Fakultet političkih nauka

Univerziteta Crne Gore

SPECIJALISTIČKI RAD

Tema:

PITANJE LEGALITETA I LEGITIMITETA

PODGORIČKE SKUPŠTINE

Mentor: prof. dr Veselin Pavićević

Student: Alekasnadra
Br. indexa: 15/69

Podgorica, decembar 2018. godine

 Sadržaj

Uvod ........................................................................................................................................... 4
1. Događaji koji su predhodili Podgoričkoj skupštini ........................................................... 6
2. Organizovanje Podgoričke skupštine ................................................................................. 9
3. Legalitet i legitimitet Podgoričke skupštine ..................................................................... 15
3.1. Velika skupština ........................................................................................................... 16
3.2. Izbori ............................................................................................................................. 17
3.3. Pripremljena odluka.................................................................................................... 19
3.4. Ujedinjenje ................................................................................................................... 20
3.5. Okupacija ..................................................................................................................... 21
3.6. Odluke bez međunarodnog priznanja ....................................................................... 23
4. Božićni ustanak ............................................................................................................... 24
4.1.Početak pobune ............................................................................................................. 24
4.2. Predvodnici ustanka .................................................................................................... 25
4.3. Oružani sukobi ............................................................................................................. 29
4.4. Propast ustanka ........................................................................................................... 33
Zaključak ................................................................................................................................ 35

2
Abstract

3
 Uvod

Crna Gora u XX vijeku je primjer vremena "ubrzane istorije" u kojem dramatika promjena i
složenost istorijskih pojava dodatno osnažuju fenomenologiju njene istorije i njene uglavnom
ideologizovane percepcije. Crna Gora je u XX vijeku bila samostalna država do 1918. godine,
integralni dio Kraljevine Jugoslavije (1918-1943), jedna od šest republika u socijalističkoj
Jugoslaviji (1943-1992), članica dvočlane jugoslovenske federacije (SRJ) 1992-2006. Na
referendumu 21. maja 2006. Crna Gora je obnovila svoju državnost i ponovo postala subjekt
balkanske i evropske istorije.

Čini se, da je Crna Gora čitav jedan vijek "potrošila" trčeći u krug i tražeći sebe. Razapeta
između mita o svom istorijskom značenju i objektivnog značaja mjerenog statistikom i
realpragmatizmom, Crna Gora je uvijek težila da prevaziđe sebe. Zato je ona u istorijskom
smislu, prostor krajnosti i teško pojmljivih protivurječnosti. U tom carstvu iluzija su se
smjenjivale moderne ideologije pokušavajući da "sahrane" stare, kao što su iznova
vaskrsavale "stare" za koje su mnogi mislili da su istorijski arhivirane. Sukob tradicionalnog,
patrijarhalnog i modernog kroz čitav XX vijek uslovljavao je i dramatične socijalne i
društvene promjene koje su se na površini prepoznavale kroz različite ideološke surogate.
Crna Gora je u XX vijeku prošla kroz četiri rata, od toga dva svjetska. Na kraju Prvog je
izgubila državnost u Drugom je djelimično povratila atribute državnosti. Na kraju XX
vijeka crnogorsko društvo se u procesu raspada bivše Jugoslavije suočilo s novim istorijskim
izazovom i oživljavanjem starih istorijskih atavizama. Iako direktno nije učesnik ratova (kao
politički subjekt) u raspadu bivše Jugoslavije, posljedice događanja u posljednjoj deceniji XX
vijeka, izuzev činjenice, da na njenom području nije bilo ratnih sukoba, su bile jednako
dramatične po crnogorsko društvo, kao i predhodni ratovi.

Podgorička skupština 1918 - čiji je zvanični naziv: Velika narodna skupština - ustanovljena
suprotno tada važećem Ustavu države Crne Gore i njenom pravnom poretku – dana novembra
1918. godine (13. novembra po starom kalendaru) donijela je Odluku kojom je: ukinuta
država Crna Gora, njena teritorija unitaristički sjedinjena (pripojena) teritoriji države Srbije i
njen narod inkorporiran u srpski. Odlukom određeno, postalo je realnost odmah nakon njenog
donošenja i trajalo je 23 godine, kada su u tokovima Narodnooslobodilačke borbe protiv
njemačko - italijanske okupacije 1941-1945. godine stvoreni uslovi za vaspostavu crnogorske

4
državnosti, sa državnim statusom federalne jedinice u okviru šestočlane jugoslovenske
federacije.

Višeslojna je sadržina i suština Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela. Ne

iscrpljuje se ni u njima samim za sebe. Ni samo u njihovoj relaciji sa pravima i interesima
naroda Crne Gore. Bitan dio njene suštine jeste i odnos vlasti i vojne sile države Srbije prema
državi Crnoj Gori, kao suverenoj i međunarodno priznatoj, i prema pravu crnogorskog naroda
na samobitnost, njegovom pravu da sam, bez presije druge države, odlučuje o svojoj državi i o
sebi.

Postala je simbol koji opominje na savjest. Iz jednog razloga njene donosioce, protagoniste i
pristalice, iz drugog razloga one koji nevoljno trpe njene štetne posljedice. Poslije njenog
donošenja i izvršenja ništa u srpsko-crnogorskim odnosima nije bilo isto kao do tada.
Zaoštrena je i produbljena suprotstavljenost srpskih i crnogorskih državotvornih orijentacija i
djelovanja, iako po intenzitetu i širini oscilatorno ispoljavanih u pojedinim vremenskim
periodima. Zbivanja i događaji uzročno - posljedično vezani za ukidanje crnogorske države, u
samom su vrhu liste ondašnjih evropskih događaja.

5
 1. Događaji koji su predhodili Podgoričkoj skupštini

Kralj Crne Gore, Nikola I Petrović – Njegoš, 19. januara u 15 časova otišao je iz Podgorice u
Skadar, odakle će preko Medove nastaviti put u Italiju i Francusku – da se nikad više ne vrati
u Crnu Goru. Tri ministra koji su ostali u Podgorici, zajedno sa kraljevim sinom Mirkom,
smatrajući da na osnovu člana 16. Zemaljskog ustava imaju pravo da funkcionišu kao vlada,
donose odluku da se obustavi povlačenje crnogorske vojske i da se ona raspusti kućama.
Naredba o raspuštanju (br. 128) saopšte-na je vojsci 21. januara 1916. godine, u 15 časova.
Kraljevina Crna Gora je ostala u statusu zaraćene strane, jer je kralj Nikola odbio da izda
punomoćje „krnjoj Vladi“ u domovini da potpiše ugovor o miru.

Kralj Nikola napustio je Crnu Goru bez vojske, ali i bez ugleda kod saveznika,
kompromitovan i osumnjičen da ima neke tajne dogovore s neprijateljima, teško optužen za
izdaju savezničke stvari. Carska Rusija je već odavno potpuno usvojila gledište o ujedinjenju
Crne Gore i Srbije. Prema njenoj zamisli, Srbija je trebalo da Bugarskoj ustupi dobar dio
zemljišta oslobođenog u Balkanskom ratu 1912/1913. godine. Zauzvrat, Srbija je trebalo da
dobije Crnu Goru, a time i željeni i potrebni joj izlaz na more. Već tokom 1916. godine među
velikim silama je postignuta saglasnost o pripajanju Crne Gore Srbiji. Postoji zabilješka Lojd
Džordža1 iz 1917. godine u Forin Ofisu, parafirana od Edvarda Greja2 , Artura Nikolsona3 i
Roberta Sesila4, kao posljedica propagandne kampanje prema Crnoj Gori i kralju Nikoli, u
kojoj piše: „Crna Gora svakako ne zaslužuje išta od obećanja koja se daju Belgiji i Srbiji.“
„Crnogorska politika, ni u koje doba vrlo pouzdana, nadmašila je sama sebe u dvoličnosti od
početka rata i pokazala se očito neprijateljska saveznicima. Nema sumnje da su kralj Nikola i
njegovi ministri bili u izravnoj vezi s Austrijcima (...). Zato kralj ne zaslužuje nikakva obzira
od strane saveznika“, riječi su Lojd Džordža5. Rusija je, takođe, te godine izrazila
zadovoljstvo odlukom da Crna Gora postane dio Srbije. Predsjednik francuske vlade Arstide
Briand, uvjeravao je kralja Nikolu da još nije donesena konačna odluka o budućnosti Crne
Gore. Francuska vlada, uz jednoglasno odobrenje francuskog Parlamenta i Senata, 5. juna
1917. godine, obezbijedila je u mirovnim uslovima i ratnim predmetima, kao prvu klauzulu:
„Obnavljanje Belgije, Srbije i Crne Gore, sa obeštećenjima na koja imaju pravo“. Francuska
je tada uvjeravala crnogorsku vladu da će francuske trupe koje su se spremale za ulazak u
Crnu Goru priznavati samo legalnu vlast, vlast kralja Nikole. Stefan Žan-Mari Pišon7,
ministar vanjskih poslova Francuske 4. novembra i Rejmon Poenkare8, predsjednik republike,

6
24. novembra, lično su pisali kralju Nikoli uvjeravajući ga da Francuska nikada neće dopustiti
sebi da se suprotstavi volji i zakonima crnogorske nacije. „Izgleda poželjno – piše Poankare
kralju Nikoli – da Vaše Veličanstvo pričeka povratak u svoju kraljevinu, dok ovaj cilj bude
postignut i dok život u Crnoj Gori ponovo otpočne svoj uobičajeni tok. Prisustvo savezničkih
trupa, pomoć koju će pružiti stanovnicima doprinijeće nesumnjivo da se ubrza taj trenutak
koji Vaše Veličanstvo od srca želi. Čim on bude došao, vlada Republike će biti srećna,
Gospodaru, da olakša Vaš povratak“. U novembru 1918. godine, u odgovoru na upozorenje
Crne Gore da se Srbija sprema da silom okupira njenu teritoriju praveći na taj način pokušaj
ka naslnoj aneksiji Crne Gore, Francuska je, u ime Saveznika, dala specijalno obećanje da
Srbiji neće biti dozvoljeno da okupira Crnu Goru. M. Pichon je, između ostalog, izjavio:
„Francuska Vlada ne želi ni na koji način da se miješa u unutrašnje poslove jedne savezničke
države. Stoga je jasno da kada francuske vojne vlasti uđu u Crnu Goru, one ne mogu usvojiti
nikakav drugi stav osim da priznaju pravnu vlast koja je vlast kralja Nikole.“ Krajem 1918.
godine samoorganizovane crnogorske jedinice (pet bataljona), u oktobru oslobodile su Crnu
Goru od aus-trougarske okupacije. Oslobodile su: 30. septembra – Andrijevicu; sljedeceg
dana – Berane; narednih dana do 23. oktobra oslobodile su Nikšic. 22. oktobra jedinica
austrougarske vojske napustila je Cetinje. Tog dana oslobođena je od aus-trougarske
okupacije čitava teritorija Crne Gore. Jedino je desna kolona II jugoslovenskog puka (srpske
trupe) učestvovala u bor-bama za oslobođenje Podgorice 17. i 18. oktobra. Međutim, nakon
što su oslobodili zemlju, svih 5 bataljona crnogorske vojske bili su razoružani.

Posljednjih mjeseci 1918. godine srpska vlada šalje instrukcije svom diplomatskom
predstavniku u Parizu: „Molim, učinite korak kod francuske vlade da nam se prema Crnoj
Gori i Albaniji ostave što više slobodne ruke i da nam u tom radu, koji je više politički nego
što
vojnički, general D’Esperey9 energičnije pomaže“. Francuska vlada je podržala taj plan i
naredila francuskoj vojsi da pomogne srpskoj u njenim nakanama, potvrđujući srpskoj vladi
da će pomoći da se kralj Nikola više nikada ne vrati na crnogorski prijesto i da se Crna Gora
pripoji Srbiji. U telegramu regentu Aleksandru Karađorđeviću o stanju i vojno-političkoj
situaciji nakon pada Cetinja i polaganja oružja crnogorske vojske (Skadar, 1916. godina)
Nikola Pašić10 sljedećim riječima govori o žrtvovanju crnogorske vojske zarad povlačenje
srpske vojske u Grčku, u kojem je ogromnu ulogu igrao srpski pukovnik Petar Pešić na čelu
crnogorske Vrhovne komande: „Srbija trenutno gubi rat protiv Austrije, ali za sva vremena
dobija rat protiv Crne Gore!“ Protiv kralja Nikole i crnogorske vlade je vođena otvorena
kampanja koja se nikada nije pojavila u nekoj zvaničnoj javnoj izjavi srpske vlade ili u

7
njenom zvaničnom organu „Srpske novine“, koje su izlazile na Krfu, već se ona vodila preko
stranica nezavisnih srpskih listova u prvom redu „Velike Srbije“, koja je izlazila u Solunu, i
mnogobrojnih srpskih listova i publikacija koje su izlazile u SAD i drugim zemljama.
Kampanja protiv kralja Nikole vođena je i preko srpskih diplomata i Crnogoraca koji su se
nalazili u Pašićevoj službi. Srpska vlada je posebno vodila kampanju protiv formiranja
crnogorske vojske u emigraciji. Uspjela je da ras-formira bataljon koji je bio pod crnogorskim
imenom i barjakom na Solunskom frontu. Pašićeva politika bila je, takođe, usmjere-na na
pridobijanje pojedinih ministara crnogorske vlade (Janka Spasojevića, Andrije Radovića i
drugih) protiv kralja Nikole, u čemu je imala uspjeha. Pašić je o trošku Ministarstva spoljnih
poslova Srbije slao svoje ljude – Crnogorce – u Francusku, SAD, Švajcarsku, Italiju da
agituju kod tamošnjih Crnogoraca i drugih Jugoslovena protiv kralja Nikole i da potpomognu
pripajanja Crne Gore Srbiji. Pri Ministarstvu spoljnih poslova Pašić osniva 27. novembra
1916. godine Crnogorski odsjek i za šefa postavlja Svetozara Tomića, Crnogorca koji je radio
u Alžiru kao delegat srpske kraljevske vlade. Pašić piše opširan referat o crnogorskom pitanju
u kojem ističe da su ratni događaji stavili u prvi plan pitanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije,
poseb-no zato što se cetinjski dvor „odvojio“ od Srbije i saveznika i što je „izdao“ srpstvo i
saveznike tražeći mir sa Austrougarskom. Prema ovom referatu, osnovni uzrok i potreba za
ujedinjenjem proizlazi iz navodne izdaje kralja Nikole i njegovog dvora, a ne iz same potrebe
ujedinjenja. U značajne uspjehe Pašićeve poli-tike koja se sastojala u klevetanju crnogorskog
suverena i nje-govoj izolaciji od učešća na Mirovnoj konferenciji, sprečavanju povratka kralja
Nikole u Crnu Goru i drugim važnim pitanjima koja su se ticala Crne Gore kao suverene
države, svakako spada i formiranje Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje Crne Gore sa
Srbijom 4. marta 1917. godine u Parizu.

8
 2. Organizovanje Podgoričke skupštine

Činjenično-procesne odrednice istorijske sitacije u vrijeme ustanovljenja Podgoričke

skupštine i donošenja njene Odluke jesu:

1. Završni mjesec ratnih dejstava Prvog svjetskog rata; krah i raspad Austro-Ugarske
imperije; odvajanje od nje teritorija Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije,
oslobođenje Srbije i Crne Gore od Austro-Ugarske okupacije.
2. Velike sile pobjednice u Prvom svjetskom ratu neposredno su pred započinjanjem
Mirovne konferencije organizovane za donošenje odluka kojima će se preurediti
državno organizovanje na jugoslovenskom i evropskom prostoru, saglasno rezultatima
rata i zamislima iskazanim u čuvenom i istorijski poznatom govoru u 14 tačaka Vudro
Vilsona od 21. januara 1918. godine. Zamislima koje su sve velike sile i njihovi
saveznici usvojili kao osnovu za mir i rješavanje međudržavnih problema. Zamislima
kojima je projektovano obezbjeđenje restauracije Crne Gore kao i Srbije, Belgije i
Rumunije, što je označeno “kao uslov za mir”. Zamislima koje je javno deklarisala
svaka od tri velike sile - SAD, Velika Britanija i Francuska.

O zamislima o restauraciji Crne Gore Vilson je izričito obavijestio i kralja Nikolu telegramom
od 4. jula 1918. godine. U njemu je iskazan stav “da će konačnom pobjedom, koja će doći biti
zagarantovani i prihvaćeni integritet i prava Crne Gore”. Predsjednik Komisije za spoljne
poslove u Senatu SAD, Henri Lodž, u svom govoru o mirovnim uslovima u vrijeme otvaranja
Mirovne konferencije, potvrdio je to izjavom: “Pomenute garancije sadrže restauraciju
Belgije, povratak Alzasa i Lorene Francuskoj, stvaranje jugoslovenske države i nezavisne
države koju čine Čeho-Slovaci, bezbjednost Grčke, konstituisanje Albanije i Crne Gore i
restauracija Rumunije”.

Premijer Velike Britanije, u izjavi od 20. januara 1918. taj stav kazao je obavezujućom
izjavom: “Belgija, Srbija i Crna Gora moraju biti restauirane i ponovo uspostavljene”. A Lojd
Džordž je 7. novembra 1917. godine izjavio: “Dan restauracije Belgije, Srbije i Crne Gore
takođe će biti dan slobode za cijeli svijet”. Mirovni uslovi koje je, sa odobrenjem od
parlamenta, juna 1917. godine obznanila Vlada Francuske, utvrđuju da će se obezbijediti
“Restauracija Belgije, Srbije i Crne Gore, sa nadoknadom na koju imaju pravo”. 22. oktobra
1918. Vlada Francuske, putem svog poslanika Delaroš-Varnea kod kralja Nikole, saopštava

9
kralju Nikoli da Francuska preuzima obavezu da savezničke trupe, uključujući srpske, koje
uđu u Crnu Goru poštuju njen suverenitet i da će sva naređenja koja budu izdavana od te
vojske “biti davana u ime Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, kao što predviđa Ustav
Crne Gore”. Pismom tadašnjeg ministra inostranih poslova Francuske Pišona od 4. novembra
(21. oktobra po starom kalendaru) Vlada Francuske dala je i obećanje: “...što se tiče mira u
Vašoj zemlji, ne može biti bolje garancije no što su naređenja, izdana Vrhovnom komandantu
Istočne armije” ... “Možete biti uvjereni da vojska pod komandom generala Franše D’ Eperea
neće ništa propustiti da učini samo da se u Vašoj zemlji održi red, kao i to da će ta vojska sa
rešpektom poštovati ustavne vlasti i slobodu naroda crnogorskog”. Pismom tadašnjeg
predsjednika Francuske Poenkarea od 24. novembra upućenom kralju Nikoli, Francuska u
svoje ime i u ime svih savezničkih sila potvrđuje da će “savezničke trupe koje zaposijedaju
Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe)” poštovati suverenitet Crne Gore i njene ustavne
institucije. Garancija je iskazana rečenicom: “Što se tiče francuskih trupa, kojima je naređeno
da privremeno zaposjednu zemlju Vaše Kraljevine, one će rešpektovati utvrđenje ustanove,
održavati red, i biće na ruci stanovništvu u cilju uspostavljanja normalnoga života koji je bio
duboko potresen za vrijeme neprijateljske okupacije”.

U novembru mjesecu 1918. godine, na ukazivanje Vlade Crne Gore da Srbija namjerava da
okupira Crnu Goru i da izvrši njenu nasilnu aneksiju, Vlada Francuske, u ime saveznika, dala
je suverenu države Crne Gore, kralju Nikoli Petroviću, specijalno obećanje da to neće biti
dozvoljeno.

Vrhovni savjet Mirovne konferencije odlukom br. 50, od 13. januara 1919. utvrdio je pravo
Crne Gore da na Mirovnoj konferenciji bude predstavljena sa jednim delegatom, čime je
implicitno potvrđeno postojanje Crne Gore kao suverene države, iako su već bili proglašeni i
prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i stvaranje države jugoslovenskih naroda i zemalja. Vrhovni
savjet Mirovne konferencije 22. januara obećao je “crnogorskom narodu da se slobodno
izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave” kada se za to ukaže “dobra prilika”

3. ”Austroguarski Jugosloveni”, kako su tada označavani svi jugoslovenski narodi koji su

do tada živjeli u okviru Austro-Ugarske, 6. oktobra (23. septembra po starom
kalendaru) 1918. godine stvaraju Nezavisnu državu Slovenaca, Hrvata i Srba, sa
sjedištem u Zagrebu. Srbija je priznaje kao državu 26. oktobra /8. novembra. Ona
ustanovljava Narodno vijeće, kao najvišu vlast u državi i predstavnika države. Vijeće
obrazuje “pokrajinske vlade u Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i

10
 Vojvodini”. Narodno vijeće 19. oktobra usvaja i objavljuje proglas kojim obznanjuje
odluku za ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. U Ženevi 9. novembra (27. oktobra
po starom kalendaru) predstavnici vlade Srbije i Narodnog vijeća iz Zagreba potpisuju
sporazum, nazvan Ženevska deklaracija, o stvaranju nove države “ujedinjenih Srba,
Hrvata i Slovenaca”, koja obuhvata Kraljevinu Srbiju i “Austrougarske Jugoslovene”.
Izraženo je očekivanje da se i Crna Gora “pridruži toj državi”, ali je “ostavljeno da
sama reši hoće li se pridružiti”. Na sjednici održanoj u Zagrebu 24. oktobra po starom,
odnosno 11. novembra po novom kalendaru, Narodno vijeće bira delegaciju od 28
članova “s punovlašću da s predstavnicima Srbije i Crne Gore bezodvlačno provede
organizaciju jugoslovenske države”. U odluci nalog je delegaciji da se “provede
organizacija” zajedničke države, i to “bezodvlačno”, a ne da se dalje razgovara da li ili
ne da se ustanovi. Narodna skupština u Novom Sadu 25. novembra, donijela je odluku
o prisajedinjenu Srbiji. Dakle, sve prije donošenja Odluke Podgoričke skupštine.
Suveren Crne Gore kralj Nikola svojom poznatom izjavom od 1. jula 1918, čija je
sadržina ponovljena u takođe poznatoj Proklamaciji Jugoslovenima, od 7. oktobra,
objavljenoj u zvaničnom listu Glas Crnogorca broj 56, 8 (21) oktobra, u kojoj je
istakao da je izdaje “u ime Crne Gore” - dakle prije ustanovljenja Podgoričke
skupštine - iskazao je opredjeljenje i gotovost da Crna Gora stupi u jugoslovensku
zajednicu “koja mora biti suverena nad svim ostalim”, dodajući da “oblik vladavine”
ima riješiti narodno predstavništvo svih. U Proklamaciji se kaže i sljedeće: “Braćo, sa
najvećim zanosom, radošću i oduševljenjem danas izjavljujem da želim, a uvjeren sam
da istu želju ima sav moj vjerni narod u Crnoj Gori, da naša mila Crna Gora bude
sastavni dio Jugoslavije, da časno uđe u jugoslovensku zajednicu, kao što je časno i do
kraja ratovala i stvarala. Takođe je bilo opštepoznato i raspoloženje naroda Crne Gore
i da se realizuje jugoslovenska ideja i da Crna Gora bude u državi koja se stvori na toj
ideji. Na svim jugoslovenskim prostorima dominiralo je stanovište da je ostvarenje
jugoslovenske ideje progresivan pravac. Objektivne okolnosti su zaista i činile
progresivnim demokratskim

Dolaskom srpskih trupa u oktobru 1918. godine u Crnu Goru i formiranjem fantomskog
Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje počinje organizovan rad na prisajedinjenju Crne
Gore Srbiji. Taj Centralni izvršni odbor obrazovao je Svetozar Tomić, državljanin Srbije, po
nalogu i zadatku dobijenom od Nikole Pašića, Predsednika vlade Srbije. Pored Svetozara
Tomića kao „glave odbora“, članovi su bili Petar Kosović, državljanin Srbije, Janko

11
Spasojević i Milosav Raičević, državl-jani Crne Gore. Centralni izvršni odbor je donio odluku
(25.oktobra) da se raspišu izbori za opštecrnogorsku narodnu skupštinu, „koja bi suvereno
odlučivala o ujedinjenju Crne Gore i Srbije“ i zakazao njeno održanje u Podgorici za 24.
novembar 1918. godine. Načelnik Vrhovne komande srpske vojske, Živojin Mišić, upućuje
komandantu Jadranskih trupa u Crnoj Gori, 19. 11. 1918. godine naređenje: „Nastavite
najenergičnije putem ostvarenja te ideje. Dakle, prije nego je ustanovljena Podgorička
skupština, svi jugoslovenski narodi i zemlje opredijelili su se za stvaranje zajedničke države
jugoslovenskih naroda i zemalja i da stupe u tu državu. Uključujući i Crnu Goru. Prije toga
započeo je i finalni rad da se utvrdi organizacija te države.

4. Velike sile takođe djeluju da se stvori jedna država na jugoslovenskom prostoru. Pri
tome, ne određuju način njenog stvaranja, niti njen državnopravni oblik i karakter.
Zalažu se za jednu državu, a da njeni stvaraoci utvrde način njenih stvaranja, oblik
države i njenu profilaciju.

Srbija svojim velikim vojnim uspjesima u ratnim operacijama, velikom vojnom moći i
snagom, svojom veličinom, čvrstom vlašću i ideološko-političkim jedinstvom vlasti, svih
svojih elita - vojne, političke i kulturne - zadobija mjesto i ulogu snažnog i najznačajnijeg
integrativnog činioca na jugoslovenskom prostoru. To joj je dalo snagu uticaja na
opredjeljenja i činjenja savezničkih velikih sila.

U prikazanoj istorijskoj situaciji, Nikola Pašić, predsjednik Kraljevske vlade Srbije, početkom
oktobra, ministru vojnom Srbije izdaje pismo-naredbu kojom mu nalaže da se “ne gubi ni
časa” za organizovanje snaga koje će izvršiti “prodor u Crnu Goru”, sa ciljem da “podižu
narod, oteraju slaba odeljenja austrougarska i proglase sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom”.
Dakle, da srpska vojska “prodre u Crnu Goru” primarno radi toga da “proglasi sjedinjenje”, a
ne da oslobodi Crnu Goru. “Prodor u Crnu Goru” i nije trebao radi njenog oslobađanja, jer su
samoorganizovani bataljoni u Crnoj Gori osiguravali oslobođenje.

Zadatak više nije, kao ranije, da radi na sjedinjenju, nego da ga proglasi. Na osnovu te
naredbe, bez “gubljenja časa” formirane su “trupe srpske vojske za prodor u Crnu Goru”.
Prihvaćeno je da one vojno-formacijski budu pod savezničkom komandom, ali “sa direktnim
ingerencijama srpske Vrhovne komande”. Za njihovog komandanta određen je general Miloš
Vesnić. General Vesnić izradio je plan “izvršenja vojno-političkih zadataka trupa”. Tim
planom utvrđeno je: da “vojska kako prodire u Crnu Goru proglašava ujedinjenje” pojedinih
djelova Crne Gore sa Srbijom, “bez obzira na ono što bi imala učiniti docnije izabrana

12
crnogorska skupština”. Dakle, i po sadržini i po nazivu plana, sjedinjenje je primaran politički
zadatak vojske, a ne vojno-ratni! Zbog nesporazuma sa pretpostavljenim o brojnom
kontingentu trupa, Vesnić je zamijenjen sa tadašnjim pukovnikom i kasnijim generalom
Dragutinom Milutinovićem. Njega je prilikom postavljenja u Skoplju primio regent
Aleksandar Karađorđević. Prilikom prijema, prema Zabilješkama Milutinovića (Arhiv Srpske
akademije nauka i umjetnosti), regent mu je rekao: da “pri radu u Crnoj Gori ne bude meka
srca”. Dakle, ne da iz slobodarskih i humanih razloga crnogorski narod oslobađa od
okupatora, da mu donese slobodu, da se prema njenu odnosi humano, nego da ne bude “meka
srca” u ostvarivanju sjedinjenja! Poruka koja baca svjetlo na sve što je vezano za Podgoričku
skupštinu i Odluku koju je donijela. Bez “časa odlaganja” jedinice srpske vojske, pod
komandom pukovnika Dragutina Milutinovića, 23. oktobra krenule su iz Peći i ušle na
teritoriju Crne Gore. Učinjeno je to iako je 7. oktobra na konferenciji predstavnika
savezničkih država odlučeno da “u Crnu Goru uđu trupe svih saveznika osim trupa Srbije”.
Narednih dana preko oslobođene teritorije Crne Gore stigle su do Podgorice. 30. i 31. oktobra
u rejonu Podgorice vodile su borbe sa odstupajućim vojnim snagama austrougarske vojske.
31. oktobra oslobođena je i Podgorica. U uputstvu komandantu vojnih trupa za prodor u Crnu
Goru, izdatom 21. oktobra 1918. godine, načelnik Vrhovnekomande srpske vojske vojvoda
Živojin Mišić, pod posebnom tačkom, određuje zadatak tim trupama: pomoću Crnogoraca
radite “na sjedinjenju Crne Gore i Srbije”. Mada je u ovoj formulaciji Pašićevo “sa” zamijenio
sa “i”, zajednička suština im je - sjedinjenje. Nije u uputstvu odredio način na koji se to
sjedinjenje ima izvršiti. Izričito nije stavio van snage, ali ni potvrdio, način sjedinjenja koji je
ranije projektovao general Vesnić.

Dakle, zadatak srpske vojske na teritoriji Crne Gore, izričito jednako određen je i naredbom i
uputstvom. On je: sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Odrednica “sjedinjenje” ima sadržinu -
pripajanje, prisajedinjenje Crne Gore državi Srbiji, inkorporiranje njeno u Srbiju.

Još jednom - dakle: upućuje se srpska vojska da “prodre” u Crnu Goru sa primarnim
zadatkom da izvrši čisto politički ustavnopravni zadatak! I da to učini pomoću Crnogoraca!
Dio jedinica srpske vojske 23. oktobra/5. novembra, zaposijeda tada slobodno Cetinje i
uspostavlja Komandu mjesta. U funkciji komandanta mjesta istog dana, 23. oktobra, major
Svetolik Nikolić, izdaje Naredbu broj 1, čiji početak glasi: “U izvršenju naredaba Vrhovne
komande srpske vojske, po čijem nalogu jugoslovenske trupe u Crnu Goru ulaze kao nosilac
reda, mira i pravde, u opštem interesu naređujem...” Naredba se završava saopštavanjem:
“Biće odmah uhapšen i predat Sudu na suđenje”, ko se ogriješi o propisani red i naredbom

13
uspostavljen poredak. Dakle, srpska vojska preuzima vlast u prijestonici Crne Gore. I to dva
dana pošto je postala slobodna od austrougarske okupatorske vojske. Kada i unutrašnje i
međunarodno pravo nalaže vaspostavljanje organa vlasti koji su postojali u času okupacije.
Srpska vojska koja je iz pravca Peći prodirala u Crnu Goru, djelovala je po citiranom
uputstvu. Kao činilac koji ima odlučujuću moć i ulogu u životu. Činjenice iskazane
odrednicama u ovom prethodnom poglavlju i saodnos između njih, ukupnost svega toga,
koordinate su istorijske situacije, istorijskog okvira u kojima su ustanovljena Podgorička
skupština i donesena njena Odluka. U kojima se imaju sagledavati i ocjenjivati njihova suština
i istorijska vrijednost. Svaku od njih i njihovu ukupnost imao sam u vidu prilikom
sagledavanja i ocjenjivanja pojedinih dešavanja i činjenica i na osnovu njih, izvođenja
ocjenskih zaključaka u ovom radu. Potrebno ih je imati u vidu i prilikom razmatranja
činjenično-ocjenskih zaključaka u ovom tekstu i izgradnje stavova, i njihovoj činjeničnoj
utemeljenosti i validnosti.

14
 3. Legalitet i legitimitet Podgoričke skupštine

Odluku o organizovanju “Velike narodne skupštine” donijela je, 7. novembra 1918. (u

Beranama) četvoročlana grupa, samopromovisana kao “Privremeni centralni izvršni odbor za
ujedinjenje Srbije i Crne Gore” u sastavu: Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko
Spasojević i Milisav Raičević.

Tomić, predsjednik Odbora, koji je bio šef odsjeka u srpskom Ministarstu spoljnih poslova u
Beogradu, kao i Kosović, bio je srpski državljanin. Prethodno, na sjednici srpske vlade,
održanoj 15. oktobra 1918. Tomić je imenovan za “povjerenika za politička pitanja u Crnoj
Gori” i bio je neposredno zadužen od Nikole Pašića da vodi brigu o “crnogorskom pitanju”.

Spasojević, raniji crnogorski ministar, koji uz pomoć srbijanske vlade obezbjeđuje vizu za
povratak iz Pariza, dobija 200.000 dinara za propagandni rad “na terenu” i direktno je
zadužen da izvještava Pašića i vojvodu Živojina Mišića. U svom izvještaju od 08. novembra
1918. traži da se “u sve crnogorske varoši pošalje što više srpskih vojnika, kao i da im se
pošalje avionom milion franaka jer su novac koji je on donio već potrošili…”

Odluci o (neustavnom) sazivanju “Velike narodne skupštine” prethodilo je razmatranje opcije

da se, za sprovođenje plana ujedinjenja, sazove crnogorska (legitimna) Narodna skupština
posljednjeg saziva, izabrana na izborima održanim 11 januara 1914 godine, kojoj je (ustavni)
mandat još tekao. Predsjednik ove skupštine, bio je Milo Dožić, deklarisani ujedinitelj i
aktivni član unionista, ali Odbor je odlučio da se izbjegne sazivanje skupštine važećeg saziva,
kako bi se “raskinulo sa institucijama stare države”.

Odlukom samozvanog odbora, na taj način, protivustavno je suspendovana primjena tada

važećeg crnogorskog Ustava iz 1905. godine (član 42) kao i Zakona o izboru narodnijeh
poslanika, po kojem su prema ustavnim određenjima, jedino legalno mogli biti birani
predstavnici naroda u najviši zakonodavni organ.

U svojoj knjizi “Podgorička skupština 1918.” dr Dimitrije Vujović odluku da se zasjedanje

umjesto na Cetinju održi u Podgorici (zgradi monopola duvana), vidi u namjeri “kidanja sa
tradicijom skupština iz doba kralja Nikole i što se je možda od Cetinja zaziralo kao stare
crnogorske prijestonice. ”Sam samozvani Odbor u svojim dokumentima konstatuje da za

15
“njihovu stvar”: “predratna (crnogorska) skupština nije sigurna, ni po sastavu ni po
raspoloženju…”

Protivustavnom suspenzijom Zakona o izboru narodnijeh poslanika, izbor “poslanika” vršen

je na osnovu Pravila samoproklamovanog Centralnog izvršnog odbora, koja su donijeta bez
poziva na bilo koji pravni propis (bez pravnog osnova).

Suprotno članu 45 važećeg Ustava promijenjena je struktura i broj poslanika, a suprotno članu
46 umjesto neposrednih izbora, po pravilima samozvanog Odbora, “izbori” za poslanike su
bili posredni. Takođe, suprotno članu 53 Ustava, propisano je ko ima pravo glasa i za razliku
od člana 56 Ustava nije utvrđena potrebna većina za izbor poslanika. Dodatno, povrijeđen je i
član 48 Ustava jer su “izbori” sprovedeni u trenutku kada je 15.000 Crnogoraca bilo
internirano i većini onemogućen povratak u Crnu Goru, čime su bili onemogućeni da ostvare
fundamentalno ustavno pravo da biraju i budu birani.

Od dana donošenja odluke do održavanja “skupštine” 24. novembra prošlo je svega 17 dana,
u kom periodu su raspisani izbori, utvrđena pravila, održane kampanje i izvršen izbor
(direktan) povjerenika i (posredan) poslanika.

3.1. Velika skupština

Samozvani Odbor donosi odluku da se sprovedu izbori za “Veliku narodnu skupštinu” iako
crnogorski ustavno/pravni poredak nije poznavao ovaj institut. Ime “Velika narodna
skupština” unionisti su preuzeli iz Ustava Knjaževine/Kraljevine Srbije (čl. 89. Ustava od
1869. i član 129 Ustava od 1903. godine).

Ustav iz 1905. godine, koji u trenutku djelovanja samoprogašenog Odbora ima puni
legitimitet i važenje, uređuje Narodno predstavništvo - Narodnu skupštinu (čl. 41-70 Ustava)
kao najviši organ zakonodavne vlasti i utvrđuje Krug vlasti Narodne Skupštine (čl. 71-103
Ustava). Crnogorskim, tada važećim Ustavom, u čl. 73 utvrđuje se da “nikakav zakon ne
može biti bez pristanka Narodne skupštine izdat, ukinut, namijenjen ili obavezno
protumačen.”

Neustavna suspenzija Zakona o izboru narodnijeh poslanika i protivustavo organizovanje

“nove skupštine” od strane samozvanog Odbora, i to u uslovima vojne okupacije, anulira bilo

16
kakav legalitet “Velike narodne skupštine”, koja je trebalo samo da obezbjedi privid
“narodnog legitimiteta” unaprijed planiranoj aneksiji.

Profesor beogradskog Univerziteta dr Živojin Perić (1868-1953) za koga je srpski naučni

velikan, akademik Slobodan Jovanović napisao da je “najkrupnija figura pravništva
slovenskog juga” u svojoj istorijsko-pravnoj studiji, sa naslovom “Crna Gora u
jugoslovenskoj federaciji”, objavljenoj 1940. godine utvrđuje: “Crna Gora je mogla izgubiti
svoju međunarodnu individualnost samo na osnovu jedne suverene odluke, a tu odluku bila je
nadležna donijeti, jer je Crna Gora tada bila još nezavisna i suverena država sa svojim
Ustavom (1905. godine) i svojim Vladarem (kraljem Nikolom) samo zakonodavna vlast, tj.
Narodna skupština sa Vladarem”.

3.2. Izbori

Za pripremu izbora pristalice unionista su imali od tri do devet dana, a sami “izbori”
sprovedeni su bez: biračkih spiskova, traženja na zborovima bilo kakvih isprava o identitetu
prisutnih i dokaza o posjedovanju prava glasa u određenom mjestu, određenja ko podnosi listu
kandidata i koje uslove podnosilac treba da ispuni, obaveze da se određuju birački odbori koji
će rukovoditi glasanjem i izbornim radnjama.

“Izbori” su sprovedeni a da nije bilo određenja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja
glasača treba da dobije kandidat za povjerenika, odnosno koji procenat glasova povjerenika
treba da dobije kandidat za poslanika, da bi dobio mandat poslanika itd.

Pritom, promjenjen je broj poslanika sa 66, koliko je imala legitimna, u to vrijeme važeća,
crnogorska Skupština (taj broj se mijenjao, nekad 65, nekad 74, a bilo je i viralnih poslanika)
na 168 (nijesu svi verifikovani), čime se želio prikazati “šiti narodni legitimitet”. Pritom, sami
izbori nijesu provedeni na cijeloj teritoriji Crne Gore, što su i sami poslanici na “velikoj
skupštini” konstatovali.

Samozvani Odbor u Pravilima o izboru poslanika predvidio je obavezu dostavljana zapisnika

sa održanih izbora povjerenika i poslanika “Velikoj narodnoj skupštini”. U svoj knjizi dr
Dimitrije Vujović zapisuje da nakon 30 godina naučnog rada “ja nijesam pronašao ni jedan od
tih zapisnika”.

17
Sami “izbori” održani su ne po principu direktnog izbora poslanika, kako je to utvrđeno
Ustavom Crne Gore (čl. 46), već su prvo birani povjerenici, a zatim su se iz reda povjerenika
(iza)birali “poslanici”. Time je Odbor za ujedinjenje uspostavio dodatan filter u postupku
izbora i obezbjedio prolaz pristalicama unionista.

U svom naučnom radu posvećenom Podgoričkoj skupštini akademik Mijat Šuković zaključuje
da ovi izbori: “nijesu legalni i legitimni jer nijesu ni omogućili, ni obezbijedili, da se izabere
‘opštenarodna skupština’, kako je bilo proklamovano. Procesura, rokovi, način sprovođenja
izbora i utvrđivanja izbora povjerenika, a potom poslanika u Podgoričku skupštinu, isključivo
raspolaganje unionista (unitarista) sa apsolutno svim instrumentima rukovođenja izbornim
procesom i njihova organizovanost, omogućili su Privremenom centralnom izvršnom odboru
da on stvarno odabere poslanike, da to fasadno pokrije izborima, i da tako osigura da
apsolutnu većinu poslanika u Podgoričkoj skupštini čine pouzdano opredijeljeni za koncepciju
bezuslovnog ujedinjenja, unionističku koncepciju”.

Među pristalicama ujedinjenja, koji su ga vidjeli na jugoslovenskim osnovama, bila je

zastupljena ideja “plebiscita” i da se na taj način, kroz opštenarodno izjašnjenje, izrazi želja
crnogorskog naroda da uđe u novu zajednicu, ali na federalnim osnovama. Sam kralj Nikola u
“Proklamaciji Jugoslovenima”, od 7. oktobra 1918, dakle prije održavanja Podgoričke
skupštine, iskazao je opredjeljenje da Crna Gora stupi u jugoslovensku zajednicu “koja mora
biti suverena nad svim ostalim”, dodajući da “oblik vladavine” ima riješiti narodno
predstavništvo svih.

Međutim, unionisti su kroz “Veliku skupštinu” željeli što prije sprovesti plan po
instrukcijama Nikole Pašića koji im izdaje nalog da izvrše: “sjedinjenje Crne Gore sa
Srbijom, nevezano od procesa ujedinjenja sa drugim južnoslovenskim narodima” i organizuju
“posebnu opštenarodnu skupštinu sa sastavom pouzdanim da proglasi željeno ujedinjenje”.

Velika narodna skupština” održana je u Podgorici, u prostorijama zgrade monopola duvana, u

periodu od 24. do 29. novembra. Pored činjenice da je trajala čak šest dana, ova “skupština”,
nije donijela/imala poslovnik o radu.

U njenom radu učestvuju i dva strana državljanina (agenta srbijanske vlade) Svetozar
Tomić i Petar Kosović, koji imaju poseban sto sa desne strane od predsjedavajućeg Sava
Cerovića i koji su instrukcijama usmjeravali diskusije i tok “skupštine”. U svojoj knjizi
“Podgorička skupština 1918.” dr Dimitrije Vujović zapisuje: “Poslije imenovanja za delegata,

18
Tomić je dobio posebna uputstva za rad u Crnoj Gori, a za svoj kontakt sa vladom
(srbijanskom), koju je trebalo o svemu direktno da informiše, dobio je i specijalnu
šifru.”Sudionik tadašnjih događaja i unionista Jovan Ćetković, u knjizi “Ujedinitelji Crne
Gore i Srbije” piše: “Glava Centralnog odbora, Svetozar Tomić, održao je besjedu i nakon
njegovog govora niko ni riječi da prokameni, niko da reče barem, tako je ili nije
tako!”Sjednicama “skupštine” prisustvovala je i publika, a Grof de Salis, britanski diplomata i
čovjek sa “najvećim britanskim autoritetom za Balkan”, u izvještaju iz 1919. godine za Forin
Ofisrad opisuje riječima: “Na zasjedanju Skupštine su vikali kao u kafani…”

U radu skupštine nijesu učestvovali: mitrofan Ban - crnogorski mitropolit, nadbiskup dr

Nikola Dobrečić i Murteza Karađuzović muftija crnogorskih muslimana iako su, po
crnogorskom Ustavu (član 45), isti, po svom položaju, morali biti poslanici.

3.3. Pripremljena odluka

Odluka o ujedinjenju i detronizaciji dinastije Petrović, usvojena na sjednici održanoj 26.

novembra “već je bila unaprijed pripremljena”.1 Tekst akta, poslanici nijesu imali do početka
same sjednice, kada je bio umnožen u samo nekoliko primjeraka, u formi “Rezolucije” i
podijeljen u oči same rasprave. “Za vrijeme pauze, uoči rasprave, organizatori skupštine, su
među poslanicima vršili agitaciju... u tome su učestvovali članovi Centralnog izvršnog odbora
koji nijesu bili poslanici,” navodi u svojoj knjizi dr Vujović.

U “Rezoluciji” se navodi da je “Podgorička skupština”, kao “vjerni tumač želja i volje

cjelokupnog srpskog naroda”, odlučila da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija
“zbaci sa crnogorskog prijestola” i da se Crna Gora sa “bratskom Srbijom ujedini u jednu
državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjenja stupi u zajedničku Otadžbinu našeg
troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Rezolucija je usvojena bez rasprave (na “skupštini” koja je trajala čak šest dana!). Od 160
poslanika za nju je glasalo aklamacijom 160. Nakon što je izglasana, potpredsjednik

1
Tomić S. “Desetogodišnjica ujedinjenja Srbije i Crne Gore” (Beograd 1929).

19
“skupštine” Savo Fatić obratio se poslanicima rečenicom: “Mi više nijesmo Crnogorci nego
Srbi”. Usvojen u formi “rezolucije” ovaj akt, naknadno, objavljen je, u vidu plakata (!), pod
nazivom “Odluka” (bez vacatio legis-a i službene objave).

Predsjednik “Velike skupštine” Savo Cerović, na posljednojoj sjednici održanoj 29.

novembra, obavjestio je poslanike da on ne “može izvršiti verifikaciju odluka skupštine jer
nema pečat”. Kako “Velika skupština” nije imala pečat (!) pozvao je poslanike da se lično
potpišu na usvojena dokumenta kako bi se mogla dokazati njihova autentičnost.

“Skupština” je na kraju izabrala delegaciju od 18 članova, koja je bila određena da ide za

Beograd da preda odluke regentu Aleksandru, što je urađeno 17. decembra.

U Beogradu, 01. decembra, već je bila proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a
odluke tzv. “Podgoričke skupštine” u “Prvodecembarskom aktu o ujedinjenju” u Kraljevinu
SHS nigdje se ne pominju.

3.4. Ujedinjenje

Velikan srpskog i jugoslovenskog pravništva, profesor Živojin Perić, u naučnoj studiji iz

1940. godine, pozivajući se na čl. 36 Ustava Crne Gore iz 1905. godine, utvrdjuje da je
Podgorička skupština: “protivpravno ukinula državu Crnu Goru” i zaključuje da: “niko drugi
osim zakonodavne vlasti nije bio ovlašćen čak ni za to da državne granice smanji ili
razmijeni, tim manje je moglo biti govora da netko tko nije zakonodavac cijelu oblast Crne
Gore otuđi, tj. prisajedini (anektira) nekoj drugoj državi.”

Profesor Perić dodaje: “to nije mogla učiniti ni Velika skupština Podgorička, koja nije imala
nikakvog oslonca u Ustavu Crne Gore, koji je Ustav, u času kada je ta skupština sastavljena i
vijećala, bio u punoj snazi, budući da je i sama država, Crna Gora, još uvijek postojala kao
pravno nezavisni i suvereni međunarodni individualitet. Prema tome, bez ustavne i pravne
vrijednosti je Odluka Velike Podgoričke skupštine o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji”.

Neupitno, sa stanovišta pravne nauke, tzv. „Podgorička skupština“ nije bila legalni ustavno
definisani zakonodavni organ, već samoproklamovano političko tijelo, sazvano suprotno

20
važećem Ustavu Crne Gore i odluke, ovog samoproglašenog tijela, ne mogu imati legitimitet,
već prestavljaju akt protivustavnog djelovanja.

“Ujedinjenje” iz 1918. godine, u osnovi, bilo je politička i vojna operacija Vlade Kraljevine
Srbije sa ciljem aneksije teritorije druge suverene države i nema jugoslovenski karakter, jer je
produkt koncepta nacionalnog hegemonizma. Sprovedno kroz unitarni koncept, nesporna
težnja Crnogoraca za ujedinjenjem južnoslovenskih narada, pretvorila se u (bezuslovno)
prisajedinjenje Srbiji, što je, vrlo brzo, proizvelo revolt i kod onog dijela Crnogoraca koji su
težili zajedničkoj državi Južnih Slovena, ali na federalističkim osnovama. Tako su veliki
pobornici ujedinjenja, poput Marka Dakovića ili dr Sekule Drljevića, kasnije postali veliki
protivnici stvorenoj državi.

Unaprijed pripremljenu projekciju “ujedinjenja” od strane srbijanske vlade najbolje opisuje

depeša Nikole Pašića od 24. februara 1917. godine u kojoj stoji: “U deklaraciji crnogorskog
odbora ne treba da uđe riječ niti Jugoslavija, niti Jugosloveni, niti ma kakva pogodbena
formula ili rečenica. Odbor radi s nama na spajanju Crne Gore sa Srbijom i na jedinstvu
srpskog naroda bez obzira na ostale Jugoslovene”. U odlukama tzv “Podgoričke skupštine”
nema riječi Jugoslavija, čime je u potpunosti ispunjen zahtjev Pašića.

Crna Gora, kako konstaruje akademik Mijat Šuković tako “nije subjekt u završnim činovima
stvaranja države jugoslovenskih naroda i zemalja, nije njen konstituent kao posebni činilac i u
njoj se našla kao sastavni dio proširene Srbije, bez svog identiteta i individualiteta, državnog,
kulturnog, političkog ili bilo kojeg drugog …“

3.5. Okupacija

“Podgorička skupština” održana je uz snažno prisustvo srbijanskih trupa (Skadarske trupe) i

prisustvo jednog odreda francuskih vojnika. Ukupno na teritoriji Crne Gore bilo je stranih
trupa u rangu divizije, koje su kasnije preimenovane u Jadranske trupe, koje su, uglavnom
prodirale u pravcu Skadra i Boke Kotorske, sa ciljem da se onemogući povratak kralja Nikole,
njegove vlade i pristalica. Iste, uglanom, nijesu imale sukoba sa austro-ugarskim snagama,
izuzimajući desnu kolonu II jugoslovenskog puka koja je 31. oktobra učestvovala u borbama
za oslobađanje Podgorice.

21
Crnogorci, organizovani u komitske grupe, već su bili 13. oktobra, bez aktvnosti srpskih ili
savezničkih trupa, oslobodili Andrijevicu, sljedećeg dana Berane, zatim Plav, Gusinje,
Kolašin, Rožaje, Bijelo Polje itd. Samo u Andrijevici i Beranama crnogorske
samoorganizovane vojne jedinice razoružale su oko 2.500 austro-ugarskih vojnika.

Kompletna CG bila je konačno oslobođena 4. novembra 1918. kada je oslobođeno Cetinje.

“Od tog dana, pa do raspisivanja opštecrnogorskih izbora, prošlo je samo tri dana, vrlo malo
vremena. Očigledno, u pitanju je bila žurba”, zapisuje dr Dimitrije Vujović i dodaje: “Pošto su
oslobodili zemlju, pet bataljona Crnogoraca, bili su razoružani i raspušteni. Srpska vlada i
vrhovna komanda nijesu željeli da toliko Crnogoraca ostane pod oružjem, jer nijesu bili
sigurni da će biti tako pouzdani oslonac njihovoj politici u CG, kao što su bili pouzdani u
borbi protiv austro-ugarskog neprijatelja.”

Pismo ministra inostranih poslova Francuske Pišona od 4. novembra kralju Nikoli u kojem u
ime Vlade Francuske daje obećanje: “Možete biti uvjereni da vojska (saveznička) pod
komandom generala Franše D’ Eperea neće ništa propustiti da učini samo da se u Vašoj
zemlji održi red, kao i to da će ta vojska sa rešpektom poštovati ustavne vlasti i slobodu
naroda crnogorskog”, kao i pismo predsjednika Francuske Poincareaod 24. novembra, koji u
svoje ime i u ime svih savezničkih sila potvrđuje da će “savezničke trupe koje zaposjedaju
Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe) poštovati suverenitet CG i njene ustavne institucije”,
bili su bez efekta.

Prestolonaslednik Aleksandar, suprotno zvaničnom stavu saveznika, izdaje naredbu

komandantu skadarskih trupa Dragutinu Milutinoviću da “pri radu u Crnoj Gori ne bude meka
srca” i kako to zapisuje britanski diplomata Grof de Salis: “izbori su održani, a skupština
(podgorička) donijela odluke pod bajonetom srpskih trupa...”

U knjizi “Enigma Crna Gora” (London,1920.) Aleks Divajn citira poslanika u Domu lordova
V. Britanije Gledstona: “Crna Gora ne bi mogla biti tretirana gore, ni da se borila na strani
centralnih sila.”

Njujork Tajms je 7. maja 1922. objavio izjavu Rolanda Trija koji je u januaru 1919, kao
izaslanik Vlade SAD, boravio u CG: “Izbori su izvršeni u prisustvu srbijanskih trupa, dok je
glasanje bilo sve usmeno... ko je bio poznat kao protivnik Srbijancima, zabranjeno mu je da

22
učestvuje u glasanju... svi oni koji nijesu htjeli primiti srbijansku okupaciju, kao posljedica
toga, rastjerani su po planinama, upravo na vrh bajoneta, i pod prijetnjom smrti... Takođe smo
posjetili tamnice u Nikšiću i Podgorici, gdje su svi crnogorski prvaci, koje su Srbijanci mogli
uhvatiti, bili uhapšeni, ni zbog kakvog drugog razloga osim lojalnosti prema svojoj zemlji...”

3.6. Odluke bez međunarodnog priznanja

Na međunarodnom planu, odluke tzv. “Podgoričke skupštine” ne postoje. “Podgorička

skupština”, kao privid “narodnog legitimiteta” nije dobila mađunarodnu formalno-pravnu
verifikaciju, što potvrđuje činjenica da niti jedna velika sila nije priznala ove odluke, čak ni
Francuska.

Vrhovni savjet (odlukom br. 50, od 13. januara 1919.) utvrdio je pravo CG da na Mirovnoj
konferenciji u Parizu bude predstavljena sa jednim delegatom i time je bilo potvrđeno (još
uvijek) postojanje Crne Gore kao suverene države iako je već bila proglašena Kraljevina SHS.
Međutim, geopolitički razvoj događaja staviće “crnogorsko pitanje” sa strane.

U pismu crnogorskom suverenu predsjednika SAD Vudroa Vilsona ističe se pravo

“crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave” kada se
za to ukaže “dobra prilika”.

23
 4. Božićni ustanak

Božićni ustanak crnogorskog naroda, podignut 6. januara 1919. po novom, ili 24. decembra
1918. godine, po starom kalendaru, dakle, na Badnje veče, imao je za cilj da se ponište odluke
tzv. Podgoričke skupštine, od 26. novembra 1918. godine o nelegalnom i nelegitimnom
prisajedinjenju Crne Gore Srbiji; da se Crna Gora oslobodi faktičke vojne okupacije srpske
vojske; da se odbrani i afirmiše crnogorska državna nezavisnost i da Crna Gora kao
punopravan i ravnopravan državno-pravni subjekt stupi u jugoslovensku konfederaciju.

4.1.Početak pobune

Crnogorski januarski ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju međunarodne javnosti i
velikih sila uoči i tokom zasjedanja Versajske mirovne konferencije na crnogorsko pitanje,
odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata provedenu i nasilnim putem
proklamovanu aneksiju Crne Gore od strane Srbije.

Raspoloženje da Crna Gora stupi u novu jugoslovensku državu kao ravnopravan član i partner
imalo je većinsku podršku kod crnogorskog naroda, ali ono nije moglo biti plebiscitarno
iskazano, jer je sila pobijedila pravo i pravdu, zapravo, crnogorska državotvornost je izgubila
rat zbog premoći okupacione oružane sile Kraljevine Srbije i spoljnjeg faktora, odnosno,
velikih sila, dominantno Francuske, ali indirektno i drugih saveznika, koji su prepustili Crnu
Goru na milost i nemilost beogradskom osvajaču.

Brojni su i kontradiktorni podaci koji govore o broju crnogorskih ustanika, koji su učestvovali
u Božićnjem ustanku. Najpouzdanija je brojka od oko 5.000 ljudi. Zapadni i Istočni sektor
ustaničkih snaga, koji je opsadirao Cetinje i koji su stuplio u borbu, brojao je oko 2.000 ljudi
(pod komandom komandira Krsta Zrnova Popovića) snage koje su opsadirale Rijeku
Crnojevića brojale su oko 600 ljudi, (pod komandom komandira Đura Šoća) snage koje su
opsadirale Virpazar oko 400 ljudi, (pod komandom ministra Jovana S. Plamenca) na prostoru
Podgorice i okoline bilo je oko 300 Pipera i 200 Lješkopoljaca i Bjelopavlića (ukupno oko
500) kojima je komandovao general Milutin Vučinić, na prostiru Nikšića mobilisano je više
od 1.000 ustanika pod komandom braće vojvode Boža i Đura Petrovića, od kojih je značajan

24
dio stupio u borbu pod komandom Đura Jovovića i Milisava Nikolića; na prostoru Rovaca
bilo je oko 400 ustanika pod komandom kapetana Ivana Bulatovića. Dakle, ukupno ustaničke
snage su brojale oko 5.000 ljudi, od kojih u borbu nijesu stupale 6. januara 1919. godine
snage pod komandom Milutina Vučinića, Jovana Plamenca, Đura Šoća, dok su u borbu
stupile snage iz Katunske nahije, dijela Riječke i Lješanske nahije i dijelom ustaničke snage
sa prostora Nikšića.

Uoči izbijanja ustanka, poslije 23.12.1918. godine, ostali kod svojih kuća vojvoda Božo
Petrović i vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, kao i Marko Đukanović i odmah su
uhapšeni. Oni se, zajedno sa brigadirom Đurom Jovovićem, Milisavom Nikolićem, Živkom
Nikčevićem, Dragišom i Antonijem Bojovićem, Vaskom Marojevićem, Vukom
Krivokapićem, Matom Todorovićem, Ilijom Damjanovićem, Kostom Radovićem, Stevanom
Pavlovićem, Jošom Jovovićem i drugima tretiraju kao organizatori Božićnjeg ustanka na
prostoru Nikšića i okoline.

Kralj Nikola je iz progonstva, iz Neja, na Seni kod Pariza, preko svog ministra koji je boravio
u Italiji, u Rimu i Brindiziju, Mila Vujovića održavao vezu sa vojvodom Božom Petrovićem.
Vojvoda Đuro Petrović se, prema nekim izvorima, u određenom momentu, pokolebao i to 31.
12. 1918. godine, obustavivši saradnju sa ustanicima. Ostao je u svojoj kući, dok su vojvoda
Božo Petrović i ministar Marko Đukanović trebali sa svojim snagama da zauzmu Nikšić,
odnosno, da ga oslobode od okupatorskih snaga, kako navode određeni izvori. Ustanički
prvaci iz nikšićkog kraja su pozvali ustaničku vojsku na okup 23. decembra 1918. godine po
starom kalendaru.

4.2. Predvodnici ustanka

Već 21. decembra 1918. godine (po starom kalendaru) oko Nikšića se bila okupila ustanička
vojska, ali grad još nije bio potpuno opkoljen. Srpska vojska, bjelaši, četnici i žandarmerija
posjeli su određne položaje i izrazili gotovost na borbu sa ustanicima. No, do sukoba nije
došlo ni 22. decembra. Crnogorski ustanici su 23. decembra držali Cetinje i Nikšić u opsadi.
U ovim gradovima nalazile su se najveće mase ustanika i tu je došlo i do najžešćih oružanih
borbi u kojima je poginulo na desetine, sa jedne i druge strane.
Oružana borba oko Nikšića počela je 23. decembra, oko tri sata popodne i trajala je i čitav

25
sjutrašnji Badnji dan. Ustanici su bili znatno brojniji, ali srpska vojska i bjelaši u gradu
zadržali su svoje pozicije. Predveče su u Nikšić na strani srpske vojske i bjelaša prispjeli u
pomoć bjelopavlićki i grahovski bjelaši, čime su antiustaničke snage bile značajno pojačane.
Kad su saznali za to, ustanici su počeli da se povlače i postepeno razilaze svojim domovine.
Tokom oružanog pokušaja zauzimanja Nikšića, 23. decembra, kod svojih kuća su ostali
(nijesu uzeli učešće u borbi) vojvode Božo i Đuro Petrović i ministar Marko Đukanović, koji
su važili za vođe ustanika. Vojvode Petrovići i ministar Đukanović su, ipak, odmah uhapšeni,
a u šumi su, sa dijelom ustanika, borbu nastavili komandir/brigadir Đuro Jovović i narodni
poslanik Milisav Nikolić.

Vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović, Marko Petrović i bivši ministar Marko
Đukanović uhapšeni su 6. januara 1919. godine i sprovedeni u podgorički zatvor “Jusovača”.
Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu “Glas Crnogorca”, Nej na Seni kod Pariza, br.
81 od 29.12. 1919 / 5.01.1920. godine, na 3. strani objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su
srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u ‘Jusovači’, podgoričkoj tamnici”,
na kojem su imena 153 crnogorske civilne i uniformisane ličnosti, koji su bili politički
zatvorenici.

U svrhu ispitivanja stanja u Crnoj Gori, pored ostalih, u Crnu Goru je 1919. godine stigao,
kao predstavnik SAD, američki oficir i specijalni savjetnik za vojna pitanja predsjednika SAD
Vudroa Vilsona major Čarls Velington Furlong, kasniji univerzitetski profesor. Furlong je,
inače, bio član američke delegacije na Konferenciji mira, u Versaju 1919. i vojni agent. Imao
je obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu istraživanja,
sačini i podnese izvještaj. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919.
godine. On je 12. februara 1919. godine u Jusuf-pašinom zatvoru, podgoričkoj tamnici
»Jusovača«, razgovarao i sa vojvodom Božom Petrovićem.
Preliminarni izvještaj majora Furlonga datiran je 11. marta 1919. godine. U tom izvještaju
Furlong piše da mu je vojvoda Božo Petrović rekao i ovo:
»Ja sam Kraljev rođak i služio sam svoju zemlju 40 godina - kao najbliži saradnik kralja
Nikole i Prinčeva i bio ugledna ličnost u Crnoj Gori. Sadašnja vlast je odgovorna što sam ja u
zatvoru. Crna Gora je uvijek bila slobodna zemlja i kao takva priznata od Evrope. Predsjednik
Vilson je kazao da svim malim zemljama, uključujući i Belgiju, Crnu Goru i Srbiju, treba dati
samostalnost.

26
U jednom pismu crogorskog oficira i ustanika Todora Borozana upućenog 1918. Jovanu S.
Plamencu, uoči izbijanja Božićnog ustanka, navodi se da su srpske okupacione vlasti 18.
decembra 1918. godine u 11 sati uveče, uhapsile i utamničile komandira Petra Lompara i
bivšeg crnogorskog ministra Rista Popovića.

Sam Plamenac nije uzeo aktivno učešće u oružanim borbama, iako je slovio kao duhovni vođ
Božićnjeg ustanka. On je i sačinio plan ustaničkih akcija, prema kojemu je odredio sebe kao
komandanta ustaničkih trupa iz Crmnice, koje su, u sadejstvu sa ustaničkim snagama iz
Riječke nahije (Ljubotinjana), trebalo da krenu prema Cetinju.

Međutim, Plamenac je emigrirao prije nego su počeli da pucaju ustanički plotuni. Duhovni
vođa ustanka pošao je za San Đovani di Medua u vrijeme kad je Božićni ustanak izbio, a
potom se na poziv kralja Nikole prebacio u Brindizi u Italiji i potom otišao za Neji, na Seni,
kod Pariza, gdje je bilo sjedište crnogorskog kralja Nikole u egzilu i Vlade crnogorske.
Na osnovu Plamenčevog ustaničkog plana je bilo predviđeno da: vojvoda general Đuro
Petrović sa ustaničkim trupama zauzme Nikšić, odakle će preko Čeva i Cuca marširati sa
ustanicima iz Njeguša na Cetinje; da general Milutin Vučinić na čelu ustaničkih trupa iz
Pipera, Lješkopolja i Zete napadne i zauzme Podgoricu i prolazeći preko Lješanske nahije
pođe na Cetinje i da se njegove trupe sastanu sa trupama vojvode Đura Petrovića između
Katunske i Lješanske nahije. Međutim, ustaničke akcije dogodile su se drugačije od plana
kojeg je sačinio Jovan S. Plamenac.

Kad se vratio iz zarobljeništva u Crnu Goru, Krsto Zrnov Popović je postao vojnički vođa
Božićnog ustanka. Svoje političke ciljeve i zahtjeve Štab crnogorskih ustanika, koji se u
Bajicama kod Cetinja nalazio pod komandom Krsta Z. Popovića, izložio je i u aktu sljedeće
sadržine: “Skupština održana u Podgorici u dane 11. i 13. mjeseca novembra 1918. godine,
sazvana je protiv ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protiv volje apsolutne većine
crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se - protiv skupštinske odluke kojoj ste Vi izvršni
organi - digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori.“

Memorandum je, 22. decembra 1918. godine, iz Bajica, u ime Ustaničkog odbora, poslao
kapetan Krsto Popović Komandi Jadranskih trupa i tzv. Izvršnom odboru - Cetinje, te
komandantu savezničkih trupa u Kotoru, generalu Polu Venelu. Memorandum i ustaničke
zahtjeve, sa uputstvima za vođenje pregovora, odnijeli su i predali u štab srpskog generala
Dragutina Milutinovića crnogorski oficiri Đuro Drašković i Mirko Grujičić.
U odgovoru, general Milutinović je (23.12.) naveo, pored ostalog, da će sa svojim »trupama i

27
ostalim naoružanim Crnogorcima održavati red, i nikakve naoružane trupe ne mogu ulaziti u
varoš - grad Cetinje, a da ne sretnu naoužani otpor sa naše strane«. Potom je crnogorskim
ustanicima poručio da će »na svaku i najmanju demonstraciju, odgovoriti topom i
mitraljezom«. General Milutinović poslao je time Krstu Popoviću jasan signal da će pružiti
otpor crnogorskim ustanicima, ukoliko budu krenuli na Cetinje. Bila je to uvertira u početak
krvavih obračuna.

Komandant srpske vojske, general Dragutin Milutinović, bio je riješen da upotrijebi oružje, da
razbije opsadu grada i po svaku cijenu zaustavi ulazak ustanika u Cetinje. Stupio je u kontakt
sa vođama ustanika u Bajicama, koje su od njega tražili da napusti Crnu Goru. Krsto Popović
rekao je generalu Milutinoviću da razgovara sa Jovanom Plamencem, koji je trebao biti, po
ranijem dogovoru, na Kablu. Međutim, Popoviću i ustanicima je saopšteno da su bjelaši
zauzeli taj prostor i da tamo nema Plamenca. Kako nije znao gdje se Plamenac nalazi, Krsto je
poslao trojicu svojih ljudi da ga nađu i stupe u kontakt s njim. Ali, Plamenca nijesu našli.
Tada je Krsto Popović, faktički, preuzeo ulogu vrhovnog komandanta ustaničkih snaga i
ponašao se i kao vojni i kao politički lider. Napisao je pismo generalu Milutinoviću u kojemu
je naveo ustaničke zahtjeve a koje su u štab srpskih trupa odnijeli ustanički oficiri kapetan
Drašković i poručnik Grujičić. Oficiri Drašković i Grujičić su kopiju ustaničkih zahtjeva
predali generalu Milutinoviću. U tom aktu traži se da se srpska vojska mirno ponaša i da se ne
miješa u unutrašnje stvari Crnogoraca. Međutim, te zahtjeve je general Milutinović u
razgovoru sa Draškovićem i Grujičem odbio. Okupatorske srpske trupe, pod komandom
Dragutina Militinovića, srpski žandarmi, bjelaši i bjelaška omladina, pod komandom Steva
Vukotića i Marka Dakovića, mobilisali su se na Cetinju za borbu u cilju sprečavanja ustaničke
akcije.

Komandant ustanika Krsto Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane, u Bajicama.
Sa sobom je imao 180 vojnika (100 koji su pripadali Zapadnom sektoru, i 80 sa prostora
Istočne kolone). Štab Krsta Popovića sačinjavali su ljudi iz raznih crnogorskih plemena. U
njemu su bili narodni poslanik Savo Krivokapić, četiri komandira, četiri kapetana i dva
sekretara koji u bili tumači za francuski, italijanski i engleski jezik (jedan od njih bio je Ilija
Martinović). Broj ustaninika koji su zauzeli položaje oko Cetinja nije precizno utvrđen. Više
izvora pominje jačinu ustaničkih snaga, ali se nijedan od njih ne slaže u procjenama brojnosti.
Krsto Popović u svome dnevniku tvrdi da je Istočna kolona brojala 730 vojnika. On pominje i
brojku od 180 vojnika koji su bili rezerva i koji su se nalazili u Bajicama, u njegovom Štabu.
U dnevniku on ne daje podatke o brojnosti Zapadnog sektora, koji je, prema raspoloživim

28
izvorima, bio brojniji u ljudstvu od Istočnog sektora. Jedan od učesnika tih dramatičnih
zbivanja, bjelaš Vukašin Božović, u svom dnevniku navodi da je oko Cetinja bilo između
1.500 i 2.000 ustanika. A francuski general Pol Venel navodi da ih je bilo oko 1.000-1.500.
Drugi izvori govore da je bilo od 3-5 hiljada. A neki izvori u propagandne svrhe
predimenzionirali su broj ustaničkih snaga. Kada se zbroje snage ustanika, koji su uzeli
učešće u borbi i onih koji su mobilisani, a nijesu uzeli učešće u sukobima sa prostora
Katunske, Riječke, Lješanske, Crmničke nahije, okoline Podgorice, Nikšića i Rovaca
dolazimo do brojke oko 5.000 ustanika. Međutim, moglo bi se tvrditi da je aktivno učešće u
oružanim sukobima tokom januarskog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine uzelo nešto
više od 2.000 ustanika.

Ustaničke snage pod komandom Šoća i Vujovića 20. XII 1919. godine okupile su se oko
Rijeke Crnojevića, opkolile je i držale u opsadnom stanju. Kako je naredio Šoć, snage kojima
je komandovao Vujović imale su zadatak da posjednu položaje od Dvorca do blizu Košćela.
Ustaničke snage pod komandom Blaža Pejovića trebalo je da budu na njegovom desnom krilu
i da ovladaju novim mostom. Prema planu nešto dalje od Pejovićevih snaga trebalo je da se
nalazi Pero Đurašković koji je iznad novog mosta i Jovanovog brijega trebao da ima snažnije
straže.

Brigadir Đuro Šoć je sa crnogorskim oružanim snagama pokušao oslobađanje Rijeke

Crnojevića i okolnih mjesta. Prilikom opsade Rijeke Crnojevića Šoć je, u ime ustaničkih
snaga, tražio od komande mjesta da se srpske i jugoslovenske trupe protjeraju iz Rijeke, da im
se ona preda u ruke i da se na Rijeci istakne crnogorski krstaš barjak. Ali, ti njegovi zahtjevi
nijesu zadovoljeni, pa je opsada Rijeke uslijedila. No, ostala je bez uspjeha, pa ni oslobađanje
Rijeke Crnojevića nije uspjelo. Srpska vojska i domaći bjelaški odredi, pod komandom
brigadira Nika Pejanovića i drugih bjelaških vođa razbili su blokadu Rijeke, pa su ustaničke
snage primorane da se povuku i razbježe. Jovan B. Vujović je emigrirao u inostranstvo, a
serdar Joko Jovićević je uhapšen i zatvoren.

4.3. Oružani sukobi

Komandant okupacionih srpskih snaga general Dragutin Milutinović je, u razgovoru sa

kapetanom Đurom Draškovićem i poručnikom Grujičem, odbio ustaničke zahtjeve. Tražio je

29
da u štabu srpskih trupa pod njegovom komandom bude 4-6 ustaničkih oficira, koje bi on
tretirao kao svoje, a koji bi imali zadatak da mu ukažu na sve dotadašnje propuste i promašaje
policijskih vlasti i obećao je da će ih pozvati na odgovornost i primjereno kaznati krivce i da
će se pobrinuti da se više ne čine nikakve nepravilnosti. Obećao je i da će ustaničke zahtjeve
dostaviti svojim pretpostavljenim, a da je njegov zadatak da čuva »red i mir« i da će na
eventualni pokušaj ulaska ustanika u Cetinje oni biti oružjem dočekani.
U pismu Krstu Popoviću general Milutinović je istoga dana te svoje stavove i pismeno
saopštio, kao odgovor na ustaničko pismo i program.
Kapetan Drašković i poručnik Grujičić su, nakon razgovora sa Milutinovićem, vodili
pregovore sa predstavnicima Izvršnog narodnog odbora u vezi sa ustaničkim zahtjevima, ali je
Izvršni narodni odbor te zahtjeve, takođe odbio. Sve u svemu, pokušaj Krsta Popovića da se
pregovorima dođe do rješenja bio je bez ikakvog pozitivnog rezultata.
Crnogorske ustaničke snage, koje su opkolile Cetinje 21. decembra 1918. odnosno 3. januara
1919. godine, pokidale su telefonske i telegrafske veze Cetinja sa ostalim mjestima, ali toga
dana nijesu preduzele vojničku akciju. Istoga dana došlo je do uspostavljanja određenih
kontakata između ustanika i okupacionih vlasti sa ciljem izbjegavanja oružanog sukoba i
pokušaja mirnog rješenja problema. Do tih kontakta sa pobunjenicima došlo je incijativom
srpskih vlasti i predstavnika tzv. Izvršnog narodnog odbora.

Krsto je tražio od Vukotića da napiše jedno pismo vojvodi Stepi Stepanoviću i generalu
Milutinoviću sa prijedlozima da dozvole ustanicima da uđu u grad. Divizijar Vukotić je to
učinio i napisao pismo i pozvao vojvodu Steva Vukotića da dođe na razgovore sa njim u
Bajice, što je ovaj i učinio. Razgovorima Steva i Janka Vukotića prisustvovao je Krsto
Popović, ali i pored učinjenih molbi od Jankove strane, Stevo Vukotić je ostao nepopustljiv i
svi ustanički zahtjevi su od njega odbijeni. Janko Vukotić je poslao pismo i generalu
Milutinoviću, u kojemu je tražio da učine sve da se »bratska krv ne prolijeva«. Predlagao je
kao moguće rješenje spora da general Milutinović zaposjedne sa vojskom prostor oko njegove
Komande, vojvoda Stevo Vukotić prostor između Bolnice, Zetskog doma i Vojnog stana, a da
ustaničke snage, zaposjednu preostali dio prijestonice. General Milutinović je, međutim,
odbio Vukotićeve predloge i odgovorio mu u pisanoj formi, saopštivši mu da će se namjeri
ustanika da uđu u grad žestoko oružjem suprotstaviti. Takođe, rekao mu je da je ustaničke
zahtjeve dostavio Vrhovnoj komandi i Vladi Kraljevstva SHS u Beogradu.
Dakle, vrlo intenzivni pregovori, vođeni 5.12.1919. godine, oko nastojanja da se izbjegne
oružani sukob, zbog nepopustljviosti obje strane u sporu, završili su bezuspješno. Kompriims

30
dvije u svemu sučeljene strane nije bilo moguće postići i sve je tada govorilo da će uskoro
morati da »progovori« oružje.

Kad je Krsto Popović konačno shvatio da od postizanja mirnog sporazuma sa okupacionom

srpskom vojskom i bjelašima, koji su bili grupisani na Cetinju, neće biti ništa, zajedno sa
ostalim ustaničkim prvacima stupio je u kontakt sa savezničkim trupama, stacioniranim u
Boki Kotorskoj. Popović je, zapravo, čvrsto bio riješen da pokuša da izdejstvuje savezničku
intervenciju koja bi, kako se smatralo, bila lukrativna, korisna za Crnu Goru. U tom cilju
Krsto je, 5. januara 1919. godine, u Kotor poslao kapetana B. Marićevića i sekretara - tumača
ustaničkog Štaba Iliju J. Martinovića sa zadatkom da informišu saveznike o ustanku koji je
organizovan na prostoru cijele Crne Gore.

Na prilazima Cetinju Krsto Zrnov i ostali ustanički oficiri, koji su bili pod njegovom
komandom, imali su katunske, riječke i lješanske oružane formacije. Njihovu vjernost
poniženoj domovini i prognanom gospodaru, faktički zatočenom u Francuskoj, tih dana
opsade okupacionih posada i utvrđenja, lomila je i cetinjska studen i tanki brašnjenici, kao i
slabo naoružanje i municija, spram dobro opremljenih i udomljenih okupacionih trupa i
domaćih renegata u njihovoj službi. Kod ustanika pod komandom Krsta Popovića postojala je
i svojevrsna zebnja zbog činjenice da u očekivanim sukobima treba da se puca u svoje
potuđene sunarodnike, kao i dojučerašnje saveznike, zbog kojih je, doduše, crnogorska vojska
doživjela propast u I svjetskom ratu. No, sve te muke i iskušenja, ubrzo će “prekratiti” teror
nad narodom i ponižavanje crnogorskih vrijednosti, čemu su se oni namjeravali i oružjem
oduprijeti.

U međuvremenu je Jovan Plamenac, 21.12. (3. januara), sa snagama koje su brojale 400 ljudi,
opkolio Virpazar, ali do borbe nije došlo. U Virpazaru je, pod komandom Jagoša Draškovića,
toga dana bilo oko 350 okupatorskih vojnika. Poručnik Drašković je bio spreman da se
suprotstavi ustanicima, ali Plamenac nije bio odlučan da napadne, već je pozvao Draškovića
na pregovore. Oni su izvjesne kontakte imali i dan ranije, kada je Drašković rekao Plamencu
da raspusti svoje ustaničke snage i saopštio mu da slobodno može otići na Cetinje.
Plamenac je tražio od Draškovića da primi i proslijedi dalje njegovu političku peticiju i da se
ona uruči francuskom i engleskom komandantu u Virpazaru, a poslije toga bi on (Plamenac)
otputovao u inostranstvo. Plamenac je, takođe, zahtijevao da mu Komanda Jadranskih trupa
odnosno general Milutinović, pismeno garantuju da se njemu i njegovim ljudima neće ništa
dogoditi. Milutinović je telefonom Draškoviću prenio obavezu da Plamenac može slobodno

31
doći na Cetinje i da ljudi pod njegovom komandom neće biti proganjani.
Iako je prethodno bio raspustio ustaničke snage pod svojom komandom, Jovan Plamenac je
zbog govora Andrije Radovića ponovo prikupio oko 70 ljudi. Komandant Virpazara,
Drašković, saznavši za ponovnu mobilizaciju koju je učinio Plamenac, sa 150 ljudi, noću 4/5
januara, otišao je u Boljeviće, đe se Plamenac nalazio.
Plamenac ga nije sačekao nego je sa svojim ljudima otišao prema albanskoj granici.
Formacije Draškovića gonile su Plamenca i ljude pod njegovom komandom sve dok ih nijesu
odbacile preko granice, u pravcu Skadra. Na taj način pokušaj opsade Virpazara i podizanje
ustanka na prostoru Crmnice, pod komandom Jovana S. Plamenca, potpuno je propao.
Tako Krsto Popović nije mogao računati da će im se u akciji oslobađanja Cetinja pridružiti
Plamenac sa svojim snagama. Umjesto u pravcu Cetinja, kako je bilo planirano, Plamenac je
otišao za Skadar i dalje za San Đovani di Medua.

Okupacioni srpski oficir, potpukovnik Grgur Ristić, stigavši na Cetinje, pošto je prethodno
obmanuo francuskog generala Pola Venela o brojnom sastavu i cilju kretanja srpskih trupa u
pravcu Njeguša i Cetinja, izdao je naređenje komandantu srpskog bataljona iz sastava II
jugoslovenskog puka, majoru Antonoviću, »da bez oklevanja i pregovaranja odmah nagrne
vojskom i artiljerijom, ako se ustaši ne raziđu i ne oslobode put«.
Oružani konflikt nije izbio ni 4. januara 1919. godine, iako je ratna atmosfera bila na vrhuncu.
Ustaničke snage pod komandom Krsta Popovića su 4. januara 1919. dobile pojačanja od
nekoliko stotina vojnika sa prosora Lješanske nahije, Komana i Zagarača. Oni su raspoređeni
na položajima istočno od Cetinja. Pokušaji srpske vojske i bjelaša, koji su bili van Cetinja, da
prodru na Cetinje i probiju obruč ustanika tog dana nije uspio. Ustanici nijesu dozvolili pored
toga ni da prođu žandarmerijske patrole koje su bile krenule u pravcu sela u okolini Cetinja -
Kosijerima i Jabuke. Ustanici su i jednima i drugima ultimativno rekli da ih neće pustiti bez
borbe.

Vijest da su bjelaši prodri do Cetinja iz pravca Podgorice, Krsto Zrnov je primio u ustaničkom
štabu i bio je njome razumljivo pogođen. Ali, ni to ga nije demotivisalo da odustane od
ustaničkih akcija. Dodatno je bio pogođen činjenicom da od najavljivanih vojničkih aktivnosti
od strane Jovana S. Plamenca nema ništa. Krstovi kuriri koju su tražili Plamenca vratili su se i
saopštili mu loše vijesti da, naime, Plamencu nijesu mogli “ući u trag”.

Emisari Krsta Popovića su u Kotoru, od mjerodavnih faktora, tražili da savezničke trupe

posjednu Cetinje. To je urađeno u očekivanju da bi se na taj način pokušale istisnuti srpske

32
trupe i bjelaši koji su držali vlast u crnogorskoj prijestonici. Crnogorski poklisari u Kotoru
saopštili su spremnost ustaničkih snaga da će u tom slučaju postupati po upustvima i biti pod
zapovijestima komandnata savezničkih trupa za Boku Kotorsku i Crnu Goru francuskog
generala Pola Venela. Sa njim su dvojica crnogorskih ustaničkih predstavnika i zastupnika
tada i vodili razgovore. Krsto Popović je, kao stvarni vođa ustanka, pored političke akcije, 5.
januara 1919. godine, preduzeo i određene mjere koje su imale vojnički karakter. Naime,
srpske snage i bjelaši nastojali su da iz Cetinja pođu u pravcu Rijeke Crnojevića. Njihov
komandant je stupio u vezu sa ustanicima i susreo se sa kapetanom Savom Čelebićem, jednim
od vođa ustanka. Čelebić je jasno i odlučno odbio zahtjev da im se dozvoli prolaz za Rijeku
Crnojevića i ponovnom uspostavljanju telefonskih linija.
Kada je na samom početku sukoba na zapadnom sektroru kod Cetinja poginuo komandir Đuro
Drašković, jedan od vodećih ustaničkih vođa, to je veoma teško odjeknulo među ustanicima.
Ali, uprkos tome oni su svoje pozicije na Zapadnom sektoru uspjeli da zadrže. Na zapadnom
sektoru vodila se žetoka borba između zaraćenih strana, a ona je počela da jenjava tek oko dva
sata popodne, zbog toga što je tada na Cetinje stigao francuski general Pol Venel, koji se
angažovao posrednički radi prekida neprijateljskih dejstava.
General Venel se iz Kotora za Cetinje uputio 6. januara 1919. godine. Na putu prema Cetinju
sastao se sa srpskim majorom Antonovićem i preporučio mu da se njegove jedinice ne
upuštaju u borbu, što je ovaj i prihvatio. Na putu za Cetinje, prvo na Bukovici, pa onda i u
Bajicama, general Pol Venel se zaustavio i razgovarao sa ustanicima, koji su mu saopštili
uzroke i razloge svojega nezadovoljstva i predstavili mu svoje konkretne zahtjeve. General
Venel je od ustanika tražio da se dozvoli slobodan prolaz na putu Kotor - Cetinje, te da se
uspostave telefonsko-telegrafske komunikacione veze, kao i da dođe do prekida vatre.

4.4. Propast ustanka

U vrijeme dok je pregovarao sa ustaničkim sngama u Bajicama, general Pol Venel je u

Komandu Jadranskih trupa, kod generala Dragutina Milutinovića, uputio svoga odronans-
oficira i tumača, koji je tražio od ovoga da se prekinu neprijateljstva i na taj način da se
omoguće pregovori između zaraćenih strana u cilju obustavljanja oružane borbe. Ovo je
značajno, ali ne i potpuno, uticalo, na prekid borbe. General Venel je stigao na Cetinje i
angažovao se da se obustave oružane akcije sa obje strane. Radi toga se sastao i razgovarao sa
generalom Milutinovićem i predstavnicima Izvšnog narodnog odbora. Oni su generalu Venelu
33
izričito saopštili da neće da pregovaraju sa ustanicima i da nepopustljivo traže da oni predaju
oružje i municiju, a da se ustaničke vođe uhapse i da im se sudi. General Venel je preko
svojih izaslanka pregovarao sa ustanicima u Bajicama. Oni su od Krsta Popovića tražili da
zajedno sa ostalim vođama dođu na Cetinje radi pregovora, ali su oni to odbili, jer su znali da
im srpska vojska i bjelaši spremaju zamku, da ih uhapse ili pobiju, a da ih general Venel ne bi
mogao, sve i da hoće, zaštitii. Izaslanik generala Venela je potom ponovo odlazio u ustanički
Štab, na zahtjev generala Milutinovića, koji je od ustanika zahtijevao da se oslobode
zarobljeni srpski oficiri i da im se vrati zaplijenjen materijal.
Ustanički Štab je izašao u susret tim zahtjevima, pa je Venelov izaslanik došao u Bajice, u
ustanički Štab, ponovo na insistiranje generala Milutinovića, koji je tražio da se proširi
neutralna zona, s obećanjem da srpska vojska i bjelaši neće pomjerati svoje položaje.
U pitanju je, međutim, bila prevara, jer kad su ustanici prihvatili taj prijedlog i kada su se
povukli na nove položaje, srpska vojska i bjelaši su to maksimalno iskoristili i zloupotrijebivši
povjerenje, odnosno prekršivši dogovor, zaposijedali nove položaje. Rezultat oružanog
sukoba 6. januara 1919. godine na Cetinju i okolini, sa stanovišta žrtava bio je sljedeći: srpska
vojska i bjelaši imali su 44 ranjena i poginula, a samo među zarobljenim ustanicima bilo je 54
ranjenika. Prema službenim podacima koje je iznijela Komanda Jadranskih trupa 25. 12.
1918. godine (po st. kal.) do završetka borbi oko Cetinja bjelaške snage imale su 16 mrtvih i
63 ranjena vojnika i oficira. Kada se sumiraju učinci borbi za oslobođenje Cetinja ustanici su,
u suštini, doživjeli poraz. Božićni ustanak, dakle,i na Cetinju, i u čitavoj Crnoj Gori pretrpio
je poraz, iako se ustanici hrabro borili. Za taj poraz mnogobrojni, su faktori, unutrašnji i
spoljni, Ipak, čine se odlučujućim nadmoćnost jedne i nemoć druge strane, ali i kolebanje i
neodlučnost, sklonost pregovaranju sa strane ustanika. Valja ukazati i da je poslije izbijanja
Božićnog ustanka kralj Nikola, na intervenciju saveznika, prevashodno američkog
predsjednika Vilsona (koji je kod kralja Nikole poslao svog ličnog sekretara, majora Kloza)
uputio poruku crnogorskom narodu. Poruka kralja Nikole crnogorskom narodu od 22. januara
1919. donijet je na inicijativu predsjednika Vilsona. Ta Nikolina poruka, kojim je Versajska
konfrencija nastojala da izdejstvuje da kralj Nikola doprinese da crnogorski narod obustavi
oružanu borbu, poslat je u Crnu Goru, ali on nikada nije saopšten narodu. Navedena poruka
kralja Nikole stigao je u Crnu Goru kad je Božićni ustanak bio ugušen.

34
 Zaključak

Donoseći Odluku, Podgorička skupština je prisvojila pravo da, protivpravno i bez legitimiteta,
samostalno, osamostaljeno od svih činilaca u Crnoj Gori - državnih ustavno ustanovljenih,
društvenih - konačno, bez priziva, i sa obavezujućom snagom za svakoga, odlučuje: o
ukidanju crnogorske države, njenom istorijsko-državnom, narodnosno-političkom
individualitetu, o pravu crnogorskog naroda na državnost; o crnogorskoj samobitnosti; o
podređivanju Crne Gore i njenog naroda vlasti društve države, na čelu sa njenom dinastijom;
o desu-bjektiviziranju i Crne Gore i crnogorskog naroda i njihovom uključenju u Srbiju i u
srpski narod.

„Prisvojila ga je sa gaženjem mada važećeg Ustava Crne Gore. Nelegalno, dakle. Svejedno je
da li ga je prisvojila zabludno ili svjesno. Prisvojila ga je. Onaj ko je osnovao i odredio joj
zadatak, nije imao pravo i legitimitet da odlučuje o označenim pitanjima - naprijed su
identifikovane činjenice koje to dokazuju - pa nije imao pravo da drugom daje ono što sam
nema. Prisvojila ga je i nelegitimno. Jer, na pravno valjan ili politički valjan način nije dobila
mandat od većine naroda Crne Gore da odlučuje o pitanjima o kojima je odlučila Odlukom -
naprijed su takođe identifikovane činjenice koje to dokazuju.“2

U situaciji kada su velike sile podržale ideju stvaranja jugoslovenske države na ruševinama
habzburškog carstva, suština je postala bitnija od forme, cilj od procedure, korist od pravde.
Srbija je postala oslonac francuske politike na Balkanu, a jugoslovenska država projekat
versajske Evrope. U takvoj situaciji za Crnu Goru nije bilo mjesta. Ona nije mogla biti
alternativa jugoslovenskom projektu. Zato je glavna briga evropskih diplomata bila kako da
zadovolje formu i čin "sahrane" Crne Gore dovedu do kraja. Prazna stolica na Mirovnoj
konferenciji u Parizu 1919. s natpisom "Montenegro", protokolarni prijem crnogorske
delegacije emigrantstke vlade (general Ante Gvozdenović, Jovan Plamenac, predsjednik vlade
i dr Pero Šoć) od strane Vrhovnog vijeća Konferencije mira u Parizu marta 1919. godine,bili
su samo kurtoazni odgovori na brojne apele, memorandume i note crnogorske emigracije,
koji čine tek dio političkog folklora u kojem se crnogorsko pitanje pred evropskim

2
Šuković M

35
diplomatama na kraju Prvog svjetskog rata postavljalo tek u formi moralne dileme pravde i
pravičnosti.

Od 1918-1943. Crna Gora je bila sastavni dio centralistički uređene jugoslovenske države.
Prema adminitrativnoj podjeli iz aprila 1922. godine, po kojoj je Kraljevina SHS podijeljena
na 33 oblasti, dio područja bivše kraljevine Crne Gore je ušao u sastav Zetske oblasti sa
sjedištem na Cetinju. Bjelopoljski i pljevaljski okrug ušli su u sastav Užičke oblasti. U novoj
administrativnoj podjeli zemlje na banovine izvršenoj u oktobru 1929. godine, kada je
jugoslovenska država podijeljena na devet banovina, Crna Gora je ušla u sastav Zetske
banovine.

36