Εξουσία και αμφισβήτηση στη βυζαντινή

εποχή

Καθηγήτρια: Χρήστου Ειρήνη

Επιλογής (ΙΙ 212)

Μάθημα 3ο (14/3/2017)
Συνέχεια από τη στάση του Νίκα, που συζητήσαμε στο προηγούμενο
μάθημα. Μετά τα περιστατικά συνελήφθησαν μέλη και από τους δυο
δήμους, καταδικάστηκαν σε θάνατο αλλά έσπασε το σχοινί σε τέσσερα μέλη
των δήμων (2 εκ των Βένετων και 2 εκ των Πρασίνων). Αυτό θεωρήθηκε
σημάδι – αρχίζει συγχώνευση των δήμων. Ο Ιουστινιανός υποσχέθηκε ότι θα
διώξει τους συνεργάτες του και θα απαλλάξει τους κατηγορούμενους που
γλίτωσαν το θάνατο. Οι δήμοι δεν συμπάθησαν την εμφάνιση του
Ιουστινιανού στον Ιππόδρομο. Δεν ήταν μυστική ενέργεια του Ιουστινιανού
να μπουν σε διαμάχη οι δήμοι και να μπορέσει να επιβάλει την πολιτική
του ύστερα, όπως λέει η μία άποψη. Η άλλη άποψη αφορά το οικοδομικό
έργο του, όμως έργα έγιναν και στην επαρχία. Δεν υποκινήθηκε για τα ίδια
(προσωπικά) συμφέροντα του Ιουστινιανού.

Είχαν γίνει και άλλες εξεγέρσεις των δήμων πριν τον Ιουστινιανό. Η μία
ήταν του Θεοδοσίου Α’ στην Θεσσαλονίκη. Η άλλη ήταν επί Αναστασίου Α’
(511). Εκπροσωπούνταν δυο θρησκευτικές παρατάξεις: α) οι Ορθόδοξοι της
Συνόδου της Χαλκηδόνας και β) οι Μονοφυσίτες, που υποστήριζε και ο
αυτοκράτορας. Δημιουργήθηκαν επεισόδια μεταξύ Ορθόδοξων και
αιρετικών. Υπήρξε ανασφάλεια στο θρόνο καθώς και ο στρατός ήταν
εναντίον του αυτοκράτορα για τη θρησκευτική πολιτική του. Κυρίως στην
επαρχία γίνονταν οι διαμάχες.

565: θάνατος Ιουστινιανού.

Ακολουθούν δυο αυτοκράτορες που δεν είναι επιλεγμένοι από τον
Ιουστιανιανό ούτε υπάρχει συγγένεια: ο Ιουστίνος Β’ και ο Τιβέριος Β’.
Μαυρίκος: ο επόμενος αυτοκράτορας. Θεωρείται αδικημένος αυτοκράτορας
στην κριτική από τους νεότερους ερευνητές. Ο μόνος που έγραψε για
εκείνον και ήταν φιλικά διακείμενος ήταν ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, που
ήταν ιστορικός και σύγχρονος των γεγονότων του Μαυρικίου, του Φωκά και
λίγο της βασιλείας του Ηρακλείου. Είναι πιστός στα γεγονότα, περιγράφει
πιο «αντικειμενικά». Συμπαθεί τον Μαυρίκιο – κλήθηκε να αντιμετωπίσει
την χειρότερη κατάσταση της αυτοκρατορίας: Αραβοσλαβικές επιθέσεις στο
Δούναβη, πολιορκία Θεσσαλονίκης, περιοχών Βαλκανίων και βυζαντινών
εδαφών. Το πρόβλημα δεν ήταν οι Πέρσες – έκλεισε ειρήνη (δεν
λειτούργησαν οι δυο ειρήνες του Ιουστινιανού). Απαλλάχθηκε από τον
κίνδυνο με βαρύ τίμημα με διπλωματικές ενέργειες και στράφηκε στο
κίνδυνο του βορρά. Κατηγορήθηκε ο Ιουστινιανός που παραμερίσει τον
Δούναβη για το έργο της Reconquista. Παρότι είχε τοποθετήσει φρούρια,
είχε έλλειψη δυναμικού.
Σκλαβηνίες: περιοχές με συνεκτική ομάδα σλαβικής φυλής που ζούσαν
νομαδικά, υπέστησαν βυζαντινή επίδραση και αναγκάστηκαν να
υποταχθούν, να πληρώσουν φόρο και υπηρεσία στο στρατό.
Κατέβηκαν και νοτιότερα. Δεν έχει άλλο τρόπο να τους αντιμετωπίσει με
στρατό. Ο στρατός είναι μισθοφορικός για φύλαξη των συνόρων και εκδίωξη
των εχθρών.
Ο Μαυρίκιος ήταν ήπιος αυτοκράτορας, δεν επέβαλε τιμωρίες, ήταν
διαλλακτικός σε εσωτερικές στάσεις.

Κείμενο: «η στάση των δήμων επί Μαυρικίου» (Θεοφύλακτος Σιμοκάττης)

Πρώτη παράγραφος: Η περίοδος εξουσίας του Μαυρικίου είναι από το 582
έως το 602.
Το 602, υπήρξε πρόβλημα σιτοδείας (= έλλειψη σίτου, βασικής τροφής
κυρίως των φτωχών) και στασίαση πλήθους επειδή κάποιον θεωρούσαν
υπεύθυνο γι’ αυτό. Γίνονται κάποιες δραστηριότητες μετά τη στάση, όπου
συμμετέχει και ο αυτοκράτορας. Ο «όχλος» είναι ο λαός (δεν έχει
καταφρονητική σημασία). «λιτές» είναι η λιτανεία. Ο Μαυρίκος ήταν
δημοκρατικός αυτοκράτορας.
Νεωτερίζω = στασιάζω, εξεγείρομαι, κάνω ανταρσία (μέσω νέων ιδεών).
Ο λαός έβριζε και αναθεμάτιζε τον Μαυρίκιο και του έριχναν πέτρες (βίαιη
αντίδραση κατά του προσώπου του αυτοκράτορα).
Μικρές ποινές: διαλλακτικός (ίσως μαστίγωση αλλά όχι θάνατος). Είχε το
δικαίωμα από το νόμο λόγω καθοσιώσεως (= έγκλημα κατά της εξουσίας και
της ζωής του αυτοκράτορα – τιμωρία είναι ο θάνατος) να επιβάλει αυστηρές
ποινές. Εξαρτάται από τον αυτοκράτορα το είδος της τιμωρίας. Δεν
κατέφευγαν στη θανάτωση (μερικοί το έκαναν), προτιμούσαν την εξορία.
Ο αυτοκράτορας ήταν ο ανώτατος δικαστής και μετείχε αυτοπροσώπως.
Μπορούσε να θεωρηθεί ως αδυναμία η στάση επιβολής μικρών ποινών; Ίσως
ήταν μια πρακτική που ακολούθησε για συνένωση της αυτοκρατορίας για να
αντιμετωπίσει πιο σοβαρά προβλήματα, παρά να τιμωρήσει τους συνωμότες,
παρότι μπορεί να εξεγείρονταν πάλι (ουδείς αγνωμονέστερος του
ευεργετηθέντος). Ήταν λάθος του.
Εκεί που εξορίζονταν ήταν σε απομακρυσμένα σημεία και νησιά όπου δεν
μπορούσαν να διαφύγουν. Υπήρχε αστυνόμευση στην Κωνσταντινούπολη.
Όσοι έρχονταν ελέγχονται για το λόγο της άφιξής τους. Στην εξορία
κρατούνταν φυλασσόμενοι ιδίως τα σημαντικά πρόσωπα.
Δεύτερη παράγραφος: Δούναβης = όριο της αυτοκρατορίας που είχε γίνει
περιοχή των Σλάβων. Τα σλαβικά φύλα έχουν περάσει το σημείο, περνούσαν
με μονόξυλα το Δούναβη (διατηρούνται σήμερα από τον 6ο αιώνα στο Σίρμιο:
πόλη φρούριο της αυτοκρατορίας). Λόγω της ξυλείας που είχε η περιοχή,
έβρισκαν τρόπο να περάσουν απέναντι. Ο στρατός ζητάει να επιστρέψει
στην πατρίδα του. Το χειμώνα δεν γίνονταν επιχειρήσεις. Ο Μαυρίκιος
διατάσσει ο στρατός να μείνει στα σύνορα και επίσης να εκδιώξουν τους
Σλάβους. Ήταν καταβλημένος και έτσι αντέδρασε (στασίασε).
Τρίτη παράγραφος (ως το τέλος του κειμένου): ο Φωκάς ήταν εκατόνταρχος
(= μικρός αξιωματούχος). Τον έβαλαν στην ασπίδα επάνω και τον
ανακήρυξαν αυτοκράτορα (παράνομα). Πρώτη ανταρσία στρατού – ασκεί το
δικαίωμά του να αναγορεύει αυτοκράτορες με τον παλαιό τρόπο που ήταν
ρωμαϊκός: να τον σηκώνουν στην ασπίδα για να τον βλέπει το στράτευμα και
του φόραγαν ένα περιδέραιο – στρατιωτικό σύμβολο (αυτή ήταν η στέψη).
Αυτός ο τρόπος ίσχυε ως το 602. Ασπίδα και ανύψωση, επευφημία, στέψη =
τα τρία στάδια εκλογής αυτοκράτορα.
Κυαναυγοί = Βένετοι.
Εκφράζεται η πολιτική ιδεολογία των Βυζαντινών – ο αυτοκράτορας είναι
επιλογή του θεού. Πως επικράτησε αυτή η άποψη ως εκλεκτού του Θεού;
Υπήρχε θεϊκή νομιμοποίηση, ήταν λόγος πολιτικής σταθερότητας, ο Θεός
τον είχε επιλέξει (αυταπάτη) – απευθείας θεία πρόνοια.
Τα οργανωμένα μέλη των δήμων, και όχι οι υποστηρικτές, ήταν 1.500 και
900 (Πράσινοι και Βένετοι αντίστοιχα).
Η φρούρηση/φύλαξη της πόλης ήταν πολιτικό καθήκον των δήμων.
Θεωρεί τον Γερμανό (πεθερό Μαυρικίου) ως υπεύθυνο της στάσης.
Αντιμετωπίζει διπλή απειλή – υπάρχει συντονισμός: ο στρατός έρχεται, οι
δήμοι στασίαζαν στο εσωτερικό.
Η στάση του Μαυρικίου μας θυμίζει τον Ιουστινιανό, που ήθελε να φύγει
αλλά τον συγκράτησε η Θεοδώρα. Μεταμφιέστηκε για να ξεφύγει. Τον
κορόιδευαν σκωπτικά στο δρόμο λόγω των πολλών παιδιών που είχα κάνει.
Τυραννίδα = λοιδορία, ανταρσία, κακώς αποκτημένη εξουσία και κατηγορία
για κάτι. Είναι άνομοι.
Ο Φωκάς τυράννευσε κατά του αυτοκράτορα. Θα γίνει τύραννος.
Επανέρχεται η διαμάχη των δυο δήμων. Άρχισαν επευφημίες υπέρ του
Φωκά και τον έπεισαν να έρθει στο Έβδομο (απείχε επτά «στάδια» από το
κέντρο της Κωνσταντινούπολης – είναι τόπος συγκέντρωσης στρατιωτών
πριν την εκστρατεία και τόπος εκγύμνασής στρατού (στρατιωτικό σημείο).
Στέλνει άνθρωπο να συνεννοηθεί με τους Πράσινους, να φέρουν τη
Σύγκλητο και τον Πατριάρχη στο σημείο για να γίνει η στέψη στην εκεί
εκκλησία – η στέψη από τον Πατριάρχη συνέχισε να αποτελεί τακτική ως το
τέλος της αυτοκρατορίας. Μετά όλοι στέφονταν στην Αγία Σοφία.
Η Εκκλησία έχει μόνο πνευματική εξουσία, την αληθινή εξουσία την έχει
μόνο ο Θεός. Σπάνια μπορεί να αρνηθεί τη στέψη αυτοκράτορα διότι είναι
εκλεκτός του Θεού, έχει αναγορευθεί, τον θέλει ο λαός άρα δεν υπάρχει
λόγος να μην γίνει η στέψη.
Διαμάχη των δήμων για το ποιοι θα έχουν καλύτερη θέση στην στέψης της
συζύγου του Φωκά. Οι Πράσινοι ήθελαν καλύτερη θέση διότι αυτοί έφεραν
τον Φωκά. Απώθησε τον αρχηγό των Βένετων. Ελλείψει Μαυρικίου,
καταλαμβάνει τη θέση, τον συλλαμβάνει και τον θανατώνει με οικτρό τρόπο.

Τα αφηγηματικά βυζαντινά κείμενα χωρίζονται σε δυο κατηγορίες: α) σε

ιστορικά γραμμένα από ιστορικό και β) χρονογραφικά γραμμένα από
χρονογράφο.
Ο ιστορικός είναι σύγχρονος των γεγονότων, είναι μορφωμένος, γράφει σε
επιτηδευμένη γλώσσα (αρχαΐζουσα), γράφει για περιορισμένο χρόνο, ενώ ο
χρονογράφος ξεκινά από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου κατά τη
βυζαντινή αντίληψη.
Έως το 610: ο τελευταίος μιας σειράς ιστορικών είναι ο Θεοφύλακτος
Σιμοκάττης.
7ος – 8ος αιώνας: δεν υπάρχει ιστορικός.
Αρχές 9ου αιώνα: δυο χρονογράφοι: ο Θεοφάνης (γράφει από κτίσεως κόσμου)
και ο Πατριάρχης Νικηφόρος (για πιο περιορισμένο χρόνο).
10ος αιώνας: ιστορικός Γενέσιος, από τα μέσα του 10ου αιώνα: ιστορικός Λέων
Διάκονος.
Τομή ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης για τα είδη των κειμένων που έχουμε.
Ξεκινά από τον Κωνσταντίνο Α’ και φτάνει ως τον Φωκά.

Κείμενο: «η δυσμένεια των δήμων για τον Φωκά και η ανατροπή του»
(Θεοφάνης)
Ενεργοί οι δήμοι ως παράγοντες επί Μαυρικίου και επί Φωκά – πολλά τα
επεισόδια. Τον ενημέρωσαν ότι ο Μαυρίκιος δεν είχε πεθάνει και να μην
προχωρήσει περαιτέρω. Σε μια στάση δεν είναι δυνατόν να μην υπάρξουν
αντίποινα και να μην δοθούν τιμωρίες. Δεν υπάρχει λύπηση, ορθά σκοτώνει
τον Μαυρίκιο. Κατηγορούσαν τον Φωκά ότι ήταν μεθούσε και έχασε τα
λογικά του. Ήταν μέθυσος, γι’ αυτό και έκανε παράλογες κινήσεις. Ο
Έπαρχος της Κωνσταντινούπολης ήταν και αστυνομικός διοικητής,
συνέλαβε τους παραβάτες. Ο έπαρχος ονομαζόταν Κοσμάς ακρωτηρίασε και
έκοψε τα μέλη πολλών και τα κρέμασε στη Σφενδόνη (το σημείο που
μικραίνει ο Ιππόδρομος και γίνεται η στροφή).
Ήταν μια αγριότητα, το έκανε για παραδειγματισμό. Τους έβαλε σε σάκο και
τους πέταξε στη θάλασσα – το έκανε συχνά.
Καλούσε υψηλούς αξιωματούχους στο Παλάτι για φαγητό και έβαλε να τους
σκοτώσουν (αναφέρει ο Σιμοκάττης). Αποδεκάτισε τη Σύγκλητο και
στράφηκε κατά του Πατριάρχη Καλλίνικου.
Πραιτώριο = κτίριο φυλακών. Η φυλακή δεν ήταν ποινή – ήταν τόπος
κράτησης μέχρι να γίνει η δίκη.
Διέφυγαν με την αναταραχή πολλοί φυλακισμένοι.
Διέταξε τους Πράσινους να μην ασχολούνται με τα πολιτικά πράγματα.
Ηράκλειος: Στρατηγός του Εξαρχάτου της Καρχηδόνας (Αφρική). Η
Σύγκλητος προσπάθησε να τον πείσει να διώξει τον Φωκά. Δίνει στρατό στο
γιο του για να διώξει τον Φωκά.
Μπαίνει και η Σύγκλητος ως παράγοντας για αμφισβήτηση της
αυτοκρατορικής εξουσίας – αναλαμβάνει πρωτοβουλία.
Τα επεισόδια γίνονται από δήμους, η Σύγκλητος δεν μπορεί να κάνει
επεισόδια αλλά καλεί κάποιον για βοήθεια με την σύμπραξη του στρατού.
Ζητά να χτυπήσουν με βέλη και κρεμά τον αξιωματικό Μακρόβιο – δεν
υπήρχε τέτοια ποινή.
Αξιωματικοί της Συγκλήτου συνωμοτούν κατά του Φωκά – γενική
δυσαρέσκεια – αποκεφαλισμός υπευθύνων.
Ο Ηράκλειος σκοτώνει τον Φωκά. Στέφεται σε εκκλησία του Παλατιού από
τον Πατριάρχη Σέργιο.
Τα γεγονότα περιγράφονται σε εκτενέστερη έκταση από τον Θεοφύλακτο
Σιμοκάττη.
Κείμενο: «Ηράκλειος και Μαρτίνα» (Νικηφόρος, Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως)
Πρώτο απόσπασμα: ήταν πολυαγαπητός στο λαό και στην εκκλησία. Θέλει
να περιορίσει τους δήμους. Παραλαβή του Τιμίου Σταυρού μετά από μάχη
με τους Πέρσες. Πήρε μέτρα και δεν ήθελε να μοιράζεται την εξουσία του
(συνεργαζόταν αναγκαστικά μόνο με το στρατό και τη Σύγκλητο = είχε
αίγλη και σεβασμό, συμβουλευτικό όργανο αυτοκράτορα).
Έβαλε τους δήμους στο περιθώριο, περιόρισε τα καθήκοντά τους στον
Ιππόδρομο, τους κολακεύει και διατηρεί τις θέσεις τους στις τελετουργίες
(στέψη, βάπτιση βασιλικού απογόνου, πρεσβείες). Παρόντες ήταν οι δυο
αρχηγοί των δήμων – με ειδικά ρούχα και συγκεκριμένη θέση στην
ιεραρχία. Δεν εξέφραζαν το λαό αλλά την αυλή – γίνονται μέρος της αυλής.
Δεν σώζεται αντίδρασή τους.
Μέσα 7ου – 8ος αιώνας: παύει ο Ιππόδρομος να γίνεται το θέατρο που
εμφανίζεται ο αυτοκράτορας και γίνεται συνομιλία μεταξύ αυτού και του
λαού. Αυτό γίνεται στο Forum του Κωνσταντίνου. Σταδιακά τους στέρησε
τις πολιτικές παρεμβάσεις.
629: αναστήλωση Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα.
630: τον έφερε στην Κωνσταντινούπολη λόγω αραβικής απειλής.
Είχε μια πρώτη σύζυγο, που πέθανε νέα, με την οποία απέκτησε τον
Κωνσταντίνο Γ’ και μια κόρη.
Έκανε κάτι παράτολμο για την αστική ηθική. Παντρεύτηκε την κόρη της
αδερφής του – απαγορευόταν από τα ήθη και από το αστικό δίκαιο. Με αυτά
που έκανε άρχισε να γίνεται μη αγαπητός σε μια μερίδα που θεωρούσε
ανήθικη την πράξη. Τις κατηγορίες τις προλαμβάνει η Μαρτίνα αλλά και ο
Ηράκλειος δέχτηκε «επιθέσεις» για την πράξη αυτή. Ήταν αθέμιτη πράξη.
Απέκτησα δυο γιους, τον Φλάβιο και το Θεοδόσιο: ο ένας έμεινε από τον
αυχένα και κάτω παράλυτος και ο άλλος κωφός, λόγω θείας δίκης.
Οι Πράσινοι και οι Βένετοι συμπράττουν εναντίον του. Ο Πατριάρχης του
στέλνει γράμμα, τον κατηγορούσε και τον νουθετούσε να μην έχει σχέσεις
μαζί της. Ο Ηράκλειος του απαντά ότι το χρέος του το έκανε τα άλλα να τα
αφήσει στον ίδιο να τα ρυθμίσει (τα άλλα είναι υπεράνω νόμου και
Εκκλησίας).
Αργότερα του παραχώρησε τα χρυσά σκεύη ώστε να τα λιώσει και με το
χρυσό να πληρώσει το στρατό (ήταν δάνειο και το επέστρεψε). Τον
υποστήριξε για το θέμα του Μονοφυσιτισμού και τα μέτρα που πήρε. Εδώ
παραμέρισε την Εκκλησία.
Δεύτερο απόσπασμα: θάνατος Ηρακλείου. Αναγνωρίστηκαν ως διάδοχοι οι
δυο γιοι του, Κωνσταντίνος Γ’ (από την πρώτη σύζυγο) και ο Ηρακλεωνάς
(που απέκτησε με την Μαρτίνα). Στη διαθήκη του ζητά να τιμηθεί η
Μαρτίνα ως μητέρα και βασίλισσα, δεν αναγράφει κάτι σχετικό με
επιτροπεία, μολονότι οι δυο είναι ανήλικοι. Ο Ηράκλειος είχε ζήσει 66
χρόνια και είχε βασιλεύσει τα 30. Αφήνουν το πτώμα άταφο μήπως είχε
πέσει σε κώμα – πριν πεθάνει είχε κάποιες φοβίες (δεν ήθελε να πλεύσει
στη θάλασσα). Το σώμα το φύλασσαν υπηρέτες.
Νέος Πατριάρχης, ο Πύρρος. Τον φώναξε η Μαρτίνα μαζί με τον λαό και
έδειξε την διαθήκη. Ο λαός ζητούσε τους αυτοκράτορες.
Η ίδια απαίτησε θέση στην αυτοκρατορία. Θα διοικούσε το κράτος επ’
ονόματι των δυο ανηλίκων (Αντιβασίλισσα – επιτροπεία). Ο Κωνσταντίνος Γ’
πλησίαζε την ενηλικίωση – ο Ηρακλεωνάς αργούσε. Η Μαρτίνα έγινε
επίτροπος.
Ο πρώτος γιος του στεφόταν συμβασιλέας είχε τα πρωτεία.
Δεν ήθελαν μια γυναίκα στο θρόνο. Ο λαός αντιδρά, δρα χωρίς καθοδήγηση
πια. Δεν υπάρχουν «δήμοι» αλλά δήμος, ο λαός. Φεύγουμε από το μοτίβο
«δήμοι = εκπρόσωποι του λαού», όχι οργανωμένα σώματα που διεκδικούν για
το λαό.
Μια γυναίκα διεκδικούσε μερίδιο εξουσίας στο προσκήνιο – ήταν αναιδής
και λόγω του αθέμιτου γάμου.
Το 820 – 825 έγραψε το έργο του ο Πατριάρχης Νικηφόρος. Η φράση «ας
μην δώσει ο Θεός να φθάσει σε τέτοιο σημείο το ρωμαϊκό κράτος». Εκφράζει
τη γνώμη του μέλλοντος που έχει ο συγγραφέας, αφού έζησε την περίοδο
εξουσίας της Ειρήνης της Αθηναίας.