ČSP 24 (2), 231—263 Zagreb, 1992.

STJEPAN ANTOLJAK, Hrvatska historiografija do 1918. Svezak

1—//, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb 1992.

D o a j e n h r v a t s k i h p o v j e s n i č a r a dr. S t j e p a n A n t o l j a k s i n t e t i z i r a o je u d v a n e ­
t o m objavljena sveska svoje enciklopedijsko p o z n a v a n j e hrvatske historiografije
i n j e z i n i h s t v a r a l a c a . T i s u ć u s t r a n i c a t e k s t a p o p r a ć e n o je i m p o z a n t n i m b r o j e m
o d 4 0 0 5 b i l j e ž a k a (sic!), a s v a k i s v e z a k j o š i k a z a l o m o s o b n i h i m e n a s u k u p n o
o k o 2 5 0 0 a u t o r a i o s t a l i h i m e n a . O s i m b i b l i o g r a f s k i h i a r h i v s k i h referenci b i ­
lješke su č e s t o o b o g a ć e n e d o d a t n i m t u m a č e n j i m a o p o l i t i č k i m p r i l i k a m a , k a ­
rakteru protagonista, daljnjim u p u t a m a u literaturu, citatima iz rasprava, k o ­
r e s p o n d e n c i j a i s l i č n i m . N e s a m o k o d n a s n e g o su i u s v i j e t u v r l o rijetka z n a n ­
s t v e n a d j e l a k o j a s a z r i j e v a j u dulje o d p o l a stoljeća. N a p r i k u p l j a n j u p o d a t a k a o
h r v a t s k o j historiografiji a u t o r je p o č e o r a d i t i još k a o d o c e n t d a l e k e 1 9 4 1 . g o ­
dine.

I a k o je d o b r o p o z n a t z n a n s t v e n o j j a v n o s t i , z a r a z u m i j e v a n j e d j e l a i p a k je
p o t r e b n o p o d s j e t i t i d a j e ž i v o t n i p u t v o d i o prof. dr. S t j e p a n a A n t o l j a k a k r o z
brojna kulturna žarišta Hrvatske, bivše Jugoslavije i Europe. U svim tim
s r e d i š t i m a m a r l j i v o je i s a m o z a t a j n o r a d i o u a r h i v i m a , k n j i ž n i c a m a , m u z e j i m a ,
fakultetima, akademijama i sličnim u s t a n o v a m a gdje je prikupljao p o d a t k e z a
svoja istraživanja.
» H r v a t s k a historiografija do 1918.« anahzira razvitak hrvatske povijesne z n a ­
n o s t i o d 1 6 . stoljeća d o k r a j a p r v o g a s v j e t s k o g rata. P o s e b n a p o g l a v l j a o b r a ­
duju d o b a r a n o g i r a z v i j e n o g f e u d a l i z m a , p o č e t a k p r o p a d a n j a f e u d a l i z m a , v r i ­
jeme krize f e u d a l n o g društva, svršetak 16. i p r v u p o l o v i c u 17. stoljeća, doba
a p s o l u t i z m a i t a k o r e d o m s v e d o s v r š e t k a p r v o g a s v j e t s k o g rata. U n u t a r s v a k o g
v r e m e n s k o g r a z d o b l j a n a p r a v l j e n a je i p r o s t o r n a p o d j e l a n a regije ili, k a k o
ih a u t o r n a z i v a , » h i s t o r i o g r a f s k e k r u g o v e « . S p o m e n i m o p r i m j e r i c e z a d a r s k i ,
šibenski, d u b r o v a č k i , k o t o r s k i , z a g r e b a č k i , d a l m a t i n s k o - p a d o v a n s k i h i s t o r i o g r a f ­
ski k r u g , s j e v e r n u H r v a t s k u , Istru i S l a v o n i j u . O b r a đ e n i su i p o j e d i n i g r a d o v i ,
n a r o č i t o u D a l m a c i j i , a isto t a k o B o s n a i H e r c e g o v i n a . N i s u z a b o r a v l j e n i ni
p o j e d i n c i koji su i z d v o j e n o d j e l o v a l i u d r u g i m m j e s t i m a . N e k i su z n a n s t v e n i c i
i m a l i s v o j e s u r a d n i k e i s l j e d b e n i k e ( n p r . Lucius) i t a k o f o r m i r a l i v l a s t i t e » z n a n -
s t v e n o - s u r a d n i č k e k r u g o v e « . Z a s v a k i k u l t u r n i k r u g i r a z d o b l j e n a v e d e n i su
svi a u t o r i čija se d j e l a t n o s t m o g l a u s t a n o v i t i . M e đ u n j i m a je b i l o k r o n i č a r a ,
svećenika, redovnika, renesansnih polihistora, državnih i političkih djelatnika,
s v e u č i l i š n i h p r o f e s o r a , učitelja, p r a v n i k a i d r u g i h . N e o v i s n o o t o m e jesu li i m
djela o b j a v l j e n a ili nisu, z a s v e d j e l a t n i k e n a p o l j u h r v a t s k e p o v i j e s t i n a v e d e n i

231
časopis za suvremenu povijest 2 4 ( 2 ) , 1—258 (1992)

S U o s n o v n i bibliografski p o d a c i , a z a neobjavljene rukopise podaci o mjestu

p o h r a n e . B u d u ć i d a je A n t o l j a k o v a k n j i g a e n c i k l o p e d i j s k o g k a r a k t e r a , ne bi
b i l o p r i m j e r e n o i z d v a j a t i p o s e b n a i m e n a . D o v o l j n o je reći d a su svi o n i koji
su u p r o t e k l a četiri stoljeća n e š t o dali h r v a t s k o j historiografiji našli s v o j e mjesto
u A n t o l j a k o v o j knjizi. N i s u z a b o r a v l j e n i ni stranci koji su p r o u č a v a l i ili d o ­
t a k l i h r v a t s k u povijest. Utemeljitelju naše m o d e r n e k r i t i č k e historiografije dr.
Franji R a č k o m p o s v e ć e n o je n a j d u ž e p o g l a v l j e o d 6 0 stranica. Impresionira
brojnost o b u h v a ć e n i h autora, k a o i p o d j e d n a k o v r s n o p o z n a v a n j e različitih
epoha.
N a p i s a t i z n a n s t v e n o djelo nije s a m o z n a n j e n e g o i umijeće, m o g l o b i se s l o ­
b o d n o reći i umjetnost. O n o što o d l i k u j e dr. A n t o l j a k a k a o p o v j e s n i č a r a jest
m i n u c i o z n o s t izričaja i b o g a t s t v o p o d a t a k a k o j i m a r a s p o l a ž e , često d r u g i m
p i s c i m a n e d o v o l j n o p o z n a t i h . Fascinira sposobnost k r i t i č k e ocjene p o j e d i n i h
djela i ličnosti u s v e g a j e d n o j ili d v i j e d o tri rečenice. Z b o g t o g a o v o djelo
treba čitati v r l o p a ž l j i v o ; n j e g o v a se p r a v a v r i j e d n o s t n e m o ž e d o k u č i t i p r i ­
l i k o m p r v o g ili d r u g o g čitanja.
Z b o g tendencija o s u v r e m e n j i v a n j a p o v i j e s t i n o v i m t e m a m a i m e t o d o l o g i j a m a ,
a z a t i m z b o g njezine specijalizacije p o r a z d o b l j i m a , regijama i i s t r a ž i v a n i m
t e m a m a , prijetila je o p a s n o s t d a h r v a t s k a historiografija ostane b e z sinteze,
a stotine n j e z i n i h z a s l u ž n i h s t v a r a l a c a p r o t e k l i h stoljeća b e z s p o m e n a . G e n e ­
ralne smjernice r a z v o j a p o v i j e s n i h istraživanja imaju d a n a s m a l o sluha z a retro-
s p e k t i v n e p o g l e d e . D o b r o je i t o š t o je z a gornju granicu u z e t a g o d i n a 1918.
k o j a j a m č i d o v o l j n u p o v i j e s n u distancu i o b j e k t i v n o s t , t a k o da n e m a preplitanja
s a k t u a l n i m z b i v a n j i m a . D a d j e l o »ne o s t a n e t o r z o « , ipak je n a kraju d r u g o g
sveska p o d s k r o m n i m n a s l o v o m » Z a v r š n a riječ« p r i d o d a n p r e g l e d h r v a t s k e
historiografije d o naših d a n a n a 41 stranici.

O p i s a t i ž i v o t e i djelatnost v i š e o d tisuću historiografskih djelatnika, o d k o j i h

su neki bili i z u z e t n o z n a č a j n i , a neki z a s t a l i v e ć n a p r v i m p o k u š a j i m a , i vješto
sve t o p o v e z a t i u č i t k u cjelinu m o ž e j e d i n o p i s a c k o j i z n a m n o g o v i š e o d
o n o g a što je i z l o ž i o . D r . A n t o l j a k j e d n a k o je » k o d k u ć e « i u d a l m a t i n s k o m ,
m e d i t e r a n s k o m k u l t u r n o m k r u g u k a o i u s j e v e r n o h r v a t s k o m , p a n o n s k o m , sred­
n j o e u r o p s k o m . N a isti u j e d n a č e n n a č i n o b r a đ e n a su s v a razdoblja o d renesanse
d o p r v o g a svjetskog rata i najraznovrsnije prilike u k o j i m a je p i s a n a h r v a t s k a
povijest.
A n t o l j a k o v je stil k l a s i č a n u najboljem smislu: j e z g r o v i t , ali jasan, p r i p o v j e ­
dački, k o n c i z a n i bez suvišnih p o n a v l j a n j a . Osjeća se pisac »stare š k o l e « , koji
n e opterećuje čitatelja vlastitim gledištima i tezama, nego ga k r o z mnoštvo
činjenica v o d i k istini. O d a j e pisca k r o z čije je ruke prošla z a m a l o s v a h r v a t ­
ska historiografija o b j a v l j e n a u m o n o g r a f i j a m a i p e r i o d i c i , te g o t o v o s v a a r h i v ­
ska g r a đ a značajnijih h r v a t s k i h a r h i v a i a r h i v s k i h o d j e l a k n j i ž n i c a i m u z e j a ,
ali i i n o z e m n i h u o n o m dijelu koji se o d n o s i n a H r v a t s k u . N i s u z a o b i đ e n i ni
rukopisi u s a m o s t a n s k i m arhivima.
A k o je u o p ć e d o p u š t e n o n e k o d j e l o n a z v a t i n e p o n o v l j i v i m , o n d a bi se t o smjelo
učiniti z a A n t o l j a k o v u k n j i g u i z o v i h r a z l o g a : 1. opsežnije djelo o istoj temi
n e m a smisla p o n o v o p i s a t i ; 2 . m a l o je v j e r o j a t n o da b i i t k o drugi n a š a o s t r p ­
ljenja ili i m a o m o g u ć n o s t i p o s v e t i t i t o l i k e g o d i n e p r o u č a v a n j u t o g a p i t a n j a ; i
3 . z a s a d se n e n a z i r u k o m p e t e n t n i z n a l c i koji bi m o g l i t a k o c j e l o v i t o z a h v a t i t i
p r o b l e m . N a m e ć e se u s p o r e d b a s d r u g i m f u n d a m e n t a l n i m d j e l o m i s t o g a a u t o r a ,

232
OCJENE I PRIKAZI 231-263

k o j e , č i n i se, i m a v e ć istu s u d b i n u . » P o m o ć n e p o v i j e s n e z n a n o s t i « , k o j e su d o ­
s a d o b j a v l j e n e u četiri i z d a n j a n a tri j e z i k a (Skopje 1966. i 1982., Kraljevo
1 9 7 1 . i P r i š t i n a 1 9 7 2 . ) , ujedinjuju u j e d n o m s v e s k u s e d a m s u s t a v n o obrađenih
d i s c i p l i n a . N i š t a o p s e ž n i j e i c j e l o v i t i j e u nas nije n a p i s a n o n i prije n i poslije.
N a k o n t e knjige više n e m a smisla proširivati razradu svih tih znanosti u jed­
n o m s v e s k u , n e g o p r e o s t a j e k r e n u t i u detaljniju o b r a d u i z a s e b n u o b j a v u svake
o d tih disciplina pojedinačno. G o v o r e ć i o neponovljivim djelima ne uzimamo
sebi p r a v o na predviđanje djela koja će se p o j a v i t i u budućnosd. Riječ je,
z a p r a v o , o t o m e d a i z a s i n t e z e p o s t o j i o d r e đ e n o v r i j e m e n a s t a n k a , t o jest d a
o n e n e smiju biti n a p i s a n e n i p r e r a n o n i p r e k a s n o .
» H r v a t s k a historiografija d o 1918.« n e z a o b i l a z n o je d j e l o z a t e m e l j i t i u v i d u
razvitak hrvatske historiografije i z a planiranje znanstvenih istraživanja po­
vijesti H r v a t s k e . K o r i s n o će p o s l u ž i t i ne samo znanstvenicima, studentima i
gimnazijskim profesorima, n e g o i širem čitateljskom krugu, s v a k o m kulturnom
g r a đ a n i n u i r o d o l j u b u , s v i m l j u b i t e l j i m a starina i z a n i m l j i v o g štiva.
I a k o t o nije p o s e b n o i s t i c a n o , osjeća se d a dr. S t j e p a n A n t o l j a k osim znanja
posjeduje i ništa manju ljubav prema piscima hrvatske povijesti. K a k o bi se
i n a č e m o g l o p r o t u m a č i t i d a je m e đ u i n i m a p o k u š a o o t e t i z a b o r a v u i b r o j n e l i č n o ­
sti o d k o j i h j e o s t a o t e k p o k o j i , č e s t o n e d o v r š e n , r u k o p i s ili s a m o fragment?
T i m e je i s k a z a n o p o š t o v a n j e i s v i m n a s t o j a n j i m a o n i h k o j i su se n a b i l o k o j i
n a č i n p o t r u d i l i u č i n i t i n e š t o z a p o v i j e s t s v o g n a r o d a . 2 a ž a l i t i je š t o j e r u k o p i s
toga kapitalnog Antoljakova rada čekao na objavu kod izdavača punih 8
godina. D a je p r a v o d o b n o objavljen, v e ć bi uvelike koristio. Takva je bila
s u d b i n a n a š e k u l t u r e k o j o j , n a d a m o se, d o l a z e bolji dani.

Andrej Čehotarev

CATHERINE WENDY BRACEWELL. The Uskoks of Senj. Piracy,

Banditrj, and Holy 'War in the Sixteenth Century Adriatic. Cornell
University Press. Ithaca and London 1992.

O t k a d a je Alberto Fortis 1 7 7 4 . o b j a v i o u M l e c i m a » V i a g g i o in D a l m a z i a « ,
što je z a ondašnje prilike v r l o b r z o p r e v e d e n o n a njemački (1776.) i francuski
( 1 7 7 8 . ) ( o b a su p r i j e v o d a i z d a n a u B e r n u ) , n a š i M o r l a c i i s n j i m a t i j e s n o p o ­
v e z a n i u s k o c i p o s t a l i su s a s t a v n i d i o e u r o p s k e h i s t o r i o g r a f s k e t r a d i c i j e i k n j i ­
ž e v n e inspiracije. B o r b e n i , p a t r i j a r h a l n i i j u n a č k i n a r o d » I l i r a « p o b u d i o je
r o m a n t i č a r s k a r a s p o l o ž e n j a , t a k o d a je v e ć 1 7 8 8 . o b j a v l j e n , t a k o đ e r u M l e c i m a ,
p o p u l a r n i r o m a n g r o f i c e Rosenberg-Orsini, Les Morlaques, o običajima stanov­
n i k a j a d r a n s k e o b a l e . S t o g a nije s l u č a j n o š t o su u s k o c i p o s t a l i č e s t o m t e m o m
i među stranim znanstvenicima, posebno u talijanskim povijesnim časopisima
( p o n a j v i š e u Nuovo archivio veneto). N a t u d u g u t r a d i c i j u n a d o v e z u j u se i
n e k a n a j n o v i j a i n o z e m n a djela. T a k o j e m o n o g r a f i j u o V l a s i m a n a p i s a o T . J.
W i n n i f t r i t h ( T h e V l a c h s — H i s t o r y o f B a l k a n P e o p l e , 1 9 8 7 . ) , a s a d a se p o -

233