Το ιερό του Δία στη Δωδώνη

Το μαντείο των ήχων

Κιτσαντά Μαριάννα
 Ιδρυτικός μύθος
❖ Το όνομα του τόπου έχει άγνωστες πηγές αλλά εικάζεται ότι προέρχεται είτε από την
Ωκεανίδα Δωδώνη είτε από το ρήμα δίδωμι που σχετίζεται με την εύφορη πεδιάδα που
πρόσφερε καρπούς σε αφθονία.
❖ Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο δύο μαύρα περιστέρια απελευθερώθηκαν στη Θήβα της Αιγύπτου.
Το ένα σταμάτησε στη Λιβύη όπου ιδρύθηκε το ιερό του Άμμωνα Δία και το άλλο στην
Δωδώνη όπου ιδρύθηκε το μαντείο. Μια άλλη εκδοχή του μύθου θέλει τα πουλιά δυο ιέρειες
από την Θήβα οι οποίες αρπάχθηκαν από τους Φοίνικες . Η μία πουλήθηκε στην Λιβύη και η
άλλη στην Ελλάδα και ότι αυτές ίδρυσαν τα ιερά. Για αυτό ο ιέρειες της Δωδώνης ονομάζονται
και «πελιάδες».
❖ Ένας θεσσαλικός μύθος θέλει τον Ελλό, μυθικό γενάρχη των Σελλών, να προσπαθεί να κόψει
την φηγό με πέλεκυ. Τότε ένα περιστέρι με ανθρώπινη φωνή επάνω στο δέντρο τον εμπόδισε
και υπέδειξε την ίδρυση του ιερού. Ο Ελλός έγινε ο πρώτος ιερέας της Δωδώνης.
❖ Η Δωδώνη θεωρείται ένα από τα πανελλήνια ιερά και σημαντικό μαντείο. Η ιερή φηγός στο
επίκεντρο του ιερού ,σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες , είχε μαντικές δυνάμεις. Οι ιερείς
έδιναν του χρησμούς ερμηνεύοντας τον ήχο από τους τριποδικούς λέβητες γύρω από το
δέντρο ,το θρόισμα των φύλλων της φηγούς ,το κελάρυσμα της κοντινής πηγής και μέσω της
παρατήρησης του πετάγματος των πουλιών που φώλιαζαν εκεί. Οι Σελλοί ιερείς περπατούσαν
ξυπόλυτοι , δεν έπλεναν τα πόδια τους και κοιμόταν κατάχαμα ώστε να παίρνουν δύναμη για
τις προφητείες. Το μαντείο έδινε λύση σε προβλήματα κυρίως προσωπικής φύσης.
 Ιστορική αναδρομή
❖ Το μαντείο της Δωδώνης θεωρείται το αρχαιότερο στον ελλαδικό χώρο και το αγαπημένο των θεών.
Αρκετές αναφορές για τον τόπο υπάρχουν στα ομηρικά έπη.
❖ Η αρχή της λατρείας σε αυτόν τον τόπο εντοπίζεται στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού (2.500 π.Χ.
περίπου). Συνδέεται με χθόνιες θεότητες της γονιμότητας, κυρίως με την θεά Γαία, η οποία
λατρεύεται στους πρόποδες της ιερής φηγούς.
❖ Οι Σελλοί (φυλή των Θεσπρωτών) εισήγαγαν την λατρεία του Νάιου Δία και της γυναίκας του
Διώνης. Αργότερα εντοπίζεται και η λατρεία της κόρης τους Αφροδίτης, της Θέμιδας και του
Ηρακλή. Μαζί λατρεύονταν ως «νάιοι θεοί».
❖ Κατά τον 4ο αι. π.Χ. καταφθάνουν οι Μολοσσοί και επικρατούν στην Ήπειρο. Το μαντείο περιέρχεται
στη σφαίρα επιρροής τους. Τότε εντοπίζουμε την αρχή της οικοδομικής δραστηριότητας η οποία
επηρεάζετε από τις πολιτικές εξελίξεις. Συγκεκριμένα η Συμμαχία των Ηπειρωτών (342-233π.Χ.) και
το Κοινό των Ηπειρωτών (233-168 π.Χ.) ήταν οι θεσμοί που ευθύνονται για την αλλαγή.
❖ Στα χρόνια του Πύρρου (227-272 π.Χ.) ο χώρος γνωρίζει μεγάλη οικοδομική άνθιση και η Δωδώνη
γίνεται η θρησκευτική, πολιτική και πολιτιστική πρωτεύουσα των Ηπειρωτών
❖ Το 219 π.Χ. το ιερό καταστρέφεται από τους Αιτωλούς και αργότερα επιδιορθώνεται από τον
Μακεδόνα βασιλιά , Φίλιππο Ε΄.
❖ Το 167 π.Χ. οι Ρωμαίοι, με επικεφαλής τον Αιμίλιο Παύλο, ρημάζουν το ιερό.
❖ Τελευταία ανοικοδόμηση του ιερού γίνεται το 31 π.Χ. από τον Οκταβιανό Αύγουστο, ,μετά τη νίκη
του Ακτίου.
❖ Στα επόμενα χρόνια το μαντείο παρακμάζει σημαντικά.
❖ Το 391-392 μ.Χ. οι χριστιανοί κόβουν την ιερή φηγό και η Δωδώνη , ως ιερό, εγκαταλείφθηκε
οριστικά.
 Τοποθεσία ιερού
❖ Βορειοδυτική Ελλάδα
❖ Ήπειρος, περιφέρεια
Ιωαννίνων.
❖ 22 χιλιόμετρα νότια από την
σύγχρονη πόλη των
Ιωαννίνων.
❖ Πρόποδες του όρους
Τόμαρου, στη στενή κοιλάδα
στα ανατολικά του.
❖ Στην πλαγιά του λόφου
❖ Προσανατολισμός των
κτηρίων Ν-ΝΑ και η είσοδος
γινόταν από το μνημειακό
πρόπυλο στα δυτικά.
❖ Στην αρχαιότητα το μέρος
περιτριγυριζόταν από πυκνό
άλσος.
Χάρτης Δωδώνης
 Η ιερά οικία
Πρίν την κατασκευή του ναού ο Δίας κατοικούσε
στις ρίζες της βελανιδιάς και λατρευόταν στο
ύπαιθρο.
Στο κτίσμα εντοπίζονται τέσσερις οικοδομικές
φάσεις.
❖ Στις αρχές 4ου αι. Απλός ναός με πρόναο και σηκό
χωρίς κίονες (4,2*6,5μ). Δεν εντοπίζεται
λατρευτικό άγαλμα. Η ιερή φηγός
περιτριγυρίζεται από τριποδικούς λέβητες.
❖ Κατά τον 4ο αι χτίζεται ένας ισοδομικός
περίβολος (13*11,8μ) που ενώθηκε με το
προϋπάρχον κτήριο. Η είσοδος ήταν στα ΝΑ και
οδηγούσε στην ιερή φηγό.
❖ Στις αρχές του 3ου αι ,με διαταγή του Πύρρου , το
τέμενος επεκτάθηκε (19,2*20,8μ).
Οικοδομήθηκαν τρείς ιωνικές στοές στη βόρεια
,νότια και δυτική πλευρά και η πλευρά της
μαντικής βελανιδιάς στα ανατολικά δέσποζε
χωρίς στοά. Η είσοδος μεταξύ δυο παραστάδων
στα Ν.
❖ Το 219 π.Χ. το ιερό καταστράφηκε. Στη θέση του
χτίζεται ένα μεγαλύτερο με συμμετρικό σχέδιο. Ο
νέος πρόστυλος ιωνικός ναός με 4*2 ιωνικούς
κίονες στην πρόσοψη του περιτριγυρίζεται από
στοές ( εκτός ανατολικά). Στα νότια στην ίδια
ευθεία με την πρόσοψη βρίσκεται ένα πρόπυλο
με κίονες . Ο Πολύβιος το ονόμασε ιερά οικία
λόγω της ομοιότητας του με αρχαιοελληνικό
σπίτι.
 Το θέατρο
❖ Το θέατρο βρίσκεται στα ΝΔ του χώρου . Εκεί τελούταν τα «Ναία» κάθε τέσσερα χρόνια και
περιελάμβαναν δραματικούς και γυμνικούς αγώνες. Κατά τον 3ο αι π.Χ. οι αγώνες
καθιερώθηκαν ως πανελλήνιοι από το Κοινό των Ηπειρωτών. Είναι το πιο επιβλητικό κτίσμα
του χώρου και το μεγαλύτερο της εποχής του.
❖ Χτίστηκε τέλη 4ου ή αρχές 3ου αι π.Χ. κι παρατηρούνται δύο οικοδομικές φάσεις .Έχει
χωρητικότητα 18.000 άτομα και η διάμετρος του είναι 136 μ.
❖ Το υλικό του αποτελείται από συνδυασμό μικριτικού υπόλευκου και φαιού ασβεστόλιθου
❖ Το κοίλο του θεάτρου διαιρείται σε τρείς ζώνες με δύο διαζώματα και διαθέτει 55 σειρές
εδωλίων συνολικά. Οι δύο κατώτερες ζώνες χωρίζονται σε 9 κερκίδες από 10 κλίμακες ,ενώ η
τρίτη διαθέτει 18 κερκίδες.
❖ Είναι κατασκευασμένο σε φυσική κοιλότητα και το μεγαλύτερο κοίλο στηρίζεται σε
αναλημματικούς τοίχους ενισχυμένους με έξι πύργους στην πρόσοψη. Οι πύργοι έφεραν
κλίμακες. Στα κατώτερα διαζώματα υπήρχαν οι προεδρίες.
❖ Η ορχήστρα είχε σχήμα ελλιπούς κύκλου (δ. 18,7μ) που περιβάλλεται από αγωγό όμβριων
υδάτων. Στο κέντρο υπάρχει ο βωμός του Διονύσου (θυμέλη).
❖ Η σκηνή του είναι ορθογώνια (31,2 x 9,1μ). Περιλαμβάνει το λίθινο προσκήνιο με 18 ιωνικά
ημικιόνια , τα παρασκήνια και δύο βοηθητικά κτίσματα στα άκρα.
❖ Στις παρόδους υπήρχαν δυο μνημειακά πρόπυλα με διπλές εισόδους από ιωνικούς ημικίονες .
❖ Στα νότια υπήρχε μια στοά η οποία επικοινωνούσε με την σκηνή μέσω τοξωτής πύλης
❖ Στα χρόνια του Αυγούστου λειτούργησε ως αρένα. Για αυτό το λόγο έγιναν μερικές
προσθήκες στο οικοδόμημα.
 Το βουλευτήριο
❖ Το βουλευτήριο είχε χαρακτήρα
διοικητικό και πολιτικό. Είναι σύγχρονο
του θεάτρου και εντάσσεται στο επίδοξο
οικοδομικό πρόγραμμα του Πύρρου.
❖ Αποτελείται από ένα ορθογώνιο κυρίως
κτήριο (43,6*32,35μ) και μία δωρική
στοά με 15 κίονες στην πρόσοψη στα
νότια. Ο προσανατολισμός του κτηρίου
ήταν Β-Ν.
❖ Στη πρόσοψη υπάρχουν επίσης δύο θύρες
εισόδου (υ.3,25μ,π. 1,63μ)
❖ Το εσωτερικό χωρίζεται σε δύο επίπεδα.
Προς νότο ο χαμηλότερος και επίπεδος
χώρος και προς βορρά ο ανοδικός , όπου
βρίσκονται και τα καθίσματα.
❖ Στο μέσον βρίσκονται δύο σειρές από
τρείς ιωνικούς κίονες για τη στήριξη της
στέγης.
❖ Συμφυείς στην ανατολική και δυτική
πλευρά βρίσκονται δυο κλίμακες που
οδηγούσαν προς τα καθίσματα
❖ Στα νότια είναι οι βωμοί του Δία Ναίου,
του Δία Βουλέως και της Διώνης όπου
ορκιζόταν οι βουλευτές, η κάλπη και το
βήμα.
 Το πρυτανείο
❖ Ακόμα ένα κτήριο του οικοδομικού προγράμματος
του Πύρρου είναι το πρυτανείο.
❖ Σε πρώτη φάση το οικοδόμημα(31,4 5 x 13μ)
αποτελείται από την μεγάλη αίθουσα με την εστία
στα δυτικά και την περίστυλη αυλή, όπου υπήρχαν
εκατέρωθεν δημόσιοι ξενώνες, στα ανατολικά. Η
είσοδος βρίσκεται βόρεια.
❖ Αργότερα προστίθενται στη βόρεια και νότια
πλευρά του κτηρίου δύο νέες πτέρυγες με δωμάτια.
Στη βόρεια πτέρυγα υπάρχουν τρείς βοηθητικοί
χώροι και τρία δωμάτια(5,2 x 5,3 μ) για εστίαση.
Στην νότια στεγαζόταν το αρχείο και το
νομισματοκοπείο. Η είσοδος μεταφέρθηκε στα
ανατολικά και δημιουργήθηκε μια ιωνική στοά
κλεισμένη από την πλευρά του Βορρά. Το νέο
οικοδόμημα έχει διαστάσεις 34 x 34μ περίπου.
❖ Σε μία προσπάθεια επέκτασης του πρυτανείου
χτίζεται μία μνημειακή στοά (80 x 10,5μ) , η οποία
προσκολλείται στην προϋπάρχουσα ανατολική
στοά. Ο δυτικός τοίχος της από κομμάτι του
αρχαιότερου περιβόλου του ιερού και στηρίζεται
στο μέσον της από 14 κίονες. Σε όλο το μήκος της
κοσμείται από ανδριάντες επιφανών προσώπων. Η
νέα στοά καθρεπτίζει μια παρόμοια που βρίσκεται
στο ανατολικό σκέλος του περιβόλου.
 Άλλοι ναοί και το στάδιο
❖ Το πρώτο κτήριο που συναντάμε στα ανατολικά είναι ο ναός του Ηρακλή. Ο ναός (αρχές 3ου αι π.Χ.) χτίστηκε
από τον Πύρρο σε δωρικό ρυθμό και αποτελείται από σηκό , πρόναο και πρόσοψη με 6 κίονες και είναι ο
δεύτερος μεγαλύτερος του ιερού (16,5 x 9,5μ). Οικοδομήθηκε από τον Πύρρο μετά τον δεύτερο γάμο του με
την κόρη του τυράννου των Συρακουσών, Αγαθοκλή, ο οποίος προέρχεται από τον ήρωα ,σε μία προσπάθεια
να συνδεθεί το γένος του με τον Ηρακλή.
❖ Ο αρχικός ναός της Διώνης στα ανατολικά της Ιεράς Οικίας χτίστηκε στις αρχές του 3 ου αι αλλά
καταστράφηκε 219 π.Χ.. Διέθετε σηκό και πρόναο με 4 ιωνικούς κίονες (9,8 x 9,4μ). Ο νέος ναός ήταν
πρόστυλος, τετράστυλος ιωνικού ρυθμού (9,6 x 6,3μ). Η κατασκευή έγινε ΝΔ του αρχικού. Η Διώνη ήταν η
γυναίκα του Δία σύμφωνα με τις παραδόσεις της Ηπείρου και λατρευόταν στις ρίζες τις φηγού μαζί με τον
Δία πριν το χτίσιμο του ναού.
❖ Στα δυτικά της Ιεράς οικίας εντοπίζεται ο ναός της Θέμιδας. Χρονολογείται 340-232 π.Χ. (Συμμαχία των
Ηπειρωτών) και είναι πρόστυλος, τετράστυλος ιωνικός ναός (10,3 x 6,25μ). Ο ναός αυτός διέθετε ένα μεγάλο
βωμό στα ανατολικά του (4,2 x 3,3μ). Η Θέμις θεωρείται η δεύτερη σύζυγος του Δία και κόρη της Γαίας,
θεότητας που λατρευόταν στη Δωδώνη πριν την έλευση των θεών του ναού. Επίσης η θεά κατέχει μαντικές
ικανότητες.
❖ Ο τελευταίος ναός στα δυτικά ανήκει στην Αφροδίτη. Επίσης χτισμένος στις αρχές του 3ου αι π.Χ. σε δωρικό
ρυθμό. Είναι απλός δίστυλος εν παραστάσι (8,5 x 4,7μ). Εδώ η Αφροδίτη λατρεύεται ως κόρη του Δία κα της
Διώνης άλλα ήταν και προστάτιδα του ήρωα Αινεία . Οι Μολοσσοί έτρεφαν μεγάλη συμπάθεια για την
μυθολογία της Τροίας καθώς πίστευαν ότι προέρχονται από εκεί μέσω της Ανδρομάχης.

❖ Το στάδιο βρίσκεται στα ΝΔ του θεάτρου και κατασκευάστηκε στα τέλη του 3 ου αι π.Χ. Ήταν το μέρος που
φιλοξενούσε τα Ναία μαζί με το θέατρο. Έχει προσανατολισμό Α-Δ , το πλάτος της κονίστρας είναι 26,3 μ.
αλλά το μήκος παραμένει άγνωστο καθώς δεν έχει ανασκαφεί πλήρως. Για την διαμόρφωση των εδωλίων
χρησιμοποιήθηκαν άνδηρα και στην δύο πλευρές. Κάθε πλευρά είχε 22 σειρές λίθινων εδωλίων που
διακόπτονται από κλίμακες. Ο στίβος ήταν κατασκευασμένος από πατημένο χώμα και στα ανατολικά
σχηματίζεται σφενδόνη. Κατά μήκος της νότιας πλευράς δημιουργήθηκε λίθινο ρείθρο με λεκάνες για την
παροχή καθαρού νερού. Η είσοδος στο στάδιο γίνεται από τα ανατολικά μέσω μιας δίθυρης τοξωτής πύλης.
Αυτό επίσης ήταν το σημείο έναρξης της ιεράς οδού που κατέληγε στο ναό του Δία.
 Τα αναθήματα
1. 19 ορειχάλκινα αγαλμάτια διαφόρων εποχών
2. 28 ορειχάλκινες ανάγλυφες πλάκες διακοσμημένες με διάφορες παραστάσεις.
3. 14 αγαλμάτια ζώων
4. 24 αγγεία και αναθήματα που φέρουν επιγραφές προς τον Νάιο Δία, την Διώνη
και την Αφροδίτη.
5. 38 χάλκινες και ορειχάλκινες πλάκες με επιγραφές σχετικές με ευχές, απονομές
τιμών κτλ.
6. 84 μολύβδινες πλάκες με επιγραφές που περιείχαν ερωτήσεις και ευχές
απευθυνόμενες στο μαντείο. Η απάντηση συνήθως δινόταν προφορικά.
7. 39 μικροί τρίποδες και λυχνίες

Τον κατάλογο συμπληρώνουν αντικείμενα εξοπλισμού, ενδυμασίας, εργαλεία κτλ.

Επίσης βρέθηκαν 37 λόγχες, 4 τεμάχια ξίφους και 1 δακτύλιος κατασκευασμένα
από σίδηρο.
Τέλος, εντοπίστηκε πλήθος νομισμάτων. Τα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και
μάρμαρο ήταν λιγοστά.

Το σημαντικότερο ανάθημα της Δωδώνης ήταν το Χαλκείον των Κερκυραίων, που

αντικατέστησε τους τριποδικούς λέβητες τον 4ο αι π.Χ. Σύμφωνα με περιγραφές
πρόκειται για δυο χαμηλούς κίονες, επάνω στον ένα βρισκόταν το άγαλμα ενός
παιδιού που στο ένα του χέρι κρατούσε ένα μαστίγιο με τρείς ουρές από
χάλκινους αστραγάλους και στο άλλο ένας χάλκινος λέβητας. Κάθε φορά που
φυσούσε ο άνεμος το μαστίγιο χτυπούσε το λέβητα και παρήγαγε ήχο.
 Βιβλιογραφία

Γραβάνη, Κ. , Ανασκαφική έρευνα στο ιερό της

Δωδώνης,Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων, 2007.
Gruben, G., Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 2000.
Parke, H. W., Τα Ελληνικά Μαντεία, Αθήνα 1979
Καραπάνος, Κ., Περί Δωδώνης και των ερειπίων αυτής, BCH 1
(1877) 245-254
Λάζος, Χ. Γ., Αρχαία Θέατρα της Ηπείρου, Αθήνα 2012

Ιστότοποι
http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2365 (4/12/19)
http://www.dodoni.gr/to-manteio (4/12/19)