Sprężarki

1. Ogólne omówienie pracy sprężarek tłokowych

Wykres pracy indykowanej w tłokowej sprężarce jednostopniowej przedstawiono na

rysunku.

Rys. 1. Wykres pracy indykowanej tłokowej sprężarki jednostopniowej

Na rysunku przyjęto następujące oznaczenia: ∆ps – opory ssania, ∆pt – opory zaworu
tłocznego, ps – ciśnienie ssania, pt – ciśnienie tłoczenia, pa – ciśnienie atmosferyczne
(otoczenia), Vsk – objętość skokowa, Vo – objętość przestrzeni „szkodliwej”
(zwykle Vo = od 3% do 8% Vsk – w zależności od konstrukcji sprężarki, umieszczenia
zaworów i stosunku skoku do średnicy tłoka), Vs – objętość ssania (dotyczy gazu zassanego
przy ciśnieniu w punkcie 1), Vi – objętość indykowana – odczytana z wykresu
Przyjmuje się następujące średnie wykładniki politropy: przy rozprężaniu m1 = 1,25 do 1,3
i przy sprężaniu m2 = 1,4 do 1,35. Wartość ich zależy od rodzaju gazu, sposobu chłodzenia
i prędkości obrotowej sprężarki

Zawór ssawny otwiera się samoczynnie, gdy ciśnienie gazu rozprężającego się
z przestrzeni „szkodliwej” Vo spadnie poniżej punktu 1. Ta wstępna różnica ciśnień służy do
pokonania oporów: bezwładności zaworu, do przyspieszenia gazu w rurze ssawnej
i pokonania siły sprężyny dociskającej zawór do gniazda. Zawór tłoczny otwiera się gdy
ciśnienie gazu osiągnie w punkcie 3, wyższe ciśnienie od ciśnienia tłoczenia pt.

1
Rzeczywistą wydajność sprężarki określa wzór:

Qrz = λ Qteor przy czym: Qteor= F s n ic (1)

gdzie: F – powierzchnia tłoka,

s – skok,
n – liczba obrotów,
ic – ilość cylindrów,
F s = Vsk- objętość skokowa.
Rzeczywisty współczynnik zassania λ wylicza się przy pomocy formuły:

λ= λs λd λg λn= λi α (2)

V  p 
m

gdzie: λs  1  o  t   1 - współczynnik przestrzeni szkodliwej,
Vsk  p a  
p1
λd  - współczynnik dławienia,
pa
T
λ g  1 - współczynnik grzania ścian,
Ta
V
λ n  1  współczynnik nieszczelności
Va
(Va -objętość gazu zassanego przy parametrach pa i Ta),
Vi
λi  λsλd  - indykowany współczynnik objętościowy,
Vsk
p
zależy od stosunku sprężania ε  p oraz intensywności chłodzenia cylindra
t
α  λgλn
a

i pokryw.
Przy zbyt dużej przestrzeni szkodliwej i niedostatecznym chłodzeniu, rozprężający się gaz
pobiera ciepło od ścian cylindra wskutek czego proces przybliża się do izotermicznego.
Wpływa to na obniżenie wartości indykowanego współczynnika objętościowego λ i oraz silne
wstępne ogrzewanie gazu podczas zasysania. Zbyt duże opory ssania zwiększają wartość λ i
Dlatego dba się o to, aby przekroje na ssaniu były dostatecznie duże.
W przewodzie ssawnym średnia prędkość gazu wynosi 10 do 12 m/s, a w filtrze 1 do 1,5 m/s.
Spadek ciśnienia na filtrze powinien być mniejszy od 300 Pa. Poza tym należy stosować
wszelkie sposoby obniżenia temperatury gazu zasysanego. Spadek temperatury np. z poziomu
25oC do 10oC powoduje wzrost masy zasysanego gazu o 5%.

Sprężanie jedno i wielostopniowe

Sprężanie gazu odbywa się wg przemiany politropowej, więc przyrost temperatury jest
funkcją przyrostu ciśnienia zgodnie z zależnością:
m 1
Tt p  m
  t  (3)
Ta  pa 

Przyjmując pa = 1 bar, Ta = 293 K i w skrajnym przypadku m = ĸ = 1,4 otrzymamy:

2
 pt –nadciśn.
w at 3 4 5 6 7 8 9 10
5
Tt w K 401 440 463 487 520 532 49 566

Ze względu na smarowanie, szczególnie płytek zaworowych, temperatura końcowa nie może

przekraczać 473 K  493 K (200  220oC). A więc cylinder i głowica powinny być chłodzone
i to intensywnie. Z tych względów w jednym stopniu ,ciśnienie sprężania nie może
przekraczać 6 – 7 bar. Jeżeli ε = pt / pa › 7, to wskutek zbytniego nagrzewania się gazu
podczas sprężania smarowanie jest mocno utrudnione lub nawet zanika. Wzrasta też zużycie
mocy potrzebnej do napędu, maleje indykowany współczynnik zassania λ i. Te niekorzystne
zjawiska można zmniejszyć stosując sprężanie dwu lub wielostopniowe w zależności od
wartości stopnia sprężania całkowitego.
Rozpatrzymy sprężanie dwustopniowe. Gaz sprężony w pierwszym stopniu do określonego
ciśnienia pośredniego pc przechodzi przez chłodnicę międzystopniową, w której ochładza się
do temperatury – teoretycznie początkowej Ta. Następnie zostaje ten gaz sprężony w drugim
stopniu (rys.) przy czym Ta ≈ Tc

Rys. 2. Wykres pracy indykowanej tłokowej sprężarki dwustopniowej

Pierwszy stopień 1 – 2 – 3 – 4 - 1 , drugi stopień 4 – 5 – 6 – 7 – 4

Objętość gazu z pierwszego stopnia (V3–V4) wskutek schłodzenia zmniejsza się do wielkości
(V5 – V4). Punkt 5 leży teoretycznie na izotermie przeprowadzonej przez punkt 2.
3
Gdyby sprężać ten gaz od razu w jednym stopniu do p t, to musiałaby
ta sprężarka mieć bardzo małą przestrzeń szkodliwą Vo, co konstrukcyjnie trudno jest
zrealizować. Pole zakreskowane 3-t-6-5-3 odpowiada oszczędności mocy napędowej
uzyskanej wskutek zastosowania dwustopniowego sprężania. Ta oszczędność przy p a = 1 bar
wyniesie:

Pt w bar 5 6 7 8
% oszczędności 11,5 13,6 15 16

W sprężarce dwustopniowej gdy temperatura gazu przepływającego przez chłodnicę

międzystopniową osiąga początkową T5 = T2 i gdy jest ona dobrze zaprojektowana ,
to T6 = T3.
Wtedy :
m 1 m 1
T3  p c  m T p  m
   6   t  (4)
T2  p a  T5  p c 

pc pt pt pt
Zatem:  ε Dla n-stopni εn (5)
pa pc pa pa
Przy tak dobranym stosunku sprężania, równym w poszczególnych stopniach – praca
sprężania osiąga teoretycznie minimalną wartość. Mając wykonany wykres indykatorowy,
łatwo można określić pracę sprężania, ponieważ powierzchnia jego jest proporcjonalna
(w skali) do wielkości pracy technicznej obiegu. Pracę techniczną można też wyliczyć przy
pomocy wzoru:
 m 1

m  pt  m
L tpol  p a v a 
p 
  1 [J/kg] (6)
m 1  a  

 

W przypadku m = κ, co ma miejsce w szybkobieżnych sprężarkach otrzymamy pracę
adiabatyczną obiegu zgodnie z wzorem:
 κ 1

κ p  κ
L ad  p a v a  t    i i
(7)
κ 1  p a   t a

 

Przy czym pt, pa w Pa, va w m3/kg, zaś it, ia w J/kg. Posługując się wykresem i – s dla danego
gazu łatwo jest określić różnicę entalpii czynnika w stanie końcowym i początkowym.
Prócz tego można odczytać temperaturę i objętość właściwą dla poszukiwanych punktów
przemiany cieplnej.

2. Wykresy ciepła w zastosowaniu do procesu sprężania.

4
Rys. 3. Wykresy T-s i i-s dla sprężarek tłokowych
Wykres T – s służy do ustalenia ilości ciepła, które bierze udział w procesie oraz do
określenia parametrów stanu gazu. Jednak do określenia (adiabatycznej) pracy sprężania
lepiej jest posługiwać się układem i – s , ponieważ lt = i2 – i1. W układzie T – s :
Linia 1- 2 sprężanie adiabatyczne qad = 0 ( adekwatne polu pod linią 1 – 2)
Linia 1 – 3 sprężanie politropowe qpol = polu zakreskowanemu na czerwono,
Linia 1 – 4 sprężanie izotermiczne qizot = adekwatnie polu zakreskowanemu na niebiesko.
Przemiana politropowa wymaga ustalenia punktu 3 przy pomocy wzoru:
m 1
P  m
T3  T1  2  bo p3 = p2 (8)
 P1 
Ilość ciepła, jaką należy odprowadzić podczas przemiany politropowej można określić
przybliżonym wzorem: qpol ≈ 0,5( s1 – s3 ) (T1 + T3) . Przy izotermicznym sprężaniu gazu ilość
ciepła odprowadzonego podczas przemiany wynosi: qizot = (s1 – s4) T1 , bo T1 = T4 .
Sprężanie dwustopniowe w układzie T – s (lewy) oraz rzeczywisty proces sprężania
w sprężarce wirnikowej (prawy) przedstawiono na poniższych rysunkach.

5
Rys. 4. Wykres T-s dla spężarki dwustopniowej (po lewej ) i rzeczywisty proces sprężania
w układzie i-s

Pole 1-2-5 – praca wzrostu objętości wskutek tarcia

Ilość ciepła zaoszczędzona przy:

a. przemianie adiabatycznej ∆qad
b. przemianie politropowej ∆qpol
wskutek zastosowania chłodzenia międzystopniowego.
W konstrukcjach sprężarek wirnikowych nie można zapewnić dobrego chłodzeniaprocesu
sprężania. Przy przepływie gazu przez łopatki następuje uderzenie strugi
o krawędzie, tarcie gazu o ścianki, tarcie wzajemne cząstek gazu o siebie. Ta sumaryczna
praca tarcia zamienia się na ciepło ,powodujące wzrost energii wewnętrznej gazu, jego entalpii
i entropii.Jest to proces nieodwracalny. Wzrasta przy tym wykładnik politropy m > ĸ. Linia 1
– 3 odpowiada sprężaniu politropowemu z chłodzeniem, a linia 1 – 5 dynamicznemu
sprężaniu przy braku chłodzenia.

2. Sprawność sprężarek

a. tłokowych
Moc indykowana sprężarek jednostopniowych wynosi: Ni = F s n pi w J/kg ,
Gdzie: F- przekrój cylindra w m2, s- skok tłoka w m, n- prędkość kątowa wału w rd/s,
pi- średnie ciśnienie indykowane o stałej wartości, odpowiadające polu wykresu
indykatorowemu w Pa. Moc potrzebna do sprężania G kg gazu w przemianie:
p1
a) izotermicznej Niż = G liż = GR T1ln p ,
a

b) adiabatycznej Nad = G lad = G(it – ia) ,

 m 1

m  pt  m

c) politropowej Npol = G lpol = G p a v a 

p 
  1
m 1  a  

 


6
Wartość pracy można określić za pomocą odpowiedniego wykresu. Do oceny pracy sprężarek
służy współczynnik sprawności indykowany, określony następującymi wzorami dla
poszczególnych przemian:
N
a) izotermicznej  i iz  N  0,52 do 0,70 ,
iz

N
b) adiabatycznej ηiad  N  0,58 do 0,75 ,
ad

i
N pol
c) politropowej η i  pol   0,55 do 0,72
Ni
Moc na wale sprężarki Nw = Ni/ηm. Stąd współczynnik sprawności mechanicznej
Ni
ηm   0,85 do 0,96
Nw
Nw
Moc silnika napędowego liczymy z zależności Ns  .
η przek.
Współczynnik sprawności przekładni w napędzie sprężarek tłokowych wynosi
przekł.= 0,96 do 0,99.

b. Wirnikowych (rotodynamicznych)
Moc na wale sprężarki wirnikowej wynosi Nw = Nu/o. Przy czym współczynnik
sprawności ogólnej o = mhv Gdzie o – współczynnik sprawności ogólnej waha się w
granicach 0,7 do 0,94, m – współczynnik sprawności mechanicznej waha się w granicach
0,98 do 0,99;
h- współczynnik sprawności hydraulicznej przyjmuje wartości od 0,75 do 0,98 oraz
v- współczynnik sprawności wolumetrycznej (na przecieki) osiąga wartość >od 0,98.
Moc użyteczną Nu sprężarek wirnikowych wylicza się ze wzorów: Nu = V ΔHu lub Nu = G lu.
przy czym: V- rzeczywiste natężenie przepływu gazu w m3/s, G- rzeczywiste natężenie
przepływu gazu w kg/s, ΔHu- przyrost ciśnienia w sprężarce w Pa,
lu- praca włożona dla sprężania kg gazu wg jednej z przemian cieplnych.

7
 Gazy wilgotne i suszenie

1. Wprowadzenie

Teoria gazów wilgotnych dotyczy gazów, które w sąsiedztwie cieczy wchłaniają pary
cieczy i stają się wilgotne. Zmiana warunków powoduje, że część pary ulega skropleniu.
Najbardziej typowym przykładem jest tutaj powietrze wilgotne – mieszanina gazów i par.
Traktujemy ją jako gaz składający się z gazu suchego (nie skroplone w atmosferze cząstki
azotu, tlenu, argonu) oraz wody występującej w powietrzu w różnych stanach fazowych.
Ciśnienie cząstkowe pary wodnej w powietrzu jest nieznaczne i dlatego można z pewnym
ograniczeniem stosować w tym przypadku prawa gazów doskonałych i prawa Daltona. Zatem
Ciśnienie cząstkowe pary wodnej w powietrzu wilgotnym jest równe:

pp = pb - ps (9)

gdzie: pp – ciśnienie cząstkowe pary wodnej ,

pb – ciśnienie atmosferyczne,
ps - ciśnienie cząstkowe gazu suchego.
W rzeczywistych warunkach atmosferycznych rzadko spotyka się powietrze całkowicie
nasycone parą wodna, a jeszcze rzadziej idealnie suche. Najczęściej występuje powietrze
nienasycone tj. zdolne do wchłonięcia pary wodnej w danej temperaturze. Dość często
w przyrodzie występuje również powietrze w stanie przesyconym wilgocią. Wówczas część
wody nie mogąc utrzymać się w stanie lotnym skrapla się, tworząc w powietrzu mgłę. Bywa
też tak, że w pobliżu 273 K (dokładniej 0,01 oC) woda w powietrzu występuje jednocześnie
w trzech fazach; lotnej jako para, ciekłej (mgła deszczowa) i stałej (śnieg).
Stan powietrza wilgotnego określa wilgotność bezwzględna i wilgotność względna
Wilgotność bezwzględna - ilość gramów pary wodnej zawarta w jednym metrze sześciennym
powietrza wilgotnego , co jednoznacznie odpowiada gęstości pary ρp = mp/ V.
Wilgotność względna φ – stosunek gęstości pary ρp do maksymalnej gęstości pary nasyconej
ρ 
ρp’’ . Zatem    ρ ,,  . Wartość p” - maksymalnej gęstości pary nasyconej powietrza w danej
p

 p T
temperaturze podawana jest w tablicach technicznych. Z pewnym przybliżeniem wilgotność
względną można wyrazić stosunkiem ciśnień cząstkowych pary i powietrza suchego:

ρp ppR pT pp
 ,, ≈  (10)
ρ p ps R pT ps

Wilgotność względną można określić przy pomocy psychrometru Assmana, higrometru itp.
Psychrometr Assmana bazuje na pomiarze temperatury przepływającego powietrza z
prędkością 2 m/s przy pomocy termometru suchego oraz zwilżonego. Termometr nawilżony
wykaże tym niższą temperaturę im mniej nasycone będzie powietrze badane. Wówczas więcej
ciepła parowania odbiera się od otoczenia. Jeżeli badane powietrze jest nasycone, to oba
termometry wskażą tę samą temperaturę.

8
Posługujemy się tu wzorem empirycznym:

p sm  (T  T m ) s
 100% (11)
p ss

gdzie: psm ,pss – ciśnienie nasycenia pary wodnej w temperaturze termometru mokrego
i suchego,
s m
T T – odczyty wskazań termometru suchego i mokrego.

Higrometry oparte są na zasadzie wydłużania się włosa odtłuszczonego lub na zasadzie

absorpcji względnie kondensacji (eter parujący). Przy ich pomocy odczytuje się temperaturę
pojawienia się pierwszych kropel rosy (tzw. punkt rosy).
Podstawowym parametrem stanu powietrza wilgotnego jest zawartość w nim wilgoci X
tj. stosunek masy wody zawartej w gazie do masy suchego gazu:

mw
X [kg/kg] (12)
m gs

Jeżeli ten stosunek został wyrażony w gramach, to x piszemy z małej litery.

Jeżeli gaz suchy i para wodna zawarte są w tej samej objętości, to:

mp ρp V ρp
X   (13)
m gs ρ gs V ρ gs

pp p gs
Wykorzystując równanie stanu dla pary i gazu suchego ( ρ p  i ρ gs  ) otrzymamy
RpT R gs T
wzór:
R gs Pp Pp Pp
X  0,622  0,622 (14)
R p Pgs Pgs Pb  Pp

bo dla powietrza Rgs = 287 J/kg deg, a dla pary wodnej Rp = 461,9 J/kg deg.
Ps
Ponieważ pgs = pb – pp , zaś pp = φ ps , to X = 0,622 P  P
b s

gdzie : pb – ciśnienie barometryczne,

ps – ciśnienie nasycenia pary wodnej,
φ –wilgotność względna.

X 1
Biorąc pod uwagę udziały wagowe pary wodnej gp = 1 X
i gazu suchego ggs = 1 X
,to stała
gazowa powietrza wilgotnego wyrazi się wzorem:

Xp p  R gs
Rw  (15)
1 X

zaś gęstość gazu wilgotnego określa wzór:

9
 pb p b (1  X)
ρw   (16)
R w T (XR p  R gs )T

Bardzo często stosuje się pojęcie stopnia nasycenia lub inaczej

stopnia zawilgocenia powietrza. Jest to stosunek istniejącej wilgotności do maksymalnie
możliwej w danej temperaturze – przed osiągnięciem stanu nasycenia:

X
ψ  (17)
X max

Istotniejsze rozbieżności pomiędzy wartościami stopniem nasycenia ψ i wilgotnością

względną φ występują tylko przy wysokich temperaturach i małych wartościach wilgotności
względnej .
Entalpia gazu wilgotnego:

J 1 x  i g  xi p [kJ/kg gazu wilgotnego] (18)

Przy cp ≈ 1kJ/kg deg entalpia pary wyniesie ip = 2500 + 1,965 (T – 273), zaś gazu wilgotnego
J1+x = (T – 273) + (1965 T) X
Jak widać obliczanie podstawowych wielkości dla powietrza wilgotnego jest niewygodne.
W praktyce przemysłowej często korzysta się z wykresów. Mając dwa parametry spośród
pięciu można wyznaczyć pozostałe trzy ( J1+x , X, T lub t , pp , φ ).

2. Typowe procesy zachodzące z powietrzem wilgotnym

2.1. Mieszanie powietrza wilgotnego

Zadanie takie najłatwiej rozwiązać można przy pomocy wykresu J-x, gdy znamy
parametry dwu stanów i udziały wagowe poszczególnych składników.

Rys. 5. Wykres J-x dla powietrza wilgotnego

Prosta 1-2 na rysunku jest prostą mieszania. Punkt 3 reprezentuje końcowy stan mieszania
masy m1 i masy m2 : m1(1-3) = m2(3-2). Analitycznie można określić entalpię i stopień
10
suchości punktu 3 przy pomocy wzorów:

L1J 1  L 2 J 2 L1 x1  L 2 x 2
J3 = oraz x3 = (19)
L1  L 2 L1  L 2

gdzie: L1 ,L2 masy powietrza suchego ( uwaga m oznaczono masy powietrza wilgotnego),
J1,J2,J3 – entalpie w punktach 1,2,3,
x1, x2, x3 – zawartości wilgoci.

2.2. Nawilżanie – czyli pochłanianie małej ilości wody

Proces ten może odbywać się po przez rozpylenie zimnej wody i jest związany z
oziębianiem gazu – lub przez wpuszczenie pary wodnej stanowiącej jednocześnie czynnik
ogrzewający gaz. Jest to mieszanie znanej masy gazu wilgotnego z określoną niewielką masą
wody o znanej entalpii.
Po zmieszaniu:
mwiw mw
Jm = J1+ xm = x1 + (20)
L L

gdzie : L - ilość gazu suchego w kg,

J1- entalpia gazu wilgotnego w kJ/kg deg,
x1 - zawartość wilgoci w kg,
mw - masa wody dodanej w kg,
iw - entalpia wody dodanej w kJ/kg deg.

Przy nawilżaniu interesuje nas stosunek przyrostu entalpii ∆J do przyrostu wilgoci ∆x, który
jest równy entalpii czynnika nawilżającego:

ΔJ m w i w L
  iw [kJ/kg] (21)
Δx mwL

2.3. Ogrzewanie i oziębianie powierzchniowe

Proces ten przebiega przy x = constans i pp = constans, a na wykresie jest to linia prosta
(A-2). W czasie ogrzewania powierzchniowego wzrasta entalpia i temperatura, maleje zaś
wilgotność względna, co umożliwia wchłonięcie dodatkowej wilgoci. Oziębianie przy
p = constans, jeżeli następuje poniżej temperatury rosy (punktu rosy) wywoła to wykroplenie
wody, która może być pod postacią mgły lub kropel wody.

11
Rys. 6. Wykres J-x uwzględniający ogrzewanie i oziębianie powietrza wilgotnego

2.4. Procesy zachodzące między dużą masy wody a powietrzem nienasyconym

Powietrze na styku z wodą nasyca się w warstwie, której stan można założyć na krzywej
o φ = 100% i temperaturze wody punktu A. Wymiana masy i ciepła może przebiegać
w sposób następujący:
1. Parametry stanu powietrza x1 > xA ; φ < 100% ; p p1> ppA ; t1 > tA . Proces przebiega po
prostej 1-A, ponieważ pp1 > ppA , to nadmiar pary z powietrza będzie się wykraplać, a ciepło
skraplania zostanie przekazane wodzie. Oprócz tego powietrze o temperaturze t 1 > tA będzie
oddawać ciepło wodzie.

2. Przemiana przy stanie 2 ma ciśnienie pp2 = ppA i nie będzie tu wymiany masy. Natomiast
powietrze o wyższej temperaturze będzie oddawać energię cieplną wodzie.

3. Proces w stanie 3 ma pp2 < ppA i nastąpi nieznaczne odparowanie, przy czym ciepło
parowania odbierane będzie wodzie. W tym samym czasie powietrze o wyższej temperaturze
ogrzewa wodę. Jest to tzw. proces suchej wymiany ciepła.

4. Prosta 4-A charakteryzuje proces najbardziej ustabilizowany. Parowanie przebiega wzdłuż

linii J = constans. Ciepło „suche” przekazane wodzie zostaje całkowicie zwrócone powietrzu
w postaci pary. Następuje większe nasycenie powietrza wodą.

5. W tym przypadku wobec nieznacznych różnic temperatur, powietrze oddaje mało ciepła
wodzie, a duże różnice ciśnień cząstkowych sprzyjają intensywnemu parowaniu i oziębianiu
cieczy.

6. W tym stanie wskutek jednakowych temperatur nie ma wymiany tzw. suchej – natomiast
wystąpi intensywniejsze parowanie i oziębianie wody.

7. Proces 7-A charakteryzuje najbardziej intensywne nawilżanie powietrza oraz jego

ogrzewanie.
Poza procesem J = constans (pkt. 4) wszystkie pozostałe są chwilowe, gdyż zmienia się

12
temperatura wody i parametry warstewki przesuwają się z parametrami po krzywej nasycenia
φ = 100% - w górę przy jej ogrzewaniu lub w dół przy oziębianiu. Równocześnie zmienia się
stan powietrza. Cały proces ma przebieg krzywoliniowy, ale uproszczony bilans energetyczny
zakłada, że entalpia wody wzrasta o tyle o ile maleje entalpia powietrza.
Zatem:

W
(J1 – J2) L ≈ W (Tp – Tk) → stąd J1 – J2 = (Tp  Tk ) (22)
L

gdzie: W/L – stosunek zraszania,

L – masa powietrza,
W - masa wody,
Tp – temperatura początkowa,
Tk – temperatura końcowa procesu.
Pomija się tu nieznaczną ilość wody odparowanej lub skroplonej. Równanie powyższe
pozwala badać procesy w chłodniach kominowych i skruberach
Inne czynniki termodynamiczne nie będą omawiane. Z punktu widzenia pożarnictwa
(nie tylko) interesującym jest azot – szczególnie w stanie ciekłym. Stosowany jest on do
gaszenia pewnych typów pożarów ( w kopalniach węgla kamiennego, w silosach zbożowych).
W stanie skroplonym (77 K) jego objętość jest około 700 razy mniejsza niż w stanie
gazowych przy T = 273 K i ciśnieniu atmosferycznym. Dla porównania jeden metr
sześcienny wody daje 1700 m3 pary wodnej. Ciepło parowania azotu wynosi 199 kJ/kg przy
ciśnieniu 0,1 MPa i jest mniejsze (i to znacznie) od ciepła parowania wody 2265 kJ/kg. Pod
tym względem ciekły azot jest efektywniejszy od wody przy gaszeniu pożarów, bo szybciej
i całkowicie odparowuje i wypiera tlen. Ciekły azot podawany jest na źródło pożaru dyszami
„mgłowymi” o dużych wymiarach, na odległość kilku metrów. Szczegółowo problemy te nie
będą omawiane.
Pod względem termodynamicznym i fizycznym bardzo interesującym czynnikiem jest HEL ,
Oprócz wody jest on najlepiej naukowo przebadanym gazem. Jest on płynem kwantowym.
Hel wymaga podwyższonego ciśnienia przy przejściu w stan stały. Stan stały występuje pod
postacią He o sieci heksagonalnej i He o sieci przestrzennie centrowanej. Hel ciekły jest
jedynym spośród pierwiastków istniejącym w dwóch odmianach cieczy, jako hel I i hel II .

Rys. 7. Wykres p-T dla helu

Parametry punktu λ i λ’ są następujące:
13
Tλ = 2,1735 K Pλ = 0,005066 MPa
Tλ’= 1,76 K Pλ’ = 3,01 MPa.
Parametry punktu krytycznego to: Tk = 5,2 K i Pk = 0,22746 MPa.
Przejście od jednej modyfikacji do drugiej nie mieści się w kategoriach reguły faz. Zjawisko
to nazwano „przemianą fazową drugiego rodzaju”. Przemianie tej towarzyszą nieciągłe
zmiany wielu własności fizycznych ,takich jak: ciepło właściwe, lepkość, ściśliwość,
przewodność cieplna i napięcie powierzchniowe. Lepkość normalnych cieczy zwiększa się
wraz ze spadkiem temperatury - dla helu I pozostaje praktycznie stała aż do temperatury
2,6 K. Poniżej tej temperatury lepkość He I maleje. Obniżając temperaturę helu I poniżej
krzywej λ-λ’ stwierdza się spadek lepkości helu II poniżej 10 -12 Pa s (milion razy jest ona
mniejsza od lepkości helu I). To zjawisko nazwano „nadpłynnością”.

Nadpłynność przejawia się następująco:

1 - Hel II przepływa praktycznie bez tarcia przez małe otwory, silnie ubite proszki.
2 - Dwa różne poziomy helu II oddzielone przegrodą wyrównują się spontanicznie z
upływem czasu. To wyrównanie dokonuje się wskutek pełzania po ściankach naczynia
cienkiej błonki (o grubości 300 nm) z prędkością 10 cm/s. Przy „zniknięciu” lepkości ruch
tej błonki podlega innym prawom hydromechaniki niż obowiązującym dla cieczy
normalnej.
3. – Nie tylko różnice poziomów, ale i różnice temperatur wywołują ruch błonki helu.
4. – Szybka zmiana temperatury w ciekłym helu rozprzestrzenia się w postaci fali.
Noszą one nazwę drugiego dźwięku.
5. – Mechanizm przewodzenia ciepła w helu II jest odmienny niż w innych stanach skupienia
oraz innych płynach. Wartość współczynnika przewodzenia ciepła w helu II wynosi
0,85.105 W/cm K. Jest to 350 000 razy większa wartość od tej ( 0,239 W/cm K)
dla miedzi w temperaturze otoczenia . w związku z powyższym hel II używany jest do
schładzania stożków rakiet, maszyn cyfrowych , nadprzewodników itp. Hel gazowy
o temperaturze kriogenicznej (bliskiej skropleniu) służy do przetłaczania ciekłego tlenu
i wodoru do dysz silników rakietowych itd.

14