Η ιατρική στο Βυζάντιο

Καθ’ όλη την διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου (από το 330-1453 μ.Χ.) παρατηρείται
συνεχής χρήση της κληρονομιάς των ιατρών της αρχαιότητας τα κείμενα των οποίων συχνά
χρησιμοποιούνται, όπως του Ιπποκράτους, Διοσκουρίδη, Αρεταίου, Γαληνού και άλλων. Οι
γιατροί της Βυζαντινής περιόδου αξιοποιούσαν τα έργα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών με
αποτέλεσμα να θεωρηθεί ότι δημιουργήθηκε μια φυσιολογική μετάβαση από την αρχαία
Ελληνική Ιατρική στην Ιατρική της Βυζαντινής περιόδου. Η επιστήμη της Ιατρικής
εφαρμόστηκε και αναπτύχθηκε στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας από σπουδαίους
γιατρούς, ενώ ταυτόχρονα γράφτηκαν πολλές μελέτες για τα μέσα που είναι κατάλληλα για
τη θεραπεία των ασθενών και την φαρμακολογία, τόσο κατά την Ύστερη Αρχαιότητα όσο
και κατά το μέσο και ύστερο Βυζάντιο. Τα έργα των μεγάλων Ελλήνων ιατρών, Ιπποκράτη
και Γαληνού αποτέλεσαν τα θεμέλια της βυζαντινής ιατρικής, η οποία εξελίχθηκε
περαιτέρω και εμπλουτίστηκε.

Μεγάλη είναι η συνεισφορά του Βυζαντίου, όχι μόνο στη θεωρία της ιατρικής, αλλά και στη
βοτανική και στη φαρμακολογία, καθώς και τη χειρουργική. Χαρακτηριστικά, έχουν
καταγραφτεί περίπου 700 ουσίες από φυτά, ζώα ή ορυκτά, από τα οποία μπορούν να
παρασκευαστούν φάρμακα, και πάνω από 200 είδη χειρουργικών εργαλείων.

Χρονολογικά σαν πρώτος βυζαντινός ιατρός θεωρείται ο Ορειβάσιος (325 – 403)

συμπατριώτης του μεγάλου Γαληνού από την Πέργαμο του οποίου άλλωστε υπήρξε
μεγάλος θαυμαστής ακολουθώντας πιστά την ιατρική του σκέψη. Σπούδασε στην
Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα, την ίδια περίοδο πού φοιτούσαν εκεί ο μετέπειτα
Αυτοκράτορας Ιουλιανός ο «Παραβάτης», ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος.

Ειδικά στον τομέα της Ιατρικής είναι χαρακτηριστικό ότι το Πανεπιστήμιο της
Κωνσταντινούπολης δεν περιορίζεται μόνο στην θεωρητική μόρφωση των σπουδαστών
αλλά κυρίως αποσκοπεί στην απόκτηση πρακτικών ιατρικών γνώσεων γεγονός πού
επισημοποιείται με την χορήγηση Ιατρικών διπλωμάτων.

Άλλωστε η Ιατρική Σχολή λειτουργεί μέσα σε Νοσοκομείο και διαθέτει πλούσια Ιατρική
βιβλιοθήκη.

Τα νοσοκομεία, όπως γνωρίζουμε από αναφορές σε κείμενα, ήταν φιλανθρωπικά ιδρύματα

που λειτουργούσαν με τον έλεγχο της Εκκλησίας. Σε πρώιμους αιώνες ονομάζονταν
καταγώγια ή ξενώνες και φαίνεται ότι ήταν ξενοδοχεία, στα οποία οι ταξιδιώτες, όταν
αρρώσταιναν, λάμβαναν μια πρόχειρη θεραπεία. Από τον 6ο αιώνα και μετά έγιναν χώροι
αποκλειστικά για νοσηλεία. Στην Κωνσταντινούπολη, τον 10ο αιώνα σημαντικά νοσοκομεία
ήταν του αγίου Σαμψών και του Ευβούλου, που είχαν ιατρούς και νοσηλευτές, καθώς και
βοηθητικό προσωπικό. Το σημαντικότερο, όμως, νοσοκομείο της πρωτεύουσας ήταν αυτό
που ίδρυσε ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β’ Κομνηνός στη μονή Παντοκράτορος το 1136.
Συγκεκριμένα, ήταν ίδρυμα που περιλάμβανε γηροκομείο, λεπροκομείο και ξενώνα
(νοσοκομείο) με εξωτερικά ιατρεία και πενήντα κλίνες κατανεμημένες σε πέντε τμήματα:
χειρουργικό, οφθαλμολογικό, γαστρεντερολογικό, γυναικολογικό, παθολογικό. Το
προσωπικό το αποτελούσαν γιατροί, εκπαιδευόμενοι και βοηθοί, μια ιατρός για τις
γυναίκες, μαίες και νοσηλευτές, ενώ υπήρχαν επίσης και φαρμακοποιοί, μάγειροι,
αρτοποιοί, πλύστρες και καθαριστές, υπηρέτες και θυρωροί. Λειτουργούσαν επίσης
αποχωρητήρια, λουτρό, φαρμακείο, χώροι για τους ιατρούς, εργαστήρια και βοηθητικοί
χώροι για το προσωπικό.

Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης η Βυζαντινή θεραπευτική εφεύρει τα λεγόμενα

«Ιατροσόφια» τα οποία κατακλύζουν στη συνέχεια τον Ελληνικό χώρο, οι κάτοικοι του
οποίου τα χρησιμοποιούσαν ως θεραπευτικούς οδηγούς λόγω έλλειψής κατά κανόνα
επιστημόνων την εποχή εκείνη.

Μετά τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την υποδούλωση της Ελλάδας και την
φυγή πολλών Ελλήνων λογίων στη Δύση, τα Γιατροσόφια αυτά (του Βυζαντίου)
αντικαταστάθηκαν από την «Κομπογιαννίτικη Ιατρική» και τους Βικογιατρούς. Το
παρατσούκλι Κομπογιαννίτης έχει χλευαστική σημασία γιατί προέρχεται από το πρώτο
συνθετικό κομπώνω=απατώ και το δεύτερο Ιωαννίτης με καταγωγή τα Γιάννενα (Ήπειρος).
Υπάρχει όμως και μία άλλη μη χλευαστική έννοια για τους Κομπογιαννίτες, ότι οι πρακτικοί
αυτοί γιατροί θεράπευαν με κόμπους – ρίζες φυτών, ή διότι είχαν τα βότανα δεμένα σε
κόμπους μαντηλιών (κόμπος και γιάνω).

Μην ξεχνάμε όμως ότι παρ’ όλη την πρόοδο της ιατρικής στο Βυζάντιο, η επιστήμη αυτή
είχε πολύ μικρή σχέση με την ιατρική όπως την ξέρουμε σήμερα. Δεν υπήρχε η παραμικρή
γνώση για τα μικρόβια ή για π.χ. την ανατομία του ανθρώπινου σώματος και την
λειτουργία των οργάνων. Οι σύγχρονοι κανόνες και πρακτικές υγιεινής ήταν άγνωστοι και
τα φάρμακα ήταν τελείως πρωτόγονα σε σχέση με σήμερα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ο
μέσος όρος ζωής των ανθρώπων να είναι πολύ πιο μικρός και να είναι πολύ ευάλωτοι σε
ασθένειες . Έτσι λοιπόν όταν ξέσπασε η επιδημία βουβωνικής πανώλης την εποχή του
Ιουστινιανού κατά τα έτη 541-542, ο πληθυσμός ήταν τελείως ανυπεράσπιστος και το
αποτέλεσμα ήταν εκατομμύρια θάνατοι. Μάλιστα λέγεται ότι στην κορύφωση της
επιδημίας πέθαιναν στην Κωνσταντινούπολη 5000 άνθρωποι την ημέρα.

Η επομένη φόρα που συνέβη κάτι παρόμοιο στο Βυζάντιο ήταν το 1347 που συνέβη η
μεγαλύτερη ίσως στην καταγεγραμμένη ιστορία της ανθρωπότητας επιδημία, ο λεγόμενος
«Μαύρος Θάνατος», η βουβωνική πανώλη.
Στο ενδιάμεσο διάστημα όμως είχαν συμβεί και άλλες επιδημίες, λιγότερο θανατηφόρες σε
συνολικούς αριθμούς νεκρών (βουβωνική πανώλη το 746-747, επιδημία ευλογιάς τον 9ο
αιώνα, επιδημίες τύφου και τυφοειδούς πυρετού, ξεσπάσματα ευλογιάς κλπ.). Επίσης
μόνιμη ήταν η παρουσία της ελονοσίας καθ’ όλους τους αιώνες.

Αποτέλεσμα όλων αυτών των επιδημιών αλλά και των γενικότερων συνθηκών ζωής ήταν ο
πληθυσμός του Βυζαντίου και του κόσμου γενικότερα, να παρουσιάζει πολύ μεγάλες
αυξομειώσεις, και μακροχρόνια να αυξάνεται με πολύ μικρούς ρυθμούς σε σχέση με το
σήμερα.