‫آشنايي با اصول انتخاب ترموول‬

‫‪Basics of Thermo well Selection‬‬

‫ترموول‪ 1‬براي محافظت از حسگر دما در برابر شرايط سخت و خشن فرآيند و ايجاد امكان خارج كردن حسگر از‬
‫محل خود بدون نياز به توقف فرآيند به كار ميرود‪ .‬اگرچه در نگاه اول ترموول وسيلهي سادهاي به نظر ميرسد‪،‬‬
‫اما انتخاب مناسب آن نيازمند تعيين پارامترهاي متعددي است‪ .‬پارامترهايي كه هر كدام از آنها بايد با توجه‬
‫ويژهاي انتخاب شوند تا اهداف حداقل تأثير نامطلوب در دقت اندازهگيري‪ ،‬حداقل نياز به تعمير و نگهداري و در‬
‫نتيجه كاهش و حذف مخاطرات ناشي از آسيب به ترموول محقق شود‪ .‬در اين مقاله با استناد به تجربههاي‬
‫مهندسي موجود چه در قالب استانداردها و چه غير از آن و با استفاده از تحليلهاي مبتني بر دانش و منطق‪،‬‬
‫چهارچوبي منسجم براي تعيين پارامترهاي ترموول ارايه شده است‪.‬‬

‫‪ .1‬آشنايي با مفاهیم ترموول‬

‫ترموول وسيلهاي است كه به عنوان حايل بين سيال فرآيند و حسگر دما عمل ميكند‪ .‬به اين ترتيب كه در خط‬
‫فرآيندي نصب شده و در تماس با سيال داخل لوله قرار ميگيرد‪ .‬سپس حسگر دما درون ترموول قرار گرفته و به‬
‫صورت پيچي بسته و در جاي خود محكم ميشود‪ .‬اتصال ترموول به خط لوله به يكي از سه روش فلنجي‪ ،‬پيچي‬
‫يا جوشي انجام ميشود‪ .‬اما اتصال حسگر دما به ترموول هميشه به صورت پيچي است‪.‬‬

‫شكل بدنهي ترموول ميتواند مستقيم‪ ،2‬پلهاي‪ 3‬يا مخروطي‪ 4‬باشد‪ .‬شكلهاي مختلف بدنهي ترموول در جدول ‪1‬‬
‫نمايش داده شده است‪ .‬طول قسمت باريک منتهي به نوک ترموول در ترموول پلهاي به طور استاندارد ‪ 2/5‬اينچ‬
‫است‪.‬‬

‫جدول‪ .1‬ثابت زماني انواع ترموول ]‪.[7‬‬

‫ثابت زماني ترموول‬ ‫ساختار ترموول‬ ‫نوع ترموول‬

‫‪ 22‬ثانيه‬ ‫پلهاي‬

‫‪ 22‬ثانيه‬ ‫مخروطي‬

‫‪ 33‬ثانيه‬ ‫مستقيم‬

‫‪1‬‬
‫فاصلهي بين نوک ترموول تا محل اتصال ترموول به خط فرآيندي را طول فرورفتگي‪ 5‬ترموول ميگويند كه با‬
‫حرف ‪ U‬نشان داده ميشود‪ .‬فاصلهي بين نوک ترموول تا محل اتصال حسگر دما را هم طول‪ 2‬ترموول ميگويند‬
‫كه با حرف ‪ A‬نشان داده ميشود‪ .‬به عالوه در صورت عايقكاري لوله‪ ،‬فاصلهاي هم بين محل اتصال حسگر دما‬
‫به ترموول و محل اتصال ترموول به خط فرآيندي در نظر گرفته ميشود كه به آن طول الحاقي‪ 7‬ميگويند و با‬
‫حرف ‪ T‬نشان داده ميشود‪ .‬بنابراين طول ترموول (‪ )A‬مساوي طول فرورفتگي (‪ )U‬به عالوه طول الحاقي (‪ )T‬به‬
‫عالوهي طول قسمتي از ترموول كه براي اتصال به خط لوله به كار ميرود‪ ،‬خواهد بود‪ .‬طول قسمتي از ترموول‬
‫كه براي اتصال ترموول به خط لوله به كار ميرود‪ ،‬در اتصال پيچي ناحيهي رزوهدار ترموول و در اتصال فلنجي‬
‫ضخامت فلنج ترموول است‪ .‬در مورد ترموول جوشي اين طول نه داراي رزوه است و نه داراي فلنج و ناحيهاي‬
‫است كه از آن جا ترموول به بدنهي لوله جوشكاري ميشود‪ T ،U ،A .‬و طول ناحيهي اتصال براي يک ترموول‬
‫پلهاي در شكل ‪ 1‬نشان داده شده است‪ .‬اين پارامترها مستقل از نوع بدنهي ترموول تعريف ميشوند‪.‬‬

‫شكل ‪ T ،U ،A .1‬و طول ناحيه اتصال ترموول‪.‬‬

‫‪ .2‬قواعد انتخاب طول فرورفتگي ترموول در لوله‬

‫طول فرورفتگي ترموول در لوله‪ ،‬كه از اين به بعد به اختصار به آن طول ترموول خواهيم گفت‪ ،‬بايد به گونهاي‬
‫انتخاب شود كه المان حسگر دما بتواند با حداكثر دقت ممكن دماي سيال عبوري از لوله را اندازهگيري كند‪.‬‬
‫يكي از عواملي كه باعث ايجاد خطاي اندازهگيري ميشود‪ ،‬تبادل گرمايي سيال درون لوله و ساقهي‪ 8‬ترموول با‬
‫محيط پيرامون لوله است‪ .‬بديهي است كه تبادل گرمايي در نواحي نزديک به جدارهي لوله بيشتر از مركز لوله‬
‫است‪ .‬به عالوه هر چه سرعت حركت سيال درون لوله كمتر باشد‪ ،‬فرصت براي تبادل گرما با محيط پيرامون‬
‫بيشتر بوده و خطاي ناشي از تبادل گرمايي افزايش مييابد‪ .‬البته به طور معمول و با توجه به پروفايل سرعت در‬

‫‪2‬‬
‫لوله‪ ،‬سيال در نزديكي ديوارهي لوله با سرعت كمتري نسبت به مركز آن در حال حركت است‪ .‬بنابراين در مركز‬
‫لوله عالوه بر عامل فاصلهي بيشتر تا پيرامون لوله‪ ،‬سرعت بيشتر سيال هم باعث كاهش تبادل گرمايي با محيط‬
‫پيرامون لوله ميشود‪.‬‬

‫عوامل ديگري نيز در ميزان خطاي ناشي از تبادل گرمايي دخيل هستند‪ .‬در سياالت با چگالي پايين نسبت به‬
‫سياالت با چگالي باالتر‪ ،‬تأثير تبادل گرمايي در ميزان تغيير دماي سيال بيشتر است‪ .‬به عالوه هر چه اختالف‬
‫دماي سيال درون لوله با محيط پيرامون بيشتر باشد‪ ،‬تبادل گرمايي بيشتر خواهد بود‪.‬‬

‫با توجه به توضيحات ارايه شده بهترين محل براي قرار دادن نوک ترموول‪ ،‬كه المان حساس به دماي حسگر دما‬
‫در آنجا قرار ميگيرد‪ ،‬مركز لوله است‪ .‬با توجه به اين كه معموالً پروفايل سرعتي و دمايي سيال در لوله نسبت به‬
‫محور لوله داراي تقارن است‪ ،‬استفاده از ترموول با طول بيشتر از نصف قطر لوله توجيه فني ندارد‪ .‬افزايش طول‬
‫ترموول به بيشتر از نصف قطر لوله‪ ،‬ترموول را در معرض تنشهاي بيشتري از سمت سيال قرار ميدهد كه‬
‫ممكن است باعث شكستن آن شود‪ .‬به عالوه با افزايش طول ترموول قيمت آن هم باال ميرود‪ .‬افزايش قيمتي كه‬
‫هيچ مزيتي براي ما به ارمغان نميآورد‪ .‬بنابراين طول ترموول نبايد فراتر از نصف قطر لوله باشد مگر در مواردي‬
‫كه حداقل طول مورد نياز براي ترموول از نصف قطر لوله بيشتر شود كه در اين حالت هم پس از انجام تحليل‬
‫تنش و اطمينان از مقاومت ترموول در برابر تنشهاي وارده از سمت سيال استفاده از ترموول با طول بيشتر از‬
‫نصف قطر لوله قابل توجيه است‪.‬‬

‫اگرچه قواعد تجربي براي انتخاب حداقل طول ترموول وجود دارد اما تعيين اين مقدار بايد با توجه به حداقل‬
‫طول پيشنهادي سازندهي حسگر دما انجام شود‪ .‬سازندهي حسگر دما براي اطمينان از صحت و دقت مقدار‬
‫اندازهگيري شده توسط آن‪ ،‬حداقل طولي را براي ترموول پيشنهاد ميكند‪ .‬طول پيشنهادي معموالً براي گازها‬
‫بيشتر از مايعات است‪ .‬آشنايي با قواعد تجربي موجود براي تعيين حداقل طول مورد نياز ترموول به منظور كسب‬
‫بينش در اين خصوص و در مراحل اوليهي پروژه كه هنوز اطالعاتي در مورد حسگرهاي دما و سازندگان آنها‬
‫نداريم مفيد است‪ .‬در ادامه به معرفي دو قاعدهي سرانگشتي ]‪ [1‬پيرامون تعيين حداقل طول ترموول ميپردازيم‪.‬‬
‫شايان ذكر است كه هيچ كدام از اين قواعد در هيچ استانداردي ذكر نشده و با توجه به قوانين فيزيكي حاكم بر‬
‫انتقال حرارت و تجارب و آزمايشات سازندگان حسگرهاي دما ارايه شده و مورد پذيرش و استفاده اكثريت‬
‫مهندسين ابزاردقيق قرار گرفته است‪ .‬هر دو قاعده بر اين اصل مبتني است كه ناحيهي حساس به دماي حسگر‬
‫درون ترموول بايد به طور كامل در معرض سيال عبوري از لوله قرار داشته و تبادل گرمايي ترموول با محيط‬
‫پيرامون لوله در نزديكي قسمتي كه ناحيهي حساس به دماي حسگر را در بر گرفته‪ ،‬به حداقل برسد‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪ .1‬قاعدهي اول ميگويد كه حداقل طول ترموول بايد ‪ 13‬برابر قطر خارجي نوک ترموول باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬قاعدهي دوم كمي دقيقتر به موضوع نگاه كرده است‪ .‬در صورتي كه سيال مورد نظر مايع باشد‪ ،‬حداقل‬
‫طول مورد نياز ترموول معادل طول قسمت حساس به دماي حسگر به عالوه ‪ 1‬اينچ و در صورتي كه‬
‫سيال مورد نظر گاز باشد‪ ،‬حداقل طول مورد نياز ترموول معادل طول قسمت حساس به دماي حسگر به‬
‫عالوهي ‪ 3‬اينچ است‪ .‬مقادير ‪ 1‬و ‪ 3‬اينچ به منظور ايجاد فاصله بين قسمت حساس به دماي حسگر و‬
‫جدارهي لوله كه در آن تبادل گرمايي با محيط پيرامون لوله حداكثر است در نظر گرفته شدهاند‪ .‬معموالً‬
‫براي راحتي‪ ،‬حداقل طول ارايه شده براي گازها يعني طول قسمت حساس به دما به عالوهي ‪ 3‬اينچ‪ ،‬در‬
‫مواردي كه سيال مورد نظر مايع باشد هم مورد استفاده قرار ميگيرد‪.‬‬
‫طول ناحيه حساس به دما براي ترموكوپلها كه در نوک آن قرار دارد‪ ،‬ناچيز بوده و ميتواند معادل با‬
‫صفر در نظر گرفته شود‪ .‬اين طول براي ‪RTD‬ها حداكثر ‪ 1‬اينچ و براي حسگرهاي دماي بيمتال مي‪-‬‬
‫تواند تا ‪ 2/5‬اينچ باشد‪.‬‬

‫در استاندارد ‪ [2] API RP 550‬در خصوص انتخاب طول ترموول قاعده ديگري ارايه شده است‪ .‬اين قاعده مي‪-‬‬
‫گويد طول ترموول بايد به گونهاي انتخاب شود كه نوک آن در يک سوم مياني لوله قرار گيرد‪ .‬يعني حداقل طول‬
‫ترموول يک سوم قطر لوله و حداكثر طول آن دو سوم قطر لوله باشد‪ .‬با توجه به توضيحات ارايه شده توجيه فني‬
‫مناسب و محكمي پشت اين قاعده وجود ندارد و استفاده از آن پيشنهاد نميشود‪ .‬اين استاندارد منقضي شده و‬
‫ديگر مورد استفاده قرار نميگيرد‪.‬‬

‫در استاندارد ‪ [3] API RP 551‬هم پيرامون طول ترموول قاعدهي ديگري ارايه شده است‪ .‬اين قاعده ميگويد‬
‫طول ترموول نبايد كمتر از ‪ 2‬اينچ باشد‪ .‬به عالوه در نصب عمودي يا نصب با زاويه ‪ 45‬درجه‪ ،‬نوک ترموول نبايد‬
‫بيش از ‪ 5‬اينچ از ديوارهي لوله فاصله داشته باشد‪ .‬با توجه به توضيحات ارايه شده اين قاعده نيز از توجيه فني‬
‫مناسب و محكمي برخوردار نيست و استفاده از آن پيشنهاد نميشود‪ .‬در نسخهي پيش نويس اين استاندارد كه‬
‫متعلق به سال ‪ 2312‬ميالدي است]‪ API ،[4‬دوباره و بدون توجه به نوع حسگر دما و براي سياالت مايع با دماي‬
‫كمتر از ‪ 23‬درجه سانتيگراد عدد ‪ 2‬اينچ را به عنوان حداقل طول پيشنهادي براي ترموول مشخص كرده اما در‬
‫خصوص حداكثر طول ترموول اظهار نظر نكرده است!‬

‫‪4‬‬
 ‫‪ .3‬چه زماني براي ترموول تحلیل تنش انجام دهیم؟‬

‫هنگامي كه يک مانع استوانهاي در مسير حركت سيال قرار ميگيرد‪ ،‬سيال در پاييندست‪ 9‬مانع دچار اغتشاش و‬
‫نوسان ميشود‪ .‬فركانس اين نوسانات با افزايش دبي سيال افزايش مييابد و اگر با فركانس تشديد ترموول تطابق‬
‫داشته باشد‪ ،‬ترموول هم شروع به نوسان كرده و در نهايت ممكن است توسط تنشهاي ناشي از نوسان دچار‬
‫ترک و شكستگي شود‪ .‬در شكل ‪ 2‬نمونهاي از ترک‪ 13‬ايجاد شده در يک ترموول فلنجي بر اثر تنشهاي وارده از‬
‫سمت سيال با رنگ صورتي نشان داده شده است‪.‬‬

‫شكل ‪ .2‬ترک ايجاد شده در ترموول فلنجي (رنگ صورتي) بر اثر تنشهاي وارده از سمت سيال ]‪[7‬‬

‫تنش وارد بر ترموول بر آن عمود بوده و داراي دو مؤلفه است‪ .‬مؤلفهي هم راستا با جريان سيال كه به مؤلفهي‬
‫‪ Inline‬يا ‪ Drag‬معروف است و مؤلفهي عمود بر جريان سيال كه مؤلفهي ‪ Transverse‬يا ‪ Lift‬خوانده ميشود‪.‬‬
‫ماهيت تنشهاي ياد شده سينوسي بوده و فركانس آن براي مؤلفهي ‪ Inline‬دو برابر فركانس مؤلفهي‬
‫‪ Transverse‬است‪ .‬مؤلفههاي تنش وارد بر ترموول توسط جريان سيال در شكل ‪ 3‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫شكل ‪ .3‬مؤلفههاي تنش وارد بر ترموول توسط جريان سيال ]‪[5‬‬

‫فركانس تنش رابطهي مستقيمي با سرعت سيال داشته و با افزايش سرعت سيال‪ ،‬فركانس هر دو مؤلفهي تنش‬
‫افزايش مييابد اما نسبت ‪ 2‬به ‪ 1‬آنها به ازاي هر سرعتي از سيال برقرار است‪ .‬شكل ‪ 4‬رابطهي بين سرعت‬
‫سيال و فركانس مؤلفههاي تنش را نشان ميدهد‪.‬‬

‫شكل‪ .4‬تالقي فركانس تشديد ترموول (‪ )fn‬و فركانس تنشهاي وارد بر ترموول توسط جريان سيال ]‪[5‬‬

‫با توجه به اين شكل چون فركانس مؤلفه ‪ Inline‬تنش دو برابر فركانس مؤلفه ‪ Transverse‬تنش است‪ ،‬تالقي‬
‫فركانس نوسان مؤلفه ‪ Inline‬با فركانس تشديد ترموول در سرعت سيال كمتري اتفاق ميافتد‪ .‬در صورتي كه‬

‫‪2‬‬
‫سرعت سيال در بازهاي باشد كه فركانس تشديد ترموول در محدوده ‪ 23‬درصدي فركانس هريک از مؤلفههاي‬
‫تنش قرار گيرد‪ ،‬ترموول شروع به نوسان ميكند‪ .‬اين نوسان ميتواند باعث آسيب به ترموول و شكستن آن شود‪.‬‬
‫الزم به ذكر است فركانس تشديد ترموول تابعي از ابعاد فيزيكي‪ ،‬شكل‪ ،‬ساختار و چگالي آن است‪ .‬كاهش طول و‬
‫افزايش قطر ترموول باعث افزايش فركانس تشديد آن ميشود‪.‬‬

‫استاندارد ‪ [5] ASME PTC 19.3 TW:2010‬به طور مفصل به بررسي نيروها و تنشهاي وارد بر ترموول توسط‬
‫سيال پرداخته است كه بررسي آنها از حوصلهي اين نوشتار خارج است‪ .‬به عالوه با توجه به اين كه سازندگان‬
‫ترموول برنامهاي بر مبناي اين استاندارد ارايه ميكنند كه به صورت رايگان و معموالً آنالين در اختيار قرار مي‪-‬‬
‫گيرد‪ ،‬كاربر نيازي ندارد تا با فرمولها و روابط مفصل اين استاندارد درگير شود‪ .‬وروديهاي اين برنامه اطالعاتي‬
‫در خصوص دبي‪ ،‬دما‪ ،‬فشار و نوع سيال‪ ،‬جنس ترموول‪ ،‬نوع و ابعاد فيزيكي آن و خروجي عبارتي است كه‬
‫مناسب بودن يا نبودن ترموول انتخاب شده براي كاربرد مورد نظر را بيان ميكند‪ .‬بنابراين تحليل تنش و بررسي‬
‫مقاومت ترموول براي كاربرد مورد نظر پس از انتخاب ابعاد و نوع ترموول از يک سازنده‪ ،‬بايد از طريق برنامه ارايه‬
‫شده توسط همان سازنده مورد بررسي قرار گيرد‪ .‬وظيفهي اصلي اين برنامه بررسي احتمال تالقي فركانس‬
‫تشديد ترموول با فركانس مؤلفههاي تنش در فرآيندي با ويژگيهاي تعيين شده ميباشد‪.‬‬

‫اما چه زماني براي ترموول تحليل تنش انجام دهيم؟ جواب سادهاي براي اين سؤال وجود دارد‪ .‬با توجه به اين‬
‫كه برنامهي مربوط به تحليل تنش ترموول به صورت رايگان در اختيار كاربر قرار دارد‪ ،‬هميشه تحليل تنش را‬
‫انجام دهيد‪ .‬با اين حال توجه كنيد آسيب به ترموول در مواقعي كه سرعت حركت سيال مايع بيش از ‪ 5 m/s‬و‬
‫سرعت حركت سيال گاز بيش از ‪ 15 m/s‬باشد‪ ،‬محتملتر است‪.‬‬

‫‪ .4‬رفتار ترموول از نظر انتقال حرارت‬

‫استفاده از ترموول باعث ميشود كه حسگر دما تغييرات دمايي سيال را با تأخير درک كند‪ .‬بنابراين ترموول‬
‫باعث ايجاد تأخير زماني در اندازهگيري دما ميشود‪ .‬اين تأخير را ميتوان با استفاده از يک خازن مدل كرد ]‪.[2‬‬
‫مقدار تأخير در انتقال حرارت‪ ،‬به جرم ترموول و گرماي ويژهي‪ 11‬مادهاي كه ترموول از آن ساخته شده بستگي‬
‫دارد‪ .‬هر چه مقدار جرم و گرماي ويژهي ترموول بيشتر باشد‪ ،‬ميزان تأخير در انتقال حرارت نيز بيشتر خواهد‬
‫بود‪ .‬در صورتي كه مقدار اين تأخير زماني از حد معيني بيشتر شود‪ ،‬ميتواند باعث ناپايداري و نوساني شدن‬
‫حلقهي كنترلي گردد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫يكي از مسايلي كه در نصب حسگر دما درون ترموول ممكن است پيش آيد اين است كه حسگر دمايي كه درون‬
‫ترموول قرار ميگيرد در تماس كامل با ترموول قرار نداشته و فاصلهي هوايي بين جدارهي داخلي ترموول و‬
‫حسگر دما وجود داشته باشد‪ .‬فاصلهي هوايي باعث اتالف گرما حين انتقال از ترموول به حسگر دما شده و مانند‬
‫يک مقاومت در برابر انتقال حرارت عمل ميكند]‪ .[2‬مقاومت در برابر انتقال حرارت باعث اتالف گرما شده و بين‬
‫دماي حس شده توسط حسگر دما و دماي سيال اختالف ايجاد كرده و باعث ميشود اندازهگيري دما توأم با خطا‬
‫باشد‪ .‬براي پيشگيري از اين مسأله سازندگان ترموول معموالً از يک گيرهي فنري‪ 12‬فلزي در درون ترموول‬
‫استفاده ميكنند تا حسگر دما را در بر گرفته و از اتصال جداره داخلي ترموول با حسگر دما اطمينان حاصل‬
‫شود‪ .‬به اين ترتيب از خطاي ناشي از وجود فاصلهي هوايي بين حسگر دما و جدارهي داخلي ترموول پيشگيري‬
‫ميشود‪.‬‬

‫در شكل ‪ 5‬مراحل انتقال حرارت از سيال به حسگر دما و اثر هر كدام از آنها نشان داده شده است‪.‬‬

‫شكل ‪ .5‬مراحل انتقال حرارت از سيال به حسگر دما‬

‫تأخير ايجاد شده در انتقال حرارت از سيال به حسگر دما به واسطهي وجود ترموول را ميتوان با استفاده از‬
‫پارامتري به نام ثابت زماني‪ 13‬تعريف كرد‪ .‬ثابت زماني يک ترموول به زماني كه طول ميكشد تا حسگر دما ‪23/2‬‬
‫درصد از تغيير دماي پلهاي ايجاد شده در سيال را درک كند‪ ،‬گفته ميشود‪ .‬دادههاي منتشر شده از يک آزمايش‬
‫كه در ]‪ [7‬به آن اشاره شده در جدول ‪ 1‬نشان داده شدهاند‪ .‬در اين آزمايش سيال مورد استفاده آب بوده و با‬
‫سرعت ‪ 3 fps‬در لوله جريان داشته است‪ .‬بديهي است مقادير نشان داده شده در جدول‪ ،‬مختص آزمايش مورد‬
‫نظر بوده و براي ترموولهاي با ابعاد‪ ،‬جرم و جنس مختلف‪ ،‬متفاوت خواهند بود‪ .‬هدف از ذكر اين اعداد دادن‬
‫بينش به خواننده پيرامون ميزان تقريبي پاسخ زماني انواع ترموول است‪ .‬همانطور كه مشاهده ميكنيد ترموول‬
‫پلهاي سريعترين پاسخ و ترموول مستقيم كندترين پاسخ زماني را دارد‪ .‬پاسخ سريعتر ترموول پلهاي از كم بودن‬
‫ضخامت لوله ترموول در نوک آن كه ناحيه حساس به دماي حسگر دما در آن قرار ميگيرد ناشي ميشود‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫به طور كلي در صورتي كه در كاربردي نياز به ثابت زماني ‪ 2‬ثانيه يا كمتر داريد‪ ،‬نبايد از ترموول استفاده كنيد‪.‬‬
‫استفاده از ترموول ميتواند ثابت زماني سامانهي اندازهگيري دما را تا ‪ 33‬ثانيه افزايش دهد]‪ .[1‬براي كاهش ثابت‬
‫زماني ميتوان فاصلهي بين حسگر دما و جدارهي داخلي ترموول را با استفاده از مادهاي كه هدايت گرمايي‬
‫خوبي دارد پر كرد‪.‬‬

‫‪ .5‬انتخاب ترموول مناسب‬

‫ترموول يک محفظهي مقاوم در برابر فشار است كه براي محافظت از حسگر دما در برابر شرايط سخت و خشن‬
‫فرآيند به كار ميرود‪ .‬هر گونه خرابي يا آسيب به ترموول پتانسيل ايجاد مخاطرات انساني‪ ،‬زيست محيطي و وارد‬
‫كردن خسارت مالي به واحد صنعتي به دليل نشت سيال فرآيند‪ ،‬لزوم توقف فرآيند يا آسيب به تجهيزات ديگر را‬
‫دارد‪ .‬بنابراين انتخاب صحيح ترموول و تعيين پارامترهاي آن يكي از وظايف مهم مهندس ابزاردقيق محسوب‬
‫ميشود‪ .‬پارامترهاي مهم و تعيين كننده در انتخاب ترموول عبارتند از‪:‬‬

‫‪ .1‬تعیین جنس ترموول‪ :‬جنس ترموول با توجه به ويژگيهاي سيال فرآيند تعيين ميشود‪ .‬اين ويژگيها‬
‫شامل دماي سيال‪ ،‬قابليت اكسيدكنندگي سيال‪ ،‬سولفوردار بودن سيال‪ ،‬مقاومت ماده مورد نظر در‬
‫مقابل فشار وارده از سمت سيال‪ ،‬مقاومت در برابر سايش و برخي عوامل ديگر است‪ .‬جدول ‪ 4.14g‬در‬
‫]‪ [1‬راهنماي خوبي براي انتخاب جنس ترموول به منظور استفاده در كاربردهاي مختلف ميباشد‪.‬‬
‫‪ .2‬تعیین نوع بدنه ترموول‪ :‬ترموولها در ‪ 3‬نوع مستقيم‪ ،‬پلهاي و مخروطي ساخته ميشوند‪ .‬با توجه به‬
‫اينكه ترموول پلهاي داراي ثابت زماني كمتري نسبت به دو نوع ديگر است‪ ،‬در مواقعي كه نياز به پاسخ‬
‫سريع داشته باشيم مورد استفاده قرار ميگيرد‪ .‬ترموول مخروطي با توجه به ساختار خود داراي فركانس‬
‫تشديد باالتري نسبت به ترموول مستقيم با ابعاد مشابه است‪ .‬بنابراين در مواقعي كه سرعت سيال‬
‫عبوري از لوله زياد باشد‪ ،‬انتخاب مناسبي است‪ .‬پيشنهاد ميشود براي سرعتهاي بيش از ‪ 5 m/s‬در‬
‫سياالت مايع و ‪ 15 m/s‬در سياالت گاز از ترموول مخروطي استفاده شود‪ .‬استاندارد ‪IPS-C-IN-120‬‬
‫هم بر لزوم استفاده از ترموول مخروطي براي مواقعي كه سرعت سيال بيش از ‪ 21 m/s‬است تأكيد دارد‪.‬‬
‫در سرعتهاي پايينتر هم در صورتي كه ترموول مستقيم تحليل تنش را پاس نكند‪ ،‬استفاده از ترموول‬
‫مخروطي ميتواند راهكاري براي پاس كردن تحليل تنش باشد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ .3‬تعیین طول مناسب براي ترموول‪ :‬براي انتخاب طول مناسب‪ ،‬در ابتدا حداقل طول مورد نياز براي‬
‫ترموول را تعيين كنيد‪ .‬معموالً اين طول توسط سازندهي حسگر دما پيشنهاد ميشود‪ .‬در صورتي كه‬
‫سازندهي حسگر دما پيشنهادي نداشته باشد‪ ،‬از قاعدهي سرانگشتي دوم استفاده كنيد‪.‬‬
‫حال اگر قطر لوله كمتر از ‪ 2‬اينچ باشد‪ ،‬با حداقل طول تعيين شده‪ ،‬آن را با زاويه ‪ 45‬درجه در لوله‬
‫نصب كنيد‪ .‬همچنين در اين حالت ميتوانيد از روش نصب ترموول در زانويي هم استفاده كنيد‪ .‬توجه‬
‫كنيد كه چه در حالت نصب زاويهدار و چه در حالت نصب زانويي‪ ،‬ترموول بايد به گونهاي نصب شود كه‬
‫نوک آن به خالف جهت حركت سيال اشاره كند‪ .‬همچنين در حالت نصب در زانويي حداقل قطر زانويي‬
‫بايد ‪ 3‬اينچ باشد‪ .‬اگر سايز خط كمتر از ‪ 3‬اينچ باشد‪ ،‬سايز زانويي را به ‪ 3‬اينچ تبديل كنيد‪ .‬به عالوه‬
‫زانويي بايد به صورت عمودي قرار گرفته باشد‪ .‬حالتهاي مختلف نصب ترموول در شكل ‪ 2‬نشان داده‬
‫شده است‪.‬‬
‫راهكار ديگر افزايش قطر لوله به ‪ 2‬اينچ در مقطعي از لوله و بازگرداندن آن به اندازهي قبلي است‪ .‬طول‬
‫قسمتي از لوله كه قطر لوله در آن افزايش يافته است بايد حداقل ‪ 1‬اينچ باشد‪ .‬در صورتي كه سيال‬
‫عبوري از لوله مايع باشد‪ ،‬افزايش قطر لوله بايد به صورت غير هم مركز‪ 14‬انجام شود تا از تشكيل حباب‬
‫هوا كه مانند عايقي در برابر انتقال حرارت سيال مايع به ترموول مقاومت ايجاد ميكند‪ ،‬پيشگيري‬
‫شود]‪.[3‬‬

‫شكل ‪ .2‬انواع روشهاي نصب ترموول‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫در صورتي كه قطر لوله بيشتر يا مساوي ‪ 2‬اينچ بوده و حداقل طول مورد نياز ترموول كمتر از نصف قطر‬
‫لوله باشد‪ ،‬طول ترموول را برابر با نصف قطر لوله در نظر بگيريد‪ .‬اگر قطر لوله بيشتر يا مساوي ‪ 2‬اينچ‬
‫بوده و حداقل طول مورد نياز ترموول بيشتر از نصف قطر لوله باشد‪ ،‬طول ترموول را همان مقدار حداقل‬
‫طول مورد نياز بگيريد‪ .‬حال تحليل تنش را با استفاده از برنامهاي كه سازنده ترموول بر مبناي استاندارد‬
‫‪ ASME PTC 19.3 TW:2010‬ارايه كرده است انجام دهيد‪ .‬اگر خروجي تحليل تنش نشاندهندهي‬
‫مناسب بودن طول ترموول براي كاربرد مورد نظر باشد عمليات تعيين طول ترموول به پايان رسيده‬
‫است‪ .‬در غير اين صورت بايد با تغيير نوع بدنهي ترموول به حالت مخروطي تحليل تنش را تكرار كنيد‪.‬‬
‫در صورتي كه باز هم تحليل تنش نشان دهنده نامناسب بودن ترموول باشد‪ ،‬با تغيير ابعاد فيزيكي‬
‫ترموول نظير افزايش قطر خارجي آن و يا كاهش طول تا حداقل مقدار مورد نياز ياد شده اقدام به تكرار‬
‫تحليل تنش كنيد تا نتيجهي تحليل تنش نشاندهندهي مناسب بودن ترموول براي كاربرد مورد نظر‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ .4‬تعیین نوع اتصال ترموول به خط‪ :‬براي اتصال ترموول به لوله ميتوان از يكي از ‪ 3‬روش معمول‬
‫فلنجي‪ ،‬پيچي و جوشي استفاده كرد‪ .‬تعيين نوع اتصال ترموول به خط لوله با توجه به ‪ Spec.‬پروژه و‬
‫الزامات پايپينگ انجام ميشود‪ .‬ويژگيهاي اتصال نظير اندازه و نوع رزوه‪ 15‬در ترموول پيچي‪ ،‬اندازه و‬
‫نوع فلنج در ترموول فلنجي و غيره هم با توجه به نيازمنديهاي پروژه و مشخصات حسگر دما تعيين‬
‫ميشود‪ .‬البته انواع ديگري از اتصال هم وجود دارند كه در صنايع بزرگ و اصلي ايران نظير نفت و گاز‪،‬‬
‫فوالد‪ ،‬صنايع معدني و غيره كاربردي ندارند‪.‬‬
‫‪ .5‬تعیین قطر مجراي داخلي ترموول‪ :‬مجراي داخلي ترموول يا به اصطالح سوراخ ترموول جايي است‬
‫كه ساقهي المان حسگر دما در درون آن قرار ميگيرد‪ .‬اگرچه برخي از سازندگان ترموول اندازههاي‬
‫متنوعي براي قطر سوراخ ترموول ارايه ميدهند اما مقادير استاندارد براي قطر سوراخ ترموول‬
‫‪3/223‬اينچ و ‪ 3/385‬اينچ ميباشند‪ .‬ترموولهاي با قطر سوراخ ‪ 3/223‬اينچ براي حسگرهاي دماي با‬
‫قطر ساقه حداكثر ‪ 3/252‬اينچ و ترموولهاي با قطر سوراخ ‪ 3/385‬اينچ براي حسگرهاي دماي با قطر‬
‫ساقه حداكثر ‪3/377‬اينچ كاربرد دارند‪ .‬بنابراين براي تعيين قطر سوراخ ترموول بايد قطر ساقهي حسگر‬
‫دما مشخص شود‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫به منظور جمعبندي موارد فوق‪ ،‬فلوچارت تعيين پارامترهاي ترموول در شكل ‪ 7‬آمده است‪ .‬در اين شكل موارد‬
‫كلي مربوط به تعيين پارامترها ذكر و از پرداختن به جزئيات اجتناب شده است‪ .‬قسمتهايي از فلوچارت كه به‬
‫صورت سايهدار نشان داده شده و از ‪ 1‬تا ‪ 5‬شمارهگذاري شدهاند‪ ،‬پارامترهاي اصلي و مهم براي انتخاب يک‬
‫ترموول هستند‪.‬‬

‫نكتهي قابل ذكر ديگر آن است كه در صورت نصب ترموول در زانويي يا نصب با زاويهي ‪ 45‬درجه‪ ،‬امكان انجام‬
‫تحليل تنش با اتكا به روابط موجود در استاندارد ‪ ASME PTC 19.3 TW‬و با استفاده از برنامهي ارايه شده‬
‫توسط سازندهي ترموول وجود نداشته و بايد تنشهاي وارد بر ترموول بر اساس روابط فيزيكي موجود محاسبه و‬
‫از مقاومت ترموول در برابر تنشهاي وارده اطمينان حاصل شود‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫شكل ‪ .7‬فلوچارت تعيين پارامترهاي ترموول‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ جمعبندي و نتیجهگیري‬.6

‫ نوع‬،‫ طول مناسب براي ترموول‬،‫ شكل بدنه‬،‫در اين مقاله پارامترهاي مهم انتخاب ترموول شامل انتخاب جنس‬
‫اتصال ترموول به خط لوله و تعيين قطر مجراي داخلي ترموول معرفي و در خصوص هركدام از آنها توضيحاتي‬
‫ مطالب با استفاده از تجربههاي مهندسي و با استناد به دانش و تفكر منطقي ارايه شد تا خواننده بتواند‬.‫داده شد‬
.‫با منطق انتخابها آشنا شده و توانايي انتخاب آگاهانه و توأم با تحليل را به دست آورد‬

‫منابع و مراجع‬

[1] Liptak Bela, “Instrument Engineers’ Handbook – Process Measurement and Analysis,”
Volume I, Forth Edition, CRC Press, 2003.

[2] American Petroleum Institute, “Manual on Installation of Refinery Instruments and Control
Systems,” API RP 550:1960, Part 1, Section 3.

[3] American Petroleum Institute, “Process Measurement Instrumentation,” API RP 551:1993.

[4] American Petroleum Institute, “Process Measurement Instrumentation,” API RP 551:2012,

Draft Version 2nd Edition.

[5] American Society of Mechanical Engineers, “Thermowells–Performance Test Codes” ASME

PTC 19.3:2010.

[6] T. Kuphaldt, “Lessons In Industrial Instrumentation,” Ver. 2.01, 2014.

[7] www.burnsengineering.com/RTDology , “Thermowell Engineering and selection”.

14
1
Thermowell
2
Straight Shank
3
Stepped Shank
4
Tapered Shank
5
Immersion Length
2
Insertion Length
7
Extension Length
8
Stem
9
Downstream
13
Crack
11
Specific Heat
12
Spring Clip
13
Time Constant
14
Eccentric
15
Thread

15