WRITING THE NATION: Pag-Akda ng Bansa

Ni Lumbera
 PANITIKAN TUNGO SA KALAYAAN
Ni V. Almario

The corridos are stories in verse about historic events,

 falsified and fanciful, and love tragedies full of wonderful events

mixed with divine prodigy and diabolical magic—all lengthy,

exaggerated, puerile, and absurd in the extreme. No one of the

characters is native. All are Turks, Arabs, knights-errant,

ambassadors, dukes, warriors in armor provided with magic

arms and with balsams like the famous one of Fierabras, good

Castillians, and bad strangers. All the characters are at variance

at Philippine life; for they are only the semblances of the real

and true beings of unknown lands and of prodigious races…

—Trinidad H. Pardo de Tavera (1924)

MAY DALAWANG MALAKING kabuluhang pampanitikan ang ika-19 siglo. Una, sa

siglong ito biglang sumilakbo ang teatro at ang nakalibrong akda—ang awit-korido-
komedya—ang unang maituturing na pambansang panitikang popular at nagkaroon ng
napakalakas na epekto sa wika at halagahan ng sambayanan hanggang ngayon.
Ikalawa, sa siglong ito sumibol ang diwa ng pambansang paglaya na nagrurok sa
Himagsikang 1896—ang pinakadakilang sandali sa ating kasaysayan pagkatapos ng
tatlong dantaon sa ilalim ng mga dayuhan. Sa panitikan, kinakatawan ang sandaling ito
ng sinulat nina Plaridel, Rizal, Bonifacio, Jacinto, at Mabini. Maaari pang idagdag
ngayon sina Mariano Ponce, Antonio Luna, Graciano Jaena y Lopez, at Isabelo de los
Reyes. Naging masigasig táyo sa pagsusuri sa ikalawa ngunit ni hindi natin iniintindi
ang unang pangyayari. Lalo na dahil sa umiral na prehuwisyo laban sa uri ng
panitikang popular noon. [Halimbawa nitó ang epigrap kong kutya ni Trinidad Pardo de
Tavera noong 1924.] Ngunit ang gayong pagmaliit sa panitikang popular noong ika-19
siglo, sa aking palagay, ang sanhi ng kubikong (warped) kung hindi man baluktot na
pagbása natin kahit sa pinakadakilang yugto ng ating kasaysayan.

Sa paningin ng mga historyador na tulad nina Teodoro A. Agoncillo at Cesar A. Majul,

isang inspiradong gawain ng mga ilustrado ang lahat. Nabása ng mga ilustrado ang
diwaing liberal mula sa Rebolusyong Pranses, ginísing ang kanilang damdaming
makabayan, at inadhika niláng palaganapin sa Filipinas. Isinulat nilá ito at nasagap ng
mga mamamayan, lalo na ng tulad ni Bonifacio, na nagtatag ng subersibong
Katipunan. Kung medyo nais lumingon, isinasangkot ng mga naturang historyador sa
pagkamulat ng mga ilustrado ang kampanya sa sekularisasyon na naglundo sa
pagbitay sa Gomburza noong 1872.
Ngunit binása nina T.A. Agoncillo at C.A. Majul ang Himagsikang Filipino sa panahong
ang diwang mapagpalaya at nabuo-na. Kayâ higit na mahalaga sa kanila ang diwaing
liberal at ang mga ilustradong sina Rizal bílang pangunahing sangkap sa rebolusyon.
Sa pamamagitan ng kanilang pagbása nabuo ang linyang Burgos-Plaridel/Rizal-
Bonifacio/Jacinto-Mabini bílang landas ng kalayaan. Mapapansin din sa linyang ito ang
higit na pagpapahalaga sa ambag ng mga ilustrado at, sinadya man o hindi, ang
pagmaliit sa papel ng mga di-ilustradong sina Bonifacio at Jacinto.

Ngunit nagsulat sa wikang Espanyol ang mga ilustrado. Paano silá naintindihan ng
sambayanang hindi nagsasalita ng Espanyol? Wala namang Himagsikang 1896 kung
hindi ito itinaguyod ng sambayanan. Ang totoo hanggang 1896 ay hindi naniniwala si
Rizal at ang maraming mayaman at ilustrado na nararapat ang himagsikan.
Napakahalaga, samakatwid, ng liderato nina Bonifacio at Jacinto upang mabigkis ang
sambayanan sa loob ng Katipunan. Ngunit paano naisalin ni Bonifacio ang mga ideang
liberal upang sumanib sa KKK ang masang di letrado? Pinroblema ito ni Reynaldo C.
Ileto (1979) at ipinanukala ang paliwanag sa Himagsikang 1896 alinsunod sa wika ng
popular na Pasyon Henesis (1814). Totoo namang kinasangkapan ni Bonifacio ang
wika ng pasyon sa kaniyang pagpapalaganap ng damdamin laban sa pang-aapi at
kawalan ng katwiran. Ngunit hindi sapat ang pasyon. Ang paggamit ng dahas upang
maghimagsik, unang-una, ay salungat sa simulain ng sakripisyo ni Kristo.

Sa gayon, paano isinalin ni Bonifacio ang konsepto ng kalayaan upang maniwala ang
sambayanan sa katwiran ng isang marahas na himagsikan?

Ang sagot ko ngayon ay isang panukalang pagsusuri sa nilalaman ng kamalayang

popular sa dulo ng ika-19 siglo. Kung hindi sapat ang tesis ni R.C. Ileto, bukod sa
pasyon, ano pa ang laman ng utak ng karaniwang Filipino sa panahong iyon? Ang
sagot ko ngayon, at dagdag sa tesis ni R.C. Ileto, ang wika ng awit-korido-komedya,
lalo na ang Florante at Laura ni Balagtas, at ito ang higit na pangunahing wikang
kinasangkapan ni Bonifacio upang akitin sa Himagsikang 1896 ang mga nagmiyembro
sa Katipunan. Ito rin ang saligan sa rebisyon ko sa ilustradong landas ng kalayaan at
pahiwatig ng panahunan sa pamagat kong “Panitikan tungo sa Kalayaan: 1838–1903.”
Ang panukala kong landas tungo sa kalayaan ay nag-uumpisa sa paglabas ng Florante
at Laura at may linyang Balagtas-Burgos-Plaridel/Rizal-Bonifacio/Jacinto-Mabini. Nais
kong saklawin ang buong ika-19 siglo bilang isang mahabà at mabagal na panahon ng
pagbuo sa diwang mapagpalaya na nagrurok sa Himagsikang 1896. Nais ko namang
katawanin ang bias ng awit ni Balagtas bílang simula ng higit na mahabàng panahon
ng naging paghahanda tungo sa nabuong Himagsikang Filipino.

Ang nakatutuwa, kinatawan ng naging popular na panitikan sa ika-19 siglo ang unti-
unting pagmulat ng haraya mula sa sapilitang paghimbing na dulot ng kolonyalismo.
Mababása mismo sa awit ni Balagtas at sa naging transpormasyon ng awit-korido-
komedya ang naganap na paghahanda tungo sa sanaysay ni Rizal na “El amor patrio”
na isinalin ni Marcelo H. del Pilar na “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” at inilabas
sa Diariong Tagalog noong 1882—ang maituturing na hudyat sa pagsidhi ng diwaing
mapagpalaya sa Filipinas. Ngunit bago nasambit ng mga ilustrado ang “pag-ibig sa
bayan” ay matagal nang naihibik ni Balagtas na “Sa loob at labas ng bayan kong
sawi/Kaliluha’y siyáng nangyayaring hari.” Bago ang “pag-ibig sa bayan” ay ipinanukala
na ni Balagtas ang isang programa ng pagbabalik sa sariling bayan ng haraya at
panitikang pambansa na iniligaw ng kolonyalismo sa madilim na gubat ng
kamangmangan at pangingibang-bayan.

Sa loob ng nakalipas na dalawang siglo, nagtulong ang kolonyalismo at Kristiyanismo

upang supilin ang haraya at panitikang Filipino, ipalimot ang sarili’t katutubong
katangian, at higit na ituon ang pananaw sa karanasang Kanluranin at Kristiyano.
Maliban sa manaka-nakang ilahas na panitikang-bayan, ang kabuuann ng ating
panitikang kolonyal ay naging mapanggaya ngunit malungkutin, at mapangaral ngunit
tiwalag sa katotohanang Filipino. Ito ang talinghaga ng “madilim, gubat na mapanglaw”
sa kinapugalan ng bihag na si Florante. Ipinahiwatig samakatwid ni Balagtas, sa
pamamagitan ni Florante, kung paanong makawawala ang haraya’t kamalayang bihag
ng kamangmangan at kolonyalismo. Sa pamamagitan ng matalinong paggamit sa bait
at katwiran ay nalitis at nasuri ni Florante ang kaniyang búhay, naigpawan ang sariling
kamangmangan at malîng paniwala, upang higit na malirip ang salimuot at parikala ng
búhay, at maging karapat-dapat na hari ng Albania.

Marami ring palatandaan sa sumunod na mga makata ng awit-korido-komedya—ang

tinatawag kong mga makatang Romansero—na nahiwatigan nilá ang mga “himagsik” ni
Balagtas. Una, sinikap nilang gayahin at pantayan ang mga katangiang pampanulaan
ng Florante at Laura. Naging modelo ang awit ni Balagtas ng paggamit ng makinis na
tugma at sukat, ng mahusay na organisasyon ng salaysay, at ng matalinong
pananalinghaga. Ikalawa, at higit na mahalaga parra sa paksa ko ngayon, sinundan
nilá ang pamumunò ni Balagtas na ibalik ang panitikan sa sariling bayan.

Isang napakahirap na tungkulin ang naturang reoryentasyon sa panig ng mga

Romansero. Sa isang bandá, alam niláng mahigpit ang Awtoridad. Sa kabilâng bandá,
kailangang magbago mismo ang kanilang sariling kamulatan. Tandaan na mga biktima
silá ng matagal na indoktrinasyong kolonyal. At kaya matagal din at unti-unti ang
naging pag-ahon ng awit-korido-komedya mula sa balon ng pagsasalin at panggagaya
sa mga metriko romanseng Europeo. Kailangan, sa gayon, ang maingat na pagtitig ng
mga kritiko ngayon sa mga taludtod upang mabanaag ang pira-pirasong halimbawa ng
malikhaing transpormasyon sa mga awit-korido-komedya—mula sa manaka-nakang
pagtatanghal ng katutubong kulay, pagsisingit ng mapamunang siste sa mga tagpo ng
katatawanan, paggunita sa sinaunang alamat at panitikang-bayan, hanggang sa
mapagpahiwatig na pilantik sa loob ng mga malumbay na panambitan ng dukha at
bilanggo, mga hibik hinggil sa kawalang-katwiran, pagkutya sa abusp ng
maykapangyarihan at mayaman, pangungulila sa nawalang sinta o tamuneneng,
atbp—na nagdulo sa tahasang pagtula hinggil sa totoong búhay sa Filipinas.
Tandaan: Pinahintulutan ang paglalathala at pagtatanghal ng awit-korido-komedya
dahil inakala ng mga opisyal at fraile na isasalin lámang ng mga Romansero ang
mga metrico romance at comedia mulang Europa. At iyon naman talaga ang dibdibang
ginawa ng ating mga Indiong Romansero sa unang yugto ng naturalisasyon sa mga
naturang akdang dayuhan. Hanggang dumating ang Florante at Laura noong 1838.
Inihudyat ni Balagtas ang isang higit na makabuluhang pag-angkin sa mga metrico
romance at comedia. Sa ganitong paraan nasangkot ang ating panitikan sa
pagpapahayag ng diwaing mapagpalaya.

Ngunit bakit hindi ito napansin ng mga kritiko’t iskolar ng ika-20 siglo?

Sapagkat biktima ang mga makabagong kritiko’t iskolar ng dalawang nagtutunggaling

kilusan sa bungad ng ika-20 siglo. Una, ang kilusang makabayan at kontra-kolonyal na
nagrurok sa Himagsikang 1896 at itinaguyod ng mga tinawag kong Balagtasista sa ika-
20 siglo. Ikalawa, at higit na makapangyarihan, ang Amerikanisadong edukasyong
idinulot ng pananakop ng Estados Unidos.

Isang malaking parikala ang unang puwersa. Natulad ang awit-korido-komedya sa

isang ina ng ating mga sentimental na nobela, isang inang hindi nakilála at itinakwil ng
sariling anak. Isang pangunahing pagtatakwil ang kabanata sa Noli sa “Pulong sa
Tribunal.” Pinag-uusapan ang dapat itanghal sa pista ng San Diego at isang kabataan,k
na kumakatawan sa kaisipang progresibo, ang nagtalumpati laban sa komedya dahil
walang kaugnayan diumano sa búhay ng mga Filipino. Ang diwa ng naturang talumpati
ang inulit-ulit sa iba’t ibang pagkakataón upang siraan ang awit-korido-komedya, gaya
ng ginagawa ni Trinidad Pardo de Tavera noong 1924. (Balikan ang aking epigrap.) O
gaya ng atake ni Severino Reyes (1902) sa kaniyang mapang-uyam na “R.I.P.” at lalo
na dahil nais niyang isúlong ang sarsuwela bílang isang higit na makabuluhang dula
kaysa komedya. Para sa mga ilustradong makabayan, ang awit-korido-komedya ay
isang masamâng pamana ng kolonyalismo kaya dapat burahin sa ating pambansang
alaala. Hinangaan man nilá si Balagtas, itinuring niláng esensiyon ang Florante at
Laura sa naging takbo ng pagsulat ng awit-korido-komedya.

Sa pangkalahatan, katulad ng mga ilustrado ang naging hatol ng mga

Amerikanisadong edukado sa awit-korido-komedya. May naiiba’t dagdag lámang na
pamantayan. Lansakan niláng kinondena ang panitikan ng kolonyalismo bílang
sentimental at didaktiko. Sa maikling salita, walang taglay na katangian ng isang
makabagong panitikan—ang mga katangiang itinuro sa kanila ng mga guro at librong
Amerikano na angkin nina Hemingway, Faulkner, Whitman, T.S. Eliot, at mga dakila sa
Kanluraning panitikan.

Noong mag-umpisa akong magsuri sa panitikan ng Katipunan, una kong pinroblema

ang oryentasyon ng mga Amerikanisadong edukado. Upang maipantay ang mga akda
ni Bonifacio sa kadakilaan ng mga sinulat ni Rizal. Sinaliksik ko ang mga pamantayang
Kanluranin at pinatunayan kong arbitraryo ang paggamit ng mga instrumenting pansuri
mulang Kanluran. Hindi isinasaalang-alang ng mga Amerikanisadong kritiko ang
kasaysayan at kulturang pinagmumulan ng ating panitikan at ang lalong masamâ hindi
nilá naisip na ang pansuri nilá’y inimbento para sa panitikan ng Kanluran at sa gayo’y
epektibo lámang sa paghanap ng mga katangiang katulad ng panitikang Kanluranin. Sa
maikling salita, kailangan ang ibang pamantayan para higit na makilála at mapalitaw
ang awtentikong katangian ng panitikang Filipino.

Noon ako nagsikap bumuo ng isang kasaysayang pampanitikan na kailangang

magsimula sa isang matatawag na “katutubong bukal” at sa pagtugaygay sa mga
tradisyong dulot ng engkuwentro ng katutubo at banyaga sa panahon ng
kolonyalismong Espanyol. Ginamit ko ito sa pag-aaral kina Bonifacio at Jacinto. Mula
sa pagtitig ko sa panitikan ng Katipunan ay naihiwalay ko ang mga konseptong may
“katutubong bukal” at sa gayon ay taal na may espiritung kontra-kolonyalista. Ngunit,
muli, naitanong ko, paano nakarating kina Bonifacio ang mga konseptong
mapagpalaya? Noon ko nasipat ang malaking kabuluhan ng bantayog ni Balagtas.

Ngunit muli, naiusisa ko, paano tinubuan ng diwaing mapagpalaya si Balagtas? At kung
tunay siyáng naging tagapagbandila ng diwaing mapagpalaya, ano ang naging epekto
niya sa mga kapuwa manunulat bago lumitaw sina Plaridel, Rizal, at Bonifacio?
Tinuruan ako ng aking mga tanong na titigan ang mga awit-korido-komedya. Siyempre,
hindi ko naman kailangang basáhing lahat ang sinasabi ni E. Arsenio Manuel (1958) na
200 awit at koridong nalathala noon. Pinag-aralan ko ang mga lagom na 50 metrio
romanse ni Damiana L. Eugenio (1987). Binása ko ang mga ito, pati na ang ilang
natagpuan ko sa aklatan, sa aking sariling koleksiyon, at wala sa antolohiya ni D.L.
Eugenio. Naging malaking impluwensiya rin sa akin ang simulaing “halo-halo” sa
pagtatanggol ni Isabelo de los Reyes (1904) sa komedya laban sa mga sarsuwelista.
[Nauna nang kalahating siglo si I. de los Reyes sa mga propeta ng akdang “haybrid” sa
Kanluran.] Itinuring ko ang bawat akda sa panahong ito na produkto na ng sapin-
saping kamalayan bunga ng masalimuot na inter-aksiyon ng katutubong kalinangan at
ng banyagang kultura sa buong panahon ng kolonyalismo. Sa gayon, kahawig man,
ang popular na Bernardo Carpio natin ay hindi na si Don Bernardo del Carpio ng
Espanya. Malaki ang kaibhan ng inangkin nating komedya sa modelong comedia ng
mga Espanyol.

Mahalaga ang pagtitig sa awit-korido-komedya bilang panitikang singkretiko at marikit

na produkto ng engkuwentrong katutubo versus banyaga sa loob ng kolonyalismong
Espanyol. Pinagsikapan kong titigan ang mga maaaring ituring na Romansero bago si
Balagtas. Pagkatapos, tinitigan ko ang mga Romansero na maaaring ituring na sumulat
pagkatapos ng Florante at Laura. Luminaw sa akin ang kaibhan ng awit-korido-
komedya bago ang Florante at Laura at ang awit-korido-komedya na sinulat
pagkatapos maging popular ang Florante at Laura. Sa aking pagsusuri, ang lahat ng
naging atake ng mga ilustradong makabayan at Amerikanisadong edukado laban sa
awit-korido-komedya ay nauukol sa mga sinulat bago ang Florante at Laura. Sa gayon,
hindi natuklasan ang mga katangian ng awit-korido-komedya sa panahong 1838–
1882—ang panahong tumulay kay Balagtas at kina Rizal at ang panahong naghasik at
nag-alaga sa mga diwaing mapagpalaya para sa sambayanan, sa mga karaniwang
mamamayan, upang maakit sumapi sa Katipunan.

Apat na awit ang pangunahin kong tinitigan. Una, ang Buhay na Pinagdaanan ng
Prinsipe Don Juan Tiñoso ng Kaharian ng Valencia at ng Princesa Flocerpida ng
Kaharian ng Ungriya batay sa tinawag na “bagong pagkalimbag” noong 1947 ng P.
Sayo Book Store. Ikalawa ang Buhay nang Dalauang Magcasintahan sa Kahariang
Borgoña na Pinamagatang Magcarayap at nang Isang Pastorang Tubo sa Villa na
Naguing Asaua nang Hari sa Isang Calabaza na may ikalimang limbag noong 1921
ang Imprenta, Libreria at Papeleria ni J. Martinez. Ikatlo, ang Buhay na Pinagdaanan ni
Juan Tamad na Anac ni Fabio at ni Sofia sa Caharian nang Portugal na Hinango sa
Novela na muling inilathala noong 1920 ng Imprenta, Libreria at Papeleria ni J.
Martinez. Ikaapat, ang Caaua-Auang Buhay nang Magsusugal at Nacamumuhing Asal
ng Lasing ni Padre Juan Dilag batay sa ikatlong limbag noong 1907 ng Imprenta,
Libreria at Papeleria ni J. Martinez.

Sa apat, mungkahi kong pag-aralang mabuti ngayon ang Caaua-Auang Buhay dahil ito
ang pinakamarikit na patunay ng lubos na pagbabalik sa sariling bayan ng panitikang
Filipino bago tumindi ang kilusang makabayan noong 1882. Taglay pa ng edisyong
1907 ng Caaua-Auang Buhay ang impormasyon na si J. Dilag ay “parroco ng Obando
at vicario forraneo ng Bulacan, Sur” gayundin ang pahina na pahintulot na mailathala
ang awit noong 13 Hunyo 1878. Sa isang aklat din ni Rufino Alejandro (1959) ay
ipinakilála si J. Dilag na isinilang sa Obando, Bulacan, naging kapelyan ng simbahang
Nuestra Señora de Porta Vaga sa Cavite, at naging katulong na manunulat
sa Apostolado de la Prensa. Itinuturing siyáng kahanay ng mga bantog din noong
makatang sina Marcelino Manguiat, Pedro O. Alejo, Iñigo Regalado (na may alyas na
Odalager), Mariano L. Moxica, Modesto Santiago, Patricio N. Pastor, Roman Angeles,
Pascual Poblete (na may alyas na Lope Blas Hucapte), at isa pang Padre Andres
Caguicla. [Dapat pang saliksikin ang mga naturang makata.]

Ang totoo, napakarami nating dapat pang basáhin at tuklasin upang maging
makatarungan ang ating pagtingin at paghatol sa panitikan ng ika-19 siglo at upang
higit din nating mabuo ang pagpapahalaga sa ating mga bayaning manunulat ng
Himagsikang 1896. Kulang ang oras ko para sa panayam na ito. Inaanyayahan ko
kayóng basahin ang aking mga aklat, mula sa Ang Panitikan ng Rebolusyon(g) 1896,
Ang Tungkulin ng Kritisismo sa Filipinas, Komedya de Baler, Jacintina, Ang Pag-ibig sa
Bayan ni Andres Bonifacio, at ang Si Balagtas at ang Panitikan para sa
Kalayaan upang makihati sa kagila-gilalas na pagtuklas sa daloy at kabuluhan ng
panitikang mapagpalaya noong ika-19 siglo at upang danasin ang malaking trahedya
ng pagbagsak ng diwaing makabayan pagkamatay ni Mabini noong 1903. Para sa mga
manunulat, maaaring turuan táyo ng panitikan noong ika-19 siglo kung ano ang higit na
mabuting landas para sa kadakilaan ng sinusulat nating panitikan. Para sa mga guro at
estudyante, maaari nating ipagparangalan ang isang marangal na yugto sa paggamit
ng sariling wika upang ipahayag ang mga damdamin at kaisipang katutubo at mahirap
isalin sa wikang banyaga. Para sa mga historyador, para matanggap niláng isang
malaking daloy ang kasaysayan at magkasunod at magkapantay ang kadakilaan nina
Rizal at Bonifacio kahanay ng iba pang bayaning manunulat ng bansa. Para sa ating
lahat, para higit nating mahalin at ipagmalaki ang ating sarili bílang Filipino.

Ferndale Homes

1 Marso 2014

Kasaysayan, Sining, Lipunan: Ang Politika ng

Panitikan sa Makabagong Panahon

E. San Juan, Jr.

Philippine Cultural Studies Center

Connecticut, USA

philcsc@gmail.com

Abstrakto

Sa realidad ng ating sitwasyong neokolonyal, isinasakatuparan ng araling

panliteratura ang minanang tungkuling ginagampanan nito na gawing
masunuring sabjek ang indibidwal na may kakayahang mangatwiran.
Sinusugpo ng normatibong ideolohiya ang pagsusuri, at tuloy ikinukubli ang
karanasan ng eksploytasyon at tunggalian ng mga uri. Sinusupil ang
mismong konsepto ng ideolohiya, itinatakwil ang mga konteksto’t
praktikang pang-institusyonal na siyang yumayari dito. Gamit ang
historistiko’t sintomatikong pagbasa ng nobela ni Lualhati Bautista bilang
halimbawa, tinatalakay dito ang pagkakaiba ng ideolohiya ng teksto sa diwa
ng awtor dahil sa maraming namamagitang puwersa tulad ng alyenasyon
at reipikasyon. Sa bisa ng sari-saring mekanismong pang-interpelasyon,
hinuhubog ng teksto ang mga nagbabasa upang maging sabjek na
nagsusumikap lutasin sa guniguni ang umiiral na tahasang kontradiksyong
panlipunan. Sa gitna ng konkretong awdiyens na taglay ang sapin-saping
pagkakaiba sa kultura at wika, ang pagpili ng wikang kasangkapan sa
pagbuo ng likhang- sining ay maselang desisyon. Ilugar ito sa proseso ng
paghabi ng mga kahulugan ng teksto bilang masalimuot at dinamikong
repleksyon ng isang tiyak na conjuncture sa daloy ng kasaysayan ng
bansang Pilipinas.
Given the reality of our neocolonial situation, the discipline of literary study
fulfills its received pedagogical function of converting reason-bearing
individuals into obedient subjects. This normative ideology represses
criticism, concealing the lived experience of exploitation and class conficts.
The concept of ideology itself is suppressed, replaced with accepted terms
and approved habits of interpretation. Meanings of art-works are identified
with the single author’s identity, thus ignoring or excluding their enabling
contexts and institutional practices. Using a symptomatic, historicist
reading of Lualhati Bautista’s novel as an example, this essay argues that
the ideology of texts differs from that of the author owing to diverse
mediating factors. Current forces of alienation and reification intervene.
Through their own mechanisms of interpellation, texts transform readers
into subjects who attempt to imaginarily resolve real social contradictions.
Given our multilingual and multiethnic audience, the choice of language for
literary expression becomes crucial in the
process of articulating textual meanings as multifaceted, dynamic
reflections of specific conjunctures in Philippine history.

Keywords

Awtor, Diskurso, Ideolohiya, Indibidwal, Kahulugan, Kontradiksyon, Sabjek

About the Author

E. San Juan, Emeritus Professor of English, Comparative Literature and

Ethnic Studies, Washington State University, was recently fellow of the
WEB Du Bois Institute, Harvard University, and of the Harry Ransom
Center, University of Texas, Austin. He is currently professorial lecturer of
Cultural Studies, Polytechnic University of the Philippines. His recent books
are Ulikba (UST Publishing House), Kundiman sa Gitna ng Karimlan (UP
Press), Ambil, and the forthcoming Between Empire and Insurgency (UP
Press) and Lupang Hinirang, Lupang Tinubuan (De La Salle University
Press).

Editor’s Note

An early version of this paper was delivered as a plenary lecture in the

Kritika Kultura-Ateneo Center for English Language Teaching National
Conference-Workshop 2014: Literature, the Region, and the World in K-12;
the conference was held on Feb. 15, 2014 at the Ateneo de Manila
University.

1.Sa unang malas, umaayaw na o natatabangan ang marami sa

pagkasulyap sa salitang “ideolohiya.” Ano ba ito, propaganda o chika
tungkol sa politika na hindi bagay sa okasyong itong pagsunod sa binagong
K-12 curriculum. Kung inyong nabasa ang Batas at Memo ni Dir. Licuanan,
nais daw hasain ang estudyante sa kritikal at malikhaing pag-iisip upang
itransporma ang sarili at kapaligiran. Naku, bigating layunin ito. Idiniin ding
kailangan daw iakma o iayon ang turo’t aralin sa global istandard.

2. Isa sa required reading sa mga kolehiyo sa Europa & mga bansa sa

Aprika at Amerika ang The German Ideology nina Marx at Engels. Tiyak na
alam ng lahat na bawal ang komunistang lathalai’t usapan sa mga klasrum,
lalo na sa panahon ng “Cold War.” Tapos na ito sa buong mundo, pero
patuloy pa rin tayo sa mentalidad ng pagbabawal. Kung sa bagay, ngayon
ang panahon ng “total surveillance,” at hanggang ngayon, ang premyadong
pelikulang “Orapronobis” ni Lino Brocka ay hindi pinahihintulutang
maipalabas sa publiko.
Sa ano’t anuman, ang “ideolohiya” ay salitang laganap na sa iba’t ibang
sangay ng aralin sa humanidades at siyensiyang sosyal. Hindi na dapat
pagtalunan kung bakit mahalagang siyasatin ang kaugnayan nito sa
pagtuturo. Halimbawa na nga ang inyong pagkataka o pagkamangha,
kung nangyari nga, sa paglitaw nito sa programa.

3. Isa pang halimbawa: Malimit nating pasalamatan ang mga

burokratang opisyal sa pagtustos sa pagpupulong tulad nito. Sa
katunayan, ang dapat pasalamatan ay mga manggagawa, magbubukid at
empleyadong tulad ninyo na siyang yumayari ng kayamanan ng bansa.
Ang lakas-paggawa ng karaniwang mamamayan ang nagbubuwis ng
halaga upang mangyari ang miting na ito, kaya sa kanila ang pasasalamat
natin – hindi sa mga politiko at kanilang “pork-barrel” na nakaw sa pagod
ng mga anak-pawis, bukal ng anumang kabihasnan.

4. Sa gayon, ang ideolohiya ay hindi lamang pumapatnubay na ideya o

paniniwala kundi kilos, gawi, praktika. Ito ay mga institusyong siyang
gumagawa ng sabjek sa bawat indibidwal. Ang sabjek ang siyang aktor na
kinikilala, nagpapasiya, kumikilos, may pananagutan.
Makikita sa relasyon ng titser at estudyante: “Hoy, makinig kayo!” giit ng
guro. Awtoridad ang titser, kinatawan ng Estado at siyang nagdedeposito
ng kaalaman sa basyong utak ng mga kabataan. Ito ang “banking method”
ng edukasyon na tinuligsa ni Paulo Freire. Galing ito sa mahabang
karanasan natin sa disiplinang pedagohikal ng kolonyalismong Espanyol at
Amerikano.
 Sa pagsakop ng ekonomiyang nakaangkla sa “exchange value” ng
trabaho, wikang Ingles ang instrumento sa paghulma ng sabjek ng
malayang pamilihan – ipagbili ang lakas-paggawa kung may bibili. Bagamat
ang hangarin ng makabagong sistema ay indibidwal na may nagsasariling
katwiran (“autonomous rational mind,” naisaad ni Immanuel Kant), kaiba
ang resulta: ginagawang masunuring sabjek ang indibidwal sa posisyon
niya sa istruktura ng lipunan.

5. Ang lipunan ay katumbas sa ugnayan o relasyon ng mga sabjek. Hindi

ito kumpol lamang ng hiwa-hiwalay na inbidwal. Bawat identidad/kaakuhan
– halimbawa, sabjek bilang awtor, mambabasa, guro, at iba pa – ay
nabubuo lamang sa loob ng ugnayang panlipunan. Samakatuwid, ang
sabjek ay produkto ng pagkilala, pagtawag, interpelasyon ng diskurso,
praktika, institusyon.
Hindi kaakuhan/identidad ng awtor ang pinagmumulan ng kahulugan ng
akda. Iyon ay bunga ng diskurso, ng tekstong binubuo ng
magkasalungatang puwersang nagsusulong sa kasayaysan. Ang
indibidwal ay ginagawang sabjek ng wika sa diskursong gamit ng mga
institusyong ideolohikal. Makapangyarihan ang asignatura sa panitikang
Filipino sa paglalantad ng sitwasyon kung saan ang wikang Ingles ay
dominante pa rin, tanda ng poder ng modernisadong oligarkiya, na bunyag
nga sa paggamit ng “mother tongue” sa unang baytang ng iskwela.
Pahiwatig na sa kompitensiya ng wika, nananaig pa rin ang poder ng
bangko’t korporasyong global ng Estados Unidos, Europa, Hapon, at
sirkulo ng industriyalisadong bansa. Ang poder ay naisakatawan sa wikang
Ingles, o sa mga “englishes,” na bumubuhay sa gahum o hegemonya nito
sa buong daigdig.

Sa pamamagitan ng mga institusyon at operasyong praktikal nito,

kinikilalang sabjek ang sinuman upang makaganap ng takdang tungkulin
sa isang tiyak na lugar sa kasaysayan ng lipunan. Gayundin ang awtor:
batay sa institusyonalisadong praktika, ang identidad ng awtor at gawa
niya ay nakasalig sa pagtawag at pagkilala sa kanya ng namamayaning
pananaw – ang normatibong paniniwalang operasyonal sa gawi, batas, at
iba pa kung saan nakasandig ang kapangyarihan ng dominanteng uri sa
hinating lipunan.

6. Walang sitwasyong permanente sa kasaysayan. Lapatan natin ng

historikal na panimbang ang pabago-bagong pagtingin sa awtor at
akdang itinuturo natin.
Namihasa tayong ipalagay na ang isang akda ay bunga ng henyo o
talino ng awtor. Iba noong sinaunang panahon: ang awtor ng epiko, korido,
pasyon, at iba pa ay kabilang sa pangkat na naglilingkod sa lider ng tribu,
ng simbahan o aristokrasya (tulad ni Balagtas). Ginagabayan sila ng
kombensiyon, determinadong kodigo, at panuntunang institusyonal.
 Nag-iba ito paglipas ng Renaissance; tuluyang humiwalay ang artisano’t
naging negosyante ng kanyang dunong sa sinumang bibili nito. Malaya na
siya sa malas, pero alipin naman ng pamilihan. Ganito pa rin ang sitwasyon
ng awtor o sinumang intelektwal (guro, peryodista, at iba pa) na walang
pag-aari ng kailangang kagamitan upang mabuhay.

Noong ika-19 siglo, umaklas ang mga artista laban sa burgesyang orden
ng kapitalismong industriyal. Batay sa romantikong pananaw, ang
awtentikong galing ng manunulat ay tiwalag sa burgesyang lipunan at
indibidwalistikong pamantayan nito. Itinuring na doon nagmumula ang
kahulugan at katuturan ng akda. Kalaunan, pinatingkad ito ng ideolohiya
ng sistemang kapitalismo, bagamat ang normatibong mapang-angkin ay
tinuligsa nina Flaubert, Zola, Dostoevsky, Gorki, Dreiser, Hemingway, at
iba pa.

Ang rebelyon nina Villa, Abadilla, Amado Hernanez, at mga

modernistang sumunod ay sintomas ng krisis ng sitwasyon ng
petiburgesyang intelektwal sa neokolonyang predikamentong tumitingkad
at lumalala ngayon.

7.Sa pagsipat at pagkilatis ng diskurso, mapapansin na impluwensiyal

pa rin ang klasikong pamantayan nina Regalado, Balmaseda, Panganiban:
ang “dulce et utile” ni Horace pinatining ng romantikong ideyalismo. Nitong
dekada 70 at 80 pumasok ang formalismo, feminismo, istrakturalismo’t iba
pang tatak postmodernistang perspektibo, sa neoliberalismong bandila ng
“end of ideology” o tandisang tagumpay ng kapitalismo pagbulusok ng
Unyon Sobyet at alternatibong radikal.
Tatlong lapit ang resulta. Una, ang didaktikong motibasyon: birtud ng
literatura ang pumukaw ng diwa o damdamin at magbigay ng aral na
mapapakinabangan. Masisinag ang utilitaryanismong ugat sa
dokumentong nabanggit. Pangalawa, ang empirisistikong hilig na sa
reyalistikong pamamaraan nailalahad ng akda ang katotohanan, tiwalag sa
anumang paniniwalang moral o etikal ng awtor. Pangatlo, aliw ang dulot ng
ayos o porma ng sining; kariktan o kagandahan ang mahalagang katangian
nito para sa esklusibo’t sopistikadong sensibilidad.

Matatarok na sintomas ito ng kontradiksiyon ng mga grupo sa lipunan:

ang awtoridad ng mga naghaharing uring may mala-pyudal na pangitain,
laban sa komprador-burokratang saray na tutok sa pamantayang global at
siyentipikong pamantayan. May panggitnang oryentasyon din.

Ngunit hinahanap pa, dili kaya’y hinihitay pa, ang pagtinging

sumasalungat ng mga nakararami, ang interpretasyong nagsisiwalat ng
pagtatagisan ng samutsaring sektor ng lipunan at pagkakabuhol ng mga
ito. Sa madaling salita, ang katotohanan ng kasalukuyan sitwasyon at
kalakaran ng tunggalian ng mga uri.

8. Batay sa kuro-kurong naisaad, atupagin natin ang pangunahing

tanong: Sa tawag ng nobela ni Bautista, anong sabjek ang nabubuo mula
sa karanasan ng pagbasa? Upang matugon ito, marahil dapat usisain
muna ang ating sitwasyon at kinalalagyan. Anong kondisyon ng ating
lipunan sa ngayon? Bilang guro at
estudyante, saan tayo nakapwesto sa kasalukuyang krisis ng
kapitalismong global at alitang rehiyonal? Ano ang tungkulin natin sa
institusyong inutusan ng Estado na hubugin ang isip at damdamin ng
kabataan? Para sa anong layon o adhikain?

9. Ang literaturang itinuturo ay isang sangay ng kabihasnang kagamitan

sa paghulma ng isip at kilos ayon sa dominanteng pangitain ng
namumunong uri. Anong pangitain ang gumagana’t nanaig?
Indibidwalismong makapamilya o makauri ang istandard, hinaluan ng
ilang demokratikong islogan. Inatasan ang guro upang itanim sa utak at
puso ang indibidwalismong makasarili kaagapay ng pagsunod sa batas.
Hindi bulgar na pangungurakot sapagkat may kaunting aral tungkol sa
pakikipagkapwa-tao at pagtulong o pagdamay sa di-kamag-anak, at
pagmamahal sa bansa. Sa tradisyonal na ugali, idinidiin ng guro ang aral o
ulirang halimbawang mahuhugot sa tula, kuwento, nobela, dula na
magsisilbing gabay sa araw-araw na pamumuhay.

10. Sa ganitong pagtingin, ang guro ay gumaganap ng papel ng isang

awtoridad, tulad ng pulis o pari. Masunuring estudyante, hindi
nagtatanong—ito ba ang hangad natin? Hindi ba kabaligtaran iyon ng nais
natin: isang responsableng taong may sariling pangangatwiran? Paano
maitatanim at mapapaunlad ang kakayahang mag-isip nang walang alalay,
ang maging taong taglay ang kasarinlan at rasong independiyente
(autonomous reason) na ideal ng demokrasyang orden, hindi diktadurya o
pasistang sosyedad?

11.Ang panitikan ay produkto ng mga kontradiksiyong sosyal at siya ring

nagpapaulit-ulit nito. Hindi nasa tinig ng diwa o guniguni ang kahulugan ng
akda, kundi nasa pag-antig o pagpukaw ng saloobing nakatugma sa
polarisasyon ng mga tauhan at pangyayari. Ang akda ay hindi ekspresyon
ng nangungulilang diwa o malay kundi artikulasyon ng senyas o salitang
taglay ang magulo’t maligalig na ugnayan ng bawat tao sa lipunan.
Sa retorika ng teksto at pagbabalangkas ng naratibo, nakalilikha ng
posisyon para sa mga sabjek na kumakatawan sa sistemang nabibiyak,
tigib ng nakabibighaning katangian. Ang matingkad na karanasan o
reyalidad ay bunga ng diskurso na humuhudyat o tumatawag sa atin upang
makisangkot o lumahok sa tunggalian ng mga lakas.

Bumungad sa dalumat ang interogasyon o interpelasyon ng akda.

Saan tayo lalagay? Saan tayo papanig, saan makikisanib?
 12. Paano susuriin ang ideolohiyang hugis o banghay ng nobela ni
Bautista? Sa biglang sipat, mahihinuha na iyon ay nakasalig sa
makatotohanang dating at epekto ng tila-realistikong detalye ng
paglalarawan, laluna ang eksena ng tortyur, ng maramdaming pagtatalik
nina Ana at Roy, atbp. Hindi kailangang magduda na peke o eksaherasyon
ang mga pangyayari. Matalas at masinop ang paglalarawan
ng malagim na karanasan na nakasentro sa mga rebolusyonaryong Ana,
Roy, Karla, Jingki, at kanilang pamilya. Ano ang hinihiling sa atin? Ano ang
demanda ng nasubaybayang eksena’t pangyayari?

Nakaaantig ang pagsisiwalat ng matinding kahirapan ng mga aktibista,

ng mabangis na kalupitan ng mga sundalo ng diktaturya, ng matinding galit
at kalungkutang sinapit ng mga protagonista. Taglay ng akda ang
makasaysayang kakintalang mahirap iwaglit sa kolektibong gunita.

13. Ating ungkatin ang ideolohiya ng teksto sa makinarya ng

paghahanay ng mga insidente: Paano nalutas ang problemang gumulo sa
buhay ng mga tauhan? Paano nairesolba ang mga kontradiksiyong
prinsipal (diktadurya versus demokratikong masa at representatibong
partido nito) sa pamamagitan ng imahinaryong paraan, sa pantasya o nais-
kaganapan (wish-fulfillment)?

14. Pansining ang suliranin ng kontradiksiyon ng oligarkong pangkat

suportado ng imperyalistang Estados Unidos at mga partisano ng
demokrasyang pambansa ay naipaloob sa isang kompromisong antas.
Ibig sabihin, naisalin iyon sa kuwadro ng problema ng inang nawalan ng
anak at sakunang naranasan ng mga aktibistang pinahirapan.
Sa sakripisyo ni Karla, sa kanyang pagmamalasakit, na bunga ng
pangingibang-bayan (paglipat sa Canada) at pagkalinga ng pamilya,
nakuhang ipagtapat sa anak ang katotohanan ng nakalipas. Sumunod
naman si Malaya sa paniniwalang ang pagka-ina (maternidad) ay
biyolohikal, hindi sosyal; at pagtanggap sa kanya ni Ana bilang simbolo ng
kanyang pagsisikap at gantimpala sa pagmamahal sa sarili.

Sa kasukdulan, umabot sa pagkakakilanlan at pagbabalik ng

kaginhawahan, bagama’t ironikal ang alingawngaw sa dulo. Na wari baga’y
may kutob na walang tunay na pagbabagong naganap, may kutob na
nasayang ang pawis at dugong ibinuhos ng mga nakipagsapalaran, at
bumabalik muli ang sinugpong nakalipas. Ano ba talaga ang kanilang
mithiin? Ang katarungan ba’y nakasalalay sa hatol ng hukuman sa Estados
Unidos, hindi sa Filipinas? Tila malabo pagdating natin sa dulo.

15. Sa panig ni Roy naman, ang interogasyon ng Komiteng nagsisiyasat

tungkol sa mga biktima ng martial-law kaugnay ng kasong ilalapit sa korte
sa Estados Unidos ay nagsilbing katarsis upang maibilad niya ang
nasugpong yugto ng kanyang buhay, laluna ang pagkitil ng buhay ni Jingki
ayon sa atas ng partido, na paghihiganti sa pagkasawi ng buong pamilya
niya. Sa tulong ng mga abogadong Filipino at Amerikano, ang katarungan
ay natamo, nagkaisa muli ang ina’t anak, at nakamit ni Lorie ang kabatiran
tungkol sa madugo’t lihim na talambuhay ng kanyang magulang.
Narekober ang nakalipas, nabuo ang totalidad ng kasaysayan, umabot
tayo sa masayang wakas, bagama’t may babala na baka maulit muli ang
diktadurya sa proklamasyon ni Arroyo sa huling pahina.

16. Samakatwid, ang tunay na problemang hinarap ng nobela ay nalutas

sa imahinaryong paraan, sa paglilipat nito sa isang lunan o palapag na
madaling maaayos ang lahat sa paraang pagtawag sa tradisyonal na
paniniwala, sukatan o prehuwisyong bumubuo sa lumang kaayusan na
siyang pinagmulan ng krisis na sinuong ng mga karakter sa nobela.
Nabuo ang sabjek sa pagtuklas na gumagana pa rin ang tradisyonal na
moralidad na batayan ng kilos, isip at damdamin ng tipikal na tauhan sa
nobela: pamilya batay sa awtoridad ng magulang, sindak ng militar laban
sa rebeldeng pangkat na dapat katakutan, atbp.

Matingkad ang paglalarawan sa problema ng mga anak at magulang,

ngunit tila pansamantala lamang ang yugtong iyon, limitado sa ilang
tauhan, hindi saklaw ang buong bansa. Lumilitaw na ang diktadurya ay tila
anomalya lamang, at ang krisis ay pansamantalang emerhensiya. Ganoon
din ang kalabisan ng mga kaliwang puwersa na siyang nagpakilos sa mga
aktibista, ngunit hindi sumaklolo o tumulong sa kanilang kahirapan.

Sa namamayagpag na “culture of impunity,” tila patuloy an

predikamento ng mga ina. Testigo ang ina ni Jonas Burgos, ang mga
magulang nina Karen Empeno at Sherlyn Cadapan, at marami pang iba.
Baka maging “desaparecidos” ang buong bansa sa paglabas ng
migranteng contract-workers – mahigit 10 milyon na – pati likas-yaman,
mga islang lulubog o mawawasak sa bagsik ng napipinsalang kalikasan
ng planeta.

Ang pagkawala ng anak ay mistulang sagisag sa pagkawala ng

soberanya, kalayaan, integridad ng bansa.
Simbolo kaya ng resureksiyon o muling pagsilang ang pagbabalik ng
anak? Sino ang sabjek ng kinabukasang ipinahihiwatig ng pagbuo muli
ng pamilya?

17. Kung hindi kayo sang-ayon sa metakomentaryong nailahad,

patunay iyon na nangingibabaw pa rin ang tradisyonal na paraan ng
pagsusuri’t pagpapahalaga sa literatura. Kung nabagabag man kayo,
tumalab kahit paano ang proposisyong nailatag dito, maaaring simulang
baguhin ang modo ng pagturing sa panitikan bilang repleksiyon ng
tinatanggap na realidad o kaya ay ekspresyon ng kaluluwa ng
salamangkero ng wika. Simula ring maghuhunos ang pagkilala sa
estudyante at guro bilang mga sabjek ng naghaharing paradigma o kwadro
ng pagkilatis at pagpapahalaga. Sa gayon ay pwedeng mag-umpisa ang
kumbersasyon ng mga komunidad sa impetus ng diyalektikal at
materyalismong pagsusuring naibalangkas dito.

18. Sa paglagom, maitanong: taglay ba ng lahat ng akda o diskurso ang

hugis ng ideolohiyang nahimay rito? Kung ganoon, walang dapat
alalahanin. Walang panganib ang magbasa ng diskursong nag-uulat ng
nakaririmarim na mga tagpo, ng mga nakasisindak na pangyayari.
Sandaling nagimbal ang kalooban ng mambabas
 Sa pag-igkas ng imbestigasyon hinggil sa mga biktima ng diktadurya, sa
pag-inog ng mga insidente, maidadala lahat ng mga masalimuot na
kontradiksiyon sa isang lugar na madaling maipapaliwanag ang lahat, at
saka maiuugnay sa mapayapa at makabuluhang paraan ang mga
nagtutunggaling puwersa upang sa gayon maisauli ang dating status quo at
mapatahimik ang lahat. Kung tutuusin, walang dapat ikabahala sa masinop
na pag-aaral ng nobelang puno ng madugo at marahas na tagpo.

19. Sa Kanlurang arkibo ng araling kultural, ang genre ng modernong

nobela ay nakatuon sa pakikipagsapalaran ng naligaw na kaluluwa sa
mundong walang diyos. Ang bayani ay masikhay na naghahanap ng
kahulugan o katuturan sa buhay, biktima ng alyenasyon sa daigdig ng
komoditi at ipinagbibiling bagay sa mega-mall saanman, napapaligiran ng
walang tigil na sigalot, terorismo, digmaan ng mga uri at sari-saring lakas
ng nagbubuhat sa gunita ng nakalipas at takot sa malagim na hinaharap.
Sa Filipinas, ang nobela ay nakaugat sa krisis ng pyudal at patriyarkal
na orden. Naitampok sa pagsasalaysay ng buhay nina Ana at Roy ang
predikamento ng pamilyang nabuwag at mga kabataang napahamak sa
pakikibaka sa ngalan ng kalayaan at hustisya, sa kalakaran ng krisis ng
neokolonyal na rehimen, kung saan natuklasan ng mambabasa ang tunay
na pagkatao ng mga sabjek sa proseso ng pagtataguyod ng
rebolusyonaryong balak.

Makapagtuturo kaya ito ng mabuting halimbawa upang ang sabjek na

imbensiyon ng diskurso, resulta ng wika ng likhang-sining, ay
maitransporma sa mapagpalayang direksiyon? Magagamit kaya ang
pormang ideolohikal ng literaturang pinaparangalan ngayon sa makatao at
progresibong layunin? Tiyak na ito ay isang kolektibong proyekto na
dumudulog sa lahat at humahamon sa ating budhi, puso, katapangan at
katapatan.

REFERENCES
https://sirmykel.files.wordpress.com/2014/01/lumbera-sea-literary-traditions.pdf

http://kwf.gov.ph/panitikan-tungo-sa-kalayaan/
Kritika Kultura 24 (2015): –247 © Ateneo de Manila University
<http://kritikakultura.ateneo.net>