Ang Alamat, Mito, at
Kasaysayan ni Palaris: Higante at
Rebolusyonaryo, sa Nobelang
‘Si Mabayani ya Palaris’
MARC JAYSON CAVABYAB
Kerlauyarg mag sain Prion zagracimeang arta:
2 Unteraeseng Aisin Oman Tsang Penevaran st
[aelutuyane seredita = isang solange 3yare
Infersnch os mangle lamy3jan he Mes Ear ne
mine) raatiigtsan re mes tang mary = me
Ite ang regu 2 laryang alkslinanglazysayant
Patrs ma magiunon ng hiagsen 2 Son Caseig
Biristirgan,cemt ang mites Sarg luncaren Hin hin
cadatson ian oa porter fteterarany Collet
Bre Cojanjas ot Pash cahlsn usarg magiarsen ne
(ersnelnslente arg manunuist lilac Kesar
‘yang ings arg Kelyarg techie = whirls
mageing Pangranen rm Seba Sie,
ABSTRAK
kinathe ss kuwentong bayen
a in ni Pantsleon
ng, tungkel
82
Cerlee,
kemslaysn. Se
mekeseyssysn, mst, 2t
hoa ni Poleric ~ ml
niyang anak ng higente oi
iperipa tungo ee keniyeng ksbayenihon os
aeglulunsse ng gelew’o nag: eles lab
mspong-slipustang Ketile. Ss hull e¢ Manarmosa./Say Say éaykataouan yo Carat ko
s0nzp uereclarel yes mdtans ra sepamen./Malaianer ed kafhames ra ef)
‘eo lanon mada! ak
(Pinagpate ato ng angking lgalingan hindi tae ng thang tao. / So labia
ne taely hong te ane mes af-aransa ups ng eka ay lilsnganeialks9 Maylagal
49 tawing sasapit ang lamatayan./ Ang mes behay ng taong nak éhilsa akin oy
{imabilang tub ne mes but ng bubaneNn/lskpaploban ako 50 gman para sa
‘ansanginspi
Sinelst ni Pantaleon‘Palaris Perez irangguna boge sya mah ul
{vilamits2.Akingealin)
Tila isang misteryo ang pagkatz0 ni Pantaleon “Palaris* Perez. Ayon sa tala ng kaseysayan,
si Palaris ay isang timawa at anak ng magsaseka s2 Berangey Coliling, Sen Carlos,
Pangasinan, at naging lier ng rebolusyong 1762-1764. Ayan naman se mgo kuwentong,
bayan, isa siyang ¢i-pangkaraniwang t20 na may pambihirang lakas, isang sibol ng alan,"
0 anak ng higante, na minsaly nagkaroon ng makasaysayang gampanin s2 pakikizoglaban
52 mge mananakop.
Ito ang mge naratibong bumalat sa pagkatz0 ni Palaris sa panitikang Pangasinan. Ang mga
kuwentong nagpayabong sa keniyang pagkatzo ang nagpakintal sz kasaysayan at alamat.
llang éckade pagkatapos ng inilunsae niyang ‘gelew* o rebolusyon laban s2 mga pang-
aabuso ng mge mananakp ne Kastlla. Ang pagkakahabi ng kasaysayan at kuwentong,
bayan ang tutuklasin ng papel na ito, gemit eng nobela ni Juan Villamil ne "Si Mabayani
Ya Polaris’ na nalimbag noong 1989. Sa pamamagitan ng lunsareng pempanitikan
samakatuwie ay maizanget ang kuwento ni Paleris — bahagi ng ganitikeng Pangesinan —
52 pambansang éanas.Mayaman ang kuwentong bayan hinggil kay Palaris. Ayon kay Nelmi¢e hinggil sa
penitikang oral ng Pangesinen, Pantaleon Perez ang tawag kay Palaris s2 mge kuwentong,
bayan. Ipinanganck siya s2 baryo ng Calling, sityo ng Amoter. May angking lakas si Palaris
ne kumilas at tumakbo nang maliksi, kayat tinagurian din siyang si Paleris Palarigar (ang.
“palaripar’ ay salitang Pangasinan gara sa mabiliseng pag-ikot ng iseng bagay 0 behagi
rg katawan katuled ng mga binti ni Polaris). Kahit noong siye ay walong tong gulane 92
lamang ay halos siyam na eangkel (Siam karangen’) ang tangkad nite, kaya itinuring
slyang anak ng higante (‘sibong na alan’)(115-116). Kackibat ng male-higanteng loki ni
Polaris ang kakaibang liksi Sa tala ng historyardor na si MuAo2,’ihinalintuls¢ siys s2 isang.
ipo-ipo ("alimbosabos) kung siya ay makizagkarera sa mga kabayo. (Palaris Revolt” 13).
Mahalag ang mala-alamat ne katangien ni Palaris se pagketha ng keniyang kasaysayan
palaame e€ sey 2sausa0a e¢'ngan-bay na samen malta yo kaealan,yaantaman se fokot
'm panzen s0baletag nfguanan ec yan uyes ma Pansasian uta ec Sahl toa Balaton
an. (n3.) (Ang p3emamatsl ss Dir at megelang ang pagmamatal s3sarling tinubwane
lupo to ang mes Iatangien ni Fantsleon Per: so pakikbala aja pare so mes lababayan ss
Binsotongan cahisa bra a dinanas rls mela s2 mes Kast. Neorg tone 1762 inlunsse
nyoane bane reholusyon lnban sa mgs Kast. Ang Faniting mga armas.ay tak sibatat 9373,
-somantalong bari ang armas ng mes Kast at Suara Civil. Hindi roptaesl st nauelot ane
retolusyong sinimelan ni Palas. Kung gsare labilis natapas ang laniane eboluryon g3yon
din kab Gemoting ang saw ne anyone hing,
Sa ivong ito mabatass ang men nagsws ni Palri at mgs pinagdaanon so bubay. At tyakna
ikatutows ng momiabara éobil molalokaba sya ng mga arasa buhay nang so gayon lmisas
rmanang ganahon hie niya maiimvtan ang inanealinenne bayane Pangasinan bens ane
toyang Binlotongan).(Aking sli)30
ot Kaan i Pare gpmtet Pebalsenan
Ang At
‘Saunangkebanetang’Pelesto ct kabebatik’ (Angbilisniye.se pagtekbo),inilaha¢ ni Villemil
ang alemet ng katauhen ni Pelers bilang tauheng:ipinaglihi-se ipo-izo at anck ng higente.
Binanggit niye eng engking tangka¢ ni Paleris kehit s2 musmos ne gulang 92 lameng: ‘Diad
kab) kab ira ed kiew iran atagey tan ankakabaleg ya singa ed saray kiew 3 Cupang, Manga,
Bengal tan anto nian ukel/na kiew ya atagey tan ankabaleg, saman so agda nitepel a kalaSen
rma ankabaleg faran totoo, so saragsarag nen ugaw ni Palais ya kataSen, amta masulok to
{bat 2 samploy taon ed tatken (2-3). (Kehit matataas at matatayog na kugeng, mengge,
bengel, at ibe ang uri ng mge puno ne hinei keyeng ekyatin ng ninomen, ay keyang-keye ni
Palaris kehit noong sampung tzong gulang 32 lamang siya)
Inilarawan ni Villamil si Palaris na ipinaglihi se ipo-ipo, kayet merahiléito nye nakuhe ang.
galing se pagtakbo. S2 nobel, tinangay raw ng Ipe-ipo ang ina naong ipinagbubuntis nite
siPelaris:
[Ne walyan rarumes Lsamuan eéine mister nks-08 ta, 0 bin interna 2sava nen walt
e¢ ezes nen ma tact 'gansivkan Ts anens e€ mana-alawatan a tanstons ¢3y mamDbken ne?
uals nied egesnen ima to e€nzanebuken sake yo cen sim necro e€ Ale gormokar
tw s0359559 na sake Ja mast ya Cazem ra almiusaies tin itazey mo masulek Jo Temenos
mets ee kateey. AZ met asakitn sina to e€ nea70 te e¢ cafe 2 kala nen Cacem yo
afmbusabes ya ngaten ec can @). (Kung moyteon mang hivage 0 aloha sa faniyane 99g
‘tae, to ay apsimuls noone nasa sinapupunan a sys. yon sa kewento ng motstands, Me
‘21a katong naplblcc sa bayhayia ne log angina, inangay to ne Mab na pepe na Halos
limampeng mete ang tas Hindi mman nasalaan ang ina matapas marakangibaba ng po-o
43 095) (Akingslin)
Kaya umanong tapaten ni Palaris ang liksi ng alinmang hayop tulee ng kabayo at bake. S2
akea:
{apucPantaleansongaran tec nantiniogan sy atkey na kata coy katoowan PanteSara
Spl s0 ram ya manaayam ec sormn 3 Baransay, 50 walaray manse)yaw ee skate ma Palsaar
Ingasen 92 sno ganzoran¢9 jo e¢ skate To.no aja ee anbath 2 fy poles te, sarasaa: t2
1p abeten 50 Vaea,Cabaye, fn ancéan soy Asa ya rales aya endatk Tam soy Sales 2 pankele-
wan cay Katoonan,& ne antabatic se manjalmes se can ya éacanen to (3-4), (Pantaicen ane
‘aniyang pangoton so lapanganotan atang tavag.se kaniya ng mea tao ay Panta. Mayreon din
-siyane mes labaraneey na tinatanoe sijane Palaroar. Gano ang ipinargaion ss tania so9o8-
Jot sobrane ils kung sja ay tamakbo: lye nijang habulin ang bala, abajo st aro 23 Ih
Setalt ane pinalabinahongaan ne mes t20 2 faniane aaplatse, oy yemoyane one lone
inadaanan nis fepoe.shs'tumatakbo,)(Akine sli)
‘Sa akéa, nakiusay si Palaris s2 amang si Tomas na payagan siyang sumama 2 kaibigang
si Icoy p2-Maynila uzeng mekitire s2 iseng mayamang Kastile. Sumakay sila ng bapor
papuntang Batzan kung sean sil bumiyzhe p2-Maynila, Nagtrabaho bileng katulong.
(Ckatulungen’) si Palariss2 pamilys ni Don Francisco, Donys Catalina st ng magenéang anak
nasi lena
Nasaksihan ng mag-ina ang bilis ni Palaris nang minsang hinati¢ sile s2 simbahan. Nang.
kumawale ang kabayo mule s2 kerwahe matagos makakite ng shas s2 ¢zan, hinabolat nahuli ni Palaris eng ¢alawang kabayo. Hinangean ito ng meg-ine na negbunsod ng
pegtanggey ng pamilyang Kastils se binats. Sa ak¢e: ‘Diad sarman a maples ya maples 2
Inbatik day duaran kaSayo ed inpakaekal da ed Caruaje, so masiglat 3 tinmaSoy si Palas ed
clin tan singa pular (arrow) ya nalapu ed Pana so peles ton Sinmatik. Lapud too rman ano
ayep et maples ya ontatk no nataktakot, anggaman saraman 3 duaran ayep et kinetket ira ma
Saleg ya inkataktakot, manwarin kimatkimat so pakanengneng ed peles ma panbabatik da ta
say sinmabin baleg ya inkakatakot dannran 2 duaran kabayo, Saket diad kasiporan ya maples
ton panamatk nen Patatis ya naniopud inkaugaw to, so nabot tora so duarankabayo (23). (Se
bilis ng pegtekbo ng dalawang kabayo matapos kumewala s2 kenwehe, animong senang
‘tumaton at humabol si Palatis. Tao man o hayop, biblis ang pegtekbo kung masisinéak,
katuled ng mge kebayong lubusang natekot. Ngunit parang kielet si Pelaris se paghabol
at se bilis ne tagley mula 32 se pagkabete ay neebutan niya ang celawang kabayo) (Aking
salin).
‘Sa kabanatang’Abigto e¢ ¢alay pana (Galing niya.s2 pagpana), pinatunayan ni Palaris ang.
angkinggeling ne matazatan ang mge Kastila s2 eskrima at pagpapane. Habang hinihintay
ine dumating ang bazor na maghhati¢ s kaniye 2abalik ng Binalatongan, nenuluyan muna
slyang hareinero s2 isa pang pamilyang Kestila. Dito niya nakaharap at natelo ang binatang
‘anak ne si Alfre¢o, ne nauna nang ainagtawanan si Palaris bileng isang incio.
Nogpakitang gilas si Pelaris nang mazabagsek ang ¢alawang lawin na mataas ang lipa¢.
‘Ayon sa akea:
Praran tan siBos3 yaalankatey sekawalaan ta, seaceyens e¢ Bseyednlaka to eé B5ey. Ton
agriakaez70e¢ can se nkra lamety 2ceyens 51 sakeya Beat nantomdokan vanaba:t0s e¢
ffi (42) (Pinana nya ane bwin lumi. Hindi 9a aloadspe.3 le ang nopanane bin
rang nasundan aged ong ir 93).
“Sepotye nanafi se ceen 2 #0 922 ngakastase yo amin mo sraman a kaha t e€ orc. Sy
‘makalaner na wicikcan oy doles kelan syne panen so nzakasadina aula Pan e¢ Saman
fae ya Favalnan cay cvarn Basa mantkid. Ta 2nzsan fearon sulcens ya 2buten ma Pana,
5236 mirmacampote¢ lawalzan éshman 3 Bass. Ta alan kat eey so kawalan ean man 38223
Tealaniatnzey se kaualzan can zanztrtkiasan ec ans. Tan siAlfecs > Cneskem2 M0002 >
Sales 2 zankelan, snminzcer ec s)ama to fan moSokat 3 mandala. Papo este homsre c= iy,
‘ertmercinari! (42-43) (labalot ng latabimilan ane lugar none hingi mokayegrolta = evlat
‘ang mes Farams niya sa hawtin. Lebar sang namangha kane paane naabot ne 93n3 ane &>
noone katsae ns knaiiparan ng dalowang lain. Kai mang 93na ang page eetune hind Ro
rmosabot.. Limopitane evst na gelt nai Alfeco 0.2m atsinabi: Popa.crts hombre cr may
«etooeinaio!) (Akingsain)
Habang noglalayag ang bapor na sinekyan ni Palaris, tinangka itong salakayin ng mee
airets se bandang Mariveles. Ngunit bage 22 man ite maganap, ginene na ng bayani ang.
mga sumasalakay. Tuluyang neuelat ang peglusob nang lumakas ang hangin st bumilis
‘ang bapor na kanileng sinasakyan.32
fori Hoban Pai
Ang toot Hitt Kasay Pri epntet Rebalenan
Tinagos ang kabanate se pzhayag na inukit ni Palaris s2 puno ng kupang bage siya ¢akpin
remge Kastila. Ang pagsipi nite sa kelagitnaanng kuwento bago sumiklab ang rebolusyong,
1762 ay hindi nagkatzon lamang, bagkus ay isang foreshadowing 0 pagzepahiwetig ne.
makabayeng dlwe bago ang madugong pagsikleb ng rebolusyon. Nakite ang angking
pambansang kamalayan se pagsembit ni Palaris ng “aking bayang inaaait (kalalames na
alin ko":
Sakey ak ya t00 yo Manas nikcon ne onslaa a anced sapaman ya ta. Angsoman walayan
Janzkap amin yo tose ongatey tan amin waa ex skate ee soy ealinj> panaivaan 20 anzaw
1m e€ Maramalza. Say Soy €y ataanan ja Gnarakka 50 ng3 buer ed Farakel ya az radians =
-Fezaman, Molalaner ec falatomes na atm ke kann miaSakal ak (52). (Pioepak ako ne a7
ing kagalingan a hin t2pay ne kane to, So Kobis ne, ane mes af-arion za 99 ne Iso 3)
Jinngang bass Maylapal sa tuwing saroaitane lamatayan. Ang mes buy ns nati dahil
48 akinay di-mabilong tals ng mes Buti ng bubangin.lskpogleban ako sa demon 920.53
ansong inasp.)(Aking san)
Mababatic s2 mga helimbawang nabanggit ne ang alamat ni Palaris ay nabigyang buhay s2
robela ni Villamil. Ang tradisyon ng pag-uugnay s2 kasaysayan at alamat ay mauuget kay
Jose Rizal, nang kaniyang kinasangkazan ang kuwento ng ¢lwatang si Meriang Makiling
upang ilerawan ang pengungulila s2 pamilye at bayan. Ayon kay Mojares, marapat ne
gamitin ang alamat s2 pagbase at muling pagkstha ng kasaysayan: “(S)uch imagining of
history is no mere folkloric footnote to real events. It is constitutive of events themselves
for it is out of such imagining that history is shapee” (Waiting for Mariang Makiling’ 11),
Magkasalimbayan ang kasaysayan at alemat s2 naratibo ni Palaris.
Maragat sa auntong ito na tingnan ang pakehulugan ng elamet s2 konteksto ni Palaris
Ayon kay Eugenio, ang alemat ay isang uri ng kuwentong bayan na mas nakasencig s2
pinagsib ulang lokal ne kasaysayan, 2artikuler se isang taong may kinzhaharap ne sulirenin:
“The essential features of logene, therefore, are that it Is localized, éown-to-carth, ané
hes historic valicity’ (The Legends xvi.) Sz konteksto ni Palaris, ang kuwentong bayan ne
valsan ma anceket 2 kanunutan, so Cee mkuante e¢ £1 Gener Sulezan fsa np2petlan to
beinzem no ole (71-72). (Habanetinitiak9 ne Kastiang lamandante ra sya ay pain kere
‘mograrala, nisi ni Heneral Anton na malsking taken ang 99693)96 62 lagartuhan ne38
ot Kaan i Pare gpmtet Pebalsenan
Ang At
‘mes Kast. Sa matamane paninimbang, magsasabi na lamang sya ne gous-goune pares
ne pangulo nis vaang mapalys. Nang gina no to i Heneral Anton, maitimare balk ne
‘Kastilng lamandante dahil hindi to ginalays bagkasaypinetulan ng eb. (Aking.salin)
Ang huling sagupean ay nagenap s2 Dagupan, s2 barangay ng Tembac. Mauugat s2
kasaysayan ang pagzapangelen so il nakuhe ito sa "Tambac’ ne mule s2 demi
rg mee katawang itinembak sa gilié ng ¢2an sa baryo matazos ang gelew. Tumakas ang.
mge rebelde nang matatalo na. Tumawi¢ sila sa ilog at sinira ang tulay upang hinel sile
matugis ng mga Kastile. Sa segupzang ite nagkaroon ng pagkakatzon si Valeez ne bawiin
ang karangalan matapes ang kepabayean sa Sta. Barbare. Nakahara niya.saisang lebanan
‘ang koman¢anteng si Arze. Tinagurian ito ni Pulido na “fight of the century’
The Spanish commandant Manuel Arcs met Senora Victor Vale: are they grapple tke wit
bearts They were masteeroftheiroun art thre te lec [evra fight ofthe conten, ne-
‘hercambotantgsiningad vantage ofthe othera both oF them were wellaceptintheirawnerat
‘hand, ond thon leprae vp te ne on the neckand berextrmiticr ofthe other iy to Be
‘nlocied and t be gushes are bythe ather They clincheeapsin a this time they lle down
‘hestee9 tankoF the civercownte the abysmal degth afte water below (130),
Matapas ang makapigil-hiningang sagup2an sa ilog, napatay ni Valdez si Arza nang mapihit
nito ang ulo ng komancente. Ngunit nabaril ng mge Kastila si Valdez matapos umahan s2
log habang hawak ang bangkay ni Arza.
Kepansin-pansin ang pegkekahalintulad ng tale ni Puli¢o at ni Villamil, ne genito ang
isinulat hinggil se pangyayari:‘Pigaran Sekt so dinmmatan tan pigaran minutos so linmabas,
tan kasanfiikna Sinamatanga so danum ed inlaok na dala. Tan kabekta sakey ya olo so
Sinmutay ed tapew na danum tan sarran 2 ole so anggapoy arom no 3g si Victor Valdez ya
‘generala saray rebeldes, ya sankaagpit toed kawanan ton taklay so andian fay Silay 3 Lyman
nen Comandante ray Castib, ya apuliwes so olo to” (74). (lang senéali ang lumipas, pumula
ang ilog ¢ahil s2 humalong éugo. Meyemayey isang ulo eng lumitaw se tubig, na walang
ibe kunci si Victor Valeez, heneral ng mge rebelde. Nase kanang kemay niye eng patay ne
komancanteng Kestile, ne naaiit ang ulo).‘Balet kabekta ed saman ya inbetag na maksil ya
eyog, 50 tekep Saket ma interak na pattog 2 nanlapu ed kurnpog day Castifa tan nankakkalnan
Inmereg ed danum si analo, Saray duaran arap so nanpararan inatey’ (78). (Ngunit binaseg
ang katahimikan ng isang putok ng beril mule se mge Kastila. Netumba se tubig ang
nanelo. Silang ¢alaweng negharaa eng perchong napatay) (Aking sain).
Nang makita ni Palaris ang kaniyang heneral na napasleng, lumusob siya se llog at pinatay
ang sinumang mazbutan. Sinaszbing huling laban ite ni Palaris bago ang napigintong,
pagkstalo:
Polo’ seffprde was hurt. twas fsl play fomthe enemy. Leaving his perk, he swooped down
fon his enemas’ onk ane smashed them rektane let with his glrtcning swore. Many went
‘own ie gras, beakers agsinst the onsloyghtof the mocdened wel kaccr (Pela 120),Kapensin-pansing se paglalerawense huling paglusob ni Palaris sa ilog ng Calasizo,ginamit
ji Villamil ang terminong"amputly layag” (puting tzinga), bensag se katazangang nauuget
‘52 rebolusyonaryong lier na si Anéres Malone. Mapazansing ngbago eng pananaw ng
agsasalaysay ni Villamil mula se mge historikal na tala patungo s2 muling pagsalaysay s2
kuwentong bayan.
Magkahalintulad sa layunin ng gelew ngunit magksib2 ang uring ginagmulan nina Malong.
(rebolusyong 1660-1661) at Palaris (isang siglo p2 ang lumizas). Bogaman parchong.
rnakapaloab s2 kon¢isyong ganlipunan na nag-udyok s2 mge ketutubong lumaban (walang,
mayaw na pegpataw ng buwis ng mga Kastile bagaman éahop ang mga katutubo ¢ahil sa
mga salat at s2kuna), nagkalba naman sa pinegmulang uri eng mga lider. Pineniniwaleang,
master of camp si Malong na umano'y nagmula ga 2 angkan ng mga sinaunang hari bago
cumating ang mga Kastile. Si Palaris neman ay iseng timawa (Munoz, “Malang ane Polaris
revolts” 53-63)
Sa kaganapang ito, inakibat ni Villamil kay Palaris ang gewaing s2 aktuwal ay kstangian
i Malong: ang pagpilas at gagsabit ng mge puting tainge ng mge napatay na Kastila sa
-senga ng puno. Ang ketawagang "amputly leyag" ay nengengehulugan ng ketapangan at
kadakilaan na hango sa pag-2alsa ni Malong noong 1660 na muling isinasebuhay ni Palaris.
Akea ni Villar
‘Nantgpuesaman yo asaua e¢kafmeran® sawa ry Cast a nansensesan no ngatey nen General
tan Vitor Vales 50 aan srmedesebessiPalrs ce say Casth. Ne Wal se mas2=9p0lon tor Jo
Gheastia ee’nemana 7asen s0lazu¢ snza kate seat s0 sary lim tet anansesn ma 32
‘Srem. Ta wala iso zawa nen Paaris 2 no makopatey na Casta e¢Lahdi so insane eC yas
{an ieyens to rman > lyae e@ senses ¢oy punt Ne nasa se kainbuas manensnens ma say
toteo so sareman ran lyag aman 2 rabantag co 50 amt ran lyas na Casta so makoniaa,
‘Sengez ec samana savanen Pairs e¢napate tn Catia ya ginsaln tina ly tack to
lee senses cay punt ska teman senania3ean a katstouas Cm sry tte ya 53 Sn Coles
amutilayas yo anesac maton tan say maka7aalck Say ansieatanan €3y/2ram tate ec am
‘an dae. =3y mpantaes c3 e¢ salitan amputilayae sormasedes ran tate" (5-70) (DaIls3
d2etalopatay lay Henerl Vita Valde= lnlne tumspang Pals. Kung may mosbutansiyare
res Karts gare kit a bils ane paphawak nja ng patalim.-Sapgelet tanyae 6 Paton,
ns fang malslapstay ne Kast, pinipiae nia ang tings ne mes tasban atsinesul ane mes
io. pene nesoping Iajlt ane avg sa mes too na tsga-San Cares ay amputl yap (maput
ing tings). Honggane nesyen pinagtatavsran sis dahil ane pogialaintin ng ha. lta
mpetiloyge ay alana ot matatapane note). (Skingcain).
Ayon sa historya¢or na si Muhoz, se katagelen ay nagemit ang “emputiy layag" (puting
tainga) upeng ilarewen ang ketapangan at kebagsiken ng mge tege-Sen Cerlos/
Binalatongan. Siniai ni Mufoz ang historyacor at paring si Jesus Men¢oza, na nagsabi sa
kaniyang pinipiles ng mga rebelde ang taings ng mga negagaaing Kastile at isinasabit itosa
isang kewayan bilang simbolo ng katazangen. Tumatak ito se kmalayan ng mge katutubo
ine naghirangss2 kebayanihan ng mgs rebelé eng nagtaguyo¢ ng kenilang kelaysan ("Malong,
‘an¢ Palatis revolts" 56).38
fori Hoban Pai
Ang toot Hitt Kasay Pri epntet Rebalenan
‘Sa akea ni Villamil makasaysayan ang tala se pagpeslang at pagtataksil kay Palaris nang
magepi ang kaniyang gelew. Dalawa eng bersiyon ni Villamil se pagkakadokip ni Paleris. May
kinalaman sa kapati¢ ni Palaris na si Simona, at se sawing manliligew nitong si Dionisio.
Ayon se kuwentong bayan, lebis na ikinasama ng loob ni Dionisio ang pagtanggi ni Simone
«52 alok na kasal. Nekaisip siya ng parzan uzang mekapaghiganti sa kahihiyang ibinigay ni
‘Simon. Minanmanen ni Dionisio ang éalage upang matukoy kung saan nagtatago si alaris
matapas mapukse ang rebolusyon. Nang makita niye si Simona na naghati¢ ng ulem s2
rmaliit ne kubo se gubst, aged niya itong isiniwalat s2 mga Kastila. Ang ikelawa namang,
bersiyon ay ang mismong kataksilan ni Simona, Sinasaktan umeno ni Palaris ang kapatie
chil nagutom siys nang nehullitong maghati¢ ng lam. Uzang makaganti,isinumbong ni
‘Simone s2 mge Kastile ang pinagtataguen ni Palaris. Ayon kay Cortes, ginawa ni Simona
ang pagtataksil sa seriling kapatid uzang protektahan ang pamilys mula se mge Kastile
(The Revolts of the Eighteenth Century’ 211).
Nang ma¢akip si Palaris,tinectee ang katawen niya at isinebit se mge tuley (taytey’) ng
Pangesinan ang pinire-piresone behegi. Ganito inilerewen ni Villamil eng paglepastengan
kay Palatis matzpos iperad2 sa bayan ang katawan ne iginekela¢ka¢ se kerwahe: ‘Kasungpal
tonmman a ginawa ray Cacastilsnilsbak day lamatarnan to a singa ra mantatabak na Baboy. Say
lo to so insabit na ed mammaabanatten ya sarmpot na Taytay na Cava, say kawigi ton firma
diad Taytay na Caapangan, say kawanan ton lira diad Taytay na San Juan, say kawanan ton
sali diad Taytay ma Malabago ed Sahley na Calasino, say kawigi ton sali dia da balet inyan ed
Taytay ma Manat ed Binmaley, tan kaonuran, say puso to diad Talay’ (89). (Pagkatazos ng
paglepastangang ginawa ng mge Kestile, tina¢tae ne parang baboy ang ketawen ni Palatis
Ang kaniyang ulo ay isinebit se tulay ng Cave, eng kaliwa niyang kamey s@ Ceapengen, ang
kanang komay se Sen Juan, ang kaneng p20 s2 Melabago se bayan ng Calasiao, ang kalive
riyeng p2e namense tulay ng Manat se Binmeley, at se huli, ang koniyeng puso se tuley ng
Taloy) (Aking salin)
Naging lunsaran ni Villamil ang kasaysayan upang kumathe ng naratibong hindi
masaseksihan se mga opisyal na datas na limitaée ang pananaw. Ayon kay Mojares, ang.
panitikan ay iseng tekstong lunsaran ugeng mekepasoks2 isang punto ng kaseysayen ("The
History in the Text” 1), Dagéag niye, "All literature is historical since the writing of texts, the
reading of them, an¢ their existence as artifacts are unavoidably permeated, eterminee
or comaromisee by history’ (1). Se pamamagiten ng nobel, kinatha ni Villamil ang isang.
naratibong nakaangkle s2 kasayseyen, naratibong muli nating masisilayan se pagbabase
rg nobela. At éahil s2 nekukuha nitong katotohanen at materyal ne baschan mule s2
kasaysayan, hinei kelabisang isipin ne mas makstotohanan pa nge ang nese nobela
Mahelaga rin ang bati¢ ni Foucault hinggil s2 panitiken at kasaysayan, at ang mataas ne
katungkulang inatas niyasa fiction’ bilang”history." Aniys, mayroong katangian ang'fiction*
nna magsilbing katotohanen (‘truth’) sepagkat ang panitikan ay kumakatha ng kagenozang
nekebatay s2 isang politikal ne reali¢a¢. At eng politikal na realid2¢ na nekeangkle sa isang.
historikal ne katotohanan ay ang nageagawa¢ ng katotohanan s2 panitikan (Foucault 193).Sa nobels hinggil kay Palaris, nagkstagzo ang kasaysayan at panitikan upang makerating
ss2 isang palitikal na pagtengan. Ito ang parean ni Villamil ugang iluger ang panitikang
Pangasinan s2 pambansang éanas at kasaysayan, Ayon nga s2 pambunge¢ ni Villa, nais
rpg may-ak¢a ne ipabatid s2 mge membabase ang tungkol s2 buhay at sakripisyo ni Palais,
uupang hin¢i makalimutan ang kabayanihan ng isang lider ng rebolusyon. Sa p2mamagitan
nito, naway hine! rin makalimutan ng mambabasa ang kaniyang pinanggalingan, ang lupa
rpg kazenganakan ("tand2 na ¢alin dan nianckan’) (63)
Sa aking palagay, hinei naman nehuhulog s2 patibong ng ‘gran¢ historical narrative’ ang.
nobela sazagkat ang kasaysayan ay hincl lamang neging “backéro9” o lunsaran upang.
magsalaysay ng neratibo. Ayon nge s2 Amerikanong "new historicist* na si Greenblatt
“History cannot simply be set agsinst literary texts as either stable antithesis or stable
backgroune" (198). May dinamikong ugnayan ang kasaysayan bilang tektso s2 iba pang.
mga teksto ng panitikan (ang tawog ni Greenblatt rito ay eng "permeability of boundaries”
1198}) ~ halimbewe ang ugnayan ng kasayseyan se mge imahen ne nakagaloob sa isang,
naratibo 0 ang mga metap orang kumatawan kay Palaris s2 akea ni Villaril
Alamat at kasaysayan
‘Ang paglelangkep ng alamat at kasaysayen ang naging layon ni Villamil s2 kaniyang ekea
Ani nge ni Greenblatt, ang pagtutukoy s2 kasaysayan ng isang teksto ang nagiging ¢2an
‘tungo se pagkekeroon ng ugnayan sa ib2 gang teksto ng panitiken (Protective isolation
of thase texts gives way to a sense of their intersction with other texts an¢ hence of
‘the permeability of their boundaries" |198]). Maging ang mge "marginal" ne éctalye sa
kasaysayan ay naglalaman ng pakehulugan ng kuwento. Magkasalimbayan ang kasaysayan
at kuwentong bayan ugang maipabati¢ ang neratibo ng rebolusyoneryong li¢er, isang
ag-2angkin s2 kasayseyen upang maigaigpaw ang nararapat na pagtanggaa kay Palaris.
Kung babaschin ang "marginal éetails' ng ak¢a, nasaan kaya ito s2 kasaysayan at alemat
ni Paleris? Ang mga detalyeng ito na nakahabi se keniyang alamat ay mge pambihirang.
katangiang nagiging bahogi ng keniyang mala-higenteng “teksto.” Mazaring tumawi¢ ang.
ganitong salik s2 hangganen ng kanlyang kasaysayan,
Ayon so estrukturalistang si Levi-Strauss, ang ibat ibang mito se munéo ay
magkakahalintulae, at sa pagsasema-sama at pagkakahalintulad ng mga ite (‘buncles of
relation’) makabubuo ng isang kabuluhan (429-432). Binigyang linaw ite ni Barthes nang.
mabati¢ eng mge estrukturalistang banghay ng naratibo, at ang kabuluhan ng mga ito ay
nogsisilbing sinulié upang pagtahilin ang mga sangay na ito (‘meaning ¢oes not lie at the
con¢ but stra¢¢les it") (243). Ang genitong mahigait ne pag-uugnay ng estruktura sa mito
ay binuwag ng past-estrukturalistang si Derrids, neng kaniyang mabatid ang kawalen ng.
ssentrong mito ("Structure Sign an¢ Play" 362) at angkawalan ng sentro nite ay angkawalan
din nito ng pakse 0 ng may-ak¢a (363). Dahil s2 praseso ng talaban ng pakahulugen, na
nerarating at hine! kallanman naitstaké2 2 semut sering pekahulugan nito, nabuo ang.
kaniyang konsepte ng "eifférance, isang walang tigil na 2ag"ciffer’ at pag-"defer’ ng mea
pekehulugen. Ang eifférance ani Derrida ay isang maculas ne paggalew ng kehulugan
3940
Ing’ Haba Fale
Ag ot Hitt Kan i Pare: Hepat Rebalusanany,
ng mge salite, isang aegbuo ng keibahen s2 pegsesaleysay ng kaseysayen hindi pare
makarating s2 isang gakehulugan, kun¢i upang aatuloy ne maantala ang pakahulugang ito
bilang isang walang tigil na paglelaro ng mga senyal:
Difforance ir the non-ull nonsimple structure and diferentitingoinofcifernces (We
willgerenate a diferance tke mavementcconingt which Ianevope ora cage, any stem
cof feral in genera is constitted ‘historically ara weave of differences... Ris becouse of ef-
‘eran thatthe movement of senfcation ir zaszible only each so-called 'prarent clement.
Cech clement appearingon the scene af presence, late t something other than isc (Di.
‘eran 10-12)
nito ng kehulugen: “The overabundance of the signifier, its supplementary character, is thus
the result of 2 finitude, that is to say, the result of 2 lack which must be supplemented’
(367)
Ang pakshulugang ito hinggil s2 mito 2y mazeri ding iangkop s2 pagpapakahulugan s2
alamet, lalo na kung tile kahit ang pagkekaiba ng alamat at mito ay nagiging ¢i-malinaw s2
konteksto ng nobele ni Villarnil. Mababati¢ s2 pagbasa ng nabels ang tile nagtatalebang.
alamat at mitolahiya s2 katangian ni Palaris. Ayon kay Eugenio, ang alamat ay maaaring.
maging mitolehikal kung patungkol s2 mga simulain ng mga netural na kagenazen s2
mundo. Ang “etiological legends" ne ito ay isinama ni Eugenio s2 kaniyang hiwelay ne
‘aklat-antolohiye bilang “mythological legen¢s" (The Legends xx). Bago ko puntahen ang.
rmitolohikal na slamt ni Paleris, marapat na Cumake muna se tila pogiging epikong bayani
nly, na binigyeng kahulugen ni Eugenio bileng tauheng ipinanganak na may pambihirang,
lakas na nagsisilbing tagapagteguyod sa kapzkenan ng mge kababayan (The Epics wv).
Ang pagiging maculas ng ugnayan ng alamat at kasaysayan - bayani sa alamat at bayani
52 epiko ~ ay naggisilbing tulay hinci lamang upang mekstawic s2 Kabila, kunel pera
magsalimbayen ang dalawe, isang panunuot ng pakahulugan. S2 proseso ng pagsusulct
tulad ng pag-akda ni Villamil ng kaniyang nobels, mazaring mabati¢ ne ang ugnayan
re kasaysayan at ang alamat sa nabele ay isang praseso ng “iterabllity,” isang p2g-uulit
( reiteration’) upang magkaroon ng pag-liba. Ayon kay Derri¢a, ang terability ay kawalanng,
kada (‘thereis ne such thing as @ co¢e— organan of iterability — which could be structurally
secret” [Signature Event Context’ 8]), at eng posibilidad ng aeg-vulit se pagsusulet ng
‘ake ay hinei lamang nagpapalitaw s2 mga pagkakapareho, lala 2 s2 mge kaibahan (7)
Dale ng iterability s2 pagkathe ng kasaysayan at alamat sa nobela, mazepansing kung.
‘ano ang isinalaysay se kasaysayen ay mazaring magkahulugan sa alamat. Se gag-vulit at
pagsasalimbayan ng makesaysayan at mala-alamat na ketangian ni Palaris, nagkeroon ng,sinulié uzang maihabi ang kasaysayan s2 alamat at kathain si Palaris bilang isang bayani
(mula epike mano alamat) ng rebolusyong 1762-1764:
Inonter fr my written commenication to retain fs function ar wring ie. readability
rmustremin adable despite the absolute dlapacarince ofan receiver determines ingeneral
Hy communication mast be repeatable - aembie inthe abrolete absence of the eecherarof
any empirialy determinable collectivity of recive. Such irabilty—serectures the mark of
‘ring feof no matter what particular type of weiting i imwolve...1hepassibilty of epesting
ane thusoficentiying the marks imple in every code, making inte 3 network that ir com
rmunieable. tansmtible éeciphersbieteable fora thir anc hence forever passbleuserin
ene (Dereds7-8)
‘Ang pagkakabago ng kehulugan batay s2 kung sinong may hawak nito ay hinel aksi¢ental
kundi natural lamang ne kahihinatnan ng pagilliat-kawing ng kahulugen mula s2 isang.
kawing ng tanikale patungo sa ibe pa: “(Bly virtue of its essential iterability, 2 written
ssyntagma can always be detached from the chain in which itis insertee or given without
causing it te lose all possibility of functioning... One can perhaps come to recognize other
possibilities in it by inscribing it or grafting it onto other chains" (9)
‘Ang pagkatha ng kasaysayanni Palaris sa keniyang alamat ay paglalare ngnaratibo tungosa
isang pakahulugeng nararating st naaantala. Ito ang mababatie s2 nobel ni Villemil, isang,
raseso ng iterability — kung sean ang tatlong bahagi ng nobels ay naggapalit-ralit ng bisa
bilang kasaysayan at alamat. S2 unang bahagi, tinalekay ang mala-alamat na katangian
ri Palaris bilang higente na ipinaglihi s2 izo-ipo; sa ikalawang bahogi ay mayroon siyang.
makasaysayang silbi nang ilunsa¢ niya ang kaniyang gelew; at s2 ikatlo at huling bahagi,
ay mayroon siyang alamat-mitolohikal ne simulzin na hinéi naman aged mababati¢ mula
ss2 tala ng kasaysayan. Walang sentro ang naratibo saagket walang sentro ang kaniyang
alamat mito. Ang kasaysayan ay walang henggenen. Tumatampak ite se pagtatapas ne
rnobela, nang magbukas ang neratibo sa alamat ng lumang Binalatongan,
Sa nobela, inilarawan ang lumang Binalatongan na nasunog s2 kasagsagan ng rebolusyon
ni Palaris. Ninakaw ng masasamang loob ang mg2 nalweng kayamanan s2 lumang bayan
at itinago sa malalim na balon, st hanggeng ngayon, ayon s2 matatenca, ay hinei 92
rin natatagpuan. Nang itinstayo na ang bagong Saley (bayan) sa kabilang ¢ako ng ilog,
minarapat ng mga Kastila na llizet eng Isang higanteng kempane ne yari umano se ginto
rie hindi nanakaw at hin¢i neazektuhan ng sunog.s2 lumang bayan. Ayon kay Cortes, ang.
kampanang ito ay nakaluklok na s2 eating simbahen bago 22 ang pag-ealseng 1762, s2
pemamalakae ng vicer ng Binalztongan na si Fr. Francisce De La Meza noong 1686-1690.
Sa tale ni Diggo Acuarte, ipinagawe ni Dele Maze ang kempana ng Binalatongan: “For
‘the church of the town of Binaletongan, he directed the arocuction of a bell, which is the
largest an¢ the most sonorous foune in the province of Pangesinan; anc it was so right in
its workmanship that its ringing tones swept through the lan¢ with the fury of 2 hurricane
from the tower of the said church, silencing the rest of the bells, leaving it to ring alone,
an¢ this work of the Venerable Fr. Francisco ¢el2 Maza has lastet to this day" (Cortes 96).
aa2
ot Kaan i Pare gpmtet Pebalsenan
Ang At
‘Sa tala ni Mufoz, yari umano s2 ginto eng kampane ng Binalatongan ("The Coming of the
Dominican Friars’ 8). Ang kempana at ang pagnanzkaw na narenasan ng lumang baley
ay pogpapatunay s2 angking yamen ng lumang Binalatongan, sentro ng Dominikanong,
orden. Sa kasamaang pala¢, nawala ang kampane matazos ang p2g-2alsa - at nanstili na
lamang ito s2 mge alamat. Isinalaysay ni Nelmi¢a ne mayroong isang higante buhst s2
karstig-lalawigan ng Zambales nz bumaba mula s2 mge bundok at naghasik ng logim s2
Binalatongan. Ninckaw ciumano ng higante ang kempana mula sa tore ng simbahan at
hinatzk gauwi s2 Zambales. Niyanig ng linéol ang Binalatongan sa mge yabag. Sa biget
at laki ng kampane, nahulog ite ng higente habang lumulusong s2 ilog ng San Juan. Hinci
ne muling nekita ang batingaw, ne may kekayahang makapoglaglag ng mge sanggol s2
sinapupunan sa lakas ng tunog nite. Diumano, tinitirahan at ginawe nang kaherian ng
Isang sirena ang kampane s2 ilalim ng ilog. Ganito isinalaysay ni Nelmi¢2 ang alamat ng.
higanteng nagnakew ng kampana se kaniyang cisertasyon:
(le Binslotongan has a quite popsloregend abot the big churehbll in its tower which i be-
lie to have Been ton aiay by a gine that mamed the mauntoine of Zomba ond which
‘ocearionally came cown'ta the ootof the moemtzin te vcak havacon the 9c09e eies0 that
‘5 the gat was camying the churchill ints powerful ams, the poure shook the peo3Ie
‘hougit thee war an carthquate. On bis way back tn the mountain the plant hae t crass 9
Drege sees the San Juan River As he war essing the bre be lath balbree and the ell
{ellis the ver pulling down the giant after While the people epee that the glant would
no longer iret the tow they wer surrizcd why the belleaske not be seen norfound aj
lwhere inthe river. Thibellar feputes to have been made af gok and it ware be thot when ie
warrinefomthe.tecple, t2caled forth rch mcoencing and thenceroke tones that the UNE
was 53d to have caused = numberof miscarsoges amang expectant mothers in the kingdomaf
CCaboloan the als name for onearinat (128-125).
Bogaman naglzho ang higante kasama ang kampana, tumimo naman sz kamalayang bayan
ang hinggil s2 sirena. Isinalaysay ni Nelmi¢a ang ikalawang bersiyon ng kuwentong bayan:
inanother version ofthe fling of the bie bello Binaltongsn inn the Son Juan Rive ite be
live thats mermai puleé the bigchurehbellinto the waterar twas being fered scmss to be
‘ranrfoed tothe nevi site eealp soi thot the merma mage thir huge bell erry palace,
‘nd that curing moonlitnights. she may be seen with her lone gokécn hair leaming below the
surface of the water Ane lle other water spints of her ki, she i krown'to Have led innocent
Vetimst herlsirinie the hg bellembecded inthe river Acurousthingabout thir blliethat
‘Reouk neverbe etreved everytime tirsiehte... 126-127)
Inangkin ng sirene ang kampanang ite na nagsilbing tané2 ng pananakep ng mge Kestila
Ang nasabing alemat ay bahagi ng mga kuwentong bayan hinggil se mge kempanang.
keceleseyy binebanteyen ng mge sirena se ilog 0 ng mge higenteng isda (Eugenio, The
Legends xli). Nagmistuleng 22g-2angkin ng sirene ang kempane bilang kahariang malay2
mula s2 mga kolonisa¢er. Ang gatuloy na pagkakawelay ng kampana ang nenansig ne
katutubong gog-engkin ng sirens man 0 ng higante. Bagemen tahimik ang mee tala se
éahilen ng paglaho ng kampane, umaalingewgaw s2 dahon ng kasaysayan ang naseksihan
nto s2 panzhon ng gag-2alsa ni Palaris. Nakintal sa gintong kayarian nito ang pagkasunog,