Ερασιτεχνικώς, Ενθέως και ουχί Ιδιωτικώς

Γράφει ο Κόττης Κωνσταντίνος

konstantinosoa@yahoo.gr

H ορθόδοξη μαρτυρία του βυζαντινού εικονογραφημένου Ψαλτήρα

Chludov των χρόνων της αναστήλωσης των εικόνων

Ένας από τους πλέον αναγνωρίσιμους βυζαντινούς Ψαλτήρες (χειρόγραφοι

κώδικες οι οποίος περιέχουν το Βιβλίο των Ψαλμών), αποτελεί ο γνωστός, διεθνώς,
ως “Chludov Psalter”. Περιέχει 169 φύλλα, πλαισιώνοντας τους 150+1 Ψαλμούς του
Δαυίδ, συν ορισμένες βιβλικές ωδές – προσευχές. Χρονολογείται μεταξύ των ετών
850-875, λίγο μετά, δηλαδή, από την κατά το 843, αναστήλωση των ιερών εικόνων.
Η σπανιότητά του έγκειται μεταξύ άλλων και σε αυτή την χρονική συγκυρία. Από τον
9ο αιώνα, μας έχουν διασωθεί, μόνο, τρεις εικονογραφημένοι βυζαντινοί Ψαλτήρες: ο
Ψαλτήρας Chludov, ο Ψαλτήρας της Ι. Μ. Παντοκράτορος (Codex 61) και ο
Ψαλτήρας της Παρισινής Εθνικής Βιβλιοθήκης (Paris gr. 20). Σε αυτούς ο μελετητής
μπορεί να δει, την πρώιμη βυζαντινή εικονογραφία, όπως αυτή επιβίωσε κατά τους
εικονομαχικούς χρόνους ή διαμορφώθηκε, αμέσως, μετά την ήττα των εικονομάχων.
 Ο Ψαλτήρας φαίνεται πως ανήκε σε κάποιον υψηλόβαθμο εκκλησιαστικό
αξιωματούχο των χρόνων ή και του κύκλου των πατριαρχών Μεθοδίου (843-847) και
Φωτίου (858-867 & 877-886). Στην συνέχεια απετέλεσε πολύτιμο κειμήλιο Μονής
του Αγίου Όρους. Από τον Άθωνα αποσπάσθηκε το 1847, για να αποκτηθεί, τελικά,
από τον διάσημο Ρώσο συλλέκτη Aleksey Ivanovich Chludov (ή Khludov), ο οποίος
το ενέταξε στη μεγάλη συλλογή του. Με τον θάνατό του A. Chludov, ένας μέρος της
Συλλογής, όπου και ο Ψαλτήρας, κληροδοτήθηκε στην Μονή Nikolsky. Μετά την
οκτωβριανή επανάσταση, μαζί με την υφαρπαγή της εκκλησιαστικής περιουσίας, ο
Ψαλτήρας κατέληξε στο Κρατικό Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας (Codex gr. 129,
Gosudarstvennyi Istoriceskii Muzei / State Historical Museum).

Η όλη πλαισίωση των βιβλικών Ψαλμών και των Ωδών με συγκεκριμένες

εικόνες χριστολογικής θεματολογίας, έκαναν κατά το παρελθόν μελετητές όπως οι A.
Cutler, K. Corrigan και Μ. Ευαγγελάτου, να αναζητήσουν την βασική έκφραση
αυτού του Ψαλτήρα και τις κύριες επιρροές του. Οι σχετικές απόψεις, άλλοτε
υπερτόνισαν την επιρροή της λειτουργικής χρήσης των βιβλικών Ψαλμών και Ωδών.
Άλλοτε, πάλι, προέκριναν ως εφαλτήριο του Κώδικα, την ανάγκη διαμόρφωσης μιας
ορθόδοξης εικονογραφίας, μετά από μια μακρά περίοδο εικονομαχίας. Φυσικά ουδείς
παρέβλεψε, την εξάρτηση από τον λειτουργικό κύκλο. H Μ. Ευαγγελάτου αναζήτησε,
ιδιαίτερα, την επιρροή του έργου από ερμηνευτικά πατερικά σχόλια.
Οι παραπάνω ερμηνευτικές τάσεις, συνιστούν, ασφαλώς, μέρη της αλήθειας.
Ωστόσο περιγράφουν μια εξωτερική εικόνα των πραγμάτων. Ο Ψαλτήρας, όντως,
είναι λειτουργικός, όπως και εικονόφιλος: τονίζει την αναστήλωση των εικόνων και
ίσως, όντως, επιχείρησε να διαμορφώσει μια ορθόδοξη εικονογραφία, υπο ελεύθερες
συνθήκες ύστερα από πολύ καιρό. Αλλά πρώτιστα έχουμε ένα αποτέλεσμα το οποίο
εκπορεύει το ευχαριστιακό ήθος, το οποίο είναι ταυτόχρονα και μαρτυρία και
εσχατολογία. Είναι μια εικονογραφημένη ορθόδοξη εκκλησιολογία, μιας Εκκλησίας
η οποία οικοδομείται στην ορθή ομολογία του Πέτρου:
«Αποκριθείς δε Σίμων Πέτρος είπε· συ ει ο Χριστός ο υιός του Θεού του
ζώντος. Και αποκριθείς ο Ιησούς είπεν αυτώ· μακάριος ει, Σίμων Βαριωνά, ότι σαρξ
και αίμα ουκ απεκάλυψέ σοι, αλλ΄ ο πατήρ μου ο εν τοις ουρανοίς. Καγώ δε σοι λέγω
ότι συ ει Πέτρος, και επί ταύτη τη πέτρα οικοδομήσω μου την εκκλησίαν, και πύλαι
Άδου ου κατισχύσουσιν αυτής» (Κατά Ματθαίον 16:16-18).

Οι εικόνες, ανεξάρτητα της ένταξης τους σε ένα λειτουργικό κύκλο

ψαλμικών αναγνωσμάτων, έχουν, αναμφίβολα, μια εσχατολογική προοπτική. Μια
πραγματικότητα η οποία συνυφαίνεται με το ασύγκριτο της παροδικής κοσμικής
εξουσίας, απέναντι στην Βασιλεία των Ουρανών. Οι μινιατούρες του Ψαλτηρίου,
συνδέονται με ψαλμικούς στίχους, οι οποίοι περιγράφουν την εξουσία του Χριστού,
και την δια πίστεως σωτηρία. Περίοπτη θέση έχουν οι καταγγελίες των εγκλημάτων
των απίστων, η κατάληξη των ολιγόπιστων, η αδικία επί των φτωχών. Συχνά
αναδεικνύεται η καρτερία των εν Χριστώ δεδιωγμένων, οι οποίοι στο όνομα του
αληθινού Θεού βασανίσθηκαν και μαρτύρησαν, προσευχόμενοι για την θεία
δικαιοσύνη, τόσο την ιστορική, όσο και την τελική της Κρίσεως. Η Εκκλησία
σημαίνεται στα μυστήρια, αλλά οικοδομείται στην ορθή μαρτυρία προς τον αληθινό
Θεό, σε συνάρτηση με την αγάπη προς τον πλησίοντα.
Βασικά θέματα του Δωδεκάορτου εικονογραφικού κύκλου, όπως η Γέννηση,
Βάπτιση, η Υπαπαντή, η Μεταμόρφωση, η Σταύρωση, η Εις Άδου Κάθοδος, η
Ανάληψη και η Πεντηκοστή, απαντούν στην Ψαλτήρα Chludov. Μαζί με αυτές τις
παραστάσεις, απαντούν ειδικές αναφορές στην εικονομαχία: Στον 5ο Ψαλμό, ο
κραταιός βασιλέας Δαβίδ, δέεται προς τον Χριστό ως τον αληθινό βασιλέα: «ο
βασιλεύς μου και ο Θεός μου» Ο Χριστός φαίνεται να εγγράφεται μέσα σε μετάλλιο
εικόνας αναρτημένης στο Σταυρό. Είναι πιθανόν το έργο αυτό να απηχεί την
αντικατάσταση εικόνων του Χριστού από εικονομαχικούς σταυρούς, έτσι ώστε οι
εικονομάχοι να ταυτίζονται με τους σταυρωτές.
Στον 25ο Ψαλμό εμφανίζεται ο Νικηφόρος Κωνσταντινουπόλεως να φέρει
εικόνα, επίσης, σε μετάλλιο (ανάλογα εικονίζεται και στον 51ο Ψαλμό). Χαμηλότερα,
εικονομάχοι δια των χειρών τους, καταστρέφουν εικόνες ποντίζοντάς αυτές σε υγρό
υλικό. Η αίρεση απηχείται στο 51, 5-6: «εμίσησα εκκλησίαν πονηρευομένων και μετά
ασεβών ου μη καθίσω, νίψομαι εν αθώοις τας χείρας μου». Ανάλογος ποντισμός
εικόνων υπάρχει και στον 68ο Ψαλμό, χαμηλότερα από την Σταύρωση. Εδώ αφού η
εικονομαχία ταυτίζεται με την Σταύρωση, ταυτίζεται και με τα διάφορα Άχραντα
Πάθη: «και έδωκαν εις το βρώμα μου χολήν και εις την δίψαν μου επότισάν με όξος»
(Ψαλμοί, 68:22).
Μια άλλη ενδιαφέρουσα σχετική αναφορά, σχετίζεται με την κλήση των
Εθνών. Η υπό του αποστόλου Φιλίππου βάπτιση του Αιθίοπος ευνούχου της
Κανδάκης έχει τεθεί χαμηλότερα («ήξουσι πρέσβεις εξ Αιγύπτου, Αιθιοπία
προφθάσει χείρα αυτής τω Θεώ», Ψαλμοί 67, 32). Ψηλότερα της ίασης του
δαιμονιζόμενου Γεργεσηνού, δεσπόζει η φορητή εικόνα του αποστόλου Παύλου.
Ενδιαφέρουσα είναι και η απεικόνιση εικόνας σε μετάλλιο ανάμεσα στα κέρατα
ελαφιού (97ος Ψαλμός). Δίπλα στέκει κάτι παρόμοιο με εικονοστάσι.
 Εν κατακλείδι, ο Ψαλτήρας Chludov εκφράζει μια βαθύτατη ορθόδοξη
εκκλησιολογία. Αυτή είναι συνυφασμένη με το ήδη της εισόδευσης του Θεού στην
Ιστορία και της μυστηριακής βίωσης της εσχατολογικής τελικής επικράτησης. Η
ορθή ομολογία και η αγάπη προς τον πλησίοντα, τίθενται ως εκ των ων ούκ άνευ
ευχαριστιακές προϋποθέσεις. Η τιμή προς την ιερά εικόνα, είναι μια από αυτές,
αποτελώντας όχι ειδωλολατρεία, αλλά επιτομή της Ορθοδοξίας.