ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΕΤΟΣ: 2014-2015
ΘΕΣΜΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΕΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (ΕΠΟ32)
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΡΑΣ
ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΖΟΥΒΑΛΑ
1η εργασία
Αριθμός λέξεων: 1740 (χωρίς τη βιβλιογραφία)
 2

Τα Πανεπιστήμια στον Μεσαίωνα (10ος αι – 14ος αι.)

Εισαγωγή
Για την περιγραφή και ανάλυση των ιστορικών όρων που εδραίωσαν τα πανεπιστήμια
στην Ευρώπη στον ύστερο Μεσαίωνα αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια του ιστορικού Duby για την
«σύγκλιση της ιστορίας του υλικού πολιτισμού με την ιστορία της συλλογικής συνείδησης», δηλ.
την αλληλοδιαπλοκή των οικονομικών, των πολιτικών και των νοητικών παραγόντων, που
συνθέτουν την εδραίωση των πανεπιστημίων στην περίοδο 10 ου – 14ου αι. (Duby, 1988:22). Αυτό
είναι το αντικείμενο της παρούσας εργασίας, δηλαδή το πλαίσιο μέσα στο οποίο σχηματίσθηκε ο
συγκεκριμένος θεσμός.

Α. Πόλεις και αστικός μετασχηματισμός

Πρωταρχικό σημείο για την ανάλυση αυτή είναι ο μετασχηματισμός, κατά τον 11 ο αι., της
μέχρι τότε παγιωμένης μεσαιωνικής κοινωνίας, η οποία διαχωριζόταν-εντός του πλαισίου της
φεουδαρχίας – σε τρεις τάξεις, τους πολεμιστές (bellatores), αυτούς που προσεύχονται για τη
σωτηρία όλων, δηλαδή την Εκκλησία (oratores) και τους εργαζόμενους (laboratores), δηλαδή τον
πολυπληθή λαό στο κατώτερο επίπεδο της κοινωνικής ιεραρχίας, που επρόκειτο ουσιαστικά για
τους αγρότες, τους δουλοπάροικους (Berstein-Milza, 1997:119).
Αυτό το σχήμα, τη συγκεκριμένη δομή έρχεται να ανατρέψει η δημιουργία, κατά τον 11ο
αι. των πόλεων και ο αστικός μετασχηματισμός. Η κινητικότητα που σημειώνεται, από την
ύπαιθρο προς τις πόλεις, είναι συνέπεια μικροανακαλύψεων στον αγροτικό αγροτικό τομέα που
δημιούργησαν αποθέματα τροφίμων, με αποτέλεσμα την απεξάρτηση από την καλλιέργεια της
γης (Γκότσης 2001:45).
Παράλληλα, από το δεύτερο μισό του 12ου αι. το τριμερές σχήμα της μεσαιωνικής
κοινωνίας εμπλουτίζεται από τους εμπόρους και τον σταδιακό εκχρηματισμό που αντικαθιστά
την προηγούμενη ανταλλακτική οικονομία. Η κοινωνία των «Etats» οδηγεί σε μια ιεραρχία
περισσότερο οριζόντια παρά κάθετη και ανθρώπινη παρά θεϊκή (Le Goff, 1993:365). Καθώς «ο
αέρας της πόλης απελευθερώνει τον δουλοπάροικο («stadtluft macht frei»), αυτό αποδεικνύει την
πολιτική χειραφέτηση της πόλης, που παράλληλα με τη δραματική ανάπτυξη του εμπορίου
προκαλούν πολιτικοκοινωνικές τομές.
Η εμπορική άνθιση, για παράδειγμα στην Ιταλία, ευνοήθηκε και από τις σταυροφορίες
και τις χριστιανικές αποστολές προς τη μουσουλμανική και ορθόδοξη ανατολή, με αποτέλεσμα
την άντληση πλούτων των Δυτικοευρωπαίων από την εγγύς Ανατολή (Γκότσης, 2001:46).
Για το εμπόριο απαιτούταν η λογιστική, η πρακτική αριθμητική, η γραφή και η ανάγνωση
για την αλληλογραφία και τη σύνταξη εγγράφων. Παράλληλα η αστικοποίηση επέφερε την
ανάγκη διοικητικών πρακτικών, άρρηκτα συνυφασμένων με την επιστημονική σκέψη και κατά
συνέπεια την ορθολογικοποίηση.
Αυτή είναι πράγματι η στιγμή που έχουμε γενίκευση της καταγραφής των εθίμων,
πολλαπλασιασμό των χαρτών και εφαρμογή του φεουδαρχικού δικαίου – όπως συνέβαινε με το
ρωμαϊκό ή το κανονικό δίκαιο – σε συμφωνίες. Ενώ είχαμε την παραδοσιακή κοινωνία με τον
προφορικό λόγο, σιγά σιγά αρχίζουμε να έχουμε χειρισμό της γραφής, γιατί ο λαός εκπαιδεύτηκε
σταδιακά και στη διαχείρηση των χρημάτων στην οικονομική ζωή (Le Goff, 1993:479).
H μάθηση πλέον είχε πρακτικές εφαρμογές. Εκτός όμως από τα εμπορική συμβόλαια,
γενικότερα η δημιουργική δραστηριότητα μετατοπίζεται από τις αγροτικές περιοχές προς τις
πόλεις, πράγμα που επηρεάζει και τη χωροθέτηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, που γίνονται
τώρα οι σχολές των καθεδρικών ναών των πόλεων στη Βόρεια Ευρώπη και οι σχολές των δήμων
στην Ιταλία. Ανεξάρτητα όμως από τις εκκλησίες και τους μεσαιωνικούς καθεδρικούς ναούς,
έχουμε στις αρχές του 13ου αι. τη δημιουργία των επαγγελματικών συντεχνιών, οι οποίες ίδρυσαν
 3

δευτεροβάθμια σχολεία είτε για εγκυκλοπαιδική μόρφωση-προετοιμασία για τα πανεπιστήμια –

είτε για τη διδασκαλία ειδικών τεχνικών επαγγελμάτων (Γκότσης, 2001:46). Είναι
χαρακτηριστικό ότι η αγγλική λέξη University συγγενεύει με την λατινική Universitas
(συντεχνία), καθώς τα πρώτα πανεπιστήμια ήταν συντεχνίες φοιτητών ή καθηγητών, και το
ισοδύναμο του σύγχρονου πανεπιστημίου ήταν το Studium Generale (γενικός κύκλος
μαθημάτων) (Nicholas, 2009:500).

Β. Το πλεόνασμα γνώσεων
Συνοπτικά, οι σταυροφορίες, το εμπόριο, η αστική οργάνωση, οι συντεχνίες, οι
ανακαλύψεις στις επιστήμες δημιούργησαν ένα πλεόνασμα γνώσεων, το οποίο θα αναλύσουμε
περαιτέρω. Για το σκοπό αυτό δεν μπορούμε να παρακάμψουμε τον γλωσσικό πλουραλισμό,
απόρροια των ανακαλύψεων, την επιρροή από το Βυζάντιο και την έννοια του σχολαστικισμού.
Από τον 12ο αι. ο όγκος της πνευματικής παραγωγής αυξάνει πιο γρήγορα στις τοπικές
γλώσσες απ’ ότι στα Λατινικά (Nicholas 2009:470). H λατινική γλώσσα υπήρξε στις σχολές των
μοναστηριών και των καθολικών ναών, όπου διδάσκονται τα φιλολογικά μαθήματα της
«τριοδίας» (trivium) και τα μαθήματα των θετικών επιστημών της τετρoδίας (quadrivium). Στα
μέσα του Mεσαίωνα διδάσκονται οι επτά ελευθέριες τέχνες σε όλη την Ευρώπη. Για παράδειγμα
τον 11ο και 12ο αι. έχουμε τη σχολή της Sartr, στην οποία αναβίωσε η μελέτη των ανθρωπιστικών
επιστημών, εξ ου και ο «ουμανισμός» του 12ου αι. (Nicholas, 2009:493).
Θα πρέπει να αναφέρουμε επίσης την υποδοχή του Αριστοτέλη, με χαρακτηριστικά τα
ονόματα του Άνσελμου και του Aκινάτη, ο οποίος προσπάθησε να συμβιβάσει το έργο του
σταγειρίτη φιλοσόφου με την χριστιανική πίστη. Επίσης αξιοσημείωτη η επίδραση του Πέτρου
Αβελάρδου ο οποίος συστηματοποίησε τον («σχολαστικισμό»), όρο που σημαίνει τη μέθοδο
διατύπωσης επιχειρημάτων που χρησιμοποιούνταν στις σχολές της μεσαιωνικής Ευρώπης, που
ουσιαστικά απηχεί την μέθοδο της διαλεκτικής (Nicholas, 2009:498).
O σχολαστικισμός είναι εγκαθίδρυση μιας προβληματικής, στο πρώτο του στάδιο. Στη
συνέχεια είναι συζήτηση («Disputatio»), πράγμα που σημαίνει ότι αυξάνεται η σημασία του
συλλογισμού απέναντι στο απλό επιχείρημα της αυθεντίας. Η ολοκλήρωση της συζήτησης
γίνεται με τη «conclusion» από την πλευρά του δασκάλου. (Le Goff, 1993:480). Η disputatio
βοηθά στην εξοικείωση με την συνύπαρξη διαφορετικών απόψεων και με την έννοια αυτή η
σχολαστική μέθοδος αναδεικνύει το διανοητικά υπεύθυνο άτομο, προετοιμάζοντας το έδαφος για
την ίδρυση των Πανεπιστημίων.
Τέλος αξίζει να σημειώσουμε την επίδραση στη Δύση της βυζαντινής αυτοκρατορίας,
φυτώριου λαμπρών λογίων που αργότερα έδρασαν στη Δύση και μπόλιασαν τον δυτικό κόσμο με
τα πολιτισμικά στοιχεία του Βυζαντίου.
Θα πρέπει να αναφερθεί επίσης η συμβολή των Αράβων, οι οποίοι μετέφρασαν έργα της
κλασικής αρχαιότητας από τα αραβικά στα λατινικά, η διάδοση των οποίων συνέβαλε στην
ανάπτυξη της φιλοσοφίας και των επιστημών και άρα συνδέεται άμεσα με την ίδρυση των
πανεπιστημίων.

Γ. Πανεπιστήμια και τρόπος οργάνωσης

Βλέπουμε λοιπόν ότι η εξέλιξη των πανεπιστημίων δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας
συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας, αλλά αποτέλεσμα παραγόντων που συνέβαλαν ώστε αυτά
τα νέα εκπαιδευτικά ιδρύματα να ικανοποιήσουν την ανάγκη των δυτικών κοινωνιών του 12 ου και
13ου αι. για ένα διαφορετικό είδος γνώσης, βασιζόμενη στον ορθολογισμό και την
επιχειρηματολογία, άρα διαποτισμένης από επιστημονικό τρόπο σκέψης, στοιχεία όπου οι μέχρις
τότε οι υπάρχουσες μορφές διδασκαλίας δεν κάλυπταν.
 4

Είδαμε λοιπόν ότι γεννιέται ένα κίνημα χειραφέτησης στους κόλπους των κοινοτήτων
(των δασκάλων και σπουδαστών στις επισκοπικές σχολές) στις αρχές του 13 ου αι., παράλληλα με
τη δημιουργία των επαγγελματικών συντεχνιών που προαναφέραμε.
Στην πραγματικότητα σπουδαστές και καθηγητές συνασπίζονται στα «Πανεπιστήμια», με
σκοπό να κλονίσουν την κηδεμονία των επισκόπων ή των κοσμικών αρχών και να διεκδικήσουν
την ανεξαρτησία και τα προνόμια της εκπαιδευτικής κοινότητας.
Η Παποσύνη τους στηρίζει, γιατί μέσω του πανεπιστημίου επιβάλει την εξουσία της σε
σχέση με τις τοπικές αρχές. Σε άλλες περιπτώσεις η Εκκλησία ιδρύει Πανεπιστήμια με σκοπό την
καταπολέμηση των αιρέσεων ή ως προπύργια του χριστιανικού πολιτισμού στην καρδιά των
εδαφών που ανέκτησαν εις βάρος των Σαρακηνών. (Berstein – Milza, 1997:204-205).
Οι πανεπιστημιακές συσσωματώσεις (συντεχνίες) των πανεπιστημίων μπορούσαν να
ανακηρυχθούν ως studia generale μόνο από τον Πάπα ή τον αυτοκράτορα. Αυτό τους προσέδιδε
ένα προνόμιο που δεν διέθεταν άλλες σχολές, γιατί οι απόφοιτοι είχαν το δικαίωμα να διδάξουν
οπουδήποτε, ενώ αντίθετα τα πτυχία των αποφοίτων των καθεδρικών σχολών μπορούσαν να
τεθούν υπό αμφισβήτηση. Επίσης υπήρχε μια διάκριση μεταξύ των πανεπιστημίων και των
κατωτέρων σχολών, καθώς στα πρώτα μπορούσε κανείς να βρει ανώτερες ή επαγγελματικές
σχολές ιατρικής, κανονικού και αστικού δικαίου και φυσικά θεολογίας, που ήταν η βασίλισσα
των επιστημών (Nicholas, 2009:500).
Οι πανεπιστημιακές συντεχνίες των Magistri («δασκάλων των τεχνών») ήταν περίφημες,
όπως για παράδειγμα εκείνη του καθεδρικού ναού της Παναγίας των Παρισίων. Οι καθηγητές
αντιστέκονταν σθεναρά στις προσπάθειες του Πάπα εποπτείας του προγράμματος μαθημάτων
και διεκδικούσαν την αυτοτέλεια της συντεχνίας τους, πράγμα που στο τέλος κατόρθωσαν
κατοχυρώνοντας το επαγγελματικό κύρος των καθηγητών και του δικαιώματος να
χρησιμοποιούν τη δική τους σφραγίδα (Nicholas, 2009:502-503).
Τα πανεπιστήμια της μεσαιωνικής κοινωνίας είχαν εκτός από πνευματικά και νομικά
προνόμια: Ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσα τον 12ο α έδωσε στους φοιτητές και τους καθηγητές της
Μπολόνια το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και με ασφάλεια από και προς τον τόπο
διαμονής και προς τον τόπο σπουδών. Επίσης οι φοιτητές δεν ήταν δυνατόν να διωχθούν
δικαστικά από την πόλη που σπούδαζαν λόγω χρέους συμπολιτών τους από την πόλη καταγωγή
τους.
Είχαν δικαίωμα εξαίρεσης από τα κοινά δικαστήρια και επιλογής αν θα δικάζονται από
τις πανεπιστημιακές αρχές (που ήταν επιεικέστερες από τα άλλα δικαστήρια) ή από το
επισκοπικό δικαστήριο. Η αυτονομία τους κατοχυρωνόταν και με το να χειρίζονται μόνοι τους τα
θέματά τους χωρίς την παρέμβαση της Εκκλησίας ή του κράτους. Τέλος είχαν δικαίωμα απεργίας
και απαλλαγής από φόρους και δασμούς στον τόπο σπουδών (Γκότσης, 2001:53).

Δ. Πανεπιστήμια και κοινωνικές «αντιφάσεις»

Τα πανεπιστήμια διαμορφώθηκαν σε πνευματικό καταλύτη της μεσαιωνικής Δύσης, λόγω
του ότι-ουσιαστικά – καταργούνταν πλέον οι ηθικοί και κοινωνικοί φραγμοί για την απόκτηση
του μέλους της πανεπιστημιακής κοινότητας, διαρρηγνύοντας έτσι την ακαμψία του κοινωνικού
σχήματος. Παρ’ όλο όμως το ότι τα πανεπιστήμια αποδέχονταν όλα τα κοινωνικά στρώματα
αποτελώντας έτσι «έναν καθρέφτη του συνόλου της κοινωνίας», δεν απέτρεψαν τη δημιουργία
μιας αριστοκρατίας του πνεύματος, με συγκεκριμένο τρόπο ζωής και δική της αυτοσυνείδηση και
αξίες (Γκότσης, 2001:54).
Δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι το βασικό σχήμα της εποχής καθορίζεται ακόμα από τις
συνιστώσες της φεουδαρχίας, των αγροτικών δομών και της θεοκρατίας. Η Εκκλησία,
ιδεολογικά και οικονομικά ισχυρή, έχει από καιρό προσχωρήσει στον φεουδαρχικό σχηματισμό,
καθορίζοντας τη ζωή στις πόλεις, με την εδραίωση οικονομικών πόλων. Κατά τα λεγόμενα του
Duby – παρ’όλες τις κοινωνικές καινοτομίες, που έκαναν την εμφάνισή τους από τον 12 ο αι. και
 5

μετά, οι προνομιούχοι κάτοχοι της υψηλής παιδείας είναι οι άνθρωποι της Εκκλησίας.
Παράλληλα το πρόβλημα της φτώχειας τίθεται με όλο και πιο οξύ τρόπο στο πεδίο της
πνευματικής ανησυχίας (Duby 1988:35). Από τα προνόμια λοιπόν των πανεπιστημίων θα
εξαιρεθεί μια μεγάλη μερίδα πληθυσμού, κατάσταση που θα διατηρηθεί μέχρι τις αρχές του 14 ου
αι., όπου θα έχουμε μια άλλη τομή στην πολιτισμική εξέλιξη με την εκλαΐκευση του
Χριστιανισμού και την αποκληρικοποίηση ενός μεγάλου αριθμού αξιών και εικόνων (Duby
1988:36).

Ε. Επίλογος
Εν τούτοις, παρόλο που δεν εδραίωσαν ισορροπίες στη μεσαιωνική κοινωνία και τα
καθεστώτα ασυλίας ευνοούσαν μειοψηφίες, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί το γεγονός ότι τα
πανεπιστήμια αποτέλεσαν πνευματική τομή ανάμεσα στον πρώϊμο και ύστερο μεσαίωνα. Ο
θεσμός τους, εμποτισμένος με την αναζήτηση της αλήθειας ως σκοπό της μάθησης, διέγραψε
σταθερά ανοδική πορεία. Το μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν ότι κατάφερε να συνδυάσει τη δίψα για
μάθηση με την εφαρμογή των επιστημών και κυρίως να απομακρύνει τη σκέψη των ανθρώπων
από ένα μαγικό τρόπο ερμηνείας των φαινομένων, αντικαθιστώντας τον με την έλλογη γνώση
που αποκτάται με μια ορισμένη μέθοδο διδασκαλίας και όχι με μυστικισμούς και υπερβατικά
πλαίσια.
 6

Βιβλιογραφία

Berstein, S. & Milza, P. Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη. 5ος – 18ος
Αιώνας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.

Γκότσης, Γ. και Συριάτου, Α. Δύο Θεσμοί Διαμορφωτές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού,

ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Duby, G. Μεσαιωνική Δύση: Κοινωνία και Ιδεολογία ΕΜΝΕ 1988.

Le Goff, J. Ο Πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.

Nicholas, D. Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009.