1. Vizantijska umetnost u doba Justinijana (527-565)- osnovne karakteristike.

Umetnost u službi pobožnosti, u korist vere, ali i političke moći. Zbog geografskog položaja na granici
zapada i istoka,vizantijska umjetnost je bila predodređena da sjedini elemente grčko-rimske i
istočnjačke umjetnosti.Centar vizantijske umjetnosti bio je Carigrad,u kome su istočnjačke i grčko-
rimske tradicije prožete hrišćanskom idejom po kojoj je car predstavnik Boga na zemlji.Umetnost je
trebalo da materijalizuje božanske zakone, jedan apsolutni poredak božanskog porijekla.Invencija
umjetnika bila je ograničena,on je bio dužan da slijedi prototip u kome je sve telesno i čulno bilo
potisnuto u korist duhovnog, u korist ideje o apsolutu.
Ponavljanje uzora- uobičajena arhitektura i utvrđeni ikonografski programi. Uticaj liturgije na
arhitekturu i slikarstvo. Arhitektura- prenošenje krstionica i moštiju pod krov crkve. Skromne
razmere građevina. Centralni plan kultnih građevina. Odnos prostor- služba( niska pregrada između
oltara I naosa. Shvatanje kubične crkve sa kupolom kao mikrokosmosa

)San Vitale u Raveni--najznamenitija crkva tog vremena.Crkva je dobro osvetljena, osmougaone

osnove sa kupolom.Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar bogato su ukrašeni.
Sv. Sofija u Carigradu-Crkvu je podigao car Justinijan.Velikih je dimenzija , a spolja crkva ima
piramidalnu siluetu.Crkve većinom plana upisanognkrsta sa kupolom.građene kamenom, opekom ili
alternacijom kamena i opeke.Najvažnija umetnička središta- Carigrad, Solun, Mistra.
Slikarstvo Neprestani uticaj antike- renesanse, kao i grčko-rimskih portreta.Slika u službi vere i
pobožnosti.Slike su rasprostranjenije od radova u slonovači I drugih skulptura. San Vitale je
ukrašena mozaicima. U konceptu programa mozaika iskazano je jedinstvo političke i duhovne
vlasti.Na mozaicima se mogu zapaziti, dematerijalizacija i idealizacija i likovi sa karakterističnim
krupnim očima, malim usnama i izduženim uzanim nosom,Ikona je slika Hristove licnosti se poštuje i
odaje joj se čast, a sama njena materija se ne obožava.Smatrane su portretima.
Minijature- Minijature u rukopisima, čuvanje antičkih tradicija i promene u estetskim tokovima.
Paganske sadržine.
Zidno slikarstvo-Slikari tonskom obradom volumena i naglašenom konturom stvaraju plastičnu
čvrstinu oblika, naglašavaju dramu i ekspresiju.Linija postaje osnovni element u obradi figura .Od
skulpturalnih predmeta u Vizantiji su poznati Svadbeni kovčežić,tanjir na kome su prikazani Venra i
Adonis,kao i tanjir Silen i menada, po uzoru na antiku.
Periodu vizantijske umjetnosti pripadaju freske u nekim crkvama Makedonije,freske u Sv.Sofiji u
Ohridu i u Nerezima kraj Skoplja. Sv.Sofiji u Ohridu freske iz sredine XI vijeka najviše su očuvane u
oltarskom prostoru.Ističu se,na sjevernom i južnom zidu,dva friza klečećih anđela raširenih krila,koji
se u strogom i svečanom ritmu priklanjaju Bogorodici sa Hristom naslikanoj u polukružnoj
apsidi.Freske u Ohridu imaju simboličan i dogmatski karakter i njihova glavna osobina je naglašena
ekspresivnost.Ona je postignuta stilizacijom figura,neproporcionalnošću i namrgođenim,asketskim
likovima.Taman,tonski shvaćen kolorit ističe blag volumen figura, ali je pozadina ravna i uglavnom
apstraktna.Crkva u Nerezima datirana je 1164. godine grčkim natpisom nad ulazom.Malih
dimenzija,ona ima dragocjene freske iz perioda Komnina.Linija,prisutna već u slikarstvu Sv.Sofije u
Ohridu,dobija u freskama Nereza primaran značaj.Ona nije više samo naglašena i podvučena
kontura,već ulazi unutar obojenih površina da označi nabore draperije,plastičnost oblika,kosu i
bradu.Uz svijetle boje ona je nosilac osjećajnosti i istovremeno,prefinjene dekorativnosti.
2. Vizantijska arhitektura u doba Justinijana

Umetnost u službi pobožnosti, u korist vere, i političke moći. Ponavljanje uzora- uobičajena
arhitektura i utvrđeni ikonografski programi. Najbogatija grupa spomenika prvog zlatnog doba
očuvana je u Raveni. Najvažnija umetnička središta- Carigrad, Solun, Mistra.Centralni plan kultnih
građevina sa kupolom od VI veka -prenošenje krstionica i moštiju pod krov crkve.Skromne razmere
građevina.Uticaj liturgije i ritualnih radnji na uobličavanje osnovnih delova i celine hrama, niska
pregrada između oltara i naosa.U manastirskim crkvama ne postoji odvajanje delova za monahe i za
svetovnjake.
San Vitale u Raveni-najznamenitija crkva tog vremena. Crkva je dobro osvetljena, osmougaone
osnove sa kupolom.Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar bogato su ukrašeni. Crkva je ukrašena
mozaicima na kojima su prikazani Hristos, simbolične scene, anđeli..U konceptu mozaika iskazano je
jedinstvo političke i duhovne vlasti.
Sv. Sofija u Carigradu
Polet umetnosti posle 1261.-tradicionalna rešenja u arhitekturi, Carigrad-uobičajeni način zidanja
kamenom i opekom. U viz. arh. Više nije stvorena nijedna građevina koja bi se merila sa sv. Sofijom.
Crkve drugog zlatnog doba su bile skromnih razmera i njihova najčešća osnova je grčki krst, a gl.
karakteristika je kupola na kvadratnoj osnovi.
u Raveni kao i Aja Sofija prisutna je jedna organizacija kretanja centrifugalnog dejstva prostor dobija
namenu humaniju i kao i crkva Sv, Petra u Rimu nemaju onu komponentu skulpturalnog karaktera
kao u Grčkoj i njihovim hramovima već dobijaju prostor koji dobija namenu humaniju i funkciju za
sastajanje i provođenje određenog vremena u njemu.

3. San Vitale u Raveni- arhitektura i mozaici

Crkva je dobro osvetljena, osmougaone osnove sa kupolom. Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar
bogato su ukrašeni. Srednji brod komplikovano je povezan s bočnim brodom i nizom polukružnih
niša., kao što na zapadu preovlađuje bazilikalni tip crkve Bočni brod dobio je sprat. Nova tehnika
konstrukcije svoda-svetlost u unutrašnjosti. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlađuje u
Pravoslavlju sve od Justinijana.

Crkva je ukrašena mozaicima na kojima su prikazani Hristos, simbolične scene, anđeli, svetitelji,
starozavetni proroci, starozavetne scene.U konceptu mozaika iskazano je jedinstvo političke i
duhovne vlasti.
Na mozaicima se mogu zapaziti novi estetski stavovi, dematerijalizacija i idealizacija i likovi sa
karakterističnim krupnim očima, malim usnama i izduženim uzanim nosom.
Tim mozaicima počinje vizantijski stil u slikarstvu.
U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom)
koji simbolizuju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: – visoke
izduzene figure, izduženih glava , frontalno postavljene sa krupnim očima, povijenim obrvama, dugog
i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tela, te raskošno dekorisane odeće.
Svaka scena je lišena pokreta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica
individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima.
Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom
hrišćanstvu).
4. Sv. Sofija u Carigradu- arhitektura

Crkvu Aja Sofiju možemo obeležiti kao simbol estetičke i religiozne misli u vizantijskoj umetnosti,
remek delo Vizantijske arhitekture. Nastala je između godina 532—537. i iznenađujuće brzo i polazi
od dve koncepcije u arhitektonskom projektovanju; podužne i centralne.

Velikih je dimenzija i u osnovi ima trobrodnu podelu prostora, ali središnji deo je kvadratan i
zasveden ogromnom kupolom kojoj su sa istoka i zapada pripojene konhe (polukupole) uz koje su
prislonjene polukružne niše s otvorenim arkadama
Kupola se preko pandantifa (sfernih trouglova) oslanja na četiri luka koji počivaju na snažnim
stupcima, tako da zidovi ispod lukova nemaju konstruktivnu funkciju i imaju brojne velike otvore koji
osvetljavaju unutrašnji prostor
Važan činilac u arhitekturi je bilo osvetljenje koje se uvodi kao elemenat kompozicije u unutrašnjost
objekta i prozori su smešteni ispod kupole u vidu velikih luneta, dok mozaici svetlucanjem znatno
dopunjavaju iluziju nestvarnosti. Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar bogato su ukrašeni
ornamentalnim detaljima izvedenih iz klasične arhitekture i prilagođenim novoj estetici.

Spolja crkva ima piramidalnu siluetu, dok u unutrašnjosti ne postoji osećaj težine zidova.
Posle turskog osvajanja postala je dzamija, ali osim što su joj dodata 4 minareta, njena arh. je ostala
nepromenjena. U viz. vrh. Nije stvorena više nijedna građevina poput Sv. Sofije, kasnije su građene
crkve skromnijih dimenzija.

5. Mozaici u doba Justinijana (527-565)

U konceptu programa mozaika iskazano je jedinstvo političke i duhovne vlasti.Na mozaicima se

mogu zapaziti novi estetski stavovi, dematerijalizacija i idealizacija i likovi sa karakterističnim
krupnim očima, malim usnama i izduženim uzanim nosom. Figure su nekada oblikovane prema
paganskim uzorima.
Na krovnim vencima, kapitelima je odbačena naturalistička obrada radi apstraktnog. Poznati
mozaici su u Raveni- Mauzolej Gale Placidije, mozaik je u centralnom svodu. Zatim Crkva San
Apolinare Nuovo i San Apolinare in Classe u Raveni. Isto tako crkva Sv. Sofija je ukrašena mozaicima i
oni svojim svetlucanjem stvaraju iluziju nestvarnog. U Velikoj carskoj palati se nalazi posni mozaik
Crkva San Vitale u Raveni je ukrašena mozaicima na kojima su prikazani Hristos, simbolične scene,
anđeli, svetitelji, starozavetni proroci, starozavetne scene..
Crkva je ukrašena mozaicima na kojima su prikazani Hristos, simbolične scene, anđeli, svetitelji,
starozavetni proroci, starozavetne scene.
Tim mozaicima počinje vizantijski stil u slikarstvu.
U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom)
koji simbolizuju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: –
visoke izduzene figure, izduženih glava , frontalno postavljene sa krupnim očima, povijenim
obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tela, te raskošno
dekorisane odeće. Svaka scena je lišena pokreta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani
iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima.
Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom
hrišćanstvu).
6.Slikarstvo u doba Justinijana (527-565)- mozaici, ikone, minijature

Neprestani uticaj antike- renesanse (Makedonaca, Komnina, Paleologa).Ponavljanje uzora- utvrđeni

ikonografski obrasci. Slika u službi vere i pobožnosti. Uticaj liturgije i ritualnih radnji na
uobličavanje osnovnih delova i celine ukrasa u crkvi u skladu sa horizontalnom i vertikalnom
hijerarhijom shvatanja značenja hrama.
Slike su rasprostranjenije od radova u slonovači i drugih skulptura. Vide se uticaji grčko-rimskih
portreta. U konceptu programa mozaika iskazano je jedinstvo političke i duhovne vlasti.
Na mozaicima se mogu zapaziti novi estetski stavovi, dematerijalizacija i idealizacija i likovi sa
karakterističnim krupnim očima, malim usnama i izduženim uzanim nosom. Minijature su bile
paganske sadržine. Neke minijature su- Purpurni carski rukopisi, Rosansko jevanđelje, Kotonova
biblija Protivnici ikona su smatrali da je ikona idolopoklonstvo.Hristos ima jednu ličnost a dve
prirode- božansku i ljudsku.Ikona je slika Hristove licnosti se poštuje i odaje joj se čast, a sama njena
materija se ne obožava. Ikone su se morale posčinjavati etičkim pravilima.
Raznoliki estetski zahtevi ktitora i različiti načini rada slikara u zavisnosti od njihovog obrazovanja,
talenta i geografskog porekla (sledbenici novih estetskih shvatanja, klasicističkih uzora, lokalnih
običaja) U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja služe molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje.
Kompozicija je centralna i statična i konture su naglašene crnom bojom a gestovi su odmereni i
dostojanstveni.

Razvoj viz. Slikarstva posle Justinijana bio je prekinut ikonoboračkim raspravama.Carskim ediktom
726, zabranjene su religiozne slike. Najdragocenije viz. Ikone jesu minijaturni mozaici rađeni na
drvenim pločicama, a ne slike. Kod zidnog slikarstva slikari tonskom obradom volumena i
naglašenom konturom stvaraju plastičnu čvrstinu oblika, naglašavaju dramu i ekspresiju, ponekad
izobličavaju likove.

7. Ikonoborska kriza

Epoha ikonoborstva (726—842) u stvari je epoha borbe protiv antičkog antropomorfizma. U toku
ove borbe stradale su mnoge ikone. Carica Irina je uspela (800. god.) da uspostavi ponovo
poštovanje ikona, tada je na portal ponovo postavljena ikona sada po treći put na ovo omiljeno
mesto gde su se postavljale ikone od obožavaoca ikona koji su verovali da ove imaju i čarobne moći,
sa vratnica Halki uklonjena je ikona 726. po naređenju Lava III. U stvari ova borba ikonoboraca i
idolopoklonika predstavlja borbu sveštenstva za prevlast i visoko sveštenstvo bilo je protiv ikona dok
je niže sveštenstvo bilo za poštovanje ikona.

Иконоборачки период наступио је 726. године када је цар Лав III Исавријанац издао први
закон против икона и наредио да се уклони слика Христа, која је стајала изнад врата Царске
палате. Међутим, ово није био први пут да се оваква идеја јави с озбиром да су прве иконе
насликане у 3. веку, а већ тада су наилазиле на своје противнике.
Иконоборство је заступала мала група византијских владара, али они нису забрањивали
уметничко приказивање људских ликова уопште, већ само оне представе религијског
карактера, па су се тако на новчићима и даље задржали ликови тадашњих императора.
Питање икона за собом је донело велике пометње и раздоре у византијском друштву.
Владари, иконокласти, покушали су на сваки начин да спрече израду икона и њихову
употребу у религијској пракси. Ипак, иконе су биле толико вољене у народу и цркви тако да је
на 7. Васељенском сабору у Никеји коначно стављена тачка на овај мрачан период

Политички разлози иконоборства

Познато је да иконоборство није осмовековна појава већ се јавља заједно са настанком првих
икона. Археолошка истраживања су пронашла иконе из трећег века осликане сценама из
Јеванђеља. Почетком 4. века се јављају први иконоборци попут Евсевија Кесаријског који је
одбио жељу императорове сестре Констанције да јој набави икону Христа јер је сматрао да
Божанска природа није изобразива.

Међутим, због чега иконоборство узима баш овакву форму у 7. веку постоји више фактора
који могу да понуде одговор.

Међу првим факторима био је продор ислама. Пре свега у пограничним деловима са
Арабљанима владао је другачији менталитет и поглед на свет у коме човек није био навикнут
на хеленистичко поимање вере где су иконе имале јасно место и улогу. Због тога је овим
народима иконоборство деловало примамљивије, а сам ислам духовнији.

Према руском историчару цркве Антону Карташову иконоборство није било само питање
теолошке природе већ је указивало на нову струју мишљења која је била у сукобу са
хришћанским идеалима. Тако је борба против икона постала борба против монаха и цркве.
Стога је већ у 8. веку могао да се наслути дух рационалистичког времена у политици ових
византијских владара. Изгледа као да је држава покушавала да се секуларизује, а то нам
показује новац више уложен у државу и политику, а мање у верски живот Византије.

Поред многобројних реформи које су спроводили владари, иконоборци, они су такође

желели и да промене начин живот који је важио за тадашње владаре. На тај начин су
одбацили сваки облик аскетизма, те су се окренули раскошима и луксузима световног живота.
Да нису желели никакву везу са црквом, говори и чињеница да је реч свети била избачена из
владарске титуле.

UKRASANVANJE

Иако су хришћанске слике биле забрањене, цркве су се и даље украшавале само што су се
мотиви променили. Тако су разне биљке, дрвеће, повртњаци и велики кавези са птицама
заменили фреске са ликовима светитеља.
Затим су могле да се виде сцене из лова и риболова, али оне нису биле новина јер су се
јављале и у неким ранохришћанским храмовима.
Сва уметност хришћанског карактера била је уништена, те замењена најчешће пасторалним
темама или мотивима из свакодневног живота.

Када су у питању владари и њихове палате, јасно је да су се изгубила сва хришћанска

обележја. Тако је последњи иконокластички цар Теофил обожавао раскош те је подизао
велелепна здања богато украшена златом. Ипак, без обзира на то који је повод био за
подизање таквих палата, хришћански дух је се изгубио, а учење Јеванђеља као да је на трен
заборављено.
Doba ikonoborstva trajalo je tokom decenija vladavine careva iz dinastija koje su poreklom bile sa
istoka. Carskim ediktom 726. izdat je prvi zakon protiv ikona, kojim su zabranjene religiozne slike.
Usledilo je uništavanje slika u Carstvu Čitava oblast prikazivanja svetih likova bila je zabranjena, ali
profano slikarstvo je bilo dozvoljeno. Protivnici ikona su smatrali da je ikona
idolopoklonstvo.Hristos ima jednu ličnost a dve prirode- božansku i ljudsku.Ikona je slika Hristove
ličnosti se poštuje i odaje joj se čast, a sama njena materija se ne obožava. Ikone su se morale
posčinjavati etičkim pravilima.ikonoborstvo koje je potrajalo sve do 843. kada je carica Teodora
obnovila upotrebu i kult ikona. Teodor Studit je tvrdio da su ikone neophodne mora predstavljati i
poštovati na ikonama. Ikone su se morale posčinjavati etičkim pravilima i utvrđenim uzorcima koji se
stalno ponavljaju. Bogorodica na prestolu je delo ove vrste. Za veme ikonoboračkih rasprava, gl.
argument u korist svetih slika bilo je tvrđenje da je sam Hrist dozvolio sv. Luki da naslika njegov
portret. Te prve svete slike su bile uzor za kasnije slikane portrete. Takve slike, ikone su se razvile u
ranohriščanskom periodu na drvenim pločama. Najvažnija je Bogorodica iz crkve Sta Francesca
Romana u Rimu- fina gradacija senki i svetlosti.. Sami oblici odražavaju ideal ljudske lepote.
Najdragocenije viz. ikone jesu minijaturni mozaici rađeni na drvenim pločicama, a ne slike.

SLIKARSTVO

Klasični period vizantijskog slikarstva (842—1204. kada su učesnici svetog rata zauzeli Carigrad i
vladali do 1261. god.) može se raščlaniti na raniji i kasniji period. Rani period traje do 10. veka i tada
je umetnost bila obojena elementima koji su nosili obeležija Antike, svetlost ima realniji karakter,
javlja se bočna senka a prostor je dublji a figura pokretnija ali sve u konceptu vizantijske umetnosti,
strukture i koncepcije koja ima transcendentni smisao. Drugi period kasniji u klasičnom periodu i
posle druge polovine 10. veka javlja se tananija figura i naglašeniji asketski izgled, prostor je plići i
gest je daleko smireniji a arhitektonski ansambli nestaju u slici oblik je svedeniji a prostor se ne
predstavlja u perspektivi, te se uz plitak prostor javlja i neki pejzaž a kompozicija je lišena oblika.

Period 1204 – 1261. kada jako jenjava likovna razbuktalost. Iz ove epohe najbolje sačuvana dela
imamo u Jugoslaviji. Renesansa Paleologa (1261—1453) može se sagledati vraćanje Carigrada u
sopstvenu prošlost u Justinijanovo vreme i pronađene su nove forme spoja duhovnog i klasičnog.
Skulptura se u doba Komnina retko javljala u obliku plitkoga reljefa, slikanje je postalo vrlo važno i
javlja se mekana tehnika četkice. Uticaj Vizantije na svet postaje sve ograničaniji i još uvek postoje
uticaji u Gruziji i na slovenske zemlje ali su Sloveni počeli da njeguju i sopstveni stil. Ovaj period se
naziva Komnenovom epohom i u njoj se pojavljuje interes za narativnim momentom (12.- 14. vek)
kada se brišu pregrade između slika i javlja se kontinuirano spojeni veći broj slika, scena. U okviru
njih, veći broj ličnosti se javlja i komponuje a figure postaju plastičnije. Figura je pokretljivija i
plastičnije je data, a dominira i inverzivna perspektiva. Doba pod Turcima, posle pada Carigrada
1453. godine. Vizantijsko je ikonopisanije uglavnom nastavljeno na Kritu koji je bio pod Mlečanima i
imao određenu autonomiju i po manastirima Svete gore. Ljudi koji su bili bliža dvoru razvijali su stil
koji je bio bliži klasici a monaštvo stil koji je imao više asketskih elemenata, vrednoist ikone se
ogleda u visokom estetskom dometu harmoničnoj kompoziciji i boji. U doba pod Turskom vlašću
vizantijska umetnost jenjava da bi u izvesnom smislu ponovo bljesnula. Kroz hrišćanstvo je Rusija u
Vizantiji našla savezništvo. Sa hrišćanstvom prodire u Rusiju slikarstvo, koje ide ka stilizaciji i
linearizaciji na površini i senka se šrafira. Struktura slike je jednostavna i iskristalisana, dobija
podsticaj iz Carigrada.
Rusko slikarstvo se okreće uticaju zapada i dobija podsticaje iz Vizanta, Soluna i Srbije a u dodir sa
zapadom dolazi preko Poljske i Češke a uvode se i domaće tradicije koje su osobene. 1338 god.
Andrej RUBLjOV u prelazu iz XIV u XV vek ruskom slikarstvu dodaje snagu svoga genija, kod njega je
prisutna kako emocija tako i narodna tradicija.

Posledice ikonoboračke krize će ostati vidne i u slikarstvu drugog cvetnog perioda (IX – XI vek

Kompozicije su jednostavne, prikazani su samo neophodni likovi, pažljivo raspoređeni na

jednobojnoj zlatnoj pozadini;
Tela su stilizovana, bez volumena, pokreta svedenih na minimum. Linearni crtež dominira.
U pojedinim delima nastalim posle krize možemo da vidimo preplitanje ova dva pristupa: sa
jedne strane usamljena figura na zlatnoj pozadini, vrlo stilizovanog, linearnog prikaza draperije,
a sa druge, uticaj obnove klasičnih uzora tokom ikonoboračke krize (klasicizam), koji se može
videti u tonskom modelovanju Bogorodičinog lika.

makedonska renesansa
znacaj

U čemu je značaj Makedonske renesanse za istoriju umetnosti i za istoriju civilazacije uopšte? Ubrzo
nakon što se ikonoklazam završio i kulturni interes okrenuo proučavanju antičkog sveta, patrijarh
Fotije je napisao Mirobiblion, kritički esej o antičkim autorima koje je skupio, u kom njegov stav nije
apologetski kao što je to kod starijih crkvenih otaca bilo. Hrišćanstvo je konačno pobedilo i
paganstvo više nije bilo realna pretnja. On i njegovi savremenici bili su u poziciji da prihvate učenje
antičkog sveta kao deo nečijeg obrazovanja. Ovaj tolerantni stav dopuštao je ne samo da antička
kultura postoji van hrišćanstva već je u određenom stepenu dopuštala spajanje ove dve kulture.

Kada je Lav Mudri pisao svojim saradnicima, pomenuo je antički mit ne samo u apologiju već da bi
pokazao svoju kultivisanost i erudiciju tako što citira antičke autore. Isti stav je vodio ka spajanju
hrišćanskih i antičkih elemenata u radovima kao što su Pariski psaltir, Jesejev svitak, i rekonstruisani
renesansni lekcionari. Proces je bio dvostruk: najpre su personifikacije i drugi klasični piktoralni
elementi dodavani biblijskim likovima, potom su biblijske figure same po sebi, kao što su David i
Hristos, pretvorene u klasične. Srebrne zdele iz carskih radionica, iz VI i VII veka, najjasnije pokazuju
kako su ove dve sfere nezavisno postojale u ranovizantijsko vreme.

Umetničko ostvarenje Makedonske renesanse sadržano je ne samo u tačnom kopiranju i snažnom

osećaju za stil i teme antičkih umetničkih dela, već i u mešanju hrišćanskih tema i stilova sa onim iz
antičkog sveta. Svrha je bila da se združi antički fizički svet sa duhovnim hrišćanskim i da se klasična
ideja lepote unese u harmoniju sa hrišćanskom transcendentalnošću.

8. Minijature srednjevizantijskog doba (vreme Makedonaca, Kominina i Anđela)

Minijature u rukopisima, čuvanje antičkih tradicija i promene u estetikim tokovima.Čini se da je

ikonoborstvo dovelo do obnavljanja interesovanja za svetovnu umetnost. Pojava poznih klasičnih
motiva u umetnosti drugog zlatnog doba, kao u prizoru sa Davidom iz Pariskog psaltira, iluminiran
verovatno oko 900 godine.
1.Pariski psaltir - njegove minijature zatvorene u široke okvire predstavljaju slobodne kopije sa
aleksandrijskog prototipa, koji je verovatno imao oblik svitka. Minijature nisu od samog početka,
ulazile u sastav rukopisa, već su bile naknadno umetnute, pri čemu je jedan deo minijatura
izgubljen. Svaka minijatura stvorena je na principu samostalne kompozicije. U stilu se oseća sve veća
shematizacija, uzajamni prostorni odnosi između građevina i figura gube onu jasnocu, koju su imali
u Rotulusu Isusa Navina i u pariskom Kodeksu Grigorija Nazijanina, meke živopisne površine sve
češće se dele tankim, ostrim linijama.

2. Svitak Isusa Navina- Књига Исуса Навина је шеста књига Танаха, односно Старог завјета[1].
Прва књига пророкова, описује историју јеврејског народа од Мојсијеве смрти до смрти Исуса
Навина
ilustracije svitka su rasporedjene u jednom nizu. rukopis rađen lakim crtežom, nadahnut carskim
trijumfalnim stubovima.

2.Menolog iz Vatikanske biblioteke - izrađen oko 986. za Vasilija II. Male minijature su podređene
kompoziciji lista, koje, zajedno sa inicijalima i tekstom, sačinjavaju jednu ritmičku celinu. Suve,
bestelesne figure obučene u odeću rascepkanu na stotine nabora, često pokrivene
konvencionalnim, zlatnim srafiranjima. Zlatna pozadina konačno istiskuje tamno plavu, zbog čega
predstave dobijaju karakter naglašene apstraktnosti. Građevine gube svoju nekadasnju
trodimenzionalnost, pretvarajući se u laka, čisto dekorativna zdanja. Nekadasnji pejzaž podvrgava se
istoj takvoj shematizaciji: bregovi su postali pljosnati, stene su toliko stilizovane da ih je nekad teško
prepoznati, drveće i rastinje se izjednačava sa geometrijskim motivima. Figure se ne raspoređuju u
pejzažu već imaju pejzaž za pozadinu. Bez obzira na to što su pokreti figura ponekad neusiljeni i
slobodni, javlja se tendencija da se figure postave u frontalni polozaj. Suva, stroga lica, koja često
odaju jermenski tip, dobijaju izraz naglašene produhovljenosti. Koloritna gama postaje manje
upadljiva - uvode se određenije, guste boje, koje svojim prelivima podsećaju na emalj.

3.Psaltir iz Patrijarsijske biblioteke u Jerusalimu - iz 1054-54. Njegove male, u tekstu raspoređenje

minijature, naslikane su bez sumnje u Carigradu, pune su one filigranske tananosti obrade, koja
umnogome anticipira prefinjeni kaligrafski stil druge polovine XI veka, koji predstavlja najviš i nivo u
razvoju vizantijske knjiske ilustracije.

5. Psaltir- obnavljanje antičkih tradicija (renesansna Komnina).Najlepša dela drugog zlatnog doba
odlikuju se klasicizmom.
)- minijature raznih izvođača malo se razlikuju jedne od drugih, dok dela koja pripadaju istom slikaru
nisu međusobno srodnija od ostvarenja drugih minijaturista)

9. Arhitektura srednjegvizantijskog doba (vreme Makedonaca, Komnina i Anđela).

Karakteristike- Crkve većinom plana upisanog krsta sa kupolom (na pandantifima ili na trompama) i
sa pripratom na zapadu, građene kamenom, opekom ili alternacijom kamena i opeke

Većina crkvi građenih u ovom periodu su manastirske, namenjene maloj monaškoj zajednici. Te
crkve su time manje, i manje raskošno dekorisane od carskih crkvi prvog cvetnog perioda.
Osnova crkvi ovog perioda je u obliku grčkog krsta upisanog u kvadrat sa jednom ili pet kupola.
Na istoku je oltarska apsida, a na zapadu priprata, narteks.
Centralna kupola leži na kvadratnoj osnovi ili cilindričnom tamburu u kome su prozori;
Crkve su spolja ukrašene dekorativnom alternacijom belog kamena i crvene cigle, fasade su
polihromne.

Naglašena vertikalnost unutrašnjeg prostora

U unutrašnjosti ovih malih crkvi, uskih a visokih traveja posetilac se oseća skučeno, izuzev u
centralnom potkupolnom prostoru…
… osećaj teskobe nestaje u središnjem prostoru, gde nam pogled privlače kupola i njeni mozaici.
Svetlost koja ulazi kroz visoke prozore tambura stvara utisak kao da kupola lebdi. Govorimo o
naglašenoj vertikalnosti unutrašnjeg prostora. Vertikalnost centralnog prostora je naglašena
kupolom dodatno izdignutom tamburom sa visokim prozorima kroz koje prodire svetlost čineći da
kupola naizgled lebdi.

Mozaici u trompama ovde odstupaju od kasnije uobičajene šeme (Jevanđelisti), i prikazuju

Blagovesti, Rođenje, Krštenje i Preobraženje Hristovo...

Skromne dimenzije, manastirski duh, osnova grčki krst, kupola na kvadratnoj osnovi koja počivana
valjkastom tamburu sa visokim prozorima, alternacija kamena i opeke. Nema određenog osnovnog
tipa za izgradnju, ali je svaki imao jednu srednju prostoriju sa kupolom, male dimenzije, složenost
oblika, i suptilnost, nestaje jednostavnost, povećavanje lukova na prozorima, unutrašnji zidovi
ispunjeni radovima u kamenu.

Nova crkva Vasilija I nije sačuvana, Carigrad IX vek. Severna crkva manastira Konstantina Lipsa-
Bogorodičina crkva najstarija sačuvana, Carigrad X vek. Mirelon- Spratna crkva uz palatu, Carigrad X
vek. Velika Lavra- Sveta Gora Xvek-polukružne pevnice za smeštaj horova, monaha čine trikonhosni
plan. Crkva Hosios Luke (Fokidi, X vek). Nea Moni, Hios- kupola na osam trompi. Manastirska crkva u
Dafni (XI vek)- zidanje kamenom i opekom. Manastir Pantokrator (Carigrad, XII vek) Dinastički
manastir Komnina, grobna crkva.
`

10. Mozaici srednjegvizantijskog doba (vreme Makedonaca, Komnina i Anđela).

Crkva sveta Sofija (Carigrad, XI i XII vek) karateristike: Mozaici su narativnog karaktera, religioznog
sadržaja. Mozaici koji su radjeni su: Hrist- radjen u novom stilu, koji je povezan sa renesansom
paleologa, car Lav VI mudri na kolenima pred Hristom. Car Konstantin predaje Bogorodici na
prestolu model grada, a Justinijan model crkve. Hrist izmedju cara Konstantina Monomaha i carice
Zoje. Crkva Nea Moni (Hios, XI vek) karakeristike- scene su jednostavne, svedene na neophodne
učesnike, zlatna pozadina, figure vitke sa spuštenim ramenima, lica izdužena, oči prodorne. Poznat
mozaik Silazak u Ad, prisutan je individualni karakter likova. Pojava poznih klasičnih motiva u
umetnosti drugog zlatnog doba. Dela koja se odlikuju klasicizmom su i najlepša. Među njima je i
Raspeće, mozaik iz manastirske crkve u Dafni.Tu se ne vidi težnja ka realističkom okviru, ali je
kompozicija puna ravnoteže i jasnoće. Možda je najveće ostvarenje drugog zlatnog doba bilo
unošenje crte samilosti u crkvenu umetnost. Isto tako mozaik kupole u Dafni potiče iz ove tradicije.

11. Hosios Luka u Fokidi-arhitektura i mozaici-

Karakteristike kasnije vizantijske arhitekture: tendencija ka gizdavoj spoljašnosti i sklonost ka

vertikalno izduženim proporcijama. Ovde viskoki, uski, prostrani odeljci stvaraju utisak
prenatrpanosti.
velika crkva osnove razvijenog upisanog krsta sa širokom kupolom koja počiva na trompama
oslonjenim na osam snažnih stubaca, sa pripratom na zapadu i prostranom podzemnom kriptom.

Velika crkva ukrašena je mozaicima verovatno početkom XI veka.Niži delovi zidova oplaćeni su
mermerom i mozaici se nalaze u višim zonama.U oltaru u oltarskoj apsidi je Bogorodica sa malim
Hristom u konhi (u crkvama tog doba još nema Pričešća apostola i Službe arhijereja), u slepoj kaloti
pred apsidom je Silazak svetog Duha, a u bočnim delovima uobičajeni svetitelji i starozavetni prizori.
Mozaici u kupoli su uništeni.U trompama su početni događaji Velikih praznika.U bočnim delovima
naosa nalaze se brojne predstave različitih svetitelja među kojima su i lokalni sv. monasi i osnivač
ovog manastira blaženi Luka.U priprati su prikazani brojni svetitelji i nekoliko scena Velikih praznika i
Pranje nogu i Neverovanje Tomino.Kompozicije su svedene na neophodne učesnike i postavljene na
zlatnu pozadinu, oblici jednostavni, razmere pomalo zdepaste, pokreti svedeni, a poreklo tvoraca
ovih mozaika nije poznato.

Mozaici Sv Luke na Fokidi (druga ¼ XI veka), koji pripadaju sasvim drugom umetničkom krugu. već
i sam dekorativni sistem ima ovde niz specifičnih odlika, koje odaju lokalno, provincijsko poreklo
spomenika. Scene iz jevanđelja zauzimaju vrlo ograničeno mesto, preovlađuju pojedinačne figure
svetitelja, malo haotično razbacane po celom hramu. Samim tim narusava se ona stroga
arhiktetoničnost dekoracija, koja je tako tipična za carigradsku umetnost.
U kupoli je predstavljen Pantokrator, okružen sa četiri anđela, Bogorodicom i sv Jovanom Pretecom,
u tamburu - 16 proroka, u apsidi - Bogorodica na prestolu sa detetom, u udubljenju prozora apside -
Deizis u medaljonima, u piramidalnom svodu iznad prestola - Silazak sv Duha, na trijumfalnom luku -
dva arhanđela, u nisama naosa - četiri crkvena oca, u trompama - Blagovesti, Rođenje, Sretenje,
Krštenje, u narteksu - Pranje nogu, Raspeće, Silazak u ad, Neverni Toma. U pogledu stila mozaici u Sv
Luki zauzimaju potpuno zasebno mesto. To je tipično monaška provincijska umetnost, puna surovog
asketizma. Ekspresionistička izražajnost njenih teških, nezgrapnih formi još uvek je hiljadama niti
povezana sa onom narodnom tradicijom iz koje su proizasli mozaici solunske Sv Sofije. Kratke figure
sa velikim glavama predstavljene su u ukočenim, frontalnim pozama. Modeliranje je zamenjeno
čisto površinskom obradom, nedostaje i najmanji nagovestaj karakteristike konkretnog prostora,
svuda preovlađuju uglaste grube suve linije, kompozicija se prostire po površini. Kolorit je
ujednačen i u sumornim bojama. Među grčkim mozaicima, mozaici Sv Luke su, bez sumnje,
najarhaičniji. Oni leze po strani od linije razvoja carigradske umetnosti. Taj isti arhaični stil je
karakterističan i za freske kripte Sv Luke.
12. Dafni-arhitektura I mozaici.

crkva osnove razvijenog upisanog krsta sa širokom kupolom na trompama postavljenim na osam
snažnih oslonaca, pripratom i spratnom spoljnom pripratom.
Zidana je kamenom i opekom u kloazone tehnici.

Crkva je ukrašena oko 1100.Mozaici su u mnogim delovima prilično postradali, a ono što je
preostalo upućuje na program srodan onima u Hosios Luki i na Hiosu, kao i na proširenje ciklusa
scena.U oltaru u apsidi je Bogorodica sa malim Hristom okružena anđelima (kao u Hosio Luki), a u
bočnim prostorima uobičajeni svetitelji.U kupoli su uobičajene predstave.U naosu trompe i gornje
delove zidova zauzimaju scene Velikih praznika dopunjene prizorima iz Bogorodičinog života
(Rođenje Bogorodice, Poklonjenje mudraca) i Hristovih javljanja posle vaskrsenja (Neverovanje
Tomino).U nižim delovima zidova i u bočnim prostorima prikazani su različiti svetitelji.U priprati su
scene ciklusa života Bogorodice (zaštitnice hrama) u južnom i Stradanja u severnom delu.

Kompozicije su skladne, figure finih silueta i pokreta, oblikovane sa osećajem za punoću oblika koje
upućuje na antička nadahnuća. Podkupolni prostor uočljiv je i kod crkve u Dafni gde je očuvana
slikarska dekoracija kupole, bolje nego u Hosios Luki. U središnjem delu kupole nalazi se slika Hrista
Pantokratora izrađena u mozaiku na zlatnoj pozadini sa manjim figurama 16-orice proroka
postavljenih izmedju prozora. U uglovima vidimo 4 prizora Blagovesti, rodjenje, krštenje I
preobraženje. Čitav ciklus je u skaldu sa geometrijskim odnosom slika, sličan strogi red vlada I u
unutrašnjosti.
Pojava poznih klasičnih motiva u umetnosti drugog zlatnog doba. Dela koja se odlikuju klasicizmom
su i najlepša. Među njima je i Raspeće, mozaik iz manastirske crkve u Dafni.Tu se ne vidi težnja ka
realističkom okviru, ali je kompozicija puna ravnoteže i jasnoće. Možda je najveće ostvarenje drugog
zlatnog doba bilo unošenje crte samilosti u crkvenu umetnost. Isto tako mozaik kupole u Dafni
potiče iz ove tradicije.

13. Monumentalno slikarstvo srednjevizantijskog doba-mozaici I freske.

Posledice ikonoboračke krize će ostati vidne i u slikarstvu drugog cvetnog perioda (IX – XI vek)

Kompozicije su jednostavne, prikazani su samo neophodni likovi, pažljivo raspoređeni na

jednobojnoj zlatnoj pozadini;
Tela su stilizovana, bez volumena, pokreta svedenih na minimum.
Linearni crtež dominira.

Slikarstvo obuhvata dva perioda rani klasični period (do Xveka) antički uzori, svetlost ima realni
karakter, bočna senka, prostor je dublji, figura pokretnija.
Drugi-kasni klasični period (kraj X veka)- tanja figura, naglašen asketski izgled, prostor plići, gest
smireniji, oblik svedeniji, plitak prostor, pejzaž se javlja, prefinjenija stilizacija.
Vrhunac slikarstva u doba Komnina- scene svedene na neophodne, figure oslobodjene težine, linija
osnovni element u obradi figure, deformacija I stilizacija likova zbog expresije.
1. Crkva Hosios Luka- U kripti 11 jevanđeoskih scena, kod ulaza osvećeni Luka i Hristos koji blagosilja
monahe.
2. Crkva Sv. Sofija- najranija predstava pričešća apostola, tonska obrada volumena, naglašena
kontura, drama I expresija, izobličavanje likova, težnja ka asketizmu.
3. Crkva Sv. Pantelejmon u Nerezu- freska uz ikonostas, svedenost učesnika, figura oslobodjena
težine, deformacija usled expresije. Jedna od najlepših figura u donjoj zoni naslikana u trolisnom
okviru na plavoj pozadini, sa biljnim ornamentima i motivima u vizantijskom stilu. Pojava poznih
klasičnih motiva u umetnosti drugog zlatnog doba. Dela koja se odlikuju klasicizmom su i najlepša.
Među njima je i Raspeće, mozaik iz manastirske crkve u Dafni.Tu se ne vidi težnja ka realističkom
okviru, ali je kompozicija puna ravnoteže i jasnoće. Možda je najveće ostvarenje drugog zlatnog
doba bilo unošenje crte samilosti u crkvenu umetnost. Isto tako mozaik kupole u Dafni potiče iz ove
tradicije.

14. Vizantijska arhitektura u doba Paleologa-osnovne karakteristike.

3.Poznovizantijska arhitektura: XIII do XV v.; od obnove Paleologa do konacnog pada Vizantije pod
vlast Turaka 1453.; razdoblje XIII veka je svojevrsna panorama tokova koji nastavljaju koncepcije i
oblike izgradjene na tradiciji sopstvenih, lokalnih okvira; povratak vizantijske vlasti u Carigrad 1261 i
sabiranje preostalih delova carstva, poznati kao 'renesansa Paleologa'; prestonica je nosilac pokreta
u gradjenju novih oblika u arhitekturi; najzivlji je stvaralacki rad u Srbiji, zatim u Mistri, u dvema
oblastima gde se ostvaruju poslednje obnove u arhitekturi vizantijskog sveta; znacaj dekoracije;
nacin gradjenja - kamen i opeka; razdvajanje spoljne obrade od unutrasnjeg oblikovanja prostora;
-poznovizantijski period se moze podeliti na manje delove: arhitektura XIII veka (1204 - kraj XIII
veka): ociglednije inovacije u arhitekturi; neki autori smatraju da XIII vek treba izdvojiti s obzitom da
se sva dela medjusobo razlikuju, ali imaju i mnogo slicnih elemenata te ih treba posmatrati
izdvojeno.
9 decenija XIII veka - 3 decenija XIV veka: naziva se Renesansom Paleologa iako nisu samo Paleolozi
vladali; naziva se jos i klasicizam Paleologa; 1330 - 1453: nije ostalo mnogo, ali u Mistri i na nekim
drugim mestima (npr. kod nas - doba cara Dusana, u Bugarskoj) jeste; ideja o arhitekturi prestonice
sacuvala se u Mesembriji - Bugarska; Vizantija je u tom trenutku u padu, vlada strah od napada
Turaka; Prestonica je u teskom polozaju; znacajni spomenici (sakralni i profani) su van prestonice; ali
to je i najzanimljiviji period; Po padu Vizantije pod vlast Turaka zavrsava se njen uticaj u vidu bilo
cega novog u arhitekturi ali zemlje koje su bile njeni kulturni sateliti i dalje ce nastavljati tradicije
vezane za nju

Karakteristike- naglašen vertikalizam (povećanje dimenzija, veća primena stubova I stubaca), velika
kupola iznad broda I četiri male iznad ugaonih kapela, krovovi kupola izdubljeni u vidu školjki koja
podseća na gotiku.Tradicionalni obilici i uobičajeni način zidanja kamenom i opekom.

Palata Konstantina Porfirgenita, Manastir Hora, Crkva Sveti Apostoli, Mitropolija Sv. Dimitrija, Crkva
Sv. Bogorodice Afendiko, Crkva Svete Sofije, Crkva Bogoridica Pantanasa. Crkve drugog zlatnog doba
su bile skromnijih razmera. Njihva najčešća osnova je grčki krst, a glavna karakteristika konstukcije je
kupola na kvadratnoj osnovi. Najveća i najraskošnije ukrašena crkva drugog zlatnog doba je Sv.
Marko u Veneciji, koja isto tako ima osnovu grčkog krsta upisanog u kvadratu.Za vreme drugog
zlatnog doba viz. Arhit. Se proširila i u Rusiju, zajedno sa pravoslavnom verom. Ovde se javlja
upotreba srveta kao građevinskog materijala, pa osnovni tip viz. Crkve doživljava preobražaj.
Najčuvenije delo ove vrste je crkva Vasilija Blaženog.
15. Vizantijsko slikarstvo u doba Paleologa.

Razvoj vizant. um. Je 1204. bio još jednom prekinut osvajanjem Carigrada, pa je preživevši i tu
katastrofu vizant. slikarstvo poslednji put cvetalo u XIV veku, pod dinastijom Paleologa.Tu se uočava
produbljivanje prostora i isticanje volumena. Narativnost, širok repertoar tema, uticaji antike..
Nove teme, umnožavanje motiva, opširni programi, raspričane scene, detalji iz života, naglašavanje
treće dimenzije, klasicistički uzori, snaga izraza, likovi su ljudski i rečitiji, pronadjene nove forme
spoja duhovnog i klasičnog. Zbog osiromašenja živopis je često zamenjivao mozaike, kao što je
otkriveno u zidnoj dekoraciji nadgrobne kapele u Carigradu. Iz tog cilusa izvaja se slika Anastasiss
( grčki Vaskrsenje )-prikazuje događaj pred opšte vaskrsenje. Hristov silazak u ad- Spasitelj je
pobedio Satanu i srušio vrata pakla. Crkve su ukrašavali zografi.

MINIJATURE

Postepeno rađanje novog stila najlakse je pratiti na spomenicima minijature koji, bez obzira što
su se sačuvali iz XIII veka u ograničenom broju ipak pružaju dovoljno materijala za karakteristike
stilskih promena. Od ranog XIII veka do nas je stiglo nekoliko provincijskih rukopisa.
1.Jevanđelje iz Tibingena - minijature pored bliskosti sa tradicijama XII veka pokazuju izvesnu živost.
U Blagovestima odeća arhanđela predstavljena je kao da vijori na vetru, scena Ulazak u Jerusalim
dopunjena je čisto zanrovskom grupom dece koja se igraju, Skidanje s krsta je prozeto burnim
pokretom, arhitektonske forme pokazuju veću složenost u poređenju sa uobičajenim tipovima XII
veka.
2.Psaltir u Vatopedu - verovatno nastao u oblasti Anatolije. Pomalo grub manir pisma nije lisen
originalnosti. Nespretne figure sa velikim glavama i licima semitskog tipa pune su pokreta,
arhitektonski pejsaži, uz svu primitivnost pokazuju tendenciju usložnjavanja. Njihov stil u celini može
biti okarakterisan kao još uvek čvrsto povezan sa tradicijom XII veka. Preovlađuje linijski princip.
čikaski Novi Zavet i lenjingradsko Jevanđelje. Bogato ilustrovani, oni sadrze niz ikonografskih
tipova koji se retko srecu (poprsna figura Spasitelja prislonjenog uz krst, scena Prokletstva
smokvinog drveta) ili neobičnih detalja (u sceni Hristos pred Pilatom Ana sedi pored Pilata, a u sceni
Isceljenje opsednutog, bolesni je predstavljen u ludačkoj kosulji). Umetnici rado pribegavaju
poprsnim kompozicijama, figure koje slikaju ponekad presecaju okvir i na taj način narusavaju
tektonsku zatvorenost slike koju su vizantijski minijaturisti jako voleli.

VIZANTIJSKO SLIKARSTVO XIV v.

Vizantija je u XIV veku naizgled još uvek blistava državna celina, ali već pomucena. Sa svih
strana opasana neprijateljima, izgubivsi jednu po jednu teritoriju, rastrzana unutrašnjim političkim i
religioznim nesuglasicama, Vizantija čini poslednje očajničke pokusaje da sačuva sopstvenu
nezavisnost. Uprkos tome, gvozdeni obruc Turaka steze sve više i 1453. zauzimanjem Carigrada,
dolazi do njenog kraja.
U celini, paleolosko slikarstvo predstavlja jedinstven stil zbog svojih pretpostavki. To je skoro isto
tako jedinstven umetnički fenomen kao i komninovska epoha. Nastala na teritoriji prestonice u
poslednjoj trećini XIII veka, ona doživljava veliku ekspanziju tokom XIV veka, prodirući u svaki deo
istočno-hrišćanskog sveta. U toku svog razvoja ona je prosla kroz dve različite stilske faze - jedna je
bila više slikarska a druga više crtačka, dok je ova druga naginjala ka jednom posebnom obliku
akademizma. Ali, jedinstvenim ga pre svega čini težnja za prevazilazenjem monumentalnosti. Oblici,
koji su u početku bili uopsteni, sada postaju sve detaljniji, nezni i laki. Dekorativna celina gubi
antičku monumentalnost.
Freske koje zamenjuju mozaik, od tada pa nadalje će pokriti sve zidove i svodove, prikrivajući tako
njihovu strukturalnu f-ju. Freske su razmeštene u gornjim delovima tako da čine neprekinute vence
ili niz različitih zatvorenih scena, podeljenih crveno-mrkim presecima. Ovo dekorativno usitnjavanje
površine, isto kao i smanjene dimenzije građevina, unutrašnjosti hrama daju posebno intiman
karakter. Količina predmeta koji ukrašavaju crkvu primetno raste. Pored starog prazničkog ciklusa,
sve češće stoje brojni istorijski ciklusi koji prikazuju Marijino i Hristovo detinjstvo i život pojedinih
svetitelja. Istovremeno dolazi do usložnjavanja ikonografije. Pre sveda se podvlači otkrivanje
mistične sustine Božije sluzbe i na osnovu toga, javlja se niz novih dela obrednog karaktera. Posebnu
popularnost dobijaju simbolično-alegorijske teme, koje su na prvi pogled nejasne i po pravilu
zahtevaju mali književni komentar. Sve zajedno dovodi do toga da dekoracija gubi strogu
jedinstvenost i lakonsku monumentalnost komninovske epohe.

Posmatrajući zidno slikarstvo neke crkve paleoloskog doba, stiče se utisak da se ona deli na veliki
broj odvojenih ikona. zbog toga nije slučajna činjenica da slikanje ikona u paloloskoj umetnosti ima
tako vaznu ulogu. Na ikoni, kao i na fresci ili na minijaturi sve od sada pa nadalje postaje dinamično:
nabori lepršaju, naglašava se držanje figura, njihovi pokreti postaju daleko slobodniji, arhitektonski
oblici se dinamično nagomilavaju jedan preko drugog, u arhitektonskim kulisama preovlađuju
zaobljene i isprekidane linije; veoma prostrane aplikacije pronalaze velum koji neprestano krivuda.
Ljudska figura i arhitektonske i pejzažne pozadine grade jedinstvenu celinu, celinu koja je
funkcionalno određena i čijem stvaranju u velikoj meri doprinosi tačnost proporcija. Figure su
manje, uvecava se dubina prostora. Crte lica postaju neznije, izraz lica je manje ozbiljan. Neretko
religiozne scene potpuno lice na scene iz svakodnevnog života jer su do te mere prozete intimnošću
i obuzete potpuno posebnim sentimentalizmom. I paleta boja postaje meksa - najomiljenije boje su
plavičasta i zelenkasto žuta.

16. Hora u Carigradu

Staru manastirsku crkvu obnovio je Teodor Metohit, dogradio joj pripratu, spoljnu pripatu i južni
paraklis i dao da se naos i novoizgrađena zadanja ukrase mozaicima i freskama.Priprata se prostire
širinom hrama i podeljena je na četiri prostora od kojih su krajnji natkriljeni kupolama, spoljna
priprata zauzima širinu priprate i južnog paraklisa i ima šest brodova, a paraklis ima osnovu sažetog
upisanog krsta sa kupolom nad srednjim travejem.Građene su alternacijom kamena i opeke.
Naos, priprata i spoljna priprata ukrašeni su mozaicima, a paraklis freskama.U naosu su preostale
samo predstave Uspenja Bogorodice, Hrista i Bogorodice.
U priprati u kupolama su likovi Hrista i Bogorodice, u svodovima i višim delovima zidova opširni
ciklus Bogorodičinog života, a nad ulazom u naos portret ktitora. U spoljnoj priprati su detaljni
ciklusi Hristovog detinjstva i Čuda.U paraklisu, koji je imao grobnu namenu, u apsidi je Silazak u ad u
konhi, u kupoli Bogorodica sa Hristom i niže starozavetne scene, a u traveju između apside i
potkupolnog prostora Strašni sud.Mozaičari i slikari bili su sledbenici klasicizma Paleologa, njihove
scene su narativne i ispunjene detaljima koji često potiču iz antičkog nasleđa, a figure skladne i
odmerenih pokreta.

17. Sv.Apostoli u Solunu

Crkva je podignuta od 1312. do 1315. trudom patrijarha Nifona, a ukrašena je mozaicima do 1325,
dok je fresko ukras dobila zalaganjem igumana Pavla, prikazanog na portretu nad prolazom iz
priprate u naos.
Sastoji se od jezgra u obliku razvijenog upisanog krsta sa kupolom, postrojenja koje ga sa tri strane
okružuje i na sva četiri ugla ima male kupole i priprate podeljene u pet prostora.Građena je
kamenom i opekom.
Mozaici se nalaze u naosu.U kupoli su uobičajene predstave, u svodovima i višim delovima zidova
Veliki praznici i u donjoj zoni figure svetitelja Freske se nalaze u ophodnom delu i priprati.U malim
kupolama su Bogorodica i razni vidovi Hrista, u južnom hodniku Loza Jesejeva i u severnom ciklus sv.
Jovana, a u zapadnom delu ciklusi života Bogorodice i sv. Dimitrija .Mozaičari i kasniji slikari bili su
sledbenici klasicizma Paleologa. prvi su stvarali skladne figure odmerenih pokreta, dok su drugi
naglašavali ekspresiju.

18. Mistra u doba vojnih zapovednika-Mitropolija i Bogorodica Afendiko

Grad u blizini Sparte na padinama Tajgeta;Sedište vizantijskog vojnog zapovednika; Prestonica

Morejskog despotata. - despoti Kantakuzini - despoti Paleolozi Potpuno raseljena 1831.Mitropolija,
Sv. Dimitrije-Crkva je podignuta krajem XIII veka i oslikana krajem XIII ili početkom XIV veka. Crkva je
trobrodna sa pripratom i sa spratnim galerijama i gornjom konstrukcijom koja ima oblik razvijenog
upisanog krsta sa galerijom i sa kupolom i malim kupolama nad ugaonim delovima.Građena je
alternacijom kamena i opeke u kloazone tehnici.
Slikarstvo je očuvano u nižim delovima. U oltaru su uobičajene predstave i ispred njega scene
Hristovih javljanja. U srednjem brodu su Veliki praznici, u višem delu južnog broda ciklusi sv.
Kuzmana i Damjana, života Bogorodice i Čuda i severnog ciklusi sv. Dimitrija i Čuda. Niže u bočnim
brodovima su poprsja svetitelja i u donjoj zoni mnogobrojne figure svetitelja.U priprati su u gornjem
delu Strašni sud i u donjoj zoni Vaseljenski sabori. Slike su delo zografske radionice. Crkva
Bogorodice Afendiko -Crkvu je oko 1310. podigao iguman Pahomije, a oslikana oko 1320.Ima
trobrodnu osnovu i razvijeni upisani krst sa galerijama i pet kupola i na zapadu ima spratnu pripratu
sa kupolom.Građena je kamenom i ređe opekom.
U glavnoj kupoli slikarstvo je uništeno, dok su u ugaonim starozavetne ličnosti. U oltaru su
uobičajene predstave, kao u Mitropoliji. U glavnom brodu su Veliki praznici, na zidovima galerija nad
bočnim brodovima figure svetitelja, a u prizemnom delu u svodovima i gornjim zonama zidova
svetitelji. U priprati su na spratu u kupoli Bogorodica okružena prorocima i svetitelji u donjoj zoni, a
u prizemlju u svodovima i na zidovima Čuda.U jugozapadnom paraklisu su scene koje su većinom
vezane za sv. Episkope. U severozapadnom paraklisu su brojni svetitelji, ktitorski portret i
natpisi.Crkvu su takođe ukrasili zografi.
19. Mistra u doba despota- Sv.Sofija, Bogorodica Perivlepta I Bogorodica Pantanasa.

Sv.Sofija- Pridvorna crkva podignuta i oslikana oko 1350..Ima osnovu razvijenog upisanog krsta sa
kupolom i pripratom podeljenom na tri broda od kojih je srednji natkriljen kupolom i sa
jugoistočnim i severoistočnim paraklisima zasvedenim kalotama. Građena je alternacijom kamena i
opeke- kloazone tehnikom.Slikarstvo je sačuvano u neznatnim tragovima.U crkvi se nazire samo
nekoliko predstava u oltaru.U južnom delu su Bogorodica u temenu i oko nje Nebeska liturgija, a na
zidovima teme vezane za Bogorodicu.U severnom delu je Hristos okružen anđeoskim silama, a na
zidovima teme vezane za smrt koje upućuju da je taj prostor služio za sahranjivanje.Crkvu su, koliko
se može uočiti na osnovu malobrojnih ostataka fresaka, ukrasili zografi koji su bili sledbenici
klasicizma renesanse Paleologa.
Bogorodica Perivlepta-Ima osnovu u obliku razvijenog upisanog krsta sa kupolom.Građena je
alternacijom kamena i opeke u kloazone tehnici.U oltaru se nalaze uobičajene scene uz koje su
prikazane u bočnim delovima scene iz ciklusa koji teku u naosu i u proskomidiji Nebeska liturgija.
U kupoli, pored uobičajenim tema, između proroka naslikana je i Bogorodica.U svodovima i višim
delovima zidova su Veliki praznici i opširni ciklusi Stradanja i života Bogordice.U donjoj zoni su figure
brojnih svetitelja i portret ktitora.Crkvu su ukrasili zografi, što se ogleda i u pažljivom načinu
komponovanja scena ispunjenih detaljima u toploj bojenoj skali.
Bogorodica Pantanasa-Ima osnovu koja sažima trobrodno i rešenje razvijenog upisanog krsta sa
galerijama i sa pet kupola i ima na zapadu spratnu pripratu sa kupolom i zvonik na severozapadu.
Isto je građena alternacijom kamena i opeke u kloazone tehnici i ima klesani i bojeni ukras. U
glavnoj kupoli slikarstvo je potpuno uništeno, dok su u ugaonim starozavetne ličnosti (kao u
Bogorodici Afendiko)
U oltaru su uobičajene predstave uz koje je prikazana Nebeska liturgija
U glavnom brodu su Veliki praznici i niže Čuda, na zidovima galerija nad bočnim brodovima figure
svetitelja, u prizemnom delu u svodovima likovi starozavetnih ličnosti, u gornjim zonama zidova
strofe Bogorodičinog akatista ispod kojih su prizori stradanja mučenika i u donjoj zoni brojne figure
svetitelja
U priprati na spratu su Bogorodica okružena prorocima u kupoli i svetitelji u donjoj zoni (kao u
Bogorodici Afendiko), a u prizemlju u višem delu zidova ciklusi života Bogorodice (zaštitnice hrama),
sv. Jovana i Čuda i u donjoj zoni figure svetitelja
Crkvu su ukrasili sledbenici klasicizma renesanse Paleologa koji su pažljivo komponovali scene
ispunjene brojnim detaljima i predstavljali voluminozne figure, a uzore su imali u slikama Perivlepte,
ali ih nisu epigonski ponavljali, već su ih prilagođavali novoj estetici

20. Raška arhitektura-osnovne karakteristike

U arhitekturi preovladjuje zapadnjački način gradjenja. Zreli oblik raške arhitekture Bogorodičina
crkva u Studenici, koju je Stefan Nemanja izgradio krajem XII veka kao glavnu crkvu studeničkog
manastira I svoj mauzolej. To je jednobradna I jednokupolna gradjevina sa tročlanom apsidom, ona
ima niže pravougaone prostorije sa ulazima. Priprata nema zvonika. Spoljašnost cele građevine je od
blokova belog glačanog mermera izuzev kupole koja je od kamena I opeke. Gradjevinama raške
arhitekture pripadaju Žiča, Mileševa, Sv. Apostoli u Peći, Morača, Sopoćani, Arilje I Gradac, kao I Sv.
Arhandjeli kod Prizrena I Dečani kod Peći. Fasade raških gradjevina su mirne I široke, oživljene su
vertikalnim pilastrima sa frizovima slepih arkadica koje se javljaju ispod venaca. Javljaju se prozori sa
jednim ili dva stubića-bifore ili trifore. Bočno od ulaza na portalima su stubovi koji se uvlače prema
ulazu a iznad portala je polukružni timpan I arhivolte. Skulpturalna dekoracija na nekim
spomenicima raške arhitekture je veoma bogata. Njome su ukrašeni portali, prozori, kapiteli
stubova I konzole.

22. Đurđevi stupovi u Rasu u doba Velikog župana Stefana Nemanje

Stupivši na velikožupanijski presto, Nemanja je iz zahvalnosti što se izbavio iz tamnice i zbog

pobede, podigao crkvu svetog Djordja-Djurđeve stupove. Izgrađujući je iznad nove prestonice,
graditelj je plan nove crkve morao prilagoditi skučenoj površini.
Uzdužna osa je skraćena, oltarski deo položen na izidanu podlogu, a pristup zapadnom portalu
obezbeđen je svečanim stepeništem. Zapravo, to je plan Sv. Nikole Topličkog, podređen drgačijim
uslovima, sa dodatim novim arhitektonskim elementima. Sa severne i južne strane potkupolnog
prostora graditelj je otvorio ulaze a ispred njih je postavio zasvođene niske hodnike. Od spolja se
vide dve četvrtaste kule i moćna kupola, spolja osmostrana a unutra u obliku elipse. Sa tamburom
ukašenim stubićima. Đurđevi stupovi bili su oživljeni pilastrima, povezanim prislonjenim lukovima. U
potkrovlju se nalazio friz arkadica a portali su bili razuđeni, profilisani. Spski vladar se obratio
primorskim majstorima, najverovatnije Kotoranima, koji su vizantijski plan i kompoziciju prostora
zamenili romaničkim oblicima. Vidljivo je da je par zvonika na pročelju pozajmljen sa Sv. Trifuna u
Kotoru, mada su ovi u Rasu postavljeni u ravan fasade. Jedinstveni izgled kalote u Djurdjevim
stupovima pouzdano je stigao u Srbiju iz Jadranske romanike. Graditelji Djurdjevih stupova su
ostvarili nov tip raškog hrama, povezanošću romaničkih i vizantijskih graditeljskih tokova stvorili su
primer za buduće graditeljstvo Stefana Nemanje i njegovih naslednika. Preko Đurđevih stupova aško
graditeljstvo se ne samo osvežilo novinama oba istočnika nego je pokazalo i stvaralačke sposobnosti
davši mu sopstveno obeležje.

Са своје две симетричне куле, четвороугаоне и моћне, западна фасада цркве Светог
Ђорђа деловала је као Нотр Дам или Ремска катедрала. А она није на затвореноме тргу, већ
на хоризонту једног високог ћувика, одакле снажније доминира. Пречник шестоугаоне куполе
није велики - 4,50 м. Кракова крста нема. Основа је проста, чист квадрат (5 м. 65), четири
ступца из четири угла носе луцима куполу. Осветљење углавном пада са њених шест прозора.
На западу нартекс (4 м са 4 м 50) фланкиран двема кулама (квадрати од по 5 м у основи). У
ове две куле се улазило из нартекса. Олтарска апсида је вероватно била трочлана.

23. Studenica, Bogorodičina crkva, Radosavljeva priprata-arhitektura I slikarstvo.

Kao sinteza vizantijskog I zapadnoevropskog sava I umetnički vrhunac pojavila se Bogorodičina crkva
u Studenici treća Nemanjina zadužbina. Veći deo posla obavili su graditelji sa zapada.Oni su po
zahtevu ktitora zasnovali plan I prostorni sklop nove ckve oponašajući starije Nemanjine zadužbine.
Studenica je jednobradna crkva sa tri traveja u kojoj je oltarski prostor trodelan, potkupolni gotovo
kvadratan, a zapadni pravougaon. Preuzeti su još oblici kockastog postolja I kriškastog kubeta.
Studenica je donela novinu na zapadnoj strani bila je podignuta pravougaona priprata odvojena od
naosa zidom, a pokrivena poluobličastim svodom. Izidana je belim I sivkastim tesanicama mermera
u čistom romaničkom duhu. Isecanjem I sitnim bušenjem bio je obrazovan niz medaljona sa
životinjskim I ptičijim predstavama, a veći isečci bili su popunjeni raznobojnim staklom.
Radosavljeva priprata- plastika crkve u Studenici najbolje je sačuvana na zapadnoj fasadi. Rados.
Priprata je najupečatljivija jer je I zamišljena da bude najraskošnija. Središnje mesto zauzeo je
romanički portal. Glavni ukras nalazi se sa unutašnje I spoljašnje strane lunete. Idejno središte
predstavlja Bogorodica na prestolu sa hristom u krilu. Srednji deo timpanona ukrašen je lozicom ,
okvir prozora čini ornamentalna traka takodje sa lozicom u koju su upletene figure životinja I ptica,
takodje simboličkog karaktera.
Slikarstvo u Bogorodičinoj crkvi u Studenici predsatvlja granični kamen od kojeg počinje razvitak
novog monumentalnog stilskog izaza XIII veka. Slikari svode scene na neophodne učesnike, ali se
stilski udaljavaju od komninskog linearizma
Proroci su se nalazili na najvišim delovima potkupolnog prostora, veliki praznici su bili ispod njih a
pojedinačni svetitelji u najnižem delu. U oltaru, potkupolnom prostoru i na zidovima naosa nalaze
se uobičajene teme
Izuzetak čine scene koje se nalaze na neuobičajenim mestima- Uspenje na severnom zidu
potkupolnog prostora i Raspeće na zapadnom zidu
Posebno su u donjoj zoni istaknuti svetitelji zaštitnici Nemanje i njegovih sinova- sv. Nikola, sv.
Stefan uz oltar, potom sv. Sava Osvećeni, sv. Jovan Preteča, sv. Varlaam i Joasaf i Bogorodica
Studenička.
U najvišim delovima apside i trijumfalnog luka pozadina je izvedena zlatnim listićima, dok je u
ostalim delovima hrama plava.

Sasvim je izuzetna uloga slikane pozadine I natpisa u Studenici. Pozadina je izvedena zlatnim
listićima I na površinama obojenim plavom bojom, natpisi su svečaniji zlatni ili sa velikim slovima.
Primećujemo veličinu kompozicija I figura, mirnoću stava I uzdržanost pokreta , ozbijnost izraza,
široke obrade I jednostavnost plastičnog izraza, plitka reljefnost figura, bojaja je nanesena u svojim
jaistančanijim tonskim odnosima, kada je u pitanju obrada lica a u piriokim površ. Na draperijama.
Zatamnjen kolorit celine.

24. Žiča u doba velikog župana i kralja Stefana Nemanjića.

Vreme podizanja crkve nije puzdano utvrđeno a verovatno je započeto nakon završetka radovan na
Studenici. Nakon krunisanja Stefana Prvovenčanog manastir Žiča postaje središte srpske
ahriepiskopije.
Crkva je kao celina građena u dva naurata, u kratkom vremenskom razmaku i s dve različite namere:
Prvobitno je bila samo manastirska crkva, a potom je postala katedrala prvog srpskog arhiepiskopa.
Novine u odnosu na hramove u doba Stefana Nemanje pojavile su se na bočnim stranama hrama:
nekadašnji vestibili su zatvoreni i pretvoreni u niski transept a uz pripratu su dodate kapele sa
kupolicama. Kada se Sava vratio iz Nikeje sa titulom arhiepiskopa i kada je Žiča određena za njegovo
sedište došlo je do izmena i dogradnji. Cela crkva je premalterisana i obojena u crveno. Ove novine
na Žičkoj crkvi posledica su Savine želje da prenese uzor svete Gore u svoju otadžbinu.
Kapele u Žiči su posvećene Sv.Stefanu i Sv. Savi Jerusalimskom. Sva je prilika da su graditelji bili iz
raznih krajeva: Stariji deo izidan opekom, verovatno su podigli majstori iz vizantijskih radionica,
mladji deo su svakako izgradili primorci jer je taj deo izgradjen kamenom, a kapela na kuli-zvoniku
izvedena je na kotorski način. Sava je doveo slikare da mu ukrase crkvu po njegovoj želji. Slikar je u
Žiči dosegao stilsku zrelost studeničkog majstora, možda jedino nešto dubljom senkom i po kojim
belim naglaskom više istakao plastičnost figura. I Kod njega su preovladavale harmonije tamnih
boja.
25.Mileševa-arhitektura i slikarstvo.

Vladislav je podigao manastir Mileševu, čija je crkva kao i Žiča bila posvećena Hristovom
Vaznesenju. Mileševa se planom i osnovom, prostornom zamišlju oslanjala na Žiču mada su
graditelji sebi dopustili izvesna odstupanja.
U pitanju je jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom, dva traveja i pripratom. Ona nema oltarski
travej. Na Mileševi je veoma uočljivo da majstori nisu bili vični radu na novom tipu raškog hrama:
plan crkve je dosta nepravilan, s neobjašnjivim suženjem prema zapadnoj strani, a povezanost
apside i potkupolnog prostora sasvim je proizvoljna. Mileševska spoljna priprata niska je i izdužena
prostorija sa poluobličastim svodom, mističino osvetljena. Nešto kasnije izgradjene su dve bočne
kapele koje je kralj posvetio sv. Djordju i Dimitriju.

Oltar i naos oslikali su oponašajući mozaik- na zlatnim listićima pozadine iscrtali su kvadratiće, a za
natpise pripremili plava polja.Plava pozadina samo u priprati i iza pilastara u oltaru. Spoljna priprata
ukrašena pre 1236.
Oslikali su je verovatno domaći majstori koji su pokušali da oponašaju rad svojih prethodnika (tipovi
likova, način oblikovanja draperije), ali u tome nisu uspeli.Njihov tretman je mnogo tvrđi, linija
snažno podcrtana, a prelazi tonova teški.I oni su oponašali rad u mozaiku iscrtavajući kvadratiće

Grčki umetnici su u nepoznati raški hram smestili uobičajeni program-morali su da poremete

utvrdjen način izlaganja scena sleva na desno. Neke scene su zbog nedostatka oltarskog traveja
morale da se premeste na druge površine. Odabrani trenutci iz života zemaljskog Hristovog, s
naglaskom na velikim praznicima, stvarali su poseban ciklus koji je zauzimao gornje pojaseve crkve.
Medju pojedinačnim figurama najistaknutijih svetitelja crkve ističe se figura Sv. Stefana koja je
dvostruko većih dimenzija, a u naosu se nalazi portret ktitora. Umentnik Belog Andjela sa
svetiteljima velikih, izrazitih očiju, raskošnih boja, snažno osvetljenih oblika i slikar uspenja
bogorodice kod koga su senke i boja nanesene u najistačnijim harmonijama.

U oltaru su uobičajene scene (nedostaje Pričešće apostola)

U kupoli je Vaznesenje (verovatno je isti slučaj bio u Žiči), predstava koja se, inače, retko javlja u
kupoli.
U višim delovima zidova su uobičajeni Veliki praznici kojima su pridodate pojedine scene Stradanja
Među svetiteljima (apostolima i ratnicima) u donjoj zoni ističe se sv. Stefan čija je figura dvostruko
većih dimenzija, a iznad pripremljenog groba ktitora nalazi se njegov portret.

26. Domaća slikarska radionica druge četvrtine XIII veka (Ljeviška,Nikoljača, Morača)

Zbog velikih uništenja i teških oštećenja srpskog slikarstva, teško se može obuhvatiti period iz druge
četvrtine XIII veka,ali ipak se nalazi trougao delatonosti čak i jedne radionice domaćih živopisaca.
Ona je negde u III deceniji učestvovala u ukrašavanju Bogorodice Ljeviške posle njene popravke i
pretvaranja u srpski saborni hram prizrenskih episkopa. Tu su slikari, na početku svog
tridesetogodišnjeg rada živopisali čitavu crkvu. Medjutim od svega su ostale samo 2 kompozicije-
izlečenje slepog i svadba u kani, i slika Bogorodice Eleuse sa Hrisotm Hraniteljem na rukama.Sledeće
delo slikara iz ove radionice bilo je namenjeno sudeničkom malom hramu Svetog Nikole. Od njegove
celine ostalo je nekoliko figura u oltaru, zatim dve scene na zapadnom zidu- ulazak u Jerusalim i
Mirosnice, kao i lik Jovana Preteče. Najzad, oni su živopisali i Moraču kneza Stefana.. I tu im je
najveći deo nastradao jedino je očuvan deo sa Blagovestima, Deizisom i ciklusom scena iz života sv.
Ilije. Njihovo um.sazrevanje imalo je postepen tok a stilski razvitak podlegao je zahtevima tog
razdoblja: u Bogorodici Ljeviškoj osećaju se nedostaci u crtežu dok su oblici figura s jedva
naznačenom plastičnošću. U Nikoljači se crtež oslobodio početničkih stega a likovi su se znatno
popunili u volumenu. U morači su se obelodanile nalepše osobine njihovog rada: kompozicije su sa
smelo postavljenimfigurama rečitih stavova, a oblikovanje potpuno u službi plastičnog izražavanja.
Jedri i osvetljeni morački svetitelji, medju njima naročito sv. Ilija, odlučnog izraza, stamena tela i
snažnih pokreta, oglašavaju početak razodoblja u kome se Srbija uspela na slikarske vrhunce.

27. Morača-arhitektura I slikarstvo

Odjeci arhitekture Pećke crkve odmah su se osetili I u Morači. Ktitor Morače je knez Stefan. Ona je
jednobrodna, s tri traveja I okruglom kupolom, tročlanim oltarskim prostorom bez bočnih apsida,
pripratom s uzudžnim poluobličastim svodom I bočnom kapelom uz nju, posvećenom Sv. Stefanu,
ktitorovom imenjaku. Svi bitni članovi plana I prostornog sklopa iz Žiče I Peći skladno su se stopili u
Moračkoj crkvi. Žiča I Mileševa uticale su na njenu izuzetnu visinu. Jedino odstupanje u Morači
sastojalo se u tome što nije dobila dve kapele uz pripratu kao ostali hramovi, već samo jednu.
Zidana tesanicama sige, Morača odaje oblikom I zanatskom obradom bifora na apsidi I pročelju I
izgledom dva portala klesarsko umeće Kotorsih majstora.

Morački glavni portal, romaničkog je stila. Isklesani naivno, plitki reljefi na moračkom glavnom
portalu spadaju u izuzetne primere. Majstori očigledno nisu bii dorasli zadatku ali su zato obinije
radove na prozorima I portalima savladali s više klesarske veštine.

Majstori iz radionice domaćih živopisaca takodje su učestvovali u živopisanju Morače. Jedino je

ostao živopis sa ciklusom scena iz života Sv. Ilije. Jedri i osvetljeni morački svetitelji, medju njima
naročito sv. Ilija, odlučnog izraza, stamena tela i snažnih pokreta, oglašavaju početak razodoblja u
kome se Srbija uspela na slikarske vrhunce.
Na istočnom zidu Bogorodica, Blagovesti i Deizis.

Zapaža se da su slikari načinili veliki pomak u svojim estetskim shvatanjima, sazreli i pokušali da
prate nove tokove u onovremenoj umetnosti
Oblikuju plastične i voluminozne figure rečitih stavova uklopljene u smelo osmišljene kompozicije

28. Pećka patrijaršija-Sv. Apostoli, arhitektura I slikarstvo

Još za života arhiepiskopa Save, na žičkom vlastelinstvu počela je izgradnja hrama sv. Apostola u
Peći, po značaju I uticaju drugi spomenik u raškom graditeljstvu. Zaslugom arhiepiskopa Arsenija
završen je negde pred sredinu XIII veka, a izgleda da je prvobitna namrea bila da se izgradi
zajednički mauzolej za srpske crkvene poglavare. Posle stradanja Žiče, Peć postaje novo sedište
arhiepiskopije.
 Izgradjom je zapravo produžena jedna starija trobrodna crkva. Odrstranivši joj apside graditelji su
dozidali prostore koji su bili u skladu sa programom raških crkava. Fasade su bila obojene crvenom
bojom. Pošto su preuzeli ulogu nadgrobne crkve pećki Apostoli nisu imali potrebu za spoljašnjim
narteksom. Ta činjenica I ročlani oltarski prostor doprinele su da se utvrdi neimarski plan raškog
graditeljstva. Zahvaljujući Arseniju završen je živopis u crkvi Sv.Apostola u Peći. Gotovo potpuno
sačuvana celina u oltaru.
Slikari su dubokim, zvučnim harmonijama boja, na tamnoj plavoj pozadini obradili figure trudeći se
da tonske vrednosti svetlo-tamnog preovladavaju nad kolorističkim. Izražajnosti lica morali su se
posebno posvetiti,jer je trebalo prikazati svetiteljevu unutrašnju lepotu.
Program slikarstva, pored uobičajenih tema, nosi mnoge osobenosti
U oltarskoj apsidi u konhi je Deizis, u kupoli je Vaznesenje, u potkupolnom prostoru scene
jevanđeoskih događaja koji su se zbili na Sionu u Jerusalimu (verovatno je isto bilo i u Žiči)

Odstranjene su oltarske apside starijeg zdanja i na istočnom delu dozidani srednji travej, natkriljen
kupolom na kockastom postolju, sa transeptom (koji čine pevnice) i oltarski prostor sa
proskomidijom i đakonikonom, dok su nekadašnji bočni brodovi zapadnog dela, po svemu sudeći,
bili pretvoreni u paraklise

29. Sopoćani-arhitektura I slikarstvo

Ktitor Sopoćana je bio kralj Uroš I. Crkva se gotovo nije nimalo odaljila od žičkog plana bez
spoljašnje priprate sa zvonikom. Ono što na prvi pogled odvaja Sopoćane id očuvanhih starijih
spomenika to je trobrodni spoljašnji izgled. Stiče se utisak celovitosti. Fasade izidane sigom, obojene
su krečno belo a kupola crveno žuto,kako bi ličile na studeničku crkvu. Primorci su isklesali prozore I
portale u romaničkom duhu.
Bočne kapele su posvećene Stefanu I Simeunu Nemanji. Posle je uz Sopoćansku crkvu dogradjena
spoljašnja priprata sa zvonikom. Od ostalih crkava razlikuje se svojim karakterističnim trobrodnim
spoljnim izgledom, pošto su svi bočni prostori (proskomidija i đakonikon, pevnice i paraklisi)
podvedeni pod jedinstvene jednoslivne krovove

Sopoćani su u celini na nov način uobličili programske ideje raške crkve. Kasnije je oslikan
najsloženiji I ikonografski najraznovrsiji umetnički program u Sopoćanima. Ktitor je naumio da crkva
bude mauzolej njegov I njegovih najbližih. Program dekoracije otkriva da je odlučio da u Sopoćane
premesti episkopsko sedište- Da bi u raskoši nadmašio predhodnike poručio je da skoro čitavu
unutrašnjost prekriju freske sa zlatnim listićima na pozadini I da se na njoj isrcta mreža kvadratića
kako bi se činilo daje u pitanju mozaik. Žuta pozadina bez zlata I plava nalazile su se jedino u u
sprednim prostorijama. Najznačajnija Sopoćanska slika Uspenje Bogorodice –broj figura je znatno
umnožen a slika pretvorena u masovnu scenu dok visoka arhitektura u pozadini sa obe strane
pružanjem svojih masa I inverznom perspektivom naglašava središnji dogadjaj. Ovde je prvi put
slikana arhitekture dobila posebno mesto u strukturi slike. Razumno I strogo postavljena, celom
širinom okrenuta prema verniku,kompozicija skoro da ga je kao učesnika uključila u dogadjaje iz
hrišćanske prošlosti. Heroji su bile snažne ličnosti atletskog tela čvrstog karaktera, odmerenih
stavova I pokreta
30. Gradac-arhitektura I slikarstvo

Zadužbina Kraljice Jelene je Gradac na Ibru. Crkvu je posvetila Bogorodici a u mnogim detaljima
uzor joj je bila Studenica. Plan doduše više nalikuje žičkom uzoru ali je trodelni oltar s tri apside I
zidanim ikonostasnom pregradom godovo prepisan sa Studenice. Niski transept,kupola je spoj
eliptičnog oblika. Gradac je poseban I po gotičkoj stilskoj obradi-većina kamenih okvira na prozorima
I vratima je sa šiljastim lukovima. Gradac je izidan tesanimca sige, premalterisan I okrečen u belo a
naglasak je na krovnim pokrivačima izvedenim crvenim I zelenim pločama. Slikarstvo se oslanjalo na
studeničku Bogorodičinu crkvu ali I Sopoćane. Iz Studenice je preuzed raspored scena iz ciklusa
Velikih praznika kao I složena ikonografija. Gradac pokazuje osobinu da upotrebljavajući zlato na
pozadini fresaka u glavnim prostorima crkve zaseni raskošju, a da plastičnošću figura deluje
monumentalno. Gradački postupak sadrži više grafizma, pokreti figura su na mnogim mestima življi
nekad I nespretniji, dok su lica dobila jače naglaske svetlosti. Počelo je da se gubi Sopoćansko
osećanje za dostojanstvo I svečanost kako u kompoziciji tako I u postavljanju figura.

31. Đurđevi stupovi u Rasu, priprata i paraklis kralja Dragutina

Jedan živopis u Djurdjevim stupovima ostvaren je zaslugom kralja Dragutina. Ulaznu kulu u manastir
pretvorio je u malu kapelu a njenim živopisom opisao je svoje duševno stanje i državno-pravne
odluke sabora. Potređen bolešću kralj je naredo da pored Hrista jedini naslikani budu sveti lekari
kojima se obraćao za pomoć. U 4 polja svoda predstavljena su 4 srpska državna sabora. Na zidu
ispod sabora naslikana je Sv. Trojica. Koliko je živopis u kapeli sav posvećen dinastičkim shatanjima i
po tome izuzetan, toliko je drugi što ga je Dragutin namenio priprati uobičajen. Sačuvane su samo 4
scene iz ciklusa posvećenog patronu hrama i Sv Djordju. Grcki slikar je naslikao obe scene, izražavao
se zgusnutije nego svoj predhodnik ali je ipah zadržao obeležja njegovih svetitelja: istovetan tip,
čvrstina u oblikovanju, koloristička obrada i napeta draperija.

32. Arilje-arhitektura I slikarstvo

Raška crkva posvećena Svetom Ahiliju u Arilju, katedrala moravičkih episkopa zadužbina je krlaja
Dragitina. Arilje nije imalo bitne delove ranijih crkava zbog postepenog isključenja, iz liturgijskih
razloga. Ostvaren je trobrodni izgled, ne postoje kapele, pilastri su deblji, gušće rasporedjeni I
povezani lukovima, arkadica ima više. Cela crkva, zidana tesanicama od sige, bila je takodje bela a na
kupoli I njenom postolju islikani su tesanici I opeke koji oponašaju vizantijski tip gradjenja. Grci su
oslikali crkvu.U oltaru se nalaze evharističke scene, a u priprati slike koje govore o istinitoj veri. Veći
broj slikara radio je za kralja Dragutina ali su tri prepoznatiljiva po izrazito ličnim delima. U njihove
scene upleo se I Gradac sa svojim manje čvrstima kompozicionim ustrojstvom I s figurama
neodmernih pokreta. Veća naglašenost odblesaka svetlosti na telima. Crkva je pozna građevina
raškog tipa i nema određene ranije uobičajene delove koji su postepeno isključeni iz liturgijskih
razloga (paraklisi, kule uobičajene u katedralnim hramovima)
Jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom (sličnim sopoćanskom), srednjim travejem,
natkriljenim uzanom kupolom na kockastom postolju, sa bočnim pevnicama koje čine pravilni
transept, zapadnim travejem, pripratom i ubrzo dozidanom spoljnom pripratom
Kao i sopoćanski hram, odlikuje se trobrodnim spoljnim izgledom, pošto su bočni prostori
(proskomidija i đakonikon i pevnice) podvedeni pod jednoslivne krovove, ali su ti lažni bočni brodovi
znatno kraći pošto nema paraklise

U oltaru i kupoli su uobičajene predstave

U naosu u višim zonama zidova su uobičajeni Veliki praznici (dopunjeni sa nekoliko prizora Stradanja)
među kojima su i dve scene iz Bogorodičinog ciklusa u zapadnom traveju (uz Uspenje)
U donjoj zoni su uobičajene figure svetitelja, među kojima su, u zapadnom traveju, Nemanjići monasi
(horizontalna genealogija, južni zid), srpski arhiepiskopi i prva dva moravička episkopa (severni i
zapadni zid)

33. Srpsko-vizantijska arhitektura I promene u doba kralja Milutina

Slavljenje svetogorskih, ohridskih i solunskih kultova ukazuje na želju za usvajanjem grčkih tradicija
Obnavljanje kultova starih slovenskih svetitelja (u kraju gde su poštovani još od XI veka) u želji da
srpska crkva na novoosvojenom tlu sačuva mesne verske običaje.
Neguju se kultovi posebno poštovanih svetitelja: srpskih (sv. Simeon i Sava), grčkih (sv. Stefan,
Atanasije Atonski, Kliment Ohridski), starijih slovenskih (sv. Prohor Pčinjski, Joakim Osogovski) .

U Srbiji se uočava razdoblje snažne umetničke živost kada se I u slikarstvu I u arhitekturi sasvim
određeno shvatio stil obeležen prodorom vizantijskih oblika, oplemenjenih uticajem antike.
Poslednji veliki vizantijski pokret duhovne obnove potekao je iz Carigrada. Ambicozne političke
namere kralja Milutina potrudile su se I u gradnji zadužbina. Kralj se opredelio da uveća I ulepša
manastir Hilandar(Crkva ima trolisnu osnovu kombinovanu sa razvijenim upisanim krstom, što je
tradicionalni oblik svetogorskih hramova (trikonhos), kao i pripratu podeljenu na dva trobrodna
traveja od kojih su zapadni bočni dobili male kupole (spoljna priprata je kasnije dograđena)
Zidana je redovima opeke i tesanika. Ima klesani ukras često popunjen tamnom pastom (po
vizantijskom običaju) i raskošni kameni mozaički pod ).
U zadužbinama kralja Milutina preovladjuje nov način zidanja opekom I tesanicama u
naizmeničnim redovima. Većinom trobrodne Ili petobrodne crkve sa jednom ili pet kupola. Plene
šarenilom fasada oživljenim sa različitim keramičkim ukrasima. Usvojen je tip osnove upisanog krsta.
Ikonografi su odbacili žitijine cikluse srpskih svetitelja. Ono što je karakteristično za sam izraz
slikarstva jeste uvodjenje personifikacija I likovnih metafora. Dolazi do promene estetskih shvatanja
koje se ogledaju najpre u smanjenju formata kompozicija, umnožavanju scena u koje su
ukomponovani mnogobrojni učesnici. Prizori se zbivaju dublje u naznačenom prostoru, u kojem se
kreću figure jasnih gestova I pokreta.

34. Obnove arhiepiskopija (doba Milutina) zapadni travej Sv. Apostola u Peći I Žiča
Slikari su bili iz Soluna oni koji su radili na mnogim crkvama kralja Milutina. Astarpa je protomajstor
živopisa Bogorodice Ljeviške. Jedan od drugih majstora je naslikao ciklus muka Hristovih u
zapadnom traveju crkve sv. Apostola u Peći. Tim freskama se poklonio kralj Milutin došavši u Peć.
Scene su ispunjene bogatom slikanom arhitekturom I brojnim učesnicima, ublaženi način
modelovanja I valerski prelazi nagoveštavaju prhvatanje novih načela renesanse paleologa. Dvorski
majstori kralja obnovili su I živopis u Žiči po nalogu kralja. Vladara države I starešinu slikari su
prikazali uz laičku I crkvenu vlastelu u kompoziciji Božićne stihire. Potpisi nisu očuvani. Stilske
osobine fresaka,naročito snažno modelovanje figure. Slikarstvoje uništeno. U olataru su uobičajene
predstave.

PEC- Ukrašen je samo, verovatno u međuvremenu veoma postradao, zapadni travej hrama
Očuvali su se u višem delu (u poluobličastom svodu) ciklus Stradanja i u donjoj zoni monumetalne
fresko-ikone svetitelja (zapadni zid) i dve figure Nemanjića monaha (južni zid), pošto su ostale figure
preslikane u XVII veku

ZICA- Monumentalni izgled figura plod je njihove veličine, ali se u tretmanu uočava konačni raskid
sa ostacima tradicionalnih formi nastao verovatno pod uticajem novih strujanja iz Carigrada i
Soluna.
Slikarstvo je uništeno u gornjim delovima crkve i u skoro celoj priprati
Pretpostavlja se da su u priličnoj meri ponovljeni stari raspored i veličina scena i figura
U oltaru su uobičajene predstave
U kupoli je Vaznesenje (kao u Sv. apostolima u Peći), u potkupolnom prostoru događaji koji su se
zbili na Sionu (kao u Mileševi)

35. Crkva Bogorodice Ljeviške-arhitektura I slikarstvo

Obnovio je kralj Milutin. Otkriva nove oblike u arhitekturi I slikarstvu a izvori im se mogu otkriti
kako u savremenom tako I u komninskom vizantijskom stvaralaštvu. Kada je obnovljena crkva B.
Ljeviške posvedočeni su presudni uticaji iz grčkih zemalja pa se novo zdanje dosta razlikuje od raških
crkava. Ugradjena su 4 para novih stubaca, novi polustubičasti svodovi, snažna kupola. Viskok,
galerijom otvoren zvonik. Bogorodica jeviška predstavlja složeni graditeljski poduhvat protomajstora
Nikole koji je u Prizren mogao doći iz Grčkih krajeva.
U staru osnovu uklopljena je petokupolna građevina upisanog krsta s ophodnim brodovima (južni
posvećen sv. Nikoli) koja na zapadu ima pripratu i otvorenu spoljnu pripratu sa kulom-zvonikom i
dva bočna paraklisa na spratu
Građena je alternacijom kamena i opeke i oko otvora ukrašena keramoplastičnom dekoracijom
Ona nema konstruktivna rešenja tadašnjih solunskih petokupolnih crkava.

U B. Ljevipkoj istakiče se portret kralja Milutina dotada nekorišćenim sredstvima u srpskoj

umetnosti-na crvenoj pozadini. Predhodnik I naslednik na srpskom tronu prikazani su u punoj figuri,
u svečanom, frontalnom stavu. Vladarska ideologija izražena je portretima u Ljeviškoj. Na freskama
se opažaju deformacije tela I glava svetitelja, naglašen I jak pokret, ali forma je ugladjena I
elegantna, blistav kolorit u svežim harmonijama I klasicistički tipovi svetitelja idealizovanih figura.
U oltaru su uobičajene slike, kao i u središnjoj kupoli, dok su u kalotama malih kupola različiti vidovi
Hrista. U donjoj zoni zidova i stubaca su figure mnogobrojnih svetitelja
U priprati su portreti Nemanjića.

36. Banjska-arhitektura, skluptura I slikarastvo

Kralj Milutin se pobrinuo da crkva Sv. Stefana u Banjskoj bude brzo dovršena I urkašena.
Arhitektonskim oblicima i skulpturalnim ukrasom u velikoj meri ponavlja izgled raških crkava XIII
veka.
Jednobrodna osnova s trodelnim oltarom, pevničkim prostorima, pripratom i kupolom. Veoma
bogata obrada fasada glatko rezanim tesanicama rumenog, sivog I žućkastog mermera, kao i
reljefnim ukrasima portala, Milutinov mauzolej zaista je podećao na Bogorodičinu crkvu u Studenici.
Visoki reljef mermerne Bogorodice s Hristom na tronu. Puna skulptura jednog lava, svi ti sačuvani
delovi bogatog ukrasa odaju želju ktitora da produži raški običaj ukrašavanja hramova u kojima
počiva vladar. Vidi se da su Banjskoj oponašanje I mozaičke slike iscrtavanjem mreže sitnih kvadrata
na zlatnim listovima prilepljenim na malterno podlozi zid, kao u Mileševi I Sopoćanima.

37. Staro Nagoričino-arhitektura I slikarstvo

Crkva ima oblik razvijenog upisanog krsta sa pet kupola, sa razvijenim oltarskim prostorom čiji su
protezis i đakonikon koncipovani kao paraklisi (Bogorodičin i Sv. Nikole) i sa zapadnim delom koji
ima funkciju priprate
Građena je alternacijom kamena i opeke
Staro Nagoričino otvkriva nove oblike u arhitekturi I slikarstvu. Podigao kralj Milutin. Plan upisanog
krsta kombinovan je sa trobrodnom osnovom, osnova dosta izdužena, oseća se namera da se kultovi
posebno poštovanih svetitelja ujedine u zamišljenom univerzumu, ta želja da u svakoj svojoj
zadužbini sažme srpsko I vizantijsko duhovno nasledje ispoljila se na otvorenije u izboru naslikanih
svetiteljskih likova. Medju pojedinačnim figurama svetitelja u crkvi sv.Djordja u Starom Nagoričinu
jasno svedoči o nameri ktitora. Znatno usavršen način komponovanja scena, sa velikim brojem
figura, prema načelima carigradskog klasicizma, ublaženi kontrasti komplementarnih boja kao I
preterano naglašene karakterne crte likova, izdužene figure. Približili svoj način slikanja kanonima
lepote ljudske figure kasnim antičkim umetnicima. Ilustrovali stihove o porocima. Znatno obogaćen
uobičajen program živopisa, time što su proširili teme, uneli mnogobrojne personifikacije I slikane
metafore I usavršili friz kao kompoziciju koja je dopustila redjanje scena u neprekinutom toku.

U oltaru su uobičajene predstave (u Službi arhijereja učestvuju i dva ohridska svetitelja i sv. Sava
Srpski), dok su u bočnim prostorima ciklusi svetitelja kojima su posvećeni, Bogorodice
(proskomidija) i sv. Nikole (đakonikon). U glavnoj kupoli, pored uobičajenih tema, predstavljena je
Nebeska liturgija. U priprati gornje zone zauzima Kalendar
U donjoj zoni priprate su, među mnogobrojnim figurama svetitalja, domaći pustinožitelji Prohor
Pčinjski i Joakim Osogovski, a na ktitorskom portretu kralju Milutinu sv. Đorđe pruža mač .
38. Studenica, kraljeva crkva sv. Joakima I Ane-arhitektura I slikarstvo

U Studenici je sagradjena crkva sv. Joakima I Ane sasvim skladnih proporcija ali veoma malih
razmera, sa osnovom sažetog upisanog krsta, čija kupola počiva na kvadratnom postolju, koje se
oslanja na dvostruke lukove I pilastre. Gradjena je tesanicama od sige, omalterisana I obojena u
belo. Proces prožimanja liturgije I slikarstva postaje sve snažniji, a važnot pojedinosti u tekstovima
koji se ilustruju utiče na sliku I dovodi do promena koje se ogledaju u smanjenju formata
kompozicije I umnožavanju scena I ciklusa u programu slikanog ukrasa crkava. Za likovne vrednosti,
za skladno izvajano ljudsko telo koje se kreće u odredjenom prostoru I elegantno izdužuje I okreće u
profil ili drugi položaj koji zahteva znalački prikazano skraćenje.
U oltaru su uobičajene predstave.
U kupoli, pored uobičajenih tema, predstavljena je Nebeska liturgija.
U višim delovima zidova su ciklusi Velikih praznika i Bogorodičinog života.
U donjoj zoni su, pored sv. ratnika, predstavljeni uz Hrista i sv. Joakima i Anu, kralj Milutin i kraljica
Simonida (južni zid), a naspram njih Bogorodica, sv. Simeon Nemanja i sv. Sava Srpski (severni zid).

39.Gračanica-arhitektura I slikarstvo

Crkva Gračanica obnovljena je od strane kralja Milutina, nalazi se na mestu starijih katedrala
Lipljanske episkopije, vizantijske bazilike I malog jednobrodnog hrama. Arhitektura je složenog I
skladnog sklopa sa jezgrom koje čini razvijeni upisani krst sa kupolom, a oko njega je deo uobličen
kao donji krst a četiri manje kupole. Oltar je trodelan. Sklad u oblikovanju prostora ističe Gračanicu
kao izvanredno uspelo, samostalno delo, nepoznatog graditelja, koje složenije I smelije stremi u
visinu nego sva ranija aritekt.ostvarenja na Balkanu. Građena je veoma pažljivo alternacijom
kamena i opeke, spoljna priprata je podignuta kasnije. U stilskom pogledu ovo slikarstvo prava je
sinteza znanja I umeća umetnika nadahnutih renesansom paleologa, kako u opštem sklopu I
kompoziciji tako I u detaljima. Pred kraj svoje vladavine Milutin je na portretu u Gračanici dozvolio
najsmelije likovno objašnjenje natprirodnog porekla svoje vlasti.

Program slika velikim delom nosi teme koje se vide u Starom Nagoričinu
U oltaru su uobičajene predstave, u bočnim delovima ciklusi svetitelja kojima su posvećeni (obratno
od Starog Nagoričina), sv. Nikole (proskomidija) i Bogorodice (đakonikon)
U glavnoj kupoli, pored uobičajenih tema, predstavljena je Nebeska liturgija, a u temenima malih
kupola su poprsja jevanđelista. U priprati gornje zone zauzima Kalendar.

40. Kralj Milutin i Hilandar- crkva u Hilandaru i hilandarski posed Sv. Nikita

Jedna od prvih crkava koju je podigao Milutin od kada je postao zet Vizantijskog cara, je glavna crkva
manastira Hilandara na Sv Gori, posvecena Vavedenju. Crkva ima trolisnu osnovu kombinovanu sa
razvijenim upisanim krstom, što je tradicionalni oblik svetogorskih hramova (trikonhos). Kao i
pripratu podeljenu na dva trobrodna traveja od kojih su zapadni bočni dobili male kupole. Spoljnu
pripratu I zapadni deo su kasnije dogradili. Ono sto je najvaznije je hram sa pripratom bez spoljne
priprate.Ona ima oblik uobičajen za sve svetogorske crkve.Gradjena alternacijom kamena i opeke.
Ima klesani ukras i ono sto je zanimljivo, u nekim delovima ima klesani ukras ispunjen crnom
pastom koja naglasava snagu reljefa sto je bilo karakteristicno za reljefe vizantijske prestonice.U
manastirskom kompleksu nalaze se gradjevine sačuvane od osnivanja manastira, zatim gradjevine
koje su obnavljane posle raznih požara i najzad one koje su podignute u novije vreme. Kompleks je
ogradjen odbrambenim zidovima uz koje su podignuti visespratni konaci, kapele, paraklisi, bolnica i
drugi prateći objekti. Pored glavne manastirske crkve u Hilandaru se nalazi još 12 manjih crkava i
kapela.
Slikarstvo - Sto se tice tema koje su tu naslikane, u oltaru su uobičajene, u glavnoj kupoli, pored
uobičajenih tema, predstavljena je Nebeska liturgija. U višim delovima naosa su, pored Velikih
praznika, ciklusi Stradanja, Čuda i života Bogorodice (zaštitnice hrama)
. U donjoj zoni sveti monasi i sveti ratnici. U priprati zanimljive scene iz zivota mladih monaha koje
su imale na neki nacin didakticku funkciju za monahe koji su tu ziveli. Preslikane slike su u stilskom
duhu slikarstva sa pocetka 19 veka, ali ikonografski ponavljaju stare freske. One su samo osvežene
temperom.

41. Arhitektura u doba kralja Stefana Dečanskog- Sv. Spas kod Velbužda i Dečani Sv. Spas:

Kralj Stefan Dečanski podiže ovu crkvu na mestu velike bitke.Crkva ima osnovu u obliku sažetog
upisanog krsta sa kupolom i pripratu koja je nad bočnim prostorima zasvedena manjim
kupolama.Fasade su izvedene opekom i tesanicima sige, sa pilastrima i lukovima koji naglašavaju
raspored prostora u unutrašnjosti. Veoma je oštećena.
Od slikarstva ništa nije preostalo.
Dečani: Manastirska i grobna crkva ktitora kralja Stefana Dečanskog. O nastavku radova na
podizanju i kasnije na oslikavanju hrama starao se njegov naslednik na prestolu Dušan. O građenju i
ukrašavanju fasada brinuo Danilo II. Po nalogu ktitora, Danilo II je našao rešenje da crkva podseća
na Studenicu.Crkva je petobrodna bazilika sa trodelnim oltarskim prostorom, nadvišena kupolom na
kockastom postolju, a u unutrašnjosti je prostor naosa odvojen niskim parapetnim pločama.Na
zapadu je prostrana trobrodna priprata podeljena u devet prostora zasvedenih krstastim svodovima.
Fasade su oplaćene kamenom i ukrašene reljefima, naročito na portalima i prozorima. Crkva je dugo
oslikavana. Na ukrašavanju je radilo puno slikara pozvanih sa različitih strana i pažljivim
posmatranjem zapažaju se i razlike u njihovom postupku i nejednake sposobnosti. Oblici su pravilno
obrađeni, ali u njihovom tretmanu, koji se zadovoljavao zanatskim, nema svežine renesanse
Paleologa, samo se ponegde oseti plemenitija forma, nema prefinjenosti materije- kao da su se
grčevito trudili da u svakoj pojedinosti iskažu naraciju. U oltaru su većinom uobičajene predstave
dopunjene scenama ciklusa iz naosa koje ulaze u ovaj prostor. U kupoli, pored uobičajenih tema,
predstavljena je Nebeska liturgija. U svodovima i višim delovima zidova, pored ciklusa posvećenih
Hristu, ilustrovani su ciklusi Bogorodice i mnogih svetitelja… Na više mesta u naosu predstavljeni su
portreti članova vladarske porodice.

42. Peć, Sv. Dimitrije- arhitektura i slikarstvo

U ovo vreme zapocinju veliki radovi u Peći. Izgradjena je crkva Sv. Dimitrije. Ovu crkvu podigao je
arhiepiskop Nikodim. Merama i položajem podređena je hramu Sv. Apostola. Ova crkva je prilično
jednostavne osnove, ona nije ni crkva sažetog upisanog krsta, iako tako deluje, ona bi pre mogla da je
neka kasna pojednostavaljena kopija raške osnove. Gradjena alternacijom kamena i opeke sa sirokim
spojnicama maltera. Jedino sto je specificno u arhitektonskom pogledu to je krstasti svod nad
zapadnim travjem. na sredini kupola šira, tambur manje naglašen. Podseća na vizantijske crkve.
Prozori nose elemente gotike, imaju prelomljene lukove, zabate, imaju četvoroliste koji su isto
gotičkog porekla. Crkva je jednobrodna sa polukružnom oltarskom apsidom i nišama proskomidije i
đakonikona, sa kupolom.
SLIKARSTVO - Predpostavlja se da su crkvu oslikala dva slikara.Prvi poštuje klasicističke proprcije,
čvrsto modeluje figure spretnim crtežom i skladnim bojama, a drugi slabije komponije scene,
pokazuje nesigurnost u crtežu i koristi bleđu paletu.Sto se tice programa ovog slikarstva, tu ima
vecinom uobičajenih tema, ali ima i neke koje su specificne za ovu crkvu. Evidentno je da je tu
kopiran onaj program iz Sv Apostolima, gde je isto u kupoli vaznesenje. Zanimljiva je jedna freska ,to
je freska Sv Joanikija koji se moli pred Bogorodicom.Karakteristika za ovo slikarstvo je čist jasan
gotovo zvonak kolorit, figure koje su vrlo pazljivo obradjene, ali one ne poseduju onaj volumen,
klasičističke finese kao u doba kralja Milutina. Ovo je vreme kada se prikazuje što više detalja, a
upravo zato da bi se sto više prikazalo, umetnici vise ne vode toliko racuna o prostoru. To je upravo
plod te stilske raznovrsnosti.U Sv Dimitriju su sve figure lagano izduzene, kao da polako gube svoju
tezinu.

43. Peć, Bogorodica Odigitrija i priprata- arhitektura i slikarstvo

Crkvu podigao, uz južnu stranu hrama Sv. apostola, arhiepiskop Danilo II. Merama i položajem
podređena je hramu Sv. Apostola.Ova crkva je mnogo jednostavnije gradjena, neurednije, njena
fasada bude omalterisana, a zatim oslikana tako da se imitira gradnja u kamenu i opeci i da na
njenim fasadama budu naslikani i dekorativni elementi poput rozeta, trivolti, itdUz crkvu je uz juznu
fasadu pridodat i mali paraklis, posvecen Sv Nikoli, gradjen vrlo jednostavno, jednobrodan i
zasveden poluoblicastim svodom.Crkva vrlo jednostavno, neuredno gradjena, a vide se i ostaci
zidnog slikarstva i zidnih ukrasa izradjenih freskotehnikom, ali to se moze videti samo na starim
fotografijama, jer je pre par godina prekrecena u crveno i vise nema ostataka.
Priprata - Danilo je trazio da ispred sve 3 crkve bude podignuta velika priprata. Ona je imala samo 3
zida, podeljena na 12 traveja. na krajevima je po jedan stub, a u sredini tri stupca, a prvobitno su ti
prostori bili zasvedeni krstastim svodovima (danas su niži i poluobličasti), dok se iznad nalazio sprat
koji je verovatno bio prekriven krovom drvene konstrukcije.
Danas je to jedna laka prostrana gradjevina. Zidana je, kao i crkva Bogorodice Odigitrije, od
kamena i opeke, ali je pažljivije građena zbog osetljive strukture. Slikarstvo - priprata je prva
oslikana.Sto se tice samog slikarstva, opet osetimo da se i ovi slikari udaljavaju od klasicizma doba
Paleologa. Jos se u obradi draperije i oseti da pokusava da se opise plasticnost figure, medjutim u
likovi su kakvi ce biti karakteristicni za juzne krajeve drzave, gde se upravo nalaze ti likovi sa
izbacenim i zakrivljenim nosevima,sitnim ustima i naglasenim obrvama.Vreme kada je kolorit
prilicno bogat, zvonki kolorit.

Prvobitno slikarstvo očuvalo se samo u jugoistočnom uglu.

Iznad ulaza u crkvu Bogorodice Odigitrije nalazi se ktitorski portret, a na istočnom zidu vidi se Loza
Nemanjića.
Očuvao se i deo kompozicije Proroci su te nagovestili (figure proroka sa simbolima Bogorodice) i
nekoliko predstava svetitelja.

44. Peć, Sv. Apostoli, slikarstvo iz vremena Danila II i sredine XIV veka
Danilo je dao da pevnice Sv Apostola dobije novo slikarstvo. Tu su naslikani u višim zonama nekoliko
scena velikih praznika, a ono sto je najzanimljivije su figure u donjoj zoni, jer je to centralno jezgro,
najvazniji deo Sv Apostola, koji je opet najvazniji hram Peći i tu su naslikani u južnoj pevnici, a
zapadni deo juzne pevnice je bio arhiepiskopski presto, a naspram prestola je Sv Sava i Sv ratnici, a
iznad Hristos i Sv Petar. Naspram u severnoj pevnici, jer se na zapadnoj strani nekada nalazio
vladarski presto, naspram njega su Sv Simeon i Sv Stefan, sveti monasi i Sv Pavle. Sto se tice samih
slikara, mogu se uporediti sa onima koji su radili u crkvi Bogorodice Odigitrije, ali su otisli korak
dalje, a to se vidi na figurama, izduzene su i fine, elegantne, umanjenih glava, tela koja su blago
iskrivljena. Menja se ukus. Lake gotovo vazdusaste figure sa mnogo manje volumena nego pre. Luk
u zapadnom traveju - Uradjen kao ojačanje u zapadnom delu hrama Sv Apostola. Vidimo novu
estetiku, upravo ta nova koja se javlja sredinom XIV veka. opet jedna drugacija estetika, figure nisu
onako fine izduzene lake, deluju gotovo tesko i zdepasto, menja se estetika, ali jos vaznije, to j
enaglasena expresija, pokreti koji su fizicki nemoguci. Slikar, crtežom, bojom i neprirodnim
pokretima figura, svojim delom podseća na neke od zografa koji su radili na ukrašavanju priprate
Dečana. Slikarstvo u pevnicama crkve Sv. apostola verovatno je urađeno staranjem arhiepiskopa
Danila II u doba radova na drugim građevinama. U višem delu prikazane su scene iz ciklusa Velikih
praznika. Zografi još uvek neguju klasicističke tradicije, koriste čiste boje svetlih tonova, proporcije
njihovih figura su znatno izduženije, a pokreti fini i otmeni.

U luku u temenu je Hristos u medaljonu, a u potrbušju, sa obe strane, po tri para proroka, dok su na
pilastrima figure Hrista i Bogorodice s Hristom

45. Dečani- arhitektura i slikarstvo

Manastirska crkva posvećena vaznesenju koja je podignuta da bi bila grobnica Stefana Dečanskog.
Sto se tice arhitekture. Nalazi se izmedju brda i tu se nalazi jedna klisura i nekoliko pecina koje su
pripadale manastiru. Ona je petobrodna, nad srednjim brodom i njegovim srednjim travejem se
nalazi kupola koja se oslanja na kockasti tambur, pa je prilicno vitka i visoka. Razmere su prilicno
izduzene stremi u visinu. U istocnom delu je oltarski prostor. Ima pripratu koja je trobrodna i koja je
podeljena na 9 traveja zahvaljujuci tome sto se svodovi oslanjaju na 4 stupca i svi svodovi zasvedeni
krstastim svodovima s tim sto su lukovi blago prelomljeni, ali ne svi. Spolja izgleda kao trobrodna
bazilika sa kupolom, ali priprata deluje kao trobrodna. Petobrodnost nije naglasena spoljnom
izradom. Sve fasade oplacene kamenom i ukrasene kamenom dekoracijomU osnovi se Raski hram.
A spoljni brodovi su ustvari paraklisi jedan posvecen Sv Nikoli, drugi Sv Dimitriju, tako da kada se
tako pogleda to je uvecana grandiozna verzija raskog plana.
SLIKARSTVO - dečansko slikarstvo ima enciklopedijski karakter. To je zato sto se tu pojavljuju i one
obavezne i uobicajene teme, neke koje se retko prikazuju, a cak i neke koje su samo u decanima
prikazane. Oblici su pravilno obrađeni, ali u njihovom tretmanu, koji se zadovoljavao zanatskim,
nema svežine renesanse Paleologa, samo se ponegde oseti plemenitija forma, nema prefinjenosti
materije- kao da su se grčevito trudili da u svakoj pojedinosti iskažu naraciju.Da bi se sto vise telo
prikazalo, nema vise monumentalnog slikarstva. Ovde se prave okviri da se sto vise slika prikaze, da
se sto vise prenese i to cini taj enciklopedijski karakter. Sve scene svedenije nego ranije. Ali zato se
nalaze citavi nizovi manjih epizoda, znaci umesto velike monumentalne, imamo vise manjih slicica
koje opisuju sve do detalja. Gubi se osecaj za prostor, slikana je samo kulisa, koja sluzi da naglasi
ucesnike, a ne da pruzi osecaj prostora.
 NAOS- Program pokazuje veliku teološku učenost svoga tvorca i izdvaja se po enciklopedijskom
karakteru. U oltaru su većinom uobičajene predstave (u proskomidiji u Službi arhijereja učestvuju sv.
Sava i Arsenije I) dopunjene scenama ciklusa iz naosa koje ulaze u ovaj prostor.
U kupoli, pored uobičajenih tema, predstavljena je Nebeska liturgija. U donjoj zoni su brojne figure
svetitelja.Na više mesta u naosu predstavljeni su portreti članova vladarske porodice.

PRIPRATA- U priprati su predstavljeni Vaseljenski sabori i Kalendar, kao i Loza Nemanjića

U donjoj zoni su brojne figure svetitelja, većinom sv. monaha,
Na više mesta u priprati predstavljeni su portreti članova vladarske porodice, a prikazana su i prva
dva igumana Dečana,

46. Dečani, arhitektura i skulptura

Manastirska crkva posvećena vaznesenju koja je podignuta da bi bila grobnica Stefana Dečanskog.
Sto se tice arhitekture. Nalazi se izmedju brda i tu se nalazi jedna klisura i nekoliko pecina koje su
pripadale manastiru. Ona je petobrodna, nad srednjim brodom i njegovim srednjim travejem se
nalazi kupola koja se oslanja na kockasti tambur, pa je prilicno vitka i visoka. Razmere su prilicno
izduzene stremi u visinu. U istocnom delu je oltarski prostor. Ima pripratu koja je trobrodna i koja je
podeljena na 9 traveja zahvaljujuci tome sto se svodovi oslanjaju na 4 stupca i svi svodovi zasvedeni
krstastim svodovima s tim sto su lukovi blago prelomljeni, ali ne svi. Spolja izgleda kao trobrodna
bazilika sa kupolom, ali priprata deluje kao trobrodna. Petobrodnost nije naglasena spoljnom
izradom. Sve fasade oplacene kamenom i ukrasene kamenom dekoracijomU osnovi se Raski hram. A
spoljni brodovi su ustvari paraklisi jedan posvecen Sv Nikoli, drugi Sv Dimitriju, tako da kada se tako
pogleda to je uvecana grandiozna verzija raskog plana.Skulptura - Nad južnim portalom reljef
predstave hristovog krstenja. Portal sa stubovima koji su pre pocivali verovatno na lavovima, jer je to
bio obicaj sa grifonima nad stubovima, a za razliku od studenice gde se nalazi bogorodica kojoj je
studenica posvecena, ovde je Hristos koji sedi na prestolu i oko njega dva andjela, jer je crkva
posvecena vaznesenju hristovom. Svecano je ukrasen i portal koji vodi iz priprate u naos, koji nema
arhitekturu, vec je predstavljen isus emanuel koji blagosilja one koji ulaze u hram. Opet ista
koncepcija, grifoni u gornjem delu i lavovi koji jedu coveka.

47. Dečani, slikarstvo

Kada se govori o dečanskom slikarstvu, kaze se da dečansko slikarstvo ima enciklopedijski karakter.
To je zato sto se tu pojavljuju i one obavezne i uobicajene teme, neke koje se retko prikazuju. Crkva je
dugo oslikavana. Na ukrašavanju je radilo puno slikara pozvanih sa različitih strana i pažljivim
posmatranjem zapažaju se i razlike u njihovom postupku i nejednake sposobnosti. Oblici su pravilno
obrađeni, ali u njihovom tretmanu, koji se zadovoljavao zanatskim, nema svežine renesanse
Paleologa, samo se ponegde oseti plemenitija forma, nema prefinjenosti materije.U kupoli
uobicajene teme, koje ukljucuju u ovom slucaju i Nebesku liturgiju. U svodovima, veliki praznici,
stradanja, čuda, javljanja posle vaskrsenja. Tu je i ciklus bogorodice, ciklus sv jovana, dimitrija, nikole,
pojavljuju se i vrlo retko islikani ciklusi, kao sto su dela apostolska. Brojne starozavetne teme, sto se
nigde nije sacuvao takav ciklus. Veliki broj starozavetnih motiva, vrlo retko prikazivane teme, brojne
figure svetitelja i mnogo portreta sto je uobicajeno u vladarskim zaduzbinama. Oltar uobicajeno
slikarstvo. U kupoli nebeska liturgija,nema vise monumentalnog slikarstva, scene svedene nego
ranije, umesto velike monumentalne, imamo vise manjih slicica koje opisuju sve do detalja.Gubi se
osecaj za prostor, slikana je samo kulisa, koja sluzi da naglasi ucesnike, a ne da pruzi osecaj prostora.
Priprata nema mnogo ciklusa, tu su prikazani u osnovi samo kalendar koji zauzima veliki deo.

48. Sv. Arhanđeli kod Prizrena- arhitektura, skulptura i slikarstvo

Manastirska crkva i grobnica cara Dušana. Posvećena je Sv Arhandjelima. Crkva je izuzetno velikih.
Osnova se razlikuje od ranijih raskih. Crkva razvijenog upisanog krsta. Ima pored sredisnje, na
krajevima i male kupole. U obliku izduzenog krsta. Kada se u Srbiji podizu crkve one su uvek
izduzene, a ne kvadratne kao sto je obicaj u carigradu. Trodelni oltarski prostor. Skladno gradjena,
fasade vec su sada vertikalne jasno podeljene arhitektonskim elementom koji se naziva kordonski
venac. Rozeta na zapadu. To je element karakteristican za gotiku.Fasade su vrlo pazljivo obradjene
kamenom sto je i razlog sto je on iskoriscen za kasnije gradnje. Imala je i bogatu dekoraciju. Imala
vrlo reprezentativno uradjen pod u kamenom mozaiku od kojeg su sacuvani fragmenti. Pronadjena
figura za koju se predpostavlja da je portret cara Dusana. Slikarstvo je toliko postradalo da se o
njegovim tvorcima ne mogu pružiti nikakva zapažanja. Ostaci mozaičkog poda i plastičnog ukrasa
čuvaju se u muzejima ili kao ukras u Sinan-pašinoj džamiji, a fragmenti zidnog slikarstva u muzeju u
Skoplju

49. Mateič- arhitektura i slikarstvo

Manastirsku crkvu velikih dimenzija posvećenu Bogorodici u Skopskoj Crnoj Gori (severno od
Skoplja) podigao je car Dušan sa članovima svoje porodice. Crkva je u obliku izduženog razvijenog
upisanog krsta s pet kupola, sa razvijenim oltarskim prostorom sa proskomidijom i sa krajnjim
zapadnim travejem koji čini prostor priprate. Građena je alternacijom kamena i opeke.
Slikarstvo je prilično postradalo u gornjem delu hrama, a freske u kupolama sačuvane su u
malobrojnim tragovima. Na ukrašavanju je radilo više prilično obrazovanih i darovitih slikara koji su
uneli sveže novine.Oni u scene unose žanr-motive, a figure ponekad odevaju u savremenu nošnju,
meko modeluju zaobljeni reljef inkarnata negovanim crtežom i finim sazvučjima boja. U oltaru su
većinom uobičajene predstave dopunjene scenama ciklusa iz naosa koje ulaze u ovaj
prostor.Slikarstvo u kupolama veoma je oštećeno i njegov program ne može se rekonstruisati.
Pojavljuju se i ciklus arhanđela Mihaila (u đakonikonu) i posebne predstave Sv. Trojice.U donjoj zoni,
pored brojnih figura svetitelja, nalaze se portreti cara Dušana i njegovog sina i supruge predstavljeni
u srednjem traveju na južnom zidu.U priprati su Vaseljenski sabori među kojima je i jedan srpski
(Sabor cara Stefana/Dušana), legenda o caru Avgaru, ciklusi sv. Antonija Velikog i proroka Ilije, Loza
Jesejeva i neobična Loza vladara u kojoj su predstavljeni Nemanjići zajedno sa bugarskim i
vizantijskim vladarima.U donjoj zoni su stojeće figure svetitelja.

50. Vlasteoske zadužbine u XIV veku- Lesnovo i Psača- arhitektura i slikarstvo

Lesanovo: Manastirsku crkvu podigao, na mestu gde se podvizao sv. Gavrilo Lesnovski, vlastelin
Jovan Oliver, u vreme kada je nosio zvanje velikog vojvode.Oslikana je po nalogu Jovana
Olivera.Crkva je u obliku izduženog razvijenog upisanog krsta s kupolom. Priprata je otvorena,
podeljena u tri broda, dva bočna koji su zasvedeni poprečnim poluobličastim svodovima i srednji
nadvišen kupolom. Građena je alternacijom kamena i dva reda opeke.U oltaru su većinom
uobičajene predstave. U svodovima i višim zonama naosa su, pored Velikih praznika, ciklusi
Stradanja i Čuda i sv. Arhanđela.Na ukrašavanju su radila četiri zografa nejednakih mogućnosti, ali
bliskog izraza, koji su sledili estetski tok pojačane ekspresije u kojem dominiraju nemir, pokret,
drama podvučeni jarkim bojama. U kupoli priprate su uobicajne teme, u donjoj zoni nalaze se
mnogobrojne figure svetitelja, među kojima važno mesto imaju svetitelji imenjaci ktitora. Ceo
severni zid zauzimaju monumentalni portreti: porodice cara Dušana u gornjem redu i porodice
despota Jovana Olivera u donjem redu. Slikari, verovatno iz Ohrida, uprkos pojačanoj ekspresiji, još
uvek čuvaju daleka sećanja na klasicističke uzore.
Psača: Crkvu je podigao vlastelin cara Dušana Vlatko. Crkva je osnove sažetog upisanog krsta sa
srednjim travejem koji je nekada bio zasveden kupolom i sa pripratom, odvojenom od naosa parom
stubaca, podeljenom na tri broda od kojih je srednji natkriljen kupolom.Građena je kamenim
tesanicima koje okružuju po dva reda opeke. Slikarstvo u svodovima i višim zonama zidova dosta je
stadalo. Slikari uobličavaju scene malih razmera, ali pune života, neguju snažni i svež kolorit i
pružaju izvanredne portrete lišene laskanja i uverljivo izražajne likove svetitelja otkrivajući novi duh
vremena. U oltaru su uobičajene scene među kojima se izdvaja Hristos sveštenik u proskomidiji
Kupola je potpuno uništena, u višem delu zidova vide se poneka scena Velikih praznika i ciklus
Stradanja, u donjoj zoni su brojne figure svetitelja među kojima su sv. Simeon Nemanja i sv. Sava.

51. Sv. Dimitrije u Sušici- Markov manastir- arhitektura i slikarstvo

Izgradnju crkve započeo je Vukašin. Crkva je u obliku izduženog razvijenog upisanog krsta s kupolom
i s pripratom, odvojenom od naosa parom stubova, podeljenom u tri broda, dva bočna zasvedena
poprečnim poluobličastim svodovima i srednji nadvišen kupolom. Građena je alternacijom kamena i
dva reda opeke. Silkarstvo (i u crkvi i u priprati), nastalo je staranjem kralja Marka. Gotovo
celokupnim programom slika provejavaju razmišljanja o zemaljskoj i nebeskoj crkvi i vlasti.U oltaru
su velikim delom uobičajene predstave, dopunjene scenama ciklusa koje prelaze iz naosa, ali je u
donjoj zoni prikazana Nebeska liturgija (uobičajena u kupoli).U kupoli su uobičajene predstave. U
svodovima i višim delovima zidova prikazani su ciklusi sv. Dimitrija (patrona hrama) i sv.
Nikole.Slikari, potpuno neopterećeni klasicističkim načelima, snagom bujnog temperamenta i
nesputanom maštom uneli su više kompozicionih smelosti i jače izraze verskog zanosa naglašene
jedrim koloritom iskazujući potpunu opredeljenost za svet onozemaljskih vrednosti. Crkvu i pripratu
oslikali su zografi koji su koristili i grčki jezik i srpski i jusov slovenski pravopis, što upućuje na ljude
različitog porekla, ali su verovatno pojedini od njih, sudeći po izgledu slika, bili iz Ohrida

52. Andrejaš- arhitektura i slikarstvo i mitropolit Jovan zograf

Crkva jezadužbina kraljevića Andrijaša. Malih je dimenzija i ima osnovu sažetog upisanog krsta sa
kupolom i bočnim polukružnim pevničkim konhama koje su spolja pravougaono završene. Danas se
nalazi na samoj obali, jer se tu nalazi vestacko jezero. Zapadni deo je kasnija dogradnja pa nam nije
sada bitno. Razlikuje od svega do sada. U osnovi jednobrodna sa kupolom i jednostavnim oltarskim
prostorom i polukruznim pevnicama. Ono sto je zanimljivo verovatno samo za andrijas to sto
pevnice iako su polukruzne iznutra, nisu polukruzne spolja kao obicno. One su ovde utopljene
gotovo u pravougaonu masu i deluju kao da su pravougaone osnove. Prilicno jednostavno gradjena
u glavnom od kamena, ponekad alternacijom kamena i opeke. Slikarstvo-Potpisao se slikar
mitropolit Jovan Zograf vrlo znacajan slikar tog vremena, radio zajedno sa svojim saradnikom
monahom gligorijem. Crkva malih dimenzija pa je dobila jednostavan program. U oltaru uobicajene
scene, tako da cak i ona scena koja se u glavnom izbacuje ako je crkva manjih dimenzija, tako da
nema pricesca apostola. u kupoli uobicajene scene, a u gornjim delovima zidova i svodovima su
veliki praznici plus hristova stradanja za koje je bilo mesta. Slikarstvo vrlo svetlo. Jovan Zograf radi u
svetlom svedenom, prefinjenom tonu. Do sada expresivni slikari jakog kolorita, sada opet
klasicizam. Figure opet nose onaj volumen kao krajem XIII veka kada cveta renesansa paleologa.
Ovde svaka figura ima svoju snagu volumen, svaki lik prilicno prostudiran. Plasticna snazna figura.
Draperija ne samo da pokriva telo, vec i otkriva snaznu masu i pokret.

Mitropolit Jovan je slikar klasicističkog obrazovanja koji je dobro poznavao i novija ostvarenja
vizantijskih slikara iz velikih umetničkih središta i umeo spretno da primeni iskustva ranijeg
klasicizma Paleologa prilikom oblikovanja prostora i postavljanja fino oblikovanih voluminoznih
figura uvijajući ih u poseban kolorit hladnih harmonija.

53. Arhitektura u doba Lazarevića- osnovne karakteristike

Nije bilo tradicije ni graditeljske ni slikarske, pa su ktitori pozivali umetnike sa juga da podizu i
oslikavaju njine gradjevine. Arhitektura - Ono sto je specificno je gradnja alternacijom kamena i
opeke vrlo pazljivo sa sirokim spojnicama maltera, pa su fasade vrlo dekorativn. Jos po necemu,
fasade su najcesce podeljene kortonskim vencima kao Sv Arhandjeli kod Prizrena. Dva kortonska
venca. Tri sprata. Lice na torte.Bilo je i skromnih zdanja koje nisu tako pazljivo gradjene, pa se
malterisalo, a freskotehnikom oponasala ta skuplja gradnja. Prozori i vrata ukraseni plitkim reljefima
koje grade prepleti dvoclanih traka i oni se pojavljuju samo sada odakle su se pojavili ne zna se. ove
crkve na fasadama cesto imaju rozete, kao u Sv arh kod prizrena. Na tim fasadama nalazimo razlicite
ukrase poigravanje boja, sah polja, pazljivo slaganje gradjenog materjala, keramoplasticni krstici (od
keramije mali krstici koji se ubacuju u masu maltera i cine poseban ukras.Način građenja crkava
zasniva se na starijim srpskim tradicijama i na novom uticaju Svete Gore. U uobičajeni oblik
razvijenog ili sažetog upisanog krsta uklopljene su polukružne bočne pevnice, čime je oformljen
oblik trikonhosa. Daleko ređe su podizane crkve bez bočnih konhi, većinom manjih dimenzija,
jednobrodne ili osnove sažetog upisanog krsta.Spoljni izgled hramova dobio je sasvim novi
sklop.Crkve su polihromne, većinom građene alternacijom kamena i opeke sa širokim spojnicama
maltera a njihove fasade jasno su raščlanjene vertikalno i horizontalno prozori i vrata ukrašeni su
prepletima dvočlane trake, a često se pojavljuju rozete, kao i keramoplastični krstići utapani u
malter.

54. Silkarstvo zadužbina vladara Lazarevića- osnovne karakteristike (Ravanica i Resava)

Program slika je, u odnosu na prethodno razdoblje, prilično sveden.Krupnije figure, manji broj
scena, obicno se javi nekoliko ciklusa, nema vise one narativnosti kao sredinom 14 veka. Sto je
karakteristicno za reprezentativne gradjevine da se iznad figura svetitelja u donjoj zoni nalazi obicno
niz svetiteljskih poprsja koja su upisana u medaljone koji su manjim medaljonima povezani u osmice
izradjenih u duginim bojama i to je karakteristicno upravo za ovo doba. U donjoj zoni figure
svetitelja itd.Ravanica - Sto se tice slikarstva, u oltaru uobicajene teme. U donjoj zoni gde su stojeci
svetitelji, nasle se 2 scene stradanja tajna vecera i pranje nogu, scene koje su vezivane za
ustanovljenje bogosluzenja i zato su se one i nasle u okviru oltarskog prostora. U velikoj kupoli se
pored uobicajenih predstava nalazi i nebeska liturgija. U maloj kupli dva mala lika hrista, bogorodice
i arh mihaila. Sto se tice ciklusa, zanimljivo je da je crkva velikih dimenzija, a malo ciklusa. Krupne
figure i sadrzaj koji prenose freske. Ispod velikih praznika samo ciklus hristovih cuda u dva reda.
Medaljoni sa svetiteljima. Sada postoji vrlo jasna podela gde ce koji svetitelj biti prikazan jer su u
pevnicama sveti ratnici, a zapadni travej zauzimaju figure svetih monaha. Sa ravanicom pojavljuje se
nova estetika jer cim pogledamo ove freske oseca se sjaj plavog i zlata. Svuda dominiraju odnosi
plave i zlatne.
Resava - Najveca crkva i ima najbogatiji program. Fino slikarstvo finih prelaza. Veliki broj majstora,
ogromna crkva, fine linije blagih prelaza tako da izgleda kao da nisu radjene u freskotehnici. To se
vidi i na predstavama cuda gde pokusavaju da predstave vrlo naivno prostor i figure. Uvek su se
trudili da figure nose odredjene klasicisticke lepote.Sveti ratnici prikazani svi u drugacijim
pokretima.
U oltaru su uobičajene scene među koje je uveden ciklus Hristovih javljanja posle vaskrsenja. U
kupoli se, pored uobičajenih tema, nalazi Nebeska liturgija. Ispod svodova je niz medaljona duginih
boja povezanih u osmice u koje su upisani likovi svetitelja, a na stupcima su likovi brojnih svetitelja u
medaljonima duginih boja.U donjoj zoni su figure svetitelja, sv. ratnika u pevnicama i sv. monaha u
zapadnom traveju, a na zapadnom zidu je portret ktitora.

55. Zadužbine vlastele Lazarevića i Brankovića (Veluće, N. Pavlica, Rudenica, Ramaća)

Veluće: Crkvu supodigli članovi neke vlasteoske porodice u doba početka vladavine kneza Lazara.
Crkva je u obliku sažetog upisanog krsta sa kupolom i bočnim pevničkim konhama (trikonhos) sa
pripratom na zapadu.Građena je alternacijom kamena i opeke. Slikarstvo je prilično postradalo. U
oltaru su uobičajene scene. U kupoli se naziru neznatni tragovi predstava u nižem delu.Zografi koji
su radili ove slike koje više podsećaju na nevešto obojene crteže pripadaju družini živopisaca
izuzetno skromnog dara i neuobičajenih estetskih zahteva.

N.Pavlica: Crkva je ukrašena ubrzo nakon smrti kneza. Crkva je u obliku razvijenog upisanog krsta sa
kupolom i bočnim pevničkim konhama (trikonhos) i prvobitno nije imala pripratu. Jednostavno je
građena, omalterisana i obojena u belo.U oltaru su uobičajene scene, uz koje je predstava Mrtvog
Hrista u proskomidiji. U kupoli se, pored uobičajenih tema, nalazi Nebeska liturgija, ispod svodova
poprsja svetitelja. Zografi koji su radili ove slike međusobno se veoma razlikuju i po talentu i po
estetskim zahtevima, a najdarovitiji je, posebnom tehnikom podslikavanja likova na finijem sloju
maltera, uradio većinu figura u donjoj zoni.

Rudenica:Crkvu je podigao rizničar Vukašin sa suprugom Vukosavom. Crkva je u obliku sažetog

upisanog krsta sa kupolom i bočnim pevničkim konhama (trikonhos) sa pripratom na zapadu.
Jednostavno je građena, omalterisana i oslikana da bi se fresko-tehnikom oponašalo zidanje
alternacijom kamena i opeke i ima rozete i ukrase od dvočlanih prepleta.Slikarstvo u naosu je
prilično postradalo u višim delovima, a u priprati više nema tragova slika.U oltaru su uobičajene
scene, uz koje je predstava Mrtvog Hrista u proskomidiji. U kupoli se naziru neznatni tragovi
predstava u nižem delu. U svodovima i višim delovima zidova naosa su ciklusi Velikih praznika i
Stradanja, ispod je niz poprsno prikazanih svetitelja.

Ramaća:Crkvu su podigli članovi neke vlasteoske porodice i dali da se oslika u vreme vladavine
despota .Crkva je mala, tipa sažetog upisanog krsta sa kupolom. Zidana je grubo obrađenim
kamenim tesanicima. U oltaru su uobičajene scene među koje su uvedene povorka anđela u apsidi i
predstava Mrtvog Hrista u proskomidiji. Slikari, moguće članovi neke skromne lokalne radionice,
radili su pomalo naivno, svetlim bojama, gradili figure velikih glava i scene koje neretko deluju kao
prizori iz lutkarskog pozorišta.

56. Lazarica i Kruševac

Prvi grad prestonica u srpskoj srednjovekovnoj istoriji.Srediste cini crkva koja je posvecena Sv
Stefanu. Dakle, opet dvorska crkva posvecena Sv Stefanu zastitnik nemanjica. Tu je pronadjen niz
manjih prostorija najcesce su to bile ekonomske prostorije, ali bile su i odbrambene kule, nije bilo
samo jednostavno politika, bilo je potrebno i zastiti gradove.
Crkva Sv Stefana Lazarica. Grad vrlo rano stradao od turaka i postao uporiste tursko, tako je
slikarstvo potpuno unisteno. Crkvu je podigao knez Lazar, prema svedočenju Konstantina Filozofa, u
vreme rođenja sina Stefana.Bez obzira sto je vladarska gradjevina, ima oblik sazetog trikonhosa jer
je u gradu bilo potrebno graditi manje hramove. Drugo ovo je crkva koju su koristili knez lazar i
njegovi dvorani, nije bilo potrebe da ona bude velikih dimenzija.Fasade vrlo pazljivo izradjene.
Alternacijom kamena i opeke. Podela kortonskim vencima, s druge strane malim lezenama. Imamo
jasnu podelu prostora i ritam fasada, s druge strane kordonski venci odredjuju visinu odakle pocinju
prozori. Sve fino pazljivo sklopljeno. A u gornjem delu kruzni prozori rozete. Crkva je dobila i
jednovremenu pripratu koja je imala i spratno postrojenje, mozda je to bila kapela za licnu molitvu u
svakom slucaju izmedju nje i hrama je postojao prozor, pa je tako postojala komunikacija izmedju
dva prostora, verovatno da bi vladar mogao da sedi tamo tokom molitve. Tu je bio i zvonik koji je bio
porusen.Prozori vecinom jednostavni, ali ima i otvora vecih dimenzija na priprati. Slikarstvo je
potpuno uništeno.

57. Ravanica- arhitektura i slikarstvo

Najveca crkva tog vremena. Posvecena vaznesenju, podigao knez lazar da bi bila manastirska i
njegova grobna crkva. On ima snazne zidine i velike kule. Crkva razvijenog upisanog krsta i
trikonhosa i petokupolna je.Nacin gradjenja uobicajen za ovo vreme – alternacija kamena i opeke, a
ne kamena oplata. Veliki prozori trifore ukraseni prepletima. Razvijeni upisani krst kombinovan sa
trikonhosom i istovremeno podignuta priprata. Sto se tice slikarstva, u oltaru uobicajene teme. U
donjoj zoni gde su stojeci svetitelji, nasle se 2 scene stradanja tajna vecera i pranjenogu, scene koje
su vezivane za ustanovljenje bogosluzenja i zato su se one i nasle u okviru oltarskog prostora. U
velikoj kupoli se pored uobicajenih predstava nalazi i nebeska liturgija. U maloj kupli dva mala lika
hrista, bogorodice i arh mihaila. Sto se tice ciklusa, zanimljivo je da je crkva velikih dimenzija, a malo
ciklusa. Krupne figure i sadrzaj koji prenose freske. Ispod velikih praznika samo ciklus hristovih cuda
u dva reda. Medaljoni sa svetiteljima. U donjoj zoni figure svetitelja. Sada postoji vrlo jasna podela
gde ce koji svetitelj biti prikazan jer su u pevnicama sveti ratnici, a zapadni travej zauzimaju figure
svetih monaha. Posto je priprata srusena nema vise slikarstva sem onih na zapadnoj fasadi hrama.
Sa ravanicom dolazi do izraza nesto izmenjena estetika, naravno ovi umetnici koje knez lazar
angazuje, a koji su bili iz soluna. Solun bio drugi grad carstva a u tom trenutku pod turskom
opsadom, ti slikari dosli na bezbedni sever da rade, ali pojavljuje se nova estetika jer cim pogledamo
ove freske oseca se sjaj plavog i zlata. Svuda dominiraju odnosi plave i zlatne to je zaista prefinjeno
slikarstvo, a sami umetnici su sigurno biliskolovani u ateljeima koji su negovali klasicisticke tradicije.
58. Ljubostinja- arhitektura i slikarstvo

Zaduzbina kneginje Milice, posvecena uspenju. Kasnije je oslikana. Razvijenog upisanog krsta,
kombinovanog sa trikonhosom i sa istovremenom potdignutom pripratom. Gradjena prilicno
jednostavno jer je i onda prvobitno bila omalterisana i obojena tako da se freskotehnikom oponasa
gradnja u skupljem materjalu. U nizoj zoni prozore, u gornjoj kruzne rozete sa dvostrukim
preklopom. Razvijeni trikonhos, na jugozapadnom uglu bio grob kneginje Milice. Ocuvala se imena i
graditelja i slikara hrama.
Portret despota stefana, imamo jednu novu ikonografiju – andjeli despotu donose s neba jedan
krunu, a drugi mac koiji je inace znak vlasti u srednjem veku, a ovo je znak da despot ima direktnu
zastitu sa neba. Portret Vuka koji nema natpis.To je ono brisanje pamcenja. Naspram njih porodicna
slika knez Lazar i kneginja milica u carskoj odeci sto je jasan znak da vise nisu medju zivima. Sto se
tice programa, slikarstvo u oltaru se potpuno unistilo, u kupoli se ocuvale samo predstave proroka.
U stvari crkva je oslikana samo kupola, izgleda da stefan nije bio zadovoljan tim majstorima, pa je
dao da se ponovo oslika cela crkva i da se preslikaju i ti proroci koje su slikali ti losi slikari, medjutim
otpao je novi sloj slikarstva i sada imamo samo starije proroke. Na zidovima se vide ostaci pojedinih
scena koje su pripadali velikim prazicima i hristovim cudima.

59. Resava (Manasija) arhitektura i slikarstvo

U blizini grada Despotovca, posvecena svetoj trojici. Planom podseca na ravanicu, ali su razmere
daleko vece. Crkva je razvijenog upisanog krsta sa 5 kupola i pripratom podeljenom na 9 traveja kao
ravanicka. Medjutim i ona je nazalost kao i ravanicka unistena, kada je obnovljena ona nije dobila
svoj prvobitni oblik. Jedna od retkih crkava ovog vremena je oplacena kamenom. Sto se tice
arhitektonske koncepcije Stefan se potpuno oslonio na Ravanicu na ono sto je njegov otac podigao,
ali sto se tice obrade, kao i mnogi Nemanjici kopira Studenicu sto se tice obrade fasada. Ali nema
bogate ukrase bar ne sacuvane. Svi ukrasi lice na slepe arkade kao na drugim crkvama. Program
SLIKARSTVA. u oltaru uobicajene scene s tim sto se pojavljuje i ciklus hristovih javljanja nakon
vaskrsenja. Fino slikarstvo finih prelaza. treba naglasiti da je radio toliko fine linije blagih prelaza tako
da izgleda kao da nisu radjene u freskotehnici. To se vidi i na predstavama cuda gde pokusavaju da
predstave vrlo naivno prostor i figure. Uvek su se trudili da figure nose odredjene klasicisticke lepote.
Sveti ratnici prikazani svi u drugacijim pokretima. Uradjeni u prelazima. Odeca tipicno srednjovekovni
karakteristicni za doba Gotike.

60. Kalenić-arhitektura i slikarstvo

Manastir Kalenić je posvećen „Vavedenju Bogordice“. Zadužbina je protovestijara Bogdana,

uglednog velmože despota Stefana Lazarevića. Manastir je podignut oko 1420. godina, a oslikan
početkom treće decienije XV veka.Manastir je u obliku sažetog upisanig krsta i bočnim pevničkim
konhama (trikonhos) sa pripratom i nadvišenom slepom kupolom. Zidana je alternacijom kamena i
opeke sa širokim spojnicama i bogato ukrašena rozetama, dekorativnom kamenom plastikom i sa
prepletima dvačlane trake i kamenoplastičnim krstićima.
Sto se tiče slikanog programa, u oltaru su uobičajene scene među koje su uvedeni ciklus Hristovih
javljanja posle vaskrsenja i predstabve Mrtvog Hrista u proskomidiji( prostor u oltaru, levo od časne
trpeze). U kupoli se pored uobičajenih scena nalazi i Nebeska liturgija. U svodovima i višim delovima
zidova su ciklusi Velikih praznika, Čuda i dve scene iz Bogorodičinog života. U donjij zoni su figure
svetitelja, u pevnicama su sv. Ratnici, a među svetiteljima u zapadnom traveju nalaze se sv. Simon i
sv. Sava.
Na pilastrma je vertikalni niz medaljona duginih boja povetanih u osmice u koje su upisani likovi
svetitelja. U priprati u kaloti nema tragova slika. U višim delovima zidova u priprati je opširan ciklus
Bogorodice kao zaštitnice hrama. U donjoj zoni su Deizis (scenu koje prikazuju Hrista sa
Bogorodicom i Jovanom Krstiteljem), figure svetih monaha i ktitororska kompozicija-protovesijar
Bogdan zajedno sa ženom Milicom i bratom Petrom prilazi despotuStefanu. Crkvu su oslikali članovi
neke domaće radionice u kojoj se cenio klsicistički uzor. Pretpostavlja se da ih je predvodio Radoslav
koji je ukrasio I jevanđeljekoje se čuva u Sankt Petersburgu.