TINTINGAN FILOSOFIK SEJATINING URIP BEBRAYAN JAWA SAJRONE

SERAT WEDHATAMA
Philosophical Studies In Fact The Life Of The Javanese People Is In Wedhatama Script

Moh. Saifuddin Zuhria

a
Universitas Negeri Surabaya
Pos-el: saifudjackson@gmail.com

Naskah Diterima Tanggal .......—Direvisi Akhir Tanggal..........—Disetujui Tanggal .................

doi: .....................................

Abstrak: Panliten iki nduweni judhul “Tintingan Filosofik Sejatining Urip Bebrayan Jawa Sajtone
Serat Wedhatama”. Bahasan sajrone artikel iki ana rong poin penting, yaiku dadi manungsa diwasa
lan dadi manungsa sing legawa. Panliten iki nduweni tujuwan kanggo ngandharake rong poin sing
ana ing serat wedhatama sajrone pupuh pocung. Bahasan iki gunakake metodhe dheskriptif analitik
kanthi ngandharake lan mreteli teks banjur dianalisis. Tintingan sing digunakake yaiku tintingan
filosofik. Sumber dhata panliten iki yaiku arupa serat Wedhatama. Wujud dhata panliten iki arupa
tembang macapat pocung sing ngandharake ngenani sejatining urip bebrayan Jawa. Asil panliten
iki yaiku 1) Dadi manungsa diwasa 2) Dadi manungsa sing legawa.
Kata kunci: Filsafat, Wedhatama, lan Bebrayan.

Abstract: This research paper is entitled “Philosophical Studies In Fact The Life Of The Ja-
vanese People Is In Wedhatama Script”. The discussion in this articel papes is only two
aspects, namely become a human adult and be a relieved human being. This study aims to
uncover both aspects, which are foun in Wedhatama script in pupuh pocung. The discus-
sion uses a descriptive analytical methods by explaining and then analyzing. The theory
used is philosophical studi with a literary. The source of this research data is the tembang
macapat pocung that explains abaut in fact the life of the javanese people. The results of
this study are 1) become human adult. 2) be a relieved human being.
Keywords: Philosophic, Wedhatama, People

1. Landhesan Panliten
Bebrayan Jawa minangka salah sawi-
jine bebrayan sing nduweni tingkat laku
spiritual dhuwur. Amarga iku tetiyang Ja-
wa uga nduweni tata laku urip sing beda-
beda saben tingkatan urip. Nalikane ma-
nungsa dilairake ana ing jagad gumelar iku
wis dadi wewujudan sing nglampahi tata
lakuning urip sajrone bebrayan masyarakat.
Saben-saben pawongan wis pinasthi ndu-
weni tata laku urip sing beda karo pawon-
gan liyane, ananging sejatine ana tata laku
sing isih tetep diugemi lan ditiru sajrone
urip ing bebrayan. maksude yaiku dadi
masyarakat sing bisa migunani lan diugemi
sajrone nglakoni panguripan ing bebrayan.
Jabang bayi sing lair terus diwasa lan
dadi bocah sing seneng dulinan. Samarine
iku dadi bocah enom. Nalikane bocah iku
ngancik umur telulas taun bisa sinebut di-

@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 1

wasa. Banjur nalika wis ngancik umur san-
galas taun nganti patlikur taun wus dadi
pawongan sing nduweni rasa lan napsu
gayut kalih seksual sing kuat. Amarga iku
pawongan sing wis ngancik umur semono
kudu diajari lan dituturi kanthi bener lan
pener supaya uripe ora namung ing puteran
napsune. Yen ora diajari lan diuturi bisa
ndadekake dheweke dhewe iku dadi
pawongan sing kalah karo hawa napsune
dhewe lan ora bisa dadi pawongan sing
migunani sajrone bebrayan.
Sejatine ajaran sing bisa dicakake
sajrone panguripan iku wis kaserat sajrone
serat Wedhatama. Serat Wedhatama kase-
rat dening KGPAA. Sri Mangkunegara
kaping IV. Piwulang ngenani sejatining
urip iku kaserat ana ing pupuh pocung.
Tembang pocung iku ngandhut piwulang
sing bisa bukak pamawas lan kawruh nge-
nani jiwa sing luwih resik lan kudu dil-
akoni kanthi tenanan. Ora namung kulite
sing dipelajari ananging uga isine, amargi
samarine nyinaoni bisa langsung diprak-
tekke sajrone bebrayan panguripan. Se-
mono uga koyok dene sing dikarepake den-
ing panliten sajrone tulisan iki, bisa aweh
kawruh ngenani sejatining urip sajrone
bebrayan jawa sing ana ing serat
Wedhatama pupuh Pocung.
2. Tintingan Kapustakan
Panliten iki sejatine mbabar nge-
nani piwulang adiluhung sing ana sajrone
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 2
serat Wedhatama mligine ngenani se-
jatining urip. Babagan iki amarga bebrayan
masyarakat Jawa wis padha kelangan jati
dirine minangka bebrayan Jawa. Minangka
objek sing dikaji iki kedah ngonceki siji-
siji aspek fiilosofi sing ana sajrone serat
Wedhatama mligine ana ing pupuh pocung.
Saengga kedah gunakake tintingan filsaafat
sajrone nglaksanani panliten iki.
Konsep filsafat tumrap filsafat Jawa lan
filsafat barat nduweni bab kang beda.
Astiyanto (2012:54) ngandharake kang
mbedakake antarane filsafat barat lan fil-
safat timur yaiku filsafat timur luwih
ndadekake filsafat iku mung kanggo fil-
safat iku dhewe. Kawruh mung winates sa-
rana kanggo nggayuh kasampurnan, sawi-
jine laku tumuju lepas utawa siji-sijine da-
lan kanggo manungs anggayuh tujuwane
kang pungkasan (katentreman lan kasam-
purnan). Dene filsafat barat nduweni pa-
mawas kang beda karo filsafat timur.
Sajrone filsafat barat ora ditemokake
pasulayan kang ngrembug babagan filsafat
lan kawruh ngenani Gusti (Tuhan), anang-
ing ing filsafat barat mung ngudi
kawicaksanan utawa ngupadi kawicaksan-
an tumrao diri pribadi lumantar kawruh.
Wose, filsafat timur kan filsafat Jawa ngudi
kasampurnan, dene filsafat barat ngudi
kawicaksanan.
Filsafat Jawa bisa dimangerteni
minangka sawijine filsafat kang nengenake
kasampurnane urip. Manungsa nindakake
olah cita, rasa, lan karsa kanggo ngupadi
integritas diri sajrone sesambungane ma-
rang Gusti (Kusbandriya, 2007:13).
Panemu kasebut sejatine gayut karo filsafat
Jawa kang ngrembug babagan ngudi
kasampurnan. Tegese, tumrap gesang sadi-
na-dina, wong Jawa tansah nengenake laku
spiritual kang digunakake kanggo ngupadi
kasampurnan kasebut. Ora ngemungake
laku, sajrone kasusastran kang asipat etik
uga akeh kang ngrembug bab ngupadi
kasampurnan. Manungsa nguntabake sa-
kabehe eksistensi kang diduweni kang
arupa jasmani lan rohani kanggo nggayuh
tujuwan tartamtu. Mula, sejatine ora ana
bedane antarane metafisika. Epistimologi,
utawa etika sing saben-saben perangan
kasebut ora bisa madeg dhewe. Telung bi-
dhang kasebut mujudake bab kang ora bisa
dipisahake tumrap gesang sadina-dina
kanggo tumuju kasampurnan. Amarga fil-
safat Jawa ora ngupadi sapa manungsa lan
sapa Gustine. Ananging luwih nengenake
eksistensi manungsa minangka kanyatan.
Kanyatan kasebut bakal nuwuhake pitakon
saka ngendi lan menyang ngendi ancase
manungsa lumaku. (Wibawa, 2013: 56-57).
Konsepsi kasebut uga diandharake ing
layang Jayabaya kanthi nyebutake Jabarala,
Makahala, Hasarapala, lan Hajarala. Patang
sebutan kasebut mujudake panyebute sedu-
lur papapt lima pancer kanthi istilah utawa
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 3
tetembungan kang beda. Saben-saben dat,
nduweni kalungguhan dhewe-dhewe trum-
rap anggame manungsa. Lumrahe
digayutake karo sufiyah, mudmainah, lau-
wamah, lan amrah. Padha dene Jabarala,
Makahala, Hasarapala lan Hajarala, sedulur
papat kasebut pinarcaya minangka pan-
gapite manungsa kang tansah ngampingi
saben dina. Mula kanthi konseptual se-
jatine filsafat Jawa mujudake sawijine
pamikir kang nengenake ngudi kasam-
purnan lan uga ngudi kawicaksanan. Sa-
kabehe bisa dimangerteni saka tata carane
urip nasyarakat Jawa kang ora bisa uwal
saka pamikir filosofis. Sakabehe piwulang,
kawruh lan sapanunggalane akeh kang
digayutake karo pamikir filosofis. Mula
nganti ana tetembungan ngupadi galihing
kakung, sastra jendra hayuningrat
pangruwating diyu, memayu hayun-
ingrat¸lan sapanunggalane. Sakebeh muju-
dake kristalisasi pamikir filosofik kang
dumadi ing gesang sadina-dina tumrap
masyarakat Jawa.
3. Metodhe Panliten
Sajrone perangan iki bakal dirembug
ngengingi metode sing arep digunakake
sajrone panliten iki. Panliten iki arupa
nganalisis ngenani unsur instrinsik,
minangka panliten sastra. Diarani panliten
sastra amarga ngandharake sawijining
karya sastra lami kanthi analisis teks
sastra. Ancangan panliten digunakake
kanggo ngandharake prakara sing bakal implist, nemtokake tema, banjur njlentre-
ditliti. Saka asile nganalisis teks sastra hake teges-teges simbolik sajrone teks.
bakal tinemu arupa asil analisis nilai-nilai Koyok dene sing wis diandharake
salah sawijining teks sastra. Mangkono ing dhuwur, panliten iki nganalisis teks
uga ngenani fungsi teks tumrap manungsa. sastra arupa naskah, tintingan utawa
panliten tumrap Naskah Tabsir Kuran iki nganalisis dilakoni kanthi nengenake prin-
ditindakake kanthi cara maca lan sip metodhe kualitatif sarta hermeneutik.
mangerteni apa sejatine isi naskah lan Metodhe hermeneutika minangka aplikasi
nganggo jinis panliten sing asipat asipat kualitatif ing panliten iki sing
kuantitatif. Panliten kualitatif yaiku nengenake aspek penapsiran utawa in-
panliten kanggo mangerteni gambaran treprestasi. Kajaba iku sadurunge
sing digambarake dening pangripta ditapsirake, teks uga kudu dingerteni kan-
ngenani piwulang lan apa sing kudu thi alamiah. Panliten iki mujudake sa-
dilakoni sajrone bebrayan tetiyang agama perangan panliten sing nggunakake
mligine ngenani agama islam sing metodhe gegambaran utawa deskriptif.
dirembug. Panlithen kanthi cara menehi Metodhe deskriptif yaiku metodhe kanthi
gambaran ngenani tembung lan konteks dhasar kasunyatan sing ana ing sawijining
basa tartamtu. kedadeyan kanthi empris urip ing panuture,
Panliten iki gunakake metodhe sing asile busa awujud andharan. Amarga
deskriptif analitik. Metodhe deskriptif saka jinise panliten iki kalebu kualitatif
analitik niki mujudake sawenehing sing nggunakake metodhe deskriptif. Mula
metodhe sing ditindakake kanthi panliten iki sinebut panliten kualitatif
dheskripsikake kasunyatan-kasunyatan deskriptif, tintingan tumrap serat
banjur duwenehi tintingan (Ratna, 2004; Wedhatama iki kelaksan kanthi njlentre-
53). Kanthi metodhe deskriptif analitik, hake lan nganalisis isi sing kinandhut nge-
panliten iki bisa menehi gambaran sing nani sejatining urip bebrayan jawa.
cetha lan objektif ngenani suntingan teks Tata laku sajrone panliten iki yaiku
sastra mligine ana ing isi sing kinandhut kanthi cara (1) nemtokake objek sing arep
sajrone naskah Tabsir Kuran. Dene panlit- ditliti yaiku serat Wedhatama pupuh
en kualitatif iki bakal ngandharake kanthi pocung, minangka objek sing arep ditliti;
hermeneutika (Penafsiran) makna sajrone (2) maca serat Wedhatama pupuh pocung
teks kanthii nemtokake arti primer kanthi lan maca maneka werna refrensi dados ac-
langsung, njlentrehake teges kanthi cara uan sajrone panliten sastra, filsafat, lan

@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 4

jurnal; (3) nemtokake pendekatan sing
selaras kalihan isi serat, nganalisis isi serat
kanthi klarifikasi selaras kalihan pendeka-
tan sing ditemtokake, wujud data panliten
arupa tembang macapat pupuh pocung sing
ngandhut ngenani sejatining urip bebrayan
Jawa. Sajrone ngumpulake dhata, objek
panliten arupa serat diwaca bola-bali lan
klarifikasi dhata.
4. Pembahasan
Tata laku panguripan bebrayan Jawa ndu-
weni pambeda karo liyane. Kahan iku
amarga tetiyang Jawa mangerteni kepriye
sejatine urip ing donya iki lan apa sing ku-
du dilakoni sajrone panguripan sajrone
bebrayan. tata laku sajrone panguripan iku
kaserat sajrone serat Wedhatama anggitane
KGPAA. Sri Mangkunegara IV. Serat
wedhatama ngandhut piwulang urip sing
migunani lan bisa dicakake sajrone pangu-
ripan mligine ana ing bebrayan Jawa.
Wedhatama uga aweh tuntunan lan tuntu-
tan kanggo pawongan sing kepengin pa-
koleh urip sing migunani. Panliten iki mi-
gunakake tintingan filsafat Jawa sing gayut
kalihat objek sing arep ditliti saliyane iku
uga migunakake metodhe panlitian
dheskriptif analitik sing bakal dianggo
ngonceki serat wedhatama mligine ana ing
Pupuh Pocung siji baka siji. Bahasan sing
bakal dibahas sajrone serat Wedhatama iku
kaperan dadi rong jinis, yaiku sing
kawiwitan (1) dadi manungsa diwasa; (2)
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 5
dadi manungsa legawa. Kabeh bahasan
sing ana ngenani sejatining urip bebrayan
jawa iku ana ing Pupuh Pocung.
4.1 Dadi Manungsa Diwasa
Manungsa diwasa iku salah sijine
kepenginan para tetiyang kanggo pakoleh
spiritual sing luwih dhuwur. Ananging
sasuwene proses kanggo gayuh iku ana
alangan sing kudu diliwati yaiku kudu bisa
ngendalekake napsune lan emosine dhewe.
Kanggo nglawan hawa nepsu lan emosine
tetiyang iku kudu gelem ngelmu, ngelmu
iku bisa dilakokake sapa wae lan ora
mandheng umur. Kanggo pakoleh ngelmu
iku kudu nduweni niyat lan kasaguhan
supaya bisa pakoleh asil sing dipenginake
kanthi sampurna.
Ngelmu iku Kalakone kanthi laku,
Lekase lawan kas,
Tegese kas nyantosani,
Setya budya pangegese dur angkara.
(Wedhatama, Pocung, 1)
Padha kawiwitan pupuh pocung iki
gambarake yen pawongan wong ngelmu
iku kudu nduweni niyat lan kepenginan
sing kuat. Amarga ngelmu ndek kene iki
ora namung kawruh, ananging uga kawruh
ngenani batin utawa ngendalekke hawa
napsu lan emosine. Saliyane iku uga
sajrone ngelmu iku kudu nyantosani sing
tegese ora gampang mundhur lan nyerah
sajrone pakoleh ngelmu. Sejatine dadi ma-
nungsa diwasa iku kawiwitan kudu
nyinaoni awake dhewe amarga yen bisa
ngendhalekke awake dhewe. Wong sing
santosa wis pasthi nduwe prinsip sing man-
teb lan ajeg sajrone panguripan. Ananging
wis pasthi ana alangane yaiku angkara.
Angkara gung,
Neng angga anggung gumulung,
Gegolonganira,
Triloka lekeri kongsi,
yen den umbar ambabar dadi rubeda.
(Wedhatama, Pocung, 2)
Angkara sing dimaksud sajrone
tembang iki yaiku angkasa sing ana ing
njero awake manungsa. Kabeh manungsa
pasthi nduweni sipat angkara, yen sipat
angkara iki dijarke bisa bebrayani kanggo
manungsane dhewe lan bisa nguwasai
Triloka. Sing dimaksud triloka yaiku
wadag, pamikir, lan spiritual.1 Yen sipat
angkara iku ora bisa dikendalekake
pungkasane bakal ganggu panguripane
manungsa sing ana ing bebrayan. angkara
ngajak pawongan supaya gelem nglakoni
bab sing ala lan ora apik amarga iku wis
pasthi adhoh saka sipat sing becik. Pawon-
gan sing wis bisa ngendalekake angkarane
bakal dadi pawongan sing gampang ngapu-
ra utawa loman marang sapada.
Beda lamun Kang wus sengsem reh ngasamun,
Semune ngaksama,
Sasamane bangsa sisip,
Sarwa sareh saking mardi martatama.
(Wedhatama, Pocung, 3)
1
. Achmad Chodzin, 2016. Serat Wedhatama for our
life.
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 6
Tetiyang sing wis bsa ngendalekake
angkara wis pinasthi nduwni sipat gam-
pang pangapura. Sipat iki yaiku sing bisa
garai manungsa iku dianggep diwasa.
Amarga wis nduweni kesadaran sing
ndadekake tetiyang iku bisa tepa slira.
Utawa gampange sinebut mawas diri. Asil
saka panguripan sing sarwa sabar yaiku
loma, amarga sipat sombong, angkara wus
ilang ing diri pribadine. Supaya luwih
kuat anggene ngilangi angkara yaiku
nganggep kepentingan tetiyang liyane iku
luwih dhuwur tinimbang kepentingan diri
pribadi. Ananging nalika awake loman
wis pasthi kena apa sing jenenge sipat ka-
rem ing kramat. Utawa kalah marang
kamulyane dhewe nalikane arep gayuh
dadi manungsa diwasa amarga kalah kena
gangguan ati.
Taman limut Durgameng tyas kang weh limput,
Karem ing kramat,
Karana karoban ing sih,
Sihing sukma ngrebda saardi gengira.
(Wedhatama, Pocung, 4)
Supaya dadi manungsa diwasa sing
sampurna iku kudu bisa ngolah batin lan
spiritual, ora kekurung amarga bab-bab
sing garai ganggu supaya ati dadi resik.
Karana karoban ing sih, nduweni teges
supaya apa wae sing ngalangi iku kudu
dileburke ana ing tengahing samodra. Sipat
sih utawa sipat sing asih iku sing kudu di-
jaga sateruse. Sipat sih iku sya suwe bisa
gedhi kayata gunung. Panguripan sajrone
bebrayan iku kudu nduweni sipat sing pan-
gaksama, lan pangapura. Namung sipat
asih iki sing bisa garai jagad dadi ayem lan
tentrem. Manungsa sing nduweni sipat asih
pasthi pakoleh welas asih saking sang
hyang sukma lan bisa didadekake patu-
ladan utawi tinulad uga bisa diugemi lan
ditututi supaya bisa dadi manungsa sing
diwasa.
Yeku patut tinulat tulat tinurut,
Sapituduhira,
Aja kaya jaman mangkin,
Keh pra mudha mundhi diri rapal makna.
(Wedhatama, Pocung, 5)
Sajrone pada kaping lima
nduduhake yen tetiyang sing wis nduweni
welas asih iku pantes ditiru lan didadekke
guru. Saka pada iki nduduhake yen kanggo
gayuh supaya dadi manungsa diwasa iku
ya kudu butuhake pawongan sing bisa
bimbing. Amarga yen ora ana sing mbimb-
ing kanggo golek jati diri bisa-bisa kayata
Keh pra mudha mudhi diri rapal makna.
Ing kene sinebut bilih mudha mudhi ndek
kene bisa dianggep pawongan
kepengin dadi manungsa diwasa. Ananging
salah kaprah sing dadi sombong kamangka
namung apal lan ora bisa maknani apa sing
diapalke. Bab iki sing njalari akeh wong
sing keblinger nalikane nyoba dadi pawon-
gan sing sampurna lan ngunggul-unggulke
diri pribadine sing apal ayat-ayat, ananging
sejatine ora bisa mangerteni makna saka
ayat sing diapal.
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 7
Ing pada-pada sadurunge njelasake
bilih sejatine kanggo gayuh manungsa di-
wasa iku kudu ngerteni apa iku ngelmu,
kudu bisa nglawan angkara, banjur ndu-
weni sipat sing loman utawa welas asih.
Ing pada lima iki bisa gambarke bilih aga-
ma islam iku wis digandrungi karo tetiyang
ing jaman iku. Ing jaman iku nalikane akeh
bebrayan sing seneng marang agama anyar
nganti lali marang warisan leluhure. Ba-
bagan iku sing njalari serat Wedhatama di-
tulis supaya ngerti apa iku hakekat ngelmu
marang bebrayan sing kapengin dadi ma-
iki nungsa diwasa lan mangerteni hakekat
ngelmu.
Durung becus kesusu selak besus,
Amaknani rapal,
Kaya sayid weton mesir,
Pendhak pendhak angendhak gunaning jalma.
(Wedhatama, Pocung, 6)
Pada iki terusane pada sing sadurunge
yaiku akeh wong sing urung pinter anang-
ing ngaku wis pinter lan maknani ayat-ayat
lan ngasorake para sesepuh. Bab iki sing
sing kudu dielaki sajrone goleki ngelmu. anang-
ing bebrayan nduweni panganggep bilih
apal ayat iku luwih apik tinimbang ora apal
apa-apa. Kahanan iki sing njalari pawon-
gan keblinger lan ora bisa dadi manungsa
sing diwasa. Kayata keblinger maneh karo
angkarane lan nyombongke awake dhewe
kanthi ngasorke para sepuh lan para
pawongan sing ora apal ayat, kamangka
ayat sajrone Al-Quran iku kudu dimaknani,
ora namung diapalke kemawon. Pawongan Anggere padha marsudi,
Kana kene kaanane nora beda.
koyok mangkono wis pasthi angel dadi
(Wedhatama, Pocung,8)
manungsa sing diwasa lan kalebu pawon-
Sejatine hakekat ngelmu iku ana ndek
gan sing wis kalah karo angkara murkane
diri pribadi saben pawongan. Bilih pawon-
dhewe.
gan iku tenanan ngupaya kanggo goleki
Kang Kadyeku kalebu wong ngaku aku,
Akal alangka, ngenani ngelmu panguripan, sejatine iku
Elok Jawane den mohi, nang endi wae pasthi padha. Senadyan
Paksa langkah ngangkah met kawruh ing Mekah. nang Mekah, senadyan nang Jawa sejatine
(Wedhatama, Pocung, 7)
hakekat ngelmu iku padha wae, ora ana
Miturut pada iki sejatine pawongan
bedane. Ananging sing dadi pambeda yai-
sing namung akon-akon apal ayat iku
ku tata lakune ananging nduweni tujuwan
urung karuan bisa mraktekne apa sing ana
sing padha. Bilih nduweni niyat lan
ing njero ayat-ayat sing diapal iku. Sejatine
kepenginan sing dhuwur kanggo pakoleh
pamikirane iku namung akal alangka sing
ngelmu wis pasthi ngelmu iku bisa dipla-
nduweni pamikiran cethek. Mula saka iku
jari. Amarga iku minangka bebrayan kudu
piwulang luhur ditampik lan ora ditampa
pinter-pinter milah lan milih endi sing apik,
kamangka iku piwulang sing luhur sing
endi sing elek. Sing apik dianggo bilih sing
bisa ndadekke dheweke bisa luwih diwasa.
elek disisihke. Sakabahe proses iku
Meksa mlajari kawruh saka Mekah anang-
duduhake kepriye dadi manungsa diwasa
ing kawruh sing ana ing sakupenge ora
sing ana ing lair uga batin. Ngelmu iku ku-
diplajari. Sejatine sajrone kawruh sing ana
du dipelajari ngati-ati supaya mlebu ana
iku bisa dianggo refrensi supaya nambah
ing njero ati lan bisa migunani tumrap
spiritualitas sing ana ing njero ati. Sejatine
bebrayan.
uga ngelmu iku ana ing dhiri pribadi asal Uger lugu den ta mrih pralebdeng kalbu,
gelem ngupaya kanthi sabar. Kanggo dadi Yen kabul kabuka,
manungsa sing diwasa iku kudu bisa nahan Ing drajat kajating urip.
Kaya kang wus winahya sekar srinata.
apa iku sung sinebut angkara murka, yen
(Wedhatama, Pocung, 9)
wis ora bisa ngendalekake wis pasthi
Pada iki njelaske bilih sejatine ma-
dikendalekake angkara murkane dhewe.
nungsa iku kudu nglewati proses sing cilik
kamangka sejatine hakekat ngelmu iku ana
lan dasar. Hakekate golek ngelmu iku kudu
ing njero awake dhewe.
mlaku lurus lan ajeg, kudu tenanan, ora
Nora weruh rossing rasa kang rinuruh,
Lumeketing angga, keblinger marang panggoda sing ana. Yen

@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 8

wis ngancik iku wis pasthi manungsa iku
pakoleh sing jenenge hakekat ngelmu.
Amarga sejatine ngelmu iku ora bisa
dipisahke karo hakekat urip manungsa
dhewe. Manungsa sing wis diwasa iku ma-
nungsa sing wis mangerteni awake dhewe
lan uga nduweni rasa welas asih. Ananging
sajrone panguripan bebrayan Jawa ma-
nungsa diwasa iku manungsa sing wis
ngerti endi sing elek lan sing apik, mawas
dhiri lan uga eling lan waspada marang sa-
kupenge.
Manungsa sing wis ngancik Kadiwasan
ing batine wis pasthi ora khwatir marang
pacoban urip apa wae sing diwenehke ma-
rang diri pribadi. Yen ngupaya kanthi te-
men wis pasthi pacoban iku gampang dili-
wati lan pakoleh kawicaksanan urip sing
sejati sajrone urip sesandingan karo bebra-
yan.
4.2 Dadi Manungsa Legawa
Manungsa legawa iku tingkatan terusan
saka manungsa diwasa, babagan iku
amarga taksih ana sambung rakete karo
pupuh pocung, pada sadurunge. Dadi
sajrone pada lanjutan iki luwih nduduhake
ngenani mantebake laku marang alam sing
sejati (akerat).
Basan ngelmu mupakate lan panemu,
Pasahe lan tapa,
Yen satriya tanah Jawi,
Kuna kuna kang ginulih tripakara.
(Wedhatama, Pocung, 10)
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 9
Pada iki kawiwitan karo ngelmu sing
luwih tumuju marang kebatinan lan
pengamalan saka nilai-nilai ketuhanan.
Nalika ing jaman para ksatriya isih gesang,
para satriya iku nglatih awake kanthi cara
tripaka. Sing nduweni teges, lila, trima, lan
legawa. Menika dadi salah sawijine le-
landhesap urip bebrayan lan dadi manung-
sa sing legawa. Sing dimaksud lila, trima,
lanlegawa sejatine kayata nduweni rasa
welas asih sing wis diandharake ana ing
dhuwur mau. Ananging ndek pada iki sing
dimaksud ora namung welas asih ananging
luwih dijelaske maneh. Teges ing pada iki
yaiku nduweni rasa lila, trima, lan legawa
marang pacoban apa wae sing wis di-
wenehke Gusti Akarya Jagad lan nglakoni
tanpa rasa sambat. Lila lan triman ora
getun marang pepastene Gusti.
Lila lamun kelangan nora getun,
Trima yen ketaman,
Sakserik sameng dumadi,
Tri legawa nalangsa srah ing Batara.
(Wedhatama, Pocung, 11)
Manungsa sing legawa kudu bisa lila
nrima apa sing dadi pacobane, yen paco-
bane iku kudu kelangan wong sing cedhak
kudu bisa trima utawa ikhlas, lan bilih kena
musibah iku kudu sabar. Ananging kabeh
iku sejatine namung pacoban supaya para
manungsa iku eling marang Gustine lan
pasrah marang pepastene Gusti. Kabeh
sing urip ndek donya iku wis pasthi oleh
pacoban. Saben pawongan wis pasthi ndu-
weni pacoban sing beda-beda. Amarga iku
manungsa kudu bisa nata napsu lan sipate
supaya ora gampang kena angkara murka.
Manungsa sing legawa iku sejatine namung
pasrah marang Gusti. Apa wae pacoban
sing dirasakake iku wis pasthi ana mupan-
gat kanggo kabecikan urip bebrayan.
pawongan sing kayata mangkene uga bisa
didadekke tetuladan.
Kanthi urip sing legawa awake bisa
ngunggahke spirituale diri pribadi lan ati
katon enteng ora sing mbebani. Legawa
ndadekake manungsa dadi pasrah marang
urip, lan sipat seserahan diri marang Gusti
Akarya Jagad. Ananging sakabehe iku mau
sipat legawa bisa ndadekake cepet kanggo
mangerteni diri pribadi. Tetiyang sing leg-
awa ngrasa urip tanpa kurang. Amarga iku
pawongan sing legawa pasthi nduweni si-
kap sing positip, lan uga migunani marang
panguripan sing ana sakupenge, mligine
ana ing bebrayan.
Bathara gung inuger graning jajantung,
Jenek Hyang Wisesa,
Sana pasentan suci,
Nora kaya si mudha mudhar angkara.
(Wedhatama, Pocung, 12)
Pada iki ngandharake yen Gusti iku ana
ing jantunging ati, Gusti iku ora perlu di-
sumbar-sumbarke. Bisa uga para satriya
iku ora tau sumbar ngenani Gustine, anang-
ing nduweni sikap panguripan lan nduweni
tata laku duduhke bilih Gusti iku ana ing
sakupenge. Amarga iku pada ing ndhuwur
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 10
ngandharake bilih ksatria diumpamakke
minangka pawongan sing seneng marang
Gustine. Mega dheweke pasthi sesandingan
karo gustine. Urip suci lan suwung iku ku-
du tetep dilakokake lan dijaga. Ananging
ora parlu ngrumat sucining urp yen ningga-
lake panguripan marang bebrayan.Nora
kaya si mudha mudhar angkara ora kayata
pawongan sing isih kalah karo angkarane
lan seneng ngumbar angkarane marang
pawongan liyane. Iku ora nduduhake sipat
manungsa sing legawa sing kudu lila, trima
lan sabar marang pacoban urip.
Nora uwus kareme anguwus uwuws,
Uwose tan ana,
Mung janjine muring-muring,
Kaya buta buteng betah anganiaya.
(Wedhatama, Pocung, 13)
Para tetiyang sing isish senengane nya-
lah-nyalahke lan ngilokke marang para
sepuhe senadyan apa sing diomongke iku
ora ana isine. Namung bisa nesu-nesu.
Kabeh sipat angkara iku namung bisa diat-
asi kanthi legawa lan nyikapi kanthi di-
wasa. Sejatine awake iki namung bisa
pasrah lan nyuwun panyuwun marang
Gusti Akarya Jagad. Pawongan iku wis
keblinger lan wis kena angkara murka wis
nguasani dirine.
Sakeh luput ing angga tansah linimput,
Ing angga tansah linimput,
Linimppet ing sabda,
Lumuh ala adane ginawa gada.
(Wedhatama, Pocung, 14)
 Kabeh salah ditutupi gunakake pocap-
ane lan ngira ora ana sing ngerti. Kamang-
ka Gusti iku mangerteni apa sing ora di-
mangerteni manungsa. Kabeh kaluputan
iku ditutupi migunakake dalil-dalil agama.
Gegambaran iku wis duduhke angkara wis 5. SIMPULAN
ana ing diri pribadi lan ora nduweni pangi-
lon manungsa diwasa apa maneh dadi ma-
nungsa sing legawa. tetiyang sing ngono
iku sejatine wis angel kanggo ngeculke sa-
ka angkara murka sing wis ana ing njero
atine.
Durung punjul ing kawruh kaselak jujul,
Kaseselan hawa,
Cupet kapepetan pamrih,
Tangeh nedya anggambuh mring hyang wisesa.
(Wedhatama, Pocung, 15)
Pada pungkasan ing pupuh pocung se-
rat Wedhatama iki ngandharake bilih
pawongan sing isih ora bisa ucul saka
angkara murka wis pinasthi ora bisa ma-
nunggal marang Hyang Sukma. Pawongan
iku mujudake pawongan sing nduweni ego
lan ala sing migunakake agama minangka
tameng. Amarga iku minangka bebrayan
Jawa kudu bisa mangerteni kenapa ma-
nungsa diwasa lan manungsa legawa kudu
disinauni lan dimaknani. Saperangan
pawongan bisa nglampahi panguripan
tanpa nduwe rasa pamrih bilih pawongan
iku bisa luput saka angkara murka. Sejatine
urip bebrayan iku ora namung ras, suku,
utawa agama. njunjun urip damai sajrone
panguripan bebrayan yaiku rasa silatu-
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 11
rahmi antarane manungsa liya lan manung-
sa liyane tanpa ana angkara. Sejatine urip
bebrayan iku sing kudu dilakoni lan kudu
diwujudake yaiku rasa paseduluran anta-
rane para manungsa.
Sajrone serat Wedhatama ana piwu-
lang-piwulang luhur sing bisa diplajari lan
uga dicakake sajrone urip ana ing bebra-
yan, mligine yaiku ngenani manungsa di-
wasa lang manungsa legawa. Bilih ma-
nungsa diwasa iku manungsa sing wis bisa
ngendalekake nafsu lan sipate supaya apa
sing dikarepke iku kawujud. Saliyene iku
uga kudu bisa ngendalekake angkara sing
bisa ngrusak panguripane manungsa lan
garai nglakoni bab sing ala, sabanjure iku
wong diwasa iku nduweni welas asih sing
dhuwur tumrap pawongan liyane. Bilih
sajrone manungsa legawa iki luwih man-
gerteni kepriye dadi wong sing lila,
nriman, lan sabar marang pacoban sing di-
wenehke dening para bebrayan iku.
Amarga sejatine pacoban iku ya migunani
kanggo panguripan ing bebrayan supaya
eling marang Gustine. serat Wedhatama iki
salah sawijine serat sing ngandhut falsafah
panguripan lan sejatining panguripan
bebrayan Jawa mligine ana ing pupuh
Pocung.
Saliyane ana piwulang urip bebrayan
Jawa uga ana piwulang ngenani piwulang
agama sing diduduhake kanthi gamblang
lan cetha ngenani efek apa sing dilakokake
nalikane pawongan iku wis kena angkara
murka. Napsu lan sipate wis pasthi dadi
ala. Anangin kabeh kedadean iku namung
pacoban saka Gusti Akarya Jagad. Sing
@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 12
digunakake kanggo mangerteni awake iki
wis nduweni rasa sing diwasa lan apa wis
nduweni rasa legawa sing bisa dicakake
sajrone urip ana ing bebrayan, mligine ana
ing bebrayan Jawa.
6. Kapustakan
Buku
Astiyanto, Heny. 2012. Filsafat Jawa: Menggali Butir-Butir Kearifan Lokal. Yogyakarta:
Warta Pustaka.
Chodjim Achmad, 2016. Serat Wedhatama for our life. Tanggerang : PT Bentara Aksara
Cahaya.
Endraswara, Suwardi. 2016. Fasafah Hidup Jawa. Yogyakarta:cakrawal.
Koesbandriya, Bambang. 2007. “Pokok-Pokok Filsafat Jawa” dalam Menggali Filsafat
dan Budaya Jawa. Surabaya: LEmbaga Javanologi Surabaya.

Moleong, L. J. 2005. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Simuh. 2018. Sufisme Jawa: Transformasi Tasawuf Islam ke Mistik Jawa. Yogyakarta:
Narasi Pustaka Promethea
Jurnal
Sulistyo, Edy. (2012) “Ajaran Moral KGPAA Mangkunegara IV Bagi Masyarakat Jawa
Pada Era Global.” Jurnal Gelar, 3 (2), 1-10.
Muchson. (2013) “Nilai-Nilain Pendidikan Karakter Dalam Wedhatama” Jurnal Gelar, 3
(2), 87-99.

@2018, Jentera, Volume 7, Nomor 1 | 13