Καστρί Γρεβενών

Η ακρόπολη μιας αρχαίας πόλης στην Πίνδο

Η γέννηση της ανασκαφής

I
 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Στέλλα Δρούγου

Καστρί Γρεβενών
Η ακρόπολη μιας αρχαίας πόλης στην Πίνδο
Η γέννηση της ανασκαφής Καστρί Γρεβενών
Επιμέλεια: Σ. Δρούγου Η ακρόπολη μιας αρχαίας πόλης στην Πίνδο
Μελέτες – Αποτυπώσεις – Σχέδια: Ν. Χατζηδάκης, Ζ. Αλ Σαγιάχ, Θ. Τηλιόπουλος
Η γέννηση της ανασκαφής
Φωτογράφοι – Φωτογραφίες
Φωτογραφικό αρχείο της ανασκαφής στο Καστρί
(+Κ. Τουτουντζίδης, Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Α. Τσιόγκας, Κ. Παπάζογλου, Α. Θάνος)
Σ. Θεοδωρίδου, Η. Ποντίκας, Ι. Μπουτζούρογλου

ISBN: 978-618-5185-13-8

© ΕΛΚΕ – ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

Σχεδίαση – Εκτύπωση – Βιβλιοδεσία

ΚΕΙΜΕΝΑ
Copy City Publish
Κ. Ν. Επισκόπου 7 | Θεσσαλονίκη Σ. Δρούγου, Ι. Ξυδόπουλος, Χ. Καλλίνη
Τ. 2310 203566 | www.copycity.gr Α. Θάνος, Κ. Παπάζογλου,
Ι. Παπαγιάννη και συνεργάτες (Μ. Στεφανίδη, Β. Πάχτα, Σ. Κονοπίση)
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιοδήποτε τρόπο,
καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης
σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975 χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΡΕΥΝΩΝ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

II III
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ VII

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................................................. 1
Kastri Grevenon. The acropolis of an ancient city on Pindos (S. Drougou) ........................................ 2
Καστρί Γρεβενών. Η ακρόπολη μιας αρχαίας πόλης στην Πίνδο
Η γέννηση της ανασκαφής (Σ. Δρούγου) ..................................................................................... 3
The Tymphaeans and their chora (I. K. Xydopoulos) ……................................................................ 32
Οι Τυμφαίοι και η χώρα τους( Ι. Κ. Ξυδόπουλος ) ............................................................................ 33

TΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ........................................................................ 45

The Temple (S. Drougou) ................................................................................................................. 46
Ο Ναός ( Σ. Δρούγου) ...................................................................................................................... 47
The Doric Stoa (Chr. Kallini) ............................................................................................................. 62
Η Δωρική Στοά (Χρ. Καλλίνη) ........................................................................................................... 63
The fortification of ancient Acropolis (A. Thanos) .............................................................................. 72
Η οχύρωση της αρχαίας ακρόπολης ( Α. Θάνος) ............................................................................... 73

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ .............................................................................................................. 83

The numismatic Evidence (Chr. Kallini) ............................................................................................. 84
Τα νομισματικά δεδομένα (Χρ. Καλλίνη) .......................................................................................... 85
Τhe Jewellery (K. Papazoglou) ………………………......................................................................... 122
Ta κοσμήματα (Κ. Παπάζογλου) ........................................................................................................ 123
Τhe clay lamps (S. Drougou, K. Papazoglou) .................................................................................... 138
Οι πήλινοι λύχνοι (Σ. Δρούγου, Κ. Παπαζογλου) ............................................................................. 139

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ

ΚΑΣΤΡΙ (ΕΣΠΑ) (Σ. Δρούγου) ................................................................................................................ 153

Ανάλυση υλικών δόμησης αρχαίας ακρόπολης στη θέση Καστρί Πολυνερίου

Αλατόπετρας Ν. Γρεβενών (Ι. Παπαγιάννη και συνεργάτες) ............................................................ 161

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ................................................................................................. 169

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ........................................................................................................................................... 181

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ................................................................................................................. 183

IV V
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Χαιρετισμοί

VI VII
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Εκφράζω τις ευχαριστίες και τα συγχαρητήριά μου στη Διευθύντρια της

ανασκαφής, Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολο-
γίας του Πανεπιστημίου μας, Στέλλα Δρούγου, και στους συνεργάτες της.
Προσβλέπω κι εγώ εναγωνίως, μαζί με όλους τους Έλληνες και ειδικά
τους Βορειοελλαδίτες, στους επόμενους θησαυρούς της πλούσιας πολι-
τιστικής μας κληρονομιάς που θα φέρουν με τη σκαπάνη τους στο φως
οι αρχαιολόγοι μας και θα δώσουν σε όλους εμάς τη δυνατότητα να

Η ανασκαφή στο Καστρί Γρεβενών, στις πλαγιές της ανατολικής Πίν-

δου, ανάμεσα στα χωριά του Πολυνερίου και της Αλατόπετρας είναι
μια από τις πλέον πρόσφατες αρχαιολογικές δραστηριότητες του Αριστο-
αισθανθούμε για μια ακόμη φορά περήφανοι τόσο για τους προγόνους
μας όσο και για τους σύγχρονούς μας επιστήμονες.

τελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, συνεχίζοντας τη μακριά και πολύ

σημαντική παράδοσή του στην αρχαιολογική έρευνα. Π. Α. Μήτκας
Πρύτανης
Η φυσική ομορφιά του τόπου, η ξεχωριστή στρατηγική σημασία της
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
θέσης, τα εμφανή αρχαία λείψανα οδήγησαν εκεί τους αρχαιολόγους
καθηγητές και τους φοιτητές τους, για να ξεκινήσουν τη δύσκολη αυτή
ανασκαφή. Η συνέχεια του έργου δικαίωσε τις προσπάθειες, καθώς τα
ευρήματα αποκάλυψαν βαθμιαία μια ακρόπολη με ιερό χαρακτήρα, από
τα τελευταία χρόνια του Αλέξανδρου Γ΄ και των διαδόχων του.
Το παλιό σχολείο του Πολυνερίου, ευγενική παραχώρηση της τοπικής
αυτοδιοίκησης και των κατοίκων του χωριού με αφορμή την ανασκαφή,
πρόσφερε την απαραίτητη στέγη στους αρχαιολόγους και το έργο τους
και παράλληλα την ασφάλεια στα ευρήματά τους. Έτσι δημιουργήθηκε
βαθμιαία το αρχαιολογικό εργαστήριο.
Η εξέλιξη της συστηματικής ανασκαφής, που ξεκίνησε το 1999, δικαίωσε
τις προσπάθειες των αρχαιολόγων και τους επέτρεψε να σχεδιάζουν, πα-
ράλληλα με την έρευνά τους, την ανάδειξη και τη διαχείριση του επιστη-
μονικού θέματος. Η οικονομική στήριξη του ευρωπαϊκού προγράμματος
ΕΣΠΑ 2013-2015 άνοιξε το δρόμο, έτσι ώστε το αρχαιολογικό έργο του
Πανεπιστημίου μας στο Καστρί να διευρύνεται και να ετοιμάζεται για
τους ανθρώπους του τόπου, τους ανθρώπους που δεν είναι αρχαιολό-
γοι και νοιάζονται για την ιστορία και τον πολιτισμό τους. Εξοπλίστηκε
το εργαστήριο, οργανώθηκε ο αρχαιολογικός χώρος, συντηρήθηκαν τα
οικοδομικά λείψανα και τα κινητά ευρήματα. Δημιουργήθηκαν η ιστοσε-
λίδα και το παρόν βιβλίο για την καλύτερη γνωριμία με ακόμη ένα έργο
παιδείας και μάθησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

VIII IX
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
Υ πάρχουν ορισμένες στιγμές στη ζωή του κάθε ανθρώπου, που νιώ-
θει μια μεγάλη ικανοποίηση και απέραντη χαρά ύστερα από μια
μακρόχρονη προσπάθεια και έναν δύσκολο αγώνα που έδωσε, γιατί το
τελικό αποτέλεσμα έρχεται να προσφέρει ξεχωριστές συγκινήσεις σε μια
ολόκληρη κοινότητα, ιδίως στους απλούς ανθρώπους της περιοχής: Οι
ανασκαφές στο Καστρί ήταν πλέον γεγονός.
Αναπολώντας τα παιδικά μου χρόνια, τότε που, με αφορμή τη σχολι-
κή εκδρομή, ανέμελοι όλοι οι μικροί μαθητές από το Πολυνέρι και τα
γειτονικά χωριά, Πανόραμα, Λάβδα, Αλατόπετρα και Πρόσβορο, συνα-
ντιόμασταν στο περίφημο Καστρί, για να παίξουμε στο ανοιξιάτικο γρα-
σίδι, πάνω στα αρχαία ερείπια, ανυποψίαστοι για το τι κρύβεται κάτω από
το σκληρό χώμα και τις μεγάλες πέτρες, εντυπωσιασμένοι όμως από το
μεγαλείο της φύσης, τους τεράστιους βράχους, τα πέτρινα κτίσματα και
τα κυκλώπεια τείχη, αλλά και από το εκπληκτικής ομορφιάς απέραντο
τοπίο, που οριζόταν από τον κοντινό Σμόλικα και τον μακρινό Όλυμπο,
τα δύο πιο ψηλά βουνά της Ελλάδας, που ολοκάθαρα τα ξεχώριζες ανά-
μεσα από τα σύννεφα.
Γνωρίζουμε ότι όλη η Ελλάδα είναι ένα αρχαίο μνημείο με αλλεπάλληλες
διακυμάνσεις μέσα στο χρόνο, που μαρτυρούν την ύπαρξη ενός λαού,
που έζησε έντονα όλες τις αλλαγές της ζωντανής ιστορίας. Έτσι είναι και
ο δικός μας τόπος, στην καρδιά της Πίνδου, που πέρασε από πολλές
περιπέτειες, μα οι περισσότεροι κάτοικοι πρόσβλεπαν προς την μακεδο-
νική αρχαιότητα και ονειρεύονταν να βρουν ίχνη του Φιλίππου και του
Μεγάλου Αλεξάνδρου, πιστεύοντας έναν θρύλο που διαιώνιζε η ντόπια
προφορική παράδοση. Ήμουν κι εγώ ένας από αυτούς, γιατί πίστευα ότι
αυτό μαρτυρούσαν όχι μόνο οι θρύλοι, αλλά και τα επιφανειακά ευρήμα-
τα, οι μνημειώδεις πέτρες, η πρωτοφανής δόμηση στα υπολείμματα των
κτισμάτων με τους τεράστιους ογκόλιθους και πολλά άλλα.
Εκμεταλλευόμενος τη θέση μου στο Πανεπιστήμιο, κυρίως ως Προέ-
δρου του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας το διάστημα 1998-2000,
X XI
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ
μπορέσαμε μαζί με την αγαπητή μου συνάδελφο καθηγήτρια κλασικής
αρχαιολογίας Στέλλα Δρούγου να πραγματοποιηθεί ένα όνειρο. Να αρ-
χίσει μία συστηματική ανασκαφή με την ευθύνη του Αριστοτελείου Πα-
νεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και η ίδια, αφήνοντας τις άλλες σπουδαίες
υποχρεώσεις της να περιμένουν και διαβλέποντας τη σημασία του χώ-
ρου, να αναλάβει ένα γιγάντιο έργο σε μία εξαιρετικά δύσκολη ανασκα-
φή, η οποία χωρίς αμφιβολία θα συνεχιστεί για πολλά ακόμη χρόνια.
Σημαντικό ρόλο σ’ αυτό το φιλόδοξο και πρωτόγνωρο εγχείρημα έπαι-
ξαν πολλοί μαθητές της και ιδίως οι συνεργάτες της, Χρυσάνθη Καλλίνη
και Απόστολος Θάνος. Η συνέχεια της ανασκαφής είναι η αναγκαία
συνθήκη για τους επόμενους.
Η προσπάθεια όμως της ομάδας δεν έμεινε μόνο στο Καστρί, το οποίο
μαζί με το εκπληκτικό μνημείο του Αγίου Θεοδώρου, είναι βέβαιο ότι με
τον καιρό θα δώσουν νέα και σπουδαία ευρήματα, αλλάζοντας πολλά
από τα δεδομένα της αρχαίας μακεδονικής ιστορίας, αλλά επεκτάθηκε
και στην αποκατάσταση του ιστορικού δημοτικού σχολείου Πολυνερίου,
που σήμερα είναι ο ασφαλής χώρος φύλαξης, μελέτης και προβολής των
ευρημάτων της ανασκαφής.
Τέτοιες πανηγυρικές στιγμές, σαν αυτήν εδώ που καταγράφει την ιστορία
ενός σπουδαίου έργου, οφείλει κανείς να μνημονεύσει μερικά σπου-
δαία πρόσωπα της τοπικής αυτοδιοίκησης Γρεβενών, όπως τους πρώην
δημάρχους και νομάρχες Δημήτρη Σιόβα, Αντώνη Πέτσα, τον αείμνηστο
Δημήτρη Ρίγγο, τον Δημοσθένη Κουπτσίδη, τον Χρήστο Πέτρου και τον
Γιώργο Δασταμάνη, που ενίσχυσαν οικονομικά την ανασκαφή και πραγ-
ματοποίησαν εξαιρετικά επιστημονικά συνέδρια για την ιστορία και τον
πολιτισμό της περιοχής Γρεβενών.
Ας μου επιτραπεί, τέλος, να μνημονεύσω με την ευκαιρία της έκδοσης
αυτού του τόμου, ορισμένα σπουδαία πρόσωπα από το Πολυνέρι, που
δεν βρίσκονται σήμερα κοντά μας, αλλά είναι αυτοί οι άνθρωποι που
έκαναν τις πρώτες προσπάθειες για να αναδειχθεί ο ιστορικός και ο αρ-
χαιολογικός χαρακτήρας της περιοχής και που ενέπνευσαν σε μένα την
αγάπη για το χωριό μου. Είναι ο καθηγητής Στέριος Σάκκος, ο δάσκαλος
Πολύκαρπος Παπαστεργίου και ο δικηγόρος Αθανάσιος Παπαστεργίου.
Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου
Ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
Η αφορμή για την ανασκαφή στο Καστρί Γρεβενών και η αρχή της
οφείλονται στον καθηγητή Μ. Παπανικολάου και στην αγάπη του
για τον τόπο του και το χωριό του, το Πολυνέρι. Η θαυμάσια φύση της
περιοχής και η βάσιμη υποψία για τη σημασία της αρχαίας αυτής θέ-
σης υπήρξαν για τους αρχαιολόγους τα πρώτα ισχυρά επιχειρήματα έτσι
ώστε στη διετία 1998-1999 να ξεκινήσουν την ανασκαφική έρευνα στην
βραχώδη αυτή κορυφή, ανάμεσα στα χωριά Πολυνέρι και Αλατόπετρα,
στην ανατολική Πίνδο. Η πρόκληση ήταν πολύ μεγάλη, αφού μάλιστα
η έρευνα έπρεπε να ξεκινήσει από μηδενική βάση, χωρίς προηγούμενη
υποδομή, ενώ συγχρόνως όμως ανοιγόταν η ευκαιρία να προσεγγίσουμε
συστηματικά μία ελάχιστα γνωστή περιοχή της ελληνικής αρχαιότητας
και μάλιστα με τους τρόπους που επιβάλλει η σύγχρονη έρευνα.
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης έθεσε την ανασκαφή
κάτω από την προστασία του. Την οικονομική υποστήριξη της ανέλαβε
τους πρώτους χρόνους η Τοπική Αυτοδιοίκηση Γρεβενών και στη συνέ-
χεια και το πρώην Υπουργείο Μακεδονίας και Θράκης στο πλαίσιο βο-
ηθείας του αρχαιολογικού έργου στην Μακεδονία. Οφείλουμε να θυμη-
θούμε εδώ τους παλιότερους Νομάρχες Γρεβενών Δ. Σιόβα, Α. Πέτσα,
† Δ. Ρίγγο και Δ. Κουπτσίδη και τους συνεργάτες τους, των οποίων οι
αποφάσεις πρόσφεραν στην ανασκαφή μας τα απαραίτητα οικονομικά
μέσα. Οι κεντρικές υπηρεσίες του Υπουργείου πολιτισμού με τις Γενι-
κούς Γραμματείς Λ. Μενδώνη και Μ. Βλαζάκη-Ανδρεάκη καθώς και οι
προϊστάμενοι των αρμόδιων τοπικών αρχαιολογικών εφορειών της Λά-
ρισας και της Κοζάνης, όπως οι Α. Τζαφάλιας και Γ. Καραμήτρου-Μεντε-
σίδου παλιότερα και της σημερινής ΕΦΑ Γρεβενών, κ. Δημάκη παρακο-
λούθησαν το έργο μας και έδωσαν αρκετές φορές τη λύση σε θεσμικά
ζητήματα, όπως η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου στο Καστρί και η
συνέχιση της ανασκαφής μας.
Η ένταξη της ανασκαφής στο Περιφερειακό τμήμα του ευρωπαϊκού Προ-
γράμματος Στήριξης (ΕΣΠΑ 2013-2015) οφείλεται στο ενδιαφέρον της
Λ. Μενδώνη. Μας έδωσε τη δυνατότητα να σχεδιάσουμε την προστασία
XII
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ
και την ανάδειξη του χώρου και να υλοποιήσουμε τις πρώτες αναγκαίες
δράσεις. Για το έργο αυτό πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια και η συμπαρά-
σταση δύο σπουδαίων υπηρεσιών, της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής
της Περιφέρειας Δυτ. Μακεδονίας στην Κοζάνη και της Επιτροπής Ερευ-
νών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Από την Περιφέρεια η Φ. Ζαγο-
ρίτη, ο Ε. Μιχαλόπουλος, ο Ι. Γκούβας (Μονάδα Α2), ο Χ. Καραντίνος
(Μονάδα Β) και ο προϊστάμενος της ενδιάμεσης Αρχής Χ. Κιουρτσίδης
ήσαν πάντοτε παρόντες και πρόθυμοι με φιλικό τρόπο να βοηθήσουν,
να διορθώσουν και να δώσουν λύσεις στην εφαρμογή του προγράμμα-
τος. Στην Επιτροπή Ερευνών οι υπεύθυνοι πρώην και νυν αντιπρυτάνεις
καθηγητές Σ. Κουίδου-Ανδρέου και Θ. Λαόπουλος παρακολούθησαν
με ενδιαφέρον το πρόγραμμα, ενώ όλοι οι υπάλληλοι στη Διεύθυνση
Παρακολούθησης έργων και διαγωνισμών Ε. θεοδοσίου, Κοριτσόγλου,
Ε. Βενέτη και Β. Παπαβασιλείου υπήρξαν πραγματικοί συμπαραστάτες
στις προσπάθειες μας. Σε όλους και μαζί σε εκείνους τους συναδέλφους
που με οποιονδήποτε τρόπο βοήθησαν στο έργο στο Καστρί οφείλουμε
πολύ μεγάλες ευχαριστίες.
Το αρχαιολογικό έργο είναι στην πραγματικότητα αποκλειστικά έργο
ομαδικό. Η ανασκαφή μας ευτύχησε να δημιουργήσει μια σπουδαία
ομάδα άξιων και φιλότιμων συνεργατών. Μαζί μας εργάστηκε ένας μι-
κρός αριθμός φοιτητών που ο ενθουσιασμός τους μας έδινε πάντοτε
θάρρος. Το έργο χρωστά πολλά στη συμμετοχή παλαιότερα της Χρ. Καλ-
λίνη και πρόσφατα του Α. Θάνου, δύο αρίστων αρχαιολόγων που επωμί-
στηκαν πολλές ευθύνες και για μεγάλο χρόνο. Οι αρχαιολόγοι Λ. Τρα-
κατέλλη, Κ. Παπάζογλου, διεύρυναν την ομάδα και βοήθησαν το έργο
μας ουσιαστικά. Η αρχαιολόγος Λ. Γαρούφα συμμετείχε στο έργο σε
μια κρίσιμη στιγμή του έργου. Οι αρχιτέκτονες Αλ Σαγιάχ και Ν. Χατζη-
δάκης, οι τοπογράφοι Ι. Γκάτζιος και Α. Τριανταφυλλίδης, ο σχεδιαστής
Θ. Τηλιόπουλος υπήρξαν με το έργο τους πολύτιμοι συνεργάτες, ενώ οι
συντηρητές μας Ε. Ανδρέου και Α. Τσιόγκας με τις δεξιότητες τους μας
βοήθησαν να ανακαλύψουμε άλλη μια φορά τα ευρήματα μας. Όπως
είναι γνωστό στους αρχαιολόγους, ο ρόλος των εργατών της ανασκαφής
είναι περισσότερο από κρίσιμος και για τον λόγο αυτόν υπογραμμίζουμε
εδώ το ρόλο τους. Από την ομάδα μας σήμερα απουσιάζουν δύο άξι-
οι συνεργάτες που πάντοτε στάθηκαν δίπλα μας και προσέτρεχαν στα
δύσκολα, ο φωτογράφος μας Κ. Τουτουντζίδης και ο αρχιεργάτης μας
Λ. Χριστοδουλίδης.
Στο φιλολογικό έλεγχο του βιβλίου συνέβαλε ο φίλος φιλόλογος Δ.
XIII
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ

Ζαγοριανός, ενώ η συμβολή της εκδότριας Κ. Βλιούρα και του συνερ-

γάτη της Α. Παπαμόσχου υπήρξε αποφασιστική. Τέλος ευχαριστίες θα
πρέπει να αποδώσουμε στους κατοίκους του Πολυνερίου για τη φιλο-
ξενία και τη συμπαράσταση τους. Σε όλους και στον καθένα χωριστά
οφείλονται πολλές ευχαριστίες, επειδή όλοι συνέβαλαν με το έργο τους
ώστε να ανασυρθεί από την λήθη και την καταστροφή η αρχαία ακρόπο-
λη και να δημιουργηθεί ο νέος αρχαιολογικός χώρος στο Καστρί, στην
ανατολική Πίνδο.
Τα ευρήματα στο Καστρί μέχρι σήμερα προδίδουν μια εξαιρετικά ενδια-
φέρουσα αρχαιολογική θέση που υπόσχεται για το μέλλον νέα και ση-
μαντικά μνημεία. Η διαχείριση του προγράμματος ΕΣΠΑ για την αρχαία
ακρόπολη απέδειξε ότι οικοδομήθηκε με πολύ κόπο μόνο η αφετηρία
μιας ενδιαφέρουσας αρχαιολογικής δράσης με πολλά παράπλευρα
οφέλη για τον τόπο και τους ανθρώπους του, για το Πανεπιστήμιο και
την έρευνα, για τον Πολιτισμό, αφού η κάθε ημέρα της δουλειάς μας
χάρισε πολλές εμπειρίες και γνώσεις. Η συνέχεια αυτού του έργου και
το μέλλον του βρίσκονται πλέον στις αποφάσεις της τοπικής κοινωνίας,
του Πανεπιστημίου μας και της Πολιτείας, αφού μόνο έτσι θα δικαιω-
θούν οι κόποι και τα όνειρα της ομάδας μας. Εμείς σήμερα αποδίδουμε
το αποτέλεσμα των προσπαθειών μας στην επιστημονική και την ευρύ-
τερη κοινωνία και συγχρόνως εκφράζουμε τις μεγάλες ευχαριστίες μας
για το κοινό έργο.

Στέλλα Α. Δρούγου
Ομότιμη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Διευθύντρια της Ανασκαφής στο Καστρί Γρεβενών
Επιστημονική Υπεύθυνη του Έργου
«Προστασίας και ανάδειξης
της αρχαίας ακρόπολης στo Καστρί Γρεβενών»

XIV
 εισαγωγη – σ. δρουγου

Εισαγωγή
Η αρχαία ακρόπολη στο Καστρί

1
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION εισαγωγη – σ. δρουγου

The acropolis of an ancient city on Pindos Η ακρόπολη μιας αρχαίας πόλης στην Πίνδο
The onset of the excavation Η ανατολή της ανασκαφής

S. Drougou Σ. Δρούγου

EAST PINDUS
T he land on the northeastern slopes of Mt. Pindus, from the
peaks of Grammos and Voion to the Chasia-mountains, is
rich in rivers, such as the Venetikos and Grevenitis. The latter
Η χώρα στις βορειοανατολικές πλαγιές της Πίνδου, από τις
κορυφές του Γράμμου και του Βόιου έως τα Χάσια όρη,
ανατολικη πινδοσ

είναι πλούσια σε νερό, ποτάμια και μικρούς καταρράκτες,

flow into the Haliacmon-river which in turn moves to the
όπως ο Βενέτικος και ο Γρεβενίτης, που καταλήγουν στον
northeast towards the Mt. Pieria tracing the most important
πολύστροφο ποταμό Αλιάκμονα και τον τροφοδοτούν με
route to the plains of central Macedonia. The landscape as
νερό, καθώς αυτός πορεύεται προς τα βορειοανατολικά,
well as the location of this area of such an outstanding natural
προς τα Πιέρια, χαράζοντας το σπουδαιότερο δρόμο προς τα
beauty with its passes contributed to the continuous human
πεδινά της κυρίως Μακεδονίας. Τα φυσικά χαρακτηριστικά
habitation there since quite early on. Chance finds, a variety of
της χώρας αυτής αλλά και το φυσικό κάλλος της με τα
surface research and the relatively small-in-scale systematic
βαθιά, προστατευμένα περάσματα, τα φαράγγια και τα δάση,
examination allow today the recording of numerous prehistoric
συνέβαλαν στην εγκατάσταση και τη μακραίωνη συνεχή
sites in the wider area of Grevena dating from the Neolithic
παρουσία του ανθρώπου εκεί με ειδικούς όρους κάθε φορά.
period to the Iron Αge.
Τυχαία ευρήματα, ποικίλες επιφανειακές έρευνες και παρά
την σχετικά περιορισμένης έκτασης συστηματική έρευνα επι-
τρέπουν σήμερα την απαρίθμηση πολυάριθμων προϊστορικών
θέσεων στην ευρύτερη περιοχή των Γρεβενών, από τη Νεολι-
θική περίοδο έως και την εποχή του Σιδήρου, στην αρχή των
ιστορικών χρόνων.1

2 3
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
THE elements of history
4 5
In the early historical times, the ancient tribe of the Tymphaeans appar-
ently ruled the area. They were related to the Macedonians and were
with them in their way into Macedonia and settling in its lowlands. As
happened with the other neighbouring regions that later became parts of
the kingdom of Macedonia, the hegemony of the Tymphaeans –akin to
the Macedonians- was soon to be formed. In the subsequent Classical and
Hellenistic times, this local power would play a significant role between
the two great kingdoms of Epirus and Macedonia as a result of its crucial
location; even though the region has been often assigned to Elimea it is
nonetheless certain that it was a different political and royal entity.
In the end of the 5th century BC, it was under the rule of the king of Mace-
donia Archelaos. Later, the dificulties arisen during the reign of Amyntas
evidently allowed the Tymphaeans some sort of relative independence.
King Philip II, with the help of his “diplomatic” marriages managed to ful-
ly control this mountainous region of Pindus when he offered it to Alexan-
der I of Epirus, brother of Olympias, as a dowry in his daughter’s marriage
to the Epirote king. Shortly afterwards, Alexander III was accompanied by
a select corps in his campaign into Asia where Tymphaean generals, like
Polyperchon, distinguished themselves. Since then, the region remained
connected with Macedonia becoming very important because it supplied
with the main passages through which the military and trade routes came
into Thessaly and Epirus right down to Roman times.
The lack of systematic archaeological research at the sites of the Grevena
prefecture dating to historical periods in the area of ancient Tymphaea
did not only result in intense illegal antiquities trade but mostly created a
notable void in historical knowledge regarding such an interesting region
in the kingdom of Macedonia. Hence, the undertaking of the systematic ar-
chaeological project in Kastri-Grevenon by the Aristotle University of Thes-
saloniki following the discovery of ancient architectural remains has been
deemed absolutely necessary and useful, although proven quite difficult.
εισαγωγη – σ. δρουγου
Σ τους πρώιμους ιστορικούς αιώνες την περιοχή κατέχει το αρχαίο γέ- ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
νος των Τυμφαίων, συγγενικό προς τους Μακεδόνες κατά την πορεία
τους προς την Μακεδονία και την εγκατάστασή τους στα πεδινά της.
Όπως και στις άλλες γειτονικές περιοχές που αποτέλεσαν αργότερα
μέρη του πυρήνα του βασιλείου της Μακεδονίας, δημιουργείται γρήγορα
η συγγενική προς τους Μακεδόνες ηγεμονία των Τυμφαίων με κυρίαρ-
χη μορφή του αρχηγέτη του γένους Αρρύβα και αργότερα του στρατηγού
Πολυπέρχοντα.2 Στους επόμενους κλασικούς και ελληνιστικούς αιώνες
η τοπική αυτή ηγεμονία θα παίξει ένα σημαντικό ρόλο ανάμεσα στα δύο
μεγάλα βασίλεια της Ηπείρου και Μακεδονίας εξ αιτίας της σπουδαίας
γεωγραφικής θέσης της, μολονότι η περιοχή συχνά προσγράφεται στην
Ελίμεια, είναι όμως πλέον βέβαιο ότι πρόκειται για μία διαφορετική πο-
λιτική και βασιλική οντότητα.
Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. η περιοχή βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του
Αρχέλαου, βασιλιά της Μακεδονίας, ενώ αργότερα οι δυσκολίες, που
αναφύονται στη διάρκεια της βασιλείας του Αμύντα, επιτρέπουν στους
Τυμφαίους μια σχετική ανεξαρτησία.3 Ο βασιλιάς Φίλιππος Β´ με τη βοή-
θεια των «διπλωματικών» γάμων του επέτυχε τον πλήρη έλεγχο της ορει-
νής αυτής χώρας της Πίνδου: παραχωρεί στον Αλέξανδρο Α΄ της Ηπεί-
ρου, αδελφό της Ολυμπιάδας, ως προίκα της κόρης του στο γάμο με τον
ηπειρώτη βασιλιά. Λίγο αργότερα, ένα επίλεκτο στρατιωτικό σώμα ακο-
λούθησε τον Αλέξανδρο Γ΄ στην εκστρατεία του στην Ασία, ενώ δίπλα
του αναδεικνύονται οι Τυμφαίοι στρατηγοί, όπως ο Πολυπέρχων.4 Έκτο-
τε η χώρα παραμένει συνδεδεμένη με τη Μακεδονία και αποδεικνύεται
πολύ σημαντική, αφού προσφέρει τα κύρια περάσματα με τους στρατιω-
τικούς και εμπορικούς δρόμους της προς τη Θεσσαλία και την Ήπειρο
έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους.
Η έλλειψη συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας των ιστορικών χρόνων η ανασκαφη
στις περιοχές του σημερινού Νομού Γρεβενών, στην αρχαία Τυμφαία
χώρα, όχι μόνο προκάλεσε έντονα φαινόμενα αρχαιοκαπηλίας, αλλά κυ-
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – η γεννηση ΤΗΣ ανασκαφησ εισαγωγη – σ. δρουγου

6 7
Εικ. 1. Ο μικρός ναός των Αγ. Θεοδώρων, χτισμένος με αρχαίες πέτρες
fig.1. The small church of Ag. Theodoroi, built with ancient stones
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – η γεννηση ΤΗΣ ανασκαφησ εισαγωγη – σ. δρουγου

Εικ. 2. Ο χώρος της ανασκαφής στο Καστρί (τοπογραφικό σχέδιο)

fig. 2. The area of the excavation in Kastri

8 9
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ. 3. Το Αρχαιολογικό Εργαστήριο του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στο Πολυνέρι
fig. 3. The Archaeological Laboratory of
Aristotle University in Polyneri
the excavation
10
Upon excavation commencing, the archaeological team found shelter
in the old –by now closed– Primary School of Polyneri which was giv-
en to us. It was gradually transformed into a very useful Archaeological
Laboratory of Aristotle University without losing its initial function since
all our educational activities, except excavation, addressed to the team’s
students have been housed there.
The hill Kastri, at an elevation of 1200 m., and its chapel of Agioi Theo-
doroi on its lower terrace between the modern-day communities of Ala-
topetra and Polyneri in the demos of Grevena (the earlier demos of “Th.
Ziakas”) has been a well-known site of natural beauty. Among the nar-
row valleys, the hill commands a large area right to the huge mountains
enclosing the horizon on the west and north. Water sources and forests
render the place even more beautiful. The presence of ancient ruins at
Kastri has been reported in earlier times but no systematic archaeological
research ever took place. What is certain however, that was once more
established as soon as excavations began, is that a large amount of stones
and architectural pieces have been lost from Kastri; they have been re-
moved and used in the stone houses of the area since already the two last
centuries, as a common practice observed in many ancient sites.
From early on during the archaeological research, besides the fact that
the chapel of Agioi Theodoroi on the lower part of the hill had probably
εισαγωγη – σ. δρουγου
ρίως δημιούργησε ένα σημαντικό κενό στην ιστορική γνώση για μια τόσο ενδιαφέρου-
σα περιοχή του βασιλείου της Μακεδονίας. Για τον λόγο αυτόν η ανάληψη ενός συστη-
ματικού αρχαιολογικού έργου στο Καστρί Πολυνερίου, εκ μέρους του Πανεπιστημίου
της Θεσσαλονίκης, με αφορμή τη διαπίστωση ύπαρξης αρχαίων αρχιτεκτονικών λειψά-
νων εκεί, κρίθηκε απόλυτα αναγκαία και χρήσιμη,5 μολονότι πολύ γρήγορα αποδεί-
χτηκε πολύ δύσκολη ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα. Με παρότρυνση του συνα-
δέλφου καθηγητή της Ιστορίας της Νεότερης Τέχνης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Μ. Παπανικολάου βρεθήκαμε αρχαιολόγοι και ιστορικοί του ίδιου Πανεπιστημίου το
1997-1998 στην ανατολική Πίνδο, το Πολυνέρι και το Καστρί. Η ομορφιά του χώρου
εντυπωσιάζει κάθε επισκέπτη, τα ίχνη όμως των αιώνων, μολονότι μόλις ορατά τότε, στο
Καστρί προκαλούσαν ερωτήματα, όπως και η εντυπωσιακή στρατηγική θέση τους στον
ευρύτερο χώρο. Τότε ακριβώς η τοπική αυτοδιοίκηση με επικεφαλής τον τότε νομάρ-
χη κ. Α. Πέτσα ανέλαβε να ενισχύσει την κρίσιμη έναρξη της αρχαιολογικής έρευνας.
Έκτοτε οι τοπικοί δημοτικοί άρχοντες Γρεβενών, νομάρχες και δήμαρχοι, ο Δ. Ρίγγος,
ο Δ. Κιουρτσίδης, ο Χ. Πέτρου, ήρθαν αρωγοί στην προσπάθεια αυτή, που κατόρθωσε Εικ. 4. O xώρος εργασίας και
τελικά να ενταχθεί στον προγραμματισμό του ευρωπαϊκού πλαισίου (ΕΣΠΑ) ως ένα από αποθήκευσης στο Αρχαιολογικό
Εργαστήριο στο Πολυνέρι
τα λίγα συστηματικά έργα πολιτισμού για την περιοχή της Ανατολικής Πίνδου.
fig. 4. The working and storage
Με την έναρξη του ανασκαφικού έργου στο τέλος της δεκαετίας του 90, η αρχαιολο- room at the Archaeological
γική ομάδα βρήκε τη στέγη της στο παλιό –κλειστό πλέον– δημοτικό σχολείο του Πο- Laboratory at Polyneri
λυνερίου, το οποίο μας παραχωρήθηκε από την δημοτική αρχή (κοινότητα Πολυνερί-
ου και αργότερα Δήμου Θεοδώρου Ζιάκα) και βαθμιαία μεταμορφώθηκε σε ένα πολύ
σύγχρονο και χρήσιμο αρχαιολογικό εργαστήριο του Πανεπιστημίου μας, χωρίς να
χάσει την αρχική λειτουργία του. Εκεί φιλοξενούνται όλες οι εκπαιδευτικές και ερευ- το αρχαιολογικο
νητικές δραστηριότητές μας για τους φοιτητές της πανεπιστημιακής ομάδας, πλην της εργαστηριο
ανασκαφής (εικ. 3, 4).
Το ύψωμα Kαστρί, σε υψόμετρο 1200 μ., με φρουρό του το εκκλησάκι των Aγ. Θεο-
δώρων (εικ. 1) στο χαμηλότερο άνδηρό του, ανάμεσα στις σημερινές κοινότητες Aλα-
τόπετρα και Πολυνέρι του Δήμου Γρεβενών (παλιότερα Δήμος Θεοδώρου Zιάκα), εί-
ναι μια θέση στην περιοχή, γνωστή για τη φυσική ομορφιά της. Ανάμεσα σε στενές
κοιλάδες το ύψωμα ελέγχει μια μεγάλη έκταση, αφού το βλέμμα μπορεί να την ανα-
γνωρίζει σε μεγάλο βάθος έως τα θεόρατα βουνά της Πίνδου που κλείνουν στα δυτικά
και τα βόρεια τον ορίζοντα. Νερά και ζώνες δάσους ομορφαίνουν ακόμη πιο πολύ τη
χώρα. Κατά τους προηγούμενους χρόνους, στον 20ο αιώνα, αναφέρεται για το Καστρί
η ύπαρξη αρχαίων οικοδομικών λειψάνων και άλλων αντικειμένων στην κορυφή του
υψώματος, χωρίς όμως ποτέ να γίνει προηγουμένως εκεί μια συστηματική αρχαιολο-
γική έρευνα6. Το βέβαιο είναι, και τούτο διαπιστώθηκε έμπρακτα, μετά την έναρξη της
ανασκαφής μας, ότι από το Καστρί είχε χαθεί μεγάλη ποσότητα λίθων και αρχιτεκτο-
νικών μελών, αφού αυτά απομακρύνθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στα παλιά πέτρινα
11
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ. 5. Θραύσματα κιόνων και λαξευμένα στο βράχο θεμέλια είναι
τα κύρια γνωρίσματα του αρχαιολογικού χώρου (Δωρική Στοά)
fig. 5. Fragments of columns and carved in the rock foundations
are the main features of the archaeological area (Doric Stoa)
12
been a tower of an ancient wall, it was soon
determined that the stone flakes and fragments
formed regular shapes that could be attributed
to structures. The ground-plan of the area that
was drafted after the first visit confirmed our
view by showing the existence of specific build-
ings. At the same time, the potsherds collected
from surface survey attested to the presence of
the site at least during the Classical and Helle-
nistic period but also possibly even earlier. Still,
the natural features of the site comprised the
decisive factor for the commencement of ex-
cavations; in reality, these hold the significance
of the historical fact: the hill dominates in the
middle of a natural basin to the east and north
of the mountain range of Pindus to the Voion
mountains where it is crossed by the natural
river courses from Epirus, Thessaly and Mace-
donia. These routes are essentially controlled
by the Kastri peek which is surrounded by the
natural courses of Venetikos’ and then Haliac-
mon’s tributaries. The rocky hill is approach-
able from the east and south while to the west
its rough and steep side at its northwest with
the waterfalls appears to be safely protected
by nature itself. It is evident that Kastri had
once formed the highest place of an unknown
city oriented to the east; one that could control
the entire neighbouring lands that comprised
the core of the ancient region of the Tymphae-
ans, as it is at least described in the ancient
written sources.
In the course of the excavations many difficul-
ties arose. Several times, it was conducted in
a thick layer of flakes from stone columns and
corner-stones. The concern to preserve the
landscape intact forced the archaeologists to
constantly deal with big problems, such as the
εισαγωγη – σ. δρουγου
σπίτια της περιοχής, ήδη κατά τους δύο τελευταίους τουλάχιστον αιώνες, όπως συμβαί-
νει σήμερα σε πολλές περιοχές του αρχαίου κόσμου.
Από την αρχή της αρχαιολογικής έρευνας, εκτός από το γεγονός ότι το εκκλησάκι
των Αγίων Θεοδώρων (εικ. 1, 10) στο κάτω μέρος του λόφου ήταν πιθανότατα πύργος
ενός αρχαίου τείχους, γρήγορα διαπιστώθηκε ότι στο μεγάλο άνδηρο του υψώμα-
τος τα απολεπίσματα και τα θραύσματα των λίθων φανέρωναν κανονικά σχήματα που
έπρεπε πιθανώς να αποδοθούν σε κτίσματα. Το τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής,
που εκπονήθηκε αμέσως μετά την πρώτη επίσκεψή μας, επιβεβαίωσε την εντύπωσή
μας, καθώς έδειξε την ύπαρξη συγκεκριμένων κτηρίων, αυτών που αργότερα αποκά-
λυψε η ανασκαφή μας. Συγχρόνως τα ελάχιστα θραύσματα των πήλινων αγγείων τα
οποία συνελέγησαν με την επιφανειακή έρευνα, μαρτυρούσαν με βεβαιότητα ότι η
θέση είχε ζωή τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των κλασικών και ελληνιστικών αιώνων,
αλλά πιθανώς και παλιότερα. Kαταλυτικό στοιχείο όμως για την έναρξη της ανασκα-
φής υπήρξαν τα φυσικά χαρακτηριστικά της θέσης, τα οποία στην πραγματικότητα
ενέχουν τη σημασία του ιστορικού δεδομένου: Το ύψωμα δεσπόζει αμέσως ανατολι-
κά και βόρεια του ορεινού όγκου της Πίνδου έως τα βουνά του Βόιου στο μέσο μια
φυσικής λεκάνης που τη διασχίζουν οι φυσικοί δρόμοι των ποταμών από την Ήπει-
ρο, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία7. Τους δρόμους αυτούς ουσιαστικά ελέγχει η κο-
ρυφή Καστρί, καθώς την περικυκλώνουν οι φυσικοί δρόμοι των παραποτάμων του
Bενέτικου και στη συνέχεια του Aλιάκμονα. Το βραχώδες ύψωμα έχει πρόσβαση από
ανατολικά και νότια, ενώ στα δυτικά η άγρια και απότομη πλαγιά, στα βορειοδυτι-
κά του με τους καταρράκτες φαίνεται να προστατεύεται με ασφάλεια από την ίδια τη
φύση του. Είναι φανερό πλέον ότι το Kαστρί αποτέλεσε κάποτε το ψηλότερο σημείο
μιας άγνωστης ακόμη σε μας αρχαίας πόλης (εικ. 7), στραμμένης προς την ανατολή,
η οποία μπορούσε να ελέγχει ολόκληρη τη γύρω περιοχή, αυτή που αποτελεί και τον
πυρήνα της αρχαίας χώρας των Τυμφαίων, όπως την περιγράφουν τουλάχιστον οι λι-
γοστές αρχαίες γραπτές πληροφορίες.
Όπως ήταν φυσικό, η ανασκαφή μας στη πορεία της αντιμετώπισε πολλές δυσκολί-
ες (εικ. 9). Πολλές φορές έφτανε να γίνεται ανασκαφή σε ένα παχύ στρώμα από τα
απολεπίσματα χαμένων λίθινων κιόνων και γωνιόλιθων (εικ. 14), ενώ άλλες φορές
δεν υπήρχε παρά ο φυσικός βράχος. Η φροντίδα να διατηρηθεί το τοπίο αλώβητο
έφερνε τους αρχαιολόγους συνεχώς μπροστά στα μεγάλα προβλήματα, όπως η απο-
μάκρυνση των επιφανειακών στρωμάτων χώματος. Παρ’ όλα αυτά όμως το αποτέ-
λεσμα της προσπάθειας υπήρξε τελικά ενθαρρυντικό και σημαντικό για την αρχαία
ιστορία της περιοχής με την αποκάλυψη των πρώτων οικοδομικών λειψάνων αυτής
της άγνωστης μας αρχαίας πόλης, αλλά και των πρώτων επιγραφικών σπαραγμάτων
με αυξανόμενο αριθμό.
13
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ. 6. Ο αρχαιολογικός χώρος
συνδέεται πολύ στενά με το τοπίο
fig. 6. The archaeological site is very
closely linked with the landscape
the temple
14
removal of surface layers of soil. Nevertheless, the discovery of the first
structural remains of this ancient city rendered the result of the effort as
impressive and important for the ancient history of the region.
Nearly twenty years after our first visit at Kastri, the site –as seen nowa-
days on the big plateau– offers a rich and promising picture: on the west
section of this large “balcony”, one detects the foundations of three con-
structions of notable size as well as of other, still unidentified, structures
on its eastern side. Slightly higher, at the peak of the hill (at elevation of
1200m), numerous tiles indicate the likely presence of other structures.
Another smaller plateau lies at a lower level and apparently conceals
some more buildings. The grand terrace and the peak are protected by
a fortiication wall which evidently continues to the lower sections of the
city. Regarding this wall, the most important discovery was the Western
Gate that led from the city to the fortified acropolis. It is certainly obvious
that this is the acropolis of the still unknown ancient city that spreads on
the foot of the hill; an acropolis of particular significance, as it will be
later shown.
Among the three buildings that form a complex on the acropolis, which
have been revealed until now on the big plateau, the foundations and
εισαγωγη – σ. δρουγου
Είκοσι σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη επίσκεψή μας στο Καστρί η εικόνα του χώρου
όπως διαγράφεται σήμερα στο μεγάλο πλάτωμα, είναι πλούσια και γεννά πολλές ελ-
πίδες για το μέλλον της: Σήμερα στο δυτικό τμήμα του μεγάλου αυτού «εξώστη» ανα-
γνωρίζει κανείς τα θεμέλια τριών οικοδομημάτων με αξιοσημείωτο μέγεθος καθώς
και άλλων απροσδιόριστων ακόμη κτισμάτων στην αντίστοιχη ανατολική πλευρά του
(εικ. 2, 7).8 Λίγο ψηλότερα, στην κορυφή του υψώματος (υψομ. 1200 μ.), είναι βέ-
βαιο ότι υπήρξαν άλλα ακόμη κτίσματα, όπως προδίδουν σήμερα τα πολυάριθμα κε-
ραμίδια και τα ίχνη ορισμένων θεμελίων. Ένα ακόμη μικρότερο πλάτωμα βρίσκεται
λίγο χαμηλότερα και φαίνεται να κρύβει ορισμένα ακόμη οικοδομήματα εκτός από
τα σαφή ίχνη του περιβόλου και των άλλων αναλημμάτων.
Το μεγάλο μεσαίο άνδηρο και η κορυφή προστατεύονται από έναν οχυρό περίβολο ο η ΟΧΥΡΩΣΗ
οποίος όμως είναι βέβαιο ότι έχει τη συνέχεια του και στα χαμηλότερα τμήματα της πό-
λης. Το σπουδαιότερο εύρημα αυτού του τείχους υπήρξε η Δυτική Πύλη (εικ. 8), που
οδηγούσε από την πόλη στο εσωτερικό της οχυρωμένης ακρόπολης. Στο χαμηλότερο
άνδηρο ήρθε στο φως μία ακόμη πύλη –η «Ανατολική»– σε πολύ όμως κακή κατάστα-
ση. Είναι λοιπόν φανερό ότι πρόκειται για την ακρόπολη της άγνωστης ακόμη αρχαίας
πόλης που απλώνεται στα πόδια του υψώματος, μια ακρόπολη με ξεχωριστή μάλιστα
σημασία, όπως θα φανεί στη συνέχεια.
Από το συγκρότημα των τριών οικοδομημάτων της ακρόπολης, που έχουν αποκαλυ- Ο ΝΑΟΣ
φθεί ως σήμερα στο μεγάλο πλάτωμά της, ξεχωρίζουν στα δυτικά τα θεμέλια και τα λεί-
ψανα ενός «άπτερου» Ναού9 με τη μορφή του μεγάρου και με προσανατολισμό προς
την Aνατολή, πιθανότατα χωρίς κίονες στην πρόσοψη. Έχει συνολικά μήκος 18,80 μ.
περίπου και πλάτος 11,40 μ., ενώ μία πρόχειρη κλίμακα με τρεις τουλάχιστον βαθ-
μίδες στην ανατολική πλευρά του οδηγεί στον ευρύχωρο πρόναο με διαστάσεις 5,03
μ.Χ.11,07 μ. Στη συνέχεια με μία ακόμη βαθμίδα ψηλότερα ανοίγεται ο χώρος του
κυρίως ναού. Τα θεμέλια του οικοδομήματος σχηματίζονται κατά κανόνα από μεγά-
λες ακανόνιστες λίθινες πλάκες, ή στηρίζονται σε λαξεύματα του φυσικού βράχου και
ιδιαίτερα στις γωνίες του. Οι τοίχοι οικοδομούνται με μεγάλους γκρίζους ή λευκούς
ακανόνιστους λίθους, όπως φαίνεται πολύ καλά στη νότια πλευρά του. Δεν έχει ακό-
μη ανασκαφεί πλήρως ο εσωτερικός χώρος του, μια έρευνα, η οποία πιθανότατα απο-
δειχθεί αποκαλυπτική ή τουλάχιστον πολύ χρήσιμη για τα βασικά ερωτήματα της ανα-
σκαφής, την ταυτότητα της πόλης και της θεότητας, που λατρεύεται στην ακρόπολη. Η
ανασκαφή στη δυτική πλευρά του Ναού έφερε στο φως σημαντικές στρωματογραφι-
κές ενδείξεις καθώς και ευρήματα, όπως το ενεπίγραφο θραύσμα χάλκινου ελάσματος
από μία ασπίδα (;), πιθανώς ανάθημα στον άγνωστο ακόμη θεό.9α
Αμέσως νότια και ανατολικά του ναού η έρευνά μας συνάντησε τη μεγαλύτερη δυσκο- η δωρικη στοα
λία της, αλλά και το πλέον εντυπωσιακό οικοδόμημα της ακρόπολης στο Kαστρί. Εως
15
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ.7. Η ανατολή του ήλιου στο
Καστρί και στον αρχαιολογικό
χώρο
fig. 7. Sunrise in Kastri and the
archaeological site
16
remains of an apteros temple (Naos without the peristasis) found in the west are dis-
tinguished; it has the form of a “megaron” probably with no columns on its facade
and its orientation to the E. Its total length is ca. 18.80 m and its width is 11.40m. A
roughly-made staircase of at least three steps at its eastern side led to the spacious
pronaos (5.03m x 11.07m) and one step higher extended the area of the cella. As rule,
the foundations were constructed from big irregular stone slabs or were supported on
carvings of the natural rock and mostly on its corners. The walls were made from large
grey or white irregular stones, as this becomes clear on the south side of the temple. Its
interior has not been fully excavated yet; it is a project that may prove to be revealing
or quite useful at the very least concerning the main questions of the excavation, the
identity of the city and the deity worshipped on the acropolis. The excavation on the
western side of the temple brought to light significant stratigraphic indications along
with findings, such as the inscribed fragment of a bronze sheet from a shield (?), prob-
ably a votive item.
εισαγωγη – σ. δρουγου
σήμερα έχουν αποκαλυφθεί τα θεμέλια, αλλά και πολυάριθμα αρχιτεκτονικά μέλη Εικ. 8. Με μεγάλες πέτρες είναι
μιας μεγάλης Δωρικής Στοάς,10 μέσα σε ένα παχύ στρώμα λατύπης και θραυσμάτων χτισμένο το τείχος και οι πύλες του
που δημιούργησε η σύγχρονη λιθοκλοπή. Το βόρειο θεμέλιο της Στοάς με μήκος Fig. 8. With large stones are the
wall and the wall gates built
22,82 μ. είναι πολύ ισχυρό και σχηματίζεται εν μέρει με λάξευση στο βράχο, στο δυ-
τικό τμήμα και εν μέρει με την βαθιά οικοδόμηση πάνω σε μεγάλες λίθινες πλάκες,
στο ανατολικό τμήμα, εικ. 5, 14. Στη δυτική στενή πλευρά ο τοίχος της Στοάς διαμορ-
φώνεται με λάξευση πάνω στο βράχο. Η νότια πλευρά δεν έχει ακόμη ερευνηθεί, αν
και φαίνεται να είναι πολύ κατεστραμμένη. Τα ως τώρα γνωστά οικοδομικά και αρ-
χιτεκτονικά δεδομένα αποδεικνύουν πειστικά τη μορφή της μεγάλης Δωρικής Στοάς,
ανοιχτής προς τον B. Ο εσωτερικός χώρος της στοάς φαίνεται πως χωρίζεται κατά μή-
κος του μεγάλου άξονά του με μια δεύτερη κιονοστοιχία, όπως προδίδει το τμήμα του
θεμελίου που σώθηκε στη θέση του. Όπως προαναφέρθηκε, το νότιο τμήμα της Στοάς
είναι πολύ κατεστραμμένο και επομένως δεν αναπαρίσταται εύκολα: αν το πλάτος του
οικοδομήματος είναι αυτό που αποδίδει το θεμέλιο του ανατολικού τοίχου ή λίγο με-
γαλύτερο, ίσως αυτή η Στοά διαμορφώνει το απαραίτητο πρόπυλο για την είσοδο στον
χώρο του ιερού της ακρόπολης. Η μερική σχεδιαστική αποκατάσταση του κτηρίου που
εμφανίζεται σήμερα, έχει περισσότερο τη θέση υπόθεσης εργασίας, παρά μιας οριστι-
κής λύσης του προβλήματος.11
Τα αρχιτεκτονικά μέλη που σώθηκαν κυρίως κατά μήκος της βόρειας πλευράς της Στο-
άς είναι εντυπωσιακά: Μεγάλα θραύσματα δωρικών και ιωνικών κιόνων (εικ. 5, 14),
τμήματα του δωρικού επιστυλίου και το θραύσμα ενός δωρικού κιονοκράνου είναι τα
κυριότερα ευρήματα της περιοχής της Στοάς, ενώ τα ελάχιστα δείγματα κεραμικής από
τις χαμηλότερες θέσεις του θεμελίου επιτρέπουν κατ’ αρχάς μια γενική χρονολογική
τοποθέτηση της Στοάς στο τέλος του 4ου αι. π.X., ακριβώς όπως και αυτή του Nαού.12
Απέναντι από τον Ναό και στη δυτική πλευρά της πλατείας που σχηματίζουν τα τρία οι- ΤΟ κεντρικο κτηριο
κοδομήματα άρχισε η αποκάλυψη ενός μεγάλου και εντυπωσιακού κτηρίου, του οποί-
17
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ. 9. Οι συνθήκες είναι δύσκολες.
Οι μεταφορές των διαφόρων υλικών
πρέπει να γίνουν και με ζώα στον
αρχαιολογικό χώρο
Fig. 9. The conditions are difficult.
Transports of various materials to be
made and with animals
the doric stoa
18
Immediately to the south and east of the temple, the excavation process
encountered its biggest difficulty as well as the most impressive building of
the acropolis at Kastri, at least until now: the foundations and numerous
architectural members belonging to a large Doric Stoa came to light inside
a thick layer of sedimentary rock (breccia) and fragments formed by mod-
ern-day stone-theft. Its northern foundation (22.82m long) is very strong
and has been formed partly carved in the rock (west section) and partly
deeply constructed on large stone slabs (eastern section). In a similar way,
the foundation of the smaller eastern wall (12.10 m long) had been also
made. On its western narrow side, the wall of the Stoa was carved on the
rock. The southern side has not been researched yet though it appears to
be much destroyed. The known so far structural and architectural data
confirm the existence of the big Doric Stoa open to the N but with some
opening also to the S towards the fortification wall entrance. The large
colonnade of the northern facade is Doric and consists of eight columns,
3.27m high and 2.47m of interaxial distance. t appears that the interior of
the Stoa was divided along its long axis with a second colonnade as this is
indicated by part of the foundation that has been preserved in situ. It has
been mentioned above that the southern section of the Stoa is severely
damaged and consequently cannot be easily reconstructed: if the width
of the building is that suggested by the foundation of the eastern wall or
slightly bigger then this Stoa might have formed the necessary propylon
to the entrance leading to the sanctuary area of the acropolis. The partial
design restoration of the building that appears today is more of a working
case than a inal solution to the problem.
The architectural members that have survived mostly along the north side
of the Stoa are impressive: big pieces of Doric and Ionic collumns, parts
of the Doric epistyle and a fragment of a Doric capital comprise the main
εισαγωγη – σ. δρουγου
ου η μορφή και η λειτουργία δεν είναι ακόμη σαφείς. Ο δυτικός τοίχος του είναι πολύ
ισχυρός, όπως και ο νότιος, ενώ οι άλλοι εξωτερικοί τοίχοι έχουν υποστεί μεγάλη κα-
ταστροφή από τη λιθοκλοπή και δεν είναι πλήρως ορατοί. Το ευρύτατο στρώμα κατα-
στροφής που εντοπίστηκε στο βόρειο τμήμα του φαίνεται ότι μας επιφυλάσσει εκπλή-
ξεις, όπως προδίδει το χρυσό ενώτιο του γνωστού τύπου με λεοντοκεφαλή, που βρέθη-
κε κατά τη διενέργεια καθαρισμού των παλιών τομών, ενώ ο μεγάλος σχετικά αριθμός
των δαχτυλιδιών από την περιοχή του Ναού και της Στοάς θέτουν ένα αντίστοιχο ερώ-
τημα στον ερευνητή του χώρου.13 Ένα δωρικό επίκρανο που βρέθηκε αμέσως δίπλα
στο δυτικό τοίχο του κτηρίου, συνδέεται πιθανότατα με τον ημικίονα που εντοπίστηκε
μέσα στο καμίνι. Το σύνολο θα πρέπει ίσως να συνδεθεί με τη Στοά.
Οι στρωματογραφικές ενδείξεις της ανασκαφής, τα ευρήματα της κεραμικής και τα
νομισματικά δεδομένα, όπως προαναφέρθηκε, χρονολογούν τη θεμελίωση των κτη-
ρίων και κυρίως του Ναού και της Στοάς στο τέλος του 4ου αι. π.X.14 Είναι προφανές
ότι το σύνολο αποτελεί τμήμα ενός σημαντικού ιερού μιας άγνωστης ακόμη σε εμάς
αρχαίας θεότητας. Το γεγονός ότι το ιερό αυτό βρίσκεται στην ακρόπολη της αρχαί-
ας πόλης και ότι εφαρμόστηκε με βεβαιότητα για την ανάδειξή του στο τέλος του 4ου
προχριστιανικού αιώνα ένα σαφές οικοδομικό πρόγραμμα με μνημειακό χαρακτή-
ρα, αποδεικνύει τη σημασία τόσο του ίδιου του ιερού, όσο και της άγνωστης ακόμη
πόλης. Τα αποκαλυφθέντα κτήριά του φαίνεται ότι καταστράφηκαν οριστικά κατά την
διάρκεια μιας πολεμικής σύρραξης περί το 150 π.X., όπως προδίδουν οι πολυάριθ-
μες σιδερένιες αιχμές βελών (εικ. 15) και η αντίστοιχη όψιμη ελληνιστική κεραμική
του στρώματος καταστροφής.
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών περιόδων, άρχισαν να αποκαλύπτονται σταδιακά
τμήματα οχύρωσης που περιβάλλει την ακρόπολη, και του τείχους που έχει πιθανώς
την συνέχειά του χαμηλότερα, στην πόλη. Δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστή η ακριβής
πορεία του, ούτε το σωζόμενο ύψος του. Με βάση τα τμήματα που ήρθαν στο φως φαί-
νεται να είναι χτισμένο με μεγάλες ακανόνιστες πέτρες και να αναπτύσσεται σε ένα
μεγάλο μήκος περιβάλλοντας τον υψηλό βράχο της ακρόπολης. Στην πορεία του δια-
μορφώνονται οι απαραίτητοι πύργοι και πύλες, των οποίων τα λείψανα προδίδουν την
εντυπωσιακή οικοδομική του τείχους, όταν υψωνόταν ακέραιο. Η πύλη15 που αποκα-
λύφθηκε στη δυτική πλευρά του μεγάλου πλατώματος, βορειοδυτικά του ναού είναι
ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μνημειακής εισόδου στην ακρόπολη. Σχηματίζεται
από δύο παράλληλους τοίχους μήκους 7μ. και πλάτους 1μ. και σε απόσταση 5μ. μετα-
ξύ τους και με διπλή θύρα. Από την πύλη αυτή ένας δρόμος, λαξευμένος στο βράχο,
οδηγεί στην κορυφή του υψώματος και ένας δεύτερος στο πλάτωμα του ναού αποκα-
λύπτοντας έμμεσα τις προσβάσεις της ακρόπολης.
Ανάμεσα στη Δυτική Πύλη και το δυτικό τοίχο του Ναού αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια
ενός ακόμη μικρού οικοδομήματος το οποίο θεμελιώθηκε κατά τους ελληνιστικούς
19
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
findings from the stoa premises. On the other hand, the very few examples of pottery,
from the lower levels of the foundation, basically allow a general chronology for the
stoa in the end of the 4th century BC, the same as that for the temple.
the central building Opposite the temple and on the western side of the square formed by the three struc-
tures, a big and impressive building was discovered and has gradually been revealed,
whose shape though and function remain unclear. Both its western and southern wall
are very strong while the other outer walls have been greatly damaged from stone-the
ftand are not fully visible. Still, the extensive destruction layer detected in its northern
section appears to be full of surprises, as shown from a gold earring of the known type
with the lion-head that was found during the cleaning process of earlier trenches. A
small Doric impost discovered immediately to the west of the structure’s western wall
may have belonged to it and suggests the elaborate form of the building.
As it has been already mentioned, the stratigraphy indications and the pottery finds
date the foundation of the buildings, primarily the temple and the stoa, to the end of
20
εισαγωγη – σ. δρουγου
χρόνους, όπως αποκαλύπτουν τα στοιχεία της ανασκαφής: Διαπιστώθηκε στο δυτικό Εικ.10. Το καλύτερο παράδειγμα
τμήμα του Ναού, ο οποίος χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., μια εκτεταμένη του συνδυασμού της φύσης και του
οικοδομήματος
καταστροφή από φωτιά. Το μικρό ελληνιστικό οικοδόμημα χτίστηκε πάνω σε ένα αξι-
οπρόσεκτο στρώμα καταστροφής και της φωτιάς, με αξιόλογα ευρήματα. Fig. 10. The best example of the
combination of the nature and the
Μία ακόμη πύλη,16 δυστυχώς πολύ κατεστραμμένη, εντοπίστηκε στο χαμηλότερο επί- construction
πεδο του υψώματος, στη νοτιοανατολική πλευρά του. Συνδέεται οικοδομικά με τους
ισχυρούς τοίχους του οχυρωματικού περιβόλου και τους στενούς αναλημματικούς τοί-
χους που εκτείνονται προς τον Βορρά. Παρά την έντονη καταστροφή φαίνεται βέβαιο
ότι και η πύλη αυτή είναι όμοια με την αντίστοιχη δυτική, πίσω από τον ναό.
Όλα τα παραπάνω έρχονται στο φως βαθμιαία και αποκαλύπτουν την ιστορία της ακρό- ΤΑ ευρΗματα και
πολης, έστω και αν αυτή παραμένει ακόμη ανώνυμη. Το οικοδομικό πρόγραμμα που Η χρονολογηση
αποκαλύπτεται βαθμιαία μορφή στον χώρο κατά το τέλος του 4ου αι. π.Χ. Ακολούθη-
σε, κατά τον 3ο προχριστιανικό αιώνα πιθανώς προσέδωσε μια εκτεταμένη καταστρο-
φή, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά δεδομένα και τα ευρήματα, νομίσματα και λύχνοι.
21
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
Εικ. 11. Εργασίες προστασίας
Fig. 11. Protection works
the fortification
the tymphaians
22
the 4th century BC. It is evident that the complex comprised a section of an important
sanctuary of a so far unknown ancient deity. The fact that this sanctuary is located in
the acropolis of the ancient city as well as that an obvious building programme of mon-
umental character was carried out with certainty to give the site prominence in the 4th
century BC confirms the significance of both the sanctuary and the city. The discovered
structures were apparently destroyed during a military conflict in ca. 150 BC as shown
by the numerous iron arrowheads and the relative late Hellenistic pottery from the
destruction layer.
During excavation, sections of the fortification (peribolos) surrounding the acropolis
were also gradually revealed as well as of the wall that continues lower towards the city.
Neither its course nor its surviving height are known yet; but the sections that came to
light suggest that it was constructed from big irregular stones and extended to a great
length. Along its course, towers and gates were constructed. The gate revealed at the
western side of the large plateau to the north-west of the temple is a characteristic ex-
ample of a “monumental” entrance to the acropolis. It is formed by two parallel walls,
7m long and 1m wide, at a distance of 5m between them. A road carved on the rock
leading from the gate to the peak of the hill indirectly reveals the use of the acropolis.
Between the Western gate and the west wall of the temple, the foundations of another
small building were discovered; based on excavation evidence, it is dated to the Helle-
nistic times: in the west section of the temple, dated to the end of the 4th century BC, an
extensive destruction by fire was revealed. The abovementioned small Hellenistic build-
ing was constructed on a notable destruction layer by fire that contained important finds.
Another gate, unfortunately greatly damaged, was found at the lower level of the hill at
its southeastern side. It is connected with the strong walls of the fortification peribolos
εισαγωγη – σ. δρουγου
Αμέσως όμως πραγματοποιήθηκε σε πολλά σημεία του χώρου ανοικοδόμηση και τα οι- Εικ. 12, 13. Mια ημέρα της
κοδομήματα διατηρούνται έως τα μέσα του 2ου αι. π.Χ., οπότε η ακρόπολη καταστρέ- ανασκαφής με τους φοιτητές
και τους εργάτες
φεται οριστικά στη διάρκεια μιας πολεμικής σύρραξης που προφανώς πρέπει να συν-
Fig. 12, 13. A day of excavation
δεθεί με την επικράτηση των ρωμαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων. Παραμένει βεβαίως
with students and workers
αναπάντητο ερώτημα η έλλειψη πολλών αντικειμένων – ευρημάτων στον χώρο, όπως θα
περίμενε κανείς μετά από μία καταστροφή και εγκατάλειψη. Πιθανώς μέρος της απά-
ντησης εμπεριέχεται στην εκτεταμένη κλοπή και αρχαιοκαπηλία στη σύγχρονη εποχή,
που έχουν αφήσει ήδη έντονα τα ίχνη τους πάνω στον αρχαιολογικό χώρο.
Όλα τα παραπάνω δεδομένα, η φύση της θέσης (εικ. 6, 7, 10), η οχυρωμένη ακρόπο-
λη με ένα πιθανώς σημαντικό ιερό –σύμφωνα με τα ευρήματα και τα χαρακτηριστικά
των οικοδομημάτων– σηματοδοτούν κατά τη γνώμη μας, μια σημαντική αρχαία πόλη
της περιοχής της Τυμφαίας Χώρας. Αξίζει να υπογραμμισθεί η ποιότητα της εισηγμέ-
νης μελαμβαφούς αττικής και άλλης κεραμικής που έχει βρεθεί στα θεμέλια των κτη-
ρίων, αλλά και της μεταγενέστερης ελληνιστικής. Καταδεικνύει τις εξωτερικές – οικο-
νομικές σχέσεις αυτής της πόλης με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, όπως ακριβώς
και τα πολυάριθμα νομίσματα –κυρίως μακεδονικά και ηπειρωτικά βασιλικών κοπών
αλλά ακόμη και άλλων πόλεων. Παράλληλα αξίζει να αναφερθούν και άλλα ευρήμα-
τα, όπως τα, κυρίως χάλκινα και σιδερένια, δαχτυλίδια, των οποίων η παρουσία και το
πλήθος απαιτούν την ερμηνεία τους. Μαζί με αυτά τα μικρά κοσμήματα –πιθανώς ανα-
θήματα– πρέπει να υπογραμμισθεί η ανεύρεση λίγων αλλά χαρακτηριστικών οστέϊνων
αντικειμένων με κυριότερη την μικρή και πολύ απλή γυναικεία μορφή με το υψηλό κά-
λυμμα του κεφαλιού. Το μεγάλο πλήθος των σιδερένιων αιχμών βελών (εικ. 15) φαί-
νεται ότι συνδέεται με τα πολεμικά γεγονότα που πιθανώς κατέστρεψαν την ακρόπο-
λη, όπως προείπαμε. Τα ευρήματα όμως που βαθμιαία προκαλούν αυξανόμενη εντύ-
πωση είναι τα επιγραφικά σπαράγματα στον λίθο, τον πηλό και το μέταλλο, ή τα οστά
23
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
and the narrow terrace walls extending to the N. Despite the severe de-
struction, it appears certain that this gate is also similar to the correspond-
ing Western gate behind the temple.
All these reveal and gradually shed light to the history of the acropo-
lis even though it remains unidentified. The building programme that is
slowly uncovered gave shape to its space during the end of the 4th cen-
tury BC. Then, in the 3rd century BC an extensive damage occurred as
attested in the excavation data. Still, immediately afterwards there was re-
building in many places in the area. The structures were maintained until
the mid-2nd century BC, when the acropolis was completely destroyed
during a battle that must have been associated with the predominance of
the Roman forces. However, the lack of many objects-finds in the area, as
one would expect after destruction and abandonment ascertained during
excavation, remains to be answered. It may be partly explained in the ex-
tensive theft and illicit trade in antiquities during modern times that have
left their traces in the archaeological site.
According to the author’s opinion, all the above-mentioned, the site’s
landscape, the fortified acropolis with the significant sanctuary mark the
presence of a particularly important ancient city in the region of Tym-
phaea. The quality of imported attic black-glazed pottery found in the
buildings’ foundations as well as the numerous coins (mostly macedo-
nian and epirote royal issues) are worthy of note. They demonstrate the
commercial relations the city had with the greek world. Certain Neolithic
finds discovered in the foundations of the buildings are also worthy of
mentioning because they indicate that the site had been inhabited since
very early in time.
The ancient region of the Tymphaeans located between the kingdoms
of Macedonia and Epirus had a quite interesting political role. By the
second half of the 4th century BC, king Philip II had managed to com-
pletely control the area and its fate according to his plans. It is known that
Alexander was accompanied in his campaign to Asia by an elite corps
of Tymphaeans. In the end of the 4th century BC, the famous gener-
al Polyperchon was among the prominent Tymphaeans in the close cir-
cle of the Macedonian king. Attalus has been also mentioned as being
a Tymphaean. For centuries, the land was coming under the power of
either Epirus or Macedonia depending on the political circumstances
while its significance was undeniably owed to its geographic location and
24
εισαγωγη – σ. δρουγου
όπως η αποσπασματική επιγραφή από το θραύσμα χάλκινου ελάσματος Εικ. 14. Θραύσματα κιόνων. Η καλή πλευρά
ή το πλέον πρόσφατο εύρημα ενός λίθινου θραύσματος με τρεις στίχους ήταν πάντοτε κρυμμένη στο χώμα
επιγραφής από τα οικοδομικά λείψανα δυτικά του Ναού,16α της οποίας η Fig. 14. Broken columns. The good side was
ανάγνωση αποδεικνύεται προβληματική. always hidden in the soil
Ελάχιστα νεολιθικά ευρήματα που ήρθαν στο φως στα θεμέλια των κτη­­
ρίων, πρέπει να θεωρηθούν σοβαρές ενδείξεις για την παλιότερη κατοί-
κηση της θέσης, γεγονός που βεβαίως πρέπει να ερευνηθεί ιδιαιτέρως.
Η αρχαία χώρα των Tυμφαίων αποδεικνύεται ότι είναι μια περιοχή που ΟΙ ΤΥΜΦΑΙΟΙ
παρεμβάλλεται ανάμεσα στα βασίλεια της Μακεδονίας και της Ηπείρου
με έναν πολύ ενδιαφέροντα πολιτικό ρόλο.17 Ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄
κατόρθωσε στο β΄ μισό του 4ου αι. π.X. να έχει απόλυτη κυριαρχία στη
χώρα και να προσδιορίζει την ηγεσία και την τύχη της με βάση τις επιδι-
ώξεις του. Είναι γνωστό ότι τον Aλέξανδρο ακολούθησε στην εκστρατεία
του στην Aσία ένα σώμα επίλεκτων Tυμφαίων, ενώ ο γνωστός στρατηγός
Πολυπέρχων, (380 π.Χ. ή 360 π.Χ.-303 π.Χ.) συπεριλαμβάνεται στους
εξέχοντες Τυμφαίους που περιβάλλουν τον μακεδόνα βασιλιά.18 Ως Τυμ-
φαίος αναφέρεται και ο Άτταλος.
Για αιώνες η χώρα περνά κατά περιόδους στην κυριαρχία της Hπείρου ή
της Mακεδονίας, ανάλογα με τις πολιτικές συγκυρίες, ενώ το βέβαιο εί-
ναι ότι η σημασία της οφείλεται στη γεωγραφική θέση της και τον έλεγ-
χο των φυσικών δρόμων, αφού αποτελεί το πέρασμα από τη Mακεδονία
προς τη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Σύμφωνα με την αρχαία παράδο-
ση, οι Τυμφαίοι λάτρευαν τον Δία τον Δειπάτυρο, χωρίς δυστυχώς καμία
άλλη πληροφορία.19 Αξιοπρόσεκτη είναι η αναφορά των πηγών σε ορι-
25
KASTRI GREVENON – THE ACROPOLIS OF AN ANCIENT CITY ON PINDOS – THE ONSET OF THE EXCAVATION
its control over natural routes being the passage from Macedonia into
Thessaly and Epirus. According to ancient tradition, the Tymphaeans
worshipped Zeus Deipatyros (Hesychius s.v.), without unfortunately any
additional information. The references in ancient sources on certain cities
of the region, like “Aiginion”, are worthy of note and became an object
of discussion on their precise location. The research of the written his-
torical information included in ancient literature examined in the recent
study by Ch. Kallini reaches some very interesting conclusions that seem
to support the evaluation of the excavation as well as to make possible an
identification of the ancient city at Kastri with Aiginion. The continuation
of excavations will perhaps bring forth all the necessary evidence.
This still unknown city of the region of Tymphaea at Kastri is situated
almost in its middle commanding the area and the passageways towards
the neighbouring lands. The sanctuary on the acropolis indicates a distinct
possibly traditional cult, which might have been of a special importance to
the authorities of the city and the region. The observations derived from
excavation allow a gradual approach to the question of identification
which will solve many more issues. Aiginion, as the name of the unknown
city, has been already proposed as a project. Continuation and good luck
of excavations might yield the necessary evidence.
What is certain is that the research at Kastri, both in the acropolis and the
lower city, is expected to reveal not only those data essential for identi-
fication but also many more on an “unknown-known” ancient region in
northern Greece, the relations among the historical lands of Macedonia,
Epirus and Tymphaea and the types of political entities that reflect both
the historical scene in that crucial period and the region. At the same time,
the archaeological and technical work that has been accomplished thus
far should be considered as the starting-point for the continuation of the
archaeological research in the region in certainty that the ground at Kastri
reserves many surprises. All that have been brought to light up to now
essentially constitute only a strong indication that there are many more
new monuments waiting to be unearthed as well as room for further study.
A start was made and the essential working facilities for researchers have
been obtained; thus, the future lies in the hands of younger scholars and
the relevant state institutions.
26
εισαγωγη – σ. δρουγου
σμένες πόλεις της περιοχής, όπως το «Aιγίνιο», στοιχείο που αποτέλε-
σε και αντικείμενο συζήτησης για την ακριβή θέση τους. Η έρευνα των
γραπτών ιστορικών πληροφοριών της αρχαίας γραμματείας που εκτίθε-
ται στην πρόσφατη έρευνα της Xρ. Kαλλίνη καταλήγει σε πολύ ενδιαφέ-
ρουσες διαπιστώσεις, οι οποίες φαίνεται να στηρίζουν την αξιολόγηση
της ανασκαφής. Η συνέχειά της θα προσκομίσει ίσως τις απαραίτητες
αποδείξεις.20
Η άγνωστη ακόμη αυτή πόλη της Tυμφαίας χώρας στο Καστρί βρίσκεται
σχεδόν στο κέντρο της και ελέγχει την περιοχή και τους δρόμους – περά-
σματα προς τις γειτονικές χώρες. Το ιερό της ακρόπολής της φανερώνει
μια ξεχωριστή, πιθανώς παραδοσιακή λατρεία, η οποία θα είχε ίσως ιδι-
αίτερη σημασία για την ηγεσία αυτής της πόλης και της χώρας της. Τα ευ-
ρήματα και οι παρατηρήσεις στα δεδομένα της ανασκαφής επιτρέπουν τη
βαθμιαία προσέγγισή του θέματος της ονομασίας, η οποία βεβαίως ανα-
μένεται ότι θα λύσει και πολλά άλλα ακόμη ερωτήματα.Ήδη στην αρχή
της ανασκαφής είχε προταθεί ως υπόθεση εργασίας το «Aιγίνιο» των γρα-
πτών πηγών ως το όνομα της άγνωστης πόλης, όμως είναι ακόμη νωρίς
να υποστηριχθεί η ονομασία αυτή.21
Η συνέχεια και η τύχη της ανασκαφής ενδέχεται να αποφέρει τα απαραί- Εικ. 15 Η ακρόπολη κατακτήθηκε μετά από
τητα αποδεικτικά στοιχεία. Το βέβαιο είναι ότι η έρευνα στο Kαστρί, τόσο μάχη. Είναι πάρα πολλές οι αιχμές των βελών
που βρέθηκαν ανάμεσα στα ερείπια των
στην ακρόπολη, όσο και στο τμήμα της πόλης κάτω από αυτήν, αναμένε- οικοδομημάτων
ται να δώσει όχι μόνο τα αναγκαία στοιχεία της ταυτότητας, αλλά πολλά
Fig. 15 The acropolis was conquered after
περισσότερα για μια «άγνωστη – γνωστή» αρχαία χώρα του βόρειου ελλη- battle. Too many peaks of arrows were found
νικού χώρου, τις σχέσεις ανάμεσα στις ιστορικές χώρες της Mακεδονί- between the ruins of buildings
ας, της Hπείρου και της Tυμφαίας, αλλά και το είδος των πολιτικών οντο-
τήτων που εκφράζουν την ιστορική σκηνή της κρίσιμης αυτής περιόδου,
αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Παράλληλα το έργο το –αρχαιολογικό
και τεχνικό– που έχει επιτελεσθεί έως σήμερα θα πρέπει να θεωρηθεί ως
αφετηρία για τη συνέχιση της αρχαιολογικής έρευνας της περιοχής, με
τη βεβαιότητα ότι το έδαφος στο Καστρί επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις.
Όσα έχουν έρθει στο φως έως σήμερα αποτελούν ουσιαστικά μόνο την
ισχυρή ένδειξη για πολλά ακόμη νέα μνημεία και για περαιτέρω έρευνα.
Η αρχή έχει γίνει και συγχρόνως έχει εξασφαλιστεί η απαραίτητη στέγη
εργασίας για τους ερευνητές. Η συνέχεια ανήκει στους νεότερους, στους
αρμόδιους πολιτειακούς φορείς και στο ενδιαφέρον και στην υποστήρι-
ξη της τοπικής κοινωνίας.
27
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ
Διόδωρος ο Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 20.28
1. Ἅμα δὲ τούτοις πραττομένοις Πολυπέρχων μὲν
ἠθροικὼς ἁδρὰν δύναμιν κατήγαγεν ἐπὶ τὴν πα-
τρῴαν Βασιλείαν Ἡρακλέα τὸν Ἀλεξάνδρου καὶ 19.52
Βαρσίνης, Κάσανδρος δὲ καταστρατοπεδεύσα- 4.  ὁ δὲ Κάσανδρος διεγνώκει μὲν ἀνελεῖν
ντος αὐτοῦ περὶ τὴν καλουμένην Στυμφαίαν ἧκεν
μετὰ τῆς δυνάμεως. οὐ (5) μακρὰν δὲ τῶν παρεμ-
βολῶν ἀπεχουσῶν ἀλλήλων καὶ τῶν Μακεδόνων
οὐκ ἀηδῶς ὁρώντων τὴν κάθοδον τοῦ βασιλέ-
ως, δείσας ὁ Κάσανδρος μήποτε φύσει πρὸς με-
ταβολὴν ὄντες ὀξεῖς οἱ Μακεδόνες αὐτομολή-
σωσι πρὸς τὸν Ἡρακλέα, διεπρεσβεύσατο πρὸς
Πολυπέρ- (10) 2.  χοντα. καὶ περὶ μὲν τοῦ βασι-
λέως ἐπειρᾶτο διδάσκειν αὐτὸν ὅτι γινομένης
τῆς καθόδου ποιήσει τὸ προσταττόμενον ὑφ’ ἑτέ-
ρων, συναγωνισάμενος δὲ αὐτῷ καὶ τὸν νεανίσκον
ἀνελὼν παραχρῆμα μὲν ἀπολήψεται τὰς προγε-
γενημένας κατὰ Μακεδονίαν δωρεάς, εἶτα καὶ (5)
δύναμιν ἀναλαβὼν στρατηγὸς ἀποδειχθήσεται
περὶ Πελοπόννησον καὶ πάντων τῶν ἐν τῇ δυνα-
στείᾳ τῇ Κασάνδρου κοινωνὸς ἔσται, τιμώμενος
διαφόρως. Πέρας δὲ πολλαῖς καὶ μεγάλαις ἐπαγ-
γελίαις πείσας τὸν Πολυπέρχοντα καὶ συνθήκας
ἐν ἀπορρήτοις συνθέμενος  (10) 3.  προετρέψα-
το δολοφονῆσαι τὸν βασιλέα. ὁ δὲ Πολυπέρχων
ἀνελὼν τὸν νεανίσκον καὶ φανερῶς κοινοπραγῶν
τοῖς περὶ τὸν Κάσανδρον τάς τ’ ἐν τῇ Μακεδονίᾳ
δωρεὰς ἐκομίσατο καὶ κατὰ τὰς ὁμολογίας παρέ-
λαβε στρατιώτας πεζοὺς μὲν Μακεδόνας τετρακι- Θεόφραστος, Περὶ Λίθων, IX, 62 (A. Λεβίδης, Πλίνιος
σχιλίους,  (5) 4.  ἱππεῖς δὲ Θετταλοὺς πεντακοσί-
ους. Προσλαβόμενος δὲ καὶ τῶν ἄλλων τοὺς βου-
λομένους ἐπεχείρησε μὲν διὰ τῆς Βοιωτίας προ-
άγειν εἰς Πελοπόννησον, ὑπὸ δὲ Βοιωτῶν καὶ
Hσύχιος, Lexikon s.v. Δειπάτυρος.
28
Πελοποννησίων κωλυθεὶς ἀνέστρεψε καὶ προελ-
θὼν εἰς Λοκροὺς ἐνταῦθα τὴν παραχειμασίαν (5)
ἐποιεῖτο.
Ἀλεξάνδρου τὸν παῖδα καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ
Ῥωξάνην, ἵνα μηδεὶς ᾖ διάδοχος τῆς βασιλεί-
ας κατὰ δὲ τὸ παρὸν θεωρῆσαι βουλόμενος
τοὺς τῶν πολλῶν λόγους, τίνες ἔσονται περὶ τῆς
Ὀλυμπιάδος ἀναιρέσεως, (5) ἅμα δ’ οὐδὲν πεπυ-
σμένος τῶν περὶ Ἀντίγονον τὴν μὲν Ῥωξάνην με-
τὰ τοῦ παιδὸς εἰς φυλακὴν παρέδωκε, μεταγαγὼν
εἰς τὴν ἄκραν τὴν ἐν Ἀμφιπόλει, τάξας τε ἐπ’ αὐτῆς
Γλαυκίαν τινὰ τῶν πιστευομένων ἀπέσπασε δὲ καὶ
τοὺς εἰωθότας παῖδας συντρέφεσθαι καὶ τὴν (10)
ἀγωγὴν οὐκέτι βασιλικήν, ἀλλ’ ἰδιώτου τοῦ τυχό-
ντος 5. οἰκείαν ἐκέλευε γίνεσθαι… 6. τούτου δὲ
περὶ ταῦτ’ ὄντος Πολυπέρχων ἐτύγχανε μὲν πολι-
ορκούμενος ἐν Ἀζωρίῳ τῆς Περραιβίας, ἀκούσας
δὲ τὴν Ὀλυμπιάδος τελευτὴν καὶ τελέως ἀπελπί-
σας τὰ κατὰ Μακεδονίαν ἐξεπήδησεν ἐκ τῆς πό-
λεως μετ’ ὀλίγων, πορευθεὶς δὲ ἐκ τῆς Θεσσαλίας
καὶ παραλαβὼν τοὺς περὶ τὸν Αἰακίδην ἀπεχώρη-
σεν εἰς τὴν Αἰτωλίαν, ὑπολαβὼν ἀσφαλέστατα κα-
ραδοκήσειν ἐνταῦθα τὰς τῶν πραγμάτων μεταβο-
λάς• καὶ γὰρ ἐτύγχανεν οἰκείως ἔχων πρὸς τοῦτο
τὸ ἔθνος (10).
ο πρεσβύτερος, Περί της αρχαίας ελληνικής ζω-
γραφικής, 1994), 482 κ.ε., (Plinius, HN XXXV,
198).
εισαγωγη – σ. δρουγου
Θεόφραστος, Περὶ λίθων, ΙΧ, 62. ... αἱ δ΄ αὐτοφυεῖς Παρωραῖοι τε καὶ Ἀντιτάνες, οἱ μὲν πλησιάζοντες
καὶ ἅμα τῷ περιττῷ τὸ χρήσιμον ἔχουσαι σχεδὸν τοῖς Μακεδόσι μᾶλλον οἱ δὲ τῷ ἰονίῳ κόλπῳ.
τρεῖς εἰσιν ἤ τέτταρες, ἡ τε Μηλίας καὶ ἡ Κιμωλία
καὶ ἡ Σαμία καὶ ἡ Τυμφαικὴ Τετάρτη παρὰ ταύ- Στράβων, VΙΙ. 7. … Ἄρατθος ποταμός, ἀρχόμενος ἐκ
τας ἡ γύψος... Τύμφης ὄρους καὶ τῆς Παραυαίας.
Θεόφραστος, Περὶ λίθων, ΙΧ, 64-65. ... χρῶνται Στράβων, απόσπασμα βιβλίου VΙΙ. ... Ἡ δὲ Ὀρεστὶς
δὲ τῇ γῇ πρὸς τὰ ἱμάτια καὶ καλοῦσι γύψον οἱ πολλή, καὶ ὄρος ἔχει μέγα μέχρι τοῦ Κόρακος
περὶ Θετταλίαν τὲ καὶ τοὺς τόπους ἐκείνους, ἡ τῆς Αἰτωλίας καθῆκον καὶ τοῦ Παρνασσοῦ, περι­
δὲ γύψος γίνεται πλείστη μὲν ἐν Κύπρωι καὶ οικοῦσι δ’ αὐτοί τε Ὀρέσται καὶ Τυμφαῖοι.
περιφανεστάτη…, τρίτη δὲ ἡ περὶ Τυμφαίων Στράβων, VΙΙ. 7.9. … Αἰγίνιον δὲ Τυμφαίων, ὅμορον
καὶ περὶ Περραιβίαν καὶ κατ΄ ἄλλους τόπους.
Αἰθικίαι καὶ Τρίκκηι.
Λιθωδεστέρα γὰρ μᾶλλόν ἐστι ἡ γεώδης, ὁ δὲ
λίθος ἐμφερὴς τῷ ἀλαβαστρίτῃ. Μέγας δ’ οὐ Στράβων, VΙΙ. 7.9. … Αἰθικές τε καὶ τοῦ Πηνειοῦ πηγαί,
τέμνεται ἀλλὰ χαλικώδης … χρῶνται γὰρ πρός τε ὧν ἀμφισβητοῦσι Τυμφαῖοι τὲ καὶ οἱ ὑπὸ τῇ Πίνδῳ
τὰ οἰκοδομήματα αὐτῷ τῷ λίθῳ περιέχοντες κὰν τὶ Θετταλοί.
ἄλλο βούλωνται τοιοῦτο κολλῆσαι.
Αρριανός, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις, Ἰνδικὴ, 1.7.
Πλούταρχος, Βίοι, Πύρρος, VI. 2. Δημήτριον δὲ ὑπὸ ... ἄγων δὴ παρὰ τὴν Ἐορδαίαν τε καὶ τὴν Ἐλιμιώτιν
ἀσχολιῶν βραδύνοντος ἐπελθὼν ὁ Πύρρος ᾔτησε καὶ παρὰ τῆς Στυμφαῑας καὶ Παρ<α>υαῖας ἄκρα
μισθὸν τῆς συμμαχίας τὴν τὲ Στυμφαίαν καὶ τὴν ἐβδομαῖος ἀφικνεῖται ἒς Πέλλινον τῆς Θετταλίας…
Παραυαίαν τῆς Μακεδονίας, καὶ τῶν ἐπικτήτων
ἐθνῶν Ἀμβρακίαν, Ἀκαρνίαν, Ἀμφιλοχίαν. Αρριανός, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις, Ἰνδικὴ, VIII, 1.8.6-7.
… Ἐπὶ δὲ Ἀτταλό τε ὁ Ἀνδρομένεῳ, Στυμφαῖος
Διόδωρος ο Σικελιώτης, ΧΧ. 28. Κάσσανδρος δὲ καὶ Πευκέστας Ἀλεξάνδρου, Μιεζεύς, καὶ
καταστρατοπεδεύσαντος αὐτοῦ περὶ τὴν καλου­ Πείθων Κρατεύα, Ἀλκομενεύς, καὶ Λεοννάτος
μένην Στυμφαίαν. Ἀντιπάτρου, Αἰγαῖος, καὶ Πάνταυχος Νικολάου,
Ἀλωρίτης, καὶ Μυλλέας Ζωίλου, Βερόκιιος•οὗτοι
Διόδωρος ο Σικελιώτης, ΧVΙΙ. 56. 4-57.3. … Καὶ τὴν
μὲν οἱ ξύμπαντες Μακεδόνες.
μὲν ἐχομένην στρατηγίαν Μελέαγρος εἶχε, τὴν
δὲ συνεχῆ ταύτης Πολυπέρχων, τεταγμένων ὑπ’ Στέφανος Βυζάντιος, λ. Αἰθικία. ... Αἰθικία, ὣς
αὐτὸν τῶν ὀνομαζομένων Στυμφαίων. Κιλικία. Θεόπομπος δ’ ᾤκουν ἐν τῷ Πίνδῳ ὄρει.
Μαρσύας δὲ μέσον τῆς Τυμφαῖας καὶ Ἀθαμανίας
Στράβων, VΙΙ. 8. … Ἠπειρῶται δ’ εἰσὶ καὶ Ἀμφίλοχοι καὶ
κεῖσθαί φησιν τὴν χώραν. Τὸ δὲ ἔθνος [ἐπιεικῶς]
οἱ ὑπερκείμενοι καὶ συνάπτοντες τοῖς ἰλλυρικοῖς
παράβολόν τε καὶ βάρβαρον καὶ ἐπιεικῶς
ὄρεσι, τραχεῖαν χώραν οἰκοῦντες, Μολοττοί τε καὶ
προσκείμενον.
Ἀθαμάνες καὶ Αἴθικες καὶ Τυμφαῖοι καὶ Ὀρέσται
29
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ εισαγωγη – σ. δρουγου

Strei­fen­stadt in Nordwestgriechenland», στο W. Παραμένει ανοιχτό το θέμα της μορφής της στοάς
Hoepfner, E.L. Schwandner, Haus und Stadt in στη νότια πλευρά.
klassischen Griechenland München 1986,106-
12 Βλ. κάτω κεφ. «Ναός» (Σ. Δρούγου)
107. Ένας περίπτερος (;) ναός αναφέρεται
στην Aλμωπία, στην πόλη της Σκύδρας, βλ. Α. 13 Από τα αρχιτεκτονικά λείψανα τόσο του Ναού,
Xρυσοστόμου, «Σκύδρα. Ο αρχαίος ναός στο οι- όσο και της Δωρικής Στοάς και από την επίχω-
κόπεδο των εργατικών κατοικιών», AEMΘ 12, ση που τα καλύπτει, προέρχεται ένας ικανός αριθ-
1998, 353-368. Οι μεγάλοι ιωνικοί περίπτεροι μός όψιμων κλασικών και ελληνιστικών αργυρών,
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ναοί της Θεσσαλονίκης – Αίνειας και Νεάπολης χάλκινων και σιδερένιων δαχτυλιδιών με δακτυ-
(Καβάλας) πρέπει να προσγράφονται σε ένα δια- λιόλιθο ή όχι.. Ορισμένα φέρουν στην σφενδό-
* Η μετάφραση του κειμένου οφείλεται στην Δ. Υπουργείου Πολιτισμού. Βλ. γενικά Δρούγου, φορετικό πολιτικό και καλλιτεχνικό χώρο του ελ- νη τους σύμβολα ή μορφές, πολύτιμες εικόνες για
Δημητριάδη. Kαλλίνη 1999, 579 κε., Δρούγου, Kαλλίνη 2000, ληνικού κόσμου. την ερμηνεία γενικότερα του χώρου κατά την επο-
575 κε., Δρούγου, Καλλίνη 2001, 587-592, χή των μικρών αυτών κοσμημάτων –αναθημάτων
1 Για πρόσφατες παρατηρήσεις στους προϊστορι- 9α Βλ. επίσης κάτω στο κεφ. «Ναός». (Σ. Δρούγου)
Δρούγου 2002, 269-275, Δρούγου, Καλλίνη (;). Βλ κάτω κεφάλαιο «Δαχτυλίδια»
κούς χρόνους της περιοχής βλ. Ευστρατίου 2004,
2002, 663-668, Δρούγου, Καλλίνη 2003, 591- 10 Βλ. κάτω κεφ. «Η στοά» (Χρ. Καλλίνη). Το τμήμα αυ-
43-46. Γ. Τουφεξής, Η νεολιθική εποχή στο νο- 14 Αξιόλογη πιθανώς αττική μελαμβαφής κεραμική
596. Δρούγου 2004, 47-51, Δρούγου 2004α, τό της ακρόπολης με το νότιο μέρος της στοάς και
μό Γρεβενών, Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος έχει βρεθεί συγκεντρωμένη σε κοιλότητα, ένα εί-
283-290, Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2005, το αντίστοιχο του τείχους είναι πολύ κατεστραμμέ-
και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη 2004, 268-269. δος μικρού αποθέτη στην νοτιοδυτική γωνία του
Δρούγου 2007, Δρούγου, Καλλίνη 2009. νο και η έρευνά του δύσκολη έτσι ώστε η πρόταση
Καραμήτρου-Μεντεσίδου 1999. Βλ. επίσης τον ναού, στα θεμέλια του κτηρίου. Αντίθετα το στρώ-
για την ύπαρξη ενός «μνημειακού» προπύλου έχει
κατάλογο των προϊστορικών θέσεων που κατήρτι- 6 Βλ. άνω υποσ. 5. μα καταστροφής το ίδιου του κτηρίου περιλαμβά-
προφανώς το νόημα μόνο της υπόθεσης εργασίας,
σε μία ομάδα αρχαιολόγων του Πανεπιστημίου της νει όψιμη ελληνιστική κεραμική.
7 Πίκουλας 2002, 669-678, Πίκουλας 2002, 189- μολονότι η στενή γειτονία της στοάς με τον περίβο-
Minessota. Γενικά, Hammond, 1967. Ενεισλίδου
192, Πίκουλας 2003, 611-618, Πίκουλας 2004, λο επιτρέπουν βεβαίως ανάλογες υποθέσεις. Για 15 Βλ. κάτω, «Η οχύρωση της ακρόπολης» (Α. Θάνος)
1996, 24-25. Για τους ιστορικούς χρόνους βλ.
189-192. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 61 κε., όμοιες στοές βλ. Coulton, 1976 passim, H. Lauter,
Δρούγου, Καλλίνη 1999, 580. Δρούγου 2007. 16 Βλ. κάτω «Η οχύρωση και οι πύλες». Επίσης, βλ.
και παντού, για αρχαίες ορεινές οχυρώσεις και Die Architektur des Hellenismus, Darmstadt 1986
άνω υποσ. 5.
2 Hammond 1972, Hammond, Griffith 1979, 64, ακροπόλεις. Πρβλ ανάλογη εργασία για περι- 113 κε. Πρβλ. Βόρεια στοά στην Κασσώπη, S.
138, 144. Hammond 1967, 679-681. Βαβρίτσας οχές στα δυτικά της Πίνδου, Γ. Πλιάκου, Το Dakaris, K. Gravani, A. Tsingas, «Kassope. Bericht 16α Βλ. κάτω «ο Ναός» (Σ. Δρούγου)
1977, 20-37. Σακελλαρίου 1997, Ενεισλίδου Λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων και η ευρύτερη περι- ueber die Ausgrabungen einer spätklassischen 17 Σχετικά βλ. κάτω κεφ. «οι Τυμφαίοι» (Ι. Κ. Ξυδό­
1996, 29. Καλλίνη 2002, 33-39. Καλλίνη 2004, οχή της Μολοσσίας στην κεντρική Ήπειρο, (αδη- Streifenstadt in Nordwestgriechenland», στο W. πουλος). Γενικά, Hammond 1967, 158 κε.,
52-56. Καραμήτρου-Μεντεσίδου 2004, 57-69. μοσίευτη διδ. διατριβή, Ιωάννινα 2007). Hoepfner, E. L. Schwandner, Haus und Stadt in Hammond 1972, 115-118, Hammond, III (1988),
klassischen Griechenland, München 1986, 95-97. 130, Kαραμήτρου-Mεντεσίδη 1999, 61 κε. H Tύμφη
3 Hammond, Griffith 1979, ο.π. Σβέρκος 2004, 8 Βλ. άνω υποσ. 5, καθώς και Δρούγου 2013 και
Παράλληλα αξίζει να υπογραμμιστεί η προσπά- αναφέρεται ως ένα μαλακό πέτρωμα από το οποίο
151-154. Βλ. κάτω κεφ. (Ι.Κ. Ξυδόπουλος). Σακελλαρίου 1997
θεια οργάνωσης του χώρου –έστω με τον απλού- προέρχεται το λευκό χρώμα, βλ. Διόδωρος 20.28.1
4 βλ. πρόσφατα P. Paschidis, Missing Years in the 9 Είναι πολύ λίγα τα παραδείγματα ναών στη Mακε­ στερο τρόπο– η οποία θυμίζει την τάση που πα- Plinius Historia Naturalis IV, 6, Θεόφραστος, Περί
Biography of Polyperchon (318/7 and 308 BC), δονία. Μικροί ναοί στον τύπο του «μεγάρου» είν­ γιώνεται στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους Λίθων, IX, 62 (A. Λεβίδης, Πλίνιος ο πρεσβύτερος,
Τεκμήρια 2008, 222-349. Αξιοσημείωτη είναι η ανα- αι γνωστοί λ.χ. στο ιερό της Eύκλειας στη Bεργίνα, και επικρατεί στο εξής, η οργάνωση του χώρου Περί της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, 1994),
φορά του N.G.L. Hammond, «Euiestai. A Molossian Xρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, AEMΘ 10A, 1996. σε επίπεδα με την βοήθεια στοών κλπ., πρβλ. M. 482 κ.ε., (Plinius, Historia Naturalis XXXV, 198),
tribe in Macedonia», στο ΦΗΓΟΣ, Τιμητικός τόμος για Πρβλ. τους μικρούς άπτερους ναούς της Διώνης, B. Hollinshead, «Steps to Grandeur: monumental Hammond, 1967, 460, 477 κε.
τον καθηγητή Σ. Δάκαρη, Ιωάννινα 1994, 59-62, η της Αφροδίτης, του Ηρακλή και της Θέμιδος Stairs and Hellenistic Architectural Complexes»,
οποία πιθανώς ανοίξει το δρόμο για την αναγνώ- στο μεγάλο ιερό της Δωδώνης στην Ήπειρο, Σ. στο T. Hackens et al., «The Age of Pyrrhus» 18 Βλ. άνω υποσ. 4 και κάτω κεφ. «οι Τυμφαίοι».(Ι. Κ.
ριση της αρχαίας πόλης στο Καστρί. Βλ. κεφ. κά- Δάκαρης, Δωδώνη, Οδηγός, Αθήναι 1996. Πρβλ. Louvain 1992, 83-96. Ειδικότερα όμως πρέπει να Ξυδόπουλος).
τω (Ι.Κ. Ξυδόπουλος) ακόμη ναό της Αφροδίτης στην Κασσώπη, Θ. αναφερθούν ανάλογα παραδείγματα οργάνωσης 19 Ο Ζευς ο προπατορικός! Hσύχιος s.v. Δειπάτυρος.
Κοντογιάννη, «Κασσώπη. Συνοπτικός οδηγός του του πολιτικού ή θρησκευτικού κέντρου
5 Προηγήθηκαν στον χώρο κατά τους δύο προ- 20 Kαραμήτρου-Mεντεσίδη,1999, 64. Βλ. κάτω κεφ.
αρχαιολογικού χώρου» Ιωάννινα 2006 34 = S.
ηγούμενους χρόνους σύντομες προκαταρκτι- 11 Θα πρέπει να αναφερθεί –αν και με επιφύλαξη– η «οι Τυμφαίοι» (Ι.K. Ξυδόπουλος).
Dakaris, K. Gravani, A. Tsingas, «Kassope. Bericht
κές εργασίες, ενώ ο ίδιος ο χώρος κηρύχθη- παρουσία των ιωνικών κιόνων οι οποίοι ίσως απο-
ueber die Ausgrabungen einer spätklassischen
κε το 2005 ως αρχαιολογικός με απόφαση του τελούσαν την εσωτερική κατά μήκος κιονοστοιχία 21 Για το «Αιγίνιον» βλ. άνω υποσ. 2 και κάτω κεφ.
«Τυμφαίοι» (Ι.Κ. Ξυδόπουλος).

30 31
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
The Tymphaeans and their chora
Ι. Κ. Xydopoulos
T he Tymphaeans, like the Orestians and the Pelagonians,
were considered as Molossian tribes already by the end
of the sixth century B.C. We should not include Tymphaea in
the primordial Macedonian regions (in the sense that it did not
belong to the original core of Herodotus’ Makedonis ge. Tym-
phaea was included in the Macedonian kingdom after 350 by
Philip II, thus becoming ever since an integral part of it. The
preexisting institutions of the Tymphaeans were probably not
abolished after this incorporation. Regarding their perception,
their characterization as ‘Macedonians’ by Arrian is related to
the political use of the national adjective Macedonians, since
after the inclusion of all the tribes living in the specific areas
(i.e. between Macedonia and Epirus) in the Macedonian king-
dom this adjective was a vital component of their perception,
regardless of any ethnic origins.
However, we must assume that the tribal organization of the
region must have played an important role in this too, espe-
cially from the contemporary and later historians. In this con-
text, one can only admit one’s inability to proceed to further
suggestions or assumptions, as the surviving written testimo-
nies are scarce. Perhaps, vital in this direction will be the data
given to the historians through the archaeological excavations
conducted in the area.
32
οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ
Οι Τυμφαίοι και η χώρα τους
Ι. Κ. Ξυδόπουλος
Η περιοχή ανάμεσα στις βορειοανατολικές πλαγιές της Πίν-
δου, από τις κορυφές του Γράμμου και του Βοΐου, χα-
ρακτηρίζεται από τα πλούσια σε νερά ποτάμια (όπως ο Βενέ-
τικος και ο Γρεβενίτης), ενώ η γεωγραφική της θέση (κόμβος
μεταξύ της ορεινής δυτικής Ελλάδας και των ανατολικών πεδι-
νών εδαφών και ανάμεσα στην Άνω Μακεδονία και την πεδιά-
δα της Θεσσαλίας) την κατέστησαν ζωτικής σημασίας ήδη από
την Αρχαιότητα.1 Έτσι άλλωστε δικαιολογείται και η κατοίκη-
σή της από την Παλαιολιθική περίοδο.2 Στους πρώιμους ιστο-
ρικούς χρόνους η περιοχή ταυτίζεται με τη χώρα των Τυμφαί-
ων. Το βόρειο τμήμα της κοιλάδας του Αλιάκμονος διασχίζει
τις περιοχές της αρχαίας Ορεστίδος και το νότιο τις περιοχές
της Τυμφαίας και της Ελίμειας. Οι Ὀρέσται αναφέρονται ήδη
από τον Εκαταίο, τον Μιλήσιο.3 Νότιά της βρισκόταν η Τυμ-
φαία, οι κάτοικοι της οποίας είναι γνωστοί ως Τυμφαῖοι και
απαντούν σποραδικά στις γραμματειακές πηγές.4 Οι Τυμφαίοι
ήλθαν στα υψίπεδα νοτιοδυτικά της στροφής του Αλιάκμονος
από την πρώτη τους εστία, τις πηγές του ποταμού Άραχθου, στο
όρος Τύμφη (η περιοχή του Μετσόβου).5 Δεδομένης της συγ-
γένειάς τους με τους Μολοσσούς, συμπεραίνεται ότι μιλούσαν
κάποια μορφή της δυτικής ελληνικής. Αυτό τουλάχιστον προ-
κύπτει από τα σωζόμενα σε επιγραφές ή γραμματειακές πη-
γές ονόματα των βασιλικών οίκων (π.χ. Ἀλκέτας, Ἀλέξανδρος,
Σιμμίας). Μολονότι είναι γνωστό ότι τα ονόματα αυτά καθαυτά
δεν αποτελούν ασφαλείς αποδείξεις «εθνικής» καταγωγής, εί-
ναι παρόλα αυτά ενδεικτικά.
33
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
ΤΟ ΕΘΝΟΣ
ΤΩΝ ΤΥΜΦΑΙΩΝ
Ο ι Τυμφαίοι, όπως οι Ορέστες και οι Πελαγόνες, συγκαταλέγονταν ήδη από τα
τέλη του έκτου αιώνα π.Χ. στα φύλα των Μολοσσών (μολοσσικὰ ἔθνη). Τα ἔθνη
αυτά αντιδιαστέλλονται τόσο ως προς τα ἰλλυρικά, όσο και προς τα μακεδονικὰ από
τον Εκαταίο.6 Ο όρος ἠπειρωτικὰ ἔθνη που απαντά στις μεταγενέστερες πηγές προέρ-
χεται από τον Έφορο, ιστορικό του τετάρτου αιώνος π.Χ., τον οποίο ακολουθεί και
ο Στράβων,7 όπως έχει ήδη παρατηρήσει ο Hammond στη μονογραφία του για την
Ήπειρο.8 Δεν θα πρέπει να συμπεριλάβουμε την Τυμφαία στις primordiale μακεδονι-
κές περιοχές (με την έννοια ότι δεν ανήκε στον αρχικό πυρήνα της Μακεδονίδος γης
που αναφέρει άπαξ ο Ηρόδοτος)9 ακολουθώντας τον Στράβωνα, όπως υποστήριξε και
η Papazoglou,10 αλλά σε εκείνες που ανήκαν αρχικά στο βασίλειο των Μολοσσών και
αργότερα στα ἐπάνωθεν ἔθνη των Μακεδόνων που αναφέρει ο Θουκυδίδης.11 Οι Τυμ-
φαίοι συμπεριλήφθηκαν στο μακεδονικό βασίλειο από τον Φίλιππο Β’ μετά το 350,
αποτελώντας έκτοτε αναπόσπαστο τμήμα του.12
Οι λιγοστές πληροφορίες που διαθέτουμε για την περίοδο πριν από την προσάρτησή
τους στο μακεδονικό βασίλειο καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη την διατύπωση βέβαιων
συμπερασμάτων. Εικασίες σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε βασίζονται σε
σπαράγματα πηγών και έμμεσες ενδείξεις. Στην κατεύθυνση αυτή, είναι ίσως αποκα-
λυπτικό ένα χωρίο του Θουκυδίδη, από το οποίο απουσιάζουν οι Τυμφαίοι:13 πρόκει-
ται για την αναφορά σε ένα επεισόδιο του 429 π.Χ., όταν οι Ορέστες εκστράτευσαν
εναντίον της Στράτου. Στον κατάλογο των συμμετεχόντων στην εκστρατεία αναφέρο-
νται οι Παραυαίοι αλλά απουσιάζουν οι Τυμφαίοι.14 Οι υποθέσεις που θα μπορούσαν
να γίνουν για την παράλειψη της αναφοράς τους είναι, κατά τη γνώμη μου, οι εξής:
οι Τυμφαίοι α) ήταν ήδη Μακεδόνες με την πολιτική έννοια του όρου, β) ανήκαν πο-
λιτικά στους Μολοσσούς, γ) αποτελούσαν ένα ενιαίο τμήμα με τη γειτονική Παραυ-
αία. Η πρώτη εκδοχή θα πρέπει να απορριφθεί, δεδομένου ότι, εάν οι Τυμφαίοι είχαν
συμπεριληφθεί στο μακεδονικό βασίλειο, αυτό θα είχε συμβεί ήδη και για τα υπόλοι-
πα φύλα της περιοχής, τα οποία ωστόσο αναφέρονται ξεχωριστά, διατηρώντας ακόμη
τους βασιλικούς τους οίκους και τη φυλετική τους οργάνωση.15 Η τρίτη εκδοχή έχει
υποστηριχθεί αρχικά από τους Wace και Woodward και πρόσφατα από τον Χατζόπου-
λο, οι οποίοι θεωρούν ότι η Τυμφαία συμπεριλαμβανόταν στην Παραυαία, ενώ και οι
δύο περιοχές ανήκαν στην Άνω Μακεδονία (μολονότι η περίοδος για την οποία κά-
34
οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ
νουν λόγο είναι εκείνη μετά την προσάρτηση αυτών των περιοχών από τον Φίλιππο
Β’).16 Θεωρούμε ότι η δεύτερη εκδοχή, το να αποτελούσε δηλαδή η Τυμφαία τμήμα
του βασιλείου των Μολοσσών και να μην είχε συμπεριληφθεί ακόμη στα ἔθνη της Άνω
Μακεδονίας κατά την εποχή του Θουκυδίδη είναι και η πιο πιθανή και δικαιολογεί την
απουσία της αναφοράς της στο συγκεκριμένο εδάφιό του, καθώς μάλιστα ο ιστορικός
είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στην κατονομασία των φύλων της περιοχής.17 Δεδομένου,
κατά πάσα πιθανότητα, ότι και ο Θουκυδίδης αντλεί τις πληροφορίες του από τον Εκα-
ταίο,18 ο οποίος στην λεπτομερή περιγραφή που κάνει για την Ήπειρο ονομάζει ξε-
χωριστά τους Μολοσσούς,19 τους Ορέστες αλλά και τους Τυμφαίους (εφόσον ισχύει η
υπόθεση ότι ο Στράβων στο 7.7.6 στηρίχθηκε στο έργο του Εκαταίου),20 αποτελεί πα-
ράδοξο το ότι ο ιστορικός του Πελοποννησιακού Πολέμου δεν τους ονομάζει επίσης
χώρια. Επιπλέον, με βάση την επιγραφή των θεαροδόκων από την Επίδαυρο (χρονο-
λογημένη στο 356-355 π.Χ.),21 στην οποία αναγράφεται ο βασιλιάς των Μολοσσών, η
ακμή του βασιλείου αυτού τοποθετείται στο 38622 (επομένως, στα 429 ο βασιλιάς των
Μολοσσών θα πρέπει προφανώς να ασκούσε μία υψηλή επικυριαρχία στους Τυμφαί-
ους και σε άλλα φύλα της περιοχής).23
Πιθανότατα, μετά τις πιέσεις που δέχθηκε το μολοσσικό βασίλειο από τους Ιλλυριούς,
συνήφθη κάποια συμμαχία με το μακεδονικό κράτος. Ακολούθησε η εκστρατεία του
Φιλίππου Β’ εναντίον του βασιλιά των Ιλλυριών Βάρδυλι και ο γάμος του με την Ολυ-
μπιάδα. Έκτοτε, οι τύχες των δύο βασιλείων πλέον ενώνονται.24 Οι στενές σχέσεις επι-
τείνονταν όχι μόνον μέσω των παραπάνω ομοιοτήτων αλλά και εξαιτίας της μυθολο-
γικής επένδυσης: ο βασιλικός οίκος των Μολοσσών, δηλ. οι Αιακίδες (ονομάστηκαν
έτσι από τον παππού του ομηρικού Αχιλλέα, Αιακό), είχε ιδιαίτερα στενή σχέση με τον
βασιλικό οίκο των Μακεδόνων, τους Τημενίδες, επειδή οι πρόγονοί τους έφθαναν μέ-
χρι την περίοδο πριν από τον Τρωϊκό πόλεμο.25
Η ένωση αυτή κατά πάσα πιθανότητα δεν κατέλυσε τους προϋπάρχοντες θεσμούς: η ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ
βασιλεία διατηρήθηκε στους Τυμφαίους. Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο Φίλιππος Β’ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
προσπάθησε να αφήσει όσο πιο αλώβητους γινόταν τους θεσμούς σε αυτά τα φυλε-
τικά κράτη, διατηρώντας με τον τρόπο αυτό την ενότητα και δίνοντας παράλληλα μία
επίφαση αυτονομίας.26 Ίχνη σχετικά με τη διατήρηση της βασιλείας στους Τυμφαίους
αργότερα διασώζονται στις γραμματειακές μας πηγές: όπως είναι γνωστό από τις ανα-
φορές του Διόδωρου Σικελιώτη και του Αρριανού, ένας από τους αξιωματικούς του
Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Πολυπέρχων, ο οποίος καταγόταν από την περιοχή της Τυμ-
φαίας και διοικούσε την αντίστοιχη ίλη [της (Σ)τυμφαίας] στο εκστρατευτικό σώμα του
Αλεξάνδρου, έφερε τον γιο του τελευταίου και της Βαρσίνης, τον Ηρακλή, στο πατρώο
βασίλειο, προφανώς την Τυμφαία,27 το οποίο μπορεί να περιελάμβανε και τους Αίθι-
κες (ο Πολυπέρχων σε ένα άλλο εδάφιο χαρακτηρίζεται ως Τυμφαῖος Αἰθίκων βασι-
λεύς).28 Ο πατέρας του Πολυπέρχοντος, Σιμμίας, ήταν βασιλεύς των Τυμφαίων γύρω
35
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
στα 370 π.Χ.29 Επίσης ο Στράβων, αναφερόμενος στους λαούς της βόρειας Ηπείρου
και της Άνω Μακεδονίας, σχολιάζει πως όλοι κυβερνούνταν από δυναστείες γηγενών
εκτός από τους Εγχελείς, τους Μολοσσούς και τους Λυγκηστές.30 Αλλά και οι υπόλοι-
ποι θεσμοί των Τυμφαίων θα πρέπει να ήταν παρόμοιοι με εκείνους των Μολοσσών
και των Μακεδόνων από πολλές απόψεις,31 ενώ σε ό,τι αφορά τη θρησκεία μαρτυρείται
η λατρεία του Διός Δειπάτυρου από τον Ησύχιο, επίθετο το οποίο δεν απαντά αλλού.32
Επανειλημμένα στην έρευνα έχει γίνει αναφορά σε ένα εδάφιο του Αρριανού από την
περιγραφή της ινδικής εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου: σε αυτό αναφέρονται
από τον Αρριανό όλοι οι αξιωματικοί του Μακεδόνα βασιλιά, οι οποίοι προέρχονταν
από διαφορετικές περιοχές του μακεδονικού βασιλείου. Μεταξύ των τόπων καταγωγής
τους περιλαμβάνονται η Ορεστίδα, η Εορδαία, η Πύδνα, η Μίεζα, η Τυμφαία, οι Αι-
γαί, η Βέροια και οι Αλκομεναί. Ο Αρριανός χαρακτηρίζει όλους τους προερχόμενους
από τις παραπάνω περιοχές αξιωματικούς ως Μακεδόνες, τους οποίους μάλιστα αντι-
διαστέλλει προς τους έλληνες.33 Γνωρίζουμε ότι βασική πηγή του Αρριανού υπήρξε ο
στρατηγός του Αλεξάνδρου και μετέπειτα ιδρυτής της δυναστείας των Πτολεμαίων στην
Αίγυπτο, ο Πτολεμαίος.34 Ο χαρακτηρισμός των Τυμφαίων ως Μακεδόνων σχετίζεται
με την πολιτική χρήση του εθνικού επιθέτου Μακεδών, καθώς με την υπαγωγή των
φύλων που κατοικούσαν στις συγκεκριμένες περιοχές στο μακεδονικό βασίλειο αυτό
36
οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ
το επίθετο αποτελούσε πλέον συστατικό στοιχείο του προσδιορισμού τους, ανεξάρτητα
από την όποια εθνοτική τους καταγωγή.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να θιγεί το θέμα της εθνοτικής ταυτότητας των Τυμφαίων.
Σε ό,τι αφορά την Κλασική εποχή, θα πρέπει να τονιστεί εξαρχής ότι δεν υπάρχουν
γραμματειακές ή άλλες μαρτυρίες σχετικά με την πρόσληψη της ταυτότητας των Τυμ-
φαίων από τους ίδιους. Οι κύριες πηγές μας για την περίοδο είναι το ιστοριογραφικό
κείμενο του Θουκυδίδη και η Γεωγραφία του Στράβωνος, ο οποίος αντλεί το υλικό του
από τον Εκαταίο.35 Επομένως, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι θα ασχοληθούμε με
ταυτότητες αποδιδόμενες στους Τυμφαίους από την πλευρά των νοτίων Ελλήνων. Επι-
πλέον, στην πρόσληψη των Τυμφαίων καθώς και των υπολοίπων φύλων της περιοχής
συνέβαλαν παράμετροι όπως ο γεωγραφικός προσδιορισμός της Ελλάδος ή τα διαφο-
ρετικά πολιτειακά συστήματα (πόλις-κράτος / βασιλεία). Τέλος, με δεδομένο ότι αυτό
το φύλο εντάχθηκε αργότερα στο μακεδονικό βασίλειο, ο καθορισμός της πρόσληψής
του πλέον είχε διαμορφωθεί με συγκεκριμένα κριτήρια τα οποία θα παρουσιασθούν
παρακάτω με τη βοήθεια του Θουκυδίδη και του Στράβωνος.
Η υπαγωγή τους στο μακεδονικό κράτος θεωρητικά θα πρέπει να προσέδωσε στους οι τυμφαιοι
Τυμφαίους χαρακτηριστικά πρόσληψης από την πλευρά των νοτίων Ελλήνων αντίστοι-
χα με εκείνα των Μακεδόνων. Οι πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας είναι γνωστές και
37
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
έχουν σχολιασθεί κατά καιρούς. Η παρουσίαση των Μακεδόνων και της χώρας τους
από τον ιστορικό του Πελοποννησιακού Πολέμου έχει ερευνηθεί διεξοδικά.36 Η εικό-
να που προκύπτει από την ανάλυση των εδαφίων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι ανα-
φορές του στους κατοίκους και στη χώρα έχουν καθαρά περιστασιακό χαρακτήρα. Ως
προς τους Τυμφαίους και τα υπόλοιπα φύλα των περιοχών του μακεδονικού βασιλεί-
ου, ιδιαίτερα σημαντικό για την κατανόηση της πρόσληψής τους είναι ένα χωρίο από
την αφήγηση της κοινής εκστρατείας των Βρασίδα και Περδίκκα στη Λυγκηστίδα, το
424/3: γράφει ο Θουκυδίδης: «Οι Χαλκιδείς και οι Μακεδόνες ιππείς ανέρχονταν σε
χίλιους περίπου, και ακολουθούσε επίσης μεγάλο πλήθος βαρβάρων». Το συγκεκρι-
μένο απόσπασμα έχει απασχολήσει επανειλημμένα την έρευνα, ειδικά κατά τις τελευ-
ταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, στην προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτη-
μα αν ήταν οι Μακεδόνες Έλληνες –ή, μάλλον, κατά πόσον ο Θουκυδίδης θεωρούσε
τους Μακεδόνες Έλληνες ή βαρβάρους.37 Δεν θα μας απασχολήσει εδώ. Με τη φρά-
ση «μεγάλο πλήθος βαρβάρων» υπονοούνται σαφώς άλλες φυλές. Μήπως η πρόσλη-
ψη αυτών των φυλών, μέσω των αυξημένων επαφών ανάμεσα στις ελληνικές αποικίες
στην περιοχή και τους κατοίκους του μακεδονικού βασιλείου, ήταν εκείνη που δια-
μόρφωσε την οπτική του Θουκυδίδη; Θα πρέπει να θεωρηθεί αυτονόητο ότι ο Θουκυ-
δίδης αντιμετώπιζε αυτά τα φύλα μέσω μιας αθηνοκεντρικής αντίληψης, από την οποία
οι συμπολίτες του Αθηναίοι (και προφανώς και άλλοι Έλληνες) έβλεπαν τους κατοί-
κους αυτών των περιοχών. Τόσο οι ελληνικές αποικίες στα παράλια της Πιερίας και
της Χαλκιδικής όσο και η ορεινή περιοχή της Ηπείρου38 συνέβαλαν στη διαμόρφω-
ση μιας αντίληψης ότι αυτές οι περιοχές κατοικούνταν από βαρβάρους (κάτι το οποίο
αποτυπώνεται στο σχόλιο περί Αιθίκων, βλ. πρκ.). Η αρνητική επομένως αποτίμηση
των ιθαγενών εθνοτικών ομάδων απετέλεσε ένα κριτήριο καθορισμού της παγίωσης
της αντιθετικής αλλά και της συλλογικής χροιάς της «ελληνικότητας»: η σχετικότητα
των ορίων ανάμεσα στην Ελλάδα και τον βαρβαρικό κόσμο είναι προφανής σε αυτές
τις κοινότητες, στα βόρεια της ελλαδικής χερσονήσου. Η ταυτότητα αυτών των πληθυ-
σμών ετίθετο σε αμφισβήτηση όταν η διάλεκτός τους ήταν ακατάληπτη ή όταν λαμβά-
νονταν υπόψη τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία (διαφορετικά ήθη και έθιμα) τους. Τα
παραπάνω, σε συνδυασμό με τον γεωγραφικό παράγοντα και τη σχετικότητα καθορι-
σμού του όρου Ἑλλάς καθώς και το κοινό πολιτειακό σύστημα όλων αυτών των εθνο-
τικών ομάδων (βασιλεία), μοιραία επηρέασαν την πρόσληψη αυτών.
Αναφορικά με τις αναφορές του Στράβωνος στη Μακεδονία γενικότερα (αλλά και
στους Τυμφαίους ειδικά) ενδεικτική είναι η φράση του στην οποία φαίνεται ότι ακόμη
και ο συνήθης γεωγραφικός διαχωρισμός Ελλάδος–Μακεδονίας είχε πλέον ξεπερα-
σθεί, τουλάχιστον κατά την αντίληψη του γνωστού ιστορικού και γεωγράφου. Ο ίδιος
δηλώνει κατηγορηματικά ότι η Μακεδονία αποτελεί μέρος της Ελλάδος,39 προφανώς
από πολιτιστικής απόψεως, μολονότι συνάπτει την γεωγραφική περιγραφή της Μακε-
38
οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ
δονίας με την περιγραφή της γειτονικής προς αυτήν Θράκης. Αλλού, με την ίδια σα-
φήνεια παρουσιάζει τους Μακεδόνες ως ελληνικό φύλο, γράφοντας ότι πλεῖστον μέ-
ντοι χρόνον συνέμειναν Αἰτωλοὶ μετὰ τῶν Ἀκαρνάνων πρός τε τοὺς Μακεδόνας καὶ
τοὺς ἄλλους Ἕλληνας, ὕστατα δὲ καὶ πρὸς Ῥωμαίους περὶ τῆς αὐτονομίας ἀγωνιζό-
μενοι.40 Στη διαμόρφωση αυτής της αντίληψης καθοριστικό ρόλο έπαιξαν, όπως έχει
ήδη διαπιστωθεί, τρία κριτήρια, τα οποία χρησιμοποιεί ο γεωγράφος προκειμένου να
ταξινομήσει τους βαρβάρους στο έργο του: α) η εθνοτική καταγωγή, β) η γλώσσα και
γ) τα πολιτιστικά στοιχεία.41 Ωστόσο, στο ήδη προαναφερθέν εδάφιο (7.7.8) όπου κά-
νει λόγο για τους Τυμφαίους, προσδίδει τόσο σε αυτούς όσο και στα υπόλοιπα φύλα
της περιοχής κάποια γενικά χαρακτηριστικά, κάνει λόγο για ανάμειξή τους με τους ιλ-
λυρικούς πληθυσμούς της νότιας Ιλλυρίας και τους συμπεριλαμβάνει στον γενικό όρο
ἰθαγενεῖς.42 Τα ανάμεικτα πολιτισμικά στοιχεία περιορίζονται σε μία αναφορά σχετικά
με τη διάλεκτο: είναι αξιοσημείωτο το σχόλιο στο οποίο προβαίνει στο τέλος της ανα-
φοράς του, ότι ορισμένα από αυτά τα φύλα ήταν δίγλωσσα.
Ένα εδάφιο, το οποίο δεν απασχόλησε την έρευνα υπό αυτό το πρίσμα, πιστεύουμε
ότι ενισχύει την άποψη που διατυπώθηκε πιο πάνω σχετικά με την οπτική των ιστο-
ρικών ή γεωγράφων της νότιας Ελλάδας. Προέρχεται και πάλι από τον Στέφανο Βυ-
ζάντιο και αφορά τους Αίθικες, γείτονες των Τυμφαίων. Σύμφωνα με αυτό, η χώρα
των Αιθίκων βρισκόταν μεταξύ της Τυμφαίας και της Αθαμανίας, ενώ το φύλο χαρα-
κτηρίζεται ως ριψοκίνδυνο και βάρβαρο, καθώς επίσης και επιρρεπές στις ληστρικές
επιδρομές.43 Δεν μπορούμε να προβούμε σε ταύτιση του αναφερόμενου στο εδάφιο
ιστορικού Μαρσύα, από τον οποίο προφανώς άντλησε τα παραπάνω στοιχεία ο Στέ-
φανος, επομένως δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν επρόκειτο για τον Μαρσύα
από την Πέλλα ή εκείνον από τους Φιλίππους.44 Η εικόνα για τη βαρβαροσύνη των
Αιθίκων ωστόσο ξενίζει για ιστορικούς που προέρχονταν από τη Μακεδονία. Τα στοι-
χεία που προβάλλονται σε αυτήν την εικόνα θυμίζουν έντονα τα αντίστοιχα στο έργο
του Θουκυδίδη. Αν μάλιστα προστεθεί στην παραπάνω περιγραφή και το σχόλιο του
Στράβωνος, ότι ορισμένα από τα φύλα που κατοικούν στην Άνω Μακεδονία είναι δί-
γλωσσα, τότε συμπληρώνεται μία εικόνα που συνάδει με την αντιμετώπιση αυτών των
φύλων ως βαρβαρικών.
Αυτονόητο είναι πως η ύπαρξη πόλεων στην περιοχή δεν συνεπαγόταν και την αντί- ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ
στοιχη ύπαρξη του συστήματος της πόλεως-κράτους. Άλλωστε, στις ορεινές περιο-
χές της Ηπείρου και της Μακεδονίας απαντούν κυρίως κώμες ως τον τέταρτο αιώνα.45
Ωστόσο, ακόμη και για τους οικισμούς αυτούς καθαυτούς στην περιοχή, οι γνώσεις
μας είναι ελάχιστες. Στο σημείο αυτό, κρίνεται σκόπιμη η κριτική εξέταση ενός εδαφί-
ου από τον Στέφανο Βυζάντιο, στο οποίο γίνεται λόγος για την ύπαρξη μίας ομώνυμης
με την περιοχή της Τυμφαίας πόλεως. Στο σχετικό λήμμα, ο Στέφανος Βυζάντιος ανα-
φέρει: Τύμφη, ὄρος Θεσπρωτικόν. καὶ Τυμφαία πόλις. τὸ ἐθνικὸν Τυμφαῖος καὶ θηλυ-
39
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ

κῶς Τυμφαία. καὶ κτητικὸν Τυμφαϊκόν. καὶ Τυμφαιίς, ὡς Ἀχαιίς.46 Έχει επισημανθεί
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ήδη στην έρευνα ότι η αναφορά του Στέφανου σε πόλεις δεν είναι πάντοτε ακριβής.
Χωρίς αυτό να αναιρεί τη σημασία του έργου του (υπό την έννοια της καταγραφής πλη-
1 Καλλίνη 2001-2002, 35, Καλλίνη 2004, 52-53. Ἀντίοχος, μετὰ Παραυαίων ξυνεστρατεύοντο
ροφοριών από προγενέστερούς του συγγραφείς και έργα οριστικά απωλεσθέντα σή-
Ὀροίδῳ Ἀντιόχου ἐπιτρέψαντος.
μερα), ενίοτε εικάζει την ύπαρξή τους, βασιζόμενος σε αναφορές που δεν είχε ελέγξει 2 Για μία πρώτη γενική παρουσίαση, βλ. Ευστρατίου
ο ίδιος, επομένως χωρίς να μπορεί να επιβεβαιώσει την ορθότητα των γραφομένων.47 2004, 43-46. 14 Βλ. σχετ. Hammond 1972, 111, για την αναφο-
ρά στο όλο επεισόδιο. Ωστόσο, ο Hammond δεν
3 FGrHist 1, F 107: Στέφανος Βυζάντιος, s. Ὀρέσται
Από την περιοχή της Τυμφαίας προέρχεται μόνον μία αποσπασματική επιγραφή, κατά παίρνει θέση για την απουσία των Τυμφαίων.
Μολοσσικὸν ἔθνος. Ἑκαταῖος Εὐρώπηι.
πάσα πιθανότητα του τέταρτου αιώνα π.Χ.48 Η αναγραφή σε αυτήν του αξιώματος του 15 Όπως υποστηρίζει ο Hammond 1972, 119.
σκοίδου, το οποίο σύμφωνα με τον Ησύχιο ήταν ἀρχὴ παρὰ τοῖς Μακεδόσι τεταγμένη 4 Για μια πρώτη αναφορά στις πηγές, βλ. Καλλίνη
2001-2002, 33-38. 16 Wace – Woodward 1911-1912, 168, 181.΄Οτι
ἐπὶ τῶν δικαστηρίων,49 επιτρέπει την υπόθεση ότι η Τυμφαία αποτελούνταν από αυτο- η Παραυαία και η Τυμφαία ανήκαν στην Άνω
διοικούμενες κοινότητες, οι οποίες -με την εξαίρεση του Αιγινίου-50 δεν απολάμβαναν 5 Στράβων 7.7.6. Βλ. και Hammond 1967, 478,
Μακεδονία και ήταν ενδεχομένως ένα ενιαίο τμή-
καθεστώς πόλεως.51 Επομένως, στην περίπτωση της “Τυμφαίας πόλεως”, δεδομένης Καλλίνη 2004, 52-53.
μα, αλλά για την περίοδο μετά τον Πύρρο, δέχε-
της απουσίας οποιασδήποτε άλλης αναφοράς στη συγκεκριμένη πόλη στις σωζόμενες 6 Βλ. Hammond 1967, 461-462 με παραδείγματα ται και ο Hatzopoulos 1996, 78 σημ. 3.
γραμματειακές μαρτυρίες, είναι πιθανόν να υπήρξε σύγχυση ή επινόηση της πόλεως.52 (π.χ. Στράβων 9.5.12).
17 Είναι γνωστή η αντιμετώπιση όλων εκείνων των
Πηγή του Στέφανου πιθανόν να υπήρξε το έργο του γραμματικού του δεύτερου μετα- 7 Στράβων 8.1.3. Βλ. Hammond 1967, 461. φύλων που κατοικούσαν στη Μακεδονία από τον
χριστιανικού αιώνα, του Ηρωδιανού.53 Άλλωστε, ειδικά στην περίπτωση της Μακεδονί- 8 Hammond 1967, 458-465. Θουκυδίδη: η Μακεδονία ορίζεται ως μία χώ-
ας, υπάρχει ανάλογη σύγχυση, καθώς ο Στέφανος κάνει επίσης λόγο για κάποιο Μα- ρα στην οποία κατοικούσαν και εξακολουθούν
9 Ηρόδ. 7.127.1. να κατοικούν στην εποχή του διάφορες εθνότη-
κεδνὸν χωρίον.54 Ίσως το γεγονός να μην είναι τυχαίο και να αποδίδεται στην ελλιπή
10 Ο Στράβων (7.7.8, βλ. πρκ., σημ. 25) ξεκάθαρα τες. Ειδικότερα για τα φύλα της Άνω Μακεδονίας,
ή λανθασμένη πληροφόρηση σχετικά με την ύπαρξη της συγκεκριμένης πόλεως στην σημειώνει ότι σε αυτά ανήκουν οι Λυγκηστές και
περιοχή. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται ασφαλώς περί λάθους του Στέφανου (αλλά περιλαμβάνει τους Τυμφαίους στα ηπειρωτικά φύ-
λα. Βλ. και Papazoglou 1988, 229-234. Την άπο- οι Ελιμιώτες και ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν, ἃ ξύμμα-
και του Ηρωδιανού). Ίσως, η πόλις την οποία αναφέρει να είναι αυτή που έγινε γνω- ψη αυτή αποδέχεται και η Καραμήτρου-Μεντεσίδη χα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα, βασιλείας δ’ ἔχει
στή τα τελευταία χρόνια μέσα από τις ανασκαφικές προσπάθειες της Στέλλας Δρούγου 2004, 58 (όπου και οι σχετικές αναφορές στις καθ’ αὑτά. Το πολίτευμά τους ήταν η μοναρχία,
και των συνεργατών της, στην τοποθεσία Καστρί Πολυνερίου, αν και ο οικισμός αυτός απόψεις της έρευνας). Αντίθετα, βλ. Hammond όπως και σε όλα τα γειτονικά της Μακεδονίας φύ-
έχει ταυτισθεί με το Αιγίνιο.55 1972, 112-113, ο οποίος θεωρεί την Τυμφαία τμή- λα (2.99.6).
μα της Άνω Μακεδονίας. 18 Hammond 1967, 453 και 459.
Ωστόσο, ανεξάρτητα από την ύπαρξη πόλεως στην Τυμφαία, θα πρέπει να επαναλά-
βουμε ότι σημαντικό ρόλο στην πρόσληψη των κατοίκων της από τους σύγχρονούς 11 Δάκαρης 1957, 104-105, Καλλίνη 2004, 54,· 19 FGrHist 1, F 108: Δωδώνη πόλις τῆς Μο­λοσ­σίδος
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004, 63. ἐν Ἠπείρωι ... τῆς μέν τοι Δωδώνης Δωδωναῖος.
τους και μεταγενέστερους ιστορικούς θα πρέπει να έπαιξε η φυλετική οργάνωση της
12 Hammond 1967, 533-534. Ἑκαταῖος Εὐρώπηι <«Μολοσσῶν πρὸς μεσημβρί-
περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό, διαπιστώνεται η αδυναμία μας να προχωρήσουμε σε πε- ης οἰκέουσι Δωδωναῖοι»>.
ραιτέρω αναλύσεις ή υποθέσεις βάσει των σωζόμενων γραπτών μαρτυριών. Ενδεχο- 13 Θουκ. 2.80.6: Μολοσσοὺς δὲ ἦγε καὶ Ἀτιντᾶνας
μένως, η αρχαιολογική σκαπάνη να συνδράμει αποφασιστικά προς την κατεύθυνση Σαβύλινθος ἐπίτροπος ὢν Θάρυπος τοῦ βασιλέ- 20 Όπως υποστήριξε ο Hammond 1967, 458.
αυτή, γεγονός το οποίο δεν αφορά μόνο τους Τυμφαίους αλλά και το σύνολο των φύ- ως ἔτι παιδὸς ὄντος, καὶ Παραυαίους Ὄροιδος 21 IG IV2 1, 95, I 31. Για τη χρονολόγηση, βλ. Perlman
βασιλεύων. Ὀρέσται δὲ χίλιοι, ὧν ἐβασίλευεν 2000, 180-184 και 261-262.
λων της Άνω Μακεδονίας.

40 41
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΓΝΩΣΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ – η γεννηση μιασ ανασκαφησ
22 Hammond 1967, 532-533.
23 Hammond 1967, 531.
24 Hammond 1967, 533. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη
2004, 59 αποδέχεται τις αρχές του πέμπτου αιώ-
να ως το χρονικό σημείο υπαγωγής αυτών των πε-
ριοχών στο μακεδονικό βασίλειο. Θεωρούμε ότι
αυτό θα μπορούσε να ισχύει για την Ελίμεια και
την Ορεστίδα, όχι όμως και για την Τυμφαία. Ο
Billows 1990, 19 συμπεριλαμβάνει την Τυμφαία
στις περιοχές της Άνω Μακεδονίας
25 Στράβων 7.7.8. Βλ. και Hammond 1967, 383, 393.
Οι ιδρυτικοί μύθοι σχετικά με τους Τημενίδες ει-
σήχθησαν πιθανώς τον πέμπτο αιώνα, με τον
Ηρόδοτο να μεταφέρει την προφορική παράδο-
ση (8.137-139: Τοῦ δὲ Ἀλεξάνδρου τούτου ἕβδο-
μος γενέτωρ Περδίκκης ἐστὶ ὁ κτησάμενος τῶν
Μακεδόνων τὴν τυραννίδα τρόπῳ τοιῷδε (…) Ἀπὸ
τούτου δὴ τοῦ Περδίκκεω Ἀλέξανδρος ὧδε ἐγέ-
νετο Ἀμύντεω παῖς ἦν Ἀλέξανδρος, Ἀμύντης δὲ
Ἀλκέτεω, Ἀλκέτεω δὲ πατὴρ ἦν Ἀέροπος, τοῦ δὲ
Φίλιππος, Φιλίππου δὲ Ἀργαῖος, τοῦ δὲ Περδίκκης
ὁ κτησάμενος τὴν ἀρχήν). Βλ. Ξυδόπουλος 2006,2
54-55 για τη χρονολόγηση της εισαγωγής της πα-
ράδοσης, βλ. Μάλλιος 2011, 183.
26 Hammond 1967, 531.
27 Διόδωρος Σικελιώτης 20.28.1: Ἅμα δὲ τούτοις
πραττομένοις Πολυπέρχων μὲν ἠθροικὼς ἁ-
δρὰν δύναμιν κατήγαγεν ἐπὶ τὴν πατρῴαν βασι-
λείαν Ἡρακλέα τὸν Ἀλεξάνδρου καὶ Βαρσίνης,
Κάσανδρος δὲ καταστρατοπεδεύσαντος αὐτοῦ
περὶ τὴν καλουμένην Στυμφαίαν ἧκεν μετὰ τῆς
δυνάμεως.
 Μάγνητες, Ἄνδρων δὲ Καβήλεω Τήιος.
28 Βλ. το σχόλιο του Τζέτζη στον Λυκόφρονα, 801:
ἡ ἱστορία δὲ αὕτη Ἀλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος
καὶ Βαρσίνης τῆς Περσίδος υἱὸς ἐγένετο κα-
λούμενος Ἡρακλῆς, ὃν ἀνεῖλε καλέσας εἰς δεῖ-
πνον Πολυσπέρχων ὁ Τυμφαῖος, Αἰθίκων βασι-
λεὺς χαριζόμενος Κασάνδρῳ. Για τους Αίθικες,
βλ. Καλλίνη 2001-2002, 35-36. Για τη δράση
του Πολυπέρχοντος, βλ. ενδεικτικά Billows 990,
140-141, Paschidis 2008a, 233-250, Paschidis
2008b, 53-60 passim. Σχετικά με την άποψη ότι
42
ο Πολυπέρχων προερχόταν από ‘διαλυμένο βα-
σιλικό οίκο της Τυμφαίας’, βλ. Καραμήτρου-
Μεντεσίδη 2004 και σημ. 14.
29 Hammond 1967, 685.
30 Στράβων 7.7.8.
31 Βλ. και Hatzopoulos 1996, 78.
32 Βλ. σχετ. Καλλίνη 2001-2002, 38.
39 Στράβων 7a.1.9: ἔστι μὲν οὖν Ἑλλὰς καὶ ἡ
33 Αρριανός, Ἰνδικὴ 18.3.5 κε: τριήραρχοι δὲ αυ-
τῷ ἐπεστάθησαν ἐκ Μακεδόνων μὲν Ἡφαιστίων τε
40 Στράβων 10.2.23.
Ἀμύντορος καὶ Λεόννατος ὁ Εὔνου καὶ Λυσίμα­
χος ὁ Ἀγαθοκλέους καὶ Ἀσκληπιόδωρος ὁ Τιμάν­
41 Almagor 2005, 42-55, και ιδιαίτερα 43.
δρου καὶ Ἄρχων ὁ Κλεινίου καὶ Δημόνικος ὁ
42 Ειδικά για την περιοχή, ο Στράβων κάνει λόγο
Ἀθηναίου καὶ Ἀρχίας ὁ Ἀναξιδότου καὶ Ὀφέλλας
Σειληνοῦ καὶ Τιμάνθης Παντιάδου. οὗτοι μὲν
Πελ­­λαῖοι ἐκ δὲ Ἀμφιπόλεως ἦγον οἵδε [ἐκ Κρή­
της] Νέαρχος Ἀνδροτίμου, ὃς τὰ ἀμφὶ τῷ πα-
ράπλῳ ἀνέγραψε, καὶ Λαομέδων Λαρίχου, καὶ
Ἀνδροσθένης Καλλιστράτου ἐκ δὲ Ὀρεστίδος
Κράτερός τε ὁ Ἀλεξάνδρου καὶ Περδίκκας ὁ
Ὀρόντεω Ἐορδαῖοι δὲ Πτολεμαῖός τε ὁ Λάγου
καὶ Ἀριστόνους ὁ Πεισαίου. ἐκ Πύδνης δὲ Μή­
τρων τε ὁ Ἐπιχάρμου καὶ Νικαρχίδης ὁ Σίμου.
ἐπὶ δὲ Ἄτταλός τε ὁ Ἀνδρομένεος Τυμφαῖος
καὶ Πευκέστας Ἀλεξάνδρου Μιεζεὺς καὶ Πείθων
Κρατεύα Ἀλκομενεὺς καὶ Λεόννατος Ἀντιπάτρου
Αἰγαῖος καὶ Πάνταυχος Νικολάου Ἀλωρίτης καὶ
Μυλλέας Ζωΐλου Βεροιαῖος. οὗτοι μὲν οἱ σύ-
μπαντες Μακεδόνες Ἑλλήνων δὲ Μήδιος μὲν
Ὀξυθέμιδος Λαρισαῖος, Εὐμένης δὲ Ἱερωνύμου
ἐκ Καρδίης, Κριτόβουλος δὲ Πλάτωνος Κῷος, καὶ
Θόας Μηνοδώρου καὶ Μαίανδρος Μανδρογένεος
34 Βλ. ενδεικτικά Lesky 1971 (19853), 1159,·
Lehmann 1997 (2005), 412.
35 Hammond 1967, 447, 453, Hammond 1972,
432.
36 Ξυδόπουλος 20062, 56-61.
37 Ξυδόπουλος, ό.π., για τις αναφορές.
38 Στράβων 7.7.1: Ἑκαταῖος μὲν οὖν ὁ Μιλήσιος περὶ
τῆς Πελοποννήσου φησὶν διότι πρὸ τῶν Ἑλλήνων
ᾤκησαν αὐτὴν βάρβαροι. σχεδὸν δέ τι καὶ ἡ σύ-
μπασα Ἑλλὰς κατοικία βαρβάρων ὑπῆρξε τὸ πα-
λαιόν, (...) καὶ ἀπὸ τῶν ὀνομάτων δὲ ἐνίων τὸ
βάρβαρον ἐμφαίνεται, Κέκροψ καὶ Κόδρος καὶ
Ἄικλος καὶ Κόθος καὶ Δρύμας καὶ Κρίνακος. οἱ
δὲ Θρᾷκες καὶ Ἰλλυριοὶ καὶ Ἠπειρῶται καὶ μέχρι
νῦν ἐν πλευραῖς εἰσιν βλ. και Hatzopoulos 2003,
53 και σημ. 15.
Μακεδονία.
για δίγλωσσες φυλές (7.7.8): Ἠπειρῶται δ’ εἰσὶ
καὶ Ἀμφίλοχοι καὶ οἱ ὑπερκείμενοι καὶ συνάπτο-
ντες τοῖς Ἰλλυρικοῖς ὄρεσι, τραχεῖαν οἰκοῦντες
χώραν, Μολοττοί τε καὶ Ἀθαμᾶνες καὶ Αἴθικες καὶ
Τυμφαῖοι καὶ Ὀρέσται Παρωραῖοί τε καὶ Ἀτιντᾶνες,
οἱ μὲν πλησιάζοντες τοῖς Μακεδόσι μᾶλλον οἱ δὲ
τῷ Ἰονίῳ κόλπῳ. λέγεται δὲ τὴν Ὀρεστιάδα κατα-
σχεῖν ποτε Ὀρέστης φεύγων τὸν τῆς μητρὸς φό-
νον καὶ καταλιπεῖν ἐπώνυμον ἑαυτοῦ τὴν χώραν,
κτίσαι δὲ καὶ πόλιν, καλεῖσθαι δ’ αὐτὴν Ἄργος
Ὀρεστικόν. ἀναμέμικται δὲ τούτοις τὰ Ἰλλυρικὰ
ἔθνη τὰ πρὸς τῷ νοτίῳ μέρει τῆς ὀρεινῆς καὶ τὰ
ὑπὲρ τοῦ Ἰονίου κόλπου τῆς γὰρ Ἐπιδάμνου καὶ
τῆς Ἀπολλωνίας μέχρι τῶν Κεραυνίων ὑπεροι-
κοῦσι Βυλλίονές τε καὶ Ταυλάντιοι καὶ Παρθῖνοι
καὶ Βρῦγοι πλησίον δέ που καὶ τὰ ἀργυρεῖα τὰ
ἐν Δαμαστίῳ, περὶ ἃ Δυέσται συνεστήσαντο τὴν
δυναστείαν καὶ Ἐγχέλειοι, οὓς καὶ Σεσαρηθίους
καλοῦσι πρὸς δὲ τούτοις Λυγκῆσταί τε καὶ ἡ
Δευρίοπος καὶ ἡ τρίπολις Πελαγονία καὶ Ἐορδοὶ
καὶ Ἐλίμεια καὶ Ἐράτυρα. ταῦτα δὲ πρότερον μὲν
κατεδυναστεύετο ἕκαστα, ὧν ἐν τοῖς Ἐγχελείοις
οἱ Κάδμου καὶ Ἁρμονίας ἀπόγονοι ἦρχον, καὶ τὰ
μυθευόμενα περὶ αὐτῶν ἐκεῖ δείκνυται. οὗτοι μὲν
οὖν οὐχ ὑπὸ ἰθαγενῶν ἤρχοντο οἱ δὲ Λυγκῆσται
ὑπ’ Ἀρραβαίῳ ἐγένοντο τοῦ Βακχιαδῶν γένους
ὄντι τούτου δ’ ἦν θυγατριδῆ ἡ Φιλίππου μή-
τηρ τοῦ Ἀμύντου Εὐρυδίκη, Σίρρα δὲ θυγάτηρ
καὶ τῶν Ἠπειρωτῶν δὲ Μολοττοὶ ὑπὸ Πύρρῳ τῷ
Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως καὶ τοῖς ἀπογόνοις
οι τυμφαιοι και οι χωρα τουσ – ι. κ. ξυδοπουλοσ
αὐτοῦ Θετταλοῖς οὖσι γεγονότες οἱ λοιποὶ δὲ ὑπὸ
ἰθαγενῶν ἤρχοντο εἶτ’ ἐπικρατούντων ἀεί τινων
κατέστρεψεν ἅπαντα εἰς τὴν Μακεδόνων ἀρχήν,
πλὴν ὀλίγων τῶν ὑπὲρ τοῦ Ἰονίου κόλπου. καὶ δὴ
καὶ τὰ περὶ Λύγκον καὶ Πελαγονίαν καὶ Ὀρεστιάδα
καὶ Ἐλίμειαν τὴν ἄνω Μακεδονίαν ἐκάλουν, οἱ δ’
ὕστερον καὶ ἐλευθέραν ἔνιοι δὲ καὶ σύμπασαν τὴν
μέχρι Κορκύρας Μακεδονίαν προσαγορεύουσιν,
αἰτιολογοῦντες ἅμα ὅτι καὶ κουρᾷ καὶ διαλέκτῳ
καὶ χλαμύδι καὶ ἄλλοις τοιούτοις χρῶνται παρα-
πλησίως ἔνιοι δὲ καὶ δίγλωττοί εἰσι. Πρβλ. και το
σχόλιο του Θουκυδίδη για δίγλωσσες κοινότητες
στη Χαλκιδική (4.109.4).
43 Στέφανος Βυζάντιος 47, 3-8: <Αἰθικία,> ὡς
Κιλικία. Θεόπομπος τριακοστῇ ἐνάτῃ Φιλιππικῶν.
τὸ ἐθνικὸν Αἴθικες, ὡς Κίλικες. ἐν Θετταλίᾳ δ’
ᾤκουν ἐν τῷ Πίνδῳ ὄρει. Μαρσύας δὲ μέσον τῆς
Τυμφαίας καὶ Ἀθαμανίας κεῖσθαί φησι τὴν χώραν.
τὸ δὲ ἔθνος [ἐπιεικῶς] παράβολόν τε καὶ βάρβα-
ρον καὶ λῃστείαις ἐπιεικῶς προσκείμενον. Βλ.
σχετ. Καλλίνη 2001-2002, 35-36.
44 Το συγκεκριμένο απόσπασμα εντάσσεται από τον
Jacoby (FGrHist 135-136, F 18) σε εκείνα που
δεν μπορούν να αποδοθούν σε κάποιον από τους
δύο.
45 Hatzopoulos 2003, 55, Hatzopoulos 1996, 77.
46 Στέφανος Βυζάντιος, 641.13-15.
47 Whitehead 1994, 101-103 και ιδιαίτερα 105.
48 Ριζάκης – Τουράτσογλου 1985, 74, Hatzopoulos
1993, 154, αρ. 16. Για τη χρονολόγηση στον τέ-
ταρτο αιώνα, βλ. Hatzopoulos 1996, 77-78.
49 Ησύχιος, Σ 1051: <σκοῖδος> ἀρχή τις παρὰ
Μακεδόσι τεταγμένη ἐπὶ τῶν δικαστηρίων. Η
Kαραμήτρου-Μεντεσίδη 2004 σημ. 61 επισημαί-
νει σωστά την αδυναμία διατύπωσης μιας βάσιμης
υπόθεσης περί του εν λόγω αξιώματος.
50 Στράβων, 7.7.9: Πρότερον μὲν οὖν καὶ πόλεις ἦσαν
ἐν τοῖς ἔθνεσι τούτοις τρίπολις γοῦν ἡ Πελαγονία
ἐλέγετο, ἧς καὶ Ἄζωρος ἦν, καὶ ἐπὶ τῷ Ἐρίγωνι
πᾶσαι αἱ τῶν Δευριόπων πόλεις ᾤκηντο, ὧν τὸ
Βρυάνιον καὶ Ἀλαλκομεναὶ καὶ Στύβαρα Κύδραι
43
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΓΝΩΣΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ – η γεννηση μιασ ανασκαφησ

δὲ Βρύγων, Αἰγίνιον δὲ Τυμφαίων, ὅμορον Αἰθικίᾳ
καὶ Τρίκκῃ πλησίον δ’ ἤδη τῆς τε Μακεδονίας καὶ
τῆς Θετταλίας περὶ τὸ Ποῖον ὄρος καὶ τὴν Πίνδον
Αἴθικές τε καὶ τοῦ Πηνειοῦ πηγαί, ὧν ἀμφισβητοῦσι
Τυμφαῖοί τε καὶ [οἱ] ὑπὸ τῇ Πίνδῳ Θετταλοί
καὶ πόλις Ὀξύνεια παρὰ τὸν Ἴωνα ποταμὸν
ἀπέχουσα Ἀζώρου τῆς τριπολίτιδος σταδίους
ἑκατὸν εἴκοσι πλησίον δὲ καὶ Ἀλαλκομεναὶ καὶ
Αἰγίνιον καὶ Εὔρωπος καὶ αἱ τοῦ Ἴωνος εἰς τὸν
Πηνειὸν συμβολαί. Ο Hammond 1967, 681 σα-
φώς θεωρεί το Αιγίνιον πόλη της Τυμφαίας. Οι
Hatzopoulos – Paschidis 2004, 796 (όπου και οι
σχετικές παραπομπές)
 περιλαμβάνουν το Αιγίνιο
στους προελληνιστικούς οικισμούς, οι οποίοι
ωστόσο δεν παραδίδονται ως πόλεις σε πηγές της
περιόδου, μολονότι μεταγενέστερα αναφέρεται
τόσο σε επιγραφικές, όσο και σε γραμματειακές
μαρτυρίες ως πόλις.
51 Hatzopoulos 1996, 78.
52 Όπως επισημάνθηκε ήδη από την Καλλίνη 2001-
2002, 36 και σημ. 19-20.
53 Ηρωδιανός, Καθολικὴ προσῳδία 3,1, σ. 283, 22:
Τυμφαία πόλις.
54 Στέφανος Βυζάντιος, 427.10: Μακεδνόν, χω-
ρίον ἐν Πίνδῳ. Προφανώς πρόκειται για σύγ-
χυση με τον όρο Μακεδνός, τον οποίο αναφέ-
ρει ο Ηρόδοτος (1.56.3). Η επισήμανση στον
Whitehead 1994, 111, σημ. 29.
55 Καλλίνη 2004, 56. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη
1999, 64 σημ. 85 ταυτίζει επιγραφικά το Αιγίνιο
με θέση κοντά στην Καλαμπάκα. Για τα τελευταία
πορίσματα της έρευνας, βλ. Δρούγου – Καλλίνη –
Τρακατέλλη 2009, 75-82.

44
 ο ναοσ – σ. δρουγου

Τα ίχνη του χρόνου στο βράχο.

Τα μνημεία

45
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
The Temple
S. Drougou
T he principal structure on the western side of the grand plateau of the acropolis at
Kastri is the apteros stone-built temple. Together with the Doric stoa, the Central
building and parts of the defensive peribolos of the ancient acropolis, they form a
remarkable ancient complex of a distinct religious or civic nature.Excavation research
brought to light mainly the foundations of the temple’s walls which are formed by big
slabs. The corners of the building appear to be merged with “ad hoc” carvings of the
natural rock.Small parts of the wall have been also preserved at certain points; they are
formed by nely worked, irregular on their outline, usually white stoneslabs. The outer
surfaces of the walls were constructed with big rough stones.
The interior of the temple is formed by a narrow pronaos, the cella and the opisthodomos.
The total length of the building reaches the 18.80 m. and its width the 11.40 m. According
to the excavation data associated with the final -late phase of the structure (mid-2nd
century BC)-, its entrance lies on the narrow eastern side, where three stone steps are
formed and a built level along the southern part of the eastern entrance wall. It is certain
that the entrance was on the same side of the structure though its form remains obscure.
The floor in the interior of the temple poses several questions. It was probably an earthen
floor; still, the presence of abundant earth clay, especially at the southern part of the
pronaos, ought to be explained. The reason and the site of the clay combustion chamber
are not clear yet. Early Hellenistic sherds have been found alongside the clay. Therefore,
further investigation of the floor is required.
Based on the excavation data and mainly the movable finds, such as the lamps and
coins, the temple was constructed during the period from the end of 4th to the beginning
of the 3rd century BC. A destruction from fire occurred in the 3rd century BC, mostly
at the western section of the temple, and its reconstruction ensued. Significant finds
with regards to the nature and the chronology of the building from the same period
constitute the inscribed fragment of a bronze sheet from a shield (?) and the inscribed
bone tablet (from a large ankle-bone) which indicate its identity; however, that of the
deity worshipped there has not been revealed yet.The latest excavation finds testify that
the final destruction of the building, as also of the entire acropolis, should be placed in
the mid-2nd century BC.
46
ο ναοσ – σ. δρουγου
Ο Ναός
Σ. Δρουγου
Κ ύριο οικοδόμημα στη δυτική πλευρά του μεγάλου πλατώματος στο Κα-
στρί αποδεικνύεται ο άστυλος και πετρόχτιστος ναός, ο οποίος μαζί
με τη Δωρική στοά και το Κεντρικό κτήριο καθώς και τα τμήματα του οχυ-
ρωματικού περιβόλου της αρχαίας ακρόπολης αποτελούν ένα αξιοπρόσε-
κτο αρχαίο οικοδομικό συγκρότημα με ειδικό χαρακτήρα. Η ανασκαφική
έρευνα έφερε στο φως κυρίως τα θεμέλια των τοίχων του, τα οποία σχημα-
τίζονται από μεγάλες πλάκες, ενώ οι γωνίες του κτηρίου φαίνονται να στη-
ρίζονται σε λαξεύσεις του φυσικού βράχου. Σε ορισμένα σημεία επίσης
σώζονται μικρά τμήματα των τοίχων, που διαμορφώνονται με καλοδουλε-
μένες, ασύμμετρες στο περίγραμμά τους λίθινες πλάκες. Εξωτερικά χτίζο-
νται οι τοίχοι με μεγάλες αδρά δουλεμένες πέτρες.
Ο εσωτερικός χώρος του ναού διαμορφώνεται από τον στενό πρόναο, τον
σηκό και τον οπισθόδομο. Το συνολικό μήκος του κτηρίου ανέρχεται στα
18,80 μ. και το πλάτος του στα 11,40 μ.Η είσοδος του οικοδομήματος βρί-
σκεται στην στενή ανατολική πλευρά, όπου διαμορφώνονται τρεις λίθινες
μικρές βαθμίδες καθώς και ένα χτιστό θρανίο κατά μήκος του νότιου τμή-
ματος του ανατολικού θυραίου τοίχου. Το δάπεδο του εσωτερικού χώρου
ναού του εγείρει πολλές ερωτήσεις. Πρόκειται πιθανώς για χωμάτινο δά-
πεδο, μολονότι η παρουσία άφθονου ψημένου πηλοχώματος ιδιαίτερα στο
νότιο τμήμα του πρόναου.
Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα και κυρίως τα κινητά ευρήματα, όπως
οι πήλινοι λύχνοι και τα νομίσματα ο ναός οικοδομείται κατά χρονική
περίοδο από το τέλος του 4ου έως και τις αρχές του 3ου αι. π. Χ., ενώ ση-
μειώνεται κατά τον 3ο αι. π. Χ. καταστροφή από φωτιά (κυρίως στο δυτι-
κό τμήμα του ναού)και εκ νέου οικοδόμηση. Σημαντικά ευρήματα για τον
χαρακτήρα και την χρονολόγηση του οικοδομήματος αποτελούν το ενεπί-
γραφο θραύσμα χάλκινου ελάσματος ασπίδας(?) και το ενεπίγραφο οστέϊ-
νο πλακίδιο (από μεγάλο αστράγαλο),τα οποία υπογραμμίζουν την ταυτότη-
τα του, χωρίς όμως ακόμη να αποκαλύπτεται η θεότητα που λατρεύεται εκεί.
47
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Εικ. 1. Άποψη του πρόναου
fig. 1. View of the pronaos
48
Τα θεμέλια και τα λείψανα των τοίχων ενός πετρόχτιστου άστυλου Ναού
(εικ. 4, 8) αποκαλύφθηκαν ήδη από τον πρώτο χρόνο της ανασκαφής στο
Καστρί, στη δυτική πλευρά του μεγάλου πλατώματος μαζί με τα θεμέλια
και τα σπαράγματα των άλλων αρχαίων οικοδομημάτων της αρχαίας ακρό-
πολης.1 Το οικοδόμημα είναι θεμελιωμένο ανάμεσα σε τέσσερις μικρές
κορυφές του φυσικού βράχου, ως γωνίες του τετράπλευρου ορθογώνιου
σχήματος των θεμελίων του. Με γενικές διαστάσεις στα 18,80 μ.Χ. 11,40
μ. το οικοδόμημα διαμορφώνεται από τον στενό πρόναο (εικ. 1, 6), τον
σηκό και πιθανώς από έναν ακόμη στενότερο οπισθόδομο. Από τους τοί-
χους του Ναού σώζεται καλύτερα ο νότιος, με ύψος έως και 1 μ., ενώ από
τους υπόλοιπους σώζονται μικρότερα τμήματα και σε μικρότερο ύψος, ή
και μόνο τα θεμέλια τους, τα οποία σχηματίζονται από μεγάλες πλάκες,
τοποθετημένες πάνω σε πολύ μικρά θραύσματα και απολεπίσματα του
βράχου, που γεμίζουν τις μικρές κοιλότητες του. Στις γωνίες του Ναού,
εκεί όπου τα θεμέλια του «στηρίζονται», ή οικοδομούνται στις κορυφές
του βράχου, όπως προαναφέρθηκε, δημιουργούνται με λάξευση οι θέ-
σεις υποδοχής των πλακών των θεμελίων.2
Οι τοίχοι με πλάτος 0,40 μ. έως 0,60 μ. είναι χτισμένοι με διάφορες τεχνι-
κές, κυρίως με ένα άτυπο «πολυγωνικό» σύστημα, όπου αδρά δουλεμένοι
γκρίζοι λίθοι συνδυάζονται στην εσωτερική επιφάνεια των τοίχων με άλ-
λους υπόλευκους ασβεστολιθικούς, με μικρότερο πάχος και περισσότερο
καλοδουλεμένους, και με συνδετικό υλικό πηλοκονίαμα (εικ. 2, 3).3
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ανασκαφικών περιόδων διαπιστώθηκε
στο κέντρο του μεγάλου εσωτερικού χώρου του Ναού, του σηκού, η ύπαρ-
ξη δύο τουλάχιστον μεγάλων σύγχρονων λάκκων–καμινιών (εικ. 1) για την
παραγωγή ασβέστης από τους λευκούς ασβεστολιθικούς αρχαίους λίθους,
ή πιθανώς και από αρχιτεκτονικά μέλη του Ναού ή των γειτονικών οικο-
δομημάτων, όπως λ.χ. της Δωρικής Στοάς.4 Όπως είναι αναμενόμενο, η
σύγχρονη αυτή δραστηριότητα, μαζί και με την λιθοκλοπή και την αρπαγή
άλλων αρχαίων αντικειμένων προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στον χώρο
με αποτέλεσμα να είναι πολύ δύσκολο σήμερα να συναχθεί ένα συγκε-
ο ναοσ – σ. δρουγου
κριμένο συμπέρασμα για το κτήριο, ή τουλάχιστον
μια καλή εικόνα της αρχαίας επίχωσής του. Παρ
όλα αυτά και με αυτούς τους περιορισμούς, οι δι-
απιστώσεις της ανασκαφικής έρευνας στο Καστρί
κατά τους χρόνους αυτούς αποδεικνύονται πολύ
ενδιαφέρουσες και χρήσιμες, αφού κατόρθωσαν
να διασώσουν την «ύστατη στιγμή» την ιστορική
μαρτυρία για την αρχαία αυτή θέση.5
Από τα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του οικοδο-
μήματος αποδεικνύεται η μορφή και η σύσταση του
ισχυρού δαπέδου του Ναού (εικ. 4). Δεν φαίνεται
να υπήρξε στους χώρους του ναού ένα δομημένο
δάπεδο. Η ανεύρεση μεγάλου όγκου ψημένου πη- Εικ. 2. Οι τοίχοι του ναού ήσαν χτισμένοι από μεγάλες πέτρες ή
πλάκες σε συνδυασμό με τον φυσικό βράχο
λού, ιδιαιτέρως στο νότιο μισό του εσωτερικού χώ-
ρου, όπου μάλιστα ο φυσικός βράχος είναι ορατός, fig. 2. The temple walls were built of large stones or plates in
conjucton with the rock
οδήγησε αρχικά στην άποψη για την ύπαρξη ενός
δαπέδου από ψημένο πηλό με την μορφή «πλα-
κών» αγνώστων διαστάσεων και πάχος 0,03-0,04
μ.6 Η ερμηνεία όμως του ευρήματος ως προς το
«δάπεδο» αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο δύ-
σκολη, επειδή παρατηρήθηκε ότι ο τοίχος, που δι-
ακρίνει τον πρόναο από τον σηκό, εδράζεται ακρι-
βώς σε στρώμα που περιείχε θραύσματα ψημέ-
νου πηλού. Με βάση το δεδομένο αυτό αλλά και
την υπόλοιπη στρωματογραφία που έχει προκύψει
σε σχέση προς τους τοίχους, θα ήταν δυνατόν να
προταθεί μια άλλη ερμηνεία: Πιθανώς o ψημένος
πηλός ανήκει σε μία πρότερη του Ναού χρονική
περίοδο και στην πραγματικότητα το δάπεδο του
Ναού, του οποίου τα ερείπια μελετούμε, είχε σχη-
ματιστεί από τα παλιότερα αυτά κατάλοιπα και από
χώμα. Την άποψη αυτή ενισχύει ακόμη το γεγονός
ότι το χωμάτινο δάπεδο στα μεγαλύτερο μέρος του
βρέθηκε καλυμμένο από πολυάριθμα θραύσματα
των πήλινων κεραμίδων της στέγης, ένα στρώμα, το
οποίο παρά την προφανή διατάραξη του απέδωσε
χρήσιμα στοιχεία για το οικοδόμημα και τη στέγη Εικ. 3. Παραδείγματα τοιχοποιίας του Ναού (σχεδιαστική
του, όπως οι μεγάλοι λακωνικοί πήλινοι στρωτήρες αποτύπωση)
και καλυπτήρες, με πολλές όμως επιδιορθώσεις fig. 3. Examples masonry Temple (design)
στα επόμενα ελληνιστικά χρόνια.7
49
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Εικ. 5. Μικρή οστέινη γυναικεία μορφή
με πέπλο και πόλο στο κεφάλι. Τα
χέρια κινητά. Εξάρτημα μεγαλύτερου
αντικειμένου
fig. 5. Small bony female figure with
peplos and polos on the head. Hands
mobile. Accessory larger object
50
Εικ. 4. Άποψη του Ναού. Φαίνεται η θέση του σύγχρονου καμινιού
fig. 4. View of temple. It is the location of the modern forge
Στην ανατολική πλευρά του κτηρίου, με μέτωπο προς την κεντρική πλα-
τεία, την οποία σχηματίζουν ο Ναός, η Δωρική Στοά και το Κεντρικό κτήριο
(βλ. τοπογραφικό), πρέπει να τοποθετηθεί η είσοδος του ναού, στην οποία
οδηγούν δύο λίθινες βαθμίδες μήκους 1,90 μ. και πλάτους 0,26-0,33 μ.,
ενώ δίπλα και νότια από αυτές, κατά μήκος του νότιου τμήματος του θυραί-
ου τοίχου σχηματίζεται ένα πλατύ και χαμηλό θρανίο, μήκους 4 μ., πλάτους
0,70-1μ. και ύψους 0,60 μ., οικοδομημένο από αργολιθοδομή και άλλα
οικοδομικά υλικά, το οποίο δύσκολα ερμηνεύεται και χρονολογείται.8 Το
άνοιγμα της εισόδου, από την οποία δεν σώζεται κανένα άλλο δομικό ή
αρχιτεκτονικό στοιχείο, οδηγεί στον στενό πρόναο, μήκους 5 μ. με δάπε-
δο όμοιο με εκείνο του σηκού, στον οποίο εισέρχεται κανείς από μία δεύ-
τερη θύρα, της οποίας όμως δεν σώζεται πλέον τίποτα εκτός από το θεμέ-
λιο του θυραίου τοίχου της (εικ. 6, 8).
Στην δυτική πλευρά του κτηρίου αποκαλύφθηκε ο στενός χώρος του οπι-
σθοδόμου, του οποίου όμως δεν έχουν διαπιστωθεί δομικά ή άλλα αρχι-
τεκτονικά στοιχεία, τα οποία θα μπορούσαν να αποδοθούν σε είσοδο ή
άλλο άνοιγμα. Το σωζόμενο μάλιστα ισχυρό θεμέλιο του δυτικού εξωτε-
ρικού τοίχου του Ναού, ο οποίος πρέπει να ανήκει στην αρχική φάση του
οικοδομήματος, βρέθηκε καλυμμένο με ισχυρό στρώμα φωτιάς (καμένο
ο ναοσ – σ. δρουγου
ξύλο, στάχτη και χώμα) (εικ. 4), το οποίο περιείχε κεραμική του όψιμου Εικ. 6. Άποψη του πρόναου από την ΒΑ
4ου αι. και των αρχών του 3ου αι. π. Χ.9 Από το ίδιο αυτό στρώμα της φω- γωνία του
τιάς προέρχεται το θραύσμα ενός χάλκινου ελάσματος με αναθηματική fig. 6. View of the pronaos from the
επιγραφή, πιθανώς μέρος ασπίδας, η οποία πρέπει να χρονολογηθεί επί- corner of NE
σης στους ίδιους χρόνους όπως προδίδει η σωζόμενη επιγραφή (εικ. 10).10
Φαίνεται ότι πάνω από αυτό το στρώμα φωτιάς και καταστροφής οικοδο-
μήθηκε ένας άλλος τοίχος από αργούς λίθους, ο οποίος όμως δεν είναι
ακόμη σαφές, αν αντικατέστησε τον δυτικό τοίχο του Ναού, ή, αν ανήκει
σε νεότερα ελληνιστικά πρόχειρα οικοδομήματα, των οποίων λείψανα φαί-
νονται να υπάρχουν στον χώρο μεταξύ του Ναού και της Δυτικής Πύλης
του τείχους της ακρόπολης (εικ. 8, 9).11
Ερωτήματα δημιουργεί ακόμη ως προς την ερμηνεία του και ο στενός χώ-
ρος που σχηματίζεται κατά μήκος του βόρειου τοίχου του Ναού και σε
επαφή με αυτόν: αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια των μικρότερων ανατολικού
και δυτικού τοίχων καθώς και τμήμα του επιμήκους βόρειου, ενώ στη βο-
ρειοανατολική γωνία διαπιστώνεται μια δυσερμήνευτη τετράπλευρη κατα-
σκευή από αργολιθοδομή (εικ. 6).12
51
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. ο ναοσ – σ. δρουγου

Εικ. 7. Αεροφωτογραφία του ναού και του περιβάλλοντος χώρου του

52
fig. 7. Aerial view of the temple and the environment site 53
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Εικ. 8. Κάτοψη του Ναού
fig. 8. Plan of the Temple
54
ο ναοσ – σ. δρουγου
Μολονότι οι επιμέρους μορφολογικές και αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες βαιότητα. Δεν υπάρχουν στοιχεία λ.χ. για την ύπαρξη πτερού, ή την μορφή Εικ. 9. Τομές κατά το μήκος και το
δεν επιτρέπουν να προσδιοριστεί με σαφήνεια η μορφή του Ναού εξ αιτί- πλάτος του Ναού
της πρόσοψης, των θυρών κλπ., ενώ η συνολική εικόνα των οικοδομικών
ας της έλλειψης επαρκών ανασκαφικών ευρημάτων, φαίνεται ότι το πετρό- καταλοίπων υποστηρίζει την άποψη ότι το οικοδόμημα ήταν πετρόχτιστο fig. 9. Sections along the lenth and
χτιστο οικοδόμημα στην ακρόπολη στο Καστρί αποδίδει έναν άστυλο ναό width of the Temple
με κεραμοσκεπή.
στον τύπο του «μεγάρου εν παραστάσι». Μικροί στο μέγεθος, άστυλοι, στο
Μεγαλύτερη βεβαιότητα για την κατανόηση και την χρονολόγηση του οι-
σχήμα του «μεγάρου» ναοί στην περιοχή της Μακεδονίας και της Ηπείρου
κοδομήματος προσφέρουν τα κινητά ευρήματα, όπως λ.χ. τα νομίσματα
και τον ευρύτερο βόρειο ελληνικό χώρο είναι γνωστοί και μάλιστα ήδη
και οι πήλινοι λύχνοι, που βρέθηκαν ανάμεσα στις κεραμίδες ή κάτω από
από τον 4ο αι. π.Χ., ή πιθανώς και παλιότερα, τα περισσότερα με ιδιαίτε-
αυτές, πάνω στο δάπεδο του οικοδομήματος και των οποίων η χρονολόγη-
ρα το καθένα χαρακτηριστικά. Τα παραδείγματα από το ιερό της Εύκλειας
ση συμπίπτει με το τέλος του 4ου ή τις αρχές του 3ου αι. π.Χ.17 Δεν φαίνε-
των Αιγών στη Βεργίνα,13 ή το ιερό της Δήμητρας στην πόλη του Δίου,14 εί-
ται να είναι τυχαίο γεγονός η παρουσία των νομισμάτων του Κασσάνδρου
ναι τα πιο γνωστά χρονολογικά και γεωγραφικά συγγενικά παραδείγματα.
μετά την αναγόρευση του ως βασιλέα. Επομένως αποδεικνύεται ισχυρή η
Οι μικροί ναοί της Διώνης, της Αφροδίτης, του Ηρακλή, κλπ. στο ιερό του
πρόταση να χρονολογηθεί η οικοδόμηση του Ναού στην περίοδο αυτή,
Διός στη Δωδώνη αναφέρονται μόνο ως ένα δείγμα της μορφής του ναού
στοιχείο πολύ ενδιαφέρον, αφού η χωροταξία και η ανάλογη χρονολόγη-
στον τύπο του «μεγάρου» στην ευρύτερη βόρεια περιοχή,15 Αντίθετα προς
ση και των άλλων γειτονικών κτηρίων προδίδουν τον κοινό σχεδιασμό και
αυτά φαίνεται ότι δεν είναι τυχαίο ότι οι μεγάλοι περίπτερο ιωνικοί ναοί οι-
την σύγχρονη ίδρυση τους στους ταραγμένους χρόνους μετά τον θάνατο
κοδομούνται στις περιοχές των αποικιών και εκεί όπου η ιωνική επίδραση
του Αλέξανδρου και του τέλους της οικογένειας του.18 Από το πλήθος των
είναι ισχυρή και βεβαιωμένη.16 Η έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι
ανασκαφικών ενδείξεων και ευρημάτων και η κεραμική που εντοπίζεται
σήμερα στον χώρο του Ναού δεν έχει αποδώσει ευρήματα, αρχιτεκτονικά
στον ίδιο χώρο, ανήκει χρονολογικά στην ίδια περίοδο.
μέλη κλπ. τα οποία θα επέτρεπαν την περιγραφή της μορφής του με βε-
55
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. ο ναοσ – σ. δρουγου

ΝΑΟΣ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ

ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠΟΣ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

1 Σ1999/0047 Αβαφής λύχνος Ναός Δρούγου ΠΛ1

05.10.1999

2 Σ2000/183 Τμήμα λύχνου Ναός Δρούγου ΠΛ1

14.10.2000

8 Σ2006/47 Λύχνος Δυτ. του Ναού Τέλη 4ου –αρχές 3ου

19.09.2006 αι. π. Χ.

9 Σ2006/50 Τμήμα μυκτήρα Δυτ. του Ναού Τέλη 4ου –αρχές 3ου
19.09.2006 λύχνου αι. π. Χ.
Δρούγου ΠΛ2
13 Σ2009/003.1 Τμήμα μελαμβαφούς Δυτ. του Ναού Δρούγου ΠΛ2
06.07.2008 λύχνου
10 Σ2009/028.1 Βάση μελαμβαφούς Δυτ. του Ναού Δρούγου ΠΛ2
10.07.2009 λύχνου

Εικ. 10. Θραύσμα χάλκινου ελάσματος,
επένδυσης πιθανώς μιας ασπίδας, με
τμήμα μιας αναθηματικής επιγραφής
fig. 10. Fragment copper strip,
investment probably a shield, with part
of a votive inscription
Εικ. 11. Μικρογραφία οστέινης κτένας
fig.11. Bony little comb (miniature)
Εικ. 12. Οστέινο πλακίδιο (από αστράγα-
λο) με χαρακτή επιγραφή
fig.12. Bone little plate (from astragal)
with engraved inscription
16 Σ2009/077 Τμήμα βάσης Δυτ. του Ναού « Κλασικός »
Η ταυτότητα του θεού, στον οποίο πρέπει να αποδοθεί ο Ναός, αποτελεί το
17.07.2009 μελαμβαφούς λύχνου
πλέον σοβαρό και δύσκολο ερώτημα της έρευνας μας. Η εκτεταμένη λεη-
λασία του χώρου στον προηγούμενο αιώνα και η καταστροφή του εξ αιτί- 11 Σ2009/088.1 Τμήμα λύχνου Ναός
ας των ποικίλων επεμβάσεων, όπως αυτή των καμινιών, έχουν εξαφανίσει 22.07.2009
σχεδόν όλα τα ευρήματα εκείνα που θα μπορούσαν να δώσουν χρήσιμες 15 Σ2009/123.1 Μυκτήρας λύχνου Ναός
πληροφορίες για την κυρίαρχη θεότητα του χώρου και κυρίως την λατρεία 30.07.2009 (μισός)
της. Παρ όλα αυτά, εκτός των ποικίλων έμμεσων διαπιστώσεων, ορισμένα 17 Π2014/54 ? Πήλινος λύχνος Ναός
ευρήματα φαίνεται ότι προσφέρουν τύχηι αγαθήι σοβαρές ενδείξεις, μο- 03.11.2014
λονότι ούτε και αυτά δεν αποκαλύπτουν ακόμη το όνομα του θεού. Πρό-
κειται λ.χ. για το χάλκινο ενεπίγραφο έλασμα, πιθανώς τμήμα ασπίδας θούν απλά κοσμήματα, αλλά πιθανώς εμπεριέχουν το νόημα του μικρού αναθήματος, ή
(?) (εικ. 10) και το μικρό οστέϊνο ενεπίγραφο πλακίδιο (τμήμα μεγάλου ίσως ακόμη και του λατρευτικού συμβολισμού. Ξεχωρίζουν το χάλκινο δαχτυλίδι με την
αστραγάλου?) (εικ. 11).19 Στο πρώτο αναγνωρίζονται μεταξύ άλλων οι λέ- επιγραφή «ΕΡΑΜΑΙ ΜΕΓΑ», ή το αργυρό δαχτυλίδι με το απλό κόσμημα του αστρικού
ξεις, όπως ...]ΗΣΗΝΙΟΧΟΣΔΕΑΠΟ[, στο δεύτερο αναγράφεται πιθανώς σχήματος ή ήλιου.20 Είναι φανερό ότι όλα αυτά τα ευρήματα συμβάλλουν στην ενίσχυση
η λέξη «ιερά», ή «ιερία» (?). Επομένως και η οστέϊνη γυναικεία μορφή με της βασικής άποψης των ανασκαφέων για την ιερότητα του χώρου, μολονότι δεν εί-
πόλο, καθώς και τα άλλα οστέϊνα μικύλα αντικείμενα, μικρογραφίες μιας ναι ακόμη εφικτή η ονομασία του θεού, που λατρεύεται στο ιερό της ακρόπολης αυτής.
κτένας, ή μιας μικρής δισκόμορφης αγνύθας (εικ. 12), δεν πρέπει να θε- Εικασίες θα μπορούσαν βεβαίως να διατυπωθούν, όμως τα ανασκαφικά και τα ιστορικά
ωρηθούν τυχαία ή άσχετα προς τη λατρευτική οντότητα της ακρόπολης. δεδομένα δεν είναι ακόμη επαρκή γι αυτό. Είναι όμως βέβαιο ότι η περαιτέρω λεπτο-
Ακόμη περισσότερο εντυπωσιακή αποδεικνύεται η ανεύρεση ενός σχετικά μερής έρευνα του χώρου θα δώσει τα επιθυμητά, αλλά και απαραίτητα αποτελέσματα
μεγάλου αριθμού χάλκινων, σιδερένιων και αργυρών δακτυλιδιών, ακρι- για την «αποκρυπτογράφηση» της αρχαίας αυτής θέσης λατρείας αλλά και της επίδει-
βώς όπως και στη μεγάλη Δωρική Στοά, τα οποία δεν πρέπει να θεωρη- ξης ισχύος στην περιοχή της Πίνδου.

56 57
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. ο ναοσ – σ. δρουγου

ΝΑΟΣ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ [ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ]

αρ.κατ. Ανασκ. Αρ. Κοπή Εμ. Οπ. αρ.κατ. Ανασκ. Αρ. Κοπή Εμ. Οπ.
67 2015/02 Αδιάγνωστη βασιλική Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ. 54 2009/01 Δημητρίου Α’ (306 – Κεφαλή Αθηνάς με Πλώρη πλοίου. ΒΑ επάνω. Διπλός πέλεκυς
κοπή της Μακεδονίας Δεν διακρίνεται το 283 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ. δ., ΑΡ κάτω.
ή του Πύρρου μονογράφημα. 02 1999/02 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
55 2009/02 Αδιάγνωστη βασιλική Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ. το μονογράφημα του
κοπή της Μακεδονίας Δεν διακρίνεται το Δημητρίου ως επίσημα.
ή του Πύρρου μονογράφημα. 04 1999/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
68 2015/03 Αδιάγνωστο το μονογράφημα του
Δημητρίου ως επίσημα.
66 2015/01 Φιλίππου Β’ (359- Ανδρική, νεανική, Ιππέας δ.
336 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή δ. 23 2001/09 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
το μονογράφημα του
20 2001/06 Αλεξάνδρου Γ’(μετά Κεφαλή αγένειου Τόξο με φαρέτρα επάνω, ρόπαλο (λαβή Δημητρίου ως επίσημα.
το 333/2 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. αρ.) κάτω. Ανάμεσα Β/Α. Κάτω αστέρι.
26 2001/12 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
17 2001/03 Αλεξάνδρου Γ’(μετά Κεφαλή αγένειου Τόξο επάνω, ρόπαλο (λαβή δ.) στο κέντρο το μονογράφημα του
το 333/2 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. και φαρέτρα με βέλη κάτω. Επάνω από τη Δημητρίου ως επίσημα .
φαρέτρα δ. Α.
64 2014/05 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
51 2006/02 Αλεξάνδρου Γ’(μετά Κεφαλή αγένειου Τόξο με φαρέτρα επάνω και ρόπαλο (λαβή το μονογράφημα του
το 333/2 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. αρ.) κάτω. Ανάμεσα Β/Α. κάτω από το Δημητρίου ως επίσημα.
ρόπαλο τρίαινα.
69 2015/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
59 2009/06 Αλεξάνδρου Γ’(μετά Κεφαλή αγένειου Ρόπαλο (λαβή αρ.) επάνω, τόξο με φαρέτρα το μονογράφημα του
το 333/2 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. κάτω. Επάνω από το ρόπαλο ΑΛΕ και κάτω Δημητρίου ως επίσημα.
ΞΑΝΔ [ΡΟΥ].
07 2000/02 Μακεδονία υπό τον Κεφαλή στεφανηφόρου Φτερωτός κεραυνός. Επάνω ΜΑ-ΚΕ και
70 2015/05 Αλεξάνδρου Γ’(μετά Κεφαλή αγένειου Επάνω ρόπαλο (λαβή δ.). Κάτω τόξο με Φίλιππο Ε’ και τον Διός δ. κάτω ΔΟΝ-ΩΝ. Κάτω Β.
το 333/2 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. φαρέτρα. Ανάμεσα [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Περσέα (187-168
Επάνω από το ρόπαλο >-Ε. π.Χ.)
65 2014/06 Αλεξάνδρου Γ’(336 – Ανδρική, νεανική, Ίππος δ. Επάνω [Α]ΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ]. 50 2006/01 Θεσσαλονίκης (187 – Κεφαλή Αθηνάς με Ίππος δ. Κάτω από τη γραμμή εδάφους
323 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή δ. Ανάμεσα στα πόδια του αλόγου Θ. 168 π.Χ.) μακεδονικό κράνος δ. [ΘΕΣΣΑΛΟ]ΝΙΚΗΣ
15 2001/01 Αλεξάνδρου Γ’ Ανδρική, νεανική, Ίππος σε καλπασμό δ. Επάνω 38 2002/06 Μολοσσών (360– Ασπίδα με κεραυνό ως Κεραυνός. Περιμετρικά στεφάνι δρυός.
(μεταθανάτια κοπή) ταινιοφόρος κεφαλή δ. [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 330/25 π.Χ. ή πριν το επίσημα. Περιμετρικά
58 2009/05 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει Ίππος δ. 342 π.Χ.) ΜΟΛΟΣ[ΣΩΝ].
Ηρακλή με λεοντή δ. 72 Ν2015/07 Οπουντίων Λοκρών Κεφαλή Αθηνάς με Βότρυς.
71 Ν2015/06 Κασσάνδρου (πριν το Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει Ίππος δ. Κάτω (338–300 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ.
305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. [ΚΑ]ΣΣΑΝ[ΔΡΟΥ]. Ανάμεσα στα πόδια του 16 2001/02 Οπουντίων Λοκρών Κεφαλή Αθηνάς με Βότρυς. Λ[ΟΚ] δ., ΡΩΝ αρ.
αλόγου Λ; (338–300 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ.
06 2000/01 Κασσάνδρου (μετά το Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει Ίππος. Επάνω 76 Ν2015/11 Αμβρακίας (3ος – Κεφαλή Απόλλωνος με Όρθιος Ζευς γυμνός δ. Το δ. χέρι
305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ, κάτω ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ. 2ος αι. π.Χ.) ακτινωτό στέμμα δ. συνεσταλμένο – κρατά κεραυνό, το αρ.
75 Ν2015/10 Δημητρίου Α’ (306 – Κεφαλή Αθηνάς με Πλώρη πλοίου. Επάνω ΒΑ. Μπροστά δεξιά προτεταμένο - κρατά αιγίδα. Αρ. Α Β, δ. Μ
283 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ. διπλός πέλεκυς και κάτω ΑΡ. Ρ [ΑΜΒΡ], ανάμεσα στα πόδια ΞΑΝ.
73 Ν2015/08 Κω (250-200 π.Χ.) Κεφαλή αγένειου Καρκίνος.
Ηρακλή με λεοντή δ.

58 59
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. Εισαγωγή. Επίσης Δρούγου, Kαλλίνη 1999,
579 κε., Δρούγου, Kαλλίνη 2000, 575 κε. Δρούγου,
Καλλίνη 2001, 587-592. Δρούγου 2002, 269-275.
Δρούγου, Καλλίνη 2002, 663-668. Δρούγου,
Καλλίνη 2003, 591-596. Δρούγου 2004, 47-51.
Δρούγου 2004α, 283-290. Δρούγου, Καλλίνη,
Τρακατέλλη 2005. Δρούγου 2007. Δρούγου,
Καλλίνη 2009.
2. Aνάλογη μορφή θεμελίωσης παρατηρείται επίσης
και στη γειτονική Δωρική Στοά, βλ. κάτω…… Τα
χαρακτηριστικά του τρόπου αυτού αξιοποίησης
του πολύ σκληρού υλικού, του φυσικού βράχου,
με σχιστολιθικές πλάκες κλπ. προδίδουν έναν ευ-
φυή τρόπο αξιοποίησης των τοπικών υλικών και
συνθηκών. Στα σημεία όπου ο φυσικός βράχος
δημιουργεί «χάσματα», αυτά καλύφθηκαν με λα-
τύπη του βράχου και στη συνέχεια τοποθετήθη-
καν μεγάλες πλάκες. Αντίθετα στα σημεία, όπου
το ύψος του βράχου υπερέβαινε την γραμμη του
θεμελίου, λαξευόταν για να δεχτεί τον ανάλογο
γωνιόλιθο.
3. Για την δομή των τοίχων βλ. Ορλάνδος 1955, 248-
250 (πολυγωνικό σύστημα). W. Müller-Wiener,
1995,74-75 Για τους πηλούς, που συναντώνται
στον Ναό, βλ. τις παρατηρήσεις των Ι. Παπαγιάννη
κ.ά., Ανάλυση υλικών δόμηση αρχαίας ακρόπο-
λης στη θέση Καστρί Πολυνερίου –-Αλατόπετρας
Ν. Γρεβενών. Βλ. σχετική έκθεση
4. Τα μεγάλα σύγχρονα ορύγματα – καμίνια για την
παραγωγή ασβέστης μέσα στον ναό είναι δύο ή
τρία, χαρακτηριστικά παραδείγματα στη διαδικα-
σία καταστροφής των αρχαίων λειψάνων. Στην πε-
ριφέρεια του κάθε καμινιού βρέθηκε μεγάλη συ-
γκέντρωση θραυσμάτων λευκών λίθων, από τους
οποίους είναι βέβαιο ότι είχαν κατασκευαστεί τα
60
εμφανή αρχιτεκτονικά στοιχεία της ανωδομής των
αρχαίων κτηρίων.
5. Η καταστροφή από την εκτεταμένη λιθαρπαγή, αλ-
λά και η αρπαγή υπήρξε εκτεταμένη με αποτέλε-
σμα ο χώρος να αποδίδει με δυσκολία και φειδώ
τις απαραίτητες πληροφορίες.
6. Ο πηλός είναι σχετικά καθαρός με λίγα αδρα-
νή στοιχεία, πιθανότατα ντόπιος. Πρβλ. τον πηλό
των κεράμων του ναού. Βλ. Ι. Παπαγιάννη κ.ά.,
Ανάλυση υλικών δόμησης αρχαίας ακρόπολης
στη θέση Καστρί Πολυνερίου - Αλατόπετρας Ν.
Γρεβενών. Απλώς ο ψημένος πηλός υποδεικνύ-
ει μια παρόμοια διαδικασία παραγωγής και εφαρ-
μογής, χωρίς να μας είναι γνωστά όμοια ή ανάλο-
γα παραδείγματα δαπέδων από τους χρόνους αυ-
τούς. Πρβλ. Ορλάνδος 1955, 82-83, όπου όμως
δεν αναφέρει ανάλογες πλάκες δαπέδου από τα
ιστορικούς χρόνους σε αντίθεση προς τα προϊστο-
ρικά παραδείγματα. Ωστόσο βλ. δάπεδο από πήλι-
νες πλάκες στην οικία 10 στην Ελέα Θεσπρωτίας,
βλ. Γ. Ρήγινος, Κ. Λάζαρη, Ελέα Θεσπρωτίας,
Αρχαιολογικός οδηγός του χώρου (Αθήνα 2007),
49-50. Επίσης Dakaris, Gravani, Tsingas, ο.π.,
121, εικ.125 (1ος αι. π. Χ) .
7. Η στέγη σχηματιζόταν από μεγάλους πήλινους λα-
κωνικούς στρωτήρες και καλυπτήρες με ισχυρές
τις μακριές πλευρές και ξεχωριστό σχήμα και άλλα
απαραίτητα ξύλινα στοιχεία, βλ. Ορλάνδος 1955,
83 κε. Müller-Wienner 1995, ο.π., Ν. Καλτσάς,
Πήλινες διακοσμημένες κεραμώσεις από τη Μα­
κε­­δονία (Αθήνα 1988),15-20.
8. Το θρανίο μπροστά στον ανατολικό τοίχο του
Ναού φαίνεται να μη συνδέεται δομικά με τον τοί-
χο του Ναού, ενώ η ελάχιστη ελληνιστική κεραμι-
κή υποδηλώνει την μεταγενέστερη κατασκευή της
προβληματικής αυτής κατασκευής, η οποία μάλι-
στα συνδέεται με τις βαθμίδες της εισόδου.
9. Σώζεται μόνο το θεμέλιο του προγενέστερου χρο-
νολογικά τοίχου και φαίνεται ότι οι λίθοι του τοί-
χου αρπάγησαν μετά την καταστροφή του. όπως
προδίδει τα μεγάλο στρώμα φωτιάς που βρέθη-
κε λίγο ψηλότερα και το οποίο περιείχε κεραμική
του όψιμου 4ου αι. Χ. καθώς και το θραύσμα του 16. Γενικά για περίπτερους ναούς στην Μακεδονία και
χάλκινου ελάσματος με την αναθηματική επιγρα-
φή, βλ. κάτω. Πάνω στο στρώμα αυτό καταστρο-
φής χτίστηκαν οι νεότεροι τοίχοι πιθανώς των ελ-
ληνιστικών χρόνων.
10. Βλ. άνω υποσ. 9.
11. Τα νεότερα αυτά οικοδομήματα είναι πολύ πρό-
χειρα χτισμένα. Καταλαμβάνουν τον χώρο δυτικά
του ναού μέχρι και την Δυτική πύλη του περιβό-
λου της ακρόπολης. Δεν σημειώνονται σπουδαία
ευρήματα.
12. Δεν είναι σαφής η λειτουργία και η μορφολογι-
κή ένταξη αυτού του χώρου σε σχέση με τον Ναό 17. Βλ. σχετικά στα κεφάλαια για τα νομίσματα και
ή τον προς Β. δρόμο ή οικοδόμημα. Ωστόσο
πρβλ. τον ναό αρ.19 στο ιερό της Δήμητρος στο
18. Μολονότι δεν είναι δυνατή η σύνδεση της θέσης
Δίον, Πινγιάτογλου 2015, 36.
13. Βλ. για τον ναό στο ιερό της Εύκλειας στις Αιγές
στη, βλ. Xρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, ΑΕΜΘ 3,1989,
27 κε., Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, AEMΘ 10A,
1996.
14. Πρβλ. τους αρχαϊκούς – κλασικούς και ελληνιστι-
κούς ναούς στο ιερό της Δήμητρας με την μορ-
φή του «μεγάρου», βλ. Πινγιάτογλου 2015, 21-40.
Από αυτούς ξεχωρίζει ο βόρειος ναός αρ. 19 (δι- 19. Τόσο οι μικρογραφίες των αντικειμένων, όπως η
αστ. 16μ. χ 14,60μ.) με τους δύο ανερμήνευτους
πλαϊνούς μακρόστενους χώρους. Για άλλους μι-
κρούς ναούς στον βορειο ελληνικό χώρο Μπ. Σμιτ-
Δούνα, «Περίπτεροι ναοί στο βορειοελλαδικό χώ-
ρο», Αρχαία Μακεδονία, 7ο Διεθνές Συμπόσιο
2002 (Θεσσαλονίκη 2007), 468.
15. Πρβλ. Κ. Γραβάνη, Χ. Σούλη, Α. Βλαχοπούλου, 20. Βλ. κάτω, κεφ. για τα κοσμήματα (Κ. Παπάζογλου).
«Η ανασκαφική έρευνα στο ιερό της Δωδώνης»,
ο ναοσ – σ. δρουγου
στο Δωδώνη Διαχρονική (Ιωάννινα 2014), 21-42.
Σ. Δάκαρης, Δωδώνη, Οδηγός, Ιωάννινα 19855.
Πρβλ ανάλογη εργασία για περιοχές στα δυτι-
κά της Πίνδου, Γ. Πλιάκου, Το Λεκανοπέδιο των
Ιωαννίνων και η ευρύτερη περιοχή της Μολοσσίας
στην κεντρική Ήπειρο, Ιωάννινα 2007 (αδημοσί-
ευτη διδ. διατριβή Ιωάννινα 2007)
τον βόρειο ελληνικό χώρο βλ. Μπ. Σμιτ- Δούνα,
«Περίπτεροι ναοί στο βορειοελλαδικό χώρο»,
Αρχαία Μακεδονία, 7ο Διεθνές Συμπόσιο 2002
(Θεσσαλονίκη 2007), 455-469. Όπως σημειώνει
και η Μπ. Σμιτ-Δούνα, ο.π., 462-463, οι πλέον ση-
μαντικοί γνωστοί περίπτεροι ναοί στην ευρύτερη
περιοχή είναι ιωνικοί, χρονολογημένοι στις πρώ-
τες δεκαετίες του 5ου αι. π.Χ. και πρέπει να εντα-
χθούν γενικά στον ιωνικό κόσμο. Νεότερος είναι
ο δωρικός περίπτερος ναός Άμμωνος Διός στην
Άφυτη Χαλκιδικής (4ος και 3ος αι. π.Χ.). Άλλα
ανάλογα παραδείγματα, βλ. Σμιτ-Δούνα ο π.
τους λύχνους.
με ένα ιστορικό όνομα, είναι βέβαιο από τα ιστο-
ρικά συμφραζόμενα κατά την περίοδο ίδρυσης
των οικοδομημάτων στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.,
όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά δεδομένα,
ότι υπήρξε αξιοπρόσεκτη πολιτική δραστηριότη-
τα. Βλ. κεφ. για τα ιστορικά δεδομένα περί τους
Τυμφαίους, τον Πολυπέρχοντα, την ηγεμονική οι-
κογένεια και την χώρα τους.
οστέϊνη χτένα, η γυναικεία μορφή προσανατολίζει
σε γυναικείες, ερμηνεία όμως, την οποία δυσχε-
ραίνουν ευρήματα όπως το ενεπίγραφο έλασμα
και άλλα θραύσματα χάλκινων ελασμάτων. Τα πο-
λυάριθμα δαχτυλίδια, κοινό εύρημα, δεν διαφωτί-
ζουν ακόμη το πρόβλημα, βλ. κάτω σχετικό κεφ.
61
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
The Doric Stoa
Chr. Kallini
I n the south-western side of the Acropolis of the ancient city is built the south-
ern Doric Stoa.
The Stoa is located south-west of the Temple, almost in direct contact with it.
It is worth noting that the south-east corner of the Temple and the north-west
corner of the Stoa are based on the same rock. In an analogous way the north-
east corner of the Stoa and the south-west corner of the «Central Building» are
also based on the same rock. Thus, the three buildings form a «court» in the free
space of the Acropolis, and at least two of them- the Temple and the Stoa-are ori-
ented towards this «court». It appears that the Stoa’s foundation, apart from the
built parts, took advantage of the natural rock, which was appropriately carved in
order to accept the platform, as it is indicated by the north-west corner.
Despite the significant destruction of the building, the architectural remains al-
low its reconstruction.
The length of the building is 22.80 m and the width is estimated between12.10
and 14.40 m. The north wall had a Doric colonnade composed by eight columns.
The height of columns is estimated between 3.00 and 3.30 m and the two-me-
tope order interaxial distance was approximately 2.30 m. According to the ar-
chitectural remains and the carvings on the rock, the Stoa could be two-aisled
with three rooms at the southern wing.
According to coins and other findings the construction of the Stoa probably
dates to the late 4th cent. B.C., while its destruction dates to the mid-2nd cent.
B.C., as it is the case with all the buildings on the Acropolis hill. The large num-
ber of iron arrow heads found during the excavation indicates war as the most
reasonable cause of destruction. This fact could be related to the great destruc-
tion caused by the Roman legions of Aemillius Paullus in the neighboring areas
of Epirus, Thesprotia and Macedonia in 167 B.C.
62
ΔΩΡΙΚΗ ΣΤΟΑ – ΧΡ. ΚΑΛΛΙΝΗ
Η Δωρική Στοά
Χρ. Καλλινη
Η Δωρική Στοά είναι χτισμένη στη νότιο-δυτική πλευρά της ακρόπολης της
αρχαίας πόλης και σε άμεση επαφή με τον Ναό και το μεγάλο «Κεντρικό
κτήριο».
Αξίζει να σημειωθεί ότι η νοτιοανατολική γωνία του Ναού και η βορειοδυτική
γωνία της Στοάς θεμελιώνονται στον ίδιο φυσικό βράχο. Ανάλογη είναι η σχέση
της Στοάς με το γειτονικό «Κεντρικό κτήριο», καθώς η βορειοανατολική γωνία
της Στοάς και η νοτιοδυτική γωνία του Κεντρικού κτηρίου θεμελιώνονται επίσης
στον ίδιο βράχο. Με τον τρόπο αυτό τα τρία κτήρια διαμορφώνουν μία «πλατεία»
στο μεγάλο πλάτωμα της ακρόπολης, και τουλάχιστον τα δύο από αυτά –ο Ναός
και η Στοά– είναι προσανατολισμένα προς αυτή την «πλατεία», όπου διαμορφώ-
νεται και η είσοδός τους.
Παρά την σημαντική καταστροφή του κτηρίου τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά στοι-
χεία επιτρέπουν την σχεδιαστική αναπαράσταση του.
Το μήκος του κτηρίου είναι 22,80 μ. και το πλάτος του υπολογίζεται ότι κυμαί-
νεται από 12,10 έως 14,40 μ. Το κτήριο έφερε κιονοστοιχία στην βόρεια πλευρά
του αποτελούμενη από οκτώ δωρικούς κίονες. Το ύψος των κιόνων υπολογίζεται
ότι κυμαίνεται από 3,00 έως 3,30 μ., και το μεταξόνιο διάστημα συνολικού μή-
κους 2,30 μ. περίπου, θα διαμορφωνόταν πιθανώς με δύο μετόπες. Σύμφωνα με
τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα το νότιο τμήμα της Στοάς πιθανώς να δια-
κρινόταν σε τρεις ορθογώνιους χώρους, χωρίς όμως να διαθέτουμε περισσότερα
στοιχεία σχετικά με την χρήση τους.
Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα η οικοδόμηση της Στοάς μπορεί να το-
ποθετηθεί στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ενώ η καταστροφή της στα μέσα του 2ου
αι. π.Χ., όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα κτήρια της ακρόπολης. Ο μεγάλος
αριθμός σιδερένιων αιχμών βελών που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή της υπο-
δεικνύει ως αιτία καταστροφής μία σοβαρή πολεμική σύρραξη, η οποία θα μπο-
ρούσε να σχετίζεται με την έλευση των λεγεώνων του Αιμιλίου Παύλου και τις
λεηλασίες που αυτοί προκάλεσαν στην περιοχή της γειτονικής Ηπείρου, της Θε-
σπρωτίας και της Μακεδονίας το 167 π.Χ.
63
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Εικ. 1. Το θεμέλιο του βόρειου τοίχου της
Στοάς. Άποψη από τα ανατολικά
fig. 1. The foundation of the north wall of
the Stoa. View from the east
64
ΔΩΡΙΚΗ ΣΤΟΑ – ΧΡ. ΚΑΛΛΙΝΗ
Σ τη νότιο-δυτική πλευρά της ακρόπολης της αρχαίας πόλης και σε άμε-
ση επαφή με τον Ναό και το μεγάλο «Κεντρικό κτήριο» είναι χτισμένη η
νότια δωρική Στοά.1 Τα οικοδομικά όρια του κτηρίου διακρίνονταν επιφα-
νειακά, όπως άλλωστε και του Ναού, και η ανασκαφή της ξεκίνησε το 1999.2
Η Στοά βρίσκεται νοτιοδυτικά του Ναού, σχεδόν σε άμεση επαφή με αυτόν.
Η νοτιοανατολική γωνία του Ναού και η βορειοδυτική γωνία της Στοάς θε-
μελιώνονται στον ίδιο φυσικό βράχο. Ανάλογη είναι η σχέση της Στοάς με
το γειτονικό «Κεντρικό κτήριο», καθώς η βορειοανατολική γωνία της Στοάς
και η νοτιοδυτική γωνία του «Κεντρικού κτηρίου» θεμελιώνονται επίσης στον
ίδιο βράχο (εικ. 2). Με τον τρόπο αυτό τα τρία κτήρια διαμορφώνουν μία
«πλατεία» στο μεγάλο πλάτωμα της ακρόπολης, και τουλάχιστον τα δύο από όπου εδράζεται η κιονοστοιχία με οκτώ πιθανώς κίονες,4 όπως γίνεται φανερό από τα με- Εικ. 2. Αεροφωτογραφία του
αυτά –ο Ναός και η Στοά– είναι προσανατολισμένα προς αυτή την «πλατεία», γάλα τμήματα τεσσάρων δωρικών κιόνων και τμήματος του επιστυλίου που βρέθηκαν πε- κεντρικού πλατώματος της
ακρόπολης. Διακρίνεται ο
όπου διαμορφώνεται και η είσοδός τους.3 σμένα μπροστά στη βόρεια πλευρά της Στοάς, στην περιοχή της «πλατείας» (εικ. 4). Κατά
Ναός, η Στοά, το Κεντρικό
την ανασκαφή του βόρειου τοίχου βρέθηκε επίσης ένα τμήμα δωρικού κιονοκράνου και Κτήριο
Από το κτήριο σώζονται ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα και αυτό οφείλε-
πολλά θραύσματα δωρικών αλλά και λιγοστά ιωνικών κιόνων.5 Σύμφωνα με τα σωζόμενα
ται κυρίως στην εκτεταμένη λιθοκλοπή, η οποία έφτασε έως και το επίπεδο fig. 2. Aerial view of
αρχιτεκτονικά θραύσματα το ύψος των κιόνων υπολογίζεται ότι κυμαίνεται από 3,00 έως the central area of the
της θεμελίωσης. Η στρωματογραφία της Στοάς είναι ιδιαίτερα διαταραγμέ-
3,30 μ. και το μεταξόνιο (διάστημα) υπολογίζεται ότι είχε μήκος 2,33 μ. και ύψος 0,54 acropolis. The Temple, the
νη και ορισμένα σχετικά ασφαλή στοιχεία μας παρέχει η ανασκαφή του Stoa, the Central building
μ. Οι διαστάσεις του θραύσματος του επιστυλίου που βρέθηκε πεσμένο μπροστά από τον
βόρειου τοίχου, στα οποία γίνεται εκτενής αναφορά παρακάτω. Ωστόσο, and the court
βόρειο τοίχο της Στοάς υποδεικνύουν ότι το επιστύλιο πιθανώς διαμορφωνόταν με δύο
παρά την σημαντική καταστροφή του κτηρίου, τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά
και όχι με τρεις μετόπες, όπως συνηθίζεται στις περισσότερες ελληνιστικές στοές (εικ. 5).6
στοιχεία υποδεικνύουν ότι πρόκειται για ένα μνημειακό κτήριο (εικ. 6).
Η πρόσοψη θα μπορούσε να είναι μερικώς κλειστή, όπως συμβαίνει συχνά σε στοές στο
Η Στοά στο μεγαλύτερο τμήμα της έχει θεμελιωθεί στον φυσικό βράχο. Το βόρειο-δυτικό ελλαδικό χώρο,7 αλλά πρόκειται μόνον για υπόθεση καθώς δεν υπάρχουν
βόρειο θεμέλιό της έχει μήκος 22,80 μ. και είναι πολύ ισχυρό, έχει πλά- περισσότερα στοιχεία.
τος 1,80 μ, καθώς σε αυτό διαμορφώνεται η κρηπίδα με τον στυλοβάτη
Με ανάλογο τρόπο θεμελιώνεται και ο ανατολικός τοίχος του κτηρίου, τα θεμέλια του
που στηρίζει την κιονοστοιχία της (εικ. 1). Η βορειοδυτική γωνία του τοί-
οποίου εδράζονται επάνω στις κοιλότητες του φυσικού βράχου. Ιδιαίτερα ενισχυμένη εί-
χου αυτού, η οποία γειτνιάζει με το Ναό, διαμορφώνεται με λαξεύσεις στον
ναι η βορειοανατολική γωνία του κτηρίου, η οποία γειτνιάζει με τον δυτικό τοίχο του «Κε-
φυσικό βράχο, ενώ το υπόλοιπο ανατολικό τμήμα θεμελιώνεται βαθιά στο
ντρικού κτηρίου», όπου το πάχος του θεμελίου φτάνει το 1 μ. Στην περιοχή αυτή μάλιστα
έδαφος. Επάνω τοποθετούνται μεγάλες λίθινες γκρίζες πλάκες, οι οποίες
διατηρείται τμήμα από το στρώμα κεραμιδιών της στέγης, το οποίο έπεσε προς τα βόρεια,
καλύπτουν την ανώμαλη επιφάνεια του φυσικού εδάφους. Στην περιοχή
καθώς και θραύσματα από τους κίονες της κιονοστοιχίας. Το νότιο όριο του τοίχου αυτού,
αυτή η επίχωση από τη σύγχρονη επιφάνεια του εδάφους φτάνει τα 1,20 μ.,
όπως και του δυτικού, δεν είναι σαφές εξαιτίας της μεγάλης καταστροφής που παρατηρεί-
στοιχείο που επίσης δικαιολογεί το μεγάλο πάχος, του θεμελίου στον τοίχο
ται στην περιοχή.8 Το μήκος του τοίχου υπολογίζεται, σύμφωνα με τα διακριτά σήμερα λα-
αυτόν. Στον βόρειο τοίχο της Στοάς διαμορφώνεται τριβαθμιδωτή κρηπίδα,
ξεύματα στον φυσικό βράχο, από 12,10 έως 14,40 μ. Ο δυτικός τοίχος της Στοάς εδράζε-
65
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
λεζάντα λεζάντα
Εικ. 3. Η κάτοψη της Στοάς.
Στο νότιο τμήμα της δηλώνονται με
διακεκομμένη γραμμή οι τρεις χώροι
fig. 3. Plan of the Stoa. The three rooms
at the southern wing are indicated by
dashed line
66
ται εξ ολοκλήρου στον φυσικό βράχο, στον οποίο παρατηρούνται λαξεύσεις
για την υποδοχή των υπερκείμενων λιθοπλίνθων. Σύμφωνα με τις διαστάσεις
του λαξεύματος στη βορειοδυτική γωνία της Στοάς (0,66 χ 0,36 μ.) το πάχος
του τοίχου υπολογίζεται περίπου στα 0,66 μ. Εκτός από το λάξευμα πολύτιμο
στοιχείο για την μορφή του τοίχου αυτού αποτελεί ο τρίτος από βορρά λίθι-
νος δόμος, ο οποίος βρέθηκε στη θέση του και σώζεται σχεδόν ολόκληρος
με μήκος 1,10 μ., μέγιστο σωζόμενο πλάτος 0,53 μ. και ύψος 0,30 μ. Όπως
αναφέρθηκε παραπάνω ο νότιος τοίχος είναι ιδιαίτερα κατεστραμμένος και
στην περιοχή παρατηρείται έντονη διατάραξη. Από τα λιγοστά σωζόμενα αρ-
χιτεκτονικά μέλη και την σωζόμενη κατάσταση φαίνεται ότι ήταν θεμελιωμέ-
νος στον φυσικό βράχο χωρίς όμως να είναι σαφής η μορφή του.
Στο μέσον περίπου του πλάτους του κτηρίου, στο ανατολικό τμήμα αυτού, και
συγκεκριμένα σε απόσταση 5,90 μ. από τον βόρειο τοίχο, διακρίνονται λεί-
ψανα ενός τοίχου παράλληλου προς τις μακριές πλευρές της Στοάς (εικ. 3).
Ο τοίχος αυτός σώζεται σε μήκος 3,00 μ. και έχει πλάτος 1,40 μ. Στην ίδια
περιοχή σώζονται λείψανα ενός ακόμη τοίχου παράλληλου προς τον ανα-
τολικό τοίχο της Στοάς, από τον οποίο σώζονται τουλάχιστον τρεις λίθινοι
ΔΩΡΙΚΗ ΣΤΟΑ – ΧΡ. ΚΑΛΛΙΝΗ
δόμοι συνολικού μήκους 3,50 μ. και πλάτους περίπου 1,10 μ. Ο τοίχος αυ- Εικ. 4. Η περιοχή μπροστά στον
τός φαίνεται πως διαμορφώνει γωνία με τον μέσο τοίχο της Στοάς, αυτόν βόρειο τοίχο της Στοάς, όπου βρέθηκαν
πεσμένοι οι δωρικοί κίονες και τμήματα
που την διακρίνει σε δύο επιμήκη μέρη.9 Στη δυτική πλευρά του κτηρίου δι- του επιστυλίου
ακρίνονται επίσης ίχνη από λαξεύματα, τα οποία δικαιολογούν την άποψη
fig. 4. The area infront of the north wall
περί ύπαρξης ενός ακόμη τοίχου παράλληλου και κοντά στον δυτικό τοίχο
of the Stoa, where the Doric columns
της Στοάς. Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι το νότιο τμήμα της and the fragments of the architrave
Στοάς διακρινόταν σε τρεις ορθογώνιους χώρους, χωρίς όμως περισσότερα were found
στοιχεία για την χρήση τους.10 Σε προηγούμενες σχετικές αναφορές11 είχε
διατυπωθεί η άποψη ότι στη νότια πλευρά πιθανώς διαμορφωνόταν ενός εί-
δους πρόπυλο, το οποίο θα μπορούσε να συνδέει την Στοά με το τείχος που
φαίνεται αμέσως νότια και να δημιουργείται στην περιοχή αυτή μία δεύτερη
είσοδος προς την ακρόπολη.12 Δυστυχώς η μεγάλη καταστροφή στην περι-
οχή και η έλλειψη περισσότερων στοιχείων δεν επιτρέπουν την διατύπωση
μιας σαφέστερης πρότασης αναπαράστασης.
Φαίνεται λοιπόν ότι για την οικοδόμηση της Στοάς συνδυάστηκε το δομημέ-
νο θεμέλιο με τον φυσικό βράχο, ο οποίος λαξεύτηκε κατάλληλα για να δε-
χθεί την κρηπίδα, όπως υποδεικνύει η βορειοδυτική γωνία αυτής. Ανάλογος
τρόπος δόμησης παρατηρείται και σε άλλα κτήρια της ακρόπολης, όπως στο
Ναό και συγκεκριμένα στη βόρεια πλευρά του.13
Κατά την ανασκαφή του βόρειου τοίχου της Στοάς βρέθηκαν πολλά θραύ-
σματα κεραμιδιών, κυρίως στη βορειοανατολική γωνία αυτής, όπου διατη-
ρείται σε καλή σχετικά κατάσταση και τμήμα του στρώματος καταστροφής.
Το στρώμα αυτό αποτελείται από έντονα καμένο, μαύρο χώμα με μεγάλη πο-
67
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. ΔΩΡΙΚΗ ΣΤΟΑ – ΧΡ. ΚΑΛΛΙΝΗ

Εικ. 5. Τα θραύσματα σότητα λατύπης, πολλά θραύσματα λακωνικών κεραμιδιών, αλλά και πολλά οστά. Επάνω
του επισατυλίου που στο στρώμα αυτό βρίσκονται πεσμένοι οι δύο από τους τέσσερεις αποσπασματικά σωζόμε-
βρέθηκαν μπροστά
νους δωρικούς κίονες της κιονοστοιχίας της Στοάς.
στο θεμέλιο του βόρειου Εικ. 6. Σχεδιαστική αναπαράσταση της Στοάς
τοίχου Από τα αντικείμενα που βρέθηκαν αξιοσημείωτος είναι ο μεγάλος αριθμός σιδερένιων αιχ- fig. 6. Drawing restoration of the Stoa
fig. 5. The fragments μών βελών, ποικίλων σιδερένιων αντικειμένων αλλά και η μεγάλη ποσότητα οστών που
of the architrave found βρέθηκαν στην περιοχή.
infront of the north
wall. Photo and drawing Η μεγάλη διατάραξη της στρωματογραφίας της Στοάς δεν επιτρέπει την εξαγωγή συμπε- ΣΤΟΑ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ
restoration ρασμάτων σχετικά με πιθανές οικοδομικές φάσεις. Η οικοδόμηση της Στοάς τοποθετεί-
ται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. σύμφωνα με τα νομίσματα και την κεραμική που βρέθηκαν
ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠΟΣ
κατά την ανασκαφή κυρίως του θεμελίου του βόρειου τοίχου της. Η παρουσία των νομι-
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
σμάτων του Αλεξάνδρου Γ’ και του Κασσάνδρου στην θεμελίωση του βόρειου «τοίχου»
της Στοάς και στο στρώμα με τα κεραμίδια αντίστοιχα, κάνουν πιθανή την υπόθεση ότι 3 Σ2001/019 Τμήμα βάσης Στοά, περισυλλογή
08.09.2001 μελαμβαφούς
το κτήριο αυτό οικοδομήθηκε την εποχή που ανακηρύχτηκε βασιλιάς της Μακεδονίας ο λύχνου
Κάσσανδρος, το 306 π.Χ., αν όχι και νωρίτερα.14 Τα νομίσματα των ελληνιστικών ηγεμό-
4 Σ2001/119 Τμήμα λύχνου Στοά Δρούγου ΠΛ3
νων, κυρίως Αντιγόνου Γονατά και Πύρρου, που βρέθηκαν στην επίχωση του κτηρίου εί- 20.09.2001 Howland 25A
ναι ενδεικτικά για την χρήση του στον 3ο προχριστιανικό αιώνα. Με μεγαλύτερη βεβαιό- ή 25Bprime
τητα μπορούμε να μιλήσουμε για την καταστροφή της Στοάς, η οποία χρονολογείται την 14 Σ2009/073 Τμήμα λύχνου- Πλατεία Β. της στοάς Κλασικός
ίδια εποχή με την καταστροφή των υπόλοιπων κτηρίων της ακρόπολης και τοποθετείται 17.07.2009 μυκτήρας Δρούγου ΠΛ2
στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.15 Ο μεγάλος αριθμός σιδερένιων αιχμών βελών που βρέθηκαν
κατά την ανασκαφή της υποδεικνύει ως αιτία καταστροφής τον πόλεμο, όπως άλλωστε
συμβαίνει με όλα τα κτήρια της ακρόπολης.
ΔΥΤΙΚΗ ΠΥΛΗ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ

68 69
ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠOΣ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

7 Σ2005/35.1 Τμήμα αβαφούς Ανατ. της Δυτ. Δρούγου ΠΛ3

19.09.2005 λύχνου Πύλης
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. ΔΩΡΙΚΗ ΣΤΟΑ – ΧΡ. ΚΑΛΛΙΝΗ

ΣΤΟΑ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ (Κατά τον κατάλογο των νομισμάτων) ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚ. ΚΟΠΗ ΕΜΠΡΟΣΘΟΤΥΠΟΣ ΟΠΙΣΘΟΤΥΠΟΣ

18 2001/04 Αδιάγνωστη βασιλική Μακεδονική ασπίδα. Δεν Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ. 1 Γενικά για στοές βλ. Fyfe 1965, 157-158. Dinsmoor Schwander 1994, 133-134, εικ. 113-115 (βόρεια
κοπή της Μακεδονίας ή διακρίνεται το μονογράφημα. 1950, 290-293. Coulton 1976. Coulton 1982, 17, στοά στην Κασσώπη με τρεις μετόπες στο μεταξόνιο
του Πύρρου 65-66, 91-96. Mueller-Wiener 1995, 165-168. διάστημα, 2ος αι. π.Χ.).
28 2001/14 Αδιάγνωστη βασιλική Μακεδονική ασπίδα. Δεν Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ.
κοπή της Μακεδονίας ή διακρίνεται το μονογράφημα. 2 Πρόκειται για μία δύσκολη ανασκαφή, καθώς τα 7 Βλ. σχετικά Coulton 1976, 81-85, Κατσιγιάννη,
του Πύρρου θεμέλια του κτηρίου ήταν καλυμμένα με πάρα πολ- Λάμπρου, Πέτσιος 2007, 24, Λάζαρη, Τζωρτζάτου
19 2001/05 Αλεξάνδρου Γ’ – Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Ένθρονος αετοφόρος Ζευς σε λά θραύσματα και απολεπίσματα αρχιτεκτονικών 2008, 14 (με πλευρικά δωμάτια).
αργυρό (μεταθανάτια λεοντή δ. τρία-τέταρτα αρ. Κάτω από τον αετό
μελών.
κοπή - ㆬ, κάτω από τον θρόνο AIR. 8 Η ανασκαφή βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και η ολο-
νομισματοκοπείο κλήρωσή της πιθανώς θα βοηθήσει στην καλύτερη
ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ] δ. 3 Δρούγου, Καλλίνη 2001, 587. Για ανάλογες διαμορ-
‘Αμφιπόλεως’: περί το
φώσεις σε αγορές γενικά βλ. Coulton 1976, 171- κατανόηση της μορφής του κτηρίου.
285 π.Χ)
41 2003/03 Αλεξάνδρου Ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος Ίππος σε καλπασμό δ. 172. Για ανάλογη χρήση στοών στην Κασσώπη βλ.
Γ’(μεταθανάτια κοπή) κεφαλή δ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ επάνω. Hoepfner, Schwander 1994, 124-126, εικ. 95, 96, 9 Οι διαστάσεις της Στοάς και το πάχος του εσωτερι-
35 2002/03 Κασσάνδρου (πριν το Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Καθιστός λέων δ. ΚΑΣΣΑΝ επάνω 100, Κατσικούδης 2012, 23-24, εικ. 4,5, στην Ελέα κού τοίχου θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν την
305/4 π.Χ.) λεοντή δ. [Δ]ΡΟΥ κάτω. της Θεσπρωτίας βλ. Κατσιγιάννη, Λάμπρου, Πέτσιος ύπαρξη εσωτερικού τοίχου. Για ανάλογα παραδείγ-
60 2014/01 Κασσάνδρου (πριν το Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Καθιστός λέων δ., από κάτω η 2007, 24-25, εικ. 14-16, Κατσικούδης 2012, 28-29, ματα βλ. Coulton 1976, 76-79.
305/4 π.Χ.) λεοντή δ. γραμμή εδάφους. Επάνω εικ. 11-13 στα Γίτανα της Θεσπρωτίας, Κατσικούδης
[Κ]ΑΣΣΑ[Ν] και κάτω ΔΡΟΥ. 10 Επτά δωμάτια αναπτύσσονται στο κεντρικό τμήμα
2012, 32-33, εικ. 18, 19, όπου τρεις στοές διαμορ-
29 2001/15 Κασσάνδρου Ιππέας που στεφανώνει ίππο δ. Δεν της στοάς στην Ελέα της Θεσπρωτίας, τα οποία ταυ-
φώνουν επίσης μία «πλατεία» στην αγορά της πόλης.
διακρίνεται η επιγραφή. τίζονται με αίθουσες συμποσίων βλ. Κατσιγιάννη,
10 2000/05 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Ιππέας που στεφανώνει ίππο δ. Δεν
4 Για ανάλογα παραδείγματα διαχρονικά βλ. Coulton Λάμπρου, Πέτσιος 2007, 25, εικ. 14, Κατσικούδης
λεοντή δ. διακρίνεται η επιγραφή. 2012, 29, εικ.13. Γενικά για στοές με δωμάτια βλ.
11 2000/06 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Ιππέας που στεφανώνει ίππο δ.
1976, 187, εικ. 6, 193, εικ. 20, 202, εικ. 30. Coulton
1982, 62-64, εικ. 20, 75-56, 129-131, εικ. 56-57. Coulton 1976, 197-198, εικ. 24-25.
λεοντή δ.
61 2014/02 Κασσάνδρου (μετά το Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με Ιππέας που στεφανώνει ίππο δ.
305/4 π.Χ.) λεοντή δ. Επάνω ΒΑΣΙ[ΛΕΩΣ]; 5 Δρούγου, Καλλίνη 2000, 577-578. Δρούγου, 11 Δρούγου, Καλλίνη 2001, 588. Δρούγου, Καλλίνη
Καλλίνη 2001, 587-588. Δρούγου, Καλλίνη 2003, 2002, 664. Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2009,
42 2003/04 Κασσάνδρου (μετά το Κεφαλή δαφνοστεφανούς Τρίπους. ΒΑΣ[ΙΛΕΩΣ] αρ.,
305/4 π.Χ.) Απόλλωνος δ. ΚΑΣΣΑΝΔ[ΡΟΥ] δ. 591-592. Δρούγου 2004, 48-49. Δρούγου 2007α, 60.
63 2014/04 Δημητρίου Α’ Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό Πλώρη πλοίου 22-24. Τα θραύσματα των ιωνικών κιόνων είναι λι-
12 Για παραδείγματα στοών με διαμόρφωση προπύλου
κράνος δ. γοστά και εντοπίζονται μόνον στη βορειοανατολι-
09 2000/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με το Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ. βλ. Coulton 1976, 80-84. Κατά την ελληνιστική επο-
κή γωνία της Στοάς, η οποία γειτνιάζει με το επο-
μονογράφημα του Δημητρίου χή είναι αρκετά συχνή η χρήση στοών ως πρόπυλα,
νομαζόμενο «Κεντρικό κτήριο». Η ανεύρεση θραυ-
ως επίσημα . βλ. ενδεικτικά Mueller-Wiener 1995, 166-168 (παρα-
σμάτων ιωνικών κιόνων κατά την σύντομη ανασκα-
21 2001/07 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με το Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., ΣΙ δ. δείγματα μνημειακών στοών – προπύλων στη Λίνδο,
φή στο «Κεντρικό κτήριο», μας οδηγούν στην άποψη
μονογράφημα του Δημητρίου στο Πέργαμο, κ.λπ.).
ως επίσημα . ότι τα θραύσματα αυτά πιθανώς προέρχονται από το
22 2001/08 Μακεδονία υπό Κεφαλή Αθηνάς με κράνος Βους δ. Επάνω ΓΑΙΟΥ κάτω «Κεντρικό κτήριο» και όχι από την Στοά. 13 Για ανάλογο τρόπο οικοδόμησης κτηρίων και μάλι-
ρωμαϊκή κυριαρχία αττικού τύπου δ. ΤΑΜΙ[ΟΥ] στα στοάς στην Θεσπρωτία, βλ. Λάζαρη, Τζωρτζάτου
(168/7-166 π.Χ.) 6 Σύμφωνα με τις διαστάσεις του σωζόμενου θραύ-
2008, 13-14, εικ. 11.
27 2001/13 Ηπειρωτικής Συμμαχίας Κεφαλή στεφανηφόρου Διός Στο κέντρο κεραυνός. Επάνω και σματος του επιστυλίου εάν το μεταξόνιο διάστημα
(280/270-235 π.Χ.) αρ. κάτω Α/Π. Περιμετρικά στεφάνι διαμορφωνόταν με τρεις μετόπες, το συνολικού μή- 14 Αναλυτικά για τα νομίσματα που βρέθηκαν στη Στοά
δάφνης. κος αυτού θα έφτανε τα 3,50 μ., γεγονός που δεν βλ. στο σχετικό κεφάλαιο.
14 2000/09 Πύρρου (297-272 π.Χ.) Κεφαλή στεφανηφόρου Διός Στο κέντρο κεραυνός. Επάνω υποστηρίζεται από το πάχος και την ποιότητα του λί-
αρ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ. Περιμετρικά στεφάνι θου. Γενικά για την διαμόρφωση του μεταξόνιου δι- 15 Το 167 π.Χ. μαρτυρείται μία εκτεταμένη καταστροφή
δάφνης
αστήματος βλ. Coulton 1976, 55-74 και κυρίως 58, των πόλεων της αρχαίας Θεσπρωτίας και της Ηπείρου
24 2001/10 Λάρισας (400 – 344 ή Κεφαλή της νύμφης Λάρισας σε Ίππος δ.
320 π.Χ.) τρία-τέταρτα αρ. 267-268, εικ. 95 (νότια στοά στην Ολυμπία με δύο από τους Ρωμαίους, βλ. Κατσιγιάννη, Λάμπρου,
30 2001/16 Κλαζομενών Κεφαλή Αθηνάς σε ¾ προς τα Κριός προς τα δ. μετόπες στο μεταξόνιο διάστημα, μέσα του 4ου αι. Πέτσιος 2007, 18, Λάζαρη 2012, 108.
(4ος αι. π.Χ.) δ. Επάνω [ΚΛΑ]ΖΟΜ[Ε]/[Ν]ΙΩΝ π.Χ.), Coulton 1982, 65-66 και 91-96, Hoepfner,

70 71
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
The fortification of the ancient acropolis
Α. Thanos
T he archaeological research which is being carried out on the
hill Kastri during the last two decades, brought to light the
ruins of some special public buildings and some parts of the for-
tification which remains to date in a very fragmentary condition.
However, it seems that there has been a strong and well designed
structure which strengthened efficiently the naturally fortified po-
sition of the hill.
The best preserved section is located at the northwestern end of the
acropolis, the place where the monumental gate was opened. At this
point two separate parts of the fortification wall come in touch with
the gate. The direction of the southern part of the fortification wall
follows the natural boundary of the plateau, going north and east.
The northern part of the fortification wall is identified at the north-
ern side of the gate. At that point two separate legs start, one with
northwestern direction and the other following the boundary of the
plateau to the east. Another part of the wall was revealed in the low-
er part of the hill and this is an indication of a well designed fortifi-
cation which enclosed the lower plateau.
Archaeological excavations have also brought to light the remains
of two monumental gates. The first one, which was found in the
upper plateau, gave access to the acropolis from the northwest. It
is positioned transversely to the fortified enclosure consisting of
two rectangular parts, arranged parallel to each other.
The second gate was found in the lower plateau. It is directed to
northwest-southeast and consists of two horizontal parallel walls,
like the gate of the acropolis.
There have been found only few indications concerning the tow-
ers. The only ruin, which can securely be identified as a tower, is
the square building which was attached to the fortification wall at
the southeast of the central building.
72
τα τειχη και οι πυλεσ – α. θανοσ
Η οχύρωση της αρχαίας ακρόπολης
Α. Θάνος
Η ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιείται στο ύψωμα Καστρί
κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες έφερε στο φώς τα ερείπια ορι-
σμένων σπουδαίων δημοσίων κτηρίων καθώς και τμήματα της οχύρω-
σης, η οποία σώζεται σήμερα ιδιαίτερα αποσπασματικά. Παρόλα αυτά
φαίνεται πως υπήρξε μια ισχυρή και καλοσχεδιασμένη κατασκευή η
οποία ενίσχυε αποτελεσματικά τη φυσική οχυρότητα του υψώματος.
Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης εντοπίζεται στο βορειο-
δυτικό πέρας της ακρόπολης, στο σημείο όπου ανοίγεται η μνημειακή
πύλη. Στο σημείο αυτό δύο ξεχωριστά τμήματα του οχυρωματικού πε-
ριβόλου έρχονται σε επαφή με τα σκέλη της πύλης. Η κατεύθυνση του
νότιου σκέλους του οχυρωματικού περιβόλου ακολουθεί τη φυσική δι-
αμόρφωση του υψώματος βαίνοντας νότια και ανατολικά. Το βόρειο
σκέλος του τείχους αναγνωρίζεται βόρεια της πύλης. Από αυτό το ση-
μείο ξεκινούν δύο ξεχωριστά τμήματα, ένα με κατεύθυνση βορειοδυτι-
κά και ένα δεύτερο τμήμα που βαίνει προς τα ανατολικά. Ένα ακόμη
τμήμα του τείχους αποκαλύφθηκε στο κατώτερο πλάτωμα του υψώματος
και αποτελεί την ένδειξη μιας καλοσχεδιασμένης οχύρωσης που περιέ-
κλειε και το χαμηλότερο άνδηρο.
Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε επίσης στο φώς τα κατάλοιπα δύο
μνημειακών πυλών. Η πρώτη που βρίσκεται στο ανώτερο πλάτωμα έδι-
νε πρόσβαση στην ακρόπολη από τα βορειοδυτικά. Η πύλη βρίσκεται
εγκάρσια τοποθετημένη ως προς τον οχυρωματικό περίβολο και αποτε-
λείται από δύο ορθογώνια σκέλη παράλληλα μεταξύ τους.
Η δεύτερη πύλη εντοπίζεται στο χαμηλότερο πλάτωμα του υψώματος. Η
κατεύθυνσή της έχει άξονα βορειοδυτικά – νοτιοανατολικά και αποτε-
λείται, όπως και η πύλη της ακρόπολης, από δύο ορθογώνια σκέλη το-
ποθετημένα παράλληλα μεταξύ τους.
Λιγοστές είναι οι ενδείξεις μας αναφορικά με τους πύργους. Το μονα-
δικό ερείπιο που πρέπει με ασφάλεια να ταυτιστεί με πύργο αποτελεί το
τετράγωνο κτήριο που βρίσκεται προσαρτημένο σε ένα μικρό τμήμα του
τείχους νοτιοανατολικά του κεντρικού κτηρίου.
73
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Ο ι πρώτες επιφανειακές έρευνες στο μεγάλο πλάτωμα που δημιουρ-
Εικ. 1. Η ΒΔ πύλη
fig. 1. The NW gate γείται στο ψηλότερο σημείο του υψώματος Καστρί και οι αρχικές το-
πογραφικές αποτυπώσεις των επιφανειακών καταλοίπων, επιβεβαίωσαν
εκτός των άλλων και τμήματα της οχύρωσης,1 η οποία προστάτευε όπως
απέδειξε η μετέπειτα ανασκαφική έρευνα, ορισμένα σημαντικά δημόσια
οικοδομήματα. Από την οχύρωση της ακρόπολης και του κατώτερου πλα-
τώματος έχουν αναγνωριστεί έως σήμερα τμήματα του οχυρωματικού πε-
ριβόλου, των πυλών και των πύργων.2
Ο ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ Ο οχυρωματικός περίβολος, που σύμφωνα με τα έως σήμερα ανασκαφι-
κά δεδομένα φαίνεται να περιέβαλλε το κατώτερο και το ανώτερο πλά-
τωμα του υψώματος, σώζεται ιδιαίτερα αποσπασματικά και στις περισσό-
τερες περιπτώσεις μόνο ως το ύψος των θεμελίων. Δεν είναι ωστόσο βέ-
βαιο αν η γραμμή του τείχους υπήρξε ενιαία σε ολόκληρο το μήκος της,
αφού η κρημνώδης μορφολογία του υψώματος περιόριζε την ανάγκη
για περαιτέρω ενίσχυσή του. Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του οχυρω-
ματικού περιβόλου εντοπίζεται στη βορειοδυτική πλευρά της ακρόπολης,
δυτικά του ναού, στο σημείο όπου διαμορφώνεται η μνημειακή βορειο-
δυτική πύλη (εικ. 1, 2). Στο σημείο αυτό συναντώνται δύο ξεχωριστά τμή-
ματα του οχυρωματικού περιβόλου δημιουργώντας δύο ισχυρά μέτωπα
που συνδέονται με τα σκέλη της πύλης. Η κατεύθυνση του νότιου σκέ-
λους του οχυρωματικού περιβόλου φαίνεται να ακολουθεί τη φυσική δι-
αμόρφωση του πλατώματος βαίνοντας νότια της στοάς και του κεντρικού
κτηρίου. Στη συνέχεια αυτής της γραμμής προς τα ανατολικά εντοπίζε-
ται ένα ακόμη τμήμα του, στο οποίο αναγνωρίζονται και τα θεμέλια ενός
πύργου. Το βόρειο σκέλος του οχυρωματικού περιβόλου αναγνωρίζεται
βόρεια της βορειοδυτικής πύλης. Από την ανατολική και τη δυτική πλευ-
ρά του ισχυρού μετώπου που συνδέεται με το βόρειο σκέλος της πύλης,
ξεκινούν δύο ξεχωριστά τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου: ένα με
κατεύθυνση προς τα βορειοδυτικά και ένα δεύτερο που φαίνεται να ακο-
λουθεί την πορεία του πλατώματος προς τα ανατολικά.
Εικ. 2. Μέρος της κάτοψης της
ακρόπολης Η αποκάλυψη ενός ισχυρού τοίχου, πιθανώς τμήμα του οχυρωματικού
fig. 2. Part of the plan of the acropolis περιβόλου, με κατεύθυνση βορειοδυτικά – νοτιοανατολικά, μήκους
74
τα τειχη και οι πυλεσ – α. θανοσ
17,80μ. (εικ. 3) στο κατώτερο πλάτωμα του υψώματος, αποτελεί την Εικ. 3. Κάτοψη της κάτω πύλης
ένδειξη μιας καλοσχεδιασμένης οχύρωσης που περιέκλειε και το χα- fig. 3. Plan of the lower gate
μηλότερο άνδηρο καθώς και τη σύνδεσή του σε κάποιο σημείο με τον
οχυρωματικό περίβολο της ακρόπολης. Ωστόσο η ιδιαίτερα αποσπα-
σματική κατάσταση διατήρησής του καθώς και η τμηματική του αποκά-
λυψη δεν επιτρέπουν την ακριβή αποτύπωση της μορφής και του συνο-
λικού του μήκους.
Στη βορειοδυτική πλευρά της ακρόπολης η αρχαιολογική σκαπάνη έφε- Η ΔΥΤΙΚΗ ΠΥΛΗ
ρε σταδιακά στο φώς τα λείψανα μιας μνημειακής πύλης η οποία δημι-
ουργεί την πρόσβαση στο μεγάλο πλάτωμα με το ναό, τη δωρική στοά και
το μεγάλο κεντρικό αταύτιστο οικοδόμημα. Παράλληλα οδηγεί στο ψη-
λότερο τμήμα της ακροπόλεως στο σημείο όπου αναγνωρίζονται λείψανα
οικοδομημάτων καθώς και ένα φυσικό χάσμα που έδινε πρόσβαση στο
νερό. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των αρχιτεκτονικών καταλοίπων
της ακρόπολης η βορειοδυτική πύλη φαίνεται πως αποτελεί το καλύτερα
σωζόμενο ερείπιο του αρχαιολογικού χώρου δίνοντας τη δυνατότητα της
μελέτης και της αποκατάστασης της μορφής του.
Η βορειοδυτική πύλη ήταν οικοδομημένη εγκάρσια στον οχυρωματι-
κό περίβολο3 (εικ. 2) και σχηματίζεται από δύο ισχυρούς αργολιθοδο-
μικούς τοίχους τοποθετημένους σε παράλληλη διάταξη, δημιουργώντας
ένα άνοιγμα 4,65μ. Το μήκος κάθε σκέλους φτάνει τα 6,90μ., το πλά-
τος υπολογίζεται στα 1,70μ., ενώ το μέγιστο σωζόμενο ύψος τους φτάνει
τα 1,10μ. για το νότιο σκέλος και το 1,00μ. για το βόρειο. Λίθινα ενιαία
κατώφλια δεν εντοπίστηκαν.4 Αντίθετα, στο εσωτερικό πέρας κάθε σκέ-
λους, προσαρτημένοι στο μέτωπο κάθε τοίχου αποκαλύφθηκαν σταδι-
75
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
Εικ. 4. Η λίθινη «βάση» Λ1 με το λαξευμένο τόρμο
fig. 4. The stone ‘‘base’’ Λ1 with its curved hinge
Εικ. 5. Η λίθινη «βάση» Λ3
fig. 5. The stone ‘‘base’’ Λ3
Εικ. 6. Η λίθινη «βάση» Λ2
fig. 6. The stone ‘‘base’’ Λ2
76
ακά τέσσερις ορθογώνιοι γωνιόλιθοι5 από λευκό ασβεστο-
λιθικό πέτρωμα με όμοιες περίπου διαστάσεις,6 οι οποίοι
αποτελούν τις «βάσεις» στήριξης των θυρών της πύλης.7 Οι
«βάσεις» Λ1 (εικ. 4) και Λ3 (εικ. 5) που βρίσκονται προσαρ-
τημένες στο μέτωπο του νότιου σκέλους είναι δουλεμένες
με τη χρήση βελονιού, τα σημάδια του οποίου εντοπίζονται
σε όλες σχεδόν τις όψεις τους. Οι «βάσεις» Λ2 (εικ. 6) και
Λ4 (εικ. 7) του αντίστοιχου βόρειου σκέλους φέρουν στις
τρεις τουλάχιστον ορατές κατακόρυφες πλευρές περιτένεια
στην περίμετρο των αρμών κάθε όψης που έχουν λαξευ-
τεί με την χρήση ενός οδοντωτού εργαλείου. Στο κεντρικό
άπεργο τμήμα των όψεων αναγνωρίζονται σημάδια από τη
χρήση βελονιού. Στην άνω επιφάνεια του λίθου Λ1 σώζεται
επίσης ο κυλινδρικός τόρμος πιθανώς για την υποδοχή του
στρόφιγγα της θύρας8 (εικ. 4). Η ύπαρξη του τόρμου στην
εσωτερική γωνία της «βάσης» βοηθά στην κατανόηση της
διάταξης και της λειτουργίας των θυρόφυλλων της θύρας,
τα οποία φαίνεται πως κινούνταν προς το εσωτερικό της πύ-
λης.9 Ο αντίστοιχος προς αυτόν γωνιόλιθος Λ2, που ακου-
μπά στο βόρειο σκέλος της πύλης δε σώζει κανένα λάξευ-
μα αφού η γωνία στην οποία θα αντιστοιχούσε ένας όμοιος
τόρμος δυστυχώς έχει σπάσει. Ωστόσο ένα κοίλο σημείο
στο σπασμένο αυτό τμήμα πιθανώς συνηγορεί στην ύπαρξη
τόρμου και στη βάση αυτή, απαραίτητου για την λειτουργία
των μεγάλων θυρόφυλλων της πύλης.
Η απουσία αντίστοιχων τόρμων στις «βάσεις» Λ3 και Λ4 της
εσωτερικής πλευράς, οι οποίες σώζονται ακέραιες, υποδη-
λώνει πιθανώς την απουσία θυρόφυλλων στο πέρασμα από
την αυλή της πύλης προς το εσωτερικό της ακρόπολης. Στην
άνω επιφάνειά τους υποθέτουμε ότι εδράζονταν ξύλινες πα-
ραστάδες οι οποίες συνδέονταν με την ανωδομή της πύλης.
Αναπάντεχη όσο και διαφωτιστική για την αποκατάσταση
της μορφής και της λειτουργίας της πύλης υπήρξε η αποκά-
λυψη ενός πέμπτου γωνιόλιθου, Λ5 (εικ. 8), που ήρθε στο
φώς κατά τις τελευταίες εργασίες καθαρισμού του δρόμου
της πύλης (εικ. 2). Πρόκειται για έναν ορθογώνιο γωνιόλι-
θο από ασβεστολιθικό πέτρωμα, δουλεμένο σε όλες του τις
πλευρές με τη χρήση βελονιού. Ο λίθος, διαστάσεων 0,50 Χ
0,40μ. και ύψους 0,32 – 0,33μ. έχει όμοια μορφή με τους
τα τειχη και οι πυλεσ – α. θανοσ
προηγούμενους και βρίσκεται τοποθετημένος 0,82μ. βόρεια
του γωνιόλιθου Λ1, έκκεντρα δηλαδή από τον άξονα Α – Δ.
Μεγάλο τμήμα της εσωτερικής γωνίας του γωνιόλιθου έχει
σπάσει, πιθανότατα από την πίεση του στρόφιγγα της θύρας
που λογικά είχε λαξευτεί στο σημείο αυτό.
Από τον καθαρισμό που πραγματοποιήθηκε στην εσωτερική
αυλή της πύλης διασαφηνίστηκε και ο τρόπος θεμελίωσης
των λίθινων «βάσεων», ο οποίος φαίνεται να επιλέγεται ανά-
λογα με τη μορφολογία του εδάφους.10 Από τις δύο «βάσεις» Εικ. 7. Η λίθινη «βάση» Λ4
που ακουμπούν στο νότιο σκέλος, η «βάση» Λ1 (εικ. 4) εδρά- fig. 7. The stone ‘‘base’’ Λ4
ζεται σε ένα οικοδομημένο θεμέλιο από άλλους λίθους, ενώ
η «βάση» Λ3 (εικ. 5) θεμελιώνεται πάνω στο λαξευμένο φυ-
σικό βράχο. Όμοια με την «βάση» Λ3 έχει θεμελιωθεί και
η εξωτερική «βάση» του βόρειου σκέλους, Λ2 (εικ. 6). Στο
σημείο επαφής των λίθων με το θεμέλιο εντοπίζεται καστα-
νό χώμα με μικρά τρίμματα χαλικιού, για τη σύνδεση των λί-
θων καθώς και για τη δημιουργία κατάλληλων κλίσεων των
«βάσεων». Συναντάται επίσης η περίπτωση κατά την οποία
η «βάση» θεμελιώνεται απευθείας στο χώμα όπως συμβαίνει
με τους γωνιόλιθους Λ4 (εικ. 7) και Λ5 (εικ. 8) που αποκα-
λύφθηκε κατά την τελευταία ανασκαφική περίοδο ανάμεσα
στα δύο σκέλη της εξωτερικής όψης της πύλης. Η απουσία
ενός σταθερού θεμελίου στην περίπτωση της συγκεκριμένης Εικ. 8. Η λίθινη «βάση» Λ5
«βάσης» Λ5 ίσως να εξηγεί και το λόγο για τον οποίο βρίσκε- fig. 8. The stone ‘‘base’’ Λ5
ται λίγο χαμηλότερα και με ελαφριά κλίση σε σχέση με τους
αντίστοιχους γωνιόλιθους Λ1 και Λ2, αφού τα χώματα που
πατούσε πιθανώς υπέστησαν μια ελαφριά καθίζηση.
Η αποκάλυψη των λίθινων «βάσεων» της θύρας in situ απο-
τελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο, δεδομένου ότι μπο-
ρεί με ασφάλεια πλέον να προσδιοριστεί το επίπεδο του αρ-
χαίου δρόμου που δε θα μπορούσε να είναι ψηλότερα ούτε
πολύ χαμηλότερα από το επίπεδο του γωνιόλιθου με τον λα-
ξευμένο τόρμο πάνω στον οποίο περιστρέφονταν τα θυρό-
φυλλα της πύλης. Ενισχυτικό στοιχείο αυτής της άποψης
αποτελεί και η αποκάλυψη σε αυτό το ύψος της ευθυντηρίας
των σκελών της πύλης. Εικ. 9. Το βόρειο σκέλος της ΒΔ πύλης.
Όψη του μετώπου προς το εσωτερικό της πύλης
Το σύστημα τοιχοδομίας που αναγνωρίζεται στον τρόπο κα-
τασκευής των σκελών της πύλης είναι κοινό με αυτό του fig. 9. The northern leg of the NW gate.
The front towards the inner court
οχυρωματικού περιβόλου. Οι ορατές επιφάνειες των τοίχων
77
 ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠOΣ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

7 Σ2005/35.1 Τμήμα αβαφούς Ανατ. της Δυτ. Δρούγου ΠΛ3

19.09.2005 λύχνου Πύλης τα τειχη και οι πυλεσ – α. θανοσ
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.
μυκτήρας
ΣΤΟΑ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ
12 Σ2009/017.1 Τμήμα μυκτήρα ΝΔ Πύλης, Τείχος,
08.07.2009 μελαμβαφούς τετράγωνο
ΣΤΟΑ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ
ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ λύχνου
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ 92Α-ΒΑΕΥΡΕΣΗΣ
ΘΕΣΗ γωνία ΤΥΠΟΣ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠΟΣ
3 Σ2001/019
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Τμήμα βάσης Στοά, περισυλλογή
08.09.2001
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΤΟΜΗ | ΠΙΝΑΚΑΣ
μελαμβαφούς ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ
3 Σ2001/019 Τμήμα βάσης
λύχνου Στοά, περισυλλογή
08.09.2001 μελαμβαφούς
4ΑΡ. ΚΑΤ. Σ2001/119
AΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ Τμήμα λύχνου
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
λύχνου Στοά
ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ Δρούγου ΠΛ3
ΤΥΠΟΣ
20.09.2001 Howland 25A
4 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
Σ2001/119 Τμήμα λύχνου Στοά ή Δρούγου
25BprimeΠΛ3
20.09.2001 Howland 25A
6
14 Σ2002/067.1
Σ2009/073 Βάση λύχνου
Τμήμα λύχνου- Ανατ.Τομή
Πλατεία Β. της στοάς Howland
Κλασικόςτύπος
ή 25Bprime
03.10.2002 29A, 29B
17.07.2009 μυκτήρας Δρούγου ΠΛ2
14 Σ2009/073 Τμήμα λύχνου- Πλατεία Β. της στοάς Κλασικός
5 Σ2002/068.1
17.07.2009 Τμήμα λύχνου
μυκτήρας Ανατ.Τομή ΔρούγουΠΛ2
Δρούγου ΠΛ2
03.10.2002

ΔΥΤΙΚΗ ΠΥΛΗ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ

ΔΥΤΙΚΗ ΠΥΛΗ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ

ΑΡ. ΚΑΤ. ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠOΣ

ΑΡ. ΚΑΤ. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
ΑΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ ΤΥΠOΣ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
7 Σ2005/35.1 Τμήμα αβαφούς Ανατ. της Δυτ. Δρούγου ΠΛ3
7 19.09.2005
Σ2005/35.1 λύχνου
Τμήμα αβαφούς Πύλης
Ανατ. της Δυτ. Δρούγου ΠΛ3
αποτελούνται από μεγάλους ακανόνιστου σχήματος λίθους11 (εικ. 9) δρομικά τοπο- 19.09.2005 μυκτήρας
λύχνου Πύλης
θετημένους, οι οποίοι έχουν υποστεί μια αδρή επεξεργασία στην εξωτερική επιφά- μυκτήρας
12 Σ2009/017.1 Τμήμα μυκτήρα ΝΔ Πύλης, Τείχος,
νεια, ενώ η εσωτερική τους πλευρά διατηρεί το αρχικό τους σχήμα (εικ. 12). Ανάμε- 12 Σ2009/017.1
08.07.2009 Τμήμα μυκτήρα
μελαμβαφούς ΝΔ Πύλης, Τείχος,
τετράγωνο
σα στις ισχυρές αυτές παρειές οι τοίχοι φέρουν γέμισμα με μικρότερους λίθους και 08.07.2009 μελαμβαφούς
λύχνου τετράγωνο
92Α-ΒΑ γωνία
λατύπη συνδεδεμένα μεταξύ τους με καστανό χώμα.12 λύχνου 92Α-ΒΑ γωνία

Συνοψίζοντας, με τα μέχρι σήμερα γνωστά αρχαιολογικά δεδομένα η βορειοδυτική Κατά την ανασκαφική περίοδο 2008 η έρευνα επικεντρώθηκε στο χαμηλότερο άνδη- Η ΚΑΤΩ ΠΥΛΗ
πύλη αναπτύσσεται εγκάρσια προς τον οχυρωματικό περίβολο δημιουργώντας δύο ρο του υψώματος αποκαλύπτοντας
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΤΟΜΗτμήματα
| ΠΙΝΑΚΑΣ ορισμένων
ΠΗΛΙΝΩΝαναλημματικών
ΛΥΧΝΩΝτοίχων καθώς
αυλές· μία εξωτερική που καταλαμβάνει το χώρο ανάμεσα στα δύο ισχυρά μέτωπα των και έναν ισχυρό ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
τοίχο, πιθανώς τμήμα| του
ΤΟΜΗ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΛΙΝΩΝ
οχυρωματικού ΛΥΧΝΩΝ
περιβόλου. Το σπουδαιότε-
βραχιόνων του τείχους και μία εσωτερική αυλή που δημιουργείται ανάμεσα στα δύο ρο ωστόσο εύρημα αποτέλεσε η αποκάλυψη μιας δεύτερης πύλης εισόδου με κατεύ-
παράλληλα σκέλη της πύλης. Επίσης, με βάση τη διάταξη των λίθινων «βάσεων» στή- ΑΡ. ΚΑΤ.
θυνση
ΑΡ. ΚΑΤ.
AΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
βορειοδυτικά
AΡ. ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
– νοτιοανατολικά
ΘΕΣΗ ΕΥΡΕΣΗΣ
(εικ. 3). Η πύλη
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΗπουΕΥΡΕΣΗΣ
ΤΥΠΟΣ
σώζεται σήμερα
ΤΥΠΟΣπολύ απο-
ριξης των θυρόφυλλων, φαίνεται ότι η εξωτερική πρόσοψη της πύλης αποτελούνταν ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
σπασματικά αποτελείται
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ όπως και η πύλη της ακρόπολης από δύο οριζόντια παράλλη-
από δύο θύρες (εικ. 10, 11), μια μικρή μονόφυλλη, η οποία παρείχε πρόσβαση στους λα6 6μεταξύ τους σκέλη από τα οποία το λύχνου
νότιο σώζεται σχεδόν κατά το ήμισυ. Τα τύπος
σκέλη
Σ2002/067.1
Σ2002/067.1 Βάση
Βάσηλύχνου Ανατ.Τομή
Ανατ.Τομή Howland
Howlandτύπος
πεζούς και μια δεύτερη, μεγαλύτερη θύρα, που θα παρείχε πρόσβαση σε τροχοφόρα της πύλης είναι κατασκευασμένα και εδώ με ισχυρά μέτωπα από μεγάλους λίθους
03.10.2002
03.10.2002 29A, 29B που
29A,29B
και μεγάλα ζώα καθώς και σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων, όταν η περίσταση κρίνονταν δένουν στο εσωτερικό τους με γέμισμα από μικρότερες πέτρες. Ωστόσο η μεγάλη δι-
απαραίτητη. Η όψη της εσωτερικής πλευράς της πύλης δεν έκλεινε με θυρώματα αφού 55
αφορά Σ2002/068.1
Σ2002/068.1 πύληςΤμήμα
της συγκεκριμένης Τμήμαλύχνου
λύχνου
έγκειται Ανατ.Τομή
Ανατ.Τομή
στο γεγονός ΔρούγουΠΛ2
ΔρούγουΠΛ2
ότι ο άξονας της βρίσκεται το-
στους δύο γωνιόλιθους που εντοπίστηκαν στην εσωτερική πλευρά των σκελών δεν σώ- 03.10.2002
03.10.2002
ποθετημένος παράλληλα με τον οχυρωματικό περίβολο του τείχους σε αντίθεση με την
ζονται λαξεύματα τόρμων για τη στήριξη των θυρόφυλλων. Η στέγη του κτηρίου υπήρ- βορειοδυτική πύλη που αναπτύσσεται εγκάρσια προς αυτό.
ξε ξύλινη και η κεράμωσή της αποτελούνταν από λακωνικού τύπου κεραμίδια. Τέλος,
η μορφή του δαπέδου της εσωτερικής αυλής ήταν πιθανώς απλή, αποτελούμενη από Οι πύργοι14 αποτελούν τα λιγότερο γνωστά κτίσματα της οχύρωσης αφού οι αρχαι- ΟΙ ΠΥΡΓΟΙ

πατημένο καστανό χώμα ανακατεμένο με χαλίκι.13 ολογικές ενδείξεις που έχουμε είναι λιγοστές. Το μοναδικό ερείπιο που μπορεί με
σχετική ασφάλεια να θεωρηθεί πύργος αποτελεί το τετράγωνο κτίσμα νοτιοανατολικά
της στοάς και του κεντρικού αταύτιστου οικοδομήματος. Με αφορμή την αποκάλυψη

78 79
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. τα τειχη και οι πυλεσ – α. θανοσ

ΟΧΥΡΩΣΗ | ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ (Κατά τον κατάλογο των νομισμάτων)

αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή
Αρ. ανεύρεσης
56 2009/03 Φιλίππου Β’ (359- Ανδρική, νεανική, Ιππέας δ. Επάνω Τείχος
336 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή δ. ΦΙΛΙΠ[ΠΟΥ].
40 2003/02 Αλεξάνδρου Γ’ Ανδρική, νεανική, Ίππος σε καλπασμό δ. Δυτική πύλη
(μακεδονικό ταινιοφόρος κεφαλή δ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ επάνω.
νομισματοκοπείο: Κάτω από την κοιλιά του
336 – 323 π.Χ.) ίππου Λ.
44 2003/06 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ηρακλή Ιππέας που στεφανώνει Δυτική πύλη
(μετά το 305/4 με λεοντή δ. ίππο δ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ επάνω
π.Χ.) ΚΑΣΣΑΝ-ΔΡΟ-Υ κάτω.
Κάτω από την κοιλιά του
ίππου Μ και μπροστά ΑΝ.
Εικ. 10. Σχεδιαστική αναπαράσταση της σε αυτό το σημείο ενός τμήματος του οχυρωματικού περιβόλου κατά το 62 2014/03 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με Μακεδονικό κράνος. ΒΑ Δυτική πύλη
ΒΔ πύλης έτος 1998, την επόμενη χρονιά πραγματοποιήθηκαν δοκιμαστικές τομές επίσημα το μονογράφημα αρ., ΣΙ δ.
fig. 10. Drawing representation of the στον περιβάλλοντα χώρο, οι οποίες αποκάλυψαν βαθμιαία τους τοίχους του Δημητρίου ;
NW gate 32 2001/18 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα με το Μακεδονικό κράνος. ΒΑ Περιοχή του
ενός τετράγωνου κτηρίου.15 Η κατασκευή έχει διαστάσεις 6,50 Χ 6,30μ., μονογράφημα του αρ., ΣΙ δ. τείχους Νότια
Εικ. 11. Κάτοψη της ΒΔ πύλης ενώ το πάχος των τοίχων ανέρχεται στα 0.60 έως 0,65μ. Ο χώρος φαίνε- Δημητρίου ως επίσημα. του Ναού
fig. 11. Plan of the NW gate ται πως ήταν στεγασμένος αφού στην εσωτερική πλευρά κάθε τοίχου που 53 2008/01 Ηπειρωτικής Κεφαλή νεαρού άνδρα αρ. Στεφάνι δάφνης. Στο Ανατολική
Συμμαχίας κέντρο το μονογράφημα της πύλη
προσανατολίζεται προς το εσωτερικό του οικοδομήματος αποκαλύφθη- (ομάδα VII: 297 - Ηπειρωτικής Συμμαχίας
καν τμήματα κεραμιδιών. Η τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος και 270/65 π.Χ.) (ΑΠ)
κυρίως το γεγονός ότι βρίσκεται προσαρτημένο στον οχυρωματικό περί- 37 2002/05 Ηπειρωτικής Κεφαλή στεφανηφόρου Κεραυνός. Επάνω το Βόρεια του
Συμμαχίας Διός δ. μονογράφημα της Ναού – Δυτική
βολο ενισχύουν σημαντικά την ταύτισή του με πύργο. (ομάδα ΙΙ: 297– Ηπειρωτικής Συμμαχίας Πύλη
270/65 π.Χ.) (ΑΠ). Περιμετρικά στεφάνι
Ένα ακόμη οικοδόμημα της ακρόπολης το οποίο φαίνεται να έχει μεγά- δρυός.
λη συνάφεια τόσο με την βορειοδυτική πύλη όσο και με τον οχυρωματι- 01 1999/01 Πύρρου Κεφαλή στεφανηφόρου Κεραυνός. Επάνω Τείχος –
κό περίβολο αποτελεί το ορθογώνιο κτίσμα πίσω από το ναό. Το συγκε- (295–272 π.Χ.) Διός δ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ και κάτω ανατολικό
ΠΥΡ[ΡΟΥ]. Περιμετρικά τμήμα
κριμένο κτήριο, το οποίο βρίσκεται τοποθετημένο λοξά σε σχέση με την στεφάνι δρυός.
πύλη, είναι τοποθετημένο στη γωνία που δημιουργεί το νότιο σκέλος της 34 2002/02 Φαρσάλων Κεφαλή Αθηνάς με Έφιππος Αχιλλέας δ. Περιοχή του
πύλης και το αντίστοιχο τμήμα του τείχους. Η κάτοψη του κτηρίου με τον (440 – 344 π.Χ.) κορινθιακό κράνος σε Πάτροκλος πεζός αρ. Κάτω τείχους Νότια
τρία-τέταρτα αρ. Ασπίδα δ., από την κοιλιά του ίππου του Ναού
μικρότερο ορθογώνιο χώρο στη νοτιοδυτική γωνία του –που πιθανώς δόρυ αρ. ΛΙΩΝ (ΦΑΡΣΑΛΙΩΝ).
πρόκειται για το κλιμακοστάσιο– οι ισχυροί τοίχοι, και η άμεση σχέση 39 2003/01 Δίδραχμο του Κεφαλή βασιλιά Παύλου Εθνόσημο και εκατέρωθεν Δυτική πύλη
1957 αρ. Περιμετρικά ΠΑΥΛΟΣ Ηρακλής με ρόπαλο .
με την πύλη και το τείχος, κάνουν πιθανή την υπόθεση σ’ αυτό το σημείο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ Περιμετρικά ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ
ενός δεύτερου πύργου. Η ιδιαίτερα αποσπασματική όμως κατάσταση δι- ΕΛΛΗΝΩΝ·1957 ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ – 2
ατήρησής του δεν επιτρέπει περαιτέρω ερμηνεία. Η χρονολόγηση του ΔΡΑΧΜΑΙ
κτηρίου στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.16 με βάση τα αρχαιολογικά ευρήμα-
τα αποτελεί ένα terminus ante quem για τη χρονολόγηση του τείχους και
της βορειοδυτικής πύλης, αφού τα κτήρια αυτά στα οποία προσαρτήθηκε
το μικρό κτίσμα φαίνεται πως προϋπήρχαν. Ωστόσο, η χρονολόγηση της
οχύρωσης παραμένει προβληματική. Τα λιγοστά νομίσματα17 που έχουν
εντοπιστεί σε ορισμένα τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και των
πυλών οδηγούν σε μια πρώτη χρονολόγηση στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.
και στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ. Μόνο η συνέχιση της ανασκα-
φικής έρευνας και η αποκάλυψη του τείχους σε ολόκληρο το μήκος μπο-
Εικ. 12. Το νότιο σκέλος της ΒΔ πύλης ρεί να δώσει ασφαλή συμπεράσματα τόσο για την χρονολόγηση όσο και
για την συνολική μορφή της οχύρωσης. Εικ. 13. Πήλινες αγνύθες από τον ευρύτερο χώρο της ΒΔ πύλης
fig. 12. The southern leg of the NW gate
fig. 13. Clay spindles from the extended area of the NW gate

80 81
Καστρί Γρεβενών – ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Βλ. Δρούγου, Καλλίνη 1999, 581, σχ.1. 10 Βλ. επίσης τον όμοιο τρόπο θεμελίωσης και των άλ-
λων κτηρίων της ακρόπολης.
2 Για την οχύρωση της αρχαίας ακρόπολης στο
Καστρί βλ., Δρούγου, Καλλίνη 2000, 578-579· 11 Τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων έδει-
Δρούγου 2002, 275· Δρούγου, Καλλίνη 2002, ξαν ότι το οικοδομικό υλικό της πύλης αποτελείται
663· Δρούγου, Καλλίνη 2003, 592-594· Δρούγου, από γκρι ασβεστόλιθο με φλεβίδια, ενώ σποραδι-
Καλλίνη, Τρακατέλλη 2005, 564· Δρούγου 2007, 27· κά εντοπίζονται και ορισμένα τμήματα ψαμμίτη. Βλ.
Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2009, 79. κάτω «Ανάλυση υλικών δόμησης αρχαίας ακρό-
πολης στη θέση Καστρί Πολυνερίου Αλατόπετρας
3 Για τον τύπο αυτόν της πύλης βλ. Winter 1971, Ν. Γρεβενών» (Ι. Παπαγιάννη, Μ. Στεφανίδου, Β.
208 κε. Πύλη με τη μορφή απλού ανοίγματος κα- Πάχτα, Σ. Κονοπίση).
τά μήκος του τείχους μας είναι γνωστή επίσης από
το δυτικό τείχος του αρχαίου οικισμού νοτιανατολι- 12 Συχνά το συγκεκριμένο σύστημα τειχοδομίας ανα-
κά του Αλώρου Αλμωπίας, βλ. Χρυσοστόμου 2001, φέρεται και ως ἕμπλεκτον, βλ. Ορλάνδος 1959-
537-548. 60, 205-206. Για τον τύπο αυτό τειχοδομίας, βλ.
Tomlinson 1961, 133-140.
4 Για τους λόγους χρήσης ανεξάρτητων «βάσεων» αντί
ενιαίου κατωφλιού βλ. Haddad 1995, 94. 13 Οι τομές που πραγματοποιήθηκαν στο εσωτερικό της
πύλης για την θεμελίωση των πελμάτων του προστατευ-
5 Για την ευκολότερη κατανόηση στο εξής θα αναφέρο- τικού στεγάστρου σύμφωνα με το ισχύον πρόγραμμα
νται με το γράμμα Λ=Λίθος και αύξουσα αρίθμηση. επιβεβαίωσε την συγκεκριμένη θέση. Ιδιαίτερο όσο
και αναπάντεχο εύρημα κατά τη διάρκεια των παρα-
6 Οι διαστάσεις των λίθινων «βάσεων» είναι οι εξής:
πάνω εργασιών υπήρξε η αποκάλυψη περίπου είκο-
Λ1: 0,415μ. Χ 0,49μ. και ύψος: 0,28μ. – 0,30μ., Λ2:
σι πήλινων αγνύθων (εικ. 13) στην επίχωση του δρό-
0,48μ. Χ 0,40μ. και ύψος:0,33μ., Λ3: 0,37μ. Χ0,50μ.
μου καθώς και στο χώρο μπροστά από την εσωτερι-
και ύψος: 0,32μ., Λ4:0,44μ. Χ 0,54μ και ύψος:0,29μ.
κή όψη της πύλης. Ο μεγάλος αριθμός τους, η ποικι-
7 Μεμονωμένες λίθινες «βάσεις» αντί ενιαίου κατω- λία των διαφόρων τύπων και του μεγέθους τους καθι-
φλιού, οι οποίες φέρουν τόρμους στήριξης των θυ- στά το συγκεκριμένο εύρημα προβληματικό.
ρών μας είναι γνωστές επίσης από την πύλη ΔΙ του
14 Για τους τύπους των πύργων βλ. Winter 1971, 152-
Δίου που χρονολογείται στους πρώιμους ελληνι-
204 και Lawrence 1979, 376-393.
στικούς χρόνους. Για τη συγκεκριμένη πύλη βλ.,
Στεφανίδου-Τιβερίου 1998, 128-132. 15 Για το συγκεκριμένο κτήριο βλ. Δρούγου, Καλλίνη
1999, 584 και εικ. 4.
8 Η διάμετρος του τόρμου ανέρχεται στα 0,08μ. και το
βάθος του στα 0,04μ. 16 Βλ. Δρούγου 2006, 895.
9 Σύμφωνα με τον Haddad 1995, 99-100, το άνοιγ- 17 Για τα νομίσματα που έχουν εντοπιστεί στην βορειο-
μα των θυρών προς το εσωτερικό αποτελεί το συνη- δυτική πύλη και τον οχυρωματικό περίβολο βλ. «Τα
θέστερο τύπο διότι με αυτόν τον τρόπο μπορούσε Νομισματικά δεδομένα» (Χρ. Καλλίνη).
να προστατευτεί ο άξονας της θύρας πίσω από τις
παραστάδες.

82
 Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη

Με αφορμή τα κινητά ευρήματα

83
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
The Numismatic Evidence
Cηr. Kallini
S eventy-six coins have been found during the fifteen-year
excavation at Kastri. They all are bronze apart from four
that are silver; three of them are posthumous issues in the
name of Alexander III and one comes from Leucas, Western
Greece. 60% of all are Macedonian royal issues dating to the
age of Alexander III (336-323 B.C.),Cassander (316-297 B.C.)
and Demetrius Poliorcetes (306-283 B.C.). There have been
also found a few examples of the common type Macedonian
shield/Macedonian helmet whose conservation status does not
allow the attribution to specific king. The number of coins dat-
ing after the first quarter of the 3rd cent. B.C. is greatly re-
duced; only one example can be undoubtedly attributed to An-
tigonos Gonatas(277-239 B.C.) and one to Philip V (222/1-179
B.C.). The 2nd cent. B.C. is represented by very few examples:
two coins are attributed to Macedonia under Philip V and Per-
seus (187-168 B.C.), one to Thessaloniki (autonomous issue,
186-168 B.C.), and one to Macedonia under Roman rule (ΓΑΙΟΥ
ΤΑΜΙΟΥ, 168-166 B.C.).
There have been also found few examples from Epirus dating
to the 4th and 3rd cent. B.C., which are attributed to Epirotic
Symmachie and Pyrrhus, indicating the city’s relations with the
Kingdom of Epirus.
The presence of some examples from Thessaly (Larissa,
Pharsalus, Phalanna), Western Greece (Amvrakia, Leucas) and
Aetolia-Acarnania (Opuntian Locris) indicates possible rela-
tions between the two areas. There has been found one coin
from Cos (3rd cent. B.C.) whose presence is difficult to be
explained.
Coins dating to the reign of Alexander III and Cassander have
been found in the foundation level of the Temple, the Stoa and
the so-called “Central Building”. The numismatic evidence com-
bined with the remaining excavation data, allow us to date the
foundation of these buildings at Kastri to the reign of Cassander
or some years earlier. The destruction of the city in the mid-2nd
cent. B.C. is recommended by the presence of a coin of Thessa-
loniki found in the destruction level of the Temple (autonomous
issue, 186-168 B.C.) and a coin of Macedonia under Roman rule
(ΓΑΙΟΥ ΤΑΜΙΟΥ, 168-166 B.C.).
84
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
Τα Νομισματικά δεδομένα
Χρ. Καλλινη
Κ ατά την διάρκεια της δεκαπενταετούς έρευνας στο Κα-
στρί έχουν βρεθεί εβδομήντα έξι νομίσματα. Η πλειο-
νότητα αυτών είναι χάλκινα εκτός από τέσσερα, τα οποία
είναι αργυρά. Τρία από αυτά αποδίδονται σε μεταθανά-
τιες κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ’ και ένα προ-
έρχεται από την Λευκάδα. Το 60% των νομισμάτων που
βρέθηκαν στο Καστρί καλύπτουν χρονικά το β’ μισό του
4ου και το α’ τέταρτο του 3ου αι. π.Χ., καθώς αποδίδο-
νται σε κοπές του Αλεξάνδρου Γ’ (336-323 π.Χ.), του Κασ-
σάνδρου (316-297 π.Χ.) και του Δημητρίου Πολιορκητή
(306-283 π.Χ.). Έχουν βρεθεί και ορισμένα παραδείγματα
στον γνωστό τύπο Μακεδονική ασπίδα/Μακεδονικό κρά-
νος, όπου όμως η κατάσταση διατήρησής τους δεν επιτρέ-
πει την απόδοσή τους σε συγκεκριμένη κοπή. Στον Αντί-
γονο Γονατά αποδίδεται με βεβαιότητα ένα νόμισμα και
ένα στον Φίλιππο Ε’ (222/1-179 π.Χ.). Ο 2ος προχριστια-
νικός αιώνας εκπροσωπείται με λίγα παραδείγματα: δύο
νομίσματα είναι έκδοση Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο Ε’
και τον Περσέα (187-168 π.Χ.), ένα αυτόνομη κοπή Θεσ-
σαλονίκης (186-168 π.Χ.) και ένα Μακεδονίας υπό ταμίου
Γαΐου (168-166 π.Χ.).
Η γειτονική Ήπειρος εκπροσωπείται με ορισμένα παρα-
δείγματα του 4ου και 3ου αι. π.Χ., τα οποία αποδίδονται
στον Πύρρο και στην Ηπειρωτική Συμμαχία. Υπάρχουν
και μεμονωμένα παραδείγματα από τη Θεσσαλία, συγκε-
κριμένα από τη Λάρισα, τα Φάρσαλα και τη Φαλάννα, ενώ
λιγοστά είναι τα παραδείγματα από την Αιτωλοακαρνανία
(δύο νομίσματα από τους Οπούντιους Λοκρούς) και δύο
παραδείγματα από την Αμβρακία, ενδεικτικά των σχέσε-
ων της πόλης στο Καστρί με τις περιοχές αυτές. Έκπληξη
αποτελεί η παρουσία ενός νομίσματος από την Κω του 3ου
αι. π.Χ., το οποίο βρέθηκε στον πρόναο του Ναού.
85
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 1. Νομίσματα που βρέθηκαν
στο Καστρί. Απεικονίζεται νόμισμα
Φιλίππου Β’, Κασσάνδρου, Δημητρίου
Α’ και Ηπειρωτικής Συμμαχίας
(πρόσθια όψη)
Fig. 1. Coins found at Kastri.
Illustrations of coins attributed to Philip
II, Cassander, Demetrius I and Epirotic
Symmachie (obverse side)
ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ναο
86
Τα νομίσματα που βρέθηκαν στο Καστρί προέρχονται από διάφορες περι-
οχές του αρχαίου κόσμου, από την Ήπειρο, την Μακεδονία και τη Θεσ-
σαλία έως την Μικρά Ασία και την Κω. Έχουν βρεθεί συνολικά εβδομή-
ντα έξι νομίσματα, όλα χάλκινα εκτός από τέσσερα αργυρά.1 Η πλειο-
νότητα των νομισμάτων είναι βασιλικές κοπές της Μακεδονίας οι οποίες
καλύπτουν το διάστημα από τον Φίλιππο Β’ έως τον Φίλιππο Ε’ και τον
Περσέα. Η γειτονική Ήπειρος εκπροσωπείται με ορισμένα παραδείγμα-
τα, τα οποία αποδίδονται στον Πύρρο και την Ηπειρωτική Συμμαχία, ενώ
υπάρχουν και μεμονωμένα παραδείγματα από τη Θεσσαλία, συγκεκριμέ-
να από τη Λάρισα, τα Φάρσαλα και τη Φαλάννα. Λιγοστά είναι τα παρα-
δείγματα από την Αιτωλοακαρνανία (δύο νομίσματα από τους Οπούντιους
Λοκρούς) και δύο παραδείγματα από την Αμβρακία, ενδεικτικά των εμπο-
ρικών και πολιτικών σχέσεων της πόλης στο Καστρί με τις περιοχές αυ-
τές. Στο ίδιο πλαίσιο μπορεί να ερμηνευτεί η παρουσία ενός νομίσματος
από τις Κλαζομενές του 4ου αι. π.Χ. και ενός από την Κω του 3ου αι. π.Χ.
Από την περιοχή του Ναού προέρχονται είκοσι εννέα χάλκινα νομίσμα-
τα, τα οποία καλύπτουν το διάστημα από την εποχή του Φιλίππου Β’ έως
και τον 2ο προχριστιανικό αιώνα.2 Το νόμισμα Φιλίππου Β’, αρ.κατ. 66,
με κεφαλή νέου/ίππο εντάσσεται στους τύπους που κόπηκαν κατά τη δι-
άρκεια της βασιλείας του.3 Επτά νομίσματα αποδίδονται στον Αλέξανδρο
Γ’.4 Τα πέντε από αυτά (αρ.κατ. 17, 20, 51, 59, 70) ανήκουν στον τύπο
Ηρακλής/όπλα του Ηρακλή. Οι συγκεκριμένες κοπές χρονολογούνται
μετά την έναρξη της εκστρατείας του Αλεξάνδρου στην Ασία, και συγκε-
κριμένα μετά το 333/2 π.Χ.5. Τρία από τα παραπάνω νομίσματα είναι ιδι-
αίτερα σημαντικά για την χρονολόγηση του κτηρίου, καθώς προέρχονται
από το επίπεδο της θεμελίωσης, της υποθεμελίωσης και από το στρώμα
καταστροφής αυτού. Συγκεκριμένα το αρ.κατ. 20 βρέθηκε στην νοτιοα-
νατολική γωνία του προνάου, στο επίπεδο της θεμελίωσης του νότιου τοί-
χου του ναού. Το αρ.κατ. 59 προέρχεται δίπλα και δυτικά από τον ανα-
τολικό τοίχο του Ναού, στο επίπεδο της υποθεμελίωσης του τοίχου, ενώ
το τρίτο, αρ.κατ. 51, βρέθηκε στην ανασκαφή του βόρειου τοίχου του
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
Ναού, στο στρώμα με τα κεραμίδια πάνω από τον τοίχο. Από το δάπεδο
του Ναού προέρχεται ένα ακόμη νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’, αρ.κατ. 65, με
απεικόνιση κεφαλής νέου και ίππο,6 το οποίο εντάσσεται στις μεταθανά-
τιες κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου.7
Στο Ναό βρέθηκαν και τρία νομίσματα (αρ.κατ. 06, 58, 71) με απεικόνιση
Ηρακλή και ιππέα, τα οποία αποδίδονται στον Κάσσανδρο.8 Το αρ.κατ.
06, το οποίο βρέθηκε κατά τον καθαρισμό του βόρειου τοίχου του ναού,
φέρει στην οπίσθια όψη την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ και
χρονολογείται μετά το 305/4 π.Χ. (302-297 π.Χ.). Το αρ.κατ. 71 εντάσ-
σεται στον ίδιο τύπο με το παραπάνω χωρίς όμως τον βασιλικό τίτλο στον Εικ. 2. Πίσω όψη χάλκινου νομίσματος
οπισθότυπο, και για το λόγο αυτό εντάσσεται στις πριν το 305/4 π.Χ. εκ- Κασσάνδρου, πριν το 305/4 π.Χ. (αρ.
δόσεις του ομώνυμου βασιλέα. Το αρ.κατ. 58 βρέθηκε στο στρώμα με τα κατ. 71). Απεικονίζεται ιππέας ο οποίος
κεραμίδια δίπλα στο νότιο τοίχο του Ναού, ανήκει στον ίδιο τύπο με τα στεφανώνει ίππο
παραπάνω, αλλά καθώς δεν διακρίνεται η επιγραφή στην οπίσθια όψη, Fig. 2. Reverse side of a bronze coin
η ένταξή του στις κοπές πριν ή μετά το 305/4 π.Χ. είναι αμφισβητούμενη. attributed to Cassander, before 305/4
B.C. (Cat.n. 71). Horseman riding right
Από την ανασκαφή των επιφανειακών στρωμάτων του Ναού προέρχονται crowning horse with a wreath
έξι νομίσματα του Δημητρίου Α’ στον τύπο μακεδονική ασπίδα/μακεδο-
νικό κράνος (αρ.κατ. 02, 04, 23, 26, 64, 69).9 Στον ίδιο βασιλιά αποδίδε-
ται το νόμισμα αρ.κατ. 54, το οποίο βρέθηκε στην περιοχή του βόρειου
τοίχου του Ναού.10
Στο Ναό βρέθηκε επίσης ένα νόμισμα Μολοσσών του 4ου αι. π.Χ. (αρ.
κατ. 38),11 ένα ελληνιστικό νόμισμα Αμβρακίας (αρ.κατ. 76, 3ος-2ος αι.
π.Χ.)12 και δύο νομίσματα Οπουντίων Λοκρών του 4ου αι. π.Χ. (αρ.κατ.
16 και 72).13
Αξιοσημείωτη είναι η ανεύρεση του αρ.κατ. 73 στον πρόναο, ενός χάλκι-
νου νομίσματος από την Κω του 3ου αι. π.Χ.14
Ιδιαίτερα σημαντική για την χρονολόγηση της καταστροφής του Ναού
κρίνεται η ανεύρεση του νομίσματος Θεσσαλονίκης (αρ.κατ. 50, αυτόνο-
μη κοπή 187-168 π.Χ.)15 μέσα σε ένα στρώμα καύσης το οποίο καλύπτει
τη νοτιοδυτική γωνία του κτηρίου. Εικ. 3. Απεικόνιση γυμνού Διός
στραμμένου προς τα δεξιά. Ο θεός κρατά
Της ίδιας περιόδου είναι το νόμισμα αρ.κατ. 07, το οποίο ανήκει στις κο- κεραυνό και αιγίδα. Πίσω όψη χάλκινου
πές της Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο Ε’ και τον Περσέα (187-168 π.Χ.).16 νομίσματος Αμβρακίας, 3ος-2ος αι. π.Χ.
(αρ.κατ. 76)
Σύμφωνα με τα παραπάνω είναι εμφανές ότι από την περιοχή του Ναού
Fig. 3. Depiction of naked Zeus facing
προέρχονται νομίσματα, τα οποία χρονικά καλύπτουν την περίοδο από right. God holds thunderbolt and
τα μέσα του 4ου έως και τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. Τα νομισματικά δε- aegis. Reverse side of a bronze coin of
δομένα, τα οποία επιβεβαιώνονται από τους λύχνους και την κεραμι- Amvrakia, 3rd-2nd cent. B.C. (Cat.n. 76)
87
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
τα ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ στοα
Εικ. 4. Καθιστό λιοντάρι στραμμένο
προς τα δεξιά. Επάνω και κάτω της
παράστασης διακρίνεται η επιγραφή
ΚΑΣΣΑΝ / ΔΡΟΥ. Πίσω όψη χάλκινου
νομίσματος Κασσάνδρου, πριν το 305/4
π.Χ. (αρ.κατ. 60)
Fig. 4. Lion seated right. Above and
below the lion the legend ΚΑΣΣΑΝ /
ΔΡΟΥ. Reverse side of a bronze coin
attributed to Cassander, before 305/4
B.C. (Cat.n. 60)
88
κή, οδηγούν με μεγάλη πιθανότητα στη χρονολόγηση του οικοδομήμα-
τος στους χρόνους της εξουσίας του Κασσάνδρου –πιθανώς και πριν το
306/5 π.Χ., όπως υποδεικνύουν οι χάλκινες κοπές του Αλεξάνδρου Γ’
(κυρίως αρ.κατ. 20 και 59) που βρέθηκαν στα θεμέλια των τοίχων του κτη-
ρίου. Η καταστροφή του Ναού μπορεί να τοποθετηθεί στα μέσα του 2ου
αι. π.Χ., σύμφωνα με το νόμισμα Θεσσαλονίκης που βρέθηκε μέσα στο
στρώμα καύσης, το οποίο καλύπτει το δυτικό τμήμα του Ναού, αλλά και
τα ιστορικά δεδομένα.
Στην ανασκαφή της Στοάς βρέθηκαν δέκα εννέα χάλκινα νομίσματα και
ένα αργυρό17. Το αργυρό αρ.κατ. 19 ανήκει στον ευρέως διαδεδομέ-
νο τύπο με κεφαλή Ηρακλή στην πρόσθια όψη και ένθρονο Δία στην
οπίσθια. Πρόκειται για μεταθανάτια κοπή στο όνομα του Αλεξάνδρου
Γ’18 και βρέθηκε στον καθαρισμό του βόρειου τοίχου της Στοάς, μέσα
σε έναν «λάκκο» στο επίπεδο της θεμελίωσης. Σε μεταθανάτια κοπή του
ίδιου βασιλιά εντάσσεται και το χάλκινο νόμισμα αρ.κατ. 4119, το οποίο
βρέθηκε κατά την έρευνα του δυτικού τοίχου της Στοάς και συγκεκριμέ-
να κατά τον καθαρισμό του βράχου, όπου θεμελιώνεται ο τοίχος αυτός.
Από τον χώρο της Στοάς προέρχονται επτά νομίσματα Κασσάνδρου. Δύο
από αυτά, τα αρ.κατ. 35 και 60, ανήκουν στις πρώτες εκδόσεις του ομώ-
νυμου βασιλιά, δηλαδή πριν το 305/4 π.Χ., και εικονίζουν κεφαλή Ηρα-
κλή ως εμπροσθότυπο και λέοντα καθήμενο ως οπισθότυπο. Το αρ.κατ.
35 βρέθηκε στο στρώμα με τα κεραμίδια στην γωνία που διαμορφώνει
ο βόρειος τοίχος της Στοάς με τον δυτικό τοίχο του «Κεντρικού κτηρί-
ου» και το δεύτερο, αρ.κατ. 60, κοντά στον βόρειο τοίχο του κτηρίου.
Στις εκδόσεις του Κασσάνδρου οι οποίες χρονολογούνται μετά το 305/4
π.Χ. περιλαμβάνεται το αρ.κατ. 42 με κεφαλή Απόλλωνα ως εμπροσθό-
τυπο και τρίποδα ως οπισθότυπο, το οποίο βρέθηκε κατά τον καθαρισμό
του βράχου όπου πιθανώς θεμελιώνεται ο νότιος τοίχος της Στοάς. Τα
υπόλοιπα νομίσματα Κασσάνδρου από τη Στοά (αρ.κατ. 10, 11, 29, 61)
εντάσσονται στον τύπο κεφαλή Ηρακλή/ιππέας, αλλά η κατάσταση διατή-
ρησής τους δεν επιτρέπει σε όλες τις περιπτώσεις την απόδοσή τους σε
συγκεκριμένες κοπές.
Εντύπωση προκαλεί η ανεύρεση ενός νομίσματος από τις Κλαζομενές
του 4ου προχριστιανικού αιώνα (αρ.κατ. 30, κεφαλή Αθηνάς/κριός),20
ενδεικτικού των σχέσεων της πόλης στο Καστρί με τις περιοχές αυτές.
Σε επιφανειακά στρώματα βρέθηκαν δύο νομίσματα του 3ου προχριστια-
νικού αιώνα από την γειτονική Ήπειρο. Το ένα, αρ.κατ. 14, αποδίδεται
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
στον Πύρρο (297-272 π.Χ.)21 και το δεύτερο, αρ.κατ. 27, στις εκδόσεις
της Ηπειρωτικής Συμμαχίας (280/70-235) π.Χ.22
Αμφιλεγόμενη είναι η απόδοση των ευρημάτων αρ.κατ. 18, 28 , τα οποία
εικονίζουν μακεδονική ασπίδα και μακεδονικό κράνος. Αποτελούν βα-
σιλικές κοπές της Μακεδονίας ή του Πύρρου αλλά δεν μπορούν να απο-
δοθούν σε συγκεκριμένο βασιλιά, καθώς δεν διακρίνεται το μονογρά-
φημα ως επίσημα της ασπίδας του εμπροσθοτύπου. Στον ίδιο τύπο ανή-
κουν τα νομίσματα αρ.κατ. 09 και 21 με το μονογράφημα του Δημητρί-
ου Α’ ως εμπροσθότυπο. Στον ίδιο βασιλιά αποδίδεται το αρ.κατ. 63 με
κεφαλή Αθηνάς ως εμπροσθότυπο και πρώρα πλοίου ως οπισθότυπο.23
Δυστυχώς η έντονη διατάραξη της στρωματογραφίας στον χώρο της Στο- Εικ. 5. Απεικόνιση κριού στραμμένου
άς εξαιτίας της εκτεταμένης λιθοκλοπής περιορίζει σημαντικά τα ασφαλή προς τα δεξιά. Επάνω από την παράσταση
διακρίνεται η επιγραφή ΚΛΑΖΟΜΕ /
χρονολογικά στοιχεία. Ωστόσο, η παρουσία των νομισμάτων του Αλεξάν- ΝΙΩΝ. Πίσω όψη χάλκινου νομίσματος
δρου Γ’ (αρ.κατ. 41, μεταθανάτια κοπή που εκδίδει ο Κάσσανδρος στο Κλαζομενών, 4ος αι. π.Χ. (αρ.κατ. 30)
όνομα του Αλεξάνδρου) και του Κασσάνδρου (αρ.κατ. 35, πρώτη νομι- Fig. 5. Ram advancing right. Above
σματική έκδοση του ομώνυμου βασιλιά πριν το 305/4 π.Χ)24 στη θεμε- the ram the inscription ΚΛΑΖΟΜΕ /
λίωση του δυτικού τοίχου της Στοάς και στο στρώμα με τα κεραμίδια στη ΝΙΩΝ. Reverse side of a bronze coin of
Klazomenai, 4th cent. B.C. (Cat.n. 30)
βόρειο-ανατολική γωνία της Στοάς αντίστοιχα, κάνουν πιθανή την υπό-
θεση ότι η Στοά θα μπορούσε να έχει οικοδομηθεί στα χρόνια της εξου-
σίας του Κασσάνδρου, ίσως και πριν την αναγόρευσή του σε βασιλιά το
306/5 π.Χ. Η καταστροφή του κτηρίου θα μπορούσε να τοποθετηθεί στα
μέσα του 2ου αι. π.Χ. σύμφωνα με την παρουσία του νομίσματος αρ.κατ.
22, το οποίο εντάσσεται στις εκδόσεις της Μακεδονίας υπό ρωμαϊκή κυ-
ριαρχία (168/7–166 π.Χ.).25
Η έρευνα του μεγάλου κτηρίου στα ανατολικά της Στοάς και απέναντι τα ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ
από τον Ναό είχε πολύ περιορισμένη έκταση εξαιτίας της κακής κατά- ΤΟ «κεντρικο κτηριο»
στασης του μνημείου.26 Η λιθοκλοπή και η διατάραξη των στρωμάτων στο
κτήριο αυτό φαίνεται πως ήταν πολύ έντονη. Η ανασκαφική έρευνα πε-
ριορίστηκε στον καθαρισμό τμήματος του δυτικού και του νότιου τοίχου
του κτηρίου και της νοτιοδυτικής γωνίας του, η οποία είναι σε επαφή με
την βορειοανατολική γωνία της Στοάς. Από την περιοχή προέρχονται μό-
νον τρία νομίσματα, δύο Αλεξάνδρου Γ’, ένα αργυρό και ένα χάλκινο,
και ένα Κασσάνδρου.
Το αργυρό νόμισμα αρ.κατ. 13 (Ηρακλής/ένθρονος Ζευς) ανήκει στις
μεταθανάτιες κοπές του Αλεξάνδρου Γ’27 και βρέθηκε στο επιφανειακό
στρώμα στην περιοχή του νότιου τοίχου του κτηρίου. Το χάλκινο νόμισμα
αρ.κατ. 31 με Ηρακλή και όπλα του Ηρακλή εντάσσεται στους τύπους
89
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
τα ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ οχυρωση
Εικ. 6. Στην παράσταση απεικονίζεται
έφιππος Αχιλλέας στραμμένος προς τα
δεξιά. Στο δεξί του χέρι κρατά μαστίγιο.
Τον ακολουθεί πεζός ο Πάτροκλος.
Κάτω από την παράσταση διακρίνεται
η επιγραφή ΦΑΡΣΑΛΙΩΝ. Χάλκινο
νόμισμα Φαρσάλων, 440-344 π.Χ. (αρ.
κατ. 34)
Fig. 6. Achilles on horseback galloping
right, holding a whip above his head.
Behind him walks Patroclus carrying
a whip over his shoulder. Below the
inscription ΦΑΡΣΑΛΙΩΝ. Bronze coin
of Pharsalus, 440-344 B.C. (Cat.n. 34)
90
που ξεκίνησαν να κόβονται ζώντος του Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το 333/2
π.Χ.)28 και προέρχεται από το στρώμα με τα κεραμίδια που ερευνήσαμε
σε μικρή έκταση στην περιοχή του δυτικού τοίχου του κτηρίου. Από τον
καθαρισμό του ίδιου τοίχου στο επίπεδο της θεμελίωσης προέρχεται επί-
σης ένα νόμισμα Κασσάνδρου (αρ.κατ. 12) με αναγραφή του βασιλικού
τίτλου στην οπίσθια όψη, το οποίο χρονολογείται μετά το 305/4 π.Χ.
Η έρευνα στην περιοχή του «Κεντρικού κτηρίου» υπήρξε πολύ περιορι-
σμένη για να μπορέσουμε να διατυπώσουμε προτάσεις σχετικά με την
χρονολόγηση του κτηρίου. Η οικοδόμηση του μεγάλου αυτού κτηρίου θα
μπορούσε να τοποθετηθεί δυνητικά στο τέλος του 4ου προχριστιανικού
αιώνα σύμφωνα με την άποψη ότι τα τρία μεγάλα κτήρια της ακρόπολης
εντάσσονται σε ένα κοινό οικοδομικό πρόγραμμα.
Το πλάτωμα της ακρόπολης είναι οχυρωμένο με ισχυρό τείχος, το οποίο
ακολουθεί –έως το κατώτερο πλάτωμα- τη φυσική διαμόρφωση του το-
πίου. Στο άνω πλάτωμα έχει αποκαλυφθεί η επονομαζόμενη «Δυτική
πύλη»,29 ενώ μία δεύτερη εντοπίστηκε στο ανατολικό τμήμα του κατώτε-
ρου πλατώματος, η επονομαζόμενη «Ανατολική πύλη».30
Από την περιοχή της «Δυτικής Πύλης» προέρχονται πέντε νομίσματα. Το
αρ.κατ. 56 με κεφαλή νέου/ιππέα αποδίδεται στον Φίλιππο Β’ και βρέθη-
κε στην περιοχή του τείχους κοντά στην «Δυτική πύλη».31 Κατά τον καθα-
ρισμό του βόρειου σκέλους της πύλης βρέθηκε το αρ.κατ. 40, το οποίο
εντάσσεται στις μεταθανάτιες κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ’.32 Από
την έρευνα του στρώματος με κεραμίδια και πέτρες, στα δυτικά της «Δυ-
τικής Πύλης» προέκυψαν τρία χάλκινα νομίσματα: το αρ.κατ. 44, κοπή
Κασσάνδρου μετά το 305/4 π.Χ., το αρ.κατ. 37, κοπή της Ηπειρωτικής
Συμμαχίας το διάστημα 297-270 π.Χ.33 και τέλος το αρ.κατ. 62, το οποίο
αποδίδεται στον Δημήτριο Α’.
Στην περιοχή του τείχους νότια του ναού βρέθηκε το αρ.κατ. 32 με μακε-
δονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δημητρίου Α’ ως επίσημα στον
εμπροσθότυπο και μακεδονικό κράνος ως οπισθότυπο. Από την ίδια πε-
ριοχή προέρχεται το μοναδικό νόμισμα Φαρσάλων που βρέθηκε μέχρι
στιγμής στο Καστρί (αρ.κατ. 34, β’ μισό του 5ου αι. π.Χ.).34 Δύο νομίσμα-
τα της Ηπείρου του 3ου αι. π.Χ. βρέθηκαν επίσης κατά την ανασκαφή της
οχύρωσης: ένα νόμισμα του βασιλιά Πύρρου (αρ.κατ. 01, 295–272 π.Χ.)35
και ένα της Ηπειρωτικής Συμμαχίας (αρ.κατ. 53, 297–270/65 π.Χ.).36
Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε
ότι η οχύρωση της θέσης είναι σύγχρονη με την δημιουργία του οικοδο-
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
μικού συγκροτήματος και θα μπορούσε να έχει οικοδομηθεί στα χρόνια
της βασιλείας του Κασσάνδρου.
Στο βορειοανατολικό τμήμα της ακρόπολης, όπου ήταν ορατά λαξεύμα-
τα στον φυσικό βράχο, αποκαλύφθηκαν με μικρές δοκιμαστικές τομές
ορισμένοι τοίχοι, ενδεικτικοί για την ύπαρξη ενός τουλάχιστον μεγάλου
οικοδομήματος στην περιοχή αυτή.37 Από τις δοκιμαστικές τομές στο βο-
ρειοανατολικό τμήμα της ακρόπολης τα ευρήματα ήταν λιγοστά, μεταξύ
των οποίων όμως και δύο χάλκινα νομίσματα. Το ένα είναι νόμισμα Αλε-
ξάνδρου Γ’ (αρ.κατ. 43) με κεφαλή Ηρακλή και όπλα του Ηρακλή (μετά
το 333/2 π.Χ.). Το δεύτερο (αρ.κατ. 33) ανήκει στον τύπο μακεδονική
ασπίδα/μακεδονικό κράνος, καθώς όμως δεν διακρίνεται το μονογρά-
φημα στην πρόσθια όψη δεν μπορεί να αποδοθεί σε σαφήνεια.
Από την περιοχή της «Πλατείας»38 προέρχονται δύο χάλκινα νομίσματα. τα ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ
Το πρώτο (αρ.κατ. 49) βρέθηκε σε επιφανειακό στρώμα και εντάσσεται ΑΠΟ ΤΗΝ «ΠΛΑΤΕΙΑ»
στις μεταθανάτιες κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ’. Το δεύτερο (αρ.
κατ. 57) αποδίδεται στον Φίλιππο Ε’ (222/1–179 π.Χ.)39 και βρέθηκε σε
μία τομή στα βόρεια της Στοάς χωρίς άλλα σημαντικά ευρήματα.
Μεταξύ των λιγοστών ευρημάτων από το πρανές που διαμορφώνεται στα
βόρεια της «πλατείας» συγκαταλέγονται τρία χάλκινα νομίσματα.
Πρωιμότερο είναι το αρ.κατ. 46, το οποίο αποδίδεται στον Κάσσανδρο
την περίοδο πριν ανακηρυχτεί βασιλιάς το 306/5 π.Χ. Τα δύο επόμενα
παραδείγματα υποδεικνύουν την χρήση του χώρου στον 3ο αι. π.Χ., κα-
θώς πρόκειται για ένα νόμισμα Πύρρου (αρ.κατ. 45, 295–272 π.Χ.)40 και
ένα Αντιγόνου Γονατά (αρ.κατ. 47), το οποίο επίσης χρονολογείται στον
3ο αι. π.Χ. (277–239 π.Χ.).41
Σύμφωνα με τα νομισματικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τα ανασκαφικά
στοιχεία, θεωρείται πιθανόν ότι η δημιουργία του οικοδομικού συγκρο-
τήματος στο Καστρί τοποθετείται στους χρόνους της εξουσίας του Κασ-
σάνδρου. Η τελευταία φάση στο Καστρί υποδεικνύεται από την παρουσία
του νομίσματος αρ.κατ. 22 (168–166 π.Χ.). Η περίοδος αυτή συμπίπτει
χρονικά με τις μεγάλες καταστροφές που συντελέστηκαν σε πόλεις της Εικ. 7. Πίσω όψη του χάλκινου νομί-
Ηπείρου, της Θεσπρωτίας και της Μακεδονίας το 167 π.Χ. από τις λεγεώ- σματος Φιλίππου Ε’, μετά το 183/2 π.Χ.
(αρ.κατ. 57). Αναγνωρίζεται η επιγραφή
νες του Αιμιλίου Παύλου.42 Πιθανώς η πόλη στο Καστρί να είχε την ίδια
ΒΑΣΙΛΕΩΣ / ΦΙΛΙΠΠΟΥ
μοίρα με τις πόλεις της γειτονικής Ηπείρου, καθώς οι τελευταίες ενδεί-
Fig. 7. Reverse side of a bronze coin
ξεις ζωής που διαπιστώνονται στην ακρόπολη σχετίζονται με την εκτετα- attributed to Philip V, after 183/2 B.C.
μένη καταστροφή του 2ου προχριστιανικού αιώνα και έπειτα φαίνεται (Cat.n. 57). The legend ΒΑΣΙΛΕΩΣ /
πως ο χώρος εγκαταλείπεται. ΦΙΛΙΠΠΟΥ can be recognized
91
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ
Εικ. 8. Απεικόνιση ιππέα σε καλπασμό.
Επάνω διακρίνεται η επιγραφή ΦΙΛΙΠ-
ΠΟΥ. Πίσω όψης χάλκινου νομίσματος
Φιλίππου Β’, 359-336 π.Χ. (αρ.κατ. 56)
Fig. 8. Rider galloping right; above the
legend ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Reverse side of a
bronze coin attributed to Philip II, 359-
336 B.C. (Cat.n. 56)
Εικ. 9. Απεικόνιση ιππέα στραμμένου
προς τα δεξιά. Η πρόσθια όψη χάλκινου
νομίσματος Κασσάνδρου, πριν το 305/4
π.Χ. (αρ.κατ. 71)
Fig. 9. Rider facing right. The obverse
side of a bronze coin attributed to
Cassander, before 305/4 B.B. (Cat.n. 71)
92
Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί στο Καστρί δύο μόνο νομίσματα Φιλίππου Β’
(359-336 π.Χ.) (αρ.κατ. 56, 66: κεφαλή νέου/ιππέας), 43 τα οποία εντάσ-
σονται στις κοπές που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του.44
Τα νομίσματα του Αλεξάνδρου Γ’ (336-323 π.Χ.) είναι τα πολυπληθέστε-
ρα του συνόλου που εξετάζεται, δεκαέξι νομίσματα, τα οποία αντιπροσω-
πεύουν τέσσερεις γνωστούς νομισματικούς τύπους,45 από τους οποίους
ο πρώτος (Ι) αφορά μόνο σε αργυρά παραδείγματα: Ι) αρ.κατ. 13, 19, 74
Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή/ένθρονος αετοφόρος Ζευς. Στα δε-
ξιά κατακόρυφα η επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ.46 Η έκδοση των κοπών αυ-
τών ξεκινά πιθανότατα μετά την έναρξη της εκστρατείας του Αλεξάνδρου
στην Ασία, πιθανώς το 333/2 π.Χ., η παραγωγή του όμως συνεχίζεται σε
μεγάλο βαθμό και τον 3ο αι. π.Χ.47 IΙ) αρ.κατ. 31, 43, 59 Κεφαλή αγέ-
νειου Ηρακλή με λεοντή/όπλα του Ηρακλή και η επιγραφή ΑΛΕΞΑΝ-
ΔΡΟΥ. Ο τύπος αυτός θεωρείται ο κατεξοχήν νομισματικός τύπος για τις
χάλκινες εκδόσεις του Αλεξάνδρου Γ’48 και απαντάται σε τρεις βασικές
παραλλαγές ανάλογα με την απόδοση του οπισθοτύπου, από τις οποίες
δύο εντοπίζονται στο Καστρί.49 ΙΙΙ) αρ.κατ. 17, 20, 51 Κεφαλή αγένειου
Ηρακλή με λεοντή/όπλα του Ηρακλή και η επιγραφή ΒΑ ή ΒΑΣΙΛΕΩΣ.50
Ο τύπος αυτός απαντά, όπως και ο παραπάνω, σε διάφορες παραλλαγές
ανάλογα με την απόδοση του οπισθοτύπου. Στο Καστρί εντοπίζονται δύο
παραλλαγές.51 ΙV) αρ.κατ. 15, 40, 41, 49, 65 Ανδρική, νεανική, ταινιο-
φόρος κεφαλή/ίππος που καλπάζει. Επάνω η επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ.
Τα περισσότερα γνωστά παραδείγματα του τύπου αυτού θεωρούνται με-
ταθανάτιες κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου.52
Η νομισματοκοπία του Κασσάνδρου (316-297 π.Χ.) εκπροσωπείται με
ικανό αριθμό παραδειγμάτων, δεκατρία νομίσματα, τα οποία αποτελούν
αντιπροσωπευτικά παραδείγματα τεσσάρων τύπων και καλύπτουν όλη την
περίοδο της εξουσίας του: I) αρ.κατ. 35, 60 Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με
λεοντή/καθιστός λέων και η επιγραφή ΚΑΣΣΑΝ/ΔΡΟΥ.53 II) αρ.κατ. 46,
11 Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή/ιππέας που στεφανώνει ίππο.
Η επιγραφή ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ επάνω.54 Στην ομάδα αυτή, ή στην αμέσως
επόμενη ΙΙΙ, μπορούν να ενταχθούν και τα παραδείγματα με αρ.κατ. 10,
29, 58 και 71 όπου δεν διακρίνεται η επιγραφή στον οπισθότυπο. III)
αρ.κατ. 06, 12, 44, 61 Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή/ιππέας που
στεφανώνει ίππο και η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ/ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ55 και IV)
αρ.κατ. 42 Κεφαλή δαφνοστεφούς Απόλλωνα/τρίπους στο κέντρο. Αρι-
στερά και δεξιά η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ/ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ.56 Τα παραδείγ-
ματα από το Καστρί καλύπτουν χρονικά το σύνολο της νομισματοκοπίας
του Κασσάνδρου, καθώς η παραγωγή των δύο πρώτων τύπων (Ι, ΙΙ) με την
αναγραφή μόνο του ονόματος του Κασσάνδρου στη γενική (ΚΑΣΣΑΝ-
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
ΔΡΟΥ) καλύπτει το διάστημα πριν το 305/4 π.Χ., ενώ οι δύο τελευταίοι
(ΙΙΙ, IV) με την αναγραφή του βασιλικού τίτλου (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝ-
ΔΡΟΥ) παράγονται μετά το 306/5 π.Χ., όταν ο Κάσσανδρος ανακηρύσ-
σεται βασιλιάς της Μακεδονίας.57
Στη νομισματοκοπία του Δημητρίου Α’ Πολιορκητή (306-283 π.Χ.) εντάσ-
σονται δεκατέσσερα νομίσματα, τα οποία διακρίνονται σε δύο τύπους:58
I) τρία τεκμήρια εικονίζουν ως εμπροσθότυπο κεφαλή Αθηνάς με κοριν-
θιακό κράνος και ως οπισθότυπο πρώρα και επάνω το μονόγραμμα ΒΑ
(αρ.κατ. 54, 63, 75).59 II) Έντεκα νομίσματα ανήκουν στον τύπο μακεδο-
νική ασπίδα με το μονογράφημα του Δημητρίου ως επίσημα/μακεδονικό
κράνος (αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 32, 52, 62, 64, 69).60 Αναφορι-
κά με τον τύπο αυτό υπήρχε μεγάλη συζήτηση για την απόδοσή του στον Εικ. 10. Πίσω όψη χάλκινου νομίσμα-
Δημήτριο Α’ ή Β’, σήμερα όμως θεωρείται ασφαλής η απόδοσή του στη τος του Κοινού των Μακεδόνων υπό τον
Φίλιππο Ε’ και τον Περσέα, 187-168
νομισματοκοπία του Δημητρίου Α’.61
π.Χ. (αρ. κατ. 07). Στο κέντρο απεικο-
Έχουν βρεθεί ακόμη πέντε νομίσματα στον ίδιο τύπο (μακεδονική ασπί- νίζεται φτερωτός κεραυνός και επάνω
δα/μακεδονικό κράνος), όπου όμως είναι πολύ φθαρμένος ο εμπροσθό- και κάτω
η επιγραφή ΜΑΚΕ / ΔΟΝΩΝ
τυπος και δεν διακρίνεται το μονογράφημα ως επίσημα της ασπίδας (αρ.
κατ. 18, 28, 33, 55, 67). Χάλκινα νομίσματα αυτού του τύπου στην Μα- Fig. 10. Reverse side of a bronze coin
attributed to Macedonia under Philip V
κεδονία εκδίδονται ήδη από την εποχή του Αλεξάνδρου Γ’ έως και τον and Perseus, 187-168 B.C. (Cat.n. 07).
Φίλιππο Ε’.62 A winged thunder is depicted in the
center. Above and below the inscription
Οι χρόνοι της βασιλείας του Αντιγόνου Γονατά (277-239 π.Χ.) αντιπρο- ΜΑΚΕ / ΔΟΝΩΝ
σωπεύονται με ένα τουλάχιστον επιβεβαιωμένο παράδειγμα (αρ.κατ. 47)
με κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος ως εμπροσθότυπο και Πάνα
που εγείρει τρόπαιο ως οπισθότυπο.63
Στον Φίλιππο Ε’ (222/1-179 π.Χ.) τέλος αποδίδεται το νόμισμα αρ.κατ.
57 με κεφαλή γενειοφόρου Ηρακλή/άρπη και την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ/
ΦΙΛΙΠΠΟΥ.64
Η παρουσία μακεδονικών νομισμάτων του 2ου αι. π.Χ. στο Καστρί είναι
πολύ περιορισμένη. Συγκεκριμένα έχουν βρεθεί δύο νομίσματα του Κοι-
νού των Μακεδόνων υπό τον Φίλιππο Ε’ και τον Περσέα (187-168 π.Χ.)
με κεφαλή στεφανηφόρου Διός στην πρόσθια όψη και φτερωτό κεραυ-
νό και την επιγραφή ΜΑ-ΚΕ/ΔΟΝ-ΩΝ στην οπίσθια (αρ.κατ. 07, 48).65
Στις αυτόνομες κοπές πόλεων της Μακεδονίας του 2ου αι. π.Χ. ανήκει
ένα νόμισμα Θεσσαλονίκης (187-168 π.Χ.) στον τύπο κεφαλή Αθηνάς
με μακεδονικό κράνος/ίππος. Επάνω και κάτω από τη γραμμή εδάφους
η επιγραφή ΘΕΣΣΑΛΟ/ΝΙΚΗΣ (αρ.κατ. 50).66
93
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 11. Χάλκινο νόμισμα Πύρρου,
297-272 π.Χ. (αρ.κατ. 01). Απεικονίζεται
γενειοφόρος Δίας, στραμμένος προς τα
δεξιά
Fig. 11. Bronze coin attributed to
Pyrrhus, 297-272 B.C. (Cat.n. 01). Zeus
is depicted bearded, facing right
Εικ. 12. Αργυρό νόμισμα Λευκάδος,
μετά το 167 π.Χ. (αρ.κατ. 05). Πίσω
όψη όπου διακρίνεται η επιγραφή
ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ / ΔΑΜΥΛΟΣ
Fig. 12. Silver coin of Leucas, after 167
B.C. (Cat.n. 05). Reverse side where the
inscription ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ / ΔΑΜΥΛΟΣ
94
Το κατώτατο όριο κατοίκησης της πόλης στο Καστρί παρέχει το νόμισμα
αρ.κατ. 22, κοπή της Μακεδονία υπό ρωμαϊκή κηδεμονία (168/7–166
π.Χ.) όπου ως εμπροσθότυπος εικονίζεται κεφαλή Αθηνάς με κράνος
αττικού τύπου και ως οπισθότυπος αγελάδα που βόσκει και η επιγραφή
ΓΑΙΟΥ/ ΤΑΜΙΟΥ.67
Η Ήπειρος εκπροσωπείται με επτά παραδείγματα, τα οποία χρονικά κα-
λύπτουν την περίοδο από το τέλος του 4ου αι. έως και τον 2ο αι. π.Χ.
Το πρωιμότερο είναι ένα νόμισμα Μολοσσών με ασπίδα με κεραυνό ως
επίσημα και περιμετρικά την επιγραφή ΜΟΛΟΣ[ΣΩΝ] ως εμπροσθότυ-
πο και στεφάνι με φύλλα και καρπούς δάφνης και στο κέντρο κεραυ-
νός ως οπισθότυπο, το οποίο χρονολογείται στο β’ μισό του 4ου αι. π.Χ.
(αρ.κατ. 38).68
Στις κοπές του Πύρρου (297-272 π.Χ.) περιλαμβάνονται τρία παραδείγ-
ματα (αρ.κατ. 01, 14, 45) με απεικόνιση Διός ως εμπροσθότυπο και κε-
ραυνό ως οπισθότυπο.69 Τα νομίσματα αυτά παρουσιάζουν ποικιλία στην
απόδοση των εικονογραφικών θεμάτων και διαμορφώνουν ισάριθμες
παραλλαγές.70 Τρία νομίσματα (αρ.κατ. 27, 37, 53) ανήκουν σε κοπές της
Ηπειρωτικής Συμμαχίας του 3ου αι. π.Χ. με ανάλογη εικονογραφία με αυτή
του Πύρου.71
Η ανεύρεση δύο νομισμάτων της Αμβρακίας του 3ου-2ου αι. π.Χ. (αρ.
κατ. 08, 76)72 αποτελεί ένδειξη των πιθανών σχέσεων της πόλης στο Κα-
στρί με την δυτική Ελλάδα. Ανάλογα στοιχεία παρέχει το αργυρό νόμι-
σμα Λευκάδος με όρθια Άρτεμη με ελάφι και δόρυ ως εμπροσθότυπο
και πρώρα πλοίου και επάνω την επιγραφή ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ/ΔΑΜΥΛΟΣ ως
οπισθότυπο (αρ.κατ. 05).73 Το νόμισμα χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ.,
και συγκεκριμένα μετά το 167 π.Χ.
Δύο παραδείγματα από τους Οπούντιους Λοκρούς (αρ.κατ. 16, 72) με
κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος/βότρυ και την επιγραφή ΛΟΚ/
ΡΩΝ,74 χρονολογούνται στον 4ο προχριστιανικό αιώνα75 και αποτε-
λούν ένδειξη των εμπορικών και πολιτικών σχέσεων της περιοχής με
την Στερεά Ελλάδα.
Τα παραδείγματα από τη Θεσσαλία είναι λιγοστά, ενδεικτικά όμως των
επαφών των δύο περιοχών. Στον 4ο αι. π.Χ. χρονολογείται το νόμισμα
Λάρισας με κεφαλή της νύμφης Λάρισας σε τρία-τέταρτα ως εμπροσθό-
τυπο και ίππο ως οπισθότυπο (αρ.κατ. 24).76
Πρωιμότερο φαίνεται να είναι ένα νόμισμα με κεφαλή Αθηνάς με κοριν-
θιακό κράνος σε τρία-τέταρτα ως εμπροσθότυπο και έφιππο Αχιλλέα, τον
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
οποίο ακολουθεί πεζός ο Πάτροκλος ως οπισθότυπο. Κάτω από την κοι-
λιά του αλόγου διακρίνεται η επιγραφή [ΦΑΡΣΑ]ΛΙΩΝ. Το παράδειγμα
αυτό ταυτίζεται με τα νομίσματα της Φαρσάλου του β’ μισού του 5ου αι.
π.Χ. (αρ.κατ. 34).77
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η παρουσία του νομίσματος των Κλαζομε-
νών του 4ου προχριστιανικού αιώνα (αρ.κατ. 30)78 και της Κω του 3ου αι.
π.Χ. (αρ.κατ. 73).79 Η ανεύρεση νομισμάτων της Μικράς Ασίας και των
νήσων του νότιο-ανατολικού Αιγαίου σε περιοχές της Άνω Μακεδονίας
αποτελεί –σύμφωνα με το μέχρι στιγμής δημοσιευμένο υλικό- σπάνιο
φαινόμενο, αλλά όχι μοναδικό. 80
Από το σύνολο των νομισμάτων που βρέθηκαν στο Καστρί η πλειονότητα
Εικ. 13. Η πίσω όψη αργυρού
αυτών, περίπου το 60%, αποδίδεται σε βασιλικές κοπές της Μακεδονίας. νομίσματος Αλεξάνδρου Γ’, μεταθανάτια
Η συχνή παρουσία νομισμάτων του Αλεξάνδρου Γ’ και μάλιστα σε ποικι- κοπή (αρ.κατ. 19). Ο Δίας απεικονίζεται
λία εκδόσεων σχετίζεται με την έντονη νομισματική κυκλοφορία των εκ- ένθρονος με αετό και σκήπτρο
δόσεων στο όνομα του Αλεξάνδρου ακόμη και τα χρόνια μετά το θάνατό Fig. 13. The reverse side of a silver
του.81 Τα νομίσματα με Ηρακλή ως εμπροσθότυπο και όπλα του Ηρακλή coin, posthumous issue in the name of
Alexander III (Cat.n. 19). Zeus seated
ως οπισθότυπο ξεκίνησαν να εκδίδονται τα πρώτα χρόνια της βασιλείας
left, holding eagle and scepter
του, εξακολουθούν όμως να αποτελούν τη βασική νομισματική παραγωγή
σε χαλκό και τα χρόνια αμέσως μετά το θάνατό του.82 Έντονη αποδεικνύ-
εται και η παρουσία νομισμάτων του Κασσάνδρου, με και χωρίς τον βασι-
λικό τίτλο, η οποία σε συνδυασμό με τις εκδόσεις στο όνομα του Αλεξάν-
δρου δηλώνει πιθανώς την έντονη δραστηριότητα της πόλης στο Καστρί
στα τέλη του 4ου αρχές του 3ου προχριστιανικού αιώνα. Κατά τον 3ο αι.
π.Χ. η μακεδονική υπεροχή συνεχίζεται όπως δηλώνει ο ικανός αριθμός
νομισμάτων του Δημητρίου Α’. Με την λήξη της βασιλείας του Αντιγονίδη
μειώνονται αισθητά οι βασιλικές μακεδονικές κοπές και την ίδια περίο-
δο απαντώνται εκδόσεις του 3ου αι. π.Χ. της γειτονικής Ηπείρου και του
Πύρρου. Η παρουσία μακεδονικών νομισμάτων του 2ου προχριστιανικού
αιώνα είναι ιδιαίτερα περιορισμένη, γεγονός που πιθανώς υποδεικνύ-
ει τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή και οι οποίες
οδήγησαν στην καταστροφή και την εγκατάλειψη της πόλης.
Η παρουσία νομισμάτων προερχόμενων από περιοχές εκτός των γεω-
γραφικών και πολιτικών ορίων της Μακεδονίας είναι ενδεικτική για τις
πιθανές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί ανάμεσα στην πόλη στο λόφο
Καστρί και τις περιοχές αυτές. Ανάλογη φαίνεται πως είναι η εικόνα
στην γειτονική Αιανή όπου απαντάται, εκτός των μακεδονικών εκδόσε-
ων, ικανός αριθμός νομισμάτων από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, αλλά
ακόμη και την Μικρά Ασία.
95
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΙ

αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή

Αρ. ανεύρεσης
01 1999/01 Πύρρου (297–272 Κεφαλή Κεραυνός. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ Τείχος –
π.Χ.) στεφανηφόρου Διός και κάτω ΠΥΡ[ΡΟΥ]. ανατολικό τμήμα
δ. Περιμετρικά στεφάνι δρυός.
02 1999/02 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
του Δημητρίου ως
επίσημα.
03 1999/03 Αδιάγνωστο Ανατολική Τομή
1999
04 1999/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
του Δημητρίου ως
επίσημα.
05 1999/05 Λευκάδος - Αργυρό Όρθια Άρτεμις δ. Πρώρα πλοίου δ. Επάνω σε Περισυλλογή
(μετά το 167 π.Χ.) Ελάφι δ. και δόρυ αρ. δύο στίχους
Περιμετρικά στεφάνι ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ/ΔΑΜΥΛΟΣ.
δάφνης.
06 2000/01 Κασσάνδρου (μετά Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο. Ναός
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ, κάτω
ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ.
07 2000/02 Μακεδονία υπό τον Κεφαλή Φτερωτός κεραυνός. Επάνω Ναός
Φίλιππο Ε’ και τον στεφανηφόρου Διός ΜΑ-ΚΕ, κάτω ΔΟΝ-ΩΝ. Κάτω
Περσέα (187-168 δ. Β.
π.Χ.)
08 2000/03 Αμβρακίας (3ος-2ος Κεφαλή Διώνης δ. Οβελίσκος Απόλλωνος. «Κεντρικό
αι. π.Χ.). κτήριο»
09 2000/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Στοά
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
του Δημητρίου ως
επίσημα.
10 2000/05 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Στοά
Ηρακλή με λεοντή δ. δ. Δεν διακρίνεται η
επιγραφή.
11 2000/06 Κασσάνδρου Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Στοά
Ηρακλή με λεοντή δ. δ. Δεν διακρίνεται καθαρά η
επιγραφή [ΚΑΣΣ]AN[ΔΡΟΥ];
12 2000/07 Κασσάνδρου (μετά Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο «Κεντρικό
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ, κάτω κτήριο»
ΚΑΣΣΑΝ-ΔΡ-[Ο]Υ. Δεξιά ΑΙ.
Κάτω από την κοιλιά του
ίππου ㆬ.
13 2000/08 Αλεξάνδρου Γ’ - Κεφαλή αγένειου Ένθρονος αετοφόρος Ζευς «Κεντρικό
Αργυρό Ηρακλή με λεοντή δ. σε τρία-τέταρτα αρ. Κάτω από κτήριο»
(νομισματοκοπείο τον αετό ημισέληνος, κάτω
‘Αμφιπόλεως’: 320 - από τον θρόνο Π.
317 π.Χ.) ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ] δ.
14 2000/09 Πύρρου (297-272 Κεφαλή Στο κέντρο κεραυνός. Επάνω Στοά
π.Χ.) στεφανηφόρου Διός ΒΑΣΙΛΕΩΣ. Περιμετρικά
αρ. στεφάνι δάφνης.

96 97
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη

αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή
Αρ. ανεύρεσης Αρ. ανεύρεσης
15 2001/01 Αλεξάνδρου Ανδρική, νεανική, Ίππος σε καλπασμό δ. Επάνω Περισυλλογή 31 2001/17 Αλεξάνδρου Γ’ Κεφαλή αγένειου Ρόπαλο (λαβή αρ.) επάνω, «Κεντρικό
Γ’(μεταθανάτια κοπή) ταινιοφόρος κεφαλή [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ από την περιοχή (μακεδονικό Ηρακλή με λεοντή δ. φαρέτρα κάτω. Ανάμεσα κτήριο»
δ. του Ναού νομισματοκοπείο: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Επάνω Π.
16 2001/02 Οπουντίων Λοκρών Κεφαλή Αθηνάς με Βότρυς. Λ[ΟΚ] δ., ΡΩΝ αρ. Περισυλλογή 336 – 323 π.Χ.)
(338 – 300 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ. από την περιοχή 32 2001/18 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Τείχος - Νότια
του Ναού με το μονογράφημα ΣΙ δ. του Ναού
17 2001/03 Αλεξάνδρου Γ’ (325 Κεφαλή αγένειου Τόξο επάνω, ρόπαλο (λαβή Περισυλλογή του Δημητρίου ως
– 310 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ.) στο κέντρο και φαρέτρα από την περιοχή επίσημα.
με βέλη κάτω. Επάνω από τη του Ναού 33 2002/01 Βασιλική κοπή της Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ανατολικό
φαρέτρα δ. Α. Μακεδονίας ή του ΣΙ δ. κτήριο
18 2001/04 Βασιλική κοπή της Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Στοά Πύρρου
Μακεδονίας ή του Δεν διακρίνεται το ΣΙ δ. 34 2002/02 Φαρσάλων (440 – Κεφαλή Αθηνάς με Έφιππος Αχιλλέας δ. Τείχος - Νότια
Πύρρου επίσημα. 344 π.Χ.) κορινθιακό κράνος Πάτροκλος πεζός αρ. Κάτω του Ναού
19 2001/05 Αλεξάνδρου Γ’ - Κεφαλή αγένειου Ένθρονος αετοφόρος Ζευς Στοά σε τρία-τέταρτα αρ. από την κοιλιά του ίππου
Αργυρό Ηρακλή με λεοντή δ. σε τρία-τέταρτα αρ. Κάτω από Ασπίδα δ., δόρυ αρ. ΛΙΩΝ (ΦΑΡΣΑΛΙΩΝ).
(νομισματοκοπείο τον αετό ㆬ, κάτω από τον 35 2002/03 Κασσάνδρου (πριν Κεφαλή αγένειου Καθιστός λέων δ. ΚΑΣΣΑΝ Γωνία της Στοάς
Αβύδου, Τρωάδος: το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. επάνω [Δ] ΡΟΥ κάτω. και του
θρόνο AIR. ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ]
310 – 301 π.Χ.) «Κεντρικού
δ.
κτηρίου»
20 2001/06 Αλεξάνδρου Γ’(325 – Κεφαλή αγένειου Τόξο με φαρέτρα επάνω, Ναός
36 2002/04 Αδιάγνωστο Βόρεια του
310 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. ρόπαλο (λαβή αρ.) κάτω.
Ναού
Ανάμεσα Β/Α. Κάτω αστέρι.
37 2002/05 Ηπειρωτικής Κεφαλή Κεραυνός. Επάνω το Βόρεια του
21 2001/07 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Στοά
Συμμαχίας (ομάδα ΙΙ: στεφανηφόρου Διός μονογράφημα της Ναού – Δυτική
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
297–270/65 π.Χ.) δ. Ηπειρωτικής Συμμαχίας (ΑΠ). Πύλη
του Δημητρίου ως
Περιμετρικά στεφάνι δρυός.
επίσημα.
38 2002/06 Μολοσσών (360 – Ασπίδα με κεραυνό Κεραυνός. Περιμετρικά Ναός
22 2001/08 Μακεδονία υπό Κεφαλή Αθηνάς με Βους δ. Επάνω ΓΑΙΟΥ κάτω Στοά
330/25 π.Χ. ή πριν ως επίσημα. στεφάνι δρυός.
ρωμαϊκή κυριαρχία κράνος αττικού τύπου ΤΑΜΙ[ΟΥ].
το 342 π.Χ.) Περιμετρικά
(168/7–166 π.Χ.) δ.
ΜΟΛΟΣ[ΣΩΝ].
23 2001/09 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
39 2003/01 Δίδραχμο του 1957 Κεφαλή βασιλιά Εθνόσημο και εκατέρωθεν Δυτική πύλη
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
Παύλου αρ. Ηρακλής με ρόπαλο .
του Δημητρίου ως
Περιμετρικά Περιμετρικά ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ
επίσημα.
ΠΑΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ – 2
24 2001/10 Λάρισας (400 – 344 Κεφαλή της νύμφης Ίππος δ. Στοά
ΤΩΝ ΔΡΑΧΜΑΙ
ή 320 π.Χ.) Λάρισας σε τρία-
ΕΛΛΗΝΩΝ·1957
τέταρτα αρ.
40 2003/02 Αλεξάνδρου Γ’ Ανδρική, νεανική, Ίππος σε καλπασμό δ. Δυτική πύλη
25 2001/11 Αδιάγνωστο Στοά
(μακεδονικό ταινιοφόρος κεφαλή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ επάνω. Κάτω
26 2001/12 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
νομισματοκοπείο: δ. από την κοιλιά του ίππου Λ.
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
336 – 323 π.Χ.)
του Δημητρίου ως
41 2003/03 Αλεξάνδρου Γ’(336 – Ανδρική, νεανική, Ίππος σε καλπασμό δ. Στοά
επίσημα.
323 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ επάνω.
27 2001/13 Ηπειρωτική Κεφαλή Στο κέντρο κεραυνός. Επάνω Στοά
δ.
Συμμαχία (280/270- στεφανηφόρου Διός και κάτω Α/Π. Περιμετρικά
42 2003/04 Κασσάνδρου (μετά Κεφαλή Τρίπους. ΒΑΣ[ΙΛΕΩΣ] αρ., Στοά
235 π.Χ.) αρ. στεφάνι δάφνης.
το 305/4 π.Χ.) δαφνοστεφούς ΚΑΣΣΑΝΔ[ΡΟΥ] δ.
28 2001/14 Βασιλική κοπή της Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Στοά
Απόλλωνος δ.
Μακεδονίας ή του Δεν διακρίνεται το ΣΙ δ.
43 2003/05 Αλεξάνδρου Γ’ (336 Κεφαλή αγένειου Ρόπαλο . ΑΛΕΞΑΝ επάνω Ανατολικό
Πύρρου επίσημα.
– 323 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. ΔΡΟΥ κάτω. Κάτω τόξο με κτήριο
29 2001/15 Κασσάνδρου; Ιππέας που στεφανώνει ίππο Στοά
φαρέτρα.
δ. Δεν διακρίνεται η
44 2003/06 Κασσάνδρου (μετά Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Δυτική πύλη
επιγραφή.
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ επάνω
30 2001/16 Κλαζομενών (4ος αι. Κεφαλή Αθηνάς σε Κριός προς τα δ. Επάνω Στοά
ΚΑΣΣΑΝ-ΔΡΟ-Υ κάτω. Κάτω
π.Χ.) 3/4 προς τα δ. [ΚΛΑ]ΖΟΜ[Ε]/[Ν]ΙΩΝ.

98 99
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη

αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή αρ.κατ. Ανασκ. Κοπή Εμ. Οπ. Περιοχή
Αρ. ανεύρεσης Αρ. ανεύρεσης

από την κοιλιά του ίππου ㆬ 61 2014/02 Κασσάνδρου (μετά Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Στοά
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ. Επάνω ΒΑΣΙ[ΛΕΩΣ];
και μπροστά ΑΝ.
62 2014/03 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Δυτική πύλη
45 2004/01 Πύρρου (295 – 272 Κεφαλή Κεραυνός. Επάνω ΒΑ και Διαμόρφωση στο
με επίσημα το ΣΙ δ.
π.Χ.) στεφανηφόρου Διός κάτω το μονογράφημα του άνω πλάτωμα.
μονογράφημα του
Δωδωναίου αρ. Πύρρου (ΠΥΡ). Περιμετρικά
Δημητρίου ;
στεφάνι δρυός.
63 2014/04 Δημητρίου Α’ Κεφαλή Αθηνάς με Πρώρα πλοίου Στοά
46 2004/02 Κασσάνδρου (πριν Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Διαμόρφωση στο
κορινθιακό κράνος δ
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ. [ΚΑΣΣΑ]ΝΔΡΟΥ επάνω. άνω πλάτωμα.
64 2014/05 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
47 2005/01 Αντιγόνου Γονατά Κεφαλή Αθηνάς με Πάν που εγείρει τρόπαιο. Β Διαμόρφωση στο
με επίσημα το ΣΙ δ.
(277 – 239 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ. αρ., Α δ. άνω πλάτωμα.
μονογράφημα του
48 2005/02 Μακεδονία υπό τον Κεφαλή Φτερωτός κεραυνός. Επάνω Διαμόρφωση στο
Δημητρίου
Φίλιππο Ε’ και τον στεφανηφόρου Διός ΜΑ-ΚΕ. άνω πλάτωμα.
65 2014/06 Αλεξάνδρου Γ’(336 – Ανδρική, νεανική, Ίππος δ. Επάνω Ναός
Περσέα (187–168 δ.
323 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή [Α]ΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ]. Ανάμεσα
π.Χ.)
δ. στα πόδια του ίππου Θ.
49 2005/03 Αλεξάνδρου Γ’ Ανδρική, νεανική, Ίππος δ. «Πλατεία»
66 2015/01 Φιλίππου Β’ (359- Ανδρική, νεανική, Ιππέας δ. Επάνω Ναός
(μεταθανάτια κοπή) ταινιοφόρος κεφαλή
336 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή ΦΙΛ[ΙΠΠΟΥ].
δ.
δ.
50 2006/01 Θεσσαλονίκης (187– Κεφαλή Αθηνάς με Ίππος δ. Κάτω από τη γραμμή Ναός
67 2015/02 Βασιλική κοπή της Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
168 π.Χ.) μακεδονικό κράνος εδάφους [ΘΕΣΣΑΛΟ]ΝΙΚΗΣ
Μακεδονίας ή του Δεν διακρίνεται το ΣΙ δ.
δ.
Πύρρου επίσημα.
51 2006/02 Αλεξάνδρου Γ’(336 – Κεφαλή αγένειου Τόξο με φαρέτρα επάνω και Ναός
68 2015/03 Αδιάγνωστο Ναός
323 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. ρόπαλο (λαβή αρ.) κάτω.
69 2015/04 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
Ανάμεσα Β/Α. Κάτω από το
με επίσημα το ΣΙ δ.
ρόπαλο τρίαινα.
μονογράφημα του
52 2006/03 Δημητρίου Α’ Μακεδονική ασπίδα Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., «Πλατεία»
Δημητρίου
με το μονογράφημα ΣΙ δ.
70 2015/05 Αλεξάνδρου Γ’(336 – Κεφαλή αγένειου Επάνω ρόπαλο (λαβή αρ.). Ναός
του Δημητρίου ως
323 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. Κάτω τόξο με φαρέτρα.
επίσημα.
Ανάμεσα [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ.
53 2008/01 Ηπειρωτικής Κεφαλή νεαρού Στεφάνι δάφνης. Στο κέντρο Ανατολική πύλη
Επάνω από το ρόπαλο >-Ε.
Συμμαχίας (ομάδα άνδρα αρ. το μονογράφημα της
71 Ν2015/06 Κασσάνδρου (πριν Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Ναός
VII: 297 - 270/65 Ηπειρωτικής Συμμαχίας (ΑΠ)
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. δ. Κάτω [ΚΑ]ΣΣΑΝ[ΔΡΟΥ].
π.Χ.)
Ανάμεσα στα πόδια του ίππου
54 2009/01 Δημητρίου Α’ (306 – Κεφαλή Αθηνάς με Πρώρα πλοίου. ΒΑ επάνω. Ναός
Λ;
283 π.Χ.) κορινθιακό κράνος δ. Διπλός πέλεκυς δ., ΑΡ κάτω.
72 Ν2015/07 Οπουντίων Λοκρών Κεφαλή Αθηνάς με Βότρυς. Ναός
55 2009/02 Βασιλική κοπή της Μακεδονική ασπίδα. Μακεδονικό κράνος. ΒΑ αρ., Ναός
κορινθιακό κράνος δ.
Μακεδονίας ή του Δεν διακρίνεται το ΣΙ δ.
73 Ν2015/08 Κως (250-200 π.Χ.) Κεφαλή αγένειου Καρκίνος. Ναός - πρόναος
Πύρρου επίσημα.
Ηρακλή με λεοντή δ.
56 2009/03 Φιλίππου Β’ (359- Ανδρική, νεανική, Ιππέας δ. Επάνω Τείχος
74 Ν2015/09 Αλεξάνδρου Γ’ - Κεφαλή αγένειου Ένθρονος αετοφόρος Ζευς Περισυλλογή
336 π.Χ.) ταινιοφόρος κεφαλή ΦΙΛΙΠ[ΠΟΥ].
Αργυρό Ηρακλή με λεοντή δ. σε τρία-τέταρτα αρ. Δεξιά
δ.
κατακόρυφα η επιγραφή
57 2009/04 Φιλίππου Ε’ (μετά το Κεφαλή γενειοφόρου Άρπη. ΒΑΣΙΛΕ[ΩΣ] επάνω «Πλατεία»
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και δίπλα
183/2 π.Χ.) Ηρακλή δ. ΦΙΛΙΠΠ[ΟΥ] κάτω.
αιχμή δόρατος (;). Κάτω από
58 2009/05 Κασσάνδρου; Κεφαλή αγένειου Ιππέας που στεφανώνει ίππο Ναός
τον αετό κηρύκειο.
Ηρακλή με λεοντή δ. δ.Δεν διακρίνεται η
75 Ν2015/10 Δημητρίου Α’ Κεφαλή Αθηνάς με Πρώρα πλοίου. ΒΑ επάνω. Ναός
επιγραφή.
κορινθιακό κράνος δ. Διπλός πέλεκυς δ., ΑΡ κάτω.
59 2009/06 Αλεξάνδρου Γ’ (336 Κεφαλή αγένειου Ρόπαλο (λαβή αρ.) επάνω, Ναός
76 Ν2015/11 Αμβρακίας (3ος – Κεφαλή Απόλλωνος Όρθιος Ζευς γυμνός δ. Το δ. Ναός - πρόναος
– 323 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. τόξο με φαρέτρα κάτω. Επάνω
2ος αι. π.Χ.) με ακτινωτό στέμμα δ. χέρι συνεσταλμένο – κρατά
από το ρόπαλο ΑΛΕ και κάτω
κεραυνό, το αρ. προτεταμένο
ΞΑΝΔ [ΡΟΥ].
- κρατά αιγίδα. Αρ. Α Β, δ. Μ
60 2014/01 Κασσάνδρου (πριν Κεφαλή αγένειου Καθιστός λέων δ., από κάτω η Στοά
Ρ [ΑΜΒΡ], ανάμεσα στα
το 305/4 π.Χ.) Ηρακλή με λεοντή δ. γραμμή εδάφους. Επάνω
πόδια ΞΑΝ.
[Κ]ΑΣΣΑ[Ν] και κάτω ΔΡΟΥ.

100 101
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
1.  Ν1999/01: χάλκινο νόμισμα Πύρρου (297-272 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ανατ. Τομή 1999 (Ημερ. 29.9.1999)
Διαμ.: 0,025 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός δ. Οπ.: στο κέντρο
κεραυνός, περιμετρικά στεφάνι δρυός, επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ και
κάτω ΠΥΡ [ΡΟΥ].
Πρβλ. αρ.κατ. 14.
2.  Ν1999/02: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α΄
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 02.10.1999)
Διαμ.: 0,016μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Συντηρημένο.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του
Δημητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού
κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 04, 09, 21, 23, 26, 32, 52, 62, 64, 69.
από την οποία διακρίνονται τα κέρατα (δεν φαίνεται καλά). Πίσω
(αρ.) από τη μορφή όρθιο δόρυ με πτηνό στο άνω άκρο του. Την
όλη παράσταση περιβάλλει στεφάνι δάφνης (εδώ σώζεται μόνον
στη δ. πλευρά του νομίσματος). Οπ.: πρώρα πλοίου και επάνω
η επιγραφή σε δύο στίχους ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ / ΔΑΜΥΛΟΣ. Το κάτω
τμήμα του πλοίου κοσμεί στεφάνι δάφνης (δεν διατηρείται σε
καλή κατάσταση).
6.  Ν2000/01: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (μετά το 305/4 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 06.09.2000)
Διαμ.: 0,0205 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Επάνω από την παράσταση ΒΑΣΙ-
ΛΕΩΣ και κάτω ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ. Ανάμεσα στα πόδια του ίππου Λ.
Πρβλ. αρ.κατ. 12, 44, 61.
7.  Ν2000/02: χάλκινο νόμισμα του Κοινού των Μακεδόνων υπό τον
Φίλιππο Ε’ και τον Περσέα (187-168 π.Χ. – νομισματοκοπείο
Πέλλας)

3.  Ν1999/03: χάλκινο νόμισμα αδιάγνωστο Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 12.09.2000)
Διαμ.: 0,022 μ.
Θέση εύρεσης: Ανατ. Τομή 1999 (Ημερ. 02.10.1999)
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Διαμ.: 0,017 μ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός δ. Οπ.: στο κέντρο
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά διαβρωμένο, κυρίως στον Οπ.
φτερωτός κεραυνός, επάνω ΜΑΚΕ, κάτω ΔΟΝΩΝ και κάτω Β.
Πρβλ. αρ.κατ. 48.
4.  Ν1999/04: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α΄
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 05.10.1999). 8.  Ν2000/03: χάλκινο νόμισμα Αμβρακίας (3ος-2ος αι. π.Χ.)
Διαμ.: 0,016 μ.
Θέση εύρεσης: Ανατ. Τομή 2000/1 (Ημερ. 15.09.2000)
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά διαβρωμένο, κυρίως στον Οπ.
Διαμ.: 0,0245 μ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένο.
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ-ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Διώνης δ. Οπ.: Οβελίσκος Απόλλωνος.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 09, 21, 23, 26, 32, 52, 62, 64, 69.

9.  Ν2000/04: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α΄

5.  Ν1999/05: αργυρό νόμισμα Λευκάδος (μετά το 167 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (25.09.2000)
Θέση εύρεσης: παράδοση
Διαμ.: 0,016 μ.
Διαμ.: 0,0235 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ καλή.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
Περιγραφή: Εμ.: όρθια Άρτεμις δ. Η μορφή φέρει μηνίσκο στην
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ-ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
κεφαλή και φορά ποδήρη χιτώνα. Κρατά στο δ. χέρι ακροστό-
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 21, 23, 26, 32, 52, 62, 64, 69.
λιο πλοίου – άφλαστον. Δίπλα (δ.) από τη μορφή υπάρχει έλαφος,

102 103
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
10.  Ν2000/05: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 28.09.2000)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο, κυρίως ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Δεν διακρίνεται η επιγραφή.
Πρβλ. αρ.κατ. 11, 29, 58.
11.  Ν2000/06: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου
Θέση εύρεσης: Στοά (29.09.2000)
Διαμ.: 0,0195 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένος ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Δεν διακρίνεται καθαρά η επιγρα-
φή [ΚΑΣΣ]ΑΝ[ΔΡΟΥ].
Πρβλ. αρ.κατ. 10, 29, 58.
12.  Ν2000/07: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (μετά το 305/4 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Κεντρικό κτήριο (Ημερ. 29.09.2000)
Διαμ.: 0,0215 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ και κάτω ΚΑΣ-
ΣΑΝ-ΔΡ -Υ. Δεξιά από τον ίππο ΑΙ και κάτω από την κοιλιά Μ.
Πρβλ. αρ.κατ. 06, 44, 61.
13.  Ν2000/08: αργυρό νόμισμα Αλεξάνδρου Γ΄ (μεταθανάτια κοπή –
νομισματοκοπείο ‘Αμφιπόλεως’: 320-317 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Κεντρικό κτήριο. (Ημερ. 02.10.2000)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: έν-
θρονος αετοφόρος Ζευς αρ., με σκήπτρο στο αρ. χέρι. Δ. κατακό-
ρυφα [Α]ΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ]. Αρ. του Διός, κάτω από τον αετό, ημι-
σέληνος και κάτω από τον θρόνο Π.
Πρβλ. αρ.κατ. 19, 74.
14.  Ν2000/09: χάλκινο νόμισμα Πύρρου (297-272 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 14.10.2000)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός αρ. Οπ.: στο κέ-
ντρο κεραυνός, επάνω η επιγραφή [Β]ΑΣΙΛ[ΕΩΣ]. Περιμετρικά
στεφάνι δάφνης.
Πρβλ. αρ.κατ. 01.
104
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
15.  Ν2001/01: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μεταθανάτια κοπή)
Θέση εύρεσης: Περισυλλογή από την περιοχή του Ναού (Ημερ.
18.06.2001)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Αρκετά προϊόντα διάβρωσης στον Οπ.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ίππος που καλπάζει δ. Επάνω ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ.
Πρβλ. αρ.κατ. 40, 41, 49.
16.  Ν2001/02: χάλκινο νόμισμα Οπουντίων Λοκρών (338-300 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Περισυλλογή από την περιοχή του Ναού (Ημερ.
18.06.2001)
Διαμ.: 0,013 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη επιφάνεια.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
βότρυς και Λ[ΟΚ] - ΡΩΝ δ. και αρ.
Πρβλ. αρ.κατ. 72 [χωρίς την επιγραφή στον Οπ.].
17.  Ν2001/03: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ΄ (μετά το 333/2 π.Χ. )
Θέση εύρεσης: Περισυλλογή από την περιοχή του Ναού (Ημερ.
21.06.2001)
Διαμ.: 0,0165 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.:
τόξο επάνω, ρόπαλο δ. στο κέντρο και φαρέτρα με βέλη κάτω.
Επάνω από τη φαρέτρα δ. Α.
18.  Ν2001/04: χάλκινο νόμισμα – αδιάγνωστη βασιλική κοπή
της Μακεδονίας ή του Πύρρου
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 10.09.2001)
Διαμ.: 0,0165 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: διακρίνεται μόνον το στικτό κόσμημα περιμε-
τρικά της μακεδονικής ασπίδας Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδο-
νικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 28, 33, 55, 67.
19.  Ν2001/05: αργυρό νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μεταθανάτια
κοπή - νομισματοκοπείο ‘Αμφιπόλεως’: περί το 285 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 10.09.2001)
Διαμ.: 0,0185 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
105
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.:
ένθρονος αετοφόρος Ζευς αρ. Δ. κατακόρυφα ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ].
Κάτω από τον αετό Μ και κάτω από τον θρόνο ΑΙR.
Πρβλ. αρ.κατ.13.
20.  Ν2001/06: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το 333/2
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 13.09.2001)
Διαμ.: 0,0175 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.:
τόξο με φαρέτρα επάνω, ρόπαλο αρ. κάτω. Ανάμεσα Β/Α.
Επάνω από το τόξο ημισέληνος και κάτω από το ρόπαλο αστέρι.
Πρβλ. αρ.κατ. 51.
21.  Ν2001/07: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 13.09.2001)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Μικρό απολέπισμα στον Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 23, 26, 32, 52, 62, 64, 69.
22.  Ν2001/08: χάλκινο νόμισμα Μακεδονίας υπό ρωμαϊκή
κηδεμονία (168/7 – 166 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 13.09.2001)
Διαμ.: 0,021 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κράνος αττικού τύπου δ.
Οπ.: βους δ. Επάνω η επιγραφή ΓΑΙΟΥ και κάτω ΤΑΜΙ[ΟΥ].
23.  Ν2001/09: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 14.09.2001)
Διαμ.: 0,0155 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 26, 32, 52, 62, 64, 69.
24.  Ν2001/10: χάλκινο νόμισμα Λάρισας (400-320 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 15.09.2001)
Διαμ.: 0,021 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη επιφάνεια.
106
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή της νύμφης Λάρισας σε τρία τέταρτα
Οπ.: ίππος δ.
25.  Ν2001/11: χάλκινο νόμισμα αδιάγνωστο
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 16.09.2001)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένο. Πολλά προϊόντα διά-
βρωσης.
26.  Ν2001/12: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 18.09.2001)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 32, 52, 62, 64, 69.
27.  Ν2001/13: χάλκινο νόμισμα της Ηπειρωτικής Συμμαχίας
(280/270-235 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 21.09.2001)
Διαμ.: 0,0195 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια, κυρίως
του Οπ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός αρ. Οπ.: στο κέντρο
κεραυνός, Α/Π επάνω και κάτω. Περιμετρικά στεφάνι δάφνης.
28.  Ν2001/14: χάλκινο νόμισμα – αδιάγνωστη βασιλική κοπή
της Μακεδονίας ή του Πύρρου
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 21.09.2001)
Διαμ.: 0,0175 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: εντελώς φθαρμένη η επιφάνεια Οπ.: μακεδονι-
κό κράνος.
Πρβλ. αρ.κατ. 18, 33, 55, 67.
29.  Ν2001/15: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου;
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 21.09.2001)
Διαμ.: 0,0205 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια. Αρκετά
προϊόντα διάβρωσης.
Περιγραφή: Εμ.: δεν διακρίνεται Οπ.: ιππέας που στεφανώνει
ίππο δ. Δεν διακρίνεται η επιγραφή.
Πρβλ. αρ.κατ. 10, 11, 58.
107
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
30.  Ν2001/16: χάλκινο νόμισμα Κλαζομενών (4ος αι. π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 28.09.2001)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς σε 3/4 προς τα δ. Οπ.: κριός
προς τα δ. Επάνω [ΚΛΑ]ΖΟΜ[Ε]/[Ν]ΙΩΝ.
31.  Ν2001/17: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το 333/2
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Κεντρικό κτήριο (Ημερ. 29.09.2001)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ρό-
παλο δ. επάνω, φαρέτρα κάτω. Ανάμεσα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Επά-
νω Π.
Πρβλ. αρ.κατ. 70.
32.  Ν2001/18: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Τείχος (Ημερ. 30.09.2001)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια του Οπ. Ο
Εμ. είναι έκκεντρα χτυπημένος.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κρά-
νους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 52, 62, 64, 69.
33.  Ν2002/01: χάλκινο νόμισμα – αδιάγνωστη βασιλική κοπή
της Μακεδονίας ή του Πύρρου
Θέση εύρεσης: Ανατολικό κτήριο (Ημερ. 20.09.2002)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: δεν διακρίνεται Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδο-
νικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 18, 28, 55, 67.
34.  Ν2002/02: χάλκινο νόμισμα Φαρσάλων (440–344 π.Χ. ή
424-405/4 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ν του Ναού – Τείχος (Ημερ. 21.09.2002)
Διαμ.: 0,019 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο. Αρκετά προϊόντα
διάβρωσης.
108
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος σε τρία/
τέταρτα Οπ.: έφιππος Αχιλλέας προς τα δ., τον οποίο ακολουθεί
πεζός ο Πάτροκλος. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου [Φ]Α[ΡΣΑ]
ΛΙΩ[Ν].
35.  (Ν2002/03): χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (πριν το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ν της Στοάς/Κεντρικού Κτηρίου (Ημερ.
21.09.2002)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένο. Αρκετά προϊόντα διά-
βρωσης.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: κα-
θιστός λέων δ. Επάνω [Κ]ΑΣΣΑΝ και κάτω ΔΡΟΥ
Πρβλ. αρ.κατ. 60.
36.  Ν2002/04: χάλκινο νόμισμα αδιάγνωστο
Θέση εύρεσης: Β του Ναού (Ημερ. 01.10/2002)
Διαμ.: 0,011 μ. πάχος 0,003 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένη η επιφάνεια του Εμ.
37.  Ν2002/05: χάλκινο νόμισμα της Ηπειρωτικής Συμμαχίας (2η
ομάδα: 297-270/65 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Β του Ναού – Δυτική πύλη (Ημερ. 04.102002)
Διαμ.: 0,0245 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός δ. Οπ.: στο κέ-
ντρο κεραυνός, περιμετρικά στεφάνι δρυός. Επάνω από τον
κεραυνό ΠΑ.
Πρβλ. αρ.κατ. 01 (νόμισμα Πύρρου στον ίδιο τύπο), 27 (νόμισμα
Πύρρου ή Ηπειρωτικής Συμμαχίας στον ίδιο τύπο).
38.  Ν2002/06: χάλκινο νόμισμα Μολοσσών (360-330/325 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 05.10.2002)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: ασπίδα με κεραυνό ως επίσημα. Περιμετρικά Μ
Ο Λ Ο Σ [ΣΩΝ] Οπ.: περιμετρικά στεφάνι δρυός και στο κέντρο
κεραυνός.
39.  Ν2003/01: δίδραχμο του 1957
Θέση εύρεσης: Β του Ναού – Δυτική Πύλη (Ημερ. 20.05.2003)
109
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Διαμ.: 0,024 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή του βασιλιά Παύλου αρ. και περιμετρι-
κά η επιγραφή ΠΑΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1957 Οπ.:
εθνόσημο και εκατέρωθεν Ηρακλής με ρόπαλο. Περιμετρικά η
επιγραφή – ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ – 2 ΔΡΑΧΜΑΙ.
40.  Ν2003/02: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μεταθανάτια
κοπή)
Θέση εύρεσης: ΒΔ του Ναού – Δυτική Πύλη (Ημερ. 10.06.2003)
Διαμ.: 0,014 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά καλή.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ίππος δ. Επάνω ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και ανάμεσα στα πόδια του ίπ-
που Λ(?).
Πρβλ. αρ.κατ. 15, 41, 49.
41.  Ν2003/03: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μεταθανάτια
κοπή)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 13.06.2003)
Διαμ.: 0,0155 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά προϊόντα διάβρωσης.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ίππος δ.
Πρβλ. αρ.κατ. 15, 40, 49.
42.  Ν2003/04: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (μετά το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 17.06.2003)
Διαμ.: 0,019 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά προϊόντα διάβρωσης. Αρκετά
φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή δαφνοστεφούς Απόλλωνος δ. Οπ.: τρί-
πους. ΒΑΣ[ΙΛΕΩΣ] αρ., ΚΑΣΣΑΝΔ[ΡΟΥ] δ.
43.  Ν2003/05: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το
333/2 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ανατολικό Κτήριο (Ημερ. 01.07.2003)
Διαμ.: 0,012 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολλά προϊόντα διάβρωσης. Πολύ φθαρ-
μένο.
110
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ρό-
παλο. ΑΛΕΞΑΝ επάνω ΔΡΟΥ κάτω. Κάτω τόξο με φαρέτρα.
Πρβλ. αρ.κατ. 59.
44.  Ν2003/06: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (μετά το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: ΒΔ του Ναού – Δυτική Πύλη (Ημερ. 03.07.2003)
Διαμ.: 0,019 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Αρκετά προϊόντα διάβρωσης.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩΣ και κάτω ΚΑΣ-
ΣΑΝ/ΔΡΟΥ. Κάτω από την κοιλιά του ίππου m και μπροστά από
τον ίππο ΑΙ (πλάγιο).
Πρβλ. Αρ.κατ. 06, 12, 61.
45.  Ν2004/01: χάλκινο νόμισμα Πύρρου (295-272 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Β πλευρά της Πλατείας (Ημερ. 21.06.2004)
Διαμ.: 0,02 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός αρ. Οπ.: περιμετρι-
κά στεφάνι με φύλλα και καρπούς δάφνης, στο κέντρο κεραυνός
και επάνω ΒΑ και κάτω ΠΥΡ [συμπίλημα].
46.  Ν2004/02: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (πριν το 305/4
π.Χ.);
Θέση εύρεσης: Β του Ναού (Ημερ. 22.06.2004)
Διαμ.: 0,022 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Επάνω [ΚΑΣΣΑ]ΝΔΡΟΥ.
47.  Ν2005/01: χάλκινο νόμισμα Αντιγόνου Γονατά (277-239
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Β του Ναού. Τομή 2005/1 (Ημερ. 19.09.2005)
Διαμ.: 0,0155 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο, κυρίως στον Οπ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
Πάνας που εγήρει τρόπαιο. Β – Α αρ. και δ.
48.  Ν2005/02: χάλκινο νόμισμα του Κοινού των Μακεδόνων
υπό τον Φίλιππο Ε’ και τον Περσέα (187-168 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Β του Ναού. Τομή 2005/1 (Ημερ. 20.09.2005)
111
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Διαμ.: 0,024 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή στεφανηφόρου Διός δ. Οπ.: στο κέντρο
φτερωτός κεραυνός, επάνω ΜΑ – ΚΕ αρ. και δ. Κάτω [ΔΟΝΩΝ].
Πρβλ. αρ.κατ. 07.
49.  Ν2005/03: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μεταθανάτια κοπή)
Θέση εύρεσης: Πλατεία (Ημερ. 27.09.2005)
Διαμ.: 0,0175 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά προϊόντα διάβρωσης.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ιππέας δ.
Πρβλ. αρ.κατ. 15, 40, 41.
50.  Ν2006/01: χάλκινο νόμισμα Θεσσαλονίκης (187-168 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 06.09.2006)
Διαμ.: 0,022 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κράνος μακεδονικού τύπου
δ. Οπ.: ίππος δ. Κάτω από τη γραμμή εδάφους [ΘΕΣΣΑΛΟ] ΝΙ-
ΚΗΣ.
51.  Ν2006/02: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το
333/2 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 04.10.2006)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: ΕΜ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. ΟΠ.:
τόξο με φαρέτρα επάνω και ρόπαλο αρ. κάτω. Ανάμεσα Β-Α. Κάτω
από το ρόπαλο τρίαινα.
Πρβλ. αρ.κατ. 20.
52.  Ν2006/03: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Α του Ναού (Ημερ. 05.10.2009)
Διαμ.: 0,0155 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Αρκετά φθαρμένος και διαβρωμέ-
νος ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ-ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 32, 62, 64, 69.
112
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
53.  Ν2008/01: χάλκινο νόμισμα της Ηπειρωτικής Συμμα-
χίας (ομάδα VII: 297-270/65 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ανατολική πύλη
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική κεφαλή αρ. Οπ.: στεφάνι με
καρπούς και φύλλα δάφνης και στο κέντρο – από κάτω ΑΠ [συ-
μπίλημα].
54.  Ν2009/01: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’ (μετά το 290 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 07.07.2009)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
πρώρα πλοίου. Επάνω ΒΑ. Μπροστά δ. διπλός πέλεκυς και κάτω
ΑΡ.
Πρβλ. αρ.κατ. 63, 75.
55.  Ν2009/02: χάλκινο νόμισμα - αδιάγνωστη βασιλική κοπή
της Μακεδονίας ή του Πύρρου
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 09.07.2009)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα. Δεν διακρίνεται το μονο-
γράφημα στο επίσημα Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κρά-
νους.
Πρβλ. αρ.κατ. 18, 28, 33, 67.
56.  Ν2009/03: χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Β’ (359-336 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Τείχος (Ημερ. 14.07.2009)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
Ιππέας δ. Επάνω ΦΙΛΙΠ[ΠΟΥ]
Προβλ. αρ.κατ 66
57.  Ν2009/04: χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Ε’ (222/1-179 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Πλατεία (Ημερ. 16.07.2009)
Διαμ.: 0,02 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή γενειοφόρου Ηρακλή δ. Οπ.: στο κέ-
ντρο άρπη. Επάνω ΒΑΣΙΛΕΩ[Σ] και κάτω ΦΙΛΙΠΠ [ΟΥ].
113
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
58.  Ν2009/05: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 24.07.2009)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά οξειδωμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Δεν διακρίνεται η επιγραφή.
Πρβλ. αρ.κατ. 10, 11, 29.
59.  Ν2009/06: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το 333/2
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 31.07.2009)
Διαμ.: 0,012 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ρό-
παλο αρ. επάνω, τόξο με φαρέτρα κάτω. Επάνω από το ρόπαλο
ΑΛΕ και κάτω ΞΑΝΔ [ΡΟΥ].
Πρβλ. αρ.κατ. 43.
60.  Ν2014/01: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (πριν το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 04.08.2014)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: κα-
θιστός λέων δ., από κάτω η γραμμή εδάφους. Επάνω [Κ]ΑΣΣΑ[Ν]
και κάτω ΔΡΟΥ.
Πρβλ. αρ.κατ. 35.
61.  Ν2014/02: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (μετά το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 05.08.2014)
Διαμ.: 0,021 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: ιπ-
πέας που στεφανώνει ίππο δ. Επάνω ΒΑΣΙ[ΛΕΩΣ];
Πρβλ. αρ.κατ. 06, 12, 44.
62.  Ν2014/03: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Δυτική πύλη (Ημερ. 20.08.2014)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή. Αρκετά φθαρμένος ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κρά-
νους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 32, 52, 64, 69.
114
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
63.  Ν2014/04: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Στοά (Ημερ. 29.08.2014)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο και διαβρωμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
πρώρα πλοίου.
Πρβλ. Αρ.κατ. 54, 75.
64.  Ν2014/05: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 03.11.2014)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένος ο Εμ. Καλή κατάστα-
ση διατήρησης του Οπ.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κρά-
νους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 32, 52, 62, 69.
65.  Ν2014/06: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (336-323 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 03.11.2014)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένος ο Εμ. Καλή κατάστα-
ση διατήρησης του Οπ.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ίππος δ. Επάνω [Α]ΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ]. Κάτω από την κοιλιά του ίπ-
που Θ.
66.  Ν2015/01: χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Β’ (359-336 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 08.07.2015)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. Οπ.:
ιππέας δ. Επάνω ΦΙΛ[ΙΠΠΟΥ].
Προβλ. αρ.κατ. 56
67.  Ν2015/02: χάλκινο νόμισμα – αδιάγνωστη βασιλική κοπή
της Μακεδονίας ή του Πύρρου
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 09.07.2015)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένος ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: δεν διακρίνεται Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδο-
νικού κράνους.
Πρβλ. αρ.κατ. 18, 28, 33, 55.
115
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
68.  Ν2015/03: χάλκινο νόμισμα αδιάγνωστο
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 14.07.2015)
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: κακή.
69.  Ν2015/04: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 16.07.2015)
Διαμ.: 0,015 μ.
Κατάσταση διατήρησης: αρκετά φθαρμένο.
Περιγραφή: Εμ.: μακεδονική ασπίδα με το μονογράφημα του Δη-
μητρίου ως επίσημα. Οπ.: ΒΑ - ΣΙ αρ. και δ. μακεδονικού κρά-
νους.
Πρβλ. αρ.κατ. 02, 04, 09, 21, 23, 26, 52, 62, 64.
70.  Ν2015/05: χάλκινο νόμισμα Αλεξάνδρου Γ’ (μετά το 333/2
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 22.07.2015)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ.
Οπ.: ρόπαλο δ. επάνω. Κάτω τόξο με φαρέτρα. Ανάμεσα [Α]
ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Επάνω από το ρόπαλο >-Ε.
Πρβλ. αρ.κατ. 31.
71.  Ν2015/06: χάλκινο νόμισμα Κασσάνδρου (πριν το 305/4
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 29.07.2015)
Διαμ.: 0,019 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.:
ιππέας που στεφανώνει ίππο δ. Κάτω από τον ίππο [ΚΑ]ΣΣΑΝ[-
ΔΡΟΥ]. Ανάμεσα στα πόδια του ίππου Λ;.
Πρβλ. αρ.κατ. 06.
72.  Ν2015/07: χάλκινο νόμισμα Οπουντίων Λοκρών (338-300 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 29.07.2015)
Διαμ.: 0,0135 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ φθαρμένο και διαβρωμένο.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
βότρυς
Πρβλ. αρ.κατ. 16.
116
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
73.  Ν2015/08: χάλκινο νόμισμα της Κω (250-200 π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 03.08.2015)
Διαμ.: 0,011 μ.
Κατάσταση διατήρησης: φθαρμένο, κυρίως ο Εμ.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.:
καρκίνος.
74.  Ν2015/09: αργυρό νόμισμα Αλεξάνδρου Γ΄ (μεταθανάτια
κοπή – νομισματοκοπείο Μ. Ασίας, πιθανώς «Κολοφώ-
νος»)
Θέση εύρεσης: περισυλλογή
Διαμ.: 0,018 μ.
Κατάσταση διατήρησης: πολύ καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή δ. Οπ.: έν-
θρονος αετοφόρος Ζευς αρ. Δ. κατακόρυφα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και
δίπλα αιχμή δόρατος. Κάτω από τον αετό κηρύκειο.
Πρβλ. για τον τύπο αρ.κατ. 13, 19.
75.  Ν2015/10: χάλκινο νόμισμα Δημητρίου Α’ (μετά το 290
π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 20.08.2015)
Διαμ.: 0,016 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος δ. Οπ.:
πρώρα πλοίου. Επάνω ΒΑ. Μπροστά δεξιά διπλός πέλεκυς και
κάτω ΑΡ.
Πρβλ. αρ.κατ. 54, 63.
76.  Ν2015/11: χάλκινο νόμισμα Αμβρακίας (3ος-2ος αι. π.Χ.)
Θέση εύρεσης: Ναός (Ημερ. 27.08.2015)
Διαμ.: 0,017 μ.
Κατάσταση διατήρησης: καλή.
Περιγραφή: Εμ.: κεφαλή Απόλλωνος με ακτινωτό στέμμα δ. Οπ.:
όρθιος Ζευς γυμνός δ. Το δ. χέρι συνεσταλμένο, κρατά κεραυνό,
το αρ. προτεταμένο, κρατά αιγίδα. Αρ. Α - Β, δ. Μ - Ρ [ΑΜΒΡ],
ανάμεσα στα πόδια Α.
117
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη

25 Gaebler 1935, πιν. XXII, 27. Τουράτσογλου 1993, (νομισματοκοπείο «Αμφιπόλεως»: 320-317 π.Χ.).
21-22, πιν. ΙΧ. Για το αρ.κατ. 19 βλ. Price 1991, 142-143, αρ. 534
(νομισματοκοπείο πιθανώς «Αμφιπόλεως»: περί το
26 Το κτήριο ονομάζεται συμβατικά «Κεντρικό κτή- 285 π.Χ.). Για το αρ.κατ. 74 βλ. Price 1991, 248-
ριο» γιατί βρίσκεται σε κεντρική θέση στο πλάτωμα 249, αρ. 1754 (νομισματοκοπείο Μ. Ασίας, πιθα-
της ακρόπολης. νώς «Κολοφώνος», μεταθανάτια κοπή).
27 Price 1991, 87, 102, αρ. 123 (Π group). SNG Alpha, 47 Price 1991, αρ. 338 κ.ε. Γκατζόλης 2012, 384.
πιν. ΧΧΙΙ, 512 (νομισματοκοπείο «Αμφιπόλεως»:
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
320-317 π.Χ.). 48 Αρχικά είχε διατυπωθεί από τον Price η άποψη ότι
ο τύπος αυτός εκδίδεται καθόλη τη διάρκεια της
* Πρώτες προκαταρκτικές ανακοινώσεις για τα νο- 7 Γκατζόλης 2012, 382-384. 28 Γκατζόλης 2012, 382-384. Gaebler 1935, 170, πιν. βασιλείας του Αλεξάνδρου, Price 1991, 266-337
μίσματα της ανασκαφής έγιναν από την υπο- ΧΧΧΙ, 27, 29, 30, 32. (336-323 π.Χ.). Τελευταία ο Χρ. Γκατζόλης προ-
γράφουσα στο Δ’ Επιστημονικό Συνέδριο για 8 Για τη νομισματοκοπία του Κασσάνδρου βλ. τείνει ως ανώτατο χρονολογικό όριο της έναρξης
Valassiadis 2005. Valassiadis 2009. Επίσης 29 Δρούγου – Καλλίνη 2003, 592-594.
τα Γρεβενά, Γρεβενά 9-12. Η. 2009 (υπό έκδο- έκδοσης του τύπου το 333/2 π.Χ., βλ. Γκατζόλης
ση) και στην Γ’ Επιστημονική Συνάντηση για το Γκατζόλης 2012, 384-386. 30 Δρούγου 2013. 2012, 384. Για την παρουσία του τύπου σε σύνολα
Αρχαιολογικό Έργο στην Άνω Μακεδονία, Αιανή 9 Γενικά για τη νομισματοκοπία του Δημητρίου Α’ της Μακεδονίας βλ. Γκατζόλης 2010, passim, εν-
14-15 Δεκεμβρίου 2013 (υπό έκδοση). 31 SNG Alpha, 339, 349, 426-438. δεικτικά 437-438.
βλ. Newell 1968.
Η συντήρηση και οι φωτογραφίες των νομισμάτων 32 Γκατζόλης 2012, 384.
με αρ.κατ. 08, 10, 11, 14, 27, 30, 34, 52-76 έγιναν 10 SNG Christomanos, πιν. 16, 271-276: μετά το 290 49 IΙ.1) αρ.κατ. 31 Επάνω ρόπαλο και κάτω τόξο με
από τον συντηρητή Αλέξανδρο Τσιόγκα. π.Χ. Πιθανώς από νομισματοκοπείο στην Καρία. 33 Franke 1961, 116-119, 126, 249-264, πιν. 54.1. φαρέτρα. Ανάμεσα η επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ βλ.
Gaebler 1935, 170, πιν. ΧΧΧΙ, 27, 29, 30, 32. Price
1 Στο κεφάλαιο αυτό εκτός των γενικών συντομογρα- 11 Franke 1961, 95-106, πιν. 9-11. 34 SNG Christomanos, πιν. 23, 436-439. SNG 1991, 266 κ.ε. SNG Christomanos, πιν. 14, 219–
φιών χρησιμοποιούνται και οι παρακάτω: αρ.κατ.: Thessaly – Illyricum, 230 - 233 (440-344 π.Χ.). 223. SNG Zaroglos, πιν.XLIII, 835-841 (μακεδονι-
Αριθμός καταλόγου νομισμάτων, Ανασκ. Αρ.: 12 SNG Thessaly – Euboea, 448 (3ος-2ος αι. π.Χ.). SNG Thessaly – Euboea, 255 (424-405/4 π.Χ.). κό νομισματοκοπείο: 336-323 π.Χ.). IΙ.2) αρ.κατ.
Ανασκαφικός αριθμός, δ.: δεξιά, αρ.: αριστερά, 13 SNG Christomanos, πιν.36, 693-702: 338-300 π.Χ. 43, 59 Επάνω ρόπαλο, τόξο με φαρέτρα κάτω. Η
35 Franke 1961, 251, πιν.54.2, 3, 5, 7, 9 και 55.11
Εμ.: εμπροσθότυπος, Οπ.: οπισθότυπος. επιγραφή ΑΛΕ/ΞΑΝΔΡΟΥ επάνω και κάτω από την
14 SNG Kipke, 908, πιν. 88. 36 Franke 1961, 59-62 (ομάδα VII). ρόπαλο αντίστοιχα βλ. SNG Alpha, 738-744.
Η ανασκαφή και οι εργασίες συντήρησης και μελέ-
της βρίσκονται σε εξέλιξη τη στιγμή που γράφεται το 15 Gaebler 1935, 118, πιν. XXΙΙ, 21, 27 (187-40 π.Χ.). 37 Δρούγου, Καλλίνη 2001,588. 50 Price 1991, 126-127, αρ. 375-389 (325-310 π.Χ.).
κείμενο αυτό. Για το λόγο αυτό στον κατάλογο πε- Τουράτσογλου 1993, 21, πιν. ΙΧ, (187-168 π.Χ.). Γκατζόλης 2012, 384 (μετά το 333/2 π.Χ.).
ριλαμβάνονται τα νομίσματα που βρέθηκαν έως και 38 Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2005, 564.
16 Gaebler 1935, 31, πιν.XII, 17 (187-40 π.Χ.). SNG 51 ΙΙΙ.1) αρ.κατ. 17 Επάνω τόξο, ρόπαλο στο κέντρο
τον Σεπτέμβριο του 2015, ενώ για τα νεότερα, όπως
Christomanos, πιν. 18,335 (μετά το 187 π.Χ.). 39 Gaebler 1935, 194, πιν.XXXV, 6-7. SNG Alpha, (η λαβή προς τα αριστερά) και φαρέτρα με βέ-
για το νόμισμα της Φάλαννας, γίνεται μόνον ανα-
Τουράτσογλου 1993, 21-22, υποσ. 17, πιν. VI, 2. 1116-1125 (μετά το 183/2 π.Χ.). λη κάτω. Επάνω από τη φαρέτρα αριστερά Α βλ.
φορά. Επίσης, πρόσφατα βρέθηκε πέμπτο αργυρό
νόμισμα στον ίδιο τύπο με τα τρία Αλεξάνδρου Γ’ 17 Βλ. πίνακα νομισμάτων από την Στοά. SNG Christomanos, πιν.14, 230 (με επιγραφή
40 Franke 1961, 257, πιν. 55.2 (με διαφορετικό οπι-
(Ηρακλής/Ζευς, μεταθανάτια κοπή). Η ταύτιση του σθότυπο). Morkholm 1991, 84, εικ. 197. ΒΑΣΙΛΕΩΣ: νομισματοκοπείο Μ. Ασίας: 325–310
νομίσματος αρ.κατ. 08 έγινε όταν το παρόν βιβλίο 18 Price 1991, 142-143, αρ. 534 (νομισματοκοπείο πι- π.Χ.). SNG Alpha, πιν. XXXVI, 784. ΙΙΙ.2) αρ.κατ.
βρισκόταν στο στάδιο εκτύπωσης. θανώς «Αμφιπόλεως»: περί το 285 π.Χ.). 41 Gaebler 1935,187-188, πιν. ΧΧΧIV, 5- 7. 20, 51 Επάνω τόξο με φαρέτρα, ρόπαλο κάτω (η
λαβή προς τα αριστερά). Ανάμεσα Β/Α, βλ. Price
2 Βλ. πίνακα νομισμάτων από το Ναό. 19 Gaebler 1935, 170, πιν. ΧΧΧΙ,27. Γκατζόλης 2012, 42 Πλούταρχος, Αιμίλιος Παύλος, 29. 1991, 375 κ.ε. Για το αρ.κατ. 20 βλ. SNG Zaroglos,
382-384. πιν. XLIII, 848-850, κυρίως 850 (αστέρι κάτω από
3 Γενικά για τις χάλκινες κοπές του Φιλίππου Β’ βλ. 43 Για τις χάλκινες κοπές του Φιλίππου Β’ με κεφαλή
20 SNG Kipke, 851, πιν. 83 (4ος αι. π.Χ.). νέου/ιππέα βλ. Picard 1986, Portolos 1996. το ρόπαλο: μακεδονικό νομισματοκοπείο: 325-310
βλ. Picard 1986, Portolos 1996. π.Χ.). Για το αρ.κατ. 51 βλ. SNG Christomanos,
4 Γενικά για τη νομισματοκοπία του Αλεξάνδρου Γ’ 21 Franke 1961, 258-263, πιν. 55,2. 44 SNG Alpha, 339, 349, 426-438. πιν.14, 220 (με επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, τρίαι-
βλ. Price 1991. Επίσης, Γκατζόλης 2012. να κάτω από το ρόπαλο: μακεδονικό νομισματοκο-
22 Franke 1961, 131-132 πιν. 15-16 (ομάδα Χ). 45 Γενικά για τη νομισματοκοπία στο όνομα του πείο: 336-323 π.Χ.).
5 Γκατζόλης 2012, 384. Αλεξάνδρου Γ’ βλ. Price 1991.
23 SNG Christomanos, πιν. 16, 271-276: μετά το 290 52 Για τον τύπο βλ. Price 1991, 123-125, αρ. 338 κ.ε.
6 Price 1991, αρ. 338 κ.ε. π.Χ. 46 Για το αρ.κατ. 13 βλ. Price 1991, 87, 102, αρι- (η έκδοση καλύπτει τους χρόνους της βασιλείας
στερά 123 (Π group). SNG Alpha, πιν. ΧΧΙΙ, 512 του Αλεξάνδρου). Γκατζόλης 2012, 382-384 (κατά
24 Γκατζόλης 2012, 382.

118 119
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
το μεγαλύτερο μέρος μεταθανάτιες κοπές). SNG
Christomanos, πιν. 13, 216-217: μακεδονικό νομι-
σματοκοπείο – μεταθανάτιες κοπές στο όνομα του
Αλεξάνδρου. Ενδεικτικά βλ. παραδείγματα από την
Πέλλα Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης 2014, 252.
53 Οι κοπές με την επιγραφή ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ, χω-
ρίς τον βασιλικό τίτλο, χρονολογούνται την περί-
οδο πριν το 305/4 π.Χ. Βλ. Morkholm 1991, 60.
Γκατζόλης 2012, 384-386. SNG Alpha, πιν. XL,
876-889. SNG Thrace – Macedonia, 1138-1140.
Valassiadis 2009, 337 (Typ I), υποσ. 50.
54 Γκατζόλης 2012, 384-386. SNG Christomanos,
πιν.15, 258 – 262. Ανάλογα νομίσματα χωρίς την
επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ, αλλά με τα
αρχικά Β Α αποδίδονται και στον Αντίγονο Γονατά, 62 Βλ. Liampi 1987, 2. 136 – 170. Υπάρχουν και ανώ-
βλ. SNG Christomanos, πιν. 17, 297-305. SNG
Alpha, πιν. XLVI, 990-1000.
55 Valassiadis 2009, 337 (Typ IΙ), υποσ. 51: από
το 305/4 π.Χ. κ.ε. Βλ. Gaebler 1935, 176, πιν.
XXXII,7. SNG Alpha, πιν. XLI - XLIΙ, 900 – 936, κυ-
ρίως 910. SNG Christomanos, πιν. 15, 250 – 262,
κυρίως 259.
56 Valassiadis 2009, 337 (Typ IV), υποσ.53.Γκατζόλης
2012, 384-386. SNG Christomanos, πιν. 15, 247 – 64 Γενικά για τη νομισματοκοπία του Φιλίππου Ε’ βλ.
249 (μετά το 306 π.Χ.). SNG Thrace – Macedonia,
1160 – 1162. SNG Alpha, 890 κ.ε.
57 Ειδικά για τη νομισματοκοπία του Κασσάνδρου
βλ. Valassiadis 2005. Valassiadis 2009. Βλ. επίσης
Γκατζόλης 2012, 384-386.
58 Γενικά για τη νομισματοκοπία του Δημητρίου Α’
Newell 1927.
59 Γενικά για τον τύπο βλ. Newell 1927, 176-178,
πιν. XVII, 15-17 (αβέβαιο νομισματοκοπείο
Ελλησπόντου ΙΙ). Για τα αρ.κατ. 54, 75 βλ. SNG
Christomanos, πιν. 16, 271-276: μετά το 290 π.Χ.
Πιθανώς από νομισματοκοπείο στην Καρία.
60 Newell 1927, 125-133, πιν. ΧΙΙΙ, 13-19. Liampi
1987, 1. 90–92, 2. 149–151. SNG Alpha, πιν.
XLIV, 962–971. Δρούγου, Τουράτσογλου 1994,
134, σημ. 12.
61 Αρχικά είχε διατυπωθεί η άποψη ότι πρόκειται για
νομίσματα τα οποία εκδόθηκαν από τον Δημήτριο
Β’, Gaebler 1935, 189, πιν. XXXIV, 13. Την ίδια
120
άποψη υιοθετεί σχετικά πρόσφατα ο Morkholm
1991, 135, πιν. X, 175. Την άποψη αυτή ανέτρε-
ψε με την μελέτη του ο Newell (Newell 1968), ο
οποίος αποδίδει τις κοπές αυτές στον Δημήτριο
Α’. Αναλυτικά για την απόδοση του τύπου βλ.
Γκατζόλης 2010, 475-478, όπου και η σχετική βι-
βλιογραφία. Οι κοπές αυτές αποδίδονται στο νο-
μισματοκοπείο της Αμφίπολης με χρονολογία κο-
πής το 289-288 π.Χ., βλ. Newell 1927, 101-120 και
κυρίως 118-120. Έχει υποστηριχτεί και η άποψη
ότι ο τύπος εκδίδεται από το νομισματοκοπείο της
Αμφίπολης αλλά και της Πέλλας σε διαφορετικές
χρονικές περιόδους SNG Zaroglos, 91-913: νομι-
σματοκοπείο Αμφιπόλεως (289-288 π.Χ.), νομι-
σματοκοπείο Πέλλας (286-277 π.Χ.).
νυμες κοπές του τύπου αυτού στην Μακεδονία (με-
τά το 323 π.Χ.), ενώ στον ίδιο τύπο εκδίδει νομί-
σματα και ο Πύρρος ως βασιλιάς της Μακεδονίας
την περίοδο 288-284 π.Χ. και 274–272 π.Χ. Βλ.
Liampi 1987, 2. 141 – 148 και 159 – 161. SNG
Zaroglos, πιν. XLVII. Λιάμπη 2008, 60.
63 SNG Christomanos, πιν.16, 278-290, κυρίως 280.
SNG Alpha, 101 κ.ε.
Mamroth 1935. Τουράτσογλου 1993, πιν. ΙΙΙ, 11-12.
Σύμφωνα με την μελέτη του Mamroth η έκδοση αυ-
τού του τύπου πρέπει να τοποθετηθεί στο διάστημα
μετά το 197 π.Χ. Συγκεκριμένα εντάσσεται στην 7η
έκδοση, τύπος 25 κατά Mamroth, με χρονολογία κο-
πής το 183/2 π.Χ. Βλ. Mamroth 1935, VII, 15-17.
SNG Alpha, 1116-1125 (μετά το 183/2 π.Χ.)
65 Gaebler 1935, 31, πιν. XII, 17 (187-40 π.Χ.). SNG
Christomanos, πιν. 18,335 (μετά το 187 π.Χ.).
Τουράτσογλου 1993, 16-17, 21-22, υποσ. 17, (πιν.
IV, 2).
66 Για τον τύπο βλ. Gaebler 1935, XXII, 24. Για τις
αυτόνομες κοπές των πόλεων της Μακεδονίας εί-
χε προταθεί παλαιότερα μία χρονολόγηση έως τον
1ο προχριστιανικό αιώνα (187-40 ή 31 π.Χ.), βλ.
ενδεικτικά Gaebler 1935, 31 (187-40 π.Χ.). SNG
Thrace - Macedonia, 349 (187-31 π.Χ.). Η άποψη
αυτή επανήλθε πριν από μερικά χρόνια από τον Χρ.
Γκατζόλη, ο οποίος προτείνει ως χρονολογικό όριο
για τις κοπές αυτές το 168-42/1 π.Χ., Γκατζόλης
2009, 361 κ.ε., κυρίως 373. Ο Γ. Τουράτσογλου
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ – Χρ. Καλλινη
προτείνει ως έτος έναρξης έκδοσης των αυτόνομων αριστερά και στην οπίσθια διακρίνεται ΒΑΣΙΛΕΩΣ
κοπών των τριών μακεδονικών πόλεων το 187 π.Χ. [ΠΥΡΡΟΥ]. Βλ. Franke 1961, 258-263, πιν. 55.2.
(Θεσσαλονίκη, Πέλλα, Αμφίπολη) και το 168 π.Χ.
ως κατώτατο όριο, εποχή που καταλύεται ουσια- 71 αρ.κατ. 37 (κεφαλή Διός δ./κεραυνός, Α/Π).
στικά το μακεδονικό κράτος και υπάγεται υπό ρω- Βλ. SNG Christomanos, πιν. 31, 599-600 (297-
μαϊκή κηδεμονία, βλ. Τουράτσογλου 1993, 16-17, 270/65 και 235 π.Χ.). Franke 1961, 59-62 (ομά-
21, πιν. ΙΧ, κ.ε.. Επίσης, Δρούγου, Τουράτσογλου δα II). αρ.κατ. 53 (κεφαλή νέου αρ./στεφάνι δάφ-
2012, 264-272 και κυρίως 264-268. Τα ανασκαφι- νης, Α/Π). Βλ. SNG Christomanos, πιν. 31, 599-
κά και ιστορικά δεδομένα από το Καστρί μας οδη- 600 (297-270/65 και 235 π.Χ.). Franke 1961, 59-
γούν στην άποψη ότι η κατοίκηση στην θέση αυτή 62 (ομάδα VII). αρ.κατ. 27 (κεφαλή Διός αρ./κε-
σταματά στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. και στη συνέχεια ραυνός, Α/Π). Βλ. Franke 1961, 131-132, πιν. 15-
η θέση εγκαταλείπεται. 16 (ομάδα Χ: 280/270-235 π.Χ.).
67 Mackay 1968. Gaebler 1935, πιν.ΧΙΙ, 21. SNG 72 αρ.κατ. 08, 76 βλ. SNG Thessaly – Euboea, 437-
Christomanos, πιν. 18, 338: ΓΑΙΟΥ/ΤΑΜΙΟΥ. 442 και 448 αντίστοιχα (3ος-2ος αι. π.Χ.).
Γκατζόλης 2010, 87 (168-166 π.Χ.). Τουράτσογλου 73 Βλ. Ποστόλακας 1868, 66 αρ. 677, πιν. Γ᾿. Gardner
1993, 21, υποσ. 17, πιν. VII, 3.
1981, 179, 86. SNG Thessaly – Illyricum, 381(μετά
το 167 π.Χ.).
68 SNG Thessaly – Illyricum, 52-55 (πριν το 342 π.Χ.).
Franke 1961, 101 (ομάδα IV: 360–330/325 π.Χ.), 74 Ο Οπ. του αρ.κατ. 72 είναι πολύ φθαρμένος και
πιν. 9, 19-2.
δεν διακρίνεται η επιγραφή.
69 Χάλκινα νομίσματα στον τύπο αυτόν αποδίδονται 75 SNG Christomanos, πιν. 36, 693-702 (338-300
σε εκδόσεις του Πύρρου των αρχών του 3ου αι. π.Χ.). Υπάρχουν και νομίσματα των Οπουντίων
π.Χ, αλλά και της Πανδοσίας του 2ου αι. π.Χ. (κυ- Λοκρών του 2ου αι. π.Χ. (196–146 π.Χ.) στον
ρίως το 168-148 π.Χ.). Ανάλογου τύπου χάλκινα ίδιο τύπο αλλά στον Οπ. υπάρχει μόνον το εθνι-
νομίσματα κόβει η Ηπειρωτική Συμμαχία ήδη από
κό ΟΠΟΥΝΤΙΩΝ. Βλ. SNG Christomanos, πιν. 36,
τον 4ο αι. π.Χ. (330/325 π.Χ.). Οι κοπές αυτές συ- 708.
νεχίζονται και κατά την διάρκεια του Κοινού των
Ηπειρωτών από τον 3ο έως και τον 1ο αι. π.Χ. Η 76 SNG Christomanos, πιν. 21, 390–392 (400–320
απόδοση των κοπών αυτών στηρίζεται στο διαφο- π.Χ.). Gardner 1981, πιν. VI, 11. SNG Thessaly
ρετικό εθνικό στον οπισθότυπο, Franke 1961, 107- – Illyricum, 137 (400-344 π.Χ.). SNG Thessaly –
108, πιν. 11,116 κε., πιν. 16, 136-137, πιν. 43, 45 Euboea, 110-117 (400-344 π.Χ.).
κ.ε.
77 SNG Christomanos, πιν. 23, 436-439. SNG
70 I) αρ.κατ. 01 Στην πρόσθια όψη η κεφαλή του Διός Thessaly – Illyricum, 230-233 (440-344 π.Χ.). SNG
είναι στραμμένη προς τα δεξιά, ενώ στην οπίσθια Thessaly – Euboea, 255 (424-405/4 π.Χ.).
αναγράφεται η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ/ΠΥΡΡΟΥ.
Για τον τύπο βλ. Franke 1961, 251, πιν. 54.2, 3, 5, 78 SNG Kipke, 851.
7, 9 και 55.11. Morkholm 1991, 84, εικ. 196 (νο- 79 SNG Kipke, 908.
μισματοκοπείο Πέλλας). SNG Christomanos, πιν.
31, 593-595 (295-272 π.Χ.). Liampi 1987, 2. 59. 80 Για την παρουσία ανάλογων νομισμάτων στην γει-
II) αρ.κατ. 45 Όμοιος εμπροσθότυπος με το πα- τονική Αιανή βλ. Μπουλακάκης 2000, κυρίως 46-
ραπάνω ενώ στον οπισθότυπο αναγράφεται πάνω 67. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2014.
από τον κεραυνό ΒΑ και κάτω το μονογράφημα
81 Για την νομισματική κυκλοφορία των χαλκών εκ-
του Πύρρου. Βλ. SNG Christomanos, πιν. 31, 596-
δόσεων στη Μακεδονία βλ. Γκατζόλης 2010.
597 (295–272 π.Χ.). ΙΙΙ) αρ.κατ. 14 Στην πρόσθια
όψη η κεφαλή του Διός είναι στραμμένη προς τα 82 Γκατζόλης 2012, 384.
121
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
The Jewellery
Κ. Papazoglou
T he excavation at Kastri has brought to light fifteen metal
finger rings, whole or partly preserved, of which nine are
made of iron (Cat.n. 4-12), four of bronze (Cat.n. 13-16) and two
of silver (Cat.n. 2 and 3) and also one glass ringstone (Cat.n. 17).
In addition, a very deformed gold earring (Cat.n. 1) with a lion
head decoration comprises the only example uncovered so far
of jewellery made of gold.
Most of them were found in the temple, the area around it and
in the portico, but there is not yet certain evidence that they
where dedications to the deity of the sanctuary.
The majority of the finger rings are made of iron (Cat.n. 4-12),
which could refer to their relation to certain religious rituals.
Two of the iron rings found at Kastri carry engraved gemstones.
The best preserved (Cat.n. 4) depicts the head of a young Pan,
whereas the depiction on the other (Cat.n. 5) cannot be iden-
tified. The iron ring (Cat.n. 6) is the only one that despite the
corrosion still preserves an engraved bezel: a woman dancing,
probably representing a Maenad.
The copper alloy rings (Cat.n. 13-16) are all of the same type,
well preserved and with smooth plates. There is, though one ex-
ception, one of them (Cat.n. 13), which carries the inscription:
ΕΡΑΜΑ / Ι ΜΕΓΑ and was probably offered as a gift.
The silver rings (Cat.n. 2, 3) are particularly interesting not only
because of their valuable material, but also because of their
shapes which differ from the rings made of iron and bronze. On
both of them the signs of wear are obvious, while one of them
(Cat.n. 2) has an engraved star with eight rays.
122
τα κοσμηματα – κ. παπαζογλου
Τα Κοσμήματα
Κ. Παπαζογλου
Η έρευνα στο Καστρί έχει αποκαλύψει ένα ενδιαφέρον σύ-
νολο κοσμημάτων. Πρόκειται για ένα χρυσό ενώτιο (αρ.
κατ. 1), ένα γυάλινο δακτυλιόλιθο (αρ. κατ.17) και δεκαπέντε
δαχτυλίδια: δύο αργυρά (αρ. κατ 2-3), εννέα σιδερένια (αρ.
κατ. 4-12) και τέσσερα χάλκινα (αρ. κατ. 13-16). Το χρυσό ενώ-
τιο (αρ. κατ.1), παραμορφωμένο σε μεγάλο βαθμό φέρει λεο-
ντοκεφαλή με διακοσμητικά μοτίβα.
Ο γυάλινος δαχτυλιόλιθος (αρ. κατ. 17) διατηρεί ίχνη διάβρω-
σης από την σφενδόνη στην οποία ήταν προσαρτημένος και
πιθανώς θα έφερε εγχάρακτη παράσταση.
Τα περισσότερα δαχτυλίδια είναι σιδερένια και γι’ αυτό έντο-
να διαβρωμένα. Ωστόσο ένα από αυτά (αρ. κατ. 6) διατηρεί
ακόμα εγχάρακτη παράσταση Μαινάδας που θα λειτουργούσε
ως σφραγίδα. Επιπλέον, δύο από τα σιδερένια δαχτυλίδια φέ-
ρουν σφραγιδόλιθους με την μορφή νεαρού αγένειου Πάνα
(αρ. κατ. 4) και με αδιάγνωστη παράσταση (αρ. κατ. 5).
Τα χάλκινα δαχτυλίδια έχουν λεία σφενδόνη χωρίς διακόσμη-
ση και μόνο ένα από αυτά (αρ. κατ. 13) φέρει την εγχάρακτη
επιγραφή ΕΡΑΜΑ / Ι ΜΕΓΑ.
Τέλος, τα αργυρά δαχτυλίδια διαφέρουν ως προς το σχήμα
από τα σιδερένια και τα χάλκινα και το ένα φέρει εγχάρακτο
οκτάκτινο αστέρι (αρ. κατ. 2).
Τα περισσότερα κοσμήματα βρέθηκαν στην περιοχή του ιε-
ρού και της στοάς εγείροντας ερωτήματα σχετικά με τον ανα-
θηματικό τους χαρακτήρα και τον πιθανό ρόλο τους, ως αντι-
κείμενα που σχετίζονται με την λατρεία, όσον αφορά κυρίως
στα σιδερένια δαχτυλίδια.
123
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 1. Το χρυσό ενώτιο με τη λεοντοκεφαλή βρέθηκε
έντονα παραμορφωμένο
Fig. 1. The gold earring with the lion head was found
deformed
124
Η ανασκαφική έρευνα στα οικοδομικά λείψανα στο Κα-
στρί1 έφερε στο φως ένα χρυσό ενώτιο, καθώς και συ-
νολικά δεκαπέντε δαχτυλίδια, ακέραια ή αποσπασματικά
σωζόμενα: εννέα σιδερένια, από τα οποία τα δύο φέρουν έν-
θετο σφραγιδόλιθο, τέσσερα χάλκινα, δύο αργυρά και ένα
γυάλινο δακτυλιόλιθο.2
Στο εσωτερικό του Ναού βρέθηκαν δύο σιδερένια δαχτυλί-
δια, στο επιφανειακό στρώμα του πρόναου (αρ.κατ. 11) και
στο ΝΔ τμήμα του σηκού, κάτω από το στρώμα με τις κε-
ράμους (αρ. κατ 12). Στα ΒΔ του ναού εντοπίστηκε σιδερέ-
νιο δαχτυλίδι (αρ.κατ. 10), κατά την αποκάλυψη του τοίχου,
ενώ σε επιφανειακά στρώματα Β και ΒΔ του ναού ένα χάλκι-
νο δαχτυλίδι (αρ.κατ. 14) και ο γυάλινος δακτυλιόλιθος (αρ.
κατ. 17), αντίστοιχα.
Στη Δωρική Στοά βρέθηκαν ακόμα τέσσερα δαχτυλίδια, και
συγκεκριμένα ένα αργυρό, στο θεμέλιο του ανατολικού τοί-
χου (αρ.κατ. 3) και τρία σιδερένια, στο ύψος του βράχου (αρ.
κατ. 5), στο δυτικό πέρας της στοάς (αρ.κατ. 9) και βόρεια
του θεμελίου της (αρ.κατ. 6).
Η έρευνα του στρώματος κεράμων στο Κεντρικό Κτήριο, που
βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της πλατείας απέδωσε το
χρυσό ενώτιο (αρ.κατ. 1), ένα σιδερένιο δαχτυλίδι (αρ.κατ. 7),
και στο Ανατολικό Κτήριο τη χάλκινη σφενδόνη (αρ.κατ. 16).
Κατά την απομάκρυνση χωμάτινου όγκου3 ΝΔ της στοάς βρέ-
θηκαν το σιδερένιο δαχτυλίδι με σφραγιδόλιθο (αρ.κατ. 4),4
ένα αργυρό δαχτυλίδι (αρ.κατ. 2)5 και ένα χάλκινο (αρ.κατ.
8) και σε αντίστοιχη συσσώρευση χωμάτων βόρεια της στοάς
βρέθηκε το χάλκινο ενεπίγραφο δαχτυλίδι (αρ.κατ. 13).6 Τέ-
λος, από το κατώτερο πλάτωμα, όπου βρίσκεται η ανατολική
πύλη, προήλθε ακόμα ένα χάλκινο δαχτυλίδι (αρ.κατ. 15).
τα κοσμηματα – κ. παπαζογλου
Η ανάθεση κοσμημάτων, ήταν συνηθισμένο φαινόμενο στα
αρχαία ιερά, όπως μαρτυρείται από τους καταλόγους ανα-
θημάτων και από τα ευρήματα των ιερών.7 Ωστόσο, ο χαρα-
κτηρισμός των κοσμημάτων από το ιερό στη θέση Καστρί ως
αναθήματα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί ανασκαφικά, καθώς
δε βρέθηκαν συγκεντρωμένα σε χώρο του ναού ή σε απο-
θέτη. Δαχτυλίδια εντοπίστηκαν σε όλα σχεδόν τα κτήρια της
ακρόπολης, με μεγαλύτερη συγκέντρωση στο Ναό και στο
χώρο γύρω από το Ναό αλλά και στη Στοά. Πολλά από αυτά
βρέθηκαν σε επιφανειακά στρώματα, κάτι που σχετίζεται, πι-
θανώς, με την καταστροφή και τη λεηλασία του ιερού κατά
την αρχαιότητα αλλά και τη σύγχρονη εποχή.
Επιπλέον, η τυπολογία των δαχτυλιδιών δεν είναι στοιχείο
που βοηθάει στην αναγνώρισή τους ως αναθήματα. Τα κο-
σμήματα αποτελούσαν κατά κανόνα ιδιοκτησία του αναθέτη
και δεν αγοράζονταν με στόχο την ανάθεση. Σε αυτή την πε-
ρίπτωση δε διαφέρουν στιλιστικά ή ως προς το θέμα της πα-
ράστασης από τα απλά, καθημερινής χρήσης κοσμήματα.8
Εικ. 2. Λεπτομέρεια της διακόσμησης στο πίσω μέρος
Όταν όμως ο κάτοχος κατέχει σημαντική θέση στην πολιτι- της λεοντοκεφαλής
κή ή θρησκευτική ζωή, τα κοσμήματα εμπεριέχουν πιθανώς
Fig. 2. Detail of the decoration on the back of the lion
συμβολισμούς, συνδεδεμένους με τη λατρεία ή το πολιτικό head
αξίωμα του.
Το ενώτιο που βρέθηκε στο ιερό είναι σε μεγάλο βαθμό παρα- ενωτιο
μορφωμένο. Προέρχεται από το Κεντρικό Κτήριο και ανήκει
στον τύπο των ενωτίων με κρίκο που απολήγει σε λεοντοκε-
φαλή.9 Ο κρίκος του ενωτίου αποτελείται από ένα κυλινδρικό
στέλεχος γύρω από το οποίο περιελίσσονται τρεις ταινίες. (εικ.
1) Το παχύτερο άκρο του κρίκου εισχωρεί σε ένα κύλινδρο που
απολήγει σε λεοντοκεφαλή με ένα κρίκο στο στόμα. Ο κύλινδρος
διακοσμείται με σπείρες και τριγωνικά μοτίβα, κατασκευασμέ-
να από χρυσό σύρμα. (εικ. 2) Το άλλο άκρο δε σώζεται αλλά
θα έφερε διαμορφωμένο στέλεχος που θα ήταν προσαρτημέ-
νο στον κρίκο. Όταν θα φορούσαν το ενώτιο, η λεοντοκεφα-
λή θα ήταν τοποθετημένη μπροστά στο λοβό και θα κοιτούσε
προς τα πάνω, έτσι θα ήταν ορατά και τα διακοσμητικά μοτίβα.
Ο τύπος αυτός είναι αρκετά διαδεδομένος κατά τον 4ο και 3ο
αι. π.Χ. και συναντάται με διάφορες παραλλαγές με πιο απλό
ή πιο σύνθετο κυκλικό στέλεχος10 αλλά και χωρίς κρίκο στο
στόμα της λεοντοκεφαλής.11
125
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
ΤΑ δαχτυλιδια
Εικ. 3. Ένα οκτάκτινο αστέρι είναι η
εγχάρακτη διακόσμηση στη σφενδόνη
ενός από τα αργυρά δαχτυλίδια
Fig. 3. A star with eight rays is the
engraved decoration on one of the
silver rings
126
Στην πλειονότητα τους τα σιδερένια και χάλκινα δαχτυλίδια από το Καστρί
αποτελούνται από ένα απλό δακτύλιο, ημικυκλικής διατομής (με επίπεδη
την εσωτερική επιφάνεια και κυρτή την εξωτερική) και από μια ωοειδή ή
κυκλική σφενδόνη, σχήματα συνηθισμένα στα ελληνιστικά χρόνια αλλά
που συναντώνται ήδη από τα κλασικά.12 Τα σχήματα των αργυρών δαχτυ-
λιδιών διαφοροποιούνται από τα υπόλοιπα, καθώς ο δακτύλιος τους είναι
πλατύς και ταινιωτός.
Τα δαχτυλίδια από το Καστρί παρουσιάζουν, όσον αφορά στη διαμόρφω-
ση και διακόσμηση της σφενδόνης, μια ενδιαφέρουσα ποικιλία, που αντα-
ποκρίνεται στους διάφορους, γνωστούς κατά την ελληνιστική περίοδο, τύ-
πους: η σφενδόνη είναι είτε διαμορφωμένη στο μέταλλο του δακτυλίου,
απλή ή με εγχάρακτο διάκοσμο, είτε φέρει ένθετο ημιπολύτιμο λίθο. Στα
χάλκινα δαχτυλίδια η σφενδόνη είναι απλή, επίπεδη και αρκετά λεία χω-
ρίς διακόσμηση και μόνο ένα (αρ.κατ. 13) φέρει εγχάρακτη επιγραφή. Η
σφενδόνη των σιδερένιων δαχτυλιδιών είναι έντονα διαβρωμένη και γι’
αυτό δεν είναι σαφές αν φέρουν διακόσμηση. Μόνο σε ένα από αυτά (αρ.
κατ. 6) συναντάται εγχάρακτη παράσταση που λειτουργούσε ως σφραγίδα.
Εγχάρακτο διάκοσμο παρουσιάζει, επίσης, ένα αργυρό δαχτυλίδι (αρ.
κατ. 2), πρόκειται για ένα οκτάκτινο αστέρι. Τέλος, ένθετους δακτυλιό-
λιθους συναντάμε μόνο σε δύο σιδερένια δαχτυλίδια. Χρησιμοποιήθηκε
ορεία κρύσταλλος (αρ.κατ. 5) και ένας δίχρωμος λίθος (αρ.κατ. 4), και φέ-
ρουν εγχάρακτες παραστάσεις, που θα χρησίμευαν ως σφραγιδόλιθοι.13
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η πλειονότητα των δαχτυλιδιών
που βρέθηκαν στην ανασκαφή στο Καστρί είναι σιδερένια, στοιχείο που
πιθανώς επιτρέπει να εξεταστεί ο ρόλος τους ως αντικείμενα που συνδέο-
νται άμεσα με την λατρεία. Ας σημειωθεί ότι οι συμμετέχοντες στη λατρεία
της «Μεγάλης Μητέρας» στη Σαμοθράκη φορούσαν σιδερένια δαχτυλί-
δια κατά τη διάρκεια των τελετών. Υπήρχε η πεποίθηση ότι η δύναμη της
θεάς βρισκόταν στους λίθους και ειδικά στους μαγνητόλιθους του σιδή-
ρου. Έτσι, οι μύστες φορούσαν σιδερένια δαχτυλίδια, πιθανόν μαγνητι-
σμένα από φυσικό μαγνητίτη, για να τους μεταδίδεται η δύναμη της θεάς
αλλά και για να τους προστατεύει ακόμα κι όταν έφευγαν από το ιερό.
Ένα τέτοιο δαχτυλίδι βρέθηκε στο χώρο του ιερού στη Σαμοθράκη ενώ
ένα δεύτερο τάφο, γεγονός που ενισχύει τη σημασία του για τον μύστη.14
Ένα αντίστοιχο δαχτυλίδι-σύμβολο μύησης ή αξιώματος στα ορφικά μυ-
στήρια βρέθηκε σε τάφο του 4ου αι. π.Χ., στην αρχαία Πύδνα.15
Από τα δαχτυλίδια που βρέθηκαν στην ανασκαφή της Ακρόπολης στο Κα-
στρί παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα αργυρά (αρ.κατ. 2 και 3), τα
σιδερένια με ένθετους σφραγιδόλιθους (αρ.κατ. 4 και 5),16 το σιδερένιο με
τα κοσμηματα – κ. παπαζογλου
εγχάρακτη παράσταση (αρ.κατ. 6) και το ενεπίγραφο χάλκι- Εικ. 4. (αριστερά) Μικρές αβαθείς χαράξεις στην
επιφάνεια του αργυρού δαχτυλιδιού είναι, πιθανώς,
νο (αρ.κατ. 13).
αποτέλεσμα καθημερινής χρήσης
Τα δύο αργυρά δαχτυλίδια βρέθηκαν στην περιοχή της Δω- Fig. 4. (left) Small engravings on the surface of the
ρικής Στοάς. Το εγχάρακτο αργυρό δαχτυλίδι (αρ.κατ. 2) silver ring are, probably, the result of everyday use
εντοπίστηκε κατά την απομάκρυνση χωμάτων ΝΔ της Στοάς.
Εικ. 5. (κέντρο) Κεφαλή νεαρού Πάνα κοσμεί τον
Στη σφενδόνη του, που είναι μια κυκλική και επίπεδη, εί- σφραγιδόλιθο σιδερένιου δαχτυλιδιού. Διακρίνονται
ναι χαραγμένο ένα οκτάκτινο αστέρι με τετράγωνη στιγμή τα δύο μικρά κέρατα και η αιχμηρή απόληξη του
στο κέντρο. (εικ. 3) Πιθανώς να χρησίμευε ως σφραγίδα. Το αυτιού
δεύτερο αργυρό δαχτυλίδι (αρ.κατ. 3) (εικ.4) βρέθηκε στη Fig. 5. (center) The head of a young Pan is the
στοά και σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, αν και έχει χά- depiction on the gemstone of an iron ring. Two small
horns and a pointed ear can be seen
σει ελαφρώς το σχήμα του. Στην εξωτερική επιφάνεια και
των δύο δαχτυλιδιών διακρίνονται αβαθείς εγχαράξεις, ίσως Εικ. 6. (δεξιά) Ο λίθος που φέρει την εγχάρακτη
αποτέλεσμα της καθημερινής χρήσης τους. κεφαλή του Πάνα είναι δίχρωμος: καφέ στην άνω
επιφάνεια και γαλάζιος στην κάτω
Το σιδερένιο δαχτυλίδι με αρ.κατ. 4 προήλθε, πιθανώς, από
Fig. 6. (right) The gemstone with the engraved
την περιοχή δυτικά του Ναού.17 Ο κρίκος και ο λίθος διατη- depiction of Pan has two colours: brown and light
ρούνται σε καλή κατάσταση (εικ. 5). Ο λίθος είναι δίχρωμος, blue
το τμήμα που ακουμπά στο μέταλλο είναι γαλάζιο και η άνω
επιφάνεια καφέ (εικ. 6). Φαίνεται ότι κόπηκε και να χρησι-
μοποιήθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε η ιδιαίτερη διχρωμία να
λειτουργεί διακοσμητικά, καθώς το γαλάζιο τμήμα πλαισιώ-
νει περιμετρικά την καφέ επιφάνεια που φέρει και την παρά-
σταση. Ο σφραγιδόλιθος φέρει παράσταση κεφαλής νέου,
αγένειου άνδρα στραμμένου προς τα αριστερά. Ο νέος έχει
σαρκώδη χείλη, μεγάλα μάτια και έντονες παρειές. Τα μαλ-
λιά του είναι κοντά και σχηματίζουν ένα είδος στεφανιού
που πλαισιώνει το μέτωπο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιά-
ζει το αυτί, το οποίο είναι μεγάλο και έχει αιχμηρή απόληξη.
Δύο μικρές κυκλικές εσοχές στο άνω τμήμα του κεφαλιού,
πάνω από τα μαλλιά, φαίνεται να διαμορφώνουν δύο μικρά Εικ. 7. Σφραγιδόλιθος από ορεία κρύσταλλο με
αδιάγνωστη παράσταση
κέρατα. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά οδηγούν σε μια πιθα-
νή ταύτιση με τον Πάνα.18 Fig. 7. Engraved gemstone with unidentified depiction
127
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Ο τύπος του νέου, αγένειου Πάνα είναι συνηθισμένος στην
ελληνιστική εικονογραφία και ιδιαίτερα στη Μακεδονία.19 Ο
θεός αποβάλλει τα έντονα τραγόμορφα χαρακτηριστικά και
αποκτά μια πιο «ανθρώπινη» όψη. Από την αρχική του εικό-
να διατηρούνται μόνο τα μικρά κέρατα πάνω από το μέτω-
πο και τα μυτερά αυτιά. Με αυτά τα γνωρίσματα αναγνωρί-
ζεται σε πώμα πήλινης πυξίδας του 2ου αι. π.Χ. από την Βέ-
ροια.20 Νωρίτερα χρονολογείται μαρμάρινο αγαλμάτιο από
την Πέλλα που συνδυάζει τις μορφές του Αλέξανδρου και
του Πάνα.21 Την σημασία του θέματος επιβεβαιώνει η σχετι-
κή εικονογραφία των τετραδράχμων του Αντιγόνου Γονατά,
που απέδωσε τη νικηφόρα έκβαση της μάχης κατά των Γαλα-
τών στη Λυσιμάχεια (277 π.Χ.) στον Πάνα, ο οποίος απεικο-
νίζεται και πάλι αγένειος και κερασφόρος.22
Το σιδερένιο δαχτυλίδι με αρ.κατ. 5 (εικ. 7) βρέθηκε στα
θεμέλια της Δωρικής Στοάς. Ο κρίκος του έχει παραμορφω-
θεί και έχει σπάσει σε δύο σημεία, αλλά διατηρεί ακόμα τον
σφραγιδόλιθό του από ορεία κρύσταλλο. Φέρει δυσδιάκριτη
εγχάρακτη παράσταση.
Το σιδερένιο δαχτυλίδι με αρ.κατ. 6 είναι το μοναδικό που
παρά τη διάβρωση της επιφάνειας του, διατηρεί εγχάρακτη πα-
ράσταση, η οποία θα χρησίμευε και ως σφραγίδα. Διακρίνε-
ται μια όρθια γυναικεία μορφή σε έντονη κίνηση. (εικ. 8). Η
κεφαλή δεν διακρίνεται με σαφήνεια, φαίνεται, ωστόσο, να
στρέφεται προς τα πάνω ή προς τα πίσω. Ο κορμός αποδίδε-
ται κατενώπιον, το αριστερό χέρι είναι λυγισμένο στον αγκώ-
να αλλά δεν διακρίνεται αν κρατάει κάποιο αντικείμενο. Από
το δεξί χέρι είναι ορατός μόνο ο βραχίονας. Η μορφή προ-
βάλλει το αριστερό πόδι, το οποίο είναι λυγισμένο και πατά-
ει στα δάχτυλα. Φορά μακρύ ένδυμα, πιθανώς ζωσμένο στο
Εικ. 8. Μαινάδα σε εκστατικό χορό κοσμεί τη
στήθος, που αγκαλιάζει το πόδι, διαγράφοντας την κίνηση
σφενδόνη σιδερένιου δαχτυλιδιού
του και ανεμίζοντας προς τα πίσω. Η έντονη κίνηση του σώ-
Fig. 8. Maenad into a state of ecstatic dance on the
ματος, η συστροφή του κορμού και το «τίναγμα» του κεφα-
plate of an iron ring
λιού προς τα πίσω επιτρέπουν την ταύτιση με Μαινάδα σε χο-
ρευτική κίνηση.
Ο τύπος των Μαινάδων23 σε εκστατικό χορό είναι πολύ κοι-
νός στην τέχνη του 5ου και 4ου αι. π.Χ. Εμφανίζονται συνή-
θως στο πλαίσιο μιας διονυσιακής σκηνής, όπως στον κρα-
128
τα κοσμηματα – κ. παπαζογλου
τήρα του Δερβενίου24 ή σε ερυθρόμορφες παραστάσεις.25 Η
μορφή της Μαινάδας που χορεύει συναντάται συχνά σε δα-
χτυλίδια του 5ου και 4ου αι.26 Οι Μαινάδες που απεικονίζο-
νται σε τελετουργική έκσταση κρατούν συνήθως θύρσο27 ή
σπανιότερα στεφάνι28, αρπάζουν ένα μικρό άγριο ζώο, συ-
χνά ελάφι,29 ή ένα παιδί,30 ενώ άλλες φορές απεικονίζονται
μαζί με φίδια.31 Τα χέρια της Μαινάδας δε σώζονται σε καλή
κατάσταση, πιθανώς στο αριστερό να κρατούσε θύρσο, ενώ
με το δεξί χέρι να κρατούσε το ένδυμά της.32
Από τα χάλκινα δαχτυλίδια ξεχωρίζει το μοναδικό ενεπίγρα-
φο (αρ.κατ. 13). Διακρίνεται σε δύο στίχους η επιγραφή:
ΕΡΑΜΑ | ΙΜΕΓΑ, ἒραμαι μέγα.33 (εικ. 9) Οι εγχάρακτες επι-
γραφές που συναντώνται σε δαχτυλίδια,34 αναφέρουν συχνά
το όνομα του καλλιτέχνη35 ή του ιδιοκτήτη.36 Σε άλλες περι-
πτώσεις η επιγραφή έχει αναθηματικό37 ή ταφικό38 χαρακτή-
ρα. Επίσης, μεγάλος αριθμός επιγραφών σε δαχτυλίδια δη-
λώνουν ότι αυτά ήταν δώρα39, όπως το χρυσό δαχτυλίδι με
την επιγραφή Κλείτᾳ δῶρον από τάφο στο Δερβένι 40 ή τα
δαχτυλίδια με την επιγραφή δῶρον από τάφους στην Όλυν-
θο (α’ μισό 4ου αι. π.Χ.)41 και στη Σίνδο (β’ τέταρτο 5ου αι.
π.Χ.).42 Το δαχτυλίδι με αρ.κατ. 13 ήταν προσωπικό αντικεί-
μενο και πιθανώς να είχε προσφερθεί και αυτό ως δώρο αν
κρίνουμε από το περιεχόμενο της επιγραφής που δηλώνει
έντονο συναίσθημα.43
Αν λάβουμε υπόψη την καταστροφή που υπέστη ο χώρος,
στην αρχαιότητα και στη σύγχρονη εποχή, ο αριθμός των
κοσμημάτων που βρέθηκαν στο ιερό στο Καστρί είναι αρκε- Εικ. 9. Η εγχάρακτη επιγραφή στη σφενδόνη χάλκινου
τά ικανοποιητικός. Η ποικιλία που παρουσιάζουν τόσο στο δαχτυλιδιού υποδηλώνει ότι, πιθανώς, να είχε
υλικό, όσο στη μορφή συνιστούν μια ισχυρή ένδειξη της προσφερθεί ως δώρο
σημασίας του ιερού. Ωστόσο, ακόμα και αν ο χαρακτήρας Fig. 9. The engraved inscription on the plate of a
copper ring suggests that it, might had been offered
όλων των δαχτυλιδιών είναι αναθηματικός, αυτό δεν απο-
as a gift
τελεί ισχυρή ένδειξη για το φύλο της θεότητας που λατρευ-
όταν στο ιερό καθώς τα κοσμήματα αφιερώνονταν κυρίως,
αλλά όχι αποκλειστικά, σε ιερά γυναικείων θεοτήτων.44 Σύμ-
φωνα με καταλόγους ιερών, κοσμήματα ανέθεταν συνήθως
οι γυναίκες αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που ο αναθέ-
της ήταν άντρας.
129
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα TA ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ
κος είναι ταινιωτός με πλάτος που αυξάνεται και διαμορφώνει
την ωοειδή σφενδόνη. Στην επιφάνεια διακρίνονται αβαθείς εγ-
χαράξεις.
1.  Μ2001/545 | χρυσό ενώτιο
Πρβλ.: Richter 1968, 134, m, Spier 1992, 48, αρ. 87-μόνο για το
σχήμα.
Προέλευση: Κεντρικό κτήριο (Ημερ.29/09/2001)
Διαστάσεις: Μέγιστο σωζ. μήκος: 0,019 μ., μέγιστο πάχος κρίκου:

ΧΡ Υ ΣΟ ΕΝΩΤ Ι Ο
0,003 μ., ύψος λεοντοκεφαλής: 0,011 μ., διάμετρος μικρού κρί- 4.  Μ2001/16 | σιδερένιο δαχτυλίδι
κου: 0,00035 μ. Προέλευση: Βρέθηκε κατά την απομάκρυνση χωμάτων, πιθανόν

ΣΙΔ Ε ΡΕ Ν ΙΑ Δ Α ΧΤ Υ ΛΙ ΔΙ Α
Περιγραφή: Το ενώτιο είναι έντονα παραμορφωμένο στον κρίκο από τον χώρο πίσω από τον ναό, στο δυτικό τμήμα του πλατώμα-
και στην λεοντοκεφαλή. Ο κρίκος αποτελείται ένα κυλινδρικό πυ- τος. (Ημερ. 08/06/2014).
ρήνα, γύρω από τον οποίο περιελίσσονται 3 ταινίες. Το ένα άκρο, Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου: 0,02 μ.. διαστάσεις σφενδόνης:
ελαφρώς παχύτερο, εισχωρεί σε κυλινδρικό στέλεχος που διακο- 0,01 χ 0,009 μ.
σμείται με 7 γλωσσωτά στοιχεία και 4 σπείρες. Σε αυτό προσαρ- Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιο. Ο κρίκος είναι επίπεδος εσω-
τήθηκε σφυρήλατη λεοντοκεφαλή. Στο στόμα της λεοντοκεφαλής τερικά, κυρτός εξωτερικά και γίνεται παχύτερος προς την ωοειδή
διατηρείται ακόμα ο μικρός κρίκος. Το άλλο άκρο του στριφτού σφενδόνη, η οποία φέρει ένθετο ωοειδή σφαγιδόλιθο. Ο σφρα-
στελέχους έχει σπάσει αλλά θα έφερε διαμορφωμένη απόληξη γιδόλιθος είναι δίχρωμος, γαλάζιος κάτω και καφέ στην σφρα-
που θα στερεωνόταν στον κρίκο. γιστική επιφάνεια. Διακρίνεται εγχάρακτη κεφαλή νεαρού Πάνα
Πρβλ: Higgins 1961, 161-164, Hoffmann, Davidson 1965, 106, προς τα αριστερά.
αρ.26, Marshall 1969, 191, αρ. 1771, Guzzo 1990, 256, Williams, Πρβλ: Για το σχήμα: Boardman 1970, 217, XVI.
Ogden 1994, 198, αρ.132. Για απεικονίσεις του Πάνα: LIMC VIII suppl., λ. Pan, 923-941
και VIII.2 634, αρ. 276, (Boardman J.), Walter 1980, 100-102,
2.  Μ2001/17 | αργυρό δαχτυλίδι
Laubscher 1985, 341-345, Marquardt 1995, 52-53, πιν. 8, αρ.2.,
Δρούγου, Τουράτσογλου 1998, 166, Πιν. 69, Π1210.
Προέλευση: Βρέθηκε κατά την απομάκρυνση των χωμάτων ΝΔ

ΑΡΓ ΥΡΑ Δ Α ΧΤ ΥΛ ΙΔ ΙΑ
της στοάς. Πιθανώς να προέρχεται από την περιοχή της Δωρικής
Στοάς, Β. του θεμελίου της. (Ημερ. 08/06/2001) 5.  Μ2001/547 | σιδερένιο δαχτυλίδι
Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου 0,019-0,022μ., πλάτος κρίκου: Προέλευση: Δωρική Στοά (Ημερ. 29/09/2001).
0,006-0,008μ., διαστάσεις σφενδόνης: 0,019 χ 0,021 μ. Διαστάσεις: Διαστάσεις σφραγιδόλιθου 0,005 χ 0,0065 μ.
Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιο. Ο κρίκος είναι ταινιωτός, με Περιγραφή: Ο κρίκος έχει παραμορφωθεί έντονα και έχει σπά-
λεία επιφάνεια και γίνεται πλατύτερος κοντά στη σφενδόνη. Η σει σε 2 σημεία. Είναι επίπεδος εσωτερικά και κυρτός εξωτερικα.
σφενδόνη έχει σχήμα σχεδόν κυκλικό και επίπεδη επιφάνεια με Η σφενδόνη είναι ωοειδής και φέρει ένθετο μικρό σφραγιδόλιθο
εγχάρακτο κόσμημα. Πρόκειται για οκτάκτινο αστέρι με στιγμή από ορεία κρύσταλλο, με δυσδιάκριτη εγχάρακτη παράσταση (πι-
στο κέντρο. θανόν κεφαλή προς δεξιά).
Πρβλ: κοντά στους τύπους Boardman 1970, 217, ΙΧ και XII Πρβλ: Boardman 1970, 217, XVI.

3.  Μ2001/246 | αργυρό δαχτυλίδι 6.  Μ2015/85 | σιδερένιο δαχτυλίδι

Προέλευση: Δωρική Στοά, αποκάλυψη θεμελίου αν. τοίχου. Προέλευση: Δωρική Στοά (Ημερ. 31/08/2015)
(Ημερ. 18/09/2001). Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου: 0,002μ., διαστάσεις σφενδόνης:
Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου 0,016 μ., πλάτος κρίκου 0,003 μ. 0,0019 χ 0,0018μ.
και πλάτος σφενδόνης: 0,007 μ. Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιο αλλά με παραμορφωμένο δα-
Περιγραφή: Σώζεται ακέραιο με ένα μικρό σπάσιμο, αλλά έχει χτύλιο. Η σφενδόνη έχει ωοειδές σχήμα και φέρει εγχάρακτη πα-
παραμορφωθεί ελαφρά, χάνοντας το αρχικό του σχήμα. Ο κρί- ράσταση που θα χρησίμευε ως σφραγίδα. Διακρίνεται όρθια γυ-

130 131
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα TA ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ

ναικεία μορφή σε έντονη κίνηση. Είναι πιθανή μια ταύτιση με 10.  Μ2002/047 | σιδερένιο δαχτυλίδι
μαινάδα σε χορευτική κίνηση. Προέλευση: ΒΔ του ναού (Ημερ. 22/09/2002)
Πρβλ: Για το σχήμα: Richter 1968, 134 i, Boardman 1970, 217, ΙΧ. Διαστάσεις: Διαστάσεις σφενδόνης: 0,024 χ 0,022 μ., πάχος
Για απεικονίσεις Μαινάδων: LIMC VI, λ. Mainas, 340-341,( 0,002-3 μ..
Kossatz-Deissmann A.), LIMC VIII suppl., λ. Mainades, 780-803 Περιγραφή: Σώζεται μόνο η σχεδόν κυκλική σφενδόνη και πολύ
(Simon E.) Γιούρη 1978, 31-35, Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, μικρό τμήμα του κρίκου σιδερένιου δαχτυλιδιού. Η επιφάνεια εί-
70-72, Barr-Sharrar 2008, 122-148. ναι αρκετά διαβρωμένη και φέρει μικρές αποκρούσεις.
Για απεικονίσεις Μαινάδων σε δαχτυλίδια: Marshall 1968, 10, Πρβλ: Boardman 1970, 217, ΙΧ.
αρ.46, 14, αρ.64, 15, αρ.62, 198, αρ.1252, Boardman 1970, 297,
αρ. 684-685, Spier 1992, 34 αρ.52, 36 αρ.57
11.  Μ2009/013 | σιδερένιο δαχτυλίδι
Προέλευση: Ναός (Ημερ. 09/07/2009)
7.  Μ2000/095 | σιδερένιο δαχτυλίδι
Διαστάσεις: Διαστάσεις σφενδόνης: 0,02 χ 0,018 μ.
Προέλευση: Κεντρικό κτήριο (Ημερ.19/09/2000). Περιγραφή: Σώζεται μόνο η σφενδόνη με πολύ μικρό τμήμα του
Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου 0,021 μ., διαστάσεις σφενδόνης κρίκου. Έχει ωοειδές σχήμα, η επιφάνειά της είναι αρκετά δια-
0,017 χ 0,011 μ. βρωμένη και φέρει μικρές αποκρούσεις.
Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιος ο κρίκος, τετράγωνης διατο- Πρβλ : Boardman 1970, 217, ΙΧ.
μής, που γίνεται ελαφρά πλατύτερος κοντά στην ωοειδή σφενδό-
νη. Η επιφάνεια της σφενδόνης είναι αρκετά διαβρωμένη και φέ-
ρει μικρές αποκρούσεις. 12.  Μ2015/22 | σιδερένιο δαχτυλίδι
Πρβλ: Richter 1968, 134 i, Boardman 1970, 217, ΙΧ. Προέλευση: Ναός (Ημερ. 15/07/2015)
Διαστάσεις: Διαστάσεις σφενδόνης: 0,019 χ 0,011μ.
Περιγραφή: Σώζεται μόνο η ωοειδής σφενδόνη με πολύ μικρό
8.  Μ2001/57 | σιδερένιο δαχτυλίδι
τμήμα του κρίκου. Η επιφάνειά της είναι αρκετά διαβρωμένη και
Προέλευση: Βρέθηκε κατά την απομάκρυνση των συσσωρευμέ- φέρει μικρές αποκρούσεις.
νων χωμάτων ΝΔ της Δωρικής Στοάς. (Ημερ. 20/06/2001) Πρβλ: Boardman 1970, 217, ΙΙ.
Διαστάσεις: διάμετρος κρίκου 0,014-16 μ., διαστάσεις σφενδό-
νης: 0,012 χ 0,0080 μ.
Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιο. Ο κρίκος είναι επίπεδος εσω- 13.  Μ2015/79 | χάλκινο δαχτυλίδι
τερικά και ελαφρώς κυρτός εξωτερικά, αλλά με μικρές αποκρού- Προέλευση: Βρέθηκε κατά την απομάκρυνση συσσωρευμέ-

ΧΑ ΛΚΙ Ν Α ΔΑ ΚΤΥΛ ΙΔ ΙΑ
σεις και αρκετά διαβρωμένος. Το πλάτος του κρίκου αυξάνεται νων χωμάτων που προήλθαν από το εσωτερικό του ναού (Ημερ.
πριν την σφενδόνη. Η σφενδόνη έχει ωοειδές σχήμα και είναι 27/08/2015)
αρκετά διαβρωμένη. Διαστάσεις: Διαστάσεις σφενδόνης: 0,017 χ 0,019μ., Διάμετρος
Πρβλ: Richter 1968, 134 i, Boardman 1970, 217, IX. κρίκου: 0,02μ.
Περιγραφή: Σώζεται ακέραιο και σε καλή κατάσταση, με μικρές
αποκρούσεις στη σφενδόνη και στον κρίκο. Ο κρίκος έχει ημικυ-
9.  Μ2014/005 | σιδερένιο δαχτυλίδι
κλική διατομή. Η σφενδόνη είναι ωοειδής και φέρει εγχάρακτη
Προέλευση: Στοά (Ημερ. 08/07/2014). επιγραφή σε δύο στίχους : ΕΡΑΜΑ | ΙΜΕΓΑ, ἒραμαι μέγα.
Διαστάσεις: Διαστάσεις σφενδόνης: 0,021 χ 0,018 μ., διαμ. κρί- Πρβλ: Για το σχήμα: Boardman 1970, 217, IX. Για ενεπίγραφα
κου: 0,021 μ. δαχτυλίδια: Marshall 1968, xxviii-xxx και 99-112 και Guarducci
Περιγραφή: Σώζεται ακέραιο αλλά με έντονα παραμορφωμένο 2008, 437-439.
και διαβρωμένο κρίκο. Η σφενδόνη είναι ωοειδής και φέρει μι-
κρές αποκρούσεις.
Πρβλ: Boardman 1970, 217,ΙΧ.

132 133
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα TA ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ

14.  Μ2000/001 | χάλκινο δαχτυλίδι

Προέλευση: ΒΔ του Ναού (Ημερ. 04/09/2000).
Διαστάσεις: Διάμετρος κρίκου: 0,021 μ. Διαστάσεις σφενδόνης:
0,016 χ 0,012 μ.
Περιγραφή: Διατηρείται ακέραιο. Ο κρίκος είναι ωοειδούς διατο-
μής με μικρές αποκρούσεις. Φέρει ωοειδή σφενδόνη με επίπεδη
λεία επιφάνεια.
Πρβλ: Boardman 1970, 217, IX.

15.  Μ2008/014 | χάλκινο δαχτυλίδι

Προέλευση: Α’ πλάτωμα (ημερ. 11/07/2008).
Διαστάσεις: διάμετρος κρίκου: 0,014 μ. , διαστάσεις σφενδόνης:
0,013 χ 0,01 μ..
Περιγραφή: Σώζεται ακέραιο και σε καλή κατάσταση. Ο κρίκος
είναι κυκλικής διατομής και η σφενδόνη ωοειδής με επίπεδη,
λεία επιφάνεια.
Πρβλ: Boardman 1970, 217, IX.

16.  Μ2002/076 | χάλκινο δαχτυλίδι

Διαστάσεις: 0,011 χ 0,012 μ.
Προέλευση: Ανατολικό Κτήριο ( ημερ. 03/10/2002)
Περιγραφή: Χάλκινη, σχεδόν κυκλική σφενδόνη με λεία επιφά-
νεια. Φέρει μικρές αποκρούσεις, πιθανόν στα σημεία που ξεκι-
νούσε ο δακτύλιος.

17.  Δ2002/004 | γυάλινος δαχτυλιόλιθος

Διαστάσεις: 0,015 χ 0,012 μ.

ΔΑ ΧΤΥΛ Ι ΟΛΙ Θ ΟΣ
Προέλευση: Περιοχή Β. του ναού ( ημερ. 01/10/2002).
Περιγραφή: Δακτυλιόλιθος ωοειδούς σχήματος από μπλε γυαλί.
Η μικρότερη επιφάνεια θα προσαρτούνταν στην σφενδόνη. Φέ-
ρει διάβρωση μετάλλου από την επαφή με την σφενδόνη του δα-
χτυλιδιού. Η μεγαλύτερη επιφάνεια είναι διαβρωμένη, πιθανώς
να φέρει διακόσμηση, η οποία δεν είναι ευδιάκριτη.
Πρβλ: Boardman 1970, 210-211, Spier 1992, 145-146, αρ.405-
μόνο για το σχήμα.

134 135
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Βλ. εισαγωγικό κεφάλαιο.
2 Η συντήρηση και η φωτογράφηση των αντικειμέ-
νων έγιναν από τον συντηρητή της ανασκαφής
Αλέξανδρο Τσιόγκα.
3 Πρόκειται για περιοχή όπου συσσωρεύονταν τα
χώματα της ανασκαφικής περιόδου 2000.
4 Πιθανώς, τα χώματα να προήλθαν από την περιο-
χή δυτικά του ναού.
5 Εικάζεται ότι τα χώματα προήλθαν από την αποκά-
λυψη του βόρειου θεμελίου της Δωρικής Στοάς.
6 Τα χώματα προήλθαν από την ανασκαφή του 14 Cole 1984, 30, Hehmann 1998, 32-33.
2015 εντός του ναού.
7 Plantzos 1999, 12-17.
8 Phlipp 1981, 20.
9 Higgins 1961, 161-164, 2a, Πιν.47 c. Hoffmann,
Davidson 1965, 106, αρ.26, Marshall 1969, 191,
αρ. 1771, Guzzo 1990, 256, Williams, Ogden
1994, 198, αρ.132.
10 Guzzo 1990, 256.
11 Higgins 1961, 160-162, Μπέσιος, Τσιγαρίδα
2000, 194, εικ.12-13.
12 Τα περισσότερα χάλκινα και σιδερένια δαχτυλίδια
είναι κοντά στους τύπους ΙΧ και ΧΙ του Boardman
1970, 217. Για τα χαρακτηριστικά και την μορ-
φή των δαχτυλιδιών της ελληνιστικής περιό-
δου: Higgings 1961, 174, Richter 1968, 133-137,
136
Βoardman 1970, 359-365, Για τα υλικά και τις
τεχνικές κατασκευής Marshall 1968, xxx-xxxv,
Βoardman 1970,373-382.
13 Κατά την ελληνιστική περίοδο οι σφραγιδόλιθοι
προσαρμόζονταν σχεδόν αποκλειστικά σε δα-
χτυλίδια, σε αντίθεση με παλαιότερες περιόδους
που κρέμονταν από αλυσίδες ή προσαρμόζο-
νταν στον καρπό. Ως σφραγίδες χρησιμοποιού-
νταν και δαχτυλίδια από μέταλλο με εγχάρακτη
σφενδόνη. Για τους ενσφράγιστους σφραγιδόλι-
θους: Πλάντζος 1995, 213, Plantzos 1999, 12-17,
Gerring 2000.
15 Τσιγαρίδα 2012, 503-508. Πρόκειται για αργυρό
ενεπίγραφο δαχτυλίδι με χρυσά γράμματα και έν-
θετο χρυσό μηνίσκο.
16 Σε καταλόγους ιερών οι ενσφράγιστοι λίθοι κατα-
γράφονται ως «σφραγίς» αλλά δεν διευκρινίζεται
πάντα αν είναι προσαρτημένοι σε κάποιο δαχτυ-
λίδι. Όμως το θέμα της σφραγίδας συνήθως δεν
αναφέρεται. Στην καταλογογράφηση των δαχτυλι-
διών ως κύριο κριτήριο εμφανίζεται το μέταλλο,
αλλά σταδιακά παρατηρείται ένα αυξανόμενο εν-
διαφέρον και για τον λίθο.(Plantzos 1999, 12-17)
17 Το δαχτυλίδι βρέθηκε κατά την απομάκρυνση χω-
μάτων που προήλθαν, πιθανώς, από την περιοχή
πίσω από τον ναό, στα δυτικά του πλατώματος.
18 Στην ανασκαφή βρέθηκε ένα θραύσμα αγγείου με
ανάγλυφη μορφή πιθανώς Πανός (24/09/2001).
τα κοσμηματα – κ. παπαζογλου
19 Για την απεικόνιση και εξέλιξη του Πάνα: LIMC 32 Barr-Sharrar 2008, 140, εικ. 128, 143, εικ. 133.
VIII suppl., λ. Pan, 923-941 (Boardman J.), Walter
1980, 100-102, Marquardt 1995. 33 Liddell-Scott, λ. ἒραμαι, τ.2, 312: αγαπώ, επιθυμώ
έντονα κάποιον ή κάτι.
20 Δρούγου, Τουράτσογλου 1998, 166, Πιν. 69,
Π1210. 34 Για ενεπίγραφα δαχτυλίδια: Marshall 1968, xxviii-
xxx και 99-112 και Guarducci 2008, 437-439.
21 Marquardt 1995, 52-53, πιν. 8, αρ.2.
35 Marshall 1968, xxviii-xxix, Boardman 1970, 288,
22 Laubscher 1985, 341-345, LIMC VIII.2 suppl, αρ.468, Guarducci 2008, 437, 509.
634, αρ.276.
36 Boardman 1970, 195-196 και 287-288, αρ. 467,
23 Για την εικονογραφία των μαινάδων: LIMC VI, λ. Guarducci 2008, 437-8.
Mainas, 340-341,( Kossatz-Deissmann A.), LIMC
37 Marshall 1968, 104,αρ.619,
VIII suppl., λ. Mainades, 780-803 (Simon E.)
24 Γιούρη 1978, 31-35, Θέμελης, Τουράτσογλου 38 Marshall 1968, xxx, 103, αρ.602
1997, 70-72, Barr-Sharrar 2008, 122-148.
39 Marshall 1968, xxix, Guarducci 2008, 438-439.
25 Όπως σε ερυθρόμορφη πυξίδα: LIMC, VIII, 40 Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 128, αρ. Ζ9.
suppl., 785, αρ.28 (τέλος του 5ου αι. π.Χ.) και
πώματα ερυθρόμορφων λεκανίδων : LIMC, VIII, 41 Robinson 1941, 148-149, αρ.474, πιν. ΧΧVII.
suppl., 786, αρ.40,(β’ μισό 4ου αι. π.Χ.) 791, αρ.
103 (αρχές 4ου αι. π.Χ.) 42 Σίνδος 1985, 66-67, αρ.96 (Α. Δεσποίνη)
26 Marshall 1968, 10, αρ.46, 14, αρ.64, 15, αρ.62, 43 Ίσως αποτελούσε ερωτικό δώρο, όπως το ελλη-
198, αρ.1252, Boardman 1970, 297, αρ. 684- νιστικό χρυσό δαχτυλίδι που βρέθηκε σε τάφο
685, Spier 1992, 34 αρ.52, 36 αρ.57 στη νότια Ρωσία και φέρει την επιγραφή Ἑστιαῖος
Μαμμίαι (Ὁ Ἑστιαῖος στὴ Μαμμία) (Guarducci
27 LIMC, VIII, suppl., 786, αρ.40, Boardman 1970, 2008, 438-439). Δώρο ερωτικού χαρακτήρα απο-
297, αρ.684 και 685. τελούσε, πιθανόν και αργυρό δαχτυλίδι του 475-
480 π.Χ. με την επιγραφή ΚΑVE, που βρέθηκε σε
28 Marshall 1968, 15, αρ.72. τάφο νέου. (Μισαηλίδου-Δεσποτίδου κ.ά. 2014,
29 LIMC, VIII, suppl., 786, αρ.40, Barr-Sharrar 2008, 75, αρ.3 (Α. Μπιλούκα).)
140, εικ.128, 44 Philipp 1981, 19-22.
30 Γιούρη 1978, 24- 26, Barr-Sharrar 2008, 123-128.
31 Boardman 1970, 297, αρ.685, Spier 1992, 36,
αρ.57, Barr-Sharrar 2008, 123, 128,
137
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
The Clay Lamps
S. Drougou – Κ. Papazoglou
T he clay lamps –mostly fragments and very few intact or
nearly intactexamples- discovered until now in the ex-
cavation area at Kastri in Grevena are characteristic of their
time. They have been found in small numbers in the founda-
tions or floors and the destruction layer in the temple, the
stoa, the wall and the surrounding area. It is worthy of note
that most of these lamps are dated to the end of the 4th – be-
ginning of the 3rd century BC (cf. Cat. n.8). Still, there are ex-
amples of earlier types that belong to late 5th century BC (cf.
Cat. n.1, 14).In their majority, they correspond with the types
of lamps mostly found in Macedonia (cf. the clay lamps of Pel-
la, Drougou types ΠΛ2 and ΠΛ3). However those, the form of
which appears related to products of neighbouring regions,
exist as well.
The scant presence of late Hellenistic types of lamps should
be stressed though, despite the abundance of pottery from
the mid-2nd century BC in the same area, possibly the result
of the great disturbance of the destruction layers caused by
stone theft and illegal antiquities trade. This is an important
observation because the destruction of the acropolis is dated
to the mid-2nd century BC, based on the numismatic and pot-
tery material from the same area.
138
ΟΙ ΛΥΧΝΟΙ – Σ. Δρουγου | κ. παπαζογλου
Οι πύλινοι Λύχνοι
Σ. Δρουγου – Κ. Παπαζογλου
Ο ι πήλινοι λύχνοι –κυρίως θραύσματα και πολύ λίγοι ακέ-
ραιοι, ή σχεδόν ακέραιοι– που έχουν βρεθεί έως σήμε-
ρα στον χώρο της ανασκαφής στην ακρόπολη στο Καστρί Γρε-
βενών είναι χαρακτηριστικοί για την εποχή τους. Ο αριθμός
τους είναι μικρός και προέρχεται από τα θεμέλια ή τα δάπε-
δα και το στρώμα καταστροφής του Ναού, της Στοάς, του τεί-
χους και του χώρου που τους περιβάλλει. Αξίζει να σημειωθεί
ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους λύχνους χρονολογούνται
στον απερχόμενο 4ο αι.-αρχές 3ου π.Χ. (πρβλ. αρ.κατ. 8) χω-
ρίς να λείπουν και τα παραδείγματα πρωιμότερων τύπων με
καταγωγή από τον όψιμο 5ο αι. π.Χ (πρβλ. αρ.κατ. 1, 14). Αντα-
ποκρίνονται κατά πλειονότητα τους σε τύπους λύχνων που συ-
ναντώνται κατά κανόνα στη Μακεδονία (πρβλ. τους πήλινους
λύχνους της Πέλλας, Δρούγου τύποι ΠΛ2 και Πλ3), υπάρχουν
όμως και εκείνοι, των οποίων η μορφή φαίνονται συγγενικοί
προς την παραγωγή των γειτονικών χωρών, όπως της Θεσσα-
λίας και της Ηπείρου.
Αξίζει να υπογραμμιστεί η ελάχιστη παρουσία όψιμων ελληνι-
στικών τύπων λύχνων, μολονότι είναι άφθονη η κεραμική από
τα μέσα του 2ου π.Χ. στον ίδιο χώρο, εξ αιτίας πιθανώς της με-
γάλης διαταραχής των στρωμάτων καταστροφής, που προκά-
λεσαν στον χώρο η αρπαγή των λίθων και η αρχαιοκαπηλία.
Η παρατήρηση είναι σημαντική, επειδή στα μέσα του 2ου αι.
π.Χ. τοποθετείται η καταστροφή της ακρόπολης, όπως τεκμη-
ριώνεται από τα νομισματικά και τα κεραμικά ευρήματα του
ίδιου χώρου.
139
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 1. Πήλινος λύχνος αρ.κατ. 17
Fig. 1. Clay lamp cat.nr. 17
140
Α
πό τα θεμέλια των τοίχων και τα «δάπεδα» ή και τις
επιχώσεις των αρχαίων κτηρίων τους, αυτών που ερευ-
νήθηκαν έως σήμερα στην αρχαία ακρόπολη στο Καστρί
έχει προκύψει μόνο ένας μικρός σχετικά αριθμός πήλινων
λύχνων. Είναι βέβαιο ότι η παράνομη δραστηριότητα των
προηγούμενων δεκαετιών αποτελεί και την κυριότερη αι-
τία αυτού του μικρού αριθμού λύχνων και γενικά και όλων
των υπόλοιπων ευρημάτων.1 Παρ όλα αυτά και μολονότι το
δείγμα μας είναι πολύ περιορισμένο, τα μικρά αυτά πήλι-
να αντικείμενα φωτισμού προσφέρουν ορισμένες χρήσι-
μες πληροφορίες για τη χρονολόγηση και γενικά την ερ-
μηνεία του ανασκαπτόμενου χώρου.
Είναι αξιοσημείωτο ότι τα περισσότερα παραδείγματα προ-
έρχονται από την περιοχή του Ναού:2 o λύχνος αρ.κατ.17
(εικ. 1) εντοπίστηκε στο δάπεδο του –ή ό,τι έχει απομείνει
από αυτό– μαζί με το χάλκινο νόμισμα.3 Από την επίχωση
κάτω από το στρώμα των κεράμων της στέγης που εκάλυ-
ψαν το δάπεδο του ίδιου οικοδομήματος και διατηρήθηκε
σε ορισμένα σημεία προέρχονται επίσης οι λύχνοι αρ.κατ.
1 (εικ. 3) και 11. Στο επιφανειακό στρώμα της επίχωσης
του Ναού βρέθηκε ο λύχνος αρ.κατ. 2, όπως και εκείνοι
από την περιοχή δυτικά του ίδιου οικοδομήματος και μάλι-
στα από επιφανειακούς καθαρισμούς, οι λύχνοι αρ.κατ. 13
και 16. Οι λύχνοι αρ.κατ.8 (εικ. 2) και αρ.κατ.10 βρέθηκαν
έξω από τον Ναό στο ύψος του δυτικού τοίχου ή σε στρώμα
κεραμιδιών δυτικά αυτού.4
Από την περιοχή της μεγάλης, αλλά διαταραγμένης επίχω-
σης της βόρειας οικοδομικής γραμμής των θεμελίων της
ΟΙ ΛΥΧΝΟΙ – Σ. Δρουγου | κ. παπαζογλου
Εικ. 2. Πήλινος λύχνος αρ.κατ. 8
Δωρικής Στοάς προέρχεται το θραύσμα του μελαμβαφούς
Fig. 2. Clay lamp cat.nr. 8
λύχνου αρ.κατ. 3 όπως και τα δύο θραύσματα του αβαφούς
σφαιρικού λύχνου αρ.κατ. 8 (εικ. 2) και ο μυκτήρας του
ερυθροβαφούς λύχνου αρ.κατ. 14 (εικ. 4).
Η ανατολική πλευρά του μεγάλου πλατώματος της ακρό-
πολης με το μεγάλο κτηριακό συγκρότημα δεν κατέστη
δυνατόν να ερευνηθεί όσο θα έπρεπε, μολονότι οι ανα-
σκαφικές ενδείξεις, ιδιαιτέρως αυτές της Κεραμικής, ήσαν
πολύ ενθαρρυντικές.5 Από τα ευρήματα της περιοχής αυ-
τής προέρχεται το θραύσμα του μελαμβαφούς λύχνου
αρ.κατ. 5, πολύ καλό δείγμα των μελαμβαφών λύχνων του
4ου αι. π.Χ.
Μολονότι το δείγμα των λύχνων είναι μικρό και τα ανα-
σκαφικά δεδομένα του απαιτούν περαιτέρω προσεκτικό
έλεγχο, γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι τα μικρά αυτά σκεύη,
που έχουν προκύψει από την ανασκαφή της ακρόπολης
στο Καστρί, προσγράφονται στην πλειονότητα τους σε γνω-
στούς τύπους της χρονικής περιόδου από τα μέσα του 4ου
αι. π.Χ. έως και τις πρώτες δεκαετίες του 3ου αιώνα π.Χ.
και συγχρόνως αντιπροσωπεύουν βεβαίως την αντίστοιχη
παραγωγή της ευρύτερης χώρας.6 Στην μικρή αυτή ομάδα,
που στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει τα λείψανα των
δύο κτηρίων και της περιοχής τους καθώς και τμήμα του
τείχους της ακρόπολης, δεν αναγνωρίζεται ως σήμερα κα-
νένα όψιμο ελληνιστικό παράδειγμα, μολονότι σε πολλά
σημεία έχουν βρεθεί πλούσιες ομάδες ελληνιστικής κερα-
μικής στα ανώτερα ανασκαφικά στρώματα.
Εικ. 3. Πήλινος λύχνος αρ.κατ. 1
Στην ομάδα λύχνων φαίνεται ότι κυριαρχούν η όψιμη από-
Fig. 3. Clay lamp cat.nr. 1
δοση του παλιότερου ανοιχτού τύπου (Δρούγου ΠΛ1) και
141
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα ΟΙ ΛΥΧΝΟΙ – Σ. Δρουγου | κ. παπαζογλου

Εικ. 4. Πήλινος λύχνος αρ.κατ. 14

ο σφαιρικός τύπος (Δρούγου ΠΛ2 ),7 ακριβώς όπως παρατηρείται στις
Fig. 4. Clay lamp cat.nr. 14
περισσότερες αρχαίες θέσεις στον ευρύτερο βόρειο ελληνικού χώρο
του 4ου αι. π.Χ., όσες έχουν ερευνηθεί και έχουν αποδώσει ταφικά ή
οικιστικά σύνολα. Οι δύο αυτές μορφές-τύποι φαίνεται ότι κυριαρχούν
και ιδιαίτερα στο β΄ μισό του 4ου αι. με επικρατέστερους τελικά τους
σφαιρικούς μελαμβαφείς ή αβαφείς, οι οποίοι επιζούν ακόμη και στις
αρχές του 3ου αι. π.Χ.8 Οι ανοιχτοί λύχνοι του 4ου αι. π.Χ. θεωρούνται
ότι συνεχίζουν την παράδοση των απλούστερων του 5ου αι. με αρκε-
τές όμως παραλλαγές. Και οι δύο τύποι προέρχονται πιθανότατα από
Εικ. 5. Πήλινος λύχνος αρ.κατ. 13
Fig. 5. Clay lamp cat.nr. 13
τα αττικά κεραμικά εργαστήρια, όμως υιοθετήθηκαν από τα αντίστοιχα
εργαστήρια πολλών περιοχών στον επόμενο αιώνα. Σε σχέση με την
ευρεία αυτή διάδοση προκύπτει αμέσως για τα ευρήματα αυτά το ερώ-
τημα της αττικής ή της τοπικής παραγωγής τους, ερώτημα που ισχύει
βεβαίως και για τα παραδείγματα της ακρόπολης στο Καστρί. Ο λύ-
χνος αρ.κατ. 14 με την ευρεία οπή πλήρωσης, τον πολύ βραχύ μυκτήρα
και το επίχρισμα στο χρώμα του πηλού θα μπορούσε να χρονολογηθεί
ακόμη στις αρχές του 4ου αι. όμως φαίνεται ότι με βάση τα ανασκαφι-
κά δεδομένα χρησιμοποιείται ακόμη και στο β΄ μισό του ίδιου αιώνα
ως προϊόν μη αττικού εργαστηρίου . Το ίδιο πρέπει να ισχύει και για
τους λύχνους, όπως ο αρ.κατ. 1. Ο λύχνος αρ.κατ. 17 είναι ένα ξεχωρι-
στό παράδειγμα όψιμης παραλλαγής και προσαρμογής στο συρμό της
εποχής, την λαβή και το ωτίο, την μορφή του μυκτήρα κλπ, προφανώς
έργο τοπικού εργαστηρίου.9

142 143
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΗΛΙΝΩΝ ΛΥΧΝΩΝ*
*
Κατά τη σειρά του χρόνου της εύρεσης
1.  Σ1999/0047
Προέλευση: Καστρί, Ναός (Ημερ. 05.10.1999).(εικ. 3, σχέδιο)
Διαστάσεις: Ύψος: 0,024μ., μήκος: 0,071μ., διαμ. σώματος:
0,054μ., διαμ. βάσης: 0,034μ., διαμ. οπής πλήρωσης: 0,026μ.
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος. Διακρίνονται ελάχιστα ίχνη
καστανέρυθρου γανώματος (;). Στην επιφάνεια φέρει αρκετά ιζή-
ματα, μικρές αποκρούσεις και ρηγματώσεις του πηλού.
Περιγραφή: Ο λύχνος σώζεται σχεδόν ακέραιος. Έχει αποκρου-
στεί μικρό τμήμα του ώμου. Η βάση είναι δισκόμορφη και το
σώμα χαμηλό και κυλινδρικό με μεγάλη οπή πλήρωσης. Ο μυ-
κτήρας είναι πολύ βραχύς και πλατύς και φέρει ίχνη καύσης στην
απόληξή του και γύρω από την οπή καύσης.
Πρβλ.. Δρούγου 1992, αρ. 23-25 ( ΠΛ 1, όψιμη φάση, μέσα,
ή τέλος 4ου αι. π.Χ.). Αδάμ- Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη
2003,207-208, αρ. 173-178 Επίσης Howland 1952, τύπος 30Β,
πρβλ. πιν. 41.
Mέσα του 4ου αι. π.Χ., ή μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.
2.  Σ2000/183
Προέλευση: Καστρί, Ναός, (Ημερ. 14.10.2000)
Διαστάσεις: ύψος: 0,026μ., μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,053μ.
Υλικό: Πηλός ανοιχτόχρωμος ερυθρωπός με κατάλοιπα από το
φθαρμένο γάνωμα.
Περιγραφή: Σώζεται τμήμα από το σώμα λύχνου, αποτελείται από
2 όστρακα που συνανήκουν. Η επιφάνεια είναι αρκετά φθαρμένη
και φέρει ιζήματα. Το σώμα είναι κυλινδρικό και χαμηλό. Διακρί-
νεται τμήμα από το περιχείλωμα της οπής πλήρωσης. Η επιφάνεια
γύρω από την οπή πλήρωσης είναι επίπεδη.
Πρβλ. Howland 1958, αρ. 174, πιν. 6, 5ος αι.( ?). Δρούγου
1992,30-31 (ΠΛ1,όψιμη φάση του τύπου, τέλος 4ου αι. π.Χ.)
Δρούγου τύπος ΠΛ1 ( όψιμη φάση) .
3.  Σ2001/019
Προέλευση: Καστρί, από περισυλλογή στην περιοχή της Στοάς
(Ημερ. 08.09.2001)
Διαστ.: Μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,033μ., μέγιστο σωζόμενο
πλάτος: 0,026μ., μέγιστο σωζόμενο ύψος: 0,011μ.
144
οι λυχνοι – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ λυχνων
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος, στην εξωτερική επιφάνεια του
τοιχώματος μελανό γάνωμα και εσωτερικά ιζήματα.
Περιγραφή: Σώζεται μόνο μικρό τμήμα δισκόμορφης (δακτυλι-
ωτής?) βάσης.
4.  Σ2001/119
Προέλευση: Καστρί, Στοά, (Ημερ. 20.09.2001)
Διαστ.: Μέγιστο σωζόμενο ύψος: 0,028μ., πάχος τοιχώματος :
0,006μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός με ίχνη μελανού γανώματος στην εσω-
τερική επιφάνεια του τοιχώματος. Ίχνη καύσης.
Περιγραφή: Σώζεται μόνο μικρό τμήμα του σώματος και του περι-
χειλώματος της οπής πλήρωσης. Η επιφάνεια είναι αρκετά φθαρ-
μένη και φέρει ιζήματα. Το σώμα είναι σφαιρικό και την οπή πλή-
ρωσης περιβάλλει αβαθής αυλάκωση.
Πρβλ. Δρούγου 1992, αρ. 54 ή 53 (τύπος ΠΛ3, β΄ μισό του 4ου
αι. π.Χ. ή τέλος 4ου αι. π.Χ.). Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζανα-
βάρη 2003,207 αρ.κατ. 169. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης
2014, 169-170, αρ.κατ. 519,522 εικ.524 ( 4ος αι. π.Χ.). Επίσης
Howland 1958, τύπος 25Α, ή 25Β prime (β΄ μισό του 4ου-αρχές
του 3ου αι. π.Χ.).
Δρούγου τύπος ΠΛ3 (β΄μισό του 4ου αι. π.Χ.)
5.  Σ2002/068.1
Προέλευση: Καστρί, Ανατ. τομή 2002, (Ημερ. 03.10.2002)
ΔΙΑΣΤ.: μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,04μ., μέγιστο σωζόμενο πλά-
τος: 0,017μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρός, μελανό γάνωμα.
Περιγραφή: Σώζεται τμήμα από το σώμα μελαμβαφούς λύχνου.
Διατηρείται τμήμα από το χείλος της οπής πλήρωσης και περιμε-
τρική αυλάκωση.
Πρβλ. αρ.κατ. 2 ( Σ2000/183).
Δρούγου τύπος ΠΛ2.
6.  Σ2002/067.1
Προέλευση: Καστρί, Ανατ. τομή 2002, (Ημερ. 03/11/2002).
ΔΙΑΣΤ.: διάμ. βάσης: 0,053μ., μέγιστο σωζόμενο ύψος: 0,018μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, μελανό γάνωμα στην εσωτερική επιφά-
νεια του τοιχώματος.
Περιγραφή: Σώζεται το μεγαλύτερο μέρος της βάσης και πολύ μι-
κρό τμήμα της γένεσης του σώματος. Η βάση είναι δισκόμορφη
145
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
με ελαφρά κυρτή διατομή και πλατιά επιφάνεια έδρασης. Η μορ-
φή της βάσης αυτής μπορεί να συνδεθεί με τους ασκόμορφους
λύχνους. Φέρει αρκετές αποκρούσεις.
Πρβλ. Δρούγου 1993, 43 αρ.53 (για τη βάση).Howland 1958,
αρ. 412-414
Δρούγου τύπος ΠΛ2,Howland τύπος 29A, 29B (τέλος 4ου – α΄
μισό του 3ου αι. π.Χ.).
7.  Σ2005/35.1
Προέλευση: Καστρί, Ανατ. της Δυτικής πύλης, (Ημερ.:
19.09.2005).
Διαστάσεις: μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,033μ., μέγιστο σωζόμενο
πλάτος: 0,029μ., διάμετρος οπής: 0,012μ.
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος,με πολλές προσμίξεις και πο-
λύφθαρμένη επιφάνεια
Περιγραφή: Σώζεται μόνο ο μυκτήρας του λύχνου. Διακρίνονται
ίχνη καύσης στην εσωτερική επιφάνεια και στην απόληξη του μυ-
κτήρα, μπροστά από την οπή καύσης.
Πιθανώς τέλος 4ου αι.π.Χ.
8.  Σ2006/047
Προέλευση: Καστρί, Δυτ. του Ναού, (Ημερ. 19.09.2006)
(εικ. 2, σχέδιο)
ΔΙΑΣΤ.: διαμ. βάσης: 0,037μ., διαμ. σώματος: 0,058μ., διαμ.
οπής πληρώσεως: 0,021μ.
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος, ίχνη μελανού γανώματος
Περιγραφή: Σώζεται το σώμα πήλινου μελαμβαφούς λύχνου, χω-
ρίς τον μυκτήρα. Φέρει αποκρούσεις σε όλη την επιφάνεια. Η
βάση είναι δισκόμορφη και το σώμα σφαιρικό. Στον πυθμένα
υπάρχει μια μαστοειδής απόφυση. Η οπή πληρώσεως περιβάλ-
λεται από ένα πλαστικό δαχτυλίδι και μια αυλάκωση. Στο σημείο
όπου έσπασε ο μυκτήρας διακρίνονται ίχνη καύσης (;).
Πρβλ. Δρούγου 1992, αρ. 49, πιν 12, εικ. 4-5 (τύπος ΠΛ3, τέ-
λος 4ου αι. π. Χ). Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης 2014, αρ. 112
εικ. 132 (τάφος 92/9, τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π. Χ). Επίσης
Howland τύπος 25 Β και 25 Α prime (= Scheibler RSL 4).
Δρούγου τύπος ΠΛ3 ( β΄ μισό 4ου αι. π.Χ.)
9.  Σ2006/50
Προέλευση: Καστρί, Δυτ. του Ναού, (Ημερ. 19/09/2006).
Διαστ.: μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,029μ., μέγιστο σωζόμενο
πλάτος: 0,029μ.
146
οι λυχνοι – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ λυχνων
Υλικό: Πηλός ανοιχτόχρωμος φαιός, εσωτερικά και εξωτερικά με-
λανό γάνωμα, κατά τόπους καστανέρυθρο
Περιγραφή: Σώζεται τμήμα από έναν βραχύ με χοντρό τοίχωμα
μυκτήρα λύχνου.
Πρβλ. Δρούγου 1992, 36-38, πιν.3 (τέλος 4ου αι. π.Χ.), Αδάμ-Βε-
λένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη 2003,205 αρ. καταλόγου 157-159.
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης 2014, 168-169 αρ. 591 εικ. 583-
584 ( 4ος αι. π.Χ.)
Δρούγου τύπος ΠΛ2, όψιμη φάση .
10.  Σ2009/028.1
Προέλευση: Καστρί, Δυτ. του Ναού (Ημερ. 10.07.2009)
Διαστ.: μέγιστο σωζόμενο μήκος 0,044μ., μέγιστο σωζόμενο πλά-
τος: 0,029μ., μέγιστο σωζόμενο ύψος: 0,01μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, εσωτερικά και εξωτερικά μελανό γά-
νωμα, που διατηρείται σε καλή κατάσταση με λίγες αποκρούσεις.
Περιγραφή: Σώζεται μικρό τμήμα της δισκόμορφης βάσης. Στη
μετάβαση από τη βάση στο σώμα διαμορφώνεται περιμετρική αυ-
λάκωση.
Πρβλ. Δρούγου 1992,36-38 αρ.34,35 ( 4ου αι. π.Χ., τελευταίο τέ-
ταρτο του 4ου αι. π. Χ). Δρούγου 2012, 94-97. Blonde 2007 II 88-
89 type att. 2, 2 ( β΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.). Επίσης Scheibler
1976,26-29, πιν.21 αρ.102 ( γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.) ( τύπος
RSL 4).
Δρούγου τύπος ΠΛ2 (σφαιρικοί λύχνοι, όψιμη φάση ).
11.  Σ2009/088.1
Προέλευση: Καστρί, Ναός, (Ημερ. 22.07.2009).
ΔΙΑΣΤ.: μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,034μ., μέγιστο σωζόμενο
ύψος: 0,026μ.
Υλικό: Πηλός ανοιχτόχρωμος φαιός, εσωτερικά μελανό γάνωμα
με αρκετές αποκρούσεις, στην εξωτερική επιφάνεια αρκετά ιζή-
ματα.
Περιγραφή: Σώζεται μικρό τμήμα από το σώμα λύχνου (;). Εσω-
τερικά διατηρεί μελανό γάνωμα με αρκετές αποκρούσεις. Η εξω-
τερική επιφάνεια φέρει αρκετά ιζήματα.
Πρβλ. Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη 2003, 207 αρ. 173
(β΄ μισό 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ. Γενικά Δρούγου 2012, 96-97.
Δρούγου τύπος ΠΛ2, ή ΠΛ3 (?)
147
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
12.  Σ2009/017.1
Προέλευση: Καστρί, τείχος, (Ημερ. 08.07.2009).
ΔΙΑΣΤ.: μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,0 62μ., μέγιστο σωζόμενο
ύψος: 0,0 4μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, μελανό, κατά τόπους καστανέρυθρο
(κακή όπτηση), γάνωμα στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια
του τοιχώματος με πολλές αποκρούσεις .
Περιγραφή: Σώζεται τμήμα από βραχύ με χοντρά τοιχώματα μυ-
κτήρα (;) λύχνου.
Πρβλ. αρ. 4 (Σ2006/50), Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη,
2003, 203 αρ. καταλόγου 157,159. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμά-
της 2014, 169 αρ.κατ.112 εικ.131, αρ.κατ. 520 εικ. 524, αρ.κατ.
591 εικ. 583( 4ος αι. π.Χ.).
Δρούγου τύπος ΠΛ 2 (β΄μισό -τέλος 4ου αι. π.Χ.)
13.  Σ2009/003.1
Προέλευση: Καστρί, Δυτ. του Ναού, (Ημερ. 06.7.2009)
(εικ. 5, σχέδιο)
Διαστάσεις: μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,035μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό στιλπνό σε καλή κατά-
σταση στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια, αν και υπάρχουν
αρκετές αποκρούσεις.
Περιγραφή: Σώζεται μικρό τμήμα του σώματος και πολύ μικρό
τμήμα της βάσης μελαμβαφούς λύχνου. Το σώμα είναι σφαιρικό
με βάση πλατειά, δισκόμορφη .
Πρβλ. Καστρί,αρ. 4. Δρούγου 1992, αρ. 43-45 ( τύπος ΠΛ2,
β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.). Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη
2003, 205 αρ. 158,159 (β΄ μισό του 4ου- αρχές 3ου αι. π.Χ.).
Δρούγου 2012, 94- 97. Επίσης Howland 1958, αρ. 272 ( τύπος
25A, β΄ μισό του 4ου αι.- α΄ τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.).
Δρούγου τύπος ΠΛ2 (β` μισό τέταρτου αι. π.Χ.)
14.  Σ2009/073
Προέλευση: Καστρί, Στοά,τομή 2009/1, (Ημερ. 17.07.2009) (εικ.
4, σχέδιο)
Διαστάσεις: ύψος: 0,024μ., Μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,052μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα (επίχρισμα?) καστανέρυθρο
στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του τοιχώματος, με ιζή-
ματα.
Περιγραφή: Σώζεται μικρό τμήμα από το σώμα του λύχνου και
ο μυκτήρας του. Η επιφάνεια είναι αρκετά φθαρμένη. Το σώμα
φαίνεται πως ήταν χαμηλό και κυλινδρικό και η οπή πλήρωσης
148
οι λυχνοι – ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ λυχνων
πολύ μεγάλη. Ο μυκτήρας είναι πολύ μικρός με ωοειδή οπή και
λίγα ίχνη καύσης.
Πρβλ αρ. 2. Δρούγου 1972,30-31 αρ. κατ 15,16 (τύπος Πλ2, όψι-
μη παραλλαγή, β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.). Αδάμ-Βελένη, Πουλά-
κη, Τζαναβάρη 2003, 2007 αρ.164 ή 173.
Πιθανώς μέσα 4ου αι. π.Χ. με τυπολογική προέλευση από τύπους
του 5ου και αρχών 4ου αι. π.Χ.
15.  Σ2009/123.1
Προέλευση: Καστρί, Ναός, (Ημερ. 30.07.2009)
Διαστ.: Μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,035 μ., μέγιστο σωζόμενο
πλάτος: 0,028μ.
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος, γάνωμα μελανό, απολεπισμέ-
νο, με πολλά ιζήματα.
Περιγραφή: Σώζεται μόνο το κάτω μισό τμήμα από τον βραχύ και
πλατύ μυκτήρα πήλινου με πλατειά και καμπύλη απόληξη μελαμ-
βαφούς λύχνου.
Πρβλ. Κατά γενική ομοιότητα, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης
2014, αρ.κατ. 376, εικ.405 ( γ΄ τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.).
Πιθανώς τέλος 4ου –αρχές 3ου αι. π.Χ.
Δρούγου τύπος ΠΛ2
16.  Σ2009/077
Προέλευση: Καστρί, Δυτ.. του Ναού (Ημερ. 17.07.2009)
Διαστ.: Μέγιστο σωζόμενο ύψος: 0,0 11μ., μέγιστο σωζόμενο μή-
κος: 0,042μ.
Υλικό: Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό στιλπνό απολεπισμέ-
νο κατά τόπους
Διακρίνονται αρκετά ιζήματα σε όλη την επιφάνεια.
Περιγραφή: Σώζεται πολύ μικρό τμήμα της βάσης και του σώμα-
τος πήλινου μελαμβαφούς λύχνου. Η βάση είναι δισκόμορφη. Το
θραύσμα φέρει εσωτερικά και εξωτερικά μελανό στιλπνό γάνωμα,
απολεπισμένο κατά τόπους.
17.  Σ2014/055
Προέλευση: Καστρί, Ναός, (Ημερ. 03.11.2014) (εικ. 1, σχέδιο)
Διαστάσεις: ύψος: 0,03μ., μέγιστο σωζόμενο μήκος: 0,081μ.,
διαμ. σώματος: 0,056μ. διαμ. βάσης: 0,045μ.
ΥΛΙΚΟ : Πηλός ανοιχτόχρωμος πορτοκαλλόχρωμος, μελανό γά-
νωμα ?
Περιγραφή: Σώζεται σχεδόν ακέραιος, λείπει η χαρακτηριστική
λαβή και φέρει κατά τόπους μικρές αποκρούσεις. Το σώμα είναι
149
Καστρί Γρεβενών –Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
κυλινδρικό με μια ελαφρά κοίλη επιφάνεια έδρασης και μαστο-
ειδή απόφυση στο κέντρο. Μαστοειδής απόφυση διακρίνεται και
στο εσωτερικό. Η άνω επιφάνεια είναι επίπεδη, φέρει ένα μικρό
ωτίο με οπή και περιμετρικά της οπής πλήρωσης υπάρχει ένα υπε-
ρυψωμένο περιχείλωμα. Διακρίνεται η γένεση της λαβής στη δι-
αμετρικά αντίθετη θέση από αυτή του μυκτήρα. Ο μυκτήρας είναι
βραχύς και πλατύς.
Πρβλ. Howland 1958, αρ. 421 (τύπος 30Β, μέσα 4ου αι. π.Χ. – α΄
τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.),αρ. 423 (τύπος 30C, β΄μισό του 3ου αι.
π.Χ.). Λιλιμπάκη-Aκαμάτη, Ακαμάτης 2014,αρ 88,εικ. 109-110 (
η ταφή 92/8 χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.)
Δρούγου τύπος ΠΛ2, Howland τύπος 30Β
18.  Σ 2015/93
Προέλευση: Καστρί, Στοά, (Ημερ. 31/08/2015)
Διαστάσεις: μήκος: 0,037μ., μέγιστο σωζ. πλάτος : 0,038μ.
Υλικό: Πηλός πορτοκαλλόχρωμος, χωρίς γάνωμα (?)
Περιγραφή: Σώζεται μόνο ο βραχύς και πλατύς μυκτήρας του λύ-
χνου και μικρό τμήμα του περιχειλώματος της οπής πλήρωσης.
Πρβλ. Αρ.κατ.14, 15, 16, Δρούγου 1972, εικ. σχεδίων 1-3.
Δρούγου τύπος ΠΛ1 ή ΠΛ2
150
ΟΙ ΛΥΧΝΟΙ – Σ. Δρουγου | κ. παπαζογλου
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Τα σχέδια των λύχνων εκπόνησε ο Θ. Τηλιόπουλος, 5 Η ανασκαφική έρευνα στο ανατολικό τμήμα του
η συντήρηση και οι φωτογραφίες τους έγιναν από μεγάλου πλατώματος παραμένει ακόμη επιφανει-
τον Α. Τσιόγκα ακή. Τα οικοδομικά λείψανα στην περιοχή δεν δί-
νουν μία συγκεκριμένη εικόνα των κτηρίων που
1 Βλ. άνω, «Εισαγωγή» (Σ. Δρούγου) υπάρχουν εκεί, αλλά προσφέρουν μόνο την ένδει-
ξη ότι πρόκειται για μεγάλους χώρους που μπο-
2 Με την εξέλιξη της ανασκαφικής έρευνας και με
ρούν να χρονολογηθούν ακόμη και στον 4ο αι.
τα νέα ευρήματα στο ενδιαφέρον οικοδόμημα του
π.Χ. σύμφωνα με την κεραμική τους.
Ναού, όπως τα ποικίλα δαχτυλίδια κλπ., προκύ-
πτουν πολλά νέα στοιχεία για την αρχαία ακρό- 6 Βλ. Δρούγου 1992, 100-105. Δρούγου 2012, 88-
πολη. Βλ. κάτω κεφ. «Ο Ναός» (Σ. Δρούγου), 98. Μπάχλας, Σύρος 2014, 205-233. Βελένη-
«Κοσμήματα» (Κ. Παπάζογλου). Αδάμ, Πουλάκη, Τζαναβάρη 2003. Α. Τσόκα,
«Πήλινοι λύχνοι με ανάγλυφη διακόσμηση από
3 Ο συνδυασμός των πήλινων λύχνων με τα χάλκι-
τα Άβδηρα» στο Ζ’ Επιστημονική Συνάντηση για
να νομίσματα που έχουν βρεθεί στους ίδιους χώ-
την Ελληνιστική Κεραμική Αίγιον 2005, (Αθήνα
ρους της ακρόπολης επιβεβαιώνουν κατά τη δι-
2011), 833-842. Για τους λύχνους που φαίνεται
αδικασία της αρχαιολογικής ερμηνείας τις χρο-
ότι χρησιμοποιούνται συνήθως δυτικά και νό-
νολογήσεις, όπως προκύπτουν ως τώρα, μολονό-
τια της Πίνδου βλ. για τη Θεσσαλία ενδεικτικά,
τι δεν είναι ακόμη δυνατός ο σχηματισμός σαφών
Ε. Νικολάου, «Οι πήλινοι λύχνοι από το βόρειο
«κλειστών ανασκαφικών συνόλων», όπως απαι-
νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας», στο ΣΤ’
τείται από τις προϋποθέσεις της «αυστηρής» χρο-
Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική
νολόγησης. Βλ. κάτω κεφ. «Νομισματικές ενδεί-
Κεραμική, Βόλος 2000, Πρακτικά, (Αθήνα 2004),
ξεις» (Χρ. Καλλίνη). Επίσης βλ. Σ. Δρούγου, Ι.
89-109. Ε. Σερμπέτη et al., «Ελληνιστική κεραμι-
Τουράτσογλου, «Τα χρονολογημένα σύνολα κε-
κή από το νεκροταφείο των Οινιαδών» στην Η’
ραμικής από την Μακεδονία», Πρακτικά της Γ΄
Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική
Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική
Κεραμική, Ιωάννινα 2009, Πρακτικά, (Αθήνα
Κεραμική Θεσσαλονίκη 1990 (Αθήνα 1992) 128-
2014), 37-40.
137. Επίσης βλ. Δρούγου 2012, 88-90.
7 Δρούγου 1992, 29-44.
4 Στο στρώμα των κεραμιδιών μόνο σε ορισμέ-
να σημεία του εσωτερικού του Ναού απεφεύχθη 8 Βλ. υποσ. 7.
η αναμόχλευση των σύγχρονων «παρεμβάσεων»,
ώστε να είναι δυνατή μία σχετικά ασφαλέστερη 9 Είναι ακόμη πολύ νωρίς και επίσης δύσκολο να συ-
χρονολόγηση των συνευρυμάτων. Ωστόσο η σύ- ζητηθεί η παραγωγή των τοπικών εργαστηρίων, ωστό-
μπτωση των χρονολογήσεων νομισμάτων και λύ- σο τα αποτελέσματα στην αρχαία Μακεδονία και τη
χνων στις ίδιες χρονικές φάσεις δημιουργούν κα- Θεσσαλία και ενμέρει επιτρέπουν ανάλογες σκέ-
λές ενδείξεις. ψεις-υποθέσεις εργασίας, βλ. άνω υποσ. 6. Επίσης
Δρούγου, Τουράτσογλου 1998 (1980), 133-139.
151
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ – σ. δρουγου

Προστασία και ανάδειξη του χώρου

και της αρχαιολογικής έρευνας
στο Καστρί Γρεβενών
Σ. Δρουγου
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΣΠΑ 2013-2015
Αποκατάσταση του αρχαιολογικού χώρου Καστρί Δήμου Γρεβενών – κατασκευή
στεγάστρων προστασίας και επισκευή του εργαστηρίου της ανασκαφής
(Κωδ. MIS 380368).

ΦΟΡΕΙΣ
Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας. Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή (Κοζάνη)
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Επιτροπή Ερευνών
Υπουργείο Πολιτισμού – ΕΦΑ Γρεβενών

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ
Σ. Δρούγου, ομότιμη καθηγήτρια κλασσικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – Διευθύντρια της Ανασκαφής στο Καστρί

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ
Αρχαιολόγοι
Χρ. Καλλίνη, Α. Θάνος, Κ. Παπάζογλου, Σ. Γαρούφα
Αρχιτέκτονες
Ν. Χατζηδάκης, Ζ. Αλ Σαγιάχ
Μηχανικοί – Χημικοί
Χ. Κοιλανίτης, Ε. Σαλαμπασίδης, Ι. Παπαγιάννη, Μ. Στεφανίδου, Β. Πάχτα, Ζ.
Κονοπίση
Τοπογράφος
Ι. Γκάτζιος
Σχεδιαστής
Θ. Τηλιόπουλος
Συντηρητές
Ε. Ανδρέου, Β. Κανελλόπουλος, Α. Τσιόγκας
Φωτογράφοι – Φωτογραφίες
Φωτογραφικό αρχείο της ανασκαφής στο Καστρί
(+Κ. Τουτουντζίδης, Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Α. Τσιόγκας,
Κ. Παπάζογλου, Α. Θάνος)
Σ. Θεοδωρίδου, Η. Ποντίκας, Ι. Μπουτζούρογλου

152 153
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 1. Άποψη του χώρου της ανασκαφής από δυτικά
Fig. 1. View of the excavation area from the west
154
Η ανασκαφή, που πραγματοποίησε η αρχαιολο-
γική ομάδα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
της Θεσσαλονίκης με υπεύθυνη την ομότιμη σήμερα
καθηγήτρια Σ. Δρούγου στο Καστρί Γρεβενών, στο
ύψωμα ανάμεσα στα χωριά του Πολυνερίου και της
Αλατόπετρας, στις ανατολικές πλαγιές της Πίνδου,
απέδωσε στο τέλος του 20ου-αρχές του 21ου αιώ-
να, έναν νέον αρχαιολογικό χώρο με ενδιαφέροντα
οικοδομικά λείψανα και άλλα ευρήματα των κλασι-
κών και ελληνιστικών χρόνων. Πολύ γρήγορα διαπι-
στώθηκε ότι πρόκειται για την οχυρωμένη ακρόπολη
μιας άγνωστης πόλης στη χώρα των αρχαίων Τυμφαί-
ων, μιας περιοχής του βασιλείου της Μακεδονίας και
κατά διαστήματα και του βασιλείου της Ηπείρου. Ιδι-
αίτερο ενδιαφέρον αποκτά το γεγονός ότι στην ακρό-
πολη αυτή διαπιστώνονται τα λείψανα οικοδομημά-
των που πρέπει να αποδοθούν σε Ιερό.
Άμεση μέριμνα των αρχαιολόγων υπήρξε η προ-
στασία του χώρου και συνεπώς το πρώτο μέτρο που
έπρεπε να ληφθεί, αποδείχθηκε η κήρυξη του κα-
τάφυτου βράχου ως αρχαιολογικού χώρου, γεγο-
νός που πραγματοποιήθηκε το 2015. Πολύ γρήγορα
όμως διαπιστώθηκε ότι η κακή διατήρηση των αρχαί-
ων ερειπίων απαιτούσε προφανώς μεγαλύτερη φρο-
ντίδα και σοβαρά μέτρα προστασίας τους, απαίτηση
που οδήγησε τους ανασκαφείς να αναζητούν χρημα-
τοδοτικά μέσα ή προγράμματα για τον σκοπό αυτόν.
Άλλωστε η ανασκαφική δραστηριότητα και η βαθμι-
αία ερμηνευτική προσέγγιση τους αποκάλυψαν την
αρχαιολογική και ιστορική σημασία της αρχαίας
ακρόπολης, η οποία θα ήταν χρήσιμο να αναδειχθεί
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ – σ. δρουγου
και να αποδοθεί στην επιστημονική συζήτηση, αλλά βεβαίως και στο ευ- Εικ. 2. Ο xώρος της ανασκαφής από ΝΔ.
ρύτερο κοινό. Για όλους τους λόγους αυτούς οι αρχαιολόγοι της ομάδας με εικόνα της Πύλης στο πρώτο επίπεδο
και ο αρχιτέκτονας Ν. Χατζιδάκης εργάστηκαν πριν από χρόνια για ένα Fig. 2. The excavation area fom SW.
Image of west Gate on the first level
πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης των αρχαίων λειψάνων στην ακρό-
πολη στο Καστρί, το οποίο υποβλήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού και
εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Συγχρόνως ανα-
ζητήθηκε η απαραίτητη οικονομική υποστήριξη για την υλοποίηση του
προγράμματος στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (Ενδιάμεση Δια-
χειριστική Αρχή) με φορέα υλοποίησης το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης και τον Ειδικό Λογαριασμό του, γεγονός που επιτεύχθη-
κε στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων (ΕΣΠΑ). Φυσικά ο τε-
λικός αποδέκτης του έργου είναι το Υπουργείο Πολιτισμού με στόχο τη
σύγχρονη κοινωνία.
Τα δεδομένα, τα οποία έχουν προκύψει από τη σχετικά σύντομη σε χρό-
νο ανασκαφή προδίδουν έναν ενδιαφέροντα χώρο με πολλές υποσχέ-
σεις για το μέλλον τόσο για την αρχαιολογική- ιστορική έρευνα, όσο και
για την δημιουργία ενός σημαντικού αρχαιολογικού χώρου στην περιο-
χή της Δυτ. Μακεδονίας. Στο στενότερο κύκλο της αρχαιολογικής έρευ-
νας οι γνώσεις του αρχαίου παρελθόντος της περιοχής είναι σχετικά λί-
γες, παρά το γεγονός ότι ο ρόλος της κυρίως σύμφωνα με τις γραπτές πη-
γές, τόσο στα προϊστορικούς χρόνους, όσο και στους ιστορικούς ως τμή-
μα των βασιλείων της Μακεδονίας, ή της Ηπείρου υπήρξε αποδεδειγμέ-
να σημαντικός. Οι βασικοί αυτοί στόχοι υποστηρίζονται εμφανώς από τα
φυσικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της ορεινής αυτής θέσης στην
ανατολική Πίνδο, όπου η εξαιρετική φυσική ομορφιά της, οι παραδόσεις
και οι ανάγκες των κατοίκων υποδεικνύουν πολλές και συγκεκριμένες
155
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 3. Το Αρχαιολογικό Εργαστήριο
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στο
Πολυνέρι
Fig. 3. The Archaeological Laboratory
of the Aristotle University in Polyneri
156
δράσεις, στις οποίες μπορεί να συμβάλλει και να βοηθήσει ιδιαιτέρως η
αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος.
Από την έναρξη της ανασκαφής στο Καστρί (1998/9 – σήμερα) βρεθήκα-
με μπροστά στην ανάγκη να αναπτύξουμε στόχους ως προς την ανασκα-
φική έρευνα, ενώ συγχρόνως έπρεπε να πάρουμε μέτρα για την προστα-
σία και οργάνωση του χώρου, όπου μάλιστα, ας σημειωθεί, δεν υπήρχε
καμία προηγούμενη σχετική υποδομή και εμπειρία. ως προς τα ποικίλα
και ξεχωριστά προβλήματα. Το έργο μας στήριξε από την έναρξή του οι-
κονομικά κατά κύριο λόγο η Τοπική Αυτοδιοίκηση Α΄ και Β΄ βαθμού
Γρεβενών (Νομαρχία Γρεβενών, οι δήμοι Θεοδώρου Ζιάκα και Γρεβε-
νών, παλιότερα η κοινότητα Πολυνερίου) και το πρώην Υπουργείο Μα-
κεδονίας-Θράκης. Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι νομάρχες. Η παρα-
χώρηση του παλιού δημοτικού σχολείου του Πολυνερίου στο ΑΠΘ για
τις ανάγκες της ανασκαφικής ομάδας από την κοινότητα Πολυνερίου
και τον δήμο Θεοδώρου Ζιάκα (1998) υπήρξε ένα από τα πρώτα βασικά
στηρίγματα-βοηθήματα του αρχαιολογικού έργου, επειδή εξασφαλίζαμε
αμέσως την απαραίτητη για το έργο μας στέγη. Στη συνέχεια εγκρίθηκε
το 2012 από την Περιφέρεια Δυτ. Μακεδονίας για λογαριασμό του ΑΠΘ
και του Υπουργείου Πολιτισμού το πρόγραμμα ΕΣΠΑ για την προστασία
του αρχαιολογικού χώρου στο Καστρί. Ενεργοποιήθηκε το 2014 με δύο
στόχους, α) να προστατεύσει τον αρχαιολογικό χώρο με κάθε τρόπο και
β) να δημιουργήσει το αρχαιολογικό εργαστήριο για την καλύτερη δια-
χείριση και διάδοση του αρχαιολογικού έργου στην περιοχή. Στο πλαί-
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ – σ. δρουγου
σιο του προγράμματος ΕΣΠΑ έπρεπε να γίνουν στο χώρο των αρχαίων Εικ. 4. Το Αρχαιολογικό Εργαστήριο
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στο
ερειπίων τα έργα προστασία τους (περιφράξεις, αρμολόγημα και στήριξη Πολυνέρι
των θεμελίων και τοίχων, στέγαστρα, καλύτερες για τους επισκέπτες προ-
Fig. 4. The archaeological Laboratory of
σβάσεις). Παράλληλα έπρεπε να οργανωθεί και να εξοπλιστεί το αρχαι-
the Aristotle University in Polyneri
ολογικό εργαστήριο, μια ιδιατέρως χρήσιμη εγκατάσταση για την μελλο-
ντική συνέχιση της αρχαιολογικής δραστηριότητας στο Καστρί.
Από το σύνολο των δράσεων του Προγράμματος επιτεύχθησαν οι περισ-
σότερες με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί μια μικρή αλλά σημαντική
για την περιοχή αρχαιολογική μονάδα : Με την διαδικασία της αυτεπι-
στασίας και την επίβλεψη της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πα-
νεπιστημίου (ΕΛΚΕ) ο χώρος απέκτησε την απαραίτητη προστασίας της
περίφραξης, ενώ παράλληλα είναι δυνατή η ασφαλής πρόσβαση και πε-
ριήγηση των επισκεπτών στον χώρο με την κατασκευή ενός μονοπατιού.
Ένα μεγάλο μέρος των τοίχων και των θεμελίων των αρχαίων οικοδομη-
μάτων συντηρήθηκε και ανατάχθηκε έτσι ώστε να γίνει ο χώρος κατα-
νοητός στους επισκέπτες. Η κατασκευή των προστατευτικών στεγάστρων
δεν στάθηκε δυνατόν να πραγματοποιηθεί, ανεξαρτήτως των προσπαθει-
ών των αρχαιολόγων και της επιστημονικής υπευθύνου του Έργου κα-
θώς και της αρμόδιας διεύθυνσης της περιφέρειας της Δυτ.Μακεδονίας.
Η βελτίωση και ο εξοπλισμός του Αρχαιολογικού εργαστηρίου του Πα-
νεπιστημίου μας στο παλιό δημοτικό σχολείου στο Πολυνέρι όχι μόνο
εξασφαλίζει την απαραίτητη στέγη για την ανασκαφή στο Καστρί, αλλά
εξασφαλίζει τον χώρο για την διάδοση και γνωστοποίηση του αρχαιολο-
157
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 5. Προσωρινή εγκατάσταση μηχανισμού για την
μεταφορά των υλικών στο Καστρί
Fig. 5. Temporary installation mechanism for the transfer of
materials in Kastri
Εικ. 5α. Οι ρίζες του μεγάλου δέντρου ανταγωνίζονται με
δύναμη τις σκληρές πέτρες
Fig. 5a. The roots of large tree compete with strength harsh
stones
158
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ – σ. δρουγου
γικού έργου στο ευρύτερο κοινό. Το εργαστήριο δι-
αθέτει τους απαραίτητους αποθηκευτικούς χώρους ,
το εργαστήριο συντήρησης με τον αναγκαίο εξοπλι-
σμό, έτσι ώστε να μπορεί να αποτελέσει έναν χρήσι-
μο αρχαιολογικό σταθμό του Πανεπιστημίου για την
αρχαιολογική – ιστορική έρευνα στην ορεινή αυτή
περιοχή της ανατολικής Πίνδου. Το αρχαιολογικό
εργαστήριο της ανασκαφής στο Καστρί στεγάστηκε
ήδη από τις ημέρες της έναρξης της στο παλιό πε-
τρόχτιστο δημοτικό σχολείο του Πολυνερίου Γρεβε-
νών, οικοδόμημα των αρχών του 20ου αι., μετά από
την παραχώρηση του από την τότε Κοινότητα Πολυ-
νερίου και την επιβεβαίωση της παραχώρησης από
τον καποδιστριακό δήμο Θεόδωρου Ζιάκα, στον
οποίο ανήκε και το Πολυνέρι. Το σχολείο δεν λει-
τουργούσε από χρόνια προηγουμένως και η ιδέα ότι
θα αποτελούσε και πάλι χώρο διδασκαλίας και μά-
θησης ενίσχυσε ισχυρά τις αποφάσεις των αρχών:
Αποτελείται από δύο μεγάλες αίθουσες και ένα μι-
των αρχαιολόγων συγχρόνως όμως δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις Εικ. 6. Ο αρχαιολογικός χώρος
κρό γραφείο με έναν μικρό προθάλαμο της εισόδου. προστατεύεται με νέα περίφραξη
για την πολλαπλή χρήση της ώστε να είναι δυνατή η συγκέντρωση μεγα-
Στο πίσω μέρος του κυρίου οικοδομήματος υπήρχαν Fig. 6. The archaiological site is
λύτερου αριθμού ανθρώπων
ήδη μικροί χώροι για τον καυστήρα της θέρμανσης, protected with a new fencing
αποθήκη-λιθοθήκη, τουαλέτα και ανοιχτό πλυντή- Στο πλαίσιο του προγράμματος πραγματοποιήθηκαν στον χώρο σημαντι-
ριο ευρημάτων. Στο πλαίσιο του Προγράμματος έγι- κές εργασίες για την οργάνωση του. Κατασκευάστηκε περίφραξη μήκους
ναν καθαρισμοί ή επανακατασκευή των δαπέδων και 690 μ. με μια κύρια είσοδο και ακόμη οκτώ μικρές θύρες. Δημιουργή-
της στέγης, μονώσεις τοίχων για την απομάκρυνση θηκε μονοπάτι πρόσβασης και περιήγησης των επισκεπτών στον χώρο,
της ισχυρής υγρασίας. Πραγματοποιήθηκαν αλλαγές μήκους 270 μ., με τα κατάλληλα υλικά (ξύλο και πέτρα), με βαθμίδες και
στα κουφώματα των θυρών και των παραθύρων με θέσεις θέασης. Ο καθαρισμός των αρχαίων τοίχων και η ανάταξη τους όχι
νέα. Όλοι οι τοίχοι βάφηκαν με υδρόχρωμα. Κατα- μόνο προστατεύει τα αρχαία λείψανα, αλλά καθιστά τον χώρο περισσότε-
σκευάστηκε πρόσβαση κατάλληλη για επισκέπτες με ρο ευσύνοπτο στους επισκέπτες. Στο έργο αυτό συνέβαλε αποφασιστικά
ειδικές ανάγκες. Εγκαταστάθηκε νέο σύστημα ασφα- με τις αναλύσεις της η μηχανικός κ. Ι. Παπαγιάνη, καθηγήτρια στο Πο-
λείας-συναγερμού με ηλεκτρονικό έλεγχο της εισό- λυτεχνείο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με την ομά-
δου. Το εργαστήριο εξοπλίστηκε με τον κατάλληλο δα της (βλ. αναλυτικά κάτω).
ηλεκτρονικό και τεχνικό εξοπλισμό ώστε να δημι- Συνήθως θεωρείται ότι αντικείμενο του αρχαιολογικού έργου είναι τα
ουργηθεί στην αίθουσα Α μαζί με την αποθήκη μι- υλικά κατάλοιπα, τα μνημεία και τα άλλα ποικίλα αντικείμενα. Στη πραγ-
κρών ευρημάτων και το απαραίτητο εργαστήριο συ- ματικότητα όμως αυτό δεν είναι αληθές, γιατί τελικός στόχος του αρχαι-
ντήρησης. Η αίθουσα Β αποτελεί τον χώρο εργασίας ολογικού έργου αποδεικνύεται η κατανόηση της δραστηριότητας των αν-
159
Καστρί Γρεβενών – Με αφορμή τα κινητά ευρήματα
Εικ. 7. Τον χώρο της ανασκαφής διασχίζει το μονοπάτι
των επισκεπτών
Fig. 7. The site of excavation crossed the path of visitors
160
θρώπων, ο πλουτισμός της παιδείας και της γνώσης των αν-
θρώπων και τελικά είναι ένα έργο που πραγματοποιείται
μόνο με ανθρώπους και για τους ανθρώπους και δεν χωρά
στην περίπτωση κανένας αυτοματισμός. Δεν μπορούσε βε-
βαίως να είναι διαφορετικά και με το έργο στο Καστρί. Νέοι
αρχαιολόγοι, συνεργάτες στο Πανεπιστήμιο, η Χρ. Καλλί-
νη, η Λ. Τρακατέλλη, ο Α. Θάνος, η Κ. Παπάζογλου και η Λ.
Γαρούφα, και ακόμη πολλοί φοιτητές μας βρέθηκαν στην
εμπροσθοφυλακή της ανασκαφής. Μαζί τους είναι για μας
απαραίτητοι συνεργάτες ο αρχιτέκτονας Ν. Χατζηδάκης, ο
τοπογράφος Γ. Γκάτσιος και για το πρόγραμμα ΕΣΠΑ οι
μηχανικοί Χ. Κοιλανίτης και Ε. Σαλαμπασίδης και οι συντη-
ρητές μας Ε. Ανδρέου και Α. Τσιόγκας. Παλιότερα υπήρ-
ξε σημαντικό και αλησμόνητο το έργο του φωτογράφου Κ.
Τουτουντζίδη και του αρχιεργάτη μας Λ. Χριστοδουλίδη.
Πολλοί άνθρωποι στο Πολυνέρι και τα Γρεβενά μας ενίσχυ-
σαν με την δουλειά τους ή το ενδιαφέρον τους. Χωρίς το εν-
διαφέρον και την φροντίδα που μας πρόσφεραν οι άνθρω-
ποι της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής στη Περιφέρεια
Δυτ. Μακεδονίας, όπως και εκείνοι της Επιτροπής Ερευνών
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, τίποτα δεν θα μπορούσε
να πραγματοποιηθεί. Πρέπει να αναφέρουμε τους Φ. Ζαγο-
ρίτη, Ε. Μιχαλόπουλο, τον Ι. Γκούβα, τον Χρ. Καραντίνο και
τον προϊστάμενο Χ. Κιουρτσίδη στην Ενδιάμεση Αρχή, ενώ
στο Πανεπιστήμιο και την Επιτροπή Ερευνών οι +Δ. Χατζά-
κος, Ε. Βενέτη, Β. Παπαβασιλείου, Ε. Θεοδοσιάδης, Ι. Θε-
οδοσίου η Κ. Κορίτσογλου ήσαν πάντοτε εκεί για κάθε βο-
ήθεια Οι αρμόδιοι αντιπρυτάνεις κ. Κουίδου-Ανδρέου και
Λαόπουλος παρακολούθησαν το έργο μας από κοντά.
Είναι φανερό ότι το σύνολο των συνεργατών, των δραστη-
ριοτήτων, των ευρημάτων, των επιτευγμάτων, των δυσκολι-
ών και των εμπειριών είναι πολύ μεγάλο. Ολόκληρο όμως
αυτό το έργο θα δικαιωθεί αν αποδειχθεί γόνιμο και χρήσι-
μο, πρώτα πρώτα στους ανθρώπους αυτού του τόπου, στην
παιδεία και την ανάπτυξη του και κατόπιν μετατραπεί σε μια
αφετηρία για άλλα καλά έργα στο μέλλον, αφού μάλιστα η
ίδια η γη υπόσχεται πολλά.
 ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ∆ΟΜΗΣΗΣ – ι. παπαγιαννη

Ανάλυση υλικών δόμησης αρχαίας ακρόπολης

στη θέση Καστρί Πολυνερίου Αλατόπετρας
Ν. Γρεβενών
Ι. Παπαγιαννη, Μ. Στεφανιδου
Β. Παχτα, Σ. Κονοπιση

161
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ∆ΟΜΗΣΗΣ – ι. παπαγιαννη

Σ το πλαίσιο του Ερευνητικού Έργου «Ανάλυση Υλικών Δόμησης

Αρχαίας Ακρόπολης στη θέση Καστρί Πολυνερίου Αλατόπετρας Ν.
Γρεβενών», αναλύθηκαν συνολικά οχτώ δείγματα κονιαμάτων, λίθων,
οπτοπλίνθων και κεραμικών, στο Εργαστήριο Δομικών Υλικών ΑΠΘ Εικ. 1. (αριστερά)
αποτελεί μέρος της θεμελίωσης. Χαρακτηριστικό του αρχαιολογικού Ρηγματώσεις δόμων από φαινόμενα
(Πίνακας 1).
χώρου αποτελεί το υψηλό υψόμετρο (1200μ.) και η πλούσια βλάστηση παγετού.
Στόχος της ανάλυσης ήταν ο χαρακτηρισμός των υλικών και η πρόταση της περιοχής. Τα φαινόμενα παγετού δικαιολογούν τις ρηγματώσεις
υλικών αποκατάστασης, συγκεκριμένα πηλοκονιαμάτων για τη σύνθε- Εικ. 2. (δεξιά)
που παρατηρούνται στους δόμους (Εικ.1), ενώ η ενισχυμένη από κλι- Λιθοδομή με κατεργασμένους δόμους
ση λίθων. και χρωματικές αλλοιώσεις επιφάνειας
ματικές συνθήκες βλάστηση της περιοχής έχει αφήσει έντονα ίχνη αλ-
λίθων
Σύμφωνα με τους Υπεύθυνους του Έργου, τα εναπομείναντα δομικά λοιώσεων στα λίθινα στοιχεία καθώς και στους οπτόπλινθους δαπέδου
στοιχεία που συγκροτούν την θεμελίωση των δομημάτων της αρχαίας ή στα κεραμικά θραύσματα (Εικ.1). Επίσης τα πηλοκονιάματα είναι σε
ακρόπολης, χρονολογούνται από το τέλος του 4ου αι. π.Χ. και φαίνεται μορφή τρίμματος χωρίς καμία συνοχή, λόγω των κλιματικών συνθηκών
να έχουν υποστεί βίαιη καταστροφή περί το 150π.Χ. Τα εναπομείναντα και της δράσης τω ριζιδίων.
δομικά στοιχεία αποτελούνται από λιθοδομές με λίθους ακανόνιστους
Η ανάλυση των υλικών βασίστηκε στη Ολιστική Μεθοδολογία που έχει ΚΟΝΙΑΜΑΤΑ
συνδεδεμένους με πηλοκονίαμα (Εικ.1), ή από δόμους επεξεργασμέ-
αναπτυχθεί την τελευταία 20ετία στο Εργαστήριο Δομικών Υλικών ΑΠΘ
νους μεγάλων σχετικά πρισματικών διαστάσεων (Εικ.2), ενώ σε ορι-
και περιλαμβάνει τους κάτωθι ελέγχους: Μακροσκοπική παρατήρη-
σμένες θέσεις το βραχώδες ανάγλυφο του εδάφους έχει λαξευτεί και
ση, μικροσκοπική παρατήρηση (με στερεοσκόπιο Leica Wild M10 και
Image Analysis ProgRes), κοκκομετρική ανάλυση αδρανών (βάσει του
Πίνακας 1. Δείγματα υλικών ανάλυσης
EN1015-1:1998) και χημική ανάλυση (μέσω Ατομικής Απορρόφησης
Είδος δείγματος Κωδ. αριθμός Θέση δειγματοληψίας και Υγρής Χρωματογραφίας, HPLC). Ο προσδιορισμός πορώδους,
Π1 Οπισθόδομος ναού φαινόμενου ειδικού βάρους και θλιπτικής αντοχής δεν ήταν εφικτός
Πηλοκονίαμα Π2 Δυτική πύλη, βόρειο σκέλος λόγω ανεπαρκούς ποσότητας υλικού. Τα αποτελέσματα ανάλυσης πα-
Λ1 ρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα 2, ενώ στην εικόνα 3 παρουσιά-
Λίθος Λ2 Σωζόμενα θεμέλια τοιχοποιίας ζονται οι σχετικές φωτογραφίες των υλικών.
Οπτόπλινθος Δ1 Στεγασμένος χώρος αποθήκευσης αρχαιολογικού χώρου Από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων (Πίνακας 2), προέκυψε ότι τα
δαπέδου Δ2 πηλοκονιάματα έχουν παρασκευαστεί με πηλό της περιοχής που αφο-
Θραύσματα Κ1 Στεγασμένος χώρος αποθήκευσης αρχαιολογικού χώρου ρά σε λεπτόκοκκο υλικό (0-2mm), χαλαζιακής κυρίως σύστασης με μι-
κεραμικών Κ2 κρό ποσοστό αργιλικών συστατικών και ασβεστίτη. Το υλικό κάτω από
0,2mm ήταν σχετικά σε υψηλό ποσοστό, ενώ δεν ανιχνεύθηκαν άλατα

162 163

Πίνακας 2. Φυσικο-μηχανικά και χημικά χαρακτηριστικά δειγμάτων πηλοκονιαμάτων

 Πίνακας 1. Δείγματα υλικών ανάλυσης
Είδος δείγματος Κωδ. αριθμός Θέση δειγματοληψίας
Π1 Οπισθόδομος ναού

Καστρί Γρεβενών – Πηλοκονίαμα Π2 ΠΟΛΗΣΔυτική

Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΤΗΝ πύλη,
ΠΙΝΔΟβόρειο σκέλος ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ∆ΟΜΗΣΗΣ – ι. παπαγιαννη
Λ1
Λίθος Λ2 Σωζόμενα θεμέλια τοιχοποιίας
Οπτόπλινθος Δ1 Στεγασμένος χώρος αποθήκευσης αρχαιολογικού χώρου
δαπέδου Δ2
Θραύσματα Κ1 Στεγασμένος χώρος αποθήκευσης αρχαιολογικού χώρου
κεραμικών Κ2

Εικ. 3. Μακροσκοπικές φωτογραφίες

πηλοκονιαμάτων. Δείγμα Π1 (αριστρά),
δείγμα Π2 (δεξιά) από φαινόμενα παγετού.
Εικ. 4. Μακροσκοπική και
μικροσκοπική (πολωτικό
μικροσκόπιο) φωτογραφία
Πίνακας 2. Φυσικο-μηχανικά και χημικά χαρακτηριστικά δειγμάτων πηλοκονιαμάτων δείγματος λίθου με κωδ. αρ. Λ1.
Κωδ. Μικροσκοπικά Χρώμα (κλίμακα Κοκκομε Ολικά οξείδια (% κ.β.)
αρ. χαρακτηριστικά Munsell) τρία
Na2O K2O CaO MgO Fe2O3 Al2O3 SiO2 Α.Π.
στος). Στην περίπτωση τσιμέντου Portland ή ιπτάμενης τέφρας ένα πο-
(mm)
σοστό γύρω στο 8-10% κατά βάρος επί ξηρού δείγματος είναι αρκετό.
Π1 Χαλαρή δομή με 5YR 4/2 dark 0-8 1.14 1.56 6.71 5.52 4.49 10.97 54.35 15.26 Προστίθεται περιορισμένη ποσότητα νερού (τέτοια ώστε να μπορεί να
χονδρόκοκκα αδρανή reddish gray δουλευτεί) χωρίς να υπάρχει περίσσεια νερού, γιατί το νερό ρίχνει την
φυσικής προέλευσης,
τεμάχια κεραμικών, αντοχή και δημιουργεί ρωγμές.
ξύλου και άνθρακα
Π2 Χαλαρή δομή με 5YR 6/2 pinkish 0-4 1.41 2.13 1.48 4.68 5.32 13.94 62.23 8.81 Για μεγαλύτερη αντοχή στο χρόνο και στη ρηγμάτωση συνίσταται στην
αδρανή φυσικής gray περίπτωση των πηλοκονιαμάτων: αντικατάσταση ενός ποσοστού 20%
προέλευσης
του ξηρού πηλού με άμμο ποταμού 0-2mm, η προσθήκη φυτικών ινών
μέσα στον αρχικό πηλό. Το ποσοστό της χαλαζιακής (πυριτικής) σύστα- (π.χ. καννάβεως) σε μήκος ~1cm και ποσοστό προσθήκης 0,5-0,6%
σης του πηλού ήταν σχετικά υψηλό και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατά βάρος (πάντα επί ξηρού δείγματος).
ως αμμώδης πηλός. Το σκούρο χρώμα του πηλού αποδίδεται στο ποσο- Η προτεινόμενη σύνθεση είναι η εξής:
στό υγρασίας και οργανικών από την αποσύνθεση φυτικής βλάστησης.
Υλικά Ποσότητα (gr)
Η πρόταση κονιάματος επέμβασης, βασίζεται στα χαρακτηριστικά των ανα- Εδαφικό υλικό κοσκινισμένο και ξηρό 800
λυθέντων δειγμάτων, λαμβάνοντας υπόψη τις ακραίες περιβαλλοντικές Τσιμέντο Portland ή Ιπτάμενη Τέφρα 100
συνθήκες του αρχαιολογικού χώρου (υψηλό ποσοστό υγρασίας, δράση Άμμος ποταμού (0-4mm) 200
παγετού, βιολογική προσβολή, ακραίες θερμοκρασιακές μεταβολές). Ίνες καννάβεως 6,6
Προτάθηκε να χρησιμοποιηθεί εδαφικό υλικό του χώρου για χρωμα- Αναγνωρίστηκαν δυο βασικοί τύποι λίθων. Ο πρώτος (κωδ. αρ. Λ1) ΛΙΘΟΙ
τική προσέγγιση και καλύτερη εναρμόνιση, τα οποίο να ληφθεί από (εικ.4) είναι ψαμμίτης με ασβεστολιθικό συνδετικό υλικό και συγκεκρι-
βάθος 30-40cm (ώστε να μην υπάρχει οργανική φυτική ύλη, που δεν μένα θραυσματογενής λίθος με χαλαζιακά ισομεγέθη θραύσματα με
επιτρέπεται για χρήση πηλού στη δόμηση). Το υλικό θα πρέπει να ξη- ασβεστιτική συγκολλητική ύλη, με έντονη βιολογική προσβολή. Το πο-
ρανθεί και να περάσει από κόσκινο ανοίγματος 2mm. ρώδες είναι σχετικό υψηλό (~15%) και γι αυτό το υλικό είναι ευπαθές
στην υγρασία και η θλιπτική αντοχή της τάξης των 24MPa.
Το ξηρό υλικό πρέπει να αναμιχθεί καλά, λίγο πριν τη χρήση του, με
υδραυλική κονία για να του προσδώσει συνοχή (τσιμέντο Portland, Ο δεύτερος τύπος (κωδ. αρ. Λ2) είναι γκρι ασβεστόλιθος με φλεβίδια
Ιπτάμενη Τέφρα Σταθμού ΔΕΗ Αγίου Δημητρίου, ή υδραυλική άσβε- και παρουσιάζει συμπαγή δομή. Το πορώδες είναι χαμηλό (0,69%)

164 165
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ
Εικ. 5. Μακροσκοπική και μικροσκοπική
(πολωτικό μικροσκόπιο) φωτογραφία
δείγματος λίθου με κωδ. αρ. Λ2.
Εικ. 6. Μακροσκοπική και μικροσκοπική
φωτογραφία δείγματος οπτοπλίνθου με
κωδ. αρ. Δ2
ΟΠΤΟΝΛΙΘΟΙ
ΚΕΡΑΜΙΚΑ
166
ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ∆ΟΜΗΣΗΣ – ι. παπαγιαννη
Εικ. 7. Μακροσκοπική και μικροσκοπι-
κή φωτογραφία δείγματος κεραμικού με
κωδ. αρ. Κ2
Και τα δυο κεραμικά τεμάχια φαίνεται να έχουν παρασκευαστεί από υλι-
κά της περιοχής.
Το δείγμα Κ1 (πάχους 1,5cm) είχε ομαλές εκατέρωθεν επιφάνειες, καλά
συμπυκνωμένη μάζα, με πορώδες 26% και φαινόμενο ειδικό βάρος 1.8,
ενώ παρατηρήθηκε στη δομή δευτερογενές υλικό (κεραμικό) ως αδρανές.
Το δείγμα Κ2 (πάχους 2cm) έφερε στρώση κόκκινης βαφής στην εσω-
τερική πλευρά (εικ.7), που στόχο είχε την αύξηση της στεγανότητας. Το
πορώδες ήταν της της τάξης του 24% με υψηλότερο φαινόμενο ειδικό
και η θλιπτική αντοχή κυμαίνεται (ανάλογα με το βαθμό φθοράς του βάρος (2,4). Είναι ανοικτότερου χρώματος (πιθανή ανάμιξη πηλού με
υλικού) από 19 έως 30MPa. άσβεστο) και ενδέχεται να αποτελούσε θραύσμα από σωλήνα με εσωτε-
Οι οπτόπλινθοι δαπέδου (κωδ. αρ. Δ1, Δ2) αποτελούν ένα σημαντικό τε- ρική ροή και όχι από κεραμίδι.
χνολογικό στοιχείο διαμόρφωσης δαπέδων για την Ελληνιστική ιστορική
περίοδο (εικ.6). Ήταν σημαντικού πάχους, γύρω στα 6cm, καλά συμπυ-
κνωμένου υλικού με ανώμαλες επιφάνειες άνω και κάτω και αλλοιώσεις
από βιολογική προσβολή. Οι διαστάσεις των πλίνθων δεν μπορούσαν να
εκτιμηθούν από τα τεμάχια, αλλά μπορούν να προσδιοριστούν από τους
αρχαιολόγους. Οι οπτόπλινθοι φαίνεται να έχουν παραχθεί με πρώτη
ύλη εδαφικό υλικό της περιοχής και προσθήκη ινών φυτικών π.χ. άχυ-
ρου. Από το ακτινογράφημα φαίνεται ότι οι κύριες ορυκτολογικές ενώ-
σεις είναι χαλαζίας. Δεν εμπεριέχονται άλατα και είναι θλιπτικής αντοχής
γύρω στα 2,0 MPa και υψηλού πορώδους ~46%. Είχαν χαμηλό ειδικό
βάρος (~1,5) και μεγάλους πόρους που εξυπηρετούσε για τη χρήση
τους ως υλικά δαπέδου (θερμοκρασιακή μόνωση).
Τα τεμάχια κεραμικών (κωδ. αρ. Κ1, Κ2) παρουσίαζαν καμπυλότητα και
ενδέχεται να αποτελούσαν τμήματα κεραμιδιών, ιδιαίτερα το δείγμα Κ1.
167
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ

168
 βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Βιβλιογραφία – Ευρετήριο
Βιογραφικά

169
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Almagor 2005 Haddad 1995

E. Almagor, ‘Who is a barbarian? The barbarians in the ethnological and cultural taxono- A.N. Haddad, Θύρες και παράθυρα στην ελληνιστική και ρωμαϊκή αρχιτεκτονική του
mies of Strabo’, στο D. Dueck, H. Lindsay, S. Pothecary (eds.), Strabo’s Cultural Geogra- ελλαδικού χώρου (αδημ. διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη.
phy. The Making of a Kollosourgia, Cambridge, 42-55.
Hammond 1972
Barr-Sharrar 2008 Ν.G.L. Hammond, A History of Macedonia I. Historical Geography and Prehistory,
B. Barr-Sharrar, The Derveni Krater, Masterpieces of Classical Greek Metalwork, Princeton. Oxford.
Billows 1990 Hammond 1967
R. Billows, Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic State, Berkeley. Ν.G.L. Hammond, Epirus; the geography, the ancient remains, the history and the topog-
raphy of Epirus and adjacent areas, Oxford.
Blonde 2008
F. Blonde, Les ceramiques d` usage quotidien a Thasos au IVe siecle avant J.-C. Etudes Hammond 1997
Thasiennes XX Paris 2007, I 153-159, II 84-97. N.G.L. Hammond, «Aρχαία Ήπειρος», στο Μ. Σακελλαρίου (επιμ.), Ήπειρος. 4000
χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και πολιτισμού (Αθήναι), 34-62.
Boardman 1970
J. Boardman, Greek Gems and Finger Rings, London. Hammond, Griffith 1979
Ν.G.L. Hammond, G. T. Griffith, A History of Macedonia II, ( 550-336 BC), Oxford.
Cole 1984
S. G. Cole., Theoi Megaloi: The cult of the Great Gods at Samothrace, Leiden. Hatzopoulos, Paschidis 2004
M. B. Hatzopoulos, P. Paschidis, “Makedonia”, στο M.H. Hansen, T.H. Nielsen (eds.), An
Coulton 1976
inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford, 794-809.
J. J.Coulton, The Architectural Development of the Greek Stoa, Oxford.
Hatzopoulos 1993
Coulton 19822
M. B. Hatzopoulos, «Εpigraphie et villages en Grεce du Nord: ethnos, polis et kome en
J. J. Coulton , Greek Architects at Work. Problems of Structure and Design, New York.
Macεdoine», στο A. Calbi. A. Donati, and G. Poma (eds.), L’epigra a del villagio, Faenza,
Dinsmoor1950 151-171.
W. Dinsmoor, The Architecture of ancient Greece. An accoun of its Historic Development,
Hatzopoulos 1996
London/Sydney.
M. B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions Under the Kings I-II [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 22],
Fyfe 1965 Athens.
Th. Fyfe, Hellenistic Architecture. An Introductory Study, Rom.
Hatzopoulos 2003
Gaebler 1935 M. B. Hatzopoulos, «Polis, Ethnos and Kingship in Northern Greece», στο K. Buraselis , K.
H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord – Griechenlands, Berlin. Zoumboulakis (επιμ.), The Idea of European Community in History, vol. II, Athens, 51-64.
Gardner 1981 Lehmann 1998
P. Gardner, A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Thessaly to Aetolia, Κ. Lehmann , Σαμοθράκη, οδηγός των ανασκαφών και του μουσείου (μτφ. Ι. Ακαμάτη),
Bolongia. Θεσσαλονίκη.
Gerring 2000 Higgins 1961
Br. Gerring, Sphragides, Die gravierten Fingerringe des Hellenismus, Oxford. R. Higgins, Greek and Roman Jewellery, London.
Guarducci 2008 Hoepfner, Schwander 1994
M. Guarducci M., Η ελληνική επιγραφική, από τις απαρχές ως την ύστερη ρωμαική W.Hoepfner, E.L. Schwande, Haus und Stadt im klassischen Griechenland, München.
αυτοκρατορική περίοδο, (μτφ Κ. Κουρεμένου), Αθήνα.
Hoffmann, Davidson 1965
Guzzo 1990 H. Hoffmann, P. Davidson , Greek Gold, Jewelery from the age of Alexander, Mainz/Rhein
P. G. Guzzo, Ore cerie dala Magna Grecia : ornamenti in oro e argento dall’Italia Meridion-
Howland 1958
ale tra l΄ VIII ed il I secolo, Taranto, 1990.
H. R. Howland, Greek Lamps and their survivals. Athenian Agora IV, Princeton.

170 171
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Laubscher 1985 Pachidis 2008b

H.P. Laubscher, «Hellenistische Herrscher und Pan», AM 100 (333-353). P. Paschidis: «Between City and King: Prosopographical Studies on the Intermediaries»
Between the Cities of the Greek Mainland and the Aegean and the Royal Courts in the Hel-
Lauter 1986
lenistic Period (322-190 BC) [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 59], Athens.
H. Lauter, Die Architektur des Hellenismus, Darmstadt.
Papazoglou 1988
Lawrence 1979
F. Papazoglou F., «Les villes de Macédoine a l΄ époque romaine», BCH Suppl. XVI Paris.
A.W. Lawrence, Aims in Greek Fortification, Oxford.
Perlman 2000
Lehmann 1997 (2005)
P. Perlman, «City and Sanctuary in Ancient Greece. The Theorodokia in the Peloponnese»
G. A. Lehmann, “Ελληνιστική περίοδος”, στο H.-G. Nesselrath (εκδ.), Einleitung in Grie-
[Hypomnemata 121], Göttingen.
chische Philologie, Munchen- Leipzig 1997 (ελλ. Μτφ .Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, τ. Α’
Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα), 407-421. Philipp 1981
H. Philipp, Bronzeschmuck aus Olympia, Berlin.
Lesky 1971 (1985 )3

A. Lesky, Geschichte der griechischen Literatur, München 1971 (ελλ. μτφ.Ιστορία της Plantzos 1999
Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη). D. Plantzos, Hellenistic engraved Gems, New York.
Liampi, 1987 Price 1991
K. Liampi, Der makedonische Schild, (διδ. διατριβή) M.J. Price The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arridaeus, Zurich/
London.
LIMC VI
Lexicum Iconographicum Mythologiae Classicae VI, Zurich 1992. Richter 1968
G. Richter, The engraved gems of the Greeks, Etruscans and Romans, Part one: engraved
LIMC VIII suppl.,
gems of the Greeks and the Etruscans, London.
Lexicum Iconographicum Mythologiae Classicae VIII suppl., Zurich 1997.
Robinson 1941
Mackay 1968
D.M. Robinson, Excavations at Olynthus, Part X, Metal and Minor Miscellaneous Finds. An
P. A. Mackay, Bronze Coinage in Macedonia, 168-166 B.C., ANSMN 14, 5-13.
Original Contribution to Greek Life, London.
Marquardt 1995
Scheibler 1976
N. Marquardt, Pan in der hellenistischen und kaiserzeitlichen Plastik, Bonn.
I. Scheibler, Griechische Lampen. Kerameikos XI, (Berlin).
Marshall 1968
SNG Alpha S. Kremydi-Sicilianou,
F. H. Marshall, Catalogue of the Jewellery, Greek, Etruscan and Roman, in the Department
Sylloge Nummorum Graec rum. The Alpha Bank Collection. Macedonia I. Alexander I –
of Antiquities, British Museum, Oxford.
Perseus, Athens 2000.
Morkholm 1991
SNG Christomanos M. Oeconomides,
O. Morkholm, Early Hellenistic Coinage. From the accession of Alexander to the peace of
Sylloge Nummorum Graecorum. Grèce. Musée Numismatique d’Athènes. Collection An-
Apamea (336 – 188 B.C.), Cambridge.
toine Christomanos. Première Partie: Italie – Eubée, Athènes 2004.
Müller-Wiener 1995
SNG Kipke V. Penna, Y. Stoyas,
W. Müller-Wiener, Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα, Θεσσαλονίκη (μτφρ. Μπ. Σμιτ-
Sylloge Nummorum Graecorum. The Kipke Collection of Bronze Coins Athens 2012
Δούνα).
SNG Thessaly – Euboea D. Tsangari,
Newell 1927 Sylloge Nummorum Graecorum. The Alpha Bank Numismatic Collection. From Thessaly
E. T. Newell, The Coinage of Demetrius Poliorcetes, London. to Euboea, Athens 2011
Pachidis 2008a SNG Thessaly – Illyricum
P. Paschidis, «Missing years in the biography of Polyperchon (318/7 and 308 B.C. on- Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and Medal.Danish Na-
wards)», ΤΕΚΜΗΡΙΑ 9, 233-250. tional Museum. THESSALY – ILLYRICUM, New Jersey 1982.

172 173
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ
SNG Thrace – Macedonia
Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and Medal.Danish Na-
tional Museum.THRACE – MACEDONIA, New Jersey 1982.
SNG Zaroglos P. Psoma, I. Touratsoglou,
Sylloge Nummorum Graecorum. Numismatic Museum, Athens. The Petros Z. Zaroglos
Collection. Volume I: Macedonia, Athens 2005.
Spier 1992
J.Spier, Ancient Gems and Finger rings, Catalogue of the Collections, The J. Paul Getty
Museum, Malibu.
Tomlinson 1961
Tomlinson, Emplekton Masonry and “Greek Structura”, JHS, 81, 133-140.
Valassiadis 2005
C. Valassiadis, «A contribution to Cassander’s bronze coinage», στο C. Alfaro, C. Marcos, P.
Ot (επιμ.) Actas del Xiii Congreso international de numismática, Madrid 2003, I, (Madrid),
405-13.
Valassiadis 2009
Chr. Valassiadis, «Zur Zirkulation der Meunzen Kassanders», στο Στ. Δρούγου, Δ. Ευγενίδου
(επιμ.), Κερμάτια Τιμητικός τόμος για τον Ι. Τουράτσογλου, τομ. Β’, Αθήνα, 331-341.
Wace - Woodward 1911-1912 E. Γιούρη, Ο κρατήρας του Δερβενίου, Αθήνα.
A.J.B. Wace – A.M. Woodward, «Inscriptions from Upper Macedonia», BSA 18, 166-
188. Γκατζόλης 2010
Walter 1980
H. Walter, Pans Wiederkehr, Der Gott der griechischen Wildnis, Munchen.
Whitehead 1994
D. Whitehead, ‘Site-Classification and Reliability in Stephanus of Byzantium’, στο D.
Whitehead (ed.), From Political Architecture to Stephanus Byzantius. Sources for the An-
cient Greek Polis [CPC Papers 1= Historia Einzelschriften 87], Stuttgart, 99-124.
Williams - Ogden 1994
D. Williams, J. Ogden, Greek Gold, Jewellery of the classical world, London.
Winter 1971
F.E. Winter, Greek Fortifications, London.
174
βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Αδάμ-Βελένη 2000
Π. Αδάμ-Βελένη, «Νομισματικοί θησαυροί από τις Πέτρες Φλώρινας», στο Π. Αδάμ-Βε-
λένη (επιμ.), Oβολός 4. Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο. Πρακτικά Β’ Επιστημονικής
Συνάντησης, Θεσσαλονίκη, 127-155.
Αδάμ-Βελένη, Πουλάκη, Τζαναβάρη 2003
Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη,Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους,
(Κατάλογος λύχνων αρ. 157-190), (Αθήνα), 205-211 .
Βαβρίτσας 1976
A. Βαβρίτσας «Αναζητώντας την αρχαία Ελίμεια», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ιστορίας – Λα-
ογραφίας – Γλωσσολογίας της Βοϊακής Εστίας Θεσσαλονίκης, 2-3 Οκτωβρίου 1976, Θεσ-
σαλονίκη, 20-37.
Βαβρίτσας 1992
Α. Βαβρίτσας, «Αρχαιότητες και μνημεία της Δυτικής Μακεδονίας», Πρακτικά του Β΄ Παν-
δυτικομακεδονικού Συνεδρίου, 69-101, Θεσσαλονίκη.
Βαβρίτσας 1992
Α. Βαβρίτσας, «Αναζητώντας την αρχαία Ελίμεια», Ειδήσεις από την Ανατολική Πίνδο),
Μέρος Β΄, Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνο Βαβούσκον τ. Ε΄, 137-159, Θεσσαλονίκη.
Γιούρη 1978
Χρ. Γκατζόλης, Η κυκλοφορία του χάλκινου νομίσματος στη Μακεδονία (5ος – 1ος αι.
π.Χ.), Θεσσαλονίκη (αδημ. Διδ. Διατριβή).
Γκατζόλης 2012
Χ. Γκατζόλης, «Επανεξέταση της χαλκής νομισματοκοπίας του Αλεξάνδρου Γ΄ και του
Κασσάνδρου υπό το πρίσμα νέων ανασκαφικών και θησαυρικών δεδομένων», στο Μ. Τι-
βέριος, Π. Νίγδελης, Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια Μελέτες για την αρχαία Μακε-
δονία, Θεσσαλονίκη, 380-400.
Δάκαρης 1957
Σ. Δάκαρης, ‘Συμβολή εις την τοπογραφίαν της αρχαίας Ηπείρου’, ΑΕ, 88-113.
Δρούγου 1992
Σ. Δρούγου, Aνασκαφή Πέλλας 1957-1964. Οι πήλινοι Λύχνοι. (Αθήναι).
Δρούγου 2002
Σ. Δρούγου, «Ανασκαφή Πολυνερίου Γρεβενών. Θέση Καστρί», Εγνατίας 6, 2001-2002,
269-275.
Δρούγου 2004
Σ. Δρούγου, «Η ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου», Τα Γρεβενά, Ιστορία – Τέχνη – Πολι-
τισμός. Πρακτικά Συνεδρίου 2002, Θεσσαλονίκη, 47-51.
Δρούγου 2004α
Σ. Δρούγου, «Η χώρα των Τυμφαίων. Η ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου Ν. Γρεβενών»,
στο Κοζάνη, Γρεβενά, Ο χώρος και οι Άνθρωποι, Θεσσαλονίκη, 283-290.
175
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Δρούγου 2005 Δρούγου, Καλλίνη 2002

Σ. Δρούγου, Βεργίνα, Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας, (Αθήναι). Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Η ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου του Ν. Γρεβενών 2002»,
ΑΕΜΘ 16, (Θεσσαλονίκη 2004), 663-668.
Δρούγου 2007
Σ. Δρούγου, Η πόλη στα σύννεφα. Η γέννηση μιας ανασκαφής (Θεσσαλονίκη). Δρούγου, Καλλίνη 2003
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου – Αλατόπετρας Ν. Γρεβενών 2003», ΑΕΜΘ
Δρούγου 2007α
17, (Θεσσαλονίκη 2005), 591-596.
Σ. Δρούγου, «Η ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου Αλατόπετρας του ν. Γρεβενών», Πανεπι-
στημιακές ανασκαφές στην Ελλάδα, Αθήνα στις 6-7 Δεκεμβρίου (Υπουργείο Πολιτισμού) Δρούγου, Καλλίνη 2006
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου – Αλατόπετρας νομού Γρε-
Δρούγου 2008
βενών», ΑΕΜΘ 20, (Θεσσαλονίκη 2008), 895-900.
Σ. Δρούγου, «2006. Ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου Αλατόπετρας Ν. Γρεβενών»,
ΑΕΜΘ 20, 2006 (Θεσσαλονίκη), 895-899. Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2005
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Λ.Α. Τρακατέλλη, «Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών 2005», ΑΕΜΘ
Δρούγου 2012
19, (Θεσσαλονίκη 2007), 564-567.
Σ. Δρούγου, «Πήλινοι λύχνοι στην αρχαία Μακεδονία κατά τους ελληνιστικούς χρόνους»,
στο Θέματα της ελληνιστικής Κεραμικής στην αρχαία Μακεδονία, (Αθήνα), 86-106. Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2005
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Λ. Τρακατέλλη, «Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών. Ανασκαφή
Δρούγου 2013
2005», ΑΕΜΘ 19, (2007), 563-568.
Σ. Δρούγου, «Ο πολιτικός και ο θρησκευτικός χαρακτήρας της αρχαίας ακρόπολης στο
Καστρί Γρεβενών», στο Πρακτικά Γ΄ Επιστημονικής Αρχαιολογικής Συνάντησης για τη Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2009
Δυτ. Μακεδονία 2012. Αιανή (υπό έκδοση). Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Λ. Τρακατέλλη, «Η ανασκαφή της αρχαίας ακρόπολης στο Κα-
στρί Πολυνερίου (Δήμος Θ. Ζιάκα) του νομού Γρεβενών», ΑΕΜΘ, Επετειακός τόμος,75-82.
Δρούγου, Καλλίνη 2001
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Ν. Γρεβενών2001», ΑΕΜΘ 15, (Θεσσαλο- Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη 2010
νίκη 2003), 587-592. Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Λ.Α. Τρακατέλλη «Η Ακρόπολη της αρχαίας πόλης στο Καστρί
Πολυνερίου του Ν. Γρεβενών. Τα ίχνη των αρχαίων Τυμφαίων», στο Πρακτικά της Α΄
Δρούγου, Καλλίνη 2011
Επιστημονικής Αρχαιολογικής Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Δυτική Μακε-
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Η αρχαία ακρόπολη στο Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών», στο
δονία το 2009, Αιανή.
Πρακτικά Β΄ Επιστημονικής Αρχαιολογικής Συνάντησης για τη Δυτ. Μακεδονία 2010,
Αιανή (Τυπώνονται). Δρούγου, Καλλίνη, Τρακατέλλη, 2009
Σ. Δρούγου, Χρ.Καλλίνη, Λ.Α.Τρακατέλλη, «Η ανασκαφή της αρχαίας ακρόπολης στο Κα-
Δρούγου, Καλλίνη 1999
στρί Πολυνερίου (Δήμος Θ. Ζιάκα) του νομού Γρεβενών», ΑΕΜΘ – Επετειακός τόμος
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών. Πρώτες ανασκαφικές έρευνες»,
(Θεσσαλονίκη), 75-82.
ΑΕΜΘ 13, (Θεσσαλονίκη 2001), 579-586.
Δρούγου, Καλλίνη,Τρακατέλλη 2010
Δρούγου, Καλλίνη 1999
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, Λ.Α. Τρακατέλλη «Η Ακρόπολη της αρχαίας πόλης στο Καστρί
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών. Πρώτες ανασκαφικές έρευνες»,
Πολυνερίου του Ν. Γρεβενών. Τα ίχνη των αρχαίων Τυμφαίων», στο Πρακτικά της Α΄
ΑΕΜΘ 13, (Θεσσαλονίκη 2001), 579-586.
Επιστημονικής Αρχαιολογικής Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Δυτική Μακε-
Δρούγου, Καλλίνη 1999 δονία, 23-24 Ιουλίου 2009, Αιανή.
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών. Πρώτες ανασκαφικές έρευνες»,
Δρούγου, Τουράτσογλου 1994
ΑΕΜΘ 13, (Θεσσαλονίκη 2001), 579-586.
Σ. Δρούγου, Ι. Τουράτσογλου, «Χρονολογημένα σύνολα Ελληνιστικής Κεραμικής από τη
Δρούγου, Καλλίνη 2000 Μακεδονία», Γ’ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική κεραμική. Χρονολογημένα
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών», ΑΕΜΘ 14, σύνολα – εργαστήρια. Θεσσαλονίκη, 24 – 27 Σεπτεμβρίου 1991, Αθήναι, 128-137.
(Θεσσαλονίκη 2002), 575-580. Δρούγου, Τουράτσογλου 2012
Δρούγου, Καλλίνη 2001 Σ. Δρούγου, Ι. Τουράτσογλου, «Η ελληνιστική κεραμική στο μακεδονικό χώρο είκοσι έτη
Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Ν. Γρεβενών 2001», ΑΕΜΘ 15, (Θεσσα- μετά», στο Μ. Τιβέριος, Π. Νίγδελης, Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια. Μελέτες για την
λονίκη 2003), 587-592. αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, 240-272.

176 177
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ βιβλιογραφια – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Δρούγου,Καλλίνη 2001 Λάζαρη 2012

Σ. Δρούγου, Χρ. Καλλίνη, «Καστρί Πολυνερίου Ν. Γρεβενών 2001», ΑΕΜΘ 15, (2003), Κ. Λάζαρη, «Η Θεσπρωτία του Ιονίου και το Κοινό των Θεσπρωτών», στο Κ. Σουέρεφ
587-592. (επιμ.), Αρχαία Θέατρα της Ηπείρου. Διάζωμα 6, Αθήνα, 101-108.
Δρούγου,Τουράτσογλου 1998 Λάζαρη, Τζωρτζάτου 2008
Σ. Δρούγου, Ι.,Τουράτσογλου Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Αθήνα. Κ. Λάζαρη, Α.Τζωρτζάτου, «Περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο του Δυμοκάστρου. Ιστορι-
Ενισλείδου 1996 κή αναδρομή του οικισμού και εργασίες ανάδειξης», στο Ο αρχαιολογικός χώρος Δυμο-
Χ. Ενισλείδου, Η Πίνδος και τα χωριά της. Σπήλαιον, Γρεβενά, Σαμαρίνα (Αθήνα), 29. κάστρου και οι εργασίες ανάδειξής του. Πρακτικά ημερίδας: «Εργασίες ανάδειξης στους
αρχαιολογικούς χώρους της Θεσπρωτίας. Ελέα, Ντόλιανη, Δυμόκαστρο». Ηγουμενίτσα,
Ευστρατίου 2004
14 Δεκεμβρίου 2007, Αθήνα, 7-18.
Ν. Ευστρατίου, «Αναζητώντας τις παραλλαγές του κοινού ορεινού πολιτισμικού χώρου
της Μεσογείου», στο Μ.Μ. Παπανικολάου (επιμ.), Τα Γρεβενά. Ιστορία-Τέχνη-Πολιτισμός, Κόρτη-Κόντη 2004
Θεσσαλονίκη – Γρεβενά, 43-46. Στ. Κόρτη-Κόντη , «Ο χάλκινος λέβης από το Περιβόλι Γρεβενών», Τα Γρεβενά. Ιστορία –
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997 Τέχνη –Πολιτισμός. Πρακτικά Συνεδρίου 2002, Θεσσαλονίκη, 71 -74.
Π. Θέμελης, Ι. Τουράτσογλου , Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα. Λιάμπη 2008
Καλλίνη 2002 Κ. Λιάμπη, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων (επιμ. Κ. Ζάχος), Ιωάννινα.
Χρ. Καλλίνη, «Τυμφαία χώρα», Εγνατία 6, 2001-2002 (Θεσσαλονίκη), 33-39. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ακαμάτης 2014
Καλλίνη 2004 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ν. Ακαμάτης, Ανατολικό Νεκροταφείο Πέλλας. ανασκαφικές πε-
Χρ. Καλλίνη, «Τυμφαία χώρα», στο Μ.Μ. Παπανικολάου (επιμ.), Τα Γρεβενά. Ιστορία-Τέ- ρίοδοι 1991-2007, Θεσσαλονίκη.
χνη-Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη, 52-56.
Μάλλιος 2011
Καλλίνη 2013 Γ. Μάλλιος, Μύθος και Ιστορία. Η περίπτωση της Αρχαίας Μακεδονίας (αδημ. διδακτ.
Χρ. Καλλίνη, «Τα νομίσματα από την αρχαία ακρόπολη στο Καστρί Γρεβενών», στο Πρα- διατριβή), Θεσσαλονίκη.
κτικά Γ΄ Επιστημονικής Αρχαιολογικής Συνάντησης για τη Δυτ. Μακεδονία 2012. Αιανή Μπάχλας, Σύρος 2014
(υπό έκδοση) Α. Μπάχλας, Αναστάσιος Σύρος, «Ελληνιστική Κεραμική Από δύο πηγάδια-αποθέτες του
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999 Πιερικού Ηρακλείου»,στο Πρακτικά της Η` ΕπισΣυνΕλληνΚεραμ. Ιωάννινα 2012, (Αθήνα),
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βοϊον- Νότια Ορεστίς, Θεσσαλονίκη. 205-233.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004 Μπέσιος, Τσιγαρίδα 2000
Γ. Καραμήτρου – Μεντεσίδη, “Η Τυμφαία και ο νομός Γρεβενών”, στο Μ.Μ. Παπανικο- Μ. Μπέσιος, Ε. Μπ. Τσιγαρίδα, «Χρυσά κοσμήματα από το νεκροταφείο του Αιγινίου, κο-
λάου (επιμ.),στο Πρακτικά, Τα Γρεβενά, Ιστορία-Τέχνη-Πολιτισμό, Συνέδριο 2002, Θεσ- ντά στην αρχαία Πύδνα», στο Μύρτος, Μνήμη Ι. Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη.
σαλονίκη, 57-69.
Μπουλακάκης 2000
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2009 Γ. Μπουλακάκης, Θησαυροί χάλκινων νομισμάτων και επισκόπηση των νομισματικών ευ-
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, H Τυμφαία και ο Νομός Γρεβενών. Οι πρόσφατες ανασκαφές, ρημάτων στην αρχαία Αιανή, Θεσσαλονίκη (αδημ. Μεταπτ. Εργασία).
Αιανή.
Ξυδόπουλος 20062
Κατσιγιάννη, Λάμπρου, Πέτσιος 2007
Ι. Κ. Ξυδόπουλος, Κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις των Μακεδόνων και των Νοτίων
Α.Κατσιγιάννη, Ε. Λάμπρου, Π.Πέτσιος «Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελέας μέσα από
Ελλήνων, Θεσσαλονίκη.
τη διαδρομή περιήγησης των επισκεπτών», στο Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελέας και
οι εργασίες ανάδειξής του. Πρακτικά ημερίδας: «Εργασίες ανάδειξης στους αρχαιολογι- Ορλάνδος 1955-1960
κούς χώρους της Θεσπρωτίας. Ελέα, Ντόλιανη, Δυμόκαστρο Ηγουμενίτσα, 14 Δεκεμβρίου Α.Κ. Ορλάνδος, Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων και οι τρόποι εφαρμογής τους,
2007, Αθήνα, 17-26. κατά τους συγγραφείς, τας επιγραφάς και τα μνημεία, Αθήνα.
Κατσικούδης 2012 Πίκουλας 2002
Χ. Κατσικούδης , «Η αγορά και το θέατρο στην αρχαία Ήπειρο, στο Κ. Σουέρεφ (επιμ.), Γ. Πίκουλας, «Διασχίζοντας την βόρεια Πίνδο. Διαβάσεις και άμυνα: σχεδίασμα», στο Γρε-
Αρχαία Θέατρα της Ηπείρου. Διάζωμα 6, Αθήνα, 21-48. βενά. Ιστορία – Τέχνη – Πολιτισμός. Πρακτικά Συνεδρίου 2002 ( Θεσσαλονίκη), 189-192.

178 179
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Πίκουλας 2002
Γ. Πίκουλας, «Διασχίζοντας την Πίνδο. Α΄ περίοδος (2002-2003) Ν. Γρεβενών», ΑΕΜΘ
16, (Θεσσαλονίκη 2004), 669-678.
Πίκουλας 2003
Γ. Πίκουλας, «Διασχίζοντας την Πίνδο. Β΄ περίοδος (2003), Ν. Γρεβενών», ΑΕΜΘ 17,
(Θεσσαλονίκη 2005), 611-618. ΟΝΟΜΑΤΑ ΘΕΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ & ΧΩΡΩΝ
Πλάντζος 1995
Δ. Πλάντζος., «Η σημασία και η χρήση των σφραγίδων κατά την κλασική αρχαιότητα»,
Αθηνά 88,89, 93, 94, 105, 106, 108, 109, Κως 85, 86, 87, 95, 117
Αρχαιογνωσία τ.8, 1993-1994, Αθήνα. 211-230.
112, 113, 115, 117 Κλαζομεναί 86, 88, 89, 95, 108
Πινγιάτογλου 2015 Αιγίνιον 29, 31, 44 Λάρισα XII, 85, 86, 94, 95, 107
Σ. Πινγιάτογλου, Δίον. Το ιερό της Δήμητρος, Θεσσαλονίκη. Αίθικες 35, 39, 42 Λευκάς 85, 94, 102, 180
Ποστόλακας 1868 Αλέξανδρος Α΄ 5 Λοκροί 28, 85, 86, 94
Κατάλογος των αρχαίων νομισμάτων των νήσων Κέρκυρας, Λευκάδος, Ιθάκης, Κεφαλληνί- Αλέξανδρος Γ’ VIII, 5, 86 Λοκροί Οπούντιοι 85, 86, 94
ας, Ζακύνθου και Κυθήρων συλλεχθέντων μεν υπό Παύλου Λάμπρου δωρηθέντων δε τωι Αμβρακία 29, 85, 86, 87, 94, 117 Λυγκηστές 36, 41
Εθνικωι της Ελλάδος Πανεπιστήμιωι παρά του φιλογενεστάτου και φιλόμουσου Αλεξάν- Αμύντας 5 Μαινάδα 123, 128, 129, 132
δρου Μουρούζη και περιγραφέντων υπό Αχιλλέως Ποστόλακα, Αθήνα. Αντίγονος Γονατάς 85, 120 Μακεδόνες 5, 28, 29, 34, 36, 38, 39, 42
Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985 Αρρύβας 5 Μακεδονία XIII, 3, 5, 11, 13, 25, 28, 33, 34,
Α. Ριζάκης – Ι. Τουράτσογλου, Ἐπιγραφὲς Ἄνω Μακεδονίας Ι, Αθήνα. Άρτεμις 102 35, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 44,
Σακελλαρίου 1997 Αρχέλαος 5 54, 60, 61, 63, 68, 85, 86, 87,
Μ. Σακελλαρίου (επιμ.) Ήπειρος, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήναι. Αφροδίτη 30, 54 89, 91, 93, 94, 95, 105, 106,
Βενέτικος 3, 33 107, 108, 113, 116, 118, 120,
Σβέρκος 2004 Γαϊος 85 121, 128, 139, 151, 153, 154,
Η. Κ. Σβέρκος, «Η περίοδος του μακεδονικού βασιλείου» στο Πρακτικά Συνεδρίου Κοζά- Γρεβενίτης 3, 33 155, 156, 157, 160, 175, 176,
νη, Γρεβενά, Ο χώρος και Οι Άνθρωποι, Θεσσαλονίκη, 151-154. Δαμύλος 94, 103 177, 178, 179, 180
Σερμπέτη, Πανάγου, Ευσταθόπουλος 2014 Δειπάτυρος 25, 28, 31, 36 Μακεδών 36
Ε. Σερμπέτη, Τ. Πανάγου, Α. Ευσταθόπουλος, «Ελληνιστική Κεραμική από το Νεκροταφείο Δημήτριος Α’ 90, 93, 120 Ορέστες 34, 35
των Οινιαδών», Πρακτικά της Η` ΕπισΣυνΕλληνΚεραμ. Ιωάννινα 2012, (Αθήνα),126-127. Διώνη 30, 54 Ορεστίς 29, 178,
Στεφανίδου -Τιβερίου 1998 Δωδώνη 30, 41, 54, 61 Παν 136
Θ. Στεφανίδου - Τιβερίου, Ανασκαφή Δίου. Η οχύρωση, Τόμος 1, Θεσσαλονίκη. Ζευς 31, 89, 92, 104, 106, 117, 118 Παραυαίοι 34
Τουράτσογλου 1993 Ήπειρος 5, 13, 25, 30, 34, 35, 61, 85, 86, Περσεύς 85, 86, 87, 93, 103, 112
Γ. Τουράτσογλου, Η νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Μακεδονία (περ. 200π.Χ. – 88, 94, 95, 171, 179, 180 Πύρρος 29, 120
268-286μ.Χ.). Η μαρτυρία των Θησαυρών’, Αθήνα. Ηρακλής 86, 87, 92, 103, 104, 105, 106, Πίνδος XII, XIV, 3, 5, 11, 13, 30, 33, 44,
108, 109, 110, 111, 112, 114, 57, 61, 151, 154, 155, 158,
Τσιγαρίδα 2012
116, 117, 118 171, 180
Ε. Μπ. Τσιγαρίδα., «Δαχτυλίδι με ορφικό συμβολισμό από το νεκροταφείο της αρχαίας
Θεσσαλία 5, 13, 25, 28, 33, 85, 86, 94, 95, Πολυπέρχων 5, 25, 28, 29, 35, 42
Πύδνας», στο Δινήεσσα, τιμητικός τόμος για την Κ. Ρωμιοπούλου, Θεσσαλονίκη.
154, 184 Σιμμίας 33, 35
Χρυσοστόμου 2001 Θεσσαλονίκη VIII, IX, XI, XII, XIV, 11, 30, 31, Τυμφαίοι 5, 25, 29, 31, 33, 34
Α. Χρυσοστόμου, «Οι νεότερες έρευνες στο δυτικό τείχος του αρχαίου οικισμού, νοτιοανα- 60, 61, 85, 87, 88, 112, 120, Τύμφη 29, 33, 39
τολικά του Αλώρου Αλμωπίας», ΑΕΜΘ 15, (Θεσσαλονίκη 2003), 537-548. 153, 154, 155, 159, 172, 174, Φάλαννα 86, 118
175, 176, 177, 178, 179 Φάρσαλα 85, 86
Κάσσανδρος 29, 68, 87, 89, 91, 93 Φίλιππος Β’ 5, 25, 34, 35, 86, 90
Κασσώπη 30, 31, 71 Φίλιππος Ε’ 85, 86, 87, 91, 93, 103, 112

180 181
Καστρί Γρεβενών – Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ MΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ – Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ, ΟΡΟΙ & ΕΝΝΟΙΕΣ Ομότιμη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανε- δρουγου στελλα
πιστημίου Θεσσαλονίκης. Μέλος της πανεπιστημιακής ανασκαφής στη
Βεργίνα. Διευθύντρια της ανασκαφής στο Καστρί Γρεβενών.
Άπεργο 76 Μελαμβαφής 31 drougou@hist.auth.gr
Αστέρι 106, 119, 123, 126, 127, 130 Μικύλος 56
Ρυθμός Δωρικός 19, 61 Παράσταση Επίκουρος Καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Αριστοτέλειο ξυδοπουλοσ ιωαννησ
Έμπλεκτον 82 εγχάρακτη 123, 126, 127, 128, 129, 131, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι δημοσιεύσεις του αφορούν στην αρ-
Ενεπίγραφος 15, 47, 56, 61, 124, 127, 129, 136 133, 136 χαία Μακεδονία καθώς και σε θέματα πρόσληψης και ταυτοτήτων στην
Ενώτιον 19, 123, 124, 125, 130 Παράσταση 136, 151 περιφέρεια του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Επιγραφή 25, 35, 40, 51, 56, 57, 61, 87, 92, ανάγλυφη
ixydopou@hist.auth.gr
93, 94, 103, 104, 105, 106, Περιτένεια 76
108, 110, 114, 119, 120, 121, Στρόφιγγα 76, 77 Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Τμήμα Μηχανικών) Παπαγιαννη ιωαννα
123, 126, 129, 133, 137 Σφενδόνη 31, 123, 124, 126, 127, 128, 129, papayian@civil.auth.gr
Κιονόκρανο 17, 65 130, 131, 132, 133, 134, 136
Κρηπίς 64, 67 Σφραγίδα 123, 126, 127, 128, 131, 136 Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου καλλινη χρυσανθη
Λεοντοκεφαλή 19, 123, 124, 125, 130 Σφραγιδόλιθος 123, 124, 123, 127, 131, 136 Θεσσαλονίκης. Εργάζεται στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του
Τόρμος 76, 77, 82 Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στην κατηγορία του Ειδικού Διδακτικού
Προσωπικού. Συμμετέχει στην ομάδα της ανασκαφής στη Βεργίνα και
στο Καστρί του Δήμου Γρεβενών.
kallini@hist.auth.gr / chrysanthi.kallini@gmail.com
Πτυχιούχος Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανε- θανοσ δ. αποστολοσ
πιστημίου Θεσσαλονίκης. Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στη Κλα-
σική Αρχαιολογία (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο) και υποψήφιος διδά-
κτορας επίσης στη Κλασική Αρχαιολογία (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο).
Από το 2006 συμμετέχει στην ανασκαφική ομάδα της καθηγήτριας Σ.
Δρούγου στη Βεργίνα και στο Καστρί Γρεβενών.
athanos@hist.auth.gr
Αρχαιολόγος. Πτυχίο Ιστορίας και Αρχαιολογίας (2004), Μεταπτυχιακό παπαζογλου δ. κυριακη
Δίπλωμα στην κλασική Αρχαιολογία (2009) : Ιερά και λατρεία Διός και
Ποσειδώνος στη Θεσσαλία.
Συμβάσεις, ανασκαφές: Καστρί Γρεβενών (Α.Π.Θ./ΕΛΚΕ ,2015), Μα-
κρύγιαλος-Πύδνα (ΕΦ.Α. Πιερίας, 2013-2014) , Κάρλα Μαγνησίας (ΙΓ’
ΕΠΚΑ, 2012-2013), Βεργίνα, Μίεζα, Τρίλοφος (ΙΖ’ ΕΠΚΑ , 2011, 2008),
Καρδίτσα (ΛΔ’ ΕΠΚΑ, 2010), Κοζάνη (Λ’ ΕΠΚΑ, 2009).
kikipap82@gmail.com

182 183
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Καστρί Γρεβενών. Η ακρόπολη μιας
αρχαίας πόλης στην Πίνδο. Η γέννηση της
ανασκαφής» ΤΥΠΩΘΗΚΕ στη θεσσαλονικη
το ετοσ 2015 ΣΕ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΕ
ΧΑΡΤ IVORY VELVET 130 ΓΡ. απο την επιτροπη
ερευνων του αριστοτελειου πανεπιστημιου
θεσσαλονικησ με τη συγχρηματοδοτηση
τησ ελλαδοσ και τησ ευρωπαϊκησ ενωσησ
188