TAALGENOOT

TAALGENOOT IS DEUR DIE SA PUBLIKASIEFORUM AS DIE BESTE KORPORATIEWE TYDSKRIF VIR 2019 AANGEWYS.

SOMER 2020
R40 (BTW ingesluit)
/333928
 Inhoud

7 REDAKTEURSBRIEF 60 TYD
Louwarm is nie ’n opsie nie Die gemene deler
8 STANDPUNT 64 SELFPUBLISERING
#weesdieverskil Jou eie beste vriend
9 MARITA VAN DER VYVER 68 ANGLO-BOEREOORLOG
Ek, sendeling en deurwag Kruispaaie op die slagveld
10 TOM DREYER 72 DIE BERLYNSE MUUR
Spookskepe en vergesigte Die Postmuur-generasie
11 STORM JANSE VAN RENSBURG 76 TJOKKERTONEEL
Tussen Afrika en kuns Groot drama vir klein lyfies
15 TAALGENOOT-GEDIG 80 KYKNET
The Grand Tour Op soek na kinders
16 PEN AFRIKAANS 82 OORDE
Willem Anker ‘Klik, klik’ op jou droomvakansie!
18 NALN 84 KOORMUSIEK
Kyk sulke waagmoed! Eendrag maak vreugdemusiek
20 SAARTJIE BOTHA 88 DISLEKSIE
Die teater van bly sit Wanneer die letters jou koggel
24 PIETER FOURIE 92 TIENERTONEEL
Stroom-op knapsekêrel Tienertoneel se gehalte bly tops
26 FLIEKFUNDI 98 LAPA
Die las van ’n ma Skrywers wat CTRL+ALT+DEL druk
28 SELFHELPBOEKE 100 SPELLING
Inspirasie tussen blaaie Jou menswees, in woorde
32 MADELEIN RUST 104 VVA
Woordvloed van triomf Leeslekkerte in die hospitaal
35 DIE MELKTERT KOMMISSIE 106 TAKKE
Melkterte weer op die verhoog Wees jý die verskil
38 KANYA VILJOEN 108 SKOOLVERLATING
Anargis in Afrikaans Vir ’n PHD in pas-en-draai
40 VOORBLAD 111 WOORDPRET
Só kry drome vlerke Blokraai
48 KRIOGeNETIKA 112 KOOS KOMBUIS
Die nuwe Rip van Winkels Die gif van groot droom
52 EMIGRASIE 113 MALIXOLE GWATYU
Terug na die land van sonskyn ... Die ‘ons’ deur die ‘ek’
56 GRETA THUNBERG 114 FOURIE ROSSOUW
Greta en ons brandende huis Gesoek: ’n reënboog met diep wortels

4 Taalgenoot | somer 2020

26 40

56 76

92 84 106

somer 2020 | Taalgenoot 5

Ons sien die geheelbeeld,
jy geniet die voordeel.

Jou persoonlike behoeftes is ons eerste prioriteit,

sodat versekering die laaste ding is waaroor jy jou
hoef te bekommer.

Vir meer inligting, skakel 0861 774 665, e-pos CCCentral@psg.co.za of besoek
www.psg.co.za om ‘n adviseur naby jou te vind.

PSG Wealth Financial Planning (Pty) Ltd is ‘n gemagtigde finansiële diensteverskaffer. RFD 728
 Louwarm is
nie ’n opsie nie
’n
Nuwe begin?
Ek weet
darem nie.
Dis Taalgenoot se tema in
hierdie someruitgawe en,
soos dit nou maar gaan,
kom dit dikwels so saam
met die aanbreek van ’n nuwe
jaar ter sprake. Daarom het ek in
November al begin oefen om van my
pens ontslae te raak. Dalk hou my
voornemens hierdie keer langer.
Dit laat my altyd aan my ma en haar
gewigkwellings dink. “Ek sal Maandag
begin,” sou sy verklaar. Dan het my pa
gespot: “Die dieet wat jou ma doen, werk
’n bietjie anders. Alles wat sy sien, dié eet
sy.” Sy het nie gedink dis snaaks nie.
Eintlik wil ek praat oor tydverloop,
veral omdat die ATKV vanjaar sy 90ste
bestaansjaar vier. Wat ’n prestasie! Die
ouderdom is nie ’n man (of vrou) se maat
nie. Ek dink nie eens net aan my ouers se
ouderdom nie (albei is duskant 80); ek
praat van ná 40. In jou 20’s kon jy sommer
in ’n week of twee ’n paar kilogram
afskud, maar nou vat dit maande. Daar is
rolle en hare op jou rug wat nooit
voorheen daar was nie. Hare in jou ore.
Hare oral, behalwe op jou hoof ...
Vir diegene wat wonder oor die oulike
seuntjie met die tuisgemaakte vuurpylpak
op die voorblad: Dis deel van die ATKV
se nuwe reklameveldtog “Gee jou drome
vlerke”. Ons organisasie het nog altyd
reggestaan om jongmense ’n ekstra
hupstoot te gee met projekte en kursusse
wat hulle vir die toekoms toerus.
Om nuut te begin loop soms hand aan
hand met waagmoed. Om die verlede
agter jou te los en ’n nuwe rigting in te
slaan is nie kinderspeletjies nie. Kyk
byvoorbeeld na die NALN-storie oor
uitgewers wat teen die grein in gegaan en
hul eie ding gedoen het.
Die digter Pieter
Fourie en die skrywer
Madelein Rust het
dieselfde soort
waagmoed aan die dag
gelê. Sommige mense het
egter ’n bietjie leiding nodig
en vir hulle is Bibi Slippers se
storie oor selfhelpboeke dalk net die
regte medisyne.
Baie Suid-Afrikaners wat oorsee na ’n
nuwe begin gaan soek het, het na hul eie
land teruggekeer.
Ons loer ook in by een van die ATKV
se vlagskipprojekte, Tienertoneel, en die
nuwe outjie in die buurt, Tjokkertoneel.
Terug by die horlosie: 2019 was ’n lang
jaar. Ek kyk soms terug en wonder wat het
van die tyd geword. Hoekom loop daardie
sekondewyser nou soveel vinniger as toe
ek ’n kind was? Was dit omdat die lewe
meer gestruktureerd was? Of omdat ek
geglo het die sand sal nooit uitloop nie?
Die lewe se onvoorspelbaarheid maak dit
seker meer rede om “vir vandag” te leef.
Om te fokus op dinge soos familie en
vriendskap. Tyd is mos die groot
gelykmaker. Ongeag jou status of jou
banksaldo, jy gáán oud word.
Die feit bly staan, daar is altyd plek vir
verbetering. ’n Gesonder lewenstyl, ’n
groener manier van leef ... Daar is nog
tyd. Om dit te besef en iets daaromtrent te
doen is reeds ’n nuwe begin. En dis goed.
Taalgenoot wil al sy lesers ’n voorspoedige
2020 toewens. Ons sal voortgaan om die
Afrikaanse taal en kultuur te bevorder en
om oor hierdie uitmuntende organisasie
verslag te doen. As ons jou in die proses
ontstel, aan die dink sit of openliker laat
kommunikeer, is dit ook goed, want die
lewe is te kort vir middelmatigheid.
JOHAN JACK SMITH
SOMER 2020 | Taalgenoot
REDAKTEUR Johan Jack Smith
PRODUKSIEREDAKTEUR Martie Swart
UITLEGKUNSTENAAR Marelise Scholtz
HOOF: DIGITALE MEDIA Reza Clifford
TAALVERSORGING Marli Swanepoel,
Jacques Liebenberg
INTEKENARE Lillian Meyer 011 919 9112 of
LillianM@atkv.org.za of Taalgenoot@atkv.org.za
BEMARKING & ADVERTENSIES
Johan Jack Smith: JohanS@atkv.org.za
Reza Clifford: Rezav@atkv.org.za
DRUKKERS Paarl Media Cape
VERSENDING Prosource Technologies (Pty) Ltd
TAALGENOOT
Vir redaksionele of advertensienavrae
Posbus 4586, Randburg 2125
Tel.: 011 919 9000 • Faks: 011 919 0208
Vrybelnommer: 0800 00 2209
E-pos: JohanS@atkv.org.za
Webwerf: www.atkv.org.za
ATKV-HOOFKANTOOR
Vir adresveranderings of ledenavrae
Posbus 4586, Randburg 2125
Tel.: 011 919 9000 • Faks: 011 919 0205
Vrybelnommer: 0800 00 2209
E-pos: atkv@atkv.org.za
Webwerf: www.atkv.org.za
LAPA UITGEWERS
Posbus 123, Pretoria 0001
Tel.: 012 401 0700 • Faks: 012 401 0734
E-pos: lapa@lapa.co.za
OORDE
Buffelspoort Die Oordbestuurder, Privaatsak X222,
Mooinooi 0325. Tel.: 014 572 1000 • Faks:
014 572 1010. E-pos: buffelspoort@atkv.org.za
Drakensville Die Oordbestuurder, Posbus 53,
Jagersrust 3354. Tel.: 036 438 6287 • Faks:
036 438 6524. E-pos: drakensville@atkv.org.za
Eiland Spa Tel: 015 386 8000 • Faks: 015 386 8032
E-pos: eilandspa@atkv.org.za
Goudini Spa Die Oordbestuurder, Posbus 47,
Rawsonvile 6845. Tel.: 023 349 8100 • Faks:
023 344 3158. E-pos: goudini@atkv.org.za
Hartenbos Die Oordbestuurder, Posbus 3, Hartenbos
6520. Tel.: 044 601 7200/19/21 • Faks: 044 695 0770
E-pos: hartenbos@atkv.org.za
Klein-Kariba Die Oordbestuurder, Posbus 150,
Warmbad 0480. Tel.: 014 736 9800 • Faks:
014 736 3457. E-pos: kariba@atkv.org.za
Natalia Die Oordbestuurder, Posbus 11,
Winkelspruit 4145. Tel: 031 916 4545/6 • Faks:
031 916 2212. E-pos: natalia@atkv.org.za
Besprekings vir enige van die ATKV-oorde kan ook
weeksdae vanaf 08:00 tot 17:00 by die sentrale
besprekingsnommer op hoofkantoor 011 919 9076 of
011 919 9058 gemaak word
Printed by
TG word uitgegee deur die ATKV, Posbus 4586, Randburg
2125. Die menings uitgespreek in TG weerspieël nie
noodwendig die amptelike standpunt van die ATKV nie.
Geen deel van die inhoud mag sonder die toestemming van
die redakteur elders gebruik word nie. Alle medewerkers,
fotograwe en kunstenaars doen afstand van hul outeursreg
sodra ’n bydrae in TG gepubliseer is. TG neem nie
aanspreeklikheid vir die taalkorrektheid of voorkeur van die
taal van adverteerders of advertensies nie. Die menings en
standpunte uitgespreek deur lesers, skrywers en kunstenaars
in TG is nie noodwendig die standpunt van die ATKV nie.
7
 STANDPUNT

#weesdieverskil
W
anneer jy by die ATKV- onbaatsugtige bydrae en my beker loop
hoofkantoor in Randburg se oor van dankbaarheid.
parkeerterrein inry en Ons is reeds hard aan die beplan vir die
begroet word met ’n lang tou mense, ATKV se verjaardagvieringe en wil jou
kan jy maar weet ... Die vakansie is om uitnooi om saam met ons ’n reis met ’n
die draai. verskil te onderneem.
In November het die As deel van ons verjaardagvieringe gaan
voorkeurbesprekings vir volgende jaar se ons slagspreuk vir die jaar soos volg lui:
Desembervakansie geopen en die getroue #weesdieverskil.
ATKV-lede in die ry was in ’n vakansieluim. Ja, 2020 se Dis maklik om ons oë op die regering te rig om dinge
Desember is nog ’n entjie weg, maar 2019 s’n is op hande. om te draai. En ja, hulle het baie werk om te doen, maar
Die blote gedagte aan son, see, sand is genoeg om enige elkeen van ons het ook ’n verantwoordelikheid om die
mens opgewonde te maak. verskil te wees wat ons so graag wil sien.
Teen die tyd wat jy die Taalgenoot ontvang, het die Ek wil jou vandag vra om saam met die ATKV skouer
Kerstafel al gekreun onder die kos, jy maak dalk al planne aan die wiel te sit om te bou aan ’n beter Suid-Afrika.
om van daai ekstra vetjies (as Kan jy jou indink wat die
gevolg van al daai kos) ontslae kollektiewe resultaat sal wees
te raak en sien reikhalsend uit “DIS MAKLIK OM ONS OË OP as ons elkeen iets klein doen
na betaaldag. om iemand anders se lewe
2020 is vir die ATKV ’n
DIE REGERING TE RIG OM beter te maak?
groot jaar – ons vier ons 90ste DINGE OM TE DRAAI. EN JA, Die ATKV het die afgelope
verjaardag. Die tema van dié 90 jaar deur sy nasionale
jaar se algemene HULLE HET BAIE WERK OM projekte en takprojekte lewens
jaarvergadering is heel gepas
“Is jy reg om saam te reis?”
TE DOEN, MAAR ELKEEN VAN verander. Ons het deelnemers
aan ons projekte se drome
Voordat ons fokus op wat ONS HET OOK ’N vlerke gegee. Ons het na
die toekoms vir ons inhou, gun gemeenskappe uitgereik en dit
my die geleentheid om dankie VERANTWOORDELIKHEID.” alles in Afrikaans.
te sê vir dit wat was. Vanjaar wil die ATKV weer
2019 was in baie opsigte ’n uitdagende jaar, maar in my die Afrikaanse taal, kultuur, kennis en kreatiwiteit
terugkyk was dit ook ’n jaar waarin die ATKV baie onmisbaar deel maak van nasiebou, versoening en ’n
vermag het. suksesvolle Suid-Afrika.
Dankie vir die ATKV-direksie vir hul leiding en dat julle Ons is opgewonde oor 2020 en ons hoop dat jy saam met
my hande sterk maak. ons sal deel in die vieringe, maar ook in die verskil.
Te danke aan die ATKV se wonderlike personeel se
harde werk en toewyding – selfs in moeilike tye – kon ons SONÉL BRITS
beslis ’n impak maak. Voeg daarby elke ATKV-taklid se BESTURENDE DIREKTEUR VAN DIE ATKV-MSW

KENNISGEWING
Neem kennis dat die ATKV-lidmaatskaptarief vanaf 1 Maart 2020 styg. Jou ledegeld stel ons in staat om die
Afrikaanse taal en kultuur deur middel van verskeie projekte te bevorder.

8 Taalgenoot | somer 2019

 Ek, sendeling
en deurwag DEUR MARITA VAN DER VYVER
“W
ie hou van Afrikaanse gedigte?” sê ek laas
week weer vir ’n spul tieners in ’n
skoolsaal. Eintlik hoef ek nie meer te vra
nie, want ná dosyne skoolbesoeke weet ek daar sal
hoogstens drie hande huiwerig in die lug rank – en
minstens een van hulle sal onmiddellik teruggesnoei word
omdat daar so min ander hande in die lug is.
Indien jy een van die seldsame skoolkinders is wat
gedigte lees en skryf, gaan jy dit gewoonlik nie waag om
deur jou klasmaats gespot te word nie. In baie klasse word
daar nie ’n enkele hand opgesteek nie. Hoe meer dinge
verander, hoe meer bly alles dieselfde. Want lank, lank
gelede, toe ek ’n verveelde skoolkind was, het my hart
ook nie vinniger oor Afrikaanse gedigte geklop nie. Ek
het gedog dis woorde wat deur dooie, wit ooms geskryf is
– in stokstywe, outydse taal – oor verlate landskappe en
die dood.
Maar toe gebeur ’n wonderwerk. Ek ontdek ’n
bundeltjie wat deur ’n skoolmeisie geskryf is – oor hoe
moedeloos wiskunde haar maak, oor skooluniforms en
onderwysers en tienerpartytjies – in praattaal. Sommer
net kaalvoetgedigte, “sonder fênsie lettertekens”. En ek
besef, met ’n soort verrukking, dat gedigte maar oor
enigiets mag gaan. Selfs oor hoe verveeld jy in die
wiskundeklas is.
Daardie skoolmeisie was Antjie Krog en daardie
bundeltjie, Dogter van Jefta, het ’n deur in my kop
oopgemaak; eers net op ’n skrefie en geleidelik al hoe
wyer, totdat ek doodseker was dis ’n deur dié wat ek
nooit weer wil toemaak nie. Toe ek my weer kom kry,
lees ek selfs dooie, wit ooms se gedigte. Met groeiende
genot.
Soveel dekades later sou jy hoop dat dinge verander
het, dat Afrikaanse tieners teen dié tyd besef dat digters
nogal cool kan wees. Nou se dae is daar tog al hoe meer
Foto: Shutterstock
jong digters met getatoeëerde arms en hipsterbaardjies
wat toeganklike, moderne gedigte skryf oor enigiets van
vensters tot fotostaatmasjiene. Maar die boodskap het
steeds nie by die gemiddelde hoërskoolkind uitgekom nie.
Vir die meeste van hulle is die deur na die Afrikaanse
digkuns steeds dig toe – en hulle brand ook nie juis van
begeerte om dit oop te skop nie.
SOMER
somer2020
2019 ||taalgenoot
Rymkletsers help toenemend om hierdie
onverbiddelike deur oop te dwing, dank die hemel, maar
daar is nog heeltemal te veel leerders wat glo hulle hou
nie van Afrikaanse gedigte nie omdat hulle nog nie besef
kletsrympies en praatpoësie, of performance poetry, kan ook
digkuns wees nie. Vir hulle is daar steeds ’n dik
doringdraad gespan tussen die vryheid van praatpoësie
– waarin jy maar kan laat waai met Engelse woorde,
Kaapse woorde en “lelike” woorde – en die “regte”
gedigte (wat deesdae darem ook deur ’n paar dooie, wit
tannies geskryf is).
Ek het betrokke geraak by ’n projek om hierdie
doringdraad te probeer plattrap omdat ek ’n jeugroman
geskryf het waarin die hoofkarakter praatpoësie en
slam-kompetisies ontdek. Die afgelope jaar of drie reis ek
soos ’n outydse sendeling na skole om die blye boodskap
van performance poetry te versprei – en ek word keer op
keer verstom deur die vreugde waarmee die boodskap
aangegryp word. Tieners wat nog nooit in hul lewe
enigiets probeer skryf het nie – omdat hulle glo hulle
kan nie spel nie of hul Afrikaans is nie goed genoeg nie
– raak vuur en vlam wanneer hulle hoor hulle hoef nie
oor spelfoute te worry nie. Skryf soos jy praat. Skryf
waaroor jy wil. Oor enigiets, net mooi enigiets, kan jy ’n
rympie maak.
Die tieners se woorde wat so spontaan op stukkies
papier gebore word – geskribbel, doodgekrap, oorgeskryf
– het my en my uitgewers so beïndruk dat ons ’n bundel
met leerders se rympies beplan. Laas jaar was ek by skole
in Namibië, dié keer was dit stedelike skole in die Kaapse
Skiereiland en plattelandse skole in die Boland, Overberg
en Klein-Karoo. Binnekort mik ek na skole aan die
Weskus, want dáár word weer ’n ander soort Afrikaans
gepraat. En daarom sal die praatpoësie ook weer anders
klink.
Dit voel soos ’n wonderwerk elke keer wanneer ’n
kind se gesig ophelder omdat hy iets geskep het wat sy
klasmaats laat juig en fluit. Dis dieselfde wonderwerk
wat mý getref het, lank gelede, toe Antjie Krog se
tienergedigte ’n deur in my kop oopgestoot het. Dit het
die wêreld van Afrikaanse woorde vir my
onweerstaanbaar gemaak. En dít bly ’n wonderwerk.
Taalgenoot 99
 Spookskepe en
vergesigte DEUR TOM DREYER
O
nlangs is ek onderweg na Namibië via die grenspos
by Klein-Menasse. My motorbande sing oor die
teer terwyl ek verby Askam en Loubos en die
onbesonge metropool van Mier fl its. Kalahari-duine gloei
alom en grashalms buig tot byna teen die padoppervlak.
Op sulke agterpaaie dwaal ’n mens se gedagtes en ek dink
aan ’n vriend wat eens sy beursverpligtinge in hierdie
geweste moes afwerk. Hy was die voorman by ’n padbouery
en het maande lank in die padreserwe gewoon, ’n vriend
van erdvarke, in ’n woonwa wat elke aand ná ’n lang dag in
die son kraak. Snags kon hy en sy span hulle verbeel hulle is
die enigste lewende wesens in die heelal, hul braaivleisvuur
al lig wat terugsein na die sterre. Maar af en toe wás daar
tog ’n verdwaalde liggie in die donker en dan kon hy
wonder watter sameloop van omstandighede die eerste
pioniers hulle dáár hul heil laat soek het.
Dieselfde gedagtes spook by my wanneer ek verby die
afdraai na ’n plaashuis skiet. Watter kinkel van die
voorsienigheid het daardie mense se voorsate dáár ’n nuwe
begin laat maak? Watter onpeilbare drifte het hulle laat
volhard? Ek kyk na die vals glim van water bo die teer en
dink aan die hersenskimme wat woestyne in ’n mens se kop
kan kook, die koorsdrome van torings of oases of kamele
met hul oë op ’n Mekka wat net oor die volgende rantjie lê.
Hierdie wêreld praat met ’n mens se hart eerder as jou
verstand. Dit laat my nou, omgeef deur die brul van ’n
dieselenjin, hulde bring aan almal wat weier om hulle by die
alledaagse te berus, aan die bemanners van die Kalahari se
eensame ligte, aan huilvrou Helen Martins en aan die
Amerikaanse kunstenaar Max Harris, wat die dag toe hy
graad kry sy naam op sy gesig laat tatoeëer het as ’n “job
stopper”, ’n versekeringspolis om te sorg dat hy nooit sy
drome vir ’n middelklasbestaan verloën nie.
Ek sien langhaar Max op die agterpaaie van Colorado
totdat hy oplaas by Kalifornië inrol, waar hy een aand deur
die deinende gange van ’n kunstenaarskolonie kruip en op ’n
helderverligte, fietsgedrewe groot wiel afkom. Dit was vir
hom die mooiste ding wat hy nog gesien het, ’n stralende
bevestiging dat hy daar sou kon wortel skiet. Gou was hy
deel van die ondergrondse kunslandskap en ’n medebouer
aan die Ghost Ship, ’n eklektiese kunstenaarsparadys.
10 Taalgenoot | somer 2020
Hierdie enorme pakhuis was eens ’n botteleringsaanleg,
maar is deur getatoeëerde en beringde vingers omgeskep in
die soort visioen wat ’n mens gewoonlik slegs in ’n
opiumhuis beskore is: pouvere, klaviere en Persiese tapyte.
Sirkustentseile, houtsneewerk en mannekyne. Bongo-
tromme en ’n tandartsstoel of twee. Een waarnemer het dit
só beskryf: “Dis wat sou gebeur het as die Grimm-broers
nie feëverhale geskryf het nie, maar eerder hul eie
woonwapark oopgemaak het.”
Ek deel Max se verwondering, nes ek Helen se huis vol lig
in my binneste voel gloei. Ek dans saam met ’n groep
Tasmaniese setlaars om die vuur op die strand wat hulle met
die beklemmende boordjies en baadjies en kruisbande van
hul vorige bestaan gestook het. Ek timmer en verf saam met
Max, oorstelp dat die aarde soms kan ooreenstem met die
beelde in ons kop. Ek doen hierdie dinge, al weet ek dat
utopieë nie ewig duur nie.
Party loop dood voordat hulle eens behoorlik op dreef
kan kom. In plaas van oorvloedige gras en waterbeke het
die Dorslandtrekkers ’n verskroeide aarde aangetref, so
droog dat hul beeste saans die vuur se vlamme sou bestorm
omdat hulle dit vir die skittering van water aangesien het.
Party drome vervaag geleidelik, met die een ontnugterde ná
die ander wat wegglip om elders ’n nuwe begin te maak. Vir
die Tasmaniese setlaars was dit ’n groeiende besef van
giftige ongediertes en ’n ontoegeefl ike aarde. Vir Helen was
dit haar stygende vermoede dat die donkerte ten spyte van
al haar glas en spieëls tog inkom. Maar vir Max was die
einde ’n plotselinge vagevuur, wat tydens ’n trance-partytjie
uitgebreek en soos ’n veldbrand deur die Ghost Ship se
meubels en behangsels en skatkamers vol vasgekeerde
jolytmakers versprei het.
Ek ril en probeer op my onmiddellike omgewing fokus:
die stuurwiel, die rathefboom, die wit van die lisensieskyf.
Foto: Shutterstock
Ek visualiseer die skim van ’n woonwa, op eerlike aarde
omgedolwe deur erdvarke. Maar die onwerklike water bly
op die horison wink en elke versamelvoëlnes is ’n
kommune, ’n utopie, ’n alternatiewe manier van dink en
doen. Daar is iets in ons wat in utopieë wil glo, selfs al weet
ons van beter. Voor my wag nuwe paaie en nuwe vergesigte,
en ’n wêreld wat met elke sonsopkoms hergebore word.
 tussen
Afrika en kuns
KAAPSTAD SE KUNSWÊRELD
KAN NET BAAT VIND BY DIE
ERVARING WAT STORM JANSE
VAN RENSBURG OORSEE
OPGEDOEN HET EN AS NUWE
KURATOR BY DIE ZEITZ-
MUSEUM TEN TOON STEL ...

SOMER 2020 | Taalgenoot 11

 PIETER FOURIE
S
torm Janse van Rensburg het in September 2019 ’n
nuwe fase betree toe hy hom as senior kurator by die
span van die Zeitz-museum vir kontemporêre kuns
van Afrika in die Waterfront aangesluit het. Koyo Kouoh,
uitvoerende hoof en hoofkurator, het oor dié aanstelling
gesê: “Storm bring saam met hom ’n rykdom kennis en
ervaring, as kurator én akademikus.”
Storm (47), ’n lang man met ’n stilte aan hom wat van
nadenke en besinning getuig, was voorheen hoofkurator by
die kunsmuseum van die Savannah College of Art and
Design in die Amerikaanse deelstaat Georgia. Dié pos het
hy in 2015 aanvaar en, met die verantwoordelikheid om
die universiteit se uitstalprogram saam te stel, het hy onder
meer die werk van die Suid-Afrikaners Robin Rhode, in
2016, en Nicholas Hlobo, in 2019, daar vertoon.
Sy band met Savannah spruit uit Abrie Fourie se
uitstalling Oblique, waarvan Storm die kurator was en wat
in 2013 daar aangebied is. In daardie stadium het hy nog
onafhanklik in Berlyn gewerk en dié uitstalling is in 2012
en 2013 ook daar, asook in Johannesburg en Kaapstad,
aangebied. Hy was van 2013 tot 2015 ’n navorsingsgenoot
by Iwalewahaus by die Bayreuth-universiteit in Duitsland.
Voordat hy in Kaapstad en Durban as kurator gaan draai
het, was Storm ’n stigterslid van die Visual Arts Network
of South Africa (Vansa), wat hom vir die regte van die
12 Taalgenoot | SOMER 2020
kunstenaar beywer. Hy het in 2006 die eerste Vansa-
kuratorswerksessie gereël en op Robbeneiland aangebied.
Nog uitstallings waarvan hy die kurator was, sluit in Beau
Diable deur James Webb vir die Nasionale Kunstefees in
2007; Wonderland deur Nontsikelelo Veleko, 2008 se
Standard Bank Jong Kunstenaar; All Things Being Equal,
Hank Willis Thomas se eerste solo-uitstalling in Suid-
Afrika in 2010; en Portraits, die eerste uitstalling van die
werk van David Goldblatt met die fokus op portrette in
2011.
Tydens jou verblyf in die buiteland het jy volgehou jy
het nie geëmigreer nie, maar “tydelik verhuis”. Hoe
voel dit om terug te wees waar jou loopbaan in die
kunswêreld begin het?
Gedurende my tyd weg van Suid-Afrika was die konsep
“huis” en “geborgenheid” ’n redelike konstante motief van
heimwee en afwesigheid. Die terugkeer was maar altyd in
my agterkop ... ook maar ’n afwag op die regte geleentheid
en ’n oefening in geduld. Dit was ’n tyd van hard werk en
’n geleentheid om ander wêrelde en ervarings te geniet.
Daar was maar heelwat eensaamheid ook. Elke deel van my
loopbaan was belangrik in my ontwikkeling as ’n kurator
en die spektrum redelik radikaal: Van die beginjare by die
Markteater in Johannesburg in die middel-90’s en daarna
“Die kurator se rol as my aangemoedig het. Ek het kuns geswot en die
kuratoriale draai eintlik begin maak toe ek net ná

tussenganger tussen die universiteit met my eerste werk as galery-assistent by die

instelling en die kunstenaar;
tussen kunstenaar en
publiek maak my opgewonde.”
by die KwaZulu-Natal-kunsvereniging in Durban, waar ek
moes leer om diplomaties te wees, maar ook my
institusionele slag moes lewer. En toe Kaap toe, waar ek die
markdeel van die kunswêreld by die Goodman-galery leer
ken het.
Jy kom van Vryheid in KwaZulu-Natal. Was dáár
iemand wat jou oog vir die kunste oopgemaak het?
’n Paar mense was instrumenteel in my vroeë ontwikkeling
en aansporing. My ouers, wat ons as krities denkende
mense grootgemaak en vroeg laat verstaan het dat ons ons
eie lewensbesluite kan neem, maar daarmee saam ook
verantwoordelikheid. En dan my kunsonderwyseres, Enid
Steenkamp, wat my “gered” het in ’n hoërskoolkonteks en
Markteater begin het.
Hoe sou jy jou tyd in Duitsland en die VSA beskryf?
Dit was baie belangrik om perspektief te kry en het ook
bevestig wat ek eintlik lankal weet: Ons het oneindige
moontlikhede in ons land en ons het ’n belangrike bydrae
om te lewer. Ek het in Duitsland die geleentheid gekry om
meer na te dink en navorsing te doen oor die kuns van
Afrika en die Afrikane en hul bydrae tot wêreldkennis.
Halfironies, maar dáár is ek ook die eerste keer vasgepen
aan my geografiese afkoms.
In die VSA het ek die geleentheid gehad om weer ernstig
te werk, in redelike isolasie op een plek, en programmaties
te begin dink oor my praktyk en metodologie. Ek kon diep
nadink oor en delf in die konteks, die wese van plek en die
geskiedenis en oor hoe kontemporêre kuns en die werk van
kunstenaars ons kan lei en nuwe insig gee.
Watter skuiwe gewaar jy op die terrein van die
Suid-Afrikaanse visuele kunste, spesifiek in Kaapstad?
Die laaste dekade was maar die groei en professionalisering
van die kontemporêre kunsmark en die ontwikkeling van

STORM JANSE VAN

RENSBURG SAAM MET
DIE NIGERIES-AMERI-
KAANSE KUNSTENAAR
TOYIN OJIH ODUTOLA
BY DIE OPENING VAN
HAAR UITSTALLING IN
GEORGIA, VSA, IN 2018.

DIE KUNSTENAAR ABRIE FOURIE

AAN DIE WOORD BY DIÉ SE
UITSTALLING OBLIQUE IN DIE VSA.

SOMER 2020 | Taalgenoot 13

 STORM JANSE VAN RENSBURG
nuwer instellings en inisiatiewe. Die Kaap het gelukkig sy
neiging vir provinsialisme begin verloor. Die oopmaak na
die res van die vasteland is nou baie belangrik en die
positiewe impak van instellings soos Zeitz MOCAA, Norval
en A4 op die omgewing gaan langtermyn-ontwikkeling
bevorder. Kaapstad bly ongelukkig ook ’n plek van
stratifikasie en daar moet nog baie werk gedoen word.
Wat behels jou verantwoordelikhede as senior kurator
by Zeitz?
Ons grootste taak hier is die bou van kapasiteit en om die
grondslag van die instelling te versterk. Daarmee saam om
die groot verantwoordelikheid wat ons het met
nederigheid, grasie en wysheid aan te pak. Dié is nie die
werk van een of twee mense nie; dis groepwerk en gaan
tyd neem. Maar ons taak is ook om krities te vra wat ’n
museum vir kontemporêre kuns op die vasteland beteken,
hoe en wie dit verteenwoordig en watter werk dit doen.
Ons moet ook werk aan nuwe denkbeelde en nuwe werk en
kreatiwiteit steun, ’n bydrae lewer tot nuwe diskoerse en
krities kyk na die manier hoe ons geskiedenis prosesseer.
Hoe dink jy oor uitstallings?
Ek werk baie nou saam met Koyo Kouoh en ’n wonderlike
groep jong kurators, wat kom uit die kuratoriale
opleidingsgroep wat ontstaan het toe die museum gestig is.
2020 is mooi beplan, met ’n balans tussen jong, opkomende
kunstenaars; groter uitstallings wat ’n oorsig bied; en
groepuitstallings wat sosiale en politieke temas dek. Ons
sien uit na ’n oorsiguitstalling van die Johannesburgse
ABRIE FOURIE SE OBLIQUE, DIE UITSTALLING MET STORM JANSE VAN
RENSBURG AS KURATOR, IN DIE JOHANNESBURG-KUNSMUSEUM.
14 Taalgenoot | SOMER 2020
kunstenaar Tracey Rose, die grootste uitstalling nóg van
haar werk, asook na ’n grootskaalse nuwe,
omgewingspesifieke werk deur die Malinese kunstenaar
Abdoulaye Konaté. Ons is ook besig met ’n
navorsingsprojek oor alternatiewe kunspedagogiese inslae
op die vasteland van die 1930’s tot vandag.
Wat maak van jou ’n suksesvolle kurator?
Dit is ’n moeilike vraag, veral omdat ’n mens dalk nooit
heeltemal tevrede is oor jou eie bydrae nie. Die kurator se
rol as tussenganger tussen die instelling en die kunstenaar;
tussen kunstenaar en publiek maak my opgewonde. Dit is
’n besonder dinamiese wisselwerking. Dit help ook om
diplomaties te wees en dan ook om dinge met ’n redelike
dosis humor en geduld aan te pak. Passie ook, en
nuuskierigheid.
Hoe bring jy jou vrye tyd deur?
Ek bestee dit verkieslik waar water en kalmte is of op toer
êrens in die wêreld. Daar is maar min skeiding tussen werk
en persoonlike lewe in die kunswêreld. My eerste keuse sou
wees weg van die geroesemoes, verkieslik in ’n tent êrens.
Werkgewys is ek as gaskurator vir my vorige werkgewer
besig met ’n projek saam met Igshaan Adams, die Kaapse
kunstenaar. Dit is Igshaan se eerste institusionele uitstalling
in die VSA. Die uitstalling begin in Februarie.
DEUR JOHAN MYBURG
FOTO’S: ZEITZ MOCAA
The Grand Tour
 
Basta met die geëmirates na geboue,
die gevlieëvang in katedrale,
museumsale, om monumente
waar Oosterlinge om vlaggies flash.
 
Laat ons die bome begin besoek:
Goethe-sipresse in Veronese tuine,
of die pos- of wonderboom tuis
in onwonderlike voorstede.
 
Beter nog: besigtig bome sónder
papiere. Gewoon dié in parke,
afgeleefde immigrante gepit
in die uitskot van voëls.
 
Of laat ons na die klippe toer:
sasso di Dante of Sibille se rots,
daarna na erwe waar geen
klip kom met kaart en transport.
 
Koop poskaarte van die klippe,
laat blare in plaas van David
se Carrara-fondament teen yskaste sit.
Vir jou ma: ’n tea towel – bedruk
 
met langboompies, ’n stapeltjie klip –
gekoop by die Pakistani
se stalletjie waar g’n mens
’n tweede maal verbykom nie.

DEUR FOURIE BOTHA

ILLUSTRASIE: DAVID GRIESSEL

SOMER 2020 | Taalgenoot 15

 PEN AFRIKAANS
Boeke wat skrywers
laat skryf DEUR WILLEM ANKER
D
ie eerste skrywer wat ek teëgekom het, het my
bang gemaak. Ek is skaars 11 en sien ’n tydskrif op
my pa se lessenaar lê. Dit is die Februarie
1990-uitgawe van Die Suid-Afrikaan. Die voorblad het ’n
swart agtergrond en op die voorgrond ’n kop-en-skouers-
foto van ’n man in sy 60’s (vir ’n graadvier kon hy netso
wel 100 jaar oud gewees het).
Sy hare hang oor sy ore. Hy het ’n lang baard, maar nie
’n snor nie – net soos die prente van Paul Kruger van wie
ons in die geskiedenisklas leer. Maar hierdie man is geen
Paul Kruger nie. Hy het ’n swart sonbril op, ’n swart
leerbaadjie aan en ’n “f** jou”-trek om sy mond. Dit is die
opskrif wat my suiwer sieletjie ontstel.
Regs onder, in groot, wit letters met ’n rooi skadu:
“Profeet – en aap van God.” Profete ken ek van
Sondagskool en met sy lang hare en baard is daar iets
profeties aan hom. Maar die “aap van God”-deel klink vir
my verdag. Dit het seker iets te make met die swart leer en
die donkerbril.
Boeregoot
Ek vra my pa wie is dit. My pa sê hy is ’n skrywer. Ek vra
watse boeke skryf hy. My pa sê: “Dis vir later. Lees eers
jou Fritz Deelmans klaar.”
Lank voordat ek sy boeke gelees het, het Etienne Leroux
16 Taalgenoot | somer 2020
al by my gespook. In gr. 11 kom ’n vriend baie opgewonde
by die skool aan: “Julle moet Etienne Leroux lees. Dis mal.
En hy gebruik woorde soos ‘semen’.”
Ek onthou weer die foto. By die huis sê my pa ek is seker
nou reg vir Leroux. Hy gee my John Kannemeyer se gids
oor Sewe dae by die Silbersteins vir wanneer ek vashaak. Met
die twee boeke langs mekaar stap ek saam met Henry en
Jock deur Welgevonden. Ek wonder of dit is hoe my oupa
die dominee gevoel het wanneer hy saans met sy
konkordansies gesit en die Ou Testament probeer kleinkry
het.
’n Ander vriend van my se ouer broer, ’n diamantduiker,
dra vir ons boeke en musiek aan. Ons word die heerlike
verderf ingelei. Kerouac en Camus is cool, maar Leroux,
die Boeregoot, is cooler.
Sy laaste voltooide boek, Onse Hymie, is steeds my
gunsteling. Dit is seker die snaaksste boek wat ek al gelees
het. Hymie Marinkowitz, oftewel “Flash Gordon”, utility
back van die eerste rugbyspan; Hymie Rabinowitz, kaptein
van die tweede krieketspan, wat ook jy hom wil noem, ry
in sy kombi saam met sy co-pilot Johannes Garries en smous
met goudgekleurde dennebolle. Dan die anargie wanneer ’n
aardbewing die Vleispaleis-spa in die middel van die Karoo
ruk en al die absurditeite van Suid-Afrika losskud.
The Anxiety of Influence: In ’n toneelstuk laat ek Leroux se
karakters hom op die verhoog afslag. Ek het nooit Stephen
le Roux geken nie, maar dankie, Etienne Leroux, vir wat
ek by jou kon leer.
Stroom-op in Afrikaans
Terug na die boekrak in ons voorhuis. Hierdie keer die
groot, groen boek met die skets van ’n koeikop en derde
oog voorop: Die ysterkoei moet sweet. Langsaan ’n kleiner
boek: Die miernes swel op / Ja die fox-terrier kry ’n weekend en
ander byna vergete katastrofes en fragmente uit ’n ou manuskrip
van Breyten Breytenbach. Hoe kan ’n mens by sulke titels
verbyhou?
Chris Barnard se Duiwel-in-die-bos lees soos koorsdrome.
Later sal ek dink: soos Fellini-flieks. Die Sestigers het my
lus gemaak om te skryf.
Dit begin lyk of ’n mens enigiets kan doen wanneer jy
skryf. In ons derdejaar-skryfkundeklas moet ons ’n vervolg
vir Die boenk skryf. Ek begin agterkom watter harde werk
dit is om te probeer om énigiets te doen.
Daardie tyd voel dit vir my of mense maller boeke in
Afrikaans skryf as in ander tale. Ek sou later leer dat daar
wêreldwyd “narre” soos Leroux en Kie. is en was, maar mý
eerste kennismaking met skrywers wat stroom-op swem, of
sommer hul eie rivierlope grawe, was in Afrikaans.
Ek dink steeds vir ’n klein letterkunde is daar
buitengewoon baie boeke in Afrikaans wat wilde kanse vat.
Daar is dié wat, om Loftus Marais te parafraseer, nie
beiteltjies is nie, maar f****n lugdrukbore. Daar is ook dié
wat nie verwaande beiteltjies óf rumoerige lugdrukbore wil
wees nie, maar eerder fyn diamantbore wat vreemde, nuwe
skrefies lig laat val.
Krap net aan die oppervlak van ’n slinkse Marlene van
Niekerk-boek en jy is reeds in die moeilikheid. Niemand
kom ongedeerd dáár uit nie.
Met innige dank
Die Tagtiger-ondergrond het my gewys hoeveel pret
skrywers kan hê. En hoe lekker kwaad ’n mens kan word.
In matriek lees ek André Letoit se Somer II en Suidpunt-
jazz. Ons Engels-onderwyser leen my sy tape van Vêr van
die Ou Kalahari. Hy laat my sweer ek sal vir niemand sê nie.
As eerstejaar maak ek kennis met RR Ryger en Ryk
Hattingh. Die little magazines, Stet en diesulkes, kan ’n mens
in die kavernes van die Gericke-biblioteek opspoor.
Die Grensromans was net so moerig, maar sommige van
hierdie kanonne is darem in die kanon toegelaat. Ek lees
Alexander Strachan se eerste drie boeke. Ek hou van sy
Hemingway-gestrooptheid, die verwonde recce-cowboys.
In my 20’s het ek soms gewens ek het verstand in die 80’s
gehad. Ek het gewens ek kon kwaad vir ’n tasbare vyand
wees. Nou was dit onmoontlik om één vyand te
identifiseer. Hoe val jy ’n Coca-Cola-wêreld aan? Ek kry ’n
paar Bitterkomix in die hande. Ek wens ek kon teken. Toe ek
somer 2020 | Taalgenoot
effe bedaar het, was ek bly ek het die 80’s gemis. Die
musiek en boeke was nice, maar die politiek was pretty
k**. My laerskoolloopbaan het presies oor die
noodtoestandjare gestrek. Dit het my salig in wit
Wellington verbygegaan.
Hoekom het ek nie al van Johan van Wyk geweet toe
ek begin grunge en punk luister nie? Hoekom moes
Wopko Jensma verdwyn?
Dit kom van ver, hierdie boeke wat ’n mens vorm.
Daar was die Kinderbybel met die mooi prentjies van
Jesus en die drogbeelde van Openbaring. Daar was
Huppelkind, die eerste boek wat ek self kon lees. Daar bly
vir my iets uncanny aan daardie wêrelde, iets wat ek ook
in Brolloks en Bittergal en later in André Brink se Alice in
Wonderland sou aanvoel. Daar het iets ontstemmends
gesluimer, daar êrens tussen die grootdrukletters.
Dan was daar Alba Bouwer se Abdoltjie, ’n ligter
gevoel, maar ook ’n anderwêreldsheid wat ek nie nou kan
vasvat nie. Wanneer ek weer deur hulle blaai, weet ek ek
kan nie weer na daardie lande terugkeer nie. Dankie dat
ek vir ’n tyd lank daar kon bly.
Sommige boeke moet jy laat gaan, maar ander ontdek
jy van voor af. As volwassene waardeer ek Ingrid
Winterbach se droë humor baie meer as toe dit vir ons
voorgeskryf is.
In honneurs lees ons Wilma Stockenström se Van
vergetelheid en van glans en Monsterverse. Sy skryf oor
klippe en krappe en dassiemis en -pis, oor die verworde
diere wat ons is. Die teoriewêreld gons deesdae oor hoe
die mens sy plek sal moet leer ken, hoe mens en nie-mens
sal moet leer saamleef voordat die hele narreskip
ondergaan. In die 70’s was Stockenström reeds ’n nuwe
materialis, ’n posthumanis, ’n donker ekoloog.
Donna Haraway en Timothy Morton eat your hearts out.
Dankie vir haar wat my geleer het dat mense, maar veral
skrywers, hulself nie te ernstig moet opneem nie. Poësie,
sê sy, is die “ontbeerlikste der kommoditeite”.
Dankie aan al hierdie, en ander, Afrikaanse boeke wat
my leer dink het; wat my gewys het hoe daar geskryf
kán word; wat my vertel het dat wanneer jy skryf, jy
werklik enigiets kan doen, mits jy daarvoor kans sien. En
dan laastens, my innige dank aan al die boeke wat my
geleer hoe ek nooit wil dink en skryf nie.
PEN Afrikaans bestaan ter wille van uitdrukkingsvryheid
en die bevordering van die Afrikaanse woordkuns.
Met die Boeke wat skrywers laat skryf-rubriekreeks
nooi ons vooraanstaande skrywers om te vertel
watter boeke hulle
geïnspireer en as
skrywer gevorm het.
17
 Kyk sulke
waagmoed!
DEUR DIE JARE WAS DAAR AL VERSKEIE UITGEWERS WAT
NIE TERUGGEDEINS HET VIR OMSTREDE BOEKE NIE EN
SEKER GEMAAK HET SKRYWERSTEMME WORD GEHOOR ...
G
enugtig!
Wat ’n onverwagse naam
om ’n nuwe uitgewery die
wêreld mee in te stuur. Wyle Reinet
Nagtegaal en haar man, Dirk, besluit
in 2003 om ’n splinternuwe
uitgewershuis vir debuutskrywers te
skep. Reinet se debuutwerk,
Voorvaders kan vlieg, sê Delores, het in
2001 met die Sanlam/Insig-
romanwedstryd se eerste prys
weggestap.
Hul uitgewery was bestem om
etlike pryswenners te publiseer en
skrywers soos Karin Cronjé, Phil
Janse, Jan van Tonder en Willem
Anker was in die stal. Ook Joan
Hambidge, Jeanne Goosen, Deborah
Steinmair en Marlize Hobbs het
Genugtig! met hul werk vertrou.
Amanda Strydom se liedtekste word
ook uitgegee.
Toe Reinet later jare ’n bietjie begin
tru-staan, het hul dogter Jackie en
haar lewensmaat, Vera, die naam
verander na Joho! en daarmee kon
hulle nie net ’n buitelandse mark
binnenooi nie, maar ook die werk van
gevestigde skrywers uitgee. Reinet,
wat in 2014 aan kanker dood is, was
die ma in ’n energieke, emosioneel
waaghalsige en hegte gesin.
’n Daad
van geloof
Die paddastoelaard van uitgewers wat
18 Taalgenoot | SOMER 2020
kans sien om met riskante boeke en
skrywers te waag, kom van ver. In
1876 word die Genootskap van Regte
Afrikaners (GRA) se uitgewery gestig.
DF du Toit en Kie. gee benewens die
koerantjie Die Afrikaanse patriot later
die tydskrif Ons klyntji uit en publiseer
verskeie Afrikaanse boeke. Die agt
stigters van die GRA en die leesstof
wat deur hul bemiddeling uitgegee is,
word verkleineer en tot bespotting
gemaak. Hoewel die uitgewery net tot
1895 bestaan, is daar teen 1900 reeds
80 Afrikaanse publikasies in verskeie
genres uitgegee.
Du Toit was in die omgang as
“Daan Dokter” bekend omdat hy op
’n reis na die destydse Transvaal sy
medisynetrommeltjie getrou
byderhand had. Ten tyde van die
Genootskappers se stigting was hy ’n
skamele 26 jaar oud en bereid om in ’n
redelik wankelmoedige taaldroom te
glo en daarin te belê.
Op die keper beskou is die stigting
van elke nuwe uitgewery waarskynlik
’n daad van geloof. Toe Dagbreekpers
en die voormalige Afrikaanse Pers in
1962 saamgevoeg word, word die
dramaturg Bartho Smit as hoof van
die nuwe Afrikaanse Pers (Bpk.)
aangestel. Die 60’s was omgeëlliede
tye in die Afrikaanse letterkunde.
Reeds aan die titels kan ’n mens
bemerk dat Smit ’n dapper en
vreeslose kansvatter moes wees:
Ingrid Jonker se Rook en oker word

uitgegee en ook Die huis van die dowe
(Breyten Breytenbach); Mensalleen (Jan
Rabie); Pa maak vir my ’n vlieër Pa
(Chris Barnard) en Adam Small se Sê
sjibbolet. Veral laasgenoemde drie moes
lank wag om uitgegee te word, want
dit was nie politiek “veilige” tekste
nie.
In 1975 het Human & Rousseau
aangekondig hy gaan vir die eerste
keer in sy bestaan ’n manuskrip uit
vrees vir sensuur weier. André P.
Brink se roman ’n Oomblik in die wind
was persgereed, maar almal was te
benoud om daaraan te raak. Dit gee
aanleiding tot een van die
suksesstories in die geskiedenis van die
Afrikaanse uitgewersbedryf: die visie
en waagmoed van John Miles, Ampie
Coetzee en Ernst Lindenberg wat
Taurus Uitgewers stig en Brink se
boek publiseer.
Nie bang
vir sensuur
Die argief van die Taurusversameling
is seker een van die volledigste
uitgewersargiewe. Die hele argief is in
2003, toe die uitgewery dormant
geraak het, aan die Nasionale
Afrikaanse Letterkundige Museum en
Navorsingsentrum (NALN) bemaak.
Daar is meer as 350 lêers, wat elk
verskeie items bevat sodat ’n mens van
etlike duisende dokumente kan praat:
korrespondensie, holograafmanu-
skripte, tantieme-state, bladuitlegte,
illustrasies, handgeskrewe
veranderinge en voetnotas deur
skrywers, drukkersinstruksies,
manuskripvariasies en bladproewe –
die hele drukgeskiedenis van verskeie
en prominente Afrikaanse skrywers
wat tydens die apartheidsjare die
gevaar geloop het dat hul werk onder
sensuur kom.
Dit sluit Breytenbach, Brink, Miles,
Coetzee, Achmat Dangor, Johann de
Lange, Jeanette Ferreira, Ryk
Hattingh, Harry Kalmer, Antjie Krog,
André le Roux, Dan Roodt, Nadine
Gordimer en Lettie Viljoen in.
Patrick Lekota se Prison Letters To a
Daughter, JJ Degenaar se Alternatief vir
die Afrikaner en I Qabane Labantu van
Coetzee en Hein Willemse is nog
“Wenkbrou is die
splinternuwe
druknaam van
LAPA Uitgewers.
Woorde waarmee
hierdie uitgewers
hulself beskryf,
is aweregs,
kwaadklitsend en
onheilstokend.”
REINET NAGTEGAAL
ETIENNE VAN HEERDEN
JOHAN JACK SMITH
SOMER 2020 | Taalgenoot
kosbaarhede.
Miles het by meer as een geleentheid
pront erken hy steur hom nie aan die
wet nie. Tienie du Plessis, deur sy
seun bestempel as ’n voorstander van
vrye spraak, anargis en intellektueel,
het baie van Taurus se kunswerk en
ontwerpe gedoen.
Ná Taurus het verdere waagmoedige
uitgewerye tot stand gekom: Etienne
van Heerden en Louis Serfontein se
Uitgewery Skoppensboer; ook Hond,
Praag, Umuzi en Homebru. Kraal-
uitgewers het in 1999, kort nadat die
100-jarige herdenking van die Anglo-
Boereoorlog gevier is, begin om boeke
uit te gee wat by die Suid-Afrikaanse
geskiedenis aansluit. Groter en
gevestigde uitgewershuise sien ook dat
sekere nismark-inisiatiewe belangrik
raak en skep ’n uitgewery soos
Homeros.
Werk wat hulle uitgee, bring gay
ervarings by die Afrikaanse
leserspubliek tuis met onder meer
tekste deur Robert Young, De Lange,
Hennie Aucamp en Francois Loots.
Wenkbrou is die splinternuwe
druknaam van die bedrywige LAPA
Uitgewers. Woorde waarmee hierdie
uitgewers hulself beskryf, is aweregs,
kwaadklitsend en onheilstokend. Hul
stories sal dalk moeiliker in ’n boksie
pas, maar hulle gaan skrywers ’n stem
gee, volgens Johan Jack Smith,
opdraggewende redakteur by
Wenkbrou.
Dit is presies wat nodig is:
uitgewers en skrywers met ’n stem. Of
hulle wenkbroue laat lig en of hulle
hul nie aan die wet steur nie; of hulle
Genadendal se bruin stemme laat hoor
of die mense van Afdraai laat praat,
die kodewoord is “genugtig”!
DEUR LEANA LATEGAN
Dié artikel word geborg deur die
Vriende van NALN (Nasionale
Afrikaanse Letterkundige Museum en
Navorsingsentrum), ’n hulpgroep wat
die werksaamhede van die museum
ondersteun. Enige navrae om jou by
die Vriende van NALN aan te sluit, of
om ’n finansiële bydrae te maak, kontak
vir Annelien Diedericks by
annelien.naln@sacr.fs.gov.za.
19
 MADELEIN RUST

20 Taalgenoot | SOMER 2020

Die teater
van bly sit
TOE DAAR NIE GENOEG TONEELSTUKKE VIR DRAMASTUDENTE WAS NIE, HET
SAARTJIE BOTHA DIT BEGIN SKRYF. SY IS NIE BANG OM WOORDFEESGANGERS UIT TE
DAAG NIE, EN DEESDAE SIEN ONS HAAR ERVARE HAND IN AL MEER PLAASLIKE
FILMPRODUKSIES.
S
usara Susanna Botha. Of, soos ons haar ken: Saartjie
Botha. Sy is onder meer bekend as die Woordfees se
feesdirekteur, ’n bekroonde dramaturg – en as een
van die draaiboekskrywers van die veelbesproke fliek Poppie
Nongena, wat einde Januarie landwyd uitgereik word. Sy is
’n dinamiese leier in die Afrikaanse teaterbedryf;
entrepreneur; werkskepper; filosoof.
Saartjie (47) het op ’n plaas in die Vrystaat grootgeword
en het in Bloemfontein skoolgegaan waar almal mekaar ken
en weet van watter Bothas jy is. “Dis wel moeilik om ’n
Botha in die Vrystaat te wees,” sê sy, “omdat dit ’n klein
provinsie is en almal mekaar ken en jy outomaties aan
sekere verwagtings moet voldoen”.
Soos: “Wanneer trou jy dan?” Of: “Wanneer kry jy ’n
régte werk?”
“Dan sê ek: ‘Ek hét ’n regte werk.’ En daar is ook ’n
verwagting dat jy moet terugkom. Dit ís tog jou plek.”
Die Vrystaatse landskap is in haar stem, hoewel haar
Johannesburgse en Stellenbosse draaie haar tong plek-plek
anders laat klap. Dit lyk of die Vrystaat se rustigheid in
haar persona vastrapplek gekry het.
“Ek weet in my eie psige is dit baie goed om in daardie
landskap te wees. Dit is ’n neutraliseerder. Die landskap is
nie so hard soos die Karoo nie. Daar is ’n effense golwing.
Daar is gras. Daar is grond. Daar is nie berge nie. Dit is wat
dit is; daar is geen verskansing nie. As dit droog is, kan jy
dit sien. As dit gereën het, kan jy dit sien. Mense sê, ‘O, dis
so droog in die Kaap’, maar dan is die bome steeds
SOMER 2020 | Taalgenoot
grasgroen. Die Vrystaat is ’n eerlike landskap.”
Teater is reeds van ’n jong ouderdom af deel van haar
lewe. “Ons is van kleins af teater toe gevat,” vertel sy. “Dis
maar wat jy doen in Bloemfontein, jy gaan teater toe. Ek
dink ons het amper elke naweek iets gaan kyk – rugby of
teater.”
Die teaterstukke wat Saartjie aanpak, soos die bekroonde
Balbesit, handel dikwels oor manlikheid. “Ek vind mans
fassinerend, veral mans in Suid-Afrika interesseer my.
Omdat ons ’n patriargale stelsel het; omdat ons ’n kultuur
van chauvinisme het. In álle etniese groepe is daar
chauvinisme. So, die rebel in my is geïnteresseerd daarin.
“Ek werk baie lekker saam met mans. Dis veral vir my
lekker om saam met mans te werk aan ’n produksie óór
mans. Dit is verhelderend. Ek het baie rugby gekyk, maar
dis nie noodwendig my voorkeuraktiwiteit nie. Ek hou
meer van tennis of atletiek. Ek hou nie so baie van wat
hulle dóén nie, maar ek hou baie van die gehoor, die
toeskouers. Húlle is vir my interessant.”
Die filosofie van teater
Hierdie skrywer onthou nog die eerste Saartjie-
teaterstukke wat sy gesien het: 1975, Altyd Jonker en Balbesit.
Saartjie het stil-stil agter die gehoor gestaan en ons
dopgehou.
“ ’n Gehoor wat bly sit, beteken vir my baie meer as ’n
gehoor wat opstaan en hande klap. ’n Gehoor wat te moeg
is om op te staan of net so verslae in hul stoele sit en nie
21
 SAARTJIE BOTHA
weet wat om te doen nie – dán voel dit vir my now we’re
talking. Ek wil ook hê mense moet gelukkig wees, maar dis
baie interessant om te sien wat in die land aan die gang is.
“Marita van der Vyver het eenkeer gesê sy weet
onmiddellik as sy die land inkom hoe dit met die rugby
gaan,” sê Saartjie. “Die toon is tasbaar.”
Dit wil voorkom Suid-Afrikaners soek ook in die teater
na vertroosting; om van die werklikheid te kan ontvlug.
“Selfone en die internet is ongelooflik onpersoonlik,” sê
Saartjie. “Teater is die een ding wat jy nie kan digitaliseer
nie. Dit is ’n regte mens wat daar staan en daar is ’n direkte,
emosionele konfrontasie of energie wat na jou toe kom en
jy reageer daarop. Daar is dus iets baie tasbaar aan teater.
Dit is hoekom dit oorleef. Dit is ook hoekom mense feeste
toe kom, want mense het ’n ongelooflike behoefte aan ’n
regte mens met regte emosie. Al is dit ’n gespeelde emosie;
en om daarmee te kan identifiseer.”
Saartjie het filosofie en literatuur aan die Universiteit van
Stellenbosch studeer. Teater en filosofie loop vir haar hand
aan hand. “Teater se vraag is maar wat die filosofie se vraag
is: Wat is die mens? Ons probeer die heeltyd uit-figure
waarmee ons besig is. Hoe moet jy lewe? Hoe kan jy oorleef?
Wat is die wêreld? Wat is die mens binne die wêreld? Daai
soort vrae is maar die oervrae wat ons nooit beantwoord kry
nie en waarmee teater hom of haar bemoei.”
Verlede jaar, by die jaarlikse Silwerskermfees in
Kaapstad, is Poppie Nongena, Saartjie en Christiaan Olwagen
se verwerking van Elsa Joubert se Die swerfjare van Poppie
Nongena, as die beste draaiboek aangewys. Dis nie die eerste
fliek waaraan sy werk nie. Sy en Christiaan het ook saam
aan sy fliekweergawe van Die seemeeu en Johnny is nie dood
nie gewerk.
“Ek het ongelooflik baie deur die Poppie-proses geleer,” sê
sy. “Ek sal dit definitief weer wil probeer. Ek werk aan nog
’n fliek, nog ’n verwerking. Ek hou van teater, want dit is
vlietend. Daar is geen ‘aanklagstaat’ teen jou nie. As jy nie
daar was nie, het jy dit gemis. Daar is nie regtig ’n akkurate
weergawe van wat daar gebeur het nie. Flieks is heeltemal
anders.
“Die hele sjarme van teater is die verhoog – daardie
magiese ruimte. Daar is niks so kragtig soos ’n stilte op ’n
verhoog nie. Daar is niks so dood soos ’n stilte op ’n skerm
nie.”
Waar is die protesteater?
Saartjie lei die Woordfees in 2020 in die fees se 21ste jaar
nadat sy aanvanklik in 2014 as tussentydse direkteur
aangestel is. Dis ’n duur onderneming en sonder borge kan
dit nie voortbestaan nie. As feesdirekteur bestuur sy ’n
kultuurbesigheid van miljoene rande; tog was haar enigste
amptelike drama-opleiding laas as vak op skool.
Dit het als begin toe sy die koffiewinkel Dada oorkant
die dramadepartement in Stellenbosch oopgemaak het. “Ek
het daardie koffiewinkel begin met geen benul van wat ek
doen nie, maar binne twee maande besef dit vra vir ’n mind
shift. Nood leer bid. Ek het baie in daai koffiewinkeljare
22 Taalgenoot | SOMER 2020
geleer. En om planne te maak.”
Die drama- en joernalistiekstudente het daar uitgehang.
Sommige het selfs in die aand met hul lampies opgedaag
om daar te swot. “Ek dink regtig as dit nie daarvoor was
nie, sou ek nie in teater beland het nie,” sê Saartjie. “Toe sit
ek met die afgestudeerde dramastudente wat nie werk het
nie; hulle is so talentvol en hul toekoms is net bleak. Daar is
níks. Toe het ek begin plays skryf vir húlle – om vir hulle
werk te gee.
“Die kunstenaar is regtig ’n wonderlike ding. Dis ’n
ander manier van lewe. Ek dink kunstenaars kan ’n meer
leidende rol speel. Hulle is ontdekkers, hulle moet voor
loop. ’n Mens kan ook ’n bietjie meer uitdaag. Baie keer is
die uitdaging ’n persoonlike uitdaging. Dit word nie op ’n
kollektiewe vlak uitdagende werk nie. Ons lewe in ’n
politiek korrupte tyd. Waar is die protesteater?
“Ek weet self dat ek in terme van my eie werk dink dis ’n
bietjie pap. Dis te troserig. Waar is die hou in die maag?
Waar is die woedende uitstorm? Ons kunstenaars faal ’n
bietjie ons gemeenskap omdat ons nie uitdagende werk
lewer nie.”
Is die oorheersende benadering in die Afrikaanse teater ’n
terugkyk na die verlede en minder teater wat die hede en
toekoms ondersoek?
“Veral wat die Afrikaanse teatergemeenskap betref, is
mense nog nie klaar sin gemaak van die verlede nie,” sê
Saartjie. “Ons het ’n paar vrae wat ons vir onsself moet
uitsorteer. Hoekom het goed gebeur soos dit gebeur het?
En wat was mense se persoonlike inkoop daarin gewees? As
jy kyk wat in wit teaterstoele gebeur en wat in hoofsaaklik
bruin teaterstoele gebeur, is dit ook verskillend.
“Mense is besig met ’n vorm van bestekopname, maar dit
is of daar ’n huiwering is. Maar dit het ook dalk te doen
met taal; die feit dat almal kommunikeer met mekaar in
hul derde taal of tweede taal. Daar is nie platforms waar
die hartstale hard gepraat word nie; vir ’n interkulturele
gehoor nie.”
So gepraat van platforms en die status quo, wat hou die
toekoms vir hierdie Botha in?
“Ek is nie ’n skywer wat skryf omdat ek móét nie,” sê
Saartjie. “Dis ’n werk. Ek het begin skryf om vir mense
werk te maak. Dit is miskien ’n gekompromitteerde
invalshoek, maar daar is ook voordele, want jy sien ons het
dít nodig; ons het iets nodig wat dít sê in ons aanbod. Dán
kan ek dit doen.
“Toe ek uiteindelik besluit wat ek wil wees, was dit om
’n veelsydige skrywer te wees. So, hierdie [Woordfees-pos]
is nou ’n baie lekker job en ek geniet dit verskriklik om met
die fees te werk, maar dis nie goed vir die fees dat ek dit
onbeperk doen nie. Êrens sal ek moet sê dis tyd vir ’n nuwe
persoon, nuwe bloed, nuwe idees. En dan sal ek seker
waarskynlik ’n veelsydige skrywer wees. Wíl wees. Of
probéér wees.”
DEUR MARCHELLE VAN ZYL
FOTO: ANTONIA STEYN/WOORDFEES
 JM SMITH
Netwerk24-intekenaar

‘POLITIEK, EKONOMIE EN
DIS HOE DIE GOGGA LYK
WAT DIE BOME SO UITROEI’
Alles wat jy wil weet.
Alles op een plek.

Teken vandag in teen net R99 p.m.

Besoek www.netwerk24.com of laai ons app in jou

app-winkel af. Dis maklik, vinnig en gebruikersvriendelik.
 PIETER FOURIE
Stroom-op
knapsekêrel
HIERDIE VETERAAN-DRAMATURG WAS AL
BAIE DINGE – AKTEUR, STELBOUER,
KUNSDIREKTEUR, FEESBAAS, REGISSEUR
EN MEER ONLANGS DIGTER – MAAR
VERVELIG EN VOORSPELBAAR WAS HY
NOG NOOIT ...
H
y was nog nooit ’n rustige mens nie. Daar is maar
altyd iets wat hom jaag. Soos om te ontsnap van
korrektheid en benoudheid. Sy lewensloop is
stroom-op en vir hom is voorskrifte daar vir mense wat
verkies om veilig te voel.
Pieter Fourie, digter en dramaturg, is ’n aartswaarnemer
wat floreer wanneer hy alledaagsheid tot lewensperspektief
kan verhef. Ná die skryf van 23 dramas het sy loopbaan die
afgelope drie jaar ’n nuwe rigting ingeslaan. In 2017, op 77,
debuteer hy as digter met knapsekêrels. Bidsnoer en Stof en ster
volg vinnig.
Voorheen het hy sy eie reisende toneelgeselskap gehad,
was toneelhoof by die destydse Kruik, regisseur van 59
professionele produksies en het die KKNK begin. Die jaar
2019 het hom goed behandel. Stof en ster het in Maart
verskyn; Bidsnoer is vir ’n UJ-prys benoem. Later die jaar
verskyn twee ongepubliseerde dramas: Boetman is die bliksem
in en Gert Garries: ’n Baaisiekel-blues.
Die steunpilaar in sy lewe is Maletta, ’n beeldende
kunstenaar wat die omslag van die laaste twee digbundels
ontwerp het. “Ons het op Oudtshoorn ontmoet,” vertel sy.
“Hy’t nie gras onder sy voete laat groei nie, wou my
sommer al die eerste aand huis toe vat.”
Die lewe se inisiasies
Pieter het knapsekêrels geskryf as “huldeblyk” aan sy
grootwordjare, toe die grondslag vir sy liefde vir Afrikaans
in Philippolis en Luckhoff gelê is. “Op Philippolis het ek in
24 Taalgenoot | SOMER 2020
die deurloopstraatjies na die lokasie gespeel waar my
Griekwa- en Sothomaatjies my dolos en sokker leer speel
het met ’n kurkdroë, opgeblaasde beesblaas. Ek het hulle
weer jukskei, tol, albaster en kennetjie geleer.
“Daar het ek ook my eerste fliek gesien. As daar ’n
reisende bioscope die dorp aandoen, het ek en oom Faan
altyd heel voor gesit. Oom Faan het gesê dan sien ons die
fliek eerste.”
Toe hy ’n paar jaar gelede weer Eksteenfontein in die
Richtersveld besoek, “die heimat van die ampervergete
Bosluisbasters, smul ons saam aan ’n boerbokbredie en
gesels kopstukke. Ek voel ek is tuis. En by kerslig skryf ek
die gediggie ‘halfnaatjie’; dit was knapsekêrels se begin.”
Bidsnoer se oorsprong lê in sy grootwordjare in Philippolis,
waar die Fourie-gesin in 1947 aangekom het. “Daardie jaar
was ’n bitter voorspel tot die eerste ná-oorlogse verkiesing
van 1948. Die Natte ruik-ruik ’n moontlike oorwinning,
raak bedwelm van ’n onversadigbare magsindroom. ’n
Tweede garage maak oop op die dorp. Die Sappe koop en
laat diens hul Fords by die een en die Natte hul Chevrolette
by die ander. Die eerste kafee skrop nes op die dorp, ’n Griek
s’n. Die Broederbond en kerkraad konkel agteraf vir ’n
tweede kafee, vir ’n Afrikaner. Dit word triomfantelik
ingewy met Skriflesing en gebed.”
Die lewe is ’n onstuitbare inisiasieproses, het Pieter as
tiener in Luckhoff ontdek. “Ek leer konsertina en kitaar
speel. Op 13 sien ’n ietwat aangeklamde vroutjie kort
duskant 30 my by ’n skuurdans raak. Die nag is sommer in
eerste rat. In die salige, groot koelkamer sorg sy vir my
behoorlike inlywing in die grootmenswêreld. Daai
koelkamergebeure was later die eerste vonk vir die
slottoneel van my drama Die groot wit roos (1989), ’n kykie in
die liggaamlike liefde van ’n deurwinterde rokjagter.”
Op 14 leer hy rugby speel, leer ken die wêreld van
skaapskeerders en draadspanners, donkiekarre en
“baaisiekels”. Hy was net 15 toe hy moes weg uit
Philippolis se hoërskool, Johannesburg toe.
“Ek het tuisgegaan in die Dan Pienaar-tehuis vir

Christelike jongelinge van die platteland. Ek gaan kyk
James Dean se Rebel Without a Cause. En begin by die
hoofposkantoor werk. As briewebesteller leer ek om
losloperwolfhonde en alleenvroue wat jou innooi vir ’n
koeldrankie te vermy.”
Die toekomstige dramaturg
Dit was in Sasolburg dat hy die eerste keer op die verhoog
beland, as ’n polisiekonstabel in Hélène de Klerk se Die
diender en die daggaboom, vir die Sasol-
amateurtoneelvereniging. In Januarie 1958, ná ’n verplasing
na Koffiefontein se poskantoor, kruis sy pad met dié van
die skrywer-skilder-egpaar Etienne en René Leroux.
“Stephen, soos ek hom genoem het, skryf Die mugu. Ek
help hom met die eendsterttaal. Hulle moedig my aan om
matriek te maak nadat ek my skeppinkies aan hulle gewys
het. Die skoolouers kla oor die ou man tussen hul dogters
in die koshuis op Philippolis. Gelukkig gaan die
proefjuffrouens ook daar tuis.”
Ná matriek is Pieter Maties toe, met Afrikaans-Nederlands
en drama as hoofvakke. Hy ontmoet die skrywer Jan Rabie;
die lektore SP Cilliers, Diaan Joubert (sosiologie) en Johan
Degenaar (filosofie) maak ’n onuitwisbare indruk op hom. In
sy honneursjaar in Afrikaans-Nederlands word hy opgeneem
in DJ Opperman se Letterkundige Laboratorium. “Die
toekomstige dramaturg en digter word iewers in my psige
bevrug.”
Drama kry later voorkeur, want – vertel hy in 1994 aan
Hennie van Coller (Tydskrif vir Letterkunde, 2 Mei 1994) –
“ ’n poëet is iemand met ’n afspraak met die gode. ’n
SOMER 2020 | Taalgenoot
Dramaturg het ’n afspraak met die lewe, met tyd en nou.”
Ná universiteit stig die jongeling die Pieter Fourie
Toneelgeselskap. “Ek moes kies tussen die wapad en die
onderwys. Ek kies die wapad, maar word gewaarsku oor die
risiko. Ek skryf my eie stukke, regisseer hulle, speel die
manshoofrolle, bou die dekor. In Oktober 1966, op Ver-
keerdevlei, kry ek ’n oproep van Jack Theron, direkteur van
die jong Kruik. Ek begin as toneelhoof in ’n opslaangeboutjie
in Kaapstad, die begin van ’n verbintenis van 16 jaar.”
Sy pad kruis met dié van die land se grootste Afrikaanse
akteurs, maar dit was ook ’n tyd waarin hy in ernstige
meningsverskille beland. Hy en die taalman Merwe Scholtz
loop hul rieme styf toe hulle Bartho Smit se Christine as
openingswerk vir die inwyding van die Nico Malanteater
(nou Kunstekaap) wou gebruik. “Louw en Le Roux verkies
NP van Wyk Louw se Germanicus. Hulle wen.”
Weer daag Pieter die status quo uit met die aanbieding
van Adam Small se Kanna hy kô hystoe. “Dit lei tot die
oopstel van die teater vir alle rasse. Daar was aanvalle op
my vanuit Kruik se dampkring.”
Faan se trein het alles verander. “Cobus Rossouw het my
oortuig om dit uit ’n laai te haal, waar dit ses jaar gelê het.
Die première was in 1975. Cobus is regisseur, Willem de la
Querra is Faan. Tot vandag is dit een van die Afrikaanse
toneel se grootste lokettreffers.”
Toe die kunsterade in 1992 in duie stort, bevind Pieter
hom op straat. “Ek vlug Luckhoff toe en word as
hoofverkiesingsbeampte aangestel. Finansiële verligting.”
Gerrit Geertsema, afgetrede uitvoerende hoof van Truk
in Pretoria, daag skielik daar op. “Hy nader my namens die
direksie van ’n gedroomde kunstefees om ’n Afrikaanse
weergawe van die Grahamstown-kunstefees op Oudtshoorn
te begin. Ek meld my in Junie 1994 aan. En ontmoet
Maletta Swart, my anker en beskermengel.”
Terwyl die fees Afrikaans ’n hupstoot gee, veg Pieter teen
mense wat dit as witmenstaal wil etiketteer. “Ek het dit
vreesloos en kompromisloos in my eie bestuurstyl uitgeleef.”
’n Eie styl, inderdaad, vertel Maletta. “Hy het soms
sommer sonder hemp by sy KKNK-lessenaar gesit.”
Erkenning kom gereeld – die Suid-Afrikaanse Akademie
vir Wetenskap en Kuns se erepenning vir toneelkuns, die
Gerhard Beukesprys, die Hertzogprys vir drama, die Fleur
du Cap-prys vir lewenslange bydrae as teaterpraktisyn, ’n
eredoktorsgraad. “Van die erkennings hang saam met die
amper roekelose oormoed om die oprigting van die KKNK,
wat gelei het tot die totstandkoming van ander feeste.”
Pieter hou van goeie whiskey, viskos en Karoo-lam saam
met vriende, maar dis in hul huis in Onrus dat sy
skryfwerk hom op koers hou. Daar lê reeds weer los
gedigte in ’n laai wat verpak moet word, hopelik voor sy
80ste verjaardag op 3 April.
“Ek is in die beginstadium van demensie. Ek wil dagboek
hou van dié proses: The Diary of A Madman.”
DEUR MARLENE MALAN
FOTO: PROTEA BOEKHUIS
25
 die las van ’n ma

’N FLIEKWEERGAWE VAN ELSA JOUBERT SE BEKROONDE DIE SWERFJARE VAN POPPIE

NONGENA BRING DIE VERNIETIGENDE GEVOLGE VAN APARTHEID OP ’N INTIEME VLAK
BY ’N MENS TUIS ...

D
ie besonderse Johnny is nie dood nie, Kanarie en Die
seemeeu was toe bloot oefenlopies, blyk dit, vir die
meesterlike Poppie Nongena, die regisseur
Christiaan Olwagen se vierde en by verre beste fl iek.
Ek begin by die begin, die openingstoneel. Die hele
eetkamer is ligblou: die muurpapier, tafeldoek, servies en
selfs Meneer se pak. Eintlik is die hele familie geklee in
skakerings van blou, almal behalwe Mevrou en Chrissie,
wat skakerings van bruin dra. Die telefoon wat Poppie
antwoord, is blou; só ook haar huishulp-uniform. Anders
as Mevrou en Chrissie is sy ook deel van die bestel, ’n
besitting soos die telefoon.
Wanneer Poppie die huis verlaat, is sy van kop tot tone in
groen geklee, vry van die bestel. Die bus waarop sy klim, is
pers en só ook haar kerkuitrusting. Haar uiteenlopende
wêrelde en haar skanse teen hierdie wêrelde word in kleur
uiteengesit.
Boonop is haar kop altyd bedek. Wanneer sy eindelik van
al die beperkinge en frustrasie, die baklei, ontslae raak, haal
sy die eerste keer haar mussie af. Sy staan voor ons in ’n
eenvoudige swart hemp en romp, hare kort geskeer. Sy
klim op die bed en huil haarself aan die slaap.

26 Taalgenoot | SOMER 2020


Olwagen vat vraagstukke wat gewoonlik in swart-wit
gesien word en ondersoek die grys, of dan ligblou, areas.
Die jonger geslag, die comrades, is ateïste en vol baklei. Die
ouer geslag is gelowig, nie-gewelddadig en toegeefliker.
Die comrades is kwaad vir die stelsel, maar ook vir die ouer
mense, wat na hul mening moed ná Sharpeville verloor het.
Tog is albei generasies moeg vir apartheid. Poppie se seun,
’n comrade, se woede spruit uit sy ma se swaarkry.
Die Nongena- en Swanepoel-gesinne is albei streng
gelowig, maar hulle staan aan verskillende kante in die
rasoorlog.
Poppie se Christenskap bots ook met die tradisionele
geloof en medisyne, en dus met haar mense. Swart en wit
polisiemanne werk saam om Poppie te vervolg. Die polisie
en swart immigrante baklei saam teen plaaslike swart
SOMER 2020 | Taalgenoot
“Olwagen fokus op een mens
se verhaal en gee só intiem
gestalte aan die hartseer
wat apartheid gesaai het.”
mense. Die Black Sash (meestal wit en Engelssprekend), die
wit maatskaplike werker en selfs Mevrou sit als in om
Poppie te help.
Wanneer dit blyk dat Poppie se pas nie verleng kan word
nie, bars Mevrou in trane uit. Dit is Poppie wat empatie
het, maar die eintlike boodskap is subtiel: “Hou op huil.
Jou trane kan my nie help nie.”
Mevrou verwys deurentyd na “Meneer”, die hoof van die
huis. Dit is die vroue – swart, wit en bruin; Afrikaans en
Engels – wat Poppie probeer help. Dit is die mans wat “nee”
sê. (Meneer is ooglopend senuweeagtig wanneer hy uitvind
Poppie se papierwerk is nie in orde nie; hy besef die stelsel
wat hy help in stand hou, gaan hóm dalk nou uitsonder.)
Poppie se man vra haar om te loop wanneer hy en die
manne oor belangrike sake praat. Dit is nie ’n vrou se plek
nie, meen hulle. Sy word van alle kante onderdruk.
Die kinders ly ook. Poppie lees vir die onskuldige
Chrissie die storie van die slaaf Hagar uit die Bybel voor.
Chrissie verstaan nie hoekom Hagar weggejaag word nie.
Hou hulle dan nie van haar nie?
Poppie stuur haar twee jongste kinders weg om hulle uit
die hande van die comrades te hou. Wanneer dit lyk of sy
gearresteer gaan word, vra sy dat hulle haar nie voor
Chrissie in die vangwa laai nie.
Clementine Mosimane se Poppie is aanvanklik neutraal,
amper emosieloos. Sy loop van een kantoor na die
volgende. Sy vra hulp. Sy hoop. Wanneer sy daardie hoop
verloor en ineenstort, is haar totale verslaenheid soveel
kragtiger. Anna-Mart van der Merwe se Mevrou is
weerloos en senuweeagtig, afgebreek deur die stelsel en
deur Meneer. Rolanda Marais walg as Magriet, ’n
hardnekkige rassis.
Olwagen fokus op een mens se verhaal en gee só intiem
gestalte aan die hartseer wat apartheid gesaai het. Poppie se
frustrasie kruip onder jou vel in; jy ervaar die stelselmatige
aftakeling van ’n individu, die vernietiging van drome.
Op pad werk toe koop Poppie vir haar ’n wit lelie. Sy wil
haar wêreld mooi maak, sy soek méér van die lewe. Die
polisie keer haar voor, die een snor vat aan die lelie en sê:
“Is iemand dood?” Later, wanneer Poppie haar buitekamer
moet ontruim, staan die verlepte lelie op haar laaikas. Haar
drome is verpletter.
DEUR RENEY WARRINGTON
FOTO'S: JENNY GRIESEL COMMUNICATIONS
27
 SELFHELPBOEKE

Inspirasie
tussen blaaie

DIE REGTE BOEK IS

DALK NET WAT JY
NODIG HET OM
WEER HARMONIE IN
JOU LEWE TE
SKEP. HIER IS VYF
BOEKE VIR ELKEEN
WAT ’N HUPSTOOT
NODIG HET OM
2020 MET DURF
AAN TE PAK ...

28 Taalgenoot | SOMER 2020

D Leer leef in die nóú
ie Amerikaanse digter, essay-skrywer en
uitgewer Ishmael Reed slaan die spyker op die
kop wanneer hy sê: “Een van die groot
vreugdes van lees is die vermoë om by die gedeelde
wysheid van die mensdom in te prop.”
Met letterkundige werke moet ’n mens soms fyn kyk
en tussen die lyne lees om hierdie gedeelde wysheid in
te neem, maar selfhelpboeke stel dinge meer eksplisiet
en breek dikwels kennis en wysheid af tot verteerbare
brokkies en ’n “tienpuntplan” wat jou help om die beste
weergawe van jouself te word. Baie mense wil teen die
einde van die jaar ’n verandering aanbring en soms is ’n
boek net die ding wat vuur onder jou kan maak. Jy hoef
ook nie noodwendig ’n selfhelpboek te lees nie; enige
boek wat nuwe kennis of ’n nuwe perspektief bied, kan
die bal aan die rol sit.
Die geestesbreier Gielie Hofmann meen enigiemand
wat verandering in hul lewe wil bewerkstellig kan baat
vind by interessante insigte, onlangse bevindinge of
relevante, praktiese voorbeelde.
“Gedragsverandering is bitter moeilik en net ’n idee
of ’n boek gaan nie noodwendig enige sukses waarborg
nie, maar kan iemand help om opnuut te probeer of ’n
beter eerste stap te doen. Enige nuwe inslag sal natuurlik
versterk word deur aktiewe stappe en iemand wat jou
verantwoordbaar hou. ’n Boek bly egter baie keer waar
iemand ’n vonk van inspirasie kry en daarom bly hierdie
soort boeke gewild en geliefd.”
Begin by jou boekrak as jy dus ’n verandering wil
maak. Of dit nou is om meer slaap te kry om jou algehele
lewenskwaliteit te verbeter; om meer “bewus” te leef; of
om jou chaotiese gedagtes te help organiseer deur jou huis
op te ruim – die leesstof wat hier aanbeveel word, kan
jou inlig, inspireer en aanspoor om aan die gang te kom.
Begin by die begin
Why We Sleep deur Matthew Walker
“Die beste brug tussen wanhoop
en hoop is ’n goeie nagrus,” skryf
die sielkundige en neuro-
wetenskaplike Matthew Walker in
Why We Sleep: Unlocking the Power
of Sleep and Dreams. As jy net een
van die boeke gaan lees wat in
hierdie artikel bespreek word,
maak dit hierdie een, aangesien
min of geen van jou goeie
voornemens vrugte sal afwerp as
jy aan ’n slaaptekort ly nie.
Die navorsing wat Walker aanhaal, is oortuigend genoeg
om selfs diegene wat gedink het die riglyn oor agt uur
SOMER 2020 | Taalgenoot
How to Be Human deur Ruby Wax
Die komediant Ruby Wax is ’n
kampvegter vir geestesgesondheid
en het ’n meestersgraad in
“mindfulness-based cognitive
therapy” van Oxford-Universiteit.
How to Be Human neem die vorm
aan van gesprekke tussen Ruby,
die neurowetenskaplike Ash
Ranpura en die monnik Gelong
Thubten. Dit bied ’n gids tot ’n
meer “teenwoordige” en kalm
lewe. Ruby se eerlikheid oor haar
eie stryd is roerend. Sy raai mense aan om sagkens met
hulself om te gaan om hul verhoudings met ander te
verbeter.
“As jy nie kan leer om deernis met jouself te hê nie, kan
jy dit nie vir iemand anders voel nie,” verklaar Wax. Die
oefeninge wat aanbeveel word, is eenvoudig en voel
doenbaar. Jy word nie gevra om eensklaps vir ure te sit en
mediteer nie, maar eerder om klein veranderinge in
algemene situasies aan te bring. Richard Myburg, ’n
grafiese ontwerper van Kaapstad, meen dié is die enigste
boek oor die onderwerp wat hy vir vriende en familie
aanbeveel. “Die gesprekstrant kom oor as ’n informele
paneelbespreking en in die proses word al die leemtes gevul
en al die vrae beantwoord wat jy moontlik sou wou vra.”
TE BESIG VIR LEES? Kry die luisterboek op Audible.
https://www.audible.com/pd/How-to-Be-Human-The-Man-
ual-Audiobook/B0765BVKHZ
slaap per nag is ’n ouvroustorie tot ander insigte te bring.
Walker se boek sal jou help insien dat genoeg slaap jou
slimmer, aantrekliker, dunner, gelukkiger en gesonder
maak.
“Nadat ek Why We Sleep gelees het, het ek tot die
gevolgtrekking gekom dat die mensdom waarskynlik die
meeste probleme in hul lewe, hetsy fisiek, psigies of selfs
finansieel, kan oplos indien hulle net genoeg sou slaap,” sê
die kommunikasiebeampte Nadine Petrick, wat die boek in
2019 gelees het. “Die feite is daar, ons moet dit net begin
glo. Hierdie is een van die belangrikste boeke wat ek nóg
gelees het.”
NIE TYD OM DIE BOEK TE LEES NIE?
Neem 20 minute om na ’n TED Talk te kyk waarin Walker sy
navorsing verduidelik.
https://www.youtube.com/watch?v=5MuIMqhT8DM
29
 SELFHELPBOEKE

Begin nuut
The Life Changing Magic of Tidying Up
deur Marie Kondo
Marie Kondo se opruimboek het
reeds in 2011 in haar tuisland van
Japan verskyn en die Engelse
vertaling het in 2014 die Westerse
wêreld gestormloop. Indien jy ’n
boek wil aanskaf wat jou help om
’n “skoon” begin te maak, is
hierdie die een.
As jy dit oor jou hart kan kry
om haar raad te volg, sal jy ontslae
raak van ’n groot klomp van die
warboel besittings wat jou lewe
chaoties laat voel.
Die basiese beginsel van die Konmari-tegniek, soos
Kondo se metode bekend staan, is dat jy slegs besittings hou
wat ’n gevoel van vreugde in jou laat opvlam. Kondo skryf:
“Die kwessie van wat jy wil besit, is uiteindelik ’n saak van
hoe jy jou lewe wil leef.”
Die aktrise en TV-aanbieder Beáte Opperman is ’n Marie
Kondo-aanhanger. “Om ontslae te raak van goed wat nie
meer ’n plek of sin in ’n mens se lewe het nie maak ’n groot
verskil,” sê sy.
Omdat Beáte baie tyd tuis deurbring en nie kan dink of
konsentreer as dit deurmekaar is nie, was Kondo se
opruimtegniek ’n lewensredder.
“Dit het my bewus gemaak van alles wat ek besit en wat
my voetspoor is.”
WIL JY SIEN HOE DIT GEDOEN WORD?
Kyk na Tidying Up with Marie Kondo op Netflix.
https://www.netflix.com/title/80209379

Begin beter werk

Deep Work deur Cal Newport
“Duidelikheid oor wat saak maak, bring duidelikheid oor wat
onbelangrik is,” skryf Cal Newport in Deep Work: Rules for
Focused Success in a Distracted World. Sy sentrale argument is dat ons
onvergenoegd en ongelukkig is omdat ons nie meer fokus nie.
Newport stel strategieë voor om ruimte te skep vir tye waarin
’n mens nie deur e-pos, stemboodskappe en sosiale media
onderbreek word nie. Hy lewer uitstekende argumente oor die
onbelangrikheid van sosiale media.
Adrio van der Walt, ’n industriële handelaar van Durban, het
agt maande gelede Newport se raad gevolg en van sy
sosialemediaprofiele ontslae geraak. “Ek kan sonder twyfel vir jou
sê dat ek gelukkiger is,” sê hy. “Die boek het my gehelp om filters
te skep en het my laat verstaan dat ék kan besluit wanneer ek bereikbaar wil wees.”
Newport se boek leer ’n mens dat volgehoue kommunikasie en bereikbaarheid eindelik
jou produktiwiteit ondermyn. Dit klink dalk moeilik (of onmoontlik) om ingrypende
veranderinge te maak in terme van die manier waarop jy tegnologie vir jou werk gebruik,
maar Newport oortuig jou vinnig dis noodsaaklik as jy gelukkiger wil wees.

NOG NIE OORTUIG NIE?

Kyk na ’n onderhoud met Cal Newport op YouTube.
https://www.youtube.com/watch?v=S9K4_3BZz8s

30 Taalgenoot | SOMER 2020


Raak weer skeppend
The Artist’s Way deur Julia Cameron
The Artist’s Way is ’n gids tot
’n meer kreatiewe lewe. As
daar ’n sluimerende
kunstenaar êrens in jou is
wat smeek om vrygelaat te
word, sal jy in hierdie boek
leer om vrye teuels aan jou
kreatiwiteit te gee. Indien jy
reeds ’n loopbaan in die
kunste volg, kan dié boek
jou nuwe energie en
entoesiasme gee. Dis ook
nuttig vir die herorganisering van prioriteite en om aan
jouself te kan erken wat jou behoeftes werklik is.
Regardt Visser, ’n regisseur en skrywer van Kaapstad,
meen die boek het hom op verskeie vlakke gehelp. “Ek het
gedink dit gaan uitsluitlik oor kreatiwiteit, maar het
opgelet dat my lewenskwaliteit in kleiner aspekte ook
verbeter. Die positiewe bevestiging waarmee Cameron ’n
mens leer werk, het my gehelp om my brein te korrigeer
SOMER 2020 | Taalgenoot
“Gedragsverandering
is bitter moeilik en
net ’n idee of ’n boek
gaan nie noodwendig
enige sukses
waarborg nie, maar
kan iemand help
om opnuut te probeer
of ’n beter eerste
stap te doen.”
sodra ek iets slegs vir myself begin sê. Dit laat my ligter
voel. Dit help my ook om klein oorwinnings te vier en
sodoende meer gedoen te kry.”
Cameron se boek neem die vorm van ’n 12-weekkursus
aan en lesers word stapsgewys geleer om mooier na hulself
om te sien. Die geheim is om nie in ’n groef van
negatiwiteit te verval nie, maar op die mooi in die
alledaagse te fokus. “Oorlewing berus op geestesgesondheid
en geestesgesondheid lê in dít waaraan jy aandag skenk. Die
kapasiteit vir vreugde is die gawe van die aandag wat jy
skenk,” skryf Cameron.
Gereed om te begin? Cameron se kursus verg twee
dissiplines. Skryf elke oggend drie bladsye vol van enige
gedagtes wat by jou opkom. Hierdie “oggendbladsye” sal
jou uiteindelik toelaat om te sien wat jou begeertes,
frustrasies en blokkasies werklik is. Tweedens: Neem
jouself elke week op ’n “kunsuitstappie”. Dit hoef nie geld
te kos of uitspattig te wees nie – ’n entjie se stap, ’n draai
loop in ’n museum of ’n besoek aan die biblioteek is genoeg
– solank jy die tyd op jou eie bestee en jouself die kans gun
om nuuskierig te wees.
DEUR BIBI SLIPPERS
ILLUSTRASIE: CHRIS VALENTINE
31
 MADELEIN RUST
Woordvloed
van triomf
SELFS TOE BORSKANKER IN 2015 BY MADELEIN RUST GEDIAGNOSEER IS, HET DIT DIÉ
SKRYWER NIE IN HAAR SPORE GESTUIT NIE. SEDERTDIEN HET SES BOEKE REEDS UIT
HAAR PEN VERSKYN ...
M
in het Madelein Rust in November 2014 – toe sy
haar tweede spanningsverhaal, Monstersaad, aan
kankerlyers opdra – geweet sy sou in Julie 2015
self deur die groot K gekonfronteer word. Die diagnose is
gedoen net ’n week nadat Monstersaad verskyn het.
Vir baie mense is ’n kankerdiagnose soos ’n doodsvonnis,
iets wat hulle met een hou neervel. Maar Madelein het
reeds voor haar mastektomie aanvaar die siekte gaan ’n
onlosmaaklike deel van haar lewensreis vorm en sy sal die
vyand in haar selle gebruik om ander te bemoedig.
Presies hóé het sy nog nie geweet nie, en ook nie of sy
eens die kankeraanslag gaan oorleef nie.
Groei of
krimp?
Baie mense wat kanker of ’n ander lewensgevaarlike siekte
oorwin, of van ’n ernstige ongeluk of besering herstel, glo
hulle het ’n tweede kans gekry en gryp die lewe met albei
hande aan. In gesprek met Madelein kom jy gou agter sy is
nie een van dáárdie oorlewendes nie.
“Ek beskou dit glad nie as ’n tweede kans nie,” sê sy. “Vir
my was die ding met kanker van die begin af soos ’n
boksgeveg wat ek moes aanpak om bo uit te kom. ’n
Stukkie ongeluk wat ek in triomf moes omdraai. Glo my,
32 Taalgenoot | SOMER 2020
ek het voor die diagnose ook altyd gesê: ‘Slegte goed moet
tog net nie met my of die mense vir wie ek lief is, gebeur
nie.’
“My boksgeveg met kanker het my tot die besef laat kom
dat tragedie eintlik ’n baie goeie ding is; dit hang af wat jy
daarmee doen. Van een ding is ek oortuig: Jou siel is
gemaak om te groei en nie te krimp nie. Jou siel groei die
hele tyd, maar soms het jy tragedie nodig om die
groeiproses aan die gang te sit. Wat my kankerpad wel was,
is om nuut na swaarkry en tragedie te kyk.”
Nog ’n besef was die uitwerking wat die ervaring op
haar skryfwerk het. Hoewel Madelein op skool al lief was
vir opstelskryf en sy deur die jare ’n paar kortverhale
geskryf het wat maar in die laai bly lê het, het dinge
verander nadat sy een van haar verhale na Huisgenoot
gestuur het en dit gepubliseer is. Dit het haar die moed
gegee om op die ouderdom van 45 te begin skryf, al was sy
in ’n heeltydse betrekking as bedryfspesialis. Haar
debuutmisdaadroman, Die 13de kaart, het in 2014 verskyn
en was ’n topverkoper.
Ná die kankerdiagnose het Madelein haar ervarings
weekliks in ’n blog met rooi rose-lesers gedeel, juis om van
die negatiewe iets positief te maak. Dit het uiteindelik die
kern van haar outobiografiese vertelling, Kanker schmanker!,
gevorm wat in Maart 2019 verskyn het.
“Dit was ’n heerlike ingryping vir my,” sê Madelein. “Ek
het gedink ek sal die res van my lewe net misdaadfiksie
SOMER 2020 | Taalgenoot 33
 MADELEIN RUST
skryf en hier skryf ek toe ’n outobiografie en wend danksy
die borskanker my talent op ’n heel nuwe manier aan. Die
positiewe terugvoering wat ek kry, is ’n riem onder die
hart. Ek glo ek het in my doel met die boek geslaag: om die
pad vir ander ’n bietjie makliker te maak met raad en
voorbereiding.”
Nuwe
hoofkarakterS
Madelein se tweede boek van 2019, Doodsengel, was op ’n
ander manier ’n nuwe begin. In 13de kaart het lesers die
forensiese sielkundige Belia Bell leer ken, maar in haar
volgende boek, Monstersaad, is die werk aan die gedugte
speurspan van dr. Renata Malan en Stefan Coetzee
oorgelaat. Hierdie twee het haar hoofkarakters gebly totdat
die idee vir Doodsengel begin nesskrop het.
“Doodsengel het dit vir my moontlik gemaak om
emosioneel baie meer in te sit,” sê Madelein. “Dalk was dit
my kankerervaring wat hierdie emosies losgemaak het, of
dalk was dit net bloot die verhaal wat dit vereis het,
daarvan is ek nie seker nie. Waarvan ek wel seker is, is dat
ek ontsettend lekker aan hierdie boek geskryf het.
“Nadat ek die eerste resensies begin lees het, het my
mond oopgehang oor die manier waarop mense aangedui
het dat hulle die boek, ongeag die skokkende tema, nie kon
neersit nie. Om by die ontknoping uit te kom het my baie
lank aan die dink gehou, want aan die een kant kan jy nie
jou lesers teleurstel nie, maar aan die ander kant moet dit
geloofwaardig wees.
“Ek is effe gespanne terwyl ek nou sit en werk aan die
volgende Renata-en-Stefan-roman, wat in Junie 2020 op
die rak sal wees. My kommer is dat ek, en dié twee, meer
blootgestel aan kritiek gaan wees, want in hierdie soort
boek, wat plek laat vir humor en wat ligter leesstof is, kan
jy nie soveel emosie invoeg nie.”
Die negatiewe
word positief
Vir Madelein het die vreugde van die lewe nie verander
nie. Dit is steeds heerlik om garnale in ’n nuwe restaurant
te gaan eet, en vir ’n goeie dosis knoffel daarby sê sy nie
nee nie.
Sy lag en sê soms moet haar man, Jaun, maar sy kop
wegdraai, aangesien hy nie knoffel eet nie. En al is
Whiskey, een van hul katte wat haar tydens haar siekte
“bygestaan” het, vroeër die jaar dood, het dié se broer,
Shai, die “versorgingsrol” oorgeneem en vir Madelein is dit
heerlik wanneer hy hom in haar arms tuismaak.
34 Taalgenoot | SOMER 2020
“My boksgeveg met kanker
het my tot die besef laat kom
dat tragedie eintlik ’n baie
goeie ding is; dit hang af wat
jy daarmee doen.”
Dié klein vreugdes het wel ’n nuanse bygekry. Sy word
deesdae gereeld genooi om motiveringspraatjies te lewer en
baie van die gaste is ook kankeroorlewendes.
“Om in daardie vroue se oë te kyk, die liefde en
rustigheid te sien wat uit hulle oë straal, maak my besonder
gelukkig,” sê Madelein. “Hulle het nie eens nodig om aan
my te sê dat hulle kanker oorwin het nie, reeds wanneer
hulle na my toe aanstap, sien jy dit in hul hele wese. Dit
laat ’n vreugde los wat ’n mens nie sommer in woorde kan
beskryf nie.”
Madelein se kanker is steeds in remissie, maar sy sê selfs
al moet sy die kankerpad ’n tweede keer stap, sal sy positief
bly. ’n Mens kan nie anders nie as om te wonder of sy nie
dalk sommige dae wens dinge het anders verloop nie. Sy
skud haar kop.
“Min mense glo my wanneer ek sê dat ek die kanker
regtig as ’n seën beskou. Hierdie gedagte het my getref
terwyl ek besig was met intensiewe chemoterapie. Op ’n
dag het my seun my uit Bloemfontein gebel. Hy was toe 22
jaar oud. Daardie dag was ek naar en miserabel en toe my
kind dit hoor, het hy onmiddellik gesê: ‘Ma, ek wens ek
kan jou kanker wegvat en dit vir my vat. Ek wil nie hê Ma
moet so sleg voel nie.’
“Dit was vir my so dierbaar, maar nadat ek my trane
weggevee het, het ek geweet ek sal my kanker vir niemand
wil gee nie. In daardie moeilike tydstip het ek geweet
hoeveel ek reeds geleer het.
“Kanker was ’n ongelooflike ervaring waardeur ek
gegaan het. Dit suiwer jou en maak van jou ’n beter en
sterker mens. Daar was moeilike tye, soos die keer toe ek
vir Jaun moes wys hoe my liggaam sonder ’n bors lyk,
maar dan besef jy weer jy is sterker as hierdie dinge. Ek het
mense ontmoet en ervarings gehad waarsonder my lewe
veel armer sou gewees het.
“Vandag sê ek dankie vir die Goeie Vader dat ek op
hierdie manier na my pad met kanker kan kyk. Elke keer
dat iemand vir my dankie sê omdat my boek vir hulle die
pad makliker of draagliker gemaak het, word my
oorwinning onderstreep. Ek het tragedie in triomf
omgedraai.”
DEUR ALITA STEENKAMP
FOTO: LAPA UITGEWERS
Melkterte
weer op
die verhoog
DIE MELKTERT
KOMMISSIE (DMK) HET
WEER KITAAR EN
TROM OPGENEEM –
EN GEVIND IN DIE ERA
VAN SOSIALE MEDIA
EN ‘STREAMING’ KAN
’N TERUGKERENDE
MUSIEKGROEP
STEEDS OP SY
LOJALE AANHANGERS
REKEN ...

LUCINDA “LOES” NEETHLING.

D
ie Melktert Kommissie
(DMK) se stem was vir tien
jaar stil, maar die groep
maak weer musiek en staan boonop
viervoet in die “nuwe” musiekbedryf
van betaal-TV en sosiale media.
DMK, wat in 2002 gestig is, bestaan
steeds uit Lucinda “Loes” Neethling
(voorsanger en akoestiese kitaar), die
egpaar Jean-Marie “Nonnie” Korff
(hoofkitaar en agtergrondsang) en
Jan-Adriaan Korff (tromme en
agtergrondsang), asook Tim van der
Westhuizen (baskitaar).
Die Melkterte het met Leon-Ben
Lamprecht oor hul nuwe kortspeler
(EP) gesels, hoe die lewe verander het,
hul konsertoptrede op Showmax en
hoe ’n mens liedjies oor WhatsApp
skryf.

SOMER 2020 | Taalgenoot 35

 DIE MELKTERT KOMMISSIE

VAN LINKS IS TIM VAN DER WESTHUIZEN (BASKITAAR),

JEAN-MARIE "NONNIE" KORFF (HOOFKITAAR) EN JAN-
ADRIAAN KORFF (TROMME).

Dit klink of julle baie bedrywig is.

Wat is als op die spyskaart?
Jan-Adriaan: Ons almal is besig in
verskeie rigtings. Ek werk vir ’n
argitekfirma, Tim werk vir ’n
mediafirma wat in Amerika gebaseer
is en Jean-Marie werk as ’n flack
[publisiteitspersoon] vir Jonathan
Ball-uitgewers. Lucinda is die enigste
een wat nog heeltyds in die kunste
betrokke is. Sy skryf, teken, verf en is
so nou en dan die hoofsanger van
DMK.
Ons het weer ons deure wyd
oopgegooi vir besprekings vir
optredes en dit is ongelooflik om saam
met almal weer op die verhoog te
wees; ook om te sien ons fans het saam
met ons oud geword. Ons is hard aan
die werk om al die liedjies op te neem
wat lê en wag het. Die EP behoort
vroeg volgende jaar klaar te wees.
Julle was die wenners van die
eerste Rockspaaider-kompetisie en
dit het gehelp om julle in die kollig
te plaas. Kan julle glo dis al amper
20 jaar terug?
Nonnie: Sjoe, die tyd toe ons
Rockspaaider gewen het, het MK89
nog nie eens bestaan nie. En sosiale
media ook nie. Ons het letterlik
cold-calling gedoen en optredes gereël.
’n Mens moes maar hoop dat hulle jou
’n kans sou gee. Vandag kan
enigiemand sien hoe groot of bekend
jy is deur te gaan kyk hoeveel “Sosiale media is
aanhangers jy het. Vandag post jy iets
in sosiale media en al jou maar die groot
bewonderaars sien dit dadelik. Dis ’n
hele ander speletjie. faktor wat die
Loes: Sosiale media is maar die groot
faktor wat die bedryf verander het. bedryf verander
Destyds het ons plakkate gemaak en
oral opgesit en plakkers om elke hoek het. Destyds het
en draai geplak met die hoop dat jou
naam op mense se tong bly. Ons het
ons plakkate
soms ge-busk en ek het selfs een aand
laat in Denim and Diamonds [’n
gemaak en oral
nagklub] se ry in Stellenbosch ons
musiek gestaan en sing. Met streaming-
opgesit en
toepassings is ’n reuseverskeidenheid
musiek vandag baie vinnig aan almal
plakkers om
beskikbaar. Ek dink dis moeiliker om
meer mededingend te wees.
elke hoek en
draai geplak met
Maak julle nog CD’s, of is alles
digitaal? die hoop dat jou
Jan-Adriaan: Ons sal heel moontlik
nooit weer in ons bestaan ’n CD laat naam op mense
druk nie. Alles draai deesdae om
streaming. Selfs ons live DVD, wat ons se tong bly.”
in 2016 gemaak het, is reguit na
Showmax; geen kopieë sal gedruk
word nie.
Loes: Digitaal is makliker en
goedkoper.
Hoe verskil DMK van 2020 van sy
2002-weergawe?

36 Taalgenoot | SOMER 2020

Jan-Adriaan: Ons is almal baie
rustiger. Meer gemaklik. Ons geniet
elke vertoning meer omdat ons weet
hoe vlietend die tyd vir optredes is.
Loes: Ek was mal daaroor om in ons
Vla-wa – en later bus – die land plat te
toer. Ons het so baie dorpies gesien,
baie mense ontmoet, miljoene inside
jokes gehad en klein roetines opgebou.
Ek sou dit nie nou heeltyds weer wil
doen op die skaal wat ons dit destyds
gedoen het nie, maar ’n toertjie hier
en daar sal heerlik wees!
Nonnie: Met ouderdom kom
wysheid, vir die meeste mense, so ek
dink ons almal benader die musiek
nou anders.
Dis ’n wegbreek van ons day jobs en
ons geniet die tye saam. Ons
bekommer ons minder oor wat mense
van ons en ons musiek dink; ons
geniet dit net, want dis ’n voorreg om
steeds musiek te kan maak en
bewonderaars te hê wat ons steeds so
lojaal ondersteun.
Mis julle die lewe op die pad?
Jan-Adriaan: Dit is die één ding wat
ek nie in ons hiatus gemis het nie. Dit
is baie lekker om tyd saam te
spandeer, maar ons was op ons
hoogtepunt meer in ’n voertuig as in
’n huis – en meestal nie eens in ons eie
huis nie.
Nonnie: Ek mis die samesyn op die
pad, want ons het lang ure gehad om
te bond en strooi te praat. Maar ek mis
nie die ry self nie; ons het baie gery!
As ek nou 20 km moet ry om by
vriende te gaan kuier, is dit te ver.
Lucinda woon in Gauteng en die
res van julle in die Kaap. Hoe gaan
julle te werk?
Jan-Adriaan: WhatsApp. No jokes.
Lucinda neem vir ons ’n liedjie op ’n
click track [’n reeks klanke wat gebruik
word om opnames te sinchroniseer]
op. Ons drie hier in die Kaap kom dan
bymekaar en werk met ons eie
instrumente aan die liedjie wat ons
dan weer per WhatsApp opneem en
vir Lucinda stuur.
Loes: Ons het ’n WhatsApp band
geword. En dit werk! ’n Mens moet
maar by jou omstandighede aanpas.
Watter rol speel jul lewensfases in
jul musiek?
Loes: Met Volroom was die lirieke
almal uit ’n 16-jarige Lucinda se pen en
die musiek is baie beïnvloed deur die
musiek wat ons daai tyd geluister het.
Vir my was dit Cranberries en
Counting Crows en so ’n paar hiphop-
kunstenaars. Nou skryf ek oor
dieselfde dinge, maar net vanuit ouer
oë en met ’n bietjie meer lewens-
ervaring. Die musiek reflekteer steeds
dinge waardeur ons nou gaan, maar die
SOMER 2020 | Taalgenoot
metafore, vergelykings en woordeskat
het verander. Ek probeer myself
uitdaag om meer dinge direk te sê,
maar ’n mens het ’n skryfstyl en ek het
al agtergekom dis beter om eg te bly en
nie te veel te probeer verander nie. Dit
is waarop die mense wat van ons
musiek hou verlief geraak het en dit is
wat werk. Soms sal ek dink, “Hoe sou
2004 se Melkterte dit benader het?”
Ons bewonderaars word ook maar
ouer saam met ons, so ons probeer net
eerlike en lekker musiek maak.
Sal julle ooit weer heeltyds musiek
wil maak?
Jan-Adriaan: Ek glo nie so nie. Veral
vir my en Jean-Marie wat kinders het,
sal dit baie moeilik wees om weer so
baie op die pad te wees. Tensy ons die
Lotto wen en ’n tutor kan saamsleep.
Loes: Ek sal graag, ja. Ek het die
laaste jaar probeer om meer op musiek
te fokus. Dis uitdagend, maar baie
verfrissend om weer so baie op die
verhoog te wees. Ek het baie geleer en
sien uit om myself musiekgewys meer
uit te daag.
DEUR LEON-BEN LAMPRECHT
FOTO’S: MEYER EN RENÉ PIETERSE
Liedjies op DMK se nuwe
EP is reeds op jou gunsteling-
stroomdiens beskikbaar.
37
 KANYA VILJOEN
Anargis in
Afrikaans
DIE JONG DRAMATURG KANYA VILJOEN IS NOG SKAARS AFGESTUDEER, MAAR SY HET
REEDS ’N HELE PAAR PRODUKSIES – EN PRYSE – AGTER HAAR NAAM ...
H
aar liefde vir die uitvoerende kunste kom al van
haar kinderdae. Elke Sondagmiddag wanneer haar
ouers ’n uiltjie geknip het, het sy haar twee broers
en suster opgekommandeer om konsert en modeparade te
“repeteer” en choreografie te leer. Wanneer hul ouers
wakker word, moes hulle na die vertonings kyk.
“Vandaar het die passie net gegroei en ek was baie
geseënd dat almal in my familie, skole en gemeenskap die
liefde aangemoedig en ontwikkel het,” vertel Kanya
Viljoen. Die gesegde lui nie verniet “dinamiet kom in klein
pakkies nie”. Kanya is dalk klein van postuur, maar op die
ouderdom van 25 jaar het sy al haar stempel op die
teaterwêreld afgedruk – en sy het nog groot planne. “Daar
is maar ’n kunstenaarstreep wat so deur ons familie loop,”
sê sy. “My ma is ’n musiekonderwyseres en my pa skryf in
sy vrye tyd artikels en digkuns.”
Sedert die dramagogga gebyt het, is daar nog geen keer
aan Kanya nie. Sy het op skool dramalesse geneem en as
Ikey-student heeltyds drama studeer. Die kammakonserte
op Sondae-agtermiddae het vir “regte” konserte plek
gemaak.
Een van die jong sterre
Teen die einde van 2019 het Kanya haar nie meer in
Somerset-Wes bevind waar sy grootgeword het nie, maar
ongeveer 800 km weg in Somerset-Oos, in die Oos-Kaap,
waar sy een van vyf opkomende dramaturge was wat hul
vaardighede in ’n mentorskapprogram slyp. Dié program is
’n gesamentlike inisiatief van die Jakes Gerwel-stigting en
die Suidoosterfees se Jong Sterre-projek.
Kanya, Du Toit Albertze, Tasneem Daniels, Herschelle
Benjamin en Keanen Engel is uit talle aansoekers gekies om
vir drie weke in Oktober in die Jakes Gerwel-skrywershuis
in Somerset-Oos tuis te gaan. Die dramaturg Amy Jephta,
bekend vir die bekroonde toneelstuk Kristalvlakte, het as
mentor opgetree en hulle gehelp om hul skryfvaardighede
38 Taalgenoot | SOMER 2020
te slyp. Elkeen werk aan sy of haar eie, nuut geskrewe teks,
wat in 2020 op die Suidoosterfees in Kaapstad opgevoer sal
word.
Die huis waar hulle tuisgegaan het, het aan wyle
prof. Jakes Gerwel behoort en is in ’n lang restourasieproses
in die skrywershuis omgeskep. Dit is ná Gerwel se dood in
2012 deur sy weduwee, Phoebé, aan die stigting geskenk.
“Dit was so lekker om uitsluitlik op my skryfwerk te kon
fokus,” vertel ’n borrelende Kanya. “As jong skrywer is dit
maar eintlik iets wat ek so tussendeur al my ander
verpligtinge doen. Dis min dat ek ’n geleentheid kry om
net te sit en te skryf.”
Sy is ’n Andrew W. Mellon-student en besig met haar
meestersgraad in teater aan die Universiteit van Kaapstad en
daarom is die tyd vir skryf maar min. Om ’n toneelstuk te
skryf gebeur ook nie in ’n japtrap nie, sê sy. “Die
opdroomdeel van skryf is maklik, maar om dan pen op
papier te sit is dikwels vir my ’n kat-en-muis-speletjie. As
ek net eers die eerste twee of drie bladsye kan skryf, is ek
klaar halfpad aan die wen.”
’n Oomblik van inspirasie
Kanya het aanvanklik op die Vrystaat-kunstefees in 2018
naam gemaak met haar produksie RAAK. Die stuk is
benoem as beste produksie en het later twee kykNET
Fiësta-pryse ontvang. In 2019 het haar produksie op die hoek
van die sesde straat ook die aandag in Bloemfontein getrek en
dis ook benoem. Nog van haar produksies sluit in mank,
braak, Die skrif is aan die muur en Like Hamlet.
Kanya was in 2018 een van die jong teaterlui wat ’n beurs
by die jaarlikse Teksmark ontvang het om mank verder te
ontwikkel en op die planke te bring. Sy is boonop deur die
South African Theatre Magazine as beste opkomende regisseur
aangewys en in 2019 is sy vir ’n Fleur du Cap-teaterprys
benoem. “Ek is ’n jong kunstenaar wat nog glad nie
verstaan hoe die lewe werk nie,” sê sy in reaksie op al dié
“Ek is ’n jong kunstenaar wat nog glad nie verstaan
hoe die lewe werk nie. Dus probeer ek maar skryf om
die idee van menswees te verstaan.”
lof. “Dus probeer ek maar skryf om die idee van menswees
te verstaan.”
Haar bos krulhare is net so lewendig soos sy en haar
spontane glimlag warm en aansteeklik. Daar is ’n vonkel in
haar oog oor wat die toekoms mag inhou. Die toneelstuk
waaraan sy nou werk se titel is Jessie, die man en die maan. Sy
put haar inspirasie uit die alledaagse en kombineer dit met
’n magiese element, vertel sy. “Die teks kyk na die idee van
die maan as hierdie groter liggaam, wat halfsaam met die
mens deur die lewe loop en hoe dit soveel emosie en
herinneringe kan ontlok. Inspirasie kom maar van ’n
kombinasie van elemente. Daar is so baie oomblikke in ons
alledaagse bestaan dat die inspirasie nie kan verdwyn nie.”
“Daarby”, sê sy al laggende, “skryf niks so lekker soos
Afrikaans nie”. “Dalk is dit omdat dit my moedertaal is,
maar die klank, ritme en soms absolute anargie van die taal
maak dit soveel makliker om daarmee te speel, te verniel en
dan weer op te bou.”
’n Hoogtepunt van haar tyd in Somerset-Oos was die
samesyn met ander opkomende dramaturge, wat op min of
SOMER 2020 | Taalgenoot
meer dieselfde plek in hul loopbaan is. Daarom het hulle
maklik aanklank by mekaar gevind, glo sy. “Ons is in
dieselfde bedryf en het daarom dieselfde onsekerhede en
vrese. Dis lekker om met mekaar daaroor te gesels, by
mekaar te leer en mekaar aan te moedig.
“Daar ís ’n toekoms in die kunste, ’n moeilike een met sy
eie hobbels en stampplekke, maar as jy aktief daaroor kan
dink en divers kan werk, is dit een wat ongelooflike waarde
vir ’n mens inhou. Mense onderskat die kreatiewe sektor in
die land, nie net in terme van finansies nie, maar ook in
terme van wat dit vir die skep van gemeenskap, identiteit
en kommunikasie beteken.”
Om dié rede moedig Kanya ander jongmense aan om hul
drome te volg. “Vat ’n kans, skryf ’n teks, skep en ontwerp
iets wat jou opgewonde maak. Om te begin, om net iets
aktief na te volg is dikwels die moeilikste deel.”
DEUR MARLI VAN EEDEN
FOTO: VERSKAF
39
 VOORBLAD

Só kry
drome
40
vlerke
Taalgenoot | SOMER 2020
 “BAIE KINDERS, ÉN
VOLWASSENES, VOEL
VASGEVANG IN DIE
WERKLIKHEID VAN HUL
BESTAAN. DIE ATKV WIL
MET ’N SPLINTERNUWE
VELDTOG WYS ENIGEEN
SE DROME KAN – MET ’N
BIETJIE HULP – WEL
VERWESENLIK WORD ...”

SOMER 2020 | Taalgenoot 41

 VOORBLAD
M
et ’n hele arsenaal projekte waarby die jeug kan
baat vind, is dit g’n wonder die ATKV spog met
’n lang lys suksesverhale nie. Jaar ná jaar
bemagtig en beloon projekte, soos ATKV-Tienertoneel,
-Spelathon, -Redenaars, -Debat en -Rieldans sy
deelnemers, om nie te praat van AbbAsorg of Vriende van
Afrikaans (VVA) wat hele gemeenskappe ophef en
bemagtig nie.
Aan die vooraand van 2020 spog die vereniging met ’n
splinternuwe veldtog, “Gee jou drome vlerke”. Gerrie
Lemmer, uitvoerende hoof: kultuur by die ATKV, sê hulle
lê sterk klem op die belang daarvan om jongmense op ’n
vroeë ouderdom aan die kosbare kultuurgoed van
Afrikaans bloot te stel. “Die taal-en-kultuurafdeling
bevorder en beloon gehalte en uitnemendheid in Afrikaans.
Deur middel van die afdeling se projekte en
opleidingskursusse kry jonk en oud die geleentheid om op
’n georganiseerde manier hul talente en vaardighede te
ontdek en te ontgin.”
Volgens Gerrie help die taal-en-kultuurafdeling om
positiewe landsburgers te vorm en sosiale kohesie te
bewerkstellig. “Maak nie saak wat jou agtergrond of
omstandighede is nie, deur die ATKV se taal- en
kultuurprojekte kry jongmense die geleentheid om van die
wêreld ’n beter plek te maak. Ons helder visie help
jongmense om die foute van die verlede te identifiseer en ’n
nuwe werklikheid en toekoms te skep.”
Die ATKV kweek teatermakers
Een van die ATKV se vlagskipprojekte is ATKV-
Tienertoneel, waardeur hy ’n nuwe geslag teatermakers
skep. Dié projek, saam met ATKV-Spelathon, is waarop
daar in die nuwe veldtog gefokus word. “Hierdie jaar wil
ons die publiek wys hoe leerders bemagtig kan word deur
deelname aan ATKV-projekte en hoe hulle vir die toekoms
toegerus kan word,” vertel Johan Jack Smith, projek-
bestuurder.
Aan die Tienertoneelkant is die aktrise Mila Guy, wat
veral bekend is vir haar rol in die komedie-reeks Hotel,
genooi om betrokke te raak. “In ons advertensie kan ’n
heelwat jonger Mila gesien word,” vertel André
Badenhorst, regisseur van die veldtog. “Sy het groot drome
en aspirasies om eendag ’n aktrise te wees en tree op vir
haar ouma in haar slaapkamer. Dan wys ons die Mila Guy
soos sy vandag lyk en waar sy op ’n regte televisiestel is.”
Met meer as 190 toneelproduksies van skole oor die land
heen is dit nie verbasend dat daar heelwat jong talent
deursyfer wat uiteindelik die Suid-Afrikaanse
vermaakbedryf op sy kop kan keer nie. Cintaine Schutte,
bekende vir haar verhoogwerk en ook vir haar rolle in
TV-reekse soos Fynskrif, het as leerder by die Hoërskool
Die Wilgers in Pretoria aan ATKV-Tienertoneel
deelgeneem.
“Die liefde vir teater en vir die kunste wat deur hierdie
kompetisie geskep word, is ongelooflik belangrik,” sê sy.
42 Taalgenoot | SOMER 2020
“Soveel van my vriende in die bedryf het al gesê dat alles
vir hulle by ATKV-Tienertoneel begin het. Wat hierdie
kompetisie ook waardevol maak, is dat dit die geleentheid
bied om opleiding te ontvang in tegniese aspekte van
teater, iets wat jy nêrens anders sal kry terwyl jy nog op
skool is nie.”
Jacques Bessenger, bekend vir sy rolle in rolprente soos
Verraaiers, Wolwedans in die skemer en Ballade vir ’n enkeling,
het ook sy tande in ATKV-Tienertoneel geslyp. “Danksy
ATKV-Tienertoneel het ek reeds op skool die geleentheid
gekry om waarlik soos ’n akteur te voel en in ’n toneelstuk
te wees. Hierdie kompetisie is onmisbaar in die Afrikaanse
teaterbedryf,” sê hy.
Slimkoppe kry ook vlerke
“In die tweede advertensie [waarin die ATKV se Beverley
Adams en haar dogter Kayden speel] fokus ons op die
ATKV se Spelathon,” sê André. “Dit wys ’n meisie wat by
die eetkamertafel speel en haar ma leer haar om woorde te
spel. Met haar uithouvermoë en dissipline kry sy dit reg
om die ATKV-Spelathon te wen en staan triomfantelik op
die verhoog met ’n trofee.”
Dié projek lewer jaarliks deelnemers wat die verbeelding
aangryp, veral wanneer dit leerders is wat nie eens
Afrikaans by die huis praat nie. Een só ’n geval is Dasha
Levanets. By die huis praat sy Russies, maar wanneer sy die
ATKV-Spelathon-verhoog betree, spel sy Afrikaanse
woorde wat eerstetaalsprekers laat kopkrap. Dasha, toe ’n
matriekleerder aan die Hoërskool Ferdinand Postma in
Potchefstroom, het skoonskip gemaak in die ATKV-
Spelathon 2019 se afdeling gr. 10-12 Afrikaans Eerste
Addisionele Taal.
“Dit is eerlikwaar skokkend,” sê sy. “Ek het glad nie
verwag dat ek so goed sou doen nie. Ek was baie bly.”
Dasha het as sesjarige saam met haar ouers na Suid-Afrika
geïmmigreer en kon slegs Russies, Oekraïens en gebroke
Engels praat. “Ek was in ’n Afrikaanse kleuterskool en dit is
waar ek geleer het om Afrikaans te praat,” vertel sy skaam.
“Daar is so baie mense wat Afrikaans praat. Dit is nie net ’n
modus van kommunikasie nie, maar dra ook kultuur en
erfenis oor. Dis ’n fassinerende en kultuurryke taal.”
Dan is daar Nolwazi Mahlangu. Afrikaans is haar vierde
taal, maar saans het Nolwazi spellyste uit haar kop geleer
terwyl sy aandete kook en skottelgoed was. In 2018 het sy
as gr.10-leerder van die Hoërskool Patriot in Emalahleni
met die eerste plek in die afdeling gr. 10-12 Afrikaans
Eerste Addisionele taal weggestap.
“Ek is baie trots op myself,” vertel sy. “My huislike
omstandighede is nie goed nie. Ek het die kompetisie vir
my ma gewen. Sy het vroeër vanjaar ’n beroerte gehad en is
nou blind.”
Jong rakkers kry nuwe hoop
Dit is nie net met sy taal- en kultuurprojekte dat die ATKV
 “Hierdie jaar wil ons
vir die publiek wys
hoe leerders
bemagtig kan word
deur deelname aan
ATKV-projekte en hoe
hulle vir die toekoms
toegerus kan word.”

SOMER 2020 | Taalgenoot 43

 VOORBLAD

“Deur middel van die afdeling se projekte en

opleidingskursusse kry jonk en oud die geleentheid
om op ’n georganiseerde manier hul talente en
vaardighede te ontdek en te ontgin.”
44 Taalgenoot | SOMER 2020
SOMER 2020 | Taalgenoot 45
 VOORBLAD
nuwe hoop en geleenthede vir die jeug skep nie.
“AbbAsorg, die ATKV se sosiaal-maatskaplike
verantwoordelikheidsprogram, help om vir ’n kind vlerke
te gee,” sê Herna Adams, bestuurder: AbbAsorg.
“AbbAsorgsentrums regoor die land doen daagliks
wonderlike werk onder kinders en het ten doel om ’n
veilige omgewing te skep waar kinders gehalteopvoeding
en -versorging kan ontvang.”
Daar is vyf AbbAsorgsentrums landwyd.
Die vierjarige Kyra Fillies van Mosselbaai kom uit
moeilike omstandighede, maar sedert die ATKV-
AbbAsorgsentrum Pinocchio in Brandwacht betrokke
geraak het, het Kyra se lewe ingrypend verander. Sy
presteer nie net akademies nie, maar verower die een
medalje ná die ander op die sportveld.
“Ons weet en vertrou dat Kyra se vlerke haar nog ver
gaan dra,” sê Rene Jansen, hoof van die sentrum. Kyra is
een van die vele suksesverhale van dié sentrum, geleë in een
van die armste dele van Mosselbaai. Rene-hulle fokus nie
net op voorskoolse ontwikkeling nie, maar bied ’n veilige
heenkome vir kinders van die gemeenskap. Volgens Rene is
die dagprogram ontwikkel om hul ontwikkeling te
stimuleer. “Ons wil kinders uit agtergeblewe gesinne
skoolgereed kry deur te voorsien in hul emosionele
behoeftes en deur elke kind ’n gevoel van eiewaarde te
gee.”
In die plattelandse dorpie Ruiterbos, tussen Oudtshoorn
en Mosselbaai, is armoede en werkloosheid aan die orde
van die dag, maar dit is ook daar waar nog ’n
AbbAsorgsentrum na die gemeenskap uitreik. By die
ATKV-AbbAsorgsentrum Boskabouters ontvang kinders
tussen drie en vyf jaar oud elke dag twee gebalanseerde etes
en hulle kry die onderrig wat hulle nodig het om op skool
te kan presteer.
“Kinders hier is bang vir die toekoms. Ons wil hulle
steun en aanmoedig om nie bang te wees nie,” sê Nicolette
Oerson, sentrumhoof. Volgens haar is drie van hul destydse
kleuters reeds in gr. 6 by die Laerskool Ruiterbos. “Al drie
is vandag die topleerders in hul klas en ontvang elke jaar
vir amper al hul vakke diplomas.”
Nicolette-hulle wil die 21 kabouters in hul sorg toerus
met die vaardighede om te kan presteer. “Ons klem is veral
om vir die kinders kwaliteitonderrig in ’n veilige
omgewing te bied. Ons fokus op die fisieke, emosionele,
kognitiewe en kreatiewe aspekte van elke kind.”
Met vlerke is haar drome bewaarheid
Soms is dit nie net deur projekte en liefdadigheid dat die
ATKV iemand bemagtig nie, maar met iets so eenvoudig
soos ’n vliegkaartjie.
Ruzanne von Beulen is lid van die ATKV-tak Sommer
Net Ons in Pacaltsdorp, naby George. In 2019 het sy die
vereniging se algemene jaarvergadering by ATKV-Klein-
Kariba bygewoon. Iets wat vir baie van haar medetaklede
doodnormaal was, was vir haar lewensveranderend en ’n
46 Taalgenoot | SOMER 2020
droom wat uiteindelik waar geword het.
As meisietjie wou sy net op ’n vliegtuig klim en vlug. Weg
van haar omstandighede af: die bloedmerke op haar
ouerhuis se mure soos haar stiefpa haar ma geslaan het; die
neerhalende kyke wat sy gekry het wanneer sy ná skool in
vullisdromme vir kos moes aas. Sy onthou veral die smaak
van sigaretstompies in die kos wat sy uitgevis het. Elke keer
wanneer ’n vliegtuig oor haar kop gevlieg het, het
Ruzanne gewens sy is een van die passasiers.
“Vir baie mense is dit vanselfsprekend om gou op ’n
vliegtuig te klim. Toe ek op die vliegtuig klim op pad na
die AJV, het my drome waar geword. Soos die vliegtuig
skielik begin spoed optel, het ek my oë toegeknyp en eers
weer oopgemaak toe ons in die lug was. Ek het by die
venster uitgekyk en die landskap het my asem weggeslaan.”
Ruzanne is spyt sy het haar so laat in haar lewe eers by
die ATKV aangesluit. “Die ATKV help ons om te glo dat
ons meer as oorwinnaars is deur die Here wat ons versterk
en krag gee. Dit het my geleer dat ek nie nodig het om my
vuiste te bal teen die onreg of onregverdigheid van die
verlede nie, maar dat ons in staat is om ’n groter impak en
verskil te maak deur ons hande uit te strek, oop te maak en
te help bou aan ’n veranderde en verbeterde Suid-Afrika.
“Die ATKV gee ons vlerke om weg te vlieg van die
verlede na ’n toekoms vol hoop en nuwe moontlikhede.”
DEUR JACQUES MYBURGH
FOTO’S: ANDRÉ BADENHORST / BLACKFRAME
PHOTOGRAPHY
sms die woord
“projekte” na 44733* en
staan ’n kans om ’n
fujifilm-kamera te wen!
besoek www.atkv.org.za
vir projekte en kursusse.
Sluitingsdatum: 31 maart 2020
*b&V geld.
Kom toer saam!
Verken Suid-Afrika met ons bustoere vir 2020/2021

Bederf jouself met ’n heerlike bustoer en verken van die mooiste dele van Suid-Afrika!
Die ATKV bied ’n verskeidenheid bustoere aan met ‘n verskil!
Van bos tot berge en see is daar ’n toer vir elke hartsbegeerte.
Geniet ’n heerlike bustoer met talle besienswaardighede. Jy verdien ’n wegbreek – kom toer saam!

Kontak: Das Badenhorst

Kalahari/kgalagadi T: 011 919 9017 | E: dasb@atkv.org.za 24-31 Mei 2020

Kontak: Das Badenhorst

Krugerpark panorama T: 011 919 9017 | E: dasb@atkv.org.za 12-19 Julie 2020

Kontak: Das Badenhorst 9-16 Augustus 2020

WESKUS/NAMAKWALAND T: 011 919 9017 | E: dasb@atkv.org.za 2-10 September 2020

Kontak: Das Badenhorst

Namibia T: 011 919 9017 | E: dasb@atkv.org.za 19-28 September 2020

Kontak: Cobus van Jaarsveld

Eiland Spa T: 015 386 8010 | E: cobusv@atkv.org.za 25-30 Oktober 2020

Kontak: Phillip du Plessis

Natalia T: 031 916 4545 | E: phillipd@atkv.org.za 15-20 November 2020

Kontak: Ian Hawkesley

Hartenbos T: 044 601 8024 | E: ianh@atkv.org.za 7-12 Februarie 2021

Kontak: Das Badenhorst

BOland T: 011 919 9017 | E: dasb@atkv.org.za 21-26 Februarie 2021

www.atkvoorde.co.za/groepe/ | 011 919 9017 | dasb@atkv.org.za

48 Taalgenoot | SOMER 2020
Die nuwe
Rip van
Winkels
’N BIOLOGIESE HIERNAMAALS WINK, OF SO GLO DIE
‘ONSTERFLIKES’. WETENSKAPLIKE VERWIKKELINGE KAN DIE DOOD
’N KISHOU GEE, MAAR WAAR BEGIN DIE FEITE FIKSIE RAAK?
’N
Ruimtevaarder ontwaak
langsaam uit ’n diep slaap
en klap die deksel van sy
slaapeenheid oop – ’n kapsule wat sy
liggaamshitte laag gehou het tydens
die lang reis tussen sterrestelsels.
Rekenaars het al fluisterende na alles
aan boord omgesien, terwyl die
sluimerende passasier van elektroniese
skapies gedroom het.
Hierdie scenario duik gereeld op in
wetenskapsfiksie; reeds in 2001: A
Space Odyssey en meer onlangs in
Interstellar en Passengers. Tyd vervloei
of staan stil. Kosmiese reisigers keer
terug na die aarde, net om te vind
dekades het verloop en hul geliefdes
het heelwat ouer geword, terwyl die
ruimtevaarders plooiloos in limbus
gedryf het. Onderliggend prut die
menslike versugting na onsterflikheid
– om die dood ’n opstopper te gee.
Voer dit een astrante stappie verder:
Mense wat hul lyf nadoods laat
preserveer het, staan ná dekades, of selfs
eeue, op uit hul koue kapsules, strek en
kyk rond. Die wêreld lyk anders. Dis
heelwat warmer. Hul lyf is weer
bruikbaar, selfs jonk en sterk, opgeknap
met super-nanotegnologie. Hulle het ’n
tweede, radikaal verbeterde kans op
lewe. Pure wensdenkery? Hoe haalbaar
is so ’n uiterste “oorbegin”?
Lank lewe, almal!
Waar daar hoop is, is daar krio-
genetiese lewe. In die VSA is daar
sedert die 1960’s reeds organisasies met
duisende lede wat hulle vir die
bewaring van ontslapenes beywer met
die oog op toekomstige “opwekking”.
Aan die voorpunt is die VSA se
Krionika-instituut in Michigan en
SOMER 2020 | Taalgenoot
Alcor in Arizona, asook KrioRus in
Rusland.
By dié instellings word pasgestor-
wenes afgekoel, behandel en bewaar.
Alcor spog reeds met meer as 140
kliënte, terwyl KrioRus drie dosyn
mense van nege lande, asook troetel-
diere soos katte, honde en voëls, in
twee reusevate hou. Hulle hang van
hul enkels aan individuele katrolle, hul
kop nader aan die bodem, waar dit
koeler is.
Kliënte is nie lyke nie, verklaar
Alcor en Kie., hulle is “pasiënte”. En
hulle word nie gevries nie, maar “in
suspensie geplaas”. Die bevrore
toestand staan bekend as “stasis” en
die opwekkingsproses as
“heranimasie”. Die finaliteit van die
dood word ontken.
Die eerste kriopasiënt, ’n
sielkundeprofessor aan die Universiteit
49
 KRIOGENETIKA
van Kalifornië, is in 1967
gepreserveer. Teen 1972 was daar ses
pasiënte. Kort daarna het twee van die
Krionikavereniging van Kalifornië se
kapsules onklaar geraak en die lyke
daarin het begin ontbind. In 1981
moes Robert Nelson, stigter van die
vereniging en ’n man sonder enige
wetenskap-agtergrond, R11 873 280
se skadevergoeding aan die familie
van die pasiënte opdok.
Ondanks sulke skandale gedy die
beweging. Bewaarsentrums word vir
Switserland en China beplan. PayPal se
stigter, Peter Thiel, en die rekenaar-
wetenskaplike Ray Kurzweil is
oorgehaal om gekriopreserveer te
word.
Hemel op aarde
“Verbeel jou ’n wêreld sonder siekte,
dood en veroudering. By die
Krionika-instituut glo ons daardie dag
is aan die kom en kriogenetika is ons
beste kans om dit te bereik. Ons
missie is om die menslike lewenstyd te
verleng deur die preservering van die
liggaam deur die gebruik van
bestaande kriogenetiese tegnologieë,”
lui die instituut se
bemarkingsmateriaal.
Spesifieke dienste word bemark:
“Ons bied langtermynbewaring en
sekuriteit. Ons spesialiseer in die
kriopreservering van mense en
troeteldiere, asook DNS- en
weefselbewaring. Die hoop is dat
toekomstige mediese tegnologie ons in
staat sal stel om hulle eendag op te wek
en tot volkome gesondheid te herstel.”
Utopiese beloftes sluit in “die
potensiaal om die verouderingsproses
stop te sit en selfs om te keer en só jou
jeug te herwin; om met geliefdes soos
kinders en kleinkinders herenig te
word; om ongelooflike futuristiese
avonture soos ruimtereise en virtuele
werklikhede persoonlik te beleef;
toegang tot toekomsmedisyne wat
noodlottige siektes uitwis en
lewensgehalte verbeter; om ’n getuie
te wees van die herlewing van
verdwene spesies; die moontlikheid
van ’n onbeperkte leeftyd om al jou
drome uit te leef”.
50
’n Wye veld
Kriogenetika (krio is Grieks vir “koud”)
is die wetenskaplike studie van stowwe
en hul gedrag teen baie lae
temperature. Die begrip kom voor in
die konteks van fisika, materiële
wetenskap en medisyne.
Wetenskaplikes in dié veld is
kriogenetici. Kriogenetiese temperature
is benede -180 ° C en kriogenetiese
vloeistowwe word gestoor in houers
soos Dewar-flesse, wat ’n dubbelwand
met ’n vakuum het vir isolering.
Dis ’n wye veld met dissiplines soos
kriopreservering, kriochirurgie (die
verwydering van kwaadaardige
gewasse, kankerselle en moesies),
kriobiologie en krio-elektronika.
Vloeistowwe vir kriogenetiese
verkoeling sluit in helium, waterstof,
neon, stikstof, lug, fluoor, argon,
suurstof en metaan. Kriogenetiese
prosesse word ingespan in die berging
en vervoer van groot hoeveelhede kos,
in infrarooikameras, die vervaardiging
van statiene dwelms en die berging
van weefsel- en bloedmonsters. In
supergeleiers word kriogenetiese
temperature benut om die vloei van
elektrisiteit na groot stede te verbeter.
Robert Ettinger, die vader van
kriogenetika, was ’n Amerikaanse
akademikus, skrywer van The Prospect
of Immortality (1962) en stigter van die
Krionika-instituut en die Immortalist-
vereniging. Nog boeke uit sy pen is
Man and Superman (1972) en Youniverse
(2009). Nadat hy in 2011 aan
natuurlike oorsake dood is, is sy
liggaam terstond gekriopreserveer.
Die Immortalists is nie morone nie,
allermins. Hulle is goed ingeligte
idealiste; dromers wat verwikkelinge
aan wetenskapfront met ’n arendsoog
dophou: akademici, medici, navorsers
en regsgeleerdes. Arthur C. Clarke,
skrywer van 2001: A Space Odyssey,
het die beweging gesteun en verklaar:
“Al kan niemand die waarskynlikheid
dat kriogenetika werk, kwantifiseer
nie, raam ek dit op minstens 90%, en
niemand kan sê dit is zero nie.”
Hoe dit werk
Wanneer iemand sterf, is daar nog
Taalgenoot | SOMER 2020
organe, selle en weefsel soos die brein
wat funksioneer. Om te voorkom dat
weefsel beskadig word, moet die lyk
so gou moontlik in ’n ysbad verkoel
en met anti-stolmiddels behandel
word. Die bloed word deur ’n
kriobeskermmiddel, ’n soort chemiese
antivriesmiddel, vervang wat
weefselskade voorkom. Die lyk word
geleidelik met stikstof afgekoel tot
-196 °C, waarna dit in kriokapsules
geberg word wat geen elektristeit
benodig nie en dus nie deur
kragonderbrekings geraak word nie.
Immortalists is oortuig verkoelde
breine kan herstel word en bied boonop
navorsingsgeleenthede oor Alzheimer
se siekte. “Ons resultate dui daarop een
van die algemeenste antidiabetiese
medikasies, metformin, toon die
potensiaal om die ontwikkeling van
demensie te voorkom,” beweer die
instituut verder.
Die meeste hoofstroom-
wetenskaplikes is egter skepties.
Michael Hendricks, ’n
neurowetenskaplike by die McGill-
universiteit in Kanada, skryf die
proses af as “slangolie”. “Heranimasie
bied veragtelike, vals hoop en is
onmoontlik met die bevrore, dooie
weefsel wat die kriogenetiese bedryf
bied,” verklaar hy. Die bio-etniese
navorser dr. Kenneth Goodman stem
saam en voeg by: “Wanneer jou
aarbeie ontvries word, sypel al die
intersellulêre slym daaruit wat dit in
’n loperige gemors verander. Dis jou
brein op kriogenetika.”
Aanpasbaar?
In ’n episode van die animasiereeks
South Park getiteld “Prehistoric Ice
Man” (1999) word daar die spot gedryf
met mense wat moeilik in die toekoms
aanpas. ’n Man word ná 32 maande
ontvries en kan nie die veranderings in
mode en musiek in die sowat drie jaar
aanvaar nie. Sy oplossing? Hy verhuis
na Iowa, wat “drie jaar agter die res
van Amerika” is. In nog ’n episode laat
Cartman hom vries sodat hy kan
ontwaak wanneer die Nintendo Wii
bekend gestel word, maar hy beland te
ver in die toekoms.
https://www.thoughtco.com/cryogenics-definition-4142815. https://www.ft.com/content/d634e198-a435-11e5-873f-68411a84f346. https://www.cryonics.org/. https://alcor.org/. https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/
article-5270257/Cryogenics-corpses-brought-10-years.html. http://www.cryoliving.com/. https://www.theguardian.com/books/2016/may/24/zero-k-and-making-sense-of-late-period-don-delillo-white-noise
“Kliënte is nie lyke nie, hulle is ‘pasiënte’. Hulle word nie
gevries nie, maar ‘in suspensie geplaas’. Die bevrore toestand
staan bekend as ‘stasis’.”
Die Amerikaanse skrywer Don
DeLillo se roman Zero K handel oor ’n
miljardêr wat sy sterwende vrou en
homself aan kriogenetiese
preservering, die Zero K-proses,
onderwerp by ’n organisasie wat hy
geldelik steun. The Convergence is
deels godsdienstige sekte, dinkskrum
en gevorderde wetenskapsentrum.
DeLillo ondersoek materiële
oorwegings, asook morele en
filosofiese vraagstukke. Hy vra onder
meer: Hoe menslik is jy sonder jou sin
vir tyd? Meer menslik as tevore?
Daar is nog heelwat kwessies.
Hoeveel van jou vorige identiteit en
bewussyn gaan behoue bly? Gaan jy
nie breindood, gestremd of ’n zombie
wees nie? Wat gaan jy onthou van jou
verlede en oorsprong? Sal jy kan
aanpas by ’n nuwe, totaal
onherkenbare werklikheid met
onverstaanbare probleme, rituele,
wette, tegnologieë en onbekende
woorde? Sal die verrese self daarteen
opgewasse wees?
Meer prakties: Waar gaan jy woon
en werk? Sal jou verteringstelsel nuwe
kosse kan verwerk? Sal jou
immuunstelsel sterk genoeg wees vir
nuwe supervirusse en peste? Sal jy
mediese dekking kan bekostig? Hoe kenners was ewe pessimisties oor die
gaan jy jouself in ’n ekonomiese bestel moontlikheid van orgaanoorplantings
met verskietende inflasie onderhou? en maanlandings. Verlaas word die
Hoe gaan jy ’n gelukkige lewe vir wortel op cryogenics.org geswaai:
jouself bou en floreer wanneer alles “Die Krionika-instituut bied ’n
aartsvreemd is? Sal jy inpas tussen die ambulansrit na die hoëtegnologie-
toekomsmense en nuwe vriende kan hospitaal van die toekoms. Wanneer
maak? Of sal jy saamkloek met ander die huidige mediese wetenskap
Rip van Winkels van ’n vergange era? handdoek ingegooi het vir jou en jou
Teoloë sou op hul beurt tereg kon geliefdes, soek ons na ’n ander
wonder: Waar setel die self – in oplossing. Die keuse is joune. Gaan jy
breinsinapse of iets onsigbaar, soos ’n die kans op lewe aangryp?”
siel? Word die siel en gees saam met Dalk. Maar watter soort lewe sal dit
die weefsel en organe gevries? wees? Een lid se ironiese reaksie bied
Sal Hitler en Trump herleef om (nog) ’n laaste oplossing: “As jy nie
opnuut amok te maak? Sal Madonna van die toekoms hou nie, kan jy altyd
haar duisendste comeback maak? weer die emmer skop.”
Die Immortalists herinner ons graag
preservering is beter as om wurmkos DEUR SCHALK SCHOOMBIE
te word. Hulle wys daarop destydse ILLUSTRASIES: WILLEM SAMUEL
JAN EN ALLEMAN OP YS
Kriopreservering is nie net vir die superrykes nie. “Losies” by die Krionika-instituut
kos tussen R415 564 en R519 456. Dié bedrag is eenmalig betaalbaar voor
afsterwe, of via ’n lewenspolis van sowat R3 000 per jaar. Alcor is duurder:
R2 968 320 vir die hele lyf en R1 187 328 net vir die kop. KrioRus se pryse wissel
tussen R534 297 (hele lyf) en R178 328 per kop. Só kan jy belê in ’n “lewende
toekoms” vir jouself, eerder as in ’n doodsvoordeel vir jou naasbestaandes. Begin
dus vandag al spaar vir jou opstanding uit die kriogenetiese yskas ...
*Pryse verwerk volgens die rand-dollarwisselkoers op 12 November 2019.
SOMER 2020 | Taalgenoot 51
 EMIGRASIE

52 Taalgenoot | SOMER 2020

Terug na die
land van
sonskyn ... DIE BELOFTE VAN ’N BETER LEWE OORSEE
LOK BAIE MENSE NA DIE VREEMDE, MAAR SOMS
MOET JY EERS WEGGAAN OM TE BESEF WÁT
JY ALLES MIS ...

H
eelwat ekspats, ofte wel Suid-Afrikaners oorsee,
vind ná ’n jaar of 15 die gras aan die ander kant is
nie noodwendig groener nie en keer terug na die
land van braaivleis, bier en bakkies. Angel Jones,
uitvoerende hoof van die werwingsagentskap Homecoming
Revolution, sê hul navorsing toon tot 34% van Suid-
Afrikaners oorsee wil terugkeer en voeg by: “Ons webwerf
is vol stories van mense wat sê om terug te keer was hul
beste besluit nog.”
Leslie. “Ek wou reis. Dit het niks met misdaad of die
politieke situasie te doen gehad nie. Ons het teruggekom,
want ten spyte van die probleme is die lewenskwaliteit
beter in Suid-Afrika. Ons wou ook ’n beter lewe vir my
skoonma en suster gee waar ons nou aan die kus woon. Ek
het ook as onderwyseres afgetree.
“Ek het altyd gedink ek is meer van ’n Brit omdat my pa
’n Skot is. Toe ek die land verlaat het, het ek egter besef ek
ís nou maar ’n Suid-Afrikaner. Hoewel misdaad, veral
huisbrake, ’n bekommernis is, glo ek hier is genoeg

Terugkeerstories potensiaal om weer van die land ’n sukses te maak. Daar

Leslie van Deventer (64) en haar man, William (55), het vir
17 jaar in Engeland skoolgehou. Hulle is weg omdat sy
meer van Brittanje en veral Skotland wou sien.
“My pa is in Skotland gebore en my ma se pa ook,” sê
was ook geen uitdagings toe ons teruggekeer het nie; ons
het dadelik aangepas in Suid-Afrika soos ons dit geken het.
Dit was bloot soos om na ’n ander dorp te trek.”
Tania du Toit* (39) vertel sy en haar man is tien maande
gelede met haar visum Nieu-Seeland toe. “Ek is ’n

SOMER 2020 | Taalgenoot 53

 EMIGRASIE
“Almal waarmee
jy weer in
aanraking gaan
kom, gaan baie
vrae hê. Dit kan
voel of jy jouself
herhaaldelik
moet verduidelik
en verdedig ...”
haarkapper en my man ’n oogkundige. Ons het gegaan vir
’n beter finansiële toekoms en familielewe.
“My man moes ’n oorbruggingseksamen doen om as
oogkundige daar te werk. Hy sou Maart eksamen skryf,
Junie prakties doen en Augustus kon hy as ’n oogkundige
werk. Hy het egter nie sy eerste eksamen geslaag nie. Dit
kos so R100 000 om die eksamen te doen. Hy het daarteen
besluit om die eksamen te herhaal en het as
kliëntediensassistent by ’n oogkundepraktyk begin werk.
“Almal sê ’n mens kan gemaklik met $100 000 per jaar
lewe, maar dis nie waar nie. Ek het so $810 per week gekry
en my man $700; ons huur was $600 per week. Mense sê
dikwels ’n mens moet eerder in ’n goedkoper area woon,
maar die skole is gesoneer en dan is jou kind dalk nie in ’n
goeie skool nie. Nasorg is baie duur. Ons is per uur betaal,
so elke uur wat jy nie werk nie verdien jy minder geld,”
vertel Tania.
“Ek en my man het verby mekaar begin leef. Ons moes
albei 40 uur per week werk om genoeg te verdien. Dit het
vir my gevoel die kinders leer absoluut niks in die skool
nie; my seun is nege en het geen huiswerk gekry of
eksamen geskryf nie. Nieu-Seeland is regtig bitter mooi en
baie veilig, maar dis al.
54 Taalgenoot | SOMER 2020
“Dit sou vir ons gewerk het as my man as ’n oogkundige
kon werk, of as ek nie hoef te gewerk het nie of selfs
halfdag kon werk. My kinders kon aan geen sport deelneem
nie, want ons moes heeltyd werk. Alles kos ekstra. Daar is
soveel vroue wat kontak gemaak het met my, want hulle is
ongelukkig daar. Almal sê dit vat twee jaar om aan te pas,
maar ná twee jaar is daar niks van jou menswees of gesin
oor nie.”
Tania vertel haar man het depressie ontwikkel en in twee
maande 12 kg verloor.
“Ons is baie geseënd dat ons dadelik weer werk gekry het
in Suid-Afrika. Ons het ’n huurhuis gekry in dieselfde
kompleks waar ons ’n huis gehad het. Die enigste uitdaging
is my seun se agterstand in gr. 4. Hy kry baie swaar. Ons
moet nou weer van voor af begin, maar ons het ’n
ondersteuningsnetwerk, my man is weer sy ou self en my
kinders is supergelukkig!”
Huis toe kom nie altyd maklik
Tini Visser, voorligtingsielkundige, sê sommige mense keer
terug omdat hulle sosiaal of kultureel nie dieselfde gevoel
van “behoort” ontwikkel as wat hulle in Suid-Afrika ervaar
het nie. Ander keer weer terug omdat hulle meen die
skoolstelsel hier is beter.
“Ontwikkelingsgewys verlaat jongmense die land, maar
namate hulle ouer word en kinders kry, word die konsep
van familie weer belangriker as wat dit dalk was toe hulle
in die ontwikkelingsfase was van vlerke sprei en ervaring
opdoen.”
Die lewensafrigter Maryke Groenewald stem saam en
voeg by mense kom terug weens gelddruk, eensaamheid en
familie wat agterbly. Tog is die terugkeer na Suid-Afrika
nie sonder uitdagings nie.
Tini sê beroepslui, veral onderwysers, sukkel om poste te
kry wat so lonend is soos dié oorsee. “Sommige mense,
veral paramedici en medici wat by die Raad op
Gesondheidsberoepe moet registreer, vind dit moeilik om
die burokrasie te omseil en kan soms nie werk in hul gekose
beroep kry nie. Hulle sukkel byvoorbeeld om hulle weer
vir ’n praktyknommer te registreer.”
Daarby, sê sy, moet terugkerendes hulle ook weer in ’n
sosiale kring vestig, want goeie vriende het intussen dalk
met hul lewe aanbeweeg. “Mense wat in lande gebly het
waar hulle veilig voel, kan die misdaadsyfer en inbrake as
angswekkend ervaar. Hulle kan oorsensitief wees, want
ongelukkig is misdaad in ’n mate genormaliseer in baie
Suid-Afrikaners se lewe.
“Skoolstelsels is ook baie anders oorsee en soms vind die
kinders dit moeilik om akademies te integreer,” sê Tini.
“Dit gebeur veral in vakke soos die natuurwetenskappe
omdat fisika en chemie in die meeste lande geskei word,
maar in Suid-Afrika as een vak aangebied word. Die
kurrikulum word ook nie in dieselfde tempo aangebied nie.
Hulle kan oor sekere wiskundige vaardighede beskik omdat
die inhoud reeds behandel is, maar terselfdertyd kan hulle
’n agterstand in ander areas hê.”
Voel soos ’n mislukking
Maryke sê die grootste uitdaging is wanneer ’n mens
heeltemal van voor af moet begin in alle areas van jou lewe,
ook finansieel, aangesien dit allermins ’n goedkoop
uitstappie is om oorsee te verhuis en weer terug.
“Die impak van so ’n situasie op jou emosies kan
geweldig wees en kan gevoelens van mislukking, vrees dat
jy die verkeerde besluit geneem het, vrees vir verwerping,
vrees vir ’n tweede mislukking, bang wat ander mense gaan
sê, onsekerheid in jouself of gebrek aan motivering insluit.
In terme van jou loopbaan het jy dalk ’n baie goeie posisie
opgegee. Jy mag jou selfs bevind in ’n posisie waar jy jou
eie besigheid moet begin, wat uitdagings van sy eie gaan
hê.”
Maryke wys ook op die sosiale uitdagings en voeg by:
“Almal waarmee jy weer in aanraking gaan kom, gaan baie
vrae hê. Dit kan voel of jy jouself herhaaldelik moet
verduidelik en verdedig, en mag jou herinner aan die gevoel
SOMER 2020 | Taalgenoot
van mislukking wat jy diep in jou hart ronddra. Een van
die grootste vrese wat mense het, is wat ánder van hulle
dink. Hoewel jy dalk nie soos ’n mislukking voel nie, gaan
dit vir jou voel of ander mense jou oordeel en as ’n
mislukking sien.”
Hoe maklik is dit dan om weer te begin? Tini sê ’n
steunnetwerk wat familie insluit, vergemaklik die proses
aansienlik.
“Mense vind ook dat hulle makliker begin as hulle reeds
’n pos kon bekom voordat hulle terugkeer.
Veiligheidskomplekse is gewild vir hervestiging omdat
terugkerende Suid-Afrikaners angstig is oor misdaad.”
Daarby, sê Angel, kan kwessies soos ’n stadiger
internetverbinding en onbetroubare openbare vervoer ook
uitdagings wees. “Daar is egter baie redes om terug te keer.
Mense kan hier ’n verskil maak en werk skep en kinders
kan naby hul grootouers grootword.”
*Skuilnaam
DEUR ANNE MARAIS
ILLUSTRASIES: LOUIS VAN DEN HEEVER
Gaan lees oor ander ekspats se terugkeerstories by
http://homecomingrevolution.com/homecoming-stories/
NOG RAAD VIR TERUGKERENDES
Tini Visser, voorligtingsielkundige:
Probeer by die skool uitvind of hulle julle in aanraking
kan bring met ander gesinne wat by dié skool begin. Die
kinders kan geleentheid kry om ander kinders te leer ken
en die nuwe skoolstelsel is dan nie so vreemd nie. Kry
tutors om kinders te help opvang. Sluit voor die skuif
aan by die dorp of gemeenskap se Facebookgroep. Daar
kan jy vra vir hulp soos skoolplasing, goeie huisdokters,
ensovoorts. Kry ’n steunnetwerk vinnig in plek en woon
skoolgeleenthede by om te sosialiseer.
Maryke Groenewald, lewensafrigter:
Gaan sien ’n lewensafrigter of berader sodra jy terug is
sodat jy jou veerkragtigheid en selfvertroue kan opbou
vir die uitdagings wat voorlê. Maak seker jy het ’n plan A,
B en C. Werk volgens ’n begroting en neem gesonde
finansiële besluite. Probeer om nie te veel skuld aan te
gaan net om te oorleef nie. Woon dalk eers vir ’n ruk by
vriende of familie; totdat julle finansieel stabiel genoeg is
om weer onafhanklik te leef. Onthou één ding: Daar
bestaan nie iets soos mislukking nie, slegs terugvoering.
Alles in die lewe gebeur soos dit moet en hóé jy die
situasie gaan sien, is in jou hande.
55
 GRETA THUNBERG

56 Taalgenoot | SOMER 2020

Greta
en ons
brandende huis
KAN ’N JONG, EMOSIONELE TIENER SE PLEIDOOIE REGKRY
WAT OMGEWINGSGROEPE EN NAVORSERS AL JARE LANK
SUKKEL OM TE BEREIK: DIE OPTREDE WAT NODIG IS OM
VERANDERING TEWEEG TE BRING?

“M
y boodskap is: Ons hou julle dop.” Daar is
applous. Party mense lag. Die spreker se
gesig is strak. Sy is ernstig. Oor haar
linkerskouer hang ’n enkele, lang vlegsel op ’n pienk bloes.
Sy is besig om wêreldleiers by die Verenigde Nasies (VN) se
beraad oor klimaatsverandering in New York toe te spreek.
Haar naam is Greta Thunberg. Sy is Sweeds en sy is 16 jaar
oud.
“Ek moenie hier wees nie,” sê Greta. “Ek behoort by my
skool aan die ander kant van die oseaan te wees. Julle kom
almal na ons jongmense vir hoop. Hoe durf julle? Julle het
my drome en my kindwees gesteel met jul leë woorde – en
ek is een van dié wat dit gelukkig het. Daar is mense wat
ly, daar is mense wat sterf, ekosisteme stort in duie, ons
staan op die rand van ’n massa-uitwissing en al waaroor
julle kan praat, is geld en feëverhale van ewige ekonomiese
groei. Hoe durf julle?”
Greta het feitlik oornag ’n sensasie geword ná haar

SOMER 2020 | Taalgenoot 57

 GRETA THUNBERG
passievolle toespraak in September. Haar groot doelwit is
om lande te dwing om te hou by die Parys-ooreenkoms
van 2015, wat van die ondertekenaars vereis om te keer dat
die wêreld se gemiddelde temperatuur met 1,5 ºC bo die
vlak voor die Nywerheidsomwenteling styg.
Omgewingskenners waarsku sou dit gebeur, sal dit
katastrofiese gevolge inhou en klimaatsverandering sal teen
2030 onomkeerbaar wees.
By die Wêreld- Ekonomiese Forum se beraad in Davos in
Januarie 2019 het Greta die klimaatsituasie met ’n
brandende huis vergelyk. “Ek wil hê julle moet
paniekbevange wees. Ek wil hê julle moet elke dag
dieselfde vrees ervaar wat ek ervaar. En dan wil ek hê julle
moet optree. Ek wil hê julle moet optree soos julle sou in ’n
krisissituasie. Ek wil hê julle moet optree of ons huis aan
die brand is, want dit is.”
Volgens die VN is daar oorweldigende konsensus dat
klimaatsverandering deur menslike gedrag veroorsaak
word en sowat 97% van klimaatwetenskaplikes en
organisasies soos Nasa stem daarmee saam.
Koolstofvrystelling moet binne die volgende 11 jaar
minstens halveer word, het die VN in 2018 gewaarsku.
Haar “superkrag”
Greta het reeds op agtjarige ouderdom oor
klimaatsverandering begin bekommerd raak en kon nie
begryp waarom volwassenes nie méér doen om die
probleem op te los nie. Sy het haar ouers oortuig om hul
koolstofvoetspoor te verminder en hulle het veganiste
geword en opgehou vlieg. Die verandering was so
ingrypend dat Greta se ma haar loopbaan as internasionale
operasangeres moes prysgee.
Desondanks het Greta al hoe depressiewer geraak en
uiteindelik is Aspergersindroom by haar gediagnoseer. Dit
word hoofsaaklik gekenmerk deur ’n verminderde vermoë
om met ander mense te kan kommunikeer of ander se
nieverbale seine op te let. Aspergerlyers beskik oor ’n
normale of hoë intelligensie, goeie tot baie goeie spraak- en
skryfvermoëns en is dikwels sterk analities aangelê. Die
diagnose het Greta nie ondergekry nie. Op 31 Augustus het
sy getwiet: “Ek het Aspergers en dit beteken ek is soms
anders as die norm. En, onder die regte omstandighede, is
om anders te wees ’n superkrag.”
In Mei 2018 was Greta die wenner in ’n opstelkompetisie
oor klimaatsverandering deur die Sweedse koerant Svenska
Dagbladet en die koeël was deur die kerk. ’n Paar maande
later het sy met protesoptrede begin toe sy stoksielalleen by
die Sweedse parlementsgebou opgedaag het. Sy het drie
weke lank stokkiesgedraai en ’n plakkaat vertoon met die
slagspreuk “Skoolstaking vir die klimaat”.
Dit was die begin van wat binne ’n paar maande ’n
wêreldfenomeen sou word. Danksy blootstelling in sosiale
media het Greta se boodskap vinnig versprei. Ná haar
aanvanklike staking het Greta elke Vrydag gestaak en
58 Taalgenoot | SOMER 2020
ander het hulle by haar aangesluit. Teen Desember 2018
het meer as 20 000 leerders in 270 stede gestaak. Volgens
Business Insider is 2019 se stakings op 20 en 27 September
deur sowat vier miljoen mense in 161 lande bygewoon. Dit
is die grootste “klimaatstaking” nog.
Greta se naam was feitlik oornag op almal se lippe. Sy
het verskeie wêreldleiers ontmoet, onder wie oudpres.
Barack Obama van die VSA en die pous. Sy is selfs vir
die Nobelprys vir vrede benoem.
“Sy het ’n massabeweging van stapel gestuur wat ek
beskou as ’n reusebydrae tot vrede,” het die Noorweegse
parlementslid Freddy André Øvstegård aan The Guardian
gesê. “Ons het haar benoem want, indien ons niks doen
om klimaatsverandering aan te spreek nie, sal dit oorloë,
Thunberg nominated for Nobel peace prize. Damian Carrington. The Guardian. 14 Maart 2019.
konfl ik en vlugtelinge tot gevolg hê.”
September 2019. 3. The ‘Greta effect’: Can Thunberg’s activism actually change policy? Stephen Johnson. Big Think. 1 Oktober 2019. 4. Greta
2019. 2. Youth activism is on the rise around the globe, and adults should pay attention, says author. Jennifer Mcnulty. UC Santa Cruz. 17
Greta het wel nie die gesogte prys ontvang nie, maar is
1. How 16-year-old Greta Thunberg became the face of climate-change activism. Aylin Woodward en Ivan de Luce. Business Insider, 24 September
reeds deur vele organisasies vereer. Sy is deur die
nuustydskrif Time as een van die wêreld se 100
invloedrykste mense aangewys en ’n insek is na haar
genoem.
Klimaat nou brandpunt
Nie almal is oortuig Greta se aktivisme is prysenswaardig
nie. Kritiek sluit in dat sy die uitdagings om
klimaatsverandering vereenvoudig. Die Britse TV-
persoonlikheid Piers Morgan het aan The Independent gesê
hy reken Greta word gemanipuleer en gebruik.
Op Twitter het pres. Donald Trump van die VSA die
draak gesteek met Greta, terwyl pres. Wladimir Poetin van
Rusland en sy Franse eweknie, Emmanuel Macron, ook
teen haar uitgevaar het. Talle internasionale
rubriekskrywers reken Greta se aktivisme is teatraal en
teenproduktief, berig Big Think. Plaaslik het die
rubriekskrywer Erik Holm op Netwerk24 geskryf hy het
“gegril vir die propagandavertoning van Greta Thunberg”.
“Natuurlik [is dit] nie die arme kind se skuld nie; sy’s
lankal die speelbal van ’n internasionale ‘lobby’,” skryf
Erik. “Hierdie ‘lobby’ veg om goeie, bewarende ekologie,
wat ek 100% ondersteun, maar grond dit op ’n klomp
halwe waarhede en volslae leuens.”
Daarenteen het Saleemul Huq, direkteur van die
Internasionale Sentrum vir Klimaatsverandering en
-Ontwikkeling, aan NBC gesê: “As ’n klimaatsaktivis wat
al 20 jaar lank aan dieselfde ding werk en 20 jaar lank
dieselfde dinge sê, kon ek niemand sover kry om na my te
luister nie. En dit is wat [Greta] reggekry het.”
Benewens bewusmaking is die “Greta-effek” reeds besig
om mense se gedrag te verander.
’n Peiling deur die Switserse bank UBS toon
byvoorbeeld een uit vyf Westerse reisigers vlieg minder.
Dit is grootliks vanweë een van Greta se inisiatiewe
genaamd “Flygskam”, ’n Sweedse woord wat losweg
vertaal kan word as “skaam om te vlieg”. Volgens UBS se
peiling het sowat 20% van reisigers in die VSA, Frankryk,

5. Greta Thunberg is on the 2019 Time 100 list. Emma González. Time. Publikasiedatum onbekend. 6. Piers Morgan claims he ‘worries’
Thunberg gegril het... Erik Holm. Netwerk24. 22 Oktober 2019. 8. Greta Thunberg at Davos: why Gen Z has real power to influence
about Greta Thunberg and ‘thinks she’s being used’. Olivia Petter. The Independent. 27 September 2019. 7. Hoekom ek vir Greta
“As ’n klimaataktivis wat al
20 jaar lank aan dieselfde
ding werk en 20 jaar lank
dieselfde dinge sê, kon ek
business on climate change. Vanina Farber en Patrick Reichert. The Conversation. 24 Januarie 2019.
niemand sover kry om na my
te luister nie. En dit is wat
Greta reggekry het.”
Duitsland en Brittanje die afgelope jaar minstens een
minder vlug onderneem weens kommer oor
klimaatsverandering.
Kommersiële vlugte is verantwoordelik vir sowat 2%
van koolstofvrystelling en sowat 12% van
vervoervrystellings, sê die Air Transport Action Group.
Volgens Al Jazeera het die Skandinawiese lugdiens SAS
se passasiers in 2019 met 2% gedaal, terwyl die
maatskappy wat Swede se lughawens bestuur 9% minder
passasiers vir plaaslike vlugte in 2018 gehad het. Albei het
die skuld op Flygskam gepak. Duitsland het aangekondig
hy gaan die belasting op treinreise verminder en vlugte
duurder maak.
Greta vlieg lank nie meer nie. Sy het haar onlangse reis
na die VSA op ’n wedvaartboot aangepak wat met
sonpanele en onderwaterturbines aangedryf is. Die reis
het 13 dae geduur, terwyl ’n vlug slegs agt uur sou duur.
Die publikasie van kinderboeke wat handel oor
SOMER 2020 | Taalgenoot
klimaatsverandering het verdubbel en verkope van dié
boeke het beduidend gestyg. Uitgewers meen dit is direk te
danke aan die Greta-effek. Filantrope en beleggers wat deur
Greta geïnspireer is, het reeds miljoene bygedra om ’n
klimaatnoodfonds op die been te bring. Die Europese Unie
het gesê elke vierde euro wat hy bestee, gaan gebruik word
om klimaatsverandering te bekamp.
Nie langs die kantlyn
Dit is nie die eerste keer dat ’n tiener of jongmense ’n
beduidende invloed op die wêreld het nie. Die Soweto-
opstande van 1976 is ’n sprekende voorbeeld, maar in ’n era
van sosiale media maak jongmense toenemend ’n groot
verskil.
Volgens The Conversation het die jeug se koopkrag baie
daarmee te doen. Generasie Z, die opvolgers van die
millenniërs, bestee jaarliks wêreldwyd sowat R640 miljard.
Dit gee hulle meer invloed en die jongmense se veldtogte
het reeds ’n hele paar groot maatskappye tot ander insigte
gebring. Generasie Z, gebore van 1996 tot 2010, is behep
met maatskaplike kwessies soos gelykheid en, les bes,
omgewingsake.
Die veldtog teen strooitjies, wat in 2011 deur die
negejarige Amerikaner Milo Cress van stapel gestuur is, het
reeds maatskappye soos McDonald’s en Starbucks onder die
druk laat swig. PepsiCo gebruik nie meer palmolieprodukte
nie weens druk deur ’n Facebook-groep wat deur kinders
bedryf word. In 2014 het die 17-jarige Malala Yousafzai die
Nobelprys vir vrede ontvang vir die aandag wat sy op
onderwys gevestig het.
Hoewel jongmense soos Greta en Malala heelwat
nuusdekking kry, is daar duisende kinderaktiviste wat hulle
vir kwessies soos ras- en geslagsgelykheid, LGBTQ-regte
en ekonomiese verandering beywer, aldus ’n studie deur die
Universiteit van Kalifornië in Santa Cruz. Prof. Jessica
Taft, studieleier, sê: “Oor die wêreld heen sien ons kinders
en jongmense wat op maatskaplike, politieke en
ekonomiese vlak verandering teweeg bring.
“Daar moet na hulle geluister word en hulle behoort as
gelykes gesien te word. Daar is ’n hardkoppige weerstand
teen jongmense se politieke aktivisme, maar kinders en die
jeug sit nie meer langs die kantlyn nie. Hulle is
protagoniste wat veg vir hul regte en welstand.”
Dit is ’n boodskap wat Greta baie duidelik gemaak het
tydens haar toespraak by die VN.
“Julle laat ons in die steek,” het sy gesê, “maar jongmense
begin verstaan hoe julle ons verloën het. Die oë van al die
toekomstige generasies is op julle gerig. Ons sal julle nie
hiermee laat wegkom nie. Ons trek die streep, hier en nou.
Die wêreld is besig om wakker te skrik en verandering is
op pad, of julle daarvan hou of nie.”
DEUR RIAAN GROBLER
ILLUSTRASIE: CARLOS AMATO
59
 TYD

60 Taalgenoot | SOMER 2020

Die gemene
deler DIE HORLOSIE REGEER ONS LEWE, OF ONS
NOU DAARVAN HOU OF NIE. MAAR HET JY
AL MOOI GEDINK OOR WAT TYD REGTIG IS
EN WAT ONS NOU EINTLIK MEET?

SOMER 2020 | Taalgenoot 61

 TYD
D ie aap is uit die mou: Tydreise is nie net moontlik
nie, dit is reeds suksesvol uitgevoer. Sergei
Krikalev kan homself die eerste tydreisiger noem.
Dié Russiese ruimtevaarder hou die rekord vir die langste
tyd deurgebring in die aarde se wentelbaan: 803 dae, 9 uur
en 39 minute. Tydens sy ruimtevlug het hy die toekoms in
gereis, want teen meer as 28 000 km/h het hy ’n effek
genaamd “tydrekking” ervaar.
“Ons is gewoond daaraan om te dink aan
driedimensionele ruimte – op en af, links en regs, vorentoe
en agtertoe – en dan tyd as ’n aparte konsep,” sê dr. Christo
Venter, professor in astrofisika aan die Noordwes-
Universiteit.
“Newton het sy bewegingswette binne hierdie raamwerk
van tyd en ruimte as aparte konsepte geformuleer. Einstein
se spesiale en algemene relatiwiteitsteorieë maak egter die
grondliggende aanname dat ruimte en tyd ’n onlosmaaklike
eenheid vorm.”
Dit word ’n Minkowski-ruimte genoem na die
wiskundige Hermann Minkowski, ’n voormalige dosent
van Einstein. Christo verduidelik dat voorwerpe dus as ’t
ware in vierdimensionele “ruimtetyd”, ofte wel die
ruimtetyd-kontinuum, bestaan. “Ruimte en tyd kan
herhaaldelik verdeel word, sonder enige minimum grens
waarvan ons weet.”
Newton het aangevoer tyd is universeel of absoluut en
tik dus vir alle waarnemers ewe vinnig, of stadig, verby.
Volgens Einstein se relatiwiteitsteorieë is tydsverloop egter
waarnemer-afhanklik, verduidelik Christo.
“Dit hang af van hoe vinnig iemand beweeg en of daar ’n
bron van gravitasie naby is. Volgens Einstein se
relatiwiteitsteorieë tik tyd al hoe stadiger verby hoe nader
’n mens aan die spoed van lig kom, of hoe nader ’n mens
aan ’n bron van massa beweeg. Die spoed van lig is ’n
konstante en gravitasie veroorsaak ’n kromming van
ruimtetyd. Hierdie tydrekking is inderdaad al
eksperimenteel bevestig. Dit is byvoorbeeld sentraal tot die
werking van die GPS-netwerk.”
Teen die spoed waarteen Krikalev beweeg het, het hy
0,02 sekondes die toekoms in gereis. Dis dalk nie ’n
reusetydsprong vir die mensdom nie, maar dit baan die weg
vir nuwe moontlikhede. Dink maar aan kommersiële
lugvaart, sê die astronoom Colin Steward. Dit was maar ’n
honderd jaar gelede nog die tema van wetenskapsfiksie.
Ons nuwe kennis kan die eerste tree in die rigting van
beduidende tydreise wees.
Storietyd
Tyd is verweef met al ons doen en late. “Die wêreld bestaan
uit stories, nie uit atome nie,” het die Amerikaanse digter
Muriel Rukeyser gesê.
Dis ’n stelling waarmee die bekroonde skrywer Jaco
Jacobs nie méér kan saamstem nie.
62 Taalgenoot | SOMER 2020
“Die literatuur is deurspek met soveel aspekte van tyd,” sê
Jaco. “Selfs die geringste handeling veronderstel immers
tydsverloop. Ons beleef bykans ons hele lewe – van ons
dag-tot-dag-bestaan tot die groter prentjie van ons
lewensverloop en geskiedenis – in terme van tyd. Daarom
is tyd so ’n belangrike komponent wanneer jy ’n
geloofwaardige storie probeer vertel.
“Op skool reeds leer ons onderskei tussen ‘verteltyd’ en
‘vertelde tyd’. Die verteltyd is die tyd wat dit neem om ’n
verhaal te vertel, dit wil sê, die getal bladsye wat die storie
beslaan. Die vertelde tyd is die tydsduur waarin die verhaal
afspeel. Dit kan 24 uur wees of etlike dekades. Die tydvak
waarin die verhaal afspeel, is ook ’n belangrike ‘kode’ vir
die lees en interpretasie van ’n teks. Wanneer ’n mens ’n
narratief bestudeer, kan jy ook ander tydsaspekte in
gedagte hou, soos die tyd waarin die werk geskryf en
gepubliseer is.”
Elke tydvak word gekenmerk deur bepaalde sosiale
norme en verwagtinge, verduidelik Jaco. Deur die leser te
oriënteer ten opsigte van die tydvak waarin die storie
afspeel, plaas die skrywer sy karakters binne die konteks
van wat bekend is oor daardie tydperk. Die tydvak bied
ook agtergrond vir moontlike konflik en uitdagings wat
die karakters moet oorbrug.
In die literatuur en rolprente kry tyd selfs “lewe”. Dis
dikwels die antagonis, sê Jaco. “In die
2016-rolprentweergawe van Alice Through the Looking Glass
speel Sacha Baron Cohen byvoorbeeld die rol van Time, ’n
“Teen die spoed
waarteen Krikalev
beweeg het, het hy
0,02 sekondes die
toekoms in gereis. Dis
dalk nie ’n
reusetydsprong vir
die mensdom nie, maar
dit baan die weg vir
nuwe moontlikhede.”
stein-s-special-relativity-colin-stuart. https://www.youtube.com/watch?v=1ogiQ2E6n0U. https://www.wired.com/2016/09/arrow-of-time/. https://www.youtube.com/watch?v=yuD34tEpRFw. https://ed.ted.com/
https://www.ted.com/talks/andrew_zimmerman_jones_does_time_exist?language=en#t-2682. https://www.thoughtco.com/andrew-zimmerman-jones-2698607. https://ed.ted.com/lessons/time-travel-and-ein-
bose karakter wat tyd beheer. Alice noem hom ‘ ’n dief en
’n skurk’.
“Dit gebeur veral in die digkuns. Shakespeare het
byvoorbeeld geskryf oor ‘the inaudible and noiseless foot of
lessons/the-history-of-keeping-time. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0001295. https://www.science20.com/news_releases/does_time_change_speeds  
Time’ [All’s Well that Ends Well] en ek onthou uit my
studiejare die Nederlandse gedig ‘Geswinde grijsart’ van
P.C. Hooft waarin tyd uitgebeeld word as ’n vyand wat
‘(v)erslokt, verslint, verteert al watter sterck mach lijcken’.”
Dis egter nie net die skrywer wat ’n narratief se
tydskonsep bepaal nie. Die leser se psige maak ook sin van
tydsverloop, selfs al lê die skrywer nie klem op elke aspek
van ’n karakter se doen en late nie. “ ’n Skrywer maak staat
op die leser se persoonlike ervaring van tyd,” sê Jaco. “ ’n
Middelklas-, voorstedelike leser het byvoorbeeld ’n sekere
begrip van hoe ’n ‘normale’ dag verloop: die roetine en
sleur van ontbyt maak, inkopies doen, in die verkeer sit,
sulke dinge.
“Wanneer só ’n leser ’n eietydse roman lees wat in ’n
middelklas-, voorstedelike omgewing afspeel, aanvaar die
leser dat ’n dag in die karakters se lewe min of meer só sal
verloop.
“Met hierdie basiese ‘kontrak’ tussen skrywer en leser
word die vertelproses aan die gang gesit.”
’n Storie se vertelde tyd kan so ver strek as wat die
skrywer se verbeelding lank is; ’n leser se belangstelling is
baie meer beperk. Skrywers span dus terugflitse en
tydspronge in om bepaalde gebeure uit te lig. ’n Storie kan
selfs in die middel begin. “Ons noem dit in medias res,” sê
Jaco. “Die verhaal open pens en pootjies midde-in die aksie.
Die ‘begin’ of aanvang word dan deur terugflitse en selfs
toekomsvlugte vertel.
“In Virus, ’n wetenskapsfiksieverhaal vir tieners, het ek
byvoorbeeld die verloop van die uitbreking van ’n
zombievirus terugskouend vertel deur middel van die
hoofkarakter se strokiesprentsketse, wat die gebeure
uitbeeld.”
Tydreise, hetsy vorentoe of terug, is lank reeds een van
die opwindendste en uitdagendste temas in
wetenskapsfiksie. “En geen wonder nie,” sê Jaco.
“Wie van ons het nie al gedagdroom oor wat jy sou
verander as jy terug in tyd kon reis nie? Of oor watter
implikasies dit sou hê as jy ’n blik kon kry op wat die
toekoms inhou nie?
“Soms lewer dié soort bespiegeling opwindende
spanningsverhale op, soos Stephen King se 11.22.63, waarin
die hoofkarakter besluit om die sluipmoord op John F.
Kennedy te probeer fnuik. In ander gevalle kan die
resultaat ’n hartroerende liefdesverhaal wees, soos The Time
Traveler’s Wife van Audrey Niffenegger met die
oorrompelende, onvergeetlike liefdesverklaring teen die
einde: ‘I love you, always. Time is nothing.’ ”
Daar is ook menings, soos die Wheeler-DeWitt-teorie,
dat tyd “niks” is nie; ’n blote versinsel, gebore uit ons
behoefte om ons omgewing te kan “voorspel”. Ander
SOMER 2020 | Taalgenoot
teorieë stel dit weer dat tyd nie as fundamentele entiteit
bestaan nie, maar eerder gesien moet word as deel van die
“totale stelsel”. Die fisikus en wiskundige Andrew
Zimmerman Jones vergelyk tyd met ’n watermolekule.
Daardie molekule het nie ’n gety nie. Die oseaan,
daarenteen, is ’n watermassa met krag. Dit beslaan meer as
70% van die aardoppervlak en lewer sowat 80% van ons
suurstof. Net só bestaan tyd nie in isolasie nie; die “waarde”
daarvan word bepaal deur waar dié konsep by ons
leefruimte inpas.
Tyd wat vlieg of staan
Hoewel tyd onlosmaaklik deel van ons bestaan is, is dit ’n
verbasend moeilike konsep om te omskryf. Die filosoof
Augustinus van Hippo het dit só gestel: “Wat is tyd? As
niemand my vra nie, weet ek. As ek dit egter aan ’n
vraagsteller wil verduidelik, weet ek nie hoe nie.”
Augustinus het na objektiewe tyd as ’n skepping van God
verwys, maar ook daarop gesinspeel subjektiewe tyd is aan
die mens se bewussyn gekoppel. Hy was sy tyd vooruit,
want moderne navorsing toon die brein kán tydsverloop
verdraai.
Wetenskaplikes aan die Baylor College of Medicine in
Houston, VSA, het bepaal ’n hoë vlak van plesier verhoog
sekere neuro-oordragstowwe. Dié chemiese verandering
laat die neurone vinniger “afvuur”, wat die persepsie van
tydsverloop bespoedig. In ’n noodgeval, of in tye van
gevaar, voel dit weer of tyd teen ’n slakkepas beweeg. In só
’n geval word die amigdala, die deel van die brein wat
verantwoordelik is vir die vorming van herinneringe,
geaktiveer. Hoe meer herinneringe die amigdala vaslê, hoe
stadiger voel tydsverloop.
Stories en persepsies ten spyt, ons is almal uitgelewer aan
die werklikheid van die magtige minuut, die meetbare
stelsel met sy wortels in die antieke Sumeriese beskawing.
Gesinchroniseerde tyd gee die pas van die dag aan, ’n feit
wat pynlik duidelik word wanneer jy in die verkeer, of in
die tandarts se stoel, sit. Jy weet dalk die heelal is
13,799 miljard jaar gelede gevorm. Jy onthou die spoed van
klank is 299,792 m/s.
Jy weet dalk selfs die naaste spiraal-sterrestelsel is
2,2 miljoen ligjare weg. Maar nóú is die dooie ure op die
geknoopte hoofweg die enigste tyd wat werklik saak
maak.
Dalk sal die tegnologie van die toekoms ons voertuie met
’n (opsionele ekstra) tydreiskapsule toerus. Dit klink dalk
vergesog, maar só is Henry Ford se idee van ’n “perdelose
perdewa” ook destyds beskryf. Sal vandag se
wetenskapsfiksie môre se wetenskaples wees? Net die tyd
sal leer.
DEUR ANJA VAN DEN BERG
ILLUSTRASIES: OCTAVIA ROODT
63
 SELFPUBLISERING

Jou eie
beste vriend SELFPUBLISERING HET ’N SLEGTE NAAM, MAAR HOE GEMAAK AS JY
ÁLLES IN DAARDIE BOEK GEPLOEG HET, MAAR GEEN UITGEWER WIL BYT
NIE? MET DIE REGTE LEIDING KAN JY SELF DIE LEISELS NEEM ...

B
aie mense droom van ’n skrywer wees, maar vir die
meeste bly dit daarby. En selfs al kom jy so ver om
klaar te skryf, is uitgewers se begrotings beperk en
manuskripte word afgekeur. Dan is daar selfpublisering,
maar dis ’n gebruik wat onder ’n beeld van swak skryfwerk
en nog swakker gehalte ly.
Dr. Jopie Coetzee is ’n skrywer van Mosselbaai wat
onlangs ’n Paasroman getiteld Aangeraak in die maalstroom van
die Paasgebeure deur Groep7 Drukkers uitgegee het. Hy vertel
dit het hom sewe jaar geneem om die boek na te vors en te
skryf. Hoewel Groep7 ’n opsie bied wat uitleg, tipografie en
redigering insluit, was Jopie in beheer van die hele proses.
Hy sê die meeste Suid-Afrikaanse uitgewers publiseer nie
werke in die genre van Christelike fiksie nie. “Die
boodskap wat ek herhaaldelik op my manuskrip-
voorleggings ontvang het, was, gegewe die swak stand van
die ekonomie, dat debuutskrywers ’n te groot finansiële
risiko is – tensy jy ’n glanspersoon is – en dat dit goedkoper
is om goeie verkopers in die buiteland óf in te voer óf na
Afrikaans te vertaal.
“Ek het besluit om self te publiseer, want my navorsing
was diepgaande; ek het rigtinggewende kritiek van ’n
bekroonde skrywer, ’n bekroonde letterkundige en ’n
kritiese leser ontvang; en die unieke aard van die roman is
onbetwisbaar. Dit is immers die eerste Paasroman in
Afrikaans sedert FA Venter se Man van Cirene 63 jaar
gelede, en die aanbiedingstyl van die Paasroman is ook die
eerste sedert CJ Langenhoven se Skaduwees oor Nasaret van
92 jaar gelede.”
Gegewe die negatiewe opvattings oor selfpublisering het
Jopie sy huiswerk deeglik gedoen. “Die soeke na ’n
selfuitgewer het ’n kombinasie van ’n internetsoektog en
navrae by medeskrywers behels. Nadat ek ’n kortlys
opgestel het, het ek na verskeie boekwinkels gegaan om na
die kwaliteit van hul boeke te kyk. Ek het ook navraag by
boekwinkelbestuurders gedoen oor hul ervaring met elke
selfuitgewer.”
Van manuskrip
tot winkelrak
Theresa Papenfus, uitgewer by Litera, sê die bedryf is nie
eenvoudig nie en sy weet van geen flatervrye resep nie.
“Elke soort boek bring sy eie eise mee. Die uitgee van
enige boek verg egter minstens ’n betroubare oordeel oor
die manuskrip self. ’n Mens moet genoeg vertroue in die
teks hê om dit daarmee in die mark te waag. Daarvoor
moet jy vertroud wees met die mark vir die bepaalde boek
en die kosteberekeninge daarvoor doen.
“Elke uitgewer wat ek ken, het al met minstens ’n paar
titels misgetas. Beroemde uitgewers het al topverkopers
afgekeur. Dit gebeur egter meer dikwels dat selfs ’n goeie
boek nie aan die verwagtinge voldoen nie en dat die boek
vir die uitgewer ’n finansiële verlies word.”
Sy sê wanneer ’n manuskrip vir publikasie aanvaar is,
begin die “ware” proses. “Alle manuskripte word
geredigeer voordat dit in produksie gaan. Skrywers word
dan dikwels gevra om veranderinge aan te bring. Dis
partykeer nodig dat ’n manuskrip herskryf word en in

64 Taalgenoot | SOMER 2020

SOMER 2020 | Taalgenoot 65
 SELFPUBLISERING

“Selfpublikasie
maak dit moontlik
om inhoud
beskikbaar te
stel wat ’n nis in
die mark vul of ’n
beperkte groep
lesers bedien.”

Ekstra wenke
Vanessa Wilson, skrywer van Publish Like a Pro:
Identifiseer jou teikenmark.
Jou omslag is belangrik, veral die agterflap. Maak
seker daar is nie spel- of tikfoute nie.
Laat die formatering en uitleg professioneel doen.
Dit verseker dat die drukproses glad verloop en dat
die boek maklik in ’n e-boek omgeskakel kan word.
Hoewel die meeste mense gedrukte boeke verkies,
help e-boeke jou om die globale mark te bereik en
hulle is dadelik beskikbaar, dus word afleweringskoste
uitgeskakel.
Neem verantwoordelikheid vir die bemarking en sekere gevalle bied ’n uitgewer manuskripleiding. ’n
verspreiding deur te netwerk en te blog. Stel Gesoute redakteur wat met ’n skrywer saamwerk, kan
eksemplare vir resensies beskikbaar, skryf artikels, wondere verrig. ’n Goeie omslag is baie belangrik.
gee praatjies en doen boektoere. Maak ook kontak Tipografie speel ook ’n rol, want die lettertipes en -groottes
met invloedryke mense in die veld waarin jou boek en die hoeveelheid spasie tussen reëls kan ’n boek leesbaar
geskryf is sodat hulle die geloofwaardigheid daarvan of ontoeganklik, waardig of afgeskeep laat lyk.
kan bevestig deur daarna te verwys. Só kan jou “Ná bladuitleg volg die intensiewe proefleesproses om
verkope ’n hupstoot kry. setfoute uit te stryk. Daarna word die boek met
Sorg dat jy die hele proses goed koördineer. drukspesifikasies aan die drukkers gelewer. Reklame en
bemarking is ’n belangrike aspek. Daar moet resensies,
Dave Henderson van myebook.co.za: boekbekendstellings en media-onderhoude wees. Die nuwe
As koste ’n probleem is, oorweeg ’n e-boekformaat titel moet aan die aankopers van boekwinkels voorgelê en
op Amazon en selfs om advertensieruimte in jou bestellings gewerf word.
boek af te staan. Amazon publiseer ook Afrikaanse “Die voorraad word van die drukkers ontvang en
titels en betaal enige verdienste via Payoneer in ’n meestal in die pakhuise van verspreidingsmaatskappye
internasionale bankrekening in. geberg. Die verspreider ontvang die bestellings wat die
uitgewery gewerf het, verpak die bestellings en lewer dit af

66 Taalgenoot | SOMER 2020

by die boekwinkels en ander klante. Hopelik verkoop die
boek goed genoeg dat die uitgewer binne ’n redelike tyd
nie net die koste kan dek nie, maar ook ’n wins maak.
Outeursvergoeding word gewoonlik halfjaarliks betaal.”
Wie dra
die risiko?
Hierdie tradisionele hoofstroomproses is nie skrywers se
enigste opsie nie. Dave Henderson van myebook.co.za sê
daar is drie opsies. “Jy wil hê iemand anders moet die
koste, druk, bemarking, verspreiding en administrasie
hanteer. Dan is ’n hoofstroomuitgewer jou antwoord. Die
tweede opsie is om self te publiseer. Jy is dan in beheer van
die proses en dra al die koste. Die derde opsie is ’n
kombinasie waarvan jy die koste dra, maar kopiereg
verbeur en slegs kleiner tantieme verdien.”
Theresa sê niemand is meer geesdriftig oor ’n boek as die
skrywer nie. As jy van dié soort blootstelling hou, kan
niemand dus met méér entoesiasme oor die boek praat as
juis jy nie.
“Om ’n boek uit te gee is egter ’n veeleisende en duur
proses. Dit verg kundigheid, toewyding en ervaring. Die
groot voordeel van ’n tradisionele uitgewery lê juis daarin
dat die uitgewer vertroud is met die bedryf en eise en
slaggate kan raaksien wat die skrywer dalk miskyk. Die
uitgewer tree as ’n buffer tussen die skrywer en die mark op.
Dikwels is die teleurstelling van ’n afkeurbrief ’n bedekte
seën. Dis erg genoeg om ’n afkeurbrief of ’n vernietigende
keurverslag te ontvang; dis veel erger as ’n resensent jou
boek ten aanskoue van duisende lesers aan flarde ruk.”
Volgens Theresa kan bemarking nog ’n kopseer wees.
“Groot aankopers is dikwels onwillig om boeke aan te
koop wat deur die skrywer self gepubliseer is. Verspreiding
is ook ’n probleem. Om ’n vrag eksemplare van jou boek te
huisves, te verpak, bestellings te werf, die boeke betyds af
te lewer en die betaling in te vorder, kan ’n veeleisende taak
wees. Bowendien is dit duur. Die tradisionele uitgewer gee
die boek op eie koste uit en dra die risiko. Die enigste
risiko wat die skrywer het, is dat jy jou outeursvergoeding
kan verbeur en jou selfvertroue kry ’n knou.
“Nogtans glo ek selfpublisering het ’n plek. Dié skrywers
wat dit aangepak en daarmee geslaag het, is dapper en
besonders. Ek weet van twee hoogs suksesvolle skrywers
wat hul eie boeke uitgee en uitstekend vaar.”
Dr. Riana Barnard, voormalige uitgewer by Tafelberg, sê
digitale transformasie keer die mediabedryf — en veral die
boekbedryf — op sy kop. “Daar is beslis ’n plek vir
selfpublisering. Hoofstroomuitgewers en boekhandelaars kan
nie meer bekostig om in lesers se uiteenlopende smaakvoor-
keur te voorsien nie; hoë kostestrukture dwing tradisionele
uitgewers om op topverkopers te fokus. Selfpublisering maak
dit moontlik om inhoud beskikbaar te stel wat ’n nis in die
mark vul of ’n beperkte groep lesers bedien.”
SOMER 2020 | Taalgenoot
Self uitgee
se slaggate
Hy is baie tevrede, sê Jopie. “Aan die een kant is Groep7 vir
my soos ’n mentor en medewerker tot my roman se sukses.
Aan die ander kant het ek as skrywer in die produksie en
bemarking van boeke gegroei. Hierdie volronde ervaring
van die hele pyplyn van publikasie gaan my baie met my
volgende skryfprojek help.”
Die liefdesverhaalskrywer Alta Cloete het haar boekie
Beveg depressie en leef voluit uit blote nuuskierigheid self
uitgegee. “Ek het gou belangstelling verloor en die boekie
onttrek, want die bemarking en geldsake is nie vir my nie.”
Die grootste nadeel, sê sy, was haar gebrekkige kennis en
ervaring. “Die grootste slaggat waarin selfpubliseerders trap,
is hulle dink hulle kan die boek self versorg ten einde geld te
bespaar. Vir ’n professionele produk moet ’n mens bereid
wees om te betaal. Moenie dink as jy die manuskrip honderd
keer deurgelees het, daar gaan geen foute insluip nie. ’n Mens
lees eenvoudig bo-oor jou eie foute omdat jy die teks so goed
ken. ’n Professionele oog is noodsaaklik. Ongelukkig is ’n
selfpubliseerder se begroting gewoonlik knap.”
Dít, sê Dave, is die grootst rede vir selfpublisering se
slegte reputasie. “Baie skrywers probeer koste sny deur ’n
boek self te redigeer. Dit lei tot ’n onafgeronde produk.”
Vir dié skrywers wat daarvoor kans sien, kan dit
voordele inhou. Jopie sê hy behou kopie- en bemarkingsreg.
“Ek het ook ’n hoë winsgrens, maar ’n lae ekonomie van
skaal.” Dave voeg by die skrywer is deurgaans ten volle in
beheer en die publikasie-spertyd is korter. Vanessa Wilson
van Quickfox Publishing sê dis ook makliker om ’n boek te
versprei as jy direkte toegang tot potensiële lesers het.
Riana sê selfpublisering is ’n spanpoging. “Navorsing
toon as jy professionele hulp kry met jou omslagontwerp,
die boek se redigering en proeflees, kan jy tot ’n derde
meer verdien. Kyk na jou manuskrip vanuit die oogpunt
van ’n hoofstroomuitgewer en maak seker dat jy genoeg
geld het om ’n gehalteproduk uit te gee. ’n Goeie sake-en-
bemarkingsplan is belangrik. Wees bewus van die
regsaspekte en wees versigtig vir plagiaat en
kopieregskending.
“Vra jouself af of jy sielkundig en emosioneel gerat is om
moue op te rol en ’n sukses van die projek te maak.”
DEUR ANNE MARAIS
ILLUSTRASIES: LOUIS VAN DEN HEEVER
Nuttige skakels:
l www.quickfox.co.za
l www.myebook.co.za
l https://www.facebook.com/jopie.coetzee.1
l Bestel Vanessa Wilson se boek Publish like a Pro by
www.publisher.co.za.
67
 ANGLO-BOEREOORLOG

Kruispaaie
op die
GLO DIT OF NIE, MAAR VINCENT
VAN GOGH SE VERGETE
JONGER BROER, WINSTON
CHURCHILL EN MOHANDAS
GANDHI HET IETS GEMEEN –
DIE ANGLO-BOEREOORLOG ...

slagveld
O
ns ken die verhaal: Die
konflik tussen die Britte en
Boere tydens die Anglo-
Boereoorlog het groot Boerekrygers
en -helde in die volk se geheue geëts.
Dink maar aan pres. Paul Kruger, een
van die dominante politieke en
militêre figure van die tyd. As
president van die destydse Zuid-
Afrikaansche Republiek het “oom
Paul” die Afrikaners verteenwoordig
en vir talle mense is sy boskasiebaard
en koperoorbel onlosmaaklik deel van
Afrikaner-identiteit.
Aan die Britte se kant was daar
Cecil John Rhodes, eerste minister
van die Kaapkolonie en voorvegter vir
Britse imperialisme. Van sy
standbeelde val dalk, maar ook sy
nalatenskap is ’n blywende een.
Sowat 22 000 Britse soldate en
6 000 Boerekrygers het tussen 11
Oktober 1899 en 31 Mei 1902 op die
slagveld gesneuwel. In koningin
Victoria se konsentrasiekampe was die
situasie veel erger. Meer as 26 000
Boerevroue en -kinders en meer as
20 000 swart mense het weens siekte
en ontbering daar gesterf.
Die vergete
Van Gogh
Wie sou kon raai die post-
impressionistiese skilder Vincent van
Gogh het ’n verbintenis met die
Anglo-Boereoorlog gehad? Terwyl
Vincent hom in dié tyd met ’n
verfkwas bemoei het, was dit sy
kleinboet Cornelis (Cor), wat ’n
merkwaardige rol aan Boerekant
gespeel het.
In The Unknown Van Gogh skets die
skrywer en historikus Chris
Schoeman ’n prentjie van Cor wat in
skrille kontras met sy broer staan.
Teenoor die popkultuur-bekende
baard en rooi hare van Vincent lê die
vergete Cor se oorskot in ’n
ongemerkte graf iewers in Brandfort
in die Vrystaat.
“Ek dink dit is baie logies vir Cor om
daarheen te gaan,” skryf Vincent
destyds toe hy hoor sy jonger boet het
besluit om na Suid-Afrika te verhuis.
“Dit is beter as om te sien hoe jou
lewenskrag en natuurlike energie jou
begin ontwyk. Dit is moontlik dat ’n
mens dan gelukkiger weg van ons
samelewing sal wees.”
Vincent was 14 jaar ouer as Cor –
hulle was ses kinders – en volgens
prof. Fransjohan Pretorius, historikus,
skrywer en akademikus, het die
skilder baie potensiaal in die jonger
man gesien.
“Vincent het Cor se verhuising na
die Transvaal as ’n positiewe stap
gesien. Vanweë die fisieke afstand het
daar ’n al hoe groter afstand tussen
Vincent en Cor ontstaan, en
onbetrokkenheid. In ’n brief skryf Cor
in 1890 besonder min oor sy gevoel
oor sy broer se dood.”
Schoeman skryf verder: “Die band
tussen die twee broers was nooit
besonder heg nie en ná Cor se vertrek

68 Taalgenoot | SOMER 2020

SOMER 2020 | Taalgenoot 69
 ANGLO-BOEREOORLOG
na Lincoln het dit verder verswak.”
Die jonger Van Gogh het van 1887 tot
1889 in dié Engelse dorp gewerk waar
hy kennis van swaarmasjinerie
opgedoen het. Hy het na die Transvaal
verhuis.
“As rustelose avontuursoeker wat
met sy kennis van swaarmasjinerie as
ingenieur by die Cornucopia Gold
Mining Company aan die
Witwatersrand kom werk het, het hy
gehoop hy sou in Afrika vir hom ’n
beter lewe kon verseker,” vertel
Fransjohan. “Transvaal was vir
Nederlanders ’n trekpleister.”
Volgens Schoeman het dié
mynmaatskappy, wat in 1886
skynbaar oornag ontstaan het, nie net
mynwerkers nodig gehad nie, maar
ook tegnici wat die masjinerie kon
versien en herstel.
“Cor het nie soos ander avontuur-
lustiges net na die Witwatersrand
gegaan om vinnig ryk te word nie.
Hy het die berekende besluit geneem
nadat hy bewus geword het van die
geleenthede en aanvraag vir mense
met sy vaardighede.”
In Oktober 1890 begin die jonger
Van Gogh by die NZASM
(Nederlandsche Zuid-Afrikaansche
Spoorweg-Maatschappij) in Pretoria
werk en bou lokomotiewe. Toe die
Anglo-Boereoorlog nege jaar later
uitbreek, was Cor se betrokkenheid
aanvanklik beperk tot die werk wat
hy daar gedoen het.
“Hy was dus nie lid van die
Hollanderkorps, wat kort voor die
oorlog gestig en ná die nederlaag by
Elandslaagte [21 Oktober 1899]
ontbind is nie,” sê Fransjohan. Volgens
70
hom was dit in die tyd dat Cor by die
NZASM was dat hy ’n merkwaardige
bydrae tot die oorlogspoging gelewer
het.
“Hy was betrokke by die
instandhouding en herstel van die
Boere-artillerie en die vervaardiging
van geweerpatrone. Met die oprigting
van ’n vreemdelinge-legioen onder
kol. George de Villebois-Mareuil in
Maart 1900 het Cor homself
geesdriftig aangesluit en op
kommando gegaan.”
Einde Maart 1900 bewaak hulle
Brandfort teen ’n moontlike Britse
aanval uit Bloemfontein. Cor het
waarskynlik onder genl. Tobias Smuts
op 29 Maart 1900 aan die geveg by
Karee Siding deelgeneem.
“Dit is in hierdie tyd dat Cor deur
koorsaanvalle geteister word,” vertel
Fransjohan. Hy is in April in die
hospitaal van die Transvaalse Rooi
Kruis in Brandfort opgeneem, maar
het homself teen die middel van die
maand daar doodgeskiet.
“Cor het in die skaduwees van
geskiedenis inbeweeg,” skryf
Schoeman. “Sy lewe is vervaag deur
sy broers se doen en late. Terwyl sy
broers langs mekaar in Europa
begrawe is, is Cor se laaste rusplek op
die Afrika-kontinent, op die
grasvlaktes van die Vrystaat, maar
daar is nie eers ’n grafsteen om aan te
dui waar hy lê nie.”
Die Britse
bulhond ontsnap
Aan die Britse kant was daar nog ’n
Taalgenoot | SOMER 2020
groot geskiedkundige figuur wat
tydens die Boereoorlog in Suid-Afrika
tyd verwyl het. Die latere staatsman
en skrywer Winston Churchill was
goed bekend met oorlog.
As soldaat en oorlogskorrespondent
het hy konfl ikte in Kuba, die Soedan
en Indië beleef voordat hy in Oktober
1899 in Suid-Afrika as korrespondent
vir The Morning Post kom werk het.
“Churchill se rol in die Anglo-
Boereoorlog sal onthou word vir sy
dapperheid toe hy op 15 November
1899 in Chieveley in Natal gevang is,
asook sy teatrale ontsnapping uit die
gevangenis by die Staatsmodelskool in
Pretoria in Desember van daardie
jaar,” vertel Fransjohan.
Op 2 November het die Boeremagte
beheer van Ladismith oorgeneem. Die
Britte moes vlug na Estcourt en as
deel van hul verkenningsoperasies het
hulle ’n gepantserde trein na
Ladismith gestuur. Op die trein was
Churchill en nog 120 Britse soldate.
Genl. Louis Botha se troepe het die
trein gesien en klippe op die spoor
gepak, waarop sowat honderd krygers
op die trein losgebrand het. Die trein
het ontspoor.
Churchill is gevang terwyl hy van
sy kamerade, wat gewond was,
bygestaan het. Op 12 Desember het
hy ongesiens oor die gevangenis se
muur geglip.
“Hy het per trein dit uiteindelik
gemaak tot by Lourenço Marques
[deesdae Maputo] in Mosambiek en
later weer aan die oorlogsfront in
Natal, in Januarie 1900, as lieutenant
sy verskyning gemaak,” sê Fransjohan.
Churchill het aanhou verslag doen
oor die oorlog en was by verskeie
groot skermutselings, soos Spioenkop
[24 Januarie 1900] en Diamantheuwel
[11 tot 12 Junie 1900], teenwoordig.
Uit sy pen het Londen to Ladysmith via
Pretoria en Ian Hamilton’s March oor sy
ervarings gekom.
“Churchill se prominensie in die
Anglo-Boereoorlog het sy politieke
loopbaan die hoogte laat inskiet,” sê
Fransjohan. Hy was vir twee termyne
Britse premier: van 1940 tot 1945 en
weer van 1951 tot 1955.
Gandhi se
ambulanse
In 1893 het ’n jong Indiese prokureur
van Londen na Suid-Afrika gereis vir
’n regsaak oor twee ruilhandel-
kwessies. Mohandas Gandhi, later
geestes- en politieke leier, was so
geraak deur die omstandighede van
die Indiese gemeenskap in Suid-Afrika
dat hy besluit het om aan te bly en hul
saak op te neem.
“Hy het kort daarna ’n prominente
leier in die Indiër-gemeenskap geword
en in 1894 die Natalse Indiese
Kongres gestig,” vertel Fransjohan.
“Dit is dáár waar hy sy politieke
filosofieë en tegnieke van passiewe
weerstand ontdek het om sosiale
verandering teweeg te bring.”
Toe die Anglo-Boereoorlog
uitbreek, het Gandhi die Britte in
Natal bygestaan met ’n ambulanskorps
van 1 100 mans.
Dié korps het in die meeste van die
belangrike skermutselings aan die
Natalse front gedien en veral by
Spioenkop, waar hulle gewonde
soldate verwyder het.
Behalwe vir Ghandi se
teenwoordigheid tydens die
skermutseling op Spioenkop, het
Winston Churchill verslag aan The
Morning Post gedoen oor die situasie.
“Lyke het hier en daar gelê,” skryf
hy.
“Baie van die wonde was
SOMER 2020 | Taalgenoot
noodlottig. Die splinters en skerwe
van koeëls het hulle (die soldate)
verniel en vermink. Die loopgrawe
was besaai met dooies.”
Aan die Britte se kant is sowat 240
soldate dood teenoor die 68 aan die
Boere se kant.
Ghandi se ambulanskorps is op
15 Februarie ontbind. Elk van die
vrywilligers het ’n brief van Ghandi
ontvang waar hy sy dank aan elkeen
betuig het vir hul diens aan hul
“Moederland”.
Maar dit is waar dit gestop het. Die
Britte het geen intensie gehad om die
Indiërs te beloon nie en die Boere en
die Britte het hulle steeds as
tweedeklasburgers behandel.
Ná die oorlog het Gandhi sy stryd
om die erkenning van Indiërs se regte
voortgesit voordat hy in 1914 na Indië
teruggekeer het.
DEUR JACQUES MYBURGH
ILLUSTRASIES: WILLEM SAMUEL
71
 DIE BERLYNSE MUUR

Die
postmuur-
72
generasie Taalgenoot | SOMER 2020
DERTIG JAAR NÁ DIE VAL VAN DIE BERLYN-MUUR HET TAALGENOOT
MET ’N PAAR JONG BERLYNERS VAN DIE POSTMUUR-GENERASIE,
TYDGENOTE VAN DIE SUID-AFRIKAANSE POST-APARTHEIDSGENERASIE,
GESELS OOR GROOTWORD IN ’N NUWE ERA ...

T
oe Berlyners die aand van
9 November 1989 begin
afbreek aan die muur wat die
Duitse hoofstad vir 28 jaar in twee
gedeel het, was die Sowjetunie reeds
aan die verbrokkel. Skielik was daar ’n
groot kraak in die borswering
waaragter die “Rooi Gevaar” sy
planne beraam het.
Duitsland én Suid-Afrika het in die
jare daarna ’n fluweelrevolusie
ondergaan – ’n politieke oorgang wat
redelik glad verloop het, maar daar
was terselfdertyd kommer oor die
ekonomiese gaping tussen swart en
wit Suid-Afrikaners en tussen Oos- en
Wes-Duitsers.
Albei lande het ’n nuwe nasiestaat
tot stand gebring geskoei op die
kapitalistiese ekonomiese model.
Vandag besef Suid-Afrikaners én
Duitsers die belang daarvan om ’n
nasie as ’n immer veranderende
gemeenskap te sien wat die
moontlikheid bied vir ’n
“meervoudige, dinamiese, buigsame
en inklusiewe nasionale narratief,”
skryf Imke Brust in haar doktorale
tesis Narrating the Imagination of Unified
Nations in Post-Apartheid South Africa
and Post-Wall Germany, wat in 2008
gepubliseer is.

SOMER 2020 | Taalgenoot 73

 DIE BERLYNSE MUUR
Meer as net
geskiedenis
Die geskiedkundige gebeure wat tot ’n
vry Duitsland gelei het (en die
onderdrukking wat dit voorafgegaan
het), is minder teenwoordig in die
gesprekke van jong Duitsers as wat
Suid-Afrika se verlede in dié van hul
Suid-Afrikaanse eweknieë is.
“Mense van my generasie praat nie
sommer oor die muur nie – tensy die
gesprek oor hul ouers gaan,” vertel die
20-jarige Clara Marx in ’n
koffiewinkel in die Moabit-distrik,
naby die middestad. As kind het Clara
graag op die geplaveide lyn by
Bernauer Strasse geloop waar die
muur eens gestaan het. “My ouers het
dan van die geleentheid gebruik
gemaak om hier en daar vir my iets
van die geskiedenis te leer.”
Tog het Clara, wie se ouers
onderskeidelik van Brasilië en Keulen
in Wes-Duitsland kom, nog nooit
gevoel die gebeure het haar persoonlik
geraak nie.
“Ek dink dis oor nie een van my
ouers direk met die muur
gekonfronteer is nie,” sê sy.
’n Paar kilometer verder, op ’n bank
langs die Spree-rivier, is Ben Fischer (27)
dit met haar eens. “Wanneer ek aan die
muur dink, dink ek aan my ma. Sy raak
sommer tranerig elke keer as sy
beeldmateriaal van die muur sien.”
Ben se ma vertel graag hoe sy in
1961 as klein meisie langs haar ma
gestaan het terwyl die muur reg voor
hul huis opgerig is. Dit het hulle in
Wes-Berlyn gelaat; ’n klein Westerse
eiland in die middel van die
kommunistiese Duitse Demokratiese
Republiek (DDR). “My ouma het op
DIE PARLEMENTSGEBOU IN BERLYN.
74
Jann Scheferling (29)
die soldate geskreeu om op te hou.
‘Dis onregverdig! Dis onmenslik!’ het
sy gegil.”
Toe die muur reeds vyf jaar gestaan
het, het die Amerikaanse koerant The
Stars and Stripes ’n artikel gepubliseer
oor hierdie familie wat omtrent “op”
die muur gebly het. Ben vou ’n afskrif
van die artikel oop wat sy ma vir hom
aangestuur het. Op een foto ry sy ma
op ’n skopfiets langs die muur; op ’n
ander staan sy en haar ma met hul rûe
na die kamera op die drumpel van hul
voordeur, wat op die muur uitkyk.
Ben se pa, van Dortmund in
Wes-Duitsland, het sy ma tydens ’n
Ben Fischer (27)
Christelike konferensie in Berlyn
ontmoet net ná die val van die muur.
Drie maande later is hulle getroud en
saam het hulle die eerste Heilsleër-tak
in Oos-Duitsland begin. “My pa was
baie opgewonde om Oos-Duitsland te
bekeer,” vertel Ben met ’n glimlag.
“Hy was nogal teleurgesteld toe
niemand regtig omgee nie.”
Soos Ben se ma het Jann Scheferling
(29) se pa ook met die muur groot-
geword. In Spandau, aan die buite-
wyke van Berlyn, sit die Scheferlings
met ’n familie-album om die
sitkamertafel. Thomas Scheferling (57)
Clara Marx (20)
was gelukkig genoeg om in Wes-
Berlyn groot te word waar die burgers
toegelaat is om vrylik rond te beweeg.
“Ons het familie in Oos-Berlyn
gehad en ek onthou hoe ons een keer
per jaar daar gaan kuier het,” vertel hy
in ’n sagte stem. “Dit was verskriklik
hartseer. By die doeane het die soldate
koerante en geskenke afgeneem. En as
jy te veel kontant by jou gehad het,
het hulle dit ook afgeneem.”
Thomas wys met sy vinger na ’n foto
van hom as kind in ’n roeibootjie op ’n
meer. “Ons kon net tot by ’n sekere
Taalgenoot | SOMER 2020
brug roei, want dit was die grens tussen
Oos- en Wes-Duitsland. As iemand van
Wes-Duitsland verby daardie punt sou
roei, het hulle jou in hegtenis geneem en
jou miskien vir ’n paar uur of selfs dae
aangehou. Maar indien ’n Oos-Duitser
van die ander kant af oorgekom het, sou
hulle hom doodskiet.”
Jann se ma, Irmgard (63), was
hoogswanger met hom en sy
tweelingbroer die aand toe die muur
val. “So, ek kon nie op die muur gaan
spring nie,” vertel sy al laggende.
Haar oë blink en sy slaan sommer na
Duits oor. “Ek was net so bly en
verlig om te weet dat my seuns in ’n
vry Duitsland gebore sou word.”
Jann knik en voeg by: “Ek is
dankbaar en bevoorreg om deel van
die postmuur-generasie te wees. Dit
is ons verantwoordelikheid om oor die
DDR én die Derde Ryk te leer sodat
nie een van die twee regimes hulself
ooit weer herhaal nie.”
eerder post-Nazi
as post-muur
Waar Suid-Afrika se post-
apartheidsgenerasie op skool daardie
tydperk en die oorgang tot demokrasie
behoorlik bestudeer, is die DDR en die
Berlynse Muur glo nie ’n groot
onderwerp van bespreking in Duitse
skole nie. Ben kan nie onthou dat hy
op skool veel daaroor geleer het nie.
“Wat ek weet, is maar meestal wat
ek by familie gehoor het of in
dokumentêre programme gesien het.
Aan die ander kant het ons báie oor die
Nazi’s geleer. In my skoolloopbaan het
ek drie maal dieselfde konsentrasie-
kamp tydens skooluitstappies besoek.”
Ook Clara is skaam om te erken dat
sy eers laat op hoërskool – toe sy ’n
taak oor die 156,4 km lange
Berlynmuur gedoen het – besef het in
watter omstandighede die mense in
Oos-Duitsland werklik geleef het.
Sowat 5 075 mense kon tussen 1961
en 1989 na Wes-Duitsland ontsnap.
Ten minste 138 het hul lewe langs die
muur verloor.
Clara identifiseer eerder met die
post-Nazi- as die postmuur-generasie.
“Hoewel die onderwerp van die muur
“Dit was verskriklik hartseer. By die
doeane het die soldate koerante en
geskenke afgeneem. En as jy te veel
kontant by jou gehad het, het hulle dit
ook afgeneem.”
altyd dáár was, is dit oorskadu deur die
geskiedenis van Hitler en die Nazi’s,”
sê sy. “Die Derde Ryk het net ’n baie
groter merk gelaat. Ek het nog altyd
die literatuur gelees en as kind het ek
menige Saterdag saam met my ma by
die Joodse museum deurgebring.”
Hoewel talle jong Suid-Afrikaners
krities van hul land is en negatief voel,
sou dit nie vreemd wees indien een
van hulle sê hulle is “trots Suid-
Afrikaans” nie. Patriotisme is egter
taboe vir jong Duitsers. “Dit sou
obseen wees vir my om te sê ek is ’n
trotse Duitser, gegewe ons
geskiedenis,” sê Clara grootoog.
Ben onthou die Wêreldbeker-
sokkertoernooi van 2002 toe Duitsland
in die eindstryd teen Brasilië te staan
gekom het. “In die strate van Berlyn
was daar seker twee Duitse vlae en een
persoon het sy toeter geblaas.” Sestig
jaar ná Hitler se Jodeslagting was
mense steeds skaam om Duits te wees.
Vier jaar later was Duitsland die
gasheer vir dieselfde toernooi. Een vir
een het die swart-rooi-en-geel vlae
begin wapper en Duitsers het die
eerste keer in ’n baie lang tyd
nasietrots openbaar. “Wanneer ’n mens
soveel Duitse vlae by vensters sien
uithang, besef ’n mens dit is iets wat
lankal moes gebeur het, terwyl ’n
mens ook nooit moet vergeet wat
voorheen in hierdie land gebeur het
nie,” het Christoph Metzelder, ’n
verdediger in die Duitse span, destyds
aan The New York Times gesê.
Desondanks sien iemand soos Ben
hom eerder as ’n Berlyner as ’n
Duitser. As gereelde techno-
partytjieganger geniet hy die gevoel
van vryheid wat die stad se klubs bied.
“Die techno-fenomeen het danksy die
val van die muur ontstaan,” vertel hy.
“Die regering was te besig om hom
oor ondergrondse ravers te bekommer.
SOMER 2020 | Taalgenoot
En daardie fantastiese gevoel van
vryheid heers vandag nog in die
Oos-Berlynse klubs; jy is vry om te
doen wat jy ook wil, solank jy nie
inbreuk maak op ander nie.”
Allermins
vanselfsprekend
Ben en Clara stem saam ’n mens sal
deesdae sukkel om tussen ’n jong
Oos-Berlyner en ’n Wes-Berlyner te
onderskei. Volgens Ben is daar
waarskynlik meer Rolex-horlosies en
vals wimpers in die weste van Berlyn te
vinde. Clara voeg by: “Die ouer
generasie sal nog sê, ‘Ek is van Wes-
Berlyn’ of ‘Ek is van Oos-Berlyn’, maar
in ons generasie is almal net Berlyners.”
Jann wys op ’n verskynsel wat nie
onbekend onder Suid-Afrika se
voorheen bevoordeeldes is nie: “Daar is
hierdie neiging onder Wes-Duitsers,
wat nog altyd relatiewe vryheid ervaar
het, om te dink die onderdrukking het
30 jaar gelede opgehou, so daar is geen
probleme meer nie. Maar die mense
wat destyds onderdruk is, is nie so oud
nie en die ekonomiese ongelykheid
bestaan steeds.”
Clara onthou haar
wetenskaponderwyser op skool het
altyd by die klaskamer ingestap en
gebulder: “Empört euch!” Sy vertaal dit
losweg as: Is daar niks wat julle pla
nie? Wees verontwaardig oor iets!
“Ek het nooit regtig verstaan wat
hy bedoel nie,” sê sy, “maar nou weet
ek. Jongmense aanvaar te veel dinge,
soos vryheid en voorregte, as
vanselfsprekend.
“Ná alles wat gebeur het, het ons ’n
verantwoordelikheid om goed te
doen”.
FOTO'S EN TEKS: LYNNÉ SCHOEMAN
75
 TJOKKERTONEEL
Groot drama vir
NIE NET ’N VERBEEL(DING) VAN DIE LAERSKOOL BASTION IN BRACKENFELL HET DIE TWEEDE PLEK BEHAAL VIR
MINI-TONEELSTUKKE.
D
ie planke kreun en kraak
onder hul voetjies. Die
rakkers is verdiep in die
karakters wat hulle vertolk. Ouers,
maar ook Jan Publiek, hang aan hul
lippe. Dit is nie ’n Broadway-
produksie nie, maar die kleinspan gee
hulle als en stel nie teleur nie. ’n Mens
sou nie sê dié teatergeselskap is blote
76
laerskoolkinders is nie.
Dít was die algemene gevoel tydens
2019 se heel eerste ATKV-
Tjokkertoneelkompetisie. Streekfeeste
is in Krugersdorp, Stellenbosch,
Bloemfontein en Port Elizabeth gehou
en daar was 30 optredes: 16 mini-
toneelopvoerings, ses junior
spreekkore en agt senior spreekkore
Taalgenoot | SOMER 2020
(sien kassie vir die wenners).
“Ons is dankbaar vir die gesindheid
waarmee dié projek deur skole,
afrigters en ouers ontvang is,” sê
Gerrie Lemmer, uitvoerende hoof:
taal en kultuur by die ATKV.
“Die items was almal
kindervriendelik en gehoorlede het
met ’n gevoel van hoop weggestap –
klein
lyfies
DIT IS NOOIT TE VROEG OM ’N LIEFDE VIR
TONEEL BY KINDERS TE KWEEK NIE.
DAAROM HET DIE ATKV IN 2019 ’N NUWE
KOMPETISIE VAN STAPEL GESTUUR
SODAT LAERSKOLE OOK HUL SLAG OP
DIE VERHOOG KAN WYS ...
hoop vir die kunste en hoop vir ons
land se toekoms.”
Soveel voordele
In ATKV-Tjokkertoneel word
laerskole aangemoedig om kinders
deur mini-toneelstukke en spreekkore
aan teaterkuns en drama bloot te stel.
Nie net kry die leerders se
selfvertroue, kommunikasie- en
luistervaardighede ’n hupstoot nie,
maar ook hul woordeskat.
Volgens ’n onlangse studie deur die
Instituut vir Opvoeding in Engeland
se eenheid vir gemeenskapsnavorsing
het kinders wat aan drama deelneem
meer selfvertroue in die klaskamer én
SOMER 2020 | Taalgenoot
in ’n sosiale konteks. Die navorsers het
drie jaar lank laerskole vergelyk wat
drama vir kinders tussen die
ouderdom van sewe en agt jaar
aanbied en skole wat dit nie doen nie.
Hulle het bevind eersgenoemde
leerders het beter luister- en
kommunikasievaardighede getoon.
Daardie leerders se akademiese
prestasie was ook beduidend beter,
hulle het die skoollewe meer geniet en
die waarde van spanwerk besef om ’n
doelwit te bereik.
“Drama is fantasties vir selfbeeld,
kreatiwiteit, spontaneïteit en
konsentrasie,” sê Rozanne Myburgh,
’n dramaterapeut by die Lefika La
Phodiso-instituut in Johannesburg.
“Dit is ’n proses en kuns waar jy jou
hele menswees, lyf en gees gebruik
om jouself uit te druk. Dit help ook
met geletterdheid, lees, begrip en
skryf.”
Volgens Rozanne bied Lefika La
Phodiso ’n program om deur drama
kinders se geletterdheid te verbeter.
“Ons besef dat lees- en
skryfvaardighede in Suid-Afrika ’n
groot probleem is.” Volgens die
Progress in International Reading
Literacy Study (Pirls) is Suid-Afrika
laaste onder 50 lande wat
leesvaardighede en geletterdheid
betref. Pirls het bevind tot agt uit tien
gr. 4-leerders kan steeds nie met
begrip lees nie. Dit staan in skrille
kontras met Engeland, waar dié syfer
maar 3% is.
Die sielkundige welstand van
kinders in Suid-Afrika is net so
skokkend. Volgens die Suid-Afri-
kaanse Depressie-en-Angsgroep
(Sadag) ly 17% aan angs en depressie.
Rozanne is ook betrokke by ’n
dramaklub vir tieners in die
Johannesburg-middestad en sê sy kan
die impak van drama op die kinders
sien.
“Een van die seuns het vir my gesê
dit is vir hom so lekker om vir eens
iemand anders te speel, want dan kan
77
 TJOKKERTONEEL

MONSTER! VAN DIE LAER MEISIESKOOL

ORANJE IN BLOEMFONTEIN HET DIE
DERDE PLEK IN DIE AFDELING VIR
JUNIOR SPREEKKORE BEHAAL.
hy vir ’n paar minute, of ’n uur, uit sy
omstandighede ontsnap. Vir my
spreek dit boekdele oor die impak wat
drama kan hê. Ek vind dié kinders
kan hulself beter uitdruk en het ’n ryk
emosionele woordeskat.
“ ’n Kind wat drama neem, het die
geleentheid om sy of haar verbeelding
te gebruik, om kreatief te dink en om
improvisasietegnieke te gebruik. Hulle
leer ook hoe om metafore, simboliek
en storievertelling te bemeester. Een
van ons terapeutiese doelwitte is om
kinders se kapasiteit vir empatie te
vergroot. Dit is ’n lewensvaardigheid
wat enige beroepskeuse kan verryk.”

Dis ook
terapeuties
Welma de Beer, ook ’n dramaterapeut
in Johannesburg, sê drama en veral
dramaterapie bied die ideale
geleentheid vir kinders om trauma te
kan verwerk.
“In dramaterapie word daar altyd
simboliek en metafore gebruik.
Kinders hoef nie vir jou die hele storie
te vertel nie, maar hulle kan hul
ervarings in perspektief stel met die
kuns van drama en storievertelling.”
Rozanne beaam dit, maar sê daar is
’n beduidende verskil tussen
dramaklasse en dramaterapie.
“Dramaterapie is die gebruik van
drama- en of teatertegnieke met
terapeutiese doelwitte. So, waar ’n
dramaklas of teaterproduksie miskien
terapeuties kan wees vir deelnemers
en die gehoor, is die bedoeling nie
terapie nie. Ons werk met individue
en groepe, oud en jonk, en die verskil
tussen dramaterapie en byvoorbeeld
om ’n sielkundige te gaan sien, is dat
ons ‘taal’ drama is.”
Dramaterapie bied ’n goeie
alternatief vir die meer gebruiklike
vorms van terapie. Enigeen kan ’n
dramaterapeut gaan sien vir enigiets
van ’n lae selfbeeld tot ’n groter
sielkundige probleem. In Suid-Afrika
SKOOL VAN DIE LAERSKOOL HERMANSTAD, PRETORIA. word dit ook ingespan vir kinders met

78 Taalgenoot | SOMER 2020

 DIE PRODUKSIE ALICE IN DIE KAROO
VAN DIE LAERSKOOL DURBANVILLE.
“Ek glo elke kind moet ten minste
een keer in hul lewe vir
dramaklasse gaan. Hulle leer
probleemoplossingsvaardighede,
kommunikasie- en taalvaardigheid
en emosionele intelligensie.”
spesiale behoeftes en selfs in
psigiatriese hospitale.
“Ek glo elke kind moet ten minste
een keer in hul lewe vir dramaklasse
gaan,” sê Rozanne.
“Hulle leer probleem-
oplossingsvaardighede,
kommunikasie- en taalvaardigheid en
emosionele intelligensie.”
Hoewel ATKV-Tjokkertoneel nie
soseer dramaterapie is nie, was dit
ATKV-TJOKKERTONEEL
2019 SE WENNERS
Junior spreekkore
1. Eduplus Onafhanklike Skool
(Bloemfontein), Die dag toe Ernst ’n
ertjie geëet het
2. Laerskool Muldersdrift (Krugersdorp),
Groente gedoentes
3. Laer Meisieskool Oranje
(Bloemfontein), Monster!
Senior spreekkore
1. Laerskool Randfontein, Ons eie Mary
Poppins
2. Laerskool Muldersdrift (Krugersdorp),
Skool is nie vir sissies nie
3. Laerskool Roodekrans (Roodepoort),
Die duisendpoot
Mini-toneelstukke
1. Laerskool Anton van Wouw
(Pretoria), Kamerverlaat
2. Laerskool Bastion (Brackenfell), Nie
net ’n verbeel(ding)
3. Laerskool Menlopark (Pretoria),
S(kerm)
’N TONEEL UIT PERSPEKTIEF VAN DIE
LAERSKOOL DE HOOP, SOMERSET-WES.
duidelik dié debuutprojek het ’n groot
impak op die kleinspan en die
volwassenes gehad.
“Hierdie is baanbrekerswerk van die
ATKV,” sê die dramaturg Pierre-
André Viviers.
DEUR JACQUES MYBURGH
FOTO’S: NARDUS ENGELBRECHT,
CHANTELLE VAN ZYL,
GERDUAN KEMP
SOMER 2020 | Taalgenoot 79
 KYKNET

Op soek
na ons
80
kindersTaalgenoot | SOMER 2020
VERMISTE PERSONE, ’N WEDLOOP TEEN TYD EN ’N TOEGEWYDE TAAKSPAN WAT
ALLES IN DIE STRYD WERP, IS DIE BESTANDDELE VAN KYKNET SE NUWE
MISDAADREEKS ...
D
it is dalk menige ouer se grootste nagmerrie. Jy
laai jou kind by die skool af. Daar is niks vreemds
aan hierdie oggend nie. Haar kosblik is gepak en
julle het die vorige aand seker gemaak die huiswerk is
gedoen. Jy soengroet jou kind en vaar die dag in.
Die middag wag jy voor die skoolhek, maar tussen die
malende en jillende kinders deur is daar geen teken van jou
kind nie.
Kinderontvoering is niks nuuts nie. Dink maar aan die
Oos-Randse pedofiel en reeksmoordenaar Gert van Rooyen
en die ses jong meisies vir wie se verdwyning hy
verantwoordelik gehou word, of aan die onlangse
ontvoering van die sesjarige Amy’Leigh de Jager by haar
skool in Vanderbijlpark. Ná 19 uitmergelende uur is sy deur
weldoeners aan haar ouers terugbesorg.
Dit is die tema van ’n nuwe reeks wat op 14 Januarie
2020 om 20:00 op kykNET begin en wat met sy voete
stewig in die werklikheid staan. Die Unisa-dosent en
voormalige Valke-ondersoeker Marcel van der Watt is as
konsultant ingespan en het seker gemaak Projek Dina is so
na aan die werklikheid as wat dit kan wees.
Kapt. Visagie en Kie.
Tim Theron, beter bekend vir sy rolle in die fl ieks Jagveld
en Klein Karoo, vertolk die rol van kapt. Deon Visagie in
die reeks en vertel die fokus val op ’n spesiale taakmag.
“Projek Dina gaan oor ’n eenheid wat in die Wes-Kaap op
die been gebring word om die sake te takel wat te doen het
met vermiste persone,” sê Tim. Hy het nie twee keer
gedink toe hy vir die rol genader is nie. “Ek het dadelik van
die karakter en ook die storie gehou. Ek het gevoel hierdie
reeks is iets waarby ek graag betrokke sou wou wees. Ek
het maar saam met die ander hoopvolle akteurs in die ry
gaan staan, my beste poging gelewer tydens die oudisie en
toe is dit maar duim vashou en hoop.”
Visagie is nie jou tipiese hardegat polisieman met ’n
voorliefde vir brandewyn en sigarette nie, vertel Tim. “Hy
is ’n effens gekompliseerde mens. Hy is ontsaglik goed met
wat hy doen, baie ervare en ook baie passievol oor wat
hulle doen – elke saak is vir hom persoonlik. Hy werk
egter nie baie goed met mense nie, veral nie mense wat nie
pas in sy uiters streng boksies nie. Hy is baie taakgerig,
netjies en puntenerig.”
Soos dit skynbaar enige baasspeurder betaam, het Visagie
’n makker nodig en dié rol word deur Chumani Pan
SOMER 2020 | Taalgenoot
vertolk. “Sers. Lux Dladla is presies die teenoorgestelde,”
vertel Tim, “en hulle vryf mekaar aan die begin behoorlik
verkeerd op. Dit is egter juis hul verhouding met mekaar
wat tot baie persoonlike groei vir albei karakters lei.”
Nog bekendes wat in Projek Dina te sien is, is Trix Vivier
(Trackers), Lea Vivier (Wonderlus) en Chanelle de Jager (Die
Boekklub en Thys en Trix.)
In karakter
Tim is nie seker of sy karakter op Marcel geskoei is nie.
“Daar is wel eienskappe van Marcel in Deon te sien, veral
sy positiewe uitkyk op die lewe.”
Met die eerste oogopslag is daar nie veel raakpunte tussen
Tim en sy karakter nie. “Dis juis een van die dinge wat dit
so wonderlik gemaak het om die karakter te vertolk,” vertel
hy. “Ek sal nooit my hare elke dag so perfek kan kry nie!
Maar deel van my proses om die karakter eg te maak, is juis
om te gaan soek na die raakpunte tussen ons verskillende
wêrelde en manier om na die lewe en die mense om ons te
kyk. Elemente soos sy passie vir wat hy doen en ook sy
lojaliteit aan die mense wat hy vertrou.
“Sodra ek daardie raakpunte gekry het, word dit
makliker om hierdie karakter, wat in soveel opsigte anders
as ek is, amper ‘aan te trek’ en juis die besluite en reaksie in
my vertolking eg te kan hou volgens hoe hy die lewe sien
en aanpak.”
Benewens die uitdagings wat sy karakter gebied het, was
daar die reeks se storielyne en veral die fokus op vermiste
kinders wat Tim op sy tone gehou het. “Omdat ek self ’n pa
is vir ’n seuntjie van twee en ’n dogtertjie van vyf, was dit
baie maklik om die emosie en trauma van daardie storielyne
te kan voel en verstaan.
“Elke element wat nodig is dat ’n reeks boeiend en goed
is, is daar. Die teks en storie is uitstekend, elke akteur wat
op stel was, het fantastiese spel gelewer en die span agter die
kameras het seker gemaak dat, uit ’n tegniese en visuele
oogpunt, hierdie reeks op internasionale standaard is. Projek
Dina gaan jou vasgenael hou.”
Oor sy loopbaan in 2020 wil Tim nog nie veel vertel
nie, maar: “Ek sal binnekort ’n paar aankondigings maak.
Ek is besig met die ontwikkeling van drie projekte en een
van hulle lê my, en die Afrikaanse gehoor, baie na aan die
hart.”
DEUR JACQUES MYBURGH
81
 OORDE
‘Klik, klik’ op jou
droomvakansie!
MET DIE ATKV SE SPLINTERNUWE AANLYN BESPREKINGSTELSEL KAN JY FLUIT-FLUIT
JOU WEGBREEK-DATUMS VASMAAK – EN SOMMER MÔRE AL JOU WOONWA LAAI EN
DIE PAD VAT ...
V
ir baie mense is sorgelose somerdae die toppunt van
ontspan en wegbreek. Dis wanneer die strand,
branders en sonroom outomaties deur draairoomys
aangevul word – jy mag dit selfs vir ontbyt eet én jy hoef nie
30 minute te wag voordat jy weer in die water duik nie.
Ná nog ’n lang en uitmergelende jaar sien mense daarna
uit om onder die sterre en om die braaivleisvuur te kan
kuier totdat die son opkom. Die perfekte plek vir jou en
jou gesin is een van die ATKV se sewe oorde oor die land
heen. Maar eers moet die besprekingsproses afgehandel
word!
As ’n mens met doolhofagtige webtuistes moet stoei of
ure op die telefoon lê – net om dalk te hoor daar is nie
meer plek beskikbaar nie – besluit jy summier om eerder
met Jan Tuisbly se karretjie te ry en maar met Skoonma
opgeskeep te sit. Gelukkig is daar uitkoms. Die ATKV se
splinternuwe aanlyn besprekingstelsel bied ’n moeitelose
ervaring; die moeilikste deel van jou vakansie gaan wees
om te besluit wat om nié te pak nie.
Beter stelsel
“Dit is van kritieke belang dat ons aanpas by moderne
tegnologie,” sê Schalk Cilliers, besturende direkteur van
ATKV-Sake. “As ’n mens kyk na die verbruikerspatrone
van toeriste en reisigers in Suid-Afrika maak sowat 48%
van hulle van aanlyn besprekings gebruik. Ons wil in pas
bly met die tye en die ervaring vir al ons gaste so gerieflik
moontlik maak.”
Die aanlyn besprekingsplatform is reeds op 14 Oktober
in werking gestel en ATKV Klein-Kariba was die
proefkonyn. Sedertdien is die ander ses oorde ook betrek.
82 Taalgenoot | SOMER 2020
Schalk sê voornemende gaste kan danksy die nuwe stelsel
ook sien of ’n spesifieke oord enige spesiale aanbiedinge
het. “Verbruikers kan met die eerste oogopslag die
beskikbaarheid van akkommodasie op die oord bepaal.
Daar sal van tyd tot tyd eksklusiewe aanlyn promosies
wees waarvoor gaste op die uitkyk kan wees.”
Volgens hom kan ’n eenvoudige bespreking binne vyf
minute afgehandel word, maar as die proses steeds effe
oorweldigend voorkom, gaan kyk gerus na die nuttige
“Hoe om?”-video wat op al die oorde se sosiale media en
webwerf te vinde is. Dit bestaan uit ’n kort verduideliking
oor hoe om die stelsel te gebruik. Daar is ook ’n vraag-en-
antwoord-bladsy oor die stelsel op die webblad.
Kuberkrakers en ID-diefstal is ’n onlosmaaklike deel van
die kuberruim, maar Schalk het goeie nuus daaroor. “Ons
strategiese vennoot, wat die stelsel gebou het, is van
topgehalte. Hul veiligheidsmaatreëls is in plek om te
verseker dat ons gaste met ’n geruste hart hul bespreking
kan doen. Sodra die transaksie afgehandel is, word die gas
se kredietkaartbesonderhede van die stelsel verwyder, met
slegs die bewys van betaling wat op die betrokke oord se
rekords verskyn.”
Vir diegene wat voel die web is onpersoonlik, is daar
natuurlik steeds die keuse van ’n telefoniese bespreking.
“Gaste het steeds daardie opsie om telefonies hul bespreking
te maak en ons sentrale besprekingskantoor sal steeds aktief
wees,” verseker Schalk.
Voornemende gaste kan ook steeds deur gewilde aanlyn
reisagente soos LekkeSlaap, TravelGround, SafariNow en
Afristay hul verblyf by enige ATKV-oord bespreek.
DEUR JACQUES MYBURGH
 Bespreek hier
Aanlyn besprekings kan gedoen word deur enige
van die volgende webtuistes te besoek:
https://buffelspoort.co.za/
https://drakensville.co.za/
https://eilandspa.co.za/
https://goudinispa.co.za/
https://hartenbos.co.za/
https://klein-kariba.co.za/
https://natalia.co.za/

SOMER 2020 | Taalgenoot 83

 KOORMUSIEK

Eendrag maak
84
vreugdemusiek
Taalgenoot | SOMER 2020

SUID-AFRIKA SE KORE HET IN
2019 WYD DIE OOG EN OOR
GEVANG. OF DIT NOU PRETORIA
SE CAPITAL SINGERS, DIE
NDLOVU-JEUGKOOR OP TV OF
DIE HOËRSKOOL RUSTENBURG
SE KOOR IS WAT DIE WEB WARM
SING, ONS KORE BRING MENSE
BYMEKAAR ...
D
is die voordeel en lekkerte van ’n diverse nasie,
blink gelaai met reënboogtalent: Jy kan jou
verbeelding vrye teuels gee en diep delf vir
tuisgemaakte spogprodukte wat die asem wegslaan. Presies
die soort ding wat die musiekentrepreneur Christo Burger
inspireer.
Dié Pretorianer het sowat vier jaar gelede die plan bedink
van ’n eietydse massakoor, pasgemaak vir die behoeftes van
die millenniummens. Dit moes toeganklik en gemeenskaps-
gerig wees en die maksimum hoeveelheid vreugde
waarborg met die minimum hoeveelheid tyd en moeite.
Sou jy lid van Pretoria se Capital Singers wou word, mag
jy jou slegs inskryf “as jy die meeste pret in jou hele lewe
SOMER 2020 | Taalgenoot
wil hê”.
Binne net ’n paar jaar het hierdie koor een van Suid-
Afrika se vlagskip-gemeenskapsprojekte geword. Christo se
unieke konsep is ’n wêreldeerste; een wat gehore met die
een skouspelagtige optrede ná die ander plesierig stem. Dis
nommerpas vir ’n era wat smeek om kreatiewe en
bekostigbare uitlaatkleppe in ’n veilige omgewing – en in
’n jaar waarin juis koormusiek Suid-Afrika se ster op die
wêreldverhoog laat skitter het.
Dis bepaald tydig, want die reënboognasie se kleure het
verdof. Die land se aansien het houe op ekonomiese en
politieke gebied gekry. Vanjaar het gewys juis kore kan ons
nasietrots opnuut blinkvryf en uitstal. Skielik is koorsang
so cool as kan kom.
Voor in die koor (-omwenteling)
’n Paar manne het saam met Christo die tydsgees raak
opgesom en die geleentheid aangegryp. Die Johannesburger
Ralf Schmitt, die koormaestro wat nogal na ’n jong
Francois Pienaar lyk, word internasionaal gereken ná sy
kore se vuurwarm optredes op verhoë binne en buite die
landsgrense.
Limpopo se Ndlovu-jeugkoor, met Ralf as koorleier, was
die eerste koor wat die eindronde van America’s Got Talent
gehaal het. Dié koor, wat uit behoeftige kinders bestaan,
het diep in die Yanks en TV-kykers wêreldwyd se hart
gekruip en sy inheemse klanke het week ná week miljoene
stemme ingeryg.
“Wat ons gedink het een optrede sou wees, het tot ses
weke gegroei,” sê Ralf. “Dit was harde werk, intens en
stresvol, maar ’n ongelooflike ervaring. Ons het ook
eerstehands nasietrots beleef met die ongekende steun van
ons tuisland en van meelewende Suid-Afrikaners elders.”
Ralf se fyn oor en sy slag met kinders het wyer ge-eggo.
Miljoene YouTube-kykers kyk steeds na hul
wonderweergawe van Queen se tydlose “Bohemian
Rhapsody”. Vir hierdie oud-“Drakie” – Ralf is ’n
oudleerder van die Drakensbergse Seunskool en was later
studentekoormeester by sy alma mater – is 2019 se sukses
soet. Dit kom ná langer as ’n dekade se harde werk waarin
hy aanvanklik kore vir sakgeld afgerig het.
“Ek is mal oor musiekmaak en opvoedkunde lê my ook
na aan die hart,” sê hy. “Met koor afrig, kombineer ek my
twee passies.”
Ralf verwerk self die koorstukke, opvoerings en video’s.
Hy is ook nie skaam om Suid-Afrika se breër talent in te
span vir ekstra oemf nie. Só het die Grammy-bekroonde
Wouter Kellerman en sy fluit gehore en kykers saam met
die Ndlovu-koor oorrompel. En hoewel Bach sy eerste
liefde bly, pes Ralf tonnelvisie. Hy luister, kyk en lees wyd
om die mees gepaste musiek vir sy kore te vind, want “in
die 21ste eeu moet jy nou maar eenmaal uit die boks wees
om jou stempel af te druk”.
Hy glo klassieke musiek praat ewe lekker met kinders as
85
 KOORMUSIEK
rock en R&B. Boonop gee die koordeelname kinders se
selfvertroue ’n hupstoot. “Dis wonderlik om te sien hoe ’n
eens skaam kind by die oudisie mettertyd groei en ontpop.”
En ja, hy glo ons kultuurverskille en talentskatkis is ’n
pluspunt vir die skep van unieke, inheemse kuns, “maar dit
leer my juis ook dat alle kinders dieselfde is: of dit stres is
weens ’n leë maag of boetie wat sukkel om toelating by die
universiteit te kry waar pa en oupa geswot het”.
Ralf glo sulke onderlinge verskille bemagtig en berei
kinders juis voor vir die moderne era se eise. Self ’n pa van
twee seuns, gee hy nie om of hulle rugby speel of koorsing,
of albei, nie.
Koorkapitaal
Nog ’n Johannesburger kan eerstehands getuig van hoe die
koorlandskap in die laaste dekade omgedolwe is. Johan
Esterhuizen, bestuurder: jeugprojekte by die ATKV, vertel
die vereniging se jaarlikse nasionale koorkompetisie vir
skole, ATKV-Applous, het bykans verdriedubbel sedert dit
43 jaar gelede begin is en groei steeds fluks.
Aanvanklik kon net hoërskoolkore inskryf, maar deesdae
neem laerskole ook deel. Daar is verskeie afdelings sodat
jong, onervare en opkomende kore ook kans kry om hul
talent uit te stal. In 2019 het 226 skole deelgeneem nadat 68
skole in 2005 vir dié prestige-kompetisie ingeskryf het.
Johan, wat al langer as ’n dekade betrokke is, beaam die
kore se optredes en samestelling het verander. “Dis nie
meer ongewoon dat seuns wat in die eerste rugbyspan
speel, ook in die skoolkoor sing nie.”
Daar is wêreldwyd ’n opbloei in koormusiek en in 2018 is
die Wêreldkoorspele in Suid-Afrika gehou. Johan benadruk
koordeelname bou nie net karakter nie, maar ook
nasietrots. “Dit leer kinders dissipline en fokus en
ontwikkel sintuie en sensitiwiteite. Dit wys hulle dat
medelandsburgers saam kan werk om iets mooi of uniek te
skep ondanks taal-, kultuur- en ander verskille. En dan kry
ons dikwels terugvoering van skole dat akademiese
prestasie verbeter nadat ’n kind in die koor begin sing het.”
Vanjaar het 250 skole deelgeneem. Dit is ook opvallend dat
Afrika se ritme ’n al hoe groter neerslag in skoolkore met
oorwegend wit lede vind. “Die Afrikaanse kore, ook seuns,
is lank nie meer stokmannetjies nie en laat waai nou ritmies
op inheemse klanke en musiek,” vertel Johan. Terselfdertyd
sing oorwegend swart kore met groot gemak en entoesiasme
Westerse en Afrikaanse liedere.
Musiekfees vir ’n ieder en ’n elk
Soos Ralf is Christo ’n oud-Tukkie. Gewapen met ’n
meestersgraad in musiek wou hy as ’n gemeenskapsiel wat
hou van groepdinamika ’n bekostigbare en kreatiewe
uitlaatklep skep wat mense uit hul gemaksone sou dwing.
Die Capital Singers bied aan diegene wat lief is vir sing,
maar nie noodwendig die tyd het om aan ’n heeltydse koor
te behoort nie, kans om koor te sing. “Veral wit mense het ’n
86 Taalgenoot | SOMER 2020
behoefte aan ‘behoort’ midde-in ’n gejaagde, onpersoonlike
lewe,” sê Christo. “Die koor bied ’n koesterklub vir die
gesamentlike skep met en uitleef van talente.”
Wyl hy ook pa staan vir die Akustika-kamerkoor in
Pretoria, bied sy unieke kitskoorkonsep hom oneindige
werkbevrediging. “Die koor se aanslag is ligter en meer
kommersieel. Jy skep ’n nuwe wêreld – elke vertoning is ’n
unieke reis waarmee die koor en almal betrokke groei.”
Christo is daarvan oortuig koormusiek verbreed
horisonne en “maak ’n mens kleurblind”. Hy het sy
“koorbaba” destyds aan dr. Michael Barrett by Tukkies
verkoop en die bal is blitsig aan die rol gesit vir ’n nuwe
soort vryetydbesteding. Hulle dien gesamentlik as
vervaardigers en dirigente van die Capital Singers en kies
saam met Janine Neethling, musiekregisseur, en Ian von
Memerty, direkteur, elke repertorium. Die musiek word
verwerk en georkestreer vir koor, orkes en soliste. Die
einddoel is ’n musiekfees; nie net vir die gehoor nie, maar
ook vir die deelnemers.
“Ons het in ’n kerksaal begin en teen die derde opvoering
was ons ’n massakoor met duisend lede in die Staatsteater.
Die volgende opvoering, ’n asemrowende Kersskouspel,
word in Desember in Pretoria se Sun Arena in Menlyn
gehou. Dis lekker om vindingrykheid in die visier te hou
om mense waarde vir geld te gee.”
Net jou stem nodig
Michael, mede-Pretorianer en nog ’n oud-Drakie, het op
Tukkies en Unisa geswot en is dirigent van die Tuks
Camerata en senior lektor in kooropleiding aan die UP.
“Koormusiek is eintlik nog altyd gewild,” sê hy, “veral in
lande soos Suid-Afrika, waar gratis vryetyd-aktiwiteite
aftrek kry. Jy hoef nie ’n klavier te koop om in ’n koor te
sing nie – jy benodig net jou stem. Taai sosio-ekonomiese
tye versterk ook die behoefte om te ontsnap en kollektief
iets moois te skep en te beleef.”
Daarby, meen hy, snoer armoede en die tekort aan geld
vir die kunste in ontwikkelende lande mense saam en
koordeelname bied ’n positiewe uitlaatklep. “Ek sien die
positiewe sosiale kapitaal wat uit sangers vloei wanneer jy
vir hulle ’n veilige omgewing skep waarin hulle hulself kan
wees en talente kan uitleef.”
Hy meen die Capital Singers wérk omdat die koor ’n
professionele en veilige gemeenskapsomgewing bied vir ’n
aangename tydverdryf. Dis boonop maklik om lid te word
én verg min tyd – die musiek word ses tot agt weke voor ’n
optrede in MP3-formaat aan deelnemers ge-e-pos en hulle
kan dit dus tuis bemeester. “Dit skep die kans vir ’n dosis
hoë-impak-koorsang oor vier dae en om deel te wees van
grootse produksies.”
DEUR SONNETT LOMBAARD
FOTO: ANNEMARIE WICHMANN
Loer by capitalsingers.co.za vir meer inligting om lid van die
Capital Singers te word en vir optrede-datums.
 6-15 / 03 / 2020
STELLENBOSCH

Kaartjies beskikbaar by
Computicket
 DISLEKSIE

88 Taalgenoot | SOMER 2020

 Wanneer die
letters jou
ko e
DISLEKSIE RAAK EEN UIT ELKE TIEN SUID-AFRIKANERS EN
DIE FRUSTRASIE OM NIE DOELTREFFEND TE KAN LEES
NIE, BEÏNVLOED ELKE ASPEK VAN JOU LEWE ...
V
erbeel jouself jy het ’n passie
vir stories. Jy kan onthou hoe
jy meegevoer geraak het as
jou ma saans vir jou sprokies in die
bed gelees het. Jy is mal oor rolprente
en die intriges en karakters wat
daarmee saamgaan, maar as jy ’n boek
oopslaan of waag om jou eie stories
neer te pen, voel dit of jy die Rubicon
moet oorsteek.
Die woorde maak nie sin nie, jy kan
nie interpreteer wat jy lees nie. Dit is
hiërogliewe van ’n vreemde
beskawing wat na jou terugstaar. Dít
is die harde, en ook hartseer realiteit,
van disleksielyers.
Volgens Christine Asiko,
uitvoerende hoof van die
niewinsgewende organisasie Strive
International wat hulle beywer vir
leesbevordering in Afrika, is een uit
elke tien mense in Suid-Afrika
dislekties. “Dit beteken dat vyf
miljoen Suid-Afrikaners met
leesprobleme in die werksplek of in
die skool sit,” sê sy.
Disleksie is die mees algemene
leesversteuring en die individu kan
sukkel om woorde korrek te spel, om
teen ’n aanvaarbare pas te lees, om met
begrip te lees en selfs om woorde reg
uit te spreek wanneer daar hardop
gelees word.
Frustrasies
en uitdagings
“Daar is nie amptelike subtipes van
SOMER 2020 | Taalgenoot
disleksie nie, en verskillende teoretiese
benaderings definieer die tipes op
verskillende maniere,” sê Riza van der
Merwe, opvoedkundige sielkundige.
“In die algemeen sukkel party
mense met die fonologiese deel van
lees, met ander woorde hulle kan nie
’n woord in sy klanke opbreek nie.
Ander kry die klanke individueel reg,
maar kan dit nie bymekaarsit om ’n
woord te vorm nie,” verduidelik sy.
Met oppervlakdisleksie sukkel die
individu met sigwoorde. “In so ’n
geval lees die persoon woorde met
onreëlmatige spelling beter as
reëlmatige spelling.”
In nog gevalle kan ’n persoon
semantiese foute maak en verwante
woorde lees eerder as die woord wat
89
 DISLEKSIE
“Onderrig is ’n basiese reg wat soms
van die dislektiese persoon ontneem
word as gevolg van hul gevoel van
moedeloosheid. Disleksie het dus nie
net ’n uiters negatiewe invloed op
die lewe van die persoon wat
daaraan ly nie, maar ook op die
groter samelewing.”
daar staan, soos byvoorbeeld geseënde
eerder as die woord Kersfees wat
alleenlik daar staan.
In ’n onlangse studie deur die
Stanford-Universiteit in Amerika is
bevind dat kinders met disleksie dit
moeilik vind om te kommunikeer en
hulle voel makliker afgesonder en
alleen.
Gevoelens van mislukking,
nutteloosheid en depressie is algemeen.
Hierdie gevoelens manifesteer
uiteindelik in die vorm van
gedragsprobleme soos aggressiewe
optrede, ontwrigting van die klas en
vyandigheid teenoor onderwysers.
Margi de Beer, wat in die ATKV se
projekte-afdeling werk, het self ’n
kind wat ’n disleksielyer is.
“Jy as ouer voel net so gefrustreerd
soos jou kind en uiteindelik
hulpeloos,” sê sy.
“Onderrig is ’n basiese reg wat soms
van die dislektiese persoon ontneem
word as gevolg van hul gevoel van
moedeloosheid.
“Disleksie het dus nie net ’n uiters
negatiewe invloed op die lewe van die
persoon wat daaraan ly nie, maar ook
op die groter samelewing,” sê Margi.
Om groter bewustheid te skep het
die ATKV-hoofkantoorpersoneel op
Internasionale Disleksie-
bewustheidsdag [4 Oktober] ’n
inligtingsessie met Riza bygewoon,
vertel Margi.
90
Dis nie ’n
doodsvonnis nie
Volgens Ashley Berman,
opvoedkundige sielkundige van
Johannesburg, moet ouers van
kindsbeen af die liefde vir lees en
boeke by hul kinders kweek.
“Ouers moet moeiliker boeke vir
hul kinders lees soos wat die proses
voortgaan, want al sukkel ’n kind met
die woord wat voor hom staan, kan
hy met oefening die betekenis van ’n
woord ontsyfer.”
Volgens die Britse Disleksie-
vereniging word ’n mens met disleksie
gebore en is die effek daarvan
lewenslank. Díe vereniging, en baie
ander, se aanbeveling is dat ’n
disleksietoets – met koste – gedoen
moet word. Hulle gee raad oor hoe
om daarmee saam te leef en watter
stappe gedoen moet word om toegang
te kry tot spesiale studietoelae en die
voordele wat vir gediagnoseerde
disleksielyers beskikbaar is.
Prof. Julian Elliott van Durham-
Universiteit in die Verenigde
Koninkryk en prof. Elena Grigorenko
van Yale-Universiteit in die VSA, sien
disleksie uit ’n ander oogpunt en meen
dat die diagnose daarvan eintlik maar
min waarde het.
In hul boek, The Dyslexia Debate,
skryf Elliot en Grigorenko “ouers
word mislei deur aannames dat ’n
disleksie-assessering streng
Taalgenoot | SOMER 2020
wetenskaplik is, en dat ’n diagnose sal
aandui watter vorm van behandeling
die beste sal wees”.
Die skrywers is bekommerd oor die
immer stygende aantal mense wat met
disleksie diagnoseer word. Disleksie,
reken Elliot, is ’n term wat laat vaar
moet word aangesien dit, volgens
hom, meer verwarring as duidelikheid
veroorsaak.
Deesdae is dit baie eenvoudiger om
jou kind vir disleksie te toets danksy ’n
toets wat Sandra Swart, pediatriese
oogkundige van Vereeniging, en John
Griffin, ’n professor in oogheelkunde by
die Marshall B. Ketchum Universiteit in
Kalifornië, ontwikkel het.
“Dit is die enigste toets in sy soort
wat ouers in staat stel om te toets tot
watter mate hul kind dislekties is,” sê
sy. Volgens haar kan ’n dislektiese
kind sy volle potensiaal bereik mits
die probleem vroeg opgespoor en
behandel word.
Hoewel daar nie ’n kuur vir
disleksie is nie, is daar terapeutiese
oefeninge en behandeling wat ’n
individu beter in staat kan stel om met
sy disleksie saam te lewe.
“Disleksie kan aangespreek word en
daar is hoop,” sê Susan du Plessis,
opvoedkundige sielkundige. “Gee vir
jou kind een opdrag op ’n keer,” is
haar raad aan ouers. “Moenie
ongeduldig raak as jou kind dit nie die
eerste keer uitvoer nie. Herhaal weer
die opdrag.
“Maak die kind se onderwyser
bewus van sy leerprobleme. En
moenie jou kind se huiswerk vir hom
doen nie. Hy moet leer om
onafhanklik te wees, maak nie saak
hoe uitdagend dit vir hom is nie.
“Ten einde te verstaan wat
leesprobleme veroorsaak, moet ons
verstaan dat leer in lae gebeur. Een
vaardigheid moet eers vasgelê word
voor ons ’n daaropvolgende
vaardigheid kan baasraak. Dis soos om
met ’n leer op te klim: sportjie vir
sportjie, anders val jy.”
DEUR JACQUES MYBURGH
FOTO: SHUTTERSTOCK
23-29 Maart
OUDTSHOORN

Besoek www.kknk.co.za vir die

volledige program.

KKNKfees

Kaartjies beskikbaar by Computicket

Bespreek vroegtydig jou verblyf by verblyf@kunste.org.za
www.kknk.co.za • info@kunste.org.za • 044 203 8600
 TIENERTONEEL

Tienertoneel
se gehalte bly
tops
MAANDE VAN HARDE
WERK IS VERBY VIR DIE
18 GROEPE
HOËRSKOOLLEERDERS
WAT SAKE
UITGESPOOK HET OM
AS DIE WENNER VAN
DIE ATKV-
TIENERTONEEL 2019
AANGEWYS TE WORD.

92 Taalgenoot | SOMER 2020

DIE WENPRODUKSIE VIR 2019 IS WATERBRIEF, ʼn
’N EENVROUSTUK VAN DIE HOËRSKOOL
NOORDHEUWEL (KRUGERSDORP).

SOMER 2020 | Taalgenoot 93

 TIENERTONEEL

’N TONEEL UIT AKSIE! VAN DIE AFRIKAANSE HOËR SEUNSKOOL IN PRETORIA.

DIE PRODUKSIE (V)LUG VAN DIE HOËRSKOOL PAREL VALLEI IS BENOEM VIR DIE
TOEKENNING VIR DIE BESTE HANTERING VAN TEGNIESE ASPEKTE.
LINKS: ’N TONEEL UIT ’N BRUG NA DIE STERRE VAN DIE HOËRSKOOL
NOORDHEUWEL. NINA SMITH AS LALLIE HET WEGGESTAP MET DIE TOEKENNING
VIR BESTE AKTRISE IN ’N ONDERSTEUNENDE ROL.

94 Taalgenoot | SOMER 2020

AKTEURS VAN DIE HOËRSKOOL TYGERBERG IN AKSIE IN DIE MEISIE MET MÔRE
IN HAAR OË.
REGS: LARA BOTHA AS SONJA IN DIE HOËRSKOOL MENLOPARK SE BRO(O)S IS
BENOEM VIR DIE TOEKENNING VIR MEES BELOWENDE SPEL IN ’N ROL DEUR ’N
MEISIE.
LINKS ONDER: DIE TOEKENNING VIR DIE BESTE REGISSEUR BEHOORT AAN
FRANS HAMMAN VIR IN DIE DUISTER EN DEURMEKAAR VAN DIE HOËRSKOOL
TYGERBERG.
REGS ONDER: JADEN PHILANDER VAN BERNADINO HEIGHTS HIGH SCHOOL WAS
SHAUN IN HOEKPARK. HY IS BENOEM AS DIE BESTE AKTEUR IN ’N HOOFROL.

SOMER 2020 | Taalgenoot 95

 TIENERTONEEL

BO: EMMA VAN DER WALT (LINKS) AS ANKE DU TOIT IN SONDER

VAN DIE HOËRSKOOL ZWARTKOP IS BENOEM IN DIE KATEGORIE VIR
DIE BESTE AKTRISE IN ’N HOOFROL.
LINKS: VRINNE VAN DIE HOËRSKOOL ZWARTKOP IS BENOEM VIR DIE
BESTE ENSEMBLEWERK.
ONDER: DIE HOËRSKOOL ELDORAIGNE SE LENTELUS HET BESTE
KOSTUUMS GEWEN.

96 Taalgenoot | SOMER 2020

 HEEL BO: DIE HOËRSKOOL BLOEMHOF SE UHM HET ’N
BENOEMING ONTVANG VIR DIE BESTE ENSEMBLEWERK.
BO: ZAMAR SHABALALA IS VIR HAAR SPEL IN DIE
HOËRSKOOL FLORIDA SE PATRIARCHY BENOEM VIR
MEES BELOWENDE SPEL IN ’N ROL DEUR ’N MEISIE.
LINKS: DIE TOEKENNING VIR DIE BESTE GRIMERING IS
GEDEEL: DIE HOËRSKOOL NOORDHEUWEL VIR
WATERBRIEF ÉN DIE SLEGS LEERDERS-PRODUKSIE VAN
HOËRSKOOL PAREL VALLEI SE BRUWELIK.

FOTO'S: NARDUS ENGELBRECHT

SOMER 2020 | Taalgenoot 97

 LAPA

Skrywers wat
CTRL+ALT+DEL
druk
BOEKKARAKTERS WAT BY ’N KEERPUNT IN HUL
LEWE KOM EN DIE MOED HET OM NUUT TE BEGIN,
HET AL VIR HEERLIKE LEESSTOF GESORG ...

98 Taalgenoot | SOMER 2020

 V “Die oorlogstonele is
ele jare gelede, toe ek nog lang hare gehad het, kon
ek, danksy ’n beursgeldjie, ’n tweedehandse
rekenaar by ons dominee koop. Dit was ’n twee-
agt-ses en het Dos gehad. Sjoe!
Ek was maar ’n bleeksiel en moes die beurs afwerk, so die
ure wat ek agter daardie rekenaar deurgebring het, was
brutaal. Een van die enigste lesse wat die goeie dominee my
gegee het, was om gereeld te “save” en CTRL+ALT+DEL
te druk wanneer als “vries”. Laasgenoemde het dikwels
gebeur wanneer die geheue van al die tikwerk vol raak.
Op ’n vreemde manier is daardie lessie waarskynlik die
enigste woorde van die dominee wat my steeds bybly:
Spaar geld, doen rugsteunwerk en begin oor as dit nie
anders kan nie. Om nuut te begin is dikwels traumaties. Dit
maak nie saak of jy ’n deel van ’n werkstuk, jou werk of jou
plek in ’n huwelik of langtermynverhouding verloor het
nie – om nuut te begin verg moed en wilskrag.
Dapper karakters én skrywers
“Nuut begin” is ’n sentrale tema in Chanette Paul se boeke.
As jy haar nog nie ontdek het nie, koop solank Lira en
Mirre. Soos die Poolse rolprentmaker Krzysztof Kieslowski
in sy epiese Three Colours-trilogie gemaak het, gebruik
Chanette intertekste en verskillende perspektiewe om drie
vroue se verhaal te vertel.
Kieslowski het sy drietal flieks vinnig na mekaar
gemaak. Blue het in 1993 verskyn en White en Red albei in
1994. Chanette skryf met ’n gedrewenheid wat my ou
twee-agt-ses waarskynlik nie sou kon hanteer nie. Haar
boeke vertel van verraad, hoop en triomf. Twee van hierdie
dik, epiese romans het in 2019 verskyn en die laaste van die
trilogie, Corali, kom na verwagting vroeg in 2020. Al drie
is van LAPA Uitgewers.
“Opsikleer” (upcycle) is nog ’n belangrike tema in al drie
boeke. Die vroue is kunstig, veral Lira en Corali, en hulle
gebruik weggooigoed om kuns van te maak. Hulle gee dus
’n nuwe begin aan artikels wat weggegooi sou word en dit
word ’n metafoor vir hul lewe: Hulle word verstoot en
weggegooi deur die mans in hul lewe en skep ’n nuwe
begin uit hul gebrokenheid.
Kristel Loots se roman Eendag is nou handel oor ’n vrou
wat op 60 ’n bestekopname doen en besef haar lewe is vaal
en betekenisloos. Tot die konsternasie van haar man en
dogter besluit sy ook om nuut te begin, met interessante
gevolge. Ook Rozaan de Wet gebruik hierdie tema in haar
debuutroman, Uit die hart van ’n vrou. Die verhaal draai om
twee vroue wat ook by ’n kruispad kom. Albei boeke
Foto: Shutterstock
verskyn ook by LAPA.
Hoe begin ’n mens weer lewe wanneer jy albei jou bene
in ’n landmynontploffing verloor het? Dít is die sentrale
kwessie in Lucia Prinsloo se uitsonderlike roman Vegters,
wat as een van die topboeke van 2019 gereken kan word.
SOMER 2020 | Taalgenoot
boeiend en later, wanneer
roeispane in plaas van
geweerskote klap, besef jy
nogeens hoe deeglik
Prinsloo se navorsing was.”
Die verhaal bring die leser tot die hart van die oorlog in
Afganistan en dié tonele is so goed geskryf ’n mens kan
skaars glo Prinsloo was nie self daar nie. Lees egter dieper
en dit blyk haar seun en dié se vriend was wel daar. Die
oorlogstonele is boeiend en later, wanneer roeispane in
plaas van geweerskote klap, besef jy nogeens hoe deeglik
Prinsloo se navorsing was en hoe goed sy die inligting kan
weergee.
Belangriker nog is hoe sy die nuwe begin uitstip van ’n
jong man wat sy drome onder hom voel verdwyn. Die
skrywer weerstaan die versoeking om ’n kitsoplossing te
bied.
Vegters het by Wenkbrou verskyn.
Ook skrywers slaan soms ’n nuwe rigting met hul
skryfwerk in. Irna van Zyl het in 1995 by Queillerie met ’n
dun, dig verweefde kortverhaalbundel, Grootmensspeletjies,
gedebuteer. In minder as 70 bladsye het sy die lewe van ’n
groep jong vroue onder die loep geneem. Hoe begin jy
(weer) as grootmens speel? Dit was egter toe Irna iets heel
nuut probeer, met boeke oor die lewe van die speurder
Storm van der Merwe, dat sy die leserspubliek se oog
gevang het. Moordvis en Gifbeker het by Penguin verskyn en
aanhangers wag ongeduldig op die derde boek.
Nóg ’n skrywer wat ’n nuwe begin gemaak het, is die
pastorievrou René van Zyl. Sy het ’n aantal goeie romanses
die lig laat sien voordat sy haar hand aan ’n heerlike
spanningsroman gewaag het. Enigeen wat The Da Vinci
Code geniet het, sal waarskynlik René se roman Die
Alfadokument verslind. Háár nuwe begin is deurspek van
fliekintertekste en Bybelverse. Die storie se grondslag is
ernstig, maar die boek bied heelwat leesgenot. Tussen die
skop, skiet en koes deur vra sy ernstige vrae oor mense wat
godsdiens vir eie gewin gebruik.
Om CTRL+ALT+DEL te druk was nog altyd ’n laaste
uitweg, maar die nuwe dokument wat ná die trauma
verskyn, is dikwels iets wat ’n mens koester. Dit werk só in
die lewe én in fiksie.
DEUR IZAK DE VRIES
99
 SPELLING

100 Taalgenoot | SOMER 2020

Jou menswees, in
woorde
IN DIE MODERNE SAMELEWING SE BEHEPTHEID MET SOSIALE MEDIA EN ‘SMS-
TAAL’ LYK DIT OF KORREKTE TAALGEBRUIK ’N VERLORE STRYD STRY, MAAR
KENNERS WAARSKU SPELLING MAAK BESLIS NOG SAAK ...

W
aarskuwing! Onderstaande voorbeelde van swak
spelling, soos gepubliseer op die Facebook-blad
“Dis nie jy nie, dis jou spelling”, mag sensitiewe
lesers en taalkundiges ontstel.
l Iemand fochville aria wat belangstel hier is n vrouki
wat n kumpvark met sy hok verkoop vir 500 rand
l Mre julle ek soek n blomiste wat deliver en online
payments dien asb wil bietjtie iemand veras
l Baie geluk Rian met jou silver akudeemiese madalje
l Kry n mens n lisensie vir n eetkoring om aantehou
l Baie geluk met jou verjaarsdag mag daar nog baie wees
mag got se suun oor jou skyn

Sosiale media het gekom om te bly. Vir sommige is dit ’n

versiering; ander is suur. Een ding is seker: Swak spelling is
aan die orde van die dag en taalstryders maak dit hul taak
om “oortreders” oor die kole te haal.

SOMER 2020 | Taalgenoot 101

 SPELLING
Wat jou spelling van jou sê
’n Maklike uitweg sou wees om bogenoemde boodskap-
plasers as onnosel te bestempel. Dis dalk nie noodwendig
die geval nie, maar dat jou taalgebruik iets van jou
menswees sê, is nie te betwis nie, meen Sophia Kapp, senior
taalraadgewer by die Virtuele Instituut vir Afrikaans
(VivA).
“Jou profiel in sosiale media is jou skepping,” sê sy. “Dit
wat jy daar plaas, sê iets oor jou. Ek weet nie van baie
mense wat ’n foto van hulself sal plaas waar hulle tandloos
en dronk in ’n verslete sweetpak op ’n bank lê nie. As jy nie
wil hê die wêreld moet jou onversorgde kant sien nie, moet
jy dalk dieselfde moeite doen met die taal wat jy op sosiale
media pleeg. Dit sê net soveel van jou as jou voorkoms.”
Groot woorde, komende van ’n taalghoeroe, is jou
reaksie dalk. Natuurlik gaan goeie spelling vir háár
belangrik wees. Vir die gewone mens maak dit nie saak of
iets “waardeer” of “waardeur” word nie. Verkeerd!
Volgens Roslyn Petelin, medeprofessor in skryfwerk aan
die Universiteit van Queensland in Australië, is
ondernemings baie bewus van die feit dat hul beeld op
korrekte spelling en skryfwyse berus. “Niks kan jou
vinniger geloofwaardigheid laat verloor en jou na ’n
analfabeet laat lyk soos ’n spelfout nie,” waarsku sy. Dit wil
102 Taalgenoot | SOMER 2020
ook voorkom of ’n gebrek aan taalvaardigheid in jou pad kan
staan om daardie droompos los te slaan. “Baie werkgewers in
Australië verwag van kandidate om ’n skryftoets af te lê,” sê
Roslyn. “Jong gegradueerdes mag dalk die regte
interpersoonlike vaardighede hê, maar as hulle nie ordentlik
kan skryf nie, sal hulle nie die werk kry nie.”
In ’n BBC-artikel oor taalgebruik in die werkplek word
daar verwys na ’n 2015-meningspeiling deur CBI, ’n Britse
sakedrukgroep, onder werkgewers wat saam
verantwoordelik is vir die aanstelling van 1,2 miljoen
mense. Daar is onder meer bevind 37% van dié werkgewers
is ontevrede met hul werknemers en aansoekers se
taalvaardigheid. Pippa Morgan, hoof van CBI se afdeling
vir opleiding en vaardighede, sê: “Dit sal ’n fout wees om
vir jongmense te sê spelling tel nie in die arbeidsmark nie,
want daardie basiese vaardigheid is die poort tot nog
vaardighede en ander rolle.”
Oefen dit!
SMS-taal het hom soos ’n dief in die nag kom tuismaak.
Hoe beïnvloed dit leerders se vermoë om te kan spel en wat
is skole se siening daaroor? Volgens Renette van der Walt,
senior taalonderwyser aan die Hoër Meisieskool Oranje
“As jy nie wil hê die
wêreld moet jou
onversorgde kant
sien nie, moet jy
dalk dieselfde
moeite doen met die
taal wat jy op
sosiale media pleeg.
Dit sê net soveel
van jou as jou
voorkoms.”
 in Bloemfontein, is spelling steeds belangrik.
“Spelreëls en ander taalaspekte word steeds breedvoerig
en intensief onderrig,” sê sy. “Wat wel ’n kwessie is, is dat
slegs 30 uit die 70 punte van die taalvraestel vir taalwerk is.
Kinders voel hulle kan nie ure spandeer aan die massa
taalleerwerk vir slegs 30 punte nie. Die standaard van die
taalvraestel is wel baie hoog – baie hoër as selfs vyf jaar
gelede.”
Renette meen ook leerders se beperkte woordeskat en die
gebruik van ’n Engelse woord vir die eenvoudigste
Afrikaanse woorde is ’n groter probleem. Volgens haar is
ouers grootliks daarvoor te blameer. “Luister net hoe
mense praat. Dit het ’n geweldige uitwerking op die
leerders se woordeskat en hul leesbegrip. By alle vakke is
dit ’n enorme probleem, aangesien selfs baie slim leerders
nie eksamenvrae verstaan nie omdat hulle nie verstaan wat
gevra word nie.”
Wat vir haar ’n riem onder die hart is, is dat leerders
graag woorde korrek wíl spel. “Hulle sal altyd vra hoe ’n
woord gespel word, of self die woordeboek nadersleep.
Kinders hou nie daarvan om spelfoute te maak nie, want
hulle voel dan dom en minderwaardig.”
Volwassenes, daarenteen, ly skynbaar onder ’n kwynende
Foto's: Shutterstock. Bronne: http://www.uq.edu.au/research/impact/stories/write-for-rights-sake/
entoesiasme vir korrekte spelling. Kenners is dit eens: Jy
hoef nie ’n taalvraat te wees om basiese woorde reg te kan
spel nie.
“Taalvaardigheid is soos syfervaardigheid – of jy het dit,
of jy het dit nie,” sê Sophia. “Maar die feit dat party mense
minder syfervaardig is beteken nie die syfersukkelaars kan
https://www.bbc.com/worklife/article/20170807-the-true-importance-of-good-spelling.
nie optel of aftrek nie. Dieselfde met spelling. Die feit dat
sommige mense minder taalvaardig is, beteken nie hulle
kan nie spelreëls aanleer nie. Ek praat nou uiteraard nie van
mense wat die een of ander hindernis het nie, ek praat van
Jan en San Alleman wat nie aandag gee in die taalles nie en
dan nie weet waar die deelteken kom nie.”
Swak spellers kan ook nie meer wegkruip agter die
Wat sê die volk?
 “Mense moet absoluut reggehelp word. Want ek
het geen aanleg vir syfers nie, maar as ek op
Facebook gaan plaas: “Gister het ek R10 opgetel en
vandag R20, ek is R45 ryker!” gaan álmal my
reghelp. Op daai punt, Afrikaanse woordeboeke is
deel van die verval van Afrikaans. Want as genoeg
mense ‘investeer’, ‘abandoneer’ en ‘embarrasseer’
gebruik, neem hulle dit op as erkende Afrikaans.”
– Leana Bezuidenhout
 “Uit ’n juvrou se oogpunt is dit bislis belangrik dat
spelreels en taalreels vasgelê word.
Enige ma sal hoop dat haar kind nie in ’n juffrou se
klas beland wat spel soos wat ek in my eerste sin
gespel het nie, want verkeerde spelling skep ’n
swak beeld. Foutiewe spelling laat my altyd oor ’n
SOMER 2020 | Taalgenoot
verskoning dat hulle nog altyd sukkel om te spel nie, voeg
sy by. “Ons leef in ’n digitale era met selfone wat toegerus
is met hulpmiddels waarvan ons tien jaar gelede net kon
droom. Ek het ’n ou goedkoop foontjie en dié ding se
voorspellende-teksfunksie maak dat ek blitsvinnig korrekte
boodskappe kan stuur. Die ding maak nog foute, ja, maar
dis al so gevorderd dat niemand meer ’n verskoning het om
‘SMS-taal’ te gebruik nie.”
Indien die feit dat swak spelling jou ’n goeie werk kan
kos of jou openbare beeld skade kan berokken jou nie
afskrik nie, is dit dalk die moeite werd om van die
volgende kennis neem: In ’n meningspeiling onder 5 500
enkellopers deur Match.com, ’n aanlyn liefdesdiens, het
39% van die respondente aangedui hulle het ’n potensiële
maat se geskiktheid op grond van hul spelling bepaal.
DEUR REZA CLIFFORD
Hulp is ’n klik weg
 Laai die Virtuele Instituut vir Afrikaans (VivA) se app
op jou selfoon of tablet af. Daarmee kan jy woorde
vinnig opsoek.
 PharosAanlyn is ’n woordeboekportaal met algemene-
en vakwoordeboeke. Dit bied ’n omvattende
naslaanbron vir enigiemand wat effektief in Afrikaans,
Engels en ander tale wil kommunikeer.
Besoek www.pharosaanlyn.co.za.
 ’n Goeie speltoetser is nie te versmaai nie. Oorweeg
gerus Afrikaanse SkryfGoed (speltoetser.co.za).
 Die gratis digitale taalspeletjie Beter Afrikaans is ideaal
vir mense wat hul Afrikaanse taalvaardigheid wil
verbeter. Besoek www.beterafrikaans.co.za of laai die
Beter Afrikaans-app af.
 Stuur taalvrae aan Sophia per WhatsApp na
062 126 0295 of ’n e-pos aan
taaladvies@viva-afrikaans.
persoon se intellek wonder – ongeag of daar ’n
verband is of nie. Spelreëls is immers nie moeilik
om aan te leer as dit op die regte manier gedoen
word nie.” – Hanrie Bezuidenhout de Villiers
 “My spelling is oor die algemeen baie swak en ek
waardeer dit as mense my reg help, maar op ’n
mooi manier, asseblief. Maar oor die algemeen voel
ek ’n veer oor hoe mense spel.” – Jacques Geurtse
 “Dit gaan oor ’n beginsel ... reg spel, reg die pad
gebruik, reg jou werk afhandel ... hoekom net
sommige goed reg doen?” – Cliffe Deacon
 “Ek stem saam dat regte spelling belangrik is. Jy kan
dit oefen deur meer te lees (net soos wat my
wiskunde-juffrou altyd gesê het ek moet my
wiskunde meer ‘oefen’). En dan leer jy ook sommer
iets oor die wêreld.” – Elsjé du Toit
103
 VVA

Leeslekkerte
in die hospitaal
HOSPITALE KAN MAAR KOUD EN ONPERSOONLIK
WEES, MAAR GEE VIR DIE MA VAN ’N PASGEBORE
BABA OF KINDERPASIËNT ’N BOEK IN DIE HAND EN
HULLE ONTDEK DIE KRAG VAN SÁÁM LEES ...

104 Taalgenoot | SOMER 2020

 S
tel jou dit voor: ’n Ma lees uit ’n rympieboek aan
haar pasgebore baba voor. Of: ’n Verpleegster sit met
’n prentjieboek by ’n jong pasiënt in die kindersaal.
Dit is presies wat op die Universiteit Stellenbosch (US) se
Tygerberg-kampus in Parow gebeur danksy die inisiatief
van ’n passievolle dokter, wat besef hoe belangrik dit is om
kinders van jongs af aan boeke bloot te stel.
Volgens dr. Miemie du Preez, pediater op die Tygerberg-
kampus, het die eerste duisend dae van ’n kind se lewe ’n
deurslaggewende impak op sy of haar groei en leervermoë.
Babas het stimulasie op alle vlakke nodig: intellektueel,
fisiek, sensories en motories. Miemie meen lees en voorlees
is veral belangrik.
Sy het haar inspirasie vir die inisiatief by die
Amerikaanse projek Roar (Reach Out And Read) gevind CHARELDINE VAN DER MERWE VAN DIE VRIENDE VIR AFRI-
waarin daar ’n verband tussen kinders se gesondheid en KAANS LEES VIR DIE PASIËNTE EN HUL OUERS ‘N STORIE.
kinderboeke getrek word. Dokters en verpleegpersoneel
gee aan jong pasiënte uit armer gemeenskappe ’n
prentjieboek en moedig ouers aan om vir hul kinders
daaruit voor te lees.
Miemie het haar Tyger Reach Out And Read-inisiatief
reeds in 2015 by die Tygerberg-hospitaal begin. “Die doel
van die bababoekprojek is om interaksie tussen ouers en
kinders te koester en blootstelling aan boeke te steun,” sê
sy. “Dit is veral gemik op die baba en jong kinders.
Dokters, mediese studente en verpleegsters by Tygerberg is
aktief betrokke by die uitdeel van die boeke.”
Tyger Roar se werk bestaan uit drie komponente: om
rympieboeke aan swanger vroue te gee en hulle aan te
moedig om in hul moedertaal aan die baba voor te lees; om
rympieboeke onder kinderpasiënte uit te deel; en om aan
kinders voor te lees deur boektrollies na die sale te neem.
Miemie het Chareldine van der Merwe by Vriende van
Afrikaans (VVA) gekontak om betrokke te raak by die
projek en laasgenoemde sê: “Toe dr. Du Preez my kontak
oor die wonderlike projek kon die VVA nie anders as om DR. VERNITA BEUKES VAN DIE US TAALSENTRUM DEEL HAAR LIEFDE VIR
betrokke te raak nie. Waar het jy nou al gehoor dat dokters LEES MET VAN DIE PASIËNTE.
tussen hul werk om lewens te red deur tyd maak om stories
vir kinders voor te lees!”
Die VVA het in samewerking met die US se Taalsentrum
’n boektrommel aan Miemie en haar span geskenk. Hulle
glo hierdie boeke sal baie kinderharte verbly en ’n verskil in
die kinders se lewe maak. Miemie het groot drome vir die
projek en die grootste is om genoeg boektrollies te hê sodat
elke saal sy eie “biblioteek op wiele” kan kry. Sy wil dié
projek ook na klinieke en hospitale oor Suid-Afrika heen
uitbrei.
“Die VVA sien daarna uit om te beleef hoe hierdie projek
nog duisende kinderharte gaan aanraak en is opgewonde
om nog meer betrokke te wees,” sê Chareldine.
Foto: Shutterstock

DEUR MANDIE EHLERS

FOTO'S: VERSKAF
Kontak Chareldine van der Merwe by
chareldinev@vva.atkv.org.za of
dr. Miemie du Preez by miemie@sun.ac.za.
VAN LINKS IS PROF. MARIANA KRUGER, BEUKES, VAN DER MERWE, DR.
MIEMIE DU PREEZ, SALOME ENGELBRECHT EN DR. GRANVILLE MARINUS
- ALMAL VAN TYGERBERG-HOSPITAAL.

SOMER 2020 | Taalgenoot 105

 TAKKE
TERSIA TANDEHEKS (ILNE FOURIE)
LEES VIR DIE JONGSPAN VOOR.
Wees jý die verskil!
DIE NEGATIWITEIT IN SUID-AFRIKA KAN WEGGELÉÉF WORD DEUR WAARLIK BETROKKE
TE RAAK BY DIE GEMEENSKAPPE OM ONS ...
D
it is omtrent ’n geween en ’n gekners van tande om
die braaivleisvuur. Die negatiwiteit lê so dik soos
die knoffelbotter op die brood en dit lyk of selfs
die Bokke se triomf in Japan nie die bedruktheid kan verlig
nie. Omtrent almal ken iemand wat eersdaags emigreer. En
dié wat agterbly, soek naarstiglik na ’n sprankie hoop.
Die ATKV-takke se #weesdieverskil-veldtog het die
laaste paar maande gewys dié inisiatief kan mense weer
moed gee. Die gedagte daarvoor is tydens ’n
streekbyeenkoms van die ATKV se sentrale streek gebore.
“Ons het eerlik gekyk na, en gepraat oor ’n klomp goed
– die situasie in die land, armoede en raskwessies,” vertel
Gertjan Holtzhausen, streekbestuurder in die Oos-Kaap,
Vrystaat en Noord-Kaap. “Ons het besef verandering moet
by óns begin. Ons moet ’n kopskuif maak en behoeftes in
ons gemeenskappe begin hanteer.
“Die ATKV en sy takke moet ’n katalisator van
veranderinge in ons gemeenskappe word deur behoeftes aan
te spreek en rolspelers te betrek. Die uiteinde is dan dat die
gemeenskap die gemeenskap moet transformeer.”
Verskeie takke het hul hand opgesteek en heelparty
106 Taalgenoot | SOMER 2020
projekte is reeds in 2019 van stapel gestuur waarmee die
organisasie ’n daadwerklike verskil wil maak.
Leer en lees speel-speel ...
Te danke aan ’n borgskap van die Kunstetrust en Michelle
Horn, wat hierdie geld vir die ATKV-tak Gemeenskapteater
in Bloemfontein bewillig het, is die teaterstuk O, liewe luis,
waar is die tandemuis? by 13 skole op die platteland opgevoer
en meer as 4 000 kinders kon hulle daarin verlustig.
Nie net is kwessies soos ’n gesonde dieet en boelies daarin
hanteer nie, maar die belangrikheid van lees is speel-speel
aan die kinders gekommunikeer. Die karakters in die
produksie het ná die opvoering boonop vir leerders van
gr. R tot gr. 3 in hul klasse gaan voorlees. Die opgewonde
kindergesiggies het boekdele gespreek.
Boeke van LAPA Uitgewers is ook aan die skole
oorhandig.
Gertjan, wat deel van die ATKV-Leestoer was, sê selfs
net een produksie kan hoop bied waar daar voorheen nie
was nie. “Daar is baie Siya Kolisi’s daarbuite wat net sit en
wag dat iemand by hul lewe ingryp.”
 Almal het ’n storie
Ebeth Wilson, voorsitter van die ATKV-tak
Gemeenskapsteater, kan nie uitgepraat raak oor die verskil
wat hulle reeds met die uitstalling Fasette van vrouwees
gemaak het nie.
Dié projek is ’n uitvloeisel van hul teaterproduksie
Hanna, gegrond op die gelyknamige roman deur Maretha
Maartens. Dit handel oor Hanna se wroeging omdat sy nie
’n seun vir haar man, Elkana, kon baar nie.
Ebeth-hulle het Stephanie Killian genader om die
plakkaat vir die produksie te ontwerp en dié kleine
kunswerk het die betrokkenes so geïnspireer dat hulle van
’n kunsuitstalling begin droom het. “Die uitstalling sou
aanvanklik net tydens Hanna-optredes aangebied word,
maar het vinnig en onverwags ’n uitstalling in eie reg
geword,” vertel Ebeth.
Fasette van vrouwees fokus op vroue se seer, blydskap,
hartseer, trauma en oorwinning. Stephanie het aanvanklik
tien vroue van Bloemfontein se portret laat neem en met
akriel elkeen se unieke storie op doek vasgevang.
“Ons het besef watter behoefte vroue het om hul storie te
vertel,” aldus Ebeth. “Elke keer dat ons vir stories op
Facebook gevra het, is ons oorweldig deur die reaksie. Om
behoeftes te hanteer hoef nie geld te kos nie – dis dalk net
’n drukkie of ’n mooi, sagte woord. Elkeen het ’n storie;
almal vertel dit dalk net nie.”
Daar is reeds 30 vroue geskilder, twee kunsuitstallings is
gehou en tans word vroueoggende aangebied en ’n
verjaardagkalender het die lig gesien.
Ons wil dinge makliker maak
Die ATKV-tak Rhenosterberg in Middelburg in die
Oos-Kaap het besluit ledigheid gaan nie dáár die duiwel se
oorkussing wees nie en spits sy werksaamhede op die
gr. 12’s van Middelland Senior Sekondêr toe.
“Ons wil hierdie kinders in hul matriekjaar bystaan om
matriek vir hulle makliker te maak,” sê Donald Smiles,
ondervoorsitter van dié tak. ’n Loopbaanvoorligtingsessie,
praatjies oor geesteswelstand, ’n opstelskryfkompetisie,
debatvoering oor klimaatsverandering en
DIE DRIEMANSKAP ILNE FOURIE (TERSIA DIE ATKV-TAK RHENOSTERBERG
TANDEHEKS), SCHOEME GROBLER (BELLA, HET VIR DIE MEISIES GELEER OM
DIE KOEI) EN BAREND KRIEL (NEELSIE, DIE TAFEL TE DEK EN HOE OM ’N
PLAASJAPIE) HET DIE LEERDERS IN GOEIE GASVROU TE WEES.
VERVOERING GEHAD.
vaardigheidsontwikkeling, soos huisvlyt, is van die
aktiwiteite wat reeds aangebied is.
“Ons wil hê hulle moet suksesvol wees,” voeg Donald by.
Volgens hom gaan hul bestuurslede in 2020 behoeftige
matrikulante identifiseer en “aanneem”.
Rosemary Koeberg was so geïnspireer ná die sentrale
streek se streekbyeenkoms dat sy nog ’n tak in Graaff-
Reinet gestig het. Rosemary, takvoog van die ATKV-
jeugtak Kletsers sonder Grense, se nuwe ATKV-tak heet
Die Juweel.
“Ek glo ons as takke kan oor grense heen ’n verskil
maak,” sê Rosemary.
“Dis ons verantwoordelikheid om ons nie net oor die
oumense in ons gemeenskap te ontferm nie, maar ook om
die jongmense te laat besef daar is wel vir hulle ’n toekoms.”
Kyk met ander oë
Die veldtog #weesdieverskil bring nie net in gemeenskappe
hoop nie, maar ook op ’n veel persoonliker vlak. Andriette
Potgieter, streekbestuurder in die Vrystaat, sê sy het geen
idee gehad van hoe “hierdie ding” háár gaan verander nie.
“Ek kyk uit ’n ander hoek na mense, omstandighede en
projekte,” vertel sy. “Die opgewondenheid en die absolute
opregtheid is aansteeklik. Dis eintlik ongelooflik. Jy raak
betrokke in gemeenskappe se lief en leed, sonder om
negatief raak. Jou fokus is nou die positiewe.”
Andriette glo die krag van die projek lê in elke rolspeler
se houding. “Ons moet begin om te dien. Dis wat ons land
nodig het. Jy moet begin doen en dan sal jy verandering
sien. En ons moet ophou negatief wees.”
DEUR REZA CLIFFORD
Die #weesdieverskil-veldtog word in
2020 landwyd uitgebrei en die ATKV, wat sy 90ste
bestaansjaar vier, glo hy kan daarmee ’n blywende
verskil in Suid-Afrika maak.
Vir meer inligting of om betrokke te raak,
kontak die streekbestuurder in jou omgewing of
besoek www.atkv.org.za/neem-deel/takke.
LIESL JOUBERT (LINKS) EN
MARILI DU TOIT (REGS) WAS BAIE IN
HUL SKIK MET STEPHANIE KILLIAN (MIDDEL)
SE HANDEWERK.
 SKOOLVERLATING

Vir ’n PhD in
pas-en-draai GEDINK DIE DEPARTEMENT VAN ONDERWYS SE SERTIFIKAAT VIR
GR. 9-SKOOLVERLATERS IS SOMMER ’N FOEFIE? WATWOU, SÊ KENNERS,
DIT KAN NOG SUID-AFRIKA SE EKONOMIE RED ...

I
n enige moderne stad of dorp is omtrent alles wat jy
sien die werk van ambagslui. Nie net die geboue nie,
maar ook die elektriese stelsels, watervoorsiening en
riolering word deur hulle gebou en in stand gehou. Geen
ingenieur of argitek se visie kan sonder die werkers op die
bouperseel tot uitvoering gebring word nie.
Prof. Michael le Cordeur, hoof van die departement
kurrikulumstudie aan die fakulteit opvoedkunde by die
Universiteit Stellenbosch, sê hy gebruik graag die
voorbeeld van chirurge, wat maar sal sukkel om hul werk
te kan doen as daar nie eerstens ’n hospitaal met ’n
ordentlike teater gebou word nie. Terwyl baie

108 Taalgenoot | SOMER 2020


skoolverlaters dalk op die ambagte neersien en dink
universiteitsopleiding is die alfa en omega, lag talle
ambagslui al die pad bank toe.
Die einde van ’n era
Angie Motshekga, minister van basiese onderwys, het ’n
bynes oopgekrap toe sy in September aangekondig het
leerders wat ná gr. 9 die skool wil verlaat, kan binnekort
amptelik erkenning ontvang in die vorm van ’n sertifikaat
vir algemene onderwys en opleiding. Sy het in reaksie op
kritiek gesê die sertifikaat is nie daarop gemik om
skoolverlating aan te moedig nie, maar dui bloot die einde
van leerders se grondslagfase aan.
Die DA het sy misnoeë met die plan te kenne gegee en
gewaarsku dit sal jongmense “tot uitsluitlik arbeiders
verdoem en nie ekonomiese ontwikkeling bevorder nie”.
Paul Colditz, uitvoerende hoof van die Federasie van
beheerliggame van Suid-Afrikaanse skole (Fedsas), sê daar is
geruime tyd reeds beplan om die fase van algemene
onderwys en opleiding met ’n tasbare bewys af te sluit. Hy sê
die Suid-Afrikaanse Skolewet van 1997 stel die tydperk van
verpligte skoolonderrig tot einde gr. 9 of 15-jarige
ouderdom, watter een ook eerste kom. Met die gr.
9-sertifikaat in die hand kan leerders hulle byvoorbeeld by
tegniese sentra vir verdere opleiding inskryf. Paul sê omdat
daar ’n nypende tekort aan vaardighede in Suid-Afrika is, sal
sulke gegradueerdes uiteindelik ’n baie groter kans staan op
SOMER 2020 | Taalgenoot
indiensneming as diegene wat bloot akademies opgelei is.
Behep met matriek
Volgens die jongste statistieke kry 46% van 19-jariges in
Suid-Afrika geen vorm van opleiding nie, terwyl 41% nog
op skool is. Net meer as 6% is op universiteit en slegs 5%
kry tegniese opleiding. Dit beteken 3,4 miljoen jongmense
sit sonder opleiding én werk.
Amper die helfte van leerders verlaat die skool tussen
gr. 9 en gr. 12 en sit sonder ’n kwalifikasie van enige
aard. Dit is net logies om aan hulle ’n kwalifikasie toe te ken,
sê Paul en voeg by dis in pas met internasionale riglyne.
“In Suid-Afrika het ons behep geraak met matriek, wat
vir alle praktiese doeleindes blote akademiese opleiding
behels en toegang tot ’n universiteit gee. Dit is ’n bewys
van skromelike versuim aan die kant van die
onderwysowerheid om behoorlik vir tegniese en
beroepsgerigte of vaardigheidsopleiding voorsiening te
maak. Tegniese skole bestaan wel, maar is hopeloos te min
en hulle word al lank onderfinansier en verwaarloos.”
Soltech, Solidariteit se geakkrediteerde kollege vir
beroepsopleiding in Pretoria, voorsien in Afrikaans in die
behoefte aan internasionaal erkende tegniese opleiding, al is
die handboeke in Engels. Wiskunde en ingenieurswetenskap
is verpligte vakke sodat studente later volwaardige
ingenieurs kan word. Elektrisiëns, sweisers, diesel- en
trekkerwerktuigkundiges, passer-en-draaiers en
gereedskapsmakers word in drie fases opgelei: teorie,
109
 SKOOLVERLATING
werkwinkel-onderrig en dan indiensopleiding by ’n
geakkrediteerde onderneming. Daarna lê hulle ’n vaktoets
af om finaal te kwalifiseer.
Soltech het sy kurrikulum onlangs na die platteland
uitgebrei sodat leerders wat gr. 10 geslaag het, maar nie die
nodige onderbou vir verdere keuring het nie, hulle vir
afstandsonderrig kan registreer. Dit sluit “kontaksessies” op
satellietkampusse by vyf hoërskole oor die land heen in.
Kies uit drie opsies
Indien die gr. 9-sertifikaat die pad na verdere vakopleiding
gelyk maak, is dit ’n stap in die regte rigting, sê dr. Paul Steyn.
Hy is verantwoordelik vir die nakoming van
onderwyswetgewing by Akademia, Solidariteit se akademiese
instituut vir afstandsonderrig, wat met ongeveer duisend
studente spog. Die plasing van studente in poste waarvoor
hulle die geskikste is, lê hom na aan die hart omdat almal in
die samelewing daarby baat vind. Hy meen die
onderwysstelsel het weens te vinnige transformasie verarm.
“Daar sal altyd ’n behoefte aan instandhoudingswerk wees
en daarom het ’n nuut gekwalifiseerde ambagsman net ’n
bakkie nodig om te kan begin werk, terwyl gegradueerdes
deur ’n skool, instelling of die staat in diens geneem moet
word,” sê hy. “Die land het reeds te veel staatsamptenare.
Wat ons die nodigste het, is tegnies opgeleide beroepslui wat
as entrepreneurs nie net ’n goeie loopbaan vir hulself kan
skep nie, maar ook vir werknemers.”
Dr. Moses Simelane, die onderwysdepartement se
direkteur vir kurrikulum, het gesê die gr. 9-sertifikaat sal
leerders in staat stel om tussen drie opsies te kies: die
akademiese opsie (nasionale senior sertifikaat); die
ambagsroete, wat spesialisasie insluit; en ’n beroepspesifieke
kwalifikasie, wat bestaan uit teoretiese kennis, vaardighede
en werkplekervaring. Dié opleiding sal aan die vereistes van
die nasionale kwalifikasieowerheid (NQF) voldoen sodat
dit in dié se geïntegreerde stelsel opgeneem kan word. Die
doel daarmee is om lewenslange leer aan te moedig.
Motshekga het gesê ouers val reeds oor hul voete om hul
kinders by “fokusskole” in te skryf. By dié skole, waarvan
daar glo nóg beplan word, kan leerders hulle in tien
tegniese rigtings bekwaam: wiskunde en wetenskap,
landbou, ingenieurswese, lugvaart, mynbou, media,
toerisme, die maritieme sektor, kuns en sport.
Wat doen ander lande reg?
Paul Colditz sê in ekonomies suksesvolle lande soos
Amerika en Duitsland het leerders die keuse om verder in
’n akademiese of tegniese rigting te studeer en dié
verhouding is sowat 50:50. Werkloosheid in dié lande is
maar sowat 3%, terwyl Suid-Afrika s’n reeds meer as 29% is
– die hoogste sedert 2003.
In Duitsland, wat 83,6 miljoen mense het, begin meer as ’n
derde van 13-jarige leerders reeds met beroepsopleiding.
Sowat ’n derde ondergaan suiwer vakkundige opleiding,
terwyl twee derdes se opleiding uit 40% teorie en 60%
110 Taalgenoot | SOMER 2020
indiensopleiding bestaan. Amper 70% van daardie
gekwalifiseerdes betree die werkmag van die firma wat hulle
opgelei het. Meer as die helfte van Duitsland se werkers
word in tegniese kolleges opgelei en meer as 80% van die
land se groot ondernemings maak van vakleerlinge gebruik.
In China met sy 1,4 miljard mense is daar sowat 27
miljoen vakleerlinge en ’n jaarlikse toevloei van 9,3 miljoen
skoolverlaters. Dit is steeds nie genoeg om dié land se
snelgroeiende ekonomie te kan steun nie en luidens ’n berig
van die Australiese departement van onderwys wil die
Chinese regering die siening verander dat akademiese
opleiding meer status as sy vakkundige eweknie geniet.
Teen 2022 wil China sekere universiteite in “praktiese”
instellings omskep waar studente ’n BA-graad saam met ’n
aantal vaardigheidskwalifikasies kan verwerf. Krediet vir
vakkundige opleiding sal gebruik kan word om in ander
rigtings te studeer en vir verdere opleiding.
Die Chinese streef ook daarna om ’n gelyke getal
skoolverlaters na akademiese universiteite en
ambagskolleges te stuur. Hulle het tegniese hoërskole
onlangs vrygeskeld van die gaokao, oftewel akademiese
matriek, en daardie leerders word nou tot hoër kolleges
toegelaat as hulle ’n vaardigheidstoets slaag. Die plan is om
’n vangnet te skep vir leerders wat nie hul skoolopleiding
voltooi nie, asook vir veterane, afgetrede atlete, werkers
wat afgelê is en terugkerende trekarbeiders.
Die voorwaardes vir die suksesvolle ontwikkeling van die
Suid-Afrikaanse ekonomie en samelewing is volgens Paul
velerlei. Hy sê die gr. 9-sertifikaat moet beskou word as ’n
deurgang tot verdere (en lewenslange) leer en onderrig en nie
as blanko tjek om die grootmenswêreld te kan betree nie.
Daarby moet instellings wat verdere opleiding verskaf,
behoorlik bestuur word en topklaskundiges en hulpbronne
beskikbaar stel om gehalte-onderrig te kan bied. Derdens
moet hulle sterk vennootskappe met die private sektor sluit om
te verseker hul opleiding is relevant vir die beroepswêreld.
Paul sê as sulke instellings behoorlik bedryf word, kan
hulle die beeld afskud dat tegniese opleiding
minderwaardig is en beroepslui lewer wat in die
arbeidsmark gesog is.
DEUR ELKARIEN FOURIE
ILLUSTRASIE: SHUTTERSTOCK
Lees verder
l https://www.netwerk24.com/Nuus/Onderwys/
gr-9-sertifikaat-skep-geleenthede-skop-jou-nie-uit-
stelsel-20191015
l https://sol-tech.co.za/sol-tech-maak-toelating-tot-
ambagsopleding-in-2019-ook-in-5-dorpe-moontlik/
l https://afrikaans.com/taalnuus/mos-n-maatskappy-
gestig-om-afrikaanse-moedertaalonderrig-in-sa-
skole-te-verseker/
l https://www.westerncape.gov.za/service/national-
qualifications-framework-nqf-qualifications-and-unit-
standards
l Potgooi: RSG 20190908_ONS_EN_DIE_ONDERWYS:
 Voltooi en wen
SMS TG BLOKRAAI <VERSTEEKTE WOORD> en jou naam, van en posadres na
44131. Die kompetisie sluit 31 Maart 2020. Drie lesers staan die kans om ’n kopie van
Die Nuwe Afrikaanse Prosaboek (Human & Rousseau) te wen. Die bundel bevat 149 verhale
deur 57 skrywers, van Jan Rabie tot Lynthia Julius en Zirk van den Berg. Dit bied ’n
verruimende, vars blik op die Afrikaanse kortverhaal met sowel klassieke verhale deur
welbekende skrywers, asook voorheen ongepubliseerde verhale deur nuwe stemme.

LEIDRAAD: Kind wat nie kan stilsit nie.

Verskaf deur XWord

Besoek https://www.atkv.org.za in Maart 2020 vir die oplossing.

SOMER 2020 | Taalgenoot 111

 Die gif van
groot droom DEUR KOOS KOMBUIS
W
anneer iemand deesdae vir my sê, “Ons
staan aan die vooraand van ’n nuwe begin”,
hardloop ek ver weg. Ek glo nie meer in die
idee nie, want dis byna altyd ’n denkfout. Elke nuwe
begin dra in homself die kiem van uiteindelike
mislukking.
In 1948 het Afrikaners aangekondig hulle begin nuut
nadat die Natte die Sappe in ’n verkiesing verslaan het.
Nasionalisme het dik geloop en daarmee saam die virus
van apartheidsdenke.
In die middel-90’s het iets soortgelyk gebeur toe die
ANC ’n onderhandelde skikking bereik met die
Nasionale Party, wat reeds alle geloofwaardigheid
verloor het. Daar was groot opgewondenheid in die
lug. Mandela is vrygelaat en almal het van versoening
gepraat.
Maar iewers was daar ’n misverstand. Baie mense
probeer nou nog uitpluis wat dit was. Die ANC en die
NP het verskillende idees gehad oor wat die nuwe
regering se mandaat sou wees. Ek en my
medeliberaliste het gehoop die ANC het genoeg
energie om ’n komplekse land soos Suid-Afrika te
regeer. Ons het ons geloof in die party geplaas.
Maar die ANC wou aanhou revolusie-revolusie
speel en vandag staan ons op die rand van ’n afgrond:
Ons infrastruktuur en die ganse ekonomie stort in
duie.
Sien, my skeptisisme in ’n nuwe begin is nie
rasgedrewe nie. Enigiemand kan fouteer en dit gebeur
in alle kulture en die hele tyd. Daar is iets aan die idee
wat selfvernietigend is; dit is inherent aan die idealisme
van die oomblik.
Mense dink groot wanneer hulle van ’n nuwe begin
praat en hulle kyk die detail mis.
Ek hoop al lank my lewe gaan eendag by die punt
kom waar alles eensklaps verander. Wanneer ek een
oggend wakker word en ek wéét: Ek het alles
112 Taalgenoot | SOMER 2020
reggekry! Ek is skatryk en wêreldberoemd! Dit sal
waarskynlik ’n Saterdag wees. Verkieslik met volmaan.
Maar hoe werk die lewe rêrig?
Daar was al baie goeie dae in my lewe. Daar was ook
slegte dae. Daar was dae dat ek gevoel het ek het
hierdie of daardie taak suksesvol afgehandel. Of ek het
dit liederlik opgefoeter. Maar daar was nog nooit een
fantastiese dag wanneer my hele siel en my ganse
bestaan eensklaps in ’n skitterende dagbreek van
sterretjies en ’n glinsterende hemeltrans wedergebore is
nie.
Die ander dag lees ek toevallig die boek Atomic Habits
deur James Clear en ek vind hierdie gevleuelde woorde:
“ ’n Atomiese gewoonte is ’n gereelde praktyk of
roetine wat nie net klein en maklik is nie, maar ook die
bron van ongeloofl ike krag; ’n onderdeel van die stelsel
van vermenigvuldigde groei.”
Stadigaan het ek begin verstaan hoekom die idee van
’n nuwe begin so giftig is. ’n Mens moenie te groot
droom nie. Jy moet net die klein dinge reg doen. Elke
dag.
Deesdae, wanneer iemand my vra waarin glo ek, is
my antwoord: “Ek glo ek moet die skottelgoed was.”
Of: “Ek wil my eie bed opmaak.” O, ek het ’n geloof
ook, maar wat help dit ek praat daaroor? Dis nie die
boom wat belangrik is nie, maar sy vrugte.
Daar is nie iets soos onbelangrike besluite nie. Een
klein tree in die regte rigting lei byna altyd tot nog
een. En voordat jy jou kom kry, hét jy daardie werk
wat jy nog altyd begeer. Een treetjie in die verkeerde
rigting en die volgende oomblik dien jy ’n CV in met
Foto: Shutterstock
’n tikfout in die eerste paragraaf.
’n Nuwe begin? Nee, dankie. Al waarin ek
belangstel, is die volgende vyf minute. Dat ek mooi
kyk voordat ek oor die straat stap. Dat ek nie oor ’n
geel verkeerslig jaag nie.
Die res sal vanself kom.
 Die ‘ons’ deur
die ‘ek’ DEUR MALIXOLE GWATYU
“U
buntu” word dikwels in die uitdrukking
umuntu ngumuntu ngabantu saamgevat: ’n
Mens is ’n mens deur ander mense. Dit
beteken geen mens behoort in isolasie te leef nie, want
die konsep van gemeenskap is een van die samelewing se
boustene. Ubuntu gaan uiteindelik oor jou, my en almal
van ons.
Tydens ’n gedenkdiens ses jaar gelede vir wyle Nelson
Mandela in Suid-Afrika het die voormalige Amerikaanse
president Barack Obama gesê: “Daar is ’n woord in
Suid-Afrika, ‘ubuntu’, wat Nelson
Mandela se grootste gawe tot die
mensdom saamvat: Sy erkenning “HET ONS OPGEHOU
dat ons almal verbind word op
maniere wat nie gesien kan word
OM OM TE GEE – AS ’N
nie; dat daar ’n eenheid is onder NASIE, AS BURE,
die mensdom; dat ons ons
verwesenlik deur onsself met VRIENDE EN FAMILIE EN
ander te deel; om vir ander om te
gee en na hulle om te sien. Hy het
SELFS AS
nie net ubuntu vergestalt nie, hy MAATSKAPPYE – VIR
het miljoene mense geleer om
daardie waarheid in hulself te MENSE IN NOOD?”
vind.”
Het ons opgehou om om te gee – as ’n nasie, as bure,
vriende en familie en selfs as maatskappye – vir mense in
nood? Daar is diegene wat glo Suid-Afrika bevind hom
aan “die einde van ubuntu”; dat dit as lewenswyse en
etiese praktyk gesneuwel het.
My geloof in ubuntu het in 2019 herleef danksy die
klein dinge wat mense vir mekaar doen sonder om iets
terug te verwag. Die #ImStaying-beweging, wat ten
tyde van hierdie skrywe reeds meer as 900 000
volgelinge gehad het, is dalk ’n bewys dat Madiba se gees
en nalatenskap voortleef – as ’n werkwoord wat
Foto: Shutterstock
gemeenskappe en ons land vorentoe kan neem.
Sedert die geboorte van ons demokrasie is daar verskeie
pogings aangewend om aspekte van ubuntu te laat herleef.
Seker die belangrikste was die Moral Regeneration
Movement, wat langer as ’n dekade gelede (en ironies
genoeg onder leiding van oudpres. Jacob Zuma) van
stapel gestuur is. Dit was daarop gemik om mense aan
te moedig om hulself opnuut tot die bou van sorgsame
gemeenskappe te verbind wat gewortel is in positiewe
waardes.
Suid-Afrika het ’n ongelyke samelewing, met
stygende werkloosheid en armoede onder die
meerderheid inwoners. Wát moet deur wíé gedoen
word? Die regering kan nie alles doen nie. Die
verantwoordelikheid wanneer
dit by die bou van ’n beter nasie
en samelewing kom, lê by
elkeen van ons. Emeritus-
aartsbiskop Desmond Tutu
beskryf ’n persoon met ubuntu as
“beskikbaar vir ander; die
onvoorwaardelike erkenning
van die ander”. Hy meen ubuntu
moet spruit uit die besef dat
elkeen deel van ’n groter geheel
vorm.
’n Voorbeeld van ’n
ongewenste verskynsel wat
lynreg met die gees van ubuntu bots, het in 2019 in ’n
TV-reeks getiteld After Tears neerslag gevind.
Die gaan oor township-begrafnisse wat deur
drinkpartytjies gevolg word en ondanks versoeke dat
dit gestaak word, is die reeks glo baie gewild. Kritici
bestempel dit as onwaardig en volksvreemd en as ’n
verheerliking van alkoholgebruik.
In ’n samelewing gefikseer op kitsbevrediging en die
“ek” sou dit wys wees om ag te slaan op die woorde
van Madiba: “Wat tel in die lewe is nie die feit dat ons
geleef het nie; dit is watter verskil ons gemaak het in
die lewe van ander.”
My wens vir 2020 is vir meer ubuntu onder
Suid-Afrikaners en meer vrygewigheid teenoor ons
naaste. Hopelik is dit nog nie laat vir trane nie!
 Gesoek: ’n reënboog
met diep wortels DEUR FOURIE ROSSOUW
E
k sit soggens op ’n houtkis in ons kombuis en
mediteer. Van daar kan ek deur die skuifdeur
uitkyk oor die stoep en op ’n vyeboom wat in
die middel van ons agtertuin groei. Die boom het
sommer net opgekom, het die oom vir my gesê toe
ons die eerste keer na die huis gaan kyk het.
Daar was twee dinge van die huis waarvan ek
onmiddellik gehou het: die kombuis en die vyeboom.
’n Ou huis met ’n mooi kombuis sal altyd ’n bekoring
hê, en jy kan my enige dag met ’n ryp vy in ’n wip
vang. Maar sedert ons ingetrek het, het ek nog nie
een vy uit ons tuin geëet nie. Die boom lewer ’n
allemintige oes, maar voordat die vye kan ryp word,
gooi die boom hulle af.
Ek google dit toe. Vrugtebome is geneig om hul
vrugte af te gooi, lees ek. Dit gebeur gewoonlik
wanneer die boom “onder druk” is en daar is drie
redes: water, grondvoeding en peste of plae. Ek het
in die tussentyd gif gespuit, kompos ingewerk en
meer gereeld met reënwater uit my plastiektenk
natgelei. Nou wag ek in spanning om te kyk of die
boom op al hierdie ekstra aandag gaan reageer.
Nou die dag let my vrou op die boom se blare lyk
verlep. Ek verstaan dit nie, sê ek. Ek het dit die
vorige dag nog goed natgelei; hoe kan dit dan sukkel
in die somerson? Ek begin toe wonder oor die boom
se plek in die tuin. Nie dat ek dink om hom uit te
haal nie, maar eerder oor wáár hy groei. Voorheen
was daar ’n swembad, wat deur die vorige eienaars
toegegooi is. Die bogrond lyk heel goed, maar ek
vermoed onder die oppervlak lyk dinge anders. Heel
moontlik groei die boom se wortels tussen bakstene
en bourommel.
Ek sal hom nie kan uitplant nie. Dis ironies, want
114 Taalgenoot | somer 2020
al aard hy nie daar waar hy nou groei nie, sal hy
nêrens anders aard nie. Sy “nuwe begin” is saam met
sy wortels in sy brose verlede verstrengel. Die boom
se enigste behoud is om sy wortels dieper te stoot;
verby die bouklip en gebreekte sement en tot in die
lewensaar van goeie grond.
Ek vat ’n slukkie koffie en maak my reg om ’n paar
minute stil te word. Die res van die huis slaap nog en
buite hoor ek die tarentale roep. Soos gewoonlik is
die vyeboom my fokuspunt. Bo die grond lyk die
boom sterk en gesond. Sy blare is lowergroen en ryp
van belofte. Deur die herfs, winter en lente is hy vol
bravade, maar wanneer die toets van die somer kom,
kwyn hy soos die vergeelde plakkate van die politieke
partye lank nadat die kruisies getel is.
Voorheen het die vyeboom se gesukkel my ontstel,
maar vanoggend sien ek myself daarin. Soos ’n
labarint vir sommige, of gebedskrale vir ander, is die
vyeboom my mandala op die weg na die binnekant
van my siel. Ek kyk na die boom en wonder waar mý
kompos vandaan kom. Blare lewer, is maklik; dit
kom sommer saam met die aanbreek van ’n nuwe
seisoen, maar dis moeiliker om vrugte te dra as jy
groei waar jy nie hoort nie.
Soos Saggeus kyk ek af uit die takke, wagtende op
Hom oor wie almal gons. Soos Jesus sien ek ook my
komvandaan in die vyelose vyeboom. Want as jy
mooi kyk, lyk ’n goed gesnoeide vyeboom effe soos ’n
plek op ’n landkaart. Ná soveel jare groei ons steeds
tussen die bourommel van afgebreekte skeidslyne en
rolle doringdraad. Ons hou ’n reënboogbelofte in,
maar gooi ons vrugte in die hitte van die stryd af.
Ons enigste behoud is om ons wortels dieper in
hierdie plek te laat groei.
 DStv-kanaal 147

Landbouweekliks
Merkwaardige boere se buitengewone stories
VIA plaaskuiers met HemelBesem en Nadia

Dinsdae 19:30 Sondae 17:00

Geborg deur
 /A/R
10031574JB/
ONDERSTEUN JOU HELD

FORTUNER CHALLENGE.CO.ZA OF SKAKEL *120*62800#

B’s en V’s geld. USSD kos 20c per sekonde.
 Louwarm is
nie ’n opsie nie
’n
Nuwe begin?
Ek weet
darem nie.
Dis Taalgenoot se tema in
hierdie someruitgawe en,
soos dit nou maar gaan,
kom dit dikwels so saam
met die aanbreek van ’n nuwe
jaar ter sprake. Daarom het ek in
November al begin oefen om van my
pens ontslae te raak. Dalk hou my
voornemens hierdie keer langer.
Dit laat my altyd aan my ma en haar
gewigkwellings dink. “Ek sal Maandag
begin,” sou sy verklaar. Dan het my pa
gespot: “Die dieet wat jou ma doen, werk
’n bietjie anders. Alles wat sy sien, dié eet
sy.” Sy het nie gedink dis snaaks nie.
Eintlik wil ek praat oor tydverloop,
veral omdat die ATKV vanjaar sy 90ste
bestaansjaar vier. Wat ’n prestasie! Die
ouderdom is nie ’n man (of vrou) se maat
nie. Ek dink nie eens net aan my ouers se
ouderdom nie (albei is duskant 80); ek
praat van ná 40. In jou 20’s kon jy sommer
in ’n week of twee ’n paar kilogram
afskud, maar nou vat dit maande. Daar is
rolle en hare op jou rug wat nooit
voorheen daar was nie. Hare in jou ore.
Hare oral, behalwe op jou hoof ...
Vir diegene wat wonder oor die oulike
seuntjie met die tuisgemaakte vuurpylpak
op die voorblad: Dis deel van die ATKV
se nuwe reklameveldtog “Gee jou drome
vlerke”. Ons organisasie het nog altyd
reggestaan om jongmense ’n ekstra
hupstoot te gee met projekte en kursusse
wat hulle vir die toekoms toerus.
Om nuut te begin loop soms hand aan
hand met waagmoed. Om die verlede
agter jou te los en ’n nuwe rigting in te
slaan is nie kinderspeletjies nie. Kyk
byvoorbeeld na die NALN-storie oor
uitgewers wat teen die grein in gegaan en
hul eie ding gedoen het.
Die digter Pieter
Fourie en die skrywer
Madelein Rust het
dieselfde soort
waagmoed aan die dag
gelê. Sommige mense het
egter ’n bietjie leiding nodig
en vir hulle is Bibi Slippers se
storie oor selfhelpboeke dalk net die
regte medisyne.
Baie Suid-Afrikaners wat oorsee na ’n
nuwe begin gaan soek het, het na hul eie
land teruggekeer.
Ons loer ook in by een van die ATKV
se vlagskipprojekte, Tienertoneel, en die
nuwe outjie in die buurt, Tjokkertoneel.
Terug by die horlosie: 2019 was ’n lang
jaar. Ek kyk soms terug en wonder wat het
van die tyd geword. Hoekom loop daardie
sekondewyser nou soveel vinniger as toe
ek ’n kind was? Was dit omdat die lewe
meer gestruktureerd was? Of omdat ek
geglo het die sand sal nooit uitloop nie?
Die lewe se onvoorspelbaarheid maak dit
seker meer rede om “vir vandag” te leef.
Om te fokus op dinge soos familie en
vriendskap. Tyd is mos die groot
gelykmaker. Ongeag jou status of jou
banksaldo, jy gáán oud word.
Die feit bly staan, daar is altyd plek vir
verbetering. ’n Gesonder lewenstyl, ’n
groener manier van leef ... Daar is nog
tyd. Om dit te besef en iets daaromtrent te
doen is reeds ’n nuwe begin. En dis goed.
Taalgenoot wil al sy lesers ’n voorspoedige
2020 toewens. Ons sal voortgaan om die
Afrikaanse taal en kultuur te bevorder en
om oor hierdie uitmuntende organisasie
verslag te doen. As ons jou in die proses
ontstel, aan die dink sit of openliker laat
kommunikeer, is dit ook goed, want die
lewe is te kort vir middelmatigheid.
JOHAN JACK SMITH
SOMER 2020 | Taalgenoot
REDAKTEUR Johan Jack Smith
PRODUKSIEREDAKTEUR Martie Swart
UITLEGKUNSTENAAR Marelise Scholtz
HOOF: DIGITALE MEDIA Reza Clifford
TAALVERSORGING Marli Swanepoel,
Jacques Liebenberg
INTEKENARE Lillian Meyer 011 919 9112 of
LillianM@atkv.org.za of Taalgenoot@atkv.org.za
BEMARKING & ADVERTENSIES
Johan Jack Smith: JohanS@atkv.org.za
Reza Clifford: Rezav@atkv.org.za
DRUKKERS Paarl Media Cape
VERSENDING Prosource Technologies (Pty) Ltd
TAALGENOOT
Vir redaksionele of advertensienavrae
Posbus 4586, Randburg 2125
Tel.: 011 919 9000 • Faks: 011 919 0208
Vrybelnommer: 0800 00 2209
E-pos: JohanS@atkv.org.za
Webwerf: www.atkv.org.za
ATKV-HOOFKANTOOR
Vir adresveranderings of ledenavrae
Posbus 4586, Randburg 2125
Tel.: 011 919 9000 • Faks: 011 919 0205
Vrybelnommer: 0800 00 2209
E-pos: atkv@atkv.org.za
Webwerf: www.atkv.org.za
LAPA UITGEWERS
Posbus 123, Pretoria 0001
Tel.: 012 401 0700 • Faks: 012 401 0734
E-pos: lapa@lapa.co.za
OORDE
Buffelspoort Die Oordbestuurder, Privaatsak X222,
Mooinooi 0325. Tel.: 014 572 1000 • Faks:
014 572 1010. E-pos: buffelspoort@atkv.org.za
Drakensville Die Oordbestuurder, Posbus 53,
Jagersrust 3354. Tel.: 036 438 6287 • Faks:
036 438 6524. E-pos: drakensville@atkv.org.za
Eiland Spa Tel: 015 386 8000 • Faks: 015 386 8032
E-pos: eilandspa@atkv.org.za
Goudini Spa Die Oordbestuurder, Posbus 47,
Rawsonvile 6845. Tel.: 023 349 8100 • Faks:
023 344 3158. E-pos: goudini@atkv.org.za
Hartenbos Die Oordbestuurder, Posbus 3, Hartenbos
6520. Tel.: 044 601 7200/19/21 • Faks: 044 695 0770
E-pos: hartenbos@atkv.org.za
Klein-Kariba Die Oordbestuurder, Posbus 150,
Warmbad 0480. Tel.: 014 736 9800 • Faks:
014 736 3457. E-pos: kariba@atkv.org.za
Natalia Die Oordbestuurder, Posbus 11,
Winkelspruit 4145. Tel: 031 916 4545/6 • Faks:
031 916 2212. E-pos: natalia@atkv.org.za
Besprekings vir enige van die ATKV-oorde kan ook
weeksdae vanaf 08:00 tot 17:00 by die sentrale
besprekingsnommer op hoofkantoor 011 919 9076 of
011 919 9058 gemaak word
Printed by
TG word uitgegee deur die ATKV, Posbus 4586, Randburg
2125. Die menings uitgespreek in TG weerspieël nie
noodwendig die amptelike standpunt van die ATKV nie.
Geen deel van die inhoud mag sonder die toestemming van
die redakteur elders gebruik word nie. Alle medewerkers,
fotograwe en kunstenaars doen afstand van hul outeursreg
sodra ’n bydrae in TG gepubliseer is. TG neem nie
aanspreeklikheid vir die taalkorrektheid of voorkeur van die
taal van adverteerders of advertensies nie. Die menings en
standpunte uitgespreek deur lesers, skrywers en kunstenaars
in TG is nie noodwendig die standpunt van die ATKV nie.
7
 STANDPUNT

#weesdieverskil
W
anneer jy by die ATKV- onbaatsugtige bydrae en my beker loop
hoofkantoor in Randburg se oor van dankbaarheid.
parkeerterrein inry en Ons is reeds hard aan die beplan vir die
begroet word met ’n lang tou mense, ATKV se verjaardagvieringe en wil jou
kan jy maar weet ... Die vakansie is om uitnooi om saam met ons ’n reis met ’n
die draai. verskil te onderneem.
In November het die As deel van ons verjaardagvieringe gaan
voorkeurbesprekings vir volgende jaar se ons slagspreuk vir die jaar soos volg lui:
Desembervakansie geopen en die getroue #weesdieverskil.
ATKV-lede in die ry was in ’n vakansieluim. Ja, 2020 se Dis maklik om ons oë op die regering te rig om dinge
Desember is nog ’n entjie weg, maar 2019 s’n is op hande. om te draai. En ja, hulle het baie werk om te doen, maar
Die blote gedagte aan son, see, sand is genoeg om enige elkeen van ons het ook ’n verantwoordelikheid om die
mens opgewonde te maak. verskil te wees wat ons so graag wil sien.
Teen die tyd wat jy die Taalgenoot ontvang, het die Ek wil jou vandag vra om saam met die ATKV skouer
Kerstafel al gekreun onder die kos, jy maak dalk al planne aan die wiel te sit om te bou aan ’n beter Suid-Afrika.
om van daai ekstra vetjies (as Kan jy jou indink wat die
gevolg van al daai kos) ontslae kollektiewe resultaat sal wees
te raak en sien reikhalsend uit “DIS MAKLIK OM ONS OË OP as ons elkeen iets klein doen
na betaaldag. om iemand anders se lewe
2020 is vir die ATKV ’n
DIE REGERING TE RIG OM beter te maak?
groot jaar – ons vier ons 90ste DINGE OM TE DRAAI. EN JA, Die ATKV het die afgelope
verjaardag. Die tema van dié 90 jaar deur sy nasionale
jaar se algemene HULLE HET BAIE WERK OM projekte en takprojekte lewens
jaarvergadering is heel gepas
“Is jy reg om saam te reis?”
TE DOEN, MAAR ELKEEN VAN verander. Ons het deelnemers
aan ons projekte se drome
Voordat ons fokus op wat ONS HET OOK ’N vlerke gegee. Ons het na
die toekoms vir ons inhou, gun gemeenskappe uitgereik en dit
my die geleentheid om dankie VERANTWOORDELIKHEID.” alles in Afrikaans.
te sê vir dit wat was. Vanjaar wil die ATKV weer
2019 was in baie opsigte ’n uitdagende jaar, maar in my die Afrikaanse taal, kultuur, kennis en kreatiwiteit
terugkyk was dit ook ’n jaar waarin die ATKV baie onmisbaar deel maak van nasiebou, versoening en ’n
vermag het. suksesvolle Suid-Afrika.
Dankie vir die ATKV-direksie vir hul leiding en dat julle Ons is opgewonde oor 2020 en ons hoop dat jy saam met
my hande sterk maak. ons sal deel in die vieringe, maar ook in die verskil.
Te danke aan die ATKV se wonderlike personeel se
harde werk en toewyding – selfs in moeilike tye – kon ons SONÉL BRITS
beslis ’n impak maak. Voeg daarby elke ATKV-taklid se BESTURENDE DIREKTEUR VAN DIE ATKV-MSW

KENNISGEWING
Neem kennis dat die ATKV-lidmaatskaptarief vanaf 1 Maart 2020 styg. Jou ledegeld stel ons in staat om die
Afrikaanse taal en kultuur deur middel van verskeie projekte te bevorder.

8 Taalgenoot | somer 2019

 VOORBLAD

Só kry
drome
40
vlerke
Taalgenoot | SOMER 2020
 “BAIE KINDERS, ÉN
VOLWASSENES, VOEL
VASGEVANG IN DIE
WERKLIKHEID VAN HUL
BESTAAN. DIE ATKV WIL
MET ’N SPLINTERNUWE
VELDTOG WYS ENIGEEN
SE DROME KAN – MET ’N
BIETJIE HULP – WEL
VERWESENLIK WORD ...”

SOMER 2020 | Taalgenoot 41

 VOORBLAD
M
et ’n hele arsenaal projekte waarby die jeug kan
baat vind, is dit g’n wonder die ATKV spog met
’n lang lys suksesverhale nie. Jaar ná jaar
bemagtig en beloon projekte, soos ATKV-Tienertoneel,
-Spelathon, -Redenaars, -Debat en -Rieldans sy
deelnemers, om nie te praat van AbbAsorg of Vriende van
Afrikaans (VVA) wat hele gemeenskappe ophef en
bemagtig nie.
Aan die vooraand van 2020 spog die vereniging met ’n
splinternuwe veldtog, “Gee jou drome vlerke”. Gerrie
Lemmer, uitvoerende hoof: kultuur by die ATKV, sê hulle
lê sterk klem op die belang daarvan om jongmense op ’n
vroeë ouderdom aan die kosbare kultuurgoed van
Afrikaans bloot te stel. “Die taal-en-kultuurafdeling
bevorder en beloon gehalte en uitnemendheid in Afrikaans.
Deur middel van die afdeling se projekte en
opleidingskursusse kry jonk en oud die geleentheid om op
’n georganiseerde manier hul talente en vaardighede te
ontdek en te ontgin.”
Volgens Gerrie help die taal-en-kultuurafdeling om
positiewe landsburgers te vorm en sosiale kohesie te
bewerkstellig. “Maak nie saak wat jou agtergrond of
omstandighede is nie, deur die ATKV se taal- en
kultuurprojekte kry jongmense die geleentheid om van die
wêreld ’n beter plek te maak. Ons helder visie help
jongmense om die foute van die verlede te identifiseer en ’n
nuwe werklikheid en toekoms te skep.”
Die ATKV kweek teatermakers
Een van die ATKV se vlagskipprojekte is ATKV-
Tienertoneel, waardeur hy ’n nuwe geslag teatermakers
skep. Dié projek, saam met ATKV-Spelathon, is waarop
daar in die nuwe veldtog gefokus word. “Hierdie jaar wil
ons die publiek wys hoe leerders bemagtig kan word deur
deelname aan ATKV-projekte en hoe hulle vir die toekoms
toegerus kan word,” vertel Johan Jack Smith, projek-
bestuurder.
Aan die Tienertoneelkant is die aktrise Mila Guy, wat
veral bekend is vir haar rol in die komedie-reeks Hotel,
genooi om betrokke te raak. “In ons advertensie kan ’n
heelwat jonger Mila gesien word,” vertel André
Badenhorst, regisseur van die veldtog. “Sy het groot drome
en aspirasies om eendag ’n aktrise te wees en tree op vir
haar ouma in haar slaapkamer. Dan wys ons die Mila Guy
soos sy vandag lyk en waar sy op ’n regte televisiestel is.”
Met meer as 190 toneelproduksies van skole oor die land
heen is dit nie verbasend dat daar heelwat jong talent
deursyfer wat uiteindelik die Suid-Afrikaanse
vermaakbedryf op sy kop kan keer nie. Cintaine Schutte,
bekende vir haar verhoogwerk en ook vir haar rolle in
TV-reekse soos Fynskrif, het as leerder by die Hoërskool
Die Wilgers in Pretoria aan ATKV-Tienertoneel
deelgeneem.
“Die liefde vir teater en vir die kunste wat deur hierdie
kompetisie geskep word, is ongelooflik belangrik,” sê sy.
42 Taalgenoot | SOMER 2020
“Soveel van my vriende in die bedryf het al gesê dat alles
vir hulle by ATKV-Tienertoneel begin het. Wat hierdie
kompetisie ook waardevol maak, is dat dit die geleentheid
bied om opleiding te ontvang in tegniese aspekte van
teater, iets wat jy nêrens anders sal kry terwyl jy nog op
skool is nie.”
Jacques Bessenger, bekend vir sy rolle in rolprente soos
Verraaiers, Wolwedans in die skemer en Ballade vir ’n enkeling,
het ook sy tande in ATKV-Tienertoneel geslyp. “Danksy
ATKV-Tienertoneel het ek reeds op skool die geleentheid
gekry om waarlik soos ’n akteur te voel en in ’n toneelstuk
te wees. Hierdie kompetisie is onmisbaar in die Afrikaanse
teaterbedryf,” sê hy.
Slimkoppe kry ook vlerke
“In die tweede advertensie [waarin die ATKV se Beverley
Adams en haar dogter Kayden speel] fokus ons op die
ATKV se Spelathon,” sê André. “Dit wys ’n meisie wat by
die eetkamertafel speel en haar ma leer haar om woorde te
spel. Met haar uithouvermoë en dissipline kry sy dit reg
om die ATKV-Spelathon te wen en staan triomfantelik op
die verhoog met ’n trofee.”
Dié projek lewer jaarliks deelnemers wat die verbeelding
aangryp, veral wanneer dit leerders is wat nie eens
Afrikaans by die huis praat nie. Een só ’n geval is Dasha
Levanets. By die huis praat sy Russies, maar wanneer sy die
ATKV-Spelathon-verhoog betree, spel sy Afrikaanse
woorde wat eerstetaalsprekers laat kopkrap. Dasha, toe ’n
matriekleerder aan die Hoërskool Ferdinand Postma in
Potchefstroom, het skoonskip gemaak in die ATKV-
Spelathon 2019 se afdeling gr. 10-12 Afrikaans Eerste
Addisionele Taal.
“Dit is eerlikwaar skokkend,” sê sy. “Ek het glad nie
verwag dat ek so goed sou doen nie. Ek was baie bly.”
Dasha het as sesjarige saam met haar ouers na Suid-Afrika
geïmmigreer en kon slegs Russies, Oekraïens en gebroke
Engels praat. “Ek was in ’n Afrikaanse kleuterskool en dit is
waar ek geleer het om Afrikaans te praat,” vertel sy skaam.
“Daar is so baie mense wat Afrikaans praat. Dit is nie net ’n
modus van kommunikasie nie, maar dra ook kultuur en
erfenis oor. Dis ’n fassinerende en kultuurryke taal.”
Dan is daar Nolwazi Mahlangu. Afrikaans is haar vierde
taal, maar saans het Nolwazi spellyste uit haar kop geleer
terwyl sy aandete kook en skottelgoed was. In 2018 het sy
as gr.10-leerder van die Hoërskool Patriot in Emalahleni
met die eerste plek in die afdeling gr. 10-12 Afrikaans
Eerste Addisionele taal weggestap.
“Ek is baie trots op myself,” vertel sy. “My huislike
omstandighede is nie goed nie. Ek het die kompetisie vir
my ma gewen. Sy het vroeër vanjaar ’n beroerte gehad en is
nou blind.”
Jong rakkers kry nuwe hoop
Dit is nie net met sy taal- en kultuurprojekte dat die ATKV
 “Hierdie jaar wil ons
vir die publiek wys
hoe leerders
bemagtig kan word
deur deelname aan
ATKV-projekte en hoe
hulle vir die toekoms
toegerus kan word.”

SOMER 2020 | Taalgenoot 43

 VOORBLAD

“Deur middel van die afdeling se projekte en

opleidingskursusse kry jonk en oud die geleentheid
om op ’n georganiseerde manier hul talente en
vaardighede te ontdek en te ontgin.”
44 Taalgenoot | SOMER 2020
SOMER 2020 | Taalgenoot 45
 VOORBLAD
nuwe hoop en geleenthede vir die jeug skep nie.
“AbbAsorg, die ATKV se sosiaal-maatskaplike
verantwoordelikheidsprogram, help om vir ’n kind vlerke
te gee,” sê Herna Adams, bestuurder: AbbAsorg.
“AbbAsorgsentrums regoor die land doen daagliks
wonderlike werk onder kinders en het ten doel om ’n
veilige omgewing te skep waar kinders gehalteopvoeding
en -versorging kan ontvang.”
Daar is vyf AbbAsorgsentrums landwyd.
Die vierjarige Kyra Fillies van Mosselbaai kom uit
moeilike omstandighede, maar sedert die ATKV-
AbbAsorgsentrum Pinocchio in Brandwacht betrokke
geraak het, het Kyra se lewe ingrypend verander. Sy
presteer nie net akademies nie, maar verower die een
medalje ná die ander op die sportveld.
“Ons weet en vertrou dat Kyra se vlerke haar nog ver
gaan dra,” sê Rene Jansen, hoof van die sentrum. Kyra is
een van die vele suksesverhale van dié sentrum, geleë in een
van die armste dele van Mosselbaai. Rene-hulle fokus nie
net op voorskoolse ontwikkeling nie, maar bied ’n veilige
heenkome vir kinders van die gemeenskap. Volgens Rene is
die dagprogram ontwikkel om hul ontwikkeling te
stimuleer. “Ons wil kinders uit agtergeblewe gesinne
skoolgereed kry deur te voorsien in hul emosionele
behoeftes en deur elke kind ’n gevoel van eiewaarde te
gee.”
In die plattelandse dorpie Ruiterbos, tussen Oudtshoorn
en Mosselbaai, is armoede en werkloosheid aan die orde
van die dag, maar dit is ook daar waar nog ’n
AbbAsorgsentrum na die gemeenskap uitreik. By die
ATKV-AbbAsorgsentrum Boskabouters ontvang kinders
tussen drie en vyf jaar oud elke dag twee gebalanseerde etes
en hulle kry die onderrig wat hulle nodig het om op skool
te kan presteer.
“Kinders hier is bang vir die toekoms. Ons wil hulle
steun en aanmoedig om nie bang te wees nie,” sê Nicolette
Oerson, sentrumhoof. Volgens haar is drie van hul destydse
kleuters reeds in gr. 6 by die Laerskool Ruiterbos. “Al drie
is vandag die topleerders in hul klas en ontvang elke jaar
vir amper al hul vakke diplomas.”
Nicolette-hulle wil die 21 kabouters in hul sorg toerus
met die vaardighede om te kan presteer. “Ons klem is veral
om vir die kinders kwaliteitonderrig in ’n veilige
omgewing te bied. Ons fokus op die fisieke, emosionele,
kognitiewe en kreatiewe aspekte van elke kind.”
Met vlerke is haar drome bewaarheid
Soms is dit nie net deur projekte en liefdadigheid dat die
ATKV iemand bemagtig nie, maar met iets so eenvoudig
soos ’n vliegkaartjie.
Ruzanne von Beulen is lid van die ATKV-tak Sommer
Net Ons in Pacaltsdorp, naby George. In 2019 het sy die
vereniging se algemene jaarvergadering by ATKV-Klein-
Kariba bygewoon. Iets wat vir baie van haar medetaklede
doodnormaal was, was vir haar lewensveranderend en ’n
46 Taalgenoot | SOMER 2020
droom wat uiteindelik waar geword het.
As meisietjie wou sy net op ’n vliegtuig klim en vlug. Weg
van haar omstandighede af: die bloedmerke op haar
ouerhuis se mure soos haar stiefpa haar ma geslaan het; die
neerhalende kyke wat sy gekry het wanneer sy ná skool in
vullisdromme vir kos moes aas. Sy onthou veral die smaak
van sigaretstompies in die kos wat sy uitgevis het. Elke keer
wanneer ’n vliegtuig oor haar kop gevlieg het, het
Ruzanne gewens sy is een van die passasiers.
“Vir baie mense is dit vanselfsprekend om gou op ’n
vliegtuig te klim. Toe ek op die vliegtuig klim op pad na
die AJV, het my drome waar geword. Soos die vliegtuig
skielik begin spoed optel, het ek my oë toegeknyp en eers
weer oopgemaak toe ons in die lug was. Ek het by die
venster uitgekyk en die landskap het my asem weggeslaan.”
Ruzanne is spyt sy het haar so laat in haar lewe eers by
die ATKV aangesluit. “Die ATKV help ons om te glo dat
ons meer as oorwinnaars is deur die Here wat ons versterk
en krag gee. Dit het my geleer dat ek nie nodig het om my
vuiste te bal teen die onreg of onregverdigheid van die
verlede nie, maar dat ons in staat is om ’n groter impak en
verskil te maak deur ons hande uit te strek, oop te maak en
te help bou aan ’n veranderde en verbeterde Suid-Afrika.
“Die ATKV gee ons vlerke om weg te vlieg van die
verlede na ’n toekoms vol hoop en nuwe moontlikhede.”
DEUR JACQUES MYBURGH
FOTO’S: ANDRÉ BADENHORST / BLACKFRAME
PHOTOGRAPHY
sms die woord
“projekte” na 44733* en
staan ’n kans om ’n
fujifilm-kamera te wen!
besoek www.atkv.org.za
vir projekte en kursusse.
Sluitingsdatum: 31 maart 2020
*b&V geld.