MATERI KULIAH

BEDAH DENTO ALVEOLAR

Di susun o le h :
Alwin Ka sim, d rg . Sp Bm
Luc ky Ria wa n, d rg . Sp Bm

Ba nd ung
2007
Jud ul : MATERI KULIAH BEDAH DENTO ALVEOLAR
Pe nyusun : Luc ky Ria wa n, d rg ., Sp .BM
NIP : 131 567 579

Ba nd ung , 2007

Me ng e ta hui,
Ke p a la Ba g ia n Be d a h Mulut Fa kulta s Ke d o kte ra n G ig i
Unive rsita s Pa d ja d ja ra n

(Tis Ka ra sutisna , d rg ., Sp .BM)

NIP. 130 779 427
 KATA PENGANTAR

Pe ndidika n di b id a ng Ke do kte ra n G ig i me rupa ka n p ro g ra m sa rja na ya ng

me mpe rsia pka n pe se rta d id ik a g a r me miliki pe ke rja a n de ng a n p e rsya ra ta n ke a hlia n
khusus. Pro fe si d i b id a ng Ke do kte ra n Gig i a da la h sua tu b ida ng pe ke rja a n ya ng
me mb e rika n pe la ya na n b e rupa ja sa me dis di b ida ng ke do kte ra n g ig i se hing g a d e ng a n
d e mikia n ha rus me miliki ke ma mpua n p ro fe sio na l d i b id a ng nya ya ng d id a sa ri o le h e tika
d a n ta ng g ung ja wa b se c a ra p ro fe sio na l jug a .
Sa la h sa tu b a g ia n d i b id a ng ke d o kte ra n g ig i ya itu b a g ia n b e d a h mulut ya ng
me ng e lo la b e rb a g a i ka sus/ ke la ina n d e ng a n tinda ka n pe mb e d a ha n. Ad a d ua ka te g o ri
pe mb e da ha n ya itu o pe ra si b e sa r (ma jo r surg e ry) d a n o pe ra si ke c il (mino r surg e ry).
Ad a p un tinda ka nnya b isa d ila kuka n dib a wa h a ne ste si umum a ta u a ne ste si lo ka l se sua i
d e ng a n pe rtimb a ng a n/ indika si ka sus ma upun p e rtimb a ng a n d a ri a hli b e da h mulutnya
se nd iri. Ma ka untuk ha l te rse b ut te ntu sa ja d ib utuhka n b e rb e g a i p e ng e ta hua n d a sa r
untuk me la kuka n b e rb a g a i pe rsia pa n ma up un tind a ka n o p e ra si d isa mp ing me miliki
ke te ra mp ila n d a la m tind a ka n pe mb e da ha n itu se nd iri me la lui sua tu la tiha n.
Tid a k se tia p ke la ina n a ta u ka sus d i b a g ia n b e d a h mulut d a p a t d ike rja ka n o le h
se o ra ng d o kte r g ig i umum a ka n te ta p i a da ka sus-ka sus ya ng ha nya d a pa t dila kuka n
o le h se o ra ng spe sia lis b e d a h mulut ya ng me miliki ke we na ng a n untuk me ninda k la njuti
ka sus te rse b ut te ruta ma ka sus-ka sus ya ng me mb utuhka n o pe ra si b e sa r. Ka sus-ka sus
o p e ra si ke c ilpun tid a k se mua da pa t dike rja ka n o le h do kte r g ig i umum se hub ung a n
d e ng a n re siko ya ng mung kin te rja d i.
Da la m b uku ini a ka n dib a ha s b e rb a g a i ka sus o p e ra si ke c il (mino r surg e ry)
khususnya ka sus-ka sus de nto a lve o la r ya ng me rup a ka n pe ng e ta hua n da sa r b a g i se tia p
c a lo n d o kte r g ig i d e ng a n ha ra p a n me miliki wa wa sa n ya ng me ma d a i d a la m me la kuka n
pe rsia p a n p re o p e ra si, pe ra wa ta n p o st o pe ra si te rma suk p e na ng g ula ng a n b e rb a g a i
ko mplika si ya ng te rja di p a da se tia p je nis ka sus pe mb e d a ha n.
Se la in itu jug a me ning ka tka n ke sa d a ra n a ka n me ne mp a tka n dirinya da la m
me la ksa na ka n tind a ka n p ro fe sio na l d i b ida ng ke d o kte ra n g ig i se sua i d e ng a n
ke we na ng a n, ke sa ng g up a n d a n ta ng g ung ja wa b se c a ra p ro fe si d a la m me la ksa na ka n
pe la ya na n te rha d a p pa sie n-p a sie n ya ng me mb utuhka n tind a ka n p e mb e da ha n
d e ng a n me mb e rika n ya ng te rb a ik se sua i de ng a n e tika p ro fe si ya ng d ie mb a nnya .

Pe nulis

i
 DAFTAR ISI
Ha la ma n
Persiapan Prabedah ……………………………………………………………………………….........1
1. PENDAHULUAN…………………………………………………………………………………..…......1
2. PERSIAPAN PASIEN………………………………………………………………………………….....1
2.1. PEMERIKSAAN FISIK ........................................................……………………………………..1
2.2. RIWAYAT MEDIS...................................................................................................................2
2.3. PEMERIKSAAN DARAH........................................................................................................2
2.4. PEMERIKSAAN RADIO LOGIS...............................................................................................6
2.5. PEMERIKSAAN HISTO PATOLOG IS.......................................................................................6
2.6. PERSIAPAN MENTAL.............................................................................................................6
2.7. KO NSULTASI MEDIS..............................................................................................................6
2.8. INFORMED CO NSENT..........................................................................................................7
2.9. PRO PILAKSIS ANTIBIOTIK......................................................................................................7
2.10. PREMEDIKASI……………………………………………………………………………………..8
2.11.PEMILIHAN ANESTESI...........................................................................................................9
3. PERSIAPAN O PERATO R STAFF..................................................................................................10
4. PERSIAPAN ALAT.......................................................................................................................10
Gigi Impaksi..................................................................................................................................11
PENDUHULUAN..............................................................................................................................11
DEFINISI..........................................................................................................................................11
ETIOLOGI.......................................................................................................................................12
KLASIFIKASI....................................................................................................................................13
PENATALAKSANAAN IMPAKSI......................................................................................................16
Apikoektomi.................................................................................................................................33
1. Pe nda hulua n............................................................................................................................33
2. Indika si da n Ko ntra Ind ika si.....................................................................................................33
3. Pe me riksa a n se b e lum me la kuka n tinda ka n Ap iko e kto mi.................................................34
4. Pe me riksa a n Ra dio lo g is..........................................................................................................35
5. Me to d a Ap iko e kto mi..............................................................................................................35
6. Pro se d ur Ap iko e kto mi.............................................................................................................36
Perforasi Sinus Maksilaris.............................................................................................................44
Pe nda hulua n................................................................................................................................44
Ura ia n umum te nta ng sinus ma ksila ris.......................................................................................44
Etio lo g i sinus ma ksila ris.................................................................................................................46
Fa kto r p re dispo sisi........................................................................................................................46

ii
Akib a t tinda ka n pe mb e d a ha n mulut da n g ig i........................................................................46
Ge ja la d a n c a ra pe me riksa a n..................................................................................................47
Pe ra wa ta n te rha d a p p e rfo ra si sinus ma ksila ris........................................................................48
Pe ra wa ta n se g e ra se te la h te rja di pe rfo ra si.............................................................................48
Pe ra wa ta n pa da p e rfo ra si ya ng te la h la ma te rja d i..............................................................49
Ko mp lika si pe rfo ra si sinus ma ksila ris...........................................................................................52
Bedah preprostetik......................................................................................................................53
Pe nda hulua n................................................................................................................................53
Tujua n b e d a h p re p o ste tik...........................................................................................................54
Etio lo g i pe rub a ha n struktur a na to mi p a d a ja ring a n luna k d a n ja ring a n ke ra s...................54
Prinsip -p rinsip re nc a na pe ra wa ta n d a n e va lua si pa sie n........................................................55
Ta ha p a n b e d a h p re p ro ste tik.....................................................................................................57
1. Be d a h ja ring a n luna k..............................................................................................................57
2. Ve stib ulo pla sty………………………………….....………………………………………………….58
3. Fre ne kto mi……………………………………….....…………………………………………………59
4. Alve o p la sty…………………………………………....………………………………………………60
5. Alve o la r a ug me nta si……………………………….………………………………………………..62
6. O ra l to ri......................................................................................................................................64
Perdarahan...................................................................................................................................66
HEMO STASIS NORMAL..................................................................................................................66
MEKANISME HEMO STASIS NO RMAL............................................................................................67
PASIEN YANG AKAN MENJALANI O PERASI................................................................................71
PENANGGULANG AN PERDARAHAN..........................................................................................72
PENANGGULANG AN AKIBAT PERDARAHAN.............................................................................73
PENANGGULANG AN PERDARAHAN KARENA TRAUMA...........................................................73
PEMERIKSAAN LABORATORIUM..................................................................................................74

iii
 BUKU PEGANGAN YANG HARUS DIBACA

1. Arc he r. H.W. : O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 5th e d .,1975 W.B. Sa und e rs C o .

2. Pe te rso n L.J. : O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 3rd e d 1998 Mo sb y Co .
3. Ha rry D : Atla s o f Mino r O ra l Surg e ry, 2001, W.B. Sa unde rs
4. Dimitro ulis G . : A Syno p sis o f Mino r O ra l Surg e ry, 1997, British Lib ra ry Ca ta lo g ing a n
Pub lic a tio n da ta
5. Pe d la r J., O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry. An Ob je c tive b a se d te xtb o o k, 2001,
Churc hill Living to ne

iv
 Persiapan Prabedah

1. PENDAHULUAN
Tinda ka n p e mb e da ha n me rupa ka n tinda ka n ya ng b e risiko b a ik te rha d a p
p a sie n ma upun te rha da p o p e ra to r b e se rta sta f. Risiko ya ng se ring te rja di a da la h
ko nta minsa si mikro o rg a nisme b a ik b a kte ri ma upun virus . Pe nula ra n da pa t me la lui
d a ra h, sa liva , instrume n p e mb e d a ha n. Se la in ko nta mina si mikro o rg a nisme jug a
te rd a p a t ko mplika si se la ma p e mb e d a ha n da ri ko mplika si ring a n sa mp a i ke pa da
ke ma tia n pa sie n.
Studi e p id e mio lo g i me nunjukka n b a hwa p e rsia p a n p a sie n seb e lum
p e mb e da ha n ya ng tida k me ma d a i, da pa t me nja di fa kto r p e nye b a b uta ma
ke ma tia n p e rio p e ra tif a ne ste tik p rime r (Aitke nhe a d & Smith, 1990). O le h ka re na itu
p e rsia p a n pa sie n se b e lum dila kuka n p e mb e d a ha n se c a ra b a ik me rup a ka n ha l
p e nting ya ng tid a k da p a t dia b a ika n.

2. PERSIAPAN PASIEN.
2.1. PEMERIKSAAN FISIK
Pe me riksa a n fisik d a n la b o ra to rium rutin, d ila kuka n d e ng a n te liti, b ila te rd a p a t
ind ika si la kuka n ko nsulta si d e ng a n b id a ng ke a hlia n la in. Riwa ya t me dis d a n
p e me riksa a n fisik me rup a ka n me to d e sc re e ning ya ng pa ling b a ik untuk me nd e te ksi
a da nya p e nya kit. Pe me riksa a n fisik d ila kuka n se c a ra me nye luruh da n siste ma tik.
Pa da p ra kte knya p e me riksa a n fisik me liputi e mpa t pro se dur rutin ya itu :
1. Ana mne sa .
2. Insp e ksi. Pe me riksa a n dia wa li d e ng a n me liha t p a sie n se c a ra ke se luruha n,
se b e lum me liha t pa da lo ka si p e nya kit. Mung kin sa ja g e ja la ya ng ta mp a k
d a p a t me nja di p e tunjuk untuk me ne g a kka n d ia g no sa .
3. Pa lpa si. La ng ka h b e rikutnya a da la h me ng g una ka n ujung ja ri untuk
me ra sa ka n a pa ka h a da p e mb e ng ka ka n, ko nsiste nsi.
4. Pe rkusi. Bia sa nya dig una ka n p e rkusi ja ri untuk me ne ntuka n kua lita s re so na nsi
d a n ting ka t ke utuha n da ri o rg a n te rte ntu a ta u ro ng g a tub uh.
5. Auskulta si. Bia sa nya d ig una ka n ste to sko p untuk me me riksa suara -sua ra
a b no rma l ya ng diha silka n o le h tub uh.
Ba nya k ruma h sa kit me minta b e b e ra p a uji la b o ra to rium sta nd a rd untuk se tia p
p a sie n b e d a h, wa la upun pa sie n tida k me nunjukka n a d a nya g e ja la klinis p e nya kit
siste mik

1
2.2. RIWAYATMEDIS

Riwa ya t me d is ya ng a kura t me rup a ka n info rma si ya ng sa ng a t b e rg una b a g i

d o kte r untuk me mutuska n a p a ka h se o ra ng pa sie n d a p a t me nja la ni p e ra wa ta n
d e ng a n a ma n a ta u tida k. Riwa ya t me dis da p a t d ip e ro le h d e ng a n b e rta nya
la ng sung pa da p a sie n a ta u ke lua rg a pa sie n a ta u d e ng a n me ng isi kue sio ne r. Fo rma t
sta nda rd d ig una ka n untuk me nc a ta t ha sil p e me riksa a n riwa ya t me dis d a n
p e me riksa a n fisik (Ta b e l 1).
Be b e ra pa ha l ya ng p e rlu dita nya ka n d a n dic a ta t a da la h :
1. Ale rg i, te ruta ma p a d a p e ng g una a n a ntib io tik.
2. Pe ng o b a ta n, diliha t a pa ka h p a sie n me ng g una ka n ste ro id , insulin d a n
a ntiko a g ula n.
3. Pe nya kit ya ng se d a ng d id e rita , te ruta ma d e ma m re uma tik, ke la ina n ka tup
ja ntung , a da nya riwa ya t infa rk a ta u stro ke , d ia b e te s me llitus, e p ile p si, a sma ,
ke la ina n fung si tiro id , g a g a l g inja l khro nis da n ke la ina n p e rd a ra ha n.
4. Riwa ya t p e mb e da ha n te rda hulu, b ia sa nya a d a la h p e mb e d a ha n ja ntung ,
tra nspla nta si o rg a n, a ta u o p e ra si ka nke r. Dita nya ka n pula a p a ka h p a sie n
me ng a la mi re a ksi ya ng tida k b ia sa pa da sa a t a ne ste si umum, o b a t-o b a ta n
ya ng se d a ng d iminum, a le rg i, p e nya kit ya ng se d a ng d id e rita (Hupp , 2003;
Dimitro ulis G , 1997).

1. Da ta b io g ra fi
2. Riwa ya t ke luha n uta ma
3. Riwa ya t me dis
4. Sta tus so sia l d a n ke lua rg a
5. Eva lua si ke a da a n umum
6. Pe me riksa a n fisik
7. Pe me riksa a n la b o ra to rium da n ro ntg e n

Ta b e l 1. Fo rma t sta nd a rd untuk p e nc ata ta n riwa ya t me dis da n p e me riksa a n fisik

(Hupp ,2003)

2.3. PEMERIKSAAN DARAH

Uji la b o ra to rium me rupa ka n sua tu a la t ya ng b e rg una b a g i a hli b e d a h. Da la m
hub ung a nnya d e ng a n riwa ya t me dis d a n p e me riksa a n fisik, uji la b o ra to rium d a p a t
d ita mb a hka n ke d a la m sua tu dia g no sa d a ri b e rb a g a i p e nya kit da n me mung kinka n
p e na ng a na n pra b e da h da n pa sc a b e da h ya ng te p a t b a g i p a sie n-pa sie n d e ng a n
ke la ina n siste mik.

2
Hemoglobin
Pe me riksa a n ini dila kuka n se b a g a i b a g ia n da ri hitung da ra h le ng ka p .
Ko nse ntra si Hb a da la h p e ng ukura n jumla h to ta l Hb da la m d a ra h p e rife r. Hb
b e rp e ra n da la m tra nspo rt O 2 d a n CO 2. nila i no rma l b e rva ria si me nurut je nis ke la min
d a n usia . Ko nse ntra si Hb me ning ka t p a d a p e nya kit ja ntung ko ng e nita l, p o lisite mia
ve ra , p e nya kit p a ru o b struktif khro nis, g a g a l ja ntung ko ng e stif, luka b a ka r pa ra h, da n
d e hidra si. Hb re nd a h te rd a pa t pa da a ne mia , p e rd a ra ha n he b a t, he mo lisis,
he mo g lo b ino p a ti, p e nya kit ho d kin, ka nke r, d e fisie nsi nutrisi, limfo ma , p e rda ra ha n
khro nis, p e nya kit g inja l, sple no me g a li, lupus e rite ma to sus siste mik, sic le c e ll a ne mia .
Nila i no rma l pa da ; (Pa g a na , 1995)
La ki-la ki 14-18 g / d l
Wa nita 12-16 g / d l (ke ha mila n > 11 g / dl
Ana k-a na k 11-16 g / d l
Ba yi 10-15 g / d l
Leukosit
Le uko sit me rup a ka n b a g ia n d a ri siste m p e rta ha na n tub uh, ya ng a ka n
b e re a ksi te rha da p b e nda a sing ya ng ma suk da n me mb ua t me ka nisme p e rta ha na n
(fe e d b a c k me c ha nism). Pe ning ka ta n jumla h le uko sit (le uko sito sis) b ia sa nya te rja d i
p a d a infe ksi a kut, ne kro sis ja ring a n, le uke mia , pe nya kit ko la g e n, a ne mia he mo litik
d a n stre s. Be b e ra p a o b a t-o b a ta n se p e rti a spirin, a ntib io tik (a mp isilin, e ritro misin,
te tra siklin, stre p to misin, ka na misin), a lupurino l, sulfo na mid , he p a rin da n e p ine prin
d a p a t me nye b a b ka n me ning ka tnya jumla h le uko sit.
Pe nuruna n le uko sit (le uko p e nia ) b ia sanya te rja d i pada p e nya kit
he ma to po e tik (a ne mia a p la stik, a ne mia p e rnisio sa , hip e rsple nism), infe ksi virus,
ma la ria , a g ra nulo sito sis, a lko ho lik, SLE, a rtritis re uma to id , da n b e b e ra pa o b a t-o b a ta n
se p e rti klo ra mphe niko l, a se ta mino fe n, b a rb itura t, a g e n te ra p i ka nke r, dia ze p a m,
d iure tik, me tildo p a , fe no tia zin.
Nila i no rma l pa da : (Pa g a na ,1995)
De wa sa : 4500-10000/ mm3
Ana k-a na k 2 ta hun : 6000-17000/ mm3
Ba yi b a ru la hir : 9000-30000/ mm3
Laju Endap Darah
Pe me riksa a n ini me ng ukur ke c e pa ta n se l da ra h me ra h me ng e nd a p ka n
d a ra h ya ng tid a k me mb e ku da la m milime te r p e r ja m. Pe me riksa a n ini tida k sp e sifik.
Pe nuruna n ka d a r LED b isa te rliha t pa da p e nya kit po lisite mia ve ra , g a g a l ja ntung
ko ng e stif, a ne mia se l sa b it, infe ksi mo no nukle o sis, d e fisie nsi fe kto r V, a rtritis
d e g e ne ra tif, a ng ina p e kto ris da n p e ma ka ia n o b a t-o b a ta n (e ta mb uto l, a sp irin,
g o lo ng a n ko rtiso n). Pe ning ka ta n ka d a r LED da pa t te rliha t pa da ke a da a n p e nya kit

3
a rtritis re uma to id , d e ma m, infa rk myo ka rd a kut, ka nke r (p a yud a ra , ko lo n, g inja l,
he pa r) p e nya kit ho d kin’ s, multip e l mie lo ma , limfo sa rko ma , infe ksi b a kte ri, p e nya kit
ra da ng p e lvis a kut, SLE , ke ha mila n trime ste r ke dua da n ke tig a , o p e ra si, luka b a ka r,
d a n o b a t-o b a ta n se p e rti me tild o p a , te o filin, d a n d e kstra ns.
Nila i no rma l pa da : (Pa g a na ,1995)
De wa sa : me to d e we ste rn : < 50 thn; pria 0-10 mm/ ja m; wa nita 0-20mm/ ja m
> 50 thn; pria 0-20 mm/ ja m; wa nita 0-30mm/ ja m
me to d e wintro b e ; p ria 0-7 mm/ ja m; wa nita 0-15 mm/ ja m
Ana k; b a yi b a ru la hir 0-20mm/ ja m; 4-14thn 0-20 mm/ ja m
Trombosit
Tro mb o sit me rupa ka n e le me n da sa r d a la m d a ra h ya ng me ning ka tka n
ko a g ula si. Uji ini p e rlu dila kuka n ka re na tro mb o sito p e nia me rupa ka n ke la ina n
he mo sta sis ya ng pa ling se ring d ite muka n p a da pa sie n b e d a h. Hitung tro mb o sit
no rma l p a d a d e wa sa a da la h 150.000-400.000/ mm3. b ila nila i d ib a wa h 100.000/ mm3
me nunjukka n tro mb o sito p e nia ya ng d a p a t dise b a b ka n o le h p ro duksi tro mb o sit ya ng
b e rkura ng , d e struksi a kse le ra si tro mb o sit, ko nsumsi tro mb o sit (se kund e r ka re na DIC),
hila ng nya tro mb o sit ka re na p e rda ra ha n. Jika nila i d ia ta s 400.000/ mm3 me nunjukka n
tro mb o sito sis ya ng d a p a t te rja di ka re na ke la ina n po lisite mia ve ra , le uke mia ,
sind ro ma po stsple ne kto mi da n p e nya kit ke g a na sa n.
Pe rda ra ha n spo nta n me rup a ka n b a ha ya ya ng se rius d a n b ia sa nya te rja di
p a d a jumla h tro mb o sit kura ng da ri 50.000/ mm3.
Nila i no rma l pa da ; (Pa g a na ,1995)
De wa sa a ta u a na k 150.000-400.000/ mm3
Ba yi 200.000-475.000/ mm3
Ne o na tus 150.000-300.000/ mm3
Hematokrit
He ma to krit me rup a ka n p e ng ukura n p e rse nta se se l d a ra h me ra h d a n vo lume
d a ra h to ta l. He ma to krit sa ng a t me nc e rminka n nila i Hb d a n se l d a ra h me ra h.
Bia sa nya nila i he ma to krit kira -kira 3 ka li ko nse ntra si Hb jika se l d a ra h me ra h da la m
ukura n no rma l da n me miliki jumla h Hb no rma l.
Nila i he ma to krit me ning ka t pa da e rito sito sis, e kla msia , sho c k, d e hid ra si,
p o lisite mia ve ra , d a n p e nya kit ja ntung ko ng e nita l. Nila i he ma to krit me nurun p a d a
a ne mia , p e nya kit ho d kin’ s, ke g a g a la n sumsum tula ng , hip e rtiro id , siro sis, re a ksi
he mo litik, p e rda ra ha n, le uke mia , ma lnutrisi, multip e l mie lo ma , d a n re uma to id a rtritis
(Pa g a na ,1995).

4
Nila i no rma l pa da :
Pria : 42-52%
Wa nita : 37-47% (ke ha mila n > 33%)
Ana k : 31-43%
Ba yi : 30-40%
Waktu perdarahan dan waktu pembekuan
Wa ktu p e rd a ra ha n me mb e rika n sua tu p e nila ia n inte ra ksi a nta ra tro mb o sit
d a n p e mb uluh da ra h ya ng rusa k da n p e mb e ntuka n sumb a ta n tro mb o sit. Wa ktu
p e rda ra ha n no rma l a d a la h 1-9 me nit (me to de Ivy). Wa ktu p e rd a ra ha n da p a t
a b no rma l p a d a pa sie n d e ng a n tro mb o sito p e nia , g a ng g ua n tro mb o sit kulita tif,
p e nya kit vo n Wille nb ra n, d a n p a sie n d e ng a n d e fisie nsi fa kto r V a ta u hipo fib rine mia .
Wa ktu p e rda ra ha n me me nja ng dite muka n pa d a pa sie n d e ng a n hitung
tro mb o sit re nd a h, pa sie n d e ng a n DIC ya ng d ise b a b ka n a d a nya ko nsumsi tro mb o sit,
p a sie n ure mia ka re na tro mb o sit b e rkura ng da la m jumla h d a n fung si, pa sie n d e ng a n
wa ktu pro tro mb in me ma nja ng , me ning ka tnya fra g ilita s ka p ile r, p e nya kit c husing , da n
o b a t-o b a t a nti infla ma si se p e rti a sp irin, e ndo me ta so n.
Ke c e p a ta n da n la ma nya p ro se s p e mb e kua n, me nunjukka n a p a ka h fung si
d a n jumla h tro mb o sit a d e kua t a ta u tid a k. Wa ktu p e mb e kua n a ka n me ma nja ng b ila
ka da r fib rino g e n kura ng da ri 100 mg / d l a ta u b ila fung si fib rino g e n tid a k no rma l.
Wa ktu p e mb e kua n no rma l a da la h 4-8 me nit.

Gula darah
Uji g luko sa se rum me mb a ntu da la m me ndia g no sa b e b e ra pa p e nya kit
me ta b o lik. Gluko sa da ra h ya ng me ning g i (hipe rg like mi) umumnya me nunjukka n
d ia b e te s me llitus. Se b a liknya hipo g like mi umumnya d ise b a b ka n ka re na do sis insulin
b e rle b iha n p a d a p a sie n d ia b e te s me llitus. Ka da r g luko sa se rum me ning ka t pa da
ke a da a n dia b e te s me llitus, re sp o n stre s a kut, p e nya kit Chusing , hip e rpa ra tiro id ,
a d e no ma pa nkre a s, p a nkre a titis, te ra pi diure sis, te ra p i ko rtiko ste ro id . Ka da r g luko sa
me nurun p a d a ke a da a n insulino ma , hip o p a ra tiro id , hipo pituita rism, p e nya kit a diso n,
d a n p e nya kit he p a r ya ng b e ra t.
Uji g ula da ra h p ua sa minima l 8 ja m. Ma ka na n b e rp e ra n se b a g a i g luko sa
ya ng a ka n me ng a la mi me ta b o lisme d a la m tub uh. Pa d a p a sie n no rma l, insulin
d ie kskre si se g e ra se te la h ma ka n se b a g a i re spo n te rha da p g luko sa da ra h ya ng
me ning ka t, me nye b a b ka n ka d a r g luko sa ke mb a li no rma l d a la m wa ktu 2 ja m.
Nila i no rma l. (Pa g a na ,1995)

5
g luko sa pua sa a na k > 2 ta hun-d e wa sa 70-105 mg / d l
a na k < 2 ta hun 60-100 mg / dl
b a yi 40-90 mg / d l
g luko sa da ra h 2 ja m se te la h ma ka n
0-50 ta hun 70-140 mg / dl
50-60 ta hun 70-150 mg / d l
> 60 ta hun 70-160 mg / dl

2.4. PEMERIKSAAN RADIOLOGIS

Pe me riksa a n ra d io lo g is dip e rluka n untuk me ng e ta hui a d a nya ke la ina n p a d a tula ng ,
a da nya p e rlua sa n susa tu ke la ina n p a d a tula ng , p o sisi a na to mis.

2.5. PEMERIKSAAN HISTOPATOLOGIS.

Pe me riksa a n histo p a to lo g is d ip e rluka n untuk me ne ntuka n p e ra wa ta n ya ng a ka n
d ila kuka n.

2.6. PERSIAPAN MENTAL.

Pa sie n dip e rsia p ka n untuk me ng ha d a p i p e mb e da ha n , ka re na p a sie n se la lu c e ma s
a pa b ila me ng a ha da pi sua tu p e nyuntika n, ra sa sa kit, b a hka n te rha d a p ke g a g a la n
o p e ra si b e rupa ke c a c a ta n b a hka n ke ma tia n.

2.7. KONSULTASI MEDIS

Ko nsulta si me dis me rup a ka n sua tu p e rminta a n fo rma l te rha da p ma suka n da ri
d o kte r la in. Ha l ini da pa t me mb e rika n ma suka n a ta u pa rtisip a si a ktif d a ri b e rb a g a i
sumb e r te rha d a p b e rb a g a i a sp e k da ri e va lua si p a sie n da n p e na ng a na nnya .
Tujua nnya a da la h untuk me ng ura ng i re siko d a n me ning ka tka n ke mung kina n
ke b e rha sila n p e mb e d a ha n. Se la in a hli a ne ste si, ko nsulta si me d is jug a se ring
d ila kuka n d e ng a n d o kte r sp e sia lis p e nya kit da la m d a n sp e sia lis a na k. Bia sa nya a hli
a ne ste si d a n a hli b e da h me ng hara p ka n ko nsulta si me dis untuk me nja wa b
p e rta nya a n b e rikut :
 Ap a ka h pa sie n me mp unya i p e nya kit siste mik ya ng b e rma kna untuk
p e mb e da ha n ?
 Ap a ka h p a sie n sud a h d a la m ko nd isi ya ng ma ksima l da ri te ra p i me dis ?
 Jika se la njutnya a d a ke ma jua n, te ra p i ta mb a ha n a pa ya ng d iindika sika n ?
Pe rta nya a n-p e rta nya a n d ia ta s ha rus se c a ra e ksp lisit dija wa b o le h do kte r
ko nsulta n d a n se c a ra khusus d itujuka n untuk ko nsulta n (Go ld ma nn,1994).

6
 2.8. INFORMED CONSENT.
Info rme d c o nse nt a ta u p e rse tujua n a ta s d a sa r info rma si se la lu dip e rluka n
untuk se tia p tind a ka n me dis b a ik ya ng b e rsifa t d ia g no stik ma upun te ra p e utik.
Pe rse tujua n dib e rika n se te la h p a sie n me nda p a tka n info rma si ya ng a d e kua t te nta ng
p e rlunya tind a ka n me dis da n re siko ya ng d a p a t d itimb ulka n. Se mua p e rta nya a n
ya ng mung klin dia juka n o le h p a sie n ha rus da p a t dija wa b d e ng a n te p a t da n
ra sio na l. Do kume nta si te rtulis info rme d c o nse nt ha rus te rda pa t pa da ka rtu p a sie n
dan te la h dita nda ta ng a ni o le h pa sie n a ta u ke lua rg a nya da n d o kte r
(Do no ff,1997;Pe te rso n,1998). Info rme d c o nse nt me rup a ka n ko munika si ya ng e fe ktif
b a g i d o kte r ya ng ha rus me nye dia ka n info rma si ya ng c ukup b a g i pa sie n untuk
me mb ua t ke p utusa n te rha d a p tind a ka n ya ng a ka n dila kuka n. Info rma si ini da p a t
b e rupa :
1. Ke a da a n umum p a sie n.
2. Te ra p i ya ng a ka n d ila kuka n d a n ke mung kina n a lte rna tif (te rma suk ya ng tid a k
d a p a t dila kuka n te ra p i).
3. Ke untung a n d a ri te ra pi ya ng a ka n dila kuka n da n a lte rna tifnya s.
4. Se luruh re siko da ri te ra pi ya ng a ka n dila kuka n d a n a lte rna tifnya .
5. Ke tida k ma mpua n do kte r d a la m me mp re d iksi ha sil da ri te ra pi da n pro se d ur
ya ng irre ve rsib e l.
Info rma si ha rus disa mp a ika n se sua i d e ng a n ting ka t p e nd id ika n pa sie n,
p e ng a la ma n, usia da n fa kto r-fa kto r la in (Do no ff,1997).
Pe nd e ka ta n untuk me nda pa tka n info rme d c o nse nt a d a la h jika do kte r ya ng a ka n
me ng usulka n a ta u me la kuka n p ro se dur me mb e ri p e nje la sa n se c a ra d e ta il d isa mping
me minta p a sie n me mb a c a fo rmulir te rse b ut. Pa sie n se rta ke lua rg a nya se b a iknya
d ia ja k untuk me ng a juka n p e rta nya a n me nurut ke he nd a knya ya ng b e rhub ung a n
d e ng a n p e nya kit ma upun tind a ka n ya ng a ka n d ila kuka n o le h do kte r, d a n d o kte r
ha rus me nja wa b se c a ra jujur d a n je la s ma ksud da ri p e rse tujua n lisa n ini a d a la h untuk
me nja min b a hwa pa sie n me na nda ta ng a ni fo rmulir itu b e na r-b e na r te la h me nda pa t
info rma si ya ng c ukup le ng ka p da n b e rse dia me ne rima a pa b ila te rja d i da mpa k ya ng
tida k d iing inka n d a ri tind a ka n do kte r (Chung ,1990; Lo ng ne c ke r,1992).

2.9. PROPILAKSIS ANTIBIOTIK

Pe ng g una a n a ntib io tik pro fila ksis me nja di sua tu ko mp o ne n p e nting da la m
sta nda rd p e na ng a na n p a sie n b e da h, ka re na d a p a t me ng ura ng i re siko infe ksi pa sc a
b e da h.
Be b e ra pa p rinsip p e mb e ria n a ntib io tik p ro fila ksis a d a la h :
1. Pro fila ksis dib e rika n pa da pro se d ur b e d a h ya ng me miliki re siko ting g i
te rko nta mina si o le h b a kte ri ya ng da p a t me ning ka tka n infe ksi pa sc a b e d a h.

7
 2. O rg a nisme p e nye b a b infe ksi ha rus dike ta hui a ta u d a p a t didug a se b e lumnya .
3. Antib io tik ha rus a ktif te rha d a p b a kte ri p e nye b a b infe ksi d a n se da pa t mung kin
me ng hind a ri sp e ktrum lua s. Antib io tik sp e ktrum lua s g e ne ra si te rb a ru
se b a iknya dic a da ng ka n untuk infe ksi ya ng re siste n.
4. Antib io tik ha rus b e ra d a dida la m ja ring a n d a la m ko nse ntra si ya ng e fe ktif
pada sa a t insisi dila kuka n a tau sa a t te rja di ko nta mina si. Ke g a g a la n
p e mb e ria n pro fila ksis se ring d ise b a b ka n p e mb e ria n a ntib io tik ya ng te rla mb a t
a ta u te rla lu dini.
5. Aktifita s a ntib io tik pro fila ksis ya ng te rpilih ha rus e fe ktif me nc a kup se b a g ia n
b e sa r p a to g e n ya ng se ring me ng ko nta mina si luka insisi a ta u d a e ra h
p e mb e da ha n.
6. Pro fila ksis umumnya dib e rika n p a d a wa ktu se b e lum p e mb e da ha n, b ia sa nya
30 me nit se b e lum insisi dila kuka n a ta u p a d a sa a t induksi a ne ste si.
7. Antib io tik pro fila ksis dib e rika n d a la m d o sis tung g a l da p a t me nimb ulka n
ko nse ntra si ya ng e fe ktif da la m ja ring a n se b e lum te rja di ko nta mina si b a kte ri
intra b e d a h.
8. Pa da tinda ka n b e da h kura ng d a ri 3 ja m, c ukup d ib e rika n do sis tung g a l.
Tinda ka n ya ng d a p a t me nye b a b ka n ke hila ng a n d a ra h ya ng c e p a t d a n a ta u
p e mb e ria n c a ira n jug a me mb utuhka n le b ih ta mb a ha n do sis pro fila ksis.
9. Ke untung a n ya ng dip e ro le h da ri p e mb e ria n a ntib io tik pro fila ksis ha rus le b ih
b e sa r da ri pa da re siko nya , misa lnya a ntib io tik ha rus a ma n d an tida k
me nye b a b ka n timb ulnya re siste nsi b a kte ri.

2.10. PREMEDIKASI
Pre me dika si me rujuk pa da p e mb e ria n o b a t-o b a ta n d a la m p e rio d e 1-2 ja m
se b e lum ind uksi a ne ste si. Tujua n p re me d ika si a d a la h :
 Me ng hila ng ka n ke c e ma sa n da n ke ta kuta n.
 Me nimb ulka n ke te na ng a n.
 Me mb e rika n a na lg e sia .
 Me ng ura ng i se kre si ke le nja r sa lura n na fa s.
 Me mp e rkua t e fe k hipno tik o b a t-o b a ta n a ne ste si umum.
 Me ng ura ng i mua l da n munta h pa sc a b e d a h.
 Me nye b a b ka n a mne sia .
 Me ng ura ng i vo lume da n me ning ka tka n pH la mb ung .
 Me ng ura ng i ke mung kina n re fle ks va g a l.
Be b e ra pa o b a t-o b a ta n ya ng b ia sa dig una ka n d a la m p re me d ika si se p e rti d a ri
g o lo ng a n b e nzo dia ze pine (dia ze p a m, lo ra ze p a m), b uthiro fe no n (ha lo p e rido l,

8
d ro p e rid o l), a na lg e sik o p io id , fe no tizin, da n a ntiko line rg ik (a tro p ine , hio sc in,
g liko p iro nio n) (Aitke nhe a d ,1990).
Fa kto r-fa kto r ya ng me mp e ng a ruhi p e miliha n o b a t d a n do sis a da la h :
 Umur
 Be ra t
 Sta tus ke se ha ta n
 Ko ndisi me nta l
 Tinda ka n a ne ste si da n p e mb e da ha n
 O b a t-o b a t te ra p i ya ng a ka n d ig una ka n

2.11. PEMILIHAN ANESTESI

Fa kto r ya ng me mp e ng a ruhi p e miliha n je nis a ne ste si te rg a ntung da ri ;
1. Umur. Pa d a a na k-a na k da n b a yi, a ne ste si umum me rupa ka n p iliha n ya ng
te rb a ik. Se da ng ka n p a d a d e wa sa , untuk tind a ka n ya ng sing ka t da n
sup e rfisia l, da pa t me ng g una ka n lo ka l a ne ste sia .
2. Ke a da a n umum p a sie n.
 Pe nya kit te rda hulu. Be b e ra p a za t a ne ste si tida k d apa t d ite rima
d e ng a n b a ik o le h pa sie n d e ng a n p e nya kit te rte ntu, se p e rti musc le
re la xa nt tid a k da pa t dig una ka n p a d a pa sie n d e ng a n po lio mye litis
d e ng a n ke te rlib a ta n o to t da da a ta u pa sie n d e ng a n mya ste mia
g ra vis. Ane ste si spina l me rupa ka n ko ntra indika si p a d a pa sie n
d e ng a n ne uro pa ti d ia b e tik. Ane ste si sp ina l a ta u re g io na l me rup a ka n
ko ntra indika si untuk p a sie n d e ng a n te ra p i a ntiko a g ula n.
 Ta nd a -ta nda fung si vita l ya ng me ng a la mi pe nuruna n, te ruta ma
p e nuruna n c a da ng a n pa da pa ru-pa ru a ta u ja ntung .
 Pa sie n d e ng a n ke la ina n me nta l a ta u e mo sio na l, kura ng ko o p e ra tif,
usia la njut a ta u diso rie nta si, diind ika sika n untuk Ane ste si umum.
 Pa sie n d e ng a n ke g e muka n, d e ng a n le he r ya ng p e nd e k, mud a h
te rja d i o b struksi sa lura n na fa s se g e ra se te la h induksi a ne ste si.
3. Je nis d a ri p e mb e d a ha n. O p e ra si ya ng me mb utuhka n wa ktu la ma dila kuka n
d ib a wa h a ne ste si umum.
4. p e miliha n je nis da n o b a t a ne ste si.
5. Pe rminta a n pa sie n. Be b e ra p a pa sie n me milih untuk d ila kuka n p e mb e da ha n
d e ng a n me ng g una ka n a ne ste si umum, wa la up un se b e na rnya da pa t
d ila kuka n d e ng a n a ne ste si lo ka l a ta u re g io na l. Pe rminta a n p a sie n ini p e rlu

9
 d ip e rtimb a ng ka n la g i d e ng a n me liha t ko ndisi p a sie n dan tida k
me mb a ha ya ka n p a sie n.

3. PERSIAPAN OPERATOR STAFF

O p e ra to r da n sta ff ha rus me mp e rsia p ka n dirinya se ndiri untuk me ng ha d a pi sua tu
p e mb e da ha n d e ng a n c a ra me ma ha mi me to d e p e mb e da ha n, ma mpu
me ng ha da pi ko mp lika si p e mb e da ha n d a n ma mp u me la kuka n p e ra wa ta n pa sc a
b e da .
Da la m me la kuka n p e mb e da ha n o p e ra to r ha rus me ng g una ka n pa ka ia n o p e ra si ,
me ng g una ka n tria d b a rrie r, tid a k me ng g una ka n ja m ta ng a n da n p e rhia sa n pa da
ta ng a n, kuku ja ri d ipo to ng p e nd e k da n me la kuka n p e nc uc ia n ta ng a n untuk
me nd a pa tka n ko ndisi ste ril.

4. PERSIAPAN ALAT.
Untuk me ne ntuka n ting ka t ste rilisa si a la t d ig o lo ng ka n d e ng a n p e ng g una a nnya .
Ya itu :
a . Ala t kritis.
Ala t kritis a d a la h a la t ya ng b e rko nta k la ng sung d e ng a n da e ra h ste ril pa da tub uh
Se p e rti Misa lnya : Pisa u b e da h .a la t ini ha rus d te rilka n dulu se b e lum dip e rg una ka n.
b . Ala t se mi kritis
Ala t se mi kritis a d a la h a la t ya ng dig una ka n tida k untuk p e ne tra si ke da la m
Ja ring a n te ta pi ha nya b e rse ntuha n d e ng a n ja ring a n , misa lnya ka c a mulut.
c . Ala t no n kritis.
Ala t no n kritis a da la h a la t ya ng tid a k te rlib a t la ng sung d e ng a n p e mb e da ha n,
misa lnya , Pe ng o ntro l kursi, la mpu dll.
Be b e ra pa a la t kritis dia njurka n me ng g una ka n a la t se ka li p a ka i untuk me nja min
ste rilisa sinya , misa lnya ; Ja rum suntik, p isa u b e d a h d ll.

Untuk me nda pa tka n a la t d a la m ke a da a n ste ril da p a t dig una ka n d e ng a n me la kuka n

ste rilisa si d e ng a n : Auto c la v, p e ma na sa n ke ring , Ste rilisa si kimia , dire b us dll.

Se la in me nja g a ste rilisa si a la t jug a ha rus dip e rha tika n ke b e rsiha n rua ng a n, ke b e rsiha n
a la t no n kritis.

10
 Gigi Impaksi

PENDAHULUAN
G ig i imp a ksi a da la h g ig i ya ng g a g a l e rup si ke da la m le ng kung g e lig i p a d a
sa a tnya tumb uh d ika re na ka n te rha la ng g ig i te ta ng g a nya , tula ng ya ng te b a l se rta
ja ring a n luna k ya ng pa da t. Gig i ini se umur hidup tid a k a ka n e rup si, a p a b ila tid a k
d ila kuka n tind a ka n p e nc a b uta n. (And re a se n,1997, Pe te rso n, 1998; Dym,2001). Ko nd isi
ini se ring d ijumpa i pa da pa sie n ya ng d a ta ng ke te mp a t p ra kte k do kte r g ig i d e ng a n
ke luha n sa kit ma up un kura ng e ste tis g ig i b e rup a c ro wding a ta upun dia ste ma .
G ig i imp a ksi le b ih se ring te rja di pa da mo la r ke tig a b a ik ra ha ng a ta s ma upun
ra ha ng b a wa h, diikuti o le h ka ninus ra ha ng a ta s da n inc isive 2 ka d a ng -ka da ng
ka ninus ra ha ng b a wa h se rta p re mo la r ra ha ng a ta s d a n b a wa h (Pe te rso n,1998 ;
And re a se n,1997).
G ig i impa ksi me rupa ka n ke la inan ya ng p a ling se ring dite muka n d a n
p e ra wa ta nnya dila kuka n se c a ra p e mb e d a ha n.

DEFINISI

G ig i ya ng me ng a la mi ke suka ra n d a la m e rup si b a ik se luruhnya

ma up un se b a g ia n a kib a t te rha la ng o le h tula ng , ja ring a n luna k a ta u g ig i
la innya . Imp a ksi d ip e rkira ka n se c a ra klinis da n d a p a t d ip a stika n d e ng a n
p e me riksa a n ro dio g ra fi. (Pe d e rse n, 1988 ; And re a se n, 1997 ; Dimitro ulis, 1997)

11
 ETIOLOGI
Me nurut Pe te rso n 1998, g ig i impa ksi dise b a b ka n o le h tid a k te rse d ia nya
le ng kung da n rua ng g ig i ya ng c ukup untuk e rup si. Da la m ha l ini, to ta l
le ng kung tula ng a lve o la r le b ih ke c il d a ripa da to ta l pa nja ng le ng kung g ig i.
Me nurut O g d e n,2001 d a n And re a se n, 1997, g ig i g a g a l e rup si ke da la m po sisi
ya ng no rma l me miliki b e b e ra pa a la sa n ya itu fo like l g ig i mung kin b e rub a h
le ta knya , g ig i c ro wding , g ig i te rd e ka t hila ng , p e nc a b uta n g ig i mo la r p e rta ma
d a n ke d ua pa da ma sa ka na k-ka na k. (And re a se n,1997 ; Pe te rso n, 1998 ;
O g d e n, 2001. Disa mping itu jug a dip e ng a ruhi fa kto r siste mik d a n fa kto r
kura ng nya stimula si o to t.

Kelainan yang dapat ditimbulkan akibat gigi impaksi :

Infe ksi
Pe riko ro nitis

Te rja di p e mb e ntuka n kista

Me nimb ulka n ka rie s g ig i

Me nimb ulka n ra sa sa kit
Me nimb ulka n g a ng g ua n pa da te ling a
Me nimb ulka n fra ktura ra ha ng b a wa h

12
KLASIFIKASI

Kla sifika si impa ksi g ig i mo la r ke tig a ra ha ng b a wa h (Arc he r, 1975)

Kla sifika si dida sa rka n pada p e me riksa a n ra dio lo g is ya itu d e ng a n
me ng g una ka n pho to p e ria p ika l , p a no ra mik, o klusa l da n Wa te r’ s.

Me nurut Pe ll d a n g re g o ry :
A. Be rd a sa rka n hub ung a n ukura n a nta ra le b a r g ig i mo la r tig a b a wa h te rha da p
ja ra k a nta ra ra mus ma ndib ula da n b a g ia n d ista l g ig i mo la r ke dua b a wa h
Ke la s I : Rua ng a n a nta ra ra mus ma nd ib ula d a n p e rmuka a n dista l g ig i
mo la r ke dua c ukup b a g i ukura n me sio dista l g ig i mo la r tig a .
Ke la s II : Rua ng a n a nta ra ra mus ma nd ib ula d a n p e rmuka a n dista l g ig i
mo la r ke dua kura ng da ri ukura n me sio dista l g ig i mo la r tig a
Ke la s III : Se luruh a ta u se b a g ia n b e sa r g ig i mo la r tig a b e ra da da la m
ra mus ma ndib ula

B. Be rd a sa rka n le ta k g ig i mo la r tig a da la m tula ng

Po sisi A : Ba g ia n te rting g i g ig i mo la r tig a te rle ta k se ting g i a ta u d ia ta s g a ris
o klusa l g ig i mo la r d ua
Po sisi B : Ba g ia n te rting g i g ig i mo la r tig a te rle ta k d ib a wa h b id a ng o klusa l,
te ta p i dia ta s g a ris se rvika l g ig i mo la r d ua
Po sisi C : Ba g ia n te rting g i g ig i mo la r tig a te rle ta k d ib a wa h se rvika l g ig i mo la r
d ua

13
Kla sifika si la in me nurut Winte r b e rda sa rka n p e rb a nding a n sumb u p a nja ng mo la r tig a
te rha d a p mo la r d ua , ya itu :
a . Me sio a ng ula r
b . Ho rizo nta l
c . Ve rtika l
d . Disto a ng ula r
e . Buko a ng ula r
f. Ling uo a ng ula r
g . Inve rte d

Hub ung a n Mo la r Tig a d a n Ka na lis Ma ndib ula ris

Ana lisa hub ung a n me rup a ka n ha l p e nting se b e lum me ne ntuka n
p e ng a mb ila n mo la r tig a b a wa h. Pa da b ida ng fro nta l ka na lis ma nd ib ula ris
me mp unya i po sisi le b ih ke b uka l da ri po sisi no rma l mo la r tig a pa da ½ sa mpa i 2/ 3
ka sus d a n 6-7% ka sus p o sisinya le b ih ke ling ua l d ib a wa h a ka r g ig i. Pa d a b id a ng
sa g ita l ja ra k a nta ra a ka r mo la r tig a da n ka na lis ra ta -ra ta 3 mm. Ha mpir me nd e ka ti
10% ka sus, lo ka si ka na lis p a d a a ta u di a ta s a ka r mo la r tig a (And re a se n, 1997)
Be rd a sa rka n p e ne litia n klinis da n ra dio lo g is, d a pa t d ite ntuka n a da nya ind ika si
hub ung a n se b e na rnya a nta ra a ka r g ig i mo la r tig a d e ng a n ka na lis ma ndib ula
se b a g a i b e rikut : (And re a se n, 1997)
1. Ke hila ng a n la mina d ura (sup e rio r da n a ta u infe rio r) dima na ka na lis
me le wa ti imp a ksi g ig i mo la r tig a
2. G a ris ra dio luse n ya ng me le wa ti a ka r g ig i mo la r tig a
3. Ka na lis ma ndib ula ya ng me nye mp it, ke tika me le wa ti a ka r g ig i mo la r tig a
4. Sudut d a ri ka na lis ma nd ib ula da la m re g io / da e ra h ya ng d e ka t d e ng a n
a ka r g ig i mo la r tig a
5. Aka r g ig i mo la r tig a ya ng me mb e lo k p a d a ka na lis ma ndib ula

14
Kla sifika si imp a ksi g ig i M3 a ta s d ida sa ri p a d a p o sisi a na to mi, me nurut Pe ll a nd
G re g o ry te rb a g i a ta s :
A. Be rd a sa rka n ke da la ma n re la tif imp a ksi g ig i M3 a ta s d a la m tula ng ,
ya itu:
Kla s A : Ba g ia n te rb a wa h d a ri ma hko ta g ig i imp a ksi M3 a ta s
b e ra da se g a ris d e ng a n o klusa l g ig i M2 d ise b e la hnya .
Kla s B : Ba g ia n te rb a wa h ma hko ta g ig i impa ksi M3 a ta s b e ra da
d ia nta ra d a ta ra n o klusa l d a n g a ris se rvika l g ig i M2 d ise b e la hnya .
Kla s C : Ba g ia n te rb a wa h da ri ma hko ta g ig i imp a ksi M3 a ta s
b e ra da p a d a a ta u te rle ta k dia ta s se rvika l g ig i M2 d ise b e la hnya .

B. Be rd a sa rka n p o sisi da ri sumb u pa nja ng g ig i imp a ksi M3 a ta s

te rha d a p sumb u pa nja ng g ig i M2 d ise b e la hnya ya itu : (1) ve rtika l,
(2) Ho rizo nta l, (3) Me sio a ng ula r, (4) d isto a ng ula r, (5) Inve rte d , (6)
Buko a ng ula r, (7) Pa la to a ng ula r.
Po sisi g ig i impa ksi M3 a ta s ya ng pa ling se ring d ite muka n a d a la h
ve rtika l se b a nya k 63%, d isto a ng ula r 25%, me sio a ng ula r 12%, se rta
p o sisi la innya se kita r 1% (Pe te rso n,2003).

15
 C. Hub ung a n g ig i imp a ksi M3 a ta s d e ng a n sinus ma ksila ris, ya itu :
“ Sinus Ma xillaris Appo ro xima tio n” ya itu a nta ra g ig i impa ksi M3 a ta s
d e ng a n sinus ma ksila ris te rda pa t hub ung a n la ng sung a ta u ha nya
d ib a ta si o le h se la p is tip is ja ring a n tula ng .
“ No Sinus Ma xillaris Ap po ro xima tio n” ya itu a nta ra g ig i imp a ksi M3
a ta s d e ng a n sinus ma ksila ris dib a ta si o le h se kita r 2 mm a ta u le b ih
ja ring a n tula ng .

Kla sifika si Ka ninus Ata s me nurut Arc he r,1975 a d a la h se b a g a i b e rikut :

A. Ke la s I : Ka ninus ra ha ng a ta s impa ksi te rle ta k dise b e la h pa la tina l
d e ng a n po sisi : ho rizo nta l, ve rtika l, se mive rtika l
B. Ke la s II : Ka ninus ra ha ng a ta s impa ksi te rle ta k pa d a b a g ia n b uka l
ma ksila d e ng a n po sisi : ho rizo nta l, ve rtika l, se mive rtika l
C. Ke la s III : Ka ninus ra ha ng a ta s imp a ksi te rle ta k d ia nta ra b uka l
a ta u la b ia l d e ng a n pa la tina l
D. Ke la s IV : Ka ninus ra ha ng a ta s imp a ksi ya ng te rle ta k d id a la m
p ro se sus a lve o la ris, b ia sa nya se c a ra ve rtika l a nta ra g ig i insisivus
d a n g ig i pre mo la r
E. Ke la s V : Ka ninus ra ha ng a ta s impa ksi te rle ta k pa d a ra ha ng a ta s
ya ng tida k b e rg ig i

PENATALAKSANAAN IMPAKSI
1. Ind ika si da n ko ntra indika si
2. Tinda ka n p e mb e da ha n :
- Pe rsia pa n p e mb e da ha n
- Te hnik p e mb e da ha n
- Pe ra wa ta n se te la h p e mb e da ha n
3. Ko mplika si

Indikasi dan Kontra indikasi

Se mua g ig i impa ksi se b a iknya se g e ra d ip e rtimb a ng ka n untuk dila kuka n
p e na ta la ksa na a nnya (And re a se n,1997 ; Pe te rso n,1998)

Indikasi pengambilang gigi impaksi, diantaranya :

a . Pe nc e g a ha n p e nya kit p e rio do nta l
Da e ra h te rd e ka t da ri g ig i imp a ksi me rupa ka n te mpa t p re d ispo sisi
te rja d inya p e nya kit p e rio do nta l
b . Pe nc e g a ha n ka rie s da n p e riko ro nitis

16
 c . Pe nc e g a ha n re so rp si a ka r
G ig i imp a ksi da pa t me nye b a b ka n te ka na n pa da a ka r g ig i se b e la hnya
se hing g a me ng a la mi re so rp si a ka r. Pe nc a b uta n g ig i impa ksi d a p a t
me nye la ma tka n g ig i te rd e ka t d e ng a n a da nya p e rb a ika n pada
se me ntumnya
d . Pe nc e g a ha n kista da n tumo r o do nto g e n
G ig i impa ksi ya ng b e ra d a dida la m tula ng a lve o la r me ng a kib a tka n
fo llic ula r sa c c te rta ha n. Fo like l g ig i ini a ka n me ng a la mi d e g e ne ra si kistik
se hing g a me nye b a b ka n te rja d inya kista d e ntig e rus da n ke ra to kis. Tumo r
o do nto g e n da p a t te rja di d ise kita r g ig i imp a ksi, ya ng te rb e ntuk d a ri fo like l
g ig i
e . Pe nc e g a ha n ra sa sa kit ka re na p e ne ka na n sa ra f o le h g ig i ya ng imp a ksi
f. Untuk ke p e rlua n p e ra wa ta n o rtho do nti d a n pro sto d o nti

Kontra indikasi pengambilan gigi impaksi :

a . Pe ra d a ng a n a kut
Pe ra d a ng a n a kut me rupa ka n ha l ya ng ha rus d ip e rha tika n p a d a
p e mb e da ha n untuk me nc e g a h te rja dinya ko mp lika si infe ksi.
b . Pa sie n-p a sie n d e ng a n c o mpro mise d me dis
Bila p a sie n me miliki riwa ya t me dis ya itu g a ng g ua n fung si ka rd io va skula r,
p e rna fa sa n a ta u g a ng g ua n p e rta ha na n tub uh, me miliki c o ng e nita l
ko a g ulo pa ti ma ka o p e ra to r se b a iknya me mp e rtimb a ng ka n g ig i imp a ksi
untuk dila kuka n tinda ka n p e nc a b uta n. Te ta pi se b a liknya , b ila g ig i impa ksi
te rse b ut b e rma sa la h ma ka tinda ka n p e nc e b uta n dila kuka n d e ng a n
e kstra ha ti-ha ti se te la h dila kuka nnya ko nsulta si me d is te rle b ih da hulu.
c . Ke rusa ka n da ri ja ring a n te rd e ka tnya
Bila p e nc a b uta n g ig i impa ksi a ka n me nimb ulka n ke rusa ka n sa ra f, g ig i,
ja ring a n dise kita rnya ya ng signifika n, ma ka tinda ka n p e nc a b uta n
se b a iknya tid a k dila kuka n
d . Se b e lum a ka r g ig i me nc a p a i pa nja ng 1/ 3 a ta u 2/ 3
e . Pa sie n me no la k untuk dila kuka n tind a ka n p e nc a b uta n g ig i impa ksinya
(Pe d e rse n, 1988 ; Pe te rso n, 1998)

Informed Consent (Pe dla r, 2001)

Pa sie n se b a iknya me ng e ta hui re siko p e ra wa ta n d a n a kib a t ya ng le b ih b uruk da ri
o p e ra sinya , se hing g a p e rlu d ib ua t info rme d c o nse nt. Pa sie n dib e rita huka n te nta ng
a da nya ra sa sa kit, p e mb e ng ka kka n, ke sulita n me mb uka mulut d a n ke mung kina n
te rja d inya fra ktur.

17
Pemilihan teknik Anestesi
Riwa ya t me d is me nye luruh ha rus dia mb il da ri se luruh p a sie n ya ng a ka n d ie kstra ksi
untuk me ya kinka n b a hwa a ma n untuk me la kuka n o p e ra si d a n me milih tip e a ne ste si
ya ng te p a t. Ad a jug a p a sie n ya ng p e ra wa ta nnya le b ih b a ik dila kuka n di ruma h sa kit
d ib a wa h p e ng a wa sa n e me rg e nsi ya ng le ng ka p se p e rti, pa sie n ya ng b e re siko ting g i
d e ng a n infe ksi e ndo ka rditis se p e rti p a sie n d e ng a n ka tup ja ntung b ua ta n; pa sie n
ya ng b a ru dila kuka n ra d io te ra pi pada ra ha ng da n b e re siko te rja dinya
o ste o ra d io ne kro sis.

Pemilihan anestesi
Fa kto r ya ng me mp e ng a ruhi p e miliha n te knik a ne ste si me liputi riwa ya t me dis p a sie n
d a n ting ka t ko o p e ra tif pa sie n. Se la in itu a da b e b e ra p a fa kto r ya ng me ng indika sika n
p e ng g una a n a ne ste si lo ka l a ta u umum.

Lokal anestesi
1. Pro se d ur o p e ra si kura ng d a ri 30-45 me nit
2. O p e ra si d ila kuka n p a d a sa tu sisi mulut
3. Da e ra h o p e ra si ya ng la ng sung te rliha t

Anestesi umum
1. Sisi o p e ra si ya ng multip e l
2. O p e ra si d e ng a n la p a ng a n p a nda ng ya ng sulit
3. Pro se d ur ya ng ko mplika si da n dura si ya ng tida k da pa t dip e rkira ka n

Tindakan Pembedahan
A. Tindakan pembedahan molar tiga impaksi rahang bawah
Tinda ka n ya ng p e rlu d ila kuka n se b e lum p e mb e da ha n ;
1. Pe me riksa a n ke a d a a n umum p e nd erita , d e ng a n a na mne sa da n
p e me riksa a n klinis
2. Pe me riksa a n p e nunja ng d e ng a n fo to ro ntg e n, se hing g a d a p a t me ng e va lua si
d a n me ng e ta hui ke pa da ta n da ri tula ng ya ng me ng e liling i g ig i, se b a iknya
d id a sa rka n pa da p e rtimb a ng a n usia p e nd e rita , hub ung a n a ta u ko nta k
d e ng a n g ig i mo la r ke dua , hub ung a n a nta ra a ka r g ig i imp a ksi d e ng a n ka na lis
ma nd ib ula , d a n mo rfo lo g i a ka r g ig i impa ksi, se rta ke a d a a n ja ring a n ya ng
me nutupi g ig i imp a ksi, a p a ka h te rle ta k pa da ja ring a n luna k sa ja a ta u
te rp e nd a m dida la m tula ng

18
 3. Me ne ntuka n ta ha pa n p e re nc a na a n p e mb e da ha n ya ng me liputi :
- Pe re nc a na a n b e ntuk, b e sa rnya da n tip e fla p
- Me ne ntuka n c a ra me ng e lua rka n gig i imp a ksi,a pa ka h d e ng a n
p e mo to ng a n tula ng , p e mo to ng a n g ig i impa ksi a ta u ko mb ina si
ke d ua nya
- Pe rkira a n b a nya knya tula ng a ka n dib ua ng untuk me nd a pa tka n rua ng
ya ng c ukup untuk me ng e lua rka n g ig i impa ksi
- Pe re nc a na a n p e ng g una a n instrume n ya ng te p a t
- Me ne ntuka n a ra h ya ng te pa t untuk p e ng ung kita n g ig i d a n
me nye b a b ka n tra uma ya ng se minima l mung kin (Arc he r, 1975;
Pe te rso n, 2002)

De sa in Fla p (And re a se n,1997)

Fa kto r ya ng pa ling p e nting da la m me nd e sa in b e ntuk fla p te rg a ntung po sisi
g ig i mo la r tig a ya ng imp a ksi da n p e ng a mb ila n tula ng ya ng me nutup inya , se rta
me mp e rha tika n struktur a na to mi.
De sa in fla p ya ng b a nya k dig una ka n ya itu :
a . Fla p insisi sulkus g ig i mo la r ke dua (fla p e nve lo p )
b . Fla p insisi sulkus g ig i mo la r ke dua da n g ig i mo la r pe rta ma (Fla p e nve lo p )
c . Insisi sulkus g ig i mo la r ke d ua d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r (Fla p b a yo ne t)
d . Fla p p a ra ma rg ina l g ig i mo la r ke dua d e ng a n pe rlua sa n ve stib ula r (Fla p L-
Shap e d)
e . Fla p ling ua l

19
Tindakan pembedahan
1. O p e rkule kto mi
2. O do nte kto mi :
- Te hnik “ Sp lit Bo ne “
- Te hnik To o th Divisio n / o do nto to mi

Te hnik “ Sp lit Bo ne ” Te hnik “ To o th Divisio n “

Op e rkule kto mi
O p e rkulum > ja ring a n ika t ya ng me nutupi ma hlo ta g ig i
Op e rkulum se ring te rinfe ksi
- Fo o d d e b ris
- Te ka na n M3 a ta s

Op e rkule kto mi
- Ka ute risa si
- Insisi

Persiapan alat
Ha nd le sc a lp e l No . 3
Pisa u Ba rd Pa rke r no . 15
Ra spa to rium
Bur
Ha mme r d a n Chise l
Ele va to r lurus d a n b e rsudut
Ta ng e kstra ksi
Kure t

20
 Bo ne file
Ja rum d a n b e na ng ja hit
Ne d dle ho ld e r da n g unting
So nd e , pinse t d a n ka c a mulut

Faktor penyulit
Be ntuk a ka r ya ng a b no rma l
Hip e rse me nto sis
Ting ka t ke pa da ta n tula ng
De ka t p e mb uluh da ra h, sya ra f da n sinus ma ksila ris.
Pa nda ng a n o p e ra si ya ng se mp it

Tahap-tahap Pembedahan (Andreasen, 1997)

1. Posisi Vertikal
a. Relasi Mahkota-mahkota
Ka sus-ka sus impa ksi g ig i mo la r tig a umumnya me mp unya i hub ung a n
d e ng a n se b a g ia n d isto b uka l g ig i ya ng te rp e nd a m d i ra mus
a sc e nd e n.
Flap : Mo la r 1 a ta u mo la r 2 d a n fla p insisi sulkus mo la r 2 a ka n
me mb e rika n la p a ng pa nd a ng ya ng c ukup
Prosedur Pengambilan Tulang dan Luksasi : Pe ng a mb ila n tula ng
d isto b uka l da n p e mb uka a n b a g ia n pa ling me no njo l d a ri a ka r g ig i,
b ia sa nya a ka n me mb e rika n a kse s ya ng c ukup se hing g a g ig i da pa t
d ia ng ka t d e ng a n fo rc e p s a ta u e le va to r. Ap a b ila a ka r dive rg e n,
p ro se dur se pa ra si mung kin d ip e rluka n a ta u tula ng d ise kita rnya ha rus
d ia mb il. Ap a b ila e le va to r d ig una ka n p a d a po sisi ya ng me ne ka n
mo la r 2, p e nting untuk me ne mp a tka n ja ri p a d a pe rmuka a n o klusa l

21
b. Relasi Mahkota – Serviks
Ma sa la h p e mb e d a ha n ya ng sulit, d a n ka d a ng ka la me mb a ha ya ka n
inte g rita s d a ri ka na lis ma ndibula , se hing g a d ip e rluka n dia g no sis
me la lui ra d io g ra fi tig a d ime nsi d a ri re la si ka na lis ma nd ib ula da n a ka r
mo la r tig a .
Flap : Insisi sulkus d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r sa ng a t b e rg una
Pengambilan tulang : Me lip uti b a g ia n b uka l ya ng me nutupi ma hko ta .
O ste o to mi ha rus me nye d ia ka n te mp a t b a g i inse rsi e le va to r d i se rvika l
re g io me sia l d a n a ta u b uka l se sua i d e ng a n a na to mi a ka r
Prosedur pemotongan Gigi dan Luksasi : Pe mo to ng a n g ig i b ia sa nya
me mud a hka n se pa ra si ma hko ta da ri a ka r. Ap a b ila a na to mi a ka r
me mung kinka n e kstruksi a ksia l, se p a ra si le b ih la njut tid a k dip e rluka n.
G ro o ve re te nsi dib ua t p a d a b a g ia n b uka l a ka r d a n a ka r da pa t
d ie le va si d e ng a n e le ve to r. Jika tid a k b e rha sil, a ka r p e rlu d ipisa hka n
c. Relasi Mahkota-Akar
Ka sus-ka sus ini sa ng a t sulit da n a d a re siko ke rusa ka n ya ng sig nifika n
p a d a isi d a ri ka na lis ma ndib ula . Me la lui p e me riksa a n ra dio g ra fi
se ha rusnya d a p a t dite ntuka n re la si a nta ra mo la r tig a d e ng a n ka na l.
Pa da ha mpir se mua ka sus isi ka na lis ma nd ib ula a ka n te rliha t d a ri
p e ne ka na n pada a ka r da n p e me riksa a n ra dio g ra fi ha rus
me nunjukka n b a g ia n b uka l, ling ua l da n a pika l. Pa da b e b e ra p a ka sus
d a p a t diindika sika n untuk me mb a ta si pro se d ur p e mb e da ha n untuk
p e ng a mb ila n ma hko ta da n ko mpo ne n a ka r se c a ra in situ.
Flap : Di re ko me nd a sika n fla p d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r
Pengambilan tulang : Sa ma d e ng a n re la si a nta ra ma hko ta d e ng a n
se rvika l ta pi le b ih b a nya k tula ng ya ng ha rus d ia mb il. Po sisi ya ng le b ih
d a la m me le ma hka n ma ndib ula se hing g a ke kua ta n ya ng dig una ka n
p a d a e le va to r mung kin a ka n me nye b a b ka n fra ktur ra ha ng . Te ruta ma
p a d a imp a ksi ya ng d a la m dima na tula ng b uka l sa ng a t lua s da n
p e nd e ka ta n ling ua l da pa t d ila kuka n.

22
2. Posisi Mesioangular
a. Relasi Mahkota-mahkota
Flap : fla p insisi sulkus le b ih dip ilih
Pengambilan tulang : p e ng a mb ila n b uka l da n te ruta ma tula ng dista l
ke c ua li te rda pa t p e mb e sa ra n fo like l ya ng dise b a b ka n re so rb si d i re g io
te rse b ut.
Pemotongan Gigi : se sua i d e ng a n a ng ula si da n a ta u a na to mi a ka r,
me ski tid a k dila kuka n p e mo to ng a n g ig i, p e mo to ng a n c usp dista l a ta u
a ka r d ista l te ta p dip e rluka n.
Prosedur Luksasi : se te la h d ila kuka n p e mo to ng a n, e le va to r
d ite mpa tka n di me sia l a ta u b uka l se sua i a na to mi a ka r.
b. Relasi Mahkota-Serviks
Flap : Fla p insisi sulkus d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r le b ih te p a t pa da
ka sus ini.
Pengambilan tulang : Le b ih b a nya k d ib a nding ka n pa da re la si
ma hko ta -ma hko ta ta p i te ta p ha rus me ng ikuti a tura n p e mb uka a n
se luruh p e rmuka a n b uka l d a n b a ta s se rvika l, da n p a d a b e b e ra p a
ka sus pa da p e rmuka a n dista l d a ri mo la r tig a .
Pemotongan Gigi : p e mo to ng a n c usp dista l a ta u a ka r dista l dipilih
me nurut a na to mi a ka r, b ia sa nya p e nting untuk me ng hind a ri tra uma
p a d a p e ng a mb ila n g ig i.
Prosedur Luksasi : ke tika b a g ia n dista l g ig i te la h d ia ng ka t d e ng a n
e le va to r te rda pa t rua ng ya ng a d e kua t untuk me mind a hka n b a g ia n
me sia l d e ng a n me ne mpa tka n e le va to r d i me sia l. Pro se dur luksa si
la te ra l da pa t dic a pa i d e ng a n me ng g una ka n g ro o ve re te nsi b uka l
p a d a a ka r.

c. Relasi Mahkota-Akar
Flap : Insisi sulkus d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r le b ih o p tima l.
Pengambilan Tulang : Pa da po sisi ini le b ih b a nya k tula ng ya ng ha rus
d ib ua ng untuk me mb uka p e rmuka a n b uka l ma hko ta d a n b e b e ra p a
p e rmuka a n dista l. Alte rna tif la in p e nd e ka ta n ling ua l da pa t d ig una ka n.
Pemotongan Gigi : te knik ya ng d ig una ka n sa ma d e ng a n re la si
ma hko ta -ma hko ta d a n re la si ma hko ta -a ka r.
Prosedur Luksasi : ha rus dip e rha tika n fulkrum d a ri p ro se dur luksa si
ka re na pa da b e b e ra pa situa si da pa t me ne ka n a p e ks a ka r da n
me ng e na i ka na lis ma ndib ula .

23
3. Angulasi Horizontal
a. Relasi Mahkota-Mahkota
Flap : insisi sulkus mo la r 1 d a n 2 d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r b ia sa nya
c ukup untuk me nd a p a tka n a kse s ya ng a d e kua t te rha da p mo la r 3.
Pengambilan Tulang : tula ng p a d a b a g ia n b uka l d a n dista l g ig i ha rus
d ia mb il.
Pemotongan Gigi : se p e ra si ma hko ta d a ri a ka r de ng a n g a ris se p a ra si
ve rtika l me mung kinka n p e ng a mb ila n b a g ia n ma hko ta .
Prosedur Luksasi : se te la h p e ng a mb ila n ma hko ta , ko mpo ne n a ka r
d ia mb il d e ng a n e le va to r se te la h d ib ua t g ro o ve re te nsi pa da b a g ia n
b uka l a ta u d ista l da ri a ka r.
b. Relasi Mahkota-Serviks
Flap : Fla p insisi sulkus d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r diindika sika n.
Pengambilan Tulang : p a d a sudut disto b uka l mo la r 2 p e ng a mb ila n
tula ng ha rus sa ng a t ko nse rva tif d e ng a n tujua n untuk me ng o p tima lka n
p e nye mb uha n p a d a re g io ini.
Pemotongan Gigi : b ila p e ng a mb ila n b a g ia n ma hko ta tid a k
me mb e rika n rua ng ya ng c ukup untuk e kstruksi p e nuh d a ri a ka r, ma ka
se p e ra si a ka r ha rus dila kuka n.
Prosedur Luksasi : sa ma d e ng a n re la si ma hko ta -ma hko ta .
c. Relasi mahkota-Akar
Flap : insisi sulkus d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r.
Pengambilan Tulang : ha rus c ukup se hing g a p e rmuka a n b uka l da n
d ista l ma hko ta te rliha t.
Pemotongan Gigi : p e mb e da ha n untuk me mb ua t g ro o ve re te nsi di
a ka r dista l me mung kinka n luksa si a nte rio r d a ri ko mp o ne n a ka r. Pa da
ka sus a ka r ya ng sa ng a t pa nja ng , te knik p e mo to ng a n a ka r multip e l

24
 ha rus dig una ka n. Pro se dur ini me mb e rika n te ka na n ya ng minima l
p a d a ka na lis ma ndib ula .

4. Posisi distoangular
a. Relasi Mahkota-mahkota
Flap : insisi sulkus mo la r 2 me mb e ri a kse s me ma da i pa da mo la r 3
Pengambilan Tulang : b ia sa nya d ila kuka n p a da a sp e k b uka l da n
se tia p tula ng dista l ya ng me ng ha la ng i. Pa da b e b e ra p a ka sus g ig i
d a p a t dia mb il d e ng a n e le ve to r ya ng dite mpa tka n dime dia l a ta u
b uka l se te la h g ro o ve re te nsi dib ua t.
Pemotongan Gigi : b ila ukura n ma hko ta me nutup i rua ng a n ya ng a da ,
ma hko ta ha rus d i se pa ra si da ri a ka r d e ng a n b a ta s ma rg ina l.
Te rg a ntung p a d a a na to mi a ka r, a ka r da pa t dia mb il se c a ra in to to
a ta u a ka r d ista l dipisa hka n da ri a ka r me sia l.
Prosedur Luksasi : a ka r d ia mb il d e ng a n me mb ua t g ro o ve re te nsi pa da
b a g ia n b uka l a ka r a ta u me ne mpa tka n e le va to r d i b a g ia n me sia l.
b. Relasi mahkota-Serviks
Flap : sa ma d e ng a n re la si ma hko ta -ma hko ta .
Pengambilan Tulang : le b ih b a nya k tula ng ya ng dia mb il dib a nding ka n
p a d a re la si ma hko ta -ma hko ta
Pemotongan Gigi : p rinsip ya ng dig una ka n sa ma d e ng a n prinsip p a d a
re la si ma hko ta -ma hko ta .

25
 Prosedur Luksasi : sa ma d e ng a n p ro se dur p a d a re la si ma hko ta -
ma hko ta .
c. Relasi Mahkota-Akar
Flap : fla p sa ma d e ng a n ya ng d ig una ka n pa da re la si mo la r 2.
Pengambilan Tulang : le b ih lua s dib a nding ka n ma hko ta -se rviks.
Pemotongan Gigi : p e mo to ng a n ma hko ta ho rizo nta l dila kuka n se p e rti
p a d a tip e impa ksi disto a ng ula r
Prosedur Luksasi : p ro se durnya sa ma d e ng a n tip e -tip e impa ksi
d isto a ng ula r

5. Posisi Bukolingual
a. Kemiringan Bukal : p a d a lo ka si ini d a p a t d ig una ka n insisi sulkus mo la r 2
d e ng a n p e rlua sa n ve stib ula r. Tula ng ya ng me nutupi b a g ia n ma hko ta
d a n se rviks a ka r dia mb il. Ma hko ta dip isa hka n da ri a ka r d a n dia mb il.
Ba g ia n a ka r da p a t diluksa si ke b uka l da n dia mb il.
b. Kemiringan Lingual : p ro se d ur p e mb e da ha n ya ng dig una ka n sa ma
se p e rti p ro se dur p a d a po sisi b uka l. Pe nd e ka ta n ling ua l b ia sa nya le b ih
muda h.

B. Tindakan Pembedahan molar tiga impaksi rahang atas

Rencana Pembedahan (Krug e r, 1984; And re a se n, 1997; Pe te rso n,2003)
Ta ha p d a sa r ya ng ha rus dip e rha tika n d a la m re nc a na p e mb e d a ha n g ig i imp a ksi M3
a ta s, te rdiri da ri tig a ta ha pa n.
1. Pe rta ma , me la kuka n p e me riksa a n se c a ra visua l d a n d ig ita l d a ri pa da
ja ring a n luna k/ muko sa , ja ring a n ke ra s/ tula ng ya ng me nutupi g ig i imp a ksi
se rta me mp e rkira ka n a ra h ke lua rnya g ig i.
Pa da p e me riksa a n e kstra o ra l, dip e rha tika n: ke a d a a n g ig i ka rie s a ta u tid a k,
a da nya p e riko ro nitis, p o sisi g ig i te ta ng g a .
2. Ke d ua , me mp e la ja ri g a mb a ra n ra dio g ra fi da ri g ig i ya ng a ka n dia ng ka t
te rma suk struktur a na to mi se kita r d a n g ig i ya ng b e rd e ka ta n.
Pe me riksa a n ra d io g ra fi ya ng dia njurka n a da la h p a no ra mik fo to me skipun
d a p a t jug a d ila kuka n : intra o ra l p e ria p ika l ra d io g ra fi, e kstra o ra l la te ra l
o b liq ue , wa te rs fo to .
3. Ke tig a , me ne ntuka n kla sifika si g ig i ya ng imp a ksi.
Da la m re nc a na p e mb e da ha n g ig i imp a ksi M3 ini, p e rlu dip e rha tika n b e b e ra pa
fa kto r ya ng me nyulitka n p e la ksa na a n p e mb e da ha n. Fa kto r-fa kto r te rse b ut a da la h :
1. Ke d e ka ta n M3 a ta s d e ng a n sinus ma kslila ris
2. M3 a ta s te rle ta k d ia ta s a ka r M2 a ta s

26
 3. Me nya tunya (fusi) M3 a ta s d e ng a n a ka r M2 a ta s
4. Be rd e ka ta nnya pro se s zyg o ma tikus d e ng a n ma ksila
5. Le ng kung a ka r ya ng a b no rma l
6. Hip e rse me nto sis
7. Ke p a d a ta n tula ng
8. Pa sie n ya ng sud a h tua
9. Ke sulita n me nd a pa tka n a kse s ke d a e ra h o p e ra si ka re na o to t o rb ikula ris ya ng
ke c il
Teknik Pembedahan
Te knik ya ng d ig una ka n untuk me ng e lua rka n g ig i imp a ksi M3 a ta s te rg a ntung
p a d a po sisinya . Ha l ini b e rka ita n e ra t d e ng a n ting ka t ke sulita n o p e ra si, ka re na
ke sulita n b e da h impa ksi M3 a ta s b uka n ha nya te rle ta k pa da ke miring a n da n b e ntuk
a ka r g ig i sa ja te ta p i le b ih te rp usa t p a d a se ja uh ma na te ting g ia n g ig i te rse b ut
b e ra da p a d a da e ra h po ste rio r ma ksila . Te rd a pa t d ua c a ra untuk me ng e lua rka n g ig i
impa ksi, ya ng p e rta ma a d a la h d e ng a n “ Sp lit b o ne te c hnic ” ya itu me mo to ng tula ng
se kita r g ig i se hing g a g ig i dike lua rka n se c a ra utuh. Ca ra ke d ua d e ng a n “ Split to o th
te c hnic ” ya itu me mo to ng g ig i se hing g a g ig i d ike lua rka n p e rb a g ia n, d e ng a n c a ra
ke d ua ini te rja dinya trismus d a n p e mb e ng ka kka n p o st o p e ra si d a p a t d ikura ng i
(Dimitro ulis, 1997; Pe d e rse n, 1996).

Tahap-tahap pembedahan : (Arc he r, 1975; Pe te rso n, 2003).

1. Pe mb ua ta n fla p tia p ja ring a n luna k
Se b e lum d ib ua t fla p te rle b ih da hulu d ib e rika n d e sinfe ksi, dida e ra h o p e ra si
se rta p e mb e ria n a ne ste si, se la njutnya dila kuka n pe mb ua ta n fla p . Ad a e mp a t
tip e p e mb ua ta n fla p ya ng dire ko me nd a sika n, na mun untuk g ig i imp a ksi M3
a ta s “ Buc c a l e xte ntio n fla p ” le b ih se ring d ila kuka n. Pe mb ua ta n fla p d imula i
d a ri da e ra h b e la ka ng ha mula r no tc h p a da tub e r ma ksila d e ng a n
me ng g una ka n p isa u inc isi (Bo rd -p a rke r b la d e no . 12). Muko sa me mb ra n ya ng
me nutupi tub e ro sita s diinsisi d a ri d a e ra h pa ling dista l tub e r, insisi d ila njutka n ke
a ra h a nte rio r sa mp a i me nye ntuh te ng a h-te ng a h p e rmuka a n d ista l g ig i M2
a ta s. Insisi dila njutka n me ng e liling i insisi ke a ra h muko b uka l fo ld d e nga n
ke miring a n 45 d e ra ja t. Muko p e rio ste a l ya ng me nutupi g ig i imp a ksi dib uka
d e ng a n ra sp a ra to rium. De mikia n p ula pa da b a g ia n p a la tina l. Se te la h fla p
te rb uka b e ra rti la pa ng a n p a nda ng ya ng c ukup me ma d a i suda h d id a p a t.
2. Pe mo to ng a n tula ng ya ng me nutupi g ig i impa ksi
Me skip un p e mo to ng a n tula ng da pa t dila kuka n d e ng a n c hise l, na mun
b e la ka ng a n ini p e ng g una a n b o r tula ng untuk me mb ua ng ja ring a n ke ra s
ya ng me nutupi g ig i impa ksi le b ih e fe ktif. Pe ng a mb ila n tula ng d iuta ma ka n

27
 p a d a a sp e k b uka l dib a wa h g a ris se rvika l M2, p e ng e b o ra n dila kuka n sa mpa i
ko ntur te rb e sa r ma hko ta klinis ta mpa k. Ya ng p e nting pa da ta ha p ini a da la h
p e ng a mb ila n tula ng se c ukup nya me ng hinda ri tra uma ja ring a n ke ra s ya ng
le b ih b e sa r.
3. Pe ng a mb ila ng g ig i imp a ksi M3 a ta s
Pa da impa ksi g ig i M3 a ta s ja ra ng d ipo to ng (se p a ra si), se b a b ja ring a n tula ng
ya ng me nutupi le b ih tip is d a n re la tif e la stis, se hing g a me mung kinka n
p e ng a mb ila n g ig i se c a ra utuh de ng a n me ng g una ka n e le va to r.
Pe la ksa na a nnya se te la h g ig i ya ng imp a ksi ta mpa k da n tula ng pa da ko ntur
te rb e sa r ma hko ta klinis dib ua ng ha rus dib ua t rua ng a n ya ng c ukup untuk
me ma sukka n e le va to r pa da d a e ra h ko ntur te rb e sa r ma hko ta . La lu ujung
e le va to r diinse rsika n pa da g a ris se rvika l dida e ra h me sio b uka l g ig i M3. d e ng a n
me ng g una ka n sisi b uka l se b a g a i fulkrum g ig i dite ka n ke a ra h d isto b uka l da ri
p ro se sus a lve o la ris d e ng a n te ka na n se c ukupnya . Ha ti-ha ti da la m
p e ne mp a ta n e le va to r, hind a ri te ka na n me ndo ro ng ke a ta s da n g una ka n
te ka na n se c ukup nya a g a r g ig i tid a k te rd o ro ng ke a ra h sinus ma ksila ris a ta u
rua ng p te rig o ma ksila ris. Sa a t me ng g una ka n e le va to r ini tub e ro sita s ma ksila
ha rus difiksa si d e ng a n ib u ja ri da n te lunjuk me nc e g a h fra kturnya tub e ro sita s
ma ksila .
4. De b rid e me n da n p e nutup a n luka
Luka d ib e rsihka n da ri se rp iha n tula ng la lu d ila kuka n kure ta se se rta
p e ng ha lusa n p ro se s a lve o la ris d e ng a n b o ne file . Se te la h itu luka d iirig a si a ta u
sp o o ling d e ng a n la ruta n Na Cl 0,9% p lus b e ta dine . Pe nutupa n luka dila kuka n
d e ng a n me ng e mb a lika n fla p ke po sisi se mula se rta d ila kuka n p e nja hita n
te rputus te ruta ma pa da dista l M2 la lu d i inte rd e nta l. Pe nja hita n b isa dila kuka n
p a d a 3 a ta u 4 te mpa t te rg a ntung da ri lua snya insisi. Dia ta s luka b e ka s o p e ra si
d ile ta kka n ta mp o n ya ng te la h dib e ri b e ta dine , p a sie n disuruh me ng g ig it
se kita r 1 ja m da n dib e rika n instruksi po st o p e ra si.

Pembedahan gigi impaksi molar tiga di palatinal

Tahap-tahapnya adalah sebagai berikut (Arc he r, 1975) :
1. Pe mb ua ta n fla p
Insisi d imula i da ri da e ra h p o ste rio r tub e ro sita s ma ksila , d ila njutka n ke a nte rio r
sa mp a i me nye ntuh te ng a h-te ng a h p e rmuka a n d ista l M2 insisi d ila njutka n
se p a nja ng le he r b a g ia n p a la tina l da ri M2 d a n M1. insisi b isa sa mp a i b a g ia n
me sia l M1, se la njutnya muko p e rio ste a l dib uka d e ng a n ra sp a to rium. Ag a r fla p
te ta p te rb uka ma ka muko sa te rse b ut d a p a t d ija hit da n diika tka n pa da g ig i
d isisi ya ng b e rla wa na n. Ya ng p e rlu dip e rha tika n a da la h a rte ri p a la tinus ya ng

28
 ke lua r da ri fo ra me n pa la tinus, se b a b itu fla p ya ng dire ko me nd a sika n tip e
“ e nve lo p e ”.

2. p e mb ua ng a n tula ng
ja ring a n tula ng ya ng me nutupi di lub a ng d e ng a n me ng g una ka n b o r tula ng
sa mp a i ko ntur te rb e sa r ma hko ta klinis ta mpa k da n a ra h ke lua rnya g ig i b e b a s
d a ri re te nsi.
3. Pe ng a mb ila n g ig i
Pe ng a mb ila n g ig i da pa t dila kuka n d e ng a n e le va to r a ta u d e ng a n ta ng
e kstra ksi. Ha ti-ha ti sa a t me ng g una ka n e le va to r, hinda ri te ka na n me nd o ro ng
ke a ta s untuk me nja g a a g a r tid a k te rja d i p e rfo ra si d a sa r a ntrum.
4. Pe nutup a n luka
Se te la h luka dib e rsihka n, fla p d ike mb a lika n d a n dija hit.

C. Tindakan pembedahan kaninus impaksi rahang atas

Teknik pembedahan
Prinsip p e mb e da ha n g ig i impa ksi tida k b e rb e da de ng a n p e mb e d a ha n la in. Se b e lum
me la kuka n p e mb e da ha n, p e rlu d ib ua tka n info rme d c o nse nt. Da la m ha l ini pa sie n
a ta u ke lua rg a nya me na nd a ta ng ani p e rse tujua n o p e ra si, se te lah me nda pa t
p e nje la sa n ha l-ha l ya ng b e rhub ung a n d e ng a n tind a ka n d a n a kib a t ya ng d a p a t
te rja d i p a d a sa a t b e d a h ma upun pa sc a b a da h.
Te rda pa t lima ta ha p p e mb e da ha n g ig i ka ninus imp a ksi ya itu :
1. Me nd a p a t d a e ra h g ig i imp a ksi te rliha t d e ng a n je la s. Ini da pa t dila kuka n
d e ng a n p e mb ua ta n fla p ja ring a n ya ng a d e kua t. Po la p e mb ua ta n fla p pa da
g ig i ka ninus ra ha ng a ta s da pa t d ila kuka n me la lui a kse s b uka l, pa la ta l a ta u
ke d ua nya te rg a ntung p o sisi g ig i imp a ksi.

29
 2. Ke b utuha n untuk p e ng a mb ila n tula ng ya ng c ukup , se hing g a p e mo to ng a n
g ig i da pa t d ila kuka n.
3. Me me c a h g ig i me nja di b e b e ra p a b a g ia n d e ng a n b o r a ta u c hise l.
4. Pe ng ung kita n g ig i d e ng a n e le va to r
5. Pe mb e rsiha n luka d e ng a n irig a si d a n d e b rid e me nt me ka nik me ng g una ka n
kura ta se se rta me nutup luka d e ng a n p e nja hita n.

Komplikasi pembedahan.
A. Komplikasi intra operatif
1. Pe rda ra ha n ma sif da pa t te rja di. Pe na ng a na nnya d e ng a n p e ne ka na n da n
p e nja hita n.
2. Fra ktur tub e ro sita s ma ksila pa da o do nte kto mi mo la r tig a a ta s. Pe na ng a na nnya
p e ne mp a ta n ke mb a li fra g me n d a n ika t d e ng a n p e nja hita n a ta u d e nta l wire
se la ma 3-4 ming g u, ke mudia n re nc a na ka n untuk p e nc a b uta n g ig i se te la h te rja di
p e nye mb uha n d a ri tub e ro sita s a ta u p e ng e lua ra n fra g me n d a n p e nutup a n luka
d e ng a n p e nja hita n prime r ra p a t.
3. Pa da o do nte kto mi mo la r tig a a ta s a ta u ka ninus a ta s .G ig i me ne mb us d a sa r sinus.
Pe na ng a na nnya te mp a tka n ke mb a li g ig i d a n sp lint pa da po sisi te rse b ut, la lu
tutup d e ng a n ka ssa ya ng d ib a sa hi a ntise p tik ya ng a ka n d ike lua rka n 2-3 ming g u
ke mudia n. Jika fistula 2-6 mm dila kuka n p e ng ura ng a n ujung so c ke t tula ng da n
p e nja hita n ping g ira nnya d e ng a n me to d e d e la pa n.
4. Pe mind a ha n te mpa t/ displa c e me nt. Pe na ng a na nnya he ntika n pro sed ur
se c e p a tnya untuk me nc e g a h b e rpind a hnya g ig i ke ja ring a n ya ng le b ih da la m.
La kuka n ro ntg e n pa ling se dikit da ri dua te mp a t untuk me ne ntuka n po sisi da ri g ig i
ya ng b e rpind a h. Ama ti ta nda -ta nda p e ra da ng a n ya ng b e rhub ung a n d e ng a n
p inda hnya g ig i. Pe mb e ria n a na lg e sik da n a ntib io tik. Pe nja d wa la n ke mb a li untuk
p e ng a mb ila n fra g me n.
5. Fra ktur a ka r/ ma hko ta . Pe na ng a na nnya la kuka n ro ntg e n fo to untuk me liha t p o sisi
d a ri fra g me n fra ktur. Pe mb e ria n a na lg e sik d a n a ntib io tik. Pe nja d wa la n ke mb a li
untuk p e ng a mb ila n fra g me n fra ktur.

30
6. Fra ktura ma ndib ula p a d a o do nte kto mi mo la r tig a b a wa h
7. Empise ma ka re na p e ng g una a n te ka na n uda ra ya ng b e rle b iha n
8. Ke rusa ka n ja ring a n luna k.
9. Ce d e ra p a d a N. Alve o la ris infe rio r a ta u N. Ling ua lis.
10. Pa ta hnya a la t b e da h.

B. Komplikasi pasca bedah.

1. Alve o litis / Dry so c ke t.
Pe na ng a na nnya d e ng a n c a ra d ila kuka n irig a si d e ng a n no rma l sa lin d a n
d ia plika sika n b a ha n-b a ha n ya ng b e rsifa t a na lg e sik se p e rti ya ng me ng a ndung
e ug e no l
2. Pe rda ra ha n se kund e r
3. Trismus.
4. Ed e ma . Untuk p e nc e g a ha n d a p a t dib e rika n ko mp re s e s se g e ra se te la h
p e mb e da ha n se la ma 2o me nit.
5. Pa re ste si .
Da p a t dita ng g ula ng i d e ng a n p e mb e ria n ne uro tro p ik vita min.
6. Pro b le ma p e rio do nta l p a d a g ig i se b e la hnya .
7. He ma to ma .

Instruksi pasca pembedahan (Pe d la r.1996)

Dite ra ng ka n p a d a p a sie n b a hwa p ro se s p e nye mb uha n te rg a ntung pula p a d a
p a sie n untuk me la ksa na ka n instruksi se te la h p e mb e d a ha n.
Ko ndisi ya ng b ia sa te rja di : 1) ra sa sa kit, 2) p e rd a ra ha n, 3) p e mb e ng ka kka n

Tinda ka n ya ng se b a iknya d ila kuka n :

a . G una ka n o b a t se sua i ya ng dia njurka n d a la m re se p
b . Te mp a tka n ka sa d ia ta s da e ra h p e nc a b uta n b uka n d id a la m so ke tnya
c . la kuka n ko mp re s ding in untuk me ng ura ng i p e mb e ng ka kka n
d . tidurla h d e ng a n ke pa la a g a k dina ikka n, ini d a p a t me ng ura ng i
p e mb e ng ka kka n
e . b e rkumur se ha b is ma ka n
f. d ie t luna k
g . c ukup istira ha t

ya ng ha rus dihinda rka n :

a . Hinda ri ma ka na n ya ng ke ra s
b . Ja ng a n me ng hisa p -hisa p da e ra h b e ka s o p e ra si

31
 c . Ja ng a n se ring me luda h
d . Hind a rka n da e ra h b e ka s o p e ra si da ri ra ng sa ng p a na s
e . Tida k me la kuka n ke rja b e ra t .

Kontrol (Pe te rso n, 2003)

Pa sie n ke mb a li ko ntro l se tia p ha ri sa mp a i ja hita n d ib uka . Ko ntro l p e rd a ra ha n. Ko ntro l
ra sa sa kit d a n ra sa tid a k nya ma n, te rma suk d ie t, O ra l Hyg ie ne , Ed e ma , Infe ksi, trismus,
e kimo sis.

32
 APIKOEKTOMI

1. Pendahuluan
Ap iko e kto mi a d a la h sua tu p ro se dur p e mo to ng a n a ka r g ig i b a g ia n a p ika l
ya ng te rinfe ksi d a n p e ng ure ta n ja ring a n ne kro sis d a n ja ring a n ya ng me ra da ng pa da
d a e ra h p e ria pika l g ig i (Arc he r,1975). Ap iko e kto mi p e rta ma ka li d ila kuka n o le h Fa rra r
d a n Bro phy se b e lum ta hun 1880 d a n se ja k itu te rus d ila kuka n p e nye mpurna a n te knik
p e mb e da ha n hing g a sa a t ini. Ma sa la lu a piko e kto mi me rup a ka n p e ra wa ta n untuk
me mp e rb a iki ke sa la ha n-ke sa la ha n ya ng te rja d i p a d a p e ra wa ta n e ndo do ntik,
se hing g a se ring te knik ini dila kuka n b e rula ng -ula ng pa da g ig i ya ng sa ma se hing g a
me nye b a b ka n ha nya se d ikit a ka r ya ng te rsisa a ta u b a hka n tida k a da a ka r la g i ya ng
te rting g a l. Ap iko e kto mi ya ng b e rula ng -ula ng tida k da pa t me ng hila ng ka n sumb e r
d a ri ke g a g a la n p e ra wa ta n e nd o do ntik da n a kib a tnya p ro se dur ini se ring ka li
me ng a la mi ke g a g a la n me skip un p ro se dur p e mb e da ha n te la h d ila kuka n d e ng a n
se b a ik mung kin. Pro se dur ini b a ru a ka n b e rha sil d e ng a n b a ik b ila sa lura n a ka r g ig i
d iisi d e ng a n b a ik da n b e na r.

G a mb a r : p e ng isia n sa lura n a ka r ya ng b e rle b ih

2. Indikasi dan Kontraindikasi

Indikasi apikoektomi menurut Grossman (Arc he r,1975, Dym,2001) a d a la h :
a. Ke rusa ka n ya ng lua s ja ring a n p e ria pika l, tula ng a ta u me mb ra n p e rio d o nta l ya ng
me ng e na i se p e rtig a a ta u le b ih a p e ks a ka r g ig i.
b. Pa da a p e ks a g a r g ig i te rda pa t kista .
c. Instrume n sa lura n a ka r pa ta h p a d a se p e rtig a a ka r a ta u sa lura n te rsumb a t o le h
b a tu p ulp a da n la in-la in.
d. Pe rfo ra si p a d a se p e rtig a sa lura n a ka r.

33
e. Pa da g ig i ya ng muda dima na a p e ks b e lum te rtutup se mpurna da n p e ng isia n
sa lura n a ka r suka r me nd a p a tka n ha sil ya ng b a ik ka re na sa lura n a ka r b e rb e ntuk
te ro mp e t.
f. Ba ha n p e ng isi sa lura n a ka r p a ta h da n ma suk ke ja ring a n p e riapika l d a n
me rup a ka n sua tu irita n.
g. Sa lura n a ka r te la h dira wa t da n diisi d e ng a n b a ik te ta pi ma sih te rd a p a t
p e rio do ntitis a p ika lis.
h. Sa lura n a ka r ya ng sa ng a t me le ng kung d e ng a n da e ra h re re fra ksi.
i. Re so rb si inte rna l da n e kste rna l pa da a ka r g ig i.
j. Ove rfilling p a d a p e ng isia n sa lura n a ka r.
k. Fra ktur se p e rtig a a p ika l d e ng a n ke ma tia n pulpa .
l. Tida k d a pa t did a p a tka n p e rb e niha n ne g a tive p a d a p e ra wa ta n e ndo do ntik.
m. Ad a nya ke la ina n p a d a d a e ra h p e ria pika l g ig i ya ng te la h me ma ka i ma hko ta
d o we l, ma hko ta da n je mb a ta n, d ll.

Kontraindikasi menurut Grossman : (Archer, 1975)

a . Bila p e mo to ng a n ujung a ka r da n kure ta se me ng a kib a tka n dukung a n tula ng
a lve o la r me nja d i sa ng a t b e rkura ng .
b . Gig i d e ng a n sa ku p e rio d o nta l ya ng da la m d a n ke g o ya ng a n g ig i ya ng b e ra t.
c . Te rda pa t p e rio do nta l a b se s.
d . Pa d a da e ra h ya ng suka r dic a pa i ka re na pa nda ng a n kura ng lua s.
e . Tra uma tik o klusi tida k d a pa t dip e rb a iki.
f. Te la h b e rula ng ka li dila kuka n a p iko e kto mi.
g . Te rda pa t p e nya kit-p e nya kit umum ya ng jug a me rupa ka n ko ntra indika si untuk
d ila kuka n p e mb e da ha n.

3. Pemeriksaan sebelum melakukan tindakan Apikoektomi

a . Ana mne sa
Ha l-ha l ya ng ha rus d ita nya ka n se wa ktu me ng a da ka n a na mne sa a da la h
me ng e na i ke sa kita n g ig i a ta u tra uma diwa ktu la lu. Pe rta nya a n ini
me mb e rika n b a ya ng a n a pa ka h sua tu p e mb e ng ka ka n d ise b a b ka n o le h
ne o p la sma , a b se s, a ta u kista da n b e ra p a la ma te rja di p e mb e ng ka ka n, jug a
me ng e na i p e ra sa a n sa kitnya . Ke mudia n a pa ka h g ig i te rse b ut p e rna h dira wa t
o le h do kte r g ig i d a n b e ra p a ka li kunjung a n se rta a pa ka h me nd e rita p e nya kit
umum la innya .
b . Pe me riksa a n o b je ktif
Dila kuka n insp e ksi g ig i ya ng a ka n dila kuka n a p iko e kto mi, se p e rti p e rkusi da n
p a lpa si se rta te st ke g o ya ng a n g ig i

34
4. Pemeriksaan Radiologis
Pe me riksa a n ra dio lo g is a da la h sua tu p e me riksa a n ya ng p e nting untuk me liha t
ha l-ha l ya ng tida k da pa t diliha t se c a ra klinis, p a da ro e ntg e n da pa t diliha t :
a. Pa nja ng a ka r g ig i
Pa da p e me riksa a n da pa t d ike ta hui a pa ka h p a nja ng a ka r me me nuhi sya ra t
untuk d ila kuka n a piko e kto mi. Pa d a a ka r p e nde k, tid a k da pa t dila kuka n
a piko e kto mi ka re na a ka r a ka n me nja d i le b ih p e nd e k se hing g a kura ng
me mb e ri dukung a n.
b. Sa lura n a ka r g ig i
Sa lura n a ka r b isa d iliha t a p a ka h ke c il, b e sa r, lurus, b e ng ko k a ta u a da
p e nyumb a ta n p a d a sa lura n a ka rnya , misa lnya b a tu p ulp a pa da se p e rtig a
a pika l ma ka ini me rup a ka n indika si untuk dila kuka n a p iko e kto mi. Jug a da pa t
d iliha t a d a nya sa lura n ta mb a ha n p a d a sa lura n a ka r te rse b ut.
c. Ke a da a n a ka r g ig i
Pa da p e me riksa a n ke a d a a n a ka r g ig i ke mung kina n-ke mung kina n ya ng
d a p a t diliha t a da la h : a ka r b e ng ko k, a ka r b e lum te rb e ntuk se mp urna ,
a da nya e kspo na si wa ktu me la kuka n “re a ming ” da n re so rb si a ka r.
d. Ke a da a n me mb ra n p e rio do nta l
Ha rus diliha t a pa ka h me mb ra n p e rio do nta l sud a h te rke na p e ra d a ng a n a ta u
b e lum. Ap a b ila g a mb a ra n ra dio lo g is b e rb e da d e ng a n no rma l, ma ka
ke mung kina n suda h te rja di sua tu pro se s pa to lo g is.
e. Ke la ina n-ke la ina n Pe ria pika l
Se c a ra ra dio lo g ist ke la ina n p e ria pika l ini b isa diliha t se b a g a i a da nya d a e ra h
“ ra re fa c tio n” di da e ra h p e ria p ika l. Untuk itu ha rus dib e d a ka n a p a ka h itu
sua tu kista , g ra nulo ma a ta u a b se s.

5. Metoda Apikoektomi
Ad a dua me to d a a p iko e kto mi (Arc he r, 1975, Dym, 2001)
a. Ap iko e kto mi d e ng a n sa tu ta ha p (o ne sta g e o p e ra tio n).
Pa da pro se d ur ini, p re pa ra si b io me ka nis, ste rilisa si, p e ng isia n sa lura n a ka r da n
tind a ka n a piko e kto mi d ila kuka n da la m se ka li kunjung a n.
Ca ra ini dib a g i dua :
1. Pe ng isia n sa lura n a ka r p ra b e da h (pre -re se c tio n filling te c hniq ue )
2. Pe ng isia n sa lura n a ka r p a sc a b e da h (po st-re se c tio n filling te c hniq ue )
b. Ap iko e kto mi d e ng a n dua ta ha p (two sta g e o p e ra tio n)
Pa da p ro se dur ini ta ha p p e rta ma dila kuka n pe ra wa ta n e ndo do ntik b a ru
ke mudia n b e b e ra p a ha ri a ta u ming g u dila kuka n a piko e kto mi.

35
6. Prosedur Apikoektomi
Ad a dua ta ha p pro se d ur tinda ka n a piko e kto mi ya itu :
a. Ta ha p p e ra wa ta n e ndo do ntik
Uruta n ta ha p ini a da la h (Arc he r, 1975) :
1) Ane ste si, p a da umumnya dib e rika n a ne ste si lo ka l.
Untuk a piko e kto mi d e ng a n sa tu ta ha p , a ne ste si dib e rika n pa da wa ktu
p e ra wa ta n e ndo do ntik.
2) Pe ma sa ng a n rub b e r d a m.
3) Pe ng ula sa n b a ha n a ntise p tik pa da g ig i te rse b ut d a n rub b e r da m.
4) Pe mb uka a n rua ng pulpa , p e mb ua ng a n a ta p ka ma r pulpa d a n
p e rlua sa n rua ng pulpa . Isi ka ma r pulpa dia mb il d a n ka ma r p ulpa
d ib e rsihka n.
5) Ma sukka n file no . 1 ke d a la m sa lura n a ka r sa mp a i me njumpa i
ha mb a ta n, b ia sa nya p a d a d a e ra h d e ntino se me nta l junc tio n (kira -kira
1,5 mm d a ri a p e k g ig i). Ke mud ia n dib ua t ra dio g ra fi g ig i te rse b ut
d e ng a n ja rum file pa da te mp a tnya . File d ip e g a ng d e ng a n he mo sta t
fo rc e p s pa da ujung insisa l a ta u ujung b o njo l b uka l, ke mudia n dia mb il
d a ri sa lura n a ka r. Pa nja ng file te rse b ut diukur da la m millime te r. Untuk
me nd a pa tka n p a nja ng sa lura n a ka r ya ng se b e na rnya da p a t
d ig una ka n rumus :

DS x SF = S
DF
DS = p a nja ng ja rum d a la m sa lura n
SF = pa nja ng sa lura n d a la m fo to
DF = pa nja ng ja rum di fo to
S = pa nja ng sa lura n a ka r se b e na rnya .
Ke mudia n se mua a la t sa lura n a ka r dise sua ika n d e ng a n p a nja ng
se b e na rnya d e ng a n me ma ka i sto p .
6) Sa lura n a ka r dile b a rka n da n d iirig a si d e ng a n hyd ro g e n p e ro ksid a d a n
na trium hipo khlo rit b e rg a ntia n. Ke mud ia n sa lura n a ka r dike ring ka n
d e ng a n a b so rb e nt p o int.
7) Ma sukka n g utta -p e rc ha c o ne ke da la m sa lura n a ka r se hing g a ke lua r
1-2 mm d a ri a p e ks g ig i. Bua t ra dio g ra fi untuk me liha t ke pa sa nnya
d a la m sa lura n a ka r d a n ke mud ia n g utta -p e rc ha d a ri da la m sa lura n.

36
 8) Pe la pisa n dinding sa lura n a ka r d e ng a n se me n sa lura n a ka r d a ri
G ro ssma n. G utta -p e rc ha dila pisi d e ng a n se me n d a n dima sukka n ke
d a la m sa lura n a ka r, ta rik se dikit 1-2 mm ke mud ia n ma sukka n la g i
b e rula ng -ula ng se b e lum dite mp a tka n p a d a po sisi a khir.
9) La kuka n ko nd e nsa si la te ra l d e ng a n g utta -p e rc ha ta mb a ha n d e ng a n
b a ntua n “ spre a d e r” da n “ plug g e r” a g a r p e ng isia n d a p a t he rme tis.
Ke mudia n b ua t ra dio g ra fi ke mb a li.
10) Ke le b iha n g utta -p e rc ha dib a g ia n ko ro na l dipo to ng ,ke mudia n ditutup
d e ng a n se me n b a se .
11) “ rub b e r d a m” dia ng ka t.
Bila d ila kuka n p e ng isia n sa lura n a ka r pra b e da h , se te la h d ila kuka n p ro se dur
p e mb e da ha n, se b a g ia n g utta -p e rc ha d ia mb il d a n d iisi d e ng a n a ma lg a m
a ta u silve r c o ne se c a ra re tro g ra d e .
Bila d ila kuka n p e ng isia n sa lura n a ka r pa sc a b e da h, ma ka d a e ra h luka
d isumb a t d e ng a n ka sa , sa lura n a ka r dile b a rka n d a n d iha luska n la lu diirig a si,
d ike ring ka n, d iisi d e ng a n se me n sa lura n a ka r ke mudia n diisi d e ng a n g utta -
p e rc ha c o ne .

b . Ta ha p p e mb e da ha n
Me nurut Arc he r uruta n p e mb e da ha n a da la h : (Arc he r,1975; Birn, 1975;
Dym,2001)
1) La kuka n tinda ka n a se p tik da n a ntise p tik pa da ro ng g a mulut.
2) La kuka n a ne ste si lo ka l.

Ga mb a r : Pe nyuntika n a ne ste si lo ka l

37
3) Te ntuka n po la insisi p a d a p e rmuka a n la b ia l muko sa mulut, ya itu
d e ng a n me ng g una ka n p e ng g a ris b e da h ya ng d ite mpa tka n pa da
p e rmuka a n la b ia l g ig i ya ng b e rsa ng kuta n d e ng a n ukura n ya ng
me nd e ka ti pa nja ng g ig i. Ke mudia n d e ng a n ujung p e rio ste a l e le va to r
ya ng tumpul d ig a mb a r a p e ks p a d a ja ring a n d a n jug a po la da ri insisi.

G a mb a r : De sia n fla p se miluna r

4) La kuka n insisi se miluna r d a ri a p e ks g ig i se b e la h me sia l g ig i te rse b ut, ke

a ra h g a ris g usi da n ke a p e ks g ig i se b e la h d ista l. Bila te rda pa t
ke rusa ka n tula ng ya ng lua s le b ih b a ik dig una ka n insisi tra p e sium.

G a mb a r : Insisi Se miluna r

38
 G a mb a r : Insisi dila kuka n pa da tula ng se ha t

G a mb a r : G a ris insisi pa da te ng a h-te ng a h pa pilla inte rd e nta l

G a mb a r : Ala s fla p le b ih le b a r da ri p unc a k fla p

39
5) Fla p d ia ng ka t ke a ta s da n dita ha n o le h re tra kto r.

G a mb a r : Fla p ya ng d ib ua t a d a la h fla p muko pe rio ste a l

6) Tula ng la b ia l d ib uka d e ng a n b ur.

G a mb a r : Pe mb ua ng a n tula ng d e ng a n b ur

7) Po to ng a p e ks a ka r d e ng a n b ur fissure , ja ng a n le b ih da ri se p e rtig a
a ka r.

40
 G a mb a r : Pe mo to ng a n a p e ks a ka r d e ng a n b ur

8) La kuka n kure ta se ja ring a n p a to lo g i hing g a b e rsih.

9) Ha luska n te pi tula ng d a n ujung a ka r.
10) Pe nutup a n a pika l g ig i d e ng a n a ma lg a m

Ga mb a r : Pe nutup a n a pika l g ig i d e ng a n a ma lg a m

11) Irig a si luka d e ng a n sa line ste ril.

12) La kuka n p e nja hita n.

Ga mb a r : Pe nutup a n/ p e nja hita n luka

41
Insrtuksi pasca bedah
1. Ja ng a n me na rik a ta u me ng a ng ka t b ib ir ka re na ing in me liha t ha sil
p e mb e da ha n ya ng te la h dila kuka n.
2. G una ka n ko mp re s e s p a d a b a g ia n lua r b ib ir 20 me nit tia p 1,5 ja m untuk sa tu
ha ri p e rta ma se te la h o p e ra si.
3. Mula i ha ri ke dua , kumur-kumur d e ng a n a ir g a ra m ha ng a t tig a ka li se ha ri
(te ruta ma se te la h ma ka n).
4. Ja ng a n me ng unya h ma ka na n ke ra s d e ng a n g ig i te rse b ut se la ma sa tu
ming g u.
5. Ja ng a n me nyika t d a e ra h o p e ra si se la ma sa tu ming g u, te ta pi g ig i la innya
d isika t se p e rti b ia sa .
6. Untuk e mp a t ha ri p e rta ma dia njurka n die t ma ka na n luna k.
7. Pa sie n dia njurka n untuk ke mb a li ke e so ka n ha rinya untuk ko ntro l da n 5-7 ha ri
ke mudia n untuk b uka ja hita n.

Komplikasi
Ko mp lika si ya ng da pa t te rja di a da la h : (Dym,2001; Pe tte rso n, 2003)
1. Pe rda ra ha n
Pe rda ra ha n d a p a t te rja di se la ma o p e ra si (p e rda ra ha n prime r) a ta u
b e b e ra p a ja m sa mpa i b e b e ra p a ha ri se te la h p e mb e da ha n (p e rda ra ha n
se kund e r). Pe rd a ra ha n te rse b ut d a pa t te rja d i o le h se b a b lo ka l a ta u siste mik.
Ha l ini d a p a t dihinda ri d e ng a n p e me riksa a n ya ng te liti se b e lum p e mb e da ha n
d ila kuka n. Pe na ng g ula ng a n p e rd a ra ha n se te la h p e mb e d a ha n a d a la h
p e rta ma -ta ma d e ng a n me la kuka n p e mb e rsiha n da e ra h luka se rta
p e ne ka na n d e ng a n g a a s ya ng d ib a sa hi va so ko nstrikto r lo ka l, ko mpre s ding in
d a n p e nja hita n luka a ta u p e mb e ria n c o a g o la tio n pro mo ting a g e nt a ta u
a b so rb le he mo sta tik a g e nt se p e rti g e la tin spo ng e , thro mb in, o xidize d se lulo sa
d a n la in-la in. Ap a b ila tind a ka n te rse b ut tida k d a p a t me ng a ta si p e rd a ra ha n
se b a iknya ko nsulka n ke b a g ia n p e nya kit d a la m.
2. Pe mb e ng ka kka n
Pe mb e ng ka kka n b ia sa nya te rja di ka re na tra uma ya ng b e rle b ihan a ta u
ka re na infe ksi. Pe mb e ng ka kka n ka re na tra uma da pa t diko ntro l d e ng a n
ko mpre s ding in ya itu d e ng a n ka nto ng e s a ta u ka in d ing in.
3. Ra sa sa kit ya ng b e rle b iha n
Ra sa sa kit ya ng b e rle b iha n umumnya ja ra ng te rja di. Untuk ha l ini dib e rika n
o b a t-o b a t a na lg e sik, o b a t kumur a nti se p tik ya ng ha ng a t.

42
4. Infe ksi
Untuk me nc e g a h infe ksi, p e nd e rita dia njurka n untuk me me liha ra ke b e rsiha n
mulut d a n dib e ri o b a t kumur a ntise p tik a ta u la ruta n g a ra m. Ap a b ila infe ksi
te la h te rja di tind a ka n lo ka l ya ng p e rlu dila kuka n a da la h me ng irig a si luka
d e ng a n Na Cl fisio lo g is ha ng a t se rta p e ng ula sa n a ntise p tik pa da te pi luka .
Dib e rika n p ula o b a t a ntib io tik. Dra ina se ha rus dila kuka n a p a b ila te rja d i pro se s
supura si.

43
 PERFORASI SINUS MAKSILARIS

Pendahuluan
Sinus ma ksila ris a ta u a ntrum hig hmo re , ya itu sua tu ro ng g a ya ng te rd a p a t d i
d a la m tula ng ma ksila , se rta hub ung a nnya d e ng a n a ka r g ig i-g ig i p o ste rio r ha nya
d ib a ta si o le h tula ng ya ng tipis.
Me ng ing a t hub ung a n a na to mi a nta ra sinus d e ng a n ro ng g a mulut, ma ka
tida k ja ra ng da la m p ra kte k se ha ri-ha ri dite muka n te rja dinya p e rfo ra si sinus ini, ya ng
me ng a kib a tka n te rja dinya hub ung a n a nta ra ro ng g a mulut d e ng a n sinus, d e ng a n
a kib a t la njut a nta ra la in te rja dinya sinusitis ma ksila ris.
Pe rfo ra si sinus ma ksila ris d a p a t dise b a b ka n o le h fa kto r-fa kto r lo ka l di se kita r
g ig i da n sinus ya ng me rupa ka n pre dispo sisi, d a n jug a a kib a t ke sa la ha n ya ng
d ila kuka n o p e ra to r da la m me na ng a ni ka sus, te ruta ma p a d a g ig i po ste rio r ra ha ng
a ta s.

Uraian umum tentang sinus maksilaris

Sinus ma ksila ris me rupa ka n sinus ya ng te rb e sa r d ib a nding ka n d e ng a n sinus
p a ra na sa lis la innya . Pa d a wa ktu la hir sinus ma ksila ris ha nya me rup a ka n ro ng g a ya ng
ke c il, da n p e rke mb a ng a n sinus dimula i pa da b ula n ke tig a d a la m ka ndung a n.
De ng a n a da nya p e rke mb a ng a n p ro se sus a lve o la ris ke a ra h b a wa h, sinus a ka n
b e rta mb a h b e sa r da n me nc a pa i ukura n ma ksima l se te la h se luruh g ig i p e rma ne n
e rup si, ya kni se kita r usia 18 ta hun .
Pa da umumnya b e ntuk sinus me nye rup a i p ira mid d e ng a n dinding me dia l
sinus a ta u dind ing la te ra l ka vum na si se b a g a i b a sis d a ri pira mid d a n punc a k a ta u
ujung nya te rle ta k pa da p ro se sus zig o ma tikus. Se b e la h a ta s, se b a g a i a ta p sinus
d ib e ntuk o le h da sa r o rb ita da n p a d a a ta p ini te rda pa t sa lura n, ya kni ka na lis
infra o rb ita lis d ima na ne rvus da n a rte ri infra o rb ita lis me le wa ti sa lura n te rse b ut. Da sa r
sinus d ib e ntuk o le h p ro se sus a lve o la ris g ig i-g ig i p o ste rio r. Dinding a nte rio r dib e ntuk
o le h p e rmuka a n fa sia l d a ri ma ksila da n dind ing p o ste rio r d ib e ntuk o le h d inding
sfe no ma ksila ris.
Sinus ma ksila ris b ia sa nya sime tris se b e la h kiri d a n ka na n, se da ng ka n ukura n
d a n b e ntuknya b e rva ria si untuk se tia p individu. Ke te b a la n d inding sinus ini jug a tid a k
te ta p , te ruta ma pa da a ta p da n d a sa r sinus. Pa da a ta p b e rkisa r a nta ra 2-5 mm,
d a sa r sinus a nta ra 5-10 mm, d a n pa da da e ra h ya ng tida k b e rg ig i b e rkisa r a nta ra 5-
10 mm. Vo lume sinus p a d a ra ta -ra ta o ra ng b e rkisa r a nta ra 10-15 ml. (Krug e r, 1969).

44
 Me mb ra n muko sa p a d a sinus ma ksila ris te rd a pa t d ia ta s p e rio ste um, ya ng
te rd iri d a ri e pitil silind ris b e rsilia d e ng a n se l g o b le t d a n dib a wa hnya te rd a p a t la mina
p ro pria .
Ine rva si o le h p e rc a b a ng a n ne rvus trig e minus ya kni ne rvus a lve o la ris sup e rio r
d a n va skula risa sinya o le h a rte ri infra o rb ita lis se rta a rte ri a lve o la ris sup e rio r a nte rio r.

Fung si da ri sinus ma ksila ris ini, a nta ra la in :

1. Me mb e rika n re so na nsi sua ra
2. Me ng ura ng i b e ra t te ng ko ra k
3. Me mb e ntuk wa ja h
4. Se b a g a i rua ng untuk p e ng ha ng a t ud a ra inspira si

Hub ung a n sinus ma ksila ris d e ng a n ro ng g a hidung ya itu me la lui o ste um.
O ste um ini me rupa ka n sa tu-sa tunya lub a ng d ra ina se sinus da n b e rmua ra ke ro ng g a
hid ung me la lui me a tus na si me d ia .
Hub ung a n a nta ra da sa r sinus d e ng a n a ka r g ig i ra ha ng a ta s b e rva ria si p a d a
se tia p ind ivid u. Pa d a b e b e ra p a individu tula ng a nta ra a p e ks g ig i d e ng a n ro ng g a
sinus a g a k te b a l, te ta pi p a d a ya ng la innya tula ng nya tipis d a n ka d a ng -ka da ng a ka r
ma suk ke d a la m sinus d e ng a n se dikit a ta u ta npa dise rta i tula ng ya ng me liputinya .
Umumnya g ig i ya ng pa ling d e ka t hub ung a nnya d e ng a n sinus a d a la h mo la r
p e rta ma , pre mo la r da n mo la r ke d ua ra ha ng a ta s. Pa da g a mb a ra n ro ntg e no lo g is
b a ya ng a n sinus ini ka d a ng -ka da ng me mb e nta ng hing g a ke p re mo la r p e rta ma ,
ka ninus d a n b a hka n sa mp a i ke insisif la te ra l.

Me nurut Zuc ke rka ndl da n dile ng ka pi o le h Ba tso n, b a hwa p e rlua sa n sinus

ma ksila ris b e rda sa rka n a ra hnya da pa t d ikla sifika sika n se b a g a i b e rikut :
1. Pe rlua sa n ke a ra h a lve o la r; me nd e ka ti da n b a hka n me liputi a p e ks g ig i.
2. Pe rlua sa n ke a ra h p a la tina l; ke a ra h a nte rio r hing g a g ig i insisif la te ra l d a n b a hka n
hing g a ke me d ia n line p a la tum.
3. Pe rlua sa n ke a ra h pro se sus zig o ma tikus.
4. Pe rlua sa n ke a ra h infra o rb ita l.
5. Pe rlua sa n ke a ra h tub e ro sita s ma ksila .
Pe rlua sa n ro ng g a sinus te rse b ut me nimb ulka n ma sa la h ko mp lika si, d e ng a n se b a b
a kib a t ya ng timb a l b a lik a nta ra sinusitis d e ng a n pe rfo ra si sinus ma ksila ris.

45
Etiologi Perforasi Sinus Maksilaris
Te rda pa t b e b e ra pa fa kto r p e nye b a b te rja dinya pe rfo ra si sinus ma ksila ris ya ng
d a p a t dike lo mpo kka n ke da la m dua ke lo mp o k b e sa r, ya kni b e rup a fa kto r
p re disp o sisi da n tra uma a kib a t tind a ka n b e d a h mulut d a n g ig i.

Faktor predisposisi
Fa kto r p re d ispo sisi a da la h me rupa ka n fa kto r-fa kto r lo ka l, ya kni ke a d a a n sinus
d a n g ig i b e se rta ja ring a n se kita r ya ng me mud a hka n te rja d inya p e rfo ra si sinus
ma ksila ris, a nta ra la in me liputi: (Krug e r, 1969; Arc he r, 1975; Kille y & Ke y, 1975)
1. Lo ka si g ig i ; g ig i ya ng pa ling d e ka t hub ung a nnya d e ng a n sinus a d a la h mo la r
p e rta ma d a n pre mo la r ke dua ra ha ng a ta s. Ke mung kina n p e rfo ra si a kib a t
p e nc a b uta n pa da g ig i-g ig i ini, le b ih b e sa r dib a nding g ig i la innya .
2. Pe rlua sa n sinus ; p e rlua sa n da pa t me nc a pa i a ka r g ig i se hing g a a nta ra sinus
d e ng a n a p e ks ha nya dib a ta si o le h se la p is tipis tula ng d a n b a hka n ha nya o le h
muko sa sinus sa ja .
3. Ke la ina n pa da a ka r g ig i ; a nta ra la in a nkilo sis , hip e rse me nto sis d a n te rje pitnya
se p tum d i a nta ra a ka r-a ka r g ig i.
4. De struksi te rha da p d a sa r sinus a kib a t p e ra d a ng a n ; p e ra da ng a n p e ria pika l,
misa lnya a da nya g ra nulo ma , a b se s p e ria pika l d a n o ste o mie litis ya ng me lua s
sa mp a i ke ro ng g a sinus. Jug a a d a nya p e ra d a ng a n d i d a la m sinus, misa lnya
sinusitis ma ksila ris ya ng da pa t me nye b a b ka n p e rfo ra si d e ng a n te rja dinya fistula
o ro -a ntra l.
5. Fra ktur ma ksila ; fra ktur ya ng me lib a tka n sinus ma ksila ris.
6. Impla nta si g e lig i tirua n ; ke g a g a la n p e na na ma n g e lig i tirua n ini pa da ra ha ng a ta s
a ka n me ng a kib a tka n ne kro sis tula ng a lve o la r se hing g a da pa t te rja d i p e rfo ra si.
7. Kista ; kista ya ng me nye b a b ka n d e struksi d inding sinus se hing g a e p ite l kista
me le ka t d e ng a n muko sa sinus.
8. Ne o p la sma ; d e struksi dind ing sinus d a n ja ring a n se kita rnya , b a hka n d e ng a n
a kib a t la njut te rja dinya hub ung a n o ro -a ntra l.
9. Pe nya kit la innya ; se p e rti g uma d a ri sifilis ya ng te rja di pa da pa la tum, se rta
g runulo ma ma lig na , We g e ne r’ s g ra nulo ma da n limfo sa rko ma .

Akibat tindakan pembedahan mulut dan gigi

1. Te knik p e nc a b uta n ya ng kura ng b a ik; luksa si ya ng ka sa r d a n me ng g una ka n
te na g a b e rle b iha n.
2. Tra uma p e ng g una a n kure t; pa da ka sus d ima na da sa r sinus ha nya dib a ta si e p ite l
muko sa sinus.

46
3. Tra uma p e ng g una a n e le va to r; a kib a t kura ng ha ti-ha ti sa a t p e ng a mb ila n sisa a ka r
g ig i se hing g a e le va to r me ne mb us sinus a ta u a ka r te rd o ro ng ke sinus.
4. Pe ng a mb ila n g ig i imp a ksi; tra uma instrume n a ta u g ig i ma upun fra g me nnya ya ng
te rd o ro ng ke d a la m sinus, b ia sa nya pa da g ig i mo la r ke tig a , ka ninus a ta u g ig i
ya ng b e rle b ih.

Gejala dan cara pemeriksaan

Se g e ra se te la h d ic urig a i te la h te rja d i p e rfo ra si sinus ma ksila ris, ma ka
p e rha tika n g e ja la -g e ja la nya , se b a g a i b e rikut : (Kille y & Ke y,1975)
1. Jika sa a t p e nc a b uta n g ig i te ruta ma g ig i po ste rio r ra ha ng a ta s, te rda pa t tula ng
ya ng me le ka t pa da a p e ks a ka r g ig i d a n ta mp a k lub a ng b e sa r pa da so ke t, ma ka
ke mung kina n te la h te rja di p e rfo ra si.
2. Jika re mb e sa n d a ra h da ri so ke t ta mp a k b e rg e le mb ung , ma ka did ug a te la h
te rja d i p e rfo ra si ka re na re mb e sa n da ra h te la h te rc a mpur ud a ra d a ri ro ng g a
hid ung ya ng ma suk me la lui lub a ng p e rfo ra si te rse b ut.
3. Pa d a p e rfo ra si ya ng b e sa r, pa sie n me ng e luh ka re na a da nya a ir ya ng ma suk ke
d a la m ro ng g a hidung .
4. Ke mung kina n p a sie n me ng e luh ka re na a d a nya da ra h a kib a t p e nc a b uta n d a ri
d a la m so ke t ya ng ma suk ke ro ng g a hidung .
5. Pa sie n me ng e luh me ng a la mi g a ng g ua n sa a t me niup a ta u me ng isa p se sua tu
ka re na a d a nya ke b o c o ra n a nta ra ro ng g a mulut d a n hid ung .
6. Ke mung kina n te rja d i p e rub a ha n re so na nsi sua ra .

Untuk le b ih me mp e rte g a s te nta ng dug a a n te la h te rja d inya p e rfo ra si

sinus ma ksila ris, ma ka d ila kuka n b e b e ra pa p e me riksa a n se b a g a i b e rikut : (Kille y &
Ke y,1975)

47
1. De ng a n me to d a no se b lo wing te st (me to da pe rc o b a a n p e niup a n hidung ) p a sie n
d iinstruksika n a g a r me nutup hid ung nya d e ng a n ja ri, ke mudia n me ng he mb uska n
uda ra a ta u me niup me la lui hid ung ya ng te rtutup te rse b ut. Ap a b ila te rja di
p e rfo ra si, a ka n ta mpa k ke lua rnya g e le mb ung -g e le mb ung uda ra d a ri d a la m
so ke t g ig i ya ng dic a b ut.
2. Pa sie n diinstruksika n untuk b e rkumur-kumur, a p a b ila te rja di p e rfo ra si, ma ka a d a
c a ira n ya ng ma suk ke ro ng g a hidung .
3. Ca ra la innya , ya kni d e ng a n me ma sukka n instrume nt, misa lnya so nd e ya ng tumpul
ke d a la m so ke t. Jika so nd e d a p a t ma suk le b ih d a la m dib a nding ka n pa nja ng
a ka r g ig i, ke mung kina n te la h te rja di p e rfo ra si. Ca ra te rse b ut ja ra ng se ka li
d ila kuka n ka re na d e ng a n c a ra d e mikia n b a hka n a ka n da pa t me nye b a b ka n
te rja d inya p e rfo ra si.
4. Jika d ib ua t fo to ro e ntg e n, a ka n ta mp a k te rp utusnya ko ntinuita s dinding d a sa r
sinus ma ksila ris.

Perawatan terhadap perforasi sinus maksilaris

Tinda ka n p e ra wa ta n te rha da p p e rfo ra si sinus ma ksila ris b e rd a sa rka n sa a t
te rja d inya p e rfo ra si d a p a t d ike lo mpo kka n ke da la m dua fa se p e ra wa ta n ya kni
p e ra wa ta n se g e ra se te la h te rja dinya p e rfo ra si da n p e ra wa ta n te rha d a p p e rfo ra si
ya ng te la h la ma te rja di (Krug e r, 1969; G a ns, 1972; Arc he r, 1975; Kille y &Ke y, 1975;
So e pa rwa di, 1981).

Perawatan segera setelah terjadi perforasi

1. Pe rfo ra si ya ng ke c il (So e pa rwa d i, 1981) :
So ke t diisi d e ng a n yo d o fo rm ta mp o n, a ka n te ta pi tida k sa mp a i p unc a knya ,
kura ng le b ih dua p e rtig a da ri ma rg in g ing iva . Pe nutup a n diha ra p ka n pa da
g umpa la n d a ra h, se b a g a ima na p a d a p e nye mb uha n luka p e nc a b uta n g ig i.
Ta mpo n dig a nti se tia p ha ri da n p e ra wa ta n da pa t b e rla ng sung hing g a 3-4 ha ri.
Pe ro ra l dib e rika n a ntib io tika g una me nc e g a h infe ksi. Untuk me mfiksa si ta mpo n
p a d a so ke t d a p a t dila kuka n ika ta n b e rb e ntuk a ng ka 8 me ng e liling i se rvik g ig i
te ta ng g a nya (Jika g ig i se b e la h me sia l d a n d ista l ma sih a da ).
2. Pe rfo ra si ya ng a g a k b e sa r (Krug e r, 1969; Kille y &Ke y, 1975):
Dila kuka n p e nutupa n d e ng a n ja la n b e d a h insisi pa da b a g ia n b uka l d a n p a la tina l
a ta u ha nya pa da b a g ia n pa la tina l da ri so ke t. Dib ua t insisi ya ng b e rja la n se ja ja r
d e ng a n le ng kung a lve o la r d a n te g a k lurus sumb u p a nja ng g ig i. Le ta k insisi se kita r
1 c m d a ri ma rg in g ing iva l da n p a nja ng nya se d ikit me le b ihi le b a r me sio -d ista l
so ke t. Ke mud ia n pro se sus a lve o la ris d iha luska n se rta muko p e rio te um dia nta ra
te p i so ke t d a n g a ris insisi dile p a ska n da ri tula ng la lu d ia ng ka t d a n d ita rik ke a ra h

48
 so ke t. Di a ta s luka dib e ri ta mpo n da n d iinstruksika n p a d a p a sie n untuk me ng g ig it
ta mpo n te rse b ut.
3. Bud g e (Arc he r, 1975) me ng e muka a n p e ng g una a n le mp e ng ta nta lum b e rb e ntuk
U untuk me nutup p e rfo ra si sinus ma ksila ris ya ng te rja di se te la h p e nc a b uta n g ig i,
a da la h se b a g a i b e rikut :
Se g e ra se te la h g ig i d ic a b ut, muko p e rio te um pa d a b a g ia n b uka l da n p a la tina l
d ile pa ska n da ri tula ng d e ng a n ja ra k ya ng c ukup untuk me ma sukka n le mp e ng
ta nta lum. Le mp e ng ta nta lum ini dile ta kka n d i a ta s so ke t d a n muko p e rio ste um
b uka l d a n p a la tina l d ija hit p a d a po sisi no rma l. Ja hita n da ri muko p e rio ste um tid a k
me nutupi se luruh le mp e ng ta nta lum. Le mp e ng ini dia mb il se te la h 14-30 ha ri,
ya kni se te la h te rb e ntuk ja ring a n g ra nula si d i da la m so ke t. Pe ng a mb ila n le mp e ng
ta nta lum ini dila kuka n d e ng a n c a ra , le mp e ng te rse b ut dip o to ng da la m a ra h
me sio -d ista l me nja d i dua b a g ia n.
Se la njutnya ke p a d a pa sie n diinstruksika n a g a r ja ng a n b e rkumur-kumur te rla lu
ke ra s, a p a b ila b e rsin ha ti-ha ti da n he nd a knya mulut d ib uka sa a t b e rsin, se rta
ja ng a n me niup a ta up un me ng hisa p te rla lu kua t da n ha l ya ng sa ma jug a b e rla ku
b a g i p a ra p e ro ko k (Kille y & Ke y, 1975; So e p a rwa di, 1981).

Perawatan pada perforasi yang telah lama terjadi

Pe ra wa ta n pa da fa se ini dila kuka n jika p a sie n d a ta ng la ma se te la h
te rja d inya p e rfo ra si d a n te la h te rja di fistula o ro -a ntra l a ta upun jika te la h te rja di
infe ksi, d ima na infe ksinya ha rus dita ng g ula ng i le b ih d a hulu se b e lum dila kuka n
p e nutup a n p e rfo ra si.
1. Me to d a b uka l fla p me nurut Be rg e r (Krug e r, 1969; G a ns. 1972; Arc he r, 1975; Kille y &
Ke y, 1975) :
Me to d a ini me mb e rika n ha sil b e rup a b e ntuk fla p ya ng b a ik d a n c ukup untuk
me nutupi p e rfo ra si, se rta jika se sua i d e ng a n b a g ia n pa la ta l ya ng te la h disia p ka n,
a ka n me ng ha silka n ko nta k ya ng b a ik a nta ra ke d ua ja ring a n te rse b ut.
Pe nye mb uha n ya ng c e p a t d a n tid a k d ise rta i d e ng a n da e ra h ya ng te rb uka d a ri
muko sa a d a la h me rup a ka n ke ung g ula n uta ma d a ri me to d a ini. Ke le ma ha n
uta ma da ri me to da ini a d a la h tida k se la lu d a p a t dig una ka n, misa lnya p a d a
muko sa d ima na b e rmua ra nya duktus Ste nse n, se rta pa da d a e ra h d ima na
ja ring a n b uka lnya tida k c ukup , a ka n me ng ha mb a t p ro se s p e nye mb uha n. Prinsip
d a ri me to da ini a d a la h sia p ka n b a sis d a n fla p ya ng c ukup , ke mudia n pa stika n
b a hwa sinus b e b a s d a ri infe ksi (Ga ns, 1972).
Me to d a ini d ila kuka n d e ng a n c a ra me mb ua t fla p p a d a muko sa b uka l hing g a ke
p ip i. Pa da se b ua h ka sus dima na te rja di p e rfo ra si d e ng a n ke hila ng a n tula ng ya ng
c ukup b e sa r. Mula -mula e pite l di te p i se kita r so ke t dib ua ng , se rta ke te b a la n

49
 muko sa (ma rg in g ing iva l) di b a g ia n pa la ta l d ikura ng i hing g a tig a p e re mpa tnya
d e ng a n ja ra k kura ng le b ih 6 mm d a ri te p i so ke t. Ke mudia n dib ua t insisi mula i d a ri
te p i b a g ia n me sia l da n dista l so ke t me nuju ke a ra h muko b uka l fo ld da n dite ruska n
ke muko sa pipi. Fla p b e rsa ma p e rio ste um dile pa ska n da ri tula ng d a n dia ng ka t.
Untuk le b ih me muda hka n d a p a t d ib ua t re fra c tio n suture p a d a ke d ua te pi me sia l
d a n dista l fla p te rse b ut, se b a g a i p e me g a ng fla p . Se la njutnya p e rmuka a n da la m
d a ri fla p ini, ya kni p a d a p e rio ste um d ib ua t insisi ho rizo nta l ya ng dima ksudka n
a g a r fla p d a p a t d ita rik me ma nja ng , ta npa dise rta i ke te g a ng a n se hing g a c ukup
untuk me nutupi so ke t. Ke mudia n fla p dike mb a lika n da n d i ja hit. Ja hita n d ib uka
se te la h lima ha ri sa mp a i se ming g u.

2. Me to d a pa la ta l fla p me nurut Dunning (Krug e r, 1969; G a ns, 1972; Arc he r, 1975;

Kille y & Ke y, 1975):
Se sua i d e ng a n na ma nya , me to d a ini dila kuka n d e ng a n c a ra me mb ua t insisi
p a d a pa la ta l, dima na a rte ri pa la tine te rb a wa b e rsa ma fla p se hing g a da pa t
me mb e rika n va skula risa si ya ng b a ik b a g i fla p te rse b ut.
Sua tu ka sus p e rfo ra si sinus ma ksila ris d e ng a n ke a da a n ya ng tid a k me mung kinka n
untuk dila kuka n p e nutupa n d e ng a n me to d a b uka l fla p . Se hing g a untuk itu
d ila kuka n me to d a pa la ta l fla p , ya kni fla p ya ng dib e ntuk me nye rup a i ta ng ka i da n
d ip untir ke a ra h so ke t. Mula -mula insisi dila kuka n p a d a b a g ia n pa la ta l da ri so ke t,
se ja ja r le ng kung ra ha ng d a n d e ng a n p a nja ng se c ukupnya se hing g a se sua i untuk
me nutupi so ke t. Se b e lum itu se b a g ia n ke c il ja ring a n pa da b a g ia n disto p a la ta l
d a ri so ke t die ksisi b e rb e ntuk V, g una me nye d ia ka n te mpa t b a g i fla p ya ng a ka n
d ip untir, se rta untuk me nc e g a h te rja dinya lipa ta n. Ke mudia n se c a ra ha ti-ha ti fla p

50
 d ia ng ka t b e rsa ma p e rio ste umnya da n dipuntir ke a ra h so ke t hing g a me nutupi
p e rfo ra si te rse b ut, se la njutnya dija hit. Da e ra h tula ng ya ng te rb uka b e ka s
p e ng a mb ila n fla p d itutup d e ng a n surg ic a l c e me nt a ta u pa c k.

3. Pro c to r me ng e muka ka n sua tu me to da ya ng se d e rha na untuk me nutup p e rfo ra si,

se b a g a i b e rikut (Krug e r, 1969) :
Se te la h so ke t g ig i d i kure t, sua tu ka rtila g o ya ng d ia we tka n b e rb e ntuk ke ruc ut
d ima sukka n ke d a la m so ke t g ig i. Ukura n ka rtila g o te rse b ut ha rus se sua i d e ng a n
lua s so ke t, ka re na jika tida k se sua i a ka n te rle pa s se b e lum te rja di p e nye mb uha n
a ta u a ka n ma suk ke d a la m ro ng g a sinus.
4. Me to d a p e nutupa n p e rfo ra si ya ng te rja d i pa da p a la tum (Arc he r, 1975):
Pe rfo ra si pa da p a la tum da pa t te rja di a nta ra la in a kib a t tra uma instrume nt, e ksisi
tumo r da n se b a g a inya , se hing g a p e rlu dila kuka n p e nutupa n, da la m ha l ini
d ila kuka n d e ng a n me to da sliding fla p a ta u fla p g e se r.
Mula -mula d ib ua t o ut line fla p te rse b ut p a d a pa la tum da n d a la m ha l ini a rte ri
p a la tina a nte rio r dilib a tka n. Pe rlunya fla p g e se r ya ng b e sa r dila kuka n, o le h
ka re na sua tu insisi e lip s ya ng se d e rha na a ka n me mb e rika n te g a ng a n ja ring a n
ya ng b e rle b iha n d a n me ng g a ng g u va skula risa si. Pa d a c e la h p e rfo ra si ta mp a k
a da nya p e nya tua n e pite l ro ng g a mulut d e ng a n e p ite l ro ng g a hid ung . Se te la h
d ila kuka n insisi b e rda sa rka n o ut line , ma ka fla p d ia ng ka t d a n se b a g ia n ke c il
ja ring a n fla p b a g ia n me d ia n dib ua ng g una me nye d ia ka n te mp a t sa a t
me ng g e se r fla p te rse b ut. Ja ring a n p a d a g a ris te ng a h p a la tum dib ua ng

51
 se c ukup nya g una me nye dia ka n te mpa t b a g i fla p se rta untuk me ng hila ng ka n
ja ring a n ya ng miskin a lira n da ra h. Epite l da n ja ring a n p a d a c e la h p e rfo ra si
d ie ksisi. Ce la h ja ring a n p a d a fla p d ia ta s da e ra h p e rfo ra si dija hit. Ke mudia n fla p
d ig e se r da n dija hit pa da g a ris te ng a h p a la tum. Se la njutnya ja ring a n tula ng ya ng
te rb uka d itutup d e ng a n zinc o xid e e ug e no l p a c k d a n ka sa ste ril, d a n untuk
me nja min a po sisi ya ng b a ik d a ri fla p se rta untuk me nc e g a h he ma to ma
sub mukus, ma ka te mpa tka n p la t g e lig i tirua n a ta u o b tura to r.

Komplikasi perforasi sinus maksilaris

Pe rfo ra si d a ri sinus ma ksila ris d a p a t me nye b a b ka n te rja dinya sinusitis
ma ksila ris, ya kni sua tu infla ma si ya ng te rja di p a da me mb ra n muko sa ro ng g a sinus.
(Kille y & Ke y, 1975).
Da la m ke a da a n no rma l ro ng g a sinus d a p a t dika ta ka n ste ril o le h a da nya
se kre si ke le nja r muko sa ya ng b e rsifa t b a kte risid a a ta u b a kte rio sta tik, se rta a d a nya
g e ra ka n silia p a d a e p ite l mo kusa sinus te rse b ut. Ad a p un d id a la m ro ng g a mulut sa ra t
d e ng a n b e rb a g a i je nis mikro o rg a nisme , se hing g a a da nya p e rfo ra si a ka n
me mung kinka n mig ra si mikro o rg a nisme te rse b ut ke ro ng g a sinus da n me nye b a b ka n
infe ksi (Ho wa rd , 1974; Kille y & Ke y, 1975).
Se b a liknya sinusitis ma ksila ris jug a d a p a t me ng a kib a tka n te rja d inya p e rfo ra si
d e ng a n te rb e ntuknya fistula o ro -a ntra l (Kille y & Ke y, 1975).
O le h ka re na itu, ha rus d a p a t dib e d a ka n a pa ka h p e rfo ra si ya ng me nye b a b ka n
te rja d inya sinusitis a ta u se b aliknya , se hing g a untuk itu dila kuka n b e b e ra p a
p e me riksa a n untuk me ne ntuka n b a hwa sinusitis te rse b ut d ise b a b ka n o le h fa kto r
d e nto g e n da n a ta u p e rfo ra si, se b a g a i b e rikut (Kille y & Ke y, 1975).
1. Da ri a na mne sa d ip e ro le h b a hwa sinusitis te rja d i se te la h me ng a la mi p e nc a b uta n
g ig i, da n b ia sa nya p a d a p e me riksa a n intra o ra l dite muka n so ke t a ta u luka pa sc a
p e nc a b uta n ya ng b e lum se mb uh a ta u tida k me nutup .
2. Pa da p e me riksa a n fo to ro ntg e nt, ta mpa k ko ntinuita s da sa r sinus te rputus.
3. Bia sa nya infe ksi d e nto g e n tida k me lib a tka n sinus e thmo ida le s, b e rsifa t unila te ra l
d a n d a la m ke a d a a n a kut le b ih sa kit se rta to ksisita snya le b ih he b a t.
4. Ca ira n ya ng ke lua r da ri sisi hidung b ia sa nya b e rsifa t p urule nta , ko to r da n le b ih
b e rb a u.

52
 BEDAH PREPROSTETIK

Penduhuluan
Se c a ra id e a l se se o ra ng a ka n me ng g una ka n g ig i g e lig i p e rma ne n se umur
hid upnya . Aka n te ta pi, g ig i da pa t hila ng / dic a b ut ka re na b e rb a g a i a la sa n, te rma suk
p e nya kit p e rio do nta l, ka rie s g ig i, ko nd isi pa to lo g is ra ha ng da n tra uma . Ilmu
p ro stho do ntia se la in b e rtujua n untuk me ng e mb a lika n fung si d a n e ste tis g ig i g e lig i
ka re na a da nya g ig i ya ng hila ng , te ta pi jug a b e ntuk muka se c a ra e ste tis. (Ma tthe w
e t a l, 2001)
Be d a h pre pro ste tik a da la h b a g ia n da ri b e da h mulut d a n ma ksilo fa sia l ya ng
b e rtujua n untuk me mb e ntuk ja ring a n ke ra s da n ja ring a n luna k ya ng se o p tima l
mung kin se b a g a i da sa r d a ri sua tu pro te sa . Me lip uti te knik p e nc a b uta n se d e rha na
d a n p e rsia pa n mulut untuk p e mb ua ta n pro te sa sa mp a i d e ng a n p e nc a ng ko ka n
tula ng da n impla n a llo pla stik (Ste p he ns, 1997)
Be d a h p re p ro ste tik le b ih ditujuka n untuk mo difika si b e da h p a d a tula ng
a lve o la r d a n ja ring a n se kita rnya untuk me mud a hka n p e mb ua ta n d e nta l pro the sa
ya ng b a ik, nya ma n d a n e ste tis. Ke tika g ig i g e lig i a sli hila ng , p e rub a ha n a ka n te rja d i
p a d a a lve o lus da n ja ring a n luna k se kita rnya . Be b e ra pa da ri p e rub a ha n ini a ka n
me ng g a ng g u ke nya ma na n p e mb ua ta n g ig i tirua n. Eva lua si intra o ra l ja ring a n luna k
ya ng me ndukung g ig i tirua n se c a ra siste ma tis d a n ha ti-ha ti se b a iknya dila kuka n
se b e lum me nc o b a me la kuka n re ha b ilita si p e ng unya ha n d e ng a n g e lig i tirua n
(Pa nc ha l e t a l, 2001)
Me skip un d e ng a n a da nya ke ma jua n te kno lo g i me mung kinka n d ila kuka nnya
p e me liha ra a n te rha da p g ig i tirua n, ma sih dip e rluka n re sto ra si pro ste tik da n
re ha b ilita si siste m p e ng unya ha n p a d a pa sie n ya ng tida k b e rg ig i a ta u b e rg ig i
se b a g ia n. Be d a h p re p ro ste tik ya ng o b je ktif a d a la h untuk me mb e ntuk ja ring a n
p e nd ukung ya ng b a ik untuk p e ne mp a ta n g ig i tirua n. Ka ra kte ristik ja ring a n
p e nd ukung ya ng b a ik untuk g ig i tirua n (Tuc ke r, 1998) :
1. Tida k a da ko ndisi pa to lo g is pa da intra o ra l da n e kstra o ra l.
2. Ad a nya hub ung a n/ re la si ra ha ng ya ng b a ik se c a ra a nte ro po ste rio r, tra nsve rsa l
d a n d ime nsi ve rtika l.
3. Be ntuk p ro se sus a lve o la r ya ng b a ik (b e ntuk ya ng id e a l da ri pro se sus a lve o la r
a da la h b e ntuk da e ra h U ya ng lua s, d e ng a n ko mpo ne n ve rtika l ya ng se ja ja r).
4. Tida k a da to njo la n tula ng a ta u ja ring a n luna k a ta u und e rc ut.
5. Muko sa ya ng b a ik pa da d a e ra h dukung a n g ig i tirua n.
6. Ke d a la ma n ve stib ula r ya ng c ukup .
7. Be ntuk a lve o la r d a n ja ring a n luna k ya ng c ukup untuk p e ne mpa ta n impla nt.

53
Tujuan Bedah Preprostetik
(Ma tthe w e t a l, 2001)
Tujua n d a ri b e da h p re p ro ste tik a da la h untuk me nyia p ka n ja ring a n luna k d a n
ja ring a n ke ra s da ri ra ha ng untuk sua tu p ro te sa ya ng nya ma n ya ng a ka n
me ng e mb a lika n fung si o ra l, b e ntuk wa ja h d a n e ste tis.
Tujua n da ri b e da h pre pro ste tik me mb a ntu untuk :
 Me ng e mb a lika n fung si ra ha ng ( se p e rti fung si p e ng unya ha n, b e rb ic a ra ,
me ne la n)
 Me me liha ra a ta u me mp e rb a iki struktur ra ha ng
 Me mp e rb a iki ra sa ke nya ma na n pa sie n
 Me mp e rb a iki e ste tis wa ja h
 Me ng ura ng i ra sa sa kit da n ra sa tida k me nye na ng ka n ya ng timb ul d a ri
p e ma sa ng a n p ro te sa ya ng me nya kitka n d e ng a n me mo difika si b e d a h p a d a
d a e ra h ya ng me ndukung pro the sa
 Me mulihka n da e ra h ya ng me ndukung p ro the sa pa da p a sie n d ima na
te rd a p a t ke hila ng a n tula ng a lve o la r ya ng b a nya k.
Piliha n no n b e d a h ha rus se la lu dip e rtimb a ng ka n (se p e rti p e mb ua ta n ula ng g ig i
tirua n, p e nye sua ia n ting g i muko o klusa l, me mp e rlua s ping g ira n g ig i tirua n) se b e lum
d ila kuka n b e d a h p re p ro ste tik.

Etiologi perubahan struktur anatomi pada jaringan lunak dan jaringan keras
(Ma tthe w e t a l, 2001)
1. Hila ng nya tula ng a lve o la r
Pe rub a ha n lua s d a pa t te rja d i pa da mo rfo lo g i ra ha ng se te la h gig i hila ng .
Tula ng ra ha ng te rd iri da ri tula ng a lve o la r da n tula ng b a sa l. Tula ng a lve o la r
d a n ja ring a n p e rio do nta l me ndukung g ig i, d a n sa a t g ig i hila ng , tula ng
a lve o la r d a n ja ring a n p e rio do nta l a ka n dire so rb si. Tula ng a lve o la r b e rub a h
b e ntuk se c a ra nya ta sa a t g ig i hila ng , b a ik da la m b id a ng ho rizo nta l da n
ve rtika l. Pa d a da e ra h po ste rio r ma ndib ula , tula ng ya ng hila ng ke b a nya ka n
d a la m b id a ng ve rtika l. Se te la h te rja di re so rb si se c a ra fisio lo g is, struktur tula ng
ra ha ng ya ng ting g a l dise b ut d e ng a n istila h re sidual ridg e . Tula ng ya ng a d a
se te la h tula ng a lve o la r me ng a la mi re so rb si dise b ut d e ng a n tula ng b a sal.
Tula ng b a sa l tid a k b e rub a h b e ntuk se c a ra nya ta ke c ua li a d a p e ng a ruh lo ka l.
Struktur a na to mi ya ng la in da pa t me nja d i le b ih me no njo l, g e nia l tub e rc le d a n
p e rle ka ta n o to tnya da p a t me no njo l pa da pa sie n ya ng me ng a la mi re so rb si
a lve o la r ma ndib ula ya ng lua s. To ri pa da ma nd ib ula a ta u ma ksila da p a t
me nye b a b ka n ke tida k sta b ila n gig i tirua n, a ta u d a p a t me nye b a b ka n

54
 tra uma . Fre nulum ya ng me no njo l da pa t me nye b a b ka n p e rpind a ha n g ig i
tirua n sa a t p e rg e ra ka n lid a h a ta u b ib ir.
Da ya p e ng unya ha n p a d a p a sie n d e ng a n g ig i tirua n a ka n dite ruska n me la lui
g ig i da n a ka n dise ra p o le h ja ring a n p e ndukung g ig i ( p e rio d o ntium da n
tula ng a lve o la r ). Pa da p a sie n ya ng e d e ntulo us, d a ya a ka n d ig una ka n o le h
g ig i tirua n da n a ka n d ite ruska n me la lui muko sa mulut ke tula ng ya ng a d a
d ib a wa hnya . Ole h ka re na itu, g ig i tirua n harus te rpa sa ng d e ng a n b a ik,
se hing g a tra uma p a d a muko sa da n mulut d a p a t d ihinda ri.
2. Pe rub a ha n pa da p ro fil da n b e ntuk muka
Pro fil muka se p e rti me lipa t (hidung d a n d a g u ke liha ta n sa ling b e rd e ka ta n)
se te la h hila ng nya g ig i. Hila ng nya p e rle ka ta n o to t d a n dukung a n se kita r b ib ir
d a p a t me nye b a b ka n timb ulnya ke ruta n p a d a wa ja h.

Prinsip-prinsip Rencana Perawatan dan Evaluasi pasien

(Tuc ke r, 1998; Ma tthe w e t a l,2001)
Riwayat Penyakit
Riwa ya t p a sie n a ka n me ng indika sika n ha ra p a n d a n p e rha tia n pa sie n pa da
p e ra wa ta n. Umur da n ke se ha ta n p a sie n a ka n me mp e ng a ruhi re nc a na p e ra wa ta n,
se p e rti pa sie n usia mud a d e ng a n re so rb si tula ng a lve o la r ya ng b e ra t da pa t sa b a r
te rha d a p p e ra wa ta n b e da h ya ng ko mple ks dib a nd ing ka n p a sie n usia tua d e ng a n
mo rfo lo g i tula ng ya ng sa ma .
Riwa ya t p e nya kit me nc a kup info rma si p e nting se p e rti sta tus re siko p a sie n
te rha d a p tind a ka n b e da h, d e ng a n p e rha tia n khusus ke pa da p e nya kit siste mik
p a sie n ya ng da pa t me mp e ng a ruhi p e nye mb uha n luka ja ring a n luna k da n ja ring a n
ke ra s.

Pemeriksaan Klinis
Ha l ini me nc a kup p e nila ia n intra o ra l da n e kstra o ra l se c a ra umum d a ri
ja ring a n luna k d a n ja ring a n ke ra s da n a na lisa khusus d a ri da e ra h ya ng a ka n
d ite mpa ti g ig i tirua n. Pe nila ia n ting g i, le b a r da n b e ntuk tula ng a lve o la r se c a ra
umum, d a n me mp e rha tika n a p a ka h te rd a pa t und e rc ut tula ng d a n po sisi da ri struktur
a na to mi ja ring a n se kita r se p e rti me nta l ne uro -va sc ula r b und le . Jug a d inila i
ke d a la ma n d a ri sulkus b uka l,p o sisi d a n ukura n fre nulum, p e rle ka ta n o to t d a n ko ndisi
d a ri tula ng a lve o la r.
Ke b e rsiha n ro ng g a mulut pa sie n ha rus b aik se hing g a da pa t dila kuka n
tind a ka n b e d a h da n untuk me ng hind a ri ko mplika si a ta u ha sil p e mb e da ha n ya ng
b uruk.

55
Pemeriksaan khusus
Pe me riksa a n ra dio g ra fi b e rg una untuk me nila i ko ndisi da ri tula ng ra ha ng .
Pa no ra mik fo to b e rg una untuk me ng e ta hui kua lita s ke se luruha n da ri tula ng a lve o la r
d a n untuk me liha t a da nya sisa a ka r g ig i a ta u ke la ina n p a to lo g i ya ng la in (se p e rti
kista ra ha ng ). La te ra l c e pha lo sta t a ta u c e p ha lo g ra m pho to da pa t dig una ka n untuk
me liha t hub ung a n ske le ta l a nte ro -po ste rio r da n ting g i tula ng a lve o la r b a g ia n
a nte rio r. Pe ria pika l pho to b e rg una b ila a ka n d ila kuka n p e ng a mb ila n sisa a ka r
se b e lum p e mb ua ta n g ig i tirua n.
Studi mo d e l c e ta ka n b e rg una me muda hka n re nc a na p e ra wa ta n (te ruta ma
b ila te rda pa t ke tid a k se sua ia n se c a ra ske le ta l) d a n me mb a ntu me nje la ska n re nc a na
p ro se dur b e d a h ke p a d a pa sie n.
Mo d e l wa x-up da ri g ig i tirua n me mb a ntu untuk me mp e rliha tka n ha sil a khir
se c a ra e ste tis.

Penatalaksanaan sebelum operasi

(Ste p he ns, 1997)
1. Eva lua si ya ng se ksa ma te rha d a p p a sie n a d a la h ya ng te rp e nting d a la m
me ne ntuka n a pa ka h se se o ra ng diind ika sika n untuk p e mb e da ha n d a n
p ro se dur p e ra wa ta n a p a ya ng pa ling te p a t.
2. Ke ma mpua n fisik d a n p siko lo g i pa sie n untuk b e rto le ra nsi te rha d a p pro te sa
ko nve nsio na l ha rus dite ntuka n se ja k a wa l d a la m p ro se s e va lua si. Be b e ra pa
p a sie n tida k da pa t b e ra d a p ta si d e ng a n pro te sa ko nve nsio na l
b a g a ima na pun b a iknya d a n c e ka tnya p ro te sa te rse b ut.
3. Ko nsulta si d e ng a n se o ra ng p ro sto do nsia sa ng a t p e nting d a la m me ne ntuka n
p ro se dur ya ng te pa t me ng ha d a pi ke b utuha n p e ra wa ta n pro te tik b a g i se tia p
p a sie n.
4. Pe rtimb a ng a n la innya a d a la h usia pa sie n, fisik, sta tus ke se ha ta n me nta l,
ke te rb a ta sa n ke ua ng a n, ko ndisi ja ring a n ke ra s d a n luna k d a ri tula ng a lve o la r.

Prosedur perawatan yang sederhana

1. Ke tida k c e ka ta n pro te sa me rupa ka n p e nye b a b ya ng p e nting te rja d inya
re so rb si tula ng a lve o la r da n pro b le ma ja ring a n luna k.
2. Ke rusa ka n ke c il pa da tula ng d a n ja ring a n luna k da pa t me nc e g a h ke c e ka ta n
p ro te sa da n me nye b a b ka n sua tu p ro te sa me mb utuhka n ma yo r re ko nstruksi
b e da h p re p ro ste tik. Be b e ra pa p ro se dur o p e ra si te rte ntu da pa t b e rla ng sung
d e ng a n a ne ste si lo ka l untuk me mp e rb a iki ke c e ka ta n pro te sa .

56
Tahapan bedah preprostetik
Be rb a g a i ma c a m te knik da pa t d ig una ka n, b a ik se nd iri a ta u diko mb ina si, untuk
me mp e rta ha nka n d a n me mp e rb a iki da e ra h ya ng a ka n d ite mp a ti g ig i tirua n. Se c a ra
umum a d a tig a g o lo ng a n d a ri b e da h pre pro ste tik :
1. Be d a h ja ring a n luna k ya ng me ng a la mi hip e rlpa sia
2. Ve stib ulo pla sy.
3. Ta ha p a n p e mb e ntuka n tula ng .
1. Bedah Jaringan Lunak :
Me lip uti Pa pilla ry hyp e rpla sia , fib ro us hyp e rpla sia , fla b b y rid g e , . Pa pilla ry
hyp e rp la sia me rupa ka n sua tu ko ndisi ya ng te rja d i pa da d a e ra h pa la ta l ya ng
te rtutup o le h p ro te sa , d ima na ke liha ta n a d a nya pa p illa ya ng multip e l da n
me ng a la mi p e ra da ng a n. Fib ro us hyp e rp la sia da pa t te rja di ka re na a d a nya
tra uma d a ri g ig i tirua n da n a da nya re so rp si tula ng se c a ra pa to lo g is a ta u
fisio lo g is se hing g a me nye b a b ka n p e ra da ng a n d a n a da nya ja ring a n fib ro us
d ia ta s ling g ir tula ng a lve o la r. Fla b b y rid g e ya itu a da nya ja ring a n luna k ya ng
b e rle b ih d ima na te rliha t ja ring a n luna k ya ng b e rg e ra k ta npa dukung a n tula ng
ya ng me ma da i.

57
2. Vestibuloplasty
 Ve stib ulo pla sty, sua tu tinda ka n b e da h ya ng b e rtujua n untuk me ning g ika n
sulkus ve stib ula r d e ng a n c a ra me la kuka n re po sisi muko sa , ika ta n o to t da n
o to t ya ng me le ka t p a d a tula ng ya ng da pa t dila kuka n b a ik pa da ma ksila
ma up un p a d a ma nd ib ula da n a ka n me ng ha silka n sulkus ve stib ula r ya ng
d a la m untuk me na mb a h sta b ilisa si da n re te nsi pro te sa . Ve stib ulum da ng ka l
d a p a t dise b a b ka n re so rb si tula ng a lve o la r, p e rle ka ta n o to t te rla lu ting g i,
a da nya infe ksi a ta u tra uma .
Tida k se mua ke a da a n sulkus ve stib ula r da ng ka l da pa t d ila kukan
ve stib ulo pla sty te ta p i ha rus a d a dukung a n tula ng a lve o la r ya ng c ukup untuk
me re po sisi N. Me nta lis, M. Buc c ina to rius da n M. Mylo hyio d e us. Ba nya k fa kto r
ya ng ha rus dip e rha tika n p a d a tinda ka n ini a nta ra la in : Le ta k fo ra me n
me nta lis, Spina na sa lis da n tula ng ma la r p a d a ma ksila .

Ma c a m-ma c a m te hnik ve stib ulo pla sty :

Ve stib ulo pla ty sub muko sa
Ve stib ulo pla sty d e ng a n c a ng ko k kulit p a d a b a g ia n b uka l
Ve stib ulo pla sty d e ng a n c a ng ko k muko sa ya ng d a pa t dip e ro le h d a ri mukusa
b uka l a ta u pa la ta l

58
3. Frenektomi.
Fre ne kto mi, sua tu tind a ka n b e d a h untuk me rub a h ika ta n fre nulum b a ik fre nulum
la b ia lis a ta u fre nulum ling ua lis. Fre nulum me rupa ka n lipa ta n muko sa ya ng
te rle ta k pa da ve stib ulum muko sa b ib ir, pip i da n lida h.

a . Fre nulum la b ia lis

Pa da fre nulum la b ia lis ya ng te rla lu ting g i a ka n te rliha t d a e ra h ya ng puc a t
p a d a sa a t b ib ir dia ng ka t ke a ta s. Fre ne kto mi pa da fre nulum la b ia lis b e rtujua n
untuk me rub a h po sisi fre nulum ka la u dip e rluka n ma ka ja ring a n inte rd e nta l
d ib ua ng . Pa d a fre nulum ya ng me nye b a b ka n d ia ste ma se b a iknya fre ne kto mi
d ila kuka n se b e lum p e ra wa ta n o rto do nti .

Ma c a m-ma c a m fre ne kto mi :

- Ve rtic a l inc isio n
- Cro ss d ia mo nd inc isio n
- Te hnik Z Pla sty

Fre ne kto mi pa da fre nulum Fre ne kto mi p a d a fre nulum

la b ia lis infe rio r la b ia lis sup e rio r

59
 b . Fre nulum ling ua lis ya ng te rla lu p e nd e k.
Pa d a p e me riksa a n klinis a ka n te rliha t : G e ra ka n lid a h te rb a ta s, G a ng g ua n
b ic a ra , g a ng g ua n p e ne la na n d a n p e ng unya ha n. Fre ne kto mi fre nulum
ling ua lis p a d a a na k-a na k dia njurka n se dini mung kin ka re na a ka n
me mb a ntu pro se s b ic a ra , p e rke mb a ng a n ra ha ng da n me ng hila ng ka n
g a ng g ua n fung si ya ng mung kin te rja di. Se d a ng ka n p a d a o ra ng d e wa sa
d ila kuka n ka re na a da nya o ra l hyg ie ne ya ng b uruk. Ca ra p e mb e d a ha n
d ila kuka n d e ng a n insisi ve rtika l d a n tind a ka nnya le b ih d ike na l se b a g a i
a nkilo to mi

4. Alveolplasty
Alve o lo p la sty a da la h pro se d ur b e d a h ya ng b ia sa nya dila kuka n untuk
me mp e rsia p ka n ling g ir a lve o la r ka re na a da nya b e ntuk ya ng irre g ule r pa da
tula ng a lve o la r b e rkisa r da ri sa tu g ig i sa mp a i se luruh g ig i d a la m ra ha ng ,
d a p a t d ila kuka n se g e ra se suda h p e nc a b uta n a ta u dila kuka n te rse ndiri
se b a g a i pro se d ur ko re ktif ya ng dila kuka n ke mudia n.
a . Simple a lve o lpla sty/ Prima ry a lve o lp la sty
Tinda ka n ini d ila kuka n b e rsa ma a n d e ng a n pe nc a b uta n g ig i , se te la h
p e nc a b uta n g ig i se b a iknya d ila kuka n p e ne ka na n pa da tula ng a lve o la r so ke t

60
 g ig i ya ng dic a b ut . Ap a b ila se te la h p e ne ka na n ma sih te rd a pa t b e ntuk
ya ng irre g ule r pa da tula ng a lve o la r ma ka d ip e rtimb a ng ka n untuk me la kuka n
a lve o lpla sty. Pe ta ma dib ua t fla p muko p e rio ste a l ke mudia n b e ntuk ya ng
irre g ule r dira ta ka n d e ng a n b o r , b o ne c utting fo rc e p a ta u ke dua nya se te la h
itu d iha luska n d e ng a n b o ne file . Se te la h b e ntuk tula ng a lve o la r b a ik
d ila kuka n p e nutup a n luka d e ng an p e nja hita n. Se la in d e ng a n c a ra
re c o nto uring ta di a pa b ila dip e rluka n da p a t d ise rta i d e ng a n tinda ka n
inte rse p ta l a lve o lp la sty ya itu p e mb ua ng a n tula ng inte rse p ta l, ha l ini dila kuka n
b ia sa nya pa da multip e l e kstra ksi.

b . Se c o nd a ry a lve o lpla sty.

Ling g ir a lve o la r mung kin me mb utuhka n re c o unto uring se te la h b e b e ra pa la ma
p e c a b uta n g ig i a kib a t a da nya b e ntuk ya ng irre g ule r. Pe mb e da ha n da pa t
d ila kuka n d e ng a n me mb ua t fla p muko p e rio ste a l da n b e ntuk ya ng irre g ula r
d iha luska n d e ng a n b o r, b o ne c utting fo rc e p da n diha luska n d e ng a n b o ne file
se te la h b e ntuk irre g ule r ha lus luka b e d a h diha luska n d e ng a n p e nja hita n.
Pa d a se c unda ry a lve o lpla sty sa tu ra ha ng se b a iknya se b e lum o p e ra si d ib ua tka n
d ulu “ Surg ic a l Guid a nc e “ Ya ng b e rg una se b a g a i p e do ma n p e mb e da ha n.

61
 ” Surg ic a l Guida nc e “

5. Alveolar augmentasi.
Pa d a ke a d a a n re so rb si tula ng ya ng he b a t , ma ka d ip e rluka n tind a ka n b e da h
ya ng le b ih sulit d e ng a n tujua n : Me na mb a h b e sa r d a n le b a r tula ng ra ha ng ,
me na mb a h ke kua ta n ra ha ng , me mp e rb a iki ja ring a n p e ndukung g ig i tirua n.
Te rd a pa t b e b e ra pa c a ra untuk me na mb a h ke ting g ia n ling g ir a lve o la r Ya itu :
a . De ng a n c a ng ko k tula ng a uto g e no us, tula ng da p a t dip e ro le h tula ng ilia k
a ta u c o sta e

62
b . De ng a n me la kuka n o ste o to mi.
Viso r O ste o to mi
Sa nd wic h o ste o to mi

c . Pe na mb a ha n d e ng a n me ng g una ka n Hydro xila p a tit.

Hid ro xila pa tit me rup a ka n sua tu b a ha n a llo pla stik ya ng b e rsifa t
Bio c o mp a tib le ya ng d a pa t d ig una ka n untuk me na mb a h ke ting g ia n
tula ng a lve o la r.

63
6. Oral tori.
Ora l to ri me rupa ka n to njo la n tula ng ya ng d a p a t te rja di pa da ma nd ib ula
a ta u ma ksila . Ora l to ri me rupa ka n le si jina k, tumb uhnya la mb a t, tid a k
me nimb ulka n ra sa sa kit, p a da pa lp a si te ra sa ke ra s, te rlo ka lisir d a n b e rb a ta s
je la s, e tio lo g i b e lum dike ta hui d e ng a n pa sti te ta p i b e b e ra pa a hli me ndug a
te rja d i ka re na a d a nya p ro se s infla ma si p a d a tula ng .
Pe mb e d a ha n te rha da p o ra l to ri ja ra ng d ila kuka n , ke c ua li pa da ke a d a a n
te rd a p a tnya g a ng g ua n p e mb ua ta n p ro te sa ya ng tid a k d a p a t dia ta si
se hing g a ha rus d ila kuka n p e mb e da ha n.
Te rda pa t 2 ma c a m o ra l to ri ya itu :
a . To rus ma ndib ula ris
Bia sa nya te rd a pa t p a d a ling ua l ra ha ng b a wa h d id a e ra h ka ninus a ta u
p re mo la r kiri d a n ka na n, b isa sing le a ta u mulrip le . Bila dip e rluka n da pa t
d ila kuka n e ksisi .

64
b . To rus p a la tinus.
To rus pa la tinus te rd a p a t pa da p a la tum se p a nja ng sutura pa la tinus
me d ia da n da p a t me lua s ke la te ra l kiri da n ka na n. Ukura nnya b e rva ria si
pa da to rus p a la tinus b e rukura n b e sa r d a pa t me ng g a ng g u fung si b ic a ra
dan p e ng unya ha n. Pe mb e da ha n d ila kuka n a pa b ila te rd a pa t
g a ng g ua n fung si b ic a ra da n p e ng unya ha n.

65
 PERDARAHAN

HEMOSTASIS NORMAL
Da la m ke a da a n no rma l, d a ra h b e rb e ntuk c a ir da n b e ra da d a la m p e mb uluh
d a ra h d a n rua ng ja ntung . Ke a da a n ini dip e rta ha nka n o le h fa kto r he mo sta sis, ya itu
he mo sta sis p rime r, he mo sta sis se kund e r da n siste m fib rino lisis.
He mo sta sis prime r te rdiri a ta s p e mb uluh d a ra h d a n tro mb o sit. He mo sta sis
se kund e r ya itu fa kto r p e mb e kua n da n a nti p e mb e kua n. Siste m fib rino lisis te rdiri a ta s
p la smino g e n, tissue p la smino g e n a c tiva to r, p la smino g e n a c tiva to r inhib ito r, da n a lfa -
2-a ntipla smin.
G a ng g ua n fa kto r he mo sta sis te rse b ut da pa t me nye b a b ka n p e rd a ra ha n a ta u
tro mb o sis. Pe rd a ra ha n, ya itu da ra h ke lua r da ri p e mb uluh d a rah, se d a ng ka n
tro mb o sis, d a ra h me mb e ku d i da la m p e mb uluh d a ra h. Ke dua ke a d a a n te rse b ut
p a to lo g is, ha nya p e rda ra ha n p a d a me nstrua si ya ng fisio lo g is.
Pa da p ro se s p e ng he ntia n p e rda ra ha n te rja d i va so ko nstriksi, p e mb uluh d a ra h,
a dhe si tro mb o sit da n a ktiva si ko a g ula si (b a g a n 1).
Bila te rja di luka , p e mb uluh da ra h ya ng te rke na me ng a la mi va so ko nstriksi,
ya ng me nye b a b ka n a lira n da ra h se te mpa t me nja di la mb a t. Ko ndisi ini a ka n
me mp e rmud a h te rja dinya p e mb e kua n da ra h. Tro mb o sit me la kuka n a dhe si p a d a
sub e ndo te lium ya ng te rke na trauma , ke mudia n tro mb o sit me la kuka n a g re g a si
me mb e ntuk tro mb o sit pla k ya ng me nyumb a t luka te rse b ut da n d a ra h b e rhe nti.
Sumb a ta n ini b e rsifa t se me nta ra a ta u te mpo re r. Be rsa ma a n d e ng a n itu, te rja di
a ktiva si siste m ko a g ula si, b a ik me la lui ja lur e kstrinsik ma upun intrinsik. Akiva si siste m
ko a g ula si ini a ka n me mb e ntuk fib rin ya ng a ka n me ng g a nti sumb a ta n tro mb o sit pla k
d a n p e rma ne n d a la m wa ktu te rte ntu. Bila suda h te rja d i p e mb e ntuka n fib ro b la st,
fib rin a ka n me ng a la mi lisis se mp urna o le h siste m fib rino lisis. Pe nye mb uha n luka d a la m
ke a da a n no rma l mula i ha ri ke 7 d a n se mpurna se suda h 14 ha ri.

Ba g a n 1 : Me ka nisme he mo sta sis

66
MEKANISMEHEMOSTASIS NORMAL
Pembuluh darah
Va so ko nstriksi p e mb uluh da ra h ya ng me nye b a b ka n a lira n da ra h le b ih la mb a t
p a d a lo ka si te rse b ut. Situa si ini a ka n me mpe rmuda h a dhe si tro mb o sit p a d a
sub e ndo te lium.
Trombosit
Tro mb o sit d e ng a n p e ra nta ra a n fa kto r vo n Wille b ra nd* me ne mp e l p a d a
sub e ndo te lium. Tro mb o sit me nja di a ktif da n re se p to r GP IIb / IIIa pa da p e rmuka a n
tro mb o sit, ya itu re se p to r te rha d a p fib rino g e n ya ng te rd a pa t pa da p e rmuka a n
tro mb o sit me nja d i a ktif se hing g a tro mb o sit ya ng b e rd e ka ta n d ihub ung ka n sa tu sa ma
la in o le h fib rino g e n da n te rjad i a g re g a si tro mb o sit. Re se p to r G P IIb / IIIa pa da
me mb ra n tro mb o sit ya ng tida k a ktif tida k d a pa t me ng ika t fib rino g e n. Tro mb o sit
d a p a t dia ktifka n o le h b e rb a g a i a g o nis se p e rti ADP, tro mb in, e p ine frin, da n
se b a g a inya . Tro mb o sit ya ng a ktif me nye b a b ka n re se p to r G P IIb / IIIa da pa t me ng ika t
fib rino g e n (G a mb a r 1).

G a mb a r : Ag re g a si tro mb o sit
Aktivasi koagulasi
Tra uma me nye b a b ka n ke rusa ka n ja ring a n d a n fa kto r ja ring a n (TF) b e rsa ma F
VII me mb e ntuk ko mp le ks ya ng me ng a ktifka n F X me nja di F Xa . Ja lur ini dise b ut ja lur
e kstrinsik. Se la in itu, ko mp le ks ini juka me ng a ktifka n F IX me nja di F IX a ktif da la m ja lur
intrinsik.
Ja lur intrinsik ko a g ula si jug a dia ktifka n me la lui ko nta k fa kto r p e mb e kua n F XII
d e ng a n p e rmuka a n a sing me nja d i F XIIa ; da n F XIIa a ka n me ng a ktifka n F XI me nja di
F XIa . Se la njutnya , F XIa a ka n me ng a ktifka n F IX me nja di F IXa . Fa kto r IXa b e rsa ma F
VIIIa a ka n me ng a ktifka n F X me nja d i F Xa d a la m ja lur intrinsik. F Xa da n F Va , fo sfo lipid
a ka n me ng ub a h p ro tro mb in me nja di tro mb in. Tro mb in a ka n me ng ub a h fib rino g e n

67
me nja di fib rin po lime r, F XIIIa a ka n me ng ub a h fib rin po lime r me nja d i fib rin ika t sila ng
ya ng le b ih sta b il. Tro mb in jug a me la kuka n a ktiva si umpa n b a lik F V me nja di F Va , F
VIII me nja di F VIIIa , d a n F XIII me nja di F XIIIa (Ba g a n 2).
Se l d a ra h me ra h te rja ring da la m fib rin da n me mb e ntuk b e kua n d a ra h ya ng
me nyumb a t luka d a la m wa ktu te rte ntu. Fib rin ini ke mud ia n a ka n lisis o le h syste m
fib rino lisis. Fib rin ya ng tida k d ista b ilka n o le h F XIIIa a ka n muda h me ng a la mi lisis. Pa da
p a sie n d e ng a n d e fisie nsi F XIII d a p a t te rja di lisis fib rin ya ng p re ma tur d a n
me nye b a b ka n te rja di p e rda ra ha n. Bila p a d a p a sie n dite muka n p e rd a ra ha n pa sc a
o p e ra si, p a d a ha l p a d a p e me riksa a n p e nja ring he mo sta sis a PTT, PT d a n tro mb o sit
no rma l, dip ikirka n d e fisie nsi F XIII

Ba g a n 2 : Ka ska d e ko a g ula si
Proses fibrinolisis
Fib rino lisis a da la h sua tu pro se s p e la ruta n fib rin se c a ra e nzima tik o le h sua tu za t
ya ng d ina ma ka n pla smin. Pla smino g e n d isinte sis o le h se l-se l ha ti. Sa la h sa tu a ktiva to r
p la smino g e n dike lua rka n pula se l-se l e ndo te l ya ng rusa k. Aktiva to r pla smino g e n ini
a ka n me ng ub a h p la smino g e n me nja di pla smin. Pla smin inila h yang a ka n
me ng hidro lisis fib rino g e n d a n fib rin me nja di fib rino g e n d e g ra da tio n p ro d uc t (FDP).
FDP se ndiri me mpunya i sifa t a ntiko a g ula n da n d e ng a n d e mikia n jug a da pa t
me ng ha mb a t p ro se s ko a g ula si ya ng b e rle b iha n.

68
Evaluasi faal hemostasis
Untuk me ng e va lua si fa a l he mo sta sis dip e rluka n p e me riksa a n-p e me riksa a n
se b a g a i b e rikut :
1. Pe rc o b a a n Pe mb e ndung a n (Te s Rump e l Le e d e )
Pe rc o b a a n ini b e rma ksud me ng uji ke ta ha na n dinding ka pile r da ra h
d e ng a n c a ra me ng e na ka n p e mb e ndung a n ke p a d a ve na , se hing g a
te ka na n da ra h d i da la m ka pile r me ning ka t. Dinding ka pile r ya ng kura ng kua t
a ka n me nye b a b ka n da ra h ke lua r da n me re mb e s ke d a la m ja ring a n
se kita rnya se hing g a na mpa k titik me ra h ke c il pa d a p e rmuka a n kulit, titik itu
d ise b ut p e te kia .
Untuk me la kuka n p e rc o b a a n ini mula -mula dila kuka n p e mb e ndung a n
p a d a le ng a n a ta s d e ng a n me ma sa ng te nsime te r p a d a p e rte ng a ha n a nta ra
te ka na n sisto lik da n te ka na n dia sto lik. Te ka na n itu dip e rta ha nka n se la ma 10
me nit. Jika p e rc o b a a n ini d ila kuka n se b a g a i la njuta n ma sa p e rda ra ha n,
c ukup d ip e rta ha nka n se la ma 5 me nit, se te la h wa ktunya te rc a pa i b e ndung a n
d ile pa ska n d a n ditung g u sa mpa i ta nd a -ta nda sta sis da ra h le nya p . Ke mudia n
d ip e riksa a d a nya p e te kia d i kulit le ng a n b a wa h b a g ia n vo le r, p a d a d a e ra h
d e ng a n g a ris te ng a h 5 c m kira -kira 4 c m d a ri lip a t siku.
Pa da o ra ng no rma l, tid a k a ta u se dikit se ka li dida p a tka n p e te kia . Ha sil
p o sitif b ila te rda pa t le b ih d a ri 10 p e te kia . Se a nda inya d i da e ra h te rse b ut tida k
a da p e te kia ja uh di dista l a da , ha sil p e rc o b a a n ini po sitif jug a .
Wa la upun p e rc o b a a n p e mb e nd ung an ini d ima ksud ka n untuk
me ng ukur ke ta ha na n ka pile r, ha sil te s ini ikut d ip e ng a ruhi jug a o le h jumla h
dan fung si tro mb o sit. Tro mb o sito p e nia se nd iri d a pa t me nye b a bka n
p e rc o b a a n ini b e rha sil po sitif.
2. Ma sa p e rd a ra ha n
Pe me riksa a n ini b e rtujua n untuk me nila i ke ma mp ua n va skule r da n
tro mb o sit untuk me ng he ntika n p e rd a ra ha n.
Prinsip p e me riksa a n ini a da la h me ne ntuka n la ma nya p e rda ra ha n
p a d a luka ya ng me ng e na i ka pile r. Te rda pa t 2 ma c a m c a ra ya itu c a ra Ivy
d a n Duke . Nila i no rma l b e rkisa r a nta ra 1-3 me nit. Ca ra Duke se b a iknya ha nya
d ip a ka i untuk b a yi da n a na k ke c il dima na suka r a ta u tida k mung kin d ila kuka n
p e mb e ndung a n. Ka la u ha silnya te ta p le b ih d a ri 10 me nit, ha l ini
me mb uktika n a d a nya sua tu ke la ina n da la m me ka nisme he mo sta sis. Tind a ka n
se la njutnya a da la h me nc a ri le ta k ke la ina n he mo sta sis d e ng a n me ng e rja ka n
p e me riksa a n-p e me riksa a n la in.

69
3. Hitung tro mb o sit
Da la m ke a da a n no rma l jumla h tro mb o sit sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h
c a ra me ng hitung nya d a n b e rkisa r a nta ra 150.000-400.000/ ul da ra h.
Pa da umumnya , jika mo rfo lo g i da n fung si tro mb o sit no rma l,
p e rda ra ha n tida k te rja di jumla h tro mb o sit le b ih d a ri 100.000/ ul. Jika fung si
tro mb o sit no rma l, p a sie n d e ng a n jumla h tro mb o sit d ia ta s 50.000/ ul tid a k
me ng a la mi p e rd a ra ha n ke c ua li te rja di tra uma a ta u o p e ra si. Jumla h tro mb o sit
kura ng da ri 50.000/ ul d ig o lo ng ka n tro mb o sito p e nia b e ra t d a n p e rd a ra ha n
sp o nta n a ka n te rja di jika jumla h tro mb o sit kura ng d a ri 20.000/ ul.
4. Ma sa Pro tro mb in Pla sma (Pro tro mb ine Time / PT)
Pe me riksa a n ini d ig una ka n untuk me ng uji p e mb e kua n da ra h me la lui
ja lur e kstrinsik d a n ja lur b e rsa ma ya itu fa kto r p e mb e kua n VII, X, V, p ro tro mb in
d a n fib rino g e n.
Nila i no rma l te rg a ntung da ri re a g e ns, c a ra p e me riksa a n d a n a la t
ya ng d ig una ka n.
Jika ha sil PT me ma nja ng ma ka p e nye b a b nya mung kin ke kura ng a n
fa kto r-fa kto r p e mb e kua n d i ja lur e kstrinsik da n b e rsa ma a ta u a d a nya inhib ito r.
Pe me riksa a n PT jug a se ring dipa ka i untuk me ma nta u e fe k p e mb e ria n
a ntiko a g ula n o ra l.
5. Ma sa tro mb o pla stin pa rsia l te ra ktiva si (Ac tiva te d pa rsia l tro mb o p la stin
time / APTT)
Pe me riksa a n ini d ig una ka n untuk me ng uji p e mb e kua n da ra h me la lui
ja lur intrinsik d a n ja lur b e rsa ma ya itu fa kto r pe mb e kua n XII, pre ka likre n,
kinino g e n, XI, IX, VIII, X, V, pro tro mb in da n fib rino g e n.
Nila i no rma l te rg a ntung da ri re a g e ns, c a ra p e me riksa a n d a n a la t
ya ng dig una ka n. Ha silnya me ma nja ng b ila te rd a pa t ke kura ng a n fa kto r
p e mb e kua n intrinsik d a n b e rsa ma a ta u b ila te rd a p a t inhib ito r. Pa d a he mo filia
A ma up un he mo filia B, APPT a ka n me ma nja ng , te ta pi p e me riksa a n ini tida k
d a p a t me mb e da ka n ke dua ke la ina n te rse b ut.
Pe me riksa a n ini jug a d ip a ka i untuk me ma nta u p e mb e ria n he p a rin.
Do sis he p a rin d ia tur sa mpa i APTT me nc a pa i 1,5-2,5 ka li nila i ko ntro l.
6. Tro mb ine time (TT)
Pe me riksa a n ini dig una ka n untuk me ng uji p e rub a ha n fib rino g e n
me nja di fib rin. Prinsip p e me riksa a n ini a d a la h me ng ukur la ma nya te rb e ntuk
b e kua n p a d a suhu 37O C b ila ke d a la m p la sma d ita mb a hka n re a g e ns
tro mb in.
Nila i no rma l te rg a ntung d a ri ka d a r tro mb in ya ng dipa ka i. Ha sil TT
d ip e ng a ruhi o le h ka d a r da n fung si fib rino g e n se rta a da tid a knya inhib ito r.

70
 Ha silnya me ma nja ng b ila ka da r fib rino g e n kura ng d a ri 100 mg / ml a ta u fung si
fib rino g e n a b no rma l a ta u b ila te rd a p a t inhib ito r tro mb in se p e rti he p a rin a ta u
FDP (Fib rino g e n d e g ra da tio n p ro d uc t)
7. Pe me riksa a n Pe nya ring Untuk Fa kto r XIII
Pe me riksa a n ini dima sukka n da la m p e me riksa a n p e nya ring , ka re na
b a ik PT, APTT ma up un TT tida k me ng uji fa kto r XIII, se hing g a a d a nya d e fisie nsi F
XIII tid a k da p a t did e te ksi d e ng a n PT, APTT ma upun TT.
Pe me riksa a n ini dig una ka n untuk me nila i ke ma mpua n fa kto r XIII
d a la m me nsta b ilka n fib rin.
Prinsipnya F XIII me ng ub a h fib rin so lub le me nja di fib rin sta b il ka re na
te rb e ntuknya ika ta n c ro ss link.

PASIEN YANG AKAN MENJALANI OPERASI

Pe rda ra ha n d a n tro mb o sis me rupa ka n p e nyulit pa da p a sie n ya ng me nja la ni
o p e ra si. Pa sie n ya ng a ka n me nja la ni o p e ra si ha rus dite ntuka n te rle b ih da hulu
a pa ka h a da re siko p e rda ra ha n a ta u tro mb o sis. Ha l ini p e nting untuk me nc e g a h
timb ulnya p e nyulit, b a ik se la ma o p e ra si ma upun se sud a h o p e ra si.
Bila tida k a da ya ng me nyo ko ng ke la ina n p e rda ra ha n da la m a na mne sis da n
p e me riksa a n fisik, tida k a da p e me riksa a n khusus he mo sta sis. Aka n te ta p i, b ila
d ila kuka n o p e ra si b e sa r, d injurka n p e me riksa a n pe nya ring ma sa p a rsia l tro mb o p la stin
te ra c tiva si (APTT), ma sa p ro tro mb in (PT), d a n jumla h tro mb o sit.
Bila a da ke la ina n a na mne sa d a n p e me riksa a n fisik, d ila kuka n p e me riksa a n
ta mb a ha n, ma sa p e rda ra ha n, fib rino g e n da n pe me riksa a n khusus, se sua i d e ng a n
a njura n he ma to lo g is.

Ba g a n 3: Pe me riksa a n p ra b e d a h

71
PENANGGULANGAN PERDARAHAN
Definisi
Pe rda ra ha n a da la h ke lua rnya d a ra h d a ri p e mb uluh d a ra h ke da la m rua ng e kstra
va skule r, ka re na hila ng nya ko ntinuita s p e mb uluh d a ra h.

Klasifikasi
1. Menurut pembuluh darah yang terkena.
 Pe rda ra ha n a rte ria l
 wa rna da ra h me ra h te ra ng .
 da ra h ke lua r inte rmite n  se sua i d e nyut ja ntung
 Pe rda ra ha n ve na
 wa rna da ra h me ra h g e la p
 da ra h ke lua r se c a ra te ta p
 Pe rda ra ha n ka pile r
 ke lua rnya d a ra h me re mb e s
2. Menurut waktu terjadinya perdarahan
 Pe rda ra ha n p rime r
 te rja d i p a d a wa ktu te rputusnya p e mb uluh d a ra h ka re na tra uma a ta u
o p e ra si.
 Pe rda ra ha n inte rme d ia te
 te rja di da la m 24 ja m.
 Pe rda ra ha n se kund e r
 te rja di se te la h 24 ja m.
3. Menurut lokasi
 Pe rda ra ha n e kste rna l
 da ra h ke lua r da ri kulit a ta u ja ring a n luna k d ib a wa hnya
 Pe rda ra ha n inte rna l
 da ra h tid a k ke lua r, te ta pi ma suk ke ja ring a n se kita rnya
4. Menurut sebab-sebab terjadinya
 Pe rda ra ha n me ka nik
 p e rda ra ha n te rja d i a kib a t tra uma me ka nik a ta u ke c e la ka a n.
 Pe rda ra ha n spo nta n/ b io ke mis
 p e rd a ra ha n te rja d i a kib a t ke laina n a ta u g a ng g ua n me ka nisme
he mo sta sis,d a p a t te rja di ka re na :
- ke la ina n p e mb uluh d a ra h
- tro mb o sit
- me ka nisme p e mb e kua n d a ra h

72
PENANGGULANGAN AKIBATPERDARAHAN
A. Lokal
 p e rda ra ha n ke c il b ia sa nya ja ra ng me mb a ha ya ka n, ke c ua li :
h. Me ng e na i d a e ra h vita l, misa lnya :
- Pe rda ra ha n di o ta k
- Pe rda ra ha n ro ng g a ple ura
- Pe rda ra ha n ro ng g a p e ric a rd
b . Ke la ina n siste mik
B. Sistemis
Pe rda ra ha n a kut d a n jumla hnya b a nya k d a p a t me nye b a b ka n ke a da a n fa ta l.

PENANGGULANGAN PERDARAHAN KARENA TRAUMA

1. Me mb e rsihka n d a e ra h luka (d e b rid e me nt) d a ri b e kua n da ra h a ta u b e nd a a sing
- Pa da luka te rinfe ksi :
 luka dib uka d a n dib e rsihka n d a ri ja ring a n ne kro tik.
2. Me nc a ri sumb e r p e rd a ra ha n
3. Me la kuka n p e ra wa ta n
a . Lo ka l
~ Pe ne ka na n lo ka l
- Pe ne ka na n la ng sung
- Pe ne ka na n ta k la ng sung
De ng a n p e ne ka na n ini c ukup e fe ktif p a da p e rda ra ha n ka re na tra uma .
~ Ko mp re s ding in
- Ding in da p a t me nye b a b ka n ko ntra ksi p e mb uluh da ra h
- Pe ng g una a n ko mpre s ding in ha rus inte rmite n, tid a k d ia njurka n le b ih
la ma d a ri 20 me nit.
~ Ca ute ry
- Me ng g una ka n a la t ya ng d a pa t me ng he ntika n p e rda ra ha n d e ng a n
c a ra me mb a ka r da e ra h p e nye b a b .
~Unsur va so c o nstrikto r lo ka l
- Dipa ka i se c a ra lo ka l untuk me ng o ntro l p e rda ra ha n ka re na sifa t va so
ko nstrito r.
Misa l : Epine p hrin, Co c a in.
~ Ab so rb a b le he mo sta tic a g e nt
 Unsur me ng hind a rka n p e rd a ra ha n
- Kura ng e fe ktif pa da p e rd a ra ha n b e sa r
- Efe ktifita s b e rta mb a h b ila d iko mb ina sika n d e ng a n tinda ka n
p e ne ka na n.

73
 Misa l : G e la tin spo ng e , G e l Fo a m, Fib rin Fo a m, ke untung a n da ri b a ha n
ini da pa t diting ka tka n dida la m luka  ka re na a ka n dig a nti o le h
ja ring a n fib ro sa .
~ Pe nje pita n d a n p e ng ika ta n
Pa da b e b e ra pa ka sus p e rda ra ha n, te ruta ma p e rd a ra ha n pa da p e mb uluh
d a ra h d ip e rluka n p e nje pita n he mo sta t.
Pe nja hita n  c a t g ut, silk a ta u b e na ng ya ng da p a t dire so rb si
~ Pe nja hita n
 me mb a ntu untuk me na mb a h te ka na n e kstra va skule r
~ Istira ha t
Me nb a ta si g e ra ka n p e nd e rita .
b . Siste mik
Me ng e mb a lika n Vo lume d a ra h
Dike na l dua c a ra ya itu :
~ Krista lo id :
 La ruta n g luko sa 5%
 La ruta n Na Cl 0,9%
 La ruta n Ring e r La kta t
~ Ko llo id :
Pe mb e ria n se c a ra tra nfusi da ra h d e ng a n p re se rve d b lo o d a tau fre sh
who le b lo o d.
Pe mb e ria n fa kto r-fa kto r p e mb e kua n da ra h
Pe mb e ria n p re pa ra t ya ng b e re fe k d a la m :
~ Me mp e rkua t p e mb uluh d a ra h
~ Me na ikka n re siste nsi ka p ile r
~ Me ng ura ng i p e rme a b ilita s ka p ile r
Misa l : Ad o na , Ana ro xyl, Tra nsa min d ll.

PEMERIKSAAN LABORATORIUM
1. Te st fung si va skule r
Ca pila ry fra g ility  Rumple Le e d e (To rniq ue t Te st)
2. Te st fung si tro mb o sit
Me ng hitung jumla h tro mb o sit
Pe nila ia n re tra ksi b e kua n
Ble e ding time

74
3. Te st p e mb e kua n da ra h
Clo tting time
Tro mb in time
Pla sma p ro tro mb in time
4. Sc re e ng te st
Te st he ma to lo g y untuk me ng e ta hui ke la ina n se c a ra umum :
Ble e ding time
Co a g ula tio n time
Pla te le t c o unting
Ca pilla ry fra g ility te st
Ha e mo g lo b in
Cb t re tra c tio n

75
 DAFTARPUSTAKA
1. Aitke nhe a d ,A.R., & Smith G ., 1990, Te xtb o o k o f Ana e sthe sia , 2nd e d ., Ne w Yo rk:
Churc hill Living to ne .
2. And re a se n J.O ., 1997, te xtb o o k a nd Co lo r Atla s o f To o th Impa c tins Dia g no sis
Tre a tme nt Pre ve ntio n, 1ste d ., Mo sb y.
3. Arc he r W.H., 1975, O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 5th e d ., W.B. Sa und e rs
4. Birn H a nd Winthe r J.E., Pe do ma n d a la m Mino r Surg e ry. UI Pre ss
5. Dimitro ulis W., 1997, A Syno p sis o f Mino r O ra l Surg e ry, First Pub lishe r, O xfo rd
Bo sto n
6. Do no ff R.B., 1997, De nto a lve o la r Surg e ry in Do no ff R.B e t a l (e d ito r) Ma nua l o f
O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 3rd e d .,St. Lo uis Mo sb y Ye a rb o o k inc
7. Dym H., 2001, The Impa c te d Ca nine , in Atla s o f Mino r Ora l Surg e ry, W.B.
Sa und e rs Co ., To ro nto
8. G a ns B.J., 1972, Atla s o f O ra l Surg e ry, 1st e d ., The CV Mo sb y Co .,St Lo uis
9. Ho p kins, 1989, Atla s Be rwa rna Be da h Mulut Pre p ro ste tik (te rje ma ha n), EG C.,
Ja ka rta
10. Ho wa rd , S.S., 1974. The Inte rre la tio nship b e twe e n The Ma xilla ry Sinus a nd
End o do ntic s. Jo ur. O .S. 38 No . 8 O kto b e r
11. Kille y, H. C. & Ke y L.W., 1975, The Ma xilla ry Sinus a nd its De nta l Imp lic a tio ns 1st
e d ., Jo hn & Wrig ht & So ns Ltd . Bristo l
12. Krug e r G .O ., 1984, O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 6th e d Mo sb y Co .,St. Lo uis
To ro nto
13. Ma tthe w e t a l., Surg ic a l a id s to Pro stho do ntic s,Inc luding O sse inte g ra te d
Impla nt in Pe dla r J., e t a l 2001, O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry. Edinb e rg .
Churc hill Living sto ne
14. O g d e n G .R., 2001, Re mo va l o f Une rup te d Te e th, in Pe d la r S, Fra me J.W., Ora l
a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry a n O b je c tive Ba se d Te xtb o o k, Edinb urg , Churc hill
Living sto ne
15. Pa g a na K.D. & Pa g a na T.J., 1995, Dia g no stic a nd La b o ra to ry Ta st Re fe re nc e .
2nd e d ., St Lo uis : Mo sb y Ye a r Bo o k.
16. Pa nc ha l e t a l. Mino r Pre p ro sthe tic Surg e ry in Dym, Ha rry e t a l. 2001. Atla s o f
Mino r Surg e ry, Phila d e lphia : W.B. Sa und e rs Co .
17. Pe d e rse n W.G ., 1996, Alih Ba ha sa Purwa nto , Ba so e se no , Buku Aja r Pra ktis
Be d a h Mulut, Pe ne rb it Buku EG C, Ja ka rta .
18. Pe d e rse n, 1998, O ra l Surg e ry 1st e d Phila d e lp hia , W.B. Sa und e rs Co .
19. Pe d la r J., 2001, O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry. An O b je c tive b a se d te xtb o o k,
Churc hill Living sto ne

76
20. Pe te rso n L.J., 1998, Princ iple s o f Ma na g e me nt o f Imp a c te d Te e th in Pe te rso n
L.J., e t a l (e d ito r), Co np e mpo ra ry O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 3rd e d ., St.
Lo uis, Mo sb y Ye a rb o o k inc .
21. Pe te rso n L.J., 2003, Co nte mpo ra ry Ora l Ma xillo fa c ia l Surg e ry, 4th e d ., Mo sb y
ye a rb o o k inc .
22. Ric ha rd Be nc e , 1990, Buku Pe d o ma n End o do ntik Klinik. UI Pre ss
23. Ste p he ns W., Pre p ro sthe tic O ra l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry in Do no ff B., 1997
Ma nua l o f Ora l a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry. St. Lo uis Mo sb y
24. Se tia b udy R.D., 2007, He mo sta sis d a n Tro mb o sis, Ba la i Pe ne rb it UI, Ja ka rta
25. So e pa rwa di, Te t, 1981, Dikta t Kulia h Ekso do ntia ., Se na t Ma ha siswa FKG
Unp a d , Ba nd ung
26. Tuc ke r. Ba sic Pre pro sthe tic Surg e ry in Pe te rso n e t a l., 1998, Co nte mpo ra ry O ra l
a nd Ma xillo fa c ia l Surg e ry. Phila d e lp hia W.B. Sa und e rs Co .
27. Wim De Jo ng R.S., Buku Aja r Ilmu Be d a h, Buku EG C, Ja ka rta

77
78