Professional Documents
Culture Documents
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΚΓΥΜΝΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1204-1453)
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΚΓΥΜΝΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1204-1453)
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΚΓΥΜΝΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1204-1453)
ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (2012). Περι της στρατιωτικής εκγύμνασης και εκπαίδευσης στο Βυζάντιο κατά την ύστερη
περίοδο (1204-1453). Byzantina Symmeikta, 22, 157-171.
2. Βλ. σχετική ανάλυση στα: A. Dain, Les stratégistes byzantins, TM 2 (1967), 317-392
και H. Hunger, Die hochsprachliche Profane Literatur der Byzantiner, v. 2, München 1978,
321-340 [=Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. 3, μετ.
Τ. Κόλιας, Αθήνα 2000, 157-182].
3. Ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ αφιερώνει σημαντικό τμήμα των Τακτικών του στη
στρατιωτική εκπαίδευση: The Taktika of Leo VI, έκδ. G.T. Dennis [CFHB 49], Washington
D.C. 2010, 104-145. Στο «Περὶ στρατηγίας» αναφέρονται πληροφορίες σχετικά με την
εκπαίδευση των τοξοτών: G. T. Dennis, Three Byzantine Military Treatises [CFHB 25],
Washington D.C. 1985, 130-134. Επίσης, δύο κεφάλαια αφιερώνονται στο «Ἀνωνύμου
Βιβλίον τακτικόν», το ένα εκ των οποίων αφορά την εκπαίδευση στην ορθή στρατοπέδευση
και την διάταξη κατά την πορεία: Dennis, Military Treatises, 318-320 και 322. Τέλος
στο «Περί παραδρομής πολέμου» αφιερώνονται αρκετές σελίδες στην εκπαίδευση του
στρατεύματος: Le Traité sur la Guérilla (De velitatione) de l’empereur Nicéphore Phocas
(963-969), έκδ. G. Dagron – H. Mihăescu, Paris 1986, 107-112.
4. C. M. Mazzucchi, War and Games in Byzantium, στο: War and Games, εκδ. T.
Cornell, Woodbridge 2003, 73-83, καθώς και την βιβλιογραφία για τις κονταρομαχίες
υποσ. 17 κατωτέρω.
5. Σχετική συζήτηση από τους M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army. Arms and
Society, 1204-1453, Philadelphia 1992 (ανατύπ. Philadelphia 1997), 10-11 και S. Kyriakidis,
Warfare in Late Byzantium, 1204-1453, Leiden-Boston 2011, 4, 63-64.
9. Anecdota Nova, έκδ. J. Fr. Boissonade, Paris 1844 (ανατύπ. Hildesheim 1962), 54.
Για τις επιστολές του, βλ. J. Verpeαux, Nicéphore Choumnos. Homme d’état et humaniste
byzantin (ca 1250/1255-1327), Paris 1959, 65-73.
���. Σπ. Π. Λάμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ. 4, Αθήνα 1930, 35-36
(στο εξής ΠΠ).
���������
. Πρβλ. C. J. Rogers, Soldiers’ Lives through History. The Middle Ages, Westport,
Connecticut 2007, 3-7.
����������
. Για το τζυκάνιον βλ. Σ. Γ. Γιάτσης, Το θέαμα του ιπποδρόμου και οι σωματικές
ασκήσεις στο Βυζάντιο, Διδ. διατριβή, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1988, 171-186, του ιδίου Ιστορία
της άθλησης και των αγώνων στον ελληνικό κόσμο κατά τους ελληνορωμαϊκούς, τους
βυζαντινούς και τους νεότερους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1998, 161-163. Β. Λυμπερόπουλος,
Το βυζαντινό τζυκάνιο. «Παιδιά ὀλισθηρά πάντη και κινδυνώδης», Διαχρονία 1 (1997),
6-16. Βλ. επίσης ODB III, 1939.
���. Des Nikephoros Blemmydes Βασιλικὸς Ἀνδριὰς und dessen Metaphrase von
Georgios Galesiotes und Georgios Oinaiotes, έκδ. H. Hunger – I. Ševcenco [WBS 18], Wien
1986, 84 και 135.
BYZANTINA SYMMEIKTA 22 (2012) 157-171
�����������������������
. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαὶ Ἱστορίαι Ι.21 και ΙΙ.9, έκδ. A. Failler, Georges
Pachymérès Relations Historiques [CFHB 24], τ. 1, Paris 1984, 95 και 147 αντιστοίχως.
���. N. Festa, Θεοδώρου τοῦ Λάσκαρι Κοσμικὴ δήλωσις, Giornale della Società
Asiatica Italiana 12 (1899), 50.
���������������������������������
. Για την άρρηκτη σχέση αναβάτη –����������������������������������������
ίππου και την εκπαίδευσή τους ώστε να
εκτελούν ελιγμούς στο πεδίο της μάχης, βλ. C. Gilmor, Practical Chivalry: The Training
of Horses for Tournaments and Warfare, Studies in Medieval and Renaissance History 13
(1992), 8-13. Επίσης Γιάτσης, Σωματικές ασκήσεις στο Βυζάντιο, 179. Για την τακτική των
Βυζαντινών, όπως διαμορφώθηκε κατά τον 13ο αιώνα, βλ. N. Kanellopoulos – J. Lekea,
The Struggle between the Nicaean Empire and the Bulgarian State (1254–1256): Towards
a Revival of Byzantine Military Tactics under Theodore II Laskaris, Journal of Medieval
Military History 5 (2007), 56-69. Ν. Κανελλόπουλος, Η οργάνωση και η τακτική του
βυζαντινού στρατού στην ύστερη περίοδο (1204-1461), Διδ. διατριβή, Παν. Θεσσαλίας,
Βόλος 2010, 295-308. Kyriakidis, Warfare, 197-203. Τέλος, για τους ίππους των Βυζαντινών
είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η ανάλυση του A. Babuin, Ο ίππος και η εξάρτυσή του κατά
την ύστερη βυζαντινή εποχή, Βυζαντινά 27 (2007), 119-127.
�������������������������������������������������������������������������
. Βασικές μελέτες για τις κονταρομαχίες στο Βυζάντιο αποτελούν οι εξής: Φ. ���
Κουκουλές, Αγώνες, αγωνίσματα και αθλητικά παίγνια κατά τους βυζαντινούς χρόνους,
ΕΕΒΣ 13 (1937), 65-122. Β. Πούχνερ, Η «Γκιόστρα» στην ελληνική παράδοση, Ηπειρωτικά
Χρονικά 31 (1994), 107-163, και Του Ιδίου, Zum Ritterspiel in griechischer Tradition,
BZ 91(1998), 435-470. Βλ. επίσης την περιγραφή των ιππέων που συμμετείχαν στις
κονταρομαχίες τον 12ο αιώνα στο άρθρο του Σ. Λάμπρου, Ἔκφρασις τῶν ξυλοκονταρίων
τοῦ κραταιοῦ καὶ ἁγίου ἡμῶν αὐθέντου καὶ βασιλέως, ΝΕ 5 (1908), 3-18 και σχετική
ανάλυση στα: P. Schreiner, Ritterspiele in Byzanz, JÖB 46 (1996), 227-242. H. Maguire
– L. Jones, A Description of the Jousts of Manuel I Komnenos, BMGS 26 (2002), 104–148.
Επίσης Kyriakidis, Warfare, 52-57.
�������������������������
. Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονικὴ Συγγραφή, έκδ. Α. Ηeisenberg, Georgii
Acropolitae Opera, τ. 1, Leipzig 1903 (β΄ έκδοση από P. Wirth με διορθώσεις, Stuttgart
1978), 124-126.
����������������������
. Δημήτριος Κυδώνης, Ἐπιστολαί, έκδ. R-J. Loenertz, Démétrius Cydonès
Correspondance, τ. 2, Città del Vaticano 1960, 357-358.
��. ΠΠ τ. 2, 182-184.
����������������������
. Θεόδωρος Λάσκαρις, Κοσμικὴ Δήλωσις [βλ. σημ. 15], 50.
���.Bertrandon de la Broquière, 158.
BYZANTINA SYMMEIKTA 22 (2012) 157-171
���������������������������������������������������������������������������
. Τοῦ Ἀκροπολίτου κυροῦ Γεωργίου ἐπιτάφιος τῷ ἀοιδίμῳ βασιλεῖ κυρῷ Ἰωάννῃ
τῷ Δούκᾳ, έκδ. Α. Ηeisenberg, Georgii Acropolitae Opera, τ. 2. Leipzig 1903 (β΄ έκδοση από
P. Wirth με διορθώσεις, Stuttgart 1978), 20.
���������������������
. Νικήτας Χωνιάτης, Λόγοι καὶ Ἐπιστολαί, έκδ. J. L. van Dieten, Nicetae Choniatae
Orationes et Epistulae [CFHB 3], Berlin-New York 1972, 141.
����������������������
. Θεόδωρος Λάσκαρις, Ἐπιστολή 44, έκδ. N. Festa, Theodori Ducae Lascaris
Epistulae CCXVII, Firenze 1898, 56-59.
����������������
. Ἀκροπολίτης, Χρονικὴ Συγγραφή, 87.
������������������
. Καντακουζηνός, Ἱστορίαι ΙΙ. 4. τ. Ι, 334.
πολεμική εμπειρία στη Δύση, ενώ δεν γνωρίζουμε εάν είχε συμμετάσχει σε
επιχειρήσεις κατά το διάστημα παραμονής του στο Βυζάντιο. Αν και δεν
περιλαμβάνει οδηγίες για την στρατιωτική εκπαίδευση, ο συγγραφέας
μας πληροφορεί ότι οι στρατιωτικοί ηγέτες αγνοούν τα σχετικά κείμενα.
Για τον λόγο αυτό συνέγραψε το εγχειρίδιο, προκειμένου δηλαδή, να
μεταδώσει την εμπειρία του και να καθοδηγήσει τους συμπατριώτες του,
άρα υπό αυτή την έννοια είχε εκπαιδευτικό χαρακτήρα39.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι σε ειδική μελέτη για την στρατιωτική
εκπαίδευση των Βυζαντινών, ο C. M. Mazzuchi υποστηρίζει ότι το μόνο
αγώνισμα που συνδεόταν με τον πόλεμο ήταν το κυνήγι40. Με βάση τα
ανωτέρω, εκτιμώ ότι η συγκεκριμένη άποψη δεν ευσταθεί, καθώς μετά
από προσεκτικότερη μελέτη των διατιθέμενων στοιχείων διαπιστώσαμε
ότι και άλλες αθλητικές ή ψυχαγωγικές δραστηριότητες, όπως το
τζυκάνιον, αλλά και υπό μία έννοια και οι κονταρομαχίες, συνδέονταν
με τη στρατιωτική εκπαίδευση.
Ολοκληρώνοντας τη σύντομη αναφορά στο ζήτημα της στρατιωτικής
εκπαίδευσης των Βυζαντινών, θα επιχειρήσουμε να τη συνδέσουμε με το
ζήτημα της σχετικής αναποτελεσματικότητας του βυζαντινού στρατού
κατά την ύστερη περίοδο. Η στρατιωτική αδυναμία του Βυζαντίου
εκπορεύτηκε κατά κύριο λόγο από παράγοντες όπως η οικονομική του
καχεξία και η έλλειψη ικανής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας41.
Σε αυτούς τους παράγοντες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την
ανεπαρκή στρατιωτική εκπαίδευση.
Την αποτελεσματική και συστηματική εκπαίδευση του βυζαντινού
ιππικού δεν ευνοούσε, μεταξύ άλλων, και το σύστημα της πρόνοιας,
το οποίο παράλληλα δεν συνέβαλλε, σε αντίθεση προς τον θεσμό του
φέουδου στη Δύση, στην στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας. Το ζήτημα της
πρόνοιας έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ερευνητές και έχει δημοσιευθεί
���. Bartusis, Late Byzantine Army, 176. Ν. Oikonomidès, A propos des armées des
premiers Paléologues et des compagnies des soldats, TM 8 (1981), 353-354.
���.Oikonomidès, Compagnies des soldats, 355. Επίσης Bartusis, Late Byzantine Army,
343.
���.Flori, Chevaliers, 113.
���.S. Kyriakidis, The employment of large groups of mercenaries in Byzantium in the
period ca. 1290-1305 as viewed by the sources, Byz 79 (2009), 208-230.
�����������������������
. Θεόδωρος Υρτακηνός, Ἐπιστολαί, εκδ. F.J.G. de La Porte-du Theil, Lettres de
Théodôre l’Hyrtacènien, στο: Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothèque nationale
5 (1798), 740.
���. A. Heisenberg, Kaiser Johannes Batatzes der Barmherzige. Eine mittelgriechische
Legende, BZ 14 (1905), 228-230.