Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja

Služba za zaštitu od zračenja i medicinsku fiziku

Klinički centar Univerziteta u Sarajevu

11. septembar 2017.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Cilj

Razumijevanje fizičkih karakteristika radioloških uređaja

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Sadržaj

Radiodijagnostički uređaji

Nuklearna medicina

Radioterapija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Uvod

Radiološki uređaji se, prema načinu upotrebe, mogu podijeliti na:

I uređaji u dijagnostičkoj i interventnoj radiologiji;
I radioterapijske uređaje;
I nuklearnomedicinske uređaje.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Poglavlje 1

Radiodijagnostički uređaji

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Radiodijagnostički uređaji
Radiološki uređaji u radiodijagnostici su različite vrste rendgenskih
uređaja. Ugrubo se mogu podijeliti na:
I radiografske uređaje;
I fluoroskopske (dijaskopske) uređaje;
I univerzalne uređaje sa radiografijom i fluoroskopijom;
I uređaje sa digitalnom suptrakcijom za interventne procedure;
I mamografske uređaje;
I uređaje za kompjuteriziranu tomografiju (CT);
I uređaje za intraoralnu radiografiju;
I uređaje za panoramsku stomatološku radiografiju;
I uređaje za kompjuterziranu tomografiju konusnim snopom
(CBCT).

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Radiografski uređaji

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Definicija radiografije

Opća definicija radiografije bila bi proizvodnja planarne slike

heterogenog objekta korištenjem jonizirajućeg zračenja. U
medicinskoj ekspoziciji „heterogeni objekat“ je dio ljudskog tijela, a
„jonizirajuće zračenje“ je zračenje proizvedeno u rendgenskoj cijevi.
Ekspozicija traje kratko – najčešće nekoliko milisekundi, a rijetko
iznad jedne sekunde. Anodni napon se kreće u rasponu 40–150 kV, a
rotirajuća anoda je izrađena od volframa. U snopu se nalaze filteri od
aluminija ili bakra. Zračenje koje prođe kroz tijelo detektuje se
korištenjem filma ili digitalnog detektora. Dobijena slika je
dvodimenzionalna.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Specijalni radiografski uređaji

Pored osnovne izvedbe uređaja za

radiografiju, koriste se i neke
specijalne, a među njima:
I mobilni radiografski uređaji;
I dvoenergetski uređaji;
I tomografski uređaji;
I uređaji za fluorografiju.

Slika 1: Slike dvoenergetskog

radiografskog uređaja

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Radiografija

Na izgled radiografskog snimka i dozu za

Slika 2: Radiografski snimak
torakalnih organa
pacijenta utiče određeni broj tehničkih
parametara: anodni napon (kV), naboj
(mAs), vrijeme ekspozicije, veličina
fokusa, filtracija, veličina polja, odabir
zacrnjenja na automatskoj kontroli
ekspozicije, upotreba rešetke itd.
Indikator doze za pacijenta je proizvod
kerme i površine polja PKA ili ulazna doza
na kožu Ds,e .
Ova veličina se može direktno mjeriti u
toku ekspozicije.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Napon
Naboj
Fokus
Filtracija

Slika 3: Na dozu (PKA ili Ds,e )

koju prima pacijent utiču tehnički
parametri koji se mogu birati na
Ds,e radiografskom uređaju.

Rešetka
AEC
Folija (kod
Film ili detektor

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Fluoroskopski uređaji

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Definicija fluoroskopije

Fluoroskopija, dijaskopija ili, kako se u duhu našeg jezika kaže,

prosvjetljavanje, predstavlja korištenje kontinuiranog ili impulsnog
snopa zračenja za dobijanje snimke na ekranu, uživo.
Izgled fluoroskopskog snimka zavisi od sličnih parametara kao i kod
radiografije. Umjesto naboja mijenja se jačina struje (mA), a uređaji
često imaju i odabir načina rada rendgenske cijevi – kontinuiran,
impulsni, niskodozni i sl. Također, fluoroskopski uređaji mogu raditi
na različitim uvećanjima slike. Svi ovi parametri utiču na dozu za
pacijenta i dozu koju primaju operateri.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Slika 4: Shematski prikaz fluoroskopskog

uređaja. Položaj pacijenta i detektora u
odnosu na cijev se kod nekih uređaja može
mijenjati. Za mjerenje doze kod
fluoroskopije se koristi proizvod kerme i
120 cm

površine polja PKA .

105 cm
90 cm
60 cm

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Specijalni fluoroskopski uređaji

Postoji nekoliko specijalnih izvedbi fluoroskopskih uređaja, a najčešće

se koriste:
I univerzalni aparati – kombinacija urešaja za fluoroskopiju i
radiografiju koja se često koristi u gastrointestinalnoj i torakalnoj
dijagnostici;
I uređaji za interventnu radiologiju;
I CBCT uređaji u dijagnostičkoj radiologiji;
I CBCT uređaji za slikovno vođenu radioterapiju (IGRT) i dr.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Mamografski uređaji

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Definicija mamografije

Mamografija je radiografsko snimanje dojke. Razlikuje se od klasične

radiografije u nekoliko ključnih elemenata:
I uređaj proizvodi zračenje niskih energija (25–35 kV);
I materijali od kojih su izgrađena meta anode i filter se razlikuju;
I receptor slike (film ili digitalni detektor) proizvode sliku visoke
prostorne razlučivosti i šireg kontrastnog opsega;
I uređaj je opremljen aparaturom koja olakšava pozicioniranje,
fiksiranje i snimanje dojke.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Specijalni mamografski uređaji

U posljednje vrijeme sve veću zastupljenost imaju uređaji za digitalnu

tomografiju dojke (DBT), tj. tomosintezu.
Pored tomosinteze u upotrebi je i mamografski CT, koji koristi princip
CT-a konusnog snopa.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Kompjuterizirana tomografija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Definicija kompjuterizirane tomografije

Kompjuterizirana tomografija
(CT) je digitalna tehnika koja
koristeći digitalne detektore mjeri
slabljenje zračenja u tijelu u seriji
ekspozicija oko centralne ose i
kompjuterskih ih obrađuje kako bi
dobila atenuacijsku sliku
poprečnog presjeka pacijenta. Više
presjeka se mogu prikazati i kao
trodimenzionalna slika.
Slika 5: Četiri generacije CT uređaja

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Osnovni dijelovi CT skenera

Svaki CT sistem se sastoji od osnovnih dijelova pomoću kojih se

stvaraju, skupljaju, obrađuju, prenose i arhiviraju podaci koji su
potrebni za stvaranje slike.
Osnovni dijelovi CT uređaja su:
I gentrij u kojem se nalazi sistem za proizvodnju rendgenskih
zraka i njihovu detekciju;
I pokretni ležaj za pacijente;
I visokonaponski generator (80–140 kV);
I kompjuterski sistem za upravljanje aparatom, rekonstrukciju i
prikaz slike.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Specijalni CT uređaji

CT uređaji su dio hibridnih sistema u nuklearnoj medicini:

I sa pozitronskom emisijskom tomografijom (PET-CT);
I sa jednofotonskom emisijskom tomografijom (SPECT-CT);
Sve češće su u upotrebi dvoenergetski CT uređaji, i to uređaji sa:
I dvije rendgenske cijevi koje rade na različitom anodnom naponu
postavljene pod uglom od 90° na gentriju CT uređaja (eng. dual
source dual energy);
I jednom rendgenskom cijevi koja brzo mijenja anodni napona
(eng. single source dual energy);
I jednom rendgenskom cijevi sa konstantnim anodnim naponom i
detektorima sa dva aktivna sloja (eng. single source dual layer).

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Uređaji u stomatologiji

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Najčešće korišteni radiološki uređaji u stomatologiji su:

I uređaji za intraoralnu radiografiju;
I panoramski uređaji;
I stomatološki uređaji za kompjuteriziranu tomografiju konusnim
snopom (CBCT).
Obično se radi o aparatima sa jednostavnom rendgenskom cijevi koja
radi na jednoj vrijednosti anodnog napona (oko 70 kV).

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Poglavlje 2

Nuklearna medicina

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Radiološki uređaji u nuklearnoj medicini

Radiološki uređaji u nuklearnoj medicini ne proizvode jonizirajuće

zračenje, već je izvor zračenja radioaktivni izotop koji se prije
pregleda pacijentu daje intravenozno ili inhalacijom.
Ugrubo, uređaji se mogu podijeliti na:
I planarne gama kamere;
I jednofotonske emisijske tomografske (SPECT) uređaje;
I pozitronske emisijske tomografske (PET) uređaje.
Od posebnog značaja je i uređaji koji se ne koristi za snimanje, već za
proizvodnju pozitronskih emitera – ciklotron.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Gama kamera

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Osnovne komponente gama kamere

Osnovni dijelovi gama kamere su:

kolimatori, scintilacijski kristal od
natrijevog jodida (NaI) velike
površine, zaštita od izloženosti
vanjskoj svjetlosti, i niz
fotomultiplikatorskih cijevi.
Kolimatori formiraju sliku
distribucije γ zračenja na površini
NaI kristala.
Računar izračunava poziciju
interakcije γ zrake sa kristalom i
visinu pulsa (energiju zračenja).
Slika 6: Osnovni principi i komponente Najčešće korišteni izotop je 99mTc.
gama kamere

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Jednofotonska emisijska tomografija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika
Jednofotonska emisijska tomografija
Slika 7: Detektori SPECT kamere
rotiraju oko tijela
Fizičke karakteristike radioloških uređaja
Nuklearna medicina Radioterapija
Tomografsko snimanje u nuklearnoj
medicini se zasniva na detekciji zračenja
pacijenta snimanim pod različitim
uglovima.
SPECT kamera je uređaj koji omogućuje
statičko, dinamičko ili sinhronizirano
(eng. gated) snimanje raspodjele
radiofarmaka u tijelu koji emituje fotone
(γ zrake). Tomografske slike se dobijaju
rekonstrukcijom niza planarnih slika
snimljenih pod različitim uglovima.
KCUS
Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Pozitronska emisijska tomografija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Uređaji za pozitronsku emisijsku

tomografiju za dobijanje slike koriste
parove γ zraka koji nastaju nakon
anihilacije pozitrona sa elektronom.
Najčešće korišteni izotop je 18F.
PET skener je obično dio hibridnog
uređaja PET-CT-a.

Slika 8: Detektori PET skenera

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Ciklotron

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Ciklotron

Ciklotron je uređaj koji se koristi za

proizvodnju pozitronskih emitera i u
većim centrima je sastavna komponenta
PET dijagnostike.
Ciklotron ubrzava protone koji se kreću
po spiralnoj putanji unutar magnetnog
polja prilikom čega ih ubrzava
naizmjenično električno polje.
U sudaru sa jezgrima određenih izotopa
nastaju radioaktivni pozitronski emiteri
koji se nakon hemijske sinteze koriste u
Slika 9: Shema rada ciklotrona
nuklearnoj medicini.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Poglavlje 3

Radioterapija

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Uređaji u radioterapiji

Uređaji i izotopi koji se koriste u radioterapiji su, s aspekta zaštite od

zračenja, najopasniji te se sigurnosti na radu mora posvetiti posebna
pažnja.
Koristi se nekoliko osnovnih uređaja, a to su:
I linearni akcelerator;
I telekobalt uređaj;
I brahiterapijski uređaj;
I uređaj za protonsku terapiju;
I uređaj za tomoterapiju.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Linearni akcelerator

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Linearni akcelerator

Linearni akcelerator je uređaj koji se koristi za teleterapiju (zračenje

vanjskim snopom) pacijenata sa karcinomom.
Visokoenergetsko x zračenje (4–20 MeV) ili elektroni (6–22 MeV) se
koriste za tretman svih dijelova tijela.
Linearni akceleratori nove generacije su opremljeni CBCT-om.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Telekobalt uređaj

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Telekobalt uređaj
Kao i linearni akcelerator,
telekobalt uređaj se koristi
za vanjsko zračenje
pacijenata.
Osnovni dio svakog
telekobalt uređaja je izotop
60
Co koji proizvodi γ
zračenje energija 1,17 i
1,33 MeV. Također, 60Co je
i izvor β zračenja.
Izotop kojeg koristi svrstava
Slika 10: Shematski prikaz telekobalt uređaja se u kategoriju 1
radioaktivnih izotopa.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Brahiterapijski uređaj

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Brahiterapijski uređaj
Slika 11: Sistem za naknadno
punjenje
Brahiterapijski uređaj se koristi za
unutrašnje zračenje pacijenata.
Razlikujemo
I brahiterapiju sa velikom
brzinom doze (HDR);
I brahiterapiju sa srednjom
brzinom doze (MDR);
I brahitrapiju sa malom
brzinom doze (LDR).
Najčešće korišteni izotopi su: 192Ir,
137
Cs, 198Au i dr, a zavisnosti od
aktiviteta svrstavaju se u kategorije
2–4 radioaktivnih izotopa.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Specijalni radioterapijski uređaji

U radioterapiji se koriste i drugi uređaji, a značajni su:

I Gamma Knife® ili gama nož (tipično 201 izotop 60Co
raspoređenih na polulopti);
I terapija protonskim snopom;
I tomoterapija;
I CyberKnife® (linearni akcelerator na robotskoj ruci).

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS

Radiodijagnostika Nuklearna medicina Radioterapija

Hvala.

Fizičke karakteristike radioloških uređaja KCUS