Фмеунпсуа на Ануишки Рим

АНТИЧКИ РИМ
Римскауа умеунпсу ја ппфаќа умеунпсуа на градпу Рим, нп и умеунпсу на целипу
Апенински пплупсурпв. Балкан, Грција и Медиуеранпу. Уаа е кпнзервауивна и
еклекуишна умеунпсу кпја е сппј на брпјниуе умеунишки суилпви кпи и преухпдау, каде е
впведен цврсу ред и дисциплина. Римскауа умеунпсу уежи кпн ууилиуарнпсу и
пракуишнпсу. Фуилиуарнпсуа најмнпгу се спгледува вп римскауа архиуекуура, вп кпја
заеднп сп градежнищувпуп и мпзаикпу, спздаваау свпј каракуерисуишен суил. Граделе
пауищуа; аквадукуи сп цевки ппд кпи уешела шисуа впда за дпмпвиуе, фпнуани и
купауила, присуанищуа, пазари ...
Дпдека гршкиуе умеуници сп хармпнијауа и убавпуп дппирале дп нарпдпу, римскиуе
архиуекуи им служеле на мпќниуе мецени и биле нивнп прудие. За разлика пд гршкауа
умеунпсу и архиуекуура кпја е мпнуменуална, сп мека линија и фпрма, спврщени
прпппрции и маса, римскауа архиурекуура ја надминува гршкауа сп свпјауа кпнцепција
на прпсупр и смелпсу на кпнсурукција. Дпдека вп Грција секпј сппменик е ремек делп
за себе, вп Рим ремек дела се целпсниуе архиуекупнски кпнсурукции, кпј гп пбликуваау
ппщуесувенипу и јавен живпу на граданиуе. На упј нашин, ппсуавува нпви мпжнпсуи
заразвпј на архиуекуурауа.
Развпјпу на архиуекуурауа зависи пд пплиуишкипу развпј на државауа, и ппради упа
развпјпу на римскауа архиуекуура се дели на ури глави развпјни фази:
- период на Монархијата (8 – 6 век п.н.е.) – градежнищувпуп е вп свпиуе
ппшеупци и се гради малку: хрампви, ууврдуваое на градпу, мпсупви и пауищуа;
- период на Републиката (6 – 1 век п.н.е.) – градпу Рим е вп преден план;
- период на Империјата (1 п.н.е -5 н.е.) – се градау некпи пд најзнашајниуе
сппменици на римскауа умеунпсу, ппдигнауи пд владеуелиуе сп цел да псуавау
урага ппзади себе: Апплпнпвипу храм на Палеуин, Фпрумпу на Авгусу,
Кплпсеумпу, Урајанпвипу суплб, уермиуе на Агрип, славплуциуе на Урајан и
Кпнсуануин, Пануепнпу (пд Хадријан), Римскипу фпрум.

МАУЕРИЈАЛИ И ИНОВАЦИИ НА РИМСКАУА АРХИУЕКУФРА

Инпвација на римскауа архиуекуура е кприсуеоеуп на циглауа, пспбенп ппмеду 2 и 4

в.н.е., кпга е главен мауеријал и шиј квалиуеу е виспк. Кприсуау и мнпгу малуер
(пспбенп при пбликуваое на свпдпвиуе), дрвп (ппради щуп и мнпгу градби изгпреле),
нп и меуал (железп, бакар, плпвп, калај, брпнза), керамика и суаклп. Хрампу на Сибел,
вп Уивпли, 1 в.п.н.е. е храм кпј е граден сп еурурскп и гршкп влијание, нп и вп нпвауа
римска уехника. Именп, прпзприуе и врауауа се пд камен, а тидпвиуе – шисуп римскп
делп – пд беупн: мещавина на малуер и шакал сп сиуни каменшиоа. Римјаниуе гп
развиваау и кприсуау какп главна градежна уехника – благпдарение на негпвпуп јакп,
ефуинп и еласуишнп свпјсувп. Беупнпу пвпзмпжил градеое на гплеми ппуфауи какп
згради, уеаури и мпсупви. Лакпвиуе и свпдпвиуе се важен елемену вп мпнуменуалнауа
римска архиуекуура, кпи пвпзмпжуваау премпсууваое и ппкриваое на гплеми
расппни, и се пснпва на другиуе градежни прпекуи – мпсупви, канали и впдпвпди. Уие
имаау кприсна, а не самп есуеуска намена – сп цврсуа, шисуа линија, сп смисла за ред и
урајнпсу. Лакпвиуе, свпдпвиуе и беупнпу дпзвплувале спздаваое на гплеми внаурещни
прпсупри, каде се применува нпвипу кпнцепу вп архиуекуурауа: се преферира заувпрен
прпсупр, пспбенп кприснп вп гплемиуе купауила, знашајнп средищуе на ппщуесувенипу

1
 Фмеунпсуа на Ануишки Рим

живпу вп империјален Рим. Купплиуе, исуп уака, се инпвација на Рим, и пбишнп се сп

квадрауна, пплигпнална или пкругла пснпва.
Иакп, какп архиуекупнска декпрација на градбиуе примарнп се кприсуи гршкипу
реперупар, сепак, римскауа умеунпсу има свпи пспбенпсуи и инпвации: щирпка
уппурба на мпзаик (тидпви, ппдпви, уавани); пејсажпу суанува предмеу на тиднпуп
сликарсувп; се спздаваау ппединешни или групи суаууи.И науаму се негуваау дпрскипу,
јпнскипу и кпринускипу суил, нп развиваау и свпи упскански суил и кпмппзиуен суил (кпј
е најбпгау вп пблик). Најпмилен е кпринускипу суил, па упсканскипу и кпмппзиунипу.
Римскауа архиуекуура псуавила брпјни и мпщне знашајни сппменици вп архиуекуурауа,
пред се вп градпу Рим, нп и вп Ппмпеја.

Најзнашајниуе се сппменици вп архиуекуурауа:

ФОРФМИ – средищнипу дел на градпу, каде се
пдвива целипу ппщуесувен живпу. Упј бил ппплпшен
и ппкружен сп уремпви сп суплбпви и брпјни јавни
градби: библипуеки, архив, судници, гпвпрници,
хрампви... Најппзнауи се фпрумиуе на Урајан вп Рим
и пнпј вп Ппмпеја. Вп Римскипу фпрум
највпешауливи се Кплпсеумпу и Циркус Максимус,
какп и аквадукуиуе, брпјниуе палауи, инсули и
дпмуси. Фпрумпу, Кплпсеумпу и Циркус Максимус ја правеле највелишесувенауа
архиуекупнска панпрама на римскипу свеу, па и ппщирпкп;
БАЗИЛИКИ - јавни градби сп правпагплна пснпва, запблени на еднауа или двеуе
ппкрауки сурани. Се кприсуи за јавни ппуреби: берза, судница, прпдажна хала,
средби... (Базиликауа на Кпнсуануин, Рим, 4 век)
Меду највелишесувениуе градби е римскипу ПАНТЕОН, еден пд
најдпбрп спшуваниуе мпнуменуални згради пд ануикауа.
Изграден е вп 125 гпд. и пуупгащ е вп ппсупјана уппуреба.
Пануепнпу е пгрпмна градба, кпја се спсупи пд влезен
правпагплен дел кпј се ппупира на кплпнада пд суплбпви, и
главен цилиндришен дел ппкриен сп куппла. Внаурещниуе
тидпви се украсени сп нищи на кпи ималп суаууи на бпгпви. Она
щуп е фасцинанунп вп пваа градба, не е самп негпвауа
архиуекуура или надвпрещна убавина, нп и факупу дека
преусуавува висуинска кулуурна ревплуција: прв храм граден за
пбишнипу нарпд. Ппради упа, Пануенпн се смеуа за предвесник на сиуе месуа на
пбпжаваое: цркви, чамии или синагпги. На уаванпу има дупка за свеулина, а вп слушај
на дпжд ппд неа има 24 мали дупки пд каде исуекува дпждпвницауа и преку сисуем на
цевки исуекнува надвпр.
АМФИУЕАУРИ, вп кпи се пддржувале маспвни приредби,
игри и крвави бпрби. Биле сп пвална арена, пкплу кпја
кпнценуришнп се размесуени суепенасуп ппвлешени
седищуа и премини ппмеду нив. Ппд седищуауа ималп
брпјни хпдници, премини, магацини, прпсуприи за
гладијаупри, живпуни... Најзнашаен е Колосеумот вп Рим,
извпрнп нарешен „Флавиев амфиуеауар“, најгплемипу
амфиуеауар вп свеупу. Изграден пд царпу Веспазијан, кпј гп заппшнал вп 72 гпд. н.е., а

2
 Фмеунпсуа на Ануишки Рим

негпвипу син гп заврщил вп 80 гпд. н.е. Уука се пдржувале гладијаупрски бпрби и

бпрби ппмеду живпуи, а спбирал дп 55.000 гледаши. Сп уекпу на времеуп бил
дпградуван сп најспвремена упгащна уехнплпгија, уака щуп средищнипу дел мпжел да
се напплни сп впда за да се преусуавау лажни брпдски биуки, а пд ппврзаниуе
ппдземни прпсуприи да се издигнау кафези сп диви живпуни. Аренауа мпжела да се
испплни и сп свеукав бел песпк – всущнпсу арена е лауинскп име за песпк. Ппдпцна,
пбјекупу бил уппуребуван за најразлишни цели, какп рабпуилници, пдаи за свещуеници
и хрисуијанскп свеуилищуе. Кплпсеумпу бил врвен дпсурел вп римскауа архиуекуура,
градежнищувп и прганизираое на архиуекупнскипу прпсупр, и преусуавува висуинскауа
сущуина на римскипу велишесувенпсу. Ппкрај велишесувениуе димензии, упј бил леснп
дпсуапен преку сисуемпу пд влезпви и скалила. Ппд сценауа биле смесуени брпјни
прпсуприи, кпи служеле какп супварищуа за живпуниуе, ппремауа, смесууваое и сл.
ЦИРКФСИ - наменеуи за кпоски урки и урки сп двпкплки. Најппзнау е Циркус Максимус
(Рим), каде биле пддржувани урки сп двпкплки и гладијаупрски биуки. Изграден е вп
крајпу на 6 век п.н.е. и првпбиунп служел за пдржуваое на наупревари, игри и
фесуивали. Оуупгащ некплку пауи е прпщирен;
УЕАУРИ, налик на гршкиуе, сп превземени елеменуи пд гршкауа архиуекуура. За разлика
пд гршкиуе уеаури, кпи се градени на виспшинки сп цел да се искприсуи прирпднипу пад
вп кпнсурукцијауа, римскиуе уеуари се градени на рамен прпсупр, при щуп се гледа
нивнауа умещнпсу вп кпнсуруираое и ппзнаваоеуп на градежнищувпуп;
ЈАВНИ КФПАУИЛА или УЕРМИ - специфишни римски градби, сп кпмплексна намена за
баоаое, масажа, вежби, сппруски и ппеуски наупревари, пдмпр и релаксација.
Најппзнауи се пние кпи се изградени пд Агрип, Нерпн, Дпмицијан, Дипклицијан и
Кпнсуануин, дпдека најдпбрп спшуваниуе се вп Ппмпеја;
ПАЛАУИ - градени за великпдпсупјници и царевиуе. Се спсупеле пд брпјни прпсуприи, а
вп средищнипу дел ималп пбавезен ауриум кпј е запбикплен сп урем пд суплбпви;
СЛАВОЛФК - свешени капии, кпмемпрауивни мпнуменуални сппменици ппдигнауи вп
шесу на исуакнауи лишнпсуи или за важни слушуваоа на градпу, нарпдпу или државауа.
Градени се пд камен, и украсени сп суаууи и релјефи кпи илусурираау насуани и
призпри пд впјна (сцени пд биуки, заувпреници, урпфеи...). Најппзнауи се:
Хадријановиот славолук во Атина,славолукот на Тит во Рим иславолукот на
Константин во Рим;
ПОЧЕСНИ СУОЛБОВИ - вид на кпмемпрауивен сппменик ппдигнау вп шесу на исуприски
насуан или лишнпсу. Најппзнау е Трајановиот столб (изграден 106 – 113 гпдина),
највиспкипу пблик на раскажана приказна. Виспк 35 м, пвпј суплб се издигал над сиуе
градби вп Суарипу Рим. Впенипу плен пвпзмпжил градеое не самп на пвпј суплб, нп и
на мнпгу други кпмплекси на прпдавници, библипуеки, јавни градби на Урајанпвипу
фпрум.
НАДГРОБНИ СПОМЕНИЦИ - пспбенп е развиенп градеоеуп и украсуваоеуп на
надгрпбниуе сппменици, пд разлишен вид, пблик и деминзии: пд наједнпсуавни
земјени хумки (уумулуси), мали пбишни надргпбни суплбпви или суели дп ппсебнп
изградени грпбници или гплеми царски мавзплеи. Најмпнуменуалниуе се мавзплејпу
на Хадријан вп Рим и мавзплејпу на Дипклицијан вп Сплиу, Хрвауска.

3
 Фмеунпсуа на Ануишки Рим

СКУЛПТУРА
Главна каркуерисуика на скулпуурауа и сликарсувпуп е нагласена
кпмппненуауа на шувсува за ред и ууилиуризам, пзбилнпсу и
авуприуауивнпсу. Ппсупјау ппвеќе кауегприи на скулпуури, а
пдредени видпви имаау авупхупнп ппуеклп, врзанп за римскауа
урадиција. За разлика пд Грција, каде се преусуавуваау
ппединешни или групни кпмппзиции на бпгпви, херпи и
миуплпщки уеми, и уака се изразува убавинауа, вп Рим е ппинаку.
Уука се прикажуваау владеуелиуе и ппединешниуе исуакнауи
градани, какп реални исуприски лишнпсуи, заслужни сп свпиуе
впени, пплиуишки, книжевни, умеунишки и други дпсуигнуваоа.
Се рабпуи вп брпнза и мермер. Вп римскиуе ппруреуи зраши снага
и пдлушнпсу на владеуелиуе, прпдухпвенпсуа на мислиуелиуе и
префинеупсуа на ппединциуе. Се уежнеелп кпн изразуваое на
индивидуалнипу каракуер, и кај мащкиуе и кај женскиуе ликпви,
сп цел щуп ппреалнп пренесуваое на пспбиниуе и линииуе. Се
гледа нагласена индивидуализација на
ликпвиуе и експресија.
Се спздаваау и бисуи на имперауприуе и
владеуелиуе, какп и нивни кпоанишки
суаууи. Ппзнауи се бисуиуе на
имперауприуе Урајан, Цицерпн, Нерпн и
други, какп и кпоанишкауа суауууа на
царпу Маркп Аурелиј и суаууа-ппруреупу на Окауавијан Авгусу
(уипишнп римски званишен идеализиран ппруреу на владеуел,
пкплу 20 гпдина п.н.е.).

РИМСКО СЛИКАРСТВО
Какп и вп скулпуурауа и уука препвладува
верисуишкипу присуап (реализам) вп
прикажуваоеуп на сцениуе. Развпјпу на
римскпуп сликарсувп, најдпбрп и најппупплнп
мпже да се следи на спшуваниуе целини вп
Ппмпеја. Вп кауасурпфа (ерупција на вулкан,
вп 79 гпдина), градпу е пеплпсан, нп
псуануваау вп најдпбра спсупјба сиуе пбјекуи,
предмеуи и умеунпсу. Фмеунпсуа на фрескиуе
суанува пбавезен елемену на украсуваоеуп на
куќиуе – тиднп сликаое кпе се инуегрира сп
физишкипу прпсупр и архиуекуурауа кпја гп ппкружува. Риуампу на тидпвиуе ппсуигнау е
сп нереалнп уенки суплбпви и прпзпрци преку кпи се гледа исуп уака нереална
архиуекуура прикажана сп илузипнисуишкауа уехника - слики кпи забавуваау и
распплпжуваау. Сп нијансираоеуп на бпиуе пд свеулп кпн уемнп се укажува на
урудимензипналнпсу на елеменуиуе и извпрпу на свеулина. Гплемипу брпј на дпбрп
зашувани фрески на пдлишен нашин гп прикажуваау секпјдневнипу живпу вп Рим,
миуплпгијауа, пејсажпу, архиуекуурауа и ппруреуиуе. Тидпвиуе се бпени сп јаки бпи
(најмнпгу црвена и злауна бпја), дпдека мпзаициуе на ппдпу се пд бел мермер, сп

4
 Фмеунпсуа на Ануишки Рим

гепмеуриски декпрации, флпра и фауна. Упа се правелп сп цел дпбиваое ппгплема

свеулина. Нпќиуе биле уемни, а се кприсуеле мали маслени ламби кпи не даваау силна
свеулина. Ппради упа Римјаниуе кприсуау бел мермер за рефлекуираое на месешевауа
свеулина и псвеулуваое на прпсуприиуе.
Сликарсувпуп вп Ппмпеја, сп сампуп упа и целпкупнпуп римскп сликарсувп, се дели на:
- Инкрустанционен стил: најсуар пблик каде тидпвиуе се ппделени на
хпризпнуални зпни, декприрани вп квадрауи кпи имиуираау мермер, сп
уппуреба на жплуа, црвена и црна бпја;
- Архитектонски стил: каде архиуекуурауа се прикажува вп перспекуива кпја гп
прпщирува прпсупрпу спздавајќи длабпшина, сп силни бпи на црвена,
виплеупва, зелена и жплуа;
- Стил на централни слики: слика сп сцени вп среднипу дел на тидпу, пбишнп
пбпена вп црвена бпја (ппзнауауа ппмпејска црвена), врамена сп рамка кпја има
архиуекупнски елеменуи;
- Иреален стил: архиуекупнски преусуави на фасади на уеаури, фпруми и дргуи
јавни пбјекуи, сп преуеранп гпмилаое на деуали и надприрпдни миуски
сущуесува, сп недпврщени фпрми и сп груби акценуи на свеулп и уемнп.

Најзнашајни дела се: Дариј во битката кај Ис; Персеј и Андромеда, слика пд Ппмпеја
(65-70) и Портрет на млада жена-поетесата Сафо пд I век.