Expositio Super Librum Boethii de Trinitate Ad Fidem Codicis Au PDF

■
.-
mmm
■ ■
nummm
.
■aa—ms
;V:lv.\:.:v. ‘ '
>
. . .^
i
"'B
-. '->=
Sill
iSpKKSl ,_ 1 -—. . ... ! I “ _ ~
U'_d r-tn i jo.__ i - ., _ .—--i
ipallPISiMp^pulRipks “ ”3 1 1 > | “ !, “ -•> 1 - - -
BjHnn:)‘;; IhB i
ammmmam^msmBMmmimm.
iMranrdm 4 * 1 t?£s.' •- '
g IH8HI ■ 111i * ■ - - gj -
■issusums
■Psh®
-i
- . 5-. '-= £J* ^ " .-■= -'- !
fcsiill :: ;
SSliisi
■
M
^^^m^smmmmm^smmmmmmmammmmmmmmm 1®“
■^■■■?s: ■ ■ : ^-■■■ ; „S ■ :^-v: IlllSi
;
.1.i :i:':;;Vl:‘
■ . - ■■
’ •
-. JL-?: * '-r ; r„ „ '. -
Saa:asrt:4.*AWS!
HI^Hi
wnrnmMWBe™^™1 m I m P pi ■ I:
1 iiiiilll ill i 1® m -f -•
*.n:;r.:;nnr,:v
?mi- - ■
■gnHHHl■■■■■■
■WMMggWWMMWM
SlHliillililiililllp
. .
BwBUBIMm ■■
®@lspipllllBpSIMliiiiiliBilI:l
ii:;ikk::
Iffll iiHiiH:!:!:::::".
;;;;sdss;«Cu$x
hHHBH
Uti'itiisiiii
'WBsm gpp^®iliS^l|;yu;®U@;pt;li^;|s8p^psyHagja|fep?
;itp§5g
Ir.sH: 1::! :.H: i i::::;!
iiiiillpi ipHiipnii _. - - i r~- ~--- ;
iiimiliii HPMHHHMMB
pumaa.- - s Ik --- 4 ~~ S~ M „
NUNC COCNOSCO EX PARTE
TRENT UNIVERSITY
LIBRARY
Digitized by the Internet Archive
in 2019 with funding from
Kahle/Austin Foundation
https://archive.org/details/expositiosuperliOOOOthom
SANCTI THOMAE DE AQUINO
EXPOSITIO
SUPER LIBRUM BOETHII DE TRINITATE
STUDIEN UND TEXTE ZUR
GEISTESGESCHICHTE DES
MITTELALTERS
HERAUSGEGEBEN VON
D. Dr. JOSEF KOCH

Professor an der Universitat Koln
BAND IV
SANCTI THOMAE DE AQUINO EXPOSITIO

SUPER LIBRUM BOETHII DE TRINITATE
RECENSUIT BRUNO DECKER
LEIDEN
E. J. BRILL
1965
SANCTI THOMAE DE AQUINO
EXPOSITIO
SUPER LIBRUM BOETHII
DE TRINITATE
AD FIDEM CODICIS AUTOGRAPHI NEC NON
CETERORUM CODICUM MANU SCRIPTORUM
RECENSUIT
BRUNO DECKER
EDITIO PHOTOMECHANICE ITERATA
LEIDEN
E. J. BRILL
1965
WO' S>6S T*iS
Gedruckt mit Unterstiitzung der Deutschen F orschungsgemeinsehaft
Copyright ig65 by E. J. Brill, Leiden, Netherlands

All rights reserved. No part of this book may be reproduced or trans¬
lated in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means
without written permission from the publisher.
Printed in the Netherlands

IOHANNI O. RIEDL
INDEX
Praefatio. IX
Sigla codicum et editionum. xi
Signa et compendia. xii
Prolegomena. 1
A. De fundamento textus recensendi. 1
1. De codicibus manu scriptis. 1
§ 1. De codice autographo. 1
§ 2. De codicibus traditionis. 4
§ 3. De relatione codicum traditionis ad autographum et
inter se. 12
2. De editionibus. 29
§ 1. De editionibus veteribus. 29
§ 2. De quibusdam editionibus recentioribus. 32
B. De ipso textu recensendo. 34
1. De principiis huius recensionis. 34
2. De quibusdam locis singulis. 36
3. De his quae ad formam huius recensionis spectant . . 39
C. De quaestionibus ad historiam Expositionis spectantibus . 43
Sancti Thomae de Aquino Expositio super librum Boethii De
TRINITATE. 45
Prologus. 45
Expositio prooemii. 49
Quaestio I. De divinorum cognitione. 56
Art. 1. Utrum mens humana in cognitione veritatis nova illus-
tratione divinae lucis indigeat. 56
Art. 2. Utrum mens humana possit ad dei notitiam pervenire . 63
Art. 3. Utrum deus sit primum quod a mente cognoscitur . . 68
Art. 4. Utrum ad divinae trinitatis cognitionem mens humana
pervenire per se sufficiat. 74
Quaestio II. De manifestatione divinae cognitionis. 80
Art. 1. Utrum divina liceat investigando tractare. 80
Art. 2. Utrum de divinis possit esse scientia. 85
Art. 3. Utrum in scientia fidei quae est de deo liceat rationibus
philosophicis et auctoritatibus uti. 90
Art. 4. Utrum sint obscuris et novis verbis divina velanda . . 97
Expositio capituli primi. 110
VIII INDEX
Quaestio III. De his quae pertinent ad fidei commendationem . 107

Art. 1. Utrum humano generi sit fides necessaria. 107
Art. 2. Quomodo se habet fides ad religionem. 115
Art. 3. Utrum convenienter fides vera catholica vel universalis
nominetur. 120
Art. 4. Utrum haec sit verae fidei confessio quod pater et filius
et spiritus sanctus singulus est deus et tres sunt unus
deus absque omni inaequalitatis distantia.123
Quaestio IV. De his quae ad causam pluralitatis pertinent ... 132
Art. 1. Utrum alteritas sit causa pluralitatis.132
Art. 2. Utrum varietas accidentium faciat diversitatem secun¬
dum numerum. 137
Art. 3. Utrum duo corpora possint esse vel intelligi esse in
eodem loco. 145
Art. 4. Utrum varietas loci aliquid operetur ad differentiam
secundum numerum. 154
Expositio capituli secundi. 157
Quaestio V. De divisione speculativae scientiae. 161
Art. 1. Utrum sit conveniens divisio qua dividitur speculativa
in has tres partes: naturalem, mathematicam et divinam 161
Art. 2. Utrum naturalis philosophia sit de his quae sunt in motu
et materia. 173
Art. 3. Utrum mathematica consideratio sit sine motu et
materia de his quae sunt in materia.179
Art. 4. Utrum divina scientia sit de his quae sunt sine materia
et motu. 190
Quaestio VI. De modis quos scientiis speculativis Boethius attribuit 201
Art. 1. Utrum oporteat versari in naturalibus rationabiliter, in
mathematicis ^ciplinabiliter, in divinis intellectualiter 201
Art. 2. Utrum in divinis .sit omnino imaginatio relinquenda . 213
Art. 3. Utrum intellectus noster possit ipsam formam divinam
inspicere .218
Art. 4. Utrum hoc possit fieri per viam alicuius scientiae specu¬
lativae .223
Appendix. Liturae in autographo.230
Index codicum.235
Index sacrae scriptu.ae.235
Index auctorum.237
Index nominum.242
Corrigenda et Addenda. 244
PRAEFATIO
Inter peritos constat s. Thomae de Aquino Expositionem super

librum Boethii De trinitate cetera eiusdem opuscula antecellere eo quod
doctor angelicus hie fusius quam alibi doctrinam suam de scientia turn
philosophica turn theologica atque de scientiarum divisionibus metho-
disque luculenter exponit. Sed integri huius opusculi recensio critica
adhuc desiderabatur, sicut in Prolegomenis (p. 32—34) monstrabi-
mus. Propterea cultoribus rerum mediaevalium nec non iis, qui epistemo-
logiae quae dicitur hodiernae operam dant, nos prodesse duximus, si
illius Expositionis textum ad fidem codicum manu scriptorum, praecipue
autographi Vaticani, restituimus.
In afferendis codicum foliis luce expressis non pauci mihi opitulati
sunt. Tempore, quo bibliothecas extra Germaniam sitas adire non po-
tueram, duo viri, qui in capite Germaniae occupatae munere rei publicae
administrandae sibi commisso fungebantur, prima codicum notitia me
instruxerunt. Bello atrocissimo vixdum finito Gasto Berne, qui tunc
temporis, ut lingua Gallica utar, ‘Chef d’Escadron et Commandant le
District de Reinickendorf pres du Gouvernement Militaire du Grand
Berlin’ fuit, codicis bibliothecae s. Genovefae Parisiensis folia luce depicta
benignissime mihi curavit. Maxime autem Iohanni O. Riedl philo-
sophiae professori in universitate Milwaukiensi, qui annis 1946—1948
regimini Statuum Americae Unitorum militari addictus erat Berolini,
obligatus sum propterea, quod bibliothecam Vaticanam bis adiit, ut
praeter alios codices autographi folia quam accuratissime luce iterata
mihi compararet, ita ut huius recensionis fundamenta poneret. Hunc ei
librum dedicando gratias quam maximas persolvere in animo habeo.
Praeterea Iosepho Koch in universitate Coloniensi professori gratiam
debeo tribus de causis. Primum rector instituti a s. Thoma de Aquino
nuncupati Coloniensis mihi peregr.e misso aditum ad b:bli it .ccas Italiae
et Galliae dedit, ut codices alios, quibus opusculum recensendum
continetur, reperire possem. Deinde eum in consilium principiorum
huius recensionis adhibere multum mihi profuit. Tertio hunc librum in
collectionem a se editam humaniter recepit.
Omnibus aliis, qui me in conficienda hac editione quovis modo
iuverunt, gratias refero. Quorum speciali mentione digni sunt Mons.
X PRAEFATIO
Augustus Pelzer indefessus omnium qui litteris incumbunt adiutor et

Anna Elisabeth Maier professor.
Moderatoribus bibliothecarum, quarum codicibus uti poteram,
praecipue bibliothecae apostolicae Vaticanae et bibliothecae nationalis
Parisiensis, gratias et laudes ago.
Institutioni cui nomen est ‘Deutsche Forschungsgemeinschaft’,
cuius opibus hoc volumen in lucem prodiit, gratias quam maximas
refero.
Carolo Bormann philosophiae doctori amico, qui in plagulis corri-
gendis mihi astitit, debitor sum.
Scribebam Coloniae Agrippinae mense Maio anni 1954.
Bruno Decker
ALTERIUS EDITIONIS PRAEFATIO
Altera editione prior arte quae dicitur photomechanica repetitur.

Lector benevolus animum advertat, quaeso, ad “Corrigenda et Addenda”
quae p. 244seq. impressa sunt.
Scribebam Ingelhemii ad Rhenum mense Decembri anni 1958.
Bruno Decker
SIGLA CODICUM ET EDITIONUM
A : Vat. Lat. 9850 (fragmentum autographi)

B : Vat. Borgh. 15
C : Cambridge, Corpus Christi College 35
D : Bordeaux, Biblioth£que publique 131
E : Bologna, Biblioteca Universitaria 861 (1655) vol. XXII
Eji Erfurt, Stadtbiicherei, Amplon. Fol. 179
F : Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 84. 24
G : Paris, Bibl. Sainte-Genevi£ve 238
H : Toulouse, Biblioth£que de la Ville 215
L : Leipzig, Universitatsbibliothek, Lat. 482
N : Napoli, Biblioteca Nazionale VII B 30
O : Vat. Ottob. Lat. 198
P : Paris, Bibliotheque Nationale, Lat. 14557
Pt: Vat. Pal. Lat. 1371
Q : Paris, Bibliotheque Nationale, nouvelle acquisition, Lat. 1242
S : Innsbruck, Universitatsbibliothek 197
T : Siena, Biblioteca comunale G IV 1
U : Vat. Urbin. Lat. 127
V : Vat. Lat. 808
Vx: Vat. Lat. 2056
Y : Cambridge, University library Dd. XII. 46 (763)
Z : Vat. Barb. Lat. 463
a : consensus codicum P L V T
(3 : consensus codicum B C O S
u : editio P. A. Uccelli, Romae 1880
w : editio P. Wyser, Friburgi-Lovanii 1948
SIGNA ET COMPENDIA
+ = addidit
> = omisit
< > = supplendum
[ ] = delendum
a.: articulus
add.: addidit
AHDL: Archives d’histoire doctrinale et litteraire du moyen age (Paris)
Anal, priora: Analytica priora
Anal. post.: Analytica posteriora
arg.: argumentum
BGPhMA: Beitrage zur Geschichte der Philosophic (und Theologie) des Mittelalters,
begriindet von Cl. Baeumker, (Munster).
c. : capitulum vel corpus (articuh)
codd. = codices (cf. p. 42 not. 2).
com.: commentum
Confess.: Confessiones
corr.: correxit
CSEL: Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, editum consilio etimpensis
Academiae Litterarum Caesareae Vindobonensis.
D: Dionysiaca. Recueil donnant 1’ensemble des traductions latines des ouvrages
attribues au Denys de 1’Areopage, Desclee de Brouwer et Cie, s.a.
d. : distinctio
De an.: De anima
De civ. dei: De civitate dei
De div. nom.: De divinis nominibus
De doctr. Christ.: De doctrina Christiana
De Gen. ad litt.: De Genesi ad litteram
De gen. et corr.: De generatione et corruptione
De pot.: De potentia
De trin.: De trinitate
De ver.: De veritate
De vera rel.: De vera religione
del.: delevit
des.: desinit
dupl.: duplicavit
ed.: edidit (ediderunt)
ed. sec.: editio secunda
e. gr.: exempli gratia
En. in Ps.: Enarrationes in Psalmos
Ep.: Epistula
Eth. Nic.: Ethica Nicomachea
GCS: Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, hrsg.
von der Kirchenvaterkommission der Berliner Akademie der Wissenschaften.
Glossa interim.: Glossa interlinearis
Glossa ord.: Glossa ordinaria
Grabmann: M. Grabmann, Die theol. Erkenntnis- und Einleitungslehre des hi.
Thomas von Aquin auf Grund seiner Schrift ,,In Boethium de Trinitate” im
SIGNA ET COMPENDIA XIII
Zusammenhang der Scholastik des 13. und beginnenden 14. Jahrhunderts

dargestellt (Thomistische Studien, IV. Bd.), Freiburg i.d. Schweiz 1948.
Horn.: Homilia
horn.: homoioteleuton
Iansen: W. Iansen, Der Kommentar des Clarenbaldus von Arras zu Boethius De
trinitate (Breslauer Studien zur historischen Theologie, VIII), 1926.
ib.: ibidem
i.h.l.: in hunc locum
in marg.: in margine
inc.: incipit
l. : liber
lac.: lacuna
lin.: linea
m. al.: manu alia
Met.: Metaphysica
n. : numerus
not.: nota
p. : pagina
Peri herm.: Peri hermeneias
PG: Migne, Patrologia, series Graeca
PL: Migne, Patrologia, series Latina
Phys.: Physica
Praed.: Praedicamenta (Categoriae)
pr.: prosa
prop.: propositio
q. : quaestio
RechTham: Recherches de Theologie ancienne et medievale (Louvain)
Roland-Gosselin: M. D. Roland-Gosselin, Le „De ente et essentia” de S. Thomas
d’Aquin (Biblioth6que Thomiste VIII), 1926.
RScPhTh: Revue des sciences philosophiques et theologiques (Le Saulchoir)
s.: supra
S. c. gent.: Summa contra gentiles
Sent.: Sententiarum liber vel In Sententiarum librum
seq.: sequens (sequentes)
S. theol.: Summa theologiae
tr.: tractatus
transp.: transposuit
Vulg.: Biblia sacra Vulgatae editionis
v.: versus
vid.: videas
Wyser: Thomas von Aquin. In librum Boethii De Trinitate Quaestiones quinta et
sexta. Nach dem Autograph Cod. Vat. lat. 9850 mit Einleitung hrsg. von Paul
Wyser, Fribourg-Louvain 1948.
fh ^K ^ -
5 ^y ^V?Tv^\Vvv^r *
\ rvWv’XA.*^ nTv\wv^yVhMcnv^^w^
^^\P»jterT ^*Ay3T ^ v*^'^Sr^'
4 A il ‘J <\\)<?VV^4^h^ 'AMf^*\
V4N,
n^ryXS^ V vl^5^p^3=^w^
jp***’*) *
1 SA^y^*^;ywv ^
Vr^* «■«** KA^tirTÂ^
5 S?V}*-
5\V*v * ctS^ .
ÂM."^ i.'XiJy—JS* y I “f (kSxV^
2o rT^-KC^
\KV^TJW
V“^ (X^Wc-i .X^xas^t
\7V^ cy %—? V^*>^T \yv.wCr
Cod. autogr. f. 101 va 1—27 = Q. 6 a. 1 q. 3 ad 1—4

biz. cjf- ifii ft rviusnJLt^ -jr. â- joczbebo c?
p'n&fi.jf ab ysUccf. ji â. et9
Y^-ocnazoc z ZtEfrCcudL. yfib'r-oi ^pZ^^Za.
S Z âej jonczpyl'. cxb bb, ^ Sj Z
f oej ZtM3nv z£atZ _^m ab pjs&foe. rt cui
j~ ZtMcrn ZzâXu. <ai <pc je cpvx. ZtzMc^Z,
bo pjozbaX. Z tco I" oCj ZtZZ&rn.
umArr-cf <jjn' cub <â y<ja(u*X' ^ ^
\o n. aJZ ^yn- ab </£ °ej <ja <>n z. cl
aZL p^°jû'X0 £ qp Z. get mu>z&. e<f eeaj .

2. Zk jCL^ blCL a £ [o&Z b -fjxtr bo. jz z
by A&jf f ZtbZcmi AaZclXl £ J' fX&t /aaz
yL A^cebr ab qb e y°fbtbjZ b* Zif.
'iS ab ttuZ bb- ^ [<** j' berk c Zulu, ^jab' -
rb ^ ab fuj X*ruZ cj°bd.nl°
Qj^tlCCL D<fo°£} • J( j{ jz
^ba- affUSej. ^t bio. b$ c. b' be.
no. QjJL YtJZoY-LL JuloIuXoZ ab Mn.
ZO j7 b^ AaJUbL MZZLbrj tcpUtr) *fj&f __
Zc^*1- aZaZrj £ ôaJL Z po^. cub cjuaTtiZ bb.
£ fubj mcuu-* jy&n) ab ZtZ&crru n zu

ZOL YOcf' ZueptLgoe 4b£r OZCt'jOXm. 9'
|i ^ZpUcc ajxzp°jz ZtflLf btnzrh?'* bucatn
oui CO, fv ZtdUUgk Z Ztiij' eerr pZtncl-
ylcL ycj °*-j ft Xf. $ nc&cf X -pnustL
*Y'
Transcriptio paginae sinistrae (textum vid. p. 212,26—213,20)
PROLEGOMENA
A. DE FUNDAMENTO TEXTUS RECENSENDI
1. De codicibus manu scriptis
Ad textum Expositionis s.Thomae de Aquino super librum Boethii

De trinitate critice recensendum omnes adhibuimus codices, quibus
textum ilium contineri invenimus. Quos codices in sequenti elencho
describendos vel ipsos vel per folia luce expressa inspeximus.
§ 1. De codice autographo
Contigit ut maioris partis Expositionis edendae (a fine quaest. 3 art. 2
usque ad finem totius opusculi) ipsum autographum conservetur in cod.
Vat. Lat. 9850 (saec. XIII, membr., plerumque mm. circ. 300 aut 350 x
circ. 220 aut 240, ff. 114, coll. 2) [A], f. 90ra—103vb, qui et autographum A
dimidiae fere partis Summae contra gentiles (f. 2ra—89vb) et fragmenti
Expositionis in Isaiam (f. 105ra—114vb) continet1. Folio 104 plumbo
iteratum est folium quod de primidvo codice subductum hodie codicem
3997 (C.II.2) bibliothecae Casanatensis Romanae, quo numeratur
folium 11, adornat2. Cuius folii separati locus inter folia 95 et 96 auto-
graphi Vaticani est; sed semper veluti codicis Vaticani folium 104, in quo
habetur eius transcriptio, allegabitur.
Scriptura huius codicis autographi littera inintelligibihs vel illegi-
bilis iam diu nuncupari solet. Quae dictio saltern quoad fragmen-
tum Expositionis nostrae manum Angelici plus aequo vituperat. Faten-
dum quidem est autographum littera ut dicunt cursiva scriptum facile legi
1 Codex autographus accuratius descriptus est in praefatione Summae contra

gentiles quam edidit commissio Leonina, Tom. XIII, p. VII-IX; item in: Exempts
scripturarum edita consilio et opera procuratorum Bibliothecae et Tabularii Vaticani,
Fasc. 1: Codices latini saeculi XIII selegerunt et narraverunt B. Katterbach, A. Pel-
zer, C. Silva-Tarouca, Romae 1929, p. 19-21. Cf. etiam Grabmann Die Werke des
hl.Thomas von Aquin, in: BGPhMA XXII 1-2, * *Miinster 1949, p. 428-434.
* Cf. Th. Kappeli Zerstreute Autographblatter des hl.Thomas von Aquin, 111 : Archi-
vum Fratrum Praedicatorum 2 (1932) 383seq.
Decker i
2 PROLEGOMENA
non posse, turn quia ductus litterarum, praesertim quod ad earum longi-
tudinem et latitudinem attinet, incompositus est, turn quia verba singula
saepe minime ab invicem separata apparent, turn demum quia litterae
vocales a, e, o saepissime eodem fere modo scribuntur, ita ut facile con-
fundi possint. Attamen lector attentus atque indefessus usu semper
proficiet in interpretanda hac scriptura primo aspectu difficillimam
lectu. Compendia quae Thomas adhibet non tam difficulter resol-
vuntur, quippe quae eadem sint ac ilia auae in aliis saeculi decimi tertii
codicibus reperiuntur. Immo quaedam verba semper fere perscribuntur
quae in aliis codicibus modo compendioso exarari solent (e.gr. mathema-
ticus, logica, fieri, ethica, ita). Textum vero deletum perdifficiliter legi
posse ex eo oritur quod Thomas verba delevit per medias litteras lineam
ducendo. Praeterea loci exstincti in traditionem manu scriptam et typis
editam non sunt recepti, quare ope ceterorum codicum vel editionum
explicari non possunt. Si removeris singula verba inter primam scripturam
deleta, fragmentum nostrum tantum novem fere lituras maiores exhibet,
quas in Appendice edituri sumus. In quo textus noster multum differt a
textu autographo Summae contra gentiles qui plurimis locis vel deletis
vel correctis vel alio inserendis specimen labyrinthi prae se fert1.
Seposita quaestione infra disputanda, an autographum recensionem
definitivam exhibeat, editio illius partis, cuius testis principalis ipsum
autographum est, plus debet esse quam mera transcriptio litterae s.Tho-
mae. Neque enim iste facultate mentis suae absque ullo errore calami
exprimendae omatus erat. Vehemens eius intentio materiae tractandae
nec non quaedam velocitas scribendi errores qui negari non possunt
autographi excusabiles reddunt. Ut singula sequamur, septem genera
errorum in nostro autographo discemi possunt, quae secundum eorum
frequentiam enumerabimus: 1) Auctor litteram falsam scripsit, 2) verbum
omisit, 3) pro verbo quod in mente habuit scripsit aliud, 4) verbum vel
syllabam duplicavit, 5) verbum delere oblitus est, 6) signum compendii
omisit, 7) lineam indicantem, quae delenda sunt, plus aequo protraxit,
ita ut verba praeter intentionem auctoris deleta videantur. Qui errores
semper fere tam manifest! sunt, ut a quolibet librario perspicaci primo
aspectu detegi potuerint2. Insuper plus quam septuagies signum / in
margine monstrat textum perperam vel minus bene scriptum esse. Immo
1 Cf. editionem Leoninam, Tom. XIII p. XVIIIa.

* Autographum Summae contra gentiles ab amanuensi in rebus theologicis philoso-
phicisque versato littera legibili transcriptum esse nos docent editores Leonini (Tom.
Xffl p. XVIIb-XVIIIa).
DE FUKDAMENTO TEXTUS RECENSENDI 3
octies1 margini inscripta occurrit littera /. (= falsutri), et uno loco,

quo Thomas scribendo propositionem minorem erravit, ita ut sensus
perturbaretur2, in margine legimus scriptura plana exaratum /. arm
( falsum argumentum).
Quaestio est, an hae notae marginibus inscriptae ab ipso Thoma
confectae sint. Scriptae quidem sunt eodem atramento ac ipse textus.
Sed atramentum scriptorem certe non arguit. Quod ad signum / tam
saepe occurrens attinet, videtur mihi dicendum fieri posse, ut hoc
signum celeriter cursimque exaratum, quod etiam in autographis Summae
contra gentiles nec non Scripti in III Sententiarum (Vat. Lat. 9851), etsi
rarius, occurrit, ipsius Thomae sit, quamvis dextrorsum — non sinistror-
sum, sicut litterae textus — inclinatum sit. Fortasse auctor revisens tex-
tum propter angustias temporis contentus erat hoc signo defectus notare.
Non est verisimile hbrarium describentem autographum illo signo locos
dubios vel falsos notasse, ut eorum correctionem ab auctore peteret,
quia multis locis etiam eo non interveniente manifestum erat, quomodo
textui medendum esset. Magis ambiguum videtur, an octo litterae /.
marginibus inscriptae, quarum sex una cum signo / inveniuntur, ab
auctore scriptae sint. Ipsa forma litterae /. in hac re momentum afferre
non potest. Differt quidem littera /. margini inscripta a littera /., quam
Thomas in textu scripsit. Sed non possumus probare Thomam tantum
littera in ntelligibili usum esse. Si autem ipse auctor litteras /. apposuit,
quare hisce paucis locis textum non correxit? Nonne verisimilius est
alium hbrarium autographum s.Thomae his annotationibus criticis
instruxisse, quia litteram auctoris, etsi manifeste falsam, corrigere ausus
non est? Simile dicendum videtur de nota critica falsum argumentum,
quae item aliis litteris atque ipse textus scripta est. Facilius fuisset tribus
lineolis textum manifeste falsum corrigere quam notam criticam mar¬
gini inscribere. Unde videtur ahum scribam qui htteram Aquinatis
mutare noluit hanc notam exarasse.
F. 96va (180,27) in margine litteris nitidis perscriptum additur voca-
bulum aliqua. Quattuor ahis locis in fine lineae scriptura non cursiva
supplentur verba: 1) 92rb 42 (139,21) unius pro unius in textu perperam
1 scilicet f.91vb (nisi > A), 92ra (quae > A), 92va (speciem ] genus A), 97ra (videre
quaJiter ] qua A), 99rb (sicut ] si A), 99vb (illae res . .. contingit A), lOOrb (traduntur ]
traditur A), 102va (naturae corr. ex ut A). F.102rb quae correcto in quando littera f.
in marg. deleta est.
* F.94rb (q.4 a.4 arg. 3). Thomas scripsit: Sed a causa invariabili non procedit effec-
tus variabilis. Sicut autem e contextu patet, sic scribere voluit: Sed a causa variabili
non procedit effectus invariabilis.
4 PROLEGOMENA
scripto et deleto, 2) 93ra 19 (144,15) nullum, 3) 96rb 14 (177,28) non est,

4) 96rb 42 (178,24) eius. Eadem scriptura f. 95vb 20 (165,27) non supra
lineam scriptum est.
Etiam de his verbis appositis exoritur quaestio, quis ea exaraverit.
Vocabulum aliqua in margine suppletum eadem manu scriptum videtur
esse, qua in autographo Summae contra gentiles non pauci textus
marginibus inscripti nee non semel (f.46r) ipse textus principalis per
totam paginam scriptus inveniuntur. Sed non videtur hanc scripturam
esse ipsius s. Thomae, quia verba saepissime occurrentia, e. gr. quia, enim,
per alia compendia scripta sunt quam in littera cursiva Aquinati propria.
Unde etiam verbum aliqua a quodam socio s. Thomae exaratum videtur
esse. Similiter nec verba non est in fine lineae suppleta a s. Thoma
scripta videntur esse, quoniam hie est per compendium ft-, in littera
vero inintelligibili nec non in scriptura plana f. 16vb, quae ipsius Thomae
videtur esse1, semper per compendium e invenitur scriptum. Ergo alium
non est supplevisse concludatur oportet. Ab eodem amanuensi etiam aha
verba in fine vel supra lineam suppleta scripta videntur esse2.
§ 2. De codicibus traditionis
Hoc loco codices traditionis enumerandi sunt sine respectu suae neces-
situdinis vel valoris critici, quae posteriori pervestigationi relinquimus3.
S. Thomae Expositio super librum Boethii De trinitate integra exstat
in his codicibus secundum ordinem siglorum alphabeticum recensendis.
1. Citti del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Burgh. 15
(saec. XIII/XIV, membr., mm. 290 x 215, ff. II. 193 [—f. 120], coll. 2)
B [B], f. 119ra—143vb4. Hie codex in catalogo bibliothecae Avenionensis
1 Cf. not. seq.

2 De scriptura plana in autographis s. Thomae diffusius disseruit G. F. Rossi
L'autografo di San Tommaso ael Commento al III Libro delle Sentenze, in: Divas
Thomas (Placentiae) 35(1932) 532-585, praecipue 558-564. Auctoris opinio est hucus-
que non esse demonstratum duas scripturas gothicas f.l6vb et 58r (legas: 46r) esse
ipsius s. Thomae (cf. p. 563). Cf. etiam eiusdem articulum: Gli autograft di San Tom-
maso della Biblioteca Vaticana, ib. 37(1934) 594-600, ubi concludit (p.600) : „Fin ora
di quanti hanno studiato le scritture dei codici autograft di San Tommaso, nessuno ha
provato quale altra scrittura, oltre la littera inintelligibilis, si debba ritenere di San
Tommaso.” — Quae conclusio concedatur de omnibus locis, quibus scriptura plana
invenitur, excepto f,16vb, ubi haec ipsi textui alias littera illegibili exarato inserta
eundem ductum similiaque compendia habet atque littera inintelligibilis. Cf. hanc
paginam luce expressam in tabula 14 collectionis palaeographicae nota 1 memoratae.
* In hoc indice codicum tituli atque subscriptiones nec non verba, quibus ipse
textus incipit atque desinit, ad normam orthographiae hodiemae descripta sunt.
4 Cf. Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticanae rec. A. Maier (Studi e Testi 170),
CittA del Vaticano 1952, p. 17seq.
DE FUNDAMENTO TEXTUS RECENSENDI 5
anno 1369 scripto memoratur. Inc. Ab initio nativitatis meae investigabo,

et ponam in lucem scientiam illiusl Sap. 6. Naturalis mentis humanae
intuitus. Des. et hoc est per eminentiam illius finis.
2. Cambridge, Library of Corpus Christi College, cod. 35 (saec. XIV
in., mernbr., mm. 342 x 232, ff. 280, coll. 2) [C], f. 218vb—240vb, C
diligenter exaratus1. Inc. Ab initio nativitatis meae investigabo .. .
Naturalis mentis humanae intuitus. Des. et hoc est propter eminentiam
illius finis. Verba omissa manu alia marginibus inscripta sunt.
3. Bordeaux, Bibliotheque publique, cod. 131 (saec. XIV, membr.,
mm. 310 x 225, ff. 268, coll. 2) [D], f. 232ra—249va2. F. 232ra iuxta D
litteram initialem manu alia scriptum est: Expositio sancti Thomae super
Boethium De trinitate. Inc. Ab initio nativitatis me<Cae~> investigabo . . .
Naturalis mentis humanae virtutis. Des. et hoc est per eminentiam illius
finis. Explicit Scriptum sancti Thomae super Boethium De trinitate. Cum
Thomas in hoc codice iam sanctus vocetur, oportet eum scriptum esse
post annum 1323, quo Thomas catalogo sanctorum ascriptus est. Titulus
articuli tertii quaestionis secundae a rubricatore insertus est.
4. Bologna, Biblioteca Universitaria, cod. 861(1655), vol. XXII
(saec. XIV, membr., mm. 315 x 220, ff. 69, coll. 2) [E], olim conventus E
s. Dominici Ord. Praed.3 Hie codex continet: 1) f. Ira—46va, s. Thomae
de Aquino Expositio in librum Dionysii De divinis nominibus, 2) f.47ra—
66va, eiusdem Expositio in librum Boethii De trinitate, 3) f. 66va—68vb,
eiusdem Expositio in librum Boethii De hebdomadibus, 4) f.69r-v (aha
manu) fragmentum Expositionis in librum Sapientiae c. 12-14 4. — Incipit
1 Cf. M. R. James A descriptive Catalogue of the Manuscripts in the library of

Corpus Christi College Cambridge, I, Cambridge 1912, p. 69-71; Grabmann Die
Werke des hi.Thomas von Aquin, p. 211.
* Cf. C. Couderc Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque publique de Bordeaux
{Catalogue general des manuscrits des bibl. publ. de France, Departements T. XXIII),
Paris 1894, p. 69-75; Grabmann l.c. p. 153-160.
* Cf. L. Frau Indice dei codici latini conservati nelle R.Biblioteca Universitaria di
Bologna, in: Studi Italiani di Filologia Classica 16 (1908) 372 seq.
4 Grabmann l.c. p. 194-197 primum allegat catalogum a L. Frati confectum qui
non nisi s. Thomae de Aquino Commentum in librum beati Dionysii De divinis nomi¬
nibus et Expositionem super Boethium De trinitate hoc codice contineri indicat. Deinde
vero prosequitur (p. 194): „Indessen enthiillt sich dieses volumen XXII bei naherer
Untersuchung als ein gewaltiger Opusculakodex . .quo codice contenta scripta
singula sedulo enumerat duobus opusculis s. Thomae p. 194 laudatis non commemora-
tis. Grabmann quoad codicem erravisse manifestum est, quia scripta ab eo enumerata
non volumine XXII, sed XXI continentur. Cf. P. Castagnoli Vopuscolo „De forma
absolutionis" di San Tommaso d'Aquino. Introduzione e testo critico, in: Divus Thomas
(Placentiae) 36 (1933) 365seq.
6 PROLEGOMENA
Expositio sanctiThomae de Aquino super Boethium De trinitate. Ab initio

nativitatis meae (del.) investigabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus.
Des. et hoc est propter eminentiam illius finis. § Explicit Expositio super
Boethium De trinitate edit a a venerabili doctore sane to Thoma de Aquino
ordinis Praedicatorum. Codex ergo post annum 1323 scriptus est. F.65rb—
66va additur index articulorum. In marginibus, praecipue f.52rb—va,
manu alia multa verba turn correcta turn addita sunt.
5. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, cod.Plut. 84.24 (saec. XV,
F membr., mm. 343 x 230, ff. 287, col. 1) [F], f.232r—279r, eleganter
exaratus1. Incipit Expositio sancti Thomae de Aquino super Boethium De
trinitate. Ab initio nativitatis investigabo . . . Naturalis mentis humanae
intuitus. Des. et hoc est propter eminentiam illius finis. Explicit Expositio
super Boethium De trinitate per sanctum Thomam Aquinatem edita.
Praeter Incipit et Explicit etiam tituli quaestionum articulorumque ipsi
textui inserti nec non inscriptiones initio textus exponendi a rubricatore
exaratae sunt. Textus permultas lacunas habet. — Operum novem, quae
hoc codice continentur, Expositiones in libros Boethii De trinitate et De
hebdomadibus tantum sunt s. Thomae de Aquino.
6. Paris, Bibliotheque Sainte-Genevieve, cod. 238 (saec. XIV in.,
G membr., mm. 420 x 295, ff. 222 (+ 147a), coll. 2)[G], f. 145vb—160rb,
diligenter exaratus2. Inc. Expositio super librum De trinitate c. 1. Ab
initio nativitatis meae investigabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus.
Des. et hoc est propter eminentiam illius finis. F. 160rb: Incipit tractatus
fratris Thomae De rege et regno ad regem Cypri. Inter peritos constat
appellationem fratris non esse argumentum sufficiens ad probandum
hunc codicem ante annum 1323 scriptum esse. Attamen scriptura eum
aetate superiorem esse satis indicat.
7. Toulouse, Bibliotheque de la Ville, cod. 215 (saec. XIII/XIV,
H membr., mm. 365 x 240, ff. 67, coll. 2) [H], f. 47rb—65rb (a f.59r
deinceps manu alia), olim conventus Ord.Praed.Tolosani3. Superscripts
f.47r: Expositio fratris Thomae super Boethium De trinitate. Inc. Ab initio
nativitatis meae investigabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus. Des.
1 Cf. A. M. Bandini Catalogus codicum Latinorum Bibl. Med. Laur., T. Ill, Florentiae
1776, col. 253-255. Codex commemoratur a Quetif-Echard Scriptores Ordinis
Praedicatorum, Tomus I, Lutetiae Parisiorum 1719, p. 342a.
2 Cf. Ch. Kohler Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Sainte-Geneviive I,
Paris 1893, p. 142-146; Grabmann l.c. p. 160-167. Codex commemoratur a Quetif-
Echard Scriptores Ordinis Praedicatorum l.c.
3 Cf. Catalogue general des manuscrits des bibl. publ. des departements, T. VII:
Toulouse-Nimes, Paris 1885, p. 136; Grabmann l.c. p. 364.
Et hoc est propter eminentiam illius finis. F.67va: hie incipiunt capitula
quaestionum Boethii De trinitate. In marginibus multa manu librarii
textus et alterius correcta sunt.
8. Leipzig, Universitatsbibliothek, cod. Lat. 482 (saec. XIV, membr.,
mm. 335 x 235, ff. 236, coll. 2) [L], f.77va—98rb 1. Initio textus manu L
saeculi decimi quinti litteris maioribus margini inscriptum est: beatus
Thomas super librum Boethii De sancta trinitate. Manu alia eiusdem
saeculi textui praepositum est: Incipit sanctus Thomas super librum Boethii
De sancta trinitate. Textus incipit: Ab initio nativitatis investigabo . . .
illius finis. F. 98ra—b: Tituli quaestionum determinate (legas: de trinitate),
ubi manu posteriore singulis articulis numeri appositi sunt. In marginibus
huius codicis exstant multae correctiones duabus aliis manibus exaratae.
9. Napoli, Biblioteca Nazionale, cod. VII B 30 (anni 1308, membr.,
mm. 328 x. 232, ff. I. 106, coll. 2) [N], f. 89ra—104ra 2. Inc. Ab initio N
nativitatis meae investigabo . .. Naturalis mentis humanae intuitus. Des. et
hoc est per eminentiam illius finis. Laudetur deus. Amen. Hie codex f.89r,
93rb, 96rb, 96v, 97vb, 98rb duabus manibus posterioribus correctus est.
10. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Ottobon.
Lat. 198 (saec. XIV in., membr., mm. 370 x 240, ff. 260, coll. 2) [O], O
f.lra—18vb 3. F. lv—2r summis paginis superscriptum est: Expositio
fratris Thomae super Boethium De trinitate. Inc. Ab initio nativitatis meae
investigabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus. Des. et hoc est per
eminentiam illius finis. F. 18vb additur index articulorum. In marginibus
quattuor correctores discerni possunt: 1. librarius textus (f.6va), 2. qui
argumentorum numeros exaravitetf. 6rb, 7rb, 8rb, llrb, 13va, 16rb, 17vb,
18rb sententias annotavit erroresque castigavit, 3. qui valde assidue mul-
tas correctiones apposuit, 4. demum qui f. 16v et 17ra litteris tenuibus
sententiam textus annotavit et va-cat scripsit.
11. Paris, Bibliotheque nationale, cod. Lat. 14557 (membr., mm. 312 x
238, ff. IV. 366, coll. 2) [P], olim abbatiae S.Victoris codex signatus 930, P
f.l63ra—182vb. Quern codicem, cum ad textum constituendum, sicut
1 Cf. Katalog der Handschriften der Universitats-Bibliothek zu Leipzig. IV. Die
lateinischen und deutschen Handschriften, l.Band: Die theologischen Handschriften,
Teil I (hrsg. von R. Helssig), Leipzig 1926-1935, p. 771seq. Priusquam hunc catalogum
pervestigavissem, Dr. Hor, consiliarius bibliothecae universitatis Lipsiensis, codice illo
s Thomae Expositionem in librum Boethii De trinitate contineri humaniter mecum
communicavit huiusque textus folia luce exprimenda mihi curavit.
* Cf. A. Miola Codices Mss. operum S. Thomae de Aquino et S. Bonaventurae in
Regia Neapolitana Bibliotheca, Neapoli 1874, p. 24; Grabmann l.c. p. 214.
* Cf. Grabmann l.c. p. 191.
8 PROLEGOMENA
postea patebit, maioris momenti sit, iuvabit accuratius excutere. Constat

tribus partibus primitus seiunctis: I. f. lr—182v (saec. XIII ex.), II.
f. 183r—259v (saec. XIII), III. f. 261r—366v (saec. XIII) \ Expositio
nostra habetur in fine primae partis una eademque manu exscriptae,
in cuius ultima summa pagina notula possessoris legitur: Iste liber est
magistri germanij de rungiaco2 (mag.—rung, supra rasuram; linea
insequenti etiam aliqua erasa sunt). In ima vero columna dextra huius
paginae exstat nota venditionis: Nos executores magistri germani de
Rungiaco quondam magistri In theologia Confitemur vendidisse per manum
fratris Johannis lamasse 3 scolaris ecclesie sancti victoris parisiensis Reveren-
dis in Christo patribus et dominis dominis abbati et conventui monastery
eiusdem sancti victoris pro pretio centum solidorum parisiensium quos
fatemur ab ipsis receppisse et promittimus prefatis Religiosis garantizare
contra quascumque personas vendicioni huius libri obviare volentes gestibus
signetis nostris manualibus . . . Textus incipit: Ab initio nativitatis investi-
gabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus. Des. et hoc est propter emi-
nentiam illius finis. Ab articulo secundo quaestionis quintae et deinceps
tituli articulorum miniati textui inserti sunt. Textus septem lacunas et
nonnullas annotationes marginales manu posteriore exaratas habet.
1 Quo codice quae continentur, enarrat iam L. Delisle Inventaire des manuscrits de
Vabbaye de Saint-Victor, Paris 1869, p. 25; accuratius vero P. Glorieux Questions
nouvelles de Pierre de Tarentaise, in: RechTham 14(1947)103 not. 9, ubi tamen duae
partes tantum primitivae distinguuntur secunda et tertia pro una sumptis. Quod mihi
displicet, quia f. 261 r initium tertiae partis alia manu descriptae indicatur nova monas-
terii S. Victoris possessoris nota item alia manu exarata quam ilia quae habetur initio
secundae partis (f,183r). Quod confirmatur eo quod ea manu, qua f.261r scripta est
nota possessoris, f.366rb etiam haec acquisition^ nota apponitur: „Hunc librum
acquisivit monasterio Sancti Victoris prope Parisius frater Johannes Lamasse dum esset
prior eiusdem ecclesiae.” Tertia huius codicis parte Henrici de Gandavo Summam
quaestionum ordinariarum ab art. 54 contineri dicit Glorieux Repertoire des maitres
en theologie de Paris au XIIP siecle (ftudes de philosophie medievale, XVII), Paris 1933,
I 390; item in RechTham 9 (1937) 79 not.; 14(1947) 103 not. 9 (cf. etiam F. Steg-
muller Repertorium Comm, in Sent. Petri Lombardi, Herbipoli 1947, I n. 318). Re
vera Summa Henrici tantum ab art. 62 usque ad 75 q.l — quaestionibus ultimis
quinque omissis — transcripta est. — Quern codicem iam a QuLtif-Echard Scriptores
Ordinis Praedicatorum l.c. commemoratum P. Clemens Suermondt O.P., quondam
praeses commissionis Leoninae, et P.Ioh. Perrier O.P. (Le Saulchoir) mihi benignissime
indicaverunt.
2 Qui licentiatus est in facultate theologiae Parisiensi die 2 mensis Maii anni 1400;
anno 1419 iam defunctus erat, cf. Denifle-Chatelain Chartularium Universitatis
Parisiensis, Tom. IV (Parisiis 1897) n. 1763.1786.2001.2003.2072.
3 Qui librorum amantissimus die 26 mensis Octobris anni 1448 abbas electusatque
consecratus mense Maio anni 1458 obiit, cf. Fourier Bonnard Histoire de I'Abbaye
’■oyale et de Tordre des Chanoines reguliers de St.-Victor de Paris, Paris s.a. [1904],
1 p. 402.404seq. 420.430, II p. 471.
12. Paris, Bibliotheque nationale, nouvelle acquisition, cod. Lat. 1242

(saec. XIII/XIV, membr., mm. 348 x 246, ff. 83, coll. 2) [Q], f.lra— Q
28va E F.lra titulus miniatus: Expositio Boethii De trinitate secundum
fratrem T., quibus ultimis verbis manu posteriore suprascriptum est:
sanctum Thomam. Inc,<A>b initio nativitatis meae investigabo . . .
illius finis. Explicit. Quae imae paginae f. 28v inscripta sunt, partim
erasa partim contrita difficilia lectu sunt. En verba quae legi poterant:
(columna sinistra) emptum parisius pro VII floren.\ (columna dextra)
opus collectum ex primo eruei . . . ali<.ud> mag<istri> . . . parisius est
fratris . . . ordinis frat<rum~> predica<torum> Item est hie op ...
thome de a<quino> Super <Boe>cio de trinitate. Ex quo apparet
Expositionem s. Thomae primitus partem ultimam fuisse alicuius codicis
quo primo loco abbreviatio quae dicitur Lecturae Hervei Natalis O.P.
super primum librum Sententiarum contenta videtur fuisse. Herveus
quidem Sententias anno circiter 1302 legit 1 2. Sed quia nescimus, an
illius codicis prior pars deperdita eadem manu vel saltern eodem fere
tempore ac superstes scripta sit, ex ilia notula tempus, quo Expositio
s.Thomae transcripta est, elicere non possumus. — Textus multas lacunas
habet et alia manu intra lineas, in lacunis atque in marginibus persaepe
correctus est. Codex, cuius altera parte etiam s.Thomae de Aquino opus-
cula De sortibus (f.39r—40v) et De motu cordis (f.40v-41r) continentur,
illis qui operibus s.Thomae pervestigandis incumbunt hucusque ignotus
videtur esse.
13. Innsbruck, Universitatsbibliothek, cod. 197 (saec. XV [anni 1461
f. 144v—160v], chart., mm 300 x 210, ff. 277, col. 1, olim Cartusianorum
conventus Ad omnes angelos in Snals prope Meranum) [S], f.97r—139v S
(+ 132bis)3 * *. Incipit Expositio doctoris fratris Thomae de Aquino super
Boethium De trinitate. Ab initio nativitatis meae investigabo . . . Naturalis
mentis humanae intuitus. Des. et hoc est propter eminentiam illius finis etc.
Codex eleganter exaratus. Textus paucis locis manu ipsius librarii correc¬
tus est.
1 Cf. L. Delisle Manuscrits latins et frangais ajoutes aux fonds des nouvelles acquisi¬
tions pendant les annees 1875-1891, Inventaire alphabetique, Paris 1891, II p. 640seq.
* Cf. Ios. Koch Durandus de S.Porciano O.P., Forschungen turn Streit um Thomas
von Aquin zu Beginn des 14.Jahrhunderts. l.Teil, Literargeschichtliche Grundlegung
(BGPhMA XXVI,1), 1927, p. 271; Ueberweg-Geyer Die patristische und scholastische
Philosophie11, Berlin 1928, p. 536.
3 Quem codicem recensuerunt P. Castagnoli l.c. p. 380seq. et R. Martin Notes
critiques au sujet de TOpuscule IX de saint Thomas d'Aquin, ses manuscrits, ses editions,
in: Melanges Auguste Pelzer, Louvain 1947, p. 314; Grabmann l.c. p. 222seq.
10 PROLEGOMENA
14. Siena, Biblioteca comunale degli Intronati, cod. G. IV. 1. (saec.

XV, chart, [f.l membr.], mm. 345 X 238, ff. 163 [ff. 158v—159v.l63
T vacant], coll. 2) [T]. Codex continet: 1) f.lra—54vb; 145ra—146vb;
57ra—114vb: s.Thomae de Aquino Scriptum super tertium librum Sen-
tentiarum d.l.—d.22 q.3 a.3, 2) f.ll5ra—126ra: s.Thomae Contra
errores Graecorum, 3) f.l26rb—130va: s.Thomae Expositio in librum
Boethii De hebdomadibus, 4) f,131ra—144vb; 55ra—56vb; 147ra—158rb:
s.Thomae Expositio in librum Boethii De trinitate, 5) f.l60ra—162vb:
(manu alia) Nicolai de Cusa Epistula ad religiosum Nicolaum novitium
Montis Oliveti, ut quantum sufficit se ipsum cognoscat. Quam epistulam
Cusanus ex Monte Policiano die sabbati infra octavos Corporis Christi
(id est die 11 Iunii) 1463 (f. 162vb) scripsit L — Inc. Ab initio nativitatis
investigabo . . . Naturalis mentis humanae intuitus. Des. Et hoc propter
eminentiam illius finis. Amen. Et sic est finis. F. 131 r Superscripts manu
hodierna: Supra librum Boethii De trinitate.
15. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Urbin.
U Lat. 127 (saec. XV, membr., mm. 398 x 266, ff. XII. 343, coll. 2) [U],
f.247rb—276vb 1 2. § Expositio sancti Thomae de Aquino ordinis praedica-
torum super Boethium De trinitate incipit feliciter. § Prooemium incipit
feliciter etc. Ab initio nativitatis investigabo . . . Naturalis mentis humanae
intuitus. Des. et hoc est propter eminentiam illius finis. — § Expositio
sancti Thomae de Aquino ordinis frat rum praedicatorum super Boethium
De trinitate explicit feliciter etc. Codex elegantissime exaratus. Textus
permultas lacunas paucasque correctiones marginales ab ipso librario
confectas habet. Incipit et Explicit miniata sunt.
16. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Vat.
V Lat. 808 (saec. XV in., membr., mm. 309 x 234, ff. 112, coll. 2) [V],
f.21ra — 42vb 3 * * * * 8. Inc. Ab initio nativitatis investigabo . . . Naturalis mentis
1 Cuius codicis textus solum sub n.2 et 5 enarratos memorat L. Ilari La Biblioteca
Pubblica di Siena disposta secondo le materie, Tom. 5, Siena 1848, p. 150a. 181b.
Primo loco auctor perperam tradit opusculum Contra errores Graecorum iam a f. 1
initium sumere. Epistulam Nicolai de Cusa nuper edidit G. von Bredow in: Das
Vermachtnis des Nikolaus von Kues. Der Brief an Nikolaus Albergati nebst der Predigt
in Montoliveto (1463), Cusanus-Texte IV. Briefwechsel des Nikolaus von Kues,
Sitzungsberichte d. Heidelberger Akademie d. Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse,
Jahrg. 1955, 2. Abhandlung, p. 26-56.
* Cf. Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, Tom. I, Codices 1—500,
Romae 1902, p. 149seq.
8 Cf. Codices Vaticani Latini, Tom. II, Pars prior, Codices 679—1134, recensuit
A. Pelzer, In Bibliotheca Vaticana 1931, p. 148 seq.
humanae intuitus. Des. Et hoc est propter eminentiam illius finis. In fine
apponitur index quaestionum et articulorum. Textus noster in hoc codice
pulchre scripto quattuor lacunas exhibet. In expositione textus Boethii
nonnulla verba ipsius Boethii litteris maioribus exarata sunt.
Non nisi quaedam pars Expositionis recensendae exstat sequentibus
codicibus.
17. Cambridge, University Library, cod. Dd. XII.46 [763] (saec. XV,
membr., mm. 168 x 119, ff. 211 [87-98 vacant], col. 1) [Y], f.ll2v— Y
117r\ continet articulos secundum et quartum quaestionis quartae.
Inc. Videtur quod varietas accidentium non possit esse causa pluralitatis
secundum numerum. Des. Et similiter est de loco in comparatione ad cor¬
pus. Expliciunt duae quaestiones de causa diversitatis secundum numerum
secundum sanctum Thomam de Aquino super Boethium De trinitate. Quod
sc rips it Bernardus.
18. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Barb.
Lat. 463 (saec. XV, chart., mm. 245 x 206, ff. 153, col. 1) [Z],f. 93v— Z
95v 1 2, continet eosdem articulos ac codex Y. Incipiunt duae quaestiones
de causa diversitatis secundum numerum secundum sanctum Thomam
super Boethium De trinitate. Videtur quod varietas accidentium non possit
esse causa pluralitatis secundum numerum. Des. Et similiter est de loco
per comparationem ad corpus. Expliciunt duae quaestiones de causa diver¬
sitatis secundum numerum secundum sanctum Thomam de Aquino super
Boethium De trinitate.
Secundum tempus ergo, quo textus transcriptus est, codices sic distri-
buendi sunt:
Saec. XIII ex.: P
Saec. XIII/XIV: BHQ
Saec. XIV in.: CG NO
Saec. XIV: DEL
Saec. XV in.: V
Saec. XV: FSTUYZ
In his vero codicibus Expositio nomine auctoris reticito descripta est:
BCGLNPTV.
Expositio fratri Thomae in H et O, fratri Thomae de Aquino in S
1 Cf. A Catalogue of the manuscripts preserved in the Library of the University of

Cambridge, Vol. I, Cambridge 1856, p. 493.
* Cf. De natura materiae attributed to St.Thomas Aquinas. Introduction and Text
according to the tradition of the manuscripts by Joseph M. Wyss (Textus phibsophici
Friburgenses 3), Fribourg-Louvain 1953, p. 37^0.
12 PROLEGOMENA
ascribitur. Titulus autem nomen sancti Thomae (de Aquino) exhibet in

D E jFL(m.post.) Q(m. post.) U Y Z.
§ 3. De relatione codicum traditionis ad autographum et

inter se.
Nullus duodeviginti codicum enumeratorum apographum est auto-
graphi, cum omnes plus minusve ab autographo dissentiant. Quaeritur,
undenam lectiones variantes ortae sint. Estne earum fons aliqua recensio
posterior ipso autographo?
Omnes codices nobis noti secundum relationem ad autographum
in duas classes dividi possunt: scilicet classem a, quam codices autographo
propinquiores P L V T constituunt, et classem [3, ad quam ceteri omnes
ab autographo magis distantes pertinent.
Ut initium faciamus a classe (3, codices huiusce classis exhibent textum
multis in locis contractum. Non solum singula verba, sed etiam proposi-
tiones *, immo obiectiones 2 omittuntur. Quattuor inveniuntur transposi-
tiones maioris momenti 3 4. Persaepe conclusiones obiectionum tantum-
modo formula Ergo etc. indicantur. Verba autographi saepius quam in
codicibus classis a perperam redduntur. Verbum initio novae obiectionis
non est praeterea, sicut scriptum videmus in autographo, sed item.
E contra omissiones quattuor codicibus a communes rariores sunt.
Qui codices consentientes interdum pro aliquo verbo autographi aliud
substituunt, sed non totiens quotiens codices (3. Codice V excepto cum
autographo habent praeterea initio novae obiectionis.
Iuvabit utriusque classis lectiones ab autographo variantes, quantum
attinet ad quaestionem quartam, in tabula sequenti numerare, ubi a
significat variantes communes codicibus P L V T, (3 vero quas codices (3
melioris notae, scilicet COS1, Concordes exhibent. In columna tertia
numerantur lectiones variantes utrique traditionis generi communes.
Quoad ceteras quaestiones, quae in fragmento autographi supersunt,
similis ratio inter utrumque traditionis genus et autographum dignosci
potest.
Duorum traditionis generum, quorum dispar ab autographo distantia
patefacta est, originem perscrutemur necesse est. Primo quidem textum
1 E.gr. p. 142,18-20; 145,23; 151,16; 152,1-3; 155,9; 163,23; 189,9; 190,4.

* E.gr. q.2 a.3 arg. 3; q.3 a.4 arg. 6; q.4 a.4 arg. 4.
3 Scilicet q.3 a.4 ad 2 (128,25-129,3); q.5 a.l ad 4 (169,8-10); a.2 ad 3 (178,1); q.6 a.l
q. 1 Sed contra 1 et 2 (202,8-16).
4 In apparatu variantium (3 consensual codicum B C O S indicabiL In tabulis autem
B haud semel contra ceteros codices (3 et cum a legentem praeteribimus.
Tabula I
Genus variae lectionis a soli (3 soli a p Concordes
1. Transmutatio verborum
a) minoris momenti. 6 34 2
b) qua verbum aliud substituitur 6 32 2
2. Additio
a) unius verbi. 1 10 3
b) plurium verborum. 0 1 1
3. Omissio
a) unius verbi. 3 36 0
b) plurium verborum. 2 20 0
c) homoioteleuti. 0 3 0
4. Transpositio. 5 26 0
23 162 8
omnibus alterutrius traditionis codicibus communem considerabimus.

Deinde causam lectionum variantium, quibus codices unius traditionis
inter se et respectu autographi dissentiunt, pervestigabimus.
Cum paucae tantum ab autographo differentes lectiones exstent, quae
quattuor codicibus a communes sunt, non est difficile quaestionem trac-
tare, ex quo textus a ortus sit. Quem textum, quippe qui autographo pro-
pinquissimus sit, ex aliquo ipsius autographi apographo emanasse appa-
ret. Transcriptor autographi lectu difficilis non ab omni errato sibi cavit.
Attamen et transmutationes prorsus arbitrarias sibi sumpsit eligendo
aliud verbum, ubi scriptura autographi satis clara est, et addendo sua
sponte unum vel pluria verba, quorum ne vestigium quidem in auto¬
grapho habemus. Sed scriptorem apographi verba autographi eviden-
ter falsa emendavisse libenter concedemus. Traditio igitur a ex apo¬
grapho autographi pendet et per apographum ex autographo.
Multo difficilior est quaestio traditionis (3 oriundae. Ex numero enim
permagno lectionum ab autographo dissidentium exoritur quaestio,
utrum textus codicibus [3 communis etiam proles autographi intellegi
possit, an potius originem ab alio fonte praeter autographum ducat,
aliter dictum: num traditio (3 exhibeat textum alterius recensionis ab ipso
auctore approbatae. Qui textus (3 repeti posset a quadam reportata lectura
s. Thomae, quoniam verisimile est eum in scholis commentatum esse
librum Boethii De trinitate h Quae si ita essent, Thomas docens a
1 Cf. M. D. Chenu Introduction a Tetude de Saint Thomas d'Aquin (Universite de

Montreal, Publications de TInstitut d'etudes medievales, XI), Montreal — Paris 1950,
p. 237seq.
14 PROLEGOMENA
textu propria manu exarato discessisset, ita ut ipsius autographum

non esset amplius testis recensionis definitivae. Similiter scriba textum
auditum reportans errare et ita a textu autographi dissentire potuisset.
Fortasse textus mutilatus est saepe culpa reportantis. — Potuitne
autem fieri ut textus (3 Thoma dictante extra scholas ab aliquo socio
exceptus sit? Cum iste textus substantialis idem sit ac ille autographi,
ponamus necesse esset Thomam recitando suum autographum dic-
tasse. Sed quare hie duplex labor, alter scribendi, alter dictandi? Cur
haec temporis iactura? Non est ergo verisimile Thomam textum manu
propria exaratum integrum dictasse. — Forsitan dicas s. Thomam
textum autographi illegibilem dictasse, ut librarii haberent exemplar
legibile transcriptuque facile. Sed existimemus oportet Thomam habuisse
scribas Utteram suam interpretandi idoneos, ut eum non oporteret
dictare quaecumque iam scripsit. — Sed adhuc dices Bemardum
Guidonis in Vita s. Thomae a se confecta narrare Thomam re
vera super tractatum Boethii De trinitate dictasse et contra factum a viro
qui fide dignus est enarratum non valere argumentum. Sane Bernardus
de quadam a sensibus abstractione quae s. Thomae accident haec
refert: „Semel etiam cum praedictus doctor esset in camera sua et
dictaret super tractatum Boethii De trinitate, candelam accensam in
manu tenens sic in contemplatione abstractus est, quod candela ardens
consumpta est usque ad digitos manus eius. Quibus ignem candelae
diutius inhaerentem doctor non sensit, sed ipsum (ipsam Priimmer) sine
aliquo motu digitorum sustinuit, donee defecit. Inhibuerat enim scrip-
tori suo ut ipsum nullatenus vocaret, quidquid in ipso videret” 1. Sed
contra hanc narrationem dicendum est Bernardum textum fontis sui
mutasse. Inter peritos enim constat fontem Vitae s. Thomae a Bernardo
Guidonis conscriptae fuisse historiam vitae s. Thomae quam Guilelmus
de Tocco confecit 2. Atqui iste 3 dicit: „et dictaret summam tracta-
tuum 4 de trinitate .. Quibus verbis ad tractatum de trinitate in prima
1 Vita S. Thomae Aquinatis auctore Bernardo Guidonis c. 28, in: Forties vitae
S. Thomae Aquinatis, ed. D. Prummer, Tolosae s.a., p. 194.
* Cf. D. PrOmmer l.c. p. 59-61; F. Pelster Die alteren Biographien des hl.Thomas
von Aquino, in: Zeitschrift fur kath. Theoiogie 44 (1920) 242-274; 366-397 (praecipue
p. 397); E. Janssens Les premiers historiens de la vie de saint Thomas d'Aquin, in:
Revue neoscolastique de philosophic 26 (1924) 201-214; 325-352; 452-476 (praecipue
p. 342-352).
3 Vita S. Thomae Aquinatis auctore Guilelmo de Tocco c. 47, l.c. p. 121.
4 Sic codex Trevirensis 310/1982; textus a Priimmer recensitus forsan typographi
culpa habet: tractuum.
parte Summae theologiae videtur alludere * *. — Praeterea vix intellegen-

dum est, quomodo mera recitatione textus iam exarati in tantam contem-
plationem et a sensibus abstractionem provectus sit. Ergo concludendum
verbis Bernardi non probari s. Thomam Expositionem in librum Boethii
De trinitate profecto dictasse 2.
Item, non est verisimile textum (3 repeti a quodam altero autographo,
cum valde dubitandum sit an Thomas textum integrum bis scripserit.
Quae igitur argumenta possunt aflferri pro iis qui suspicantur textum
reportatum esse fontem traditionis (3?
Primo, verbum praeterea initio obiectionis in ipso autographo dilucide
compendio p° indicatum non semper item legi potuerat. Nec pigritia
librarii poterat esse causa item pro praeterea substituendi, quoniam
compendium It' scribam non plus occupat quam illud p°. Sed substitutio
verbi item pro praeterea facile intellegitur supponendo ipsum Thomam
loco verbi praeterea quattuor syllabas complectentis, quod scripserat
in autographo, in scholis semper verbo item duabus tantum syllabis con-
stante usum esse. Sic verbum item traditionis (3 e lectura reportata
originem duxisset. Simihter s. Thomas dictans socio suo extra scholas
haec verba novam obiectionem inchoantia permutare potuisset.
Secundo, conclusiones obiectionum solis verbis Ergo etc. indicatae
fortasse textui reportato debentur. Turn aut ipse Thomas, ne perderet
tempus, textum autographi in scholis contraxisset, aut scriba repor-
tans eadem ex causa non totam conclusionem perscripsisset. Similiter
conclusiones mutilatae e dictatione emanare potuissent.
Tertio, transpositions propositionum et argumentorum 3 textum esse
reportatum vel dictatum probare videntur. Quid enim transcribentem
autographum moverit ut duo argumenta pro parte altera (Sed contra)
formulis introducentibus permutaUs transpcsuerit? Aut quare e. gr. tex¬
tum q.3 a A ad 2 sua sponte mutaverit, ita ut dictiones integrae plurium
1 Petrus Calo, cuius Vita s. Thomae pendet ex ilia quam Guilelmus de Tocco con-
scripsit, dicit solummodo: „... dictaret de trinitate . ..” (Vita S. Thomae Aquinatis
auctore Petro Calo c. 24, l.c. p. 44).
* Argumentum e textu Bernardi pro dictatione depromptum labefactan non potest
obiciendo verbum dictare in medii aevi latinitate saepe actionem conscribendi sigru-
ficare (cf. e.gr. Du Cange Glossarium mediae et infimae Latinitatis, T. Ill (Graz 1954)
p. 103 col. 2: Dictare Scribere, orationem, epistolam componere; K. Strecker
Einfiihrung in das Mittellatein, Berlin 1928, p. 16: dictare = verfassen), quia Guilelmus
de Tocco, fons Bernardi, inter dictare et scribere sedulo distinguendo semper accipit
dictare, ut in lingua antiqua et hodiema intellegitur (cf. e.gr. l.c. p. 89).
* Cf. p. 12 not. 3.
16 PROLEGOMENA
linearum transpositae inveniantur? Verba singula ad dicendi genus

melius efficiendum transponere librarios medii aevi morem fuisse inter
omnes constat. Non excipiunt textum ex exemplari ita ad amussim,
ut nos desideramus. Attamen transpositiones dictionum et argumentorum
sunt commutationes maioris momenti, quas iure a transcribente factas
esse vix credibile est.
Quarto, pro verbo autographi verbum aliud substituere etiam ipse
auctor potuit, qui postquam sententias suas litteris mandavit, dare
operam non desiit, ut mentem suam verbis aptioribus manifestaret.
Sic verba, quorum nullum vestigium in autographo, e lectura vel dicta-
tione provenire possunt. Hoc modo s.Thomas mutationes etiam minoris
momenti, quae solummodo attinent ad grammaticos, inserere potuit
eas non annotans in autographo. Lectura vel dictatione in traditionem
transire potuerunt.
Haec sufficiant de rationibus quae confirmare videntur textum repor-
tatum vel dictatum esse fontem traditionis [3. Quaeritur, an iis consen-
tire cogamur.
Licet verbum item initio novae obiectionis sic explicari possit, tamen
non oportet, quia fieri potuit ut librarius exemplaris, quod pater tradi¬
tionis (3 evasit, sua sponte verbum praeterea cum item permutaverit.
Simile oportet dici de conclusionibus truncatis. Sicut magister docens
vel studiosus reportans, ita transcriptor exemplaris, ne perderet tempus,
conclusionem tantummodo incipere potuit.
Non ita facile transpositio dictionum et argumentorum ex arbitrio
librarii explicari potest. Quae cum non sit sola materialis translatio quae
verborum immutationem vel saltern novam compaginationem non pos-
tulet, praesentiam ipsius auctoris transmutantis exigere videtur.
Si disceptatio argumentorum pro et contra textum reportatum vel
dictatum hucusque nondum ad veritatis certitudinem pertingebat,
inquisitio causae substitutionis verborum in fundamento solido palaeo-
graphico versabitur. Sane quidem ipse s. Thomas, postquam commentum
suum exaravit, docens vel dictans verbum pro verbo substituere potuit.
Sed omnino fieri non potuit ut s. Thomas docens vel dictans in legenda
sui ipsius scriptura non semel erraverit, ita ut ipse sensus dictionis
perturbaretur. Atqui demonstrare possumus non pauca verba tradi¬
tionis (3 interpretatione autographi falsa orta esse 1. Propterea harum
1 E.gr. q.3 a.3 c. (122,2): temporalia/l] corporalia (3; ad 4 (123,11): dei cultoribus A]
doctoribus (3; q.4 a.l arg.l (132,18): primaeva (p'meua) A] summa (3; a.2 Sed contra 3
(139,18): probatum A] primo tactum P; q.6 a.l q.2 c. (209,6): sequetur error A] fre¬
quenter erratur P; ib. (209,26): vias facta A] manifesta p.
PROLEGOMENA 17
textus permutationum vel potius corruptionum non s. Thomas auc-

tor esse potuit. Manifestum vero est litteram s. Thomae lectu difficilem
ansam praebuisse huiusmodi lectionum falsarum. Quae quatenus so-
lummodo in traditione (3, non in textu a inveniuntur, non ex aliquo
codice a in textum (3 irrepere potuerunt, sed sine respectu ad
traditionem a ipso autographo occasionem dante ortae sunt. Quae
conclusio confirmatur eo quod traditio (3 tabula nostra I monstrante iam
sola quaestione quarta 23 locis textum autographi verum habet, cum
traditio a alias melior hisce locis ab autographo dissentiat x. Traditio
(3 ergo orta esse non potest ex aliquo codice a, cuius textus corruptus
sit, sed patrem aliquod autographi apographum licet non satis ido-
neum habeat oportet. Ipsum igitur autographum etiam traditionis (3
fons est.
Praeterea, ipse s. Thomas minime potuit omittere obiectiones, ad
quas in fine articuli respondit 1 2. Hie habemus textum evidenter cor-
ruptum, cuius auctor fuit librarius exemplaris quod evasit fons totius
traditionis (3.
Concludamus: Non cogimur ut proponamus traditionis (3 ahum fontem
a s. Thoma quovis modo approbatum praeter autographum, cuius
fragmentum asservatur in bibliotheca Vaticana, sed oportet asseveremus
traditionem (3 ab ipso autographo per aliquod apographum originem
ducere. Omnes lectiones variantes aut sunt involuntariae, neglegentia
vel falsa interpretatione transcriptoris autographi exortae, aut volunta-
riae, quae iterum aut sunt correctiones errorum autographi manifestorum
ac igitur ipso autographo occasionem praebente in traditionem trans-
ierunt aut sunt transmutationes arbitrariae textus ipsius autographi.
Traditio [3 cum, si rem omnem spectas, textum peiorem autographo
habeat, non potest tradere recensionem posteriorem definitivam auc-
toris. Non traditio [3, sed autographum recensionem textus definitivam
exhibet 3.
1 Alibi traditio a sola etiam plura verba omittit, sic e. gr. codices a q.5 a.3 arg. 1
(179,13) decern verba omittunt, quae vero traditio [3 una cum autographo testificatur.
Omissionem similem quinque verborum in traditione a videas q.6 a.l q.3 c. (212,8).
2 Cf. p. 12 not. 2.
8 E contra autographum commentarii super tertium librum Sententiarum codice
Vat. Lat. 9851 contentum recensionem definitivam non exhibet. Commentarii in dist.
23 et 24 textum vulgatum cum autographo conferens inveni autographum d.23 q.l
ahum ordinem articulorum habere et corpus primi articuli huius quaestionis in auto¬
grapho ex omni parte a textu tradito differre et traditionem turn plura verba auto¬
grapho exhibere, turn e contra. Tanta differentia inter autographum et traditionem
in Expositione super librum Boelhii De trinitate nusquam invenitur.
Decker 2
18 PROLEGOMENA
Secundum praemissa tota traditio ad duo diversa apographa ipsius

autographi redit. Quae duo apographa suntne exorta altero non pendente
ex altero? Haec quaestio oritur, si consideramus utramque traditionem
quibusdam locis simul ab autographo dissentire x. Sicut tabula nostra I
demonstrat, haec communis ab autographo dissensio in quaestione
quarta tantummodo octies occurrit. In ceteris autem quaestionibus
saepius inveniuntur lectiones variantes ab autographo toti traditioni
communes, quarum etiam omissiones unius et plurium verborum et
homoioteleuti habentur. Atqui non casu accidere potest ut omnes
codices aliquo loco verbum addant quod deest autographo vel e
converso verbum omittant quod clare et distincte autographo continetur.
Harum lectionum communium contra autographum oportet esse causam
communem. Num autographi exstitit unum solum apographum quod
pater communis evasit utriusque traditionis? Hoc quidem apographum
statim omnes lectiones variantes communes explicaret. Sed hac coniec-
tura differentia textus utriusque traditionis permultis in locis salvari
nequit. Quae differentia non semper ex alterius traditionis corruptione
subsequente sensimque crescente orta esse potest. Sicut sciunt periti
artis quae dicitur palaeographia, verbum primaeva vix in summa cor-
ruptum invenitur nec vias facta in manifesto nec probatum in primo
tactum nec praedictum in ultimum. Hie autem ipsum autographum
lectu difficile et ob earn rem falso lectum causa fuit lectionis variantis
quae alium sensum profert. Differentia igitur in his et similibus locis
inter utramque traditionem, cuius alia cum autographo consentit, aha
vero dissentit, ex apographo communi legibili, quod proponitur,
emanare non potest, sed causam antecedentem, scilicet ipsum auto¬
graphum, habet, quod ansam praebuit lectionis falsae. Incurrimus
ergo in magnam difficultatem: Dissensiones ab autographo omnibus
codicibus communes unum apographum qui sit fons communis
postulant, sed discrepantiae utriusque traditionis ab invicem multo
frequentiores explicari non possunt, nisi duo diversa apographa propo-
nuntur. Num debemus tria apographa fingere? Opinio quae vellet apo¬
grapho tertio lectiones varias communes contentas esse genealogiam lec¬
tionum singularium intricatam efficeret. Patres utriusque traditionis
1 E.gr. q.3 a.3 ad 4 (123,10): acceptata/1] recepta oq.4 a.l c.(135,24): post A)
primum oc(3; q.6 a. 1 q.2 Sed contra 2 (203,17): nominat A ] vocat a0; a. 1 q.3 ad 3 (213,15):
possibile A] principal LVT$ principium P; a.2 ad 1 (217,15): immaterialia A] in-
visibilia a(3; a.3 c. (221,16): immateriales A] supematurales a@; a.4 arg. 5 (225,1):
omissio homoioteleuti septem verba comprehendens.
quibusdam locis, qui nullam ansam dubitandi de bonitate textus praebue-

runt, repente a suis exemplaribus quae duorum apographorum proles
sunt discessisse et ex aliquo tertio apographo textum respectu autographi
variantem sumpsisse non est verisimile, ne dicam: absurdum est.
Sed fortasse lectiones variantes communes exoriuntur ex eo quod
apographorum alterum pendeat ex altero? Traditionem (3 ortam non
esse e textu a corrupto iam audivimus. Sed num e converso textus a
nihil aliud est quam textus (3 emendatus secundum autographum? 1 Hac
coniectura originem duarum traditionum imaginari possemus hocmodo:
Primo autographi apographum confectum est quod fons traditionis (3
evasit. Quae transcriptio, cum pro exemplari esset, iterum persaepe
descripta est ita ut hodie quattuordecim quidem codices p, sed tantum
quattuor codices a noverimus 2. Postea cum ipsum autographum denuo
provenisset, non paucis locis discrepantia inter autographum et textum
P detecta est. Quae causa fuit novae transcriptionis autographi conficien-
dae, quae fons traditionis a facta est. Scriba huius alterius apographi re-
prehendendus non est propterea quod in interpretando autographo lec-
tu difficili saepe traditionem p, cuius aliquem codicem ante oculos habuit,
consultavit. Sed eius neglegentia factum est ut quibusdam locis lectionem
traditionis p iterando autographum perperam interpretatus sit. Lectiones
ergo variantes traditionibus a et p communes primitus in traditione p
exstiterunt, ex qua in exemplar codicum a, quod non paucas correctiones
ab ipso autographo petivit, transierunt. Vel res ita se habet ut non nova
et integra transcriptio totius autographi confecta sit, sed correctiones
secundum autographum solummodo in margine vel inter lineas alicuius
codicis p appositae sint et ex hoc exemplari sic emendato per codicem
qui forsitan aliquas correctiones marginales vel interlineares negle¬
gentia praeterierit omnes codices a originem duxerint.
1 Haec est origo duarum traditionum a et p ab autographo Summae contra gentiles

emanantium. Autographi primum apographum evasit fons traditionis a. Cuius errores
ansam praebuerunt correctionis diligentis ope autographi. Recensio P nihil aliud est
quam textus a ita secundum autographum correctus (cf. praefationem editionis Leoni-
nae, Tom. XIII p. XXIVb).
2 Catalogus Bartholomaei de Capua inter opera s. Thomae, ,,quorum exemplaria
sunt Parisius”, etiam ,,Expositionem super Boethium De trinitate’ enumerat (cf. Man-
donnet in sua editione Opusculorum omnium s. Thomae p. 32 not. 6 memoranda,
I p. IXseq.). Non dubitandum est, quin hoc exemplar textum recensionis p ex-
hibuerit, quern postea identidem transcriptum esse codices superstites demonstrant.
Notatu etiam dignum est codices quibus s. Thomae Opuscula omnia fere vel plurima
collecta sunt, scilicet CDGOSUYZ, non nisi recensionem p exhibere, textum vero
a esse s. Thomae unicum in P codice vetustissimo. Omnes autem ceteri, qui cum Expo-
20 PROLEGOMENA
Si suspicamur traditionera a ex aliquo codice (3 ortam esse, haec coniec-

tura commendatur simplicitate. Sed quaeritur, an veris solidisque ratio-
nibus fulciatur. Cum textus (3 iam quoad quantitatem nimis saepe
cum autographo dissentiat, munus correctoris non poterat consistere in
solis locis dubiis vel sensum minus sanum proferentibus ope autographi
corrigendis. Iam prima collatio textus (3 et autographi correcto-
rem diffidentia quam maxima traditionis (3 afficere debuit. Iam ratione
quantitatis textus apographum alterum ab integro confici necesse erat.
Sed etiam quoad singula verba transcripta correctorem mox advertere
oportuit textum (3 non semper accurate autographum excepisse. Laborem
ergo difficilem autographi interpretandi denuo diligentia speciali fieri
necesse erat. Fieri quidem potuit ut transcriptor vel potius corrector
alter, licet magna diligentia laboraverit, quasdam lectiones falsas
textus (3 emendare oblitus sit. Sed non est intellegendum, quare qui
iterum autographum transcripserit, textum [3 quern consultaverit aliqui-
bus locis corruperit errando, cum autographum legeret, ubi traditio [3 iam
textum verum habuerit et autographum non fuerit tam difficulter legen-
dum. Quae corruptio textus licet locis non multis in traditione a re
vera invenitur * l. Hae lectiones falsae traditioni a propriae explicari
non possunt, nisi proponatur transcriptionem, quae fuit fons textus a,
sine respectu ad textum (3 factam esse2. Si vero duo apographa sine
respectu ad invicem scripta sunt, undenam proveniunt lectiones
variantes ab autographo ipsis communes? Fateor me sufficienter respon¬
ded non posse. Sicut dictum est, fons utrique traditioni communis quoad
lectiones ab autographo variantes ponendus non est, quia discrepantias
inter utramque traditionem autographo occasionem praebente exortas
non explicaret. Rursus non est verisimile alterum apographum de altero
pendere. Quid ergo? Num casu accidit hie mirabilis consensus traditionis
contra autographum? Concedatur autographum lectu difficile duobus
seorsum transcribentibus ansam eiusdem lectionis falsae dare potuisse,
sitione nostra alia opera s. Thomae, e.gr. Quaestiones disputatas vel Expositionem in
Boethium De hebdomadibus, tradunt, recensionem aut a aut (3 habent.
1 In legendo autographo erravit traditio a sola e. gr. q.4 a.2 ad 4 (145,2): et ideo
Aft] nam a.
2 Propterea traditio a Exposition^ nostrae aliter orta est quam traditio (3 Summae
contra gentiles, quae initium videtur duxisse a correctionibus quorundam locorum,
qui suspecti videbantur, primum in margine appositis, deinde ipsi textui insertis (cf.
ed. Leon. l.c. p. XXVIa). Recensio vero a Exposition^ nostrae emanat ab apographo
confecto sine respectu ad alterum, quo generaliter melius est paucos tantum autogra¬
phi locos perperam transcrlbens.
sed utrumque transcriptorem eodem loco verbum lectu facile casu

omisisse alioque loco idem verbum fortuito addidisse, quamvis contextus
hanc additionem non postularet, omnino incredibile est. Nihil est facilius
quam quidquid ad hanc difficultatem enodandam temptetur ad absur-
dum ducere, sed valde arduum est viam solutionis verae invenire. Sufficiat
haec tristis animadversio! Etiam in critica textuah aenigmata nondum
soluta supersunt!
Postquam demonstratum est autographum esse totius traditionis fon-
tem, originem discrepantiarum intra utrumque genus traditionis investi-
gemus oportet. Hucusque enim non nisi textus omnibus codicibus al-
terutrius traditionis communis consideratus est. Adveniunt autem multae
lectiones variae quae sunt familiis vel codicibus singulis propriae.
Ope lectionum variantium afhnitas codicum (3 facile dignosci potest.
Habemus quattuor familias (3: BN, C G H, Q D Y Z, E U F S.
1) Ad familiam primam pertinent codices B (saec. XIII/XIV) et N
(anni 1308). Quia B aliquibus locis textum autographi a ceteris codicibus
(3 perditum retinuit, fons codicis B videtur esse apographum (3, rviusquam
plus corruptum sit. B perplurimis mendis, praecipue unius vel plurium
verborum omissione, scatet. Verisimile est codicem N esse transcriptum
ex codice B, cuius verba saepe perperam reddidit, ut etiam peior codice
B evaserit.
2) Codices H (saec. XIII/XIV) et C(saec. XIV in.) eundem fere textum
exhibent. Attamen non sunt affines in linea recta, ut H sit exemplar
codicis C, quia H omisit verba, quae in C exstant, habetque verbum
falsum, ubi C textum verum Item, codex G (saec. XIV in.) discrepantiis
minoris momenti demptis eundem textum atque C praebet, immo satis
versimile est codicem G esse transcriptionem codicis C 2. Quaedam enim
lectiones variantes codicis G facile iudicari possunt lectiones falsae
verborum magis contractorum vel perperam correctorum codicis C.
E. gr. p. 97,4 sint ] sic C sicut G; p. 115,14 potest ] pt (in margine et difficile
lectu) C praeter G; p. 222,20 aliqua] aa C alia G. — P. 91,12 Cprimitus
1 E.gr. q.3 a.3 c. (121,27) H omisit hominibus quod C habef, ib. ad 4 (123,9): prop¬
ter H apud ceteri.
i Castagnoli l.c. p. 407 codicem G posteriorem quidem codice C esse, sed utrum¬
que ab eodem exemplari descriptum esse opinatus est. Item J. J. Pauson in edendo s.
Thomae De principiis naturae (Textus philosophici Friburgenses 2, Fribourg-Louvain
1950 p. 24 et 53) codices praedictos esse ortos e fonte communi verisimilius esse duxit.
Fatendum est e textibus brevioribus De forma absolutionis et De principiis naturae
fortasse non posse probari codicem G esse transcriptionem codicis C. Aliter tamen
videtur dicendum de textu multo longiore Expositionis recensendae.
22 PROLEGOMENA
habebat loco Is(aiae) compendium of. (Osee). Postea littera o correcta

est in litteram y, sed minus clare, ut 9 (con) legi possit. Inde contingit
ut etiam G o (con) habeat. — P. 89,12 C praepositionem a in textu correxit
in pronomen ei in margine. G correctionem falso interpretatus est addi-
tionem, et ideo scripsit: ei a.
3) Familiam tertiam constituunt codices Q (saec. XIII/XIV), D (saec.
XIV, post annum 1323), O (saec. XIV in.), Y (saec. XV), Z (saec. XV).
Q et O non sunt affines in linea recta, quia uterque mendis propriis affectus
est. Attamen Q generaliter melior est codice O qui non semel omis-
sione homoioteleuti peccat. Verborum omissorum suppletiones in mar¬
gine codicis O non semper traditione bona fulciuntur. Codex Q quando-
que cum C vel E dissentientibus ab autographo contra O legit. Codex
D, qui textum satis corruptum tradit1, codici Q valde affinis est2. Codices
Y et Z, quibus opusculi nostri articulus tantum secundus et quartus
quaestionis quartae continentur, eundem textum praebent. Verisimile est
textum in codice Z recentiore e codice Y qui est aetate maior descriptum
esse. Fet Z proxima cognatione cum codice O coniuncti sunt, cuius tamen
non sunt proles, cum O p. 154,28-155,2 omissione homoioteleuti peccet,
ubi Y et Z textum plenum habent. Familia tertia secundae affinior est
quam quartae.
4) Ad familiam quartam pertinent codices E (saec. XIV), U (saec. XV),
F (saec. XV), S (saec. XV). E saepissime peccat in legendo exemplari
suo, in primis solutione compendiorum falsa et omissione homoio¬
teleuti. — Codices U et Fvalde affines sunt, quod iam patet ex eo quod 32
lacunas textus communes habent. Attamen in linea recta affines esse
non possunt: nec ita ut F sit exemplar codicis U, quia F lacunas habet,
ubi in U textus plenus exhibetur, nec ita ut U sit exemplar codicis F, quia
intellegi nequit, quare in quibusdam lacunis codici Fpropriis desiderentur
verba quae in codice U clare et distincte scripta sunt. Sed utrumque codi-
cem pendere ex codice E facile evinci potest.
Primo, multis locis, ubi U et F habent lacunas, codex E exhibet
verba difficilia lectu vel falso scripta.
Secundo, aliis locis, ubi in U et F occurrunt lacunae, etiam in E primi-
tus lacunae fuerunt quae manu posteriore expletae sunt. Ergo verisimile
1 Cf. R. Martin, qui l.c. p. 318 de hoc codice quantum ad textum opusculi noni
dicit: ,,Le manuscrit de Bordeaux est fautif d’un bout & l’autre” et de locis loquitur qui
intellegi non possunt. Nec aliter mihi dicendum videtur de textu Expositionis nostrae.
* Pauson l.c. p. 46 textum De principiis naturae in D ex O nondum correcto tran-
scriptum esse credit.
est codicem E lacunis nondum expletis genuisse prolem, ad quam perti¬

nent U et F.
Tertio, p. 186,14 E et U habent idem compendium alias non usitatum,
scilicet pro components compentis, quod F interpretatur competents.
Quarto, p. 139,8 pro vero secundum genus U habet: no Eg0 (non hoc
ergo), et F non habet: ergo, cum E scribat: u'o f g9, quod certo ansam
praebuit falsae lectionis: non hoc (habet) ergo. U et Fesse prolem codicis E
confirmatur lectionibus falsis, quas cum E communes habent, e. gr.
p. 135,2 auite pro abire\ p. 190,8 Ad tertium pro Ad quartum; p. 191,7
puta pro pura; p. 223,10 et 11 componem (compositionem) pfb compara-
tionem. Q. 2 a. 4 additiones marginales, quibus E textus s.Augustini
allegatos continuat, codices U et F habent in ipso textu. Sed non est
credendum codices U et F immediate ex codice E textum suum excepisse.
Namp. 54,19 codex E post verba per locum habet lacunam pro a minori,
quam U et F falso explent scribendo a simili. Item, p. 55,7 E habet
lacunam parvam ante dandam; U et F falso supplent dilucidandam, cum
legendum sit enodandam. Sed casu non potest accidere ut uterque codex
habeat idem verbum falsum pro lacuna in suo exemplari. Cum ergo
codicum U et F, ut iam probatum est, alter ex altero non pendeat,
verisimile est eos transcriptos esse ex eodem exemplari quod non fuit
ipse codex E, sed eius proles. Quod exemplar continebat turn lacunas
codicibus U et F communes, quae codice E occasionem praebente
exortae erant, turn lacunas falso expletas, turn verba in codice F per-
peram vel illegibiliter scripta, ita ut scribae codicis F haud sollerti ansam
lacunae relinquendae praebuerint. — Librarium codicis F valde stultum
fuisse iam apparet ex hoc quod corpus articuli primi quaestionis primae
incipit verbis: Responsio dauid quod.
E contra, codex S uno loco (p. 180,10: est semirectus) excepto lacunas
quae inveniuntur in E U F non habet. Item, textus eius generaliter
melior est illo codicum E U F, cum non habeat eorum lectiones falsas
quas modo commemoravimus; quo quidem non excluditur quod S
paucis locis erravit, ubi ceteri textum verurn habent. Demum, S' additio¬
nes, quae codicis E marginibus inscriptae, textui vero codicum U et F iam
insertae sunt, nondum habet. Quare S non potest esse proles codicum U
et F. Sed potestne pendere ex codice E nondum aucto illis additionibus
marginalibus, cuius lacunas mendaque cetera ope alterius codicis corre-
xerit? Hoc quidem fieri potuit, tamen verisimilius est S textum suum
non ex duobus aliis codicibus, altero mendoso, altero melioris notae
conflavisse, sed ex aliquo vetustiore quam E codice nondum illis inter-
24 PROLEGOMENA
polationibus, lacunis aliisque mendis corrupto petivisse. Cum hoc concor¬

dat quod Incipit codicis S dictionem fratris Thomae habet, codex E
vero Thoma iam caelestibus ascripto exaratus est.
Affinitas quattuor familiarum stemma sequenti ostendi potest.
p (amplius corruptum)
1
1 1
x X X
1 1
1 1 r~ 1
J X X E S
I r
1
1 1
1 ,1 11
N H C x x X
1 1 1 1
r—i 1-1 1-1
G Q D 0 Y U F
1
Z
Necessitudo quattuor codicum P (saec. XIII ex.), L (saec. XIV), V (saec.

XV in.), T (saec. XV) classem a constituentium res est valde intricata.
Primo notandum est unumquemque codicum a persaepe lectionibus
singularibus cum autographo dissentire 1. Iuvabit tabula sequenti varie-
tatem codicum a quoad quaestionem quartam demonstrare indicando
lectiones dissidentes ab autographo quas singuli codices aut solitarias
aut cum uno vel pluribus codicibus sive a sive (3 communes habent.
Fatendum quidem est maiorem partem variantium uni codici propria-
rum esse errores manifestos neglegentia stultitiaque hbrarii exortos qui
eliminandi erunt codicibus nondum cum autographo comparatis. Sed
supersunt adhuc multi errores clandestini qui sola comparatione cum
autographo detegi possunt. Singulorum codicum a discrepantiae et auto-
graphi nulla regula reguntur. Si quis codex uno loco solitarius cum A
1 Similiter varietas intra traditionem p Summae contra gentiles multo maior est ilia
intra traditionem a. Cf. praefationem, Tom. XIII p. XXVIa—XXVIIb, praecipue
p. XXVIa: „Patet ergo quod ... in tota familia (scilicet traditionis P) discordia superat
concordiam. ... immo in tota p mirum est quod codices, modo tam similes, alias tam
dissimiles esse possunt.”
Tabula II
1> V r
Genus variae lectionis solus cum solus cum solus cum solus cum
ceteris ceteris ceteris ceteris
1. Transmutatio
a) minoris momenti 57 21 45 60 15 52 54 36
b) qua verbum aliud
substituitur . . . 37 10 27 14 11 18 43 22
2. Additio
a) unius verbi . . . 6 7 8 14 5 15 16 10
b) plurium verborum 0 1 4 4 1 3 3 1
3. Omissio
a) unius verbi . . . 17 10 34 17 15 17 38 21
b) plurium verborum 0 2 7 3 5 2 8 8
c) homoioteleuti . . 8 2 3 0 0 1 3 2
4. Transpositio .... 7 12 28 12 15 28 27 12
112 105 156 124 67 136 192 112
consentit, linea proxima ab autographo discordabit praebendo lectionem

plus minusve manifeste falsam. At non semper unus solus codex a
cum autographo discrepat, cum ceteri tres lectionem autographi retineant,
sed persaepe bini contra autographum ceterosque duos consentiunt.
Secus vero atque in traditione (3 non semper idem codex a cum altero
eodem concordat vel consentiendo cum autographo vel dissentiendo ab
eo. Saepe quidem codices P et T conveniunt, sed certam familiam con-
stituere non possunt, quia etiam saepius alteruter cum L et V seorsum
acceptis contra autographum consentit. Tabula sequenti liceat quoad
quaestionem quartam varietatem binorum codicum a ab autographo
dissidentium nos exponere non quaerentes, utrum has lectiones variantes
habeant etiam codices (3 necne.
Notatu dignum est codicem V solitarium rarius quam ceteros cum
autographo discordare (cf. tabulam secundam), sed cum altero ab
autographo saepius dissentire quam ceteros binos, sicut tabula tertia
monstratur.
Adhuc aliud notandum est. Si discrepantiae intra seriem codicum
a essent tantummodo vel corruptiones sensum perturbantes vel errores
neglegentia librarii exorti, ceterum nullatenus sensum tangentes, hae
lectiones variantes sola culpa scribarum in traditionem irrepsissent.
Mirum vero est aliquas lectiones variantes codicum a non nisi ipso
autographo ansam praebente ortas esse. E.gr. p. 223,14 LVTcum auto-
26 PROLEGOMENA
Tabula III
Genus variae lectionis PL PV PT LV LT VT
1. Transmutatio
a) minoris momenti. 7 7 4 10 3 3
b) qua verbum aliud substituitur 0 1 1 0 1 5
2. Additio
a) unius verbi. 0 1 0 6 0 1
b) plurium verborum. 0 0 0 1 0 0
3. Omissio
a) unius verbi. 0 1 3 3 1 2
b) plurium verborum. 0 0 0 0 1 0
c) homoioteleuti. 0 0 0 0 0 1
4. Transpositio. 0 5 0 1 1 2
1 7 15 8 21 7 14
grapho legunt etiam, dum P in habet, quae lectio varians e modo scri-
bendi s. Thomae (z = etiam, 1 = in) explicari potest compendiis pro etiam
et in in aliis codicibus satis clare distinctis. Codex P ergo hoc loco ipsum
autographum falso interpretatus est. Quare lectio ilia in non postea
autographo non iam praesente in textum a traditum ingressa est.
Hie ergo a textu a communi deflexum est, quia reditum est ad
ipsum autographum licet falso interpretatum. Item, codex P quosdam
errores ipsius autographi retinuit, de quibus infra dicendum. Coniectare
ergo licet codicem P transcriptum esse ex exemplari quod excepit auto¬
graphum magis materialiter, id est ad verbum sine ullo respectu ad senten-
tias prolatas, cum librarii eorum, quae codicum LVT exemplariaerant,
ita callidi essent ut errores autographi manifestos statim corrigerent.
Sic necesse esset et codicis P et codicum LVT duos fontes separatos
ponere. Quod quidem fieri non potest; quoniam P saepe cum uno,
duobus vel etiam tribus codicibus a ab autographo dissentit. Difficultas
ergo in eo consistit quod discrepantiae ab autographo omnibus quattuor
codicibus a communes fontem communem postulant, quaedam vero
variantes solitariae deflectunt a textu a alias communi, quia praeter
fontem communem ipsum autographum licet perperam repetunt.
Ad explicandas lectiones variantes uni codici proprias oportet ergo
singulos codices intercedente aut nullo aut aliquibus exemplaribus —
sed absque apographo medio qui sit fons communis — ad ipsum
autographum referri. Cum librarii codicum P LT non essent nimis
intellegentes, quod probant errores, quibus peccaverunt, et codices
L V T a tempore, quo A scriptus est, nimis distent, non est verisimile
codices a ipsum autographum transcripsisse. Quod si quattuor codices a

sine ullo respectu ad invicem exemplaribus separatis mediis ab auto-
grapho initium duxerint, lectiones quidem singularibus codicibus pro-
priae facile explicari possunt. Sed unde venit ut turn duo (non semper
iidem duo!), turn tres (non semper iidem tres!), turn omnes quattuor
codices eundem textum discrepantem ab autographo habeant? Plures
seorsum transcribentes in eodem loco interpretando pari modo errare
potuisse non est quod negemus, cum autographum lectu difficile diversos
minus accurate transcribentes ad eundem errorem inducere possit.
Sed plures tales librarios eodem loco idem verbum vel etiam eandem
dictionis partem casu omittere et alio loco eadem verba fortuito addere
prorsus non potuerunt. Simili difficultate iam perturbati sumus conside-
rantes relationem duorum traditionis generum a et (3 ad autographum.
Quaestio ista solvi mihi videtur non posse, nisi codices adhuc ignoti
detegentur qui necessitudinem codicum a illustrent. Non potest ergo
affinitas codicum a stemmate aliquo adumbrari. Sufficiat quaedam
de valore critico singulorum codicum a adicere.
1. Codex P omnium codicum a veterrimus speciali modo autogra¬
pho vincitur eius errores transcribendo. Sic P solus legit p. 141,22 cum
autographo genus ceteris codicibus speciem, quod verbum contextu
postulatur, habentibus. P.214,11 scripsit s. Thomas: divinorum cogni-
tionem ex sensibilibus effectibus cognoscimus. P solus retinuit cognoscimus,
cum ceteri omnes codices echophoniam quae dicitur autographi eo tollant
quod accipimus pro cognoscimus substituunt. P.175,13 autographum habet
physica, sed legendum est: metaphysica. Cuius erroris vestigium P
solus habet scribendo: phica methaca. Alii errores autographo et P
soli communes sunt: p. 1*35,7 nisi > AP; p. 164,16 operatione AP
operationem ceteri', p. 177,9 sunt > AP; p. 190,18 se > AP. Cum
codice L retinuit codex P hos autographi errores: p. 196,10 quod
APL qui ceteri; p. 210,11 accipere APL incipere ceteri. Cum codice
T codex P habet errores autographi hos: p. 181,13 posteriora APT
priora ceteri. Locorum, ubi P solus habet textum autographi verum,
sufficiat allegare: p. 158,18 principio AP primo ceteri; p. 163,26 quare
AP quod ceteri; p. 169,4 medicinae AP metaphysicae ceteri; p. 203,12
exhibeat AP adhibeat ceteri. Cum L habet P textum autographi: e. gr.
p. 148,10 quae sunt APL esse ceteri. Cum Tvero habet P textum auto¬
graphi: e. gr. p. 134,10 plurale APTplura ceteri; p. 141,23 ad dicta APT
addita ceteri; p. 162,14 physicae APT philosophiae ceteri. — Quam-
quam ita cum autographo consentit, codex P permultis mendis scatet
28 PROLEGOMENA
peccando maxime omissione homoiotelcuti. Aliis locis verbum exem-

plaris perperam redditur, e. gr. p. 209,14 numerus] usuris P solus.
Evidenter apparet codicem P esse transcriptionem exemplaris optimi
male confectam a librario minus sollerti minusque diligenti.
2. Sicut tabula nostra tertia demonstrat, etiam plures lectiones
variantes singulares quam P habet codex L. Qui praeter omissiones
permultas saepe peccat per excessum addendo aliquid textui quern
exhibet autographum. Saepe eundem locum bis interpretatus est, ut
lectiones utriusque traditionis verbo vel colligatae iuxta positae ap-
pareant. Codex L, quamvis eius librarius in legendo exemplari per-
saepe erraverit, tamen eo commendatur quod unicus traditionis codex
nomen philosophi Avempace q.6 a.4 (p. 228,2) allegati testatur ceteris
omnibus codicibus hie aut lacunam relinquentibus aut nomen sine
lacuna omittentibus, ut sententia Avempace Averroi paulo ante lau¬
dato ascripta appareat.
3. Codex V, licet a librario optimo exaratus lectiones solitarias
pauciores quam ceteri codices a habeat, tamen saepius his consentit
cum traditione (3 (cf. tabulam secundam). Sic semper habet, uti omnes
codices [3, loco praeterea verbum item quod obiectionem novam in¬
troduce (quae substitutio in tabula neglecta erat). Q.6 a.l q.l argumenta
pro parte contraria eodem modo transponit sicut traditio (3. Ipse est
unicus codex a qui sicut codices [3 q.l a.l arg. 2.5.7.8; q.2 arg. 2.3.
Sed contra 2; a.3 Sed contra 3, conclusiones mutilat scribendo tantum
Ergo etc.
4. Codex T omnium codicum a, quorum recentissimus est, plurimas
habet lectiones singulares, e quibus additiones in primis notandae sunt
(cf. tabulam secundam). Corruptiones textus permultae non prohibent
quo minus aliquibus locis ipse solus textum verum habeat. Sic e. gr.
in prologo quaestionis primae, ubi ceteri omnes veritatis legunt, T solus
trinitatis et quidem recte habet. Quandoque vero T consentit cum tradi¬
tione (3. Sic quibusdam locis, e.gr. q. 4 a.2 Sed contra 1, ad modum codi¬
cum (3 loco conclusionis scribit tantum Ergo etc. Ipse est unicus codex
qui q.4 a.l obiectionem quartam et quintam transponit. Quamvis stric-
tiorem affinitatem cum P non habeat, tamen non semel cum P retinuit
lectiones autographi ceteris codicibus ab autographo dissidentibus, sicut
iam dictum est. Etiam in priore Expositionis parte, ubi autographum
desideratur, maxime ab initio usque ad corpus primi articuli primae
quaestionis, saepe cum P textum pleniorem lectionesque meliores quam
ceteri omnes codices habet.
2. De editionibus.
§ 1. De editionibus veteribus
Editiones veteres, quibus continentur Opuscula s. Thomae et ex his
Expositio in librum Boethii De trinitate, sex exstant \
Primo, editio princeps (Copinger 574; Voullieme-Berlin 4789), de
qua B. Kruitwagen dissertationem egregiam scripsit 1 2. Quae editio,
cuius nec locus nec annus narratur, annis circiter 1480—1485 in lucem
prodiit. Ilium inutilem didascalum ordinis Praedicatorum qui in prologo
se praesentat editorem huius Summae Opusculorum esse Laurentium
Gervasii Kruitwagen suspicatur. Tractatus sancti Thomae super Boethio
De trinitate a f. 505ra usque ad f. 534vb opusculum sexagesimum octa-
vum impressus est. Textus semper fere sequitur traditionem (3, rarius
traditionem a, cuius conclusiones obiectionum plenas exscribit. Quosnam
codices editor exceperit, nescimus. Aut codicem nobis ignotum typis
edidit aut e pluribus codicibus novum textum fabricavit. Textus non est
sine mendis. Quae editio princeps prolem non habuit.
Secundo: editio Mediolanensis anno 1488 castigata per Paulum Sonci-
natem O.P. (Hain-Copinger 1540) 3, ubi Expositio in librum Boethii De
trinitate loco undecimo edita est cum Incipit: Incipiunt eiusdem praeclarae
quaestiones super librum Boethii De trinitate. Licet etiam huius editionis
textus plurimum a traditione [3 repetitus sit, tamen nullum codicum supra
laudatorum exemplar fuisse quod Soncinas exceperit manifestum est 4 *.
Sicut editio princeps etiam ista cum traditione a in eo consentit quod
obiectionum conclusiones reddit plenas. Quoad Expositionem in Boethium
De trinitate certum est Soncinatem editione principe usum non esse,
quam forsitan ignoraverit6. Perdifficile est diiudicare, utra editio textum
habeat meliorem. Ubi Didascalus habet textum verum, Soncinas errat,
1 Quas editiones humaniter mihi indicavit Dr. Wieland Schmidt socius commissionis
catalogo omnium editionum veterum edendo Berolinensis.
2 S. Thomae de Aquino Summa Opusculorum anno circiter 1485 typis edita vulgati
Opusculorum textus princeps auctore B. Kruitwagen (Bibliotheque Thomiste IV),
Le Saulchoir, Kain (Belgique) 1924. Cuius editionis hodie rarissimae textum Exposi¬
tions in Boethium De trinitate luce possideo expressum ex exemplari bibliothecae
Darmstadtensis quae nuncupatur Hessische Landes- und Hochschulbibliothek.
3 Cf. Kruitwagen l.c. p. 30. Exemplari bibliothecae apostolicae Vaticanae uti
poteram.
4 Pauson (l.c. p. 31) codicem quern siglo E notavimus Soncinatis fontem principa-
lem quoad De principiis naturae fuisse existimat.
6 Cf. L. Keeler History of the Editions of St.Thomas's „De unitate intellect us", in:
Gregorianum 17 (1936) 57.
30 PROLEGOMENA
et e contra. Periti modo contrario de his duabus editionibus iudicant.

Kruitwagen 1 de editione Soncinatis, cuius quidem non nisi epistulam
dedicatoriam atque indicia nonnulla de 24 opusculis adhibere poterat,
dicit: „qui tamen labor opere fratris Didascali est longe inferior”.
L. Keeler 2 vero textum De unitate intellectus a Soncinate editum melio-
rem illo Didascali aestimat. Soncinatis editio textum Boethii integrum a
nullo codice, quo continetur opusculum nostrum, traditum prima in
lucem edidit. Item locos sacrae scripturae, quorum prima tantum verba
a codicibus allegantur, prima perscripsit.
Tertio, editio Venetiana anno 1490 ab Antonio Pizzamano vulgata
(Hain 1541; Voullieme-Berlin 4021), cuius exemplaria adhuc in multis
bibliothecis exstant. Pizzamani textus Expositions in librum Boethii De
trinitate apographum editionis Soncinatis esse luce clarius perspicitur.
Hinc inde, raro tamen, textus exemplaris mendis typographicis nec non
omissione homoioteleuti corruptus est. L. Keeler3 Pizzamanum Son¬
cinatis textum De unitate intellectus ope editionis Didascali emendasse
autumat. Quoad Expositionem nostram nullum vestigium editionis
principis in ilia Pizzamani reperire poteram 4.
Quarta et quinta editio ab eodem Pizzamano Venetiis annis 1497
(Hain 1542; Voullieme-Berlin 4201) et 1508 typis mandata non est
nisi apographum emendatum editionis quae anno 1490 in lucem prodiit.
Initio saeculi decimi sexti s. Thomae Expositio super Boethium De
trinitate seorsum typis expressa est. En editionem sextam, cui titulus est:
Profundissimus De trinitate Boethii libellus cum quaestionibus beati Thomae
de Aquino super eodem. Nihil tamen nec de officina typographica nec de
editore nec de tempore, quo libellus editus sit, annotatur. Constat
29 foliis. A folio 17 litteris minutioribus continuatur textus usque ad
finem. Quae litterae iam adhibitae sunt in edendo s.Thomae de Aquino
opusculo Contra errores Graecorum, Saracenorum et Armenorum quod
in exemplari bibliothecae universitatis Coloniensis Mevissen 73 signato
Expositionem in Boethium proxime antecedens haec in calce habet:
Impressum per Conradum Baumgarth. Anno salutis MCCCCCVIII
1 L.c. p. 30seq.
2 L.c. p. 56.58.
8 L.c. p. 61.
4 A.Pelzer in enarrando libro B. Kruitwagen in Bulletin Thomiste T. I p. [347]—
[351] iure meritoque aestimat Soncinatem plus contulisse ad editionem Venetianam
quam Kruitwagen qui editionem Soncinatis integram inspicere non potuit, opinatus
sit, quia re vera editio Venetiana — saltern quod ad textum Expositionis in Boethium
De trinitate attinet — apographum est editionis Soncinatis.
XVI.{\) Ydus Februarii. LG. Nec non qui singulis huius Expositionis
summis paginis impressi sunt tituli eisdem typis litterarum descripti sunt
ac tituli opusculi praecedentis. Praeterea typi litterarum maiores quibus
textus noster a folio 2 usque ad 16 descriptus est, iidem sunt ac illi quos
invenimus in aliorum librorum a Baumgarthen impressorum paginis
quas luce expressas W. Maushake 1 edidit. Hue accedit quod scutum
aquilam Brandenburgensem ostendens quod primae paginae nostri
libelli impressum est, etiam in paginis primis aliorum operum a Baum¬
garthen typis descriptorum invenitur 2. Sed his omnibus non demonstra¬
te neminem nisi Conradum Baumgarthen, primum universitatis quae
anno 1506 Francofurti ad Viadrum erecta est typographum 3, re vera
Expositionem nostram typis descripsisse. Cum enim anno 1509 Franco-
furto discederet, litterarum apparatum successori suo concessit, Iohanni
lamer ex Hanau 4, qui etiam eandem aquilam Brandenburgensem primis
paginis librorum a se typis descriptorum impressit 5. Libellus ergo noster
aut ab ipso Baumgarthen aut ab eo qui ei successit 6 Francofurti ad
Viadrum, civitate marchiae electoralis, cuius testis est aquila libello
praefixa, typis descriptus est. Nescimus, a quo editus sit. Attamen suspi-
cari licet eum vel a Conrado Wimpina, theologiae professore nec non
rectore universitatis, vel a Iohanne Lindholtz, philosophiae professore,
decano facultatis artistarum ac vicario cancellarii, qui ambo doctrinae
Thomisticae propagandae valde addicti erant7, editum esse. Cum editio
1 Frankfurt an der Oder als Druckerstadt, Frankfurt/Oder und Berlin 1936, p. lOseq.
— Libros, qui in detegenda officina nostri libelli mihi usui erant, benigissime mecum
communicavit Dr. Ioseph Benzing, consiliarius bibliothecae universitatis Moguntinae.
* Cf. Maushake l.c. p. 9.
3 De Conrado Baumgarthen cf. G. Bauch Drucke von Frankfurt a.O., in: Central-
blatt fur Bibliothekswesen 15 (1898)242-246; idem Die Anfdnge der Universitdt Frank¬
furt a.O. und die Entwicklung des wissenschaftlichen Lebens an der Hochschule (1506-
1540), [Texte und Forschungen zur Geschichte der Erziehung und des Unterrichts in
den Ldndern deutscher Zunge, hrsg. von K. Kehrbach, III], Berlin 1900, p. 31; Maus¬
hake l.c. p. 9-13.
« Cf. Bauch Drucke etc. p. 246; idem Die Anfdnge etc. p. 32.
6 Cf. Maushake l.c. p. 104.
* Praeter s. Thomae opusculum Contra errores Graecorum, Saracenorum et Arme-
norum duo alia quae Aquinati ascribebantur a Baumgarthen impressa sunt: 1) De fato
(die 3 mensis Martii anni 1508) et 2) De sacramento eucharistiae ad modum decern prae-
dicamentorum (die 3 mensis Aprilis erusdem anru). Iohannes Hanau vero s. Thomae
Responsionem ad fratrem Iohannem Vercellensem de articulis 42 die 30 mensis Octobris
anni 1509 typis expressit. — De his editionibus cf. Bauch Drucke etc. p. 251 et 254;
Ios. Negwer Konrad Wimpina. Ein katholischer Theologe aus der Reformationszeit
(Kirchengeschichtliche Abhandlungen, hrsg. von M. Sdralek, VII), Breslau 1909,
p. 116seq.213seq.
7 Cf. Bauch Die Anfdnge etc. p. 48.53.85.87.89.92; Negwer l.c. p. ID.
32 PROLEGOMENA
nostra nec a Panzer 1 nec a Proctor 2 qui editiones veteres Londinii

asservatas enarravit nec a Bauch qui libros olim Francofurti ad Viadrum
proditos, quotquot in bibliotheca universitatis Wratislaviensis conservati
sunt, descripsit3, nec a Grimm 4 * commemorata sit, verisimile est exemplar
tantum Coloniense, in cuius marginibus permultae annotationes manu
illius temporis exaratae exstant, editionem modo perraram nobis conser-
vasse. — Editor nostri libelli textum Pizzamani iteravit. Etsi ipse textus
Boethii typis exscriptus est, eius tamen expositiones desiderantur. Haec
editio plurimis mendis scatens omnium veterum pessima est6.
§ 2. De quibusdam editionibus recentioribus

Textus Expositionis nostrae in editione Romana Operum omnium
s.Thomae annis 1570/71 typis expressa ilium Pizzamani repetit. Cum
omnes posteriores editiones Romanam imitentur, non est cur hie illas
enumeremus. Nosse sufficiat textum nostrum vulgatum ilium Pauli
Soncinatis primum parentem habere 6.
Quaedam vero dicenda sunt de duabus editionibus, quae ipsum
s. Thomae autographum repetunt, et de ea, quae cura M. Calcaterra
nuper in lucem prodiit.
P.A. Uccelli anno 1880 Expositionem ad fidem autographi, codicum
Vaticanorum, quos siglis O U V notavimus, et editionis Soncinatis
1 G. W. Panzer Annales typographici ab anno MDI ad annum MDXXXVl conti-

nuati, Norimbergae VI( 1798) et VII (1799).
2 R. Proctor An index to the early printed books in the British Museum, Part II
(MDI-MDXX), Section I (Germany), London 1903.
3 Cf. Bauch Drucke etc. p. 248-260.
4 H. Grimm Berichtigungen und Ergdnzungen zu Gustav Bauchs Verzeichnis alter
Frankfurter Drucke aus den Jahren 1502 bis 1528, in: (H. Grimm) Altfrankfurter
Buchschatze aus der Zeit vo dem dreissigjdhrigen Kriege. Frankfurt/Oder 1940,
p. 58-65.
6 Cf. quae de hac editione scripsimus in articulo, cui titulus est: Zwei unbe-
kannte Friihdrucke von Schriften des hi. Thomas von Aquin aus der Universitatsstadt
Frankfurt a.d. Oder, in: Wichmann-Jahrbuch 1954, hrsg. von B. Stasiewski, Berlin,
p. 82—87.
* Historiam editionum Opusculorum s. Thomae a saeculo decimo sexto usque ad
decimum nonum enarraverunt Kjujitwagen l.c. p. 28-36, Keeler l.c. p. 63-76 et
Calcaterra in editione statim memoranda p. 306seq. — Editio Expositionis quam
P. Mandonnet anno 1927 in edendis Opusculis omnibus s. Thomae (Parisiis apud
Lethielleux, Tom. Ill p. 19-141) procuravit, nil aliud est quam apographum expressum
ex editione Opusculorum selectorum, quam anno 1881 quidam anonymus apud ean-
dem domum editorialem typis litterarum vulgavit (Tom. II p. 1-123). Quocirca per-
multa menda typographica aliaeque corruptiones, etiam per omissionem homoiote-
leuti, in editione P. Mandonnet remanserunt.
Romanaeque recensuit1. Attamen eius editio non est dicenda critica.

Fragmentum enim autographi cum ceteris tribus codicibus non est col-
latum. Quoad hanc opusculi partem solummodo lectiones variae ex
editione Romana sumptae in apparatu annotatae sunt. Ilia autem pars,
quae deest autographo, ex editione Romana exscripta est lectionibus vari-
antibus trium codicum et editionis Soncinatis in apparatu appositis ita
ut textus Romanae numquam ope codicum emendatus sit. Praeterea, editor
autographum Vaticanum non sine multis erroribus interpretatus est.
Iam editores Summae contra gentiles (Tom. XIII p. Xb-XIb) animadver-
terunt Uccelli lituris autographi Summae contra gentiles recte inter-
pretandis parem non fuisse. Supra (p. 2) iam de difficultate speciali
textus autographi deletos legendi monuimus. Sed etiam in legendo
textu non deleto Expositionis nostrae Uccelli haud semel erravit.
Kappeli 2 quoad folium autographi separatum a se transcriptum Uccelli
circiter quadragies errasse demonstravit. Etiam P. Wyser in editione
statim commemoranda 3 nonnulla dedit exempla lectionum quibus Uc¬
celli erravit.
Anno 1948 P. Wyser nostri opusculi quaestiones quintam et sextam
scientias speculativas tractantes ad fidem autographi edidit 4 *. Auto¬
grapho exstante de aliis codicibus non esse curandum sententia editoris
est 6. Sed editio vere critica etiam ipso autographo praesente tradi-
tionem manu scriptam minime neglegeat necesse est. Sola enim col-
latione codicum traditionis quaestio solvi poterit, an autographum
recensionem definitivam exhibeat. Praeterea, ipsum autographum in
editione P. Wyser aliquibus locis non sine errore transcriptum est 6.
1 S. Thomae Aquinatis doctoris angelici Ord.Praed. in Isaiam prophetam, in tres

psalmos David, in Boetium de hebdomadibus et de Trinitate expositiones. Accedit anonymi
liber de fide sanctae Trinitatis a s. Thoma examinatus in opusculo contra errores Graeco-
rum, una cum ipso opusculo et altero contra Graecos Armenos et Saracenos. Omnia
quae supersunt ex autographis cetera vero ex optimis codicibus et editionibus cura et
studio Petri Antonu Uccellu, Romae 1880. — Huius editionis quae hodie perrara
est textum Expositionis in Boethium De trinitate P. Benno Biermann O. P. Walber-
bergensis arte quae dicitur photographica benignissime mihi expressit.
* Zerstreute Autographblatter etc. p. 385.
8 p. 20seq.
4Thomas von Aquin In librum Boethii De Trinitate Quaestiones quinta et sexta.
Nach dem Autograph Cod. Vat. lat. 9850 mit Einleitung herausgegeben von Paul
Wyser, Fribourg-Louvain 1948. Quae editio seorsum expressa est ex periodico Divus
Thomas (Friburgi, Helv.) 25 (1947) 437-485; 26 (1948) 74-98.
6 Cf. l.c. p. 19.
• Cf. quae dixi enarrans hanc editionem in periodico Scholastik 20—24 (1949)
415—418.
Decker 3
34 PROLEGOMENA
Quare valde optandum erat, ut editio critica totius Expositionis con-

ficeretur omnibus codicibus hucusque notis pervestigatis 1.
Anno 1954 M. Calcaterra textum Expositionis vulgatum ad fidem
„optimarum editionum”, inter quas sunt altera Pizzamani nec non
Romana, edidit 2. Lectiones variantes alicuius momenti ex editione
P. Wyser, cuius textum iterare ei concessum non est, annotavit. Intro-
ductione, notis, indicibus rerum notabilium et biblico et onomastico,
tabula bibliographica haec editio studiosis maximo usui est.
B. DE IPSO TEXTU RECENSENDO
1. De principiis huius recensionis
Cum supra (p. 17) demonstratum sit autographum exhibere recen-

sionem definitivam, munus nostrum quoad partem opusculi nostri
posteriorem quam autographi fragmentum quod exstat testificatur,
nullum aliud erit nisi textum autographi a mendis obviis purgatum in
lucem edere. Propterea lectiones variantes ex ceteris codicibus desumptae
in hac parte non nisi paucae annotabuntur. Quae quidem lectiones il¬
lustrates, quantum ab autographo distet traditio (3 et ei affinis sit
traditio a, monstrabunt, quare fundamentum edendae partis prioris,
quae deest autographo, solam traditionem a selegerimus.
Namque inter partem priorem et posteriorem oportet esse quandam
analogiam quae dicitur proportionalitatis, qua scilicet traditio prioris
partis se habeat ad autographum deperditum sicut traditio partis poste-
rioris ad autographum quod exstat. Cum posterioris partis nullum
1 P. Ioh. Perrier O.P. novam editionem Opusculorum omnium s. Thomae incepit,

cuius isun tomus primus editus est (S. Thomae Aquinatis Opuscula omnia nec non
Opera minora Ad fidem codicum restituit ac edidit Ioannes Perrier, T.I: Opuscula
philosophica, Parisiis 1949). Perrier textum criticum edere non intendit, quippe quern
edere non potuerit codicibus tantum Parisiensibus adhibitis. Quod facile demonstrari
potest quoad Expositionem in Boethium De trinitate, quae non nisi tribus codicibus
Parisiensibus, scilicet G P Q, continetur. G quidem et Q boni testes traditionis [3 sunt,
quae tamen fundamentum editionis vere criticae esse nequit. P autem solus ad resti-
tuendum textum a autographo propinquiorem prae mendis permultis non sufficit.
Praeterea, si P. Perrier opusculum nostrum autographo non consulto recenseret, editio
eius peior evaderet ilia P. Wyser qui duas ultimas quaestiones ad fidem autographi
recensuit. Cf. quae dixit Ios. Koch in enarranda editione P. Perrier in periodico quod
dicitur Theologische Revue 47 (1951) 121—123.
2 S. Thomae Aquinatis Opuscula theologica, Vol. II De re spirituali cura et studio
P.Fr. Raymundi M. Spiazzi O.P. Accedit Expositio super Boetium De trinitate et de
hebdomadibus cura et studio P. Fr. M. Calcaterra O.P., Taurini-Romae 1954. Textus
Expositionis prioris habetur p. 313-389.
DE IPSO TEXTU RECENSENDO 35
habeamus codicem qui transcriptio sit accurata autographi, nulluscodex

nos adiuvabit ut prions partis textum autographi certo restituamus. Non
aliud ergo propositum nobis erit nisi ad textum autographi accedere,
quantum fieri potest. Quod quidem secundum praemissa accidet, si tra-
ditionem a fundamentum recensionis nostrae quoad partem priorem eli-
gemus. Textum igitur redintegrabimus, cuius testes codices PL FT sunt.
Traditionem vero (3 non sequemur, nisi ubi praebet textum pluribus verbis
abundantem * *, quia suspicandum est hoc loco traditionem a perdidisse
verba autographi, cum traditio altera alibi rarissime peccet per excessum,
saepissime vero per defectum verba autographi omittendo. Quod si
textus (3 uno solo verbo explicante vel copulante, e. gr. verbis est vel
dicitur vel et, abundat, haec tamquam a librariis suppleta spemenda
erunt. Quod etiam observandum erit, si suspicio est aliquod verbum in
textu [3 additum esse vestigium duplicis interpretationis eiusdem verbi
autographo contenti.
Quid vero, si codices a inter se discrepant? Si unus legit contra tres
ceteros, saepissime peccabit erroribus plus minusve manifestis, de quibus
nullum verbum. Sed suspicandum est codicem solitarium saepe prodere
etiam errores qui remanebunt clandestini, donee autographum deperditum
reperiatur. Unde sequamur oportet partem codicum a maiorem, quia
verisimile est earn exhibere textum ipsius autographi. Sed si codices a dis¬
crepant inter se bini, possumusne semper eosdem duos consentientes aliis
praeferre? Tabula nostra tertia demonstrante hoc certe non poterimus.
Si enim ex his codicibus binos eligamus quibus magis confidamus, eos
semper sequendo aliquando ab autographo ignoto dissentiamus.
Quod impedire non possumus discedendo quandoque a codicibus
electis, quia nescimus, ubinam codices nostri re vera ab autographo
dissideant. Insuper peccaremus in sana criticae textualis principia quae
prohibent nunc hos codices nunc illos sequentes textum solis subiec-
tivis rationibus fulcitos ad instar musivi recensere. Non potentes
ad textum autographi accurate redintegrandum debemus principaliter
binorum codicum partes sequi. Maxime nos oportet diiudicare inter
codices PL et LV, quia, ut iam dicta diligentius repetamus, solis primis
paginis (a Prologo usque ad corpus primi articuli quaestionis primae)
plus quam centies PTet LV — hi saepissime adiuti tota traditione (3 —
inter se dissentiunt 2. Codicum PL ergo partes secuti sumus rationibus
1 Cf. e. gr. infra p. 102,16.

* Postea codices P T rarius contra ceteros consentiunt, quapropter necessitudo
propior inter eos admitti non potest.
36 PROLEGOMENA
his: 1) Traditio PT textum pleniorem habet. Sed P in parte posteriore

rarissime peccat verba autographo addendo. Textum codicum LV et (3
ex industria scribas contraxisse verisimile est. 2) Lectiones codicum
PT, ubi agitur de textibus a s. Thoma allegatis, confirmantur turn
codicibus turn editionibus illorum textuum. 3) Codex P est omnium
codicum a vetustissimus. Accedente codice T sanantur multa menda,
quibus ille adversus aetatem scatet. 4) Sicut iam p. 27 diximus, codex
P haud semel consentit cum autographo eius errores non correctos
transcribendo. — Hisce rationibus sequemur codicem P, etiam si non
cum T, sed cum L vel V consentit, dummodo lectio eius aeque saltern
probabilis sit ac ilia codicum a P dissidentium. Ut aliter dicam:
Fundamentum nostrae editionis est codex P, quotiens ab uno saltern
codice a adiutus lectionem probabilem prodit. — Semper tamen in
textu recensendo duarum quae sequuntur regularum ratio ducenda erit:
1. Usus autographi non neglegendus est. Hinc semper epistulis novi
testamenti, quae plures exstant, numerum praeponemus. 2. Textus a
s. Thoma allegatus magni momenti esse potest ad eligendum libri laudati
turn numerum turn verba.
Suntne loci, ubi lectio contra unanimem consensum omnium codicum
traditionis eligenda est? Haec quaestio exoritur quoad textus sacrae
scripturae allegatos, qui saepe in omnibus his codicibus valde breviati,
immo truncati inveniuntur. Id quidem verum est ipsum Thomam, sicut
autographum testificatur, locos biblicos diversimode allegasse, quia
eos quandoque integros perscripsit, quandoque vero paucis tantum
verbis inchoavit ceteris suppressis 1. Ne textus noster ambitum textus
autographi deperditi excedat, textum locorum biblicorum tantum per-
scribemus, quantum codices eum testificantur, quamvis fieri potuerit,
ut scribae locos biblicos notissimos sua sponte breviaverint. Etiam
editoris in animo debet esse monitum illud: Ne quid nimis!
2. De quibusdam locis singulis
1. Iam in prima Prologi propositione occurrit difficultas eligendae

lectionis quae respondeat textui originali. Editiones typis vulgatae
praebent: „Naturalis mentis humanae intuitus pondere corruptibilis
corporis aggravatus in prima veritatis luce, ex qua omnia sunt facile
1 E.gr. textus Rom. c.1,20 contextu postulante integer fere perscribitur q.6 a.3
Sed contra 1 (p. 219,18-20), item paene totus laudatur q.5 a.4 c. (194,22), sed tantum
primis verbis: Invisibilia enim ipsius etc. indicatur q.5 a.4 arg. 1 (190,12).
cognoscibilia, defigi non potest.” Primo aspectu videtur legendum: in

primae veritatis luce. Quae quidem lectio invenitur in editione principe,
sed codices omnes exceptis PLT legunt sicut editiones posteriores: prima
veritatis luce. Codex vetustissimus P pro his verbis primitus habebat:
puritate lucis, sed ultimum verbum correxit in luce. L vero habet:
puritatis luce, cum T praebeat: peueitis luce probabiliter errans scribendo
pe pro pe, ut legendum sit: primae veritatis. Quid dicendum de lectioni-
bus codicum P et LI Cum omnes codices luce, non lucis habeant, patet
lectionem codicis P puritate abhorrentem a verbo sequenti luce falsam
esse. Sed quid de lectione codicis L puritatis? Potestne ista lectio supponi
originalis? Perlegenti totum autographi fragmentum constat s. Thomam
radicem verborum purus vel puritas semper sine quovis compendio
perscripsisse. Si vero in autographo loco laudato praeberetur verbum
puritatis perscriptum, qua de causa tota traditio (3 codice V consentiente
habet primae veritatis? Verisimilius est hanc dictionem longiorem esse
corruptam in puritatis quam e contrario. Praeterea, locutio in puritatis
luce sapit quidem modum dicendi eorum qui Neoplatonici nuncupantur,
sed non est usus dicendi s. Thomae. Quod autem ad formam prima vel
primae attinet, casum ablativum prima esse originalem verisimile est,
cum hoc verbum a s. Thoma semper scribatur pa cum a plane exarato,
quod transcriptor potuit reddere compendio p cum linea undata super-
scripta, quae postea confundebatur cum linea serpentiformi litteras ur
indicante, unde codices P et L habent pur. . . Retinemus ergo lectionem
in prima veritatis luce.
2. Q.2 a.l c. (p. 82,8 seq.) legimus in nostris editionibus: „. . . oportet
quod homo ex omnibus quae in ipso sunt quantum potest ad divina
innitatur et adducatur...” Iam vero constructio inniti ad non tantum ab
antiquorum modo dicendi, sed etiam a stilo s. Thomae aliena est. Quid
habent codices? Locum nostrum iam librariis medii aevi intellectu diffici-
lem visum esse eo constat quod lectiones codicum multum inter se dis¬
crepant. Soli codices P et T unum tantum verbum pro innitatur et addu¬
catur habent, P scilicet advitatur, quod certe falsum est, et T admittatur,
quod etiam solum habet editio princeps. Praeter coniunctionem et
vel ut duo verba habent codices VEUFS, scilicet V: admittatur et addu¬
catur, EE: invitatur ut adducatur, U: invitatur et adducatur et S: innitatur
ut adducatur, e quibus editio Soncinatis et posteriores emanant quae pro-
dunt: innitatur et adducatur. Etiam codex D habet: innitatur (vel invi¬
tatur) adducatur, dum O in textu habet: inmittatur(l) adducatur, quibus
manu alia in margine additur: intuenda innitatur et. Tria verba habent
38 PROLEGOMENA
C G H Q B N, scilicet C: Inittatur(l) admittatur adducatur, G: imitatur

admittatur adducatur, Q: inmittatur admittatur adducatur, B: imitatur
admittatur aducatur, N: ymitatur admittatur adducatur. L ha bet quattuor
verba: nitatur (vel uitatur) inmittatur admittatur adducatur. Patet hos
codices pluribus verbis interpretari eadem verba exemplaris. Sic e.gr.
quattuor verba codicis L esse in textu archetypo non potuerunt. Quia
stilus s. Thomae abhorret a pleonasmo verborum, videntur codices P
et T ad seriem a pertinentes textum autographi fideliter reddidisse ex-
cepto parvo errore codicis P scribentis v pro m. Itaque admittatur verbum
unicum textus nostri originale putaraus esse, omnia autem alia verba
aut falso transcripta aut superaddita.
3. Textus adhuc maioris momenti invenitur initio corporis articuli
secundi quaestionis secundae (p. 86,22), ubi s. Thomas notionem
scientiae definit. Editiones nostrae praebent: „cum scientiae ratio con-
sistat in hoc quod ex aliquibus notis aha ignotiora cognoscantur..
Voce ignotiora statim offendimur, cum verbum antecedens, ad quod
spectat forma comparativa ignotiora, non sit ignotis, sed notis. Praeterea
vix intelligendum est, quomodo esse ignotum gradus admittat. Lec¬
tio autem ignotiora nostris editionibus contenta hoc modo orta est:
Codices Pet T praebent: alia necessario (nccPio) concludantur (-duntur T),
L: alia necessario (nccPo) concludamus. Maior igitur pars codicum a
habet necessario pro ignotiora. Postea compendium nccPio falso inter-
pretatum est, ita ut nociora transcriberetur, quod habent codices B et N.
Alii librarii sollertes mox intellexerunt e notis notiora non posse concludi
ideoque transmutaverunt verbum notiora in eius oppositum ignotiora,
quod habent omnes ceteri codices exceptis C et G. C quidem compendium
sui exemplaris falso interpretatus est ideoque scripsit ignorana, quod ver¬
bum perturbans sensum corrector expunxit pro eo substituendo in mar-
gine noticia. Ita factum tst ut G proles codicis C corrigendo pluralem
concludantur in singularem habeat: aliqua noticia concludatur. Notandum
demum est verbum concluduntur vel concludantur (ita C H) a codicibus
E U F S ad quartam familiam (3 pertinentibus transmutatum esse in
cognoscuntur, quod etiam habet codex V. Editio autem Soncinatis
substituit formam coniunctivi scribendo alia ignotiora cognoscantur,
quae verba in universam traditionem typis impressam transierunt.
Legendum vero est: ex aliquibus notis alia necessario concludantur.
4. In nostris editionibus legitur in Prologo tertiae quaestionis (p. 107,4):
„Prima (quaestio) de his quae pertinent ad fidei communionem”. Ver¬
bum communionem habent soli codices P V T et editio Soncinatis, omnes
ceteri codices nec non index quaestionum codicis V habent commenda-

tionem. Traditio a ergo consensum non ostendit. Eligimus lectionem
commendationem, quia verisimilius est codices verbum autograph! lon-
gius commendationem in communionem transmutasse quam e contrario.
Similibus locis Thomas verbum communionem modo valde contracto
scripsit, scilicet 9 oe3, ex quo commendationem factum esse non est
verisimile. Praeterea, tides profecto commendatur in sequentibus
articulis, quia necessaria (a.l), principium religionis (a.2) et universalis
est, inde catholica nominatur (a.3), cuius sententia de trinitate contraria
est positioni Arii gentilem impietatem sapienti (a.4).
3. De his quae ad formam huius recensionis spectant
1. Textus orthographia hodierna reddetur. Tituli quaestionum articu-

lorumque in codicibus rarissime tantum singulis membris praefixi ab
editore ex prologis quaestionum desumpti sunt. Item quaestionibus,
articulis obiectionibusque singulis numeros textui codicum non insertos
apponemus. In locis allegandis non vocabulis, sed notis, numeros quidem
librorum notis Romanis, capitulorum vero notis Arabicis designabimus.
Solius autographi paginae columnaeque novae in textu indicabuntur. In
locis biblicis laudandis numeros versuum et, si oportet, etiam capitu¬
lorum uncis concavis inclusos textui inseremus.
Textus Boethii nec autographo nec codicibus traditionis continetur.
Ut iam dictum est, primum editioni Soncinatis plenus insertus est, a qua
in editiones posteriores transivit. S. Thomae expositio textus probat
Boethii textum, quo Thomas usus est, non omnino cum textu critico
concordare, quern R. Peiper 1 et E. K. Rand2 recensuerunt. Textum
Boethii cum quattuordecim codicibus 3 contuli ut textum invenirem qui
proprius accedat ad ilium quern s. Thomas prae manu habebat. Sed fieri
non potuit, ut ad fidem codicum denuo recenseretur textus qui cum exposi-
1 A. M. S. Boetu Philosophiae consolationis libri quinque. Accedunt eiusdem atque

incertorum Opuscula sacra. Recensuit R. Peiper, Lipsiae 1871.
* Boethius The theological tractates with an English translation by H. F. Stewart
and E. K. Rand The Consolation of philosophy with the English translation of „I.T."
(1609) revised by H. F. Stewart, London-Cambridge (Massachusetts) 1946.
8 scilicet codicibus saec. XT. Le Mans 20; Paris, Bibl. Nat. Lat. 2788; saec. XII:
Basel, Universitatsbibliothek O II 24; Saint - Omer 142; Paris, Bibl. Nat. Lat. 14489;
Tours 300; Vat. Lat. 561 (saec. XII ex.), 567 (saec. XII in.); saec. XIII: Bruges, Bibi.
de la Ville 532; Paris, Bibl. Nat. Lat. 16359; saec. XIV. Bruges, Bibl. de la Ville 13;
Paris, Bibl. Nat. Lat. 2375; Vat. Lat. 175; saec. XIV/XV: Bruges, Bibi. de la
Ville 133.
40 PROLEGOMENA
tione textus sequenti omni modo consentiretx. Propterea textum criti-

cum a Peiper editum singulis expositionibus s. Thomae praeponemus.
In Appendice octo partes a s.Thoma deletae et una quam delere oblitus
est edentur lectionibus variantibus P. A. Uccelli [u] annotatis.
2. In apparatu critico lectiones tantum a textu nostro dissentientes
indicabuntur.
Sed ne apparatus lectionibus variantibus nimis onustus sit, eas secun¬
dum has regulas coercebimus.
a) In apparatum non admittentur nisi traditionis hi codices: 1) omnes
codices a, scilicet P LVT, quibus partis prioris textus fulcitur, 2) ex
traditione (3 soli codices B C O S. Cum enim ista traditio non sit funda-
mentum recensionis nostrae, sufficiet ex unaquaque quattuor familiarum
unum codicem in apparatum admittere. E prima familia eligitur B qui
est melior codice N, cuius exemplar videtur esse. In altera familia H
fortasse vetustior est codice C, sed non semper aeque bonus ac iste.
Unde elegimus codicem C, cuius proles est codex G. Tertiae familiae
neglegendi sunt codices DYZ: primus, quia textum satis corruptum
tradit, alter et tertius, quia valde affines codici O articulos tantum
secundum et quartum quaestionis quartae continent. Etsi fatendum est
codicem O multis mendis, plurimum omissione homoioteleuti, peccare,
eum tamen selegimus, quia codex Q non semper melior codice O saepe
cum C concordat. Ideo videtur codex O proprietates familiae tertiae
melius retinuisse. Quartae familiae codex S, etsi recentissimus, tamen
exemplar Thoma nondum inter sanctos relato exaratum iterando textum
meliorem habet quam codex E eiusque proles U F. Propterea lectiones
variantes codicis S annotabimus. Cum in apparatum nostrum codicum (3
non nisi B C O S admissi sint, siglum (3 horum tantum quattuor consen-
sum significat. Quia vero cum his quattuor consentientibus saepissime
etiam ceteri codices (3 concordant, siglum (3 re vera indicabit etiam
ceteros codices (3, si menda plus minusve manifesta excluseris, in aliqua
lectione consentire.
b) Cum editiones veteres praecipue textum (3 sequantur qui non est
nostrae recensionis fundamentum, eas ceterasque editiones, e.gr. Roma-
nam quae anno 1570 prelo vulgata est, ex editione Soncinatis emanantes
neglegendas esse putavimus. Quantum vero ad quaestiones quintam et
sextam attinet, lectiones variantes recensionis P. Wyser [w] annotabimus.
1 E.gr. lectionis s. Thomae inseparabilis pro separabilis (p. 160,9) vestigium reperire
non poteram nisi in cod. Vat. Lat. 561, ubi inseparabilis correctum est in separabilis.
c) Sed non tantum codices admittendi, verum etiam lectiones variantes

ex hisce codicibus sumendae coercebuntur. In selegendis variantibus
has sequemur regulas:
1) Proprietates orthographiae medio aevo usitatae in scribendis
nominibus propriis et terminis technicis (e.gr. quadruvium, spera, aris-
metica vel arismetrica) semper fere neglegentur.
2) Menda scripturae ipsius s. Thomae, quibus verba manifesto defor-
mata redduntur, nullo modo annotabimus L Autographi etiam verba,
quorum casus ultima littera oblita grammaticos offendunt, tacite sup-
plebimus1 2.
3) Non annotabuntur, quae in autographo verba duplicata, quae
supra lineam vel in margine scripta, quae deleta sunt, nisi hoc scribendi
modo lectiones variantes explicari possunt. Maiores tamen autographi
lituras in Appendice huius editionis transcriptas invenies.
4) Si transpositiones verborum, quibus sensus nullo modo tangitur,
exceperis, omnes lectiones variantes sive codicibus a sive codicibus p
communes, etiamsi leves tantum sunt, notabuntur.
5) Lectionum variantium uni vel paucis codicibus propriarum prae-
teribimus
a) errores plus minusve manifestos, e.gr. omissiones verborum, quibus
sensus perturbatur, vel dittographias quae dicuntur,
P) variantes minoris momenti, e.gr. transpositiones verborum et
substitutiones verbi ergo pro igitur, autem pro vero et aliorum huiusmodi,
y) lectiones per correctionem verborum perperam transcriptorum et
deletionem verborum abundantium vel falso exaratorum ortas,
8) lectiones variantes dubias, e.gr. si non constat, utrum hoc an haec,
huius an huiusmodi legendum sit, quae verba notis scripta saepe vix
discerni possunt.
Ad aliquem locum si lectio varians annotabitur, etiam lectiones varian¬
tes ceterorum in apparatum admissorum codicum reddentur. Si enim
hae variantes non annotarentur, lector coniectaret codices ceteros contra
ilium discrepantem textum verum habere.
Lectiones variantes uncis concavis inclusae, nisi aliud notetur, solum-
modo ad verbum ultimum spectant.
3. In apparatu fontium praecipue intendimus locos a s. Thoma allatos
secundum editiones meliores indicare. Graeci vero auctores numquam
1 E.gr. assupta; fotassis ; mememoria; commetetitur; filus pro filius; erro pro error;
nego pro negatio; felitas pro felicitas \ fins pro fines.
* E.gr. per propria<m> dijfinitionem; ad substantia<m>; ad materia<m>.
42 PROLEGOMENA
secundum textum originalem scholasticis ignotum, sed secundum trans-

lationes Latinas medio aevo confectas laudabuntur. Textuum Aristotelis
in Latinum sermonem medio aevo versorum transcriptione desistere
volumus, quia persaepe non constat, quanam versione Thomas usus
sit. Ptolemaeus a s. Thoma non laudatur secundum Gerardi Cremonensis
translationem Arabico-Latinam postea prelo vulgatam, sed secundum
auctoris ignoti versionem Graeco-Latinam, cuius verba reverendissimus
Dr. Augustus Pelzer ad fidem duorum codicum Vaticanorum 1 2 * * * mecum
benignissime communicavit. Iohannis Damasceni libri De fide ortho-
doxa translatio a Burgundione Pisano confecta secundum cod. Erford.,
Ex Amplon. Fol. 179 (= Ej), allegabitur. Locorum ex operibus Dionysio
Areopagitae ascriptis translatio Iohannis Scotti Eriugenae aut Iohannis
Sarraceni secundum collectionem sub titulo Dionysiaca publici iuris
factam ad verbum reddetur. Etsi auctorum Graecorum ipse textus
originalis non transcribetur, eius tamen locus secundum editionem, si
fieri potest, criticam indicabitur, e. gr. loci Aristotelis secundum editio¬
nem Bekkerianam (Berolini 1831), Ptolemaei secundum textum quern
I. L. Heiberg (Lipsiae 1898) recensuit et Dionysii Areopagitae secundum
editionem a Migne typis litterarum expressam (PG 3).
Avicenna et Averroes Arabes nec non Moses Maimonides Iudaeus 8
non nisi secundum editiones hodie rarissimas translationum Latinarum
medio aevo confectarum allegabuntur.
Notandum est demum textus in apparatu fontium allegatos sicut ilium
s. Thomae semper ad normas orthographiae hodiernae transcriptos esse.
Etiam illi fontes, quos Thomas expresse non laudat, quantum fieri
potuit, nobis inquirendi erant. Sed operum Aristotelis loci, ad quos
auctor videtur alludere, rarissime tantum indicabuntur. Etenim Thomas
peripateticus doctrina Aristotelis ita imbutus fuit, ut oporteret onerare
apparatum, si uniuscuiusque sententiae doctrinam Aristotelicam sapientis
fons ex operibus Stagiritae afferretur. Similiter loci paralleli e scriptis
ipsius s. Thomae moderate tantum allegabuntur. In his locis laudandis
editio Leonina et — quantum ad opera in hac editione nondum recen-
sita — editiones recentiores, praecipue quae apud domos Lethielleux
(Parisiis) et Marietti (Taurini—Romae) vulgatae sunt, adhibebuntur.
Vi 1 scilicet Vat. Pal. Lat. 1371 (= Pt) et Vat. Lat. 2056 (= V^.
2 Cuius Dux neutrorum laudabitur secundum translationem medio aevo confectam
quam A. Iustinianus anno 1520 Parisiis typis vulgavit. Lectiones variantes maioris
momenti suppeditabunt codices Vat. Ottobon. Lat. 644, Parisinus Bibl. Nat. Lat.
15973, S. Audomari (Saint-Omer) 608, quorum consensus compendio codd. notabitur.
DE QUAESTIONIBUS AD HISTORIAN! EXPOSITIONS SPECTANTIBUS 43
Nobis tamen non est in animo commentarium historicum praebere,

quem in quaestiones primam et secundam iam M. Grabmann in
opere, cuius titulum integrum in indice compendiorum (p. XII) invenies,
confecit. Opus valde commendabile, quia auctor in interpretanda doc-
trina s. Thomae multis fontibus hucusque ignotis usus est1.
C. DE QUAESTIONIBUS AD HISTORIAN! EXPOSITIONIS SPECTANTIBUS
1. Expositionem recensendam ipsius s. Thomae esse probatur frag-

mento autographi quod exstat. Praeterea iam supra (p. 11 seq.) ostensum
est, in quibus codicibus Expositio fratri vel sancto Thomae ascripta
tradita sit2.
2. Quod ad integritatem attinet, Uccelli 3 suspicatus est „commenta-
rium inabsolutum remansisse non quia sanctus Doctor ‘expositionem
inchoatam non perfecit’, ut Trivetus . .. tradit, sed potius quia fasciculus,
qui finem opuscuh complectebatur, excidit”. Quam coniecturam eo
fulcit quod in infima ultima pagina (f.l03vb) prima verba textus Boethii
deinceps exponendi, scilicet quae vere est forma etc., veluti clamantia ad
folium quod sequitur a s. Thoma scripta sunt.
Sed contra hanc opinionem dicendum mihi videtur unum fasciculum
s. Thomae nequaquam suffecisse, ut perficeret expositionem totius
libri Boethii. Verbis clamantibus probatur tantum s. Thomae fuisse in
animo continuare expositionem inchoatam. Sed an earn re vera con-
tinuaverit — ne dicam: perfecerit — nescimus. Immo suspicandum
est s. Thomam Expositionem incompletam reliquisse 4, quia in tota
traditione manu scripta nullum vestigium Expositionis continuatae
reperiri poterat. Nec est verisimile autographi fasciculos insequentes
deperiisse, antequam transcribi potuerint.
Qua ex causa s. Thomas Expositionem ad finem non perduxerit,
ignoramus. E sequentibus patebit eum non morte praeventum Ex¬
positionem imperfectam reliquisse.
3. De titulo haec tantum memoranda sunt: Codices manu scripti,
1 Cf. quae dixi enarrans hunc librum in periodico cui titulus est Theologische Revue
46 (1950) 207-212.
* De aliis turn Vitarum turn catalogorum testimoniis quae s. Thomam auctorem
huius opusculi confirmant cf. Qu£tif-Echard l.c. p. 342a; Bernardus de Rubeis
De gestis ac doctrina s. Thomae Aquinatis dissertationes criticae et apologeticae, diss.
8 c.4 (ed. Leonina, Tom. I p. CXXXVI) et Grabmann p. 15seq.
8 L.c. p. 356, nota.
4 Sicut Nicolaus Trivet (cf. De Rubeis l.c. p. CXXXVIa) testatur: „.. . Sed super
librum eiusdem de Trinitate expositionem inchoatam non perfecit .
44 PROLEGOMENA
quotquot titulum integrum tradunt, habent „Expositio”, editio princeps

Didascali „Tractatus” et editio Soncinatis „Quaestiones” T
4. Quo tempore s. Thomas Expositionem in Boethium De trinitate
scripserit, iam Grabmann 1 2 et Wyser 3 perscrutati sunt. Expositio secun¬
dum Grabmann annis 1257-1258 4, secundum Wyser annis 1255-1259
scripta est. Terminus ad quern satis accurate determinari potest, quia
opusculo nostro iam Hannibaldus de Hannibaldis in Commentario
super Sen tenths circiter anno 1260 scripto usus est, sicuti Chenu 5
demonstravit. Terminus a quo annus 1255 putari potest, cum doctrina
Expositionis de methodo theologiae et de necessitate revelationis am-
plior sit quam ilia Scripti super Sententiis, cuius librum primum
Thomas anno 1254 exaravit. Auctor ergo noster Expositionem, cuius
textum restituturi sumus, scripsit inter annos 1255 et 1259, quando
primum Parishs commorabatur 6 * 8.
1 Cf. supra p. 29.

2 Grabmann p. 18-21.
3 Wyser p. 14-18.
4 Quia Expositio in Boethium incompleta remansit, Grabmann prius asseruerat
s. Thomam ultimis vitae suae annis earn scripsisse. Quod anno 1931 in secunda
editione operis sui, cui titulus Die Werke des hl.Thomas von Aquin (cf. supra p. 1
not. 1), non iam opinatus est, quia s. Thomas q.6 a.l q.3 arg. 2 Librum de causis
adhuc „Philosopho”, Aristoteli ergo, ascripsit, ab anno 1268 vero Procli Elemen-
tatione theologica a Guilelmo de Moerbeka in Latinum sermonem translata cognovit
Aristotelem non esse huius libri auctorem.
8 La date du commentaire de saint Thomas sur le De Trinitate de Boice, in: Les
sciences philosophiques et theologiques 2 (1941/42) 432—434.
* Alia argumenta ad determinandum, quo tempore Expositio scripta sit, invenies
apud Grabmann et Wyser locis citatis.
S. THOMAE DE AQUINO
EXPOSITIO SUPER LIBRUM BOETHII DE TRINITATE
PROLOGUS
Ab initio nativitatis investigabo et ponam in lucem scientiam illius, 1

5 Sap. 6 (24). Naturalis mentis humanae intuitus pondere corruptibilis
corporis aggravatus1 in prima veritatis luce, ex qua omnia sunt facile
cognoscibilia, defigi non potest. Unde oportet ut secundum naturalis
cognitionis progressum ratio a posterioribus in priora deveniat et a
creaturis in deum, Rom. 1(20): „Invisibilia ipsius a creatura mundi”
10 etc.; Sap. 13(5): „A magnitudine speciei creaturae” etc. Et hocest quod
dicitur lob 36(25): „Omnes homines vident eum”, scilicet deum, „unus-
quisque intuetur procul.” Creaturae enim, per quas naturaliter cognosci-
tur deus, in infinitum ab ipso distant. Sed quia in his, quae procul
videntur, facile visus decipitur, idcirco ex creaturis in deum cognoscen-
15 dum tendentes in errores multiplices inciderunt. Unde dicitur Sap. 14(11)
quod ,,creaturae dei sunt muscipulae pedibus insipientium” et in Psalmo
(63,7): „Defecerunt scrutantes scrutinio.” Et ideo deus humano generi
aliam tutam viam cognitionis providit, suam notitiam mentibus hominum
per fidem infundens. Unde dicitur 1 Cor. 2 (11.10): „Quae sunt dei, nemo
20 novit nisi spiritus dei, nobis autem revelavit deus per spiritum suum.”
Et hie est spiritus, quo efficimur credentes, 2 Cor. 4(13): „Habentes
eundem spiritum fidei” „credimus, propter quod et loquimur.” Sicut
1 S. Thomae — 3 Prologus Cf. Initia textus in codicibus quae indicavimus in

Prolegomenis p. 5—11. 4 nativitatis + rneae (3. 6 prima veritatis ] puritate P
puritatis L peuillB T {cf. Proleg. p. 36 seq.) luce corr. ex lucis P faciliter V
7 figi C ut ] quod T ita B 8 et ] id est C 9 a creatura mundi > K(3
10 etc. + et VCS + etc. O Sap. — Et> P speciei creaturae (> VC) J
creaturae et speciei (+ ipsius T)LT etc.> T 11 scilicet deum (+ et T)> V(3
12 naturaliter> F(3 14 facilius 0> C 15 14 ] 13 COS 16 sunt muscipulae ]
factae sunt in muscipulam V pedibus > (3 19 1 > PVBCO 2]3
PTS L 13 C 20 suum ] sanctum LS 21 efficiuntur PL 2> LVTBCO
22 fidei> F(3
1 Cf. Sap. 9,15.

46 PROLOGUS
ergo naturalis cognitionis principium est creaturae notitia a sensu

accepta, ita cognitionis desuper datae principium est primae veritatis
notitia per fidem infusa. Et hinc est quod diverse ordine hinc inde proce-
ditur. Philosophi enim, qui naturalis cognitionis ordinem sequuntur,
praeordinant scientiam de creaturis scientiae divinae, scilicet naturalem 5
metaphysicae. Sed apud theologos proceditur e converso, ut creatoris
consideratio considerationem praeveniat creaturae1.
2 Hunc ergo ordinem secutus Boethius ea quae sunt fidei tractare inten-
dens in ipsa summa rerum origine principium suae consideration^
instituit, scilicet trinitate unius simplicis dei. Unde ei competunt verba 10
praemissa: Ab initio nativitatis etc. In quibus circa praesens opusculum,
quod ad Symmachum patricium Urbis composuit, tria possunt notari,
scilicet materia, modus et finis.
3 Materia siquidem huius operis est in una divina essentia trinitas
personarum, quae consurgit ex prima nativitate, qua divina sapientia a 15
patre aeternaliter generatur, Prov. 8 (24): „Nondum erant abyssi, et ego
iam concepta eram”; in Psalmo(2,7): „Ego hodie genui te.” Quae
quidem nativitas initium est cuiuslibet nativitatis alterius, cum ipsa
sola sit perfecte naturam capiens generantis; aliae vero omnes imperfectae
sunt, secundum quas genitum aut partem substantiae generantis accipit 20
aut substantiae similitudinem. Unde oportet quod a praedicta nativi¬
tate omnis alia nativitas per quandam imitationem derivetur, Eph. 3(15):
„Ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur.” Et propter
hoc filius dicitur „primogenitus omnis creaturae”, Col. 1 (15), ut nativi¬
tatis origo et imitatio designetur, non eadem generationis ratio. Unde 25
convenienter dicit: Ab initio nativitatis; Prov. 8 (22): „Dominus possedit
me in initio viarum suarum.” Nec solum creaturarum est initium prae¬
dicta nativitas, sed etiam spiritus sancti, qui a generante genitoque proce-
dit. Per hoc autem quod non dicit: Initium nativitatis investigabo, sed Ab
initio designatur quod in hoc nativitatis initio eius perscrutatio non finitur, 30
sed ab hoc incipiens ad alia procedit.
2 ita ] sic etiam S 3 hinc ] inde VC 6 ut ] ita B 8 tractare ] tradere C

10 sciLicet> C trinitatem PLC 11 nativitatis > (3 quibus + verbis F(3
12 Urbis + Romae S 14 quidem K(3 16 aeternaliter ] essentialiter T 17 in ] et
in Vet (3> T 18 cuiuslibet (cuilibet P) j omnis VCOS 19 aliae — 20 acci-
pit> S 21 substantiae 1 solam VBCO sola S quod ] ut L 25 imitatio ]
initium L Unde ] Et ideo K(3 26 dicitur K(3 nativitatis + etc. F(3
27 in ] ab 0> LTS 28 a ] ex P 30 hoc ] huius vet huiusmodi L V (3 31 sed +
quod L VBCO hac L V |3
1 Cf. S.c. gent. II c. 4.

PROLOGUS 47
Eius namque doctrina in tres partes dividitur. Prima namque est de 4

trinitate personarum, ex quarum processione omnis alia nativitas vel
processio derivatur, in hoc quidem libro, qui prae manibus habetur1,
quantum ad id quod de trinitate et unitate sciendum est, in alio vero
5 libro, quern ad Iohannem diaconum ecclesiae Romanae scribit, de modo
praedicandi, quo utimur in personarum trinitate, qui sic incipit: Quaero,
an pater2. Secunda vero pars est de processione bonarum creaturarum a
deo bono in libro, qui ad eundem Iohannem conscribitur De hebdo-
madibus, qui sic incipit: Postulas a me3. Tertia vero pars est de
10 reparatione creaturarum per Christum. Quae quidem in duo dividitur.
Primo namque proponitur fides, quam Christus docuit qua iustificamur,
in libro qui intitulatur Defide Christiana, qui sic incipit: Christi-
anam fidem4. Secundo explanatur, quid de Christo sentiendum sit,
quomodo scilicet duae naturae in una persona conveniant, et hoc in
15 libro De duabus naturisin unapersonaChristiad Iohannem
praedictum conscripto, qui sic incipit: Anxie te quidem 5.
Modusautem de trinitate tractandi duplex est, ut dicit Augustinus 5
in I De trinitate 6, scilicet per auctoritates et per rationes7, quern utrumque
modum Augustinus complexus est, ut ipsemet8 dicit. Quidam vero
20 sanctorum patrum, ut Ambrosius9 et Hilarius10, alterum tantum
modum prosecuti sunt, scilicet per auctoritates. Boethius vero elegit
prosequi per alium modum, scilicet per rationes, praesupponens hoc quod
1 est> LKp 3 in hoc quidem ] continetur in hoc LVfi qui ] quern LVp
habemus LV (3 4 sciendum ] sentiendum TBS vero> LC 5 Romanae 4-
cardinalem S 7 pater + etc. V vero> C est > C 8 qui] quern T
conscripsit T scribitur LV (3 9 me + etc. P est> LT p 12 qui2 ] et PT
13 fidem + etc. P sentiendum (sciendum C) sit ] senserit L 15 in ] et LCS
16 scripto LV (3 quidem + etc. P 18 in > LVBCO scilicet ] et LC
quern utrumque modum] quorum utrumque LV p 19 complexus ] comprehensus P
20 Hilarius ] Ysidorus L tantum> LTO 21 modum> LV p digit C
22 perj ] secundum LV p
1 ed. Peiper p. 148—163: De sancta trinitate. 2 L.c. p. 164—167: Utrum

pater et filius et spiritus sanctus de divinitate substantialiter praedicentur.
s L.c. p. 168—174: Quomodo substantiae in eo quod sint bonae sint, cum non sint
substantialia bona. Medio aevo liber iste De hebdomadibus inscribebatur, quia his
verbis incipit: Postulas, ut ex ebdomadibus nostris eius quaestionis obscuritatem . . .
digeram etc. Liber Bofthii De hebdomadibus, qui Iohanni ansam praebuerat quaestionis
movendae, deperditus fortasse septem quaestiones selectas exposuerat. Cf. Grabmann
p. 6 not. ' 1. 4 L.c. p. 175—185: De fide catholica. 6 L.c. p. 186—218:
Liber contra Eutychen et Nestorium. 8 c.2 n.4, PL 42,822, cf. c.l n.3, 821.
7 Cf. Quodl. IV q.9 a.3. 8 L.c. * Cf. De fide (PL 16,527—698) et De spiritu
sancto (703—816). 10 Hilarius Pictaviensis De trinitate (PL 10,25—472).
48 PROLOGUS
ab aliis per auctoritates fuerat prosecutum. Et ideo modus huius opens

designator in hoc quod dicit: investigabo, in quo rationis inquisitio desig¬
nator, Eccli. 39(1): „Sapientiam”, scilicet trinitatis notitiam, „antiquo-
rum”, scilicet quam antiqui sola auctoritate asseruerunt, „exquiret
sapiens”, id est ratione investigabit. Unde in prooemio praemittit: 5
Investigatam diutissime quaestionem.
6 Finis vero huius operis est, ut occulta fidei manifestentur, quantum in
via possibile est, Eccli. 24 (31): „Qui elucidant me, vitam aeternam habe-
bunt.” Et ideo dicit: ponam in lucem scientiam illius, lob 28 (11): „Pro-
funda fluviorum scrutatus est, et abscondita produxit in lucem.” 10
1 huius opens ] huius partis LCOS huiusmodi V 4 asseruerant C 6 quaes¬

tionem > LCS 7 fidei > LYCOS 8 vitam — habebunt ] etc. LV$ lOper-
scrutatus LC est > L lucem + etc. V
EXPOSITIO PROOEMII
Investigatam diutissime quaestionem, quantum nostrae mentis igniculum

lux divina dignata est, formatam rationibus litterisque mandatam offeren-
dam vobis communicandamque curavi tarn vestri cupidus iudicii quam nostri
5 studiosus inventi. Qua in re quid mihi sit animi, quotiens stilo cogitata
commendo, cum ex ipsa materiae difficultate, turn ex eo quod raris id est
vobis tantum colloquor, intelligi potest. Neque enim famae iactatione et
inanibus vulgi clamoribus excitamur; sed si quis est fructus exterior, hie
non potest aliam nisi materiae similem sperare sententiam. Quocumque
10 igitur a vobis deieci oculos, partim ignava segnities, partim callidus livor
occurrit, ut contumeliam videatur divinis tractationibus irrogare qui talibus
hominum monstris non agnoscenda haecpotius quam proculcandaproiecerit.
Idcirco stilum brevitate contraho, et ex intimis sumpta philosophiae disci¬
pline novorum verborum significationibus velo, ut haec mihi tantum vobis-
15 que, si quando ad ea convertitis oculos, colloquantur; ceteros vero ita
submovimus, ut qui capere intellectu nequiverint, ad ea etiam legenda
videantur indigni. Sed ne tantum a nobis quaeri oportet, quantum humanae
rationis intuitus ad divinitatis valet celsa conscendere. Nam ceteris quoque
artibus idem quasi quidem finis est constitutus, quousque potest via rationis
20 accedere. Neque enim medicina aegris semper affert salutem. Sed nulla
erit culpa medentis, si nihil eorum quae fieri oportebat omiserit. Idemque
in ceteris. At quantum haec difficilior quaestio est, tarn facilior esse debet
ad veniam. Vobis tamen etiam illud inspiciendum est, an ex beati Augustini
scriptis semina rationum aliquos in nos venientia fructus extulerint. Ac
25 de proposita quaestione hinc sumamus initium.
Huic ergo open prooemium praemittit, in quo tria facit. Primo 1
breviter causas opens praelibat, in quo reddit auditorem docilem.
Secundo excusationem subiungit, in quo reddit auditorem benevolum1,
2 Investigatam — 25 initium j Investigatam diutissime etc. V> PLT$ 26 Huic

ergo (autem T> P) open > V
1 Cf. ClarenbAldus Atrebatensis In Boethium De trin., p. 32*, 19—21: ubi in

litteram attentionem movet, ubi docilitatem parat, ubi benevolentiam captat.
Decker 4
50 EXPOS1TIO PROOEMII
ibi: Idcirco stilum etc. Tertio ostendit sui opens originem et quasi sub-
iectum esse doctrinam A u g u s t i n i, ex quo reddit auditorem attentum, ibi:
Vobis tamen etiam illud inspiciendum etc. Proponit autem quattuor causas
sui operis in prima parte. Primo materialem, cum dicit: Investigatam
diutissime quaestionem, scilicet de trinitate personarum unius dei, in qua 5
et difficultatem materiae insinuat, quae diutina investigatione indiguit,
et studii diligentiam, qua ipse earn diutissime investigavit, ut intelligatur
investigatam a nobis 1, quamvis etiam intelligi possit investigatam a
pluribus, quia a principio nascentis ecclesiae haec quaestio ingenia
fidelium maxime fatigavit. 10
2 Secundo tangit causam efficientem: et proximam sive secundariam
in hoc quod dicit: quantum mentis nostrae igniculum, et primam sive
principalem in hoc quod dicit: illustrare lux divina dignata est. Proxima
siquidem causa huius investigationis fuit intellectus auctoris, qui recte
igniculus dicitur. Ignis enim, ut dicit Dionysius 15 c. Caelestishierar- 15
chiae2, maxime competit ad significandas divinas proprietates, turn
ratione subtilitatis, turn ratione luminis, turn ratione virtutis activae per
calorem, turn ratione situs et motus. Quae quidem deo maxime compe-
tunt, in quo est summa simplicitas et immaterialitas, perfecta claritas,
1 ibi > LBCO etc. ] contraho V > LT (3 originem ] ordinem L subiec-

tum > LV (3 2 sancti Augustini LV[3 3 etiam] et P> LV[3 etc. > LF(3
4sui(> TB) operis > LVCOS Primo + tangit C cum—5 quaestionem> C
5 de trinitate ] trinitatem C personarum + in unitate essentiae sive C qua ]
quae Tquo K(3 6et > LVBOS diutissima P 7 diligentia LPT(3 quam L(3
earn > LF(3 8 etiam ] et P> C 11 et > VC 12 in hoc quod ] cum LF(3
13 in hoc quod dicit] illustrantem cum dicit V> L [3 illustrare ] lux dicit V
Nam proxima (secunda LO) V 14 quidem LPT(3 causa + sive proxima L
15 c. > PVTBOS 16 competit ] convenit LV signandas PT designandas S
17 lucis V motus L (3 per ] propter LV[3 18 et motus > LC 19 in quo
est ] inest enim deo V immaterialitas + et LC perfecta -f etiam L
1 Sic interpretalus est e.gr. Gilbertus Porreta In Boethium De trin., PL 64,

1258 A:... dicit se ea in quibus diu cogitavit scripsisse. 2 Dionysius Areopagita
De caelesti hierarchia c. 15, § 2, PG 3,329 A-C; Iohannes Scottus Eriugena (D
994*—WOO1) interpretatur: Ipsi enim sancti theologi superessentialem et informem
essentiam in igne saepe describunt tamquam habenti multas divinae (si fas est
dicere) proprietatis, quantum in visibilibus, imagines. Ignis enim sensibilis est
quidem (sic dicendum) in omnibus et per omnia clare venit, et removetur omnibus,
et lucidus est simul . . . per se ipsum potens simul omnium; et quaecumque in
eis hunt ad actionem propriam mobilis ...; illuminativus circumvelatis splendoribus;
... clarus, discretus . . . semper motus, per se ipsum motus, movens alterum . . .;
activus, potens . . . attritu autem, sicuti quadam vindicta connaturaliter et proprie
subito relucens, . . . Et multas fortassis quis inveniet ignis proprietates pulchras, ut in
sensibihbus imaginibus, divinae operationis.
EXPOSITIO PROOEMII 51
omnipotens virtus et altissima sublimitas, angelis autem mediocriter,

sed humanis mentibus infimo modo, quarum propter corpus coniunctum
et puritas inquinatur et lux obscuratur et virtus debilitatur et motus in
suprema retardatur; unde humanae mentis efficacia recte igniculo compa-
5 ratur. Unde nec ad huius quaestionis veritatem inquirendam sufficit,
nisi divina luce illustrata, et sic divina lux est causa principalis, humana
mens causa secundaria.
Tertio tangit causam formalem in hoc quod dicit: formatam rationibus, 3
et tangit modum agendi quantum ad tria. Primo quantum, ad hoc
10 quod argumentando processit; unde dicit: formatam rationibus.
Quaestio namque quamdiu probabilibus rationibus sub dubio ex-
agitatur, quasi informis est, nondum ad certitudinem veritatis pertingens1,
et ideo formata dicitur esse, quando ad earn ratio additur, per quam
certitudo de veritate habetur2. Et in hoc providit intelligentiae, quia
15 quod credimus, debemus auctoritati, quod intelligimus, rationi, ut
Augustinus3 dicit. Secundo in hoc quod non solum verbis disseruit, sed
etiam scripto mandavit, unde dicit: litterisque mandatam. In quo providit
memoriae. Tertio in hoc quod non ad praesentes per modum doctrinae,
sed ad absentes per modum epistulae conscripsit. Sic enim etiam A r i s t o t e-
20 les diversimode libros suos composuit, quosdam quidem ad praesentes,
qui ab ipso audiebant — et hi libri dicuntur auditus, sicut dicitur liber
De naturali auditu — quosdam autem ad absentes scribens, sicut
liber De anima conscriptus esse significatur in I Ethicorum4, ubi
1 et > L (3 autem + competit L VBOS + competunt C mediocriter + com-

petunt T 3 et l> LV$ et2 + 3> KS in supremo P\ in summa VBOS in
summo C > L 4 unde J et ideo V 6 illustraretur L illustretur V (3 humana
mens causa ] mens autem humana LF(3 8 in (et in T) hoc quod ] cum LV[3
9 agendi > P 10 argumentando (corr. ex arguendo L) ] arguendo V ard0 T
arg*° B argud0 corr. ex argud0 S procedit LV(3 unde dicit > LV$ ra¬
tionibus + inquit V 11 agitatur LFp 12 nondum ] et non L certitudinem
veritatis ] oertitudinis veritatem B rectitudinem LC 13 earn ratio additur ]
rationem adducitur P 18 praesentem LVBCO 19 absentem LVBCO
scripsit C enim > LVC etiam ] et LS > T 20 diversimode > LVB
22 autem > PT
1 Cf. Boethius De differentiis topicis /, PL 64,1174 C: Quaestio est in dubitationem

ambiguitatemque adducta propositio; In Ciceronis Topica I, PL 64, 1048 D: Quaestio
est dubitabilis propositio. * Cf. Boethius De differentiis topicis 1 ib.: Argumen-
tum est ratio rei dubiae faciens fidem. 8 De utilitate credendi c. 11 n. 25, CSEL
XXV P. I 32,22. Cf. Bernardus Claravallensis De consideration V c.3 n.5, PL
182,790 C: Intellects rationi innititur, fides auctoritati. 4 Aristoteles Eth.Nic. I
c.13, 1102 a 26.
52 EXPOSITIO PROOEMII
nominatur exteriores sennones, ut commentator Graecus1 ibidem

dicit. Unde sequitur: offerendam vobis quasi maiori ad iudicandum
communicandamque curavi quasi socio ad profectum. Et in hoc iudicium
requirit; unde sequitur: tarn vestri cupidus iudicii quam nostri studiosus
inventi. Ex hoc enim quod fuit studiosus ad inveniendum, praedictam 5
quaestionem rationibus formavit; ex hoc vero quod fuit cupidus iudicii
Symmachi, ei formatam obtulit.
4 Quarto tangit causam finalem, cum dicit: Qua in re quid mihi sit
animi, id est quern finem intendam ex supra dicta re, quotiens excogitata
animo de praedictis vel quibuscumque aliis stilo commendo, intelligi 10
potest ex duobus, turn ex ipsa difficultate materiae, turn ex eo quod
colloquor non multitudini, sed raris, scilicet sapientibus, id est vobis
tantummodo. Non enim hunc librum scripsit, ut multitudini recitaret,
quod quandoque fit propter vulgi favorem, sed tantummodo uni sapienti,
unde sequitur: Neque enim excitamur, scilicet ad scribendum famae 15
iactatione, id est commendatione, et clamoribus vulgi, sicut poetae reci-
tantes carmina in theatris2, inanibus, quia tales clamores frequenter sine
ratione sunt. Et sic removit finem inconvenientem et subiungit finem debi-
tum, insinuans quidem finem principalem qui est interior, scilicet percep-
tio divinae veritatis, et explicans finem secundarium, scilicet iudicium 20
1 nominantur LVOS vocatur T sermones ] locutiones LV$ 3 socero V

4 requiritur LS nostri ] uri T mei V(J 5 Ex — 6 formavit > hom. C enim ]
autem V ex B 6 quod + sic C 9 supra dicta 1 praedicta T 10 vel + de V
11 ipsa > LV$ 12 raris scilicet ] viris LVCOS > B 13 conscripsit TB
14 tantum LV(Z uni (viro C) sapienti ] viris sapientibus S 18 removet VCS
19 finem > O 20 finem > LV$
1 Is est Eustratius i.h.l. Cf. Eustrato et Michaelis et anonyma in Ethica Nico~

machea Commentaria, ed. Heylbut, p. Ill, 20—29. Cuius commentarii translatio
Latina medio aevo con/ecta ser”ndum codices Vat. Lat. 2171, f.28rb, et Urbin. Lat.
222,f.31vb—32ra, haec habet: ‘Et in (> Vat.) extenoribus sermonibus’. Aristoteli-
carum conscriptionum hae quidem ad communiter audientes ipsius doctrinam eduntur
in communibus exercitationibus lectae et ad ipsius discipulos immediate manifestatae,
hae autem seorsum ad quosdam exterius prolatae sunt ita quod unaquaeque ipsarum
ad unumquodque quaesitorum quaesitis rebus proprie exposita. Illae quidem igitur
auditivae nominatae sunt, quia, ut dictum est, ad communiter audientes factae sunt,
hae autem exteriores, quia harum unaquaeque ad aliquem quaerentem scripta est
extra communem auditionem. Quia igitur in his differentia quaedam de anima dixit
secundum quasdam necessitates propositas . . . Cf. etiam Thomas In Eth. Nic. I c.13
lect. 19 n. 229. De hodierna expositione huius dictionis ‘exteriores sermones' cf. Grab-
mann p. 41seq. 2 Cf. Iohannes Scottus Eriugena In Boethium De trin.,
p. 31,21—2J: qui descriptionem faciunt fabularum popuh favore delectantur, ut poetae
et comici qui in theatris et scenis poemata sua recitantes laudibus populi tantum¬
modo gloriabantur.
sapientis, unde dicit: sed si quis est fructus exterior, quasi dicat: Principa-
liter quidem me excitat fructus interior, sed si aliquis est exterior, hie
non potest aliam sperare sententiam nisi materiae similem, id est conve-
nientem, quasi dicat: Non aliud iudicium requiro pro fructu exteriori
5 nisi qui deceat tantam materiam, de qua iudicium concedi non debet
ignaviter pigris neque callide invidis, sed solum benevolo sapienti, unde
sequitur: Quocumque igitur a vobis deieci oculos, scilicet ad quoscumque
respexi, non ad vos tantum considerans, menti meae occurrit, partim, id
est in aliquibus, ignava, id est stulta, segnities, id est pigritia, partim livor,
10 id est invidia, callidus, id est astutus ad nocendum, in tantum ut contu-
meliam videatur irrogare divinis tractatibiis, qui haec, scilicet divina, pro-
iecerit, id est inordinate exposuerit, talibus monstris hominum — monstra
dicuntur homines qui in corpore humano cor gerunt bestiale, propter
peccatum bestiis similes effecti in affectu — non agnoscenda potius quam
15 conculcanda, quia non tarn quaerunt cognoscere quam vituperare quae-
cumque dicuntur, propter invidiam; unde dicitur Matth. 7(6): „Nolite
sanctum dare” etc.1 Alia littera: Ne et ego si aliter facerem, videar etc.
qui proieeerim etc.
Idcirco stilum etc. Haec est secunda pars prooemii, in qua subiungit 5
20 excusationem. Et primo excusat operis difficultatem. Secundo operis
imperfectionem, ibi: Sed tantum a nobis etc. Tangitautem triplicem diffi¬
cultatem, quam sponte huic operi adhibet. Prima est ex brevitate scrip-
turae, unde dicit: Idcirco stilum brevitate contraho, secundum illud
2 quidem > LVCOS hie (quod L> PT) non ] quod BO quia S 3 aliam -f
exspectare (spectare T[3) vel LVT [3 nisi ] ut s.lin.S> O materiae similem]
verisimilem LCOS visibilem B 4 iudicium ] necessarium LVfi 5 qui deceat
(doceat T) tantam 1 quidem tractatam LVOS quid tractatam B quid facta causa C
debet + nec LVC + neque OS + istud B 6 nec LVCOS 7 scilicet) id est
LV$ 8 considerans menti ] consideration! L VCO consideration^ BS 9 ignavia
PUTS ignavo B id esq ] scilicet T stulto B id est2 ] scilicet T > B
10 nocendum + tantum P 11 scilicet ] id est BC 12 id est ] scilicet B expo¬
suerit ] proposuerit L monstra + hominum V 13 homines > LV [3 quae LC
cor (+ terrenum L) gerunt ] corpus fecerunt T et bestiale L propter ]
per LV[3 14 effecti in affectu (i.a. > C) ] effectum non affectu Paffectum non
effectum T 15 agnoscere L (3 16 dicitur > L V [3 17 etc.! ] canibus LF(3 Alia
littera > LF(3 et (> L) ego] ergo V$ facere LTCS etc.a > LVC
18 qui ] quod VC> B etc. > BS 19 etc. > LVTCOS 21 ibi > LBCO
etc. > VT autem > P operis difficultatem T 23 contraxi PT ] etc. VB
1 etc. ] canibus neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent
eas pedibus suis et conversi dirumpant vos Vulg. Laudatur etiam a Iohanne Scorro
p. 31,36.
54 EXPOSITIO PROOEMII
Horatii1: „Brevis esse laboro, obscurus fio.” Secunda est ex subtilibus

rationibus quas inducit, et hoc est quod dicit: ex intimis disciplinis philo-
sophiae sumpta, quae sunt disciplinae a sensibilibus abstrahentes, quarum
principiis et conclusionibus utitur, ut metaphysicae et logicae2. Tertia
est ex novitate verborum, unde dicit: Haec, scilicet sumpta, velo significa- 5
tionibus novorum verborum. Quae quidem nova dicuntur vel quantum ad
materiam istam, quia alii tractatores huius quaestionis talibus verbis
usi non sunt, vel quantum ad eos qui legunt, qui talibus verbis non sunt
assueti. Tres autem has difficultates addit quartae, quam supra tetigit,
quae est materiae difficultas, ut ea, quae in hoc libro scribuntur, tantum 10
sapientibus colloquatur, qui haec intelligere poterunt, sicut est auctor
ipse et ille, ad quern liber conscribitur. Alii vero, qui capere intellectu non
possunt, a lectione excludantur. Non enim libenter leguntur quae non
intelliguntur. Et quia ratio ex praecedentibus conectitur, ideo praemisit:
Idcirco, quod est nota conclusionis. Littera vero plana est. 15
6 Deinde cum dicit: Sed tantum a nobis quaeri oportetetc., excusatoperis
defectum, quia scilicet non debet requiri ab eo in hoc opere plus certitu-
dinis quam quantum humana ratio valet ad alta divinitatis conscendere.
Quod probat per locum a minori in aliis artibus, in quibus iste finis
unicuique artifici constituitur ut tantum faciat, quantum humana ratio 20
sinit. Non enim medicus semper curat, sed si nihil omittat de his quae
facere debet, sine culpa erit3, et similiter est in aliis artibus. Unde etin
hoc opere, ubi est difficillima materia sensum humanae rationis excedens,
1 Dum brevis V est > LV (3 2 et — dicit > T et — quod 1 unde

LV (3 3 sensibus LVT (3 4 metaphysicae et logicae ] logica et metaphysica 5
Tertia — 5 dicit > L [3 5 est > V Haec — sumpta > LV (3 7 huius-
modi LVCO 8 eos] illos LV [3 9 has > TC addit — 10 difficultas >
hom. O 10 ea] in ea LBO in his V in eo C ibi eaS 11 collocuntur L colloquan-
tur BS 12 scribitur LK(3 intellectu non possunt (poterunt C + ul’ P + etiam T)]
non poterunt in intellectu L 14 ideo> LV p 15 vero> LV(3 16 Deinde
cum dicit > LV (3 tantum ] tamen BCO cum S a nobis > C quaeri
oportet > LVfi etc. > LTp hie excusat LKp 17 scilicet > C 18 dei-
tatis BCO 19 finit P terminus LK(3 21 nihil ] ul’ P non LV (1 obmittat TB
omittit LVCO obmittit S 23 difficilis LV (3 rationis ] naturae LV (3
1 De arte poetica v. 25seq. * Aliter Gilbertus i.h.l., PL 64,1260 A: sumpta ex

philosophiae disciplinis, non dico exterioribus physicae vel interioribus mathematicae,
sed intimis theologiae. Clarenbaudus p. 36*, 28: Intima philosophiae disciplina recte
hie theologia appellatur. 3 Cf. Aristoteles Topic. I c.3,101 b 8—10; Ps.- Boethius
(= Iacobus de Venetia) Topicorum Aristotelis interpretatio I c. 2, PL 64,911 D:
neque medicus sanabit. Sed si ex iis quae contingunt nihil omiserit, sufficienter eum
disciplinam habere dixerimus.
magis debet auctori venia dari, si non ad perfectam certitudinem quae-

stionem deducat. Deinde cum dicit: Vobis tamen, ostendit, cuius auctori-
tatem in scribendo sequatur, scilicet A u g u s t i n i. Non ut ea tantum dicat
quae in libro Augustini inveniuntur, sed quia ea quae Augustinus de
5 trinitate dixit, scilicet quod in absolutis divinae personae conveniunt
et in relativis distinguuntur, accipit quasi semina et principia1, quibus
utitur ad quaestionis difficultatem enodandam. Et sic ipsa veritatis
explicatio per multas rationes sunt fructus ex seminibus Augustini in
ipso provenientes. Qui autem sint convenientes et uberes, ei, ad quem
10 scribit, inspiciendum committit ad propositam quaestionem* accedens.
2 Vobis (nobis BS) tamen (autem L) ] nobis autem C tamen illud etc. V
3 in scribendo corr. ex instruendo V instruendo L (3 sequetur C sequitur S
4 libris LC 6 etx > PT 7 veritatis (virtutis V) + enodatio vel LC 9 autem]
aut Ian Fp sunt LT uberes ] utiles L
1 Cf. Gilbertus i.h.l., PL 64,1261 B: semina, id est principia, rationum venientia

QUAESTIO I
DE DIVINORUM COGNITIONE
Hie duplex quaestio incidit. Prima est de divinorum cognitione, secun-

da de eorum manifestatione.
Circa primum quaeruntur quattuor. 5
Primo. Utrum mens humana in cognitione veritatis nova illustratione
divinae lucis indigeat.
Secundo. Utrum possit ad dei notitiam pervenire.
Tertio. Utrum deus sit primum quod a mente cognoscitur.
Quarto. Utrum ad divinae trinitatis cognitionem pervenire per se 10
sufficiat.
Articulus i
Utrum mens humana in cognitione veritatis nova illustratione divinae

lucis indigeat1
Ad primum sic proceditur. Videtur quod mens humana in cognitione 15

cuiuslibet veritatis indigeat nova illustratione divinae lucis.
1. 2 Cor. 3 (5): „Non sumus sufficientes cogitare” etc. Sed perceptio
veritatis non potest esse sine cogitatione. Ergo humana mens non potest
veritatem aliquam cognoscere, nisi de novo illustretur a deo.
2. Praeterea, facilius est ab alio veritatem addiscere quam per se 20
ipsum earn inspicere. Unde qui per se ipsos sciunt praeferuntur illis, qui
3 est > L V (3 secunda + est P 6 in cognitionem P ad cognitionem V {3

7 lucis ] luminis T 10 trinitatis ] veritatis PLV (3 per se > PLB 17 2 >
VTBCO ad Cor. LCO Non + quod VBCO simus BCO etc. ]
aliquid ex nobis V (3 19 aliquam > TC 20 Praeterea ] Item V (3 (sic semper,
itaque non amplius notabitur) 21 earn > V (3 illis ] aliis V [3
1 Cf. Sent. II d.28 q.l a.5; Quodl. X q.4 a.l; S. theol. III q.109 a.l. — In hoc articulo
Thomas refutat doctrinam illuminalionis quae dicitur quam theologi praecipue O.F.M.
vestigia Augustini prementes elaboraver ant. De hac doctrine cf. Grabmann p. 47—51.
Bernardum de Trjlia O.P. hunc articulum magna ex parte ad verbum fere tran-
scripsisse ostendit Grabmann p. 51—65.
ARTICULUS I 57
ab aliis addiscere possunt, in I Ethicorum1. Sed homo non potest

ab aliis addiscere, nisi mens eius interius doceatur a deo, ut dicit
Augustinus in libro De magistro2 et Gregorius in Homilia
Pentecostes3. Ergo nec per se ipsum potest aliquis veritatem inspicere,
5 nisi de novo mens eius illustretur a deo.
3. Praeterea, sicut se habet oculus corporalis ad corpora intuenda, ita
se habet intellectus ad intelligibilem veritatem conspiciendam, ut patet
in III D e a n i m a 4. Sed oculus corporalis non potest videre corpora
nisi illustratione solis materialis superveniente. Ergo nec intellectus
10 humanus potest veritatem inspicere, nisi lumine solis invisibilis, qui
est deus, illustretur.
4. Praeterea, illi actus in nobis esse dicuntur, ad quos exercendos
principia sufficientia in nobis habemus. Sed in nobis non est cognoscere
veritatem, cum quandoque multi laborent ad veritatem cognoscendam,
15 qui earn cognoscere nequeunt. Ergo non habemus sufficientia principia in
nobis ad veritatem cognoscendam. Ergo oportet ad hoc, quod earn
cognoscamus, ab exteriori nos iuvari, et sic idem quod prius.
5. Praeterea, magis dependet operatio mentis humanae a luce divina
quam operatio creaturae sensibilis inferioris a luce corporis caelestis. Sed
20 corpora inferiora quamvis habeant formas quae sunt principia naturalium
operationum, non tamen possunt operationes suas perficere, nisi lumine
solis et stellarum superveniente iuvarentur5. Unde dicit Dionysius
4 c. De divinis nominibus 6 quod lumen solis „ad generationem visibilium
corporum confert et ad vitam ipsa movet et nutrit et auget”. Ergo nec
25 menti humanae sufficit ad videndam veritatem naturale lumen, quod est
quasi forma ipsius, nisi lumen aliud superveniat, scilicet divinum.
2 alio LVTBC 4 potest — 5 deo ] tantum V etc. BCO> S 6 Praeterea

— 17 prius ] argumentum tertium et quartum transp. B corpora] corporalia V (3
7 se habet > V (3 inspiciendam V (3 8 corpora ] materialia S 9 illustra¬
tione — superveniente] illustretur a sole material! (corporali S) Vfi 10 humanus >
V (3 lumine ] lucis V invisibilis ] immaterialis L intelligibilis V (3 qui
est deus > K(3 15 qui (+ tamen S) — 16 cognoscendam > horn. V earn > S
21 possent TBCO perficere ] exercere S lumine ] luce C 22 solis et > V (3
iuventur L V vinarentur P Unde ] ut S dicit > C 23 4 c. (> TB) > P
generationem ] cognitionem V (3 visibilium corporum ] animalium C 24 con-
fertur O ipsam PV et%> LV 26 quasi + quaedam S nisi — divi¬
num ] ergo etc. V (3
1 Aristoteles Eth. Nic. I c. 2, 1095 b 10, ubi effatum Hesiodi laudatur. * * c.12
n.40; c.14 n.45seq., PL 32,1217.1219seq. * Gregorius M. Horn. 30 nJ, PL
76,1222 A. 4 Aristoteles De an. Ill c.4, 429 a 16—18. 6 Cf. In Meteor.
/ cJ lect. 4 n.5 {III 336b); In De caelo et mundo II c.7 lect.10 n.12 {III 159b).
• § 4, PG 3,700 A; Thomas translation Iohannis Sarraceni (D 166ut) usus est.
58 Q. I DE DIVINORUM COGNTTIONE
6. Praeterea, in omnibus causis ordinatis per se et non secundum

accidens effectus non procedit a causa secunda nisi per operationem
causae primae, ut patet in libro Decausis1. Sed mens humana ordinatur
sub luce increata ordine essentiali et non accidentali. Ergo operatio
mentis quae est eius effectus proprius, scilicet cognitio veritatis, non 5
potest provenire ex ea nisi operante prima luce increata. Eius autem
operatio non videtur alia esse nisi illustratio. Et sic idem quod prius.
7. Praeterea, sicut se habet voluntas ad bene volendum, ita se habet
intellectus ad recte intelligendum. Sed voluntas non potest bene velle,
nisi divina gratia adiuvetur, ut Augustinus2 dicit. Ergo nec intellectus 10
potest veritatem intelligere, nisi divina luce illustretur.
8. Praeterea, illud, ad quod vires nostrae sufficiunt, irreprehensibiliter
nostris viribus ascribimus, sicut currere vel aedificare. Sed reprehensibile
est quod aliquis scientiam veritatis suo ascribit ingenio, quin immo iube-
mur illam deo ascribere, secundum illud Eccli. ult. (51,23): „Danti mihi 15
sapientiam dabo gloriam.” Ergo ad cognoscendam veritatem vires nos¬
trae non sufficiunt. Et sic idem quod prius.
Sed contra, mens humana illustrata est divinitus lumine naturali,
secundum illud Psalmi (4,7): ,,Signatum est super nos lumen vultus tui,
domine.” Si ergo hoc lumen, quia creatum est, non sufficit ad veritatem 20
conspiciendam, sed requirit novam illustrationem, pari ratione lumen
superadditum non sufficiet, sed indigebit alio lumine, et sic in infinitum,
quod numquam compleri potest, et sic impossibile erit cognoscere ali-
2 causa > V p 3 patet in libro ] habetur (> B) in prima proposition V (3

7 Et — prius] ergo etc. K(3 8 se habet2 > K(3 10 nec — 11 illustretur (illustrante
L) ] etc. V (3 12 illud] id LBO ad id S > C nostrae + non V (3 reprehensi-
biliterK(3 13sicut — aedificare > K(3 14 ascribat LVBCO 16 cognoscendum
LVOS 17 Et — prius ] ergo etc. V (3 > T 18 Sed > V 19 Psalmi > 5
lumen — 20 domine ] etc. VBCO vultus tui domine ] etc. S 20 domine
(+ etc. P) ] etc. L Si ergo (igitur VBCO) ] Sed L quia ] quod LV (3
21 conspiciendam ] cognoscendam 5 post illustrationem punctum L 22 super¬
additum ] supematurale C 23 numquam ] non 5 erit ] est F(3
1 prop. 1 in com. (§ 1; 164,15—18): non figitur causatum causae secundae nisi

per virtutem causae primae, quod est quia causa secunda quando facit rem, influit
causa prima quae est supra ipsam super illam rem de virtute sua, quare adhaeret illud
rei adhaerentia vehementi et servat earn. Cf. prop. 1 et com. (§ 1; 163, 3—12; 164,
10—12). 2 Contra duas Epistulas Pelagianorum I c.3 n.7, PL 44,553seq.: Nec potest
homo boni aliquid velle, nisi adiuvetur ab eo qui malum non potest velle, hoc est
gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. Cf. De correptione et gratia c.l
n.2; c.2 n.3, PL 44, 917.
ARTICULUS I 59
quam veritatem. Ergo oportet stare in primo lumine, ut scilicet mens

lumine naturali sine aliquo superaddito possit veritatem videre.
2. Praeterea, sicut visibile in actu sufficiens est ad hoc quod moveat
visum, ita intelligibile actu sufficit ad movendum intellectual, si sit
5 proportionatum. Sed mens nostra habet in se unde possit facere intelli¬
gibile actu, scilicet intellectum agentem, et tale intelligibile est ei propor¬
tionatum. Ergo non indiget aliqua nova illustratione ad hoc quod mens
veritatem cognoscat.
3. Praeterea, sicut se habet lux corporalis ad visionem corporalem,
10 ita se habet lux intellectuals ad visionem intellectus. Sed quaelibet lux
corporalis quantumcumque sit parva facit aliquid videri corporaliter,
ad minus se ipsam. Ergo et lux intelligibilis, quae est menti connaturalis,
sufficit ad aliquam veritatem cognoscendam.
4. Praeterea, omnia opera artificiaha ex cognitione alicuius veritatis
15 dependent, cum eorum principium sit scientia. Sed quaedam opera
artificialia sunt, in quae potest liberum arbitrium per se ipsum secundum
Augustinum1, ut aedificare domos et huiusmodi. Ergo et in aliquam
veritatem cognoscendam sufficit mens sine nova illustratione divina.
Responsio. Dicendum quod haec est differentia inter virtutes activas 1
20 et passivas quod passivae non possunt exire in actum propriae operatio¬
ns, nisi moveantur a suis activis, sicut sensus non sentit, nisi moveatur
a sensibili, sed virtutes activae possunt operari sine hoc quod ab alio
moveantur, sicut patet in viribus animae vegetabilis.
Sed in genere intellectus invenitur duplex potentia: activa, scilicet
25 intellectus agens, et passiva, scilicet intellectus possibilis. Quidam vero
posuerunt quod solus intellectus possibilis erat potentia animae, intellec¬
tus vero agens erat quaedam substantia separata. Et haec est opinio
1 Ergo 1 et sic S scilicet > C 2 lumine > P aliquo (alio L) + lumine S

4 in actu B > VCOS 6 in actu V p 7 aliqua ] alia + luce m. al. in marg. L
nova ] alia C illustrante L mens > V p 10 lux intellectual^ (intelligi¬
bilis T) ] intellectus ( + agens S) VCOS intelligibile B intellectus ] intelligibilem
KP 12 intellectualis L naturalis P 16 secundum Augustinum (cf. not. 1) 1
procedere PLT 17 domumL> VCO eq + cetera T et (> T) in ] ad K(3
18 mens (+ humana m.al.in marg. 0)\ homo V> BCS divina> Kp 20 quod]
quia VT 22 a + suo T alio ] a0 PL a0 T aliquo VBOS 24 activa (> T)
scilicet ] scilicet activa quae est L 25 passiva scilicet intellectus > T vero ] ergo
L igitur VBOS 26 erat ] erit L est V p 27 erat ] erit LB quaedam > L
substantia ] potentia V p
1 Ps.-Augustinus Hypomnesticon contra Pelagianos et Caelestianos III c.4 n.5,

PL 45, 1623. Cf. De ver. q. 24 a. 14 c.; S. theol. III q.109 a.2 c.; a. 5 c.
60 Q. I DE DIVINORUM COGNITIONE
Avicennae1, secundum quam opinionem sequitur quod animahumana

non possit in actum propriae operationis, quae est cognitio veritatis,
exire, nisi exteriori lumine illustretur, iliius scilicet substantiae separatae,
quam dicit intellectum agentem.
2 Sed quia verba Philosophi in III De anima2 magis videntur sonare 5
quod intellectus agens sit potentia animae et huic etiam auctoritas sacrae
scripturae3 * * * * consonat, quae lumine intelligibili nos insignitos esse profitetur,
cui Philosophus comparat intellectum agentem, ideo in anima ponitur
respectu intelligibilis operationis, quae est cognitio veritatis, et potentia
passiva et potentia activa. Unde sicut aliae potentiae activae naturales 10
suis passivis coniunctae sufficiunt ad naturales operationes, ita etiam
anima habens in se potentiam activam et passivam sufficit ad percep-
tionem veritatis.
3 Cum autem quaelibet virtus activa creata finita sit, est eius sufficientia
ad determinates effectus limitata. Unde in alios effectus non potest, nisi 15
nova virtus addatur. Sic ergo sunt quaedam intelligibiles veritates, ad
quas se extendit efficacia intellectus agentis, sicut principia quae natura-
liter homo cognoscit et ea quae ab his deducuntur; et ad haec cognoscen-
2 qui BCS 4 dicunt L V (3 6 huic ] hoc VC haec B etiam ] est PLB

auctoritati VC sacrae ] quae B > VCOS 7 intellectuali L VS 10 passiva]
activa CS activa ] passiva CS potentiae activae (passivae S) ] activae virtutes L
11 suis passivis ] sive activae S 12 anima + hominis S 14 activa > V (3
sufficientia ] efficacia L V (3 16 virtus + ei L Sic (si P) ergo (igitur VBC) sunt ]
sunt igitur S
1 De an. V c.5, f. 25rb 31—51: anima humana prius est intelligens in potentia,
deinde fit intelligens in effectu. Omne autem quod exit de potentia ad effectum non
exit nisi per causam, quae habet illud in eff'ectu et extrahit ad ilium. Ergo haec est causa,
per quam animae nostrae in rebus mtelligibilibus exeunt de potentia ad effectum. Sed
causa dandi formam inte!ligiK;iem non est nisi intelligentia in effectu, penes quam
sunt principia formarum intelligibilium abstractarum. Cuius comparatio ad animas
nostras est sicut comparatio solis ad visus nostros; quia sicut sol videtur per se in
effectu et videtur luce ipsius in effectu quod non videbatur in effectu, sic est dispositio
huius intelligentiae quantum ad nostras animas. Virtus enim rationalis, cum considerat
singula, quae sunt in imaginatione, et illuminatur luce intelligentiae agentis in nos,
quam praediximus, fiunt nuda a materia et ab eius penditiis et imprimuntur in anima
rationali ... sed quia ex consideration eorum aptatur anima, ut emanet in earn ab
intelligentia agente abstractio. Cogitationes enim et considerations motus sunt aptan-
tes animam ad recipiendum emanationem. Cf. S. c. gent. II c. 76 § Item. Secundum hoc.
Eadem sententia invenitur apud Algazelem Phys. tr.5, p. 183,22—184, 12.17—21. Cf.
Aegidius Romanus Errores philosophorum c.8 a.ll, p. 42,9: Ulterius (Algazel) erravit
ponens totam scientiam nostram provenire ab intelligentia, dicens huiusmodi intelligen-
tiam esse ultimam. * Cf. Aristoteles De an. Ill c.5, 430 a 10—15. 8 Cf
supra p. 58,19.
ARTICULUS 1 61
da non requiritur nova lux intelligibilis, sed sufficit lumen naturaliter

inditum. Quaedam vero sunt ad quae praedicta principia non se exten-
dunt, 'sicut sunt ea quae sunt fidei, facultatem rationis excedentia, et
futura contingentia et alia huiusmodi; et haec cognoscere mens humana
5 non potest, nisi divinitus novo lumine illustretur superaddito lumini
naturali.
Quamvis autem non requiratur novi luminis additio ad cognitionem 4
eorum ad quae ratio naturalis se extendit, requiritur tamen divina ope-
ratio. Praeter operationem enim qua deus rerum instituit naturas,
10 singulis formas et virtutes proprias tribuens, quibus possent suas opera-
tiones exercere, operatur etiam in rebus opera providentiae omnium
rerum virtutes ad actus proprios dirigendo et movendo1. Ita etiam uni-
versa creatura divinae gubernationi subicitur, sicut instrumenta sub-
duntur gubernationi artificis2 et qualitates naturales virtutibus animae
15 nutritivae, ut dicitur in II De anima3. Unde sicut ex calore naturali
sequitur opus digestionis secundum regulam, quam imponit calori vis
digestiva, et omnes virtutes inferiorum corporum operantur, secundum
quod moventur et diriguntur ex virtutibus corporum caelestium, ita omnes
virtutes activae creatae operantur, secundum quod moventur et dirigun-
20 tur a creatore. Sic ergo in omni cognitione veritatis indiget mens humana
divina operatione, sed in naturalibus cognoscendis non indiget nova
luce, sed solo motu et directione eius, in aliis autem etiam nova illu-
stratione. Et quia de talibus B oethius hie loquitur, ideo dicit: quantum
divina lux etc.
25 Ad primum ergo dicendum quod quamvis nihil simus sufficientes
cogitare ex nobis sine dei operatione, non tamen oportet quod in qualibet
nostra cognitione novum lumen nobis infundatur.
Ad secundum dicendum quod secundum hoc deus nos interius docet
3 fidei + et LV 3 et ] ut LK(3 7 autem > PTB 8 eorum ] illorum VCO

9 naturam OS 10 possunt L possint V posset O 12 dirigendos P et
movendO PT etiam] enim LV (3 13 divinae gubernationi] operationi
divinae S 14 virtuti F(3 15 nutritivae ] intellectivae L 16digestivae V [3
imponit calori (calor C) ] calor imponit et PT vis > (3 17 digestioni C vir¬
tutes ] vires (3 inferiores VB > O 18 et (> B) diriguntur > PL ex — 19 diri¬
guntur > horn. O 21 cognitis F(3 22 solum S etiam > LT illustratione +
indiget TC 23 quantum ] quod (3 24 etc. > T 25 nihil ] non TC
26 cogitare + aliquid T 27 cognitione ] operatione vel cognitione L operatione V (3
1 Cf S.theol. I q.105 a.5. 2 Cf. S.c.gent. Ill c.67. 3 Cf. Aristoteles

De an. II c.4, 416 b 27—29.
in naturalibus cognitis, quod lumen naturale in nobis causat et ipsum

dirigit in veritatem, in aliis vero etiam novum lumen infundendo.
Ad tertium dicendum quod oculus corporalis ex illustratione solis
materialis non consequitur lumen aliquod sibi connaturale, per quod
possit facere visibilia in actu, sicut consequitur mens nostra ex illustra¬ 5
tione solis increati. Et ideo oculus semper indiget exteriori lumine, non
autem mens.
Ad quartum dicendum quod lumen intelligibile, ubi est purum sicut
in angelis, sine difficultate omnia cognita naturaliter demonstrat, ita
quod in eis est omnia naturalia cognoscere. In nobis autem lumen 10
intelligibile est obumbratum per coniunctionem ad corpus et ad vires
corporeas, et ex hoc impeditur, ut non libere possit veritatem etiam
naturaliter cognoscibilem inspicere, secundum illud Sap. 10 (9,15):
„Corpus quod corrumpitur” etc. Et exinde est quod non est omnino in
nobis veritatem cognoscere, scilicet propter impedimenta. Sed unusquis- 15
que magis vel minus habet hoc in potestate, secundum quod lumen
intelligibile est in ipso purius.
Ad quintum dicendum quod corpora inferiora, quamvis indigeant ad
hoc quod operentur ut moveantur a corporibus caelestibus, non tamen
indigent ad proprias operationes efficiendas quod novas formas ab eis 20
recipiant. Et similiter non oportet quod mens humana, quae movetur a
deo ad cognoscendum naturaliter cognita, nova luce perfundatur.
Ad sextum dicendum quod, sicut dicit Augustinus VIII Super Gene-
sim1, sicut aer illuminatur a lumine praesente, quod si fuerit absens con-
tinuo tenebratur, ita et mens illuminatur a deo. Et ideo etiam lumen 25
naturale in anima semper deus causat, non aliud et aliud, sed idem; non
enim est causa fieri eius solum, sed etiam esse illius. In hoc ergo continue
deus operatur in mente, quod in ipsa lumen naturale causat et ipsum
dirigit, et sic mens non sine operatione causae primae in operationem
suam procedit. 30
1 naturali cognitione ^ secundum quod L quia CS ipsum] illud VCOS id B

3 illustratione ] illuminatione C 4 materialis ] corporalis V (3 sibi > C
naturale V (3 5 nostra > V (3 6 non — 7 mens > T non autem ] et non
VBCO 8 intellectual VOS 9 omnino P 11 intelligibile ] huiusmodi VBCO
hoc S per ] propter C 13 10 ] 4 VCOS 14 corrumpitur + aggravat S
Et > CO exinde ] ex hoc V [3 16 vel ] et V (3 19 caelestibus ] superiori-
bus VCOS 20 perficiendas S 21 accipiant T recipiat P 23 Genesim -f- ad
litteram S + quod PLT 25 ett > V (3 illustratur V (3 27 ipsius V 3
29 operatione ] opere VBS
1 ad litteram c.12, CSEL XXVIII P I 250,2—5.

ARTICULUS II 63
Ad septimum dicendum quod voluntas nurnquam potest bene velle

sine divino instincto, potest autem bene velle sine gratiae infusione, sed
non meritorie. Et similiter intellectus non potest sine divino motu veri-
tatem quamcumque cognoscere, potest autem sine novi luminis infusione,
5 quamvis non ea quae naturalem cognitionem excedunt.
Ad octavum dicendum quod eo ipso quod deus in nobis lumen naturale
conservando causat et ipsum dirigit ad videndum, manifestum est quod
perceptio veritatis praecipue sibi debet ascribi, sicut operatio artis magis
attribuitur artifki quam serrae.
10 Articulus ii
Utrum mens humana possit ad dei notitiam pervenire1
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod deus nullo modo possit

cognosci a nobis.
1. Illud enim, quod in summo gradu nostrae cognitionis nobis ignotum
15 remanet, nullo modo est a nobis cognoscibile. Sed in perfectissimo gradu
nostrae cognitionis deo non coniungimur nisi quasi ignoto, ut dicit
Dionysius 1 c. Mysticae theologiae2. Ergo deus nullo modo est a
nobis cognoscibilis.
2. Praeterea, omne quod cognoscitur per aliquam formam cognosci-
20 tur. Sed, sicut dicit Augustinus3, deus omnem formam nostri
intellectus subterfugit. Ergo nullo modo est a nobis cognoscibilis.
3. Praeterea, cognoscentis et cognoscibilis oportet esse aliquam propor-
tionem, sicut et potentiae cuiuslibet ad suum obiectum. Sed inter intellec-
tum nostrum et deum nulla potest esse proportio, sicut nec inter finitum
6 octavum ] ultimum T eo ] hoc V (3 8 praecipue — artis > P 9 attri¬

buitur (+ veritati P) ] ascribitur VBCO serrae ] arti K(3 12 nullo modo ]
non L 13 a nobis >L 14 quod + est S 15 remanet + est S 16 co¬
gnitionis ] perfectionis O 21 nullo — cognoscibilis ] etc. V (3 22 et co¬
gnoscibilis ] ad cognoscibile L ad cognitum O 24 potest esse ] est C
1 Cf. Sent. I d.3 q.l a.l; S.theol. I q.12 a.12. 2 § 3, PG 3,1001 A; Iohannes
Sarracenus (D 5781-2) interpretatur: omnino autem ignoto vacatione omnis cogni¬
tionis secundum melius unitus et eo quod nihil cognoscit super mentem cognoscens;
§ 1, 997 B, Sarracenus (D 568l~2)\ et sicut est possibile, ignote consurge ad eius
unitionem qui est super omnem substantiam et cognitionem. Cf. etiam De div. nom.
c.l § 1, 585 B — 588 A; Sarracenus (D 62-7l) interpretatur: . . . secundum quam
ineffabilibus et ignotis ineffabiliter et ignote coniungimur secundum meliorem nostrae
rationabilis et intellectualis virtutis et operationis unitionem. s Non invent.
Eadem Augustini sententia laudatur Sent. Ill d.24 a.2 q.l; De ver. q.2 a.l arg. 10;
De pot. q.7 a.5 arg. 13.
et infinitum1. Ergo intellectus nullo modo potest deum cognoscere.

4. Praeterea, cum potentia et actus reducantur in idem genus, utpote
quae dividunt omnia genera entis, nulla potentia potest in actum, qui
est extra genus suum, sicut sensus non potest cognoscere substantiam
intelligibilem. Sed deus est extra omne genus2. Ergo non potest aliquo 5
intellectu cognosci qui sit in aliquo genere. Sed noster intellectus est
huiusmodi. Ergo etc.
5. Praeterea, remoto primo necesse est omnia consequentia removed.
Sed primum intelligibile est quiditas rei; unde quod quid est dicitur esse
obiectum proprium intellectus in III De anima3, et quid est est 10
medium demonstrandi an est et omnes alias rei condiciones4 *. Sed de
deo non possumus scire quid est, ut Damascenus6 dicit. Ergo nihil
de illo possumus cognoscere.
Sed contra est quod dicitur Rom. 1(20): „Invisibilia dei” etc.
2. Praeterea, Ier. 10(9,24): „In hoc glorietur qui gloriatur scire et 15
nosse me.” Sed hoc esset inanis gloria, nisi eum cognoscere possemus.
Ergo deum cognoscere possumus.
3. Praeterea, nihil diligitur nisi cognitum, ut patet per Augustinum
in libro De trinitate6. Sed deum diligere iubemur. Ergo eum cognoscere
possumus; non enim nobis praecipitur impossibile. 20
1 Responsio. Dicendum quod dupliciter aliqua res cognoscitur. Uno
modo per formam propriam, sicut oculus videt lapidem per speciem
lapidis. Alio modo per formam alterius similem sibi, sicut cognoscitur
1 intellectus (+ noster T) — cognoscere ] etc. K(3 2 in ] ad LT 3 omnia

genera ] omne genus V entis ] actus PB actus del. O 4 cognoscere ] com-
prehendere O 8 omnia ] etiam P sequentia T continentia B> LS removere
L remanere P 10 proprium ] primum C estj > T$ 11 an est ] rem PL > T
alias > C 13 illo ] ipso L eo BOS deo VC 14 Sed > V est quod dicitur > K(3
dei + per ea quae facta sunt V (3 etc. ] intellecta conspiciuntur S 15 10 ] 9
LVC 10 in textu IX0 in marg. O 17 deum — possumus ] etc. Kp 19 in libro > K(3
20 non enim nobis (> C) praecipitur ] cum (+ tamen S) non praecipiatur VBOS
22 speciem ] substantiam P
1 Cf. S. theol. I q.2 a.2 arg. 3. * Cf. infra q.6 a.3 c. (p. 222, 6—8);
S.c.gent. 1 c.25; S. theol. I q.3 a.5; Compendium theol.I. c.12. * Aristotei.es De
an. Ill c.6, 430 b 28. * Cf. Aristoteles Anal. post. I c.8, 75 b 31; II c.10, 94
a 11—14; De an. I c.l, 402 b 25; Thomas i.h.l. lect. 2 n. 29. 6 Iohannes Damas¬
cenus De fide orthodoxa 1 c.2, PG 94,793 B. Burgundio Pisanus (El 69rb) inter-
pretatur: Quid autem est dei substantia . .. et ignoramus et dicere non possumus;
c.4, 797 B, Burgundio (69va): Quoniam igitur (deus) est, quidem manifestum; quid
vero est secundum substantiam et naturam, incomprehensibile est hoc omnino et
ignotum; 800 B, Burgundio ib.: verumtamen de deo, quid est, dicere impossibile est
secundum substantiam. * Cf. VIII c.4 n.6, XIII c.20 n.26, PL 42, 951.1036.
ARTICULUS II 65
causa per similitudinem effectus et homo per formam suae imaginis.

Per formam autem suam aliquid dupliciter videtur. Uno modo per
formam quae est ipsa res, sicut deus se cognoscit per essentiam suam et
etiam angelus se ipsum. Alio modo per formam quae est ab ipso, sive sit
5 abstracta ab ipso, quando scilicet forma immaterialior est quam res,
sicut forma lapidis abstrahitur a lapide; sive sit impressa intelligenti ab
eo, utpote quando res est simplicior quam similitudo per quam cognosci-
tur, sicut Avicenna1 dicit quod intelligentias cognoscimus per impres-
siones earum in nobis. Quia igitur intellectus noster secundum statum
10 viae habet determinatam habitudinem ad formas, quae a sensu abstra-
huntur, cum comparetur ad phantasmata sicut visus ad colores, ut dicitur
in III D e a n i m a2, non potest ipsum deum cognoscere in hoc statu per
formam quae est essentia sua, sed sic cognoscetur in patria a beatis.
Similitudo enim quaecumque impressa ab ipso in intellectum huma- 2
15 num non sufficeret ad hoc quod faceret eius essentiam cognosci, cum in
infinitum excedat quamlibet formam creatam, ratione cuius intellectui
per formas creatas pervius non potest esse deus, ut Augustinus3 dicit.
Nec etiam in statu huius viae cognoscitur deus a nobis per formas pure
inteliigibiles, quae sint aliqua similitudo ipsius propter connaturalitatem
20 intellectus nostri ad phantasmata, ut dictum est. Unde relinquitur quod
solummodo per effectus formam cognoscatur. Effectus autem est duplex:
quidam, qui adaequatur virtuti suae causae, et per talem effectum co-
gnoscitui plenarie virtus causae, et per consequens quiditas ipsius; alius
effectus est, qui deficit a praedicta aequalitate, et per talem effectum
25 non potest comprehendi virtus agentis et per consequens nec essentia
eius; sed cognoscitur tantum de causa quod est. Et sic se habet cognitio
effectus ut principium ad cognoscendum de causa an est, sicut se habet
quiditas ipsius causae, cum per suam formam cognoscitur. Hoc autem
2 videtur ] cognoscitur 5 3 ipsa res ] ipse PT 4 est + aliud CS 5 ab

ipso > P 6 intellectui LCS 8 impressionem VBCO 9 ergo LT
11 sicut] ut COS 13 cognoscitur LVTCOS 14 enim] etiam LVT ab
ipso > S 15 sufficit VCO eius (suam V) essentiam ] eum T 16 intellectui
+ creato LVC 17 creatas + intelligenti P + intellectui L 18 etiam > CO
per formas > B formas (res .S’) + vel species L + vel res m.al. in marg. O
pure > S 21 solum p > V effectus formam (formas L) ] formam solam effec¬
tus V 22 adaequat virtutem S 23 plene ipsius] eius K(3 25 ap¬
prehend! B deprehendi S 26 sed ] unde 5 tantum > S quod ] quid P
quia L cognitio > V 28 cum > PT
1 De an. V c.5, /. 25rb (vid. supra p. 60 not. 1); cf. S. theol. I q.84 a.4. 2 Aris-
toteles De an. Ill c.7, 431 a 14. 3 Cf. supra p. 63 not. 3.
Decker
modo se habet omnis effectus ad deum. Et ideo non possumus in statu

viae pertingere ad cognoscendum de ipso nisi quia est. Et tamen unus
cognoscentium quia est alio perfectius cognoscit, quia causa tanto ex
effectu perfectius cognoscitur, quanto per eflfectum magis apprehenditur
habitudo causae ad effectum. 5
3 Quae quidem habitudo in effectu non pertingente ad aequalitatem
suae causae attenditur secundum tria, scilicet secundum progressionem
effectus a causa et secundum hoc quod effectus consequitur de similitu-
dine suae causae et secundum hoc quod deficit ab eius perfecta consecu-
tione. Et sic tripliciter mens humana proficit in cognitione dei, quamvis 10
ad cognoscendum quid est non pertingat, sed an est solum. Primo,
secundum quod perfectius cognoscitur eius efficacia in producendo res.
Secundo, prout nobiliorum effectuum causa cognoscitur, qui cum eius
similitudinem aliquam gerant, magis eminentiam eius commendant.
Tertio in hoc quod magis ac magis cognoscitur elongatus ab omnibus his, 15
quae in effectibus apparent. Unde dicit Dionysius in libro De divinis
nominibus1 quod cognoscitur ex omnium causa et excessu et ablatione.
4 In hoc autem profectu cognitionis maxime iuvatur mens humana,
cum lumen eius naturale nova illustratione confortatur; sicut est lumen
fidei et doni sapientiae et intellectus, per quod mens in contemplatione 20
supra se elevari dicitur, in quantum cognoscit deum esse supra omne id,
quod naturaliter comprehendit. Sed quia ad eius essentiam videndam
penetrare non sufficit, dicitur in se ipsam quodammodo ab excellenti
lumine reflecti, et hoc est quod dicitur Gen. 32(30) super illud: „Vidi
dominum facie ad faciem”, in Glossa Gregorii 2: „Visus animae, 25
3 quia, ] quid P quia causa ] eo quod L ex effectu ] per effectum T

7 tria + tantum C processionem L progressum V [3 8 hoc > COS de simi-
litudine ] similitudinem S 9 suae > C hoc > LS 10 in ] ad T cogni-
tionem TC 11 an est solum ] solum ad cognoscendum an est S Et primo V (3
12 perfectius >5 13 nobilior P nobiliori B causa (natura L) + esse m.al.
in marg.O quia V(1 quae L 14 gerat L 15 in hoc > quod ] quia O
his > P 16 in, + omnibus P in libro > K(3 17 ex> C 20 doni (do¬
num S) in textu donum m.al. in marg.O 21 elevari dicitur ] elevatur LF(3
deum ] divinum P omne id quod ] omnia quae 5 22 apprehendit COS
24 lumine ] luce P 31 LV 33 C XIII T 25 dominum ] deum T in > VT{3
1 c.7 § 3, PG 3,869 D — 872 A; Iohannes Sarracenus (D 4033-4040 interpretatur:

ad illud, quod est supra omnia, via et ordine secundum virtutem ascendimus in
omnium ablatione et excessu et in omnium causa. * Glossa ord. i.h.l.: Visus
ergo animae, dum intenditur, immensitate coruscationis reverberatur. Cf. Gregorius
M. Moral. XXIV c.6 n.12, PL 76, 292 D: Adnisus ergo animi, dum in illam inten¬
ditur, immensitatis eius coruscante circumstantia reverberatur.
ARTICULUS II 67
cum in deum intenditur, immensitatis coruscatione reverberatur.”

Ad primum ergo dicendum quod secundum hoc dicimur in fine nostrae
cognitionis deum tamquam ignotum cognoscere, quia tunc maxime mens
in cognitione profecisse invenitur, quando cognoscit eius essentiam esse
5 supra omne quod apprehendere potest in statu viae, et sic quamvis maneat
ignotum quid est, scitur tamen quia est.
Ad secundum dicendum quod ex hoc quod deus omnem formam
intellectus subterfugit, apparet quod non potest cognosci quid est, sed
solum an est, ut dictum est.
10 Ad tertium dicendum quod proportio nihil aliud est quam quaedam
habitudo duorum ad invicem convenientium in aliquo, secundum hoc
quod conveniunt aut differunt. Possunt autem intelligi esse convenientia
dupliciter. Uno modo ex hoc quod conveniunt in eodem genere quantita-
tis aut qualitatis, sicut habitudo superficiei ad superficiem aut numeri ad
15 numerum, in quantum unum excedit aliud aut aequatur ei, vel etiam
caloris ad calorem, et sic nullo modo potest esse proportio inter deum
et creaturam, cum non conveniant in aliquo genere. Alio modo possunt
intelligi convenientia ita quod conveniant in aliquo ordine, et sic atten-
ditur proportio inter materiam et formam, faciens et factum et alia
20 huiusmodi, et tabs proportio requiritur inter potentiam cognoscentem
et cognoscibile, cum cognoscibile sit quasi actus potentiae cognoscentis.
Et sic etiam est proportio creaturae ad deum ut causati ad causam et
cognoscentis ad cognoscibile1, sed propter infinitum excessum creatoris
super creaturam non est proportio creaturae ad creatorem, ut recipiat
25 influentiam ipsius secundum totam virtutem eius, neque ut ipsum per-
fecte cognoscat, sicut ipse se ipsum perfecte cognoscit.
1 cum ] dum S verberatur 5 reverbatur PO 2 fine ] summo VC 4 in +

dei K(3 profecisse ] perfectissime F(3 cognoscitur C 5 omne + id T
apprehendere potest 1 apprehendit S 6 scit C 7 ex hoc quod > S deus
omnem formam] dei essentia (essentiam VC) formam (e.f. > B) nostri Vfi 9 ut
dictum est > V$ 10 quaedam > C 11 hoc > 12 Possunt ] potest TS
esse ] haec S> VBCO 13 ex hoc > C 14 aut qualitatis > C sicut habi¬
tudo ] aut S 15 numerum ] numeratum P unum > TC excellit Vfi
aut ] vel VCOS sive B 16 coloris (caloris B) ad colorem LB esse + aliqua
BCO 17 cum ] unde C conveniunt C conveniat O genere + cum creatura
m.al. in marg. O possunt ] potest TS 18 et sic (ita T) ] ut L 19 formam -|-
et V et aha huiusmodi > V$ 22 etiam > LK(3 23 propter ] secundum
VCOS > B in infinitum P 24 supra VTfi 25 influxum C ipsius ] eius
VCOS 26 ipse > TS perfecte > V
1 Cf. Sent. Ill d.l q.l a.l ad 3; S.theol. 1 q.12 a.l ad 4.

Ad quartum dicendum quod intellectus et intelligibile sunt unius

generis, sicut potentia et actus. Deus autem, quamvis non sit in genere
intelligibilium, quasi sub genere comprehensum, utpote generis naturam
participans, pertinet tamen ad hoc genus ut principium. Eius etiam
effectus non sunt extra genus intelligibilium, unde et hie per effectus 5
et in patria per essentiam cognosci potest. Et praeterea, intelligibile
videtur magis dici per remotionem quam per positionem. Ex hoc enim
est unumquodque intelligibile quod est a materia immune vel separatum.
Negationes autem in divinis verificantur, quamvis affirmationes sint
incompactae, ut Dionysius dicit 2. c. Caelestis hierarchiae x. 10
Ad quintum dicendum quod quando aliquid non cognoscitur per
formam suam, sed per effectum suum, forma effectus supplet locum
formae ipsius rei; nam ex ipso effectu scitur an causa sit.
Articulus III
Utrum deus sit primum quod a mente cognoscitur2 15
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod primum, quod a mente co¬

gnoscitur, sit deus.
1. Illud enim, in quo omnia alia cognoscuntur et per quod de omnibus
quae cognoscimus iudicamus, est primo cognitum a nobis, sicut lux est
primo nota oculo quam ea, quae per lucem videntur, et principia intellec- 20
tui prius quam conclusiones. Sed omnia in prima veritate cognoscuntur
et per ipsam de omnibus iudicamus, ut Augustinus dicit in hbro De
trinitate3 et De vera religione4. Ergo prima veritas, scilicet deus, est id
quod primo a nobis cognoscitur.
3 comprehensus LC 4 principium (+eius S). Eius etiam ] principium eius et P

6 Et2 > K(3 praeterea ] primum PT 8 vel] et Kp 10 2 ] in T c. > PLT
13 formae + respectu T nam ] et ideo an causa ] de ipsa causa an VC
an forma rei S 16 mente + percipitur sive LV$ 17 ipse deus K(3 18 cognosci¬
mus L 19 quae cognoscimus ] cognoscibilibus S 20 prius L intellectui ]
intelliguntur Vfi 22 in > VBO 23 scilicet deus > Vfi id (> L)—24 co¬
gnoscitur ] primo (primum [3) cognitum a nobis Vfi
1 § 3, PG 3,141 A; Iohannes Scottus (D 758*—7591) interpretatur: Si igitur nega¬

tiones in divinis verae, affirmationes vero incompactae ... 2 Cf. S. theol. 1
q.88 a.3. Hunc etiam articulum Bernardus de Trilla magna ex parte transcripsit
et commentatus est; cf. Grabmann p. 86—96. 3 E.gr. IX c.7 n.12, PL 42,967:
In ilia igitur aeterna veritate, ex qua temporalia facta sunt omnia, formam, secun¬
dum quam sumus et secundum quam vel in nobis vel in corporibus vera et recta
ratione aliquid operamur, visu mentis aspicimus. Cf. etiam XII e.2 n.2, XIV c.15
n.21, PL 42,999. 1052; Confess. XII c.25 n.35, CSEL XXXIII 336,2—6; De civ. dei
XI c.27, CSEL XXXX P.I 553,5—8. * c.31 n.57seq., PL 34,147seq.
ARTICULUS III 69
2. Praeterea, quando sunt plures causae ordinatae, prima causa prius

influit in causatum quam causa secunda et ultimo dimittit ipsum, ut
habetur in libro De causis1. Sed cum scientia humana sit causata a
rebus, scibile vel intelligibile est menti humanae causa intelligendi. Ergo
5 primum intelligibilium primo influet in ipsam. Sed influxus intelligibilis
in intellectum, in quantum huiusmodi, est ut intelligatur. Ergo deus, qui
est primum intelligibilium, ab intellectu nostro primo intelligitur.
3. Praeterea, in omni cognitione, in qua ea quae sunt priora et simpli-
ciora primo cognoscuntur, id, quod est primum et simplicissimum, primo
10 cognoscitur. Sed in cognitione humana ea, quae prius occurrunt, sunt
priora et simpliciora, ut videtur, quia ens est illud quod primo cadit in
cognitione humana, ut Avicenna2 dicit; esse autem est primum inter
creata3. Ergo cognitioni humanae primo occurrit deus, qui est simpliciter
primum et simplicissimum.
15 4. Praeterea, finis, qui est ultimus consecutione, est primus in inten-
tione. Sed deus est ultimus finis humanae voluntatis, ad quern omnes
alii fines ordinantur. Ergo est primus in intentione. Sed hoc non potest
esse, nisi sit cognitus. Ergo illud quod primo occurrit cognoscendum est
deus.
20 5. Praeterea, illud, quod non indiget aliqua praecedenti operatione
ad hoc quod circa ipsum sit operatio alicuius operands, prius cadit sub
operatione illius operands quam hoc quod indiget aliqua operatione alia,
sicut lignum iam dolatum prius cadit sub operatione facientis scamnum
quam lignum adhuc dolandum. Sed res sensibiles indigent quod
25 abstrahantur a materia per intellectum agentem, antequam intelligantur
1 causa > S prius ] plus T primo VBCO 2 causa > S 3 habetur ] dicitur
yfi in > BO cum > C humana > PS sit ] est C 4vel]etC 5 intel¬
ligibile VO intellectum S prius K (3 influit LYCOS 7 primum] prius L
intelligibile C intellectum L primo ] primum S 8 in2 > PT 11 id T (3
prius (3 12 cognitione ] conceptione BCO consideratione S humana — dicit > T
primo Kprincipium L 13 Ergo + et COS 15 in consecutione TBCS prius L
in > VB 17 prius LB in > L 18 illud (> PV) — 19 deus ] etc. (3
22 aha ] praecedente C 23 lignum > L 24 dolandum ] non dolatum (3
1 prop. 1 in com. (§ 1;[163,6—8): causa universalis prima agit in causatum causae

secundae antequam agatin ipsum causa universalis secunda quae sequitur ipsum.
lb. 164, 12—IS: quando removetur causa secunda a causato suo, non removetur ab eo
causa prima, quoniam causa prima est maioris et vehementioris adhaerentiae cum re
quam causa propinqua. * Met. 1 c.6, f. 72 rb 32—35: ens et res et necesse taha sunt
quod statim imprimuntur in anima prima impressione, quae non acquiritur ex aliis
notioribus se. * Cf De causis prop. 4; (§ 4; 166,19): prima rerum creatarum
est esse.
ab intellects possibili. Deus autem per se ipsum est maxime a materia

separatus. Ergo ipse prius intelligitur ab intellectu possibili quam
res sensibiles.
6. Praeterea, naturaliter cognita et quae non possunt intelligi non
esse sunt ilia quae primo nostrae cognitioni occurrunt. Sed cognitio 5
exsistendi deum naturaliter est omnibus inserta, ut dicit Damas-
cenus1 II. Nec potest deus cogitari non esse, ut dicit Anselmus2.
Ergo deus est primum quod a nobis cognoscitur.
Sed contra, secundum Philosophum3 omnis nostra cognitio a sensu
ortum habet. Sed deus est maxime remotus a sensu. Ergo ipse non est 10
a nobis primo, sed ultimo cognitus.
2. Praeterea, secundum Philosophum4 ea, quae sunt posteriora
secundum naturam, sunt priora quoad nos, et minus nota secundum
naturam sunt magis nota quoad nos. Sed creaturae sunt posteriores et
minus notae secundum naturam quam ipse deus. Ergo deus est posterius 15
notus quoad nos.
3. Praeterea, illud quod promittitur ut ultimum praemium non est
primum quod praecedit omnia merita. Sed cognitio dei promittitur nobis
ut ultimum praemium omnis cognitionis et actionis. Ergo deus non est
primo a nobis cognitus. 20
1 Responsio. Dicendum quod quid am5 dixerunt quod primum, quod
a mente humana cognoscitur etiam in hac vita, est ipse deus qui est veritas
prima, et per hoc omnia alia cognoscuntur. Sed hoc apparet esse falsum,
quia cognoscere deum per essentiam est hominis beatitudo, unde seque-
retur omnem hominem beatum esse. Et praeterea, cum in divina essentia 25
omnia quae dicuntur de ipsa sint unum, nullus erraret circa ea, quae de
2 ipse (> L) — 3 sensibiles ] etc. (3 intelligetur L 4 intelligi non esse ] non

intelligi L n.i. non esse B 8 deus ( > L) — cognoscitur ] etc. (3 9 secundum
Philosophum > C 10 ipse > LV 13 secundum — priora > hom. T sunt ]
sed P priora — 14 sunt > hom. PV 15 deus2 1 ipse deus T ipse [3 > V
17 Praeterea — 20 cognitus > V id TBCO > S 19 ut ] in T omnis ]
nostrae C deus — 20 cognitus ] etc. (3 est + id quod T 20 cognitus ] est
cognitum T 23 hoCj] hunc VBCS apparet esse] aperte est F(3 25 Et > T
1 Iohannes Damascenus De fide orihodoxa I c.l, PG 94, 789 B. Burgundio Pisanus

(E1 69ra) interpretatur: Omnibus enim cognitio exsistendi deum ab ipso naturaliter
inserta. 3 Proslogion c.3, p. 103,3: Sic ergo vere es, domine deus meus, ut nec
cogitari possis non esse. Cfi De ver. q.10 a.12. 3 Cf. Aristoteles Anal. post.
II c.19, 100 a 3—11, b 3—5. 4 Cf. Aristoteles Anal. post. I c.2, 71 b 33—72
a 5; Phys. I c.l, 184 a 16—21; Met. VII (Z) c.4, 1029 b 3—12; Eth. Me. I c.2, 1095
b 2. 6 Nescimus qui theologi ante Thomam hanc sententiam docuerint. Cf. Grab-
mann p. 76 seq.
ARTICULUS III 71
deo dicuntur, quod experimdnto patet esse falsura. Et iterum ea, quae
sunt primo in cognitione intellectus, oportet esse certissima, unde intellec-
tus certus est se ea intelligere, quod patet in proposito non esse. Repugnat
etiam haec positio auctoritati scripturae quae dicit Exodi 33(20): „Non
5 videbit me homo et vivet.”
Unde alii1 dixerunt quod essentia divina non est primo cognitum a 2
nobis in via, sed influentia lucis ipsius, et secundum hoc deus est primum
quod a nobis cognoscitur. Sed hoc etiam stare non potest, quia prima
lux divinitus influxa in mente est lux naturalis per quam constituitur
10 vis intellectiva. Haec autem lux non est primo cognita a mente neque
cognitione qua sciatur de ea quid est, cum multa inquisitione indigeat ad
cognoscendum quid est intellectus; neque cognitione qua cognoscitur an
est, quia intellectum nos habere non percipimus, nisi in quantum perci-
pimus nos intelligere, ut patet per Philosophum in IX Ethicorum2.
15 Nullus autem intelligit se intelligere, nisi in quantum intelligit aliquod
intelligibile. Ex quo patet quod cognitio alicuius intelligibilis praecedit
cognitionem qua aliquis cognoscit se intelligere et per consequens co-
gnitionem qua aliquis cognoscit se habere intellectum, et sic influentia
lucis intelligibilis naturalis non potest esse primum cognitum a nobis, et
20 multo minus quaelibet alia influentia lucis.
Et ideo dicendum est quod primo cognitum homini potest accipi dupli- 3
citer: aut secundum ordinem diversarum potentiarum aut secundum
ordinem obiectorum in una potentia. Primo quidem modo, cum cognitio
intellectus nostri tota derivetur a sensu, illud, quod est cognoscibile
25 a sensu, est prius notum nobis quam illud, quod est cognoscibile ab
intellectu, scilicet singulare vel sensibile intelligibili.
1 quod — falsum > T 2 prima VBOS principia C 4 quae dicit > V(i
33 ] 32 P 37 V$ 6 dicunt (3 primum P(3 7 luminis K(3 9 infusa T
mentem VBCO 10 vis (> BS) intellectiva ] intelligent^ C mente ] nobis S
11 scitur L(3 12 qua cognoscitur > S U in > VBO 15 autem + intellec¬
tus humanus C se (+ aliquid VO) — intelligit > horn. P intelligere > C
17 aliquis ] quis F (3 se — 18 cognoscit > hom. PLV 18 aliquis ] quis S >
BCO intellectum + et per consequens cognitionem qua cognoscit se habere
intellectum V 19 luminis C > S naturalis > C 21 est > L [3 primum L
homini ] a nobis S > L 22 autx ] uno modo S 23 modo > C 24 tota ]
primo S > T id F(3 cognoscibile est + a nobis S 25 primum P primo F(3
nobis > T illud ] a* rid L(3 26 intelligibile PS et intelligibile B
1 Cf. doctrinam illuminationis supra p. 56 not. 1; Grabmann/>. 80. 8 Aristoteles

Eth. Nic. IX c.9, 1170 a 31 — b 1. Cf. De ver. q.10 a. 8 c.
Alio modo, scilicet secundum alium modum cuilibet potentiae est

cognoscibile primo suum proprium obiectum. Cum autem in intellectu
humano sit potentia activa et passiva, obiectum potentiae passivae, sci¬
licet intellectus possibilis, erit illud, quod est actum per potentiam acti-
vam, scilicet intellectum agentem, quia potentiae passivae debet respon- 5
dere proprium activum. Intellectus autem agens non facit intelligibilia
formas separatas quae sunt ex se ipsis intelligibiles, sed formas quas
abstrahit a phantasmatibus, et ideo huiusmodi sunt, quae primo intel¬
lectus noster intelligit.
4 Et inter haec ilia sunt priora, quae primo intellectui abstrahenti occur- 10
runt. Haec autem sunt quae plura comprehendunt vel per modum totius
universalis vel per modum totius integralis \ et ideo magis universalia
sunt primo nota intellectui et composita componentibus, ut diffinitum
partibus diffinitionis 2. Et secundum quod quaedam imitatio intellectus
est in sensu, qui etiam quodammodo abstracta a materia recipit3, etiam 15
apud sensum singularia magis communia sunt primo nota, ut hoc corpus
quam hoc animal4. Unde patet quod deus et aliae substantiae separatae
nullo modo possunt esse prima intellecta, sed intelliguntur ex aliis, ut
dicitur Rom. 1(20): „Invisibilia” etc.
Ad primum ergo dicendum quod ex verbis illis Augustini et similibus 20
non est intelligendum quod ipsa veritas increata sit proximum principium,
quo cognoscimus et iudicamus, sed quia per lumen, quod est eius simili-
tudo, nobis inditum cognoscimus et iudicamus5. Nec hoc lumen habet
1 scilicet > C alium modum ] ordinem obiectorum in una potentia V

4 erit ] est BS id LVBOS > C actum ] in actu TC 6 proprium ] suum (3
actum V intelligibiles LC in sensitiva B 7 quas ] aliquas C 11 autem +
quae primo occurrunt O plura comprehendunt ] priora comprehenduntur C
12 totius > PTB ideo > {3 13 composita + prius L 15 etiamj > T
etiam2 ] Et C et S > P 16 hoc > VC 18 primo LTS 19 Invisibilia + dei
K(3 22 cognoscimus] intelligimus (3 sed — 23 iudicamus > horn. T quia]
quod C 23 cognoscimus ] intelligimus O
1 De toto universali et integrali cf. Sent. I d.19 q.4 a.l et 2; S.theol. 1 q.77 a.l ad 1.
* Cf. infra q.6 a.3 c. (p. 221,23). * Cf. Aristoteles De an. 11 c.12, 424 a 17—19; III
c.12, 434 a 29; Thomas In De an. II c.3 led.5 n.284; III c.8 led.13 n.792; c.12 led.17 n.
850. 4 Cf. Aristoteles Phys. I c.l, 184 b 12—14. Avicenna Suffidentia 1 c.l,f 13va
48—55: inveniemus quod illud, quod similius est communi et propinquius similitudini,
illud notius est. Quia non potest apprehendi sensu et imaginatione quod hoc est istud
animal, nisi ante apprehenderit quia est hoc corpus. Et non apprehenditur quod hie
est hie homo, nisi prius apprehendatur quod est hoc animal et hoc corpus. Aliquando
autem apprehendit quod hoc est corpus, cum viderit a longe, et non apprehendit
quod est hie homo. Cf. etiam l.c. 13va 60—vb 5, ubi Avicenna exponit textum Aristo-
telis supra allegatum, et Thomas i.h.l. led. 1 n.ll (II 6b). 4 Cf. De ver. q.10 a.ll
ad 12; Quodl. X q.4 a.l; S.theol. I q.12 a.ll ad 3; q.84 a.5; q.88 a.3 ad 1.
ART1CULUS III 73
aliquam efficaciam nisi ex prima luce; sicut in demonstrationibus secunda

principia non certificant nisi ex virtute primorum. Nec tamen oportet
quod etiam ipsum lumen inditum sit primo a nobis cognitum. Non enim
eo alia cognoscimus sicut cognoscibili quod sit medium cognitionis,
5 sed sicut eo quod facit alia esse cognoscibilia1. Unde non oportet
quod cognoscatur nisi in ipsis cognoscibilibus, sicut lux non oportet
quod primo videatur ab oculo nisi in ipso colore illustrato.
Ad secundum dicendum quod non omnium causarum ordinatarum
est influentia unius rationis in ultimum effectum. Unde non oportet
10 quod primum intelligibile hoc modo influat in intellectum nostrum
quod intelligatur, sed quod praestet intelligendi virtutem. Vel dicendum
quod quamvis deus sit in ordine intelligibilium primum simpliciter, non
tamen est primum in ordine intelligibilium nobis.
Ad tertium dicendum quod quamvis ilia, quae sunt prima in genere
15 eorum quae intellectus abstrahit a phantasmatibus, sint primo cognita a
nobis, ut ens et unum, non tamen oportet quod ilia quae sunt prima
simpliciter, quae non continentur in ratione proprii obiecti, sicut et ista.
Ad quartum dicendum quod quamvis deus sit ultimus finis in conse-
cutione et primus in intentione appetitus naturalis, non tamen oportet
20 quod sit primus in cognitione mentis humanae quae ordinatur in finem,
sed in cognitione ordinantis, sicut et in aliis quae naturali appetitu ten-
dunt in finem suum. Cognoscitur tamen a principio et intenditur in
quadam generalitate, prout mens appetit se bene esse et bene vivere,
quod tunc solum est ei, cum deum habet.
25 Ad quintum dicendum quod substantiae separatae quamvis abstrac¬
tion non indigeant ad hoc quod intelligantur, tamen non sunt intelligi-
biles per lumen intellectus agentis, unde non primo ab intellectu nostro
cognoscuntur. Intelligibile enim per huiusmodi lumen est obiectum intel¬
lectus, sicut visibile per lumen corporate est obiectum visus.
30 Ad sextum dicendum quod deum esse, quantum est in se, est per se
notum, quia sua essentia est suum esse — et hoc modo loquitur
Anselmus — non autem nobis qui eius essentiam non videmus. Sed
1 secundaria L 2 certificantur PT ex ] in V > P priorum LCO

3 etiam > LC lumen + nobis L 5 esse > V{i 6 lux + corporalis L
7 primo > L 14 in genere prima transp. (3 15 prima V(i 17 ratione] genere
ista ] ilia C 19 in > LBO 21 et ] etiam O > T 22 suum + quern
tamen non cognoscunt, sed ilium cognoscit dirigens ea in finem m.al. in marg. O
24 cum ] quando V q° T 28 huiusmodi ] hoc L est — 29 lumen > horn. V
1 Cf. S.theol. I q.84 a.5 c.; q.88 a.3 ad 1.

tamen eius cognitio nobis innata esse dicitur, in quantum per principia
nobis innata de facili percipere possumus deum esse.
Articulus iv
Utrum ad divinae trinitatis cognitionem mens humana pervenire per se

sufficiat1 5
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod per rationem naturalem

mens ad cognitionem divinae trinitatis sufficiat.
1. Quidquid enim convenit enti in quantum ens, oportet maxime
in primo ente inveniri. Sed trinitas convenit enti in quantum ens, cum in
omnibus entibus inveniatur, eo quod omnia habeant modum, speciem 10
et ordinem, ut Augustinus2 dicit. Ergo naturali ratione sciri potest
quod in deo sit trinitas.
2. Praeterea, nulla perfectio deo est subtrahenda. Sed ternarius est
numerus perfectionis omnis rei, ut dicitur in I Caeli et mundi3.
Ergo trinitas deo est attribuenda, et sic idem quod prius. 15
3. Praeterea, omnis inaequalitas ad aequalitatem reducitur priorem4 *
sicut multitudo ad unitatem. Sed inter deum et primum ens creatum est
inaequalitas. Ergo oportet praecedere aliquam aequalitatem, quae cum
non sit nisi plurium, oportet esse aliquam pluralitatem in divinis.
4. Praeterea, omne aequivocum reducitur ad univocum. Sed exitus 20
creaturae a deo est aequivocus. Ergo oportet ante hunc ponere pro-
cessionem univocam, qua deus procedit a deo, ex qua trinitas per-
sonarum consequitur.
5. Praeterea, nullius boni sine consortio potest esse iucunda possessio6 *.
Sed in deo est ab aeterno iucundissima boni possessio. Ergo habet aeter- 25
num consortium, quod non est nisi divinarum personarum, quia nulla
8 enti ] esse (3 enti m.al. in marg. CO quantum + est LVBCO maxime > T
9 quantum + est BCO 15 trinitas — prius ] etc. (3 17 ens ] eius PV 18 prae¬
cedere ] ponere 5 21 ante hunc m.al. L> O 22 trinitas personarum ] persona-
rum numerus L 23 sequitur PL
1 Cf. Sent. I d.3 q.l a.4; De ver. q.10 a.13; S.theol. I q. 32 a.l. 8 De natura
boni c.3, CSEL XXV P. II 856,19—21: haec ergo tria: modus, species, ordo, tam-
quam generalia bona sunt in rebus a deo factis sive in spiritu sive in corpore.
3 Aristoteles De caelo et mundo I c.l, 268 a 9—13. 4 Cf. Boethius De insti-
tutione arithmetica II c.l, p.77,15—18: Ita igitur, quoniam ex aequalitatis margine
cunctas inaequalitatis species proficisci videmus, omnis a nobis inaequalitas ad aequa¬
litatem velut ad quoddam elementum proprii generis resolvatur. 6 Seneca Ep. 6,4:
nullius boni sine socio iucunda possessio est.
ARTICULUS IV 75
creatura est aeterna. Ergo oportet in deitate personas plures ponere.

6. Praeterea, quod deus sit intelligens, ratione naturali haberi potest.
Sed ex hoc quod est intelligens sequitur quod verbum concipiat, quia
hoc est omni intelligenti commune. Ergo naturali ratione cognosci
5 potest quod sit filii generatio et eadem ratione amoris processio.
7. Praeterea, Richardus de Sancto Vic to re dicit in I De trinitate1:
„Credo sine dubio quoniam ad quorumlibet explanationem, quae necesse
est esse, non modo probabilia, verum etiam necessaria argumenta non
deerunt.” Sed deum esse trinum et unum est necesse, quia est aeternum.
10 Ergo ad hoc sunt etiam rationes necessariae. Et sic idem quod prius.
8. Praeterea, Platonici non habuerunt notitiam de deo nisi per ratio-
nem. Sed ipsi posuerunt ad minus duas personas, scilicet deum patrem
et mentem ab ipso genitam, quae omnium rerum rationes continet2,
quod nos de fiho dicimus. Ergo ratione naturali potest pluralitas perso-
15 narum cognosci.
9. Praeterea, Philosophus dicit in I Caeli et mundi3: „Per hunc
quidem numerum adhibuimus nos ipsos magnificare deum creatorem.”
Et sic idem quod prius.
10. Praeterea, de deo nullatenus in statu viae possumus cognoscere
20 quid est, sed solum an est. Cognoscimus autem aliquo modo deum esse
trinum et unum, quia per fidem. Ergo hoc non pertinet ad quid est dei,
sed ad an est. Sed an est de deo possumus ratione naturali ostendere.
Ergo et deum esse trinum et unum ratione naturali sciri potest.
Sed contra, fides est de non apparentibus rationi, ut patet Hebr. 11(1).
25 Sed deum esse trinum et unum est articulus fidei. Ergo ad hoc videndum
ratio non sufficit.
1 in deitate (divinitate VT) > (3 4 ratione ] cognitione O 5 quod sit > LVT$
6 dicit > VTfi in > BCO I] libro K(3 7 quoniam ] quod 5 8 verum]
immo BCO sed S 9 deerunt ] deesse (3 10 etiam 1 et P > VT$ Et —
prius > (3 11 notitiam] cognitionem OS cognitiones C 14 Ergo + et (3
ratione naturali ] naturali cognitione L pluralitas personarum ] trinitas L
15 cognosci] probari S 16 I] libro L principio BCO mundi + quod (3
Per > PBOS 17 nos (nosmet BOS) ipsos (> C) > T 19 nullatenus ] nullo
modo (3 22 ad > C estx + ipsius (3 Sed an est > hom. P deo ]
ipso (3 ostendere (4- vel cognoscere L) ] cognoscere (3 24 Sed > O contra
+ est 5 25 est articulus fidei ] de articulis fidei est L
1 I c.4, PL 196, 892 C. 2 Cf. infra ad8 {p.78, 15—23) et q.3 a.4 c. (p.126,22—
127 5). 8 Aristoteles De caelo et mundo I c.l, 268 a 14. Thomas us us est Gerardi
Cremonensis translatione Arabico-Latina quam e.gr. in codicibus Vat. Urbin. Lat.
206, f.l04r, et Vat.Lat. 2071, f.85v, invenies.
2. Praeterea, omnis ratio naturalis ex primis principiis naturaiiter

cognitis efficaciam habet. Sed deum esse trinum et unum non potest
deduci ex principiis naturaiiter cognitis, quae a sensu accipiuntur, cum
in sensibilibus nihil simile inveniatur, ut sint tria supposita unius essen-
tiae. Ergo deum esse trinum et unum non potest sciri per rationem. 5
3. Praeterea, Ambrosius1 dicit: „Mihi impossibile est generationis
scire secretum, mens deficit, vox silet non solum mea, sed et angelorum.”
Ergo ratio naturalis non sufficit ad cognoscendam generationem divinam,
et per consequens nec trinitatem personarum.
Responsio. Dicendum quod deum esse trinum et unum est solum 10
creditum, et nullo modo potest demonstrative probari, quamvis ad
hoc aliquales rationes non necessariae nec multum probabiles nisi cre-
denti haberi possint. Quod patet ex hoc quod deum non cognoscimus
in statu viae nisi ex effectibus, ut ex praedictis patere potest. Et ideo
naturali ratione de deo cognoscere non possumus nisi hoc quod perci- 15
pitur de ipso ex habitudine effectuum ad ipsum, sicut ilia quae designant
causalitatem ipsius et eminentiam super causata et quae removent ab
ipso imperfectas condiciones effectuum. Trinitas autem personarum non
potest percipi ex ipsa causalitate divina, cum causalitas sit communis
toti trinitati. Nec etiam dicitur secundum remotionem. Unde nullo 20
modo demonstrative probari potest deum esse trinum et unum.
Ad primum ergo dicendum quod ea, quae in creaturis sunt plura, in
deo sunt unum secundum rem. Et ideo quamvis in quolibet ente creato
inveniatur aliqua trinitas, ex hoc tamen non potest necessario concludi
quod in deo sint aliqua tria nisi secundum rationem, et haec pluralitas 25
non sufficit ad personarum distinctionem.
Ad secundum dicendum quod perfectio ternarii invenitur in deo etiam
secundum essentiae unitatem, non quod ipsa essentia numeretur, sed
1 naturaiiter cognitis ] per se notis C 3 sensu ] sensibus 5 4 supposita ]

singularia S 6 dicit > (3 Mihi > T 7 et ] etiam TS > LVC 8 ratio —
9 personarum ] etc. (3 cognoscendum LT 10 solummodo (3 11 demonstra-
tione V demonstrationem P 12 aliquas V non + multum T 14 dictis (3
patere potest ] patet C 15 ratione ] cognitione (3 hoc > (3 percipimus L
16 ipso] eo [3 ilia ] ea (3 17 ipsius] eius BCO > TS supra PPSedL
causata ] creata TC ab ipso (eo V) ] aln P 19 accipi C ipsa causalitas (3
20 remotionem + tantum K(3 27 etiam (et P) > C 28 quod ] quidem quod
T quia L (3
1 De fide I c.10 n.64, PL 16, 565D—566A.

ARTICULUS IV 77
quia virtute continet omnis numeri perfectionem, ut dicitur in Arith-

metica Boethii1.
Ad tertium dicendum quod etiam remota distinctione personarum est
aequalitas in divinis, secundum quod eius potentia suae sapientiae ad-
5 aequatur. Vel potest dici quod in aequalitate est duo considerare, scilicet
pluralitatem suppositorum, inter quae attenditur relatio, et unitatem
quantitatis quae est ratio aequalitatis2. Reductio ergo inaequalitatis ad
aequalitatem non fit ratione pluralitatis suppositorum, sed ratione
causae, quia sicut unitas est causa aequalitatis, ita inaequalitatis causa
10 est pluralitas. Et ideo oportet quod causa aequalitatis sit ante causam
inaequalitatis, non quod ante quaelibet inaequalia sint aliqua aequalia.
Alias oporteret in ordine numerorum esse aliquid ante unitatem et duali-
tatem, quae sunt inaequalia, vel in ipsa unitate inveniri pluralitatem.
Ad quartum dicendum quod quamvis omne aequivocum reducatur
15 ad univocum, non tamen oportet quod generatio aequivoca reducatur
ad generationem univocam, sed ad generans quod est in se univocum.
In rebus enim naturalibus videmus quod generationes aequivocae sunt
priores generationibus univocis, eo quod causae aequivocae habent in-
fluentiam supra totam speciem, non autem causae univocae, sed solum
20 supra unum individuum, unde sunt quasi instrumenta causarum aequivo-
carum, sicut corpora inferiora corporum caelestium.
Ad quintum dicendum quod ex hoc homo non potest habere vitam
iucundam sine consortio, quia non habet in se unde sibi quantum ad
omnia sufficiat3. Et propter hoc animalia, quae habent in se singula, unde
25 sibi sufficiant, consortium vitae non requirunt, sed sunt solitaria. Deus
1 perfectionem + sicut unitas virtute habet omnis numeri perfectionem T sicut L

3 etiam > LC 4 divinis ] deo C potentia — adaequatur ] sapientia suae
potentiae aequatur [3 6 relatio ] aequalitas F(3 7 ratio ] causa et ratio L causa (3
igitur (3 8 pluralitatis (> T) suppositorum ] suppositorum plurium 5 9 unitas ]
aequalitas [3 aequalitatis ] simplicitatis C pluralitatis BOS inaequalitatis — 10
pluralitas] inaequalitas (aequalitas S) est causa pluralitatis LVCOS 12 opor¬
teret + quod S esset S 16 generationem > (3 19 super L(3 solum > C
20 super O 21 corpora ] omnia S 23 unde — 24 singula (omnia L) ] unde sibi
sufficiant ad vitam, sed ilia quae de se habent m.al, in marg. O 24 animalia ] alia C
1 II c.8, p.93,7—9: Nam si (unitas) cunctorum mater est numerorum, quidquid in his,
quae ab ea nascuntur, numeris invenitur, necesse est ut ipsa naturali quadam potestate
contineat. 2 De unitate quantitatis quae est ratio seu causa aequalitatis cf. Aristo-
teles Met. V (A) c.15, 1021 a 12; Thomas S.c.gent. I c.62 § Praeterea. 3 Cf.
S.c.gent. Ill c. 85 § Praeterea. Homo; De regno I c.2 n.2—3 (eel. Perrier 1222seq.).
autem maxime est sibi sufficiens, unde remota distinctione personarum

adhuc manet in eo summa iucunditas.
Ad sextum dicendum quod in deo idem est intelligens et intellectum,
et ideo non oportet quod ex hoc quod intelligit ponatur in ipso aliquid
conceptum realiter distinctum ab ipso, sicut est in nobis. Trinitas autem 5
personarum requirit realem distinctionem.
Ad septimum dicendum quod intellectus illius verbi apparet ex hoc
quod sequitur: „quamvis contingat nostram industriam latere”. Omnia
ergo necessaria in se ipsis sunt vel per se ipsa nota vel per alia cognosci-
bilia, non tamen oportet quod ita sit quoad nos. Unde non possumus ad 10
omnia necessaria probanda secundum nostram industriam rationem
necessariam invenire.
Ad octavum dicendum quod Platonicorum positio nihil facit ad
propositum secundum rei veritatem, quamvis videatur facere secundum
verba. Non enim posuerunt Platonici quod ilia mens esset eiusdem 15
essentiae cum deo patre, sed quod esset quaedam alia substantia separata
ab ipso procedens, et tertiam ponebant animam mundi, ut patet per
Macrobium1. Et quia omnes substantias separatas deos riominabant,
inde est quod has dicebant tres deos, ut dicit Augustinus X De
civitate dei2. Quia tamen non ponebant aliquid spiritui sancto simile, 20
sicut patri et filio — anima enim mundi non est nexus aliorum duorum
secundum eos, sicut spiritus sanctus patris et filii3 — ideo dicuntur in
tertio signo defecisse, id est in cognitione tertiae personae 4. Vel dicen-
2 remanet VS maneret O eo ] deo S 3 intelligens ] intellectus OS 4 in

ipso (eo BOS) > C 5 ipso ] eo VO 6 requirit ] respicit (3 7 apparet ] patet C
8 contingat > (3 9 ipsa > K(3 10 unde] quoniam P 15 Platonici > K(3
16 essentiae ] substantiae L 17 ab ipso ] a prima K(3 IS nominabant ] vocabant (3
19 dicebant + esse C 21 sicut ] sed tantum V aliorum ] aliquorum T
illorum (3 > V 23 id est ] scilicet C
1 Comm, in Somnium Scipionis I c.2 n.14—16; c.6 n.20 (p. 482,9—28; 499, 18—20):
aut enim deus summus est aut mens ex eo nata, in qua rerum species continentur,
aut mundi anima, quae animarum omnium fons est. 2 c.29, CSEL XXXX P.I
496,7—10: Praedicas patrem et eius filium, quern vocas patemum intellectum seu
mentem, et horum medium, quern putamus te dicere spiritum sanctum, et more
vestro appellas tres deos. Cf. c.l 445,6—9. 3 Platonicos animam mundi intellexisse
spiritum sanctum docuit e.gr. Petrus Abaelardus Theologia ‘Summi boni' Ic.5;
III c. 7, p. 13-17. 105 seq.; Theologia ' Scholar ium' 1 c. 17-20, PL 178, 1012-1030.
4 Cf. Glossa ord. in Exodi c. 8,18 (ex Augustino Quaestiones in Heptateuchum II
c.25, PL 34,604): Cur autem in tertia ista plaga magi defecerint,... et sentire
et explicare difficile est. . .. Commendatur enim fortasse trinitas et quod verum est:
summi philosophi gentium, quantum in eorum litteris indagatur, sine spiritu sancto
philosophati sunt, quamvis de patre et filio non tacuerint. Petrus Lombardus Glossa in
ARTICULUS IV 79
dum, sicut communiter* 1 dicitur, quod cognoverunt duas personas

quantum ad appropriata potentiae et sapientiae, non quantum ad
propria. Bonitas autem, quae spiritui sancto appropriate, maxime
respicit effectus quos illi non cognoverunt.
5 Ad nonum dicendum quod Aristoteles non intendit dicere quod deus
esset magnificandus ut trinus et unus, sed quia ternario sacrificiorum et
orationum ab antiquis honorabatur propter ternarii numeri perfectionem.
Ad decimum dicendum quod omnia, quae in deo sunt, sunt una eius
simplex essentia, sed ea, quae in ipso sunt unum, in intellectu nostro
10 sunt multa, et propter hoc intellectus noster potest apprehendere unum
istorum sine altero. Inde est quod in statu viae de nullo eorum possumus
cognoscere quid est, sed solum an est, et contingit quod cognoscatur, an
est unum eorum et non alterum; sicut si aliquis cognosceret, an sit
sapientia in deo, non autem an in ipso sit omnipotentia. Et similiter
15 potest ratione naturali sciri an deus sit, non tamen an sit trinus et unus.
2 non + autem VBCO + tamen 5 4 quos ] quam PL 6 esset ] est V sit (3

7 antiquis ] aliquibus S 8 eius simplex ] et simplex eius K(3 11 illorum L VBCO
> S Et inde VT de nullo eorum (aliorum B ipsorum C illorum O) ]
nullo modo S 12 cognoscere + de ullo illorum S solum > (3 contingit J
convenit S 13 si aliquis (quis V) cognosceret ] aliquis cognoscit BCO si aliquis
cognoscat 5 14 non — sit ] qui non cognoscit an sit (insit BO sit in ipso 5) (3
similiter ] sic C 15 an, ] utrum S sit, > P
Rom. c.1,20, PL 191,1328 C-D; Sent. 1 d.3 c.l n.38: Unde illi antiqui philosophi quasi
per umbram et de longinquo viderunt veritatem, deficientes in contuitu trinitatis, ut
magi Pharaonis in tertio signo. Guilelmus Altissiodorensis Summa aurea III tr.4
q.l arg.l,f,150vb: Augustinus dixit quod magi Pharaonis defecerunt in tertio signo. ..
dicit Augustinus quod per hoc significatur quod philosophi de duabus personis, scilicet
de patre et filio, cognitionem habuerunt, sed cognitionem de spiritu sancto habere
non potuerunt. Alexander de Hales S.theol. I n.10, p,18b—19a, laudat Glossam
Lombardi. Cf. Bonaventura Sent. I d.3 a. un. q.4 arg. 2 (1 75b).
1 Cf. Petrus Lombardus l.c. 1329 A (ex Augustino) : Non ergo illas tres personas
ideo dicuntur (philosophi) intellexisse quod eas distincte veraciter et proprie intellexe-
rint, sed quia ilia esse cognoverunt in deo, quae illis tribus personis in sacra scriptura
frequenter solent distinctim ac specialiter attribui, scilicet potentia, sapientia, bonitas.
Potentia enim patri, sapientia filio, bonitas spiritui sancto saepe attribuitur. Guilelmus
Altissiodorensis l.c. ad 1 resp. 1, f. 151ra: unde philosophi dicuntur cognovisse
patrem et filium non propter distinctionem personarum, sed quia cognoverunt poten-
tiam et sapientiam, quae appropriantur patri et filio. Sed quia non cognoverunt supre-
mum effectum bonitatis divinae, scilicet incamationem filii dei, ideo dicuntur non
cognovisse spiritum sanctum, de quo conceptus est filius dei; resp. 2: et ideo defecerunt
in tertio signo; quoniam licet sufficienter potentiam et sapientiam dei cognoscebant,
in praedicta tamen cognitione summae bonitatis defecerunt. Alexander de Hales
l.c. ad 1, p,19b. Bonaventura l.c. ad 2, p.76b.
QUAESTIO II
DE MANIFESTATIONS DIVINAE COGNITIONIS
Deinde quaeritur de manifestatione divinae cognitionis. Et circa hoc

quaeruntur quattuor.
Primo. Utrum divina liceat investigando tractare. 5
Secundo. Utrum de divinis possit esse ahqua scientia.
Tertio. Utrum in scientia fidei quae est de deo liceat rationibus philo-
sophicis et auctoritatibus uti.
Quarto. Utrum sint obscuris et novis verbis divina velanda.
Articulus i 10
Utrum divina liceat investigando tractare
Ad primum sic proceditur. Videtur quod divina investigare non liceat

argumentando.
1. Eccli. 3 (22): „Altiora te ne quaesieris, et fortiora te ne scrutatus
fueris.” Sed divina maxime sunt homine altiora, et praecipue ea quae 15
fidei sunt. Ergo huiusmodi scrutari non licet.
2. Praeterea, poena non infertur nisi pro culpa. Sed, sicut dicitur
Prov. 25 (27), „perscrutator maiestatis opprimetur a gloria.” Ergo per-
scrutari ea quae ad divinam maiestatem pertinent est illicitum.
3. Praeterea, Ambrosius1 dicit: „Tolle argumenta, ubifidesquaeri¬ 20
tur.” Sed in divinis, et maxime circa trinitatem, praecipue requiritur fides.
Ergo in hac materia non licet per argumenta veritatem investigare.
3 circa hoc > [3 5 investigatione C 6 aliqua ] alia LT 7 philosophiae [3

8 et auctoritatibus (rationibus T) > L(3 13 argumentando ] ard0 T arguendo
LVOS argd0 B> C 14 et — 15 fueris ] etc. BCO> S 18 perscrutator ] Qui
scrutator est S a gloria > BCO perscrutari — 19 illicitum ] etc. (3
20 dicit > (3 21 et > L(3 praecipue > L(3 22 in hac materia > L
investigare ] inquirere [3
1 De fide / c.J3 n.84, PL 16, 570 D: Aufer hinc argumenta, ubi fides quaeritur.
Laudat Petrus Lombardus Sent. Ill d.22 c.l n.149.
ARTICULUS I 81
4. Praeterea, Ambrosius1 dicit de generatione divina loquens: „Scru-

tari non licet mysteria sup>erna; licet scire quod natus sit, non licet discu-
tere quornodo natus sit.” Ergo eadem ratione nihil eorum quae ad trini-
tatem pertinent licet argumentis investigare.
5 5. Praeterea, sicut dicit Gregorius in Homilia octavae Paschae2,
„fides non habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum.”
Sed malum est meritum fidei evacuare. Ergo non licet rationibus de his
quae sunt fidei perscrutari.
6. Praeterea, omnis honorificentia deo debetur. Sed secreta per silen-
10 tium honorificantur; unde dicit Dionysius in fine Caelestis hierarchiae3:
„Super nos secretum silentio honorificantes”. Et huic consonat quod
diciturinPsalmo(64,2)secundumlitteram Hieronymi4 *: „Tibisiletlaus,
deus”, id est ipsum silentium est laus tua. Ergo debemus a perscrutatione
divinorum silere.
15 7. Praeterea, nullus movetur ad infinitum, utPhilosophus dicit in I
Caeli et mundi6, quia omnis motus est propter consecutionem finis, qui
non invenitur in infinito. Sed deus in infinitum distat a nobis. Cum ergo
perscrutatio sit quidam rationis motus in id quod perscrutatur, videtur
quod divina perscrutari non debeamus.
20 Sed contra est quod dicitur 1 Petr. 3(15): „Parati semper ad satis-
factionem omni poscenti vos rationem de ea quae in vobis est fide”.
Sed hoc non potest esse, nisi ea quae sunt fidei argumentis perscrutentur.
Ergo perscrutatio per argumenta de his quae sunt fidei est necessaria.
2. Praeterea, ut dicitur Tit. 1(9), ad episcopum requiritur, „ut sit
25 potens exhortari in doctrina sana et contradicentes revincere”. Sed con-
tradicentes fidei non possunt repelli nisi argumentis. Ergo in his quae sunt
fidei argumentis oportet uti.
2 supema ] supra nos C interna S discutere 1 discurrere T scire L (3

3 nihil ] nec aliquid (3 4 licet — investigare ] ergo etc. (3 5 sicut dicit > (3 in
octavis BOS > T Paschae + VIII T 6 cui — 7 meritum > horn. P 7 non
(> V) — 8 perscrutari] etc. (3 10 unde] ut (3 in fine > C 11 Super—12
in ] unde [3 12 Hieronymi ] aliam L 13 debemus — 14 silere (tacere T) ] etc. [3
15 ut _ dicit > C in > VTBCS 16 finis ] termini K(3 18 perscrutatur ]
perscrutamur V scrutatur L 19 quod — debeamus (debemus PV) ] etc. [3
20 est quod dicitur > (3 1 > LV 21 nobis LVT fide et spe [3 22 esse ]
fieri LS> P perscrutemur VT 24 ad Tit. TC requiritur] pertinet LV
25 revincere ] repellere T revertere C contradicentes2 — 26 repelli (revinci L) ]
hoc non potest fieri (3 26 Ergo > B in 27 uti ] etc. (3
1 De fide I c.10 n.65,566 A. 2 Horn. 26 n.l, PL 76, 1197 C. 3c.l5§9,PG3,

340 B. Thomas translatione Iohannis Scorn (D 10393-i) usus est. 4 Liber Psalmorum,
Ps.65 PL 28, 1174 C. 6 Aristoteles De caelo et mundo I c. 7, 274 b 11—13.
6
Decker
82 Q. II DE MANIFESTATIONE DIVINAE COGNITIONIS
3. Praeterea, Augustinus dicit in I De trinitate1: „Adiuvante domino

deo nostro suscipiamus et earn quam flagitant rationem quod trinitas
sit unus deus.” Ergo rationibus de trinitate potest homo perscrutari.
4. Praeterea, Augustinus Contra Felicianum2: „Quia non nimis
inconvenienter duo ista discernis, cum ratione praemissa etiam testi- 5
monia non omittis, fateor secuturum quod ipse probaveris”, scilicet
quod rationibus et auctoritatibus utar. Et sic idem quod prius.
1 Responsio. Dicendum quod cum perfectio hominis consistat in
coniunctione ad deum, oportet quod homo ex omnibus quae in ipso sunt,
quantum possibile est, ad divina admittatur, ut intellectus contemplationi 10
et ratio inquisitioni divinorum vacet, secundum illud Psalmi (72,28):
„Mihi adhaerere deo bonum est.” Et ideo PhilosophusinX Ethicorum3
excludit dictum quorundam qui dicebant quod homo non debeat se
intromittere de rebus divinis, sed solum de humanis, sic dicens: „Oportet
autem non secundum suadentes humana sapere hominem entem neque 15
mortalia mortalem, sed in quantum convenit immortale facere et omnia
facere ad vivere secundum optimum eorum quae in ipso.”
2 Tripliciter tamen contingit in hoc peccare. Primo ex praesumptione
qua scilicet aliquis sic ea scrutatur quasi ea perfecte comprehensurus,
et horum praesumptio arguitur lob 12(11,7): „Forsitan vestigia dei 20
comprehendes et omnipotentem usque ad perfectum reperies?” Et
Hil arius4 dicit: „Neteinseras in illud secretumet arcanuminopinabilis
1 in > (3 3 de trinitate ] trinitatem (3 4 Contra Felicianum (+ in soliloquiis

in marg. L) ] in soliloquiis BCO in libro soliloquiorum S 5 inconvenientia V in-
convenientiam Tin consequentia P et convenienter C ibi continetur 5 duo (> T)
ista] ista dictio S 6 secuturum (secutum T scrutemur 5) + esse L 9 ex ] in L
10 possibile est ] potest (3 admittatur (advitatur P) ) nitatur (vel vitatur) inmittatur
admittatur adducatur L adm. et adducatur V imitatur admittatur aducatur B Init-
tatur(?) admittatur adducatur C inmittaturt?) adducatur (intuenda innitatur et m.al.
in marg.) O innitatur ut adducatur S (cfProleg. p. 37seq.) 13 debebat LVCO
15 nec C ut P V 16 mortalia ] immortalia LTCO convenit ] 93' J 9‘ L VCO con¬
tingit B immortalem TS mortale L et — 17 vivere > L 17 facere > B
ad (secundum T) vivere > (3 secundum ] et T ipso + sunt C 18 contingit
(4- hominem V) ] potest homo (> 2?) (3 in ] circa L Primo ] scilicet T > P
praesumptione + ilia T 19 qua ] quia P scilicet ] videlicet P > T eax ] divina
V> PT perscrutatur LT 20 12 ] VII Til F(3 22 inferas TC
1 c.2 n.4, PL 42, 822 (... reddere rationem ...). a Re vera: Vigilius Thapsensis
De unitate trinitatis c.2, PL 42,1158. * Aristoteles Eth. Nic. Xc.7,1177 b 31—34.
4 De trin. II n. 10, PL 10, 58 C: et insere te in hoc secretum, et inter unum ingenitum

deum et unum unigenitum deum arcano te inopinabilis nativitatis immerge; n. 11,
59 B: Haec de natura divinitatis attingimus, non summam intelhgentiae comprehen-
dentes, sed intelligentes esse incomprehensibilia quae loquamur. Omnes Hil am
textus in hoc articulo laudatos allegat Thomas etiam S.c.gent. I c. 8 § Cui.
ART1CULUS I 83
nativitatis; ne te immergas, summam intelligentiae comprehendere

praesumens, sed intellige incomprehensibilia esse.” Secundo ex hoc quod
in his quae sunt fidei ratio praecedit fidem, non tides rationem, dum
scilicet aliquis hoc solum vult credere quod ratione potest invenire, cum
5 debeat esse e converso; undeHilarius1: „Credendo incipe, scilicet in¬
quire, percurre, persiste.” Tertio ultra modum suae capacitatis ad divino-
rum perscrutationem se ingerendo, unde dicitur Rom. 12(3): „Non plus
sapere, quam oportet sapere, sed sapere ad sobri'etatem”, „unicuique
sicut deus divisit mensuram fidei”. Non enim omnes eandem mensuram
10 sunt consecuti, unde aliquid est ultra modum unius quod non est ultra
modum alterius.
Ad primum ergo dicendum quod ilia dicuntur homine altiora quae
capacitatem eius excedunt, non quae sunt digniora secundum naturam;
quia his quae sunt digniora, quanto homo magis servato suo modo
15 intendit, tanto magis perficitur. Sed si etiam in minimis considerandis
aliquis modum suae capacitatis excedat, de facili incidit in errorem;
unde Glossa2 ibidem dicit: „Haeretici duobus modis fiunt, scilicet cum
de creatore vel de creaturis ultra modum intendentes in errores incidunt
et a veritate recedunt.”
20 Ad secundum dicendum quod perscrutari est quasi ad finem scrutari.
Hoc autem illicitum et praesumptuosum est, ut aliquis sic scrutetur
divina quasi ad finem comprehensionis perventurus.
Ad tertium dicendum quod ubi quaeritur tides, argumenta tolluntur
quae fidei adversantur et earn praecedere conantur, non ilia quae ipsam
25 modo debito sequuntur.
Ad quartum dicendum quod non licet hoc modo scrutari superna
mysteria, ut ad eorum comprehensionem intentio habeatur, quod patet
ex hoc quod sequitur: „Licet scire quod natus sit, non licet discutere
quomodo natus sit.” Ille enim modum nativitatis discutit, qui quaerit
5 Hilarius + dicit V incipe (+ vel inspice L) ] incipere T inspice (3 scilicet > S

inquirere percurrere VB 6 persistere P 7 unde > S dicitur > (3 8 quam
— sobrietatem ] etc. (3 sapere2 > V sed — sobrietatem > L sapere3 > T
sobrietatem + infra T + et infra L (3 et unicuique BOS 14 in his V
digniora + secundum naturam C modo ] ordine (3 15 tanto ) necessario
BOS perficit vel perficitur L proficit (3 etiam si (> COS) Iransp. LB 16 dum
aliquis COS aliquis dum B excedit Lfi 17 cum > P 19 discedunt (3
26 superna] divina LV [3 27 mysteria > C 28 non — 29 sit] etc. (3
1 lb. c. 10, 58 C: Incipe, procurre, persiste. * Glossa ord. i.h.l. (intendentes ]

disputantes).
84 Q. II DE MANIFESTATIONS DIVINAE COGNITIONIS
scire quid sit ilia nativitas, cum de divinis possimus scire quia sunt, non
quid sunt.
Ad quintum dicendum quod duplex est humana ratio. Una demon-
strativa cogens intellectum ad consensum, et talis ratio non potest haberi
de his quae fidei sunt, sed potest haberi ad evacuandum ea quae fidem 5
esse impossibilem asserunt. Quamvis enim ea quae sunt fidei demonstrari
non possint, non tamen possunt demonstrative improbari. Si autem
tabs ratio ad probanda ea quae sunt fidei induceretur, evacuaretur
meritum fidei, quia iam assentire his non esset voluntarium, sed necessa-
rium. Ratio autem persuasoria sumpta ex aliquibus similitudinibus 10
ad ea quae sunt fidei inducta non evacuat fidei rationem; quia non facit
ea esse apparentia, cum non fiat resolutio in prima principia quae
intellectu videntur. Nec iterum meritum fidei evacuat, quia non cogit
intellectum ad consensum, unde assensus remanet voluntarius.
Ad sextum dicendum quod deus honoratur silentio, non quod nihil 15
de ipso dicatur vel inquiratur, sed quia quidquid de ipso dicamus vel
inquiramus, intelligimus nos ab eius comprehensione defecisse, unde
dicitur Eccli. 43(32): „Glorificantes dominum quantumcumque potueri-
tis, supervalebit adhuc.”
Ad septimum dicendum quod cum deus in infinitum a creatura distet, 20
nulla creatura movetur in deum, ut ipsi adaequetur vel recipiendo ab
ipso vel cognoscendo ipsum. Hoc ergo, quod in infinitum a creatura
distat, non est terminus motus creaturae. Sed quaelibet creatura movetur
ad hoc quod deo assimiletur plus et plus quantum potest1. Et sic etiam
humana mens semper debet moveri ad cognoscendum de deo plus et 25
plus secundummodum suum. Unde dicit Hilarius2: „Qui pie infinita
1 ilia ] ipsa LT$ quia sunt ] solum quia sunt vel quid non sunt L quid non
sint (sunt C) (3 et non B 3 humana > P 4 cogens 1 agens PL augens (3
consensum ] credendum (3 ratio > (3 5 evacuanda LF(3 fidem ] fidei P
6 esse (destruunt vel V) impossibilem (impossibile P) asserunt (+ vel earn de-
struunt in marg. L) ] destruunt (3 8 probandum LVfi 9 his > PF 10 simili-
bus 0 12 usque in BCO ad T 14 consentiendum (3 assensus ] consensus TC
16 dicamus vel inquiramus ] praedicamus vel dicimus et inqqirimus (d.e.i. m. al. in
marg.) L dicimus vel inquirimus TS 18 dicitur > (3 dominum ] deum PS
quantum CS poteritis L potestis C 19 supervalebit adhuc ] etc. (3 20 cum > C
distat + et ideo C 22 igitur L(3 in infinitum a (in marg. P) creatura (a.c. >
L) ] creatura in infinitum (3 23 Sed + quod F + quia C quaelibet ] haec C
24 plust ] sicut PV quantum] quam P(?)LT in quantum S Et > C
25 cognoscendum ] cogitandum C
1 Cf. S.c. gent. Ill c. 19. 2 De trim II n.10, PL 10, 59 A.

ARTICULUS II 85
persequitur, etsi non contingat aliquando, tamen semper proficiet

prodeundo.”
Articulus n
Utrum de divinis possit esse scientia1
5 Ad secundum sic proceditur. Videtur quod de divinis quae fidei subsunt

scientia esse non possit.
1. Sapientia enim contra scientiam dividitur. Sed sapientia est divi-
norum2. Non ergo scientia.
2. Praeterea, ut dicitur in I Posteriorum3, in qualibet scientia
10 oportet de subiecto praesupponere quid est. Sed de deo nullo modo
possumus scire quid est, ut dicit Damascenus4. Ergo de deo non
potest esse scientia.
3. Praeterea, cuiuslibet scientiae est partes et passiones sui subiecti
considerare5. Sed deus, cum sit forma simplex, nec partes habet in quas
15 dividatur nec passionibus aliquibus subici potest6. Ergo de deo non
4. Praeterea, in qualibet scientia ratio praecedit assensum. Demon¬
strate enim facit in scientiis scibilibus assentire. Sed in his quae fidei
sunt oportet esse e converso, scilicet quod assensus fidei praecedat
20 rationem, ut dictum est7. Ergo de divinis praecipue quae fide capiuntur
non potest esse scientia.
5. Praeterea, omnis scientia procedit ex principiis per se notis, quae
quisque probat audita8, aut ex principiis quae ab his fidem habent.
1 prosequitur TCS etsi ] si T contingat ] pertingat T semper > (3 profi-

cit L 9 ut ] proutLsicut BCS > O 10 supponere K(3 12 esse ] haberi F(3
13 sui > C 15 de — 16 scientia ] etc. (3 20 de — 21 scientia ] etc. 0
23 unusquisque V quilibet LCS quislibet O
1 Cf. Sent. I prol. q. un. a.3 q.2; S. theol. I q. 1 a.2. 8 Cf. Augustinus De
trin. XII c.15 n.25, PL 42, 1012: Si ergo haec est sapientiae et scientiae recta di-
stinctio, ut ad sapientiam pertineat aetemarum rerum cognitio intellectualis, ad
scientiam vero temporalium rerum cognitio rationalis, quid cui praeponendum sive
postponendum sit, non est difficile iudicare. 3 Aristoteles Anal. post. I c.l,
71 a 11—13. 4 Cf. supra q.l a.2 arg.5 (p.64 not.5). 6 Cf. In Peri herm. I c.l led.
1 n. 3 (/ 8); Aristoteles Anal. post. I c.l.7.10, 71 a 12,75 a 39 — b 2,76 b 11—16.
• Cf. Boethius De trin. c.2, p.153,28: Sed divina substantia sine materia forma est;
Un.41: neque enim subiectum fieri potest. Forma enim est; formae vero subiectae esse
non possunt; p.153,47: Forma vero quae est sine materia non poterit esse subiectum.
7 art. praec. in corp. (p. 83,2—6). 8 Cf. Boethius De hebdomadibus p. 169,17:
Communis animi conceptio est enuntiatio quam quisque probat auditam. Vid. etiam
infra q.6 a.4 (p. 226,17—227, 7).
Sed articuli fidei, qui sunt prima principia in fide, non sunt huiusmodi,
quia neque sunt per se nota neque ad principia per se nota resolvi possunt
demonstrative, ut dictum est1. Ergo de divinis quae fide tenentur non
6. Praeterea, tides est de non apparentibus2. Sed scientia est de appa- 5
rentibus, quia per scientiam apparent ea quae in scientia traduntur.
Ergo de divinis quae fide tenentur non potest esse scientia.
7. Praeterea, cuiuslibet scientiae principium est intellectus, quia ex
intellectu principiorum venitur in scientiam conclusionum3. Sed in his,
quae sunt fidei, intellectus non est principium, sed finis, quia, ut dicitur 10
Is. 7(9)4, „nisi credideritis, non intelligetis.” Ergo de divinis quae fidei
sunt non potest esse scientia.
Sed contra est quod Augustinus dicit XII De trinitate5: „Huic
scientiae tribuo illud tantum quo tides saluberrima, quae ad veram bea-
titudinem ducit, gignitur, defenditur, roboratur.” Ergo de his quae 15
sunt fidei est scientia.
2. Praeterea, hoc idem videtur per hoc quod dicitur Sap. 10(10):
,,Dedit illi scientiam sanctorum”, quod de alia intelligi non potest nisi
de ea qua sancti ab impiis discernuntur, quae est scientia fidei.
Apostolus de cognitione fidelium loquens 1 Cor. 8(7) 20
3. Praeterea,
dicit: „Sed non omnium est scientia”, et sic idem quod prius.
1 Responsio. Dicendum quod cum ratio scientiae consistat in hoc quod
ex aliquibus notis aha necessario concludantur, hoc autem de divinis
contingat, constat quod de divinis potest esse scientia. Sed divinorum
1 prima > C in fide > C 2 nota! ] noti TC 3 rle — 4 scientia ] etc. (3

5 Praeterea—7 scientia > horn. T Sed > BOS scientia — 6 quia > C esta > B
6 in scientia ] per scientiam (3 7 de — scientia ] etc. (3 potest esse ] est V
9 scientiam ] cognitionem S 10 finis ] fides in marg. C 11 7 ] 53 PVT > L
non intelligetis ] etc. [3 fidei sunt ] fide tenentur {3 13 quod ] quia ut (3
14 tribuitur C 17 hocj — dicitur > (3 18 sanctorum + id est fidei K(3 quod ]
quia VBOS 19 impiis ] iniquis L 20 Apostolus — loquens > (3 1 > LVTBCO
21 dicit > (3 Sed > K(3 et + loquitur de cognitione fidelium et (3 22 ratio
scientiae ] scientia T 23 notis > O alia ] aa LOS aliqua C necessario ]
notiora B ignotiora VS ign“ O ignorantia in textu del. notitia in marg. C (cf Proleg.
p. 38) concludamus L concluduntur TBO concludatur corr. ex concludantur C
cognoscuntur VS de ] in K(3 24 quod > P potest > P scientiam P
1 art. praec. ad 5 (p. 84,11—13). * Cf. Hebr. 11,1: Est autem fides . ..
argumentum non apparentium. 5 Cf. infra q.6 a.l q.3 arg.l (p. 203,20).
4 secundum translationem veterem Latinam; editio Vulgata habet: Si non credideritis,
non permanebitis. Cf. Hieronymus i.h.l., PL 24,104 D. s XIV c.l n.3, PL
42, 1037.
ARTICULUS II 87
notitia dupliciter potest aestimari. Uno modo ex parte nostra, et sic

nobis cognoscibilia non sunt nisi per res creatas, quarum cognitionem a
sensu accipimus. Alio modo ex natura ipsorum, et sic ipsa sunt ex se
ipsis maxime cognoscibilia, et quamvis secundum modum suum non
5 cognoscantur a nobis, tamen a deo cognoscuntur et a beatis secundum
modum suum.
Et secundum hoc de divinis duplex scientia habetur. Una secundum 2
modum nostrum, qui sensibilium principia accipit ad notificandum
divina, et sic de divinis philosophi scientiam tradiderunt, philosophiam
10 primam scientiam divinam dicentes. Alia secundum modum ipsorum
divinorum, ut ipsa divina secundum se ipsa capiantur, quae quidem
perfecte in statu viae nobis est impossibilis, sed fit nobis in statu viae
quaedam illius cognitionis participatio et assimilatio ad cognitionem
divinam, in quantum per fidem nobis infusam inhaeremus ipsi primae
15 veritati propter se ipsam.
Et sicut deus ex hoc, quod cognoscit se, cognoscit alia modo suo, id 3
est simplici intuitu, non discurrendo, ita nos ex his, quae per fidem capimus
primae veritati adhaerendo, venimus in cognitionem aliorum secundum
modum nostrum discurrendo de principiis ad conclusiones1, ut sic ipsa,
20 quae fide tenemus, sint nobis quasi principia in hac scientia et alia sint
quasi conclusiones2. Ex quo patet quod haec scientia est altior ilia scientia
divina, quam philosophi tradiderunt, cum ex altioribus procedat prin¬
cipiis3.
Ad primum ergo dicendum quod sapientia non dividitur contra scien-
25 tiam, sicut oppositum contra suum oppositum, sed quia se habet ex
additione ad scientiam. Est enim sapientia, ut dicit Philosophus in VI
Ethicorum4, caput omnium scientiarum, regulans omnes alias in quantum
de altissimis principiis est; propter quod etiam ,,dea scientiarum” dicitur
2 per res creatas ] ex creaturis (3 4 et > P 7 secundum hoc 1 sic P 8 qui ]

quae p sensibilia PLS 10 divinam> C 11 quae ] quodp> T 12 per¬
fecte > O impossible TP fit + in LTBO 15 propter] secundum C
16 hoc + ipso S 17 per fidem ] perfecte L fide p 19 nostrum + scilicet L P
ut (Unde S) — 21 conclusiones > hom. B sic ] primo COS 20 sunt 1 + , S
prima principia COS 21 scientia* > p 22 tradunt PV 25 suum > LV p
26 in > P 28 de ] ex S
1 Cf. S.c.gent. II c.I § Quarto. * Cf. S.theol. I q.l a. 7c.; Gulielmus Altissio-
dorensis Summa aurea IV tr. 3 c. De baptismo parvulorum q.l Sed contra 3,f.l3va
3—5; Sicut aliae scientiae habent sua principia et conclusiones suas, ita etiam theo-
logia; sed principia theologiae sunt articuli fidei. 3 Cf. S.theol. 1 q.l a.2 c.; a.8 c.
4 Aristoteles Eth.Nic. VI c.7, 1141 a 18—20.
88 Q. II DE MANIFESTATIONS DIVINAE COGNITION1S
in principio Metaphysicae1 et multo magis haec quae non solum de

altissimis, sed ex altissimis est2. Sapientis autem est ordinare, et ideo
ista scientia altissima, quae omnes alias regulat et ordinat, sapientia
dicitur3, sicut in artibus mechanicis sapientes dicimus illos qui alios
regulant, ut architectores4; scientiae vero nomen aiiis inferioribus relinqui- 5
tur. Et secundum hoc scientia dividitur contra sapientiam sicut proprium
contra diffinitionem.
Ad secundum dicendum quod, sicut supra5 dictum est, quando causae
cognoscuntur per suos effectus, effectus cognitio supplet locum cognitio-
nis quiditatis causae, quae requiritur in illis scientiis quae sunt de rebus 10
quae per se ipsas cognosci possunt; et sic non oportet ad hoc quod
de divinis scientiam habeamus, quod praesciatur de eo quid est. Vel
potest dici quod hoc ipsum quod scimus de eo quid non est supplet
locum in scientia divina cognitionis quid est; quia sicut per quid est
distinguitur res ab aiiis, ita per hoc quod scitur quid non est. 15
Ad tertium dicendum quod partes subiecti in scientia non solum sunt
intelhgendae partes subiectivae vel integrales6, sed partes subiecti dicuntur
omnia ilia quorum cognitio requiritur ad cognitionem subiecti, cum
omnia huiusmodi non tractentur in scientia, nisi in quantum habent
ordinem ad subiectum. Passiones etiam dicuntur quaecumque de aliquo 20
probari possunt, sive negationes sive habitudines ad aliquas res. Et
talia multa de deo probari possunt et ex principiis naturaliter notis et ex
principiis fidei.
Ad quartum dicendum quod in qualibet scientia sunt aliqua quasi
principia et aliqua quasi conclusiones. Ratio ergo quae inducitur in 25
scientiis praecedit assensum conclusionum, sed sequitur assensum prin-
cipiorum, cum ex eis procedat. Articuli autem fidei in hac scientia non
sunt quasi conclusiones, sed quasi principia quae etiam defenduntur ab
1 principio ] primo LCOS 2 altissimis! ] altis T ex ] de T 5 architectos L(3

10 quiditatis + sive in marg. L causae (+ rerum L) ] rerum BCO rei S 11 se J
causas T oportet + quod K(3 12 eo 1 deo VC 13 eo ] deo 5 17 dicuntur ]
sunt [3 19 habent— 20 subiectum ] habent ad subiectum ordinari BOS ad subiecti
habent ordinari C 20 dicuntur ] de aliquo dicimus C dicimus BOS de aliquo
(alio S) > C 21 possunt 1 habent C aliquas ] a*s L alias T 22 eq > VTBC
23 principiis (+ praemissis T) ] articulis S 25 aliqua ] a1 t a11 7 26 con¬
clusion^ (3
1 Aristoteles Met. 1(A) c.2, 983 a 6. * Cf. S.theol. I q.l a.6 c. 8 Cf.
Aristoteles Met. 1(A) c.2, 982 a 16—19; S.c.gent. I c. 1 § Multitudinis. 1 Cf.
Arjstoteles l.c. c. 1, 981 a 30—b 3. 8 q.l a.2 ad 5 (p. 68,11—13). * De
partibus subiectivis et integralibus cf. e.gr. S.theol. II II q.48 a. un. c.
ARTICULUS n 89
impugnantibus, sicut Philosdphus in IV Metaphysicae1 disputat contra

negantes principia2, et manifestantur per aliquas similitudines, sicut
principia naturaliter nota per inductionem, non autem ratione demon-
strativa probantur.
5 Ad quintum dicendum quod etiam in scientiis humanitus traditis
sunt quaedam principia in quibusdam earum quae non sunt omnibus
nota, sed oportet ea supponere a superioribus scientiis, sicut in scientiis
subalternatis supponuntur et creduntur aliqua a scientiis superioribus,
et ilia non sunt per se nota nisi superioribus scientibus. Et hoc modo se
10 habent articuli fidei, qui sunt principia huius scientiae, ad cognitionem
divinam, quia ea quae sunt per se nota in scientia, quam deus habet de
se ipso, supponuntur in scientia nostra3 et creduntur ei nobis haec indi-
canti per suos nuntios, sicut medicus credit physico quattuor esse ele-
menta.
15 Ad sextum dicendum quod apparentia scientiae procedit ex apparentia
principiorum; quoniam scientia non facit apparere principia, sed ex hoc,
quod apparent principia, facit apparere conclusiones. Et per hunc
modum scientia, de qua loquimur, non facit apparere ea de quibus est
tides, sed ex eis facit apparere aha per modum quo de primis certitudo
20 habetur * *.
Ad septimum dicendum quod cuiuslibet scientiae principium est
intellectus semper quidem primum, sed non semper proximum, immo
aliquando est tides proximum principium scientiae. Sicut patet in scien¬
tiis subalternatis, quia earum conclusiones sicut ex proximo principio
25 procedunt ex fide eorum quae supponuntur a superiori scientia, sed
sicut a principio primo ab intellectu superioris scientis, qui de his creditis
certitudinem per intellectum habet. Et similiter huius scientiae principium
proximum est tides, sed primum est intellectus divinus, cui nos credimus5,
3 nota ] indita O 5 etiam > LC 7 supponere ] sumere C a ] ex S

sicut — 8 superioribus > hom. O 8 creduntur ] dantur P traduntur TC superiori¬
bus scientiis + subaltemantibus (3 9 ilia ] buiusmodi [3 scientiis VC scitis T
scientiis vel scientibus B 11 divinorum VC divinarum S 12 creditur LV {3
hoc LVTBCO 16 quoniam ] unde K(3 18 qua + nunc VCOS 19 primis
certitudo ] principiis scientia C 24 quia earum (eius /’eorum TBOS) conclusiones ]
conclusiones enim earum L 26 qui ] quia T
1 Aristoteles Met. IV (P) c.4—6, 1005 b 35—1011 b 22. 2 Cf. S.theol. I

q.l a.8 c. 1 Cf. S. theol. I q.l a.6 ad 1. 4 Cf. De ver. q.14 a.9 ad 3.
* Cf. Sent. Ill d.24 a.2 q.2 ad 3; In De div.nom. c.7 lect. 5 n. 737: sicut ex ratione
humana causatur aliqua fides, ita ista divina ratio est quaedam simplex veritas totius
ends, circa quam rarionem .. . consistit fides; S.theol. I q.l2 a.13 ad 3.
90 Q. II DE MANIFESTATIONE DIVINAE COGNITIONIS
sed finis fidei est nobis, ut perveniamus ad intelligendum quae credimus1,

sicut si inferior sciens addiscat superioris scientis scientiam, et tunc fient
ei intellecta vel scita, quae prius erant tantummodo credita.
Articulus III
Utrum in scientia fidei quae est de deo liceat rationibus philosophicis 5

et auctoritatibus uti
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod in his quae sunt fidei non
liceat philosophicis rationibus uti.
1. 1 Cor. 1(17): „Non misit me Christus baptizare, sed evangelizare,
non in sapientia verbi”, Glossa2: „in doctrina philosophorum”. Et 10
super illud (ib.v.20): „Ubi inquisitor huius saeculi?” dicit Glossa3:
„Inquisitor est qui naturae secreta rimatur, tales non recipit deus inter
praedicatores.” Et super illud 2 c. (4): „Sermo meus et praedicatio mea
fuit non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis”, dicit Glossa4:
„Etsi persuasibilia fuerunt verba mea, non tamen per humanam sapien- 15
tiam, ut verba pseudoapostolorum.” Ex quibus omnibus videtur quod
in his quae sunt fidei non liceat rationibus philosophicis uti.
2. Praeterea, Is. 15(1) super illud: ,,Nocte vastata est Ar”, dicit Glossa5:
,,Ar, id est adversarius, scilicet scientia saecularis, quae adversaria est
deo”. Ergo scientia saeculari in his quae dei sunt uti non debemus. 20
1 finis fidei ] fides L (3 in nobis LV (3 2 et > (3 fiunt V (3 erunt T 3 vel ]

et LTCOS 9 lt> LVT (i Non — evangelizare > (3 11 Ubi > (3 dicit
> (3 13 super illud > (3 2 c. ] c.2 eiusdem V Cor. 2 (3 et2—14 fuit (> V) > (3
14 non + est C humanae — dicit ] etc. B > COS 15 fuerint 7"[3 mea > (3
16 verbum (3 18 super illud > (3 dicit > (3 20 scientia — debemus ] etc. (3
dei sunt ] sunt fidei LV
1 Cf. Sent. Iprol. q.un. a.3 q.3; S.c.gent. Illc. 152 § Item; Quodl. IV q.9 a.3 c. Augus¬
tinus In loh. tr. 40 n.9, PL 35,1690 (laudat Petrus Lombardus Sent. Ill d.23 c.7 n.163):
Credimus enim ut cognoscamus; non cognoscimus ut credamus; En. in Ps.118 Sermo 18
n.3, PL 37,1552; Sermo 43 c.7 n.9, PL 38,258: Ergo intellige ut credas, crede ut
intelligas; Ep. 120 ad Consent, n.2, PL 33,453: . . . ut quod credis intelligas, corrige
definitionem tuam, non ut fidem respuas, sed ut ea, quae fidei firmitate iam tenes, etiam
rationis luce conspicias. Anselmus Cantuariensis Proslogion c.l, p. 100,18: Neque
enim quaero intelligere ut credam, sed credo ut intelligam. * Glossa ord. i.h.l.:
sapientiam dicit philosophorum. Petri Lombardi Glossa i.h.l., PL 191.1541 B: id est
in sapientia philosophorum. 8 Glossa ord. i.h.l. Petri Lombardi Glossa,
1542 D. 4 Petri Lombardi Glossa, 1548 B. Cf. Glossa interlin. i.h.l. 6 Glossa
ord. i.h.l. (pro scientia habetur sapientia).
ARTICULUS in 91
3. Praeterea, Ambrosius* 1 dicit: „Sacramentum fidei a philosophicis

argumentis est liberum.” Ergo ubi de fide agitur, philosophorum rationi-
bus et dictis uti non licet.
4. Praeterea, Hieronymus refert in Epistula ad Eustochium virginem2
5 se in visione verberatum divino iudicio fuisse pro eo quod in libris
legerat Ciceronis, et qui astabant precabantur ut veniam tribueret adoles-
centiae, exacturus deinde cruciatum, si gentilium libros aliquando legis-
set; unde obtestans nomen dei clamavit: ,,Domine, si umquam habuero
saeculares codices, si legero, te negavi.” Si ergo non licet in eis studere
10 et legere, multo minus licet eis in divinis tractatibus uti.
5. Praeterea, saecularis sapientia frequenter in scriptura per aquam sig-
nificatur, sapientia vero divina per vinum. Sed Is. 1(22) vituperabuntur
caupones aquam vino miscentes. Ergo vituperandi sunt doctores qui
sacrae doctrinae philosophica documenta admiscent.
15 6. Praeterea, sicut dicit Hieronymus in Glossa Osee 23, „cum haere-
ticis nec nomina debemus habere communia.” Sed haeretici utuntur ad
fidei corruptionem philosophicis documentis, ut habetur in Glossa
Prov. 7 et Is. 154. Ergo catholici eis in suis tractatibus uti non debent.
7. Praeterea, sicut quaelibet scientia habet principia propria5, ita et
20 sacra doctrina, scilicet articulos fidei. Sed in aliis scientiis non recte
1 Praeterea — 3 licet > (3 deficit tertium argumentum m.al. in marg. O dicit +

quod T Sacramentum ] sanctissimum P Secretissimum V 4 virginem > L'i
5 fuisse > (3 6 precabantur ] rogabant O adolescenti (3 7 deinde ] deinum
LT divinum VO 8 Domine > (3 numquam CO 10 et legere > (3 ergo
multo BOS in eis V > (3 uti > V 12 divina ] caelestis T Sed Is. ]
secundum illud Isa. P 13 Ergo — 14 admiscent > horn. B vituperabiles COS
qui ] si L > COS 14 doctrinae 1 scripturae COS admisceant L miscent T
miscentes COS 15 Osee ] yf\ P 16 nomina ] necessaria LBO 17 docu¬
mentis ] argumentis T$ 18 catholici — debent ] etc. (3 19 et 1 etiam V > L
1 Non sunt verba Ambrosii, sed Petri Lombardi Sent. Ill d.22 c.l n.149. Cf. Am¬
brosius De fide I c. 13 n.84, PL 16, 570 D: Vide quam fides argumentis praeponderet.
I Hi (.scilicet philosophi) quotidie a suis consortibus deseruntur, qui copiose disputant;
isti quotidie crescunt, qui simpliciter credunt. Non creditur philosophis, creditur pisca-
toribus; non creditur dialectic^, creditur publicanis. 2 Ep. 22 n.30, CSEL LIV 190,7 —
191,7. 8 Cf. Glossa ord. in Osee c. 2,16 (ex Hieronymo), ubi tamen habetur tantum: Ex
hoc’ habemus ex solis vocibus inordinate'prolatis haeresim posse incurri (quaepropositio
non invenitur apud Hieronymum i.h.l., PL 25, 838D—839A). Thomas Quodl. XII q.4
a.l eandem Glossam etsi non ad verbum allegans concludit: et ideo sunt vitanda nomina
gentilium, cum quibus nec nomina convenit habere communia. Eadem sententia
invenitur S.c.gent. Ill c.93 § Secundum hanc; Compendium theol. I c.l38 (ed. Verardo
n.279). 4 Cf. Glossa ord. in Prov. c.7,16 et Is. c. 15,5. 6 * Cf. Alanus de Insulis
Regulae de sacra theologia, PL 210, 621 A: omnis scientia suis nititur regulis velut
propriis fundamentis.
92 Q. II DE MANIFESTATIONE DIVINAE COGN1TIONIS
proceditur, si assumantur alterius scientiae principia, sed oportet in

unaquaque ex propriis principiis procedere, secundum doctrinam
Philosophi in I Posteriorum1. Ergo nec in sacra doctrina recte
proceditur, si quis ex documentis philosophorum procedit.
8. Praeterea, si alicuius doctrina in aliquo repudiatur, eius auctoritas 5
invalida est ad aliquid confirmandum; unde dicit Augustinus2 quod si in
sacra scriptura concesserimus aliquid esse falsitatis, peribit eius auctoritas
ad fidei confirmationem. Sed sacra doctrina in multis doctrinam philo¬
sophorum repudiat, quia in multis errasse inveniuntur. Ergo eorum auc¬
toritas non est efficax ad aliquid confirmandum. 10
Sed contra est quod Apostolus Tit. 1(12) Epimenidis poetae
versiculo usus est dicens: „Cretenses semper mendaces, malae bestiae,
ventres pigri”, et 1 Cor. 15(33) verbis Menandri: „Corrumpunt bonos
mores colloquia prava”, et Athenis usus est verbis A rati: „Ipsius,
scilicet dei, et genus sumus”, ut habetur Act. 17(28)3. Ergo et aliis divinae 15
scripturae doctoribus licet philosophicis argumentis uti.
2. Praeterea, Hieronymus in Epistula ad Magnum urbis Romae
oratorem4 enumeratispluribussacrae scripturae doctoribus ut Basilio,
Gregorio et quibusdam aliis subiungit: „Qui omnesin tantum philoso¬
phorum doctrinis atque sententiis suos referserunt libros, ut nescias, quid 20
in eis primum mirari debeas, utrum eruditionem saeculi vel scientiam
2 principiis > (3 3 nec — 4 procedit ] etc. (3 6 est ] erit COS 6 et \0

confirmandum ] astruendum C 7 scriptura ] doctrina BOS conceditur C
9 invenitur L 11 Tit. (ad Tit. LTS) 1 (> LS) + dicit T 4- utitur (3 12 usus
est > p 13 ventres pigri ] etc. BCO et ( > B) — 14 prava > S 1 >
LVTBCO 14 colloquia prava] etc. BCO et— 16 uti > L Athenis usus
est ] Act. 17 V p 15 ett > VO sumus + etc. S ut — 17 > V P 17 in
Epistula > VT Romanae LO 18 oratorem > VO numeratis PT sacrae
scripturae (doctrinae V) ] scripturae divinae C scripturae BOS 19 quibusdam
> VP 20 sententiis ] scientiis P P referserunt ] referrunt P referunt T reffe-
rent L resarsserunt V reserunt B referebunt C resperserunt OS 21 mirari ] murari P
vmitari L imitari V rimari ? T
1 Cf Aristoteles Anal. post. 1 c.7, 75 a 38—b 20. * Ep.28 (alias 8) ad
Hieronymum c .3 n.5, CSEL XXXIIIl P.I 111,8—13: Ad hanc autem considerationem

coget te pietas, qua cognosces fluctuare auctoritatem divinarum scripturarum, ut in eis
quod vult quisque credat, quod non vult non credat, si semel fuerit persuasum aliqua
illos viros, per quos nobis haec ministrata sunt, in scripturis suis officiose potuisse
mentiri; cf. etiam n.3, 108,5—10. * Ex Hieronymi Ep. 70 ad Magnum, CSEL
L1V 701,9—11. 15—702,1. Cf. H. Diels Die Fragmente der Vorsokratiker I 32

(Epimenides) ; Menander Thais, fragm. 218 (Kock) = 187 (Koerte); Aratus Phae-
nomena v. 5. 4 L.c. 706,14—707,3.
ARTICULUS III 93
scripturarum.” Quod non fecissent, si non licuisset vel inutile fuisset.

3. Praeterea, Hieronymus in Epistulaad Pammachiumdedormitione
Paulinae* 1: „Si adamaveris mulierem captivam, id est sapientiam saecu-
larem, et eius pulchritudine captus fueris, decalva earn, et illecebras
5 crinium atque ornamenta verborum cum tenacibus unguibus seca2, lava
earn prophetali nitro3, et requiescens cum ilia dicito4: ,Sinistra eius
sub capite meo, et dextera illius amplexabitur me’5, et multos tibi captiva
fetus dabit, ac de Moabitide efficietur tibi Israelites”6. Ergo fructuosum
est ut aliquis sapientia saeculari utatur.
10 4. Praeterea, Augustinus dicit in II De trinitate7: „Non ero segnis
ad inquirendam substantiam dei sive per scripturam sive per creaturam.”
Sed cognitio de creaturis in philosophia proponitur. Ergo non est in¬
conveniens quod aliquis in sacra doctrina rationibus philosophicis
utatur.
15 5. Praeterea, Augustin us in II De doctrina Christiana8: „Philosophi
autem qui dicuntur si qua forte vera et fidei nostrae accomoda dixerunt,
non solum formidanda non sunt, sed ab eis tamquam iniustis possessori-
bus in usum nostrum vindicanda.” Et sic idem quod prius.
6. Praeterea, Daniel 1(8) super illud: ,,Proposuit autem Daniel”
20 etc., dicit Glossa9: „Si quis imperitus mathematicae artis contra mathe-
maticos scribat aut expers philosophiae contra philosophos agat, quis
etiam ridendus vel ridendo non rideat?” Sed oportet quandoque doctorem
1 vel + si LT inutile ] non utile P 2 Praeterea ] Item T 3 Paulae FfJ

id est ] scilicet L(3 5 tenacis TBO renatis PV 6 prophetali nitro (vitro LVTBO)
> Uic. P 7 eta > PV 8 Moabitide > lac. P tibi (> LT) Israelites > P
fructuosum — 9 utatur ] etc. (3 10 dicit > F(3 in > KT(3 11 substantiam ]
scientiam TCOS veritatem vel scientiam B 12 de creaturis ] dei per creaturam
(creatam C) (3 13 quod — 14 utatur ] etc. (3 15 Augustinus + dicit T
in > P II libro BCO libro II S Christiana + de scientia philosophorum L
Philosophi autem qui dicuntur (q.d. > K(3) ] philosophorum qui dicuntur P qui
autem philosophi dicuntur transp. T avidi dicuntur. philosophi autem L 18 vin¬
dicanda ] assumenda (3 Et — prius ] ergo etc. (3 19 super illud > (3 20 etc.
(> T) dicit > (3 22 etiam ridendus ] est irridendus T vel + etiam BCO +
et 5 ridendo ] irridendo T
1 Ep. 56 n.8, CSEL L1V 658,3—10; cf Ep. 21 ad Damasum n.13, 122,13—123,3;

124,3—7; Ep. 70 ad Magnum n.2, 702,6—14. 3 Cf. Deut. 21,llseq. 3 Cf.
Ier. 2,22. 4 Cf. Deut. 21,13. 6 Cant. 2,6 (Sinistra] Laeva Vulg.). 8 Cf. Ruth
4,5.10. 7 prooem. n.l, PL 42,845. 8 c.40 n.60, PL 34,63; cf. Exodi 12,35seq.
» Glossa ord. i.h.l. ex Hieronymo, PL 25,497 A, ubi haec scripta sunt: Quomodo
si quispiam adversus mathematicos velit scribere imperitus (xa0%aTo<;, risui pateat,
et adversus philosophos disputans, si ignorat dogmata philosophorum. ..
sacrae scripturae contra philosophos agere. Ergo oportet eum philo-

sophia uti.
1 Responsio1. Dicendum quod dona gratiarum hoc modo naturae
adduntur quod earn non tollunt, sed magis perficiunt; unde et lumen
fidei, quod nobis gratis infunditur, non destruit lumen naturalis rationis 5
divinitus nobis inditum. Et quamvis lumen naturale mentis humanae
sit insufficiens ad manifestationem eorum quae manifestantur per fidem,
tamen impossibile est quod ea, quae per fidem traduntur nobis divinitus,
sint contraria his quae sunt per naturam nobis indita. Oporteret enim
alterum esse falsum; et cum utrumque sit nobis a deo, deus nobis esset 10
auctor falsitatis, quod est impossibile. Sed magis cum in imperfectis
inveniatur aliqua imitatio perfectorum, in ipsis, quae per naturalem
rationem cognoscuntur, sunt quaedam similitudines eorum quae per
fidem sunt tradita.
2 Sicut autem sacra doctrina fundatur supra lumen fidei, ita philosophia 15
fundatur supra lumen naturale rationis; unde impossibile est quod ea,
quae sunt philosophiae, sint contraria his quae sunt fidei, sed deficiunt
ab eis. Continent tamen aliquas eorum similitudines et quaedam ad ea
praeambula, sicut natura praeambula est ad gratiam. Si quid autem in
dictis philosophorum invenitur contrarium fidei, hoc non est philosophia, 20
sed magis philosophiae abusus ex defectu rationis. Et ideo possibile est
ex principiis philosophiae huiusmodi errorem refellere vel ostendendo
omnino esse impossibile vel ostendendo non esse necessarium. Sicut
enim ea quae sunt fidei non possunt demonstrative probari, ita quaedam
contraria eis non possunt demonstrative ostendi esse falsa, sed potest 25
ostendi ea non esse necessaria.
3 Sic ergo in sacra doctrina philosophia possumus tripliciter uti. Primo
ad demonstrandum ea quae sunt praeambula fidei, quae necesse est in
fide scire, ut ea quae naturalibus rationibus de deo probantur, ut deum
1 oportet — 2 uti ] etc. (3 5 rationis divinitus nobis ] cognitionis nobis na-

turaliter (3 6 Et > (3 quamvis + autem in marg. O 11 in (> P) imper¬
fectis > (3 12 perfectorum + quamvis imperfecta L(3 15 super TCOS 16 fun¬
datur > L(3 super LTCOS 17 his ] eis BCO 18 aliquas ] quasdam V quas B
20 inveniatur BOS philosophia] philosophiae LV {3 21 possibile (corr. ex
impossibile C)] impossibile LBO 22 huius T vel BOS > C repellere LT
ostendendo > [3 25 eis ] his (3 ostendi ] probari CS 26 ea > PS 27 igitur (3
28 necesse — 29 scire ] necessaria est (sunt C) in fidei (> O) scientia (3
1 Cf S.c.gent. I c. 7—9; De rationibus fidei contra Saracenos, Graecos et Armenos c.2

{ed. Verardo n.956); S.theol. I q.l a.5 ad 2; a.8 c. et ad 2.
ARTICULUS III 95
esse, deum esse unum et alia huiusmodi vel de deo vel de creaturis in
philosophia probata, quae fides supponit. Secundo ad notificandum per
aliquas similitudines ea quae sunt fidei, sicut A u g u s t i n u s in libro De tri-
nitate1 utitur multis similitudinibus ex doctrinis philosophicis sumptis ad
5 manifestandum trinitatem. Tertio ad resistendum his quae contra fidem
dicuntur sive ostendendo ea esse falsa sive ostendendo ea non esse neces-
saria.
Tamen utentes philosophia in sacra doctrina possunt dupliciter errare. 4
Uno modo in hoc quod utantur his quae sunt contra fidem, quae non
10 sunt philosophiae, sed corruptio vel abusus eius, sicut Origenes2 fecit.
Alio modo, ut ea quae sunt fidei includantur sub metis philosophiae, ut
scilicet si aliquis credere nolit nisi quod per philosophiam haberi potest,
cum e converso philosophia sit ad metas fidei redigenda, secundum illud
Apostoli 2 Cor. 10(5): „In captivitatem redigentes omnem intellectum
15 in obsequium Christi”.
Ad primum ergo dicendum quod ex omnibus verbis illis ostenditur
quod doctrina philosophorum non sit utendum quasi principal!, ut
scilicet propter earn veritas fidei credatur; non tamen removetur, quin
ea possint uti sacri doctores quasi secundaria. Unde ibidem super illud
20 (v.19): „Perdam sapientiam sapientum”, dicit Glossa3: „Nonideo hoc
dicit ut veritatis intelhgentia possit a deo reprobari, sed quia eorum
prudentia reprobatur, qui in sua eruditione confidunt.” Ut tamen
totum quod est fidei non humanae potentiae aut sapientiae tribueretur,
sed deo, voluit deus ut primitiva apostolorum praedicatio esset in in-
25 firmitate et simplicitate4, cui tamen postea potentia et saecularis sapientia
superveniens ostendit per victoriam fidei mundum esse deo subiectum
et quantum ad potentiam et quantum ad sapientiam6.
1 deum esse (4- beatum C) > horn. B alia > P in philosophia > p
2 probetur P probantur V praesupponit L 3 in (> BCS) — trirutate > O
6 eat + g > P 8 doctrina ] scriptura p 9 in — utantur ] utendo p 10 sed +
potius L P corruptio (+ error L) ] error COS errores B 12 scilicet > LV p
si + nihil L P aliquis ] alicui P aliud L noluerit P velit L p 13 converso ]
contra P redigenda] dirigenda V 14 Apostoli > P 2] 1 C > LVTB
In captivitatem > p 15 in obsequium Christi ] etc. p 18 veritas fidei ] fidei PVp
fides T 20 sapientum + etc. BCO dicit > P 24 sed deo (+ ideo L) ]
ideo PT deus ] dominus PV> C 25 cui ] cum Lp 26 superveniens > P
ostenderit CO ostenderet S
1 Cf IX—XII. XIV.XV, PL 42, 859seq. 1035seq. 2 Cf infra q.3 a.4 c

(p. 127,6—13). * Petri Lombardi Glossa i.h.l., PL 191, 1543 A. i Cf. De
rationibus fidei c.7 (ed. Verardo n.997). 8 Cf. S.theol. Ill q.35 a.7 ad 3.
Ad secundum dicendum quod sapientia saecularis dicitur esse contraria

deo quantum ad eius abusum, sicut ea haeretici abutuntur, non quantum
ad eius veritatem.
Ad tertium dicendum quod sacramentum fidei pro tanto dicitur
liberum a philosophicis arguments, quia sub metis philosophiae non 5
coartatur, ut dictum est1.
Ad quartum dicendum quod Hieronymus adeo afficiebatur ad genti-
lium libros quod sacram scripturam quodammodo contemnebat; unde
ipsemet ibidem 2 dicit: ,,Si quando in memet reversus prophetas legere
coepissem, sermo horrebat incultus.” Et hoc esse reprehensibile nullus 10
ambigit.
Ad quintum dicendum quod ex tropicis locutionibus non est sumenda
argumentatio, ut dicit Magister 11 distinctione III Sententiarum3, et
Dionysius dicit in Epistula ad Titum4 quod symbolica theologia non
est argumentativa, et praecipue cum ilia expositio non sit alicuius auc- 15
toris. Et tamen potest dici quod quando alterum duorum transit in
dominium alterius, non reputatur mixtio, sed quando utrumque a sua
natura alteratur. Unde illi, qui utuntur philosophicis documentis in
sacra doctrina redigendo in obsequium fidei, non miscent aquam vino,
sed aquam convertunt in vinum. 20
Ad sextum dicendum quod Hieronymus loquiturdeillis nominibus
quae ab haereticis sunt inventa accomoda suis erroribus. Philosophicae
autem disciplinae non sunt tales, immo earum abusus solum in errorem
ducit, et ideo non sunt propter hoc vitandae.
1 sapientia ] prudentia C esse > [3 2 ea > PVT non — 3 veritatem> (3

4 dicitur + esse (3 5 arguments ] a. (in marg.) vel dictis L dictis (3 6 ut dictum
est > (3 8 unde ] ut V 9 ipsemet ibidem ] ibi CO ita B > S dicit + quod 5
Si ] sed C memet + ipso S 13 11 — Sententiarum ] XIIII dist. Sent. P
Sententiarum (seq. lac.) d. primi libri V 6 d. primi libri L[3 14 dicit > (3 15 ilia ]
haec (3 auctoritatis L 16 duorum ] eorum V 17 dominium ] divinum PT
dominum vel naturam dominium L naturam K(3 mixtum (3 18 Unde ] ita L
documentis ] arguments T 19 doctrina ] scriptura L 21 nominibus ] ratio-
nibus (3 22 inventae (+ et O) (3 incommoda V accomodae BCS accomodatae O
24 et — vitandae (corr. in imitandae L) > (3 propter (per T) hoc > L
1 in corp. (p.95, 11—15). 2 L.c. 189,17. 3 Petrus Lombardus Sent. Ill d.11
c.2 n.74: ex tropicis locutionibus non est recta argumentationis processio. Cf. Thomas
Sent. I prol. q. un. a.5 c. 4 Ep. 9 § 1, PG 3,1105 D; Iohannes Scottus (D 6371-4)
interpretatur: Sed itaque et hoc intelligere oportet duplicem esse theologorum
traditionem: unam quidem arcanam et mysticam, alteram vero manifestam et notio-
rem, et earn quidem symbolicam et perfectivam, hanc vero philosophicam et appro-
bativam.
ARTICULUS IV 97
Ad septimum dicendum quod scientiae quae habent ordinem ad in-

vicem hoc modo se habent quod una potest uti principiis alterius,
sicut scientiae posteriores utuntur principiis scientiarum priorum, sive
sint superiores sive inferiores; unde metaphysica, quae est omnibus
5 superior, utitur his quae in aliis scientiis sunt probata. Et similiter
theologia, cum omnes aliae scientiae sint huic quasi famulantes et
praeambulae in via generationis, quamvis sint dignitate posteriores,
potest uti principiis omnium aliarum scientiarum1.
Ad octavum dicendum quod in quantum sacra doctrina utitur philo-
10 sophicis documentis propter se, non recipit ea propter auctoritatem
dicentium, sed propter rationem dictorum, unde quaedam bene dicta
accipit et aha respuit. Sed quando utitur eis propter alios refellendos,
utitur eis, in quantum sunt in auctoritatem illis qui refelluntur, quia
testimonium ab adversariis est efficacius.
15 Articulus iv
Utrum sint obscuris et novis verbis divina velanda
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod divina in scientia fidei non

sunt obscuritate verborum velanda,
1. Quia, ut dicitur Prov. 14(6), „doctrina prudentium facilis.” Ergo
20 sine obscuritate verborum proponi debet.
2. Praeterea, Ecch. 4(28): „Ne abscondas sapientiam in decore eius”;
et Prov. 11(26): „Qui abscondit frumenta”, Gloss a2: „praedicationis”,
„maledicetur in populis.” Ergo verba sacrae doctrinae non sunt velanda.
3. Praeterea, Matth. 10(27): „Quod dico vobis in tenebris”, G1 o s s a 3:
25 „in mysterio”, ,,dicite in lumine”, G1 o s s a4: ,,aperte”. Ergo obscura fidei
sunt magis reseranda quam occultanda difficultate verborum.
5 scientiis ] principiis P > C 6 huic ] ei Vfi 7 sint > PT 8 aliarum ]

earum O scientiarum > (3 10 auctoritatem ] virtutem COS 11 rationem ]
auctoritatem (3 quaedam ] quae sunt T> (3 12 accipit ] recipit (3 13 in2
> O auctoritate VT[3 illis ] aliis (3 14 ab adversariis ] adversarii (3
17 sic proceditur > C 18 sint rp 19 Ergo sine ] non ergo C 20 verborum > (3
debent T 21 4 > BOS eius ] suo BCO Vulg. tuo S > T 23 in — ve¬
landa ] etc. C etc. (> B) ergo etc. BOS sunt + obscuritate T 24 Praeterea
— 26 verborum > C 25 luce OS lucem B obscura — 26 verborum ] etc. BOS
1 Cf Sent. Iprol q. un. a.l c.; S.theol.l q.l a.5 Sed contra et ad 2. De historia dictionis
famosissimae 'philosophia est ancilla theologiae' cf. Grabmann p,183seq. 3 Glossa
interlin. i.h.l. 3 et 4 Glossa interlin. i.h.l.
7
Decker
4. Praeterea, doctores fidei sunt sapientibus et insipientibus debitores,

ut patet Rom. 1(14). Ergo taliter debent loqui, ut a magnis et a parvis
intelligantur, id est sine obscuritate verborum.
5. Praeterea, Sap. 7(13) dicitur: „Quam sine fictione didici et sine
invidia communico.” Sed ille qui earn occultat, non earn communicat. 5
Ergo videtur invidiae reus.
6. Praeterea, Augustinus dicitIV De doctrinaChristiana1: „Exposito-
res sacrae scripturae non ita loqui debent, tamquam se ipsos exponendos
proponant, sed in omnibus sermonibus suis primitus ac maxime ut
intelligantur elaborent ea perspicuitate dicendi, ut multum tardus sit 10
qui non intelligit.”
Sed contra est quod dicitur Matth. 7(6): „Nolite sanctum dare canibus
neque mittatis margaritas vestras ante porcos”, ubi dicit G1 ossa2: „Res
absconsa avidius quaeritur, celata venerabilius conspicitur, diu quaesita
carius tenetur.” Cum ergo sacra documenta expediat summa veneratione 15
intueri, videtur quod non debeant publicari, sed obscure tradi.
2. Praeterea, Dionysius dicit 1 c. Ecclesiasticae hierarchiae3: „Omnem
sanctam laudem non tradas alteri praeter aeque ordinatos tibi deiformes”,
id est divinas laudes, quibus omnia sacra documenta complectitur, non
tradas nisi tibi similibus. Sed si verbis conspicuis scriberentur, omnibus 20
paterent. Ergo secreta fidei sunt verborum obscuritate velanda.
3. Praeterea, ad hoc est quod dicitur Luc. 8(10): „Vobis”, id est
perfectis, „datum est nosse mysterium regni dei”, id est intelligentiam
scripturarum, ut patet per G 1 o s s a m4, „ceteris autem in parabolis.” Ergo
oportet aliqua verborum obscuritate a multitudine occultari. 25
1 Responsio. Dicendum quod verba docentis ita debent esse moderata
ut proficiant, non noceant audienti. Quaedam autem sunt quae audita
2 ut patet > S tales S > VTfi 3 id — verborum ] ergo etc. COS > B
4 7 ] 8 Z.p didici + scilicet sapientiam (3 5 ille > (3 earrq > 3 occultant
COS communicant CS 7 dicit > F(3 9 imponant 3 ac ] et 3
10 elaborant L laborent K3 perspicacitate C prospicuitate O 13 neque (nec L)
— dicit ] etc. CO > S vestras — dicit ] etc. B 16 intueri ] teneri Z-3 non
— sed ] expedit ea 3 17 dicit > K3 Eccles. ] cel. PTO ce. S 18 ordinatas
LVTCOS ordinatis B tibi > LV3 19 sacra documenta ] sacramenta BOS
complectuntur B complentur C 20 conspicuis + tibi 3 omnibus >3 21 pa¬
terent ] competerent T peccarent 3 22 ad — dicitur >3 id est perfectis > 3
25 occultari ] velare 3 27 proficiant + et L
1 c.8 rt.22, PL 34, 99. 2 Glossa ord. i.h.l. * § 5, PG 3, 377 A; Iohannes

Scottus (D 11023—11030 interpretatur: sic omnem quidem superpositam hierarchicam
sanctam laudem non trades alteri praeter aeque ordinatos tibi deiformes sacri per-
fectores. 4 Glossa interun. i.h.l.
ARTICULUS IV 99
nemini nocent, sicut ea quae omnes scire tenentur; et talia non sunt
occultanda, sed manifeste omnibus proponenda. Quaedam vero sunt
quae proposita manifeste auditoribus nocent; quod quidem contingit
dupliciter. Uno modo, si arcana fidei infidelibus fidem abhorrentibus
5 denudentur. Eis enim venirent in derisum; et propter hoc dominus dicit
Matth. 7(6): ,,Nolite sanctum dare canibus”; et Dionysius dicit c.2
Caelestis hierarchiae1: „Quae sancta sunt circumtegens ex immunda
multitudine tamquam uniformia custodi.” Secundo, quando aliqua
subtilia rudibus proponuntur, ex quibus perfecte non comprehensis
10 materiam sumunt errandi; unde Apostolus dicit 1 Cor. 3(lseq.): „Ego,
fratres, non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed tamquam parvulis
in Christo lac potum vobis dedi, non escam.” Unde Exodi 22(21,33)
super illud: „Si quis aperuerit cisternam” etc., dicit Glossa Gregorii2:
,,Qui in sacro eloquio iam alta intelligit, sublimes sensus coram non
15 capientibus per silentium tegat, ne per scandalum interius aut fidelem
parvulum aut infidelem, qui credere potuisset, interimat.” Haec ergo
ab his, quibus nocent, occultanda sunt.
Sed in collocutione potest fieri distinctio, ut eadem seorsum sapientibus 2
manifestentur et in publico taceantur. Unde dicit Augustinus in IV 1. De
20 doctrina Christiana3: ,,Sunt quaedam quae vi sua non intelliguntur aut
vix intelliguntur, quantolibet et quantumlibet quamvis plenissime dicentis
versentur eloquio, quae in populi audientiam vel raro, si aliquid urget,
vel numquam omnino mittenda sunt.” Sed in scribendo non potest talis
distinctio adhiberi, quia liber conscriptus ad manus quorumlibet venire
25 potest, et ideo sunt occultanda verborum obscuritatibus, ut per hoc
prosint sapientibus qui ea intelligunt et occultentur a simplicibus qui ea
1 nemini ] nulli V 3 3 nocerent C 5 venient VC veniet BO veniunt S

dominus dicit ] dicitur 3 6 dicit > L (3 7 circumtegentes O > lac. V ex ] et V
et ex B 8 quando ] quod L autem modo si (3 9 proponantur (3 10 materiam ]
viam L Apostolus dicit > (3 1 > LVT$ Ego fratres > (3 11 quasi j
tamquam (3 sed — 12 escam ] etc. (3 12 22 ] 21 VBOS 13 super illud > 3
etc. ] et cidit L> VTBCO dicit > L 3 15 interius ] mentis Greg, et Glossa
16 igitur L vero P 17 his] eis 3 18 capientibus L 19 et > 3 Unde ] ut V
dicit > E3 in > 3 1. > 3 20 quae + vix vel T aut vix intelligun¬
tur > T 21 quantolibet ] quantalibet LVBOS > C quantumlibet ] quamlibet
L quantum licet T quamvis ] cuiusvis V > LTfi plenissime ] parvissime P > S
22 audientia L3 si aliquid (> C) urget > BOS 23 omnino > 3 24 per-
venire COS 26 a > 3
1 § 5, PG 3, 145C. Thomas translation Iohannes Scorn (D 7832-4) usus est.

2 Gregorius M. Moralia XVII c. 26 n. 38, PL 76, 28B. Cf. Glossa ord. i.h.l.
» c.9 n.23, PL 34,99.
100 Q. n DE MANIFESTATIONS DIVINAE COGNITIONIS
capere non possunt. Et in hoc nullus gravatur, quia qui intelligunt, lectione
detinentur, qui vero non intelligunt, non coguntur ad legendum. Unde
Augustinus dicit in eodem libro1: „In libris qui itascribuntur, utipsi
sibi quodammodo lectorem teneant, cum intelliguntur, cum autem non
intelliguntur, molesti non sunt volentibus legere, non est hoc officium 5
disserendi, ut vera, quamvis ad intelligendum difficilhma, ad aliorum
intelligentiam perducamus.”
Ad primum ergo dicendum quod auctoritas ilia non est ad propositum.
Non enim est sensus auctoritatis quod doctrina prudentium sit facihs
active, id est quod faciliter doceant, sed passive, quia faciliter docentur, 10
ut patet per Gloss am2.
Ad secundum dicendum quod auctoritates illae loquuntur de illo
qui abscondit ea quae manifestanda sunt, unde Eccli. 4(28) praemittitur:
„Non retineas verbum in tempore salutis.” Per hoc autem non removetur,
quin ea, quae sunt occultanda, debeant obscuritate verborum celari. 15
Ad tertium dicendum quod doctrina Christi est publice et plane
praedicanda, ita quod unicuique sit planum illud quod expedit ei scire,
non autem ut publicentur ea quae scire non expedit.
Ad quartum dicendum quod doctores sacrae scripturae non sunt ita
sapientibus et insipientibus debitores, ut eadem utrisque proponant, 20
sed ita quod utrisque proponant ea quae eis competunt.
Ad quintum dicendum quod non est ex invidia quod subtilia multitu-
dini occultantur, sed magis ex debita discretione, ut dictum est3.
Ad sextum dicendum quod Augustinus loquitur de expositoribus qui
ad populum loquuntur, non de his qui scripto aliquid tradunt, ut ex 25
consequentibus patet.
1 intelligit C 2 detinetur LC intelligant L intelligit C cogitur C legen¬

dum ] loquendum (3 3 dicit > 3 libro > (3 5 sint OS nolentibus L F(3
non est (n.e. > T) — 6 disserendi (differendi L discendi Tdiscemendi C)> BOS
6 ut ] neque O nec BS > C 1 producamus LV perducemus TBOS producemus C
8 est + intelligenda C 9 auctoritatis > (3 10 facile2 PB 13 ea (ilia T) > VC
4 ] 3 VBCO 2 S > L praemittitur > L(3 15 occulta a BOS 17 praedicanda ]
docenda(3 eis COS > B 18 non!—expedit > C 19 doctores — 22 quod! >
horn. L 20 utrique T unicuique BCO 21 ita quod] ita ut LV itaque B
utrique T ea — competunt ] quod eis expedit (3 23 ut dictum est > {3
25 scripta C aliquid > (3 26 sequentibus C patebit T
1 L.c. 2 Glossa ord. i.h.l.: Sed et tunc doctrina prudentium facilis erat, quando
Cornelius cum domo sua et huiusmodi verbum humiliter audientes mox credebant et
accepto spiritu linguis omnium loquebantur. Nunc quoque doctrinam fidei catholicae
prudens quisque dum catechizatur facilius percipit quam haeretici, qui quia perverse
quaerunt numquam prorsus inveniunt. 3 in corp. (p.98,26—100,7).
EXPOSITIO CAPITULI PRIMI
Christlanae religionis reverentiam plures usurpant, sed ea fides pollet

maxime ac solitarie quae cum propter universalium praecepta regularum,
quibus eiusdem religionis intelligatur auctoritas, turn propterea quod eius
5 cultus per omnes paene mundi terminos emanavit, catholica vel universalis
vocatur. Cuius haec de trinitatis unitate sententia est: Pater, inquiunt, deus,
filius deus, spiritus sanctus deus; igitur pater, filius, spiritus sanctus unus,
non tres dii. Cuius coniunctionis ratio est indifferentia. Eos enim differentia
comitatur, qui vel augent vel minuunt, ut Ariani, qui gradibus meritorum
10 trinitatem variantes distrahunt atque in pluralitatem diducunt. Principium
enim pluralitatis alteritas est. Praeter alteritatem enim nec pluralitas quid
sit intelligi potest. Trium namque rerum vel quotlibet turn genere, turn
specie, turn numero diversitas constat. Quotiens enim idem dicitur, totiens
diversum etiam praedicatur. Idem vero dicitur tribus modis: aut genere,
15 ut idem homo quod equus, quia his idem genus ut animal; vel specie, ut
idem Cato quod Cicero, quia eadem species ut homo; vel numero, ut Tullius
et Cicero, quia unus est numero. Quare diversum etiam vel genere vel
specie vel numero dicitur. Sed numero differentiam accidentium varietas
facit. Nam tres homines neque genere neque specie, sed suis accidentibus
20 distant. Nam vel si animo cuncta ab his accidentia separaremus, tamen
locus cunctis diversus est, quern unum fingere nullo modo possumus.
Duo enim corpora unum locum non obtinebunt, qui est accidens. Atque
ideo sunt numero plures, quoniam accidentibus plures fiunt.
Post prooemium hie Boethius tractatum suum incipit de trinitate 1
25 personarum et unitate divinae essentiae. Et dividitur liber iste in duas
partes. In prima prosequitur ea quae pertinent ad unitatem essentiae
contra Arianos. In secunda prosequitur ea quae pertinent ad trinitatem
2 Christianae — 23 fiunt ] Christlanae religionis reverentiam (reverentia L) etc.

PLT Christianae religionis etc. V Christianae religionis (3 + Sequitur ulterius textus
boetij S{rubric.) 24 Post prooemium > T suum > V[i 26 In prima-] primo
BCO divinae essentiae (3 27 in secunda ] secundo CO non B prosequi¬
tur > FP
102 EXPOSITIO CAPITULI PRIMI
personarum contra Sabellium1, ibi: Sed hoc interim ad earn2. Prima

pars dividitur in duas. In prima proponit catholicae fidei sententiam de
imitate divinae essentiae. In secunda investigat propositae sententiae
veritatem, ibi: Age igitur, ingrediamur. Prima dividitur in duas. In prima
describit fidei condicionem, cuius sententiam prosequi intendit. In secunda 5
proponit descriptae fidei sententiam de proposito, ibi: Cuius haec de
trinitatis. Describit autem earn dupliciter, scilicet ex comparatione haere-
sum, quibus praepollet, et ex proprio nomine, quia catholica vel univer¬
salis vocatur. Dicit ergo: plures, id est diversarum haeresum sectae, usur-
pant, id est indebite sibi attribuunt, reverentiam Christianae religionis, 10
id est quae Christianae religioni debetur, ut scilicet ei omnes subdantur,
secundum illud 1 Ioh. 3(5,4): „Haec est victoria quae vincit mundum,
fides nostra.” Vel reverentiam quam Christiana religio deo exhibet
credendo his quae divinitus sunt praedicata. Sed ea fides pollet maxime
ac solitarie. Haec duo adiungit, ut discretionem faciat eius quod est 15
secundum veritatem et eius quod est secundum opinionem. Secundum
enim rei veritatem haeretici Christiani non sunt, cum a doctrina Christi
recedant, et quantum ad hoc catholica fides solitarie pollet; sed secundum
apparentiam et hominum opinionem haeretici Christiani dicuntur, quia
saltern vel voce nomen Christi confitentur, et quantum ad hoc fides 20
catholica non sola, sed maxime pollet. Ipsa enim communius et diffusius
est recepta, unde subdit: quae vocatur catholica in Graeco vel universalis
in Latino, quod idem est; catholicum enim Graece Latine universale
dicitur.
Cuius nominis assignat duas rationes, dicens: turn propter praecepta 25
universalium regularum. Praecepta enim, quae fides catholica proponit,
non uni tantum genti observanda, sed omnibus proponit, in quo prae-
1 hie PT earn + dictum sit V 2 pars dividitur > (3 duas (duo S) +

partes V In prima ] primo BCO ponit TC 3 In secunda ] secundo COS ideo B
4 ibi > P dividitur > (3 duas (duo 5) + partes L In prima ] primo
BOS secundo C 5 condicionem ] cognitionem T confessionem S In secunda ]
secundo rp 6 ponit C ibi > LC haec de trinitatis (+ sententia V) j
quidem veritatis S 7 scilicet > C 11 scilicet > T 12 secundum illud > P
3 ] 5 BCO IS 13 reverentiam + christianae religionis id est V exhibet ]
debet O 14 praedicati P praedicta VC 15 ac ] et P 16 eius quod est > a
17 rei > VTS 18 solitaria p sed — 21 pollet > horn. S 19 qui C
20 vel > O 21 maxime ] magis Fp Ipsa — 22 recepta > a 23 catholicon p
25 turn ] cum PB 27 observanda > L
1 De erroribus Arii et Sabellii cf e. gr. S.c.gent. IV c.5—9. a Boethius c.3,

p.155,37—40, prosequitur: dictum sit significationem demonstrationemque qua osten-
ditur non omnem unitatum repetitionem numerum pluralitatemque perficere.
EXPOSITIO CAPITULI PRIMI 103
cipue differt a lege Moysi, quae uni tantum populo praecepta proponebat.
Similiter etiam singulae haereses suis tantum sectatoribus praecepta
accomoda tradunt, sed fides catholica de omnibus curam gerens omnibus
praecepta accomoda tribuit, non solum continentibus, ut Manichaei1 * * IV,
5 sed etiam coniugatis; non solum innocentibus, ut Novatiani2, sed etiam
paenitentibus quibus illi salutem denegant. Unde subdit: quibus, scilicet
universalibus regulis, intelligitur auctoritas eiusdem religionis, qua omnes
ei subditi esse debent. Vel dicuntur universales regulae, quia eis nihil
falsitatis, nihil iniquitatis admiscetur in quocumque articujo sive in
10 quocumque casu. Deinde subiungit aliam causam dicens: Turn propterea
quod eius cultus etc. Planum est secundum illud Psalmi (18,5): „In
omnem terrain exivit” etc.
Cuius haec de trinitatis etc. Hie ponitur praenotatae fidei sententia de 3
proposita quaestione. Et circa hoc tria facit. Primo ponit catholicae fidei
15 sententiam de unitate trinitatis. Secundo eiusdem sententiae rationem,
ibi: Cuius coniunctionis etc. Tertio ostendit praedictae rationis convenien-
tiam, ibi: Principium enim pluralitatis. Proponit autem fidei catholicae
sententiam per modum argumenti, eo quod fides „argumentum non
apparentium” dicitur Hebr. 11(1). In quo quidem argumento ex hoc,
20 quod deitas singulis personis uniformiter attribuitur, concluditur quod
de omnibus non pluraliter, sed singulariter hoc nomen ‘deus’ praedicatur.
Deinde huius sententiae rationem assignat. Et primo ponit rationem, 4
secundo per contrarium exponit, ibi: Eos enim etc. Dicit ergo: Cuius
quidem coniunctionis, id est coniunctae argumentationis, ratio est in-
25 differentia, scilicet deitatis in tribus personis, quam fides catholica con-
fitetur. Ex hoc enim est quod ex praemissis praedicta conclusio sequitur.
1 qui LC 4 tribuit ] tradit C 5 et non [3 8 in eis LT 9 nihil ] vel (3

in quocumquea V 11 quod ] quia LTBOS etc. ] cum L per omnes fere mundi
terminos emanavit quod V > T (3 Psalmi > PT 12 etc. ] sonus eorum et in
fines orbis terrae verba eorum V sonus eorum etc. T sonus eorum CS sonus etc. O
13 dej > VC etc. > VT (3 ponit VCO proponitur S sententiam CO
14 ponit] proponit VTCO 15 eius PTC 16 ibi > BCO etc. ] ratio V
> T\3 17 autem ] ante P enim O ergo S 18 cuiusdam argumenti (3
20 divinitas TS 22 huius ] cum dicit cuius coniunctionis supra dictae V 23 per
> P etc. > (3 24 quidem > (3 25 divinitatis LVT 26 Ex ] Et ex L Et V
1 De huiusmodi errore cf. S.c.gent. Ill c.126 § Per hoc, ubi excluditur error quorun-
dam, qui totaliter matrimonium et nuptias damnant. Quorum quidam hoc ideo dicunt,
quia credunt corporalia non a bono, sed a malo principio esse. Quibus verbis Thomas
satis clare ad sectam Manichaeorum alludit. 2 De errore Novatianorum cf. S.c.gent.
IV c.71 § Per hoc.
quia indifferens deitas tribus personis non differenter attribuitur. Quam

quidem rationem per contrarium exponit, dicens: Eos enim comitatur
differentia, deitatis scilicet, qui vel augent vel minuunt, id est qui ponunt
unam personam maiorem vel minorem alia, ut Ariani dicentes patrem
esse maiorem filio. Unde subdit: qui, scilicet Ariani, variantes trinitatem 5
gradibus meritorum, id est dignitatum, dum filium patri subiciunt et
spiritum sanctum utrique, distrahunt, id est in diversa trahunt deitatem
in eis dividendo, atque in pluralitatem deducunt. Ex divisione enim sequitur
pluralitas1. E contrario vero catholici aequalitatem personarum con-
fitentes indifferentiam profitentur et per consequens unitatem. 10
5 Deinde cum dicit: Principium enim etc., ostendit rationem praemissam
esse convenientem. Et dividitur in duas partes. In prima demonstrat
praeassignatae rationis necessitatem. In secunda quiddam, quod in sua
demonstratione supposuit, probat, ibi: Omnium namque etc. Circa
primum proponit duo. Primo quod alteritas est principium pluralitatis, 15
alteritatem intelligens differentiam qua aliqua inter se altera constituun-
tur. Et maluit dicere alteritatem quam alietatem, quia non solum sub-
stantiales differentiae pluralitatem constituunt, quarum est facere aliud,
sed etiam accidentales, quarum est facere alterum2; ad alietatem vero
sequitur alteritas, sed non e converso. Ex hoc autem habetur ratio 20
Arianicae deductionis. Si enim alteritas est principium pluralitatis et
posita causa ponitur effectus, ergo ponentibus alteritatem per augmentum
et diminutionem sequitur pluralitas deitatis. Secundo proponit alteri¬
tatem esse proprium principium pluralitatis, quia praeter earn pluralitas
intelligi non potest. Ex quo habetur ratio catholicae coniunctionis. 25
Remota enim propria causa tolhtur effectus. Si ergo in tribus personis
non est alteritas aliqua deitatis, non erit pluralitas, sed unitas.
1 divinitas C non differenter ] indifferenter (3 3 divinitatis LS id est ]

scilicet L 5 esse > L$ 6 dignitatem Tdignitate C 7 divinitatem S 10 et
— unitatem > (3 11 cum — etc. (> T) > (3 enim + pluralitatis V 12 Et
— demonstrat] dicens principium enim etc. et(> B) primo monstrat (manifestat
C)(3 13 necessitatem ] veritatem L In secunda ] secundo (3 quidem V
quoddam TOS quidam B 14 demonstratione ] ratione C supposuit ] sup-
positum fuerat LV sumptum fuerat (3 ibi > LBCO etc. ] rerum V> l
15 proponit ] facit 0 Pnmo + ostendit V (3 16 per (in marg. L) alteritatem
LT 17 mavult K(3 20 autem ] enim O habetur ] sequitur O 21 Arianae VCO
22 ponentibus -f eis [3 23 divinitatis S 24 proprium ] primum L > PT 25 con¬
iunctionis ] conclusionis C 26 igitur 0 27 divinitatis S erit ] est LC
pluralitas 4- aliqua K(3
1 Cf. infra q.4 a.l c. (p. 134,9—11). Cf. infra q.4 a.l arg.5 (p. 133,15)
et S.theol. Ill q.2 a.3 ad 1.
EXPOSITIO CAPITULI PRIMI 105
Deinde cum dicit: Omnium namque rerum etc., probat quod supposue- 6
rat, scilicet alteritatem esse proprium principium pluralitatis. Et est
ratio sua talis. Omnium rerum genere vel specie vel numero differentium
est aliqua alteritas sive differentia causa diversitatis. Sed omnes res plures,
5 sive sint tres sive quotlibet, sunt diversae vel genere vel specie vel numero.
Ergo omnium plurium principium est aliqua alteritas. Circa hanc ratio-
nem tria facit. Primo ponit minorem, secundo ibi: Quotiens enim etc.
probationem minoris, quae talis est. Quotiens dicitur idem, totiens
dicitur diversum. Sed idem dicitur tribus modis: genere, specie et numero.
10 Ergo et diversum. Primam supponit ex hoc quod dicitur in I Topico-
rum1 quod quotiens dicitur unum oppositorum, totiens dicitur et reli-
quum, et ex hoc quod dicitur X Metaphysicae2 quod idem et diversum
sunt opposita. Secundam manifestat per exempla et supponit earn ex I
Topicorum.
15 Tertio vero probat maiorem quantum ad id quod poterat esse dubium, 7
ibi: Sed numero differentiam etc. Quod enim diversitatis illorum, quae
sunt diversa genere vel specie, principium sit aliqua alteritas, manifestum
est ex ipso nomine. Ex hoc enim aliqua sunt diversa genere, quod est
eis genus alterum, et diversa specie, quod sub altera specie continentur.
20 Sed in his, quae dicuntur diversa esse numero, non est manifestum ex
ipso nomine quod aliqua alteritas sit principium diversitatis et pluralitatis,
immo magis videtur e converso secundum nomen quod pluralitas quae
in numero designatur sit principium diversitatis, cum ita dicantur aliqua
esse diversa numero secundum nomen, sicut genere vel specie. Et ideo ad
25 verificandum maiorem sui syllogismi ostendit quod hanc etiam differen-
tiam, qua aliqua dicuntur differre numero, facit aliqua alteritas sive varie-
tas. Quod probat per hoc quod in tribus hominibus, qui conveniunt
genere et specie, inveniuntur altera accidentia, sicut in homine et bove
1 cum — etc. (> V) > 3 2 proprium > L pluralitatis + cum dicit om¬
nium namque (3 4 causa + pluralitatis vel L(3 6 Circa + autem V 7 proponit
VS ibi — 8 minoris ] probationem quotiens enim etc. L probationem (probat ibi O)
quotiens £3 etc. ] idem dicitur V 8 quae talis est ] Et est ratio sive probatio
talis V et est talis probation 9 Sed — 10 diversum > hom. PO modis +
scilicet S genere + vel VCO et ] vel Vfi > L 11 dicitur2 >3 13 ea K
ex ] per hoc quod dicitur Vfi 15 dubium + circa earn V$ 16 etc. ] facit V >
p$ 19 quod ] quia LBS 20 in numero C 21 diversitatis et (vel C) > BOS
23 numero ] nomine S 24 vel ] et VC 25 etiam > C 28 specie + et diffe-
runt (> B) numero 3
1 Aristoteles Topic. I c.l5,106 b 13—15. 21—23, 107 a 33—35. 3 Aristoteles

Met. X (/) c.3, 1054 b 22; cf V (A) c.9, 1018 a 12.
altera species et in homine et lapide genus alterum. Unde sicut homo et

bos distant specie, ita duo homines distant accidentibus.
Et quia posset aliquis dicere quod varietas accidentium non est causa
pluralitatis secundum numerum, quia remotis accidentibus vel secundum
rem, scilicet separabilibus, vel animo sive cogitatione, sicut inseparabili- 5
bus, adhuc remanent subiecta, cum accidens sit quod adest et abest
praeter subiecti corruptionem, ideo huic responsioni obviat dicens quod
quamvis omnia accidentia possint saltern animo separari, tamen alicuius
accidentis diversitas nullo modo potest nec etiam animo a diversis
individuis separari, scilicet diversitas loci. Duo enim corpora non patiun- 10
tur eundem locum nec secundum rem nec secundum animi fictionem,
quia hoc non intelligi nec imaginari potest. Unde concludit quod ex hoc
sunt aliqui homines plures numero, quod sunt accidentibus plures, id est
diversi, et in hoc terminatur sententia huius partis.
5 scilicet (ut BCO) separabilibus ] inseparabilibus S animo (anima PVT) sive

(vel C et BO) cogitatione (cognitione LB) ] secundum cogitationem et animam S
ut(3 6remanet substantia TCOS 9 nullo— 10 diversitas > horn. B nec > COS
10 loci ] locorum (3 corpora > (3 patiuntur eundem locum ] possunt esse
(> O) in eodem loco (3 12 non] nec LVfi nec] vel T 14 sententia huius
partis > T partis + usque ibi plures hunt inclusive V
QUAESTIO III
DE HIS QUAE PERTINENT AD FIDEI

COMMENDATIONEM
Hie duplex est quaestio. Prima de his quae pertinent ad fidei commen-
5 dationem. Secunda de his quae pertinent ad causam pluralitatis.
Circa primum quaeruntur quattuor.
Primo. Utrum humano generi sit fides necessaria.
Secundo. Quomodo se habet fides ad religionem.
Tertio. Utrum convenienter vera fides cathohca vel universalis nomi-
10 netur.
Quarto. Utrum haec sit verae fidei confessio quod pater et filius et
spiritus sanctus singulus est deus, et tres sunt unus deus absque omni
inaequalitatis distantia.
Articulus i
15 Utrum humano generi sit fides necessaria1
Ad primum sic proceditur. Videtur quod non fuerit necessarium

humano generi fidem habere.
1. Ut enim dicitur Eccl. 7(1), „quid necesse est homini maiora se
quaerere?”, quasi dicat: nihil. Sed ea quae per fidem traduntur sunt
20 homine maiora, utpote rationem eius excedentia; alias ad ea cognos-
cenda sufficeret ratio causans scientiam nec requireretur fides. Ergo non
fuit necessarium homini, ut ea quae sunt fidei extra doceretur.
2. Praeterea, deus naturam humanam in sua conditione perfecte
4 primo T commendationem ] communionem PVT (cf. Proleg. p. 38seq.)

5 secundo T 11 hoc PT 12 singulus (singuli P) — tres > V 16 sic pro¬
ceditur > C 19 per fidem traduntur] fide creduntur (3 22 ut (quod O)
> BS docerentur LCO doceri S 23 perfectam S
1 Cf. Sent. Ill d.24 a.3 q.l; De ver. q.14 a. 10; S.c.gent. I c.4 et 5; IV c.l; S.theol. I
q.I a.l; II II q.2 a.3 et 4.
108 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD FIDEI COMMENDATIONEM
instituit, unde dicitur Deut.32(4): „Dei perfecta sunt opera.” Sed

ex his, quae menti humanae in sua conditione sunt indita, non potest
homo pertingere ad cognoscendum ea quae sunt fidei; alias possent per
scientiam haberi, quae causatur ex hoc quod conclusiones resolvuntur
in principia naturaliter nota1. Cum igitur perfectum dicatur aliquid, cui 5
nihil deest eorum quae debet habere, ut dicitur in V Metaphysicae2,
videtur quod homo fide non indigeat.
3. Preaterea, unusquisque sapiens ad perveniendum ad finem viam
eligit levissimam et ab impediments remotissimam. Sed difficillimum
videtur credere ea quae supra rationem sunt et valde hominibus periculo- 10
sum, cum multi a salutis statu decidant propter hoc quod non credunt.
Ergo videtur quod deus qui est sapientissimus non debuerit viam fidei
praeparare hominibus ad salutem.
4. Praeterea, ubicumque est acceptio aliquorum cognitorum sine
iudicio, est via facilis ad errorem. Sed non habemus aliquid in nobis, 15
per quod possimus iudicare de his quae per fidem accipimus, cum iudica-
torium naturale se ad huiusmodi non extendat, utpote supra rationem
exsistentia. Ergo patet via facilis ad errorem. Et ita videtur esse homini
potius noxium quam utile, ut dirigatur in deum per fidem.
5. Praeterea, ut dicit Dionysius3, malum hominis est praeter rationem 20
esse. Sed homo fidei inhaerens a ratione discedit, et in hoc etiam assuescit
rationem contemnere. Ergo videtur quod via ista sit hominibus noxia.
Sed contra est quod dicitur Hebr.ll(6): „Sine fide impossibile est
placere deo.” Sed hoc est homini maxime opportunum, ut deo placeat,
sine quo nihil boni facere aut habere potest. Ergo fides est homini 25
maxime necessaria.
2. Praeterea, homini maxime necessarium est veritatem cognoscere,
I unde dicitur > PV$ 2 ex ] in OS 3 cognoscendum — fidei ] ea quae sunt

fidei cognoscenda 3 posset [3 5 ergo LT > OS aliquid > CS 6 in > (3
8 perveniendum ] producendum PVT ads ] in [3 9 levissimam — remotissi¬
mam (remotam V) ] breviorem [3 10 videtur + creaturae L[3 super LTO
11 propter ] per (3 16 iudicatorium] iudicium P iudicm L iudicarium V 17 supra
rationem exsistentia ] rationem excedentia (3 18 esse > C 21 adhaerens C
22 noxia ] mala (3 23 est quod dicitur > (3 24 opportunum ] necessarium (3
25 aut ] vel (3
1 Cf. supra q.2 a.2 arg.5 (p. 85,22). 3 Cf Aristoteles Met. V (A) c.16,
1021 b 12seq. 3 De div. nom. c.4 § 32, PG 3, 733A; Iohannes Sarracenus
(D 309a-3) interpretatur: Daemoni est malum praeter boniformem intellectum esse,
animae praeter rationem, corpori praeter naturam. Cf. S.theol. III q.18 a.5 c.; q.7I
a.2 c.
ARTICULUS I 109
cum gaudium de veritate cognita sit beatitudo, ut Augustinus1 dicit.

Sed, sicut dicit Dionysius 7 c. De divinis nominibus2, „fides collocat
credentes in veritate et in eis veritatem.” Ergo tides est homini maxime
necessaria.
5 3. Praeterea, illud, sine quo non potest conservari humana societas,
est humano generi maxime necessarium, cum „homo sit naturaliter animal
politicum , ut dicitur in VIII Ethicorum3. Sed sine fide humana socie¬
tas non potest conservari, quia oportet quod unus homo alii credat in
promissts et in testimonies et in aliis huiusmodi quae sunt necessaria
10 hominibus ad commanendum4. Ergo tides humano generi efct maxime
necessaria.
Responsio. Dicendum quod tides5 habet aliquid commune cum opinione
et aliquid cum scientia et intellectu, ratione cuius ponitur media inter
scientiam et opinionem ab Hugone de Sancto Victore6. Cum
15 scientia siquidem et intellectu commune habet certum et fixum assensum7,
in quo ab opinione differt, quae accipit alterum contrariorum cum
formidine alterius8, et a dubitatione quae fluctuat inter duo contraria.
1 cognita > T 2 sicut (> L) — nominibus > (3 3 veritatem + ut dicit Dion.

7 c. De div. nom. (3 tides — 4 necessaria ] etc. (3 6 humano generi ] homini (3
necessarium + et toti humano generi (3 naturaliter > (3 7 in > VB 8 ser-
vari {3 9 etx > VT ina > BCS 10 homini (3 commanendum ] convi-
vendum C maxime > L(3 13 medium (3 14 intellectum sive scientiam (3
15 scientia siquidem et intellectu ] intellectu autem BCO intellectu S certum et > C
fixum (firmum S) assensum ] finitum sensum et fixum B 16 contradictoriorum V
17 contradictoria V
1 Confess. X c.23 n.33, CSEL XXXIII 252,13: beata quippe vita est gaudium de
veritate. 2 § 4, PG 3, 871 C; Iohannes Sarracenus (D 4094—4101) interpretatur:
divina tides est, quae est manens credentium collocatio, quae istos collocat in veritate
et in ipsis veritatem. 8 Cf. Aristoteles Eth.Nic. IX c.9,1169 b 18; Ic.5,1097 b 11.
Ad verbum habetur: Politico I c.2, 1253 a 2; III c.6,1278 b 19. Cf. Thomas De regno I
c.2 n.2—3 (ed. Perrier I 222seq.). 4 Cf Expos, super Symbolum apost. (ed. Spiazzi
n.866): si homo nollet credere nisi ea quae cognosceret, certe non posset vivere in hoc
mundo. Quomodo enim aliquis vivere posset, nisi crederet alicui? Quomodo etiam
crederet quod talis esset pater suus ? Et ideo est necesse quod homo credat alicui de iis
quae perfecte non potest scire per se. Sed nulli est credendum sicut deo. 6 De
notione fidei cf. Sent. Ill d.23 q.2 a.l et 2; De ver. q.14 a.l; S.theol. IIII q.2 a.l; q.4
a.l; In Hebr. c.ll led. 1, 407bseq. 6 De sacramentis Christianae fidei p.10 c.2,
PL 176, 330 C: Fidem esse certitudinem quandam animi de rebus absentibus supra
opinionem et infra scientiam constitutam; cf. Summa Sententiarum Hugoni de S. Vic¬
tore ascripta I c.l, PL 176,43 C. 7 Cf Augustinus De praedestinatione sanc¬
torum c.2 n.5, PL 44, 963: ipsum credere nihil aliud est quam cum assensione cogitare.
Gilbertus Porreta In Boethium De trin. c.l, PL 64, 1261 C: tides generaliter est
veritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio. Avicenna De an. V c.l,f.22\b 7:
scientia autem est conceptio distincta vel certissima. 8 Cf. Avicenna l.c.: opinio
vero est conceptio, ad quam acceditur cum formidine alterius partis.
110 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD FTDEI COMMENDATIONEM
Sed cum opinione commune habet quod est de rebus quae non sunt
intellectui pervia, in quo differt a scientia et intellects Quod autem
aliquid non sit patens humanae cognitioni, potest ex duobus contingere,
ut dicitur in II Metaphysicae1, scilicet ex defectu ipsarum rerum
cognoscibilium et ex defectu intellectus nostri. Ex defectu quidem rerum, 5
sicut in rebus singularibus et contingentibus quae a nostris sensibus
sunt remotae, sicut sunt facta hominum et dicta et cogitata, quae quidem
talia sunt, ut uni homini possint esse nota et alii incognita2. Et quia in
convictu hominum oportet quod unus utatur altero sicut se ipso in his,
in quibus sibi non sufficit, ideo oportet ut stet illis quae alius scit et sunt 10
sibi ignota, sicut his quae ipse cognoscit. Et exinde est quod in conver-
satione hominum est fades necessaria, qua unus homo dictis alterius
credat3, et hoc est iustitiae fundamentum, ut Tullius dicit in libro
De officiis4. Et inde est quod mendacium nullum sine peccato est5,
cum per omne mendacium huic fidei tarn necessariae derogetur. 15
2 Ex defectu vero nostro sunt non apparentia res divinae et necessariae,
quae sunt secundum naturam maxime notae. Unde ad harum inspec-
tionem non sumus statim a principio idonei, cum oporteat nos ex minus
notis et posterioribus secundum naturam6 in magis nota et priora natura-
liter pervenire. Sed quia ex vi illorum, quae ultimo cognoscimus, sunt 20
nota ilia quae primo cognoscimus, oportet etiam a principio aliquam nos
habere notitiam de illis quae sunt per se magis nota; quod fieri non potest
nisi credendo. Et etiam hoc patet in ordine scientiarum, quia scientia
quae est de causis altissimis, scilicet metaphysica7, ultimo occurrit
homini ad cognoscendum, et tamen in scientiis praeambulis oportet 25
2 pervia ] parencia P patula T possibilia vel pervia (v.p. in marg.)L possibilia (3

3 patens ] possibile (3 humanae cognitioni ] humano intellectui 3 6 rebus > 3
7 remota T3 et cogitata ] incognita O 8 incognita ] ignota 3 Et2 ] sed C
9 utatur altero ] alio utatur 3 in his >3 10 quibus + ipse 3 sibi > C
11 inde 3 12 homo> L 16 apparentes T 17 horum BO eorum C 18 a ]
in 3 nos > F3 19 in ] et P ad L 20 devenire S vi ] ullo Tnullo L 3
illorum ] eorum LS horum TBCO sunt — 21 cognoscimus > horn. B 21 ilia ]
ea COS primo ] prius L etiam > T 22 illis ] his S 24 quae est > T
scilicet metaphysica > 3
1 Aristoteles Met. II (a) c.l, 993 b 7—9; cf. Thomas i.h.l. lect. 1 n.279—282.
! Cf. S.theol. II II q.I7I a.3 c. 3 Cf. supra Sed contra arg.3 (p. 109,7—10).
4 M. T. Cicero De officiis I c.7 n.23: Fundamentum autem est iustitiae tides, id est
dictorum conventorumque constantia et veritas. 5 Cf. S.theol. II II q.110 a.3.
• Cf. supra q.l a.3 Sed contra arg.2 (p. 70,12—14). 7 Cf. supra q.2 a.2 ad 1
(p. 87, 25—88, 2); infra q.5 a.4 Sed contra arg.3 (p. 192,17).
ARTICULUS I 111
quod supponantur quaedam quae in ilia plenius innotescunt1; unde

quaelibet scientia habet suppositiones, quibus „oportet addiscentem
credere”2. Cum ergo finis humanae vitae sit beatitudo, quae consistit
in plena cognitione divinorum, necessarium est ad humanam vitam in
5 beatitudinem dirigendam statim a principio habere fidem divinorum,
quae plene cognoscenda exspectantur in ultima perfectione humana3.
Ad quorum quaedam plene cognoscenda possibile est homini pervenire 3
per viam rationis etiam in statu huius vitae. Et horum quamvis possit
haberi scientia et a quibusdam habeatur, tamen necessarium est habere
10 fidem propter quinque rationes, quas Rabbi Moyses4 ponit. Prima
scilicet propter profunditatem et subtilitatem materiae, per quam occul-
tantur divina ab hominum intellects Unde ne sit homo sine eorum
qualicumque cognitione, provisum est ei ut saltern per fidem divina
cognoscat, Eccl. 7(25): „Alta profunditas, quis cognoscet illam?”5
15 Secunda propter imbecillitatem intellectus humani a principio. Non
enim provenit ei sua perfectio nisi in fine6; et ideo ut nullum tempus
sit ei vacuum a divina cognitione, indiget fide, per quam ab ipso principio
divina accipiat. Tertio propter multa praeambula, quae exiguntur ad
habendam cognitionem de deo secundum viam rationis. Requiritur enim
1 ista L illis T illo S plene C 3 igitur (3 5 a ] in (3 7 plene > CS

8 etiam > T(3 huius vitae ] viae [3 10 Prima scilicet ] Primo F{3 11 et
subtilitatem (sublimitatem S) > T 12 eorum ] horum BCO > S 14 cognoscat +
unde S quis cognoscet illam] quis inveniat earn V Vulg. etc. [3 15 Secundo
PT(3 a principio. Non enim ] In (a T) principio enim non Tp 17 ei > (3
divina ] dei (3 18 Tertia L 19 Requiritur ] Exigitur (3
1 Cf. infra q.5 a.l ad 9 (p. 172,3—173,4); q.6 a.l q.3 c. (p. 212,22—25).
* Aristoteles De sophisticis elenchis c.2, 165 b 3. 3 Cf. De ver. q.14 a. 10 c.;
S.c.genl. Ill c.152 § Item; IV c.l § Quia igitur; S. theol. 11 II q.2 a.3 c.
4 Moses Maimonides Dux neutrorum I c.33,fl2v: Scias quod quinque sunt causae
quae impediunt vel prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem. Quibus de
causis agit per totum capitulum (f,12v—13v), ex quo in nods sequentibus pauca tantum
allegabuntur. Cf. De ver. q.14 a.10; S.c.gent. I c.4; S. theol. 1 q.l a.l; II II q.2 a.4 c.
Vid. etiam P. Synave La revelation des verites divines nature lies d'apres S.Thomas
d'Aquin, in: Melanges Mandonnet 1 (Bibl.Thomiste XIIP) 327—365 (p. 366 3 70 exhi-
betur textus Maimonidis). 5 Maimonides l.c.: Prima causa est profunditas et
subtilitas et clausura rationum; sicut dixit Salomon: ‘Alta profunditas, quis inve-
niet?’ et dixit: ‘Sapientia, unde inventa est?’ (lob 28,12) Et idcirco non oportet
incipere a sapientia profunda et occulta. * Maimonides l.c.: Secunda causa est
brevitas intellectus humani in initio suo; quoniam non acquirit homo ultimam
perfectionem in initio, sed perfectio est in eo (+ in codd.) potentia et est in initio
suo diminuta.
ad hoc fere omnium scientiarum cognitio, cum omnium finis sit cognitio
divinorum; quae quidem praeambula paucissimi consequuntur. Unde ne
multitudo hominum a divina cognitione vacua remaneret, provisa est
ei divinitus via fidei1. Quarto, quia multi hominum ex naturali complexio-
ne sunt indispositi ad perfectionem intellectus consequendam per viam 5
rationis2; unde ut hi etiam divina cognitione non careant, provisa est
fidei via. Quinto propter occupationes plurimas, quibus oportet homines
occupari; unde impossibile est quod omnes consequantur per viam
rationis illud quod est de deo necessarium ad cognoscendum3 * * * * 8, et prop¬
ter hoc est via fidei procurata, et hoc quantum ad ilia quae sunt ab ah- 10
quibus scita et aliis proponuntur ut credenda.
4 Quaedam vero divinorum sunt, ad quae plene cognoscenda nullatenus
ratio humana sufficit, sed eorum plena cognitio exspectatur in futura vita,
ubi erit plena beatitudo, sicut unitas et trinitas unius dei. Et ad hanc
1 scientiarum ] substantiarum PV cum — 2 divinorum > L 2 paucissimi

-I- comprehendunt vel (3 3 remaneat BCS 4 fidei ] per fidem 3 5 sunt
> LVCO per viam rationis (> L) ] secundum (+ rationem vel BO + r.v. secun¬
dum S) viam rationis (3 6 unde + etiam P etiam > PLfi divina ] omnino L
7 plures C 9 id T$ 13 humana > S
1 Maimonides l.c.: Causa tertia est multitudo stramentorum et antecedentium ...

[f,13r] .. . Quicumque vero voluerit acquirere perfectionem humanam, nullo modo
potest hoc facere, nisi prius exerceat animam suam in doctrina dialectices, postea in
disciplinalibus secundum ordinem suum, deinde in naturalibus, postea in spiritualibus.
Nos autem invenimus plures homines, quorum intellectus attingit partem istarum
scientiarum et ibi stat, et licet fatigata est anima ipsorum, mors separat inter ipsos et
desiderium ipsorum eisdem et (etiam codd.) studentibus ( + adhuc codd.) in parte
stramentorum. Et si non fuisset nobis consultum per viam receptionis et non duceremur
ad rationes per similitudines et si non sequeremur disciplinam perfectam in rebus
veris et non crederemus in iis, quae necesse est concedi (credi codd.), nisi per probatio¬
ns, quod non sequitur nisi post stramenta longa, perveniret ex hoc quod morerentur
omnes homines, antequam scirent, an mundus habeat creatorem an non, nedum ut
attribueres ei aliquid vel removeres ab ipso defectum. .. a Maimonides f,13r: Causa
quarta est altitudo (aptitudo cod. S. Audomari [St.-Omer] 608) naturalis. Probatum enim
est, quoniam complexio corporis est stramentum morum animae, et in nullo homine
possunt esse mores (+ animae codd.) intelligibiles et perfecti nisi in illo qui eligit mores
bonos et exercet illos et habet sensum quietum et pacatum. Sunt autem multi, in quibus
est complexio naturalis, cum qua nullo modo convenit perfectio intellectus . ..
8 Maimonides f.l3v: Causa quinta est negotia hominum et necessitates corporum quae
sunt (+ in codd.) prima perfection, quanto magis si coniungantur istis necessitates
uxorum et filiorum, (+ et codd.) quanto magis si coniungatur istis persecutio super
adiectione victus, in quo laborat efficaciter homo secundum usum et malitiam consuetu-
dinum? ... Et si creverit cupiditas (+ eius codd.) in illis, debilitabitur desiderium
animae in apprehension sapientiae et submergetur in man cupiditatum et amor eius
ad sapientiam erit cum debilitate voluntatis et cordis. . . .
ARTICULUS I 113
cogmtionem homo perducctur non ex debito suae naturae, sed ex sola

divina gratia. Unde oportet quod huius etiam perfectae scientiae quae-
dam suppositiones primo ei credendae proponantur, ex quibus dirigatur
in plenam cognitionem eorum quae a principio credit, sicut et in aliis
5 scientiis accidit, ut dictum est1; et ideo dicitur Is. 7(9) secundum aliam
htteram2: „Nisi credideritis, non intelbgetis.” Et huiusmodi suppositiones
sunt ilia quae sunt credita quantum ad omnes et a nullo in hac vita scita
vel intellecta.
Ad primum ergo dicendum quod beet ea quae sunt fidei sint maiora
10 homine naturae viribus consideratis, non sunt tamen maiora homine
divino lumine elevato. Et ideo non est necesse homini, ut huiusmodi
propria virtute quaerat, sed est ei necesse, ut divina revelatione ea co-
gnoscat.
Ad secundum dicendum quod deus in prima rerum conditione hominem
15 perfectum instituit perfectione naturae, quae quidem in hoc consistit,
ut homo habeat omnia quae sunt naturae debita. Sed supra debitum
naturae adduntur postmodum humano generi abquae perfectiones ex
sola divina gratia, inter quas est fides quae est „dei donum”, ut patet
Eph. 2(8).
20 Ad tertium dicendum quod cuihbet in beatitudinem tendenti necessa-
rium est cognoscere in quibus beatitudinem quaerere debeat, et quabter.
Quod quidem facibus fieri non poterat quam per fidem, cum rationis
inquisitio ad taba pervenire non possit nisi multis praecognitis quae non
est facile scire. Nec etiam potuit cum minori periculo, cum humana
25 inquisitio propter imbecilbtatem intebectus nostri sit facibs ad errorem,
et hoc aperte ostenditur ex ipsis philosophis, qui per viam rationis
finem humanae vitae quaerentes et modum perveniendi in ipsum in
errores multipbces et turpissimos inciderunt3, adeo sibi invicem dissen-
1 perducitur TBS deducitur C 2 divina ] dei LCS huius (huiusmodi VB) —

scientiae ] ad huiusmodi etiam scientiae perfectionem LCOS 3 primo > V
4 credidit S et ] etiam LBO > C 6 litteram ] translationem BCO non intelli-
getis (etc. C) ] etc. BOS praesuppositiones L 7 vita + sunt (3 10 naturae —
homine > horn. V 11 elevato ] illustrator 12 necessarium (3 16 naturae]
sibi BCS > O 17 naturae > L 18 quas ] quae LVTOS quae — 19 2 ] ut
patet Eph. 2, ubi de fide dicitur quod est dei donum (3 22 potest (3 26 hoc+
etiam (3 28 et turpissimos > C
1 Supra q.2 a.2 ad 5 (p. 89,5—14). * * Cf. supra l.c. arg.7 (p. 86,11 et not. 4).
* Cf. Expositio super Symbolum apost. (ed. Spiazzi n. 862): nullus philosophorum
ante adventum Christi cum toto conatu suo potuit tantum scire de deo et de necessariis
ad vitam aeternam, quantum post adventum Chnsti scit una vetula per fidem.
Decker 8
114 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD F1DEI COMMENDATIONEM
tientes, ut vix duorum aut trium esset de his per omnia una concors
sententia, cum tamen per fidem videamus in unam sententiam etiam
plurimos populos convenire.
1 Ad quartum dicendum quod quandocumque acceptis aliquo modo
assentitur, oportet esse aliquid quod inclinet ad assensum, sicut lumen 5
naturaliter inditum in hoc quod assentitur primis principiis per se
notis et ipsorum principiorum veritas in hoc quod assentitur conclusioni-
bus scitis et aliquae verisimilitudines in hoc quod assentimus his quae
opinamur; quae si fuerint aliquantulum fortiores, inclinant ad creden-
dum, prout fides dicitur opinio iuvatarationibus1. Sed illud, quod inclinat 10
ad assentiendum principiis intellects aut conclusionibus scitis, est
sufficiens inductivum et ideo etiam cogit ad assensum et est sufficiens
ad iudicandum de illis quibus assentitur. Quod vero inclinat ad opinan-
dum qualitercumque vel etiam fortiter, non est sufficiens inductivum,
unde nec cogit, nec per hoc potest perfectum haberi iudicium de his quibus 15
assentitur.
2 Unde et in fide qua in deum credimus non solum est acceptio rerum
quibus assentimus, sed aliquid quod inclinat ad assensum; et hoc est
lumen quoddam, quod est habitus fidei, divinitus menti humanae infu-
sum. Quod quidem sufficientius est ad inducendum quam aliqua demon- 20
stratio, per quam etsi numquam falsum concludatur, frequenter tamen
in hoc homo fallitur, quod putat esse demonstrationem quae non est.
Est sufficientius etiam quam ipsum lumen naturale quo assentimus
principiis, cum lumen illud frequenter impediatur ex corporis infirmitate,
ut patet in mente captis. Lumen autem fidei, quod est quasi quaedam 25
sigillatio primae veritatis in mente2, non potest fallere, sicut nec deus
potest decipi vel mentiri, unde hoc lumen sufficit ad iudicandum. Hie
tamen habitus non movet per viam intellectus, sed magis per viam volun-
1 esset — concors (creatoris T) ] de his omnibus communis sit una C una

concors ] communis una BO una communis 5 2 etiam > S 3 plures LC
populos convenire ] homines concordare O 5 consentitur S assensum ] sensum
LVO et sicut BOS ut T 6 primis — 7 assentitur > horn. O 7 veritas +
etiam T 8 aliquas (3 vere similitudines T similitudines L 10 iuvata ] innata PT
id (3 12 inductivum (ductivum in marg. L) — sufficiens > horn. (3 14 qualiter¬
cumque ] aliqualiter S fortiter ] firmiter PVT inductivum (ductu B ductivum
C dem O dictamen rationis S) + de illis quibus assentitur L 15 ne^ ] non (3
18 sed + etiam L 22 quae ] quod K(3 23 Est > PV\3 26 nec deus ]
deus non F(3 27 decipere VT$ 28 magis > (3
1 Cf. Sent. 1 prol. q. un. a.3 q.3 c. * Cf. supra q.2 a.2 c. (p. 87,12—15).
ARTICULUS II 115
tatis; unde non facit videre ilia quae creduntur nec cogit assensum, sed
facit voluntarie assentire1.
Et sic patet quod fides ex duabus partibus est a deo, scilicet et ex parte 3
interioris luminis quod inducit ad assensum et ex parte rerum quae
5 exterius proponuntur, quae ex divina revelatione initium sumpserunt2.
Et haec se habent ad cognitionem fidei sicut accepta per sensum ad
cognitionem principiorum, quia utrisque fit aliqua cognitionis deter-
minatio. Unde sicut cognitio principiorum accipitur a sensu et tamen
lumen quo principia cognoscuntur est innatum, ita „fides” est „ex audi-
10 tu”3, et tamen habitus fidei est infusus.
Ad quintum dicendum quod vivere secundum rationem est bonum
hominis in quantum est homo, vivere autem praeter rationem potest
uno modo sonare in defectum, sicut est in illis qui vivunt secundum
sensum, et hoc est hominis malum. Alio modo potest sonare in excessum,
15 ut cum homo divina gratia adducitur in id quod est supra rationem;
et sic praeter rationem vivere non est hominis malum, sed bonum supra
hominem. Et tabs est cognitio eorum quae sunt fidei, quamvis et ipsa
fides non omnibus modis sit praeter rationem; hoc enim naturalis ratio
habet, quod assentiendum est his quae a deo dicuntur.
20 Articulus ii
Quomodo se habet fides ad religionem
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod fides a religione distinguen-

da non sit, quia, ut Augustinus dicit in Enchiridion4, fide, spe et
caritate colendus est deus. Sed cultus dei est actus religionis, ut patet
25 per diffinitionem Tullii5 qui dicit quod „religio est quae cuidam superiori
naturae, quam divinam vocant, cultum caerimoniamque affert”. Ergo
fides ad religionem pertinet.
2. Praeterea, Augustinus dicit in libro De vera religione6 quod
1 nec cogit assensum > BOS 3 et, > LVT$ 4 consensum PLVB sensum O
rerum ] eorum (3 6 hoc V del. O habet V- 7 utrisque (utriusque P)> BOS
8 a sensu ] per sensum S 9 est,> CS 13 est > L 14 potest > S
16 vivere (esse S> LTBO) non est> P 22 sic proceditur > C 25 quod >L(3
28 in Ubro> (3
1 Cf. S.c.gent. Ill c.40 § Item: In cognitione autem fidei principalitatem habet
voluntas. Intellectus enim assentit per fidem his quae sibi proponuntur, quia vult,
non autem ex ipsa veritatis evidentia necessario tractus. * Cf S.theol. IIII q.6
a.l c. 8 Rom.10,17. 4 c.3, PL 40,232; cf. c.6, 233. 6 M. T. Cicero De
inventione II c.53 n.I61. * c.l. n.l, PL 34,122.
vera religio est „qua unus deus colitur et purgatissima pietate cognosci-
tur”. Sed cognoscere deum est fidei. Ergo fides sub religione continetur.
3. Praeterea, offerre deo sacrificium est actus religionis. Sed hoc perti¬
net ad fidem, quia, ut dicit Augustinus in V De civitate dei \ „verum
sacrificium est omne opus quod agitur, ut sancta societate inhaereamus 5
deo.” Prima autem inhaesio hominis ad deum est per fidem2. Ergo
fides ad religionem praecipue pertinet.
4. Praeterea, ut dicitur Ioh. 4(24), „spiritus est deus, et eos, qui
adorant eum, in spiritu et veritate adorare oportet.” Magis ergo proprie
adoratur deus, cum ei prosternitur intellectus, quam cum ei prosternitur 10
corpus. Sed per fidem ei prosternitur intellectus, dum se intellectus tota-
liter subicit ad assentiendum his quae a deo dicuntur. Ergo fides ad
religionem maxime pertinet.
5. Praeterea, omnis virtus, quae habet deum pro obiecto, est virtus
theologica3. Sed religio habet deum pro obiecto; non enim nisi deo 15
cultum debitum affert. Ergo est virtus theologica. Sed magis videtur
pertinere ad fidem quam ad aliquam aliarum, cum non dicantur esse
extra religionem Christianam nisi qui sunt extra fidem. Ergo religio
videtur idem esse quod fides.
Sed contra est quod Tullius in II Veteris rhetoricae4 ponit religionem 20
partem iustitiae, quae est virtus cardinalis. Ergo cum fides sit virtus
theologica, religio erit alterius generis quam fides.
2. Praeterea, religio consistit etiam in actu qui est ad proximum, ut
patet lac. 2(1,27): „Religio munda et immaculata” etc. Sed fides non
habet actum nisi qui est ad deum5. Ergo religio est omnino a fide distincta. 25
3. Praeterea, religiosi dicuntur communiter, qui quibusdam specialibus
1 pietate (puritate L) + vel puritate (3 2 fides — continetur ] etc. (3 3 actus ]

opus COS 4 in (ut V) > 7(3 V (1 5) + libro V verum + dei L(3 5 in
sancta P 8 ut dicitur > (3 9 eum > (3 ergo ] autem C proprie > (3
11 substemitur L(3 intellectus totaliter ] omnino (3 12 fides — 13 pertinet]
etc. (3 16 offert LT{i 20 Veteris > [3 23 etiam > C 24 immaculata +
apud deum VBO + apud C Sed — 25 deum > hom. V 26 communiter
> C specialibus ] spiritualibus VTC
1 X c.6, CSEL XXXX P.I 454,25. 2 Cf Clarenbaldus Atrebatensis In

Boethium De trin. p. 40*,14—16: Est autem huiusmodi fides prima mentis unio cum
deo, quia, cum fidem hanc recipimus, uniri deo incipimus. De origine huius sententiae
cf. l.c. p.113—115. 3 Cf. S.theol. I II q.62 a.l et 2. 4 M. T. Cicero l.c. II
c.22 n.65: naturae quidem ius esse quod nobis non opinio, sed quaedam innata vis
afferat, ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem;
cf c.53 n.161. 6 Cf. S.theol. II II q.81 a.l.
ARTICULUS II 117
votis astringuntur. Non solum autem ipsi dicuntur fideles. Ergo non est
idem fidelis et religiosus. Ergo nec idem fides et religio.
Responsio. Dicendum quod, sicut patet per Augustinum X De 1
civitate dei1 II, theosebia quae cultus dei dicitur, religio, pietas et latria
5 ad idem pertinere intelliguntur, scilicet ad deum colendum. Cultus autem
cuilibet rei impensus nihil aliud esse videtur quam debita operatio circa
illud adhibita. Et ex hoc dicuntur aliqui diversimode colere agros,
parentes, patriam et aha huiusmodi, quia diversis diversae operationes
coaptantur2. Deus autem non hoc modo colitur, quod ei nostra operatio
10 aliquid prosit aut subveniat, sicut est in praedictis, sed solum in quantum
nos ei subdimus et subditos demonstramus. Hie ergo cultus divinus
absolute nomine theosebiae designatur, Sed religio importat quandam
ligationem, secundum quod homo quodammodo se astringit ad cultum
istum; unde, ut dicit Augustinus in libro De vera religione3, religio
15a religando dicta creditur, vel etiam a reeligendo, ut dicit in X De civitate
dei4. Ex propria enim electione aliquis ligatur ad aliquid faciendum.
Oportet autem nos eum reeligere quem „amiseramus neglegentes”, ut
ibidem5 dicit. Et inde est quod illi, qui vitam suam totam et se ipsos
ad divinum obsequium votis quibusdam obligant, religiosi dicuntur6.
20 Sed pietas animum colentis respicit, qui non ficte nec mercennario 2
affectu obsequitur. Et quia his, quae supra nos sunt, quasi quaedam divina
veneratio debetur, beneficia etiam quae miseris exhibentur sunt quasi
quaedam dei sacrificia, secundum illud Hebr. ultimo (13,16): „Commu-
nionis et beneficentiae nolite oblivisci, talibus enim hostiis promeretur
1 soli (post ipsi) COS 2 fidelis — idem > horn. LVS Ergo — religio >
TC 3 per Augustinum > V XI a 7 illud ] id COS > B Et (quia O >
B) ex ( > P) hoc ] Ex hoc enim V 8 diversae (diversimode C) operationes
coaptantur ] diversas operationes aptantur S 13 religationem T{i 14 unde
del.O ut > LS religio ( > P) + autem O 15 creditur ] traditur V dicitur S
reeligendo ] religando P recte eligendo LB ratione eligendo CO in > (3 16 ligat
se (3 17 autem ] enim VO > BS nos > V eum ] cum B > VCO quem ]
quia nos C 20 neque T sed P scilicet V 21 affectu + ei BCS + ea O quae ]
qui V 22 etiam ] enim V 23 Communionis et beneficentiae ] beneficientiae
autem et communionis C beneficientiae BOS
1 c.l, CSEL XXXX P.l 445,15—447,24. 2 Cf Augustinus l.c. 445,27—446,5.

3 Cf. c.55 n.113, PL 34,172: Religet ergo nos religio uni omnipotenti deo. De
conceptu religionis cf. S.c.gent. Ill c.l 19 et S.theol. IIII q.81 a.l. 4 c.3, 450,11—13:
Hunc eligentes vel potius religentes (amiseramus enim neglegentes) — hunc ergo
religentes, unde et religio dicta perhibetur. 5 Vid. not. praec. 6 Cf. S.theol.
II II q.81 a.l ad 5.
118 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD FID El COMMEND ATIONEM
deus”, hinc est quod nomen pietatis et religionis ad opera misericordiae

transfertur et maxime ad beneficia quae in parentes et patriam exhiben-
tur1 * Ill. Sed latria importat debitum colendi sive rationem cultus, ex hoc
scilicet quod eius sumus servi quem colimus, non hoc modo, quo homo
servus hominis dicitur propter quodcumque accidental debitum, sed 5
quia totum, quod sumus, ei debemus tamquam creatori. Unde et latria
servitus dicitur non quaelibet, sed ilia tantum, qua homo dei servus est2.
3 Sic ergo religio consistit in operatione, qua homo deum colit se ei
subdendo. Quae quidem operatio debet esse conveniens et ei, qui colitur,
et colenti. Ipse autem qui colitur, cum sit spiritus, non potest corpore, 10
sed sola mente contingi. Et sic cultus ipsius principaliter in mentis actibus
consistit, quibus mens ordinatur in deum. Et hi sunt praecipue actus
theologicarum virtutum, et secundum hoc dicit Augustinus3 quod
deus colitur fide, spe et caritate; et his adiunguntur actus donorum
tendentium in deum, ut sapientiae et timoris. Sed quia nos, qui deum 15
colimus, corporei sumus et per corporeos sensus cognitionem accipimus,
inde est quod ex parte nostra requiruntur ad cultum praedictum etiam
aliquae corporales actiones, turn ut ex toto quod sumus deo serviamus,
turn ut per huiusmodi corporalia nos ipsos et alios excitemus ad actus
mentis ordinatos in deum4. Unde dicit Augustinus in libro De cura 20
pro mortuis agenda6: „Orantes de membris sui corporis faciunt quod
supplicantibus congruit, cum genua figunt, cum extendunt manus vel
prosternuntur solo et si quid aliud visibiliter faciunt, quamvis eorum
invisibilis voluntas et cordis intentio deo nota sit nec file indigeat his
indiciis, ut animus pandatur humanus; sed hinc magis se ipsum excitat 25
homo ad orandum gemendumque humilius atque ferventius.”
4 Sic ergo omnes actus, quibus homo se deo subdit, sive sint mentis
sive corporis, ad religionem pertinent. Sed quia ea, quae proximis propter
deum impenduntur, ipsi deo impenduntur, constat quod pertinent
2 maxime > V patriam ] proximos P proximos et patriam T 3 colendi ]

tale rei P tale dei T cultum dei L 4 scilicet > LCO quo ] sicut L homo > 5
5 hominis ] alicuius S 9 subiciendo K(3 11 attingi C ipsius ] eius L K(3
15 tendentium ] ordinantium (3 17 praedictum ] nostrum S 19 nosmet (3
20 ordinandos C Unde ] ut C 21 agenda (gerenda editio; agenda led. varians) ]
habenda V > (3 22 supplibu* L supplicibus VC vel + etiam (3 24 et ] id est S
26 ferventius ] fructuosius PT fructuosus L 27 subdit ] subicit (3 29 impen¬
duntur! ] impendimus C ipsi (> L) — impenduntur (> V) > hom. OS
1 Cf. I.c. ad 2; S.c.gent. Ill c.I19 § Hinc etiam. % Cf. l.c. ad 3; S.c.gent.
Ill c. 119 § Est autem et c.120. 8 Cf. supra p. 115 not. 4. 4 Cf. S.c.gent.
Ill c. 119; S.theol. II II q.81 a.7; q.84 a.2. 6 c.5 n.7, CSEL XXXXI 632,1—7.
ARTICULUS II 119
ad eandem subiectionem, in qua cultus religionis consistit. Et sic dili-

genter consideranti apparet omnem actum huiusmodi ad religionem
pertinere. Unde Augustinus1 II dicit quod „verum sacrificium est omne
opus quod agitur, ut sancta societate inhaereamus deo”. Tamen quodam
5 ordine. Primo namque et principaliter ad cultum praedictum pertinent
actus mentis ordinati in deum. Secundo actus corporis qui ad hos exci-
tandos et designandos fiunt, ut prostrationes, sacrificia et huiusmodi.
Tertio ad eundem cultum pertinent omnes alii actus in proximum ordi¬
nati propter deum.
10 Et tamen sicut magnanimitas est specialis virtus2, quamvis omnium 5
virtutum actibus [A 90ra] utatur secundum specialem rationem obiecti,
utpote coniectans magnum in actibus omnium virtutum, ita et religio
est specialis virtus, in actibus omnium virtutum specialem rationem obiec¬
ti considerans, sciLicet deo debitum; sic enim est iustitiae pars3. Illi
15 tamen actus specialiter religioni assignantur, qui nullius alterius virtutis
sunt, sicut prostrationes et huiusmodi, in quibus secundario dei cultus
consistit. Ex quo patet quod actus fidei pertinet quidem materialiter ad
religionem, sicut et actus aliarum virtutum, et magis, in quantum actus
fidei est primus motus mentis in deum. Sed formaliter a religione dis-
20 tinguitur, utpote aliam rationem obiecti considerans. Convenit etiam
tides cum religione praeter hoc, in quantum tides est religionis causa
et principium. Non enim aliquis eligeret cultum deo exhibere, nisi fide
teneret deum esse creatorem, gubernatorem et remuneratorem humario-
rum actuum. Ipsa tamen religio non est virtus theologica. Habet enim
25 pro materia quasi omnes actus vel fidei vel alterius virtutis, quos deo
tamquam debitos offert. Sed deum habet pro fine. Colere enim deum est
huiusmodi actus ut debitos deo offerre4.
Et per hoc patet responsio ad omnia obiecta.
2 huiusmodi > L(3 5 namque > T$ 7 et, ] vel F(3 10 est + quaedam E(3
11 utatur hoc verbo incipit fragmentum autographi. 12 utpote — 13 obiecti >
hom. P magna LVT$ ita — 13 virtutum (virtutem A) > horn. S 14 Illi —
15 nullius ] illius hom. L 17 actus ] virtus O actus supra virtus S 22 deo > BOS
25 quasi > COS 28 Et > LO omnia > TCS
1 Cf. supra p. 116 not. 1. 1 Cf. S.theol. II II q.129 a.4. 3 Cf. S.theol.
II II q.81 a.4. 4 Cf. S.theol. II II q.81 a.5.
Articulus III
Utrum convenienter fides vera catholica vel universalis nominetur
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod fides Christiana catholica

nominari non debeat,
1. Quia cognitio debet esse cognoscibili proportionata. Non enim 5
quidlibet quolibet modo cognoscitur. Sed fides est cognitio dei, qui
neque est universalis neque particular^, ut Augustinus dicit in
libro De trinitate1. Ergo nec fides debet universalis dici.
2. Praeterea. De singularibus non potest esse nisi singularis cognitio.
Sed fide quaedam singularia facta tenemus, ut passionem Christi, 10
resurrectionem et huiusmodi. Ergo fides non debet dici universalis.
3. Praeterea, ab eo quod est commune multis non debet proprium
nomen alicui eorum imponi, cum nomen causa innotescendae rei im-
ponatur. Sed quaelibet traditio vel secta proponit ea quae tradit ut uni-
versaliter ab omnibus credenda vel observanda et ut universaliter vera. 15
Ergo non debet fides Christiana specialiter catholica dici.
4. Praeterea, idolatria ad omnes mundi angulos pervenit. Sed Chris¬
tiana fides nondum invenitur ad omnes mundi fines pervenisse, cum
aliqui barbari sint, qui fidem Christi non cognoscant. Ergo idolatriae
secta magis debet dici catholica quam Christiana fides. 20
5. Praeterea, quod non convenit omnibus, non potest dici universale.
Sed fides Christiana a multis non recipitur. Ergo inconvenienter catholica
vel universalis dicitur.
Sed contra est quod dicit Augustinus in libro De vera religione2:
„Tenenda est nobis Christiana religio et eius ecclesiae communicatio, 25
quae catholica est et catholica nominatur non solum a suis, verum etiam
ab omnibus inimicis.”
3 sic proceditur > C 4 non debet dici vel nominari C 6 quidlibet ] quilibet PTB
7 nequej ] non LV{i 9 cognitio nisi singularis transp. (3 10 facta > S
13 eorum ] rerum PV 14 proponit (proponet B) + ut BCO ut > BCO
18 nondum ] non S mundi > C 19 cognoscunt PVT$ 21 potest ] debet a
22 Christiana > L 23 vel ] id est C 24 in libro (> P) > BCO
1 Fortasse Thomas alludit ad De trin, VII c.6 n.ll, PL 42,943 (laudat Petrus
Lombardus Sent.I d.I9 c.7 n.176—178), ubi Augustinus probat in divinis nomine
essentiae non significari genus vel speciem nec nomine personae speciem vel individuum.
Cf. Sent. 1 d.19 q.4 a.2, ubi Thomas docet in divinis non posse esse universal nec parti-
culare. Vid. etiam Sent.I d.35 q.un. a.5 Sed contra arg.2 et c.; De ver. q.2 a.2 arg.4;
S.theol. I q.14 a.l arg.3. 2 c.7 n. 12, PL 34, 128.
ARTICULUS III 121
2. Praeterea, universale et commune idem esse videtur. Sed fides

Christiana ab Apostolo communis fides dicitur, ut patet Tit. 1(4):
„Tito dilecto filio secundum communem fidem” etc. Ergo convenienter
potest did universalis vel catholica.
5 3. Praeterea, illud, quod universaliter omnibus proponitur, maxime
debet dici universale. [A 90rb] Sed fides Christiana omnibus proponitur,
ut patet Matth. ultimo (28,19): ,,Docete omnes gentes” etc. Ergo ipsa
merito debet dici catholica vel universalis.
Responsio. Dicendum quod fides sicut et quaelibet alia cognitio 1
10 duplicem habet materiam, scilicet in qua, id est ipsos credentes, et de
qua, id est res creditas, et ex parte utriusque materiae fides Christiana
catholica dici potest.
Ex parte quidem credentium, quia illam fidem veram asserit Apostolus
Rom. 3(21), quae est „testificata a lege et prophetis”. Cum autem pro-
15 phetarum tempore diversae gentes diversorum deorum cultibus insiste-
rent, solus autem populus Israel deo vero cultum debitum exhiberet,
et sic non esset una universalis religio, praedixit per eos spiritus sanctus
cultum veri dei ab omnibus esse assumendum. Unde dicitur Is. 45(23):
„Mihi curvabitur omne genu et confitebitur omnis lingua”; quod quidem
20 per Christianam fidem et religionem impletur. Unde merito catholica
nominatur, utpote a cuiuslibet condicionis hominibus recepta. Et sic illi,
qui ab hac fide et religione communiter promissa et recepta in proprias
quasdam sententias declinarunt, non catholici, sed, quasi a communione
divisi, haeretici nominantur.
25 Sed ex parte etiam rerum creditarum in fide Christiana universalitas 2
invenitur. Fuerunt namque antiquitus diversae artes et viae, quibus
hominibus quantum ad diversa providebatur vel provided credebatur.
Quidam namque bonum hominis in solis corporalibus ponebant, vel
in divitiis vel honoribus aut voluptatibus. Quidam in solis animae bonis,
30 ut in virtutibus moralibus vel intellectualibus. Quidam etiam, ut Augus-
1 commune — 3 Tito > O esse videtur (videntur T) ] est L 2 ut patet >

BCS 3 etc. > (3 4 potest — catholica ] catholica dicitur (3 5 id S > C
6 omnibus + universaliter Lp 7 gentes > L Ergo — 8 universalis > OS
ipsa — 8 universalis ] etc. C > B 10 scilicet > S id est ] scilicet S > LO
11 et > p 14 est > OS 15 temporibus PFTp 16 autem ] vero Fp 18 cul¬
tum + unius L dicitur > p 22 proprias > p 23 sententias ] sectas COS
sunsas vel sententias B 25 Christiana + veritas et L + etiam S universalitas ]
veritas C fides OS 29 uij > PLT Quidam (+ autem BCO) — 30 intellec¬
tualibus (intelligibilibus L) > horn. S 30 etiam ] autem VC
122 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD FIDEI COMMFNDATIONEM
tinus dicit in libro De civitate dei1, aestimabant deos esse colendos

propter temporalia bona istius vitae, quidam vero propter bona quae
sunt post vitam. Porphyrius etiam ponebat quibusdam gentilibus
teletis animae imaginariam partem purgari, non totam animam, dicebat-
que, ut Augustinus dicit X De civitate dei2, nondum esse receptam 5
unam sectam, quae universalem contineat viam animae liberandae.
Haec autem est religio Christiana, ut Augustinus ibidem3 dicit.
Ipsa enim docet deum esse colendum non solum propter aeterna, sed
etiam propter temporalia beneficia4, nec solum in spiritualibus, sed etiam
in usu corporalium hominem dirigit et beatitudinem animae et corporis 10
repromittit. Et ideo regulae eius universales dicuntur, utpote totam vitam
hominis et omne, quod ad ipsum quolibet modo pertinet, ordinantes.
Et has duas rationes universalitatis assignat Boethius, ut in littera5 6
patet.
Ad primum ergo dicendum quod quamvis deus in se non sit neque 15
universalis neque particularis, est tamen universalis omnium rerum causa
2 temporalia ] corporalia (3 3 post + hanc 5 4 tehetis A theletis PLTfi cerimo-

niis m.al. in lac. V purgari + et a non totam animam (animae A) > BOS
5 X (in X BOS) ] libro L > T 6 universalem (+ vel ultimam L) ] ultimam OS
10 usu corporahum 1 corporalibus S 12 ordinantes (+ vel continentes L) ] conti-
nentes et ord. (3 15 neque 1 nec CS > PV 16 neque ] nec BCS
1 VI praef., CSEL XXXX P. 1 266, 19—267, 1: Quinque superioribus libris satis

mihi adversus eos videor disputasse, qui multos deos et falsos . . . propter vitae huius
mortalis rerumque terrenarum utilitatem . . . venerandos et colendos putant; c. 1,
267, 23—27: Nunc ergo quoniam deinceps, ut promissus ordo expetit, etiam hi refel-
lendi et docendi sunt, qui non propter istam vitam, sed propter illam, quae post mor¬
tem futura est, deos gentium, quos Christiana religio destruit, colendos esse contendunt.
* c. 9, 460, 17—20: Nam et Porphyrius quandam quasi purgationem animae
per theurgiam cunctanter tamen et pudibunda quodam modo disputatione promittit;
reversionem vero ad deum hanc artem praestare cuiquam negat; 460, 24—461, 5:
(hanc artem) utilem dicit esse mundandae parti animae, non quidem intellectuali,
qua rerum intellegibilium percipitur veritas, nullas habentiumsimilitudinescorporum;
sed spiritali, qua corporalium rerum capiuntur imagines. Hanc enim dicit per quasdam
consecrationes theurgicas, quas teletas vocant, idoneam fieri atque aptam susceptioni
spirituum et angelorum et ad videndos deos. Ex quibus tamen theurgicis teletis fateretur
intellectuali animae nihil purgationis accedere, quod earn faciat idoneam ad videndum
deum suum et perspicienda ea, quae vere sunt. 3 L.c. c. 24, 485, 18—21: Sed
. . . Porphyrius . . . noluit intellegere dominum Christum esse principium, cuius
incamatione purgamur {per totum c. 24, 485, 5—486, 28, agit De uno veroque prin-
cipio, quod solum naturam humanam purgat atque renovat). 4 L.c. c. 14, 470,
8—471, 13, agit De uno deo colendo non solum propter aeterna, sed etiam propter
temporalia beneficia, quia universa in ipsius providentiae potestate consistunt.
6 Supra p. 101, 2—6.
ARTICULUS IV 123
et finis, et sic cognitio, quae de ipso habetur, ad omnia quodammodo

universalis est.
Ad secundum dicendum quod ilia particularia facta tenet fides ut
universalia remedia ad totum genus humanum liberandum.
5 Ad tertium dicendum quod aliae sectae hoc sibi vindicare nituntur,
quod est proprium fidei Christianae, sed non possunt pertingere, unde
eis non proprie universalitatis competit nomen.
[A 90va] Ad quartum dicendum quod idolatria non erat una religio,
sed apud diversos diversa, cum diversi diversos sibi deos colendos
10 instituerent. Nec iterum ab omnibus nationibus est acceptata, cum a
veri dei cultoribus fuerit reprobata et etiam a sapientibus gentilium, qui
dicebant huiusmodi caerimonias esse observandas tamquam legibus
iussas, non tamquam diis placitas, utde Seneca dicit Augustinus
in VI De civitate dei* 1.
15 Ad quintum dicendum quod fides Christiana non dicitur catholica
vel universalis propter singula generum, sed propter genera singulorum2,
quia ex omni condicione hominum ei aliqui adhaeserunt.
Articulus iv
Utrum haec sit verae fidei confessio quod pater et filius et spiritus
20 sanctus singulus est deus et tres sunt unus deus absque omni inae-
qualitatis distantia3
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod non sit catholicae fidei

confessio quod pater et filius et spiritus sanctus sint unus deus 4,
1. Quia, ut ipse5 dicit, ad inaequalitatem horum trium sequitur
25 pluralitas deorum. Sed sacra scriptura, quae est caput catholicae religio-
4 liberandum ] redimendum et lib. (3 10 acceptata ] receptaaf} 11 veri

(veris L) dei cultoribus ] veris (nostris S) doctoribus (3 14 in VI ) libro COS in
libro B 22 sic proceditur > C 24 ipse (Hieronymus L Boetius T) + Boetius V
horum trium > (3 25 sacra ] catholica (3 catholicae 1 christianae 5
1 c. 10, 294, 4—297, 25, agit De libertate Senecae qui vehementius civilem theolo¬
gian) reprehendit quam Varro fabulosam; 297, 4: Ait enim: Quae omnia sapiens
servabit tamquam legibus iussa, non tamquam dis grata . 8 Eadem dictione
Thomas utitur in exponendo 1 Tim. c. 2, 4, ubi de universalitate voluntatis divinae
respectu salutis humanae sermo est; cf. Expositio in 1 Tim. c. 2 lect. 1, 193b, et S. theol.
I q. 19 a. 6 ad 1. Huius expositionis fans est Augustinus Enchiridion c. 103 n. 27, PL
40, 280. 3 Cf. S.c.gent. IV c. 6—8. * Cf. supra p. 101, 6—8. 6 Scilicet
Boethius supra p. 101, 8—10.
nis, ut dicit Augustinus in libro De vera religione1, ponit inaequalita-

tem patris et filii, ut videtur per hoc quod dicitur Ioh. 14(28): „Pater
maior me est”, ex persona filii. Ergo non est haec sententia catholicae
fidei quam dicit.
2. Praeterea, 1 Cor. 15(28): „Cum subiecta illi fuerint omnia”, scilicet 5
filio, „tunc et ipse subiectus erit ei”, scilicet patri, „qui sibi subiecit
omnia”; et sic idem quod prius.
3. Praeterea, orare non est nisi inferioris ad superiorem. Sed filius
orat pro nobis, Rom. 8(34): „Christus Iesus qui etiam interpellat pro
nobis”. Similiter et spiritus sanctus, e (ib. v. 26): „Spiritus postulat 10
pro nobis gemitibus inenarrabilibus.” Ergo filius et spiritus sanctus
sunt patre inferiores secundum confessionem catholicae fidei; et sic
idem quod prius.
4. Praeterea, Ioh. 17 (3) dicit filius loquens ad patrem: „Haec est
vita aeterna, ut cognoscant te solum verum deum et quern misisti Iesum 15
Christum.” Ergo solus pater est verus deus, non ergo filius et spiritus.
Et sic videntur esse creaturae, et sic idem quod prius.
5. Praeterea, Apostolus de filio loquens 1 Tim. ultimo (6, 15seq.)
dicit: „Quem” scilicet Christum „suis temporibus ostendit beatus
et solus potens rex regum et dominus dominantium, qui solus habet 20
immortalitatem et lucem habitat inaccessibilem.” Ergo haec omnia soli
patri conveniunt.
6. Praeterea, Marc. 13 (32) dicitur: „De die autem ilia et hora nemo
scit neque angeli in caelo neque filius nisi pater.” Ergo maior est scientia
patris quam filii. Ergo et maior essentia. Et sic idem quod prius. 25
1 in Libro > (3 2 filii + et spiritus sancti PV 14 ] 17 (3 3 haec > (3

4 quam dicit > L 5 1 > VTBCO 6 et > (3 subiectus erit ] subicietur
COS subicitur B ei ] illi V > LT sibi ] ei a 7 et — prius ] etc. C ergo
etc. BOS 10 Similiter (> V) et ] et similiter LBOS et supra C spirituSj > B
e (quae littera partem capituli quintam secundum divisionem veterem indicat) A ] ibidem
PVibiT> L$ Spiritus2 > L\3 11 inenarrabilibus—13 prius ] etc. S filius
— 13 prius ] etc. BCO 14 Haec — 15 aeterna > (3 16 spiritus + sanctus a(3
17 Et sicL ] ergo [3 et2 — prius] ergo etc. BCO > S 18 Apostolus — 19 dicit
(> VT) ] 1 Tim. ult. dicit Apostolus (3 1 > LVT 19 beatus (bonitas T) et
solus ] solus et beatus L deus solus C solus deus (+ et B) BOS 20 et2 — 21 in¬
accessibilem ] etc. C et2 — dominantium ] etc. BOS 21 et — inaccessibilem ] etc.
BOS 22 conveniunt + et sic ut prius V + ergo etc. (3 23 Praeterea — 25 prius >
COS dicitur > VB ilia > L et hora > B 24 nequex — caelo > horn. B
nisi pater > B Ergo + etc. B 25 et (> L) — prius ] etc. B Et sic ] Ergo L
1 Cf.c.7 n. 13, PL 34,128: Huius religionis sectandae caput est historia et prophetia
dispensationis temporalis divinae providentiae pro salute generis humani in aetemam
vitam reformandi atque reparandi.
ART1CULUS IV 125
7. Praeterea, Matth. 20(23) dicitur: ,,Sedere ad dexteram meam vel

sinistram non est meum dare vobis, sed quibus paratum est a patre meo.”
Ergo filius non est aequalis potestatis cum patre.
8. Praeterea, Col. 1 (15) dicitur de filio quod ,,est primogenitus
5 omnis creaturae”. Sed comparatio non est nisi eorum quae sunt unius
generis. Ergo filius est creatura.
9. Praeterea, Eccli. 24(14) dicitur ex persona divinae sapientiae:
„Ab initio et ante saecula creata sum”, et sic idem quod prius.
10. Praeterea, ille qui clarificatur minor est eo qui clarificat. Sed
10 filius clarificatur a patre, ut patet Ioh. 12 (23. 28). Ergo filius est minor
patre.
11. Praeterea, mittens est maior eo qui mittitur. Sed pater mittit
filium, ut patet Gal. 4 (4): ,,Misit deus filium suum factum ex muliere”
etc. Mittit etiam spiritum sanctum, Ioh. 14(26): „Paraclitus spiritus
15 sanctus, quern mittet pater” etc. Ergo pater est maior filio et spiritu
sancto. Et sic ista sententia quam dicit non videtur esse fidei catholicae.
Sed contra est quod dicitur Ioh. 1 (1. 3): „In principio erat verbum,
et deus erat verbum”, „omnia per ipsum facta sunt.” Ex quo habetur
quod filius sit aeternus, alias non esset in principio; et quod sit patri
20 aequalis, alias deus non esset; et quod non sit creatura, alias non omnia
per ipsum facta essent.
2. Praeterea, filius, cum sit veritas, de se mentitus non est. Sed filius
dicebat se patri aequalem. [A 90vb] Unde dicitur Ioh. 5 (18): „Patrem
suum dicebat deum, aequalem se deo faciens.” Ergo ipse est aequalis
25 patri.
3. Praeterea, Phil. 2 (6): „Non rapinam arbitratus est esse se aequalem
deo.” Esset autem rapina, si arbitraretur et non esset. Ergo est aequalis
deo.
4. Praeterea, Ioh. 10(30) dicitur: „Ego et pater unum sumus”,
30 praeterea Ioh. 14(10): „Ego in patre et pater in me est.” Ergo unus
alio minor non est.
1 Praeterea — 8 prius in marg. inf. A ab ipso Thoma postea addita dicitur > (3
vel —2 vobis ] etc. (3 3 aequalis ] eiusdem a cum patre ] patri. Ergo etc. (3
8 creata sum ] etc. C et2 — prius 1 ergo etc. (3 10 filiusj — 11 patre ] etc. (3
13 suum — muliere > BCO factum ex muliere > S 14 Mittit — 15 etc.
> horn. C Mittit (Misit T) — sanctum ] et spiritum sanctum etiam mittit pater
BOS etiam > L Paraclitus > a 18 et — sunt ] etc. usque nihil L et —
verbum > (3 23 Unde dicitur (> BCO) > S 27 est — 28 deo ] etc. (3
29 dicitur > (3 30 praeterea (§ Praeterea PT § Item BCO Item S) Ioh. ] et eius¬
dem V 31 minor ] maior a BOS maius C
5. Praeterea, Rom. 9(5): „Ex quibus Christus, qui est super omnia
deus benedictus in saecula”. Ergo nullus est eo superior, et sic non est
minor patre.
6. Praeterea, 1 Ioh. ultimo (5, 20): „Dedit nobis sensum ut cognos-
camus verum deum et simus in vero filio eius. Hie est verus deus et 5
vita aetema.” Ergo non est minor patre.
7. Item ostenditur quod spiritus sanctus sit aequalis patri et verus
deus per hoc quod dicitur Phil. 3 (3) secundum Graecam litteram1:
„Nos sumus circumcisio, qui spiritui dei servimus”, et intelligitur de
latriae servitute, ut in Graeco 2 patet. Sed tabs servitus nulli creaturae 10
debetur3, Deut. 6 (13) et Matth. 4 (10): „Dominum deum tuum adorabis,
et illi soli servies.” Ergo spiritus sanctus non est creatura.
8. Praeterea, membra Christi non possunt esse templum alicuius
qui sit minor quam Christus. Sed corpora nostra, quae sunt membra
Christi secundum Apostolum4, sunt templum spiritus sancti, ut dicitur 15
1 Cor. 6(19). Ergo spiritus sanctus non est minor Christo5, et sic nec
patre. Et ita verum est id quod auctor dicit esse catholicae fidei senten-
tiam.
1 Responsio. Dicendum quod Arianorum positio inaequalitatem
in personis divinis constituens non est catholicae fidei professio, sed 20
magis gentilis impietas, quod sic patet. Apud gentiles enim omnes sub¬
stantiae immortales dii dicebantur. Inter has autem ponebant Platonici
tres primas et principales, ut patet per Augustinum in X De civitate
dei6 et per Macrobium Super somnium Scipionis7, scilicet deum
omnium creatorem, quern dicebant deum patrem propter hoc, quod ab 25
ipso omnia derivarentur, et quandam inferiorem substantiam, quam
1 Praeterea — 3 patre in marg. sup. A ab ipso Thoma postea addita 9 ] 10 a

2 in saecula > (3 4 1 (io P) > LVT Dedit nobis (> B) sensum > CS
nobis sensum > O 5 verum > PLT Hie — 6 patre > PL et, —
6 patre > T 7 Item (It’m O) ostenditur ] p'(del.) It ost A Potest etiam ostendi PLT
9 spiritu S spm P deo PVS sancto C 10 Sed ] et (3 servitus > BOS
11 Deut. 6 add. in marg. A et > A 13 templum > (3 15 templum ] membrumK
membra T 16 1 > LPT(3 6 ] iij A 17 id > LT[3 20 confessio VCOS
21 enim > a 23 primas (jprimos PLV) et ] personas CO prima S in X ] X3 a
4 C X BO in libro S 25 deum ] dm vel tm A tantum PLBOS 26 derivantur V
deducuntur LCO deducantur BS
1 Cf. Augustinus De trin. I c. 6 n. 13, PL 42, 828; Petrus Lombardus i. h. /.,

PL 192, 242 D. * Cf. Augustinus l.c. * Cf. Glossa ord. in Matth. c.
4,10; Petrus Lombardus l.c. 4 1 Cor. 6,15. 1 Hoc argumentum invenies apud
Augustinum l.c. * c. 23, CSEL XXXX P. 1 484,14-27. 1 I c. 2 n. 14—16
(p. 482, 9—28).
ARTICULUS IV 127
paternam mentem sive paternum intellectfim dicebant, plenam omnium

rerum ideis, et hanc factam a deo patre dicebant, et post hoc ponebant
animam mundi quasi spiritum vitae totius mundi. Et has tres substantias
tres principales deos nominabant et tria principia, per quae animae
5 purgantur.
Origenes autem Platonicis documentis insistens1 arbitratus est hoc 2
modo in fide nostra ponendum esse „tres”, „qui testimonium dant in
caelo”, 1 Ioh. ultimo (5, 7), sicut Platonici tres principales substantias
posuerunt, unde posuit esse filium creaturam et minorem patre in libro,
10 quern Peri archon, id est De principiis 2, nominavit, ut patet per Hiero-
nymum in quadam Epistula de erroribus Origenis3. Et cum ipse Alexan-
driae docuerit, ex eius scriptis suum errorem Arius hausit. Et propter
hoc dicit Epiphanius4 quod Origenes fuit fons et pater Arii. Tantum
ergo Christianae et catholicae fidei positio Arii de trinitate est contraria,
15 quantum error gentilium, qui creaturas deos dicentes eis latriae servitutem
exhibebant. Quod arguit Apostolus Rom. 1 (25) dicens quod „colue-
runt et servierunt creaturae potius quam creatori” etc.
Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicit [A 9Ira] Augustinus 1
in II De trinitate5, de patre et filio tripliciter dicitur aliquid in scripturis.
20 Quaedam namque unitatem substantiae et aequalitatem ipsorum osten-
dunt, ut: „Ego et pater unum sumus”6. Quaedam vero filium minorem
ostendunt propter formam servi, secundum quam factus est etiam se ipso
minor, secundum illud Phil. 2(7): „Semet ipsum exinanivit formam
servi accipiens.” Quaedam ita dicuntur, ut neque minor neque aequalis
3 quasi — mundi > horn. P 5 purgabantur L purgarentur T$ 7 nostra > (3

8 1 > LVT 9 patrem A patet P 10 quern ] qui dicitur (3 > T nominavit > (3
17 etc. > (3 19 int > F(3 20 ipsorum ] personarum K(3 22 etiam ] in T >
LYCOS 23 Semet (se L) — 24 accipiens ] Exinanivit ( > lac. P) se (semet ipsum
5) etc. (3 24 Quaedam (> L) + vero VCS dicuntur > L
1 Cf. Hieronymus Apologia adv. libros Rufini III n. 40, PL 23, 509 A. * Cf I c. 3
n. 5, GCS Origenes V 56, 2—6. 3 Ep. 124 ad Avitum, CSEL LVI97, 9. 26—98, 3.
4 Panarion II tom. 1 haer. 64 c. I et 4, tom. 2 haer. 69 c. 1, GCS Epiphanius II
403, 6—8\ 410, 5—7; III 152, 19. Cum huius libri nulla exstet translatio Latina, Thomas
notitiam suam fortasse hausit ex Epistula EprPHANn ad lohannem episcopum lero-
solymorum ab Hieronymo Latine reddita, quae numeratur epistula 51 Hieronymi. Cf.
Hieronymus Ep. 51 n. 3, CSEL LIV 400, 7—10: Video enim quod propter hanc
causam omnis vestra indignatio concitata sit quod dixerim vobis: Arii patrem et
aliarum haereseon radicem et parentem laudare non debetis. 6 c. 1 n. 3, PL 4z, 846.
* Ioh. 10,30.
128 Q. m DE HIS QUAE PERTINENT AD FIDEI COMMENDATIONEM
ostendatur, sed tantum quod filius sit de patre, sicut dicitur Ioh. 5 (26):
„Sicut habet pater vitam in semet ipso, sic dedit et filio vitam habere.”
Primae ergo auctoritates sunt catholicis in adminiculum ad veritatis
defensionem. Sed ea, quae secundo et tertio modo dicuntur in scriptura,
assumpserunt haeretici ad sui erroris confirmationem, sed vane. 5
2 Non enim ea quae de Christo dicuntur secundum humanam naturam
sunt referenda ad eius divinitatem; alias sequeretur quod secundum
divinitatem esset mortuus, cum hoc de ipso secundum humanitatem
dicatur. Similiter nec ostenditur patre minor filius, quamvis filius sit ex
patre, quia filius a patre omnia, quae pater habet, accepit, ut habetur 10
Ioh. 16 (15) et Matth. 11 (27). Unde per hoc ordo originis, non inae-
qualitas deitatis astrui potest. Quod ergo dicitur: „Pater maior me est”
(Ioh. 14, 28), dictum est de filio secundum humanam naturam secundum
Augustinum1, vel secundum Hilarium2 secundum divinam ita quod
maioritas non importet inaequalitatem, quia filius non est minor patre, 15
cui datum est nomen super omne nomen, sed importat auctoritatem prin-
cipii, secundum quod hoc nomen, quo filius est aequalis patri, habet
filius a patre.
Ad secundum dicendum quod filio subiecit omnia non solum pater,
sed etiam ipse sibi, secundum illud Phil. 3(21): „Secundum virtutem, 20
qua potens est sibi subicere omnia”, et hoc secundum deitatem, qua
aequalis est patri. Et ideo in hoc quod dicitur quod Christus subiectus
erit ei, qui subiecit sibi omnia, non fit comparatio filii secundum divinita¬
tem ad patrem, sed magis secundum humanitatem ad divinitatem patris,
quae toti trinitati est communis. Regnum ergo Christi sunt fideles ipsi; 25
quod regnum tradet deo et patri3, non tamen sibi adimens, cum fideles
ad visionem patris adducet, qua visione etiam ipsius deitas videbitur4.
Et tunc apparebit maxime esse secundum humanam naturam divinae
subiectus, quando divina natura perfecte cognoscetur, non tali subiec-
1 tantum — 4 Sed > hom. T dicitur > (3 2 et > BCO vitam habere 1
etc. (3 3 ergo > (3 6 ea > (3 8 divinitatem ] deitatem VBOS 10 filius a
(ex S) patre > L 11 inaequalitas deitatis (divinitatis PLV> OS) ] inaequalitatis
BC 12 astrui J accipi L 17 nomen quo (quod PBO > C) ] quod VS ipsum
quod L 18 filius > K(3 21 et hoc ] hoc est (3 > V 22 Et — quod ]
Unde cum [3 23 ei — omnia > [3 24 deitatem LTfi 25 Regnum — 27 videbi¬
tur > [3 28 esse > a(3
1 Cf. De trin. I c. 7 n. 14; c. 11 n. 22, PL 42, 829. 836. * De trin. IX n. 54,

PL 10, 324seq. * Cf. 1 Cor. 15, 24. 4 Hanc expositionem invenies apud
Augustinum De trin. I c. 9 n. 18 et c. 10 n. 21, PL 42, 833. 835.
ARTICULUS IV 129
tione, ut quidam haeretici1 dixerunt, quod ipsa humana natura a

Chnsto assumpta transeat in divinam, sed secundum quod est minor
patris divinitate.
Ad tertium dicendum quod, sicut Augustinus dicit in I De trinitate2,
5 „ex hoc filius rogat, quo minor est patre; quo vero aequalis est, exaudit
cum patre”; id est secundum humanam naturam orat, secundum divi¬
nam exaudit. Sed spiritus sanctus interpellare dicitur, in quantum nos
interpellantes facit3 et nostris orationibus efficaciam praestat.
Ad quartum dicendum quod secundum Augustinum inVIDe trini-
10 tate4 solus unus verus deus non est tantum de patre intelligendum, sed
simul de patre et filio et spiritu sancto, qui dicuntur solus unus verus
deus, quia nihil praeter trinitatem illam est verus deus. Unde sic intelli¬
gendum: „ut cognoscant te” patrem „et quem misisti Iesum Christum”
esse unum solum verum deum. De spiritu autem sancto tacet, quia,
15 cum sit nexus amborum, ex utroque intelligitur.
Ad quintum dicendum quod, sicut patet per Augustinum in I
De trinitate6, verbum illud non est intelligendum solum de persona
patris, sed de tota trinitate. Tota enim est „beatus et solus potens” etc.;
tota etiam trinitas filium ostendit. Si tamen dixisset: „Quem ostendet
20 pater beatus et solus potens”, [A 91rb] non propter hoc filius separaretur,
sicut nec pater separatur, cum dicitur Eccli. 24 (8) ex persona filii qui
est dei sapientia: „Gyrum caeli circuivi sola.” Et hoc ideo, quia in his,
quae ad essentiam pertinent, pater et filius sunt omnino unum. Et ideo
quod de uno dicitur, ab alio per dictionem exclusivam non removetur,
25 sed solum a creaturis, quae habent diversam essentiam.
Ad sextum dicendum quod filius non solum secundum divinam
naturam scit diem illam et horam, sed etiam secundum humanam, quia
2 Christo ] divina (+ natura B) p 3 patre PL dei tate (3 + quod maxime

apparebit, cum regnum, id est fideles, tradet patri, non sibi adimens, sed ad patris
visionem adducens, qua visione etiam ipsius (> B) deitas videbitur [3 4 dicen¬
dum > A sicut — in ] secundum Augustinum (3 5 rogat ] orat L(3 quo, —
6 patre > hom. PV 6 id — 7 exaudit > (3 id est > L 7 sanctus > (3
9 in > p 10 tantum ] tn A 12 quia — deus > hom. PV sic + est a p
14 De — tacet ] et tacet de spiritu sancto (3 16 sicut patet per ] secundum (3
in > p 17 de sola persona (perfecta P) p 18 Tota, — 19 ostendit > BOS
20 potens + etc. BCO 21 qui (quae L) — 22 sapientia > p 22 ideo > p
25 quae — essentiam > p
1 Scilicet Monophysitae; cf S. c. gent. IV c. 35; S. theol. Ill q. 2 a. 1. 3 c. 10

n. 21, 835; cf. IV c. 8 n. 12, 896. 3 Cf. In Rom. c. 8 lect. 5, 119 b. 4 c. 9 n.
10, PL 42, 930. 6 c. 6 n. 10, 826.
Decker 9
130 Q. Ill DE HIS QUAE PERTINENT AD FIDEI COMMENDATTONEM
eius anima scit omnia. Dicitur autem illam nescire, ut Augustinus

dicit in I De trinitate1, quia non facit nos earn scire. Unde de hoc quae-
rentibus dixit: „Non est vestrum nosse tempora” etc., Act. 1 (7),per quem
modum et Apostolus dixit 1 Cor. 1 (2,2): „Neque iudicavi me scire
aliquid inter vos” etc., quia scilicet alia eis dicere noluerat, quia capaces 5
non erant. Vel hoc intelligendum est de filio non quantum ad personam
ipsius capitis, sed quantum ad corpus eius, quod est ecclesia, quae hoc
nescit, ut Hieronymus2 dicit. In hoc vero, quod dicitur solus pater
scire, ostenditur etiam filius scire secundum regulam praedictam3.
Ad septimum dicendum quod, sicut dicit Augustinus in I De trini¬ 10
tate4, sic exponendum est verbum illud: „Non est meum dare vobis”,
id est non est humanae potestatis hoc dare, ut per illud intelligatur hoc
dare, per quod est deus et aequalis patri.
Ad octavum dicendum quod, sicut Augustinus dicit in I De trini¬
tate5, hunc apostolicum locum haeretici non intelligentes in contumeliam 15
filii dei saepe proponunt astruentes quod creatura sit minus conside-
rantes verborum vim. Primogenitus quippe dictus est, non primus creatus,
ut et genitus pro natura divina, quam habet, et primus propter perpetui-
tatem credatur. Quamvis autem filius non sit de genere creaturarum,
tamen secundum Basilium6 habet ahquid cum creaturis commune, 20
scilicet accipere a patre, sed habet prae creaturis quod per naturam habet
quae a patre accipit. Et propter hoc potest ordo inter genituram filii et
creaturarum productionem notari.
2 in > p Unde — 3 Act. 1 > p de hoc ] adhuc L 4 et ] etiam V > p

dicit Lp lx > VTBCO 5 quia, — 6 erant > p 6 quantum — 7 ipsius (> a) ]
in persona p 7 quantum — hoc ] in persona membrorum, quia ecclesia p 8 ut
— dicit > p vero ] autem p 9 etiam > rp 10 in > p 12 illud ]
idem L hoc rp hoc, ] illud rp 14 sicut (> T) — in ] secundum Augustinum p
16 proponunt ] prorumpunt dicentes et L 17 prius a BCS primo O 18 etx
(etiam P) > p 21 sed (sicut L) + hoc ap habet (ht)x dupl. A quod ] quia
LCOS 22 quae (quam L qui T) — accipit (accepit TCO) ] quod procedit {del. T)
a patre S patre + etiam L
1 c. 12 n. 23, 837. * In Ev. sec. Marcum c. 13, PL 30, 628 D. Cf. Origenes
In Matth. 24,36, Comm. ser. 55, GCS Origenes XI 126,30—127, 1: donee enim
ecclesia, quae est corpus Christi, nescit diem ilium et horam, tamdiu nec ipse filius
dicitur scire diem illam et horam, ut tunc intellegatur scire, quando scierint et omnia
membra eius. 8 Utramque expositionem in Marc. c. 13, 32 invenies etiam S.
theol. Ill q. 10 a. 2 ad I. 4 c. 12 n. 25, 838. 1 Non inveni. * Horn. 15 De
fide n. 2, PG 31, 468 A. Rufinus /. c., 1783 B, interpretatur: accipere namque cum
omni creatura commune est, habere autem naturaliter proprium est eius qui ex natura
paths natus est. Ut ergo filius naturaliter quae paths sunt possidet.
ART1CULUS IV 131
Ad nonum dicendum quod illud verbum et alia similia, quae de sa-

pientia dei leguntur, vel sunt referenda ad sapientiam creatam, sicut
sunt angeli, vel ad ipsum Christum secundum humanam naturam.
Et sic dicitur ab initio vel initio creatus, quasi ab aeterno praedestinatus
5 creaturam assumere.
Ad decimum dicendum quod, sicut dicit Augustinus in II De
trinitate1, ex hoc, quod pater clarificat filium, non ostenditur filius
minor patre, alias esset etiam spiritu sancto minor, quia dicit filius de
spiritu sancto, Ioh. 16(14): „Ille me clarificabit.” Ilia enip clarificatio
10 non ostendit ahquid in persona filii dei fieri, sed vel in notitia hominum,
secundum quod clarificare est ipsius notitiam claram facere, vel in cor-
pore assumpto, prout refertur ad claritatem resurrectionis.
Ad undecimum dicendum quod filius et spiritus sanctus dicuntur missi
a patre, non quod essent ubi prius non fuerant, sed ut essent aliquo modo
15 quo prius non fuerant, quod est secundum aliquem effectum in creatura2.
Unde per hoc, quod filius et spiritus sanctus dicuntur a patre missi, non
ostenditur trinitatis inaequalitas, sed ordo originis, quo una persona est
ab aha — unde pater non mittitur, qui non est ab alio3 — et efficientia
respectu illius effectus, secundum quern persona divina mittitur.
1 alia ] a* vel o* A omnia a(} 4 vel (+ in PVTOS) initio > LC 6 in

> (3 10 filii dei (> OS) > B 11 clarificari APVT ft 14 essent > LBOS
15 creaturam A
1 c. 4 n. 6, 848. 3 Cf. S. theol. I q. 43 a. 1. 3 Cf. S. theol. I. c. a. 4.

[A 91m] QUAESTIO IV
DE HIS QUAE AD CAUSAM PLURALITATIS

PERTINENT
Deinde quaeritur de his quae ad causam pluralitatis pertinent. Et

circa hoc quaeruntur quattuor. 5
Primo. Utrum alteritas sit causa pluralitatis.
Secundo. Utrum varietas accidentium faciat diversitatem secundum
numerum.
Tertio. Utrum duo corpora possint esse vel intelligi esse in eodem
loco. 10
Quarto. Utrum varietas loci aliquid operetur ad differentiam secun¬
dum numerum.
Articulus i
Utrum alteritas sit causa pluralitatis1
Ad primum sic proceditur. Videtur quod pluralitatis causa non sit 15

alteritas.
1. Ut enim dicitur in Arithmetica Boethii2, „omnia quaecumque a
primaeva rerum natura constructa sunt, numerorum videntur ratione
esse formata. Hoc enim fuit principale in animo conditoris exemplar.”
Et huic consonat quod dicitur Sap. 11 (21): „Omnia in pondere, numero 20
et mensura disposuisti.” Ergo plurahtas sive numerus est primum inter
res creatas, et non est eius aliqua causa creata quaerenda.
2. Praeterea, ut dicitur in libro De causis3, „prima rerum creatarum
est esse.” Sed ens primo dividitur per unum et multa. Ergo multitudine
9 duo ] plura S esse2 > P 11 differentiam ] diversitatem 5 15 sic pro¬

ceditur > C pluralitatis — 16 alteritas ] pluralitas non sit causa alteritatis S
17 in > A 18 primaeva] summa (3 21 primum] principium L (3 24 ens
(corr. ex esse A) ] esse aBCO
1 Cf. supra p. 101, 10. * * De institutione arithmetica I c. 2, p. 12, 14—17.

* prop. 4 {§ 4; 166, 19).
ARTICULUS I 133
nihil potest esse prius nisi ens et unum. Ergo non videtur esse verum,
quod aliquid aliud sit eius causa.
3. Praeterea, pluralitas vel circuit omnia genera, secundum quod
condividitur contra unum, quod est convertibile cum ente, vel est in
5 genere quantitatis, secundum quod condividitur uni quod est principium
numeri1. Sed alteritas est in genere relationis. Relationes autem non sunt
causae quantitatum, sed magis e converso, et multo minus relationes
sunt causae eius quod est in omnibus generibus, quia sic essent causae
etiam substantiae. Ergo alteritas nullo modo est causa pluralitatis.
10 4. Praeterea, contrariorum contrariae sunt causae. Sed identitas et
diversitas sive alteritas sunt opposita. Ergo habent oppositas causas.
Sed unitas est causa identitatis, ut patet in V Metaphysicae2. Ergo
pluralitas vel multitudo est causa diversitatis sive alteritatis. Non ergo
alteritas est causa pluralitatis.
15 5. Praeterea, alteritatis principium est accidentalis differentia; huius-
modi enim differentiae secundum Porphyrium3 faciunt alterum.
Sed non in omnibus, in quibus est pluralitas, invenitur accidentalis
differentia nec etiam differentia qualiscumque. Quaedam enim sunt
quae accidentibus subici non possunt, sicut formae simplices4; quaedam
20 vero sunt quae in nullo conveniunt, unde non possunt differentia dici,
sed diversa, ut patet per Philosophum inX Metaphysicae5. Ergo non
omnis pluralitatis causa est alteritas.
Sed contra est quod Damascenus6 dicit quod divisio est causa
4 dividitur LCOS cum dividitur P condidit B 5 quod — 6 numeri > B 7 quan¬

titatis LCS et > p relatio ( > V) est (non est BOS) causa [3 8 esset
causa (3 9 etiam > (3 10 Praeterea — 22 alteritas] arg. 4 et 5 transp. T
11 alteritas sive diversitas transp. (3 sunt ] fr (supra) A 12 in V Metaphysicae
> P 13 sive alteritatis > (3 Non ergo alteritas ] Ergo varietas non (> B) (3
18 nec etiam (ergo B) differentia > hom. P 19 accidentibus — 20 quae > horn. T
ut L(3 21 in > p 23 divisio ] differentia BOS
1 De hoc duplici conceptu unius cf. In Met. Ill (B) c. 4 led. 12 n. 501; V (A) c. 6
led. 8 n. 875, c. 8 led. 10 n. 901; X (/) c. 2 led. 3 n. 1981. 2 Aristoteles Met.
V (A) c. 9, 1018 a 4—9; c. 15, 1021 a 11. 3 Isagoge p. 8, 12—14. Interpretatur
Boethius led. sec.) IV c. 1, CSEL XXXX VI11 240, 6—8: Proprie autem differre alte¬
rum ab altero dicitur, quando inseparabili accidenti ab altero differt; p. 9, 15;
Boethius IV c. 5, 251, 1—3: illae vero (differentiae) quae secundum accidens nec in
substantiae ratione dicuntur nec faciunt aliud, sed alteratum. 4 Cf. supra q. 2
a. 1 arg. 3 (p. 85,14 et not. 6). 6 Aristoteles Met. X (I) c. 3, 1054
b 23—27; cf. V (A) c. 9, 1018 a 9—15. * Iohannes Damascenus De fide ortho-
doxa III c. 5, PG 94, 1001 A, solummodo dicit numerum non esse causam divisionis.
Quem locum interpretatur Burgundio Pisanus (El 81 va): numerus non introducit
134 Q. IV DE HIS QUAE AD CAUSAM PLURALITATIS PERTINENT
numeri. Sed divisio in diversitate vel alteritate consistit. Ergo diversitas

vel alteritas principium pluralitatis est.
2. Praeterea, Isidorus* 1 dicit quod numerus dicitur quasi nutus,
id est signum, memeris, id est divisionis. Et sic idem quod prius.
3. Praeterea, pluralitas non constituitur nisi per recessum ab unitate. 5
Sed ab unitate non recedit aliquid nisi per divisionem, cum ex hoc aliquid
dicatur unum, quod est indivisum, ut patet in X Metaphysicae2.
Ergo divisio pluralitatem constituit, et sic idem quod prius.
1 Responsio. Dicendum quod, sicut dicit Philosophus inX Metaphy¬
sicae3, plurale dicitur aliquid ex hoc quod est divisibile vel divisum. Unde 10
omne illud quod est causa divisionis oportet ponere causam pluralitatis.
Causa autem divisionis aliter est accipiendain posterioribusetcompositiset
in primis et simplicibus. In posterioribus namque [A 91vb] et compositis
causa divisionis quasi formalis, id est ratione cuius fit divisio, est diver¬
sitas simplicium et priorum. Quod patet in divisione quantitatis. Dividitur 15
enim una pars lineae ab alia per hoc quod habet diversum situm, qui est
quasi formalis differentia quantitatis continuae positionem habentis.
Patet etiam in divisione substantiarum. Dividitur enim homo ab asino
per hoc quod habent diversas differentias constitutivas. Sed diversitas,
qua dividuntur posteriora composita secundum priora et simplicia, 20
praesupponit pluralitatem priorum simplicium. Ex hoc enim homo et
asinus habent diversas differentias, quod rationale et irrationale non
sunt una, sed plures differentiae. Nec potest semper dici quod illius
I alietate S 3 nutus ] nurus CS nutiss P unitas T virtus vel L 4 id est signum

s. lin. A > ap memoris PL nemoris T memacis C nemeris S 6 aliquid > (3
8 et — prius ] ergo etc. (3 10pluraLF(3 11 causam ] quod sit causa S 13 eq
(id est T) > A 14 id est > BOS ratione (ratio B) ] respectu S sit(?/4).P
estj > A 15 et — quantitatis > S primorum LV[3 16 habent (3 qui ]
quod (3 17 continuae > S 20 et > TCO simpliciora BCO 21 primo¬
rum BC primarum 5 > VT
divisionem. . .. Numerus enim non divisionis vel unionis causa aptus natus est esse,
sed quantitatis multorum significativus sive unitorum sive divisorum. Alia translatio
Latina eisdem fere verbis textum Damasceni reddit, cf. Translatio latina Ioarmis
Damasceni (De orthodoxa fide L. Ill C. 1—8) saeculo XII. in Hungaria confecta, scrip-
sit et textum edidit R. L. Szigeti (Magyar — Gorog Tanulmanyok 13), Budapest 1940,
p. 15, 30—34. 1 Text us, ad quern Thomas alludit, inveniri non poterat. Cf. Sent.
I d. 24 q. 1 a. 2 arg. 2. Bonaventura Sent. I d. 24 a. 2 q. 1 arg. 2 (/ 425a) eundem
textum laudat, sed habet virtus pro nutus. Editores in not. 3 annotant: Locus citatus
ex Isidore nec inveniri nec a corruptione emendari potuit. 3 Aristoteles Met.
X (/) c. 3, 1054 a 23. Cf. Sent. I d. 24 q. 1 a.l c.; In Met. I (A) c. 2 led. 2 n. 47: ens
indivisibile rationem unitatis constituit. 3 Aristoteles /. c. lin. 22.
ARTICULUS I 135
pluralitatis sit aliqua diversitas aliquorum priorum et simpliciorum

causa, quia sic esset abire in infinitum.
Et ideo pluralitatis vel divisionis primorum et simplicium oportet 2
alio modo causam assignare. Sunt enim huiusmodi secundum se ipsa
5 divisa. Non potest autem hoc esse, quod ens dividatur ab ente in quantum
est ens; nihil autem dividitur ab ente nisi non ens. Unde et ab hoc ente
non dividitur hoc ens nisi per hoc quod in hoc ente includitur negatio
illius entis. Unde in primis terminis propositiones negativae sunt imme-
diatae, quasi negatio unius sit in intellectu alterius. Primum etiam
10 creatum in hoc facit pluralitatem cum sua causa, quod non attingit
ad earn. Et secundum hoc quid am1 II posuerunt quodam ordine pluralita¬
tem ab uno primo causari, ut ab uno primo procedat primo unum, quod
cum causa pluralitatem constituat, et ex eo iam possunt duo procedere:
unum secundum se ipsum, aliud secundum coniunctionem ipsius ad
15 causam. Quod dicere non cogimur, cum unum primum possit aliquid
imitari, in quo alterum ab eo deficit, et deficere, in quo alterum imitatur.
Et sic possunt inveniri plures primi effectus, in quorum quolibet est
negatio et causae et effectus alterius secundum idem vel secundum
remotiorem distantiam etiam in uno et eodem.
20 Sic ergo patet quod prima pluralitatis vel divisionis ratio sive princi- 3
pium est ex negatione et affirmatione, ut tabs ordo originis pluralitatis
intelligatur, quod primo sint intelligenda ens et non ens, ex quibus ipsa
prima divisa constituuntur, ac per hoc plura. Unde sicut post ens, in
quantum est indivisum, statim invenitur unum, ita post divisionem entis
1 aliquorum > (3 primorum C 2 causa (> S) — 3 simplicium > horn. B

3 vel] et LVCOS priorum COS 4 alio] aliquo VBOS 6 autem] enim
VT dividitur] dividit APTBS Unde — 7 quod > L Unde et] Simi¬
liter etiam (autem B) (3 7 nisi > AP 8 propositiones negativae ] nega¬
tions S 9 et primum C praeterea BOS etiam > BOS 10 creatum ]
causatum VBS sua > BS 12 causari ] creari C primo* > BOS
primo3 ] post L primum T 14 se > OS 15 aliquid + in aliquo K(3
16 imitari (mirari P initari L) + in aliquo L 18 negatio — et2 ] et (> S) negatio
causae et negatio LV$ 19 etiam (vel P) > F(3 20 igitur F(3 sive princi-
pium > S 21 est ] sumitur 5 affirmatione (affectione S) et negatione
transp. (3 23 primo A?, PVTC post ] primum a(3
1 Cf. Avicenna Met. IX c. 4 (/. 104va 49—vb 1; vb 29—105ra 20); Algazel Met.
tr. 5, p. 119—121. Sententia Avicennae breviter exponitur atque impugnatur S. c. gent.
II c. 42 § Excluditur autem; De pot. q. 3 a. 4 et 16; S. theol. 1 q. 47 a. 1; De substantiis
separatis c. 8 (ed. Perrier I 158—162); In Met. XII (A) c. 8 lect. 9 n. 2559seq. Cf.
Aegidius Romanus Errores philosophorum c. 6 a.6seq.; c. 8 a. 4 seq. (p. 28,13—21;
38, 12—18).
136 Q. rv DE HIS QUAE AD CAUSAM PLURALITATIS PERTINENT
et non entis statim invenitur pluralitas priorum simplicium. Hanc autem

pluralitatem consequitur ratio diversitatis, secundum quod manet in
ea suae causae virtus, scilicet oppositionis entis et non entis. Ideo enim
unum plurium diversum dicitur alteri comparatum, quia non est illud.
Et quia causa secunda non producit effectum nisi per virtutem causae 5
primae1, ideo pluralitas primorum non facit divisionem et pluralitatem
in secundis compositis, nisi in quantum manet in ea vis oppositionis
primae, quae est inter ens et non ens, ex qua habet rationem diversi¬
tatis. Et sic diversitas primorum facit pluralitatem secundorum.
4 Et secundum hoc verum est quod Boethius2 dicit quod alteritas est 10
principium pluralitatis. Ex hoc [A 92ra] enim alteritas in aliquibus
invenitur, quod eis diversa insunt. Quamvis autem divisio praecedat
pluralitatem priorum, non tamen diversitas, quia divisio non requirit
utrumque condivisorum esse ens, cum sit divisio per affirmationem et
negationem; sed diversitas requirit utrumque esse ens, unde praesupponit 15
pluralitatem. Unde nullo modo potest esse quod pluralitatis primorum
causa sit diversitas, nisi diversitas pro divisione sumatur. Loquitur ergo
Boethius de pluralitate compositorum, quod patet ex hoc, quod inducit
probationem de his quae sunt diversa genere vel specie vel numero3,
quod non est nisi compositorum. Omne enim, quod est in genere, oportet 20
esse compositum ex genere et differentia. Eos autem, qui ponunt patrem
et filium inaequales deos, sequitur compositio saltern ratione, in quantum
ponunt eos convenire in hoc quod sunt deus et differre in hoc quod sunt
inaequales.
Ad primum ergo dicendum quod numerus ex verbis illis ostenditur 25
esse prior rebus aliis creatis, ut dementis et aliis huiusmodi, non autem
aliis intentionibus, utpote affirmatione et negatione aut divisione vel
aliis huiusmodi. Nec tamen quilibet numerus est prior omnibus rebus
creatis, sed numerus qui est exemplar omnis rei, scilicet ipse deus, qui
secundum Augustinum4 est numerus omni rei speciem praebens. 30
1 et non entis > LT primorum PVC 2 sequitur VCOS 6 primorum ]

principiorum L(3 7 vis ] virtus (3 8 quae est > (3 9 priorum BS > L
pluralitatem ] diversitatem 5 13 primorum TCO 14 divisorum LT ens
(del. PA) > a(3 15 ens > a 16 priorum LBOS 23 sunt inaequales ] non
sunt aequales PLV sunt aequales T 25 ex ] in (3 26 ut — aliis ] ut sunt (> P)
elementa et alia PLV et aliis T 27 vel aliis ] et (3 30 omni (omnem P omnis
OS) rei ] omnium V
1 Cf. supra q. 1 a. 1 arg. 6 (p. 58,1—3 et not. 1). * Supra p. 101,10.

Suprap. 101,12—18. 4 De natura boni c. 3, CSEL XXV P. II 856, 12. 23.
ART1CULUS II 137
Ad secundum dicendum quod pluralitas communiter loquendo imme¬

diate sequitur ens, non tamen oportet quod omnis pluralitas. Et ideo non
est inconveniens, si pluralitas secundorum causetur ex diversitate
priorum.
5 Ad tertium dicendum quod sicut unum et multa, ita idem et diversum
non sunt propria unius generis, sed sunt quasi passiones entis, in quan¬
tum est ens. Et ideo non est inconveniens, si aliquorum diversitas alio-
rum pluralitatem causet.
Ad quartum dicendum quod omnem diversitatem praecedit aliqua
10 pluralitas, sed non omnem pluralitatem praecedit diversitas, sed aliquam
pluralitatem aliqua diversitas. Unde et utrumque verum est, scilicet
quod multitudo diversitatem faciat communiter loquendo, ut Philoso-
phus1 dicit, et quod diversitas in compositis faciat pluralitatem, ut
Boethius hie2 dicit.
15 Ad quintum dicendum quod Boethius accepit alteritatem pro
diversitate, quae constituitur ex aliquibus differentiis, sive sint acciden-
tales sive substantiales. Ilia vero, quae sunt diversa et non differentia,
sunt prima, de quibus hie Boethius non loquitur.
Articulus ii
20 Utrum varietas accidenlium faciat diversitatem secundum

numerum3
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod varietas accidentium

non possit esse causa pluralitatis secundum numerum.
1. Philosophus enim dicit in V Metaphysicae4 quod numero sunt
25 unum, „quorum est materia una”. Ergo et numero plura, quorum sunt
materiae plures. Ergo diversitatem in numero non facit varietas ac¬
cidentium, sed magis diversitas materiae.
1 communiter (proprie S) loquendo ] proprie (del.) loquendo communiter P

2 non! ] nec PLT Et — 3 pluralitas > hom. C 3 si ] quod aO secundorum ]
posteriorum (3 6 quasi > (3 10 pluralitas — 11 aliqua (praecedit S) > hom. B
praecedit — 11 pluralitatem > hom. L 11 verum ] principium BOS 12 et 13 facit
LV 15 accipit PLVfi 16 quae > A 17 vero ] autem (3 et ] sed S
18 hie > PT 22 sic proceditur > C varietas ] diversitas S 24 in > (3
V ] VI LBCS VI con. in V O 25 et > PTC sunt > K(3 26 varietas ]
diversitas S 27 magis diversitas ] varietas T
1 Aristoteles Met. V (A) c. 9, 1018 a 9—11. 2 Supra p. 101, 10. s Cf.

Boethius supra p. 101, 18. 4 Aristoteles Met. V (A) c. 6, 1016 b 31 33.
138 Q. IV DE HIS QUAE AD CAUSAM PLURALITAT1S PERTINENT
2. Praeterea, Philosophus dicit in X Metaphysical quod idem

est rebus causa substantiae et unitatis. Sed accidentia non sunt indivi-
duis causa substantiae, ergo nec unitatis, et ita per consequens nec
pluralitatis secundum numerum.
3. Praeterea, omnia accidentia, cum sint formae, ex se ipsis sunt 5
communicabilia et universalia. Sed nihil tale potest [A 92rb] esse
alteri principium individuationis. Ergo accidentia non sunt individua-
tionis principium. Sed aliqua sunt secundum numerum diversa, in
quantum in sua individuatione dividuntur. Igitur accidentia non possunt
esse principium diversitatis secundum numerum. 10
4. Praeterea, sicut ea, quae differunt genere vel specie in genere
substantiae, differunt secundum substantiam et non solum secundum
accidens, ita et ea quae differunt secundum numerum. Sed aliqua dicun-
tur diversa genere vel specie per id quod est in genere substantiae. Igitur
et similiter dicuntur diversa numero per id quod est in genere substantiae 15
et non per accidentia.
5. Praeterea, remota causa removetur effectus. Sed omne accidens
contingit a subiecto removeri vel actu vel cogitatione. Si ergo accidens
est principium identitatis secundum numerum et diversitatis, contingeret
actu vel cogitatione eadem quandoque esse unum secundum numerum, 20
quandoque vero diversa.
6. Praeterea, posterius numquam est causa prioris. Sed inter omnia
accidentia primum locum tenet quantitas, ut dicit Boethius in Com-
mento Praedicamentorum2. Inter quantitates autem naturaliter numerus
prior est, cum sit simplicior et magis abstractus. Ergo impossibile est quod 25
aliquod aliud accidens sit principium pluralitatis secundum numerum.
Sed contra est quod dicit Porphyrius3 quod individuum facit
1 Praeterea — 4 numerum > hom. S 2 individuo BCO in divinis P 3 et ita ]

ergo BCO 5 ex se ipsis > 0 6 communia a 7 principium individuationis ]
causa individuationis vel principium (3 9 in > VT ergo a0 11 in genere
substantiae in marg. A > (3 14 per ] secundum [3 ergo a(3 15 et > VCOS
15 et 16 per ] secundum [3 18 contingit — accidens > hom. P subiecto ]
substantia LVT igitur 0 19 esset TBS e‘ O identitatis ] pluralitatis 0
20 eadem (eandem B) ] aliqua S 23 Commento ] libro V 24 naturaliter > 5
27 dicit > A
1 Ajustoteles Met. X (/) c. 1, 1052 a 33. * Boethius In Aristotelis Cate-

gorias II, PL 64, 201 D — 202 D, probat tribus ex causis prius de quantitate quam
de qualitate tractandum esse. 8 Isagoge p. 7, 21—23. Interpretatur Boethius (ed.
sec.) Ill c. 11, CSEL XXXXVIII 234, 14—16: Individua ergo dicuntur huiusmodi,
quoniam ex proprietatibus consistit unumquodque eorum, quarum collectio numquam
in alio eadem erit.
ARTICULUS II 139
collectio accidentium, quae in alio reperiri non possunt. Sed illud,

quod est principium individuationis, est principium diversitatis secundum
numerum. Ergo accidentia sunt principium pluralitatis secundum
numerum.
5 2. Praeterea, in individuo nihil invenitur nisi forma et materia et
accidentia. Sed diversitas formae non facit diversitatem secundum
numerum, sed secundum speciem, ut patet in X Metaphysicae1.
Diversitatem vero secundum genus facit diversitas materiae. Dicit
enim Philosophus inX Metaphysicae2 quod „genere differunt, quorum
10 non est materia communis nec generatio ad invicem”. Ergo diversitatem
secundum numerum non potest facere nisi diversitas accidentium.
3. Praeterea, illud, quod invenitur commune in pluribus specie diffe-
rentibus, non est causa diversitatis secundum numerum, quia divisio
generis in species praecedit divisionem speciei in individua. Sed materia
15 invenitur communis in diversis secundum speciem, quia eadem materia
formis contrariis subditur; alias habentia contrarias formas non trans-
mutarentur invicem. Ergo materia non est principium diversitatis secun¬
dum numerum, nec forma, ut probatum est3. Ergo relinquitur quod
accidentia sint huius diversitatis causa.
20 4. Praeterea, in genere substantiae nihil invenitur nisi genus et diffe¬
rentia. Sed individua unius speciei non differunt genere nec substantiali-
bus differentiis. Ergo non differunt nisi differentiis acciden tali bus.
[A 92va] Responsio. Dicendum quod ad evidentiam huius quaestionis 1
et eorum, quae in littera4 dicuntur, oportet videre, quid sit causa huius
25 triplicis diversitatis, quae in littera assignatur. Cum autem in individuo
composito in genere substantiae non sint nisi tria, scilicet materia, forma
et compositum, oportet ex aliquo horum cuiuslibet harum diversitatum
1 possunt ] potest T$ id 3 2 diversitatis (+ sive pluralitatis T)] pluralitatis (3

3 accidentia — 4 numerum ] etc. TCOS > B 5 nihil invenitur (est L) ] non inveniun-
tur (3 7 in > (3 8 Diversitatem — 9 Metaphysicae > hom. O ] nec diversitas
materiae facit diversitatem secundum numerum, sed secundum genus, quia (del. ?)
m.al. in marg. O 9 in > LVBCS 11 non ] nisi A accidentium ]
secundum accidentia (3 12 id L(3 commune > PLT 16 subicitur S 17ad
invicem VT(1 18 probatum ] primo tactum (3 19 sint (sit P sunt F) — causa
> (3 huiusmodi LVT 21 genere — 22 differunt > hom. L nec ] vel 7 [3
23 Responsio cf. in Appendice (p. 230) initium responsionis prioris quod Thomas delere
oblitus est in A Dicendum quod > (3 24 quid ] quae BOS qui L 25 autem )
enim FTp 26 materia + et LFp
1 Cf. Ajustoteles Met. X (I) c. 9, 1058 b 1. * L.c. c. 3, 1054 b 27—29.

8 arg. praec. (lin. 6). 4 Supra p. 101,12—23.
causas invenire. Sciendum est ergo quod diversitas secundum genus

reducitur in diversitatem materiae, diversitas vero secundum speciem
in diversitatem formae, sed diversitas secundum numerum partim in
diversitatem materiae, partim in diversitatem accidentis. Cum autem
genus sit principium cognoscendi, utpote prima diffinitionis pars, 5
materia autem secundum se sit ignota, non potest secundum se
ex ea accipi diversitas generis, sed solum illo modo, quo cognoscibilis
est. Est autem cognoscibilis dupliciter. Uno modo per analogiam sive
per proportionem, ut dicitur in I Physicorum1. Hoc est, ut dicamus
illud esse materiam quod hoc modo se habet ad res naturales sicut 10
lignum ad lectum. Alio modo cognoscitur per formam, per quam habet
esse in actu. Unumquodque enim cognoscitur, secundum quod est in
actu, et non secundum quod est in potentia, ut dicitur in IX Metaphysi-
cae 2.
2 Et secundum hoc dupliciter sumitur diversitas generis ex materia. 15
Uno modo ex diversa analogia ad materiam, et sic penes materiam
distinguuntur prima rerum genera. Id enim, quod est in genere substantiae,
comparatur ad materiam sicut ad partem sui; quod vero est in genere
quantitatis, non habet materiam partem sui, sed comparatur ad ipsam
sicut mensura, et qualitas sicut dispositio. Et his duobus generibus 20
mediantibus omnia alia genera nanciscuntur diversas comparationes
ad materiam, quae est pars substantiae, ex qua substantia habet rationem
subiecti, secundum quam ad accidentia comparatur. Alio modo penes
materiam sumitur diversitas generis, secundum quod materia est per-
fecta per formam. Cum enim materia sit potentia pura et deus actus 25
purus, nihil est aliud materiam perfici in actum qui est forma, nisi qua-
tenus participat aliquam similitudinem actus primi, licet imperfecte,
ut sic illud, quod est iam compositum ex materia et forma, sit medium
inter potentiam puram et actum purum.
I est > BCS igitur Kp 8 analogiam -f vel comparationem L sive per ( >
LVS) proportionem (comparationem BOS + ad formam m. al. in marg. 0)> C
12 inx > p ina > p 13 IX ] X LTTp XI ?P 15 duplex aC ex
materia > p 16 materiamj ] formam p 18 quod — 19 sui > horn. PO
quod — 19 quantitatis > L ] sed quantitas m.al. in marg. L 19 sed + quantitas m.
al. in marg. O 20 sicut2 ] est BOS dispositio + eius s. lin. O Et2 ] Ex LS
21 nanciscuntur (nasciscuntur PO nascuntur TS) ] consequuntur L secundum
(m. al. in marg. O) diversas TOS 25 enim > BCO deus + sit p 26 in ] per O
27 aliquam ] aliqm (aliquantum) ?A 28 sic ] scilicet p id p iam > TO
1 Aristoteles Phys. I c. 7, 191 a 7—12. * Cf. Aristoteles Met. IX (©) c. 9,

1051 a 29—32.
ARTICULUS II 141
Non autem materia ex omni parte recipit aequaliter similitudinem 3

primi actus, sed a quibusdam imperfecte, a quibusdam vero perfectius,
utpote quaedam participant divinam similitudinem secundum hoc tan-
tum quod subsistunt, quaedam vero secundum quod vivunt, quaedam
5 vero secundum quod cognoscunt, quaedam secundum quod intelligunt1.
Ipsa igitur similitudo primi actus in quacumque materia exsistens est
forma eius. Sed forma talis in quibusdam facit esse tantum, in quibusdam
esse et vivere, et sic de aliis una et eadem. Similitudo enim perfectior
habet omne illud quod habet similitudo minus perfecta, et adhuc am-
10 plius. Aliquid ergo invenitur commune in utraque similitudine, quod in
una substernitur imperfectioni et in alia perfectioni, sicut materia
substemebatur actui et privationi. Et ideo materia simul accepta cum
hoc communi est adhuc materialis respectu perfectionis et imperfec-
tionis praedictae.
15 Et ex hoc materiali sumitur genus, differentia vero ex perfectione et 4
imperfectione praedicta. Sicut ex hoc communi materiali, quod est habere
vitam, sumitur hoc genus ‘animatum corpus’; ex perfectione vero super-
addita haec differentia ‘sensibile’; ex imperfectione vero haec differentia
‘insensibile’. Et sic diversitas talium materialium inducit diversitatem
20 generis, sicut animal a planta. Et propter hoc dicitur materia esse prin-
cipium diversitatis secundum genus2. Et eadem ratione forma est princi-
pium diversitatis secundum speciem, quia a praedictis formalibus, quae
habent ad dicta materialia, unde genera sumuntur, comparationem for-
mae ad materiam, sumuntur differentiae quae [A 92vb] constituunt
25 species.
Sciendum tamen quod cum illud materiale, unde sumitur genus, habeat 5
in se materiam et formam, logicus considerat genus solum ex parte eius
quod formale est, unde et eius diffinitiones dicuntur formates, sed natura-
lis considerat genus ex parte utriusque. Et ideo contingit quandoque
30 quod aliquid communicat in genere secundum logicum, quod non com-
1 aequaliter > (3 3 quod tantum (tn T) transp. BCO 5 quaedam + vero

Pp 6 igitur (agitur P) ] ergo L enim VT 8 una et eadem ] uno et eodem transp.
post vivere L uno et eodem B uno et eodem del. O > V enim > TS per-
fecti L imperfectior T 9 id PLVfi 10 ergo ] vero V igitur (3 11 et > (3
16 Sicut + enim CO hoc + quod A 20 animalis VT{3 21 genus —
22 secundum > horn. T 22 speciem ] genus AP 23 se habent T ad
dicta ] addita LF(3 per comparationem PTV[3 ex comparatione L 28et> [3
1 Cf. S. c. gent. Ill c. 20. * Cf. De ente et essentia c. 3, p. 26, 9—16; 27,
14—18.
municat secundum naturalem. Contingit enim quandoque quod illud

de similitudine primi actus quod consequitur res aliqua in materia tali,
aliud consequatur sine materia et aliud in alia materia omnino diversa.
Sicut patet quod lapis in materia, quae est secundum potentiam ad esse,
pertingit ad hoc quod subsistat, ad quod idem pertingit sol secundum 5
materiam ad ubi et non ad esse et angelus omni materia carens. Unde
logicus inveniens in omnibus his illud, ex quo genus sumebat, ponit
omnia in uno genere substantiae. Naturalis vero et metaphysicus, qui
considerant omnia principia rei, non invenientes convenientiam in ma¬
teria dicunt genere differre secundum hoc quod dicitur in X Meta- 10
physicae1 quod corruptibile et incorruptibile differunt genere et
quod ilia conveniunt genere, quorum materia est una et generatio ad
invicem.
6 Sic ergo patet, quomodo materia facit diversitatem in genere et forma
diversitatem in specie. Inter individua vero unius speciei hoc modo 15
consideranda est diversitas2. Secundum Philosophum enim in VII
Metaphysicae3 sicut partes generis et speciei sunt materia et forma, ita
partes individui sunt haec materia et haec forma. Unde sicut diversitatem
in genere vel specie facit diversitas materiae vel formae absolute, ita
diversitatem in numero facit haec forma et haec materia. Nulla autem 20
forma in quantum huiusmodi est haec ex se ipsa. Dico autem ‘in quantum
huiusmodi’ propter animam rationalem, quae quodammodo ex se ipsa
est hoc aliquid, sed non in quantum forma. Intellectus enim quamlibet
formam, quam possibile est recipi in aliquo sicut in materia vel in subiec-
to, natus est attribuere pluribus, quod est contra rationem eius quod 25
est hoc aliquid. Unde forma fit haec per hoc quod recipitur in materia.
1 illud (aliud B) + quod TS 2 de ] quod O quod (quam corr. ex quod m. al.

O) > APTB aliqua > PT 3 consequitur LV$ et > VBOS 4 secun¬
dum potentiam ] in potentia 5 7 illud (> L) + vero A 8 haec omnia LS
omnia haec VBCO metaphysicus ] mathematicus BOS 9 rei ] rerum L VBCO
> S 10 dicunt + ea LF(3 Et secundum S quod> S 12 quod —
una ] ilia quae habent genus unum etiam habent unam materiam S in genere
BC et— 13 invicem > (3 14 igitur (3 15 unius ] eiusdem (3 16 punctum
post diversitas (differentia VO) > a BC enim > LVTBCO in > (3 17 Meta¬
physicae + quod V 18 Unde — 20 materia > hom. (3 21 ex > TBOS
23 enim ] vero 7'[3 24 quam possibile ] quae nata S vel + sicut (3 ins
> LV
1 Cf. Aristoteles Met. X (/) c. 10,1058 b 26—29, 1059 a 9; c. 3, 1054 b 27—29.

* Cf. De principio individuationis (ed. Perrier / 573—577). 8 Cf. l.c. VII
(Z) c. 10, 1035 b 27—31.
ARTICULUS n 143
Sed cum materia in se sit indistincta, non potest esse quod formam
receptam individuet, nisi secundum quod est distinguibilis. Non enim
forma individuatur per hoc quod recipitur in materia, nisi quatenus
recipitur in hac materia distincta et determinata ad hie et nunc. Materia
5 autem non est divisibilis nisi per quantitatem. Unde Philosophus
dicit in I Physicorum1 quod subtracta quantitate remanebit substantia
indivisibilis. Et ideo materia efficitur haec et signata, secundum quod
subest dimensionibus.
Dimensiones autem istae possunt dupliciter considerari. Uno modo 7
10 secundum earum terminationem; et dico eas terminari secundum deter-
minatam mensuram et figuram, et sic ut entia perfecta collocantur in
genere quantitatis. Et sic non possunt esse principium individuationis;
quia cum talis terminatio dimensionum varietur frequenter circa indivi-
duum, sequeretur quod individuum non remaneret semper idem numero.
15 Alio modo possunt considerari sine ista determinatione in natura dimen-
sionis tantum, quamvis numquam sine aliqua determinatione esse possint,
sicut nec natura coloris sine determinatione albi et nigri; et sic collo¬
cantur in genere quantitatis ut imperfectum. Et ex his dimensionibus
interminatis materia efficitur haec materia signata, et sic individuat
20 formam, et sic ex materia causatur diversitas secundum numerum in
eadem specie2.
Unde patet quod materia secundum se accepta nec est principium 8
diversitatis secundum speciem nec secundum numerum, sed sicut est
principium diversitatis secundum genus, prout subest formae communi,
25 ita est principium diversitatis [A 93ra] secundum numerum, prout
subest dimensionibus interminatis. Et ideo cum hae dimensiones sint
de genere accidentium, quandoque diversitas secundum numerum reduci-
tur in diversitatem materiae, quandoque in diversitatem accidentis, et
1 in se > L se -f considerata (3 formam (forma P) + in se V§ 2 in-

distinguibilis OS 4 hac + vel ( + in S) ilia (3 materia! + vel ilia V
5 Unde — 6 subtracta (submota VCOS mota B) > horn. P 6 remanet VCOS
8 subest ] subicitur L est sub COS est B 11 mensuram + eius (3 14 sequeretur
quod individuum > horn. L semper > (3 15 dimensions ] distinctions (3
19 materia! > |3 22 accepta ] considerata K(3 principium ] causa a
23 speciem ] genus TCOS 24 genus — 25 secundum > hom. O 28 acciden¬
tium F(3
1 Cf. Arlstoteles Phys. I c. 2, 185 b 16. * De dimensionibus interminatis cf.

De ente et essentia c. 2, p. 22, 3—7; De natura materiae c. 2-4 (ed. Wvss, p. 94—
116). Hanc sententiam de materia individuante ratione dimensionum interminatarum
Thomas postea reliquit. Cf. M.-D. Roland-Gosselin p. 109seq.
144 Q. IV DE HIS QUAE AD C A US AM PLURALITATTS PERTINENT
hoc ratione dimensionum praedictarum. Alia vero accidentia non sunt

principium individuationis, sed sunt principium cognoscendi distinctio-
nem individuorum. Et per hunc modum etiam aliis accidentibus indivi-
duatio attribuitur.
Ad primum ergo dicendum quod, cum dicit Philosophus quod 5
numero sunt unum, quorum est materia una, intelligendum est de materia
signata, quae subest dimensionibus, alias oporteret dicere quod omnia
generabilia et corruptibilia sint unum numero, cum eorum sit materia
una.
Ad secundum dicendum quod dimensiones, cum sint accidentia, per 10
se non possunt esse principium unitatis individuae substantiae; sed
materia, prout talibus dimensionibus subest, intelligitur esse principium
talis unitatis et multitudinis.
Ad tertium dicendum quod de ratione individui est quod sit in se
indivisum et ab aliis ultima divisione divisum1. Nullum autem accidens 15
habet ex se propriam rationem divisionis nisi quantitas. Unde dimensiones
ex se ipsis habent quandam rationem individuationis secundum deter-
minatum situm, prout situs est differentia quantitatis. Et sic dimensio
habet duplicem rationem individuationis: unam ex subiecto, sicut et
quodlibet aliud accidens, et aliam ex se ipsa, in quantum habet situm, 20
ratione cuius etiam abstrahendo a materia sensibili imaginamur hanc
lineam et hunc circulum. Et ideo recte materiae convenit individuare
omnes ahas formas ex hoc, quod subditur illi formae, quae ex se ipsa
habet individuationis rationem, ita quod etiam ipsae dimensiones termi-
natae, quae fundantur in subiecto iam completo, individuantur quo- 25
dammodo ex materia individuata per dimensiones interminatas prae-
intellectas in materia.
Ad quartum. dicendum quod ilia, quae differunt numero in genere
substantiae, non solum differunt accidentibus, sed etiam forma et mate¬
ria. Sed si quaeratur, quare differens est eorum forma, non erit aha 30
5 cum dicit Philosophus ] illud Philosophi T quods > a 8 sunt LVBCO

16 ex ] in (3 indivisionis TBCO individuationis S 18 dimensio > (3 20 et
> P[i 21 etiam ] in BCO > LS 26 praeintellectas ] sic intellectas PL sic
praeintellectas T 29 etiam ] in T 30 differens (differunt B) est eorum (eo quod
BOS) ] haec forma differt ab aha L
1 Cf. S. theol. I q. 29 a. 4 c.: Individuum autem est quod est in se indistinctum,

ab aliis vero distinctum. In Met. X (I) c. 8 led. 10 n. 2123: Particularia vero dicuntur
individua, in quantum nec materiahter nec formaliter ulterius dividuntur; c. 9 lect. 11
n. 2132.
ARTICULUS III 145
ratio, nisi quia est in alia materia signata. Nec invenitur alia ratio, quare
haec materia sit divisa ab ilia, nisi propter quantitatem. Et ideo materia
subiecta dimensioni intelligitur esse principium huius diversitatis.
Ad quintum dicendum quod ratio ilia procedit de accidentibus com-
pletis, quae sequuntur esse formae in materia, non autem de dimensioni- 5
bus interminatis, quae praeintelliguntur ante ipsam formam in materia.
Sine his enim non potest intelligi individuum, sicut nec sine forma.
Ad sextum dicendum quod numerus formaliter loquendo est prius
quam quantitas continua, sed materialiter quantitas continua est prior,
cum numerus ex divisione continui relinquatur, ut dicitur in III Physi- 10
corum1 * * IV. Et secundum hanc viam causat diversitatem secundum nume-
rum divisio materiae secundum dimensiones.
Rationes autem quae sunt in contrarium patet ex dictis qualiter sunt
concedendae et qualiter falsum concludunt.
Articulus m 15
Utrum duo corpora possint esse vel intelligi esse in eodem loco2
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod duo corpora possint intelligi

esse in eodem loco.
1. Omnis enim propositio videtur esse intelligibilis, in cuius subiecto
non includitur oppositum praedicati, quia talis propositio non habet 20
repugnantiam [A 93rb] intellectuum. Sed haec propositio ‘duo corpora
sunt in eodem loco’ non est huiusmodi; alias numquam posset miraculose
fieri quod duo corpora sint in eodem loco; quod patet esse falsum in
corpore dominico quod exivit clauso utero virginis3 et intravit ad disci-
pulos clausis ianuis4. Non enim deus potest facere quod affirmatio et 25
negatio sint simul vera, ut dicit Augustinus Contra Faustum5. Ergo
potest ahquis saltern intellectu fingere duo corpora esse in eodem loco.
2 diversa PV ilia ] alia LT Et ideo ] nam a 10 111)4(3 13 Ad

(del. A) rationes (Responsiones T) (3 autem quae sunt > (3 ex dictis > (3
17 sic proceditur > C 22 sunt ] esse (3 non > L 23 quod — loco > horn.
VT& 27 aliquis + intelligere vel LCO saltern + intelligere vel BS
1 Cf. Aristoteles Phys. VIII c. 8, 263 a 23—26. 8 Cf. Boethius supra p. 101,
20—22; Albertus M. Sent. IV d. 44 a. 3; In Phys. IV tr. 2 c. 8 (III 294 seq.); Thomas
Sent. IV d. 44 q. 2 a. 2 q. 2 et 3; In Phys. IVc. 8 led. 13 n. 1 (II190 b); Quodl. I q.10
a. 1 et 2; In Ioh. c. 20 led. 4, 496 b--497a; In 1 Cor. c. 15 led. 6, 402b. 3 Cf. Sent.
IV d. 44 q. 2 a. 1 q. 3 Sed contra arg. I; S. theol. Ill q. 28 a. 2. 4 Cf. Ioh. 20,19.
26; Sent. l.c. Sed contra arg. 2; Quodl. I q. 10 a. 2 Sed contra. 5 Cf. XXVI c. 5,
CSEL XXV P. I 732, 22—25; 733, 4—7. 11—17.
io
Decker
2. Praeterea, a corporibus glorificatis non removetur natura corporei-

tatis, sed solum natura corpulentiae1 * * IV. Sed removetur ab eis ista condicio,
quod non possunt esse in eodem loco, per dotem subtilitatis, ut a mul-
tis2 dicitur. Ergo haec condicio non sequitur naturam corporeitatis,
sed corpulentiae sive grossitiei cuiusdam3. Ergo non est impossibile 5
universaliter duo corpora esse in eodem loco.
3. Praeterea, Augustinus dicit Super Genesim ad litteram4 quod
„lux in corporibus primum tenet locum”. Sed lux est simul in eodem
loco cum aere. Ergo duo corpora possunt esse simul in eodem loco 6.
4. Praeterea, quaelibet species ignis est corpus. Sed lux est quaedam 10
species ignis, ut dicit Philosophus in V Topicorum6. Ergo lux est
corpus. Et sic idem quod prius.
5. Praeterea, in ferro ignito simul est ignis et ferrum. Utrumque autem
est corpus. Ergo possibile est simul esse duo corpora in eodem loco.
6. Praeterea, elementa in mixto non sunt corrupta, alias mixtum 15
non sequeretur dominantis motum. Sed omnia quattuor elementa sunt
corpora et simul in qualibet parte mixti. Ergo possibile est duo corpora
esse in eodem loco.
7. Praeterea, quod duo corpora non sint in eodem loco, hoc non
potest convenire corporibus ratione materiae, cum materiae secundum 20
se non debeatur locus, nec ratione formae propter idem nec ratione
dimensionis, cum dimensiones non repleant locum, quod patet ex hoc
quod quid am7 locum, ubi erant solae dimensiones, dicebant esse va¬
cuum. Ergo hoc non convenit corpori nisi ratione aliquorum accidentium
posteriorum, quae non sunt omnibus corporibus communia et quae 25
2 natura > F(3 Sed2 + non LS removentur ?A removebitur PLVC

3 non > L{3 esse + cum aliis (3 loco + cum aliis L 6 universaliter
(ule A) ] intelligi a naturaJiter n duo — loco ] etc. (3 9 duo — loco ] etc. (3
simul > T 12 post prius litura A (vid. Append, p. 230) 14 Ergo ] quare B
possibile — loco ] etc. Tfi 17 simul (sunt L) + sunt (3 mixti ] mixta simul L
possibile — 18 loco ] etc. T$ 19 sint (sunt LC) + simul F(3 24 corporis A
25 corporibus > L|3
1 De hac distinctione cf. Albertus M. Sent. l.c. arg. 4; In Phys. l.c. p. 297b.
* Cf. Albertus M. Sent. l.c. arg. 2. 3 Cf. infra in corp. p. 148, 23—27.
4 Re vera: De libero arbitrio III c. 5 n. 16, PL 32, 1279. Cf. De Gen. ad litt. I c. 9,
CSEL XXVIIIP. 113, 25: si autem lux, quae primum dicta est, ut fiat, et facta est,
etiam primatum creaturae tenere intellegenda est, ... 6 Cf. Albertus M.
Sen), l.c. arg. 5. * Aristoteles Topic. V c, 5, 134 b 28—30. 7 Cf. Sent.
IV l.c. q. 2 c.; In Phys. IV c. 8 led. 13 n. 1 (II 190 a): vacuum quod ponitur quod-
dam spatium dimensionatum sine corpore sensibili.
ARTICULUS III 147
possibile est a corporibus separari. Et sic videtur quod duo corpora

possint esse in eodem loco.
8. Praeterea, secundum astrologos, qui sequuntur Ptolemaeum1,
sex planetarum corpora moventur in epicyclis2, qui sunt circuli inter-
5 secantes sphaeras excentricas3 planetarum. Oportet ergo quod planetae
corpus quandoque perveniat ad locum sectionis. Sed non potest dici quod
ibi sit aliquid vacuum, cum vacuum natura non patiatur4 *, neque quod
substantia sphaerarum sit divisibilis, utintelligatur cedere corpori planetae
quando pervenit illuc, sicut cedit aer lapidi aut alii corpori, cum caeli
10 „solidissimi quasi aere fundati” sint, ut dicitur lob 37 (18)6. Ergo opor¬
tet quod corpus planetae sit simul cum corpore sphaerae eius in eodem
loco6. Et sic falsum est quod dicit Boethius hie7 quod duo corpora
numquam unum obtinent locum.
Sed contra est, quia si duo corpora sunt in eodem loco, eadem ratione
15 et quotlibet8. Sed aliquod corpus quantumcumque magnum [A 93va]
potest dividi in parva cuiuscumque quantitatis secundum aliquem nume-
rum. Ergo sequetur quod in loco parvissimo continebitur maximum
corpus; quod videtur absurdum.
2. Praeterea, impossibile est inter duo puncta signata esse plures
2 possint (possunt VC posst’ O) + simul 0 6 quandoque ] aliquando 0

sectionis > lac. P 7 aliquod PV> T 9 aut alii corpori >0 10 fundati ]
fusi PVCOS Vulg. 11 eius >0 12 est quod >0 bic > T$ 14 quia ]
quod CO 15 quodlibet PVT quaelibet LBCO quaelibet pars S 17 quod > A
19 inter ] in A
1 Cf. e. gr. Almagestum {id est Syntaxis mathematica) III c. 3, p. 216, 22—217, 2;
219, 13—16; translatio Graeco-Latina, V1 29r: ... vel non secundum homocentricos
mundo circulos aequales suspicandum facere motus, vel secundum homocentricos
quidem, non simpliciter autem in ipsis, sed in aliis super ipsis delatis vocatisque
epicyclis. ... His autem ita se habentibus deinceps et ilia praelibandum et quoniam
in duplices quidem facientibus anomalias ambas hypotheses istas {scilicet circulorum
excentricorum et epicyclorum) contingit complicari. Cf. In De caelo et mundo II c. 12
lect. 17 n. 5 {III 188a); In Met. XII (A) c. 8 led. 10 n. 2567—2569.
2 Cf. Iohannes de Sacrobosco De sphaera c. 4. p. 114: Quilibet etiam planeta
praeter solem habet epicyclum, et est epicyclus circulus parvus, per cuius circumferen-
tiam defertur corpus planetae, et centrum epicycli semper defertur in circumferentia
deferentis. 3 Cf. Iohannes de Sacrobosco l.c.p. 113: Excentricus quidem dicitur
omnis circulus et solus talis, qui dividens terrain in partes aequales non habet
centrum suum cum centro terrae, sed extra. 1 Cf. P. Duhem Roger Bacon et I'hor-
reur du vide, in: Roger Bacon. Essays contributed by various writers on the occasion of
the commemoration of the seventh centenary of his birth collected and edited by A. G.
Little, Oxford 1914, p. 241—284. 6 Cf. Sent. IV l.c. arg. 3. * Cf. Albertus
M. Sent. l.c. arg. 3. 7 Supra p. 101, 22. 8 Cf. Aristoteles Phys. IV c. 8,
216 b 10.
lineas rectas. Hoc autem sequetur, si duo corpora sint in eodem loco.
Signatis enim duobus punctis ex duabus partibus loci oppositis erunt
inter ea duae lineae rectae signatae in duobus corporibus locatis1.
Non enim potest dici quod inter ilia duo puncta nulla sit linea neque
quod unius locati linea magis sit inter ea quam alia neque quod sit ibi 5
aliqua una linea praeter corpora locata quae sit inter duo puncta loci,
quia sic ilia linea esset non in subiecto. Ergo impossible est duo corpora
esse in eodem loco.
3. Praeterea, demonstratum est in geometria quod duo circuli non
se contingunt nisi in puncto. Sed ponamus duo corpora quae sunt in 10
eodem loco; sequetur quod duo circuli signati in eis se secundum totum
contingunt. Ergo impossibile est duo corpora esse in eodem loco2.
4. Praeterea, quaecumque uni et eidem sunt eadem, sibi invicem
sunt eadem. Sed cum oporteat eandem esse dimensionem loci et locati
ex eo quod non est ponere dimensiones sine subiecto, si duo corpora 15
sint in eodem loco, sequetur dimensiones utriusque corporis esse easdem
dimensionibus loci. Ergo sequetur eas esse easdem ad invicem, quod est
impossibile3.
1 Responsio. Dicendum quod in his quae apud nos sunt, quae omnes
esse corpora confitentur, ad sensum videmus quod adveniente uno 20
corpore ad locum aliquem aliud corpus a loco illo expellitur. Unde
experimento patet talium corporum duo in eodem loco esse non posse.
Quid am4 autem dicunt quod non prohibentur duo horum corporum
ab hoc, quod sint simul, propter corporeitatem vel propter aliquid quod
sit de ratione corporis, in quantum est corpus; sic enim sequeretur 25
omnino duo corpora prohiberi ab hoc quod est esse simul. Sed dicunt
quod ab hoc prohibentur propter corpulentiam ipsorum. Sed quidquid
sit hoc quod corpulentiam nominant, sive sit densitas sive impuritas
1 sequitur LCOS sequeretur T sunt S essent T 5 quam ] qm (quantum) A

10Sed(> L) + siaCOS quae sunt ] esse VT(1 11 signati ] contend TBOS
secundum + se TS 12contingant PVTBOS contingent C duo — loco ] etc. T$
13 eidem (idem L eadem K)sunt> horn. P ipsa sibi (3 14 eandem (eadem P) ]
unam (3 16 sunt K[3 easdem (eadem L absque V) + cum (3 17 dimensioni¬
bus — easdem > horn. P eas ] omnes L 21 a loco ] ab (3 22 talia (3
corpora L(3 24 ab ] ad PVTBCS aliquid (a'd A) ] ad PLVS a’d T 25 in
quantum est (> VOS) corpus > C 26 ab ] ad (3 27 ab ] ad BO 28 sita > (3
1 Cf. Sent. IV l.c. q. 3 arg. 2.; Quodl. Iq. 10 a. 2 arg. 2. * Cf. Sent. IVl.c. arg. 2.
8 Cf. Sent. IV l.c. arg. I. 4 Cf. supra arg. 2 (p. 146, 1—6); Sent. IV l.c. q. 2 c.;
Quodl. I q. 10 a. 1; Bonaventura Sent. IV d. 49 p. 2 sect. 2 a. 3 q. 1 c. et ad 3 et 4
(IV 1028b—1029).
ARTICULUS III 149
vel corruptibilitas aliquorum corporum vel etiam aliqua natura specialis

naturae generali corporeitatis superaddita, non potest esse causa huius
prohibitionis.
Invenitur enim duplex comparatio corporis ad locum. Una, secundum 2
5 quam ponitur in loco hoc vel illo determinate; et haec comparatio
sequitur naturam specialem huius vel illius corporis, sicut quod gravia
ex natura gravitatis sunt deorsum, levia vero sursum ex natura levitatis.
Aha vero comparatio est, secundum quam dicitur esse in loco simpliciter;
et haec comparatio sequitur corpus ex ipsa natura corporeitatis, non
10 propter aliquid additum. Secundum hoc enim corpus est in loco, quod
loco se commetitur; hoc autem est, secundum quod est dimensionatum
dimensionibus aequalibus et similibus dimensionibus loci. Dimensiones
autem insunt cuilibet corpori ex ipsa corporeitatis natura. Esse autem
plura corpora in eodem loco vel non esse non respicit locum determina-
15 turn, sed locum absolute. Unde oportet quod causa huius impedimenti
referatur ad ipsam naturam corporeitatis, ex qua convenit omni corpori
quod, in quantum est corpus, natum sit esse in loco. Et si ultima sphaera
non sit in loco, hoc non est nisi quia nihil potest esse extra ipsam, non
autem propter defectum aptitudinis [A 93vb] praedictae.
20 Et ideo alii1 concedunt simpliciter quod nulla duo corpora possunt 3
esse in eodem loco et rationem huius referunt ad principia mathematica,
quae oportet salvari in omnibus naturalibus, ut dicitur in III Caeli et
mundi2. Sed hoc non videtur esse conveniens, quia mathematicis non
competit esse in loco nisi similitudinarie et non proprie, ut habetur in
25 I De generatione3. Et ideo ratio praedicti impedimenti non est su-
menda ex principiis mathematicis, sed ex principiis naturalibus, quibus
2 generalis APB 6 huius — corporis > L 7 sint (3 levia (locus B)

vero (autem BCO) ] et levia S ex natura levitatis > (3 13 corporeitatis
natura ] corporeitate (3 !4 determinate LCOS 15 huiusmodi LVT 16 ipsam
> (3 17 quod {s. lin. A) > a(3 natum ] terminatum S sit] sic PLK(3 21 refe¬
runt ] reducunt S 23 esse > (3 24 competit ] convenit PS 9“ L 9nTB 9'VCO
similitudinarie (per similitudinem T) et non proprie ] improprie et simil. [3 habetur ]
dicitur {3 25 non — 26 sed ] est sumenda V 26 mathematicis — principiis > hom. P
1 Cf. In Phys. IV c. 8 led. 13 n. 1 {II 189a—190b); Albertus M. In Phys. IV tr. 2

c. 8, p. 297a; Bonaventura l.c. in corp. p. 1029a. * Cf Aristoteles De caelo
et mundo III c. 1, 299 a 13—15; Thomas i.h.l. led. 3 n. 4 {III 236a): ea, quae sunt
de ratione mathematicorum, salvantur in naturalibus, et non e con verso. Et ideo
quaecumque inconvenientia sunt contra mathematica, sunt etiam contra naturalia, sed
non convertitur. * Aristoteles De gen. et corr. I c. 6, 323 a 1—3.
proprie locus debetur. Et praeterea, rationes mathematicae non suffi-

cienter concludunt in ista materia. Etsi enim mathematica salventur in
naturalibus, tamen naturalia addunt aliquid supra mathematica, scilicet
materiam sensibilem, et ex hoc addito potest assignari ratio alicuius
in naturalibus, cuius ratio in mathematicis non poterat assignari. In 5
mathematicis enim non potest assignari ratio diversitatis harum duarum
linearum nisi propter situm. Unde remota diversitate situs non remanet
pluralitas linearum mathematicarum et similiter nec superficierum aut
corporum. Et propter hoc non potest esse quod corpora mathematica
sint plura et sint simul; et similiter de lineis et superficiebus1. Sed in 10
corporibus naturalibus posset ab adversario assignari alia ratio diver-
satis, scilicet ex materia sensibili, etiam remota diversitate situs. Et ideo
ilia, quae probabat duo corpora mathematica non esse simul, non est
sufficiens ad probandum duo corpora naturalia simul non esse.
4 Et ideo accipienda est via A vic e n n ae, qua utitur in sua Sufficientia in 15
traotatu De loco 2, per quam assignat causam prohibitionis praedictae
ex ipsa natura corporeitatis per principia naturalia. Dicit enim quod
non potest esse causa huius prohibitionis nisi illud cui primo et per se
competit esse in loco; hoc est enim quod natum est replere locum.
Formae autem non competit esse in loco nisi per accidens, quamvis 20
aliquae formae sint principium, quo corpus determinatur ad hunc vel
ilium locum. Similiter nec materia secundum se considerata, quia sic
intelligitur praeter omnia alia genera, ut dicitur in VII Metaphysicae3.
Unde oportet quod materia secundum quod subest ei, per quod habet
primam comparationem ad locum, hoc prohibeat. Comparatur autem 25
ad locum, prout subest dimensionibus.
5 Et ideo ex natura materiae subiectae dimensionibus prohibentur
corpora esse in eodem loco plura. Oportet enim esse plura corpora,
in quibus forma corporeitatis invenitur divisa, quae quidem non dividitur
nisi secundum divisionem materiae, cuius divisio cum sit solum per 30
1 Et > (3 praeterea ] propterea VT 2 enim > LT salvantur LT

3 super COS 4 alicuius — 6 ratio > hom. T 5 poterit COS 6 enim ]
autem PV 9quod]ut(3 12 ideo > LS 13 ratio ilia LF(3 probat PL$
16 De loco > BOS per quern BO in quo 5 causam ] rationem PVT r*3 L
huius prohibitionis T pracdicta A > T 19 competit] 9“ B 9* CO con-
venit S 21 determinatur] inclinatur (3 22 materiae PLV consideratae PLV
23 VII ] VI PVT 26 prout (> A) subest ] sub (3 29 diversa TS 30 se¬
cundum ] per CS per secundum B
1 Cf. Bonaventura l.c. in corp. p. 1029a. * II c. 7, f. 28vb 54—29rb 5.

3 Cf. Aristoteles Met. VII (Z) c. 3, 1029 a 20.
ARTICULUS III 151
dimensiones, de quarum ratione est situs, impossibile est esse hanc

materiam distinctam ab ilia, nisi quando est distincta secundum situm,
quod non est quando duo corpora ponuntur esse in eodem loco. Unde
sequitur ilia duo corpora esse unum corpus, quod est impossibile. Cum
5 ergo materia dimensionibus subiecta inveniatur in quibuslibet corporibus,
oportet quaelibet duo corpora prohiberi ex ipsa natura corporeitatis,
ne sint in eodem loco.
[A 94ra] Ad primum ergo dicendum quod dupliciter aliqua propo-
sitio potest dici non intelligibilis. Uno modo ex parte intelligentis
10 qui deficit intellectu, sicut haec propositio: ‘in tribus personis divinis
est una essentia’. Et huiusmodi propositio non oportet quod implicet
contradictionem. Alio modo ex parte ipsius propositionis. Et hoc
dupliciter. Uno modo implicat contradictionem absolute, sicut
‘rationale est irrationale’ et similia; et huiusmodi nullo miraculo veri-
15 ficari possunt. Aha vero implicant contradictionem aliquo modo, sicut
ista: ‘mortuus redit ad vitam’. Implicat enim contradictionem, secundum
quod intelligitur redire ad vitam propria virtute, cum ponatur per hoc
quod dicitur mortuum omni vitae principio destitutum. Et tafia possunt
verificari per miraculum superiori virtute operante. Et similiter est in
20 proposito. Non enim in duobus corporibus in eodem loco positis potest
aliqua naturafis causa diversitatis inveniri. Sed divina virtus potest ea,
quamvis sint unita in situ, in sua distinctione conservare. Et sic miraculose
fieri potest quod duo corpora sint in eodem loco1.
Ad secundum dicendum quod quidquid sit ilia corpulentia quae
25 ponitur removeri a corporibus gloriosis, tamen planum est quod corpo-
reitas ab eis numquam removebitur et ideo nec causa naturaliter prohi-
1 de quarum ratione ] respectu quarum (3 3 esse > (3 Unde — 4 im¬

possible > V 5 igitur L|3 quibuslibet corr. in quibus R] quibuscumque
VTBCS quibus O 10 qui ] quod PC 13 modo + quando a + quia (3
14 et similia > (3 nullo + modo LB miraculo ] modo S 15 Alia (alioR)]
alio modo LVT$ vero {corr. ex modo P + quando PV) ] quando LT quia (3
implicat a aliquo modo ] aliquam PL 16 Implicat — 17 vitam > hom. [3
Implicat enim contradictionem > T 17 per > S 18 mortuus LV 19 per
miraculum ] miraculo [3 20 Non ] sicut L(3 int > (3 21 Sed ] sic LCS
sicut O 23 quod > [3 sint ] esse (3 25 est > A 26 ideo (ita S) nec
(+ est T) ] ita V
1 Cf. Sent. IV l. c. q. 2 c.; Quodl. I q. 10 a. 2 c. Secundum AEGroruM Romanum

Errores philosophorum c. 1 a. 13 (p. 10, 3—9) e placitis Aristotelis sequitur quod
deus non posset facere quod duo corpora essent in eodem loco. Cf. Aristoteles
Phys. IV c.l et 8, 209 a 6, 216 b 10—12.
bens aliquod eorum simul esse cum alio corpore in eodem loco. Sed
solum miraculose hoc esse poterit quod sint simul cum aliis corporibus
in eodem loco.
Ad tertium dicendum quod lux non est corpus1, sed qualitas quaedam,
ut Damascenus2 dicit et etiam Avicenna3. Augustinus4 autem 5
lucem nominat ipsum ignem, quod patet ex hoc quod condividit lucem
contra aerem, aquam et terram.
Ad quartum dicendum quod tres species ignis a Philosopho6
assignatae sic sunt intelhgendae, ut per lucem intelligatur ignis in propria
materia exsistens, dato etiam, ut quid am6 dicunt, quod ignis in propria 10
sphaera non lucet. Lucis enim non est lucere, sed quod ex eius participa-
tione aha luceant. Et similiter ignis, etsi in propria materia non luceat,
tamen eius participatione aha lucentia hunt. Per flammam autem intelli-
gitur ignis exsistens in materia aerea, per carbonem in materia terrea.
In materia autem aquea non potest ignis convalescere in tantum quod 15
ignis naturam habeat, quia aqua habet omnes qualitates oppositas igni.
Ad quintum dicendum quod in ferro ignito non sunt duo corpora,
sed unum corpus habens quidem speciem ferri, sed ahquas proprietates
ignis.
Ad sextum dicendum quod etsi ponantur elementa in corpore mixto 20
remanere secundum suas formas substantiates, non tamen ponuntur
esse plura corpora in actu, alias nullum corpus mixtum esset vere unum,
sed est unum in actu et multa in potentia. Probabilior tamen videtur esse
opinio Commentatoris in III Caeh et mundi7, qui hanc opinionem
1 corpore > p Sed — 3 loco > horn. Lp 6 dividit TS cum dividit P

7 aerem + et Lp 10 materia ] natura LTp 11 ex > Lp 12 aliqua p
ignis etsi ] licet (del.) i.e. A etiam licet ignis V licet ignis PLT materia ] sphaera
Lp 13 fiant A autem > PV 14 exsistens > p materiaj ] natura p
15 invalescere Lp 16 naturam ] n° vel n* A nomen a 18 aliquis A 20 etsi ] si
PLTp 22 in > a 23est>p irq > p multa ] plura Lp esse > p
24 in > p
1 Cf. Sent. II d. 13 q. 1 a. 3; S. theol. I q. 67 a. 2. * De fide orthodoxa I

c. 8, PG 94, 816B. Burgundio Pisanus (Lt 70vb) interpretatur: Qualitas enim est
naturalis ignis. 3 De an. Ill c. 1, f. lOra 57: Lumen autem est qualitas primi
membri divisionis, secundum quod est sic. 4 Locum non inveni. 6 Aristoteles l. c.
* Scilicet Moses Maimonides Dux neutrorum II c. 31, 60r 52—54: Ignis vero primus
vocatus est illo nomine (scilicet tenebrae), quia non est lucidus, sed est pervius visui
neque comprehenditur ab eo; quia si ignis ille lucidus esset, videremus totum aera
de nocte quasi ignem. 7 Averroes De caelo et mundo III com. 67 (in c. 8,306 b
9—22): necesse est, cum ex eis (scilicet formis elementorum) generator una forma, ut
corrumpantur formae eorum secundum medietatem; quoniam si corrumperentur
ARTICULUS III 153
Avicennae1 improbans dicit elementorum formas in mixto non rema-

nere nec totaliter corrumpi, sed fieri ex his unam mediam formam, in
quantum suscipiunt magis [A 94rb] et minus. Sed cum formae substan¬
tial magis et minus suscipere sit absonum, videtur eius dictum esse
5 intelligendum hoc modo, quod formae elementorum suscipiant magis
et minus non secundum se, sed secundum quod manent virtute in quali-
tatibus elementaribus quasi in propriis instrumentis, ut sic dicatur quod
formae secundum se non remanent, sed solum prout sunt virtute in suis
qualitatibus, ex quibus fit una media qualitas2.
10 Ad septimum dicendum quod quamvis dimensiones per se non
possent replere locum, tamen corpus naturale ex hoc quod eius materia
intelhgitur subiecta dimensionibus habet quod repleat locum.
Ad octavum dicendum quod opinio Ptolemaei de epicyclis et excen-
tricis non videtur consonare principiis naturalibus quae Aristoteles
15 ponit; et ideo ilia opinio sectatoribus Aristotelis non placet3. Si tamen
sustineatur, nulla necessitas erit quod duo corpora sint in eodem loco,
quia secundum tenentes illam opinionem triplex substantia distinguitur
in caelestibus corporibus, scilicet substantia stellarum, quae est luminosa,
et substantia sphaerarum, quae est diaphana et solida non divisibilis,
20 et substantia alia quae est inter sphaeras, quae est divisibilis et inspissa-
1 dicit ] ait (3 2 nec (neque V sed (3) totaliter corrumpi > PLT his ] eis
VCOS 3 formas a substantiali COS substantiales corr. ex substantial! B
4 absonum ] absurdum V esse > BOS 5 hoc modo > a suscipiunt VTCOS
7 dicantur PCS quod > COS 8 remanere C suis (eis L) + in A
16 erit ] fit COS sit B 20 quae est2 (> L) > (3
secundum totum, tunc prima materia recipiet primo et essentialiter omnes formas
et non reciperet formas compositorum mediantibus istis corporibus. Si igitur aliquis
dixerit quod sequitur ex hoc ut formae eorum substantiales recipiant magis et minus
et haec est dispositio accidentium, non formarum substantialium — dictum est enim
in multis locis quod formae substantiales non recipiunt magis et minus — dicemus
quod formae istorum elementorum substantiales sunt diminutae a formis substantiali-
bus perfectis et quod suum esse est medium inter formas et accidentia; et ideo non fuit
impossibile ut formae earum substantiales admiscerentur et proveniat ex collectione
earum alia forma, sicut cum albedo et nigredo admiscentur, fiunt ex eis multi colores.
Et cum hoc latuit Avicennam et concessit quod formae substantiales non dividuntur
in magis et minus, dixit quod haec elementa non miscentur nisi secundum qualitates
eorum, non secundum substantias. Et ex hoc continget magnum impossibile. In
sequentibus impugnat Averroes sententiam Avicennae. 1 Cf. not. praec.
* In scriptis suis posterioribus Thomas hanc interpretationem sententiae Averrois
reliquit, e. gr. De an. a. 9 ad 10: dicere etiam quod formae elementorum recipiant
magis et minus, ut Averroes dicit, ridiculum est. Cf. Roland-Gosseun p. Ill seq.
8 Cf. In De caelo et mundo II c. 12 lect. 17 n. 2. 3. 5 (III 186 b. 187 b. 188 a).
bilis ad modum aeris, quamvis sit incorruptibilis1. Et per hanc substan-

tiam defenduntur, ne oporteat eos ponere substantiam sphaerarum dividi
aut duo corpora esse in eodera loco.
Articulus iv
Utrum varietas loci aliquid operetur ad dijferentiam secundum numerum2 5
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod loci varietas nihil faciat

ad diversitatem secundum numerum.
1. Causa enim diversitatis secundum numerum est in ipsis quae
numero differunt. Sed locus est extra locata. Ergo ex diversitate locorum
non potest esse causa diversitatis secundum numerum. 10
2. Praeterea, res non est completa in esse nisi secundum quod est
ab aliis distincta. Sed locus advenit post esse completum, unde etiam
motus ad locum est motus perfecti secundum substantiam, ut dicitur
in VIII Physicorum3. Ergo non potest ex loco sumi aliqua causa
distinctionis in corporibus locatis. 15
3. Praeterea, distinctio secundum numerum est invariabilis circa
ipsa distincta. Sed a causa variabili non procedit effectus invariabilis.
Ergo cum locus varietur circa locatum, non potest esse quod diversitas
secundum locum sit causa diversitatis secundum numerum.
4. Praeterea, remota causa removetur effectus. Sed aliquando a 20
duobus corporibus removetur per miraculum distinctio secundum locum,
ut prius4 dictum est, et tamen non removetur distinctio secundum
numerum. Ergo distinctio secundum locum non est causa diversitatis
secundum numerum.
5. Praeterea, diversitas secundum numerum non solum invenitur 25
in corporibus, sed etiam in substantiis incorporeis. Sed in eis diver¬
sitas locorum non potest esse causa diversitatis secundum numerum,
cum incorporalia in loco non sint, ut dicit [A 94va] ipsemet in libro
1 sit > (3 6 sic proceditur > C nihil ] non C 7 ad > C 11 secun¬

dum ] per hoc [3 17 invariabili A variabilis A (in marg.: falsum argumentum)
19 secundum ] prout A 20 Praeterea — 23 numerum > (3 (quartum argu¬
mentum deficit m. al. in marg. O) 22 ut — 23 numerum > horn. L 28 cum —
155, 2 numerum > hom. O ipsemet (dupl. A ipse BCS) + Boethius <xBCS
1 De substantia tertia cf. In Met. XII (A) c. 8 lect. 10 n. 2569. * Cf. Boethius
supra p. 101, 20. 8 Aristoteles Phys. VIII c. 7, 260 b 33; cf. 261 a 17—21.
4 Supra q. 4 a. 3 ad l et 2 (p. 151, 21—23; 152,1—3).
ARTICULUS IV 155
De hebdomadibus1. Ergo diversitas secundum locum non potest

poni causa diversitatis secundum numerum universaliter, ut ipse videtur
dicere.
Sed contra est quod ea, quae differunt secundum numerum, differunt
5 accidentibus. Sed nullius accidentis diversitas ita inseparabiliter se habet
ad diversitatem in numero, sicut diversitas loci. Ergo diversitas in loco
maxime videtur facere ad diversitatem in numero.
2. Praeterea, diversitas locorum secundum speciem concomitatur
diversitatem corporum secundum speciem, sicut patet in gravibus et
10 levibus. Ergo et diversitas locorum secundum numerum indivisibiliter
concomitatur diversitatem corporum secundum numerum, et sic idem
quod prius.
3. Praeterea, sicut tempus est mensura motus2, ita locus est mensura
corporis. Sed motus dividitur numero secundum tempus, ut dicitur in
15 V Physicorum3. Ergo et corpus dividitur numero secundum locum.
Responsio. Dicendum quod, sicut ex supra4 dictis patet, diversitas
secundum numerum causatur ex divisione materiae sub dimensionibus
exsistentis. Ipsa etiam materia, secundum quod sub dimensionibus
exsistit, prohibet duo corpora esse in eodem loco, in quantum oportet
20 duorum corporum distinctas secundum situm esse materias. Et sic patet
quod ex eodem causatur diversitas secundum numerum, ex quo causatur
necessitas diversitatis locorum in diversis corporibus. Et ideo ipsa
diversitas locorum in se considerata est signum diversitatis secundum
numerum, sicut et de aliis accidentibus praeter dimensiones primas
25 interminatas supra5 dictum est. Sed si diversitas loci consideretur secun¬
dum suam causam, sic planum est quod diversitas loci est causa diversi¬
tatis secundum numerum. Et ideo Boethius6 quod varietas acciden-
tium facit diversitatem secundum numerum omnibus aliis remotis in
locorum diversitate hie inevitabiliter verificari constituit, quia scihcet
2 poni ] esse TC 5 ita + communiter A(del.), PLT 6 loci ] locorum (J

9 sicut — 10 levibus > (3 11 et — 12 prius > V 13 motus — mensura >
hom. PO ] motus, ita locus m. al. in marg. O 14 in > p 17 divisione ] diversitate
OS 18 etiam ( > V) ] enim p 21 diversitas — causatur (ca T) > hom. S
25 ut supra ( > S) VTBCO Sed si ] Si autem a 27 dicit Boethius (locus P)
VT Boethius dicit LCOS 28 secundum numerum (+ et del.?C) — 29 diversitate
> hom. P 29 hie vel hoc A ] hoc ap scilicet ] si p
1 p. 169, 24: Quae incorporalia sunt, in loco non esse. 3 Cf. Aristoteles
Phys. IV c. 11 219 b 1; 220 a 24—26. 3 Aristoteles Phys. VI c. 4, 234 b 21,
235 a 10—13. * q. 4 a. 2 et 3 (p. 142, 15—143,8; 150,15—151, 7). 6 q. 4
a. 2 c. (p. 144, 1—4). * Supra p. 101, 18—22.
nullum aliud accidentium, quae exterius apparent in re completa, est

ita propinquum ad causam diversitatis secundum numerum sicut diver-
sitas locorum.
Ad primum ergo dicendum et secundum et tertium quod rationes
illae concludunt quod diversitas loci non est causa diversitatis indivi- 5
duorum secundum se. Sed per hoc non removetur, quin causa diversitatis
locorum sit causa diversitatis secundum numerum.
Ad quartum dicendum quod omnes effectus causarum secundarum
magis dependent a deo quam etiam ab ipsis causis secundis1, et ideo
etiam remotis causis secundis ipse miraculose potest producere effectus 10
quos voluerit2.
Ad quintum dicendum quod in substantiis incorporeis diversitas
secundum numerum sequitur diversitatem secundum speciem excepta
anima rationali, quae sequitur divisionem materiae sibi dispositae. Hie
autem Boethius loquitur de diversitate secundum numerum, ubi est 15
eadem species.
Ad primum vero eorum quae in contrarium obiciuntur dicendum
quod varietas aliorum accidentium praeter dimensiones interminatas
non facit diversitatem in numero sicut causa, sed dicitur facere sicut
signum demonstrans, et sic maxime diversitas loci facit, in quantum 20
est propinquius signum.
Ad secundum dicendum quod diversitas locorum secundum speciem
est signum diversi-/^ 94vb] tatis corporum secundum speciem, sed non
causa.
Ad tertium dicendum quod, cum divisio temporis causetur ex divisione 25
motus, diversitas etiam temporis non est causa diversitatis motus, sed
signum. Et similiter est de loco ad corpora.
1 in re > A 10 etiam > T$ ipsis causis TBOS 11 vult K(3 12 diver-

sitas secundum speciem sequitur diversitatem secundum numerum add. m. al. in marg. L
diversitatem (3 13 diversitas (3 17 vero (ergo T) eorum quae > [3 obiciun¬
tur > [3 27 loco suppleas: quantum ad corpora (corpus PVBCO) > S
1 Cf. De causis prop. 1 {§ 1; 163, 3): Omnis causa primaria plus est influens super
causatum suum quam causa universalis secunda. S. c. gent. Ill c. 67 § Adhuc. In;
S. theol. Ill q. 77 a. 1 c. * Cf. S. c. gent. Ill c. 99; IV c. 65 § Nec est; S. theol. I
q. 105 a. 6; III q. 77 a. 1 c.
EXPOSITIO CAPITULI SECUNDI
Age igitur ingrediamur, et unumquodque ut intelligi atque capi potest

dispiciamus. Nam sicut optime dictum videtur, eruditi est hominis unum¬
quodque, ut ipsum est, ita de eo fidem capere temptare. Nam cum tres
5 sint speculativae partes: naturalis, in motu, inabstracta avu7re£odpeTO<;.
Considerat enim corporum formas cum materia, quae a corporibus actu
separari non possunt, quae corpora in motu sunt, ut cum terra deorsum,
ignis sursum fertur, habetque motum forma materiae coniunctae. Mathe-
matica, sine motu, inabstracta. Haec enim formas corporum speculatur sine
10 materia ac per hoc sine motu, quae formae cum in materia sint, ab his
separari non possunt. Theologia, sine motu, abstracta atque separabilis.
Nam dei substantia et materia et motu caret. In naturalibus igitur rationabi-
liter, in mathematicis disciplinaliter, in divinis intellectualiter versari
oportebit neque diduci ad imaginationes, sedpotius ipsam inspicere formam.
15 Proposuit superius1 Boethius sententiam catholicae fidei de unitate 1

trinitatis et rationem sententiae prosecutus est. Nunc intendit procedere
ad inquisitionem praedictorum. Et quia secundum sententiam Philo-
sophi in II Metaphysicae2 ante scientiam oportet inquirere modum
scientiae, ideo pars ista dividitur in duas. In prima Boethius ostendit
20 modum proprium huius inquisitionis, quae est de rebus divinis. In secun-
da vero parte secundum modum assignatum procedit ad propositum
inquirendum, ibi: quae vere forma est etc. Prima pars dividitur in duas. In
prima ponit necessitatem ostendendi modum inquisitionis. In secunda
modum congruum inquisitioni praesenti ostendit, ibi: Nam cum tres sint
25 etc. Dicit ergo: Igitur, ex quo constat hanc esse sententiam catholicae
2 Age — 14 formam ] Age igitur (A. i. ] Aye ergo T) ingrediamur etc. (> (3) /tap
15 supra COS 19 ista ] haec (3 21 parte > (3 praeassignatum (3 22 quae
vere (vero (3 > V) del. casu A > PLT forma + neque imago V est (> L) etc.
(> V) > (3 post etc. litura A (vid. Append, p. 230) pars > (3 In prima ]
primo BCO 23 In secunda ] secundo COS secundum B 24 ibi > BCO
sint > (3 25 etc. ] speculativae V > TBOS ergo > L(3
1 p. 101, 6—23. * Cf. Aristoteles Met. 11 (a) c. 3, 995 a 13.

158 EXPOSITIO CAPITULI SECUNDI
fidei de unitate trinitatis et indifferentiam esse rationem unitatis, age,

adverbium exhortandi, ingrediamur, id est interius inquiramus ipsa
intima rerum principia considerantes et veritatem quasi velatam et
absconditam perscrutantes, et hoc modo convenienti; unde subdit:
et unumquodque dicendorum discutiamus, ut potest intelligi atque capi, 5
id est per modum quo possit intelligi et capi.
2 Et dicit haec duo, quia modus, quo aliqua discutiuntur, debet con-
gruere et rebus et nobis. Nisi enim rebus congrueret, res intelligi non
possent; nisi vero congrueret nobis, nos capere non possemus, utpote res
divinae ex natura sua habent quod non cognoscantur nisi intellects 10
Unde si aliquis vellet sequi imaginationem in consideratione earum,
non posset intelligere, quia ipsae res non sunt sic intelligibiles. Si autem
aliquis vellet res divinas per se ipsas videre ea certitudine et comprehen-
dere, sicut comprehenduntur sensibilia et demonstrationes mathemati-
cae, non posset hoc modo capere propter defectum intellectus sui, quam- 15
vis ipsae res sint secundum se hoc modo intelligibiles. Et quod modus
congruus sit in inquisitione qualibet observandus, probat inducendo
auctoritatem Philosophi in principio Ethicorum, et hoc est quod
subiungit: Nam sicut optime dictum videtur, scilicet ab Aristotele in
principio Ethicorum1: eruditi hominis est ut unumquodque ipsum est, 20
id est per modum congruum ipsi rei, ita de eo fidem capere temptare.
Non enim de omnibus rebus potest aequalis certitudo et evidentia demon¬
stration^ servari. Et sunt haec verba Philosophi in I Ethicorum2:
„Disciplinati enim est in tantum certitudinem inquirere secundum unum¬
quodque genus, in quantum natura rei recipit.” 25
3 Deinde cum dicit: Nam cum tres etc., inquirit modum congruum
huic inquisitioni per distinctionem a modis qui observantur in aliis
6 quo ] qui TBOS 8 congrueret ] congruerent A res > r(3 9 possent ] posset
T$ 11 quis (3 + aliter BCO considerationem AB eorum PLV$ 12 possent
?A posse T intelligere ] intelligi te (ee.?) A 13 velit [3 videre + et a(3
ea ?A ] ita PLT eas B causas S et > a(3 16 res > VT 18 principio ] primo
LVT§ et — 19 subiungit ] cum dicit (3 19 scilicet > |3 20 principio ] primo
BCS unumquodque ut (sicut C) transp. PLVfi ut unumquodque ut T 21 eo ]
re PL V 22 de ] in a rebus > (3 23 1] principio BOS 26 Deinde cum
(> BCO) dicit > V etc. ] sint V> (3 ubi inquirit BCO 27 huic ] suae K(3
servantur BCO servatur 5
1 Iohannes Scottus (p. 34, 16—19), Gilbertus Porreta (PL 64, 1265 B) et Cla-
renbaldus Atrebatensis (p. 53*, 4—10), quibus libri Eth. Nic. Aristotelis adhuc
ignoti erant, illud dictum Ciceroni ascripserunt. Cf M. T. Cicero Tuscul. disput.
V c. 7 n. 19: Propriis enim et suis argumentis et admonitionibus tractanda quaeque
res est, tanta praesertim. * Aristoteles Eth. Nic. I c. 1, 1094 b 23—25.
EXPOSITIO CAPITULI SECUNDI 159
scientiis. Et quia modus debet esse congruus rei de qua est perscrutatio,
ideo dividitur haec pars in duas. In prima enim distinguit scientias secun¬
dum res, de quibus determinant. In secunda ostendit modos singulis
earum congruos, ibi: In naturalibus igitur etc. [A 95ra] Circa primum
5 tria facit. Primo ostendit, de quibus consideret naturalis philosophia.
Secundo, de quibus mathematica, ibi: Mathematica etc. Tertio, de quibus
considerat divina scientia, ibi: Theologia est sine motu etc. Dicit ergo:
Bene dictum est quod ut unumquodque est, ita debet de eo tides capi.
Nam cum tres sint partes speculativae, scilicet philosophiae — hoc dicit
10 ad differentiam ethicae, quae est activa sive practica — in omnibus
requiritur modus competens materiae. Sunt autem tres partes praedictae:
physica sive naturalis, mathematica, divina sive theologia1. Cum, inquam,
sint tres partes, naturalis, quae est una earum, est in motu, inabstracta,
id est versatur eius consideratio circa res mobiles a materia non abstrac-
15 tas, quod probat per exempla, ut patet in littera. Quod autem dicit:
habetque motum forma materiae coniuncta, sic intelligendum est: ipsum
compositum ex materia et forma, in quantum huiusmodi, habet motum
sibi debitum, vel ipsa forma in materia exsistens est principium motus;
et ideo eadem est consideratio de rebus secundum quod sunt materiales
20 et secundum quod sunt mobiles.
Deinde exponit de quibus sit mathematica: Mathematica est sine motu, 4
id est sine motus et mobilium consideratione, in quo differt a naturali,
inabstracta, id est considerat formas quae secundum esse suum non sunt
a materia abstractae2, in quo convenit cum naturali; quod quomodo sit
25 exponit. Haec enim, scilicet mathematica, speculatur formas sine materia
ac per hoc sine motu, quia ubicumque est motus, est materia, ut probatur
2 In prima ] primo BCO 3 determinat PLOS d’tiat B determinatin' T In

secunda ] secundo (3 4 earum ] rebus LVTBOS scientiis C>P etc. ] rationa-
biliter V > PTBOS post etc. litura A (vid. Append, p. 230) 5 considerat
COS 6 etc. ] sine motu V > (3 7 consideret LT > V est (> V) sine motu ]
autem (3 etc. > F(3 8 unumquodque ut (> P) transp. F(3 10 activa ]
operativa (3 13 earum ] de (ex B) tribus K(3 16 modum formae L(3
17 modum C 19 materiales (materiale V naturales (3) — 20 sunt > hom. T
21 mathematica! + dicens IT(3 26 est2 ] et P ibi L
1 Cf. Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 18. De historia huius divisionis comparatae
cum aliis divisionibus fusius agunt L. Baur in: Dominicus Gundissalinus Dedivisione
philosophiae, BGPhMA IV2—3,1903,193—204; 316—397; Iansen 3303; H. Meyer
Die Wissenschaftslehre des Thomas von Aquin, Fulda 1934, 36—43; A. Lang Die
Universitdt als geistiger Organismus nach Heinrich von Langenstein, in: Divus Thomas
(Fr.) 27 (1949) 56—62. 2 Cf. In Met. VI (E) c. 1 led. 1 n. 1161—1163; XI (K)
c. 7 lect. 7 n. 2261.
160 EXPOSITIO CAPITULI SECUNDI
in IX Metaphysicae1, eo modo quo est ibi motus, et sic ipsa speculatio

mathematici est sine materia et motu. Quae formae, scilicet de quibus
mathematicus speculatur, cum sint in materia, non possunt ab his sepa-
rari secundum esse, et sic secundum speculationem sunt separabiles,
non secundum esse. 5
5 Deinde ostendit de quibus sit tertia, scilicet divina: Theologia, id est
tertia pars speculativae, quae dicitur divina vel metaphysica vel philoso-
phia prima, est sine motu, in quo convenit cum mathematica et differt a
naturali, abstracta, scilicet a materia, atque inseparabilis, per quae duo
differt a mathematica. Res enim divinae sunt secundum esse abstractae 10
a materia et motu, sed mathematicae inabstractae, sunt autem conside-
ratione separabiles; sed res divinae inseparables, quia nihil est separable
nisi quod est coniunctum. Unde res divinae non sunt secundum conside-
rationem separabiles a materia, sed secundum esse abstractae2; res vero
mathematicae e contrario. Et hoc probat per dei substantiam, de qua 15
scientia divina considerat principaliter, unde et inde nominatur.
6 Deinde cum dicit: In naturalibus igitur etc., ostendit, quis sit modus
congruus praedictis partibus. Et circa hoc duo facit. Primo concludit
modos congruos singulis partium praedictarum, et huius partis expositio
relinquitur disputationi. Secundo exponit ultimum modum qui est 20
proprius praesenti inquisitioni. Et hoc dupliciter. Primo removendo id
quod est impeditivum dicens: neque oportet in divinis deduci ad imagina¬
tions, ut scilicet de eis iudicando sequamur imaginationis iudicium.
Secundo ostendendo id quod est proprium, ibi: sed potius ipsam inspicere
formam sine motu et materia, cuius condiciones consequenter exponit3 25
ingrediens ad propositam inquisitionem.
1 in IX ] in X PLT XFp 2 mathematica PL V sine motu (3 3 separari +
scilicet a 4 et sic] etsi VCOS sint K(3 5 non secundum esse > F(3 6 Deinde
+ cum dicit theologia etc. V sit ] est T$ tertia scilicet > (3 divina (+ ibi CO)
— 7 tertia > V 9 scilicet > (3 separabilis VS (ita etiam codices et editiones
Boethii) inseparabilis corr. ex sep. in marg. C 11a motu PTS inabstractae ] non
(T- sunt S) abstractae (3 12 nihil ] non PLT 13 divinae > A secundum
considerationem ] consideratione CO 15 contrario ] converso (3 16 et inde (divina
a) ] inde divina C 17 igitur (ergo LT) etc. (> T) > K(3 19 expositio (expcto P) ]
dispositio (3 22 impeditm A impedimentum Pp impe1’ L impe,u V impeditim T
dicens ] ibi S > BCO 23 iudicando ?A in videndo (uide0) T iudicandis (3
24 ibi > BCO 26 inquisitionem ] quaestionem COS
1 Fortasse respicit ad Aristotelis Met. IX (0) c. 8, 1050 b 20—22 (i.h.l., led. 9
n. 1875, dicit Thomas expresse: quia quod movetur, oportet habere materiam.. .).
Cf Met. II (a) c. 2, 994 b 25; VI (E) c. 1, 1026 a 2; XII (A) c. 2, 1069 b 24.
2 Cf Dominicus Gundisalvi De divisione philosophiae, p. 42,8: theologia vero
ea de quibus agit per intellectual a materia non abstrahit, quia ea prorsus absque
materia esse intelligit. 3 Verbis sequentibus: quae vere forma neque imago est et
quae esse ipsum est et ex qua esse est etc.
QUAESTIO V
DE DIVISIONE SPECULATIVAE SCIENTIAE
[A 95rb] Hie est duplex quaestio. Prima de divisione speculativae,

quam in littera1 ponit. Secunda de raodis, quos partibus speculativae
5 attribuit 2.
Circa primura quaeruntur quattuor.
Primo. Utrum sit conveniens divisio qua dividitur speculativa in has
tres partes: naturalem, mathematicam et divinam.
Secundo. Utrum naturalis philosophia sit de his quae sunt in motu
10 et materia.
Tertio. Utrum mathematica consideratio sit sine motu et materia de
his quae sunt in materia.
Quarto. Utrum divina scientia sit de his quae sunt sine materia et
motu.
15 Articulus i
Utrum sit conveniens divisio qua dividitur speculativa in has tres

partes: naturalem, mathematicam et divinam3
Ad primum sic proceditur. Videtur quod speculativa inconvenienter

in has partes dividatur.
20 1. Partes enim speculativae sunt illi habitus qui partem contemplati-
vam animae perficiunt. Sed Philosophus in VI Ethicorum4 ponit
quod scientificum animae, quod est pars eius contemplativa, perficitur
tribus habitibus, scilicet sapientia, scientia et intellects Ergo ista tria
sunt partes speculativae et non ilia quae in littera ponuntur.
3 Primo PLS 4 quae (3 ponitur [3 Secundo LS 8 naturalem —

divinam (divina L) > (3 11 consideratio > [3 sit + de his quae sunt S
de — 12 materia > hom. Tfi 13 scientia > (3 18 sic proceditur > C
19 partes ] tres S 20 qui ] quae AO
1 Cf supra p. 157, 4—12. 2 Cf supra p. 157, 12—14. 3 Cf. supra p.

157, 4—12. 4 Aristoteles Eth. Nic. VI c. 3. 6. 7, 1139 b 15—17, 1140 b 31 —
1141 b 8.
II
Decker
162 Q. V DE DIVISIONS SPECULATIVAE SCIENTIAE
2. Praeterea, Augustinus dicit in VIII De civitate dei1 quod rationa¬

le philosophia, quae est logica, sub contemplativa philosophia vel
speculativa continetur. Cum ergo de ea mentionem non faciat, videtur
quod divisio sit insufficiens.
3. Praeterea, communiter dividitur philosophia in septem artes libe- 5
rales2, inter quas neque naturalis neque divina continetur, sed sola
rationalis et mathematica. Ergo naturalis et divina non debuerunt poni
partes speculativae.
4. Praeterea, scientia medicinae maxime videtur esse operativa, et
tamen in ea ponitur una pars speculativa et alia practica3. Ergo eadem 10
ratione in omnibus aliis operativis scientiis aliqua pars est speculativa,
et ita debuit in hac divisione mentio fieri de ethica sive morali, quamvis
sit activa, propter partem eius speculativam.
5. Praeterea, scientia medicinae quaedam pars physicae est, et simi¬
liter quaedam aliae artes quae dicuntur mechanicae, ut scientia de agri- 15
cultura, alchimia et aliae huiusmodi4. Cum ergo istae sint operativae,
videtur quod non debuerit naturalis absolute sub speculativa poni.
6. Praeterea, totum non debet dividi contra partem. Sed divina scientia
esse videtur ut totum respectu physicae et mathematicae, cum subiecta
illarum sint partes subiecti istius. Divinae enim scientiae, quae est prima 20
philosophia, subiectum est ens5 * *, cuius pars est substantia mobilis,
quam considerat naturalis, et similiter quantitas quam considerat
mathematicus, ut patet in III Metaphysicae8. Ergo scientia divina
non debet dividi contra naturalem et mathematicam.
1 in > (3 2 philosophiaa >5 3 igitur (3 4 quod > (3 sit ] esse S >

BCO 5 communiter ] convenienter COS 9 esse > VS 12 ethica ] rhetorica
BC theorica OS 14 physicae ] philosophiae (ph’ie vel ph’ye)LF(3 15 dicuntur ]
unr (videntur) A agricultura + et 7" (3 16 alchimiae [3 alchyma P achimia T
aliae (alia T) > (3 igitur (3 17 non videtur quod -f non m. al. in marg. A
non videtur quod (3 20 istius ] illius BCO > 5 Divinae — 21 philosophia ]
scientiae (+ scilicet BO) divinae (divinum O) cuius (3 enim > T philo¬
sophia prima transp. + cuius T
1 c. 4, CSEL XXXX P. I, 359, 7—11. 14—20. 1 De septem artibus liberalibus

cf. Cassiodorus De artibus ac disciplinis liberalium litterarum, PL 70, 1149—1220;
Isidorus Hispalensis Etymologiarum sive originum libri /-///; Hugo de S. Victore
Didascalicon (cf. infra p. 167 not. 6). 3 Cf. Avicenna infra p. 169, 3seq. et not. 2.
4 Cf. Alpharabius De ortu scientiarum p. 20, 23—28; Hugo de S. Victore Didascali¬
con II c. 20, p. 38, 27: Mechanica septem scientias continet: lanificium, armaturam,
navigationem, agriculturam, venationem, medicinam, theatricam; Dominicus Gundi-
salvi De div. philos. p. 20, 11—19; Bonaventura De reductione artium ad theologiam
n. 2 (V 319a). 5 Cf. infra a. 4 arg. 5 (p. 191, 11—13). * Cf. AristotelEs Met.
Ill (B) c. 2, 997 a 26—30, b 1—3.
ARTICULUS I 163
7. Praeterea, scientiae dividuntur quemadmodum et res, ut dicitur

in III De anima1. Sed philosophia est de ente; est enim cognitio entis,
ut dicit Dionysius in Epistula ad Polycarpum2. Cum ergo ens primo
dividatur per potentiam et actum, per unum et multa, per substantiam
5 et accidens, videtur quod per huiusmodi deberent partes philosophiae
distingui.
8. Praeterea, multae aliae divisiones sunt entium, de quibus sunt
scientiae, magis essentiales quam istae quae sunt per mobile et immobile,
per abstractum et non abstractum, utpote per corporeum et incorporeum,
10 animatum et inanimatum et per alia huiusmodi. Ergo magis deberet
divisio partium philosophiae accipi per huiusmodi differentias quam
per illas quae hie tanguntur.
9. Praeterea, ilia scientia, a qua aliae supponunt, debet esse prior eis.
Sed omnes aliae [A 95va] scientiae supponunt a scientia divina, quia
15 eius est probare principia aliarum scientiarum. Ergo debuit scientiam
divinam aliis praeordinare.
10. Praeterea, mathematica prius occurrit addiscenda quam naturalis,
eo quod mathematicam facile possunt addiscere pueri, non autem natu-
ralem nisi provecti, ut dicitur in VI Ethicorum3. Unde et apud anti-
20 quos hie ordo in scientiis addiscendis fuisse dicitur observatus, ut primo
logica, deinde mathematica, post quam naturalis et post hanc moralis,
et tandem divinae scientiae homines studerent. Ergo mathematicam
naturali scientiae praeordinare debuit. Et sic videtur divisio haec in-
sufficiens.
25 Sed e contra, quod haec divisio sit conveniens, probatur per Philo-
sophum in VI Metaphysicae4, ubi dicit: „Quare tres erunt philosophicae
et theoricae: mathematica, physica, theologia.”
1 quemadmodum ] sicut (3 4 pei^ ] in BCO 8 magis (> S) + universales et C

illae p quae sunt > p 9 perx > PV$ 10 per > rp debet Z.p
13 a qua ] quam S 13 et 14 supponuntur TC 15 scientiarum > (3 17 prior (3
19 nisi provecti > S dicitur ] dicit Philosophus S 20 adipiscendis BCO
addiscendi S 21 postquam PL postea Ttertio Kp prius quam w et post hanc ]
post vero V post (3 et tunc T 23 Et sic (ideo L) — insufficiens > (3 25 e > Fp
contra + est VC quod > S sit conveniens (sufficiens CO) probatur ] sic
probatur sufficiens S per Philosophum > S 26 in > p VII BOS quare ]
quod LVT$w erunt (sunt Eerant OS) + partes S philosophiae rp 27 physica 1
naturalis S theologia ] divina S
i Aristoteles De an. Ill c. 8, 431 b 24. * § 2,PG 3,1080 B; Iohannes

Sarracenus (D 1487*) interpretatur: Etenim exsistentium cognitione pulchre dicta ab
ipso (scilicet Apollophane) philosophia.. . 3 Aristoteles Eth. Nic. VI c. 9,
1142 a 11—20. * Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 18.
164 Q. V DE DIVISIONE SPECULATIVAE SCIENTIAE
2. Praeterea, in II Physicorum1 ponuntur tres modi scientiarum,

qui ad has etiam tres pertinere videntur.
3. Praeterea, Ptolemaeus etiam in principio Almagesti2 hacdivisione
utitur.
1 Responsio. Dicendum quod theoricus sive speculativus intellectus 5
in hoc proprie ab operativo sive practico distinguitur quod speculativus
habet pro fine veritatem quam considerat, practicus vero veritatem con-
sideratam ordinat in operationem tamquam in finem. Et ideo dicit
Philosophus in III De anima3 quod differunt ad invicem fine, et in II
Metaphysicae4 dicitur quod „finis speculativae est veritas, sed finis 10
operativae scientiae est actio”. Cum ergo oporteat materiam fini esse
proportionatam, oportet practicarum scientiarum materiam esse res
illas quae a nostro opere fieri possunt, ut sic earum cognitio in operatio¬
nem quasi in finem ordinari possit. Speculativarum vero scientiarum
materiam oportet esse res quae a nostro opere non fiunt; unde earum 15
consideratio in operationem ordinari non potest sicut in finem. Et secun¬
dum harum rerum distinctionem oportet scientias speculativas distingui5.
2 Sciendum tamen quod, quando habitus vel potentiae penes obiecta
distinguuntur, non distinguuntur penes quaslibet differentias obiectorum,
sed penes illas quae sunt per se obiectorum in quantum sunt obiecta. 20
Esse enim animal vel plantam accidit sensibili in quantum est sensibile,
1 in II Physicorum (ph’o P) ] vel secundum philosophos vel in secundo (v.i.s.

m.al. in marg.) Phys. L secundum philosophos VOS secundum philosophum BC
2 hos olBCO > S etiam > LVCS ante ad BO 3 etiam > a 7 quam —
veritatem > hom. T considerat ] considerant A vero ] autem [3 8 tamquam
(sicut S) in finem > T 10 speculativae ] theoricae S sed > F(3 finis +
vero V 11 scientiae est ] sive practicae Vfi igitur (3 12 materiam > (3
13 ut — 14 possit > hom. S 15 materiam (> C) — res ] res illas S non
fiunt ] fieri non possunt S 16 operatione AP
1 Aristoteles Phys. II c. 7, 198 a 29—31. * I c. 1, p. 5, 7—10; translatio, V1 Iv:

Etenim rursus et theoreticum Aristoteles diligentissime in tria prima genera dividit:
physicum, mathematicum, theologicum. 3 Aristoteles De an. Ill c. 10, 333 a 15.
4 Aristoteles Met. II (a) c. 1, 993 b 20. 6 Cf. Avicenna Logica 1 c. 1, f. 2ra
10—21: Res autem, quae sunt, aut habent esse non ex nostro arbitrio vel opere
vel habent esse ex nostro arbitrio et opere. Cognitio autem rerum primi membri
vocatur philosophia speculativa, sed cognitio rerum secundi membri vocatur philo-
sophia activa. Finis vero philosophiae speculativae non est nisi perfectio animae, ut
sciat tantum. Finis vero practicae non est ut sciat tantum, sed ut sciat quid debet
agere et agat. Finis ergo speculativae est apprehensio sententiae quae non est opus,
practicae vero finis est cognitio sententiae quae est in opere; Met. I c. l,f. 70ra 13—
28. Algazel Met. tr. 1, p. 1, 20—2,12. Dominicus Gundisalvi De div. philos. p. 10,
1—5; 11, 7—12, 9.
ARTICULUS I 165
et ideo penes hoc non sumitur distinctio sensuum, sed magis penes
differentiam colons et soni. Et ideo oportet scientias speculativas dividi
per differentias speculabilium, in quantum speculabilia sunt. Speculabili
autem, quod est obiectum speculativae potentiae, aliquid competit ex
5 parte intellectivae potentiae et aliquid ex parte habitus scientiae quo
intellectus perficitur. Ex parte siquidem intellectus competit ei quod sit
immateriale, quia et ipse intellectus immaterialis est; ex parte vero
scientiae competit ei quod sit necessarium, quia scientia de necessariis
est, ut probatur in I Posteriorum1. Omne autem necessarium, in
10 quantum huiusmodi, est immobile; quia omne quod movetur, in quan¬
tum huiusmodi, est possibile esse et non esse vel simpliciter vel secundum
quid, ut dicitur in IX Metaphysicae2. Sic ergo speculabili, quod est
obiectum scientiae speculativae, per se competit separatio a materia et
motu vel applicatio ad ea. Et ideo secundum ordinem remotionis a mate-
15 ria et motu scientiae speculativae distinguuntur.
[A 95vb] Quaedam ergo speculabilium sunt, quae dependent a materia 3
secundum esse, quia non nisi in materia esse possunt. Et haec distinguun¬
tur, quia quaedam dependent a materia secundum esse et intellectum, sicut
ilia, in quorum diffinitione ponitur materia sensibilis; unde sine materia
20 sensibili intelligi non possunt, ut in diffinitione hominis oportet accipere
carnem et ossa. Et de his est physica sive scientia naturalis. Quaedam
vero sunt, quae quamvis dependeant a materia secundum esse, non tamen
secundum intellectum, quia in eorum diffinitionibus non ponitur materia
sensibilis, sicut linea et numerus. Et de his est mathematica. Quaedam
25 vero speculabilia sunt, quae non dependent a materia secundum esse,
quia sine materia esse possunt, sive numquam sint in materia, sicut
deus et angelus, sive in quibusdam sint in materia et in quibusdam non,
ut substantia, qualitas, ens, potentia, actus, unum et multa et huiusmodi.
1 distinctio ] differentia LBCO ratio S 2 differentias TBCO rationem S 4 quod ]

in quantum LS 5 qua LVTC quam P . 6 siquidem ] quidem FS quippe BCO
7 post immateriale litura A (vid. Append, p. 230) intellectus > a 9 inL >
BTCO 11 velj — 12 quid > C 12 in > F(3 X a (3 igitur (3 13 scientiae
(potentiae LBCO) speculativae ] intellectivae pot. 5 per se > (3 separatio + et (3
a materia et a motu COS a motu et a materia B 15 post distinguuntur litura A
(vid Append, p. 231) 16 igitur (3 20 accipi BO capere T intelligi S 21 est > A
24 ut (3 26 materiaj ] huiusmodi (3 28 ens > F(3 et huiusmodi > a
1 Cf. Aristoteles Anal. post. I c. 2.6.33, 71 b 9—12.15, 74 b 5—75 a 37, 88 b

30—35; Thomas S. theol. 1 q.86 a.3. 2 Cf. Aristoteles Met. IX (©) c. 8,
1050 b 11—15.
De quibus omnibus est theologia, id est scientia divina1, quia praecipuum

in ea cognitorum est deus, quae alio nomine dicitur metaphysica, id
est trans physicam, quia post physicam discenda occurrit nobis, quibus
ex sensibilibus oportet in insensibilia devenire. Dicitur etiam pbilosophia
prima, in quantum aliae omnes scientiae ab ea sua principia accipientes 5
earn consequuntur2. Non est autem possibile quod sint aliquae res quae
secundum intellectum dependeant a materia et non secundum esse, quia
intellectus, quantum est de se, immaterialis est. Et ideo non est quartum
genus philosophiae praeter praedicta.
Ad primum ergo dicendum quod Philosophus in VI Ethicorum3 10
determinat de habitibus intellectualibus, in quantum sunt virtutes intel-
lectuales. Dicuntur autem virtutes, in quantum perficiunt in sua opera-
1 id est scientia ] scientia scilicet a praecipuum ] principium VT 2 quae >

BCS nomine ] modo S 3 transphysica LVTBC trium physica O materia
physica S 4 oportet ] competit V occurrit S 5 omnes > (3 7 esse ] rem
PV rationem T 12 perficiunt suppleas: intellectum
1 Cf. In Met. prooem. § Tertio et Ex quo; VI (E) c. 1 lect. 1 n. 1155—1168. Avicenna

Logica I c. 1, f. 2ra 30—44: Illae autem, quae non habent esse nisi quia possibile est
eas admisceri motui, iterum dividuntur in duo: quia aut sic sunt quod nec esse nec
intelligi possunt absque materia propria, sicut forma humana aut asinina, aut sic quod
possunt intelligi absque materia, sed non esse, sicut quadratura, ad quam intelligenda
non est omnino necesse appropriari earn aliqua specie materiae nec considerari secun¬
dum aliquam dispositionem motus. Res autem quae commiscentur motui (et habent
esse sine illo) sunt sicut identitas et unitas et multitudo et causalitas. Rerum autem,
quae possunt denudari a motu, veritas est. Et haec est duplex: aut est veritas necessaria,
ut deus et intelligentia, aut veritas earum non est necessaria, sed sunt sic quod non
est hoc eis impossibile, sicut est dispositio identitatis et unitas et causalitas et numerus
qui est multitudo; /. 2rb 6—15: Partes ergo scientiarum sunt aut speculatio de con-
cipiendo ea quae sunt cum hoc quod habent in motu esse et exsistentiam et pendent
ex materiis propriarum specierum, aut speculatio secundum quod sunt separata ab his
in intellectu tantum, aut secundum quod sunt separata ab his in esse et intellectu.
Prima autem pars divisionis est scientia naturalis. Secunda est disciplinalis pura et
scientia de numero, scilicet ilia quae est notior; nam cognitio de materia numeri ex
hoc quod est numerus non pertinet ad disciplinalem. Pars vero tertia est scientia divina.
Met. 1 c. 1, f. 70ra 28—37: Et diximus quod speculativae comprehenduntur in tres
partes, in naturales scilicet et doctrinales et divinas, et quod suum subiectum naturalium
est corpora secundum quod moventur et quiescunt, et quod de eis inquiritur, sunt
accidentalia quae accidunt eis proprie secundum hunc modum. Et quod est subiectum
doctrinalium est vel quod est quantitas pure vel quod est habens quantitatem. Et
dispositiones eius, quae inquiruntur in eis, sunt ea quae accidunt quantitati ex hoc quod
est quantitas in diffinitione, quarum non invenitur species materiae nec virtus motus;
et quod divinae scientiae non inquirunt nisi res separatas a materia secundum exsisten¬
tiam et diffinitionem. Algazel Met. tr. 1, p. 2, 31—3, 32; 4, 17—25. Dominicus
Gundisalvi De div. philos. p. 14, 19—15, 9. 2 De variis nominibus huius scientiae
cf. In Met. prooem. § Secundum igitur. Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 15. 19.
24. 30. Dominicus Gundisalvi De div. philos. p. 38, 7—23. 3 Cf. p. 161 not. 4.
ART1CULUS I 167
tione. „Virtus enim est quae bonum facit habentem et opus eius bonum
reddit”1; et ideo secundum quod diversimode perficitur per huiusmodi
habitus speculativos, diversificat huiusmodi virtutes. Est autem alius
modus quo pars animae speculativa perficitur per intellectum, qui est
5 habitus principiorum, quo aliqua ex se ipsis nota fiunt et quo cognoscun-
tur conclusiones ex huiusmodi principiis demonstratae, sive demonstratio
procedat ex causis inferioribus, sicut est in scientia, sive ex causis altissi-
mis, ut in sapientia2. Cum autem distinguuntur scientiae ut sunt habitus
quidam, oportet quod penes obiecta distinguantur, [A 104/a] id est
10 penes res, de quibus sunt scientiae. Et sic distinguuntur hie et in VI
Metaphysicae3 tres partes philosophiae speculativae.
Ad secundum dicendum quod scientiae speculativae, ut patet in prin-
cipio Metaphysicae4, sunt de illis quorum cognitio quaeritur propter
se ipsa. Res autem, de quibus est logica, non quaeruntur ad cognoscen-
15 dum propter se ipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias.
Et ideo logica non continetur sub speculativa philosophia quasi princi¬
palis pars, sed sicut quiddam reductum ad philosophiam speculativam,
prout ministrat speculationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et
diffinitiones et alia huiusmodi, quibus in scientiis speculativis indigemus.
20 Unde secundum Boethium in Commento super Porphyrium5 non
tam est scientia quam scientiae instrumentum.
Ad tertium dicendum quod septem liberales artes non sufficienter 1
dividunt philosophiam theoricam, sed ideo, ut dicit Hugo de Sancto
Victore in III sui Didascalicon6, praetermissis quibusdam aliis septem
25 connumerantur, quia his primum erudiebantur, qui philosophiam discere
volebant, et ideo distinguuntur in trivium et quadrivium, „eo quod his
2 homo perficitur C perficitur homo a 6 ex huiusmodi (his S) principiis ] per

huiusmodi principia a demonstratae ] demonstrative LBCO demonstrativa T de-
ductae S 7 est (> B) in > VCOS 8 utx ] sicut (3 in ] ex T > COS
10 VI Metaphysicae ] metaphysica PLT$ mathc® V 11 philosophiae ] scientiae
VT(i scientiae philosophiae L 14 ipsa ? A 15 ipsa A 16 speculativa > (3
17 quidam P quoddam L VCOSw quaedam B philosophiam (ph’ica P) specula¬
tivam ] earn (3 20 Unde + et BCO 24 septem ] sex L > [3
1 Aristoteles Elh. Nic. II c. 5, 1106 a 15—17. 2 De tribus virtutibus intel-

lectualibus speculativis cf. S. theol. 1 II q. 57 a. 2. 3 Aristoteles Met. VI (E) c. 1,
1026 a 18. 4 Aristoteles Met. 1(A) c. 2, 982 a 14—17; cf. c.l, 980 a 22.
6 ed. sec., I c. 3, CSEL XXXX VIII 140, 13—143, 7. De quaestione, utrum logica sit
philosophiae pars an instrumentum, cf. Avicenna Logica I c. 1, f. 2rb 51 2va 9,
Domtnicus Gundisalvi De div. philos. p. 69, 21—70, 16. Historiam huius quaestionis
invenies apud L. Baur in: Dominicus Gundissaunus etc. p. 285—291. * c. 3,
p. 52, 28—53, 8.
168 Q. V DE DIVISIONE SPECULATTVAE SCIENTIAE
quasi quibusdam viis vivax animus ad secreta philosophiae introeat”.

Et hoc etiam consonat verbis Philosophi qui dicit in II Metaphysicae1
quod modus scientiae debet quaeri ante scientias; et Commentator2
ibidem dicit quod logicam, quae docet modum omnium scientiarum,
debet quis addiscere ante omnes alias scientias, ad quam pertinet trivium. 5
Dicit etiam in VI Ethicorum3 quod mathematica potest sciri a pueris,
non autem physica, quae experimentum requirit. Et sic datur intelligi
quod post logicam consequenter debet mathematica addisci, ad quam
pertinet quadrivium; et ita his quasi quibusdam viis praeparatur animus
ad alias philosophicas disciplinas. 10
2 Vel ideo hae inter ceteras scientias artes dicuntur, quia non solum
habent cognitionem, sed opus aliquod, quod est immediate ipsius rationis,
ut constructionem, syllogismum vel orationem formare, numerare,
mensurare, melodias formare et cursus siderum computare. Aliae vero
scientiae vel non habent opus, sed cognitionem tantum, sicut scientia 15
divina et naturalis; unde nomen artis habere non possunt, cum ars
dicatur ratio factiva, ut dicitur in VI Metaphysicae4. Vel habent
opus corporale, sicut medicina, alchimia et aliae huiusmodi. Unde non
possunt dici artes liberales, quia sunt hominis huiusmodi actus ex parte
ilia, qua non est liber, scilicet ex parte corporis6. Scientia vero moralis, 20
quamvis sit propter operationem, tamen ilia operatio non est actus
scientiae, sed magis virtutis, ut patet in libro Ethicorum6. [A 104rb]
Unde non potest dici ars, sed magis in illis operationibus se habet virtus
2 Et ] in BCO > S hoc (+ est quod L) 1 huic V verbum V 4 omnium ]

aliarum S > V 8 post — addisci ] primo logica addisci debet, consequenter mathe¬
matica T primo logica deinde mathematica debet addisci [3 10 alias > a.
11 haec w 13 vel ] et a > (3 numerare — 14 formare > horn. PV
14 et > !T(3 cursum LTCO 15 sed cognitionem tantum > [3 17 Metaph. ]
Eth. C Vel (+ non PV) habent opus >5 18 aliae > (3 22 libro ] V (3
1 Cf. Aristoteles Met. II (a) c. 3, 995 a 13. 2 Averroes Met. II com. 15 (in
a c. 3, 995 a 6—14): dixit Aristoteles quod necesse est ut homo instruatur in cogni-
tione viae cuiuslibet rei quam vult declarare; et dixit hoc quod ars logica quaedam
est universalis omnibus scientiis et quaedam propria unicuique scientiae et homo non
potest esse instructus in qualibet arte nisi sciendo universalia et propria de eis . . . sicut
dixit: quoniam malum est quaerere aliquam scientiam et modum, secundum quern
declarator. 8 Aristoteles Eth. Nic. VI c. 9,1142 a 16—20. *• Cf. Aristoteles
Met. VI (E) c. 1, 1025 b 22; Eth. Nic. VI c. 4, 1140 a 8—10. 20; Thomas De ver. q. 5
a. 1; S. theol. I II q. 57 a. 4 c. 6 Cf. S. theol. I II q. 57 a. 3 ad 3. • Cf.
Aristoteles Eth. Nic. I c. 1. 6. 13, 1095 a 4—6, 1098 a 15, 1102 a 5—10.
ART1CULUS I 169
loco artis. Et ideo veteres diffinierunt virtutem esse artem bene recteque
vivendi, ut Augustinus dicit in IV De civitate deih
[A 104rb 26] Ad quartum dicendum quod, sicut dicit Avicenna in
principio suae Medicinae1 2, aliter distinguitur theoricum et practicum,
5 cum philosophia dividitur in theoricam et practicam, aliter cum artes
dividuntur in theoricas et practicas, aliter cum medicina. Cum enim
philosophia vel etiam artes per theoricum et practicum distinguuntur,
oportet accipere distinctionem eorum ex fine, ut theoricum dicatur
illud, quod ordinatur ad solam cognitionem veritatis, practicum vero,
10 quod ordinatur ad operationem. Hoc tamen interest, cum in hoc divi¬
ditur philosophia totalis et artes, quod in divisione philosophiae habetur
respectus ad finem beatitudinis, ad quern tota humana vita ordinatur.
Ut enim dicit Augustinus XX De civitate dei3 ex verbis Varronis,
„nulla est homini aha causa philosophandi nisi ut beatus sit.” Unde cum
15 duplex felicitas a philosophis ponatur, una contemplativa et alia activa,
ut patet in X Ethicorum4, secundum hoc etiam duas partes philo¬
sophiae distinxerunt, moralem dicentes practicam, naturalem et rationa-
lem dicentes theoricam. Cum vero dicuntur artium quaedam esse specu-
lativae, quaedam practicae, habetur respectus ad aliquos speciales fines
20 illarum artium, sicut si dicamus agriculturam esse artem practicam,
dialecticam vero theoricam. Cum autem medicina dividitur in theoricam
1 bene recteque (et recte T) vivendi > C 2 in > L{i 3 Ad quartum (quintum
BCO) — 170, 11 ponatur ] Thomas incipiens verbis Ad quartum re vera ad argumentum
quintum respondit. Postea responsione ad quartum suppleta quintum dicendum in
margine pro primo quartum dicendum substituit signumque responsionum transponen-
darum posuit. 4 Medicinae ] metaphysicae L VT3 5 aliter — 6 practicas >
horn. LT 7 etiam > (3 8 theoricum — 10 operationem ] practicum dicatur
illud (id C) quod (+ comparatur et C) ordinatur ad operationem, theoricum vero
quod ad solam cognitionem veritatis (3 9 vero + illud T 10 Hoc (sed TCum B)
tamen ] Et tamen (+ hoc S) CS Et inde O hoc2 ] haec ?A 11 et — 12 tota >
horn. O 13 X a (3 14 Unde ] Deinde BCO Denique 5 15 felicitas ] beatitudo
COS 16 in > LBCO etiam ] in (3 > L philosophiam (3 philosophiam
in textu philosophiae lectio varians A in apparatu w 18 esse > (3
1 c. 21, CSEL XXXX P. 1188, 18: Ars quippe ipsa bene recteque vivendi virtus a
veteribus definita est. a Canon de medicina I fen 1 doctr. 1 c. 1, f. 4va: Potest
autem aliquis dicere quod medicina dividitur in theoricam et practicam, sed tu totam
ipsam posuisti theoricam, cum dixisti quod est scientia. Nos autem respondebimus et
dicemus quod artium quoddam est quod est theorica et practica, et de philosophia
quod est theorica et practica, et de medicina dicitur quod est theorica et practica.
In unaquaque autem harum divisionum aliud volumus dicere. cum dicimus theoricam,
et aliud, cum dicimus practicam. 3 XIX c. 1, CSEL XXXX P. II 366, 23—25.
4 Ajostoteles Eth. Nic. X c. 7 et 8, 1177 a 12—1178 b 32.
et practicam, non attenditur divisio secundum finem. [A 104va] Sic

enim tota medicina sub practica continetur, utpote ad operationem
ordinata. Sed attenditur praedicta divisio secundum quod ea, quae in
medicina tractantur, sunt propinqua vel remota ab operatione. Ilia
enim pars medicinae dicitur practica, quae docet modum operandi 5
ad sanationem, sicut quod talibus apostematibus sunt talia remedia
adhibenda, theorica vero ilia pars, quae docet principia, ex quibus homo
dirigitur in operatione, sed non proxime, sicut quod virtutes sunt tres
et quod genera febrium sunt tot1. Unde non oportet, ut si alicuius activae
scientiae aliqua pars dicatur theorica, quod propter hoc ilia pars sub 10
philosophia speculativa ponatur2.
[A 104rb5] Ad quintum dicendum quod aliqua scientia continetur sub
alia dupliciter, uno modo ut pars ipsius, quia scilicet subiectum eius
est pars aliqua subiecti illius, sicut planta est quaedam pars corporis
naturalis; unde et scientia de plantis continetur sub scientia naturali ut 15
1 attenditur (attendetur PA) divisio secundum (> B) ] habetur respectus ad S

5 pars medicinae ] medicina (3 modos (modum B) operationis (3 6 sanationes p
7 adhibenda ] apponenda V p vero + dicitur V p + est L 8 operatione (opera¬
tionem T) -— proxime (proxima C) ] operauonem fini proximam PV 11 philo¬
sophia speculativa ] speculativa scientia p 12 quintum dicendum in marg., quar-
tum dicendum in textu del.A (cf. p.169,3) 13 quia — 15 et (> S) ] sic L
quia (.q. A) scilicet ] id est P 15 scientia2 > p
1 Cf. Avicenna l.c.: Cum ergo de medicina dixerimus quod eius est theorica et ex
ea est practica, non est aestimandum quod velimus dicere quod una divisionum medi¬
cinae est scire et altera operari, quemadmodum multi hunc locum perscrutantes existi-
mant. Sed debes scire quod illud quod volumus est aliud et quod nulla duarum divi¬
sionum medicinae est nisi scientia, sed una earum est ad scienda principia et altera
ad sciendum operandi quahtatem. Post vero primam earum nomine scientiae aut
theoricae appropriavimus, et alteram appropriavimus nomine practicae. Per theoricam
vero ipsius volumus quod quando earn sciverimus, scientiam tantum acquiremus ita
quod in declaratione qualitatis operationis nos non immittemus, sicut dicitur in medi¬
cina quod genera febrium stmt tria et complexiones sunt novem. Et per practicam
ipsius volumus non operationem in effectu neque laborem motionum corporearum,
sed divisionem operationis medicinae. Quae, cum earn sciverimus, auxiliabitur nobis
ad acquirendam scientiam, et ipsa scientia erit in qualitate operationis. Sicut dicitur
in medicina quod apostematibus calidis adhibenda sunt quae in principio repellant
et infrigident et inspissent et postea repellentia cum resolventibus temperabimus. .. .
Doctr. 6, f. 30rb: Virtutum autem genera et operationum ex eis provenientium apud
medicos sunt tria, quae sunt genus virtutum vitalium et genus virtutum naturalium et
genus virtutum animalium. Dominicus Gundisalvi De div. philos. p. 84, 13—22.
2 Cf. Ps.-Robertus Grosseteste Summa philosophiae III c. 6,p. 300,30: omnisactiva
scientia speculativa quaedam est, sed non convertitur; c. 7, p.301,30—34: Scientiaeque
in omni paene materia et theoricam quandam speculativamque partem et practicam
sive operativam contingit assignare. Sola est philosophia prima, quae circa principia
entis et scientiae speculando tantum versatur.
ARTICULUS I 171
pars. Alio modo continetur una scientia sub alia ut ei subalternata, quan-
do scilicet in superiori scientia assignatur propter quid eorum, de quibus
scitur in scientia inferiori solum quia, sicut musica ponitur sub arith-
metica1. Medicina ergo non ponitur sub physica ut pars. Subiectum enim
5 medicinae non est pars subiecti scientiae naturalis secundum illam ratio-
nem, qua est subiectum medicinae. Quamvis enim corpus sanabile sit
corpus naturale, non tamen est subiectum medicinae, prout est sanabile a
natura, sed prout est sanabile ab arte. Sed quia in sanatione, quae fit
etiam per artem, ars est ministra naturae, quia ex aliqua naturali virtute
10 sanitas perficitur auxilio artis, inde est quod propter quid de operatione
artis oportet accipere ex proprietatibus rerum naturalium. Et propter
hoc medicina subalternatur physicae, et eadem ratione alchimia et
scientia de agricultura et omnia huiusmodi. Et sic relinquitur quod
physica secundum se et secundum omnes partes suas est speculativa,
15 quamvis aliquae scientiae operativae subalternentur ei.
[A 104va 12] Ad sextum dicendum quod quamvis subiecta aliarum
scientiarum sint partes entis, quod est subiectum metaphysicae, non
tamen oportet quod aliae scientiae sint partes ipsius. Accipit enim una-
quaeque scientiarum unam partem entis secundum specialem modum
20 considerandi ahum a modo, quo consideratur ens in metaphysica. Unde
proprie loquendo subiectum illius non est pars subiecti metaphysicae;
non enim est pars entis secundum illam rationem, qua ens est subiectum
metaphysicae, sed hac ratione considerata ipsa est specialis scientia aliis
condivisa. Sic autem posset dici pars ipsius scientia, quae est de potentia
25 vel quae est de actu aut de uno vel de aliquo huiusmodi, quia ista habent
eundem modum considerandi cum ente, de quo tractatur in metaphysica.
Ad septimum dicendum quod illae partes entis exigunt eundem mo¬
dum tractandi cum ente communi, quia etiam ipsa non dependent
ad materiam, et ideo scientia de ipsis non distinguitur a scientia quae
30 est de ente communi.
Ad octavum dicendum quod aliae diversitates rerum, quas obiectio
4 igitur p 5 secundum illam (istam L) — 6 medicinae > O 7 a. — 8 sanabile

> horn. L 8 ab arte ] per artem p 9 etiam > Lp 13 scientia de > p
14 suas ] eius p 15 aliquae (aliae L) scientiae ] aliae p 18 ipsius ] eius COS entis
i. tin. S 21 subiecti — 24 pars > hom. B 22 non — 23 metaphysicae > hom.
olCOS 24 non posset C ipsius + scientiae p quae scientia (scientiae T)
transp. B 25 aut ] vel quae est p vel (aut LT) de (> V) ] aut p 26 de —
28 ente > hom. P 28 ipsae L > V 29 a materia Lw 31 aliae ] illae V
1 De subalternatione scientiarum cf. supra q. 2 a. 2 ad 5 (j>. 89; 5—9).

tangit, non sunt differentiae per se earum in quantum sunt scibiles;

et ideo penes eas scientiae non distinguuntur.
1 Ad nonum dicendum quod quamvis scientia divina sit prima omnium
scientiarum, naturaliter tamen quoad nos aliae scientiae sunt priores.
Ut enim dicit Avicenna in principio suae Metaphysicae1, ordo huius 5
scientiae est, ut addiscatur post scientias naturales, in quibus sunt multa
determinata, quibus ista scientia utitur, ut generatio, corruptio, motus et
alia huiusmodi. Similiter etiam post mathematicas. Indiget enim haec
scientia ad cognitionem substantiarum separatarum cognoscere numerum
et ordines orbium caelestium, quod non est possibile sine astrologia, 10
ad quam tota mathematica praeexigitur. Aliae vero scientiae sunt ad
bene esse ipsius, ut musica et morales vel aliae huiusmodi.
2 Nec tamen oportet quod sit circulus, quia ipsa supponit ea, quae
in aliis probantur, cum ipsa aliarum principia probet, quia principia,
quae accipit alia scientia, scilicet naturalis, a prima philosophia, non 15
probant ea quae idem philosophus primus accipit a naturali, sed proban¬
tur per alia principia per se nota; et similiter philosophus primus non
probat principia, quae tradit naturali, per principia quae ab eo accipit,
sed per alia principia per se nota. Et sic non est aliquis [A 104vb] circulus
in diffinitione. 20
3 Praeterea, effectus sensibiles, ex quibus procedunt demonstrationes
naturales, sunt notiores quoad nos in principio, sed cum per eos perve-
nerimus ad cognitionem causarum primarum, ex eis apparebit nobis
4 scientiae > CS 5 huius ] illius (3 7 generatio et VTBOS corruptio +

et (3 8 alia > (3 10 ordinem a(3w orbium ] corporum C sine ] nisi
praecognita 5 12 vel (et a) aliae ] et (3 13 ipsa > PV 14 pro bet —
principia > hom. B 16 idem (scilicet L recte COS ratione B > lac. P) — na¬
turali ] in aliis probantur T probantur ] probatur AB 17 aliqua L(3 simili¬
ter ] sic (3 21 Et praeterea aw 22 cum ] tamen OS pervenirimus A venerimus
PLV venimus T pervenimus [3 23 eis (illis L) + autem 5
1 I c. 3,f 71rb 57—71 va 7: Ordo vero huius scientiae est, ut discatur post scientias
naturales et disciplinales. Sed post naturales ideo, quia multa de his, quae conceduntur
in ista, sunt de illis quae iam probata sunt in naturali, sicut generatio et corruptio et
alteritas et locus et tempus et quod omne quod movetur ab alio movetur et quae sunt
ea quae moventur ad primum motorem etc. Post disciplinales vero ideo, quia intentio
ultima in hac scientia est cognitio gubernatoris dei altissimi et cognitio angelorum
spiritualium et ordinum suorum et cognitio ordinationis in comparatione circulorum,
ad quam scientiam impossibile est perveniri nisi per cognitionem astrologiae. Ad
scientiam vero astrologiae nemo potest pervenire nisi per scientiam irithmeticae et
geometriae. Musica vero et particulares disciplinalium et morales et civiles utiles sunt,
non necessariae ad hanc scientiam.
ARTICULUS II 173
propter quid illorum effectuum, ex quibus probabantur demonstratione

quia1. Et sic et scientia naturalis aliquid tradit scientiae divinae, et tamen
per earn sua principia notificantur. Et inde est quod Boethius2 ultimo
ponit scientiam divinam, quia est ultima quoad nos.
5 Ad decimum dicendum quod quamvis naturalis post mathematicam
addiscenda occurrat, ex eo quod universalia ipsius documenta indigent
experimento et tempore, tamen res naturales, cum sint sensibiles, sunt
naturaliter magis notae quam res mathematicae a sensibili materia
abstractae.
10 Articulus ii
Utrum naturalis philosophia sit de his quae sunt in motu et materia3
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod scientia naturalis non sit

de his quae sunt in motu et materia.
1. Materia enim est individuationis principium4. Sed nulla scientia est
1 ex — 2 divinae > S probantur LCOw probatur B precabantur P demon¬

strative TBCO demonstrationes w 2 quia > P et2 > aBCO tradit ]
addit BCO 3 ea BOS 4 quia] quae p 6discenda p universalia ] ultima
LCOS 12 sic proceditur > C
1 Cf. Avicenna l.c. f. 71 va 7—36: Potest autem aliquis opponere dicens quod si
principia scientiae naturalis et disciplinalium non probantur nisi in hac scientia et
quaestiones utrarumque scientiarum probantur per principia earum, quaestiones vero
earum fiunt principia huius, tunc haec argumentatio est circularis et per ultimum eius
fit manifestatio sui ipsius. Contra hoc autem verisimile debet responderi id quod iam
dictum est et ostensum est in libro Demonstrationis, de quo tamen nos repetemus
hie quod sufficiet. Dico igitur quod principium scientiae non est principium sic ut
omnes quaestiones pendeant ex eo ad demonstrandum eas in actu vel in potentia, sed
fortasse accipietur principium in demonstratione aliquarum. Possibile est enim esse
quaestiones in scientiis, in quarum demonstrationibus non admittuntur ea quae posita
sunt principia ullo modo, quia non admittuntur nisi propositiones quae non probantur
ad hoc ut principium scientiae sit principium verissimum, per quod ad ultimum acqui-
ratur certissima veritas, sicut est ilia quae acquiritur ex causa. Si autem non acquirit
causam, non dicetur principium scientiae sic, sed aliter; quia fortasse dicetur princi¬
pium, sicut sensus solet dici principium eo modo, quo sensus, in quantum est sensus,
non acquirit nisi esse tantum. Soluta est igitur quaestio; quoniam principium naturalis
potest esse manifestum per se, et potest esse ut manifestetur in philosophia prima per id,
per quod non fuerat probatum antea. Sed per hoc in ilia probantur aliae quaestiones
ita quod est propositio in scientia altiori ad inferendum in conclusione illud principium,
nec in hoc assumatur principium ad concludendum illud, sed assumatur alia propositio.
Possibile est etiam ut scientia naturalis et disciplinalis acquirant nobis demonstratio-
nem de an est et non acquirant nobis demonstrationem de quare est. Sed haec scientia
acquirit nobis demonstrationem de quare est et praecipue in causis finalibus remotis.
2 Supra p. 157, 11. 3 Cf. supra p. 157, 5—8. 4 Cf. supra q.4 a. 2 c.
(p. 142, 14seq.).
de individuis, sed de solis universalibus, secundum sententiam Pl'atonis,

quae ponitur in Porphyrio1 II. Ergo scientia naturalis non est de his
quae sunt in materia.
2. Praeterea, scientia ad intellectum pertinet. Sed intellectus cognoscit
abstrahendo a materia et a condicionibus materiae. Ergo de his, quae non 5
sunt a materia abstracta, nulla scientia esse potest.
3. Praeterea, in scientia naturali agitur de primo motore, ut patet in
VIII Physicorum2. Sed ipse est immunis ab omni materia. Ergo scientia
naturalis non est de his solis quae sunt in materia.
4. Praeterea, omnis scientia de necessariis est3. Sed omne quod move- 10
tur, in quantum huiusmodi, est contingens, ut probatur in IX Metaphy¬
sic ae4. Ergo nulla scientia potest esse de rebus mobilibus, et sic nec
scientia naturalis.
5. Praeterea, nullum universale movetur; homo enim universalis non
sanatur, sed hie homo, ut dicitur in principio Metaphysicae6. Sed 15
omnis scientia de universalibus est6. Ergo naturalis scientia non est de his
quae sunt in motu.
6. Praeterea, in scientia naturali determinatur de quibusdam quae
non moventur, sicut est anima, ut probatur in I De anima7, et terra,
ut probatur in II Caeli et mundi8;et etiam omnes formae naturales 20
non hunt nec corrumpuntur, et eadem ratione non moventur nisi per
accidens, ut probatur in VII Metaphysicae9. Ergo non omnia, de
quibus est physica, sunt in motu.
1 sententiam ] formam (3 4 Praeterea — 6 potest ] argumentum secundum Thomas

postea summae paginae inscripsit. Verba primae lineae (usque ad 5 materia) religa-
tore resecante perdita sunt in A. 5 a2 > (3 7 in2 > BCO 9 solum
LVCOS 11 in2 > BCO 12 et — 13 naturalis ] ergo etc. [3 15 principio J
primo LBS 16 naturalis — 17 motu ] etc. (3 20 etiam del.? A > w 21 et
(ergo nec S) — moventur > T non >5 22 accidens + ut dicitur A
1 Isagoge p. 6, 12—16. Interpretatur Boethius (ed. sec.) Ill c. 8, CSEL XXXXVI1I

225, 12—17: individua autem, quae sunt post specialissima, infinita sunt. Quapropter
usque ad specialissima a generalissimis descendentem iubet Plato quiescere, descendere
autem per media dividentem specificis differentiis; infinita, inquit, relinquenda sunt;
neque enim horum posse fieri disciplinam. Cf. Arlstoteles Anal. post. I c. 33, 88 b 31;
De an. II c. 5, 417 b 22. 2 Aristoteles Phys. VIII c. 5. 6. 10, 256 a 4 — 260 a 19,
266 a 10—267 b 26. 3 Cf. art.praec. in corp. (p. 165, 8 et not. 1). 4 Cf.
art. praec. in corp. (p. 165, 10—12 et not. 2). 6 Aristoteles Met. I (A) c. 1,
981 a 18—20. 8 Cf. supra not. 1. 7 Aristoteles De an. / c. 3, 405
b 31—407 b 26; c. 4 et 5, 408 a 29—409 b 18. 8 Aristoteles De caelo et mundo
II c. 14, 296 a 24—297 a 6. * Aristoteles Met. VII (Z) c. 8, 1053 b 5—7.17;
cf VIII (H) c. 1, 1042 a 29; c. 3, 1043 b 16—18; c. 5, 1044 b 21—24; XII (A) c. 3,
1069 b 35.
ARTICULUS II 175
7. Praeterea, omnis creatura est mutabilis, cum vera immutabilitas

soli deo conveniat, ut Augustinus1 dicit. Si ergo ad naturalem pertinet
consideratio de his, quae in motu sunt, eius erit considerare de omnibus
creaturis, quod apparet expresse esse falsum.
5 Sed contra, ad scientiam naturalem pertinet de rebus naturalibus
determinare. Sed res naturales sunt, in quibus est principium motus.
Ubicumque autem est motus, oportet et esse materiam, ut dicitur in IX
Metaphysicae2. Ergo scientia naturalis est de his quae sunt in motu
et materia.
10 2. Praeterea, de his, quae sunt in materia et motu, oportet esse aliquam
scientiam speculativam, alias non esset perfecta traditio philosophiae
quae est cognitio entis. Sed nulla alia speculativa scientia est de his, quia
neque mathematica nec metaphysica. Ergo est de his naturalis.
3. Praeterea, hoc apparet ex hoc quod dicit Philosophus in VI
15 Metaphysicae3 et in II Physicorum4.
[A 96ra] Responsio. Dicendum quod propter difficultatem huius 1
quaestionis coactus est Plato ad ponendum ideas5. Cum enim, ut dicit
Philosophus in I Metaphysicae6, crederet omnia sensibilia semper
esse in fluxu, secundum opinionem Cratyli et Heracliti, et ita existi-
20 maret de eis non posse esse scientiam, posuit quasdam substantias a
sensibilibus separatas, de quibus essent scientiae et darentur diffinitiones.
Sed hie defectus accidit ex eo quod non distinxit quod est per se ab eo
quod est secundum accidens, et ideo secundum accidens falluntur
1 cum vera (naturaliter w) immutabilitas ] cum natura immutabilis (immutabilitatis

B) F(3 > P 2 igitur (J 3 consideratio] -tionem L considerare w 7 et > a(3
in > BOS X a 11 speculativam ] specialem S 12 speculativa > S
13 neque ] nec [3 nec ] neque a > B metaphysica ] physica A phica del. et add.
metaphysica P > B scientia naturalis Vfi 14 hoc (eo PLT) quod ] his quae V3
17 est ] fuit VCOS > B Plato > lac. P ad ponendum ] ponere 3 19 exis-
timare P extimaret L V aestimaret T existimaverit B aestimavit C aestimaverit O exti-
maverunt S 20 eis ] his LTS ipsis BCO
1 De trin. V c. 2 n. 3, PL 42, 912: Sed aliae quae dicuntur essentiae sive substantiae
capiunt accidentia, quibus in eis fiat vel magna vel quantacumque mutatio. Deo autem
aliquid huiusmodi accidere non potest. Et ideo sola est incommutabilis substantia vel
essentia, qui deus est, cui profecto ipsum esse, unde essentia nominata est, maxime
ac verissime competit; cf. De natura boni c. 1, CSEL XXV P. II 855, 7 9; De
Gen. ad lift. VIII c. 20. 23, CSEL XXVIII P. / 258, 25—259, 25. 262, 1—8.
a Aristoteles cf. supra p. 159, 26 et not. 1. 3 A_ristotel.es Met. VI (E) c. I,
1026 a 13. 4 Cf. Aristoteles Phys. II c. 2, 193 b 22—30; c. 7, 198 a 27—31.
6 De sententia Platonis cf. S.theol. I q. 84 a. 1 c. 4 Aristoteles Met. I (A) c.
6, 987 a 32 — b 1; cf. IV (D c. 5, 1010 a 10—15.
176 Q. V DE DIV1SIONE SPECULATIVAE SCIENTLAE
plerumque etiam sapientes, ut dicitur in I Elenchorum1. Ut autem

probatur in VII Metaphysicae2, cum in substantia sensibili inveniatur
et ipsum integrum, id est compositum, et ratio, id est forma eius, per se
quidem generatur et corrumpitur compositum, non autem ratio sive
forma, sed solum per accidens. „Non enim fit domum esse”, ut ibidem3 5
dicitur, „sed hanc domum.” Unumquodque autem potest considerari
sine omnibus his quae ei non per se comparantur. Et ideo formae et
rationes rerum quamvis in motu exsistentium, prout in se considerantur,
absque motu sunt. Et sic de eis sunt scientiae et diffinitiones, ut ibidem4
Philosophus dicit. Non autem scientiae sensibilium substantiarum 10
fundantur super cognitione aliquarum substantiarum a sensibilibus
separatarum, ut ibidem5 probatur.
2 Huiusmodi autem rationes, quas considerant scientiae quae sunt de
rebus, considerantur absque motu. Sic oportet quod considerentur
absque illis, secundum quae competit motus rebus mobilibus. Cum 15
autem omnis motus tempore mensuretur et primus motus sit motus
localis, quo remoto nullus alius motus inest, oportet quod secundum
hoc aliquid sit mobile, quod est hie et nunc. Hoc autem consequitur
rem ipsam mobilem, secundum quod est individuata per materiam exsis-
tentem sub dimensionibus signatis. Unde oportet quod huiusmodi 20
rationes, secundum quas de rebus mobilibus possunt esse scientiae, con¬
siderantur absque materia signata et absque omnibus his quae conse-
quuntur materiam signatam, non autem absque materia non signata,
quia ex eius notione dependet notio formae quae determinat sibi mate¬
riam6. Et ideo ratio hominis, quam significat diffinitio et secundum quam 25
procedit scientia, consideratur sine his carnibus et sine his ossibus, non
2 VIII LBOS 4 ipsum compositum p 5 solum > (3 sed(> 7’)hanc(haci>)

domum, ut ibidem dicitur (dicit 1 ) transp. ctCOS 7 comparantur ] competunt VT
8 in motu ] non per se S prout — 9 sunq > V 9 absque ] sine (3 10 sub¬
stantiarum ] rerum S > C 11 fundantur (fundatur C) — substantiarum >
hom. PT cognitionem L 14 post rebus repet. sunt A de rebus sunt transp. PLT
Et sic (> BOS) aC 18 sequitur LCOS consecuntur T 20 designatis (corr. in
signatis A) (3 21 considerentur apie 22 et — 23 signata > hom. S 25 et, > (3
26 sine2 > COS
1 Aristoteles De sophisticis elenchis c. 6, 168 b 6—8. Cf. Thomas De fallaciis c. 11

(ed. Perrier I 447—450). 2 Aristoteles Met. VII (Z) c. 15, 1039 b 20—24;
cf. supra arg. 6 (p. 174, 20—22 et not. 9). 3 Aristoteles l.c. lin. 24. 4 Cf. Aris¬
toteles Met. VII (Z) c. 15, 1039 b 27—1040 a 2. 3 Cf. Aristoteles Met. VII
(Z) c. 8, 1033 b 26—29, 1034 a 2—5. « Cf. In De an. II c. 5 led. 12 n. 377seq.
ARTICULUS II 177
autem sine camibus et ossibus absolute1. Et quia singularia includunt

in sui ratione materiam signatam, universalia vero materiam communem,
ut dicitur in VII Metaphysicae2, ideo praedicta abstractio non dicitur
formae a materia absolute, sed universalis a particulari.
5 Possunt ergo huiusmodi rationes sic abstractae considerari dupliciter. 3
Uno modo secundum se, et sic considerantur sine motu et materia
signata, et hoc non invenitur in eis nisi secundum esse quod habent in
intellects Alio modo secundum quod comparantur ad res, quarum sunt
rationes; quae quidem res sunt in materia et motu. Et sic sunt principia
10 cognoscendi ilia, quia omnis res cognoscitur per suam formam. Et ita
per huiusmodi rationes immobiles et sine materia particulari consideratas
habetur cognitio [A 96rb ] in scientia naturali de rebus mo bib bus et
materialibus extra animam exsistentibus.
Ad primum ergo dicendum quod materia non est individuationis
15 principium nisi secundum quod est sub dimensionibus signatis exsistens.
Et sic etiam scientia naturabs a materia abstrahit.
Ad secundum dicendum quod forma intelbgibilis est quiditas rei.
Obiectum enim intebectus est quid, ut dicitur in III De anima3.
Quiditas autem compositi universabs, ut hominis aut animabs, includit
20 in se materiam universalem, non autem particularem, ut dicitur in VII
Metaphysicae4. Unde intebectus communiter abstrahit a materia
signata et condicionibus eius, non autem a materia communi in scientia
naturab, quamvis etiam in scientia naturab non consideretur materia
nisi in ordine ad formam. Unde etiam forma per prius est de conside-
25 ratione naturabs quam materia.
Ad tertium dicendum quod de primo motore non agitur in scientia
naturab tamquam de subiecto vel de parte subiecti, sed tamquam de
termino ad quem scientia naturabs perducit. Terminus autem non est
de natura rei, cuius est terminus, sed habet abquam habitudinem ad rem
30 ibam, sicut terminus bneae non est bnea, sed habet ad earn abquam
1 Et, > 7(3 2 sui ratione ] se S 3 in > PV 9 sunt, > AP 11 conside¬

rate A 12 mobilibus et (mob. et > S) materialibus (et mat. > L) ] naturalibus
BCO 18 quid + est C 19 compositi + ut hominis (h. tantum del.) A
aut ] vel (3 20 in2 > PV 24 etiam ] et PVT 27 de, > (3 29 natura ]
essentia S 30 non est linea > horn. P
1 Cf. S. theol. I q. 75 a. 4 c. a Cf. Aristoteles Mel. VII (Z) c. 10, 1035 b

27_31. 3 Aristoteles De an. Ill c. 6, 430 b 28. 4 Cf. Aristoteles supra not. 2.
12
Decker
habitudinem, ita etiam et primus motor est alterius naturae a rebus

naturalibus, habet tamen ad eas aliquam habitudinem, in quantum influit
eis motum, et sic cadit in consideratione naturalis, scilicet non secundum
ipsum, sed in quantum est motor.
Ad quartum dicendum quod scientia est de aliquo dupliciter. Uno 5
modo primo et principaliter, et sic scientia est de rationibus universalibus,
supra quas fundatur. Alio modo est de aliquibus secundario et quasi
per reflexionem quandam, et sic de illis rebus, quarum sunt illae rationes,
in quantum illas rationes applicat ad res etiam particulares, quarum
sunt, adminiculo inferiorum virium. Ratione enim universali utitur 10
sciens et ut re scita et ut medio sciendi. Per universalem enim hominis
rationem possum iudicare de hoc vel de illo. Rationes autem universales
rerum omnes sunt immobiles, et ideo quantum ad hoc omnis scientia
de necessariis est. Sed rerum, quarum sunt illae rationes, quaedam sunt
necessariae et immobiles, quaedam contingentes et mobiles, et quantum 15
ad hoc de rebus contingentibus et mobilibus dicuntur esse scientiae.
Ad quintum dicendum quod quamvis universale non moveatur, est
tamen ratio rei mobilis.
Ad sextum dicendum quod animae et aliae formae naturales, quamvis
non moveantur per se, moventur tamen per accidens, et insuper sunt 20
perfectiones rerum mobilium, et secundum hoc cadunt in consideratione
naturalis. Terra vero, quamvis secundum totum non moveatur, quod
accidit ei, in quantum est in suo loco naturali, in quo aliquid quiescit
per eandem naturam, per quam movetur ad locum, tamen partes eius
moventur ad locum, cum sunt extra locum proprium. Et sic terra et 25
ratione quietis totius et ratione motus partium cadit in considerationem
naturalis.
Ad septimum dicendum quod mutabilitas ilia, quae competit omni
creaturae, non est secundum aliquem motum naturalem, sed secundum de-
pendentiam ad deum, a quo si sibi deserentur, deficerent ab eo quod sunt. 30
1 etiam > (3 et > LV est — 2 aliquam ] habet aliquam habitudinem ad res

naturales, est tamen alterius naturae ab eis; habet tamen ad eas (3 2 ea A 3 con¬
sideratione <m> w consideratio P scilicet > (3 7 super VCOSw et quasi >
PLT 8 sic + est aCS rebus illis transp. V (3 + est BO 11 medio ] modo
PV modo vel medio T 12 possunt BCO dea > (3 universales ] illae |3
13 et 15 immobiles ] immateriales (3 14 est — 15 necessariae > horn. P 19 anima
BCO 21 consideratione<m> w 22 vero ] autem TCOS totum ] se totam
COS 23 suo > (3 aliquid > a(3 24 eius (scriptura plana A) > Tfi 25 cum ]
quando Tfi et2 > 7"(3 26 rationea > (3 consideratione a(3 30 sibi >
LVfi deseretur L V deferetur P desereretur T desceretur B desererentur S defi-
ceret a ab — sunt test PLV) > T
ARTICULUS III 179
Dependentia autem ista pertlnet ad considerationem metaphysici

potius quam naturalis. Creaturae etiam spirituals non sunt mutabiles
nisi secundum electionem, et talis mutatio non pertinet ad naturalem,
sed magis ad divinum.
5 [A 96va] Articulus hi
Utrum mathematica consideratio sit sine motu et materia

de his quae sunt in materia1
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod mathematica consideratio

non sit sine materia de his quae habent esse in materia.
10 1. Cum enim veritas consistat in adaequatione rei ad intellectum2,
oportet esse falsitatem, quandocumque res consideratur aliter quarn sit3.
Si ergo res, quae sunt in materia, sine materia considerat mathematica,
eius consideratio erit falsa, et sic non erit scientia, cum omnis scientia
sit verorum.
15 2. Praeterea, secundum Philosophum in I Posteriorum4 cuiuslibet
scientiae est considerare subiectum et partes subiecti. Sed omnium mate-
rialium secundum esse materia pars est. Ergo non potest esse quod aiiqua
scientia consideret de his quae sunt in materia, absque hoc quod materiara
consideret.
20 3. Praeterea, omnes lineae rectae sunt eiusdem speciei. Sed mathema-
ticus considerat lineas rectas numerando eas, alias non consideraret
triangulum et quadratum. Ergo considerat lineas, secundum quod diffe-
runt numero et conveniunt specie. Sed principium differendi his, quae
1 metaph A metaphysicae BOw meth’ C 2 etiam ] enim F(3 10 ad intelleo

tum ] et intellectus a 11 esse > S falsitatem > (3 quod quandocumque
(quando C) 5 sit + falsam considerationem (+ esse S) COS 12 sine materia
considerat (corr. ex. considerant A) mathematica (-cus a) ] considerantur sine
materia in (> B) mathematica (3 s. m. considerantur <in> mathematica w 13 et
— 14 verorum > a 18 non sunt T in ] sine AxBCO 21 lineas rectas
(> BOS) > C 22 quadrangulum LV[3
1 Cf. supra p. 157, 8—11. 8 Cf De ver. q. la.lc.; S.theol. I q. 16 a. 2 arg. 2, ubi

Thomas definitionem: veritas est adaequatio rei et intellectus Isaac (Israeli) libro De
diffinitionibus ascribit. Attamen hanc definitionem nusquam in codicibus manu script is
huius libri reperiri probat I. T. Muckle Isaac Israeli's Definition of Truth, in: AHDL
8 (1933) 5—8. 3 Cf. Aristoteles Met. IV (T) c. 7, 1011 b 26—28; Augustinus
En. inPs. 5 n. 7, PL 36, 85: Si enim hoc dicitur quod est, verum dicitur; si auiem hoc
dicitur quod non est, mendacium est; De vera rei. c. 36 n. 66, PL. 34, 151: Sed cu;
saltern illud manifestum est falsitatem esse, qua id putatur esse quod non est, intel
ligit earn esse veritatem, quae ostendit id quod est. 4 Cf. supra q. 2 a. 2 arg. 3
(p. 85,13 et not. 5).
secundum speciem conveniunt, est materia, ut ex supra1 dictis patet.

Ergo materia consideratur a mathematico.
4. Praeterea, nulla scientia, quae penitus abstrahit a materia, demon-
strat per causam materialem. Sed in mathematica fiunt aliquae demon-
strationes, quae non possunt reduci nisi ad causam materialem, sicut 5
cum demonstratur aliquid de toto ex partibus. Partes enim sunt materia
totius, ut dicitur in II Physicorum2. Unde et in II Posteriorum3
reducitur ad causam materialem demonstratio, qua demonstratur quod
angulus qui est in semicirculo est rectus ex hoc quod utraque pars eius
est semirectus4. Ergo mathematica non omnino abstrahit a materia. 10
5. Praeterea, motus non potest esse sine materia. Sed mathematicus
debet considerare motum, quia cum motus mensuretur secundum spa-
tium, eiusdem rationis et scientiae videtur esse considerare quantitatem
spatii, quod pertinet ad mathematicum, et quantitatem motus. Ergo
mathematicus non omnino dimittit considerationem materiae. 15
6. Praeterea, astrologia quaedam pars mathematicae est; et similiter
scientia de sphaera mota et scientia de ponderibus et musica5 6 * * * * 11, in quib
omnibus fit consideratio de motu et rebus mobilibus. Ergo mathematica
non abstrahit totaliter a materia et motu.
7. Praeterea, naturalis consideratio tota est circa materiam et motum. 20
Sed quaedam conclusiones demonstrantur communiter a mathematico
et naturali, ut utrum terra sit rotunda, et utrum sit in medio caeli. Ergo
non potest esse quod mathematica omnino abstrahat a materia.
Si dicatur quod abstrahit tantum a materia sensibili, contra. Materia
sensibilis videtur esse materia particularis, quia sensus particularium est, 25
a qua omnes scientiae abstrahunt. Ergo mathematica consideratio non
debet dici magis abstracta quam aliqua aliarum scientiarum.
5 ad ] in (3 9 ex > B hoc ] eo clB 10 est semirectus (semirecta T) ]

est angelus (> B) rectus VB est recta CO > lac. S 13 esse (et T) > LBCO
18 mathematica — 19 motu ] etc. p 21 communiter > PT 24 tantum (add.
in marg. A) > PV
1 q. 4 a. 2 (p. 142,15—143,26). 3 Aristoteles Phys. II c. 3,195 a 16—20; cf.

S. iheol. I q. 65 a. 2 c.: partes enim sunt quasi materia totius. 3 Aristoteles Anal,
post. II c. 11, 94 a 20—34. 4 Cf. In Met. IX (0) c. 9 lect. 10 n. 1891—1893.
6 De partibus mathematicae cf. Ajlgazel Met. tr. 1, p. 4, 12—17; Dominicus Gun-
disalvi De div. philos. p. 31, 21—32, 2; Ps.-Robertus Grosseteste Summa philo-
sophiae III c. 6, p. 301,17—21: Doctrinalem vero in arithmeticam, geometriam, scien-
tiam de aspectibus scientiamque de stellis dividunt nec non et in musicam scientiam-
que de ponderibus scientiamque de ingeniis, quarum etiam particulas Alpharabius
evolvit, quern et Algazel secutus est. Cf. etiam Hugo de S. Victore Didascalicon
11 c. 6, p. 30, 13—15.
ARTICULUS III 181
8. Praeterea, Philosophus in II Physicorum1 dicit tria esse negotia.

Primum est de mobili et corruptibili, secundum de mobili et incorrup¬
tibili, tertium [A 96vbJ de immobili et incorruptibili. Primum autem est
naturale, tertium divinum, secundum mathematicum, ut Ptolemaeus
5 exponit in principio Almagesti2. Ergo mathematica est de mobilibus.
Sed contra est quod Philosophus dicit in VI Metaphysicae3.
2. Praeterea, quaedam res sunt, quae quamvis sint in materia, tamen
non recipiunt in sui diffinitione materiam, ut curvum, et in hoc differt
a simo. Sed philosophia debet de omnibus entibus considerare. Ergo
10 oportet de huiusmodi esse aliquam partem philosophiae, et haec est
mathematica, cum ad nullam aliam pertineat.
3. Praeterea, ea, quae sunt priora secundum intellectum, possunt sine
posterioribus considerari. Sed mathematica sunt priora naturalibus, quae
sunt in materia et motu; habent enim se ex additione ad mathematica,
15 ut dicitur in III Caeli et mundi4 *. Ergo mathematica consideratio
potest esse sine materia et motu.
[A 97ra 44] Responsio. Dicendum quod ad evidentiam huius quaestio- 1
nis oportet videre, qualiter intellectus secundum suam operationem
2 corruptibili ] corporali CO cor11 B 2 et 3 incorruptibili ] incorporali CO

incor11 B 4 secundum (+ est S) mathematicum, tertium divinum (+ et metaphy-
sicum T) transp. LVTS 5 mathematica — mobilibus ] etc. (3 9 philosophia
debet ] philosophiae est {} 10 huiusmodi ] hoc (+ ente TBC) aBCS ente O
philosophiae > (3 13 mathematica add. in marg. pro naturalia in textu deleto A
priora ] posteriora APT 16 post motu litura A (vid. Append, p. 231 seq.)
17 Dicendum quod (> S) > BCO 18 videre qualiter j qua A scire quomodo
(qh B) (3»e secundum (per VBCO) suam operationem > S
1 Aristoteles Phys. II c. 7,198 a 29—31; cf. supra a. 1 Sed contra arg. 2 (p. 164,1)
* I c. 1, p. 5,13—6,5.9—11; translatio Graeco-Latina, Vx Iv; omnium quidem primi
motus primam causam, si quis excipiat secundum simplex, deum invisibilem et im-
mobilem utique aestimabit huiusque species quaesitiva theologicum, sursum alicubi
circa elevatissima mundi huiusmodi operatione intellecta utique solum semelque a
sensibilibus substantiis segregata. Materialis vero semperque motae qualitatis scruta-
tiva species quae circa album et calidum et dulce et molle (2r) et similia versatur,
physica nominatur, huiuscemodi in (> Px 42r) essentia in corruptibilibus ut in plu-
ribus et sublunari sphaera conversante. Verum eius quae secundum species motus-
que transitorios attenditur qualitatis declarativa species, figurae scilicet, multitudinis
et magnitudinis ampliusque loci et temporis et similium quaesitiva exsistens quasi
mathematica determinabitur huiuscemodi essentia quasi inter ilia duo cadente . ..
illis autem quae sempitema aethereaeque naturae coobservans immobilem speciei
immutabilitatem (immutabilem Px). 3 Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 14.
4 Aristoteles De caelo et mundo III c. 1, 299 a 16; cf. supra q. 4 a. 3 c. (p. 150, 3)
et infra ad 6 {p. 188,20).

abstrahere possit1. Sciendum est igitur quod secundum Philosophum

in III De anima2 duplex est operatio intellectus. Una, quae dicitur „in-
telligentia indivisibilium”, qua cognoscit de unoquoque, quid est.
Alia vero, qua componit et dividit, scilicet enuntiationem affirmativam
vel negativam formando. Et hae quidem duae operationes duobus, 5
quae sunt in rebus, respondent. Prima quidem operatio respicit ipsam
naturam rei, secundum quam res intellecta aliquem gradum in entibus
obtinet, sive sit res completa, ut totum [A 97rb] aliquod, sive res incom-
pleta, ut pars vel accidens. Secunda vero operatio respicit ipsum esse
rei, quod quidem resultat ex congregatione principiorum rei in compositis 10
vel ipsam simplicem naturam rei concomitatur, ut in substantiis simpli-
cibus. Et quia veritas intellectus est ex hoc quod conformatur rei, patet
quod secundum hanc secundam operationem intellectus non potest
vere abstrahere quod secundum rem coniunctum est, quia in abstrahendo
significaretur esse separatio secundum ipsum esse rei, sicut si abstraho 15
hominem ab albedine dicendo: homo non est albus, significo esse separa-
tionem in re. Unde si secundum rem homo et albedo non sint separata,
erit intellectus falsus. Hac ergo operatione intellectus vere abstrahere
non potest nisi ea quae sunt secundum rem separata, ut cum dicitur:
homo non est asinus. Sed secundum primam operationem potest abs¬ 20
trahere ea quae secundum rem separata non sunt, non tamen omnia,
sed aliqua. Cum enim unaquaeque res sit intelligibilis, secundum quod
est in actu, ut dicitur in IX Metaphysicae3, oportet quod ipsa
natura sive quiditas rei intelligatur: vel secundum quod est actus quidam,
sicut accidit de ipsis formis et substantiis simplicibus, vel secundum 25
id quod est actus eius, sicut substantiae compositae per suas formas,
1 potest K(3 igitur ] enim a ergo C 3 unoquoque ] unaquaque re (3

7 aliqua res (3 8 totum — 9 ut > horn. P res2 > L (3 9 vero > COS
10 quod quidem] secundum quod 3 congregatione] cognitione PTcompositione
V aggregation L(3 12 rei (rebus C) > A 15 ipsum > PLT 16 esse > PLV
17 sunt VT {3 18 igitur {3 2Q abstrahere ] separare (3 23 inx > COS in, >
BCO X (3 25 vel — 26 formas > hom. C
1 De modis abstractionis cf. e.gr. S. theol. I q. 85 a. 1 ad 1 et 2; In Phys. II c. 2 lect. 3

n. 5 (II 62); In De an. Ill c. 4 lect. 8 n. 714—717. Cf. etiam L. B. Geiger Abstraction
et separation d'apris Saint Thomas in de Trinitate q. 5 a. 3, in: RScPhTh 31(1947)
3—40; Ph. Merlan Abstraction and Metaphysics in St. Thomas' Summa, in: Journal
of the History of Ideas 14(1953) 284—291. 8 Aristoteles De an. Ill c. 6, 430 a
26—28; cf Sent. Ill d. 23 q. 2 a. 2 q. I; In Peri herm. I c. 1 lect. 3 n. 2—4 (I 15—
16a); In Anal. post. I c. 1 lect. 1 n. 4 (I 138b). 8 Cf. Aristoteles Met. IX (0)
c. 9, 1051 a 30—32.
ARTICULUS III 183
vel secundum id quod est ei loco actus, sicut materia prima per habitu-
dinem ad formam et vacuum per privationem locati. Et hoc est illud,
ex quo unaquaeque natura suam rationem sortitur. Quando ergo secun¬
dum hoc, per quod constituitur ratio naturae et per quod ipsa natura
5 intelligitur, natura ipsa habet ordinem et dependentiam ad aliquid
aliud, tunc constat quod natura ilia sine illo alio intelligi non potest,
sive sint coniuncta coniunctione ilia, qua pars coniungitur toti, sicut
pes non potest intelligi sine intellectu animalis, quia id, a quo pes habet
rationem pedis, dependet ab eo, a quo animal est animal, sive sint con-
10 iuncta per modum quo forma coniungitur materiae, sicut pars comparti
vel accidens subiecto, sicut simum non potest intelligi sine naso, sive
etiam sint secundum rem separata, sicut pater non potest intelligi sine
intellectu filii, quamvis istae relationes inveniantur in diversis rebus.
Si vero unum ab altero non dependeat secundum id quod constituit ratio-
15 nem naturae, tunc unum potest ab altero abstrahi per intellectum ut
sine eo intelligatur, non solum si sint separata secundum rem, sicut
homo et lapis, sed etiam si secundum rem coniuncta sint, sive ea coniunc¬
tione, qua pars et totum coniunguntur, sicut littera potest intelligi sine
syllaba, sed non e converso, et animal sine pede, sed non e converso,
20 sive etiam sint coniuncta per modum quo forma coniungitur materiae
et accidens subiecto, sicut albedo potest intelligi sine homine, et e
converso.
[A 97va] Sic ergo intellects distinguit unum ab altero aliter et aliter 2
secundum diversas operationes; quia secundum operationem, qua com-
25 ponit et dividit, distinguit unum ab alio per hoc quod intelligit unum
alii non inesse. In operatione vero qua intelligit, quid est unumquodque,
distinguit unum ab alio, dum intelligit, quid est hoc, nihil intelligendo de
alio, neque quod sit cum eo, neque quod sit ab eo separatum. Unde ista
distinctio non proprie habet nomen separations, sed prima tantum.
30 Haec autem distinctio recte dicitur abstractio, sed tunc tantum quando
ea, quorum unum sine altero intelligitur, sunt simul secundum rem.
1 ei > (3 3 hoc secundum (> tv) transp. S 4 pei^ > BOS 5 natura ipsa
> COS delendum w ordinem ] habitudinem L 7 sit T(3 8 intellectu —
11 sine > horn. O illud CS 9 a > PL V animal 2 ] animali A > T sive +
etiam BCS sit BTS 10 comparti ] cum parti P parti L 9“ parti T cum parte B
compositi CS 13 illae L fiw 17 homo ] animal V > P 18 totum + et A
19 et (vel S) — converso > hom. V sed2 ] et LC 22 post converso litura A
(vid. Append, p. 233) 23 igitur (3 altero + sed TS 24 operationem ] illam
COS > B 25 per — 27 alio > hem. O 29 nomen ] modum B naturam S
30 Haec (hoc P) — tantum > hom. O
Non enim dicitur animal a lapide abstrahi, si animal absque intellectu

lapidis intelligatur. Unde cum abstractio non possit esse, proprie loquen-
do, nisi coniunctorum in esse, secundum duos modos coniunctionis
praedictos, scilicet qua pars et totum uniuntur vel forma et materia,
duplex est abstractio, una, qua forma abstrahitur a materia, alia, qua 5
totum abstrahitur a partibus1. Forma autem ilia potest a materia aliqua
abstrahi, cuius ratio essentiae non dependet a tali materia. Ab ilia autem
materia non potest forma abstrahi per intellectum, a qua secundum suae
essentiae rationem dependet. Unde cum omnia accidentia comparentur
ad substantiam subiectam sicut forma ad materiam et cuiuslibet acci¬ 10
dents ratio dependeat ad substantiam, impossibile est aliquam talem
formam a substantia separari. Sed accidentia superveniunt substantiae
quodam ordine. Nam primo advenit ei quantitas, deinde qualitas,
deinde passiones et motus. Unde quantitas potest intelligi in materia
subiecta, antequam intelligantur in ea qualitates sensibiles, a quibus 15
dicitur materia sensibilis. Et sic secundum rationem suae substantiae
non dependet quantitas a materia sensibili, sed solum a materia intelligi-
bili2. Substantia enim remotis accidentibus non manet nisi intellectu
comprehensibilis, eo quod sensitivae potentiae non pertingunt usque
ad substantiae comprehensionem. Et de huiusmodi abstracts est mathe- 20
matica, quae considerat quantitates et ea quae quantitates consequuntur,
ut figuras et huiusmodi.
3 Totum etiam non a quibuslibet partibus abstrahi potest. Sunt enim
quaedam partes, ex quibus ratio totius dependet, quando scilicet hoc
est esse tali toti quod ex talibus partibus componi, sicut se habet syllaba 25
ad litteras et mixtum ad elementa; et tales partes dicuntur partes speciei
et formae, sine quibus totum intelligi non potest, cum ponantur in eius
diffinitione. Quaedam vero partes sunt quae accidunt toti, in quantum
1 ammalj ] homo T a lapide ] ab homine V 3 in esse ] secundum rem V

4 qua ?A quo ctw uniuntur ] coniungitur BCO coniunguntur S vel ] sive CO
sine 5 5 alia — 6 materia > hom. B 6 abstrahitur > COS aliqua > (3
10 subiectam (suba; A) > a(3w 11a substantia LSw 14 materia subiecta
(suba A) ] substantia <x(3 [materia] substantia w 15 sensibilis A a — 16 sen¬
sibilis > hom. T 16 substantiae ] essentiae a 17 solum — intelligibili ] tantum
int. C int. tantum BOS 18 remanet (3 in (del. CO) intellectu LB 19 sen¬
sitivae ] sensibiles txBCOw 20 huiusmodi ] his (3 22 figura (3 24 ex ] a (3
26 litteram TBOS
1 De duplici abstraction cf. De substantiis separatis c. 1 rt.4 (ed. Perrier I 725).

2 De materia intelligibili cf. In Phys. II c. 2 lect. 3 n. 5 (II 62b); In De an. Ill c. 4
lect. 8 n. 707seq.; In Met. VII (Z) c. 10 lect. 10 n. 1496.
ARTICULUS III 185
huiusmodi, sicut semicirculus se “habet ad circulum. Accidit enim circulo,

quod sumantur per divisionem duae eius partes aequales vel inaequales
vel etiam plures; non autem accidit triangulo, quod in eo designentur
tres lineae, quia ex hoc triangulus est triangulus. Similiter etiam per se
5 competit homini quod inveniatur in eo anima rationalis et corpus com-
positum ex quattuor dementis, unde sine his partibus homo intelligi
non potest, sed haec oportet poni in diffinitione eius; unde sunt partes
speciei et formae. Sed digitus, pes et manus et aliae huiusmodi partes
sunt post intellectum hominis, unde ex eis ratio essentialis hominis
10 non dependet; et ideo sine his intelligi potest. Sive enim habeat pedes
sive non, dummodo ponatur coniunctum ex anima rationali et corpore
mixto ex dementis propria mixtione, quam requirit tabs forma, [A 97vb]
erit homo. Et hae partes dicuntur partes materiae, quae non ponuntur in
diffinitione totius, sed magis e converso. Et hoc modo se habent ad homi-
15 nem omnes partes signatae, sicut haec anima et hoc corpus et hie unguis
et hoc os et huiusmodi. Hae enim partes sunt quidem partes essentiae
Sortis et Platonis, non autem hominis, in quantum homo; et ideo potest
homo abstrahi per intellectum ab istis partibus, et tabs abstractio est
universalis a particulari.
20 Et ita sunt duae abstractiones intellectus. Una quae respondet unioni 4
formae et materiae vel accidentis et subiecti, et haec est abstractio formae
a materia sensibib. Alia quae respondet unioni totius et partis, et huic
respondet abstractio universalis a particulari, quae est abstractio totius,
in qua consideratur absolute natura abqua secundum suam rationem
25 essentialem, ab omnibus partibus, quae non sunt partes speciei, sed sunt
partes accidentales. Non autem inveniuntur abstractiones eis oppositae,
quibus pars abstrahatur a toto vel materia a forma; quia pars vel non
potest abstrahi a toto per intebectum, si sit de partibus materiae, in qua-
rum diffinitione ponitur totum, vel potest etiam sine toto esse, si sit
30 de partibus speciei, sicut bnea sine triangulo vel bttera sine sybaba vel
elementum sine mixto. In his autem quae secundum esse possunt esse
4 trianguluSj > TC est triangulus > horn. B etiam + quod LO del. B

5 homini + ut LBCO 7 hoc PVfi eius ] hominis (3 8 aliae > (3 9 post
(praeter in marg. P, Tw) intellectum ] per intellecta B eis ] hiis L illis (3 10 et
ideo (homo w) ] unde (3 11 dummodo ] dum tamen (3 12 mixto ] composito (3
ex + quattuor (3 commixtione (3 13 erit ] est (3 15 hie unguis (ignis APLT)
et > K(3 16 partes + quae (3 essentiae >3 17 autem ] tamen (3 quan¬
tum + est (3 18 istis ] his a illis (3 21 vel ] et BS > CO 23 universalis —
abstractio horn. B 24 quo TBCO 27 vel, > K(3 28 per intellectum > PT
31 possunt esse > horn. V
186 Q. V DE DIV1SIONE SPECULATIVAE SCIENTIAE
divisa, magis habet locum separatio quam abstractio. Similiter autem

cum dicimus formam abstrahi a materia, non intelligitur de forma
substantiali, quia forma substantialis et materia sibi correspondens de¬
pendent ad invicem, ut unum sine alio non possit intelligi, eo quod
proprius actus in propria materia fit. Sed intelligitur de forma accidentali, 5
quae est quantitas et figura, a qua quidem materia sensibilis per intellec-
tum abstrahi non potest, cum qualitates sensibiles non possint intelligi
non praeintellecta quantitate, sicut patet in superficie et colore, nec etiam
potest intelligi esse subiectum motus, quod non intelligitur quantum.
Substantia autem, quae est materia intelligibilis quantitatis, potest esse 10
sine quantitate; unde considerare substantiam sine quantitate magis
pertinet ad genus separationis quam abstractionis.
5 Sic ergo in operatione intellectus triplex distinct io invenitur. Una
secundum operationem intellectus components et dividends, quae sepa¬
ratio dicitur proprie; et haec competit scientiae divinae sive metaphy- 15
sicae. Alia secundum operationem, qua formantur quiditates rerum,
quae est abstractio formae a materia sensibili; et haec competit mathe-
maticae. Tertia secundum eandem operationem < quae est abstractio >
universalis a particular!; et haec competit etiam physicae1 et est commu¬
nis omnibus scientiis, quia in scientia praetermittitur quod per accidens 20
est et accipitur quod per se est. Et quia quidam non intellexerunt diffe-
rentiam duarum ultimarum a prima, inciderunt in errorem, ut ponerent
mathematica et universalia a sensibilibus separata, ut Pythagorici
et Platonici.
Ad primum ergo dicendum quod mathematicus abstrahens non 25
considerat rem aliter quam sit. Non enim intelligit lineam esse sine mate¬
ria [A 98raJ sensibili, sed considerat lineam et eius passiones sine con-
sideratione materiae sensibilis, et sic non est dissonantia inter intellectum
et rem, quia etiam secundum rem id, quod est de natura lineae, non depen-
det ab eo, quod facit materiam esse sensibilem, sed magis e converso. Et 30
4 altero (3 5 fit ] sit LCSw 9 quod (et B quia O) non 1 quin C 10 quan¬
titatis (quantitas P) > (3 13 igitur (3 14 intellectus > (3 16 qua ] quae TS
format PVTBOS 17 formae ] rerum L > (3 18 quae est abstractio > Aocfiw
20 in (+ etiam del. vel corr. in in A + omni PVTfiw) ] moveri L scientia > L
22 duorum ultimorum a primo (3 23 pittag. A Pythagoras [3 26 rem > (3
sine — 27 lineam > T 27 considerat + eaq (q del.) A et ] per [3
1 De abstraction mathematicae et naturalis cf. In De an. Ill c. 7 led. 12 n. 781_784.

ARTICULUS m 187
sic patet quod „abstrahentium non est mendacium”, ut dicitur in II

Physicorum1.
Ad secundum dicendum quod materiale dicitur non solum id, cuius
pars est materia, sed etiam illud, quod in materia esse habet, secundum
•
5 quem modum linea sensibilis materiale quoddam dici potest. Unde per
hoc non prohibetur quin linea sine materia intelligi possit. Non enim
materia sensibilis comparatur ad lineam sicut pars, sed magis sicut
subiectum, in quo esse habet, et similiter est de superficie et corpore.
Non enim mathematicus considerat corpus, quod est in genere substan-
10 tiae, prout eius pars est materia et forma, sed secundum quod est in
genere quantitatis tribus dimensionibus perfectum, et sic comparatur
ad corpus quod est in genere substantiae, cuius pars est materia physica,
sicut accidens ad subiectum.
Ad tertium dicendum quod materia non est principium diversitatis
15 secundum numerum nisi secundum quod in multas partes divisa in
singulis partibus formam recipiens eiusdem rationis plura individua
eiusdem speciei constituit. Materia autem dividi non potest nisi ex
praesupposita quantitate, qua remota omnis substantia indivisibilis
remanet, et sic prima ratio diversificandi ea, quae sunt unius speciei,
20 est penes quantitatem. Quod quidem quantitati competit, in quantum in
sui ratione situm quasi differentiam constitutivam habet, qui nihil
est aliud quam ordo partium. Unde etiam abstracta quantitate a materia
sensibili per intellectum adhuc contingit imaginari diversa secundum
numerum unius speciei, sicut plures triangulos aequilateros et plures
25 lineas rectas aequales.
Ad quartum dicendum quod mathematica non abstrahuntur a qualibet
materia, sed solum a materia sensibili2. Partes autem quantitatis, a
quibus demonstratio sumpta quodammodo a causa materiali videtur
sumi, non sunt materia sensibilis, sed pertinent ad materiam intelli-
1 dicitur ] habetur a 3 id ] illud PVT 4 illud ] id Pfi 7 magis > (3

8 eq > PL V 9 corpus + cuius A 11 perfectum ] contentum S 17 ex del. ?A
21 qui ] quia P quod LVTBSw quae CO 22 ordo (+ vel divisio L) ] divisio (3
23 contingit] convenit T(3 24 plures! ] omnes (3 26 abstrahit L fiw 28 quo¬
dammodo + sicut LT$
1 Aristoteles Phys. II c. 2, 193 b 35; cf. Thomas i. h.l. lect. 3 n. 5 {II 62b); In De
an. 11 c. 5 lect. 12 n. 379; In Met. Ill {B) c. 3 lect. 7 n. 422; S. theol. I q. 85 a. 1 ad 1.
* Cf. In Met. XI {K) c. 7 lect. 7 n. 2258.
gibilem, quae etiam in mathematicis invenitur, ut patet in VII Meta-

physicae1.
Ad quintum dicendum quod motus secundum naturam suam non
pertinet ad genus quantitatis, sed participat aliquid de natura quantitatis
aliunde, secundum quod divisio motus sumitur vel ex divisione spatii 5
vel ex divisione mobilis; et ideo considerare motus non pertinet ad mathe-
maticum, sed tamen principia mathematica ad motum applicari possunt.
Et ideo secundum hoc, quod principia quantitatis ad motum applicantur,
naturalis considerat de divisione et continuitate motus, ut patet in VI
Physicorum2. Etin scientiis mediis inter mathematicam et naturalem3 10
tractatur de mensuris motuum, sicut in scientia de sphaera mota et in
astrologia.
[A 98rb] Ad sextum dicendum quod in compositis simplicia salvantur
et proprietates eorum, licet per alium modum, sicut propriae qualitates
elementorum et motus ipsorum proprii inveniuntur in mixto; quod 15
autem est compositorum proprium, non invenitur in simplicibus. Et
inde est quod quanto aliqua scientia est abstractor et simpliciora consi-
derans, tanto eius principia sunt magis applicabilia aliis scientiis. Unde
principia mathematicae sunt applicabilia naturalibus rebus, non autem
e converso, propter quod physica est ex suppositione mathematicae, 20
sed non e converso, ut patet in III Caeli et mundi4. Et inde est quod
de rebus naturalibus et mathematicis tres ordines scientiarum inveniun-
tur5 * *. Quaedam enim sunt pure naturales, quae considerant proprietates
rerum naturalium, in quantum huiusmodi, sicut physica et agricultura
et huiusmodi. Quaedam vero sunt pure mathematicae, quae determinant 25
de quantitatibus absolute, sicut geometria de magnitudine et arithmetica
de numero. Quaedam vero sunt mediae, quae principia mathematica
1 etiam > (3 5 divisio ] diversa corr. ex divino m. al. P differentia (3 vel

> LT$ 6 motum a(3 15 et — proprii (proprie T) > (3 16 autem ] tamen (J
Et inde ] unde [3 17 est quod > S est2 > (3 abstractiora pw > T
considerat p 19 mathematica aC sunt > A naturalibus — 20 sup¬
positione > S rebus > BCO non — 20 converso > L 25 determinant ]
considerant S 26 sicut ] ut p et > COS
1 Aristoteles Met. VII (Z) c. 10, 1036 a 9—12; cf VIII (H) c. 6, 1045 a 33—35.
2 Aristoteles Phys. VI c. 1—4, 231 b 21—235 b 5. 8 De scientiis mediis
inter mathematicam et naturalem cf. In Phys. II c. 2 led. 3 n. 8 (II 63). 4 Aris¬
toteles De caelo et mundo III c. 1, 299 a 13—17; cf. supra p. 150,3 et 181, 14.
6 De his tribus scientiarum ordinibus cf. In Anal. post. I c. 27 led. 41 n. 3 (I 304a);
In Phys. II c. 2 lect. 3 n. 8 et 9 (II63); In De caelo et mundo I c. 2 led. 3 n. 6 (III 1 Ob);
In Met. IV (r) c. 1 lect. 2 n. 563.
ARTICULUS III 189
ad res naturales applicant, ut musica, astrologia et huiusmodi. Quae

tamen magis sunt affines mathematicis, quia in earum consideratione id
quod est physicum est quasi materiale, quod autem est mathematicum
est quasi formale; sicut musica considerat sonos, non in quantum
5 sunt soni, sed in quantum sunt secundum numeros proportionabiles,
et similiter est in aliis. Et propter hoc demonstrant conclusiones suas
circa res naturales, sed per media mathematica; et ideo nihil prohibet,
si in quantum cum naturali communicant, materiam sensibilem respi-
ciunt. In quantum enim cum mathematica communicant, abstractae
10 sunt.
Ad septimum dicendum quod, quia scientiae mediae, de quibus
dictum est, communicant cum naturali secundum id quod in earum
consideratione est materiale, differunt autem secundum id quod in earum
consideratione est formale, ideo nihil prohibet has scientias cum naturali
15 habere interdum easdem conclusiones. Non tamen per eadem demon¬
strant nisi secundum quod scientiae sunt immixtae et una interdum
utitur eo quod est alterius, sicut rotunditatem terrae naturalis probat
ex motu gravium, astrologus autem per considerationem lunarium
eclipsium.
20 Ad octavum dicendum quod, sicut dick Commentator ibidem1,
Philosophus non intendit ibi distinguere scientias speculativas,
quia de quolibet mobili, sive sit corruptibile sive incorruptibile, deter-
minat naturalis. Mathematicus autem, in quantum huiusmodi, non con¬
siderat aliquod mobile. Intendit autem distinguere res, de quibus scien-
25 tiae speculativae determinant, de quibus seorsum et secundum ordinem
agendum est, quamvis ilia tria genera rerum tribus scientiis appropriari
possint. Entia enim incorruptibilia et immobilia praecise ad metaphysi-
cum pertinent. Entia vero mobilia et incorruptibilia propter sui unifor-
1 ut ] et A musica + et (3 et (> A) huiusmodi > (3 3 est3 > COS

4 est > BCO 5 sunt, -f soni PV proportionates LVCOS propor41*' T proporlee B
9 In _ 10 sunt > [3 11 quia > PT$ 13 secundum ] per a 14 et ideo COS
16 mixtae LV[3 18 astrologi (3 autem > (3 lunarium ] linearum T\3
23 mathematica [3 26 tribus > PVT appropriari (+ vel applicari L) ] appli-
cari [3 27 praecise — 28 incorruptibilia > horn. S metaphysicum ] mathe¬
maticum LBCO
1 Averroes Phys. II com. 71 (in c. 7, 198 a 27—31): et ideo forte hie non intendit
dicere modos artium speculativarum, sed dicere modos entium diversorum de quorum
unoquoque oportet dicere per se . . . hie igitur non intendebat dividere artes, sed dicere
genera entium quae sunt diversarum naturarum, et cum considerantur, inveniuntur,
sicut dixit, tria. Cf Thomas i.h.l. lect. 11 n. 3 (II 88).
190 Q. V DE DIVISIONS SPECULATIVAE SCIENTLAE
mitatem et regularitatem possunt determinari quantum ad suos motus

per principia mathematica, quod de mobilibus corruptibilibus dici non
potest; et ideo secundum genus entium attribuitur mathematicae ratione
astrologiae. Tertium vero remanet proprium soli naturali. Et sic loquitur
Ptolemaeus1. 5
[A 98vaJ Articulus rv
Utrum divina scientia sit de his quae sunt sine materia et motu2
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod scientia divina non sit de

rebus a motu et materia separatis.
1. Scientia enim divina maxime videtur esse de deo. Sed ad dei co- 10
gnitionem pervenire non possumus nisi per effectus visibiles, qui sunt in
materia et motu constituti, Rom. 1 (20): „Invisibilia enim ipsius” etc.3
Ergo scientia divina non abstrahit a materia et motu.
2. Praeterea, illud, cui aliquo modo motus convenit, non est omnino
a motu et materia separatum. Sed motus aliquo modo deo convenit; 15
unde dicitur Sap. 7 (22. 24) de spiritu sapientiae quod est „mobilis” et
„mobilior omnibus mobilibus”4. Et Augustinus dicit VIII Super
Genesim5 quod deus „movet se sine tempore et loco”, et Plato6 posuit
primum movens movere se ipsum. Ergo scientia divina, quae de deo deter-
minat, non est omnino a motu separata. 20
1 determinari + et BCO 4 Et — 5 Ptolemaeus > (3 9 et materia > (3

11 possunt BCO visibilium F(3 12 enim ipsius ] dei > PLT 16 de spiritu
sapientiae > T$ quod + sapientia T mobilis et > (3 17 mobilibus + etc.
PLT VIII Super Genesim (+ ad litteram L) in marg. A > (3 18 se (+ ipsum
S) > AP 19 scientia — 20 separata ] etc. (3
1 L. c. p. 6, 23—25; 7, 6—10. 17—22. 25—8, 1; translatio Graeco-Latina l.c.: . ..

verum eius quae specialiter circa divina et caelestia intelligitur eo quod haec sola
circa se semper eodem modo habentium versatur . .. Sola potens bene coniectare
immutabilem ac segregatam operatione ab eorum quae circa sensibiles quidem et
moventes atque motas, sempitemas vero et impassibiles (imposs. codd.) substantias
propinquitate accidentium circaque lationes et ordines motuum . .. Ad earn quoque
quae secundum actus et mores bonitatem omnium haec utique maxime vel componet
perspicaces a circa divina contemplata similitudine et bono ordine et mediocritate et
modestia amatores quidem faciens assequentem divini decoris huius . . . hunc ergo
semper et eodem modo se habentium contemplationis amorem temptamus. 8 Cf.
supra p. 157, 11. 3 etc. ] a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta
conspiciuntur Vulg. 4 Est enim in ilia (scilicet sapientia) spiritus . . . mobilis . ..
Omnibus enim mobilibus mobilior est sapientia Vulg. 6 ad litteram c. 20, CSEL
XXVIII P. I 259, 22: Spiritus autem creator movet se ipsum sine tempore ac loco.
6 Phaedrus c. 24 (245 D). Cf. M. T. Cicero Tuscul. disput. I c. 22—23 n. 53—54.
ARTICULUS IV 191
3. Praeterea, scientia divina non solum habet considerare de deo,

sed etiam de angelis. Sed angeli moventur et secundum electionem, quia
de bonis facti sunt mali, et secundum locum, ut patet in illis qui mittun-
tur. Ergo ilia, de quibus scientia divina considerat, non sunt omnino a
5 motu separata.
4. Praeterea, ut videtur Commentator dicere in principio Physico-
rum1 * * * * VI, omne, quod est, vel est materia pura vel forma pura vel compositum
ex materia et forma. Sed angelus non est forma pura, quia sic esset actus
purus, quod solius dei est, nec iterum est materia pura. Ergo est compo-
10 situs ex materia et forma. Et sic scientia divina non abstrahit a materia.
5. Praeterea, scientia divina, quae ponitur tertia pars speculativae
philosophiae, est idem quod metaphysica2, cuius subiectum est ens, et
principaliter ens quod est substantia, ut patet in IV Metaphysicae3.
Sed ens et substantia non abstrahit a materia, alias nullum ens inveniretur
15 quod haberet materiam. Ergo scientia divina non est a materia abstrahens.
6. Praeterea, secundum Philosophum in I Posteriorum4 ad scien-
tiam pertinet considerare non solum subiectum, sed partes et passiones
subiecti. Sed ens est subiectum scientiae divinae, ut dictum est. Ergo
ad ipsam pertinet considerare de omnibus entibus. Sed materia et motus
20 sunt quaedam entia. Ergo pertinent ad considerationem metaphysicae,
et sic scientia divina ab eis non abstrahit.
2 etiam ] et PV et > LT$ 7 forma pura (> L) vel > horn. V 8 ex —

forma! > BS 9 iterum] tantum >v > (3 est3 > (3 compositum L(3
10 Eta — materia ] ergo etc. (3 11 speculativae philosophiae ] scientiae specula¬
tivae PV speculativae LT 13 principaliter ] specialiter w IV Metaphysicae ]
metaphysica a(3 15 scientia — abstrahens ] etc. (3 16 in > [3 17 sed corr. in
et ?A 18 ut dictum est > 5 20 pertinent — 21 abstrahit ] etc. (3 pertinent
— 21 sic > V
1 Cf. Averroes Phys. I com. 1 (in c. 1,184 a 10—16): Deinde dicit: ‘cum sciverimus
causas eius simplices’. Et intendit, ut videtur, causas exsistentes in re primas, non
compositas, et sunt prima materia et ultima forma; quae enim sunt praeter primam
materiam et ultimam formam cuiuslibet rerum naturalium, sunt materiae compositae
et formae compositae. Attamen propositio maior Thomae hoc textu non continetur.
Etenim forma ultima Averrois non est forma pura a materia separata, et materiae
et formae compositae non significant compositum ex materia et forma. Cf. Wyser p. 44
not. 2. 2 Cf. supra p. 160, 6. 3 Aristoteles Met. IV (T) c. 1, 1003 a 21; cf.
VI (E) c. 1, 1025 b 3, 1026 a 31; VII (Z) c. 1, 1028 b 2—7; XII (A) c. 1, 1069 a 18.
Cf. Algazel Met. tr. 1, p. 4, 17—19: Scientiae vero divinae subiectum est id quod
est communius omnibus, scilicet esse simpliciter vel absolute. 4 Cf. supra q. 2
a. 2 arg. 3 (p. 85,13 et not. 5).
192 Q. V DE DIVIS10NE SPECULATIVAE SCIENTLAE
7. Praeterea, sicut dicit Commentator in I Physicorum1, scientia

divina demonstrat per tres causas, scilicet efficientem, formalem et
finalem. Sed causa efficiens non potest considerari sine consideratione
motus, similiter nec finis, ut dicitur in III Metaphysicae2. Unde in
mathematicis propter hoc quod sunt immobilia nulla demonstratio per 5
huiusmodi causas datur3. Ergo scientia divina non abstrahit a motu.
8. Praeterea, in theologia determinatur de creatione caeli et terrae
et actibus hominum et multis huiusmodi, quae in se materiam et motum
continent. Ergo non videtur theologia a materia et motu abstrahere.
[A 98vb] Sed contra est quod Philosophus dicit in VI Metaphysicae4 10
quod „prima philosophia est circa separabilia”, scilicet a materia,
„et immobilia”. Prima autem philosophia est scientia divina, ut ibidem5
dicitur. Ergo scientia divina est abstracta a materia et motu.
2. Praeterea, nobilissima scientia est de nobilissimis entibus. Sed
scientia divina est nobilissima. Cum ergo entia immaterialia et immobilia 15
sint nobilissima, de eis erit scientia divina.
3. Praeterea, Philosophus dicit in principio Metaphysicae6 quod
scientia divina est de primis principiis et causis. Huiusmodi autem sunt
immaterialia et immobilia. Ergo de talibus est scientia divina.
1 Responsio. Dicendum quod ad evidentiam huius quaestionis scire 20
oportet quae scientia divina scientia dici debeat. Sciendum siquidem
est quod quaecumque scientia considerat aliquod genus subiectum,
oportet quod consideret principia illius generis, cum scientia non per-
ficiatur nisi per cognitionem principiorum, ut patet per Philosophum
in principio Physicorum7. Sed principiorum duo sunt genera. Quaedam 25
enim sunt quae et sunt in se ipsis quaedam naturae completae et sunt
nihilominus principia aliorum, sicut corpora caelestia sunt quaedam
principia inferiorum corporum et corpora simplicia corporum mixtorum.
6 scientia — motu ] etc. (3 7 terrae ] rnundi CO 9 abstracta (3 10 in > (3

13 scientia divina ] ipsa [3 15 nobilissima + scientia (3 igitur (3 19 post
divina litura A (vid. Append, p. 233seq.) 20 Dicendum quod (> S) > BCO
21 siquidem] igitur K(3 23 scientia] cognitio [3 25 in principio (primo V
3° T) ] 3° [3 26 eq > PVT [3
1 Averroes Phys. I com. 1 {in c. 1, 184 a 10—16): quaedam (artes considerant)

* Cf. Aris-
de tribus causis, scilicet motore et forma et fine; et est scientia divina.
toteles Met. Ill (B) c. 2, 996 a 26. 3 Cf. Aristoteles l.c. lin. 27—30 et supra
q. 5 a. 3 arg. 4 (p. 180, 4—10). 1 Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 15.
6 L. c. lin. 19. 6 Aristoteles Met. 1 {A) c. 1, 981 b 28. 7 Aristoteles
Phys. Ic. 1,184 a 12—14.
ART1CULUS IV 193
Et ideo ista non solum considerantur in scientiis ut principia sunt, sed

etiam ut sunt in se ipsis res quaedam; et propter hoc de eis non solum
tractatur in scientia quae considerat ipsa principiata, sed etiam habent
per se scientiam separatam, sicut de corporibus caelestibus est quaedam
5 pars scientiae naturalis praeter illam, in qua determinatur de corporibus
inferioribus, et de dementis praeter illam, in qua tractatur de corporibus
mixtis. Quaedam autem sunt principia, quae non sunt naturae completae
in se ipsis, sed solum sunt principia naturarum, sicut unitas numeri et
punctus lineae et forma et materia corporis physici, unde huiusmodi
10 principia non tractantur nisi in scientia, in qua de principiatis agitur.
Sicut autem uniuscuiusque determinati generis sunt quaedam [A 99ra] 2
communia prindpia quae se extendunt ad omnia principia illius generis,
ita etiam et omnia entia, secundum quod in ente communicant, habent
quaedam principia quae sunt principia omnium entium. Quae quidem
15 principia possunt dici communia dupliciter secundum Avicennam in
sua Sufficientia1: uno modo per praedicationem, sicut hoc quod dico:
forma est commune ad omnes formas, quia de qualibet praedicatur;
alio modo per causalitatem, sicut dicimus solem unum numero esse
principium ad omnia generabilia2. Omnium autem entium sunt principia
20 communia non solum secundum primum modum, quod appellat Philo-
sophus in XI Metaphysicae3 omnia entia habere eadem principia
secundum analogiam, sed etiam secundum modum secundum, ut sint
6 dementis + et LCOS tractatur ] determinatur VBCO 10 in qua ] ubi a

quae (3 agit BCO tractat S 12 principiata2 T corr. ex principia O 13 etiam
> (3 et > L 14 quae sunt principia > horn. T 16 hoc quod ] cum VBCO
> S dico + quod F(3 17 communis CO 19 generabilia (+ et corrup-
tibilia V) — principia > T
1 I c. 2, /. 14va 6—30: et quia noster sermo est de principiis communibus, tunc

erit efficiens, sicut hie accipimus, commune et finis, qui hie intenditur, communis.
Commune autem hie intelligitur duobus modis. Uno enim modo efficiens communis
est ille qui facit primum opus, ex quo cetera opera habent ordinem. . .. Ahus autem
modus est communis qui participatur ad modum universalis, sicut efficiens commune
est id quod praedicatur de omnibus factoribus particularibus rerum particularium
et finis universalis est ille qui praedicatur de omnibus particularibus finibus rerum
particularium. Et differentia quae est inter duos modos haec est, scilicet quod com¬
mune secundum primum intellectum est in esse essentia una numero et innuit intel-
lectus quod ipsa est et non competit ei ut dicatur de pluribus. Commune autem secundo
modo non habet in esse essentiam unam, immo est res intellecta complectens essentias
multas convenientes in intellectu secundum quod sunt efficientes aut finales. Ergo hoc
commune dicetur de multis. Cf S. theol. I II q. 46 a. 1 c. 2 Cf Dionysius
Areopagita De div. nom. c. 4 § 4, PG 3, 700 A (supra q. I a. I arg. 5, p. 57 not. 6).
3 Aristoteles Met. XII (A) c. 4, 1070 a 31—-33; c. 5, 1071 a 30 35.
Decker i3
194 Q. V DE DIVISIONE SPECULATIVAE SC1ENTIAE
quaedam res eaedem numero exsistentes omnium rerum principia,

prout scilicet principia accidentium reducuntur in principia substantiae
et principia substantiarum corruptibilium reducuntur in substantias
incorruptibiles, et sic quodam gradu et ordine in quaedam principia
omnia entia reducuntur. Et quia id, quod est principium essendi omnibus, 5
oportet esse maxime ens, ut dicitur in II Metaphysicae1, ideo huius-
modi principia oportet esse completissima, et propter hoc oportet ea
esse maxime actu, ut nihil vel minimum habeant de potentia, quia actus
est prior et potior potentia, ut dicitur in IX Metaphysicae2. Et
propter hoc oportet ea esse absque materia, quae est in potentia, et 10
absque motu, qui est actus exsistentis in potentia. Et huiusmodi sunt
res divinae; „quia si divinum alicubi exsistit, in tali natura”, immateriali
scilicet et immobili, maxime „exsistit”, ut dicitur in VI Metaphysicae3.
3 Huiusmodi ergo res divinae, quia sunt principia omnium entium et sunt
nihilominus in se naturae completae, dupliciter tractari possunt: uno 15
modo, prout sunt principia communia omnium entium; alio modo,
prout sunt in se res quaedam. Quia autem huiusmodi prima principia
quamvis sint in se maxime nota, tamen intellectus noster se habet ad
ea ut oculus noctuae ad lucem solis, ut dicitur in II Metaphysicae4,
per lumen natural!s rationis pervenire non possumus in ea nisi secundum 20
quod per effectus in ea ducimur; et hoc modo philosophi in ea pervene-
runt, quod patet Rom. 1(20): „Invisibilia dei per ea quae facta sunt
intellecta conspiciuntur.” Unde et huiusmodi res divinae non tractantur
a philosophis, nisi prout sunt rerum omnium principia. Et ideo pertrac-
tantur in ilia doctrina, in qua ponuntur ea quae sunt communia omnibus 25
entibus, quae habet subiectum ens in quantum est ens; et haec scientia
apud eos scientia divina5 dicitur. Est autem alius modus cognoscendi
huiusmodi res, non secundum quod per effectus manifestantur, sed se¬
cundum quod ipsae se ipsas manifestant. Et hunc modum ponit Aposto-
3 corruptibilium ] corporalium CO corllum B reducuntur > LBS 4 in¬

corruptibiles ] incorporales CO corle* B in ] etiam ?A etiam in a 5 entia ]
entium principia L principia entium (3 9 potior ] potentior TCOS > B X
PVTfi 10 in > p 13 scilicet > (3 in > BCO 15 naturae completae ]
vere (et vere B) et complete (3 17 prima > LCOS 18 intellectus > T
noster ] videtur T > (3 22 quod ] ut PLTS per — 23 conspiciuntur ] etc. a(3
27 modus > A
1 Cf. Aristoteles Met. 11 (a) c. 1, 993 b 26—31. 3 Aristoteles Met. IX (©)

c. 8 et 9, 1049 b 4—1051 a 33. 3 Aristoteles Met. VI (E) c. 1, 1026 a 20.
* Aristoteles Met. II (a) c. 1, 993 b 9—11. 6 Cf. supra q.5 a. 1 c. (p. 166,1).
ARTICULUS IV 195
lus 1 Cor. 2 (llseq.): „Quae sunt dei, nemo novit nisi spiritus dei. Nos
autem [A 99rb] non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui
a deo est, ut sciamus.” Et ibidem (10): „Nobis autem revelavit deus per
spiritum suum.” Et per hunc modum tractantur res divinae, secundum
5 quod in se ipsis subsistunt et non solum prout sunt rerum principia.
Sic ergo theologia sive scientia divina est duplex1. Una, in qua conside- 4
rantur res divinae non tamquam subiectum scientiae, sed tamquam
principia subiecti, et tabs est theologia, quam philosophi prosequuntur,
quae alio nomine metaphysica2 dicitur. Alia vero, quae ipsas res divinas
10 considerat propter se ipsas ut subiectum scientiae, et haec est theologia,
quae in sacra scriptura traditur. Utraque autem est de his quae sunt
separata a materia et motu secundum esse, sed diversimode, secundum
quod dupliciter potest esse aliquid a materia et motu separatum secun¬
dum esse. Uno modo sic, quod de ratione ipsius rei, quae separata dicitur,
15 sit quod nullo modo in materia et motu esse possit, sicut deus et angeli
dicuntur a materia et motu separati. Alio modo sic, quod non sit de
ratione eius quod sit in materia et motu, sed possit esse sine materia et
motu, quamvis quandoque inveniatur in materia et motu. Et sic ens et
substantia et potentia et actus sunt separata a materia et motu, quia
20 secundum esse a materia et motu non dependent, sicut mathematica
dependebant, quae numquam nisi in materia esse possunt, quamvis
sine materia sensibili possint intelligi3. Theologia ergo philosophica
determinat de separatis secundo modo sicut de subiectis, de separatis
autem primo modo sicut de principiis subiecti. Theologia vero sacrae
25 scripturae tractat de separatis primo modo sicut de subiectis, quamvis in
ea tractentur aliqua quae sunt in materia et motu, secundum quod requi-
rit rerum divinarum manifestatio.
1 1 > LVTp Nos — 4 suum > O 2 accepimus (accipimus P) — 3 scia¬

mus (+ etc. a) ] etc. BCS qui ] quod P 3 a ] ex a per spiritum suum
(sanctum L s. T) ] etc. S > BC 6 igitur BOS 8 principium (3 11 autem ]
enim PV 14 ipsius > Vp separatam ?A 15 sicut ] sic P Et sic Vp
16 separati — 18 mom, > horn. P 17 eius > V in motu S' sed —
18 motu, > hom. V sed — 18 mot^ > hom. LCO 18 inveniantur A et
motu, > p 19 et 20 a motu S quia — 20 et motu (e.m. > B) hom. > P
20 sicut mathematica (metaphysica B) dependebant (dependent VTBCS) > hom. O
23 de, — 24 sicut (si A) ] scilicet 3 > hom. T
1 De duplici scientia divina cf. supra q. 2 a. 2 c. (p. 86, 24—87,23). * Cf. supra
q. 5 a. 1 c. (p. 166,2seq.). 8 De obiecto mathematicae et scientiae divinae cf.
supra l.c. (p. 165, 21—28).
Ad primum ergo dicendum quod ilia, quae non assumuntur in scientia

nisi ad alterius manifestationem, non pertinent per se ad scientiam, sed
quasi per accidens. Sic enim in naturalibus quaedam mathematica assu¬
muntur, et per hunc modum nihil prohibet in scientia divina esse quaedam
quae sunt in materia et motu. 5
Ad secundum dicendum quod moveri non attribuitur deo proprie,
sed quasi metaphorice, et hoc dupliciter. Uno modo, secundum quod
improprie operatio intellectus vel voluntatis motus dicitur, et secundum
hoc dicitur aliquis movere se ipsum, quando intelligit vel diligit se. Et
per hunc modum potest verificari dictum Platonis qui dixit quod 10
primus motor movet se ipsum, quia scilicet intelligit et diligit se, ut
Commentator dicit in VIII Physicorum1. Alio modo, secundum
quod ipse effluxus causatorum a suis causis [A 99va] nominari potest
processio sive motus quidam causae in causatum, in quantum in ipso
effectu relinquitur similitudo causae, et sic causa, quae prius erat in se 15
ipsa, postmodum fit in effectu per suam similitudinem. Et hoc modo deus,
qui similitudinem suam omnibus creaturis impartitus est, quantum ad
aliquid dicitur per omnia moveri vel ad omnia procedere, quo modo
loquendi utitur frequenter Dionysius2. Et secundum hunc etiam
2 alterius manifestationem (manifestatione T manifcm O) ] m. aliorum (3 per ]

secundum (3 3 quasi ] q; A naturalibus ] mathematicis [3 mathematica ]
naturalia (3 6 deo > A 7 quasi > (3 10 qui ] quod APL dicit F[3
11 se2 > (3 12 VII L(3 3° T Physicorum ] Metaphysicae L[3 13 causatorum ]
creatorum P creaturarum BCO 14 processus VS > P 16 post (3 17 qui ]
per PVCO suam > P in omnibus BCO 18 omn^ ] eas h> 19 etiam > (3
1 Averroes Phys. VIII com. 40 (in c. 5, 257 a 31—b 13): et ideo existimavit Plato
quod mota ex se moventur a motoribus abstractis, scilicet quia ponebat quod movens
se est abstractum et quod abstractum est movens se. Sed si hoc fuit ita, tunc motus
et movere illic dicentur aequivoce cum motu qui est hie. Et error contingit Platoni ex
hoc quod opinabatur quod primus motor in corpore qui movetur ex se non est corpus;
et est vera opinio, et opinatus est cum hoc quod omnis motor, sive fuerit corpus sive
non, non movet, nisi moveatur uno modo motus dicto univoce. Et fuif impossibile
apud ipsum ut motor qui est corpus moveat se et similiter qui est virtus in corpore, et
tunc conclusit ex hoc quod anima non est in corpore et quod est aeterna, cum moveat
se. Et hoc esset verum, si anima moveret se essentiahter et moveret se motu proprio
abstractis, scilicet ut intellectus et intellectum in ea essent idem, ut declaratum est de
primo motore et de ceteris motoribus abstractis. Sed iste motus dicitur aequivoce
cum motu qui est a motoribus qui sunt corpora aut virtutes in corporibus. Cf. Sent. I
d. 8 q. 3 a. 1 ad 2; d. 45 q. 1 a. I ad 3; S.c.gent. I c. 13 § Sciendum autem; S. theol. I
q. 18 a. 3 ad 1; q. 19 a. 1 ad 3. 2 Cf. De div. nom. c. 5 § 9, PG 3, 825 A, secundum
translationem Iohannis Sarraceni (D 3631): per omnia vadens, § 10, 825 B (D 3653):
et ad omnia procedens; c.9 § 1, 909 B (D 451*): sicut ad omnia ambulans; § 3, 912
A (D 4552~*): Ita igitur in deo parvum est accipiendum sicut ad omnia et per omnia
ARTICULUS IV 197
modum videtur intelligi quod dicitur Sap. 7 (24; 8,1) quod „omnium
mobilium mobilior est sapientia” et quod „attingit a fine usque ad finem
fortiter”. Hoc autem non est proprie moveri, et ideo ratio non sequitur.
Ad tertium dicendum quod scientia divina, quae est per inspirationem
5 divinam accepta, non est de angelis sicut de subiecto, sed solum sicut
de his, quae assumuntur ad manifestationem subiecti. Sic enim in sacra
scriptura agitur de angelis sicut et de ceteris creaturis. Sed in scientia
divina, quam philosophi tradunt, consideratur de angelis, quos intelli-
gentias vocant, eadem ratione qua et de prima causa, quae deus est,
10 in quantum ipsi etiam sunt rerum principia secunda, saltern per motum
orbium, quibus quidem nullus motus physicus accidere potest. Motus
autem, qui est secundum elecdonem, reducitur ad ilium modum, quo
actus intellectus vel voluntatis motus dicitur, quod est improprie dictum
motu pro operatione sumpto. Motus etiam, quo dicuntur secundum
15 locum moveri, non est secundum circumscriptionem localem, sed secun¬
dum operationem, quam exercent in hoc vel in illo loco, aut secundum
aliquam aliam habitudinem, quam habent ad locum, omnino aequivocam
ab ilia habitudine, quam habet corpus locatum ad locum. Et ideo patet
quod eis non convenit motus, secundum quod naturalia in motu esse
20 dicuntur.
Ad quartum dicendum quod actus et potentia sunt communiora 1
quam materia et forma; et ideo in angelis, etsi non inveniatur compositio
formae et materiae, potest tamen inveniri in eis potentia et actus. Materia
enim et forma sunt partes compositi ex materia et forma, et ideo in
25 illis tantum invenitur compositio materiae et formae, quorum una pars
se habet ad aliam ut potentia ad actum. Quod autem potest esse, potest
1 omnium mobilium ] omnibus <xCOS in omnibus B 2 est sapientia ] etc. (3

3 fortiter (+ etc. V) ] etc. (3 6 enim ] igitur BCO 9 est > A 10 quan¬
tum + scilicet (3 etiam (et S) > PVTC sunt + et PV sunt etiam transp. L
rerum > (3 12 reducitur ] revertitur PLT vel reducitur in marg. L modum ]
motum LC 13 actus ] operatio VCOS > B 14 motu (+ metaphorice T) pro
operatione (opoe A opere PVT) sumpto (+ quasi metaphorice V) ] sumpto motu
quasi metaphorice (3 etiam ] in P autem VCOS > T 16 quam exercent (exercet
A) ] quae exercetur BCO 17 habent (habet A) — 18 quam > horn. BCO
omnino aequivocam ] et (quae T) est aequivocatio PLT 18 ab ilia habitudine ]
ad illam V ad illam habitudinem TS 24 ideo > VCOS
sine impedimento vadens et operans; § 9, 916 C (D 4744—4751): Quid autem et quando

rursus theologi et ad omnia procedentem et motum dicunt immobilem? § 10,917 A
(D 478x—4792): dicendum estaequalem esse deum, ... sed et sicut ad omnia et per
omnia aequaliter procedentem. Cf Sent. I d. 8 q. 3 a. 1 ad 1.
et non esse1; et ideo possibile est unam partem inveniri cum alia et sine
alia, et ideo compositio materiae et formae non invenitur secundum
Commentatorem in I Caeli et mundi2 et in VIII Metaphysicae3 nisi
in his quae sunt per naturam corruptibilia.
2 Nec obstat quod aliquod accidens in aliquo subiecto perpetuo con- 5
servetur, sicut figura in caelo, cum tamen corpus caeleste impossibile
sit esse sine tali figura, quia figura et omnia accidentia consequuntur
substantiam sicut causam, et ideo subiectum se habet ad accidentia
non solum ut potentia passiva, sed etiam quodammodo ut potentia
activa, et ideo aiiqua accidentia naturaliter perpetuantur in suis subiectis. 10
Materia autem non est hoc modo causa formae, et ideo omnis materia,
quae subest alicui formae, potest etiam non subesse, nisi fortassis a causa
extrinseca contineatur; sicut virtute divina ponimus aiiqua corpora
etiam ex contrariis composita esse incorruptibilia, ut corpora resurgenti-
um. Essentia autem angeli secundum [A 99vb] naturam suam incorrup- 15
tibilis est, et ideo non est in ea compositio formae et materiae. Sed
quia non habet esse a se ipso angelus, ideo se habet in potentia ad esse
quod accipit a deo, et sic esse a deo acceptum comparatur ad essentiam
eius simplicem ut actus ad potentiam4. Et hoc est quod dicitur quod sunt
compositi ex ‘quod est’ et ‘quo est’, ut ipsum esse intelligatur ‘quo est’, 20
1 eq ] etiam (3 est > A inveniri + et PLT 2 secundum Commentato¬

rem ] ut comm. P ut comm, ostendit V ut dicit commentator T 3 VII LCOS
5 aliquo subiecto (> B) ] aiiqua substantia a 8 substantiam ] subiectum LS
sicut (ut S) — accidentia > T 11 causa ] subiectum (3 12 subest ] substat (3
13 corpora (+ quae T) ] quae L(3 14 etiam ] et P > LVT$ composita ]
sunt comp. L comp, (posita B) sunt T(3 16 eo PTw 17 in ] ut S > BCO
20 quo est et quod (quo P) est transp. L[3
1 Cf. Aristoteles Met. IX (<-)) c. 8, 1050 b 11. * Averroes De caelo et mundo

I com. 20 (in c. 3, 270 a 12—22): hoc est consilium primum ex operatione naturae.
Consilium autem secundum est quod cum voluerit facere corpus neque generabile
neque corruptibile, neque fecit ei contrarium neque generavit ipsum ex contrario, quon-
iam, si haberet contrarium, corrumperet ipsum omnino, quapropter necesse est ut
omne generabile sit corruptibile. Et ex hoc apparet bene quod corpus caeleste non est
compositum ex materia et forma, sicut sunt quattuor corpora simplicium, et quod
est simplex. 3 Averroes Met. VIII com. 4 (in H c. 1, 1042 a 32—b 8): caelum
habet materiam localem et tamen non habet materiam generabilem et corruptibilem.
Et ideo videmus quod caelum non componitur ex materia, quae est in potentia, et
forma, quae est in actu; com. 12 (in c. 4, 1044 a 30—b 12): Materia enim in rei veri-
tate, cuius esse est in potentia, non invenitur nisi in substantiis generabilibus et cor-
ruptibilibus. 4 Cf. Sent. II d. 3 q. 1 a. 1 c.; De ente et essentia c. 5,p. 48,12—17;
S.c.gent. II c. 53; De substantiis separatis c. 6 n. 43 (ed. Perrier I 150); De an. a. 6
c.; S. theol. 1 q. 50 a. 2 ad 3.
ARTICULUS IV 199
ipsa vero natura angeli intelligatur ‘quod est’1. Tamen si ex materia et

forma angeli compositi essent, non tamen ex materia sensibili, a qua
oportet et mathematica abstracta esse et metaphysica separata.
Ad quintum dicendum quod ens et substantia dicuntur separata a
5 materia et motu non per hoc quod de ratione ipsorum sit esse sine materia
et motu, sicut de ratione asini est sine ratione esse, sed per hoc quod de
ratione eorum non est esse in materia et motu, quamvis quandoque sint
in materia et motu, sicut animal abstrahit a ratione, quamvis aliquod
animal sit rationale.
10 Ad sextum dicendum quod metaphysicus considerat etiam de singulari-
bus entibus non secundum proprias rationes, per quas sunt tale vel tale
ens, sed secundum quod participant communem rationem entis, et sic
etiam pertinet ad eius considerationem materia et motus.
Ad septimum dicendum quod agere et pati non convenit entibus
15 secundum quod sunt in consideratione, sed secundum quod sunt in esse.
Mathematicus autem considerat res abstractas secundum consideratio¬
nem tantum, et ideo illae res, prout cadunt in consideratione mathe-
matici, non convenit esse principium et finis motus, et ideo mathematicus
non demonstrat per causas efficientem et finalem2. Res autem, quas
20 considerat divinus, sunt separatae exsistentes in rerum natura tales, quae
possunt esse principium et finis motus; unde nihil prohibet quin per
causas efficientem et finalem demonstret.
Ad octavum dicendum quod sicut tides, quae est quasi habitus prin-
3 oportet ] sunt O eq > (3 esse > OS 7 quamvis — 8 motu >

horn. TC 8 rationali COS roa11 L aliquod ] quoddam a 10 singulis BS
16 secundum considerationem ] in consideratione (3 17 illis rebus V conside¬
ratione < m > w 18 convenit ] f (falsum) add. in marg. A possunt L coni, w
19 demonstrat ] determinat P considerat VT quas (quae B) considerat ] qua consi- A
20 quae ] autem LT$ 21 principia et fines S 22 causam LVT 23 principio-
rum > (3
1 Cf. locos parallelos in nota praec. (excepto De subst. sep.) et S.c.gent. II c. 54.
S.theol. I.c.: Et hoc est quod a quibusdam dicitur quod angelus est compositus ex quo
est et quod est vel ex esse et quod est, ut Boethius dicit. Textus Boethk invenitur De
hebdomadibus p. 169, 26: Diversum est esse et id quod est. Quos terminos Boethius
alio sensu ac Thomas intellexit accipiendo esse pro essentia et quod est pro supposito.
Quantum ad auctores a Thoma nomine reticito allegatos cf. e. gr. Guilelmus Ajlvernus
De universo II 2 c. 8,1852G: Et omne aliud ens est quodammodo compositum ex eo quod
est et ex eo quo est sive esse suo sive entitate sua... De signification dictionum quod est
et quo est apud Alexandrum de Hales, Iohannem de Rupella, Bonaventuram et
Albertum M. cf. M. D. Roland-Gosselin p. 167seq. 172—184. * Cf. Aristo-
teles Met. 111(B) c.2, 996 a 29—32.
cipiorum theologiae, habet pro obiecto ipsam veritatem primam et

tamen quaedam alia ad creaturas pertinentia in articulis fidei continentur,
in quantum contingunt aliquo modo veritatem primam, per eundem
modum theologia est principaliter de deo sicut de subiecto, de creaturis
autem multa assumit ut effectus eius vel quomodolibet habentia habitu- 5
dinem ad ipsum.
1 theologorum PVth’orum L theo0rum T theologicus CS the* O 6 ipsum (ipsam

L) + primum BCO
QUAESTIO VI
DE MODIS QUOS SCIENTIIS SPECULATIVE

BOETHIUS ATTRIBUIT
Deinde quaeritur de modis quos scientiis speculative attribuit. Et
5 circa hoc quaeruntur quattuor.
Primo. Utrum oporteat versari in naturalibus rationabiliter, in mathe-
maticis disciplinabiliter, in divinis intellectualiter.
Secundo. Utrum in divinis sit omnino imaginatio relinquenda.
Tertio. Utrum intellectus noster possit ipsam formam divinam in-
10 spicere.
Quarto. Utrum hoc possit fieri per viam alicuius scientiae speculativae.
Articulus I
Utrum oporteat versari in naturalibus rationabiliter, in

mathematicis disciplinabiliter, in divinis intellectualiter 1
15 Ad primum sic proceditur. Videtur quod non oporteat in naturalibus

rationabiliter versari.
1. Philosophia enim rationalis contra naturalem dividitur. Sed ratio¬
nabiliter procedere videtur proprie ad rationalem pertinere. Ergo non
competenter attribuitur naturali.
20 2. Praeterea, Philosophus frequenter in libro Physicorum2 di-
stinguit processus [A lOOra] ad aliquas conclusiones rationales et phy-
sicas. Ergo non est proprium naturali scientiae rationabiliter procedere.
4 speculativis ] supra dictis (+ sive speculativis L) a > S 6 rationabiliter +

et L|3 7 disciplinabiliter (disciplinaliter LBOS) + et Vfi intelligibiliter (3
11 fieri > COS 18 non competenter ] inconvenienter (3 non inconvenienter V
21 ad — 202,2 scientia > S conclusiones (+ vel cognitiones L) ] cognitiones BO
22 scientiae > BCO
1 Cf. supra p. 157, 12—14. 2 E.gr. Aristoteles Phys. Ill c. 5, 204 b 4. 10; cf.
De gen. et corr. I c. 2, 316 a 10; Topic. I c. 14, 105 b 21—25.
202 Q. VI DE MODIS SCIENTIARUM SPECULATIVARUM
3. Praeterea, illud, quod est commune omnibus scientiis, non debet

uni appropriari. Sed quaelibet scientia ratiocinando procedit discur-
rendo vel ex effectibus in causas vel ex causis in effectus vel ex aliquibus
signis. Ergo non debet naturali appropriari.
4. Praeterea, ratiocinativum in VI Ethicorum contra scientificum 5
distinguitur a Philosopho1. Sed philosophia naturalis ad scientificum
pertinet. Ergo non convenienter attribuitur ei rationabiliter procedere.
Sed contra est quod dicitur in libro De spiritu et anima2 quod
ratio circa formas corporum versatur. Sed considerare corpora maxime
pertinet ad naturalem. Ergo convenienter attribuitur ei rationabiliter 10
procedere.
2. Praeterea, in V De consolatione Boethius3 dicit: „Ratio cum
quid universale respicit, nec imaginatione nec sensu utens imaginabilia
tamen et sensibilia comprehendit.” Sed imaginabilia et sensibilia com-
prehendere ad solum naturalem pertinet. Ergo rationalis processus 15
convenienter naturali attribuitur.
Ulterius videtur quod inconvenienter dicatur mathematica disciplina-
biliter procedere.
1. Disciplina enim nihil aliud esse videtur quam acceptio scientiae.
Sed in qualibet parte philosophiae accipitur scientia, quia omnes de- 20
monstrative procedunt. Ergo procedere disciplinaliter est commune
omnibus partibus philosophiae, et ita non debet appropriari mathema-
ticae.
2. Praeterea, quanto est aliquid certius, tanto facilius esse videtur,
ut de eo sit disciplina. Sed naturalia sunt certiora, ut videtur, quam 25
mathematica, quia capiuntur sensu, a quo omnis nostra cognitio ortum
1 illud > aBCO 2 procedit (> S) + et a 3 ve^ — causas (causis B) >

horn. T vel ext ] de S vel exa ] et de 5 4 non — appropriari ] etc. (3
6 distinguitur ] dividitur BCS d’r O 7 ei > A 8 Sed — 16 attribuitur ] quae
duo argumenta ita transp. V (3: Sed contra est quod (Sed — quod ] contra (3) dicit
Boethius in (> BCO) V (primo S) De consol. ... Item dicitur in (> B de del. O)
libro De spiritu et anima ... 10 ei ] naturali (3 rationabiliter ] naturaliter A
12 Ratio + est PVT 14 tamen (> T) et sensibilia (sensualia L) > P sensualia, L
16 naturali (rationali T) + scientiae a 17 mathematicam w 19 esse > [3
24 est > APLV$ esse > L(3 26 ortum habet ] oritur L(3
1 Arlstoteles Eth. Nic. VI c. 2, 1139 a 11; cf. Thomas De ver. q. 15 a. 2 ad 3.

2 Ps.-Augustinus De spiritu et anima c. 11, PL 40, 787: Ratio est ea vis animae,
quae rerum corporearum naturas, formas, differentias, propria et accidentia percipit
3 pr. 4, CSEL LXVII 118, 10—12.
ARTICULUS I 203
habet. Ergo hie modus magis competit naturali quam mathematico.

3. Praeterea, ut dicitur in Y Metaphysicae1, initium in scientiis
est, a quo fit facifior disciplina. Sed initium addiscendi accipitur a logica,
quam oportet praeaddiscere mathematicae et omnibus aliis2. Ergo
5 disciplinalis modus magis convenit logicae quam aliis.
4. Praeterea, modus naturalis scientiae et divinae assumitur a poten-
tiis animae, scilicet a ratione et intellects Ergo similiter et modus
mathematicae ab aliqua animae potentia sumi deberet, et sic non con-
venienter ponitur eius modus disciplinabiliter versari.
10 Sed contra, disciplinaliter procedere est demonstrative procedere
et per certitudinem. Sed, sicut Ptolemaeus in principio Almagesti3
dicit, „solum mathematicum genus, si quis huic diligentiam exhibeat
inquisitionis, firmam stabilemque fidem intendentibus notitiam dabit,
velut demonstratione per indubitabiles vias facta.” Ergo disciplinaliter
15 procedere maxime proprium est mathematici.
2. Praeterea, hoc patet per Philosophum, /~v4 lOOrb] qui in pluribus
locis suorum librorum4 scientias mathematicas disciplinas nominat.
Ulterius videtur quod non sit conveniens modus divinae scientiae
intellectualiter procedere.
20 1. Intellectus enim secundum Philosophum5 est principiorum,
scientia autem conclusionum. Sed non omnia, quae in scientia divina
traduntur, sunt principia, sed quaedam etiam conclusiones. Ergo intel¬
lectualiter procedere non est conveniens scientiae divinae.
1 magis — mathematico ] convenit physicae (mathematicae B) (3 competit ] con¬

venit (9“) L 2 in! > LBCO 4 Ergo — 5 aliis > horn. L 5 quam aliis >
V (3 6 sumitur a assumuntur S 7 etg > P VS 8 assumi COS debent P
debet LT$ 9 versari ] procedere (3 11 ut T$ 12 dicit > A solum (solus
V) mathematicus PVT genus > PVT adhibeat LVT[3 13 notitiam ] neces-
sariam PLVnecessarium T > (3 14 demonstrative [3 15 mathematicae aw
16 qui (quodP) > £(3 17 librorum suorum (> V) transp. L(3 + qui L + in quibus (3
disciplinabiles (3 nominat ] vocat a(3w 19 intelligibiliter K(3 21 autem >
COS 22 intellectualiter — 23 divinae ] etc. (3
1 Aristoteles Met. V (A) c. 1, 1013 a 2—4. * Cf supra q. 5 a. 1 arg. 10 et

ad 3 (p. 163, 19—22; 168, 3—9). 3 Syntaxis mathematico 1 c. 1, p. 6, 17—20;
translatio Graeco-Latina, qua Thomas us us est, lr: Solum autem mathematicum
(scilicet genus), si quis huic diligentiam exhibeat inquisitionis, firmam stabilemque
fide(!) intendentibus notitiam dabit, velut utique demonstratione per indubitabiles
vias facta. 4 E. gr. Aristoteles De caelo et mundo III c. 1, 299 a 4. Thomas
i.h.l. lect. 3 n. 2 (III 234) terminum discipline (Graece: toI? p.a07)[Laaiv) interpretatur:
id est scientiis mathematicis. 6 Aristoteles Eth. Nic. VI c. 6, 1141 a 7; cf. c. 3,
1139 b 14—36; Anal. post. II c. 19, 100 b 10—12.
204 Q. VI DE MOD1S SCIENTIARUM SPECULATIVARUM
2. Praeterea, in illis, quae omnem intellectum excedunt, intellectualiter

versari non possumus. Sed divina excedunt omnem intellectum, ut
Dionysius dicit 1 c. De divinis nominibus 1 et Philosophus in libro
De causis2. Ergo intellectualiter tractari non possunt.
3. Praeterea, Dionysius dicit 7 c. De divinis nominibus3 quod angeli 5
habent intellectualem virtutem, in quantum divinam cognitionem non
congregant a sensibilibus aut a rebus divisis. Sed hoc est supra animae
potestatem, ut ibidem4 subditur. Cum ergo divina scientia, de qua
nunc agitur, sit scientia humanae animae, videtur quod non sit proprius
modus eius intellectualiter tractare. 10
4. Praeterea, theologia praecipue videtur esse de his, quae fidei sunt.
Sed in his, quae fidei sunt, intelligere est finis. Unde dicitur Is. 7 (9)
secundum aliam litteram5: „Nisi credideritis, non intelligetis.” Ergo
intellectualiter versari circa divina non debet poni theologiae modus,
sed finis. 15
Sed contra est quod dicitur in libro De spiritu et anima6 quod
intellectus est spirituum creatorum, intelligentia vero ipsius dei. De his
7 a1 ] ex COS sensibus PTS aut ] ut Z-3 8 subditur ] dicitur 3

igitur p 9 nunc] hie 3 10 tractari a 3 12 Sed — sunt > horn. O in]
de BCS Unde dicitur >3 13 non intelligetis ] etc. 3 14 intellectualiter —
divina ] hie modus 3 poni + sicut 3
1 § 1, PG 3, 588 A; Iohannes Sarracenus (D 74—81) interpretalur: Nam super-

substantialem scientiam ignorantiae supersubstantialitatis suae, quae est super ratio-
nem ipsam et intellectum et substantiam, ipsi attribuere convenit; § 5, 593 A, secundum
translationem Iohannis Scotti (D 34* *—351): Et si melior est omni ratione et omni
scientia et super intellectum universaliter et essentiam collocatur ...; cf c. 7 § 3,
869 C—D; Iohannes Sarracenus (D 4023—4031): Numquid igitur verum est dicere
quoniam deum cognoscimus? Non ex natura ipsius; ignotum enim est hoc et omnem
rationem et mentem excedens. 2 prop. 6 in com. (§ 5; 169, 11): ipsa (scilicet
causa prima) non cadit sub sensu et meditatione et cogitatione et intelligentia et
loquela; ib. lin. 17—19: et causa prima est supra res intelligibiles sempitemas et
supra res destructibiles, quapropter non cadunt super earn sensus neque meditatio
neque cogitatio neque intelligentia. 3 § 2, PG 3, 867 B; Iohannes Sarracenus
(D 3881—*) interpretatur: Ex ipsa intelligibiles et intellectuals angelicarum mentium
virtutes simplices et beatos habent Intellectus, non in divisibilibus aut a divisibili-
bus aut sensibus aut sermonibus diffusis congregantes divinam cognitionem. ..
* 867 C; Iohannes Sarracenus (Z> 3911-*): animae . . . et divisibili et largissimo
varietatis deficientes ab unitivis mentibus. 5 Cf. supra q. 2 a. 2 arg. 7 (p. 86,11
et not. 4). 8 Ps.-Augustinus De spiritu et anima c. 11, PL 40, 787: Intellectus ea
vis animae est, quae invisibilia percipit, sicut angelos, daemones, animas et omnem
spiritum creatum. Intelligentia ea vis animae est, quae immediate supponitur deo;
cernit siquidem ipsum summum verum et vere incommutabilem. Sic igitur anima ...
percipit . . . intellectu spiritum creatum, intelligentia spiritum increatum. Cf. c. 5 et
37, PL 40, 783. 808.
ARTICULUS I 205
autem praecipue est scientia divina. Ergo intellectualiter procedere

videtur esse ipsius proprium.
2. Praeterea, modus scientiae debet respondere materiae. Sed res
divinae sunt res intelligibiles per se ipsas. Ergo modus conveniens
5 divinae scientiae est intellectualiter procedere.
Responsio. Dicendum ad primam quaestionem quod processus aliquis, 1
quo proceditur in scientiis, dicitur rationabilis tripliciter. Uno modo
ex parte principiorum, ex quibus proceditur, ut cum aliquis procedit
ad aliquid probandum ex operibus rationis, cuiusmodi sunt genus et
10 species et oppositum et huiusmodi intentiones, quas logici considerant.
Et sic dicetur aliquis processus esse rationabilis, quando aliquis utitur
in aliqua scientia propositionibus, quae traduntur in logica, prout
scilicet utimur logica, prout est docens, in aliis scientiis. Sed hie modus
procedendi non potest proprie competere alicui particulari scientiae,
15 in quibus peccatum accidit, nisi ex propriis procedatur. Contingit autem
hoc proprie et convenienter fieri in logica et metaphysica, eo quod
utraque scientia communis est et circa idem subiectum quodammodo* 1.
Alio modo dicitur processus rationalis ex termino in quo sistitur proce- 2
dendo. Ultimus enim terminus, ad quem rationis inquisitio perducere
20 debet, est intellectus principiorum, in quae resolvendo iudicamus; quod
quidem quando fit non dicitur processus vel probatio rationabilis,
sed demonstrativa. Quandoque autem inquisitio rationis non potest
usque ad praedictum terminum perduci, sed sistitur in ipsa inquisitione,
quando scilicet inquirenti adhuc manet via ad utrumlibet; et hoc
25 contingit, quando per probabiles rationes proceditur, quae natae sunt
facere opinionem vel fidem, non scientiam. Et sic rationabilis processus
dividitur contra demonstrativura2. Et hoc modo rationabiliter procedi
4 modus — 5 procedere ] etc. £ 7 rationalis PT in marg. m. al. O > BCS

8 ex, > (3 11 dicitur F(3 esse (est P) > LV$ rationalis LTCOS ro11' B
12 traduntur (traditur A) ] inducuntur 5 prout — 13 logica > horn. O.
15 Contigit FConvenit w 16 proprie > T et convenienter > a 19 pro-
ducere V procedere CO 21 rationalis LTCOS ro11* B 22 demonstrate V$w
Quandoque (corr. ex quando O) ] quando BCS non potest > V (3 23 ad ]
in CO praedictum ] ultimum V$w terminum + ultimum L perduci]
non perducit VBOS non producitur C 24 inquirenti ] quaerenti (3 26 non +
autem (3 rationalis TCOS ro11* B
1 Cf In Met. IV(V) c. 2 led. 4 n. 573. * Cf. Clarenbaldus Atrebatensis

p. 57*, 6: in naturalibus ratione, hoc est opinione utendo versari debemus. Sed
huius expositionis rationem aliam atque Thomas affert (lin. 8 11). materia autem
semper in motu et fluxa est ideoque verum esse non habet ... opinio veritatis neces-
sitatem non tenet sicut nec materia permanentem stabilitatem.
potest in qualibet scientia, ut ex probabilibus paretur via ad necessarias

probationes. Et hie est alius modus, quo logica utimur [A lOOva] in
scientiis demonstrative, non quidem ut est docens, sed ut est utens1.
Et his duobus modis denominatur processus rationale a scientia ratio-
nali; his enim modis usitatur logica, quae rationale scientia dicitur, 5
in scientiis demonstrative, ut diclt Commentator in I Physicorum2.
3 Tertio modo dicitur aliquis processus rationale a potentia rationali,
in quantum scilicet in procedendo sequimur proprium modum animae
rationale in cognoscendo, et sic rationabilis processus est proprius
scientiae naturahs. Scientia enim naturalis in suis processibus servat 10
proprium modum rationalis animae quantum ad duo. Primo quantum
ad hoc, quod sicut anima rationalis a sensibilibus, quae sunt nota
magis quoad nos, accipit cognitionem intelligibilium, quae sunt magis
nota secundum naturam, ita scientia naturalis procedit ex his, quae
sunt nota magis quoad nos et minus nota secundum naturam, ut patet 15
in I Physicorum3, et demonstratio, quae est per signum vel effectum,
maxime usitatur in scientia naturali. Secundo, quia cum rationis sit de
uno in aliud discurrere, hoc maxime in scientia naturali observatur,
ubi ex cognitione unius rei in cognitionem alterius devenitur, sicut ex
cognitione effectus in cognitionem causae. Et non solum proceditur ab 20
uno in aliud secundum rationem, quod non est aliud secundum rem,
sicut si ab animali procedatur ad hominem. In scientiis enim mathemati-
2 probationes ] conclusiones p utitur LTC vertitur ?P 3 esq + , > VCO

estj > B 4 Et — rationali (nostra i) add. in marg. A > [3 rationalis ] rationis
PLT a ] in L 5 modis ] duobus modis PV duobus (3 6 ina > L (3 8 in,
> VTft sequitur 7"(3 9 rationalis + quantum ad duo. Primo quantum ad
proprium modum animae rationalis C in — 11 animae > hom. BOS est —
10 processibus > hom.L 11 proprium (> T)— 12 ad > C 12 anima ] scientia V
13 nos + et minus nota secundum naturam L intelligibilium— 14 naturam > L
14 ita — 15 naturam > hom. 16 in I Physicorum ] per hoc quod V ph’s P
et (del. casu A) ] Sic T > PL V (3 signa PLT per effectum (effectus T) (3
17 maxime ] magis (3 > V 18 et hoc (3 servatur F(3 19 ubi ] ut COS
22 si > Pp
1 Cf. In Met. IV (r) c. 2 lect. 4 n. 576seq. 2 Averroes Phys. I com. 35 (in

c. 4, 187 b 7—13): Logica enim usitatur in scientiis duobus modis: aut secundum quod
est instrumentum distinguens verum a falso, et hie est modus proprius; aut secundum
quod ilia, quae sunt declarata in ea, accipiuntur pro maximis in destruendo aut con-
struendo aliquid. Et ista consideratio, cum usitatur in artibus particularibus, est non
propria, in arte autem universali, scilicet prima philosophia, est propria. Textus
parallelos, scilicet Phys. VIII com. 70 (in c. 8, 264 a 7—21) et Met. VII com. 2 (in
Z c. I, 1028 a 13—20), allegat Wyser p. 56 not. 1. 3 Aristoteles Phys. I c. 1,
184 a 16—21. Cf. supra q. 1 a. 3 Sed contra arg. 2 (p. 70, 12—14 et not. 4).
ARTICULUS I 207
cis proceditur per ea tantum, quae sunt de essentia rei, cum demonstrent
solum per causam formalem1; et ideo non demonstratur in eis aliquid
de una re per aliam rem, sed per propriam diffinitionem illius rei. Etsi
enim aliquae demonstrationes dentur de circulo ex triangulo vel e con-
5 verso, hoc non est nisi in quantum in circulo est potentia triangulus et e
converso. Sed in scientia naturali, in qua fit demonstratio per causas
extrinsecas, probatur aliquid de una re per aliam rem omnino extrinse-
cam. Et ita modus rationis maxime in scientia naturali observatur, et
propter hoc scientia naturalis inter alias est maxime hominis intellectui
10 conformis. Attribuitur ergo rationabiliter procedere scientiae naturali,
non quia ei soli conveniat, sed quia ei praecipue competit.
Ad primum ergo dicendum quod ratio ilia procedit de processu, qui
dicitur rationabilis secundum primum modum. Sic enim processus
rationabilis est proprius rationah scientiae et divinae, non autem natu-
15 rali.
Ad secundum dicendum quod ratio ilia procedit de processu, qui dici¬
tur rationabilis secundo modo.
Ad tertium dicendum quod in omnibus scientiis servatur quantum ad
hoc modus rationis, quod proceditur de uno in aliud secundum ratio-
20 nem, non autem quod procedatur de una re in aliam, sed hoc est
proprium naturalis scientiae. Et sic ei rationabiliter procedere attribui¬
tur, ut dictum est.
Ad quartum dicendum quod Philosophus ibi2 pro eodem ponit
ratiocinativum et opinativum, unde patet quod pertinet ad secundum
25 modum assignatum. Ratiocinativo autem vel opinativo attribuit Philo¬
sophus ibidem3 agibilia humana, de quibus est scientia moralis,
ratione suae contingentiae. Unde potest ex dictis colligi quod primus
modus rationabilitatis est [A lOOvb] maxime proprius scientiae rationali,
secundus scientiae morali, tertius scientiae naturali.
2 in eis > p 3 per, ] secundum (3 4 aliquae demonstrationes dentur ] aliqua

demonstrentur PLT demonstrentur aliqua V 5 et ] vel a 8 rationalis VCOS
ro11* B maxime > (3 10 Attribuitur — 11 competit add. in marg. A igitur (3
11 quia1 J quod PLT 13 rationalis LTCOS rolu B secundum — 17 rationabilis
> hom. B processus rationabilis (rationalis LV) ] processio naturalis T ratio¬
nalis modus COS 17 rationalis LTCOS 21 Et — attribuitur add. in marg.
scriptura paene detersa A > oc|3m' 22 ut dictum est > CO 23 ibidem T [3
25 autem ] vero CO > S 27 colli fi A 29 scientiae, > (3
1 Cf supra q. 5 a. 4 ad 7 (p. 199, 16—19). * Aristoteles Eth. Nic. VI c. 2,

1139 a 6—15. Cf. S. theol. I q. 79 a. 9 ad 3. * Aristoteles l.c. lin. 6—8. 12—14.
1 Ad secundam quaestionem dicendum quod disciplinaliter procedere

attribuitur scientiae mathematicae, non quia ipsa sola disciplinaliter
procedat, sed quia hoc ei praecipue competit. Cum enim discere nihil
sit aliud quam ab alio scientiam accipere, tunc dicimur disciplinabiliter
procedere, quando processus noster ad certam cognitionem perducit, 5
quae scientia dicitur1 11; quod quidem maxime contingit in mathematicis
scientiis2. Cum enim mathematica sit media inter naturalem et divinam,
ipsa est utraque certior3. Naturali quidem propter hoc quod eius con-
sideratio est a motu et materia absoluta, cum naturalis consideratio
in materia et motu versetur. Ex hoc autem quod consideratio naturalis 10
est circa materiam, eius cognitio a pluribus dependet, scilicet ex conside-
ratione materiae ipsius et formae et dispositionum materialium et
proprietatum quae consequuntur formam in materia. Ubicumque
autem ad aliquid cognoscendum oportet plura considerare, est difficilior
cognitio; unde in I Posteriorum4 dicitur quod minus certa scientia 15
est „quae est ex additione, ut geometria arithmetica”. Ex hoc vero quod
eius consideratio est circa res mobiles et quae non uniformiter se habent,
eius cognitio est minus firma, quia eius demonstrationes frequenter
1 disciplinabiliter LVTS discipli1’' P 2 ipsum L solum PLT disciplina¬

biliter PTBS 3 hoc > p enim ] igitur p 5 certam ] tantam BCO totam S
10 consideratio ] cognitio BCO 11 circa materiam ] de materia PLT eius co¬
gnitio > Fp ex ] a p > V 12 materialium ] naturalium LV 16 geometria
+ et PLTS 18 eius, ] omnes p frequenter procedunt > p
1 Cf. Isidorus Hispalensis Etymolog. I c. 1 n. 1, I lin. 1—3: Disciplina a discendo

nomen accepit; unde et scientia dici potest. Nam scire dictum a discere, quia nemo
nostrum scit, nisi qui discit. Theodoricus Brito In Boethium De trin. (incipiens
verbis: Librum hunc), p. 9*, 24—26: in mathematica vocatur disciplina a discendo,
quia mathematicam solebant prius antiqui discere, ut ad intelligentiam divinitatis
possent pervenke. Gilbertus Porreta In Boethium De trin., PL 64, 1267 C: ...
Graece quidem (j.aOrjjjia'uxT) Latine vero disciplinalis vocatur ... mathesis sive dis¬
ciplina vocatur. Aliam explicationem affert Dominicus Gundisalvi De div. philos. p.
34,18—35, 2: Dicitur etiam doctrinalis seu disciplinalis a disciplina pro eo quod qui
in praecedentibus scientiis per diversas opiniones vagatur, in mathematica quasi sub
disciplina restringitur, ut unum tantum teneat quod demonstratione probatur; et ob
hoc etiam scientiae disciplinales id est domatrices apud Arabes dicuntur, quia in his
arrogantium domantur corda, dum id quod dicitur per figuram subiectum oculis
contemplatur. Cf. Thomas In Anal. post. I c. 1 lect. 1 n. 9 (/ 140b). De terminologia
disciplinae cf. etiam M. D. Chenu in: RScPhTh 25 (7956) 686—692. ! Cf. in in¬
volucre anteriore cod. Lat. Monac. 18478 (saec. XII) divisionem scientiarum quam
exhibet M. Grabmann Die Geschichte der scholastischen Methode, Freiburg (Br.)
11 (1911) p. 45 not. 1: Unde dicitur mathematica quasi doctrinalis scientia. . . . vel quia
certior est doctrina in mathematica disciplina quam in ceteris eo quod omnia ibi pro-
bantur demonstrativis argumentis ... 3 Cf. In Anal. post. I c. I lect. 1 n. 10
(1140b); Algazel Met. tr. 1, p. 5, 5. 4 Aristoteles Anal. post. I c. 27, 87 a 31. 34.
ARTICULUS I 209
procedunt, ut in maiori parte, ex hoc quod contingit aliquando aliter

se habere1. Et ideo etiam quanto aliqua scientia magis appropinquat
ad singularia, sicut scientiae operativae, ut medicina, alchimia et moralis,
minus possunt habere de certitudine propter multitudinem eorum quae
5 consideranda sunt in talibus scientiis, quorum quodlibet si omittatur,
sequetur error2, et propter eorum variabilitatem.
Est etiam processus mathematicae certior quam processus scientiae 2
divinae, quia ea, de quibus est scientia divina, sunt magis a sensibilibus
remota, a quibus nostra cognitio initium sumit, et quantum ad substan-
10 tias separatas, in quarum cognitionem insufficienter inducunt ea, quae
a sensibilibus accipimus, et quantum ad ea quae sunt communia omnibus
entibus, quae sunt maxime universalia et sic maxi me remota a particula-
ribus cadentibus sub sensu. Mathematica autem ipsa in sensu cadunt et
imaginationi subjacent, ut figura, linea et numerus et huiusmodi. Et ideo
15 intellectus humanus a phantasmatibus accipiens facilius capit horum
cognitionem et certius quam intelhgentiae ahcuius vel etiam quam quidi-
tatem substantiae et actum et potentiam et alia huiusmodi. Et sic patet
quod mathematica consideratio est facilior et certior quam naturalis
et theologica, et multo plus quam scientiae aliae operativae, et ideo
20 ipsa maxime dicitur disciplinaliter procedere. Et hoc est quod Ptole-
maeus dicit in principio Almagesti3: „AJia duo genera theorici potius
quis opinionem quam conceptionem scientialem dicat: theologicum
quidem propter inapparens ipsius et incomprehensibile, physicum vero
propter materiae instabile et immanifestum. Solum autem mathematicum
25 inquisitionis firmam stabilemque fidem intendentibus dabit, velut utique
demonstratione per indubitabiles vias facta.”
2 etiam > (3 6 sequetur (sequitur V sequatur T) error (+ frequenter etiam erratur

L + et erratur frequenter V) ] frequenter erratur (errant S) (3 9 initium ] ortum [3
sumit ] habuit S 11 sensibus LTS accepimus (3 13 in] sub a (3 et
imaginationi subiacent > B 14 etx > T(3 Eta — 17 huiusmodi > horn. S
15 horum ] eorum VBCO 17 substantiae (substantiam C)— potentiam ] sub est
potentiam del. O actus et potentiae m. al. in marg. O et actum et > BC
20 disciplinabiliter PTS corr. ex disciplinaliter L discipli*’ V 21 theorice V scien-
tiarum L > P 22 scientiae PLV scientiarum w theologum KTp theou P
23 physicum — 24 instabile > B vero ] autem PT 24 et immanifestum
(manifestum TS) > P 26 demonstrationes A(iw > V vias facta (factas w) ]
manifesta {3
1 Cf. In Met. II (a) c. 3 lect. 5 n. 336; Clarenbaldus Atrebatensis supra p. 205

not. 2; Algazel Met. tr. 1, p. 5, 6—8. 2 Cf. In Met. I (A) c. 2 lect. 2 n. 47.
8 Syntaxis mathematica Ic.l, p. 6,11—20. Thomas exhibet translationem Graeco-
Latinam quam tradit Vx lr {cf. supra p. 203 not. 3).
Decker 14
210 Q. VI DE MODIS SCIENTIARUM SPECULATTVARUM
[A 10Ira] Ad primum ergo dicendum quod quamvis in qualibet sci-

entia disciplina accipiatur, tamen in mathematica facilius et certius,
ut dictum est.
Ad secundum dicendum quod naturalia quamvis sensui subiaceant,
tamen propter sui fluxibilitatem non habent magnam certitudinem, cum 5
extra sensum hunt, sicut habent mathematica, quae sunt absque motu
et tamen sunt in materia sensibili secundum esse, et sic sub sensu et
imaginatione cadere possunt.
Ad tertium dicendum quod in addiscendo incipimus ab eo quod est
magis facile, nisi necessitas aliud requirat. Quandoque enim necessarium 10
est in addiscendo incipere non ab eo quod est facilius, sed ab eo, a cuius
cognitione sequentium cognitio dependet. Et hac ratione oportet in
addiscendo a logica incipere, non quia ipsa sit facilior ceteris scientiis,
habet enim maximam difficultatem, cum sit de secundo intellects, sed
quia aliae scientiae ab ipsa dependent, in quantum ipsa docet modum 15
procedendi in omnibus scientiis. Oportet autem primo scire modum
scientiae quam scientiam ipsam, ut dicitur in II Metaphysicae1 11.
Ad quartum dicendum quod a potentiis animae sumitur modus
scientiarum propter modum quem habent potentiae animae in agendo.
Unde modi scientiarum non respondent potentiis animae, sed modis 20
quibus potentiae animae procedere possunt, qui non solum diversifi-
cantur penes potentias tantum, sed etiam penes obiecta; et sic non opor¬
tet quod modus cuiuslibet scientiae denominetur ab aliqua potentia
animae. Potest tamen dici quod sicut modus physicae sumitur a ratione,
secundum quod a sensu accipit, modus autem divinae scientiae ab 25
intellectu, secundum quod in deo aliquid considerat, ita etiam et modus
mathematicae potest sumi a ratione, secundum quod accipit ab imagina¬
tione.
1 Ad tertiam quaestione. jicendum quod sicut rationabiliter procedere
attribuitur naturali philosophiae, eo quod in ipsa maxime observatur 30
modus rationis, ita intellectualiter procedere attribuitur divinae scien-
1 igitur BCO 5 et (corr. in t verbi insequentis A) tamen w 6 fiant (3 fuerint L

absque motu ] extra motum (marum O) (3 7 ett > a(3w tamen (?A) sunt (?A
cum sint T) > (3 9 incipimus ] inpimus A 10 aliud del.?A necesse (3
11 accipere A PL 12 in addiscendo (addiscente BCO) ] addiscentem S 16 autem ]
enim [3 22 tantum > a 24 sumitur (+ vel denominatur L) ] denominatur [3 dici¬
tur T 26 in deo > lac. repleta signo paragraphi P > T et > (3 27 potest
sumi a ratione ] attenditur V{i 30 eo quod] quia (3 31 scientiae] sapientiae (3
1 Aristoteles Met. II (a) c. 3, 995 a 13.

ARTICULUS I 211
tiae, eo quod in ipsa maxime observatur modus intellects. Differt autem

ratio ab intellect, sicut multitudo ab unitate1. Unde dicit Boethius
in IV De consolatione2 quod similiter se habent ratio ad intellectum et
tempus ad aeternitatem et circulus ad centrum. Est enim rationis pro-
5 prium circa multa diffundi et ex eis unam simplicem cognitionem collj-
gere. Unde Dionysius dicit 7 c. De divinis nominibus3 quod animae
secundum hoc habent rationalitatem quod diffusive circueunt exsisten-
tium veritatem, et in hoc deficiunt ab angelis; [A lOlrb] sed in quantum
convolvunt multa ad unum, quodam modo angelis aequanturÎntellectus
10 autem e converso per prius unam et simplicem veritatem considerat
et in ilia totius multitudinis cognitionem capit, sicut deus intelligendo
suam essentiam omnia cognoscit. Unde Dionysius ibidem4 dicit quod
angelicae mentes habent intellectualitatem, in quantum „uniformiter
intelligibilia divinorum intelligunt”.
15 Sic ergo patet quod rationalis consideratio ad intellectualem terminatur 2
secundum viam resolutionis, in quantum ratio ex multis colligit unam
et simplicem veritatem. Et rursum intellectualis consideratio est princi-
pium rationalis secundum viam compositionis vel inventionis, in quan¬
tum intellectus in uno multitudinem comprehendit5. Ilia ergo conside-
20 ratio, quae est terminus totius humanae ratiocinationis, maxime est
3 in > V (3 habet V (3 intellectum corr. ex intelligentiam ?A et ]

sicut F(3 > PLT 6 c. > PLVB 7 rationabilitatem a exsistentium > (3
10 per prius > PVT 11 capiunt A 15 igitur (3 intellectualitatem VTCO
16 colligit ] eligit (3 18 vel ] et L (3 19 multitudinem ] multa (3 igitur (3
1 De differentia intellectus et rationis cf. S. theol. 1 q. 79 a. 8; I. Peghaire Intel¬

lectus et Ratio selon S. Thomas d'Aquin (Publications de I'Institut d'Etudes medie-
vales d'Ottawa VI), Paris-Ottawa 1936. 2 pr. 6, CSEL LXVII 98, 4—6: Igitur
uti est ad intellectum ratiocinatio, ad id quod est id quod gignitur, ad aeternitatem
tempus, ad punctum medium circulus, ita est fati series mobilis ad providentiae
stabilem simplicitatem. 3 § 2, PG 3, 868 BC; Iohannes Sarracenus (D 3903—
391*) interpretatur: Propter divinam sapientiam et animae rationale habent diffusive
quidem et circulo circa exsistentium veritatem ciuameuntes et divisibili et largis-
simo varietatis deficientes ab unitivis mentibus, multorum autem ad unum convolu¬
tion et intellectibus aequalibus angelis (in quantum animabus est proprium et
possibile) dignae habitae. 4 L.c. 868 B; Iohannes Sarracenus (D 389l~2) inter¬
pretatur: Ab omni autem materiali et multitudine mundae exsistentes, intellectualiter,
immaterialiter, uniformiter intelligibilia divinorum intelligunt. 6 Cf. De ver. q.
14 a 1 c.: Ex ipsa enim collatione principiorum ad conclusiones (sciens) assentit
conclusionibus resolvendo eas in principia, et ibi figitur motus cogitantis et quietatur.
In scientia enim motus rationis incipit ab intellectu principiorum et ad eundem ter¬
minatur per viam resolutionis. De via resolutionis et compositionis cf. In Met. II (a)
c. 1 led. 1 n. 278.
intellectualis consideratio. Tota autem consideratio rationis resolventis

in omnibus scientiis ad considerationem divinae scientiae terminatur.
Ratio enim, ut prius1 dictum est, procedit quandoque de uno in aliud
secundum rem, ut quando est demonstratio per causas vel effectus
extrinsecos: componendo quidem, cum proceditur a causis ad effectus; 5
quasi resolvendo, cum proceditur ab effectibus ad causas, eo quod
causae sunt effectibus simpliciores et magis immobiliter et uniformiter
permanentes. Ultimus ergo terminus resolutionis in hac via est, cum
pervenitur ad causas supremas maxime simplices, quae sunt substantiae
separatae. Quandoque vero procedit de uno in aliud secundum rationem, 10
ut quando est processus secundum causas intrinsecas: componendo
quidem, quando a formis maxime universalibus in magis particularia pro¬
ceditur; resolvendo autem quando e converso, eo quod universalius est
simplicius. Maxime autem universalia sunt, quae sunt communia omnibus
entibus. Et ideo terminus resolutionis in hac via ultimus est consideratio 15
entis et eorum quae sunt entis in quantum huiusmodi. Haec autem
sunt, de quibus scientia divina considerat, ut supra2 dictum est, scilicet
substantiae separatae et communia omnibus entibus. Unde patet quod
sua consideratio est maxime intellectualis. Et exinde etiam est quod
ipsa largitur principia omnibus aliis scientiis, in quantum intellectualis 20
consideratio est principiuin rationalis, propter quod dicitur prima phi-
losophia3; et nihilominus ipsa addiscitur post physicam et ceteras scien-
tias, in quantum consideratio intellectualis est terminus rationalis,
propter quod dicitur metaphysica quasi trans physicam, quia post
physicam resolvendo occurrit4. 25
[A lOlva] Ad primum ergo dicendum quod intellectualiter proce-
dere non attribuitur scientiae divinae, quasi ipsa non ratiocinetur pro¬
cedendo de principiis ad conclusiones, sed quia eius ratiocinatio est
intellectuali considerationi propinquissima et conclusiones eius prin¬
cipiis. 30
1 consideratio rationis ] rationis (ratiocinationis CO rationalis 5) consideratio (1

2 considerationem ] cognitionem p 4 per effectus V p 5 extrinsecos — ef¬
fectus > horn. B cum ] quando V > COS 6 quasi — causas (> B) delen-
dum w\ cf. Bulletin Thomiste 5 (1937—1939) 56—58. 8 permanentes + resolvendo
autem quando e converso A p igitur p est > p 19 inde p 24 quasi ]
id est PLV scilicet T transphysica LVT transph’iam P quia (quae L) post
(supra PL) physicam (ph’yam P) > horn. O 29 propinquissima ] proxima PLT
1 Cf. p. 206, 20—203, 8. 2 Cf. q. 5 a. 1 c. (p. 165, 24—166, 2); a. 4 c. (p. 194,
23—27; 195, 11—24). 3 Cf q. 5 a. 1 c. (p. 166, 4—6). 4 Cf. l.c. (p. 166, 2-A).
ARTICULUS II 213
Ad secundum dicendum quod deus est supra omnem intellectum

creatum quantum ad comprehensionem, non autem supra intellectum
increatum, cum ipse se ipsum intelligendo comprehendat. Est vero
supra omnem intellectum viatoris quantum ad cognitionem, qua co-
5 gnoscitur quid est, non autem quantum ad cognitionem, qua cognoscitur
an est. A beatis autem cognoscitur etiam quid est, quia vident eius essen-
tiam. Et tamen scientia divina non est solum'de deo, sed et de aliis quae
intellectum humanum etiam secundum statum viae non excedunt quan¬
tum ad quid est cognoscendum de eis.
10 Ad tertium dicendum quod, sicut supra1 dictum est, humana conside-
ratio quantum ad sui terminum quodammodo pertingit ad angelicam
cognitionem, non secundum aequalitatem, sed secundum quandam
assimilationem. Unde Dionysius dicit 7 c. De divinis nominibus2 quod
„animae multorum convolutione ad unum sunt dignae habitae intellec-
15 tibus aequalibus angelis, in quantum animabus est proprium et possibile”.
Ad quartum dicendum quod cognitio etiam fidei maxime pertinet ad
intellectum. Non enim ea rationis investigatione accipimus, sed simplici
acceptione intellectus tenemus. Dicimur autem ea non intelligere, in
quantum intellectus eorum plenariam cognitionem non habet; quod
20 quidem nobis in praemium repromittitur.
Articulus ii
Utrum in divinis sit omnino imaginatio relinquenda
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod in divinis oporteat ad

imaginationes deduci3.
25 1. Scientia enim divina numquam competentius traditur quam in
sacra scriptura. Sed in sacra scriptura in divinis deducimur ad imagina¬
tiones, dum divina nobis sub figuris sensibilibus describuntur. Ergo
oportet in divinis ad imaginationes deduci.
2 creatum — intellectum > hom. B quantum — 3 increatum > horn. L

quantum ad comprehensionem > T autem -f est T 4 supra ] f A super Ow
5 qua cognoscitur > V 7 eta ] etiam LT$ et<iam> w 11 attingit PV
13 c. > PLVBO 14 animae + a VTBCS + ad O 15 possibile ] principale LVTfi
principium etc. P 16 etiam (e O > PT) fidei > L 17 earn PLVBCO 18 tene¬
mus ] invenimus (3 earn BCO 19 eorum > L plenam a(3 24 imagines S
26 Sed — scriptura > hom. PCO decimur A ducimur PLTBS imagines LCS
28 ad imagines CS imagine deo L
1 in corp. (p. 211, 8. 15—17). * § 2, PG 3, 868 C. Translationem Iohannis

Sarraceni vid. p. 211 not. 3. 3 Cf. supra p. 157, 14.
2. Praeterea, divina non capiuntur nisi intellect!!, unde et in eis

intellectualiter versari oportet, ut dictum est1. Sed non est intelligere
sine phantasmate, ut dicit Philosophus in I et III De anima2. Ergo
in divinis oportet ad imaginationes deduci.
3. Praeterea, divina nobis innotescunt maxime per illustrationem 5
divini radii. Sed, sicut dicit Dionysius in 1 c. Caelestis hierarchiae3,
„impossibile est nobis aliter superlucere divinum radium nisi varietate
sacrorum velaminum circumvelatum”; et vocat sacra velamina sensibi-
lium imagines4. Ergo in divinis oportet ad imaginationes deduci.
4. Praeterea, circa sensibilia oportet imaginabiliter versari. Sed 10
divinorum cognitionem ex sensibilibus effectibus accipimus, secundum
illud Rom. 1 (20): „Invisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta
conspiciuntur.” Ergo in divinis oportet ad imaginationes deduci.
5. Praeterea, in cognoscitivis maxime regulamur per id quod est co-
gnitionis principium, sicut in naturalibus per sensum, a quo nostra co- 15
gnitio incipit. Sed principium intellectuals [A lOlvb] cognitionis in
nobis est imaginatio, cum phantasmata hoc modo comparentur ad
intellectum nostrum sicut colores ad visum, ut dicitur in III De anima6.
Ergo in divinis oportet ad imaginationem deduci.
6. Praeterea, cum intellectus non utatur organo corporali, ex laesione 20
organi corporalis non impeditur actio intellectus, nisi quatenus ad
imaginationem convertitur. Sed per laesionem organi corporalis, scilicet
cerebri, impeditur intellectus in consideratione divinorum. Ergo intellec¬
tus divina considerans ad imaginationem deducitur.
Sed contra est quod Dionysius dicit 1 c. Mysticae theologiae6 ad 25
Timotheum loquens: „Tu, inquit, o amice Timothee, circa mysticas
visiones sensus derelinque.” Sed imaginatio non est nisi sensibilium, cum
4 imagines CS 6 in > [3 c. > aS 9 in — deduci ] etc. [3 11 acci¬

pimus ] cognoscimus APw 12 dei > V per— 13 conspiciuntur ] etc. a{3 13 in
— deduci ] etc. (3 19 in — deduci ] etc. (3 imagines corr. ex imaginationes L
imaginationes T 24 imaginationes PVT imagines S imaginem B 25 ad —
26 Timothee > T
1 L.c. tin. 13. a Aristoteles De an. I c. 1, 403 a 8; III c. 7, 431 a 16.

3 § 2, PG 3, 121 B; cf. infra p. 221 not. 1. 4 L.c. § 3, PG 3,124 A; Iohannes
Scottus (D 7384—7391) interpretatur: Sensibilibus imaginibus supercaelestes descripsit
intellectus in sacroscriptis eloquiorum compositionibus ... 6 Aristoteles De
an. Ill c. 7, 431 a 14. 6 § 1, PG 3, 997 B; Iohannes Sarracenus (Z> 5672—5681)
interpretatur: Tu autem, o amice Timothee, circa mysticas visiones forti contritione
et sensus derelinque et intellectuales operationes et omnia sensibilia et intelligibilia
et omnia non exsistentia et exsistentia.
ARTICULUS II 215
sit ,,motus factus a sensu secundum actum”, ut dicitur in II De anima1.

Ergo cum divinorum considerations sint maxime mysticae, in eis non
debemus ad imaginations deduci.
2. Praeterea, in cuiuslibet scientiae consideratione vitandum est illud
5 quod in ea errorem facit. Sed, sicut dicit Augustinus in I libro De
trinitate2, primus error circa divina est eorum, qui ea, quae de corporali-
bus rebus noverunt, ad res divinas transferre conantur. Cum ergo ima-
ginatio non sit nisi corporalium rerum, videtur quod in divinis non
debeamus ad imaginations deduci.
10 3. Praeterea, virtus inferior non se extendit in id quod est superioris
proprium, ut patet per Boethium in V De consolation3. Sed cognos-
cere divina et spiritualia pertinet ad intellectum et intelligentiam, ut
dicitur in libro De spiritu et anima4. Cum ergo, ut ibidem5 dicitur,
imaginatio sit infra intelligentiam et intellectum, videtur quod in divinis
15 et spiritualibus non debeamus ad imaginationem deduci.
Responsio. Dicendum quod in qualibet cognitione duo est conside- 1
rare, scilicet principium et terminum. Principium quidem ad apprehen-
sionem pertinet, terminus autem ad iudicium; ibi enim cognitio perfici-
tur6. Principium igitur cuiuslibet nostrae cognitionis est in sensu, quia
20 ex apprehension sensus oritur apprehensio phantasiae, quae est „motus
a sensu factus”, ut dicit Philosophus7, a qua iterum oritur apprehensio
intellectiva in nobis, cum phantasmata sint intellectivae animae ut obiec-
ta, ut patet in III De anima8.
Sed terminus cognitionis non semper est uniformiter: quandoque 2
25 enim est in sensu, quandoque in imagination, quandoque autem in
5 ins> LBS libro > VB 6 corporalibus rebus (> P) ] corporibus LVTfi

7 Cum — 9 debeamus (debemus T$) ] Non ergo in divinis debemus V 8 in
divinis > (3 9 imagines LBS 10 in ] ad Tw 11 in > p 13 igitur VCOS
ibi PTCOS 15 debemus (3 imaginations VTCO imagines S ymanee B
19 igitur ] enim L ergo TS 21 ite A 23 in > BCO
1 Aristoteles De an. Ill c. 3, 429 a 1 (secundum nonnullos liber teriius ac.4 incipit).
* c. 1 n. I, PL 42, 819. 3 pr. 4, CSEL LXVII 117, 29: superior compre-
hendi vis amplectitur inferiorem, inferior vero ad superiorem nullo modo consurgit.
4 Cf. supra q. 6 a. 1 q. 3 Sed contra arg. 1 (p. 204, 16 et not. 6); l.c. c. 37, PL 40,
808: Intellectus sive intelligentia ea vis animae est, qua de divinis, quantum hornini
possibile est, cognoscitur; c. 38, 809: Intellectus est rerum vere exsistentium percep-
tio. Intelligentia est de solis rerum principiis, id est de deo, ideis, hyle et de incorporeis
substantiis, pura et certa cognitio. 8 c. 11, PL 40, 786: Cum ab mferioribus
ad superiora volumus ascendere, prius occurrit nobis sensus, deinde imaginatio, postea
ratio, intellectus et intelligentia, et in summo est sapientia. * Cf. S. theol. II II
q. 173 a. 2 c. 7 Cf. not. 1. 8 Aristoteles De an. Ill c. 7, 431 a 14.
216 Q. VI DE MODIS SCIENTIA RUM SPECUL ATI VARUM
solo intellectu. Quando<que> enim proprietates et accidentia rei,

quae sensu demonstrantur, sufficienter exprimunt naturam rei, et tunc
oportet quod iudicium de rei natura quod facit intellectus conformetur
his quae sensus de re demonstrat. Et huiusmodi sunt omnes res naturales,
quae sunt determinatae ad materiam sensibilem, et ideo in scientia 5
naturali terminari debet cognitio ad sensum, ut scilicet hoc modo iudice-
mus de rebus naturalibus, secundum quod sensus eas demonstrat, ut
patet in III Caeli et mundi1; et qui sensum neglegit in naturalibus,
incidit in errorem. [A 102ra] Et haec sunt naturalia quae sunt concreta
cum materia sensibili et motu et secundum esse et secundum considera- 10
tionem.
3 Quaedam vero sunt, quorum iudicium non dependet ex his quae
sensu percipiuntur, quia quamvis secundum esse sint in materia sensibili,
tamen secundum rationem diffinitivam sunt a materia sensibili abstracta.
Iudicium autem de unaquaque re potissime fit secundum eius diffinitivam 15
rationem. Sed quia secundum rationem diffinitivam non abstrahunt
a qualibet materia, sed solum a sensibili et remotis sensibilibus condicio-
nibus remanet aliquid imaginabile, ideo in talibus oportet quod iudicium
sumatur secundum id quod imaginatio demonstrat. Huiusmodi autem
sunt mathematica. Et ideo in mathematicis oportet cognitionem secun¬ 20
dum iudicium terminari ad imaginationem, non ad sensum, quia iudi¬
cium mathematicum superat apprehensionem sensus. Unde non est
idem iudicium quandoque de linea mathematica quod est de linea sensi¬
bili, sicut in hoc quod recta linea tangit sphaeram solum secundum
punctum, quod convenit rectae lineae separatae, non autem rectae 25
lineae in materia, ut dicitur in I De anima2.
4 Quaedam vero sunt quae excedunt et id quod cadit sub sensu et id
quod cadit sub imaginatione, sicut ilia quae omnino a materia non de¬
pendent neque secundum esse neque secundum considerationem, et ideo
talium cognitio secundum iudicium neque debet terminari ad imaginati¬ 30
onem neque ad sensum. Sed tamen ex his, quae sensu vel imaginatione ap-
prehenduntur, in horum cognitionem devenimus vel per viam causalitatis,
1 Quando APVT (3 Quandocumque L enim (m. al. in marg. O) > BCS 2 et

> LVT$ 15 potissimum US potissim BCO 16 rationemj — diffinitivam >
hom. O 18 adhuc remanet a(3 19 quod > A 20 Et ideo > a(3 mathe¬
maticis + enim PLVBS + autem TCO 23 linea, > Up 28 quae + sunt
quod Thomas delere oblitus est in A 30 neque] non PUp > L
1 Aristoteles De caelo et mundo III c. 7, 306 a 16. * Aristoteles De an.

I c. 1, 403 a 12—16.
ARTICULUS II 217
sicut ex effectu causa perpenditur, quae non est effectui commensurata,

sed excellens, vel per excessum vel per remotionem, quando omnia,
quae sensus vel imaginatio apprehendit, a rebus huiusmodi separamus;
quos modos cognoscendi divina ex sensibilibus ponit Dionysius in
5 libro De divinis nominibus1. Uti ergo possumus in divinis et sensu et
imaginatione sicut principiis nostrae considerationis, sed non sicut
terminis, ut scilicet iudicemus t'alia esse divina, qualia sunt quae sensus
vel imaginatio apprehendit. Deduci autem ad aliquid est ad illud termi-
nari. Et ideo in divinis neque ad imaginationem neque ad sensum debe-
10 mus deduci, in mathematicis autem ad imaginationem et non ad sensum,
in naturalibus autem etiam ad sensum. Et propter hoc peccant qui uni-
formiter in his tribus speculativae partibus procedere nituntur.
Ad primum ergo dicendum quod sacra scriptura non proponit nobis
divina sub figuris sensibilibus, ut ibi intellectus noster remaneat, sed ut
15 ab his ad immaterialia ascendat. Unde etiam per vilium rerum figuras
divina tradit, ut minor praebeatur occasio in talibus remanendi, ut dicit
Dionysius in 2 c. Caelestis hierarchiae2.
Ad secundum dicendum [A 102rb] quod intellectus nostri operatio
non est in praesenti statu sine phantasmate quantum ad principium
20 cognitionis; non tamen oportet quod nostra cognitio semper ad phan¬
tasma terminetur, ut scilicet illud, quod intelligimus, iudicemus esse
tale quale est illud quod phantasia apprehendit.
Ad tertium dicendum quod auctoritas ilia Dionysii loquitur quan¬
tum ad principium cognitionis et non quantum ad terminum, ad quem
25 ex effectibus sensibilibus venimus in cognitionem divinorum tribus
1 sicut (ut BCO cum 5) + cum T perpenditur ] cognoscitur (3 5 ett > (3

8 vel ] et COS 15 immaterialia ] invisibilia a.[iw 17 in > PVTfi 19 prin¬
cipium + ad A 20 phantasmata LVT 21 intelligimus ] apprehendimus L[3
22 est > L illud quod phantasia (phantasma V) apprehendit ] illud quod
apprehendunt phantasmata T phantasma (> L) per quod apprehendimus (appre¬
hendit BCS) L (3 24 principium — ad, > horn. O quem ] quod A
1 Cf. supra q. 1 a. 2 c. (p. 66, 6—17 et not. 1). 2 § 2, PG 3, 140 A; Iohan-

nes Scorrus (Z) 7493—7503) interpretatur: Sed veritatis (ut aestimo) inquisitio osten-
dit eloquiorum sanctissimam sapientiam in animorum caelestium formationibus
utrumque valde providisse, ita ut neque in divinas (si sic forsitan diceret quis)
iniuriam faceret virtutes neque nos in viles passibiliter infigeret imaginum humili-
tates; § 3, 141 B; Iohannes Scottus (D 7623—7633): . .. sanctorum theologorum
restitutiva sapientia ad indecoras dissimilitudines mirabiliter descendit, non concedens
materiale nostrum in turpibus imaginibus remanens quiescere, ... Cf. Thomas
Sent. I d. 34 q. 3 a. 2.
modis praedictis; non autem ita quod oporteat iudicium formari de

divinis secundum modum, quo se habent isti sensibiles effectus.
Ad quartum dicendum quod ratio ilia procedit, quando principium
cognitionis est sufficienter ducens in id, cuius cognitio quaeritur, et sic
est principium sensus in naturalibus, non autem in divinis, ut dictum est. 5
Ad quintum dicendum quod phantasma est principium nostrae
cognitionis, ut ex quo incipit intellectus operatio non sicut transiens,
sed sicut permanens ut quoddam fundamentum intellectuals operations;
sicut principia demonstrationis oportet manere in omni processu scien-
tiae, cum phantasmata comparentur ad intellectum ut obiecta, in quibus 10
inspicit omne quod inspicit vel secundum perfectam repraesentationem
vel per negationem. Et ideo quando phantasmatum cognitio impeditur,
oportet totaliter impediri cognitionem intellectus etiam in divinis.
Patet enim quod non possumus intelligere deum esse causam corporum
sive supra omnia corpora sive absque corporeitate, nisi imaginemur 15
corpora, non tamen iudicium divinorum secundum imaginationem
formatur. Et ideo quamvis imaginatio in qualibet divinorum considera-
tione sit necessaria secundum statum viae, numquam tamen ad earn
deduci oportet in divinis1.
Articulus hi 20
Utrum intellectus noster possit ipsam formam divinam inspicere2
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod non possimus ipsam formam

divinam ad minus in statu viae inspicere.
1. Ut enim dicit Dionysius in prima Epistula ad Gaium monachum3 * * *,
„si quis videntium deum intellexit quod vidit, non ipsum vidit, sed ali- 25
quid eorum quae sunt eius.” Sed forma divina est ipse deus. Ergo non
possumus ipsam formam divinam inspicere.
2 quo se ] quem <xCOS quae B 4 cognitionis > (3 5 praedictum PLT$

9 remanere PLTfi 11 omne quod inspicit > hom. PL 13 etiam > a[3
17 quamlibet C consideratione ] cognitione a BOS cognitionem C 22 possu¬
mus LVTB 24 monachum > (3 27 possimus A
1 Ad sextum argumentum Thomas iam tin. 12 seq. respondit. * Cf. supra p.

157, 13: in divinis ... oportebit... potius ipsam inspicere formam. Et continuatur:
quae vere forma neque imago est et quae esse ipsum est et ex qua esse est (ed. Peiper
p. 158, 18 20). Cf. S. theol. I q. 88 a. 1 et 2. 8 PG 3, 1065 A. 'Ihomas usus est
translatione Iohannis Sarraceni (D 606*—6071) quae tamen loco videntium habet
videns quidem.
ARTICULUS III 219
2. Praeterea, forma divina est ipsa divina essentia. Sed deum per
essentiam nemo in statu viae videre potest, ergo nee ipsam divinam for-
mam inspicere.
3. Praeterea, quicumque inspicit formam alicuius rei, aliquid de ipsa
5 re cognoscit. Sed secundum Dionysium in 1 c. Mysticae theologiae1
intellectus noster secundum quod melius potest deo unitur, quando
omnino nihil eius cognoscit. Ergo non possumus divinam formam inspi¬
cere.
4. Praeterea, sicut dictum est2, totius nostrae cognitionis principium
10 est a sensu. Sed ea, quae sensu percipimus, non sunt sufficientia ad de¬
monstrandum formam divinam nec etiam aliarum [A 102va] substantia-
rum separatarum. Ergo non possumus ipsam divinam formam inspicere.
5. Praeterea, secundum Philosophum in II Metaphysicae3 intel¬
lectus noster se habet ad rerum manifestissima sicut oculus noctuae
15 ad solem. Sed oculus noctuae nullo modo potest videre solem, ergo
nec intellectus noster formam ipsam divinam et alias formas separatas
quae sunt naturae manifestissima.
Sed contra est quod Apostolus dicit Rom. 1 (20) quod „invisibilia
dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur a creatura mundi, id
20 est homine, sempitema quoque virtus eius et divinitas”. Nihil autem
aliud est forma divina quam ipsa divinitas. Ergo ipsam formam divinam
cognoscere intellectu aliquo modo possumus.
2. Praeterea, Gen. 32(30) super illud: „Vidi dominum facie” etc.,
dicit Glossa Gregorii4: „Nisi homo illam, scilicet veritatem divinam,
25 utcumque conspiceret, non earn conspicere se non posse sentiret.” Sed
nos sentimus divinam essentiam non posse perfecte conspicere. Ergo
aliquo modo ipsam conspicimus.
1 divina2 ] dei <xS 2 ipsam divinam ] eius (3 4 quodcumque PVT 5 in >

F(3 7 non — inspicere ] etc. (3 10 sensu2 ] per sensum a(3 percipimus ]
cognoscimus (3 11 substantiarum > A 12 rion — inspicere ] etc. (3 13 in > K(3
15 potest > A 16 ipsam > [3 et]necF[3 18 dicit + ad V Rom. 1
quod (> PVT$) > L 19 dei > PT per — conspiciuntur ] etc. PVT > L{3
mundi > BCO id — 20 divinitas (+ etc. V) ] etc. [3 21 divinitas ] deitas |3
deitas vel divinitas L 23 super illud > [3 etc. ] ad faciem /’p 24 dicit > T$
25 utcumque (utrumque PLCOS) conspiceret (respiceret P inspiceret T) ] ut c spiceret B
1 § 3, PG 3, 1001 A; cf. supra q. 1 a. 2 arg. 1 (p. 63, 15—17 et not. 2). 2 Cf.
supra q. 6 a. 2 c. (p. 215, 19—23). 9 Artstoteles Met. II (a) c. 1, 993 b 9—11.
« Glossa ord. i.h.l. ex Gregorio M. Moralia XXIV c. 6, PL 76, 292 C.
3. Praeterea, Dionysius dicit 2 c. Caelestis hierarchiae1 quod

„humanus animus assuescit extendi per visibilia in supermundanas
altitudines”, quae nihil aliud sunt quam ipsae formae separatae. Ergo
formas separatas possumus aliquo modo cognoscere.
1 Responsio. Dicendum quod dupliciter aliquid cognoscitur: uno modo, 5
dum scitur de eo an est, alio modo, dum scitur de eo quid est. Ad hoc
autem quod de aliqua re sciamus quid est, oportet quod intellectus noster
feratur in ipsius rei quiditatem sive essentiam vel immediate vel medianti-
bus aliquibus quae sufficienter eius quiditatem demonstrent. Immediate
quidem intellectus noster ferri non potest secundum statum viae in 10
essentiam dei et in abas essentias separatas, quia immediate extenditur ad
phantasmata, ad quae comparatur sicut visus ad colorem, ut dicitur in
III De anima2. Et sic immediate potest concipere intellectus quiditatem
rei sensibilis, non autem abcuius rei intelligibihs. Unde dicit Dionysius
2 c. Caelestis hierarchiae3 quod „nostra analogia non valet immediate ex¬ 15
tendi in invisibles contemplationes”. Sed quaedam invisibiliasunt, quorum
quiditas et natura perfecte exprimitur ex quiditatibus rerum sensibilium
notis. Et de his etiam intelhgjbihbus possumus scire quid est, sed mediate,
sicut ex hoc quod scitur quid est homo et quid est animal, sufficienter
innotescit habitudo unius ad alterum et ex hoc scitur, quid est genus 20
et quid est species. Sensibiles autem naturae intellectae non sufficienter
exprimunt essentiam divinam neque etiam' alias essentias separatas,
cum non sint unius generis naturaliter loquendo et quiditas et omnia
[A 102vb] huiusmodi nomina fere aequivoce dicantur de sensibilibus
et de illis substantiis. Unde similitudines rerum sensibilium ad substantias 25
immateriales translatas vocat Dionysius 2 c. Caelestis hierarchiae4
1 2 ] 5 LCO IX0 S 2 "'‘endi > (3 7 noster >3 9 demonstrant w

10 quidem ] autem 3 11 dei J divinam 3 essentias ] substantias CO 12 adj —
13 anima > O in > LBC 16 visibiles LV 18 Et] Sed S his]
talibus COS > B etiam > 22 essentias ] substantias TCO 24 dican¬
tur ?A ] dicuntur ctfivv
1 § 5, PG 3, 164 A; Iohannes Scottus (D 7803—78P) interpretatur: . .. sinens

nostrum animum . . . assuescentem pure extendere per visibilia in supermundanas
altitudines. s Aristoteles De an. Ill c. 7, 431 a 14; cf supra q. 6 a. 2 arg. 5
(p. 214, 17). 3 § 2, PG 3, 140 A; Iohannes Scottus (D 75P~3) interpretatur:...
non unam causam dicet quis esse nostram analogiam non valentem immediate in
invisibiles extendi contemplationes ... 4 § 4, PG 3, 141 C; Iohannes Scottus
(D 7653 4) interpretatur: dissimiles similitudines altero modo intellectualibus habenti-
bus quae sensibilibus aliter distributa sunt.
ARTICULUS III 221
„dissimiles similitudines alio modo intellectualibus habentibus quae

sensibilibus aliter distributa sunt”. Et sic per viam similitudinis non
sufficienter illae substantiae ex his innotescunt. Neque etiam per viam
causalitatis, quia ea, quae ab illis substantiis inveniuntur effecta in his
5 inferioribus, non sunt effectus adaequantes earum virtutes, ut sic perve-
niri possit ad sciendum quod quid est de causa.
Unde de substantiis illis immaterialibus secundum statum viae nullo 2
modo possumus scire quid est non solum per viam naturalis cognitionis,
sed etiam nec per viam revelationis, quia divinae revelatioms radius
10 ad nos pervenit secundum modum nostrum, ut Dionysius1 dicit.
Unde quamvis per revelationem elevemur ad aliquid cognoscendum,
quod alias esset nobis ignotum, non tamen ad hoc quod alio modo
cognoscamus nisi per sensibilia. Unde dicit Dionysius in 1 c. Caelestis
hierarchiae2 quod ,,impossible est nobis superlucere divinum radium
15 nisi circumvelatum varietate sacrorum velaminum”. Via autem quae est
per sensibilia non sufficit ad ducendum in substantias immateriales
secundum cognitionem quid est. Et sic restat quod formae immateriales
non sunt nobis notae cognitione quid est, sed solummodo cognitione
an est, sive naturali ratione ex effectibus creaturarum sive etiam revela-
20 tione quae est per similitudines a sensibilibus sumptas.
Et tamen sciendum quod de nulla re potest sciri an est, nisi quoquo 3
modo sciatur de ea quid est vel cognitione perfecta vel saltern cognitione
confusa, prout Philosophus dicit in principio Physicorum3 quod diffi-
nita sunt praecognita partibus diffinitionis. Oportet enim scientem homi-
25 nem esse et quaerentem quid est homo per diffinitionem scire quid hoc
nomen ‘homo’ significat. Nec hoc esset, nisi aliquam rem quoquo modo
conciperet quam scit esse, cjuamvis nesciat eius diffinitionem. Concipit
enim hominem secundum cognitionem alicuius generis proximi vel remoti
et aliquorum accidentium quae extra apparent de ipso. Oportet enim
1 quae + alio modo v4a(3 delendum w 2 aliter > a(3 4 ea (ilia COS) quae
> B 10 ut — 13 sensibilia > COS 11 Unde > clB 13 in > <x(3
16 immateriales ] supematurales a (3 17 Et — 18 est (> CO) > horn. S 18 nobis
> LV solum P(3 19 etiam (> B) + ex (3 23 prout 1 ut (3 26 homo >
TCO quoquo modo add. in marg. A ] aliquo modo ants nisi tramp, a(3
1 L.c. c.l §2, PG 3, 121 BC; Iohannes Scottus (D 7331 4) interpretatur: Etenim
neque possibile est aliter lucere nobis divinum radium nisi varietate sacrorum velami¬
num anagogice circumvelatum et his quae secundum nos sunt providentia paterna
connaturaliter et proprie praeparatum. 2 § 2, PG 3,121 B; cf. not. praec.
3 Aristoteles Phys. I c. 1, 184 a 23 — b 12; cf. S. theol. 1 q. 85 a. 3 arg. 3.
diffinitionum cognitionem, sicut et demonstrationum, ex aliqua prae-

exsistenti cognitione initium sumere1. Sic ergo et de deo et aliis substantiis
immaterialibus non possemus scire an est, nisi sciremus quoquo modo
de eis quid est sub quadam confusione.
4 Hoc autem non potest esse per cognitionem alicuius generis proximi 5
vel remoti, eo quod deus in nullo genere est, cum non habeat quod quid
est aliud [A 103ra] a suo esse, quod requiritur in omnibus generibus,
ut Avicenna2 dicit. Aliae autem substantiae immateriales creatae sunt
quidem in genere, et quamvis logice considerando conveniant cum istis
substantiis sensibilibus in genere remoto quod est substantia, naturaliter 10
tamen loquendo non conveniunt in eodem genere, sicut nec etiam corpora
caelestia cum istis inferioribus. Corruptibile enim et incorruptibile non
sunt unius generis, ut dicitur in X Metaphysicae3. Logicus enim
considerat absolute intentiones, secundum quas nihil prohibet convenire
immaterialia materialibus et incorruptibilia corruptibilibus. Sed naturalis 15
et philosophus primus considerant essentias secundum quod habent
esse in rebus, et ideo ubi inveniunt diversum modum potentiae et actus
et per hoc diversum modum essendi, dicunt esse diversa genera4. Simi¬
liter etiam deus non habet aliquod accidens, ut infra5 probabitur. Aliae
vero immateriales substantiae si habent aliqua accidentia, non sunt 20
nobis nota.
5 Et ideo non possumus dicere quod confusa cognitione cognoscantur
a nobis substantiae immateriales per cognitionem generis et apparentium
accidentium. Sed loco cognitionis generis habemus in istis substantiis
2 etj > PLVB de aliis a (3 3 possumus VTCOS quoquo ] aliquo CO

6 est > A 9 et — 10 genere > horn. O 10 substantiis > CS 13 in >
VBCO X] XI PTB 15 cum materialibus V incorruptibilia ] corruptibilia A
incorporalia L corplla B cum corruptibilibus (corporalibus Lcorbu" B) V 23 sub¬
stantiae immateriales > [3
1 Cf. infra a. 4 c. (p. 226, 17 seq.). 2 Met. VIII c. 4,f. 99rb 21—23: primus
etiam non habet genus. Primus enim non habet quiditatem. Sed quod non habet quid-
itatem, non habet genus. Genus enim respondetur ad interrogationem per quid est;
c. 5, f. 99vb 43: lam igitur manifestum est quod primus non habet genus nec quidi¬
tatem; IX c. 1, f. 101 va 14—19: lam manifestum est nobis quod universitas habet
principium quod est necesse esse non contentum sub genere nec sub diffinitione nec
subest demonstration!, expers qualitatis et quantitatis et quiditatis, ubi et quando et
motus, nec est aliquid simile nec communicans nec contrarium ... Cf. S.c. gent. I
c. 25 § Item; S. theol. I q. 3 a. 5 c. (ratio tertia); Compendium theol. I c. 12 (ed.
Verardo n. 22). 8 Aristoteles Met. X (/) c. 10, 1058 b 26—28, 1059 a 9.
4 Cf. supra q.4 a. 2 c. (p. 141, 26—142, 13). 6 Cf. textus Boethii supra p. 85
not. 6 allegatos.
ARTICULUS IV 223
cognitionem per negationes, ut cum scimus quod huiusmodi substantiae

sunt immateriales, incorporeae non habentes figuras et alia huiusmodi.
Et quanto plures negationes de eis cognoscimus, tanto et minus confusa
est earum cognitio in nobis, eo quod per negationes sequentes prior
5 negatio contrahitur et determinatur, sicut genus remotum per differentias.
Unde etiam et corpora caelestia, in quantum sunt alterius generis ab
istis inferioribus, a nobis ut plurimum per negationes cognoscuntur,
utpote quia neque sunt levia neque gravia neque calida neque frigida.
Loco autem accidentium habemus in substantiis praedictis habitudines
10 earum ad substantias sensibiles vel secundum comparationem causae
ad effectum vel secundum comparationem excessus. Ita ergo de formis
immaterialibus cognoscimus an est et habemus de eis loco cognitionis
quid est cognitionem per negationem, per causalitatem et per excessum,
quos etiam modos Dionysius ponit in libro De divinis nominibus1.
15 Et hoc modo Boethius2 intelligit esse inspiciendam ipsam divinam
formam per remotionem omnium phantasmatum, non ut sciatur de ea
quid est.
Et per hoc patet solutio ad obiecta, quia primae rationes procedunt
de cognitione quid est perfecta, aliae autem de cognitione imperfecta,
20 qualis dicta est.
[A 103rb] Articulus iv
Utrum hoc possit fieri per viam alicuius scientiae speculativae3
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod ad formam divinam in¬

spiciendam per scientias speculativas perveniri possit.
25 1. Theologia enim pars scientiae speculativae est, ut hie4 Boethius
dicit. Sed ad theologiam pertinet ipsam formam inspicere divinam, ut
hie5 dicitur. Ergo ad cognoscendam divinam formam potest perveniri
per scientias speculativas.
2. Praeterea, de substantiis immaterialibus in aliqua scientia specu-
lativa determinatur, quia in scientia divina. Sed quaecumque scientia
1 cognitiones PV negationem T$ 3 et2 > a$w 4 eorum (3 rerum P

in ] e A delendum w 6 et > VTCOS 15 divinam ] dei (3 18 h VO haec w
19 quid ] quae CO aliae autem (> COS) — imperfecta > hom. B 23 di-
vinam ] dei (3
1 Cf. supra q. 1 a. 2 c. (p. 66, 16 et not. 1) et q. 6 a. 2 c. (p. 216, 31 217, 5).

a Supra p. 157, 14. 3 Cf. S.c.gent. Ill c. 41; S. theol. 1 q. 88 a. 1 et 2, 1II
q. 3 a. 6. 4 Supra p. 157, 4. 11. 6 L. c. lin. 14.
determinat de aliqua substantia, inspicit formam illius substantiae, quia

omnis cognitio est per formam et omnis demonstration^ secundum
Phil osophum1 principium est quod quid est. Ergo inspicere formas
separatas possumus per scientias speculativas.
3. Praeterea, ultima felicitas hominis secundum philosophos2 5
consistit in intelligendo substantias separatas. Cum enim felicitas sit
operatio perfectissima, oportet quod sit optimorum sub intellectu
cadentium, ut potest accipi ex Philosopho in X Ethicorum3. Est
autem felicitas ilia, de qua philosophi loquuntur, operatio a sapientia
procedens, cum sapientia sit perfectissima virtus perfectissimae potentiae, 10
scilicet intellectus, et haec operatio sit felicitas, ut dicitur in X Ethico¬
rum4. Ergo per sapientiam intelliguntur substantiae separatae. Sed
sapientia est scientia quaedam speculativa, ut patet in principio Meta-
physicae6 et in VI Ethicorum6. Ergo per scientias speculativas
possumus intelligere substantias separatas. 15
4. Praeterea, frustra est quod non potest pertingere ad finem propter
quem est. Sed omnium scientiarum speculativarum consideratio ordina-
tur sicut in finem in cognitionem substantiarum separatarum, quia
perfectissimum in quolibet genere est finis. Ergo si per scientias specula¬
tivas huiusmodi substantiae intelligi non possent, omnes scientiae 20
speculativae essent frustra, quod est inconveniens.
5. Praeterea, omne, quod ordinatur naturaliter in finem aliquem,
habet praeindita aliqua principia, quibus potest pervenire in finem ilium,
1 illius substantiae (> T) ] eius (3 2 principium secundum Philosophum transp. (3

8 in > VTS X ] 4 COS 2° B 9 autem ] enim COS > B 10 procedens
cum sapientia (scilicet operatio S) > horn. L sit > A 11 in > BCO
13 speculativa > (3 14 per — 15 separatas ] etc. (3 18 inj ] ad (3 20 scientiae
speculativae > (3 21 quod — inconveniens > [3
1 Cf. supra q. 1 a. 2 arg. 5 (p. 64,10 et not. 4). 2 In primis secundum Avi-
cennam, Algazelem, Averroem. Avicenna quidem hanc sententiam non aperte
docuit, sed scriptores turn Arabici turn Christiani ei illam ascripserunt. E. gr. Aegi-
dius Romanus Errores philosophorum c. 6 a. 18, p. 34, 11—14 de Avicenna dicit:
Ulterius erravit circa beatitudinem nostram volens earn dependere ex operibus
nostris. Et ex positione sua sequitur quod beatitudo nostra consistat in contemplando
ultimam intelligentiam, ut patet ex X° Metaphysicae suae, capitulo De culto dei et
utilitate eius. De hac conclusione cf. notam editoris (p. 37 not. 93). De Algazele
dicit Aegedius l.c. c. 8 a. 12, p. 42,13: Ulterius erravit ponens animam nostram esse
beatam in eo quod intelligit intelligentiam ultimam. Locos, quibus innititur Aegidius,
allegat editor p. 43 not. 128. De simili errore Averrois auctor nihil dicit. 8 Aris-
toteles Eth. Me. X c. 7, 1177 a 12—21. 4 L.c. et 1178 a 6—8. 6 Cf. Aris-
toteles Met. I (A) c. 1, 981 b 28—982 a 3. • Cf. Aristoteles Eth. Me. VI
c. 7, 1141 a 18—20, b 2.
ART1CULUS IV 225
ex quibus inclinatur etiam in finem ilium; naturalium enim motionum

principia sunt intra. Sed homo naturaliter est ordinatus ad cognitionem
substantiarum immaterialium sicut ad finem, uta sanctis1 eta philo-
sophis2 traditur. Ergo habet in se aliqua principia illius cognitionis
5 naturaliter indita. Sed omne illud, in quod possumus devenire ex prin-
cipiis naturaliter notis, pertinet ad considerationem alicuius scientiae
speculativae. Ergo cognitio substantiarum immaterialium ad aliquas
scientias speculativas pertinet.
Sed contra est quod Commentator dicit in III De anima3 quod ad
10 hanc positionem sequitur vel quod scientiae speculativae nondum sint
perfectae, cum illae scientiae nondum sint [A 103va] inventae4, quibus
possimus substantias separatas intelligere, et hoc, si contingat ex igno-
rantia aliquorum principiorum quod nondum substantias praedictas
intelligamus; vel si contingat ex defectu naturae nostrae quod non
15 possimus illas scientias speculativas invenire, quibus praedictae substan¬
tiae intelligantur, sequetur quod si aliqui nati sunt huiusmodi scientias
invenire, quod nos et ipsi simus aequivoce homines; quorum primum
est improbabile, secundum autem est impossibile. Ergo non potest hoc
per aliquas speculativas scientias esse quod substantias praedictas
20 intelligamus.
1 ex — ilium > horn. a(3 3 a2 > (3 7 cognitio — 8 pertinet j etc. (3 9 in

> VBCO 12 et 15 possumus LTBS 12 et 14 si ] sive V 15 speculativas
> (3 quibus (in quibus T) — 16 intelligantur > (3 16 sequitur LYCOS
17 sumus a(3 18 est2 > LBCO
1 De deside: io naturali videndi essentiam divinam cf. S.c.gent. Ill c. 50; S. theol. I
q. 12 a. 1 c.; I II q. 3. a. 8 c.; Compendium theol. I c. 104 (ed. Verardo n. 208seq.).
2 Cf. supra arg.3 (p. 224,5 et not. 2). a Averroes De an. Ill com. 36
(in c. 7, 431 b 16—19): In epistula autem continuationis dixit (Avempace): Et cum
Philosophus ascenderit alia ascensione considerando in intellecto in quantum intellec-
tum, tunc intelliget substantiam abstractam. Et manifestum est ex hoc quod intelli¬
gere intellectual secundum ilium est pars scientiarum speculativarum, scilicet scientia
naturalis. Et hoc apparuit etiam in ilia perscrutatione ab eo. Et cum ita sit, nos omnes
homines quod accidit nobis de ignorantia istius scientiae, aut erit, quia adhuc non
scimus propositiones quae inducunt nos ad hanc scientiam, ut dicitur de multis arti-
ficiis quae videntur esse possibilia, sed sunt causarum ignoratarum, v.gr. alchimiae,
aut hoc intelligere hoc acquiritur per exercitium et usum in rebus naturali bus, sed
nondum habemus de exercitio et usu tantum, per quod possumus acquirere hanc intel-
lectionem, aut erit hoc propter demonstrationem nostrae naturae naturaliter. Si igitur
hoc acciderit propter minutionem in natura, tunc nos et omnes, qui innati sunt ac¬
quirere hanc scientiam, dicimur homines aequivoce. Et si hoc accidat propter igno-
rantiam propositionum inducentium in hanc scientiam, tunc scientia speculativa non¬
dum est perfecta. Et forte Avempace dicit hoc esse inopinabile, sed non impossibile.
4 Cf. S. c. gent. Ill c. 41 § Si autem dicatur.
Decker 15
226 Q. VI DE MODIS SCIENT1ARUM SPECULATIVARUM
2. Praeterea, in scientiis speculativis investigantur diffinitiones, quibus

rerum essentiae intelliguntur per viam divisionis generis in differentias
et per investigationem causarum rei et accidentium ipsius quae magnam
partem conferunt ad cognoscendum quod quid est. Sed haec non possu-
mus de substantiis immaterialibus cognoscere, quia, ut iam1 dictum est, 5
naturaliter loquendo non conveniunt in genere cum istis sensibilibus
substantiis nobis notis; causam autem vel non habent, ut deus, vel est
nobis occultissima, sicut causa angelorum; accidentia etiam eorum sunt
nobis ignota2. Ergo non potest aliqua scientia speculativa esse, per quam
perveniamus ad intelligendas substantias immateriales. 10
3. Praeterea, in scientiis speculativis rerum essentiae per diffinitiones
cognoscuntur. Diffinitio autem est sermo quidam compositus ex genere
et difTerentiis. Substantiarum autem illarum essentiae sunt simplices,
nec intercidit in earum quiditatibus aliqua compositio, ut videtur per
Philosophum3 et Commentatorem in IX Metaphysicae4. Ergo 15
per scientias speculativas non possumus substantias praedictas intelligere.
1 Responsio. Dicendum quod in scientiis speculativis semper ex aliquo
prius noto proceditur tarn in demonstrationibus propositionum quam
etiam in inventionibus aiffinitionum5. Sicut enim ex propositionibus
praecognitis aliquis devenit in cognitionem conclusionis, ita ex concep- 20
tione generis et differentiae et causarum rei aliquis devenit in cognitio¬
nem speciei. Hie autem non est possibile in infinitum procedere, quia
sic omnis scientia periret et quantum ad demonstrationes et quantum
3 ipsius > [i 4 hoc ocp 5 iam > a(i 6 in genere > CO 8 etiam ]
autem CO corum ] ipsorum PV 10 veniamus PVTCOS deveniamus B veni-
mus L inlelligendum COS 14 videtur] habetur (3 15 in > T(3 16 per —
intelligere ] etc. fi 18 propositionum ] conclusionum L 22 Hie ] h' A h’ LB
hoc VCOS
1 art.praec. in corp. (p.222,8—12). 2 Cf. l.c. (p. 222, 19—21); De ente et

essentia c. 6, p. 55,1. 3 Aristoteles Met. IX (0) c. 10, 1051 b 26—28; cf. VIII (H)
c. 6, 1045 b 23; XII (A) c. 6, 1071 b 22. 4 Averroes Met. IX com. 22 (in 0 c. 10,
1051 b 17—1052 a 11): Res autem simplices, quarum esse aut non esse non attenditur,
ut ex eis sit aliquid aut non sit, sicut est dispositio in compositis, et verum et falsum
contingentia in eis non sunt in eis sicut verum et falsum in compositis . . . quiditas veri
et falsi in simplicibus non est sicut in compositis. De simplicitate substantiarum sepa-
ratarum cf. S. c. gent. II c. 50 et 54; De substantiis separatis c. 5 et 6 (ed. Perrier
1139—152), ubi reprobatur sententia Avicebron docentis illas substantias e materia et
forma compositas esse. 5 Cf. art. praec. in corp. (p. 221, 29—222,2); Aristo¬
teles Anal. post. 1 c. 1, 71 a lseq.; 11 c. 19, 99 b 20—22; Eth. Nic. VI c. 3, 1139 b 26;
Thomas In Anal. post. I c. 28 led. 41 n. 8 (I 305bseq.).
ARTICULUS IV 227
ad diffinitiones, cum „infinita non sit pertransire”1. Unde omnis consi-

deratio scientiarum speculativarum reducitur in aliqua prima, quae qui-
dem homo non habet necesse addiscere aut invenire, ne oporteat in
infinitum procedere, sed eorum notitiam naturaliter habet. Et huius-
5 modi sunt principia demonstrationum indemonstrabilia2, ut ‘omne totum
est maius sua parte’ et similia, in quae omnes demonstrationes scientiarum
reducuntur, et etiam primae conceptiones intellectus, ut entis et unius
et huiusmodi, in quae oportet reducere omnes diffinitiones scientiarum
praedictarum.
10 Ex quo patet quod nihil potest sciri in scientiis speculativis neque per 2
viam demonstrationis neque per viam diffinitionis nisi ea tantummodo,
ad quae praedicta naturaliter cognita se extendunt. Huiusmodi autem
naturaliter cognita homini manifestantur ex ipso lumine intellectus
agentis, quod est homini naturale, quo quidem lumine nihil manifestatur
15 nobis, nisi in quantum per ipsum phantasmata fiunt intelligibilia in actu.
Hie enim est actus intellectus agentis, ut dicitur in III De anima3.
Phantasmata autem a sensu accipiuntur; unde principium cognitionis
praedictorum principiorum [A 103vb] est ex sensu et memoria, ut patet
per Philosophum in fine Posteriorum4, et sic huiusmodi principia
20 non ducunt nos ulterius nisi ad ea quorum cognitionem accipere possu-
mus ex his quae sensu comprehenduntur.
Quiditas autem substantiarum separatarum non potest cognosci 3
per ea quae a sensibus accipimus, ut ex praedictis patet, quamvis per
sensibilia possimus devenire ad cognoscendum praedictas substantias
25 esse et aliquas earum condiciones. Et ideo per nullam scientiam specula-
tivam potest sciri de aliqua substantia separata quid est, quamvis per
scientias speculativas possimus scire ipsas esse et aliquas earum condi¬
ciones, utpote quod sunt intellectuals, incorruptibiles et huiusmodi.
1 omnis > CO 5 indemonstrabilium PV ut + est (3 6 similia ] alia

(in C> BS) huiusmodi 3 7 et2 > BCO 13 manifestantur ] monstrantur
PVTBOS monstratur C demonstrantur L ipso > p 16 in > BCO 20 ac¬
cipere ] acquirere BCS acquire O 23 a sensibus ] sensu (3 percipimus [3
24 pervenire PLV[3 25 Et2 — 27 condiciones > hom. L 26 per scientias
speculativas > (3
1 Aristoteles Anal. post. I c. 22, 82 b 38, 83 b 6; cf. c. 3, 72 b 10. 2 Cf.

Aristoteles Anal. post. I c. 2, 71 b 26; c. 3, 72 b 18—22. 3 Aristoteles De
an. Ill c. 5, 430 a 15. 4 Aristoteles Anal. post. II c. 19, 100 a 3—11, b 3—5.
228 Q. VI DE MODIS SCIENTTARUM SPECULATIVARUM
Et haec est etiam sententia Commentatoris in III De anima1,

quamvis Avempace2 contrarium dixerit ex hoc quod aestimabat quidi-
tates rerum sensibilium sufficienter exprimere quiditates immateriales,
quod patet esse falsum, ut ibidem3 Commentator dicit, cum quiditas
de utrisque dicatur quasi aequivoce. 5
Ad primum ergo dicendum quod Boethius non intendit dicere
quod per scientiam theologiae possumus ipsam formam divinam con-
templari quid est, sed solum earn esse ultra omnia phantasmata4.
Ad secundum dicendum quod quaedam res sunt a nobis per se ipsas
cognoscibiles, et in talibus manifestandis scientiae speculativae utuntur 10
earum diffinitionibus ad demonstrandum ipsarum proprietates, sicut
accidit in scientiis quae demonstrant propter quid. Quaedam vero res
sunt, quae non sunt nobis cognoscibiles ex se ipsis, sed per effectus suos.
Et si quidem effectus sit adaequans causam, ipsa quiditas effectus acci-
pitur ut principium ad demonstrandum causam esse et ad investigandum 15
quiditatem eius, ex qua iterum proprietates eius ostenduntur. Si autem
sit effectus non adaequans causam, tunc effectus accipitur ut principium
ad demonstrandum causam esse et aliquas condiciones eius, quamvis
quiditas causae sit semper ignota, et ita accidit in substantiis separatis.
Ad tertium dicendum quod duplex est felicitas hominis. Una imper¬ 20
fecta quae est in via, de qua loquitur Philosophus, et haec consistit in
contemplatione substantiarum separatarum per habitum sapientiae,
1 est etiam (> LCO) > S in > (3 2 Avempace (auepeche A auepete L)

> lac. PVOS > TBC ex (et PB) hoc quod ] et hoc quia V aestimabat ] exis-
timabat PLB existimavit V extimabat T 7 possimus PVT(3 8 earn ] ipsam (3
11 ipsarum ] earum LTBCS eorum O 17 accipitur + ad A (del.) + tantum w
1 Averroes De an. Ill com. 36 (in c. 7, 431 b 16—19), ubi fusius contra Alexandrum
df. Aphrodisia et Avempace docet cognitionem intellectivam eo effectam esse quod
intellectus agens continuetur nobis; cuius sententiae medullam invenies S. c. gent. Ill
c. 43, praecipue § Quod quidem, et c. 45 § Haec autem et Hoc etiam. 2 L.c. Sen-
tentiam huius philosophi ab Averroe hoc loco expositam invenies S.c. gent. Ill c. 41,
praecipue § Quod autem. 3 L.c.: Nos autem dicamus: Si autem hoc nomen
quiditas dicatur de quiditatibus rerum materialium et de quiditatibus intellec-
tuum abstractorum modo univoco, tunc propositio dicens quod intellectus innatus
est abstrahere quiditates in eo quod sunt quiditates erit vera, et similiter, si dicere
quod intellecta esse composita et individua esse composita fuerit univocum. Si autem
aequivocum, tunc demonstratio non erit vera. Quomodo autem est valde difficile.
Manifestum est enim per se quod hoc nomen quiditas non dicitur de eis pure univoce
neque pure aequivoce. Utrum autem dicatur multipliciter quod est medium indiget
consideratione. Cf. S. c. gent. Ill c.41 § Si autem diligenter et §§seq. 4 Cf,
art.praec. in corp. (223, 15—17).
ARTICULUS IV 229
imperfecta tamen et tali, qualis in via est possibilis, non ut sciatur ipsarum
quiditas1. Alia est perfecta in patria, in qua ipse deus per essentiam
videbitur et aliae substantiae separatae. Sed haec felicitas non erit per
aliquam scientiam speculativam, sed per lumen gloriae.
5 Ad quartum dicendum quod scientiae speculativae ordinantur in
cognitionem substantiarum separatarum imperfectam, ut dictum est.
Ad quintum dicendum quod nobis sunt indita principia, quibus
nos possimus praeparare ad illam cognitionem perfectam substantiarum
separatarum, non autem quibus ad earn possimus pertingere. Quamvis
10 enim homo naturaliter inclinetur in finem ultimum, non t^men potest
naturaliter ilium consequi, sed solum per gratiam, et hoc est propter
eminentiam illius finis.
1 talis a[3 2 in2 > a£J 8 possumus LTBOS > P 9 ad > (3 possu-
mus LTBO 11 naturali A (supplendum: virtute ?)
1 Cf. S.c. gent. Ill c. 44 § Patet autem.

APPENDIX
LITURAE IN AUTOGRAPHO
Quae litteris inclinatis reddimus, a s. Thoma inter primam scripturam
deleta sunt.
P. 139, 22: accidentalibus. 5
Quae sequuntur delere oblitus est Thomas.
A 92rb 45: Responsio. Dicendum quod individua unius speciei in
genere substantiae inveniuntur habere diversitatem et in materia et in
forma et in accidentibus. Duorum enim sunt et diversa corpora et
diversae animae et alia atque alia accidentia. Sed primum principium 10
huius diversitati<s> non potest esse forma, in quantum huiusmodi,
quia ex forma tali consequitur materia esse sub determinata ratione.
Unde si sit
P. 146, 12: prius.
A 93rb 21: Praeterea, substantiae spirituals non videntur a corporali- 15
bus quadam subtilitate distinguuntur. Substantiae autem spirituales non
impediuntur ab hoc quod sint
P. 157, 22: etc.
A 94vb 12: Prima autem pars dividitur in duas. In prima dicit, dequo
est intentio. In secunda prosequitur propositum, ibi: Nam cum tres 20
sint etc. Circa primum duo facit. Primo enim os dicit, quid sit in ipso
principio inquisitionis .dicendum. Secundo ostendit necessitatem, quare
primo dicendum sit, ibi: nam sicut optime etc.
P. 159, 4: etc.
A 94\>b 55: Circa primum duo facit. Primo ponit distinctionem partium 25
speculativae philosophiae. Secundo distinguit ea de quibus consi ostendit
[A 95raj quomodo huiusmodi partes ad invicem differant secundum
ea, de quibus sunt, ibi: naturalis in motu etc.
P. 165, 7: immateriale.
A 95va 39: ea enim sunt intelligibilia quae vel a materia ast abstra- 30
huntur vel in se ipsis sunt.
7 Respondeo u individuatio u 8 invenitur u 10 alia atque ] alii actus u
13 si ] scilicet u 15 dicit ] dicitur u 16 subtilitate ] spiritualitate u 21 Circa 1
ad u 25 partium (in marg. A) > u 26 ea ] etc. u consi ostendit ] constituat u
28 naturalis in motu etc. ] in naturalibus et mathematica u
LITURAE IN AUTOGRAPHO 231
P. 165, 15: distinguuntur.

In lin. 7seq. ea, quae inter primam scripturam deleta sunt, a ceteris
non est facile distinguere.
A 95va 49: quaedam igitur sunt quae sunt a materia et motu materia
5 autem dupliciter potest considerari. Uno modo, prout stat sub dimen-
sionibus signatis designatis, secundum quod supra dicta est esse indi-
viduationis principium. Et sic | omnis scientia | humanus intellectus
speculativus a materia abstrahit, cum a materia abstrahit, cum intellectus
non sit nisi universalium. Alio modo consideratur [A 95vb] materia
10 absque dimensionibus designatis. Et sic Scibilia ergo sunt trium.
Quaedam quidem [ Quaedam ergo speculabilium sunt separata^quae non
dependent a materia et motu secundum esse. Et de his est scientia divina
sive theologia vel metaphysica, quae est philosophia prima. Quaedam
vero dependent
15 P. 181, 16: motu.
A 96vb 17: Responsio. Dicendum quod operatio intellectus completur
secundum hoc quod intellectus assi conformatur intelligibili. Unde
dicit Algazel quod scientia est assimilatio scientis ad rem scitam, et
Philosophus in XI Metaphysicae quod intellectus intelligit secundum
20 transumptionem intelligibilis. Contingit autem alicui aliquid assimilari
non secundum totum totaliter, sed in parte, sicut melli assimilatur fel
in rubedine, non in dulcedine. Et inde est quod ea quae inveniuntur
secundum rem coniuncta dividuntur quandoque per operationem intel¬
lectus. Unde Boethius in libro De hebdomadibus: multa sunt, quae cum
25 separari actu non possunt, animo tamen separantur et cogitatione.
j Sunt tamen quaedam quae nec ad invi intellectu ab invicem separari
possunt. Quod contingit propter ordinem quern habent ad invicem in
intelligendo. Quaedam enim sunt quae simul intelligenda occurrunt,
vel quia sunt penitus idem, ut homo et animal rationale, vel quia unum
30 est de intellectu alterius, sicut quae ad invicem essentialiter referuntur, ut
unum ab utrumque ab altero dependent, sicut pater et filius. Quaedam
vero sunt, quorum unum occurrit prius intelligendum quam aliud.
Et tunc primum potest intelligi sine priori, posterius vero sine priori
4 igitur ] enim u et + a u 7 humanus {add. in marg. A) intellectus specula¬
tivus ] huius intellectivae speculationis u 8 cumt — abstrahit > u 9 univer¬
salium ] intellectum u 10 trium ?A ] in motu u 11 sunt > u quae non ]
quandoque u 16 Respondeo « 20 Contingit ] convenit u 23 coniunctam u
25 possint u 26 Va- ante Sunt et in marg. A ] va (idest vadat) u 27 contingit ]
convenit u 28 simul ] sola u 30 essentialiter ] realiter u 33 Et tunc ] ut u
priorij legas: posteriori u posterius vero ] posterior u
232 LITURAE IN AUTOGRAPHO
numquam. Cum autem omne quod cognoscitur cognoscatur per formam,

per quam est in actu, in intelligendo forma primum est. Forma autem
duplex est, scilicet forma totius, quae est ipsum compositum ipsa quiditas
vel essentia rei, et forma partis quae est pars compositi.
| Non tamen omnia, quae sunt coniuncta secundum rem, possunt se- 5
parari per intellectum. Quod contingit ex parte rei intellectae et ex parte
intellectus. Ex parte quidem rei, quando duo talia proponuntur, quorum
unum in alio includitur, sicut animal includitur in homine, et ideo qui-
cumque intelligit hominem, intelligit animal, sed non e converso. Ex
parte autem intelligentis intellectus, quando intellectus non habet viam 10
ad intelligendum aliquid duorum nisi per hoc quod alterum intelligat.
Et sic cognitio unius dependet a cognitione alterius, quamvis unum in
altero non includatur, [A 97ra] sicut substantia non includitur in essentia
accidentis, et tamen accidens non potest cognosci, nisi cognoscatur
substantia, quia per essentiam. Et hoc est in omnibus illis. 15
j Non tamen intellectus potest inter quaelibet duo separare .Quod
contingit ex hoc quod unum eorum, secundum hoc quod intellectui
subiacet, ad alterum dependet. Unumquodque autem per essentiam suam
sub intellectu cadit, quia obiectum intellectus est quid, ut dicitur in III
De anima. Et ideo quidquid dependet ab altero secundum suam essen¬ 20
tiam non potest sine illo intelligi. Et inde est quod homo non potest
intelligi sine animali, quia animal est essentia hominis, nec pater sine
fUio, quia essentia relati est quod referatur ad aliud. Et sic in omnibus aliis
est videre. Essentia autem est essendi principium. Unde secundum quod
aliquid sine altero esse potest vel non potest, sic secundum suam essentiam 25
et per consequens secundum intellectum dependet ab illo vel non depen¬
det. Et ideo quod potest inveniri sine aliquo, potest intelligi sine illo;
quod autem non potest sine aliquo inveniri, nec sine illo intelligi potest,
dummodo hoc sit ei per quod sine<illo> inveniri non possit, et
non per accidens, sicut solis natura non potest inveniri nisi in illo sole. 30
| Responsio. Dicendum quod ad evidentiam huius quaestionis oportet
scire videre diversos modos abstractionis, qua intellectus abstrahere
dicitur, et rationes eorum. Sciendum est igitur quod intellectus habet
4 et — compositi > u -cat post compositi et in marg. A ] tot. (idest totum

deleatur) u 6 contingit] convenit u 13 includatur] -cat add. in marg. A
15 quia ] quod u 17 intellectui subiacet ] intellectum subordinat u 18 Unum¬
quodque ] in unoquoque u 19 intellecturrij u 20 dependeat u 23 relati ] reli
(relativi ?) A realis u quod ] qua u 25 sic > u secundum ] per u 26 ilia u
29 illo > Au 30 isto u 31 Respondeo u 32 quo u
LITURAE IN AUTOGRAPHO 233
duas actiones, ut dicitur in III De anima. Unam quidem, qua intellectus

considerat simplicem quiditatem rei; aliam, qua componit et dividit.
Secundum igitur primam operationem intellectus abstrahere dicitur
quando aliquid altero, quando quiditatem unius intelligit sine hoc quod
5 aliquam considerationem habeat de alio. Quod quidem tunc fieri potest,
quando unius essentia non dependet ab essentia alterius, eo quod huius-
modi actio ad essentiam alterius rei respicit. Quod quidem contingit,
quando duae res nullum habent ordinem ad invicem, vel quando est
alia re prior sunt ordinatae. Sed quando duae res non habent aliquem
10 ordinem ad invicem, quamvis de una earum intelligatur quid est sine
intellectu alterius, non tamen dicitur abstractio, sicut si non intelligam
lapidem sine intellectu animalis. Tunc autem proprie dicitur abstractio
per intellectum fieri, quando ad invicem ordinatae sunt et coniunctae in
rerum natura. Potest autem ordo duorum unius ad alterum attendi in
15 triplici habitudine. Essentia enim unius rei vel est prior essentia alterius
vel posterior vel simul.
| Responsio. Dicendum quod ad evidentiam huius quaestionis di-
stinguere oportet modos, quibus intellectus abstrahere dicitur.
P. 183, 21: converso.
20 A 97rb 48: Patet ergo quod triplex est abstractio, qua intellectus
abstrahit. Prima quidem secundum operationem secundam intellectus,
qua componit et dividit. Et sic intellectum abstrahere nihil est aliud
[A 97va] hoc non esse in hoc. Abstrahere vero secundum aliam
operationem intellectus nihil est aliud quam intelligere quid est hoc
25 sine intellectu alicuius, quod est ei in esse rei coniunctum, quandoque
quidem coniunctione formae ad materiam vel accidentis ad subiectum.
P. 192, 19: divina.
A 98vb 11: Responsio. Dicendum quod ad evidentiam, qualis scientia
sit scientia divina et de quibus tractet, sciendum est quod cuiuslibet
30 generis sunt propria principia et causae se extendentes ad totum
ambitum illius generis. Unde in XI Metaphysicae Philosophus deter-
minat quod secundum differentiam et convenientiam principiatorum
I una u 4 aliquid suppleas: ab 6 essentia2 1 essentiam A 8 duo u 9 alia

re prior ] alius receptor u inordinatae u duo u 10 eorum w quod u
11 non2 delendum? 17 Respondeo u 18 oportet ?A 21 secundam ] se¬
cundum quam u 22 intellectui u aliud suppleas: quam intelligere 24 quid
est 1 quidem u hoc > u 25 quandoque quidem ] quandoquidem u 28 Re¬
spondeo u evidentiam ] videndum (?A) u 29 cuiuscumque u 30 extendes/1
totum ambitum ] solum obiectum u 32 quod ] quae u principiatorum J
principia eorum u
234 LITURAE IN AUTOGRAPHO
genere vel specie vel analogia et principia genere vel specie vel ana-
logia conveniunt aut differunt. Unde cum omnia entia conveniant in
ente communitate analogiae, oportet quod et principia communia se¬
cundum analogiam habeant. Et sic quodammodo sunt eadem omnium
principia secundum analogiam, in quantum in unoquoque genere entium 5
est invenire aliquid, quod se habet ad alterum per modum causae effi-
cientis, formalis, finalis et materialis. Sed quia in singulis generibus
secundum has species causarum non est procedere in infinitum, ut
probatur in II Metaphysicae, principia etiam substantiarum sunt
principia omnium aliorum generum. 10
2 conveniunt aut differunt ] conveniant et differant u 3 communitate ana¬

logiae ] comitante analogia u 4 eadem ] ed’ A 5 quantum + s A + scilicet u
6 causae (del. ?A) ] essentiae u 7 et materialis ] immaterialis u
INDICES
INDEX CODICUM
Basel, Univ.-Bibl. O II 24 : 393 St.-Omer, Bibl. publ. 142 : 39®

Bologna, Bibl. Univ. 861 (1655) vol. XXI : 608 :42®
54; vol. XXII : 5-6 Siena, Bibl. com. G. IV. 1 : 10
Bordeaux, Bibl. publ. 131:5 Toulouse, Bibl. publ. 215 :6-7
Bruges, Bibl. de la Ville 13, 133, 532: 39® Tours, Bibl. publ. 300 : 39®
Cambridge, Corpus Christi College 35 : 5 Trier, Stadtbibl. 310/1982 : 144
Cambridge, University Library Dd. XII.46 Vat. Barb. Lat. 463 : 11
(763) : 11 Vat. Burgh. 15 : 4-5
Erfurt, Amplon. Fol. 179 : 42 Vat. Lat. 175, 561, 567 : 39®
Firenze, Bibl. Med. Laur. Plut. 84.24 : 6 „ „ 808 : 10*h
Innsbruck, Univ.-Bibl. 197 : 9 „ „ 2056 : 421
Leipzig, Univ.-Bibl. Lat. 482 : 7 .. „ 2071 : 75®
Le Mans, Bibl. publ. 20 : 39® „ ,,2171:521
Miinchen, Staatsbibl. Lat. 18478 : 208® „ 9850 : 1-4
Napoli, Bibl. Naz. VII B 30 : 7 „ 9851 : 17®
Paris, Bibl. Nat. Lat. 2375, 2788, 14489: 39® Vat. Ottobon. Lat. 198 : 7
„ „ „ „ 14557:7-8 »» „ „ 644 : 42®
„ „ „ 15973 :422 Vat. Pal. Lat. 1371 : 421
„ „ „ „ 16359:39® Vat. Urbin. Lat. 127 : 10
„ „ „ nouv. acquis. Lat. 1242 : 9 „ „ 206 : 75®
Paris, Ste.-Genevi^ve 238 : 6 >> „ „ 222 : 52i
Roma, Bibl. Casanat. 3997 (C. II. 2) : 1
INDEX SACRAE SCRIPTURAE
Gen. 32, 30 : 66, 24; 219, 23 Ps. 2,7:46,17

Exodi 12, 35seq. : 93® 4, 7 : 58, 19; 60, 6
21, 33 : 99, 12 18, 5 : 103, 11
33, 20 : 71, 4 63, 7 : 45, 16
Deut. 6, 13 : 126, 11 64, 2 : 81, 12
21, 11 seq. : 93, 3-5 72, 28 : 82, 11
21, 13 : 93, 6 Prov. 8, 22 : 46, 26
32, 4 : 108, 1 8, 24 : 46, 16
Ruth 4, 5.10 : 936 11,26 : 97, 22
lob 11,7:82,20 14, 6 : 97, 19
28, 11 : 48, 9 25, 27 : 80, 18
36, 25 : 45, 11 Eccl. 7, 1 : 107, 18
37, 18 : 147, 10 7, 25 : 111, 14
236 INDICES
Cant. 2, 6 : 93, 6 17, 28 : 92, 14

Sap. 6, 24 : 45, 4 Rom. 1, 14 ; 98, 2
7, 13 : 98, 4 1, 20 : 361; 45, 9;
7, 22 : 190, 16 190, 12; 194, 22;
7,24 : 190, 16; 197, 1 1,25 : 127, 16
8, 1 : 197, 2 3, 21 : 121, 14
9, 15 :45,5; 62, 13 8, 26 : 124, 10
10, 10 : 86, 17 8, 34 : 124, 9
11, 21 : 132, 20 9, 5 : 126, 1
13, 5 : 45, 10 10, 17 : 115, 9
14, 11 : 45, 15 12, 3 : 83, 7
Eccli. 3, 22 : 80, 14 1 Cor. 1, 17 : 90, 9
4,28 : 97, 21; 100, 13 1, 19 ; 95, 20
24, 8 : 129, 21 1,20 : 90, 11
24, 14 : 125,7; 131, 1 2, 2 : 130,4
24,31 :48,8 2,4 : 90, 13
39, 1 : 48, 3 2, 10 : 195, 3
43, 32 : 84, 18 2, lOseq. : 45, 19
51,23 : 58, 15 2, llseq. : 195, 1
Is. 1,22 :91, 12 3, lseq. : 99, 10
7, 9 : 86, 11; 113,5; 204, 12 6, 15.19 : 126, 14
15, 1 : 90, 18 8, 7 ; 86, 20
45, 23 : 121, 18 15, 24 : 128, 26
Ier. 2, 22 : 93, 5 15, 28 : 124, 5
9, 24 : 64, 15 15, 33 : 92, 13
Dan. 1,8 :93, 19 2 Cor. 3, 5 : 56, 17
Matth.4, 10 : 126, 11 4, 13 :45, 21
7, 6 : 53, 16; 98, 12; 99, 6 10, 5 : 95, 14
10, 27 : 97, 24 Gal. 4,4 : 125, 13
11, 27 : 128, 10 Eph. 2, 8: 113, 18
20, 23 : 125, 1; 130, 11 3, 15 : 46, 22
28, 19 : 121, 7 Phil. 2, 6 : 125, 26
Marc. 13, 32 : 124, 23 2, 7 : 127, 23
Luc. 8, 10 : 98, 22 3, 3 : 126, 8
Ioh. 1, 1 : 125, 17 3,21 : 128,20
1, 3 : 125, 18 Col. 1, 15 :46,24; 125,4;
4, 24 : 116, 8 1 Tim .2, 4: 1232
5, 18 : 125, 23 6, 15seq. : 124, 18;
5, 26 : 128, 1 Tit. 1,4 : 121, 2
10, 30 : 125, 29; 127, 21 1, 9 : 81, 24
12, 23.28 : 125, 10 1, 12 : 92, 11
14, 10 : 125, 30 Hebr. 11, 1 : 75, 24; 86,5
14, 26 : 125, 14 11, 6 : 108, 23
14, 28 : 124, 2; 1.28, 12 13, 16 : 117, 23
16, 14 : 131, 9 lac. 1, 27 : 116, 24
16, 15 : 128, 10 1 Petr. 3, 15 :81,20
17, 3 : 124, 14; 129, 13 1 Ioh. 5, 4 ; 102, 12
20, 19.26 : 145* 5, 7 : 127, 7
Act. 1, 7 : 130, 3 5,20 : 126,4
INDICES 237
INDEX AUCTORUM
Aegidius Romanus
Errores philosophorum (ed. I. Koch, Milwaukee 1944): 601 1351 1511 2242
Alan us de Insulis
Regulae de sacra theologia (PL 210): 915
Albertus Magnus (Opera omnia, ed. A. Borg net, Parisiis 1890-1899)
In Aristotelis Physicam: 1452 1461 1491
In Sententiarum libros IV: 1452 1461 2 5 147s
Alexander de Hales
Summa theologica (tom. l-lV, Ad Claras Aquas 1924seq.): 784 79l
Alpharabius
De ortu scientiarum (ed. CL Baeumker, BGPhMA XIX 3, 1916): I621
Algazel (ed. I.T. Muckle, Algazel's Metaphysics, Toronto 1933)
Physica: 601
Metaphysical 1351 1645 1661 1805 1913 2083 2091
Ambrosius
De fide (PL 16): 479 761 80' 811 911
De spiritu sancto (PL 16): 479
Anselmus Cantuariensis
Proslogion (Opera omnia rec. F. S. Schmitt, /, Seccovii, 1938): 702 901
Aratus
Phaenomena (ed. E. Maass, Berolini 1893): 923
Aristoteles (Opera Graece. Ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica,
Berolini 1831)
Analytica posteriora: 644 7034 8535 921 1651 1741 1794 18a3 1914 2035 2084 2265 2271 2 4
Topica: 543 1051 1466 1525 2012
De sophisticis elenchis: 1112 1761
Physica: 704 724 1401 1431 1451 1478 1511 1543 1552 3 1641 1742 1754 1802 I81l 1871 1882
1927 2012 2063 2213
De caelo et mundo: 743 753 81s 1492 1748 1814 1884 2034 2161
De generatione et corruptione: 1493 2012
De anima: 574 602 613 643 4 652 723 1631 1643 1741 7 I773 1822 2142 3 2151 7 8 2162 2202
2273 232, 19 233,1
Metaphysica: 704 772 881 3 4 891 1052 1082 1I01 1332 5 1342 3 1371 4 1381 1391 2 1402
14213 1503 1572 1591 1601 162® 1634 1644 1652 1662 16734 16814 174459 175239 1762 5
1772 4 1 793 1 813 1 823 1 881 1913 1 922-9 1 933 1 941 4 1 981 1992 2031 2 1 01 2 1 93 2 223
2245 2263 231,19 233, 31 234,9
Ethica Nicomachea: 514 571 704 712 823 874 1093 1582 1614 1633 1663 1671 1683 4 9
1694 186® 2021 2035 2072 3 2243 4 9 2265
Political 1093
Augustinus
Confessiones (CSEL XXXIII): 683 1091
Contra duas Epistulas Pelagianorum (PL 44): 582
Contra Faustum (CSEL XXV P. I): 145s
De civitate dei (CSEL XXXX): 683 782 1161 1171 2 4 5 1191 1221-4 1231 126® 1621 16913
De correptione et gratia (PL 44): 58a
De cura pro mortuis gerenda (CSEL XXXXI): 118D
De doctrina Christiana (PL 34): 938 981 993 1001
De Genesi ad litteram (CSEL XXVIII P. I): 621 1464 1751 190s
De libero arbitrio (PL 32): 1464
De magistro (PL 32): 572
238 INDICES
De natura boni (CSEL XXV P. II): 742 1364 1751

De praedestinatione sanctorum {PL 44): 1097
De trinitate {PL 42): 476 8 64® 683 821 852 865 937 951 1201 1261 2 5 127s 1281 4 1292 4 5
1301 4 1311 1751 2152
De utilitate credendi {CSEL XXV P. I): 513
De vera religione {PL 34): 684 115® 1173 1 202 1 241 1793
Enarrationes in Psalmos {PL 36-38): 901 1793
Enchiridion (PL 40): 1154 1183 1232
Epistula 28 ad Hieronymum (CSEL XXXIIII P. I): 922
Epistula 120 ad Consent. (PL 33): 901
In lohannem tractatus (PL J5): 901
Quaestiones in Heptateuchum (PL 34): 784
Pseudo-Augustinus
De spiritu et anima (PL 40): 2022 2046 215 4 5
Hypomnesticon contra Pelagianos et Caelestianos (PL 45): 591
Averroes (Aristoteles, Opera Latine cum commento Averrois ed. Nicoletus Vernia, Venetiis:
Andreas Torresanus et Bartholomaeus de Blavis 1483)
In Phys.: 1891 1911 1921 1961 2062
In De caelo et mundo: 1527 1982
In De anima: 2253 2 281 3
In Met.: 1682 1 983 2 062 2 264
Avicenna
(Opera Latine, Venetiis 1508)
Logica: 1645 1661 167s
Sufficients: 724 1502 1931
De anima: 601 651 1097 8 1523
Metaphysica: 692 1351 164s 1721 1731 2222
Canon de medicina (Canonis libri /- V de medicina translati ab Arabico in Latinum a
Gerardo Cremonensi, Argentorati: Adulfus Rusch, ante 1473): 1692 1701
Basilius
Homiliae (PG 31): 130®
Bernardus Claravallensis .
De consideratione (PL 182): 513
Boethius
De differentiis topicis (PL 64): 511 2
De institutione arithmetica (ed. G. Friedlein, Lipsiae 1867): 744 771 1322
In Aristotelis Categorias (PL 64): 1382
In Ciceronis Topica (PL 64): 511
In Porphyrii Isagogen (ed. sec., CSEL XXXXVIII): 167s
Opuscula sacra (Philosophiae consolationis libri quinque. Accedunt eiusdem atque
incertorum Opuscula sacra. Rec. R. Peiper, Lipsiae 1871)
De trinitate: 471 85® 1022 1 603 2182 222s
Utrum pater et filius et spiritus sanctus de divinitate substantialiter praedicentur: 472
De hebdomadibus = Quomodo substantiae in eo quod sint bonae sint, cum non
sint substantialia bona: 473 8 5® 1551 1991 231, 24
De fide catholica: 474
Liber contra Eutychen et Nestorium: 47s
Philosophiae consolatio (CSEL LXVII): 2023 2112 2153
Pseudo-Boethius
Aristotelis Topicorum interpretatio (PL 64): 543
Bonaventura (Opera omnia. Ad Claras Aquas 1882seq.)
In Sententiarum libros IV: 784 791 1341 1484 1491 I501
De rcductionc artium ad theologiam: 162*
INDICES 239
Cassiodorus
De artibus ac disciplinis liberalium litterarum (PL 70): 1622
Cicero
De inventione {Rhetorici libri duo qui vocantur De inventione, rec. E. Stroebel Lipsiae
1915): 115s 1164
De officiis {ed. C. Atzert, Lipsiae 1932): I104
Tusculanae disputationes {rec. C.F. W. Muller, Lipsiae 1898): 1581 1906
Clarenbaldus Atrebatensis
In Boethium De trinitate {ed. W. Iansen, Breslauer Studien zur historischen Theologie
VIII, 1926): 491 542 1162 1581 2052 2091
Dionysius Areopagita {Opera Graece PG 3, Translations lohannis Scotti Eriugenae et
Iohannis Sarraeeni, in: Dionysiaca. Recueil donnant Vensemble des traductions latines
des ouvrages attribues au Denys de TAreopage, Desclee de Brouwer et Cie, s.a.)
De caelesti hierarchia: 502 681 813 991 2143 4 2172 2201 3 4 2211 2
De ecclesiastica hierarchia: 983
De divinis nominibus: 576 632 661 1083 1092 1932 1962 2041 3 4 21 13 4 2132 2171 2231
De mystica theologia: 632 2146 2191
Epistula ad Gaium: 2183
Epistula ad Polycarpum: 1632
Epistula ad Titum: 964
Dominicus Gundisalvi
De divisione philosophiae {ed. L. Baur, BGPhMA IV 2-3, 1903): 1602 I624 1643 1661 2
1675 1701 1805 2081
Epimenides (cf. H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker / 32): 923
Epiphanius
Panarion {GCS Epiphanius I-111): 1274
Epistula ad Iohannem Episcopum Ierosolymorum = Hieronymus, Epistula 51
{CSEL LIV): 1274
Eustratius
In Aristotelis Ethica Nicomachea (Eustrati et Michaelis et anonyma in Ethica Nieo-
machea Commentaria, ed. G. Hey/but, in: Commentaria in Aristotelem Graeca edit a
consilio et auctoritate Academiae litterarum Regiae Borussicae, vol. XX, Berolini
1892): 521
Gilbertus Porreta
In Boethium De trinitate {PL 64): 501 542 551 1097 1581 2081
Glossa interlinearis {in: Biblia sacra cum Glossa ordinaria et Postilla Nicolai Lyrani.
Rec. Leander a S. Martino, 6 tomi, Antverpiae 1634): 904 972~4 984
Glossa ordinaria {in: Biblia sacra . . . Antverpiae 1634) : 662 784 832 902 3 5 913 4 939 982
992 1 002 1 263 2 1 94
Gregorius Magnus {PL 76)
Homiliae: 573 812
Moralia: 662 992 2194
Guilelmus Altissiodorensis
Summa aurea {ed. F. Regnault, Parisiis 1500): 784 791 872
Guilelmus Alvernus (Opera, Aureliae-Parisiis 1674)
De uni verso: 1991
Hieronymus
Apologia adversus libros Rufini (PL 23): 1271
Liber Psalmorum (PL 28): 814
In Isaiam (PL 24): 864
In Dan. (PL 25): 939
240 INDICES
In Osee (PL 25): 913

In Ev. sec. Marcum {PL 30): 1302
Epistula 21 ad Damasum {CSEL LIV): 931
„ 22 ad Eustochium (CSEL LIE): 912 962
„ 51 (CSEL L1V): 1274
„ 56 (CSEL LIV): 931
„ 70 ad Magnum (CSEL LIV): 923 4 931
„ 124 ad Avitum (CSEL LVI): 1273
HlLARIUS PlCTAVIENSIS
De trinitate (PL 10): 4710 824 831 842 1282
Horatius
De arte poetica (Horatius, Carmina rec. F. Vollmer, Lipsiae 1907): 541
Hugo de S. Victore
Didascalicon (ed. C. H. But timer, in: The Catholic University of America. Studies in
medieval and renaissance Latin. Vol. X, Washington 1939): 1622 4 167e 1805
De sacramentis Christianae fidei: 1096
Pseudo-Hugo de S. Victore
Summa Sententiarum (PL 176): 1098
lOHANNES DAMASCENUS
De fide orthodoxa (PG 94): 645 701 854 1 33s I522
lOHANNES DE SACROBOSCO
De sphaera (ed. L. Thorndike, Chicago 1949): 1472 3
lOHANNES ScOTTUS ERIUGENA
In Boethium De trinitate (ed. E. K. Rand, in: Quellen und Untersuchungen zur
latein. Philologie des Mittelalters, 1. Band, 2.Heft, Miinchen 1906): 522 531 1581
Isidorus Hispalensis
Etymologiarum sive Originum libri XX (ed. W. M. Lindsay, Oxonii 1911): 1622 2081
Liber de causis (ed. O. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift iiber das reine Gute,
bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiburg 1882, S. 163-191): 581 691 3 1323
1561 2042
MacrObius (Opera F. Evssenhardt iterum recognovit, Lipsiae 1893)
Comm, in Somnium Scipionis: 781 1267
Menander (Mcnandri quae supersunt rec. A. Koerte, P. II, Lipsiae 1953)
Thais: 923
Moses Maimonides
Dux neutrorum (ed. A. lustinianus, Parisiis 1520): 1114-6 1121-3 152®
Origenes
De principiis (GCS Origenes V): 1272
In Matth. (GCS Origenes XI): 1302
Petrus Abaelardus
Theologia ‘Summi boni’ (ed. H. Ostlender, BGPhMA XXXV 2/3, 1939): IS3
Theologia ‘Scholarium’ (PL 178): 783
Petrus Lombardus
Libri IV Sententiarum (Ad Claras Aquas 2 1916): 784 801 901 911 963 1201
Glossa in s. Pauli Epistulas (PL 191-192): 784 791 902-4 953 1 261 3
Plato (Opera, rec. I. Burnet, Oxonii 1899-1906)
Phaedrus: 1906 196,10
Porphyrius
lsagoge (ed. A. Busse, in: Commentaria in Aristotelem Graeca edita consilio et auctoritate
Academiae litterarum Regiae Borussicae, vol. IV P.l, Berolini 1887 — Translatio
Boethii, ed. sec., CSEL XX XX VI11): 1333 1383 1741
INDICES 241
PTOLEMAEUS
Syntaxis mathematica (ed. I. L. Heiberg, Lipsiae 1898): 1471 1642 181a 1901 2033 2093
Richardus de S. Victore
De trinitate (PL 196): 751
Pseudo-Robertus Grosseteste
Summa philosophiae (ed. L. Baur, BGPhMA IX, 1912): 1702 1805
Seneca
Epistulae (ed. O. Hense, Lipsiae 1914): 745
Theodoricus Brito
In Boethium De trinitate (ed. W. Iansen, in: Breslauer Studien zur historischen Theologie
VIII, 1926): 2081
Thomas de Aquino (Opera omnia iussu Leonis XIII edita, Romae 1882seq.)
Summa theologiae (ed. Leonina IV-XII) I: 611 631 641 2 651 671 682 721 5 731 741 851
872 3 882 892 3 5 941 971 1071 1U4 12()i 1232 1312 3 1351 I441 1521 1562 1651 175s
1771 1792 1802 1821 1871 1961 1984 1991 2072 2111 2182 2213 2222 2233 2251
III: 561 591 1083 1163 1672 1 684 5 1 931 2233 2251
II II: 88® 1071 1095 1102 6 1113 4 1152 116s 1173 « 1181 2 4 1 192-4 215*
III: 955 1042 1291 1303 1453 1561 2
Summa contra gentiles (ed. Leonina XIII-XV) 1: 642 772 824 883 941 1071 1114 1961 222*
II: 461 601 871 1351 1984 1991 2264
III: 612 773 841 901 913 1031 1113 1151 1173 1181 2 4 1411 1561 2 2233 22514 2284^ 2291
IV: 1021 1032 1071 1113 1 233 1 291 1562
In Sententiarum libros IV (ed. Mandonnet-Moos, tom. I-IV, Parisiis 1929seq.) I: 631
721 741 851 901 963 971 1141 1201 1341 2 1961 2 2172
II: 561 1521 1984
III: 633 671 895 1071 1096 1822
IV: 145^ 1467 1475 1481"4 1511
In Opera Aristotelis
In Peri hermeneias (ed. Leonina I): 855 1822
In Analytica posteriora (ed. Leonina I): 1822 188s 2081 3 226s
In Physica (ed. Leonina II): 724 1 452 1 467 1 491 1821 1842 1 871 1883 5 1 891
In De caelo et mundo (ed. Leonina III): 575 1 471 1492 1533 1 885 2 034
In Meteor, (ed. Leonina III): 578
In De anima (ed. A. M. Pirotta, 3 Taurini-Romae 1948): 64* 723 1 766 1 821 1842 1 861 1871
In Metaphysicam (ed. M. R. Cathala et R. M. Spiazzi, Taurini-Romae 1950): 1101
1331 1342 1351 1441 1471 1541 1592 1601 1661 2 1804 1842 1871 2 1885 2051 2061
2091 2 2115
In Ethica Nicomachea (ed. R. M. Spiazzi, Taurini-Romae 1949): 521
In Dionysii Areopagitae De divinis nominibus (ed. C. Pera, Taurini-Romae 1950): 895
In Evangelium s. Iohannis (In Evangelia S. Matthaei et S. Joannis Commentaria,
3Taurini 1919, II): 1452
In Epistulas s. Pauli OTaurini 1924, /-//): 1095 1 232 1 293 1 452
Quaestiones disputatae (ed. R. Spiazzi, P. Bazzi, M. Calcaterra, T.S. Centi, E. Odetto,
P. M. Pession, 8 Taurini-Romae s.a. [7949], /-//)
De veritate: 591 633 702 712 725 741 894 1 071 109s 1113 4 1201 I684 1792 2021 2115
De potentia: 633 1351
De anima: 1532 1984
Quaestiones quodlibetales (ed. R. Spiazzi, BTaurini-Romac s.a. [7949]): 477 561 725 901
913 1452 4 1481 4 1511
Opuscula
Compendium theologiae (Opuscula theologica I De re dogmatica et morali cura et
studio R. A. Verardo, Taurini-Romae 1954): 642 913 2222 2251
242 INDICES
De ente et essentia (ed. L. Baur, ‘‘■Monasterii 1933): 1412 1432 1984 226a
De fallaciis (Opusculd omnia necnon Opera minora, ed. I. Perrier, I, Opuscula
philosophica, Paris 1949): 1761
De natura materiae (ed. 1. M. IVyss [ Textus philosophici Friburgenses 3] Fribourg-
Louvain 1953): 1432
De principio individuationis (Opuscula ed. Perrier): 1422
De rationibus fidei contra Saracenos, Graecos et Armenos (Opuscula theologica I
ed. Verardo): 941 954
De regno (Opuscula ed. Perrier): 773 1093
De substantiis separatis (Opuscula ed. Perrier): 1351 1841 1984 2264
Expositio super Symbolum apostolorum (Opuscula theologica II De re spirituali
cura et studio R. M. Spiazzi... Taurini-FLomae 1954): 1094 113s
Vigiuus Thapsensis
De unitate trinitatis (PL 42): 822
INDEX NOMINUM
Albertus M. 1991 Dionysius Areopagita 42

Alexander de Aphrodisia 2281 Du Cange 152
Alexander de Hales 1991 Duhem, P. 1474
Algazel 1805 2242 231,18 Eutyches 475
Alpharabius 1806 Fourier Bonnard 83
Ariani 101,27 104,4.5 126,19 Frati, L. 53 4
Arius 127,12seq. Geiger, L. B. 1821
Aristoteles 42 444 51,19seq. Gerardus Cremonensis 42 753
Augustinus 50,2 55,3seq. 561 63,20 65,17 Germanus de Rungiaco 82
Avempace 2253 2281 2 Glorieux, P. 81
Averroes 42 1532 2242 Grabmann, M. I1 51 2 4 62 3 72 3 93 43 432
Avicebron 2264 442 4 6 473 5 21 561 682 70s 711 971 2082
Avicenna 42 1527 1531 2242 Grimm, H. 324
Bandini, A. M. 61 Guilelmus de Moerbeka 444
Bartholomaeus de Capua 192 Guilelmus de Tocco 143 151 2
Bauch, G. 3i3 4 6 7 323 Hannibaldus de Hannibaldis 44
Baumgarthen, Conradus 30 313 6 Heiberg, I. L. 42
Baur, L. 1591 167s Helssig, R. 71
Bekker, I. 42 Henricus de Gandavo 81
Bernardus Guidonis 14-15 Heraclitus 175,19
Bernardus de Rubeis 432 4 Herveus Natalis 9
Bernardus de Trilia 561 682 Hesiodus 571
Bonaventura I991 lamer, lohannes 31®
Bredow, G. v. 101 James, M. R. 51
Burgundio Pisanus 42 lansen, W. 1591
Calcaterra, M. 32 326 342 Janssens, E. 142
Castagnoli, P. 54 93 212 Ilari, L. 101
Chenu, M. D. 13' 445 2081 lohannes Damascenus 42
Couderc, C. 52 lohannes diaconus 47,5.8. 15 473
Cralylus 175, 19 lohannes Lamasse 8 813
Decker, B. 325 33® 43' lohannes de Rupella 1991
Dclislc, L. 8l 9' lohannes Sarracenus 42
Dcnifle-Chatclain 82 lohannes Scottus Eriugena 42
INDICES 243
Isaac Israeli 1792 Pelzer, A. I1 103 304 42

lustinianus, Augustinus 422 Perrier, Ioh. 341
Kappeli, Th. I2 33* Petrus Calo 151
Katterbach, B. I1 Pizzamanus, Antonius 30 32 34
Keeler, L. 295 302 3 32* Plato 174,1 175,17 1961
Koch, Ios. 92 341 2242 Platonici 75,1 lseq. 78,13seq. I26,22seq.
Kohler, Ch. 62 127,8 186,24
Kruitwagen, B. 292 3 301 4 326 Porphyrius 122,3seq. 122* 3
Lang, A. 1591 Proclus 444
Laurentius Gervasii 29 Proctor, R. 322
Lindholtz, Ioh. 31 Priimmer, D. 141-4 151
Maier, A. 44 Ptolemaeus 42
Mandonnet, P. 192 32* Pythagorici 186,23
Manichaei 103,4 Quetif-Echard 61 2 81 432
Martin, R. 9s 221 Rand, E.K. 392
Maushake, W. 311-3 5 Roger Bacon 1474
Merlan, Ph. 1821 Roland-Gosselin, M.-D. 1432 1532 1991
Meyer, H. 1591 Rossi, G. F. 42
Miola, A. 72 Sabellius 102,1
Monophysitae 1291 Seneca 123,13
Moses Maimonides 42 Silva-Tarouca, C. I1
Muckle, I.T. 1792 Stegmiiller, F. 81
Negwer, Ios. 316 7 Stewart, H. F. 392
Nestorius 475 Stornajolo, C. 102
Nicolaus de Cusa 10 101 Strecker, K. 152
Nicolaus Trivet 43 434 Symmachus patricius 46,12 52,7
Novatiani 103,5 Synave, P. 1114
Origenes 95,10 127,13 Szigeti, R. L. 133®
Panzer, G. W. 321 Uccelli, P. A. 32seq. 331 40 433
Paulus Soncinas 29 30 304 32 39 44 Ueberweg-Geyer 92
Pauson J. J. 212 222 294 Varro 1231 169,13
Peghaire, I. 2111 Wimpina, Conradus 31 316 7
Peiper, R. 391 40 Wyser, P. 33seq. 40 443 6 1911 2062
Pelster, F. 142 Wyss, J. M. II2
CORRIGENDA ET ADDENDA
G. = P. M. Gils O.P., commissionis Leoninae socius, quae vel in recensione

(Scriptorium 10 [1956] 111-120) vel mecum litteris et praesens communicavit.
V. = C. Vansteenkiste O.P. in: Angelicum 33 (1956) 437-442.
corr., add., del., leg. = corrigendum etc.
p. VII lin. ult. 110: corr. 101

p. 2,6 corr. difficillima
11,4 add. 16b. Bologna, Biblioteca comunale dell’Archiginnasio, cod. A. 563 (saec.
XV, chart., mm. 340 X 230, ff. 210, coll. 2), f. 174ra-209ra. Qui codex a L.
Bataillon O.P., commissionis Leoninae socio, repertus ad classem a pertinet.
Praebet eundem textum atque codex T, cuius vel frater vel pater haberi potest.
29 seq. Cf. G. F. Rossi, C.M., Antiche e nuove edizioni degli opuscoli di San Tommaso
d'Aquino e il problema della loro autenticita, in: Divus Thomas (Piacenza) 58
(1955) 3-73 (V.).
33.22 corr. neglegat
37.15 corr. prima veritatis (V.)
s', 9-11 Adhibeas novam editionem: Saint John Damascene De Fide Orthodoxa.
Versions of Burgundio and Cerbanus. Edited by E. M. Buytaert O.F.M. (Francis¬
can Institute Publications, Text Series No. 8), St. Bonaventure, N.Y., — Louvain
— Paderborn 1955. Locos infra p. 64 not. 5 (= p. 85 not. 4) allegatos invenies in
nova editione c. 2, 40-45; c. 4, 3-5. 33; p. 70 not. 1 — c. 1, 22; p. 133 not. 6 =
c. 49, 36-39 (Versio Cerbani c. 49, 31-35); p. 152 not. 2 — c. 8, 121.
45.6 corr. primae (G.V.) veritatis; {led. var.) primae (prima V(i) veritatis] etc.
53.8 considerans, menti: corr. considerationi (V.); {led. var.) considerans menti PT
considerationis BS
54.12 leg. conscribitur, alii (V.)
61.12 etiam: corr. enim (V.); {led. var.) etiam PT
63.2 corr. instinctu
65,14 enim: corr. etiam (V.); {led. var.) enim P(3
68.6 Et2 del.\ {led. var.) Et praeterea L Et primum PT
69.2 {led. var.) causa > TS
82.10 admittatur: corr. annitatur (V.); {led. var.) annitatur (advitatur P)] etc.
82.16 convenit: corr. contingit; {led. var.) contingit] convenit PS 93t T 9* LVCO
108.8 corr. Praeterea
119,25 quasi omnes: corr. ipsos (G.); {led. var.) ipsos] quasi omnes aB ornnes COS
124.10 e(/l): eodem (capitulo) legendum proponit G.
126,1 {led. var.) corr. 6 patre
127.22 {led. var.) corr. LV(i
129,19 ostendet: corr. ostendit (G.); {led. var.) ostendet PVBCS
131.11 {led. var.) A del. (G.)
139.11 non: corr. nihil (G. V.); {led. var.) nihil] non a(3
141,15 differentia: corr. differentiae (G.); {led. var.) differentia L
143 not. 2 De dimensionibus interminatis cf. De natura materiae c. 2-4 {ed. Wyss,
p. 94-116). Materiam dimensionibus interminatis individual Thomas in De ente
et essentia c. 2, p. 22, 3-7 nondum docuit atque, postquam Expositionem super
librum Boethii De trinitate scripsit, de ea sententia decessit. Cf. M.-D. Roland-
Gosselin p. 109seq.
CORRIGENDA ET ADDENDA 245
150.1 Et del. (G.); (led. var.) Et praeterea PL Et propterea VT

152.16 naturam: corr. nomen (G.); (lect. var.) nomen] naturam [3
152 not. 4 Cf. Bonaventura Sent. II d. 13 a. 2 q. I c. cum notis editorum (V.)
154.19 (lect. var.) secundum] prout A: corr. secundurrij corr. ex sit A (G.)
156.1 in re del. (cf. p. 145,4) (G.); (lect. var.) apparent + in re
168,13 corr. constructionem syllogismi (G.); (lect. var.) constructionem syllogismum
PL K(3
172,4 leg. scientiarum naturaliter, tamen (G.)
172.10 corr. ordinem (G.); lect. var. del.
172.16 idem: item (A) legendum proponit G.
174 not. 9 1053: corr. 1033
175.23 et ideo: corr. nam (V.); (lect. var.) nam] et ideo a(3
178.19 animae: anima (A) legendum proponit G.
183,8 id: corr. illud (G.); (lect. var.) id PLTB
183.10 sicut: corr. vel ut (G.); (lect. var.) sicut a(3
187.17 lect. var. del. (G.)
211,3 intellectum: corr. intelligentiam; (lect. var.) intelligentiam (corr. ex intellectum
A) (G.)] intellectum a[3
224.23 praeindita: sibi indita (A) legendum proponit G.
232.23 relati: corr. relativi (G.)
Date Due
MAY 0 2011
& CAT. NO. 23 233 PRINTED IN U.S.A.

BT 110 B65 T45 1965 010101 000
Thomas Aquinas, Saint 12
Expositio super librum Boethii
0 63 0180992 1
TRENT UNIVERSITY
BT110 .B65T45 1965

Thomas Aquinas, Saint
Expositio super librum Boethii
De Trinitate ad fidem codicis
autoerapM nec non ceterorum onH-
i6CTEmai iu scriptqi^mEr,eeensuit
Rr'ino - -

Expositio Super Librum Boethii de Trinitate Ad Fidem Codicis Au PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Expositio Super Librum Boethii de Trinitate Ad Fidem Codicis Au PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Expositio Super Librum Boethii de Trinitate Ad Fidem Codicis Au PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

■

ipallPISiMp^pulRipks “ ”3 1 1 > | “ !, “ -•> 1 - - -

D. Dr. JOSEF KOCH

SANCTI THOMAE DE AQUINO EXPOSITIO

EDITIO PHOTOMECHANICE ITERATA

Copyright ig65 by E. J. Brill, Leiden, Netherlands

Printed in the Netherlands

Quaestio III. De his quae pertinent ad fidei commendationem . 107

Inter peritos constat s. Thomae de Aquino Expositionem super

Augustus Pelzer indefessus omnium qui litteris incumbunt adiutor et

Scribebam Coloniae Agrippinae mense Maio anni 1954.

ALTERIUS EDITIONIS PRAEFATIO

Altera editione prior arte quae dicitur photomechanica repetitur.

Scribebam Ingelhemii ad Rhenum mense Decembri anni 1958.

A : Vat. Lat. 9850 (fragmentum autographi)

Zusammenhang der Scholastik des 13. und beginnenden 14. Jahrhunderts

V“^ (X^Wc-i .X^xas^t

\7V^ cy %—? V^*>^T \yv.wCr

Cod. autogr. f. 101 va 1—27 = Q. 6 a. 1 q. 3 ad 1—4

aZL p^°j^u'X0 £ qp Z. get mu>z&. e<f eeaj .

£ fubj mcuu-* jy&n) ab ZtZ&crru n zu

A. DE FUNDAMENTO TEXTUS RECENSENDI

1. De codicibus manu scriptis

Ad textum Expositionis s.Thomae de Aquino super librum Boethii

1 Codex autographus accuratius descriptus est in praefatione Summae contra

1 Cf. editionem Leoninam, Tom. XIII p. XVIIIa.

octies1 margini inscripta occurrit littera /. (= falsutri), et uno loco,

scripto et deleto, 2) 93ra 19 (144,15) nullum, 3) 96rb 14 (177,28) non est,

1 Cf. not. seq.

anno 1369 scripto memoratur. Inc. Ab initio nativitatis meae investigabo,

1 Cf. M. R. James A descriptive Catalogue of the Manuscripts in the library of

Expositio sanctiThomae de Aquino super Boethium De trinitate. Ab initio

postea patebit, maioris momenti sit, iuvabit accuratius excutere. Constat

12. Paris, Bibliotheque nationale, nouvelle acquisition, cod. Lat. 1242

14. Siena, Biblioteca comunale degli Intronati, cod. G. IV. 1. (saec.

1 Cf. A Catalogue of the manuscripts preserved in the Library of the University of

ascribitur. Titulus autem nomen sancti Thomae (de Aquino) exhibet in

§ 3. De relatione codicum traditionis ad autographum et

1 E.gr. p. 142,18-20; 145,23; 151,16; 152,1-3; 155,9; 163,23; 189,9; 190,4.

Genus variae lectionis a soli (3 soli a p Concordes

omnibus alterutrius traditionis codicibus communem considerabimus.

1 Cf. M. D. Chenu Introduction a Tetude de Saint Thomas d'Aquin (Universite de

textu propria manu exarato discessisset, ita ut ipsius autographum

parte Summae theologiae videtur alludere * *. — Praeterea vix intellegen-

linearum transpositae inveniantur? Verba singula ad dicendi genus

textus permutationum vel potius corruptionum non s. Thomas auc-

Secundum praemissa tota traditio ad duo diversa apographa ipsius

quibusdam locis, qui nullam ansam dubitandi de bonitate textus praebue-

1 Haec est origo duarum traditionum a et p ab autographo Summae contra gentiles

Si suspicamur traditionera a ex aliquo codice (3 ortam esse, haec coniec-

sed utrumque transcriptorem eodem loco verbum lectu facile casu

habebat loco Is(aiae) compendium of. (Osee). Postea littera o correcta

est codicem E lacunis nondum expletis genuisse prolem, ad quam perti¬

polationibus, lacunis aliisque mendis corrupto petivisse. Cum hoc concor¬

Necessitudo quattuor codicum P (saec. XIII ex.), L (saec. XIV), V (saec.

112 105 156 124 67 136 192 112

consentit, linea proxima ab autographo discordabit praebendo lectionem

Genus variae lectionis PL PV PT LV LT VT