UVODNA RAZMATRANJA

Predmet proučavanja je geografija naselja, ljudska naselja svih vrsta, veličina i oblika. Sela i gradovi
se sagledavaju kao dijelovi geografskog kompleksa. Istraživanjem naselja bave se brojne nauke kao
što su: historija, ekonomija, sociologija te ekologija.

Geografija naselja je dio društvene geografije koja se bavi proučavanjem rasprostranjenosti ljudskih
naselja, geografskog položaja i topografiku, postanka i razvoj naselja i funkciju naselja. Geogfafija
naselja se razvijala u 4 faze i to

1. Do 18 stoljeća nalazila se u fazi deskripcije, bez utvrđene koncepcije i sistematičnosti.

2. Tokom 18 i 19 vijeka je faza prirodnog determinizma, otkrivaju se egzotična geog mjesta,
nastanak procesa urbanizacije i industralizacije
3. Razvoj tokom 20 st, dolazi do geografskog posibilizma, diferencijacija geografije, istraživanje
funkcije i strukture gradova
4. Razvoj tokom 21 st, grad kao sistem i sistemi gradova

Fizičkogeogfski faktori :

 Geomorfološki
 Geološki
 Klimatski
 Hidrogeografski
 Pedološki
 Biogeografski

Društvenogeografski faktori

o Ekonomski ( vrste i način privređivanja, vlasništvo nad zemljom, ekonomska struktura

stanovništva)
o Historiskogeogfske (veličina državne teritorije, lična i imovinska sigurnost, državno uređenje)
o Kulturnogeografske ( kulturni nivo stanovništva)
o Sociogeogfafske (različite etničke grupe)
o Demogeografske ( migracije, razvoj stanovništva)
o Naseobinski ( položaj naselja u mreži naselja, materijalno nasljeđe)

Podjela geografije naselja : urbanu i ruralnu. Razvoj urbane geografije:

 Mlaču geog disciplinu ( značajni naučni radovi u drugoj polovini 19 st, to je početna faza
 Prvu opću urbanu geog napisao je Kurt Hasseft 1907 g
 U prve dvije decenije 20 st nastaje veliki broj naučnih radova o položaju i funkciji grada,
morfogenetska faza
 Između 2 svj rata razvoj gradova se povezuje sa pratkičnim problemima( prostorne strukture,
modeli gradova, centralna naselja)
 U drugoj polovini 20 st proučava se najviše važnost gradova u prostoru i njegov uticaj na
transformisanje okoline, fukcionalna faza
 U 21 st urbani geografi se najviše bave proučavanjem grada kao sistem u sistemu gradova i
problemima socijalne grupe u gradovima, kompleksna faza

Def urbane geog:geog naučna disciplina koja sa aspekta međusobnog djelovanja elemenata prirodne
osnove i društenih faktora proučava i objašnjava pojam i prostornu raširenost gradova , njihovu
funkciju i fizonomiju, slocijalnu strukture i uticaj gradova na svoju okolinu. Predmet proučavanja
urbane geog je grad u okviru gradskih granica i proces urbanizacije općenito

1
Pristupi u urbanoj geog:

1. Proučavanje sistema gradova – prostorni raspored gradića i gradova i veza između njih
2. Proučavanje grada kao sistema – unutrašnja struktura urbanih mjesta

Evolucija poimanja grada

Do 1900 g pojam grada nije bio jasno definisan ( položaj i smještaj kao i prirodna osnova su bili
najvažniji. U razdoblju I svj rata dominiraju fizionomski elementi u definsianju grada. Između dva svj
rata uovode se nove varijable u definisanju, ali se sture ne odbacuju, to je bilo u funkcionalnoj fazi.
Nakon II svj rata nastupa savremena faza u definisanju grada gdje se koriste 4 varijable :

1. Veličina naselja – najčešća varijabla, da se sam uzima u obzir

2. Kompaktnost naselja – zatvorenost naselja najčešće se određuje gustinom zgrada ili dr ubranih
sardžaja, te gustinm stanovnika na jedinici površine.
3. Gradski način života – stanovništvo živi od proizvodnje i potražnje, zavise od tržišta. Način života
je kompleksan pojam ali je izražen među poljoprivrednim – nepoljoprivrednim djelatnostima. U
mnogim zemljama kao kriteriji za urbanizaciju uzima se odnos poljoprivrednog i
nepoljoprivrednog stanovništva
4. Centralitet naselja - manje se primjenjuje kao kriteriji zbog poteškoča u primjeni jer pojedina
ruralna naselja mogu imati određeni centralitet, centralna naselja su naselja sa centralnim
fukcijama, više funkcija znaci više centralnih naselja.

Grad je kompletno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima rudi veći dio
aktivnog stanovništva i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovništva šireg prostora.
Vrste gradova su:

o Formalni grad – kompaktno izgrađen prostor sa urbanim sadržajem

o Frukcionalni grad
o Administrativni grad – nalazi se unutar asministrativnih granica

URBANIZACIJA SVIJATA
Za definisanje grada bitne su tri grupe relevantnih obilježja :

1. Populacijsko-demografski → veličina i broj stanovnika demo.strukture naselja

2. Funkcionalni → funkcionalna značenja naselja u prostoru
3. Fizionomsko-morfološki → gustoća i način izgrađenosti naselja

Urbanizacija je složena pojava a naziv joj potiče od riječi urbis – grad

Urbanizacija je proces pojave i razvoja gradova kao i kompleksa promjene ruralnih sredina s kojim se
u raznim oblicima smanjuju razlike između sela i grada.

S obzirom na način kako se manifestuje u prostoru urbanizaciju možemo podijeliti na :

Primarna( urbani gradovi) → postanak i razvoj formalnog grada tj. koncentracija stanovništva u
granicama grada ili njegovim rubnim zonama, stvaranje karakterističnih gradskih zona, koncentracija i
razvoj sekundarnih i tercijarnih djelatnosti te širenje prostora izgrađenog urbanim sadržajem unutar ili
izivan postojićih granica . njom nastaju kompaktno izgrađene urbane tvorevine koje postaju žarišta
sekundarne urbanizacije.

Sekundarna ( urbanizam gradova ) → podrazumijevaju se populacijsko-demografske, socijalno-

ekonomske, funkcionalne, fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obilježja u korist
urbanih obilježja ruralnih sredina. Dolazi do socijalnog prestrukturiranja agrarnog stanovništva u
regijama.

2
Razvoj industrije i drugih proizvodnih i uslužnih djelatnosti omogućava zapošljavanje većeg broja
stanovnika a nužno ne zahtijeva preseljenje. Otvaranje radnih mjesta u seoskim naseljima i razvoj
prometa utiču na to da veliki dio deorganizovanog ostaje živjeti u ruralnim naseljima tako da se u njima
pojavljuju dvije socio-ekonomske skupine: agrarne i neagrarne. Ovako prestruktuiranje dovodi do
mnogih promjena tj. Broj stanovniika raste zbog smanjenog iseljavanja i mogućeg useljavanja. Ovo
sve dovodi do funkcionalnih i fizionomskih promjena. Sa deorganizacijom mnoga naselja dobivaju
stambene funkcije,a neki postaju i centri rada i takodobivaju stambeno-funkcionalni karakter

Fizionomske promjene se ogledaju u izgledu kuća a kasnije i stambenih naselja

-ova vrsta urbanizacije najjače se očituje u okolici veliih gradova gdje oko njih nastaju prigradske
urbanizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezane sa gradovima
-urbanizirane zone mogu biti uvjetovane razvojem industrijskih i rudarskih pogona u ruralnim krajevima

Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno izgrađena urbana područja s velikom koncentracijom

stanovništva i gradskih aktivnosti dok sekundarnom nastaju urbanizirana područja.

S razvojem urbanizacije javlja se potreba mjerenja stepena urbanizacije pojedinih zemalja i svijeta u
cjelini. Međutim javlja se problem izvora relevantnih obilježja i kriterija razdvajanja i diferencijacije
urbanih i urbanizovanih područja

Za mjerenje stepena urbanizacije najčešće se uzimaju populacijsko-demografska obilježja

Najčešći način određivanja stepena urbanizacije je mjerenje udjela gradskog stanovništva, međutim
ovo nije 100% relevantan način.
Stepen urbanizacije je odraz opće društveno-ekonomske razvijenosti zemlje.
Za njegovo određivanje može se koristiti udio nepoljoprivrednog stanovništva, BDP per capito, BNP
per capito, udio iskorištenog teritorija itd.

RAZVOJNE FAZE URBANIZACIJE

1. Primarna ( predindustrijska ) faza = stepen urbanizacije nizak. Udio gradskog stanovništva

ne prelazi 1/6 ukupnog st., gradovi su mali,a veliki gradovi se razvijaju samo kao metropole
carstva.
-Dominira primarni sektor djelatnosti. Prostorna struktura gradova je posebno uočljiva u
socijalnog topografiji i funkcionalnom značenju.
-U ovoj fazi se nalaze neke zemlje u razvoju

2. Sekundarna ( industrijska) faza glavne impluse urbanom razvoju daju sekundarne

djelatnosti a posebno industrija
-Industrija zahtijeva mnogo radne snage tako da se stanovništvo koncentriše u gradovima i
dolazi do ruralnog egzodusa
-Udio gradskog st. Je oko 60%

3. Tercijarna ( metropolitanska ) faza = javlja se u najrazvijenijim zemljama svijeta

- U njoj su zastupljene tercijarne djelatnosti. Zbog velike mogućnosti za prostornu
pokretljivost dolazi do procesa metropolizacije (automobilizacije)
- Centralni dijelovi grada postepeno gube st., a naseljavaju se i urbanizuju prigradske zone.

Povećanje broja gradova = U različitim dijelovima svijeta su različiti i u potpunom su neskladu Bez
obzira na dinamiku podizanja gradova, broj gradova i udio gradskog stanovništva gotovo je neznatan
sve do 20. St. Početkom 19. St u gradovima je živjelo svega 2,4% st

3
Urbano stanovništvo :

 1800g – 3% - 1 milijarda
 1900g -14% - 1,65 milijarde
 1950g – 30% - 2,5 milijarde
 2000g – 46,5 – 6,1 milijarde
 2016g – 54% - 7,5 milijarde

Slabije razvijene zemlje doživljavaju kasnije ubrzani porast gradskog st., I to sa specificnim
karakterisikama U Angloamerici 82% st., živi u gradovima.
Nakon 2 svj.rata širi se i usloznjava sistem metropolitskih područja i dolazi do izražaja prirodna
dekoncentracija i decentralizacija
U Latinskoj Americi u 1920 g je 15% urbanizovanog st., A u 1930 40% gradskog st., zbog izražene
migracije kao posljedice industrijalizacije.

Pojava i razvoj gradova u svijetu

Prva stalna naselja vezuju se za neolit (9000-5000 g.p.n.e) kada čovjek prestaje biti sakupljač hrane i
lovac a postaje proizvođač hrane. Kako se ne bi morao stalno seliti morao je biti u mogućnosti da
proizvodi hranu za duži vremenski period. Zbog toga se prva naselja formiraju u dolinama velikih rijeka
koje su plavile okolicu i ostavljaju plodni mulj pogodan za poljoprivredu. Tu se razvijaju prve civilizacije
i nastaju prvi gradovi.

Periodi razvoja gradova :

1.Predhistorijski period = Prvi gradovi nastaju u Mezopotamiji (2500g.p.n.e.) dolina Nila

(3200.g.p.n.e.) u dolini Inda (2400g.p.n.e) i dolini Žute rijeke ( 1600g.p.n.e) -Najstariji gradovi su Ur,
Uruk, Nipur, Isin, Larasa koji su nastali na jugu Iraka u sklopu civilizacije Sumera i Akada.
S nastankom država Asirije i Babilona nastaju gradovi Asur, Kalah, Dur , Šurukun, Niniva, Babilon)
Najstariji gradovi Egipta su : Žena, Memfis, Tel-el-Amuranu. U dolini Inda nastaju : Mohenjo- Daro,
Harapa
Ovi gradovi su nastajali planski sa pravilnom mrežom ulica, bogatstvom upravnim i vjerskih građevina.

2. Antičko doba= Grci urbanog razvoja se prebacuje na Mediteran Mediteranski gradovi su nodioci
kulture, trgovine, i drugih privrednih grana.

Grci

Grci su bili osnivači mnogobrojnih antičkih gradova.Takvi gradovi su bili gradovi = države (polisi) i bili
su ekonomski i politički samostalni.U ovim gradovima odvajale su se 3 zone : za potrebe svetišta,
javne društvene i kulturne potrebe i stambene površine.Najznačajniji gradovi ovog perioda su :

 Arhajski period: Kreta, Kontinentalni dio Grčke i Male Azije

 Klasični period: Atena, Milent, Olint
 Helenistički period: Aleksandrija, Garus, Pergamon

Rimljani
U ovom periodu se razvijaju i Rimski gradovi Poticaj za razvoj su bile vojne, upravne, privredne i Dr.
Za potrebe čuvanja granica podizali su se utvrđeni vojni logori ( castrum). Ovi gradovi su se razvijali i
za potrebe liječenja rekreacije . Karakteristična je planska pravilna shema ulica Strukture gradova
isticale su se sa glavnim trgom( forum) pozorištima, arenama. S propasti rimskog carstva mnogi
gradovi su bili razrušeniji a n njihovim temeljima izgradili su se novi gradovi koji su bili izgradili su se
Rim, Beč, London,Pariz, Đenova, Keln ) Gradovi koji su bili izgrađeni kao lječilišta su: Pula, Solun,
Ljubljana, Sisak, Sremska Mitrovica

4
Amerika

Gradovi iz ovog perioda formiraju na tlu Srednje i Južne Amerike bili su izgrađeni u sklopu kulture
Asteka, Maja i Inka. Ovi gradovi su građeni od prije 1000g.p.n.e. pa do 17. St.n.e. Neki od tih gradova
su Tikal,Uahakun, Copal. Razvijani su pod religijskim uticajem i uticajem vojnih vođa. Gradovi nisu bili
opasani odbrandbenim zidom, sistem ulica je bio pravilan a gustoća naseljenosti mala. Mnogi gradovi
ovih kultura su nestali.

3. Srednjovjekovni gradovi = mračno doba u kojem razvoj gradova izumire

Jačanjem funkcije crkve počinje razvoj pojedinih gradova ali je ovaj proces jako spor. Najveći gradovi
Europe u 8.st., bila je Kordoba (160.000 st.). najveći gradovi svijeta bili su u Kini (Xian) i Bagdad
(700.000st.). U 8st. 15 gradova ima više od 1500 000st., Intenzivniji razvoj gradova javalja se u 11.st.,
kao posljedica jačanja funkcije, tržnica i trgovine. Izgradnje odbrnbenih zidina oko gradova. Glavni
pokretač urbanog razvoja ovog perioda bio je ekonomski razvoj. Feudalci su bili nosioci političke vlasti
i oni su u svojim posjedima gradili utvrđene gradove8burgove9 koji su postajali jezgre razvoja
gradova. Zbog velike funkcije crkve građeni su i sistemi vjerskih centara tj. Biskupski centri i centri
župa i samostani( manastiri). Burgovi su prvi oblici srednjovjekovnih gradova. Pored burgova nastajali
su trgovačko-zanatski gradovi koji su za svoj nastanak morali dobiti status od kralja ili feudalca.
Gradovi ovog perioda su težili za što većim stepenom samostalnosti pa su mnogi dobili status
„slobodnog kraljevskog grada“ sa pravima i obavezama kao i status „gradova-komuna“ i „gradova –
republika“ ( Dubrovačka Republika). Gradovi su stvarali i saveze ( velika hanza?) 14.st., ujedinila 160
gradova gdje se odvijala trgovina. Gradovi ovog perioda se razvijaju neplanski što možemo primijetiti
iz nepravilnog sistema ulica, rasporeda funkcionalnih dijelova i socijalne topografije,. srednjovjekovni
gradovi su bili mali u ovom periodu žarište urbanizacije se prenosi u zapadu Europu ( Francuska,
Beneluks, Njemačka), u Aziji su glavna žarišta bila u Indiji, dijelovima Kine i Japan, u Africi su glavna
žarišta bila na području današnjeg Magriba i na prostoru Amerike najveći centri su bili u Meksiku i
Andima

4. Period renessnse i baroka

Traje od 1500 do 1800 godine. Karakteriše ga brz razvoj gradova pod uticajem pojave kapitalizma,
pojave centralističkih država i razvoja fizičkih nauka. razvoj poljoprivrede, zanatstva i manifakture.
raste važnost trgovine i prometa. vrijeme velikih geografskih otkrića dovodi do stvaranja kolonijalnih
sila. ekonomski napredak daje impluse razvoju gradova .dolazi do formiranja nacionalnih tvorevina a
za njihove potrebe formiraju se i administrativni centri država. bez obzira na ovo, odnos urbanog i
ruralnog st., ostaje konstanttan. dolazi do promjena u veličini gradova, tj. Nacionalne tvorevine
favoriziraju razvoj glavnog grda. zbog ovoga nekolicina gradova je velika a svi ostali su mali. na
području srednje i jušne Amerike, na temeljima gradova prijašnjih civilizacija razvijaju se novi gradovi a
pod protektoratom Španaca. Najznačajniji gradovi tog perioda su Kruzo i Meksiko. Kod biranja lokacije
za nastanak novih gradova pazilo se na postojanje domorodačkih gradova i gustina naseljenosti
domorodačkog stanovništva. Eksploatacija prirodnih izvora i razvoj trgovine ubrzala je razvoj gradova
pogotovo na obalama. prvi grad na prostoru Angloamerike bio je St. Augustin na Floridi. na području
Afrike žarišta razvoja ostaje i dalje u Magribu. U Azijise razvija prostor JZ Azije – Iraka i Irana. Indijski
podkontinekt, Peking u Kini, i Šangaj u Japanu. na njih utiče fortifikacijski sistem- sistem odbrane od
vatrenog oružja. dolazi do razvoja prostranih trgova, širokih ulica, vojnih kasarni, vrtova, parkova. u
gradskom prometu učestvuju kočije. dolazi do ideje razvoja planskih gradova. gradovi su bili
geometrijskg oblika, a sistem ulica raadijalno-koncentričnog oblika.

5.Industrijski period = javlja se od 1800 g i ima epitet urbane eksplozije. Faza intenzivnog razvoja
gradova i velikih urbanih aglomeracija pod uticajem industrijske revolucije. razvoj industrije ima svoje
uvjete : izovre energije, izvore sirovine, prometni položaj, kvalificirana radna snaga, tržište.

5
Zbog toga se industrija razvija u rudarskim regijama su povoljnim prometnim položajem a samim tim i
gradovi ovog perioda ( London, Roterdam,Hamburg) za ovaj period karakterističan je ruralni egzodus
nastaje veliki broj novih gradova. postojeća gradska naselja prerastaju u velike gradske anglomeracije.
dolazi do pojave milionskih gradova

 1800. g. Pojavljuje se prvi milionski grad Peking

 1850. g najveći grad je London 23200000 st
 1900. g London ima 6480000 st.
 1925. g New York postaje najveći grad 7774000 st.
 60-tih godina Tokio postaje najveći grad

Milionski gradovi :

 1800 -1 1900 – 39
 1825 -2 1940 -41
 1850 -3 1950 -80
 1875 -6 1960 -113
 1900 -16 1970 -149

URBANIZACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

Naselja Bosne i Hercegovine međusobno se bitno razlikuju:

o prema svojoj veličini

o prema izgledu, prostornoj
o funkcionalnoj struktur

Uzroci i posljedice razvoja:

 prirodnogeografski uslovi
 historijsko – geografski razvoj (Bugojanska vaza, prvi pisani spomen, eturska civilizacija 6 st
p.n.e )
 društveno – ekonomski razvoj

nastanak: pojavom zanatstva i trgovine. Razvoj bosanskohercegovačkih gradova je u etapama:

1. antički gradovi
2. srednjovjekovni gradovi
3. gradovi u vrijeme osmanske vladavine
4. gradovi u austro – ugarskom periodu
5. period između dva svjetska rata
6. period nakon Drugog svjetskog rata i
7. savremeni period

Antički gradovi – nema tačnih podataka o lokalizaciji, broju stanovnika, društvenim kretanjima u
ovom periodu. O rimskoj provinciji Dalmaciji geografske podatke daju Strabon, Plinijus i Ptolomej.
Važan izvor podataka o antičkim gradovima su itinerari. U vrijeme dolaska Rimljana gradine i sojenice
su glavna naselja. Jedno od najvećih naselja bio je Delminium, centar Delmata, oko Duvanjskog polja.
Splonum, centar Mezeja, u dolini Une. Antički gradovi u rimsko doba :

 Pojtingerova karta (rimska putna karta) jedini očuvani detaljni itinerar Rima (osnova podaci iz
4.stoljeća).
 Municipiji (naselja sa statusom grada).
 Domavia, Bistue nova, Bistue vetus, Diluntum, Splonum, Salviae, Pelva i dr

6
Srednjovjekovni gradovi na teritoriju BiH u srednjem vijeku razlikuju se:

1. gradovi (utvrde zidane od kamena) u 13.stoljeću Sokolac, Jezerski

2. palanke (utvrda od drveta, najčešće hrasta) bile nekada u Tuzli, Duvnu i dr.( dolaskom Salvena
u Sbriji je pojam palanke evoluirao pojam pa predstavlja isto što i gradine)

Karakteristike srednjojvjekovnih gradova u BiH su : malobrojna i malena gradska naselja, gradovi u

vidu utvrda, tvrđava, zaštitna funkcija, nizak stepen urbanizacije 2%. Bosanski srednjovjekovni
gradovi: Vranduk, Bobovac, Banja Luka, Doboj, Maglaj, Gradačac, Srebrenik, Jajce, Tešanj, Bužim (
najutvđeni grad), Vrnograč, Ključ, Vesela Straža, Susid, Kastel i dr.

Period Osmanske vladavine – faza dinamičnog razvoja urbanizacije na tlu Bosne i Hercegovine,
islamsko – orijentalna urbanizacija, uzrokovana razvojem privrede, kulturno – prosvjetnih, upravno –
političkih i drugih djelatnosti. Čaršija sa zanatskim i trgovačkim četvrtima i javnim institucijama,
stambene zone - mahale sa orijentalnim tipom kuća. Mnogi gradovi nastaju, a neki doživljavaju
svoj uspon kao što su: Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Tuzla, Jajce, Zenica, Travnik, Foča, Zvornik,
Trebinje, Višegrad i drugi bosanskohercegovački gradovi, što uzrokuje počinje priliv stanovništva sa
sela.Utvrđena gradska naselja: palanke, hisari ,kule.

Otvorena gradska naselja:

o Varoš –kršćansko stanovništvo oko 5.000 st

o Kasaba –muslimansko stanovništvo oko 5.000 st
o Šeher – najveće funkcije i velik br st (Sarajevo oko 30.000 stanovnika 1.540 godine, Banja
Luka, Travnik)

Austro – ugarski period – značajna faza urbanizacije na ovim prostorima,razvoj saobraćaja i

podizanje novih urbanih središta, proširenje i modernizacija starih gradova. Novi mali rudarsko-
industrijski centri urbanog tipa: Breza, Ugljevik, Kreka, Kakanj, Zavidovići.Urbani centri sa
željezničko-cestovnim pravcima: Ostrožac, Jablanica, Čapljina, zatim Kalinovik, Bosansko Grahovo,
Han Pijesak, Trnovo, Lištica , ali i dalje su u Bosni i Hercegovini zastupljeni manji gradovi.Stepen
urbanizacije je iznosio od 12-14%. Najveći gradovi 1879.godine.

- Sarajevo 21.377
- Mostar 10.848
- Banja Luka 9.560
- Bijeljina 6.090
- Travnik 5.887
- Tešanj 5.372

U periodu između dva rata stepen urbanizacije iznosio oko 10% 1931.godine (jačala poljoprivreda).
Najveći gradovi 1931.godine.

- Sarajevo 78.173
- Banja Luka 22.165
- Mostar 20.295
- Bijeljina 12.389
- Kozarac 10.303

Period nakon 2. svj. Rata snažna industrijalizacija i razvoj tercijarnih djelatnosti, intenzivna
urbanizacija, nastanak novih gradova: Novi Travnik, Ilijaš, Banovići , planski građene gradske četvrti,
koncentracija gradova uz saobraćajnice. Gradsko stanovništvo se brojčano mnogo brže povećavalo u
odnosu na ukupno stanovništvo.

7
Broj gradova/gradskih naselja

- 1879. godine 47 gradova (3.000)

- 1921. godine 59 gradova (4.000)
- 1948. godine 13 gradova (21.000)
- 1961. godine 66 gradskih naselja (10.000)
- 1971. godine 96 gradskih naselja (10.000)
- 1981. godine 236 gradskih naselja (6.000)
- 1991. godine 106 gradskih naselja (17.000)
- 2013. godine 106 gradskih naselja (13.000)

1948. najveći gradovi (10,8%)

- Sarajevo 113.769 stanovnika

- Banja Luka 31.223
- Tuzla 27.394
- Mostar 21.606
- Zenica 15.550
- Bijeljina 13.605
- Brčko 9.249
- Derventa 9.098

1971. najveći gradovi (28%)

- Sarajevo 243.980 stanovnika

- Banja Luka 90.831
- Tuzla 53.926
- Zenica 51.263
- Mostar 47.802
- Brčko 25.377
- Bijeljina 24.761
- Bihać 24.760
- Prijedor 22.223
- Doboj 18.264

1991. najveći gradovi (41%)

- Sarajevo 416.497 stanovnika

- Banja Luka 143.079
- Zenica 96.027
- Tuzla 83.770
- Mostar 75.865
- Bihać 45.553
- Brčko 41.406
- Bijeljina 36.614
- Prijedor 34.635
- Doboj 27.498
- Bugojno 22.641
- Trebinje 21.870

Period savremenog razvoja – veliki gubitak gradskog stanovništva nakon 1991. godine (ukupno 22%
manje),ruralni i urbani egzodus, stepen urbanizacije oko 43%, urbana prirodna depopulacija,
nedostatak radnih mjesta

8
2013. najveći gradovi

- Sarajevo 275.500
- Banja Luka 140.000
- Tuzla 110.000
- Zenica 110.000
- Ilidža 67.000
- Mostar 60.000
- Bijeljina 42.000
- Brčko 40.000
- Bihać 40.000
- Prijedor 30.000
- Doboj 25.000
- Trebinje 24.000

Problemi u urbanom razvoju manifestuju se Stepen urbanizacije

kroz:
1. Vrlo nizak stepen urbanizacije 0-20%
1. Izrazitu demografsku koncentraciju i 2. Nizak stepen urbanizacije 20-40%
polarizaciju 3. Umjeren stepen urbanizacije 40-60%
2. Polarizaciju u urbanom razvoju 4. Visok stepen urbanizacije 60-80%
3. Dezintegraciju naseobinskog sistema 5. Vrlo visok stepen urbanizacije +80%
4. Problem ruralizacije gradova

FUKCIJE GRADA
BOESLER
Gradske funkcije poistovjećuje sa gradskim djelatnostima koje zavise od dohvata i prostorne strukture
potražnje, a za njega je djelatnost svaki postupak kojim se stvaraju nova dobra i pružaju usluge.
Fukcije se mogu podjeliti na osnovu :

a) Kvaliteta – zavisno od prostorne strukture potražnje

b) Kvantiteta – određuje se na osnovu veličine grada (br. stan) i ukupnpg volumena djelatnosti
(mjerenog zaposlenim osobama u mjestu)

Većina autora poistovjećuje gradaske funkcije sa djelatnostima.

PARTZSCH
Shvatanje da funkcije grada zadovoljavaju osnovne čovjekove potrebe postojanja. Kategorije tih
funkcija su: stanovanje, rad, opskrba, obrazovanje, odmor, promet i komunikacija.

Def.: S obzirom na definiciju grada, grad ima dvojaku funkciju i to:

a) Funkciju proizvođača materijalnih dobara i vršioca usluga za stanovništvo šireg prostora

b) Funkciju rada i stanovanja

Gravitacisko područje radne snage oko grada nastaje nerazumijevanjem rasporeda između funkcije
rada i funkcije stanovanja. Fukcija rada potiče na dnevnu pokretljivost stanovništva.

Podjela djelatnosti s obzirom na gravitacijsko porducije

 Primarne – služe stanovništvu izvan grada (gradotvorevine)

 Sekundarne – služe stanovništvu unutar gradskih međa (lokalne)

9
 Podjela proizvedenih i uslužnih funkcija grada

S obzirom na gravitacijsko S obzirom na centralitet S obzirom na

područje ekonomsku bazu

Primarno/ gradotvorevine Centralne Bazne

Sekundarne/ lokalne Necentralne Nedjelatnosti bazne

Bazne djelatnosti – proizvedenu robu izvoze izvan grada tj njihove usluge i robu kupuju stanovništvo
koje živi izvan grada. One ostvaruju prihode koji gradu osiguravaju otvaranje novih radnih mjesta i
pogona, kao i stambenih zona o kojima ovisi razvoja grada u cjelini (nazovaju se još eksportne,
primarne, gradotvorevine, vanjske)

Nebazne djelatnosti – djelatnosti koje isključivo služe potrebama stanovništva grada (nazivaju se još
uslužne, sekundarne, unutrašnje, pomoćne, pasivne)

Postupci utvrđivanja baznosti grada:

a) Direktni: zasnivaju se na neposrednim empiriskim ispitivanjima

b) Indirektni: dijele se u dvije skupine
-metoda kvocijenta lokacije
1.jednostavni kvocijent lokacije
2. modificirani koeficijent kolacije
3. index viška zaposlenih
- metoda minimalnih potreba
1. metoda minimalnih potreba baziranih na vrijednosti K
2.metoda minimalnih potreba baziranih na apsolutnom minimumu vijednosti

HOVT-ov postupak – njime se ekonomska baza utvrđuje izračunavanjem „viška“ zaposlenosti.

Pozitvine vrijednosti postupka pokazuju višak zaposlenih, odnosno baznu komponentu te djelatnosti
grada.

I=Zig-(Sg/Sn *Zin)

Zig – zaposleno stanovništvo neke djelatnosti

Sg – stanovništvo grada
Sn – specjalno stanovništvo
Zin – specjalna djelatnost

ALEXANDERSSON-ov postupak – alnlizirao je strukturu zaposlenog stanovništva u 864 američka

grada. Na osnovu strukture klasificirao je gradove s obzirom na udio zaposlnih za potrebe
stanovništva grada. Minimum zaposlenosti izračunao je tako da je za sve gradove izračunao postotni
udio zaposlenih u svih 36 djelatnosti. Zbir svih minimuma daje prosječan ukupan minimum
zaposlenosti grada. Minimum predstavlja nebaznu komponentu a ostatak baznu komponentu.

ULLMAN-ov i DACEY-ev postupak – sgradove prema veličini u 6 gupa. Za svaku grupu izračunali udio
zaposlenosti posebno najmanji udio zaposlenosti u nekoj djelatnosti su označili kao minimum. Zbir
minimuma svih djelatnosti daje ukupni minimum zaposlenosti (nebaznu), a višak zaposlenosti baznu
komponentu grada određene veličine.

10
REZULTATI POSTUPAKA

1. Utvrđivanje ekonomske baze gradova ima veliku naučnu i praktičnu vrijednost

2. Nebazni udio djelatnosti u gradu prosječno raste s veličinom grada
3. Udio nebazene komponente u gradovima s manje od milion stanovnika je manji od baznih, a u
velikim gradovima je obrnuto

Funkcionalna klasifikacija gradova

Načini kalsifikacije gradova :

1. Klasifikacija s obzirom na značenje pojedinih djelatnosti

2. Klasifikacija s obzitom na stepen fukcionalne diverzifikacije gradova
3. Klasifikacija s obzirom na funkciju rada i stanovanja

Metode funkcionalne klasifikacije:

1. Kvalitativne metode: na osnovu općih zapažanja, dominantnog značenja jedne ili grupe djelatnosti u
gradu (npr klasifikacija američkih gradova – Aurousseum)
2. Kvantitativne metode: na osnovu kvantitativnih pokazatelja fukcionalne usmjerenosti; daleko više se
koriste

Kvantitativne metode se izdvajaju u 3 pristupa:

1.intuitivni – koristi se kvantitativnim pokazateljima, parametre za razgraničivanje važnosti djelatnosti
se donosi intuitivno.
2.matematičko-statička metoda za funkcionalnu usmjerenost se određuje matematičko statičkim
metodama; srednja vrijednosr zaposlenih u pojedinim djelatnostima (višak zaposlenika)
3. Faktorsku analizu – na osnovu većeg broja varijable

Metode
1. Intuitivni – pristup je proizvoljan pri određivanju parametara (objektivnost dovodi u pitanje)
2. Matematičko-statička – strukturu zaposlenosti stanovništva gdje se značenje djelatnosti određuje
pozitivnim odstupanjem od prosjeka koristeći standardnu devijaciju svrstavaju se i one klasifikacije
koje su zasnovane na podacima o baznoj i nebaznoj zaposlenosti
3.Faktorska analiza – primjenjuje se u novije vrijeme. Poznata je klasifikacija britanskih gradova od
Mosera i Seotta, uzeli u obrzir 60 varijabli i izdvojili 3 grupe gradova i to pretožno industriske, gradove
trgovine, administracije i relaksacije i suburbije (predgrđe)

Stepen funkcionalne specjalizacije – koristi se „minimum“ zaposlenosti i gradovi se klasifikuju s

obzirom na stepen funkcionalne specjalizacije. Izračunavanjem odstupanja udjelom zaposlenosti od
minimuma za sve sektore djelatnosti dobije se index specjalizacije gradova.

Odnos funkcije grada i fukcije stanovanja

1. Funcija rada se mjeri brojem radnjih mjesta
2. Funkcija stanovanja određuje se brojem stelno naseljenih u gradu
3.postoji neskled između njih
4. Funkcija klasifikaciju buvše Jugoslavije izvrsio je Vogelenik prema aktivnom stanovništvu po
djelatnostima

PROSTORNA STRUKTURA GRADA

Pojam prostorne strukture grada obuhvata prostorni raspore te sistem veza i odnosa između
elemenata pojedinih fenomena u prostoru grada. Za prikazivanje prostorene strukture koriste se
različiti modeli . Pristup i proučavanje strukture grada

 Ekološki
 Ekonomski
 Sistemski
 Geografski

11
1.Ekološki pristup – prostorna struktura grada nastaje ekološkim procesima. Gl ekološki proces:
koncentracija, centralizacija, decentralizacija, segregacija, inverzija, sukcesija i rutinizacija. Na proces
djeluje faktori na najvažnije takmičenje (dva objekta ne mogu istovremeno zauzimati isti prostor)

Burgessov model/ teorija koncentričnih zona – Američki grdovi se razvijaju koncentrično oko centra
grada. Koncentrične zone su:

1. središnji poslovni dio grada (CBO) – trgovine, banke, hoteli uprava i sl

2. laka industrija i siromašno stanovništvo – pojava segregacije u ovim zonama
3. stambena zona radnika sa zgradama za iznajmljivanje
4. stambena zona srednjih slojava stanovništva
5. stambena zona najbogatijih

HAJTOV MODEL SEKTORA/ TEORIJA SEKTORA – utvrdio je da se stambene zone razvijaju

koncentično, a druge dijele u vidu sektora s obzirom na njihov kvalitet. Istražuje stambene zone u
Američkim gradovima:

1. CBO
2. Industriska
3. Kuće radničke klase
4. Srednje bogati
5. Najbogatiji

Teorija mnogostrukih jezgara (Harris i Ullman) – znatno modificira predhodne teorije, prema njima
oblik iskorištavanja zemljišta se razvija oko više izraženih nukleusa. Pojava jezgara zavisi od grada do
grada. Jezgre mogu biti luke, željezničke stanice, obala, trgovački dio grada i dr.. Pojava jezgara
uvjetovana kombinovanim djelovanjem 4 vrste faktora:

 Neke djelatnosti nameći specifične uvjete lokacije

 Neke djelatnosti se grupišu jer imaju koristi od međusobnih veza
 Neke djelatnosti smetaju jedna drugoj
 Neke djelatnosti ne mogu plaćati visoku rentu pa se lociraju u mjestima manjom rentom

Evolutivni metod prostorne strukture (Sojberg) – vremenski kontinuitet urbanog razvoja. Razlike
između gradova razvijenih i slabo razvijenih zemalja. Postoje zajdenička obilježja pojedinih gradova:
PREDINDUSTRISKI GRAD
1. Opasani zidinama, ulaz moguć kroz nekoliko vrata, građeni neplanski, raspored ulica nepravilan,
osim palača i samostana provladavaju jednokratne zgrade
2. Gustoća naseljenosti je prevelika, najveća je u centu grada i naglo pada s udaljenošću od centra
3. Funkcionalan zona gotovo da ne postoji, a stambene zgrade, radionice, javne zgrade, trgovine i
pijaca, izmiješane su po svim dijelovima grada.
4. Privilegovana klasa (elita) živi u središnjoj zoni, oko gl gradskog trga i drugih reprezentativnih
zgrada, a siromšno stanovništvo je na periferiji
5. U gradu dominiraju vjerske funkcije, proizvodno zanatstvo i trgovina, industrijski dijelovi ne postoje,
celuralna strukture

INDUSTRIJSKI GRAD
Nastali u uvjetima industralizacije. Razvija se u uvjetima jake podjele rada, slocijalnog restruktuiranja,
prostorne mobilnosti stanovništva. Planski razvoj, pravilan raspored ulica. Javlja se funkcionalna zona,
postoje industriske zone, stambene četvrti i rekreacijske zone. Gustoća stanovništva ravnomjerna.
Socijalna zona: najsiromašnije stan je u centru tj središnjim zonama, oko njih su poslovne zone, a
elita u perifernim zonam.

METROPOLIS/MEGALOPOLIS
Razvijeni stadi industijskog grada koji se javljaju u metropolskoj fazi urbanizacije. Veća disperzije.
Manja gustoća stanovništva sa kraterom gustoće u CBO-u. Naglašena funkcionalna i socijalna zona.

12
EKONOMSKI PRISTUP
Objašnjava način korištenja gradskog zemljišta i njegove prostorne strukture na osnovu ekonomske
vrijedne gradskog zemljišta. Posmatra urbani razvoj kao ekonomski fenomen u kojem tržišni
mehanizam ima odlučujuću ulogu.

HURD
Vrijednost gradskog zemljišta rezultat je zemljišne rente. Zemljišna renta se temelji na vrijednosti
lokacije (blizine središta grada). Najveću vrijednost imaju zemljišta u središtu grada.

HA IG
U svojoj teoriji uključuje odnos transportnih troškova i vrijednosti gradskog zemljišta. Idući prema
središtu grada renta za mjesto raste, ali troškovi transporta opadaju i obrnuto.

RATCLIFF
Način iskorištavanja zemljišta određen je efikasnošću iskorištavanja na raznim lokacijama. Efikasnost
u iskorištavanju mjera se sposobnošću povećanja rente.

ALONSO (urban land use)

Elementi izbora lokacije su:

 renta
 Transporni troškovi
 Veličina mjesta

Uopćeni model prostorne strukture iskorištavanja zemljišta:

 Najuže središte – zemljište najskuplje (trgovina na malo ima najveću efikasnost i mogućnost
povećanja visokih renti)
 Zona industrije i trgovine na veliko
 Stambene zone
o Višespratnih stambenih zgrada
o Porodičnih kuća
 Izvan gradskih granica prostire se ogromna zona

U ovaj pristup ukljućuje se iskorištavanje prostora i u vertikalnom smjeru

SISTEMOLIŠKI PRISTUP – grad je sistem kojeg čine određene komponente te komponente su

ljudske su djelatnosti koje nastoje djelovati na sepcifičnim lokacijama. Veze između komponeti su
ljudske kulminacije koje omogućavaju cirkulaciju ljudi, dobara, poruka i informacija. Analizu grada kao
sistema vršimo utvrđivanjem djelatnosti povezanih komunikacija. Način koristenja gradskog zemljišta
posljedica je prilagođavanje sistemu u prostoru sa ciljem djelotvornijeg funkcionisanja.

GEOGRAFSKI PRISTUP – prostorna struktura grada rezultat je međuzavisnog djelovanja prirodne

osnovne i društvenih faktora. Opasnost prenaglašavanja značaja elemenata prirodne osnove u
razvoju grada. Kompleksa analiza prirodnih obilježja i društvenih činitelja u njihovoj međuzavisnosti u
gradskom prostoru. Nedostatak svih pristupa je statičnost, a grad je dinamično organizovan sa
konstantnim procesom evolucije. Svaki grad je različit i treba se imati poseban pristup prema njemu.

FUNKCIONALNO PROSTORNA STRUKTURA

Funkcionalno –prostorna struktura grada podrazumijeva prostorni raspored i prostorno različite

koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti odnosno načinu korištenja zemljišta.
Gradske zone prema namjeni:

13
 1. stanovanje
2. proizvodnja (industrija, rudarstvo, proizvodno zanatstvo, poljoprivreda)
3. arkulacije (poslovne djelatnosti, trgovina, prometna struktura)
4. organizacija (uprava, školstvo, zdravstvo, kultura, javne službe)
5. rekreacija (parkovi, igrališta, plaže, bazeni)
6. neiskorišteno zemljište

najčešće se izdvajaju stambene, industrijske i poslovne zone, a uz njih javne površine i neizgrađeno
zemljište. Velike su razlike u udjelu površina pojedinih kategorija land–use kao i njihov prosrni
razmještaj.

Poslovni centri grada

veliki stepen iskorištenosti zemljišta namjenjenog poslovnim djelatnostima gdje je prostorni obuhvat
oko 5%, a udio zaposlenosti 40% (u razvijenim zemljama). Poslovne djelatnosti dijele se na : trgovinu
na malo, trgovina na veliko, funkcijsko poslovanje, osobne i personalne usluge kao i upravne poslove.
Najveći značaj ima trgovina na malo. Poslovni centri su najčešći i najznačajniji oblici koncentracije
poslovnih djelatnosti.
Gradovi SAD-a imaju 3 morfološka oblika koncentracije poslovnih djelatnosti

1. Poslovni gradski centri – velika koncentracija poslovnih instirucija na malom prostoru i veliku
djelatvornost poslovanja, najzastupljenija je trgovina na malo.
2. Poslovne zone u obliku traka – glavna trgovačka ulica koju okomito sijeku manje trgovačke
ulice.
3. Specijalizovanja poslavna područja – medicinski centri, područja za rekraciju, specjalizovane
prodavnice namještaja i sl.

Urbana geografija tretira razmještaj poslvnih centara u prostoru tj njihovu lokaciju, gravitacijsko
područje, morfološku i fukcionalnu strukturu. Lokacija poslovnih zona zahtijeva max dostupnost,
odnosno zahtijeva postojanje pješačkog prometa i terminalimma kao što su autobuski, tramvajski,
željeznički i sl. Ovake lokacije su u središtima gradova.

Poslovni centri s obzirom na veličinu gravitaciskog područja:

1. Centar susjedstva – opskrbljuje stanovništvo robom za kratkoročne potrebe i pruža neke lične
usluge, najčešći vidi trgovine je supermarket a lokalitet mu je na križanju sa brojnih ulica.
2. Komunalni centar – opskrbljuje robom srednjoročnih i drugoročnih potreba uz pojedine
uslužne djelatnosti (pošta, filijale, banka) lokacija je križanje glavnih i sporednih ulica.
3. Regionalni centar – posjeduje prodavnice za dugoročne potrebe i raznovrsne uslužno -
servisne institucije. Mogu imati jednu ili više robnih kuća. Lokacija im je na križanju glavnih
ulica.
4. City – CBD najznačajniji poslovni centar grada.

Središnji poslovni centar (city / CBD) funkcionalni značaj, opskrba, posredovanje i uprava.
Određuje se utvrđivanjem stepena city funkcija. Fizionomska obilježja :prevlast visokih zgrada,
prizemlja zgrada imaju duge izloge, trgovina na malo u višim etažama, mnogo reklama, izgradnja
pješačkih prelaza, razina automobila velika. Fukcionalno obilježje: koncentracija city funkcija,
opadanje funkcije stanovanja, skupoća zemljišta, gustoća prometa i radnih mjesta.

Obilježja određivanja city-a:

 Primarna – direktno pokazuje stepen iskorištenosti prostora city funkcijama

 Sekundarna – ukazuje na propratne pojave
o Populacijsko – demografske metode
o Prometno – demografske metode
o Izolovane i fizionomske metode

14
Položaj city-a u Evropi:

1. U velikim gradovima to je srednjovjekovno gradsko jezgro

2. Drugi gradovi – područja između starih gradskih jezgri i glavne željezničke stanice
metode određivanja CBD-a pomoću indexa koncentracije CBD funkcija tj iskorištenost prostora CBD
funkcijama, a te funkcije su:
1.trgovina na malo podjeljena u 6 predgrupa(hrana, odjeća, roba za domaćinstvo, tehička roba i sl)
2 servisi, finansije i uredi * ne CBD funkcije – stambene, javne i državne institucije, industrija, trgovine
na veliko i neiskorištene površine.

Podjela CBD-a:

- city jezgro – intenzivno korištenje zemljišta, kompaktnu izgrađenost, slični tipovi zgrada, tendencija
širenja u vertikalnom smjeru, ograničena mogućnost parkiranja, prevlast pješačkog promata.
- city okrug – nije intenzivno iskorišten city funkcijama, zgrada su različitog tipa, širenje usmijereno
prema vani, mogućnost parkiranja i promet motorni vozila su veća.

U city-u se mogu jasno izdvojiti trgovačke zone, zone banaka, uprave, kulturnih institucija.

Lokacija industrije u gradu

Zauzimaju mali udio u ukupnoj površini grada ai je najizraženija bazna djelatnost pa je zbog toga
veoma važno.
Lokacijski zahtjevi:

1. Zahtjevi koji proizlaze iz karaktera industrije (velićina zemljišta, fizionomska obilježja – nagib,
podzemne vode, vjetrovi, drenažna površinska voda, i ostali uvijeti za izgradnju cjelokupne
infrastrukture, hustoća stambenih objekata)
2. Zahtjevi dostupnosti – omogućuju transport sirovina, proizvoda robe i radničke snage.
3. Zahtijevi koji prizlaze iz lančanih veza proizvodnog procesa

Faze razvoja industrije s obzirom na tehnološka obilježja

- paleotehnička (rudarstvo, teška metalurgija, tekstilna, brodogradnja i sl)- locirane u središnjim i
rubnim rudarskim naseljima.
- mezotehnička (metalna, mašinska, prehrambena i elektro) – locirane duž saobraćajnica ili uz duž
vodenih tokova.
- neotehnička (elektronsko infromatička) – savremena, zavisi od tržišta.

Najprivlačnije industrijske zone se duž glavnih prometnica koje vode iz grada, rubni dijelovi grada i
prigradska naselja. Industija u gradovima zemlje u razvoju nalaze se u gradskoj jezgri i njenom rubu,
glavne zone industrije su formirane u rubnim dijelovima ili uz glavne saobraćajnice koje vode iz grada,
u mnogim gradovima prisutna je decentralizacija.

Stambene zone grada najveći površinski udio u gradskom zemljištu 50%, analiziraju se kroz :
prostorni razmještaj, fizionomiju i druga obilježja.
Prostorni razmještaj – u svim dijelovima grada. U nekim dijelovima su pomješani s drugim načinima
korištenja zemljišta, a u nekim su isključivo stambenog karaktera. Stambena funkcija u centu na
minimum i to na višim etažama. Udio stambenih funkcija prema rubu grada raste. Prema stambenim
lokacijama zone se mogu podijeliti na: središnje, rubne i prigradske.

Fizionomska struktura – gustoća izgrađenosti pada od centra ka periferiji. Visina stambenih zgrada
smanjuje se od centra ka periferiji. Na fizionomska obilježja utiču : starost grada, dinamika razvoja
grada, ekonomska razvijenost, stepen urbanizacije, prostorna pokretljivost ljudi.

15
Degradacija središnjih stambenih zona -> zgrade stare -> bogati odlaze ua rub grada –> siromašni
dolaze u centar.
Jedinica stanovanja predstavlja dijelove stambenih područja.

Promet u gradu – jedan od glavnih faktora koji utiče na prostorno širenje i prostornu strukturu grada.

Dijeli se na s obzirom na promet: Gradski promet se dijeli na:

 Unutar grada  Tekuci

 Prigradski  Promet u mirovanju
 Međugradski
Po svrsi dijeli se na: po načinu korištenja dijeli se na:

o Putnički  javni
o Teretni  individualni

s obzirom na smjer kretanja: s obzirom na odredište izvoza:

 ulazni o odredišni
 izlazni o tanzitni

s obzirom na podučije u kojem se odvija:

 unutar grada
 prigradski
 grad – regija

Vrste parkinga:

 Cestovna traka
 Posebno izgrađen parking
 Podzemne i nadzemen graže

Razvojene faze prometa

1. Pješački promet, poslije i tramvaj s konjskom zapregom( industrijsko razdoblje)

2. Unutar grada električni tramvaj, a izvan željeznica
3. Automobili i autobusi

Metode analize gradskog prometa:

1. Model nastanka
2. Model distibucije
3. Model promijene prometa na sredstva
4. Model opterećejnja prometa

POPULACIJSKO DEMOGRAFSKA STRUKTURA

Gustoća stanovništva grada – veličina grada izražava se brojem stanovnika. Gustoća se izražava
prosječnim brojem stanovnika na jedinici površine, gradska gustoća se izračunava na kukupnoj
gradskoj površini, stambena gustoća se izračunava na jedinici stambenih zona.

Gustoća zavisi od : veličine grada (raste sa velićinom), naćin određivanja gradske međe, starosti
grada( raste sa starošću) kao i od područja na kojem se izračunava (prošivanjem gradskog područja
opada zbog manje izgrađenosti i niskih zgrada).

16
Gustoću stanovništva možemo izračunati na malim prostornim jedinicama na osnovu popisa
stanovištva ili podatke dobijenih drugim empirijskim postupkom kao i matematičkim modeliranjem.
Gustoća stanovništva opada s udaljenošću od centra grad i ako se ta pravilnost može biti narušena.
Središnji dio grada je najređe naseljen jer se upotrebljava za poslovne djelatnosti, zona oko njega je
najčešće najgušće naseljena dok prema periferiji ova gustoća počinje opadati. U malim gradovima
gustoća stanovnika brže opada pd centra prema periferiji nego u velikim. I sti slučaj je i sa starim
gradovima.

Unutar gradska prenaseljenost – vrste : doseljenje (iz drugih mjesta i gradova), iseljavanje i
unutargradsko prenaseljenje. Faktori unutagradskog prenaseljeja: eksplizivni mogu biti unutrašnji i
vanjski. Unutrašnji i promjena društevenog statusa, ekonomskog i etnička promjena. Vanjski proizlaze
iz prilika neposredne okoline i to npr.: degradnja okoline, promjena socijalne, vjerske i erničke
strukture, porast ili pad vrijednosti zemljišta.

Stadiji životnog ciklusa: dječaštvo, mladaloštvo, rana faza braka bez djece, srednja faza braka s
djecom, kasna faza braka u kojoj djeca napuštaju dom i starost.

Faze unutar gradskog preseljenja su donošenje odluke o traženju novog stana i donošenje osluke o
preseljenju.

Socijalna topografija grada – povezana je sa stepenom društeveno – ekonomskog razvoja i

urbanizacije. Na socijalnu topografiju utiče : etnička, vjerska, rasna i jezička složenost. Evropa: veća
ekonomska heterogenost i demografska homeogenost. Angloamerika, Australija, Novi Zeland,
Latinska Amerika demografska i ekonomska heterogenost. Afrika i Azija: heterogensot i dvojene
strukture gradova. Razlika između razvijenih i slabo razvijenih zemalja. Ekspanzivni rast uzrokovan
prirodnim prireštajem i imigracijom.
Squatter naselja – nastaju velikim prenaseljenjem stanovništva u gradu tako što novopridošlo
stanovništvo uzupira zemljište na rubovima gradova, gradnjom bespravnih malih nastambi. Squatteri
mogu biti mobilni i stacionirani. U dio ovih naselja u nekim gradovima je visi od 50 %. Socijalne klase
se izdvajaju na osnovu zanimanja, zaposlenosti i prihoda. Udio srednjeg sloja stanovništva raste sa
razvijenošću zemlje. Različit je socijalni zoning u gradovima po kontinemtima pa tako je u
Angloamerici u vanjskoj zoni je stanovništvo srednje klase, dok je u centru i ostaloj rubnoj zoni
stanovništvo nižeg društvenog statusa, a naselja sa elitnim slojem stanovništva se nalazi između
centra i periferije. Orjentalni gradovi imaju dvojnu strukturu (medine i evropski dio). Segregovanje u
gradovima je koncentracija jedne grupe stanovništva u jednom dijelu grada tj ne ravnomijerni
razmještaj pojedinih grupa stanovništva u gradu. Segregovanje može postojati s obzirom na socio-
ekonmski status,etničku pripadnost, zemlja porijekla, religiozne i jezičke osobine.
Geta – dio grada kontinuirano naseljenog stanovništva sepcifičnih obilježja. Enklava za razliku od geta
ima dominantnu unutrašnju _________ stanovništva.

Dnevna kretanja stanovništva : institucionalno, rezidencionalno, zaposleno, tranzitno i mobilno.

Analizom dnevne pokretljivosti utvrđuje se: ukupna masa koja sudjeluje u kretanju, polazište i
odredište kretanja, način kretanja.

MORFOLOŠKA STRUKTURA GRADA

Morfološka struktura grada podrazumijeva prostorni raspored i međusobni odnos morfoloških

elemenata u gradskom prostoru ( trgovi, ulice, parcele, javne površi, blokovi zgrada). Tipovi zgarada
najvažniji su u morfološkoj analizi. Najznačajnije obilježja koja utiču na morfologiju : položaj kuća u
odnosu na ulicu, način gradnje duž ulice, starost zgrade, visina zgrade, građavinski materija i oblik
krova.

17
Položaj kuće :

 čeonom stranom okrenuta prema ulici

 Svojom dužinom se proteže duž ulice

Nacin gradnje

 Otvoreni (ne dodiruju se)

 Zatvoreni (dodiruju se)

Straost zrgrade : razdoblje izgradnje

Visina zgrade:

 Prizemne
 Višespratne

Plan grada čine ulice i njihovi sistemi, raspored parcela gradskog zemljišta i raspored zgrada. Grupe
planova grada po Dikensonu: nepravilni, radijalno-kinetički i pravokutni ili mrežasti. Homogeni gradovi:
planski radijalno-kinetički, neplanski zviježdasti, nepravilni. Heterogeni gradovi: mrežasti, kružni,
rekonstrukcioni, koncentrični,radijalni, polinukleusni.

Faze razvoja grada

1. Eotehnička –voda, vjetrovi, drvo glavni izvori energije

2. Paleotehnički – ugalj i željezo
3. Neotehnički – električna energija
4. Biotehnička – jak razvoj bioloških nauka

Ekološki problemi gradova

 Fizička degradacija urbane sredine

 Problemi socijalne sredine
 Problemi prostorne organizacije životne sredine

URBANI SISTEMI

Urbani sistem je sistem koji organizuje prostor kroz hijerarhiju gradova različitih veličina i funkcija i
svaki grad je unutar sebe povezan urbanog sistema. Gradovi unutar urbanog sistema mogu biti: centri
međunarodnog značaja, makroregionalni centri,regionalni centri, subregionalni centri i općinski centri.
Ubrani sistemi se dijele na : (Burune)

1. Lokalni - grad sa okolnim funkcijonalnim prostorom

2. Regionalni – imaju veću gravitaciju od lokalnih
3. Nacionalni – sastavljeni od svih urbanih sistema unutar jedne države u mjihovoj hijarahiskoj
međuzavisti
4. Svjetski – grade ih svjetski gradovi

Teorije lokacije određuje lokacije društvenih i ekonomskih aktivnosti u prostoru.prostorne dimenzije

unutar teorija lokacije: barataju serijama diskretnih veličina nezavisnih prostora, barataju sa
kontinumom prostora, razvijaju tržišta (prostorni monompol, prostorna kompenzicija, promjena cijene
sa udaljenošću, udaljenost postaje manoltinški trošak).

Teorije

FON TUNELOV MODEL – svaki grad predstavlja posebno tržište. Okruženje je kontinuirani prostor.
Zatvoreni sistem. Linearni transportni troškovi: udaljenost i težina.

18
LEŠOV MODEL – uspostavljenje centralnih mjesta sa strane potražnje. Ekonomija obima
favorizovanje centralizacija u proizvodnji. Transportni toškovi favorizuju decentralizaciju.

TEORIJA CENTRALNIH MJESTA (CRISTALLER) - uspostavljanje centralnih mjesta sa strane

ponude. Analizira relativnu veličinu i geografski prostor :prostor gradova kao funkciju potrošnje
potrošača. Postoji tendencija da centralna mjesta budu organizovana u hijerahiskom sistemu.
Najmanje naselje unutar urbanog sistema može da ponudi samo ona dobra i usluge koje
zadovoljavaju svakodnevnu potrebu. Potrošaći nisu spremni da putuju predaleko kako bi došli do ovih
dobara i usluga. Zbog toga će ova mala naselja biti relativno blizu jedna drugima.

HIJARAJHIJA URBANIH CENTARA – postoji čitav niz malih gradova koji su međusobno blizu i i
udaljeniji od centralnog mjesta kojem gravitiraju.Gradovi pibližno iste veličine razvijaju se na
međusobno podjednakoj udaljenosti. Predlaže mogući modeli rasporedi centralnih mjesta, koji se
bazira na geometriskim figurama(heksagon, trougao) koji predstavljuju površinu opsluživanja naselja.

CRISTALEROVI KONCEPTI:
- koncept centralnog mjesta – naselje koje pruža određene usluge ljudima koje žive u okruženju tog
naselja.
- koncept funkcija – predstavljaju tipove usluga koje se pružaju i njihov broj ragna.
- koncept minimalne populacije – odnosi se na minimalni broj stanovnika da bi ostvarivanje funkcije
bilo ekonomično.
-koncept ranga dobara i usluga – najmanje razdoblje koju stanovnici prelaze kako bi nabavka bila
dobra ili usluga koje nudi centralno mjesto.
-koncept hijarahije – podrazumijeva organizaciju centralnih mjesta prema njihovom rangu. Princip
uređivanja hijararhije centralnih mjesta je : marketinška, transportna i administrativna.

SVJETSKI (GLOBALNI) GRAD - posjeduje lanac specjalizovanih tehnoloških naprednih poslova

cervisa koji su po svojoj namjeri međunardoni i koji su povezani sa finasijama, računovodstvom,
marketingom, vlasničkim odnosima i pravnim poslom. U njima se nalazi većina robe, investicionog
kapitala, međunarodne razmjene i kreditnog potencijala. U njima su smještene velike nacionalne i
strane firme, sjedišta nacionalnih i međunarodnih trgovinskih i profesionalnih asocijacija i mnoge
uticajne nevladine organizacije i međunarodne organizacije.

Te su smještene medijske kuće. Zbog značaja su izložene čestim terorističkim napadima.

PANREGIONALNI GRADOVI – svjetski gradovi čije se funkcije šire preko 3 glavna ''kruga'' globalne
ekonomije i to : Američkog, Evropsko-Afričkog i Srednjo Istočnog i Azijskog.

HIJARAHIJA SVJETSKIH RADOVA NA OSNOVU (NEOAIODNOSTI ):

1.Alfa svjetski gradovi – London, Paris, Njujork, Tokio, Čikago, Frankfurt,Hong Kong, Milano, Los
Angeles, Singapur.
2. Beta svjetski gradovi – San Francisko, Sidnej, Toronto, Cirih, Brisel, Madrid, Meksiko City, San
Paulo, Moskva i (Seul)

3. Gama svjetski gradovi – Amstardam, Boston, Karakus, Delas, Dizeldorf, Ženeva, Hjuston, Džakarta,
Johanesberg, Osaka, Melbrun, Prag, Bankog, Peking, Rim, Varšava, Šktokholm, Bareslon, Berlin,
Hamburg, Kopenhagen, Istanbul, Minhen, Študgart.
4. Svjetski gradovi u fromiranju – postoje mnogi dokazi o formiranju: Okland, Dablin,Helsing,
Luksemburg, Bombaj, Lion, Beč, Nju Delhi, Filadefija
postoje evidentni dokazi o formiranju: Abu Dabi, Atina, Duba, Kijev, Lima, Oslo, Lisabon, Mančester,
Roterdam, Birmingen, Kairo
postoji jako malo dokaza o formiranju: Drezden, Edinburg, Torino, Dženova, Mersej, Takšen, Glazgov.

19
MODIFIKACIJA KRISTALEROVE TEORIJE
Globalni gradovi su preko 5 miliona stanovnika unutar svojih administrativnih granica i 20 miliona
uključujući zaleđe, opsežu veliku globalnu teritoriju (Alfa gradovi)
Subglobalni gradovi između 1-5 miliona szanovnika u granicama i 10 miliona u zaleđu, pružaju
globalne usluge u nekoj specjalnoj oblasti usloga i kompleten opseg uloga na regionalnom nivou (Beta
gradovi)
Regionalni gradovi populacija između 250.000 i 1 milion
Provincijalni gradovi populacija između 100.000 i 250.000 stanovnika

GRAD I OKLOICA

Suburbanizacija podrazumijeva prerazmiještaj stanovništva i širenje urbanih sadržaja i funkcija iz

matičnog grada na njegov rub i u prigradsku zonu. Posebno je značajan uticaj grada na socio-
ekonomsku preobrazbu okolice. Preobrazba okloice grada u skladu sa društvenoekonomskim
razvojem pojedinih zemalja. Gradska regija se satoji od grada u sklopu administrativnih međa i
okolice. Glavni tipovi gradskih regija: morfološki, demografski i socio-ekonomski tip.
Eksurbanizacija proširena suburbanizacija.
Kontraurbanizacija preseljenje stanovništva iz urbanih u ruralna područija van opsega dnevnih
migracija.
Neourbanizacija oporavak velikih gradova i nastanak urbaniziranih tokova.
Gentrifikacija pretvaranje starih i jeftinih zgrada i čitavih dijelova zgrada u sklopu za bogatu klasu.
Grad sa svojom okolicom čini integralnu prostornu cjelinu koja se naziva gradska regija ili gradska
aglomeracija. Gradska aglomeracija se sastoji od :

a) Grad u sklopu administrativnih međi (centar grada, jezgro, matični grad, metropolis)
b) Oklocica (ruralni pojas) može se definisati na pojaseve i zone

Konurbacije područja kontinuirano izgrađenih stambenih zgrada, tvorinica i drugih građavina, luka,
gradskih parkova, igrališta i drugih objekata a međusobno nisu odvojeni ruralnim zemljištem. Struktura
konurbacije čini najčešće više gradova i dobija ime po pokjajini u kojoj se nalazi ili po najvećem gradu.
Oblici aglomeracije: koncentrični gradovi, linearni gradovi i disperzni gradivi.

Megapolisi velike polinukleusne urbane regije sa najmanje 25 miliona stanovnika. Svjetski megapolisi

 Sjeveroistok SAD-a – Bosswash od Bostona – Vašingtona

 Megapolis velikih jezera – Čikago, Montreal, Ottova, Toronto, Detroit, Klivlend
 Sunsun – od San Franciska do San Dijega
 Blue banana – Liverpol, London, Randstad, Ruhra, Italija (Milano-Torino-Đenova)
 Tokioda – Japan
 Kineski megapolisi sa centrom u Šangaju
 Rio de ženero – San Paulo – Brazil

Blue banana diskontinuirani koridor urbanizacije u Evropi sa populacijom od 90 miliona stanovnika.

Urbano ruralni pojas prijelazni prostor između jasno izraženog urbanog načina iskorištavanja zemljišta
i područja agrarnog iskorištavanja, odnosno pojas u kojem su pomiješani elementi urbanog načina
iskirištavanja zemljišta sa ruralnim.
Suburbiji, sateliti naselja nastala suburbanizacijom. Suburbije naselja bliža centralnom gradu ,
stambene funkcije iz kojih stanovništvo migrira na rub u centralni dio grada. Sateliti prostorno udaljeni i
funkcionalno ne zavisna naselja od centralnog grada, s većom nezavisnošću od grada.
Trabatit naselja naselja izvan granica gradske regije s većom funkcionalnom samostalnošću , a
određuje se na osnovu funkcionalne samostalnosti i povezanosti sa gradom – jezgrom.

20
 GRAD I NODALNA REGIJA

Grad ima žarišno značenje tj žarišna uloga grada u prostoru može se razmatrati kao: žarište socijalno-
ekonomske transformacije (zapošljavanje ruralnog stanovništva u gradu), i nosioca funkcionalnih
odnosa u gradu.

Grad sa obalnim područjem uz koje jefunkcijonalnom vezan s kojim postoji stalna interakcija izražena
u cirkulaciji ljudi, robe i infromacija čini prostorno funkcionalnu cjelinu – NODALNO/
POLARIZACIJSKU REGIJU. Izdvajanje nodalne regije temelji se na analizi prostorne cirkulacije ljudi,
robe i informacija. Nodalnu regiju treba shvatiti kao otvoreni sistem, a svako naselje kao čvorište u
kojem počinje i završava prostorna cirkulacija odnosno interakcije u prostoru. Veličina nodalne regije
ovisi o značenju čvorišta odnosno manja čvorišta/ nodalne regije funkcionalno su vezane za veća
čvorišta/ veće nodalne regije. Nekoliko manjih nodalnih regija čini jednu veću.
Nodalnost se definiše kao ukupna vrijednost interakcije jednog čvorišta. Upotrebljava se indirektni
pokazatelj veličine ili broja stanovnika pretpostavljajući da je veličina grada indirektan pokazatelj
njegovog funkcionalnog značaja u prostoru.

Urbani sistem skup gradova koji su međusobno povezani interakcijom. Može biti posljedica spontanog
razvoja ili planskih intervencija. Dimenzije urbanih sistema :

 Hijerahiska ili vertikalna dimanzija

 Prostorna ili horizontalna dimenzija
 Vremenska dimenzija

Hijerarhiska dimenzija – funkcionalan međuovinost centara u urbanom sistemu tj pokazuje koliko mali
centri ovise o centru višeg stepena. Utvrđuje se analizom interakcije između centara u sistemu.
Prostorna dimenzija – analizira se u odnosu na veličinu gravitacijskog područja i s obzirom na
topološka obilježja sistema.
Vrste urabnih sistema :
1. Lokalni/dnevni – grad svakodnevno povezan sa okolnim prostorom
2. Regionalni – centri sa većim gravitacijskim područijem
3. Nacionalni – urbani podsistemi zemlje u njihovoj hijerahiskoj međuzavisnosti
4. Svjetski

Sistemi mogu biti otvoreni i zatvoreni. Urbani sistemi su pretežno otvoreni i ako stepen otvorenosti
može različiti.
- nizak stepen unutrašnje interakcije i visok stepen zatvorenosti prema vani (tradicionalno društvo)
-niska međunarodns interakcija i slaba zatvorenost ( npr kolonijalni posjedi)
- visok stepen međunarodne interakcije i slaba zatvorenost ( gradovi razvijenih zemalja)
- jaka unutranja interakcija i velika zatvorenost ( npr socijalističke zemlje)

Vremenska dimenzija jasno se ocrtava u nekoliko razdoblja koje se poklapaju sa stepeno društeveno-
ekonomskog razvoja, načinom otganizacije, proizvodnje i ramjene dobara te oblikom prostorne
ekspanzije.
Teorija polova razvoja – pol razvoja skup vodećih ekspandirajućih industrija, lociranih u urbanim
područjima koje pospješuju dalji razvoj ekonmskih djelatnosti.
1.Kocept teorije polova razvoja : koncept vodećih ekspandirajućih industrija sa populacionim
preduzećem

2.koncept polarizacije – predstavlja da će ekspandirajuća industrija potaknuti polarizaciju i drugih

ekonomskih jedinica u polu ili centru razvoja

3.koncept širenja uticaja – uticaja ekonomskog razvoja se širi u okolni prostor

TEORIJA CENTRALNIH NASELJA 29-30 STR

21