Μάθημα 1.

Η πειραματική μέτρηση του όγκου των στερεών, των

υγρών και των αερίων.
Ο όγκος των στερεών των υγρών και των αερίων.
Λέγοντας όγκο ενός σώματος, εννοούμε το χώρο που καταλαμβάνει το σώμα
αυτό.
Τα στερεά σώματα έχουν σταθερό όγκο και σταθερό σχήμα. Αν ένα στερεό
σώμα βρίσκεται σε μορφή κόκκων, επειδή μεταξύ των κόκκων μεσολαβεί αέρας, ο
πραγματικός όγκος του στερεού είναι μικρότερος από αυτόν που φαίνεται
(φαινομενικός όγκος).
Τα υγρά σώματα έχουν σταθερό όγκο, αλλά δεν έχουν σταθερό σχήμα αφού
παίρνουν το σχήμα του δοχείου στο οποίο περιέχονται. Ο όγκος ενός υγρού δεν
εξαρτάται από το σχήμα του δοχείου μέσα στο οποίο βρίσκεται. Έτσι, στο επόμενο
σχήμα, το βαθμολογημένο ποτήρι ζέσης, ο ογκομετρικός κώνος και η ογκομετρική
φιάλη περιέχουν τον ίδιο όγκο νερού, που είναι 40mL.

Τα στερεά και τα υγρά σώματα επειδή έχουν σταθερό όγκο, λέγονται

ασυμπίεστα.

Στερεά και Υγρά : Ασυμπίεστα

Τα αέρια σώματα δεν έχουν ούτε σταθερό όγκο, ούτε σταθερό σχήμα, αλλά
καταλαμβάνουν όλο τον όγκο που τους προσφέρεται και παίρνουν το σχήμα του
δοχείου στο οποίο περιέχονται
Τα υγρά και τα αέρια σώματα, επειδή δεν έχουν σταθερό σχήμα, ονομάζονται
ρευστά.

Υγρά και Αέρια : Ρευστά

1
 Όργανα που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση του όγκου ενός
υγρού.
Η μέτρηση του όγκου υγρών ουσιών αποτελεί συχνή διαδικασία στο
εργαστήριο φυσικής. Αυτή γίνεται με ειδικά όργανα όπως: ογκομετρικούς
κυλίνδρους, ογκομετρικές φιάλες, προχοϊδες και σιφώνια (σχ.1).

σχ.1

Τα όργανα αυτά είναι συνήθως βαθμολογημένα σε mL για θερμοκρασία 20ºC (μέση

θερμοκρασία δωματίου) και έχουν (όχι όλα) υποδιαιρέσεις ανά 1 mL.
Για την σωστή εκτίμηση του όγκου του υγρού που περιέχεται στο
ογκομετρικό όργανο, η παρατήρηση πρέπει να γίνεται κάθετα προς το όργανο και η
ανάγνωση εκείνης της χαραγής, η οποία συμπίπτει με την εφαπτομένη στην κορυφή
του μηνίσκου του υγρού (ο σχηματισμός του μηνίσκου οφείλεται στο τριχοειδές
φαινόμενο (σχ.2).

σχ.2

Τα ογκομετρικά όργανα πρέπει πριν την χρήση τους να ελέγχονται, ώστε να είναι
καθαρά και στεγνά. Η ύπαρξη σταγόνων υγρού στα τοιχώματα τους, προκαλεί
λανθασμένες μετρήσεις.

2
 Πώς μπορούμε να μετρήσουμε τον όγκο ενός υγρού;
Με τη βοήθεια ενός ογκομετρικού κυλίνδρου, μέσα στον οποίο ρίχνουμε το
υγρό του οποίου θέλουμε να μετρήσουμε τον όγκο.
Προσοχή όμως: Η παρατήρηση πρέπει να γίνεται σωστά ώστε να μην έχουμε
σφάλματα παράλλαξης. Η νοητή ευθεία που ξεκινά από το μάτι μας πρέπει να είναι
κάθετη στην κλίμακα και εφαπτόμενη του μηνίσκου που σχηματίζει η επιφάνεια του
υγρού, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

Πώς μπορούμε να μετρήσουμε τον όγκο ενός στερεού που έχει

ακανόνιστο σχήμα;
Στην περίπτωση που ένα στερεό σώμα έχει γεωμετρικό σχήμα, όπως για
παράδειγμα ένας κύβος, για να υπολογίσουμε τον όγκο του, δεν έχουμε παρά να
εφαρμόσουμε την αντίστοιχη σχέση από τα Μαθηματικά (ο όγκος του κύβου ακμής α
είναι V=α3).
Όταν όμως ένα στερεό έχει ακανόνιστο σχήμα, όπως ένα κομμάτι πλαστελίνη ή
μία πέτρα, τότε για τον υπολογισμό του όγκου του θα χρησιμοποιήσουμε έναν
ογκομετρικό κύλινδρο.
Η διαδικασία είναι απλή: Βάζουμε στον ογκομετρικό κύλινδρο νερό και
σημειώνουμε την ένδειξη της κλίμακας του κυλίνδρου. Στη συνέχεια βυθίζουμε μέσα
στο νερό το σώμα και σημειώνουμε την νέα ένδειξη της κλίμακας. Η διαφορά των
δύο ενδείξεων είναι ο όγκος του στερεού σώματος. Στο επόμενο σχήμα, ο όγκος της
πέτρας είναι: 60mL – 45mL = 15mL

3
 Πώς μπορούμε να μετρήσουμε τον όγκο μιας μικρής μπίλιας, αν
διαθέτουμε:
 100 όμοιες μπίλιες.
 Έναν ογκομετρικό κύλινδρο.
 Επαρκή ποσότητα νερού

Ένας απλός τρόπος υπολογισμού του όγκου κάθε σφαιριδίου είναι ο εξής:
Ρίχνουμε νερό στον ογκομετρικό κύλινδρο, περίπου μέχρι τη μέση του, και
σημειώνουμε την ένδειξη της κλίμακας. Στη συνέχεια ρίχνουμε μέσα στο νερό τα
σφαιρίδια και σημειώνουμε τη νέα ένδειξη της κλίμακας. Η διαφορά των δύο
ενδείξεων της βαθμολογημένης κλίμακας του ογκομετρικού σωλήνα, μάς δίνει τον
όγκο που έχουν και τα 100 σφαιρίδια μαζί. Αν κατόπιν διαιρέσουμε τον όγκο αυτό με
το 100, βρίσκουμε τον όγκο κάθε σφαιριδίου
Αν για παράδειγμα υποθέσουμε ότι η αρχική ένδειξη της κλίμακας είναι 50 mL
και η τελική είναι 80 mL , τότε ο όγκος των 100 σφαιριδίων θα είναι 80mL

30
– 50mL = 30mL, και επομένως ο όγκος του ενός σφαιριδίου θα είναι mL
100
= 0, 3 mL

Να περιγράψετε δύο πειράματα, στα οποία να φαίνεται ότι ο

όγκος ενός υγρού δεν μεταβάλλεται.
Πείραμα 1
Μετράμε τον όγκο μιαs ποσότητας νερού μ’ ένα στενό ογκομετρικό κύλινδρο.
Στη συνέχεια αδειάζουμε το νερό σ’ έναν άλλο ογκομετρικό κύλινδρο, πιο φαρδύ.
Είναι προφανές ότι το νερό θα πάρει το σχήμα του δεύτερου κυλίνδρου. Παρά την
αλλαγή όμως του σχήματος θα παρατηρήσουμε ότι ο όγκος του νερού δεν
μεταβάλλεται.
Πείραμα 2
Μετράμε, με τον ογκομετρικό κύλινδρο, τον όγκο ενός κομματιού
πλαστελίνης. Στην συνέχεια πλάθουμε το κομμάτι της πλαστελίνης και του δίνουμε
διαφορετικό σχήμα. Μετράμε τον όγκο του νέου κομματιού της πλαστελίνης και
διαπιστώνουμε ότι το αποτέλεσμα της μέτρησης είναι το ίδιο με το προηγούμενο. Ο
όγκος δηλαδή του κομματιού της πλαστελίνης δεν μεταβλήθηκε με την αλλαγή του
σχήματός της.

4
 Πώς μπορούμε να μετρήσουμε τον όγκο ενός αερίου;
Για να μετρήσουμε τον όγκο ενός αερίου, το οποίο εκλύεται σε μια χημική
αντίδραση και δεν διαλύεται στο νερό, διοχετεύουμε το αέριο σε σωλήνα γεμάτο με
νερό και μετράμε τον όγκο του νερού που εκτοπίζεται.

5
6