1

Οικογενειακές στιγμές στους ελληνικούς πίνακες

του 19ου αιώνα (1830-1900)

ΑΘΗΝΑ

2015
 2

Εισαγωγή

Ήδη από τις αρχές της σύστασης του νεώτερου Ελληνικού Κράτους (αρχές
του 19ου αιώνα) η τέχνη της ζωγραφικής επρόκειτο να αποτελέσει μια από τις
κυριότερες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης μιας κοινωνίας, η οποία έχοντας σαφώς
εντός της ακόμα έντονα τα στοιχεία του παρελθόντος της, βυζαντινού και
οθωμανικού (για παράδειγμα ως προς τον λαϊκό πολιτισμό, ως προς τις συνήθειες
στην καθημερινή ζωή, ως προς τα ήθη και τις κοσμοθεωρίες σε τομείς, όπως η
πολιτική κ.λ.π.), επιχειρούσε να δομήσει σταδιακά μια νέα ταυτότητα, η οποία
υποτίθεται πως θα την ενέτασσε στην οικογένεια των λαών και κρατών του
ευρωπαϊκού κόσμου και ειδικότερα στους κόλπους του ευρύτερου δυτικοευρωπαϊκού
πολιτισμικού γίγνεσθαι.

Δεν είναι τυχαίο πως σε αυτό το πλαίσιο οι Έλληνες ζωγράφοι από πολύ
νωρίς θα υιοθετήσουν άμεσα το καλλιτεχνικό ιδίωμα που επικρατούσε στην τέχνη της
ζωγραφικής της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης και αυτή η στάση είναι σαφές πως
εντάσσεται στην τάση για έναν γενικότερα ευρωκεντρισμό. Ο τελευταίος δε,
αφορούσε τόσο τη σμίλευση νοοτροπιών αναφορικά με νεωτερικές αλλαγές στον
ελληνικό βίο όσο και ως προς τη μετακένωση των συγκεκριμένων γνώσεων και
πολιτισμικών σχημάτων.1

Βέβαια είναι αλήθεια πως πριν από την Απελευθέρωση της Ελλάδας και τη
δημιουργία του πρώτου Ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, στοιχεία της δυτικής
ζωγραφικής μπορούν να εντοπιστούν σε περιοχές με ελληνικό στοιχείο, όπως τα
Ιόνια Νησιά, δεδομένου άλλωστε πως η συγκεκριμένη γεωγραφική ζώνη ουδέποτε
βρέθηκε υπό οθωμανική κατοχή (αυτό συνέβη μόνο με τη Λευκάδα και την
Κεφαλονιά για ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα). Από την άλλη μεριά, είναι
χαρακτηριστικό πως το ίδιο το Ελληνικό Κράτος εξαρχής θα επιδείξει έντονο
ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της τέχνης της ζωγραφικής. Αυτό άλλωστε είχε φανεί
μέσα από την δημιουργία από σχετικά νωρίς ορισμένων κατάλληλων υποδομών.
Μάλιστα από αυτήν την άποψη είναι ενδεικτικό πως παρόλο που η ζωγραφική και η
εικαστική κίνηση εν γένει είχε αναπτυχθεί κατά κύριο λόγο στην περιφέρεια της

1
Μυκονιάτης, Ηλ., "Η Ελληνική Ζωγραφική του 19ου αιώνα" στο Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 57,
Δεκέμβριος 1995, σελ. 6
 3

Ευρώπης, δεν είχε επαρχιακό χαρακτήρα, σε τέτοιο βαθμό τουλάχιστον, ώστε να μην
απωθήσει κανέναν σημαντικό καλλιτέχνη και δημιουργό.

Η ίδια η Αθήνα ήταν χαρακτηριστικό πως από την αρχή αναδείχτηκε σε ένα
πολύ σημαντικό μητροπολιτικό κέντρο αυτής της προσπάθειας. Αυτό φαίνεται από το
ότι σε αυτήν είχαν εκπαιδευτεί από τη μια μεριά ορισμένοι πολύ σημαντικοί
καλλιτέχνες του 19ου αιώνα, όπως ο Νικόλαος Γύζης και ο Περικλής Πανταζής (οι
οποίοι πάντα είχαν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν πολύ άνετα σε καλλιτεχνικό
επίπεδο με το ευρωπαϊκό κοινό). Από την άλλη μεριά, η Αθήνα ήταν εκείνη επίσης
που είχε δώσει καλλιτεχνική οντότητα σε καλλιτέχνες, οι οποίοι καν δεν είχαν ζήσει
ποτέ τους στην ελεύθερη Ελλάδα, όπως ο Νικόλαος Κουνελάκης και ο Θεόδωρος
Ράλλης.

Το κρατικό ενδιαφέρον επρόκειτο να εκφραστεί πρακτικά και ανάγλυφα με

την ίδρυση του Πολυτεχνείου (με βασιλικό διάταγμα του 1836) και είναι ενδεικτικό
πως από το 184ο είχε δημιουργηθεί Τμήμα Ζωγραφικής με την οικονομική
υποστήριξη της Δούκισσας της Πλακεντίας και με πρώτο δάσκαλο το Γάλλο
ζωγράφο Bonirote. Από το 1844 όμως ουσιαστικά, οπότε ανέλαβε τη διεύθυνση του
Πολυτεχνείου ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυτατζόγλου, που το ίδρυμα αυτό
λειτούργησε ουσιαστικά ως Σχολή Καλών Τεχνών.2 Μεταξύ των διαφόρων
σημαντικών διδασκάλων που πέρασαν από τη Σχολή Καλών Τεχνών κατά το 19ο
αιώνα ήταν άτομα, όπως ο Βαυαρός Λουδοβίκος Θείρσιος (γιος του ελληνιστή
Ειρηναίο Θείρσιου).

Μια από τις πλέον σημαντικές προσωπικότητες εν τω μεταξύ στο πεδίο της
ελληνικής ζωγραφικής του 19ου αιώνα είναι ο Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904). Ο
Λύτρας που το 1856 αποφοίτησε από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, βρέθηκε
λίγα χρόνια αργότερα στο Μόναχο της Βαυαρίας που εκείνη την περίοδο αποτελούσε
μια από τις σημαντικότερες πρωτεύουσες της ευρωπαϊκής τέχνης. Εκεί επρόκειτο να
μυηθεί στη τέχνη του Ρομαντισμού, ο οποίος αντλούσε στοιχεία της έμπνευσής του,
ιδιαίτερα σε ό, τι αφορούσε τη θεματολογία, σε πεδία, όπως η ζωγραφική, από το
αρχαιοελληνικό παρελθόν, από την ιστορία, αλλά και το χώρο της λαογραφίας και
ηθογραφίας. Ο Λύτρας γυρνώντας από το Μόναχο το 1865 επρόκειτο να φέρει μαζί

2
Ο.π. σελ. 8
 4

του όλο εκείνο το πλαίσιο της θεματογραφίας αλλά και του ύφους που διδάχθηκε στη
Γερμανία.

Στην Αθήνα έγινε καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών και από νωρίς με το
έργο του επρόκειτο να αφήσει ανεξίτηλο το σημάδι του στην καλλιτεχνική ζωή του
τόπου. Καθώς ήταν επηρεασμένος από τους Γερμανούς ρομαντικούς, θα επιδοθεί
μέσα από το έργο του στην απόδοση θεμάτων παρμένων φερ' ειπείν από την αρχαία
ελληνική μυθολογία ή από το χώρο και το πεδίο της λαϊκής παραδοσιακής ζωής ή
προσωπογραφίες. Είναι ενδεικτικό πως για ένα μεγάλο διάστημα στην περίοδο του
19ου αιώνα, ο Λύτρας είχε υπάρξει ο επίσημος προσωπογράφος της ανώτερης
αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής.3

Εδώ μάλιστα μπορεί να λεχθεί πως κατά το πρότυπο του Λύτρα και ένα
πλήθος άλλων Ελλήνων ζωγράφων της εποχής θα στραφεί σε αυτές τις θεματολογίες,
ενώ η επιρροή του θα είναι καταλυτική και ως προς το ζήτημα της απόδοσης του
καλλιτεχνικού ύφους του Ακαδημαϊσμού στην ζωγραφική που είχε διδαχθεί στο
Μόναχο. Εδώ και σε συνάφεια με το θέμα που πραγματεύεται η συγκεκριμένη
διπλωματική εργασία, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε ένα έργο του Λύτρα, όπου
αναδεικνύεται μια περίπτωση προβολής ενός θέματος με περιεχόμενο μια
οικογενειακή στιγμή. Πρόκειται για τον πίνακά του Επιστροφή από το πανηγύρι της
Πεντέλης. Μέσω της επιρροής και συνεισφοράς και του Ν. Λύτρα, γίνεται αντιληπτό
βασικά, ότι οι Έλληνες ζωγράφοι του 19ου αιώνα θα δώσουν περισσότερο βαρύτητα
στην απόδοση διαφόρων προσώπων, παρά στην ενασχόληση με τοπία.

3
Ο.π. σελ. 14