ELEKTRİK ve ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

ELE 485
ENERJİ DAĞITIMI-1

Dr. A.Terciyanli ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRLERİ

 Dersin içeriği
2

 AG-OG Şebeke Tipleri

 AG-OG Kısa Devre Hesapları
 Dağıtım Sistemi Devre Elemanları
 Dağıtım Transformatörleri
 Ölçme Cihazları
 Dağıtım Sisteminde İletkenler/Kablolar
 Dağıtım Sisteminde Koruma ve Koordinasyon
 Tek Hat Devre Şema Oluşturulması
 Ölçme Cihazları
3

Ölçme cihazları ölçme, faturalandırma veya koruma amaçları için kullanılan

cihazlardır.

kWh
A
 Ölçü Transformatörleri
4

Ölçme ve koruma cihazlarının ekonomik ve güvenlik sebebi ile devreye

doğrudan bağlanmalarının mümkün olmadığı veya kolay uygulanabilir olmadığı
hallerde akımı veya gerilimi indirgemek için kullanılan aletlere denilir

İzolasyon problemleri
Risk, can güvenliği

Yüksek maliyet
 Ölçü Transformatörleri
5

Akım Ölçü Transformatörleri

Ölçme
Koruma Röleleri

Gerilim Ölçü Transformatörleri Güç Kalitesi

Koruma
Enerji Ölçümü
 Ölçüm
 Otomasyon
Arıza Kaydı
Olay Kaydı
 Standartlar
6

Akım Ölçü Transformatörleri

IEC 60044-1 Instrument Transformers Part 1: Current

Transformers

Gerilim Ölçü Transformatörleri

IEC 60044-2 Instrument Transformers Part 2: Inductive

Voltage Transformers
 Akım Transformatörleri
7

Primer
I1
U1

Sargılar

I2 Manyetik
Çekirdek
I1

I1
CT: K= U2
I2 I2
Sekonder
K: Dönüştürme Oranı
 Akım Transformatörleri
8

Akım Ölçü Transformatörleri

Örnek 1:
I1 2000A
I2 I2 5A
n1 1 spir
I1

n1.I1 n2 .I2
n1.I1 1x2000
n2 400 spir
I2 5
 Akım Transformatörleri
9
 Akım Transformatörleri
10

Kullanılan akım transformatörlerinin primer

Primer
I1 akımları değişken olup, sekonder akımları 1 A
veya 5 A olarak imal edilmektedirler.

Akım transformatörlerinin primer akımları;

Ip
5, 10, 15, 30, 40, 50, 75,100, 125, 150, 250,
K 300, 400, 500, 600, 800, 1000, 1200, 1500,
2000, 2500, 3000, 4000 A gibi standart
K.I
s
değerlerde imal edilmektedir.

I2
Sekonder
 Akım Transformatörleri
11
 Akım Transformatörleri
12

1. Geçiş / izolatör tipi (bushing type);

Primer sargısı için geçiş izolatörü kullanılabilecek şekilde imal edilir.

EV-S1_01.98-2
 Akım Transformatörleri
13

2. Mesnet tipi (support type);

Primer devre iletkeni için bir taşıyıcı (mesnet) görevi yapacak şekilde düzenlenmiş akım
transformatörüdür.

EV-S1_01.98-2
 Akım Transformatörleri
14

2. Mesnet tipi (support type);

Primer devre iletkeni için bir taşıyıcı (mesnet) görevi yapacak şekilde düzenlenmiş akım
transformatörüdür.

EV-S1_01.98-2
 Akım Transformatörleri
15

3. Bara tipi (bus type)

Primer iletkeni (sargısı) bulunmayan, ancak primer yalıtımı olan, doğrudan bir iletken ya
da bara üzerinden bağlanabilen akım transformatörüdür.
 Akım Transformatörleri
16

4. Kablo tipi (cable type)

Kendi primer iletkeni ve primer yalıtımı bulunmayan, yalıtılmış bir kablo üzerinden
monte edilebilen akım transformatörüdür.
 Akım Transformatörleri
17

5. Manyetik devresi açılabilen (split core)

Kendi primer iletkeni ve primer yalıtımı bulunmayan, manyetik devresi iki bölüme
ayrılmış ve açılabilir yapıdadır. Böylece enerji sistemindeki baraların bağlantılarına
dokunmadan akımı ölçülmek istenen baraya kolaylıkla monte edilmesini sağlar.
 Akım Transformatörleri
18

Çalışma ortamına göre sınıflandırma:

Harici Tip Mesnet Trafosu Dahili Tip Mesnet Trafosu

 Akım Transformatörleri
19

Çekirdek tipine göre sınıflandırma:

Tek Çekirdekli Çok Çekirdekli

 Akım Transformatörleri
20

Seçim kriteri

M P
 Akım Transformatörleri
21

Proje üzerinde gösterilmesi

K k S1
P1

L l P2
S2
 Akım Transformatörleri
22

Proje üzerinde gösterilmesi

L1 L2 L3

A
 Akım Transformatörleri
23

Teknik spesifikasyonlar (IEC 60044-1)

• İzolasyon seviyesi Um, Un

• Çevirme oranı Ip/Is
• Güç / burden (bağlanabilecek maksimum yüke ait güç [VA]
• Kısa devre dayanım akımı (Ith)
• Frekans [Hz]
• Hassasiyet (klas)
• Ölçü A.T. için emniyet faktörü (n, Fs)
• Koruma A.T. için hassasiyet sınır faktörü (n, ALF )
 Akım Transformatörleri
24

İzolasyon seviyesi:
Akım transformatörünün çalışacağı sistemin azami gerilim seviyesini belirtir.
Transformatörün dizaynı, izolasyon mesafeleri ve boyutları çalışacağı sistemin
maksimum gerilim seviyesi dikkate alınarak yapılır. Gerilim seviyeleri IEC 60044-1’de
aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır.
 Akım Transformatörleri
25

Çevirme oranı (dönüştürme oranı) :

Bir akım transformatöründe anma primer akımının anma sekonder akımına
oranıdır.

Sekonder yükü (burden):

Ölçü trafosunun nominal sekonder akımında doğruluk sınıfını sağlamak şartı
ile sekonder devreye sağlaması gereken belirli bir güç katsayısındaki görünür
güç [VA] değeridir. Bu güç değerine sekonderdeki iç kayıplar dahil değildir. İç
kayıplar üretici tarafından ayrıca dikkate alınır. Sekonder devrenin ihtiyaç
duyduğu güç, bağlanacak olan tüm ölçü aletleri ve bağlantı kabloları için
gereken toplam güçtür.
Belirlenen yük değerinin altında veya üzerinde güç tüketildiği durumlarda
akım transformatörü doğruluk sınıfına uygun şekilde çalışamaz hale gelebilir.
 Akım Transformatörleri
26

Termik Kısa devre akımı (Ith):

Trafonun belirlenen kısa sürelerde fiziksel olarak hasara uğramadan termal olarak
dayanabileceği maksimum akım miktarını belirler.
Genellikle 1 saniye ya da 3 saniye süreli olarak belirlenir.

Hassasiyet (doğruluk, klas) sınıfı:

Primer akımının sekonder akımına indirgenmesi sırasında sekonder akımında
oluşabilecek hata miktarının sınırlarını belirlemektedir. Primer akımı sekonder
akıma dönüştürülürken oluşabilecek iki tip temel hata vardır:
1. Akım Hatası
2. Açı Hatası.
Hataların belirlenmesi, sınırları ölçü ve koruma akım transformatörlerinde farklılık
göstermektedir.
 Akım Transformatörleri
27

Ölçme Hataları
I1

Ip = K.Is

K
K.Is

: Açı Hatası
I2
Secondary : Oran Hatası
 Akım Transformatörleri
28

Ölçü A.T. için doyma katsayısı “n”(Security factor “Fs”):

Ölçü A.T.’nin sekonderindeki ölçü aletlerinin aşırı akımdan zarar görmesini engellemek
için belirlenmiş bir katsayıdır. Bu katsayı ile primer akımın nominal değerinin belli bir
katından büyük değerlerde trafonun doyuma girmesi sağlanmalıdır.
•Ör: 300/5A’lik bir A.T’de Fs 5 ise, primerden 5xIpn üzerinde bir akım geçtiğinde
sekonderin <5xIsn değerinde doyum bölgesine girmesi istenir. Bu nedenle ölçü akım
trafosunun çalışma bölgesi mıknatıslanma eğrisinin kırılma doyma bölgesine yakın
tasarlanır.
1: Lineer bölge (ilk kıvrılma ile ikinci kıvrım
arasındaki bölge)
2: Diz noktası, kırılma bölgesi
3: Doyum bölgesi

n< 5 olmalıdır.
 Akım Transformatörleri
29

Koruma A.T. için doyma faktörü (n, ALF, Koalf ):

Normal işletme koşulları dışında sistemde oluşabilecek kısa devre / aşırı
akımların, kısa süre içinde ve doğru olarak belirli bir oranda koruma
ekipmanlarına iletilmesi enerji sisteminin veya elektrik makinelerinin zarar
görmemesi açısından hayati önem taşımaktadır.

Akım trafosunun nominal akımının belirli bir katına kadar tam doyum
bölgesine girmeden, bileşik hata sınırları içinde çalışması gerekir. ALF
değeri, sınır akım değerini nominal akımın çarpan katsayısı olarak ifade
etmektedir. Koruma akım trafoları, normal işletme koşullarında da sınıfına
uygun ölçüm yapması gerektiğinden çok daha geniş bir bölgede
çalışmaktadırlar.
 Akım Transformatörleri
30

5 P 20; 10VA
Trafonun Nominal Gücü

Nominal Aşırı Akım Faktörü

Çekirdek/Trafo Tipi: P = Koruma

Nominal Akımdaki n x IN
Yüzde Bileşik Hata Sınırı
Dikkat!
P, ALF, Koalf veya n>20 koruma çekirdeği anlamına gelir.
Ölçme için uygun değildir!
 Akım Transformatörleri
31

Cl.0.5 Fs 5; 5VA
Trafonun Nominal Gücü

Emniyet Faktörü
Çekirdek/Trafo Tipi: Fs = Ölçü
M = Ölçü
%100 IN ve %100 VA yükteki
yüzde hata sınırı
%5 -%120 IN ve %25 -%100 VA
yükte sağlaması gereken yüzde
hata sınıfını belirtir.
Dikkat!
M, Fs veya n<5 ölçü çekirdeği anlamına gelir.
Koruma için uygun değildir!
EV-S1_01.98-2
 Akım Transformatörleri
32

1. Akım hatası (%AH)

Efektif dönüştürme oranı hatasıdır.

2. Faz hatası (FH)

Ölçümdeki reaktif kayıplar nedeniyle oluşan faz farkı hatasıdır, birimi *dakika+
veya *santiradyan+’dır.

• Primer ile sekonder akımının açıları arasındaki fark

derece veya radyan cinsinden hesaplanarak dakika ya
da santiradyana dönüştürülerek hesaplanır.
 Akım Transformatörleri
33

• Akım hatası efektif değerler dikkate alınarak hesaplandığından nonsinüsoidal şartları

yeterince yansıtamamaktadır.

• Buna karşın faz hatası ve bileşik hata hesaplanırken anlık akım değerlerinden de
yararlanıldığı için hem sinüsoidal hem de nonsinüsoidal şartları (akımın dalga
şeklindeki kalıcı değişiklikleri) bir ölçüde yansıtabilmektedir.

• IEC 60044-1’e göre koruma akım trafosunda doğruluk sınıfına göre akım, faz ve
bileşik hata Tablo 3’de yer almaktadır.
 Akım Transformatörleri
34

Ölçü akım trafosundan farklı olarak koruma akım trafosunda hata ölçümü
nominal akım ve nominal yükte yapılmaktadır.

Örnek:
100/1A, 10VA, 5P10, bir koruma akım trafosunun testleri sadece 100A ve 10VA
değerinde yapılır. Bu trafosnun doğruluk sınıfı bakımından çalışma aralığı;
100A<= Primer akımı <=10x100A ve
sekonder yük <= 10VA’dir.
Bu çalışma aralığında akım hatası; 10VA ve 100A’de (+/-) %1
10VA ve 10x100A’de %5’ dir.
 Akım Transformatörleri
35

Doyma Katsayısının Yük ile Değişimi

n '
n
SN SE M n<5
S SE
n '
Gerçek doyma katsayısı
P n>10
n Nominal doyma katsayısı
SN Akım trafosunun gücü (VA)

SE Akım trafosunun iç ihtiyaç gücü (VA)

S Akım trafosunun sekonderine bağlanan güç (VA)
 Akım Transformatörleri
36

1000/1/1 A, Ith=25kA, Um=12 kV

Birinci Çekirdek : 10 VA, 1M5
İkinci Çekirdek : 15 VA, 5P10
Bağlı Yükler ;
Birinci Çekirdek : Ampermetre, yaklaşık 4 VA
İkinci Çekirdek : Mekanik aşırı akım rölesi, yaklaşık 22 VA

' 10 1 ' 15 1,5

n 5 11 n 10 7
4 1 22 1,5

M n<5 P n>10
 Akım Transformatörleri
37

I2
I2N
Koruma Çekirdeği 5P10
Nominal Yüklenme
Ölçme Çekirdeği 1M5
S=4 VA ile Yüklenme
Koruma Çekirdeği 5P10
S=22 VA ile Yüklenme

Ölçme Çekirdeği 1M5

Nominal Yüklenme

I1
I1 N
 Akım Transformatörleri
38

Termik dayanım katsayısı :

Akım trafolarının sekonderden geçen akım primerine bağlıdır. Akım trafolarının primeri
nominal akımın 100 katına dayanacak şekilde dizayn edilmiştir. Eğer oluşacak termik etki
bu değerden yüksek ise bir katsayı ile verilmesi gerekmektedir.
Örnek :
Ik= 16 kA, 50/5 A akım trafosu, kesici açma gecikmesi t=1 san.

I th Ik . t 16. 1 16kA
16000
320
50
I th 350.I n
 Akım Transformatörleri
39

Akım trafosu seçiminde belirtilmesi gerekenler:

* Nominal Gerilimi 36 kV
* Dönüştürme Oranı 100/5 A
* Gücü 10 VA
* Çekirdeğin Cinsi M veya P
* Hassasiyeti 0.5 FS 5 veya 10 P 20
* Termik dayanım katsayısı Ith=300xIn
* Dinamik dayanım katsayısı Idyn=2,5xIth
 Gerilim Transformatörleri
40

Primer
sargı Sekonder
sargı

Epoksi
reçine

Sekonder
terminal kutusu
Toprak
terminali
Nüve
Şase
EV-S1_01.98-2
 Gerilim Transformatörleri
41

L1 L2 L3

UP
UP 100 3
3 100
3 V
3
0-36 kV

UP 100
3 3

UP 100
3 3

Tek kutuplu (mesnet tip)

EV-S1_01.98-2
 Gerilim Transformatörleri
42

L1 L2 L3

UP 100 U P V
100
0-36 kV
100

UP 100

Çift kutuplu (mesnet tip)

EV-S1_01.98-2
 Gerilim Transformatörleri
43
 Gerilim Transformatörleri
44

Montaj şekline göre

Tek kutuplu, sigortalı arabalı tip gerilim transformatörü

Tek kutuplu (mesnet tip) 3 Fazlı, sigortalı arabalı tip gerilim transformatörü
 Gerilim Transformatörleri
45

Çalışma ortamına göre

Harici Tip Mesnet Gerilim Trafoları Dahili Tip Mesnet Gerilim

EV-S1_01.98-2
EV-S1_01.98-2
Trafosu
 Gerilim Transformatörleri
46

Her bir sargıya ait kriterler:

• Çevirme oranı Vp/Vs,
• Nominal sekonder gerilimleri
• Nominal güç / burden [VA]
• Hassasiyet / klas (accuracy)
• Sekonder devre elemanları
 Gerilim Transformatörleri
47

UP
3 V
100
36 kV 0-36 kV
36 kV 3
400 A
2A
 Ölçü Gerilim Transformatörleri
48

Hassasiyet Sınıfları (IEC 60044-2)

0.1 – 0.2 – 0.5 – 1.0 – 3.0
Un : 80 – 120 % Örnek : 30 VA Cl. 0.5
Burden : 25-100 %, pf=0.8
 Koruma Gerilim Trans.
49

Hassasiyet Sınıfları (IEC 60044-2)

3P – 6P
Un : 5 – 100 x Rated Voltage Factor % Örnek : 3P 30 VA
Burden : 25-100 %, pf=0.8
 Sayaçlar
50

Direkt Ölçme
Akım ve gerilim trafosu üzerinden ölçme (Mekanik ve Dijital sayaçlar)

EV-S1_01.98-2
 Sayaçlar
51

Primerden Enerji Ölçme

Sekonderden enerji ölçme
Reaktif cezalar
kWh kVArh kVArh
Elektrik tarifeleri
Gündüz,gece,puant?
Demandmetre X/5 A, X/100 V
Faturalandırma

EV-S1_01.98-2