Rocznik Wieluński

Tom 15 (2015)

Łukasz Antosik
(Polska Akademia Nauk)

Średniowieczne tekstylia archeologiczne

z terenu ziemi wieluńskiej1

Tekstylia archeologiczne są tymi elementami wytwórczości ludzkiej, które są bar-

dzo słabo uchwytne w trakcie prac wykopaliskowych. Przyczyną takiego stanu rzeczy
jest organiczny charakter tych wyrobów, które wraz z biegiem lat ulegają coraz to sil-
niejszej biodegradacji. Jest to efekt oddziaływania na nie kwasów i soli mineralnych
zawartych w glebie. W konsekwencji do naszych czasów zachowuje się jedynie ułamek
spośród wytworzonych w przeszłości tkanin. Najszybciej dotyka to tkanin wykonanych
z włókien roślinnych (np. len, konopie). Wolniejszym tempem rozkładu charakteryzują
się włókna zwierzęce.
Tekstylia zachowują się głównie w miejscach wilgotnych, torfiastych, w których
występuje wpływający na nie konserwująco garbnik. Również utrwalająco działa na
tkaninę sąsiedztwo metali, których tlenki umożliwiają zachowanie materii organicznej.
Lepiej zachowują się tkaniny wełniane, których włókna podlegają zjawisku keratyniza-
cji2, czyli rogowaceniu.
Ich znaczenie poznawcze jest mimo to nieocenione, gdyż nawet bardzo małe frag-
menty tkanin mogą dostarczyć informacji dotyczących technik tkackich, stosowanych
warsztatów produkcyjnych czy surowców użytych do ich wytworzenia. Dlatego też nie-
zwykle istotne jest każde pojedyncze znalezisko tekstylne, pozwalające na poszerzenie
dostępnej bazy źródłowej.
1
  Materiał zabytkowy został opracowany w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego
Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/07/N/HS3/04122.
2
  Keratyna – białko o strukturze włókienkowej, jest podstawowym składnikiem zrogowaciałych nabłon-
ków, piór, włosów (sierści, wełny), pancerzy ochronnych zwierząt; odznacza się dużą odpornością na dzia-
łanie czynników chemicznych, a także enzymów proteolitycznych, wg: Wielka Encyklopedia Powszechna
PWN, t. 5, Warszawa 1965, s. 576.
32 Łukasz Antosik

W większych ilościach średniowieczne tkaniny pochodzą generalnie z miejsc, które

pełniły ważne funkcje gospodarcze, handlowe bądź polityczne. W przypadku obszaru
Polski, takimi lokalizacjami są np. Wolin3, Gdańsk4, Opole5, Elbląg6 czy też Wrocław7.
W niniejszym tekście chcemy zaprezentować pod względem technologicznym zabytki
włókiennicze odkryte w toku prac wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowiskach
archeologicznych z obszaru dawnej ziemi wieluńskiej, których chronologia przypada na
wczesne i późne średniowiecze. Z powodu braku dokładnej chronologii w tekście nie
uwzględniono zabytków tekstylnych odkrytych w trakcie prac archeologicznych prowa-
dzonych w kolegiacie w Wieluniu, a opracowanych przez Jerzego Maika8.
W artykule omówimy 13 próbek włókienniczych, pochodzących z  4 średnio-
wiecznych stanowisk archeologicznych z terenu ziemi wieluńskiej. W tej liczbie znaj-
dują się 4 fragmenty wełniane, 4 z surowca roślinnego oraz 5 wyrobów, u których nie
udało się rozpoznać surowca. Zaznaczyć trzeba, że pomimo znikomych ilości odkry-
tych materiałów możemy zaobserwować pewne parametry technologiczne wyrobów,
które mogą ewentualnie informować nas o poziomie włókiennictwa na interesującym
nas obszarze.
Zdecydowana większość zachowanych pozostałości tekstylnych (9 fragmentów)
pochodzi z wczesnośredniowiecznych cmentarzysk: w Masłowicach9 i w Dębinie10,
których chronologia przypada na XI-XII wiek. Młodszą metrykę posiadają jedynie
3 fragmenty z XIV-wiecznego grodziska w Widoradzu11 oraz pozostałości pozyskane
w trakcie badań parceli miejskiej w Wieluniu datowane na XV w.12
Zestawienie stanowisk archeologicznych, na których znaleziono średniowieczne
zabytki tekstylne:
3
  J. Maik, Wczesnośredniowieczne wyroby włókiennicze w  Wolinie, „Materiały Zachodniopomorskie”
(1986) 1990, t. 32, s. 155-180.
4
  J. Kamińska, A. Nahlik, Włókiennictwo gdańskie X-XIII w., Acta Archaeologica Universitatis Lo-
dziensis, nr 6, Łódź 1958; J. Jabłońska, Tkaniny z badań archeologicznych na Wyspie Spichrzów w Gdań-
sku w latach 2004-2006, [w:] Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński,
Z. Borcowski, Gdańsk 2009, s. 201-214.
5
  J. Maik, Tekstylia wczesnośredniowieczne z wykopalisk w Opolu, Warszawa-Łódź 1991.
6
  Idem, Wstępne wyniki badań średniowiecznych i nowożytnych tekstyliów z wykopalisk w Elblągu, [w:]
„Archaeologia Elbingensis” 1997, vol. 2, s. 155-170.
7
  Idem, Tkaniny, [w:] Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, „Wratislavia
Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, t. 11, s. 215-223; idem, Textilien aus einem heidnischen Tem-
pel des 11. Jahrhunderts in Wrocław, [in:] Archäologische Textilfunde – Archaeological Textiles, NESAT
IX – Nordeuropäisches Symposium für archäologische Textilien, Braunwald, 18.-20. Mai 2005, ed. A. Rast-
Eicher, R. Windler, Ennenda 2007, s. 191-198.
8
  Idem, Tkaniny wykopaliskowe z kolegiaty w Wieluniu w  woj. sieradzkim, Łódź 1990, maszynopis
w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi Delegatura w Sieradzu i w archiwum
IAE PAN w Łodzi.
9
  B. Abramek, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Masłowicach, Wieluńska Biblioteka Regionalna
nr 6, Wieluń 1991, s. 1-12.
10
  Z. Pokuta, L. Wojda, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko we wsi Dębina, woj. sieradzkie, „Prace i Ma-
teriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeologiczna” 1979, nr 26, s. 89-140.
11
  B. Abramek, Widoradz, gm. Wieluń, woj. sieradzkie, st. 1, AZP 77-43(?), [w:] Informator Archeologicz-
ny. Badania rok 1990, Warszawa 1994, s. 113.
12
  Informacja pochodzi od mgra Waldemara Golca z Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu.
Średniowieczne tekstylia archeologiczne z terenu ziemi wieluńskiej 33

Masłowice, gm. Wieluń

Na cmentarzysko natrafiono przypadkiem w  1970 r. podczas kopania rowów wzdłuż
drogi z Masłowic do Starzenic13. W wyniku niespodziewanego odkrycia podjęte zostały
archeologiczne badania ratownicze, którymi kierował Bogusław Abramek z Muzeum
Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu. W pierwszym roku badań odkryto 40 grobów szkieleto-
wych ułożonych w 5 rzędach14 oraz dodatkowo w latach 1971 i 1972 wyeksplorowano
45 pochówków15.
Wśród wyposażenia znalezionego w  grobach znajdowały się żelazne noże, ka-
błączki skroniowe, naczynia gliniane, wiadra, paciorki, monety, grot włóczni, czy też
2 cynowo-ołowiane plakietki16. Zabytki włókiennicze zachowały się w 4 grobach i zo-
stały opracowane przez Jerzego Maika17 i Łukasza Antosika18.
Grób 5
Fragment bardzo mocno zmineralizowanej tkaniny na okuciu krzesiwa (ryc. 1)19.
Produkt włókienniczy utkany został z  przędzy o  jednakowym prawym skręcie (ZZ)
(ryc. 2).
Grób 31
Ślady całkowicie zmineralizowanej tkaniny zachowane na skorodowanych fragmen-
tach krzesiwa. Tkanina utkana została w splocie płóciennym. Zaobserwowana gęstość
wyrobu zarówno w osnowie i w wątku wynosi ok 8-10 nici na 1 cm, natomiast grubość
nici ok. 0,5 mm.
Grób 65
Z pochówku tego pochodzi fragment całkowicie zmineralizowanej tkaniny oraz resztki
dwóch sznurków.
W przypadku tkaniny mamy do czynienia z materiałem wykonanym w splocie płó-
ciennym (ryc. 3) utkanym z przędzy o jednakowym, prawym (ZZ) skręcie w osnowie
i  wątku. W  trakcie analiz zdołano ustalić również gęstość, która jest jednakowa dla
osnowy i wątku, tj. 7-8 nici na 1 cm oraz średnią grubość przędzy – 0,69 mm w osnowie
i 0,62 w wątku.

13
  B. Abramek, Masłowice, pow. Wieluń, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1970, Warszawa
1971, s. 185-186.
14
  Ibidem, s. 186.
15
  B. Abramek, Masłowice, pow. Wieluń, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1971, Warszawa
1972, s. 197; idem, Masłowice, pow. Wieluń, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1972, Warszawa
1973, s. 202-203.
16
  Idem, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Masłowicach…, s. 7-10.
17
  J. Maik, Wyniki analizy tkanin wykopaliskowych z  cmentarzyska w  Masłowicach, woj. sieradzkie
i Dębiny, woj. sieradzkie, (maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Łodzi Ośro-
dek Badań nad Dawnymi Technologiami).
18
  Ł. Antosik, Masłowice, grób nr 5, karta zabytków (wydruk w archiwum IAE PAN OBDT w Łodzi),
Łódź 2015.
19
  B. Abramek, Masłowice, gm. Olewin, pow. Wieluń, okucie krzesiwa nr kat. 1191, karta zabytku (Mu-
zeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu), Wieluń 1970.
34 Łukasz Antosik

Ryc. 1. Fragment tkaniny zachowanych na oprawie krzesiwa z cmentarzyska w Masłowicach.

Zdjęcie i rysunek B. Abramek, oprac. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 2. Schemat skrętu prawego
(Z), rys. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 3. Schemat splotu płóciennego, rys. E. Wtorkiewicz-Ma-
rosik. Ryc. 4. Schemat skrętu lewego (S), rys. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 5. Fragmenty sznura
z Widoradza. Zdjęcie B. Abramek, oprac. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 6. Schemat skrętu S/3Z.
rys. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 7. Schemat skrętu Z/2Z. rys. E. Wtorkiewicz-Marosik. Ryc. 8.
Schemat skrętu S/3S. rys. E. Wtorkiewicz-Marosik.
Średniowieczne tekstylia archeologiczne z terenu ziemi wieluńskiej 35

Jeśli chodzi o sznurki, są to trzy wełniane fragmenty dwóch różnych produktów.

Dwie pozostałości pochodzą z tego samego wyrobu. Powstał on poprzez skręcenie wo-
kół nici prawoskrętnej (Z) – dwóch cieńszych nitek (także skręconych w prawo Z).
Zaobserwowana średnia grubość pojedynczych nici wynosi ok. 0,65 mm.
Drugi sznurek zachował się w bardzo złym stanie, a jego długość to ok. 1 cm. Pro-
dukt skręcono w lewo (S) z trzech podwójnych nici skręconych również w lewo (S). Skręt
pojedynczych nici jest prawy (Z). Grubość pojedynczych nici wynosi ok. 0,3 mm.
Grób 85
Z grobu tego pochodzi fragment lnianego sznurka, o zachowanej długości ok. 1 cm i gru-
bości ok. 0,8 mm. Został on skręcony w lewo (S) (ryc. 4) z trzech nici, przy czym każda nić
skręcona jest w prawo (Z). Uchwycona średnia grubość przędzy wynosi ok. 0,27 mm.

Dębina, gm. Osjaków

Stanowisko usytuowane jest na pagórku wydmowym w  pradolinie rzeki Warty20. Na
ślady nekropoli natrafiono w 1970 r. w trakcie wybierania przez mieszkańców piasku na
potrzeby budowy domu. Pierwsze prace ratownicze w trakcie, których odkryto 10 gro-
bów szkieletowych przeprowadził w 1971 r. Bogusław Abramek z Muzeum Ziemi Wie-
luńskiej21. W latach 1972-1974 podjęte zostały z kolei regularne badania wykopaliskowe
przez pracowników Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi22. Łącznie
w wyniku działań archeologicznych w latach 1971-1974, na obszarze ok. 755 m2 odkry-
to 58 pochówków szkieletowych23.
W grobach wystąpiły takie elementy wyposażenia jak: broń – 2 topory, groty włócz-
ni i strzał, ozdoby – kabłączki skroniowe, paciorki, pierścionki, czy też przedmioty co-
dziennego użytku – naczynia gliniane, wiadra drewniane, noże, krzesiwa, sprzączki do
pasa, osełka, monety24.
Zabytki tekstylne z cmentarzyska w  Dębinie zostały opracowane pod względem
technologicznym i surowcowym przez Jerzego Maika25. Cały interesujący nas materiał
pochodzi z jednego grobu nr 22.
Wśród pozostałości włókienniczych wydobytych z  pochówku znajdują się frag-
menty zmineralizowanych sznurków ułożonych równolegle w skręcie lewym (S). Ich
uchwycona średnia grubość wynosi ok. 0,59 mm. Być może pozostałości są resztkami
frędzli (?). Oprócz tego odkryto fragment bardzo mocno zmineralizowanej tkaniny za-
chowanej na obręczy wiadra. Materiał utkano w splocie płóciennym z nici o różnym
skręcie (ZS). Gęstość tkaniny wynosi ok. 7 nici na 1 cm w osnowie i w wątku.
20
  Z. Pokuta, L. Wojda, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko…, s. 91.
21
  Ibidem, s. 91.
22
  J. Cemka, Z. Pokuta, Dębina, pow. Wieluń, stanowisko 1, [w:] Informator Archeologiczny. Badania
rok 1972, Warszawa 1973, s. 177-178; idem, Dębina, pow. Wieluń, stanowisko 1, [w:] Informator Arche-
ologiczny. Badania rok 1973, Warszawa 1974, s. 173; Z. Pokuta, J. Stępkowski, L. Wojda, Dębina, pow.
Wieluń, stanowisko 1, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 161.
23
  Z. Pokuta, L. Wojda, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko…, s. 91.
24
  Ibidem, s. 95-109.
25
  J. Maik, Wyniki analizy…
36 Łukasz Antosik

Widoradz, gm. Wieluń

W  1990 roku, w  trakcie prac archeologicznych prowadzonych na terenie grodziska,
z  fosy pozyskano 3 fragmenty sznurka/powrozu (ryc. 5), konopnego w  skręcie S/3Z
(ryc. 6)26. Badania wykopaliskowe wykazały, że od poł. XIII w. do poł. XIV w. w miej-
scu tym funkcjonował drewniany obiekt obronny27. Według autora prac archeologicz-
nych zabytki należy wiązać z XIV wiekiem28.

Wieluń, gm. loco

Z terenu miasta pochodzą resztki filcu pozyskane podczas prac archeologicznych prowa-
dzonych w 2011 roku przy ulicy Królewskiej. Materiał znajdował się pomiędzy skórzanym
obiciem siodła, a jego drewnianymi elementami. Zabytki wydobyte zostały z obiektu in-
terpretowanego jako piwniczka lub suteryna drewnianego budynku. Wstępną chronologię
odkrytego obiektu można określić na XV wiek29. Grubość materiału wynosi ok. 0,5 mm.
W  przypadku wyrobów wczesnośredniowiecznych przeprowadzone obserwacje
pozwoliły ustalić jednak, że w  3 przypadkach do utkania użyto splotu płóciennego
(Masłowice, groby nr 31 i 65, Dębina, grób nr 22. Dodatkowo przy dwóch próbkach
zaobserwowano skręt przędzy tkaniny. Mianowicie jedna tkanina charakteryzowała się
nićmi w jednakowym prawym skręcie w osnowie i wątku (ZZ) (Masłowice, grób nr 65),
z kolei druga – skrętem prawym w osnowie i lewym wątku (ZS) (Dębina, grób nr 22).
Z kolei w jednej pozostałości tekstylnej zdołano określić jedynie skręt prawy (ZZ)
nici zarówno w osnowie, jak i w wątku (Masłowice, grób nr 5).
Podstawową cechą charakteryzującą tkaniny jest użyty splot. W  badanej grupie
obecny jest tylko splot płócienny, który należy do najprostszych i zarazem najczęściej
stosowanych30. Użyty przeplot charakteryzuje się tym, że na jedną nić osnowy przypada
jedna nić wątku. Zastosowany splot był podstawą do powstania innych splotów, które
z czasem stawały się coraz bardziej skomplikowane i ozdobne.
Na obecnym etapie badań trudno będzie stwierdzić, czy przewaga splotu płócien-
nego spowodowana była np. niskim poziomem tkactwa na interesującym nas obszarze.
Z  całą pewnością mamy do czynienia z  wytwórczością przydomową, na kształtowa-
nie której silny wpływ miało formowanie ośrodków o charakterze wczesno miejskim.
Prawdopodobnie mamy do czynienia z produkcją, której celem nie musiała być estety-
ka wyrobu, lecz jego zastosowanie praktyczne. Niewątpliwie materiał utkany w splo-
cie płóciennym charakteryzował się dużą wytrzymałością, co z kolei powodowało, że
nadawał się do produkcji tkanin technicznych oraz ubiorów31.
26
  B. Abramek, Widoradz, gm. Wieluń, stan. 1, kawałki powrozu nr kat. 4875, karta zabytku (Muzeum
Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu), Wieluń 1990.
27
  L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce Centralnej, Warszawa 2004, s. 251.
28
  B. Abramek, Widoradz gm. Wieluń, woj. sieradzkie, st. 1, AZP 77-43(?)…, s. 113.
29
  Informacja pochodzi od mgra Waldemara Golca z Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu.
30
  M. Michałowska, Leksykon włókiennictwa, Warszawa 2006, s. 340.
31
  A. Samsonowiczowa, Ze studiów nad odzieżą ludności zamieszkującej ziemie polskie we wczesnym
średniowieczu, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeolo-
giczna” 1977, nr 24, s. 9-18.
Średniowieczne tekstylia archeologiczne z terenu ziemi wieluńskiej 37

Istotne znaczenie dla wyglądu tkaniny ma również użycie nici w  odpowiednim

skręcie w osnowie i w wątku. Zastosowanie przędzy o jednakowym skręcie w osnowie
i w wątku (prawy-prawy ZZ, bądź lewy-lewy SS) decydowało o gładkości powierzchni
tkaniny. Ponadto nici w skręcie lewym (S) należą do mniej sprężystych i słabszych, ani-
żeli te przędzone w skręcie prawym (Z). Wynika to najprawdopodobniej z trudności jaki
niesie ze sobą przędzenie takich nici, w sytuacji gdy prządka nie jest leworęczna32.
Podobne tkaniny znane są szeregu wczesnośredniowiecznych stanowisk z terenu
Polski33.
Do produkcji nici wykorzystywano powszechnie przęśliki. Przedmioty te są naj-
częściej wykonane z gliny bądź z kamienia. Z technicznego punktu widzenia należy na
nie patrzeć pod kątem takich danych jak waga i średnica otworów. Powszechnie zakłada
się, że przęśliki cięższe wykorzystywano do przędzenia nici grubszych. Dobór odpo-
wiedniego obciążenia powoduje bowiem wyrównanie tempa obrotów osi narzędzia, co
z kolei wpływa na równomierność nici34. Na podstawie badań etnograficznych wiado-
mo, że funkcje przęślików mogły pełnić m.in. krążki z drewna, skorupy garnków35.
Wczesnośredniowieczny zbiór włókienniczy uzupełniają pozostałości sznurków
lub nici, na które składa się 5 fragmentów. W zespole tym znajdują się z 3 fragmenty
wełniane, 1 lniana oraz 1, u której nie zdołano określić surowca.
W przypadku produktów wełnianych są to 2 fragmenty tego samego sznurka wy-
konanego w ten sposób, że wokół nici skręconej w skręcie prawym (Z) owinięto dwie
cieńsze nitki także skręcone w prawo (Z) – 2 x Z/2Z (ryc. 7). Z kolei 1 fragment tworzą
3 nitki skręcone w lewo (S), które następnie skręcono razem ponowie w lewo (S) – S/3S
(ryc. 8) (Masłowice, grób nr 65).
Jak już wspomniano, jeden odkryty sznurek wykonano z lnu i skręcony jest z 3 cień-
szych sznurków w skręcie prawym (Z), które następnie skręcono ze sobą w lewo – S/3Z
(ryc. 5) (Masłowice, grób nr 85).
W przypadku elementu z niezidentyfikowanego surowca mamy do czynienia z pro-
duktem charakteryzującym się prostą budową, mianowicie skrętem lewym (S) (Dębina,
grób nr 22). Niewątpliwie omawiane zabytki pozatkackie należą do typowych wyrobów
wczesnośredniowiecznych znanych z innych równoczasowych stanowisk archeologicz-
nych z terenu Polski36.

32
  J. Maik, Włókiennictwo kultury wielbarskiej, Łódź 2012, s. 72.
33
  M.in. Ł. Antosik, Wczesnośredniowieczne tekstylia z  Polski środkowej w  świetle analiz technolo-
gicznych i surowcowych, Łódź 2015 (wydruk w archiwum IAE PAN OBDT Łódź); idem, Glinno, pow.
sieradzki, woj. łódzkie, karty z wynikami analiz, Łódź 2014 (wydruk w archiwum IAE PAN OBDT Łódź);
J. Maik, Wyniki analiz tkanin z cmentarzyska w Lubieniu, pow. piotrkowski [Aneks], [w:] T. Kurasiński,
K.  Skóra, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w  Lubieniu, pow. piotrkowski, Łódź 2012,
s. 339-341; J. Kamińska, A. Nahlik, op.cit, s. 74-75.
34
  J.T. Chmielewski, Po nitce do kłębka… O przędzalnictwie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Euro-
pie środkowej, Warszawa 2009, s. 78.
35
  K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. 1: Kultura materialna, Warszawa 1967, s. 317.
36
  M.in. Ł. Antosik, Wczesnośredniowieczne tekstylia…; A. Bełcikowska-Bramowicz, Wyniki badań nad
wczesnośredniowiecznymi tekstyliami z grodziska w Raciborzu-Ostrogu, „Rocznik Muzeum Górnośląskie-
go w Bytomiu. Archeologia” 2007, nr 17, s. 67-81; J. Maik, Tekstylia wczesnośredniowieczne…, s. 21, 26,
38 Łukasz Antosik

Wśród młodszych, późnośredniowiecznych materiałów zabytkowych, mamy do

czynienia wyłącznie ze znaleziskami wyrobów pozatkackich, tj. 3 fragmentami jednego
powrozu (Widoradz) oraz filcem (Wieluń). Są to typowe wytwory tego okresu.
Resztki sznura są pozostałościami produktu przygotowanego z trzech mniejszych
sznurków w skręcie prawym (Z) i skręconych razem w lewo – S/3Z.
W przypadku filcu mamy do czynienia ze znaleziskiem powszechnie wykorzysty-
wanym do różnych celów. Fragment uwzględniony w niniejszym tekście został odkryty
przy konstrukcji siodła. Trzeba zaznaczyć, że w większości rodzajów średniowiecznych
siodeł wyroby włókiennicze z pewnością były ważnym elementem. Siodła pełniły bo-
wiem rozmaite funkcje zarówno cywilne, jak i militarne. Z wyjątkiem typów transpor-
towych, służących do mocowania pak z towarami, mających prostą, drewnianą struk-
turę, pozostałe, mniej lub bardziej rozbudowane, zawsze konstruowane były z  wielu
surowców m.in.: drewna, metalu, kości, ale i produktów włókienniczych. Konieczność
nauczenia się obróbki tak odmiennych grup surowcowych powodowała, iż nauka zawo-
du w przypadku późnośredniowiecznych siodlarzy (sellator) należała do najdłuższych,
trwała bowiem aż 4 lata37.
Podsumowując należy odkreślić, że w okresie wczesnego średniowiecza włókien-
nictwo było powszechnym zajęciem, które głównie działało w ramach wytwórczości
domowej38. Co jest ciekawe w tym czasie tkactwo nie funkcjonowało jako specjalizacja
wśród ludności służebnej, o czym może świadczyć chociażby brak nazw wsi, których
toponimy mogłyby na to wskazywać39. Niestety, z powodu niewielkiej ilości zabytków
nie możemy określić jego poziomu. Jednakże na podstawie dotychczasowych badań
nad włókiennictwem w Polsce wiadomo, że w średniowieczu wełna stanowiła obok lnu
podstawowy surowiec40. Na wczesno- i późnośredniowiecznych stanowiskach tekstylia
wełniane stanowią ok. 90-95% znalezisk archeologicznych.
We wczesnym średniowieczu do produkcji tkanin wykorzystywano zapewne kro-
sna pionowe, dwuwałowe. Urządzenie takie zbudowane jest z ramy z dwoma wałami
(górnym i dolnym). Nici osnowy są w tym przypadku nawinięte dookoła wałów41. Do
tkania mogło służyć również krosno ciężarkowe, które posiada pojedynczą stałą półni-
cielnicę rozdzielającą osnowę na dwa pasma i jedną ruchomą. Takie krosno pojawiło
się po raz pierwszy w okresie neolitu i musiało funkcjonować na ziemiach polskich co

32, 37, 44, 54-55, 61; idem, Wczesnośredniowieczne wyroby…, s. 167; Ł. Antosik, Tekstylia, [w:] Wrocław
Ostrów Tumski „Origines Polonorum” (w druku).
37
  J. Szymczak, Organizacja produkcji i ceny uzbrojenia. Surowce i ich przetwarzanie, [w:] Uzbrojenie
w Polsce średniowiecznej 1350-1450, red. A. Nadolski, Łódź 1990, s. 208-217.
38
  M. Dembińska, Obróbka włókna, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 1: do VII do XII
wieku, red. M. Dembińska, Z. Podwińska, Wrocław 1978, s. 177-184.
39
  K. Buczek, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1958, s. 65-66; K. Ty-
mieniecki, Organizacja rzemiosła wczesnośredniowiecznego, a geneza miast polskich, „Studia Wczesno-
średniowieczne” 1955, t. 3, s. 72.
40
  J. Maik, Wełna tkanin wykopaliskowych jako źródło do badań ras owiec, „Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej” 2001, R. 49, nr 4, s. 311-326.
41
  T. Łaszczewska, Pradzieje włókiennictwa, [w:] Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do
końca XVIII wieku, red. J. Kamińska, I. Turnau, Wrocław 1966, s. 51.
Średniowieczne tekstylia archeologiczne z terenu ziemi wieluńskiej 39

najmniej do wczesnego średniowiecza, na co wskazuje odkrycie warsztatu tkackiego

z VII wieku w Krakowa Nowej Hucie42.
Zmiany w produkcji tkackiej związane są pojawieniem się na ziemiach polskich
krosien poziomych, dzięki którym można było zwiększyć wydajność nawet dziewię-
ciokrotnie43. Wczesnośredniowieczne znaleziska takich krosien z terenu Polski pocho-
dzą tylko z  Opola44 i  Gdańska45. W  późnym średniowieczu wpływ na dalszy rozwój
tkactwa m.in. ziemi wieluńskiej miały rozwijające się ośrodki miejskie, w których pro-
dukcja i handel suknem był ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodar-
czy46. W przypadku wieluńskiego takimi centrami były Wieluń47 oraz Grabów48. Z całą
pewnością w okresie tym powszechnie posługiwano się poziomym krosnem podnóż-
kowym49. Do produkcji materiału najprawdopodobniej używano krosien, które były
wyposażone w trzy lub sześć nicielnic50. Zaznaczyć trzeba, że według źródeł pisanych
tkactwo funkcjonowało również w ramach produkcji dworskiej oraz w zgromadzeniach
religijnych51.
Ilość materiału zabytkowego jaki zdołano zebrać z interesującego nas obszaru jest
niewielka, a przez to mocno niereprezentatywna. Dla lepszego zobrazowania dyspro-
porcji między poszczególnymi dzielnicami można się posłużyć przykładem Śląska,
z terenu którego autor tekstu zebrał ponad 2000 fragmentów tekstylnych. Oczywiście
skala różnicy wynika m.in. ze stanu badań nad średniowiecznym stanowiskami arche-
ologicznymi, ich warunkami geomorfologicznymi (szczególnie dotyczy to stanowisk
osadniczych), które mają wpływ na zachowywanie produktów organicznych oraz zna-
czeniem ziem pod względem politycznym i rozwojem gospodarczym.

42
  M. Kaczanowska, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych w 1971 r. w Nowej Hucie na
stanowisku 18 (Nowa Huta-Pleszów), „Sprawozdania Archeologiczne” 1976, t. 28, s. 253. Przypuszczenia
te potwierdziła również kwerenda w  Muzeum Archeologicznym w  Krakowie Oddział w  Nowej Hucie
wykonana przez autora opracowania.
43
  A. Nahlik, Tkaniny wsi wschodnioeuropejskiej X-XIII w., Łódź 1965.
44
  G. Sage, Die Gewebereste aus dem alten Oppeln, „Altschlesien” 1936, Bd. 6, s. 30; J. Bukowska-Gedi-
gowa, B. Gediga, Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu, Wrocław 1986, s. 332-340.
45
  J. Kamińska, A. Nahlik, Włókiennictwo gdańskie w X-XIII wieku, Łódź 1958, s. 44-48.
46
  D. Poppe, Pannus polonicalis. Z dziejów sukiennictwa polskiego w  średniowieczu, „Kwartalnik Hi-
storii Kultury Materialnej” 1988, R. 36, nr 4, s. 617-636; J. Wyrozumski, Tkactwo w Polsce w X-XIII w.,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1965, R. 13, nr 3, s. 513-519.
47
  R. Rosin Sukiennictwo w Łęczyckiem, Sieradzkiem i Wieluńskiem od XIII w do lat siedemdziesiątych
XVI w., „Rocznik Łódzki” 1958, t. 4, s. 243-244.
48
  Ibidem, s. 238.
49
  J. Maik, Średniowieczne krosno tkackie w Europie środkowej, [w:] Archaeologia et Historia. Księga
jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Barnycz-Gupieńcowej, Łódź 2000, s. 259.
50
  Idem, Wyroby włókiennicze na Pomorzu z okresu rzymskiego i ze średniowiecza, Wrocław 1988, s. 151.
51
  J. Wyrozumski, Tkactwo…, s. 508-119; idem, Produkcja sukiennicza w  zgromadzeniach religijnych
Polski średniowiecznej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 1963, s. 7-24.
40 Łukasz Antosik

The medieval archaeological textiles of Wieluń Land

Textiles are highly biodegradable, and therefore rarely appear during archaeological exca-
vations. As a consequence, only a small amount of historical textiles have survived to the present
day. Fabrics made of vegetable fibres (e.g. flax, hemp) decompose most rapidly, while those
made of animal fibres decompose at a slower rate.
This article considers 13 textile artefacts: three fragments of wool, plant material products,
and others that we have not been able to identify the composition of. All the artefacts come from
medieval archaeological sites in the town of Wielun. These include 11th and 12th-century cem-
eteries in Masłowice and Dębin respectively, as well as a 14th-century settlement in Widoradz
and a 15th-century site in Wielun.
In the case of early medieval products, we discovered that only plain weaves, the simplest
and most commonly used form, survived. The collection is complemented by the remains of
strings or threads, of which there are five fragments. Among the late medieval relics, only three
parts of one rope survive (Widoradz), along with some felt (Wieluń). All materials are typical of
medieval products.

Translated by A. Bentkowski