Republika e Shqiperise

Gjimnazi I pergjithshem

‘’Naim Frasheri’’

Projekt

Tema; Trevat Shqiptare

Nentema; Rajoni verior-verilindor (V-VL)

Lenda; Gjeografi

Klasa; XI-F

Pranoi; Zysh:

Punoi; Sila Doko Pozita gjeografike e Rajonit V-VL + traditat dhe zakonet

Lindita Ndoj Bimesia e R. V-VL + traditat dhe zakonet

Eraldi Biba Ekonomia e R.V-VL

Bleart Biba Klima e R.V-VL

Erisjon lugjaj Popullsia e R.V-VL

Olsi Hana Hidrografia e R.V-VL

Kushtet natyrore te rajonit Verior Verilindor
Pozita Gjeografike e rajonit Verior-veri , Alpet Shqiptare
Çështje të leksionit: Rajoni Verior dhe Verilindor, Pozicioni gjeografik , Nënnjësitë përbërse , Alpet Shqiptare ,
Nënrajoni Verilindor.
Rajoni Verior dhe Verilindor shtrihet në veri të luginës së lumit të Shkumbinit të Mesëm dhe të degës së tij të
Qarrishtës. Duke përfshirë relievin malor, vazhdon deri në kufirin shtetëror të Shqipërisë me Malin e Zi,
Kosovën dhe ish-RJ të Maqedonisë. Siç shihet, ky rajon ka shtrirjen më të madhe në Shqipëri. Pozita gjeografike
e Rajonit Verior e Verilindor. Pozita më veriore dhe verilindore gjeografike; Më afër brendësisë së gadishullit të
Ballkanit, me të cilin lidhet me: gryka (Drinit të Zi, Morinit, Bashkimit-Vermosh) dhe qafa të shumta
(Shishtavecit, Prushit, Morina, Pejës); Shpesh ndahet me këtë brendësi nëpërmjet kodrave dhe maleve të ulta,
sidomos në malësinë e Has-Gjakovës. Të gjitha këto bëjnë që të jetë i ndjeshëm ndikimi kontinental në tiparet
dhe fizionominë e peizazhit të rajonit. Pozita gjeografike e Rajonit Verior e Verilindor. Komunikimi me peizazhet
mesdhetare lidhen me: Distancën e shkurtër. Grykat dhe luginat tërthore: Drinit, Matit, Shkumbinit etj . Vargjet
malore me lartësi të ndryshme, të larta dhe pengues, por edhe të ulët, jo pengues të ndikimit mesdhetar. Të
gjitha këto e bëjnë dominues karakterin mesdhetar të peizazhit. Pozita gjeografike e favorshme për lidhje midis
bregdetit dhe brendësisë së Ballkanit. Pozitë tranzite – vlerë e shfrytëzuar qysh në antikitet, në mesjetë dhe më
von. Ndërprerë në ½ e dytë të shek. XX-te, kur rajoni pati pozitë të izoluar . Rivlerësuar pas vitit 1990.
Rivendosjen e komunikimit me Kosovën dhe Malin e Zi; Autostrada Durrës – Prishtinë. Superstrada Gjakovë-
Lezhë (ide). Aeroporti i Kuksit . Vështirësi për të komunikuar me metropolin e vendit dhe Rajonin Perëndimor.
Në kushtet aktuale dhe me ndërtimin e infrastrukturës së nevojshme Pozita gjeografike e rajonit mundëson:
lidhjet me rajonet e tjera në Shqipëri, me trevat e tjera shqiptare dhe me vendet e tjera të Evropës Juglindore .
Krijimin e eurorajoneve: Kuksit ,Dibrës.

Kushtet Natyrore
Ndërtim dhe strukturë gjeologjike të larmishme, tepër të ndërlikuar, me evolucion kompleks dhe jo të njëjtë;
Pasuri të larmishme minerare dhe me vlera industriale; Reliev malor, me kontraste
të mëdha, shumë i copëtuar, me ofertë tepër të kufizuar për toka të punueshme, por me ofertë të pasur për
zhvillimin e turizmit, blegtorisë, pylltarisë etj; Klimë e larmishme, me ofertë të pasur për zhvillimin e disa
degëve të bujqësisë dhe sidomos të turizmit; Pasuri
të mëdha ujore e potencial të madh hidroenergjetik . Toka të degraduara nga erozioni; Bimësi e larmishme, e
pasur me pyje ahu, halorësh, dushku; Veçori të përgjithshme. Botë e larmishme shtazore, me rëndësi
ekonomike dhe turistike; Vendbanime të rralla, të vogla, me arkitekturë karakteristike; Popullsi e rrallë e
vendosur kryesisht në lugina dhe gropa, me prirje pakësim i vazhdueshëm nga emigrimi: rrethi i Tropojës –
37,5 %, Pukës - - 29,7 %, Mirdita – 26,5 % popullsi në vitin 2001 në krahasim me 1989; Popullsi e pakët
qytetare, shkallë e ulët urbanizimi: Rrethi i Pukës -17,5 %, Dibra 16,4 %, Tropoja 26,8 %, Mati 22,8 %,
Kuksi 26,1 %. Shkallë më e kufizuar e emancipimit të popullsisë; Bujqësi e kufizuar në lugina, ndërsa në male
kryesisht blektori; Forma jo të pakta të ekonomisë së mbyllur, me shkembime shumë të kufizuara; Industri
energjetike (hidroenergji), minerare dhe metalurgji me ngjyra
me cikël të plotë dhe të pjesëshme e specializuar në nënrajone të veçanta; Rrjet transporti i kufizuar; Në
përgjithësi mund të klasifikohet rajon pasiv, një hapësirë që po braktiset; deri tani impulse tepër të kufizuar
zhvillimi në sektorë të kufizuar; Mundësi të
mira zhvillimi të lidhura me: Pozitën tranzite; Pasuritë e mëdha natyrore, nëntokësore dhe sipërfaqësore: ujë,
pyje, minerale, me mundësi të mëdha shfrytëzimi për të ardhmen; Ofertën e pasur turistike: trashëgimi e
larmishme natyrore e kulturore. Krijimin e eurorajoneve:
Kukës, Dibër etj. Projektet dhe marrëveshjet financiare për Programin e Fqinjësisë (janar 2005) të Ballkanit
Perëndimor; projektet Rajonale CARDS dhe Intereg . Ndihmë e veçantë për shtetet e Ballkanit Perëndimor.
Duke u nisur nga natyra shumë e larmishme dhe popullimi e
zhvillimi ekonomik jo i njëjtë, në këtë rajon dallohen dy nënrajone:

Alpet Shqiptare dhe Nënrajoni Verilindor. Tek ky i fundit dallohen:

Malësia e Hasit dhe e Gjakovës; Lugina e Drinit të Zi dhe vargu malor i Korabit; Malësia Pukë- Mirditë dhe
malet e Lurës; Lugu i Matit dhe vargjet e Skënerbeut; Malësia e Martaneshit, Gollobordës dhe Çermenikës;
Nënrajoni i Alpeve Shqiptare. Pozita gjeografike, kufijtë,
madhësia: Në V të Drinit . Në L të Ultësirës së Shkodrës; Në L të gropës së Tropojës . Kufiri V, VL e VP .
konvencional . Gjatësia P-L - 64 km, Gjerësia V-J - 60 km, Sip. rreth 2000 km2.

Pozita gjeografike më veriore në vend kushtëzon: Në aspektin natyror – karakterin alpin të peizazhit . B. në
aspektin social, ekonomik, politik: në rrethet: Shkodër, Malësia e Madhe dhe Tropojë . larg qendrave urbane e
shkëputur nga qendrat urbane të natyrshme, pasojë e 1913, larg rrugëve të
transportit; vështirësi për për t’u ndërlidhur midis zonave përbërse; të rrethuar nga kufij shtetërorë të ngrirë,
të konsideruar armiqësorë (sidomos në ½ e dytë shek. XX) Të gjitha këto kushtëzuan karakterin tepër të izoluar,
me pasoja negative: veçansi të zhvillimeve sociale
dhe ekonomike , ekonomi e mbyllur më e shprehur; nivel i ulët i zhvillimit ekonomik; rrujatje dhe transmetim i
një trashëgimie të pasur materialo-shpirtërore; shkallë e kufizuar e emancipimit të popullsisë së Alpeve. Që
pozita gjeografike të ndikojë pozitivisht duhet: zhvillimi i rrjetit të transportit lidhja dhe vendosja e
shkëmbimeve me rajonet e vendit; vendosja e shkëmbimeve me trevat e tjera jashtë kufirit; lidhja me qendrat
urbane të natyrshme jashtë kufirit. Kushtet natyrore: Tepër të larmishme, Karakter alpin tepër i ashpër.
Ndërtimi gjeologjik: tre zona gjeologjike: Alpet, Gashit, Cukali si nënzonë e KC. marrëdhënie mbihipse midis
zonave tektonike; mbizoterimi gëlqerorëve të mesozoit; Përhapje e kufizuar e terrigjeneve të vjetër (rreshpe)
dhe të rinj (flish); përhapje e kufizuar e magmatikëve në VL.
Rëndësi të madhe morfologjike ka dolomitizimi i gëlqerorëve . Veçoritë e relievit: Morfologjia : Tepër e
larmishme; Kontraste të mëdha; Shumë e copëtuar; Shumë e ashpër. Pasojat: Larmi dukurish fiziko- gjeografike
.Vështirësi për t’u lidhur midis njësive fqinje; Ndikim i fuqishëm në popullim, në tiparet sociale deri në
karakterin e sjelljen e njerëzve. Alpet kanë formën e kupolës së madhe. Pasojat: Luginat dhe kurrizet me
shpërndarje rrezore, që lidhet me ndryshimin e amplitudës së lëvizjeve diferencuese midis qendrës dhe
rrethinave . Ndryshime klimatike në
drejtim vertikal; Ndryshime të tjera në vertikal: hidrografisë, tokave, bimësisë. Vendosje karakteristike në
formën e rrathëve bashkëqendrorë të brezave të tokave dhe të bimësisë. Hipsometria e Alpeve Reliev i
theksuar malor, Amplitudë e madhe hipsometrike mbi 2500 m Lartësia mesatare 1136 m. Katet hipsometrike:
Mbi 1000 m – 75 % . Nën 1000 m -
25 %. Mbi 2000 m - 7 %. 200 – 800 m - 29 % lug. kryesore; 800 – 1400 m – 44 % blloqe malore; 1400 – 2694 -
kreshta malore të larta. Pasojat e relievit të ashpër malor: Relievi - komponenti kryesor, bazë i peizazhit
gjeografik Ofertë shumë e varfër për toka bujqësore, vetëm në
lugina; Ofertë shumë e pasur për aktivitete të tjera: turizmë, pylltari etj.

MORFOGJENEZA: Tipi i relievit strukturoro – eroziv Alpet përbëjnë një pllakë të fuqishme në trajtën e një
monoklinori të madh, që dallohet për: pjesën qendrore shumë të gjerë; rënie shumë të butë (10-150) drejt VP.
copëtim i madh tektonik . Në strukturën monoklinale: kreshta monoklinale, lugina subsekuente dhe
obsekuente . Tipi i relievit strukturoro – eroziv . Gjatë zhvillimit neotektonik: Zona tektonike e Alpeve- lëvizje
me tendencë të vazhdueshme në ngritje
mesatare deri intensive dhe nga mbizotërimi i regjimit në tërheqie; Zona tektonike e Cukalit: lëvizje në ngritje
të vazhdueshme, por me regjim mbizotërues në ngjeshje . Mospërputhje të morfologjisë me strukturën:
Kollatë, Përroi i Thatë, Nikajve. Në strukturën shkëputse:
Karakteri bllokor dhe luspor . Morfologji e lidhur më tepër me strukturën shkëputëse . Relievi glaciar: Akullzim
më i zhvilluar . Veprim mbi 1600 -1800 m, ndërsa gjuhët mbi 450 m. Forma akullnajore: cirqe të llojeve të
ndryshme . Lugina akullnajore, pragje, shpatullime,
morena . Reliev karstik: Kushte optimale për karstin: Përhapja e madhe e gëlqerorëve të T3 – J1 dhe të Cr2;
Trashësia e madhe e gëlqerorëve; Copëtimi i madh i tyre nga tektonika; Klima e ftohtë etj. Forma karstike më të
shumta deri 800 m. Forma nivo-karstike dhe karstiko-glaciare mbi 800 m; Relievi lumor: Lugina me origjinë
komplekse: Akullnajore , Erozive , Tektonike . Ndryshimi i morfologjisë. Ndërthurje e zgjerimeve me ngushtimet
. Relievi erozivo-denudues, Kone, detet gurrore, Shëmbje, Forma erozive sipërfaqesore dhe të koncentruara
,rëshqitje;

Klima është malore (alpine): Me verë të freskët dhe dimër të gjatë, të ashpër, me ngrica dhe reshje të shumta
dëbore. Temperatura ulet nga rrethinat drejt qendrës. Temperatura mesatare vjetore nga rreth 7 0 C në 10 0 C ,
e janarit nga - 3 0 C në 3 0 C dhe e korrikut nga rreth 15 – 16 0 C në rreth 20 0 C. Ka raste që në dimër
temperatura zbret deri në – 18 - 200
C.
Klima. Për shkak të relievit malor aty bien më shumë reshje se kudo në Shqipëri. Sasia e tyre rritet nga lindja
(rreth 1800 mm) drejt perëndimit (rreth 3100 mm/vit). Kjo rritje lidhet me shkarkimin e reshjeve në pjesën
perëndimore. Vend të madh deri kryesor zë dëbora, që
fillon të bjerë nga mezi i vjeshtës deri nga mezi i pranverës. Trashësia maksimale e saj i kalon 3-4 m. Në shpatet
më dëborë të shumtë dhe me kushte të tjera të përshtatshme shfaqen edhe ortekët. Hidrografi alpine:
Dallohet për: pasuri të mëdha ujore; Lumenjtë e shumtë kanë rrjedhje të shpejtë, ujë të bollshëm, të pastër e
të ftohtë. Regjim nivo-pluvial me prurjet maksimale në pranverë, madje edhe në fillim të verës. Kjo lidhet me
furnizimin e tyre me ujë nga shkrirja e dëborës. Dy zona hidrografike: lindore (Valbona) më shumë alpine dhe
Malësia e
madhe më shumë karstike. Sasia e konsiderueshme e ujit dhe pjerrësia e madhe e shtretërve kushtëzon
rezervat e mëdha hidroenergjetike të lumenjëve alpinë. Lumenjtë kryesorë : Shala, me prurje mesatare rreth
33 m3/sek; Valbona (35 m3/sek), Curraj Nikaj (15 m3/sek); Cemi (26 m3/sek), dhe Kiri (17 m3/sek). Ndodhen
rreth 30 liqene akullnajore, si liqenet e Gashit dhe të Jezercës. Ato kanë rëndësi të madhe ekologjike dhe
turistike. Burime të mëdha: Okolit, Vuklit, Valbonës, Shoshanit, Dunishës, Berizhdolit etj. Tokat, Me shtrirjen
më të madhe: tokat murme pyjore dhe të kafenjta. Në lartësitë mbi 1200 m shpesh shfaqen rokat livadhore
malore; Kanë shtrirje më te ulet ne drejtim vertikal se ne rajonet e tjera; Ato janë më pjellore në luginat dhe të
varfëra në shpatet e maleve të përfshira nga erozioni. Bimësia dhe bota shtazore. Të pasura dhe tepër të
larmishme. Kjo lidhet me mozaikun e theksuar të kushteve ekologjike dhe edafike; 32 % e territorit mbulohet
me bimësi; Me këto kushte lidhet: Inversioni i vendosjes së kateve bimore . Numur i madh i llojeve bimore
endemike dhe relikte. Bimesia dhe bota shtazore. Bimësia është kryesisht e tipit të Europës Qendrore dhe
përbëhet nga dushqet, ahishtet, halorët e kullotat alpine.

Katet bimore: Dushqe deri 800-1000m; pylli i gështenjës 2620 ha; kati i ahut 400-1800 m në Vermosh, Cem,
Shalë, Valbonë, Cukal, Gash, Nikaj, Mërtur; kati i arnishteve (arni i kuq). Pyje pishe: Nikç, Vukël, Vermosh,
Kukaj, Çerem; bredhi i bardhë; mështekna në Lindje dhe bredhi i zi në Ragam. Ndër kafshët e egëra dallohen:
ariu i murmë, macja e egër, dhija
e egër, kunadhja, derri i egër, ndërsa nga shpendët shqiponja etj. Njësitë përbërse të Alpeve Shqiptare. Blloku i
Jezercës; Malësia e Madhe me disa kurrize malore, blloqe e male të larta si: Bjeshkët e Namuna me maja të
thepisura dhe të larta (2400-2550 m), disa pllaja karstike (Veleçik-Bridashë), me forma të shumta karstike dhe
disa lugina (Cemit, Përroit të Thatë etj). Në jug të kësaj malësie shtrihet lugina e Përroit të Thatë dhe e Kirit si
dhe kurrizet malore Maranaj – Biga e Gimajve dhe Cukal – Biga e Gimajve; Lugina e Shalës; Kurrizi Toplanë -
Maja e Boshit, që në veri bashkohet me kurrizin Mërtur – Zhabore dhe ndahen nga lugina e Currajt; Lugina e
Valbonës; Malësia e Gashit. Pasuri të shumta natyrore, larmi të theksuar, pasuri të shumta uji të pastër e me
rezerva hidroenergjetike, pyje e pasuri floristike; ajër të pastër e klimë të shëndetshme; minerale metalike e
jometalike,
bukuri mahnitëse të peizazhit, mjedis të pastër. Pasuri të mëdha të trashgimisë natyrore dhe kulturore: disa
zona të mbrojtura: Rezervati Strikt i Mbrojtur i Luginës së Gashit (3000 ha), Parku i Thethit dhe i Valbonës, që
së bashku me zonën e Vermoshit dhe zonat kufitare në Kosovë e Mal të Zi, do të formojnë Parkun Ballkanik të
Paqes; Shumë monumente natyre, si: Shpella e Pucit (5 km e gjatë), Kanioni i Grunasit në Theth, kanioni i
Valbonës, Vulfenia e Shtegut të Dhënëve (habitati i bimës endemike) etj. Rezervati strikt i mbrojtur – lugina e
Gashit, 3000 ha. Ndodhet në pellgun ujëmbledhës të lumit të Gashit ,Përbëhet kryesisht nga magmatikë dhe
gëlqerorë , Reliev i thyer dhe i copëtuar dhe me kontraste shumë të mëdha hipsometrike, nga rreth 430 m në
2312 m; format e lidhura me veprimin e akujve: cirqet të thjeshtë, kompleks dhe komplekse cirqesh; kreshta,
pragje, lugje , Lugina akullnajore, si: lugina e Gashit dhe e Sylbicës , klimë mesdhetare malore ,ujëra të shumta
dhe tepër të pastra , biodiversitet të pasur bimor dhe shtazor pyje të përbëra kryesisht nga ahu me moshë mbi
150 vjeçare, pisha, rrobulli, bredhi,livadhe alpinë (bjeshkët), bimët endemike dhe subendemike ,gjitarë të
mbëdhenj dhe të marrë në mbrojtje nga konventat, si: ariu i murmë, rrëqebulli, dhija e egër, kaprolli, derri i
egër; lundra etj; Shendë të rrallë: gjeli i egër, shqiponja . E pasur trashëgimia materialo-shpirtërore .
Veçanërisht kujtesa popullore është e pasur me simbole, legjenda, gojëdhëna dhe toponime nga kreshnikët,
zanat dhe patriotët Mic Sokoli, Bajram Curri etj. Shumë i pasur është folklori i zonës, si; vallja e famshme e
Tropojës. Janë të shumta vlerat etnografike, ndër të cilat dallohen: veshjet e grave dhe e burrave etj. Parku
Kombëtar i Thethit (2630 ha). Gjendet në Alpet e Shqipërisë, në pellgun ujëmbledhës të lumit të Thethit
(rrjedhja e
sipërme e lumit të Shalës). Përbëhet kryesisht gëlqerore; Natyrë alpine, Forma të veçanta të relivit lumor,
akullnajor; Pasuri dhe larmi ujore: burime karstike, rrjedhje alpine . Habitate të larmishëm; përmbysje
karakteristike të vendosjes së kateve bimore; Diversitet të lartë bimor (numurohen rreth 1100 lloje bimësh);
numrin e madh të bimëve endemike dhe bimëve mjeksore e eterovajore; Botë e larmishme shtazore, gjitarë,
midis tyre edhe shumë të rrallë: rrëqebulli, macja e egër, ariu , disa lloje shpendësh: gjeli i egër, shqiponja etj.
Shumë e pasur është trashëgimia materialo shpirtërore e popullsisë, që jeton në këtë park .
PK Lugina e Valbonës (8000 ha) .Ndodhet në Alpet Lindore të Shqipërisë, në pellgun ujëmbledhsë të lumit të
Valbonës, në lartësitë 610-2570 m mbi nivelin e detit. Përbëhet kryesisht nga gëlqerorë; Reliev i përthyer dhe
me kontraste të mëdha natyrore, me forma relikte të relievit akullnajor. Klimë mesdhetare malore (alpine) me
dimër të ashpër dhe verë të freskët .Bimësi e pasur dhe e larmishme. Interesantedhe me vlera ekologjike janë
përzjerjet e hormoqit me ahun dhe pishën e zezë, pylli i hormoqit endemik. Në livadhet mbi pyllin ka
luleshumëngjyrshe dhe boronicë me korkra të shijshme. Parku konsiderohet si rezervate të rëndësishme të të
gjitarëve të mëdhenj si ariu i murmë, ujku, rrëqebulli, kaprolli, dhija e egër, Ujërat e pastërta e të ftohta të
Valbonës dhe degëve të saj janë të pasura me peshq, sidomos të lloit troftë. Parku dallohet për peizazhe
mahnitës dhe tradita të pasura të popullsisë . Këto pasuri mundësojnë: zhvillimin e turizmit të gjelbër dhe të
bardhë, ekonomisë pyjore, blegtorisë e bletarisë; sigurojnë burime të mëdha energjie të pastër etj.

Popullimi i Alpeve
Me shtrirje në malësinë homonime.
Drejtimet e zhvillimit ekonomik janë kushtëzuar nga shumë faktorë natyrorë, politikë, historikë dhe socialë:
Shkallë e ulët e
emancipimit; Vlerësim i gabuar i rezervave dhe burimeve natyrore;Drejtim i gabuar i zhvillimit, i kushtëzuar nga
zhvillimet politike dhe historike; Ndikim i fuqishem i kushteve natyrore. Deri në vitet ’60 – ’70 të shek. XX të
vetmet rrugë ,automobilistike ishin ato që lidhnin zona të vogla të Alpeve si: Razmën, Thethin, Prekalin etj.
Edhe pas ndërtimit të disa rrugëve automobilistike, si: e Malësisë së Madhe, Valbonës, Çeremit,. përsëri, për
shkak të gjendjes së keqe dhe aktivitetit të kufizuar ekonomik, lëvizja në këto rrugë mbeti e pakët. Në kushtet e
izolimit të theksuar, popullsia e Alpeve u mundua që të sigurojë jetesën, duke kultivuar çdo sipërfaqe toke të
mundëshme.
Fermerët punojnë tokën e pakët, më shumë për konsum vetiak, duke aplikuar më shumë ekonominë e
mbyllur.Gjatë periudhës komuniste u shtua toka e punueshme në shpate shumë të pjerrta, të mbuluara me
shkurre Kjo u shoqërua me aktivizimin e erozionit, që i varfëroi vazhdimisht
tokat e punueshme. Gjatë kësaj kohe u kultivuan më shumë drithra, më pak kulturat e tjera si patatet, pemët
frutore (gështenjat, kumbullat dhe mollët) etj.Përsëri kjo sipërfaqe mbeti e kufizuar, ngastra të vogla, të
veçuara dhe me prodhime të pakta. Pas vitit 1990 u ndërpre hapja e tokave të reja, ndërsa tokat egsistuese u
privatizuan. Braktisje e sipërfaqeve të konsiderueshme e tokave. Fermerët punojnë tokën e pakët, më shumë
për konsum vetiak. Kontakte shumë të vogla me tregun, ekonomi e mbyllur. 12 000 ha tokë e punueshme ose 6
% e sipërfaqes së tyre :tokë jo pjellore, në shpate me kosto të lartë; 0,3 ha për fermer ose rreth 0,02 ha/banor
që nuk nxit zhvillimin vendin kryesor e zenë drithrat e bukës, sidomos misri, foragjeret, frutikultura. Mori
zhvillim blegtoria: bagti të imta – mbi 100 000 krerë, ndërsa gjedhi shumë pak në Valbonë, Theth, Shalë,
Vermosh, rrethinat dhe deri në zonat katolike. Kushtet natyrore kufizojnë rritjen. Mer rëndësi apikultura (rritja
e bletëve) dhe mbledhja e
kërpudhave për eksport; - Artizanati: përpunim leshi dhe druri; Pylltari: pyjet zenë 32 % të sipërfaqes, prodhim
lëndë druri dhe dru zjarri. Industri: nxjerrja e bakrit - Palaj, Gushtë; boksideve- Kollatë; Industri elektrike:
Fierzë, Koman – 1,1 Mv. Mundësitë e zhvillimit: Shfrytëzimi i pyjeve . Hidroenergjia . Turizmi alpinistik. Turizmi i
gjelbër ,Turizmi kulturor , Turizmi i bardhë .Zhvillimi i këtyre aktiviteteve do të shënojë një mënyrë të re të
vlerësimit dhe shfrytëzimit të burimeve natyrore të Alpeve, që do të sigurojë zhvillimin e qëndrueshëm dhe
mirëqënien e popullsisë së tyre .
Pozita gjeografike. Shtrihet midis Liqenit të Fierzës dhe Alpeve Shqiptare
,Kufiri lindor dhe verior - konvencional ,Sipërfaqia 650 km2,Pozicion kalimtar në aspektin: natyror , Social dhe
shpirtëror , Ekonomik , E ndarë artificialisht nga qendrat tradicionale urbane;Larg akseve të mëdha rrugore dhe
tregëtare , Pozitë gjeografike e izoluar për një kohë të gjatë, Përpjekje për rivendosjen e lidhjeve tradicionale
me qendrat urbane në Kosovë; Mundësi zhvillimi në kuadër të eurorajonit të Kuksit ose Prizrenit.

KUSHTET NATYRORE: Natyrë më pak e ashpër; Shtrirje më e madhe e gropave, ka edhe sipërfaqe të sheshta
dhe pak të pjerrta ,Kontraste dhe pjerrësi të vogla të kurrizeve malore ,Larmi e kufizuar
natyrore , Ofertë më e pasur për bujqësi në krahasim me Alpet. Zonat e mbrojtura: RNM i
Tejdrinit,Monumente Natyre: Likeni i Kuq,Shpella me Obor, Shpella që tingëllon. Propozuar: Peizazhi i mbrojturi
Valbonës,RNM i Pyllit të Helshanit . Oferta natyrore. Pozitë gjeografike në të ardhmen nyje (me ndërtimin e
autostradës Durrës Prishtinë dhe superstrades Gjakovë-Lezhe; Pasuri minerare: bakër, krom, kuarc etj . Kushte
më të mira për bujqësi dhe blegtori , kushte të mira për zhvillimin e turizmit. Rajonizimi: Malësia e Gjakovës,
Malësia e Hasit.

POPULLSIA. Popullim i hershëm dhe i vazhdueshëm; Në përbërje të Pulatit deri në shek. XVIII, malësisë,
malësisë së vogël ose Gjakovës. Popullsi e ardhur më tepër nga Dukagjini . Numuri i Popullsisë:Rrethi ,
Dendësia e popullsisë, Hasi 50 b/ km2, Kuksi 68 b/km2, Tropoja 26 b/km2. Janë 75 qendra të banuara .
Shpërndarja në drejtim vertikal e qendrave të banuara: Nga 350 m në 950 m mbi nivelin e detit . Deri 400 m
janë 15 fshatra ose 20 % e tyre . 400 – 800 m 59 fshatra ose 79 % . Mbi 800 m 1 ose rreth 1 % e tyre. Popullsia .
Deri në 400 m 40 % e saj , 401 – 800 m 55 % e saj, Mbi 800 m 5 %. Sipas formave të relievit: Në rrethinat 10 %
e popullsisë së malësive. Në gropat 90 % nga të cilët: në gropën e Krumës 23 %, në gropën e Tropojës 66 %, në
gropat e veçuara 11 %, Struktura moshore e popullsisë: Fëmijë deri në 14 vjeç: Hasi 39,9 %, Kukës 37 %,
Tropojë 32,9 %. Të moshuar: Hasi 4,8 %, Kuksi 5,3 %, Tropojë 6,9 %, Struktura e popullsisë sipas vendbanimit.
Popullsia urbane: B. Curri me popullsi në vitin 1989 12500 banorë, ndërsa nëvitin 2001 kishte 6551 banorë;
Kruma përkatësisht 4600 banorë dhe 3218 banorë
, Fierza 2500 dhe 911, Kami - 43 disa të dhëna të tjera 129 më 2001. Popullsia urbane . Kuksi 21,1 %, Hasi 16,4
%, Tropoja 26,8 %. Struktura gjinore e popullsisë, femrat zenë në rrethin: Has 50.7 %, Kukës 49,8 %, Tropojë
49,8 %. Punësimi në bujqësi: Has 63 % , Tropojë 57,7 %, Kukës 54,5 %, Punësimi në industri 2 - 4 % e
popullsisë . Njësitë etnografike: Malësia e Gjakovës me shtrirje: Në lindje deri në rrafshin e Dukagjinit , Në
perëndim edhe në Alpet lindore deri në luginën e Nikajt , Në jug deri në luginën e Drinit , Në juglindje deri tek
lugina e Skatinës , Në veri deri në Çerem , Dallohet për larminë e varianteve, ngjyrave dhe motiveve të
kostumeve popullore: Burrat – tirqe të bardha
me shajak e gajtan të zi anash , Gratë – pështjellak i gjerë me të kuqen mbizotëruese dhe xhubletë në luginën e
Nikajt , Malësia e Hasit: Shtrirja Krumë – Kukës , Përbëhet nga: Hasi i Rrafshit ose i Butë
(Kosovë) me 60 fshatra dhe Hasi i Thatë ose i Gurrit me 24 fshatra , Hasi i Gurrit: Popullsia e quan vehten
dukagjinas , Ushtron më shumë blektorinë, ndërsa në mërgim si furtarë, zejtarë dhe mullisa; Qendrat urbane
ishin Prizreni dhe Gjakova , Tiparet e të folurit më tepër nga malësia e Gjakovës , Vepronte kanuni i Malësisë;
Banesa e tipit kullë Veshja e njëjtë me atë të malësisë së Gjakovës , Gratë të njohura për përpunimin e leshit:
torba, hejbe, jastëkë, dyshekë etj. Ekonomia. Para
1990, E mbështetur në sektorin primar, që jepte 2/3 e prodhimit të përgjithshëm: Bujqësi e blegtori ½ natyrore
, Industri e nxjerrjes së mineraleve: Krom në Kam dhe Ragam, bakër: nxjerrje dhe pasurim në Golaj , kuarcit në
Kërnajë , Industri e prodhimit të lëndës së sharruar .
Pontencial dhe prodhim i ulët i industrisë përpunuese dhe i shërbimeve . Mesatarja për frymë e GDP: 1960 409
$ , 1970 419 $, 1980 1738 $ vihet në shfrytëzim hidrocentrali i Fierzës , 1990 911 $. Pas vitit 1990, U paralizua
prodhimi industrial, Tashmë funksionojnë vetëm disa biznese të vogla tregëtare, gastronomisë, prodhim
mobilje, paisjeve prej duroalumini; Sipërmarrje të kufizuara; Tendencë e vazhdueshme e biznesmenëve për t’u
larguar; Investime të kufizuara kosovare; Zhvillimi lidhet me: Infrastrukturën , krijimin e eurorajonit verilindor
të Shqipërisë dhe Kosovës
ALPET SHQIPTARE. ALPET.Tropoja, Kruma, Hasi, Kukesi,
VARGU I KORABIT DHE LUGINA E DRINIT TE ZI
Pozita gjeografike
e vargut të Korabit: Pozicion me lindor në vend, Bën pjesë në zonat më të vjetra , Bën pjesë në zonat më të
larta të vendit , Pjesë e harkut të madh Shar-Korab-Rudokë , Shtrirje midis grabeneve të mëdha; Kufiri
shtetëror e ndau në dy zona të veçuara, krejtësosht të izoluara nga
njera tjetra për një kohë të gjatë , E ndau nga qendrat tradicionale urbane. NËNNJËSITË PËRBËRSE. Veriore ose
pllaja e Shishtavecit, Jugore
ose vargu Korab-Deshat ,, Kufiri lugu akullnajor i Rrafshit të Korabit , Pllaja e Shtavecit dhe malet përreth:
Koritnik dhe Gjallicë, Kolosian, Serakol, Kallabak. Pozicion tepër i izoluar –lidhja e vetme gryka e Vanave; E
ndarë nga qendra urbane e Dragashit dhe Prizreni;
Lartësitë 1300 – 1700 m; Përmasat 15 km e gjatë, 11 km e gjerë; Zhvillim intensiv i erozionit; Forma të shumta
akullnajore; Klimë e ashpër: temperatura mesatare vjetore 7 0 C, e janarit – 2 0 C, e korrikut 16-17 0 C; bien
rreth 850 mm/vit reshje, dëbora me shtresë 1-1,5 m dhe zgjatje mbi 2 muaj; Hidrografia pasur: Luma dhe
Bushtrica; Toka: të kafenjta, të MP dhe LM; Bimësia: dushqe, ahishte, pull me mështeknë . Oferta natyrore
,Shumë e kufizuar për toka të punueshme. Më e pasur për fshatrat Shishtavec dhe Novosej , E pasur me kullota
verore , Biodiversitet i pasur , Kushte të mira dhe tradita për kultivimin e patates, thekër e kumbulla , Peizazhe
me bukuri të rrallë , Disa monumente natyre , Popullim i vazhdueshëm, i filluar me stane , Qendra të banuara
të përqëndruara dhe të vendosura në disa forma relievi: shpate të pjerrët, lugje, tarraca deliuvale, kone
depozitimi. Midis qendrave të banuara: Shishtaveci, Novosej, Zapod, Topojan, Borje. Popullsi shqiptare dy
gjuhëshe: shqip dhe sllavisht . Pjesa jugore e vargut të Korabit , Vargu Korab – Deshat , Korabi përbëhet nga tri
kreshta gëlqerore të mermerizuara të ndara nga lugje akullnajore: Panairit, Staneve të Preshit, Bjeshka e
Shehut. Mali i Gramës (2345 m), Mali i Bardhë (1966 m), Deshatit (2374 m). Tokat: LM, MP dhe shumë pak të
kafenjta. Bimësia: dushqe, ahishte e halorë, kullota alpine. Kushte të vështira jetese. Oferat natyrore: Pasuri
minerare: minerale të rralla, squfur, gjipse etj; Kushte të mira për blegtori natyrore, turizmë; Hidroenergji, bimë
medicinale, mjaltëse etj. Popullimi i vargut të Korabit. Në drejtim vertikal: nga 700 m (Sllovë) në 1400 m
(Turraj). Deri 1000 m – 61 % e popullsisë . Mbi 1000 m 39 % e popullsisë; Gjithësej 26 fshatra; Mbizotërojnë
fshatrat e vegjël, më i madhi Shishtaveci . Rreth 14000 banorë .

LUGINA E DRINIT TË ZI .
Midis vargut të Korabit dhe vargjeve të Lurës rreth 130 km e gjatë dhe drejtim V-J, deri 8-10 km e gjerë, nga
250 m deri në rreth 700 m. Pozitë gjeografike të ndërmjetshme sepse: Shërben si korridor i madh natyror i
ndikimit kontinental: klimatik, hidrografik e biologjik. Peizazhe me ndikim të ndjeshëm kontinental . Pozitë
gjeografike të përshtatshme: Korridor i madh: popullimi, pushtimesh . Lëvizje kulturash dhe ndikimsh .
Tregëtare e komunikimesh . Lidhet me gryka e qafa me trevat e tjera shqiptare jashtë kufirit shtetëror: Morinit,
Bllatës. Brenda kufirit lugina e Bulqizës dhe qafa e Buallit, qafa e Murrës; Zalli i Okshtunit. Pozitë lidhëse nyje
midis trevave shqiptare perëndimore dhe lindore në Maqedoni dhe në vazhdim në pjesën qendrore të
Ballkanit . Rol jo i njëjtë i pozitës gjeografike: pozitiv deri në
vitin 1913 dhe pozitë e izoluar sidomos në ½ dytë të shek. XX; rol pozitiv gjithmonë e më I dukshëm pas vitit
1990. Pasoja të mëdha negative ndarja e qendrës tradicionale urbane të Dibrës së Madhe dhe të Prizrenit në
zhvillimin dhe emancipimin hapësirës rurale të Dibrës, të Kuksit dhe të vetë qytetit të Dibrës djhe të Prizrenit.
Gjithsesi dallohet për shkallë emancipimi të mirë të popullsisë, sepse ka aplikuar jo pak emigracionin: në fillim
me blegtori nomade deri në Myzeqe dhe në Thesali dhe më pas emigrmin ekonomik jashtë shtetit.
Diferencohen dy pjesë: Pjesa veriore drejt Prizrenit . Pjesa jugore drejt Dibrës së Madhe .
Kushtet natyrore
]Ndërtimi litologjik: molasa pliokuternare; depozitime paleogjenike dhe mesozoike
(gëlqerore) e paleozoike (rreshpe). Lugina është e re – pliokuaternare: E formuar në grabenin e madh me të
njëjtin emër. Në pliocen – liqen i madh gjatë gjithë grabenit . Në pliokuaternar, u copëtua dhe u diferencuan
grabenet e reja dhe horstet midis tyre. Lëvizje të fuqishme
diferencuese me amplitudë mbi 500-600 m: molasa pliocenike ndodhet në lartësinë 1000 m dhe nën
depozitimet kuaternare. Zinxhir liqenesh deri në mezin e kuaternarit në sektorë që u përfshinë nga lëvizje
ulëse, në të cilët u formuan zgjerimet (Dibrës, Peshkopisë, Kukësit) dhe në
sektorë të përfshirë nga lëvizje ngritëse, në të cilët lugina ngushtohet (Topojan, Skavicë). Pikërisht me këtë
evolucion karakteristik lidhet ndërthurja e zgjerimeve me ngushtimet për gjatë shtrirjes së luginës. Zgjerimi i
Kuksit. 250 – 300 m mbi nivelin e detit; 10 km i gjatë, 3,5 km i gjerë . I formuar në kryqëzimin e rhyerjes
tektonike të Drinit të Zi dhe të Drinit të Bardhë; Zhytje me amplitudë të madhe, treguesit: Trashësi e madhe e
depozitimeve molasike; Tërheqje e ujërave drejt veriut , Ngritje me amplitudë të madhe , Tarraca lumore
shumë të zhvilluara.

Klima e luginës së Drinit të Zi . Ndikim i dukshëm i klimës kontinentale , Temperatura mesatare

jetore 110 C, janarit 0,20 C, korrikut 21,50 C, minim absolut -200 C, max absol 380 C, Ngrica të gjata, 900 mm
reshje, 38 ditë me dëborë.

Hidrografia: Drini i Zi tek Ura e Topojanit – 16 l/sek/km2 . Tokat: të kafenjta, Bimësia natyrore – brezi i dushkut
Popullimi i lugines se Drinit te Zi
Lugina ka popullim të hershëm. Për këtë tregojnë: Vendbanimet neolitike, si: Çetushës, sidomos i zhvilluar në
periudhën e brinxit, 6 km në veriperëndim të Peshkopisë. Qeramika e tyre tregon lidhjet e gjera deri në Bosnjë.
Vendbanimi ilir i Peshkopisë i shek. IV-II p.er.sonë; Burimet termominerare janë përdorur nga romakët . Qendra
qytetare e periudhës romake të vonë e Grazhdanit ishte vendosur në degëzimin e Drinit të Zi të rrugës Egnatia.
Kjo qendër arriti lulëzimin me disa mijra banorë në antikitetin e vonë. U shkatërrua nga sulmet e barbarëve
sllavë. Kështjella e Sfetigradit e Skënderbeut u pushtua nga turqit më 1448. Peshkopia përmëndet për herë të
parë në shek. XI me emrin Episcopus, emërtim fetar, qendra e peshkopit, ndërsa me emrin Peshkopi në shek. e
XV. Skenderbeu ka vepruar gjerësisht në krahinë, me të lidhen shumë emërtime vendesh. Në periudhën turke
Peshkopia ishte një qendër e vogël banimi krahinore dhe tregëtare, në hije të Dibrës së Madhe. Në vitin 1938
kishte 1000 banorë. Më pas u rrit si qendër administrative dhe industriale . Peshkopia është e vendosur në
konin e
depozitimit të Përroit të Banjave. Pjesa e vjetër e qytetit me ndërtesa të shek të XIX, afër shtratit të lumit,
ndërsa pjesa e re në taracat lumore . Shumica e popullsisë së luginës është muslimane me trashëgimi të pasur
materialo-shpirtërore. Disa objekte të kultit islam janë ngritur mbi ato të krishtere: xhamia e fshatit Burim.
Shpërndarja e qendrave të banuara. Janë 195 qendra të banuara me shtrirje: Nga 350 m në 900 m (Trepçë).
350 – 500 m 42 % midis tyre dhe dy qendrat urbane, 500 – 800 m 54 % , Mbi 800 m 4 % e gjithë qendrave të
banuara. Sipas
vendosjes: në afërsi të shtratit (tarraca e parë) rreth 10 % e tyre në lartësitë deri 100 m mbi shtratin e lumit 26
% në lartësitë 100 – 300 m mbi shtratin e lumit 22 % në lartësitë mbi 300 mbi shtratin e lumit 42 %. Sipas
shpateve: shpati i djathtë 56 % me ekspozim perëndimor shpati
i majtë 44 % me ekspozim lindor , Lartësia mesatare e qendrave të banuara: 2,6 km, Popullsia mesatare e
qendrave të banuara: 840 banorë. Struktura e qendrave të banuara. Të përqëndruara në luginë , Të
përqëndruara me lagje në shpatet , Të shtrira gjatë rrugës
automobilistike – Shupenza , Ndërtesa karakteristike: shumica dy katshe ,Tipi me teliza por edhe tipi i kullës
dibrane. Qendra rurale tradicionale të mbyllura Qendra të reja pjesërisht të hapura: Shupenza, Kastrioti
,Qendra të reja urbane: Kuksi i ri , qytet socialist me
banesa të përbashkëta, me qendër të madhe, struktuyrë të përcaktuar, ndërtesa të një tipi dhe jo sipas
traditës.

Trashëgimie pasur e qendrave rurale , Rritje e vazhdueshme e popullimit, Në vitin 1926 kishte rreth 50 000
banorë, Në vitin 1990 kishte rreth 200 000 banorë , Në vitin 2001 kishte rreth 165 000 banorë. Në krahasim me
vitin 1989 popullsia në vitin 2001 u pakësua me: Në rrethin e Kuksit
19,6 %, Në rrethin e Dibrës 13,7 %, Në rrethin e Bulqizës 14,5 %, Dendësia e popullsisë në vitin 2001: rrethi i
Kuksit 68 b/km2 nga 84,6 b/km2 në vitin 1989, rrethi Dibrës 78,7 % b/km2 nga 91,3 b/km2 në vitin 1989, rrethi
i Bulqizës 91,6b/km2 nga 107,2 b/km2 në vitin 1989. Struktura moshore e popullsisë: A. % e numurit të fëmijve
(0-114 vjeç në pop. e përgjithshme: Rrethi i Kuksit 37 % të pop. së përgjithshme Rrethi i Dibrës 37 % të pop së
përgjithshme , Rrethi i Bulqizës 35,2 % të pop së përgjithshme , B % e të moshuarve në numurin e përgj të pop:
Rrethi i Kuksit 5.3 %, Rrethi Dibrës 5,6 %, Rrethi i Bulqizës 5,6 %. Struktura gjinore e popullsisë: femra , Rrethi i
Kuksit 49,8 %, Rrethi Dibrës 49,4 %, Rrethi i Bulqizës 50,3 %. Popullsia urbane dhe rurale: Rrethi i Kuksit 21,1 %:
Qyteti i Kuksit 16621 banorë(2001). Rrethi Dibrës 16,4 %: qyteti i Peshkopisë 14017 banorë(2001). Rrethi i
Bulqizës 23,2 %, Punësimi në bujqësi: Rrethi i Kuksit 54,5 %, Rrethi Dibrës 60,4 %, Rrethi i Bulqizës 65,8 %.
Punësimi në industry, Rrethi i Kuksit 3 %, Rrethi Dibrës 5-8 %, Rrethi i Bulqizës 9-11 % . Krahinat
etnografike të vargut të Korabit dhe të luginës së Drinit të Zi. Takohen dy krahina etnografike: Luma në vargun e
Korabit. Dibra në të dy anët e Drinit të Zi me shtrirje nga grykëderdhja e Jabllanicës (jashtë kufirit) deri në
grykëderdhjen e Mall Lurës e Veleshicës. LUMA: Përfshihej në Dukagjinin e vjetër me qendër Bicajn. Ekonomia
e saj mbështetej në blegtori. Vendbanimet: të grumbulluara me mbizotërim të tipit të kullës pa telize dhe me
shkallë brenda. Veshja e burrave përbëhet nga një lloi tiqesh pa prëhër, me xhepa dhe me shqelka, sipër vishet
kaporana dhe në kokë qeleshja rrafshtake. Veshja e grave: përbëhet nga guna e zezë me përmasa të
zvogëluara, këmisha e gjatë me mbështjellse të bardhë, të punuar në vegje. Gruaja është e njohur për
përpunimin e leshit, qilimave përparjeve.Veshja qutetare për burrat tirqet, ndërsa gratë çitjanet. Vallet –
kryesisht ½ rrethi dhe dyshe. Vallet qytetare kuksiane shoqërohen me curle, lodër, fyell, çifteli,
darje.

DIBRA.
Përbëhet nga Dibra e Madhe dhe Dibra e Vogël . Dibra e Madhe banohet nga shqiptarë autoktonë në
maqedoni, me qendër qytetin e Dibrës. Dibra e Vogël (brenda kufirit shtetëror) dhe
përfshin fushën dhe malësinë, qendra Peshkopia . Në të dyja këto nënkrahina gjenden këto njësi të tjera
etnografike: A.Nga e majta e luginës:- 9 malet e Dibrës me tre nënëndarje, Golloborda me 4 nënëndarje – Lura,
B- Nga e djathta e luginës së Drinit të Zi, Zona e
Ujëmirës , Dibra e Poshtëme , Sherri i Dibrës (pjesërisht jashtë kufirit), Koxhaxhiku - jashtë kufirit , Dibra e
Madhe - jashtë kufirit , Reka e Poshtëme - jashtë kufirit , Reka e Sipërme - jashtë kufirit , Baza ekonomike e
Dibrës: Në të kaluarën blegtoria e ndërthurur me bujqësinë. Praktikohej shtegtimi stinor Korab dhe Myzeqe e
Thesali, Dallohet për ndërtime në gjithë Ballkanin. Organizimi shoqëror mbështetej në kanunin e Skënderbeut
me strukturë patriarkale. Veshja e gruas: guna e leshtë me ngjyra natyrore , Veshja e burrit: tirqe të një varianti
të veçantë (pa gji, me shqeka dhe me xhepa) , Dallohet puna e dorës së gruas dibrane për qilima artistikë ,
Burrat dallohen si gurgdhëndës , Muzika popullore dibrane ka stil të lehtë dhe të ëmbël. Përveç fyellit dhe
çiftelisë përdoret lauria, që është një variant i lahutës , Njihet vallja dibrane burrave me sinkopime të thella.

EKONIMIA E LUGINES.

Aktiviteti kryesor : Bujqësia me predonimin e bimëve të arrave, sidomos misër, grurë, perime veçanërisht
fasule; fruta sidomos mollë, gështenja, kumbulla, arra. Traditë në kultivimin e
misrit e fasules. Përmëndet për kanalet ujitëse – Setës etj; ujëmbajtës – Bllatës etj. Blegtori – gjedhë dhe të
imta . Aktiviteti dytësor – industria: Ushqimore: konservim frutash e perimesh drurit , Material ndërtimit,
Bakrit – nxjerje, metulgji , Squfuri në Kërçisht etj. Me gjithë përmirësimet në krahasim me zonat malore përsëri
mbeten veprues faktorët kufizues: Sipërfaqe e kufizuar e tokës së punuar për fermer: nga 0,22 ha në 0,59 ha.
Mbizotëron punimi i tokës me krahë: nga 17 % në 44 % dhe me kafshë: nga 32 % (komuna Kolsh) në 71 %
( komuna Shupenzë) dhe shumë pak me mekanikë nga 0 % (komuna Ujëmisht) në 27 % (komuna Bicaj). Ende
komunikim shumë i vogël me tregun: Prodhimet bujqësore për treg nga 2 % (komuna Kolsh) në 37 % (komuna
Tomin). Prodhimet blegtorale për treg nga 4 % (komuna Kolsh) në 21 % (komuna Tomin).
Prodhime të përpunuara për treg 0.8 % (komuna Ujëmisht) në 19 % (komuna Maqellarë).
MUNDESITE E ZHVILLIMIT. Bujqësi e specializuar në misër, perime, fasule, foragjere, fruta, gjedhë dhe të imta;
Industri elektrike – Skavica , Industri e lehtë dhe ushqimore, drurit , Industri e bakrit dhe e material ndërtimit .
Turizmë me ofertë shumë të pasur .
Për këtë duhet infrastrukturë dhe krijimi i eurorajonit të Dibrës

Ne zonen e Matit Krahina e Matit është një muze i vërtetë arkeologjik dhe djep i lashtë i kulturës ilire. Aty janë
zbuluar objekte prej ku dhe dalin të dhëna për të gjithë periudhat historike të zhvillimit kulturor jo vetëm të
trevës së Matit por edhe më gjërë, Mati është bërë tani i njohur jo vetëm brënda vëndit por edhe jashtë
Shqipërisë, si një krahinë arkeologjike e rëndësishme me vlera të veçanta, sidomos për gjurmimin e studimin e
kulturës ilire”. Kultura e tumave e varreve në Mat përfshin periudhat e bronxit të mesëm e deri në shekujt e
parë të erës Kërkimet më të reja arkeologjike, kanë zbuluar gjurmët materiale të popullimit të kësaj treve qysh
nga periudha e palolitit të mesëm në neolit e më pas. Dëshmi për këtë janë studimet e bëra në Shpellat e Blazit
në Bruç. Lugina e Matit del të ketë qenë e populluar vazhdimisht në periudhat historike. Në periudhën e
hekurit dëshmohet nga kërkimet, sidomos nga inventari i gjetur në varret e asaj kohe, se kjo trevë banohej nga
fiset ilire e konkretisht nga Pirustët.Zbulimetarkeologjike
Studimet historike dhe gjetjet arkeologjike thonë se në territorin e Kukësit ka jetuar fisi ilir i Sikulotëve.
Lugina e Drinit të Bardhë luajti një rol të rëndësishëm lidhës ndërmjet qendrave kulturore (Lugina e
Moravës, Bosnjes) duke lejuar komunikimin ndërmjet tyre dhe të qendrave që ndodheshin në bregdetin
Adriatik. Ne zonen e Kukesit Zbulimet arkeologjike në vendbanimin neolitik të Kolshit, tumat e Kënetës,
ato të Qinamakut, Bardhocit, Përbregut, Myçhasit, gjetjet e rastit të Gostilit, Pusit të Thatë, Shtiqnit e
potencojnë këtë banim përtej kohëve neolitike dhe vërtetojnë vijimin intensiv të tij në kohën e bronxit.
Zbulimet arkeologjike te kryera ne fshatrat Kolsh, Qinamak, Kënetë, Kodra e Pecës, Myc- Has dhe Bushat që
ndodhen në rrethinat e Kukësit te Vjetër dëshmojnë për vendbanime të pandërprera të kësaj hapsire që 
Ne malesine Puke - Mirdite Kalaja e Vigut është ndërtuar mbi rrugën e rëndësishme ushtarako- tregtare
Lisus-Naisus (Lezhë-Nish) dhe pikërisht në kryqëzimin e saj me rrugën që lidhte Shkodrën me Oroshin dhe
Lezhë-Pukë-Prizren, rrugë kjo që me kalimin e kohës është rrënuar dhe është bërë e pashfrytëzuar.
Saktësisht kalaja, graviton në një sheshore, ku bashkohet lumi i Gjadrit me atë të Vomës, me një sipërfaqe
prej 5600 metrash katrorë. Kështjella ka formën e një katërkëndëshi të çrregullt me brinjë 75-98 m dhe
është pajisur me 12 kulla. Katër kullat e këndeve kanë formën e një freskoreje, të ngjashme me ato të
Ne zonen e Dibres Kalaja e Grazhdanit shtrihet mbi një terren të rrafshët dhe zë një sipërfaqe prej 34
hektarësh. Muret e saj kanë gjatësi 3.500 metra dhe përforcohen nga 44 kulla në formë të ndryshme të
vendosura në largësi nga 40 deri më 80 m larg njëra-tjetrës. Qyteti ka pasur tre porta të mbrojtura nga dy
kulla anësore secila. Lartësia e ruajtjes se mureve aktualisht arrin deri në 1.5 m, kurse, gjerësia e tyre arrin
nga 2.8 - 3.2 m. Muret janë ndërtuar me gurë lumi dhe llaç gëlqeror. Porta jugore, me përmasa 14 x 9 m,
përfaqëson një model te hyrjes me dy porta. Duke u nisur nga këto dimensione, me të drejtë mund të
thuhet se kalaja e Grazhdanit është monumenti më i madh i antikitetit të vonë 
Mulliri i Bajram Currit(Tropoje) Kulla e Patriotit Mic Sokoli(Tropoje)  Kisha e Ançitit (Tropoje)  Varrezat
e Lashta të Komanit(Puke)  Ujesjellesi I Domgjonit(Mirdite)  Kisha e Manastirit Te Rubikut(Mirdite) 
Kalaja Antike e Rubikut(Mirdite)  Kalaja në Fshatin Shoshan(Tropoje)  Vendi ku u mbajt Kuvendi i
Dukagjinit dhe gjurmet e Kishës(Mat)  Rrenojat e Kishës Dhe Varri Monumental I Suëit(Mat)  Xhamia e
Allajbegisë(Diber  Kalaja e Dodes (Diber)  Busti i Shote Galices(Kukes)  Kalaja e Bushatit (Kukes) 
Tyrbja e Dervishit Te LuzhësVarrezat e lashta te Komanit Ujesjellesi I DomgjonitKalaja e Dodes Kisha e
Thethit
Xhubleta Eshtë veshja popullore tradicionale e grave të Malësisë së Madhe të Shkodrës dhe që studiuesit
e Etnografisë e konsiderojnë me prejardhje të lashtë. Paraqet analogji me veshjen e disa figurinave
neolitike të gjetura në Klicecac të Bosnjes, por edhe në vise të tjera të Mesdheut, që i përkasin mijëvjecarit
të dytë para erës së re dhe lidhen me qytetërimet e vjetra mesdhetare. Xhubleta përbëhet nga disa pjesë
të tjera prej shajaku me ngjyrë të zezë, si të xhubletës, të cilat quhen: grykës, mangë, krahol, etj. Pjesë
tjetër është edhe brezi i gjerë i zbukuruar me rruaza dhe gajtanë i cili në të folmen vendore quhet
kërrdhokëll. Në kokë mbahej një shami e bardhë, e lëshuar mbi shpatulla. Këmbët mbroheshin me këllçi
shajaku ose me çorape të gjata, si dhe me opinga lëkure.
1. Veshjet Popullore
Veshja me kemishe te gjate dhe perparje Pjese kryesore e kesaj veshje eshte kemisha e gjate, me menge
te gjata, te gjera ose te ngushta. Ne mes ajo shterngohej nga nje brez leshi me ngjyra te ndryshme dhe
shoqerohej ne pjesen e perparme nga nje perparse e leshte ose e pambukte me madhesi e zbukurime qe
ndryshonin nga njera krahine ne tjetren. Ne stinen e veres, ne pjesen e sipe rme gruaja e veshur me kete
kemishe mbante nje jelek, kurse ne dimer siper tij shtohej edhe nje mintan me menge te gjata si dhe nje
xhoke prej shajaku. Gjatesia, ngjyra dhe zbukurimi i xhokes ndryshonte vecanerisht nga pozita gjeografike
apo zhvillimi i krahinave ku mbahej kjo veshje. Kjo lloj veshje qe e

Veshja me dy futa Edhe kjo veshje perbehej nga nje kemishe e gjate, jelekun apo mitanin, brezi disa
ngjyresh, porse shoqerohej edhe me dy futa te gjata (perparje), njera e ngjeshur ne pjesen e perparme dhe
tjetra pak me e vogel vendosej prapa. Ne kete variant (te gjata) ishin perparjet (futat) qe mbanin grate e
Postrripes (Shkoder) ato te fshatrave Baz, Vinjoll, Karrice etj, te rretjhit te Matit. Ne nje variant tjeter futat
kishin forme trapezi dhe ajo qe vihej perpara ishte me e madhe dhe quhej paranik, ndersa e pasmja kishte
permasa me te vogla dhe quhej mbrapanik. Ky variant ishte i perhapur ne disa fshatra te rrethit te Pukes,
ne Malesine e Gjakoves (rrethi Tropoje), ne disa fshatra te rrethit te Hasit, si dhe ne disa fshatra te Rrafshit
te Dukagjinit (Kosove). Futat kishin forme katerkendeshi, gjithashtu edhe ne keto krahina ajo qe vihej
perpara ishte me e madhe se e pasmja. Si ne variantin e dyte edhe ne te tretin, ato prej leshi pelqeheshin
ne ngjyra te erreta (te zeze, kafe ose vishnje).

Veshje me mbeshtjellese Pjese kryesore ne kete tip veshje eshte nje lloj fundi i gjere, me pala te vogla. Nen
te vishej nje kemishe e ngushte, kurse ne pjesen e siperme vishej jeleku dhe nje si fanelle me menge te
ngushta. Ne fshatrat e krahines se Zadrimes mbahej nje variant mbeshtjellsje palat e se ciles vendoseshin
vetem ne pjesen e pasme te trupit. Zakonisht ajo kishte ngjyre te zeze. Ne disa fshatra te Pukes dhe te
Malesise se Gjakoves, mbeshjellsa, e cila zakonisht kishte ngjyre vishnje ose te gjelber dhe me rralle ngjyre
vjollce, kishte nje pamje mjaft elegante dhe shoqerohej me eorape te leshta te zbukuruar me disa motive
disa ngjyreshe. Ndersa varianti i mbajtur ne disa fshatra te krahines se Lumes (Kukes) dhe ai i mbajtur ne
Shishtavec (Kukes) shoqerohej me mbathje te gjata, kembezat e te cilave beheshin te gjera dhe prej leshi 
Veshja me kemishe te gjate e dollame (ose cibun) Pjeset me te rendesishme te kesaj veshje per burra jane;
kemisha e me ngjyre te bardhe si dhe dollama ose cibuni i gjate prej shajaku. Ne stinen e veres ne vend te
dollames vishej nje lloj xhamadani prej shajaku. Nen kemishe visheshin mbathje te gjata te shoqeruara me
kelleinje. Dollama apo cibuni paraqitet me disa ndryshime ne zona te ndryshme. Diku ishte e gjate deri mbi
gju, diku tjeter deri ne pulpet e kembes. Diku me ngjyre te bardhe dhe e zbukuruar me gajtana te zi, e diku
me ngjyre te zeze. Kjo veshje eshte perdorur ne Mirdite, Mat, ne Diber, ne Malesi te Madhe,etj. Mbas
Luftes II Boterore ky tip veshje u zevendesua me veshjen me tire. Dollama vazhdoi te mbahet si veshje
ceremoniale e veshur mbi

Veshja me tirq Elementi me tipik i kesaj veshje jane tirqit te cilet kane formen e pantollonave te ngushta
prej shajaku (me te shumten e rasteve te bardhe dhe me rralle te zi ose te murme). Pergjithesishte ato
lidhen poshte belit (ne kerdhokell) shoqeruar edhe me nje brez te lesht me vija disangjyreshe. Ne pjesen e
siperrme vishej nje kemishe me menge te gjata, jelek pa menge dhe xhamadan me menge te gjata, te dy
prej shajaku. Ne stine te ftohta mbi xhamadan vishej edhe nje xhakete me menge te shkurta dhe me jake
marinari (prej shajaku me ngjyre te zeze) e quajtur diku xhurdi, diku tjeter kaporane ose herke . Tirqit
zakonisht jane mbajtur ne Shqipërine Veriore, ne Kosove dhe ne Shqipërine Verilindore.
Veshja me Brekushe Emertimi i kesaj lloj veshjeje lidhet me pjesen e poshtme te saj, e cila ka formen e
pantollonave te gjera, te bera me lesh ose pambuk te endura ne tezgjah shtepiak. Ato ishin gjithmone te
gjata deri ne nyjen e kembes si dhe shoqeroheshin me nje brez te gjere leshi me ngjyre te kuqe ne vishnje.
Ne pjesën e sipërme te trupit vishej këmishe me mënge te gjata dhe te ngushta. Ne stinët e ftohta pervec
jelekut e xhamadanit prej shajaku, vishej edhe xhubleta me xhufka (një lloj xhakete me dy pale menge). Kjo
veshje është perdorur ne Shqipërinë e Mesme dhe disa
Vallet shprehin vlerat artistike të një populli, të një krahine ku luhet dhe interpretohet. Ato janë të lidhura
me punët, stinët, dasmat dhe gëzimet të tjera. Karakteri i shqiptarëve, dinamik në lëvizje, pasqyrohet edhe
tek valltarët, që interpretojnë me të gjitha pjesët e trupit.
Kukesi KRAHINA E GORES (FSHATI BORJE)
Mirdite- Puke VALLJA E KABASHIT (PUKA)
Tropoja
Dibra-Peshkopi
Instrumentet muzikore tradicionale janë një nga pasuritë e rralla të kulturës shqiptare. Mjeshtëria e
punimit të veglave muzikore përbën një zeje të veçantë, në zejtarinë shqiptare. Punimi i instrumenteve
muzikore fillimisht bëhej vetë, nga çdo familje me mjete rrethanore si p.sh. me gjethe, me barëra, me bimë
të ndryshme, me brirë, me lëkurë kafshës , me gurë, me hekur etj. Në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe fillim
shek.XX, filluan të hapen dyqanet e para të punimit të veglave muzikore.
InstrumentatMuzikore
Çiftelia Është vegël muzikore popullore me dy tela, që i bie me pende. Penda zakonisht nxirret nga lekura e
trungut të qeshisë. Çiftelia ka tri pjesë: kupa, kapaku dhe bishti, madhësitë dhe trajtat ndryshojnë sipas
krahinave. Bishti është i ndarë në 11 deri 13 perde. Zakonisht akordohet në kuart, përdoret gjithashtu edhe
në sekonde, lart dhe poshtë, kuinte, unison dhe septim. Loja përqëndrohet në telin e parë, teli i dytë
përdoret si mbështetje ritmike harmonike në trajtën e isos. Në repertorin e çiftelisë përfshihen kënge
trimërie epike-lirike si dhe është një instrument që Lahuta Është një vegël popullore me hark dhe me një
kordë të përbërë prej qimeve të bishtit të kalit. Trupi i lahutës bëhet nga një copë e vetme druri (panje,
arre, etj). Kasa ka trajt gjysëm sferike dhe mbulohet me lëkurë të regjur e cila mbërthehet në anët e saj me
kunja druri. Harku i lahutës bëhet zakonisht nga druri i thanës, qimet lyhen me rrëshire pishe. Lahuta
shpesh here është e zbukuruar me simbole kultesh të lashta si koka e dhisë, gjarpri, ose figura historike etj.
Timbri i lahutës është hundor dhe përshtatet shumë mirë me përmbajtjen e këngëve epike. 

Fyelli Vegël muzikore popullore me frymë, e njohur sidomos si vegla e barinjëve. Madhësia e fyellit është
18-20 cm . Fyelli ndërtohet prej drurit të bushit, të shtogut, të panjës, të arrës, por edhe nga gypa metalike,
sidomos prej tunxhi e bronzi. Fyelli përdoret kryesisht nga burrat. Repertori i fyelltarëve përbëhet nga
motive të mirënjohura kengësh dhe

Shqipëria është e njohur për një traditë tepër të pasur të artizanatit me vlera të çmuara, të krijuar prej
shekujsh nga mjeshtrat popullorë, në çdo krahinë të saj, sipas karakteristikave dhe specifikave të zonave të
ndryshme gjeografike, duke u spikatur me shumllojshmërinë e saj, numrin e madh të ekzemplarëve dhe
relikeve si dhe paraqitjen estetike e objekteve të cilat arritën kulme të pandeshura më parë. Spikatin
veçanërisht punimet në dru, në hekur, bakër, alabastër, në materiale të çmuara ari dhe argjendi, lëkure,
leshi, etj. që veç të tjerash janë dëshmi edhe e identitetit tonë kombëtar. Këto vlera, tashmë të kaluara brez
pas brezi, ngjallin gjithnjë interes të madh tek vizitorët dhe studiuesit vendas dhe të huaj, në shumë
ekspozita të hapura si brenda dhe jashtë tij.
Eposi i Kreshnikëve Është tipologji e trashëgimisë shpirtërore kombëtare shqiptare dhe është një cikël
këngësh legjendare i shoqëruar me lahutë, ku në qendër ka dy vëllezërit, Muji dhe Halili. Eposi konstatohet
të këndohet në Malësinë e Madhe, Rranzat, Postribë, Shllak e Dukagjin, Nikaj Mërtur, Krasniqeja e Gashi,
Bytyçi, Berishë, Has si dhe në Kosovë. Koha e formimit të tij lokalizohet të jetë përpara dyndjes sllave në
Ballkan, pra parasllav dhe paraturk. Për shumë studiues, vlera e tij krahasohet me eposin homerik, sagat e
Skandinavisë, Kalevalën, Nilinat ruse etj. Ai është kënduar vetëm në odat e miqve, kuvendet e burrave si
dhe në festa të ndryshme, pa stimuj materialë për rapsodët. Ndër këngët e veçanta të ciklit përmendim:
“Martesa e Mujit”, “Fuqia e Mujit”, “Orët e Mujit”, “Vaji i Ajkunës”, “Martesa e Halilit”, “Muji e tri zanat e
malit”, “Halili pret Pajo Harambashin”, “Orët e Bjeshkës” etj. Nga shumë

Fjalëtëurta -Ai që shet mend ka nevojë me ble. -Besa burrit, shkami i gurit. -Ç’ha uki, nuk e zë më gjerpni
-Ditës shihi diellin, babës shihja t’birin. -Drurin e shtremtë e drejton zjarri. -Ç’ bjen moti e di veç zoti. -Buka
me kripë në shpinë tane, ma e ambël se me mjaltë në shpi të huaj. Gjakut të derdhun të shqiptarit i bie
dielli e nuk e than, i bie shiu dhe nuk e lan.