Κομοτηνή, 21/12/19

Συνέντευξη με μια Ελιά1

ελπιδοφόρα με μια έννοια

του Αντώνη Ανηψητάκη

Πως γίνεται ένας καταξιωμένος φωτογράφος που μόχθησε πολλά χρόνια, περπάτησε
χιλιόμετρα και χιλιόμετρα, παραμόνευε με τις ώρες για να συλλάβει το σωστό φως, έκανε
ατέλειωτες κουβέντες για να μάθει την ιστορία ελιών και τόπων, ενεργοποίησε δεκάδες
συνεργάτες για να χαρίσουν στις ελιές του ποιήματα και πεζά, αναζήτησε και βρήκε την
ιδανική μεταφράστρια για να κάνει το έργο του οικουμενικό κι έζησε τις δυσκολίες μιας
υπέροχης έκδοσης, πως μπορεί λοιπόν αυτός ο δημιουργός να εμπιστεύεται έναν άσχετο
με την αγροτική ζωή και τις ελιές, έναν άσχετο με την τέχνη της φωτογραφίας για να
παρουσιάσει το βιβλίο του.

Κι εγώ πάλι με τι αποκοτιά αποδέχτηκα αυτό το βάρος. Μάλλον με έπεισε η αφιέρωσή

του, «συνοδοιπόρος στους ψιθύρους της φύσης» και η συναντίληψη μας για τη μη

οικοπεδική αξία της φύσης, για τη φύση ως τροφό, δασκάλα, μούσα. Έτσι είδα και τις
ελιές του, τροφούς, δασκάλες, μούσες.

1Το κείμενο της παρουσίασης του βιβλίου του φωτογράφου Μανόλη Τσαντάκη “Οι αιωνόβιες
ελιές της Κρήτης” εκδόσεις Μύστης, 2017. Ακούστηκε δραματοποιημένο σε διάφορες πόλεις με
ποιητικά και πεζά ιντερμέτζα κυρίως από το βιβλίο που διάβασαν οι κυρίες του Θεάτρου Σητείας,
Κατερίνα Καπαρού, Φανή Σύρπου, Τζίνα Στεπανιάν και Βίκυ Χατζοπούλου και ταυτόχρονη
προβολή φωτογραφιών.
1 από 18
Κάπως έτσι λοιπόν αποδέχτηκα και αφουγκράστηκα τους ψιθύρους της ελιάς, έμαθα τη
γλώσσα της τσάτρα πάτρα, ανέτρεξα σε λεξικά και βιβλία, στον Μπρωντέλ πρώτα απ’
όλα, τον πιο εμβριθή μελετητή της Μεσογείου.

«Ο καλύτερος μάρτυρας του μακρινού παρελθόντος της Μεσογείου είναι η ελιά η ίδια.
Αυτό πρέπει να ειπωθεί ξανά και ξανά. Και η ελιά πρέπει να ιδωθεί ξανά και ξανά.
Κοιτώντας απλώς την ελιά δεν μπορείς βέβαια να εξηγήσεις τα πάντα για ένα σύνθετο
παρελθόν που δημιουργήθηκε από ανθρώπινες παρεμβάσεις, με ποικίλες δόσεις
υπολογισμένων, ευφάνταστων ή άστοχων περιπετειών. Αλλά αυτή η ελιά υπομονετικά
ανασυνθέτει για μας σκηνικά του παρελθόντος, τους δίνει πνοή νέας ζωής, τα τοποθετεί
κάτω από τον ουρανό και σε ένα τοπίο που μπορούμε με τα δικά μας ματιά να τα δούμε
σαν τον ίδιο ουρανό, σαν το ίδιο τοπίο που υπήρχε στα βάθη του χρόνου. Μια στιγμή
συγκέντρωσης ή ονειροπόλησης αρκεί και αυτό το παρελθόν ανασταίνεται.»

Με τούτες τις λέξεις ξεκινάει το βιβλίο του «η Μεσόγειος στον Αρχαίο Κόσμο» ο
Μπρωντέλ. Μια λέξη μόνο άλλαξα, τη θάλασσα με την ελιά. Δικαίωμα.2

Μέσα από τέτοιες στιγμές συγκέντρωσης και ονειροπόλησης κατάφερα να καταγράψω

τούτη τη συνέντευξή μου με τις ηρωίδες του βιβλίου του Μανόλη.

2 The best witness to the Mediterranean's age-old past is the sea itself. This has to be said and
said again; and the sea has to be seen and seen again. Simply looking at the Mediterranean can-
not of course explain everything about a complicated past created by human agents, with varying
doses of calculation, caprice and misadventure. But this is a sea that patiently recreates for us
scenes from the past, breathing new life into them, locating them under a sky and in a landscape
that we can see with our own eyes, a landscape and sky like those of long ago. A moment's
concentration or daydreaming, and that past comes back to life.
2 από 18
Στις χιλιετίες σου Ελιά λέγε τι είδες; Πες μου ποιος σου έδωσε το όνομα, αυτό το “li”
που το ακούς στα Ελληνικά, στα Αγγλικά και σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες;

Γονιούς έχω τον άνεμο και το χώμα, συνήθως νοτισμένο από νερό, κάποτε όμως
πυρωμένο κι από λάβα. Το όνομά μου το ‘δωσε ο ήλιος κι ο λαός. Εξ ου αυτό το λάμβδα.
Κι ο Αλεπουδέλης δεν άλλαξε το όνομά του σε Ελύτης μόνο για χάρη του Ελυάρ. Μου το
‘χε πει.

Στα λεξικά δεν με έχουν με σιγουριά καταχωρίσει. Λένε μόνο πως μάλλον γεννήθηκα στο
Αιγαίο και μάλιστα στην Κρήτη. Καλά το λένε. Η Κρήτη είναι η αξέχαστη πατρίδα των
παιδικών μου χρόνων.

Και τι θυμάσαι από κείνα τα χρόνια;

Θυμάμαι ιστορίες της γιαγιάς ελιάς, που τις είχε ακούσει κι αυτή από τη γιαγιά της, εκείνη
ήξερε ακόμα τη γλώσσα των βράχων. Όπως μας βλέπεις εμάς αθάνατες, έτσι βλέπουμε κι
εμείς τους βράχους, αθάνατος όμως κανείς, μήτε η γη, μήτε ο ήλιος. Ας είναι.

Εκατομμύρια χρόνια λοιπόν πριν, η γη ήταν σαν ένα καζάνι που πότε κόχλαζε και πότε
πάγωνε. Πότε η Κρήτη, που τότε είχε άλλη μορφή, ενώνονταν με την ξηρά και πότε η
θάλασσα βάθαινε και γίνονταν νησί απομονωμένο, όπως είναι σήμερα. Όταν η γύρω
θάλασσα ήταν ρηχή περνούσαν εδώ ζώα, όταν βάθαινε τα ζώα εγκλωβίζονταν, η
βλάστηση δεν τους έφτανε και εξαφανίζονταν. Όλη η Νότια Κρήτη ήταν γεμάτη Φοίνικες,
δεν ήταν μόνο το Βάι και η συστάδα στο Πρέβελη.3 4 Πριν 2 εκατομμύρια χρόνια επίσης

3 Στην Μακρυλιά Ιεράπετρας ο καθηγητής Μιχάλης Δερμιτζάκης βρήκε απολιθωμένους φοίνικες

σε εξαιρετική κατάσταση, που φύονταν στην περιοχή πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια και ανήκουν
στο «Φοίνικα του Θεόφραστου», στο ίδιο δηλαδή είδος με τους φοίνικες του Βαγιού.
4 http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=84544
3 από 18
εξαφανίστηκε ο νάνος ιπποπόταμος που βρήκατε στο οροπέδιο Καθαρού, ενώ ακόμα πιο
πίσω, πριν 8 εκατομμύρια χρόνια εξαφανίστηκε το δεινοθήριο που βρήκατε στην Αγια
Φωτιά Σητείας. Ίσως οι μορφές που παίρνω κάποτε, πολλές μας έχει απαθανατίσει ο
Τσαντάκης στο βιβλίο του, να φέρνουν σε κείνες τις μορφές των προϊστορικών ζώων.
Έχω το λόγο μου που στα λέω αυτά, έχετε στρεβλή γνώση της Ιστορίας, νομίζετε πως η
ζωή αρχίζει και τελειώνει με τον άνθρωπο.

Στο Καθαρό, όταν βρήκατε τα κόκαλα των νάνων ιπποπόταμων τα αποδώσατε λόγω των
εθνικιστικών σας στερεότυπων σε γίγαντες Ακρίτες Διγενήδες5 . Κι όμως δεν ήταν παρά τα
απομεινάρια χορτοφάγων ζώων, που ο θαλάσσιος αποκλεισμός της Κρήτης τα οδήγησε
σε νανισμό και εν τέλει σε εξαφάνιση. 


5Ένας ωραίος “μπάσταρδος” της Βυζαντινής Λογοτεχνίας. Η μητέρα του Ειρήνη ήταν κόρη
Βυζαντινού στρατηγού και ο πατέρας του Μουσούρ ήταν Άραβας εμίρης από τη Συρία.
4 από 18
Και συ πότε βρέθηκες, πότε κάρπισες στην Κρήτη;

Αυτά τα θυμάμαι καλύτερα, η οικογένεια μου τα ‘ζησε, κάποια κι εγώ η ίδια. Εσύ δεν τα
ξέρεις καλά γιατί πέρασαν εκατοντάδες γενιές ανθρώπων από τότε. Μαζί πρέπει να
‘ρθαμε. Ήρθαμε λένε κι εμείς και σεις από τη Φοινίκη. Δεν έχει σημασία μετά από τόσα
χρόνια. Πατρίδα μου λογιάζω την Κρήτη.

Μου ταίριαξε αυτός ο τόπος, μας ταίριαξε και στους ανθρώπους και στ’ ελιές. Και μεις
μεταξύ μας καλά ταιριάξαμε, καλά περάσαμε, παράπονο δεν έχω, μόνο τώρα τελευταία...
Θέλω να σου πω κάποια πράγματα, πες τα και παράπονα, αλλά θα στα πω με τη σειρά
τους.

Με προσέχατε και σας πρόσεχα, μου δίνατε και σας έδινα. Μου φτιάχνατε τράφους για να
‘χω χώμα και νερό, μ’ αλαφρώνατε απ’ τον καρπό και τους ξερούς κλώνους. Χαιρόμουν
με τη χαρά σας, να νοστιμίζω το φαΐ σας, να φωτίζω τα σπίτια σας, να ζεσταίνω τις
παραστιές σας, να σας λούζω με μοσχοσάπουνα, να μετέχω στους έρωτές σας
αλείφοντας μυρωδικά τα κορμιά σας. Φτιάξαμε μαζί έναν πολιτισμό, τέτοιο δεν ξανάδα,
καμιά σχέση με όσα ζήσαμε μετά, με όσα ζούμε σήμερα. Ήταν ο πολιτισμός του
δοσίματος, σε αντίθεση με τους αρπαχτικούς πολιτισμούς που γνωρίσαμε έκτοτε. Κι οι

ανταλλαγές μας τότε, το εμπόριο με άλλους λαούς, δίκαιο, win-win που λέτε.

Τότε έμαθα και για την Αίγυπτο. Σπουδαίος πολιτισμός κι αυτός, δεν λέω, μα δεν μου
πήγαινε, δε ρίζωσα εκεί, ούτε και σεις ριζώσατε, κάνατε τις δουλειές σας κι επιστρέφατε.
Εκεί Φαραώ, εδώ μητριαρχία, ειρήνη με μια έννοια, εκεί ιεραρχικές σχέσεις, αυστηρές,
βούρδουλας με μαστίγια από δέρμα ρινόκερου, εδώ γλέντι και χαρά, παιχνίδια κι
ακροβατικά, εκεί έργα φαραωνικά, μεγαλεπήβολα κι ανούσια, για να πιστέψει ο λαός πως
είναι θεοί ο Χέοπας κι οι άλλοι Φαραώ, εδώ μετρημένα έργα, με γούστο πάντα, για τις
5 από 18
ανάγκες σας κι η τέχνη σας ανάγκη κι αυτή, να χαίρεται πάντα και το μάτι, δεν έλειπε από
τα ανάκτορα, μα ούτε κι από τα πιθάρια.

Θα ‘χεις προσέξει στα μουσεία με τα μινωικά πως εγώ, δέντρο, φύλλα, καρπός, έχω την
τιμητική μου σε ένα περιβάλλον γιορτινό, με αθλητικούς άνδρες και λυγερόκορμες
γυναίκες. Νομίζεις πως αυτές οι ζωγραφιές εξωραΐζουν, πως δεν ήταν τόσο όμορφοι οι
άνθρωποι, δεν ήταν τόσο λυγεροί, πως η ζωή τους δεν ήταν τόσο ερωτική, παιχνιδιάρικη
κι ευτυχισμένη.

Μπορεί και να υπάρχει εξωραϊσμός, όμως όχι όσος νομίζεις. Εσείς σήμερα θεωρείτε πως
ήταν μεγάλη πρόοδος το πέρασμα από την εποχή των νομάδων στις αγροτικές κοινωνίες.
Ταυτίσατε μάλιστα τη γέννηση του πολιτισμού με την καλλιέργεια. Agriculture, culture,
κουλτούρα, πολιτισμός. Κι όμως ο άνθρωπος - αγρότης έκανε τη μεγαλύτερη οικολογική
καταστροφή στον πλανήτη, έκαψε αμέτρητες εκτάσεις. Καλλιεργώντας διαρκώς για
χιλιετίες, σταδιακά αλλοιώσατε και το σωματότυπό σας, κάνατε το κορμί σας εργαλείο για
να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αγροτικού βίου, στα σκαψίματα, στα σκυψίματα, στις
μεταφορές δυσβάσταχτων φορτίων.

Δε στα ‘πα αυτά για να απαξιώνω τα επιτεύγματα του πολιτισμού, ούτε για να γυρίσω το
χρόνο πίσω, η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, ούτε βέβαια για να προπαγανδίσω την
τεμπελιά. Μου αρέσει ο ιδρώτας σας, όχι όταν σας βγαίνει το λάδι, αλλά όταν βγαίνει ως
άσκηση μαθητείας, πιο πολύ όμως μου αρέσει ο ιδρώτας σας όταν ξεχνάτε την κούραση
μες τη μέθη των παιχνιδιών, των χορών, μες τον οίστρο της δημιουργίας.

Στα λέω αυτά γιατί με βοηθούν να σου εξηγήσω πως το μινωικό θαύμα δεν σχετίζεται μόνο
με τον υπέρτερο σωματότυπο των μινωιτών, που κρατούσαν κάτι από τη φινέτσα των
νομάδων, αλλά με τη συνολική ποιότητα της ζωής, από τότε που εγκατασταθήκαμε κι
εσείς κι εμείς εδώ, πριν 6 τουλάχιστον χιλιετίες. Αξέχαστοι αιώνες χαράς και προκοπής,
κράτησαν μέχρι που ξύπνησε το ηφαίστειο στη Σαντορίνη. Οι βασικοί παράγοντες του
θαύματος εκείνου ήταν ο φυσικός πλούτος του νησιού, της Κρήσσας γης και η ασφάλεια,
που το εκτεταμένο θαλάσσιο τείχος, πολύ πιο εκτεταμένο από όλα τα μεγάλα νησιά της
Μεσογείου μας εξασφάλιζε. Κοίταξε το χάρτη και σύγκρινε την Κρήτη, με την Κύπρο, τη
Σικελία, τη Σαρδηνία, την Κορσική. Σκέψου ακόμα πόσο πιο μεγάλη ήταν τότε η
απόσταση, όχι η χιλιομετρική, μα η ουσιαστική, αφού τότε οι επίδοξοι κατακτητές έπρεπε
να ‘ρθουν με βάρκες, όχι με τα σημερινά ταχύπλοα. Η ειρήνη λοιπόν εδώ ήταν σταθερή
κατάσταση, έκανε περιττά τα τείχη και τους στρατούς με τα κοινωνικά αρνητικά
συνακόλουθά τους. Μεγαλύτερη αξία είχε η γυναικεία γονιμότητα από τα αντρικά
μπράτσα. Εξ ου και η μητριαρχία. Δεν μ’ αρέσει όμως ό όρος, μητριαρχικός, αυτή η
εμμονή στην “αρχή” αδικεί και τη γυναίκα και την εποχή. Κάποιοι τον λένε μητρογονικό
πολιτισμό. Σωστότερο το βρίσκω.

Κι οι φόροι, τότε λίγοι. Συνδυάζατε τη ζωή του αγρότη, του βοσκού, του ψαρά, του
κυνηγού, του συλλέκτη, νοικοκυραίοι όλοι, άρχοντες, κι ας είχατε βασιλιά και
γραμματικούς για τη διανομή, σαν τύχαιναν κακοχρονιές, δούλος κανείς. Ως τα σήμερα
κρατά αυτό, σκέψου πόσα γεύματα κάνεις με χοχλιούς, χόρτα, θαλασσινά, κυνήγια, πόσα
ροφήματα και βότανα χρησιμοποιείς που δεν μεσολαβεί η αγορά. Η κρητική φιλοξενία
εδώ έχει τη ρίζα της, γενναιόδωρη η φύση, γενναιόδωροι κι οι μαθητές της. Με τα χρόνια
όμως δεν χάλασε μόνο ο σωματότυπός σας χάλασε και το μυαλό σας. Τότε μαζεύατε για
να φάτε. Τώρα δασκάλα δεν είναι πια η φύση. Η απληστία, από κατακριτέα ανθρώπινη
αδυναμία μεταλλάχθηκε σε ακαταμάχητο παγκόσμιο σύστημα, στον καπιταλισμό, αυτός
είναι ο δάσκαλος σήμερα, που σε σπρώχνει στην απληστία, στην άμετρη συσσώρευση, να
πουλήσεις, να πλουτίσεις. Βάλατε πάνω - πάνω την επιτυχία, που συνδέεται με τη
μεγέθυνση, την εκμετάλλευση, την αρπαγή και αφήσατε την ευτυχία στη μπάντα,

6 από 18
νομίζοντας πως η επιτυχία στο έχειν θα φέρει την ευτυχία του είναι. Άμ δε. Κι αντί να
ψάξετε την αιτία μεταθέσατε την ευτυχία στην άλλη ζωή, ποια άλλη ζωή...

Σαν σε όνειρο θυμάμαι τη γιαγιά μου που έλεγε αλλιώς το μύθο των πρωτοπλάστων. Η
αμαρτία δεν ήταν το ότι άκουσαν τον κατηραμένο όφιν και έφαγαν τον απαγορευμένο
καρπό, αλλά αμαρτία ήταν η απληστία, το ότι διατάραξαν την ισορροπημένη σχέση τους
με τη φύση και άρχισαν να συσσωρεύουν καρπούς περισσότερους απ’ ότι χρειάζονταν
για να τραφούν. Κι αφού απογύμνωσαν τα δέντρα άρχισαν να κλέβουν ο ένας τους
καρπούς του άλλου. Μ’ αυτά και μ’ αυτά οι άνθρωποι δημιουργήσατε έναν κόσμο
ανασφαλή με τεράστιες ανισότητες και απίστευτα οπλοστάσια, ικανά να αφανίσουν τη
ζωή όλων μας στον πλανήτη. Άλλοι πεινούν κι άλλοι πετούν τις τροφές. Η απληστία δεν
είναι αμαρτία, είναι ύβρις, μπορεί είναι το μοιραίο λάθος. Θα επανέλθω.
Τότε που λες με λατρεύατε και σας λάτρευα, Σήμερα έχετε στο νου σας τις θρησκείες και
λέτε πως ήμουν ιερό δέντρο και πάει ο νους σας σε θεούς και αγίους. Αυτά ήρθαν μετά,
τότε ήταν καθαρή λατρεία, έρωτας αμοιβαίος.

7 από 18
Ελιά μου πάνσοφη θα σε διακόψω. Μήπως τα παραλές; Δεν άκουσες, δεν είδες τις
ανθρωποθυσίες που αποκαλύφθηκε πως έγιναν στην Κρήτη;

Αχ άνθρωπέ μου, κακό πράγμα η αποσπασματική πληροφορία και δύσκολο να δείτε την
Ιστορία σας ψύχραιμα, αφού είστε μέσα σ’ αυτή. Θα σου πω και γι’ αυτά, για τα
Ανεμοσπήλια στις Αρχάνες που αποκάλυψε ο Σακελλαράκης, αλλά μη ξεχνάς τα αμέτρητα
ευρήματα με τις παραστάσεις χαράς, μην ξεχνάς τον ύμνο του Κρητογενούς Δία, έναν
ύμνο στη χαρά πολύ πριν συνθέσει ο Μπετόβεν το δικό του. Μη ξεχνάς επίσης, κι αυτό με
αφορά άμεσα, τη συγκίνηση του ίδιου του νεαρού Σακελλαράκη μόλις έφερε στο φως τις
προϊστορικές ελιές στο μινωικό πηγάδι στην Κάτω Ζάκρο, ως μέλος της ανασκαφικής
ομάδας του Νικολάου Πλάτωνα.

Αυτός λοιπόν ο μοναδικός πολιτισμός έμελλε να τελειώσει δραματικά με την αφύπνιση

του ηφαιστείου στη Σαντορίνη που έκανε την περιοχή να χορεύει για δεκαετίες. Γίνονταν
τρομακτικοί σεισμοί. Γκρεμίστηκαν τα ανάκτορα, οι άμοιροι πρόγονοί σου τα
ξανάφτιαξαν, πιο στέρεα, πρότυπα οικοδομικής, μα ήρθε η μεγάλη έκρηξη που τα
ισοπέδωσε σημαίνοντας το οριστικό τέλος. Εμένα που με βλέπεις, είδα τον κόσμο
ανάποδα, με έσωσαν οι ρίζες μου, πιο βαθιές από τα θεμέλια των ανακτόρων σας, ο
ουρανός κρύφτηκε από τα κύματα, το τσουνάμι θεόρατο, ο ήλιος σβήστηκε, μαύρο
σύννεφο τα τοξικά αέρια, πολλά Τσερνόμπιλ μαζί. Αυτό το νέφος το έσπρωξαν οι και τότε
επικρατούντες ΒΔ άνεμοι στην Αίγυπτο, έκρυψε τον ήλιο, ο Νείλος και η Ερυθρά
Θάλασσα πάγωσαν, έπεσε δηλητηριώδης βροχή. Τότε δημιουργήθηκε ο θρύλος για τις 10
πληγές του Φαραώ, τότε ήταν που οι δούλοι Εβραίοι βρήκαν την ευκαιρία για την Έξοδο
και πέρασαν πάνω από τα παγωμένα νερά. Τότε για πρώτη φορά ο άνθρωπος
δημιούργησε τις μονοθεϊστικές θρησκείες, του ενός μοναδικού θεού, που αόρατος,
πανταχού παρών, παντοδύναμος κινεί κι ελέγχει τα πάντα. Πάντοτε ο άνθρωπος έφτιαχνε
τους θεούς του, δεν έφτιαξε ο θεός τον άνθρωπο. Και οι θρησκείες πολυθεϊστικές ή
μονοθεϊστικές εμπεριέχουν την έννοια της θυσίας, και της ανθρωποθυσίας, για τον
εξευμενισμό του ή των θεών. Σκέψου τις ανθρωποθυσίες των Αζτέκων, σκέψου τη θυσία
του Αβραάμ, σκέψου τη θυσία της Ιφιγένειας.

Στην Κρήτη τα πράγματα εξελίχθηκαν κάπως διαφορετικά. Την περίοδο που άρχισαν να
την χορεύουν οι σεισμοί, τελειώνει και ο παγανισμός της Κρήτης. Η φύση δεν φαίνεται πια
φιλική κι ο παγανισμός δεν βοηθά να σταματήσει το μαρτύριο που προκαλεί ο Εγκέλαδος.
Οι επιρροές από τις λατρείες της ΝΑ Μεσογείου γίνονται καθοριστικές. Αν, αν η θεωρία
του Σακελλαράκη ευσταθεί, ίσως οι ανθρωποθυσίες, να σχετίζονται με αυτή την αλλαγή
στις θρησκευτικές πεποιθήσεις που προκάλεσε η ανάγκη να εξευμενιστεί ο χθόνιος θεός,
με την παρακμή του παγανισμού, με την εισαγωγή του πολυθεϊσμού. Η αλλαγή αυτή
ολοκληρώνεται 3-4 αιώνες μετά, με την κάθοδο των Δωριέων οπότε και εδραιώνεται το
δωδεκάθεο με έντονη την κρητική σφραγίδα. Ο Δίας γεννιέται στην Κρήτη, γλιτώνει την
παιδοκτονία, γίνεται πατροκτόνος. Τότε εμπλουτίζεται και η μυθολογία με το Μίνωα, τον
Μινώταυρο, τον Ίκαρο, το Δαίδαλο, το Θησέα, την Αριάδνη.

Η χρονολόγηση πάντως της ανθρωποθυσίας στο Ανεμοσπήλι συμπίπτει με το μεγάλο

σεισμό και την έκρηξη γύρω στο 1600 π.Χ. Πριν μαζευτεί το αίμα του θυσιασμένου νέου, η
οροφή πέφτει και τραυματίζει και τους θύτες που τους αποτελειώνει η φωτιά από το δικό
μου λάδι με τον οποίο φώτιζαν το θυσιαστήριο.

Τα νεότερα λίγο πολύ τα ξέρεις. Είδα τον Ιδομενέα να μαζεύεις στρατό και πλοία για την
Τροία. Είδα μετά την ακμή του Ελληνικού πολιτισμού, τριγύρω βλέπεις απομεινάρια
8 από 18
αρχαιοελληνικών μνημείων, διάσπαρτα αρχαία μάρμαρα, αρχαία θέατρα και γω με τις
ρίζες μου βλέπω πολύ περισσότερα από κάτω, άθικτα ακόμα, ανέγγιχτα από
αρχαιοκάπηλους και μπουλντόζες. Τους ελληνικούς ναούς τους γκρέμισαν αργότερα για
να φτιάξουν μάντρες, σπίτια, εκκλησιές, τεμένη. Ο Ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν βέβαια
ονειρεμένος σαν το πρωτομινωικό, είχε όμως σπουδαία τέχνη, εκπληκτικές τεχνολογικές
επινοήσεις και πολλή σοφία που σφράγισε έκτοτε τον κόσμο. Τότε με ονόμασαν και μένα
δέντρο της σοφίας και της ειρήνης. Από όσα κατάφεραν οι Έλληνες εγώ πιότερο
θαύμασα την δίπολη έννοια του μέτρου και της ύβρεως, αυτήν ακριβώς που οι σημερινές
κοινωνίες τείνουν να ξεχνούν. Γνώρισα και το Νέαρχο από τη Λατώ, το ναύαρχο του
Μεγαλέξανδρου.

Η χειρότερη εποχή μου πάντως ήταν μετά, στα λεγόμενα Ελληνιστικά χρόνια, όπου η
Κρήτη κοκκίνισε από το αίμα των Εμφύλιων. Κανείς δεν έμεινε έξω. Φαλάσαρνα,
Κάνδανος, Γόρτυνα, Φαιστός, Κνωσός, Λατώ, Ολούς, Ιεράπυτνα, Πραισός, Ίτανος. Ποτάμι
το αίμα, απ’ άκρη σ’ άκρη. Ευτυχώς τα σταμάτησαν αυτά οι Ρωμαίοι με την κατάληψη της
Κρήτης το 67 π.Χ. Pax Romana.


9 από 18
Καλά - καλά Ελιά, τα νεότερα τα ξέρω, για τα τωρινά θέλω να μου πεις. Στον αιώνα
μας Ελιά λέγε τι βλέπεις.

Νομίζεις πως τα ξέρεις, εντάξει, θα σου μιλήσω για τα τωρινά, θα σου πω όμως ακόμα δυο
τρία πράγματα για την Ιστορία του τόπου που πιστεύω πως θα σου χρησιμέψουν.

Υπάρχουν σημαντικά πράγματα καλά και κακά που τείνετε να ξεχνάτε. Πρώτα τα κακά.

Με έκοψες όταν σου έλεγα για τους διαρκείς εμφύλιους που συνέβαιναν στην Κρήτη τα
Ελληνιστικά χρόνια. Νομίζω πως στους εγχώριους διχασμούς συμβάλει το κατά τα άλλα
εξαίσιο έντονο ανάγλυφο, που οριοθετεί τις πόλεις - κράτη. Τα θεμέλιά μας στα βουνά. Κι
οι διχασμοί, σαν τα φαράγγια, μοίρα. Μιλώ για τον ενδημούντα τοπικισμό. Χρεώνετε ό,τι
κακό σας συμβαίνει στη διπλανή πόλη, πάτε να της αρπάξετε κάθε «καλό» έργο και
προσπαθείτε να της μεταφέρετε το «κακό». Και την παλικαριά δεν την εννοείτε πάντα με
το σωστό τρόπο. Ήρωες θεωρούνταν και τότε όσοι πρωτοστατούσαν στο ξεθεμέλιωμα
μιας διπλανής πόλης. Καταλαβαίνεις που το πάω, θα μπορούσα να μιλήσω με ανάλογο
τρόπο και για τον εθνικισμό.

Ας πω τώρα κι ένα καλό που ξεχνάτε, ενώ μιλάτε πολύ για την ένδοξή σας Ιστορία.
Ξεχνάτε την κρητική Αναγέννηση, ιδίως την περίοδο από το 1550 έως την κατάληψη του
Χάνδακα το 1669, το νεότερο χρυσού αιώνα του Ελλαδικού χώρου. Αναγέννηση με τα όλα
της, εφάμιλλη των μεγάλων δυτικών χωρών, με τις ακαδημίες της, οι Vivi στο Ρέθυμνο, οι
Stravaganti στον Χάνδακα, οι Sterlili στα Χανιά. Είχατε την τύχη τότε που η Δυτική
Αναγέννηση βίωνε οδυνηρές στιγμές από την Εκκλησία, θυμήσου τη νύχτα του Αγίου
Βαρθολομαίου, στις 24 Αυγούστου του 1572, την τρομερή σφαγή των Ουγενότων από
τους Καθολικούς στο Παρίσι ή τότε, που η Ιερά Εξέταση κρεμούσε ανάποδα κι έριχνε στην
πυρά, στη Ρώμη τον Τζορντάνο Μπρούνο, ήταν 17 Φεβρουαρίου του 1600, τότε λοιπόν,
τα δυο επιφανέστερα τέκνα της Κρητικής Αναγέννησης, ο Κορνάρος σε περιβάλλον
περίπου ανεξιθρησκίας συνέγραφε στην Κρήτη τον Ερωτόκριτο, ενώ ο Θεοτοκόπουλος
επιβάλλονταν με την ιδιαιτερότητα που χρωστήρα του στο Τολέδο, στην άλλη άκρη της
Μεσογείου. Όσο κι αν σου φαίνεται παράξενο η επικαιροποίηση της Κρητικής
Αναγέννησης μπορεί να δίνει κλειδιά για τη λύση των σημερινών προβλημάτων.

10 από 18
Το άλλο που θέλω να σου πω πριν περάσουμε στα τωρινά αφορά τους Ετεόκρητες. Λέτε
κάποιοι πως στη Ανατολική Κρήτη ζουν οι αληθινοί κρητικοί, αυτό σημαίνει η λέξη, επειδή
έσπρωξαν τους ντόπιους ανατολικά τα δωρικά φύλα που πέρασαν από την Πελοπόννησο
στη Δυτική Κρήτη. Το εξηγείτε φυλετικά, πιο μελαχρινοί, πιο κοντοί ανατολικά, πιο ψηλοί
και πιο ξανθοί στα δυτικά, άλλοι χοροί στα δυτικά, άλλα τραγούδια, τα ριζίτικά που
προκαλούν το Χάρο, άλλοι χοροί στην ανατολή, άλλες κοντυλιές, άλλα τραγούδια, οι
μαντινιάδες, παιγνιώδεις και ερωτικές κι άλλα τα έθιμα, πιο ήπια. ‘Ε λοιπόν σου λέω πως
αυτή η εξήγηση δεν στέκει, έγιναν από τότε τόσες επιμιξίες που δεν μπορείς να
διανοηθείς, Ρωμαίοι, Σαρακηνοί, Βενετοί, Αρμένιοι, Οθωμανοί, Αιγύπτιοι, Ευρωπαίοι,
Ασιάτες. Αυτό που δίνει σε τελευταία ανάλυση την καθοριστική μορφή σε έναν πολιτισμό,
στη νοοτροπία, στην καθημερινότητα και στην τέχνη των ανθρώπων είναι η γεωγραφία. Το
κλίμα, το ήπιο ή άγριο ανάγλυφο, τα βουνά, η γειτνίαση με τη θάλασσα και με άλλους
τόπους. Αυτά που ψάχνεις στο αίμα και στη ράτσα να τα ψάξεις στην ανθρωπογεωγραφία.
Οι όποιες διαφορές των κατοίκων της Σητείας οφείλονται κυρίως στο ότι ζουν σ’ ένα νησί
μες στο νησί, όπως το οριοθετεί ο ισθμός Παχειάς Άμμου - Ιεράπετρας, όπου από κάθε
σημείο σχεδόν βλέπεις τη θάλασσα. Μην αναζητάς λοιπόν καθαρές ράτσες και δες πως
το περιβάλλον σμιλεύει τις ζωές των ανθρώπων. Κι αν η κατοίκηση των Μινωιτών ήταν
πυκνότερη ανατολικά αιτία είναι πάλι η γεωγραφία, ανατολικά ο τόπος είναι πιο φιλικός.
Η γεωγραφία επίσης έπαιξε ρόλο στις εμπορικές ανταλλαγές που γίνονταν τότε κυρίως με
την προηγμένη νοτιοανατολική Μεσόγειο και λιγότερο με το Βορρά. Ζάκρος και
Παλαίκαστρο, Κάσος, Κάρπαθος, Ρόδος, παράλια Μικρασίας και costa-costa, γιαλό-γιαλό
Φοινίκη, Κύπρος, Αίγυπτος.

Κι εξ άλλου όλες εμείς οι παλιές ελιές που φωτογράφισε ο Τσαντάκης μπόλι σε αγριελιά
είμαστε, κάτω η αγριελιά, με το πιο στέρεο ριζικό σύστημα, πάνω ήμερες ποικιλίες
αποδοτικότερες. Μια χαρά χαρμάνι, ανθεκτικό και χρήσιμο κι εσείς δεν μας αγαπάτε για
την καθαρότητα της ράτσας μας, το μπαστάρδεμα μας αγαπάτε. Αλλά το πιο καλό
παράδειγμα είναι ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Βενετός, κρητικός, βενετοκρητικός ή
οικουμενικός άνθρωπος που τον διαμόρφωσε ως σκέψη και ως γλώσσα τούτος ο τόπος;

Με ρώτησες όμως πως βλέπω την εποχή μας. Βλέπω λοιπόν πολλά σύννεφα και λίγες
αχτίνες.

Πορεύεστε παράλογα, σισύφεια και υβριστικά και οδηγείτε τον πολιτισμό σας σε
κατάρρευση πριν την ώρα του.

Προσπερνάτε κραυγαλέες αντιφάσεις. Βλέπετε την κλιματική αλλαγή, το λιώσιμο των

πάγων, την ανύψωση της θάλασσας, σε λίγα χρόνια, όσες από μας είμαστε χαμηλά, διπλά
στους γιαλούς, θα μας ποτίζει η αλμύρα θα ξεραθούμε κι εσείς θα πάρετε τα όρη, όπως
ήδη συμβαίνει σε άλλους τόπους που πλημμύρισαν. Βλέπετε τα νέα είδη που εισέβαλλαν
στη Μεσόγειο, το λαγοκέφαλο, τις νέες αρρώστιες που μας απειλούν, την ξιλέλα ας
πούμε που έχει ξεράνει τις αδερφές μου στο Μπάρι της Ιταλίας, το δάκο που λένε πως
μεταλλάχτηκε, φέτος σας έκανε, μας έκανε, τρομερή ζημιά, και τι κάνετε;

Δεν λέτε τα πράγματα με το όνομά τους. Μιλάτε πονηρά μόνο για το ενεργειακό μοντέλο
που πρέπει να αλλάξει. Τι πιστεύετε δηλαδή, πως αν αλλάξετε ενεργειακό ρούχο και
συνεχίζετε τον ίδιο τρόπο ζωής, αν τρώτε κάθε μέρα κρέας, αν οι πλαστικές σακούλες
των σκουπιδιών σας συνεχίζουν να είναι ογκωδέστερες από τις σακούλες των αγορών
σας, αν οι 7 αδερφές δεν διυλίζουν μόνο πετρέλαιο, αλλά κατασκευάζουν μηχανές για
Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας θα σωθείτε; Δεν είμαι κατά της επιστήμης, ούτε κατά της
τεχνολογίας, ούτε βέβαια κατά των ήπιων μορφών ενέργειας, και μ’ αυτές μπορώ να
συνυπάρξω μια χαρά, όπως συνυπήρξαμε παλιά με τους ανεμόμυλους. Δεν αντέχω όμως
την υποκρισία που φτιασιδώνετε ως αλήθεια με σαθρά επιχειρήματα. Δεν αντέχω να
βλέπω να φυτεύετε ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά παντού και την ίδια στιγμή να

11 από 18
πετάτε την σκούφια σας για να εξορύξετε κι άλλο λιγνίτη και για να ναρκοθετήσετε τη
Μεσόγειο με εξέδρες εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου, όταν γνωρίζετε πως έχουν
την κύρια ευθύνη για την κλιματική αλλαγή. Τωρα βαλθήκατε να τρυπήσετε και την
Ήπειρο αλλά και τη θάλασσα Ν.Ν.Α. της Κρήτης για πετρέλαια. Με ενοχλεί ο ντόρος που
γίνεται για τις ΑΠΕ συγκριτικά με τα ελάχιστα που γίνονται για την καθαρότερη μορφή
ενέργειας, που είναι η ενέργεια που δεν καταναλώσαμε, η εξοικονομημένη ενέργεια.

Οι πλούσιες χώρες του Βορρά τα έχουν καταφέρει πολύ καλύτερα. Η Φινλανδία για να
ζεσταθεί συμβάλει λιγότερο από σας στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Συμπεριφέρεστε
ως φτωχοί και σπάταλοι παρά την πολυετή κρίση που διέρχεστε. Δυσκολεύομαι να σας
καταλάβω, έξυπνοι άνθρωποι κι όμως αδιόρθωτοι.

Ας περιοριστώ όμως στα δικά μου. Φυτεύετε νέες ελιές σαν στρατιωτάκια και θυμάμαι τον
Ελύτη, «όπου ακούς τάξη ανθρώπινο κρέας μυρίζει», δεν ακολουθείτε το ανάγλυφο, τις
ισοϋψείς. Έτσι σπαταλάτε ακόμα περισσότερο νερό στο πότισμα που και σ’ αυτό καλή
διαχείριση δεν κάνετε. Μου έχετε στερήσει και την παρέα μου με τα άλλα δέντρα, ο
περιορισμός της βιοποικιλότητας με κάνει πιο ευάλωτη στις αρρώστιες. Οι παλιοί κάτι
ήξεραν που στις άκρες των χωραφιών άφηναν την άγρια φυσική βλάστηση. Με ψεκάζετε
φάρμακα, περισσότερα και δυνατότερα φάρμακα και το μόνο που καταφέρνετε είναι να
δυναμώνετε τους εχθρούς μου, να μειώνετε την παραγωγή σας, να ρίχνετε την ποιότητα,
να δηλητηριάζετε το φαγητό σας. Σε τρεις τέσσερις δεκαετίες φέρατε τα πάνω κάτω, η
περίφημη για την υγεία και την μακροζωία κρητική διατροφή έδωσε τη θέση της στην
παχυσαρκία και στους καρκίνους. 


12 από 18
Ελιά θα με τρελάνεις, μη μου πεις πως έχεις άποψη και για το αεροδρόμιο στο
Καστέλι.

Φυρή-φυρή το πας να με βγάλεις στο κλαρί, να με κάνεις πολιτικό. Δεν είμαι εγώ γι’ αυτά,

Πάντως μια και με ρωτάς θα σου την πω τη γνώμη μου, πως να σου χαλάσω χατίρι μετά
απ’ αυτό το άλμπουμ του Τσαντάκη. Τόσοι αιώνες πέρασαν και δεν με είχα δει πως είμαι,
είδα και τις άλλες συνομήλικες μου, κάποιες δεν υπάρχουν πια, δεν έφυγαν από γερατειά,
από μπουλντόζες έφυγαν, σκιάχτηκα κι εγώ λίγο, να πω την αλήθεια. Όμως δεν θέλω να
νομίζεις πως ό,τι λέω στο λέω μόνο για το τομάρι μου, για τον κορμό μου δηλαδή, επειδή
σχεδιάζετε να εξολοθρέψετε χιλιάδες, διακόσιες χιλιάδες λένε, στο Καστέλι και να ‘μασταν
μόνο οι ελιές, δεντρό δεν θα αφήσετε. Εσείς θα μιλάγατε για γενοκτονία, αλλά για μια
τέτοια δεντροκτονία δεν ιδρώνει τ’ αυτί σας.

Πέτρα κάνω τον κορμό μου και σου λέω τη γνώμη μου, σα συμβουλή πάρ’ την. Αντί να

πιθηκίζετε μόδες περασμένες, αντί να «φαραωνίζετε» με σπάταλη απορροφητικότητα,

μάθετε επιτέλους να φιλοκαλείτε μετ’ ευτέλειας, όπως το ‘κάναν οι Μινωίτες και οι
αρχαίοι Έλληνες. Μη γυρεύετε έργα θεϊκά, που κάνουν θαύματα, τέτοια δεν υπάρχουν. Το
θαύμα θα γίνει αν μπορέσετε να σκεφτείτε έξυπνα, να σχεδιάσετε οικονομικά, χρήσιμα
έργα για σας και για τους επισκέπτες σας.

Κάθε χρόνο σας επισκέπτονται περισσότεροι τουρίστες, δεν τους εμπόδισαν τα

αεροδρόμια. Εγώ στη θέση σας θα έδινα προτεραιότητα στη ορθολογική διαχείριση των
συγκοινωνιών της Κρήτης θεωρούμενων ως δίκτυο, αεροδρόμια, λιμάνια, δρόμοι,
βελτιώνοντας την ασφάλεια, εξομαλύνοντας τις ανισότητες στις ταχύτητες και θα

13 από 18
αντιμετώπιζα το μεγάλο πράγματι πρόβλημα του θορύβου στην Αλικαρνασσό με
μικρότερες παρεμβάσεις διοχετεύοντας άμεσα τις νυκτερινές πτήσεις στα άλλα
αεροδρόμια. Κι όλα αυτά ενταγμένα στο όνειρό μου, να ξαναγίνει η Κρήτη το περβόλι της
ανθρωπιάς και της καλής ζωής. Και το “καλή”, να το θυμάσαι αυτό, δεν ταυτίζεται με την
πλούσια ζωή.

Γενικότερα η συντήρηση και η ορθολογική διαχείριση είναι προοδευτική υπόθεση γιατί

εξοικονομεί πόρους. Συντήρηση και προοδευτικότητα στις μέρες μας μπορεί να μην είναι
πια αντίθετες έννοιες. Κάτι τέτοιο προσπαθήσατε να πείτε με την αειφορία μα
μπερδευτήκατε.

Εγώ, όπως θα μ’ έχεις καταλάβει, δίνω βάρος στην συνολική ποιότητα ζωής που
σχετίζεται περισσότερο με νοοτροπίες και καθημερινές συνήθειες παρά με έργα.

Ομως το πρόβλημα είναι γενικότερο.

Μου φαίνεται πως οι άνθρωποι τίποτα δεν καταλαβαίνετε. Βλέπετε το τυρί της
ανάπτυξης, αλλά δεν βλέπετε τη φάκα.

Η Ελλάδα με τις αρχαιότητές της και το φυσικό της περιβάλλον προσφέρεται, με το

αζημίωτο μάλιστα, να δείξει στο σύγχρονο άνθρωπο τον τρόπο να αποσυνδέσει την
ευτυχία από την κατανάλωση. Όμως σεις έχετε βαλθεί να κάνετε το αντίθετο,
μετατρέπετε τις αρχαιότητές της σε θεραπαινίδες της κατανάλωσης, ονειρεύεστε την
Ελλάδα σαν μια Disneyland με αρχαιότητες, από τη μια άκρη ως την άλλη, από τον Κάβο
Σίδερο με τις εκατοντάδες μη ανεσκαμμένες αρχαιότητες που καρφί δεν σας καίγεται αν
τις καταστρέψετε με τα θέρετρα γκολφ που σχεδιάζετε ως τη Θεσσαλονίκη που βρήκατε
ένα απίστευτο θησαυρό, μια βυζαντινή Πομπηία και αποφασίσατε να την αποκαθηλώσετε
για μια στάση του ΜΕΤΡΟ.

14 από 18
Με τέτοιες ελγίνειες συμπεριφορές θα διεκδικήσετε τα μάρμαρα;

Καλά σας τα λέει ο Ιάκωβος Καμπανέλλης στο Δείπνο του. Σου θυμίζω τα λόγια του για το
ανθρώπινο είδος σας.

«...Ζει πάνω σ’ αυτή τη γη που την θεωρεί και δική του...! και όμως οι τρόποι του είναι σα
να ‘ρθε από άλλον κόσμο κι έχει άγνοια τι να κάνει και πως να ζήσει για το καλό του...!
ενώ αυτό το απλό και φυσικό πράμα το ξέρει και ο τελευταίος σπόρος που πέφτει από
ένα ξερό παλιόχορτο...! απαγκιάσει σε μια γωνιά και ξέρει πως πρέπει να περιμένει να
φύγει το καλοκαίρι... με τα πρωτοβρόχια ξέρει να βγάλει ρίζα για να πιαστεί επιτόπου...
όλο το χειμώνα ετοιμάζει μέσα του τις ουσίες του και περιμένει την άνοιξη... μετρά τη
ζέστη, νιώθει την εποχή και κανονίσει πότε μπορεί να βλαστήσει άφοβα... και ύστερα...;
ξέρει, ανάμεσα σε χιλιάδες χόρτα, ποιο ακριβώς είναι το είδος του, το σχήμα του φύλλου
και του ανθού του, τα χρώματά του, τη μυρωδιά του...! ένα σωρό δουλειές στη σειρά του
χρόνου καμωμένες τέλεια, χωρίς να ‘χει χέρια, εργαλεία, και με υλικά, χώμα, κοπριές, λίγο
νερό...! κι όλος αυτός ο νους σ’ ένα σπόρο σαν την κεφαλή της καρφίτσας...ο σπόρος
φέρεται σ’ όλη του τη ζωή σαν καθαρόαιμος ντόπιος... ο άνθρωπος σαν ξένος, άσχετος
αλλοπρόσαλλος...!»

15 από 18
Ελιά, έλεος, φτάνει, σε τίποτα πια δεν συμφωνείς, φταίω κι εγώ που σε ρωτάω, μα
πες μου επιτέλους και για τις αχτίδες, μίλα μου γι’ αυτές, πες μου τι πρέπει να
κάνουμε.
Δεν μ’ αρέσουν οι άνθρωποι που λειτουργούν με πρέπει, μ’ αρέσουν όσοι κάνουν το

σωστό επειδή το πιστεύουν. Θα σου πω συνοπτικά τη γνώμη μου για τις αιτίες, θα σου πω
που βλέπω τις λιγοστές ελπίδες, τις αχτίδες που ζητάς, μα κυρίως θα σου πω τι διατίθεμαι
να κάνω εγώ για να αλλάξει αυτή η κατάσταση που πάει να μας αφανίσει, κι εσάς κι εμάς,
κι αν θέλεις βοηθάς.

Σου μίλησα πριν για το πρόβλημα του καπιταλισμού, δεν σου είπα όμως πως το πρόβλημα
αυτό δεν έχει έδρα τη Wall Street, αλλά το μυαλό σας. Αναφέρομαι στις ιδεολογικές
μηχανές που έχει εγκαταστήσει στο κεφάλι σας και είναι απείρως πιο ισχυρές από τις
πραγματικές. Σας εμφύτευσε δυο καρκινικές έννοιες, την ανάπτυξη και τον ανταγωνισμό
και λέγε - λέγε, σας έπεισε πως η οικονομική επιτυχία εξαργυρωνόμενη καταναλωτικά θα
σας οδηγήσει στην ευτυχία. Σκέψου τώρα λογικά άνθρωπέ μου, αν μπορεί να υπάρξει
αέναη ανάπτυξη - μεγέθυνση σε ένα πεπερασμένο πλανήτη και σκέψου σε πιο πηγάδι
δυστυχίας μπορεί να σας οδηγήσει ο άκρατος ανταγωνισμός, σκέψου τη συμπίεση των
μισθών, σκέψου την αύξηση των ωρών καταπιεστικής δουλειάς, τον περιορισμό του
ελευθέρου χρόνου.

Σε βλέπω πως με κοιτάς, σαν να βλέπεις τη Ρόζα και την Πασιονάρια μαζί. Εγώ όμως
είμαι πέρα από τους “ισμούς”, θρησκευτικούς και πολιτικούς, είδα πολλούς τέτοιους να
ανατέλλουν και να δύουν, αν εστιάζω στον καπιταλισμό, είναι γιατί αυτός κυριαρχεί
σήμερα, αυτός σας σπρώχνει να σπαταλάτε τη ζωή σας για πουκάμισα αδειανά όπως σας
έλεγε ο σοφός αστός λόγιος Γιώργος Σεφέρης ή για να μεταφέρετε κιβώτια αδειανά,
όπως σας έλεγε ο μαρτυρικός αριστερός Άρης Αλεξάνδρου. Σαρκώστε το λοιπόν τα
πουκάμισα σας, βάλτε αξίες αληθινές στα κιβώτια σας.

16 από 18
Τέσσερις νύξεις μόνο θα κάνω πριν σου πω την πρότασή μου.

•Πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία
φαίνεται" έλεγε ο Πλάτων

•Ο Κορνάρος πάλι της Κρητικής Αναγέννησης ξεκινούσε τον Ερωτόκριτο με του «κύκλου
τα γυρίσματα» κι όχι με της «ανάπτυξης τα μακρέματα».

•Ο Σεφέρης κι ο Ελύτης δεν πήραν το Νόμπελ αντιγράφοντας δυτικά πρότυπα.

•Κι οι Doors τραγουδούσαν “they have the guns but we have the numbers”. Δεν
χρειάζονται όπλα, έχετε τους αριθμούς και με τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας
μπορείτε να επιβάλλετε ένα κόκκινο-πράσινο iso σε προϊόντα και υπηρεσίες ώστε, να
ψωνίζετε ψηφίζοντας για καλύτερο περιβάλλον και καλύτερες συνθήκες εργασίας.

Να η αχτίδα της νέας τεχνολογίας. Για πρώτη φορά στην Ιστορία μπορείτε να
χειραφετηθείτε από τη χειραγώγηση κομμάτων, ιδεολογιών, θρησκειών. Αν ο
προηγούμενος αιώνας ήταν ο αιώνας της μαζικής παραγωγής, τούτος ο αιώνας φαίνεται
πως θα ‘ναι ο αιώνας της εξατομικευμένης παραγωγής σε όλους τους τομείς, στο ρούχο,
στο φάρμακο, στον τουρισμό... Αν η βιομηχανική επανάσταση επιβλήθηκε με έργα όγκου
που όμως φθείρονταν με το χρόνο η νέα τεχνολογία επιβάλλεται με μικρά ή άυλα
πράγματα που γίνονται πιο έξυπνα με τη χρήση, ατομική ή συλλογική. Σκέψου το
smartphone σου ή το ψαχτήρι της Google

Σου λέω λοιπόν πως όσο κι αν σου φαίνομαι γριά, μου πάει η νέα τεχνολογία, γιατί δεν
είναι ζημιάρα όπως ήταν η βιομηχανική, αλλά και γιατί η χρήση και ο χρόνος μας
πλουτίζει. Τώρα που η νέα τεχνολογία υπερπηδά φαράγγια και ψηλά βουνά έχετε και τη
μεγάλη ευκαιρία να αλλάξετε τη μοίρα σας, να υπερβείτε τους ανούσιους καθηλωτικούς
τοπικισμούς σας.

Σου προτείνω να συνεργαστούμε για να γίνει η Κρήτη όλη προνομιακός τόπος, όπου ο
σύγχρονος άνθρωπος θα απεξαρτήσει την ευτυχία από την κατανάλωση.

Έλα να κάνουμε το βιβλίο του Μανόλη οδηγό ενός διαφορετικού παραδείγματος ζωής.
Βάλτε στους κορμούς μας από ένα ηλεκτρονικό τσιπάκι, σε όλες τις ελιές του βιβλίου,
από τις ελιές του Θέρισσου ως τις ελιές της Ζάκρου, ένα τσιπάκι που όταν πλησιάζει
άνθρωπος θα ενεργοποιείται μια εφαρμογή στο κινητό του να του λέει την Ιστορία της
κάθε ελιάς, του κάθε τόπου, από την εποχή που δεν υπήρχαν μήτε άνθρωποι, μήτε ελιές
ως τις μέρες μας. Κάθε ελιά θα αποκαλύπτει τον πλούτο αυτής της γεωλογικής,
οικολογικής και πολιτισμικής κιβωτού που είναι η Κρήτη. Θα καλούμε τον περαστικό να
μας αγκαλιάσει, να αφουγκραστεί τους χυμούς που ανεβαίνουν. Η αξία μιας τέτοιας
επαφής θα αξίζει περισσότερο από κάθε ματαιόδοξη χειραψία, από κάθε αυτόγραφο. Θα
του ζητούμε να ατενίσει θέες, σε βουνά, σε ρυάκια, σε παραλίες, σε χωριά και πόλεις. Και
νύχτα να περάσουν παραπονεμένους δεν θα τους αφήσουμε. Θα τους δείχνουμε τον
ουρανό, θα τους μαθαίνουμε μυθολογία με τα ονόματα των αστεριών και θα τους
εξηγούμε πως τα άστρα ήταν τα GPS μιας άλλης εποχής.

Όμως δεν θα λέμε μόνο, θα ακούμε κιόλας, θα διορθωνόμαστε, θα βελτιωνόμαστε. Οι

νέες γνώσεις που συλλογικά πετυχαίνετε οι άνθρωποι βοηθούν το φακό της Ιστορίας να
δει πιο καθαρά και πιο πίσω. Που ξέρεις, μια μέρα ίσως εσείς να με μαθαίνετε Ιστορία.

Θα είμαστε ανοικτοί λοιπόν, θα επιζητούμε κριτικές παρατηρήσεις, αξιολόγηση,

αναρτήσεις, και πεζά και ποιήματα, που θα εμπνεύσουμε στους επισκέπτες μας, σαν
αυτά τα υπέροχα που με συντροφεύουν στο βιβλίο του Μανόλη.

Δεν θα ‘ναι μια υπέροχη διαδρομή άνθρωπε; Τι λες; Είσαι;

17 από 18


Αγαπητοί φίλοι το βιβλίο του Μανόλη Τσαντάκη ήταν για μένα πηγή απόλαυσης και
έμπνευσης.

Δεν είμαι βέβαιος ότι η κουβέντα μας με την υπεραιωνόβια ελιά σας άρεσε. Αν όχι δεν
φταίει εκείνη, φταίω εγώ που χάθηκα στη μετάφραση των λόγων της, που δεν πέτυχα να
την μεταφράσω με τον μοναδικό τρόπο που το έκανε η Βίκυ Χατζοπούλου στα αγγλικά
εξασφαλίζοντας στο βιβλίο πολύτιμο εισιτήριο για κάθε γωνιά του κόσμου.

Για ένα είμαι όμως σίγουρος, πως οι συζητήσεις που θα ξεκινήσει ο καθένας με τις ελιές
του βιβλίου ξεφυλλίζοντας τις σελίδες του θα ευφράνουν την ψυχή του.

Ας τελειώσω όμως κι εγώ με μια φράση του Καζαντζάκη που βρίσκω να ταιριάζει.

“Μια αστραπή η ζωή μας, μα προλαβαίνουμε”.

18 από 18