Professional Documents
Culture Documents
Ernst Benz - H Διδασκαλία Του Ιωακείμ Της Φλόρα Περί Πνεύματος
Ernst Benz - H Διδασκαλία Του Ιωακείμ Της Φλόρα Περί Πνεύματος
Εκδόσεις Αμέθυστος
http://amethystosebooossbbooosspotboom/
Περιεχόμενα
Ιb Εισαγωγήbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb4
ΙΙb Μερικές πτυχές της καινοδιαθηκικής διδασκαλίας περί Αγίου Πνεύματοςbbbbbbbbbbbbb7
Σχόλια στο ιστολόγιο του Αμέθυστουbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb13
ΙΙΙb Η διδασκαλία του Μοντανού περί Παρακλήτουbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb15
IVb Ο Παράκλητος στον Τερτυλλιανόbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb23
Vb Η θεολογία του Πνεύματος κατά τον Ιωακείμ της Φλόραbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb27
1b Η μέχρι σήμερα αξιολόγηση της θεολογίας του Ιωακείμbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb27
2b Οι βάσεις τις διδασκαλίας του Ιωακείμ περί πνεύματοςbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb31
3b Η διδασκαλία του Ιωακείμ περί των τριών εποχώνbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb36
4b Η πρόοδος της γνώσης περί σωτηρίας: το φως των άστρων, το φως της αυγής, το
φως της ημέραςbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb40
5b Αγία Γραφή και Inteooisenta spirituaoisbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb42
6b Η πρόοδος εντός των εκκλησιαστικών βαθμών: αγόρια-άνδρες-γέροιbbbbbbbbbbbbbbbbbb47
7b Η πρόοδος στα πλαίσια της θρησκευτικής σχέσης εξάρτησης: σκλαβιά-υιοθεσία-
ελευθερίαbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb50
8b Η πρόοδος της ηθικής και κοινωνικής εξέλιξηςbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb53
9b Η αντικατάσταση της Εκκλησίας του Πέτρου από την Εκκλησία του Ιωάννηbbbbbbbbb60
10b Η δημιουργική διαλεκτική τής ιστορίας τής σωτηρίαςbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb65
2
Creator Spiritus
Die Geisteslehre des Joachim von Fiore
Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα
περί πνεύματος
3
Ι. Εισαγωγή
[Είναι ο παλαιότερος ύμνος για το Άγιο Πνεύμα που γράφτηκε στη Δύση.
Προέρχεται πιθανόν από τον Rhabanus Maurus, και βασίζεται μάλλον σε
στοιχεία του ύμνου που έγραψε ο Αμβρόσιος για τα Χριστούγεννα. Από
τον 9ο αιώνα είναι διαδεδομένος στην Δύση. Είναι μέρος της χειροτονίας
επισκόπου, ιερέα και καθαγιασμού του ναού.]
4
Η σκέψη που εκπλήσσει, και η οποία εκφράζεται στην προσευχή αυτή
προς το Άγιο Πνεύμα είναι η εξής: το Πνεύμα το οποίο παρακαλεί η
προσευχή και το οποίο γεμίζει το στήθος με το έλεος του, είναι και ο
δημιουργός που δημιούργησε τα δοχεία της χάριτος του. Η
δημιουργική δύναμη τού Πνεύματος γίνεται κατανοητή με μια γενική
έννοια. Το Άγιο Πνεύμα είναι και τα δυο: η δημιουργική δύναμη, που
κάλεσε τον άνθρωπο στην ύπαρξη, αλλά και η δύναμη της
αναγέννησης, της νέας δημιουργίας, της ανανέωσης του πεπτωκότος
ανθρώπου. Η ενέργεια του Πνεύματος ως δημιουργού περιλαμβάνει
την δημιουργία του ανθρώπου και την τελείωση, δια της υψώσεως
του στην κατάσταση χάριτος. Η ενέργεια του δεν περιλαμβάνει μόνο
την αρχή και το τέλος της ιστορίας, αλλά κυριαρχεί και στην πορεία
της ιστορίας της σωτηρίας, σε όλες τις εποχές. Αυτό εκφράζει ο
ύμνος στην στροφή, όταν χαρακτηρίζει το Άγιο Πνεύμα ως το
δάκτυλο της δεξιάς χειρός του Θεού: «Dextrae Dei tu digitus». Είναι
το δάκτυλο με το οποίο ο αγγειοπλάστης δημιουργεί τέλεια δοχεία
από άμορφο πηλό, πάνω στον τροχό του. Είναι το δάκτυλο με το
οποίο ο Θεός διαμορφώνει την χαοτική ιστορία των ανθρώπων σε
ιστορία της σωτηρίας. Είναι το δάκτυλο με το οποίο ο Θεός εκδιώκει
τον σατανά, όπως λέει η πέμπτη στροφή:
5
της παλαιοδιαθηκικής προϊστορίας της χριστιανικής Εκκλησίας.
Είναι το Πνεύμα που ήδη από την σωτηριώδη εποχή της Παλαιάς
Διαθήκης υπέδειξε στην ανθρωπότητα, δια των υποσχέσεων Του, την
επερχόμενη εκπλήρωση. Το ίδιο Πνεύμα προετοίμασε την οδό για την
εκπλήρωση αυτή.
6
ΙΙ. Μερικές πτυχές της καινοδιαθηκικής διδασκαλίας περί Αγίου
Πνεύματος
7
γύρω από το σπίτι. Ο Πέτρος όμως ερμηνεύει το γεγονός αυτό και λέει,
Πράξεις 2, 16: «16 ἀλλὰ τοῦτό ἐστι τὸ εἰρημένον διὰ τοῦ προφήτου
᾿Ιωήλ· 17 καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις, λέγει ὁ Θεός, ἐκχεῶ ἀπὸ
τοῦ πνεύματός μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα, καὶ προφητεύσουσιν οἱ υἱοὶ ὑμῶν
καὶ αἱ θυγατέρες ὑμῶν, καὶ οἱ νεανίσκοι ὑμῶν ὁράσεις ὄψονται καὶ οἱ
πρεσβύτεροι ὑμῶν ἐνύπνια ἐνυπνιασθήσονται· 18 καί γε ἐπὶ τοὺς
δούλους μου καὶ ἐπὶ τὰς δούλας μου ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐκχεῶ ἀπὸ
τοῦ πνεύματός μου, καὶ προφητεύσουσι. 19 καὶ δώσω τέρατα ἐν τῷ
οὐρανῷ ἄνω καὶ σημεῖα ἐπὶ τῆς γῆς κάτω, αἷμα καὶ πῦρ καὶ ἀτμίδα
καπνοῦ· 20 ὁ ἥλιος μεταστραφήσεται εἰς σκότος καὶ ἡ σελήνη εἰς αἷμα
πρὶν ἢ ἐλθεῖν τὴν ἡμέραν Κυρίου τὴν μεγάλην καὶ ἐπιφανῆ. 21 καὶ ἔσται
πᾶς ὃς ἂν ἐπικαλέσηται τὸ ὄνομα Κυρίου σωθήσεται».
8
την νέα γνώση της σωτηρίας. Στην γνώση αυτή της σωτηρίας ανήκει
ουσιαστικά και η γνώση της ιστορίας, η ματιά στήν μέχρι τώρα κρυμμένη
και τώρα δια του Πνεύματος αποκαλυφθείσα σωτηριώδη ενέργεια του
Θεού στην ιστορία. Είναι η ματιά στην «θεία οικονομία», η οποία από
την αρχή του κόσμου και δια μέσου των προηγούμενων εποχών της
ιστορίας της ανθρωπότητας προετοίμασε την βασιλεία του Θεού, και
τώρα θα επιφέρει την εκπλήρωση των έσχατων χρόνων. [Μόνο έτσι
γίνεται κατανοητή η τεράστια επικαιρότητα του θέματος της
οικονομίας στην πατερική θεολογία. Το θέμα αυτό περιλαμβάνει
τόσο τα προβλήματα της θεολογίας της ιστορίας όσο και της
εσχατολογίας.]
Μια ιδιαίτερη θέση εντός αυτής της κοινής για τον Χριστιανισμό
θεώρησης που είχε η αρχαία Εκκλησία λαμβάνει ο Ευαγγελιστής
Ιωάννης. Είναι χαρακτηριστικό πως δεν αναφέρεται σε μια έκχυση του
Πνεύματος, με την μορφή που έλαβε κατά την Πεντηκοστή, όπως την
αναφέρουν οι Πράξεις, αλλά παρουσιάζει μια ιδιαίτερη θεώρηση περί της
ενέργειας του Πνεύματος στους έσχατους καιρούς. Ο Ιησούς τονίζει,
σύμφωνα με το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, πως όσο ζούσε, το Πνεύμα δεν
είχε ακόμα έρθει (Ιω. 7, 39: τοῦτο δὲ εἶπε περὶ τοῦ Πνεύματος οὗ
ἔμελλον λαμβάνειν οἱ πιστεύοντες εἰς αὐτόν· οὔπω γὰρ ἦν Πνεῦμα
῞Αγιον, ὅτι ᾿Ιησοῦς οὐδέπω ἐδοξάσθη).
Εδώ έχουμε μια θεώρηση της ιστορίας της σωτηρίας, βάσει της οποίας
αποδίδονται στον Υιό και το Πνεύμα δυο χρονικά καθαρά διαχωρισμένες
εποχές, κατά τις οποίες δρουν σωτηριακά στη γη. Τονίζεται πως, στην
εποχή κατά την οποία ο Υιός, ο σαρκωθείς Λόγος, δρα πάνω στη γη, το
Πνεύμα δεν είναι ακόμα εκεί. Ο Ιησούς ο ίδιος υπόσχεται τον ερχομό του
Πνεύματος, μετά την επιστροφή του στον Πατέρα. Τότε το Πνεύμα θα
λάβει την θέση του Ιησού πάνω στην γη, σαν συνήγορος (Παράκλητος),
ο οποίος θα αναλάβει την κοινότητα η οποία παραμένει στη γη (Ιω. 14,
26: ὁ δὲ παράκλητος, τὸ Πνεῦμα τὸ ῞Αγιον ὃ πέμψει ὁ πατὴρ ἐν τῷ
ὀνόματί μου, ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα καὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ
εἶπον ὑμῖν).
Τότε περιγράφεται σαφώς και η πράξη, κατά την οποία ο Κύριος μετά
την ανάσταση Του, εκπληρώνει την υπόσχεση Του περί του ερχομού του
Πνεύματος, και αμέσως πριν την ανάληψη Του μεταδίδει στους μαθητές
9
Του το Άγιο Πνεύμα με ένα εμφύσημα (Ιω. 20, 22: καὶ τοῦτο εἰπὼν
ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς· λάβετε Πνεῦμα ῞Αγιον·). [σχόλιο: Ουδεμία
σχέση υφίσταται μεταξύ τής ερμηνείας καί τού λόγου τού
Ευαγγελίου. Ούτε βεβαίως ενεφύσησε ο Κύριος στούς μαθητές τό
Άγιο Πνεύμα όπως τό διευκρινίζει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.]
10
προσπαθεί επίσης, αν και όπως φαίνεται ματαίως, να βάλει τάξη στις
αυθόρμητες και συχνά χαοτικές εκρήξεις του Πνεύματος στις κοινότητες,
βάζοντας σταθερούς κανόνες. Από πολύ νωρίς πρέπει να είχαν
δημιουργηθεί εντάσεις μεταξύ των φορέων μιας δημόσιας ιεραρχίας,
δηλαδή εκλελεγμένων ή βάσει νόμου τοποθετημένων υπαλλήλων
(επισκόπων και πρεσβυτέρων), και των ελεύθερων χαρισματούχων. Η
καχυποψία των επισκόπων στράφηκε ιδιαιτέρως προς τους προφήτες, οι
οποίοι παρουσιάζονταν στις κοινότητες ως από το Άγιο Πνεύμα
εμπνευσμένων φορέων της θείας αποκάλυψης. Η καχυποψία κατά των
προφητών αιτιολογείται ως εξής: το Άγιο Πνεύμα εξέφραζε δια των
προφητών διαρκώς νέες αποκαλύψεις, τις οποίες η κοινότητα δεν
μπορούσε να ελέγξει, οι οποίες όμως έχουν την απαίτηση της απόλυτης
ισχύος, καθώς έχουν την αυθεντία του Αγίου Πνεύματος. Η ελευθερία
αυτή του προφητικού αξιώματος έχει προφανώς υποστεί πολλές φορές
κατάχρηση από κακά στοιχεία. Αυτή η κατάχρηση διευκολύνθηκε από το
γεγονός πως οι προφήτες ήταν συχνά πλανόδιοι προφήτες, και σε
αντίθεση με τους επιτόπιους φορείς εκκλησιαστικών αξιωμάτων, δεν
ήταν προσωπικά γνωστοί στις κοινότητες, κατά την άφιξη τους.
11
Στον αγώνα αυτό μεταξύ των ελεύθερων χαρισματικών, των προφητών
και των φορέων της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, νίκησαν οι επίσκοποι.
[Στον Ποιμένα του Ερμά βρίσκονται κανόνες για την διάκριση του
αληθινού από τον ψεύτικο προφήτη. Αυτό επισημαίνει πόσο επίκαιρο
ήταν το θέμα στις κοινότητες. Στο Mandatum XI, 7ff: «Εξέτασε τον
άνδρα που έχει το θεϊκό πνεύμα βάσει της ζωής του!»]
12
Σχόλια στο ιστολόγιο του Αμέθυστου
Ο χαλαρωσε είπε...
Ο amethystos είπε...
13
απορρίπτει τόν Ησυχασμό καί τόν Άγιο Γρηγόριο Παλαμά. Κρύβοντας
ακόμη καί από τόν εαυτό του ότι η αποθέωση τής ατομικότητος είναι τό
πρωτείο καί τό αλάθητο. Τό Άγιον Όρος είναι τό τελευταίο οχυρό τής
αλήθειας ότι η αποκάλυψις είναι Ιησού Χριστού καί τό Άγιο Πνεύμα
βεβαιώνει τού Λόγου τό ασφαλές. Σήμερα ακόμη καί ο Μεταλληνός
ισχυρίζεται ότι η ορθόδοξη εκκλησία νόμιμα βρίσκεται σέ διάλογο μέ τίς
άλλες πεποιθήσεις διότι ο Θεός τής εκκλησίας είναι ο Λόγος αφήνοντας
νά τού διαφύγει ότι ο διά-λογος ανήκει στήν κακοδοξία τού Φιλιόκβε καί
δέν μπορεί εκ προοιμίου νά οδηγήσει στήν αλήθεια, στόν Κύριο.
Ο χαλαρωσε είπε...
αμέθυστε νομίζω ότι εδώ είναι η καρδιά όλων των σύγχρονων αιρέσεων,
ιδιαιτέρως δε της οικονομίας του Αγίου Πνεύματος, που γεννά όλες τις
μεσσιανικές παραισθήσεις, πολιτικές και θρησκευτικές. Πρέπει δε να
λάβουμε σοβαρά υπόψιν μας, όπως γραφείς στο παραπάνω σχόλιο, την
όσμωσή του με τον Γνωστικισμό. Επίσης τον γνωστικισμό μέσα από τα
εβραϊκά κείμενα και την συνάφεια που αναδεικνύει τον εβραϊκό
γνωστικισμό ή αλλιώς το αυγό του φιδιού. Σ’ αυτό νομίζω ότι ο Σόλεμ
είναι καταλυτικός. Είναι κρίμα δε που τέτοιο οπλοστάσιο ένα κάρο
νούμερα το βλέπουν ως κουλτούρα και θολολογία. Είναι μεγάλη η ζημιά
δυστυχώς.
Ο amethystos είπε...
14
ΙΙΙ. Η διδασκαλία του Μοντανού περί Παρακλήτου
15
Ο Μοντανός και η κοινότητα του ζούσαν λοιπόν με την πεποίθηση, πως
η υπόσχεση περί του ερχομού του Αγίου Πνεύματος που εκφράζεται στο
κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, εκπληρώθηκε σε αυτούς, και πως η κοσμική
εποχή του Παρακλήτου έχει ήδη έρθει. Η δική τους αντίληψη περί
ιστορίας της σωτηρίας καθορίζεται από την αρχή της εξέλιξης και την
αρχή της προόδου. Η τελευταία αυτή εποχή σωτηρίας φέρνει
περισσότερα χαρίσματα από τις προηγούμενες εποχές σωτηρίας.
Ταυτόχρονα όμως απαιτεί μεγαλύτερη ηθικότητα, σκληρότερη άσκηση
και μια πιο ολοκληρωμένη αγιότητα. Ο Μοντανός υπονοεί στο σημείο
αυτό μια τοποθέτηση περί του εαυτού του, η οποία ήταν στην αρχή
διαδεδομένη στις χριστιανικές κοινότητες, αργότερα όμως, κάτω από
την πίεση μιας συγκεκριμένης εκκλησιαστικής θεολογίας,
εγκαταλείφθηκε: την αντίληψη μιας προοδευτικής εξέλιξης του
θεϊκού πληρώματος της χάριτος εντός της ιστορίας της σωτηρίας.
16
παραμένει η κόλαση, το τεράστιο βασίλειο του ανώτατου επαναστάτη, ο
οποίος διατηρεί αιώνια το μίσος του κατά του Θεού, και έχει μαζέψει στο
βασίλειο του τους ανθρώπους εκείνους που είναι εχθροί του Θεού. Ο
Θεός καταφέρνει να επιδιορθώσει την ζημιά του Αδάμ μόνο σε μια
μειονότητα εκλεκτών. Εντός αυτού του σχήματος, η δράση (ενέργεια)
του Αγίου Πνεύματος είναι μάλλον πράξη ενός συντηρητή (αρχαίων)
παρά ενός δημιουργού.
17
ουράνιο και πνευματικό, προς το υπερανθρώπινο. Το χαρακτηριστικό
αυτό εμφανίζεται ήδη σε μια υπόσχεση που δίνει ο Ιησούς στους μαθητές
Του (Ματθ. 13, 43): «τότε οἱ δίκαιοι ἐκλάμψουσιν ὡς ὁ ἥλιος ἐν τῇ
βασιλείᾳ τοῦ πατρὸς αὐτῶν. ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω». Η
ανακοίνωση αυτή της θαυμαστής εξύψωσης της ύπαρξης βασίζεται στις
υποσχέσεις σωτηρίας της ύστερης ιουδαϊκής προφητείας. Ο Δανιήλ, στο
12, 3, γράφει για την κατάσταση των δικαίων μετά την ανάσταση: «καὶ οἱ
συνιέντες ἐκλάμψουσιν ὡς ἡ λαμπρότης τοῦ στερεώματος καὶ ἀπὸ τῶν
δικαίων τῶν πολλῶν ὡς οἱ ἀστέρες εἰς τοὺς αἰῶνας καὶ ἔτι.»
Στο σημείο αυτό, ο Ιησούς όχι μόνο δεν απορρίπτει την υπόσχεση του
ψαλμού, αλλά τονίζει την ισχύ του. Όταν ο Θεός αποκαλεί «θεούς»
εκείνους στους οποίους ειπώθηκε ο λόγος του Θεού, τότε ισχύει γι’
αυτούς και η υπόσχεση μιας απερίγραπτης εξύψωσης της ύπαρξης τους,
καθώς «οὐ δύναται λυθῆναι ἡ γραφή». Ο Ιησούς χρησιμοποιεί τον λόγο
αυτό για να δικαιολογήσει αυτό που λέει για τον εαυτό του: «είμαι Υιός
του Θεού». Η λογική πορεία της σκέψης έχει ως εξής: αφού εκείνοι
στους οποίους απευθύνθηκε ο λόγος του Θεού είναι «θεοί», τότε δεν
είναι βλασφημία όταν ο Ιησούς ισχυρίζεται: «είμαι Υιός του Θεού».
18
δυνάμεων, οι οποίες θα υπερβούν ακόμα και τις πνευματικές
δυνάμεις που δρουν μέσα σε Αυτόν. [;;!!]
Στο Ιω. 14, 12, ο Ιησούς λέει στους μαθητές Του, αποχαιρετώντας τους:
«ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ πιστεύων εἰς ἐμέ, τὰ ἔργα ἃ ἐγὼ ποιῶ κἀκεῖνος
ποιήσει, καὶ μείζονα τούτων ποιήσει, ὅτι ἐγὼ πρὸς τὸν πατέρα μου
πορεύομαι, 13 καὶ ὅ,τι ἂν αἰτήσητε ἐν τῷ ὀνόματί μου, τοῦτο ποιήσω, ἵνα
δοξασθῇ ὁ πατὴρ ἐν τῷ υἱῷ». Η πνευματική πληρεξουσιότητα
(εξουσιοδότηση) των Χριστιανών δεν περιορίζεται από το μέτρο της
πνευματικής εξουσιοδότησης, που δρούσε στον Ιησού όσο ζούσε. Ούτε
καν ο Λόγος που έγινε άνθρωπος δεν αποτελεί μέτρο για την πνευματική
δύναμη που δρα μέσα στους Χριστιανούς. Με σκοπό να δοξασθεί ο
Πατήρ μέσα στον Υιό, ο Ιησούς υπόσχεται στους μαθητές Του μια
πνευματική δύναμη, που θα τους δώσει την ικανότητα να κάνουν έργα
μεγαλύτερα από τα δικά Του. Αυτό σημαίνει πως θα τον ξεπεράσουν με
ακόμα πιο εντυπωσιακές ενέργειες (δράσεις) του Αγίου Πνεύματος.
Αλλά και ο Παύλος γνωρίζει ακόμα σαφέστερα αυτή την άνοδο της
ύπαρξης, την οποία φέρνει το πνεύμα. Η ενέργεια (δράση) του
Πνεύματος δεν είναι μοναδική. Από αυτό αντιθέτως αναβλύζει μια
διαρκής δημιουργική δράση (ενέργεια), η οποία ανεβάζει τον άνθρωπο
από το ένα σκαλοπάτι στο επόμενο και τον λαμπρύνει. Στην β’ Κορ. 4,
16 λέει: «εἰ καὶ ὁ ἔξω ἡμῶν ἄνθρωπος διαφθείρεται, ἀλλ᾿ ὁ ἔσωθεν
ἀνακαινοῦται ἡμέρᾳ καὶ ἡμέρᾳ». Το ότι αυτή η ανανέωση δεν είναι μια
διαρκής ανακατασκευή μιας κατάστασης η οποία χάνεται διαρκώς με την
πτώση, αλλά πρόοδος του εσωτερικού ανθρώπου, πάνω στον δρόμο της
19
κατάκτησης όλο και μεγαλύτερης δόξας, το περιγράφει στην ίδια
επιστολή, β Κορ. 3, 18: «ἡμεῖς δὲ πάντες ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τὴν
δόξαν Κυρίου κατοπτριζόμενοι τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμεθα ἀπὸ
δόξης εἰς δόξαν, καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος». Το Πνεύμα
εμφανίζεται εδώ ως η δύναμη της ανόδου της ανθρώπινης ύπαρξης, που
τον εξυψώνει το υπερανθρώπινο επίπεδο. (Ένα παρόμοιο ενθουσιασμό
εκφράζεται και στην α. Κορ. 6,2: «οὐκ οἴδατε ὅτι οἱ ἅγιοι τὸν κόσμον
κρινοῦσι; καὶ εἰ ἐν ὑμῖν κρίνεται ὁ κόσμος, ἀνάξιοί ἐστε κριτηρίων
ἐλαχίστων; 3 οὐκ οἴδατε ὅτι ἀγγέλους κρινοῦμεν;»)
20
λαμβάνει χαρακτηρισμούς που τον εξισώνουν με τον Θεό: «Εγώ είμαι ο
πατέρας, ο υιός και ο παράκλητος». Από εδώ προκύπτει, πως ο
χαρακτηρισμός του ως σωσμένου, απορρίπτεται ως ακατάλληλος.
Ο Hennecke (Edgar Hennecke, Christliche Welt, Jg. 1920, Nr. 47, S. 748:
Vom Übermenschen) σχολιάζει την φράση αυτή: «Τέτοιες υπερβολές
ήταν χαρακτηριστικές για την εποχή. Με ανησυχητική προσέγγιση των
χριστιανικών ιδεών προς τις ειδωλολατρικές αντιλήψεις, οι υπερβολές
αυτές ήθελαν να ξεπεράσουν την απλή χριστιανική οικοδόμηση του
προσώπου και έτειναν προς την αριστοκρατική αντίληψη. Φυσικά,
διαφορετικά από τον Νίτσε, αλλά στην ίδια κατηγορία».
21
πολύ καλά την θέση αυτή του Μοντανού. Τον κατηγορεί ακριβώς γι’αυτή
την υπερβολή των υποσχέσεων, λέγοντας, βάσει του κατά Ματθαίον
13,43: «Όταν λοιπόν, εκείνος που έχει την εξουσία και είναι αληθινά ο
Κύριος μας, ο Ιησούς Χριστός, λέει: τα πρόσωπα των δικαίων θα
λάμψουν σαν τον ήλιο, πως μπορεί ο Μοντανός να υπόσχεται, ότι θα
λάμψουν εκατόν φορές πιο δυνατά; Εκτός κι’ αν είναι ο ίδιος που
είπε στον Αδάμ και στους συν αυτώ, θα γίνετε σαν θεοί, και έγινε ο
αίτιος της εκδίωξης από τον παράδεισο». Ο εκκλησιαστικός
αντίπαλος του Μοντανού συγκρίνει την υπόσχεση του Μοντανού περί
ερχόμενης εξύψωσης των δικαίων, με την υπόσχεση εξύψωσης που
έδωσε ο σατανάς στους ανθρώπους και τους παραπλάνησε μέσα στον
παράδεισο, και έγινε αίτιος της πτώσης και του θανάτου του. «Θα
γίνετε σαν θεοί» (Γεν. 3,5). Το γεγονός όμως, πως μέσα στην Καινή
Διαθήκη βρίσκονται σαφείς ενδείξεις (ρίζες) για μια τέτοια εξύψωση των
δικαίων, και επομένως οι ρίζες της χριστιανικής διδασκαλίας περί
υπερανθρώπου, το έχει ήδη ξεχάσει ο εκπρόσωπος της θεολογίας της
συντήρησης.
22
IV. Ο Παράκλητος στον Τερτυλλιανό
Το ότι στην βάση τής αντίληψης περί της ιστορίας τής σωτηρίας κατά τον
Μοντανό, βρισκόταν η διδασκαλία περί εσχάτων, το επιβεβαιώνει ο
Τερτυλλιανός, ο οποίος είχε προσχωρήσει στην εκκλησία του Μοντανού.
Στο γραπτό του «Adversus Praxean» παραθέτει μια διδασκαλία περί
Τριάδος, όπου φαίνεται σαφώς πως αποδίδει διαφορετικές εποχές
στον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Σε αυτές τις διαφορετικές εποχές βλέπει
και διαφορετικές βαθμίδες πραγμάτωσης της θεϊκής Τριάδος. Παίρνοντας
αφορμή από την περιγραφή τού οράματος του Στεφάνου, που βλέπει τον
ουρανό ανοικτό και τον Χριστό στα δεξιά του Πατρός, λέει: «Αυτός (ο
Χριστός) εξέχυσε την δωρεά που έλαβε από τον Πατέρα, το Άγιο
Πνεύμα, το τρίτο όνομα της θεότητας και την Τρίτη βαθμίδα της
μεγαλειότητας, τον κήρυκα τής μίας μοναρχίας, αλλά και τον ερμηνευτή
τής οικονομίας -interpretatorem oeconomiae- εφόσον αποδέχεται κανείς
τα κηρύγματα τής νέας προφητείας του ιδίου (στον Μοντανό), και τον
προστάτη κάθε αληθείας, που είναι βάσει της χριστιανικής ομολογίας
πίστεως, στον Πατέρα και τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα».
23
ταυτόχρονα επίπεδα της βαθμιαίας πραγμάτωσής Της εντός της ιστορίας
της σωτηρίας. Σκαλοπάτια της θείας οικονομίας. Το Άγιο Πνεύμα είναι
από την μια «unius praedicator monarchiae», ο κήρυκας της μίας
μοναρχίας, την οποία τα τρία πρόσωπα της Τριάδος εξασκούν πάνω στην
ανθρωπότητα. Ταυτόχρονα είναι και «oeconomiae interpretator»,
ερμηνευτής τής οικονομίας, δηλαδή των διαφόρων τρόπων δράσης
των θείων προσώπων εντός της ιστορίας της σωτηρίας, των
διαφορετικών τους λειτουργιών εντός των ιστορικών εποχών του
λυτρωτικού έργου, που έχουν ήδη αποδοθεί στα πρόσωπα της Αγίας
Τριάδος. Το Πνεύμα είναι και αυτό «που φέρνει κάτω στη γη όλη την
αλήθεια». Αυτό που φέρνει στη γη την αλήθεια, η οποία στις
προηγούμενες εποχές δεν είχε ακόμα ανακοινωθεί στην πληρότητα της.
Τώρα όμως την φέρνει ολόκληρη στην γη, και με τον τρόπο αυτό κλείνει
και εκπληρώνει τις βαθμίδες αποκάλυψης των προηγούμενων εποχών
σωτηρίας.
Βάσει αυτών, στην ιστορία τής σωτηρίας λειτουργεί μια διπλή αρχή: από
την μιά ενεργείται μία αντικειμενική πρόοδος τής αποκάλυψης από
βαθμίδα σε βαθμίδα, εφόσον κάθε νέα εποχή φέρνει περισσότερη
σωτηρία από πλευράς του Θεού. Από την άλλη, χάριν στην προοδευτική
σωτηριώδη δράση του Θεού, λαμβάνει χώρα και μια πρόοδος στην
γνώση της σωτηρίας από πλευράς του ανθρώπου. Με την αύξηση της
σωτηρίας αυξάνεται και η γνώση περί της σωτηρίας. Η εποχή τής
δράσης τής τελευταίας, τρίτης «βαθμίδας της θεότητος», του Αγίου
Πνεύματος δηλαδή, φέρνει ταυτόχρονα και την ύψιστη βαθμίδα γνώσης
της σωτηρίας. Επειδή το Πνεύμα φέρνει «ολόκληρη την αλήθεια», στην
κατάσταση του Πνεύματος αντιστοιχεί το «intelligentia spiritualis», η
πλήρης επίγνωση όλης της αλήθειας. Στην αλήθεια αυτή δεν ανήκει μόνο
η επίγνωση της παρούσας σωτηρίας, αλλά και η επίγνωση της οικονομίας
της σωτηρίας, η οποία ενεργούσε κρυφά στην ιστορία της ανθρωπότητας,
μέχρι που εμφανίστηκε στην πληρότητά της η θεϊκή αλήθεια. Η πλήρης
αυτή αλήθεια καθιστά ολόκληρη την οικονομία της σωτηρίας
αντικείμενο πνευματικής γνώσης. Η οικονομία τής ιστορίας τής
σωτηρίας και η πρόοδος της επίγνωσης της σωτηρίας, πάνε μαζί. Η
τελευταία εποχή, κατά την οποία ολοκληρώνεται η ιστορία της σωτηρίας
με την δράση του Αγίου Πνεύματος, είναι και η εποχή της ύψιστης
μορφής γνώσης της θεϊκής αλήθειας και της βαθύτερης ματιάς στα
μυστικά της θεϊκής οικονομίας της σωτηρίας.
24
Το ότι αυτή η ερμηνεία του λόγου αυτού του Τερτυλλιανού είναι σωστή,
επιβεβαιώνει ένας άλλος λόγος του ίδιου θεολόγου, στο τέλος του
δοκιμίου του περί τής αναστάσεως τής σάρκας, c.63. Εκεί διαπιστώνει,
πως η πίστη στην ανάσταση, έχει αποδυναμωθεί μέσα στην
Εκκλησία, και παραμορφωθεί με μερικές εσφαλμένες διδασκαλίες.
Έχοντας υπόψιν μια νέα προφητεία του Μοντανού, λέει: «Αλλά ο
παντοδύναμος Θεός, αντίθετα προς τα πνεύματα τής απιστίας και της
κακίας, δια της τα πάντα προβλέπουσας χάριτος, "εξέχυσε στις
τελευταίες ημέρες από το πνεύμα του σε κάθε σάρκα, στους δούλους και
τις δούλες" (Ιωήλ, 3,1-5). Ξανάδωσε ζωή στην αδυνατισμένη πίστη στην
ανάσταση της σάρκας και καθάρισε από κάθε σκοτάδι τής αμφισημίας τις
πρότερες μαρτυρίες -pristina instrumenta- με τον φωτισμό των λέξεων
και εννοιών»(Tertullian, De carnis resurrectione). Ακόμα και οι
«πρότερες μαρτυρίες», δηλαδή τα κανονικά κείμενα της Καινής
Διαθήκης, δεν είναι η τελευταία και τελική μορφή της θεϊκής
αποκάλυψης. Η νέα προφητεία, η οποία εμφανίζεται με τον ερχομό
του Παρακλήτου και με την μαρτυρία του στον Μοντανό, αποτελεί
μια υψηλότερη μορφή αποκάλυψης, ακόμα και σε σύγκριση με την
Καινή Διαθήκη. Οι κανονικές γραφές της Εκκλησίας είναι αμφίσημες,
έχουν ακόμα την obscuritas ambiguitatis, παριστάνουν μια ακόμα
συσκοτισμένη βαθμίδα της αποκάλυψης. Η νέα προφητεία τής εποχής
τού Παρακλήτου παραμερίζει, μέσω τής άμεσης αποκάλυψης δια τού
πνεύματος ολόκληρης τής αλήθειας, την σκιά τής αμφισημίας. Η
αμφισημία αυτή καλύπτει ακόμα και τις γραπτές μαρτυρίες τής
αποκάλυψης των προηγούμενων εποχών σωτηρίας.
25
που ξεχύθηκε από τον Παράκλητο». Η αποκάλυψη πού προέρχεται από
τον Παράκλητο είναι ανώτερη από την αποκάλυψη της Αγίας
Γραφής. Στην εποχή του Παρακλήτου δεν ανήκει η Γραφή, αλλά η
Intelligentia spiritualis, η οποία παρέχεται με την άμεση έκχυση του
Πνεύματος.
26
V. Η θεολογία του Πνεύματος κατά τον Ιωακείμ της Φλόρα
27
αυτές προήλθαν επίσης και πολλές κοινωνικές και πολιτικές ιδέες της
νεώτερης εποχής. Οι επιδράσεις τού πνευματισμού τού Ιωακείμ δεν
φτάνουν μόνον ως την κριτική που άσκησαν ριζοσπαστικοί
Φραγκισκανοί στο σύστημα και την τοποθετημένη στην αυθεντία βάση
του μεσαιωνικού παπισμού. Βρίσκεται επίσης και σε κάθε αρχή των
μοντέρνων μεταρρυθμιστικών ή επαναστατικών κινημάτων του 19ου
αιώνα. Τα άμεσα απαυγάσματα τής διδασκαλίας αυτής δεν
διαπιστώνονται μόνο στον πνευματισμό της Μεταρρύθμισης, όπως στον
Sebastian Frank, αλλά και στον αγγλικό πουριτανισμό και στην
φιλοσοφία της θρησκείας και την κοινωνική μεταφυσική τού γερμανικού
ιδεαλισμού και του γερμανικού ρομαντισμού. Ένα συνεχές ρεύμα των
ιδεών του Ιωακείμ διατρέχει φανερά τις ιδέες του Lessing περί τής
ιστορίας τής διαπαιδαγώγησης τής ανθρωπότητας, μέχρι και την
θεολογία της ιστορίας του Schelling.
28
Ιωακείμ ως το ισχυρότερο όπλο τους κατά της παπικής εκκλησίας, τα
γραπτά τού Ιωακείμ δεν καταδικάστηκαν ποτέ ως αιρετικά.
29
εξηγηθεί το γεγονός, πως φίλοι και εχθροί του Ιωακείμ «βρίσκουν στα
έργα του επιπλέον πράγματα, και όχι μόνο μια νέα ερμηνεία των Γραφών
στα πλαίσια της παράδοσης και πεποίθησης την καθολικών». Εκεί μέσα
πρέπει να βρίσκονται σπέρματα και αφορμές για επαναστατικές
σκέψεις, που τίναζαν τα όρια της ορθοδοξίας και της διδασκαλίας
της τότε Εκκλησίας. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό, πώς οι
πνευματικοί των Φραγκισκανών μπόρεσαν να προωθήσουν τα αυθεντικά
γραπτά του ως ένα «αιώνιο Ευαγγέλιο». Αυτό το έκαναν έχοντας την
πεποίθηση, πως εκεί μέσα ανακοινώνεται προφητικά και δικαιολογείται η
δική τους βούληση για μια ριζοσπαστική αναμόρφωση της Εκκλησίας.
30
2. Οι βάσεις τις διδασκαλίας του Ιωακείμ περί πνεύματος
31
Δυο πράγματα του έγιναν ιδιαίτερα ξεκάθαρα με τον πασχαλινό φωτισμό
του: η εκπλήρωση των εσχατολογικών υποσχέσεων τής Αποκάλυψης και
η εσωτερική συνάφεια μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Και οι δυο
διαπιστώσεις αναφέρονται στην ιστορία τής σωτηρίας και
υποδεικνύουν πως η θεολογία τού Ιωακείμ έχει ως σημείο
προσανατολισμού την ιστορία.
Το ίδιο αποφασιστικό είναι και το γεγονός πως με την λήψη αυτή τού
Πνεύματος[;;;] έγινε προφήτης. Κατέχοντας το κλειδί τής ορθής
τυπολογικής ερμηνείας της Αποκάλυψης, είναι σε θέση να δείξει ποιες
μορφές και εικόνες έχουν ήδη πραγματοποιηθεί και ποιες όχι ακόμη.
Μόνο με την δύναμη του Αγίου Πνεύματος είναι σε θέση να
διαχωρίσει την ήδη εκπληρωμένη ιστορία της σωτηρίας από αυτήν
που πρόκειται να εκπληρωθεί, και να διαφωτίσει προφητικά το
32
μέλλον της Εκκλησίας. Θεμελιώδης επίγνωσή του είναι πως η τάξη
και η πορεία της τελείωσης τής ιστορίας τής σωτηρίας σχετίζεται με
την τριαδική ουσία του Θεού. Η θεϊκή τριάδα μετέχει στην
πραγματοποίηση τής σωτηρίας, με τρόπο ώστε κάθε ένα από τα τρία
πρόσωπα της θεϊκής Τριάδας να αντιστοιχεί σε μια σωτηριώδη εποχή και
κοσμική περίοδο, στην οποία πραγματώνεται με ιδιαίτερο τρόπο το κάθε
Πρόσωπο. Η Τριάδα εκπτύσσεται στην ιστορία της σωτηρίας
προοδευτικά σε τρεις συνεχόμενες εποχές, και η κάθε μια ανήκει σε ένα
από τα τρία Πρόσωπα. Η πρώτη εποχή σωτηρίας είναι ο χρόνος τού
Πατέρα, η δεύτερη του Υιού και η τρίτη του Αγίου Πνεύματος.
Και εδώ αναδύεται μέσα στην θεώρηση της ιστορίας η αρχή τής
εξέλιξης και τής προόδου. Η εξέλιξη και η πρόοδος δεν κατανοούνται
ως έκπτυξη των σπερμάτων, που είναι τοποθετημένα στην
ανθρωπότητα, αλλά ως οι αρχές, που είναι αποτελέσματα μιας
έκπτυξης του τριαδικού Θεού. Τα πρόσωπα της θεϊκής Τριάδος
επιδρούν πάνω στην πορεία της ιστορίας τής σωτηρίας με ένα
ιδιαίτερο τρόπο, εφόσον κάθε ένα από τα πρόσωπα ηγείται μιας
συγκεκριμένης εποχής, και κάθε Πρόσωπο στην εποχή του
εκπτύσσεται αναλόγως των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων του -
proprietates. Στην πραγματική πορεία και εκτέλεση της ιστορίας τής
σωτηρίας, η επέμβαση αυτή εκδηλώνεται ξεκάθαρα ως μια πρόοδος προς
ένα συγκεκριμένο στόχο. Η εποχή του Αγίου Πνεύματος θα φέρει την
τελειωτική αποκάλυψη και το πλήρωμα της σωτηρίας.
33
εποχή, αυτήν της Καινής Διαθήκης. Το σημαντικό στοιχείο στην
αντίληψη αυτή, είναι πως η εποχή τής Καινής Διαθήκης δεν κατανοείται
μόνο ως η εποχή τής πρωταρχικής Εκκλησίας, αλλά ως ολόκληρη η
πορεία τής ιστορίας τής χριστιανικής Εκκλησίας μέχρι και την εποχή του
Ιωακείμ. Έτσι, και τα γεγονότα της εποχής του Ιωακείμ πρέπει να
κατανοηθούν ως εκπληρώσεις των σημείων, τύπων και υποσχέσεων
της εποχής της Παλαιάς Διαθήκης.
34
ερμηνεία των γεγονότων της δεύτερης περιόδου, μπορεί να αναγνωσθεί
προφητικά η πορεία τής ερχόμενης περιόδου σωτηρίας.
35
3. Η διδασκαλία του Ιωακείμ περί των τριών εποχών
«Τα μυστικά τής Αγίας Γραφής μας δείχνουν πως υπάρχουν τρεις
κοσμικές τάξεις (status): η πρώτη, στην οποία ήμαστε κάτω από τον
νόμο, η δεύτερη, στην οποία είμαστε κάτω από την χάρη, και η τρίτη, την
οποία περιμένουμε να έρθει σύντομα. Στην τρίτη αυτή τάξη θα είμαστε
κάτω από μια πιο πλούσια χάρη, γιατί ο Θεός μας έδωσε χάριν αντί
χάριτος, όπως λέει ο Ιωάννης. Δηλαδή μας έδωσε την πίστη για την
αγάπη, και τα δυο στον ίδιο βαθμό.
Η πρώτη είναι στην σκλαβιά των δούλων, η δεύτερη στην σκλαβιά των
υιών, η τρίτη στην ελευθερία.
Η πρώτη είναι στον φόβο, η δεύτερη στην πίστη, η τρίτη στην αγάπη.
36
Η πρώτη βρίσκεται στο φως των αστεριών, η δεύτερη στο φως της
αυγής, η τρίτη στο φως της ημέρας.
37
σύμφωνα με το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, δεν πρέπει λοιπόν να
ερμηνευθεί μόνο ως η πρόοδος τής Εκκλησίας τής δεύτερης κατάστασης,
του Υιού, αλλά και ως πρόοδος της τρίτης κατάστασης τού Αγίου
Πνεύματος, όπου η πρόοδος αυτή θα φτάσει στην ύψιστη βαθμίδα της, το
πλήρωμα - plentitudo.
Το νέο σε αυτή την διδασκαλία περί των τριών κοσμικών εποχών, είναι
το γεγονός ότι οι εποχές αυτές κατανοούνται ως εποχές τής ιστορίας
της σωτηρίας και ότι ο διαχωρισμός αυτός των εποχών εφαρμόζεται
στην συγκεκριμένη πορεία της κοσμικής ιστορίας. Βάσει των
αριθμητικών και γενεαλογικών του υπολογισμών, που δε θα
παρουσιαστούν εδώ, και που είναι αποτέλεσμα ενός περίπλοκου
συστήματος της βιβλικής συμβολικής των αριθμών, ο Ιωακείμ
συμπεραίνει, πως η εποχή του Αγίου Πνεύματος θα ξεκινήσει το 1260
μετά Χριστόν. Το 1260 προκύπτει ως εξής: 1260 μέρες (χρόνια) διαρκεί
η φυγή της γυναίκας στην έρημο, σύμφωνα με την Αποκάλυψη του
Ιωάννου, 12,6. [Πέραν τού αριθμού των 1260 ετών, ο Ιωακείμ γνωρίζει
και μια περίοδο 1200 χρόνων, που αντιστοιχεί στα 12 χρόνια του νεαρού
Ιησού. Μετά τα 12 Του χρόνια πήγε στην Ιερουσαλήμ (κατά Λουκάν, 2,
42-43). Η εποχή του Ιωακείμ είναι μια μεταβατική περίοδος, από την
παπική στην πνευματική Εκκλησία. Στους αριθμούς 1200 και 1260
αντιστοιχούν 40 και 42 γενιές, με διάρκεια κάθε γενιάς 30 χρόνια].
38
Ο καθορισμός αυτός τής έναρξης τής τρίτης εποχής, έχει σημαντικές
συνέπειες για την θεώρηση από πλευράς τού Ιωακείμ της δικής του
εποχής. Η συνέπεια τής σκέψης αυτής δεν είναι τίποτα λιγότερο από το
συμπέρασμα: η μορφή τής χριστιανικής Εκκλησίας όπως είναι θα
τελειώσει και θα εμφανιστεί μια νέα μορφή της Εκκλησίας, η πνευματική
Εκκλησία, τα επόμενα χρόνια.
Κατά την παρουσίαση αυτών των πτυχών, πρέπει να έχουμε διαρκώς υπ’
όψιν μας, πως ο Ιωακείμ έβλεπε τον εαυτό του σε μια μεταβατική
περίοδο, στην οποία αναπτυσσόταν το φύτρο τής ερχόμενης εποχής. Στην
εποχή συνέπιπταν οι τελευταίες μέρες τής θεσμικής παπικής Εκκλησίας
και η αρχή τής εποχής τής πνευματικής Εκκλησίας. Στην εποχή αυτή, σε
όλους τους τομείς εμφανίστηκε το φύτρο της ερχόμενης εποχής. Η
θεολογία του Ιωακείμ είναι λοιπόν μια θεολογία της μεταβατικής
περιόδου. Έχουμε τον πειρασμό να πούμε, πως είναι μια τυπική
θεολογία της επανάστασης, πράγμα που θα ίσχυε, εάν η μοντέρνα
έννοια της επανάστασης δεν περιλάμβανε την συνθήκη πως η
επαναστάσεις διενεργούνται από ανθρώπους. Ενώ σύμφωνα με την
διδασκαλία του Ιωακείμ, το Άγιο Πνεύμα προκαλεί την ανανέωση
(Renovatio) ολόκληρης της ιστορίας της σωτηρίας και ολόκληρης της
χριστιανικής Εκκλησίας σε όλους τους τομείς τής ζωής της.
39
4. Η πρόοδος της γνώσης περί σωτηρίας: το φως των άστρων, το φως
της αυγής, το φως της ημέρας
40
αναφωνούμε: Αββά ο Πατήρ!» (Tractatus, 153,26). Το Πνεύμα
επομένως ενεργεί στην τρίτη κατάσταση -την κατάσταση του
φωτισμού του πιστού από το πλήρες φως της ημέρας, φως του Αγίου
Πνεύματος- που είναι η καθαρή αρχή της εσωτερικότητας. «Καθώς
το Πνεύμα δεν κατοικεί σε πράγματα χειροποίητα, αλλά στο κάστρο τού
εσωτερικού ανθρώπου, ώστε αυτό, συγκρίνοντας τό πνευματικό με το
πνευματικό, να μπορεί να δείξει στον άνθρωπο την πληρότητα της
αληθείας» (Tractatus, 177,25). Τονίζεται με έμφαση πως πρόκειται για
τον φωτισμό της διάνοιας του ξαναγεννημένου. Ο λόγος: «Το Πνεύμα
όπου θέλει πνει» (Ιω. 3,8), δεν πρέπει να κατανοηθεί πως λέει ότι το
Πνεύμα καταλαμβάνει αυθαίρετα ένα οποιοδήποτε άνθρωπο, αλλά
ότι το Πνεύμα κατευθύνει το πνεύμα του ξαναγεννημένου εκεί όπου
Αυτό θέλει, καθώς «το Πνεύμα που δόθηκε σε αυτούς διερευνά τα
πάντα, ακόμα και τα βάθη του Θεού» (Από το Tractatus, 256,8 και
προς Κορ. 2,10).
41
5. Αγία Γραφή και Intelligentia spiritualis
42
της Παλαιάς Διαθήκης) διαπαιδαγωγούνται τα αγόρια, στον δεύτερο
(εποχή της Καινής Διαθήκης) διδάσκονται οι νεανίες, στον τρίτο ουρανό
(εποχή της Intelligentia spiritualis) εκστασιάζονται οι φίλοι-inebriatur
amici (Expositio, I, 7c, fol. 132b)». Στην τρίτη αυτή εποχή εκπληρώνεται
η υπόσχεση του Χριστού: «ὅταν δὲ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τὸ Πνεῦμα τῆς
ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» (Ιω. 16,13).
43
Το γράμμα της Αγίας Γραφής της δεύτερης εποχής σχετίζεται προς την
πνευματική γνώση της τρίτης εποχής όπως το βάπτισμα του ύδατος προς
το βάπτισμα του πυρός. «Όπως το νερό συμβολίζει την διδασκαλία του
γράμματος, έτσι η φωτιά, με την οποία βαπτίζει ο Χριστός συμβολίζει
την γνώση του Πνεύματος» (Tractatus, 119,10). Ο Ιωακείμ μιλά στα
πλαίσια αυτά περί κατάργησης και εξάντλησης του γράμματος της Αγίας
Γραφής. Η φωτιά του Αγίου Πνεύματος, που πέφτει από τον τρίτο
ουρανό θα φέρει την πνευματική γνώση (spiritus intellectus), «που
παραμερίζει και κατατρώει εκείνη την γήινη επιφάνεια του γράμματος,
που είναι από γη και μιλά για την γη. Με τον ερχομό εκείνου που είναι
που είναι τέλειο θα παραμεριστεί ότι είναι ατελές» (Concordia lib. II,
tract. I, c 1.). Η διδασκαλία τού Ευαγγελίου, που μέχρι τώρα την
αντιπροσώπευαν τα γράμματα της Αγίας Γραφής, θα μεταβληθεί, όπως
το νερό που έβαλε πάνω στην αγία τράπεζα ο ιερέας Νεεμίας, και το
οποίο μεταμορφώθηκε εκεί σε φωτιά (Μακκαβαίων Β, 1,20). Στην
αλλαγή των εποχών -mutatio temporum- αντιστοιχεί επομένως μια
αλλαγή στην γνώση περί σωτηρίας, από το γράμμα της Γραφής στην
Intelligentia spiritualis. Ο Ιωακείμ τονίζει όμως, πως η επίτευξη της
τελευταίας βαθμίδας στην εποχή μας, προϋποθέτει τις δυο προηγούμενες
βαθμίδες. «Αν στις καρδιές των πιστών δεν προηγηθεί το μονοσήμαντο
γράμμα, δεν μπορεί να ακολουθήσει η πνευματική γνώση» (Tractatus 49,
15). Ο Ιωακείμ ερμηνεύει το θαύμα της Κανά, την μεταμόρφωση του
ύδατος σε οίνο, ως την «μεταμόρφωση του γράμματος σε πνευματική
γνώση» - commutatio litterae in spiritum (Tractatus, 146,3). Ο Ιωακείμ
συσχετίζει το θαύμα της Κανά με την κατάργηση του βαπτίσματος
του ύδατος από το βάπτισμα του πυρός. «Ο άνθρωπος πρέπει να πλυθεί
πρώτα με την κατώτερη διδασκαλία, που ονομάζεται γράμμα, και μετά
με την ανώτερη, που ονομάζεται γνώση του πνεύματος» (Tractatus, 147,
4ff). Αλλά και στο σημείο αυτό ισχύει καί για την σημερινή εποχή:
«Γιατί ποτέ ή σχεδόν ποτέ, δεν καταλήγει κάποιος στην γνώση του
πνεύματος, παρά δια της διδασκαλίας του γράμματος» (Tractatus, 148,
21ff).
44
γράμματος, να δει από μέσα» τον ανοικτό ουρανό της Παλαιάς και
Καινής Διαθήκης, που είναι ακόμα κλειστός για τους ανθρώπους.
45
Ιωακείμ αισθάνεται υποχρεωμένος να διαπιστώσει, πως το γράμμα της
Γραφής είναι αναγκαίο για να διεισδύσει κανείς στην πνευματική γνώση.
Θεωρώντας όμως την ερχόμενη εποχή, όπου το Πνεύμα θα διδάξει
την πληρότητα της αληθείας, ο Ιωακείμ τολμά να προφητεύσει, πως
το γράμμα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης θα καταργηθεί, και
πως στον χαρισματούχο, στην θέση τής κυριολεκτικής γνώσης θα
ρεύσει η αστείρευτη γνώση τού Πνεύματος από την ίδια την πηγή
της θεϊκής αλήθειας.
46
6. Η πρόοδος εντός των εκκλησιαστικών βαθμών: αγόρια-άνδρες-
γέροι
Ο Ιωακείμ όμως δεν είναι δέσμιος αυτού του σχήματος. Από μια
άλλη οπτική γωνία αντιστρέφει το σχήμα αυτό, και την εξέλιξη τής
ιστορία της σωτηρίας ως μια διαδικασία προοδευτικής νέωσης.
Παρουσιάζει λοιπόν την αλληλουχία τών εποχών ως εξής: «Στο πρώτο
επίπεδο του κόσμου δόθηκε στους γέρους να έχουν έγγαμους υιούς
της υπόσχεσης. Στη δεύτερη εποχή δόθηκε στους νέους υπό την
αρχηγία του Χριστού, να έχουν υιούς οι οποίοι αναγεννήθηκαν με το
νερό και το Άγιο Πνεύμα, και οι οποίοι είναι κληρικοί. Έτσι στην
Τρίτη εποχή, που θα είναι στο τέλος… θα δοθεί στα αγόρια, και θα
τους δοθεί ήδη από τώρα, να έχουν πνευματικούς υιούς» (Tractatus
91,8).
47
Είναι σημαντικό να έχουμε ενώπιον και αυτή την αντιστροφή τής
διαδικασίας. Αν η πρώτη αλληλουχία δημιουργεί την εντύπωση πως
πρόκειται περί μιας εσωκοσμικής διαδικασίας εξέλιξης, που είναι
ενδογενής στην φύση, η αντιστροφή του σχήματος καθιστά σαφές, πως
πρόκειται περί μιας ενέργειας (δράσης) του Πνεύματος. Η δράση αυτή
του Πνεύματος επεμβαίνει στην φυσική πορεία του κόσμου, την
οποία επέμβαση καθόρισε ο Θεός, βάσει ενός σχεδίου μιας
καθορισμένης οικονομίας της σωτηρίας, και αντίθετα προς τους
νόμους του κόσμου, οδηγεί στην ωριμότητα την βασιλεία τού Θεού
εντός του κόσμου, και μάλιστα δια της προοδευτικής νέωσης της
Εκκλησίας. Στην αρχή, στο βασίλειο του Πατρός, βρίσκονται οι
πατριάρχες, στους οποίους αντιστοιχεί η τάξη του γάμου, ενώ η θεϊκή
οικονομία της σωτηρίας επιτρέπει ακόμα την πολυγαμία. Η δεύτερη
εποχή χαρακτηρίζεται από τους πνευματικούς υιούς, την δυνατότητα
ύπαρξης των οποίων έδωσε ο Χριστός με το βάπτισμα των ανθρώπων.
Στην εποχή αυτή η Ordo coniugalis (τάξη του γάμου) έχει ξεπεραστεί
από την Ordo clericalis, που βρίσκεται πια πιο ψηλά από αυτήν, και η
οποία διαχειρίζεται το μυστήριο του βαπτίσματος. Η τρίτη εποχή
αντιπροσωπεύεται από τα αγόρια. Η πνευματική νέωση έφτασε στο
τέλος της: οι Pueri spirituales, που κατέχουν την πληρότητα του
Αγίου Πνεύματος, τεκνοποιούν με την εντολή (ή πληρεξουσιότητα)
του Πνεύματος πνευματικούς υιούς.
Στα έργα του Ιωακείμ βρίσκουμε πότε την μια και πότε την άλλη πτυχή,
αναλόγως εάν γίνεται λόγος περί εξέλιξης της ιστορίας τής σωτηρίας υπό
το πρίσμα της αύξησης της Εκκλησίας προς ωριμότερες ηλικίες ή υπό
το πρίσμα της θαυμαστής νέωσης της Εκκλησίας με την μορφή μιας
όλο και πιο ισχυρής πνευματοποίησής της και διάκρισής της από την
φυσική τάξη ύπαρξης. Ο χαρακτηρισμός των αγοριών ως μελλοντικών
φορέων της εποχής του Πνεύματος σχετίζεται με την τυπολογική
ερμηνεία της ιστορίας της παιδικής ηλικίας του Ιησού. Ο Puer Ιησούς
ερμηνεύεται τυπολογικά ως υπόδειξη της ερχόμενης τάξης των
πνευματικών αγοριών -pueri spirituales- της τρίτης εποχής, τα οποία
εξασκούν την διδασκαλία που είναι χρισμένη από το Πνεύμα. Στην σοφία
των πνευματικών αγοριών δε θα μπορεί να αντιμιλήσει κανένας εχθρός
(Tractatus, 108,3).
48
Η εναλλαξιμότητα των δυο σχημάτων εξέλιξης, από την νεότητα στο
γήρας και από το γήρας στην νεότητα, βρίσκεται και στην αντίληψη περί
της μεσσιανικής μορφής, η οποία θα εισάγει την τρίτη εποχή, αυτήν του
Αγίου Πνεύματος. Κατά κανόνα η μορφή αυτή θεωρείται ο «senes
Ηλίας», ο γέρος Ηλίας, ως εκπρόσωπος της Ordo spiritualis. Μερικές
φορές όμως, αυτός ο μεσσιανικός senes, περιγράφεται ως ο μεσσιανικός
Puer (βάσει της τυπολογικής ερμηνείας της παιδικής ηλικίας του Ιησού),
γύρω από τον οποίο θα μαζευτούν στην αρχή της τρίτης εποχής οι Pueri
spirituales. Η αντιστρεψιμότητα της πορείας εξέλιξης χαρακτηρίζει
με ιδιαίτερη σαφήνεια την δημιουργική αρχή του Αγίου Πνεύματος,
η οποία αντίθετα προς την φυσική πορεία, που τείνει στην γήρανση
και τον θάνατο, ενεργεί στην ιστορία μια συνεχή ανανέωση.
49
7. Η πρόοδος στα πλαίσια της θρησκευτικής σχέσης εξάρτησης:
σκλαβιά-υιοθεσία-ελευθερία
Μια άλλη αρχή εξέλιξης -στα πλαίσια της σχέσης τού ανθρώπου προς
τον Θεό- προκύπτει από την εξής θεώρηση του Ιωακείμ: ο Ιωακείμ
χαρακτηρίζει την πρώτη κατάσταση, ως κατάσταση τής σκλαβιάς,
των σκλάβων, την δεύτερη ως κατάσταση των υιών, την τρίτη ως
κατάσταση τής ελευθερίας. Η ιδέα αυτή είχε μια ιδιαίτερα
επαναστατική επίδραση, γιατί εδώ η ιστορία τής σωτηρίας
κατανοείται ως διαδικασία πραγματοποίησης τής ελευθερίας τού
Αγιου Πνεύματος. Δεν είναι λοιπόν θαυμαστό πως από αυτή την ιδέα
προέκυψε όχι μόνο μια εκκλησιαστική-επαναστατική, αλλά και μια
κοινωνική-επαναστατική επίδραση. Αλλά και η φιλοσοφία τής
ελευθερίας του γερμανικού ιδεαλισμού στον Hegel και Schelling,
είναι μια άμεση συνέχεια του Ιωακείμ από την Φλόρα.
Σημείο εκκίνησης για τον Ιωακείμ είναι το χωρίο από την β’ προς
Κορινθίους 3,17: «οὗ δὲ τὸ Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία». Ο Ιωακείμ
επικαλείται το χωρίο αυτό σε πολλά σημεία τών γραπτών του. Η
ελευθερία είναι για τον Ιωακείμ το πιο χαρακτηριστικό σημείο της
τρίτης εποχής, της εποχής του Σαββάτου. «Γιατί του Σαββάτου; Γιατί
το Σάββατο είναι η ημέρα της ελευθερίας, και όπου είναι το Πνεύμα του
Κυρίου, εκεί είναι η ελευθερία. Αυτή είναι μια αληθινή ελευθερία, για
την οποία μιλά ο Απόστολος: ὁ δὲ Κύριος τὸ Πνεῦμά ἐστιν· οὗ δὲ τὸ
Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία. 18 ἡμεῖς δὲ πάντες ἀνακεκαλυμμένῳ
προσώπῳ τὴν δόξαν Κυρίου κατοπτριζόμενοι τὴν αὐτὴν εἰκόνα
μεταμορφούμεθα ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν, καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος.
Β Κορ. 3, 17-18». [Τό Πνεύμα Κυρίου δέν είναι τό Αγιο Πνεύμα]
Η πλήρης ελευθερία τού Πνεύματος δεν δόθηκε από την αρχή στον
άνθρωπο από τον Θεό, αλλά είναι το τελευταίο επίπεδο εξέλιξης, στο
τέλος μιας μακράς διαδικασίας της ιστορίας της σωτηρίας. Ο σκοπός
τής ιστορίας τής σωτηρίας είναι να επιφέρει την βασιλεία τής
ελευθερίας, που εμφανίζεται να είναι ο σκοπός μιας προοδευτικής
πραγμάτωσης της θεόδοτης ελευθεριας. Και η ελευθερία δεν είναι το
προϊόν μιας ενδοκοσμικής εξέλιξης, αλλά το δώρο μιας οικονομίας τής
σωτηρίας την οποία ενεργεί ο Θεός, και η οποία διαρκώς επεμβαίνει
δημιουργικά στην ιστορία.
50
Ο Ιωακείμ γνωρίζει κατά κάποιο τρόπο πως οι άνθρωποι δεν είναι σε
θέση, πάντα και αμέσως, να αντέξουν ολόκληρη την ελευθερία του
Αγίου Πνεύματος, πως πρέπει να διαπαιδαγωγηθούν για την
ελευθερία αυτή σε μια μακρά διαδικασία της ιστορίας. Στην πρώτη
εποχή, του Πατέρα, εποχή της Παλαιάς Διαθήκης, η ανθρωπότητα
βρίσκεται υπό την διαπαιδαγώγηση του Νόμου, που χειρίζεται τους
ανθρώπους σαν «δούλους του Θεού». Η δεύτερη εποχή, του Υιού, φέρνει
μια μεγαλύτερη ελευθερία, εφόσον οι άνθρωποι υψώνονται δια του
Χριστού σε παιδιά του Θεού, αλλά και στην σχέση αυτή, τα παιδιά
βρίσκονται υπό την άμεση διαπαιδαγώγηση του Πατέρα. Γι’ αυτό και η
δεύτερη φάση είναι η φάση της «σκλαβιάς των υιών». Η τρίτη φάση
τοποθετεί τους υιούς, τους οποίους προετοίμασε ο Χριστός, στο επίπεδο
πλήρους ελευθερίας. Το χωρίο τής προς Γαλάτας, 5,13: «῾Υμεῖς γὰρ ἐπ'
ἐλευθερίᾳ ἐκλήθητε, ἀδελφοί», που δόθηκε ως υπόσχεση στην Εκκλησία
της Καινής Διαθήκης, πραγματοποιείται στην πληρότητά του στην τρίτη
εποχή. Στο πλαίσιο αυτό αναδύεται στον Ιωακείμ η έννοια τής «φιλίας με
τον Θεό». Η φιλία με τον Θεό είναι το τέλος της εξέλιξης της σχέσης
Θεού και ανθρώπου. Τότε οι άνθρωποι είναι κάτι περισσότερο από
παιδιά του Θεού. Είναι η τελευταία, ύψιστη, τελική μορφή της σχέσης
Θεού και ανθρώπου. Μόνο η τρίτη εποχή είναι είναι η εποχή των «φίλων
του Θεού». Για την κατανόηση τού κινήματος των φίλων του Θεού (14ος
αιώνας, κυρίως νότια Γερμανία), είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως η
έννοια «φίλος του Θεού», έχει μια εσχατολογική χροιά. Μόνο στην
εποχή τού Αγίου Πνεύματος θα είναι δυνατόν για τους πιστούς να
υψωθούν στο επίπεδο του φίλου του Θεού, που αντιστοιχεί στην
κατάσταση της ελευθερίας.
51
κανείς δια της ανάγνωσης και μελέτης. Οι πνευματικοί άνδρες της τρίτης
κατάστασης θα απελευθερωμένοι από την επιβολή αυτή. «Πιο μακάριος
από αυτόν που μελετά, αυτός που ψάλλει. Θα περάσει ο κόπος της
διδασκαλίας, θα μείνει η ελευθερία της αγάπης» (Expositio, I, ad v. 7,
cap III).
52
8. Η πρόοδος της ηθικής και κοινωνικής εξέλιξης
53
Βαπτιστής. Αυτοί αντιπροσωπεύουν ήδη από την πρώτη εποχή το
αυστηρότερο ασκητικό ιδανικό αγιότητας. Για τον λόγο αυτό, η
κατάσταση της τρίτης εποχής αρχίζει με την επιστροφή του
Προφήτη Ηλία. Στην τρίτη αυτή εποχή όμως, η ασκητική ζωή του
Προφήτη Ηλία δεν απαντάται μεμονωμένα, αλλά είναι μοντέλο στάσης
ζωής της τάξης των Viri spirituales (πνευματικοί άνδρες), η οποία (τάξη)
θα αντιπροσωπεύει την Εκκλησία κατά την εποχή αυτή.
54
Η δεύτερη εποχή είναι μια μεταβατική εποχή, εφόσον στην εποχή αυτή,
αφαιρείται από τον ευσεβή η άδεια πολυγαμίας, και από τα μέλη της
Εκκλησίας απαιτείται η μονογαμία. Πέραν από αυτή την νέα, χριστιανική
αντίληψη περί γάμου, αναδεικνύεται ήδη μια πιο ριζοσπαστική μορφή
άσκησης: η Εκκλησία τής δεύτερης εποχής αντιπροσωπεύεται από
κληρικούς που ζουν εν αγαμία. Δίπλα στην τάξη των κληρικών
εμφανίζεται ήδη από την αρχή τής χριστιανικής Εκκλησίας ο μοναχισμός
με τα διάφορα τάγματά του, που μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος τού
τάγματος των Viri spirituales της εποχής του Πνεύματος (Ο Ιωακείμ τιμά
έτσι ιδιαιτέρως τον θεωρητικό μοναχισμό της ελληνικής Εκκλησίας,
αλλά και το τάγμα Cluniazen). Ο άγιος Βενέδικτος είναι πολύ συχνά
πρότυπο του ασκητικού τρόπου ζωής του ριζοσπαστικού αγιασμού. Ο
αγιασμός αυτός εντός της δεύτερης εποχής είναι μια πρόγευση αυτού που
έρχεται, και ο οποίος θα είναι στην εποχή τού Αγίου Πνεύματος το
γενικό μέτρο και κανόνας του θεωρητικού (kontemplativ) τάγματος, που
θα αντιπροσωπεύει την Εκκλησία.
55
των αγίων, τον οποίο θα γεννήσει η Εκκλησία της δεύτερης εποχής». Το
τάγμα αυτό των θεωρητικών πνευματικών ανδρών θα πραγματοποιήσει
το ιδανικό του ερημιτικού βίου, που έχει ήδη εμφανιστεί κατά την
δεύτερη εποχή, με μια καθαρή, αδιαπραγμάτευτη μορφή. «Η Μαρία
συμβολίζει την Εκκλησία που δεν γνωρίζει άνδρα, που αναπαύεται στην
σιωπή της ερήμου, όπου δεν υπάρχουν συγγράμματα και δάσκαλοι του
εκκλησιαστικού δικαίου, αλλά η απλότητα της ζωής, η ειλικρίνεια, η
νηφαλιότητα, η αγάπη από καθαρή καρδιά και ανυπόκριτη πίστη». Το
κύριο χαρακτηριστικό αυτής της κοινότητας κατά την τρίτη εποχή
είναι η ειρήνη, την οποία ο Ιωακείμ διαρκώς εγκωμιάζει.
Ο Ιωακείμ ερμηνεύει την «τρίτη ημέρα», κατά την οποία έγινε ο γάμος
στην Κανά, ως την τρίτη εποχή της Εκκλησίας, κατά την οποία θα δοθεί
ειρήνη στην Εκκλησία του Θεού, για να έχει την δυνατότητα «να θεωρεί
την Βασιλεία Του, και να νυμφευθεί αυτόν με τον οποίο ήταν
αρραβωνιασμένη». Ο Ιωακείμ παρουσιάζει την σχέση μεταξύ δεύτερης
και τρίτης εποχής, ως σχέση μεταξύ κοπιώδους εργασίας (labor) και
ειρήνης (pax) ή ησυχίας (quies).
Από την άλλη όμως, δίπλα στο σχήμα τής βαθμιαίας προόδου
βρίσκεται και το σχήμα της ρήξης και της οξείας αντίθεσης των
εποχών. Η ίδια Εκκλησία, της τρίτης εποχής, που σε σχέση με τα
πρότυπα της δεύτερης εποχής, φαίνεται πως είναι το τελικό αποτέλεσμα
μιας βαθμιαίας εξέλιξης, περιγράφεται από τον Ιωακείμ και ως προϊόν
56
μιας νέας δημιουργίας. Η Εκκλησία αυτή αντικαθιστά την
παρηκμασμένη και εκφυλισμένη Εκκλησία των κληρικών της δεύτερης
εποχής σωτηρίας. Σε πολλά σημεία των γραπτών του, ο Ιωακείμ ασκεί
δριμεία κριτική για τις ζημιές που προκάλεσε η θεσμική Εκκλησία της
δεύτερης εποχής, την οποία περιγράφει βάσει ενός σχήματος παρακμής.
Ενώπιον αυτής της εκφυλισμένης Εκκλησίας εμφανίζεται η ερχόμενη
κατάσταση της θεωρητικής Εκκλησίας ως η νέα Ιερουσαλήμ, που ως
προς την παλιά κατάσταση αποτελεί μια εντελώς νέα δημιουργία.
Το ίδιο εμφανής είναι και η μεγάλη απομάκρυνση της θεωρητικής
πνευματικής ζωής από την σχολαστική θεολογία. Ο Ιωακείμ δεν
υπογραμμίζει μόνο επανειλημμένως, πως η πνευματική γνώση των
Viri spiritualis δεν έχει καμιά σχέση με την Doctrina litteralis της
Εκκλησίας των κληρικών. Έχει μάλιστα και το θάρρος ισχυριστεί πως
η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, αναφέρεται στην σχέση του
τάγματος του Πνεύματος της τρίτης εποχής προς την σχολαστική
θεολογία της δεύτερης εποχής. «Αν ο Χριστός έδιωξε πρώτα τους κακούς
δασκάλους από τον ναό, και μετά μάζεψε τους μαθητές Του, ώστε να μην
υπηρετούν τον Θεό με την παλιά ουσία του γράμματος, αλλά να Τον
υπηρετούν με το νέο που φέρνει το Πνεύμα», αυτό το γεγονός πρέπει να
κατανοηθεί «με την πνευματική έννοια» ως η σχέση του τάγματος της
τρίτης εποχής προς αυτό της δεύτερης.
Παρόλα αυτά, τα σχήματα της προόδου και της νέας δημιουργίας δεν
αλληλοαποκλείονται: σε κάθε εποχή γίνεται φανερή η βαθμιαία
παρακμή των υφιστάμενων μορφών γνώσης και κοινωνίας. Η
παρακμή αυτή υπερβαίνεται με την νέα δημιουργία στην αρχή της
επόμενης περιόδου σωτηρίας. Η μορφή όμως κοινωνίας και γνώσης
που προκύπτει από την νέα αυτή δημιουργία, βρίσκεται σε μια σχέση
συνέχειας και διαδοχής προς τις μορφές της προηγούμενης εποχής.
Αποτελεί μάλιστα εκπλήρωση των μορφών της προηγούμενης εποχής.
Είναι επίσης αξιοσημείωτο, πως ο Ιωακείμ χρησιμοποιεί διαρκώς την
έννοια του Σαββάτου για να χαρακτηρίσει το θεωρητικό τάγμα της τρίτης
εποχής. Συσχετίζει επίσης τυπολογικά όλες τις ευαγγελικές αναφορές
περί Σαββάτου με το ερχόμενο θεωρητικό τάγμα. Το ιδανικό του
θεωρητικού πνευματικού τάγματος, διατηρεί στον Ιωακείμ τον παλιό
χριστιανικό χαρισματικό χαρακτήρα. Αυτό το επιτυγχάνει ο Ιωακείμ,
καθώς θεωρεί πως ο θεμελιώδης χαρακτήρας της στάσης ζωής της
μελλοντικής κοινότητας είναι η χαρά-iubilatio, laetitia. Στο σημείο
57
ακριβώς αυτό φαίνεται η διαφορά σε σύγκριση με μια καθαρά διανοητική
αντίληψη περί της Intelligentia spiritualis. Στην θέση του «κόπου» της
δογματικής θεολογίας, που με έννοιες του σχολαστικισμού προσπαθεί
να αναπαραγάγει την αλήθεια της σωτηρίας που είναι κρυμμένη
στους τύπους και τις εικόνες, εμφανίζεται ο ελεύθερος πανηγυρισμός,
η πνευματική μέθη -ebrietas- εκείνου που βλέπει με την πνευματική
θεωρία την πραγματικότητα του υπερβατικού κόσμου και τα «res
sacramenti». Και έτσι, το «έργο των χειρών» ανήκει στην εποχή του
Πατρός, το «studium lectionis» στην εποχή του Υιού, η «iubilatio»
στην εποχή του Αγίου Πνεύματος, το χαρακτηριστικό της οποίας
είναι η χαρά (gaudium). Στην θέση της Lectio, της μελέτης των βιβλίων,
έρχεται το ψάλσιμο των ψαλμών στην τρίτη εποχή. Το βλέμμα στα
αποκαλυμμένα μυστικά της σωτηρίας εκφράζεται με χαρισματικό
πανηγυρικό τραγούδι (Expositio, fol 171). Αλλά και στην Concordia, η
χαρά θεωρείται το σημαίνον χαρακτηριστικό των υιών του φωτός:
«Μόνο αυτοί βρίσκονται στο φως του Κυρίου, αυτοί που στις καρδιές
τους μένει η πνευματική χαρά...γιατί όπου είναι η πνευματική χαρά, εκεί
είναι και το φως».
58
«αγγελικής ζωής»-vita angelica. Με τον τρόπο αυτό εκφράζει τον
υπερανθρώπινο χαρακτήρα του θεωρητικού, χαρισματικού βίου. Ο
χαρισματικός, ο πλήρης πνεύματος, που κατέχει την πνευματική
γνώση και ζει την τέλεια πνευματική ζωή, επεκτείνεται ήδη στο
υπερανθρώπινο, στο ισάγγελο.
Αυτά τα εκφράζει ο Ιωακείμ στην ερμηνεία του κατά Ιωάννη 1,51, όπου
ο Ιησούς υπόσχεται στους μαθητές του πως θα δουν τον ουρανό ανοικτό
και οι άγγελοι θα δουν τον Υιό του ανθρώπου να κατεβαίνει και να
ανεβαίνει. Ο Ιωακείμ συνεχίζει, πως δεν φτάνει οι άγγελοι να κατέβουν
μόνο, αλλά πρέπει και να ανέβουν, γιατί μόνο τότε θα είναι σε θέση «να
ανεβάσουν την αθλιότητά μας στον ουρανό». Αλλά και στα μάτια των
συνανθρώπων τους οι πνευματικοί άνδρες θα φαίνονται σαν
υπεράνθρωποι, καθώς «αν εκείνοι που μπορούν να αντιληφθούν τι είναι
του Θεού, βλέπουν πως οι άνθρωποι, ακούγοντας τον λόγο των
πνευματικών ανδρών, ελευθερώνονται από τα ακάθαρτα έργα των
δαιμόνων, κυρίως από το πνεύμα της λαιμαργίας, και αναγνωρίζουν την
δράση του Αγίου Πνεύματος, τιμούν αυτούς τους ανθρώπους, στους
οποίους κατοικεί το Πνεύμα, και δοξολογούν δυνατά, πως εδώ είναι ο
λόγος. Γιατί άλλο ο λόγος του γράμματος, που είναι κατά κάποιο
τρόπο νεκρός, και άλλο ο λόγος που ζωοποιεί, και σύμφωνα με τον
λόγο του Πέτρου, το Άγιο Πνεύμα κατέρχεται σε όλους όσοι ακούν
τον λόγο. Όπως άλλο πράγμα ο άνθρωπος και άλλο ο Θεός που
κατοικεί μέσα του». Ο πνευματικός εμφανίζεται λοιπόν ως άνθρωπος,
στον οποίο είναι παρούσα η πληρότητα του πνεύματος, τον οποίο ο
ίδιος ο Θεός έκανε κατοικία του. Η πνευματοποίηση είναι η θέση του
ανθρώπου, το ύψιστο επίπεδο ανύψωσης του στο υπερανθρώπινο, η
δημιουργική μεταμόρφωση του παλαιού ανθρώπου σε νέο, ανώτερο.
59
9. Η αντικατάσταση της Εκκλησίας του Πέτρου από την Εκκλησία
του Ιωάννη
Η μεγάλη αυτή εκτίμηση προς τον θεσμό τής παπικής Εκκλησίας, και η
αναγνώριση τού πρωτείου τού επισκόπου Ρώμης, δεν πρέπει να μας
παραπλανήσουν και να παραβλέψουμε τις επαναστατικές συνέπειες της
θεολογίας του περί Πνεύματος και της διδασκαλίας του περί τριών
εποχών. Αν η Βασιλεία του Αγίου Πνεύματος είναι για τον Ιωακείμ ο
τελικός σκοπός της ιστορίας τής σωτηρίας, αν η Εκκλησία του
60
Πνεύματος ορίζεται ως η μελλοντική, τέλεια μορφή τής πνευματικής
κοινότητας, αυτό σημαίνει πως τίθεται σε αμφιβολία η απαίτηση της
παπικής Εκκλησίας να είναι μέχρι το τέλος του κόσμου η μοναδική
ισχύουσα μορφή και τάξη Εκκλησίας. Στην πορεία τής εξέλιξης τής
ιστορίας τής σωτηρίας προς τον τελικό σκοπό της, ο παπισμός και η
θεσμική Εκκλησία υπόκεινται στον ίδιο νόμο της αντικατάστασης και
μετάλλαξης -mutatio- στον οποίο υπόκεινται και οι άλλες τάξεις κατά
την διάρκεια τής προοδευτικής πραγμάτωσης της θεϊκής Τριάδος. Ο
θεσμός του παπισμού, με την σημερινή του μορφή, περιορίζεται στην
δεύτερη εποχή, αυτή του Υιού. Ο παπισμός είναι μεν η κατάλληλη μορφή
εκκλησιαστικής κοινότητας για την δεύτερη κατάσταση. Με αυτό όμως
δηλώνεται, πως στην τρίτη εποχή δε θα υπάρχει ο παπισμός με την
σημερινή του μορφή.
Ο Ιωακείμ λοιπόν, δίνει στην έννοια της διαδοχής ένα εντελώς νέο
περιεχόμενο. Ενώ βάσει της ρωμαϊκής αντίληψης η έννοια της διαδοχής
εφαρμόζεται στους διαδόχους του Πέτρου, οι οποίοι, δια τής διαδοχής
έχουν την πληρεξουσιότητα να διοικούν την ρωμαϊκή Εκκλησία ως
αντιπρόσωποι του Χριστού, ο Ιωακείμ εφαρμόζει την έννοια αυτή στην
διαδοχή των εποχών σωτηρίας. Η κατάσταση της παπικής Εκκλησίας
αντικαθίσταται από μια ανώτερη κατάσταση εκκλησιαστικής κοινότητας,
η οποία θα διαδεχθεί την κατάσταση της Εκκλησίας των κληρικών. Η
διαδικασία αυτή έχει ήδη αρχίσει.
61
η δικαιοδοσία τής πίστεως και η διάκριση του ιερού από το ανίερο, θα
δουν εκείνο το τάγμα, το οποίο ακολουθεί τα βήματα του Χριστού με την
δύναμη του Πνεύματος, και το αναλάβουν υπό την προστασία τής
αυθεντίας τους, και με τους λόγους της μαρτυρίας τους το αναδείξουν,
αποκαλύπτοντας, πως στο τάγμα αυτό πρέπει να εκπληρωθούν οι
προφητείες, καθώς λέει: “Η Βασιλεία πάνω από τον ουρανό θα δοθεί
στον λαό των αγίων του Υψίστου”». Το νέο τάγμα, το οποίο ακόμα
λαμβάνει την εξουσιοδότηση του από τον παρερχόμενο παπισμό, θα
διαδεχθεί την παπική Εκκλησία και θά την αναιρέσει στην τωρινή μορφή
της - consumare. Η ιδέα τής διαδοχής απεμπλέκεται από τον θεσμό
του ρωμαϊκού παπισμού, και ανυψώνεται σε μια γενική ιστορική
αρχή. Λέει λοιπόν ο Ιωακείμ: «Όταν μια τάξη -ordo- αρχίζει να γίνεται
θεσμός, διατηρεί το ίδιο όνομα, εφόσον εντός της ίδιας μορφής δεν
σταματά η διαδοχή. Αν όμως μερικοί προκύπτουν από αυτήν, και
παίρνουν μια άλλη, καλύτερη μορφή, τότε δεν λέμε πως ανήκουν στην
ίδια τάξη, αλλά σε μια άλλη, που προκύπτει από την πρώτη».
Ο Ιωακείμ γνώριζε τις συνέπειες της διδασκαλίας του, και για τον λόγο
αυτό θέτει το ερώτημα, που θα πρέπει να γεννηθεί στον κάθε υπήκοο της
δεύτερης εποχής, ο οποίος θεωρεί πως βρίσκεται ακόμα υπό την εξουσία
του πάπα: «Θα πρέπει να αισθάνεται πόνο η τάξη εκείνη, η οποία βλέπει
πως από αυτήν θα προκύψει ένας τέτοιος καρπός (όπως η πνευματική
Εκκλησία), για το γεγονός πως η μερική τελείωση θα σταματήσει σε
αυτήν, στο σημείο που θα ξεκινήσει η γενική τελείωση;» Η απάντηση
του Ιωακείμ είναι: «Ποτέ, ποτέ, ποτέ να μην συμβεί στην διαδοχή του
Πέτρου, να λιώσει από φθόνο για την τελείωση τής Ordo spiritualis».
Αυτό σημαίνει: η τελείωση του νέου είναι πιο σημαντική από την
διατήρηση των θεσμών της παλιάς εποχής. Οι θεσμοί της, όταν θα
έχουν λήξει, δεν πρέπει να σταματήσουν την γέννηση της νέας
εποχής.
62
του Ηλία-και όταν θα δει εκείνο το ιερό τάγμα, το οποίο θα γεννήσει η
Εκκλησία του Πνεύματος, θα το αναλάβει στις πάνες της πίστεως και
στην αγάπη της, και θα κηρύξει, πως στο τάγμα αυτό βρίσκεται το
ζείδωρον Πνεύμα, στο οποίο βρίσκεται η σωτηρία του κόσμου». Η
παπική Εκκλησία τής εποχής που πεθαίνει, «δεν μπορεί να αισθάνεται
πόνο για την διάλυση της», εάν αναγνωρίσει πως θα συνεχίσει να
υπάρχει στην καλύτερη διαδοχή της.
Ο Ιωακείμ δεν μιλά απλώς για μια διάλυση, αλλά για ένα κανονικό
θάνατο της θεσμικής Εκκλησίας της δεύτερης εποχής. Όπως ο Δαυίδ
διαδέχτηκε τον Σαούλ, και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης τον Πέτρο, έτσι και
το τάγμα των ερχόμενων Viri spirituales διαδέχεται τους επισκόπους.
Μια τέτοια διαδοχή των καταστάσεων σωτηρίας προϋποθέτει τον θάνατο
της προηγούμενης ομάδας. «Όπως ο Πέτρος πεθαίνει μαρτυρικά, και ο
Ιωάννης ζει για πολλά χρονιά μετά τον θάνατο του, έτσι πεθαίνει και
η παπική Εκκλησία, ιστορικό αρχέτυπο της οποίας είναι ο Πέτρος.
Και η πνευματική Εκκλησία -η Εκκλησία του Ιωάννου- συνεχίζει να
ζει μέχρι το τέλος του κόσμου, και αυτή θα διαδεχθεί τον πάπα της
Ρώμης μέχρι την θάλασσα, και από τον ποταμό μέχρι τα όρια της
γης».
Κατά την τυπολογική ερμηνεία της σχέσης τού Πέτρου προς τον Ιωάννη,
όπως αυτή περιγράφεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, ο Ιωακείμ έχει
διαρκώς υπ’ όψιν του την σχέση της παπικής Εκκλησίας προς την
ερχόμενη Εκκλησία του Πνεύματος. Όπως ο Πέτρος και ο Ιωάννης
έζησαν για κάποιο καιρό μαζί, αλλά ο Πέτρος πεθαίνει και ο Ιωάννης
συνεχίζει να ζει, όπως ο Πέτρος και ο Ιωάννης τρέχουν προς το μνήμα
του Αναστημένου Κυρίου, αλλά ο Ιωάννης τρέχει πιο γρήγορα και φτάνει
πρώτος, όπως ο Ιησούς δίνει την εντολή στον Πέτρο «Βόσκε τα αρνία
μου», αλλά μετά επιβεβαιώνει τον Ιωάννη, και λέει στον Πέτρο περί
αυτού: «ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ;» (κατά Ιωάννην
21,22), έτσι η Εκκλησία του και η Εκκλησία του Πνεύματος, θα ζήσουν
μαζί κατά την δεύτερη εποχή, αλλά η Εκκλησία του πάπα θα πεθάνει, η
δε Ιωάννειος Εκκλησία του Πνεύματος θα την διαδεχθεί στην τρίτη
εποχή.
63
έσχατη και ύψιστη μορφή του Χριστιανισμού στα πλαίσια της
ιστορίας της σωτηρίας. Δημιουργός μιας προσδοκίας, η οποία
επέδειξε μια διαρκή επίδραση, που διείσδυσε μέχρι την θεολογία της
ιστορίας του γερμανικού Ρομαντισμού, και κυριάρχησε στο πνεύμα
των Franz von Baader, Fichte, Hegel και Schelling. Οι επιδράσεις
διαπιστώνονται και στην ρωσική φιλοσοφία της θρησκείας, και
φτάνει μέχρι τον Solowjew και τον Berdjajew.
64
10. Η δημιουργική διαλεκτική τής ιστορίας τής σωτηρίας
Ο Ιωακείμ θεωρεί την ιστορική δράση του Αγίου Πνεύματος από δυο
οπτικές γωνίες: κατά πρώτον υπό την οπτική γωνία τής συνεχούς
εξέλιξης και προόδου, κατά δεύτερον υπό τον οπτική γωνία τής νέας
δημιουργίας. Οι κύριες κατηγορίες τής θεολογίας τής ιστορίας που
ανήκουν στο πρώτο είδος θεώρησης είναι: proficere, ascendere,
progressio, mutatio, processus, successio. Οι κατηγορίες του δεύτερου
είδους θεώρησης είναι: consumatio, renovatio, recreatio, resurrectio. Από
αυτό το σημείο, η ιστορία της σωτηρίας θεωρείται ως μια συνεχής
διαδικασία, που κινείται από σκαλοπάτι σε σκαλοπάτι, σε όλους τους
τομείς της ζωής: της γνώσης, των κοινωνικών μορφών, της ηθικής, των
απαιτήσεων αγιότητας, αλλά της θρησκευτικής σχέσης του ανθρώπου
προς τον Θεό. Ο παράγοντας που καθορίζει την εξέλιξη αυτή, είναι το
γεγονός πως στην αλληλουχία των περιόδων της ιστορίας της
σωτηρίας, τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας πραγματώνονται
βαθμιαία και το κάθε ένα δίνει την προσωπική του σφραγίδα στην
εποχή που τού αντιστοιχεί. Τελικός σκοπός αυτής της εξέλιξης, η
κινητήριος δύναμη της οποίας είναι το Άγιο Πνεύμα, είναι η κατάσταση
του Αγίου Πνεύματος, η οποία χαρακτηρίζεται από την καθαρή
πνευματική γνώση, την δημιουργία ενός πνευματικού τάγματος, και από
την πραγματοποίηση τής ύψιστης μορφής του θεωρητικού βίου
αγιότητας.
65
Η ίδια όμως διαδικασία τής ιστορίας κατανοείται ως διαδικασία η
οποία αποτελείται από νέες δημιουργίες και νέες γεννήσεις. Οι παλιές
τάξεις των προηγουμένων εποχών πεθαίνουν και εξαντλούνται,
αντικαθίστανται και καταναλώνονται -η έννοια Consummatio παίζει ένα
σημαντικό ρόλο, και έχει την ίδια διπλή σημασία όπως και εγελιανή
κατηγορία της ιστορίας την οποία αποκαλεί Aufhebung (αναίρεση)- και
αντικαθίστανται από τις νέες δημιουργίες του Αγίου Πνεύματος.
Αξιοσημείωτο, πως η κατηγορία «conservatio», που είναι πολύ συχνή
στην ορθόδοξη θεολογία τής ιστορίας, δεν παίζει κανένα ρόλο στον
Ιωακείμ. Η σχέση του Θεού, του Αγίου Πνεύματος, προς τον κόσμο, δεν
είναι σχέση συντήρησης -conservatio- του κόσμου πού διαμορφώθηκε με
την πράξη τής δημιουργίας. Αντιθέτως, είναι μια σχέση διαρκούς
δράσης του Αγίου Πνεύματος, η οποία εκφράζεται στις κάθε φορά
νέες δημιουργίες, αναμορφώσεις, ανανεώσεις, αναγεννήσεις. Σε
κανένα σημείο τής μεσαιωνικής ιστορίας της θεολογίας, ο Spiritus
creator δεν κατανοείται με τόσο δυναμικό τρόπο (σε αναφορά προς την
ιστορία), όσο στον Ιωακείμ της Φλόρα.
Οι δυο πτυχές, τής συνεχούς εξέλιξης και της διαρκούς νέας δημιουργίας,
φαίνεται πως αλληλοαποκλείονται. Στην πραγματικότητα όμως το ένα
προϋποθέτει το άλλο με ένα τρόπο διαλεκτικό. Η συσχέτισή τους
αναπαριστά το μυστικό τής ιστορικής ζωής. Κάθε εξέλιξη, κάθε
πρόοδος εκτυλίσσεται ως διαδικασία διαρκούς θανάτου και
ανανέωσης. Ο Ιωακείμ όμως δεν κατανοεί την διαλεκτική αυτή ως
μια εγκόσμια ιστορική διαδικασία. Αυτή η διαδικασία συμβαίνει,
επειδή το Άγιο Πνεύμα επιδρά διαρκώς στον κόσμο σαν ένα
δημιουργικό στοιχείο, και ο κόσμος αντιτίθεται στην επίδραση αυτή.
Όλα τα δημιουργήματα του Αγίου Πνεύματος απειλούνται διαρκώς από
τον κόσμο, δηλαδή από την αμαρτία. Όλες οι τάξεις τής ιστορίας τής
σωτηρίας είναι εκτεθειμένες στον εκφυλισμό δια μέσου του ανθρώπου.
Έτσι, η Εκκλησία της Παλαιάς Διαθήκης είναι εκφυλισμένη, αλλά και η
Εκκλησία των κληρικών τής εποχής της Καινής Διαθήκης, είναι
εκτεθειμένη σε μια έντονη παρακμή, την οποία ο Ιωακείμ καυτηριάζει με
τις προφητικές του κλήσεις προς μετάνοια.
66
καταστροφή παλιών, ξεπερασμένων. Μια από τις πιο σημαντικές
προτάσεις, στην οποία ο Ιωακείμ εκφράζει αυτή την διαλεκτική αρχή
εξέλιξης τής ιστορίας της σωτηρίας, είναι η εξής: «Όταν ο
παντοδύναμος Θεός θέλει κάτι να αναιρέσει -consummare- για να
θεμελιώσει κάτι νέο, επιτρέπει να έρθει διωγμός κατά της
Εκκλησίας. Στην περίπτωση αυτή αποκαλύπτει τι είναι αυτό το
οποίο θέλει να σταματήσει, και προστατεύει αυτό που θέλει να
αφήσει να συνεχίσει. Και με την ευκαιρία αυτή, φέρνει στο φως το
νέο, το καλό, που ήταν κρυμμένο στο σκοτάδι».
Οι διώξεις κατά του λαού τού Θεού αποτελούν τις ωδίνες της γέννας μιας
νέας κατάστασης (φάσης) της Εκκλησίας. Η «mutatio» (μετάλλαξη) της
ιστορίας της σωτηρίας εκτυλίσσεται σε μια διαδικασία διαρκούς
καταστροφής και νέας δημιουργίας. Κατά την διαδικασία αυτή,
γίνονται φανερές οι αρχές τής ερχόμενης εποχής, μέσα στην νέα
κατάσταση, αρχές οι οποίες είχαν σχηματιστεί στα κρυφά κατά την
προηγούμενη εποχή. Λέει λοιπόν ο Ιωακείμ: «Όταν ο Θεός θέλει να
αλλάξει την κατάσταση της Εκκλησίας μέσω της διαδοχής των εποχών -
per successiones temporum- ώστε να αναιρεθούν η μια μετά την άλλη
βάσει του λόγου της Γραφής, εμφανίζονται κάποια χρόνια προηγουμένως
κεραυνοί και θαύματα, προειδοποιητικές φωνές, βροντές πνευματικών
ανακοινώσεων, εν μέρει για να ξυπνήσουν από τον ύπνο του θανάτου
όλους αυτούς που κοιμούνται και είναι αδρανείς, και εν μέρει για να
καταλάβουν και αυτοί και οι άλλοι, πως ο Κύριος θέλει να δημιουργήσει
κάτι νέο πάνω στη γη».
67
εκφράζει με ένα γενικό κανόνα: «Αν και η πνευματική ομιλία -sermo
spiritalis- προκαλεί σε μερικούς σκάνδαλο λόγω του σκοταδιού τους,
αυτό δεν πρέπει να μας απασχολεί, καθώς προκαλεί σκάνδαλο μόνο σε
εκείνους που βρίσκονται μακριά από την χάρη του Αγίου Πνεύματος,
δηλαδή σε εκείνους που δεν καταλαβαίνουν τι είναι του Πνεύματος του
Θεού, γιατί έχουν ένα ζωώδες ένστικτο. Αυτοί όμως που γεννήθηκαν από
το Πνεύμα, αναγνωρίζουν την αλήθεια, γιατί λέει ο Κύριος: Όταν έρθει
το Πνεύμα της αληθείας, θα σας διδάξει όλη την αλήθεια».
Η διαλεκτική αυτή σύνδεση της ιδέας της εξέλιξης με την ιδέα της
νέας δημιουργίας είναι χαρακτηριστική για το έργο του Ιωακείμ.
Στην περιγραφή τής ανάδυσης της τρίτης εποχής συνδέει κατά προτίμηση
έννοιες που χαρακτηρίζουν την δημιουργική δράση του Αγίου
Πνεύματος. Παρουσιάζει λοιπόν την εμφάνιση τού Αγίου Βενέδικτου,
σε μια εποχή της Εκκλησίας των κληρικών, ως πρωτοτύπου της
μελλοντικής Εκκλησίας του Πνεύματος, με τα εξής λόγια: «Αλλά και
σε αυτή την εποχή βλέπετε, πως ο Κύριος δημιουργεί νέο ουρανό και
νέα γη».
Με τον ίδιο τρόπο είναι σε θέση να περιγράψει την αυγή του τρίτου
Σαββάτου και την εμφάνιση του πνευματικού τάγματος της τρίτης
εποχής, ως «την ανοικοδόμηση της νέας Ιερουσαλήμ από νέες πέτρες,
από τους υιούς της νέας περιπλάνησης». «Κατά αυτό το τρίτο Σάββατο
πρέπει να κτιστεί εκ νέου ο ναός του Θεού, και η πόλη πρέπει να
οικοδομηθεί πάλι με νέους λίθους, και μάλιστα από τους υιούς της
μοντέρνας περιπλάνησης, όπως κάποτε ο παλιός ναός και η παλιά πόλη
χτίστηκαν από τους υιούς της περιπλάνησης του Ιούδα στην αρχή του
δεύτερου Σαββάτου». Το Πνεύμα εμφανίζεται εδώ ως η αρχή της
προοδευτικής νέας δημιουργίας, τόσο με την αντικειμενική ιστορική
έννοια, όσο και με την γνωσιολογική έννοια, γιατί ανήκει στην ουσία της
Intelligentia spiritualis, να μην μεταδίδεται μια τελειωμένη, κυριολεκτικά
απτή γνώση. Αντιθέτως, ανοίγεται ένας ανεξάντλητος θησαυρός θεϊκής
σοφίας, από τον οποίο το θεωρόν Πνεύμα μπορεί να αντλεί κάθε φορά
νέες γνώσεις, «μια πηγή ύδατος, που αναβλύζει στην αιώνια ζωή».
68
δυο σχήματα στην αλληλουχία των εποχών. Η ερχόμενη κατάσταση
προσλαμβάνεται μέσα στην προηγούμενη δια της δράσης του Αγίου
Πνεύματος, και αυξάνει εκεί στα κρυφά, μέχρι να έρθει στο φως της
ημέρας. Τότε μεγαλώνει με την φροντίδα της γηράσκουσας κατάστασης,
μέχρι να φτάσει στην ώριμη ηλικία και είναι πια σε θέση να αναλάβει
μόνη της την ηγεσία της εποχής της. Και έτσι, ο Ιωακείμ δεν περιέγραψε
μόνο την αντικατάσταση της συναγωγής από την χριστιανική Εκκλησία,
αλλά και την αντικατάσταση της Εκκλησίας των κληρικών από την
ερχόμενη Εκκλησία του Πνεύματος, βάσει του σχήματος σύλληψης και
γέννησης. Την πιο λεπτομερή περιγραφή τέτοιου είδους την παρουσιάζει
στο «Tractatus super quatuor Evangelia», στην τυπολογική ερμηνεία τής
περιγραφής τής γέννησης του Ιωάννη του Βαπτιστή και του Ιησού. Ο
ίδιος προτιμά αυτό το σχήμα καθώς αποφεύγει με αυτό τις επαναστατικές
συνέπειες. Και αυτό διότι αναπαριστά την σχέση της νέας προς την παλιά
κατάσταση ως σχέση του παιδιού προς τους γονείς του, ή του υιού προς
τον πατρικό προστάτη και παιδαγωγό.
69
Μέσω της σύνδεσης της ιδέας της προόδου και εξέλιξης με την
υπόσχεση της άμεσης εκπλήρωσης της ιστορίας της σωτηρίας, ο
Ιωακείμ δημιούργησε το μοντέλο των θρησκευτικών, κοινωνικών,
πολιτικών και φιλοσοφικών ουτοπιών της νεωτερικότητας. Στον
Ιωακείμ, η εικόνα περί της τρίτης εποχής που ο ίδιος δημιούργησε,
καθορίζεται από τις ευαγγελικές απαιτήσεις περί αγιότητας. Αλλά ήδη
στον Ιωακείμ αναφαίνονται στην περιγραφή τής μορφής της κοινότητας
της τρίτης εποχής, ορισμένες ουτοπικές κοινωνικές ιδέες. Οι ιδέες αυτές
προβάλλονται με σαφήνεια στους ριζοσπαστικούς πνευματικούς των
Φραγκισκανών, στον αγώνα τους για την πραγματοποίηση τού
φραγκισκανικού ιδεώδους της πτωχείας. Είναι αξιοσημείωτο πως τα
κοινωνικά-ουτοπικά στοιχεία του Ιωακειμισμού διακρίνονται με
μεγαλύτερη ισχύ στους Hussiten της Βοημίας, αλλά και στις επιδράσεις
του στο γερμανικό έδαφος, και κατά τήν περίοδο της Μεταρρύθμισης.
Για την ύστερη εξέλιξη του Ιωακειμισμού είναι σημαίνων ο
εσχατολογικός χαρακτήρας της θεώρησης της ιστορίας. Η χριστιανική
εσχατολογική προσμονή δεν είναι απλώς έκφραση μιας νοσταλγίας, δεν
είναι απλώς ένα όνειρο των επιθυμητών ερχομένων, των αναμενόμενων
μεταβολών των πραγμάτων στο εγγύς μέλλον. Η κοινωνική ουτοπία
κατανοείται συχνά ως έκφραση ενός τέτοιου ονείρου, ως προβολή
στα σύννεφα της ιδεατής εικόνας των ανθρώπινων επιθυμιών, ως
«ιδεολογία». Αυτό όμως που προσδίδει στην χριστιανική
εσχατολογική προσμονή τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, είναι το
γεγονός, πως θεωρεί την ερχόμενη τελείωση τής ιστορίας της
σωτηρίας ως εκπλήρωση μιας θεϊκής υπόσχεσης. Στο σημείο αυτό η
χριστιανική εσχατολογική προσδοκία ταυτίζεται με την ιουδαϊκή.
Υπάρχει όμως ένα ιδιαίτερο σημείο στο οποίο διαφέρουν. Η ιουδαϊκή
προσδοκία τρέχει πάντα πίσω από την ερχόμενη εκπλήρωση. Για τον
λόγο αυτό, η ιουδαϊκή συνείδηση περί ιστορίας είναι πάντα μια
ανεκπλήρωτη συνείδηση, καθώς ο ερχομός του Μεσσία και της
βασιλείας του κατανοείται ως εκπλήρωση και στόχος της ιστορίας, και η
εκπληρωμένη ιστορία εγκαινιάζεται στο μέλλον με τον ερχομό της
βασιλείας. Η χριστιανική όμως προσδοκία των εσχάτων ζει από την
πίστη πως το ερχόμενο έχει ήδη αρχίσει με τον Χριστό στην ιστορία.
Πως η ενσάρκωση αποτελεί την αρχή της εκπληρωμένης ιστορίας των
εσχάτων. Πως με την ενανθρώπιση του Λόγου έχει σπαρεί ο σπόρος του
μελλοντικού μέσα στην ιστορία και πως το ερχόμενο είναι ήδη παρόν
70
στην ιστορία και πως μέσω του πόνου, του αγώνα και της καταδίωξης,
διαμέσου μάλιστα του θανάτου, πορεύεται μέσα στην ιστορία προς την
ακράτητη νίκη.
71
Και έτσι, ας βάλουμε στο τέλος-όπως και στην αρχή-ένα μεσαιωνικό
ύμνο για το Άγιο Πνεύμα. Σε αυτόν, όπως και στον ύμνο του Rhabnus
Maurus, φαίνεται η παγκόσμια ιστορική (αναφερόμενη στην ιστορία της
σωτηρίας) συσχέτιση μεταξύ της δράσης του Αγίου Πνεύματος στην
δημιουργία και της ιστορίας της σωτηρίας:
72
Στο βασίλειο των σοφών το εξέπτυξε,
Που εκεί λέγεται δύναμη και αρετή.
Και όταν εκείνος εξεπτύχθει,
Τον οποίο πρώτο αυτό εμψύχησε,
Ήταν η σωτηρία της νέας ζωής του
Και συγχώρησης πάροχος.
73
Ο ύμνος αυτός ακούγεται σε πολλά σημεία σαν μια συμπερίληψη της
διδασκαλίας του Ιωακείμ περί Πνεύματος. Εδώ αποκαλύπτεται για μια
ακόμη φορά η εσωτερική συνάφεια μεταξύ δημιουργίας και σωτηρίας.
Το Άγιο Πνεύμα ως «motor omnis creature», είναι ταυτόχρονα ο
κινητήρας της δημιουργίας και της ιστορίας της σωτηρίας. Η πρώτη
στροφή ακούγεται σχεδόν σαν μια χριστιανική-πνευματική επανερμηνεία
της παλιάς διδασκαλίας των στωϊκών περί κοσμικής φωτιάς ως
στοιχείου της κοσμικής ψυχής, που διαποτίζει όλα τα άλλα στοιχεία του
σύμπαντος, τη γη, τη θάλασσα και τον αέρα. Η φωτιά αυτή, θα
μετατρέψει τα πάντα σε φωτιά, ανάβοντας μια κοσμική πυρκαγιά όταν
έρθει το τέλος του κόσμου. Η διαφορά στο ποίημα είναι, πως στην θέση
της πύρινης κοσμικής ψυχής μπαίνει το Άγιο Πνεύμα, που ως
δημιουργικό στοιχείο διαποτίζει το σύμπαν και την ιστορία της
ανθρωπότητας. Ο Ιωακείμ όμως δεν ασχολείται με την κοσμική πτυχή
του πράγματος. Και έτσι τονίζεται πολύ περισσότερο η πτυχή της
ιστορίας της σωτηρίας. Το Άγιο Πνεύμα ως «motor omnis creature»
ενεργεί στην ιστορία της ανθρωπότητας με τρόπο διαλεκτικό:
καταστρέφει και δημιουργεί, κινεί και δίνει ησυχία, σκοτώνει και
ζωογονεί, είναι πόλεμος και ειρήνη, υποταγή και συμφιλίωση, οξύτητα
και απαλότητα, τρόμος και χαρά, ανάθεμα και έλεος, κρίση και
παρηγοριά. Αυτή η θεολογία του Πνεύματος δεν μπορεί να περιοριστεί
σε μια συγκεκριμένη μορφή έκφρασης του Πνεύματος: ο λόγος του
Ευαγγελίου είναι μόνο μια από τις εμφανίσεις Του, όπως η εμφάνιση
(γνωστοποίηση) στον λόγο της δημιουργίας, στην πολλαπλότητα των
δωρεών της χάριτος, στην εσωτερική φωτιά της έμπνευσης. Κατά την
έκπτυξη του Αγίου Πνεύματος αναδύεται ένα εξαιρετικά σημαντικό
χαρακτηριστικό: πριν εμφανιστεί στις πολλαπλές μορφές των
χαρισμάτων, διαποτίζει ενεργά το σύμπαν. Πριν ανυψώσει την ιστορία σε
ιστορία της σωτηρίας, δίνει παλμό στην φύση. Πριν προβληθεί στην
ιστορία της σωτηρίας ως δημιουργός του νέου, ως ο νικητής του θανάτου
και ως ανανεωτής της ζωής, αποκαλύπτεται στο σύμπαν ως δημιουργός.
Πριν κινηθεί στα πνεύματα των σοφών, αιωρείται πάνω από τα ύδατα.
Πριν απευθυνθεί με τον λόγο του Ευαγγελίου στον κόσμο, μιλά δια των
προφητών της παλιάς ανθρωπότητας. Όλα όμως στοχεύουν στην γέννηση
της κοινότητας, στην οποία ο κόσμος θα βρίσκεται στην τάξη του Αγίου
Πνεύματος. Εκείνης της κοινότητας που έχει ως χαρακτηριστικό το «pax,
quies, gaudium» (ειρήνη, ησυχία, χαρά). Στην θεολογία αυτή περί Αγίου
74
Πνεύματος βρίσκεται ένα πυρακτωμένο μεταρρυθμιστικό στοιχείο:
γνωρίζει πως η ανανεωτική δύναμη του Αγίου Πνεύματος μπορεί να
στραφεί και εναντίον υφιστάμενων τάξεων (οργανώσεων), που
εναντιώνονται στην πραγμάτωση του. Δεν πρέπει μάλιστα να διστάσει
ούτε μπροστά στους θεσμούς εκείνους που κάποτε ιδρύθηκαν εν ονόματι
του Θεού, ο χρόνος των οποίων τελείωσε και πρέπει να κάνουν τόπο για
τις νέες δημιουργίες του Αγίου Πνεύματος. Ο Ιωακείμ λοιπόν, έγινε ο
πατέρας των μεταρρυθμιστών. Στα μάτια όμως των δυνάμεων που
απειλούνται από τους μεταρρυθμιστές αυτούς, είναι ο αιρετικός.
ΤΕΛΟΣ
75