1

Η περίοδος 1967-1970

1. Το ιστορικό πλαίσιο

Η ελληνική δικτατορία της περιόδου 1967-1974 θεωρείται βασικά ένα ακόμα

επεισόδιο της πάλης μεταξύ Ανατολής και Δύσης κατά την περίοδο του Ψυχρού
Πολέμου. Σύμφωνα με τον Σάμιουελ Χάντιγκτον, η Χούντα των Συνταγματαρχών,
όπως επικράτησε να ονομάζεται το καθεστώς, το οποίο επικράτησε στην Ελλάδα,
μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967, δεν πρέπει να αναλύεται και να
αντιμετωπίζεται ως ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά κομμάτι ενός πολύ μεγαλύτερου
παιχνιδιού.1 Στα πλαίσια δε αυτού του παιχνιδιού, η επιβολή διδακτορικών
καθεστώτων σε διάφορα μέρη του κόσμου, όπως στην Ελλάδα ή τη Λατινική
Αμερική (Χιλή, Αργεντινή κ.λ.π.), υπήρξε άμεσα συνυφασμένη με τις συντονισμένες
προσπάθειες τόσο των εγχώριων συντηρητικών παραγόντων κάθε χώρας όσο και των
ξένων (κατά κύριο λόγο των Αμερικάνων και της CIA) να ανακόψουν όλες εκείνες
τις πολιτικο-κοινωνικές κινήσεις, που μπορούσαν να θεωρηθούν είτε κομμουνιστικές
είτε φίλα προσκείμενες προς τη συγκεκριμένη ιδεολογία.
Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967 (ας σημειωθεί εδώ πως για τις
28 Μαίου του ίδιου έτους είχαν προκηρυχθεί βουλευτικές εκλογές) και το οποίο
άλλωστε οργανωνόταν από χρόνια πριν, σε συνεργασία με κλιμάκια της CIA στην
Ελλάδα, είχε ως αρχηγούς, τον συνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, τον ταξίαρχο
Στυλλιανό Πατακό και τον συνταγματάρχη Νικόλαο Μακαρέζο.
Ως προς το σχέδιο επιτυχίας και επικράτησης του πραξικοπήματος, είναι
χαρακτηριστικό πως τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου, οι πραξικοπηματίες, έχοντας
την υποστήριξη 100 τεθωρακισμένων (χάρη στον Παττακό) κατέλαβαν αρχικά το
Υπουργείο Εθνικής Αμύνης και στη συνέχεια έθσαν σε εφαρμογή ένα σχέδιο
εκτάκτου ανάγκης που προβλεπόταν μάλιστα στα πλαίσια των μηχανισμών του
ΝΑΤΟ (Σχέδιο Προμηθεύς). Σαυτό είχε σαν αποτέλεσμα να κινητοποιηθούν όλες οι
στρατιωτικές δυνάμεις και μονάδες του νομού Αττικής. Ας σημειωθεί ότι το σχέδιο
Προμηθεύς προορίζονταν για την αναγκαστική ανάληψη της εξουσίας στην
περίπτωση που εισέβαλλαν στη χώρα μονάδες του Σοβιετικού Στρατού.2

1
Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, University of
Oklahoma Press, 1990, σελ.
2
Καράγιωργας, Γ., Από τον ΙΔΕΑ στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα, 2003,
σελ. 27
 2

Εκείνη την ίδια μέρα επίσης ο έμπιστος του βασιλιά Αρχηγός του Γενικού
Επιτελείου Στρατού, Σπαντιδάκης, αντικαταστάθηκε από τον Οδυσσέα Αγγελή. Ο
τελευταίος κάνει χρήση του δικαιώματός του, λόγω της θέσης που κατείχε πια, έδωσε
εντολή στο Γ΄ Σώμα Στρατού που έδρευε στη Θεσσαλονίκη, να εφαρμόσει το σχέδιο
Προμηθεύς σε όλη τη χώρα. Η μόνη προσπάθεια για να αντιμετωπιστεί εγκαίρως το
πραξικόπημα ήταν ιδιαίτερα από την πλευρά του τότε Υπουργού Δημόσιας Τάξης
Γεωργίου Ράλλη, ο οποίος επιχείρησε να επικοινωνήσει με τον ταξίαρχο Ορέστη
Βιδάλη ώστε να κινητοποιηθεί το Γ΄ Σώμα Στρατού κατά των πραξικοπηματιών. Εν
τέλει ο Βιδάλης δεν έκανε κάτι καθώς έτσι και αλλιώς το σχέδιο Προμηθεύς ήδη είχε
τεθεί σε εφαρμογή σε όλη την επικράτεια.
Η εσωστρέφεια της πολιτικής ζωής τα χρόνια που προηγήθηκαν της
δικτατορίας είχε ωθήσει στο περιθώριο όλα τα ζητήματα που σχετίζονταν με τη
Συμφωνία Σύνδεσης Ελλάδος - ΕΟΚ, η οποία προέβλεπε τη μεθοδευμένη και
σταδιακή ενσωμάτωση της ελληνικής οικονομίας στην ευρωπαϊκή και απαιτούσε
δραστικές προσαρμογές σε διοικητικούς μηχανισμούς, οικονομικούς θεσμούς και
δομές της χώρας. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας μόνο οι υποχρεώσεις που είχαν
σχέση με το μέρος της Συμφωνίας που αφορούσε την τελωνειακή ένωση
εφαρμόστηκαν. Η Ελλάδα και η Κοινότητα προσκολλήθηκαν στα συμφωνημένα
χρονοδιαγράμματα για την εξάλειψη των δασμών. Όλοι οι άλλοι όροι, όπως
αγροτικοί εναρμόνιση, και οικονομική βοήθεια, είχαν «παγώσει». Αυτή η επιλεκτική
εφαρμογή της Συμφωνίας Σύνδεσης άλλαξε κατά έναν τρόπο την ισορροπία των
μειονεκτημάτων και πλεονεκτημάτων υπέρ της Κοινότητας. Με τη δικτατορία, οι
σχέσεις της Ελλάδος και της Ευρώπης περιήλθαν σε μια κατάσταση, όπως την
αποκαλεί ο καθηγητής Πάνος Καζάκος, ελεγχόμενης κρίσης.3
Εν τω μεταξύ και υπό την πίεση των σκανδιναβικών κυρίως κρατών, -η
πρωτοβουλία είχε δρομολογηθεί από τις αρχές του 1969 από τον Ολλανδό
αντιπρόσωπο Μαξ Βαν Ντερ Στουλ - η Ελλάδα αποχώρησε από το Συμβούλιο της
Ευρώπης τον Δεκέμβριο του 1969 για να προλάβει καταδίκη της για καταπάτηση των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων.4
Με την επικράτηση των στρατιωτικών κατέρρευσε όλο το πλαίσιο
λειτουργίας της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και μετατράπηκαν σε νεκρό γράμμα
3
Πάνος Καζάκος, " Από κρίση σε κρίση. Οικονομία και δικτατορία, 1967-1974 ", Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών,τομ. ΙΣΤ, Αθήνα, 2000, σελ. 291
4
Διαμαντόπουλος, Θ., "Προσωποκεντρισμός και αποσάρθρωση" στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,
Τόμος Ιστ΄, εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σελ. 274
 3

οι διατάξεις του Συντάγματος για τις ατομικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα

δικαιώματα. Ως μόνη επίφαση νομιμότητας του νέου καθεστώτος εμφανιζόταν η
συναίνεση του βασιλιά Κωνσταντίνου , ο οποίος σε κυβερνητικό επίπεδο είχε υπό την
άμεση και απόλυτη επίβλεψή του, τον πρωθυπουργό Κ. Κόλλια.5
Ως προς την οικονομική πολιτική, το νέο καθεστώς, έχοντας ως καθοδηγητή
στο συγκεκριμένο τομέα το Ν. Μακαρέζο, εμφανίστηκε ως υπέρμαχο της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας και της ταχύρρυθμης ανάπτυξης καθώς και του αντιπληθωρισμού. Η
συγκεκριμένη πολιτική θα απέδιδε τα πρώτα χρόνια της επταετούς δικτατορίας, και
ιδιαίτερα έως το 1969, κάποιους καρπούς, στοιχείο που οφειλόταν και στις ευνοϊκές
τότε διεθνείς οικονομικές συγκυρίες.
Στις 13 Δεκεμβρίου του 1967, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος προχώρησε σε
αντιπραξικόπημα εναντίον των συνταγματαρχών, αλλά απέτυχε. Μετά την φυγή
αυτού και της οικογενείας του στην Ιταλία, ο Παπαδόπουλος ανέλαβε προσωπικά την
άσκηση της πρωθυπουργίας, ενώ οι αρμοδιότητες του ανώτατου άρχοντα πέρασαν
στο στρατηγό Γεώργιο Ζωϊτάκη, ο οποίος και περιβλήθηκε τον τίτλο του αντιβασιλιά.
Το καθεστώς σταδιακά, επιχειρεί να παρουσιάσει ένα πιο ευπαρουσίαστο
πρόσωπο, ενώ παράλληλα επιχειρείται μια φιλελευθεροποίησή του, τουλάχιστον
εξωτερικά. Ήδη εντωμεταξύ από το 1968 έχει αρχίσει να γίνεται έντονη η παρουσία
και δράση διαφόρων αντιδικτατορικών οργανώσεων και πολλά μέλη τους, κυρίως
νεαρά άτομα, συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε πολύ βαριές ποινές από έκτακτα
στρατοδικεία, αφότου υπέστησαν βασανιστήρια από αστυνομικά και άλλα διωκτικά
όργανα του καθεστώτος για να προβούν σε αποκαλύσεις και ομολογίες.6
Κι ενώ κατά το 1969 δεν σημειώθηκαν στη δημόσια ζωή της χώρας
σημαντικές εξελίξεις και ενώ παράλληλα το δικτατορικό καθεστώς εμφανιζόταν
πανίσχυρο και αλλαζονικό, από το 1970 η δικτατορία μπήκε σε μια φάση δύσκολα
ελεγχόμενων γι' αυτήν εξελίξεων. Και αυτό καθώς από τη μια μεριά είχαν αρχίσει να
εντείνονται οι δραστηριότητες διαφόρων αντιδικτατορικών οργανώσεων και από την
άλλη σταδιακά στον οικονομικό τομέα είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους
πληθωριστικές τάσεις, οι οποίες θα κορυφώνονταν ιδιαίτερα στην περίοδο μετά το
1973, οπότε σημειώθηκε η παγκόσμια κρίση με τις τιμές του πετρελαίου.

5
Νικόλαος Οικονόμου, "Η Απριλιανή Δικτατορία (1967-1974)" στο Ελληνική Ιστορία, εκδόσεις
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1992, σελ. 433
6
Ο.π.σ. 434
 4

Το καθεστώς ήταν φανερό σταδιακά ότι αντιμετώπιζε σημάδια κόπωσης σε

διάφορες πτυχές και τομείς, ενώ ο ίδιος ο Παπαδόπουλος κατά τις αρχές του 1972
ήταν σαφές ότι αδυνατούσε να ασκήσει την εξουσία ως απόλυτος κυρίαρχος. Είναι δε
ενδεικτικό πως ο ίδιος επιχειρούσε εδώ και καιρό να ισορροπήσει μεταξύ δύο
ομάδων, εκ των οποίων η μία ήταν υπέρμαχη της διατήρησης μιας πολύ σκληρής και
αυταρχικής διακυβέρνησης (την οποία εξέφραζαν άτομα, όπως ο Ιωαννίδης) ενώ η
άλλη πρέσβευε την σταδιακά φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και την επιστροφή
της εξουσίας σε πολιτκούς.
Αυτή η αδυναμία φάνηκε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του
1973, με την οποία τελικά η ομάδα του Γεώργιου Παπαδόπουλου έχασε την εξουσία
από εκείνη του Ιωαννίδη που εξέφραζε πιο φανατικά και εξτρεμιστικά στοιχεία. Η
δράση των τελευταίων συνέβαλε εν πολλοίς στην τραγωδία της Κύπρου, με την
εισβολή των Τούρκων στο νησί σε δύο φάσεις, τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974.
Τα γεγονότα της Κύπρου παράλληλα συνετέλεσσαν και στην κατάρρευση του
δικτατορικού καθεστώτος τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Την 24η Ιουλίου έφθασε στην
Αθήνα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με το αεριωθούμενο αεροπλάνο
της γαλλικής Προεδρίας, το οποίο έθεσε στη διάθεση του ο Γάλλος πρόεδροςΒαλερί
Ζισκάρ ντ' Εσταίν, στενός προσωπικός του φίλος. Οι πραξικοπηματίες αργότερα
συνελήφθησαν και παραπέμφθηκαν σε δίκη.
Εάν η στρατοκρατική δικτατορία στις δύο φάσεις της, την προσωπική
παπαδοπουλική και την απρόσωπη ιωαννιδική κατόρθωσε να επιζήσει συνολικά επί
εφτά και πλέον χρόνια, τούτο μπορεί να θεωρηθεί ότι οφείλεται σχηματικά και
βασικά σε δύο κυρίως λόγους. Αφενός σε εξωτερικούς παράγοντες: στην ενεργό και
αποφασιστική υποστήριξη κι ενίσχυση - στρατιωτική, οικονομική, διπλωματική - των
ΗΠΑ αλλά και στην ανοχή και έμμεση υποστήριξη που της παρείχαν, διατηρώντας
μαζί της διπλωματικές και αναπτύσσοντας εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις, οι
κυβερνήσεις του μακαρία τη λήξει "υπαρκτού σοσιαλισμού" με πρώτη την Ε.Σ.Σ.Δ.
Αφετέρου σε εσωτερικούς παράγοντες: όχι μόνο στην υποστήριξη των κυρίαρχων
τάξεων με τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, αλλά και στην απάθεια και αδράνεια
της μεγάλης λαϊκής μάζας.7

7
Αριστόβουλος Μάνεσης, "Ο εύκολος βιασμός της νομιμότητας" στο Η Δικτατορία 1967-1974:
πολιτικές πρακτικές - ιδεολογικός λόγος - Αντίσταση, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1999, σελ. 42