Ś WITEŹ
BALLADA
Do Michała Wereszczaki
Ktokolwiek bę dzisz w nowogródzkiej
stronie,
Do Płuż yn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe
konie,
Byś się przypatrzył jezioru.
Ś witeź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego ksztalcie obwodu,
Gę stą po bokach puszczą oczerniona,
A gładka jak szyba lodu.
Jeż eli nocną przybliż ysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą ,
I dwa obaczysz księ ż yce.
Niepewny, czyli szklanna spod twej
stopy
Pod niebo idzie równina,
Czyli też niebo swoje szklanne stropy
Aż do nóg twoich ugina:
Gdy oko brzegów przeciwnych nie
się ga,
Dna nie odróż nia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w ś rodku niebokrę ga.
W jakiejś otchłani błę kitu.
Tak w noc, pogodna jeś li służ y pora,
Wzrok się przyjemnie ułudzi;
Lecz ż eby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.
Bo jakie szatan wyprawia tam harce!
Jakie się larwy szamocą !
Drż ę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą .
Nieraz ś ród wody gwar jakoby w
mieś cie,
Ogień i dym bucha gę sty,
I zgiełk walczą cych, i wrzaski niewieś cie,
I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.
Nagle dym spada, hałas się uśmierza,
Na brzegach tylko szum jodły,
W wodach gadanie cichego pacierza
I dziewic ż ałośne modły.
Co to ma znaczyć ? róż ni róż nie plotą ,
Cóż , kiedy nie był nikt na dnie;
Biegają wieś ci pomię dzy prostotą ,
Lecz któż z nich prawdę odgadnie?
Pan na Płuż ynach, którego pradziady
Były Ś witezi dziedzice,
Z dawna przemyś lał i zasię gał rady,
Jak te zbadać tajemnice.
Kazał przybory w bliskim robić mieś cie
I wielkie sypał wydatki;
Zwią zano niewód, głę boki stóp
dwieś cie,
Budują czółny i statki.
Ja ostrzegałem: ż e w tak wielkim dziele
Dobrze, kto z Bogiem poczyna,
Dano wię c na mszą w niejednym
koś ciele
I ksią dz przyjechał z Cyryna.
Staną ł na brzegu, ubrał się w ornaty,
Przeż egnał, pracę pokropił,
Pan daje hasło: odbijają baty,
Niewód się z szumem zatopił.
Topi się , pławki na dół z sobą spycha,
Tak przepaś ć wody głę boka.
Prę ż ą się liny, niewód idzie z cicha,
Pewnie nie złowią ni oka.
Na brzeg oboje wyję to już skrzydło.
Cią gną ostatek wię cierzy;
Powiemż e, jakie złowiono straszydło?
Choć powiem, nikt nie uwierzy.
Powiem jednakż e: nie straszydło wcale,
Ż ywa kobieta w niewodzie,
Twarz miała jasną , usta jak korale,
Włos biały ską pany w wodzie.
Do brzegu dą ż y; a gdy jedni z trwogi
Na miejscu stanę li głazem,
Drudzy zwracają ku ucieczce nogi,
Łagodnym rzecze wyrazem;
"Młodzień cy, wiecie, ż e tutaj bezkarnie
Dotą d nikt statku nie spuś ci,
Każ dego śmiałka jezioro zagarnie
Do nieprzebrnionych czeluś ci.
I ty, zuchwały, i twoja gromada
Wraz byś cie poszli w głę binie,
Lecz ż e to kraj był twojego pradziada,
Ż e w tobie nasza krew płynie -
Choć godna kary jest ciekawoś ć pusta,
Lecz ż eś cie z Bogiem poczę li,
Bóg wam przez moje opowiada usta
Dzieje tej cudnej topieli.
Na miejscach, które dziś piaskiem
zaniosło,
Gdzie car i trzcina zarasta,
Po których teraz wasze biega wiosło,
Stał okrą g pię knego miasta.
Ś witeź , i w sławne orę ż em ramiona,
I w kraśne twarze bogata,
Niegdyś od ksią ż ą t Tuhanów rzą dzona
Kwitnęła przez długie lata.
Nie ć mił widoku ten ostę p ponury;
Przez ż yzne wskróś okolice
Widać stą d było Nowogródzkie mury,
Litwy naówczas stolicę .
Raz niespodzianie obległ tam Mendoga
Potę ż nym wojskiem Car z Rusi,
Na całą Litwę wielka padła trwoga,
Ż e Mendog poddać się musi.
Nim ś cią gną ł wojsko z odległej granicy,
Do ojca mego napisze:
"Tuhanie! w tobie obrona stolicy,
Spiesz, zwołaj twe towarzysze".
Skoro przeczytał Tuhan list ksią ż ę cy
I wydał rozkaz do wojny,
Stanę ło zaraz mę ż ów pię ć tysię cy,
A każ dy konny i zbrojny.
Uderzą w trą by, rusza młódź , już w
bramie
Błyska Tuhana proporzec,
Lecz Tuhan stanie i rę ce załamie,
I znowu jedzie na dworzec.
I mówi do mnie: "Jaż własnych
mieszkań ców
Dla obcej zgubię odsieczy?
Wszak wiesz, ż e Ś witeź nie ma innych
szań ców
Prócz naszych piersi i mieczy.
Jeś li rozdzielę szczupłe wojsko moje,
Krewnemu nie dam obrony;
A jeś li wszyscy pocią gniem na boje,
Jak bę dą córy i ż ony?"
"Ojcze, odpowiem, lę kasz się
niewcześnie,
Idź , kę dy sława cię woła,
Bóg nas obroni: dziś nad miastem we
ś nie
Widziałam jego anioła.
Ś mierć nas od hań by ocali".
Natychmiast wś ciekłoś ć bierze miejsce
strachu;
Miecą bogactwa na stosy,
Przynoszą ż agwie i płomień do gmachu
I krzyczą strasznymi głosy:
"Przeklę ty bę dzie, kto się nie dobije!"
Broniłam, lecz próż ny opor,
Klę czą , na progach wycią gają szyje,
A drugie przynoszą topor.
Gotowa zbrodnia: czyli wezwać hordy
I podłe przyją c kajdany,
Czy bezboż nymi wytę pić się mordy;
"Panie! - zawołam - nad pany!
Jeś li nie moż em ujś ć nieprzyjaciela,
O ś mierć błagamy u ciebie,
Niechaj nas lepiej twój piorun wystrzela
Lub ż ywych ziemia pogrzebie."
Wtem jakaś białoś ć nagle mię otoczy,
Dzień zda się spę dzać noc ciemna,
Spuszczam ku ziemi przeraż one oczy,
Już ziemi nie ma pode mną .
Ten wianki na skronie plecie.
Kto tylko ś cią gną ł do głę bini ramię ,
Tak straszna jest kwiatów władza,
Ż e go natychmiast choroba wyłamie
I śmierć gwałtowna ugadza.
Choć czas te dzieje wymazał z pamię ci,
Pozostał sam odgłos kary,
Dotą d w swych baśniach prostota go
ś wię ci
I kwiaty nazywa cary".
To mówią c pani zwolna się oddala,
Topią się statki i sieci,
Szum słychać w puszczy, poburzona
fala
Z łoskotem na brzegi leci.
Jezioro do dna pę kło na kształt rowu,
Lecz próż no za nią wzrok goni,
Wpadła i falą nakryła się znowu,
I wię cej nie słychać o niéj.

Okrą ż ył Ś witeź miecza błyskawicą Takeś my uszły zhań bienia i rzezi;

I nakrył złotymi pióry, Widzisz to ziele dokoła,
I rzekł mi: "Póki mę ż e za granicą , To są małż onki i córki Ś witezi,
Ja bronię ż ony i córy". Które Bóg przemienił w zioła.

Usłuchał Tuhan i za wojskiem goni, Białawym kwieciem, jak białe motylki,

Lecz gdy noc spadła ponura,
Słychać gwar z dala, szczę k i tę tent
koni,
I zewszą d straszny wrzask: "ura!"
Zagrzmią tarany, padły bram ostatki,
Zewszą d pocisków grad leci,
Biegą na dworzec starce, nę dzne matki,
Dziewice i drobne dzieci.
Unoszą się nad topielą ;
List ich zielony jak jodłowe szpilki,
Kiedy je ś niegi pobielą .
Za ż ycia cnoty niewinnej obrazy,
Jej barwę mają po zgonie,
W ukryciu ż yją i nie cierpią skazy,
Ś miertelne nie tkną ich dłonie.

"Gwałtu! - wołają - zamykajcie bramę ! Doś wiadczył tego car i ruska zgraja,
Tuż , tuż za nami Ruś wali. Gdy, pię kne ujrzawszy kwiecie,
Ach! zgiń my lepiej, zabijmysię same, Ten rwie i szyszak stalony umaja,