Λ ρ .

ε :σ ,

Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟ Υ

ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΚΑΘ' ΗΜΑΣ

ΕΚΛ1ΔΟΤΑΙ

Ϊ ΠΟ

A N G 2TH K fiN S T A N T Iim O V

Τ Ο Μ Ο ΙΠ Ε Μ Π ΤΟ Σ

S K A O X Z S Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Α Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ ΊΛ Θ Ε ΙΕ Λ

*0 ).αΙ; ό μι).ιτΠ>ν χα\ γινιύτχων τϊ)* Ιστορία* « 4-

το ί, xptvu σ^ι&όν πάντοχι άαφαλιστιρον χα\ έρβόχιρβν
κ»ρί τ ι τ«3ν παρόντων αΰτοΰί πραγμάτων, χα\ π«ρΧ τ 2 >
Scwv τξ; π ;·όίου, χαΧ πιρ\ τί|; μιλλοϋσης αυτοί;
ΓΚΙΖΩΤΟΣ
 Π ΡΟ ΛΟ ΓΟ Σ
Τ Ο Υ Π Ε Μ Π Τ Ο Υ Τ Ο Μ Ο Υ

Ο ί πρόλογοι των προηγουμένων. τόμων έγράφησαν ϊνα παρα-

στήσωσιν έν συνόλω την Ιστορικήν αξίαν έκάστης τών περιόδων περί
ων οί τόμοι ούτοι έπραγματεύοντο. Άλλ* ό νέος Ελληνισμός περί
ού γίνεται λόγος έν τώ παρόντι, δεν συνεπλήρωσεν έτι το ιστορι­
κόν ο.ύτοΟ στάδιον. Καίτοι παρέστη εις μέσον προ έτών έξακοσίων,
ήγωνίσθη έπί αιώνας πολλούς τόν περί ύπάρξεως αγώνα καί δεν
έβαλε τόν θεμέλιον λίθον τής πολιτικής αύτου άποκαταστάσεως
είμή προ έτών εξήκοντα. Δεν έπιτρέπεται λοιπόν νά έκτιμηθή από
τουδε ή ιστορική αυτου αξία αφού διατελεΤ έτι έν αρχή τής απο­
στολής ήν φαίνεται προορισμένος νά έπιτελέση έν τή ’Ανατολή.
Έ χω όμως έτερον καθήκον νά έκπληρώσω. ’Οφείλω νά έξηγήσω μέν
διατί δεν ιστόρησα τά άπό του τέλους τής μεγάλης έπαναστάσεως
μέχρι τουδε γενόμενα, νά αναπληρώσω δέ κατά τό ένόν τήν έλ-
λειψιν ταύτην.
Ά π ό του 1204 ρέχρι του 1821 ό νέος Ελληνισμός διέσωσε δΓ
αγώνων αξιομνημόνευτων τήν οντότητα αύτου, άπειληθείσαν δεινώς
και άλλεπαλλήλως υπό των Φράγκων καί υπό των 'Όσμανιδών, τό
δέ ούδέν ήττον άέιομνημόνευτον έδημιούργησε τάς κοινοτικός, τάς
διανοητικός καί τάς πολεμικός δυνάμεις, δΓ ών άπό του 1821 μέ­
χρι του 182J ή Έπανάστασις κατώρθωσεν, εύκλεώς άθλήσασα
καί έγκαρτερήσασα, νά ίδρυση τό πρώτον πολιτικόν ημών σκήνωμα.
Αί περιπέτειαι αύται του νέου Ελληνισμού δεν παραβάλλονται
βεβαίως προς τά μεγαλουργήματα του πρώτου, του μακεδονικού
καί τού μεσαιωνικού Ελληνισμού* δεν έπέδρασαν όπως ούτοι, έκα­
στος κατ’ ΐδιόν τινα τρόπον, εις τήν τύχην του κόσμου* άπέβησαν
όμως γόνιμοι έργων τά όποΤα περιεποίησαν έξαίρετον τιμήν εις τό
ελληνικόν όνομα. Δυςτυχώς έπί τής τελευταίας εξηκονταετίας ούτε
τό ένεστώς ήμών έρρυθμίσθη, ούτε τό μέλλον παρεσκευάσθη. Δεν
λέγω οτι διά τούτο πρέπει τά κατ’ αυτήν ολως ν’ άποσιωπηθώσιν,
άλλα νομίζω ότι άρκεΤ νά συγκεφαλαιωθώσι ,πόνον ένταύθα, τοσω
 μάλλον όσω και αυτή ή συνοπτική αύτη έκθεσις θέλει καταστήσει
πρόδηλον όπόσον ή λεπτομερής αυτών άφήγησις δύναται να άποβή
έπαχθής εις τε τον Ιστορικόν και εις τόν αναγνώστην.
Ή έπανάστασις εις ήν όφείλομεν τήν ανεξαρτησίαν ήμών, δεν
ηύτύχησε να. κατάρτιση ένταύτώ πολιτείαν καλώς συντεταγμένην.
Τ ό εργον ήτο τη αλήθεια ούχι εύκατόρθωτον, διότι παρεκωλύετο
υπό τε τών περισπασμών του φοβερωτάτου τών πολεμούν και υπό
Ιστορικών δυςχερειών αϊτινες δεν ήτο δυνατόν να. τεθώσιν έκ μέσου
διά μιάς. Ή έπανάστασις εύρε τάς έπαρχίας διοικουμένας άπ* αίώ-
voc υπό προύχόντο^ν κατά τό μάλλον και ήττον κληρονομικών, ων
πολλοί έπετέλουν συνετώς τά καθήκοντα του άέιώματος αυτών και
ούκ ολίγοι άνεδείχθησαν πρωτουργοί του υπέρ άνείαρτησίας άγώ-
voc. Δύςκολον λοιπόν ήτο νά μή έπιοιώίωσιν ήδη τήν ένδεχομένην
διατήρησιντών προνομίου άτινα ένέμοντο έπί τΰιν προτέρων χρό­
νων και προ πάντων τό προνόμιον του διέπειν τά πράγματα τών
έπαρχιών. Κατενόουν μεν ότι τοιοΟτό τι δεν ήδύνατο νά καθιερωθη
ρητώς έν τώ νέω πολιτεύματι, άλλ’ έκ παντός τρόπου έπροςπάθη-
σσν νά έξουοετερώσο.>σι τήν πραγματικήν τοΰ πολιτεύματος τούτου
ίσχύν. Τ ά έκτελεστικά έγένοντο ου μόνον πολυμελή άλλά καί ενι­
αύσιο* ένιαύσια ώςαύτως έγένοντο τά βουλευτικά* και αύταί δε αί
έθνικαί συνελεύσεις άπέβησαν άδιάκοποι, άφού, έν διαστήματι έτών
επτά, τρις μεν συνεκροτήθησαν, συνεκλήθησαν όμως έέάκις. Έ ν άλ-
λαις λέξεσιν ώργανώθη ούχι Κυβέρνησις, άλλά πρόσχημα Κυοερ-
νήσεως, πράγματι δε πολυαρχία, έ£ ής μικρού έδέησε νά ματαιωθώσι
τά πολεμικά τών χρόνων εκείνων κατορθώματα. Τελευταίον ή άκμή
τού κινδύνου έπέβαλε συνετώτερα βουλεύματα. Ή έν Τροιόήνι
συνέλευσις συνεπύκνωσεν εις χείρας άνδρός ένόςέπί ετη έπτά άπα-
σαν τήν έκτελεστικήν έίουσίαν, παρέτεινε τήν διάρκειαν τού βου­
λευτικού έπί τριετίαν καί άνέθηκε τήν έκτέλεσιν τού νέου πολιτεύ­
ματος εις τόν Κυβερνήτην Ίωάννην Καποδίστριαν, έντελώς άμέ-
τοχον διατελέσαντα τών προτέρων συμφερόντων.
Τ ό πολίτευμα όμως τούτο δεν έπέπρο,ιτο νά λειτουργήση. Ό
Κυβερνήτης, έλθών εις τήν Ελλάδα, εύρε τό μεν ήμιου αυτής υπό
τών πολεμίων κατεχόμενον, τό δε άλλο ήμισυ υπό δεινής άναρχίας
λυμαινόμενον. Έ ν τοιαύτη πραγμάτων καταστάσει ήτο καταφανές
ότι τό συμφέρον τής κοινής σωτηρίας άπήτει νά διεξαχθή ή έκτε-
λεστική έξουσία όσον οίόν τε δράστη ρίως καί άπερισπάστως. Τ ό
βουλευτικόν δέν άντέστη εις τήν γνώμην ταύτην τού Κυβερνήτου,
ή τετάρτη έθνική συνέλευσις ή συγκροτηθεΤσα έν "Αργεί τώ 1829
έκύρωσε πανηγυρικώς τά γενόμενα καί έρρύθμισε τό νέον πολί­
τευμα εις τρόπον ήκιστα περιστέλλοντα τήν έξουσίαν τού άνωτά-
του "Αρχοντος, ό δέ λαός ηύλόγει καθ’ απασαν τήν Ελλάδα τόν

I
 9

πρώτον έκεϊνον ιδρυτήν τής έννόμου τάέεως. Προϊόντος του χρό­

νου πολλοί μέν συνησπίσθησαν κατά τοϋ νέου καθεστώτος, άνδοες
έκ τών διαπρεψάντων επί του αγώνος, ων τινές μάλιστα έγενοντο
πολλάκις θύματα της προτέρας αναρχίας* άλλ’ η άντιπολίτευσις
αύτη, καίτοι ύφελήθη εκ τινων αμαρτημάτων του Κυβερνήτου, ων
αμέτοχος δεν είναι ούδ’ ή μεγαλητέοα ανθρώπινη σύνεσις, και προ
πάντων έκ τής προς αυτόν δυςπιστίας τοϋ αγγλικού υπουργείου,
δεν ήθελεν ίσως κατισχύσει εάν μη έπήρχετο ή άπροςδόκητος δολο­
φονία. Έ ν τούτοις τό γενναϊον τοϋ άνδρός πολίτευμα είχε ρίψει
τοσεϋτον βαθείας ρίζας έν τή κοινή συνειδήσει, ώςτε ή εννομος
τάέις διετηρήθη καί μετά τον θάνατον αύτοϋ έπί τινας μήνας υπό
τον αδελφόν του Αυγουστίνον, οςτις βεβαίως δεν ήτο καθ’ εαυτόν
άίιος να προίσταται τών ελληνικών πραγμάτων.
Βαθμηδόν δμως ή Ε λλά ς έγένετο αύσις άνάστατος, εκ δε τοϋ
έπικρατήσαντος έπΐ τέλους κυκεώνας κατεπλάγησαν αυτοί αυτοϋ oi
ποωταίτιοι. Καί τότε οί άνθρωποι ουτοι οιτινες ηγανακτουν κατα
τοϋ Κυβερνήτου διότι δεν είχε σπεύσει νά συγκαλέση την έθνικήν
ουνέλευσιν από τοϋ 1828, ένώ οί ΑΙγύπτιοι κατεΐχον έτι την Πύ-
λον, την Μεθώνην, την Κορώνην, τάς Πάτρας καί τό 'Ρίον, οί δε
Όσμανίδαι, τό Μεσολόγγιον, την Ναύπακτον, τό Αίτωλικόν, τάς
’Αθήνας, την Χαλκίδα, την Κάρυστον, την Λαμίαν* οί άνθρωποι,
οϊτινες έκήρυττον τον Κυβερνήτην ένοχον έσχατης προδοσίας,
καίτοι το πολίτευμα αυτοϋ είχε κυρωθή υπό τής έθνικής συνελεύ-
σεως καί οϊτινες έπί τέλους έστασίασαν κατ’ αυτοϋ έν όνόματι τοϋ
Συντάγματος, παρέδωκαν ήδη την Ελλάδα, άνευ συντάγματος καί
άνευ ουδεμιας έγγυήσεοχ, εις την απόλυτον διάκρισιν τής διαδο­
χικής βασιλείας.
Όμολογοϋμεν οτι αί σφόδοα ανώμαλοι περιστάσεις καθ’ άς ή
βασιλεία άνέλαβε τά πράγματα ήδύναντο νά δικαιολογήσωσι την
εις χεϊρας αυτής συμπύκνωσιν έπί τινα χρόνον άπάσης τής έκτε-
λεστικής καί τής νομοθετικής έέουσίας. ’Αλλά ί μήπως ή κατάστα-
σις ήτο όμαλωτέρα οτε ο Κυβερνήτης κατήλθεν εις την Υ λλάδα ;
Διατί κατά τούτου μέν τοσοϋτον πεισματωδώς άντεπολιτεύθησαν,
κατόπιν δε, ίνα περιποιήσωσιν εις την βασιλείαν ίσχύν πολύ μεί-
ζονα τής τοϋ Κυβερνήτου, διέλυσαν διά τής βίας την έν ΓΙρονοία
έθνικήν συνέλευσιν; Όπωςδήποτε ή βασιλεία έγκαθιδρύθη παρ’
ήμϊν παντοδύναμος. Α λ λ ά ή οργάνωσις κυβερνήσεως ισχυρός καί
'Γ r ' ____ ' - , ! _'_____ _________________________

τητος τοϋ βασιλέως Όθωνος, μετεχειρίσθη την παντοδυναμία'

αυτής όπως καταδιώίη καί καταδικάση τον μέγαν πρωταγωνιστήν
T?jc ΙΙελοποννήσου,συνεπαγαγοϋσα ως έκ τούτου δεινήν οιατάρα£ιν
έν ’Αρκαδία και έν Μεσσηνία* όπως προκαλέση στάσιν εν τη Μάνη
και το χείριστον ήττηθή ύπό τής στάσεως ταύτης* όπως περιέλθη
εις χρηματικήν αμηχανίαν, καίτοι είχε λάβει τα δύο τρίτα του δα­
νείου των 6ο εκατομμυρίων* και επί τέλους όπως κληροδοτήση εις
τον ήλικιωθέντα βασιλέα φοβέραν έν Πελοποννήσω καί εν τη Σ τ ε ­
ρεά ληστείαν. Ό βασιλεύς Όθων, όσω νέος καί άν ήτο, έπεχείρησε
καί κατώρθωσε νά επανόρθωση πολλά των αμαρτημάτων τής Ά ν -
τιβασιλείας καί προ πάντων νά καταβάλη την ληστείαν έκείνην ήτις
είχε λάβει τοιαύτας διαστάσεις ωςτε έπωνομάζετο λ η σ τ α ν τ α ρ -
σ ί α. ’Αλλά μετ’ ου πολύ αί δυνάμεις άπήτησαν τούς τόκους καί
το χρεωλύσιον τού ύπ’ αύτών έγγυηθέντος δανείου. Ό βασιλεύς
έπεχείρησε νά έπαρκέση εις την άπαίτησιν ταύτην δΓ οικονομιών
έπί του τότε μικροσκοπικοϋ ημών προϋπολογισμού. Αί δυνάμεις
δμως ήέίουν ότι ό προϋπολογισμός δέον ετι μάλλον νά περισταλή*
ό βασιλεύς ήναγκάσθη πάλιν νά ένόώση. Αλλά ή δυςαρέσκεια ήν
προεκάλεσαν αί ύπερβολικαί έκεΤναι οίκονομίαι και ή κατάφωρος
προς τον βασιλέα όυςμένεια των δυνάμεων, παρήγαγον την πεποί-
θησιν ότι ή άπολυτος μοναρχία δεν δύναται νά έπαρκέση εις το-
σαύτην πραγμάτων δυςχέρειαν. Καί έκραγείσης έν Άθήναις στά­
σεως την νύκτα τής 3 σεπτεμδρίου i 8 zj3 , ή βασιλεία συνήνεσεν
εις την συγκρότησιν κοινοβουλευτικής πολιτείας.
Ε ις την μεταβολήν ταύτην δεν συνέπραοαν είμή ολίγοι των άν-
δρών τής έπαναστάσεως. Ο Ι πλεΤστοι καί έπιφανέστατοι ί ί αυτών,
δσοι δεν εΐχον έκλείψει έν τω μεταέύ, είχον παραιτηθή πάσης κατά
τής βασιλείας άντιπολιτεύσεως, είτε συνετισθέντες ύπό τής πείρας,
είτε ασκούμενοι εις τάς άπονεμηθείσας αύτοΤς τιμάς. Ή μεταβολή
λοιπόν ύπήρέεν έργον τής νέας γενεάς. Ή γενεά αύτη δεν είχε τά
ιστορικά δικαιώματα τών προύχόντων τής Έπαναστάσεως, τά όποια,
άν μ ή έδικαιολόγουν, έίήγουν τούλάχιστον το πολίτευμα αύτών*
καί όμως ήγειρε τάς αύτάς άίιώσεις τού νά άγη καί φέρη τά πράγ­
ματα τών έπαρχιών, μ ή εννοούσα νά δίδη τήν ψήφον αύτής εις τήν
Κυβέρνησιν εί μή έπί τώ όρω τούτω. Ό βασιλεύς Όθων, άφού ήγω-
νίσθη έπί ματαίω νά παρακωλύση τήν έπέμόασιν ταύτην τής νο­
μοθετικής έέουσίας εις τά καθήκοντα καί τά δικαιώματα τής εκτε­
λεστικής, έπεχείρησε προϊόντος τού χρόνου άντεπέρβασιν τής εκ­
τελεστικής εις τήν νομοθετικήν* ό έστιν ήρχισε, δια παντοίων καί
ένίοτε άθεμίτων τρόπων, νά φέρη βουλευτάς έχοντας μετριωτέρας
απαιτήσεις· καί κατώρθωσε τωόντι νά συγκροτήση διά τοιούτων μη­
χανημάτων κυβέρνησιν όπωςοϋν άέίαν τού ονόματος τούτου.
Α λ λ ά τά ατοπήματα δεν θεραπεύονται δι* ατοπημάτων. τΗτο
άναμφισβήτητον ότι οί βουλευταί παρεβίαζον το σύνταγμα, ούδέν

i
 ήττον όμως βέβαιον ήτο ότι ό βασιλεύς διέστρεφε τον περί έκλο-
γής των βουλευτών νόμον. Ή κοινή γνώμη λοιπόν ήρχισε κραυγά-
όουσα οτι ό εκλογικός νόμος διαστρέφεται, ο δε βασιλεύς εμενε
κατ’ ανάγκην αναπολόγητος, διότι είχε μέν την συνείδησιν ότι πο­
λιτεύεται ουτω έπ’ άγαθώ σκοπώ, άλλα δεν ήδύνατο νά είπη τοι -
οϋτοτι, αφού τοϋτο λέγω/ ήθελ:ν ένταύτώ ομολογήσει ότι ό νόμος
τωόντι παραβιάέεται. Εντεύθεν ήτο πρόδηλον τις θέλει επί τέλους
ήττηθή* κκί μετά αλλεπάλληλα στασιαστικά κινήματα, κατελύθη ή
πρώτη βασιλεία κατά ’Οκτώβριον τού 1862.
Ή συγκροτηθείσα τότεέθνική συνέλευσις δεν συνήλθεν, εννοείται,
οποκ χαλιναγώγηση τούς βουλευτάς* ο δέ βασιλεύς Γεώργιος έκλήθη
έπ’ αύτώ δη τουτω του νά σεβασθή την παντοδυναμίαν αυτών. Οί
υπουργοί, δεόμενοι πλειονοψηφίας, ένέόιδον i t αναπόδραστου ανάγ­
κης* άλλ’ οσον καί άν έθυσίαίον τούτου ένεκα τά τε ίδια καθήκοντα
καί τά κοινά συμφέροντα, δεν έπήοκουν εις την άπληστίαν εκείνην.
Επειδή οέ παν ύπουργείον ήλπιέεν ότι έπιχειρούν νέας έκλογάς
θέλει εύρει τρόπον νά φέρη βουλευτάς πειθηνιωτέρους, παν ύπουρ-
γείον άπήτει καί συνήθως έπετύγχανε παρά τού άμηχανοϋντος βα-
σιλέως την διάλυσιν τής βουλής. Τ ό μόνον όμως τούτου αποτέλεσμα
ύπήρέεν ότι υπουργεία καί βουλαί κατήντησαν ένιαύσια, όπως τά
εκτελεστικά καί τά βουλευτικά τής Έπαναστάσεως. Ό άγέρωνος
πρόεδρός του io y o προεοη περαιτέρω* αφού πσρεκωλυσε τήν εκ­
λογήν ούκ ολίγων αντιθέτων υποψηφίων δι’ άπροκαλύπτων επεμβά­
σεων, έπειτα έέέωσεν έκ τής βουλής τινάς έκ των άντιφρονούντο^ν
όσοι ε’χον έπιτύχει νά. έκλεχθώσιν. Ή άντιπολίτευσις τότε άπεχώ-
ρησε, πάσσαλον πασσάλω έκκρούουσα, μη αναλογιύομένη δέ ότι
προςέθετεν οθτω εις όλας τάς προϋπαρχούσας δυςκολίας προς κα­
ταρτισμόν κοινοβουλευτικής πλειονοψηφίας, τήν νέαν δυςκολίαν τού
νά μή είμποοή, διά τήν άποχώρησιν τής μειονοψηφίας, νά συμπλη-
ρωθή ή υπό τού συντάγματος απαιτούμε νη άπαρτία. Εις τό τέ­
χνασμα τούτο τής άντιπολιτεύσεως, τό ύπουργεΤον άπήντησε δι*
άντιτεχνάσματος, έλαττώσαν, δΓ αύτογνώμονος ερμηνείας των οπα­
δών αυτού, τον νόμιμον τής άπαρτίας αριθμόν. Τό τε ό βασιλεύς
προέλαβε τήν έκ τούτων πάντων απειλήθεΐσαν οιατάραέιν των
πραγμάτων διά τού διορισμού νέου ύπουργείου καί διά νέας διαλύ-
σεως τής βουλής* ώςτε ή υπουργική άντεπέμβαοις άπέβη έέίσου
ατελέσφορος οσον καί ή βασιλική προ τού 1862 άντεπέμοασις. Ή
δέ Ελληνική πολιτεία έέηκολούθησε τελούσα τήν συνήθη αύτής άπό
τού ι86φ τροχιάν των βραχύβιων υπουργείων καί βουλών.
ΐ,,^Άπό τού θανάτου λοιπόν τού Κυβερνήτου, τό Ελληνικόν έθνος
ή εική καί ώς ετυχεν ή ουδόλως έκυβερνήθη. Δύο λέέεις άρκούσι
νά άποδείίωσιν όπόσον ολίγον ίσχυσεν ηθικώς επί τής εθνικής συ-
 νειδήσεως η πρώτη βασιλεία. Ο Κυβερνήτη*: ήλθεν είς την Ε λ ­
λάδα μή συνεπαγόμενος είμή τον έπενδύτην αύτοϋ και δεν ήρέεν
είμή τρία έτη και ήμισυ. Και όμως μετά τον θάνατόν του μόνη η
σκιά του άνδρός ήρκεσεν όπως διατηρηθή έπί τινας μήνας ή έννο-
μος τάέις. Ή πρώτη βασιλεία ήλθεν εις την Ελλάδα μετά στρατού
και χρημάτων δαψιλών, ίνσ μή προςθέσω και την αίγλην δΓ η ί
περιεβάλλετο 6 πρώτος βασιλεύς ον μετά τοσούτων αιώνων παρέ-
λευσιν έχαιρέτιέε το Ελληνικόν έθνος. Καί ομοκ την επιούσαν τής
άναχωρήσεως του βασιλέως Όθωνος 6 στρατός άπέπτυοε παντσ χα­
λινόν, μετ’ όλίγας δέ ημέρας ή Ε λ λά ς έγένετο ανάστατος.
Ά λ λ ’ ώς προς τά τελευταία 2ί> έτη, άνάγκη νά προςθέσω ολίγα
τινά εις δσα περί αυτών διέλαόον. Έ ν πρώτοις είναι βέβαιον ότι
μόναι αί αδιάλειπτοι έκείναι υπουργικοί μετσοολαί ήΟελον άρκέοει
όπως καταστήσωσιν άδύνατον πάσαν σπουδαίαν κυβερνητικήν ενέρ­
γειαν. Ά λ λα και ή νομοθετική έργασία ένόσησεν ούδέν ήττον τής
εκτελεστικής. Ή προπαρασκευή τών νόμο;ν δΓ ούδεμιάς πεοιεβλήθη
τών έγγυήσεων όσαι παντού και πάντοτε άσψαλίέουσι το ιερόν αυ­
τών κύρος. Τ ό κατ’ άρχάς ίδρυθέν Συμβούλιον τής Επικράτειας
κατηργήθη πρωϊμώτατα. Ένώ εις ολας τάς κοινοβουλευτικός πολι­
τείας, βασιλευομένας καί άβασιλεύτους, ύπαρχουσι Συνέδρια προ-
βουλευτικά συγκείμενα έ£ άνδρών ών σί τρίχες έλευκάνθησαν περί
την μελέτην όλων τών κλάδων τής δημοσίας υπηρεσίας, παρ’ ημίν τά
νομοσχέδια είναι συνήθως έργα υπουργών καί υπαλλήλων παροδικών*
ούτω δ' έχοντα τά αύτοσχεοιάσματα αυτών προςάγονται είς την
βουλήν, καί έπιψηψίέονται πολλάκις άνευ συέητήσεως, άλλά δΓ αυτό
τούτο μεταβάλλονται μετά τής αυτής ιλιγγιώδους ταχύτητος με9’
ής έπιψηψίέονται. Καί έπειτα, έπειδή πολλοί νόμοι δεν έκτελουνται,
έκδίδονται άλλοι προς έκτέλεσιν αυτών* άλλά τίς ή βεβαιότης δτι
ούτοι τουλάχιστον δεν θέλουσι μείνει γράμμα νεκρόν. Είς έντούτοις
νόμος, ό ’Αστικός, παρεσκευάσθη υπ* άνδρών ψερεγγύων, υπό έπι-
τροπείας συγκροτηθείσης, έπί τής προτέρας έτι βασιλείας, έκ τών
κρατίστων παρ’ ήμίν θεμιστοπόλων. Δεν έχω ανάγκην νά είπω όπόσον
κατεπείγουσα είναι ή κύρωσις αύτου* άλλ’ αί βουλοί δεν ηύκαίρησαν,
έπί δεκάδας ένιαυτών, νά ψηψίσωσιν είμή έλάχιστα αυτού μέρη.
Έ π ί πάσι, τά συντάγματα λέγουσιν δτι οι υπουργοί είναι υπεύ­
θυνοι καί δτι κατηγορουνται υπό τής βουλής* άλλά δύςκολον είναι
νά έννοήση τις πώς θέλει ή βουλή κατηγορήσει τούς υπουργούς
άψοϋ κατέστη συνέταιρος τής έέουσίας αυτών. Τό δέ παραδοέότε-
ρον, καί αν ή βουλή άποψασίση ποτέ νά ένασκήση τήν ύπερτάτην
ταύτην τών λειτουργιών αύτής, άδύνατον ήδη αποβαίνει νά πράέη
τοΟτο ώς προς τά κυριώτατα κεψάλαια τής κυβερνητικής ένεργείας.
Λάβωμεν λ. χ. δύο ε ί αυτών έκ τής εύστοχου τών όποιων διείαμω-

I
 γης ήρτηται το ιστορικόν τής Ελλάδος μέλλον. Η περί την πνευ-
ϋστικήν καί ηθικήν έπίρρωσιν τού έ£ω Ελληνισμού επιμελεισ εδει
και ήδύνατο να άρχίση πρό ετών* άλλ’ ημείς άπρακτήσαντες επί
τριακονταετίαν, δεν έέυπνήσομεν είμή ότε οι Βούλγαροι μονονουχι
κατέλαόον πλείστας των ήμετέρων χωρών. Ώςαύτως καί ή πολεμική
παρασκευή έδει και ήδύνατο ν' άρχίση έκ πρώτης άφετηρίας* όχι
βεβαίως διά συγκροτήσεως στρατών καί στόλων μεγάλων, άλλα διά
μορφώσεως πυρήνων ύο,ιηφόρων καί επιτηδείων νά παραγαγωσι συν
τώ χρόνω, κατά τάς άνάγκας και τούς πόρους του έθνους, άέιολο-
γους τινάς δυνάμεις. Η μ είς όμgjc καί εις τούτο όλιγωρήσαντες,
ήναγκάσθημεν κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν, τών καιρών έπειγόν-
των, να συγκροτήσωμεν εκ του προχείρου στρατόν και στολον οι—
τινες δεν ήδύναντο είμή νά ήναι ανεπαρκείς. Ερωτώ ήδη τίνες είναι
επί τούτοις οί υπεύθυνοι; Καί πώς, ά<ρού δεν κατηγορήσαμεν πρό
δεκάδων έτών τούς πρωταιτίους, δυνάμεθα ήδη νά κατηγορήσωμεν
τά κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν ύπουργεΤα.
Τό συμπέρασμα είναι ότι έν τώ πολιτεύματι τούτω κατήντησε
νά μή ήναι κάνεις υπεύθυνος. Είναι άληθές οτι ΐνα εύρωμεν τε-
λευταΤον τον υπεύθυνον, αίτιώμεθα έκ διαλειμμάτων τον βασιλέα
Γεώργιον ή καί σύτάς τάς δυνάμεις. Ά λ λ ’ ό βασιλεύς Γεώργιος δεν
έχει, κατά τό σύνταγμα, είμή έν καί μόνον πραγματικόν δικαίωμα,
το προλαμβάνειν τήν διατάρα^ιν τού καθεστώτος δι’ έγκαιρου ή
μεταβολής τού Υπουργείου ή διαλύσεως τής Βουλής. Πώς δέ με-
τεχειρίσθη τό δικαίωμα τούτο έέάγεται έκ τού γεγονότος ότι, ένώ
από τού τέλους τής Έπαναστάσεως μέχρι τής άφί£εύς του εις τήν
Ελλάδα, έν διαστήματι έτών 35 , τρις άνετράπησαν τά πράγματα,
καθ’ όλην τήν έπακολουθήσασο.ν είκοσιπενταετίαν, άπεψύγομεν τού­
την τουλάχιστον τήν θλιβεράν δοκιμασίαν Εις δέ τούς αίτιωμένους
νυν μεν ταύτην, νυν δ’ έκείνην τών δυνάμεων εις άς τοσαύτας όφεί-
λομεν ευεργεσίας, τούτο μόνον παρατηρούμεν, ότι ή εύγνωμοσύνη
δεν περιλαμβάνεται τωόντι εις τον δεκάλογον τών πολιτικών παραγ­
γελμάτων, άλλο, τά λελογιομένως πολιτευόμενα έθνη, πριν ή γίνω-
σιν άγνώμονα, ^ροντίζουσι νά γινοασιν ισχυρά.
Αί περιπέτειαι αύται τού κοινοβουλευτικού ημών πολιτεύματος
είναι τοσούτω μάλλον θλιβεροί οσω 6 νέος Ελληνισμός κέκτηται
προτέρημά τι έπιτηδειότάτον εις ϊδρυσιν κυβερνήσεως εύρύθμως λει-
τουργούσης. ' /πάρχει τωόντι Έ λλη ν ό μή συνειδώς τίς έστιν ή
λαχούοα ήμίν ιστορική έντολή ; Τ ί δέ οέν ήθελε κατορθώσει ή ο­
μοφροσύνη αύτη έάν ένταύτώ κατενοούμεν τίνες είναι ci κυβερνη­
τικοί όροι δι* ων καί μόνων δύνανται νά έκπλήρο,ιθώσιν οί προαιώνιοι
τού Ελληνισμού πόθοι; Ά λ λ ’ ήμεΤς, ένώ άπαιτούμεν καθ’ έκάστην
παρά τών κυβερνήσεων τού έθνους τήν έκπλήρωσιν τών πόθων τού-
τ>'

'των, άναγκαίομεν αύτάς νά παραλύωσι τήν έσωτερικήν του κράτους

διοίκησιν* έν άλλαις λέίεσι, φθείρομεν καθ’ έκάστην τήν κινούσαν
τό σκάφος τής πολιτείας μηχανήν, καί έν τούτοις άίιουμεν νά μάς
φέρη τό σκάφος τούτο εις τήν γην τής επαγγελίας. Τ ί λοιπόν το
άπορον δτι αμέσως μεν μετά τήν έπανάστασιν, τω 1829, ό,τε οουί
Ουέλλΐ'|Κτων καί 6 λόδρος νΑβερδην, οί θετικώτατοι των πολίτι­
κων άνδρών του κόσμου, άνεκοίνουν είς τον πρίγκηπα Έστερχάζυ
ότι τό Ελληνικόν κράτος κέκληται νά άντικαταστήση το κράτος
τοϋ Σουλτάνου μεταέύ των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, νυν δέ πάντες
υπολαμβάνουσι τούτο ώς ονειροπόλημα.
Δεν άρνοϋμαι ότι άπό τής έπαναστάσεως μέχρι τής σήμερον ο
Ελληνισμός έκτήσατο ευπορίαν καί παιδείαν πολύ μείζονας τής ευ­
πορίας καί τής παιδείας των προτέρων χρόνων. ’Αλλά τά αγαθά
ταύτα, πολύτιμα όντα έν τω ιδιωτικώ του έθνους |3ίω, δεν ήθελον
έχει άέίαν έν τω ίστορικω ειμή έάν άπέβαινον χρήσιμα δεν λέγω όπως
έκπληρωθώσιν αί μεγάλαι προςδοκίαι των δύο εκείνων πολίτικων άν­
δρων τής ’Αγγλίας, τουλάχιστον όπως μή υπερτερήσωσιν ημών φυλαί
ύστεροφανεϊς, αϊτινες ούδ’ έφαντάσθησαν νά πράέωσι τά πολεμικά
του Ελληνισμού έργα. ’Ενώ όμως ή τοιαύτη χρήσις των υλικών καί
πνευματικών ημών πόρων κατωιρθωθη έν ήμέραις δουλείας, δεν κα-
τωρθώθη, ώς μή ώφελεν, άφ’ ής έγενόμεθσ έλεύθεροι.
Ούτως έχουσιν έν συνάψει τά κατά τήν τελευτσίαν εξηκονταετίαν,
ής δεν ελαβον τήν γενναιότητα νά ιστορήσω τάς λεπτομέρειας.

Έ ν ’Αθηναίο, τη 24 Αύγουστου 1887.

Κ . Π.

'I
 ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΡΙΤΟΝ

ΕΠΙΤΟΛΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
__ <

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'
Ε ις α γ ω γ ή .

Το κράτος του μεσαιιονικού ελληνισμού δεν κατελύθη μεν όριστι-

κώς ειμ,ή τω 1 4 5 3 , δτε επεσεν 6 τελευταίος αυτού βασιλεύς, άλλ*
από της άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως ύπό των Φράγκων, ο μ ε­
σαιωνικός ελληνισμός έπαυσε πρωταγωνιστών έν τη νοτιανατολική
Ευρώπη. Μέχρι τού 1 3 6 0 οί Φράγκοι έγένοντο κατά το μάλλον και
ήττον ισοδύναμοι αυτού έν ταΐς χώραις ταύταις· κατά δε τά. τελευ­
ταία 9 0 έτη έπέδραμεν έξ Α σίας νέος μνηστήρ, δςτις, κατισχύσας
βαθμ.ηδόν των προκατόχο^ν, κατέβαλε ν επί τέλους άμφοτέρους διά
της άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως. Τρεις λοιπόν υπήρξαν οι πρω-
τα θλητα ί των χρόνων τούτων, έζ ών 6 μεν εις ήγωνίσθη νά διασώση
την άπ* αιώνος κεκτημ.ένην άρχήν, οι δέ δύο άλλοι έπεχείρησαν καί
κατώρΟωσαν αλληλοδιαδόχους νά ιδιοποιηθώσιν αυτήν. ‘. Τ ις έξ αυτών
δικαιούται νά δώση τό εαυτού δνομα εις την προκειμένην περίοδον ;
Τό έ'θνος τό άντιποιούμ,ενον τοιαύτης τιμ.ής οφείλει προ πάντων νά
εκπλήρωσή ιστορικήν τινα εντολήν. Οί Φράγκοι και οί Ό σμανίδαι
κατέλυσαν μέν τό προηγούμ,ενον καθεστώς καί κατέ/ναβον την χώραν*
1 *
 Ό νέος ελληνισμός έν Κρήτη, έν Ήπείρω καί εν Πελοποννήσω.

μόνη όμως ή κατάλυσις του καθεστώτος καί μόνη ή κατάληψις τής

χώρας δεν άρκούσιν, α π α ιτείτα ι προςέτι νά δημιουργηθή νέον καθεστώς
περιέχον τά σπέρματα ιδίας πνευματικής καί ηθικής έπιδόσεως. Ου­
δέτερος δε των δύο δορικτητόρων τής παρούσης περιόδου έξεπλήρωσε
τον απαραίτητον τούτον όρον. Οί Φράγκοι άνεδείχθησαν τοσούτον α­
δέξιοι περί την κυβερνησιν τής Θράκης καί τής Μακεδονίας υ>ςτε πρωϊ-
μώ τατα άπέβαλον την αρχήν των χωρών τούτων. Εις την κυρίως
Ε λ λ ά δ α έπολιτεύθησαν έπιτηδειότερον, καί συνετέλεσαν μάλιστα εις
την ευημερίαν τής χώρας καί εις την στρατιωτικήν ανατροφήν τών
κατοίκων αυτής, άλλ* άπελθόντες μ ετ’ ου πολύ δεν άφήκαν είμή
άμυδράς τινας αναμνήσεις τής γλώσσης αύτών, καί τής θρησκείας,
καί τού διανοητικού αύτών βίου. Ό δε άνήρ 6 καταδικάσας εαυτόν
νά άπομνημονεύση τάς περιπέτειας τών Όσμανιδών, b Hammer,
άφικόμενος εις τό 1 7 0 0 εντος, ήτοι διανύσας 3 5 0 περίπου έτη από
τής πρώτης έν Ευρώπη έγκαταστάσεως αύτών, αναφωνεί* ατελευταίον
ο,τε συγγραφεύς καί ό αναγνώστης τής Όσμανικής ιστορίας, δύνανται
νά άναπνεύσωσιν δπωςούν έξερχόμενοι τής πνιγηράς ατμόσφαιρας τών
σφαγών καί τών βασάνων.» Οί μετέπειτα χρόνοι τής Όσμανικής δεσ­
ποτείας ύπήρξαν ίσως κατά τ ι όλιγιύτερον τών προτέρων αίματοχα-
ρεΐς, ά λλ’ οι κ α τα κ τητα ί εκείνοι, άναγκασθέντες έξ αρχής νά χωρι-
σθώσΐ διά παντός από τών κατακτηθέντων, ούδέποτε ήδυνήθησαν νά
κατασκευάσωσι καθ’ εαυτούς γενεσιουργόν τπ α ιστορικόν κόσμον. Ά ρ-
χίσαντεςδέ προ μιας ήδη έκατονταετηρίδος νά άπέρχωνται, δένκατα-
λείπουσιν έν ταις χώραις ταύταις είμή τήν μνήμην τών καταστροφών
άς επί πεντακόσια έτη έπεσώρευσαν εις αύτάς. Υ π ο λείπ ετα ι ό πρώην
κύριος τής χώρας, ό μεσαιωνικός έλληΥΐσμός* καί αύτός όμως δ
μεσαιωνικός ελληνισμός, αφού έν δια σ τήμα τι ετών έξακοσίων έπε-
τέλεσε τούς καλλίστους καί εύεργετικωτάτους τών ιστορικών άθλων,
προςβληθείς αίφνης από τής προτέρας έτι περιόδου, εκ δυσμών τε
καί άνατολ^ών, ύπό τών πορθητών εκείνων, εις τοσαύτην επί τής πα­
ρούσης περιέστη ού μόνον ύλικήν αλλά καί ηθικήν εκλυσιν ωςτε δεν
παρέτεινε τήν άγωνίαν αύτού μέχρι τού 1 4 5 3 είμή διά τάς παρεμπε-
σούσας εμφυλίους τού μωαμεθανισμού διενέξεις.

Έ ν τώ κυκεώνι τούτψ τής πολυαρχίας ή μάλλον αναρχίας παρέ-

στη εις μέσον έτερος σταδιοδρόμος, ον είδομ&ν προαναγγελλομενον απο
 Ό νέος ελληνισμός έν Κρήτη, έν Ήπείρω καί εν Πελοποννήσω.

τής προηγούμενης περιόδου, 6 νέος Ε λληνισμός. Ο Ελληνισμός ουτος,

ό εκ των σπλάγχνων του μεσαιωνικού γεννηθείς, βλέπων ήδη τον γεν­
νήτορα δσημέραι <ρθί\οντα και πολλούς αλλοφύλους έπιδραμόντας είς
έκπόρθησιν τής ουσίας αυτού, έσπευσε νά άποδείξη δ ι’ έργων γενναίων
δτι εις ουδένα έξ αυτών εννοεί νά παραδώση α μ α χ η τί την πατρώαν
κληρονομιάν.
Μάλιστα αξιομνημόνευτοι υπήρξαν οι αγώνες αυτού κατά τής έν
Κρήτη Ενετοκρατίας, δπου έπ* αύτοφώρω συλλαμβάνομ,εν τήν τε
στενοτάτην μεταξύ τών δύο εκείνων έλληνισμών συγγένειαν καί μάαν
τών πρώτων αυτοτελών ενεργειών τού νέου έλληνισμ,ού. ΙΙολλάκις ει-
πομεν δτι μετά τήν άπο τών Αράβων άνάκτησιν τής Κρήτης, ή έν
Κωνσταντινουπόλει μοναρχία έφρόντισε μεταξύ τής 10 καί τής 12
εκατονταετηρίδος, νά άναζωπυρήση το ολως μαρανθέν θρησκευτικόν
καί μάχιμον τής νήσου έκείνης πνεύμ.α, έγκαταστήσασα προς τοϊς
άλλοις έν αυτή ούκ ολίγους έκ τών περιωνύμων στρατιωτικών τού
Κράτους οικων. Τούτων δε οί άμεσοι ή πλάγιοι απόγονοι προέστησαν
ήδη τών πολλών έπαναστάσεων δσας έπεχείρησαν οί Κρήτες κατά
τής ξενικής κυριαρχίας άπο τού 1 2 1 2 καί έφεξής* οί Ά γιοστεφ α νΐτα ι,
οί Σκορδίλαι, οί Δοακοντόπουλοι, οί Χορτάτοι, (οί έκτοτε Χορτάτζοι
μ.ετονομασθέντες), οί Κ αλλέργαι, οί Προικοσίοαι, οί Β λα σ το ί. At έπα-
ναστάσεις αύται διεξήχθησαν αύτοβούλως, καί άνευ ούδεμ,ιάς άξίας λό­
γου έπικουρίας τούέν Ν ίκαια κα τ’ άρχάς καί έπειτα έν Κιονσταντινου-
πόλει σκηνώσαντος μεσαιωνικού ελληνισμού. Έ άν S i δεν ηύτύχησαν νά
καταλύσωσι τήν ξενικήν κυριαρχίαν, τούτο δεν σημ,αίνει δτι ήσαν κι-
νήμ,ατα μ.ικρά. ίΜήπως το Όσμανικον κράτος, έν άκμ.ή ετι δν τής
δυνάμ,εως αύτού, έν τή 17 έκατονταετηρίδι, δεν έχρειάσθη εϊκοσιν ολα
ετη δπως έπί τέλους καταβάλη τήν έν Κ ρήτη Ενετοκρατίαν ; Όπό-
σον S i σπουδαΐαι ήσαν αί ένοπλοι διαμαρτυρία! τού νεαρού τούτου
έλληνισμ.ού, άποδείκνυται έκ τού δτι πολλά ήδυνήθησαν νά αποσπά-
σωσι προνόμια άπο τών κυριάρχων καί Ιδίως πολλάς υπέρ τής ορθοδό­
ξου εκκλησίας παραχωρήσεις, δτι ενίοτε περιήγαγον αυτούς έπί ξυρού
άκμής, δτι τινές τών έπαναστάσεων τούτων υπήρξαν μ,ακραι καί
πεισματώδεις καί δτι κατεβάλλοντο μ.έν, οί δέ άρχηγοί αυτών εθα-
νατούντο, άλλ* ούδέν ήττον μ ετ ’ ού πολύ έπανελαμ.βάνοντο.
"Ετεροι καί χαρακτηριστικώτεροι μ,άλιστα άγώνες τού νέου ελ λ η ­
νισμού συνέβησαν ευθύς μετά τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως
 Αίτια τής αποτυχίας των Φράγκων.

ύπό των Φράγκων, εις τώ δυτικά διαμερίσματα τής ελληνικής χερ­

σονήσου. Ένώ 6 Βονιφάτιος κατελάμβανε τάς ανατολικά; αυτής χώ­
ρας, δ Μ ιχαήλ "Αγγελος Κομνηνός ίδρυσε προς δυσμάς ίδιον κράτος,
το δποιον, άπλούμενον από Ναύπακτού μέχρι Δυρραχίου, περιελάμ-
βανε την παλαιάν καί τήν νέαν "Ηπειρον, τήν ’Ακαρνανίαν, την Αιτω­
λίαν, και τήν δυτικωτέραν Θεσσαλίαν. Οί ιστορικοί, οιτε ήμέτεροι και
οί ξένοι, όνομ,άζουσι το κράτος τούτο Λεσχοτάτον ’Ηπείρου, καί τον
ηγεμόνα αύτοΰ Λεσχότην *Ηχείρον. Τά δε Χρονικά τον Μωρέ ως,
τά οποία άκριβέστερον έκδηλούσι τήν δημώ δη συνείδησιν, προςαγο-
ρεύουσι τον ηγεμόνα εκείνον ου μόνον Δεσπότην τής Ηπείρου, άλλά
και ο.ίης τής ' Ε.Μ όδος' δικαίως άπονέμοντα αυτω τήν καινοφανή
τότε ταύτην επωνυμίαν, διότι ο Μ ιχαήλ καί δ αδελφό; αυτού Θεόδω­
ρος πριύτιστον αυτών καθήκον ένόμισαν νά συμπράξωσι μετά των Πε-
λοποννησίων εις τον κοινόν κατά των Φράγκων αγώνα.
Οι Πελοποννήσιοι τψόντι άπέκρουσαν κατ’ άρχάς όπως καί οί Κρή-
τες, δπως καί οί Ή πειρώται, τήν ξενικήν κυριαρχίαν. Δεν άντίπαρε-
τάχθησαν μ.έν εκ του συστάδην είμή άπαξ, ως φαίνεται, καί ε’ν τη
μάχη ταύτη ήττήθησαν. ’Αλλά τά φρούρια τής Κορίνθου, τού "Αρ­
γους καί τού Ναυπλίου άντέστησαν επί ικανόν χρόνον ύπό τον Σγου­
ρόν καί τον αδελφόν τού Δεσπότου Ε λλά δος Θεόδωρον. Τήν δε Μο-
νεμβασίαν δεν κατώρθωσαν νά κυριεύσωσιν οί Φράγκο», είριή ύπερ τά
τεσσαράκοντα έτη από τής εις τήν χερσόνησον επιδρομής αύτών καί
τούτο μετά τριετή πολιορκίαν, 1 2 4 6 — 1 2 4 8 , τοσούτον καρτερικήν
άμυναν άντέταξαν οί κάτοικοι τής πόλεως ταύτης ύπό τούς δημοτι­
κούς αύτών άρχοντας, Μαμωνάν, Δαιμονογιάννην καί Σωφιανόν. Καί
ενταύθα λοιπόν δ ύπέρ ανεξαρτησίας άγων διεξήχθη κατ’ άρχάς οίκο-
θεν, άνευ βοήθειας τού εν Ν ίκαια ετι διαμένοντος μεσαιωνικού ελλη ­
νισμού. Οί Πελοποννήσιοι δεν ελαβον τότε επικουρίαν ειμή παρά τού
δεσπότου Ε λλά δο ς, ώςτε τάδύο ταύτα τμήμα τα τού νέου ελληνισμού
ήγωνίσθησαν κατά τών ξένιον, ού μόνον ασχέτως προς τήν περιλιπομένην
μεσαιωνικήν ημών κυβέρνησιν, άλλά προς άλληλα συνεννοούμενα.

Τελευταιον όμως συνεπληρώθη ή κατάκτησις τής Ηελοποννήσου* οί

κάτοικοι αυτής ύπέκυψαν, άλλά δεν ύπέκυψαν άνευ όρων. "Οπως οί έν
Κρήτη Ε ν ετο ί, ούτω καί οί Βιλλεαρδουϊνοι τής Ιίελοποννήσου έδέησε
νά κυρώσωσι τάς ιδιω τικά ; τών Ελλήνω ν κτήσεις καί προνομίας καί
 Αίτια τής αποτυχίας των Φράγκων.

προ πάντων νά όμόσωσιν ότι ύ'έν θέλουσι καταναγκάσει αυτούς νά

μεταβάλωσι θρήσκευμα καί νά γίνωσι Φράγκοι, εν άλλαις λέξεσιν ότι
ίε ν θέλουσι τού; βιάσει νά συγχωνευθώσι μετά τών ξένων, άποβάλ-
λοντες την εθνικήν αυτών οντότητα. Ενταύθα ύ'έ άπε^είχθη πάλιν
όπόσον συνετώς είχε πολιτευθή ο μεσαιωνικός ΐλ λ η ν ισ μ ό ς , αποκρόυ­
σα ς παντί σθένει επί 7 5 0 έτη τάς κυριαρχικά; τούάρχιερέως τ ή ς 'Ρ ώ ­
μης αξιώσεις επί τής ελληνικής εκκλησίας. Έάν οί σταυροφόροι έπήρ-
χοντο εις την Α νατολήν εχοντεε προκατεσκευασμένην την θρησκευτι­
κήν ενότητα, ή^ύναντο ίσως νά παγιώσωσι το πολιτικόν αυτών κρά­
τος. Ά λ λ ’ εύρόντες κατέναντι αύτών λαόν τού οποίου το εθνικόν α ί­
σθημα κατωχυρούτο ύπο άκρα^άντου εις τά πάτρια ύ'όγματα άφο-
σιώσεως, πεοιέπεσον εις κύκ7νθν ύ'ιαλληλον* εί piv ήνείχοντο το
θρήσκευμα αυτού, προεκάλουν άύ'ιαλείπτους επαναστάσεις* εί 8ε το
ήνείχοντο, παρεσκεύαζον την κατάλυσιν τού εαυτών κράτους, άρια ώς
ήθελον προκύψει εις μέσον ευμενείς ύπέρ τών ιθαγενών περιστάσεις.
Τούτο 8ε ήτο ά^ύνατον νά μ ή συμβή ώς έκ τού τρόπου καθ’ ον
κατηρτίσθη ή τετάρτη σταυροφορία. Ό στρατός αυτής ήτο ίυςανά-
λογος προς το μέγεθος τού επιχειρήματος, καί άπέβη έτι μάλλον ανε­
παρκής οτε, μετά τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως, 8 ιεσπάρη από
τής Θράκης μέχρι τής Πελοπόννησου καί τής Κρήτης. Τ α κ τικ ά ; επι­
κουρίας ύ'έν ήτο ύ'υνατον νά λάβωσιν οϊκοθεν είμή μόνοι οί Ε ν ετ ο ί,
8ιό τι αυτοί καί μόνοι έπεμφθησαν ύπό κράτους τακτικώς ώργανωμέ-
νου καί εχοντος ώρισμένον σκοπόν. Οί Γάλλοι, οί Γερμανοί καί οί Ι ­
ταλοί ήσαν έθελονταί τυχού'ιώκται, ών ή έπιβολή άνταπεκρίνετο εις
τάς τότε προαιρέσεις τής Δύσεως, αλλά 8ι αυτό τούτο οτι έξεπροςώ-
πουν άορίστως άπασαν τήν Δύσιν, ούύ'εμίαν ελαβον σπου^αίαν συνύ'ρο-
μήν παρ* ούό'ε(Λΐάς ιύ'ία τών έν αυτή επικρατειών, α ιτ ίε ς άλλως τε
ου8ε ειχον έτι κατ’ εκείνους τούς χρόνους ώρισμένην εξωτερικήν πολι­
τικήν. Εντεύθεν μόνοι οί Ε ν ετο ί ή^υνήθησαν ν* άνθέξωσιν επί 4 5 0
ετη εις τάς επαναστάσεις τής Κρήτης. Ή έν Κωνσταντινουπόλει λα ­
τινική αυτοκρατορία ίέ ν έλαβεν είμή ολίγα ; τινάς σχετικώς επικου­
ρίας, καί τούτου έ'νεκεν έξέλιπεν ε’ντός 55 ετών, εξ ών τά πλειστα #ιή -
γαγεν έν τή έσχάτγ) ταπεινώσει καί άθλιότητι. Οί 8ε έν τα ΐς νοτιω-
τέραις έλληνικαΐς χώραις Φράγκοι έγκατελείφθησαν έπί μακρόν εις
τάς ίύ'ίας δυνάμεις. Μόλις μετά παρέλευσιν χρόνου πολλού προςήλθον
%» ένταύθα ομόθρησκοί τινες αύτών, οιτινες όμως η εκτραπεντες εις εμφυ*
8 *0 μεσαιωνικός ελληνισμός αναγνωρίζει τόν νέον ώς διάδοχον.

λίους διενέξεις, η άποτελούντες ληστρικά; μάλλον συμμορίας, oiat

ησαν ή Κ α τα Λ α ηκη 'Ε τα ιρ εία καί η Ναναρικη 'Ε τ α ιρ εία , αντί νά
ένισχύσο>σι την Φραγκοκρατίαν, συνετέλεσαν απεναντίας εις την
κατάλυσιν αυτής. Έν τω μ.εταξύ δέ οί Βιλλεαρδουϊνοι καί οί Δούκες
των ’Αθηνών ελέησε νά έπαρκέσωσι δΓ άλλου τρόπου εις την συμ-
πλήρωσιν της στρατιωτικής αυτών δυνάμεως.
Έ π ί τούτω αφού επίτρεψαν εις τούς ιθαγενείς πολλά, ώς εΐδομεν,
δίκαια καί προνόμια, έκάλεσαν προςέτι αυτούς εις τά όπλα διά τα κ τι­
κής στρατολογίας, καί σύν τω χρόνω προήγαγον πολλούς έξ αυτών
εις άνό>τερα τού κράτους αξιώματα. Το αποτέλεσμα υπήρξε πρόδη­
λον. Κ αθ’ όσον ηλαττούντο οί έσπέριοι φεουδάρχαι, καθ’ όσον η δύ-
ναμις αυτών εζησθένει. ετι μάλλον δ ta τών εμφυλίων αυτών διενέ­
ξεων, οι κάτοικοι τών νοτιωτέρων ελληνικών χωρών, συμπράξαντες
η δη καί μετά τού έν τω μεταξύ έξώσαντος τούς Φράγκου; εκ Κων­
σταντινουπόλεως μεσαιωνικού ελληνισμού, όλως σχεδόν έπί τέλους
άπηλλάγησαν της ξενικής εκείνης κυριαρχίας.

Ά λ λ ’ ή άναστήλωσις τού αρχαίου μεσαιωνικού ημών κράτους ά-

πέβη τότε αδύνατος. Έ τ ι από της δωδέκατης έκατονταετηρίδος, αί
πλεισται τών έπαρχιών αυτού είχον καταστή, ώς ήξεύρομεν, αυτοκέ­
φαλοι* αί δε άνωμαλίαι της 13 καί της 1 4 έκατονταετηρίδος δεν ησαν
βεβαίως έπ ιτή δεια ι νά θεραπεύσωσι την έςάρθρωσιν ταύτην. Τόσω δε
μάλλον δυςκατόρθωτος ήτο ή άνόρθωσις της κυβερνητικής ένότητος
0σ<μ από τού 1 3 6 0 νέος καί φοβερώτατος έπήλθε πολέμιος, οί Όσμα-
νίδαι Τούρκοι. Κ α ί ού μόνον αί έπαρχίαι δεν έπείθοντο νά άποβά-
λωσι την αυτοτέλειαν αυτών, αλλά εις τάς νοτιωτέρας έλληνικάς χώ­
ρας ήρχισαν νά έπιπνέωσιν άρχαίαί τινες αναμνήσεις αιτινες, όσψ ο­
λίγον πρακτικαί καί άν ήταν, συνετέλουν όμως εις τό νά συμπληρώ·
σωσι την κατάλυσιν τού μεσαιωνικού ελληνισμού.
Τω 1415 εις τών άνωτέρων τής Πελοπόννησου λειτουργών, ό πμο-
στάτηα τών νόμων Γεώργιος Γεμ.ιστός, ή, όπως αυτός έαυτόν επί τό
έλληνικώτερον μετωνόμασε, ΓΙλήθων, ύπέβαλεν εις τούς Γίαλαιολόγους
Μανουήλ καί Θεόδωρον σχέδιον ριζικής τής χερσονήσου μεταρρυθμί­
σεων, οικονομικής, στρατιωτικής, καί κοινωνικής, ήτις έν πολλοΐς εν­
θυμίζει τούς θεσμούς τής αρχαίας Σπάρτης καί δπωςδήποτε προηρεϊτο
τήν όλοσχερή ανατροπήν τού μεσαιωνικού καθεστώτος. Η εκτέλεσις
 Αίτια τής αποτυχίας των Όσμανιδών. 9

της άναμορφώσεως ταύτης ήτο φυσικώ τώ 7^όγω ανέφικτος* αλλά έκ

τούτου καί [/.όνου ότι έσχεδιάσθη και έπισήμως διετυπώ θη, οί Πα-
λαιολογοι ένόησαν ότι ιζων ήδη έντος κόσμου εντελώς άλλοτρίου τού
κόσμου έν ω έγεννήΟησαν καί άνετράφησαν. Μ άλιστα δε κατενόησε
τούτο ό Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, όςτις πλειότερον όλων των α­
δελφών αυτού διέτριψεν έν Πελοποννήσω και σπουδαώτερον ήγωνίσθη
έν αυτή υπέρ τής ελληνικής ανεξαρτησίας. Τ ίς έ’λλην αγνοεί ότι b
Κωνσταντίνος ούτος περιβληθείς βραδύτερον τον άκάνθινον τού τε­
λευταίου αύτοκράτορος ’Ρωμαίων στέφανον, ώνόμασε κατά την προ­
τεραία ν τής άλώσεως τούς συναγωνιστάς, άπογόνους Ε λ λ ή ν ω ν καί
πάλιν την επιούσαν έκάλεσε την πόλιν ύπέρ ής έμάχοντο ελπίδα καί
χαράν πάντων των Ελλήνω ν. Ταύτην S i φέρων S ix στόματος την
δήλωσιν ότι δεν πρόκειται πλέον περί ’Ρωμαίων, αλλά περί Ε λλήνω ν,
ότι δεν πρόκειται δηλαδή περί συντηρήσεως τού μεσαιωνικού ελλ η νι­
σμού, άλλα περί άνιδρύσεως έλληνισμ.ού νέου έπεσε την επιούσαν ρ.άρ-
τυς γενόμενος έσχατο; μεν τού παρελθόντος, πρώτος δέ τού μέλλοντος.

Οί Ό σμανίδαι οι κατά την ημέραν εκείνην όριστικώς κυριάρχησα ν­

τε; τών ελληνικών χωρών, δεν ηύδοκίρ,ησαν περί την διεξαγο>γήν
τού έργου αυτών πλειότερον τών Φράγκων. Αί περιπέτειαι τής κα τα-
κτήσεως ταύτης υπήρξαν διάφοροι, άλλ* ή αποτυχία παρερ,φερής.
Ένφ οί Φράγκοι ούδένα τών ιθαγενών προςωκειώθησαν, οί Ό σμανίδαι
απεναντίας συνεχώνευσαν πολλούς διά τού έζισλαμισρ,ού. Τάνάπαλιν
όμως ενώ οί Φράγκοι διψκησαν τούς ύποκύψαντας, οί Ό σμανίδαι οίτι-
νες επι μακρότατον ούτε τά καθ’ εαυτούς ήσαν επ ιτήδειοι νά δ ια χ ει-
ρισθώσιν, ουδόλως σχεδόν άνέλαβον νά κανονίσωσι τάς σχέσεις τού
Κράτους προς τούς πολυαρίθμους ύπηκόους όσοι διετήρησαν την εθνό­
τη τα καί την θρησκείαν αύτών. Ε ννοείτα ι ότι άπήτουν παρ’ αυτών
άδυςωπήτως πολυειδείς φόρους, καί οτι το ήμισυ εκείνο τών κατοίκων
τής χώρας ούδεμίαν εΐχεν ασφάλειαν τιμής, περιουσίας καί ζωής, κατά
τά λοιπά όμο^ς έγκατελείπετο εις την τύχην του, ό έστιν άφίετο νά
£υθμ.ίσγι αυτήν κατά τό δοκούν. Ή τύχη αύτη δεν ήτο βεβαίως έπί-
ζηλος* άλλ* επιτέλους ούτε a t καταιγίδες, ούτε οί λχΟίμ.οί, ούτε οί λιμοί,
ούτε at ά λλα ι φυσικαί συμφοραί είναι α διά λειπ τοι, b S i τρόπος καθ’
ον ώφελήθη έκ τών διαλειμμ,άτων τούτο/ν b νέος έλληνισμ,ός μαρτυ-
10 Επιτολή τής γλώσσης του νέου Ελληνισμού.

οεΐ όπόσον δεξιώς παρεσκευάσθη ύπο τής μεσαιωνικής ημών μοναρ­

χίας προς έπιτέλεσιν τής λαχούσης αύτω ιστορικής εντολής.
Έ π ι τής μακράς εκείνης δουλείας, ό νέος ελληνισμός κατώρθωσε νά
δημιουργήση ίδιον κοινοτικόν οργανισμόν, ένα των καλλίστων έν πολ-
λοΐς κοινοτικών οργανισμών οίων μ.νημονεύει ή ιστορία* να δημιουρ-
γήση αυτοτελή δημοσίαν παίδευσιν, αυτοτελή εξωτερικήν πολιτικήν,
αυτοτελή πεζικήν καί ναυτικήν δύναμιν· δέν έ'παυσεν έπι 3 6 8 έτη
συυ.μαχών μεθ’ όλων τών πολεμίων τής Πύλης καί μετά τον μακραίωνα
εκείνον έναγο>νιον βίον, Ι'δρυσε τελευταΐον δι* άθλων πολύκροτων, εκ
τινων τών αρχαίων αυτού κτήσεων, βασίλειον νέον, το καθ’ ημάς βα-
σίλειον τής Ε λλά δος. Το βασίλειον τούτο έλογίζετο επί πλεΐστον
χρόνον ώς δ ρ.όνος επίδοξος διάδοχος τής δσημέραι φθινούσης οσμ,α-
νίκης κυριαρχίας, ώς ό μόνος εν τή ανατολή μυσταγωγος τού νεωτέ-
ρου πολιτισμού* καί νυν δέ ότε παρέστησαν εις μέσον δύο έτεροι αυ­
τού συναγωνισταί, αποτελεί πάντοτε ενα τών κυριωτάτων λειτουρ­
γών τής βραδέως μέν ά λλ’ άδιαλείπτω ς διεξαγόμενης μ.εγάλης ταύ-
της άνταποδόσευ^ς. Ταύτα είναι τά έργα τά έπιτελεσθέντα ύπο τού
νέου ελληνισμού* ταύτα λέγονται ίστορικαί έντολαί. ούχί δέ αι πρός-
καιροι καί άγονοι ή διαρκείς μέν αλλά πανώλεθροι κατακτήσεις. Καί
ιδού δ ια τ ί 6 νέος έλληνισμος πρωτεύει ίστορικω λόγω έν τή ’Ανατολή
άπο τής τριςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος μέχρι τής σήμερον.

Τότε δέ έπέτειλε καί ή γλώσσα τού νέου ελληνισμού. Έ κ Τών προ-

τέρο^ν χρόνων δέν περιεσώθησαν ειμή εύάριθμ,ά τινα καί εξ ολίγων
χωρών προερχόμενα καί απ’ άλλήλων διαφέροντα ναυάγια τής λαλου­
μένης γλώσσης, τά δποια διά τούς τρεις τούτους λόγους αδύνατον είναι
νά λύσωσι το ζήτημα εάν ύπήρχεν εις ολας τάς χώρας τού μεσαιωνικού
ημών κράτους μία τις κοινώς λαλουμένη γλώσσα καί ετι όλιγώτερον
όποια τις ήν αυτή. ΆπΟ δέ τής δωδεκάτης έκατονταετηρίδος καί εφε­
ξής άνέθορον αίφνης έργα πολλά εις πεζόν καί έμμετρον λόγον έν
Κων:τταντινουπόλει, έν Έπτανήσιρ. έν τή Ε λ λ η ν ικ ή χερσονήσω, έν
Κρήτη, έν Κύπρω, έν 'Ρόδω. "Απαντα τά έργα ταύτα διακρίνονται,
κατά τε το είδος καί τήν ύλην, άπο τής παρηκμακυιας αρχαίας ελ­
ληνικής έν ή έγράφησαν τά μνημεία τής μεσαιωνικής ημών φιλολο­
γίας. Κ ατά δυςτυχίαν όμως καί ταύτα διαφέρουσιν ούδέν ήττον απ*
 ’βπιτολή τής γλώσσης του νέου ελληνισμού. ίί

άλληλων, ώςτε προ^ήλως #έν έκπροςωπούσιν είμη τού: τοπικού; των

χωρών εκείνων ιδιωτισμούς.
Έπιστήσωμεν εν τυύτ',ις επί μικρόν την προςοχήν είς εν των μνη­
μείων τούτων τής μεσαιωνικής ημών γλώσσης, είς τα λεγάμενα Χ ρ ο ­
νικά των εν *Ραψανια και μά.Ιιστα εν τω Ma'pir. πο.Ιέμων των
Φράγκων. Τά Χρονικά ταύτα .έγράφησαν είς έμμετρον λόγον, έν τή
14 εκατονταετηρίδά ύπο ΓΙελοποννησί,ου, γεννηθέντος εκ ρ.ητρός ελλ η ­
νικός καί πατρος Φράγκου. Τοιούτους ήμιέλληνας η συμ.ρ.ίκτους η δ ι·
γενεΐς αναφέρει πολλούς ήτε αρχαία καί ή μέση ημών ιστορία, ιδίως
έν ’Ιτα λία καί έν μικρά ’Ασία. Τούς έν ’Ιτα λία ονομάζει ο Πολύβιος
μιξέλληνας, τούς δ ’ έν τή μικρα ’Ασία, ό Στράβων Έλληνογαλνάτας
ή Γαλλογραικούς καί ό Θεοφάνης ΓοτΟογραίκους (τόμου 3, σελ. 3 καί
3 4 4 ). ’Αλλά καί έν ταίς κυρίως έλληνικαΐς χώοαις έγένοντο βεβαίους
πολλοί γόνοι έλλήνων καί αλλοδαπών, μ,άλιστα κατά τούς αιώνας τών
μεγάλων έπιδρορ,ών καί έποικήσεων. Έ κ τούτων όμως ρητώς δεν έπω-
νυμ,ούνταί είμ.ή οί «έκ ’Ρωρ.αίων γυναικών γεννηΟέντες τοις ’Ιτ α λ ο ί;»
(^δηλαδή τοις Φράγκοις), καλούμ.ενοι ΓασμονΑοι η ΒασμονΑοι. Καί
το μέν τελευταΐον μέρος τής έπωνυμίας ταύτης, πρόδηλον τ ί δηλοί,
διότι άχρι τούδε έν Πελοποννήσω μονΑος όνορ.άζεται ό νόθος, τού
δέ πρώτου δεν άνευρέθη ετι ή σημασία. Ά λ λ ’ έπαν-ρχόμενοι είς τά
Χρονικά τών έν Μωρέα πο7νέρ,ων τών Φράγκων, 7νέγορ.εν ότι ταύτα
Ρρίθουσιν ίδιωτισρ.ών τούς όποιους μέχρι τής σήμ.ερον έχει ό λαός διά
στόματος έντός καί εκτός τού ’Ισθμού· οίον κάθου σιμά μου, σύρετε
είζ τον πριγκηπαf ίσωσε V το Π α ρίσι} νά σμίζονν, επάνω μου to
πέρνω, την ενΑογήθηκε, τον για λού} του .Ιιμιώ νος, *ς το έμπα νοεμ->
βρίου, εγώ άτος μου, άπ αντον} ποτέ του καί πλειστα α λλα . ΙΙρος
τοίς ά λλοι; δέό7*α τά γεωγραφικά, ονόματα έκφέρονται έν τοις Χρονι­
κοί; άπαραλλνάκτως όπως καί νύν ύπό τών πολλών παραμ.ορφούνται,
καίτοι προ καιρού έπισήμως καθιερώθησαν οί αρχαίοι αυτών τύποι*
'Αθήνα, 'ΑνάπΑι^ Βοοτίτζα , ΤΑαρεντζα, "Επακτόν, Ζ η το ννι, Θήβα,
Κ α λα μά τα , Κορέοι, ΓίαΑαιά Π ότρα,τίΧπ.
Άναμ,φισβήτητον λοιπόν είναι ότι το άνά χεΐρας εργον, όπως καί
0λα τά λοιπά προμ.νημονευθέντα, έγράφη είς την γλνώσσαν τήν ιδίως
λαλουμένην έν τή χιυρα εξ ής προέκυψεν. ’Α λλά διαφέρει αυτών κατά
τούτο, ότι ή γλώσσα τΟυ εχεί έν πολλοί; ού ρ.ίκράν όρ,οιότητα πρός
τήν σήμερον ύπο όλου τού ελληνικού ίθνους λαλουμένην, καί έκ δια-
12 *Η γλώσσα τών Χρονικών τών έν Μωρέςι πολέμων των Φράγκων.

λ ε ιμ ά τ ω ν συγχέεται σχεό'όν μ ετ ’ αυτής. Ό λ ίγ α ι τινες παραθέσεις

θέλουσι πείσει νομίζω ημάς περί τούτου.

Ό συγγραφεύς αποτεινόμενος προς τε τον αναγνώστην καί τον α­

κροατήν αυτού καί συνιστών αύτοις όσα μ έλ λ ει νά ιστόρηση, λέγει*

Ε ί μ } ν ήζεύρεις γράμματα, συχν άναγίνωσχέ ra ,

Εν δε καί ενσ αγράμματος, κάθον σιμά μου, μάθε.

Προϊόντος τού λόγου, ομίλων περί τού κυριωτάτου τών όρων τού
όποιου την έκπλήρωσιν άπήτησαν οι Μ ωραϊται από τον Β ιλλεα ρίο υΐ-
νον, ϊ£ού πώς ^ιατυποϊ την πρότασή αυτών*

Τούτο ζητουμεν, λέγομεν, μεθ' ορχου να μας πήσης,

' Εγγράφως νά το ίχ ω μ εν ίμ ε ΐς καν τά πα ιδιά μ α ς ·
9Από τον νυν και έμπροσθεν Φράγκος μ η μά ς βιάση
Τ ην π ίσ τ ιν μας ν άλλάζονμεν καί Φράγχοι νά γενουμεχ.

Ά λ λ ' έξακολουθήσωμεν τάς παραθέσεις, παραλείποντες τάς άφορ-

μάς τών λόγων τού ποιητού.

Τής δε τον * Αργους πόλεως ή χώρα ή μ εγά λ η ,

Μέσα εις κάμπον κ είτετα ι ώς τέντα άπλωμένη.

Α οιπον, καλέ μου άδελφέ, τά ροϋχά σου άς βγάλουν

Ν ' άλαφρώδη το χάτεργον, νά το καλαφατίσω.

9Εγώ , άδελφέ, άν γύρευα ν αύζήσω την τιμ ή ν μου,

Τον πλούτον καί την δόζαν μου, πρέπει νά μ* έπαινήτε

............................... εσωσε *ς to Π αρίσι*

Τον ρήγαν ηΰρηκεν έχει, έορτήν μ εγ ά λ η ν εΙχ ε%
Τήν λέγουσι Πεντηκοστήν, έώρταζεν 6 ρήγας.

Νδστιμον τού έφάνηχεν, νά σμίζουν, νά χαρούσι,

*Επήρε τήν γυναιχά του, τήν ρήγαιναν εκείνην
Κ αί εις το Παρίσι απόσωσαν, χαλά συντροφευμένοι
X a p a ic μ εγά λα ις ίπ ηχαν, ώς τώχουν οί ρηγάδες.
 Περιπέτειαι τής γλώσσης του νέου έλληνισμου.

Κ α ι Λέγει της, τι χΛαίεις / .'· χονταίσα ;

Ά λ λ * έ'λθωμεν καί εις γενναιότερους τινάς λόγους. \ Μήπως δ Κο-

λοκοτρώνης και h Καραϊσκάκης, θέλοντες νά προτρέψωσι τούς συναγω-
νιστάς νά δρμήσωσι κατά τού εχθρού, δεν ήθελον δμιλησει προς αυ­
τούς σχεδόν άπαραλλάκτως όπως b πολέμαρχος των Χρονικών, δ
άναφωνήσας·

Έ ά ώ εις τούτα τα βουνά, είς τούταις ταις χΛεισούραις,

οπον υ π ά γ ο υ ν έμ εΐς , έόώ μα ς α να μ ένει.
Π αιόιά, σύντροφοι, απάνω τους .............................
Σήμερον ν άποθάνωμεν παρόν νά εντραπονμεν
"Ο.Ιοι μ ε τ ’ έμού όράμετε άπάνω *ς τους εχθρούς μας.

*Η μήπως και ημείς οι κα7.ούμενοι λόγιοι τού έθνους ήθέλομεν ά λ­

λως είπει ούκ ολίγα τών εν ταίς παραθέσεσι λεγομένω ν; Δεν τολμώ
νά εκστομίσω οτι και νά γράψωμεν ίσως ήδυνάμεθα τινά όπως έν τώ
ποιήματι έγράφησαν. Ουρείς όμως θέλει άρνηθή τουλάχιστον ότι ή
γλώσσα ήν ώμίλουν έν τή 18 εκατονταετηοίδι οι Πελοποννήσιοι και
οί Στερεοελλαδιται άπετέλεσε την κυριωτάτην αφετηρίαν τής σήμε-
ρον υπό τού ελληνικού έθνους λαλουμένης και γραφόμενης.

Τό γεγονός τούτο είναι εύεξήγητον. βεβαίω ς δλαι αί έλληνικα ί χώ-

ραι συνετέλεσαν εις την κατάρτισιν τού νέου έλληνισρ,ού· καί ή νΗ-
πειρος, καί ή Θεσσαλία, καί ή Μακεδονία, καί ή Κωνσταντινούπολις
σύν τή) Θργ.κν), καί τά παράλια τής μικράς ’Ασίας, καί αί νήσοι, μ ά ­
λιστα δέ τούτων τά Ψαρά, ή "Υδρα, αί Σπέτσαι, καί ίσιυς υπέρ άπά-
σας τάς λοιπάς ή υπέρ τάς λοιπάς πάσας άδικηθεισα Κ ρήτη. *Αλλ*
είναι ούδέν ήττον βέβαιον ότι ή Πελοπόννησος καί ή έκτος τού ισ ­
θμού Ε λ λ ά ς διεξήγαγον, κατά τάς τέσσαρας προηγηθείσας εκατον­
ταετηρίδας καί κατά τά τριάκοντα πρώτα έτη τής ληγούσης, τούς
διαρκεστέρους, τούς καρτερικωτέρους, τούς ένδοξοτέρους υπέρ τής πο­
λιτικής ημών άναβιώσεως αγώνας At χώραι αύται, όπως καί πάσαι
αί άλλαι έλληνικαί χώραι, ουδέποτε παρήτησαν την μεγάλην κληρο­
νομιάν τής έν Κωνσταντινουπόλει ορθοδόξου μοναρχίας, καί πολλάκις
έν τίρ μακρφ έκείνφ δια σ τήμα τι έξεδήλωσαν, ιδ ία καί έπισήμως, επί
τίνι τελικ φ σκοπώ ύφίστανται πεντακοσιίτη μαρτύρια. Ά λ λ α , διά
14 ΓΙεριπέτειαι τής γλώασης του νέου έλληνισμού.

πεπρωμμένης τίνος φοράς των πραγμάτων, ή Πελοπόννησος καί ή

Στερεά άπέβησαν και νυν όπως το πάλαι, ή άκρόπολις του ελλη νι­
σμού, ΈΑΑάόος έρεισμα, κατά ΙΙίνδαρον αύταί άπήοτίσαν τον πυ*
ρήνα του νέου ελληνικού βασιλείου· αυταί έγένοντο το κέντρον του
νέου πολίτικου και διανοητικού ημών βίου· καΟά δέ καί άλλοτε εΐπο-
μεν· (σελ. 8 6 3 του προίτου τόμου) «ένότης γλώσσης δεν κατορθούται
ειμή οσάκις το έθνος έχει εν κέντρον ένεργείας πολιτικής' και πνεύμα-
τικ ή ς.» Ούδέν λοιπόν άπορον ότι ή γλώσσα ήτις έλαλεϊτο καί έγράφετο
ύπο των Πελοποννησίων καί των Στερεοαλλαδιτών έν τή 13 εκατον­
ταετηρίδά κατίσχυσεν επί τέλους όλων των άλλων τοπικών του ε λ ­
ληνικού έθνους Ιδιωτισμών.
Α λ λ ά καί άλλη τις περιπέτεια τής νέας ημών γλώσσης είναι άξια
νά επιστήση την ιδιάζουσαν προςοχήν των παρ’ ήμϊν ειδικώς περί
τοιαύτας μελετάς ένδιατριβόντο)ν. Ιίάς γνώστης τής παρούσης δια-
πλάσεως των νεωτέριον ευρωπαϊκών γλωσσών δυςκόλως πολλάκις καί

JVC
ενίοτε ουδόλως δύναται νά έννοήση τά άογαιότερα των πλείστων έ
αυτών κείμενα, τοσουτον τά κείμενα ταυτα είναι άξεστα καί ακανό­
νιστα καί δύςμορφα. Ε π ε ιδ ή ή κοινότερου παρ' ήμϊν διαδεδομένη έκ
των γλιυσσών τούτων είναι ή Γ α λλική, ούκ ολίγοι "Ελληνες δύνανται
νά πεισΟώσι περί τούτου άμα λάβωσιν άνά χειρ ας τάς αφηγήσεις
όσας έγραψαν έν τή 13 εκατονταετηρίδι περί τής άλώσεως τής Κων­
σταντινουπόλεως ό GeotTrov de V ille - I I a r d o u in , b H en ri de V a-
le n c ie n n e καί h R o b e r t de C la ry . Οί ελληνες ούτοι, οϊτινες άπρος-
κοπως καί πολλάκις ευχαρίστως διέρχονται τά Χρονικά των έν Μω-
ρέα πολέμων των Φράγκων, θέλουσιν αμέσως απωθήσει τά σκαιά καί
ασαφή προϊόντα τής Γαλλικής των αυτών χρόνων Κλειους. Δ ια τ ί άρά
γε, ένψ αί άλλαι γλώσσαι τοσουτον έν τω δια σ τήμα τι τούτφ έρρυθ-
μίσθησαν καί έκαλλύνθησαν, μόνη ή νέα ελληνική, καίτοι άναχωρή-
σασα από αφορμών όμολογουμένως εύγενεστέρων, παρέμεινεν άχρι
τοΰδε έν πολλοϊς ακανόνιστος; Ή ακριβέστερα λύσις τού προκειμένου
ζητήματος δεν ανήκει εις τήν πολιτικήν τού έθνους ιστορίαν. Τούτο
μόνον θέλομεν παρατηρήσει ένταύθα. Εγένοντο μέν καί παρ’ ήμϊν καί
όσημέραι γίνονται πολλαί αξιόλογοι γραμματικαί καί φιλολογικά! συ­
ζητήσεις προς τελειοτέραν ^ύθμισιν τής καθ* ημάς γλώσσης· αί δε συ­
ζητήσεις αύται δ·έν άπέβησαν βεβαίως άγονοι. Ή αλήθεια όμως εί­
ναι ότι αί γλώσσαι δεν μορφούνται διά συζητήσεων, άλλα υπό
 Περιπέτεια! τής γλώσσης του νέου ελληνισμού. 15

αριστουργημάτων, τά όποια μόνα, δύνανται νά έπιβληθώσιν εις την

εθνικήν συνείδησιν. Τοιαύτα δέ αριστουργήματα, ών βρίθουσιν αι
γλώσσαι των άλλων εθνών κατά τάς τελευταίας εκατονταετηρίδας,
δεν ηύτύχησεν αχρι τούδε νά καλλιτεχνήση ή γραμμ,ατολογία του
νέου ελληνισμού.
Έ ν έτι θέλομεν προςθέσει συμπέρασμα εκ του άνά χεϊρας Χροη,χοΰ
εξαγόμενον. Προ ετών πεντήκοντα είχε διασαλπισθή άνά πάσαν την
Ευρώπην ότι αί σλαυικαί έπιδρομαί καί έποικήσεις είχον εξαφανίσει
έκ προςώπου της γης, ιδίως της εντός καί έκτος του ισθμού γης,
τό ελληνικόν έθνος μεταξύ της 6 καί της 10 έκατονταετηρίδος, καί
ότι η εκτοτε μέχρι της σήμερον δμιλουμένη εν ταΐς χώραις ταύταις
γλώσσα έπεβλήθη εις αύτάς ύπό τής έν Κωνσταντινουπόλει κυβερνή-
σεως διά του έκχριστιανισμού των έπηλύδων. Περί πάντων τούτων ε-
πραγματεύθημεν διά ρ.ακρών έν σελ. 2 0 1 — 2 1 2 , 2 2 0 — 2 2 5 , 435·—
4 3 7 , 5 7 1 — 5 7 4 τού τρίτου τόμου καί έν σελ. 9 8 — 9 9 καί 3 6 6 —
3 6 7 τού τετάρτου. Έ ν δε τω τελευταίω τούτω χωρίω, θίξαντες α­
πλώς τό περί γλώσσης ζήτημα, ειχομεν ήδη είπ εϊ ότι ή γλώσσα ήν
έλάλουν έν τνΐ 13 έκατονταετηρίδι οί κάτοικοι τής Πελοπόννησου καί
τής Στερεάς ούδένα έφερεν έκκλησιαστικόν χαρακτήρα. Νύν λοιπόν
οτε ό αναγνώστης ελαβεν έννοιαν τινα τής γλώσσης ταύτης εκ τών
Χ ρ ο η χ ώ τ, ούδεμία νομίζομεν υπολείπεται αύτφ αμφιβολία ότι αυτή
ούτε έπείςακτος, ούτε νεκρά, ούτε τεχνητή ήτο, αλλά πλήρης ζωής
καί έμφάσεως, εστιν ότε ,δέ καί χαριεστάτη. Κ αί έπειτα ουδέποτε
μέν ήρνήθημεν ότι αίμα σλαυϊκόν ούκ ολίγον ε’.ςέρρευσεν εις την Π ε­
λοπόννησον καί εις την Στερεάν, αλλά πώς είναι δυνατόν νά παρα-
δεχθώμεν οτι δεν έπαλλον καρδίαι ελληνικά! εις τά στήθη τών γε­
νεών εκείνων αϊτινες, άμα είδον ότι ό εύρύνωτος μεσαιωνικός ελλ η νι­
σμός, μετά την έκπλήρωσιν τής λαχούσης αύτφ μεγάλης ιστορικής
εντολής, ήρχισε νά καταδύη, έσπευσαν νά περισώσωσιν ο,τε ήτο δυ­
νατόν νά περισωθή όπως δημιουργήσωσι τον νέον ελληνικόν κόσμον.
16 ΙΙρώται διχόνοιαι των έπιδραμόντων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ R'.
ΤΑ ά π 6 τ ή ς ά λώ σ εω ς τ ή ς Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο υ π 6 λ ε ω ς ύ π ο τ ώ ν Φ ράγκω ν

μ έ χ ρ ι τ ο $ θ α ν ά τ ο υ τ ο \ί Λ α τ ίν ο υ α ύ τ ο κ ρ ά τ ο ρ ο ς 'Ε ρ ρ ίκ ο υ .

Οι Φράγκοι κυριεύσαντες εύχερώς την Κωνσταντινούπολή ένόμισαν

οτι θέλουσιν επίση; εύχερώς κυριεύσει δλόκ^ηρον το κράτος* ά λλ’
ήπατήθησκν τοιούτό τ ι προςδο/.ήσαντες. Τά αίτια της αποτυχίας των
ύπήρξαν πολλά- προ πάντων δε η μεταξύ αυτών διχόνοια. Μη λησ·
μονήσωμεν δτι b φραγκικός στρατός συνέκειτο έκ τών θαλασσοβίων
Ενετώ ν, και εξ εθνών της ήπειρωτικής Ευρώπης* τά δε συμφέροντα
καί βουλεύματα τών δύο τούτων κυριωτάτων μερίδων ησαν διάφορα
καί πολλάκις πολέμια προς ά λληλα . ΓΙλήν τούτου b ηπειρωτικός
στρατός συνέκειτο ιδίως μέν έκ Γάλλων, άλλα και έκ Γερμανών ν.αί
έξ Ι τ α λ ώ ν ενφ δε στρατηγός τού δλου επιχειρήματος διετέλεσεν b
Ιτα λός Βονιφάτιος b Μομφερρατικος, αύτοκράτωρ προεχειρίσθη b
κόμης Φλανδρίας Βαλδουΐνος. Ό Βονιφάτιος συνεχάρη μέν τον νέον
αύτοκράτορα, καί έτίμησεν αυτόν δσον ήδύνατο, άλλ* ητο δύςκολον
νά μη άγανακττ) καθ’ έαυτον, διότι το αύτώ προςηκον κατά πάντα
λόγον στέμμα άπενεμήθη εις ετερον* ώςτε καί έκ τούτου πολλαί
προέκυψαν άμοιβαϊαι ύπόνοιαι καί πολλαί δυςχέρειαι.
Κ ατ* άρχάς, ινα οίκονομήσωσι την προςβληθεϊσαν φιλοτιμίαν τού
Βονιφατίου, ύπέσχοντο εις αυτόν πάσαν την επέκεινα τού Βοςπόρου
γώραν ήτοι πάσας τάς κατά την μικρά ν’Ασίαν επαρχίας δσας κατεΐ-
χεν ετι δ μεσαιωνικός ελληνισμός, καί προςέτι την μεγάλην νήσον
Κρήτην. ’Αλλά μετά την στέψιν τού Βαλδουΐνου b Βονιφάτιος έδήλωσεν,
οτι, αντί τών ασιανών χωρών, προτιμά νά λά βη την Μακεδονίαν, την
Θεσσαλίαν καί την κυρίως Ε λ λ ά δ α , έχων πρωτεύουσαν την Θεσσα­
λονίκην. Ή ανταλλαγή αυτή δεν συνέφερεν εις τον Βαλδουϊνον, δςτις
έπεθύμει μάλλον νά ήναι κεχωρισμένος διά τής θαλάσσης άπο τού
ισχυρού εκείνου αντιζήλου. Έδέησεν δμως νά ένδώση καί συνήνεσεν
εις την ανταλλαγήν. Ά λ λ * έξελθόντος μ ετ ’ ολίγον τού Βαλδουίνου
έπί την κατάκτησιν τής Θράκης, δ Βονιφάτιος, δςτις είχε μείνει εν
τ ψ μεταξύ έν Κωνσταντινουπόλει ΐνα, άπο κοινού μετά τού Δανδό-
λου καί τού κόμητος Βλεσσών Λουδοβίκου, φυλάτττρ την πρωτεύ­
ουσαν, ύπώπτευσεν δτι b αυτό κράτωρ μελετά νά καταλάβ*) καί αυτήν
 Πρώται διχονοιαι τών επιίραμόντων. 17

την Θεσσαλονίκην. "Οθεν συνέβη αμέσως μ,εταξύ αυτών εμφύλιος

αγών, τον όποιον έσπευσε νά καταπαύση δ Δάνδολος διά συμβιβα­
σμού γενορ.ένου ττερι τα τέλη σεπτεμβρίου 1 2 0 4 , καθ ον εφρόντισε
συγχρόνως να αύξηση τα ώφελήματα της Έ νετίας. Τωόντι δυνάμε*
του συμβιβασμού τούτου ίδρύθη τότε, παρεκτός τής εν τη πρωτευούση
αυτοκρατορίας, τδ λεγόμενον βα σ ιλειο ν τής Θεσσαλονίκης, το οποίον,
ον σχεδόν ανεξάρτητον, διό τι δεν συνεδεετο μ.ετα τής αυτοκρατορίας
είμή διά χαλαρωτάτου ύποτελείας δεσμ.ού, περιελάμ.βανε, κατά την
αρχικήν του ΒονεΦατίου προαίρεσιν, άπασαν την Μακεδονίαν, την
Θεσσαλίαν καί την κυρίως Ε λ λ ά δ α . Ένταυτω δε δ Βονιφάτιος πάρε·
χώρησε την Κρήτην αντί μικράς χρηματικής άποζημιώσεως εις τούς
Ενετούς, οιτινες έατήσαντο, εννοείται, καί του επίλοιπου κράτους τάς
καλλίστας προς την εμπορίαν χώρας, λαβόντες άπάσας τάς νήσους,
την Πελοπόννησον, τήν Ήπειρον, πολλάς παραλίας καί ουκ ολιγας
μεσογείους πόλεις, ενώ τού αύτοκράτορος τδ μερίό'ιον περιωρισθη εις
τά κατά τήν μικράν ’Ασίαν θέματα καί εις την Θρά.κην. Ίδιοποιή-
θησαν προςέτε οί Ε νετο ί καί αυτής τής Κωνσταντινουπόλεως τδ ήμισυ
μέρος* ώςτε δ Δάνδολος, έδρεύων έν αυτή, ήδύνατο νά λόγισθή ώς
συνάρχουν τού αύτοκοάτορος, τόσω μάλλον δσω έν τή διανορ.ή ήν ούτος
έπεχείρησε των αξιωμάτων καί προνομίων τής προτέρας βασιλείας, δ
των Ε νετώ ν δούξ ελαβε τδ άξίωμα του δεσπότου, καί τδ βασιλικόν
δικαίωμα τού φέρειν ερυθρά πέδιλα. Έ κ πρώτης λοιπόν άφετηρίας
τδ ανατολικόν κράτος διηρέθη ύπδ τών κατακτητώ ν τής πρωτευούσης
αυτού εις τρία κυριώτατα μερίδια* τδ βασιλειον τής Θεσσαλονίκης
ύπδ τδν Βονιφάτιον, τήν αυτοκρατορίαν ύπδ τδν Βαλδουϊνον καί τδ
μερίδtov τών Ενετώ ν, περί τής έκτάσεως τού δποίου δυνάμεθα νά
λάβωμεν έννοιαν τινα έκ τούτου, ότι δ Δάνδολος έπεκλήθη κύριος
τον τεταρτημόριου και ογδόου σύμπαντος τον 'Ρωμαϊκόν κράτους.
Ού μόνον δε at μεταξύ τών τριών τούτων μ.εριδίων σχέσεις ήσαν ή
χαλαροίταται, ή σφόδρα περίπλοκοι, αλλά παρεκτός τών ατοπη­
μάτων τούτων τδ βασιλειον τής Θεσσαλονίκης καί ή αυτοκρατορία
προέκειτο νά διαιρεθώσι πάλιν και νά ύποδιαιρεθώσιν εις πλ^είστας
άλλας δευτερευούσας καί τριτευούσας ηγεμονίας, συνδεομ.ενας πρδς
τούς κυριάρχας αυτών διά δεσμών κατά το μάλλον καί ήττον ασθε­
νών* διότι οί σταυροφόροι έξ όλης τής έν πολλοίς τοσούτον ε π ιτ ή ­
δειας ελληνικής διοεκήσεως, δεν παρέλαβον είμή τούς τίτλους τών
( ελα. ιςτο ρ . Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΣ ε ’) 2
18 Έξέγερσις του εθνικού φρονήματος έν *ΑσΙ$.

αξιωμάτων, (δεσπότης, σεβαστοκράτωο, πρωτοβεστιάριος, κ. τ . τ .)

καί τήν χρήσιν τής Ε λλ η ν ικ ή ς εν μέρει τουλάχιστον επί των αύτο-
κρατορικών σφραγίδων καί υπογραφών. Κ ατά δέ τά λοιπά, επραξαν
το καίριον λάθος του νά είςαγάγιοσιν εις τήν Ανατολήν το τότε εν
τή δυτική Ευρώπη επικρατούν φεουδαλικον σύστημα* ήτοι το πολύ-
αρχικόν εκείνο πολίτευμα, καθ’ ο ο βασιλεύς δεν άρχει πράγματι
είμή μικοάς τίνος μερίδος τής χιύρας, ώς προ: το λοιπον δέ κράτος
προίσταται άπλώς πολλών άλλων δευτερευόντων ήγεμόνιον, οιτινες ή
είναι ισχυρότεροι αυτού ή είναι ώςαύτως ανίσχυρο*., ώς ενχοντες ύφ’
εαυτού: άλλους πάλιν ήκιστα πειθήνιους υποτελείς.

Ουτω λοιπον ρυθμίσαντες τά κατά τήν όλην μ.έλλουσαν τού κρά­

τους κυβέρνησιν. οί Φράγκοι έπεχείρησαν τήν κατάκτησα αυτού. Καί
πρώτον θέλομεν ομιλήσει περί των άγό)νων ου; κατέβαλεν ο αύτο-
κράτωρ Βαλδουϊνος προς κατάκτησιν των κατά τήν ’Ασίαν χωρών,
άφού περί τά μέσα του 1504 εγενετο κύριος τή : Θράκης. Έ π ί τούτω
επεμψεν εκεϊ αυτόθι τον αδελφόν του Ερρίκον εν αρχή, τού νοεμ,βρίου
μηνός. Ά λ λ ’ ενταύθα εμελλον νά προκύψωσιν ανυπέρβλητοι δυςχερειαι.
*Α χρι τούδε ώμιλήσαμεν π?ρί των προςκομμάτων τά οποία άπήν-
τησαν καί προέκειτο νά άπαντήσωσιν οί Φράγκοι ώ: εκ τών Ιδίων
διαιοέσεων* νυν δέ άντιπαοέστη κατ’ αυτών ετεοον δεινότεοον π:ός-
κομμά, ή τού εθνικού φρονήμ,ατος τής ’Ανατολής έξέγερσις. Κ α τ’
άρχάς οί έπιδραμοντες έφαντάσΟησαν δτι διά τής άλωσεως τής Κων­
σταντινουπόλεως ε’γένοντο κύριοι άπαντος τού ανατολικού κράτους, καί
μάλιστα τού ανατολικού κράτους ούχί δποιον άπέβη ότε έπήλΟον έπί
τήν κατάκτησιν αυτού. άλ~λ’ οποίον ήτο έν τή ακμή τής 10, εν τή ακμή
τής 6 έκατονταετηρίδος. Μή άρκούμενοι εις τάς χώρας οσας κατεϊχον
οί "Ελληνες τω 1 5 0 4 , ε'βαλον κλήρον έπί τάς κτήσεις τών Μήδων καί
τών Πάρθων, τών Τούρκων καί τών ’Αράβων, έρίζοντες προς άλλή-
λους περί Ίκονίου καί ’Αλεξάνδρειάς καί άγορά.ζοντες καί πωλοϋντες
έπί δημοπρασίας τάς άπωτάτω κείμενα: ταύτας πόλεις. Καί έκείνων
μέν ή εν άγνοια τού μέλλοντος πλάνη εξηγείται μέχρι τίνος* αλλά
τ ι νά εΐπη τις περί τών νειυτέρων αυτών ιστορικών, οιτινες, καί τοι
γινώσκ,οντες κάλλιστα τήν επελΟούσαν τού ελληνισμού έςανάστασιν.
κχταδικάζουσιν αυτόν έκτοτε εις θάνατον άνακοαξοντε: π ε:ί ήυ.ών
το τού Θεόκριτου εκείνο*
 Έξέγερσις του εθνικού φρονήματος έν Άσίςι. 19

Ελπίδες εν ζωοΓσιν, ανέλπιστοι δέ Οανόντες.

Το βέβαιον είναι ότι τά πράγματα έπεκύρωσαν μάλλον το υπό

του Κορύό'ωνος άμεσος προ του στίχου εκείνου καί αμέσως μ ετ ’ αυτόν
λεγόμενον*
ΘαρσεΓν χρή, φίλε Βάττε, τάχ αυριον εσσεται άμεσον,
Χώ Ζευς αλλοκα μεν πέλει αίθριος, οίλλοκα ό υει.

’Ά ν ή Κωνσταντινούπολή έκυριεύθη διά την ανικανότητα των

Α γγέλω ν, άν και ούκ όλίγαι των επαρχιών ή πτοηθεΐσαι εκ τής
άλώσεως τής βασιλευούσης, ή δεινά πάσχουσαι έκ των καταχρήσεων
τής κεντρικής κυβερνήσεως, παρεδ'όθησαν σχεδόν α μ α χ η τί, πολλα-
χου άλλου τό ελληνικόν αίσθημα άντετάχθη έπιμόνως εις την ξε­
νικήν κυριαρχίαν. Όσηδήποτε και άν ητο ή έπικρατήσασα υλική
έκλυσις, ύ μέν μεσαιωνικό; ελληνισμό; έσωζεν έτι ισχυρόν τό αίσθημα
τής προ; τό πάτριον θρήσκευμα άφοσ^σεως, ύ δε ποοςφάτως παρα-
χθείς νέος ελληνισμός, καί τοι έν σπαργάνοις έτι εύρισκόμ,ενος, ήρχισε
νά προςλαμβάνη, παρεκτό; του ιερού εκείνου αίσθήμ,ατος, καί έτερον
ούδέν ήττον κραταιον, τήν συνείδησιν τής ιδίας εθνότητος. "Οθεν έν
’Ασία μέν τά λείψανα του υ.εσαιωνικου ελληνισμού, έν Ευρώπη δέ οί
άρτιφυεις γόνοι τού νέου άντετάχθησαν καρτερικώ; εις τούς δυνά-
στας εκείνους, οϊτινες ήζίουν νά καταστρέψωσι τήν τε θρησκευτικήν
καί τήν πολιτικήν καί τήν εθνικήν ημών ύπαρξιν.
"Οταν 6 αδελφός τού αύτοκράτορος Ερρίκος διεπερακύθη εις τήν
μ,ικράν Α σίαν, άπήντησεν αυτόθι αντίπαλον γενναΐον καί επιτήδειον,
τον Θεόδωρον Λάσκαριν. Ειδομεν τον Θεόδωρον Λάσκαριν άναγορευ-
θέντα αύτοκράτορα καθ’ ήν στιγμήν οί πολέμιοι ήσαν ήδη έντός τής
Κωνσταντινουπόλεως* είδομ,εν αυτόν άγωνισθέντα εις μάτην νά κα-
ταπείση τον λαόν καί τούς μισθοφόρους νά σώσωσι τήν βασιλεύου­
σαν, ή τις ήδύνατο έτι νά σωθή· καί έν τη απελπισία του ύποχωρή-
σαντα εις τήν αντίπεραν μεγάλην χερσόνησον. Έ κ ει ευοε τον μέν Θεό­
δωρον Μαγκαφάν άνακτήσαντα αύθις τήν άρχήν έν Φ ιλαδέλφ εια
(σελ. 6 1 0 — 611 τού τετάρτου τόμ.ου)* έν Ά μισω δε καί έν Παφλα-
γονίγ. άρχοντα τόν Θεόδωρον Γαβράν (σελ. 6 2 9 τού τετάρτου τόμ,ου)*
τον δέ ΓΙελοποννήσιον Μανουήλ Μαυροζούμην, κηδεστην τού Σ ελδ-
ζουκίδου Καϊχοσρού Λ’, δεσπόζοντα, διά τής συνδρομής τουρκικών
στρατευμάτων, απάσης τής περί τόν Μαίανδρον χώρας (σελ. 5 8 5 —
587 του τετάρτου τόμου). Ό Λάσκαρις, ΐνα οίκονομήση τήν φιλοτι-
20 Έξέγερσις του εθνικού φρονήματος εν Άσί?..

μιαν των διαφόρου τούτων δυναστών, δέν άνέλαβεν άμέσως το αύτο-

κρατορικον άξ'ωμα. ’Αλλά περιστοιχισθείς εν Προύση, ύπο των πο­
λυαρίθμων έκ Κο>νσταντινουπολεως προςφύγων καί αναγνωριστείς ύπ’αύ-
τών κα τ’ άρχάς απλώς δεσπότης* ένθεν μεν άντετάχθη εις τούς Φράγ-
κους, ένθεν δέ προςωκειώθη μ ετ ’ ού πολύ τόν τε Μαγκαφάν καί τον
Μαυροζούμην. Έ κ παρατάξεως δέν ήδυνήθη νά νικήση ποτέ τούς
Φράγκους* αλλά καί τοι ήττοίμενος παρ’ αυτών, επέμε^/εν άντιπα-
λαίων. τη συνδροαή τού ούδέν ήττον γενναίου άδελφού αυτού Κων-
στκντίνου τού Λασ/.άρεως, μέχρις ού κατά άπρίλιον τού 1205 ολέ-
θοιαι έξ Ευρώπης ειδήσεις ήνάγκασαν τούς πολεμίους νά πέμψωσιν
αυτόθι το κράτιστον τήςδυνάμεως. Τότε λαβών άνεσίν τινα ύπεχρέωσε
το μέν διά βίας, το δέ διά πεέθους τον τε Μαγκαφάν καί τον Μαυ-
ροζούμην νά άναγνωρίσωσι την κυριαρχίαν του, καί τω 1206, συνελ-
Οούσης εν Ν ίκαια μεγάλης συνόδου πολιτικών καί εκκλησιαστικών
αρχόντων, άνεκηρύχθη αυτόθι αύτοκοάτωρ 'Ρωμαίων καί έστέφθη
πανηγυρικώς ύπο τού νέου πατριάρχου Μ ιχαήλ Δ' τού Αυτοριανού,
διότι δ ’Ιωάννης b Καματηρος, διαφυγών μετά την άλωσιν εις Διδυ-
μότειχον, είχε παραιτηθη ε’κείθεν τού άξιοψ.ατος αυτού.
Τθΐουτοτρόπο>ς ίδρύθη νέον έν τή μικρά Ά σ ία κράτος τού μεσαιω­
νικού ελληνισμού, το οποίον μ ετ ’ ολίγον έξετάθη επί άπασαν τήν δυ<
τικήν παραλίαν άπο Νίκαιας καί ΓΙρούσης μέχρι Νεοκάστρου, Σμύρ­
νης, Εφέσου, Φιλαδέλφειας καί των παρακείμενων νήσων. Τά μεσό­
γεια κατείχοντο ύπο τών Τούρκων, εις δε τά βορειανατολικά παράλια
συνέστη, έν Τραπεζούντι, ετερον κράτος ύπο τον έγγονον τού Α ν ­
δρονίκου Κομνηνου ’Αλέξιον Α'. Περί τής αρχής καί τής έκτάσεως
τού κράτους τούτου ποοκύψαντος ετι άπο τών τελευταίων ενιαυτών
τής βασιλείας τών ‘Αγγέλων, έλάβομεν άλλοτε αφορμήν νά δμιλή-
σωμεν (σελ. 6 2 8 — 6 2 9 τού τετάρτου τόμου). Έ κ το τε δέ ό ’Αλέξιος
Α' προςεκτήσατο καί τήν Άμισόν καί την Ταυρικήν χερσόνησον.
’Εντεύθεν αί κατά τήν μικράν ’Ασίαν ελληνικαί δυνάμεις διηρέθησαν
εις δύο μεγάλας ηγεμονίας* καί, το δεινότερον, αντί νά συμπράττωσι
κατά τού κοινού εχθρού, άπέβησαν πολέμιαι προς άλλήλας, οι δέ έν
Τραπεζούντι, λαβόντες τήν συνδρομήν τών Φράγκων, άνεγνώρισαν
τήν επικυριαρχίαν αυτών. Ούδέν ήττον 6 αύτοκράτωρ Βαλδουίνος
ουδέποτε έκτήσατο πολλήν πέραν τού Βοςπόρου χώραν, το δέ έν Ν ί­
καια βασίλειον, αύξάνον καί προκόπτον ύπο ηγεμόνας έξοχους, εμελ-
 Ό Βονιφάτιος κυριεύει τάς άνατ·λικάς έν Ευρώπη χώρας. Si

λεν ΕΤνΙ τέλους νά καταλύσγι την ε’ν Κωνσταντινουπόλει ξενικήν αυ­

τοκρατορίαν.

Έν Ευρώπη 6 βονιφάτιος υπήρξε κατ’ άρχά: ευτυχέστερος. Κ ατα-

λαβών κατά όκτώβριον τού 1S0 4 την Θεσσαλονίκην. διενήργησε την
επιστροφήν ε’ις την 'Ρωμαϊκήν εκκλησίαν της συζύγου του Μαργα­
ρίτας της Ούγγαρικής, τής χήρας του Ίσαακίου τού Α γγέλου (σελ.
68S τού τετάρτου τόμου), καί, καταλιπών αυτήν επίτροπον τής
αρχής έν τή πόλει εκείνα,, έπεχείρησε την κατάκτησιν τής έπιτρα-
πείσης αύτω χώρας, συνεπαγόμενος δύναμιν ικανήν ιπποτών καί η γ ε­
μόνων Λομβαρδών, Γερμανών και Γάλλων, ιδίως Βουργουνδιών καί
Καμπανιτών. Ά λ λ ’ ό,τι μάλιστα ηύκόλυνε το εργον του υπήρξεν ότι
είχε μεΟ’ εαυτού τον πρόγονόν του Μανουήλ "Αγγελον, τον υίον τού
Ίσαακίου, καί πολλούς "Ελληνας εύπατρίδας, οϊτινες προςηλώΟησαν
είς τον άνδρα διά την μετριοπάθειαν αυτού καί τήν μετά των προη­
γουμένων βασιλικών οϊκων συγγένειαν. ΌΟεν έκυρίευσεν α μ α χ η τί
τάς Σερρας καί όλην τήν Θεσσαλίαν μέχρι Θερμοπυλών, διανέμων
τά ; πόλεις καί χώρας είς τούς συναγωνιστάς, ώς υποτελείς αυτού. Εις
τάς Θερμοπύλας άπήντησε τον Λέοντα Σγουρόν, οςτις γενόμενος, καθ’
ά ήξεύρομεν, (σελ. 6 4 S — 6 4 3 τού τετάρτου τόμου) κύριος απά­
της τής ανατολικής Πελοπόννησου καί άπάσης τής ανατολικής Ε λ ­
λάδος παρεκτός των Αθηνών, είχε προελάσει μέχρι Λαρίσης. Ε κεί
εύρε τον φυγάία Α λέξιον Γ' καί συνεζεύχΟη τήν θυγατέρα του Ε υ δο ­
κίαν, τήν χήραν τού έν τω μεταξύ συλληφΟέντος ύπό των Φράγκων
καί ΟανατωΟέντος Μουρτζούφλου. "Αμα όμως έπλησίασαν οί περί τον
Βονιφάτιον από βορρά, ό Σγουρός ύπεχώρησεν είς Θερμοπύλας, ά λ λ ’
ουδέ έν τώ έπικαίρω τούτω χώρω ήδυνήθη ν' άνΟεξγ| εις τούς κατα-
φράκτους τής Δύσεως ίππότας καί κατέφυγεν είς ΆκροκόρινΟον. Τότε
ό Βονιφάτιος έγένετο άκωλύτως κύριος άπάσης τ ή : ανατολικής Ε λ ­
λάδος μέχρι τού ’Ισθμού. Έν τφ μεταξύ συνέλα^ε τον Α λέξιον Γ '.
καί τήν σύζυγον αυτού Ευφροσύνην. Πέμψας δέ τά αύτοκρατορικά
αύτού παράσημα προς τον Βαλδουΐνον, αυτόν καί τήν σύζυγόν του
ήθέλησε νά έξαποστάλη, ε’.ς Μομφερράτον, ά λλ’ ούτοι διέφυγον καθ’
οδόν. Καί ή μέν Εύ^ροσύ»η άπεβίωσεν είς "Αρταν, ο δ* ’Αλέξιος Γ
επιτυχών νά μεταβή είς μ,ικράν ’Ασίαν, έπεχείρησε νά έξιόσγ, τού
θρόνου τον γαμέρον αύτςύ Λάσκαριν, περιπεσών όμως είς χμίράς του
“2 2 Ήξεγερσις του νέου ελληνισμού έν Ήπειρο καί έν Πελοποννήσω

κατέλυσε τον βίον ώς μοναχός. Ό δ ’ αρχιεπίσκοπος ’Αθηνών Μ ιχαήλ

Χωνιάτης, δςτις είχε τοσούτον γενναίους άντισταθή είς τον Σγουρόν,
έ'λαβε την θλιψιν να ϊδγ, λεηλατούμενον τον καθεδρικόν αυτού ναόν
της Παναγίας, ήτοι τον άρχαϊον Παρθενώνα, καί πεισθείς οτι δεν
δύναται νά άνθέξγ, είς τούς νε'ους πολεμίους, άπήλθεν άπηλπισμένος
είς Κέαν, δπου άπεβίουσεν έν τινι κελλίω της τού Προδρόμου μονής
τφ 1 2 1 5 . Φρουρά ισχυρά κατέλαβε την Άκρόπολιν, η δε ’Α ττική καί
αί Θ ήβαι έπετράπησαν είς τον Βουργούνδιον *Όθωνα Λαρόσην (Othon
de la Roche), πιστότατον οντα τού Βονιφατίου φίλον καί σύμβουλον.

*Αλλ* ενώ ο Βονιφάτιος προήλαυνεν ούτω νικηφόρος από Θεσσαλο­

νίκης μέχρες ’Ισθμού, προς δυσμάς της Θεσσαλίας ο Ελληνισμός
ύψωνε σημαίαν άντιστάσεως γενναίας διά τού Μ ιχαήλ Α' Α γγέλου
Κομνηνού, δςτις έμελλε, τού καιρού προϊόντος, νά καταφέρω πληγήν
καιρίαν είς τό Φραγκικόν βασίλειον της Θεσσαλονίκης. Ό Μ ιχαήλ
‘'Αγγελος αύτός ήτο δ νόθος εκείνος τού Σεβαστοκράτορος Ίωάννου,
δ στασιάσας έν τή μικρό: ’Ασία επί Ά λεζίου Γ' καί έπειτα συγχυυ-
ρηθείς (σελ. 6 2 8 τού τετάρτου τόρ,ου). Ε ίχ ε δέ συζευχθή μετά τίνος
συγγενούς τού βασιλικού οίκου έκ τού πλουσίου γένους των Μελισ-
σηνών καί παρευρεθείς έν Κωνσταντινουπόλει επί τής άλώσεως, συνε-
τάχθη κα τ’ άρχάς μετά τού Βονιφατίου επ’ έλπ ίδι δτι ούτος θέλει ανορ­
θώσει τό 'Ρωμαϊκόν κράτος διά τού προγόνου αύτού Μανουήλ Α γ ­
γέλου. Έννοήσας μ ετ ’ ολίγον δτι άπατάται, άπεφάσισε ν’ άντιταχθή
είς την ξένην κυριαρχίαν. Κ αί επειδή δ τότε στρατηγός τού θέματος
Νικοπόλεως, τό όποιον, παρεκτός τής ’Ηπείρου, περιελάμβανε καί την
Ακαρνανίαν καί την Αιτωλίαν, έζήτησε την συνδρομήν του κατά
των στασιασάντουν τής πρωτευούσης αύτού κατοίκων, δ Μ ιχαήλ
λαβών την άδειαν τού Βονιφατίου εσπευσε προς τήν χώραν εκείνην.
Ό στρατηγός, όνόματι Σενναχηρείμ, είχεν έν τούτοις φονευθή ύπο
τών στασιαστών. "Οθεν δ Μ ιχαήλ, τού όποιου ή σύζυγος είχε προ
μικρού άποθάνει, λαβών είς δεύτερον γάμον τήν χήραν τού Σενναχη-
ρείμ, Μελισσηνήν καί ταύτην τό γένος ούσαν, έτιμώρησε τούς δολο­
φόνους τού προκατόχου του καί άλλους άντιπράττοντας, ίδρυσεν ίδιον
έν Ήπείρω, ’Ακαρνανία καί Α ίτω λί^ κράτος, τό όποιον προς βορράν
έζεταθη μέχρι Δυρραχίου, πρός μεσημβρίαν μέχρι τής Ναύπακτού,
προςέλαβε δέ καί τήν δυτικωτεραν Θεσσαλίαν. Τό κράτος τούτο ώνο-
 Έξέγερσις του νέου ελληνισμού έν Ήπειρω και έν Πελοποννήσω. 23

μάσθη d e c ποτά zo>‘ ' K.UadoQ καί 6 ήγεμών αυτού δεσπότης ' E J -
J/t0 o c‘ πρωτεύουσα αυτού ήτο ή ‘"Αρτα, κυριώτατα ό'έ φρούρια τά
Βελλάγραύ'α. ήτοι το σημερινόν Βεράτι, τά ’Ιωάννινα καί η Βόνό'ιτσα
(βόνιτσα). ’Αλλά ταύτα βραό'ύτερον. Έ κ πρώτης ί έ αφετηρίας ό
Μιχαήλ. Άγγελ.ος Κομνηνός συνεννοήθη μετά τού Λεοντος τού Σγου­
ρού ϊνα εκ παντός τρόπου καταπολεμήσιυσι τούς ξένους.
Ούτως ειχον τά πράγματα ότε 6 Βονιφάτιος εφΟασεν εις τον Ισθμόν
της Πελοπόννησου. Ή ΓΙελνΟπόννησος είχε παραχώρηση εις τους Ε ν ε ­
τού;· ά>Λ’ έπειό'ή ούτοι ό'έν είχον πρόχειρον ικανήν ο ύναμιν Ϊνα κατα-
λάβωσι τάς έπιτραπείσας αύτοϊς πολλάς χώρας, έν τω μεταξύ τινές
έκ των χωρών τούτων έκυριεύθησαν ύπο των άλλ.ων Φράγκων. Ούτιυ
λ . χ. οί περί τον Βονιφάτιον έσφετερίσθησαν την Εύβοιαν, καί έκτισαν
παρά τονΕύριπον φρούριον Ισχυρόν ϊνα συνέχωσι τους εγχωρίους. Κ αι
έπειτα έπεχείρησαν την κατάκτησιν και αυτής τής Πελ.οποννήσου.
Ουλαμού ό'έ άλλου ίσιος τής ’Ανατολής έπεκρά.τησε κατ' άρχάς το*
σαύτη ιθαγενών ίυναστών και έπηλ.ύό\υν σφετεριστών πολυαρχία, όση
έν τή χερσονήσω ταύτη. Τής Κορινθίας καί τής Άργολίύ'ος ήρχεν ύ
Λέων Σγουρός, κατέχων το Ναύπλιον καί την Κόρινθον. Τής Λακε-
ύ'αίυ.ονος καί άζιολόγου τής Λακωνικής μέρους έό'έσποζεν ύ Λέων
Χαμάρετος, τής ό'έ Μεσσηνίας τά κυριιύτατα κτήμ.ατα ησαν εις χει-
ρας των Βρανά^ων καί τών Καντακουζηνών. Κ αί ένω άφ’ ενός έπήλ-
0εν από τού ’Ισθμού ο Βονιφάτιoc κατά τής ΚοοίνΟου καί τού Ναυπλίου,
προέκυψεν έκ Μεθυίνης έτερος πολέμιος. Ό άνεψώς τού Γοδοφρέ#ου
Βιλλεαρδουίνου, ενός των επισημότερων καί λογιωτέρων ήγεμόνιυν
τής τέταρτης Σταυροφορίας, Γοίοφρέ^ος Βιλλεαρίουϊνος καί αυτός
καλούμ,ενος, είχεν άναλάβει ώςαύτως τότε τον ύπέρ τού Σταυρού
αγώνα, άλΛ* είχε πλεύσει κατ’ εύθεϊαν εις Π αλαιστίνην. Ε κ ε ί ό'έ
μαθών τά κατορθιυματα των συναό'έλφυ;ν αυτού έν τω Ά νατολικω
κράτει, έσπευσε νά ελθη ένταύθα ϊνα συμμερισθή τά πλεονεκτή­
ματα αυτών καί άπεβιβάσΟη κατά τύχην εις Μεθώνην. Έ ν Με­
θώνη προέτεινεν αύτω ο Ίο>άννης Καντακουζηνός νά συμμαχή-
σωσιν, ϊνα κατακτήσωσιν άπο κοινού την Πελοπόννησον. Ό τολ­
μηρός νεανίας άπείέξατο την πρότασιν καί έγένετο κύριος άπάσης
τής ό'υτικής χερσονήσου άπο Πύλ.ου μέχρι Πστρών, τόσψ εύχερέ-
στερον οσφ οι κάτοικοι ένόμιζον οτι υποτάσσονται εις εγχώριον ήγε-
αόνα, h S i Βιλλεαρ^ουΐνος, συνετώς φερόμενος, ήγγυάτο αύτοϊς τήν
24 Έξέγερσις του νέου έλληνισμοΰ έν Ήπείρω και εν Πελοποννήσω.

τήρησιν τών Ε λληνικώ ν νόμων και των πατρίων Soγμάτων. Έν αρχή

όμως του 1 2 0 5 άποθανόντος του Ίωάννου Καντακουζηνού, δ υιός
αυτού Μ ιχαήλ, νοήσας οτι αντί συμμάχου δ Γάλλος άπέβαινε κύριος,
ύπεκίνησε κοινήν κατ' αυτού έπανάστασιν καί συνεννοήθη μετά τού
Σγουρού καί τού δεσπότου της Ε λλά δος Μ ιχαήλ. Τότε δ βιλλεαρ-
δουΤνος ενδραμεν εις 'Αργολίδα προς τον πολιορκούντα τό Ναύπλιον
Βονιφάτιον καί προέτεινεν είς τον αρχαίον αυτού φίλον Γουλιέλμον
Σ α μ π λ ίττη ν (Guillaume de Champlitte), ενα όντα τών Κ αμπα­
νιτών μεγιστάνων τών περί τόν Βονιφάτιον διατελούντων, νά έπιγει-
ρήσωσι την κατάκτησιν τής Πελοπόννησου, λέγων εαυτόν άρκούμενον
νά λάβνι ό,τι μέρος εκ τών κατακτηθέντων ήθελε τω έπιτραπή ύπό
τού Σα μπλίττου, ώς υποτελής αυτού. Ό Σ α μ π λίττης άπεδέχθη προ-
θύμως την πρότασιν, ο δέ Βονιφάτιος εδωκε την συναίνεσίν του είς
αυτήν, έπιτρέψας τφ Γάλλω μέγιστανι πάσα; τάς κτήσεις δσας ήθελε
προςλάβει έν Πελοποννήσω, καίτοι αυτός ούδέν είχεν έπ* αυτής δ ι­
καίωμα. Κ αί έπεχείρησαν λοιπόν οί δύο εκείνοι άνδρες την κατά-
κτησιν της ΓΙελοποννήσου μετά εκατόν εΐκοσιν ιπποτών καί πολλών
ακολούθων, άρξάμενοι από τών δυτικών επαρχιών, όπου δ Βιλλεαρ-
δουΐνος είχε διατηρήσει επί τής κα τ’ αυτού γενομένης στάσεως πόλεις
τινάς καί Ιδίως τάς Πάτρας καί την 'Ανδραβίδαν. Έκεΐθεν λοιπόν
δρμώμενοι κατέλαβον εύχερώς την *Ήλιδα καί πάσαν την δυτικήν
παραλίαν μέχρι τής Μεθώνης, εξαιρέσει μόνης τής ’Αρκαδίας, ήτοι
τής Κυπαρισσίας, ήτις άντέστη κα τ’ άρχάς είς αυτούς. Ταύτα πλη-
ροφορηθέντες οί Έ λληνες τής Λακεδαίμονος, τού Ν ίκ λι καί τής Με­
γάλης πόλεως, συνήχθησαν ιππείς καί πεζοί, ύπό τόν Χαμάρετονκαί
παραλαβόντες συμμάχους τούς Σλαύους Μιληγγούς καί τόν Μ ιχαήλ
Α', σπεύσαντα νά προςέλθη πρός αύτούς εξ *Αρτης διά τού Κοριν­
θιακού κόλπου, ωρμησαν άπαντες κατά τής Μεθώνης. Ά λ λ ' οί Φράγ-
κοι δεν περιέμενον αύτούς εντός τής πόλεως εκείνης* άντεπεξελθόντες
τούς άπήντησαν είς τόν ελαιώνα τού Κουνόούρου και τούς κατετρό-
πωσαν όλοσ^ερώς, εί καί πολλαπλασίους όντας. Ο Δεσπότης Μ ι­
χαήλ άπήλθε τότε είς νΑρταν, δ δε Γουλιέλμος Α ο Σ α μ π λίττης
( j 2 0 5 — 1 2 0 9 ) έπονομασθείς έκτοτε χρίγχηψ της Ά χ α ία ς , συνεπλή-
ρωσε μ ετ' ολίγον τήν κατάκτησιν τού πλειστου τής Πελοπόννησου,
γενόμενος κύριος τής Κορώνης καί τής Καλαμάτας, τάς δποιας έπε-
τρεψεν είς τόν Βιλλεαρδουϊνον, καί προςέτι τής Αρκαδίας, τής μέσο-
 Οί ev Θράκη Έλληνες. 25

γείου χώρας Άραχώ&ης, της Μεγαλοπόλεως, του Ν ίκ λ ι, της Λακέ-

δαίμονος και αυτού του μικρού μεν άλλ' ισχυρού ορεινού πύργου, 0ςτι$
έδ'έσποζε των παρόδων των άγουσών εις την άνω ’Αρκαδίαν ήτοι τά
τότε λεγόμενα Σκόρτα, και τον οποίον μάτην ηγωνίσθη νά υπερά­
σπιση ό γενναίος Δοξαπατρης Βουτζαράς. Ά λ λ α ικανά άλλα τν.$
ΙΙελοποννήσου μέρη διέφυγον τότε την ξενικήν κυριαρχίαν ιδίως η
Μονεμβασία, ήτις διετέλει υπό τούς εγχωρίους αυτής άρχοντας Μ * '
μωνάν, Δαιμονογιάννην και Σωφιανόν, η Τσακωνιά, οί κατέχοντες τ ^
δυςπροςιτώτερα τού Ταΰγετου Μ ιληγγοί, και τά δύο εις τάς χείρον
τού Δέοντος Σγουρού έ’τ ι εύρισκόμ.ενα φρούρια τού Ναυπλίου καί τηζ
Κοοίνθου, τά όποια εις μάτην εξηκολνΟυθει πολιορκών ό Βονιφάτιος-
Περί δέ τά μέσα τού 1 2 0 5 ηναγκάσΟη ούτος νά εγκατάλειψη, τ η *
πολιορκίαν άμφοτέρων τούτων των φρουρίων καί νά δράμη εις Θεσσα­
λονίκην, ένεκα των ολέθριων ειδήσεων δι* άς ύπεχρεώθη καί ό αδελ­
φός τού αύτοκράτορος Βαλδουίνου Ερρίκος νά εκχώρηση έκ της μ*-
κράς Ασίας.

Οί Φράγκοι οί κατακτησαντες από τού προηγουμένου έτους την

Θράκην, έξετράπησαν αυτόθι εις πολλην [itav καί ύβριν. Ιδίω ς επαθε
τά πάνδεινα ή Άδριανούπολις άπο των Ενετώ ν εις των οποίων τον
κληρον περιεληφθη επί της τού κράτους διανομνίς. "Οθεν οι / Ε λ ­
ληνες της χώρας εκείνης κάτοικοι άπεφάσισαν νά άπαλ,λαγώσιν έκ
παντός τρόπου της καταπιέσεως ταύτης- καί, τυφλούμενοι υπό της
αγανακτησεως ην ησθάνοντο έκ των παρόντων κακών, έλησμονησαν
όσας άλλοτε επαθον συμ.φοράς από τών Βουλγάρων, συνεννοηθησαν
μετά τού ήγεμόνος των *Ιωαννίση, καί προέτεινον αυτω το αυτοκρα-
τορικόν στέμ,μα επί τω όρω ότι θέλει μεταχειρισθη αυτούς όπως τούς
ίδιους ύπηκόους. Ή έπανάστασις ηρξατο περί τά τέλ η φεζρουαριου,
διά της σφαγής της φρουράς τού Διδυμοτείχου καί της άλώσεως της
Άδριανουπόλ,εως. Ό Βαλδουϊνος καί μ ετ ’ ολίγον αυτός ο Δάνδολος
εξηλθον έκ της [iyσιλευούσης μδθ* όσης είχον δυνάμεως, καί περί τά
τέλη τού μαρτίου έπεχείρησαν την πολιορκίαν της Άδ'ριανουπόλεως.
Συγχρόνως άνεκληθη έκ της μικράς Α σίας ό Ερρίκος. Α λ λ ά επελ-
θόντος τού Ίωαννίση μετά πολυαρίθμου στρατιάς συνεκροτήθη τη 15
άπριλιου περί την πόλιν εκείνην μά χη καθ’ ην έπεσον μεν 3 0 0 οι
άριστοι τών Φράγκων ιππείς, έγένετο δε άφαντος ό Βαλδουϊνος, οί δς
26 0{ έν Θρ^κγι "Ελληνες.

περιλιπόμενοι Αναγκάσθηκαν κακώς ε/οντες νά ύπογωρησωσιν είς

’Ραιό'εστόν μετά τού Δανίόλου καί τού Βιλλεαοό'ουΐνου.
4 Ε κ ε ί εβΟασε
ι
αετ ολίγον καί ο κόμης Ερρίκος, 6 τού Βαλό'ουίνου αδελφός, όςτις
7·»ί06λ 61Ρισ®Υ1 ε7^~ρ£~$ς της αρχής· ό'ιότι άδηλον ήτο αν ο Βαλό'ουϊνος
£*(η έτι η άπεβαν,ν. Ό Ερρίκος κπεφάσισε προ πάντων νά έπιστρεψη
ρ.ετά τού στρατού εις Κωνσταντινούπολή, εις ην έπλησίαζον λεηλα-
τουντες και όηούντες την χιύραν, οί εν τώ στρατω τού Ίο^αννίση
πολυάριβμ,οι Κουμάνοι. Έ ξ όλης της Θράκης ό'έν ύπελείποντο είς τους
Φράγκους ειμη μόνη η Σηλυβρία, η 'Ραιό'εστό:, η Φιλιππούπολις καί
η βασιλεύουσα, εν ’Ασία ό'έ μ.όναι αί ΙΙηγα ί* πάντα τά λοιπά κατεί­
χα ντο ύπο των Βουλγάρων και των Ελλήνω ν. Τό $ε χείριστον τη 1
Ιουνίου άπεβίωσεν εν Κο*νστκντινουπόλει ό ’Ερρίκος Δάνό'ολος, η ψυχή
καί b νού; τού όλου έπιχειρημ-ατος. Ό Δάνό'ολος έκη^εύΟη πανηγυ­
ρίζω; εν τω ναώ της τού Θεού Σοφίας· καί το μέν ε’γερΟέν επί τού
τάφου αυτού μ,αυσωλείον καθηρεΟη ύπό τού κατακτητού της Κων­
σταντινουπόλεως Μεχμ,έτ τού Β' ότε ούτος μετέβαλεν είς Τζαμάον
τον ναόν εκείνον* ό νεκρός όμ,υ>ς τού μεγαλεπηβόλου Ενετού ύπάρχει
εντ ι κατά τινας έν τοίς ό'εςιοίς ύπερώοις τςύ ναού, οπού εσχάτως άνε-
καλύφΟη πλαζ φερουσα την επιγραφήν τού όνόμ.ατος αυτού. Ά λ λ * ό
ηαετερος ΙΙασπάτης ονομάζει πλάνην την άνακαλυψιν τού τάφου τούτου.
Τ ο φραγκικόν λοιπόν κράτος έφαίνετο έγγίζον είς τό τέλος αύτού.
Ευτυχώς ό\ά τούς Φράγκους οι Κουμάνοι, μη άντέχοντες είς τά
θάλπη της Θράκης, ύπεχώρησαν εις τάς ^ορειοτέρας αυτών κατοι­
κίας, ώςτε ό Ίωαννίσης ό'ενηό'υνηΟη νά επιχείρηση τι κατά της Κ ω ν­
σταντινουπόλεως. ’Αλλά παραλαβών τό υπόλοιπον τού στρατού καί
τούς μ ετ’ αύτού συντεταγμένους "Ελληνας, ένέβαλεν εις τό (Βασίλειον
της Θεσσαλονίκης. Τότε ενύ'ραμεν ίκ Ναυπλίου ο Βονιφάτιος καί ηνάγ-
κασε τούς πολεμίους νά ύποχωρήσωσιν. ’Αλλά ό'έν r/^υνηθη νά ανά­
κτηση τάς Σερρας, ό S i Ίωαννίσης, αφού έλεηλάτησε πάσαν την
χώραν με'χρι Θεσσαλίας, έτράπη προς [οορράν, έκυρίευσε την Φ ιλιπ-
πούπολιν, κατέβαλεν αυτήν είς έδαφος, άτε ούσαν τό κυριώτατον
προπύργιου της Θράκης κατά των Βουλγάρων, καί ταύτα ό\απράζας
επανηλδεν εις τά ιίια . Έ μβχλώ ν ί έ αύΟις κατά τό έπιόν εντος, έπραζε
τά αύτά καί ε*τι χείρονα. Τότε τελευταίου οί "Ελληνες της Θράκης,
οΐτινες ειχον προ καιρού πεισθη ότι κακώς έπραξαν παραό'οθέντες είς
την έίιάκρισιν τού Ίωαννίση, άπεφώσισαν νά χωρισθώσιν από αύτού

S
 Ερρίκος ό δεύτερος ο καί μόνος λόγου άξιος Λατίνος αύτοκράτωρ. 27

καί ολίγοι μεν τινες κατέφυγον προς τον Λάσκαριν εν Ά σ ία , οί δέ

πλείστοι επιχείρησαν νά συνδιαλλαγώσι προς τούς Φράγκου;. Το ίρ-
γον της συνδιαλλαγής άνέλαβεν b Θεόδωρος Βρανάς, ό τής Γ α λ λ ίδ ο ;
Αγνής σύζυγος, όςτις ανέκαθεν διετέλεσε φιλικώς προς τους κατα-
κτητάς της Δύσεως διακείμενος Οι Φράγκοι ου μόνον ύπέσχοντο νά
σεβασθώσι τάς κτήσεις καί τά αστικά, δικαιώ ματα τών Ιθαγενών,
άλλα καί κατά πρώτον τότε επίτρεψαν είς ενα τών ήμετέρων, αυτόν
εκείνον τον καίσαρα Θεόδωρον Βρανάν Κομνηνόν, τά.ς επαρχίας
Άδριανουπόλεως καί Διδυμοτείχου, τών δύο επισημότερων μετά την
βασιλεύουσαν πόλεων της Θράκης, επί τοίς όροις του νά τελνή ε τ ή ­
σιον φόρον, εν ανάγκη νά παρέχη επικουρίαν 5 0 0 μαχητών καί νά
προστατεύη τούς αυτόθι οικούντας Ενετούς. Έν άλλους λέξεσιν ο
Βρανάς έγενετο είς τών υπέρτατων υποτελών βαρώνων τού φραγκικού
κράτους, ίσος σχεδόν κατά τό άζίιομα προς τον Βονιφάτιον, δΥ οπερ
καί βασιλεύ: Άδριανουπόλεως ενίοτε κα λείτα ι. Άζιοσημείωτον δέ
είναι οτι το ετήσιον φεουδαλικον τέλος, το οποίον ώφε:λε νά πλη-
ρώνη είς τούς. Ενετούς, τούς παραχώρησαντας αύτω το επί της Ά δ ρ ι-
ανουπόλεως δικαίω μά των, ώρίσθη είς 25 λίτρας χρυσίου, (αίτινες
εάν ύποτεθώσιν ένετικαί, ίσοδυνάμουν προς φραγκα 3 0 ,7 0 8 καί
9 0 )1 0 0 , εί δε ησαν έλληνικαί Ισοφάριζον προς 2 7 ,0 0 0 δραχμών) ές
ού ύποφαίνεται όπόσον το άθλιον κυβερνητικόν σύστημα το είςαχθέν
ύπο τών Δυτικών έν τη Α νατολή ηλνάττωσεν έκ πριύτης αφετηρίας
τάς προςόδους τής κεντρικής κυβερνλσεως. Όπωςδήποτε, άμα τούτων
γενομένων τά πράγματα μετέβαλον οψιν, εξ ού πάλιν συνάγεται οτι
άν οί Φράγκοι ές αρχής έπολιτεύοντο επιεικώς προς τούς κατακτη-
θέντας καί έπείθοντο νά καταστήσΐυσιν αυτούς κοινα>νούς μέχρι τίνος
τουλάχιστον τών ιδίων δικαιωμάτων, ούτε ή άρχη αυτών ούτε οι
υπήκοοί τιον ήθελνον πάθει όσα έ’παθον επί εν όλόκλ.ηρον έτος. Ό
Ίωαννίσης προςβαλνών το Διδυμότειχον άπεκρούσθη καί μη τολμή-
σας ν* άντιπαραταχθή κατά τού Ερρίκου έπελθόντος είς καταδίωξιν
αυτού, ε*σπευσε \ά έπιστρεψη είς τά ίδ ια .

Έπέστρεψε δέ καί ό Ερρίκος εις Κωνσταντινούπολην όπου, επειδή

επί τής τελευταίας εκστρατείας του κατέστη άναμφισβήτητον ότι ό
αδελφός του δεν υπήρχε πλ,έον έν τοις ούσιν, άνηγορεύθη όριστικώς
αύτοκράτωρ, ύπό τε τών συναγωνιστήν καί ύπό αυτών τών Ε νετώ ν.
28 ‘Ερρίκος 6 δεύτερος ό καί μόνος λόγου άξιος Λατίνος αύτοκράτωρ.

Ό Ερρίκος έστε'φθη έπισήρ.ως εν τώ της τού Θεού Σοφίας ναφ τή

2 0 αύγούστου i 2 0 6 εις ηλικίαν ετών 29 καί ύπήρζεν επί 10 έτη
( 1 2 0 6 — 1 2 1 6 ) ί δεύτερο; Λατίνος τής Κωνσταντινουπόλεως αύτο-
κρατωρ, άναδείζας ού μόνον τ :ν συνήθη τής γενεάς αυτού ηρωισμόν,
άλλα καί πολύ πλείονα τού Βαλδουίνου σύνεσιν. Ό Ίωαννίσης έπα-
νέλαβεν άμεσος τάς έπιδρομάς του, καί τοι προετρέπετο ύπό τού Ίν-
νοκεντίου νά ειρήνευσή· άλλ* οί Βούλγαροι οϊτινεςδέν ήνώθηστ,ν μετά
τής ‘Ρωμαϊκής εκκλησίας είμή ϊνα έπιτύγωσι την άναγνώρισιν τής
άνεζαρτησίας το>ν, άφ* ενός μέν έβεβαίουν τον Πάπαν περί τής άφο-
σιώσεως καί τής υποταγής των, άφ’ ετέρου 8ε έςηκολούθουν καταπο-
λεμ,ούντες τον έν Κωνσταντινουπολει πολιτικόν αυτού άντιπρόςωπον.
Ά φ* ής όμως οί "Ελληνες συνέπραττον μετά τού Ερρίκου, δένκατορ-
θο>σαν οί πολέμ,ιοι εκείνοι μεγάλα πράγμ.ατα, καί προςβληθέντες εις
Άδριανούπολιν ύπό τού νέου αύτοκράτορος ήναγκάσθησαν νά ύπο-
χωρήσωσι, καταλιπόντες εις χεΐρας αυτού τούς τε αί/μ.αλώτους, εις
2 0 ,0 0 0 συμπυσουμ.ένους, καί την άλλην λείαν. Τότε ό Ερρίκος ϊνα
παγιώση τάς σχέσεις αύτού μετά τού Βονιφατίου. έζήτήσεν εις γάμον
την θυγατέρα αυτού ‘Αγνήν καί ένυυ.φεύθη αυτήν τή 4 φεβρουαρίου
1 2 0 7, ό 8'ε Βονιφάτιος ώμοσε μ.ετ’ ολίγον πίστιν εις τον νέον αύτο-
κράτορα, καί ήσφαλίσΟησαν ουτω όπωςούν τά έν Ευρώπη πράγματα,,
Ά λ λ * έν ’Ασία οί Φράγκοι δεν ήδυνήθησαν νά έπιτύχωσί τ ι λόγου
άζιον, καί τοι δεν ενπαυον άγωνιζόμενοι προς τον Λάσκαριν, άμα
έλάρ,βανον άναψυχήν τινα εντεύθεν τού Βοςπόρου. Ό επιτήδειος εκεί­
νος αύτοκράτωρ τής Νίκαιας, δεν ήδύνατο μέν νά κατίσχυση αυτών
εκ τού συστάδην, ωφελείτο όμως έκ τών άντιπεοισπασμ,ών τού Ίω-
αννίση (μετά τού όποιου συνεννοείτο έκ δ(αλειμμάτων καί άφού
έγκατέλιπον αυτόν οί έν Θράκη "Ελληνες), ϊνα άναλαρ.βανη τάς ολί­
γα ς ύπό τών Φράγκων καταληφθείσας πόλεις καί χώρας. Ά λ λ * ή
άνάπτυζις τών τού Λασκάρεως δυνάμεων διεκωλύετο άπ’ άνατολών
μέν ύπό τών Σελδζουκιδών Τούρκων, από (όορρά 8ε ύπό τής έν Τοα-
πεζούντι αυτοκρατορίας, ώςτε άν οί Φράγκοι ούδέν διέπραττον έν
Ά σ ίκ , πολύ άπείχε καί ό Λάσκαρις ext τού ν’ άπειλή το έν Ευρώπη
κράτος αυτών. Τό έν Ευρώπη όμως τούτο Λατινικόν κράτος, καί τοι
μή κινδυνεύον νύν άπό τών Βουλγάρων, είχε νά παλαιση προς πολ-
λάς άλλας δυςκολίας. ΙΊερί τά μέσα τού 1207 6 Βονιφάτιος έφο-
νεύθη εις τινα προς Ίωαννίσην συρ.πλοκήν, την δε άρχήν αυτού διε-
 Πώς χατέλαβον οι Ενετοί τάς έτιτραπείσας αυτοΓς χώρας. 29

^έχθτ, δ ανήλικος υιός του Δημήτριος, δ δεύτερος τής Θεσσαλονίκης

βασιλεύς ( 1 2 0 7 — 1222). έπιτροπευόμενος ύπό τής μητρός του Μαρ­
γαρίτας, ό'ιότι ο εκ τού Ίσαακίου πρεσβύτερος υιός της Μανουήλ
Ά γγελο ς είχε πρό καιρού ίςορισθή ύπό τού πατρυιού ε ι: την δυτικήν
Ευρώπην, ώς επικίνδυνος αντίζηλος. Οί άναλαβόντες τότε την πραγ­
ματικήν τού βασιλείου τής Θεσσαλονίκης κυβέρνησιν Λομβαρδοί μ εγ ι­
στάνες $έν ήθελον νά ανάγνωρίσωσι την επικυριαρχίαν τού αυτοκρά-
τοοος Έοοίκον, οςτις εν τούτοις διά των νέων αυτού κατά των Βουλ-
γάρων κατορθωμάτων άπέβη είπερ ποτέ Ισχυρός. Ό Ίωαννίσης, οςτις
ίε ν έφαίνετο δυνάμενο; νά κορεσθή ύπό των σφαγών καί δη,ώσεων
οσας διέπραττεν εν Θρ^κη, καί εν Μακεδονία, οςτις ένεκα τούτου
εαυτόν μεν έκάλει 'Ρωμαιοκτόνον, άντεκδικούμενο; τον Βουλγαρο-
κτόνον Βασίλειον, νττο δέ των Ε λλήνω ν έπωνομάζετο Σκυλοϊωάννης,
έπεχείρησε περί τον όκτιυβριον τού 1207 νά πολιορκήσω καί αυτήν τήν
Θεσσαλονίκην, ά λλ’ εδολοφονήθη αυτόθι ύπό τού ίδιου αυτού στρα­
τηγού Μοναστρά. Κ αί άνηγορεύθη μεν διάδοχός του ό ανεψιός τής
χήρας αυτού Βορίς Β', άλλα πολλοί των Βουλγάρων μεγιστάνων $έν
ή θέλησαν νά άναγνιυρίσωσι τήν κυριαρχίαν αυτού, ίίίω ς εις τών συγ­
γενών τού 'Ιωαννίση όνόματι Σβια τοσλάβ, οςτις έδρεύων ε’ν Μελ.ε-
νίκω έδεσποζίν άπάσης τής μέχρις Ά χρίδος χώρας* καί προςέτι ό
Στρεζας, οςτις γενόμενος κύριος τού Προσάκου, έκτισεν αυτόθι πολυ­
τελή βασίλεια καί άπεβη ε’πί άγριότητι ε’νάμΓλλος τού Ίωαννίση. Ή
δύναμις λοιπόν τού Βορίς ήλαττιύθη πολύ· όθεν θελήσας ούτος νά
έπαναλάβη τήν άνοιξιν τού 1 2 0 8 τάς συνήθεις κατά τών Φράγκων
έπιδρομάς, κατετροπώθη τή 31 Ιουλίου δλοσχερώς περί Φιλιππού-
πολιν ύπό τού Ερρίκου, προςενήσαντος εις τούς πολεμίου; δεινήν
καταστροφήν καί λαβόντος παρ’ αυτών λείαν ίυςαρίΟμητον. Εντεύθεν
δε καταπτοηθείς δ Σβια τοσλάβ, ώμοσε πίστιν εις τόν αύτοκράτορα
καί έ ίέχ θ η φρουράν φραγκικήν παο* έαυτω, ύπό τόν άίελφόν τού
Έοοίκου
II
Ευστάθιον δια τελούσαν. Ό δέ Έοοΐκος
II
άπεφάσισε
t
τότε νά
στράτευση, επί Θεσσαλονίκην ϊνα κυροΟση τά αμφισβητούμενα αυτόθι
κυρίαρχ ικά ίικ α ιώ μα τa .

Α λ λ ά πριν ή ίστορήσωμεν όσα επί τούτω επραζε, θέλομεν είπει τινά

περί τών όσα ένήργησαν οι Ε ν ετ ο ί ϊνα καταλάβωσι το Ιπιτραπεν
αύτοΐς τεταρτημόριον τού κράτους. Προ πάντων εςηκολούθησαν οντες
30 Πώς κατέλαβον οί Ενετοί τάς έπιτραπείσχς αύτοις /ώρας.

ισχυρότατοι έν αυτή τη Κωνσταντινουπόλει καί μετά τον θάνατον

του Ερρίκου Δανδόλου. "Αμα στερηθέντες του ήγεμόνος τούτου, όςτις
ήτο καί της όλης Ένετικής πολιτείας b ήγεμών, οί εν Κωνσταντι-
νουπόλει έστρατοπεδευμένοι Ε νετο ί, χωρίς νά περιμείνιυσι νέας έκ της
μητοοπόλεοκ διαταγάς, προεχειοίσαντο ίδιον άρχοντα καί ίδιον παρ’
αύτώ συμβούλιον άντρων εξ. Ό εκλεχθείς αρχών (Podesta) εκαλείτο
Μαρίνος Ζενος, καί έπεκυριυθη αμέσως υπό τού νέου της Ένετίας δό-
γου ΓΙιέτρου Ζιάνη. Ό Μαρίνος Ζενος ήναγκάσθη μέν, ώς είδομεν,
νά εκχώρηση την άμεσον κυριαρχίαν της Άδριανουπόλεως, ά λ λ ’ άφ*
ετέρου επέτυχε την υπό τού αύτοκράτορος Ερρίκου έπικύρωσιν των
αρχαίων μεταξύ τού κράτους καί των Ενετώ ν υφισταμένων συνθη­
κών καί την έπέκτασιν μάλιστα των ένετικών προνομίων έν τη καί
άλλως ίκανώς έξηρτημένη από της ένετικής πολιτείας βασιλευούση.
Ή $ε κατάληψις τών άλλων κτήσεων, έγένετο διά τριών τρόπο^ν· ο λί­
γων μέν τινων περί την Κωνσταντινούπολιν διά τού έν αυτή στα^
μεύοντος στρατού καί στόλου, τών δε πλείστων είτε Si άμεσων έ;
Έ νετίας στρατιών, είτε Si ιδιω τικώ ν επιχειρήσεων επισήμων Ε ν ε ­
τών επί τούτω ύπο τής Έ νετικής πολιτείας προςκληθέντων. Ή πρώτη
λόγου αξία κα τα κτητική τής Ένετίας εκστρατεία έγένετο κατά
Ιούνιον τού 1205 διά στόλου οςτις, κομίζων εις Κωνσταντινούπολιν
τον πατριάρχην Θοψ.άν Μορο'ίνην, κατέλαβεν έν τώ μεταξύ τό Δυρ-
ράχιον. Τήν Si άνοιξιν τού 1206 έ’τερος στόλος 31 γαλερών ύπό τον
υιόν τού Δανδόλου Έινιέοην καί τον Έουνέοον Ποεααοίνην έκυοίευσε
μετά πεισματώδη άντίστασιν τήν Κέρκυραν καί έπειτα τήν Μεθώνην
καί τήν Κορώνην. Τότε ήρχίσε μάκρος άγων περί τής κατακτήσεο>ς
τής .Κρήτης ήν είχον προκαταλάβει οί Γενουαΐοι. Ά λ λ ’ έπί τέλους τω
1212 κατεβλήΟη ή Γένουα, ή δέ Έ νετία , κυριαρχήσασα τής μεγά ­
λης εκείνης νήσου, ίδρυσεν έν αυτή Ισχυράν αποικίαν καί διένειμε
κα τ’ ολίγον τό λαμπρόν τούτο κτήμα εις τούς έγκατασταθέντας αυ­
τόθι Ε νετού; ώς υποτελείς. Τών Si λοιπών νήσων ή χείρωσις έγένετο
δΥ Ιδιωτικών έπιχειρήσεων. ΤΙ Έ νετική πολιτεία άναλογιζομένη οτι
ή κατάκτησις τοσούτων χωρών ήθελεν απαιτήσει δαπάνην χρημάτων,
χρόνου καί δυνάρ,εων ύπερβαίνουσαν τούς πόρους αυτής, προςεκάλεσε
τούς εύπατρίδας νά καταλά^ωσι τάς Κυκλάδας νήσους, νά ίδρύσωσιν
εις αυτάς αποικίας εύγενών καί πολιτών καί νά άρχωσιν αυτών ώς
αγαθοί τής δημοκρατίας φίλοι. Ό επιφανέστερος τών τυχοδιωκτών
 Πώς κατέλαβον ol Ενετοί τάς έπιτραπείσας αυτοΓς χώρας. 31

τούτων υπήρξε ν ο Μάρκος Λ' Σανοντος, οςτες, καταγόμενος εκ τής

εν Κωνσταντινουπόλει ένετικής αποικίας καί ών ανεψιό; ες αδελφής
τού Ερρίκου Δαν^όλου, είχε συνοδεύσει τον θειον του κατά την με-
γάλην ε’ πί την 'Ανατολήν στρατείαν αυτού καί είχε ά'ιαπρέψει επ’
ανδρεία καί συνέσει. "Αμα δέ έγένετο ή πρόςκλησις εκείνη της Ένε-
τίας, παραλαβών ώς συναγιονιστάς γενναίους τινάς ίππότας καί παρα­
σκεύασα; έ; Ιδίων οκτώ γαλέρας, κατηλθεν εις το αίγαϊον πέλαγος
οπού μ ετ ’ ολίγον η "Ανδρος, ή Πάρος, η Μήλος, ή Σαντορίνη καί
άλλαι νήσοι, έν ολοις 17, άνεγνώρισαν άνευ άντιστάσεως σχεδόν τήν
κυριαρχίαν αυτού. Μόνον έν Νάξω προσέκρουσεν εις δεινήν άντίστασιν,
διότι Γενουαίοι πειραταί είχον προκαταλάβει το ελληνικόν αυτής φρού-
ριον. Έ κεΐ, φοβούμενο: μήπως οί περί αυτόν, άποτυχούοης τής εφόδου,
Οελήσωσι νά φύγωσι, κατεπυρπόλησεν ήρωίκώς τάς γαλέρας του, ινα
αφαίρεση ούτω πάσαν ελπίδα ά.ποχενρήσεως. Τό φρούριον έκυριεύθη
τώ Ί 2 0 7 , νέαι κατεσκευάσθησαν γαλέραι καί δι* αυτών κατεκτή-
Οησαν ούκ ολίγα φρούρια καί αυτής τής μ.ικράς ’Ασίας* καί αυτή ή
άκμάζουσα Σμ,ύρνη. Τάς δέ καταληφθεί σας νήσους διένειμεν ί Σα-
νούτος κατά τά προσυμπεφωνημενα εις τούς συναγο)νιστάς, προΟύμ,ως
ομόσαντας αύτφ πίστιν. Καί ό μ,έν Μαρίνος Δάνδολος ελαβε τήν 'Ά ν­
δρον, ό δέ ’Ιωάννης Α’ Κουίρίνης τήν ’Αστυπάλαιαν, ό ’Ιάκωβο; Α’
Βαρότζης τήν Σαντορίνην καί Θηρασίαν, ό Λεονάρδος Φόσκολος τήν
Άνάφην, οί δέ αδελφοί Άνδρέας καί Ιερεμίας Γ ίζ α ι, τήν Τήνον,
Μήκονον, Σκύρον, Σκιάθον καί Σκόπελον, γενόμ.ενοι (όραδύτερον κύριοι
καί τής ’ Αμοργού καί κατακτήσαντες από κοινού μετά τού Δομ.ε-
νίκου Μ ικέλη καί τού Πέτρου Γιουστινιάνη τήν Κέαν καί τήν Σ έρι­
φον* τελευταιον ή Λήμνος επετράπη εις τόν Φιλόκαλον Ναυϊγαγιόζον.
Μόνη ή Πάτμος έμεινε ν ανεξάρτητος ύπό τούς μοναχούς αυτής, οϊτινες
επέτυχαν μάλιστα καί αύζησιν προνομ.ίων παρά των Ενετώ ν. *0
Μάρκος Λ* ώμ.οσε, κατά τούς όρισμούς τής αρχαίας περί διανομής
τού κράτους συνθήκης, πίστιν εις τόν αύτοκράτορα Ερρίκον, καί τοι
ώς πολίτης Ένετίας διετέλεσε πάντοτε άφωσιωμένος εις αυτήν.
Έδρευε δέ εις Νάξον εντός άκροπόλεως διά τειχών καί πύργων παρ’
αυτού όχυρωΟείσης, έν ή κατώκουν καί οί Λατίνοι αυτού υποτελείς,
ένεϋ τών Ε λλήνω ν αί κατοικίαι ήπλούντο εκτός τού φρουρίου μέχρι
τού 7αμενος, εις τό λεγομ,ενον Νεοχώριον. Έ ν τω μ,εσφ τής άκροπό­
λεως ύψούτο επί τής κορυφής τού ορούς το τε μεγαλόπρεπες .αυτού
.Η2 Πώς κατέλαβαν οί Έν*τοΙ τός έπιτραπείσας αύτοίς χώρας.

άνάκτορον, νυν ήρειπωμένον, και η Λατινική μητρόπολις, ητις καί

τοι πολυειδώς άνακαινισθεΐσχ εν ττ, 17 εκατονταετηρίδά φέρει άχρι
τούδε επί του μετώπου αυτής τά οικόσημα των Σανούτων καί τών
διαδόχων αυτών, τών Κρίσπων. Πιθανώς δέ άνεδείχθη ανεξίθρησκος
προς τούς υπηκόους, τόσω μάλλον όσω επί τέλους συνεδέθη διά κηδε*
στίας μετά τού έν Ν ίκαια αύτοκράτορος.
Έ κ τών αμέσων αυτής κτήσεων η Έ νετία έπέστησεν επί τού πα­
ρόντος ιδίως την προςοχην αυτής είς την Κέρκυραν, ώς αποτελούσαν
την πύλην της Ά δρια τικης θαλάσσης. Ό θεν δεν έπεχείρησε νά οχύ­
ρωση μόνον αυτήν άλλα καί νά την ε’ξενετίση, επί τούτω δ ’ έπεμψεν
αυτόθι τούς τε αναγκαίους τεχνίτας καί έργάτας καί προς τούτοις
δέκα ευπατρίδης εις ούς πχρεχωρηθησαν τό τε φρούριον καί η νήσο;
καί τά περικείμενα μικρότερα νησιά ό>ς ιδία κτησις, επί τφ όρω οτι
θέλουσι τέλη κ α τ’ ε’τος είς την δημοκρατίαν φεουδαλικον τέλος 500
χρυσών ήτοι 5 ,6 0 0 φράγκο>ν· νέα αυτή άπόδειξις τού πόσον το κυβερ­
νητικόν σύστημα τό είςαχθέν ύπό τών Δυτικών είς την ’Ανατολήν
ηλάττωσε τούς πόρους τών κυριάρχων, ό\ότι ηξεύρομεν οτι η Κέρκυρα
επί τού μεσαιο>νικού ελληνισμού έπληρο>νεν εις το δημόσιον ταμ.ειον
1 ,6 5 0 ,0 0 0 δραχμών τού τότε νομίσματος. Είς τούς Έ λληνας επε­
τράπη πληρης άνεξιθρησκεία επί τω όρω ότι θέλουσιν όμόσει πίστιν
είς τούς νέους αυτών κυρίους. *Α λλ’ η αποικία αυτή είς ην παρεχωοη-
θησαν πολλά παρά τών Ενετώ ν προνόμια, έκυριεύθη μ ετ ’ ολίγον ύπό
τού δσημέραι ίσχυροτέρου γινομένου δεσπότου Ε λλάδος Μ ιχαήλ. Καί
τό Δυρράχιον ώςαύτως ε’κινδύνευσεν από τών περικειμένων ’Αλβανών,
οΐτινες κατά πρώτον τότε αναφαίνονται λαμβάνοντες πολιτικήν τινα
ΰπαρξιν ύπό τον ηγεμόνα αυτών Δημ.ήτριον, κρυφίως ύποστηριζόμ,ενον,
ό>ς φαίνεται, καί ύπό τού δεσπότου Ε λλά δος. Ίνα περιστείλη
τούς Αλβανούς ό τού Δυρραχίου Ε νετός δούξ Μαρίνος Βαλαρέσσος
συνεμάχησε μετά τών προς βορράν γειτόνων αυτού σλαυϊκών φυλών.
Καί ό μεν Δημητριος διέσωσε την άνεζαρτησίαν εντός τών δυςπροσί-
των αυτού όρέων ό δέ πολυμήχανος δεσπότης Ε λλάδος, έπιθυμών
ν' απαλλαγή όπωςδηποτε από τών Ενετώ ν ίνα είμπ’Οpr, νά πολέμα,
έλευθέρως κατά της εν Πελοποννήσφ φραγκικής κυριαρχίας, συνεβι-
βάσθη προς αυτούς τόσω εύκολώτερον οσω καί οί Ε νετο ί ένόησαν οτι
συμφέρωτερον είναι είς αυτούς νά έπιτύχωσιν αξιόλογα εμπορικά είς
τάς χώρας του Μ ιχαήλ προνόμια παρά νά ε’πιχιιρήσωσι την κατά-
 Πολυαρχία είς τάς ύπο Φράγκων καταληφθείς εν Ευρώπη χώρας. 33

κτησιν της Ηπείρου της άνηκούσης εις αυτούς κατά την αρχικήν
περί διανομής τού κράτους συνθήκην. Έ νεκα λοιπον των αμοιβαίων
τούτων συμφερόντων συνωμολογήθη τω 1210 μ,εταξύ της Ενετΐας καί
του Μιχαήλ, σύμβασις, δι* ης η Έ νετία έπέτρεψεν αύτω πάσαν την
^Ηπειρον, την ’Ακαρνανίαν καί την Αίτωλάαν άπο τού προς μεσημ­
βρίαν τού Δυρραχίου ποταμού Βρέκου μέχρι τής Ναύπακτού, επί τοΐς
υροις τού νά προστατεύη b δεσπότης τούς Ενετούς καθ’ ολ.ον αυτού
το κράτος, νά έπιτρέψη είς την εμπορίαν αύτών ατέλειαν φόρων, νά
παραχώρηση ίδιον τμήμα εις πάσαν πόλιν όπου ηθελον ούτοι το ζη­
τήσει, νά προστατεύη την έν Κερκύρα αποικίαν καί κατ’ αυτών των
αύτόθι οίκούντων Ελλήνω ν, νά εχη τούς αύτούς μετά τής Έ νετίας φί­
λους καί εχθρούς καί επί πάσι νά πληρώνη κα τ’ έτος 42 λίτρας χρυ­
σίου, αίτινες εάν ήσαν ένετικαί άναλογούσι προς φράγ. 5 4 ,5 9 5 καί
~yo-. νΛξιον προςέτι σημειώσεως είναι, οτι τον περί ού ο λόγος Μ ι­
χαήλ “Αγγελον Κομνηνον, τον αρχηγέτην των δεσποτών τής Ε λ λ ά ­
δος, οί Φράγκοι έκάλ.ουν συνήθως Μ ιχάΛην. ώς εξάγεται έκ τού χρο­
νικού τού Henri de Valenciennes, παραλαβόντες βεβαίως τον τύ­
πον τούτον τού ονόματος άπο το στόμα τού λαού, οςτις ώνόμαζε
λοιπον άπλούστατα Μ ιχάλην τον ισχυρόν εκείνον τού ελληνισμού πρό­
μαχον. Παραθέτομεν δ* ενταύθα έν των πολλ.ών χωρίων εν οίς γίνετα ι
μνεία τού Μ ιχάλη τούτου είς πίστωσιν των οσα ειπομ.εν έν τφ προη-
Que vaut che?
γουμένω κεφαλαίω περί τής τότε Γα λλικής γλώσσης*
Le mant Tempereour ont il tant courtoisement dit et despon-
du, que auques ont fait Michalis le cuer amolyer. Ά λ λ * έπα-
νερχόμεθα είς τά τού βασιλείου τής Θεσσαλονίκης καί τής έν Κων-
σταντινουπόλει αύτοκρατορίας πράγματα.

Είπομεν ότι οι Λομβαρδοί μεγιστάνες οί άναλαβόντες την κυβέρ­

νησή τού βασιλείου τής Θεσσαλονίκης μετά τον θάνατον τούΒονιφα-
τίου, δεν ηθελον νά άναγνωρίσωσι την έπικυριαρχίαν τής ένΚωνσταν-
τινουπόλει αύτοκρατορίας. Οί ύπατοι των μεγιστάνων τούτων ησαν b
κόμης Όβέρτος Βιανδράτε καί b κοντόσταυλος τού στρατού *Αμ.αδαίος
Βούφφα. Μετά δε τούτων συνετάσσοντο άπαντες οί Λομβαρδικής κατα­
γωγής βαρώνοι τού βασιλείου, έν οίς έπρώτευον ύ μαρκίων τής Βοδο-
νίτζης Γουίδων Π α λλα βιτζίνη (Pallavicini), b ήγεμών Λαρί<>ηί * αι
‘Αλμυρού Γουλ.ιέλμος καί ο άρχων τής Εύβοιας‘Ραυάνο Κάρτζερι (dalle
(βλ λ . ιχ τ ο ρ . κ. παπαρρηγοπ ουδου τομ . ε ') 3
34 Πολυαρχία εις τάς ύπο Φράγκων καταληφθείσας εν Ευρώπη χώρας.

Career!). *Αλλ* όλοι -του βασιλείου τούτου οί βαρώνοι δεν ησαν Λομ­
βαρδοί· ύπαρχον καί Γερμανό! καί Γά λλο ι, οίτινες άπαντες, εξαιρέσει
όλιγίστων Γάλλων, ήΟελον νά μείνωσι πιστό! είς τον δρκον ον ώμο­
σαν προς την αυτοκρατορίαν. Καί των μέν Γερμανών, οίτινες ησαν ο-
λιγώτεροι των άλλων, επισημότατος ητο b κόμης ΒερΘόλδος Κατζε-
νελλενενβόγεν, b τρα /ύςκα τά τε τό όνομα κα! το ήθος όυνάστης βε-
λεστίνου, ήτοι των Φερών τής Θεσσαλίας. Γάλλοι δε επιφανείς άρχον­
τες ησαν ο Θωμάς Α' Στρομογκούρτ, άρχων των Σάλωνων, b νΟΘων
Ααρόσσης, Μέγας-κυρ ’Αθηνών και Θηβών, οςτις, κατά παράδοξον
σύμπτωσιν έφερε τό κύριον όνομα τοϋ πρώτου της άναγεννηθείσης Ε λ ­
λάδος βασιλέως τον έν αύταίς έκείναις ταις Άθήναις έπ! τριακον­
ταετίαν άρξαντος* κα! έπ! πάσιν ο ήγεμών Πελοπόννησου Γοδοφρέ-
δος Βιλλεαρδουΐνος. Δεν άναφέρομεν τον Σ α μ π λ ίττη ν ως ηγεμόνα
Πελοπόννησου, διότι έν τω μεταξύ τούτω ούτος είχεν έκλείψει έκ μέί-
σου. Μαθών τφ 1209 ότι ό αδελφός του Λουδοβίκος είχεν άποθάνει
έν Γ α λ λία , έσπευσε νά έπιστρέψη ε!ς τά ίδ ια , ίνα καταλάβη την αυ­
τόθι πάτριον κληρονομιάν, καταλιπών μέν επίτροπον τον άνεψιον αύ-
τού Ούγωνα, έπικυριυσας δέ τον Βιλλεαρδουϊνον ώς άρχοντα Κ αλα­
μάτας καίδούς αύτω προςέτι την Αρκαδίαν αντί της Κορώνης, ην ώς
ειδομεν ειχον 'καταλάβει οι Ε νετο ί. ’Αλλά μ ετ ’ ολίγον άπέθανον ο τε
άναχωρήσας Σ α μ π λ ίττη ς κα! b εν Πελοποννήσω επίτροπος αύτού
Ούγων. Τότε άπαντες οί έν τή χερσονήσω βαρώνοι ανεγνώρισαν τον
Βιλλεαρδουΐνον ώς ύπατον αύτών άρχοντα. Ό S i έξ Ούηρώνος ’Ραυά-
νος Κάρτζερι, ό μετά τινας άλλους προςκαίρους της Εύβοιας άρχον­
τας γενόμενος μόνος κύριος της άξιολόγΌυ ταύτης νήσου, άμα μαθών
οτι ό αύτοκράτωρ Ερρίκος παρασκευάζεται νά τιμωρήση τούς στα­
σιάζοντας βαρώνους, έζήτησε την προστασίαν τής Ένετίας* και άρξά-
μενος τών προς αυτήν διαπραγματεύσεων τω 1 209, συνωμολόγησε
τω 1211 συνθήκην δς’ ης έγένετο υποτελής αυτής έπ! τοίς όροις του
νά κα ταβάλη εις αυτήν, έκτος τών δώρων, ετήσιον φεουδαλικόν τέλος
2 ,1 0 0 χρυσών ήτοι 2 3 ,5 2 0 φράγκων, νά έπιτρέψη εις τούς Ενετούς
ίδιον τμήμα έν τε τη πρωτευούση τής νήσου κα! εις οσας άλλα; πό­
λεις ήθελον έπιθυμήσει, νά παραχώρηση εις αύτούς μεγάλα εμπορικά
προνόμια κα! τά τοιαϋτα. Ώ ςτε συνέβη ώς προς την Εύβοιαν ό,τι ώς
προς τήν 'Ήπειρον. Οί Ε νετο ί εις τούς οποίους είχε παραχωρηθή ή
νήσος αύτη κατά τήν περί διανομής τού κράτους πράξιν, μή δυνάμι-
 Πολυαρχία εις τάς ύπο Φράγκων καταληφθείσας εν Ευρώπη χώρας. 35

νοι νά γινωσιν άμεσοι αυτής κύριοι, ήρκέσθησαν νά έγκατασταθώσιν

εν αυτή έμπορικώς λαβόντες και τ ι επικυριαρχίας δικαίω μα.
Ένω δέ τοιαύτη πολυαρχία καί ανωμαλία πραγμάτων έπεκράτει.
εις ολας τάς Εύρωπαϊκάς χώρας, εν αυτή τη Κωνσταντινουπολει οί
Ενετοί περιήλθον εις ποικίλας διενέξεις προς τούς αρχαίους αυτών
συμμάχους, τούς Φράγκους. Έξεύρομεν οτι επί της άλώσεως της Κων­
σταντινουπόλεως οί μέν Φράγκοι ελαβον την αυτοκρατορίαν, οι δέ
Ε νετο ί έπεφυλάξαντο έαυτοΐς την πατριαρχίαν. Ά λ λ α διά να δια-
τηρήσωσιν έςαεί το δικαίωμα τοϋτο οί Ε ν ετο ί έπρεπε νά άπαρτίζιοσι
τον κληρον αυτών πάντοτε έκ μόνων δμογενών* δ'ιότι αν εις τον κλή-
ρον τούτον είςεχώρουν καί άλλοι δυτικοί, μ ετ' ολίγον ήδύναντο οι α λ­
λογενείς νά πλειονοψηφήσωσι καί νά προχειρίσωσι πατριάρχην μη
Ενετόν. Τούτου ένεκα οί μεν Ε νετο ί καί ό πατριάρχης αυτών Μορο-
ζίνης επέμενον νά μ ή στρατολογώσι τον κληρον είμή έζ ομοφύλων, οι
δ'έ Φράγκοι, προϊσταμένου τού Πάπα καί τού εν Κωνσταντινουπολει
επιτρόπου αυτού καρδιναλίου Πέτρου καί μετά ταύτα τού καρδινα­
λίου Βενεδ'ίκτου, άντέπραττον, δ\εμαρτύροντο καί επί τέλους κατάν­
τησαν ν* άποτελέσωσιν ιδίαν εκκλησίαν υπό τού επιτρόπου τού εν
Ρώ μη άρχιερέω; δ'ιοικουμένην. Ε π ε ιδ ή δε καί ή αρχαία εν Κων-
σταντινουπόλει αποικία έξηκολούθει ώς πάλαι ποτέ διατελούσα ύπο
τον έν Γράδω έδρεύοντα πατριάρχην της Ένετίο;ς, ώςαύτως δέ /.«Λ
οί Π ισάται καί άλλοι αλλοδαποί ύπηγοντο εις ίδιον προϊστάμενον,
κατήντησαν τότε νά ύπάρχωσιν εν Κωνσταντινουπολει πεντε διάπο­
ροι εκκλησίαι. Πρώτον η καταπιεζομένη ορθόδοξος εκκλησία, ητις
άπετροπιάζετο τον νέον πατριάρχην διά τε τάς καταδρομάς όσας
παρ’ αυτού έπασχε καί τον άλλόκοτον αυτού ιματισμόν καί την ά λ­
λην δίαιταν* δεύτερον ή αρχαία. Ενετικη* τρίτον η τών Πισατών καί
άλλων αλλοδαπών* τέταρτον η τών Γάλλω ν ύπο τον καρδινάλιον B e*
νέδικτον καί πέμπτον η λογιζομένη επικρατούσα εκκλησία ύπο τον
Μοροζίνην, έξ ών αί δύο τελευτα ΐα ι ηριζον προς άλληλας του­
λάχιστον όσον καί π^ος την ορθόδοξον εκκλησίαν. Κ αι αί μέν
δ'ευτερεύουσαι μεταζυ αυτών διενεζεις ερρυθμισθησαν διά συμβι­
βασμού γενομένου τη 17 μαρτίου 1 ^ 0 6 και επικυρωθεντος υπο τού
Πάπα τη 5 αύγούστου. Ά λ λ ’ ό^ς προς το κύριον ζή τη μ α , τδ περί τ η ;
ιθαγένειας τού κλήρου τής Μεγάλης Ε κκλησ ία ς, διετέλεσαν οί Ενετοί
καί ό Μοροζίνης Οιαφωνούντες έπί ικανόν ετι 'χρόνον. Καί κατά τά
3*
36 ‘Ρύθμισις των πολιτικών πραγμάτων υπό του Ερρίκου. ·

λοιπά Δε έξηκολούθουν πολλά! συμβαίνουσαι διενέξεις μεταξύ των Δυ­

τικών εκκλησιών έν Κωνσταντινουπόλει τε καί καθ* δλας τάς επαρ­
χίας. Έ π ί τέλους /.ατά νοέμβριον τού 1 2 0 9 h Μοροζίνης ήναγκάσθη
νά ένύ'ώσ?) καί νά ύποκύψτ* είς την αρχήν τής παραδοχής ξένων εν­
τός τού κλήρου τής εαυτού εκκλησίας. Ά λ λ ’ ούΔέ τότε άποκατε-
στάθη ή μ,εταξύ των Δύο εκκλησιών ειρήνη. Αί κυριαρχικά! αξιώσεις
τού Πάπα ήσαν τοσούτον υπέρογκοι ώςτε και αυτός b αύτοκράτωρ
Ε ρρίκο; άντετάσσετο εις αύτάς* εντεύθεν S i b Μοροζίνης συνεμάχησε
μετά τού Ερρίκου και παρηκολούθησεν αύτον είς Θεσσαλονίκην, όπου
νοσήσας άπεβίωσε τω 1 2 1 1 . Μετά τον θάνατόν του έγένετο Διπλή πα-
τριάρχου εκλογή, ή μέν ύπο των Φράγκων, ή S i ύπο των Ενετώ ν·
Ταύτα πάντα S i S is ήσαν επιτήδεια νά συνό'ιαλλάξωσι τούς Έ λ λ η ­
νας προς την Δυτικήν εκκλησίαν. Ό μέν Πάπας νοήσας ότι ό διω γ­
μός και ή βία S is ήθελον κατορθώσει άλλο είμή νά τραχύνωσι τάς
μ,εταξύ τών δυο Δογμ.άτο>ν και φυλών σχέσεις, έγραφεν άΔιακόπως
συνιστών την μετριοπάθειαν και Διέταξεν ίΔίο>ς οτι είς τάς επαρχίας
οπού ύπάρχουσι μόνον "Ελληνες κάτοικος πρέπει νά χειροτονώντας
επίσκοποι Έ λληνες και νά έπιτρέπηται είς τον λαόν νά τηρή τά πά­
τρια. Α λ λ ά τά επιτόπια πάθη σπανίως υπήκουον είς τάς συμβουλάς
ταύτας* και ενπειτα αφού αί Δυτικά! έκκλησίαι άμοιβαίως κατεπιέ-
ζοντο και κατεΔιώκοντο, εννοείται οτι ή ΔεΔουλοψ.ένη εκκλησία, ήτις
άλλως τε έστερήθη άπαντα αυτής τά κτήματα, επασχε πολλά Δεινά.
Έ π ί πάσι S i την ενωσιν κατέστησεν άΔύνατον ου μόνον ή προεκτε-
θείσα εμφύλιος Διαίρεσις αυτής τής εκκλησίας ήτις έπηγγέλλετο την
ενωσιν. άλλα και ό π ολιτική τού κράτους αναρχία.

Ό αύτοκράτωρ Ερρίκος έστράτευσεν έπί τήνΘεσσαλονίκην κατά Δεκέμ­

βριον τού 1 2 0 8 , καί πλησιάσας είς την πόλιν ταύτην, έπεμψε προς τον
κόμητα ΒιανΔράτε τρεις άντιπροςώπους αυτού, ?να Δη/εύσωσιν ότι S is
άφίκετο είμ ή ίνα λάβη παρά τών βαρώνων τον όρκον τής πίστεως, ον et-
/εν όμόσει προς αύτον b Βονιφάτιος, άπαιτήστ, παρ’ αυτών τον <εαθυ-
στερούντα φόρον τής ύποτελείας και ασφάλιση τά Δίκαια τού βασιλό-
παιΔος Δημ.ητρίου. Είς την άπαίτησιν ταύτην ό ΒιανΔράτε άπεκρίθη
αύθαΔώς αποποιούμενος οίανΔήποτε ύποχρέωσιν ύποτελείας καί άξιων
νά λα βή όλόκληρον την μεταξύ Δυρραχίου καί Μεγάρων χώραν, ποος-
έτι δλόκληρον την Πελοπόννησον και την έπί τού Μ ιχαήλ Α γγέλου

\
 ‘Ρύθμισές των πολιτικών πραγμάτων ύπ'ο του Ερρίκου. 37

επικυριαρχίαν* επί πάσι δέ προς το βορειανατολικον μέρος, τήν Beppctav,

τάς Θέρμας και πάντα τά λοιπά μέχρι Φιλιππουπόλεως. Ά λ λ α δυς-
τυγώς c?toe τούς Λομβαρδούς ή επίτροπος τής αργής Μαργαρίτα δεν
ήτο σύμφωνος μ ετ’ αυτών, διότι ήσθάνετο την εξουσίαν της ύπ' αυ­
τών περιοριζομένην και ήξευρεν δτι b Βιανδράτε έκάλει προ καιρού
τον πρόγονον αυτής, τον έκ προηγουμένου γάμου υίον τού Βονκρατίου,
μαρκίωνα Γουλιέλμον Ε' τον Μομφερρατικόν, νά καταλάβη την εις
τον ετεροθαλή αδελφόν του Δημήτοιον άνήκουσαν βασιλείαν της Θεσ­
σαλονίκης. Ίνα σώση λοιπον εαυτην τε καί τον υίόν της άπο τού
κινδύνου τούτου ή Μαργαρίτα συνεννοήθη μετά τού Ερρίκου καί ά-
πέρριψε τάς απαιτήσεις τού Βιανδράτε. Τότε I αύτοκράτωρ ειςηλθεν
είς Θεσσαλονίκην εν συνοδία 100 ιπποτών, καί τή 6 Ιανουάριου 1 2 0 9
περιέβαλε πανηγυρικώς τον παΐδα Δημήτριον διά τού αξιώματος
τού ιππότου καί εστεψεν αυτόν βασιλέα Θεσσαλονίκης. Ό Βιανδράτε
δεν ήδύνατο ν’ άντισταθή εις ταύτα πάντα, διό τι έγενοντο τή βουλή-
σει της νομίμου τού βασιλείου κυρίας, ώςτε πάσα άντίπραξις ήθελε
λογισθη έγκλημα έσχατης προδοσίας. "Οθεν ηναγκάσθη νά ύποκύψη,
καί νά ομόση πίστιν εις τον Ε ρρίκον μετά τούτο δέ έμεινε πάλιν ύ­
πατος τού βασιλείου κυβερνήτης. Ά λ λ * 6 Ερρίκος, άναδειχθείς επί
τοσούτον ανεκτικός, έπραξε λάθος μέγα. Μ ετ’ ολίγον b Βιανδράτε έπε-
βούλευσεν αυτόν τε καί την Μαργαρίταν, ο δέ αύτοκράτωρ ήναγκά-
σθη νά τον φυλακίση εις Θεσσαλονίκην καί νά άναθέση την κυβέρνη-
σιν των πραγμάτων προςωρινώς εις τον πιστόν κόμητα Βερθόλδον
Κατζελλενενβόγεν. Ε π ε ιδ ή δέ οί οπαδοί τού Βιανδράτε ύψωσαν τότε
άπροκαλύπτως την σημαίαν τής στάσεως, ό Ερρίκος ώρμησε παν­
στρατιά κα τ’ αυτών, ύποχωρησάντων εις Θεσσαλνίαν καί συγκεντρω-
θέντων εις το τής Λαρίσης φρούριον. Περί το φρούριον τούτο, ο Ε ρ ρ ί­
κος κατετρόπωσεν αυτούς ύλοσχεοώς, άλλ* ύπείκων εις την συνήθη
αυτού αγαθότητα έπέτρεψεν εις αυτούς νά έκχωοήσωσι προς μεσημ­
βρίαν, πεοιέπεσε δέ καί είς έ'τερον πάλιν λάθος, τού νά έ*λθη προς
αυτούς εις διαπραγματεύσεις καί νά συγκρότηση επί τούτω κατά
μάϊον τού 1209 Παρλαμέντου ήτοι κοινήν σύνοδον εις ΊΡαυένικαν,
κοιλάδα κειμένην περί τάς Θερμοπύλας, έκει δηλα δή όπου πάλαι ποτέ
έδρευε το άμφικτυονικον συνέδριου. Όποία πραγμάτων καί ονομάτων
άλλοίωσις ! Ενταύθα παρέστησαν άφ* ένος μεν 6 Ερρίκος μετά τού
κόμητος Βερθόλδου καί των άλλων πιστών βαρώνων τής Θεσσαλονί­
38 'ΡύΟμισις των πολιτικών πραγμάτων υπό του Ερρίκου.

κης, άφ* ετέρου δέ ό Βούφφα, όςτις μετά τήν φυλάκισιν τού Βιανδρχτε
άνέλαβε τήν άρχηγίαν των στασιχσάντων Λομβαρδυύν. Καί b μεν
Βούφφα ολμοσεν αμέσως πίστιν καί έζήτησε συγγνυ>μην, διατήρησα;
τούτου ένεκα τό τε άξίωμ,α αυτού καί το φέουδον. Την δέ επιούσαν
προςελθόντες οί έν Έλνλάδι άρχοντες βχρώνοι, ιδίως b ΒιλλεαρδουΤνςς
τ η ; Πελοπόννησου καί b Λαρόσσης της ’Α ττικής, ώμοσχν ώςαύτως
πίστιν. *Αλλ* οί κυριώτατοι τών Λομβαρδών ηγεμόνες, b Γουίδων τη ;
Βοδονίτζης, ο ’Ραυάνο της Εύβοιας καί άλλοι, δέν παρέστησαν καί
απεναντίας όχυρωΟέντες εις Καδμείαν τών Θηβών, έςηκολουθησαν
την έπανάστασιν. Έ δεησε λοιπόν νά πολιορκήσω b Ερρίκος τάς Θή­
βας. Κ α τ ’ αρχάς οι στασιασταί αντετάχθησαν γενναίως, μ ετ’ ολίγον
όμ.ως προςαγαγόντος τού Ερρίκου ισχυρά; πολιορκητικά; μηχχνάς,
έπείσθησαν οτι δεν ήτο δυνατόν ν’ άνθέζωσι καί συνθηκολογησαντε;
ώμοσαν πίστιν επί μονψ τφ ορω τού νά άπολυΟτ, έκ της φυλακής ό
Βιανδράτε.
Κ ατά τό φαινόρ,ενον λοιπόν ο Ερρίκος έζησφαλισε τά κυριαρχικά
αύτού δικαιώ ματα επί τού βασιλνείου της Θεσσαλονίκης, ταύτόν «Ιπεϊν
επί τού πλειστου μέρους τών ευρωπαϊκών χωρών τού αρχαίου κράτους,
τόσω μάλλον όσιρ οι μέν "Ελληνες ύπήκοοι άσαν ειλικρινώ; άφωσιωμ,έ-
νοι εις αυτόν διά τε την άνεξιθρησκείαν τού άνδρός καί την προςπα-
Οειαν τού νά έζισώσγ) αυτούς Λ7.τά το δυνατόν προς τούς Λατίνους, b
δέ Βιανδράτε άπελπισθείς άπήλθεν εις Ιτα λία ν . Πράγμ^-τι όμως τά
κατά τήν φραγκικήν κυριαρχίαν είχον δεινότατα. Προς δυσμ,άς τού
βασιλείου της Θεσσαλονίκης ε’πρόκοπτε καί ηκμαζε τό ελληνικόν δεσ-
ποτάτον της Έ πείρου ύπό τόν επιτήδειον ούτού ηγεμόνα Μ ιχαήλ
Ά γ γ ελ ο ν , οςτις δεν έπαυεν υποστηρίζων τόν υπέρ ανεξαρτησίας α­
γώνα της ανατολικής Πελοπόννησου. Μετά δέ τον έν έτει 1508 συμ­
βάντα ενταύθα θάνατον τού Δέοντος Σγουρού, b δεσπότης Ελλάδος
Μ ιχαήλ, άναλαβών την άμεσον ηγεμονίαν της Κορίνθου, του Ναυ­
πλίου καί τού "Αργους, επεμψεν έκεΐ τόν αδελφόν του Θεόδωρον, οςτις
δεξιός ών άμα καί γενναίος άντηγωνιζετο πάσγ) δυνάμει κατά τών
Φράγκων. Κ αί ου ρ,όνον έν Ά ρ γο λίδι καί Κορινθία ε’σώζετο ούτω ο
Ε λληνισμός της Πελοπόννησου, άλλα καί έ'ν τισι τών ορεινών χοί­
ρων τής Λακωνικής καί έν τα, άπροςίτω Μονεμβασια. Είναι αληθές
οτι διά νά οικονομήσω επί τού παρόντος τόν ισχυρόν Ερρίκον ό Μ ι­
χαήλ προέτεινεν αύτφ τφ 1 5 0 9 νά συζεύξη τήν ίδια ν αύτού θυγατέρα
 'Ρύθμισις των εκκλησιαστικών πραγμάτων ύπό του Ερρίκου. 39

μετά Ευσταθίου του άό'ελφού του αύτοκρκτορος καί νά όμόση πίστιν

ύποτελείας εις αυτόν όπερ άπεύ'έχθη προθύμως ό αύτοκρατωρ. Ά λ λ ’
όποιαν σημασίαν είχον οι όρκοι ούτοι της ύποτελείας, τό είό'ομ,εν προ
ολίγου εκ της ευκολίας μεθ’ ής άπηλλάττοντο αυτών αυτοί οί Φράγ-
κοι μεγιστάνες* καί αυτός S i ό ό'εο πότης Μ ιγαηλ ό'έν εά'ίστασε μετά
εν έτος, ώς εϊίομ.εν, νά όμόση ετερον όρκον ύποτελείας εις τούς Ε ν ε ­
τούς. Άφ* ετέρου ό έν Νίκαια αύτοκρατωρ έςώσας παντελώς σ^εό'όν
τούς Λατίνους έκ της μ,ικρχς ’Ασίας περί τά τέλ η τού 1 2 0 9 , παρε-
σκεύαζε στόλον, ίνα προςβαλη αυτήν την Κωνσταντινούπολή εκ συνέν-
νοησεως μετά τε τού ηγεμ.όνος τών Βουλγάρων Βορίς καί μ.ετά τού
δεσπότου Ηπείρου Μ ιχαήλ. Πλήν Si τούτων πάντων τοσαύται ήσαν
αί έν τω βασιλείω της Θεσσαλονίκης έμ.φύλιαι θρησκευτικοί τών
Φράγκων διενέξεις ώςτε ό Ερρίκος, καίτοι ύπό τών ποικίλων εκείνων
πολεμίων απειλούμενος, ένόμ,ισεν απαραίτητον νά συγκαλέση τη 2
μαίου 1 2 1 0 νέον κοινόν συνέύ'ριον εις ’Ραυένικαν, ϊνα, αφού κατά το
προηγούμενον έτος S ι* όμοιας έν τω αύτω χώρω συνόό'ου έρρύθμισε τά
πολιτικά τού βασιλείου πράγματα, κανονίση όπωςούν καί τά εκκλη­
σιαστικά.

Ή αναρχία ήτις έπεκράτει κατά τούτο εις τάς ευρωπαϊκά; χώρας

τού αρχαίου κράτους μ.ετά την κατάκτησιν αυτού ύπό τών Λατίνων,
θέλει καταστη πρόό'ηλος άμα ρίψωμεν εν βλέμμα εις την κατά στά­
σιν τινών έκ τών κυριωτέρων ’Επισκοπών.
Της Θεσσαλονίκης, ητις ητο φυσικω τω λόγω η επιφανέστατη μ.η-
τρόπολις τού ομωνύμου βασιλείου, προεχειρίσθη αρχιεπίσκοπος άμα
μ.ετά την κατάκτησιν ό Γάλλος εκείνος επίσκοπος Νευελών, ον ε ιίο -
μεν άγοντα την Προςχυνητρια*' επί της κατά τ η ; Κωνσταντινουπό­
λεως εφόδου. Ά λ λ ’ άποθανόντος αυτού τω 1207 εις Βάριν, $ε*.νή
συνέβη έν τη μ.ητροπόλει ταύτη, ώς καί εις τάς άλλ ας τού βασιλείου
άρχιεπισκοπάς, ίια τά ρα ζις έπί της τού Βιανό'οάτε κυβερνήσεως. Οι
βαρώνοι έσφετερίσθησαν S ix της βίας τά εκκλησιαστικά αυτής κ τ ή ­
ματα· αυτή η βασίλισσα κατεπίεσε την έκκλησίαν της Λαρίσης,
αποποιούμενη τά όφειλόμ,ενα ταύτη δέκατα. Παρεμφερώς S i έπολι-
τεύοντο ό Βιαν^ράτε, ό Π α λλα βιτζίνη, ό *Όθων τών Αθηνών, ό ©(υ­
μάς Στρομογκούρτ τών Σάλωνων ααί άλλοι μεγιστάνες ώς προς τά
μοναστήρια καί έκκλησιαστικά είςοό'ήματα τών επισκόπων Α θηνώ ν,
40 'ΡύΟυ.ισις των έκκλησιαστικών πραγμάτων ύπο του Ερρίκου.

Θερμοπυλών καί Ναζορέσκας, αποποιούμενοι Ι^ίως την των δεκάτων

πληρωμήν. Τούτων πάντων ενεκα κατέστη δύςκολον νά εύρεθτ, διάδο­
χος τού Ν ευελών καί δταν επί τέλους έζελέχθη δ τά τού αύτοκράτο-
ρ’ος Ερρίκου φρονών επίσκοπος Βερροίας Γουαρινος, οί περί τον Βιαν-
δράτε άντέστησαν εις την παραδοχήν του, μόλις δέ τω 1512, μετά
πολλές έριδας, άνεγνωρίσθη ούτος έςαρ^ος τού βασιλείου καί ύπεβλη-
θησαν ε:ς την δικαιοδοσίαν αυτού ένδεκα το πλεϊστον ύπο Ελλήνω ν
κατεχόμεναι έπισκοπαί, εν αίς ή Κύτρος, τά Σερβία, ό Πλαταμών καί
ή Κασσάνδρεια. Α λ λ ά καί πάλιν διηνεκής ύπηρζεν η προς την κοσ­
μικήν εξουσίαν διάστασις τού αρχιεπισκόπου, δςτις ούτε δέκατα ελάμ-
βανεν ούτε άλλο τ ι παρά λαϊκών. Καί πλην τούτου η Μαργαρίτα η-
ξίου νά δια θέτη κατά το δοκούν τά διάφορα εν τω βασιλείω της Θεσ­
σαλονίκης υπάρχοντα πλούσια μοναστήρια, τά δποΐα άπαντα σχεδόν
κατελήφθησαν ύπο των ποικίλων της Δύσεως ιερατικών ταγμάτων.
Μόνα τά άναχωρητηρια τού άγιωνύμου ορούς Άθωνος έξηκολούθουν
κατεχόμενα ύπο Ελλήνω ν. ’Αλλά καί τοι άπελάμβανον πολλην καθ’
άπασαν την Ευρώπην ύπόληψιν επί αληθεΐ εύλαβεία, ούδέν ηττον επί
μακρον χρόνον κατεπιέσθησαν ύπο τού επισκόπου Σεβαστής, εις ύν δ
καρδινάλιος Βενέδικτος είχεν επιτρέψει τήν άνωτάτην αυτών επιστα­
σίαν. Συμμαχήσας b επίσκοπος εκείνος μετά τών στασιαστών της Θεσ­
σαλονίκης βαρώνων ελήστευσε πάν ο,τι εύρεν έν τφ άγιωνύμω δρει πο­
λύτιμον εις χρυσόν, άργυρον καί τά τοιαύτα, καί διά φοβερών βασάνων
έθανάτωσε τούς μοναχούς όσους ένόμιζε κρύπτοντας χρήματα. Εις μά-
την δ Πάπας έπεπληττεν αυτόν ε’πί τοιαύτη, διαγω γή καί μόλις δ Έρ-
ρικοςε"σωσε τά μοναστήρια ταύτα τά δποϊα βραδύτερον τω 1514 καθυ-
πεβληθησαν ύπο την ιδιαιτέραν προστασίαν τού Ίννοκεντίου. Μέχρι
της σήμερον δε σώζεται ε’ν ττ, μοντ) της Λαύρας είκών παριστώσα τον
Έροϊκον ώς ανορθωτήν της μονής.
Ά λ λ α καί έν τγ μέσ*/} Έ λ λ ά δ ι καί έν Πελοποννησψ όπου η φραγ­
κική κυριαρχία άνεδείχθη συνετωτερα καί ισχυρότερα η εις τά εφή­
μερα κράτη της Κωνσταντινουπόλεως καί της Θεσσαλονίκης, τά εκ­
κλησιαστικά πράγματα δεν ύπηρξαν έπί πολύν χρόνον όμαλώτερα. Ό
Ίννοκέντιος έτίμα την πόλιν τών Αθηνών καί, έπιθυμών νά ^υθμίση
τά της εκκλησίας αυτής οσον ένεστιν εύπρεπώς, ε”γραψεν έπί τούτψ
τγ) 13 φεβοουαρίου 1 5 0 9 επιστολήν μαρτυρούσαν, oTt, άν το π ο λιτι­
κόν του σύστημα ητο όλεθριον, ή καρδία του δεν ητο άπρόςιτος εις
 'Ρύθμισις των εκκλησιαστικών πραγμάτων υπό του Ερρίκον. 41

τά Αγενέστατα των αισθημάτων. Ή μήτηρ της τέχνης, η πόλις τής

επιστήμης, ώς ονομάζει ό της *Ρυ>μης άρχιερεύς, το κοινόν τούτο
άγλάϊσμα της άνθρωπότητος, ε*πρεπ« νά άνακτήση άπαν τό αρχαίον
εκκλησιαστικόν αξίωμα, το $' επί της άκροπόλεως ιερόν της Θεοτόκου,
ό Παρθένων, νά χποβή ειπερ ποτέ λαμπρόν. Εις τον αρχιεπίσκοπον
’Αθηνών Βεράρδον, Γάλλον το γένος, ε’πετράπησαν τω 1506 άπαντα
τά δίκαια των ’Ελλήνων αυτού προκατόχων ε’ πί ολου τοϋ κλήρου
τής ε’ παρχιας* τω δέ 1208 άπεδόθησαν τή μητροπόλει ταύτη οι κατα­
στατικοί θεσμοί τής έν ΓΙαρισίοις έκκλησίκς οί έν Γ α λλία ό>ς άριστοι
λογιζόμενοι, «καθ’ όσον ήδύναντο νά ε’κτελεσθώσιν ενταύθα, χωρίς νά
προςβάλωσι τον κλήρον, τον λαόν καί τους δυναστας τής χώρας,» καί
συγχρόνως διετάχθη b Όθων Λαρόσσης νά μή άπαιτή παρά του αρ­
χιεπισκόπου κανένα φόρον (άκροστιχον). Ά λ λ * έκ τούτου δεν προελή-
φθησαν πολλαί συγκρούσεις πρός τε την κοσμικήν εξουσίαν καί τόν
κατώτερον κλήρον.
Έν Πελοποννήσω δε προιστατο τής λατινικής εκκλησίας b αρχιεπί­
σκοπος Πατρών, δςτις κατώκει έν τή πόλει ταύτη ού μακράν τής εκ­
κλησίας τού άγιου θεοδώρου. Εις τήν μητρόπολιν τού άγιου Άνδρέου
διωρίσθησαν άπο τού 1205 ύπό τού Σα μπ λίτου Γά λλοι κληρικοί, οϊ-
τινες έν τφ άμα έψήφισαν ομοθυμαδόν ώς αρχιερέα τόν ύμογενή αύ-
τιόν Άνσέλμον. Ό Πάπας, 8ςτι; ήξίου οτι ή ύπό τής κοσμικής αρχής
ΐδρυσις τού συλλόγου εκείνου των ιερέων ήτο αντικανονική, απεποιήθη
κατ’ άρχά; νά αναγνώριση τήν γενομένην εκλογήν, επί τέλους όμως
έπεκύρωσεν αυτήν. ’Αλλά τούτο δέν προέλαβε πολλήν πραγμάτων
ανωμαλίαν. Π λεΐστοι ιερωμένοι, τό ονομα μόνον τούτο φέροντες, τά
Si καθήκοντα αυτών μή έπιτελούντες,· είςέπραττον έν τούτοι; τά εκ­
κλησιαστικά ειςοδήματα. Οί καθυποβληθέντες εις τόν αρχιεπίσκοπον
ΓΙατρών Έ λληνες επίσκοποι έγκατέλειπον οί πλεΐστοι τάς εκκλη­
σία; αύτών S ιά τόν φόβον τής ξενικής κατακτήσεως καί προςκαλού-
μενοι νά έπιστρέψωσι δέν ύπήκουον, Ό Πάπας εδιδε -συνετά; εις τόν
αρχιεπίσκοπον συμβουλάς, συνιστών μετριοπάθειαν μέν προς τούς Έ λ ­
ληνας, αυστηρότητα Si κατά των τυχοδιωκτών. Ά λ λ * αί δυςχέρειαι
ήσαν αδιάκοποι* οί επίσκοποι ήριζον προς άλλήλους ώς πρός τήν εκτα-
σιν τών επισκοπών αύτών, b κατώτερος κλήρος αντέπραττεν εις τούς
αρχιερείς, οί δέ ΝαΤται οι λαβόντες πλούσιας κτηματικάς δωρεάς
παρά τε τού Σαμπλίττου καί τού Βιλλεαρδουινου, δεν επαυον πόλε-
42 ‘ΡόΟμισις των εκκλησιαστικών πραγμάτων ύπο του Ερρίκου.

μίως προς τον αρχιερέα διακείμενοι. Πλήν τούτων b ΒιλλεαρΔουΐνο;

καί οί περί αυτόν ού μόνον δεν κατέβαλλαν τά νενομισμένα είς τήν
έκκλησίαν δέκατα, άλλα και πολυειΔώς περιώριζον τά λεγάμενα πνευ­
ματικά συμφέροντα. Τά πλείστα των εκκλησιαστικών κτημάτων έξε-
λαϊκεύθησαν* δλαι αί κοσμικαί υποθέσεις καθυπεβλήθησαν εις την Δ ι­
καιοδοσίαν τού ηγεμόνας προς μέγα σκάνδαλον τού κλήρου, δςτις ει-
θισμένος ών έν τή Δύσει νά έπεμβαίνη είς την πολιτικήν Διοίκησή, έ'-
βλεπεν άπ’ εναντίας ενταύθα τον ηγεμόνα Διαχειριζόμενον πολλώκις
αυθαιρέτους καί αυτά τά κτήματα δσα παρεχωρήθησαν τή εκκλησία.
Ά π α ντες οί Έ λληνες ιερείς και μοναχοί άφηρέθησαν από τής αρ­
χιεπισκοπικής Δικαιοδοσίας καί Δεν ετέλουν φόρους ειμή είς μόνον
τον ηγεμόνα* πάσα Διαθήκη ύπέρ τής εκκλησίας αύστηρώς άπηγο-
ρεύθη, μ ετ’ ολίγον Δε οί περί τάς Πάτρας ιδρυμένοι βαρώνοι προέβη-
σαν ετι περαιτέρω. Ό Άνσέλμος είχε προτείνει Ιαυτον πρόθυμον νά ό-
χυρώση την πόλιν ί’να ασφάλιση την εκκλησίαν αύτού* ά λλ’ ο βα-
ρώνος Πατρών Γουλιέλμος Ά λεμ ά ν ένόμισε συμφερώτερον νά άναλάβη
αυτός την όχύρωσιν καί επί τούτου μετέβαλε την τε κατοικίαν καί
την εκκλησίαν τού μητροπολίτου είς φρούριον. νΑλλοι Δέ ίππόται κα-
τέλαβον άλλας εκκλησίας, άλλοι έφυλάκισαν μάλιστα τον Άνσέλμον
καί αφού πολυειδώς έκακοποίησαν τον επίτροπόν του επί τέλους άπέ-
κοψαν και την ρΐνα αύτού. Είς όμοίαν Δέ όλεθρίαν κατάστασή ήτο ή
λα τινική εκκλησία καθ' δλην σχεδόν τήν χερσόνησον. Είναι αληθές δτι
ή άρχή τής περιστολής τής εκκλησιαστικής εξουσίας ύπό τής κοσ­
μικής ήν έπρέσβευσαν καί πανταχού σχεδόν έζήτησαν νά έφαρμόσω-
σιν οί Δυτικοί κα τα κτητα ί τής 'Ανατολής, υπήρξε σωτήριος διά τήν
Ε λλ η νικ ή ν έκκλησίαν καί κατ'ακολουθίαν Διά τήν Ε λ λ η ν ικ ή ν εθνότη­
τα* δ ιό τι έν γένει οί πολιτικοί δυνάσται ενΔειξαν πολύ πλείονα μετριοπά­
θειαν καί ανοχήν ή οί κληρικοί, και μάλιστα οί κατά τόπους κληρι­
κοί. Κ αί μία από τάς αίτιας διά τάς οποίας είς πολλάς Ε λ λ η ν ικ ά ;
χώρας παρετάθη ή φραγκική κυριαρχία υπήρξε βεβαίως ή έπέμβα-
σις εκείνη τής πολιτικής εξουσίας ως έκ τής οποίας περίεστάλησαν
πολλάκις αί ένέργειαι τού λατινικού κλήρου καί έπροστατεύθη μέχρι
τίνος ο ελληνικός. Ά λ λ ’ ή αλήθεια επίσης είναι ότι κατά τά προεκτε-
θεντα ή έπέμβασις ύπερέβαινε παν όριον και μετεβάλλετο πολλάκις
είς ληστείαν καί Διαρπαγήν* έκ δέ τούτου έκινΔυνευε καί αυτή , ή ύ-
παοξις τής λατινικής εκκλησίας εν τή Α νατολή, δπερ οί συνετώτεροι
 Φεουδαλικός οργανισμός Πελο:ιοννησίων ύπό Βιλλεαρδουινου. 43

χντιπρό:ο>ποι τής κοσμικής κυριαρχίας τών Δυτικών δέν ήδύνχντο

νά ύπολζοωσιν ώ; συμφέρον είς αυτήν. Τ χύ τχ δέ τα ατοπήματα ενό-
μιτε κχτεπείγον νά θ-οχπεύση ό χ ύ το ο ά τω ; Έ :;ΐκ ο ς διά. νέα; κοινής
συν όδου, ήν συνεκχλεσεν εις Ταυένικαν τή 2 μχΐου 1210.
Έν τή συνόδω ταύτη, είς ήν παρέστησαν οί πλειστοι βαρώνοι κχί
οί πλειστοι αρχιερείς τοϋ βασιλείου τής Θεσσαλονίκης, άπεφασίσθη οτι
οί μ.εγιστχνες του βασιλείου τούτου, ήτοι τής Μακεδονίας, τ ή ; Θεσ­
σαλίας καί τής ανατολικής Έλλαδος μ έχ pt Κόρινθου. θέλουσι παρα­
χωρήσει είς τον Λατίνον πατριάρχην, ώς επίτροπον του Πάπα, πάσας
τάς εκκλησίας, πάντα τά μοναστήρια, εκκλησιαστικά είςοδήματα καί
κτήματα καθώς και πάντα τά προςήκοντα είς τάς εκκλησίας δικαιώ ­
ματα, υποσχόμενοι ν’ άπαλλάξωσιν έςαεί τά ; εκκλησίας καί τά μονα­
στήρια από παντός προς την πολιτείαν βάρους, παρεκτός τού ανέκα­
θεν ήτοι από τών χρόνων τής ήμετέρας μοναρχία: πληρ'ωνομένου ά-
κροστίχου, τό όποιον ώφειλον καί νυν νά κατα^αλλω σι πάντες οί Λ α­
τίνοι τε κ,αί "Ελληνες ιερωμένοι διά την γήν ήν ό>- φέουδον κατίχου-
σιν. Έν περιπτώσει καθ’ ήν ήθελον άποποιηθή νά πληρώσωσι τό ά-
κρόστιχον τούτο, έπετρέπετο ή κατάσχεσις τών κτημάτων αυτών,
ούχί όμως καί ή προςιοπική κράτησις, ού^'έ αυτή ή τής οικογένειας
τού Έ λληνος ίερέως εν όσω τά. κινητά αυτού έξήρκουν είς απότισιν
τής οφειλής. Οί δέ μή ίερωθέντες υιοί τού Έ λληνος ίερέως έτέλουν
την οφειλομ.ένην είς τού; βχρώνους υπηρεσίαν. Τ ά ; διατάζεις τχ ύ τα ;
έπ-κύρωσε καί ό Πάπας τή 21 δεκεμβρίου 1 2 1 0 . συναινέσχς νά λαμ-
οάνωσιν οί κοσμικοί κύριοι τής χυίρχς τό χκρόστιχον ά.ντί τών άλλο>ν
ά.τελειών καί προνομ,ιών. άς παρεχούρησαν κατά τά ανωτέρω εί; τον
κλήρον. Ά λ λ α εντεύθεν δέν ήσφαλίσθη ή μεταξύ τής κοσμικής καί
τής εκκλησιαστικής εξουσίας ειρήνη. Ό Βερθόλδος, ή Μαργαρίτα καί
οι βαρώνοι έδήμευσαν ούκ ολίγα κτήματα τού μ.εγαλου ναού τής τού
Θεού Σοφίας, καί αυτός ό Ερρίκος κατεκρίθη οτι ύπεστήριζε τούς νη ­
στεύοντας την εκκλησίαν άρχοντας.

Καί έπειτα τά άποφασισθέντα είς τό παρλαμέντον τούτο τής *Ραυέ-

νικας δεν ισχυον ώς πρός την Πελοπόννησον, τής όποιας ό αρχών
Βιλλεαρδουϊνος ούτε παρέστη είς την σύνοδον ταύτην, ούτε υπέγραψε
την πράξιν αυτής, άλλ* εξηκολούθει πολιτευόμενος ώς πρός την εκκλη­
σίαν, όπως προεξεθέσαμεν. Υπήρξε δέ ό Βιλλεαρδουϊνος ούτος ό £πι„
44 Φεουδαλικός άργανισμός Πελοχοννησίων ύχό Βιλλεαρίουινου.

τηδειότερος ίσως όλων των Φράγκων της ανατολής ηγεμόνων καί

τούτου ενεκχ δέον νά έχιστήσωμεν ιδίως τήν προςοχήν είς χυτόν. Είς
την ^ρώτην κατά την 'Ραυένικαν σύνοδον δεν παρέστη είμή ώς επί­
τροπος των κληρονόμων τού Σαμπλίττου. ’Αλλά καί τοι ποτέ δεν e-
λαβεν έχεσήμως τον τίτλον τού χρίγκηχος τής Ά χ α ίχ ς , βρχδύτερον δέ
μόνον εν ίδιω τικοίς έγγράφοις* καί Tot έτερος ανεψιός τού Σαμπλίττου,
δ 'Ροβέρτος, έμελλε νά έ^λθη κατά τό επόμενον έτος ν’ άπαιτήστ, τήν
κληρονομιάν ταύτην τής οικογένεια; του, δ Βιλλεαρδουϊνος έχρκττεν
αχό αυτών των μέσων τού 1509 ώς απόλυτος τής χερσονήσου κύριος.
Τωόντι άμα έπιστρέψας από τήν χρώτην είς 'Ραυένικαν σύνοδον άπήλ-
θεν εις Μεσσηνίαν ΐνα κανονίση τάς σχέσεις αυτού προς τούς Ενετούς,
ο?τινες πράγματι μέν δέν κατεΐχον ειμή τήν Μεθώνην καί τήν Κο­
ρώνην, κατά τήν αρχικήν όμως χέρι διανομής τού ελληνικού κράτους
χράζιν είχον λά βει ώ; ιδιοκτησίαν αυτών άχασαν τήν Πελοπόννησον.
Έκανόνισε δε δ Βιλλεαρδουϊνος το ζήτημα τούτο ώς κληρονομικός
δυνάστης τής χερσονήσου* διότι διά τής συμβάσεως, ήν τότε συνω-
μολόγησεν έν Σφακτηρία χρός τον άντιχρόςωπον τής Ένετικής κυβερ»
νήσεως 'Ραφαήλ Γόρον, ώμοσε δ ι’ εαυτόν τε καί τούς κληρονόμους αυ­
τού όρκον πίστεως χρος τον δόγην ένεκα δλοκλήρου τής Πελοπόννη­
σου. Κ αι ενταύθα πάλιν βλέχομεν όχόσον χεριπεπλεγμέναι ήσαν αί
σχέσεις τής ύποτελείας των διαφόρων δυναστών τής Δύσεως έν τή
^Ανατολή. ΓΙρό μικρού ετι δ Βιλλεαρδουϊνος ειχεν ομόσει πίστιν εις
τον αύτοκράτορα Ερρίκον, νύν δέ ώρκίζετο πίστιν είς τήν Έ νετίχν.
Είναι αληθές ότι κατά τήν νέαν σύμβασιν δ προς τήν Έ νετίχν όρκος
έδίδετο άνευ βλάβης τού δοθέντος είς τον αύτοκράτορα καί οτι ή Έ -
νετία έλογίζετο ώςαύτως τού αύτοκράτορο; υποτελής* άλλα τά συμ­
φέροντα έκάστου τών ύποτελών τούτων πρός τε τον αύτοκράτορα καί
χρος άλλήλους ήσαν τοσούτον διάφορα ώςτε οί ποικίλοι εκείνοι συν­
δυασμοί δέν ήδύνχντο νά λογισθώσι σπουδαίοι. Όπωςδήχοτε κατά
τήν έν μηνί ίουνίω 12 0 9 γενομένην έν Σφακτηρία μεταξύ Βιλλεαρ-
δουινου καί Ενετώ ν σύμβασιν, δ Βιλλεαρδουϊνος ώφειλε νά εχη τούς αύ-
τούς προς τούτους φίλους καί εχθρούς καί νά πολιτεύηται ώς γνήσιο:
Ενετός προς τήν έχικυρίαρχον δύναμιν εις τούς Ενετούς επετράπη
α τέλεια φόρων* έν χάση χόλει όχου ήθελον, έδικαιούντο νά λάβωσιν
?διον τμήμα* δ δέ Βιλλεαρδουϊνος, ώς Ενετός μέν ώφειλε νά έχη έν Έ ·
 Φεσυδαλιχός οργανισμός Πελοπσννησίων υπό ΒίλλεαρδουΓνου. 45

νετία ίό'ιαν οικίαν, ώς ύποτελής δε νά παρέγγ, κατ’ έτος τρία πολύ­

τιμα μεταξωτά ιμά τια .
Με τα ί ε ταύτα έπεκύρωσε τάς υπό του Σα μπ λίττου γενομένας δω­
ρεάς καί παραχωρήσεις γαιών καί έρρύθμισε το φεουό'αλικόν αυτού κρά*
τος κατά τά πάτρια ήτοι τά της εν Γ α λ λία Καμπανίας έθιμα. Ή Π ε­
λοπόννησος ό'ιγ,ρέθη εί; πολλά μεγάλα τμ.ήματα καλούμενα βαρωνιας,
έκαστον των οποίων επετράπη κληρονομικώς εις ενα των κυριωτέρων
συναγωνιστών τού Σαμπλίττου καί τού Βελλεαρ^ουίνου, όλων Γάλλω ν
οντων το γένος. Ό Γουλιέλμος Ά λεμ ά ν άνηγορεύθη κύριος Πατρών
έό'ρευε ό'έ έν αυτή, μ,ετά πολυαρίθμων άλλων ιπποτών εις τούς οποίους
ό'έν έό'όθησαν ίό\α έν τή ύπαιθρω χώρα φέουό'α, ίιό τ ε η πόλις ήτο αρ­
κετά μεγάλη ώςτε νά έπαρκή εις την συντήρησιν τού τε βαρώνου καί
τών ιπποτών αυτού. Ή Βοστίτζα έό'όθη μετά οκτώ ίπποτικών φεού-
ό'ων είς τον Οΰγωνα Δ ελίλλην (Huglies de Lille)* καί έπειό'ή ούτος
εκαλείτο έν Γ α λλία κύριος τού Σαρπινΰ (seigneur de Charpigny)
ή περί την Βοστίτζα.ν χώρα έπωνομ.άσθη Τσερπινία, έξ ού πιθανώτατα
το μέγρι της σήμερον σωζόμενον όνομα τής κώμης Κερπινής. Τών
Καλαβρύτων άρχων έγένετο μετά ό'ώδεκα φέουδων c Όό'εβερτος Λα-
τ^εμούϊ (Audebert de la Tremouille). Κ α ί ή μέν γΗ λις άπετέλεσε
τό άμεσον κτήμα τού ήγεμόνος, οςτις έδρευε συνήθως εις Ά νά'ραβίίαν,
την ό'έ Μεσσηνίαν μετά τών φρουρίων ’Αρκαδίας καί Καλαρ.άτας καί
τής περί Μεθώνην καί Κορώνην ύπαίθρου χώρας, ίεετήρησεν ώς ί# ια
κτήματα ό Βιλλεαρό'ουϊνος. Αί όχυρώτεραι βαρωνίαι ί^ρύθησαν εις Με-
σαρίαν, ήτοι την άρχαίαν ’Αρκαδίαν* καί έκ τούτων πάλιν αί ό'ύο
ίσχυρόταται καί μέγισται άπάσης τής Πελοποννήσου ήσαν ή "Ακοβα
καί ή Καρύταινα, ών ή μέν πρώτη ειγεν είκοσι τέσσαρα ίπποτικά
φέουό'α ή ό'έ όευτέρα είκοσι όύο. Κ αί ή μέν "Ακοβα εντολήν είχε νά
προφυλάτττ, τήν τε πλουσίαν κοιλάδα τού ’Αλφειού καί την π ε^ ιά ία
*Ηλι#ος άπο τών Ε λλήνω ν καί τών περιλιπομένων Σλαύων τής
Γορτυνίας (έξ ής το όνομα Σκόρτα), οΐτενες έπί πολύν χρόνον 5ιετή -
ρησαν ανεξαρτησίαν τινά, ό'έ Καρύταινα, ήτις περιελάμβανε τό
πλεΐστον μέρος τών Σκόρτων, συνεΐχεν από μεσημ,βρίας αυτά καί έν
ταύτω έξησφάλιζε τά στενά, δ ι ών τό ύψηλόν όροπέίιον τής χερσο­
νήσου έκοινώνει προς τήν δυτικήν παραλίαν. Ό πύργος τού πρώτου
ό'υνάστου τής Καρυταίνης Ούγωνος Δεβρυγέρ (Huglies de Bruyeres)
έκτίσθη έπί τών ερειπίων τής αρχαίας Βρένθης καί έδέσποζε τής άνω
 46 Φεου&αλικός οργανισμός Πελσποννησίων ύπό Βιλλεαρδουιναν.

κοιλάδος τού Αλφειού. Klc δέ την Ά κοβα ν ν.ο τεσκεύασεν ό άρχων

αυτής ΓωΤιέ Δεροζιέρ (Gautier de Rozieres) επί του ορούς Κορφο-
ξυλιά Ισχυρόν προπύργιον, το οποίον ώνόμασε Ματαγριφογ ταυτον
elrrstv Έλληνοφόνιον. ’Αλλά καί άλλα φρούρια έν τω κέντρφ της 11ε-
λοποννήσου έκτίσθησαν ϊνα συνέχωσι τούς ιθαγενείς της Μεσαοεας
■ και της Λακωνίκης. Έ ~ ι των ερειπίων της αρχαίας Μεγάλης πόλεως
ηγέρθη η ,Βελιγοστη, αρχών δέ αυτής προεχειρίσθη ό Ματθαίος Μον:
αετά τεσσάρων ίπποτικών φεούδο>ν. Ή μεταξύ Μεσσηνίας καί Άργο-
λίδος οδός διηρχετο διά της Τεγέας, καλούμενης τότε Ν ίκ λ ι, ίσως εκ
μεταθεσεως καί παραφθοράς άπο των Άμυκλών. Ε κ ε ί ύπηρχεν άρ-
χαίον μεσαιωνικόν φρούριον, το οποίον άντεστη πεισματωδώς εις τους
Φράγκου: καί δεν παρεδόθη είμη αφού είδεν αυτούς προςαγαγόντας
ίσχυράς πολιορκητικά; μηχανάς. Το φρούριον τούτο έπισκευασθέν επε­
τράπη μετά εξ ίπποτικών φεούδων εις τον Γουλιέλμον, τού οποίου ά­
γνωστον είναι τό οικογενειακόν έπωνύμιον. Γην δέ παρακειμε>ην Αα-
κεδαίμονα προςέΟηκεν ό Βιλλεαρδουϊνος εις τά ’ί δια αυτού κτήματα,
καί πολλακις η πόλις εκείνη, ης το όνομα παρεφθάρη υπό των Φράγ­
κων εις Λακραιμο^ίαν (la Cremonie), άναφέρεται βραδύτερο*/ ώς
έδρα των ηγεμόνων τού Μωρεως. Μέχρι τού 1%
? 0 9 οί Φραγκοι δεν εί-
χον κατορθιύσει νά κυριεύσο>σιν είμη έλάχιστον μέρος της νοτιά νατο-
λίκης Πελοπόννησου. "ΟΟεν ό Βιλλεαρδουϊνος ήρκέσθη τότε νά κατα-
λά6τ, έν ττ, Λακωνική όχυράς τινας μόνον θέσεις. Τό έν Trj Τσακω­
νιά φοούριον Γεράκι έκτίσθη προς άνατολάς τού Ευρώτα ού μακράν
των αρχαίων Γ:ρονθρών. επί τω σκοπώ τού νά περιστέλλη, τούς αυ­
τόθι Σλαύους καί νά διευκόλυνα, την προς την Μονεμβασιαν προςέ-
λευσιν. Έ δόθη δέ εις τόνΓι'ουη (Γουιδωνα) Δενιβελλέ (Guys de Ni-
vellet) μετά έξ φεούδων, έ\·ω έτερός τις δυνάστης Λουκάς καλούμε­
νος, τού όποιου άγνωστον είναι τό έπωνύμιον, άνέλαβε την έπιτηρησιν
της κοιλάδος τού Λάκκου, έδρεΰων εις Γριτζαινά, έν τω Στενυκληρικώ
πεδίω. Ή ύπό των Φράγκων καταληφθείσα τελευταία προς μεσημ­
βρίαν θέσις έν τω μέσω της Μάνης, ητο τό φρούριον τςύ Πασσαβά,
το οποίον έκτίσθη προς νότον τού Γυθείου επί των ερειπίων τού αρ­
χαίου Λά, καί επετράπη εις τον γενναίον Ίωάννην Δενελλύ (Jean de
NTeuilly) μετά τεσσάρων φεούδων. Σώ ζεται δέ μέχρι σήμερον καί ώ-
νομάσθη Πασσαβάς έκ της πολεμιστήριου κραυγής των Καμπανιτών
P a s s e a v a n t, οπερ σημαίνει «εμπρός,» ώςτε δεν είναι βλαυϊκόν ς_
 Φεουδαλικος οργανισμός Πέλοποννησιων Οπό Βιλλεαρδουινου. 47

νομα άνάλογον του εν Γερμανία Πασσάου, όπως ήζίωσεν 6 πανταχού

τούς Σλαύους όνειρευόμενος Φαλλμ,εράϋερ.
Έν δλοις λοιπόν η Πελοπόννησος διγ,ρέθη κατά τούς χρόνους τού*
του; είς δέκα βαρωνίας (εξαιρέσει της Μεσσηνίας, ήτις ήτο ίδιον κτήμα
τού Βιλλεαρδουίνου, και της *Τ1λιδθς ήτις ά π ετέλει το άμεσον .
κτήμα του ήγεμόνος) ήτοι είς δέκα αμέσως τφ ήγεμόνι υποτελείς διοι- .
κήσεις, αίτινες δλαι όμού περιελάμβανον 94 ιπποτικά φέουδα, δηλαόή
κτήματα άνήκοντα είς απλούς ιππότας, ύπαγομένους αμέσως είς τού;
βαοιύνους. Πλήν τούτων, επειδή τά Ε λ λ η ν ικ ά εκκλησιαστικά κ τ ή ­
ματα έδημεύθησαν, b καί κατά τά λοιπά έκλαϊκευΟείς κλήρος, έπροι-
κίσθη ώςαύτως δι' ιπποτικών φεούδων· καί ό μέν μητροπολίτης Πα-
τρων έλαβεν οκτώ, οι δέ επίσκοποι αυτού Ά νδραβίδης, Μεθώνης, Κο­
ρώνης, Βελιγοστής, Νικλίου καί Λακεδαίμονος άνά τέσσαρα. ’Ισά­
ριθμα δέ φέουδα επετράπησαν καί είς τά διάφορα ίεροπολεμικά τά γ­
ματα τής Δύσεως. Οι βαρώνοι /.σαν ύπόχρεοι είς ά ίειά λειπ το ν σχεδόν
στρατιωτικήν υπηρεσίαν, τέσσαρες μέν μήνας κατ* έτος εν στρατοπέ-
δοις, τέσσαρας S i μήνας εν φρουραίς, όπου ήθελον διορισθή ύπο τού
ήγεμόνος· τούς S i λοιπούς τέσσαρας μήνας ήδύναντο μέν νά μ ετα χ ει­
ρίζονται είς επιμέλειαν των ιδίων υποθέσεων, άλλ* ώφειλον νά μη
άνα/ωρώσιν έκ τής χερσονήσου. "Ωςτε επειδή ο ήγεμών ήδύνατο κατά
την ιδίαν κρίσιν νά προςδιορίζη τούς οκτώ μήνας τής υπηρεσίας των,
οι ύποτελείς εκείνοι αδιά λειπτος ή έστράτευον ή έπρεπε νά ήναι έτοι­
μοι νά στρατεύσωσιν. Οί βαρώνοι δσοι κατείχον πόλιν, οιον λ. χ . τάς
Πάτρας, ή ύπέρ τά τέσσαρα ιπποτικά φέουδα, ώφειλον νά παρέχωσι
δύο σημαιοφόρους και προςέτι δι* έκαστον φέουδον ένα ιππότην καί
δύο ιππείς* οί έ’χοντες όλιγώτερα φέουδα παρεΐχον δ ι’ έκαστον αυτών
ένα ιππότην καί δύο πεζούς* οι δ ’ έχοντες έν μόνον φέουδον, (διό τι
ύπήρχον καί άπλοι ιππείς λαβόντες αμέσως παρά τού ήγεμόνος ίδιον
φέουδον.) ήσαν υπόχρεοι είς προςωπικήν υπηρεσίαν, είς ήν άλλως τε >
ήσαν καθυποβεβλημένοι καί αυτοί οί βαρώνοι. Ό κλήρος καί τά ίερο­
πολεμικά τάγματα- άπηλλάσσοντο ρ,έν τής έν φρουραίς ύπηρεσίας, ώ-
φειλον όμως έν πολέμω νά ύπηρετώσιν όπως καί οί βαρώνοι καί νά παρα-
κάθηνται εις τε τό συμβούλιον τού ήγεμόνος καί είς τά δικαστήρια- άπεί-
νονδέ μόνον ύσάκις προέκειτο νά τιμωρηθή φόνος. Κ α ί ουτω μέν έκανο-
νίσθησαν τά των κατακτητών. Περί δέ τού τρόπου καθ’ ον ό Γοδο-
φρέδος Α’ έπολιτεύθη προς τούς ιθαγενείς θέλομεν πραγματευθή ότε

ι
48 Φεβυδαλικός οργανισμός Πελοπσνηρησίων ύπο Βιλλεαρ&ονΐνου.

ύμιλήσωμεν χέρι του υιού και διαδόγου αυτού Γοδοφρέδου Β ', διότι
τότε φαίνονται άναπτυχθέντες Ιδίως οί ποικίλοι καί συνετοί θεσμοί
δΐ* ών οί ΒΟ.λεαρδουΤνοι έρρύθμισαν τάς μεταξύ κατακτητων καί κατα-
κτηθέντων σχέσεις. Ενταύθα δε άρκούμεθα νά ειπωμεν οτι ο Γοδο-
φρέδος Α* ήγαπήθη πολύ ύπό των Ιίελοποννησιων, εάν πιστεύσωμεν
τά Χρονικά των εν Μωρέα πολέμων των Φράγκων, κατά τά δποια,
θανόντος αυτού, τψ 1 2 1 8 ,
Θρήνος πολύς εγείνετον εις όλον τον Μορεαν,
"Οτι τον ειχον άχριβόν, πολλά τον αγαπούσαν,
1 Διά τήν καλήν του αύθεντειάν, την φρόνησιν την εί/εν.
Λ

Έ νψ δέ b Βιλλεαρδουϊνος έπολιτεύθη τω 1 2 0 9 ώς κύριος τής χερ­

σονήσου, κατά το επόμενον έτος δ τού Σα μπλίττου ανεψιός ‘Ροβέρτος
έφθασιν ΐνα άναλάβν) τήν ηγεμονίαν τής κτήσεως ταύτης τού οϊκου
αυτού. Λ έγεται δτι b Σ α μ π λίττης άναχωρών είχεν ορίσει, δτι εάν εντός
έτους καί ημέρας προςέλθη εις τήν χώραν συγγενής αυτού, θέλει άνα-
γνωρισθή ώς κυρίαρχος είδε μή ή ηγεμονία θέλει μεταβή εις τον επί­
τροπόν του Γοδοφρέδον. Καί προςτίθησιν ή παράδοσις δτι δ Γοδοφρέ-
δος διά των μετά τής Έ νετίας σχέσεών του παρενέβαλε τοσαύτα
προςκόμματα εις τήν οδοιπορίαν τού ‘Ροβέρτου ώςτε ούτος δεν ε*φθασε
τωόντι εις Πελοπόννησον είμή μετά παρέλευσιν τής προθεσμίας ε’κεί-
νης. Τούτου ένεκα καί διά τήν άφοσίωσιν ήν ειγον οί τε βαρώνοι καί
οί υπήκοοι προς τον Βιλλεαρδουΐνον, έκηρύχθη ό ‘Ροβέρτος ενκπτωτο;
των δικαιωμάτων αύτού, b δέ Γοδοφρέδος ΒιλλεαρδουΤνος κατέστη
αναμφισβήτητο; τής Πελοποννήσου κύριος. Τότε έπεχείρησε τήν συμ-
πλήρωσιν τής κατακτήσεως, διότι, ώς ήξεύρομεν, μέρος τής Λακωνι­
κής, καί ή Άργολίς καί ή Κορινθία άνθίσταντο ετι είς τούς Φράγκου; b
δέ νέος ήγεμών επρέσβευεν δτι ούδ* έπρεπε νά τον λέγωσι πρίγκηπα
τού Μωρέως έν δσω δεν ήτο κύριος τής Κορίνθου, τού “Αργους, τού
Ναυπλίου καί τής Μονεμβασιας. Είναι αληθές δτι μετά τον θάνατον
τού Λέοντος Σγουρού, ή Κορινθία καί ή Άργολίς διετέλουν ύπο τήν κυ­
ριαρχίαν τού δεσπότου τής Ε λλά δος Μ ιχαήλ δςτις όμόσας πίσπν προς
τον αύτοκράτορα Ερρίκον δεν ήδΰνατο νά πολεμηθή ύπό τού Βιλλεαρ-
δουίνου. Ά λ λ ’ b Μ ιχαήλ δεν «δίστασε νά ρήζη τον όρκον τούτον τής
πίστεως, καί ε*κ τούτου ωφελούμενος ό ΒιλλεαρδουΤνος προςέβαλνε τον
* Πελοποννήσω επίτροπόν του Θεόδωρον. Ή Κόρινθος επολιορκήθη
υπό τε τού Βιλλεαρδουίνου καί τού κληθέντος καί έλθόντος είς ε'πικου-
 Τά επί Φρ αγκοκρατίοις /ρυσά νομίσματα. 4'9

ρίαν αύτοΰ δυνάστου των Αθηνών "Οθωνος Λαρόσσου. Ο εν Κοοίνθω

κεκλεισμένος Θεόδωρος άντέστη γενναίως μέχρις ου περί τά τέλη του
1210 ήναγκάσθη υπό του λιμού νά συνθηκολογήσω, * αί Λττελθων εις
"Αργος μετά του άξιολόγου θησαυρού της εν Κορίνθω εκκλησίας, αν-
τέστη πάλιν αυτόθι υπέρ τό έτος. Έν τώ μεταξύ επεσε τό Ναυπλιον
τή συνδρομή, ώς λέγεται, της Ένετίας, ήτις έπεμψεν έκ Κορώνης τέσ-
σαρας γα λέρας κατά του φρουρίου. Τελευτά ιον τω 1 2 1 2 εκυριεύθη
καί το ’"Αργος, ολα τά εκκλησιαστικά κτήματα καί χρήματα έόη-
μεύθησαν αμέσως κατά τό σύνηθες ύπό του κατακτητου προς μέγα
σκάνταλον του Πάπα, ό δέ *Όθων Λαρόσσης έ'λαβεν ιδίως προςέτι
είς αμοιβήν της δοθείσης παρ’ αύτοΰ επικουρίας ώς φέουδον τό Ναύ-
πλιον, τό "Αργος καί έκ του τελωνείου τής Κορίνθου ετησίαν ποόςοδον
400 ύπερπύρων, γενόμενος τούτων πάντων ένεκα υποτελής του Β ιλ-
λεαρδουΐνου, όςτις όμως ουδέποτε προέτεινε δικαίωμά τ ι έπικυριαρ-
γίας ώς πρός την Α τ τ ικ ή ν τοιαύτας αξιώσεις δεν έφερον εις μέσον
ειμή βραδύτερου οί υιοί αύτοΰ ώς πρός τούς κληρονόμους του "Οθωνος,
άφοΰ δηλαδή οί πρώτοι έγένοντο κύριοι καί τής Μονεμβασίας καί
των τελευταίων ελευθέρων ορεινών τμημάτω ν τής Λακωνικής.
\

Είπομεν προ ολίγου οτι ό "Οθων έμελλε νά λαμβάνω έκ του τε­

λωνείου τής Κορίνθου κατ’ έτος 4 0 0 ύπέρπυρα. Οί χρονογράφοι, όμι-
λοΰντες περί τών χρυσών νομισμάτων τής ’Ανατολής προ τής φραγ­
κοκρατίας, ώνόμαζον αυτά ^νο μίσ μα τα απλώς 'r\ χρνσά καί δ ι’ αυτών
ένόουν τό άπό Κωνσταντίνου του Μεγάλου έν κοινοτάτω χρήσει είς
την ’Ανατολήν χρυσοΰν νόμισμα, του οποίου ή εσωτερική αξία ήτο
15 περίπου δραχμών. Ά λ λ ’ άπό τής Φραγκοκρατίας καί έφεξής οί
χρονογράφοι καλοΰσιν vxepxvpor τό χρυσουν νόμισμα· οθεν έζητή-
σαμεν νά φωτισθώμεν περί του προκειμένου ονόματος καί πράγματος
παρά του ήμετέοου Παύλου Λάρ.πρου, έμπειροτάτου όντος περί την
νομισματικήν επιστήμην* ύ δέ άναδιφήσας βίβλους σπάνιάς καί δο-
κιμάσας μετά πλείστης επιστασίας διάφορα ύπέρπυρα του έν Κων-
σταντινουπόλει [ίασιλεύσαντος Ίσαακίου Β' του ’Αγγέλου, των έπειτα
έν Ν ίκαια βασιλέων Θεοδώρου του Λασκαρεως καί Ίο>άννου του Β α τά -
τση, καί τών κατόπιν έν Κιονσταντινουπόλει πάλιν άρξάντων Μ ιχαήλ
Πα7ναιολόγου καί ’Ανδρονίκου του πρεσβυτέρου έφθασεν εις τά ακό­
λουθα πάσης πίστεως άξια συμπεράσματα.
( ελ λ . ις τ ο ρ . κ. παπαρρηγο π ο υλο υ το μ . κ .) 4

\
50 Ενετοί. ’Αρχή τής έν Κρήτη έξεγερσεο>ς τού νέου ελληνισμού.

Ή λεξις ύπέρπυρον, άν και άνα φέρεται κατά πρώτον ύπό των ήμε-
τέρων μετά την ύπο των Λατίνων αλευσιν τής Κωνσταντινούπολή ως,
είναι αρχαιότερα, διό τι απαντάται εις Έ νετικά έγγραφα (perperi
ή iperperi) των ετών 1039 καί 1150. Τότε λοιπόν ύπερπυρα έλέ-
γοντο τά παλαιά χρυσά νομίσματα τής έν Κωνσταντινούπολή ήμε-
τέρας μ,οναρχίας. Μετά δε την κατάκτησιν το ονομ,α μετεβιβάσθη εις
τά εν Ν ίκαια καί έν Κωνσταντινουπόλει κοπέντα παρά των Έλνλήνων
αύτοκρατόρων χρυσά, των όποιων όμως ή εσωτερική αξία ήτο πολύ
μικρότερα των αρχαίων, διότι άνελόγει μ.όνθν προς φράγκα 1 1—J-*
καί φαίνεται ότι ή άλλοίωσις αυτή τού νομίσματος ήρχισεν από των
προ τής κατακτήσεως τελευταίων χρόνων, διότι, ώς προείπομεν, καί
τού Ίσαακίου Β' τού ’Αγγέλου τά χρυσά τοσαύτην μ,όνον έχουσι την
αξίαν. Τά ύπερπυρα έκαλ,ούντο ύπο των Φράγκων καί Βυζάντια^
ομοια δε αυτών δεν έχ-όπησαν, παρεκτός τού Βυζαντίου, ειμή μ.όνον έν
Κύπρω. Πανταχού αλλού τής ’Ανατολής ύπήρχον έν χρήσει έπί τής
φραγκοκρατίας, ετερα νομίσματα- έν μέν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι έκό-
πτοντο δηνάρια, τορνέσια, κατά τό Γαλλικόν σύστημα* έν 'Ρόδω δέ
καί Χ ίφ καί Μ ιτυλήνη άπεμιμούντο τά χρυσά δουκάτα ή τά αργυρά
γρόσσα τής Έ νετίας καί τά γιλ ιά τα τών βασιλέων τής Νεαπόλεως.
Έ ν τούτοις εις όλας τάς ύπό τών Φράγκων κατεχομ,ένας χώρας άνα-
φέρονται καί ύπερπυρα* τά ύπερπυρα όμως ταύτα δεν ήσαν πραγμα­
τικόν νόμισμ,α, αλλά μόνον ονοματικόν, αναλογούν προς ποσόν τ ι
ώρισμ.ένον τών έν κυκλοφορία πραγματικών νομισμάτων. Τό δέ ποσόν
τούτο καθ’ ολην την δεκάτην τρίτην εκατονταετηρίδα καί μέχρι τών
μ.έσων τής δέκατης τέταρτης είχε την αξίαν τών έν Ν ίκαια και έν
Κωνσταντινουπόλει ύπερπύρων ήτοι φρ. 11 καί ··£ όΟεν τά400 ύπέρ-
πυρα περί ών ανωτέρω έγένετο λόγος άντεστοίχουν προς 4480 φράγκα.

Περί τούς αυτούς χρόνους καθ’ ούς συνέβαινον έν Πελοποννήσω τά

προ μικρού έκτεθέντα γεγονότα, ή Έ νετία έξησφάλιζε την κυριαρ­
χίαν αύτής έπί τών δύο μεγάλων νήσων, τής Εύβοιας καί τής Κρή­
της. Εϊδομ.εν ότι τω 1211 ό Λομβαρδός κυρίαρχος τής Εύβοιας
’Ραυάνος έιχεν αναγνωρίσει την επικυριαρχίαν τής Ένετίας. Άποθα-
νόντος τού ’Ραυάνου τφ 1 2 1 6 , πολλοί ήρισαν περί τής διαδοχής
αυτού συγγενείς, έκ τούτου δέ ωφελούμενος ό έπί τής νήσου ταύτης
Ράίλος ήτοι επίτροπος τών Ενετώ ν. Πέτρος Βάρβος. διήρεσε την

ν
 'Ενετοί. ’Αρχή τής εν Κρήτη εξεγέρσεως του νέου Ελληνισμού. 51

νήσον είς τρία τμήμα τα μεταξύ των Ζαφορών κληρονόμων και εν

ταύτω ένίσχυσε τά πλεονεκτήματα τής πολιτείας ήν έξεπροςώπει*
^ιότι, παρβκ τ° * τού φέουδα λικού τέλους, όπερ οι υποτελείς εκείνοι
έπλήοωνον είς τήν Ένετίαν, επέτυχε τήν ε’ν τη νήσω είςαγωγήν των
ένετικώ ν μέτρων καί σταθμών, τήν έπεκτασιν του υπο των Ενετώ ν
έ|/.πόρων κατεχομένου τμήματος καί άλλα τοιαύτα. Η δέ αποικία
ώογανώθη κατά τον τύπον τής έν Κωνσταντινουπόλει υφιστάμενης,
ποοϊσταρ,ένου τού Βαίλου, όςτις είχε παρ’ έαυτφ δύο δικαστάς καί
Γοείς συμβούλους. Πολύ ισχυρότερα έγένετο ή κατάληψις τής Κρή­
της περί τά τέλη τού 1 2 1 1 , οτε προςήγγιζεν ή εντελής κατατρό-
πωσις των Γενουαίων των έπιχειρησάντων, καθ’ ά προείπομεν, νά
άμφισβητήσωσι το κτήμα εκείνο προς τούς Ενετούς. Ή νήσος διη-
ρέθη τότε είς 139 καί μ ετ ’ ολίγον εις 2 0 0 εύγενή ιπποτών φέουδα, καί
είς αλλα φέουδα άπλών ιππέων καί τά μέν πρώτα ώρίσθη νά έπι-
τραπώσιν είς τούς βουλομένους εκ τών ευπατριδών τής Έ νετίας, τά
δέ δεύτερα είς τούς βουλομένους εκ τών απλών πολιτών. Άμφότερα
επί τοΐς έζής ωφέλιμοις όροις. Οί υποτελείς εμελλον νά κατέχωσι τά
κτήματα αυτών ε’ςαεί κληρονομικώς, δυνάμενοι δε καί άλλως νά
διαθέσωσιν αυτά αλλά μόνον προ όφελος Ενετώ ν. Οι ίππόται ελαβον
ιδίας οικίας είς τήν πρωτεύουσαν τής νήσου ήτοι είς τον Χάνδακα,
καί νομάς διά τούς ίππους καί τά άλλα κτήνη. Έκανονίσθη ή στρα­
τιω τική αυτών ύπηρεσία καί έζεδόθησαν εμπορικοί νόμοι ώς πρός τε
τούς επί τής νήσου προςωρινώς διατρίβοντας Ενετούς εμπόρους καί
ώς προς τούς άποίκους αυτούς. Ή Έ νετική πολιτεία δεν έπε φύλαξε ν
έαυτή, δηλαδή δεν διετήρησεν υπό τήν άμεσον αυτής κυριαρχίαν,
είμή μόνον τήν περί τον Χάνδακα παραλίαν, τό φρούριον Τημένιον
καί τά νομήματα, έν οίς τά αργυρωρυχεία καί χρυσωρυχεία οσα, ήτο
ενδεχόμενον νά άνακαλυφθώσιν. *Η λοιπή νήσος διενερ,ήθη μεταξύ
τών εθελοντών όσοι προςήλθον επί τοίς ανωτέρω οροις. Προςήλθον δέ
καί έγκατεστάθησαν έν Κρήτη πολυάριθμοι βλαστοί αρχαίων πατρι-
/.ιακών γενών ό>ν οί απόγονοι ύπάρχουσιν έν μέρει καί σήμερον είς
τάς νήσους τού Αιγαίου πέλαγους, είς τάς Ίονίους νήσους καί εις
αυτήν τήν Έ ν ετία ν Βαρβαρίγοι, Βαρότζαι, Γιουστινιάναι, Γριμάναι,
Ζαγκουρουόλοι, Ζάνοι, Κόκκοι, Κονταρίναι, Μοροζίναι, Σαγρέδοι,
Φόσκολοι καί πολλοί άλλοι. Ά ξιο ν δέ σημειοίσεως εκ πρώτης αφε­
τηρίας είναι δτι ένω, ώς προ μικρού είπομεν, πολλών έκ τών οίκων
4*
52 ‘Ενετοί. 'Αρχή τής εν Κρήτη έξεγέρσε<υς του νέου Ελληνισμού.

τούτων οι απόγονοι σώζονται μέχρι την σήμερον εις τάς μικράς Έ λ-

ληνικάς νήσους, επί αυτής τής Κρήτης ούόεμία των οικογενειών τού­
των φαίνεται ό'ιατηρηθεϊσα, καθώς και εν Πελοποννήσψ καί έν τη
Στερεοί Έ λ λ ά ίι ούό'εμία ίιετη ρ ή θ η Γα λλικ ή , Λομβαρδική, Γερμα-
νική ή Έ νετική οικογένεια. ’Αλλά το φαινόμενον τούτο θέλει έξη-
γηθή βραδύτερον νυν <£έ έπανερχόμεθα εις την Κρήτην. Ή εκκλη­
σιαστική #ιαίρεσις έμεινεν όπως είχεν επί τής ελληνικής κυριαρχίας
ήτοι έξηκολούθησεν ύφιστάμενος ό αρχιεπισκοπικός θρόνος Κρήτης ή
Χάν^ακος μετά πέντε επισκοπών Γιρόνης (Σπιναλόγκας), Σιθίας, Τ ε -
θύμνου, Μηλοποτάμου καί Γιροπέτρας* εννοείται όμως οτι κατελή-
φθησαν ύπό Ενετώ ν ιερωμένων. Τά εκκλησιαστικά κτήματα έό'ημεύ-
θησαν όπως αλλαχού, καί εξ αύτών των έπιτραπέντων εις τον κλήρον
είςοίημάτω ν ύπεχρεώθη ούτος νά συνειςφέρη, όπως καί οί λαϊκοί, εις
όχύρωσιν τής πρωτευούσης.
Έ ν τούτοις άξιόλογον τής νήσου μέρος κατείχε το ετι ύπό των Ε λ ­
ληνικών εκείνων οικογενειών τάς όποιας είό'ομεν έγκατασταθείσας
αυτόθι είτε επί Νικηφόρου Φωκά, είτε επί ’Αλεξίου Α' τού Κομνηνού,
αί ί ε οίκογένειαι αύται έπανέστησαν τφ 1212 αναφανδόν κατά τής
ξενικής κατοχής, προϊσταμένου τού ισχυρού οίκου τών Άγιοστεφα-
νιτών. Κ αί ήττήθησαν μεν ύπό τού τότε Ενετού Κούκος τής Κρήτης
Τιεπόλου, τή συνδρομή τού ό'ουκός τού Αιγαίου πέλαγους Μάρ/.ου
Σανούτου· άλλ* επειδή ό Τιεπόλος ό'έν έξετέλεσεν όσα ύπέσχετο εις
τον ισχυρόν τούτον σύμμαχον, ό Σανούτος συνεννοηθείς μετά τών
Ε λλήνω ν αρχόντων, ίό'ίως τού Σεβαστού Σκορό'ίλη καί άλλων, έγέ-
νετο κύριος άπάσης σχεό'όν τής νήσου, περί τά μίσα τού 1 2 1 3 , ώςτε
έό'έησε νά σταλή επικουρία έξ Ένετίας. Εις τήν νέαν ταύτην ίύναμιν
ίέ ν είμπόρεσε νά άνθέξη ό Σανούτος καί ήναγκάσθη νά έκχωρήση
κα τ’ αύγουστον τού 1 2 1 4 εις τά ίίια , αφού έλαβε χρηματικήν τινα
άποζημίωσιν καί συνωμολόγησε πλήρη αμνηστίαν, εις ήν περιελή-
φθησαν καί εΐκοσιν'Έ λληνες άρχοντες. Ο ύίέν ήττον έξηκολούθησεν ή
άντίπραξις, έν μέρει ή ένοπλος άντίπραξις τών Έλλνήνων γαιοκτητών,
έπανελήφθησαν £έ καί αί τό*ν Γενουαίων έπιό'ρομαί. Ά λ λ * οί μεν Γε-
νουαϊοι κατετροπώθησαν όριστικώς καί ήρκέσθησαν εις το νά #ια τη -
ρήσο>σιν έν τη ’Ανατολή, όπως καί οί Π ισάται, τά προνόμια τά
όποια εϊχον ανέκαθεν έπί τής ήμετέρας βασιλείας, ήσφαλίσθη ό’ έπ.
μάλλον καί μάλλον τό τής Ένετίας κράτος έπί τής Κρήτης, ήτις
 ’Αγώνες Ερρίκου προς Mt/αήλ καί Λάσκαριν. Θανατος Ερρίκου. 53

κρατούσα τάς κλεΐς του ΑΙγοάου πέλαγους καί όλων των περικει­
μένων παραλίων, έχρησίμευεν ως γέφυρα τής εμπορικής προς την Α ί­
γυπτον δδού. Ουδέ φαίνονται άναλαβόντες οι Ε νετο ί φεουδαλικήν
τινα ύποχρέωσιν ένεκα τής Κρήτης προς την φραγκικήν αυτοκρα­
τορίαν τής Κωνσταντινουπόλεως, ου μόνον διό τι τοιουτό τ ι δεν συνω-
μολογήθη επί τής παραχωρήσεως τής νήσου εις αυτούς ύπό τού Βονι-
φατίου, άλλά προ πάντων διό τι οί περισπασμοί τής αυτοκρατορίας
εκείνης ήσαν τοσούτοι καί τοιούτοι ωςτε δεν ήτο δυνατόν νά προ­
τείνω σπουδαίως τοιαύτην τινά κυριαρχικήν άζίωσιν.

Τωόντι άμα απαλλαγείς τής έν Θεσσαλονίκη έπαναστάσεως, δ

αύτοκράτωρ Ερρίκος ελέησε νά άγωνισθή προς τέσσαρας τού κράτους
πολεμίους, τον δεσπότην Ε λλά δος Μ ιχαήλ, τον Βούλγαρον δυνάστην
τού Προσάκου Στρεζαν, τον ηγεμόνα των Βουλγάρων Βορίς καί τον
έν Ν ικα ί^ αύτοκράτορα Αάσκαριν. Ό δεσπότης ’Ελλάδος είχεν ομό-
σει πίστιν εις τον Ερρίκον ά λλ’ ή υποταγή αύτη δεν ήτο φυσική.
"Οθεν συνεννοηθείς μ ετ’ ολίγον μετά των άλλων πολεμίων τής φραγ­
κικής κυριαρχίας έν τή ’Ανατολή, δεν έδίστασε νά £ήξη τον προ μ ι­
κρού συμφωνηθέντα δεσμόν ύποτελείας καί νά έμβάλνι άπο δυσμών
είς την Μακεδονίαν, ένω δ Στρέζας ή π είλει αυτήν άπο βορρά. Ό
Ερρίκος έτράπη κατ’ άρχάς κατά τού Μ ιχαήλ* άλλ* ένω ήλαυνε κα τ’
αυτού μανθάνει ότι άπ ειλεΐτα ι συγχρόνως ύπό τού Βορίς καί τού
Λασκάρεως. Τούτου ένεκα καταλιπών τήν άμυναν τής Μακεδονίας
είς τον αδελφόν του Ευστάθιον καί τόν κόμητα Βερθόλδον, εσπευσε
προς τήν Κωνσταντινούπολή. Έ κ ει άφικόμενος έμαθε παρά Ευστα­
θίου καί Βερθόλδου ότι ούτοι συνθηκολογήσαντες προς τον Μ ιχαήλ,
κατετρόπωσαν δλοσχερώς τον Στρεζαν μεθ’ ού είχε συμμαχήσει καί
δ Βορίς, καί ότι δ Στρέζας μ ετ ’ ολίγον έδολοφονήθη ύπο των οικείων.
Ά λ λ ’ άπο τής ’Ασίας ήλθον ειδήσεις δειναί. Ό Λάσκαρις. προςβα-
λών περί ’Αντιόχειαν τήν προς Μαιάνδρω τον σουλτάνον τού Ίκο-
νίου Καϊχοσρού, τον φίλον καί σύμμαχον τού Λατίνου αύτοκράτορος,
άπεβαλε μεν το κράτιστον τής δυνάμεως το συγκείμενον εκ Φράγκων
μισθοφόρων, άλλά μονομαχήσας προς τον σουλτάνον έφόνευσεν αυτόν,
ώςτε οί Τούρκοι επί τέλους έτράπησαν είς φυγήν, δ δε Λάσκαρις
είςήλασε τροπαιούχος είς Α ντιόχεια ν. Καί επειδή οί διάδοχοι τού
Καϊχοσρού έδιχονόησαν προς άλλήλους, εις ές αυτών έπέτρεψεν ιίς
54 'Αγώνες Ερρίκου προς Μιχαήλ και Λάσκαριν. Θάνατος Ερρίκου.

τον Λάσκαριν πάσαν την πρότερον ύπό τών Τούρκο>ν καταληφΟεΐσαν

παραλίαν, και αυτήν τήν 'Α ττάλειαν. Ένεκα δέ πάντων τούτων b
έν Ν ίκαια βασιλεύς άπέβη ισχυρότερος παρά ποτέ καί έμελέτησεν
ή δη νά άνακτήσγ, καί αυτήν τήν Κωνσταντινούπολιν. Ό Ερρίκος
ήναγκάσΟη τότε νά στρατεύση αυτός ε’πί τήν ’Ασίαν, καί τοι είπε
προς τούς περί αυτόν δτε έμαθε το περί ’Αντιόχειαν κατόρθωμα, δτι
«νε νικήτα ι ό Λάσκαρις, ού νενίκηκεν,» έννοών τήν απώλειαν ήν ύπέ-
στη εν τή μάχ·/) ταύτν) τφν άριστων αύτού Φράγκων συμμάχων. Καί
άλ.ηθώς κατετρόπωσε τον άντίπαλ,ον τούτον τή 15 Οκτωβρίου 1211
περί τον ποταμόν Λούπαοκον. Ά λ λ ’ b Λάσκαρις ήτο άνήρ πολυμή-
χάνος. Ένω 6 Ερρίκος προήλαυνεν εν αρχή τού 1212 προς τά πρόσο;
καί είχε φΟάσει άκωλύτως μέχρι Νυμφαίου, αυτός καταλιπο>ν τάς
μ εσ η μ βρ ία ς ταύτας χώρας έτράπη προς βορράν κατά τού ύποτελούς
τού Ερρίκου Δ α βίδ τού Κομνηνού καί εκυρίευσε παρ’ αυτού πολλά
φρούρια, Ή ράκλειαν, Ά μ α σ τριν. Κρόμναν καί Κίδρον, περιορίσας
αυτόν εις μόνην τήν περί Σινιόπην χώραν. Ό Ερρίκος έφθασε βρα­
δέως εις επικουρίαν τού Δ α βίδ καί εν ταις περιπετείαις τούτου μά­
λιστα τού μέρους τού άγώνος ένόησεν ότι οι ήμέτεροι ήσαν ετι πολέ­
μιοι αξιόμαχοι. Ό δεσπότης ’Ανδρόνικος Παλαιολόγος ό Δερμοκαί-
της, όςτις ήτο γαμβρός τού Λασκάρεως επί τή θυγατρί αύτού Ειρήνη,
μάλιστα S i b γενναίος αδελφός τού Λασκάρεως Κωνσταντίνος, άντε-
τάχθησαν καρτερικότατα εις τά Λεντιανά* καί έπεσε μεν επί τέλους
ή πόλις μετά τεσσαράκοντα ημερών πολιορκίαν, άλλ* ό στρατός τού
Ερρίκου είχεν άπαυδήσει εκ τού δυςχερούς τούτου άγώνος, ώςτε b
φραγκος αυτοκράτωρ ενόμισε φρόνιμον νά είρηνεύσν} προς τον άντι-
πρόςωπον τού μεσαιωνικού ελληνισμού. Κατά τάς γενομένας τότε
συνθήκας οί Φράγκοι διετήρησαν πάσαν τήν προς δυσμάς τού Τήμνου
ορούς χώραν, άμα δε καί τήν προςφάτως κυριευΟείσαν ύπό αυτών
πόλιν ’Αχυράους· ή κώμη Κάλαμος, μένουσα αοικος, έμελλε ν’ άπο-
τελή τό πρός τό βασίλειο ν τού Λασκάρεως όριον. Τό δέ βασιλείου
τούτο απηρτισθη ηόη εκ τών θεμάτων Νεοκάστρων, Κελβιανού, Μα-
γιδίω ν, Όψικίων μετά τής Περγάμου καί τών Χλιαρών (Ε λα ία ς),
έτι δέ καί τής Ν ικομήδειας καί πάντων όσα ό Λάσκαρις κατέκτησεν
άπό τού Δ α βίδ. Όπωςδήποτε οί Φράγκοι κατέλαβον πάλιν κατά
τό φαινόμενον άξιόλογον έν Ά σια χώρον. Ά λ λ ’ ό Ερρίκος έπείσθη
ότι δεν Οέλουσι όυνηθή νά διατηρήσωσιν αυτήν διά φράγκου ήγε-
 *Αγώνες Ερρίκου προς Μιχαήλ καί Λάσκαριν. Θάνατος Ερρίκου. 5&

μόνος. *Οθεν επαναλαβών τήν παραχώρησιν, ήτις είχε γίνει εν Θράκη

ώς προς τον Βρανάν, προεχειρίσατο πολιτικόν καί στρατιωτικόν ^ tot -
κητήν τής ’Ασίας τον "Έλληνα Γεώργιον Θεοφιλόπουλον, φίλον αύτοΰ
όντα* μόναι δε at ΓΙηγαί παρέμειναν κατεχόμεναι αμέσως ύπο των
Λατίνων.
Μετά την συνομολόγησιν τής ειρήνης ταύτης δ Ερρίκος έπανήλθεν
εις την Κωνσταντινούπολή οπού πολλή έπεκράτει πάντοτε ανωμαλία
των εκκλησιαστικών πραγμάτων. Άποθανόντος τω 1211 τού Λα­
τίνου πατριάρχου Μοροζίνη, διεφώνησεν ώς προς την εκλογήν τού
διαδόχου αυτού 6 γαλλικός κλήρος προς τον ένετικόν. Τελευταΐον,
μετά ποικίλους καί σκανδαλώδεις διαπληκτισμούς, οί Γά λλο ι συνή-
νεσαν νά προχειρίσωσιν Ε ν ετό ν αλλά τότε έδιχονόησαν προς άλλη-
λους οί Ε νετο ί ώςτε ή διένεξις έκορυφώθη, 6 δε ΊννοκένΤιος έπεμψε
κατά αύγουστον τού 1213 τον καρδινάλιον επίσκοπον Πελάγιον, ίνα
ώς πληρεξούσιος αυτού άντιπρόςωπος ρυθμίση μεν δριστικώς to πα-
τριαρ^ικον ζήτημα, συμπληρώση δε διά τής διακρινούσης αυτόν δρα-
στηριότητος τήν έ'νωσίν τής Ε λλη νικ ή ς εκκλησίας. Ό Πελάγιος, μή
δυνάμενος νά λύση το πατριαρχικόν ζήτημα , ήσχολήθη μάλλον εις
το νά καθυποτάξη τούς "Ελληνας. Ε ννοείτα ι δε' οτι άπήντησεν εις
τούτο τόσω μείζονας δυςκολίας όσω όλοι σχεδόν οι λοιποί Φράγκοι
τής ’Ανατολής άνεδείχθησαν προς τούς ήμετέρους ίκανώς ανεξίθρη­
σκοι. Κ αί επειδή ό επίτροπος τού Πάπα «ήθους τυχόν άγριωτέρου
καί αλαζονεία χροδμενος.» ώς λέγει δ ’Ακροπολίτης, εις πολλήν έξε-
τράπη βίαν, τά πράγματα περιεπλάκησαν ετι [/.άλλον. Εις τήν εμ ­
φύλιον τού καθολικισμού διένεξιν προςετέθη ή των ορθοδόξων υπη­
κόων δυςμένεια* δυςμένεια εύλογος τή αλήθεια, διό τι δ Πελάγιος
άπήτει παρά πάντων υποταγήν εις τήν πρεσβυτέραν 'Ρώ μην, απειλών
θάνατον εις τούς παρακούοντας, καί εν τω μεταξύ φυλακίζων μονα­
χούς, δεσμεύων ιερείς καί κλείων τους ναούς. ’Εντεύθεν έξηγέρθησαν
οί κάτοικοι τής Κωνσταντινουπό7*εως, οί δέ προύχοντες αυτών προς-
ελθόντες προς τον Ερρίκον είπον, ότι ύπετάχθησαν ύς τδ κράτος
αυτού σωματικώς, ούχι όμως ψυχικώς καί πνευρ.ατικώς· ή λοιπόν
Θέ7νει απαλλάξει αυτούς άπό των έπελθόντων δεινών, ή θέλουσιν
άναγκασθή νά άποδημήσωσιν εις ’Ασίαν. Ό Ερρίκος έννοών κάλλιστα
τό άτοπον τής διαγωγής τού Πελάγιου, ήνέο/ξεν άκοντος αυτού τού
ναούς καί απέλυσε τούς φυλακισθέντας μοναχούς καί ιερείς, έπιτρέψας
o6 *Αγώνες Ερρίκου προς Μιχαήλ καί Λάσκαριν. Θάνατο; Ερρίκου.

μάλιστα εις τού; "Ελληνας νά άναφερθώσι κατά του διώκτου αυτών

εις την 'Ρώμην· όπερ οί ήμέτεροι ε'πραξαν μετά πολλού τόνου, έπι-
καλεσάμενοι επί τέλους την συγκρότησιν οικουμενικής συνόδου. Τωόντι
κατά νοέρ,^ριον τού 1515 συνεκροτήθη εν Λατερανω ή ζητηθείσα
σύνοδος, ήτις όμως δεν ωφέλησε τούς ήμετέρους, διότι αί δεήσεις
αυτών δεν είςηκούσθησαν, τά δέ δόγματα αυτών κατεδικάσθησα,ν ώς
αιρετικά. Ά λ λ * άφ' ετέρου κατέλυσε τουλάχιστον την εμφύλιον των
Φράγκων διένεξιν, άναγκάσασα τούς δύο μνηστήρας τής εκκλησια­
στικής αρχής νά παραιτηθώσι καί διενεργήσασα την εις τον πατριαρ­
χικόν θρόνον προχείρισιν τού Τοσκανού τό γένος Γερβασίου.
Έν τω μεταξύ το μέν εν Ά σία Ε λληνικόν κράτος έπαθε μείο^σίν
τινα* διότι ο Λάσκαρίς στρατεύσας κατά τινων έπιδραμόντων Τουρ-
κομάνων, ν)χμαλωτόύθη παρ’ αυτών καί παρεδόθη ε ί; τον σουλτάνον
τού Ίκονίου. όςτις δεν τον άπέλυσεν είμή αφού άπήτησε παρ’ αυτού
μεγάλα λύτρα καί την παραχώρησιν πολλών πόλεων καί φρουρίων.
Ά λλα το εν Εύρώπη δεσποτάτον τής Έλλάδός ισχυσε τάνάπαλιν
τότε παραδόξως. Δολοφονηθέντος εν Βερατίω τού Μ ιχαήλ Α', διεδέ-
ξατο την άρχήν αυτού 6 γνωστός ήδη είς ημάς αδελφός του Θεό­
δωρος, οςτις, ών άνήρ μάχιμος καί τολμηρό: καί φιλόδοξος, δεν έπαυ-
σεν άγωνιζόμενος κατά Λατίνων καί Βουλγάρων καί Σέρβων καί Α λ ­
βανών καί εύδοκιμών κατά πάντων. Κ α τ' άρχάς ε’κυρίευσε την Ά -
χρίδα, τό Πρίλαπον, την Πελαγονιαν, την Α λβανία ν, τό Δυρράχιον,
την Κέρκυραν καί κατέστησεν ύποτελή τον Βούλγαρον ηγεμόνα Σ βια -
τοσ'λαύον. Α λ λ ά μ ετ ’ ού πολύ θέλομεν ϊδει αυτόν εκτείνοντα ετι
μάλλον τό ελληνικόν εκείνο κράτος καί καταλύοντα αυτό τής Θεσσα­
λονίκης το φραγκικόν (Βασίλειον. Την κατάλυσιν ταυτην παρεσκεύασεν
ή τε εξακολουθούσα εν τω (όασιλείω τούτω πολιτική αναρχία καί ο
πρόωρος τού αύτοκράτορος θάνατος. Ένω I Ερρίκος άπησχολείτο εν
Κωνσταντινουπόλει υπό των εκκλησιαστικών διενέξεων περί ών πρό
μικρού έλαλήσαμεν, οί Λομβαρδοί έπανέλαβον αίφνης έν Θεσσαλο­
νίκη τά αρχαία αύτών βουλεύματα. Ό Βιανδράτε έπέστρεψεν ίνα άνα-
λάβγι την άντιβασιλείαν εν ονόματι τού μαρκίωνος Γουλιέλμου, τού
πρεσβυτέρου υιού τού Βονιφατίου. Ή Μαργαρίτα βλέπουσα κινδυ-
νεύοντα τά δικαιώ ματα τού ίδιου αυτής υιού Δημητρίου, έπεκαλέ-
σατο την συνδρομήν τού Ερρίκου, 6 δέ δραμών αμέσως είς Θεσσα­
λονίκην, έστεψεν έκ νέου πανηγυρικώς τόν ήγεμονόπαιδα καί επραςε
 Θανόντος του Ερρίκου εκλείπει πάσα ενότης τής Φραγκοκρατίας. 57

παν ο,τι ήτο δυνατόν ίνα άσφαλίση την αρχήν αύτοΰ* ά λλ' αίφνης
άπέθχνεν αυτόθι τή 11 Ιουνίου 1 2 1 6 , εις ηλικίαν ετών 40, δηλη-
τηαασθείς καθ’ όλας τός πιθανότητας ύπο του Βιανδράτε.

Ό θάνατος τοϋ Ερρίκου, τον όποιον ό Έφραίμιος αποκαλει «α ν τ ί­

κρυ; νΑρην.» άπέβη ολέθριος εις τό κατά την 'Ανατολήν φραγκικόν
κράτος. Έ ξ όσων ά /ρι τούδε ίστορήσαμεν ό αναγνώστης ένόησε βε­
βαίως ότι τό κράτος τούτο δεν ητο δυνατόν να διαρκέση επι πολύ.
Ή πεισματώδης των Ελλήνω ν άντίστασις εν Ά σ ία καί εν Ευρώπη,
ό πλημμελής φεουδαλικός οργανισμός, αι μεταξύ Ενετώ ν και Φράγ­
κων διενέξεις, αι μεταξύ αυτών τών Φράγκων διχόνοιαι ύπεδείκνυον
αρκούντως οτι οι κατακτηταί, οίτινες άλλως τε ούδ'έποτε κατώρθωσαν
νά καταλάβωσίν ολόκληρον τήν χώραν, έκινδύνευον ν* άπολέσωσι καί
όσα κατέλαβον. Ά λ λ ’ ο Ερρίκος, εί και μετά πολλών μόχθων καί
αγώνων, ήό'υνήθη τούλάχιστον νά συντηρήση ενότητα τινα εντός τού
κράτους τούτου. Έ π ι δε τών ασθενών αυτού διαδόχων ή ενότης αύτη
έξέλιπε παντάπασιν. Ό νόματι μέν έξηκολούθησεν ό αύτοκράτωρ λογι-
ζόμενο; ύπέρτατος τών όλων ήγεμών, πράγματι όμως τά διάφορα
φραγκικά κράτη άπέβησαν άπό τού 1 2 1 6 ανεξάρτητα. Ού μόνον τάς
γρηματικάς αύτών υποχρεώσεις δεν έξεπλήρουν πρός τόν ύπέρτατον
άρχοντα, αλλά ουδέ τήν όφειλομίνην κατά τούς φεουδαλικούς θεσμούς
στρατιωτικήν επικουρίαν έπεμπον πρός αυτόν, ή άνέπραττον τούτο εκ
διαλειμμάτω ν, ιδίως έξ Ε λλά δο ς, τό έπραττον μάλλον έξ αβροφρο­
σύνης καί ενίοτε διά λόγους συγγενικούς, ούχί δε πρός έκπλήρωσιν
καθήκοντος άνομολογουμένου ύπ* αύτών. Το φραγκικόν λοιπον κράτος
διελύθη τότε εις ποικιλίας ηγεμονίας, τάς οποίας εν τούτοι; δυνάμεθα
νά άναγάγωμεν εις τέσσαρα κυριώτατα κλάσματα* τήν εν Κωνσταν-
τινουπόλει αυτοκρατορίαν, ήτις μετ* ού πολύ κατήντησε νά περιορισθή
εις μόνα τά περί τήν βασιλεύουσαν περίχωρα* τό πριγκηπάτον τής
Ά χ α ΐα ς, το πολυειδώς συνδεόμενον μετά τών ήγεμόνο.»ν ’Αθηνών καί
Θηβών, Σαλώνων, Βοδονίτζης καί Θεσσαλίας* τό δουκάτον τής Ν ά ­
ξου μετά τών υποτελών αύτού, καί τού; Ενετούς τής Εύβοιας και
τής Κρήτης. Δεν άναφέρομεν ενταύθα τό βασίλειον τής Θεσσαλο­
νίκης διότι, ώς προ μικρού εΐπομεν, τό βασίλειον τούτο όλως έξέλιπε ν
έκ μέσου μ ετ ’ ού πολύ. Ά λ λ * εάν ό Φραγκισμό; δ ιετέλ ει ούτω κατα­
κερματισμένος, δεν ήτο ηνωμένος ούδ' ό Ε λληνισ μός. Δύο ύπήρχον
58 (ίαρακμή του εν Κωνσταντινουπόλει φραγχιχοΰ κράτους.

Ε λ λ η ν ικ ά κράτη εν Άσίοι, τά βασίλεια τ η ; Νίκαιας καί της Τρα­

πεζούντος, καί εν εν τή Εύρώπτ), το δεσποτάτον τής 'Ηπείρου ή Ε λ ­
λάδος* τά δε τρία ταύτα κράτη ού μόνον κεγωρισμένα ήσαν άπ’ άλ-
λήλω ν. άλλ* ούδ’ ώμονόουν προς ά λληλα .
Ή Α να τολή 7<οιπόν διετέλει τότε S iηρημένη είς επτά κυριώτατα
πολιτικά τμήμα τα * καί ο τοιούτος αυτής κατακερματισμός διήρκεσεν
από του θανάτου του Ερρίκου μέχρι τής άνακτήσεως τής Κωνσταν-
τινουπό7νεως ύπό των έν Ν ίκαια βασιλέων ήτοι ατό του 1 2 1 6 — 1 2 6 1 .
'Α λλά καί έν το> μεταξύ τούτω δεν εϊμεθα ήναγκασμένοι νά έκθέ-
σωμεν ίδ ια την ιστορίαν ενός έκαστου των επτά εκείνων κρατών. Τά
περί των κρατών τούτων, πλήν τού βασιλείου τής Τραπεζούντος, δύ-
νανται ώς έκ τών αμοιβαίων αυτών σβέσεων νά. συγκεφα7ναιωθώσιν
είς τρία τμήμ.ατα. την ιστορίαν τής εν Κωνσταντινουπό7νει βασιλείας,
τής έν Ν ίκαια βασιλείας καί τού δεσποτάτου τής Έ7.λάδος* την
ιστορίαν τών έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι καί έν Πελοποννήσω φραγκικών
ηγεμονιών, καί την ιστορίαν τής έπί τών νήσων άμεσου καί έμμεσου
Έ νετικής κυριαρχίας. Περί δέ Τραπεζούντος δεν θέλομεν άκριβολο-
γήσει ούτε έν τώ παρόντι, ούτε βραδύτερον, διό τι ή μεκρά εκείνη
βασιλεία άπέβη σχεδόν άσχετος προς τόν λοιπόν τής Άνατο7νής κό­
σμον* καί είναι ρ.έν χρήσιμον νά ίστορηθή ίδια* άλλά απαραίτητον
δεν είναι νά περι7,ηφθτ, εις την γενικήν ταύτην άφήγησιν έκείνων μά-
7αστα τών περιπετειών τού Έλ7νηνισμού οσαι συνετέλεσαν βραδύτερον
είς την άναβίωσιν αυτού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ.
ΤΑ ά«ό του θανάτου του 'Ε ρρίκου μ έχ ρ ι τής άνακτήσεως τής
Κωνσταντινουπόλεως ύπό Μ ιχαήλ ΙΙαλαιολόγου.

Ε π ε ιδ ή ό Ερρίκος άπεβίωσεν άτεκνος, προεχειρίσθη ύπό τών βα-

ρώνων τού έν Κωνσταντινουπόλει φραγκικού κράτους διάδογος αυτού
ο έπ* αδελφή γαμβρός του Πέτρος Κουρτεναίϋ, έγγονος τού βασιλέως
τής Γα7νλίας Λουδοβίκου τού παχέος. Ό νέος αύτοκράτωρ αφού έστέ-
φθη έν ΊΡώμν) ύπό τού ΓΙάπα καί έπεκύριυσεν αυτόθι τάς ύφιστα-
μένας πρός τήν Έ νετίαν συμβάσεις, άπέπλευσεν έκ Βρεντησίου μετά,
δυνάμεως άξιο7,όγου 160 ίπποτούν καί 5 5 0 0 στρατιωτών, έπί ένε-
 Παρακμή του έν Κ,ωνσταντινουπόλει φραγκικού κράτους. ο9

τικών γαλερών και προ πάντων ήθέλησε νά άνακτήσν) το Δυρράχιον,

το όποιον b δεσπότης Θεόδωρος είχε χρό μ,ικρού κυριεύσει άχο των
Ενετώ ν. Το επιχείρημα όμως άχέτυχε* μετά δέ την αποτυχίαν ταύ-
την, εξακολούθησα; 6 βασιλεύς διά ξηρά; την χρος την Κωνσταντι-
νούχολιν χορείαν, χροςεβλήθη έν Α λβα νία ύχο τού Θεοδώρου καί
κατετροχώθη ολοσχερώς, άποβαλών άχαντα τον στρατόν, άχαντα τά
σκεύη καί αυτός εν τή μάχη, φονευθείς. Ουτω τουλάχιστον δ ιη γ είτ α ι
τά χράγματα b *Λκροχολιτής* διότι οί Φράγκοι άξιούσιν δτι b Θεό­
δωρος έγένετο διά χροδοσίας κύριος τού Πέτρου, χροτεινας αύτω
συνέντευξιν, καί τότε έχιχεσών κατ* αυτού αίφνιδίως συνέλαβεν
αίχμάλο>τον αυτόν, άχοΟανόντα έπειτα εν αιχμαλωσία εκ των χ λη -
γών τάς όποιας ελαβεν έν τή συμπλοκή ταύτη. Ό χω ςδήχοτε βέβαιον
είναι ότι κατεστράφη αυτόθι ολόκληρος b φραγκικός στρατός, χεσόν-
τος σύν τοΐς άλλοις τού άδελφού τού Ερρίκου Ευσταθίου, καί οτι
έχήρευσε χάλιν b θρόνος, καί ού μόνον έχήρευσεν άλλ* έστερήΟη έπι-
κουρίας ής είχε χλείστην ανάγκην. Έ χ ειδ ή δε κατ* άρχάς ένομισαν
ότι δεν είχεν άποθάνει b Πέτρος, άνέλαβε την άντιβασιλείαν ή σύ­
ζυγος αύτού Ίολάντα, έχουσα σύμβουλον τον C on on d e B e th u n e ,
όςτις άλλως τε ετι αχό τού θανάτου τού Ερρίκου είχε χροχειρισΟή
έχίτροχος της άρχής, ών είς των ολίγων έχιζησάντων έκείνων ηρώων,
υΐτινες χρό 15 μόλις ετών έχήλθον τοσούτοι καί τοιούτοι έχί την
κατάκτησιν τής ανατολής. Ά λ λ α τω 1 2 1 9 άχέΟανεν ή άντιβασί-
λισσα, καί τότε, έχειδή χρό καιρού ούδεμία έμεινεν αμφιβολία χερί
τού θανάτου τού Πέτρου, κατέστη άχαραίτητον νά χροχειρισΟή νέος
αύτοκράτωρ. Συνελθόντος δε έν 'Ραιδεστω έχί τούτω χαρλαμέντου
τή 12 όκτωβρίου, έξελέχθη b χρεσβύτερος των υιών τού Πέτρου, Φί-
λιχχος, όςτις όμως άχεχοιήΟη τό αξίωμα, άνέλαβε δέ τούτο χροΟύ-
μω; ο νεώτερος άδελφός του Τοβέρτος, χροςελΟών είς Κιυνσταντινού-
χολιν καί στεφΟείς αυτόθι ύχό τού χατριάρχου τή 2 5 μαρτίου 1 2 2 1 .
Ε ννοείται ότι έν τω δια σ τήμα τι τής χενταετούς μεσοβασιλείας τής
διελθούσης άχο τού θανάτου, τού Ερρίκου, ή λεγορ,ενη φραγκική τής
Κωνσταντινουχόλεως αυτοκρατορία άχέβη ετι άσΟενεστέρα ή ποό-
τερον. Οσηδήχοτε καί αν ήτο ή σύνεσις τού C on on de B c lh u n e
όςτις, φέρων τον τίτλον τού σεβαστοκράτορος, πρυίστατο των πραγ­
μάτων, ή μέν άχείθεια τών υποτελών ηυξησεν, οί δέ Ε νετο ί δεν
έπαυσαν άπορροφούντες την τελευτάίαν ικμάδα τών δυνάμεων καί
60 *Η έν Νίκαια βασιλεία. Λάσκαρις. Βατάτζης.

τών πόρων των άρχαίων αυτών συμμάχων. Τωόντι ένφ ή άμεσος

κυριαρχία της αυτοκρατορίας περιωρίζετο εις την βασιλεύουσαν, εις
τά εν Ευρώπη περίχωρα αυτής καί εις τινας περί την Ασίαν νήσους,
εις έλαχίστας δέ επί τής ’Ασία; κτήσεις, εν αυτή τή Κωνσταντινου-
πόλει ο προϊστάμενος τής Έ νετικής αποικίας (Podesta), όςτις ήτο
τότε b Ιάκωβος Τιεπόλος, έξηκολούθει ονομαζόμενος καί ών πράγ­
μ α τι δεσπότης καί συνάρχων του κράτους. Παν ο,τι ειχεν άζίαν τινά
εν τή περιωρισμένη εκείνη περιφερεία κατείγετο ύπο τών Ενετώ ν. Οί
‘Ενετοί άφήρεσαν από την αυτοκρατορίαν ανέκαθεν καί αυτό το κοι-
νότατον 'κυριαρχικόν δικαίωμα τής νομισματοκοπίας, διότι δέν έπέ-
τρεψαν αυτή νά κόπτη ειμή χαλκά νομίσματα. Μετά δέ τον έν έ'τει
1 2 1 9 συμβάντα θάνατον τού πατριάρ^ου Γερβασίου, έπέτυχον πάλιν
νά έκλεχθή ύπατος άρχιερεΰς 6 Ενετός Ματθαίος* καί επί τοσούτον
απέβησαν παντοδύναμοι ώςτε ο Ιάκωβος Τιεπόλος συνωμολόγει συν-
θήκας ειρήνης καί έμ,πορίας εν ίδίω όνόματι, τώ μεν 1219 προς τον
Λάσκαριν, τω δέ 1220 προς τον σουλτάνον τού Ίκονίου, τάς όποιας
ήναγκάζετο έκούσα ακόυσα νά αποδέχεται ή αυτοκρατορία. Το δέ
δεινότερου ή κατάστασις αύτη τών πραγμάτων δεν έβελτιώθη, ά λ λ ’
απ’ εναντίας έχειροτέρευσεν έπί τού τρίτου αύτοκράτορος ‘Ροβέρτου,
1 2 2 1 — 1 2 2 8 , οςτις απαίδευτος ών, καί άσωτος καί άνανδρος, ύπήρξε
προς τοις άλλοις τοσούτω μάλλον άτυχης οσω οτε άνέλαβε την
κυβέρνησιν το μέν έν Ευρώπη Δεσποτάτου Ε λλά δο ς ήτο εΐπερ ποτέ
ισ/υρον, b δέ έν Ν ίκαια μεσαιωνικός ελληνισμό; περιήλθεν εις χεΐρας
άνδρός ίκανωτέρου έν πολλοί; τού Λασκάρεως.

Ειδομεν πώ; ό Θεόδωρος Αάσκαρις, έκχωρήσας έκ Κωνσταντινου­

πόλεως κατά την στιγμήν τής άλώσεως καί καταφυγών εις την μι-
κράν ’Ασίαν, κατοόρθωσε, τή συμπράςει τών περιστοιχισάντων αυτόν
μεγιστάνων, νά άνυψώση έν Ν ίκαια την σημαίαν τής μεσαιωνικής
ημών αυτοκρατορίας καί νά συγκρότηση περί την πόλιν ταύτη^ νέον
αυτού όρμητήριον, τό οποίον έκτασιν μέν δεν είχε μεγάλην, άλλ* ητο
σφοδρά εις τούς νέους κατακτητάς επικίνδυνον, καθ’ ο πλησιέστατον
εις την Κωνσταντινούπολή. Έ ν τούτοις, άν και b Θεόδωρος Λά­
σκαρες καί b αδελφός αυτού Κωνσταντίνος καί οί άλλοι περί αυτούς
άρχοντες ήσαν άνδρες γενναίοι, ουδέποτε ορ,ως ήδυνήθησαν νά νική-
σωσιν έκ τού συστάδην τους Φράγκου;, τό μέν διότι δεν έφρόντισαν

.
 Ή εν Νίκαια βασιλεία. Λάσκαρις. Βχτχτζης. 6

νά όργανώσωσι προςηκόντως τον στρατόν, το δε <^ιότι πολλακις εν ου

δέοντι έρριψοκινδύνευσαν. Ή το δε έν γένει δ Λάσκαρις όζυτατος τον
χαρακτήρα, όπως άπεδείχθη μάλιστα δτε έμονομάχησε προς τον
σουλτάνον του Ίκονίου καί δτε αφειδώς ρίψας εαυτόν εν τω μέσω
των Τουρκομάνων συνελήφθη αιχμάλωτος. Ά λ λ * δπιυςό'ήποτε δ ιδρυ­
τής της εν Νίκαια. αυτοκρατορίας ώφελήθη έπιτηδείιυς πρώτον μέν
άπο την έν Θράκη έπανάστασιν καί έπειτα άπο τούς περισπασμούς
ους έπροζένησαν εις τον Ερρίκον οι Λομβαρδοί μεγιστάνες της Θεσ­
σαλονίκης, ϊνα ου μόνον αναχαίτιση πάσαν πρόοδον των φραγκικών
όπλων έν Άσί<$:, άλνλά καί εις έλάχιστά τινα μέρη περιστείλη τάς
επέκεινα τού Βοςπόρου κτήσεις αυτών. Άφ* ετέρου ομο>ς περί τά
έσχατα δ Λάσκαρις ήναγκάσθη νά παραχώρηση εις τούς Τούρκους
ούκ ολίγας των πόλεων αύτού· καί συζευχθείς μεν εις τρίτον γάμον
την θυγατέρα τού Πέτρου Κουρτεναίυ Μαρίαν, περιελθών Si εις δ ια ­
πραγματεύσεις προς τον 'Ροβέρτον επί τφ σκοπώ τού νά δώση τούτω
σύζυγον την ιδίαν θυγατέρα Ευδοξίαν καί ώς προίκα άξιόλογόν τι
τμήμα ’Ασιάτιδος χώρας, ητο δλως διόλου διατεθειμένος νά διά γη
έν ειρήνη προς τον νέον των Φράγκων κυριάρχην, δτε αίφνης άπε-
βίωσε τω 1 2 2 2 έν ακμή τής ηλικίας, διότι δεν ήτο ετι ούτε πεντη­
κοντούτης. Τινές λέγουσιν ότι είχεν υίον ανήλικον όνόμ,ατι Κωνσταν­
τίνον άλλοι δεν άναφέρουσιν υιόν αυτού· δ δε Νικηφόρος Γρηγοοάς
£ητώς λέγει* αάρρην γάρ ήν αύτφ παις ούδείς.» Το δε βέβαιον είναι
ότι κατέλιπε την αρχήν είς τον ’Ιωάννη ν Β α τά τζην, δςτις είχε συζευ-
χθή την θυγατέρα του Ειρήνην μ,ετά τον θάνατον τού πρώτου αυτής
συζύγου ’Ανδρονίκου Παλαιολόγου* δ S i Βατάτζης, ών πολύ μάλλον
περιεσκεμ,μένος καί ευσταθής ή ο προκάτοχος, έμελλε νά καταφέρη
πληγάς καίριας είς τό έν Κωνσταντινουπόλει φραγκικόν κράτος. Ιδού
μετά πόσης ακρίβειας καί λεπτότητος σύναμα άντιπαραθέτει δ Ν ι­
κηφόρος Γρηγοράς τούς χαρακτήρας των δύο πρώτων έν Νικαί<£ αυ-
το/ρατόρων. αΌ μ.έν ούν βασιλεύς Θεόδωρος δ Λάσκαρις, οξύς μ.έν
ήν τήν δρμήν καί ανυπόστατος καί πλείστας μ.έν προκεκινδύνευκε
μάχας, πλείστας δ’ άνώρθωσε πόλεις καλλίσταις οίκοδομ.αΐς και πολ-
λοίς άναλ^ώμ.ασιν, άνασοβών καί άναχαιτίζων διά τούτων την των
Λατίνων δρμήν. Ά λ λ * έκιβδήλευεν αυτήν, άωρία πολλάκις £*·* τ <*
πράγματα χρώμενος. *0 S i γαμ,βρός καί διάδοχος Ιωάννης δ Δού­
κας, σύνεσιν πλουτών φυσικήν καί τρόπων ευστάθειαν καί βεβηκος

ι
6·2 Κατάλυσις τού tv Θεσσαλονίκη φραγκικού βασιλείου.

ήθος, κάλλιστα την αρχήν διίθυνε και έκόσμει* καί τοίς τε 'Ρωμαίων
ποάγμασι καί στρατεύμασι πλείστην εν βραχεί την επίδοσιν έδεδ<υ-
κει κατά το έκατέροις άνάλογον, μήτε προ βουλής εργαζόμενος ούδέν,
μήτε μετά την βουλήν αμελών ούδενός· άλλα πάντα μετρώ καί
κανόνι διδούς καί καιρω τω προςήκοντι. Ά λλα φαίη αν τις εύστό-
χ.ως, ώς καιρός εκείνος την Θεοδώρου του βασιλέως όξείαν έζήτει
δρρ,ήν τοιγαρουν καί ξυνεορύηκεν δ δ* εφεξής χρόνος την του βασι-
λέως Ίωάννου ευστάθειαν* τοιγαρουν καί συνέδραμε'/.»

"Οτε λοιπόν έβασίλευσεν δ ’Ροβέρτος, ή φραγκική αυτοκρατορία

ηπειλειτο έξ ίσου καί εν ’Ασία καί εν Ευρώπη. Πρώτην δε καιρίαν
πληγην έ*λαβεν έν Εύριυπη. Το βασίλειον της Θεσσαλονίκης έξηκο-
λοΰΟει καί μετά την τελευταίαν του Ερρίκου έπέμβασιν διατελούν
έν/αναρχία. Ό Β ια νδρά τε έβουλεύετο πάντοτε νά τό παραδώση εις τον
Γουλιέλμον τον Μομφερρατικόν, η δε Μαργαρίτα θυμένα ειχεν ισχυ­
ρόν προστάτην, οτε αίφνης δ δεσπότης Ε λ λ ά δ ο ς ; Θεόδιυρος, του
οποίου άν*φέραμεν τά πρώτα στρατιωτικά κατορθώματα, «άνήρ δρα­
στήριος, κατά Γρηγοράν, καί καινά δεινός έπινο*7,σαι πράγματα, καί
αεί του πλείονος έφιέμενος,» προελάσας προς άνατολάς έγένετο εύχε-
ρώς κύριος της Θεσσαλονίκης. ΈκεΐΟεν δέ δομούμενος προέβη διά της
Ζαγοράς καί κατέλαβε πάσαν την μέχρις Άδριανουπόλεως, καί Φι-
λιππουπόλεως, καί Χριστοπόλεως /έυραν. Καί τότε άποβαλών τό
δευτερεύον αξίωμα τού δεσπότου άνηγόρευσεν εαυτόν αύτοκράτορα,
ύπενεδύΟη .πορφυρίδα, περιεβληθη ερυθρά πέδιλα, συνεκρότησεν αυλήν
βασιλικήν, προεχειρίσατο δέσποτας καί σεβαστοκράτορας, καί μεγά­
λους δομεστίκους, καί προ)τοβεστιαρίους, καί έκοψεν ίδιον νόμισμα.
Ά πηντησε μ.έν περί ταύτα μικράν τίνα δυςκολίαν, διότι δ μητροπο­
λίτης Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος δ Μεσοποταμίτης, θειυρών την έν
Ν ίκαια βασ λείαν κατά τούτο μάλιστα ώς μόνην νόμιμον οτι παο’
αύτη εδρευεν δ ορθόδοξος πατριάρχης, δεν ή ^λη σ ε νά στέψη τον νέον
αύτοκράτορα* ούτος ομιυς ύπερενίκησε την δυςχέοειαν ταύτην διά της
συνήθους αύτω τόλμης καί όξύτητος, έξοοίσας μέν τον Μεσοποταμ.ίτην,
στεφθείς δε υπό τού αρχιεπισκόπου Βουλγαρίας Λημητρίου, οςτις ύπε-
λάμβανεν εαυτόν αύτοκέφαλον καί αυτόνομον.
Ό Ιωάννης Βατάτζης ούδέν ηθέλησεν η ήδύνατοέπί τού παρόντος
νά πράξη κατά τού Θεοδώρου’ άλλ* οι έν Κωνσταντινουπόλει Φράγκοι

X
 ΟΙ Φράγκοι ήττώνται και εν ’Ασία. 63

ώ; προς τούς όποιους ή κατάλυσις του βασιλείου της Θεσσαλονίκης

ητο ζητημα ζωής η θανάτου, έπεχείρησαν τω 1254 στρατείαν τινά.
επί την πόλιν εκείνην, κατετροπώθησαν όμως δλοσχερώς περί Σέρρας
καί έπέστρεψαν είς την βασιλεύουσαν κακώς έ'χοντες. Τότε ό Θεόδω­
ρος, όςτις έφρόντισε νά δια τελη φιλικώς ττοος τού; Βουλγάρους ϊνα μη
περισπκτκι ύπ’ αυτών, έκυρίευσε την Μοσυνούπολιν, την Ξάνθειαν,
την Γρατζιανην καί αυτήν την Άδριανούπολιν, άφ* ης έτράπη λεη-
λατών την χώραν μέχρι Κωνσταντινουπόλεως καί Βιζύης οτε ένίκησε
πάλιν τούς Φράγκου;. Ά λ λ ά δεν προεχώρησε περαιτέρω άναγκασθείς
νά απέλθη προς δυσμάς, διότι ο Γουλιέλμο; ο Μομφερρατικός διεπε-
ραιώθη κατά [/.άρτιον τού 1225 εξ ’Ιταλίας είς την Ε λ λ ά δ α μ.ετά
δυνάμεως, ίνα ανάκτηση το βασίλειον της Θεσσαλονίκης, επί τού
οποίου επί τοσούτον χρόνον τοσαύτας πόρρωθεν προέτεινεν άξιο/σεις.
Άπεθανεν όμως ό Γουλιέλμο; κατά σεπτέμ.βριον μηδέν λόγου άξιον
διαπράξας. Τά στρατεύματα του έπανηλθον εις τά ίδ ια , ό δέ Θεό­
δωρος έμεινε κύριος απόλυτος της χώρας, καί, άφησα; ησύχους τούς
έν Κωνσταντινουπόλει Φράγκου;, ησχοληθη τότε άφ’ ενός μεν νά έπο-
χυρώση την δευτέραν τού κράτους αύτοϋ πρωτεύουσαν, ήτοι τό Δυρ-
ράχιον, άφ’ ετέρου δέ νά έξιυση έκ της Θεσσαλίας τούς κατέχοντας
ετι αυτήν ξένους δυνάστας.

Καί ενώ κατελύετο ούτω έν Ευρώπη διά παντός τό φραγκικόν βα-

σίλειον της Θεσσαλονίκης, έπεχείρει έν Ά*σία τω 1224 τάς πριυτας
κατά των Φράγκων εχθροπραξίας αυτού ό Ιωάννης Β α τά τζης, τόσω
μ,άλλον όσω οί τού θεοδώρου Λασκάρεως αδελφοί, ’Αλέξιος καί Ίσαά-
κιος, ειχον καταφύγει εις Κο/νσταντινούπολιν καί ύπεκίνουν τούς
Φράγκου; κατά τού νέου αύτοκράτορος, έπΐ τω λόγ<ρ ότι ούτος ήρπασε
την άρχην από τού νομίμου διαδόχου Κωνσταντίνου, υιού τού Θεοδώρου
Λασκάρεως, περί της ύπάρξεως τού όποιου όμο^ς διαφωνούσιν, ώς εϊδο-
μεν, οί χρονογράφοι. *0 Βατάτζης νικησας κατά κράτος τούς Φράγ­
κου; έν μάχη αιματηρά συγκροτηθειση περί τό Ποιμανηνόν, κατέ-
λαβεν όλας σχεδόν τάς έν ’Ασία κτήσεις αυτών καί ιδίως την Λ άμ-
ψακον όπου έκτοτε πολλάκις έδρευε, τό Ποιμανηνόν, τά Λεντιανά,
την Χαρίορον καί τό Βερβενίκκον. Έν τη μάχη εκείνη έπεσον πλεί-
στοι περιφανείς Γά λλοι ίππόται καί άλλοι πολλοί ήχ^μαλωτεύθησαν
συνεληφθησαν δέ καί οί δύο αδελφοί τού Λασκάρεως, τούς όποιους
β4 ΊΙ Φραγκική χύτοκρχτοριχ περιέρχεται εις εσχάσην αθλιότητα.

έτύφλωσεν ό "Ιωάννης. Ά λ λ α καί στόλον συγκρότησα; ό εν Νίκαια

βασιλεύς άπέσπασεν από της φραγκικής αυτοκρατορίας τάς. εις την
άμεσον αυτής κυριαρχίαν ύπαγομένας νήσους Λέσβον, Χίον, Σάμον,
"Ικαρίαν καί Κών, καί κατέστησεν υποτελή τόν Λέοντα Γαβαλάν,
όςτις από τής άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων
είχε καταλάβει την "Ρόδον καί τάς παρακείμενα; αύτή νήσους. Ό
Λέων Γαβαλάς εί^τεν ιδρύσει αυτόθι ιδίαν δυναστείαν, ήτις ήτο ότέ
μεν ύπή/οος της αυτοκρατορίας, ότέ δέ ανεξάρτητος άπό αυτήν, ώς
καταφαίνεται καί εκ των νομισμάτων τά όποια εκοψεν, ον/ τινά μεν
φέρουοι «Καΐσαρ ό Γαβαλάς (ό Λέων) ό δούλος του [ίασιλίως.» άλλα
δέ· α"Ιωάννη; ό Γαβαλάς (αδελφός καί διάδοχος του Λέοντος) αύθέν-
της της 'Ρόδου.» Μετά δέ τά προεκτεθέντα ό στόλος τού εν Ν ίκαια
αύτοκράτορος έλεηλάτησε τάς εις τούς Ενετούς υπαγόμενα; παρα­
λίας πόλεις Μ χδυτα, Καλλίπολιν καί κλλας. Ευτυχώς διά τόν 'Ρο­
βέρτον έσωτερικαί συνωμοσίαι ήνάγκασαν τόν Βατάτζην νά συνομο-
λογήση τφ 122 5 άνακωχάς καΟ" άς παρεχώρησε μέν εις τούς Φράγ­
κου; χώραν τινά περί Ν ικομήδειαν, ελαβε δε τό άρχαΐον φρούριον
των Πηγών. "Ωςτε επί τέλους ή φραγκική αυτοκρατορία έστερήΟη
καί έν "Ασία τάς κυριωτέρ#; αυτής νήσους καί τάς κυριωτέρας επί
τής στερεά; κτήσεις. Άπήλαυσεν όμως ειρήνην τινά καί έν "Ασία,
όπως έν Ευρώπη, μέχρι τού έν έτει 1228 έπελθόντος θανάτου τού
ΊΡοβέ οτου.

"Αλλά ποιαν ειρήνην ! Σπανίως κρά,τος έπί γής περιήλθεν εις το-
σούτον ελεεινήν κατάστασιν. Οι κα τακτηταί τής Κωνσταντινουπό­
λεως διτ,ρημένοι προς άλλήλους, έγκαταλελειμμένοι ύπό τής Ευ­
ρώπης, ε’ιςαγαγόντες διοικητικόν σύστημα άνεπιτηδειότατον, κατα-
τροπωθέντες πολλάκις ύπ" εκείνων τούς οποίους τοσούτον περιεφρόνουν,
έκαθηντο, αυτοί οι διάδοχοι τής Μακεδονικής δυναστείας καί των
Κομνηνών, κεκλεισμένοι έν τή πόλει έκείνη άνευ στρατού καί χοημα-
τικών πόρων, καί, τό παραδοξότερον, αυτοί οί πρό μικρού έτι τοσούτον
αρρενωποί καί ρέκται, έξετραχηλιζοντο πολλάκις εις τήν οίκτροτέραν
ηθικήν παρακμήν. Οί Ε ν ετο ί δεν έφρόντιζον είμή πώς νά έκμυζή-
σωσι τάς τελευταίας τού κράτους τούτου προςόδους, μηδόλως φρον-
τίζοντες περί τής σωτηρίας αυτού. Έ π ί μίαν στιγμήν, άναλογι-
οθέντες τήν αθλιότητα είς ήν περιήλθον οί αρχαίοι αυτών σύμμαχοι,
 Ή Φραγκική αυτοκρατορία ττεριέρ/εται εις έαχάτην αθλιότητα. 65

συνέλαβον τον σκοπόν να μεταφέρωσιν εν Κωνσταντινουπόλει εξ Έ νε-

τίας την έδραν του ίδιου κράτους· άλλα τάχιστα παρήτησαν το βού*
λευμα τούτο, τού όποιου ή έκτέλεσις ήθελε πιθανώς έπαγάγει- την
κατάλυσιν και ούχί την αύξησιν τής δυνάμεως αυτών. Ό τότε Π ά ­
πας Όνώριος έπεκαλεΐτο την συνδρομήν τής Δύσειυς ύπέρ τής νέας
ταύτης έν τη Α νατολή Γαλλίας (Nova Francia, ώς ε“λεγον την χώ ­
ραν ημών), άλλα δέν ειςηκούετο, καί εν τούτοις 6 αύτοκράτωρ 'Ροβέρ­
τος άντι νά πράξη τ ι γενναΐον κατέ τρίβε τον χρόνον εις έρωτας άθέ-
σμους, μέχρις ού οι άγανακτήσαντες βαρώνοι, έμβαλόντες εις τά άνά-
κτορα την ρεέν έρ<«μένην αυτού έρρη/οκόπησαν καί άπετύφλωσαν, την
δέ ρεητέρα αυτής έπνιξαν. Ό ταλαίπωρος 'Ροβέρτος ρεή δυνάμενος νά
έκδικηθή, άπήλθεν εις 'Ρώμην ΐνα ιστόρηση τάς συμφοράς του εις
τον Πάπαν. Ό δέ παρεμύθησεν αυτόν όσον ήδύνατο, τον έδωκε μ ε­
ρικά χρήματα καί τον κατέπεισε νά έπιστρέψη εις Κωνσταντινούπο-
λιν. Ά λ λ ά κατά την επιστροφήν του ταύτην ό αύτοκράτωρ άπέθα-
νεν έν Εύβοια τω 1228. Ό αδελφός αυτού καί διάδοχος Βαλδουίνος
Β' ( 1 2 2 8 — 1261) ήτο παΐ; ένδεκαέτης. "Οθεν ελέησε νά εύρεθη σπου­
δαιότερος τις των πραγμάτων κυβερνήτης, καί τοσαύτη ήτο ή άπελ-
πισία των άνθρώπων αύτών, ώςτε κατήντησαν νά συζητήσωσιν άν δεν
συμφέρει νά έπιτρέψωσι την αρχήν εις τον άπό τίνος καιρού έπικρατή-
σαντα τής Βουλγαρίας Ίωάννην Άσάν, τον υιόν τού θηριώδους 'Ιωαννί­
ση. Τελευταιον όμως παρήτησαν την ιδέαν ταύτην καί άνηγόρευσαν
επιμελητήν τής άρχής τόν έν Νεαπόλει διατρίβοντα πρώην βασιλέα
των 'Ιεροσολύμων Ίωάννην Βρυέννιον, όςτις καίτοι ήτο γέρων, έλογί-
ζετο εις των ίπποτικωτέρων ηγεμόνων τού κόσμου, καί έλθών εις Κων­
σταντινούπολή κατά αύγουστον τού 1231 μετά πεντακοσίων ιππο­
τών, 1 ,2 0 0 'ίππων καί 5 ,0 0 0 στρατιωτών, ήρραβώνισε μέν την θυ­
γατέρα αυτού Μαρίαν μετά τού Βαλδουίνου Β \ έστέφθη δέ συμβασι-
λεύς καί ύπελήφθη παρά πάντων ώς μέλλων τού κράτους σωτήρ. Ά λ λ ’
αί χρησταί αύται προςδοκίαι έματαιώθηταν. ’Αφού επί δύο έτη εν-
μεινεν άργός έντός τής Κωνσταντινουπόλεως, έπειτα ήθέλησε νά επι­
χείρηση τ ι κατά τού έν Ν ικα ί^ βασιλέως, έπέστρεψεν όμως μετά τέσ-
σαρας μήνας μηδέν μέγα διαπράξας. Καί τότε ό Βα τά τζης άπεφά-
σισε νά συμμαχήση μετά τού βασιλέως των Βουλγάρων Ίωάννου Ά ­
σάν, ινα άπό κοινού έπιτεθώσι κατά τής Κωνσταντινουπόλεως. Ή
συμμαχία α,ύτη, καθ’ ήν h μέν υιός τού Β α τά τζη Θεόδωρος Λασκα-
(ε λ α . ις τ ο ρ . κ . π α π α ρ ρ κ γ ο π ο ϊλ ο ϊ τ ο λ ί. ε\ ) · 5
66 Ή Φραγκική αυτοκρατορία περιέρχεται εις έσχάτην αθλιότητα.

ρις ερ.ελλε νά συζευχθή την θυγατέρα του Άσάν Ε λένη ν, οι δέ δύο

ηγεμόνες συνεφιύνησαν νά διανείμωσι προς άλλήλους το φραγκικόν
κράτος, υπήρξε βεβαίως διά πολλούς λόγου; άναξία τού {Μεγαλοφυούς
τής Ν ίκαιας βασιλέως· διότι μακρά μέν πείρα είχε καταστήσει άναμ-
φισβήτητον ότι οί Βούλγαροι ή.σαν πολύ επικινδυνότεροι των Φράγ­
κων π ο λ έ μ α τού Ε λληνισ μού, τα δέ πράγματα καθ* έκάστην έμαρ-
τύρουν ότι ο Ελληνισμός ούδεμίαν είχε χρείαν τοιούτων συμμάχων
ινα καταλύση την φραγκικήν κυριαρχίαν. Όπιυςδήποτε, τω 1235,
ό Ίο^άννης Β α τά τζη ; άρξάμενος των εχθροπραξιών έκυρίευσεν από
των Ενετώ ν την Κ αλλίπολιν, έπαγαγών αυτόθι σφαγήν και δήωσιν
δ εινή ν μεθ’ ο κατέλαβε πάσαν την Θρακικήν χερσόνησον καί πά­
σαν την μέχρι τής Μαρίτζης χώραν καί αυτήν τήν Τζουρουλόν, τό
κάλλιστον των Φράγκων φρούριον. Άφ* ετέρου δέ κατέφθασε καί ό Ά ­
σάν, αφού έπόρθησε τάς αρκτικά; επαρχίας, καί τω 1 2 3 6 έπολιόρκησαν
οι δύο σύμμαχοι, από ξηρά; και από θαλάσσης, τήν Κωνσταντινού­
πολή. Τότε τελευταιον άνέδειξαν δραστηριότητα τινα οί Φράγκοι. Έ -
νέτοι, Γενουαίοι, Π ισάται καί ο ήγεμών τής ΙΙελοποννήσου Γοδ'οφρέ-
δο; Β' Βιλλεαρδουίνος, δραμόντες εις βοήθειαν τού αύτοκράτορος συνε-
τέλεσαν εις τό νά κατατοοπωθή μεν ό στόλος τού Β α τά τζη, νά
καταστραφώσι δέ τά στίφη τού Άσάν καί ουτω νά απαλλαγή ή
Κωνσταντινούπολή από τού εσχάτου κινδύνου.
Ά λ λ α τούτο ύπήρξε τό τελευταιον κοινόν τών Φράγκων κατόρθωμα
Ά μ α οί σύμμαχοι εκείνοι άπήλθον εις τά ίδια , άμα ή αύτοκρατορία
εγκατελείφθη εις τούς πόρους τής αμέσου αύτής κυριαρχίας, έγένετο
πρόδηλον ότι ούτε χρήματα ούτε άνδρας εΐχεν όπως συγκρότηση
στρατόν όπωςούν άξιόλογον. "Οθεν άπήλθεν ό Βαλδουϊνος Β' εις τήν
δυτικήν Ευρώπην, ϊνα συλλέξη στρατόν καί χρήματα. Και επέτυχε
τωόντι κατ’ άμφότερα, μάλιστα δέ ώς προς τήν συγκρότησιν τού
στρατού, διότι τω 1240 ήδυνήθη νά έπιστρέψη διά ξηράς εις τήν βα­
σιλεύουσαν αυτού συνεπαγόμενος 700 μεν ίππότας, εν οίς πολλούς
επιφανείς τής Γα λλία ς άνδρας, πλείστους δε πεζούς καί υπέρ τάς
2 0 ,0 0 0 ίππων. Ε π ε ιδ ή δέ έν τω μεταξύ είχεν άποθάνει 6 Βρυέννιος,
b Βαλδουϊνος Β' έστέφθη υπό τού Λατίνου πατριάρχου Νικολάου ώς
μ,όνος ηών 'Ρωμαίων κυρίαρχος, καί έν τω άμα προςέβαλε τήν Τζου.
ρουλόν. Τό ισχυρόν τούτο φρούριον έκυριεύθη, κατά δέ τό επόμενον
έτος ό ενετός ναύαρχος ’Ιωάννης Μ ικέλης «νίκησε πάλιν τον στόλον
 Κατάλυσις τής έν Θεσσαλονίκη αυτοκρατορίας ύπο τής έν Νίκαίςι. 67

του Βα τά τζη· κλλ* άφ* ετέρου οι Φράγκοι άπέβαλον πάντα σχεδόν

δσα κατεΐχον ετι έν Άσίικ, καί, συνομολογήσαντες διετείς άνακωχάς
(1241 — 1 2 4 3 ), περιέπεσον αυθις εις αδράνειαν καί αμηχανίαν. Ένφ
ό έν Ν ίκαια πολυμήχανος βασιλεύς κατέλυε τον έν Θεσσαλονίκη 6-
μογενή αντίπαλον, ώς θέλομεν μ ετ’ ολίγον ιστορήσει, οί έν Κο>νσταν-
τινουπόλει Φράγκοι ούδέν ήδύναντο νά πράζωσιν, ιδίως ενεκεν έσχα­
της πενίας. Έγκαταλειφθέντες κατά το σύνηθες υπό τε των Ενετώ ν,
οϊτινες δεν έπεμελούντο ειμή μόνον τά εμπορικά αυτών συμφέροντα*
καί ύπο τών Φράγκων τής κυρίως Ε λλά δος, οιτινες δεν έφρόντιζον
είμή περί τών ιδίων ηγεμονιών, ελέησε νά άποταΟώσιν έκ νέου προς
τήν Ευρώπην. Τω 12 4 5 άπήλΟε τό δεύτερον δ Βαλδουϊνος εις ’Ιτα ­
λίαν καί Γαλλίαν, άλλα τήν φοράν ταύτην έλαχίστας έπέτυχε συν-
δρομάς. Έν τω μεταξύ οι έν Κωνσταντινουπόλει κατήντησαν εις
τοιαύτην ανέχειαν ώςτε ήναγκάσθησαν νά μεταχειρισθώσι προς συν-
τήρησιν αυτών καί αυτόν τον μόλυβδον έζ ου ήσαν κατεσκευασμέναι
αί στέγαι τών εκκλησιών καί τών ανακτόρων. Εις τοσοΰτον άθλιό-
τητος περιήλθον οί άρχοντες τής πόλεως εκείνης, ήτις έν τή προη-
γουμένη έκατονταετηριδι εδιδεν εις τούς ήμετέρους αύτοκράτορας
αυτή καί μόνη υπέρ τά 1 0 0 ,0 0 0 ,0 0 0 τού τότε νομίσματος. Οί άμε­
σοι διάδοχοι τών Βονιφατίων καί τών Βαλδουινων, κατήντησαν έπαΐ-
ται. Αιά νά πορισθώσι μερικά χρήματα, νυν μέν έπώλουν λείψανα
άγιων, νυν δε έδανείζοντο από ίδιώ τας. "Οτε περί τά τέλ η τού 1 2 4 8
ό ΒαλδουΤνος Β ' έπανήλΟεν εις Κωνσταντινούπολή άπρακτος, έζή-
τησε πρό πάντων από τούς αυτόθι έμπορους 2 4 ,0 0 0 ύπέρπυρα (φρ.
2 6 8 ,8 0 0 )· καί έξηκολούθησεν ούτω τείνων τήν χεΐρα πότε εις τον ενα
πότε εις τον άλλον, ?να λά βη ολίγα τινά χρήματα, καταντήσας νά
ένεχυριάση επί τούτω τόν μονογενή αύτού υιόν Φίλιππον εις τούς εμ ­
πόρους "Αγγελον καί Ίωάννην Φερρύ. Ε ννοείτα ι οτι τοιαύτη κατά-
στασις πραγμάτων δεν ήτο δυνατόν νά διαρκέση έπί πολύ καί τφ
1261 ανέκτησαν οί ήμετεροι εύχερώς τήν Κωνσταντινούπολή.

Ουδέ ήθελε παρατείνει έπί τριάκοντα όλα έτη τήν αγωνίαν αύτού
τό έν Κωνσταντινουπόλει φραγκικόν κράτος εάν δ Ελληνισμός δεν
ίδιχοτομεΐτο έν τφ μεταξύ τούτφ εις δύο αυτοκρατορίας, τήν έν Ν ι-
καίίρ και τήν έν Θεσσαλονίκη· καί έάν ή έν Ν ίκαια βασιλεία δεν
ί νόμιζε προ πάντων απαραίτητον νά ανόρθωση, τήν ενότητα αύτού.
5 *
68 Κατάλυσις τη« *ν Θεσσαλονίκη αυτοκρατορίας ύπο τής έν Νικαίςι.

Το έ'ργον αυτής τούτο διευκολύνθη ύπο τής ακάθεκτου ορμής καί τής
ακόρεστου πλεονεξίας του εν Θεσσαλονίκη αύτοκράτορος Θεοδώρου
Α γγέλο υ Κομνηνού. Τωόντι ό, άνήρ ούτος, μή άρκούμενος, εις τό ύπ’
αυτού καταρτισθέν. μέγα κράτος, το όποιον ήπλοϋτο άπό Δυρραχίου
p i/p t Θεσσαλονίκη; καί από Ναύπακτού μέχοις Άδριανουπόλεως,
επετεθη καί κατά των Βουλγάρων τω 1 2 3 0 . Κακώ ςτή αλήθεια ποιων,
Λ'ιότι ώοειλεν έν jxepet τάς επιτυχίας αυτού εις τάς φιλικάς καί συγ­
γενικά; σχέσεις, τάς όποιας συνήψε προς τον Ίωάννην Άσάν, καί
ό'ιότι εάν κατεκρίναμεν πάσαν προς τούς Βουλγάρους συμμαχίαν καθό
συνεπαγόμενων την έπέμβασιν αυτών εις .τά κατά την Θράκην καί
την Μακεδονίαν πράγματα, ούδέν ήττον άποδοκιρ,κζομεν πάσαν διάλυ-
σιν των προς αυτού; υφιστάμενων ειρηνικών σχέσεων καθό δυναμένην
νά ποοκαλέση τό αυτό αποτέλεσμα. Ή όλοσχερής καταστροφή τού
Βουλγαρικού κράτους άπεδείχθη ότι ήτο έ'ργον άνώτερον των .δυνά­
μεων του τότε Ελληνισμού. "Ο ,τι λοιπόν φρονιμώτερον ειχεν ούτος νά
πράξη ήτο .νά περιορίζη όσον έ'νεστι τον Βουλγαρισμόν εις τάς παρ’
αυτού καταληφθείσας προ αιώνων χώρας, όπως έπολιτεύθη πρότερον
ό Θεόδωρο:, οςτις, μεταβαλών έπειτα άνευ λόγου σύστημά, είναι το-
σούτω μάλλον αξιοκατάκριτος όσω ο Ιωάννης Άσάν, μακράν τού νά
κληρονομήση την θηριωδίαν τού πατρός του, ήτο ήγεμών μετριοπα­
θής, άν ογι φιλάνθρωπος. Καί έτιμωρήθη ό Θεόδο^ρος διά τό σφάλμα
αυτού εκείνο, διότι συγκροτηθείσης κατά άπρίλιον τού 123 0 μάχης
περί Κλοκοτινίτζαν παρά τον Έβρον ποταμόν, ένικήθη κατά κράτος
καί ήχ μαλωτεύΟη αυτός τε καί πολύ πλήθος των περί αυτόν. Ό Άσάν
ε’πολιτεύθη επιεικώς προς τούς ήττηθέντας, άπολύσας μέν τούς πλεί-
στους των αιχμαλώ του, άγωνισθείς δέ διά παντός τρόπου νά περι-
ποιηθή τήν εύνοιαν των Ελλήνων και δια τούτο ευχερώς κυριευσας
τήν Άδριανούπολιν, τό Διδυμότειχον, τό Βολερον, τάς Σέρρας, τήν
Πελαγονίαν, τήν Πρίλαπον, τό Αλβανόν καί μέχρι τής Ιλλυρίας άφ’
ενός καί τής μεγάλης Βλαχίας άφ’ ετέρου επιό'ραμών μεθ’ ό έπανήλ-
Οεν είρηνικώς εις τήν άρχαίαν αυτού χώραν. Καί αυτός ό Θεόδιυρος
κα τ’ άρχάς ουδέν άλλο κακόν έπαθε παρά την αιχμαλωσίαν* μονον
δ'ε άφού έφωράθη παρασκευάζων έπιβουλάς, ετυφλώθη υπο τού Ασάν.
Έν τούτοις ό νεώτερος τού Θεοδώρου άδελφος, ό δεσπότης Μανουήλ,
διασωθείς ε’ κ τής περί Κλοκοτινίτζαν μάχης, άνηγορεύθη εν Θεσσα­
λονίκη αύτοκράτωρ καί διετήρησε τήν άρχήν ταύτην επί δεκαετίαν
 Κατάλυσις τής βν Θεσσαλονίκη αυτοκρατορίας

(1 2 3 0 — 1240) μή ενοχλούμενος υπό τού Άσάν, του όποιου ήτο γα μ ­

βρός επί θυγατρί. ’Αφού δέ είς μάτην έζήτησε νά συμβιβασθή προς
τον Βατάτζην, άπέκλινε προς τούς Λατίνους, ύπέσχετο ύποταγήν είς
.τον Πάπαν εν τε τοις κοσμικοίς καί τοίς πνευματικοίς πράγμασι καί
ώμοσεν ορκον φεουδαλικής πίστεως προς τον πρίγκηπα τού Μωρέως
Γοδοφρέδον Β', όπερ όμως μόνον ύτιο των Φράγκων λεγόμενον φαίνε­
ται εντελώς άπίθανον, διό τι αφού ό Μανουήλ προεκέιτο νά μή δια-
τηρήση πλήρη ανεξαρτησίαν, δέν έννοούμεν δ ια τι ήθελε θυσιάσει αυ­
τήν μάλλον ύπερ των ξένων εκείνων δυναστών ή υπέρ τού έν Ν ίκαια
ομογενούς καί όμοδόξου αύτοκράτορος.
"Αλλως τε, άν καί ο Μανουήλ έξηκολούθει αρχών έν Θεσσαλο­
νίκη, καί καλούμενος αύτοκράτωρ καί κόπτων, όπως προηγουμένως b α­
δελφός αυτού, ύπέρπυρα καί χαλκά νομίσματα, τό κράτος αυτού δέν
είχε πλέον τήν προτέραν έκτασιν. Παρεκτος των ύπό τού Ίινάννου
Άσάν κυριευθεισών χωρών καί πόλεων, τό κράτος τούτο ύπέστη τότε
καί άλλην κολόβωσιν. Ό πρώτος τού δεσποτάτου τής Η πείρου ιδρυ­
τής, b Μ ιχαήλ "Αγγελος Κομνηνός άποθανών τω 1 2 1 4 , είχε κατα—
λίπ ει εκ τού δευτέρου αυτού γάμου υιόν, τού οποίου ό αδελφός καί
διάδοχος τού Μ ιχαήλ Θεόδωρος δεν είχε σεβασθή τά δικαιώματα
επί τή προφάσει ότι ήτο νόθος, ε"λεγε δέ αυτόν νόθον, δ ιό τι ή μήτηρ
του ήτο στενή συγγενής τού Μ ιχαήλ. Ό νέος εκείνος Κωνσταντίνος
"Αγγελος καλούμενος, βραδύτερον δέ μ.ετονομασθεις Μ ιχαήλ B ‘ , κα­
τέφυγε τότε είς Πελοπόννησον· ότε δέ συνέβη ή τού Θεοδούρου α ιχ­
μαλωσία παρέστη είς ρ.έσον καί άπήτησε καί επέτυχε νά λά βη τήν
αρχήν των τού πατρός κτήσεων ήτοι τής ’Ηπείρου, τής ’Ακαρ­
νανίας, τής Αιτωλίας καί μέρους τής Θεσσαλίας· ώςτε προέκυψεν
ήδη νέον δεσποτάτον τής Η πείρου, ανεξάρτητον τής έν Θεσσα­
λονίκη αυτοκρατορίας, καί τό οποίον διαιρεθέν βραδύτερου είς δύο
καί τρία μάλιστα κλάσματα, έξηκολούθησεν ύφιστάμενον μέχρι τού
1318 καί έχον σχέσιν μάλλον πρός τούς Φράγκους τής Ά χ α ία ς ή
προς τούς έν Ν ίκαια καί έν Κωνσταντινουπόλει αύτοκράτορας. Μ ετ’
ού πολύ δέ καί δλω; κατελύθη ή ούτω πολυειδώς άκριυτηριασθείσα
αυτοκρατορία τής Θεσσαλονίκης. Έν πρώτοις τω 1 2 4 0 ο ’ϊο3αννης
Άσάν, χηρεύσας πρό μικρού, έ’λαβε σύζυγον τήν ωραία ν τού Θεοδώ­
ρου θυγατέρα Ειρήνην καί δείξας πλείονα πρός τήν νέαν σύζυγόν του
στοργήν ή πρός-τήν θυγατέρα του, τήν σύζυγον τού Μανουήλ, ού μό~
70 ‘Η &ί Ntxata βασιλεία. Βατάτζης. Εσωτερική δωίκησκ.

νον απέλυσε τον Θεόδωρον, αλλά καί συνέδραμεν αυτόν εις το νά χνα-
κτήση την Θεσσαλονίκην. Τότε επειδή b Θεόδιυρος ήτο τυφλός, έστέ-
φθη μεν ο πρεσβύτερος υιός του Ιωάννης, πράγματι όμως η κυβέρνη­
σες διεζήγετο ύπό του πατρός αύτού. Ά λ λ ’ b εξωσθείς Μανουήλ ένέ-
βχλε τη, συνδρομή του Β χ τά τζη εις Θεσσαλίαν, τω δέ 124 2 έπελθών
και αυτός ό Βατάτζης μετά στρατοί ^ Χ υΡ°^ Μακεδονίαν, ήνχγ-
κασε τόν Τωάννην “Αγγελον νά απόθεση το αυτοκρατορικόν αξίωμα,
νά όνομασθη απλώς δεσπότης καί νχ άρχη τής Θεσσαλονίκης ως υπο­
τελής αύτού. Μετά δύο όμως έτη άπέθχνεν b δεσπότης Ιωάννης, b δέ
διαδεξάμενος αυτόν αδελφός του Δημήτριος εις τοσαύτην άγανάκτη-
σιν έφερε τούς Θεσσαλονικεΐς διά των ακολασιών αύτού ώςτε φυσικώ
τφ λόγω προεκλήθη νέα τού Β χ τά τζ η έπέμβασις. Ό Βατάτζης άπε-
φάσισε τόσω μάλλον νά έπεμβή οσω συγχρόνως ή βασιλεία τών Βουλ­
γάρων είχε περιέλθει εις τόν ανήλικον υιόν τού Τωάννου Άσάν, τόν
Μ ιχαήλ ( 1 2 4 6 — 1 2 5 7 ). "Οθεν ώφελούμενος έξ όλων τούτων τών περι­
στάσεων πέρα τόν Έλλήςποντον τω 1246, κυριεύει τάς Σέρρας, τό
Μελένικον, τόν Στενίμαχον, τά Τζέπαινα και τά περί τήν "Ροδόπην*
καί έπειτα τραπείς προς βορράν κατά τής χώρας τών Βουλγάρων παρα-
λαμβάνει τό Στούμπιον, καί τό Χοτοβον, και τό Βελεβούδιον, καί
τά Σκόπια καί άλλας πολλάς πόλεις, άναγκάσας τόν Μ ιχαήλ νά
προτεινη λόγους περί ειρήνης. Τελευτάιον δέ κατά νοέμβριον ειςήλθεν
εις Θεσσαλονίκην, συνέλαβε καί έζώρισεν εις Αεντιανά τόν Δημήτριον,
έπέτρεψεν εις τόν Θεόδωρον κτήματά τινα περί Βοδενά καί έπέστρε-
ψεν εις τήν ’Ασίαν καταλιπών έν Ευρώπη έπίτροπον αύτού πληρεξού­
σιον τόν μέγαν δομέστικον Κομνηνόν ’Ανδρόνικον Παλαιολόγον, ε”-
γοντα παρ* έαυτω καί τόν υιόν αύτού Μ ιχαήλ, τόν βραδύτερον γενό-
μενον ιδρυτήν τής τών Παλαιολόγων δυναστείας»

Ή κατάλυσις τής έν Θεσσαλονίκη αύτοκρατορία: καί ή συνένωσες

τού μεσαιωνικού "Ελληνισμού ύπό τήν αυτοκρατορίαν τήν έν Ν ίκαια
ίδρυθεισαν, μαρτυρεί οτι ούτος, όσον καί άν είχε παρακμάσει,
διετήοει έτι συστατικά τινα πολιτικής έμπειρίας, δεξιότητος καί δυ-
νάμεως πλειότερα τών όσα έφθασε νά προςλάβη ό προ μικρού εις νέον
πολιτικόν βίον άνακύψας νέος Ελληνισμός. Ή ό'έ ενωσις αύτη
ύπήρξε μέν τό κυριώτατον κατόρθωμα τού Ίωάννου Βα τά τζη, ά λ λ ’
ούχί τό μόνον. Είδομεν ότι άνέκτησεν κπάσας τάς νήσους καί χώρας
 *Η έν Ntxatqt βασιλεία. Βατάτζης. Εσωτερική διοίκησις. 71

όσαι άπετέλουν το άμεσον του Λατίνου βασιλέως κράτος καί ότι

περιώρισεν αυτόν εις μόνην την Κωνσταντινούπολή. Καί είναι μεν
ά λήθες ότι δέν ήδυνήθη νά κυριεύση την μεγάλην ταύτην πρωτεύου-
σαν. άλλ* ήςευρεν υτι ή πτώσις αυτής ήτο προςεχής καί αναπόδρα­
στος. "Οθεν ήσγολήθη εν τω μεταζύ είς την εσωτερικήν τών ασιανών
αυτού επαρχιών ρύθμισιν. Αί έπαοχίαι αύται, ακτίνες ούδενα έτρεχον
άπό δυσμών, ή ΤΟι άπό των Φράγκων, κίνδυνον, είχον άσφαλισθή προς-
φάτω; καί από Ανατολών, ήτοι άπό των εν Ίκονίω Τούρκων, διά. παρα­
δόξου συνδρομής περιστάσεων. Καθ’ ους χρόνους εν αρχή τής δεκά-
της τρίτης έκατονταετηρίδ'ος ή δυτική Ευρώπη έπεχείρει την κατα­
στροφήν τού προμαχώνος, όςτις επί χ ίλ ια έτη ύπερεμάχει ύπέρ αυτής
κατά των άπ’ ανατολών αδιάλειπτους άνανεουμένων πολεμίων, έπέ-
σκηπτεν από τά βάθη τής ’Ασίας via φοβερά καταιγίς Μογγολικών
στιφών, άτινα άνήκοντα είς φυλήν ολως άλλοτρίαν τής Καυκασικής
καί είς αναρίθμητους μυριάδας συναγελασθεντα υπό ενα των ήγεμό-
νων αυτών Τεμουτζίν, τον έπονομασθέντα Τσιγγισχάν, ταύτόν ειπεΐν
αύτοκράτορα, κατεκλυσαν ως τεραστία τις πλ.ήμμυρα άπασαν τήν
άχανή χώραν τήν άπλουμενην από τής βορείου Σινικής μέχρt τής μ ι­
κρά; ’Ασίας καί τ*7ς Συρίας προς μεσημβρίαν, μέχρι τής Πολωνίας
προς βορράν. Ό έν Ίκονίω Σελδζουκίδης σουλτάνος βλέπων οτι δεν
είναι δυνατόν νά άνθέςη εις τον χείμαρρον τούτον, άφ’ ενός μέν άπε-
μακρυνε τούς Μογγόλους τελέσας φόρον είς αύτούς, καί άφ’ ετέρου
ένόμισε φρόνιμον νά διά γη έν ειρήνη προς τον έν Ν ίκαια αύτοκράτορα
οςτις τοιουτοτρόπως ήσφαλίσθη διττώς απ’ ανατολών, άπό τε δηλ.
των Τούρκων καί άπό τών Μογγόλων. Κ αί τότε έπέστησε τήν προςο-
χήν εις τήν βελτίωσιν τής καταστάσεως τών ασιανών επαρχιών, ακ­
τίνες κακώς ε'χουσαι άπό τών χρόνων τών Α γγέλω ν, δεν ηύτύχησαν
βεβαίους πολύ ούδ’ επί τών άδιακόπο)ν ανωμαλιών έν τω μ,εσω τών
όποιων άπηρτίσθη ή έν Ν ίκαια αυτοκρατορία υπό τού Θεοδούοου τού
Λασκάρεως. Νύν δέ ού μόνον αί πόλεις άνεκτίσθησαν, άλλα καί ή
γεωργία καί ή βιομηχανία πολλήν ελαβον τήν έπίδοσιν. *0 βασιλεύς έ-
φιλοτιμήθη νά. επαρκή είς άπάσας τάς άνάγκα; τής αυλής έκ τών
ιδίων αύτού κτημάτων* έπήρκει δέ έξ αυτών ού μόνον είς τάς συνή­
θεις τής βασιλείας δαπάνας αλλά καί είς συντήρησιν πολλών ευερ­
γετικών καταστημάτων οιον γηροτροφείων, πτωχοτροφείων καί νο­
σοκομείων.
72 Ή ev Νικα,ί?. βασιλεία. Βατάτζης. Έξωτερικαί σχέσεις.

Είναι αληθές οτι μή άρκεσθείς εις τάς συνετές ταύτας διατάζεις, δ

βασιλεύς ’Ιωάννης έ'πραξε καί τινα τά δποια μαρτυρούσιν δτι δέν ήτο
ανώτερος πολλών εκ των ημαρτημένων δοξασιών αϊτινες έπεκράτουν
κα τ’ εκείνο τού χρόνου. Έ κ τισ ε ναούς περικαλλείς καί μοναστή-
pta πολυτελή, καταδαπανώ ν περί ταύτα καί τά τοιαύτα χρήματα,
τα δποια ήδύναντο επωφελέστερον νά άναλωθώσιν εις συντήοησιν
στρατού καί στόλου, καί ύποθάλπων τον μοναχικόν βίον, οςτις
δέν συνετέλει βεβαίως εις ένίσχυσιν τού κράτους. Πλήν τούτου ένό-
μισε, κατά τήν άλλοτε καί εν αυτή τή δυτική Ευρώπη έπικρατή-
σασαν δοξασίαν, δτι δικαιούται καί δύναται νά ρυθμίση την χρή-
σιν της ιδιωτικής περιουσίας. Οι πλούσιοι άνθρωποι μετεχειρί-
ζοντο τότε πολλά βαρύτιμα γουναρικά καί πολλά μεταξωτά υφά­
σματα. Κ αί τά μέν γουναρικά ηρχοντο ανέκαθεν εκ των ενδοτέ­
ρων της ’Ασίας, τά δέ μεταξωτά, εν δσω μέν ύφίστατο ακέραιον το
μεσαιωνικόν ημών κράτος, κατεσκευάζοντο εντός αυτού καί μάλιστα
εις Θήβας καί εις τάς άλλας κυρίως Έ λληνικάς χώρας, αφού δέ αί
χώοαι αύται κατελήφθησαν ύπο των Φοάγκων, άπέβησαν καί τά
μεταξωτά προϊον εξωτερικής βιομηχανίαν "Οθεν δ βασιλεύς άπηγό-
ρευσε τήν χρήσιν αυτών καί τών βαρυτίμων γουναρικών, άπαιτήσα;
νά άρκώνται πάντες εις τά εσωτερικά τού κράτους βιομη/ανήματα.
Καί ή μέν διάταξις αυτή, δπως συνήθως συμβαίνει εις τοιαύτας απα­
γορεύσεις, έπεσε μετ' ού πολύ εις αχρηστίαν ά λλ’ όπωςδήποτε αξιο­
σημείωτος είναι ή προςοχή ήν δ βασιλεύς ’Ιωάννης έπέστησεν εις τά
οικονομικά τού κράτους ζητήμα τα , ή δ* έπίδοσις ήν ενλαβον τότε ή
γεωργία καί ή κτηνοτροφία εν Ά σία μαρτυρεί, δτι, μεταξύ πολλών
εσφαλμένων, είχε καί πολλάς ύγιεΐς περί δημοσίας καί ίδιιυτικής οι­
κονομίας άρχάς, δπως ανέκαθεν συνέβη είς τήν μεσαιωνικήν ημών
βασιλείαν.

Άξιοσημνημόνευτοι ώςαύτως είναι αί ποικίλαι σχέσεις εις τάς ο­

ποίας δ Ιωάννης Β ^τά τζη ς περιήλθε προς τήν δυτικήν Ευρώπην. Ό
τότε αύτοκράτωρ τής Γερμανίας Φρειδερίκος Β', δ τού Φρειδερίκου Λ*
Βαρβαρόσσα ενγγονος, ήτο, όπως δλοι οί αύτοκράτορες τής Γερμανίας,
πολέμιος τού Πάπα* δ δέ Πάπας ήτο δ φυσικός προστάτης τών Λα­
τίνων τής Α νατολής, αρα οί "Ελληνες δεν ήδύναντο είμή νά συμπα-
θώσι προς τον Φρειδερίκον. νΗδη δ έν Θεσσαλονίκη αύτοκράτωρ Θεό­
 Η εν Νίκαια βασιλεία. Βχτάτζης. Εξωτερικά ι σ/έσεις. 73

δωρος "Αγγελος Κομνηνός είχε συνομολογήσει συνθήκην συμμα-

γίχς ποος τόν ισ/υρόν μονάρχην της Ρύσεως τω 1 2 2 9 , διόπερ και
άφωρίσθη αμέσως ύπο του Πάπα. 'Ο δ έ Β α τά τζ η : συνηψεν έτι οικείο-
τεοας σείσεις προς τον Φρειδερίκον Β', διότι μετά τόν θάνατον της
πρώτης αύτού συζύγου Είρηνης, της θυγατρός τού Θεοδώρου τού Λα-
σκάρεως, ένυμφεύθη τφ 1244 την νόθον θυγατέρα τού αύτοκράτορος
Γερμανίας "Δνναν η Κωνσταντίαν, καί έκτοτε διετέλεσεν εις συνέ­
βη προς τόν ίσγυρον τούτον ηγεμόνα αλληλογραφίαν, ης 3 έπι­
στολά! τού Φρειδερίκου προς τόν Β α τά τζην άνευρεθείσαι έν τνό
Λαυρεντιανγ, βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, έδημοσιεύθησαν κατά, πρώ­
τον. τω 1 8 5 5 , υπό τού Γερμ.ανού Γουσταύου Ούολφίου. Σύν ταύταις
δέ άνεκαλύφθη καί έδημοσιεύθη έτέρα, τέτα ρτη επιστολή τού αυτού
Φρειδερίκου προς τόν δεσπότην της Ηπείρου Μ ιχαήλ "Αγγελον Κο-
μνηνόν Δούκαν. Έ κ τών επιστολών τούτων συνάγονται περιεργότατα
πράγματα* ότι ό Β α τά τζης, όςτις, ώς άλλοθεν ητο γνωστόν, είχε
πε'μψει άξιόλογον χρηματικήν συνδρομήν εις τόν πενθεοόν του, έξαπέ-
στειλε προςέτι εις αυτόν, τω 1 2 5 0 ,’ αχείρά τινα τών ύπ* αυτόν τοζο-
τούν καί όπλιτώ ν·» ότι ό Φρειδερίκος ένόμιζε τούτου ένεκα καθήκον
αύτού να πληροφορώ τακτικώς τόν Β α τά τζην περί τών έν Ι τ α λ ία πο­
λεμικών αύτού κατορθωμάτων καί ότι δεν έδίσταζε κατά μέν τού
Πάπα νά έπισωρεύη δεινάς προςβολάς καί ύβρεις, τούς δέ Γραικούς
νά όνομάζ*/) εύσεβεστάτους καί όρθοδοξοτάτους.
Εννοείται ότι πάντα ταύτα έτάραζαν τόν αρχιερέα της 'Ρώμης.
Το πολιτικόν οικοδόμημα όπερ διά τοσούτων αδικιών καί άγ<ύνων
είχε κατασκευάσει έν τη, Άνατολ*?,, κατέρρεε, καί μακράν τού νά τόν
ένισ^ύση, είχεν απεναντίας χρείαν τ*ος συνδρομ,ης αύτού. Ή ελπίς ότι
διά της ίδρύσεως έν Κωνσταντινουπόλει Λατίνου αύτοκράτορος καί
Λατίνου πατριάρχου οι Έ λληνες θέλουσιν ύποταχθη εις την 'Ρωμ,αϊ-
κην εκκλησίαν, διελύθη ώς όνειρον. Οί "Ελληνες, κληρικοί τε καί λ α ϊ­
κοί. είτε επιεικώς είτε δυςμ.ενώς έπο7ατεύοντο πρός αυτούς οι Φράγκοι,
ένέμενον ούδέν ηττον πιστοί εις τά δόγμ,ατα τών πατέρων αύτών καί
δεν ηθελον νά άναγνωρίσωσιν άλλον ύπέρτατον αρχηγόν είμ.η τόν έν
Ν ίκαια έδρεύοντα οικουμενικόν πατριάρχην. Τότε ό ’Ρωμαϊκός θρό­
νος ένόησεν οτι επί μ α τα ίψ έχύθη τοσούτον αίμα, επί ματαίω έγένοντο
τοσαύται καταστροφαί καί ότι άλλο δεν τφ μένει ειμη νά έπανα-
χάβγ| πρός τον έν Νίκαια αύτοκράτορα καί τόν παρ’ αύτφ πατριάρ*·
74 Η έν Νίκαια βασιλεία. Ν. Βλεμαίόης. Θάνατος Βατάτζη.

χην τά ; διαπραγματεύσεις, τάς Οποίας άλλοτε τοσάκις ειχεν επιχει­

ρήσει τούς εν Κωνσταντινουπόλει αύτοκράτορας καί πατριάρχας.
Οι ήιχετεροι χπήντησαν ·χετά της συνεσεως καί μετριοπάθειας, ήν συ­
νήθως εδειξαν εις τάς προς την δυτικήν εκκλησίαν #ryε#7 εες αυτών. Ε ί­
παν οτ*. είναι έτοιμοι νά χναγνωρισωσι τον Πάπαν ώ; τον πρώτον όλων
των πατριαρχιών, έπιτρέποντες μέν την εις αυτόν εκκλησιν ώ; ύπατον
δικαστήν, ύπακούοντες δέ καί εις αύτάς τάς δογματικά; αυτού απο­
φάνσεις καθόσον δεν άντιφάσκουσι προς τά ύπό των συνόδων καί
των πάτερων θεσπισθέντα* αλλά συγ^ρόνο>ς άπήτησαν εύλονώτατα
νά αποδοθή εις αυτούς η Κωνσταντινούπολις. Ή άπάντησις αύτη δεν
ευχαρίστησε τόν Ίννοκεντιον Δ', καί ή διαπρχγμάτευσι; διεκόπη.

Ά λ λ α καί τά γράμματα τά τοσαύτην παθόντχ συμφοράν διά της

χλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, ήρχισαν πάλιν νά καλλιεογώνται
έν N tx ata. Ό Βατάτζης καί η πρώτη αυτού σύζυγο; Ειρήνη έπρο-
στάτευσαν νέον ετι όντα τον Γεώργιον Άκοοπολίτην, όςτις έγραψε Χρο­
νικήν συγγραφήν περςέχουσαν τά μετά την άλωσιν τής Κιυνσταντι-
νουπόλεως μέχρι τής ανακτήσει^; αυτής ε’ πί Μ ιχαήλ ΓΙχλα ιολόγου,
καί τον Νικηφόρον Βλεμμίδην άκμάζοντα κα τ’ εκείνο τού χρόνου
ένεκα τής ποικίλης αυτού παιδείας καί διδάσκαλον διατελέσαντα
τού τε Γεωργίου Άκροπολίτου καί πολλών άλλων, προ πάντων Si
τού υίού καί διαδόχου τού Βα τά τζη, θεοδώρου. Το δέ σπουδαιότερον
ό Β λεμ μίδης ητο άνήρ χρηστός, καί γενναίος καί έ'δωκέ ποτέ δείγμα
τής αρετής αύτού τιμών ές ίσου αυτόν τε καί τον βασιλέα Ίωάννην
Βα τά τζην. Ό βασιλεύς Ιωάννης είχε διατελεσει πιστός προς την
πρώτην αύτού σύζυγον Ειρήνην, ήτις άν δεν έδελεαζεν αυτόν διά τού
κάλλους, έδέσποζεν όμως αύτού διά τού αρρενωπού καί αρχικού χα-
ρακτήρος αυτής. Ά λ λ * ή δεύτερα, ή θυγάτηρ τού Φρειδερίκου β ', καί-
τοι νεωτάτη καί ίσως διά την τής νεότητος απειρίαν, δεν κατώρθωσε
νά προςηλώση αυτόν άπερισπάστως. Μεταξύ δέ των κυριών όσαι συνώ-
δευσαν αυτήν έκ τής δυτικής Ευρώπης υπήρχε μία, ήν οί ήμέτεροι ό-
νθ(χάζουσι Μαρκεσίναν, καί παριστώσιν άμαχον κατα τε τό κάλλος
καί την ευφυΐαν. Ό βασιλεύς δεν ήδυνήθη νά άνΟέΕη εις τάς χάριτας
ταύτας καί επί τοσούτον έκυριεύθη ύπ* αυτής ώςτε έπέτρεψε νά κοσ-
μ ή τα ι διά βασιλικών συμβόλων, φορούσα πέδιλα πορφυρά καί to-
πενουσα ίππον διά πορφύρας ώςαύτως κεκοσμημένον. Καί οι μέν πλει-
 Ή έν NiXaia βασιλεία. Ν. Βλεμμΰης. Θάνατο; Βατχτζη. 75

στοι των αύλικών δεν έδισταζον νά τιμώσι την ερωμένην ώς βασι­

λίδα, b δέ Βλεμμίδης, μη ανεχόμενος το σκχνδαλον, έσκωπτε καί
χχτέκρινεν αυτήν αναφανδόν. Ε π ειδ ή δε ποτέ η Μαρκεσίνα ηθέλησε
νά προςέλθη εν συνοδία λαμπρά εις την μεγαλοπρεπή μονήν ην είχε
κατασκευάσει έαυτω δ σοφός καθηγητης, b άνηρ ούτος άπέπεμψεν αυ­
τήν μη εττιτρεψας τηνείςοδον. Ή φίλη τού βασιλεως προςέδραμ,ε τότε
προς αυτόν ζητούσα έκδίκησιν καί ενχουσα συνηγόρους τούς περί αυ­
τήν κόλακας. *Αλλ' ό Βατάτζης, άν δεν είχε την γενναιότητα νά άν-
θές*/) εις τον πειρασιχόν τού κάλλους, είχε την σύνεσιν τού νά κατα-
νθ7) τό κτοπον τού πράγματος καί έτίμα τον άνδρα, ον κατηναγκά-
ζετο νά τιμωρηση. Ό θεν κατηφης γενόμενος καί δακρύσας αινα τ ί
με κολάζειν άνδρα δίκαιον συνωθεΐτε,» άπηντησεν* « ε ί γάρ μοι προς
βουλησεως ην ατιμίας όμού καί αισχύνης καθ*7,σθαι εκτός, άκίβδη-
λον άν το της βασιλείας έτηρούν σεμνόν καί αυτός* νύν δε τάς αιτίας
των έμών ύβρεων καί της βασιλείας αυτής αυτός παρεχόμενος, προςη-
κούσας λοιπόν απολαμβάνω εντεύθεν τάς αμοιβάς καί των πονηρών
σπερμάτων άζια τά γεωργία.»
Τοιούτος ύπηρζεν ό Ιωάννης Δούκας Βατάτζης* μεγαλεπη^ολος,
μεγαλοπράγμων καί έν αύταΐς αύτού ταις αδυναμίαt; μεγαλόφρων.
Ό τα ν άναλογισθώμεν όπόσον ηοωϊκοί ησαν οί Φράγκοι οτε έν άρχη,
της έκατονταετηρίδος ταύτης έξεπόρθησαν την Κωνσταντινούπολή
καί οπόσον ελεεινοί οί "Ελληνες ους κατέναντι αυτών άπηντησαν.
πάλιν δε όπόσον ηρωικοί άπέβησαν οί "Ελληνες μετά παρέλευσιν ολί­
γου χρόνου καί ύπόσον έλεεινοί κατηντησαν οί Φράγκοι, δεν δυνάμεθα
νά μη ένθυμηθώμεν την ύπό τού Σαικσπηρου δραματουργηθεισαν
πάλην τού Χ ά μ λ ετ καί τού Λαέρτου, ην παρέθηκεν ηδη ό Μακώ-
λαιϋ οτε έζιστόρησε τάς άναλόγους περιπέτειας τού καθολικισμού καί
τού προτεσταντισμού κατά την 15 καί την 16 εκατονταετηρίδα. Κ α τ
άρχάς b Λαέρτης έπλήγωσε τόν Χ ά μ λετ, έπειτα όμως άνταλλαγέντων
εν τω άγώνι των αμοιβαίων οπλών, b Χ ά μ λ ετ έπλήγωσε τόν Λαέρ-
την. Οί Φράγκοι κατ* άρχάς, όντες μαχιμ.ώτεροι τών της Α να το ­
λής κατοίκων καί εύτυχησαντες νά άγωνται ύπό τού Δανδάλου καί
τού Βονιφατίου, κατίσχυσαν τών αντιπάλων, οιτινες ού μόνον κατώ­
τεροι ησαν εκείνων μ α χ η τα ί, ά λ λ ’ έ'λαβον την ατυχίαν νά έ'χωσιν αρ­
χηγούς τούς ’Αγγέλους Ίσαάκιον καί Ά λέζιον. Προϊόντος ομ,ως τού
χρόνου εξέλιπε μεν b πρώτος έκιϊνος φραγκικός στρατός, έτερος δ ι δέν
76 Ή έν Ntxat^ βασιλεία. Μιχαήλ Παλαιολόγος.

κατωρθώθη νά συγκροτηθή Si* ε*νδειαν χρημάτων ώςτε οι Φράγκοι

απέβαλον, ένεκα τ η ; διοικητικής αύτών άνικανότητος, τήν στρατιω­
τικήν υπεροχήν. ’Απεναντίας S i οί ήμέτεροι, συνελθόντες εκ τής προ>-
της καταπλήξεως καί συνετισθεντες ύπο τής ατυχίας, άνέδειξαν η γε­
μόνας γενναίους άμα καί έμπειρους, εν Ήπείρω μέν τούς Κομνηνούς
Μ ιχαήλ καί Θεόδωρον, εν ’Ασία S i τον Λάσκαριν καί τόνΒατάτζην.
Εντεύθεν κατελύθη μέν τάχιστα το λατινικόν βασίλειον τής Θεσσα­
λονίκης, πρόίηλονά'ε κατέστη οτι έμελλε προςεχώς νά καταλυθή καί
ή έν Κωνσταντινουπόλει λα τινική αυτοκρατορία. Ά λ λ * ή ανάκτησις
τής Κωνσταντινουπόλεως δέν επέπρωτο νά κατορθωθή ούτε ύπο τού
Β α τά τζη , ούτε ύπο τού υιού αυτού. Άποθανόντος τού βασΓλέως εκεί­
νου τή 3 0 Οκτωβρίου 1 255, διεδέξατο μεν αύτον b υιός του Θεόδωρο:
Λουκάς Αάσκαρις, οςτις καί ηλικίαν ώριμον είχεν, ών τριάκοντα καί
τριών ετών, καί παιδείαν ού μικράν, καί στρατιωτικήν δεξιότητα ικα­
νήν. S ιότι κατετρόπωσε τούς έυ.βαλόντας αύθις ε·.ς Μακεδονίαν Βουλ*
γάρους καί ήνάγκασεν αυτούς νά περισταλώσιν εντός των προ τερών
ορίων. Ά λ λ ' ήτο δύςπιστος, καί το χείριστον παλίμβουλος περί τάς
δυςπιστίας, εις ύ συνετέλει ίσως καί ή νοσηρά τού σώματος αυτού
κατάστασις, έκ δέ τούτου διηυκόλυνεν αν δεν προεκάλεσε τήν πτώσιν
τής δυναστείας αυτού.

"Η κμαζε τότε είπερ ποτέ έν τή Ε λ λ η ν ικ ή ’Ανατολή b των Πχ-

λαιολόγων οίκος. Ό οίκος ούτος ήτο αρχαίος, διό τι από των ράσων
περίπου τής ένδεκάτης έκατονταετηρίδος αναφανείς έν τή ιστορία,
ανέδειξεν ε*κτοτε έκ διαλειμμάτω ν άνδρας πολιτικούς καί πολεμικούς
λόγου άξιους. Εσχάτω ς ετι b Βατάτζης, καταλύσας τήν έν Θεσσα­
λονίκη βασιλείαν, είχε καταλίπει αυτόθι πληρεξούσιον αυτού αντί’
πρόςωπον, τόν ’Ανδρόνικον ΙΙαλαιολόγον. Καί b μέν ’Ανδρόνικος άπε-
βίωσε μ ε τ ’ ού πολύ, άλνλ* b υιός αυτού Μ ιχαήλ ήτο ή τουλάχιστον
έλογίζετοό δεξιώτερος των κατά τούς χρόνους εκείνου; στρατηγών. Έ -
πωφθαλμίασεν άρά γε έκτοτε εις τήν ύπερτάτην αρχήν ; Καθώς συμ­
βαίνει εις τοιαύτας περιστάσεις, βραδύτερον έλέγετο ότι ή πρεσβυτέρα
αυτού αδελφή Εύλογία, ήτις είχεν έπιμεληθή τής πρώτης αυτού η λ ι­
κίας, έσυνήθιζε νά κατευνάζη τάς παιδικά; αυτού κραυγάς καί νά άπο-
κοιμίζη αυτόν άδουσα άσμάτιον λέγον, ότι θέλει γίνει ποτέ βασιλεύς,
ότι θέλει ειςέλθει εις Κωνσταντινούπολή διά τής χρυσής πύλης καί
 Ή tv Ntxaiqc βασιλεία. Μιχαήλ Παλαιολόγος^ 77

ότι θέλει κατορθώσει μεγάλα πράγματα* αήν δέ τδ λεγόμενον, καθ

ά ιστορεί Γεώργιος Πα/υμέρης, ώς εύγε τω βασιλει τής πόλεως, καί
ούς κατά χρυσέαν πύλην είςελθείν μ.έλλοι, και ώς τό καί το, έκεισε με-
γαλυνόμενος έκτελέσειεν.» Το βέβαιον είναι δτι ετι βασιλεύοντος τού
ισχυρού Β α τά τζη κατηγορήθη επί έσχατη προδοσία, άλλ* ηθωώθη
δΓ έ'λλειψιν αποδείξεων καί άνέκτησεν αύθις την εύνοιαν τού βασι-
λέως. "Οταν έπειτα b Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρες βασιλεύσα; έστρά-
τευσε κατά των Βουλγάρων, έπέτρεψε τω Μ ιχαήλ' Π αλαιολόγφ την
διοίκησιν τής Νίκαιας καί τής Βιθυνίας. Τότε 6 Μ ιχαήλ κατηγορήθη
πάλιν ώς μελετών ν* αρπάση τήν ύπερτάτην αρχήν* καί εις τήν περί-
στασιν ταύτην αντί νά περιμεινη νά δικασθή κατέφυγε ν εις Ίκόνιον,
έκεΐθεν πέμ,ψας τω βασιλει απολογίαν. Ό δέ βασιλεύς, άντί ή νά συγ-
χωοήση αυτόν είλικρινώς ή νά άπαιτήση νά παρασταθή εις το αρμό­
διον δικαστήριον, έπέτρεψε μεν τήν επάνοδον του, έξηλούθησε δέ δυς-
πιστών προς τόν άνδρα. "Οθεν επειδή ό δεσπότης ‘Ηπείρου Μ ιχαήλ
Κομνηνός ύπερέβη τά ταχθέντα αύτφ υπό τού Β α τά τζη όρια, ό Λ ά­
σκαρες έπεμψε μ.έν κατ’ αυτού τον Μ ιχαήλ Παλαιολόγον, έπέτρεψε δ ’
αύτφ δυνάμεις ούχμ άποχρώσας* καί μ ετ ’ ολίγον δούς ώτα άκροά-
σεως εις νέας κατηγορίας, διέταξε τήν σύλληψιν αυτού έν Θεσσαλο­
νίκη καί τήν εις Μαγνησίαν απαγωγήν. Π άλιν όμως άκούσας τάς δ ι­
καιολογίας του άπέδωκε τφ άνδρί τό αξίωμά του έπιλέγων οτι ένό-
μιζεν αυτόν άθώον, δτι όμως άν ήτο ένοχος τόν έσυγχώρει, καί επειδή
προέβλεπε προςεχή τόν θάνατον, τόν έσύσταινε τά τέκνα αυτού.
Τωόντι 6 Θεόδωρος Λάσκαρες άπέθανε μικρόν μετά τά γεγονότα
ταύτα κα τ’ αύγουστον τού 1 2 5 9 , καταλιπών τέσσαρας θυγατέρας
καί υιόν όκταέτη, τόν Ίωάννην Λάσκαριν. Κ α ίτοι δε είχε συνδιαλ­
λαγή προς τόν Παλαιολόγον, άνέθηκε τήν έπιμ.έλειαν τής ώρχής ούχί
εις αυτόν ά λλ’ εις τον πατριάρχην ’Αρσένιον καί τον πρωτοβεστιάριον
Γεώργιον Μουζάλωνα, παντοδύναμον αυτού φίλον καί υπουργόν δια-
τελέσαντα. ’Εννοείται δτι ή τοιαύτη τού βασιλέως άπόφασις δυςηρέ-
στησε τόν Μ ιχαήλ Παλαιολόγον, δςτις, είτε προ καιρού πλέκων έπι-
βουλάς είτε μη, άπεφάσισε νύν νά ύποσκελίση έκ παντός τρόπου τόν
αντίπαλον, καί κατώρθωσε τούτο διό τι ίσχυε παρά τοις στρατιώταις
πολύ μάλλον τού Μουζάλωνος, τού μή δόντος εις αυτούς τάς συνήθεις
επί τής άναγορεύσεως έκάστου νέου βασιλέως χρηματικάς χορηγίας.
Μόλις λοιπόν εννέα ημέρας μετά τόν θάνατον τού Θεοδώρου Λασκά-
78 Ή cv Νίκαια βασιλεία. Μιχαήλ Παλαιολόγος.

ρεω: ο στρατός φονεύει τον Μουζάλωνα επί τή προφάσει ότι ούτο;

έπεβουλεύετο τον νεαρόν 'ϊωάννην, καί λεη λα τεί τάς οικίας τού τε
πρωτοβεστιαρίου καί των όπαδιύν αυτού καί τών φί)ων. Ό Παλαιο-
λόγος εφάνη όλως ααέτοχος τού πραξικοπήματος τούτου καί περιω-
ρίσθη εις τό νά προνοήση περί τής ασφαλείας τού βασιλέως, έπιδει-
κνύων μέν πολλήν εύλάβειαν ποος αυτόν τε καί προς τον πατριάρχην
Αρσένιον, προςοικειούμενο: δέ τού: μεγιστάνας τού κράτους. Ό Πα­
χύτερης δίδει ήμίν τά ονόματα των κα τ’ εκείνο τού χρόνου πρωτευόν­
των τούτων οίκων, οίτινες ήσαν παρεκτός των Παλαιολόγων, οί Τζα-
μάντουροι, οί Τορνίκιοι, οί Στρατηγόπουλοι, οί έκ τού Ταούλ, οί Βα-
τάτζοι, οί τού Φ ιλή, οί Καβαλλάριοι, οί Νοστόγγοι, οί Καμύτζαι, οί
Ά πρηνοί, οί "Α γγελοι, οί A tSa^dotot, οί Ταρχανειώται, οί Φιλανθρω-
πηνοί, οί Καντακουζηνοί «κ α ί όσοι άλλοι οίςή μεγαλογενής σειρά καί
χρυσή συγκεκρότητο.» Ό κατάλογος ούτος είναι κατά τούτο μ ά λ ι­
στα αξιομνημόνευτος, ότι καταδεικνύει την άλλοίωσιν ήν ύπέστη ο με­
σαιωνικός ημών κόσμος. Τό κράτος αύτού, ως ήξεύρομεν, έστηρίζετο
από τής δεκάτης εκατονταετηρίδος καί εφεξής, προ πάντων επί μεγάλης
στρατιωτικής αριστοκρατίας. Ά λ λ ’ έκ των επιφανών οίκων τής αριστο­
κρατίας ταύτης οσοι διέλαμψαν έν τή 10 έκατονταετηρίδι, ούδείς έσώ-
ζετο. Έ κ των νύν άναφερομενων μόνοι οί Παλαιολόγοι, οί Τορνίκιοι
καί οί Ταρχανειώται άνέτρεχον μέχρι τής ένδεκάτης έκατονταετηρί-
δος* οί "Α γγελοι, οί Κ αμύτζαι καί οι Καντακουζηνοί ήσαν νεώτεροι,
οι δε λοιποί πάντες όλως καινοφανείς.
Όπωςδήποτε ό Μ ιχαήλ Παλαιολόγος, επί τούτων έρειδόμενος, προ-
εχειρίσθη τότε κυβερνήτη: των πραγμάτων, λαβών τό τού μεγάλου
δουκός αξίωμα. "Οταν όμως μ ετ’ ού πολύ ήθέλησε νά άναγορευθή δ ε ­
σπότης, οί πρότερον όμοφωνήσαντες άρχοντες έδιχονόησαν. Τενές εξ
αύτών ήσαν συγγενείς τού νέου Λασκάρεως, Ιδίως οί Τζαμάντουροι,
καί ύποπτεύσαντες ότι ό Παλαιολόγος έσκόπει βαθμηδόν προαγόμε-
νος νά ύποσκελίση όλως τόν βασιλέα, άντέστησαν. Ά λ λ ’ ύπερίσχυσαν
οί άλλο^ καί ό Παλαιολόγος άνηγορεύθη δεσπότης. Μ ετ’ ολίγον δέ
πάλιν, φυλακίσας τούς άντιδοξούντας καί ιδίως τόν Τζαμάντουρον,
κατώρθωσε νά άποφασισθή υπό των λοιπών, ότι θέλει λάβει καί αυτό
τό αύτοκρατορικόν αξίωμα ε’πί μόνφ τφ 0ρφ τού νά όρκισθ^ ότι θέλει
προστατεύσει τήν ζωήν τού συμβασιλεύοντος παιδός καί ότι άμα τού­
του ήλικιωθέντος θέλει παραδώσει αύτώ τήν αρχήν. μηδόλως άξιων
 Κατατρόπωσις Φράγκων Πελοπόννησου ύπο Μιχαήλ Παλαιολόγου. 79

να μεταβίβαση αυτήν εις ίίίο υ ς απογόνους. Ταΰτα πάντα έγενοντο εντός

τεσσάρων μηνών, ό'ιότι ό Παλαιολόγος ώμοσε τόν είρημένον όρκον εν
Μαγνησία, τη 1 Ιανουάριου 1260 επί παρουσία τών μεγιστάνων καί
του κλήρου. Ή στέψις έμελλε νά τελεσθή εν τή προ>τευούση ήτοι έν
Ν ικα ί$. Ά λ λ * έπιστάσης τής επί τούτω όρισθείσης ημέρας ο Παλαιο-
λόγος, οςτις εν τω μεταξύ είχεν έπισκεφθή τάς επαρχίας, είχε λάβει
την συνενίνεσιν του στρατού καί συγχαρητηρίους επιστολάς του εν ‘Ικο-
νιω Σουλτάνου, προέτεινεν αίφνης την άξίωσιν του νά στεφθή αυτός
πρώτο; αύτοκράτωρ καί έπειτα b νέος Λάσκαρις, ώς ίεύτερος. Ό
πατριάρχης οςτις εξ αρχής είχεν ίδ ει ύπόπτως τά υπό του Πα-
λαιολόγου ένεργούμενα, ήθέλησε νά ά ντισ τα θή^ίς την τελευταίαν
ταύτην άπαίτησιν. *Αλλά ο άλλος κλήρος καί οί πλειστοι τών αρχόν­
των καί τό παριστάμενον πλήθος καί οί ξένοι μισθοφόροι είχον προ
καιρού παρασκευασθή ό'ιά φιλοτιμημάτων καί ύποσχέσεων εις τό ν’
άποό'εχθώσι την άπαίτησιν του Παλαιολόγου* ώςτε ή ενρις συνεβιβά-
σθη άποφασισθέντος ότι ή στέψις του πα ιίός θέλει άναβληθή μέχρι
τής ένηλικιώσεως αυτού. Καί έταινιώθη λοιπόν τό βασιλικόν £ιά #ημα
{/.όνος ο Μ ιχαήλ Παλαιολόγος μετά τής συζύγου αυτού Θεοδώρας, b
S i ίιάό'οχος τών Λασκάρεων παρηκολούθησεν αυτούς φορών ούχί βα ­
σιλικόν στέφος, άλλ* απλώς κεκρύφαλον λιθοκόλλητον.

’Από τού έν Ίκονίω σουλτάνου 5έν είχε νά φοβηθή τι ο νέος βασι­

λεύς* #ιό τι ό σουλτάνος εκείνος απειλούμενος α^ιακόπως ύπο τών Μογ-
γόλων είχε μάλλον χρείαν τής συνδρομής αυτού. Έν Ευρώπη όμως
ό δεσπότης Ηπείρου Μ ιχαήλ Κομνηνός, έπερειό'όμενος επί τών γαμ-
βρών αυτού Μαμφρέό'ου τού βασιλέως τής Σικελίας καί τού πρίγκη-
πος τής Ά χα ια ς Γουλιέλμου τού Βιλλεαρ^ουινου, έπανέλαβε τάς προ-
τέρας τού οϊκου αύτού αξιώσεις καί έφιλοτιμεΐτο νά άνακτήση αυτός
την Κωνσταντινούπολή. "Οθεν κατά τούτου άπεστειλεν b Μ ιχαήλ
Παλαιολόγος έτι προ τ ή ; στέψεως του τόν αδελφόν αύτού Ίωάννην
μετά S oο τών έπισημοτάτων στρατηγών, Κωνσταντίνου Τορνικιου
καί Α λεξίου Στρατηγοπούλου. Έ π ε ιίή αί ό'υνάμ,εις αύται προήλασαν
μέχρι Βοό'ενών πριν ή φθάσωσιν εις τον δεσπότην Μ ιχα ήλ αί έπικου-
ρίαι τών γαμβρών του, οί περί αύτόν συνεστάλησαν κα τ’ άρχάς όπι­
σθεν τών όρέων αά £ή διορίζει τήν παλαιάν τε καί νέαν "Ηπειρον
τής Έ λ λ η ν ίίο ς καί ήμιτέρας γής,» λέγει ό Άκοοπολίτης. Μ ετ’ ολίγον
SO Πρεσβεία' προς Παλαωλόγον τ<ον ένΚωνσταντινόυπόλει Φράγκων.

6{Λΐος έπελθούσης της βοήθειας του Μαμφρέδου και άφικομένου αυτού

του πρίγκηπος της Ά χα ία ς μετά των στρατευμάτων αυτού, άντε-
πεξηλθεν αύθις ο δεσπότης Ηπείρου κατά των αντιπάλων * έν Ήελα-
γονία. Ά λ λ * εκεί έλαβεν άφορμάς τινας δυςαρεσκείας κατά τώ ν'αλλο­
φύλων συμμάχων, τάς οποίας έπιτηδείως ύπέθρεψεν ύ Ιωάννης- Πά-
λαιολόγος μηνύσας αύτω, οτι ούτοι διαπρεσβεύονται περί σπονδών προ-
δίδοντες εκείνον. ’Εκ τούτου δέ παντελώς άθυμήσας ο δεσπότης, εγ-
κατέλιπε μεθ’ όλων' των οικείων το στρατόπεδον. Οί Φράγκοι ήθέλη-
σαν ούδέν ηττον νά πολεμήσωσι. διό τι ησαν πολυάριθμοι. Κατά τον
Ά κροπολίτην ύ Μαμφρέδος είχε πέμψει 4 00 ίππότας άπαντας εκ των
πριύτων ευπατριδών «οπλοις ίσγυροις καταφράκτους καί ύψαύχεσιν
ίπ π οι; καί άγερώχοις εποχούμενους'» ο δέ πρίγκηψ Ά χα ία ς συνεπη-
γετο άπαταν αυτού την στρατιάν παμπληθή ούσαν, «ενκ τε γάρ τού
Φραγκικού γένους έτύγχανε καί έκ των οίκητόρων "Ρωμαίων ‘Αχαίας
τε καί Πελοπόννησου, ών ούτος ί,ρχε.» Συνεκροτηθη λοιπον κατά Ο­

κτώβριον τού 1259 μά γη καθ’ ην όμως οι Φράγκοι κατά κράτος ητ-

τηθησαν. Οί ακάθεκτοι εκείνοι ίππόται τού Μαμφρέδου, Γερμανοί
οντες το γένος, επεσον οί πλεϊστοί’ τινές βαρέως πληγωθέντες ήχμαλω-
τεύθησαν, ολίγοι δέ έσωθησαν διά φυγής. Ά λ λ α καί έκ των περί τον
Γουλιέλμον ιπποτών δεν έπέζησαν πολλοί, καί αυτός δέ ο πρίγκηψ,
όςτις έκρύβη μεν εντός άχυρώνος, έγνωρίσθη όμως έκ τούτου οτι είχε
τούς εμπρόσθιους όδόντας μεγάλους καί προβεβλημένους των φατνωμά­
των, συνεληφθη αιχμάλωτος* μ ετ ’ αυτού δέ ήχμαλωτεύθησαν ούκ ο­
λίγοι έκ τών έπισημοτάτιυν μεγιστάνων. Μ ετάδέ την νίκην ό στρατός
τού αύτοκράτορος έγένετο κύριος άπάσης σχεδόν της Θεσσαλίας, καί άφ*
ένος μέν προήλασε μέχρι Δυρραχίου, άφ* ετέρου δέ έκυρίευσε την Ά ρ τα ν
καί έπολιόρκησε τά Ίο^άννινα. Είναι αληθές οτι έπανελθόντος εις την
Α σίαν τού Στρατηγοπούλου οπού έτιμήθη διά τού αξιώματος τού
Καίσαρος, 6 δεσπότης Ηπείρου κατώρθωσε νά ανάκτηση τινάς τών
πόλεων όσας είχεν άπολέσει, άλλα δεν ητο δυνατόν νά προτείνη πλέον
μεγάλας αξιώσεις- 6 δέ ΓΙαλαιολόγος, άρκεσθείς εις την ταπείνωσίν
του ταύτην, έπέστησεν άπασαν την προςοχην εις την Κωνσταντι-
νούπολιν.

Ήξεύρομεν είς ποιαν άθλίαν κατάστασιν είχον περιέλθει οί πάλα;

ποτέ αγέρωχοι Φράγκοι έν τη βασιλευούστ, ταύτη. Είχον δέ άπομω-
 Πρεσβεία προς Παλαιολάγον των εν Κ]πόλει Φράγκων. 31

ρανθή τοσούτον ώςτε, άμα μαθόντες τήν εις τον θρόνον άνάρρησιν
του Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, ενόμισανοτι είμπορούν νά άναλάβωσι δι*
απλής πρεσβείας ούκ ολίγα των όσα άπέβαλον. Ό περί τούτου δ ιά ­
λογος μεταξύ των πρέσβεων αυτών καί τού βασιλέως, διασωθείς είς
ημάς υπό του Άκροπολίτου, μαρτυρεί αύθις δπόσον μ ετεβλήθη ή
αμοιβαία θέσις των Φράγκων καί των ήμετέρων. Οι πρέσβεις δέν
έζήτησαν τίποτε όλιγο^τερον είμή την άπο Θεσσαλονίκης μέχρι Κων­
σταντινουπόλεως χώραν* ό δέ βασιλεύς κα τ’ άρχάς ειρωνευόμενος
άπεκρίθη, ότι ή Θεσσαλονίκη είναι ούτως είπειν δεύτερα αύτού πα-
τρίς, εκεί ήγεμόνευσεν ό πατήρ αύτού, ώς ήξεύρουσιν, εκεί έξεμέτρησε
τό ζήν καί εκεί έτάφη* ‘.πώς είναι λοιπόν δυνατόν νά στερηθή τοι-
αύτης πόλεως ; Τότε οί πρέσβεις, μη νοησαντες ε"τι τούς λόγους του,
έζήτησαν την από Σερρών χώραν* ό δέ βασιλεύς άστεϊζόμενος πάν­
τοτε άπήντησεν, ότι καί αύτη η ζήτησις S h είναι προςήκουσα, διότι
εις Σέρρας τό πρώτον έστρατήγησε καί άγαπα τον τόπον ώς σύνηθες
ενδαφος* ώςτε άτοπον είναι νά καταλίπνι καί ταύτην την πόλιν. Οί
πρέσβεις τυφλώττοντες αύθις καί έξακολουθούντες την άπαίτησιν,
άλλα δός ήμΐν, είπον, τουλάχιστον έκ τού Βολερού τά μέχρις η μ ώ ν
καί ό βασιλεύς, έξακολουθών νά παίζν;, τούς παρετήρησεν ότι εθή-
ρευσεν έκει πολλάκις καί έκει Ιδίως άπέβη κυνηγός επιτήδειος, δ ι’
όπερ δέν νομίζει δίκαιον ν* άφηση τον τόπον τούτον όπου καί πάλιν
θέλει ευχαρίστως θηρεύσει. Κ αί τ ί λοιπόν θά μάς δώσν)ς, ηρώτησαν
τότε «γωνιώντες οί πρέσβεις. Ό δέ βασιλεύς λαλήσας τελευταΐον
σπουδαιότερον, εγώ μέν, ύπέλαβε, τίποτε* άλλ* ύμεις εί μέν θέλετε
την προς εμέ ειρήνην πρέπει νά μέ παραχωρήσετε τό ήμισυ των είςο-
δημάτο^ν τού τελωνείου τής Κωνσταντινουπόλεως καί τό ήμισυ των
προςόδων τού νομισματοκοπείου* εί δέ ρ.ή, θέλομεν πολεμήσει, καί
επειδή έλάβετε αφορμήν νά μέ γνωρίσετε άφ* ής είχον τήν ηγεμο­
νίαν τής Βιθυνίας καί Ταρσίας, καί δέν αγνοείτε ότι ήξεύρω νά σάς
πολεμώ, αποφασίσατε ο,τι σάς συμφέρει. Όμολογητέον ότι όσον καί
αν ένικήθησαν πολλάκις οί ήμέτεροι, ποτέ όμως δέν έφθασαν είς το-
σούτον βαθμόν γελοίου έξευτελισμού ενώπιον ούδενός τών πολεμίων
αυτών, παρατηρούμεν δέ προςέτι ότι όταν δ Παλαιολόγος άπήτει τό
ήμισυ τών προςόδων τού τελωνείου καί τού νομισματοκοπείου Κων­
σταντινουπόλεως, ένόει βεβαίως τού Ένετικού τελωνείου καί νομισμα­
τοκοπείου, ούχί δέ τών αύτοκρκτορικών, τών. δποίων ή πενία ήτο
(ε λ λ . ιε τ ο ρ . κ. π λ π λ ρρη γο π ο υλ ο υ τομ . ε ') ' 6
§2 Παραχωρήσεις του Μιχαήλ Παλαιολόγου εις τους Γενουαίους.

τοσαύτη ώςτε δεν ήτο δυνατόν νά προταθή σπουδαίως ή διανομή

τών· είςοδημάτων αυτών.

Κ αι ταύτα (Λεν έγένοντο προ τής κατά του Μ ιχαήλ Κομνηνού

εκστρατείας. Μετά δέ τήν περιστολήν του αντιπάλου εκείνου ο ΙΙα-
λαιολόγος, διαπεράσας αυτός εις Θράκην, έκυρίευσε τήν Σηλυβρίαν
καί περιόρισα; τούς Φράγκου; εις μόνην τήν Κωνσταντινούπολή έπο-
λιόρκησε τον Γαλατάν. Έν τή επιχειρήσει όμως ταύτη ο βασιλεύς
ήλπισεν, ώς φαίνεται, μάλλον εις συνεννοήσεις τάς οποίας είχε ρ,ετα
τινων εν Κωνσταντινουπόλει Φράγκων ή εις τάς ιδίας δυνάμεις· διότι
ούτε στόλον άποχρώντα ούτε πολιορκητικά; μηχανάς επιτήδειας συνε·
πήγετο. Ε π ε ιδ ή δέ οί άνθρωποι μεθ’ ών συνεννοείτο ή ήπάτησαν
αυτόν ή δεν ήδυνήθησαν νά έκπληριύσωσι τήν ύπόσχεσιν του νά παρα-
δώσωσιν αύτω μίαν των πόλων τού φρουρίου, έδέησεν αύθις νά έπι-
στρέψη εις τά ίδια άπρακτος, Ενα. παοασκευασθή σπουδαιότερον προς
άλωσιν τοιαύτης πόλεως. Ά λ λ ’ άντί νά συγκρότηση επί τούτω ίδιας
δυνάμ,εις, περιεπεσεν αύθις εις το λάθος το Οποίον κατέστη επιδημικόν
παρ’ ήμΐν άπο των χρόνων τού ’Αλεξίου Α' τού Κομνηνού, έζήτησε
δηλα δή ξένας επικουρίας άντί μ,εγάλων θυσιών. Οί Λατίνοι τής Κων­
σταντινουπόλεως είχον συμμάχους ή μάλλον συμμέτοχους τής άρχής
τούς Ενετούς' άρα δ βασιλεύς άπετάθη προς τούς Γενουαίους καί
προτείνας νά παραχωρήση εις αυτού; το ρ,ονοπωλιον τού εμπορίου
τής ’Ανατολής, το οποίον ήτο εις χειρας τών Ενετώ ν, φυσικω τω λόγω
εύρεν αυτούς προθύμους νά συμπράξωσιν. "Οθεν τή 13 μαρτιου 1261
συνωμολογήθη έν Νυμφαίω μεταξύ Γενούης καί τής έν Ν ίκαια αυτο­
κρατορίας συνθήκη, δ ι’ ής άμ.φότεροι οί συμβαλλόμενοι ύπεχρεώθησαν
νά πολεμ.ήσωσι τήν Έ νετίαν καί τού; συμμάχους αυτής. Οί βουλό-
μ,ενοι τών έν τψ κράτει Γενουαίων ήδυναντο νά είςέλθωσιν εις τον
αύτοκρατορικον στρατόν όσα δέ όπλα καί όσους ίππους ήθελεν ο
αύτοκράτωρ νά κομίση εκ Γενούης χαριν τής ύπηρεσίας αυτού, έςή-
γοντο έκ τής πόλεως άνευ πληρωμής τέλους. Έν ταύτω ή τής 1 ε-
νούης πολιτεία παρείχε τω αύτοκράτορι τάς απαιτούμενας γαλέρας
άντί άναλόγου μισθοδοσίας καί άνελάμβανε νά πολερ,ήση δ ι’ αυτών
κατά παντός έχθρού, εξαιρέσει τού Πάπα, τών βασιλέων τής ’Αρμε­
νίας καί τής Κύπρου, τών ΙΙισατών, τού Γουλιέλμου τής Ά χαίας καί
άλλων ονομαστί άναφερομ,ένων ήγεμόνων. Ά ν τ ί δέ τούτου έλάμβανεν
 Άνάκτησις τής Κωνσταντιν·υπόλεο>ς; 83

ού ριόνον το προνόμιον τής ατελούς * εμπορίας καθ’ δλον το κράτος

άλλα και ίδια ε χ θ ρ ικ ά ιδρύματα εις ’Ανίαν, Σμύρνην, Ά δραμύτ-
τιον, Θεσσαλονίκην, Χίον, Λέσβον καί εις τάς χώρας όσαι έμελλον
νά κατακτηθώσιν, έν Κωνσταντινουπολει, εν Κρητω y.at εν Εύβοια.
Των ιδρυμάτων τούτων προΐσταντο Γενουαιοι άρχοντες καλουμ.ενοι
Κόνσουλοι* άλλα καί αυτοί οί Ρενουαίοι δσοι ήθελον νά γίνωσιν υπο­
τελείς τού αύτοκράτορος, παρέμενον ύπο την δικαιοδοσίαν τής ιδίας
πατρίδος, ο έστίν άπελάμβανον, ώς ήθέλομεν ειπει σήρ.ερον, το τής
ετεροδικίας προνόμιον. Ούδείς πολέμιος τής Γενούης ητο δεκτός έν
τω κράτει, μόνοι δέ οι ανέκαθεν αύτοΐς πιστοί Π ισάται διετήρουν τά
ίδια προνόαια, καί 6 Εύζεινος Πόντος έκλείετο εις πάντας τούς ά λ­
λους Λατίνους παρεκτος των δύο τούτων εθνών. Όπόσον μ.έγα ύπήρςε
το λάθος τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου νά αντικαταστήσω τούς Γ ε-
νουαίους αντί των Ενετών, άπεδείχθη μ.ετ* ολίγον ύπο των πραγ­
μάτων, διότι κατ’ ούδέν ώφελήθη έκ τής επαχθούς ταύτης συμμα-
χίας, καί ιδίως ανέκτησε την Κωνσταντινούπολή άνευ των Γενουαίων.

Τωόντι, ολίγον μετά την συνομ.ολόγησιν τής προηγούμενης συνθή­

κης, έξαπεστάλη εις την Ευρώπην b Καϊσαρ Στρατηγόπουλος ΐνα
συνέχω τόν τε δεσπότην τής Ηπείρου καί τον βασιλέα των Βουλγάρων
Κωνσταντίνον, δςτις συζευχθείς μίαν των αδελφών τού Τωάννου Λασκά-
ρεως, διέκειτο δυςμενώς προς τον Παλα ιολόγον. Εις τήν περίστασιν
δέ ταύτην παρήγγειλεν b βασιλεύς τον στρατηγόν νά παρατηρήσω
διερχόμενος τ ί συμ,βαίνει εις τήν Κωνσταντινούπολή, μή επιχειρών τι
όμως κατ* αυτής. νΑλλως τε ουδέ έφαίνετο δυνατόν νά πραζγ) σπου-
δαϊον κατά τούτι I Στρατηγόπουλος, διότι δεν συνεπήγετο είμή 8 0 0
ίππεΐς καί ολίγον πεζικόν. Ά λ λ ’ άμα άποβιβασθείς εις Κ αλλίπολιν
τής Θράκης, είδε προςε7^θόντας προς αυτόν πολυαρίθμους εγχωρίους
τούς όποιους b Παχυμέρης ονομάζει θεΛηματαρίονς* άζιών ότι εκα­
λούντο ουτω, διότι οίκούντες τήν περί Κωνσταντινούπολή χώραν άπέ-
κλινον κατά θέλησιν ότε μεν προς τούς Φράγκου; δτέ δέ προς τούς "Ε λ ­
ληνας. Κατωτέρω όμως b αυτός Παχυμέρης ονομάζει θελημ.αταρίους
τους νύν παρ’ ημών καλούμενους έθελοντάς. Όπωςδήποτε οί θέλημα -
τάριοι ούτοι περιστοιχίσαντες τον Στρατηγόπουλον, όςτις μεταβάς εις
Σηλυβρίαν είχε πλησιάσει έκεΐθεν εις τήν Κωνσταντινούπολή 'ίνα κα­
τοπτεύσω αυτήν, τον προέτρεψαν νά έπιτεθή αμέσως. Ή βασιλεύουσα.
6 *
84 Άνάκτησις τής Κωνσταντινουπόλεως.

είπον είς αυτόν, συνεπεσε νά yjvat κατ’ αυτήν ταύτην την στιγμήν
παντελώς έρημος στρατευμάτων, διότι δ νεωστί τότε άφικόμενος άρ-
/ω ν των Έν-τών Μάρκος Γραδένιγος ειχεν επιχειρήσει'τήν κατάκτη-
σιν του ου μακράν κειμένου Δαφνουσίου και ειγεν έξέλθει επί τούτω
μετά πάσης τής ναυτικής και πεζικής δυνάμεως. Ούδέν ήττον δ Στρα-
τηγόπουλος έδίσταζεν ετι, ένεκα των ρητών διαταγών τάς δποίας
είχε νά μή επιχείρηση τ ι κατά τής πόλεως, δτε οι περί αυτόν συνέλα-
βον ενα των κατοικούν αυτής διά νυκτός έν τοις άγροΐς περιφερόμενον
και εμαθον ότι ένω αί πύλαι ήσαν κεκλεισμέναι ούτος ήδυνήθη νά
έςέλθη, διότι ή περί τά τείχ η κείμενη οικία του έκοινώνει μετά τής
εξω χύτρας Si* ύπογε-ίου δ;όδου. Τότε τελευταΐον δ Στρατηγόπουλος
αποφάσισε νά πράξη το τόλμημα, πεπεισμένος ότι ε’πιτυχών θέλει
συγχωρηθή διά τήν παραβίασιν των διαταχθέντων. "Οθεν πεντήκοντα
άντρες είςδύουσι διά τής υπογείου εκείνης είςόδου είς την πόλιν, καί
κυριεύουσι μίαν των πυλών* είςελθόντος S i Si* αυτής ολοκλήρου του
.στρατού άνευφημούνται οί αύτοκράτοοες Μ ιχαήλ καί Ιωάννης. Οι
"Ελληνες κάτοικοι τής πόλεως συρρέουσιν όμοθυμαδον περί τούς ομο­
γενείς, οί Λατίνοι καταδιώκονται καί φονεύονται, δ δε καταπλαγείς
Βαλδουΐνος δραπετεύει επί άκατίου καταλιπών τά βασιλικά παρά­
σημα, τά όποια οι "Ελληνες στρατιώται εσπευσαν νά παραδώσωσιν
εν θριάμβψ είς τον ηγεμόνα αυτών. Έν τούτοις την στιγμήν ταύτην
έπέστρεφεν ε’ κ Δαφνουσίου ο λατινικός στόλος. Ε π ’ αυτού εύοίσκοντο
πάντες οί μάχιμοι τής Κωνσταντινουπόλεως άνδρες, οίτινες, μαθόντες
τά γινόμενα, έκωπηλατούν παντί σθένει ίνα πλησιάσωσι καί σώσωσι
τάς οικογένειας αυτών καί τάς περιουσίας. "Οπως διακωλυθή λοιπόν
ή άποβίβασίς των, οί Έ λληνες, ρ.ιμούμενοι τό τοσάκις ύπό των Φράγ­
κων επί τής παρ’ αυτών διαπραχθείσης άλώσεως δοθεν παράδειγμά,
εβαλον πυρ είς τάς παρά τον αίγιαλόν κειμένας οικίας των Ενετών
καί τών άλλων ξένων* ώςτε οί επί τού στόλου άπελπισΟέντες καί
παραλαβόντες όσους ήδύναντο έκ τών δμογενών εντός τών πλοίων, άπέ-
πλευσαν. Ό ταλαίπωρος Βαλδουίνος, εν συνοδία τού Γραδενίγου, τού
πατριάρχου Ίουστινίάνη καί πολυαρίθμων Ενετώ ν καί άλλων δυ τι­
κών, κατέφυγε κατ’ άρχάς είς Εύβοιαν, αφού άπέβαλε καθ’ δάον πολ­
λούς τών συνοδοιπόρων έκ τής πείνης καί τών άλλων κακουχιών. Έ -
κειθεν επέρασεν είς Άπουλίαν παρά τω Μαμφρέδω, καί έπειτα έπλα-
νήθη άνά· πάσαν τήν Ευρώπην, επαιτών επί μα τα ίψ επικουρίας tva
 Το όνομα του Μωρβως. 85

δυνηθή νά έπιστρέψγ) είς την βασιλεύουσαν αυτού, της οποίας ούτε αυ­
τός ούτε άλλος των δυτικών ήτο πεπρωμένον νά άρξη ποτέ.

>·<

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'.
At έν τώ μεταξύ «εριπ έτεςa t των Φράγκων x x i των "Ενετών,
δσοε χατειχον τάς κυρίως 'Ε λληνικ ά ς χώρας.

Τοιουτοτρόπως άνεκτήθη ή Κωνσταντινούπολις τ7) 2 6 Ιουλίου 126 1.

’Αλλά πριν η παρακολουθήσωμ,εν τά αποτελέσματα τού γεγονότος τού­
του, έπανερχόμεθα εις τάς έν τώ μεταξύ τύχας των ά)Λων υπό των
Φράγκων δεσποζομ,ένων χωρών, ϊνα εχνι ό αναγνώστης προ οφθαλμών
πλήρη όπωςούν την εικόνα τών καθ* ημάς πραγμ,άτων καθ' ούς χρό­
νους έφάνη άνανεούμ,ενον τό άρχαϊον μεσαιωνικόν κράτος.
Άφ* ης οι Σ α μ π λιτα ι εγένοντο ούτως η άλλως έκπτωτοι τών
δικαιωμάτων αύτών, ηρξε της Πελοπόννησου ό Γοδοφρέδος Α' Β ιλ-
λεαρό'ουΤνος, 1210 — 1 2 1 8 , προςεπωνυμούμενος πριγκηψ της Ά χα ια ς
η τού Μωρέως. Καί η μεν. πρώτη τών έπωνυμ,ιών τούτων ενθυμίζει
τό έπίσημον όνομα τό άποδοθέν πάλαι ποτέ ύπό τών 'Ρωμαίων εις
την έπαρχίαν, ην συνεκρότησαν έκ της Πελοπόννησου και της άλλης
Ελλάδος. Πλειστα δε είκοτολογήθησαν περί τού ονόματος τού Μο>-
ρέως, τό όποιον έπικρατέστατον γενόμενον επί πολλάς εκατονταετη­
ρίδας, σώζεται μέχρι τής σήμερον εις τό στόμ,α τού λαού. Δυςτυχώς
πάντα οσα περί τής έτυμολογίας αυτού έρρέθησαν άχρι τούδε, φαί­
νονται -απίθανα. Οί μέν είπον οτι τό όνομα παρήχθη καθ* ους χρό­
νους ό βασιλεύς τής Ιτα λία ς 'Ρογέρος έμβαλών είς την Ε λ λ ά δ α άπή-
γαγεν έκ Κορίνθου καί Θηβών είς Πάνορμον τής Σι/,ελίας τούς έργά-
τας τών μεταξωτών ύφασμάτων. Ε π ε ιδ ή , ήζίωσαν, τό μάλλον προςο-
δοφόρον καί τό μάλλον καλλιεργούμ.ενον τών προϊόντων τής Χερσο­
νήσου ήτο ή μωρέα (τό δένδρον), τούτου ένεκα έξ αυτού μ,ετωνομάσθη
ή Πελοπόννησος Μωρέαζ (νήσος ή χώρα). Δ ια τί ομ,ως, άπηντήθη είς
ταύτα, νά λάβν) τό ό'νομα τούτο κα τ’ έξαίρεσιν ή Πελοπόννησος, ένω
είναι βέβαιον οτι καί έκτος αυτής, μάλιστα δε έν Θ ήβαις, έκαλλιερ-
γεϊτο πολύ τό τε δένδρον έκεινο καί ή δι* αυτού παραγομένη μ έτα ξα ;
Δεν θέλομεν ειπει τ ι περί τών έτυμολογιών καθ' άς, ή τό όνομα είναι
86 Το όνομα του Μωρέως.

παραφθορά τής λέξεως ώραΐα. η παρήχθη εκ τίνος, άδηλον πότε, εν

Πελοποννήσω, κατασταθείσης αποικίας Σαρακηνών, τούς όποιους
καί Μαύρους η Μωρούς ώνόμαζον άπο τού μέσου αίώνος οί δυτικοί.
ΓΙλειοτέραν προςοχήν όφείλομ,εν νά έπιστήσωμεν είς την άπο τής 16
έκατονταετηρίό'ος προκύψασαν είς μέσον γνώμην, ότι η λέξις Μωρίας
παρήχθη ύΥ άναγραμματισμού εκ της λέξεως "Ρωμαία- ό'ιότι εις ταύ-
την έπανήλθεν b νεώτερος καί σοφιύτατος τής φραγκικής κυριαρχίας
ιστοριογράφος Χοπφ, ύπολαβών αυτήν ώς πιθανωτέραν πασών των
άλλων. Ό Χοπφ αναφέρει συγγραφείς καί έγγραφα τής 13 και τής
14 έκατονταετηρίό'ος εν οίς ή Πελοπόννησος ονομάζεται ίό'ίως "Ρω­
μ α νία καί εκ παραλλήλου μάλιστα τίθεται* «το βασίλειον τής ‘Ρω­
μανίας ήτοι το βασίλειον τού Μυ>ρέως*)) καί πάλιν « ή χώρα τού Μω-
ρέως ήτοι ή ‘Ρω μανία.» *Εκ τούτων εξάγεται βεβαίως ότε ή Πελο­
πόννησος έλέγετο ενίοτε ύπο των δυτικών κατ* εξοχήν "Ρωμανία.
Ά λ λ α πώς ή ”Ρω μανία έγινε ‘ Ρω μαία, καί ό'ιατΐ οί δυτικοί περιέ-
πεσον ώς προς την λέξιν "Ρωμαία, εις την μ.ετάθεσιν εκείνην είς ήν
ό'έν είχον περιπέσει επί τής λέξεως *Ρωμανία ;
Πολύ μάλλον πολύκροτο; άπέβη ή ετυμολογία τού Φαλλμεράϋερ,
οςτις άγωνιζόμενος νά έκσλαυίση τά. πάντα έν ‘Ε λλά όι, ίσχυρίσθη,
ότι το νέον τής Πελοπόννησου ονομ,α έό'όθη είς αυτήν ύπο τών κατα-
λαβόντων τήν χερσόνησον Σλαύων καί παράγεται ε*κ τής σλαυϊκής
λέξεως μόρε, ήτις σημαίνει τήν θάλασσαν. Είς τήν γνώμην ταύτην
άντιπαρετηρήθη ότι ή τοιαύτη ετυμολογία αντιβαίνει παντάπασιν
είς το πνεύμα τών σλαυϊκών γλωσσών τά παράγωγα τής λέξεως μόρε
παρά τοΐς Σλαύοις είναι βζμόρχε, πομόργε καί τοιαύτα, ούχί ό'έ
ποτέ Μωρίας ή Μωρίας, Ουτω λ. χ. οί Σλαύο» μετωνόμασαν τήν
γνωστήν παράλιον Γερμανικήν χώραν, Π ομερανίαν, ο έστι παραθα-
λασσίαν* άλλα πώς είναι δυνατόν νά παρα^εχθώμεν ότι ώνόμασαν
άπλώ; ήτοι θάλασσαν, τήν Πελοπόννησον ; ΓΙλήν τούτου παρε-
τηρήθη ενταύθα καί μετά πλείονος μ,άλιστα λόγου, ο,τι καί ώς προς
τήν έκ τού $έν#ρου τής μωρέ ας παραγωγήν* όια τί, είπον, οί Σλαύοι
νά όνομάσωσι τήν Πελοπόννησον παραθαλασσίαν, ενώ έπώκησαν επ ί­
σης πολυάριθμ.οι καί είς τήν κυρίως Έλλάό'α, ήτις είναι επίσης παρα-
θαλασσία χώρα ; Ά λ λ * ό,τι παντελώς ανατρέπει τήν σλαυϊκήν ταύ­
την ετυμολογίαν είναι ότι το ονομα Μωρέας ίέ ν μνημονεύεται είμή
άπο τής 13 έκατονταετηρί^ος καί εφεξής. Αυτός b Φαλλμεράϋερ
 Το έΓνομα του Μωρέως. 87

έβεβαίωσεν ότι ο πρώτος μ.εταχειρισθεις την λέξιν Μωρίας είναι ο

υποδιάκονο: Δαμασκηνός Στουδίτης ό Θεσσαλονικεύς, έν τή 53 δμ.ι-
λία αυτού* άλλα μη εξακρίβωσα: πότε εγραψεν δ Δαμασκηνός, αύτο-
γνωμόνως κατά την συνήθειάν του αποδίδει αυτόν εις την 13 εκα­
τονταετηρίδα. Έρεύνης όμως σπουδαιοτέρας γενομένης εύρέθη, ότι ό
Δαμασκηνός λέγει μέν τού: Άρειανούς έξορισθέντας εις όλα τα μέρη
τον Μωρέ ως, καί κατωτέρω διαλαμ.βάνει πάλιν· όσα είνα ι από της
Θεσσαλονίκης τά μέρη έως τον Μωρέαν, άλλα τό βιβλίον αυτού,
όνομαζόρ,ενον Θησαυρός, έζεδόθη τό πρώτον έν Έ νετία τώ 1 6 0 3 .
Μήπως προϋπήρξεν άρχαιότερόν τι εργον του οποίου το προκείμενον
είναι απλή μ,ετάφρασίς εις την καθομιλουμένην προς χρήσιν των πολ­
λώ ν; Πεοί τούτου οΐλίος ούδέν v / οόλί τεκμηοιον. '() έν Έ νετία έκδο-
θείς Θησαυρός ούδέν τοιούτο λέγει η ύπ α ινίττετα ι· ουδέ, καί τούτου
υποτιθεμένου, ηθελεν είναι γνωστόν πότε ουνετάχθη το πρωτότυπον
τούτο και ά.ν έν αύτφ έγίνετο χρήσις της λέξεως Μθ)ρέας η μ.άλλον
τής λέξεως Πελοπόννησος, άντί τής οποίας ό μεταφραστής μ ετ εχ ει-
ρί"/θη την πρώτην, ώς συνηθεστέραν καί εύληπτοτέραν έν τή 16 έκα-
τονταετηοίδι. Ά·λλά έπαναλαμβάνομεν ότι ούδέν υπάρχει τό ένδό-
σιμον ότι b Θησαυρός τού Στουδίτου είναι μ,ετάφρασίς αρχαιότερου
έργου* ώςτε 6 συγγραφεύς εις ον άναφέρεται ό Φαλλμεράϋερ ώς πρώ­
τον μ,εταχειρισθέντα την λέξιν Μωρέαν, ανήκει επί τού παρόντος εις
την 16 εκατονταετηρίδα, ένω είναι βεβαιότατον ότι πολύ προ τούτου
αναφαίνεται ή λέξις καί παρά συγγραφεύσι καί έν δημ,οσίοις έγγρά-
φόις. Τωόντι έκ τών τής Βυζαντιδος συγγραφέων πρώτος μ,ετεχειρίσθη
τό όνομα τού Μωρέως ό ev τή 14 εκατονταετηρίδι άκμ.άσας Γεώ ρ­
γιος Παχυμέρης. ’Α φετέρου δέ οί έν ττ, 12 εκατονταετηρίδι περιη-
γηθέντες τάς έλληνικάς χώρας Έδρισής καί Βενιαμήν Τουδέλας, ών
ό μ.έν ήτο άραψ έκ Σικελίας όρμώμενος, ό δέ ’Ιουδαίος καταγόμενος
έξ Ισπανίας, δέν άναφέρουσιν έτι τό όνομα καί άπ’ έναντίας ομιλούσε
περί Πελοπόννησου. Ε π ε ιδ ή δέ, ως καί άλλοτε παρετηρήσαμεν, ούδέ-
τερος έξ αύτών είχε την φιλοτιμίαν τού έλληνίζειν περί τά ονόματα,
έκ τής σιωπής των δέν είμπορούμ,εν είμή νά έξαγάγωμεν τό συμπέ­
ρασμα, ή ότι ή χερσόνησος δέν ειχεν είςέτι μετονομασθή, ή οτι τό
νέον αυτής όνομα ήτο τοσούτον πρόςφατον ώςτε δέν είχεν έτι επικρα­
τήσει. Τούτο δέ, ώς προ μικρού ειπομ,εν, είναι καί τό ίσχυρότατον
έπιχείρημα κατά τής έτυμ,ολογίας τού Φαλλμεράϋερ. "Αν οί Σλαύοι
88 Το- όνομα του Μωρέως.

εδιδον εις την χερσόνησον τό νέον αυτής όνομα, δέν ήτο δυνατόν νά
μείνγ) μεν τούτο αφανές έν δια σ τήμα τι των τεσσάρων η πέντε εκα­
τονταετηρίδων καθ’ άς οί Σλαύοι ήσαν πολυαριθμότεροι, νά πρόκυψή
8* αίφνης εις μέσον επί των Φράγκων καί διά των Φράγκων, δηλαδή
εις χρόνους καθ’ οΰς οί Σλαΰοι είχον αρχίσει νά άφανίζωνται. Δ ιότι
επί των Φράγκων αναφαίνεται κατά πρώτον. Ό στρατάρχης Β ιλ-
λεαρδουϊνος, όςτις θειος ών του πρίγκηπος του Μωρέως, ιστόρησε τά
κατά την τετάρτην σταυροφορίαν, λέγει ότι η χώρα είς ήν άπεβι-
βάσθη 6 ανεψιός αύτου ώνομάζετο Μονρέας, qne on apele la Mou-
ree. Τω 1 2 6 0 μνημονεύεται το όνομα εις διάφορα ένετικά έγγραφα-
in Morea et illis partibus* in Morea* barones Moreae. Τω
1261 b Πάπας ομίλων περί της έν Πελοποννήσω φραγκικής ηγεμο­
νίας λέγει principatus Achayae ac Moreae. Έ κτο τε δέ το όνομα
αποβαίνει συνηθέστατον έν τοΐς δημοσίοις έγγράφοις* ώςτε είναι βέ­
βαιον ότι παρήχθη, καθ’ ά προείπομεν, έν τή 13 έκατονταετηρίδι-
άλλά πόθεν καί πώς, περί τούτου έζακολουθςΐ συζήτησις πεισμα­
τώδης ά λλ’ άγονος. Οι μέν είπον ότι ύπηρχεν έν "Η λ ιδ ι πόλις Μο-
ραία, οί δέ ότι άχρι τοΰδε ύπάρχει έν τω δήμω Κυπαρισσίας χωρίον
Μοργιοτάδα καλούμενον, οί δέ ότι η Κοίλη ΤΗλις ηδύνατο νά κα-
λη τα ι ύπο των έγχωρίων Άνόρειος η Άμόρειος, έζ ού οί Φράγκοι
έσχημάτισαν τό όνομα Γ Amoree* αλλά καί τούτων πάντων τεθεν-
των, ούδόλως ούδαμώς έζηγήθη δ ια τί καί πώς ή 7Ηλις η η Κυπα­
ρισσία ήζιώθησαν της τιμής νά μεταβάλωσι τό άρχαιον της Πελο­
πόννησου όνομα, ή μέν 7Ηλις είτε δι* ενός τμήματος αύτής είτε καί
διά μιας μόνης πόλεως, ή δέ Κυπαρισσία διά μιας πάλιν πόλεως.
Έρρέθη ώςαύτως ότι 6 έν τή 13 εκατονταετηρίδι άραψ γεωγράφος νΙβν
Σ α ίδ αναφέρει έν τω μέσω τοΰ Μωρέως κειμένην δμώνυμον πόλιν.
’Αλλά πώς νά πιστεύσωμεν εις την ΰπαρξιν τοιαύτης πόλεως είτε έν.
τή *Ή λιδι, είτε οπουδήποτε άλλου τής Πελοποννήσου, ένω ίχνος
αύτής δεν εύρίσκομεν ούτε εις τά χ ρ ο η χ ά ζον Μωρέως, ούτε εις τον
έτερον άραβα γεωγράφον Έδρισήν, τοϋ όποιου τό έργον είναι άσυγ-
κρίτως άνιυτερον τής συγγραφής τοΰ *Ίβν Σ α ίδ. Μόνον δε περιεργία:
χάριν, έν ετι θέλομεν προςεπιφέρει. Ο έν τή 15 εκατονταετηριάι γρά-
ψας Μάζαρις, έν τω Νεκρικψ Διαλόγω, τω έπιγραφομένψ μέν 'Ε π ιδ η ­
μ ία Μάζαρι εν άάον, έκδοθεντι 8ε υπο τοΰ Γάλλου Boissonade,
ονομάζει την Πελοπόννησον ούχί Μωρεαν, αλλα Μώραν και πολ-
 ΓοδοφρέΒοζ Β' Βιλλεαρδουίνος. ’Έριδεζ πρός τον λατινικόν κλήρον. 39

λάκις μέν μεταχειρίζεται τό Ονομα τούτο, άπαξ δε παίζει περί αυτό

λέγω ν «κα ί ές μόρονραδίως άπονητί από Μώρας χαίρων καί ευφραι­
νόμενος ήξεις.» Ά λ λ ’ έπανερχόμεθα εις τούς Βιλλεαρδουινους.
- #
Ό Γοδοφρέδος Α' άποθανών τω 1 2 1 8 , κατέλιπε δύο υιούς, τόν
Γοδοφρεδον Β ' τόν διαδεξάμενον την αρχήν αυτού, 1 2 1 8 — 1 2 4 5 ,
καί τόν Γουλιέλμον, ος-τες έ'λαβε την ηγεμονίαν της Καλαμ,άτας ήτοι
τό άργαΐον τού πατρός χύτου φέουδον, δπου καί είχε γεννηθή ό Γου-
λιέλμος, έξ ού ονομάζεται συνήθως εν τοΐς Χρονικοΐς ro v Jid fto c Κα-
.Ιαμάτης. Οι χρονογράφοι όνομάζουσι τόν Γοδοφρεδον Β' πρώτον
πρίγκηπα της *Αχαίας* διότι έπωνυμεΐτο μέν ούτω καί δ πατήρ αυτού
Γοδοφρέδος Α’, άλλα δεν είχε ποτέ άναγνωρισθή ώς τοιούτος υπό τής
εν Κωνσταντινουπόλει λατινικής αυτοκρατορίας, πρώτος δε ό αύτο-
κράτωρ Πέτρος Κουρτεναίϋ έκύρωσε τό αξίωμα εκείνο ώς προς τόν
Γοδοφρέδον Β', αφού ούτος συνεζεύχθή την θυγατέρα τού Πέτρου
'Αγνήν, Κ α τ' άρχάς δ Γοδοφρέδος Β' διετέλεσεν, όπως καί δ πατήρ
του, εις άδιακάπους διενέξεις πρός τόν 7,ατινικόν κλήρον, δ ιό τι έξη-
κολούθει σφετεριζόμενος τά πλείστα των κτημάτω ν του καί γλισχρας
τινάς χορηγίας μόνον παρέχων έκ τού δημοσίου ταμ-είου πρός συντή­
ρησή αυτού. ’Αλλά μετεχειρίσθη τουλάχιστον πρός τό κοινόν συμ­
φέρον τά εκκλησιαστικά είςοδήματα, διό τι κατεσκεύασεν έξ αυτών
ύπεράνω τής πόλεως Γλαρέντζας έν νΗ λ ιδ ι τό ισχυρόν φρούριον Χλο­
μούτζι, τού όποιου δ κρατερός πύργος, μ,ετά. τοσούτων αιώνων παρέ-
λευσιν καί αφού τοσχύτκς ύπεστη προςβολάς, συSζεται μέχρι τής σή­
μερον, μαρτύριον διαρκές τής έν Πελοποννήσφ φραγκοκρατίας. Τό
Χλομούτζι υπήρξε τό άσφαλέστατον ερεισμα τής ξενικής ταύτης κυ­
ριαρχίας· ώνομάζετο δε καί Κλαιρμοντ (ClairemOnt) καί βραδύ-
τερον Καστέλ Τορνέζε έκ τούτου, ότι οί πρίγκηπες τού Μωρέως, λα-
οόντες τό δικαίωμα τού νά κόπτωσι νομίσματα, εις Χλομούτζι έστη­
σαν τό νομισματοκοπεΐον αυτών, τά δε αυτόθι κοπτόμενα νομίσματα
τά λεγάμενα γα λλιστί tournois, ώνομάζοντο εις την κοινήν γλώσσαν
τού καιρού εκείνου τορτέζια. Τελευτάιον τό Χλομούτζι κατέστη ε'κ-
τοτε ή μόνιμος τού Γοδοφρέδου β ' καθέδρα, ένω δ πατήρ αυτού δεν
είχε τοιαύτην, άλλ* εδρευεν έξ υπαμοιβής εις τρεις διαφόρους πύργους
του κράτους. Μόνον S i αφού συνεπλήρωσε τό άξιόλογον τούτο ΐδρυμα
διά των εκκλησιαστικών προςόδων, άπέδωκεν δ Γοδοφρέδος Β ' εις
90 'Ρύθμισις των προς τον ελληνικόν κλήρον σχέσεων.

τον κλήρον τά κτήματα αυτού τώ 1223, δυνάμει συμβιβασμού επι-

κυρωθέντος καί υπό του πάπα Όνωρίου. Κατά τόν συμβιβασμόν τού­
τον αί έν Πελοποννήσψ έκκλησίat άνέλαβον άπαντα τά κτήματα
έ>σα είχον εν αυτή από των χρόνων του 'Αλεξίου Α'. Ό πρίγκηψ
διετήρησε μέν τούς θησαυρούς καί τά κινητά των εκκλησιών, ά λλ’
ωφειλε νά πληρώνη τού λοιπού μετά των βαρώνων αυτού καί υπη­
κόων την νενομισμένην δεκάτην, ής τό ό)ον ώρίσθη εις χ ίλια υπέρ-
πυρά κα τ’ ε“τος, έζ ών οί μέν αρχιεπίσκοποι Πατρών καί Κορίνθου
έλάμβανον άνά 170, οί S i επίσκοποι Λακεδαίμονος, Άμυκλών, Κο­
ρώνης, Μεθώνης καί Όλενού άνά 1 5 0 , ό S i τού "Αργους 68* καί
επειδή τά ποσά ταύτα αθροιζόμενα ύπερβαίνουσι τά χίλια ύπέρπυρα,
ό Χόπ© εικάζει, ότι οί μέν πέντε επίσκοποι έλάμβανον μάλλον άνά
120 ύπέρπυρα, ό δέ τού "Αργους 6 0 . Όπωςδήποτε όμως καί άν έχη
τό περί τούτου, βέβαιον είναι ότι τό δλον ποσόν της δέκατης ώρίσθη
εις τρόπον μαρτυρούντα την έλαχίστην ύπέρ τού κλήρου προθυμίαν
της κοσμικής αρχής. Χ ίλια ύπέρπυρα ίσοδυναμούσι πρός φρ. 11,200 .
Ά λ λ ’ είναι αδύνατον νά παραό'εχθώμεν οτι ή δεκάτη των σιτηρών,
των λαχανικών, τών καρπών καί τού οίνου, τής φορβής, τού μέλιτος
καί τού βάμβακος τής Πελοπόννησου, δέν άνέβαινεν είμή εις 1 1 ,2 0 0
μόνον φράγκα.

Πολύ δέ σπουδαιότερα $ ι ημάς είναι τά περί τού τρόπου καθ' ον

εκανονίσθησαν τά θρησκευτικά, τά άστικά καί τά πολιτικά τών.
κατακτηθέντων δικαιώ ματα. Οί ΒιλλεαρδουΤνοι, όπως καί όλοι οί
άλλοι φράγκοι ηγεμόνες τών κυρίως ελληνικών χωρών, έσεβάσθησαν
κατά τό μάλλον καί ήττον τό πάτριον τών ιθαγενών θρήσκευμα.
Ν αι μέν έδήμευσαν τά πλεΐστα καί πλουσιώτατα τής άνκτολικής
εκκλησίας κτήματα* έδήμευσαν ομω; αυτά ούχί ύπέρ τής δυτικής
εκκλησίας* άπέδωκαν τά κτήματα ταύτα εις τό δημόσιον, δ έστιν
ε'πραξαν ό,τι ειχον πολλάκις πράξει οι ήμέτεροι βασιλείς, επί τής έν
τή 8 και έν τή 9 εκατονταετηρίδι μεγάλης εκκλησιαστικής μεταρ-
ρυθμίσεως. 'Αληθεύει προςέτι ότι επί μακρόν χρόνον αρχιεπισκόπους
ελληνας δέν άνεγνώρισαν* ήνείχοντο όμως τούς επισκόπους* καί όσοι
εκ τούτων παρέμιιναν εις τάς έπισκοπάς αύτών, ούτε το ίδιον δόγμα
ήναγκάσθησαν νά μεταβάλωσιν, ούτε τής έπί τών Ιερέων δικαιοδο­
σίας έστερήθησαν. Τά δέ περί του κατωτέρου τούτου κλήρου, έκα-
 Αστικά δικαιώματα τών κατάκτηθέντων. Πηγαί. 91

νονίσθησαν επι του Γοδοφρέδου β ', εν Πελοποννήσω, είς τρόπον έξ ού

δηλούται ίδιάζουσά τις του ήγεμόνος τούτου πρόνοια υπέρ της ορθο­
δόξου πιστεως. Τωόντι οι Έ λληνες Ιερείς άπηλλάγησαν επί των
χρόνων τούτων εν μέρει τουλάχιστον των υποχρεώσεων άς πρότερον
ει^ον εις το κράτος. Οι εν τοίς χωρίοις λειτουργούντες έξ αυτών είς
ούδένα έκτοτε ύπεβάλλοντο φόρον καί εις ούδεμίαν στρατιωτικήν
υπηρεσίαν· άλλ* h αριθμός των τοιούτων ώρίσθη είς δύο καθ* έκαστον
χωρίον περιέχον άπο 2 5 —>70 οικογένειας, είς τέσσαρας εν τοίς χω­
ρίοις τά οποία περιελάμβανον 7 1 — 121 οικογένειας, καί είς εξ όπου
ύπήρχον 1 2 5 — 169 οικογένεια'., αύξάνοντος ούτω τού αριθμού κατά
την αναλογίαν των κατοίκων* όπου δέ δεν ύπήρχον 25 οικογένειαι
άπηρτίζετο ό ελάχιστος ούτος ορος έκ των είς τά περίγωρα οίκουσών.
Οί άλλοι "Ελληνες ιερείς έξηκολούθησαν φορολογούμενοι καί εν ανάγκη
στρατιωτικώς ύπηρετούντες· οί δέ έν ταίς πόλεσιν άπηλλάσσοντο μέν
παντός άλλου προς το δημόσιον τέλους, κατέβαλλον όμως το 7νεγό-
μενον άκρόστιχον ήτοι τον ε*γγειον φόρον. At διατάξεις αύται φαί­
νονται καλώς λε7,ογισμέναι, διότι οι μέν έν τοίς άγροίς πραγματικώς
έπιτελούντες τά λειτουργικά καθήκοντα ιερωμένοι, τών όποιων άλλως
τε ο αριθμός συνετώς ώρίσθη, άπηλλάγησαν πάσης πολιτικής λ ε ι­
τουργίας καί οφειλής, καί καθ’ ό έχοντες νά έπιτελέσωσιν α δ ιά λει­
πτα καθήκοντα καί καθο άπορώτεροι· οι δέ έν ταις πόλεσι καθο
εύποριύτεροι ύπεβλήθησαν είς το άκρόστιχον οί δέ λοιποί πάντες έ7χθ-
γίσθησαν άπλοι πολίται ώς προς τάς προς το κράτος ύποχρεώσεις.

Καί νύν έρχόμεθα νά έξετάσωμεν μ.έχρι τίνος οι κα τα κτητα ί έσε-

βάσθησαν την ιδιω τικήν κτήσιν τών ιθαγενών καί έτήρησαν την προ-
τέραν νομοθεσίαν καί δικαιοδοσίαν. ’Αμέσως μετά την κατάκτησιν
οί Φράγκοι είςήγαγον έν τώ νέω αύτών κράτει τάς λεγομένας Assi­
ses de Jerusalem, ή, καθώς ονομάζουσιν αύτάς τά Χρονικά τού
Μωρέως, τά Συνηθια τών Τεροσολύμ.ων. Έκ τών χρονικών τούτων
μανθάνομεν ιδίως, oTt τά Σννηθια ισγυσαν έν Πε7νθποννήσω ευθύς 1ξ
αρχής τής τού Γοδοφρέδου Α’ ήγερ.ονιας. Κ α ί ότι οί αύτοί νόμοι επε-
κράτουν έν τή ’Α ττική μαρτυρεΐται ύπο τού ορκου, ον εδιδον οι δού­
κες τών ’Αθηνών όμνύοντες προς τοίς άλ,λοις νά. τηρήσωσι τά Σ υ νή ­
ψα τών Ιεροσολύμων, (les bons us et coutumes dou royaume
de Jerusalem). Έλέγοντο δέ ουτω οι νόμοι ους, μετά την εν ετει
η 'Αστικά δικαιώματα των κατακτηΟέντων. Πηγαί.

1099 κατάκτησιν των 'Ιεροσολύμων υπό των σταυροφόρων, είχε δώ­

σει είς το νέον αυτού βασίλειον ό πρώτος τούτου αρχών Γοδοφρέδος
ό Βουϊλλνώνος. Το πρώτον κείμενον τού περί ού b λόγος κώδηκος άπω-
λέσθη πρωϊμώτατα* το δέ σήμερον σωζόμενον συνετάχθη βραδύ-
τερον, δηλα δή μετά την υπό τού Σαλαδδίν τω 1 187 άνώκτησιν των
’Ιεροσολύμων, ινα χρησιμεύση είς τάς περιλιπομένας κτήσεις των
Φράγκων εν Συρία καί εν Κύπρω* καί τούτο τό μεταγενέστερον κεί­
μενον, πιθανοίτατα έν πολλοΐς διαφέρον τού αρχικού, είναι το είςα-
χθέν έν τή δεκάτη τρίτη έκατονταετηρίδι εις. τάς τότε κκτακτη-
Οείσας υπό τών Δυτικών Έλληνικάς χώρας. Ό νέος ούτος κώδηξ
διηρείτο, ώ; καί ο παλαιός, εις δύο κεφαλαιώδη μέρη, ών τό μεν
έπιγραφόμενον major CUlia, haute cour, alta corfe, εκανόνιζε τάς
μεταξύ τών φεουδαρχών σχέσεις, τό δέ έπιγραφόμενον minor curia,
baSSe cour, bassa corte, αίκίη ζ-ης μχονργεζήας, κατά τον άρ-
χαΐον γαλλικόν τύπον la COUr de la Borgesie, έρρύθμιζε τάς με­
ταξύ τών πολιτών, bourgeois, σχέσεις. Καί τό μεν αρχικόν κείμενον
συνετάχΟη είς την λατινικήν γλώσσαν η κατ* άλλους είς την παλαιάν
γ α λ λ ικ ή ν τό δε μεταγενέστερον, τό καί μόνον, ώς προείρηται, σω­
ζόμενον, έγράφη ομολουμένως εις την γαλλικήν. Ά λ λ α τού γ α λ λ ι­
κού τούτου νόμ.ου, όπως είςηχΟη έν ταις κυρίως Έ λληνικαΐς χώραις,
τό πρωτότυπον άχρι τούδε τουλάχιστον δεν εύρίθη. Έ π ί τού παρόν­
τος δεν εχομ,εν αυτού ειμη μίαν Ιτα λ ικ ή ν μεταφρασιν, τόν έν έτει
1421 έν Εύβοια άπαρτισΟέντα κώδήκα, οςτις έκληΟη Ά σσίζαι της
'Ρωμανίας καί έκυρώθη ύπό της ένετικης κυβερνησεως ώς νόμος ισχύων
έν ταίς αυτόθι κτήσεσιν αυτής. Ό ιταλικός ούτος νόμος, παραβαλ­
λόμενος προς τό σωζόμενον γαλλικόν κείμενον τό ίσχύσαν έν Συρία
καί έν Κύπρω, είναι έν τοις πλ,είστοις απλή τούτου έπιτομ.ή. Κατό­
πιν, τω 1 531, έγένετο μέν καί έτέρα τού γαλλικού κειμένου ιταλική
μετάφρασις, έπιμελεία ώςαύτως τής ένετικής κυβερνησεως, άλ,λ* αυτή
έφιλοπονήθη έν Κύπρω προς χρήσιν τών κατοίκων τής νήσου εκείνης
Υ π ά ρ χ ει προςέτι ελληνική μ.ετάφρασις ούχί ολοκλήρου τού σωζο-
μένου γαλλικού κειμένου, άλλνά μόνον τού δευτέρου αυτού μέρους,
ήτοι τής a rJrjc r^c μπουργδζήας, αλλά καί αύτη συνετάχθη έν Κύ-
πρφ, πιθανώς κατά τό δεύτερον ήμισυ τής ΙΕ' έκατονταετηοίδος, (ότε
ή γνώσις τής Γα λλικής ειχεν έκλείψει παρά τοις Λατίνοις τής αυτής
νήσου κατοίκοις) καί ίσχυσε παρ' αύτοις περί την μίαν έκατονταε-
 Διάφοροι προςωπικαί καταστάσεις τών κατακτηβέντων. 93

τηρίδα ήτοι μέχρι του 1 5 7 0 , ότε ή Κύπρος έκυριεύθη ύπό τών Τούρ­
κων Τ^ς μεταφράσεως ταύτης περιήλθον είς ημάς δύο χειρόγραφα,
τά νυν ευρισκόμενα έν τή Παρισινή βιβλιοθήκη, διό τι αναμφίβολον
είναι, ότι το χειρόγραφον όπερ είδεν b Ζαχαρίας προ τού 1 8 3 9 εν τή
μονή της Λαύρας τού άγιωνύμου ορούς *Ά0ω, είναι αυτό εκείνο, όπερ
αετεκομίσθη βραδύτερον είς Παρισίους ύπο τού Μήνα Μηνωιδου.
Ούτε λοιπόν το ελληνικόν τούτο κείμενον, ούτε τό εν ετει 1531 έν
Κύπρω καταρτισΟέν ’Ιταλικόν δύνανται νά δώσωσιν είς ημάς ασφαλή
έννοιαν τών φεουδικών νόμων όσοι επεκράτησαν έν ταΐς κυρίως έλλη-
νίκαΐς γώραις· άλλα μόνον b εν Εύβοίικ ίσχύσας ιταλικός κώ ύ'ηξ τού
1 4 2 1 , όςτις κατ’ ουσίαν ή το προδήλως αυτός ό καθ’ άπασαν την Ε λ ­
λάδα ύπο τών Φράγκων έφαρμοσθείς νόμος, δ ώ τι προς τοϊς άλλοις τό
άρθρον 43 αυτού ρητώς κανονίζει την ύπερτάτην δικαιοδοσίαν ου
μόνον τών τριών αρχόντων της Εύβοιας, αλλά καί όλων τών λοιπών
δυναστών τής Πελοπόννησου, τής Στερεάς καί τών νήσω ν. Έκ τής
μελέτης δέ τού κο>δηκος τούτου συνάγομεν τά εξής -κεφαλαιώδη
γεγονότα.

Οί κα τα κτητα ί δεν έπεφύλαξαν είς εαυτούς καί μόνους τό απο­

κλειστικόν δικαίωμα τού έγειν ίπποτικά φέουδα* τοιαύτα φέουδα
κατείχοντο καί ύπό Ε λλή νω ν. Τωόντι τό άρθρον 138 όμιλεί σαφέ­
στατα περί φεούδων Ελληνικώ ν καί περί φεουδούχων Ε λλήνω ν τε
καί Έλληνίδων.
Πλείστοι τών γεωργών τών καλλιεργούντων τά τών φεούδων κτή­
ματα ήσαν δουλοπάροικοι (vilains), εΐτε έκ τών προτέρων χρόνων
διατελούντες τοιούτοι, εϊτε πολλαπλασιασΟέντες διά τής κατακτή-
σεως. Καί άπαντες μεν ήσαν "Ελληνες, αλλά καΟυπεβάλλοντο είς
τούς φραγκικούς νόμους, διότι έκ τών 2 2 7 άρθρων τού κώδηκος, 31
πραγματεύονται περί τής τάξεως ταύτης τών ύπηκόων. Σημειωτέου
έν τούτοι; οτι ένίοτε οί δουλοπάροικοι ούτοι άπηλευθερούντο ύπό τών
κυρίων αύτών, το S i παραδοξότερον καί φεουδούχοι έγίνοντο, διό τι
τό άρθρον 139 λέγει £ητώς, ότι έάν φεουδούχος φράγκος απελευθέ­
ρωση δουλοπάροικον καί έπειτα παραχωρήση αύτω φέουδον, ή δω­
ρεά, εί μέν γίνη έγγράφως, ισχύει έφ* όρου ζωής τού δωρητού* έν ελ ­
λείψει δέ εγγράφων, είμπορεί ν’ άνακληθή παρ’ αυτού. Κ ατά δέ τό
άρθρον 1 2 5 ή δουλοπάροικος ή ύπανδρευθεισα ελεύθερον γίνεται ως
94 Διάφοροι προςωπικαί καταστάσεις των κατακτηθέντων.

εκ τούτου ελεύθερα, παραινούσα τοιαύτη μετά τον θάνατον τού

άνδρος αυτής, και άν ό γάμος έτελέσθη παρά την θέλησιν τού κυ­
ρίου της. Εις τά φεόυδικά δικαστήρια παρεκάθηντο άρά γε καί "Ε λ ­
ληνες δ ικ α σ τ α ί; Έάν κρίνωμεν ές όσων συνέβαινον εν Συρία καί έν
Κύπριρ επί της φραγκοκρατίας, θελομεν απαντήσει καταφατικώς εις
το ερώτημα τούτο. Διότι· έκεΐ κατ* άρχάς ο Γοδοφρε'δος 6 Βουϊλλώνος
επίτρεψεν εις τούς ιθαγενείς ίδια δικαστήρια, δικάζοντα κατά τούς
ίδιους νόριους. βραδύτερον όμως οι κα τα κτητα ί, δυςπιστήσαντες προς
τούς κατακτηθέντας, άφήρεσαν από αυτών το προνόμιον τούτο καί
ύπήγαγον αυτούς εις μικτά δικαστήρια, συγκείμενα εκ τεσσάρων ιθα­
γενών καί δύο Φράγκων. Ά λ λ * ως προς την Ε λ λ ά δ α ^ητήν μαρτυ­
ρίαν περί τούτου δεν έχομε ν.
Παρεκτος τών δύο προαναφερθεισών τάξεων τών ιθαγενών ύπήρχον
ετι δύο ετεραι* οί ελεύθεροι κοινοί πολΐται, περί ών όμιλούσι τά άρ­
θρα 152, 155 καί άλλα τού κώδηκος, καί οί άρχοντες, άρθρον 194,
ήτοι πολΐται έγκριτοι επί τω γένει, τή ευπορία καί ταις προνομίαις.
άς άπελάμβανον.
Κ αί ταύτα μεν εξάγονται έκ τού κώδηκος τού έπιγραφομένόυ Ά σ -
σίζαι τής 'Ρωμανίας. Έ κ δε τών πραγμάτων, οποκ εκτίθενται ύπο
τών κατά τούς χρόνους εκείνους χρονογράφων καί μάλιστα ύπό τών
Χρονικών τών εν Μωρέα. πολέμων τών Φράγκων, περιερχόμεθα εις τό
συμπέρασμα, ότι απάντων τών κατοίκων τής Πελοπόννησου ή τύχη
δεν έρρυθμίσθη όμοιομόρφως υπό τών κατακτητών, διότι ουδέ όμοιο -
μόρφως έγένετο ή κατάκτησις. Ή δυτική Πελοπόννησος, άπο ΙΙα-
τρών μέχρι Κορώνης, κυρίως είπειν δεν κατεκτήθη, αλλά παρεδόθη
εις τον Βιλλεαρδουϊνον διά συνθηκών, δυνάμει τών όποιων οί άρ­
χοντες ού μόνον διετήρησαν άπασαν αύτών την κινητήν καί άκίνητον
περιουσίαν, αλλά καί άπάσας τάς προνομίας όσας ειχ^ον έκ τών προ-
τέρων χρόνων καί πλήν τούτου έξωμοιώθησαν, άν όχι καθ’ όλοκλη-
ρίαν, έν μέρει τουλάχιστον προς τού; κατακτητάς, ισότιμοι καί ίσο-
δΐκαιοι γενόμενοι προς τού; δευτερεύοντας καί τριτεύοντας φεουδού-
χους. Πιθανώς διετήρησαν τήν τε περιουσίαν καί την κτήσιν αύτών
προςέτι οί ελεύθεροι τών πόλεων κάτοικοι. Ά λ λ α πάντα τά δημόσια
κ τή μ α τα , τά πλειστα τών εκκλησιαστικών καί πάντα τά αγροτικά
κτήματα, οσα δεν άνήκον εις τούς άρχοντας, κατελήφθησαν ύπο τών
Φράγκων καί άπετέλεσαν τά φέουδα αύτών, παρεκτος τών παραχω-
 Διάφοροι προςωπικαι καταστάσεις τών χατακτηθέντων. 95

ρηθέντων εις την δυτικήν εκκλησίαν. Έ ν άλλαις λέξεσιν άρχοντες

τής δυτικής Πελοπόννησου, συνθηκολογήσαντες προς τούς ξένους,
εφρόντισαν μέν νά εξασφαλίσωσι τά ίδια δικαιώ ματα, χλλά παρα­
χώρησαν άνευ ορού σγεδον εις αύτους τούς άλλους της χωράς
τοίκους. Μετά δέ την τοιαύτην της δυτικής Πελοπόννησου κατά-
ληψιν, έπήλθεν ή της λοιπής χερσονήσου κατάκτησις. Μ άχη εκ παρα-
τάξεως, ώς γνωρίζουν, δεν εγένετο είμή μία και μόνη, εις τον ελα ι­
ώνα τού Κουνδ'ούρου, καθ’ ην οι ήμέτεροι ήττήθησαν, el και ώς λέ­
γεται, πολλαπλάσιοι δντες των αντιπάλων. At ώχυρωμέναι όμως
πόλεις άντέστησαν κατά τό μάλλον καί ηττον. Κ αί οσαι μέν til
αυτών έκυριεύΟησαν ε’ ξ εφόδου, καθώς λ. χ. τού Ποντικού το κάστρον,
αύταί έγένοντο άνευ δρου τίνος κτήρια των κ α τα χ τη τώ ν άλλα αί
πλεΐσται μετά τινα άντίστασιν έσυνθηκολόγησαν, οιον η Κορώνη, ή
Κ αλαμάτα, η ’ Αρκαδία καί άλλαι πόλεις, τούτων δ'έ οί κάτοικοι
δ'ιετήρησαν απλώς τάς κτήσεις αυτών, άνευ των προνομίων τών παρα-
χωρηθέντων εις τούς άργόντας της δυτικής Πελοπόννησου, Τρεις {/.ό­
νον πόλεις διά την μακράν καί πεισματώδη αύτών άντίστασιν έπε-
τυγον συνθήκας έπωφελεστέρας* η Κόρινθος, το Ναύπλιον καί η Μο-
νεμβασία. Της Κόρινθου καί τού Ναυπλίου οί κάτοικοι εςωμοιώθησαν
καθ* δλας τάς πιθανότητας προς τούς ιθαγενείς της δυτικής Πελο­
πόννησου. Εις το Ναύπλιον μάλιστα το έν τών φρουρίων παρεμεινεν,
έν αργή τουλάχιστον, κατεγόμενον υπό τών ιθαγενών Οί δέ Μονεμ-
βασιώται, τών ύποίων την όντως ήρωϊκήν άντίστασιν θέλομεν λά βει
μ ετ’ ού πολύ άφορμήν νά περιγράψωμεν, επέτυχον ορούς ε*τι εντιμό­
τερους, διότι οχι μόνον τάς κτήσεις αύτών καί προνομίας διετήρησαν,
άλλά καί άσύδοτοι παρέμειναν καί ελεύθεροι πάσης ύποχρεώσεως,
αυτοί τε καί τά κτήματα αύτών, μή άναλαβόντες νά ύπηρετώσιν
είμή κατά θαλασσαν, καί τούτο επί ιδίων πλοίων καί λαμβάνοντες
εύλογον μισθοδοσίαν. Τελευταΐον οί περί τόν Ταΰγετον οίκούντες Μι-
ληγγοί δεν έπείσθησαν νά παραδοθώσιν είμή επί το ι; οροις οτι θέ-
λουσι μείνει άφορολόγητοι καί οτι δέν θέλουσιν υπηρετεί είμή ώς
ψιλοί στρατιώται, ήτοι διατηρούντες δλας τάς προνομίας οσας είχον
καί επί τής έν Κωνσταντινουπόλει βασιλείας.
Τοιαύτη ήτο, κατά τά κείμενα τών νόμ,ων καί τάς διαφόρους
μεταξύ καταχτητών καί κατακτηθέντων γενομένας συμβάσεις, ή
κοινωνική τής ΓΙελοποννήσου κατάστασις επί τής φραγκοκρατίας· καί
96 Κατάταξις Ελλήνων είς τον φραγκικόν στρατόν

εννοείται δτι δμοίως ή παραπλήσιο; ειχον τά πράγματα εις τήν ύπδ

Φράγκων καταληφθεΐσαν χέρσον Ε λ λ ά δ α και εις τάς παρακείμενα;
νήσους. Ένθεν μεν βλέπομεν τους κατακτητάς άποτελούντας κλίμακα
ίεραρχικήν είς την κορυφήν τής οποίας ϊστατο δ ήγεμώ ν μετά τούτον
αμέσως ήρχοντο οί μεγάλοι [όαρώνοι, έκαστου των δποίων ή κτήσις
περιελάμβανε μίαν λατινικήν επισκοπήν* καί κατόπιν αυτών οί δευτε-
ρεύοντες καί τριτεύοντες κάτοχοι φεούδα>ν ιππικών και πεζικών. Ά λ λ α
τήν γαλλικήν κοινωνίαν άπετέλουν πρδς τούτοις καί άλλοι ικανοί
γάλλοι ιδίως έμπορος οΐτινες, κατασταθέντες είς τάς πόλεις, μετε-
πέμψαντο, όπως καί οί εύπατρίδαι, τάς γυναίκας αύτών καί τάς θυ­
γατέρας έκ Γα λλία ς. Ένθεν δέ ιστατο ή Ε λ λ η ν ικ ή κοινωνία συγ­
κείμενη έξ αρχόντων καί αστών οιτινες διέσωσαν τάς ιδίας κτήσεις
καί εν μέρει τάς προνομίας* αλλά ύπήγοντο είς τήν νέαν δικαιοδο­
σίαν καί νομοθεσίαν* έκ δουλοπαροίκων, οιτινες έκαλλιέργουν τά κτή­
ματα των φεουδαρχών, καί ε’ξ ολίγων τινών πόλεων καί τμημάτων
τής υπαίθρου χώρας, τών δποίων οί κάτοικοι άνεγνώριζον μεν τήν
ύπερτάτην κυριαρχίαν του ξένου ήγεμόνος, διετήρησαν δμως κατά
το μάλλον καί ήττον τήν προτέραν αυτονομίαν. Έν τούτοις αί δύο
αύται κοινωνίαι δεν διετέλεσαν εντελώς απ' άλλήλων χωρισμέναι* ή
μεταξύ αύτών επιμιξία ήρχισε πρωϊμώτατα. Έν πρώτοις ειδομεν, έκ
τού προπαρατεθέντος κώδηκος, δτι πολλοί άρχοντες γενόμενοι δμο-
ταγείς τών φεουδαρχών περιελήφθησαν εντός τής φραγκικής ιεραρ­
χίας. Κ α ί έκ τού αυτού κώδηκος συνάγεται, δτι Έ λληνίδες ύπαν-
δρεύθησαν Λατίνους* έν τή συνεχεία δε τής άφηγήσεως ημών θέλο-
μεν απαντήσει '’Ελληνας νυμφευθέντας Γα λλιδας. Ά λ λ α καί δι* ά λ­
λων τρόπων προήχθη ή μεταξύ τών δύο κοινωνιών σχεσις, Ιδίως δέ
διά τής εις τον στρατόν κατατάξεως πολυαρίθμων Ιθαγενών.

Οι ευάριθμοι σγετικώς Γάλλοι, οί κατακτήσαντες τήν Πελοπόν­

νησον καί τήν χέρσον Ε λ λ ά δ α , ήσθάνθησαν τήν ανάγκην νά διατε-
λώσιν άδιακόπως ετοιμοπόλεμοι. "Οθεν έκ πρώτης αφετηρίας ώρίσθη
παρ’ αύτοΐς, δτι πάντες, από τών άνωτάτων μέχρι τών κάτωτάτων,
οφείλουν νά ύπηρετώσιν ή τουλάχιστον νά ήναι κατά πάσαν ώραν
καί στιγρ.ήν έτοιμοι νά στρατεύσωσι. Κ αί αυτός δέ δ κλήρος κάθυ-
πεβαλλετο είς τήν ύποχρέωσιν τής στρατιωτικής ταύτης ύπηρεσίας.
Ά λ λ ’ ή πάγκοινος αυτή στρατεια δεν ήθε7*εν άρκέσει είς άμυναν τής
 Κατάταζις Ελλήνων είς τον Φραγκικόν στρατόν. 97

/ώρας και έτι όλιγώτερον είς ύπερορίους στρατείας. Οί κα τα κτητα ί

ήσαν ολίγοι, ούό'έ συνέφερεν είς αυτούς νά καλέσωσι πολλούς άλλου:
ομογενείς καί νά καταστήσωσιν αυτούς συμμέτοχους τής ό'ιανομής
τού λαφύρου αυτών, ίιό τ ι τοιουτοτρόπως ήθελον ελαττώσει τά t0'ta
πλεονεκτήματα. Ε λέη σ ε λοιπόν νά έπιβάλωσι την ύποχρέωσιν τής
στρατιωτικής ύπηρεσίας καί είς τούς ιθαγενείς κατοίκους των χωρών
τάς οποίας κατέλαβον. Όπόσον γενική καί απεριόριστος ύπήρξεν ή
ύποχρέωσις αύτη συνάγεται προς τοίς άλλοις εκ τούτου, ότι καί αυτοί
οι Έ λληνες ιερείς ήναγκάσθησαν νά ύπηρετώσι στρατίωτικώς, εξαι­
ρέσει μόνων τών εν τοίς χωρίοις λειτουργούντων. ’Α λλά προ πάντων
τά γεγονότα αυτά μαρτυρούσιν ότι πολλοί Έ λλη νες, καί έξ αυτών ούκ
ολίγοι αξιωματικοί πεοιελαμβάνοντο έν τω φραγκικω στρατω.
"Οτε τω 1 2 5 9 ό πρίγκηψ Ά χα ια ς Γουλιέλμος Βιλλεαρό'ουϊνος έ-
στράτευσεν είς Πελαγονίαν, ό Γεώργιος ’Ακροπολίτης, ό ίστορώντά κατά
την εκστρατείαν ταύτην^ λέγει τον στρατόν εκείνον παμπληθή καί επ ι­
φέρει ρητώς, ότι συνέκειτο εκ τε τού φραγκικού γένους καί έκ τών οί-
κητόρων ’Ρωμαίων Ά χ α ια ς τε καί Πελοπόννησου, ών ήρχεν ό πρίγ­
κηψ ούτος. Ό 5έ αυτός Γουλιέλμος έπήλθε τω 1 2 4 6 επί την πολιορ­
κίαν τής Μονεμβασίας μετά 3 ,0 0 0 ιπποτών καί 8, 0 0 0 ιππέων. Τά
Χρονικά ό'έν ίιακρίνουσιν ενταύθα Φράγκους καί "Ελληνας, άλλ* είναι
πρόδηλον ότι ούκ ολίγοι έκ τών ιππέων εκείνων ήσαν ιθαγενείς. "Ινα
πεισθώμεν περί τούτου, άρκεί ν* άναπολήσωμεν είς την ρ.νήμ.ην ημών,
πόσοι ήσαν οί νεμόμενοι την Πελοπόννησον Γά λλο ι. ’Αμέσως ύπό τον
ηγεμόνα ίιετέλουν 10 ύπέρτατοι ύποτελείς, οϊτινες όλοι όμού ειχον πά­
λιν ύφ’ εαυτούς 94 ύποτελή φέουό'α. "Εκαστος #έ τών ύπερτάτων υπο­
τελών, τών βαριύνων, εί μεν έ*λαβεν ύπέρ τά 4 φέουδα, ώφειλε νά πα-
ρέ/η ό'ύο σημαιοφόρους και St* έκαστον φέουδον ενα ιππότην καί $νο
ιππείς* εί S i ελαβεν όλιγώτερα τών 4 φέουδα, παρείχε $ι* έκαστον
αυτών ένα ιππότην καί $ύο πεζούς. Άνάλογον αριθμόν ιπποτών, ιπ ­
πέων καί πεζών iSiSov προςέτι τά είς τον κλήρον παραχωρηθέντα
φέουδα, έν ολοις 6 4 . Παρεκτός S i τούτων ύπήρχον καί άλλοι πολ­
λοί ίππόται λαβόντες αμέσως παρά τού ήγεμόνος έν XSiov φέουόον,
ά λ λ ’ οί τοιούτοι έκτος εαυτών ούίένα άλλον παρεΐχον μα χητήν*
Κ αί πόσα μεν ήσαν έξ άρχής τά τοιαύτα ατομικά φέουδα, Siv γνωρί-
ζομεν* μόνον από τών μέσων τής ΙΔ' έκατονταετηρίό'ος έχομεν π λη ­
ροφορίαν τινά άναβιβάζουσαν τον όλον αριθμόν τών φεού^ων τής Π ε-
(ελλ . ιετο ρ . κ . παπαρρηγοπουδου τομ . ε \ ) 7
98 ' Κατάταξή Ελλήνων εις τον Φραγκικόν στρατόν.

λοποννήσου, βαρωνικών, ατομικών και κληρικών, εις 1 000. Ή πλη­

ροφορία αυτή είναι ίσως υπερβολική, καθό περιληφθεΐσα εις ύπόμνημ.α
ύποβληθέν υπό τίνος μερίδος των βαρώνων, ήτις ήθελε νά πείσν) τον
Άρραγωνικόν ήγεμονόπαιδα Ιάκωβον Β ', νά άναλάβτ) τήν κυριαρ­
χίαν τής χερσονήσου καί επί τούτω, ίνα δελεάση αυτόν, παρέστησε
τούς πόρους αυτής πιθανώς πολύ μείζονας των πραγματικών. Α λ λ ά
καί 1 0 0 0 άν παραδεχθώμεν όλα τα φέουδα, επειδή τά πλεΐστα εξ αυ­
τών ήσαν άτομ.ικά, ό έστιν ε"διδον άνά έ'να ιππότην, σύμπασα ή δύ-
ναμις των ιπποτών καί των ιππέων ήν ήδύναντο νά παράσχωσι τά
1 0 0 0 φέουδα αδύνατον ήτο νά ύπερβή το ήμισυ τών 1 1 ,0 0 0 , των επί
τήν Μονεμβασίαν στρατευσάντων. Ν αι μεν δ πρίγκηψ τής Ά χα ια ς
έλογίζετο ύπέρτατος άρχων ού μόνον τής Πελοπόννησου, άλλα καί
τού δουκάτου τών ’Αθηνών, καί τής ηγεμονίας τής Νάξου, καί τών
αρχόντων τής Εύβοιας, καί τού κυρίου τής Βοδονίτζης και τού κόμη-
τος τής Κεφαλληνίας. Έ κ τούτων όμως, μόνον τού δουκός τών ’Αθη­
νών άναφέρονται στρατοί λόγου άξιοι, περιλαμβάνοντες ενίοτε έννεακο-
σίους Γάλλους ίππότας. Κ α ί έπειτα οι υποτελείς ούτοι, είτε άποτρε-
πόμενοι ύπό ίδιων περισπασμών, είτε μή θέλοντες νά ένισχύσωσι τον
πρίγκηπα τής Ά χα ια ς (τόσω μάλλον όσω ήσθάνοντο οτι δέν δύναται
νά καταναγκάση αυτούς εις έκπλήρωσιν τών υποχρεώσεων των), σπα-
νίως επεμπον τήν ζητουμένην επικουρίαν καί ουδέποτε έπήρχοντο μεθ*
όλης αύτών τής δυνάμεως. Eivat αληθές ότι, καθά λέγετα ι, άπαντες
μετέσχον τής κατά Μονεμβασιωτών στρατείας* ά λλ’ είναι πρόδη­
λον OTt δεν έπεμψαν άπασαν αύτών τήν δύναμιν* ώςτε καί άν
παραδεχθώμεν ότι δ δούξ Αθηνών προςήλθε μετά τών δύο τρίτων
τού ανώτατου ορού τών ιπποτών οσους ποτέ συνεκρότησεν ήτοι μετά
6 0 0 (πράγμα όλως άπίθανον), άναλόγου δέ αριθμού ιππέων* καί άν
ύποτεθή ότι οί λοιποί ύποτελείς έπραξαν το αύτο, πάλιν οι φράγκοι ιπ-
πόται καί ιππείς τού κατά Μονερβασίας έπελθόντος στρατού αδύνα­
τον ήτο νά συμπληρώσωσι τον άριθμον τών 1 1 ,0 0 0 άνδρών.
Α λ λ ά τίνα ανάγκην εχομεν τών εικασιών τούτων, αφού έλληνι-
καί καί φραγκικαί μαρτυρίαι £ητώς βεβαιούσι τήν εν τοΐς στρατοίς
τών Βιλλεαρδουινων καί τών Λαρόσων κατάταξιν πλειστων ιθαγενών.
Είδομεν ότι κατά τον Άκροπολίτην, δ στρατός δν ήγαγεν επί τήν
Πελαγονίαν δ Γουλιέλμος Βιλλεαρδουϊνος συνέκειτο ού μόνον έκ τού
φραγκικού ^γένους, άλλά καί έκ τών οίκητόρων ’Ρωμαίων Ά χ α ια ς τε
 Κατάταξις Ελλήνων εις τον Φραγκικόν στρατόν. 99

καί Πελοπόννησου. Έ κ φραγκικής δε πηγής γνωρίζομεν οτι τώ 1 3 0 4

b <^ούξ των Αθηνών Γουίδων Β' Λαρόσης, δςτίς έκυριαρχεί τής ‘Ανατο­
λικής Ε λλάδος καί μέρους τής Θεσσαλίας, συνεκρότησε στρατόν συγ­
κείμενον έξ 9 0 0 μέν φράγκων ιπποτών, 6 ,0 0 0 Θεσσαλών ιππέων καί
3 0 ,0 0 0 πεζών. Ήξεύρομεν ώςαύτως οτι δ διάδοχος του Γουίδωνος
Βρυέννιος άντιπαρέταξε κατά τών Καταλανών δύναμιν άξιόλογον, 7 0 0
μ.έν λογάδων ιπποτών, 6 ,4 0 0 δε ιππέων καί 8 .0 0 0 πεζών. ’Ενταύθα
δεν λέγετα ι ρητώς πόσοι έκ τούτων ήσαν "Ελληνες· άλλα βεβαίως δ
στρατός τού Βρυεννίου ήτο συγκεκροτημένος όπως καί δ τού πρόκα-
τόχου αυτού, δ έστι περιελάμβανε καί ούτος πλείστους ιθαγενείς.
Νομίζομεν λοιπόν έξω πάσης άμφιβολίας, OTt οι Φράγκοι οι τάς έλ-
■ ληνικάς χώρας κατακτήσαντες, είςήγαγον έκ συστήματος έν αύταΐς
κα ί μάλιστα έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι την τακτικήν τών ιθαγενών στρα­
τολογίαν, άν καί δεν γνωρίζομεν πώς διενηργεΐτο καθέκαστα ή στρα­
τολογία αυτή. ‘Α λλ’ έννοείται, οτι άποφασίσαντες άπαξ νά μ ετα χει-
,ρισθώσι τούς "Ελληνας εις τον στρατόν αυτών, έφρόντισαν νά τούς
άσκήσωσιν εις τά δπλα, ϊνα καταστήσιυσιν αυτούς δσον ένδέχεται έπι-
τηδείους πεζούς καί ιππείς. Εντεύθεν μ εγά λη τις άλλοίωσις έπήλθεν
είς το φρόνημα τών ήμετέρων δμογενών, άλλοίωσις μαρτυρουμένη ύπό
τε τής καθόλου οψεως τών πραγμάτων καί ύπό πολλών ειδικών γεγο­
νότων. Τωόντι, βτε έν άρχή τής ιγ \ έκατονταετηρίδος έπήλθον οί
Φράγκοι έπί την κατάκτησιν τής ‘Ανατολής, οί τής κυρίως Ε λλά δο ς
κάτοικοι καί μάλιστα οί τής ύπαίθρου χώρας ένέμειναν μέν πιστοί εις
τό πάτριον φρόνημα καί θρήσκευμα, άλλά δεν διεκρίθησαν έπί ευδο­
κιμώ ένόπλω διαμαρτυρήσεε κατά τών έπιδραμόντων ξένων. Εις
τούς κατακτητάς τούτους άντέστησαν σπουδαίως οί κάτοικοι τής μι-
κράς ‘ Ασίας διά τών τελευταίων άντιπροςώπων τής πνεούσης τά λ ο ί­
σθια στρατιωτικής αυτών άριστοκρατίας, διά τού Λασκάρεως, τού
Β α τά τζ η , τού Μ ιχαήλ ΓΙαλαιολόγου. ‘Αντέστη κατά τής κατακτή-
σεως καί δ ηπειρωτικός ελληνισμός, συμμαχήσας μετά τής κατά πρώ­
τον τότε άναφανείσης έν τγ) ιστορία ‘Αλβανικής φυλής. Οί δε έν Ν ι·
καια έκεϊνοι βασιλείς καί οί δεσπόται τής Η πείρου Μ ιχα ήλ καί Θεό­
δωρος κατώρθωσαν έπί τέλους νά καταλύσωσι τό τε λατινικόν βασίλειον
τής Θεσσαλονίκης καί την λατινικήν αυτοκρατορίαν τής Κω νσταντι­
νουπόλεως. Διεμαρτυρήθησαν ώςαύτως έπί μακρόν χρόνον έν Κρητη
«οί μεγάλοι οίκοι τής μεσαιωνικής ημών άριστοκρατίας, οί εν τή νή-
7 *
 100 Κατάταξις Ελλήνων εις τον Φραγκικήν στρατόν.

σω έκείνη έπί των Φωκάδων καί των Κομνηνών κατασταθέντες. Ή

δε κυρίως Ε λ λ ά ς, εξαιρέσει τής Κορίνθου, τήςΝ αυπλίας καί μάλιστα
τής Μονεμβασίας, δέν άντέστη έκθύμως εις την ξενοκρατίαν, αφού ό-
Xiyat εκατοντάδες γάλλων ιπποτών ήρκεσαν ί'να καταλάβωσιν αμα­
χ η τ ί την έκτος του ισθμού χώραν καί σχεδόν α μ α χη τί τό πλεΐστον
τής ύπαίθρου Πελοπόννησου. Τό φαινόμενον τούτο εξηγείτα ι ευκόλως
έκ τού συστήματος τό οποίον έφήρμοσεν ή ήμετέρα αυτοκρατορία είς
τάς χώρας ταύτας επί πολλάς εκατονταετηρίδας. Τό πλείστον καί
τό κράτιστον των στρατών αυτής συνεκροτείτο συνήθως έκ τών κα­
τοίκων τής μικοάς ’Ασίας καί τών βορειότερων ευρωπαϊκών χωρών.
Έστρατολόγουν μεν οί βασιλείς ημών καί έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι, ά λλ’
έπερειδόμενοι κυρίως είς τά ασιανά καί τά μακεδονικά τά γμα τα , ο­
λίγον έφρόντιζον περί τής πολεμικής ανατροφής τής Πελοποννήσου
καί τής άλλης Ε λλά δο ς, προθύμως μάλιστα δεχόμενοι παρ’ αυτών
χρήματα καί άλλα πολεμικά είδη αντί τής προςωπικής ύπηρεσίας.
Ποικίλα πιθανώτατα α ίτια ΰπηγόρευσαν την τοιαύτην τής μεσαιω­
νικής ημών κυβερνήσεως πολιτείαν από τής όγδοης έκατονταετηρίδος
καί έφεξής* προ πάντων δε ίσως ή ου μικρά άραίωσις τού πληθυσμού
τών χωρών τούτων, ή έκ διαφόρων αιτιών προελθούσα καί μ.ή άνα-
πληρωθείσα είμή διά τής έν αύταίς έγκαταστάσεως ικανών ξενικών
φύλων. Ά λ λ ’ δπωςδήποτε τό γεγονός είναι άναμφισβήτητον, καί δ ι’
αυτού έξηγούνται άποχρώντως δύο έκ τών κεφαλαιωδεστέρων φαινο­
μένων τής πατρίου ημών ιστορίας. Πρώτον ή ευκολία μεθ’ ής οί Φράγ-
aot κατέλαβον την κυρίως Ε λ λ ά δ α καί είς ήν δεν δυνάμεθα νά άπο-
δώσωμεν αιτίαν άλλην είμή την όλίγην περί τά όπλα άσκησιν καί
έπ ιτη δειότη τα τών κατοίκων. Δεύτερον δέ καί ούδέν ήττον άξιοση-
μείωτον τούτο, ότι καθ’ όλον τό μακρόν τών μεσαιωνικών χρόνων
διάστημα at τής κυρίως Ε λλά δο ς χώραι έλάχιστα έ'δωκαν τή αλή­
θεια σημεία ένεργού ζωής, καί ιδίως ουδέ να άνέδειξαν μεταξύ τών
τοσούτον έπιφανών άνδρών, ών μνημονεύει ή μεσαιωνική ημών ιστο­
ρία, μέγαν στρατηγόν, ένω άπαντες οί μεγάλοι στρατηγοί καί οί
μεγαλοπόλεμοι βασιλείς προεκυψαν συνηθέστατα μίν έκ τής μικράς
’Ασίας, έστιν ότε δέ καί έκ τών βορειοτέρων ευρωπαϊκών χωρών.
Κ αί τοιαύτη μέν ήτο ή ηθική τών κατοίκων τής κυρίως Ελλάδος
κατάστασις μέχρι τής τριςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος. Ό τε δέ
περί τά μέσα τής ΙΕ' έκατονταετηρίδος κατελύθησαν καί τά τελευ-
 Καταταξις Ελλήνων εις τον Φραγκικόν στρατόν. 101

ταΐα τής φραγκοκρατίας έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι λείψανα, αίφνης (όλέ-

πομ,εν τούς κατοίκους τής αρχαίας του ελληνισμού εστίας επιχειρουν-
τας εκθύμως αγώνα πεισματώδη κατά τής μωαμεθανικής κατακτή-
σεως, διά των πολυθρύλητων κλεφτών καί άρματωλών, διεξαγαγόν-
τας πολλάς κα τ’ αυτής επαναστάσεις καί επί τέλους εύτυχησαντας
νά άνακτήσωσι την πολιτικήν αυτονομίαν διά των πολυύμνητων έρ­
γων, τά οποία κατέπληξαν τον κόσμον καί προεκάλεσαν την συμπά­
θειαν αυτού καί την προστασίαν. Ένω λοιπόν οί τής κυρίως Ελλάδος
κάτοικοι αναφαίνονται ήκιστα πολεμικοί έν αρχή τής τριςκαιδεκάτης
εκατονταετηρίδος, τάνάπαλιν από τών μέσων τής ΙΕ* αναδεικνυνται
πολεμικώτατοι. Εις τ ί άλλο δυνάμεθα νά άποδώσωμεν την αλλοίω σή
ταύτην είμή εις την άρειμάνιον ανατροφήν, ήν έλαβον επί τής εν τω
μεταξύ Ισχυσάσης ενταύθα φραγκοκρατίας ; Ίσως είπωσί τινες, oxt
οί προπάτορες ημών άντέστησαν εις τήν μωαμεθανικήν κυριαρχίαν,
καθο ζγριωτέραν καί άσπονδοτέραν τής φραγκικής. Βεβαίως ή διοί-
κησις τών Γάλλων ύπήρξε μετριοπαθής καί συνετή. Δυςτυχώς όμως ό-
'λαι αί ειδήσεις, τάς όποιας έχομεν περί τού πνεύματος τού έπικρατή-
•σαντος έν τή ’Ανατολή άπο τής ΙΒ' μέχρι τής ΙΕ' έκατονταετηρίδος
μ.αρτυρούσιν, ότι τό προς τον φραγκισμόν μίσος ήτο πολύ σφοδρότε-
ρον τής προς τον μωαμεθανισμόν άποστροφτ-ς* καί τούτο οχι μονον
παρά τοίς ό^λοις αλλά καί παρά τοίς λογιωτέροις καί έπισημ,οτέροις
τών τότε ανθρώπων, οιοι ήσαν ό Ν ικήτας ό Χωνιάτης, ό Ευστάθιος^
ο Λουκάς Νοταράς καί πλειστοι άλλοι. Έάν λοιπόν διά μόνον
τού έθνικού μίσους έπρεπε νά έξηγήσωμεν τήν κατά τού μωαμεθανι­
σμού άντίστασιν, έξ ανάγκης ή άντίστασις αυτή έπρεπε νά άποβή
τουλάχιστον ίση, άν όχι μ.είζων, καί κατά τού φραγκισμ.ού. Ά λ λ ’ έν
τοίς πολεμ.ικοΐς εργοις δεν άρκούσι μόνα τά πάθη, προςαπαιτείται καί
ή περί τά όπλα έξις καί δεξιότης, ήτις μή ύπάρχουσα έν αρχή τής
τριςκαιδεκάτης εκατονταετηρίδος ύπήρχε περί τά μέσα τής ΙΕ '. Όμ.ο-
λογούμ.εν, ότι ή από τών γρόνων έκείνων έξέγερσις τής κυρίως Ε λ λ ά ­
δος οφείλεται προςέτι εις τήν άναζωπύρησιν τών άρχαίο^ν ελληνικών
παραδόσεων, εις τον μετά τής ’Αλβανικής φυλής συνδυασμόν, και,
βραδύτερον, εις τήν έπίδρασιν τού νεωτέρου πολιτισμού* αλλά δεν
έπιτρέπεται νά άρνηίΐώμεν, ότι πρώτη τής άναβιώσεως εκείνης αφετη­
ρία ύπήοξεν ή πολεμική ανατροφή, ήν ελαβον οί προπάτορες ημών
κατατασσόμ.ενοι έπό δύο περίπου εκατονταετηρίδας εις τά άρειμ.άνια
102 Κατάταξις Ελλήνων εις τόν Φραγκικόν στρατόν.

πεζικά και ιππικά των φράγκων τά γμα τα . *Αλλ' άναφέρομεν ενταύθα

και εν των περιεργοτέρων άποτελεσμάτοιν τής πολεμικής άνατροφής.
ήν έ'λαβον οί ήμέτεροι επί τής φραγκοκρατίας. Έ π ι του μεσαιωνικού
ελληνισμού, ο ανατολικός κλήρος περίωρίζετο εις την έπιτέλεσιν τής
λαχούσης αύτω ίεράς λειτουργίας, ένω απεναντίας αρχιερείς καί ιερείς,
λατϊνοι, ανέκαθεν πολλάκις περιβαλλόμενοι την περικεφαλαίαν και
τον θώρακα, έστρατήγουν του ποιμνίου αύτών. Τούτο δε έκίνει κατ'
εκείνο του χρόνου την άγανάκτησιν των ήμετερων. Ά φ' ής όμως επί
των Βιλλεαρδουίνων καί των βουκών των 'Αθηνών ύπεβλήθησαν καί
οι "Ελληνες έν μέρει εις την στρατιωτικήν υπηρεσίαν, θέλομεν ίδ ει επί
τουρκοκρατίας καί επί τής έπαναστάσεως, πλείστους εκ των του κλή->
ρου αφειδώς καί εύκλεώς προμαχοΰντας ύπέρ πίστεως καί πατρίδος.
Μ ηδέ νομίσΥ) τις ότι ή τής πολεμικής ταύτης άνατροφής έπίδρασις
αναφαίνεται εις μόνα τά προαναφερθέντα καθολικά γεγονότα τών
χρόνων εκείνων τής ιστορίας του Ελληνικού έθνους. Ή άνατροφή
αυτή καί τά αποτελέσματα αυτής μαρτυρούνται προςέτι υπό πολλών
ειδικών καί ούτως είπεΐν προςωπικών περιπετειών του εθνικού ημών
βίου. Ό λόγος ενταύθα είναι κυρίως περί τών μεσημβρινωτέρων ελλη­
νικών χωρών άλλ* οι Φράγκοι δώρισαν εις υπηρεσίας Έ λληνα ς καί
εις τάς βόρειό τέρας, όσον βραχυχρόνιος καί άν υπήρξε ν ή αυτόθι κυ­
ριαρχία αύτών. Ό αύτοκράτωρ Ερρίκος άνηγόρευσε τω μ.έν 1506 βα-
ρώνον Άδριανουπόλεως καί Διδυμοτείχου τον Θεόδωρον Βρανάν, επί
τω ορψ του νά τελή ετήσιον φόρον και νά παρέχη επικουρίαν 5 0 0 μα­
χ η τ ώ ν τω δε 1211 πολιτικόν καί στρατιωτικόν διοικητήν τών έν μι-
κρ^ *Ασίοκ φραγκικών κτήσεων, τον Γεώργιον Θεοφιλόπουλον. Τνα ό­
μως έπανέλθωμεν εις την κυρίως Ε λ λ ά δ α , όπου ή ξενοκρατία μακρό-
τερον ίσχύσασα ελαβε καί πολύ πλειότερον καιρόν νά έπενεργήση εις
τό πνεύμα καί εις τάς έξεις τών κατοίκων, θέλομεν ευρει εκεί άναφε-
ρομένους τον Χωματιανόν, στρατεύοντα μετά 2 0 0 μαχητών, τον πρω-
τοβεστιάριον τού πριγκηπάτου Ά χα ία ς Τωάννην Μουρμούρην, έτερον
πρωτοβεστιάριον, τον Καρυτηνόν Κολλίνον Κυρ Βασιλόπουλον, τον ι­
σχυρόν προεστώτα Καρυταίνης Καλογιάννην Κοζαρίδην, τον ιππότην
Τωάννην Κουτρούλην, τον μέγαν οίκον τών Σγουρομαλλαίων, ετι δε
πλείστους άλλους διαπρέψαντας επί τή πολεμική ή διοικητική ικανό·
τ η τ ι είτε έν τή φραγκική υπηρεσία είτε έν τή άντιστάσει κατ' αύτής·
δ ιό τι έάν πολλοί Έ λληνες ή απόγονοι Ελλήνω ν καί Γαλλίδων ύπη-
 Συνετή διοικησις του Γοδοφρέδου Β \ 103

ρέτουν πιστώς τούς ζένους και ένέμοντο άγογγύστως τά έπιτρεπόμενα

αύτοΐς προνόμια, άλλοι, ωφελούμενοι εκ της νέας πολερ,ικής ανατρο­
φής ήν έλάμβανον και έκ τού φρονήματος το δποιον ένέπνεεν δ μ ά χ ι­
μος βίος δν διήγον, κατεζανίσταντο προϊόντος τού χρόνου έκ δ ια λ ειμ ­
μάτων κατά των καταχρήσεων εις τάς δποίας ήρχισε να έκτραχηλί-
ζητα ι καί έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι ή ξενοκρατία, άφ* ής έζέλιπον οί συ­
νετοί οίκοι των Βιλλεαρδουΐνων καί των Λαρόσων. Το δε θούρειον
πνεύμα των κατοίκων τής κυρίως Ε λλά δο ς δεν άνεπτύχθη τότε μ,ό-
νον διά τής πολεμικής ανατροφής ήν έλάμβανον, άνεπτύχθη προςέτι
διά ποικίλης άλλης έπιδράσεως τού δυτικού κόσμου, ιδίως διά των
γενναίων φρονημάτων καί αισθημάτων, τά δποϊα ήκουον άδιαλείπτω ς
πρεσβευόμενα, θαυμαζόμενα, ύμνούμενα. Είς τούτο μάλιστα συνετέ-
λεσαν τά λεγόμενα Χρονικά των εν Μωρεα ποΛέρων των Φράγκων,
τά δποϊα πολλάκις άνεφέρομεν καί θέλομεν έ τ ι αναφέρει. Τά Χρονικά
ταύτα γραφέντα ύπο Πελοποννησίου γεννηθέντος έκ μητρδς έλληνίδος
καί πατρός Φράγκου έμφορούνται μεν πολλάκις πνεύματος ούχί ευμε­
νούς προς τούς κατακτηθέντας, άλλ* εάν άναγινωσκόμενα ύπδ τούτων
ήδύναντο νά κινήσωσι πολλάκις την άγανάκτησιν αυτών, έδίδασκον
όμως συγχρόνως είς αυτούς τά ηρωικά των κυριάρχων κατορθώματα,
καί φυσικοί τφ λόγ<ρ παροδτρυνον αυτούς είς μίμησιν των αρετών δι*
ών τά κατορθώματα ταύτα διεπράττοντο. "Οςτις παραβάλη την
ζωήν, τήν ψυχήν, την τόλμην καί ένίοτε την χάριν την καταφαινομέ-
νην έν τφ προκειμένω ποιήματι, προς τά νεκρά καί άψυχα ώς επί το
πλεϊστον έργα τών μεσαιωνικών ημών χρονογράφων καί ποιητών, θέ­
λει αμέσως έννοήσει, δπόσον άλλοία διανοητική τροφή προςεφέρθη
τότε είς τήν ελληνικήν νεολαίαν. Πολλάκις δέ δ άναγινώσκων τά Χρο­
νικά ταύτα νομίζει, ότι αναπνέει ήδη τάς δροσεράς καί άρωματικάς
αύρας τής γηραιάς ημών Ε λλά δο ς, τάς αύρας έκείνας έν αίς εμελλον
μ ετ’ ού πολύ νά άντηχήσωσι τά απαράμιλλα άσματα τής δημώ ­
δους ημών ποιήσεως.

Έν Πελοποννήσφ λοιπον καί έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι ή φραγκική

κυριαρχία άνεδείχθη έπιτηδειοτέρα ή έν ταϊς βορειοτέραις χώραις, καί
άπέβη μέχρι τίνος χρήσιμος είς τον εθνικόν ημών βίον. Ό Γοδοφρέδος
Β ', άφού κατεσκεύασε τδ ισχυρόν φρούριον Χλομούτζι καί περιήλθεν
είς είοηνικωτάτας σχέσεις πρός τε τον κλήρον καί προς τούς κατοίκους
104 Συνετή όωίκησις του Γοοοφρέδου Β ’.

έν γένει, έπέστησεν Ιδίως την προςοχήν εις την εσωτερικήν του κρά­
τους διοίκησιν καί διεξήγαγεν αυτήν μετά πλείστης όσης συνέσεως.
Ηύτύχησε δέ νά άξιυ>θή και ιστορικού λόγου άξιου, του Μαρίνου Σα-
νούτου, οςτις έ'ζη κατά το πρώτον ήμισυ τής 14 έκατονταετηρίδος. Το
έργον αυτού επιγράφεται *Ιστορία τον βασιλείου της 'Ρω μανίας και
συνετάχθη λα τινιστί* άλλα το λατινικόν κείμενον δεν σώζεται, άνευ-
ρέΟη δέ ή Ιταλική αυτού μετάφρασις, ήτις έγένετο πολύ βραδύτερον.
Κ ατά τον Μαρίνον Σανούτον λοιπόν ό Γοδοφρέδος Β' ήτο κύριος χώ­
ρας ίκανώς εύρείας καί ένέμετο πλούτον πολύν είχε δέ τήν συνήθειαν
νά άποστέλλη εκ διαλειμμάτω ν τινάς των πιστότερων φίλων εις τάς
αύλάς των ύποτελών του, επιτετραμμένους νά έξετάσωσι πώς ούτοι
διάγουσι καθ’ εαυτούς καί προς τούς ύπηκόους. Συνετήρει και έμισθο-
δότει έν τή αυλή αυτού άδιαλείπτως 80 ίππότας, χρυσούς φέροντας
πτερνιστήρας. ’Εντεύθεν συνέρρεον περί αυτόν εις Μωρέαν άδιαλείπτως
ίππόται έκ Γαλλία ς, Βουργουνδίας καί μάλιστα εκ τής ιδίας αύτού
πατρίδος, τής Καμπανίας. Οί μέν ήρχοντο ϊνα εύρωσι πόρον ζωής, οί
δέ ινα πληρώσωσι τά χρέη των, οί δέ ίνα διαφύγωσι τήν καταδίωξιν
ένεκα εγκλημάτω ν, τά δποια οίκοι διέπραξαν. Κ α ί ότε βραδύτερον ά-
πώλεσαν τήν ήγεμ,ονιαν ταύτην, άναφανδόν άνωμολόγουν ότι ή ίππο-
τικ ή τής Γα λλία ς τάξις ύπέστη ως έκ τούτου άνυπολόγιστον ζημίαν.
Ό ποια διαφορά προς τήν έν Κωνσταντινουπόλει έπικρατήσασαν ά-
θλιότητα . Ένω έκει έβασίλευε δεινοτάτη άναρχία, ένταύθα ήγεμών,
μεγιστάνες καί λαός διήγον έν πλήρει αρμονία. Ένω έκεί ύπήρχεν ά-
διάκοπος χρηματική άμηχανία, ένταύθα αί πρόςοδοι πάντοτε ύπερέ-
βαινον τάς δαπάνας. Μήπως έν ετει 1236 δέν είδομεν τον Γοδοφρέ-
δον Β ’ δραμ,όντα εις Κωνσταντινούπολή καί λαμπρώς συντελέσαντα
είς τήν διάλυσιν τής υπό τού Βα τά τζη διεξαγομένης πολιορκίας; Ή
δύναμις ήν τότε συνεπήγαγε συνέκειτο έξ 100 ιπποτών, 8 0 0 τοξο­
τών καί 6 πλοίων· άνέλαβε δέ τότε καί τήν ύποχρέωσιν νά κατα-
βάλλν, κα τ’ έτος είς συντήρησιν τού κράτους 2 2 ,0 0 0 ύπέρπυρα (φράγκα
2 4 6 ,4 0 0 )· άντί δέ πάντων τούτων ό ευγνώμων Βαλδουϊνος άπένειμεν
αύτω τήν ύπερτάτην κυριαρχίαν έπι τού αίγαίου πελάγους καί τής
Εύβοιας, ετι δέ καί άλλα πολλά έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι φέουδα. Είναι
άληθές ότι ή Κωνσταντινούπολις περιεκυκλούτο ύπό ποικίλων πολε­
μίων καί ιδίως ύπό των δύο ισχυρών Ελλήνω ν μοναρχών τής Νίκαιας
καί τ ή ς ’Ηπείρου* έν αυτή δέ τή βασιλευούση οί Ε νετο ί είχον έκμυζήσει
 Γουλιέλμος Β'. "Αλωσις Μονεμβασίας. Ευημερία Πελοπόννησου. 105

άπαντας αυτής τούς πόρους, ενώ έν Πελοποννήσω ούτε οι κύριοι της

μεσσηνιακής παραλίας Ε νετο ί, ούτε η Μονεμβασία ήν έξηκολούθουν
κατέγοντες οί "Ελληνες, παρηγον σπουδαίους εις τον Βιλλεαρδουϊνον
περισπασμ,ούς. Ά λ λ * ούδέν ήττον είναι βέβαιον ότι η μέν άνικανότης
των έν Κωνσταντινουπόλει Φράγκων ηύξησε πολύ τάς δυςχερείας ύπο
των οποίων περιεστοιχίζοντο, ή δε έπιτηδειότης των Φράγκων της
Πελοπόννησου συνετέλεσε πολύ είς την ευημερίαν τού κράτους, το ό­
ποιον αυτόθι ί'δρυσαν. Ά πεβίω σε δέ 6 Γοδοφρέδος Β' τω 1 2 4 5 συ-
στήσας μικρόν προ τού θα νατού είς τον αδελφόν καί διάδοχόν του
Γουλιέλμον B r (διότι αυτός τέκνα δεν έγέννησε) νά κτίση είς Α νδρα βί­
δαν μονήν καί εκκλησίαν επ’ όνόματι τού άγιου Ιακώβου, ίνα κη-
δεύση έναύτή τόν τε πατέρα των καί αυτόν. Κ αί εκεί λοιπόν άνεπαύ-
θησαν έν τω μέσω μεν ό περιφανής πατήρ, δεξιά δε ό συνετός καί
γενναίος Γοδοφρέδος Β ', αριστερά δε παρεσκεύασεν ό Γουλιέλμος τόν
ίδιον τάφον, όπου έκηδεύθη βραδύτερον. Ή μονή άνετέθη είς τούς Ν αι-
τας* καί τέσσαρες ιερωμένοι, πλούσια λαβόντες είςοδήματα, διωρίσθη-
σθησαν νά τελώσιν αυτόθι άδιαλείπτω ς λειτουργίας υπέρ άναπαύσεως
των ψυγών τού πατρός καί των δύο αδελφών.

Ό Γουλιέλμος Β' , έν άκμ.ή ών τότε τής ηλικίας, ήρξε τής Πελο­

πόννησου έπί τριάκοντα καί τρία έτη , 1245-— 12 7 8 . Έ άν ό Γοδο­
φρέδος A f ύπήρξεν ό ιδρυτής τού κράτους, ό δε Γοδοφρέδος Β* ό έπ ιτη-
δειότατος αυτού κυβερνήτης, ό Γουλιέλμος Β' διεκρίθη ιδίως ώς πο­
λεμιστής. Α λ λ ά δι* αυτό τούτο ότι έπεχείρησε πολέμους πολλούς καί
δυςαναλόγους προς τάς ιδίας δυνάμεις, παρεσκεύασε την παρακμήν
τής έν τη κυρίως Έ λλά δι φραγκικής κυριαρχίας. Ό πρώτος αυτού πό­
λεμος ύπήρξεν εύλογος. Ή Μονεμβασία ήτο ή μόνη έλευθέρα ετι τής
Πελοποννήσου πόλις* τά πλοία αυτής διαπλέοντα τό Αίγαίον έξηκο-
λούθουν ύποστηρίζοντα τούς αγώνας τής έν Ν ίκα ια αυτοκρατορίας
κατά τών έν Κοςσταντινουπόλει Φράγκων. "Ενεκα δε τής Μονεμβα-
σίας δ ιετέλ ει έκ δ ια λείμ μ α το ς άφηνιάζουσα καί πάσα ή πέριξ Λακω-
Νΐκή μέχρι τού Ταϋγέτου. "Οθεν ό Γουλιέλμος Β' άμα άναλαβών τήν
αρχήν άπεφάσισε νά καταβάλη το τελευταΐον έκείνο τού ελληνισμού
όρμητήριον καί συμμαχήσας μέν μετά τών Ενετώ ν παρ’ ών ε'λαβε
τέσσαρα πολεμικά πλοία, συγκαλέσας δε άπαντας τούς υποτελείς έν
οίς καί τούς δυνάστας Εύβοιας καί τόν μέγαν Κύριν ’Αθηνών, συνε-
106 Γουλιέλμος Β \ "Αλωσις Μονεμβασίας. Ευημερία Πελοπόννησου.

κρότησε δύναμιν μαρτυρούσαν τό μέγεθος των πόρων αυτού* διότι έ-

πήλθε κατά τής Μονεμβασίας μετά 3 ,0 0 0 ιπποτών καί 8 ,0 0 0 ιππέων
καί πολιορκητικών μηχανών ισχυρών. Ή πολιορκία διήρκεσε τρία έτη
1 2 4 6 — 1 2 4 8 . Οί Μονεμ,βασιώται άνεδείχθησαν άξιοι τής αρχαίας
αυτών φήμης, αλλά ή καρτερία του Γουλιέλμου Β' ύπήρξεν ούδέν ή τ-
τον θαυμαστή.
Τ ί να σέ λέγω τά πολλά, καί τί νά σε τά γράφω,
Τά εποικεν 6 πρίγκηπας εις την Μονοβασίαν,
Καί πάλιν πώς έδιάγασιν οί Μονοβασιώταις;
"Ομως διά κοντότερον νά το διερμηνεύσω.
Καθώς τον δρκον εποικεν b πρίγκηπας έτότε,
"Οτι ποτέ ού μή διαβή εις την Μονοβασίαν
Έυ^ς νά πάρη το βουνόν, ομοίως καί τδ κάστρον,
Εις τούτο εποικεν έκεΤ τρεις χρόνους ή καί πλέον.
Εκείνοι τής Μονοβασιάς ούκ είχαν πώς νά ποίσουν* -
Έφάγασι και ποντικοί^ ομοίως καί γατία·
Το τί νά φαν ούκ είχασι, μόνον ό εις τον άλλον*
Καί ώς είδαν την στενοχώριάν, τον θάνατον εμπρός τους,
Βουλήν έπήραν ένομου νά έχουν προςκυνήσει*
Συμβίβασιν έζήτησαν του πρίγκηπα Γουλιάμου,
Νά ήναι πάντα μέ αυτόν, μέ την κληρονομιάν του,
Έγγούσατοι, ελεύθεροι ολοι μέ τά έδικά τους,
Νά μή χρεωστουν εις δούλευσιν, άνευ ς’τά πλευτικά τους,
’Έχοντας καί την ρόγαν τους καί τήν φιλοτιμιάν τους.

Έν άλλαις λέξεσιν οί Μονεμβασιώται, καί εις αυτήν τήν έσχάτην

περιελθόντες αμηχανίαν, δεν παρεδόθησαν άνευ ορών, αλλά άπήτη-
σαν νά μείνωσιν ασύδοτοι καί ελεύθεροι πάσης ύποχρεώσεως αυτοί
τε καί τά κτήμα τα αύτών, καί νά μή ύπηρετώσιν είμή κατά θάλασ­
σαν επί τών ίδιων πλοίων, αλλά λαμβάνοντες ένεκα τούτου εύλογον
μισθοδοσίαν. Ό Γουλιέλμος έν τή συνέσει αύτου παρεδέχθη τάς προ­
τάσεις ταύτας, ύπέγραψε τά όΥ αύτών άπαιτούμενα προνόμια καί
έπειτα παρέλαβε τάς κλεΐς τού φρουρίου άπο τών αρχόντων τής πό-
λεως Μαμονά, Μονογιάννη καί Σοφιανού. Παρέμεινε δε πιστός εις
τον λόγον του, προςοικειωθεις διά δωρεών μεν καί τιμών τούς άρχον­
τας, δι* επιείκειας δέ τον λαόν καί καταστήσας τήν Μονεμβασίαν
δεύτερον μετά τό Κλαιρμόντ άσφαλέστατον οχύρωμα τής ηγεμονίας
αύτου. Τό παράδειγμα τής πόλεως έμιμήθη ή περικειμένη χώρα. Τά
Βάτυκα καί οι Τσάκωνες ύπετάχθησαν ώςαύτως,
 ΓοΜίελμος Β*. "Αλωσις Μονεμβασίας. Ευημερία Πελοπόννησου. 107

Και 6 πρίγκηπας ώς φρόνιμος όλους τους έχαιρέτα,

Γλυκεία τούς άπεδίχετον προς την ουσίαν την είχαν.

Και ουδέ εις τούτο ήρκέσθη* άλλα αφού διέλυσε τότε τον στρατόν
καί τον στόλον καί διήλθε τον χειμώνα του 1 2 4 8 προς το 1 2 4 9 εις
Λακεδαιμονίαν, όπου ιδιαζόντως ήγάπα νά διατριβή, έπειτα έκτισε
τρεις ισχυρούς πύργους, τον Μιζιθράν. την Μαίνην καί τό Λεύτρον»
περιζώσας ουτω πανταχόθεν πάντας τούς περιλιπομένους Σλαύους καί
ιδίως τούς από των προτέρων χρόνων γνωστούς εις ημάς Μ ελιγ-
γούς, οιτινες, ανυπότακτοι μείναντες, έσυνθηκολόγησαν τότε καί διε-
τέλεσαν μεν πάντοτε αφορολόγητοι, ύπεχρεώθησαν όμως νά ύπηρε-
τώσιν εν τω στρατώ ώς ψιλοί στρατιώται.
Έ κ το τε επί έξ όλα έτη ή Πελοπόννησος άπήλαυσε βαθεΐαν ειρή­
νην καί πολλήν ευημερίαν. ’Αξιοσημείωτος μάλιστα είναι ή εμπορική
κίνησις, ήτις έπεκράτει έν αυτή· «τοσαύτη ήτο ή πίστις καί ή ασφά­
λεια του τόπου, λέγει ό Σανούτος, ώςτε ου μόνον οι ίππόται άλλα καί
οί έμποροι περιφερόμενοι πανταχού καί εις τούς πύργους των Βα ΐλω ν
φιλοξενούμενοι, έλάμβανον, επί άπλή αποδείξει παρ’ αυτών, όσα χρή­
ματα ήθελον διά τάς συναλλαγάς α υτώ ν.. . . Ή αυλή τού πρίγκήπος
έλογίζετο πάντοτε ώς τό πρότυπον σχολεΐον τής ίπποτικής αρετής, ό
δε Βιλλεαρδουϊνος ώς τό κάλλιστον αυτής υπόδειγμα* οί υιοί των
τε ύποτελών αύτώ μεγιστάνων καί τών άλλων έν Έ λ λ ά δ ι Φράγκων
ηγεμόνων συνέρρεον ειςτήν αυλήν εκείνην ϊνα παιδευθώσιν εν τε τή πο­
λεμική τέχνη καί περί τήν τών τρόπων κομψότητα. Επτα κόσιοι
έως χ ίλιο ι ιππείς περιεστοίχιζον τον πρίγκηπα, όςτις διητά το λαμ-
πρότερον πολλών μεγάλων βασιλέων.» Ά λ λ ’ έν τούτοις έστερείτο έ’τ ι
ενός τών δικαιωμάτων τό οποίον είχον τότε πολλοί υποδεέστεροι αυ­
τού έν Ευρώπη. "Οθεν ότε κατά μάϊον τού 1 2 4 9 άπήλΟε μετά στό­
λου άξιολόγου καί 4 0 0 ιπποτών εις Κύπρον, ?να χαιρετίση τον βα­
σιλέα τής Γα λλία ς Λουδοβίκον Θ', διαβαίνοντα διά τής νήσου εκεί­
νης, επί τής κατά τής Αιγύπτου εκστρατείας του, έλάλησε προς αυ­
τόν κατά Σανούτον τάδε· «Β α σιλεύ, είσαι ισχυρότερος εμού καί δύ-
νασαι νά άγης απανταχού γής όσον στρατόν θέλεις άνευ χρημά τω ν
ά λλ’ εγώ δέομαι προς τούτο αργυρίου, καί όμως δεν έχω τό δικαίωμα
νά κόπτω νο μίσ μα τα .»’Εντεύθεν 6 βασιλεύς έπέτρεψεν αύτώ τό δικαίωμα
τού νά κόπτη νομίσματα όμοια τών Γαλλικώ ν καί συνεπληρώθησαν
108 Μεταβολή πραγμάτο>ν. Πόλεμος προς Ενετούς Εύβοίος. Άθήναι.

οΰτω τά ηγεμονικά του Γουλιέλμου δικαιώ ματα, οτε άπροςδοκήτως

τά αγαθά της ειρήνης διεδέχθη πόλεμος ολέθριος.

Ό Γουλιέλμ,ος, οτε διεδέξατο τον αδελφόν του είχε νυμφευθή εις

δεύτερον γάμον την Καριντάναν δαλλέ Κάρτζερι, κληρονόμον ενός
των τριών Λομ,βαρδικών οϊκων οίτινες κατεΐχον την Εύβοιαν ύπό την
άμεσον κυριαρχίαν τής Ένετίας καί την επικυριαρχίαν τού πρίγκη-
πος τής Ά χα ια ς. Ό πατήρ τής Καριντάνας είχεν άποθάνει άπό τού
1 2 2 0 · οθεν 6 Γουλιέλμος άμα νυμφευθείς έφάνη εύδιάθετος νά ζητήση
την κληρονομιάν τής συζύγου, άλλ* άπετράπη τού σκοπού ενεκα των
εσωτερικών αγώνων ους έδέησεν, ώς προ μικρού είδομεν, νά επιχειρήσει
προς συμπλήρωσιν καί έξασφάλισιν τής αρχής αύτού. Δεν έ'φερε δέεις
μέσον την άπαίτησιν ταύτην είμή τω 1 2 5 5 , μετά τον τότε συμ­
βάντα θάνατον τής δευτέρας εκείνης συζύγου του, καί ένω αύτη είχεν
άποβιώσει άκληρος. Ά λ λ ’ οι κατέχοντες την Εύβοιαν Λομ,βαρδικοί
οίκοι καί ή προστάτις αύτών Έ νετία άντέστησαν καί συνεμάχησαν
μετά πολλών δευτερευόντων Φράγκων ηγεμόνων τής Ελλάδος* εντεύ­
θεν προήλθεν επί διετίαν σφοδρός έμφύλιος μεταξύ τών ξένων εκείνων
αγών. Ό δ* επισημότατος τών συμμάχων ους έπέτυχον οί Ε νετοί
τής Εύβοιας καί οί αυτόθι ύποτελεις αύτών ήτο 6 μέγας Κύρις τών
Αθηνών. Είδομ εν οτι επί τής μετά την άλωσιν τής Κωνσταντινουπό­
λεως καταλήψεως τού λοιπού "Ανατολικού κράτους ή ’Α ττική καί
ή Βοιω τία περιήλθον υπό την άμεσον κυριαρχίαν τού "Οθωνος Λαρό-
ση. Περί τού "Οθωνος Λαρόση, όςτις ήρξεν ενταύθα από τού 1205
μέχρι τού 1 2 2 5 , άλλο δεν γνωρίζομεν είμή ότι εν γένεε οί "Ελληνες
ύπήκοοι άπήλαυσαν αυτονομίαν τινά ύπό τήν επιεική αύτού διοίκη-
σιν. Έπιστρέψαντος δε εις Γαλλία ν τού "Οθωνος διεδέξατο τήν έν τή
’ Α ττική καί Βοιωτία αρχήν ό ανεψιός του Γουίδων Α’ , 1225— 1 263.
Ό Γουιδων έδρευε συνήθως έν Θήβαις, αίτινες ήσαν καί ηδη ώς πρό-
τερον όνομασταί διά τά έν αύταΐς ύπάρχοντα έργοστάσια τών μετα­
ξωτών, καί εις τάς όποιας τούτου ένεκα πολλοί έξηκολούθουν συρ-
ρέοντες από δυσμών έμποροι. "Αξιόν ιδίως σημειώσεως είναι ότι
οι Γενουαιοι οί κα τ’ έκείνο τού χρόνου άποκεκλεισμένοι όντες έξ
άπάσης τής λοιπής ’Ανατολής ενεκα τής παντοδυναμίας τών Ενετώ ν,
έλαβον ενταύθα έπί Γουιδωνος πολλά προνόμια* ού μόνον ασφάλειαν
ζωής καί κτήσεως αλλά καί μέχρι τίνος ατέλειαν καί ετεροδικίαν
 Μεταβολή πραγμάτων. Πόλεμος προς Ενετούς Εύβοιας. Άθήναι. 109

καί ΐδια τμήμα τα καί αρχεία εν Θήβαις καί εν Ά θήναις. Μόνον ώς

πρός τά μεταξωτά υφάσματα έτέλουν ον φόρον καί οι λοιποί αλλο­
δαποί καί μόνον ώς προς τάς ποινικάς ύποθέσεις καί τάς εφέσεις ύπέ-
κειντο εις την δικαιοδοσίαν του άρχοντος τής χώρας. ’Α ντί δε των
προνομίων εκείνων οί Γενουαιοι ύπεχρεούντο νά παρέχωσιν εις τον μέ-
γαν Κύριν 'Αθηνών καί την χώραν αυτού καί τούς υπηκόους πάσαν
προστασίαν καί συνδρομήν. Κ αί ήτο μέν δ Γουιδων ύποτελής τού
Γουλιέλμου διά τάς κατεχομένας ύπ’ αυτού έν Πελοποννήσω κτήσεις
τού "Αργους καί τού Ναυπλίου, αλλά δ ι’ αύτο τούτο, φοβούμενος μ ή­
πως ίσχύσαντος ετι μάλλον τού πρίγκηπος τής Ά χα ια ς παντελνώς
ύποκύψγ) ε ί; την επικυριαρχίαν του, συνετάχθη μετά των Ε νετώ ν τής
Εύβοιας καί των ύποτελνών αυτών. Την αυτήν δέ μερίδα ήσπάσαντο
προϊόντος τού χρόνου καί δ Θωμάς Β' Στρομογκούρτ, 6 αύθέντης τών
Σαλώνων, καί ο Ούβερτϊνος Παλλαυϊτζίνης, ο μαρκίων Βοδονίτζης*
το δέ δεινότερον καί μεταξύ τών βαρώνων τής Ά χα ια ς συνετάχθη-
σαν μετά τού Γουιδωνος ού μόνον δ αδελφός του Γουλνΐέλμος δ άρχων
τής Βελιγοστής, αλλά καί δ βαρώνος τής Καρυταίνης Γοδοφρέδος
Δεβρυέρ, δ άριστος καί κράτιστος τών μεγιστάνων τής χερσονήσου, δ
επιφανέστατος τών στρατηγών τού πρίγκηπος, δ όονεψιος αυτού έξ α­
δελφής, δςτις όμως συζευχθείς μετά ’Ισαβέλλας τής θυγατρός τού με­
γάλου Κύρι, προετίμησε νά άκολουθήση την τύχην τού πενθερού του.
Κατέναντι λοιπόν τού ισχυρού Γουλιέλμου συνεκροτήθη συμμαχία ού-
δέν ήττον ισχυρά. Κ αι τωόντι κα τ’ άρχάς δ πόλεμος, διεξαχ^είς
κυρίως έν Εύβοια, άπέβη αμφίρροπος. Α λ λ ά κατά μάϊον τού 1 2 5 8
ότε οί αντίπαλοι αύτού άπέβησαν εϊπερ ποτέ πολλοί, δ ήγεμών
τής Πελοποννήσου άπεφάσισε ν’ άντεπεξέλθη κα τ’ αύτών πάση δυ-
νάμει* καί συγκαλέσας etc Ν ίκ λ ι όλους τούς πιστούς μείναντας ύπο-
τελνεΐς επισκόπους, ίεροϊππότας καί πολίτας, άπήλθε μετά πολυαρίθ­
μου στρατού εις Κόρινθον,
Με Βύναμιν έπέρασε τήν σκάλαν τών Μεγάρων,
Με πόλεμον έκέροησεν εκείνην τήν κλεισούραν,
καί άπήντησε τον μέγαν Κυριν ου μακράν τού ορούς Καρύδι. Ε κεΐ
συνεκροτήθη μάχη πεισματώδης καθ’ ήν επεσον μέν εκατέρωθεν πολλοί
καί γενναίοι ίππόται, επί τέλους όμως η ττή θη δ Γουιδων, αναγκασθεις
νά καταφύγη εντός τής όχυράς πόλ^εως τών Θηβών. Ό δέ πρίγκηψ
διώκων καί σφάζων τούς εχθρούς του, άπέκλεισεν αύτούς εις Θήβας,
1 10 Μεταβολή αραγμάτων. Πόλεμος προς Ενετούς Εύβοιας. Άθήναι.

καί εν ταύτώ έδήου πάσαν την χώραν, μέχρις ού οι περί τον Γουΐ-
δωνα, βλέποντες δτι δεινήν πάσχουσιν εκ τούτου καταστροφήν αί
κτήσεις αυτών, άπεφάσισαν, προϊσταμένου τού μητροπολίτου Θηβών,
νά έπιτύχωσι συμβιβασρ.όν τινα μ,ετά τού νικητού. Ό Γουίδων ώμοσε
να μη άρη τού λοιπού όπλα κατά τού Γουλιέλμου καί σύναμα νά ύπο-
κύψη εις εύλογον τινα ποινήν, ήν ήθελεν ορίσει παρλαμέντον, το οποίον
έμελλε νά συνέλθη εις τήν εύρείαν καί πλουσίαν πεδιάδα τού Ν ίκλι.
Παρέστη λοιπόν εκεί εν τω ώρισμένω χρόνω ό μέγας Κύρις μετά τού
Θωμά Β' των Σαλώνων καί όλων των μεγιστάνων τής χώρας αυτού'
συν τούτοις δε καί ό ατυχής Γοδοφρέδος τής Καρυταίνης. "Αμα παρα-
στάντες ενώπιον τού πρίγκηπος, δλοι οι λοιποί έκτος τού Γοδοφρέόου,
δςτις δεν έτόλμησε νά έμφανισθή,
Σ ’τά γόνατά του επεσαν όλοι παρακαλώντας
Νά συμπαθήση τό έπταισε τότε ό μέγας Κύρις,
Διού έβάσταξεν άρματα εις πόλεμον μετ’ αυτόν.

Ό Βιλλεαρδουϊνος άπεκρίθη έκθέσας τούς λόγους δι* ούς έπολέμη-

σεν, άπαριθμ,ήσας τά γενόμενα ε*ξοδα καί έλεγξα; τήν απιστίαν των
ανθρώπων αυτών. "Ηλπισε 8ε, λέγει 6 Σανούτος, δτι το ύπατον έ-
κεινο δικαστήριον θέλει καθαιρέσει τον μέγαν Κύριν καί ψηφίσει τήν
δήμευσιν τής ’Α ττικής καί τής Βοιωτίας· ά λλ’ οί έπίσκοποι καί οι
βαρώνοι άπεφήναντο εαυτούς αναρμοδίους εις τήν ύπόθεσιν ταύτην,
δ ιό τι 6 Γουίδων ήτο ανεξάρτητος κύριος των |ν τη μέση Έ λ λ ά δ ι κ τή ­
σεων αυτού, ύποτελής δε τού πρίγκηπος μ,όνον ως προς το *Αργος και
τό Ναύπλιον. Προέτειναν λοιπόν νά καταστήσωσι δια ιτητήν τον βα­
σιλέα τής Γα λλία ς Λουδοβίκον Θ' έκ τής χώρας τού οποίου κατή-
γοντο άμφότεροι οί δυνάσται, δ τε Βιλλεαρδουϊνος καί ό Λαρόσης, ό
δε Γουλιέλμος άπεδέξατο τόσφ προθυμότερον τήν πρότασιν ταύτην
οσω προ δεκαετίας είχεν αύτοπροςώπως γνωρίσει εις Κύπρον τον ευ­
λαβή καί δίκαιον έκείνον βασιλέα. ’Αφού 8ε ταύτα ούτως άπεφα-
σίσθησαν,
\Αρ/ιερεΓς καί άρχοντες, ομοίως ό μέγας Κύρις
Έπήραν τον Μισέρ Τζεφρέν, αύΟέντην Καρυταίνου,
Με τό καπιστρ’ εις τον λαιμόν, ς* τον πρίγκηπα ύπάσι'
Γονατιστά δεόμενοι, παρακαλουν τον όλοι,
Ελεημοσύνη νά γενή, ώς νά τον συμπαθήση.

Ό Γουλιέλμος, δικαίως παρωργισμένος κατά τού απίστου έκείνου

 ’Ολέθριος πόλεμος προς Μιχαήλ Παλαιολόγον. 111

υποτελούς καί συγγενούς, επί πολύν χρόνον δεν ήθελε ν’ άκούση περί
συγγνώμης. Ά λ λ επί τέλους ένέδωκεν είς τάς παρακλήσεις των βα­
ρόνων καί άπέδωκεν αύτω την βαρωνίαν του, περιορισας όμως κατά
τ ι τά έπ* αυτής δικαιώματα αύτού. "Ωςτε άποκατεστάθη ή ειρήνη*
καί αυτή δε ή Έ νετία έπιεικεστέρα γενομένη μετά την ήτταν των
συμμάχων της είς Καρύδι, έπεχείρησε διαπραγματεύσεις περί συμβι­
βασμού, ότε αίφνης πάλιν τά πράγμ.ατα μετέβοίλον όψιν.

Ό Γουλιέλμος, επειδή δεν είχε γεννήσει τέκνα εκ των δύο πρώτων

γάμων, άπεφάσισε νά λάβη τω 1259 τρίτην σύζυγον καί έξελέξατο
ώς τοιαύτην την ’Άνναν Κομνηνήν, την θυγατέρα τού δεσπότου τής
Ηπείρου Μ ιχαήλ Β '. Ά λ λ * δ γάμ,ος ούτος έμελλε νά άποβή αύτω ο­
λέθριος. Έζεύρομεν ήδη, ότι δ Μ ιχαήλ Β' Κομνηνος, υιός ών τού Μ ι­
χαήλ Α' τού ίδρύσαντος το δεσποτάτον τής Ε λλά δος, είχεν ανακτήσει
άμ.α μετά την αιχμαλωσίαν τού αύτοκράτορος Θεσσαλονίκης Θεοδώ­
ρου, την πατρικήν κληρονομιάν, ότι παρέμεινε κύριος αυτής καί μετά την
κατάλυσιν τής εν Θεσσαλονίκη αυτοκρατορίας ύπο τού Β α τά τζη , καί
ότι ού μόνον τής Ηπείρου, Ακαρνανίας, Α ιτω λίας καί μέρους τής Θεσ­
σαλίας, έξηκολούθει αρχών, αλλά καί Si άδιακόπων πολέμων προς
τούς έν Νικαίιρ βασιλείς καί τούς Βουλγάρους ήγωνίζετο νά έπεκτείνη
το κράτος αύτού. *Ιδίως δε περί το 1259 έπερειδόμενος είς τήν συν­
δρομήν των δύο γαμ.βρών του, τού τε βασιλέως τής Σικελία ς Μαμ.-
φρέδου καί τού πρίγκηπος τής Ά χα ία ς Γουλιέλμου, άπέβη τοσούτον
επικίνδυνος, ώςτε δ κατ’ εκείνο τού χρόνου άναλαβών τά πράγματα
έν Νικαίςι Μ ιχαήλ Παλαιολόγος, έδέησε νά άποστείλη κ α τ’ αύτού
τον αδελφόν του Ίωάννην μ.ετά δυνάμεως ίσχυράς* καί τότε συγκρο-
τηθείσης έν Πελαγονία μάχης κατά Οκτώβριον τού έτους εκείνου, δλο-
σχερώς κατετροπώθησαν οί Φράγκοι έπίκουροι τού Μ ιχαήλ Β ', συνε-
λήφθη δε αιχμάλωτος δ Γουλιέλμος, καί πολλοί άλλοι των περί αυτόν
βαρώνων. Ό Μ ιχαήλ Παλαιολόγος γενόμ.ενος ουτω κύριος τού ίσχυρο-
τάτου των έν τή Α να τολή φράγκων ήγεμ.όνων, άπήτησε παρ’ αύτού
τήν δλοσχερή τής Πελοποννήσου παραχώρησιν. Ά λ λ ’ δ Γουλιέλμος
άπεποιήθη τοιαύτην έπονείδιστον λύτρωσιν, οί δ ’ έν Πελοποννήσω
Φράγκοι έδέησε νά προχειρίσωσιν έπίτροπον τής αρχής, καί τό περίερ­
γον είναι, ότι έζελέξαντο τοιούτον τον προ μ.ικρού πολέμ.ιον τού Γου­
λιές μ,ου μέγαν Κύριν των ’ Αθηνών. Ό Γουιδων ήτο τότε έν Γαλλί<£,
1 15 Κολόβωσις τής έν Μωρέα φραγκοκρατίας. Θάνατος Γουλιέλμου.

δπου είχε μετα βή, ί'να ύποβληθή, κατά τά ανωτέρω έκτεθέντα, εις την
κρίσιν του βασιλέως Λουδοβίκου Θ' καί ρύθμιση εν ταύτω διαφόρους
ιδίας υποθέσεις. Έ κει λαβών την κατεπείγουσαν προςκλησιν των έν
ΓΙελοποννήσω ομογενών, έ'σπευσε να παρασταθή ενώπιον του βασι-
λέως κατά άπρίλιον του 126 0 από κοινού μετά του υπό του Βιλλεαρ-
δουινου άποσταλέντος άντιπροςώπου, ινα άκούση την άπόφασιν τού
διαιτητού έν κοινή σύνόδω έδρεύοντος. Ή δέ σύνοδος άναλογισαμένη,
δτι δ μέγας Κύρις ήρεν δπλα κατά τού πρίγκηπος ούχί ών ύποτελής
αυτού ά λ λ ’ έν καλή πίστει ύπέρ τής τιμής καί τώς δικαίων του, δεν
έπεδοκίμασε τήν άπαιτουμένην υπό τού πρίγκηπος δήμευσιν τής ’Α τ­
τικής καί τής Βοιωτίας, άποφηναμένη, δτι άποχρώσα τιμωρία τού
Γουιδωνος είναι ή πολυδάπανος καί πολύμοχθος οδοιπορία, ήν ήναγ-
κάσθη νά έπιχειρήση μέχρι τής Γαλλία ς. Ό Γουίδων, υπερευχαριστη­
θείς διά τήν τοιαύτην άπόφασιν, έφίλησε τούς πόδας τού βασιλέως,
δςτις τότε άπήτησε νά ζητήση παρ’ αύτού δ μέγας Κύρις χάριν τινά·
6 δέ παρεκάλεσε νά άπονεμηθή αύτφ δ τίτλος τού όονχός, δπερ καί
έγένετο ύπό τού βασιλέως, μεθ’ δ δ νέος δούζ Γουιδων Α' έπέστρεψεν
εις τήν Ε λ λ ά δ α καί άνέλαβε τήν διοίκησιν τής Πελοπόννησου, άπο-
καταστήσας έν αύτή τήν άπαιτουμένην τάξιν.

’Α λλά μ ετ’ ου πολύ δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος δςτις είχε συνεπα-

γά γει μεθ’ εαυτού τον Γουλιέλμον εις τήν νεωστί άνακτηθεΐσαν Κων­
σταντινούπολή, ένόησεν, δτι ούδέν κερδαίνει έπιμένων εις τό νά
άπ αιτή δλόκληρον τήν Πελοπόννησον καί προέτεινεν εις τον α ιχμ ά ­
λωτον αύτού μετριωτέρας απαιτήσεις. Είπεν, δτι άρκεΐται εις τήν
παραχώρησιν τής Μονεμβασίας καί των δύο νεωστί ίδρυθεντων φρου­
ρίων τού Μιζιθρά και τής Μαίνης καί εις τήν παράδοσιν δμήρων. Ό
Γουλιέλμος, εί καί εύρίσκων τούς δρους τούτους έπαχθεΐς, ένέδωκεν
δμως έπί τέλους πιεζόμενος ύπό τής ανάγκης, άλλ* ύπό τον δρον, δτι
θέλουσι γίνει δεκτοί καί ύπό των βαρώνων. Συγκροτηθέντος δέ έπί
τούτερ παρλαμέντου εις Ν ίκ λ ι, προεδρεύοντος τού Γουιδωνος, άπεφα-
σίσθη μετά μακράς συζητήσεις νά έξαγορασθή δ πρίγκηψ διά τής
μεγάλης έκείνης θυσίας, προ πάντων διά τον λόγον, δτι αύτός έκυ-
ρίευσε τήν Μονεμβασίαν καί αύτός ωκοδόμησε τά δύο άλλα ζητού­
μενα φρούρια, οί δέ ύποτελεΐς ήθελον πράξεε πράζιν άτιμον άφίνοντες
τον δυνάστην αύτών ν’ άποθάνη εις τήν φυλακήν, ένφ άναλαβών τήν
 Κο)ό€ωσις τής εν Μ«ορέςς Φραγκοκρατίας. Θάνατος Γουλιέλμου. 113

ελευθερίαν, <£ύνχται, θεού θελοντος, νά άνακτήσ·/) πχλιν τά άπολε-

σθίντκ. 1Ιαρεάόθησαν λοιπόν τά φρούρια είς του; απεσταλμένους του
Μ ιχαήλ Παλαιολόγου και εν άρχή του 12ό 2 έπέστρεψεν δ πρίγκηψ
εις τήν Πελοπόννησον μετά των συναιχμαλώτων. Άμεσιος μετά τήν
επάνοδόν του συνωμολογήθη τελευταιον καί ή προς τούς Ε νετο ύ ;
ειρήνη, SC ής ανεγνωρίσθη ο Γουλιέλμος ρητώς ώς δ μ,όνος νόμ/μος
επικυρίαρχος των εν Εύβοια τριών ηγεμονικών οίκων. Ά λ λ * ή μεν
επικυριαρχία αύτη ολίγα παρεΐχεν αύτω πραγμ,ατικά ώφελήμ.ατα, ή
£έ στέρησις τιύν τριών τής Πελοπόννησου φρουρίων, καί μάλιστα της
Μονεμβασίας, έ κολόβωσε καιρίως τήν αργήν του Γουλιέλμου καί
υπήρξε ν ή αφετηρία άύ'ιακόπων μ.εταξύ Φραγκιό ν καί Ε λλήνω ν εν
Πελοπονήσω πολέμ,ων. Είναι αληθές, οτι, εάν οί Φράγκοι ουδέποτε
έκτοτε ήύ'υνήθησαν νά άνακτήσωσι τήν Λακωνικήν, ούέΓ οι εκειθεν
δρμώμενοι στρατηγοί τού Μ ιχαήλ Παλαιό),όγου ίσχυσαν επί μακρον
χρόνον νά έπεκτείνωσιν όριστικώς τήν ελληνικήν κυριαρχίαν. *Αλλ*
ούύ'έν ήττον οί άό'ιάκοποι εκείνοι πόλεμοι έπήγαγον συμφοράς Πεινάς
εις τήν χερσόνησον τόσω μ,άλλον όσω δ Μ ιχαήλ ΙΙαλαιολόγος έξα-
πεστειλεν ενταύθα προ; τοίς άλλοις 5,0ί)Π Τούρκους μισθοφόρους,
οί’τινες κα τ’ άρχάς ύπηρετήσαντες τον αύτοκρατορα καί έπειτα αυτό-
μ.ολήσαντες προς τούς Φρώγκους, καί πρώτον καί ύστερον, εις Δεινήν
έξετοαχηλίσθησαν ό'ήωσιν τής χο>ρας καί λεηλασίαν τών κατοίκων,
μ.έχρις ου τω 1265 δ Βιλλεαρίουϊνος ένόμ,ισε προτιμ.ότερον ν’ απαλ­
λαγή τής σοιαύτης επικουρίας καί έκπληριόσας τάς πέος τούς Τούρ­
κους ύποχ'ρεώσεις του άπεπεμψεν αύτους ύ'ιά τής Θεσσαλίας εις τά
ιίια . Τινές εν τούτοις έξ αύτών προετίμ.ησαν νά μ,είνωσιν εις τον Μω-
ρέαν, καί, βαπτισθεντες, ενλκβον φέουδα καί εγημον Αατινίό'ας γυναίκας*
ό'ιότι, λέγει δ Σανούτος, ένεκα τών άίιαλείπτο>ν εχθροπραξιών πολλή
έπεκράτησε λειπανύ'ρία εις τήν Ά χ α ία ν, άναφέρεται S i γυνή λαβούσα
αλληλοΑία^όχως επτά συξυγους, οΐτινες όλοι έπεσον έν τω πολέμ.ω.
"Ωςτε ή έγκατάστασις τών εκχριστιανισθέντων έκείν ojv Τούρκων ελο-
γίσθη ύπδ τών Φράγκων ως εύτύχημ.α. Καί έπειτα οί ξένοι ούτot
είχον ύ'ιόσει ύ'είγμ.ατα τρανά τής ανδρείας των, έκ S i τών μικτών
εκείνων γάμ.ων παρήχθη γενεά άνύ'ρών γενναία, οιτινες ίά'ίως κατώ-
κησαν εις τον Βούρναβον καί εις τήν 'Ρένταν.
’Ώ χετο λοιπον ή προτέ, α εύημε οία καί άσφαλεια καί εμπορική κίνη-
σι; τής Πελοποννήσου* εις S i τά προεκτεθέντα ίειν ά προςετέθη καί ετε-
( ελλ. ιςτορ . κ. παπαρρηγοπουλου τομ . ε'.) % 8
 114 Κολόβωσις τής έν Μωρέα Φραγκοκρατίας. Θάνατος Γουλιέλμου.

ρον, οτι δ Γουλιέλμος ούδ* εκ του τρίτου γάμου έγέννησεν υίδν αλλά
μόνον θυγατέρας, διό μ ετ’ ολίγον έξέλιπε πας έζ αρρενογονίας από­
γονος του οίίκου εκείνου, όςτις κατέκτησε, διώκησε καί συνετήρησε
την άζιολογωτέραν ταύτην των περιλιπομένων έν τη ανατολή κ τή ­
σεων των Φράγκιον, ή δέ κυριαρχία αυτής μετεβιβάσθη εις άλλας
γεΐρας. Τω 1266 δ αδελφός του βασιλέως τής Γαλλία ς Λουδοβίκου
Θ' Κάρολος δ Άνδεγαυικός, καταβαλών τον απόγονον του Βαρβα-
ρόσσα Μαμφρέδον, έγένετο κύριος τής κάτω Ιτα λία ς καί τής Σ ικ ε­
λίας. Προς τον Κάρολον τούτον, όντα άνδρα ρέκτην καί φιλόδοζον,
συνωμολόγησε κατά τό επόμενον έτος δ τότε περιφερόμενος εις την
Ευρώπην προς άναζήτησιν συμμάχων Βαλδουΐνος Β ', δ επί ψιλω όνό-
μ α τι αύτοκράτωρ Κωνσταντινουπόλεως, συνθήκην, δ·/ ής δ μέν Κάρο­
λος ύπέσχετο νά συνδράμη αυτόν εις άνάκτησιν τής Κωνσταντινου­
πόλεως, δ δέ Βαλδουΐνος επίτρεψεν εις τον Κάρολον την επικυριαρ­
χίαν τής Ά χ α ΐα ς , τής χώρας τού Ήπειρώτου Μ ιχαήλ Β', και έν
γένει τού τρίτου όλων των κατακτήσεων όσαι ήθελον κατορθωθή έν
τω πολεμώ τούτω. Προς τούτον λοιπόν τον Κάρολον, γενόμενον καί
έπικυρίαρχον αυτού, έστρεψε τότε δ Γουλιέλμ,ος άπάσας τάς έλπίδας-
καί συζεύζας την θυγατέρα του ’Ισαβέλλαν μετά τού υιού τού βασι-
λέως τής Σικελίας Φιλίππου τού Άνδεγαυϊκού, άνεκήρυξε τούτον
κληρονόμον. Ά λ λ ’ ή προστασία τού Καρόλου μικρόν ωφέλησε τον
Γουλιέλμον, διό τι δ βασιλεύς τής Σικελίας, περισπώμενος ύπό των έν
Ι τ α λ ία πολέμων καί ύπό τής συνδρομής ήν έδέησε νά δώση εις τον
κατά τής Τύνιδος έκστρατεύσαντα αδελφόν του Λουδοβίκον Θ', έλα-
γίστας ήδυνήθη νά πέμψη έπικουρίας εις τον συμπένθερον αυτού, τον
άδιακόπως ύπό των στρατηγών τού Παλαιολόγου πολεμούμενον. Σ υ­
νέπεσε δέ νά προαποθάνη τού Γουλιέλμου τω 1277 δ γαμβρός αύτού
Φίλιππος* ώςτε όταν μετά έν έτος άπεβίωσε καί δ τοσούτον πολυτά-
ραχον βίον διαγαγών τρίτος έκεϊνος γόνος των Βιλλεαρδουΐνων, ή
φραγκική Πελοπόννησος έ'μεινεν ύπό τήν άμεσον μέν κυριαρχίαν γυ-
ναικός, τής ’Ισαβέλλας, ύπό τήν έπικυριαρχίαν δέ βασιλέως μακράν
έδρεύοντος, τού Καρόλου τού Άνδεγαυϊκού. Α λ λ ά τα έντεύθεν έπα-
κολουθήσαντα γεγονότα θέλομε ν ιστορήσει βραδύτεοον. Ενταύθα δέ
ρίψωμεν έν βλέμμα επί των προς βορράν τής Πελοπόννησου Ε λ λ η ­
νικών χωρών, ϊνα παραστήσωμεν πώς είχον έν κεφαλαίφ τα πράγ­
μα τα αύτόθι, ότε άπεβίωσεν δ Γουλιέλμος τής Πελοπόννησου.
 ’Ανατολική καί δυτική Ελλάς. νΗπειρος. Θεσσε λία. 115

Των Σαλώνων ήργε κατά τούς χρόνους τούτ.ους δ τού Θο>μά β

•υιός Γουλιέλμος, τον οποίον θρα^ύτερον $ιε<ϊέξατο δ μονογενής υιός
•του Θωριάς Γ ', καί τούτου θανόντος τω 1 3 1 1 , έξέλιπε το γένος των
Στρομογκούρτ. Έν Θεσσαλία, άν καί αυτή συνε#έετθ ριάλλον μετά
τής Ηπείρου η μετά των φραγκικών ηγεμονιών, έσώζοντο έ'τι πού
ααί που φεουό'αλικοί τινες ύ'υνάσται μικρά εχοντες κτήριατα. Ισ χ υ ­
ρότερο ς αυτών ήτο δ κύριος τής Β οίονίτζης μαρκίων Ούβερτίνος
Ό αλαυίτζίνης, οςτις όμως άπεβιωσε ζώντος έτι τού Γουλιέλμου,
καταλαπών την χώραν αυτού εις την αδελφήν του Ισαβέλλαν. Ά λ λ '
-η ριάλλον λόγου αξία μ.ετά την Πελοπόννησον φραγκική αρχή ήτο
το £ουκάτον Αθηνών. Ενταύθα δ Γουιό'ων Α' άπεβιωσε τω 1263
ολίγον μετά την εκ τής Γα λλία ς επάνοδόν του, καταλιπών 8υο υιούς,
ών δ Ιωάννης Α' έ'λαβε το αξίωμα τού όουκος τής 'Α ττικής καί τής
βοιω τίας, 1 2 6 3 — 1280. Οί κυριώτατοι αυτού υποτελείς ήσαν δ νεώ-
τερος άίελφός του Γουλιέλμος, αρχών τής Λεβα^είας, καί δ έξά#ελ-
φός του Σ α ιντ Όμέο, άοχων τού ήμίσεως τής πόλεως Θηβών. Δ ιε-
τήρει 8 k δ $ούξ 'Ιωάν νης καί τά έν Πελοποννήσω φέουύ'α αυτού ήτοι
το ''Αργος καί τό Ναύπλιον. Περί τών σχέσεων τού ίουκός Ίωάννου
μετά τού δεσπότου Μ εγαλοβλαχίας καί τών έν Εύβοια Λομβαρ-
£ικών ό'υναστών, θέλομεν ομιλήσει μ ετ'ο λ ίγο ν. Περί 8 ί τής εσωτε­
ρικής αυτού ^ιοικήσεως άλλας ύ'υςτυχώς είόήσεις $έν έγομεν ειμή ότι
ήκμαζε τότε ενταύθα ή μονή τού Δαφνιού, εννοείται ώς έν£ιαίτημ.α
δυτικών μοναχών, καί ότι δ ύ'ούξ μή άοκούμενος εις τάς προςόύ'ους
τής χώρας αύτού, μετήρχετο δεινήν πειρατείαν εντός τού Αιγαίου
πέλαγους. Ταύτα περί τής 'Ανατολικής Έ λ λ ά ίο ς. Τής 8k Δυτικής
εξηκολούθει αρχών δ Μ ιχαήλ β ' Κομνηνός, καί τοι άκαταπαύστως
ύπό τών έν Κωνσταντινουπόλει πολεμούμενος, μέ^ρις ού τω 1265
ήναγκάσθη νά ομόστ) πίστιν εις τον Μ ιχαήλ ΓΙαλαιολόγον, νά παοα-
χωρήσν) αύτφ τά ’Ιωάννινα καί νά ύ\ύσγ) όμηρον τον δεύτερον υιόν
του Ίωάννην. Άποθανόν-ιος 8k τού Μ ιχαήλ β ' τω 1271 δ μεν πρεσ-
βύτερος υιός του Νικηφόρος ό'έν έκληρονόμησεν είμή μέρος τής Η π ε ί­
ρου (Θεσπρωτίαν καί Δολοπίαν), την ’Ακαρνανίαν, τήν Α ιτω λίαν καί
τάς νήσους Κέρκυραν, Κεφαλληνίαν, ‘Ιθάκην έκ 8k τών λοιπών κ τ ή ­
σεων τού Μ ιχαήλ Β' τάς μέν παρέλαβεν έτερος υιός, δ νόθος 'Ιωάν­
νης, αί 8ε έπιτραπείσαι ύπ’ αύτού, ζώντος eTt, εις τον Μαμφρέ^ον,
-περιήλθον μετ' ού πολύ εις τον Άνό'εγαυϊκόν οίκον. Ό νόθος εκείνος
8 *
116 ’Ανατολική και δυτική Ελλάς. Έ πειρες. Θεσσαλία.

υιός του Μ ιχαήλ β ', Ιωάννης Α' (άλλος παρά τον στρο μικρού μνη-
μονευθέντα νόμιμον ομώνυμον υιόν, ον είχε δώσει όμηρόν εις τον
Μ ιχαήλ Παλαιολόγον) ελαβε τήν Θεσσαλίαν ήτοι τήν 11ελασγίανΤ
την Φ θιώ τιδα, τήν Λοκρίδα, ένι λόγω πάσαν τήν χώραν τήν προς
βορράν μέν ύπό του Όλυμπου, προς μεσημβρίαν δε ύπό του Παρ­
νασσού δριζομένην, και έδρευεν εις Υ π ά τη ν , όνομαζομένην εκτοτε
νέας Πάτρας, ήν ασφαλώς ώχύρωσε, καλούμενος ύπο τών Λατίνων
δούξ Πατρών ή (ένάρθρως) Λ απατρίας. Κ αί ο μέν Νικηφόρος, όςτις
είχε λά βει Δευτέραν σύζυγον τήν νΑνναν Παλαιολογίναν Καντακου-
ζηνήν, ανεψιάν έξ αδελφής τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, διήγε προς
τον αύτοκράτορα τούτον έν είρήνν). Ό δέ νόθος ’Ιωάννης, άνήρ πολυ-
πράγμων καί μάχιμος, περιεπλάκη μετά τινα ετη εις πόλεμον μα-
κρόν προς τον Μ ιχαήλ Παλαιολόγον, συμμαχήσας επί τούτω μετά
τε τού δουκός των ’Αθηνών καί μετά τού Καρόλου του Άνδεγαυικού,
οςτις, έπικυρίαρχος ών απάντων τών έν Έ λ λά δ ι Φράγκων, ου μόνον
εις τά Πελοποννησιακά πράγματα άνεμίχθη, άλλα καί εις τά τής
βορείου ’Ηπείρου. Τωόντι, όταν δ Μ ιχαήλ Β' έ'ύ'ωκε τήν θυγατέρα
αυτού Ε λέν η ν σύζυγον εις τον βασιλέα τής Σικελίας Μαμφρέδον,
παρεχώρησεν αύτω ώς προίκα το Δυρράχιον, τον Αύλώνα καί τά
Βελάγραδα, βραδύτερον δέ καί τά οχυρά. Κάνινα και τήν Κέρκυραν.
Έ π ειτ α πεσόντος τού Μαμφρέδου καί καταλαβόντος τού Καρόλου
τού ’Ανδεγαυικού το βασιλεών τής Σικελίας καί τής Νεαπόλεως,
ήξίωσεν ούτος, ότι εις αυτόν άνήκουσι καί τά προμνημονευθέντα
τμ ή μ α τα τής άνω ’Ηπείρου* συνεννοηθείς S i μετά τών ’Αλβανών,
ών τινές ήσαν προ καιρού καθολικοί, καί έπιτρέψας αυτοί; αξιόλογα
προνόμια, άνεγνωρίσθη νόμιμος κυρίαρχος τω 1272. Διά τής συν­
δρομής αυτών κατώοθωσε νά διατηρήση τήν κτήσιν τού Δυρραχίου,
τού Αύλώνος, τού Βουθρωτού, τών Συβότων και τής Κέρκυρας, καί-
τοι άδιακόπως σχεδόν υπό τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου πολεμούμενος.
Τότε κατά πρώτον Α λβα νικά τινα γένη αναφαίνονται έν τή ίστο-
ptqc, οί Σγουροί, οί Ίόνιμοι, οί Βλευΐσκοι, οί Τοπίαι, οι Ά ριανΐται,
τών οποίων τά ονόματα θέλομεν ίδ ει καί βραδύτερον μνημονευόμενα,
δ δέ Κάρολος εις τάς προς αυτούς σχέσεις του δμ ιλεϊ καί περί βασι­
λείου τής ’Αλβανίας* άλλα σημειωτέον, ότι άλλα πάλιν γένη τών
Α λβανώ ν έπέμενον άνθιστάμενα εις τούς Άνδεγαυϊνούς καί συμμα-
χοΰντα μετά τών Παλαιολόγων.
 ’Ανατολική και δυτική Ελλάς. "Ηπειρος. Θεσσαλία. 117

Ούτως είχον τά πράγματα περί το 1 2 7 5 . Έ ν τώ μεταξύ ό των

νέων Πατρών ήγεμών 'Ιωάννης Α' είχε κατά το φαινόμενον συνδεθή
στενώς μετά του Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, διότι έ'δωκε μέν σύζυγον
τήν θυγατέρα αυτού εις τον ανεψιόν τού αύτοκράτορος 'Ανδρόνικον
Ταρχανειώτην, ελαβε δε εις αντάλλαγμα το αξίωμα τού Σεβαστο-
κρατορος. Ούδέν ήττον, έπιθυμών νά έπεκτείνη τήν αρχήν αυτού,
άπεφάσισε νά συμμαχήση επί τούτω ενθεν ριέν μετά τού δουκός των
'Αθηνών, καί μετά των τριών δυναστών τής Εύβοιας, ένθεν δέ μετά
τού Καρόλου Α' τού Άνδεγαυϊκού. Μετά τού τελευταίου τούτου
είχεν ίλ θ ει άπό τού 1273 καί είς έμπορικάς σχέσεις διά τού πρέ­
σβεως του Κωνσταντίνου Ίωάννου, εξ ών συνάγεται, ότι ήκμαζον
τότε έν Θεσσαλία τά εργοστάσια τών μεταξωτών. "Αμεσον δέ αφορ­
μήν είς τήν μεταξύ τού Σεβαστοκράτορος καί τού Μ ιχα ήλ Παλαιο-
λόγου ρήξιν έ'δωκε τω 1275 ό γαμβρός τού πρώτου Ανδρόνικος,
όςτις διοικητής ών τής Όρεστιάδος καί τής περί τον Αίμον χώρας,
λαβών δέ αφορμήν τινα δυςαρεσκειας κατά τού θείου του Μ ιχαήλ
Παλαιολόγου, έπανέστη καί, μή δυνάμενος ν* άνθέξη μόνος, κατέ-
φυγεν είς τον πενθερόν αυτού. Μ ετ' ολίγον ισχυρός αύτοκρατορικος
στρατός, αγόμενος υπό τού δεσπότου Ίωάννου Παλαιολόγου, ένέβα-
λεν είς τήν Μ εγαλοβλαχίαν, ένω ό αύτοκρατορικος στόλος ύπό τον
Φιλανθρωπηνόν έλεηλά τει τά φραγκικά παράλια τής χώρας. Πάσα
ή Θεσσαλία έδτ,ώθη, τά ύπαιθρα χωρία παοεδόθησαν, δ δέ Σ εβ α -
στοκράτωρ Ιωάννης, μή λ,αβών είςέτι τήν προςδοκωμένην τών Φράγ­
κου συνδρομήν, έκλείσθη είς τάς νεωστί οχυρωθείσας νέας Πάτρας.
Έ κ ε ΐ πολιορκούμενος ύπό τού Παλαεολόγου καί βλέπων, ότι, εάν
βραδύν·/) ετι νά έπέλθη ή αναγκαία επικουρία, θέλει επί τέλους παρα-
δοθή, άπεφάσισεν έργον τολμηοότατον καί χαρακτηριστικώτατον τού
πολυμηχάνου τούτου άνδρός. Έ ξήλθε ρ.ετημφιεσμενος ως χωρικός εκ
τού φρουρίου καί κατορθώσας νά διέλθη σώος τό στρατόπεδον τών
πολεμίιυν, έ'δραμεν είς Θήβας, ϊνα επισπεύση τήν άφιξιν τής συνδρο­
μής τού δουκός Ίωάννου. Προς τον σκοπόν τούτον προέτεινεν είς αυτόν
σύζυγον τήν ώραίαν αυτού θυγατέρα Ελένην* α λλ εκείνος πασχών
έξ ανιάτου ποδάγρας, έδέχθη τήν νύμφην ύπέρ τού αδελφού αυτού,
τού δυνάστου Λεβαδείας Γουλιέλμου, καί ελαβεν ώς προίκα τό Ζη-
τούνι, τό Γαρδίκι, τήν Γραβιάν καί τό Σιδηρόκαστρον. Μεθ* ο συνα··
πήλθον ο τε δούξ καί ό Σεβαστοκράτο)ρ είς νέας Πάτρας, συνεπαγό-
118 Ενετοί. Εύβοια.

(Λενοι 3 0 0 λογάό'ας ιππείς. Ή επικουρία £έν ητο μεγάλη, ρ.άλιστα,-

οτοεν άναλογισθώρ.εν το πλήθος των πολεράων, προς ούς έμελλε νά'
άντιπαραταχθγ, καί εν οις ύπαρχον, παρεκτός των πεζών, ιππείς'
3 0 ,0 0 0 , οι πλείστοι τούρκοι μισθοφόροι. "Οθεν, όταν έ'φθασαν οι ίύο
σύμμαχοι περί τάς νέας Πάτρας καί είόον τό πολυάριθμον των α ντι­
πάλων στρατόπεό'ον, ο Σεβκστοκράτωρ παρετηρησεν αγωνιών εις τόν-
ό'ούκα τών Αθηνών την ύ'υςαναλογίαν τών ό'υνάμεων. Ά λ λ * ό Ιω άν­
νης Λαρόσης άπεκρίθη, κατά τον Μαρίνον Σανούτον, αγέρωχους εις
την παρεφθαρμένην ελληνικήν γλώσσαν, ην έλάλουν οί Φράγκοι, «πολύ'
λαός, ολίγο άτρωποι.» Κ α ί τωόντι ό πολυάριθμος εκείνος στρατός
κατετροπώθη κατά κράτος. Κ α ί είναι μέν βέβαιον, ότι 5έν ειχον πάν—
τότε δίκαιον οί Φράγκοι νά ορ.ιλώσι μετά τοσαύτης περιφρονησεως:
περί τών ιθαγενών στρατευμάτων, #ιό τι η εν Πελαγονία ήττα καί-
αιχμαλωσία τού Γου7,ιέλρ.ου Βιλλεαρό'ουίνου, καί ή ταπείνωσις τών-
εν Κωνσταντινουπό)νει Λατίνων, καί ή άνάκτησις της βασιλευούσης,
καί πο7Λά άλλα παθήματα τά οποία μ ετ’ ολίγον θέλομεν αναφέρει,-
μαρτυρούσιν ότι πλειστάκις κατετροπώθησαν ύπο τών ήμετέρων. ’Α λ­
λά όμολογούμεν, ότι έπίζη7^ον τγ αλήθεια ητο το φρόνημα τών ευα­
ρίθμων εκείνων μαχητών εν μέσω χώρας ά^ια'λείπτως πολεράας* όιοτι
μη 7νησυ.ονώρ.εν, ότι τό φρόνηρ.α είναι πο7νλάκις το ήρ.ισυ της νίκης.-
Ό δε άνά χειρας πόλεμος κατέπαυσεν επί τριετίαν, μη έπαναληφθεις
είμη τω 1 2 7 8 ήτοι καθ’ ο έτος άπεβίωσεν ο Βιλλεαρ^ουΐνος, ότε οί
ό'ύο Τωάνναι καί ό τών εν Έλλάό'ι Φράγκων έπικυρίαρχος Κάρο7.ος,
συνεμάχησαν αύθις κατά τού Μ ιχαήλ Πα7ναιο7*ογου.

Πώς είχον δε έν τώ μεταξύ τούτω τά κατά τούς Ενετούς ; Τ η ν

άμεσον κυριαρχίαν τ*ος Εύβοιας ένέμοντο οί τρεις Λ ομβαρίικοι οίκο».,
οί εξ άρχης καταλαβόντες την ντ,σον ταύτην, έπικυρίαρχος δε αυτής,
άνεγνωρίσθη τω 126 2 ύ πρίγκηψ Ά χα ΐα ς* καί έν τφ ρ.έσω αυτών
ϊστατο ώς τρίτη άρχη, η ισχυρά Έ νετικη αποικία, κεκτηρ.ένη με­
γάλα έμπορικά ρ,άλλον η πολιτικά προνόμια. Της αποικίας ταύτης
προιστατο αρχών οςτις στε7νλόρ.ενος έξ Έ νετίκς, έκαλεϊτο Βάιλος,
καί ητο έπιτετραρ.μένος την ^ιατηρησιν καί την αύξησιν τών ό'ικαιω-
ρ.άτων της μητροπόλεως απέναντι τών τε τριών κυριάρχων καί τού'
έπικυριάρχου. Ή αποικία είχε πολλαχού της νήσου μεγάλας ίό'ίας.
συνοικίας καί πολλά κτήματα καί είςέπραττε τούς φόρους όλων τών*
 Ενετοί. Εύβοια. 119

από θαλάσσης είςερχθ|χ.ένων εμπορευμάτων* ατελείς ήσαν δμως οί

τρεις δυνάσται μετά των περί αυτούς Ε λλήνω ν καί Λατίνων ανθρώ­
πων των, ιπποτών καί πολιτών, καί προςέτι δ επικυρίαρχος μετά
τών φεούδων αύτού, καί δ κλήρος. Ή επί της Εύβοιας λοιπδν ένε-
τικη αποικία δεν είχε τον χαρακτήρα της κυριαρχίας, δν αείποτε
διετήρησεν, ως θέλομεν ιδεΐ, η επί της Κρήτης ενετική αποικία. Ή
πρώτη ώμοίαζε μάλλον τάς αποικίας, τάς δποίας οί Ε νετο ί είχον
ιδρύσει εν τη ’Ανατολή προ της άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως,
καί τούτου ενεκα η μητρόπολις ολίγον έδειξε ζήλον εις τάς μ ετ ’ ού
πολύ μεταξύ τών δυναστών της Εύβοιας καί τού Μ ιχαήλ Π αλαιο-
λόγου έκραγείσας εχθροπραξίας. Έ ν γένει δε η Έ νετία επί πολύν
χρόνον μετά την άνάκτησιν τής Κωνσταντινουπόλεως υπό τών Ε λ ­
λήνων, έφρόντιζε μάλλον πώς νά διατηρήσω τά αρχαία προνόμια, τα
όποια είχεν έν τω Άνατολικω κρατεί, η περί της ακριβούς έκτελέ-
τεω; της προ 6 0 ετών συνομολογηθείσης ύπ* αύτης προς τούς Φράγ­
κου: συνθήκης. Σπουδαίως δε άγωνισθεΐσα νά διασώση μόνην την
Κρήτην, καί τό πολύ ολίγα τινά έτι άλλα σημεία, έπολιτεύετο νω-
θρώς όπωςούν πανταχού αλλού καί μάλιστα έν Εύβοια. Περί τούς
χρόνους τούτου; δ επισημότατος τών τριών δυναστών τής νήσου ταύ-
της, ή τδ δ Γουλιέλμος Α' δ έξ Ούηρώνος, τού οποίου, άποθανόντος
τω 1*263, διεδέξατο την αρχήν δ υιός του Γουλιέλμος Β \ 1 2 6 3 — 1 2 7 5 .
Οί δυνάσται ούτοι έσώρευσαν θησαυρούς μεγάλους εις τά φρούρια
αυτών, Ιδίως εκ πειρατειών τάς δποίας επραττον, κατά μίμησιν τού
έν Ά θήναις δουκός Λαρόσου, ού μόνον εις τάς νήσους τού Αιγαίου
πέλαγους, αλλά καί εις αύτά τά παράλια τής μικράς ’Ασίας, έκ-
πέμποντες επί τούτω πολλάκις στολίσκους εκατόν πλοιαρίων, καί
αδιακρίτως ληστεύοντες Έ λληνα ς τε καί Λατίνους εμπόρους. ’Α λλά
μ ετ’ ολίγον έτιμωρήθησαν δεινώς διά τάς κακουργίας ταύτας. Εις
τών ιπποτών της νήσου, δ Καρυστινός Λικάριος, λαβών άφορμάς πίνας
δυςαρεσκείας, συνεννοήθη μετά τού ναυάρχου ’Αλεξίου Φιλανθρω-
πηνού, τού έκπλεύσαντος εις περιστολήν τών Εύβοέων πειρατών, και
παρέδωκεν αύτώ τό ύπ* αύτού κατεχόμενον καί ού μακράν τής Κ α ­
ρύστου κείμενον ισχυρότατον φρούριον τών ’Ανεμοπυλών. Οί αύτοκρα-
τορικοί, δρμώμενοι έκειθεν καί υπό τού Λικαρίου ύποστηοιζόμενοι,
επιχείρησαν την άνάκτησιν τής Εύβοιας τόσω μάλλον, δσω οί Ε ν ε ­
τοί έμειναν ούδέτεροι, μή φροντίζοντες είμή περί συντηρήσεως τής
120 Ενετοί. Εΰβοια.

ίό'ίας αποικίας. Καί ή μεν ή ττα ήν ύπέστη ό του Μιχαήλ Παλαιό -

λόγου στρατός περί νέας Πάτρας τω 1 2 7 5 , ένεθαρρυνε τούς $υνά-
<ττας τής Εύβοιας, οιτινες, όπλίσαντε; ό'ώό'εκα πολεμικά πλοία καί
Α'έκα μικρότερα, ένίκησαν τον έν τω κόλπω τής Δημητοιαό'ος ναύλο-
χούντα βασιλικόν στόλον, καί τοι άσυγκρίτως όντα ίσχυρότερον.
Ά λ λ * 6 έν Δημητριάό'ι καταφυγών μετά την ήτταν ήν περί νέας Πά­
τρας έπαΟε, δεσπότης Παλαιολόγος, έπιβιβάσας τά λείψανα τού
στρατού αυτού επί των ό'ιασωθέντων έκ τής ναυτικής ήττης πλοίων,
κατετρόπωσιν όλοσχερώς τούς Φράγκους. "Ολα σχεόόν τά πλοία
αυτών έκυριεύθησαν, οί ό'έ άριστοι τού στρατού άντρες ή έοονεύθησαν
ή ήχμ^λωτεύθησαν, ώςτε ο Φιλανθρωπηνός καί ύ Λικαριος έξηκο-
λούθησαν πάση δυνάμει τον κατά τής Εύβοιας πόλεμον. Ό Λικά-
ριος, προαχθείς τότε εις τό αξίωμα τού αύτοκρατορικού αντιναυάρ­
χου, καί συνεννοήσεις μετά πολλών Φράγκων τής νήσου, έκυρίευσε
τήν ίσχυράν Κάρυστον, κατέλαβε τους άξιολόγους πύργους "Αρμενα,
Κούπα, Κλεισούραν καί Μανό'οΟκι, απέκλεισε πανταχόθεν τήν νήσον
καί τω 1 2 7 8 έπολιόρκησεν αυτήν τήν πρωτεύουσαν αυτής, τήν Χ α λ­
κίδα. *Έςωθεν τής πόλεως ταύτης συνεκροτήΟη περί Βατόν5α μάχη
μ εγά λη , εις ήν παρέστη καί 6 κα τ’ εκείνο τού χρόνου έν Εύβοια εύρι-
σκόμενος Ιωάννης Λαρόσης. Τό κράτιστον τού στρατού τών τριών
ό'υναστών άπετέλουν 'Ισπανοί, Καταλανοί καί Σικελοί μισθοφόροι*
ούό'έν ήττον οι περί τον Λαρόσην ένικήθησαν ολοσχερώς, πολλοί τών
ιπποτών έ'πεσον. πολλοί ήχμαλωτεύθησαν καί σύν τοίς αλλοις ό τε
<^ούξ Ιωάννης καί είς τών ύ'υναστών, ό Γιβέρτος, άμφότεροι βαρέως
πληγωΟέντες. *Α λλ’ όμως ο Λικάριος ό'έν έγένετο κύριος τής πρω-
τευούσης. Ό τότε βάιλος Νικολός Μοροζίνης άντέστη προςλαοών καί
τήν επικουρίαν τού Τακώβου Λαρόσου, όςτις ό'ιοικών τό Ναύπλιον
εό'ραμε μετά $υνάμεως είς Χαλκίύ'α, άμα μαθών τήν αιχμαλωσίαν
τού έξαό'έλφου αυτού. Εντεύθεν ό Λικαριος άπέστη τής πολιορκίας
καί περίωρίσθη είς τήν κατοχήν τής λοιπής νήσου. *Ίσως άνεχαίτισεν
αύτόν καί ή α γγελία, ότι, ένω ούτος τοσούτον εύό'οκίμει έν Εύβοια,
b αύτοκρατορικός στρατός έπαθε νέαν έν Θεσσαλία ήτταν. Τωόντι
τω 1278 ο τών νέων Πατρών δεσπότης Τωάννης Α' άνανεώσας τήν
μετά τών Φράγκων συμμαχίαν, ώς προείπομεν, άντεπεξήλθε κατά
τιΰν αύτοκρατορικών, οίτινες υπό τον Τωάννην Συναίηνόν καί τον
Μ ιχαήλ Καβαλλάριον, καταλαβόντες τήν Δ η μ η τρ ιά ία καί τό *Αλ-
 Αί μικρότεοαι του Αιγαίου πέλαγους νήσοι. 121

αυρδν, ήπείλουν την Μ εγαλοβλαχίαν. Οί δύο στρατοί άπηντήθησαν

ττερί Φάρσαλον* οί αύτοκρατορικοί ένικήθησαν. δ Συναδηνδς ήχμα -
λωτεύθη, δ δε Καβαλλάριος πληγωθείς καιρίως άπέθανε μ ετ ’ ολίγον
εν Θεσσαλονίκη. Ό μεταξύ Μ ιχαήλ Παλαιολόγου καί Ενετώ ν πόλεμος
άπέβη λοιπδν αμφίρροπος. T6 μεν κράτος του δεσπότου νέων Πατρών
Ίωάννου Α’ ήσφαλίσθη· έξ ού παρέμ.ενεν ασφαλές καί τδ δουκάτον
των ‘Αθηνών, καίτοι άπαχθέντος εις Κωνσταντινούπολιν αίχμαλιύτου
τού Ίωάννου Λαρόσου· ή S i Εύβοια έζηκολούθει κατεχομένη έξ ή μ ι-
σείας ύπδ των αυτοκρατορικών καί τών Φράγκων. Κ αί μ ετ’ ολίγον
άπέλυσεν δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος τον Ίωάννην Ααρόσην επί π λ η ­
ρωμή 3 0 ,0 0 0 χρυσών ( 3 3 6 ,0 0 0 φράγκων). Ά λ λ * δ δούξ τών ‘Αθη­
νών δεν έπέζησε πολύ, άποθανών τώ 1 2 8 0 άγαμος, την δέ αρχήν
αυτού διεδέχθη δ αδελφός του Γουλιέλριος Α λ 1 2 8 0 — 1 2 8 7 .

Παρεκτδς τής Εύβοιας οί Ε νετο ί κατεΐχον αμέσως ή εμμέσως τά

Μεσσηνιακά φρούρια, τάς νήσους τού Αιγαίου πέλαγους καί τήν
Κρήτην. Έν Μεσσηνία ήσαν κύριοι τής Μεθώνης καί τής Κορώνης,
έξ ojv ή μέν πρώτη ήτο ανέκαθεν ώχυρωμένη, ή S i Δευτέρα ώχυρώθη
από τού 1 2 7 0 . Έ κ τούτου επεται, οτζ αί αύτόθι άρχαί των ήσαν
καθαρώς στρατιω τικαί. Ά λ λ ’ δσάκις αί προς τούς Βιλλεαρδουινους
σχέσεις των περιεπλέκοντο, διώριζον καί έκει Βάϊλον δμοιον τού εις
Εύβοιαν άποστελλομένου. Οί δέ τάς νήσους καταλαβόντες Ε ν ετο ί πο-
λ ϊτ α ι ελάχιστα καθ* ολην τήν δεκάτην τρίτην εκατονταετηρίδα έξηρ-
τώντο άπο τής Ένετίας καί έτι ολιγώτερον ήδύναντο νά λογισθώσιν
υποτελείς αύτής. Επιφανέστατοι τούτων ήσαν οί Σανούτοι τής Ν ά ­
ξου. Περί τής διοικήσεως καί τών πολεμικών επιχειρήσεων τού δου-
κος Μάρκου Α* έλάβομεν αφορμήν νά. ειπωμέν τινα αλλαχού. Ά πο-
θανόντος δε αύτού περί τδ 1 2 2 7 δ υίδς καί διάδοχός του ’Ά γγελος
ώμοσεν άλληλοδιαδόχως πίστιν ύποτελείας εις τούς αύτοκράτορας
’Ροβέρτον, Ίωάννην τον Βριέννιον καί Βαλδουϊνον Β ', μέχρις ού δ τ ε ­
λευταίος ούτος έπέτρεψε τήν επί τού δουκάτου επικυριαρχίαν είς τδν
Γοδοφρέδον Β' Βιλλεαρδουϊνον. Ό Ά γ γ ελ ο ς διώκησε τά.ς νήσους
αύτού έν ειρήνη περί τά 3 5 έτη. Άποθανόντα δέ αύτδν τφ 1 2 6 2
ΛΊεδέξατο δ υίός του Μάρκος Β' διατελέσας, δπω; καί δ πατήρ, υπο­
τελής τού πρίγκηπος τής Ά χ α ία ς, καί μετά τδν θάνατον τού Γου-
λιέλρ.ου Β' ώμοσε προθύμως πίστιν είς τδν βασιλέα τής ‘Ιταλίας Κ ά­
122 Αί μικρότερο» του Αιγαίου πέλαγους νήσοι.

ρολον. Κ α ι ήγάπα μεν πάντοτε την Ένετίαν, ώς πατρίδα των προ­

γόνων αύτού, διατελών είς φιλικάς προ; αυτήν σχέσεις, ά λλ’ έμα-
ταίωσε τον σκοπόν του δόγου Ίωάννου Δανδόλου, 1 2 8 0 — 1289, του
έπιχειρήσαντος νά μεταβάλη τον ποΛίτηγ Μάρκον β ' είς υποτελή τής
Έ νετιας δούκα. Μετά τούς Σανούτους οί Ισχυρότεροι καί διαρκέστε­
ροι τού Αιγαίου πέλαγους άρχοντες υπήρξαν οί Γ κίζα ι, κατέχοντες
κυρίως μεν την Τήνον καί την Μύκονον, εστιν ότε δε και άλλ^ας τινάς
νήσους οιον Κέαν, Σέριφον, ’Αμοργόν, Σκιάθον καί Σκόπελον. Έν
γένεε δε πάσαι αί έλληνικαί νήσοι, καί ιδίως κατά τινα επίσημον
κατάλογον τού έτους 1 2 6 0 έν τοις άρχείοις τής Ένετιας σωζόμενον,
ή Τένεδος, ή Λέσβος, ή Χίος, ή Σάμος, ή Κως, ό '"Αγιος Νικόλαος
τού Κ άρχη, ή "Ρόδος, ή Άνδρος, ή Τήνος, ή Μύκονος, ή Δήλος
(Σ δ ίν η ), ή Κέως, ή Σύρος (τότε καλουμένη συνήθως Σούδα), ή Π ά­
ρος, ή ’Αντίπαρος, ή Νάξος, ή ’Αμοργός, ο "Αγιος ’Ιωάννης τής Παλ-
μάζας (ΓΙάτμος), ή Κάλαμος, ή Κάρπαθος, ή Σέριφος, τά Θερμιά, ή
Σίφνος, ή Μήλος, ή Ικαρία, ή Σκόπελος, ή Σαμοθράκη (μεταμορ-
φωθεΐσα έν τω καταλόγω παραδόξως είς Sanctus Mandrachius), ή
Λήμνος καί τελευταιον ή Κεφαλληνία, ή Ζάκυνθος καί τά Κύθηρα
έ’κτοτε ονομαζόμενα Τσιρίγο, είχον φρούρια καί μετήρχοντο αί πλειό-
τεραι, όπως οί δυνάσται τής Εύβοιας καί ό δούξ των ’Αθηνών, δεινήν
πειρατείαν. ’Αλλά τω 1 2 7 6 , 6 Λικάριος στρατεύσας κατά τής Εύ­
βοιας, έκυρίευσε συγχρόνως καί τά πλεϊστα των πειρατικών έκείνων
καταγωγίων, έν οίς εκραιπάλουν βαρώνοι αγέρωχοι, φανταζόμενοι καί
άξιούντες ότι δεν ύπάρχει δύναμις ανθρώπινη ικανή νά τούς κατα-
βάλη. Ή Σκόπελος, ήτις ανήκε τότε, ώς καί ή Σκιάθος καί ή Σκύρος
καί ή Άμ,οργός, εις ένα των αύθαδεστέρων καί λαμπροτέρων δυνα­
στών, τον Φίλιππον Γκίζη ν, ήναγκάσθη ούδέν ήττον νά παραδοθή, ό
δέ Γκίζη ς, όςτις έβεβαίου, ότι είναι ανώτερος τών ποοςβολών τής τύ­
χης έγων άδιακόπως διά στόματος τό τού ’Οβιδίου Major Sum
quam cui possit fortuna nocere, άπήχθη αιχμάλωτος είς Κων­
σταντινούπολή καί δεν ήδυνήθη νά άνακτήση τήν ελευθερίαν είμή
διά τής παραχωρήσεως όλων έκείνων τών νήσων. Όμοίαν τύχην
ενλαβε καί ό μέγας δούξ τής Λήμνου Παύλος Ναυιγαγ)όζος, όςτις
συνετήρει έννέα γαλέρας καί 7 0 0 γενναίους τού φρουρίου αύτού προ­
μάχους καί παρείχεν άσυλον ασφαλές είς άπαντας τούς πειρατάς.
Τω 1 2 7 8 έκυριεύθη καί ή Λήμνος ύπό τών Έλλήνο>ν, κατά τό αύτό
 At μικρότεραι του Αιγαίου πέλαγους νήσοι. 123

S i έτος ή καί πρότερον άπεσπάσθησαν άπό τούς Ενετούς ό'υνάστας,·

ώςαύτως ή Κέως, ή Σέριφος, ή Σίφνος, ή ’Αστυπάλαια, ή Σαντορίνη,
ή Θηρασία, το Τζερίγο, το Τζεριγότο καί ά λλα ι πολλαί νήσοι. Είναι
αληθές, ότι ούκ ολίγοι εκ των δυναστών εκείνων άνέλαβον μετά εικο­
σαετή περίπου Ε λλη νική ν κυριαρχίαν τάς αρχαίας κτήσεις, οιον οί
ΒαρότΟαι την Σαντορίνην καί την Θηρασίαν, οί Μ ικιέλοι καί οί Ίου-
στινιάναι την Κέων καί την Σέριφον, οί Κουϊρΐνοι την ’Αστυπάλαιαν*
άλλ* οί πλειστοι των νέων εκείνων [ΐαρώνων εύρον αντί πόλεων άκρια-·
ζουσών καί λαμπρών φρουρίων, χώρας έρήμους καί πειρατικάς φω-
λεάς. Δ ιό τι ή πειρατεία αντί νά έλαττω βή, ώς εκ τής υπό τού Βυ­
ζαντίου άνακτήσεως πολλών νήσων, έπετάθη απ’ εναντίας, προςλα-
βούσα πολιτικόν χαρακτήρα. Οί πλειστοι των πειρατών τούτων ήσαν
Γενουαΐοι, άν καί ύπήρ/ον έν τω κρατεί καί πολλοί Γενουαιοι είρη-
νικώς την εμπορίαν ριετερχόριενοι, άφ’ ή ςή έν Νυμφαίω συνθήκη ήνέω-
ζεν εις αυτούς πάλιν τάς Έ λληνικάς θαλάσσας. Τινες ριάλιστα τού­
των άπέβησαν καί πολιτικοί άνό'ρες λόγ^υ άξιοι, οίοι οί άό'ελφοί Ζα-
/α ρ ία ι, οιτινες, ανεψιοί έξ κό'ελφής όντες τού αύτοκράτορος Μ ιχα ήλ
Παλαιολόγου καί λαβόντες παρ* αυτού εις κτήσιν την Φώκαιαν, κατέ-
λαβον έπειτα τω 1303 την Χίον, την Σάμον καί την Κων καί μ ετε-
βίβασαν την επί τούτων κυριαρχίαν εις τούς απογόνους, προςαποκτή-
σαντας ρκετ* ού πολύ ριεγαλα κτήμα τα καί έν τή μέση Έ λλάό'ι καί
έν Πελοποννήσω καί επί τέλους άναβάντα; τω 14 0 4 εις τον ηγεμονι­
κόν θρόνον τών Βιλλεαρύ'ουινων. ’Α λλά τα,ύτα ήσαν έξαιρέσείς* τό·
S ’ επάγγελμα τό όποιον συνήθως μετήρχοντο οί ξένοι έν τω Α ίγαίω
πελαγει ή.το ή πειρατεία. Έ ξ έπισήμου Ένετικού έγγραφου τού 1 2 7 8
έξάγεται, ότι ύπήρ/ον τότε έν Έ λ λ ά £ ι ούχί όλιγώτεροι τών 9 0 όνομα­
στών πειρατών Γενουαίων, Λομβαρδών, Πισατών, Γασμούλων (σελ. 1 1
τού παρόντος τόμ.), Λατίνων καί σύν τοΐς άλλοις Ε λλήνω ν έκ Θεσσα­
λονίκης, Σαμοθράκης, Κέω, ’Ανάφης, Σάμου, Μονεμβασίας καί άλλων
/ωρών, οιτινες υπό σημαίαν αύτοκρατορικήν κατεό'ίωκον ανηλεώς τούς
τε Ενετούς καί τούς ύπ* αυτών προστατευομένους Ραουσαίους, Ευ-
βοεις, Αθηναίους καί Κρήτας. Ή πειρατεία λοιπόν αύτη είχε λ ά βει
έπίσημόν τινα / αρακτήρα καί ήτο εις τών τρόπων ό ι ων ή έν
Κωνσταντινουπόλει κυβέρνησις έζήτει νά περιστείλη τούς αρχαίους
αυτής αντιπάλους, τούς Ενετούς. Οσάκις όε οί τελευταίοι ουτοι όπλι­
σα ντες ό'ύναμιν ισ/υράν άπέβαινον έπικίνό'υνοι εις τούς τυχοόιωκτας
 m Κρήτη.

εκείνους, οί πειραταί ευρισκον άσυλον ασφαλές ιδίως εις Ρόδον, τής

Οποίας ό διοικητής, ό καπετάν Κριβικιώτης, ήτο πιστότατος αυτών
σύμμ,αχος. Δ ιό τι ή 'Ρόδος. ήτις, ως προείπομ,εν, διετελεσεν επί τινα
χρόνον μετά την άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως υπο των Λατίνων,
δτέ [χέν αυτόνομος ότέ δέ ημιαυτόνομος, ύπό τούς αδελφούς Λέοντα
καί Ίωάννην τούς Γαβαλάδας, είχεν επανελθεί άπο τά μέσα τής i3
έκατονταετηρίδος έν μέρει τουλάχιστον ύπό την άμεσον κυριαρχίαν
τής έν Ν ίκαια καί έπειτα τής έν Κωνσταντινουπόλει βασιλείας.

Ή δέ κυριωτάτη των έν τή Α να τολή ένετικών κτήσεων, ήν διά

παντός τρόπου ήγωνίσθη καί κατώρθωσε νά διασώση, ήτο ή Κρήτη.
Ά λ λ * ένταύθα έδέησε νά παλαίσωσιν έπανειλημ,μ,ένως προς τούς α εί­
ποτε σφαδάζοντας ιθαγενείς "Ελληνας, διό τι ή Κρήτη, όφείλομεν νά
τό εϊπωμεν προς τιμ ήν αυτής, ύπήρξεν ή Ε λ λ η ν ικ ή χώρα ή πείσμα-
τωδέστερον πάσης άλλης άντισταθεϊσα τότε είς τήν ξενικήν κυριαρ­
χίαν. Έ λάβομεν ήδη αφορμήν νά άναφέρωμεν τήν πρώτην των αρ­
χόντων αυτής έπανάστασιν, τω 1 2 1 2 ύπό τον ισχυρόν οίκον των
*Αγιοστεφανιτών. Αί δειναί των Ενετώ ν υπαλλήλων καταπιέσεις
προεκάλεσαν μετά πέντε έτη νέον κίνημα ύπό τον Κωνσταντίνον
Σκορδύλην καί τον Θεόδωρον Μελισσηνόν. Τά ένετικά στρατεύματα
κατετροπώθησαν, 6 δέ τότε δούξ Παύλος Κουϊρίνης ήναγκάσθη νά
ελθη είς διαπραγματεύσεις προς τούς αντιπάλους* καί δ διάδοχος αύ-
τού, Δορ,ένικος Δελφίνος, 121 8 — 1 2 2 0 , συνωμ,ολόγησε τή 13 σεπτεμ-
βρίου 1 2 1 9 έπίσημ,ον συνθήκην μετά τού Σκορδύλη καί τού Μελισ-
σηνού, δι* ής παρεχώρησεν είς αυτούς χώραν τινά προς τό δυτικόν
τής νήσου μέρος παρά τόν ποταμόν Μουζέλαν καί τινα αριθμόν ίπ-
ποτικών φέουδων άντί ετησίου τέλους 1000 χρυσών (ήτοι φ^. 1 1 ,2 0 0 )
καί αυτούσιων προϊόντων* οι δέ ύπέσχοντο πιστιν είς τήν ένετικήν
κυριαρχίαν καί κατεταχθησαν είς τήν σειράν των Ενετώ ν φεουδαρ­
χών, λαβόντες τήν διαβεβαίωσιν, ότι ούδείς Λατίνος θέλει ζημιώσει
αυτούς ή φορολογήσει, καί οτι τά έν τή περιφερεία των μοναστήρια
θέλουσιν απολαμβάνει πλήρη έλευθερίαν. Έ κ το τε έπεκράτησεν ειρήνη
έπί τινα έτη, έξ ής ώφεληθεϊσα ή Έ νετία ένίσχυσε τήν αποικίαν αύ-
τής καί έσύστησε νέα ίπποτικά φέουδα είς τά μέρη τής νήσου, τά
όποια δεν είχον είςέτι διανερ.ηθή μεταξύ των Ενετώ ν. Ά λ λ ’ ή δια-
νομ.ή των νέων τούτων φέουδων προεκάλεσε νέαν έπανάστασιν έπί τού
 Κρήτη. 125

SoOy.bc Ίωάννου Στορλάδου, 1 2 2 8 — 1 2 8 0 , ής προίσταντο οι αδελ­

φοί Μχνουήλ καί Κωνσταντίνος Δρακοντόπουλοι, 6 Μ ιχαήλ Μ ελισ-
σηνός, δ σεβαστός Νικόλαος Δαιμονογιάννης, δ Μ ιχαήλ Άρκολέων
και άλλοι άρχοντες. Τήν ε’πανάστα'σιν ταύτην ύπεστήριξεν δ έν Ν ί­
καια βασιλεύς Βατάτζης καί μετά πολλάς περιπέτειας δ νέος δούζ
Ά γγελο ς Γραδένιγος ήναγκάσθη κατά Οκτώβριον τού 1 2 3 4 νά συμ-
βιβασθή προς τού; άποστάτας, να ύποσχεθή εις αυτούς αμνηστίαν,
καί νά παοαιτηθή τής άζιώσεως τού νά διανείμη τάς κτήσεις αυτών
μεταξύ των Ενετώ ν άποίκων. Ά λ λ * ή δυςαρέσκεια των άρχόντευν ήτο
αδιάλειπτος καί τω 1251 έξερράγη νέα έπανάστασις, ή τις όμ.ως τ ά ­
χιστα περιεστάλη, ή δε Έ νετία έφρόντισε πάλιν περί τής ένισχύσεως
των δυνάμεων αύτής Sioc νέων καί εύρυτέρων έποικήσεων. Κ ατά
άπρίλιον τού 1252 έψηφίσθησαν ετερα 90 ίπποτικά φέουδα περί τό
Δικ,τυνναΐον άκρωτήριον, έζ ών ομ.ως δεν έπραγματοποιήθησαν είμή
75, των δε λοιπών άνεβλήϋη ή παραχώρησις μέχρις ού κατακτηθή
πάσα ή γώ ρα* έζ ού συνάγεται, οτι δεν είχεν είςέτι ύποκύψει εις τήν
Έ νετικήν κυριαρχίαν δλόκληρος ή· Κ ρήτη. Τότε άνωκοδομ,ήθη καί ή
πόλις των Χανιών, ήτις μ.ετ’ ολίγον κατέστη ή δευτέρα μετά τήν
Κανδίαν, ήτοι το μεγάλον κάστρον, πρωτεύουσα τής νήσου, καί το
μέν ήμισυ τής πόλεως επετράπη εις τούς νέους άποίκους, το δε ετερον
ήμισυ έπεφυλάζατο εις έαυτήν ή ένετική πολιτεία. Μετά τήν άνά-
κτησιν τής Κωνσταντινουπόλεως ύπδ τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, κατ*
άρχάς δ αύτοκράτωρ ούτος έπεχείρησε πάση δυνάμει τήν άπό τής
Κρήτης ε'ωσιν τών Ενετώ ν, αλλά {χετ* ολίγον συμβιβασθείς προς
τούτους, υ^ς θέλομε ν ΐδ ει, άνεγνιδρισε τήν επί τής νήσου κυριαρχίαν
αυτών. Τότε όμως παρήχβη νέον είδος κινδύνων. Τινές τών Ενετώ ν
φεουδαρχών έπεχείρησαν ν’ άποσπάσωσι τήν αποικίαν άπδ τής μη-
τροπόλεως ’Αλλά το πράγμα ώκονομ,ήθη καί επί 100 περίπου έτη
δεν έπανελήφίίη όμοια τις απόπειρα. ΈπήλΟε δε τω 1271 νέα έγχυ>-
ρίων αρχόντων έπανάστασις ύπδ τούς αδελφούς Γεώργιον καί Θεό­
δωρον Χορτάτζας, οιτινες οντες πλούσιοι μ.έν καί τολμηροί, απόγονοι
δε ενός τών αρχαιότερων καί ισχυρότερων τής Κρήτης γενών, έπεχεί-
ρησαν νά. άρπάσωσι τήν κυριαρχίαν τής νήσου* καί άθροίσαντες περί
αύτούς πολυαρίθμους οπαδούς, δεινήν διέπραζαν λεηλασίαν και δήω-
σιν εις τήν τών Ενετών άποίκων χώραν. Κ αί τοι δε ό Α λέξιος Κ αλ-
λέργης, οςτις έλογίζετο δ πλουσιώτατος καί επιφανέστατος ,άπάντων
.12 6 Κρήτη.

•των άρχόντων, συνεμάχησε μετά του Κούκος, δ αγών διήρκεσεν επί

πολλά ε”τη. Τω 1 2 7 4 δ δουξ Μαρίνος Ζένος κατετροπώθη δλοσχερώς.
Ό διάλογός του Μαρίνος Μοροζίνης δεν επέτυχε πλειότερον του προ-
κατόχου* καί δ τούτου διάδοχος Πέτρος Ζένος ήναγκάσθη τω 1277
νά καταφυγή έντδς των τει/ώ ν της πρωτευούσης. Τελευταιον κατά
τό έτος εκείνο έπελθούσης μεγάλης επικουρίας εις τους Ενετούς, ήναγ-
κάσθησαν οt Χοοτάτζαι νά καταλίπωσι την νήσον, οί δέ οπαδοί
, αύτών παραδοθέντες ύπετάχθησαν καί έτυχον συγγνώμης. Οί Χορτά-
τζα ι ούτοι μετά πολυαρίθμων οικογενειών κατεσταθησαν τότε εις τά
παράλια τής μικράς Α σίας, λαβόντες παρά των Παλαιολόγων κ τή ­
σεις καί χρηματικάς χορηγίας, καί εκεί θέλομεν έυρει αυτούς
βραδύτερον κατά των Τούρκων άγωνιζομένους. Ούτω δέ καταστα-
λείσης καί τής νέας ταύτης έπαναστάσεως, έκτίσθη τότε εις την
^πρότερον ύπο τούς Χορτάτζας διατελούσαν χώραν το φρούριον τού
Σελήνου. Ειρηνικώς διώκησε τά πράγματα δ ακόλουθος δουξ Γα-
βριέλης, δςτις τοσούτον αγαπητός κατέστη παρά τοις Έ λλησ ιν, ώςτε
έπωνομάσθη ύπ* αυτών K a Jo q , όπως καί δ σύγχρονος αύτού Βάϊλος
τής Εύβοιας Μοροζίνης. Ά λ λ α μ ετ ’ ού πολύ νέαι επανήλθον άνωμα-
λ ία ι καί ένοπλοι κατά τής ξενικής κυριαρχίας διαμαρτυρήσεις, μα-
κρότεραι τών οσας προηγουμένως ίστορήσαμεν, τάς όποιας όμως κατέ­
βαλε πάλιν ή Έ νετία , ως θέλομεν ΐδ ει βραδύτερον, ένεργήσασα επί
τού προκειμένου μετά πλείστης δραστηριότητος καί δεξιότητος, διότι
ή μεγά λη αύτη νήσος καθίστατο αυτή δσημέραι άναγκαιοτέρα ένεκα
τού επί μάλλον μείζονας διαστάσεις λαμβανοντος εμπορίου τών Ένε*
τών μετά τής Αίγύπτου καί τής Συρίας- καί εύλόγως τή αλήθεια
έγραφεν δ δόγης τω 1264 προς τον Πάπαν Ούρβανόν Δ', δτι ενταύθα
έκειτο ή κυριωτάτη δύναμις τού έν τή Α νατολή δυτικού κράτους.
Τωόντι μετά την άνάκτησιν τής Κωνσταντινουπόλεως ύπό τών ήμε-
τέρων, ή Κρήτη ήτο ή χώρα, ήν υπέρ πάσαν άλλην ειχον συμφέρον
~νά διατηρήσωσιν οί δυτικοί.
 Είςοδος του Μιχαήλ Ιίαλαιολόγου εις Κωνσταντινούπολή. 1*27

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Ε'.
Π αλαίολόγος

*Αλλά καιρός είναι νά έπανέλθωμεν εις την μεγάλην της Α ν α ­

τολής βασιλεύουσαν, ήν είδομ.εν περιελθούσαν αύθις εις τάς χεΐρας
των Ελλήνω ν. "Όταν δ Μ ιχαήλ Παλαίολόγος καί οι περί αυτόν ενλα-
βον την πρώτην αγγελίαν τού τοσούτον ευκόλως διαπραχθέντος εκεί­
νου κατορθώματος, κα τ’ άρχάς έδίστασαν νά τό πιστεύσωσιν. "Έ­
πειτα δε, δτάν τό γεγονός έβεβαιώθη υπό επανειλημμένων άλλων
ταχυδρόμων καί διά των επιστολών αυτού τού Στρατηγοπούλοΰ,
ύπερβάλλουσα ύπήρζεν ή τού βασιλέως καί των μεγιστάνων άγαλ-
λίασις. Ό Μ ιχαήλ Παλαίολόγος εσπευσε νά μ ετα βή εις Κωνσταντι-
νούπολιν μετά τής βασιλίδος, τού διετούς αυτών υιού Ανδρονίκου,
των ύπερτάτων τού κράτους λειτουργών καί τής συγκλήτου* καί άφι-
κόμενος αυτόθι τή 14 αύγούστου, διέτριψε μέχρι τής έπιούσης έκτος
τής πόλεως εις τό λεγόμενον Κοσμάδων, ούτω παρονομ,ασθέν από
τής εις τό μ.εσηρ,βρινοδυτικόν τού Κερατίου κόλπου πέρας κειμ,ένης
μ.ονής τών άγιων Κοσμά καί Δαμ-ΐανού. Δεν είςήλθε δε εις την πρω­
τεύουσαν είμή την 15 αύγούστου ήτοι την ημέραν καθ’ ήν ή εκκλη­
σία ημών τελεί τήν μ.νήμ.ην τής κοιμ,ήσεως τής Θεοτόκου. Προ πάν­
των εφερεν έκ τής μονής τού παντοκράτορος τήν εικόνα τής Πανα­
γίας τής έπικαλουμ.ένης *Ο δηγητρίας, ήτις κυριευθεισα άλλοτε ύπο
τών Φράγκων (σελ 6 6 6 τού Δ' τόμ,ου) είχε φαίνεται άποτεθή ύπ*
αύτών εν τή προειρημένη μονή. Συγχρόνως δε διέταζε νά ανοιχθή ή
Χρυσή πύλη, ήν είχον τειχ ίσ ει οί Λ ατίνοι, διό τι φυσικώ τω λογω
άπεφάσισε νά διέλθη διά τής πύλης ταυτης δ ι ης τοσούτοι προκα-
τοχοι αυτού θριαμ,βικώς εις τήν βασιλεύουσαν είςήλασαν. Τήν πρωίαν
λοιπόν τής 15 δ μ,ητροπολίτης Κυζίκου Γεώργιος, εν απουσία τού
πατριάρχου ’Αρσενίου, άναβάς εις ένα τών πύργων τής πύλης εκείνης
καί κρατών τό τής Ό δηγητρία ς έκτύπωμα, α π ήγγειλε δεκατρείς
εύχάς ποιηθείσας επί τή ανακτήσει τής μ.εγάλης πολειος υπο Γεωρ­
γίου τού Άκροπολίτου. Έ ν δσω άπηγγέλλετο έκάστη τών εύχών δ
αύτοκράτωρ άποβαλών τήν κα7ωπτραν και κλινας γόνυ επιπτε χα-
,μ,αί καί πάντες .οί σύν αύτώ τό αύτό ενπραττον. Μεθ’ έκάστην δέ τών
128 Κατάστασις τής βασιλευούσης καί του λοιπού κράτους.

ευχών εσήμαινεν δ ό'ιάκονος την άνέγερσιν, και τότε άνασταντες όλοι

άνέκραζον έκατοντώκις το Κύριε εΛεχ\οον. Μετά τδ τέλος τής ιερο­
πραξίας ταύτης, έβάδ'ισεν δ αύτοκράτωρ πεζός, προπορευομένης τής
είκόνος τής Θεομήτορος, μέχρι τής μονής τού Στουδ'ίου, κειμένης
πλησίον τής σημερινής πύλης Ναρλύ-Καπού, έν ή ά.πετέθη ή ε’ικών.
Έ κεΐθεν έπιβάς τού ‘ίππου άφίκετο εις τό τής Σοφίας τού Θεού τ έ ­
μενος και προςκυνήσας τφ.ό'εσπότν) Χριστώ καί τά είκότα τούτω
ευχαρίστησας, άπήλθεν εις τό μέγα πα λά τιον #ιό τι τό των Βλα-
χερνών, όπου συνήθως έ'όρευεν δ Βαλό'ουϊνος Β ', ήτο τό πλεΐστον κα­
πνού καί κόνεως έμπεπλησμένον. Ευφροσύνη δ'έ καί θυ μ η ίία έπεκρά-
τησαν καθ’ όλην την ημέραν έν τή πόλει καί μ ετ ’ ολίγον δ Μ ιχαήλ
άντήμειψε τον καίσαρα ’Αλέξιον Στρατηγόπουλον, έπιτρέψας μεν
αύτω νά τελέση δ'ιά τής πόλεως θρίαμβον φέρων στέμμα μικρού ό'εΐν
παρόμοιον τφ βασιλικφ, ίια τά ξα ς ό'έ ώςτε τό τού καίσαρος ονομα νά.
μνημονεύηται απανταχού τού Κράτους επί έτος όλον δμού τοις των
βασιλέων έν τοΐς ύμνητηρίοις καί εύφήμοις $σμασι. Συγχρόνως έπειό'ή
ή άποκατάστασις τού κράτους ό'έν ήθελε λογισθή πλήρης άνευ τής
τού οίκουμενικού πατριάρχου άποκαταστάσεως, δ Μ ιχαήλ Παλαιο-
λόγος, όςτις είχε περιέλθει εις διενέξεις προς τον πατριάρχην Άρσέ-
vtov ένεκα τού τρόπου καθ’ ον έπολιτεύθη προς τον Ίωάννην Λάσκα -
ριν, κατώρθωσε νά πείση τον ασθενή πατριάρχην νά άναλάβν) τόν
θρόνον αύτού έν τή αρχαία βασιλευούση, καί νά στέψν) αυτόν αύθις
έν τφ ιερφ τής τού Θεού Σοφίας. Εις τήν περίστασιν ταύτην ουδόλως
έμνημονεύθη πλέον τό ό'νομα τού διαδόχου των Αασκάρεων, καί περί
τά τέλη τού έτους έτυφλώθη μάλιστα δ ταλαίπωρος ούτος παΐς, ινα
έκλειψή πας κίνδυνος τού ν’ άναβή ποτέ εις τόν θρόνον.

Ό Μ ιχαήλ Παλαιολόγος λοιπόν έφαίνετο ών έν τή ακμή τής

ευτυχίας. Ά λ λ ’ ή χαρά ήν οί τότε άνθρωποι ήσθάνθησαν επί τή ανα­
κτήσει τής Κωνσταντινουπόλεως, ό'έν έμελλε νά ό'ιαρκέσν) πολύ, αί
ό'έ προςίοκίαι τάς δποίας ως έκ τού γεγονότος τούτου συνέλαβον ότι
θέλει άνορθωθή αύθις τό άρχαιον κράτος, ό'έν έμελλον νά έκπλη-
ρωθώσι ποτέ. Ή θέα μόνη τής Κωνσταντινουπόλεως καθ’ ήν ήμεραν
είςήλθεν εις αυτήν θριαμβικώς δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος, ήτο ικανή
νά προξενήσγ) απελπισίαν. <(7Ην μεν ούν ίίε ΐν τήν βασιλεύουσαν των
πόλεων πεό'ίον άφανισμού, μεστήν έρειπίων καί κολωνών, οικίας τάς
 Κατάστασις τής βασιλευούσης καί του λοιπού κράτους. 129

μέν κατεσκαμρ,ένας, τάς δέ πυρκαϊάς μεγάλης μικρά λείψανα,)) λέγει

6 Νικηφόρος δ Γρηγοράς, έ πίφερων αμέσως ότι δ βασιλεύς ήσχολήθη
τγοο παντός άλλου νά άνακαθάρη κατά το δυνατόν αυτήν, καί την
πολλήν εκείνην ακοσμίαν νά μεταβάΛη είς εύκοσμίαν, έπισκευάζων
τούς ναούς δσοι δεν είχον τελείως καταπέσει καί πληρών ανθρώπων
τάς κεκενωμένας οικίας. \Αλλ* ή αρχαία, ή λαμπρά, ή πο7α*τελης
Κωνσταντινούπολή, ήτίς εβριθε θησαυρών και σκευών ανεκτίμητω ν,
σωρευθέντων εν αυτή ύπο τής εμπορίας, τής βιομηχανίας, τής τέχνης
καί τών κατακτήσεων τής ισχυρότατης καί πλουσιωτάτης των μο­
ναρχιών εν δια σ τήμα τι οκτώ εκατονταετηρίδων, δεν έπανήλνθε πλέον
ποτέ καί δεν ήτο δυνατόν πλέον νά έπανέλθη είς το είναι. "Απαν δέ
το λοιπόν κράτος ήτο μέχρι τίνος πιστή είκών τής εν Κωνσταντινου-
πόλει άθλιας καταστάσεως τών πραγμάτων. Μέγα τής μικράς Α σίας
μέρος κατείχετο πάντοτε ύπδ τών Σελδζουκιδών Τούρκων* πολλαί δέ
τών έν τή Ευρώπη ελληνικών χωρών καί νήσων έξηκολούθουν δεσπό­
ζομε ναι ύπο τών Φράγκων καί τών Ενετώ ν. ’Ά λ λ α ι · διετέλουν μέν
ύπο δυνάστας ιθαγενείς, αλλά πολεμίους προς τήν έν Κωνσταντινου-
πόλει μοναρχίαν, οίοι ήσαν οί δέσποται Η πείρου καί Θεσσαλίας, ή
σχεδόν ασχέτους προς τον άλλον ελληνισμόν, οίοι ήσαν οί έν Τραπε-
ζούντι αύτοκράτορες. Τελευταίον οί Βούλγαροι οι έν τ α ίς ’παραμοναϊς
τής άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως ύπο τών Λατίνων άνακτή-
σαντες τήν ανεξαρτησίαν αυτών, ουδέποτε εκ τότε έδαμάσθησαν* υίςτε
δτε ό Μ ιχ αήλ Παλαιολόγος είςήλθεν είς τήν Κωνσταντινούπολή,·
τό κράτος περιωρίζετο είς τήν Θράκην, τήν Μακεδονίαν, μέρος τής
Θεσσαλίας, ευαρίθμους τινάς νήσους καί είς τάς περί τήν Ν ίκαιαν
άσιανάς επαρχίας, βεβαίως το κράτος τούτο, καί ούτω περιορισθέν,
είχεν είςέτι πόρους μεγάλους, είχε τάς παραδόσεις άρίστης διοική-
σεως, είχε το πλεονέκτημα πρωτευοΰσης ήτις επί τοσούτους αιώνας
υπήρξε τδ κυριώτατον τού κόσμου έμπορείον, είχε τάς. συμπάθειας
τών ύπο τών Φράγκων καί τών Ενετώ ν δεσποζομένων Ε λλή νω ν , είχε
τελευταίον τήν ένότητα, ένω οί αντίπαλοι αυτού ήσαν διηρημένοι
είς ποικίλα κλάσματα. Ήδύνατο λοιπον νά κατισχύση αυτών ή τού-
7νάχ ιστόν τών π7.ειοτέρων έξ αυτών καί ήδύνατο νά άνακτήση άν όχι
τά όρια τής έκτης ή τής ένδεκάτης εκατόνταετηρίδος, τουλάχιστον
τήν εκτασιν ήν ειχεν έν αρχή τής τριςκαιδεκάτης. ι. Μήπως οί έν Ν ι-
y.oticf βασιλείς από πολύ μικροτέρας χυ>ρας δρμώμενοι καί είς πολύ
(ελ λ . ιε τ ο ρ . κ. π α π α ρρηγο π ο υλο υ το μ . ε ) * 9
 130 ΌλέΟριαι παραχωρήσεις προς Γενουαίους καί Ενετούς.

δυςχερεστέρας περιστάσεις εύρεθέντες, δέν ήδυνήθησαν νά προςοικειω-

Οώσι την Μακεδονίαν, τά βορειανατολικώτερα της Θεσσαλίας, την
Θράκην, τινάς των νήσων καί επί τέλους αυτήν την Κωνσταντινού­
πολή ; Ά λ λ α καί αυτός ο Μ ιχαήλ Παλαιολόγος ί μήπως δεν έτα-
πείνωσεν οικτρώς τούς πρέσβεις τού Βαλδουινου Β ', δεν κατετρό-
πωσε πολλάκις τούς πολεμίους, δεν έ'φερεν αιχμαλώτους εις Κων­
σταντινούπολή τον πρίγκηπα τής Ά χα ία ς, τον δούκα των Αθηνών,
τον Γκίζην τής Σκοπέλου, δεν ανέκτησε τήν Μονεμβασίαν καί τήν
Λακωνικήν, δεν έξέωσεν έκ πλείστων νήσων τούς Ενετούς, δεν έγέ-
νετο κύριος τής Εύβοιας άποκλείσας τούς δέσποτας αυτής εις Χ α λ­
κίδα, ώς προ μικρού ιστορήσαμεν ;

Δυςτυχώς 6 Μ ιχαήλ Παλαιολόγος, αντί νά έπιμείνη εις τήν ανα­

διοργάνωσή των ιδίων πόρων καί δυνάμεων καί ε ί; τήν δι* αυτών
έδραίωσιν καί αύξησιν τού κράτους, έπανήλθεν εις το ολέθριον σύστημα
τής μετά των ξένων συμμαχίας, τής εις αυτούς παραχωρήσεως κατα­
στρεπτικών προνομίων καί το χείριστον ένόμισεν οτι δεν δύναται νά σω-
θή είμή συνεννοούμενος μετά τού πάπα καί ύποτασσόμενος εις αύτον,
νοθεύσας ούτω έκ πρώτης αφετηρίας πάσαν εθνικήν δύναμιν καί ιδρύ-
σας πολιτικήν, ήτις έπικρατήσασα έν τή Α νατολή καί επί τών δ ια ­
δόχων αυτού, έπήγαγεν επί τέλους τήν καταστροφήν τής ανεξαρτη­
σίας τού Ε λληνικού έθνους. Είδομεν, οτι ένω ήτο έτι έν Ν ίκαιά συν-
ωμολόγησεν έν Νυμ.φαίω προς τούς Γενουαίους συνθήκην, δι* ης αντί
τής έπικουρίας αυτών παρεχώρησεν αύτοΐς ποικίλας άτελείας, προνο­
μίας καί κτήσεις. Πάσαι αι θυσίαι αύται εις ούδέν τον ώφέλησαν
διό τι ένφ έγένοντο κυρίως, ϊνα διά τής συνδρομής τών Γενουαίων άνα-
κτήση τήν Κωνσταντινούπολιν, ή Κωνσταντινούπολή άνεκτήθη άνευ
τής συνδρομής αυτών. Ούδέν ήττον έπέμεινεν εις το αύτο σύστημα,
και τω 1268 συνωμολόγησε προς τούς Ενετούς άλλην συνθήκην δ-'
ής ούτοι ύπέσχοντο μέν τω βασιλεί έπικουρίαν, ε^λαβον δέ αντί τού­
του δχι μέν ίδια τμήμα τα εις τάς διαφόρους πόλεις τού κράτους,
αλλά ατέλειαν εμπορίας κατά τε γην καί κατά θάλασσαν, ετεροδι­
κίαν διεξαγομένην ύπο Βαέλου έδρεύοντος έν Κωνσταντινουπόλει ώς
προϊσταμένου τής αύτόθι ένετικής αποικίας καί τήν άναγνώρισιν τής
Κυριαρχίας αυτών έπι τής Μεθώνης, τής Κορώνης, τής Κρήτης, τών
άλλων τού Αιγαίου πελάγους νήσων, όσαι κατείχοντο ύπο Ενετών

\
 *Έτι όλεΟριώτερχι παραχωρήσεις πρςς τον πάπαν. 131

ευπατριδών, ετι δε καί την άναγνώρισιν των επί τής Εύβοιας κτήσεων.
Συνωμολόγησε S i την συνθήκην ταύτην ένω, ώς είδομεν, είχε μέν ήδη
ανακτήσει δ ι’ οικείων δυνάμεων μέρος τής Πελοπόννησου και μ ετ
ολίγον έμελλε δι* οικείων πάλιν δυνάμεων νά καταστή κύριος πολλών
νήσων καί χωρών, οι δέ φιλελεύθεροι αρχοντικοί τής νήσου Κρήτης
οίκοι δεν επαυον ύψούντες την σημαίαν τής έπαναστάσεως κατά τής
ξενικής κυριαρχίας.

Ούδέ εις ταύτα ήρκέσθη· άλλά εύθύς μετά την άνάκτησιν τής Κων­
σταντινουπόλεως έπεχείρησε προς τον αρχιερέα τής 'Ρώμ,ης διαπραγ­
ματεύσεις, δι* ών κα τ’ ολίγον κατήντησε ν' άποδεχθη την ολοσχερή
υποταγήν τής εκκλησίας ημών είς την Λατινικήν εκκλησίαν. Α ί δια ­
πραγματεύσεις αύται άρζάμεναι άπο τού 1263 προς τον πάπαν Ούρ-
βανον Δ', έξηνίολούθησαν καί ε’ πί τού διαδόχου αύτού Κλήμεντος
Δ ', οςτις επί τοσούτον ένεθαρρύνθη έκ τής προθυμίας εκείνης τού Μ ι­
χ α ήλ Παλαιολόγου ώςτε τω 1 2 6 7 έ'πεμψεν είς Κωνσταντινούπολή,
προς υπογραφήν, τόμον ένώσεως, εν τω δποίω ρητώς έλέγετο ότι 6
επίσκοπος 'Ρώμης, δυνάμει τής εξουσίας τής προςηκούσης τω θεόθεν
δεδομένω αύτω πρωτείω, δικαιούται νά κρίνη καί άποφασίζη άνεκ-
κλήτως περί πάσης δογματικής ή άλλης διαφωνίας καί διενέξεως· ότι
το άξίωμ,α τών πατριαρχικών εκκλησιών απορρέει έκ μόνης τής 'Ρ ω ­
μαϊκής εκκλησίας καί ότι αί σύνοδοι είναι π εριττα ί καί άτοποι καί
ύβριστικαί μάλιστα* διότι ώςέκ τής συγκαλέσεως αύτών ήδύνατο νά
έξαχθή το συμπέρασμα, ότι ή 'Ρω μαϊκή εκκλησία δεν είναι μόνη
ικανή νά άνευρη τήν αλήθειαν. Καθώς βλέπ ει b αναγνώστης, b Κ λή-
μ.ης Δ' ήτο b λογικό>τατος τών παπών. Τωόντι άμ,α b πάπας είναι
κυρίαρχος, ή σύνοδος είναι περιττή· άμα δε ή σύνοδος λογισθή αναγ­
καία, ο πάπας παύει τού είναι κυρίαρχος. Δυςτυχώς ένω τοσαύται
κατεβάλλοντο προςπάθειαι προς ενωσιν τής Α να τολικής καί τής Δυ­
τικής εκκλησίας, δεινός εμφύλιος άγων είχεν έκραγή εν τοις σπλάγ-
χνοις τής ήμετέρας εκκλησίας. Ειδομεν, ότι δ πατριάρχης ’Αρσένιος
είχε καταπεισθή νά ελθη είς τήν Κωνσταντινούπολή καί νά στέψη
έκ νέου τον Μ ιχαήλ ΓΙαλαιολόγον, παρορών παντάπασι τον ύπ’ αύ­
τού προστατευόμενον Ίωάννην Λάσκαριν. Ά λ λ * όταν μ ετ ’ ολίγον b
Μ ιχαήλ ΓΙαλαιολόγος έτύφλωσε τον παίδα τούτον, ο ’Αρσένιος δεν
ήδυνήθη νά πεοιστείλη τήν θλιψιν αύτού καί έξέδωκε κατά τού αύ-
9*

I
132 *Έ τι όλεθριώτεραι παραχωρήσεις προς τον πάπαν.

τοκράτορος άφορισμόν, διά του οποίου όμως εξ αδυναμίας πάλιν χα-

ρακτήρος δεν άπηγόρευσεν εις αυτόν του νά κοινών?) των ιερών τελε­
τών, ώςτε 6 άφορισμός εκείνος κατήντησεν άπλή έπιτίμησις. Κ α τ’
άρχάς ο Μ ιχαήλ έφάνη ότι ομολογεί χάριτας εις τον πατριάρχην ένεκα
της επιείκειας ταύτης, και προςεποιήθη οτι αποδέχεται το έπιτίμιον
επί τή έλπ ίδι οτι διά της μετάνοιας αύτοΰ θέλει επιτύχει πλήρη συγ­
γνώμην. Ά-λλά μετά τινα έτη, επειδή ο πατριάρχης ’Αρσένιος επέμενε
μή θέλων νά άρη τον λεγόμενον εκείνον άφορισμόν, καθηρέθη, και τω
1 2 6 7 άνηγορεύθη άντ’ αύτού πατριάρχης δ Άδριανουπόλεως Γερμα­
νός, προ καιρού υπό του αύτοκράτορος ευνοούμενος. ’Αλλά τότε δ πνευ­
ματικός τού βασιλέως Ιωσήφ, οςτις προ καιρού έπωφθαλμία εις τό
ύπατον τής εκκλησίας αξίωμα, παρήγαγε τοσαΰτας εις τον νέον πα­
τριάρχην δυςκολίας, ώςτε ούτος ήναγκάσθη μετά τινας μήνας νά πα-
ραιτηθή, δ δε άντ’ αυτού χειροτονηθείς ’Ιωσήφ εν τω άμα έπέτρεψε
τω βα σιλεΐ πανηγυρικώς τήν παρ’ αυτού αιτουμένην συγχώρησιν. Ά λ λ ’
ή κοινή συνείδησις δεν έπεδοκίμασε τήν πράξιν ταύτην τού νέου πά­
τριά ρχου,ν πλεΐστοι δε ιδίως των εκ τού κλήρου καί μάλιστα οί μονα­
χοί παρέμειναν πιστοί εις τον πατριάρχην ’Αρσένιον, καί, ύπολαμβά-
νοντες τόν τε Γερμανόν καί τον ’Ιωσήφ ώς έπιβάτας, άπεδοκίμαζον
εξ ίσου και πατριάρχην καί αύτοκράτορα. Ούτως είχον τά εκκλησια­
στικά πράγματα έν Κωνσταντινουπόλει, οτε άφίκοντο εν αυτή αί τού
Κλήμεντος Δ ' ' αξιώσεις. Ε ννοείτα ι οτι διά τε τό ύπέρογκον των αξιώ­
σεων τούτων καί τήν επικρατούσαν παρ’ ήμιν ανωμαλίαν, αί διαπραγ­
ματεύσεις δεν προεχώρησαν πολύ, μέχρις ου, άποθανόντος τού Κ λ ή ­
μεντος, καί, μετά δύο ετών καί εννέα μηνών χηρείαν τού 'Ρωμαϊκού
θρόνου, προχειρισθέντος τω 1273 πάπα τού Γρηγορίου Γ, δ νέος άρ-
χιερεύς άνεφάνη κατά τούτο τού προκατόχου μετριώτερος, ότι άπε-
φάσισε νά ύποβάλη τό ζήτημα εις σύνοδον. Ή νέα αύτη σύνοδος ώρί-
σθη νά συγκροτηθή εις Λυών τής Γαλλίας* καί δ μεν Γρηγόριος Γ
προςεκάλεσεν εις αύτήν τόν τε Μ ιχαήλ καί τόν πατριάρχην δ Γ άπο-
κρισίαρίων ούς επί τούτω έστειλεν εις Κωνσταντινούπολή, δ δέ βασι­
λεύς ύπέσχετο νά πέμψη εις τήν σύνοδον πρέσβεις επιτετραμμένους
τήν λύσιν τού μεγάλου τούτου ζητήματος. Ά λ λ ’ δ πατριάρχης ’Ιωσήφ,
οςτις πρότερον ήτο εύπειθέστατος εις τά νεύματα τού βασιλέως, άν-
τέστη αναφανδόν εις τήν ενωσιν καί διεμαρτυρήθη ενόρκως, ότι ούδέ-
ποτε θέλει υπογράψει αύτήν. Κ α ί άλλοι δέ πολλοί θεολόγοι έμιμή-

I
 Έ τι όλεΟριώτεοαι παραχωρήσεις προς τον πάπαν. 133

θησαν το παράδειγμα αυτού* δ δέ βασιλεύς, ή μή τολμών να έπιβάλη

χεΐρα κατά τού ύπερτάτου της εκκλησίας λειτουργού, ή έλπίζων έτι
νά τον μεταπείση, έξετράπη εις δεινόν κατά των άλλων διωγμόν, ϊνα
απόδειξη εις τούς άποκρισιαρίους τού πάπα δπόσον είλικρινής ήτο εις
τάς προς αυτόν διαπραγματεύσεις. Τινές έβασανίσθησαν, άλλοι εξωρι-
σθησαν, άλλων έδημεύθησαν τά κτήματα, και επειδή δλοι σχεδόν οι
κάτοικοι τής βασιλευούσης έφάνησαν πολέμιοι τής ένώσεως, δ αύτοκρά-
τωρ ϊνα τούς τιμ,ωρήση, ήξίωσεν αίφνης, δτι διά τής κατακτήσεως έγέ-
νετο Ιδιοκτήτης άπάσης τής πόλεως καί δτι ώς έκ τούτου οι κάτοικοι
ώφειλον αύτω δέκα ή δώδεκα ετών ένοίκιον. Εντεύθεν ούκ ολίγοι μέν έξ
αυτών άπεδήμησαν εις τάς χώρας δσαι διέφευγον την εξουσίαν τού αύ-
τοκράτορος, αί δέ έπαρχίαι έ'βριθον συμμοριών, ών αί μέν εκαλούντο
Ίωσηφίται, αί δέ Ά ρσενιάται, καί μετά των δποίων πολλοί ήνώθησαν
ανέστιοι καί φαυλόβιοι άνθρωποι. Συγχρόνως δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος
έξαπέστειλεν εις Λυών μετά των άποκρισιαρίων τού πάπα τέσσαρας πρέσ­
βεις, οϊτινες ήσαν έκ μέν τού κλήρου δ προπατριαρχήσας Γερμανός καί
δ Νίκαιας Θεοφάνης, έκ δέ των συγκλητικών δ μέγας λογοθέτης Ά κρο-
πολίτης, δ προκαθήμενος τού βεστιαρίου Πανάρετος καί δ μέγας διερ-
μηνευτής Βερροιώτης* οί πρέσβεις ούτοι έκόμιζον προς τοίς άλλοις πο­
λύτιμα προς τον αρχιερέα τής 'Ρώμης δώρα. Κ ατά δυςτυχίαν το εν
τών δύο πλοίο^ν τά δποια έκόμιζον αυτούς, έκεινο έπί τού δποίου έπέ-
βαινον δ Πανάρετος και δ βερροιώτης, ύπήρχον δέ καί τά δώρα τού
αύτοκράτορος, έναυάγησεν αύτανδρον περί Μαλε'αν, ώςτε δεν περιεσώ-
θησαν έπί τού ετέρου πλοίου είμή δ 'Ακροπολίτης καί οί δύο αρχιερείς,
οϊτινες εφθασαν τελευταίον σώοι εις Λυών κατά τήν ημέραν τού άγιου
Ίωάννου, 1274. Ή Σύνοδος είχεν αρχίσει τάς συνεδριάσεις αύτής άπο
τής έβδομης μαίου καί άπηλπίζετο ήδη περί τής τών ήμετέρων άφί-
ξεως, ότε αίφνης ένεφανίσθησαν οί περί τον ’Ακροπολίτην αρχιερείς
μετά τήν τρίτην σύνεδρίασιν. Ε κ ε ί οί άνθρωποι ούτοι, προδίδοντες
άπάσας τάς ίεράς τής θρησκείας καί τού έθνους ημών παραδόσεις, άπε-
δέχθησαν έπισήμως τήν εις το σύμβολον προςθήκην τού filioque, άπε-
φήναντο δτι ή μόνη αληθής πίστις είναι ή υπό τής 'Ρωμαϊκής έκκλη-
σίας πρεσβευομένη, ώμοσαν τήν ά,ναλλοίωτον αύτής τήρησιν έςαεί καί
άνεγνιύρισαν τήν κυριαρχίαν τού πάπα. Ά λ λ ' ύπάρχουσιν έθνικαιτινες
συνειδήσεις, τάς οποίας ούδεμ.ία ανθρώπινη δύναμις είναι ικανή νά
έκριζώση. Εις μάτην δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος ήγωνίζετο νά πείση το
134 *Έτι όλεΟριώτεραι παραχωρήσεις πρίς τίν πάπαν.

ελληνικόν κοινόν, ότι ή ενωσις κατ* ούδέν έτροπολόγει την πίστιν της
Α νατολικής εκκλησίας, παρατιθέρ.ενος τον μέγαν Κύριλλον λέγοντα
το άγιον πνεύμα «εξ άμφοίν ούσιωδώς ύπάρχον, τουτέστιν εκ πατρός
δ ι’ υιού,» όπερ έφαίνετο συμβιβάζοντας δύο δόξας, των μεν Λατίνων
έχόντων την εκ πρόθεσιν, ημών S i την όιά' είς μάτην ήξίου οτι τά
τρία έπιτραπέντα εις τον πάπαν προνόμια, τό πρώτε tor, το εκκ^7)Ζον
καί το μνημόσυνον, ούδερ,ίαν έ'χουσι πραγματικήν αξίαν, διότι ποτέ
ο πάπας παρουσιάσας δέν θέλει παρακαΟήσει των άλλων, ποτέ οι
ήμέτεροι δέν θέλουσι διαπλεύσει θάλασσαν τοσαύτην, ΐνα έπιζητή-
σωσι την άπόφασιν τού άρχιερέως της 'Ρώμης, το S i μνημονεύεσθαι
τον πάπαν τού πατριάρχου λειτουργούντος, ούδέν είχε το άτοπον ή το
άηθε.ς· είς μάτην έβεβαίου, ότι πολιτικά συμφέροντα σπουδαιότατα
άπήτουν την τοιαύτην οικονομίαν, ήν ποιούντες οι "Ελληνες ούδαμώς
ήθελον άμαρτήσει, αφού καί 6 Θεός αυτός κατεδέχθη νά γίνη άνθρωπος
καί νά ύπομείνγ) σταυρόν καί θάνατον διά την σωτηρίαν της οικου­
μένης. Τινές μέν των αρχιερέων έπείσθησαν· καί οτε έπανήλθον οί
πρέσβεις, συνεπαγόμενοι την πράξιν της ένώσεως, παραιτηθέντος τού
πατριάρχου Ιωσήφ, εύρέθη άνήρ πρόθυμος νά διαδεχθή αυτόν (κατά
μάϊον τού 1 2 7 5 ) ό χαρτοφύλαξ της Μ. Εκκλησίας ‘Ιωάννης Βέκκος,
όςτις άλλοτε πο)νεμιώτατος ών των λατινικών δογμάτων, νύν άνεφάνη
ύπέρμαχος αυτών. Έ τ ι S i από της 16 Ιανουάριου τού έτους εκείνου,
καθ’ ήν ημέραν άγετα ι ή εορτή Πέτρου τού κορυφαίου τών άποστόλο>ν,
ήν εορτάζει ή εκκλησία επί τή καταθέσει τών θείων άλύσεων, έτελέσθη
είς τά ανάκτορα θεία μυσταγωγία, ίερουργούντος τού Χαλκηδόνος
Νικολάου, συνωδά προς τήν τής ένώσεως πράξιν ήτοι άνεγνώσθη μέν
b απόστολος καί τό Εύαγγέλιον Γραικικώς τε όμού καί ’Ρωμαϊκώς,
έμνημονεύθη δε ύπό τού διακόνου ό Γρηγόριος «άκρος άρχιερεύς τής
άποστολικής εκκλησίας καί οικουμενικός πάπας.» ‘Αλλά ταύτα πάντα
ουδόλως ίσχυσαν νά μεταβάλωσι τάς πεποιθήσεις τού έθνους. Έκτος
ευαρίθμων τινών τού αύτοκράτορος οπαδών, ολοι οί άλλοι ύπελάμβα-
νον τήν τοιαύτην ενωσιν ώς αποστασίαν. Αυτή τού Μ ιχαήλ Παλαιο-
λόγου ή αδελφή Ευλογία διεφώνει προς αυτόν επί τού προκειμένου. Ό
δεσπότης ‘Ηπείρου Νικηφόρος καί ό τούτου αδελφός ‘Ιωάννης δούξ
τών Νέων Πατρών, χωρών εν αίς έπεκράτει ο νέος έλληνισρ,ός, κατε-
δίκασαν τον αύτοκράτορα επί συνόδου· ώςτε δ πατριάρχης Βέκκος
έδέησε νά άναθερ,ατίσγ) άμφοτέρους, όπερ δεν εμπόδισε τον δούκα ‘Ιω-
 ’Έ τι όλεΟριώτεραι παραγωρήσεις προς τον πάπαν. 135

άννην νά τιμωρήσω αύστηρώς τούς άσπασαμένους την έ'νωσιν έπισκό-

πους Νέων ΙΙατρών και Τρικκης. Οι δυτικοί έπαυσαν τού νά λογί-
ζωνται χριστιανοί, και αντί νά λ έγετα ι « Έ λ λ η ν και Λατίνος» έλέ-
•ρετο «Χριστιανός και Λατίνος.» Ταραχή δέ δεινή κατέλαβεν άπαντα
τά πνεύματα και πάντες από μικρού έως μεγάλου, γυναίκες, παίδες,
ημερόβιοι καί γεωργοί, κατήντησαν Υα ομιλώσι περί της έκπορεύσεως
τού παναγίου Πνεύματος, καταρώμενοι τον πατριάρχην Βέκκον ως
προδότην της πατρίου πίστεως. Έν τούτοις ότε Μ ιχαήλ Παλαιολόγος
καί ο πατριάρχης αυτού Βέκκος άφ* ενός, ο ίτε τού Γρηγορίου Γ διά ­
δοχοι Ίννοκεντιος Ε' καί Ιωάννης ΚΑ' άφ* ετέρου έπέμενον εις τά
προαποφασισθέντα. Ό δέ νέος πάπας Νικόλαος Γ ' άπήτησεν έτι πλει-
ονα. Ά πήτησε διά των άποκρισιαρίων αυτού νά παραδεχθώσιν οι "Ε λ ­
ληνες μέχρι κεραίας άπαντας τούς εξωτερικούς τύπους της λατινικής
λατρείας· διότι, έ’λεγεν, άνευ τοιαύτης ταύτότητο.ς ένότης πίστεως
δεν είμπορεί νά ύπάρξν). Ά π ή τη σ ε προς τούτοις νά περιοδεύσωσιν οι
άποκρισιάριοι αύτου άπ&ν το κράτος, ίνα αύτοπροςώπως δεχθώσι τον
περί πρωτείου όρκον παντός Έ λληνος (ερωμένου. Ά π ή τη σ ε τελευταίον
νά έδρεύν) τακτικώς έν Κωνσταντινουπόλει καρδινάλιος ως πρέσβυς
καί έπίτροπος τού άποστολικού θρόνου. Ό Μ ιχαήλ Παλαιολόγος ηρ-
χισε νά αισθάνεται, ότι δεν προέκειτο απλώς περί λέξεων καί τύπων,
άλ>ά περί πραγματικής ύποταγης, μη δυνάμενος δέ νά οπισθοδρο­
μήσω, ένόμισεν ότι δύναται νά άπατήση άμφοτέρας τάς μερίδας, τό τε
ύπήκοον δηλαδή καί τούς πάπας. "Οθεν συγκαλέσας την σύγκλητον
καί τον άνώτερον κλνίρον προέτρεψε μεν αυτούς νά πολιτευθώσι φιλικώς
προς τούς απεσταλμένους της ’Ρώμης, διεβεβαίωσε δέ αυτούς έν ταύτω,
ότι δέν θέλει παρεκτοαπή των πατρίων δογμάτων ουδέ καθ’ έν ιώτα
καί ότι ιδίως δέν θέλει επιτρέψει ούδεμίαν εις το σύμβολον προςθήκην*
καί τωόντι ένεχείρισεν εις τούς απεσταλμένους έγγραφον κολακευτι-
κιύτατον μέν, τεχνικο^τατα δέ διαφεύγον τά περί τού filioque. *Αλλ*
ένταύτω, ίνα πείστ) αυτούς περί της ειλικρίνειας των ένεργειών του
διέταξε τον φίλον αύτού Εφέσου ’Ισαάκ νά τούς συνοδεύσω είς τάς
φύλακάς, ίνα ίδωσιν ίδίοις όμμασι δέσμιους αυτόθι κρατουμένους τούς
αντιπάλους της ένώσεως καί μεταξύ αυτών πολλούς συγγενείς τού βα-
σιλέως, τον ’Ανδρόνικον ΓΙαλαιολόγον, τον Ίωάννην Παλαιολόγον καί
τούς αδελφούς Μανουήλ καί Ίσαάκιον 'Ραούλ. Ε ννοείτα ι ομο^ς ότι οί
πρέσβεις τού πάπα, άν δέν ήσαν παντελώς ανόητοι, εμελλον έκ τού-
136 Ουδεμια ανάγκη ύπηγόρευε την πολιτικήν ταύτην.

τιυν πάντων νά συμπεράνωσιν, ότι ή ενωσις ήτο αδύνατος. Εντεύθεν

δ του Νικολάου Γ' διάδοχος Μαρτίνος Δ' ουδέ νά δεχθή ήθέλησε τους
πρέσβεις του Μ ιχαήλ Παλαιολόγου καί προςέτι άφώρισεν αύτδν έπα-
νειλημμένως* δ δε, άντεκδικούμενος άπηγόρευσε νά μνημονεύεται δ
άρχιερεύς 'Ρώμης έν τή εκκλησία των ανακτόρων, αλλά δεν κατήρ-
γησεν έπισήμως την προσυμφωνηθεΐσαν ενωσιν, απεναντίας έξηκολού-
θησε βασανίζων, έκτυφλών καί γλωττοκοπών πάντας τούς άντιδο-
ξούντας, ώςτε, δτε μ ετ ’ ου πολύ άπέθανε την 11 δεκεμβρίου 1282
ουδέ τής συνήθους ήξιώθη βασιλικής ταφής, τοσούτον ήτο το κα τ’ αυ­
τού μίσος των υπηκόων.

Εις τούτο άπέληξαν οί (Λακροί εκείνοι αγώνες τού Μ ιχαήλ Παλαιο-

λόγου περί ένώσεως των εκκλησιών* δτι οί (Λεν δυτικοί άφώρισαν
αυτόν επί τέλους, οί δε ήμέτεροι, τον άπετροπιάσθησαν. Τ ί λοιπόν
ήνάγκασεν αυτόν νά είςέλθη καί νά έπιμείνη εις την σκολιάν ταύτην
οδόν; Καθώς αυτός ελεγε καί τά πράγματα. (Λαρτυρούσιν, ήθελε νά
προςοικειωθή τον πάπαν, ΐνα διακωλύση πάσαν νέαν των Φράγκων
έπιχείρησιν κατά τού ’Ανατολικού κράτους. ’Α λλά τίνων Φράγκων ;
Βεβαίως όχι τών έν τή ’Ανατολή περιλιπομένων ηγεμόνων, διό τι ούτοι,
περιλαμβανομένων καί τών Ενετώ ν, όχι μόνον δεν έφαντάσθησαν νά
έπιχειρήσωσί τ ι κατά Κωνσταντινουπόλεως, άλλα καί καθ’ έκάστην
ήττώ μενοι υπό τών στρατών καί τών στόλων τού Μ ιχαήλ, ήναγκάζοντο
νά έξαγοράζωσι τήν ειρήνην διά τής κολοβώσεως τών ίόίων κτήσεων.
Είναι αληθές ότι τώ 1 2 6 2 δ τότε πάπας Ούρβανός Δ', κα τατεθλιμ-
μένος ών επί τή απώλεια τής Κωνσταντινουπόλεως, εδοκίμασε νά κη-
ρύξγϊ νέαν σταυροφορίαν, άλλνά δέν είςηκούσθη, δ δε Μ ιχαήλ Παλαιο-
λόγος έγίνωσκεν αρκούντως τήν κατάστασιν τών πραγμάτων και τών
πνευμάτων έν Ευρώπη, ΐνα ή πεπεισμένος οτι νέα σταυροφορία ήτο
πράγμα άκατόρθωτον. Εις καί μόνος ύπήρχεν έν τή Δύσει σπουδαίος
τού ’Ανατολικού κράτους πολέμιος, δ άπό τού 1 2 6 6 καταλαβών τό
βασίλειον τής κάτω ’Ιταλίας καί τής Σικελίας Κάρολος δ Άνδεγαυϊκός*
διό τι εΐό'ομεν, οτι ούτος ενλαβε διά συνθήκης παρά τού Βαλδουίνου
τήν έπικυριαρχίαν ού μόνον τής Ά χα ια ς καί τής ’Ηπείρου, αλλά καί
τό τρίτον όλων τών κατακτήσεων όσας ήθελε κατορθώσει εν τή ’Ανα­
τολή. Μετά τινα δε ετη , ήτοι τω 1 2 7 3 , συζεύξας τήν θυγατέρα αυ­
τού μετά Φιλίππου τού υιού καί διαδόχου τών δικαιωμάτων τού Β α λ .
 Ούδεμίχ ανάγκη ύπηγόρευε την πολιτικήν ταύτην. 137

δουινου Β ', άπέβη τόσω μάλλον επικίνδυνος οσω, ώς ήξεύρομεν ήδη,

ήτο άνήρ φιλόδοξος, δραστήριος καί πλούσιος. Ά λ λ α ρ.έ^pt μέν τίνος
δ Κάρολος ούδεμίαν έπεχείρησε σπουδαίαν κατά τής Α νατολής εκ­
στρατείαν, ούχί διότι εν τω μεταξύ ένηργούντο διαπραγματεύσεις περί
ένώσεως (ή ενωσις δι* αύτόν ήτο αδιάφορος· αυτός ήθελε την κατά-
κτησιν τής Α νατολής), αλλά διό τι άπετράπη τής έκτελέσεως των
βουλευμάτων αυτού τούτων ενεκεν άλλων εσωτερικών καί εξωτερικών
περισπασμών. "Οτε δέ επί τέλους εύκαιρήσας άπεφάσισε νά έμβάλη
εις την Α νατολήν, προτρεπόμενος καί ύποστηριζόμενος ύπο τού πάπα
Μαρτίνου Δ ', τδ επιχείρημα αυτού έματαιώ θη διά τών ιδίων τού Μι-
y αήλ Παλαιολόγου δυνάμεων καί ενεργειών. Τω 1 2 7 8 δ Κάρολος δ
Άνδεγαυϊκος είχε διορίσει γενικόν αύτού επίτροπον κατά τήν Α λ β α ­
νία ν, τδ Δυρράχιον, τδν Αυλώνα, τδ Βουθρωτδν, τά Σύβοτα καί τήν
Κέρκυραν, τδν Ούγωνα Σουλλύν (Iiugues le Rousseau de Sully)
Γάλλον συμπράξαντα εις τήν κατάκτησιν τής Νεαπόλεως, έμπειρό-
τατον περί τά πολέμια, γενναιον καί έ/οντα μεγαλοπρεπές μεν τδ
ανάστημα, αθλητικήν δέ τού σώματος δύναμ.ιν, τήν δέ κόμην πρδς
τδ ύπέουθρον άποκλίνουσαν, εξ ου καί έπεκαλεΐτο le Rousseau. Ό
άνήρ ούτος άναδιοργανώσας καί παρασκευάσας τά αυτόθι σταθμεύ-
οντα στρατεύματα καί τάς επιχωρίους τών Α λβανώ ν δυνάμεις, έτι
δέ λαβών έκ διαλειμμάτω ν επικουρίας εκ Βρεντησίου, ιυρμησε περί τά
τέλη τού 1 280 μετά 8 0 0 0 άνδρών επί τήν Θεσσαλονίκην, φανταζό·
μ.ενος βεβαίαν τήν νίκην, διό τι, εάν πιστεύσωμεν τούς χρονογράφους,
διεμέρισεν έκ προοιμίου μεταξύ τών συναγωνιστών τάς πρδς τούτο τδ
μέρος /ώρας καί πόλεις τού κράτους. Α λ λ ά τά πράγματα έμελλον
μ ετ’ ού πολύ νά διαψεύσωσι τάς προςδοκίας ταύτας. Ά παντήσας καθ’
δδόν τά Βελλάγραδα, έδέησε νά πολιορκήση τήν πόλιν ταύτην, φθά-
σαντος δέ έν τω μεταξύ τού στρατού, ον κατ’ αύτού έξέπεμψεν δ βα­
σιλεύς έκ Κωνσταντινουπόλεως, κατετροπώθη τω 1281 δλοσχερώς δ
άγέρω/ος ήγεμών, τδ δέ δεινότερον συνελήφθη μετά πολλών άλλων
αί/μάλω τος. Καί ενώ τά έλεεινά τού στρατού τούτου λείψανα, «σώ­
ματα στυγνά μέν τω τότε καί οία μηδέ σώματ* άν τις είπεν, αλλά
τκιάς τών πάλαι γιγάντω ν,» περιήγοντο έν θριάμβω εις τάς οδούς τής
Κωνσταντινουπόλεως, κατεφέρετο έν τω μεταξύ π ληγή καίρια εις τδ
κτά τήν Σικελίαν κράτος τού Καρόλου τού Άνδεγαυϊκού, δι* ής
ως άπετράπη δ άπδ δυσμών κίνδυνος.

\
138 Ούδεμία ανάγκη ύπηγόρευε την πολιτικήν ταύτην.

Ιωάννης Προκίδας, ώς λέγουσιν αυτόν συνήθως οί ιστορικοί, Προ-

χύτας δέ, ώς άποκαλεΐ αυτόν το περί τής συνωμοσίας αυτού Σ ικ ε­
λικόν χρονικόν, είχε διατελέσει άλλοτε φίλος, ιατρός, ιδιαίτερος γραμ-
ματεύς καί επί των οικονομικών υπουργός του Μαμφρέδου. Στερηθείς
δε όλων αύτου των αξιωμάτων καί κτημάτων ύπό τού Καρόλου, καί
έξορισθείς, άπεφάσισε νά έκδικηθή. "Οθεν τω 1279 ελθών εις Κων·
σταντινούπολιν έζήτησε καί ελαβεν επί τούτω παρά τού Μ ιχαήλ
Παλαιολόγου την ύπόσχεσιν άξιολόγου χρηματικής συνδρομής. Έπα-
νήλθεν έπειτα εις την Σικελίαν, συνεννοήθη μετά πολλών βαρώνων
δυςηρεστηρ.ένων ώςαύτως από την γαλλικήν κυριαρχίαν καί παρε-
σκεύασε γενικήν αυτών έπανάστασιν, άμα ήθελον λάβει εξωτερικήν
τινα βοήθειαν. Τότε έπορεύθη εις ’Ρώμην προς τον πάπαν Νικόλαον
Γ' όςτις, όχι βεβαίως διά νά ευχαρίστηση τον Μ ιχαήλ Παλαιολόγον,
αλλά ένεκα προςωπικών καί πολιτικών προς τον Κάρολον διενέξεων,
προθύμως ύπεστήριξε' τό μελετώμενον κίνημα καί έκ προοιμίου μά λι­
στα, ώς βεβαιούσιν, επέτρεψε τό βασίλ,ειον τής Σικελίας εις τον βα­
σιλέα τής Άραγωνιας Πέτρον. Ουτω κατοχυρωθείς ύπό τού άρχιερέως
τής ’Ρώμης, ό Προκίδ'ας σπεύδει εις Καταλωνίαν, πείθει τον βασι­
λέα Πέτρον νά δεχθή τό προςφερόμενον αύτω νέον κτήμα καί έν τω
άμα επιστρέφει εις Κωνσταντινούπολή, πληροφορεί τον αύτοκράτορα
περί τής επιτυχίας τών ενεργειών του, καί ζητεί παρ’ αυτού 3 0 ,0 0 0
ούγγίας χρυσάς (ήτοι άραγωνικάς ούγγίας, ών έκάστη ίσοδυνάμει
προς φρ. 60 περίπου) απαραιτήτους προς οπλισμόν τού Καταλωνικού
στόλου. Ό Μ ιχαήλ Παλαιολόγος παρέσχε την ζητουμένην ποσότητα,
καί, διατάξας νά ζυγισθή, τήν έξαπέστειλεν εις τήν γαλίραν δι* ής
έμελλε ν’ αναχώρηση ό Ιωάννης. Συνεξαπέστειλε δε μ ετ’ αυτού καί
Λατίνον τινα, όνόματι Άκκάρδον, έπιτετραμμένον νά έπιτηρήση μέν
τήν χρήσιν τών χρημάτων, νά διαπραγματευθή δε τον γάμον μιας
τών θυγατέρων του μετά τού υιού τού βασιλέως τής Άραγωνιας.
"Οταν ό Προκίδας έπέστρεψεν εις τήν δυτικήν Ευρώπην ό μέν πάπας
Νικόλαος είχεν άποθάνει, οί δέ Σικελοι καί αυτός τής Άραγωνιας h
βασιλεύς έδίσταζον νά έπιχειρήσωσι τήν έκτέλεσιν τών άποφασισθέν
των* ά λλ’ ό ακατάβλητος Προκίδας ενθαρρύνει αυτούς διά τής έπ
μονής καί τής ευγλωττίας του, πείθει τον Πέτρον νά δπλίση *
στόλον του καί νά έπιπλεύση εις Αφρικήν επί τή προφάσει σται*
φορίας κατά τών αυτόθι μωαμεθανών, αυτός δέ έν αρχή του
 At έσωτεριχαί διενέξεις έξακολουΟουσι και επί ’Ανδρονίκου Β'. 139

ανέρχεται εις Σικελίαν μετά του υπολοίπου των χρημάτων των ύπό
του αύτοκράτορος δοθέντων. Τά πνεύματα ήσαν ήρεθισμένα· πολλοί
των μεγιστάνων ήσαν έτοιμοι προς έπανάστασιν τινές μάλιστα είχον
συνελθεί επί τούτω εις Πάνορμον, οτε την τρίτην του πάσχα, τελού­
μενης ενξωθεν της πόλεως ταύτης πανηγύρεως, Γάλλος επέβαλε χειρα
•εις Σικελικά γυναίκα* η γυνή έφώναξεν* οί κάτοι/.οι έδραμον εις βοή­
θειαν της κραυγάζοντες «θάνατος κατά των Γά λλω ν·» καί τωόντι οί
αγέρωχοι ούτοι κα τα κτητα ί, μη δυνάμενοι νά άντισταθώσιν εις το-
σαύτην πολεμίων πληθύν, σφάζονται ανηλεώς· πάσα η Σ ικελία μ ι­
μ είτα ι το παράδειγμα του Πανόρμου καί 8 ,0 0 0 Γάλλω ν θανατούνται
ύπό των Σικελών. Τούτο δέ τό γεγονός είναι τό γνωστόν εν τη ιστο­
ρία υπό τό όνομα του ΣιχεΜ χον εσπερινόν. Οί βαρώνοι έσπευσαν νά
προςκαλέσωσι τον εις τά παράλια της *Αφρικής εύοισκόμενον μετά
του στόλου αυτού Πέτρον της Άραγωνίας, όςτις έλθών εις ΓΙάνορμον
άνεκηρύχθη βασιλεύς. Κ αί δ μέν Κάρολος έπεχείρησε νά εκδίκηση
τούς ομ,ογενεΐς καί νά άνακτήση την Σικελία ν, αλλά δ ι’ ελλειψιν
στόλου άπέτυχε* τοσαύτα δ 9 έ'παθεν εκτοτε δυςτυχήματα ώςτε δεν
είμπόρεσε πλέον νά φροντίση περί κατακτήσεως της Κωνσταντινου­
πόλεως.

Πάσαι λοιπόν αί προς τον πάπαν γενόμεναι παραχωρήσεις εις

ούδέν έχρησίμευσαν· τό δέ δεινότερον, εί δυνατόν, είναι ότι αί ενεκεν
αύτών προκύψασαι έσωτερικαί διενέξεις, έξηκολούθησαν ταράττουσαι
τό κράτος καί επί τού υιού καί διαδόχου τού Μ ιχαήλ, ’Ανδρονίκου Β '.
Ό ’Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος, όςτις άλλως τε ποτέ δεν είχε δείξει
πολύν υπέρ τής λεγομένης ένώσεως ζήλον, ένόησεν άμα βασιλεύσας
ότι δέν είναι δυνατόν νά διατηρήση την άρχήν, εάν έπιμείνη εις τό
ήμαρτημένον τούτο σύστημα. Κ αί αύτός ρ.έν έπεθύμει νά άναλάβη ή
εκκλησία ημών την ανεξαρτησίαν αύτής καί νά έπιστρέψη εις τάς
αρχαίας παραδόσεις όσον ενδέχεται έν ειρήνη. ’Α λλά κ α τ’ εκείνο τού
χρόνου τά θρησκευτικά πάθη εύκολώτερον έκινούντο ή κατηυνάζοντο.
Ό νέος βασιλεύς έφαντάζετο ότι τά πράγμ.ατα θέλουσιν ησυχάσει,
έάν πέμψη μέν απανταχού διατάγματα εύαγγελιζόμενα την τής εκ­
κλησίας διόρθωσιν καί την άνάκλησιν τών εξόριστων καί παθόντων,
πείση δέ τον Βέκκον νά άποχωρήση εις την μονήν .τής Παναχράντου,
άνακαλέση δέ εις τον οικουμενικόν θρόνον τον πρώην πατριάρχην Ίω-
140 ΑΙ εσωτερικοί αενέςεκ; έςακολουΟουσι καί επί ’Ανδρονίκου Β'.

σήφ. "Οθεν πράξας ταύτα, «το παν κατορθούν ένόμιζε* το δ ’ άρα ήν

δνειρος,)) tort πολλοί, ιδίως μοναχοί, ών τινες έπαθον τα πάνδεινα
επί Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, έζήτουν έκδίκησιν καί ωφελούμενοι εκ
της ασθένειας τού ’Ιωσήφ, όςτις ήτο σχεδόν ημιθανής δτε άνέλαβε
τον οικουμενικόν θρόνον, συνεκάλεσαν σύνοδον, δ ι’ ής έπέβαλον εις
μεν τούς αρχιερείς καί τούς κληρικούς τούς μετασχόντας τής προς,
τούς Λατίνους κοινωνίας τρίμηνον αργίαν, εις δε τούς λαϊκούς κατά
το μέτρον τής κοινωνίας έλάττονά τινα έπιτίμ,ια. Καί μετ’ ολίγον
ήνάγκασαν τον Βέκκον νά ζητήσ*/) συγγνώμην παρά τού πατριάοχου
’Ιωσήφ, διότι ζώντος αυτού είχε καταλάβει τον θρόνον του, καί νά
ύπογράψη ομολογίαν ορθοδόξου πίστεως καί παραίτησιν τής ίερω-
σύνης* μεθ’ ο έξώρισαν αυτόν εις Προύσαν. Έ ν τφ μεταξύ δε θανόντος
τού πατριάρχου ’Ιωσήφ, τά πράγματα έδεινώθησαν ετι μάλλον. Ό
πατριάρχης ’Ιωσήφ ήτο άνθρωπος μετριοπαθής, καί άφινε μεν τούς
περί αύτόν διά την έσχάτην αυτού ασθένειαν νά πράττωσιν ό,τι
θέλωσιν, ά λ λ ’ όμως έν πολλοΐς άπεδοκίμαζε τά ύπ’ αύτών πραττό-
μενα. Έκλιπόντος δ ’ αύτού ή αναρχία ηύξησε κατά τούτο προ πάν­
των, δτι οί Ά ρσενιάται, οϊτινες άμα μετά τον θάνατον τού Μ ιχαήλ
Παλαιολόγου είχον πανταχόθεν ύπεξαναδύσει των φωλεών, άπέβη-
σαν θρασύτατοι καί άπετέλεσαν μερίδα ίσχυράν. Ίωσηφΐται καί Άρ-
σενιάται έμίσουν έξ ίσου τούς άποδεξαμένους την προς τούς Λ α τί­
νους κοινωνίαν, αλλά διεφώνουν προς άλλήλους. Οί Άρσενιάται έ'λε-
γον άφωρισμένον είναι τον ’Ιωσήφ ύπο τού ’Αρσενίου, ως καταλαβόντα
ζώντος τούτου τον θρόνον οί δε Ίωσηφΐται άντέλεγον καθηρημένον
είναι κανονικώς τον ’Αρσένιον ύπο πάσης τής τών τότε παρόντων αρ­
χιερέων συνόδου. "Ωςτε εις τούς λατινοφρονήσαντας καί τούς μή
λατινοφρονήσαντας προςετέθη έτέρα αφορμή έριδος, ή μεταξύ τών
οπαδών τού ’Ιωσήφ καί τών οπαδών τού ’Αρσενίου. Ό βασιλεύς «φύ­
σει πράος ών καί μήτε τούτους έθέλων λυπεΐν μητ* εκείνους, άλλά
τά εκατέρωθεν φυλαττόμενος σκάνδαλα, τήν μέσην έγνω βαδίζειν.»
’Ιδίως δε ήθέλησε νά προχειρίστ) νέον πατριάρχην όλως ανεξάρτητον
τών ύφισταμένων μερίδων. Ά λ λ ά το πράγμα δεν ήτο εύκολο ν. Ό
βασιλεύς άπεφάσισε νά άναβιβάση εις τον οικουμενικόν θρόνον τον έν
λόγοις έπίσημον Γεώργιον τον έκ Κύπρου* ΐνα έκλεχθή όμως ούτος καί
χειροτονηθή κανονικώς άπητεΐτο ή σύμπραξις τών αρχιερέων, οί δε
αρχιερείς είχον κοινωνήσει τή τού δόγματος καινοτομία. Ώς προς
 Ac εσωτερικά! διενέξεις έξακολουθουσι και επί ’Ανδρονίκου Β'. 141

μεν λοιπόν την εκλογήν, 6 βασιλεύς ένόμισεν οτι συρ.βιβάζει τούς κα­
νόνας προς τά πράγματα, εάν δεν ά.θροίσγ) μέν τούς επισκόπους επί
ψηφοφορία, αλλά κατ’ ιδ'ίαν ενός έκαστου λα βή την γνώμην και την
συναίνεσιν, όπερ καί έγένετο. Προς δέ την χειροτονίαν μετεχειρίσθη
δύο επισκόπους εξ Αιτωλίας καί Μακεδονίας τότε έλθόντας κατά τύ~
,χην εις Κωνσταντινούπολιν, τον Κοζύλης καί τον Δεβοών, οί'τινες
ειχον μ,είνει ακοινώνητοι της καινοτομίας. Κ αί πρώτον ρ.έν ούτοι
(περί τρίτου ούτε δ Γρηγοράς ούτε δ Παχυμ.έρης λέγουσί τ ι) χειροτο-
νούσιν Ηράκλειας Γερμανόν τινα μονάχον, διότι κατά τά ανέκαθεν
δεδογμένα επρεπεν δ Ήοακλείας νά προχειρίσω τον Κωνσταντινου­
πόλεως*' έπειτα δε δ νέος Ήρ ακλείας μετά του Κοζύλης καί τού
Δεβρών εχειροτόνησε τον Γεώργιον μ,ετονομ,ασθέντα Γρηγόριον. \Αλλά
ταύτα ούτω γενόμ,ενα δεν άποκατέστησαν, πολλού γε καί δεΤ, την
εκκλησιαστικήν ειρήνην. Οι μοναχοί βλέποντες τον βασιλέα οίκονο-
ρ.ούντα τά πάθη αυτών, άπεβησαν τόσω μ.άλλον θρασύτεροι δσω δ
νέος πατριάρχης ήτο μ.έν νυν ζηλω τή; τής Α νατολικής εκκλησίας,
άλλοτε 6μ.ως είχε πρεσβεύσει τά τού Βέκκου, υ!»ςτε δεν είχε το θάρρος
ν’ άντισταθή εις τάς παραλόγους αυτών αξιώσεις. Κ αί λοιπόν τή
δευτέρα τού πάσχα 12 8 3 συγκροτηθείσης όχλικής συνόδου εν Β λ α -
χέρναις, καθηρέθησαν ύπ* αυτής άπαντες οί επίσκοποι καί πολυειδώς
περιύβρίσθησαν καί έρραπίσθησαν ύπό τών μοναχών καί τού πλήθους.
Αυτή δε τού βασιλέως ή μ,ήτηρ Θεοδώρα ήναγκάσθη νά άποδοκι-
μ.άσνι τά ύπό τού συζύγου της πραχθέντα καί νά ύποσχεθή οτι ουδέ­
ποτε θέλει ζητήσει να ταφή δ νεκρός τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου έν
ψαλμ,ωδίαις ήτοι διά τελέσεως τής νεκρωσίμ,ου ακολουθίας.
Ου τω έκδικηθέντες τούς λατινοφρονήσαντάς ποτέ κοινούς αυτών
αντιπάλους, οί Ίωσηφΐται καί οι Ά ρσενιάται έτρώπησαν νυν κατ*
άλλήλων τε καί κατ* αυτού τού νέου πατριάρχου, ως ύποπτου συμ.-
παθείας τίνος προς τούς Λατίνους. Ό βασιλεύς προαιρούμενος πάντοτε
νά συμ,βιβάση τά διεστώτα, συνεκάλεσεν άπαντας εις κοινήν σύνοδον
έν Άδραμ.υττίφ τής μικράς Α σίας. Ε κ ε ί αί δύο μ.ερίδες συνεφώνησαν
νά έπιτρέψωσι τήν περί αυτών κρίσιν τω Θεω διά πυρός καί σημ.είων*
συνεφώνησαν δηλαδή νά γράψωσιν έκάτεροι εις ιδίαν βίβλον τά δόγ-
μ.ατα αύτών, καί έπειτα έναύσαντες πύρ έν τω μ.έσω τής εκκ7^ησίας
νά έρ.βάλωσιν έν αύτω τάς δύο βίβλους επ* ελπ ιδι οτι η μ.ια Οελει
μείνει άλοδβητος και οτι θέλει ούτω άποδειχθή άναντιρρητως ή αλή-
142 At έσωτερικαί διενέξεις έξακολουΟουσι και επί ’Ανδρονίκου Β'.

θεία των έν αυτή περιεχομένων δογμάτων. α’Αλλ* ήσαν άρα ελπίδες

ταύτα κεναί καί γρήγορούντων ώς αληθώς ενύπνια, λέγει 6 Ν ικη ­
φόρος 6 Γρηγορας. Άθρόον γάρ το πυρ άμφοτέρων δραξάμενον σπο­
διάν την ταχίστην πεποίηκε* καί ήν τούτο ψήφος Θεού καί χλεύη
κατά πάντων δμού, σπουδήν ποιουμένων την παιδιάν καί άκαίρους
ττ) εκκλησία έπιφερόντων κλύδωνας.» Έκ τούτου ταπεινωθέντες
άπαντες εκείνοι οί ζηλω ταί έδέχθησαν έξ ανάγκης την ευχήν καί την
ευλογίαν τού Γρηγοριου, ώςτε έφάνησαν είρηνεύσαντα τά πράγματα.
Ά λ λ ’ η ερις άνερριπίσθη μ ετ’ ου πολύ εΐπερ ποτέ ζωηρά, διότι άνεμί-
χθη εις αυτήν αύθις το περί τής έκπορεύσεως ζήτημα. Ό Βέκκος έπε-
χείρησε νά δικαιολογήση τήν επί τού προκειμένου διαγωγήν αυτού*
εις τούτον άντέλεξεν δ Γρηγόριος, άλλά καί St αυτής αυτού ταύτης
τής αντιλογίας κατέστη ύποπτος πλάνης καί έδέησε νά παραιτηθή.
Ή περί τού filioque πολλή εκείνη λεπτολογία τοιαύτην παρήγαγε
σύγχυσιν, ώςτε οί άνθρωποι ούτοι κατήντησαν νά μή έννοώσιν εαυ­
τούς. Ό πατριάρχης ’Αλεξανδρείας ’Αθανάσιος προςκληθείς νά ύπο-
γράψϊ) τον κατά Βέκκου τόμον Γρηγοριου τού Κυπρίου, άπεποιήθη
επί τω λόγψ, ότι δεν εννοεί τον τρόπον τής έκφράσεως τής έν Κων-
σταντινουπόλει εκκλησίας καί οτι ήτο έτοιμος νά ύπογράψγι ίδιαν
πίστεως ομολογίαν. "Οθεν δ Νικηφόρος Γρηγορας συνεβούλευσε νά
•παύσν) δλως αύτη ή άμφισβήτησις, διότι ή φύσις τού Θεού είναι
ανεξερεύνητος. Κ α ί δ βασιλεύς δέ ήγωνίζετο παντί σθένει νά άρη έκ
μέσου τάς ποικίλας έκείνας έκκλησιαστικάς διενέξεις* ά λλ’ εις μάτην.
Τω 1 3 0 6 συνεκρότησε νέαν μεγάλην σύνοδον τού κλήρου καί των
αρχόντων. Δ ιά μακρού λόγου παρέστησεν εις αυτήν δπόσα ε^πραξεν
ινα έκριζώσν) τάς καινοτομίας των Λατίνων, ύπέμνησεν οτι άπεποιήθη
τήν χριστιανικήν ταφήν καί εις αυτόν τον πατέρα του, καθό πρωταί­
τιον τής ταραχής έκείνης γενόμενον* οτι καί αυτήν τήν μητέρα του
άπέκλεισε τής θείας κοινωνίας μέχρις ού ίδιοχείρως ύπέγραψε τήν
καταδίκην τού συζύγου αύτής, οτι καί αυτήν τήν σύζυγον ύποπτον
γενομένην τής προς Λατίνους κοινωνίας καί μετανοήσασαν μέν άλλά
θανούσαν πριν ή προφθάση νά συγχωρηθή, άπεστέρησε των νενομισμέ-
νων μνημοσύνων. Ά λ λ ά πάντα ταύτα εις ούδέν ώφέλησαν, ουδέ μετέ-
πεισαν τούς Άρσενιάτας, οίτινες έπέμενον άποφαινόμενοι παρανόμους
πάντας τούς πατριάρχας τούς μετά τήν καθαίρεσιν τού Αρσενίου εις
τον οικουμενικόν θρόνον άναβάντας, ώςτε δ βασιλεύς βλέπων δτι ((ώς
 Ή Πελοπόννησος υπό την ηγεμονίαν του Άνδεγαυϊκου οΓκου. 143

κωφοΐς τό παράπαν έδόκει διαλεγόμενος καί έώκει τφ τυφλοΐς δ ια -

νεύοντι» κατά Παχυμέρην, ε’γκατέλιπε παρωργισμένος την σύνοδον
καί διέταξε νά καταληφθώσι διά φρουρών αί πύλαι των μ,οναστη-
ρίων, ?να διακωλύσ*/) παν κίνημα τών αδιόρθωτων εκείνων ανθρώπων.
Σάλος λοιπόν δεινός έξηκολούθει επικρατών εν Κωνσταντινουπόλει
επί πολλά έτη μετά την κατάπαυσιν της καταιγίδος ήν ποοεκάλεσεν
η ασύνετος πολίτικη τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου. Ό δέ σάλος ούτος
καί η ολίγη εμπειρία καί πρόνοια τού ’Ανδρονίκου ού μόνον δεν έπέ-
τρεπον αύτφ νά φροντιση περί της τότε μάλιστα τοσούτον αναγκαίας
εσωτερικής τού κράτους άναδιοργανώσεως, άλλα καί των όπωςδήποτε
υφισταμένων πόρων καί δυνάμεων συνεπηγετο την καταστροφήν.
Καθ’ ά δ ιη γείτα ι δ Νικηφόρος Γρηγοράς, οί περί τον βασιλέα παρέ­
στησαν αύτω δτι «επ ειδή πάντα έξεκεχωρήκει τά δεινά, δι* ά τάς
τριήρεις 'Ρωμαίοι προς τοσούτον έπηύξησαν πλήθος· τά τε γάρ άλλα
καί Κάοουλος δ της ’Ιταλίας ρήξ, το κεφάλαιον των δεινών, εξ αν­
θρώπων έγένετο* μάταιος άρα τών νεών η δαπάνη, μικρού τών ά λ­
λων απάντων επέκεινα τδ βασιλικόν έπιτρίβουσα ταμ,εΐον.)) Ό δέ
βασιλεύς άπεδέξατο την πρότασιν καί διελύθησαν μέν τά μά χιμα
τού στόλου πληρώματα, κατελείφθησαν δέ κεναί καί διά τού χρόνου
διεφθάρησαν εν τφ Κερατίω κόλπω αί τριήρεις αί πρό τινων ενιαυτών
τοσαύτα στήσασαι τρόπαια εν τω ΑΙγαίφ πελάγει. Έ κ τούτων δέ
πάντων ωφελούμενοι οί Φράγκοι κατέκτησαν πολλάς τών νήσων, οσαι
εΐχον άφαιρεθή από αυτών επί τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, έ'μελλον
δέ νά έπακολουθήσωσι καί άλλα μεγάλα δεινά. Δ ιό τι ένφ δ Α νδρό­
νικος Παλαιολόγος άπησχολεΐτο ύπδ τών εκκλησιαστικών εκείνων
ερίδων καί κατεδίκαζεν εις αργίαν τάς ναυτικάς τού κράτους δυνά­
μεις, προέκυπτεν έν τν) μικρά Άσίο: νέος καί φοβερώτατος πολέμιος,
οί λεγόμενοι Ό σμανίδαι ή οθωμανοί Τούρκοι. ’Α λλά πριν ή ιστορή-
σωμεν την πρώτην σύστασιν τής νέας ταύτης πολεμικής δυνάμεως
καί τάς πρώτας περιπέτειας τών κατά τού Α νατολικού κράτους
αγώνων αυτής, ρίψωμεν έν βλέμμα εις την κατά τούς χρόνους τού­
τους κατάστασιν τών έν τή Εύρώπν) Ε λληνικώ ν χωρών.

Μετά τον έν έτει 1 2 7 8 συμβάντα θάνατον τού Γουλιέλμου Β'

Βιλλεαρδουινου, ή ύπερτάτη ηγεμονία τού πριγκηπάτου τής Ά χα ια ς
περιήλθεν, ως ήξεύρομεν ήδη, εις τον βασιλέα τής Σικελίας Κάρολον
144 Ή Πελοπόννησος υπό την ηγεμονίαν .του Άνδεγαυΐκου οίκου.

τον Άνδεγαυΐκόν. Ούτος έκυβέρνα αυτήν δ ι’ εκτάκτων επιτρόπων

( b a illis ) , ών οί μέν δύο πρώτοι, ο Γαλεράνος Ίβρύς και δ Φίλιππος
Λαγονέσσας, έστάλησαν ένταύθα εξ Ιτα λία ς, 6 S i τρίτος Γουίδων
Δε-Λα-Τρεμούιλ ήτο εις των Φράγκων Μωραιτών, δυνάστης ών της
Χαλανδρίτζης. Άλλνά το μεν διά. τάς έπιδρομάς των αύτοκρατορικών,
οιτινες κύριοι οντες της Μονερ„βασίας καί της Λακωνικής άδιακόπως
έπετίθεντο κατά των ξένων και έκ διαλειμμάτω ν κατήνεγκον κατ’
αυτών πλνηγάς δεινάς, τό S i διότι 6 κυρίαρχος ήτο μακράν καί περιε-
σπάτο ύπο μυρίων φροντίδων, ή Πελοπόννησος δεν εύημέρει πλέον,
όπως επί τών Βιλλεαρδουίνων. Πολλοί αγροί δέν έγεωργούντο καί
άλαλοι έδηούντο υπό τε τών Ελλήνω ν καί ύπο αυτών τών στρατευ­
μάτων τού εκτάκτου επιτρόπου, ώςτε 6 Κάρολος 6 Άνδεγαυϊκός ήναγ-
κάζετο νά πέμπγι έξωθεν σίτον προς διατροφήν τών επαρχιών. Πλήν
τούτου διά την ασθένειαν τής ύπερτάτης κυβερνήσεως, οι βαρώνοι
διετέλουν εις αδιάλειπτους σχεδόν διενέξεις. Εντεύθεν S i την προ-
τέραν ευνομίαν καί ευπορίαν διεδέχθησαν πολλή ανωμαλία καί πολ-
λα ί οίκονομικαί δυςχέρειαι. Το έν Γλαρέντζη νομισματοκοπειον έξη-
κολούθει μέν κόπτον πολλά νομίσματα, τά πλεΐστα χαλκά καί άρ-
γυρά, τινά S i καί χρυσά, δΓ ών ε’μισθοδοτούντο οι μισθοφόροι τούς
οποίους ήναγκάζοντο νά συντηρώσιν οί έκτακτοι τού βασιλέως επί­
τροποι. Ά λ λ ’ επειδή το μέν μέταλλον καί οί έργάται ήρχοντο έξ
’Ιταλίας, έξ ού ηύξανεν ή τού νομισματοκοπείου δαπάνη, αί δέ άνάγ-
και τής κυβερνήσεως καί ιδίως τού στρατού έπολλαπλασιάζοντο,
έδέησε νά καταφύγωσιν εις δάνεια- καί άναφέρεται προς τοις άλλοις
έν τοιούτον δάνειον 1 ,0 0 0 ύπερπύρων (1 1 ,2 0 0 φράγκων) συνομολο-
γηθέν προς τήν έν Γλαρέ ντζα εμπορικήν οΙκίαν τών αδελφών Σ τ ε ­
φάνου καί Βαρθολομαίου Σαννέλλα, τό οποίον δεν άπεδόθη εις αυ­
τούς είμή τω 1 2 8 4 . Έ π ειτ α έπήλθεν έν αρχή τού 1 2 8 5 δ θάνατος
τού Καρόλου Α', καί τότε έπειδή δ υιός καί διάδοχος αυτού Κάρο­
λος Β' είχε πρό τινων μηνών αιχμαλωτευθή ύπο τών Άραγωνίων, δ
άναλαβών τήν έν Νεαπόλει άντιβασιλείαν έν ονόματι τού Ά νδε-
γαυϊκού οίκου κόμης ’Ροβέρτος δ Άρτεσιανός. διώρισεν έπίτροπον
αυτού έν τή ηγεμονία τής Ά χα ία ς τον Γουλιέλμον Α' Λαρόσην, όςτις
από τού θανάτου τού αδελφού αύτού Ίωάννου ήτο συγχρόνως δούξ
τ ώ ν ’Αθηνών, 1 2 8 0 — 1287.* Άποθανόντος δέ τού Γουλιέλμου Λα-
ρόσου ή γενική διοίκησις τής Ά χα ία ς έπετράπη εις τον Νικόλαον Β'
 fH II sasttw /i™; ύχ> τ ψ ηγεμονίαν του Άνδεγαυϊκου οίκου. 145

Σαίντ-Ό μέρ, δυνάστην Θ ηβώ ν καί μετά δύο έτη εις τον βαρώνον Βο-
στίτζης Γουιδωνα Σαρπινύ, όςτις όμως επί ολίγους μήνας μόνον ένηρ.
γησεν ως επίτροπος του Άνδεγαυϊκου οίκου. ’Επί των νέων τούτων
κυβερνητών τά πράγματα εβελτιώθησαν όπωςούν κατά τούτο, ότι ο τε
Λαρόσης καί ό Σαίντ-Ό μέρ, όντες άνθρωποι πλουσιώτατοι, δέν έδί-
στασαν νά επαρκέσωσι καί εξ ιδίων εις πολλάς άνάγκας τού π ρ ιγ κ ι­
πάτου. Ή αύλη τού δουκός Αθηνών Γουλιέλμου ητο πάντοτε λαμπρά,
καί έλογίζετο πρότυπον ίπποτικού βίου, ενώ έν Πελοπόννησο), ριετά τον
θάνατον τού τελευταίου Βιλλεαρδουίνου, ό βίος ούτος πολυειδώς έξη-
χρειώθη, έκτραπείς εις πολλάς μικράς ραδιουργίας καί κερδοσκοπίας.
Ό δούξ λοιπόν των ’Αθηνών ηγωνίσθη ριετά πολλής δραστηριότητος
νά άναζωπυρηση τον έν Πελοποννησω φραγκισμόν, καταβαλών επί
τούτω ούκ ολίγα χρήματα, τά οποία ουδέποτε άπήτησε, καί προς τοις
άλλοις άνοικοδομησας το έν Καρυταίνη φρούριον της Δημάτρας, το
οποίον είχε καταστραφη υπό τών αύτοκρατορικών. Ε π ε ιδ ή δέ ό υιός
καί διάδοχος τού Γουλιέλμου Λαρόση, Γουίδων Β ', 1587— 1308,
ητο ανήλικος, την μέν επιτροπείαν τού δουκάτου Αθηνών άνέλαβεν
η Έ λληνίς μητηρ αυτού Ε λ έν η , ή δέ διοίκησις τού πριγκηπάτου Α ­
χ αίας άνετέθη, ως προείπομεν, εις τον Νικόλαον Β' Σα ίντ-Ό μέρ, δςτις
γενναίος ών καί πλούσιος, όπως καί ό Γουλιέλριος Λαρόσης, έδαπάνησε
πολλά προς συντηρησιν τών φρουρίων καί πληρωμήν τών μισθοφόρων.
Ό πλούτος τού Σα ίντ-Ό μ έρ προήρχετο ιδίως έκ της προικός ην ε-
φερεν αύτω η πρώτη αυτού σύζυγος, ήτις έκαλεϊτο πριγκηπισσα Ά ντιο -
χείας, διότι ητο θυγάτηο τού Βοηριούνδου Σ Τ ', επί ψιλφ όνόματι
πρίγκηπος Α ντιόχεια ς καί Τριπόλεως. Ή προίξ αυτή συνίστατο ου
μόνον εις πολυτίμους λίθους καί σκεύη ώςαύτως πολύτιμα, αλλά καί
εις χρήματα πάμπολλα, εξ ών ό Σαίν-Ό μέρ έκτισεν έν Θηβαις, επί
τών ερειπίων της Καδμείας, άνάκτορον λαμπρόν, το κάλλιστον καί
μεγαλοπρεπέστατον ενδιαίτημα έξ όσων οι Φράγκοι ώκοδόμησαν έν
τά, Α να το λή , άξιον δέ βασιλέως μάλλον η τού μικρού δυνάστου της
ημισείας τών Θηβών πόλεως· μάλιστα δ' έφημίζοντο αί ζωγραφίαι
αυτού, αιτινες είκόνιζον τά έν Παλαιστίνη κατορθώματα τών σταυ­
ροφόρων. Μεταξύ δέ τών φρουρίων τά όποια έν Πελοποννησω ε-
κτισεν, άξιον προ πάντων δι* ημάς μνείας είναι τό λεγόμενον Ζογκλον,
το μετέπειτα μετονομασθέν Ναυαρϊνον. Περί τό φρούριον τούτο, όπου
τφ 1 8 2 7 κατεστράφη όλοσχερώς ό Τουρκοαιγυπτιακός στόλος, επαθε
( βλ λ . ις τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υα ο υ τ ο μ . ι #. ) 10
146 *Η Πελοπόννησος υπό την ηγεμονίαν του Άνδεγαυϊκού οίκου.

καί 6 Φαλλμεράύερ μικράν τινα ήτταν. Ε π ε ιδ ή τά Χρονικά του Μω-

ρέως λέγουσιν αυτό Άβαρϊνον, ο Γερμανός εκείνος έσυμπέρανεν αμέσως
οτι το όνομα έδόθη ύπο των Άβάρων, οϊτινες από κοινού μετά των
Σλαύων είχον κατακτήσει, κατ’ αυτόν, την Πελοπόννησον άπο της
Σ Τ ' έκατονταετηρίδος. Ά λ λ * ο Φαλλμεράύερ δεν ήξευρεν δτι εν τφ
Γ α λλικ φ κειμένφ των είρημένων Χρονικών το φρούριον ονομάζεται
Ναυαρινον και όχι Άβαρϊνον* έξ ου δυνάμ,εθα να συμπεράνωμ,εν πιθα­
νώς ότι το όνομα ύπέστη εν τω Έ λληνικφ κειμένω κολόβωσιν άνά-
λογον τού ακρωτηριασμού ον έπαθεν έτι άπο τού μέσου αιώνος ή
Νάξος* ίσως λοιπόν 6 άρχικός τύπος ητο Ναυαρινον, και τούτου τε-
θέντος εύλογος αποβαίνει η τού Χόπφ έτυμ.ο7χθγία, καθ’ ην τό όνομα
προέκυψεν έκ των αυτόθι έπελθόντων Ναυαρραίων τυχοδιωκτών, των
ούτω έπωνυμουμένων έκ της Ισπανικής Ναυάρρας. Ά λ λ α και άν ύπο-
τεθή δτι τό άρχικόν ονομα ητο Άβαρϊνον, πάλιν ή τού Φαλλμεράύερ
προτεινομένη συγγένεια αυτού προς τούς Άβάρους, ούδαμώς είναι ά-
σφαλής* ού μόνον διότι οί λαοί εκείνοι ελεγον αυτοί εαυτούς Ό μπρί
καί ούχί Άβάρους, αλλά και διό τι δύο πόλεις της μικράς Ά σιας εκα­
λούντο ώςαύτως *'Λ6αρα^ καίτοι κείμεναι εις χώρας δπου Α βαρές
δεν κατώκησαν.
Έ νφ δέ μετά κόπου συνετηρεΐτο ή φραγκική κυριαρχία εν Πελο-
ποννήσω, έταπεινώθη καί προς βορράν ώς έκ της μεγάλης ήττης, ην
ύπέστη τφ 1281 δ έν τή άνω Ήπείρω γενικός έπίτροπος τού Καρό­
λου του Άνδεγαυϊκού Ούγων δ Σουλλύς καί ην έλάβομ,εν ήδη α­
φορμήν νά ίστορήσωμεν. Μετά την ήτταν ταύτην καί μάλιστα μετά
την καταστροφήν της έν Σ ικ ελία κυριαρχίας τού Άνδεγαυϊκού οίκου,
δ Κάρολος ήναγκάσθη νά περιορισθή είς δσα καί πρότερον κατείχε
παράλια τής Ηπείρου, καί ευτυχώς δι* αυτόν δ μ ετ ’ ού πολύ διαδε-
ξάμενος τον πατέρα αυτού Ανδρόνικος Παλαιολόγος δεν έπεδίωξε
την δλοσχερή άνάκτησιν τών παραλίων έκείνων. Α ν τ ί νά έπιχειρήση
τούτο, δπερ ήδύνατο βεβαίως νά κατορθώση, άπεφάσισεν, ακολουθών
την ήμαρτημένην τού πατρός αύτού πολιτικήν, νά κάμη νέας παρα­
χωρήσεις είς τούς Ενετούς. Ή έν έτει 1 2 6 8 συνομολογηθείσα προς
αυτούς συνθήκη δεν είχε συμφωνηθή είμή έπί πενταετίαν* καί άνε-
νεώθη μεν πάλιν έπειτα, ά λλ’ ή προθεσμία αύτής πάλιν είχε λήξει
δτε τφ 1 2 7 9 δ Κάρολος δ Άνδεγαυϊκός έπεχείρησε τάς μεγάλας αύ­
τού κατά τού Ανατολικού κράτους παρασκευάς. *Οθεν ή Έ νετία είχε
 Έ Πελοπόννησος ύπο τήν ηγεμονίαν του Άνόεγαυϊκοΰ οίκου. 147

συμμαχήσει τότε μ.ετ* αυτού. 'Α λλά μετά τάς επανειλημμένα; απο­
τυχίας τού Καρόλου, η συνετή εκείνη πόλις ένόμισε συμφέρον νά έπα-
ναλάβη τάς προ: τό έν Κωνσταντινουπόλει κράτος συνΟήκας. Κ αί οτι
μέν τούτο συνέφερεν εις την Ένετίαν είναι άναρ.φισβήτητον· άλλ.ά τ ί
ήνάγκαζε τον 'Ανδρόνικον Παλαιολόγον νά καθυποβληθή εις νέας προς
αυτήν Ουσίας ; Ή Έ νετία ήδύνατο νά λογισθή ήττηθείσα αφού b
ισχυρός αυτής σύμμαχος ήττή θη καί ύπεχιύρησεν εκ τού άγώνος.
Καθ' έαυτήν δέ, πίρισπωρ.ένη άφ’ ένός ύπό των εν Ίτα λίφ περιπλο­
κών καί άφ’ ετέρου ύπό τής άδιακόπως στασιαζούσης Κρήτης, δεν
ήδύνατο νά επιχείρηση τ ι σπουδαΐον κατά τού 'Ανδρονίκου Β \ Ούδέν
ήττον τω 1285 ό ’Ανδρόνικος ύπέγραψε δεκαετείς προς τούς Ενετούς
άνακωχάς επί όροις βεβαίους ε'παχΟεστάτοις εις αυτόν. Δ ιό τι συνωμο-
λογήΟη μέν ότι ουδέτερος των συρ,βαλλορ.ένων θέλει δώσει συνδρομήν
τινα εις πολέμιον έτέρου, καί επετράπη εις τούς Έ λληνα ς ή άνευ φό­
ρου έξαγωγή των έρ.πορευρ,άτων έν Έ νετία , σύγχρονο;; όμως συνεφω-
νήθη, ότι θέλουσι πληρωθή εις τήν Έ νετίαν 2 4 ,0 0 0 ύπερπύρων διά
τάς ζημίας όσας ύπέστη το ναυτικόν αυτής έμ,πόριον επί των προη­
γουμένων εχθροπραξιών ότι ή Κ ρήτη, ή Μεθώνη καί ή Κορώνη ανα­
γνωρίζονται ώς κτήματα τής Ένετίας* ότι ό έν Εύβοια βάϊλος δ ι­
καιούται νά βοηθήση τούς βαρώνους τής νήσου πολεμουρ,ένους ύπό
τού 'Ανδρονίκου, χωρίς νά λογισθή τούτο ώς άφορμ,ή πολέμου μεταξύ
των δύο μεγάλων δυνάμεων* ότι b δούξ τής Νάξου Μάρκος Β' Σα -
νούτος καί b αρχών τής Τήνου Βαρθολομαίος Α' Γκίζης διατελούσιν
ύπό τήν προστασίαν τής Ένετικής δημοκρατίας* καί ότι νέαι κτή ­
σεις θέλουσι παραχωρηθή έν Κωνσταντινουπόλει εις τήν αυτόθι Ένε-
τικήν αποικίαν καί τον προϊστάμενον αυτής βάϊλον. Ό μολογητέον
οτι άνεπιτηδειοτέρα π ολιτική ήτο δύςκολον νά ύπώρξη. Κ α ί ένω ο
Ανδρόνικος περιεποιειτο ουτω τούς Ενετούς, ού μόνον δε τούς Ενετούς
αλλά καί τούς Γενουαίους καί τούς Καταλο>νίους εις ους τφ 1 2 9 0 παρε-
χοίρησεν ώςαύτως σπουδαία εμπορικά προνόμια, συγχρόνως έπετίθετο ά*
διακόπως κατά των δύο ομογενών και όμοδόξων δυναστών, οί'τινες ήρ-
χον τής ’ Ηπείρου καί τής Θεσσαλίας, δηλα δή κατά των αδελφών Ν ι­
κηφόρου καί Ίωάννου τών ’Αγγέλων. Ε π ε ιδ ή δε καί οι δύο ούτοι α δελ­
φοί δεν διήγον έν ειρήνη προς άλλήλους, b ’Ανδρόνικος κατώρθωσε
ρ,έν νά συλλάβη, διά προδοσίας τού Νικηφόρου, τον υιόν τού Ίωάννου
Μ ιχαήλ, ώς εκ τούτου όμ.ως τόν μέν Ίωάννην δεν κατέβαλεν, ό δέ
10*
148 Φλωρέντιος Έννεγαυϊκος πριγκηψ Άχαίας, υποτελής των Άνόεγαυηνών.

Νικηφόρος βλέπων εαυτόν εξίσου κινδυνεύοντα καί παρά του αδελ­

φού του καί παρά του ’Ανδρονίκου, ήναγκάσθη μ ετ’ ού πολύ νά κατα­
φυγή προς τον Άνδεγαυϊκόν οίκον καί νά καταστήσω εαυτόν υποτελή
είς τούς Νεαπολίτας. Εις τούτο ε~μελλον νά άπολήξωσιν οί αδιάκοποι
εκείνοι κατά τής Ηπείρου αγώνες των Παλαιολόγων* καί την νέαν
ταύτην φάσιν των πραγμάτων πρόκειται νυν νά ίστορήσωμεν.

Τ φ 1 2 8 9 6 Κάρολος Β' ό Άνδεγαυϊκός, ό προ μικρού εκ τής α ιχ ­

μαλωσίας ελευθερωθείς καί άναλαβών την κυβέρνησιν τού κράτους,
άπεφάσισε νά επιφέρω μεταβολήν τινα σπουδαίαν είς την διοίκησιν
τής Πελοπόννησου. Ό Κάρολος Β' έπείσθη ότι όπως κατήντησαν τά
κατά τον οίκον αυτού, δεν ήτο δυνατόν νά έπιμείνη πλέον εις την έκ-
τέλεσιν των μεγάλων τού πατρος βουλευμάτων περί ολοσχερούς τής
’Ανατολής κατακτήσεως* ότι έπρεπε νά άρκεσθη είς το νά δ ια τη ­
ρήσω όσα κατεΐχεν, ά λλ’ ότι ήτο δυςκολώτατον νά διατηρήσω την
Πελοπόννησον ε’άν ε’ξηκολούθει έπιτρέπων την διοίκησιν αυτής είς άν-
δρας δευτερεύοντας, οί'τινες, μή δυνάμενοι νά γίνωσι σεβαστοί παρά
τοις άλλοις βαρώνοις, πρόςέθετον τά δεινά τής εσωτερικής αναρχίας
είς τάς συμφοράς τού άδιακόπου προς τούς αύτοκρατορικούς πολέμου.
Ό αναγνώστης ένθυμειται, oTt ή θυγάτηρ τού τελευταίου Βιλλεαο-
δουινου ’Ισαβέλλα είχε συζευχθή τον υιόν, τού Καρόλου Α' Φίλιππον
καί ότι άποθανόντος μ ετ ’ ού πολύ τού Φιλίππου, ή κυριαρχία τής
Ά χα ία ς περιήλθεν είς τον πατέρα αυτού, και μετά τον θάνατον τού
Καρόλου Α' είς τον άλλον υιόν, τον καί διάδοχον τής βασιλείας γε-
νόμενον, Κάρολον τον Β '. Ή Ισα βέλλα έν τούτοις είχεν έπιζήσει καί
συγχρόνως ύπήρχεν έν τη αυλή τής Νεαπόλεως νέος τις καί ίπποτι-
κώτατος άνήρ, 6 Φλωρέντιος δ Έννεγαυϊκος (Florent de Hainaut)
όςτις, καί ως συγγενής τού βασιλικού οϊκου καί ένεκα τής προςωπικής
αυτού αξίας, είχεν ήδη λάβει μεγάλα έν τη υπηρεσία, τού βασιλείου
τής Νεαπόλεως αξιώματα. Τούτον λοιπόν τον Φλωρέντιον άπεφάσισεν
δ Κάρολος νά συζεύξη μετά τής ’Ισαβέλλας και νά καταστήσω ούχι
πλέον επίτροπον αύτού έν Άχαι<£, αλλά υποτελή ηγεμόνα, φροντισας
έν τη παραχωρήσει ταύτη νά εξασφάλιση έν πάση περιπτώσει τά έπί
τής Ά χ α ία ς κυριαρχικά δικαιώ ματα τού Άνδεγαυϊκού οίκου. Τοιου­
τοτρόπως άνηγορεύθη πρίγκηψ Ά χαίας δ Φλωρέντιος δ Έννεγαυϊκος,
1 2 8 9 — 1 2 9 7 . Ό Φλωρέντιος ήλθεν άνευ αναβολής είς την Πελοπόν-
 Το δεσποτάτον ’Ηπείρου περιέρχεται εις τους Άνδεγαυηνούς. 149

νήσον, έ*λαβε τον όρκον τής πίστεως όλων των μεγιστάνων, διώρισε
νέας άρχάς καί ιδίως εις τα φρούρια νέους φρουράρχους καί νέας φρου­
ράς έκ των μισθοφόρων ους μεθ* εαυτού συνεπήγαγεν, έτροφοδότησε
την χώραν διά σίτου ον μετεκόμισεν Ιζ Άπουλίας, έτιμώρησε τάς
καταχρήσεις των προηγουμένων αρχόντων, καί άπεφάσισεν αμέσως νά
είρηνεύση προς τον ’Ανδρόνικον Β ', ον ήξευρε διατεθειμένον όντα προς
τούτο ενεκα των περισπασμών εις ού; διετέλει ώς έκ των διενέξεων
αυτού πρός τε τούς ’Αγγέλους καί τούς Βουλγάρους καί τούς έν τη μ ι­
αρά ’Ασία Τούρκους. "Όθεν συνωμολογήθη ειρήνη έφ ορού ζωής τού
αύτοκράτορος καί τού Φλωρεντίου. Κ α ί παρειςήχΟη μεν έν τη είρήνη
ταύτη ή αλλόκοτος αρχή ήν προ μικρού άνεφέρορ,εν όρισθεισαν καί
έν τή προ: τούς Ενετούς συνθήκη, ότι δηλα δή 6 Φλωρέντιος ήδύνατο
νά συμμαχήση μετά των έχθρών τού κράτους χωρίς έκ τούτου νά δια-
κοπώσιν αί έν Πελοποννήσφ είρηνικαί σχέσεις* 6 δε Φλωρέντιος ωφε­
λούμενος έκ τούτου δεν έδίστασε νά ύποστηρίξη γενναίως τον δεσπό­
την τής Ηπείρου κατά τού Ανδρονίκου. Εντεύθεν όμως δεν έταρά-
χθησαν τά τής χερσονήσου πράγματα, ή δε Πελοπόννησος άπήλαυ-
σεν έπί τής συνετής καί ίσχυράς τού Φλωρεντίου διοικήσεως ικανήν
τινα εύημερίαν καί ευπορίαν, άν καί το λεγόμενον υπό των Χρονικών,
ότι οί κάτοικοι αυτής κατήντησαν νά μη ήξεύρωσι τ ί έχουσιν, είναι
ύπερβολή.

Εΐπομεν προ μικρού ότι δ Φλωρέντιος συνέδραμε τον δεσπότην Η ­

πείρου κατά τού Ανδρονίκου* τιρόντι από τού 12 9 0 νέαι πάλιν έγένοντο
έχθροπραξίαι μεταζύ τού έν Κωνσταντινουπόλει αύτοκράτορος καί τών
δεσποτών Ηπείρου καί Θεσσαλίας. Στρατός ισχυρός τού ’Ανδρονίκου
προςέβαλε κατ’ άρχάς τον δυνάστην Μ εγαλοβλαχίας Τωάννην Α',
κατετρόπωσεν αυτόν μόλις δυνηθέντα νά σωθή διά φυγής καί έπειτα
διελθών άκωλύτως την χώραν αυτού έστρατοπέδευσε περί τά ’Ιωάν­
νινα. Ό στρατός ούτος συνέκειτο έκ 1 4 ,0 0 0 ιππέων καί 3 0 ,0 0 0 πε­
ζών, ών όμως δυςτυχώς οί πλεϊστοι ήσαν Τούρκοι, Κομάνοι καί Γερ­
μανοί μισθοφόροι. Ένφ 0έ έπολιόρκει τά ’Ιωάννινα, 6 Γενουητικός στό­
λος, οςτις είχε συμμαχήσει μετά τού βασιλέως, έπλευσε πρός τό Ξ ε-
ρόμερον καί ήγκυροβόλησεν ού μακράν τής νΑρτης έν ή εδρευεν 6 δε­
σπότης Νικηφόρος. ΕΙς τοσαύτην ναυτικήν καί πεζικήν παρασκευήν
μή δυνάμενοςν’ άνθέξη ο Νικηφόρος, έζήτησε τήν έπικουρίαν τών Φράγ·
150 Το οεσποτάτον Ηπείρου περιέρχεται εις τους Άνοεγαυηνούς.

κων ήγερ,όνων της Ε λλά δος καί προ πάντων του πρίγκηπος της ’Α-
χαΐας Φλωρεντίου, προς ον ύπέσχετο νά παραχωρήση τρήρά τ ι του
δεσποτάτου, νά δώσν) όρ,ηρον τόν υιόν του Θωράν καί να συντήρησή
ιδ ία δαπάνν) τον επικουρικόν στρατόν εκ 4 0 0 άνδρών συγκείρενον.
Είς βοήθειαν του Νικηφόρου έ'δραρε καί 6 κόρης Κεφαλληνίας Τ ι-
κάρδος ρετά 100 ιππέων, συνελθόντες δ’ άπαντες είς Ά ρ τα ν καί άνα-
γορεύσαντας ήγερόνα τού στρατού τόν Νικόλαον Γ' Σ α ίντ-’Ορέρ,
πρωτοστράτοοα Οντα τού Μωρεως, άπεφάσισαν νά διαλύσωσι την πο­
λιορκίαν των Ίωαννίνων. Κατώρθιυσαν δε τούτο άκόπως, διότι τά ξε­
νικά τού Ανδρονίκου στρατεύρατα, άρα έ'ραθον την άφιξιν τού Φλω-
ρεντιου, δεν έπείσθησαν νά έπιρείνωσιν άγωνιζόρενα καί υποχώρησαν
προς τό Βυζάντιον, καταδιωχθέντα ρέχρι τίνος ύπό των περί τον Ν ι-
κηφόρον, οί'τινες έπειτα έτράπησαν κατά τού στρατού ον άπεβίβασεν
ο Γενουητικός στόλος καί οςτις προέβαινε δηών καί πορθών ρέχρι τής
Ά ρ τη ς. ’Α λλά καί ούτος, άρα ίδών έπερχορένην την έρπροσθοφυλακήν
τού Νικηφόρου, έτράπη προς τά όπίσω καί έπεβιβάσθη αύθις εις τά
πλοία αύτού. Έάν δρως δ Νικηφόρος άπηλλάγη ούτω από τού έκ Βυ­
ζαντίου άπειλήσαντος αυτόν κινδύνου, κατέστη άφ’ ετέρου εντελώς
υποχείριος των Φράγκων. Ό Κάρολος Β' δ Άνδεγαυίκός, τού δποίου
αι κτήσεις έν τή Α νατολή είχον καταντήσει νά περιορισθώσιν είς την
Κέρκυραν καί ολίγους τινάς απέναντι αυτής κειρένους πύργους (διότι
το ρέν Δυοράχιον ειχεν έν τω ρεταξύ κατακτηθή ύπό των αύτοκρα-
τορικών, οί δέ ’Αλβανοί ώςαύτως ρετά τούτων συνετάχθησαν) ενόρισε
καλήν την περίστασιν τού νά ώφεληθή έκ τής συνδρορής ήν ε”δωκεν δ
Φλωρέντιος προς τόν Νικηφόρον, 'ίνα καταστή κύριος έν ρέρει έρρεσος
καί έν ρέρει άρεσος τού δεσποτάτου τής ’Ηπείρου. "Οθεν έπεχείρησεν
άπό τού 1291 διαπραγρατεύσεις ρακράς τή ρεσολαβήσει τού έπ ιτη -
δείου Φλωρεντίου, αί'τινες ρόλις άπέληξαν τω 1294 εις τάς εξής συρ-
φωνίας. Ό υιός τού Καρόλου Φίλιππος, πρίγκηψ τού Τάραντος, θέλει
συζευχθή την θυγατέρα τού δεσπότου τής ’ Ηπείρου Θάραρ λαρβάνων
ως προίκα τήν Ναύπακτον, τόν Βλοχόν, τό ’Αγγελόκαστρον καί τ ή ν
Βόνιτζαν δ δεσπότης Ηπείρου θέλει έξακολουθή αρχών τού έπιλοί-
που δεσποτάτου καί ρετά τόν θάνατον αύτού θέλει τόν διαδεχθή δ
υιός του Θωράς, ρόνον δέ έάν έκλίπη άρρην διάδοχος τού Θωρά θέ­
λει περιέλθει τό δεσποτάτον δλόκληρον είς τήν κυριαρχίαν τού Φ ι­
λίππου. Συγχρόνως δέ δ Κάρολος Β' έπέτρεψεν είς (τόν ειρηρένον υιόν

/
 Πειρατεία» καί ανωμαλία». Θάνατος Φλωρεντίου. 151

του Φίλιππον άπάσας τάς επί της 'Ανατολής αξιώσεις αύτού καί
Ιδίως την επικυριαρχίαν τής Ά χ α ία ς, των 'Αθηνών, τής Κέρκυρας καί
των κατέναντι αυτής κτήσεων. Ό γάμ.ος μεταξύ τού Φίλιππου καί
τής Θάμαρ έτελέσθη κατά σεπτέμβριον τού 1 2 9 4 , κατά δέ το επό­
μενον έτος b Γουίδων Σαρπινύ, βαρώνος Βοστίτζης, ελαβεν ώς επ ί­
τροπος αυτού κατοχήν τής προικώας χώρας καί ιδίως τής ισχυράς
Ναύπακτού. Τοιουτοτρόπως, χάρις εις τάς ασύνετους επιθέσεις τού 'Αν­
δρονίκου κατά τού δεσπότου τής 'Ηπείρου, περιήλθεν ή Α ιτω λία εις
χειρας των Λατίνων, καί Λατίνος μητροπολίτης εδρευσεν εν Ναυπά-
κτω, ής οι "Ελληνες κάτοικοι έδέησε νά ύποβληθώσιν υπό τής έν
Κωνσταντινουπόλει συνόδου εις τον αρχιεπίσκοπον Ιωαννίνων.

Καί άλλας δέ συμφοράς έπήγαγεν ή έν Κωνσταντινουπόλει έπι-

κρατήσασα ολέθρια των πραγμάτων κατάστασις. Ειδομεν δτι ο 'Αν­
δρόνικος καί οί περί αυτόν σύμβου)νθΐ, φανταζόμενοι δτι ούδένα ε*
γουσι νά φοβηθώσιν από δυσμών κίνδυνον, διέλυσαν τον στόλον τού
κράτους. Εντεύθεν δμως ου μόνον ύπερεπλεόνασεν ή πειρατεία έν τω
Αίγαίω, αλλά καί από δυσμών έπέσκηψε πόλεμος ολέθριος. Ό ναύαρ­
χος τού βασιλέως τής Άραγωνίας ’Ιακώβου, Έογέρος Λούριας, ό επ ι­
φανέστατος των χρόνων έκείνων ναυτικός ήρως, λαβών αφορμήν δυς-
αρεσκείας προς τον ηγεμόνα αυτού, έτράπη τω 1 2 9 2 μετά τριάκοντα
πλοίων έπί τήν Ε λλ ά δ α . Κ αί πρώτον μέν έλεηλάτησε τήν μαστιχο-
φόρον Χίον, καί τήν Λήμνον, καί τήν Λέσβον καί τήν Θήραν. Μηδό­
λως δέ φειδόμενος μηδέ τών εις τούς Φράγκους δυνάστας υποτεταγ-
μένων νήσων, δεινάς έπήγαγε ζημίας ώςαύτως εις τήν *ΆνδΧρον,
τήν Τήνον καί τήν Μύκονον. Μεθ' ο ετράπη κατά τής Μονεμβα-
σίας, έλεηλάτησε τήν κάτω πόλιν και άπαγαγών πλουσιαν λείαν
καί πολυαρίθρ,ους αιχμαλώτους, έπραξε κατόπιν τα αυτα εις τα
παράλια τής Μάνης καί τελευταιον ήλθε καί έναυλόχησεν εις Ζόγ-
κλον προς υδρευσιν. Ό σκοπός του, ώς φαίνεται, δεν ητο να προς-
βάλν) τό πριγκηπάτον τής Ά χα ία ς, αλλά συνέπεσε νά ηναι απών εις
’Ιταλίαν τότε b Φλωρέντιος, οί δέ βαρώνοι επιπεσοντες κατα τών υ-
δρευόντων άνδρών τού *Ρογέρου έφόνευσαν αυτούς. 'Εντεύθεν εξερραγη
άγων πείσματωδ'έστατος καθ' δν ένίκησεν έπί τέλους ο Ρογερος, συλ­
λαβών προς τοΐς αλλοις αιχμαλώτους κάί τρεις τών επίσημων βαρώ-
νων. Δεν έξηκολούθησε δέ τάς εχθροπραξίας, αλλά περιορισθεις να
152 ΠειρατεΓαι και άνωμαλίαι. Θάνατος Φλωρεντίου.

λεηλατήση εν παρόδω τά παράλια της Ηπείρου, την Κέρκυραν καί

την Κεφαλληνίαν, επανήλθε κατά Οκτώβριον μετά πλουσιωτάτης
λείας εις Μεσσήνην.
Ό Φλωρέντιος έπανελθών εκ Νεαπόλεως έ'πραξε τά δέοντα, ϊνα
προφυλάξγ) την χώραν έκ τοιούτων επιδρομών και την αυτήν πρόνοιαν
έλαβον οί Ε νετο ί ώς προς τάς ύπ’ αυτών κατεχομένας πόλεις της Κορώ­
νης καί της Μεθώνης. *Αλλ* εν τω έσωτερικω της Πελοπόννησου συνέ-
βαινον γεγονότα τινά μαρτυρούντα, ότι ούτε η προτέρα ειρήνη, ούτε ή
προτερα ευημερία είχον επανελθεί καθ’ ολοκληρίαν εις αυτήν. Δύο πλού­
σιοι Σλαυοι έκ Γιανιτζους, εχοντες άξώλογα ού μακράν των Καλαμών
κ τή μ α τα , παρετήρησαν οτι τό φρούριον τής πόλεως ταύτης δεν φυλάτ-
τετα ι ασφαλώς καί έγένοντο κύριοι αυτού μετά πεντήκοντα μόνονάν-
δρών. Μ ετ’ ολίγον δε έπήλθον καί 6 0 0 άλλοι Σλαυοι έκ Γιανιτζους,
καλώς ώπλισμ.ένοι, καί κατέλαβον την πόλιν τής δποίας οί κάτοικοι
έτράπησαν εις φυγήν, διότι οί έπελθόντες έκήρυξαν αυτόθι τήν αρχήν
τών Παλαιολόγων. Ό Φλωρεντιος έπεχείρησε μεν αμέσως τήν πολιορ­
κίαν τών Καλαμών, άλλά συγχρόνως πειθόμενος, ότι δεν είναι εύκολον
νά άνακτήση αύτάς διά πολέμου, επεμψεν εις Κωνσταντινούπολιν προς
τον ’Ανδρόνικον πρέσβεις ϊνα απαιτήση τήν άπόδοσιν τού παρά τάς
συνθήκας καταληφθέντος φρουρίου. Ό Ανδρόνικος ήναγκάσθη νά ύπο-
σχεθή τήν άπόδοσιν, άλλά δεν είχε σκοπόν νά έκτελέσγ) τήν ύπόσχε-
σιν, ότε δ έν ΓΙελοποννήσω πρωτοστράτωρ αυτού Γεώργιος Σγουρο-
μαλλαΐος, άπατήσας τούς Σλαύους τών Καλαμών καί ειςελθών εις τό
φρούριον μετά δυνάμεως, άπέδωκεν αύτό εις τούς Φράγκους. Ό Γεώρ­
γιος Σγουρομαλλαιος είχε συμπάθειας προς αυτούς, διότι ήτο έκ τών
λεγομένων Γασμούλων, πατέρα μέν έχων Έ λ λ /jva μητέρα δε άνήκου-
σαν εις τον γαλλικόν οίκον de Mail 1y. Ό Σγουρομαλλαιος έτιμωρήθη
διά τήν πράξιν αυτού ταύτην ύπό τού ’Ανδρονίκου, καθαιρεθείς καί
άναγκασθείς νά φύγγ) εις Τσακωνίαν. Ά λ λ ’ οί απόγονοι αυτού διετή-
ρησαν τό έν ΙΙελοποννήσω αξίωμά των, διότι έπί τής Τουρκικής κατα-
κτήσεως οί Σγουρομαλλαίοι άναφέρονται μεταξύ τών πρώτων αρχον­
τικών οϊκων τής χερσονήσου. Οί δε περισπασμοί ούτοι δεν ήσαν οί
μόνοι οί τον Φλωρέντιον άπασχολήσαντες. Ιίολλα ί καί ποικίλαι μεταξύ
τών βαρώνων φεουδαλικαί διενέξεις έτάραττον τήν κοινήν τού πριγκη-
πάτου ησυχίαν. Ή κυβέρνησις ήναγκάσθη καί πάλιν νά είςαγάγη έ'ξω-
θεν σίτον, ϊνα πληρώσγ) τάς τών φρουρίων άποθήκας. Συχναί δέ συνέ-
 ΠειρατεΓαι καί άνωμαλίαι. Θάνατος Φλωρεντία». 153

βαινον συγκρούσεις μεταξύ καταχτητών καί κατακτηθέντων ιδίως εκ

τούτου, ότι οί μέν αρχαίοι βαρώνοι τό πλειστον έξέλιπον, οί δέ νεω-
στί εξ Έννεγαυίας η Νεαπόλεως έπελθόντες ούτε την γλώσσαν, ούτε
τά ήθη του τόπου έγίνωσκον, ούτε την' άπαιτουμένην σύνεσιν είχον.
Μίαν των συγκρούσεων τούτων θέλομεν ιστορήσει ως χαρακτηριστι­
κήν των περιστάσεων εις τάς οποίας εύρίσκετο τότε ή Πελοπόννησος.
Ό Φλωρέντιος είχε διορίσει τω 1292 αρχηγόν τού φρουρίου και της
επαρχίας Κορίνθου τον συγγενή αύτού Ούάλτερον Λειδεκέρκην, νέον
κάλλιστον μέν το είδος, αλλά άγέρωχον καί δαπανηρόν, οςτις έξαν-
τλήσας μ ετ’ ού πολύ όσα είχε χρήματα άπεφάσισε νά πυρισθή ετερα
ληστεύων τούς ιθαγενείς, οϊτινες άπεδήμησαν ε’κ των ελληνικών επαρ­
χιών τής Πελοπόννησου εις Κορινθίαν, κατεστάθησαν εκεί καί εζων εν
είρήνγ) μετά τών Φράγκων τελούντες προθύμως πάντας τούς φόρους
καί πάντα τά ύπο τών κειμένων νόμων επιβαλλόμενα βάρη. Ό ε π ι­
φανέστατος τούτων εκαλείτο Φώτιος καί ήτο συγγενής τού Ισχυρού
οϊκου τών Ζασσή, οςτις έδέσποζε τμήματός τίνος τής Τσακωνιάς, καί
τού όποιου εις κλάδος κατωκει εις Καλάβρυτα ύπο τον ’Ιάκωβον
Ζασσή, φημιζόμενον τότε έν •Αχ αία ως τον άριστον μεταξύ τών έλ-
λήνων πολεμικόν άνδρα. Ό Φώτιος είχε λαμπράν μ έν έ ν Κορίνθω οι­
κίαν, πολλά δέ χωρία εις τά πέριξ καί διήγε βίον όντως ηγεμονικόν.
Κατηγορηθείς όμως αίφνης ότι είναι ισχυρότερος τού δέοντος, συνε-
λήφθη καί έφυλακίσθη εις το φρούριον επί μόνφ τω σκοπώ τού νά
πληρώστ, όσον ενδέχεται πλειότερα λύτρα. Ό Ούάλτερος όρίσας τά
λύτρα ταύτα εις 1 0 ,0 0 0 ύπέρπυρα, άπήτησε την πληρωμήν αυτών
από τον ’Ιάκωβον Ζασσή, απειλών, ότι άλλως θέλει άνασκολοπίσει
τον αιχμάλωτον. Κ αί επειδή ο Ζασσή ανέβαλε την πληρωμήν, ό
Ούάλτερος έξερρίζωσε δύο όδόντας τού Φωτίου. Τότε ο τελευταίος ού-
τος κατέβαλε 1000 ύπέρπυρα ύποσχεθείς νά δώσγι καί τά λοιπά άμα
έξέλθτ) τής φυλακής Άπεφυλακίσθη λοιπόν, ά λ λ ’ αντί νά συμπλη-
ρώση τά ζητούμενα, κατέφυγεν εις τον συγγενή του ’Ιάκωβον καί έπε-
καλέσατο S ι* αύτού δικαιοσύνην παρά τού πρίγκηπος Φλωρεντίου. Ό
Φλωρέντιος όμως, είτε χαριζόμενος προς τον Ούάλτερον είτε είλικρινώς
πιστεύων εις τάς κατηγορίας αύτού, έκώφευεν, ώςτε ό Φώτιος άπε-
φάσισε νά αύτοδικήση. Δυςτυχώς αντί νά έκδικηθή τον Ούάλτερον
έγένετο έκ παραδρομής αίτιος τού θανάτου ένός τών χρηστοτέρων
Φράγκων δυναστών, τούβαρώνου βοστίτζης Γουίδωνος Σαρπινύ. Τφόντι
154 Δούξ Αθηνών Γουΐδων Β \ Πρίγκηψ Άχαΐας Φίλιππος Σαβαυδικός.

την άνοιξιν τού 129 5 δ Γουίίω ν ερχόμενος £ιά τού Κορινθιακού κόλ­
που εις Κόρινθον, ϊνα χαιρετίση τον Λειό'εκέρκην, άπεβιβάσθη είς τον
λιμενίσκον τού άγιου Νικολάου της Συκής ( S t Nicolas au figuier)
μετά £ύο μόνων ιππέων καί τεσσάρων ακολούθων, ινα γευματίση αυ­
τόθι έν άνέσει παρά τινι κρήνη. Συνέπεσε ό'έ νά παραμονεύη αυτόθι
δ Φώτιος καί ύποθέσας ότι έ'γει πλησίον του τον εχθρόν αυτού, ώρμησε
καί έπλήγωσεν αυτόν κατά κεφαλής ίιά τού ξίφους φωνάζων* «Iίο υ
ή πληρωμή σου, κυρ Ούάλτεοε.» Καί ένόησε μεν αμέσως τό λάθος καί
έπεσε θρήνων εις τούς πόό'ας τού πληγωθέντος καί ζητών συγγνώμην,
ά λλ’ ή π ληγή υπήρξε καίρια καί μ ετ’ ολίγον ό Γουί^ων άπέθανεν. Ό
Φλώρεντιος εξω φρένων γενόμενος ήθέλησε κα τ’ άργάς νά έκίικηθν
τούς "Ελληνας των Καλαβρύτων ώς πρωταιτίους τού φόνου. Ά λ λ ’
άνεχαιτίσθη έπειτα υπό των συνετωτέρων αύτού συμβούλων καί άπή-
τησε παρά τού έν Μισθρά έ^ρεύοντος στρατηγού νά τιμωρήση τον έκεΐ
καταφυγόντα δολοφόνον. Ό στρατηγός όμως άπεκρίθη ότι κυρίως
ύπεύθυνος επί τοις γενομένοις ήτο ό πλεονέκτης Ούάλτερος καί ότι
προ πάντων αυτός έπρεπε νά τιμωρηθή. Εντεύθεν καί έξ άλλων πα­
ρομοίων συγκρούσεα>ν έπανελήφθησαν αί μεταξύ αύτοκρατορικών καί
Φράγκων έχθροπραξίαι τω 1 2 9 6 , ένω ό'έ δ Φλωρέντιος ήτοιμάζετο
νά έπ ιίιώ ξη πάση δυνάμει τον πόλεμον τούτον, αίφνης άπέθανε τή
23 Ιανουάριου 1 2 9 7 .

Ό θάνατος αύτού έγένετο πρόξενος πολλής ζημίας εις τον έν Έ λ-

λάό'ι φραγκισμ,όν. Έ π ί τινα χρόνον έκυβέρνησε την Ά χα ια ν κατά τά
προσυντεθειμένα προς τον Άνδεγαυΐκόν οίκον ή χήρα αύτού Ισαβέλλα
Βιλλεαρίουίνου. Ά λ λ * ή γυνή αύτη ό'έν ή^ύνατο νά περιστείλη τάς
προ καιρού ύφισταμένας έσωτερικάς ανωμαλίας καί διενέξεις. Ό ίούξ
των ’Αθηνών είχε, ζώντος έτι τού Φλωρεντίου, άποποιηθή τού νά Q-
μόση πίστιν είς αυτόν* ήτο ό'έ τότε $ούξ τών Αθηνών δ τού Γουλιέλ-
μου Α' υιός Γουιό'ων Β' Λαρόσης ( 1 2 8 7 — 1 3 0 8 ), όςτις ανήλικος ών
έπετροπεύετο ύπό τής Έλληνίό'ος αύτού μ,ητρός Ε λένης ’Αγγέλου, θυ-
γατρός τού Σεβαστοκράτορος Ίωάννου Α', τού άρχοντος τών νέων Πα*
τρών. Μ ετ’ ού πολύ όμως ή Ε λ έν η , ήτις ήτο έτι νέα, ένυμφεύθη τ ο
1291 τον Ουγωνα Βρυέννιον, κύριον όντα τού ήμίσεως τής Καρυταί-
νης, όςτις αγέρωχος ών άπεποιήθη νά αναγνώριση τήν επικυριαρχίαν
τού Φλιυρεντίου· εντεύθεν παρήχθη μακρά ό\άστασις, ήτις ίέ ν έ'-
 Δους ‘Αθηνών ΓουΓδων Β \ Πρίγκηψ Άχαίας Φίλιππος Σαβαυδικός. 1^5

παυσεν ούτε μετά τον ολίγον προ του θανάτου του Φλ,ωρεντίου συμ.-
βάντα θάνατον του Βρυεννίου, καίτοι δ εν τω μεταξύ τούτω ήλικιω -
θείς Γουνώ ν Β' συνεζεύχθη την θυγατέρα της Ισαβέλλας Μ ατθίλδην
την Έννεγαυϊκήν* διότι δ γάμος ούτος έγένετο παρά την θέλησιν του
βασιλέως της Νεαπόλεως Καρόλου του Β',όςτις κα τ’ άρχάς άπεφήνατο
αύτδν άκυρον καί δεν συνήνεσε νά τον αναγνώρισή είμ.ή τω 1300,
Τά του γάμου τούτου τού δουκός των ’Αθηνών είναι πολυειδώς
αξιομνημόνευτα. Τού γάμου προηγήθησαν αί τελ ετα ί καθ’ άς προε-
γειοισθη εις ιππότην δ ένηλικιωθείς Γουίίω ν Β ', αί δέ τελ ετα ί αύται,
περιγραφόμεναι ύπδ τού συγγρόνου 'Ισπανού χρονογράφου Μουντάνερ,
μαρτυρούσι καί αύθις δποία τις ητο η λαμπρότης τής αυλής τού Κού­
κος των Αθηνών. Ό Μουντάνερ, άφού βέβαιοι, ότι δ Soύξ τών Α θ η ­
νών ήτο εις τών μεγίστων τής Ευρώπης δυναστών όσοι 8 εν ήσαν
βασιλείς, ιστορεί έπειτα τά τών περί ών δ λόγος τελετών, α ϊτι-
νες έγένοντο έν Θήβαις κατά Ιούνιον τού 1 2 9 4 την ήξεραν τού άγιου
Ίωάννου καί ε’ις άς προςεκλήθησαν πάντες οί αρχιερείς καί οί εύπα-
τριδαι, και αυτοί οί εκ Μ εγαλοβλαχίας Έ λληνες* οί 81 προςερχόμενοι
εμελλον νά λάβωσι δωρεάς καί άλλας χάριτας. Δ ιέτριβε δε τότε
προ καιρού έν τή δουκική αυλή δ εξ Ούηρώνος Βονιφάτιος, έλκων τό
γένος εκ τών Λομβαρδικών τής Εύβοιας δυναστών, ιππότης γενναίος
καί σύμβουλος συνετός, τιμώμενος ένεκα τούτου υπό τής χήρας δου-
κήσσης Ε λένης καί μεγαλοπρεπώς ξενιζόμενος παρ’ αυτή μετά τής συ*
νοδιας αυτού τής συγκείμενης έκ δέκα ιππέων καί δέκα ακολούθων.
"Οταν επέστη ή ημέρα τής τελετής ούδείς ένεφανίσθη πολυτελέστε*
ρον ίματισμένος ή αυτός τε καί οί τής ακολουθίας αυτού άνδρες* καί
διά νά έπαρκέσν) εις την δαπάνην ταύτην έδανείσθη πολλά χρήματα.
Συνελθόντων τών προςκεκλημένων έν τή μητροπόλει έλειτούργησεν δ
αρχιεπίσκοπο; Θηβών, επί 8ε τού ιερού βήμ.ατος άνέκειντο τά όπλα
δ ι’ ών εμ,ελλε νά περιβληθή δ νεαρός δούξ. Τό περιϊστάμ,ενον πλήθος
περιέμενεν έν αγωνία νά ίδ η τις θέλει άξιωθή τής τιμ,ής τού νά γινν)
άνάδοχος τού δουκός έν τω ίπποτικω τάγμ,ατι. Τότε αίφνης δ Γουι-
δων έκάλεσε τον Βονιφάτιον καί είπε προς αυτόν' «σιορ (M e ss ir e ) Βο-
νιφάτιε, καθήσατε πλησίον τού αρχιεπισκόπου, διό τι ή θέλησίς μου
είναι ύμεΐς νά μέ οπλίσετε ιππότην.» Ό 8ε Βονιφάτιος άπεκρίθη*
ατί λέγετε, δέσποτα ; βεβαίως μέ έμπ α ίζετε.» ανΟ χ ι; ειπεν δ δούξ, εί-
λικρινώς λέγω ότι αυτή είναι ή θέλησίς μ ο υ .» Κ α ί Ιδών δ Βονιφάτιος»
156 Δούξ 'Αθηνών Γουίδων Β'. Πρίγκηψ Άχαιας Φίλιππος Εαβαυδικός.

ότι δ δούξ ώ μίλει είλικρινώς, προςήλθε προς τδ Ιερόν βήμα πλησίον

του αρχιεπισκόπου καί περιέβαλε τον δούκα διά του ίπποτικού αξιώ­
ματος. Συμ/πληρωθείσης δέ της τελετής δ δούξ είπεν επί παρουσία
πάντων «Σίόρ Βονιφάτιε, κατά τό ύφιστάμενον έθος οί άνάδοχοι τού
ιππότου προςφέρουσιν αυτω δώρον. Έγώ S i θέλω ποάξει τό άνάπαλιν·
είς ύμάς τον άναδεξάμενόν με ιππότην παρέχω από τούδε είςόδημα
ετήσιον 5 0 ,0 0 0 σολό'ίων (ήτοι 2 ,5 0 0 φράγκων ίσοδυναμβύντων νυν
προς 13 η 1 4 0 0 0 ό'ρ.) είς πύργους καί άλλα κτήματα ελεύθερα παν­
τός βάρους καί δυνάμενα νά διατεθώσι παρ’ υμών κατά τό δοκούν.
Σάς δίδω δέ καί σύζυγον την θυγατέρα ενός των έμών βαρώνων, ήτις
διατελούσα ύπό την κηδεμονίαν μου κα τέχει τό τρίτον τής Εύβοιας.»
Αυτός δ Βονιφάτιος καί δ αρχών των Σάλωνων Θωμάς Γ ', δ συνε-
τώτατος άνήρ άπάσης τής ’Ρωμανίας, κατά τά Χρονικά τού Μωρέως,
είναι οί συμβουλεύσαντες τόν Γουιδωνα νά συζευγθή την Μ κτθίλδην
την Έννεγαυϊκήν, καί αυτοί μ ετ ’ άλλων έστάλησαν αμέσως εκ Θη-
βών εις Β λ ιζ ίρ ι, όπου εδρευε τότε ή πριγκήπισσα ’Ισαβέλλα, ί'να συνο-
μολογήσωσι τό συνοικέσιον. Κ αί γενομένο>ν των συμβάσεων έν μέσω
λαμπρών πανηγύρεων, προςήλθε καί δ Γουίδω νκαί έτελέσθη δ γάμος*
νέαι δέ πάλιν έγένοντο έορταί ε’πί είκοσιν ημέρας, μεθ* δ επέστρεψεν
είς Θήβας δ νέος δούξ μετά τής συζύγου του, ήτις όμως μόλις είχε
τότε συμπληρώσει τό πέμπτον τής ηλικίας αύτής έτος. Ό θεν ταύτην
τη ν άνηλικότητα προφασιζόμενος δ Κάρολος Β ’, πράγματι δέ, διότι
ήθελε νά δώσγ την νύμφην είς ένα των υιών ή έγγόνων του, άπε-
ποιήθη κα τ’ άρχάς την έπικύρωσιν, καί εκ τούτου ή έρις έξηκολούθη-
σεν επί άλλα πέντε έτη , δτε δ βασιλεύς τής Νεαπόλεως μεταβα-
λών γνώμην άνεγνώρισε τόν γάμον. Ώςαύτως ή ’Ισαβέλλα Βιλλεαρ-
δουινου συνωμολόγησεν έν αρχή τού 1301 τρίτον γάμον προς τόν Φ ί­
λιππον τόν Σαβαυδικόν, δςτις καί άνέλαβεν αμέσως τό αξίωμα τού
ποίγκηπος τής *Α /αίας, συναινέσαντος είς τούτο μετά τινας δισταγ­
μούς τού βασιλέως Καρόλου Β '. Ό Φίλιππος ήλθεν είς Γλαρέντζαν
περί τά τέλ η τού 1 3 0 2 μετά λαμπράς συνοδίας 70 ιπποτών, 3 0 0 πε­
ζών καί τινων ίερι,υμένων. Κ α ί έγένετο μεν αυτόθι δεκτός μετά πολ­
λής προθυμίας ύπό τε τών φεουδαρχών καί των ιθαγενών κατοίκων?
έκυβέρνησε δέ μετά τίνος ισχύος, διά την πολλήν όμως αυτού χρη­
ματικήν πλεονεξίαν, έξετράπη είς δεινάς καταπιέσεις. Έκ τών περι-
σωθέντων κατάστιχων τού ταμίου αυτού ΓΙραλόρμου καταφαίνεται,
 Δεσποτάτα Ηπείρου καί Νέων Πατρών. 157

ότι από αυτών των δύο πρώτων ετών της διαχειρίσεώς του, αφού ειςε-
πραξεν όλα τά ταχτικά είςοδήματα του κράτους καί όλα τά καθυ-
στερήματα, άφού ε"λαβε πολλάς χ^ρηματικάς όωρεάς αζιολογους, διό τι
λ. χ. οί κάτοικοι τής Καρυταίνης προςήνεγκον αύτω δια του Καλο-
γιάννη Κοζαρίδη καί του Μικελίνου Δεβρύς (de Brus) 4,000 ύπερ-
πυρα, καί ό Πρωτοβεστιάριος Κολίνος Κυρ Βασιλόπουλος 3 ,0 0 0 και
άλλοι άλλα ποσά* άφού τό νομισματοκοπεΐον της Γλαρέντζας έξηκο-
λούθει άδιακόπως εργαζόμενον και κόπτον τορνέζια φέροντα τό ονομα
τού Φιλίππου, πάντα ταϋτα τά χρήματα δεν έπηρκουν εις τάς άνάγ-
κας αυτού, ώςτε έό'έησε νά συνομολογήση δάνειον προς τό εν Γλα -
ρέντζα ύποκατάστημα τού Φλωρεντινού τραπεζιτικού οικου Περούτζη,
καί επί τέλους διωργάνωσεν εν Ά χ α ία τακτικόν καταπιεστικόν σύ­
στημα, ώς άν έκυβέρνα χώραν ξένην καί ούχί τό κτήμα της συζύγου
αύτού. Τ ί λοιπόν παράδοξον, άν ή άργυρολογία αύτη προεκάλεσε πολ-
λάς δυςαρεσκείας καί στάσεις, έκ των όποιων ώφελήθησαν οί έπανα-
λαβόντες τάς εχθροπραξίας αυτών "Ελληνες.

Ά λ λ α καί εις τάς βορειοτέρας Έ λληνικάς χώρας ποικίλαι έπεκρά-

τουν έν τφ μεταξύ άνοψ.αλίαι. Ό Σεβαστοκράτωρ νέων Πατρών Ιω άν­
νης Α' ειχεν έπιστρέψει είς την πρωτεύουσαν αύτού μετά την ήτταν
ην ύπέστη ύπό των αύτοκρατορικών τφ 1291* αλλά τά πράγματα
τού μικρού τούτου κράτους εκυβερνώντο έκτοτε μάλλον ύπό τού υιού
αύτού Κωνσταντίνου Α γγέλου καί ετέρου υιού απλώς Α γγέλο υ
συνήθως καλουμένου. Άμφότεροι δέ ούτοι μά χιμοι όντες έπεχεί-
ρησαν την άνοιξιν τού 1 2 9 5 νέας κατά της ’Ηπείρου εχθροπραξίας
τής κατεχομένης τότε έν μέρει ύπό τού θείου των Νικηφόρου καί έν
μέρει ύπό τών επιτρόπων τού Καρόλου τού Άνδεγαυϊκού. Ματαίως
έζητησαν νά άντισταθώσιν είς την επιδρομήν ταύτην δ τε Νικηφόρος
καί οι Άνδεγαυηνοί καί οί άρχοντες τού τόπου. Τό Άγγελόκαστρον, ό
’Αχελώος καί η Ναύπακτος κατεκτήθησαν ύπό τού Κωνσταντίνου, οί
δέ άρχοντες η κατέφυγον είς τά ορη η αίχμαλωτευθέντες άπηχθησαν
είς Μ εγαλοβλαχίαν καί έφυλακίσθησαν αυτόθι. Ό Νικηφόρος τότε
έζήτησε την προστασίαν τού ’Ανδρονίκου Β' οςτις ηθέλησε τωόντι νά
έπεμβη είς την "Ηπειρον ύπέρ τού δεσπότου, ά λ λ ’ άπέτυχε, διό τι ό
τών Σέρβων ήγεμών, Στέφανος Μ ιλιούτιν ( 1 2 7 5 — 1 3 2 1 ), ώφελούμε-
νος συγχρόνως έκ τής ανωμαλίας ταύτης, κατέλαβε τό Δυρράχιον.
%
158 Δεσποτάτα ’Ηπείρου καί Νέων Πατρών.

Ευτυχώς διά τον Νικηφόρον, άποθανόντος τώ 1296 του Σεβαστοκρά-

τορος Ίωάννου, ήναγκάσθησαν οί υιοί του να έπανέλθωσιν είς Θεσσα­
λ ία ν καί άμφότεροι μέν ελαβον τον τίτλον του πατρός, άλλα δυνά­
στης Μ εγαλοβλαχίας έλογίζετο κυρίως ο Κωνσταντίνος (1 2 9 6 — 1303).
Κ α τ' άρχάς ούτος συνωμολόγησεν ειρήνην τυοός τε τον Νικηφόρον καί
τούς Άνδεγαυηνούς, έκγιυρήσας της τε Ναυπακτίας καί τού ’Αχελώου*
συνεβιβάσθη δέ καί προς τόν ’Ανδρόνικον β \ Μετά τινα όμως χρόνον
επανέλαβε πάλιν τάς κατά της ’Ηπείρου εχθροπραξίας. Ό δεσπότης
Νικηφόρος Α' δεν έπέζησε πολύ μετά την προαναφερθείσαν ειρήνην,
άποΟανών ώςαύτως τώ 1 2 9 6 . Το κάλλιστον της χώρας (Λερός περιήλθε
τότε είς την κόρην αυτού Θάμαρ, την σύζυγον τού Φιλίππου τού Τα-
οαντίνου, δυνάρ.ει των μ,ετά της Νεαπόλεως προηγουμένων συνθηκών*
είς δέ το λοιπόν μέρος διεδέξατο την αρχήν υπό την κηδεμ.ονίαν της
χήρας αυτού δεσποίνης "Αννης, ο υιός του Θο>μάς ( 1 2 9 6 — 1 3 18),
οςτις τότε πενταετής ών ύπήρξεν ό τελευταίος τής Ηπείρου αρχών
έκ τού οίκου των ’Αγγέλων. Κ αί άναφέρεται (Λεν ούτος εν τινι κατα­
λογή) των Ε λλήνω ν δυναστών, οςτις συνετάχθη είς Έ νετίαν τώ 1313,
ώς εξής* «Θωμάς έλέω Θεού μέγας δεσπότης 'Ρωμανίας, πρίγκηψ
Β λα χία ς, κύριος ’Αρχαγγέλου, δούξ Βαγενετίας, κόρ.ης ’Αχελώου καί
Ναύπακτού καί κύριος τού βασιλικού φρουρίου τών Ίωαννίνων,» άλλ*
οί πολλοί ούτοι τίτλ ο ι ούδερ.ίαν είχον πραγματικήν αξίαν, διότι α λη­
θώς είπεϊν ό Θωρ.άς έξηρτάτο καθ’ ολοκληρίαν άπό τού γαμβρού αυ­
τού Φιλίππου τού Ταραντίνου, οςτις έκυβέρνα κατά τό δοκούν πάσαν
την χώραν δι* ιδίων επιτρόπου. Κ αί επειδή τφ 13 0 3 άπεβίωσεν ό
Κωνσταντίνος 'Α γγελος, ο δέ αδελφός του δεν άναφέρεται πλέον εν
τή ιστορία, το δέ άξίωμα τού δουκός τών νέων Πατρών καί τού Σ ε-
βαστοκράτοοος Μ εγαλοβλαχίας περιήλθεν είς τον άνόλικον τού Κων­
σταντίνου υιόν Ίωάννην Β' "Αγγελον Κομνηνόν, ό Φίλιππος ό Ταραν-
τΐνος ένόμισεν επιτήδειαν την περίστασιν νά έπιχειρήση μ εγά λη ντινά
επί την Ε λ λ ά δ α στρατέίαν, ίνα ου μόνον άσφαλίσ^ την ε'πί τής ’Η­
πείρου κυριαρχίαν, όπου ή φιλόδοξος δέσποινα "Αννα είχεν υποκινήσει
έπανάστασιν κατά τών Άνδεγαυηνών, ά λλ’ εν ταύτφ έκτελέση τάς άρ-
χαίας αυτού επί τού κράτους τών Παλαιολόγων άξιώσεις. Τά πράγ­
ματα έφαινοντο προς τούτο συντελεστικώτατα, διά τε την άνηλικό-
τη τα τού νέου δυνάστου τής Μ εγαλοβλαχίας, καί διά τάς άλλας ποι­
κίλας τού άνατολικού κράτους άνωμαλίας εν Ευρώπη τε καί ε’ν Ά σ ιoc.
 * 0 Γουίδων Β' σώζει το δεσποτάτων Ν. Πατρών άπω των Ήπειρυ>τών. 159

Ούδέν ήττον το επιχείρημα τούτο του Φιλίππου του Ταραντίνου έμα-

ταιώΟη επί τού παρόντος, ώς πάντα τά άλλα μεγάλα ώς προς την
’Ανατολήν βουλεύματα τού Άνδεγαυϊκού οίκου' ουδέ ε’ξετελέσθη ειμή
μετά τρία έτη , εν τώ μεταξύ δε οI ενταύθα "Ελληνες καί Φράγκοι δυ-
νάσται δεν έπαυσαν άνταγωνιζόμενοι προς άλλήλους κατά τό σύνηθες.

Ό Κωνσταντίνος Ά γ γ ελο ς είχε καταστήσει κηό'εμόνα τού άνηλί-

κου υιού του τον δούκα ’Αθηνών Γουιδωνα β ’, ανεψιόν δντα αυτού εξ
αδελφής καί είχε παραγγείλει εις τούς βαρώνους νά όμόσωσιν άπροφα-
σίστως πίστιν προς αυτόν. Μόνον εις τά φρούρια έμελλον νά μείνωσιν
Έ λληνικα ί φρουραί* κατά 8ε τά λοιπά ό Γουΐδων έμελλε νά άρχτρ
τής χώρας ώς νόρ.ιμος αυτής κυρίαρχης επί τής άνηλικότητος τού
Ίωάννου Β'. "Αμα 8ε άποθανόντος τού Σεβαστοκράτορος, άπαντες
οί γείτονες τής χώρας αυτού, ’Ανδρόνικος, Βούλγαροι, καί Ά ννα
ή Η π ειρω τική, παρεσκευάσθησαν ινα καταλύσωσι τό Θεσσαλικόν ε­
κείνο κράτος. Ό Γουιδων Β' λοιπόν προςκληθείς ύπό των αρχόντων
κατεπειγόντως εδροιμε μετά τών ύποτελών αυτού, τού Θωμά των Σα-
λώνων καί τών βαρώνων Εύβοιας εις Ζητούνι, έδέχθη τον όρκον τής
πίστεως τών αρχόντων, έπορεύθη έκεΐθεν εις νέας Πάτρας καί δ ια τά ­
ξεις αυτόθι τά περί τής διοικήσεως τής χώρας όλως διόλου επί τό
φραγκικώτερον, έπέστρεψεν ε’ις Θήβας. ’Αλλά μ ετ ’ ού πολύ μανθάνει,
οτι ή δέσποινα τής Ηπείρου Ά ννα κατέλαβεν αιφνίδιους έν αρχή τού
1304 τό φρούριον Φανάρι, τό κατά την Πίνδον επί τής οδού τής ά-
γούσης εις ’Ιωάννινα κείμενον. Ό Γουίδων Β' συγκαλεΐ αμέσως ά­
παντα αύτού τον στρατόν καί προς τοΐς άλλοις τον Νικόλαον Γ’
Σαιντομέρ, οςτις, καίτοι ών πρωτοστράτωρ τού Μωρεως, ήτο συγχρό­
νως, ώς κύριος τού ήμίσους τών Θηβών, υποτελής τού Λαρόση. *0
πρίγκηψ Ά χ α ΐα ς Φίλιππος ό Σαβαυδικος ήθέλησε νά άπαγορεύση εις
τον Σαιντομέρ τού νά συστρατεύσγι μετά τού Γουίδωνος* ά λλ’ ούτος
παρακούσας άπήλθεν εις Δομοκον περί τό όποιον εύρε συνειλεγμένον,
ύπο τον Γουίδωνα, τον Θωμάν τών Σαλώνων, τον Βονιφάτιον καί τον
Φραγκίσκον έξ Ούηρώνος, ενα τών μεγίστων καί λαμπροτάτων στρα­
τών έξ όσων ήδυνήθησαν ποτέ νά συγκροτήσιυσιν οι Φράγκοι έν Έ λ -
λάδι. Δ ιότι παρήσαν αυτόθι 9 0 0 μέν φράγκοι ίππόται, 6 ,0 0 0 δέ ιπ­
πείς Θεσσαλοί, τό πλεΐστον Β λά χο ι καί Βούλγαροι, καί 3 0 ,0 0 0 πε­
ζοί. Όποιοι άρά γε πρέπει νά ήσαν οί χρηματικοί πόροι καί ό π λ η ­
160 Καθαίρεσις Φιλίππου|Σα6αυδικοΰ. ’Ακμή του δουκάτου’Αθηνών.

θυσμός της ’Ανατολικής Ελλάδος καί ενός βέρους τής Θεσσαλίας, ινα
είμπορή νά παοατάσσγ, τηλικαύτας δυνάμεις. Κ αί ούτος ου.ως b στρα­
τός ούδέν μέγα διέπραζεν. Ή καταπτοηθεΐσα "Αννα έπεμψε προς τον
Λαοόσην δύο τών ιπποτών αύτής καί δύο των αρχόντων, ΐνα δηλώση
αύτω ότι το Φανάρι κατελήφθη παρά την θέλησίν της, ότι είναι πρό-
θυμ.ος νά το άποδώσγ,, καί συγχρόνως νά πληρώσν) εις ρ,έν τον δούκα
7 ,0 0 0 ύπερπύρων (φρ. 7 8 ,4 0 0 ), εις δε τον Σαιντομέρ 3 ,0 0 0 (φράγκα
3 3 ,6 0 0 ). Έ π ί τοις όροις τούτοις συνωμολογήθη ειρήνη προς την "Αν­
ναν τή συναινέσει καί τών αρχόντων Θεσσαλίας* καί μ,ετά μικράν επι­
δρομήν εις την χώραν τού ’Ανδρονίκου καί λεηλασίαν τών τε εν τή
βορείω Θεσσαλία καί εν τή μεσημβρινή Μακεδονία κτήσεων αύτού,
έπέστρεψεν b Γουίδων εις Ζητούνι, διέλυσεν αυτόθι τό πλεΐστον τού
στρατού, διέταζε πάλιν τά κατά την διοίκησιν τής χώρας καί έπα-
νήλθεν εις Θήβας, ένω b Σαιντομέρ άπήλθεν εις Πελοπόννησον, όπου
εν τω μεταζύ συνέβησαν νέαι καί σπουδαιόταται περιπλοκαί.

Τότε τωόντι είχον φθάσει εις τό επακρον αί χρηματικαί καταπιέ­

σεις τού Φιλίππου τού Σαβαυδικού, διότι προς τοις άλλοις ούτος είχε
πολλάς άφορμάς νά ύποθέτγ), οτι 6 βασιλεύς Κάρολος Β' δεν θέλει ά-
φήσει αυτόν έπί πολύν χρόνον έν ΙΙελοποννήσω, καί κατ’ ακολουθίαν έ*
πεθύμει άναχωρών έκεΐθεν νά συνεπαγάγη μεθ* εαυτού όσον ένδέχετα1
πλειότερον άργυριον. "Οθεν περί τά μέσα τού 1 304, ένω ό Σαιντομέρ
ήτο εις την Στερεάν Ε λ λ ά δ α , έπέβαλεν εις τούς άρχοντας τής Α ρ ­
καδίας εύτακτον αναγκαστικόν φόρον, ώς έκ τού οποίου έστασίασαν
οι "Ελληνες τής χώρας εκείνης κάτοικοι. Άθροισθέντες δε εις τό χω-
ρίον Λ ινίσταινα, έζελέζαντο αρχηγούς τούς αδελφούς Γεώργιον καί
Ίωάννην Μικρονάν καί άπεφάσισαν ν' άντισταθώσι διά τής βίας εις
την εΐςπραζιν τού φόρου, έλπίζοντες μεν ότι θέλου σι τούς υπο­
στηρίζει πάντες οί κάτοικοι τής χερσονήσου Έ λληνές τε καί Λ ατί-
vot, καθό δυςηρεστημένοι διά την καταθλιπτικήν διοίκησιν τού Φι­
λίππου, έπικαλεσάμενοι δέ καί την συνδρομήν τού έν Μισθρι* έδρεύον-
τος στρατηγού. Ύπό τού στρατηγού τούτου βοηθούμενοι έκυρίευσαν
τιρόντι κα τ’ άρχάς καί κατέστρεψαν δύο φρούρια τής Καρυταίνης.
Ά λ λ * ότε έπεχείρησαν τήν πολιορκίαν καί τρίτου τίνος φοουρίου κα-
λουμένου Βωφόρ (Beaufort), άπήντησαν γενναίαν άντίστασιν καί
μαθόντες ότι ό Φίλιππος επέρχεται κατ’ αύτών μετά μεγάλης δυνά-
 ΚαΟαίρεσις Φιλίππου του Σχόχυδιχου. Άχυ.ή δουκάτου ’Αθηνών. 1(5 J

μεως, διέλυσαν την πολιορκίαν καί έτράπησαν εις φυγήν. Ό Φ ίλ ιπ ­

πος προςηνέχθη επιεικώς προς τούς στασιάσαντας κατοίκους* περιω-
οίσθη εις το νά δημεύση την περιουσίαν των πρωταιτίων ήτοι των
αδελφών Μικρονάδων, του Μάκρη, τού Ζαλλιακανάτα καί του ΓΙα-
πανικολοπούλου, έπέτρεψεν εις τούς άλλους αμνηστίαν καί έπέστρε-
ψεν εις 'Ανδραβίδαν, άφοϋ κατέλιπεν άξιόλογον σώμα εις Βέρβενα,
το κυριώτατον παρά την χώραν των αύτοκρατορικών φρούριον.
Συγχρόνως η δέσποινα τής Ηπείρου "Αννα είχεν ελθει εις δ ια ­
πραγματεύσεις προς τον ’Ανδρόνικον Β \ Ή νΑννα είχε πολλάς άφορ-
μάς δυςαρεσκειών κατά τού γαμβρού αυτής Φιλίππου τού Ταραν-
τίνου. Ή Θάμαρ είχεν άναγκασθή παρά τά συμφωνηθέντα να άσπα-
σθή τό καθολικόν δόγμα* αί δε προαναφερθεΐσαι παρασκευαί τού
Φιλίππου ενέπνευσαν εις την δέσποιναν τον εύλογον φόβον, οτι ούτος
μελετά την παντελή καθαίρεσή αυτής τε καί τού υιού της καί τού
ορθοδόξου τής χώρας δόγματος. Ό θεν συνεννοηθεΐσα μετά τών εν
Κωνσταντινουπόλει άπέτρεψε τον υιόν της Θωμάν άπο τού νά ομόση
πίστιν προς τον Φίλιππον, οτε επέστη ή ώρα καθ’ ήν ώφειλεν ούτος
νά δώση τον όρκον τούτον, ειπούσα, ότι ο Θωμάς είναι υποτελής
τών Παλαιολόγων, ότι είναι άνήκουστον υίος μονογενής νά άποκλη-
ρωθή προς όφελος τής κόρης, ότι ό Φίλιππος πρέπει νά άρκεσθή εις
το νά λάβη τέσσαρα βασιλικά φρούρια καί έτησίαν πρόςοδον 1 0 0 ,0 0 0
ύπερπύρων καί ότι μόνον εάν ο Θωμάς άποθάνν) άτεκνος, οί Ά νδε-
γαυηνοί δικαιούνται νά προτείνωσιν αξιώσεις επί όλου τού δεσποτά­
του. Έάν άναλογισθώμεν ότι 1 0 0 ,0 0 0 ύπέρπυρα ίσοδυναμούσι προς
1 ,1 2 0 ,0 0 0 φρ., κατά 0έ την σχετικήν αξίαν, προς 5 ή 6 τουλάχι­
στον εκατομμύρια, οτι παρεκτός τούτου ή Θάμαρ έπρεπε νά είςπράτ-
τ*/) άλλα τόσα προς συντήρησιν τής αυλής αύτής καί τής διοικήσεως,
καί ότι δεν ήρχεν είμή τής μεσημ,βρινής Ηπείρου, τής Α ιτωλίας καί
τής Ακαρνανίας, δεν είμπορούμεν είμή νά θαυμάσωμεν τον πλούτον
ον είχον τότε αί χώραι αύται. Καί εν τούτοις ούδ' εις τούτο ήρκέ-
σθη ό Κάρολος* ά λλ’ άπήντησεν εις τάς προτάσεις τής Θάμαρ διά
πολέμου. Κ αίτοι όμως έπήλθεν εις βοήθειαν τού έν Ήπείρω επιτρό­
που τού Φιλίππου τού Ταραντίνου, δ Φίλιππος δ Σαβαυδικός μ,ετά
τού Σαιντομέρ* και τοι συνετάχθησαν μ ετ ’ αυτών Έ λληνές τινες ύπο-
τελεις τού Ταραντίνου οίον δ Χωματιανος, μετά 2 0 0 Ελλήνω ν μ α ­
χητών* καίτοι οΰτω συνεκροτήθη δύναμις λόγου αξία, οί εχθροί τής
( έλ α . ΙΣΤΟΡ. Κ. ΠλΓίΑΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟΥ ΤΟΜ. * .) 11
1 6 2 Καθαίρεσές Φιλίππου του Σλβαυοικου. ’Ακμή τού δουκάτου *ΑΟηνων.

*Άννης καί τού Θωμ.ά άπέτιχον περί την πολιορκίαν τής τε "Αρτης
καί των 'Ρωγών καί, κατά σεπτέμ.βριον τού 1 3 0 4 , άπήλθον άπρα­
κτοι. Έ μελλον ό'έ αί έχθροπραξίαι νά έπαναληφθώσι κατά την άνοι-
ξιν τού έπιόντος έτους. Ή *Άννα όμως γινώσκουσα πόσον δ Φ ίλ ιπ ­
πος δ Σα βα υίικός ήγάπα τά χρήματα, κατέπεισεν αυτόν νά μη λά-
βγ) μέρος είς την μελετωμένην νέαν των Άνό'εγαυηνών κατά τής Η ­
πείρου εκστρατείαν, πέμψασα είς μεν τον πρίγκηπα 6 ,0 0 0 ύπέρπυρα
(φρ. 6 7 ,2 0 0 ), είς S i τον Σαιντομέρ 4 ,0 0 0 (4 4 ,8 0 0 φρ.). Ό S i Φί-
λιππος, ί’να εΰρτ) πρόφασιν απουσίας, προεκήρυξε την συγκρότησιν
Παρλαμέντου έν αρχή μαΐου είς Κόρινθον. Έ κ εΐ συνήχθησαν τότε οί
ό'ούκες των ’Αθηνών καί τής Νάξου, δ μαρκίων Μπουδουνίτζης ’Α λ­
βέρτος Π αλαυϊτζίνης, οί βαρώνοι τής Εύβοιας, δ κόμης Κεφαλληνίας
Ίωάν/ης Α ’ υιός καί διάδοχος τού 'Ρικάρό'ου, καί οί άλλοι Φράγκοι
τής Έ λ λ ά ίο ς ό'υνάσται* έτελέσθησαν Si πανηγύρεις λαμπραί καί
ύπέρ τάς 2 0 ημέρας δ\εξήχθησαν επί τού Ισθμού αγώνες ιππικοί,
ών μετέσχον 1 ,0 0 0 περίπου ίππόται· νέα ταύτα Ίσθμια, τών δποίω
άγωνισταί ό'έν ήσαν μόνον Φράγκοι άλλα καί Έ λληνες ίππόται. Έ ν
τούτοις ή άποποίησις τού Φιλίππου τού Σαβαυδ'ικού τού νά συνίρά-
μγι τον Φίλιππον τον Ταραντΐνον είς την κατά τής Ηπείρου έκστρα-
τείαν έλογίσθη ύπό τού Καρόλου Β ’ ώς προό'οσια* δ Φίλιππος δ Σα-
βαυδικός καθ^ρέθη την 5 ίουλίου 1 306, έπεσπεύθη S i ύ\ προ καιρού
παρασκευαζόμενη ρ,εγάλη επί την ’Ανατολήν στρατεία τού Φιλίππου
τού Ταραντίνου. Ό Άνδεγαυίκός στόλος έπέπλευσε κατ’ άρχάς είς
την Πελοπόννησον καί κατέλαβεν αυτήν εύχερώς, προαναχωρήσαντος
τού Φιλίππου τού Σαβαυίικού* έκεΐθεν S i άνέπλευσεν είς τήν ’Ή πει­
ρον. Ά λ λ ’ ή "Αννα εύρε συμμάχους πολλούς* ούτε οί Ε νετο ί, ούτε οί
εν Βυζαντίω, ούτε αύτοί οί Σέρβοι έπεθύμ,ουν τον θρίαμβον τών Ά ν ίε -
γαυηνών έν ταΐς έλλνηνικαΐς χώραις· δθεν πάντες συνέ#ραρ.ον αύτήν
άρ,έσως ή έμμέσως. Πλήν S i τούτου έξερράγη έπιό'ημ,ία έν τφ στρατω
τού Φιλίππου, ώςτε ούτος ήναγκάσθη νά έπιστρέψϊ) άπρακτος είς
Νεάπολιν κατά τό φθινόπωρον τού 1 306, άλλο ου$εν κατορθώσας
είμή νά άσφαλίσ·/) τήν έν Ιίελοποννήσφ κυριαρχίαν αυτού. Κ α τ’ αρ-
χάς ίιώρισεν αύτόθι έπίτροπόν του τον Σαιντομ,έρ, άλλά μ ετ’ ολί­
γον προεχειρίσατο είς τό αξίωμα τούτο τον πλουσιώτατον καί έπι-
φανέστατον τών δυναστών τής χώρας, τον ίούκα ’Αθηνών Γουίίω να
Β \ ’Ε π ί τής ίιοικήσεως τού αγαθού τούτου ίουκός ή ’Α ττική είχε
 Οί Ενετοί έν Εύοοία κχί εν τώ Αιγαιω. 163

παραδόξως εύημερήσει. Αί πρόςοδοι της χώρας ύπερηύξησαν* το δε

άκατανόητον είναι οτι η ανέκαθεν άγονος λ ο γ ιζ °|*εντ· &υτης γη
ρηγε τοσούτον σίτον, ώςτε αντί νά τρέφηται ώς άλλοτε υπο της Εύ­
βοιας, εξ εναντίας τω 1 3 0 7 έπερ.πεν εις την μεγάλην εκείνην νήσον
σιτηρά. Ή αύλη του δουκος ύπερέβαινε κατά την λαμπρότητα α.πά·
σας τάς άλλας έν Έ λ λ ά δ ι φραγκικάς αύλάς, ο* ^ ε εν auTfi συνωθού-
ριενοι πολυάριθμοι ίππόται, οίτινες δεν ηρχοντο εις γάμου κοινωνίαν
ειμή μόνον μετά των εύγενεστάτων της Γα λλία ς γενών, ελογιζοντο
ώς οί πρώτοι της οικουμένης ίππόται. Ό Μουντανερ, όςτις επεσκέφθη
την αυλήν ταύτην βέβαιοί, οτι η Γ α λλικ ή έλαλείτο εν αυτή επίσης
καθαρώς οπο>ς έν Παρισίοις- αλλά καί ή ελληνική Αεν ητο άγνωστος
εις τον δούκα, άτε υίον όντα Ε λληνικό ς μητρος. Ο Γουιδων έδρευε
συνήθως, όπως καί οι προπάτορες αύτοΰ, εις την μεγαλην τών Θηβών
πόλιν, δεν έγκατέλιπεν όμως όλως διόλου ουδέ τας Αθήνας, α<ρ ης
δέ δαυρίσθη γενικός διοικητής Ά χα ΐα ς μετέβαινεν εκ διαλειμμάτιυν
καί είς Καλάμας. Ά λ λ * ό Γουιδων Β* απέθανεν εις Αθήνας τή 5
Οκτωβρίου 1 3 0 8 , το δέ δουκάτον περιήλθε τότε εις τον συγγενή
αύτοΰ Ουάλτερον Α’ Βριέννιον ( 1 3 0 8 — 1 3 1 1 ), ύςτις ύπηρζε και ο
τελευταίος Γάλλος δούξ τών ’Αθηνών.

Καθώς δέ τής Στερεάς Ε λλά δο ς καί του πλείστου της Πελοπόν­

νησου έκυριάργει ο ’Ανδεγαυϊκος οίκος, ούτως ή Ενετια εκυριάρχει
τών πλείστων νήσων του Αιγαίου πελάγους. Ή Εύβοια εξηκολούθει
μέν άνηκουσα είς τούς καταλαβόντας αυτήν έξ αρχής τρεις λομ-
βαρδ'ικούς οίκους, η Έ νετία δρ.ως ού μόνον διετήρησε την έπ* αυτών
επικυριαρχίαν, άλλα καί ένίσχυσεν αυτήν ώφεληθείσα έκ διαφόρων
περιστάσεων. Έν πρώτοις οί άμεσοι της χώρας κτήτορες, πολεμού-
μενοι άδιακόπως ύπό τών αύτοκρατορικών, είχον απαραίτητον ανάγ­
κην τής Ένετικής προστασίας* καί οί Ε νετο ί δεν έίίσ τα ζο ν νά παρέ-
χωσι μ έ/ρ ι τίνος την συνδρομήν των, δ'υνάμει τής παραδόξου εκείνης
διατάξεως τών συνθηκών άς τω 1 2 8 5 συνωμολόγησαν ποος τον ’Αν­
δρόνικον, διατάξεως καθ’ ήν ό έν Εύβοια βάϊλος εδικαιούτο νά βοηθή
τούς βαρώ νους τής νήσου κατά τού ’Ανδρονίκου. Πλήν τούτου περί
τά τέλη τής δεκάτης τετάρτης εκατόνταετηρίδος, ώς έκ τού θανά­
του όλων σχεδόν τών άρρένων άντιπροςώπων τών τριών λομβαρδικών
οίκων, αί κτήσεις αύτών περιήλθον εις χείρας γυναικών, έκ τούτου δε
ir
 164 Οί Ενετοί εν Εύβοίςι καί έν 'φ Αιγαιω.

φυσικφ τφ λόγψ b τής Ένετίας βάϊλος ε"λαβεν έτι πλειοτέρας άφορ-

μάς έπεμβώσεως εις τά των οίκων τούτων πράγματα. · Διά της συν-
δρομ.ής δέ των Ενετώ ν οί αύτοκρατορικοί έξώσθησαν κατά μικρόν εκ
της νήσου, και τφ 1 2 9 6 b γνωστός εις ήμ,άς φίλος τού δουκος των
’Αθηνών Βονιφάτιος ο εξ Ούηρώνος ανέκτησε τά τελευταία αυτών
επί της Εύβοιας φρούρια, ήτοι την οχυράν Κάρυστον, τά Λάρμ,ενα
καί την Μητροπύλην, καθο άνήκοντα εις την δοθείσαν αύτφ ύπο τού
Γουίδωνος Β* σύζυγον, Ά φ ’ ετέρου οί Ε ν ετο ί, θέλοντες να άσφαλί-
σωσιν έτι μάλλον την αρχήν αυτών επί τών ομογενών της νήσου κ τ η ­
τόρων, ώγύρωσαν άπο τού 1 3 0 4 — 1308 το έπιτραπέν αύτοις ανέ­
καθεν τμήμα της Χάλκινος καί κατέστησαν αύτο φρούριον δυςπόρ-
θητον, άπο τού δποίου ορμώμενοι έδέσποζον τών Λομβαρδών. Είναι
δέ άξιον σημειώσεως, ότι, καίτοι τοσαύται άνωμαλίαι έπεκράτουν έν
τή νησί»), ούδέν ήττον λέγετα ι, δτι b πληθυσμός αυτής ηύξανεν οση-
μέοαι καί ότι αί παρά τού βαιλου ειςπραττόμεναι πρόςοδοι δεν ήσαν
όλίγαι, άν καί προςτίθεται, δτι τά πλειότερα βάρη έπεβάλλοντο εις
τούς αυτόθι εδρεύοντας πολυαρίθμους Ιουδαίους. Ή επί τών μικρο-
τέρων νήσων Έ νετική κυριαρχία ήμφισβητεΐτο ενίοτε ύπο τών φεου-
δικών αυτών αρχόντων καί b δούξ της Νάξου Σανούτος λ. χ. άπέ-
κρουσέ ποτέ την της Ένετίας επέμβασή καί διαταγήν, καταφυγών
προς τον βασιλέα της Νεαπόλεως, ως τον μόνον νόμιμον αύτού έπικυ-
ρίαρχον. Ά λ λ * επί τέλους οί Ε νετο ί, καί καθο θαλασσοκρατούντες,
καί καθο κατέχοντες τάς δύο γείτονας μεγάλας νήσους, Εύβοιαν καί
Κρήτην, κατίσχυον τόσφ μάλλον δσω οί μικροί εκείνοι δυνάσται δεν
επαυον έρίζοντες προς άλλήλους. Τωόντι άν καί μετά τάς ύπο τού
ναυάρχου Λικαρίου διαπραχθείσας κατακτήσεις, δεν έμειναν άρχοντες
έν τφ Α ιγα ιψ πελάγει είμή δύο μόνον Ιτα λικ ο ί οίκοι, οί Γκίζα ι καί
οί Σανούτοι, οί δύο ούτοι οίκοι διετέλουν εις αδιάκοπους έμφυλίους
διενέξεις. Τνα δέ κρίνν) 6 αναγνώστης ύπόσον μικρολόγοι ήσαν αί
άφορρ,αί τών διενέξεων τούτων, θέλομεν ιστορήσει μίαν μόνην έξ
αυτών. Τ φ 1286 πειραταί είχον άρπάσει από τίνος τών νήσων, ακ­
τίνες άνήκον εις τον Βαρθολομαίον Α' Γκίζην, κάλλιστον όχευτήν
όνον, ον έπώλησαν έν Νάξ<*> εις τον Γουλιέλμον, τον πρεσβύτερον υίον
του Μάρκου Β' Σανούτου. Ό Γκιζης άγανακτήσας διότι b Σανούτος
ήγόρασε τον όνον αύτού άπο τών πειρατών, ώρμ,ησε κατά τής εις
τούς Σανούτους άνηκούσης Σύρου καί έπίεσεν αύτήν δεινώς. Συνέπεσε
 01 Ενετοί έν Εύβοια χαί έν τώ Δίγαίω. 165

S i τότ3 νά ναυλοχώ είς Μήλον b ναύαρχος τής Σ ικελία ς Τουσύ

(Narjaud de Toucy). Ή Μήλος ήτο κτήρια Φραγκίσκου του νεωτέ-
ρου, υιού τού δουκός Σανούτου· ή δε σύζυγος τού Φραγκίσκου Κασ­
σάνδρα, συγγενής ουσα τού Τουσύ, παρεκάλεσεν αυτόν νά βοηθήστ)
την κινδυνεύουσαν Σύρον. Ό ναύαρχο; έ'δραμε τωόντι εις Ά νδρον,
όπου εδρευε τότε ό δούξ Σανούτος καί δηλώσας αύτφ, ότι είναι είς
τάς διαταγάς του, επλευσεν επί Σύρον καί ήνάγκασε τον Γκίζην v’
άπέλθη είς τά ίδια. Μεθ’ ο συνεβιβάσθησαν ό Σανούτος καί ό Γκίζης
είς Χαλκίδα τή μεσολαβήσει τού βαίλου Ίακώβου-δα-Μολύν ( 1 2 8 5 —
1587). *Α λλ’ ένεκα τού όνου τούτου έδαπάνησαν οι ένδιαφερόμενοι
ύπέρ τάς 3 6 0 ,0 0 0 γρόσσων άναλογούντων προς 1 8 ,0 0 0 χρυσών δου-
κάτων*»=220, 140 φράγκων. Ισχυρότεροι των Ενετώ ν τούτων φεου­
δαρχών ήσαν οί Γενουαΐοι δυνάσται τής Φωκαίας, οί Ζαχαρίαι, εξ ών
ο Βενέδικτος Α' ( 1 2 8 8 — 1 3 0 7 ) είςέπραξε μεγάλους θησαυρούς έκ
τών αυτόθι κειμένων πλουσίων μεταλλείω ν στυπτηρίας καί άνεδείχθη
άνήρ μάχιμος κατά τε ξηράν καί κατά θάλασσαν, κυριεύσας τφ 13 0 4
τάς νήσους Χίον, Σάμον καί Κέω, αϊτινες, καίτοι άνήκουσαι είς την
έν Κωνσταντινούπολή μοναρχίαν, έχρησίρ.ευον ως δρμητήρια ποικίλων
πειρατών Χριστιανών τε καί Μωαμεθανών. Ή Έ νετια έφθόνησε τούς
θησαυρούς τού τολμηρού Γενουαίου, καί επειδή μ ετ’ ολίγον περιήλθεν
είς όήξιν προς την Γένουαν, επαθον καί αί κτήσεις αυτού δεινώς.
Ή ρήξις εκείνη συνέβη τφ 1 2 9 4 ένεκα τής προαιώνιου α ντιζη­
λίας, ήτις ύφίστατο μεταξύ τών δύο ναυτικών τούτων πόλεων* καί ή
μέν Έ νετια είχε σύρ.μαχον την Πίσαν, οί δε Γενουαΐοι τον ’Ανδρό­
νικον Β \ ’Αλλά καθώς οί π λιισ τοι τών χρόνων εκείνων πόλεμοι καί
ιδίως καθώς όλοι σχεδόν οί έν τή ’Ανατολή ύπό τών Φράγκων διεξαχ-
θέντες, άπέληξε καί ούτος άνευ κρίσιμου τίνος αποτελέσματος. Έ ν
Κωνσταντινουπόλ3ΐ μέν ή ένετική αποικία επαθε τά πάνδεινα· οί αυ­
τόθι Ε νετοί έκτεθειμένοι είς τό μίσος τών Γενουαίων καί είς την
ύπερέχουσαν δύναμιν τής βασιλικής αρχής έφυλακίσθησαν, έλγ,στεύ-
θησαν, έδημεύθησαν, έφονεύθησαν. Ουδέ ήδυνήθησαν οι ύπό τής μη-
τροπόλεως σταλέντες στόλοι νά πράξωσί τ ι γενναίον' διό τι ήττή-
θησαν μέν έπανειλημμένως ύπό τών Γενουαίων κατά τε τά παράλια
τής ’Αρμενίας καί έν αυτή τή Ά δρια τικ ή περί τά τής Δ αλματίας
παράλια, έπιχειρήσαντες δέ νά έκπορθήσωσι τό Πέρα τής Κωνσταν­
τινουπόλεως άπέτυχον. Ά φ ’ ετέρου όμως έλεηλάτησαν την έν τφ
166 Κατάληψις 'Ρόδου ύπο Φράγκων, άλλα πρόδηλος παρακμή αυτών.

Εύξείνφ Ιΐόν τω Γενουητικήν αποικίαν τής Κάφας, έκυρίευσαν και

έδήωσαν την Φώκαιαν, καί 8 ιά πολυαρίθμων εθελοντών, πειρατών τε
καί άρματωλών (armatores) δρμ,ωμένων εξ Εύβοιας καί εκ Κρήτης,
ανέκτησαν πολλάς τών νήσων εξ ών άλλ.οτε είχον έξωσθή ύπο τού
Λικαρίου. Τελευταϊον τω 1299 αί δύο ναυτικαί τής ’Ιταλίας πόλεις
είρήνευσαν προς άλλήλας* ά λλ’ ό μεταξύ Ένετίας καί τών ήμετέρων
πόλεμος έξηκολούθησεν ετι επί τέσσαρας ενιαυτούς, καί οί Γενουαΐοι
έπεφυλάξαντο έαυτοις διά ρητού άρθρου τών προς τούς Ενετούς συν­
θηκών το δικαίωμα νά βοηθώσι τον αύτοκράτορα, χωρίς τούτο νά
λο γίζητα ι ώς αφορμή πολνέμ,ου. Αύ'τη δε τών εχθροπραξιών ή παρά-
τασις ούδέν πάλιν επήγαγε κρίσιμον γεγονός, διότι αί έχθροπραξίαι
συνίσταντο εις πειρατικάς συνήθως έπιδρομ,άς, μέχρι ού τω 1303 συνω-
μολογήθησαν καί προς τον βασιλέα δεκαετείς άνακωχαί δυνάμ,ει τών
οποίων έπεκυρώθησαν μεν τά αρχαία εμπορικά τών Ενετών προνό­
μια, παρεκτός δτι άπηγορεύθη αύτοις ή είςαγωγή τού άλατος καί
τής μαστίχης, διετήρησαν 81 ούτοι τινάς τών κατακτηθεισών νήσων
καί ιδίως την Κέω, την Σέριφον την Σαντορίνην καί την Αμοργόν.
Ά λ λ α διά τής ειρήνης ταύτης 8 εν κατέπαυσαν αί αδιάκοποι εμφύ­
λιοι μεταξύ τών κατόχων τών νήσων τού Αιγαίου Πέλαγους διενέ­
ξεις. At παραχωρηθεΐσαι εις την Ένετίαν νήσοι δεν κατελήφθησαν,
ως είχομ,εν ίδ ει, αμέσως ύπ’ αυτής, άλλα υπό εθελοντών έν οις έπρώ-
τευον οι απόγονοι τών αρχαίων αυτών κτητόρων, Ίουστινιανοι, Μικέ-
λαι. Βαρότζαι καί Γκίζα ι. Οί δυνάσται ούτοι ύπελάμβανον έαυτούς
αυτοτελείς τών κτήσεων αυτών κυρίους μή υποκειμένους ειμή εις
μόνην την Έ νετίαν, ενώ ό δούξ τής Νάξου Γουλιέλμος Α' Σανούτος
ήξίου νά διατηρήση επ’ αυτών τήν άρχαίαν φεουδαλικήν έπικυριαρ·
χίαν, τήν διά τών κατακτήσεων τού Λικαρίου καταστραφεΐσαν. Ε ν ­
τεύθεν αί αδιάκοποι διενέξεις καί έχθροπραξίαι, αί'τινες έπολλαπλα-
σιάσθησαν τόσω μάλλον δσφ κατά τήν πρώτην δεκαετηρίδα τής
δεκάτης τετάρτης έκατονταετηρίδος ποικίλοι καί άλ/νΟί τυχοδιώκται
κατέλαβον δίκην πειρατών ούκ ολίγους ετι αφυλάκτους και ούτως
είπεΐν αδέσποτους νήσους τού Αιγαίου ΙΙελάγους.

Το μόνον σπουδαιον γεγονός τής φραγκικής κυριαρχίας κατά τούς

χρόνους τούτους ύπήρξεν ή ύπο τού τάγμ.ατος τών Ίωαννιτών κατά-
ληψις τής νήσου ’Ρόδου. Μέχρι τού τέλους τής τριςκαιόεκάτης έκα-
 Κατάληψις ’Ρόδου υπό Φράγκων, άλλα πρόδηλος παρακμή αυτών. 1 6 7

τονταετηρίδος οί δυτικοί ειχον διατηρήσει έν Συρία ολίγας τινάς των

αρχαίων αυτών κτήσεων καί ιδίως την Λαοδίκειαν, την Τρίπολιν καί
την Πτολεμαΐδα. Έ κ διαλειμμάτω ν έγίνοντο δευτερεύουσαί τινες
έκστρατειαι, ιδίως εκ Γαλλίας καί εξ ’Α γγλίας, ίνα διασώσωσι καί
άναζωπυρήσωσι τάς αποικίας ταύτας* ά λ λ ’ ήτο πρόδηλον, ότι αύται
δεν ήδύναντο νά διατηρηθώσιν άφού ή εν αργή τής εκατονταετηρί-
5ος εκείνης γενομένη μεγάλη έπιχείρησις, αντί νά έκτελέσν) τον άρ®
χικόν αυτής σκοπον, έστράφη απ’ εναντίας κατά των Χριστιανών τής
’Ανατολής, καί, διαπράξασα έν ιχέρεε τουλάχιστον την κατάκτησιν
του ’Ανατολικού κράτους, παρήγαγεν ενταύθα τοσαύτα συμφέροντα,
ωςτε έκτοτε οί Ευρωπαίοι έφρόντιζον μάλλον πώς νά διατηρηθώσι
παρ’ ήμιν ή πώς νά ,καταπολεμήσωσι τους Μωαμεθανούς. Τφόντι
περί το 1 2 9 0 οί Μωαμεθανοί κατώρθωσαν νά κυριεύσωσι τά τελευ­
ταία λείψανα τών έν Συρία χριστιανικών κτήσεων, καί τότε οί μεν
πλείστοι τών περισωθέντων μαχητών τής Δύσεως έπέστρεψαν εις τά
ίδια , τινές δέ, καί μεταξύ τούτων οί ίεροιππόται τού τάγματος τών
Ίωαννιτών, κατέφυγον εις Κύπρον, κατεχομένην ύπο τών απογόνων
:ού τελευταίου βασιλέως τών ’Ιεροσολύμων Γουίδωνος Αουζινιάνου.
Έκείθεν δέ δρμώμενοι οί Ίωαννΐται άπεφάσισαν νά καταλάβωσι την
νήσον ’Ρόδον διατελούσαν ετι ύπο την κυριαρχίαν τού άνατολικού
κράτους καί έπέτυχον τού σκοπού ύπο τον κατ’ έκείνο τού χρόνου
ηγέτην αυτών, ή, καθώς έλέγετο παρ’ αύτοΐς, μέγαν Μάγιστρον Φάλ-
κωνα Βιλλαρέτ, κυριεύσαντες κατ’ αύγουστον τού 1310 την πρω­
τεύουσαν, έ'πειτα S i καί πάσαν την λοιπήν νήσον, ήτις έκτοτε παρέ-
μεινε κτήμα αυτών έπι δύο καί επέκεινα εκατονταετηρίδας καί εις
τών ίσχυροτέρων προμαχώνων τής χριστιανωσύνης κατά τού μω αμε­
θανισμού, μέχρι τής έν έτει 1522 κατακτήσεως αυτής ύπο τών Όσ-
μανιδών.
Ά λ λ * όσον σπουδαία καί άν ύπήρξεν ή κατάληψις αύτη τής νήσου
’Ρόδου ύπο τού ιερατικού τών Ίωαννιτών τάγματος, ή φραγκική κυ­
ριαρχία έν τή Α νατολή μετά μίαν εκατονταετηρίδα άπο τής ίδρύ-
σεως αυτής διετέλει προδήλως έν πληρεστάτη παρακμή. Τ ί ήτο ή
νέα αύτη πρόςκτησις παραβαλλόμενη προς τάς εύρείας χιύρας όσας έν
τω διασ τήματι τούτφ ήναγκάσθη άλλεπαλλήλ^ως νά εγκατάλειψη ;
Μή λησμονήσωμεν ότι μηδέποτε κατορθώσασα νά κυριεύση Ολόκλη­
ρον το ανατολικόν κράτος, έξεχώρησεν έκ τών ολίγων αυτής έν τή
1 6 8 Κατάληψις 'Ρόδου υπό Φράγκων, αλλά πρόδηλος παρακμή αυτών.

μικρά 'Ασία κτήσεων, εκ τής Μακεδονίας, εκ τής Θράκης, άπώλεσε

την Κωνσταντινούπολή, την Θεσσαλίαν καί άξιόλογον τής Πελοπόν­
νησου μέρος· κατέχουσα δέ περί τούς χρόνους τούτους ολίγα τινά
τμ ή μ α τα τής Στερεάς, τό λοιπόν τής Πελοπόννησου καί τάς νήσους,
δεν ήδυνατο οίκοθεν νά επιχείρηση τι προς άνάκτησιν των άπολεσ-
θέντων καί μετά κόπου δ'ιετηρεϊτο εν ταΐς χώοαις οσαι ύπελείποντο
αύτή. Ή μόνη ελπίς τής φραγκικής κυριαρχίας ητο τότε h Ά νδε-
γαυϊκός οίκος, όςτις μ ετ'ο λίγο ν έκληρονόμησεν όλα τά δικαιώματα
τού αρχαίου φραγκικού αύτοκρατορί'κού τής Κωνσταντινουπόλεως
οίκου των Κορτεναίϋ* διότι τω 1 3 1 3 ό Φίλιππος ο Ταραντινος αφού
πρό τινων ενιαυτών διεζεύχθη την Θάμαρ, ένυμφεύθη την τελευταίαν
τού οίκου εκείνου απόγονον Αικατερίναν Β'. Ά λ λ ' οι Άνδεγαυηνοί
άδιακόπως μελετώντας την κατάκτησιν τής Α νατολής, καί προκη­
ρύσσοντας αυτήν, καί επί τφ σκοπφ τούτω παρασκευαζόμενοι, ουδέ­
ποτε σπουδαίως έξετέλεσαν τάς αξιώσεις αυτών. Είναι αληθές, οτι
ή επί τών νήσων ’Ενετική 'κυριαρχία ητο πολύ ασφαλέστερα τής άλ­
λης φραγκικής, καί ότι έμελλε νά έπιζήση ούκ ολίγον μετά την εν­
τελή έζάλειψιν τών Γαλλικών ήγεμονειών. Ά λ λ ’ ή Ενετία αμφιβάλ-
λομεν άν προηρέθη ποτέ ν’ άντικατασταθή εν τή Α νατολή αντί τής
/Ελληνικής αύτοκρατορίας* ή εάν τοιούτό τι βούλευμα διήλθεν επ'
μίαν στιγμήν από τής δαιμόνιου κεφαλής τού Ερρίκου Δανδόλου,
τά χισ τα ύπενεδωκεν εις τον πολύ πρακτικώτερον σκοπον τού νά
καταληφθώσι παραλιαι τινές καί νήσοι, έπιτήδειαι νά άσφαλίσωσι
το ένετικόν έμπόριον ενταύθα τε καί εις τάς προς τήν άπωτέρω
'Ανατολήν σχέσεις αύτού. Ή ένετική λοιπόν κυριαρχία δεν έξεποος-
ώπησε τήν ιδέαν τής έκλατινίσεως, τής έκδυτικίσεως ούτως είπεΐν
τής χριστιανικής 'Ανατολής, ιδέαν ήν κατ’ άρχάς τούλάχιστον έπε-
δίωκον οί άλλοι τής Δύσεως σταυροφόροι καί αείποτε οί προϊστά­
μενοι αύτών πάπαι. Αφού δέ επί μίαν όλην εκατονταετηρίδα ηγω-
νίσθησαν επί τούτο), άπεδειχθη ότι ματαίως ήγωνίσθησαν, ιδίως
διό τι ήθέλησαν. νά είςαγάγωσιν ενταύθα δύο θεσμούς εντελώς ασυμ­
βιβάστους προς τάς δοξασίας καί τά ήθη τού ανατολικού κόσμου*
τήν παπικήν κυριαρχίαν καί τό φεουδαλικόν πολίτευμα. Αιώνων
πείρα είχε μαρτυρήσει ότι οί Χριστιανοί τής ’Ανατολής, τούλάχιστον
τό ζωτικώτερον καί πολυπληθέστερον αύτής μέρος, ούδέποτε ήθελον
συναινέσει νά ύποκύψωσιν εις τήν δεσποτείαν τού άρχιερέως τής ΊΡώ-
 Κατάληψις 'Ρόδου υπό Φράγκων, άλλα πρόδηλος παρακμή αυτών. 1 6 9

μης, διότι ύπελάμβανον την δεσποτείαν ταύτην ώς ανατρεπτικήν

τής έθνότητος αυτών και τής γλώσσης* εντεύθεν πάντα όσα οί κατα-
κτητα ί τής Δύσεως ένήργησαν έπί τφ σκοπώ τούτω εις ούδέν άλλο
συνετέλεσαν είμή είς τό νά ύποσκάψωσι τά θεμέλια του έργου αυτών.
Και ούδέ τό φεουδαλικόν πολίτευμα ε*μελλε νά ρίψη ρίζας παρ’ ήμΐν,
καί έπήγαγεν απλώς δεινήν πραγμάτων παραλυσίαν καί ε"τι δεινο-
τέραν τών οικονομικών του κράνους πόρων έλάττωσιν. Δεν άρνού-
μεθα καί απεναντίας μετά πάσης ειλικρίνειας ώμολογήσαμεν, δτι ή
έν τή κυρίως Έ λλά δ ι φραγκοκρατία άπέβη μέχρι τίνος ευεργετική
είς τον τόπον, διότι πρώτον, δεν έξεβίασε ποτέ τήν άλλαξοπιστίαν
τών κατοίκων και έπροστάτευσε μάλιστα κατά τ ι τό εγχώριον θρή­
σκευμα* δεύτερον, διότι άν δεν ανέπτυξε, συνετήρησε τουλάχιστον
τούς προϋπάρχοντας γεωργικούς καί βιομηχανικούς πόρους* τρίτον,
διότι συνετέλεσεν είς τό νά έπιρρώση τό μάχιμον τών εγχωρίων
πνεύμα, περιποιούτα οΰτω είς τον νεώτερον Ελληνισμόν τό απαραί­
τητον τούτο τής ζωτικότητας τών εθνών κεφάλαιον. ’Αλλά προ πάν­
των ένεκα τού φεουδαλικοϋ πολιτεύματος δεν ήτο δυνατόν είμή νά
άποτύγη τελευταΐον. Ταύτα λέγοντες περί τής αποτυχίας τού επ ι­
χειρήματος τών δυτικών, δεν εννοούμεν δυςτυγώς, οτι εκ τών ερει­
πίων τά δποια τό επιχείρημα τούτο έπεσώρευσεν, έμελλε νά άναθάλη
αμέσως ή Ε λ λ η ν ικ ή εθνότης. Ό μεσαιωνικός Ε λληνισμός είχε σχεδόν
εντελώς παρακρ,άσεε, δ δε τότε μόλις άρχίσας νά προκύπτη είς μέσον
νεώτερος Έλληνισμ,ός δεν είχε λάβει έτι καιρόν νά ένισχυθή ηθικώς
τοσούτον, ώςτε ε"κτοτε νά έπιδιώξη αυτοτελή πολιτικήν ύπαρξιν. Τά
τελευταία λείψανα τού μεσαιωνικού ημών βίου καί τά πρώτα σπέρ­
ματα τού νεωτέρου, ήδυνήθησαν νά διακωλύσωσι τήν έκτέλεσίν τών
βουλευμάτων τής Δύσεως, αλλά εξαντληθέντα έν τω άγώνι τούτω
δεν είρ,πόρεσαν νά άναπλάσωσιν έκτοτε άπό τού έξ αύτού προκύψαντος
χάους νέον κόσμον καί τόσφ όλιγώτερον είμπόρεσαν νά διαπράξωσι τοι-
ούτό τ ι όσω συγχρόνως προέκυπτεν έν τή μικροί Ά σ ί$ νέα τις μωα·
μεθανική δύναμις, ήτις καίτοι δλως στερούμενη τού δημιουργικού
πνεύματος τών ’Αράβων, συνεκρότησεν όρ.ως τον στρατόν αύτής
πολύ έπιτηό'ειότερον τών Φράγκων, ήνάγκασε τον μήπω όργανω-
θέντα νέον Ελληνισμόν νά άναλάβη αύθις δεινοτάτους αγώνας, καί
καΤετρόπωσεν επί τέλους αύτόν. Ή νέα αύτη μωαμεθανική δύναμις
ησαν οί καλούμενοι ’ ΟσμανΙόαι ή ’ Οθωμανοί Τούρκοι.
170 Ό αρχηγέτης του *Οσμανικου κράτους. *Αλωσ{ς Προύσης.

Έλάβομεν άλλοτε αφορμήν πολλά*/.».; νά ύρ,ιλησωμεν περί τη ;

παρακμής του ρ.εγάλου σελδζουκικού κράτους, καί Ιδίως περί τ η ;
έξασθενήσεως τού έν Ίκονίω ίδρυθέντος τμηρ.ατος αυτού, οπερ δεν
έσώθη επί τ η ; γιγαντώσου; των Μογγόλων έπιδρορ,ής ειμή διά φόρου
καί ύποτελεία; προ; αυτούς. Ή μογγολική αύτη έπιδρομη συνέβη
τω 1 2 4 3 , κατά το εβδομον έτος τ η ; βασιλείας τού σελδζουκικού
σουλτάνου Γκαγιασσεδδίν Καϋχοσρέφ Β ', υιού καί διαδόχου τοί
Ά λ α εδ δ ίν Α'. Ό Γκαγιασσεδδίν Β' κατατροπωθείς ύπό των πολε­
μίων εκείνων, άνεγνώρισε την κυριαρχίαν αυτών καί μ ετ’ ού πολύ
έδολοφονήθη ύπό τών ιδίων Έμιρών. Τότε κατέλαβον την έν Ίκονίω
άρχην δύο ανήλικοι αυτού υιοί, πράγματι δε η εξουσία διεξήγετο
ύπο τού παρ’ αυτοί; έδρεύοντος επιτρόπου τού ήγεμόνος τών Μογγό­
λων, ώςτε αληθώς είπεΐν έκτοτε κατελύθη το κατά την μικράν ’Α­
σίαν σελδζουκικόν κράτος, άν καί οί απόγονοι τών αρχαίων αυτού
σουλτάνων έξηκολούθησαν ε"τι επί πεντηκοντα περίπου ενιαυτούς άρ­
χοντες ονόματι έν Ίκονίφ, ρ,έχρις ού b τελευταίο; τών σελδζουκιδών,
Γκαγιασσεδδίν καί ούτος καλούμενος, έφονεύθη ύπο τών Μογγόλων
ολίγα ; ημέρας, αφού b πατήρ αύτού Ά λα εδδίν F ειχεν η ύπο τών
Μογγόλων θανατωθη, η ύπό τού υιού του δηλητηριασθή τω 1299 η
1 3 0 7 , διό τι ό Χάμμερ αποδίδει εις τό γεγονός αλλαχού μεν ταύτην,
αλλαχού δε εκείνην την χρονολογίαν. ’Αλλά καί οί Μογγόλοι δεν
διετηρησαν έν τω διασ τηματι τούτω είμη ρ.έχρι τίνος μόνον την επι­
κυριαρχίαν τού έν Ίκονίω κράτους* έν τω μεταξύ παρακμάσαντες
ώςαύτως, ηναγκάσθησαν νά άνεχθώσι την κατάληψιν όλων τών χω­
ρών έξ ών συνέ*/.ειτο τό σελδζουκικόν τούτο κράτος, ύπό διαφόρων
νέων Τουρκικών η Τουρκομανικών δυναστών, ών εις κτο καί 6 Όσμάν,
τού ύποίου ειδικώτερον θέλομεν εκθέσει τάς περιπέτειας, διότι αύτός
ύπηρξεν ό άρχ^ηγέτης της σήμερον ύφισταμένης Όσμανικής κυριαρ­
χίας. ΛΟ τε ο Τζιγκισχάν, b φοβερός τών Μογγόλων ήγεμών, κατέ­
βαλε τό έν Περσί<£ Χοβαρεσμιακόν κράτος, εις τών ευπατριδών τών
Όγούζων έπιλεγομένων Τούρκων, 6 Σουλειμάν-Σάχ, άπεδημησεν έκ
τού Χορασσάν, δπου κατωκε», προς δυσρ,άς καί έγκατεστάθη μετά
της φυλής αύτού, της συγκειμένης έκ 5 0 ,0 0 0 ψυχών, εις Άρρ,ενίαν
τω 1 2 2 4 . Μετά έπτά δ ’ έπη νομίσας ότι δύναται νά έπιστρέψη εις
τά ίδια , άπήλθε μεν έπί τούτψ, έπνίγη δέ διεοχόμενος τον Εύφράτην*
καί τότε έκ τών τεσσάρων αύτού υιών οί μέν δύο πρώτοι έπέστρεψαν
 Ό αρχηγέτης του Όσμανικου κράτους. "Αλωσις Προύσής. 17 1

εις την πατρίδα των Χορασσάν, ο£ δ'έ δύο νεώτεροι, δ d ir d a p και ο

Έρτογρον.1, μετά 4 0 0 μόνον οικογενειών τραπέντες αύθις προς δυ-
σμάς, ήλθον νά ζητήσωσιν άσυλον έντδς του κράτους του σελδζουκί-
0ου σουλτάνου Ά λα εδδίν Α \ Έκ των δύο αδελφών 6 Έρτογρούλ,
καθό ίκανώτερος, έκυβέρνα την μικράν εκείνην φυλήν καί εύτυχήσας
νά συνδράμη τον Ά λα εδδίν Α' εις διαφόρους κατά Τατάρων καί Ε λ ­
λήνων πολέμους, ελαβε παρ’ αύτού μικράν τινα περί τά Ε λ λ η ν ικ ά
μεθόρια χώραν, εν tj κατοίκων ώς υποτελής έργον είχε το φυλάττειν
τά όρια καί άμύνεσθαι ύπερ αυτών. Κ ατά τούς χρόνους τούτους πάσα
μεν η Βιθυνία άνήκεν έτι εις τούς "Ελληνας, το 8ε πλεΐστον της
προς μεσημβρίαν αυτής κείμενης επίκτητου Φρυγίας ύπήγετο εις τούς
Σελδζουκίδας, <υςτε τό όρος Τήμνον έχώριζε τάς προς τούτο το ιχέρος
κτήσεις τών δύο επικρατειών. Ιδίω ς δέ ή έπιτραπεϊσα εις τον Έ ρτο­
γρούλ χώρα ητο διά ριέν τάς θερινάς αυτού διατριβάς αύτή εκείνη ή
ορεινή σειρά, διά δέ τάς χειμερινάς το εις τάς ύπωρείας αυτής κ εί­
μενον Σεραϊτζίκ. Ε κ ε ί διέτριψεν δ Έρτογρούλ μετά τών ποιμνίων
αύτού καί τών ανθρώπων ώς μέγας τις ποιμήν ριάλλον η ώς δυνά-
στης, ώς Τζέλιγκας, καθάπερ ήθελον είπει οί καθ’ ήμάς βλαχοποί-
[/.ενες, επί 50 περίπου έτη, εντός τών οποίων ούδέν άναφέρεται πο­
λεμικόν αύτού κατόρθωμα* καί εκεί εν τω μεταξύ έγέννησε τρεις
υιούς, ών δ πρεσβύτερος Όσμάν, γεννηθείς περί τό 1 2 6 0 , ήρχισε
πρώτος νά έκτείνη τάς πατρικάς κτήσεις. At πρώται αύτού συμπλο-
καί, αιτινες άλλως τε έγένοντο ού [/.όνον προς "Ελληνας άλλα καί
προς Τούρκους γείτονας, υπήρξαν μικρού λόγου άξιαι, κατά τούτο
8ε [/.όνον δέον νά μνημονευθώσιν, ότι εις ριίαν έξ αύτών ά,χμαλώτευσε
τον "Ελληνα δυνάστην φρουρίου τίνος κειμένου [/.έν περί τον γείτονα
τού Τή[/.νου όρους "Ολυμπον, καλουμένου 8ε ύπό τών ’Οθωμανών Χερ-
μέγκια* Ό "Ελλην ούτος ονομάζεται ύπ’ αυτών Μ ιχαήλ Κέσε, τό 8 ’
έπώνυ[/.ον τούτο κατά [/.έν τον Λεϋγκλαύιον ήτο παραφθορά τής Ε λ ­
ληνικής λέξεως Κόσσυφος, κατά δε τον Χάμμερ τουρκική λέξις ση-
μαίνουσα τον όξυγένειον. Τό σπουδαιότερον όμως είναι ότι δ Μ ιχαήλ
ούτος, είτε Κόσσυφος είτε Όξυγένειος έπωνυμούμενος, άπέβη από
αιχμαλώτου τού Όσμάν, φίλος αύτού καί σύμβουλος πιστότατος* ότι
βραδύτερον ήσπώσθη τό μωαμεθανικόν θρήσκευμα, αναδειχθεις είς
τών ισχυρότατων προμάχων τής πρΟαγομένης τού Όσμάν δυνάμεως
καί ότι οί απόγονοι αύτού, οι καλούμενοι Μ ιχαλογλοι, επι πολλας·
172 *0 αρχηγέτης του Όσμανικου κράτους. "Αλωσις Προύσης.

εκατονταετηρίδας διέπρεψαν έν τή Όσμανική ιστορία επί πλούτω

καί δυνάμει* ώςτε έκ πρώτης αφετηρίας βλέπομε ν χριστιανόν ταύτί-
ζοντα την τύχην αύτού μετά της Όσμανικής δυναστείας, τον δε αρ­
χηγόν τής δυναστείας ταύτης άσμένως άποδεχόμενον τον χριστιανόν
εντός τής θρησκείας καί τής υπηρεσίας αύτοϋ. Τοιούτό τ ι έγένετο επί
τής πρώτης των Αράβων έμφανίσεως, άλλα τα νυν έπενήργησεν εις
την τύχην του Ε λληνισμού πολύ μάλλον ή τότε.
To S i πρώτον σπουδαΐον τού Όσμάν κατόρθωμα έγένετο περί το
1 2 8 8 μικρόν προ τού θανάτου τού πατρός αύτού Έρτογρούλ. Ό
Όσμάν περιελθών τότε εις ρήξιν πρός τινας ηγεμόνας των μεθορίων
αύτοκρατορικών φρουρίων καί ιδίως πρός τον ηγεμόνα των Μελαγ-
γείων άτινα, άν καί κείμενα εντός τής επίκτητου Φρυγίας, άνήκον
ετι εις τούς Έ λληνα ς, έκυρίευσε τό φρούριον τούτο. Ή άλωσις αύτού
έγένετο επί τού Ά λα εδ δίν Γ' καί εν μέρει τή συμπράξει αύτού,
όςτις, καίτοι διετέλεσε προτελευταίος ή μάλλον τελευταίος σελδζου-
κίδης σουλτάνος, είχεν όμως δώσει δείγμ α τα τινα ζωής καί ενέρ­
γειας. Ό θεν άνηγόρευσε τον Όσμάν μπέϋν των τε Μελαγγείων
(Καρατζά-Χισσάρ) καί τού Δορυλαίου (Έσκίσερ) πέμψας εις τον π ι­
στόν καί γενναϊον εκείνον υποτελή καί τά σύρ,βολα τού έπιτραπέν-
τος τότε αύτφ ηγεμονικού άξιώματος, ήτοι σημαίαν, τύμπα-
νον καί ί'ππουραν. Εις τον πρώτον τούτον λόγου άξιον πρός τούς
ήμετέρους πόλεμον τού Όσμάν συνέβησαν πάλιν γεγονότα τινά χαρα­
κτηριστικά τής όλης μετέπειτα πολιτείας τού κράτους τούτου. Έν
τή Ρ&Χν TV προηγηθείστρ τής άλώσεως τού Καρατζά-Χισσάρ έπεσε
μεν εις των νεωτέρων άδελφών τού Όσμάν, έ'πεσε S i καί 6 νεώτερος
άδελφός τού φρουράρχου τού Καρατζά-Χισσάρ, Κάλαννος υπό των
’Οθωμανών καλούμενος, έκ παραφθοράς τού Καλοϊωάννης κατά την
τού Χάμμερ εικασίαν. "Αμα ιδών αύτόν πεσόντα δ Όσμάν άνέκρα-
ξεν* έξεντερίσατέ τον ! καί αύτη ύπήρξεν ή πρώτη δεινή τής Όσμα-
νικής βαρβαρότητος κατά γενναίως άντιστάντων χριστιανών πράξις,
παρόμοιαι τής οποίας τοσάκις έμελλον νά έπαναληφθώσιν επί πολ-
λάς μετέπειτα εκατονταετηρίδας. Συγχρόνως όμως άμα δ Όσμάν
έγένετο κύριος τού Καρατζά-Χισσάρ καί ήρχισε νά άπονέμη δικαιο­
σύνην έν τή άγορα τής πόλεως ταύτης, συμπεσούσης δίκης μεταξύ
Μωαμεθανού καί Χριστιανού, δ Όσμάν δεν έδίσΐασε νά άπονείμη
δίκαιον εις τόν τελευταιον. Πάλιν δε έν ταΐς περιπετείαις τού προ-
 Ό άρ/ηγέτης τού Όσμανικοΰ κράτους. "Αλωσις Προύσης. 173

κειμένου πολέμου 6 μωαμεθανός ηγετών μικρού έδέησε νά περιπέση

είς ε νε^οαν όλεθρίαν εξ ής έσώθη ύπό χριστιανού, δστις ονομαζό­
μενος από τούς Τούρκους χρονογράφους νΑρατος, άνήγγειλεν αύτω τον
κίνδυνον. Ό δε Μ ιχαήλ Κέσε έξηκολούθει ών φίλος και σύμμαχος
τού Όσμάν, άν και διετήρει έτι το πάτριον θρήσκευμα, καί μ ετ ’
ού πολύ ύπάνδρευσε την θυγατέρα αύτού μετά τού υιού τού Καλάν-
νου εκείνου προς ον πεσόντα, ώς ανωτέρω είπομεν, τοσούτον αγρίως
έπολιτεύθη δ Όσμάν. Έ κ των τεκμηρίων τούτων ύποφαίνονται δύο τινά
διδακτικώ τατα* πρώτον, δτι εκτοτεύπήρχεν εν τω πνεύματι τής δορι-
κτήτορος εκείνης γενεάς ή τε άδυςώπητος τιμωρία των πεισματωδώς
άνθισταμένων χριστιανών καί ή προς τούς ύποτασσομένους επ ιείκεια ,
καί δεύτερον, δτι πολλοί των τής μικράς Α σίας χριστιανών, είτε μ ή
έχοντες ισχυρόν το τού Ελληνισμού αίσθημα, είτε άπελπισθέντες έκ
τής ασθένειας καί τής παραλυσίας τού έν Κωνσταντινουπόλει κρά­
τους, προθύμως συνεβιβάζοντο προς την προαγομένην νέαν μωαμε­
θανικήν ίύναμιν.
Μετά τινας ενιαυτούς, καθ* ούς ούδέν πάλιν άναφέρεται πολεμικόν
γεγονός·, δ Όσμ,άν περιελθών αύθις είς ρήξιν προς τούς ηγεμόνας τών
περί τά μεθόρια τής Βιθυνίας καί τής επίκτητου Φρυγίας φρουρίων,
έκυρίευσεν άλληλοδιαδό/ω ς τά Βηλόκωμα (Β ελεντζίκ), τά Ά γγελό -
κωμα (Ά ϊνεγέλ) καί τό Γιάρ Χισσάρ. Καί επειδή περί τούς χρόνους
τούτους κατελύθη δριστικώς τό σελδζουκικόν κράτος, δ Όσμάν άπέ-
βη εκτοτε ανεξάρτητος κύριος τής χώρας ής ήρχε περί τον Όλυρ,πον.
Καθά ήξεύρομεν ήδη, έκ τών ερειπίων τού έν τ ή μικρά *Ασί<£ σελ-
δζουκικού κράτους είχον προκύψει περί τά τέλη τής 13 έκατονταε-
τηρίδος καί άλλαι πολλαί τουρκικαί δυναστειαι, καί τά πλεϊστα
μάλιστα τουρκικά ονόματα τών χωρών τής χερσονήσου εκείνης παρή-
χθησαν άπό τών αρχηγετών τών προκειμένων δυναστειών. Τής Μυ-
σίας ήρ/εν δ Καρασή, έδρεύων έν Περγάμω* τής Λυδίας καί Μαιο-
νίας δ Σαρού-Χάν καί δ Ά ϊδ δ ίν τής Καρίας δ Μεντεσχέ* τής δε
Λυκίας καί Παμφυλιας δ Τεκκέ. Προς βορράν τούτου είς τήν μεσο-
γαίαν, έδυνάστευεν |ν Πισιδίο: μεν καί έν Ίσαυρίφ δ Χ α μ ίτ , καί
προς βορράν τούτου είχε στήσει έν Λυκαονί<£ τήν έδραν αύτού δ Κα-
ραμάν, κατ’ άρχάς μέν είς τά Λάρανδα καί έπειτα είς Ίκόνιον, τήν
άρχαίαν τού δλου σελδζουκικού κράτους πρωτεύουσαν, ών τότε δ
ισχυρότατος δλων τών μικρών έκείνων ηγεμόνων. Προς τό βορειοδυ­
j 7/j Ό αρχηγέτης του Όσμανί'/.ου κράτους. "Αλωσις Προύσης.

τικόν της εύρείας αυτού χυ>ρας έδέσποζεν εν τή βορείω Φρυγία ο Κερ­

α ία ν, ό μ,όνος των ηγεμόνων τούτων, οςχες δεν έ'δωκε το ονομ,ά του
εις την ύποτεταγμένην αύτώ χιύραν, άλλ* απ’ εναντίας έπωνομ.άσθη
αυτός εκ της αρχαίας αυτής πρωτευούσης, ήτις καλούμενη Κεραρ.ών
αγορά, εκειτο πλησίον τού Κοτυαείου. Έ π ειτα περί τον Όλυμπον
εν μ,έρει μ,έν εν τή έπικτήτω Φρυγία εν ρέρει δε εν Βιθυνία, ήρχον οι
όσμανίδαι Τούρκοι* προς άνατολάς δέ καί προς βορράν αυτών εις
Κασταμ,ώνα (την άρχαίαν πατρίδα των Κομνηνων) ήτοι έν Παφλα-
γονία καί έν τή δυτική γωνία της Βιθυνίας, οι υιοί του Ούμουρμπέϋ
καί του Ίσφενδιάρ, οιτινες μ ετ’ ολίγον έκυριάρχησαν καί τής Σινώ­
πης, δπου έσώζετο ώς ύποτελής αυτών 6 έσχατος τών Σελδζουκιδών
απόγονος Γα ζή Τσελεπής, από του 1 3 0 7 μέχρι του 1 3 57. Έ κ τών
δέκα τούτοίν δυναστών εις τών μ,ικροτέρων ήτο ο Όσρ.άν, του όποιου
ή χώρα ρ.όλις είχε μήκος δρόμ.ου μιας ημέρας* καί δμ,ως τό μικρόν
τούτο κράτος έμελλεν ου ρ.όνον άπαντα εκείνα τά δμογενή νά καθυ­
ποτάξει, άλλα καί την ελληνικήν καί την φραγκικήν έν τή ανατολή
κυριαρχίαν νά καταλύστι. Ή κλασική είκών του ^υακίου, τό όποιον,
δεχόμενου εις την κοίτην αύτου καθόσον προχωρεί πλειστα άλλα έκ
δεξιών καί έξ αριστερών κατερχόρ.ενα ΰδατα, αποβαίνει επί τέλους
ρ.έγας καί πλευστός ποταμός, σπανίως έφηρμόσθη προςφυέστερον ή
εις την αρχήν καί τήν πρόοδον του όσρ.ανικου κράτους. Ό Όσμάν
προεβα>νεν εις τήν έπέκτασιν τής χώρας αύτου βραδέως μέν ά λ λ ’
ασφαλώς. Ά φ ’ ής κατέστη ανεξάρτητος, προχωρών όσημέραι εις τά
ένδότερα τής Βιθυνίας έκυρίευσε τό Κεπριχισσάρ καί τό Διμσούφ εις.
τά περί Προύσαν μέρη, τά Μάρμαρα εις τά περί Νίκαιάν, καί προε-
λάσας έπειτα μέχρι Ν ικομήδειας κατετρόπωσε τώ 1301 παρά τήν
πόλιν ταύτην τον έταιρειάρχην Μουζάλιυνα. Τής άλιύσειυς τού Κεπρι-
χισσάρ προηγήθη χαρακτηριστικόν ώςαύτως τής γενεάς τών Όσμανιδών
γεγονός. Έν τώπολεμικώ συμβούλιο), οπερ συνεκρότησεν ό Όσμάν περί
τής έπιχειρήσεως ταύτης, ό έννενηκοντούτης περίπου θείος αυτού Διν-
δάρ έγνωμ,οδότησεν, ότι δεν είναι φρόνιρ,ον τό μελετώμενον βούλευμα,
καθό μέλλον νά προκαλέση κα τ’ αυτού τήν κοινήν άντίπραξιν τών
περιστοιχιζόντων αυτόν πολεμίων, τών τε Ελλήνω ν δηλαδή καί τού
μωαρ,εθανού δυνάστου Κ έρμιαν ό δε Όσμάν, παροργισθείς διά τήν
αντιλογίαν, έφόνευσε τον θειον του, προοιμιάσας ουτω εις τάς μυρίας
συγγενικάς σφαγάς, ών βρίθει ή όσρ.ανική ιστορία. Καί είχε μέν
 Ό αρχηγέτης του Όσμανικοΰ κράτους. "Αλωσις Προύσης. 175

δίκαιον ό Δινδάρ προβλέπων οτι τά αλλεπάλληλα του Όσμάν τολ­

μήματα θέλουσιν επί τέλους έξεγείρει την προςοχην των ημετέρων,
διότι μ ετ’ ού πολύ πρώτην τωόντι φοράν άναφέρεται στρατός έκ Βυ­
ζαντίου κατά του Όσμάν άποσταλείς* άλλ* είχε δίκαιον άφ* ετέρου
ούτος μη πτοηθείς έκ της απειλής ταύτης, διό τι ειδ'ομεν αυτόν κατα-
βαλόντα τον έταιρειάρχην Μουζάλωνα.
Παρηλθον αύθις εξ έτη έντος των όποιων ούδέν αναφέρεται πολε­
μικόν γεγονός. Τότε δέ, ήτοι τω 13 0 7 , 6 στρατηγός Προύσης μετά
των ηγεμόνων των περί την πόλιν έκείνην μικρότερων φρουρίων έπε-
τέθη κατά τού Όσμάν, αλλά κατετροπώθη ύπ* αυτού* και έκτο τί ο
μωαμεθανός ούτος δυνάστης, δ'έν έπαυσε, διά της άλωσεως των δ ια ­
φόρων περί την Νίκαιαν καί την Προύσαν φρουρίων, νά περισφίγγγ)
έπί μάλλον τάς δύο έκείνας κυριωτέρας της Βιθυνίας πόλεις. ΙΙερι
το 1 3 1 7 ή Ν ίκαια έπασγεν ηδ'η τά πάνδεινα έκ των δύο παρακει­
μένων αύττ) φρουρίων, της Τρικοκίας (Κοτζαχισσάρ) και τού Καρα-
τεκίν, τά όποια ησαν εις χειρας των Τούρκων. Περί δε την Προύσαν
έπραξεν ό Όσμάν τότε έτερόν τι* κατεσκεύασε δυο φρούρια των
όποιων αί φρουραί δεν έπαυον πιεζουσαι αυτήν. Η καταστασις αυτή
των πραγμάτων διηρκεσεν έπί δέκα όλα έτη, μεχρις ου τω 1 3 2 6 ο
Όσμάν ηθροισε κατά της πόλεως εκείνης άπασαν αύτού την δύναμιν,
καί έπειδ'η τό καθ' έαυτον εκειτο κλινήρης ένεκα της βασανιζούσης
αυτόν ποδάγρας, άνέθηκε τό έπιχείρημα εις τον υιόν αύτού Ουρχαν,
τού όποιου από τινων ένιαυτών έλαδεν αφορμήν νά δοκιμάσ^ την τε
ανδρείαν καί την δεξιότητα. Ό Ούρχάν ένόμισε προ πάντων απαραί­
τητον νά κυριεύσν) τούς περί τον ^Ολυμπον κείμενους Αδριανους
(Έδρενός), οΕτινες έλογίζοντο ώς ή κλεις της Προύσης. Κ αι τωόντι
κατορθωθέντος τούτου, ή Προύσα επεσεν α μ α χη τί. Ό αρχαίος τού Οσ-
μάν φίλος Μ ιχαήλ Κέσε, οςτις έν τφ μεταξύ είχεν ασπασθη τον ισλα-
λισμόν καί παρίσταται ώς εις των άνωτάτων τού στρατού άξιωμα-
τικών, διεπραγματεύθη τά της παραδόσεως ρ.ετά τού στρατηγού της
Προύσης καί έπέτρεψε την έκχώρησιν των κατοίκων μετά των πραγ­
μάτων αυτών αντί πληρωμής τριάκοντα χιλιάδω ν χρυσών, ποσού το
όποιον έκτοτε άπέβη ό αναλλοίωτος ανώτατος όρος τών λύτρων παρά
τοΐς Όθωμανοΐς. Τοιουτοτρόπως έκυριεύθη η Προύσα, ήτίς ύπηρξεν
η πρώτη μεγάλη πόλις, ην κατέλαβον οί οσμανίδαι Τούρκοι καί η
πρώτη τού κράτους αυτών βασιλεύουσα, Κ αι ό μεν Οσμάν δεν ειςηλ»
1

176 ’Ανδρόνικος 13’. Οί περί αύτόν λόγιοι και πολίτικοι άνδρες.

θεν είς αυτήν ζών, διότι άπέθανε μικρόν αφού ε"λαβε την αγγελίαν
της κατακτήσεως αυτής* αλλά καθ' ήν ενδωκε διαταγήν έτάφη υπό
του υιού μεγαλοπρεπώς εντός του καθεδρικού τής πόλεως εκείνης
ναού, μεταβληθέντος είς τζαμίον.
Ένω δέ οί όσμανίδαι Τούρκοι έκυρίευον ουτω κατά μικρόν την
Βιθυνίαν, δεν έμενον αργοί ούδ' οί άλλοι τουρκικοί δυνάσται οι προ-
κύψαντες εκ των ερειπίων του σελδζουκικού κράτους. Ιδίω ς δ τής
Κασταμώνος ηγετώ ν Ούμουρμπέϋς έκυρίευσεν, έλεηλάτησε καί έδή-
ωσε τάς εν Τρο>άδι Κεγχρέας* ο δ έ ήγεμών του Κέρμιαν, ό Ά λισχήρ,
κατέκτησεν εν Φρυγία την περί τον Μαίανδρον Τρίπολιν καί έπολνΐόρ-
κησε την έν Λυδία Φιλαδέλφειαν (Άλασέρ), άλλ' από ταύτης ήναγ-
κάσθη να αποχώρηση υπό ΊΡογέρου, του ήγεμόνος των Καταλανών,
περί ών, μισθοφόρων γενομένων του Ανδρονίκου, θέλομε ν δμιλ^ήσει
μ ετ' ολίγον. Ό δέ Σασάν, όςτις διατελέσας γαμβρός άμα καί θερά­
πων τού δυνάστου Μεντεσχέ, έπειτα άπεστάτησεν άπ* αυτού καί
ακαθ' εαυτόν δυνάμεις άγων ύπερ εκείνον έκραταιούτο,» ως λέγει Πα-
χυμέρης, έγένετο κύριος πρώτον μεν τού των Θυραίων φρουρίου, κα­
τόπιν δέ καί τής Εφέσου, σφάζας μεν ικανούς των κατοίκων, τού;
δέ πλείστους μετοίκισα; είς τό των Θυραίων φρούριον, αφού ήρπασε
παρ* αυτών άπιστον χρημάτων πλήθος* δ δέ τού Καραμάν ήγεμών
Ά λα εδ δ ίν επεχείρησε δεινήν επιδρομήν είς Λυδίαν, ής ή πρωτεύ­
ουσα, αί Σάρδει;, επί τινα χρόνον διετέλεσε κατά τό ήμισυ ύπό
τουρκικήν καί κατά τό ήμισυ ύπό ελληνικήν κυριαρχίαν, μέχρις &ύ ή
τουρκική φρουρά έξώσθη έκεϊθεν ύπό τής ένισχυθείσης ελληνικής.
Πλήν τούτων οί τούρκοι δυνάσται τού Καρασή, τού Σαρουχάν, τού
Ά ϊδ δ ίν καί τού Μεντεσχέ, οϊτινες ήρχον τών παραλίων τής μικράς
'Ασίας από τού Κιανού κόλπου (τού κόλπου τών Μουδανιών) μέχρι
Τελμισσού, έπεχείρουν διά τών στόλων αυτών ολέθριας έπιδρομάς
καί αποβάσεις είς ΤΡόδον, Σάμον, Χίον, Κάρπαθον, Λήμνον, Μιτυ-
λήνην, Κρήτην, είς τάς κυκλάδας νήσους καί ένέβαλλον είς αυτόν
τον Θροικικόν Βόςπορον.

Τ ί δέ έπραττεν έν τφ μεταξύ τούτψ δ Ανδρόνικος Β ', επί τού

όποιου συνέβαινον πάντα ταύτα τά γεγονότα καί ιδίως κα τεβλή-
θησαν τά θεμέλια τής Όσμανικής κυριαρχίας; Ό Παχυμέρης δ ιη ­
γ είτα ι, ότι, καθ’ δν χρόνον δ πατήρ τού ’Ανδρονίκου Μ ιχαήλ Πα-
 Ά/δρόν:κ5ς Β \ Ο* περί αύτδν λόγιοι κχι πολίτικοι άνδρες. 17"?

λα ιολόγος ανέκτησε την Κωνσταντινούπολην απο των Λατίνων, εις

των Ιδιαιτέρων του βασιλέως γραμματέων, δ'ιαφωνησας προς την κοι­
νώς έπικρατήσασαν άγαλλίασιν, ύπέλαβε το γεγονος ως μέλλον ν ά-
ποβή πολλών δεινών πρόξενον και είπεν ότι «τού λοιπού καλόν τις μη
έλπιζέτω , έπεί ’Ρωμαίοι και αύθις πατούσι την πολιν.» Τινες δ ετώ ν
νεωτέρων, σχολιάζοντες την άπαισίαν ταύτην πρόρρησή, παρατηρού-
σιν ότι τωόντι οί μέγιστοι τών κινδύνων της έλληνικής εθνότητος και
της χριστιανικής πίστεως έπεκρέμαντο απ’ ανατολών* και έν όσω μεν
ή ελληνική αυτοκρατορία εδρευεν έν Ν ικαία έπρονόει έκ τού σύνεγγυς
ύπέρ τής άμύνης κατά τών προς τούτο τδ μέρος πολεμίων, α λλ αφ
ής άνεκτήθη ή αρχαία πρωτεύουσα, οί βασιλείς, άπησχολημένοι εις
την άνόρθωσιν τής μεγάλης ταύτης πόλεως, εντελώς παρημέλησαν
τάς άνατολικάς επαρχίας καί δεν προέλαβον ουτω την αΰξησιν τήζ
αυτόθι τότε σχηματισθείσης νέας φοβέρας δυνάμεως. Ταύτα πάντα
όμως δεν είναι είμή μέχρι τίνος αληθή. Ή άνάκτησις τής Κωνσταν­
τινουπόλεως ού ρ,όνον δεν ήδύνατο νά έκληφθή ώς κοινή τις συρ,φορά,
άλλα καί απαραίτητον καθήκον ήτο τής ελληνικής αυτοκρατορίας.
Ό βασιλεύς Μ ιχαήλ εις τον λόγον ύν έξεφώνησεν έν τή πανηγύρει τ γ
τελεσθείση έν Νικαία επί τφ προκειμένω κατορθώματι, λόγον ύνπαρα-
τίθησιν ο αυτός ΓΙαχυμέρης, εξήγησε κάλλιστα, οτι ή αυτοκρατορία,
οσηδήποτε καί αν ήτο ή χώρα ήν έκτήσατο περί Ν ίκαιαν, δ'έν
ήδύνατο νά ύποτεθή ύφισταμένη έν όσω έστερειτο τής Κωνσταντινου­
πόλεως. Ή Κωνσταντινούπολή ήτο, λέγει, ή καρδία τού σώματος αυ­
τού, ής άνευ τούτο δ'έν ήδύνατο νά λογισθή είμή νεκρόν- καί δικαίως
πάντες ώνείδιζον ημάς ώς άπάτριδας καί άπόλιδας καθ’ οΰς χρόνους
ή πόλις έκείνη δ'ιετέλει εις χεΐρας άλλοτρίας. Ταύτα πάντα ήσαν
αληθέστατα* καί είναι μέν έπίσης αληθές ότι μετά τήν άνάκτησιν τής
Κωνσταντινουπόλεως παρημελήθησαν αί άνατολικαί έπαρχιαι* τούτο
όμως όχι διότι οί Παλαιολόγοι έπέστησαν όλοκληρον αυτών τήν προςο-
χήν είς μόνην τήν άνόρθωσιν τής βασιλίδος τών πόλεων, άλλα Si άλ-
λας ποικίλας αιτίας, προ πάντων δέ δ ιό τι οί ΓΙαλαιολόγοι έδ'έησε
νά έπιστήσωσιν άπασαν αυτών τήν προςοχήν είς τούς από δυσμών
κινδύνους. Καί πώς ήτο δυνατόν νά γίνη άλλως; Οί Όσμανίδ'αι ουδέ
ύφίσταντο ετι παντάπασι περί τά μέσα τής τριςκαιδεκάτης έκατον-
Ταετηρίδος. Τό δέ μόνον τότε ύπάρχον έν Τκονίερ σελδ'ζουκικόν κρά­
τος δ'ιετέλει έν πληρέστατη παρακμή, ούδείς δέ ήδύνατο έ'κτοτ; νά
(Ε Λ Α . ΙΣ Τ Ο Ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ το μ . ε .) Ι'-έ
178 ’Ανδρόνικος Β'. Οί περί αυτόν λόγιοι καί πολιτικοί άνδρες.

προϊόν), ότι εκ των ερειπίων αυτού θέλει προκύψει κράτος έτερον επι­
τήδειον νά κατορθώση ό,τι δέν κατώρθωσαν ούτε οί Σελδ'ζουκιδαι ούτε
οί "Αραβες Μωαμεθανοί. Τ ’ άνάπαλιν δ'έ οί άπο δυσμών κίνδυνοι ήσαν
ούχί μέλλοντες καί άδηλοι, αλλά παρόντες καί ολέθριοι. ΙΙρο μικρού
έτι οί Φράγκοι ήσαν κύριοι της καθέδρας των βασιλέων καί των πα­
τριάρχων ημών, καί νυν ετι κατεΐχον μεν λόγου άξιον μέρος της ηπει­
ρώτικης Ε λλά δο ς, καί παρεκτός πλείστων μικροτέρων νήσων, ολας
τάς μεγάλας, την Εύβοιαν, την Κρήτην, την Κύπρον, αδιακόπως
δέ ήπείλουν νά έπέλθωσι πανστρατιά προς άνάκτησιν των προα-
πολεσθέντων καί συμπλήρωσιν τής προ αιώνων μελετωμένης πο­
λιτικ ή ς καί θρησκευτικής ημών ύποδουλώσεως. Εύλογώτατον λοιπόν
ήτο νά προςέξη ο Μ ιχαήλ Παλαιολόγος εις τούς άπο δυσμών κινδύ­
νους μάλλον ή εις τούς άπο ανατολών.
Μή λησμονήσωμεν προςέτι οτι ή ελληνική έθνότης διήρχετο κατ’
εκείνο τού χρόνου κρίσιν τινά ήθικήν καιρίαν. Ό μεν μεσαιωνικός η ­
μών κόσμος εμαραίνετο όσημέραι καί έξέλειπεν, άντ’ αυτού δέ ήρνί­
σα ν νά ύποφώσκωσιν αί πρώται ακτίνες τού νεωτέρου έλληνισμού.
Ά λ λ ’ ή τροπή αύτη, ήτις εις τούτο κυρίως συνίστατο, οτι οί τότε
προπάτορες ημών ήσθάνθησαν τήν ανάγκην νά σχετισθώσι π>,ειότερον
προς τον άρχαΐον ελληνισμόν, ήτο έτι εις τά σπάργανα αύτής. Έν μεν
τή Κωνσταντινουπόλει οί λόγιοι άνθρωποι έμελέτων πολύ πλειοτερον ή
άλλοτε τούς άργαίους καί έκαυχώντο επί τή προς αυτούς οικειότητά
έν δέ ταις εύρωπαϊκαις έπαρχίαις ήρχισε νά ύποφαίνηται άμυδρά τις
συνείδησις τής σχέσεως ταύτης κατά τούτο, οτι οί κατά των Φράγ­
κων αγώνες εν μέρει τουλάχιστον δέν διεξήγοντο έν όνόματι τού ’Ρω­
μαϊκού .κράτους, ά λ λ ’ έν όνόματι τής Ε λλά δος, όπως συνέβη ιδίως εν
Ή πείρω, τής όποιας το δεσποτάτον έλέγετο ύπό τού λαού όεσχοτα-
r o r 'ΕΛΛάόος. Ά λ λ ’ οί μέν λόγιοι τής Κωνσταντινουπόλεως, ήσαν
κατά θεωρίαν μάλλον Έ λληνες ή πράγματι, εάν έξαιρέσωμεν ολίγους
τινάς, ών επιφανέστατοι βεβαίως υπήρξαν οί γνωστοί ήδη εις τούς
άναγνώστας ημών αρχιεπίσκοποι Θεσσαλονίκης καί ’Αθηνών Ευστά­
θιος καί Μ ιχαήλ* παρά δέ τοίς λαοΐς τών ευρωπαϊκών επαρχιών ασθε­
νής όπωςούν ήτο ετι ή συνείδησις τής προς τον άρχαΐον ελληνισμόν
οίκειότητος, ουδέ ήρκει ϊ’να έμπνεύση αύτοις το μάχιμον πνεύμα οπερ
άπητεΐτο, ίνα άντιπαλαίσωσιν άποχρώντως προς τά περιστοιχίζοντα
αυτού; ποικίλα δεινά. Ένω λοιπόν ό μεσαιωνικός ελληνισμός παρήκ-
 *Ανδρόνικο; Β \ 01 περί αυτόν λόγιοι και πολίτικοι άνόρες. 179

ρ,αζεν, δ άντ* αύτού κυοφοροΰρ,ενος νεώτερος έλληνισρ.ος, εχων εκ πρώ­

της αφετηρίας ν* άντιπαραταχθή προς ρ,υρίους άπο ύ'υσρ,ών και απ’ α­
νατολών, ετι ί έ ώς ρ„ετ* ολίγον θέλορ.εν ϊό'ει, καί άπο βορρά πολε-
ρίους, Scv ήό'υνήθη φυσικώ τώ λόγω ν' άνθέξη εις αυτούς. Αύτη είναι
η κυριωτάτη α ιτία της ρ.ετ* ού πολύ έπελθούσης πολίτικης κατα­
στροφής καί ούχί η εκ Νίκαιας εις Κωνσταντινούπολή ρ,ετάθεσις της
καΟέδρας τού βασιλείου. Έ κ τού συνό'υασρ,ού εκείνου τού γήρατος, της
έφηβίας καί περιστάσεων ^υςχερεστάτων, παρήχθη κατάστασις πραγ-
ράτων οσηρ.έραι οίκτροτέρα άποβαίνουσα, καί της οποίας το πρώτον
άποτέλεσρα ύπήρξεν δτι η τε ό'υναστεία τών Παλαιολόγων καί οί
λειτουργοί αυτής άνεό'είκυντο επί ρ,άλλον καί ρ,άλλον άνεπιτηό'ειό-
τεροι εις το νά σώσωσι την πολιτικήν τού έθνους ανεξαρτησίαν.
Άνακαλέσωρ,εν εις την ρ,νήρ,ην ηρ,ών δσα έπραξεν b αρχηγέτης
τών ΙΙαλαιολόγων, δςτίς ύ'ιετέλεσε βεβαίως ο άριστος τών βασιλέων
της δυναστείας ταύτης,πλην τού Κωνσταντίνου. Ό Μ ιχαήλ, ως προε-
ξηγήσαρ,εν, δεν ήδύνατο είρ.ή νά έπιστησγι την προςοχήν αυτού εις τούς
Φράγκους ρ.άλλον η εις τούς Τούρκους. Ουδέ άπέβησαν ατελέσφοροι οι
κατά τών δυτικών αγώνες αυτού, διότι ού ρ,όνον την Κωνσταντινού-
πολιν άλλά καί άλλας τινάς χώρας άνέκτησεν άπο τών Φράγκων, το
δέ σπουδαιότερον κατώρθωσε νά ρ,αταιώσν) την έκτέλεσιν τών κατά
της ανατολής ρ.εγάλων βουλευρ,άτων τού Καρόλου τού Ά νδεγαυϊ-
κού. Ά λ λ * ένφ τά κατορθώρ.ατα ταύτα έρ.αρτύρουν οτι ύσονύ'ηποτε
καί άν ήλαττώθησαν οι πόροι τού κράτους, ήδύναντο ετι ρ,έχρι τίνος
νά έπαρκέσωσιν εις την άρ,υναν αύτού, τοσούτον ολίγη ήτο η πεποί-
Οησις τού υπέρτατου άοχοντος είς τάς έθνικάς δυνάρ,εις, ώςτε άνευ ά-
νάγκης καθυπεβάλλετο εις πολυειδώς έπιζηρ.ίους παραχωρήσεις καί
Ουσίας προς τούς ξένους. Παρεχιύρησεν εις τούς Γενουαίους ποικίλα προ-
νόρ,ια έπ’ έλπ ίδι OTt Οέλουσι τον βοηθήσει είς άνάκτησιν τής Κωνσταν­
τινουπόλεως, την όποιαν άνέκτησεν άνευ τής ελάχιστης αύτών επι­
κουρίας. ΙΙαρεχιύρησεν έπειτα εις τούς Ενετούς ποικίλας ώςαύτως
προνορ,ίας, καί τοι εύτυχής διετέλεσεν είς τούς κατ* αύτών αγώνας.
Τελευταιον Sc συνωρ,ολόγησε την όλοσχερή ύποταγήν τής εκκλησίας
ηρ,ών είς τον αρχιερέα τής 'Ρώρ.ης επί τφ σκοπφ τού νά έξευρ,ενίση
αυτόν, ενώ κατίσχυσε λαρ,πρώς τού ρ.όνου πολερ.ίου, ον & άρχιερεύς ε­
κείνος ήδύνατο νά κινήσ·/) κατά τδύ άνατολικού κράτους. Συγχρόνως
δέ επραξέ τ ι καί έν τα* Ά σ ία τό οποίον διηυκόλυνε πολύ την προο-
180 ’Ανδρόνικο; Β \ 01 περί αυτόν λόγιοι καί πολιτικοί άνδρες.

δον του κατά τούς χρόνους τούτους προκύψαντος εις μέσον Όσμάν.
At μεταξύ Βιθυνίας και Φρυγίας όρειναί πάροδοι έφυλάττοντο πρότε-
ρον γενναίως υπό άνδρών ιθαγενών, οϊτινες εις αμοιβήν άπελάμβανον
την από παντός φόρου απαλλαγήν. Ό δέ αύτοκράτωρ ένδίδων είς
συμβουλάς ολέθριας κατήργησε το προνόμιον των άνδρών εκείνων καί
καθυποβαλών αυτούς είς επαχθή φορολογίαν, άνέλναβεν αυτός την ά­
μυναν των ορεων. Άλλν’ οί διορισθέντες παρ’ αυτού φρουροί, το μέν
διότι δέν έπληρώνοντο ύπό τού ταμείου τακτικώς οί μισθοί αυτών,
το δέ διότι οί αξιωματικοί των κατεκοάτουν πολλάκις τούς μισθούς
τούτους, περιήλθον τάχιστα είς παραλυσίαν εν τω μεταξύ δέ οί επ ι­
τετραμμένοι πρότερον την άμυναν όρεϊται άπέβαλον την εξιν τού πο-
λεμειν, καί έκ τούτων πάντων διευκολύνθη ούκ ολίγον ή τού Όσμάν
πρόοδος. Το λάθος τούτο άνδρός κεκτημένου πολιτικήν καί στρατιω­
τικήν εμπειρίαν, δέν είμπορεΐ νά έξηγηθή άλλως είμή διά τούτου, ότι
ο από τού Όσμάν κίνδυνος ήτο έτι άδηλος, ό δέ από τών παρακμα-
σάντων Σελδζούκων φόβος είχε πολύ έλαττω θή, τό δέ δημόσιον τα-
μεΐον είχε χρείαν απαραίτητον τών φόρων εκείνων προς τούς αδιάλει­
πτους κατά τών Φράγκων πολέμους.
Ούτως είχον τά πράγματα οτε περί τά τέλη τού 1582, άποθανόν-
τος τού Μ ιχαήλ Παλαιολόγου, περιήλθεν ή αρχή είς τον υιόν αυτού
’Ανδρόνικον Β \ *Αν ό πατήρ αυτού, καίτοι μή στερούμενος τό καθ’
εαυτόν πολλών πολιτικών καί στρατιωτικών προτερημάτων, ύπέκυψεν
ούδέν ήττον είς την έπίδρασιν τής περί αυτόν συμβαινούσης ηθικής
κρίσεως, b ’Ανδρόνικος ύπήρξεν έν τών γνησιωτάτων προϊόντων τής
κρίσεως ταύτης. Ό Ανδρόνικος ήτο είς τών τότε λογιωτέρων αλλά
σύναμ.α τών όλιγώτερον πρακτικών ανθρώπων. Ήγάπα δε νά περιστοι­
χ ίζ ετα ι ύπό δημοσίων λειτουργών, οϊτινες έμαρτύρουν μέν τήν όσημέ-
ραι τότε προαγομένην άναβίωσιν τής αρχαίας ελληνικής παιδείας,
κτησάμενοι δ ι’ αυτής ού μικράν περί τον λόγον χάριν καί δεξιότητα,
άλ.λά δεν είχον προςπορισθή τον αρρενωπόν χαρακτήρα οςτις ήτο απα­
ραίτητος, ίνα άντιπαραταχθώσι πρός τάς δείνας δυςχερείας προς άς
εδει νά παλαίσωσιν. Εις τών έπιφανεστέρων δημοσίων τούτων λ ε ι­
τουργών ύπήρξεν ό μέγας λογοθέτης Θεόδωρος Μ ετοχίτης. Ό Ν ικ η ­
φόρος Γρηγοράς, b έκφωνήσας τον επιτάφιον αυτού λόγον, εμπίπτει μέν
είς ύπερβολάς τερατώδεις περί τής σοφίας αυτού άγορεύων, αλλά καί
αυτή εκείνη ή μεγαληγορία ύποδεικνύει ήμΐν τήν παράδοξον πρός τον
 Ανδρόνικο; Β'. 01 περί αυτόν λόγιοι και πολίτικοι ανδοες 181

άρχαϊον ελληνισμόν λατρείαν υπό της όποιας κατεκυριεύθη ή κοινωνία

:ιυτη εν τω μέσω των καταπιεζουσών αυτήν συμφορών, ώςανει ζη­
τούσα παραμυθίαν τινά εν ταίς άναμνήσεσι του παρελθόντος κατά των
παρόντων δεινών καί παρασκευάζουσα τά ηθικά στοιχεία, τά όποια
έμελλαν βραδύτεοον νά έπιφέρωσιν επί τέλους καί την πολιτικήν ανα-
βίωσιν. «Π ά λα ι γε μέν ή Ε λλ ά ς, ανακράζει, τήν των λόγων εστίαν
«θρήνησε, τάς Αθήνας, όποτ* έπιβούλως δραρ,ών καθείλεν αύτάς ό Λ α ­
κεδαιμόνιος Λύσανδρος. Η μ είς 8* ούδ* άζίως θρηνεΐν έχομεν σήμερον
όλας Ε λλά δα ς αύταίς Άθήναις συγκαταδύσας. Πάντα γάρ εις ανήρ
ούτος ήν. ΤΩ Μούσαι καί λόγοι και άρεταί καί πάσα πα ιδεία, πώς
τά κρίνα ταγέως ούτωσί πως έμιμήσασθε τού αγρού, όξέως μέν προς
ύψος καί κάλλος άρθέντα, όξύτερον δ’ αύ καταδύντα προς μαρασμόν
καί φθοράν ; Ούτος ήν ό πολλήν ένδειξάμενος πρόνοιαν των έξης ε λ ­
λογίμων Ελλήνω ν, ώς μή διακινδυνεύουν περί τάς κρίσεις των π ά λα ι
σ ο φ ώ ν............................ούτος ό τής ’Αριστοτελικής γλώ ττης τάς λ α ­
βυρίνθους άπ λώ σας......................”Ω πώς μετεμψύχωσίν τινα δοζάζειν
καί αυτός κεκινδύνευκα έπ* έκείνω γενέσθαι καί πάντων όμού τάς ψυ-
γάς, Όμηρου, καί Πλάτωνος, καί Πτο7^εμαίου καί όσοι οητορεύουσαν
πεπλουτήκασι γλώσσαν, έν ένί τω τούτου σώματι συνδραμειν καί δια-
τρίβειν αύθις έν βίω, καθάπερ όλκάδι μυριοφόρφ χρωμένους αύτώ ;»
Καί βιβλιοθήκην έμψυχον ονομάζει αυτόν αλλαχού τής συγγραφής του
ό Γρηγοράς, όπου καί επιφέρει μέν ότι ουδέποτε ό Μ ετοχίτης έπαύ-
σατο συνδυάζων τον διανοητικόν μετά τού πρακτικού βίου, άλλ* ό­
μιλε! περί τούτου εις τρόπον έμφαίνοντα, ότι ό συνδυασμός εκείνος
δεν έγίνετο, όπως άπήτουν αί περιστάσεις. « ‘Ό δέ πάντων μάλλον
θαυμάζειν έχοι τις άν τού άνδρός, ότι τοσούτου προς τών κοινών πραγ­
μάτων θορύβου καί κλύδωνος επικειμένου καί φροντίδων άλλοτε ά λ­
λων έπικλυζόντ<υν αυτού τήν διάνοιαν, ούδέν ήν ο τού άναγινώσκειν
καί γράφειν άπησχόλησε πώποτε* ά λλ’ ούτως είχε προς άμφω δεξιώς,
ώς έκ πρωίας μέν ές εσπέραν έν βασιλείοις τά κοινά διοικών ήν, ούτως
όλοσ/εοώς καί ξύν γε πολλή καί ζεούση τή προθυμία <£ςπερ άν εί τών
λόγων έξω παντάπασιν έτύγχανεν* όψέ δ ’ αύθις έκειθεν άπαλλαττό-
μενος ούτως όλως τών λόγων έγίγνετο, ώςπερ άν ε! σχολαστικός τις
ήν καί τών πραγμάτων παντάπασιν εκτός.» Ν αι μέν ή παιδεία είναι
σύντροφος καί πολλάκις όδηγός τού πολιτικού άνδρός πολύτιμος*
άλλα καί έν όμαλωτάτοις καιροις οί τάς τύχας τών έθνών διέποντες
182 ’ Ανδρόνικος Β'. Οί περί αυτόν λόγιοι και πολίτικοι y /δρε;.

δεν είναι δυνατόν να άσχολώνται συγχρόνως περί έ'ργχ φιλολογικά

είμή θυσιάζοντες καίρια του κράτους συμφέροντα, πολύ δε μάλλον έν
καιροΐς κρισίμοις οίοι ήσαν οί τότε. ώςτε πολύ φοβούμεθχ ότι το ύπο-
θετικώς υπό τού Γρήγορά λεγόμενον έφηρμόζετο ενταύθα αληθώς, b
ί έ μέγας λογοθέτης ήδύνατο νά όνομασθή σχολαστικός τις μάλλον
άνήρ καί των πραγμάτων έκτος, άν όχι παντάπασι τουλάχιστον κατά
μέγα μέρος. Βέβαιον 8ε είναι, ώς θέλει έκ των πραγμάτων μ ετ’ ολί­
γον άποδειχθή, ότι ένω έφελοσόφει έν τοίς βιβλίοις, μετειχεν έν τφ
πρακτικφ βίω όλων των προλήψεων τού μεσαιωνικού ημών κόσμου.
Έτερος πολίτικος άμα καί λόγιος ύπήρξεν επί ’Ανίρονί/.ου b Μά-
ξιμος Πλανούδης, όςτις σταλείς εις Ένετίαν πρέσβυς, ϊνα ίω ση εξη­
γήσεις περί τών παθημάτων όσα ύπέστησαν οί Ε νετο ί έν Κωνσταν-
τινουπόλει επί τού έν έτει 1294 έκραγέντος πολέμου, έκρατήθη αυ­
τόθι ώς όμηρος καί μετεχειρίσθη τον χρόνον τούτον τής αργίας εις το
νά μετάφραση Ε λ λ η ν ισ τ ί την περί τών παραμυθιών τής φιλοσοφίας
συγγραφήν, ήν b ’Ρωμαίος Βοήθιος είχε συγγράψει κατά την έκτην
εκατονταετηρίδα έν φυλακή, μικρόν πριν θανατωθή έκ διαταγής τού
τότε άρχοντος τής Ιτα λία ς Θευίερίχου. Ά λ λ * ό Πλανούδης ευτυχέ­
στερος τού Βοηθίου ανέκτησε την έλευθερίαν καί έπιζήσας μακρον έ'γραψε
πολλά καί ποικίλα, Ιδίως δέ μετέφρασεν εις την ελληνικήν τάς τού Κ ι-
κέρωνος πραγματείας, τά ύπομνήματα τού Καίσαρος καί τάς μεταμορ­
φώσεις καί ήρωιδας τού Ό β ιίίο υ . Ό δ έ ’Ιωάννης Γλυκύς b διακρινόμε-
νος ώςαύτως έπί περιουσίά σοφίας «όση τε περί τά θεία τε καί ήμέτερα
δόγμ,ατα, καί όση περί τον Έ λ),η να λόγον ήσχόλητα ι,» διέτρεξε ποικι-
λώτερον στάδιον. Διατελέσας λογοθέτης τών οικιακών, έστάλη μετά
τού Θεοδώρου Μετοχίτου πρέσβυς ε’ις Κύπρον καί εις Αρμενίαν καί
έγραψε περί τής πρεσβείας ταύτης πραγματείαν σώζομενην μέχρι τής
σήμερον. Έ π ειτ α έγένετο λογοθέτης τού δρόμου καί τελευταίον τφ
1 3 1 6 άνέβη εις τον πατριαρχικόν θρόνον. 'Ά ξια ί έ σημειώσεως περί
τούτου είναι, οτι προεχειρίσθη πατριάρχης, έχων ού μόνον υιούς καί
θυγατέρας αλλά καί γυναίκα. Και τούτο μεν οίκονομήθη, «τή ς γυ­
ναίκας αυτού τό μοναχικόν ευθύς ύπελθούσης σχήμ.α.» Ά λ λ * ό άνήρ
έπασχε συγχρόνως καί έξ άρθρίτιδος «καί ήν ανάγκη κατά τάς τών
ίατρολν κρίσεις κρέατι τούτον χρήσθαι.» Τούτου ένεκα ουδέ τό μονα­
χικόν έλαβε σχήμ,α πριν ή πατριαρχήση. ’Αλλά καί αυτός b πολλάκις
παρ’ ημών παρατεθείς Νικηφόρος ο Γρηγοράς, ό γράψας τής ’Ρωμαϊ-
 ’Ανδρόνικος Β \ Οί περί αυτόν λόγιοι καί πολιτικοί ανδρες. 183

κής ιστορίας λόγους ΛΖ', καί άλλα πολλά μικρότερα έργα φιλοπονή-
σας, δέν ύπήρξεν αμέτοχος των δημοσίων πραγμάτων επί ’Ανδρονίκου,
καί τοι νειυτερος ών πάντων των προμνημονευθέντων διότι άπεποιήθη
(χεν την υπό του βασιλέως προςενεχθεΐσαν αύτω άξίαν του Χαρτοφύ-
λακος, άπεστάλη όμως βραδύτερον ώς πρέσβυς προς τον κράλην Σερ­
βίας καί πολυειδώς μετέσχε της των εκκλησιαστικών πραγμάτων διεξα­
γωγής, προτοαπείς νά δεγθή καί αυτό τό πατριαρχικόν αξίωμα, όπερ
όμως άπεποιηΟη. Α λ λ ά ό μάλλον πολύκροτος των λογιών άμα καί
πολιτικών άνδρών τής εποχής ταύτης ύπήρξε βεβαίως δ Ιωάννης Καν-
τακουζηνός, ό βραδύτερον περιβληθείς καί αυτό τό βασιλικόν αξίωμα.
Ό Ιωάννης Καντακουζηνός, αναγκαστείς έπειτα τφ 1355 νά παραιτηθή
του θρόνου καί μονάσας έγραψε μακροτάτην τών χρόνων έκείνων ιστορίαν,
ήτις κυρίως είπεϊν ούδέν άλλο είναι ή τής εαυτού πολιτείας απολογία
καί έγκώμιον. Κ αί άνεδείχθη μεν πρακτικώτερος όλων τών τότε λο­
γιών άνδρών, άλλά δυςτυχώς ή εμπειρία αυτού, επειδή εις ούδέν άλλο
άπεβλεπεν είμή εις τό νά θεραπεύση την ιδίαν αυτού φιλαρχίαν, συνε-
τέλεσεν εις την αύξησιν τών δημοσίων συμφορών πολύ μάλλον ή ή
τών συναδέλφων αυτού άπειρία. νΑλλως τε τό ενεργόν τού Ίωάννου
Καντακουζηνου στάδιον δεν ήρχισεν είμή περί τά τέλη τής τού ’Αν­
δρονίκου Β' βασιλείας* ώςτε εις τό κυριιυτατον τής βασιλείας ταύτης
μέρος περί ου πρόκειται επί τού παρόντος νά όμιλήσωμεν, ολίγον εκεί­
νος ή ούδόλως έπενήργησε, πρώτιστοι δέ τότε τού βασιλέως σύμβου­
λοι καί φίλοι διετέλεσαν οί προ τούτου μνημονευθέντες καί άλλοι τού-
τοις όμοιοι λόγιοι ανδρες. Οί άνδρες ούτοι ήσαν μέν έλληνισταί κατά
τό μάλλον καί ήττον άξιότιμ.οι, άλλά σωτήρες τού κράτους έπ ιτήδειοι
δεν ήσαν, άτε στερούμενοι τής τότε ιδίως άναγκαίας στρατιωτικής
εμπειρίας. Έάν δέ συγχρόνους άναλογισθώρ,εν οτι καί αυτός ό ’Ανδρό­
νικος ήτο δεινότατος μ.έν περί τήν φιλοσοφίαν, την φιλολογίαν καί
έξαιρέτως τήν θεολογίαν, άλλά παντάπασιν άλλότριος τής αληθούς
κυβερνητικής έπιστήμης, θέλομεν έκ προοιμίου νοήσει όλας τάς συμφο­
ράς εις όσας παρεσύρθη τό κράτος τοιούτους εχον κυβερνήτας εν μέσο)
τοσούτυ>ν δυςγερών περιστάσεων. Όμολογούμ,εν ότι μ,ετά τίνος δισ τα γ­
μού θέλομεν καταδικάσει αυτούς* διότι ήττονες μέν όντες τών πραγμά­
των, άπερ έ/,λήθησαν νά διεξαγάγωσιν, άν οχι άλλο ύπέθαλψαν ομ,ως
τουλάχιστον οι δυςτυχεις τήν τής ελληνικής παιδείας άναβίωσιν, ήτις
δεν άπέβη άσυντελής εις τήν κατά χρόνους μεταγενεστέρους πολιτικήν
184 Παραβολή τής διαγωγής τών ήμετέριυν ττρος τήν των Λυτικών.

του έθνους άνάστασιν. Ά λ λ α των πολιτικών άντρων, καθήκον είναι μεν

καί το περί του μέλλοντος έργάζεσθαι, πρώτιστον όμως καθήκον είναι
το σώζειν τά παρόντα, οί δε μ ή έπαρκούντες εις τούτο παραβαίνουσι
βεβαίως τήν κυριωτάτην αυτών εντολήν.

Είδομ,εν ότι 0 Ανδρόνικος Β ’, επί τή συμβουλή τών περί αυτόν άν-

δρών, διέλυσε τήν ναυτικήν του κράτους δΰναμιν, ώς πρόξενον περιτ­
τής δήθεν δαπάνης άφ* ής άπεβίωσεν ό κυριώτατος του κράτους πο­
λέμιος, 0 Κάρολος b Άνδεγαυίκός. Είδομεν ότι κατηνάλωσε τά εικοσι-
πέντε πρώτα τής βασιλείας αύτού έτη εις τό νά κατευνάση τάς
μεταξύ Ίωσηφιτών καί Άρσενιατών έριδας καί ότι κατέτριβεν ουτο)
τον χρόνον εις ματαιοσχολίας καί άπεστέρει τον ελληνισμόν τού κυ-
ριωτάτου αυτού όπλου, ένω εις μέν τά μεταξύ Βιθυνίας καί Φρυγίας
μεθόρια έκυοφορείτο τό Όσμανικόν κράτος, οί δε άλλοι Τουρκομανι-
κοί τής μικράς Α σίας δυνάσται κατεκυρίευον τά παράλια αυτής καί
έλήστευον τάς νήσους τού Αιγαίου πελάγους, Καθ’ όλα ταύτα ή τού
Ανδρονίκου κυβέρνησις είναι βεβαίως αξία πάσης κατακρίσεως. Ά λ λ *
όταν οί δυτικοί ιστοριογράφοι έπιρρίπτωσι πάσαν τήν ευθύνην τών μετ*
ολίγον έπελθόντων δυςτυχημάτων εις μόνους τούς ήμετέρους, λησρ,ο-
νούσιν ότι τής εύθύνης ταύτης μετέχουσιν οί ηγεμόνες αυτών καί ίε-
ράρχαΓ κα ί τ ί λέγομεν μετέχουσι ; λησμονούσιν ότι αληθείς πρευταί-
τιο ι όλων τούτων τών συμ,φορών ύπήρξαν οι ηγεμόνες εκείνοι καί ίε-
ράρχαι, οί'τινες κατεσπάραξαν τό ανατολικόν κράτος καί έξηκολούθουν
νά τό κατασπαράττωσι καί νά τό άπειλώσιν άδιακόπως. Μήπως καθ’
ολον τούτο τό διάστημα ό Ανδρόνικος Β' δεν ήτο ήναγκασμένος νά
άναλίσκη τάς τελευταίας αυτού δυνάμεις άνταγωνιζόμενος κατά τών
έν Εύβοια Λομβαρδικών οίκων καί προς τούς εν τή Στερεή Έ λλά δι
καί έν τή Πελοποννήσφ Φράγκους ; Μήπως τω 1294 δεν έδέησε νά
περιπλακή εις μακρόν προς τούς Ενετούς πόλεμον, οςτις δεν κατέπαυ-
σεν ειμή τφ 1 3 0 3 διά νέας τού κράτους κολοβώσεως ; Μήπως ένω οί
πολέμ-ίοι ούτοι έστρατοπέδευον έντός τών ελληνικών χωρών, οί Ομογε­
νείς αυτών καί οί ομόθρησκοι δεν παρεσκεύαζον άδιαλείπτως έν τή
’Ιταλία καί τή ά λλη δυτική Ευρώπη νέας έκστρατείας επί τω σκοπώ
τής Ολοσχερούς τού ανατολικού κράτους καταλύσεως, καί δεν ήνάγ<-
καζον τούς βασιλείς ημών νά έφιστώσι τήν προςοχήν αύτών μάλλον
προς δυσμάς ή πρός άνατολάς; Τ ί δε νά είπωμεν περί τού Πάπα Ίν? .
 ΤΙ επραξεν ό ’Ανδρόνικος Β' κατά των Τούρκων. 185

νοκεντίου Γ ', όςτις προκηρύττων νέαν κατά Κωνσταντινουπόλεως σταυ­

ροφορίαν, της οποίας ήγεμών έμελλε να ήναι b του Καρόλου Α' του
Άνδεγαυϊκού υιός καί διάδοχος Κάρολος ό Β \ έγραφε προς άπαντας
τούς χριστιανούς της Δύσεως τφ 1 3 0 4 , ότι «όταν άναλογισθήτε ο­
ποίον αίσχος προξενεί ή ελληνική εκκλησία ού μόνον εις την ρωμαϊκήν
αλλά καί εις πάσαν την εκκλησίαν, όταν γνωρίσητε την προς ημάς
περιφρόνησίν της, όταν πληροφορηθήτε το μίσος αυτής καί τάς δογ-
ματικάς πλάνας, τότε θέλετε δράξει καί άνευ τής προτροπής ημών
τά όπλα κατ’ αυτής καί μετά ζήλου θερμότατου άγωνισθή υπέρ τής
πίστεω ς;» ’Ή πώς νά χαρακτηρίσωμεν την διαγωγήν τού Κλήμεντος
Ε ', όςτις μετά δύο έτη ύπέσχετο μέν εις πάντας, όσοι ήθελον στρα-
τεύσει καθ’ ημών τών σχισματικών, την αυτήν τών αμαρτιών συγχώ-
ρησιν, ής ήθελον άξιωθή, εάν άπέσπων από τών Τούρκων τούς ιερούς
τόπους, άπήλλαττε δέ τούς σταυροφόρους, οσοι ήθελον κατακτήσει την
Κωνσταντινούπολή τής ύποσχέσεως, ήν έ'δωκαν νά μή άγωνισθώσιν
είμή προς λύτρωσιν τού άγιου τάφου ; Δεν έτύφλωττον λοιπόν οί ή-
μέτεροι προς τούς απ’ ανατολών κινδύνους, άλλα καί οί Δυτικοί* ή
μάλλον οι ήμέτεροι, ως μ ετ’ ολίγον θέλομεν ιδ ει, ήγωνίσθησαν μέχρι
τίνος κατά τών Τούρκων, ε’ι καί δεν ήδυνήθησαν νά κατορθώσωσί τ ι
S ix την καταπίεσιν τής Δύσεως ούδέν ήττον ή Sioc την ιδίαν αυτών
παραλυσίαν, ένφ οί Δυτικοί ού μόνον κατά τών Τούρκων δέν ήγω νί­
σθησαν τότε, αλλά βεβαίως καί άναμφισβητήτως συνετέλεσαν εις την
εσωτερικήν ημών παραλυσίαν, τουλάχιστον εις την έξάντλησιν όλων
τών ύλικών ημών δυνάμεων.

Τωόντι περί τό 1 3 0 0 b ’Ανδρόνικος Β' ένόμισε τελευταίον απαραί­

τητον νά πράξη τ ι καί κατά τών απ’ ανατολών πολεμίω ν ούχμ κατά
τού Όσμάν, όςτις, ώς προείπομεν, δεν έφαίνετο ετι επικίνδυνος, άλλά
μάλλον κατά τών επίλοιπων τουρκομανικών δυναστειών, τών οποίων
αί περί Μαίανδρον ιδίως έπιδρομαί ήσαν επί τού παρόντος σπουδαιό-
τεραι. Καί άντετάχθησαν μέν, ώς φαίνεται, ετι από τών προτέρων
χρόνων εις τάς χώρας έκείνας προς τούς πολεμίους, ο τε νεώτερος α­
δελφός τού ’Ανδρονίκου Κωνσταντίνος ό Πορφυρογέννητος, έν Λυδία
διατριβών, και b τούτου φίλος Μ ιχαήλ Στρατηγόπουλος, άνήρ όνομα­
στός διά τε τον πλούτον κί τό γένος καί την στρατιωτικήν εμπ ει­
ρίαν* άλλ* ο Πορφυρογέννητος διαβληθείς είς τον αδελφόν, ώς έπtβoy*
ί 86 Πρώτη εμ'ράνισις τών Καταλκνών έν τη ’Ανατολή.

λεύων την άρχην αυτού, είγε φυλακισθη προ ολίγου μ,ετά του φίλου
εκείνου, ώςτε ή κατά τών Τούρκων στρατηγία άνετέθη εις έτερόν τινα
νέον στρατηγόν, τον Α λέξιον Φιλανθρωπηνόν. Ό Φιλανθρωπηνος ητο
άνηρ δραστήριος καί ικανός. Τό κύριον έ'ρεισμα τού στρατού, ον εκ
τού προχείρου συνεκοότησεν, ησαν τριςχίλιοι περίπου Κρητες, και έν
μέρει αυτοί εκείνοι, έν μέρει απόγονοι εκείνων, οιτινες περί το 1278
άποδημησαντες έκ της πατρίδος, ινα μη ύποκύψωσιν είς την Ένετικήν
κυριαρχίαν, ήλθον ύπό τον αρχηγόν αυτών Χορτάτζην (σελ. 126)
καί κατεστάθησαν σύν γυναιςί καί τέκνοις εις τά παράλια έκεΐνα
της μικράς 'Ασίας, λαβόντες παρά τού βασιλέως οικήσεις καί ετη ­
σίους (Αίσθούς. Πλήν τούτων δε έστρατολόγησεν 6 Φιλανθρωπηνος καί
τουρκικά τινα στίφη, τά όποια δεν έδίσταζον νά ύπηρετώσι τον πλειο-
δοτούντα, καί ούτω άπαρτίσας δύναμιν άποχρώσαν, επραξεν έργα
γενναία καί ανέκτησε πολλνάς πόλεις. Δυςτυχώς 6 'Ανδρόνικος, αντί
νά τον ένισχύση, παντάπασι παρημέλησεν αυτόν καί ούδόλως έπε-
γορήγει αύτω τούς απαραίτητους πόρους* ώςτε^ό Φιλανθρωπηνος, ίνα
συντηρη τον στρατόν ήναγκάζετο νά έπιτρέπη αύτω την λεηλασίαν
τών άνακτωμένων πόλεων. Συναισθανθείς δε επί τέλους το άτοπον τού
πράγματος έζήτησε την παραίτησή αύτου. Οι περί τον 'Ανδρόνικον
όμως ηλεγξαν αυτόν διά τούτο, ούτε την παραίτησή άποδεξάμενοι
ούτε χρήματα πέμψαντες. Εντεύθεν δυςαρεστηθείς ό στρατηγός έστα-
σίασε καί άνηγορεύθη αύτοκράτωρ. Ά λ λ ’ ό στρατηγός της Λυδίας
Λιβαδάριος, προςοικειωθείς τούς περί τον Φιλανθρωπηνόν Κοητας συνέ-
λαβεν αυτόν καί έτύφλωσε. Κ αί c μέν Λιβαδάριος έβραβεύθη τούτου
ένεκα προχειρισθείς μέγας στρατοπεδάρχης* ά λ λ 'α ί κατά την 'Ασίαν
έπαρχίαι έπαθον τά πάνδεινα έκ τών τουρκικών έπιδρομών, διότι ό
στρατός τού Φιλανθρωπηνού διελύθη άμα άποβαλών τον ηγεμόνα
αύτού.

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟΝ ΣΤ'

*11 Καταλανική 'K ta tp e ix

Ό 'Ανδρόνικος Β ', ούτε έ'χων ούτε έπιτηδειος ών νά παρασκευάση

έτερον στρατόν, κατέφυγεν ηδη είς συμμ,άχους, οιτινες άπέβησαν ολε-
 Πιιότη εΐΑ^άν'σις των Κατν.λχνών έν Τ7) ’ Λνν.τολν,. 187

θριώτεροι των εχθρών, τούς δποίους έκλήθησαν να πολεμήσωσιν. "Οτε

προ εικοσαετίας δ τής Άραγωνίας Πέτρος, ωφεληθείς εκ τής στάσεως
ήτις καλείται Σιχε.Ιιχός εσπερινός, άπέσπασεν άπο του Καρόλου του
ΆνΑ'εγαυϊκού την μεγάλην εκείνην νήσον, έξερράγη μεταξύ των δύο
τούτων οίκων πόλεμος μάκρος διαρκέσας μέχρι του 1 3 0 2 . Έ π ί τού
πολέμου τούτου δ Πέτρος καί οί υιοί καί διάδοχοι αυτού ’Ιάκωβος καί
Φρειδερίκος, είχον συγκροτήσει πολυάριθμον μισθοφορικόν στρατόν εξ
Ισπανών, οίτινες επεκαλούντο Ιδίως Καταλανοί, Άραγώνιοι καί Ά λ -
μογάβαροι. Κ αί οί μεν Καταλανοί καί Άραγώνιοι κατήγοντο εκ των
ομωνύμων τής Ισπανίας χο>ρών, τής Καταλωνίας καί τής Ά ραγω ­
νίας· οί δέ Ά λμογάβαροι, τούς δποίους οι ήμέτεροι χρονογράφοι ονο-
μάζουσιν Άμ.ογαβάρους, ήσαν ορεινοί τής Ισπανίας κάτοικοι, ήμιβάρ-
βαροι μέν αλλά γενναιότατοι, καί ειθισμένοι ανέκαθεν άπο πατρος εις
υιόν νά πολεμώσι πάντας τούς ξένους τής χερσονήσου εκείνης δυνά-
στας άπό τών 'Ρωμαίιυν μέχρι τών Αράβων. "Οτε δέ τφ 1302 συνω-
μολογήθη μεταξύ τού Καρόλου Β ' τού Άνδεγαυίκού καί τού Φρειδε­
ρίκου Β' τού Άραγωνικού ειρήνη, δι* ής δ πρώτος έξεχώρησε τής Σ ι ­
κελίας ύπέρ τού δευτέρου, οί μισθοφόροι εκείνοι έζήτησαν τύχην α λ­
λαχού. Αί περιστάσεις ήσαν εις τούτο έπ ιτηδειότα τα ι. Ό βασιλεύς
τής Σικελίας έπεθύμει νά άπαλλαγή τού μισθοφορικού όχλου δςτις έ­
μελλε νά ήναι τού λοιπού βάρος άχρηστον καί επικίνδυνον εις το κρά­
τος αυτού. Ό άντιναύαρχος τής Σικελίας 'Ρογέρος Δεφλώρ ήθελεν
ώςαύτως νά έξακολουθήση το πολερ,ικον αύτού στάδιον, το μέν ίνα αύ-
ξήση τον πλούτον ον έπορίσατο διά τών προτέρων επιχειρήσεων, τδ δέ
ίνα διαφύγη την καταδίωξιν τού τάγματος τών Ναϊτών, τού δποίου
είχε σφετερισθή άλλοτε ούκ ολίγα χρήματα. Τελευταίον δ Α νδρόνι­
κος είχε χρείαν μισθοφόροι. 'Όθεν δ ’Ρογέρος προέτεινεν αύτω τάς
υπηρεσίας του, καί γενόμενος δεκτός παρέστη κατά σεπτέμβριον τού
1302, (αφού καθ’ όδον έλήστευσε την Κέρχ.υραν) εις Κωνσταντινουπο-
λιν μετά 36 πλοίων καί 6 ,0 0 0 άνδρών. Έ κ τούτιυν έπτά μέν γαλέραι
καί διςχίλιοι άνδρες είχον μισθωθή ύπ* αύτού, τά δέ λοιπά πλοία και
οί έπιβαίνοντες αυτών άνδρες είποντο ύπο διαφόρους άλλους άρχη-
γούς, ο)ν δ επιφανέστατος ήτο δ Φερνάνδος Χιμενές. Καί εκάλει μεν
δ στρατός ούτος εαυτόν 'Ε τα ιρ εία ν , ής τά διάφορα τμήμα τα ησαν
αυτοτελή καί αυθύπαρκτα, άλλ* όμως οί άλλοι αρχηγοί άνεγνώριζον
έκουσίως την τού ΊΡογέρου ηγεμονίαν, καίτοι μή ύπακουοντες πάν·*
 188 Οί Καταλανοί λεηλατουσι τήν υιχράν ’Ασίαν.

τότε ακριβώς είς τάς διαταγάς αυτού. Δ ιά τε λοιπόν την πολυαρχίαν

καί τά άτίθασσα ήθη των μισθοφόρων τούτων, εύκολον ήτο νά προίδν)
τις, ότι κάκιστα έ'πραξεν b ’ Ανδρόνικος άποδεξάμ.ενος τήν επικουρίαν
αυτών καί ότι έμελλον βλάβης μάλλον ή ώφελείας ν* άποβώσι πρόιε-
νοι. Ό Ανδρόνικο; έπροςπάθησε νά ποοςοικειο^θή προ πάντων τον *Ρο-
‘ γέρον, δούς αύτω σύζυγον τήν έγγόνην αύτου Μαρίαν καί άναγορεύ-
σας αυτόν μ,έγαν δούκα, ήτοι άρχιναύαρχον τού βασιλικού στόλου.
’Α λλά καί τούς άλλους ήγερ.όνας περιεποιήθη διά δυάρων καί πανη-
γύρεων, εις δε τον στρατόν προκατέβαλε τεσσάρων μηνών μισθούς.
Ά λ λ α ταύτα πάντα δεν εμπόδισαν τούς Καταλανούς (διότι ύπό τούτο
κυρίως τό ό'νομ,α είναι γνωστοί εν τή ιστορία οί μ.ισθοφόροι ούτοι) νά
ελθιυσιν είς ρήξεις αίμ.ατηράς προς τούς έν Γα λα τά Γενουαίους, ώςτε
απαραίτητον κατέστη νά διαπεραιωθώσιν άνευ αναβολής είς Ασίαν,
καί κατά ίανουάριον τού 1303 άπήλθον τωόντι είς Κύζικον, τής
, όποιας τά περίχωρα έδηουντο ύπό τού Τουρκομανικου δυνάστου τής
Μυσίας Καρασή. Ε π ε ιδ ή δε εν χειμώνι δεν ήδύναντο νά στρατεύσωσι,
διενεμήθησαν είς τάς οικίας των πολιτών, οιτινες ύπεχρεοόθησαν νά
παρέχωσιν αύτοίς παν τό άναγκαϊον, μ.έλλοντες ν’ άποζηρ.ιωθώσι διά
τούτο ύπό τού αύτοκράτορος. Ά λ λ α κατά τήν έν Κυζίκω ταύτην
παραχειμ,ασίαν οί Καταλανοί «π ό λλ’ άττα τών χαλεπών κατεπράτ-
τοντο, χρήμ,ατα έκλέγο/τες, βίους άρπάζοντες καί γυναιξίν ανθρώπων
έπιχειρούντες.» ΓΙλήν δέ τούτου ό τού Ανδρονίκου *Ά ς καί συμβα-
σιλεύς Μ ιχαήλ Θ', αποτροπιαζόμενος τον ΊΡογέρον, άντέπραττεν είς
τάς διαταγάς τού πατρός επί τοσούτον ώςτε καί βαρεΐαν επέβαλε
χρηματικήν ποινήν είς τούς κατοίκους τών παρακειμένων Πηγών,
διό τι ήνέωξαν τάς πύλας αυτών είς τούς ξένους τούτους. Έν αρχή δέ
άπριλίου τού 1 3 0 0 περιήλθον οί Καταλανοί είς διένεξή προς ετέρους
τινάς τού κράτους μισθοφόρους, τούς Άλανούς, οί'τινες έμελλον μεν
νά στρατεύσωσι μ ετ’ αύτών κατά τών Τούρκων, ήσαν δε όλως άφω*
σιωμ,ένοι προς τον Μ ιχαήλ. Κ α ί ως έκ τής διενέξεως ταύτης έγένετο
είς τάς οδούς τής Κυζίκου συμ,πλοκή καθ’ ήν έφονεύθη b υιός τού τών
Αλανών ήγεμόνος Γεοιργίου.

Έ ν τω μεταξύ οί Τούρκοι ού μόνον τήν Τρίπολιν ειχον κυριεύσει,

αλλά έπολιόρκουν ύπό τον Ά λ ή Σίρ τού Κέρμιαν καί τήν Φ ιλαδέλ­
φειαν, τό μέγισνον τών κατά τήν Άσιαν ελληνικών φρουρίων. Ό *Ρο-
 Oi Καταλανοί λεηλατρυσι τήν μικράν ’Ασίαν. 189

γέρος στρατεύσας τελευταΐον περί τά μέσα [Λάιου έξωλόθρευσε μέν

περί Γέρμην εν των τουρκικών στρατευμάτων καί κατατρόπωσα; τον
*Αλή Σίρ περί Αύλακα ήνάγκασε μέν αυτόν νά λύσω την πολιορκίαν
της Φιλαδέλφειας, είςήλθε δέ εις αυτήν εν θριάμβω. Ά λ λ ’ αντί νά
καταδίωξη τον Κέρμιαν καί συμπλήρωσή τήν καταστροφήν αυτού,
άπήλθε προς μεσημβρίαν, διά Νυμφαίου, Μαγνησίας, Θυραίων, Ε φ έ­
σου καί Άναίας προς τήν Λυκίαν, κατατριβών τον χρόνον εις μικράς
τινας προς τούς ηγεμόνας Σαρού Χάν καί Ά ϊδ δ ίν συμπλοκάς, μέχρις
ού κατά αύγουστον διένειμε τά στρατεύματα αύτου προς παραχει-
μασίαν εις Άναίαν, Έφεσιν, Πυργίον καί Φιλαδέλφειαν, αυτός S i
μετά τού στόλου άπελθών κατά τής Χίου, τής Λέσβου καί τής Λ ή­
μνου επί τή προφάσει, ότι οί Μωαμεθανοί κατέφευγον πολλάκις εις τάς
νήσους ταύτας, έλήστευσεν αύτάς, καί έλεηλάτησε τή 1 8 αύγούστου
τήν εις τούς Ενετούς άνήκουσαν Κέω, όπερ φυσικω τφ λόγω εδωκεν
αφορμήν εις απαιτήσεις τής ενετικής πολιτείας διά τήν παραβίασιν
τής ειρήνης. Έν γένει δε φίλοι καί εχθροί έπασχον έξ ίσου εκ’ τής
υπεροψίας των Καταλανών καί τής του ήγεμόνος αυτών πλεονεξίας,
οςτις έπέβαλλεν απανταχού υπέρογκους χρημα τικά ; είςφοράς. Κ α ί
μ ηδ’ εις ταύτα άρκούμενος, έβουλεύθη νά ίδρυσν) ’ίδιον έν τή μικρά
’Ασία κράτος, επί δε τούτιρ ηύξησε ρ.έν τό πλήθος τών μισθοφόρων αυ­
τού, έπεχείρησε δέ νά προςοικειωθή καί Έ λληνά ς τινας άρχοντας ά-
γανακτούντας διά τήν υπερβολήν τής περί τήν εΐςπραξιν τών φόρων
καταπιέσεως. Ά λ λ ’ εάν ήλπισαν, ότι συντασσόμενοι μετά τού *Ρογέ-
ρου θέλουσιν απαλλαγή τών τοιούτυ>ν δεινών, ένόησαν μ ετ’ ολίγον ότι
ήπατήθησαν. Εις τών έλλήνων τών συνεννοηθέντων μετά τού μεγάλου
δουκός ’Ρογέρου υπήρξε καί 6 αρχών τής Μαγνησίας Ά ττα λ ειώ τη ς,
όςτις κλείσας τάς πύλας τής πόλεως ταύτης εις τον έπιχειρήσαντα νά
καταλάβω αυτήν έν όνόματι τού αύτοκράτορος αρχηγόν καί άποκρού-
σας τούς Τούρκους, προςεκάλεσε τόν ’Ρογέρον νά έμβάλγ, εις τό ισχυ­
ρόν έκεινο φρούριον καταλανικήν φρουράν. Μ ετ’ ολίγον όμως συνέβη-
σαν αυτόθι ρήξεις, οί κάτοικοι έφόνευσαν τούς Καταλανούς καί έλή-
στευσαν τούς αυτόθι έναποταμιευμένους θησαυρούς τού ’Ρογέρου· b δε
άπεφάσισε μεν νά πολιορκήσω τήν πόλιν, άλλ* άπεκρούσθη. Τότε I
’Ανδρόνικος νοήσας τελευταΐον, ότι, αντί νά κατορθώσω τ ι γενναίον
κατά τών Τούρκων διά τών μισθοφόροι τούτων, εξ έναντίας ύπερηύ-
ξησε τά δεινά τής μικράς ’Ασίας, διέταξε τόν μέγαν δούκα νά έπι-
190 Άφιξις veojv τυ/οδιωκτών. Φοβερά δήωσις τής Θράκης.

στρέψη εις την Ευρώπην καί νά ένωθή μετά του στρατού, ον παρε-
σκεύαζε περί Άδριανούπολιν δ υιός του Μ ιχαήλ, ί!να άντεπεξέλθη
κατά των Βουλγάρων. Ό 'Ρογέρος έβράδυνε νά ύπακουση εις την
διαταγήν ταύτην, προ πάντων διότι ήθελε νά ανάκτηση τούς θησαυ­
ρούς του· ά λλ’ οί Ά λανοί, χωρισθέντες από αυτόν, έτράπησαν εις λεηλα­
σίαν των πόλεων καί κωμών τής μικράς ’Ασίας δι ίδιον λογαριασμόν,
ή S i Μαγνησία δεν ήτο εύκολον νά κυριευθή, ώςτε δ 'Ρογέρος άπεφά-
σισε τελευταϊον νά ύπακούση εις την πρόςκλησιν τού αύτοκράτορος,
ϊνα τουλάχιστον είςπράξη τούς καθυστερούντας τής ίταιρζίας μισθούς,
καί επί τή έλπ ίδι οτι θέλει συγχρόνως εύρει αφορμήν νά πορισθή νέους
θησαυρούς αντί των άπολεσθέντων. "Οθεν διεπεραιώθη περί τά τέλη
τού 1304 εις Ευρώπην, κατέλαβε την θρακικήν χερσόνησον, διένειμε
τά στρατεύματα αυτού προς παραχειμασίαν εις Καλλίπολιν, ΑΙγος
ποταμούς, Σηστόν καί Μάδυτον, καί, άπελθών έπειτα αυτός εις Κων­
σταντινούπολή, άπήτησε τριακοσίας χιλιάδας ύπερπύρων ήτοι περί τά
1 5 ,0 0 0 ,0 0 0 σημερινών δραχμών. ’Αλλά το ταμειον ήτο κενόν ή μ ι­
κρά Ά σ ία έλεεινώς λεηλατηθεΐσα ύπό Τούρκων, Καταλανών καί Α ­
λανών, ούύ'ένα ήδύνατο νά παρώσχη πόρον αί εύρωπαϊκαί έπαρχιαι
ήπειλούντο ύπό τών Βουλγάρων, δ δε συμ.βασιλεύς τού Ανδρονίκου
• Μ ιχαήλ είχεν άναγκασθή νά νομισμ,ατοκοπήση αυτά τής γυναικδς
αύτού τά κειμήλια . "Οθεν δ 'Ρογέρος δεν ελαβεν είμή έλάχιστόν τού
άπαιτηθέντος ποσού μέρος, καί τούτο εις κίβδηλα χρυσά νομίσματα*
ο ίδέ τοιουτοτρόπως πληρωθέντες οπαδοί αύτού ήοχισαν νά κραυγάζωσι
κατά τού αρχηγού των καί έζήτησαν ν’ άποζημιωθώσι λεηλατούντες
τήν πέριζ χώραν.

Έν τούτοι; ή φήμη τής δαψιλούς λείας, ήν οί Καταλανοί έπορί-

σαντο έν τή Α νατολή, προεκάλεσε τήν εκ τής Δύσεως άφιξιν νέων τυ­
χοδιωκτών. Έ τ ι κατά τον χειμώνα τού 1303 είχε προςέλθει προς τόν
μ.έγαν δούκα δ Βερεγγάριος 'Ροκαφόρτε μετά διακοσιων ιππέων καί
πεζών. Μικρόν δε πριν ή δ 'Ρογέρος άνακάμψη έξ Ασίας εις Ευ­
ρώπην, είχεφθάσει εις Κωνσταντινούπολή άλλος επίσημος πολέμαρχος,
δ Βερεγγάριος Έντένζα, μετά 9 πλοίων, 3 0 0 ιππέων καί 1000 Ά λ -
μογαβάρων, ήτοι πεζών. "Ο τε Ανδρόνικος καί δ ’Ρογέρος ήσθάνθη-
σαν τήν ανάγκην νά περιποιηθώσι>τόν νέον τούτον έπηλυν, καί ε'πί
τούτω δ μεν 'Ρογέρος παρεχώρησεν αύτω τό αξίωμα τού μεγάλου
 ‘Άφιξις νέων t j y οδ»οίκτων. Φοβερά δήωσις τής Θράκης. 191

Κούκος, 6 δέ βασιλεύς άνεγνώρισε τον Έντένζα ώς μέγαν δούκα.

Ά λ λ * οι άνθρωποι αυτοί ήΟελον μάλλον χρήματα ή άξιώμ,ατα, χρή­
ματα δέ δένύπήρχον* και πώς νά ύπάρχωσιν, αφού δ Ανδρόνικος άπέ-
δειξεν εις τον Έντένζα δι* επίσημων εγγράφων, οτι οί ομογενείς αυ­
τού ειχον ήδη είςπράξει από το κράτος εν έκατομμύριον χρυσών, οπερ
ήθελεν ίσοδυναμεΐ σήμ.ερον προς 5 0 ,0 0 0 ,0 0 0 περίπου δραχμ,ών. Κ αί
ώςάν μή ήρκουν οί λεγόμ,ενοι ούτοι επίκουροι, προςήλθον μ ετ ’ ολίγον
καί έτεροι. Ό βασιλεύς της Σικελίας Φρειδερίκος ήθέλησε νά ώφεληΟή
εκ τών εν τω Ά νατολικω κράτει κατορθωμάτων τών ομογενών αυτού
καί έ'στειλεν επί τούτω τω 1305 προς τον ΊΡογέρον μετά τινο^ν
πλοίων τον νόθον αύτού υιόν Άλφόνσον. Σημ,ειωτέον ό'έ, δτι, τούτων
γινομένων, οί Τούρκοι έπεχείρησαν αύθις την πολιορκίαν της Φ ιλα­
δέλφειας έν εαρι τού 1 3 0 5 . Ό ’Ανδρόνικος λοιπον βλέπων εαυτόν
άπανταγόΟεν κινδυνεύοντα, άνήρτησε -πάλιν άπάσας αύτού τάς ελ­
πίδας εις τον ‘Ρογέρον, άνηγόοευσεν αυτόν καίσαρα ύποσχόμ,ενος Οη-
μώνας χρυσού καί την κυριαρχίαν άπάσης της υπαίθρου χώρας τής
μ;κράς ’Ασίας (εξαιρούμενων δηλαδή τών πόλεων), εάν έπείθετο νά
σιυση την Φιλαδέλφειαν. Ά λ λ ’ δ 'Ρογέρος άπήτει προ πάντων χρή­
ματα, καί μόνον αφού κατώρΟωσε νά άποσπάση τεσσάρων μηνών
καθυστερούντας μισθούς, άπεφάσισε τελευταίον νά μετα βη είς τήν Α ­
σίαν. ΙΙρίν όμως πράξη τούτο ήθέλησεν, άδηλον πόθεν κινούμ,ενος, νά
έπισκεφθή τον έν Άδριανουπόλει έδρεύοντα συμ,βασιλέα Μ ιχαήλ Θ’
τού δποίου έγίνωσκε βεβαίως τήν δυςμενή προς αυτόν διάθεσιν. Έπο-
ρεύΟη λοιπόν προς αυτόν μετά τριακοσίων ιππέων, ά λ λ ’ εκεί έδολο-
φονήθη υπό τού ήγεμόνος τών ’Αλανών, Γεωργίου, τού δποίου δ υιός
είγε βανατωθή ε’ν Κυζίκφ* έφονεύΟησαν δέ καί πάντες οί άκό)νθυθοι
τού 'Ρογέρου πλήν τριών ιππέων, οίτινες διασωθέντες είς Κ α λλίπ ολιν
ανήγγειλαν τήν προδοσίαν. Εντεύθεν ή έτcupela άγανακτήσασα έ­
σφαξε μεν αμέσως τούς πλείστους τής Καλλιπόλεως κατοίκους μηδ*
αυτών φειδομένη τών νηπίων, εκήρυξε δέ αναφανδόν πόλεμον κατά τού
κράτους υπό ηγεμόνα τον Βερεγγάριον Έντένζα, δρμωμένη δέ από τού
oyορού εκείνου φρουρίου έπεχείρησε τήν λεηλασίαν καί τήν ά”) ωσιν
τής πέριξ χιύρας, καί τή 28 μαιου έκυρίευσεν έξ εφόδου τήν ΙΙέρινΟον,
τής οποίας ήβηδόν έσφαξε τούς κατοίκους* αλλά καί τής πέριξ χω ­
ράς, οί θηριώδεις εκείνοι άνθρο)ποι ή έκτεινον ή έλαφυροπωλουν πάν-<
τας, όσοι δεν έπρόφΟασαν νά σωΟώσιν εντός τής Κωνσταντινουπό-
192 ’Άφιξις νέων τυχοδιωκτών. Φοβέρα δήωσις τής Θράκης.

λεως. Τότε δ άπηλπισμένος ’Ανδρόνικος ηύτύχησε νά λάβη εις την

υπηρεσίαν του άξιόλογόν Ttva γενουητικήν ναυτικήν μοίραν, ήτις έπι-
πεσοΰσα κατά τε του στόλου καί τού στρατού των Καταλανών,
συνέλαβε (Λεν αιχμάλωτον τον Έντένζα και απηγαγεν εις Γένουαν,
έξωλόθρευσε δέσχεδόν την ναυτικήν αυτού δύναμιν, τόνδέ πεζόν στρα­
τόν επί τοσούτον κατετρόπωσεν, ώςτε δεν διεσώθησαν έξ αυτού είμή
2 0 6 ιππείς καί 1256 Άλμογάβαροι. Ούδέν ήττον οί περιλιπόμενοι
ούτοι άναγορεύσαντες αρχηγόν τον Βερεγγάριον ’Ροκάφόρτε καί ένι-
σχυθέντες διά Τούρκων μισθοφόρων, ούς προςέλαβον εις την ύπηρε-
σίαν των, άπεφάσισαν νά μείνωσιν εις Κ αλλίπολιν και να αντισταθώ-
σιν έκεί καθ’ άπάσης έν ανάγκη τής δυνάμεως τού κράτους. Τωόντι
ό συμβασιλεύς Μ ιχαήλ Θ', όςτις δεν έστερειτο προςωπικής ανδρείας,
ώρμησε κα τ’ αυτών μετά στρατού συγκειμένου εξ Αλανών, Τούρκων,
Βλάχω ν καί Ε λλήνω ν τής ’Ασίας, τής Θράκης καί τής Μακεδονίας*
άλλ* ένικήθη καί πληγωθείς μόλις διεσώθη εις Διδυμότειχον. Ε ν τεύ ­
θεν πάσα ή παραλία τής Προποντίδος παρεδόθη εις τήν διάκρισιν των
νικητών. Έ ν 'Ραιδεστω , όπου ειχον θανατωθή προηγουμένως Κατα-
λανοί τινες, έσφαξαν οί ομογενείς αυτών προς άντεκδίκησιν άνδρας»
γυναίκας, παΐδας* έπειτα δε ώρίσθη ή πόλις αυτή, διά τό επίκαιρον
τής θέσεώς της, ώς κύριον τού στρατού δρμητήριον, ή δε Καλλίπολις
παρέμεινεν ως τις άκρόπολις αυτού, έν ή ό Μουντάνερ, δ γράψας άξιο-
μνημόνευτον χρονογραφίαν τής όλης ταύτης τραγωδίας, διωρίσθη διοι­
κητής καί διαχειριστής τών τής έταιρείας θησαυρών, αποθηκών καί
ναυπηγιών. Μ ετ’ ολίγον b ΊΡοκαφόρτε προςέλαβε νέους Τούρκους επι­
κούρους περί τούς 5 ,0 0 0 άνδρας, καί Τουρκοπώλους τινάς, καί έπε-
χείρησε νά τιμωρήση τούς πρωταιτίους τού θανάτου τού ’Ρογέρου
Άλανούς, οιτινες τότε, χωρισθέντες από τού Μ ιχαήλ, έτράπησαν εις
λεηλασίαν δε’ ίδιον λογαριασμόν καί έμελέτων νά είςέλθωσιν εις τήν
βουλγαρικήν ύπηρεσίαν. Οί Ά λανοί, προςβληθε'ντες περί τά τής Βουλ­
γαρίας σύνορα, εντελώς κατετροπώθησαν* δ αρχηγός αυτών Γεώργιος
επεσεν έν τη μά χη, αί δέ γυναίκες καί τά τέκνα αυτών έξηνδραπο-
δίσθησαν. Τό δέ χείριστον, επειδή οί έν Κωνσταντινουπόλει έστερήθη-
σαν ώς έκ τούτου τούς άρίστους τών μισθοφόρων αυτών, οι Καταλανοί
ούδεμίαν άπήντησαν έκτοτε έν τή Θράκη άντίστασιν. Ό Μ ιχαήλ
περιωρίσθη νά άσφαλίση τό Διδυμότειχον, τό Τσουρουλόν καί τήν
Άδριανούπολιν δ ι’ ισχυρών φρουρών, πάσα δέ ή λοιπή χώρα έγκατε-

. X.
 ΊΙ εταιρεία κατεε^ετΛΕ it; Μακΐ$ον:αν. Νεχ: κκταστεοείκι. 1 S3

λείφθη εις τούς αγρίους εκείνους νικήτας. ’Α νεκδιήγητοι ύπήρξαν αί

διαπραχθείσαι παρά τούτων ενταύθα κακουργίκι κα τ’ αυτήν των δυ-
τικών την ομολογίαν* αί πόλεις άλληλοδιαδόχως κυριευόμεναι, έλεη-
λατοΰντο καί κατηδαφίζοντο* έν μιά μόνη επιδρομή έσφάγησαν περί
τούς 5 ,0 0 0 χωρικούς εις αυτά τά πλν',σιέστατα της πρωτευούσης περί­
χωρα* αί γυναίκες καί οί παίδες έξηνδραποδίζοντο, ή δέ Κ α λλίπ ολις
μετεβ)νήθη εις μέγα εμπορείου δούλων, όπου ήρχοντο καί ήγόραζον
αυτούς οί Τούρκοι της μικράς ’Ασίας. Ούτως έ'ζησαν οί Καταλανοί
δύο ολα ε"τη εν Θράκη, 1.305— 1307, πράττοντες δ,τι ηθελον, ήθε-
λον δέ τά πάντα. Εις μάτην ό ’Ανδρόνικος έπεχείρησε διαπραγμα­
τεύσεις προς αυτούς* ό 'Ροκαφόρτε άπήτει ύπερογκα, το δέ ταμείου
δεν ήδύνατο νά. έπαρκέση εις τάς απαιτήσεις αυτού καί άν άσαν μέ-
τριαι. Τελευταίον όμως ή μεγάλη εκείνη ληστρ*κή συμμορία ήρχισε νά
κινδυνεύη εκ τής υπερβολής των ιδίων αύτής καταχρήσεων. Συμπο-
σωθείσα αύθις εις 6 ,0 0 0 'Ισπανών καί 3 ,0 0 0 Τούρκων, είχεν άναγκην
τροφίμιυν πολλών, πάσα δε ή μ,εταξύ πρωτευούσης καί Σηλυβρίας
χώρα είχεν ε’ρημωθή* καί ενω ώς έκ τούτου πολλνή προέκυψεν αμηχα­
νία, ό Έντένζα, ελευθερωθείς υπό τών Γενουαίων διά μεσιτείας τού
βασιλέως τής Άραγωνίας, επανήλθεν εις τό στρατόπεδον τών αρχαίων
αυτού συναγωνιστών καί έ'δωκεν αφορμήν εις διενέξεις μεταξύ αυτών,
διότι οί μέν πλείονες τούτων, καί αυτοί οί Τούρκοι, δεν ηθελον νά
άναγνωρίσωσιν άλλον ηγεμόνα ειμή τον'Ροκάφόρτε, μετά δέ τού Έ ν­
τένζα συνετάχθησαν πάντες οί Άραγώνιοι εύπατρίδαι, καί αυτός επί
τέλους ο Φερνάνδος Χιμενές.

Εις ταύτα δέ τά δεινά προςετέθησαν μ ετ ’ ολίγον καί ετερα. Ε ί-

δομεν οτι ό βασιλεύς τής Σικελίας Φρειδερίκος ήθελε νά στρέψη προς
ίδιον όφελος τάς έν τή Α νατολή ένεργείας τών Καταλ^ανών, καί ε­
πειδή ό προαποσταλείς ύπ’ αυτού ενταύθα νόθος υίός του ούδέν επί
τούτω κατιύρθωσεν, άπεφάσισε νά πέμψη έτερόν τινα επισημότερου
καί τολμηρότερου συγγενή του, τον ανεψιόν αυτού Φερδινάνδον. Ό
Φερδινάνδος, προςελθών κατά μάρτιον τού 1307 προς τούς Κ αταλα-
νούς μετά τεσσάρων πλοίων, άπήτησε νά ύποταχθώσιν εις αυτόν. Κ α ί
ο μέν Μουντάνερ, ο Έντένζα καί ο Χιμενές ύπήκουσαν* ό δέ 'Ροκα­
φόρτε άπήντησεν, ότι δέχεται μέν νά αναγνώριση τον Φερδινάνδον
ώς ήγιμόνα τής έζαιρείαζ^ άλΛ* όχι καί ώς επίτροπον τού βασιλέως
(ε λ δ . ιε τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ το μ . ε ) 13
!

194 Ή εταιρεία κατέρχεται εις Μακεδονίαν. Νέαι καταστρο^αί.

Φρειδερίκου. Ό ’Ισπανός βασιλόπαις έδέχθη επί του παρόντος τον

συμβιβασμόν τούτον, επ' έλπ ίδι ότι βραδύτερον θέλει επιτύχει τον
αρχικόν σκοπόν, καί παρακολούθησε την ετα ιρείαν άπελθούσαν τότε
είς Μακεδονίαν, διότι ή χώρα εν ή διέτριβε, δεν ήδύνατο νά έπαρ-
κέσγ) πλέον είς συντήρησιν αυτής. Ή εκ της θρακικής χερσονήσου άνά-
ζευξις έγένετο ώς εξής. Ό Μουντάνερ, καθαιρέσας πάντα τά αυτόθι
φρούρια, άπέπλευσε μετά 36 πλοίων (εν οίς ήσαν μόνον 4 γαλέραι),
τών γυναικών, των παίδων καί των προμηθειών, είς Χριστόπολιν, όπου
έμελλε νά άπαντήσν) τον πεζικόν στρατόν, άναχωρήσαντα διά ξηράς.
Κ αθ’ όδόν δρ,ως τά διάφορα τμήμα τα τού πεζικού τούτου στρατού
περιήλθον είς ρήξιν, καθ’ ήν έφονεύθη μέν ό Έντέντζα, δ δε Χιμενές
κινδυνεύσας ώςαύτως κατέφυγε μετά τριάκοντα οπαδών είς παρακεί­
μενόν τ ι ελληνικόν φρούριον. Ό βασιλόπαις έπέτυχεν επί τέλους νά
καταπαύση την αίμ,ατοχυσίαν, ά λ λ ’ αφού έπεσον 5 5 0 ιππείς καί 50 0
Ά λμογάβαροι. Τότε βλέπο>ν την τοσαύτην εκείνην αναρχίαν, άπήτησεν
αύθις, ώςτε ή εταιρεία νά όμόσν) πίστιν είς τον βασιλέα Φρειδερίκον
καί επειδή ο 'Ροκαφόρτε άπήντησεν έκ δευτέρου, οτι δέχεται μέν αύ-
τόν ώς αρχηγόν, άλλ* οχι ώς επίτροπον τής ξένης Σικελίας, ό Φερδι-
νάνδος άπεφάσισε νά αναχωρήσω, καί άπελθών είς Θάσον εύρεν εκεί
τον Μουντάνερ, οςτις ύπέσχετο αύτω νά μεσολαβήσω παρά τω ’Ρο-
καφόρτε, άφού παραδώσω είς τον στρατόν τό φορτίον τό όποιον μετε-
κόμιζε. Μηδέν όμως καί ούτος κατορθώσας, έπέστρεψεν είς Θάσον προς
τον βασιλόπαιδα, τού οποίου άπεφάσισε νά παρακολουθήσω την τύχην.
Κ α ί τωόντι οι δύο ούτοι άνδρες, άφού έφιλοξενήθησαν ύπό τού τότε
Γενουαίου τής νήσου εκείνης δυνάστου Τεδισία Ζαχαρίου, άπέπλευσαν
μετά τεσσάρων γαλερών καί δύο άλλων πλοίων, καί λεηλατήσαντες
καθ* όδόν τό Αλμυρόν καί την Σκόπελον, άπεβιβάσθησαν, παρά τά;
συμβουλάς τού Μουντάνερ, είς Χ αλκίδα. Έ κ εΐ όμως οί Ε νετο ί συνέ·
earn

λαβον αυτούς τε καί τά πλοιά των, τούς έλήστευσαν, καί έπειτα τον
μέν βασιλόπαιδα έπεμψαν αιχμάλωτον είς τον βασιλέα τής Νεαπό^
λεως, ό δέ Μουντάνερ παρεδόθη είς τον ’Ροκαφόρτε, τυχών μέν παρ’
αύτω τε καί τφ στρατφ φιλικής δεξιώσεως, ένεκα τών αρχαίων αύτου
υπηρεσιών, άναχωρήσας όμως πάλιν έκειθεν είς Σικελίαν. Ό δέ άλλος
τού ΊΡοκαφόρτε αντίπαλος, ό Χιμενές, κατέφυγε προς τον βασιλέα ’Αν­
δρόνικον, συνεζεύχθη μίαν αυτού συγγενή, την Θεοδώραν, καί άνηγο-
ρεύθη μέγας δούξ. Τελευταϊον ό ’Ροκαφόρτε αύτός μετά τής πεζικής

,* . ·
 Ή εταιρεία είς τήν κυρίως Ελλάδα. Τις πταιει ενεκα τούτου. 1 5

αυτού στρατιάς κατέλαβε, μετοπώρω τού 1307, την χερσόνησον της

Κασσανδρείας καί άφού είς μάτην έπεχείρησε νά κυριεύση πρώτον τήν
Χριστόπολιν καί ε”πειτα τήν π^ουσίαν καί όχυράν Θεσσαλονίκην, ώρ-
γανωσε τακτικήν λεηλασίαν των πέριξ πόλειυν, χω,,ών καί μ,ονών, λη-
στεΰσας προς τοίς κλλοις καί αυτά τά μοναστήρια τού αγίου όρους
’"Αθωνος.
Τότε όμως έπήλθον νέαι πάλιν α φόρμα ί διενέξεων. ΙΙαρεκτός τού
Φρειδερίκου τής Σικελίας ήθέλησε νά ώφεληθή έκ των πολεμικών πρά­
ξεων τής εταιρείας καί ό συγγενής τού βασιλέως τής Γαλλία ς Κά­
ρολος ό Βαλουά, όςτις έλογίζετο κατ’ εκείνο τού χρόνου, κληρονό­
μος δι* επιγαμίας των τού τελευταίου Λατίνου αύτοκράτορος Κων-
σταντίνουπόλεως δικαιωμ.άτων, τά όποια μ,ετ’ ού πολύ μετεβιβάσθησαν,
ώς ήςεύρομεν ήδη, δΥ άλαλης πάλιν επιγαμίας είς τον Άνδεγαυϊκόν
οίκον. Ό Κάρολος Βαλουά λοιπόν επεμψεν είς τήν ’Ανατολήν πληρε­
ξούσιόν του τον Θεοβάλδον Σεπούν (Theobald de Cepoy), όςτις
κατέπεισε μ.έν τον 'Ροκαφόρτε νά ομόσγι πίστιν πρός τόν Κάρολον
καί νά αναγνώριση αυτόν ώς αρχηγόν τού στρατού, αλλά πράγματι
δεν άνέλαβεν έτι τήν άρχηγίαν ταύτην, ήν έξηκολούθει διεξάγων ό
’Ροκαφόρτε κατά τά ίδια συμφέροντα καί μελνετών νυν μεν νά γίνη
βασιλεύς τής Θεσσαλονίκης, νύν δε νά συγγενεύση διά κηδεστίας μετά
τού άσθενούντος καί άπαιδος δουκός *Αθηνών Γουίδωνος Β \ 'ίνα κ λ ή ­
ρονομ-ήση μετά τόν θάνατον αυτού τό τε δουκάτον των ’Αθηνών καί
ίσως αυτήν τήν Μ εγαλοβλαχίαν. Ε ννοείται, ότι είς ταύτα άντέπρατ-
τεν ό Σεπους, καί εντεύθεν ηύξησεν ή μ.εταξύ αυτών διένεξις, μέχρις
ου ό τελευταίος ούτος, ωφελούμενος καί έκ τής δυςαρεσκείας ήν οί
λοιποί τών Καταλανών ηγεμόνες είχον κατά τού 'Ροκαφόρτε ενεκα
τής άφοοήτου αυτού αυθαιρεσίας, συνέλαβε τον τελευταιον τούτον
καί τούς πιστότερους αυτού φίλους καί απέπεμψεν άπαντας είς Νεά-
πολιν, όπου ό 'Ροκαφόρτε έφυλακίσθη καί άπέθανεν έν τή φυλακή
τώ 1 3 0 9 .

Έν τφ μ.εταξύ ή ετα ιρεία έ'παθεν είς Κασσχνδρειαν ό,τι είχε παθει

προηγουμένως είς τήν θρ^κικήν χερσόνησον· επειδή πάσα ή πέριξ
χιύρα, έςαντληθεισα, δεν ήδύνατο νά έπαρκέση είς συντήρησιν τών
Καταλανών, καί ού μ,όνον ή πολιορκία τών φρουρίων άπέτυχεν, άλλά
καί στρατός αύτοκρατορικός ήρχισε νά πιέζη τούς ληστάς εκείνους
13*
196 Ή έταιρεια εις τήν κυρίως Ελλάδα. Τις πταιει ένεκα τούτου.

πα'νταχόθεν, έδέησε νά άναχωρήσωσιν έκειθεν, καί τήν άνοιξιν του

1 309 κατήλθον ύπό τον Σεπούν είς Θεσσαλίαν, από της όποιας δρμού-
ρ,ενοι κατέκτησαν το δουκάτον των 'Αθηνών, ώς θέλομεν βραδύτερον
ιστορήσει.
Τοιαύται ύπήρζαν αί βνεργεtat των παραδόξων εκείνων επικούρων
εντός των χωρών τών ύπαγομένων ετι είς τον αύτοκράτορα τού Βυ­
ζαντίου. Κ αι ενταύθα ί πώς νά μή έπανέλθωμεν είς την τοσάκις κατά
τών ήμετέρων γενομένην κατηγορίαν, ότι, ενώ φυσικοί ημών σύμμα­
χοι ήσαν οί Δυτικοί, πολέμιοι δε φυσικοί οί Τούρκοι, ημείς, αντί νά
συμμαχήσωμεν μετά τών πρώτων κατά τών δεύτερων, άπ’ εναντίας,
άφίνοντες τούς Τούρκους νά. κυριεύσωσι την 'Ασίαν, κατετρίβομεν τάς
δυνάμεις ημών είς το νά πολεμώμεν τούς δυτικούς; Όπόσον η κατη­
γορία αύτη είναι ανυπόστατος, έλάβομεν πολλάκις ήδη άφορμήν νά
το άποδείξωμεν* ά λ λ ’ ουδέποτε ίσως διεψεύσθη ύπό τών πραγμάτων
αυτών τρανότερον η ε*πί της προκειμένης περιστάσεως. Ή 'Ε τα ιρ εία
συνέκειτο εκ μαχητώ ν της Δύσεως. Ό ’ Ανδρόνικος, κακώς ποιών βε­
βαίως εδέχθη τάς υπηρεσίας αυτής, αλλά ούδέν ήττον βέβαιον είναι οτι
έξεπληρωσεν άπάσας αύτού τάς υποχρεώσεις* διότι παρεκτός τών έξαι-
ρέτων τιμών άς άπένείμεν είς τούς αρχηγούς τών Καταλανών, προχεί­
ρισα ς τον μέν 'Ρογέρον, καίσαρα, τον δε Έντένζαν, μέγαν δούκα,
κατέβαλλε τακτικώς καί ενίοτε προκατέβάλλε τούς συμ,πεφωνημένους
μισθούς, έφ’ όσον τουλάχιστον έπέτρεπον τούτο οί πόροι τού δημοσίου
ταμείου. Πώς άνταπεκρίθησαν είς τού^ο οί επίκουροι εκείνοι της Δύ­
σεως ; Κ ατά τά δύο πρώτα έτη, αφού επί μικρόν ήγωνίσθησαν κατά
τών Τούρκων, μετεχειρίσθησαν όλον τον λοιπόν χρόνον είς τό νά λεη-
λατώσι καί νά φονεύωσι τούς χριστιανούς της μικράς ’Ασίας καί τών
παρακειμένων νήσων, επί τοσούτον, ώςτε ό Ανδρόνικος ήδυνήθη δι' ε­
πισήμων εγγράφων νά βεβαίωσή, OTt εν μόνω τούτω τώ διαστήματι
είςέπραξαν από τού κράτους 1 ,0 0 0 ,0 0 0 χρυσών, ίσοδυναμούντων προς
φρ. 1 1 ,2 0 0 ,0 0 0 καί σήμερον προς 50 εκατομμύρια περίπου φράγκων.
Ε ίναι αληθές, ότι έπειτα ό 'Ρογέρος έδολοφονήθη έν Άδριανουπόλει,
όπου είχε μ ετα βή , ίνα χαιρετίση τον συμβασιλέα Μ ιχαήλ Θ', άλλά
τήν δολοφονίαν ταύτην διέπραξεν ο αρχηγός τών ’Αλανών Γεούργιος,
τού οποίου τον υιόν οί περί τον ‘Ρογέρον είχον σφάςει προηγουμένως έν
Κυζίκω. Μη θέλοντεςδέ νά άρνηθώμεν απολύτως ότι ό Μ ιχαήλ συν-
έπραξεν ή τούλάχιστον συνήνεσεν είς τήν κακουργίαν ταύτην, (καί έτι
 Ή εταιρεία εις τήν κυρίως Έλλαδα. Τις πταίει ενεκα τουτου. 197

ολιγώτερον νά δικαιολογήσωμεν αυτήν διά της άγανακτησεως, ,ην

φυσικω τω λόγω συνιρσθάνετο ό νέος εκείνος ήγεμο^ν ενεκα των ύπο
των Καταλανών προξένουμένων είς το κράτος συμφορών, παρατηρού­
σαν, ότι βεβαίως καί άναμφισβητήτως 6 ’Ανδρόνικος ήτο εντελώς α­
μέτοχος της πράξεως εκείνης, ήτις ήδύνατο μέν νά όώσν) αφορμήν
κατά τό μάλλον καί ηττον εύλογον εις ίκανοποίησίν τινα καί άποζη-
μίωσιν. ούχί όμως καί νά δικαιολογήσω ποτέ την άμεσον όιάλυσιν
των υποχρεώσεων, όσας οί Καταλανοί είχον άναλάβει προς τον αυτο-
κράτορα καί τάς φοβεράς έκείνας ληστείας, σφαγάς, δτ,ώσεις καί παν­
τός είδους βιαιοπραγίας, εις τάς οποίας επί τριετίαν όλην εξετρα χη-
λίσθησαν έν Θράκν) καί εν Μακεδονία. ’Έ π ειτα άπο όλα ταύτα I ητο
εύλογον νά πιστεύσωσι πλέον οί ήμέτεροι, ότι είναι δυνατόν οί δυτικοί
νά συμπράξωσί ποτέ ειλικρινώς μ ετ’ αυτών ;
Καί ή αλήθεια είναι, ότι ούτε είχον ανάγκην τινά νά πιστεύσωσιν
είς αυτούς καί νά καταφύγωσιν είς την συνδρομήν των καί ότι το Α ­
νατολικόν κράτος, όσον καί αν έκολοβώθη ύλικώς, όσον επισφαλή καί
άν ύ'ιήρχετο κρίσιν, όσον πολλούς καί άν είχε περί εαυτό πολεμίους,
ήδύνατο έτι νά σωθή καί νά κατισχύστ) αυτών δι* ιδίων πόρων καί
δυνάμεων, εάν ειχεν ηγεμόνας άλλους παρά τούς Παλαιολόγους. Τούτο
δεν τό λέγομεν ημείς· τό λέγουσιν οί σύγχρονοι, ό Γεώργιος Παχυμέ-
οης καί ό Νικηφόρος Γρηγοράς, οΐτινες όσον καί άν έπεθύμουν νά οίκο-
νομήσωσι τον ’Ανδρόνικον, πολλαχού όμως ύποδεικνύουσιν, ότι άν αί
στρατιωτικαί δυνάμεις ησαν ασθενείς, ή βασιλεία είχε τρόπον, άμα ή ­
θελε, νά ένισχύσγι αύτάς καί νά καταστήσω άξιομάχους. Κ αί ου μόνον
των λογιών ανθρώπων ή γνώμη ήτο τοιαύτη, αλλά καί αυτού τού
λαού της Κωνσταντινουπόλεως καί των περιχώρων ή πεποίθησις* διό τι
οτε μετά τάς φοβέρας κακουργίας όσας οι Καταλανοί επεχείρησαν
περιχαρακωθέντες έν τή θρ^κική χερσονήσω, ό βασιλεύς έπέμενε πάν­
τοτε είς την διά τών ξένων άμυναν καί ιδίως την διά τών ξένων ναυ­
τικήν άμυναν, δεινή έξηγέρθη έν Κωνσταντινουπόλει κατακραυγή
κατά τής άτόπως προδιαταχθείσης διαλύσεως τού έθνικού στόλου, καί
ό λαός όμοθυμαδόν άθροισθείς ά π ήτει νά έξαρτυθτ, αύθις, όπως πά­
λαι ποτέ ό στόλος έκεινος, μόλις δέ καί μετά βίας b πατριάρχης ήδυ*
νήθη νά κατευνάσω τήν στάσιν, δούς ύπόσχεσιν, οτι θέλει είςακουσθή
. ή πάνδημος έκείνη άπαίτησις, ύπόσχεσιν ορ.ως ήτις δυςτυχώς δέν έξε-
,.τελέσθη. "Ο τι δέ εύλόγως έφρόνουν ουτω οι τε λόγιοι άνδρες καί ο
198 Τούρκοι δηουσιν αύθις την Θράκην. Φίλης Παλαιολόγος.

δήμος της Κωνσταντινουπόλειυς άπεδείχθη καί υπό των πραγμάτων,

οσάκις ό Ανδρονικος, αντί νά αναθέτη άπατας αυτού τάς ελπίδας εις
τους ξένους, επέτρεπε τους κα,τά των πολνεμίων αγώνας εις ηγεμόνας έγ-
χωρίους ικανούς. Μήπως ό ’ Αλέξιος Φιλανθρωπηνός δεν κατετρόπωσε
πολ^λάκίς τούς Τούρκους της ’Ασίας καί δεν ήθελε πιθανωτατα κατι-
σχύσει όλοσχερώς αυτών, εάν ό ’Ανδρόνικος παρεΐχεν αύτω έλάχιστόν
μέρος τών χορηγιών, όσας έπειτα κατησοότευσεν εις τούς Καταλανούς,
των όποιων γινώσκομεν ηδη όποια, άπέβησαν τά προς τον τόπον ευερ­
γετήμ α τα : Άλλνά καί μ ετ ’ ολίγον τά πράγματα απέδειξαν αύθις, ότι
ύπηρχον περί τον ’Ανδρόνικον άνδρες επιτήδειοι νά σώσωσι τό κράτος,
ηοκει νά Οέλη καί νά ηξεύρη νά μεταχειρίζεται αυτούς.

Οί Κ αταλανοί ειχον προςλάβει προς τοΐς άλλοις καί Τούρκους μι-

>όρους ούκ όλ.ίγους. Οί Τούρκοι ούτοι, τελούντες ύπό δύο αρχηγούς,
τόνΜ εληκ καί τό ν Χ α λ ίλ , έχωρίσθησαν άλληλοδιαδόχως από της συμ­
μορίας, μετά την εις την κυρίως Ε λ λ ά δ α κάθοδόν της. Κ αί ό μέν
Μεληκ, όςτις άλλοτε είχε δεχθή τό άγιον βάπτισμα, έπειτα ομ<ος ε­
πανήλθε ν αύθις εις τό μωαμεθανικόν θρήσκευμα, μη νομίζων ασφαλές
νά λάβη αύθις ύπηρεσίαν παρά τω Άνδρονίκω, μετέβη παρά τω κράλη,
ήτοι ήγεμόνι, της Σερβίας, καί γενόμενος ύπ* αυτού δεκτό; έγκατε-
στάθη αυτόθι μετά τών 1500 αυτού οπαδών, οιτινες άλλως ησαν
Τουρκοπώλοι (σελ. 521 τού τετάρτου τόμου) η Τουρκόπουλοι, ως
λέγει αυτούς ό Νικηφόρος Γρηγοράς, ήτοι Τούρκοι μέν την καταγωγήν
άνδρες, αλλά άσπασάμενοι * την χριστιανικήν δίαιταν καί θρησκείαν.
Οί δε κυρίως Τούρκοι ύπό τον Χ α λ ίλ τελούντες καί εις 1300 μέν ιπ­
πείς, 8 0 0 δε πεζούς συμποσούμενοι, έπεθύρ.ησαν νά έπιστρέψωσιν εις
’Ασίαν* έζητησαν λοιπόν καί έ'λαβον παρά τού αύτοκράτορος την επί
τούτω άδειαν καί την ύπόσχεσιν, οτι θέλ^ουσι μετακομισθη μετά τών
εφοδίων αύτών διά τού Έλλνηςπόντου επί ελληνικών πλοίων. Ά λ λ ' ο
στρατοπεδάρχης Σεναχηρείμ, όςτις άπεστάλη μετά 3 ,0 0 0 ιππέων ινα
έπιστατηση την διαβίβασιν ταύτην, βλέπων τούς Τούρκους άποκομι-
ζοντας μεθ* εαυτών τοσαύτην εκ τών επαρχιών τού κράτους λείαν, έ-
μελέτησε παρά τά συντεθειμένα νά άρπάση αύτην διά νυκτός, οί δέ
ύπονοήσαντες τούτο κατέλαβον εν των παρακειμένων φρουρίων της
Θρακικης χερσονήσου εν ή καί άλλοτε είχον διατρίψει, καί ηρχισαν
(έκεϊθεν λ.εηλ,ατούντες αύθις την πέριζ χώραν. Ό τού ’Ανδρονίκου υιός

*
 Τούρκοι δηουσίν αύθις την Θράκην. Φιλής Παλαιολόγος. 199

καί συμβασιλεύς Μ ιχαήλ Θ' ήθέλησε νά τούς προςβάλη αυτόθι, ά λλ’

άγων στρατόν κακώς ώπλισμένον και κακώς ήσκημένον, κατετροπώθη
όλοσχερώς. ’ Α,γωνισθείς μετά την πρώτην τροπήν νά άθροίση το δ ια -
λυθέν στράτευμα, ούδένα εύρε τον άκροώμενον και άπελπισθείς πα-
ρηκολούΟησε τούς λοιπούς, τεθλιρ,μένος καί δακρύων. Μόνοι οί στρα­
τηγοί ινα δώσωσι καιρόν'εις τούς φεύγοντας νά σωθώσι, παρέμειναν
άντιπαλαίοντες, μέχρις ού κυκλωθέντες ύπο τών πολεμίων συνελήφθη-
σαν αιχμάλωτοι μετά πάσης της αποσκευής καί αυτής της βα σ ιλι­
κής σκηνής. Έ ν ταύτη εύρεθέντων τών βασιλικών παρασήμων καί προς
τοΐς άλλοις της βασιλικής καλύπτρας, της διά μαργάρων καί άλλων
πολυτίμων λίθων κεκοσμημένης, ο Χ α λίλ επέθηκεν αυτήν επί της. εαυ­
τού κεφαλής, εμπαίζων τον βασιλέα. Έ κ το τε δέ οί Τούρκοι ούτοι δέν
έπαυσαν επί δύο όλα έτη δηούντες την Θράκην, της οποίας οί κάτοι­
κοι καταφεύγοντες εις τάς πόλεις δέν έτόλμων νά έξέλθωσιν, ϊνα σπεί-
ρο;σι τούς αγρούς των. «Κ α ί ήσαν διά ταύτα λύπη βαθείιγ. καί παλα-
μναιοτάταις φροντίσι την εαυτών οί βασιλείς ψυχήν κατατέμνοντες.
Την μέν γάρ από τών 'Ρωμαϊκών στρατευμάτων βοήθειαν άπεγνιύκει-
σαν ήδη τελέως, ξυνιέντες μέν όψέ θεομηνίαν τινά περί τούτοις έπι-
πολάζειν, τάς S i τής θεομηνίας αιτίας ούκ οιδ* όπως ου ξυνιέντες.
Καί ήν αύτοϊς ή πάσα μελέτη μισθοφορικήν τινα προςκαλέσασθαι συμ-
μαχίαν οθεν δήποτε. Καί μέντοι καί επί τούτοις έτρίβετο χρόνος ου
μέτριος, άναλογιζομένων την τών χρημάτων δαπάνην έσομένην μεγά-
λην καί ου μάλα τοι φορητήν τω βασιλικψ ταμείιρ, χρημάτων εϊπερ
ποτέ νυν μάλιστα σπανίζοντι διά τήν τής χώρας κάκωσιν. "Ομως μεν-
το ι τής ανάγκης ήρεμεϊν ήκιστα συγχωρούσης, πέμπει προς τόν επί
θυγατρί γαμβρόν, τόν κράλην λέγω Σερβίας, c βασιλεύς Ανδρόνικος
συμμαχίαν μεταπεμπόμενος.» Α λ λ ά πριν ή φθάση έτι ή εξωτερική
αυτή επικουρία άπεδείχθη αύθις ύπό τών πραγμάτων, ότι δένέπταιον
τά εθνικά, στρατεύματα εάν ήττώντο· επταιεν ή κακή αυτών συγκρό-
τησις καί ή κακή ηγεμονία. Τορόντι είς τών συγκλητικών καί τών
συγγενών τού βασιλέως, ο Φιλής Παλαιολόγος, άνήρ τό μέν σώμα
άσθενής, τήν δέ ψυχήν γενναίος καί φιλότιμος, μή άνεχόμενος επί τέ­
λους τήν τοιαύτην προς τό κράτος προςγενορ.ένην υβριν, έζήτησε καί
έλαβε παρά τού Ανδρονίκου τήν άδειαν νά συγκρότηση έκ τών ύφι-
σταμένων στρατοπέδων στρατόν εκλεκτόν καί ύπο7νθχαγ*ύς καί τα-
ξιάοχας, ούς αυτός ήθελε νομίσει ικανούς, εχων άνενδεή προς τούτοις
200 Τούρκοι δγ,ουσιν χύθις την Θράκην. Φίλης Παλαιολογος.

καί την άπαιτουμένην δαπάνην. « 'Ά δη πάντα κατά γνώμην αύτώ

γεγονότα παρειληφώς & Φίλης, πρώτα μεν φιλοφροσύναις και δεξιώσεσι
παντοδαπαϊς αναρριπίζει τούς στρατιώτας είς φλόγα πολεμικής ορ­
μής, χρήματά τε y αριζόμενος καί ίππους καί όπλα καί έκπώματα*
έστι δ* ότε καί την εαυτού ζώνην λυσάμενος στρατιώτη χαρίζεται,
άλλω δέ το εαυτού παραξιφίδιον ό[Αοδίαιτός τε αύτοϊς γίνεται καί
όμόπνους, τιμάς τε αύτοϊς ύπισχνεϊται καί δωρεάς ού μικράς μετά τον
πόλεμον άναλόγους τοϊς άγώσιν έκαστου.» Ούτω δέ καταρτίσας καί
έμψυχώσας τον στρατόν αύτού, μανθάνει, ότι ο Χ α λίλ έξέπεμψε 1000
πεζούς καί 2 0 0 ιππείς, ϊνα καταστρέψωσι καί λεηλατησωσι πάσαν
την περί Βιζύην χώραν οθεν έξελθών έκ της βασιλευουσης κα ταλαμ­
βάνει τον περί τον ποταμόν Ζηρόγυψον ομαλόν χώρον, δι* ου εμελλον
νά διέλθωσιν οι πολέμιοι καί έπελθόντων αυτών επ ιτίθεται. Πρώτος
είςεπήδησεν είς την φάλαγγα τών Τούρκων ο ταξιάρχης τού δεξιού κέ-
ρως μετά της επομένης αύτώ φάλαγγος* καί πληγώσας καιρίως τον
άντιστάντα πολέμιον, κα τα βά λλει τού ίππου, καί έπ* αύτώ έτερον.
Έ π ειτ α όμως πληγωθέντος καί αύτού, διεσείσθη επί μικρόν η <ρά-
λαγξ ης προϊστατο* άλλα φθάσας 6 Φίλης καί $ ιά τών λόγων και
τού παραδείγματος έμπνεύσας θάρρος άκατάσχετον εις τε το πεζικόν
καί τό ιππικόν, τρέπει κατά κράτος τούς πολεμίους καί αναγκάζει αύ-
τούς νά καταφύγωσιν είς Κ αλλίπολιν. Ενταύθα πολιορκεί αύτούς b
Φίλης* έπήλθον δέ καί αί παρά τού κράλη της Σερβίας ζητηθεϊσαι
έπεκουρίαι· άπεκλεισθη δέ καί 6 Έλληςποντος διά πολλών Ε λ λ η ν ι­
κών καί Γενουητικών πλοίων· όυςτε οί Τούρκοι, άφού μ,αταίώς ήγωνί-
σθησαν νά διασπάσωσι τούς περιφράξαντας αύτούς "Ελληνας καί
Σέρβους, παρεδόθησαν είς τούς Γενουαίους έπ’ έλπ ίδι ότι ήθελον τύ-
*/ει πλ,είονος παρ’ αύτοϊς επιείκειας* ά λ λ ’ ούτοι τούς μέν πλουσιωτέ-
ρους έφόνευσαν, τούς δέ λοιπούς η παρέδωκαν τώ ,βασιλεϊ η διένει­
μαν μεταξύ των ώς δούλους.
"Οσον λοιπόν καί άν ήλαττώθησαν οί πόροι τού κράτους, όσον α­
σθενείς καί άν ησαν έτι αι δυνάμεις του νέου Ελληνισμού, ύπηρχον
ούδέν ήττον άνθρωποι επιτήδειοι νά σώσωσι τό τε έθνος καί τήν πο­
λιτεία ν, ύσάκις ή βασιλεία ήξευρε νά έκλέγη αύτούς καί νά ύποστη-
ρίζη. Περί τούτου, μετά τό παράδειγμα τού ’Αλεξίου τού Φιλανθρω-
πηνού, ήλθε νά μαρτυρηση καί τό έτερον παράδειγμα τού Φιλ*ο 11α-
λ7.ιολόγου. Δυςτυχώς εϊδομεν πώς άντημειψε τόν προύτον αντί δέ
 έρ ιδ ες εμφύλιοι. Θάνατος 'Ανδρονίκου Β \ Βασίλεια 'Ανδρονίκου Γ \ 90 |

νά ώφεληθή άπό τον δεύτερον μεταχειριζόμενος τά δημόσια χρήματα

είς αυξησιν του στρατού αυτού καί πέμπων αυτόν μετά την κατα­
στροφήν των εν Εύριύπη Τούρκων κατά των εν Ά σ ια τουρκικών δυνα­
στειών, ούδέν τούτων επραξεν, ά λλ’ έτράπη εις έττισκευάς τών της
Κωνσταντινουπόλεως ναών καί τειχών. Καί τών μεν τειχών η διόρ-
Οωσις άτο τωόντι σωτήριον εργον ολιγώτερον δμως ό'ικαιολνΟγειται
ώ; εκ τών περιστάσεων ή δαπάνη ή γενομένη τότε εις τον ναόν τού
ΜεγάλνΟυ Παύλου, καί τον έτερον τών δώδεκα τού Χριστού άποστόλ.ων>
καί τελευταίον είς τον μέγιστον της τού Θεού Σοφίας ναόν, δ ιό τι η
επισκευή αυτών ίσως μέν κατέστη αναγκαία δςά τού χρόνου, άλλα
δεν η το τοσούτο κατεπείγουσα όσον η άνόρθωσις τού παντάχόθεν δει-
νώς καταρρέοντος κράτους. ΙΙερί ταύτα δε αυτού τον χρόνον και τά
χρήματα κατατρίβοντος, έπήλ.θον αίφνης οίκιακαί συμφοραί καί δ ιε­
νέξεις, αϊτινες συνεπληρωσαν την τών πραγμάτων καταστροφήν.

Έλάβομεν αφορμήν νά άναφέρωμεν τον υιόν τού Ανδρονίκου Μ ι­

χαήλ, ον καί πρωϊμώτατα συμβασιλέα άνέδεεζεν δ πατήρ. Ό δέ Μ ι­
χαήλ. ουτος είχε πάλ.ιν δύο υιούς, τόν ‘Ανδρόνικον καί τον Μανουήλ,
έξ ών είς υπερβολήν ήγάπησε κατ’ άρχάς δ πάππος τόν πρώτον, άνα-
δείςας ώςαύτως βασιλ.έα, καί τοι ήτο δ νεανίσκος παντάπασιν ανά­
ξιος τής εξαίρετου ταύτης στοργής διά τε τήν άλλ.ην ποικίλην αύτού
άσωτειαν καί τήν άκρασίαν περί τούς άΟέσμους έρωτας, ήτις έ'μελ.λε
νά απόληξη είς τραγικήν τινα περιπέτειαν. Τωόντι τώ 1 3 2 0 δ νέος
Ανδρόνικος είχε σχέσεις μετά γυνκικός τίνος, ής ύπώπτευε τήν πιστιν,
καί τούτου ένεκα κατεσκόπευε τήν οικίαν δι* άφωσιωμένων προς αυ­
τόν τοξοτών καί ξιφηφόρων. Έν μια λοιπόν τών νυκτών συνέπεσεν δ
Μανουήλ ζητών τον αδελφόν του νά πλησιάση πρός τήν οικίαν τής
φίλης εκείνης, ο: δέ σκοποί μή άναγνωρίσαντες αυτόν καί ύπολαβόν-
τες άπ* εναντίας ότι είναι άντίζηλ.ος τού κυρίου των, έπλ.ήγωσαν τόν
νέο > καιρίως, ά.ποΟανόντα μ ετ’ όλ.ίγον έκ τής πλ.ηγής ταύτης. Ά π έ-
Οανε δέ έκ τής προςγενομένης αύτω θλίψεως καί δ Μιχαήλ., ώςτε δ γέ­
ρων ’Ανδρόνικος, όςτις από τίνος χρόνου είχεν αρχίσει νά διανοίγη τού;
όφθαλ.μούς πρός τάς κακίας τού ομωνύμου έγγόνου, τελευταΐον άπε·
τροπιάσΟη αυτόν καί διέταξε νά όμόση το ύπήκοον νέον όρκον, έν τφ
δποίω ού μόνον δέν άνεφέρετο τό τού νεωτέρου ’Ανδρονίκου ο'νομα, άλ.λά
έλεγε το ότι όμνύουσι πιστιν πρός ον ο βασιλεύς ήθελε ν έκλ.έξει τής άρ-
 ·>

202 ’Έριδες εμφύλιοι. Θάνατος ’Ανδρονίκου Β'. Βασιλεία ’Ανδρονίκου F'.

χης αύτού διάδοχον. Έ κ τούτου κατέστη πρόδηλον, ότι είχεν αποφα­

σίσει νά αποκλήροιση τον πρότερον λατρευόμ,ενον εγγονον έλέγετο δέ,
οτι εμ,ελέτα να καταλιπη την αρχήν εις νέον τινά, δνάματι μεν Μ ι­
χαήλ Καθαρόν, νόθον δέ υιόν όντα του δευτέρου αυτού υιού Κων­
σταντίνου. Η τού νεωτέρου ’Ανδρονίκου αποκλήρωσες ητο βεβαίως
εύλογος, αλλά τό παράδοξον είναι, οτι προετιμήθη αυτού ούχί δ έτε­
ρος τού βασιλέιυς υιός, 6 προρρηθείς Κωνσταντίνος, άλλα δ νόθος καί
ακατονόμαστος τούτου γόνος. "Οθεν πολλή εντεύθεν προέκυψε δυςαρέ-
σκεια, και, καθώς πολλάκις συμβαίνει, αντί έκ της δικαίας ταύτης
δυςαρεσκείας νά προέλθη ή άπαιτουμ.ένη τού πράγματος διόρθωσις, άπ
εναντίας προέκυψεν δ τού νεωτέρου ’Ανδρονίκου θρίαμβος.
Ό νέος ούτος δεν ήθελε δυνηθή νά ύποστηρίξη οΐκοθεν τά. δικαιυί-
ματα αύτού* ά λλ’ είχε περί εαυτόν δύο φίλους καί άντιλήπτορας οι-
τινες δεν έστερούντο μ.έν ικανότητάς τίνος, προετίμων δε την βασιλείαν
αυτού επί τή προςδοκίο:, οτι θέλουσιν άποβή δι* αύτής παντοδύναμοι.
Οί δύο ούτοι άνδρες ήσαν δ Συργιάννης καί δ Ιωάννης Καντακουζηνός.
Τού Συργιάννη ή μέν μήτηρ ητο συγγενής τού βασιλικού οικου, γυνή
εύπρεπής καί κόσμια, δ δέ πατήρ επίσημός τις Κομάνος εξ εκείνων οΓ-
τινες έκόντες ή άκοντες προςήρχοντο πολλάκις εις τήν Κωνσταντινού­
π ολή προς άναζήτησιν τύχης. "Οθεν δ έκ τού συνοικεσίου τούτου προ*
ελθών'γόνος συνήπτεν έν έαυτω τήν ελληνικήν ευφυΐαν μετά τής τρα-
χύτητος καί απιστίας τού βαρβαρικού των Κομάνων γένους. Σκοπός
τού ολου αύτού βίου ύπήρξεν ή ιδιοτέλεια καί προς επιτυχίαν τού
σκοπού τούτου ούδενός έφείδετο τρόπου. Προηγουμένως ήδη είχε δίς
έξελεγχθή επί προδοσία καί ειχεν επί τέλους φυλακισθή τούτου ένεκα,
ουδέ ανέκτησε τήν ελευθερίαν είμή χάρις εις τάς ικεσίας τής μητρός
αύτού καί αφού διά των φοβερωτέρων όρκων ύπέσχετο, οτι ούδέν θέλει
διαπράξει τού λοιπού εναντίον των τού βασιλέω; προςταγμ-άτων.
Α λ λ ά μόλις δ γέρων ’Ανδρόνικος πιστεύσας εις τούς όρκους τούτους
επέτρεψεν αύτφ τήν έπιτήρησιν τού έγγόνου του ’Ανδρονίκου, καί ά*
μέσως δ Συργιάννης ήργισε προτρέπων αυτόν νά στασιάση κατά τού
παππού. Άξιοσημείωτον δέ είναι καί το όνομα τού άνδρός* τδ όνομα
Συργιάννης προδήλως σύγκειται έκ τού ’Ιωάννης ή Γιάννης, καί τού
φραγκικού προςηγορήματος S ir e . ΤΗτο δέ τδ προςηγόρημα τούτο σύ-
νηθες νότε έν τή ανατολή ώς έκ τής φραγκικής κυριαρχίας* διότι δ
Μάζαρις εις τήν άό'ου επιδημίαν αναφέρει Συρμ,ατθκΐόν τινα* καί δ
_ ...
 "Εριδες εμφύλιοι. Θάνατος #Ανδρονικου ί3\ Βασίλεια Ανδρονίκου Γ \ 20$

Δούκας, έτερον Συργεώργιον. "Ωςτε ό Συργιάννης πατρόθεν μεν εκ Κο-

μάνων καταγόμενος, μητρόθεν δε ίξ Ε λλήνω ν, δια του όνοματος συνε-
δέετο προςέτι μετά των Φράγκων, και ήτο λοιπον πλήρες απεικόνισμ,α
τού κατ’ εκείνο τού χρόνου έπικρατήσαντος έν ταΐς χωραις ταύταις
πολυμιγούς πληθυσμού. Διάφορος με^ρε τίνος πρέπει νά ύποθεσωμ,εν
οτι ήτο ό Ιωάννης ό Καντακουζηνός, εάν δεν θέλωμεν νά άπορριψωμεν
όλως διόλου την μακράν ιστορίαν η μάλλον απολογίαν, ήν αυτός βρα-
δύτερον έγραψε περί των χρόνων τούτων. Κ αι τού Καντακουζηνού
ό σκοπός ητο η ιδιοτέλεια , άλλα περί την επιτυχίαν τού σκοπού τού­
του ητο, αν όχι χρηστότερος, τούλάχιστον ολιγωτερ-ον τού Συργιάννη
αναιδής. "Οταν ο γέρων ’Ανδρόνικος άπήτησε νά όμόσωσι τον όρκον
εκείνον δ ι’ ού έφαίνετο άποκλειόμενος της βασιλείας ό έγγονος αυτού,
μόνος ό Καντακουζηνός άπεποιήθη νά ομόστ) τον όρκον τούτον καί
πάλιν ότε μ ετ ’ ολίγον ό Συργιάννης επέσπευδε την εκρηξιν της στά­
σεως, ό Ιναντακουζηνός άπήτησε νά άναβληθή αυτή έπ’ έλπ ίδ ι, ότι
ό πάππος καί ό έγγονος θέλουσι συμβιβασθή άνευ εμφυλίων, δυςτυχη-
μάτων. Ταύτα λέγει ό Καντακουζηνός έν τή ιστορία αύτού, καν δεν
έχομεν 7,όγον τινά νά δυςπιστησωμεν κατά τούτο προς αυτόν. *Αλλ
ούδέν ηττον αντί νά συντελέση ε’.ς την εύλογωτέραν της έριδος ταύτης
λύσιν, ήτοι εις την τού Κωνσταντίνου άναγόρευσιν, ύπεστήριξε παντί
σθένει τάς αξιώσεις τού νεωτέρου ’Ανδρονίκου, προς ον, καίτοι όντα ό­
ποιον γνωρίζομ,εν αύτόν, είχεν άρχαίαν σχέσιν καί φιλίαν, καί άμ.α
έπείσθη ότι ό γέρων Ανδρόνικος εξακολουθεί δυςμενώς διακείμενος
προς τον έγγονον, δεν έδίστασε νά ύψώσγι την σημ.αίαν τής στάσεως
καί νά προκαλέσγι τάς συμφοράς εκείνα:, τάς όποιας ελεγεν ότι επι­
θυμεί νά προλάβγ,.
Ό δε ’Ανδρόνικος ό πρεσβύτερος έπολιτεύθη εις τρόπον καταό'ει-
κνύοντα όπόσον καί αύτού καί των περί αύτόν λογιών συμβούλων τό
πνεύμα ητο μειρακιώδες καί άπρακτον. Ένω έκυοφορεΐτο στάσις, ό
σοφώτατος μέγας λογοθέτης, Θεόδωρος Μ ετοχίτης, διέτριβεν εις ιδίαν
τινά αύτού μονήν περί παννυχίδας μετά των μοναχών. Ό δε βασι­
λεύς πάλιν, άκούσας εσπέραν τινά χρεμετισμ.όν άντηχησαντα έν τοίς
άνακτόροις, ίππου μ.η ύπάρχοντος, έστειλε νά έρωτήση τον Μ ετοχίτην
τ ί σημ.αίνει τούτο. Καί ούτος χαριεντισάμ.ενος, ώς είώθει, προς τάς
τού βασιλέως ερωτήσεις, συγχαίρω σοι, έ'φησεν, ώ βασιλεύ, των μ ελ ­
λόντων ένεκα τροπαίων ούδέν γάρ έτερον οίμαι σημαίνειν τον παράδο­
204 "Εριδες εμφύλιοι. Θάνατος Ανδρονίκου Β'. Βασιλεία *Ανδρονίκου Γ'.

ξον τούτον χρεμετισρ,όν, η τή^ βασιλικήν εκστρατείαν κατά των την

ήμετέραν Ασίαν λεηλατούντων ’Αγαρηνών.» Ά λλ’ δ βασιλεύς
δεν έπείσθη, διότι είχε μάθει οτι δ τελευταίος Λατίνος αύτοκράτωρ
είχεν ακούσει όμοιον χρεμετισμον μικρόν πριν η άπολέση την Κωνσταν­
τινούπολή. Το δέ ίσως λυπηρότερον είναι δτι ο Νικηφόρος Γρηγοράς,
άνήρ ώςαύτως πεπαιδευμένος καί εν πολλοίς μή στερούμενος νοημο-
μοσύνης, ιστορεί πάντα ταύτα καί άλλα πλείστα παρόμοια καί χεί-
ρονα, χωρίς νά τά κατακρίνη, καί ούτε ελέγχει τον αύτοκράτορα, διότι,
αντί νά άνακηρύξη διάδοχον τον έτερον των υιών του, τον Κωνσταν­
τίνον, καί νά ενθαρρύνη ούτω τούς ειλικρινείς της βασιλείας φίλους,
άφινεν επικρατούσαν την ιδέαν, οτι μελετά νά καταλίπη την αρχήν
εις τον Μ ιχαήλ Καθαρόν, ον άπέκρουεν ή κοινή συνείδησις. Ουδέ εύ-
ρισκεν άδικον, ότι ο ’Ανδρόνικος β ', ένω ήξευρεν ή ε”πρεπε νά ήξεύρη
τάς ένεργείας τού Συργιάννη καί τού Καντακουζηνού, έπέτρεψεν εις
αυτούς τήν διοίκησιν της Θράκης καί παρέσχεν αύτοίς ούτω τον
τρόπον τού νά προςοικειωθώσι τά αυτόθι στρατεύματα καί τούς αρ­
χηγούς αυτών, νά αύξήσωσι μάλιστα τήν δύναμιν αυτών επί δεαφό-
ροις προφάσεσι καί νά. έπιτύχωσι τήν του κράλη τής Σερβίας επι­
κουρίαν. Το αποτέλεσμα όμως τοσαύτης αφροσύνης ήτο πρόδηλον. "Οτε
ο ’Ανδρόνικος δ νεώτερος, βλέπων τον πάππον ε’πιμένοντα εις τήν κατ’
αυτού καταδρομήν άπεφάσισε περί το πάσχα τού 1321 νά φύγγ, έκ
τής βασιλευούσης καί μετέβη εις Άδριανούπολιν, εύρεν αυτόθι στρα­
τόν καί ηγεμόνας ετοίμους νά τον ύποστηρίξωσι καί έξεκίνησεν αμέ­
σως επί τήν βασιλεύουσαν. Τότε 6 ’Ανδρόνικος ό πρεσβύτερος ήθέλησε
νά τον άφορίση, ά λ λ ’ δ πατριάρχης άπεποιήθη νά πράξη τούτο, τινά
δε των βασιλικών στρατευμάτων καί τινες των συγκλητικών ηύτομό-
λησαν προς τούς στασιαστάς, ώςτε δ βασιλεύς ήναγκάσθη νά κατα-
φύγη εις διαπραγματεύσεις. Τό τοσούτον ίίδη περιωρισμένον κράτος
διηρέθη εις δύο· καί τού μεν ένος τμήματος έξηκολούθησε βασιλεύων
δ γέρων ’Ανδρόνικος έδρεύων εν Κωνσταντινουπόλει, καί έχων ύφ’ εαυ­
τόν τάς ολίγας νήσους 0σαι δέν εΐχον έ'τι καταληφθή ύπο τών ξένων,
τά.ς όλίγας τής μικράς Ασίας χώρας ocat άντείχον έ'τι εις τούς Τούρ­
κους καί προςέτι τήν Μακεδο\ίαν καί τά πρός δυσμάς αυτής μέχρι
Δυρραχίου- τού δ* ετέρου τμήματος ήρχεν δ νεώτερος 'Ανδρόνικος, ώς
ίδιος καί ανεξάρτητος βασιλεύς, έδρεύων έν Άδριανουπόλει καί έχων
ύφ’ έαυτον άπασαν τήν Θράκην. "Ινα κατανοήσωμεν τήν αθλιότητα
 Έριδες εμφύλιοι. Θάνατος ’Ανδρονίκου IV. Βασιλεία ’Ανδρονίκου Γ \ $05

τής καταστάσεως ταύτης των πραγμάτων καί την όλίγην επί τέλους
χρηστότητα τού Καντακουζηνού, όςτις, δσονδήποτε καί άν.άπολογήται
έν τή ιστορία αύτού, ύπήρξεν δ κύριος της διχοστασίας μοχλός, πρέ­
πει νά ένθυμηθώμεν, ότι τό κράτος έπιέζετο υπό Τούρκων. Βουλγάρων,
Σλαύων καί παντός ειό'ους Φράγκων, καί οτι ιδίως δ μεν Όσμάν ή -
πείλει τότε δεινώ; την Προύσαν ήν μ ετ ’ ολίγον, 1 3 2 6 , έκυρίευσεν* οι
δέ Φράγκοι είχον γίνει τω 1310 κύριοι της μόνης μ εγά λες νήσου, ή-
τις έ'μενεν ετι ύπό Ε λ λ ή ν ω ν κυβερνωμένη, ήτοι τής ’Ρόδου. "Ωςτε
εάν τό κράτος καί όπως είχε πριν ή διαιρεθή μεταξύ πάππου καί έγγό-
νου, δυςκόλως ήδύνατο νά άνθέξ·/) εις τοσούτους πολεμίους, μετά την
διαίοεσιν, ελάχιστη ύπελείπετο ελπίς νά σωθή.
Ουδέ ήρκεσε τούτο· μ ετ’ ολίγον νέαι παρήχθησαν έριδες καί νέοι
εμφύλιοι αγώνες. Ό Συργιάννης βλέπων ότι δ Καντακουζηνός ΐσχυε
πολύ πλειότερον αύτού παρά τω νέω βασιλεί, άπέστη άπό τούτου καί
συνεννοηθείς μετά τού πρεσβυτέρου έγένετο κύριος διαφόρων πόλεων. Ό
’Ανδρόνικος δ νεώτερος άσθενήσας βαρέως ούδέν ήδυνήΟη νά ένεργήση
επί έτος περίπου δλόκληρον· ή μήτηρ αύτού Ξένη (ή χήρα τού Μ ιχαήλ
Θ') συλληφθεΐσα έν Θεσσαλονίκη όπου διέτριβεν, ύπό τού άνδραδέλ-
φου αύτής Κο>νσταντίνου, άπεστάλη εις Βυζάντιον, όπου διετέλεσε
περιωρισμένη εις τά βασίλεια* έν γένει δέ τά κατά τον ’Ανδρόνικον
τον νεώτερον έφαίνοντο κάκιστα εχοντα. Ά λ λ ’ δ Καντακουζηνός παρέ-
σχεν αύτω έξ Ιδίων τούς πόρους τούς αναγκαίους εις τό νά συγκρο­
τήσει νέας δυνάμεις καί νά έπιτεθή αύθις κατά τού πάππου. Γενομέ-
νης δέ στάσεως έν Θεσσαλονίκν), ύπερίσχυσαν οι οπαδοί αύτού καί
συνέλαβον τον δεσπότην Κωνσταντίνον, ον δ ανεψιός του έφυλάκι-
σεν. Ό γέρων ’Ανδρόνικος βλέπων τά πράγματα αύθις ύπέρ τού έγ-
γόνου αύτού τρεπόμενα καί απορών περί τού πρακτέου, ένόμισε φρό­
νιμον νά συμβουλευθή τό Ψ*αλτήριον· «κ α ί άνοίξας ένέτυχεν εύθύς τω
πρώτω στίχω λέγοντι, έν τω διαστέλλειν τον έπουράνιον βασιλείς
έπ* αύτοίς χιονωθήσονται έν Σ ε λ μ ώ ν » έξ ού έ'κρινεν οτι πρέπει νά
περιέλθτ) εις νέας διαλλαγάς καί σπονδάς προς τον έγγονον. Κ ατά τον
γενόμενον λοιπόν τότε συμβιβασμόν δ ’Ανδρόνικος ό νεώτερος διετήρησε
μέν τάς προςόδους καί την διοίκησιν των προηγουμένως αύτω έπι-
τραπεισών χωρών, ά λ λ ’ ενμελλε νά στεφθή συμβασιλεύς τού πάππου,
υ>ς προς όλον τό κράτος, ιόςτε δ γέρων Ανδρόνικος δεν παρέμενεν είμή
όνόματι μόνον ανώτατος τού κράτους τούτου αρχών. Τού δέ συμβιβα-
<200 'Έριδες εμφύλιοι. Θάνχτο; ‘ Ανδρονίχου IV. Βασιλεία 'Ανδρονίκου Γ'.

σμού τούτου δύο υπήρξαν τα θύματα* δ Συργιάννης, δςτις δυςαρε-

στηθείς ένεκα αυτού εμιλέτησε νέαν στάσιν καί προδοθείς κατεδικά-
σθη είς δεσμά διά β ίου, ανέκτησεν όμυ*ς βραδύτερον τήν ελευθε­
ρίαν* καί ο δεσπότης Κοίνσταντΐνος, τον όποιον ό νειότερος ‘Ανδρόνικος
δεν έπείσθη νά άπολύση εκ τής φυλακής ύπολαμβάνων αυτόν δικαίως
ώς τον έπικινδυνότερον των αντιπάλων. ‘Αλλά το ο’ικτρότερον των θυ­
μάτων υπήρξε βεβαίους αύτο το κράτος. Ό μεν νεώτερος ‘Ανδρόνικος ηύ-
τύχησε νά άποκρούσγ, επιδρομήν τινα των Βουλγάρων και επανελθών
έν θριάμβω εις Κωνσταντινούπολιν έστέφθη αύτοκράτιυρ εν τω τής τού
Θεού Σοφίας ναω τα, 2 φεβρουαρίου 1325* συνεζεύχθη δε τότε είς δεύ­
τερον γάμον την κόμησσαν Ιωάνναν της Σαβαυδίας, καί ό γάμος ούτος
έπανηγυρίσθη εν Κωνσταντινουπόλει διά τελετών λαμπρότατων. ‘Α λλ’
ώς εκ τούτων πάντων τά εξωτερικά καί εσωτερικά πράγματα ουδό­
λως έβελτιώθησαν. Οί Βούλγαροι κατειχον πάντοτε την Φιλιππούπο-
λιν καί έδήουν την Θράκην από κοινού μετά των Σλαύων καί των
παρά τον Δνίεστρον καί τον Προύτον ταταρικών στιφών, επί τοσούτον
ώςτε ό νεώτερος ’Ανδρόνικος δεν έτόλμα νά προκύψτ, έκ Διδυμοτείχου.
Οί δέ Ό σμανίδαι Τούρκοι μ ετ’ ολίγον έκυρίευσαν την Προύσαν, ήν,
εάν πιστεύσωμεν τον Καντακουζηνόν, ήθέλησε μεν ό φίλος του, αλλά
διεκωλύθη ύπό τού πάππου νά βοηθήσν) διά τινων πλοίων. Το δέ χεί-
ριστον νέαι παρεσκευάσθησαν εμφύλιοι διενέξεις.
’Ε π ί τού προκειμένου, ο>ς πάντοτε, ό Καντακουζηνός ήθέλνησε νά
παραστήση τον ύπ* αυτού προστατευόμενον νεώτερον ‘Ανδρόνικον παν­
τελώς άθώον καί ευλαβέστατα προς τον πάππον διακείμενον ά λλ’
ή αλήθεια είναι οποία εκτίθεται υπό τού Νικηφόρου Γρήγορά, ού μό­
νον διότι ό Γρηγορας, εί καί προςηλωμένος προς τον γέροντα βασιλέα,
επιεικώς ούδέν ηττον όμιλει περί τών αντιπάλων αύτού, αλλά καί
διότι τά πράγματα, όπως ύπ’ αύτού ιστορούνται, συμφωνοϋσι πληρέ­
στατα προς τε τά προηγούμενα καί προς τά επόμενα, καταδεικνύουσι
δηλαδή τον Καντακουζηνόν, καιτοι άδιακόπως άπολογούμενον καί
δικαιολογούμενον, βαίνοντα όμως άπαρεγκλίτως προς τον σκοπόν του,
δςτις ητο ή υπέρ τού ’Ανδρονίκου τού νεωτέρου καθαίρεσις τού πάππου
αύτού. Κατά τον Νικηφόρον Γρηγοράν λοιπόν τω 1 3 2 7 , τριετίαν μό­
λις άπο τού τελευταίου συμβιβασμού, οί περί τον νέον ’Ανδρόνικον
βλέποντες παρατεινομένην την ζωήν τού γέροντος βασιλέως καί μή
δυνάμενοι νά ύποφέρωσι τήν εντεύθεν συμβαίνουσαν διανομήν τής άρ-

ζ'
 Έριδες έαφύλιοι. Θάνατος ’Ανδρονίκου Β \ Βασ ιλεία Ανδρονίκου Γ'. 207

χής, άπεφάσισαν εκ παντός τρόπου νά καταστήσωσιν αυτόν εκποδών.

Και πρώτον μέν έζήτησαν εξωτερικούς συμμάχους. Ό φίλος αυτών
κοάλης της Σερβίας είχε ψυχρανθή προς αυτούς καί είχε προςτεθη είς
την μερίδα τού γηραιού βασιλέως διά τούτο, OTt ο τότε ήγεμών τών
Βουλγάρων Μιχάηλος, άποβαλών την προτέραν συζυγον, ητις ητο
αδελφή τού κράλη Σερβίας, συνεζεύχθη μίαν τών αδελφών τού Α ν ­
δρονίκου τού νεωτέρου. "Οθεν οί περί τον ’Ανδρόνικον τον νειυτερον σε-
νεννοήθησαν μετά τού Μιχαήλου, προςεκάλεσαν αυτόν εις Διδυμοτει-
χον καί εκεί συνομολόγησαν προς αυτόν συνθηκας συμμαχίας κατά
τε τού γεροντος βασιλέως καί τού κράλη Σερβίας, ε’πί τω δρω, OTt
κατισχύσαντες θέλουσι παράσχει τω Μ ιχαηλω καί χρήματα πολλά
καί χώρας καί πόλεις. "Επ ειτα δέ ηοχισαν νά είςπράττωσιν όλα τά
χρήματα όσα ευρισκον εις τά ταμεία της Θράκης, καί τελευταιον ο
νέος ’Ανδρόνικος συλλέξας δύναμιν ού μικράν έπορεύθη προς την Κων-
σταντινούπουλιν, επί τη προφάσει, ότι δέον νά πέμψη έκείθεν πρεσ­
βείαν προς τον δυνάστην Αίγυπτου περί τινων ζητημάτω ν καί χρειω­
δών. Ταύτα μαθών b γέρων βασιλεύς διεμηνυσεν είς τον έγγονον, ότι
απαγορεύει αύτω την είς το Βυζάντιον είςοδον καί έλέγξας αυτόν διά
τάς έπιβουλάς παρεσκευάσθη είς πόλεμον, πραςοικειωθείς αύθις τον
ηγερ,όνα τυύν Βουλγάρων καί ζητήσας την βο ημία ν αυτού τε καί
τού της Σερβίας κράλη. Εντεύθεν ό νέος ’Ανδρόνικος νοήσας, ότι δεν
δύναται νά γίνη έξ εφόδου κύριος της Κωνσταντινουπόλεως, έτράπη
προς την Μακεδονίαν, όπου έτυχε φιλικής δεξιώσεως έν Θεσσαλονίκη
τε καί έν Εδέσση. Συγχρόνως ήγοράσθη διά χρημάτων η ουδέτερό-
της τού τε κράλη Σερβίας καί τού ηγε μόνος τών Βουλγάρων καί
αφού ουτω έκυριεύθησαν μέν at λοιπαί έπαρχίαι, άφηρέθη δέ από
τόν γέροντα βασιλέα πάσα ελπίς έξευτερικης επικουρίας, ό μέν Συ-
ναδηνός, είς τών άρχαιοτέρων φιλούν τού νεωτέρου’Ανδρονίκου, ένίκησε
τδν προς άμυναν της Κωνσταντινουπόλεως άθροισθέντα στρατόν, ό δέ
Καντακουζηνός, έπελθών έκ Μακεδονίας είς Θράκην μετά της λοιπής
δυνάμεως, έπλησίασεν είς Κωνσταντινούπολή, ήτις συνέπεσε τότε νά
πολιορκηται καί από θαλάσσης, διότι οί Ε νετο ί, έπαναλαβόντες τάς
προς τούς Γενουαίους εχθροπραξίας, ειχον αποκλείσει την έν Γα λα τά
αποικίαν τών αρχαίων αύτών αντιπάλων. Ούδέν ηττον η βασιλεύουσα,
καίτοι πανταχόθεν ουτω πιεζομένη, δέν ητο ευκολον νά κυριευθη.
Ά λ λ ’ ο Καντακουζηνός καί ό νέος ’Ανδρόνικος κατέφυγον είς την
208 Έριδες εμφύλιοι. θάνατος ’ Ανδρονίκου Β \ Βασιλεία ’Ανδρονίκου Γ'.

προδοσίαν. Δελεάσαντες δύο των του τείχους φρουρών, είςήγαγον διά

κλίμ.ακος την νύκτα τής 2 'ι μ,αίου 1328 ολίγους τινάς δπλίτας είς
την πόλιν, οίτινες ήνοιξαν την πύλην τού 'Ρωμανού, δι' ής είςελθον-
τες άκωλύτως ο τε νέος βασιλεύς καί ο άλλος στρατός, έγένοντο ού-
δέν ήττον άκωλύτως κύριοι της πόλεως* διό τι, ώς φαίνεται, δ κόσμος
είχε βαρυνθή τον γέροντα εκείνον βασιλέα, όςτις είμπορεί νά είχεν όλα
τά δίκαια έν τω προκειμένω άγώνι, ά λλ’ ούτε τα περί διαδοχής ώς
έ'δει έρρύθμιζεν, ούτε άλλο τι υπέρ της κοινής, η τούλάχιστον ύπέρ τής
εαυτού σωτηρίας έ'πραττεν. Ά πόδειξις νέα τής κατά τούτο άθλιότη-
τος αύτού τε καί των συμβούλων αύτού έδόθη την νύκτα ταύτην. Ή
παρασκευαζόμενη διά προδοσίας είςοδος είχε καταμηνυθή είς αυτόν
άφ’ εσπέρας* καί έν τω άμα είχεν αποφασίσει νά ενίσχυση τάς φυ-
λακάς καί τάς περιπόλους τού χερσαίου τείχους από θαλάσσης μέχρι
θαλάσσης. Ά λ λ ’ δ Θεόδωρος Μ ετοχίτης, δ σχολαστικός εκείνος μέγας
λογοθέτης, άπέτρεψεν αύτόν από τούτου λέγων, ότι είναι ανάξιον με­
γαλοπρεπών φρονημάτων νά ένδίδωσι πρός ούτω μικροπρεπείς άκοάς
καί φήμκς αγενείς* διότι η τό θρυληθέν δεν είναι αληθές, ή ή έπιχεί-
ρησις είναι μωρά, των πυλών καί τωντειχών διά τοσούτων οπλών
πεφραγμένων. Μ ετ’ ού πολύ, περί την τρίτην τής νυκτός ώραν, προςήλ-
θον είς τά βασίλεια καί άλλοι άγγελοι βεβαιούντες, ότι πολύς πολε­
μίων όμιλος αθροίζεται έξωθεν παρά τάς πύλας τού 'Ρωμανού. Ό δε
βασιλεύς θορυβηθείς αύθις, τραχύτερον ήλεγξε τον λογοθέτην, διότι
ούό'έν επραττε πρός αποτροπήν τού κινδύνου. Ά λ λ * εκείνος, έμμ.ένων
είς την ποοτέραν γνώμην καί περιφρονών τά λεγάμενα, άπήλθε νά κοι-
μηθή. Ε ίχ ε λοιπόν μείνει μόνος δ βασιλεύς, καί μη ε’χων είς τίνα άλ­
λον νά διακοινώση την ταραχήν αύτού, είχε κατακλιθή ένδεδυμένος
περιμένων έν αγωνία τό άποβησόμενον, ότε αίφνης ακούει περί τά βα­
σίλεια καί τάς βασιλείους πύλας θόρυβον πολύν καί κρότον όπλων καί
άνευφημίας τού νέου βασιλέως. Μή έχων δε ούδένα τον βοηθήσοντα,
διότι πλήν των θαλαμηπόλων μειρακίσκων, ερημιά πολλή έπεκράτει
είς τά βασίλεια, κατέφυγε πρός τήν εικόνα τής Ό δηγητρίας Θεοτό­
κου καθικετεύουν αύτήν νά σώση τήν ζωήν αύτού. Κ αί κατά τούτο έ-
πέτυχον αι δεήσεις του, διότι κατ’ άρχάς ρ.άλιστα δ εγγονός του
προςεφέρθη πρός αύτόν μετά επιδεικτικής εύλαβείας- κατέλιπεν αύτω
τό ονομα καί τό σχήρ.α τής βασιλείας καί έπέτρεψε νά κατοική είς τά
αρχαία ανάκτορα. Έ ν γένει δε ή πολιτική αυτή μεταβολή έγένετο
 "Εριόϊς έαούλιο:, Αχνχτ^ς ’Ανδρόνικόν Π . Βασιλεία. ’Ανδρόνικόν Γ '. 509

μετά τίνος επιείκειας, ήτις άλλοτε δεν ητο συνηθης είς τοιαύτας περι­
στάσεις εν Κωνσταντινουπόλει. Ό νέος ’Ανδρόνικος δεν έπέτρεψεν ούτε
την λεηλασίαν της πόλεως, ούτε έκδίκησίν τινα κατά των οπαδών
του προτέρου βασιλέως. Μόνη η οικία του μεγάλου 7,ογοθέτου Θεό­
δωρου Μετογίτου έλαφυραγωγήθη, και μόνος αυτός έξωρίσθη είς Δ ι-
δυμότειχον. Έν tvj μετριοπάθεια ταύττ) της νίκης καταφαίνεται ό
χαρακτηρ του Ίωάννου Καντακουζηνού, δςτις δεν κατέφευγεν εις την
βίαν είμη οσάκις η το απαραίτητος, άλλως δ'έ έτηρει την επιφάνειαν
τής εύπρεπείκς καί της κοσμιότητος. Έάν δε αί άπονεμηθεΐσαι είς
τον γέροντα βασιλέα τιμ α ί δεν διετηρήθησαν μέχρι τέλους, ή α λ ή ­
θεια απ αιτεί νά δμ.ολογησωμ.εν, ότι τούτο οφείλεται είς την μ,νησι-
κακίαν των άλλων του νέου ’Ανδρονίκου φίλων καί oyi εις τον Καν-
τακουζηνόν, οςτις, κατά την ομολογίαν του Νικηφόρου Γρήγορά,
αά/ραντον διετηρησε λοιδορίας καί γνώαην καί γλώσσαν καί ήθος
προς τον βασιλέα.)) Ά λ λ ’ οί άλλοι αρχαίοι αυτού πολέμιοι δεν έπαυ­
σαν ταπεινούντες αυτόν καί περιφρονουντες, μέχρις ου λαβών το μο­
ναχικόν σγημα άπέθανε ττ, 13 φεβρουαριου 1 3 3 5 , τετραετίαν περίπου
άφ’ ης άπέβαλε την αρχήν.
Έν εντει λοιπόν 1358 κατώρθωσεν ό Ανδρόνικος δ νεώτερος νά
καταλάβη την ολοσχερή κυβέρνησιν των πραγμάτων, ήτοι δύο έτη
μετά την υπό των Όσμανιδών Τούρκο>ν κατάκτησιν τη; Προύσης,
δι* ης ησφαλίσθη η άρχη τού κράτους αυτών. "Οτε ανωτέρω ίστορη-
σαμεν την κατά την πρώτην είκοσιπενταετίαν της ΙΔ ' έκατονταετη-
ρίδος βαθμιαίαν έν τη, Βιθυνία έξάπλωσιν της έν άρχη, αυτής το-
σούτον μικροσκοπικης έτι κυριαρχίας ταύτης καί τάς έν τω αύτω
χρόνω έπιδρομάς των άλλων Τουρκομανικών δυναστειών, είχομεν
θέσει τό ζήτημα· ί τί επραττεν άοα έν τω μ.εταξύ τούτω ο ’Ανδρόνικος
Β'; Ό αναγνώστης ηξεύρει ηδη τ ί επραττεν. ’Αφού έτιμώρησεν αντί
νά βράβευση, πάντας τούς Έ λληνα ς όσοι ηγωνίσθησαν ν* άντιτα-
χθώσιν είς το μωαμεθανικόν έκεινο ρεύρ.α, τόν τε αδελφόν αυτού Κων­
σταντίνον καί τόν τούτου φίλον Μ ιχαήλ Στρατηγόπουλον καί τον
’Αλέξιον Φιλανθρωπηνόν, έπειτα παρέδωκε τό ταμείο ν καί τάς χώ ­
ρας τού κράτους είς ξένους μισθοφόρους, τούς Καταλανούς, οίτινες έπί
δεκαετίαν όλην έπήγαγον τοσαύτα είς τε τάς Άσιανάς καί τάς Εύ-
ρωπαικάς έπαρχίας δεινά όσα ουδέποτε οί πολέμιοι έπροξένησαν είς
αύτάς. Κατόπιν δέ πάλιν, αντί νά ώφεληθγ, έκ τών πολεμ.ικών προ-
(ε α δ . ιϊτ ο ρ . κ . π λ π λ ρρη γο π ο υλ ο υ το μ . ε .) * 14
210 Ή Καταλανική'Εταιρεία καταλαμβάνει την 'Ανατολικήν Ελλάδα.

τερ μ ά τ ω ν του Φ ιλή Παλαιολόγου κατά των εξωτερικών πολεμίων,

προεκάλεσεν οκταετή εμφύλιον αγώνα έν τω δποίω έξηντλήθησαν έπί
μάλλον αί δυνάμεις τού κράτους. "Ιδωμεν νυν τί συνέβαινε κατά τούς
χρόνους τούτους έν ταΐς κυρίως Έ λληνικαίς χώραις.

Καθ' ά προείπομεν, ή έτα ιρεία τών Καταλανών ήναγκάσθη την

άνοιξιν τού 4 3 0 9 νά αναχώρηση εκ Κασσανδρείας και κατήλθεν
ύπο τον Σεπούν εις Θεσσαλίαν. Έ κ εΐ εύρε χώραν πλουσίαν καί προ
πάντων ούδεμίαν άπήντησεν άντίστασιν. ’Από τού θανάτου τού δου-
κος τών Αθηνών Γουΐδωνος β ' ή Μ εγαλοβλα/ία έκυβερνάτο ύπο
τού Ίωάννου Β' 'Αγγέλου, όςτις, πιεζόμενος ύπο τής πολυπράγμονος
δεσποίνης τής νΑρτης, καί πλήν τούτου φοβούμενος τάς αξιώσεις τού
δουκός Αθηνών Βριεννίου, δεν ένόμισε φρόνιμον νά έ'λθη εις ρήξιν
προς την εταιρείαν. Μ ετ’ ολίγον μάλιστα παρέλαβεν αυτήν εις την
υπηρεσίαν του* εννοείται όμως, ότι ή έταιρεία καίτοι πλ.ηρωθείσα
παρ' αυτού άξιόλογον χρηματικόν ποσόν, έξηκολούθησε διάγουσα
βίον ληστρικόν ου μόνον εις τάς περικειμένας χώρας, αλλά καί εντός
αυτών τών κτήσεων τού ήγεμόνος, όςτις την έ πλήρωνε* τούτο δε
τόσψ μάλλον όσω δ Σεπούς, βλέπων ότι ούδέν σπουό'αίον δύναται νά
διαπράξη μετά τοιούτου στρατού, έγκατέλιπεν αυτόν κατά σεπτέμ-
βριον τού 1 3 0 9 , ή δέ συμμορία ώργανώθη έκτοτε δημοκρατικώς ύπο
άνώτερόν τ ι συμβούλιον δώδεκα άνδρών, οί’τινες πάλιν επίτρεψαν την
άνωτάτην αρχηγίαν εις δύο ίππότας. Ούτως είχον τά πράγματα ότε
δ δούξ τών Αθηνών Βριέννιος, (όςτις, καίτοι περιελθών εις ποικίλας
διενέξεις προς την Έ νετίαν, ήξίου νά ό'ιατηρήση το επί τής Μεγαλο-
βλαχίας κράτος), ε’πεχείρησε νά προςοικειωθή την εταιρείαν τών
Καταλανών* καί έξετέλεσε τωόντι τον σκοπόν τούτον την άνοιξιν
τού 1 3 1 0 , συνομολογήσας προς αυτούς την πληρωμήν εξ μηνιαίων,
επί τή βάσει τεσσάρων ούγγιών (ήτοι 52 δραχμών) κατά μήνα εις
έκαστον κατάφρακτον ιππέα, δύο εις τούς ελαφρούς ιππείς, καί μιας
είς έκαστον πεζόν, προκαταβαλών δέ τήν μισθοδοσίαν δύο μηνών.
Δ ιά τής επικουρίας λοιπόν ταύτης κατέστη αύθις κύριος τής Φθιώ-
τιό'ος, κυριεύσας εντός εξ μηνών υπέρ τά τριάκοντα φρούρια έν οίς τό
Ζητούνι, τήν Δ ημητριά δα , τον Δομοκόν, τον Αλμυρόν καί τήν Λά-
δην, καί ήνάγκασε τόν τε βασιλέα τού Βυζαντίου καί τήν δέσποιναν
τής νΑρτης νά ειρηνεύσωσιν.

. ι.
 Έ Καταλανική Εταιρεία καταλαμβάνει τ ή ν ’Ανατολικήν Ελλάδα. 2 1 1

Ά λλα ούτω. εύδοκιμήσας δ Βριέννιος, έπολιτεύθη έπειτα άσυν.έ-

τως. Δεν ήθέλησε νά διατηρήση πλειότερον είς την υπηρεσίαν του
τούς άτάκτους εκείνους συμμάχους, και ώς προς τούτο είχε δίκαιον,
άλλ* άπε φάσισε νά τούς άποπέμψη (/.η πληρόνων εις αυτούς τά ετι
δφειλόαενα τέσσαοα μηνιαία, καί κατά τούτο είγεν άδικον. Επ’
ελπ ίδι δέ τού νά τούς διαίρεση, κατέταξε μέν έξ αυτών εις τούς
σωματοφύλακας του διακοσίους ιππείς καί τριακοσίους Ά λμο γα βά -
ρους, παραχώρησα; εις τούτους καί κτήματα εν τφ δουκάτω, δ ιέ ­
ταξε δε τούς άλλους νά άναχωρήσωσι. Τότε ούτοι άπελθόντες είς
Θεσσαλίαν καί έπι/ειρήσαντες αυτόθι τάς συνήθεις λεηλασίας, άπε·
οάσισαν νά άνακτήσωσι τό δίκαιόν των διά τής βίας. Ό θεν δ Βριέν-
ι
νιος έδέησε νά παρασκευάση τον χειμώνα τού 1 3 1 0 στρατόν, ίνα
άντιπαραταχθή κατά των πολεμίων τούτων. Κ αί επειδή έ’δραμον περί
αυτόν ού μόνον οι υποτελείς του αλλά καί πλεΐστοι άλλοι των έν Έ λ_
λάδι φράγκων μεγιστάνων αποτροπιαζόμενοι τούς ληστάς εκείνους,
συνεκροτήθη δύναμις λαμπρότατη 7 0 0 μεν λογάδο>ν ιπποτών, 6 ,4 0 0
δέ ιππέων χ.αί 8 ,0 0 0 πεζών. Είναι αληθές oTt οί προμνημονευθέντες
50 0 Καταλανοί τούς όποιους ήθέλησε νά διατηρήση είς την υπη­
ρεσίαν του δ Βριέννιος, άμα ίδόντες τούς όμογενεΐς κινδυνεύοντας
έλιποτάκτησαν πρός αυτούς. Κ αί προςέτι συνετάχθησαν μετά τού­
των πολλοί "Ελληνες τής Θεσσαλίας* ά λ λ ’ ούδέν ήττον οί Κ α τα ­
λανοί άπήρτιζον μόλας το ήμισυ τής τών αντιπάλων δυνάμεως.
Ά πέβησαν δέ τ ά *κ α τ ’ αυτούς τόσω μάλλον δεινότερα όσω οί υπό
τόν Χ α λίλ Τούρκοι, οίτινες δεν είχον έ'τι αναχωρήσει είς τά ίδ ια ,
έχωρίσθησαν τότε από τών αρχαίων συντρόφων, ινα περιμείνωσιν εν
απραξία την κ,ρέσιν τού άγώνος καί ένωθώσιν επί τέλους μετ* εκεί­
νου όςτις ήθελε νικήσει. "Οθεν οι Καταλανοί ένόησαν ότι δέν είναι
δυνατόν ν’ άντιπαραταχθώσιν εκ τού συστάδην καί προελάσαντες
μέχρις ού μακράν τών Θηβών, ώχυρώθησαν παρά την δεξιάν όχθην
τού Κηφισσού πλησίον τών καταβοθρών τής Κωπαιδος, τής δποίας
μετεχειρίσθησαν τά υδατα, ινα μεταβάλω σι την προ αυτών κειμένην
πεδιάδα είς έλος άδιάβατον ύπό τού ιππικού. Ε κ ε ί λοιπόν περιέ-
μενον έν άρχή τού μαρτίου 1311 τούς αντιπάλους, οΐτινες άντεπε-
ξήλθον κατ’ αυτών αγέρωχοι τή 15 τού μηνός τούτου, προπορευο-
μένυ>ν τών 7 0 0 εκείνων λογάδων ιπποτών τών διά χρυσών μέν πτερ­
νιστήρων κεκοσμημένων, άγομένων δέ ύπό αυτού τού δουκός, τού
14 *
2 1 2 Ή Καταλανική Εταιρεία κατ/.λαμβανει την 'Ανατολικήν Ελλάδα.

δποίου λαμπρά έκυμάτιζε περί αυτόν ή σημαία είκονίζουσα χρυσούν

λέοντα επί γλαυκού άστεροστίκτου εδάφους. Καί ήχησε λοιπδν τό
πολεμιστήριον σάλπισμα καί ιύρμησαν οί ίππόται επί τον αγώνα,
αλλά μ ετ’ ολίγον οι ίπποι έξωλίσθησαν επί του έλους καί ερριψαν
τούς άναβάτας* οί δέ πίπτοντες έκωλύοντο υπό τού πηλού νά εγερ-
θώσιν. Οί Καταλανοί, οίτινες κα τ’ άρχάς ερριπτον μακρόθεν βέλη
μόνον κατά των έπιτεθέντων, προςέβαλον τότε αυτούς, τοσούτον κα­
κώς έχοντας, διά τής σπάθης καί τής λόγχης. Μ ετ’ ου πολύ κατε-
βλήθη πάσα ή εμπροσθοφυλακή· ή σημαία τού Βριεννίου έκυλίσθη
είς τον βόρβορον καί παρ’ αυτήν έ'πεσεν δ ύπερήφανος δούξ φονευθείς
διά βέλνους. Ταύτην δέ την κρίσιμον στιγμήν έξελέξαντο οί φιλάρ-
παγες Τούρκοι ΐνα έπιπέσωσι κατά τού ε’πιλοίπου στρατού, τού
οποίου φοβερά ύπήρξεν ή σφαγή. ’Εκεί άπώλοντο δ Γεώργιος Α' Γκί-
ζης δυνάστης Τήνου, Μυκόνου, Κέω καί Σερίφου καί προςέτι τού
τριτημορίου Εύβοιας* δ Α λβέρτος Παλαυιτζίνης, κύριος τής Βοδονί-
τσης καί τού έκτου τής Εύβοιας* δ Θωμάς Γ' Στρομογκούρ, κύριος
των Σάλωνων, καί σχεδόν άπαντες οί τελευταίοι απόγονοι τών τυχο­
διωκτών εκείνων, οιτινες προ μιάς έκατονταετηρίδος έσφετερίσθησαν
διά τής σπάθης αυτών τήν Πελοπόννησον καί τήν κυρίως Ε λ λ ά δ α .
Δύο μόνον άναφέρονται αιχμάλω τοι, δ αρχαίος τού Γουίδωνος Β'
φίλος, Βονιφάτιος δ Ούηρωναΐος, καί δ Γάλλος 'Ρογέρος Δεσλνώρ, τού
δποίου μ ετ’ ολίγον θέλομεν ϊδει τήν παράδοξον τύχην. Οί νικηταί
από τού αίματοφύρτου πεδίου τής μάχης ώρμησαν πρώτον κατά τής
όχυράς Λεβαδείας, τήν δποίαν όμως οί "Ελληνες παρέδωκαν άμα-
χ η τ εί εις αύτούς, άνταμειφθέντες τούτου ένεκα διά τής έξομοιώσεως
αύτών προς τούς Φράγκους καί λαβόντες επί τούτω διπλώ ματα κεκυ-
ρωμένα διά τής σφραγίδος τού άγιου Γεωργίου. "Έπειτα έκυρίευσαν
οί Καταλανοί τάς Θήβας καί τάς ’Αθήνας, έπαγαγόντες κατ’ άρχάς
απανταχού δεινήν δήωσιν καί καταστροφήν. Κ αί άπεφάσισαν μέν
νά καταλάβωσιν δριστικώς τήν χώραν, άλλα τότε παρήχθη τό ζή­
τημα τίνα θέλουσιν άναδείξει κυβερνήτην αύτής, τό S i παράδοξον
είναι, ότι, επειδή είς ούδένα μεταξύ αύτών ένόμισαν εύλογον νά έπι-
τρέψωσι τό ύπατον τούτο άξίοψ.α, άπετάθησαν προς τούς α ιχμα­
λώτους αύτών. Άποποιηθέντος δέ τού Βονιφατίου, άνηγορεύθη κυβερ­
νήτης τού δουκάτου Αθηνών δ ’Ρογέρος Δεσλώρ, όςτις καί εγημεν
αμέσως τήν χήραν τού Θωμά Γ ' Στρομ,ογκούρ, προςλαβών μετά τής
 ί .-.."Εμφύλιοι τών .Φράγκίυν, τής Πβλοπννήσου αγώνες. 213

γυναικός ταύτης, έπειδή 6 Θωμάς όεν είχε κα ταλιπ ει τέκνα, την

ολτ,ν ήγευ.ονίαν των Σαλώνων μετά άξιολόγου μέρους τής Φωκιδος.
Άνάλογόν τι δέ έκραξαν καί οί Καταλανοί διανείμαντες μεταςυ των
τά φέουδα των πεσόντων ιπποτών καί συζευχθέντες τάς χήρας και
τάς θυγατέρας αυτών. Άλνλά μετά τών1 κτήσεων και των οικογε­
νειών τών Γάλλων ευπατριδών, δεν συνεκληρονόμησαν οί νέοι κατα-
κτητα ί την ευγένειαν τών τρόπων, ουδέ την φιλανθρωπίαν και την
έπ ιτηδειότητα , ήν όμολογουμένως εκείνοι έπεδείξαντο περί την δ tot-
κησιν αυτών. Είχον μέν χωρισθή μετά τό κατόρθωμα από αυτών
καί οί τελευταίοι Τούρκοι επίκουροι, υπό τον Χ α λ ίλ , ών φθάσαντες
έξεθέσαμεν τάς μετά τούτο περιπέτειας. Οί Καταλανοί όμως δεν
άνεδείγθησαν πολύ τούτο^ν ήμεοώτεροι. Την κομψήν γα λλικ ή ν γλώσ­
σαν διεδέχθη ή δημώδης Καταλανική διάλεκτος, τήν επιείκειαν τών
Λα ράσων, δεινή στρατιωτική καταπίεσις. Οί "Ελληνες τής 'Α ττικής
καί τής Βοιωτίας κάτοικοι, οίτινες πρότερον δεν είχον σχεδόν αί-
σθανθή τό βάρος του ξενικού ζυγού, κατήντησαν έ'κτοτε δουλοπάροικοι’
ή γεωργία παρημ,ελήθη καί τά πάντα έν γένει έξεβαρβαρώθησαν,
((’Αθηναίοι γέ μην καί Θηβαίοι καί οί κατοικούντες τήν Πέλοπος, τά
πάλαι ποιηταις τε καί συγγοαφεύσιν έν πολνλοίς πολυθρύλητα, τής
παλαιάς ευδαιμονίας τήν αγροικίαν ήλνλάξαντο,» εγραφεν ό Κύπριος
Αθανάσιος b Λεπανθρηνός προς τον Νικηφόρον τον Γρηγοράν, όμιλών
περί τών χρόνων τούτων. Όρθώς δέ αναφέρει καί τούς κατοίκους τής
Πελοπόννησου ώς παθόντας τά πάνδεινα, διότι γενική τότε συνέβη
έξαχρείωσις καί παρακμή τής έν ταίς μ.εσημ-βριναις Έλλ^ηνικαίς χώ-
ραις φραγκικής κυριαρχίας’ καί ένφ ή ανατολική Ε λ λ ά ς αντί τής
προτέρας πατριαρχικής τών Λαρόσων διοικήσεως, ύπέκυπτεν έφ’ ικα­
νόν χρόνον εις στρατοκρατίαν, συγχρόνως έκορυφούτο έν Πελοποννήσω
ή φιουδαλική αναρχία καί έμαραίνοντο οί καρποί τής πάλαι έ'μφρο-
νος τών Βιλλεαρδουίνων κυβερνήσεως, ήν κα τ’ άρχάς ήγωνισθη μ.έχρι
τίνος νά διατήρησή 6 Άνδεγαυικός οίκος, ά λ λ ’ από τών χρόνων
τούτων έντελώς παρημάλησε.

Τω 1311 έκυβέρνα έ'τι τήν Πελοπόννησον b Φίλιππος b Ταραν-

τίνος* έκυβέρνα όμ,ως αυτήν δ ι’ έπιτρόπων* καί μ.ετ* ου πολύ, παραι­
τηθείς τής έπικυριαρχίας ταύτης, έ'δωκεν αφορμήν εις άλλόκοτον
πραγμ.άτων ανωμαλίαν. *0 Φίλιππος 6 Ταραντίνος, όςτις, καθά Ιστό**
214 ’Εμφύλιοι των Φράγκο) ν τής Γίελοποννησου αγώνες.

ρήσαμεν ανωτέρω, είχε διαζευχθή άπο τής Αίτωλίδος Θάμαρ, συνέ­

λαβε νυν την ιδέαν νά συζευγΟή την τελευταίαν απόγονον των Φράγ­
κων αύτοκρατόρων τής Κωνσταντινουπόλεως Αικατερίναν Βαλουα,
ινα δ ι’ αυτής κληρονομήσω τά ύπόσαθρα εκείνων δικαιώματα εις την
τής ’Ανατολής αυτοκρατορίαν. Ά λ λ * ή Αίκατεοςνα Βαλουα είχεν
άρραβωνισθή πρότερον τον Βουργούνδιον ήγεμονίδην Ουγωνα* καί
προετίμα (Λεν τον Φίλιππον, έ'δει όμως νά πεισβή ο Ουγων νά παραι~
τηθή του προσυμφωνηθέντος γάμου, επί τούτω δε ό Φίλιππος έςε-
χώρησεν εις τον νεώτερον του Ουγωνος αδελφόν Λουδοβίκον τον
Βουργουνδικον πάντα τά δικαιώματα αυτού επί του πριγκηπώτου
τής Ά χ α ία ς καί συγχρόνως συνεφώνησεν εις τον άκολουΟον γαμικον
συνδυασμόν. Ε νθυ μ είτα ι ό αναγνώστης, ότι ή πρεσβυτέρα θυγάτηο
του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου, Ισ α βέλλα , ή καί των δικαιωμάτων
αύτού κληρονόμος, είχε λά βει σύζυγον τον Φλωρέντιον τον Έ ννε-
γαυϊκον καί ότι έκ τού γάμου τούτου έγεννήθη ή Ματθίλδ'η ή Έννε-
γαυϊκή, ήν συνεζεύχθη ο ϊ ο ύζ τών ’Αθηνών Γουΐδ'ων Β \ Άποθανόντος
τούτου ή Ματθίλδ'η είχεν άρραβωνισθή τον πρεσβύτερον υίον του
Φιλίππου τού Ταραντίνου καί τής Θάμαρ, τον Κάρολον. Νύν δ'έ b
Φίλιππος, δ'ιαλύσας την προς τον υιόν του προγεγενημένην εκείνην
περί γάμου ομολογίαν, συνήνεσεν εις τον γάμον τής Ματθίλδ'ης μετά
τού Λουδοβίκου τού Βουργουνδικού, καί περί τά μέσα τού 1313 έτε-
λέσθησαν άμφότεροι οί γάμοι, ό τε τού Φιλίππου τού Ταραντίνου
μετά τής Αικατερίνης Βαλουα καί ό τού Λουδοβίκου τού Βουργουν-
δικού μετά τής Ματθίλδ'ης τής Έννεγαυϊκής. Δυςτυχώς ό νέος ποίγ-
κηψ τής Ά χα ία ς έβράδυνε πολύ νά παρασκευασθή καί νά φθάσν) εις
την Πελοπόννησον, όπου δεν άφίκετο είμή την άνοιξιν τού 1 3 1 6 .
Έ ν τψ μεταξύ δέ τούτω ού μόνον πλείστη αναρχία αυτόθι επεκρά-
τησεν, άφ’ ής έγνώσθη οτι b Φίλιππος παρεχούρησε την ηγεμονίαν
εις τον Λουδοβίκον, αλλά καί έτερός τις παρέστη έν μέσψ μνηστήρ
τής έν Πελοποννήσφ αρχής, έχων μ.άλιστα πλείονα τού Λουδοβίκου
τού Βουργουνδικού δικαιώ ματα. Ό Γουλιέλμ.ος ο Βιλλεαρδ'ουϊνος,
παρεκτος τής Ίσαβέλλης, είχε καταλίπει καί ί τέραν κόρην, την
Μαργαρίταν, ήν είχεν άνεκηρύξει διά τής διαθήκης του κληρο­
νόμον τής ηγεμονίας, έάν ή αδελφή αυτής Ισαβέλλα άποθάνν) άνευ
άρρενος τέκνου. Είναι αληθές ότι ούδέ ή Μαργαρίτα έγέννησεν υιόν*
αλλά συνέζευξε τω 131 \ τήν θυγατέρα αυτής Ισαβέλλαν μετά
 *Αναρχία εν ΓΙελοποννήσω. Νέα κολόβωσις της αρχής των Φράγκων. 2 1 5

του έκ του Άραγωνικού οίκου πρίγκηπος Φερδινάνδου, ον εϊδομεν

στρατηγήσαντα επί τινα χρόνον τής συμμορίας των Καταλανών,
από δέ του γάμου . τούτου έγεννήθη υιός, όςτις ήτο άρα δ νομιμώ-
τεοος των S ικαιωμάτων τού Βιλλεαρδουίνου κληρονόμος. "Οθεν ο
Φερδινάνδος, καίτοι έστερήθη εν τω μεταζύ την σύζυγόν του ’Ισα­
βέλλαν, συνεκρότησεν έκ τού προχείρου πεζικήν τινα καί ναυτικήν
δύναμιν, ίνα διάσωση τά δίκαια τού υιού αυτού. Ά ποβιβασθείς Si
κατά Ιούνιον τού 1 3 1 5 ού μακράν τής Γλαρέντζης, άπήντησε μεν
κατ’ άρχάς άντίστασίν τινα παρά των Φράγκων φεουδαρχών, αλλά
κατατροπώσας αυτούς ά,νεγνωρίσθη μ ετ’ ού πολύ επίτροπος τής αρχής,
διεζάγων αυτήν εν όνόματι τού υιού. Δεν διεζήγαγεν όμως τήν αρ­
χήν ταύτην επί πολύν χρόνον* διότι έπιπλεύσαντος κατά άπρίλιον
τού 1316 εις Πάτρας τού Λουδοβίκου τού Βουργουνδικού μετά τής
συζύγου του Μ ατθίλδης καί πλείονος δυνάμεως, οί ισχυρότατοι των
φεουδαρχών συνετάχθησαν αμέσως μ ετ’ αυτού, ούχί δ ι’ άλλον λόγον
είμή διότι είχον αισθανθή, ότι ύπό τήν ενεργόν κυριαρχίαν τού Φερ-
δινάνδου δεν ήθελον έχει τήν ελευθερίαν τού νά πράττωσι κατά το
δοκούν. Ουτω δ ’ έγκαταλειφθείς εις τάς ιδίας ασθενείς δυνάμεις δ
Φερδινάνδος ένικήθη ύπο τού Λουδοβίκου τή 5 Ιουλίου καί α ίχμα -
μωτευθείς άπεκόπη τήν κεφαλήν ύπο τού κόμητος τής Κεφαλληνίας
Ίωάννου, ενός τών άπιστοτέρων καί άγριωτέρων ύποτελών τού πριγ-
κηπάτου τής Ή αίας.

Ά λ λ * εάν δ Φερδινάνδος ο Άραγωνικός δεν ήρξεν ειμή έτος περί­

που μόνον τής ΓΙελοποννήσου, δ Λουδοβίκος δ Βουργουνδικός ούδε
μήνα όλον έπέζησε μετά τό κατόρθωμα αυτού, άποθανών τή 2 αύ-
γούστου 1 3 1 6 , έκ δηλητηρίου, ως λέγετα ι, τό δποιον έποτίσθη υπό
αύτού έκείνου τού τής Κεφαλληνίας κόμητος Ίωάννου, όςτις καί έπο-
λιτεύθη έκτοτε ως κύριος τής χώρας, διότι όνόματι μόνον διεξήγε
τήν αρχήν ή Μ ατθίλδη, έδρεύουσα εις ’Ανδραβίδαν. Ά λ λ * έντεύθεν
δεινή έπεκράτησεν ανωμαλία καί αναρχία, ώςτε ή χήρα πριγκή-
πισσα έπεκαλέσατο τήν έπικουρίαν τού βασιλέως τής Νεαπόήεως
'Ροβέρτου, υιού (χέν καί διαδόχου τού γνωστού εις ημάς Καρόλου Β'
αδελφού δέ τού ετι γνωστοτέρου Φιλίππου τού Ταραντίνου. Ό ’Ρ ο ­
βέρτος ώφελήθη έκ τούτου, ίνα περιποίηση εις τόν οίκον αύτού αυθις
τήν κυριαρχίαν τής Πελοτοννήσου, ήν δ Φίλιππος είχε παραχωρήσει
^1 6 ’Αναρχία ev ΐίελοποννήσω. Nex κολόβωσις τής άρ/ής των Φράγκο^.

είς τον Λουδοβίκον τον Βουργουνδικόν. ’Επί τούτο) δε άπεφάσισε νά

<τυζεύξγ) την Μ ατθίλδην μ.ετά ετέρου αυτού αδελφού, τού Ίωάννου
Γραύινα. Η Μ ατθίλδη προςεκλήθη είς Νεάπολιν, μ.ετέβη αυτόθι
ακόυσα, καί, ούδέν ήττον άκούσης αυτής, έτελέσθη τω 1318 κατά
τύπους b γάμος της μ.ετά τού Ίωάννου Γραυίνα, όςτις ελαβεν αμέ­
σως τον τίτλον τού πρίγκηπος τής Ά χ α ιχ ς καί διώρισεν ενταύθα
επίτροπόν του, ή δε Μ ατθίλδη ήναγκάσθη προςέτι δ ι’ έπισήμ.ιυν συμ­
βάσεων μετά τού Ροβέρτου καί τού Ίωάννου νά. έκχωρήστ, πράγμ.ατι
όλα τα δικαιώ ματα τών Βιλλεαρδουίνων είς τούς Άνδεγαυηνούς.
Ε π ε ιδ ή δέ ή Μ ατθίλδη κατ’ ούδένα λόγον δεν έπείθετο νά. συζήση
ό>ς συζυγος μ.ετά τού Ίωάννου Γραυίνα, καί προτραπείσα είς τούτο
υπό τού Πάπα, άπήντησεν ότι το πράγμ.α είναι αδύνατον, διότι είχε
συζευχθή κρυφίως μετά τού Βουργουνδίου ιππότου Ουγωνος Δελα-
παλίς, έφυλακίσΟη ή ταλαίπωρος γυνή έν φρουρίω τινί τής Νεαπό-
λεως έν τω δποίω καί άπεβίωσε τω 1 3 3 1 . Ούτως έτελείο)σεν ή τών
Βιλλεαρδουίνων κυριαρχία έν Πελοποννήσω· διότι έζήτησαν μέν έκ
διαλειμμάτω ν νά ένασκήσωσι τά δικαιώματα τού οίκου τούτου συγ­
γενείς τινες αυτών, καί ιδίως οί έκ τού Άοαγωνικού οίκου, άλλ* άπέ-
τυχον, ώςτε ή Πελοπόννησος παρέμεινεν έπί ικανόν χρόνον κτήμα
τών Άνδεγαυηνών.
Ό Ιωάννης Γραυίνας ( 1 3 1 8 — 13 3 3 ) διώρισεν ενταύθα έπίτροπόν
του, ως προείπομ.εν αλλά καίτοι ή αρχή τού έπιτρόπου τούτου άνε-
γνωρίσθη έν τή χερσονήσω, ή κατάστασις τών φραγκικών πραγμ.άτων
προέβη χειροτερεύουσα. Παρεκτός τών άλλων άνωμ.αλιών οι βασιλείς
τού Βυζαντίου ανέκτησαν τότε όλην σχεδόν τήν ’Αρκαδίαν. Παρα-
δόζως b Ανδρόνικος Β' δ κατά τά λοιπά μή έπιδείζας πολλήν δ ιο ι­
κητικήν σύνεσιν, έπήγαγεν είς τήν διοίκησιν τών ελληνικών επαρχιών
τής Πελοπόννησου χρησιμωτάτην τινά μεταβολήν. Α ν τί νά διορίζη
ώς πρότερον ένιαυσίους στρατηγούς είς Μισθράν, οίτινες, μόλις φθά-
σαντες νά γνωρίσωσι τόν τόπον καί τούς ανθρώπους, μετετίθεντο ά λ­
λου ή έπαύοντο, άνέθηκε τήν ηγεμονίαν τών επαρχιών έκείνων είς
στρατηγούς διαρκεστέρους, οίτινες έπεχείρησαν συστηματικώτεοον τήν
κατάργησιν τής Λατινοκρατίας. Έν άρχή τής ΙΔ' εκατονταετηρίδος
είχε λοιπόν διορισθή στρατηγός είς Μισθράν b τού Καντακουζηνού,
τόν όποιον γνωριζόμενη πατήρ, όςτις διοικήσας τάς επαρχίας έκείνας
ίπ ί οκτώ έτη έφονεύθη, ώς φαίνεται, είς τινα πρός τούς Φράγκους
 Αναρχία εν Πελοποννήσω. Νέα κολόοωσις τής αρχής των Φράγκου. %\ή

συμπλοκήν. Έ π ί τούτου αναφέρεται ώς προϊστάμενος τής πόλεως Λα-

κεδαίμονος ο Κρεββατας, οςτις είναι αρχηγέτης ή είς των αρχηγετών
τού μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων περισωθέντος οίκου των Κρεββα-
τάδων. Τον Καντακουζηνόν διεδεχθη ο ’Ανδρόνικος Παλαιολόγος
Άσάν. Έ π ί τούτου παρεχωρήθησαν πολλνά προνόμια εις τους Μονεμ-
βασιώτας, ώς τούς δραστηριωτέρους προμάχους τής αυτοκρατορίας
κατά των Λ ατίνω ν καί προς τοίς άλλοις ο μητροπολίτης τής Μο­
νέ υ.βασίας άνηγορεύθη ε'ξαρχος πάσης Πελοπόννησου. Έ κ τού περί
τούτου δε σωζομένου Χρυσοβούλλου συνάγεται, ότι ή πόλις ήτο πο­
λυάνθρωπος καί ακμαία, ότι έςαίρετος ήτο ή εμπορία και ή βιο μ η ­
χανία αυτής καί ότι οί κάτοικοί της ήσαν χριστοί ναυτικοί. ’Α λλά
τό σπουδαιότερον γεγονός τής τού Ανδρονίκου Άσάν διοικήσεως
ύπήρξεν ή τώ 1 3 2 0 κατορθωθεισα ύπ’ αυτού άνάκτησις τής Α ρ κ α ­
δίας, ιυςτε έκτοτε, παρεκτος τής Λακωνικής, ή έν Πελοποννήσω ελ ­
ληνικά, αρχή έπεξετάθη επί πάσαν τήν όχυρωτάτην εκείνην μεσόγειον
χώραν, b δε επίτροπος τού Άνδεγαυϊκού οίκου περιεστάλη είς μόνα
τά βορειοδυτικά παράλια, διότι αι άνατολικαί χώραι κατείχοντο ετι
ύπό επιτρόπων τού υιού τού πρώην δουκος των Αθηνών Βριεννίου.
"Ολοι οι Λατίνοι, όσοι είχον έγκατασταθή εις Α ρκαδίαν, ήσπά-
σθησαν το ορθόδοξον δόγμα καί συνεταύτισαν τά συμφέροντα αυτών
μετά των Ελλήνω ν. Είς δέ τάς υπό τών Φράγκων κατεχομένας ετς
χώρας έπεκράτει τόσφ πλειοτέρα αναρχία, όσψ έκλιπόντων τών πλεί-
,στων άρχαίο^ν Γάλλων ευπατριδών, έν τή περί Κηφισσόν πανωλεθρία,
τά φέουδα μετεβιβάσθησαν είς άλλους νέου; οίκους, τό πλεϊστον
Νεαπολιτικούς. Ή έν Πελοποννήσω ανωμαλία κατήντησε τοσαύτη
ώςτε, καθά άλλως τε καί πρότερον συνέβη, τά φρούρια ε ίε ι νά τρο-
φοδοτώνται εξ ’Ιταλίας. "Οθεν κατέστη απαραίτητον νά έπιχειρήση
ό ’Ιωάννης Γραυίνας σπουδκίαν τινά έκστρατείαν, ϊνα διασώσ*/} τ ά
δικαιώματα αυτού, καί ήρχισε παρασκευαζόμενος έπί τούτω άπό
^ού 1 322, τή βοήθεια μέν τών αδελφών αύτού ’Ροβέρτου καί Φ ιλ ίπ ­
που, δανειζόμενος δέ καί αύτός χρήματα άπό τούς Φλωρεντινούς τρα-
π,ζίτας, ιδίως άπό τούς Άκκιαϊουόλους, τούς οποίους θέλομεν βραδύ-
τε)ον ίδ ει ώφεληθέντας έκ τών χρηρ,ατικών τούτων είςφορών, ίνα λά-
( βοσςν ηγεμονικά αξιώματα έν Έ λ λ ά δ ι. Α ί προπαρασκευαΐ έν τούτοις
αύ'αι παρετάθησαν έπί μακρόν χρόνον, καί μόλις τή 10 Ιουλίου 1324
-ώ Φλιππος ο Ταραντίνος έδήλιυσεν, έν τή ίδ ιό τ η τ ι αύτού ώς aiiro-
Z 18
C Ή ’Αττική υπό τους ίίαταλανους και τους Άραγωνίους.

χράτορος τής ’Ανατολής, εις πάντας τούς εύπατρίδας και πολίτας

τής χώρας, ότι προεχειρίσατο τον πρίγκηπα Ίωάννην πληρεξούσιον
ώντιπρόςωπον, και διέταξεν αυτούς τε, και τούς βαρώνους τής Εύβοιας,
καί τον δούκα τής Νάξου νά όμόσωσι την νενομισμένην πίστιν είτε
εις αυτόν τούτον τον πρίγκηπα Ίωάννην είτε εί; τον επίτροπον αυτού.
’Α λλά καί πάλιν το επιχείρημα άπέτυχεν επί τέλους, διότι οί εχθροί
τού Άνδεγαυϊκού οίκου ήσαν πολυάριθμοι καί ισχυροί. Έξαιρέτως δέ
άντετάσσοντο εις αυτόν ο κόμης Κεφαλληνίας, δ εν τφ μεταξύ διά
κακουργήματος καταλαβών καί την τής ’Ηπείρου ηγεμονίαν, ώς θέ­
λει έξηγηθή μ ετ’ ολίγον, οί δυνάσται των Σάλωνων, καί μάλιστα οί
έν Ά θήναις Καταλανοί, περί τής τύχης των οποίων άπο τού 1311
μέχρι τής εκστρατείας τού πρίγκηπος Ίωάννου δέον νά είπωμεν εν­
ταύθα τινά.

Καθά προείπομεν, ή νικηφόρος Καταλανι^ή εταιρεία είχεν επι­

τρέψει την κυβέρνησιν τής χώρας ήν κατέκτησεν, εις ένα των α ιχμα­
λώτων αυτής, τον 'Ρογέρον Δεσλώρ. Έννοήσασα όμως μ ετ’ ολίγον
ότι είχεν απαραίτητον χρείαν εξωτερικής συνδρομής ένεκα των περι-
στοιχιζόντων αυτήν ποικίλων πολεμίων, άπεφάσισε ν’ άποταθή προς
τον βασιλέα τής Σικελία ς Φρειδερίκον καί νά τον παρακαλέσγ) νά
διορίσω ενα των υιών αυτού δούκα τής ’Α ττικής. Ό δέ βασιλεύς άπε-
δέξατο προθύμως την αίτησίν ταύτην διορίσας εις το αξίωμα εκείνο
τον δεύτερον αυτού υιόν Μαμφρέδον τον Άραγωνικον ( 1 3 1 2 — 1317)*
καί επειδή ό νέος δούξ ήτο έτι παίς, έξαπεστάλη εις ’Αθήνας τω
1 3 1 2 μετά 5 σικελικών γαλερών ό επιτήδειος ιππότης Βερεγγάριος
Έ στανιολ, εις ον καί ώμοσαν πίστιν πάντες οί τής εταιρείας άνδρες
καί αύτος ό Δεσλώρ, παραμείνας κύριος μόνον τών Σαλώνων. Ό επ ί­
τροπος τού Μαμφρέδου έκυβέρνησεν επί τετραετίαν τά πράγματα συ·
νετώς, καίτοι ή έτα ιρεία ήναγκάζετο νά δια τελή ετοιμοπόλεμος ή κσι
εμπόλεμος, διότι ού μόνον οί "Α γγελοι τής "Αρτης καί 6 μαρκίων τής
Βοδονίτσης Βαρθολομαίος Ζαχαρίας, ήπείλουν αυτήν άδιακόπος,
αλλά καί ή έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία, καί οί Φράγκοι όο
Μωρέως, καί οί Ε νετο ί ένεκα τής Εύβοιας, καί οί κληρονόμοι τού
πεσόντος δουκος Βριεννίου. Ό Έστανιολ κατώρθωσεν όμως διά τής
έπιτηδειότητος αύτού, άν οχι διά μεγάλων κατορθωμάτων, νά δια­
τηρήσω τήν ύποτεταγμένην αύτω χώραν; Είχε δέ ζητήσει συμμ.χους
 *Η ’Αττική ύπί> τους Καταλανους και τους Άοαγωνίους. 219

καί ε’πέτυ/εν ένα μάλιστα πολυτιμότατον, τον έτερον των δύο επ ι­

σήμων αιχμαλώτων τής περί Κηφισσόν μάχης, τον άρχοντα τής Κ α ­
ρύστου Βονιφάτιον, όςτις φιλίως έκτοτε προς την iz a ip e ia r διακεί-
μενος, προθύμως άνέλαβε νά παραδώσΥ) εις αυτήν την Εύβοιαν, άφαι-
ρών την μεγάλην ταύτην νήσον από τής επικυριαρχίας τού τής *Α ·
/α ία ς πριγκηπάτου ή μάλλον τής Ένετίας, ήτις καί μόνη ένήσκει
αυτόθι πραγματικήν εξουσίαν. Αί επί τούτω έχθροπραξίαι μεταξύ
Βονίφατίου καί Ένετίας ήρχισαν κατά μάϊον του 1 3 1 3 . Ή Έ νετία ,
ποοβλέπουσα προ καιρού τον κίνδυνον τούτον, είχε δια τά ξει τά δέον-
τα προς άμυναν τής νήσου καί είχε συνεννοηθή μετά των Λομβαρ­
δών κτητόρων τής χώρας ΐνα άναλάβωσιν ούτοι το ήμισυ τής δαπά­
νης τής άπαιτουμένης προς τήν παρασκευήν τού στόλου. Κ α ί πώντες
μεν οί άλλοι συνήνεσαν εις τούτο, δ δε τής Καρύστου κύριος ού μόνον
άπεποιήθη νά πληρώση, τήν έπιβάλλουσαν αύτω μερίδα τής οφειλής,
αλλά καί περιήλθεν εις ρήξιν προς τούς Ενετούς. Έν τούτοις δ Έ στα*
νιόλ, άπησχολημένος υπό ετέρων κινδύνων, δεν είμπόρεσε νά ελθν)
επί ικανόν χρόνον εις βοήθειαν τού συμμάχου του, ώςτε δ πόλεμος
περιωρίσθη περί μικράς τινας εχθροπραξίας εις τήν Εύβοιαν μέχρι
τού 13 I 6, οτε άποθανόντος τού Έστανιόλ άπεστάλη μ ε τ ’ ού πολύ
εις τάς Αθήνας εκ Σικελίας έτερος επισημότερος καί ετι μάλλον
δραστήριος κυβερνήτης. Ό νέος ούτος κυβερνήτης ήτο δ νόθος τού
βασιλέως υιός Άλφόνσος Φαδρίκος δ Άραγιυνικός, αυτός εκείνος ον
είχε στείλει άλλοτε εις τήν itcu p elar, ώς επίτροπον αύτού. Ό Ά λ-
φόνσος άφίκετο μετά δέκα γαλερών καί ισχυρού δμίλου μισθοφόρων
στρατολογηθέντων έν Βαρκελώνη/ καί άνεζωπύρησε τόσιρ μάλλον τό
άρχαίον τυχοδιωκτικόν τής ivcupeiaς πνεύμα οσω ανέκαθεν γνωστός
ών τοίς Καταλανοίς άπεφήνατο, OTt σκοπόν έχει νά έγκατασταθή
μονίμως ενταύθα παρά τοίς άρχαίοις αύτού συμπο),εμισταίς. Έπί
τούτφ έγημεν αμέσως τήν ώραίαν έκκαιδεκα.έτη θυγατέρα τού Βονι-
φατίου τής Καρύστου, τήν Ούηρωναίαν Μαρούλλαν, ήν δ πατήρ αυτής
κατέστησε κληρονόμον τής Καρύστου, τής Αίγίνης καί 13 οχυρών
πύργων, ούς είχεν έν τω δουκάτω των ’Αθηνών καί έν ττ, Μεγαλο-
βλαχια, μή κατα7νΐπών εις τόν μονογενή υιόν του Θωμάζον είμή μ ι­
κρόν τ ι κληροδότημα. Συνέβη δέ τότε νά άποθώνη καί δ Μαμφρέδος,
καί έπειδή δ άντ* αύτού προχειρισθείς νέος δούξ Γουλιέλμος Β ', δ
τρίτος τού βασιλέως Φρειδερίκου υιός, ήτο ώςαύτως παίς ετι, δ Ά λ -
 Ή *Αττική ύπο τους Καταλανούς και τούς Άραγωνιους.

φόνσος παρέμεινε κυβερνήτης απόλυτος των ’Αθηνών ύπέρ τούς 23

ενιαυτούς. Ά μ α δε νυμφευθείς παρεσκευάσθη νά έκτελέση την προ
καιρού ύπο τού πενθερού του και τής εταιρείας ποθουμένην επί την
Εύβοιαν εκστρατείαν. Οί Καταλανοί συμποσούμενοι εις δύο χιλιάδας
καί επέκεινα άνδοών πεζών καί ιππέων, διήλθον την μέλαιναν μεταξύ
τής στερεάς καί τής ν/όσου γέφυραν (εξ ής το μεσαιωνικόν τής Χ ά λ­
κινος καί τής νήσου όνομα Νεγροπόντε), είςέβαλον εις την Χαλκίδα,
άπεδίωξαν έκειθεν τον βάϊλον τής Ένετίας Μικέλην Μοοοζίνην καί
άνεκήουξαν την επί τής νήσου κυριαρχίαν τού Άλφόνσου* μεθ’ ο άπήλ-
θον είς Κάρυστον, οπού είχε προ μικρού άποθάνει ο Βονιφάτιος και
ήν κατέλαβον εύχερώς, καθώς καί τά Λάρμενα, ’Αλλά τότε οί Ε νετοί
επεμψαν εις την νήσον μετά είκοσι γαλερών νέον βάϊλον, τον γενναίον
Φραγκίσκον Δάνδολον, καί έπαναληφθέντος τού πολέμου ήττήθησαν
τελευταίον οί Καταλανοί. Ό Άλφόνσος ήναγκάσθη νά επιστρέφω είς
την Α ττικ ή ν * ό Δάνδολος κατέλαβε την Χαλκίδα καί ένίσχυσεν ετι
μάλλον την προτέοαν ένετικήν κυριαρχίαν, δηλώσας εις τούς Λομ­
βαρδούς τής χώρας κτήτορας, οτι επειδή ή ένετική πολιτεία άπήλ-
λαξεν αυτούς από τού Καταλανικού ζυγού, άπεφάσισεν από τού νύν
νά λάβϊ) καί νά κρατήσγ) τούς πύργους καί τάς πόλεις τής νήσου. Έν
τούτοις 6 Άλφόνσος καίτοι ήττηθείς δεν ήσύχασεν. Έμβαλών είς τό
μαρκιζάτον τής Βοδονίτσης συνέλαβεν αιχμάλωτον τον τού Βαρθολο­
μαίου Ζαχαρίου υιόν Μαρτίνον, οςτις ώς σύζυγος τής Γουλιέλμας
Π αλλαυϊτζίνη ήρχε τού ήμίσους τής ηγεμονίας ταύτης. Συγχρόνως
ήγωνίζετο νά κυριεύση τά έν Ά ργο λίδι κτήματα τού Βριεννίου, περι-
ήλθεν εις ποικίλας διενέξεις προς τον Δάνδολον τής Εύβοιας, άπήλθε
μετά τού Καταλανικού στόλου είς το Αίγαίον πέλαγος, ϊνα τιμωρήσ^
τον δούκα Γουλιέλμον Σανούτον διά την προςήλωσιν αυτού προς τόν
Άνδεγαυϊκον οίκον καί την εχθρικήν προς τον Άραγωνικόν διάθεσιν,
καί επί τούτω προςέβαλε καί έλεηλάτησε την Μήλον άπαγαγών εξ
αυτής 7 0 0 αιχμαλώτους. Είς μάτην 6 Πάπας προςεκάλεΐ ό’λον τον
κόσμον καί ιδίως την Έ νετίαν νά καταπολεμήση τούς ηειρατας αυ­
τούς, τονς νέους αντονς τον oJidpovy to εχβρασιια τούτο της άνθρω-
πότητος, το οποίον εκαλείτο ετα ιρεία , καί τό δποίον δεν ήσχύνθη νά
λάβη πάλιν είς την υπηρεσίαν αυτού Τούρκους μισθοφόρους. Οί μέν
άλλοι ούδέν ήδύναντο νά πράξωσιν, ή δέ Έ νετία φροντίζουσα ώς
πάντοτε μόνον περί τών ιδίων συμφερόντο3ν, άπεφάσισε νά συμβιβα-
 Οί Καταλανοί κυριεύομαι την Θεσσαλίαν. ’Αλβανών εποικηαεις. 52 1

σθή προς τον Άλ,φόνσον και συνωμολόγησε προς αυτόν νέας άνακω-
γάς, δυνάμει των οποίων ούτος διετήρησε τάς επί της Εύβοιας κτή ­
σεις αυτού, ήτοι την Κάρυστον καί τά Λάρμενα, ύπεχρεώθη όμως
νά άποδώση ολας τάς άλΟ»ας της νήσου πόλεις καί νά αφοπλίση τον
έν Π ειραιεΐ καί έν Λειβαδόστρω στόλον αύτού. Καί επροςπάθησαν
μέν οί Ε νετο ί νά άνακτήσωσι διά διαπραγματεύσεων όσα ο Άλ^φόν-
σος διετήρησεν επί τής Εύβοιας, μάλαστα τό δυςπόρθητον φρούριον
τής Καρύστου, προςενεγκόντες αύτω αντί τούτου μέ χρι 3 0 ,0 0 0 ύπερ-
πύρων άλλ* ούτος δεν έδέ/θη την πρότασιν. Αί άνακωχαί ρ,άλαστα
άνενεώθησαν κατά τά επόμενα έτη καί έτηρήθησαν έκατερωθεν πι-
στώς, διότι ή μεν Έ νετία είχε χρείαν ειρήνης προς διεξαγωγήν των
εμπορικών αύτής συμφερόντων, δ δέ Άλφόνσος ήσχολ^ήθη εις τήν έπέκ-
τασιν τής κυριαρχίας αύτού έν Θεσσαλία, ωφελούμενος εκ τής αναρ­
χικής καταστάσεως εις ήν περιήλθεν ή χώρα αϋτη κατά τούς χρό­
νους εκείνους.

Τής Θεσσαλίας ήρξε μέχρι τού 1318 δ Ιωάννης Β ' "Αγγελος,

οςτις, άφ* ής τω 1 3 1 5 έγημε μίαν τών νόθων θυγατέρων τού πρεσ-
βυτέρου ’Ανδρονίκου, έκυβέρνα τήν Μ εγαλοβλαχίαν μάλλον ώς υπο­
τελής τού έν Κωνσταντινουπόλει αύτοκράτορος ή ώς ήγεμών ανεξάρ­
τητος. Οί μέν ΓΙαλαιολόγοι, καθό συγγενείς τής χήρας τού άποθα-
νόντος δεσπότου, ήξίουν νά μεταχειρισθώσι τήν χώραν ώς κυρίαρχοι*
οί δέ ιθαγενείς αύτής άρχοντες ήθελον νά διατηρήσωσι ^ήν ανεξαρ­
τησία ν αύτών. ’Αλλά διχονοήσαντες προς άλλήλους περιήλθον εις
αιματηρούς έμφυλίους αγώνας, οί'τινες έπέστησαν τήν προςοχήν τού
Άλφόνσου τόσω μάλλον οσω τινές τών αρχόντων συνεννοήθησαν μ ε τ ’
αύτού, οί δέ ΓΙαλαιολόγοι έδέησε νά άσγοληθώσι τφ 1319 είς τά
ούδέν ήττον ανώμαλα τής ’Ηπείρου πράγματα. "Οθεν δ ήγεμών τής
’Αττικής, άμα ρυθμίσας τάς προς τήν Έ νετίαν σχέσεις αύτού, έτράπη
επί τήν Θεσσαλίαν καί κατέλαβεν εύχερώς τήν Φ θιώ τιδα, έπικλη-
θείς εκτοτε γινιχ ο ς επίτροπος τών δουκάτων *Αθηνών χαϊ νέων Πα-
τρών. Άκριβέστερον δέ οί ύπό τον Άλφόνσον Καταλανοί κατέλαβον
τότε τάς νέας Πάτρας, το Λοιδωρίκι, το Σιδηρόκαστρον, τό Ζητούνι,
τό Γαρδίκι, τήν Δορ.οκόν καί τήν Φάρσαλον τό δέ λοιπόν τής Θεσ­
σαλίας διενεμήθησαν οί ιθαγενείς άρχοντες. Α λ λ ά τότε έπήλθον εις
Θεσσαλίαν καί νέοι τινές άποικοι, οί ’Αλβανοί, οΐτινες φεύγοντες τά
222 Τά κατά την ’Ήπειρον.

άγονα όρη καί τού; διηνεκείς εμφυλίου; πολεμ,ους της πάτριου αυτών
γ'Ος, ήρ/ισαν νά έμβάλλωσιν εις Θεσσαλίαν κατ’ άρχάς ιχέν επί σκο­
πώ λεηλασίας, μ,ετ* ού πολύ δέ καί ινα όριστικώς κατασταθώσιν εις
τάς πλούσιας αυτής πεδιάόας. Εις ματην οι Καταλανοι και οί Ε λ­
ληνες ήγιυνίσθησαν η νά άποκοούσωσιν η νά πείσωσιν εις ύποχώ-
ρησιν τούς προίτους εκείνους έπήλυδας* μ ετ ’ ολίγον ειςέρρευσαν άλλο'·
καί πάλιν άλλοι, ώςτε πάσα σχεδόν η ύπαιθρος χώρα, παρεκτός των
ύπό των Καταλανών καί των Έλ),ήνων κατεχομένων φρουρίων, κα-
τελήφθη μονίμως ύπ’ αυτών. Μετά τριάκοντα δέ περίπου έτη σπου-
δαΐα ι π ολιτικαί μ,εταβολαι συμ,βασαι εν τή ιδία αυτών πατρίδι ηύ-
ξησαν τάς έκειθεν (Λεταναστεύσεις, η δέ Θεσσαλία τοσούτον ύπερε-
πληρώθη ’ Αλβανών, ώςτε ούτοι μη δυνάμενοι πλέον νά ζήσωσιν αυ­
τόθι έτράπησαν εις νέας πάλιν μεταναστεύσεις κατά τε την λοιπήν
χέρσον Ε λ λ ά δ α καί εις τινας τών νήσων. Τάς νέας ταύτας τών ’Α λ­
βανών μεταναστεύσεις διηυκόλυνεν ή έρήμωσις, ήτις ήρχισε νά συμ-
βαίνη έν Έ λ λ ά δ ι εκ της όσημέραι προαγομένης παρακμής τών φράγ­
κων αυτής κυριάρχων. Έ κ της άσθενείας S i ταύτης ωφελούμενοι καί οί έν
Άσίοι Τούρκοι ήρχισαν ετι από τών χρόνων καθ’ ούς εύρισκόμεθα ολέ­
θριας έπιδρομάς εις τά Ε λ λ η ν ικ ά παράλια, καί άπό τού 1324 μέχρι
. τού 1328 έλεηλάτησαν την Εύβοιαν, την Νάξον, την Πελοπόννησον,
τάς νήσους καί ιδίως πάλιν την Εύβοιαν, άπάγοντες έκάστοτε πλεί-
στους τών κατοίκων ούς δούλους.

Κ α ί ένω ούτως είχον τά κατά την ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , δεν ήτο

καλλίτερα ή τών δυτικών χωρών κατάστασις. Έν Ήπείρω έξηκολού-
θησε κ α τ’ άρχάς επικρατών ό Φίλιππος ό Ταραντΐνος, καίτοι οί Σέρ-
βοι καί οί αύτοκρατορικοί δεν έπαυον ύποκινούντες κατ’ αυτού τάς
’Α λβανικά; φυλάς. Μ ετ’ ολίγον ομ.ως ό αδικηθείς ύπ* αυτού γυναικά-
δελφός του Θωμάς, εις ον δεν άφέθη είμή έλάχιστον ττ,ς πατρίου
κληρονομιάς μ,έρος, παρεδόθη εις τούς αύτοκρατορικούς καί λαβών
σύζυγον την νΑνναν Παλαιολογίναν, θυγατέρα τού Μ ιχαήλ Θ', ώμοσε
πίστιν εις τον πάππον αυτής ’Ανδρόνικον Β' έπ’ έλπ ίδι, οτι διά τής
συνδρομής τούτου θέλει έξώσει έκ τής ’Ηπείρου τον άρπαγα γαμβρόν
αύτού. Τωόντι δέ οί νέοι ούτοι αυτού σύμμαχοι, άνα^αβόντες τότε
άμεσον κατά τού Φιλίππου αγώνα, έπεμψαν άπό τού 1314 αυτόθι
στρατόν άξιόλογον, οςτις δδηγούμενος ύπό τού Ίωάννου τού Λασκά-
 Τά κατά την "Ηπειρον. 523

ρεως και βοηθούμενος υπό των φίλων και των στρατηγών του Θο>μ.ά,
κατέλαβεν ου μικρόν μέρος της χώρας και έκυρίευσεν ιδίως την όχυ-
ράν Βόνιτζαν. Δεν ήδυνήθη όμως νά έκπορθήσ*/) και την ετι όχυρω-
τέραν "Αρταν καί μ,ετά πολλούς επί τούτω ματαίους αγώνας ύπεχώ-
ρησεν είς τα ίδ ια , ωςτε ό Θωριάς μ.εινας πάλιν .έγκαταλελειμ,μένος
καί ένεκα τών τυραννικών αυτού τρόπυ^ν ολίγον άγαπώμενος ύπό τών
κατοίκων της πρωτευούσης αυτού" ήτοι τών Ίωαννίνων, άπεφάσισε
νά εΐοηνεύσν) προς τον γαμβρόν του Φίλιππον τω 1 3 1 8 . Κ αί τούτο
μεν έγένετο, άλλα [χετ* ολίγον, κατ’ αυτό εκείνο τό έτος, ό Θωμάς
έδολοφονήθη ύπό τού ανεψιού του Νικολάου, τού κόιχητος Ζακύνθου
καί Κεφαλληνίας, όςτις άμεσους έπεκλήθη όίσπότης 'Ρω μανίας καί
ήνάγκασε την χήραν τού δολοφονηθέντος "Ανναν Παλαιολογίναν νά
συζευγθή αυτόν. Εντεύθεν έταράγθησαν πάλιν τά πράγματα, διό τι
αύτοκρατορικοί, Σέρβοι καί Άνδεγαυηνοί, λεγοντες τον Νικόλαον σφε­
τεριστήν άνορ,ον τών κτήσεων τού Θωμά, ωρμησαν άπαντες ινα διαρ-
πάσωσι τάς κτήσεις ταύτας. Πρώτοι οί στρατοί τού ’Ανδρονίκου Β'
κατέλαβον τον Αυλώνα, την "Αρταν καί τά ’Ιωάννινα, τών όποιων
οί κάτοικοι ώμοσαν πίστιν είς τον αύτοκράτορα. Ό δέ εξέδοτο (χηνί
φεορουαρίψ 1319 γρυσόβουλλον δι* ου έξησφαλίσθησαν τά δίκ α ια
τών κατοίκων, ή δ* εκκλησία τών Ίωαννίνων ή πρότερον τελούσα είς
την ύπό τών Φράγκο^ν κατεχομένην Ναύπακτον, ά,νηγορεύθη μ.ητρό-
πολις καί άπεδόθησαν αυτή τά κτήματά της, ών μέρος είχε δη(χευθή
ύπό τών προηγουμένων δυναστών. Έ κ τού σωζομένου περί τούτου
επισήμου εγγράφου εξάγεται οτι τά Ιωάννινα ήσαν τότε πόλις με-
γάλη, πλούσια καί πολυάνθρωπος. Τούτων δέ πραττομένων ύπό τών
αύτοκρατορικών, ο ήγεμών τής Σερβίας Ούροσς κατέλαβε τω 1319 το
Δυρράγιον καί παρεσκευάζετο νά. καθυποτάξη πάσαν την ’Αλβανίαν.
’Αλλά τότε ό Φίλιππος ό Ταραντΐνος, ϊνα διασα>σγ) τάς πανταχό-
θεν οΰτω άπειλουμένας κτήσεις αύτού, οόχύρωσε μέν την Ν αύπα­
κτον καί την Κέρκυραν, έπεζήτησε δέ τήν κατά τών Σέρ-
βων συμμαχίαν τού βασιλέως τής Ούγγαρίας Καρόλου Μαρτέλλου
καί τού μπάνου τής Βοσνίας Μ λάδιν, καί συγχρόνως κατέπεισε τον
Πάπαν νά προτρέψη τούς καθολικούς μεγιστάνας τής Α λβα νία ς, τούς
Βλευίστας, τούς Μουσακίδας καί άλλους, νά μείνωσι πιστοί είς τον
Φίλιππον καί νά συνδράμωσιν αυτόν είς άνάκτησιν τών φρουρίιυν όσα
άπώλεσε. Κ αί τωόντι άνεστάλησαν διά τών διαφόρων τούτων ένερ-
γειών οι τε ζερβοί και οί αύτοκρατορικοι. Τω 1322 ανεκτηθη όιά
τής συνδρομής των ’Αλβανών το Λυρράχιον απο των προιτων,
δύο S i έτη πρότερον οί στρατοί του Ανδρονίκου Β' έπιχειρήσαντες νά
κυριεύσιυσι την Ναύπακτον, άπεκρούσθησαν* και μετ ολίγον επελθόν-
τος του ολέθριου εμφυλίου μεταξύ των δύο Ανδρονικων άγώνος, παν­
τελώς ούδετεριυθη η άμεσος αύτών εις τάς χώρας ταύτας ενέργεια.
Είναι αληθές ότι έν τω μεταξύ ο δεσπότης τής Ηπείρου Νικόλαος ού
μόνον άπέκρουσε την πρόςκλησιν ήν είχεν ο Φίλιππος απευθύνει αυτω
τού νά όμόση πίστιν εις τον αδελφόν του Ιωάννην ή εις τον επίτρο­
πόν του, αλλά συγκροτήσας στρατόν άςιόλογον ωρρ.ησεν επί την
κατάκτησιν τών Ίωαννίνων καί έκυρίευσε τάς παρακειμένας πόλεις
Αίφνης όμως παρέστη αντίπαλος αυτού ό ίδιος αδελφός του ’Ιωάν­
νης, όςτις συζευγθείς μετά έτέρας τίνος Παλαιολογίνα'ς προεχειρίσθη
δεσπότης ’Ηπείρου ύπό τού ’Ανδρονίκου* πολεμήσας δε κατά τού
Νικολάου τον ε’φόνευσε τω 1 3 2 3 , έπο^νομ,άσθη Ά γγελο ς Κομνηνός καί
κατέλαβε την ’Ήπειρον καί τάς παρακειμένας νήσους ( 1 3 2 3 — 1335).
Ό ’Ιωάννης ούτος, όπως πρότερον ο Νικόλαος, δεν επείσθη νά ομόσγ;
πίστιν προς τον Φίλιππον* πολιτιυθείς όμως μέ την συνήθη εις τον
οίκόν του αγριότητα πρός τε τον νεώτερον αυτού αδελφόν Γουίδωνα
καί πρός την αδελφήν του Μαργαρίταν, ήνάγκασε τόν μέν πρώτον νά
συνταχθή μετά τών Άνδ'εγαυηνών, την δέ δευτέραν νά ζητήστ; άσυ-
λον εις Νεάπολιν.

Έ ν τώ μέσω τής ανωμαλίας ταύτης άπέπλευσε τελευταΐον κατά

Ιανουάριον τού 1 325 έκ Βρεντησίου ο ’Ιωάννης Γραυίνας μετά 25
γαλερών, ίνα άσφαλίση μέν την κυριαρχίαν αύτού επί τού πριγκηπά-
του τού Μωρεως καί τού όλου δεσποτάτου τής 'Ρωμανίας, κατακτήση
δέ εί δυνατόν καί αύτο τό τών ΙΙαλαιολόγιυν κράτος, ως επίτροπος
τού υποτιθεμένου Αατίνου αύτοκράτορος Φιλίππου τού Ταραντίνου,
τού ίδιου αύτού αδελφού. Καί κατέλαβε μέν την Κεφαλληνίαν καί
την Ζάκυνθον, άποβιβασθείς δέ εις Γλαρέντζαν άνεγνωρίσθη ύπό τών
βαρώνων ώς νόμιμ.ος αύτών κύριος* άλλ* ούτε κατά τών Καταλανών
ούτε κατά τού προ μικρού μνημονευθέντος δεσπότου τής ’Ηπείρου
ήδυνήθη νά κατορθώση τι. Μ ετ’ ολίγον μάλιστα έδέησε νά καταλίπγ,
καί αύτάς τάς κατ’ άρχάς καταληφθείσας νήσους τού δεσπότου τού­
του καί νά έπανέλθν) εις Νεάπολιν, άπρακτος μέν, βεβαρημένος δέ ύπό
 Λίΐνή έν Ιίελοπο/νήσω αναρχία. Τούρκοι πειρκτχί. Α ττικ ή . 255

πολλών χρειύν. Ή Ά / α ικ έξηκ.λούΟηοε ίιοικουμ,ένη ύπο τών ε π ι­

τρόπων αυτού, οιτινες όαως $έν ΐσχυον να αποκαταστήσωσιν αυτή
διαρκή τινα τά 'ιν . Ό αρχιεπίσκοπος Πατρών ύπετάσσετο [/.άλλον
εις τούς Ενετούς ή εις τον επίτροπον του πριγκηπος* πολλοί Νεαπο-
λ ΐτ α ι ιππείς οιτινες είχον συνοδεύσει τον πρίγκηπα εις την εκστρα­
τείαν του έδέησε να άποζηαιωΟώσι διά τά έςοδά των λα(χβάνοντες
φέουδα εν ΙΙελο.ποννήσω, οί δε Φλωρεντινοί τραπεζϊται ήζίουν ν* άνα-
αιγνύωντχι εις την διοίκησιν τού τόπου, καί εκ. τούτων πάντων ηύ-
ζανεν αντί νά έλχττωΟή η των πραγμάτων ανωμαλία. *Αφ’ ετέρου
οί ενετοί φρούραρχοι τής Κορούνης έζετραχηλίζοντο εκ διαλειμμάτω ν
εις πολλάς καταπιέσεις καί άρπαγάς καί δηώσεις κατά των έν τή
περιφερεία αυτών οίκούντων Ε λλήνω ν, οιτινες ήναγκασθησαν ν* άπο-
δηαήσωσιν άθρόοι εις τάς παρακειμιένας φραγκικάς χώρας* ικόλις S i
τώ 1330 έπέστρεψαν, εις 6 ,0 0 0 συμποσούμιενοι, αφού ή ένετική κυ-
βέρνησις αετ’ αύστηράν ανάκρισιν έπαυσε τον φρούραρχον τής Κορώ­
νης, Ά λ λ * έςηκολούθησαν αί των ένετικών αρχών συγκρούσεις [λετά
τού πλουσίου ελληνικού οΐκου των Μελισσηνών, οιτινες έχοντες ριεγάλα
εν Μεσσηνία κτήματα καί ύπολαμιβάνοντες εαυτούς ύπηκόους των
ΙΙαλαιολόγων, συνεννοούντο [Λιτά των έν Μισθρά στρατηγών καί έπο-
Λιτεύοντο πολεμ.ίως προς την ένετικήν χώραν το S i παράδειγμα
αυτών έμιμήθησκν μ ετ’ ολίγον καί οί Ζασσίδαι, όύς έλάβομεν ά λ­
λοτε άφοραήν νά μνημονεύσωμεν. Τελευταίον ώςάν μη ήρκουν πάντα
ταύτα τά δεινά καί ή διαίρεσις τής Πελοπόννησου μεταξύ τοσούτων
κυβερνητών, Άνδεγαυηνών, Ενετών καί Ελλήνω ν, ανεμίχθη εις τάς
έριδας ταύτας καί ο τής Α ττικ ή ς έπικυρίαρχος Άλφόνσος ο Άραγω -
νικος, προςλαβών συμμάχους τούς Τούρκους πειρατάς, οιτινες έκ τού­
του ελαβον νέαν αφορμήν επιδρομών, λεηλασιών καί αρπαγών. "Ινα
παραστήσωμεν όπόσον ολέθρια ύπήρξεν ή προςθήκη αύτη εις τά Seινά
όσα έ'πασχεν ή Ε λ λ ά ς άπο τούς ίδιους αύτής κυριάρχους, τούς τών
σταυροφόρων διαδόχους, Οέλομεν παραθέσει ένταύΟα, παρεκτος τών
όσα ανωτέρω έλάβομεν αφορμήν νά είπωμεν περί τών Τούρκων, καί
έτέρας τινάς ειδήσεις. Ό δούξ τής Νάξου Νικόλαος Α' Σανούτος
ήναγκάσθη κατά τούς χρόνους τούτους νά προςπέσ/) εις το έ'λεος τών
ΙΙαλαιολόγων, διότι έντος ολίγων ένιαυτών οί Τούρκοι άπήγαγον,
έφυγάδευσαν ή κατέσφαζαν 1 5 ,0 0 0 ανθρώπων έκ τών ύποτεταγμέ^υνν
αύτφ νήσων* οί S ’ Ε νετο ί ούδέν επραττον προς άμυναν αυτού. Κ ατά
(ε λ λ . ις τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υλ ο ϊ το μ . ε \ ) · 15
226 Δεινή έν Πελοποννήσω αναρχία. Τούρκοι πειραταί. ’Αττική.

το έπόριενον έτος 1 3 3 0 έπανέλαβον οί Τούρκοι καί οί Καταλανοί τάς

ληστρικά; αυτών έπιό'ρο{/.άς εί; την Πελοπόννησον καί την Εύβοιαν,
ή 8* Έ νετια ό'έν ήό'υνήθη νά ίια τη ρ ή σ η το επί της τελευταίας ταύ-
της νήσου κράτος αυτής εί{/.ή 8 ι’ άό'ράς δαπάνης χρημάτων καί άν­
τρων. Τω 1331 έξηνό'ραποό'ίσθησαν υπέρ τάς 2 5 ,0 0 0 χριστιανών,
Ε λλήνω ν τε καί Λατίνων. Κατά ρ.άϊον 8ε καί Ιούνιον 1 3 3 2 έπανε-
λήφθησαν αί αύταί τραγικαί σκηναί, ό'ιότι 380 τουρκικά πλοία,
φέροντα 4 0 ,0 0 0 άντρων, ό'ιέπραξαν άνηλεεΐς φόνους καί φοβεράς
8 ιαρπαγάς εις τάς ελληνικά ; νήσους καί παραλίας καί ήνάγκασαν
αυτόν τον έν Εύβοίικ βαϊλον τής Έ νετίας νά πλήρωσή φόρον εις αυτούς,
ινα διάσωση τουλάχιστον την Χαλκιά'α από εντελούς καταστροφής.
Κ α ι ούά'έ τής χώρας τού συ|/.[/.άχου αυτών Άλφόνσου έφείίοντο οί
πειραταί ούτοι, ώςτε επί τέλους ό ήγεριών των ’Αθηνών ήσθάνθη την
ανάγκην του νά ειρήνευσή προς τούς Ενετούς, τόσω ριάλλον όσω άπό
τού 1329 είχε γνωσθή ότι ό υιός τού πρώην ά'ουκός των ’Αθηνών καί
δ{/.ώνυρ.ος αυτού Ούάλτερος Βριέννιος παρασκευάζει {/.εγάλην έπιστρα-
τείαν, άναγκαιότατον 8ε κατέστη νά προληφθή πάσα {/.ετά των Ε ν ε­
τών συ[/.[/.αχία τού νέου εκείνου πολε|/.ίο.υ. "Οθεν τη 5 άπριλίου 1331
συνωριολογήθη έν Θήβαις εΙρήνη έπί ταΐς βάσεσι τών προηγουμένων ανα­
κωχών, ήτοι τής άφοπλίσεως τού στόλου, τής ά'ιαλύσεως τής {/.ετά
τών Τούρκων συμμαχίας καί τής άπαγορεύσεως τού νά κτίση ό Ά λ -
φόνσος νέα φρούρια έν Εύβοια.
Ούτω 8ε άσφαλισθείς άπό τούτου τού μέρους έπέστησεν ό Άλφόν-
σος την προςοχήν καί εις την έσωτερικήν τής χώρας αυτού έξασφάλισιν.
Μέχρι τών χρόνων τούτων ή άκρόπολις τών Θηβών ήτο ό κυριώτατος
καί ασφαλέστατος προμάχων έπί τού όποιου έρειά'όμενοι οί Κ α ταλα­
νοί κατεπολέρ,ουν μέν τούς γείτονας, ένέπαιζον 8ε τούς κεραυνούς τών
άά'ιακόπως κατ’ αύτών έκσφενδονιζομένων παπικών άφορισμών. Α λ λ ά
τότε ό Άλφόνσος ένόριισεν οτι ό'έν είναι συνετόν νά έξακολουθήση ά'ια-
τελούσα ώχυρωμένη ή Καά'μεία, ήτις, περιελθούσα πρό τίνος χρόνου εις
χεΐρας τού Ενετού Γ κ ίζη , έάν τυχόν νύν παρείίό'ετο υπό τούτου εις
τον Βριέννιον, όπερ ό'έν ήτο άπίθανον, ήίύνατο νά άποβή όλέθριον
κατά τής ’Α ττικής όρριητήριον. "Οθεν τφ 1331 ό ’Αλφόνσος κατηά'ά-
φισε τά οχυρώματα τών Θηβών καί προς τοις άλλοι; τά προαναφερ-
θεντα άλλοτε ύφ* ημών λαμπρά βασίλεια τού Σαιντομέρ, προς μεγά-

tη

/*
 - %' · !* *
Ο! Άνοεγχυηνοι άποβάλλουσι τάς εν Ε λλά οι κτήσεις χυτών. m

’‘λην θλιψιν του ποιητού των Χρονικών των εν Μωρέ<£ πολέμων των
Φράγκων, όςτις ανακράζει έπι του προκειμένου·
’Έοε άμαρτιάν, την επηκαν οί σκύλοι Κατελάνοι,
Και τέτοιον κάστρον έ/άλασαν καί μέγαν δυναριάρην.

Τότε έπήλθεν έξ Ιτα λ ία ς δ Βριέννιος άλλον σύμμαχον μη έχων είμή

τον Φίλιππον τον Ταραντινον. Ό Φίλιππος ώνειρεύετο πάντοτε την
κατάκτησιν τής Άνατολνΐκής αυτοκρατορίας, καί εντούτοις ποτέ δεν
ήδυνήθη νά πράξν) τ ι σπουδαιον έπι τούτω τω σκοπώ. Προ μικρού ετι
ειδομεν άποτυχούσαν την εκστρατείαν τού αδελφού αυτού Ίωάννου
Γραυίνα, εν τω μεταξύ δέ οί αύτοκρατορικοί, οί Σέρβοι καί δ δεσπό­
της ’Ηπείρου Ιωάννης δεν έπαυσαν άκρωτηριάζοντε; τάς εν Ήπείρω
κτήσεις των Άνδεγαυηνών. "Οθεν δ Φίλιππος ένόρ,ισεν έπιτηδειότατον
νά ώφεληθή από τής έπιχειρήσεως του Βριεννίου, καί συνδραμών αυ­
τόν πάσν) δυνάμει τον διώρισε γενικόν επίτροπον έν ’Ρωμανία. Ό
Βριέννιος άπέπλευσεν έκ Βρεντησίου περί τά τέλη αύγούστου 1331
συνεπαγόμενος στρατόν άζιόλογον* 8 0 0 ιππείς έκ Γαλλίας καί άλλους
ούκ ολίγους έκ τής κάτω ’Ιταλίας, πλειστούς δε πεζούς. Διελθών διά
τής Κερκύρας, ήτις κατείχετο ύπό των Άνδεγαυηνών, κατέλαβε την
Λευκάδα καί την Βόνιτσαν, ήνάγκασε την Ά ρ τα ν νά παραδοθή) καί
τον δεσπότην αυτής Ίωάννην νά όμόσν) πίστιν εις τούς Άνδεγαυηνούς,
έπειτα δε έξ ’Ηπείρου ήθέλησε νά έμβάλν^ εις Βοιωτίαν. Ά λλ* οί
Κάταλανοί άποφυγόντες πάσαν έκ τού συστάδην μάχην έμειναν κε-
κλεισμένοι έντός των φρουρίων. Τό δε περίεργον είναι ότι οί κάτοικοι
τής ύπαίθρου χώρας, καίτοι έγκαταλειφθέντες ουτω εις την διάκρισή
τού πολεμίου, άνεδείχθησαν πιστοί εις αυτούς, ί Μήπως έκ τούτου
πρέπει νά συμπεράνωμεν ότι όσα λέγονται περί τής άγριότητος των
Καταλανών, αναμφισβήτητα βεβαίως ώς προς την διαγωγήν αυτών
έν Θράκη, έν Μακεδονία καί έν Θεσσαλάα, μετέχουσιν ύπερβολών τινο^ν
ώς προς τό έν τή Α τ τ ικ ή πολίτευμά των, μάλιστα άφ’ ής έκυβεονώντο
ύπό ηγεμόνων τού Άραγωνικου οίκου; Ά ν οί κάτοικοι τής Α τ τ ικ ή ς
έπασχον όσα δεινά φημίζονται περί τής τότε οίκτράς αυτών τύχης, κα-
λητέραν περίστασιν δεν ήδύναντο νά έπιτύχωσι τού νά άπαλλαγώσιν
αυτών συντασσόμενοι μετά τού Βριεννίου. Καί όμως δεν τό έπραξαν.
Μη λησμονήσωμεν δε ότι οί πλειστοι κατήγοροι τών Καταλανών ησαν
οπαδοί τού Άνδεγαυικού οίκου, ο έστιν άσπονδοι αυτών έχθροί, ένφ δ
15 *
228 01 Άνόεγαυικοί αποβάλλουσι τάς εν Έλλαδι κτήσεις αυτών.

σύγχρονος αυτών μέγας μωαμεθανός ιστορικός και γεωγράφος Άβουλ-

φέδας όμιλών περί Θηβών (Ά σ τίβ ), λέγει αύτάς περιωνύμους διά τά
χρυσουφαντα καί άργυρούφαντα αυτών υφάσματα* εξ ού συνάγεται δτι
ή των Θηβών βιομηχανία έξηκολούθει καί τότε άκμάζουσα. Ά λλα
κατά τούς χρόνους τούτους κατεστράφησαν τά βασίλεια τού Σαιντ-
Όμέρ* ναι, τούτο όμως εγένετο λόγο) κοινής ασφαλείας. Όπωςδήποτε
το βέβαιον είναι ότι b Βριέννιος, αφού έτος όλον διέτριψεν ενταύθα περι­
φερόμενος τήδε κάκεισε καί μηδέν τελεσφόρον δυνάμενος νά πράςν)* α­
φού έζήτησε πάλιν την συνδρομήν τών 'Ενετών επί μ,αταίω, καί αφού
επί ματαίω ούδέν ηττον προικάλεσε νέους τού* πάπα άφορισμούς, άπε-
φάσισε νά έπιστρέψγ) εις την Ιτα λ ία ν περί τά τέλη τού θέρους 1332.
Είνα ι αληθές δτι έπαγίωσε την αρχήν αύτού εν Ν αυπλίψ καί εν Ά ρ -
γ ει, ότι προςεκτήσατο τήν Βόνιτσαν καί την Λευκάδα καί ότι περιε-
ποίησεν εις τον Άνδεγαυϊκόν οίκον την έφήμερον επικυριαρχίαν τού
δεσποτάτου της Ηπείρου. Α λ λ ά δεν ανέκτησε την Α τ τ ικ ή ν καί
ετι όλιγώτερον την Α νατολικήν αυτοκρατορίαν. Κ α ί έπειτα, περί τά
τέλ η τού 1331 άπεβίωσεν εν Νεαπόλει ό επί ψιλω όνόματι αύτοκρά-
τωρ καί δεσπότης Ταραντΐνος. Οί μεγαλώνυμοι αυτού τίτλ ο ι μενεβι-
βάσθησαν μεν εις τούς απογόνους του, άλλ* ούτοι έμελλον νά άπολέ-
σωσιν επί τέλους καί αύτάς τάς ολίγας κτήσεις όσας πραγματικώς εί-
χον έν Έ λ λ ά δ ι. Αμέσως μετά τον θάνατον τού Φιλίππου ή χήρα αύ­
τού Αίκατερίνα Βαλουά κατέπεισε τον άνδράδελφόν της Ίωάννην
Γραυίναν νά παραχωρήση εις τον υιόν αύτής 'Ροβέρτον τό πριγκηπά-
τον τής Ά χ α ΐα ς μεθ’ όλων αύτού των προςαρτημάτων καί νά λάβη
αντί τούτων τάς έν Ήπείρω κτήσεις τού Άνδεγαυϊκού οΐκου, έπωνυ-
μούμενος δούξ Δυρραχίου καί κύριος τού βασιλείου τής Α λβανίας. Ή
ανταλλαγή ορ.ως αύτη ούτε έξησφάλισεν ούτε προήγαγε τήν Άνδε-
γαυϊκήν κυριαρχίαν ή έν Πελοποννήσερ ή έν Ήπείρο>. Έν Πελοπον-
νήσω μεν έξηκολούθησεν ή προ τέρα αναρχία, εξ ής ωφελούμενος ό έκ
Φλωρεντίας τραπεζιτικός οίκος τών Άκκιαιουόλων προςεκτήσατο μετ'
ού πολύ τό κάλλιστον τής χερσονήσου μέρος, έκοσμήθη καί δι* αυτού
τού δουκικού τίτλου καί κατέλαβε τον έν τή Α τ τ ικ ή θρόνον τώνΛαρό-
σων καί Βριεννίων* ένφ έν Ήπειρο) τά λείψανα τούπροτέρου τών Α γ ­
γέλων κράτους περεήλθον είς χεΐρας τών αύτοκρατορικών, τών Σέρβων
καί τών Αλβανών* αλλά περί τούτου βραδύτερον.
 Όσυ.αν. Ούρχάν. Άλαεοδίν. 229

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Ζ'·

*Oaj#.avd3at.

Νυν δε έρ/όμεθα εις πολύ σπουδαιότερα γεγονότα. Ό αναγνώστες

ήζεύρει ήδη πώς είχον τά κατά την Α νατολήν πράγματα περί το
133 0 έτος καί τις ήτο κατά τούς χρόνους τούτους ή αμοιβαία θέσις
των Φράγκων, των ήμετέρων και των Τούρκων. Έ κ των Τούρκων, οΐ-
τινες κατεΐγον το πλεΐστον τής μικράς Α σίας διγιρημενοι εις ηγεμο­
νίας πολλάς, οί Όσρ,ανίδαι έφαίνοντο οί ασθενέστεροι, διό τι δεν είχον
καταλάβει έτι είμή το μεσημβρινόν τής Βιθυνίας μέρος* έτι δε μικρο-
τέρου λόγου άζιοι παρίσταντο συγκρινόμενοι προς τους εν Κωνσταντι-
νουπόλει βασιλείς, οϊτινες έζηκολούθουνκυριαρχούντες των παραλίων τής
μικράς Α σίας, ικανών νήσων, ολοκλήρου τής Θράκης και τής Μακεδο­
νίας, [Λερούς τής Ηπείρου, τής Θεσσαλίας, τής Πελοπόννησου* και
ήσαν οί Ό σμανίδαι ούδέν ήττον ύποδεέστεροι τών Φράγκων, οίτινες
δεν είγον παυσει έτι δεσπόζοντες τών πλείστων [Λεση[Λβρινωτερων χω­
ρών τής Ε λλάδος καί τών πλείστων νήσων, μάλιστα δε τών μεγα λη-
τέρων. Κ αί ορ.ως οί ευάριθμοι έχ.εΐνοι Ό σμανίδαι ‘κ ατεβαλον μετ ου πολύ
τούς τε άρχοντας του Βυζαντίου και τους Φραγκους και τούς ίδιους εαυ­
τών Ομοθρήσκους, ίδ'ρύσαντες επί τών ερειπίων όλων αυτών τών συνα­
γωνιστών το μόνον διαρκές κράτος, οπερ προεκυψεν εν τή Ανατολή
[Λετά την πτώσιν τού ήμετέρου. Το ιστορικόν τούτο φαινομενον δέον
νά έζηγηθή.
Μετά την έν ε τ ε ι1 3 2 6 γενομένην άλωσιν τής Προύσης και την
μετ’ ολίγον έπελθούσαν άποβίωσιν τού Όσμαν, κατέλαβε την αρχήν
τών Τούρκων τής Βιθυνίας ό υιός αυτού Ουρχαν. οςτις δυναται να λο-
σθή ούς ο κυριώτατος ιδρυτής τού οσ[Αανικού κράτους. Ο Ουρχαν
Τ
ήθέλησε κατ’ άργάς νά διανείμω τήν πατρικήν κληρονομίαν [Λετα τού
αδελφού του Ά λα εδδίν, ά λλ’ ούτος ευλαβούμενος τήν θέλησιν τού
πατρος άνεγνώρισε τον Ουρχαν ώς μονον διάδοχον της <κρχθζ· Τ^τε
h Ουρχαν προέτεινεν εις τον αδελφόν του να λαβτι τουλάχιστον τθ η-
μισυ τών πατρικών ποιμνίων, ίππων, βοών και προβάτων, 0 Αλαεδδίν
όμως άπεποιήθη καί τούτο, άρκεσθείς νά τφ δοθή εις κατοικίαν έν
 1

‘2 &0 *0σμ<χν. Ούρχάν. Άλαεδδίν.

μόνον χωρίον ού μακράν τής Προύσης. 'Έστω, εΐπεν, ο Ούρχάν*, ά λ λ ’υ

επειδή δεν θέλεις νά καταστής κύριος τών άνηκόντων εις σέ ποιμνίων^
βοών, ίππων και προβάτων, γενού τουλάχιστον ποινήν λαών, ήτοι
Βεζύρης. Ό Ά λ α εδ δ ίν ένέδωκε κατά τούτο εις την επιθυμίαν τού
κυριάρχου του, και τοιουτοτρόπως δ αδελφός τού δευτέρου δυνάστου
τών Όσμανιδών κατέστη δ πρώτος τού κράτους ΒεζΰρηC, μεριζόμε-
νος [λετά τού ήγεμόνος τάς φροντίδας καί υποδέσεις τής κυβερνήσεως.
Βεζύρης σημαίνει κυριολεκτικώς τον αχθοφόρον, δ έστι τον φέροντα
άπαν τό άχθος σύναζα δε και άπασαν την ευθύνην τών κυβερνη­
τικών πραγμάτων κα τ’ επιτροπήν τού κυριάρχου. Ά λ λ ’ ορ.ως δ πρώ­
τος ούτος βεζύρης τών Όσμανιδών, καί τοι ήτο αδελφός τού κυριάρ­
χου, δεν είχεν έ'τι την απεριόριστον εκείνην εξουσίαν, ήν έκτήσαντο
βραδύτερον οί δούλοι τών Σουλτάνων μεγάΛοι βεζύρα ι, οιτινες προϊ­
στάμενοι πολλών άλλων βεζυρών, συνεπύκνουν εις τάς χείρας αυτών
τούς χαλινούς τού πολέμου καί τής ειρήνης, τής εξωτερικής πολιτικής
καί τής εσωτερικής διοικήσεως. Κ αί άν ήθελεν δ Ούρχάν νά επιτρέψε
εις τον αδελφόν του τοιαύτην παντοδυναμίαν, το πράγρ.α ήτο αδύ­
νατον, διότι δ Ά λα εδ δίν ήτο παντελώς άλλότριος τών πολεμικών πραγ­
μάτων. Ό θεν δ Ά λα εδ δ ίν ώρισε ρ,έν πολλούς νόμους καί θεσρ,ούς θε­
μελιώδεις* ιδίως έκοψε νόμισρ.α φέρον τό τού Ούρχάν όνορ.α, ένω ιχέχρι
τών χρόνων τούτων τά κυκλοφορούντα νορ,ίσρ,ατα έφερον τον τύπο·/
τών σελδζουκιδών Σουλτάνων* έκανόνισε τά τού ίματισρ.ού τών πο­
λιτικών καί στρατιωτικών καί ιδίως τά τού καλύρ,ματος τής κεφα­
λής αυτών εις τρόπον ώςτε νά διακρίνωνται οί Όσρ,ανίδαι από τε
τών Τουρκορ,άνων, άπό τε τών χριστιανών. Ήσχολήθη δε καί περί
τήν συγκοότησιν μονίρ.ου στρατού, διαιρεθέντος εις τακτικόν πεζικόν*
τούς Γ ια γ ιά ή Πιαδέ (πεζοπόρους), καί εις άτακτον πεζικόν τούς Ά - ;
ζάπ (εύζώνους)· οδςαύτως εις τακτικόν ιππικόν, τούς Σ ιπ α χί (ιππείς)
καί εις άτακτον ιππικόν, τούς Ά κ ιν τζ ί (δρομείς). -Ά λλα τό κράτι-
στον τού στρατού τούτου, τό τάγμα εκείνο δΥ ού κυρίως οί Όσμα-
νίδαι άπέβησαν ακατάσχετοι καί α ήττητοι επί τριακόσια όλα έτη
καί τό δποΐον συνεκροτήθη κατά τ ι σύστημα, δπερ έμελλε νά έπενεο-
γήση εις τήν δηρ,ιουργίαν ούτως είπείν αυτού τού έθνους τού Όσμα-
νικού, τό τάγμα εκείνο τότε μεν ώςαύτως διωργανώθη κατά πρώτον',5
δ τρόπος όμ,ως τής διοργανώσεως αυτού δεν έπενοήθη ούτε ύπό τού
Ά λ α εδ δ ίν ούτε ύπό τού Ούρχάν, ά λ λ ' ύπό ετέρου άνδρός, εις τό δα ί*

/
 Καρά Χαληλ Τσεντερελής. 'Οργανισμός τών Γενιτσάρων. H i

ρ,όνιον του οποίου βούλευμα οφείλεται κυρίως ή δεινή τών πραγμάτων

άλλοίωσις ή έπελθούσα ρ.ετ’ ολίγον εν τη ’Ανατολή.

Ό άνηρ ούτος είναι 6 Καρά Χ α ληλ Τσεντερελης: ο τότε αστυνορ.ος

του στρατού. Ό Καρά Χα7νηλ έθεώρησε προ πάντων ότι η Τουρκο-
μανικ.η φυλή έξ ης κυρίως συνέκειτο ο οσμ,ανικός στρατός, ήτο φύσει
ό'υςηνιος καί δυςυπότακτος. Ώς εκ τού άξιοίμ,ατος το οποίον κατείχεν,
έλάρ,βανε καθ’ έκάστην άφορρ,ήν νά πείθηται περί τούτου, διό τι καί
αυτό τό άριστον τών προ ρ,ικρού όργανωθέντων ταγρ,άτων, οί καλού-
ρ,ενοι Γ ια γιά η Π ιαδέ, καίτοι τακτικώς μισθοδοτούρ,ενον, αντί νά
πειθάρχηση διά τούτο, άπέβη εκ τού ε’ναντίου ώς εκ της ρ,ισθοδοσίας
αύθαδέστερον καί δέν επαυεν έκτρεπόμενον είς πολλην ακολασίαν καί
αταξίαν. Πάσαι αι προςπάθειαι όσας κατέβαλεν 6 άστυνόρ,ος τού στοά»
τού προς θεραπείαν τού νοσηρ.ατος τούτου, άπέβησαν ρ,άταιαι· το δέ
κακόν ητο τόσω ρ,άλλον δυςδιόρθωτον όσω περί τό νηπιάζον έτι όσ-
ρ.ανικόν κρατίδιον ύπηρχον πλειστα άλλα ρ,εγαλήτερα καί πλουσιώ-
τερα τουρκικά κράτη, παρ’ οίς οί τιρ,ωρούρ,ενοι ήδύναντο εύχερώς νά
ευριυσινάσυλον καί ρ,είζονα ώφελήρ.ατα. Πλην τούτου ό Καρά Χ α ­
ληλ έσκέφθη, ότι τό όσρ.ανικόν κράτος S ιά τού έλαχίστου αυτού μωα­
μεθανικού πληθυσμού, δέν ητο δυνατόν νά κατορθώση μέγάλα πράγ-
ρ,ατα καί ίσως ούδέ νά συντηρηθη ητο ικανόν πολεμούρ,ενον ύπό τε
τών ομοθρήσκων καί ύπό τών χριστιανών. Ταύτα δέ άναλογιζόμενος,
άπεφάσισε νά προτείνη είς τον Ούρχάν καί τον Ά λα εδ δίν έπιτηδειό-
τατόν τινα τρόπον ποός έπανόρθωσιν μέν της πειθαρχίας, αύξησιν S i
τού μουσουλρ,ανικού πληθυσρ,ού. Κ αί εν τώ συγκροτηθέντι επί τούτω
συρ,βουλίω είπεν ότι ανάγκη νά καταρτισθη τάγρ,α πεζικόν προνο-
ρ.ιούχον, εκ μόνων χριστιανοπαίδο>ν έξισλαμιζορ,ένων συγκείρ,ενον, ϊνα
άρ.α μέν κατασταθη δυνατή ή τήρησις της πειθαρχίας έν τω στρα­
τοί, άρ.α S i διά τών παραχωρηθησομένων είς τό νεον τούτο
τάγρ,α. πλεονεκτημάτων προςελκυσθώσι καί άλλοι όσον ενδέχεται
πλείονες χριστιανοί είς τάς τάξεις τού Ισλαμισμού. Τό βούλευμα
τούτο είρ,πορεί νά λογισθη ώς πρωτοφανές έν τη ίστορί<£. Ν αι ρ,έν η
άκούσιος η εκούσιος άρνησιθρησκεία τών κατακτηθέντων ύπηρξε συνη-
θεστάτη καί επί τών πρώτων τού ρ.ωαμεθανισρ.ού καραφών, ήτοι επί
τού λεγορ,ένου ’Αραβικού κράτους. Ά λ λ * η συστηρ,ατική στρατολο*
γία παίδων εξισλαμιζόμενων, ήν προέτεινεν h Καρά Χ α λη λ Τζεντερε-
 I * 1
23^ Καρά Χαλήλ Τσεντερελης.’Οργανισμός τών Γενιτσάρων.

λής ώς πριύτην βάσιν του νέου οσμ,ανικού οικοό'ομήμ,ατος, είναι γεγο­

νός ένιαΐον έν τω κόσμ.ω καί ώς ού^έν άλλο συνετέλεσεν εις την έπίρ-
ριοσιν του κράτους τούτου. Οί αρνησίθρησκοι τής ωρίμου ηλικίας σώ-
ζουσι κατά το μ,αλλον καί ηττον τάς έντυπώσεις καί τούς ^εσρ.ούς τού
, προτέρου βίου· άλλ* οί έζισλαμιζόμ,ενοι γριστιανόπαι^ες, παρ* οίς ό'έν
είχε φθάσει νά κραταΐωθή ούτε της πατρικός, ούτε της οικογένειας,
ούτε της θρησκείας το αίσθημα, ό'ιέκοπτον πάντα προς τον προηγού-
ρεενον βίον ό'εσμ.όν, ό'ιήρχοντο 8 ιχ της εξωμοσίας την Στύγα, καί μ,ετέ-
βαινον τωόντι από ενός κόσμου εις άλλον, από της γης εις την σελή­
νήν ίυνάμ.εθα νά εΐπωμεν, αφού η σελήνή ητο τό σύμβολον τού νέου
ό'όγματος καί πολιτεύματος.
Μία μόνον ανάλογος μ ε / pt τινός στρατολογία άναφέρεται ύπο της
ιστορίας, καί αύτη είναι η των Τουρκοπώλων τού ρ,εσαιωνικού ημών
κράτους, περί ών πολλάκις έλαβομεν αφορμήν νά όμιλησωμεν. Οί
τουρκόπαιό'ες ούτοι, οϊτινες βαπτιζόμενοι άπετε'λεσαν εΙόΥκά εν τω
ήμετέρψ στρατω τάγματα, είμπορούν ίσως νά όνομασθώσιν οί γενί­
τσαροι τού έλληνισρ,ού καί ώνομάσθησαν ούτω τωόντι ύπό τού Σύρο·1"
πούλου, ώς θέλομεν ιό'ει έν τω έπομένω κεφαλαίω τού παρόντος β ι­
βλίου. 'Αληθώς όμως είπεΐν μεταξύ τών 8ϋο τούτων στρατιωτικών
σωμ.άτων ύπηρχεν επιφάνεια όμοιότητος μ,αλλον η πραγματική ταύ-
τότης. Κ αί τούτο ί^ίως 8 ιά την αντίθετον φύσιν τών 8νο θρησκευμά­
των, έζ ών τό μεν χριστιανικόν ητο κατ* έζοχήν θρήσκευμ,α ειρήνης
καί προτρρεΐτο νά ρυθμ,ίσγ) τάς εύγενεστέρας καί ύ'ιανοητικωτέρας ού­
τως είπε tv χρείας τής άνθρωπότητος, τό 8ε μουσουλμανικόν, κα τ’ εξο­
χήν θρήσκευμα πολέμου, προαιρούμενον νά θεραπεύση τάς ταπεινοτέ-
ρας καί ύλικωτέρας αυτής όρμ,άς καί διαθέσεις. Εντεύθεν h ρ.έν τουρ-
κόπαις γινόμενος χριστιανός ήό'ύνατο νά κατασταθή ώς έκ τούτου άν­
θρωπος χρηστός καί ευλαβής, ούχί όμως πολεμιστής μανιώό'ης· απε­
ναντίας προςελάμβανε προαιρέσεις είρηνικωτέρας, ενώ b χ^ιστιανόπαις
γινόμενος ρ.ουσουλμ,άνος, ώς έκ τούτου καί μόνου κύριον μεν τής ζωής
οιύτού μ,έλημα ύπελάμ,βανε τον πόλεμον, καί προ πάντων τόν ό'ιηνεκή
καί άσπονό'ον κατά τών αλλοθρήσκων πολεμ.ον, κύριον 8ε τού βίου
Λορισρ,όν τήν περιουσίαν τών νικωμ,ένων, ασφαλή 8ε αμοιβήν τού έν
τφ άγώνι ΐούτω θανάτου ού μόνον τήν συγχώρησιν όλων αύτού τών
ά.μαρτημ.άτωγ, αλλά καί τάς σαρκικωτέρας τών απολαύσεων. Τά έλατή-
ρια λοιπόν ό'έν ήσαν ισοό'ύναμα, καί κατ* ακολουθίαν τά αποτελέσματα
 ί£αρά Χαλήλ Τσεντερελής. ’Οργανισμός των Γενιτσάρων. 233

άπέβησκν «διάφορα* οί μεν τουρκοπώλοι ήσαν μισθοφόροι άπλοι, μή

έχοντες ζήλον πλειότερον των συνήθως επί μισθω ύπηρετούντων ζέ-
νων, οί δε έζισλαμισθέντες χριστιανόπαιδες άνελάμβανον τον αγώνα,
ώ ς ΐδιον; δΓ ου έθεράπευον άπαντα τά πάθη αυτών καί τά συμφέροντα,
άπνα ήσκν τοσούτον μεγχλήτερα καί ισχυρότερα όσον έταύτίζοντο
μετά τής όλης του ισλαμισμού τύχης. Έ ν γένει ό χριστιανισμός καθ’
εαυτόν, ό έστιν ώς άπλούν θρήσκευμα, ουδέποτε σχεδόν ήδυνήθη νά
άναδειχθή ισόπαλης προς τον ισλαμισμόν ινα νικηφορήση, είχεν ανάγ­
κην πάντοτε κοσμικών τινων έπικούριον καί ιδίως στρατιιυτικής επ ι­
στήμης καί τέχνης. Ά λ λ α ή ανώτερα στρατιω τική επιστήμη καί
τέχνη, δΓ ής έσώθη μέν ό χριστιανισμός επί τού αραβικού μωαμε­
θανισμού, πολλάκις Si κατετρόπωσεν αυτόν εν τή ένάτγ) καί τή δεκάτη
έκατονταετηρίδι, είχεν ήδη παρακμάσει έν τω μεσαιωνικω ημών
κόσμω.
Κ αί συνεκροτήθη λοιπόν επί του Ούρχάν τό πρώτον έκ χριστιανο-
παίδων έζισλαμ,ισθέντων στρατιωτικόν σώμα, τό όποιον ώνομάσθη
Γ εί'ϊ-Τ σ ερ Ι, δ έστι, νέος στρατός* εντεύθεν τό κοινόν τού σώματος
τούτου όνομα Γενίτσαροι, τούς όποιους ό τά πάντα άξιών νά εξελλή­
νισα, Χκλκοκο\δύλης μετωνόμασεν άτυχώς τή αλήθεια όπωςούν νεή-
JlvdaQ. Οί παιδες ήρπάζοντο από τών οίκων αύτών εις ηλικίαν ετών
έπτά* καί μέχρις ου δυνηθώσι νά φέρωσιν όπλα ήσκούντο περί πάσαν στέ-
ρησιν καί σκληραγωγίαν, καί προ πάντων ύπεβάλλοντο είς πειθαρχίαν αύ-
στηροτάτην. Ουτω όε παρασκευασθέντες κατετάσσοντο έν καιρω τω
προςή^οντι είς τό τάγμα έκεϊνο, τό όποιον ήτο ώργανωμένον εις τρόπον
ί,ςτε νά σύνδεα, ολόκληρον αύτών την υπαρζιν μετά τού νέου αύτών
θρησκεύματος καί τού νέου δεσπότου. Ό γάμος ήτο αύτοις άπηγο-
ρυμένος* οίκος αύτών ήτο ό στρατών οικείους άλλους δεν είχον είμή
τ6ς συναγωνιστάς* πατέρα S i άλλον δεν έγνώριζον είμή τον ύπατον
το> κράτους άρχοντα, τού όποιου ώνομάζοντο καί έσεμνύνοντο ότι
ήσιν δούλοι, ήτοι τουρκιστί xobX. Ή προς αυτόν ύπακοά δεν ένω-
φθ&μίζετο είς αυτούς διά τής ηθικής διδασκαλίας Si ής χειραγο;-
γούται περί την έκπλήρωσιν τού καθήκοντος τούτου οί χριστιανοί
πολΐαι καί στρατιώται, αλλά διά τής αδιάκοπου ύπομνήσεως, ότι
είς τό δεσπότην έκεινον όφείλουσι την καθημερινήν αύτών υπαρζιν
καί σντήρησιν. Εντεύθεν όλα τά ίεραρχικά τού τάγματος τούτού
σύμβοά καί τών αρχηγών τά ονόματα βάσιν είχον τον κοιτώνα καί
534 Καρά Χαλήλ Τσεντερελής. /Οργανισμός τών Γενιτσάρων.

την τράπεζαν καί το μαγειρεΐον, καί από αυτών έλαμβάνοντο. Ό συν-;

ταγματάρχης εκαλείτο Τζορρηαζζης ο έστι ζωμοδότης· οι μετά τού­
τον ανώτεροι αξιωματικοί ησαν 6 Άσδζήμπασης ήτοι δ άρχιμάγειρος
καί δ Σαχό pzxcaor\Q ήτοι δ υδροφόρος, και ουτω καθεξής. Οί μαγειρι­
κοί λέβητες της συμμορίας (τά καζάνια του όρτά) ησαν ιερά, ή ί έ ε­
στία του μαγειρείου, το οζζαχ, ήτο άσυλον άπαραβίαστον, τδ όποιον
έξελαμβάνετο άντί του σώματος δλοκλήρου, καί περί ο συνήρ-
γοντο ου μόνον διά νά φάγωσιν, άλ)νά καί διά νά βουλευθώσιν. ’Ορ­
γανισμός κτηνώδης, δςτις σκοπόν πρόδηλον είχε νά κυβέρνηση τόν άν­
θρωπον διά τής πείνης καί τής δείψης, ούχί διά του λόγου καί τής
ηθικής καί έν τω δποίω λαμπρώς καταφαίνεται πά-σα ή διαφορά του
μωαμεθανισμού προς τόν χριστιανισμόν. Έ ν καί μόνον ειχον εύγενές
σύμβολον, την σημαίαν, την έρυθράν εκείνην σημαίαν εντός τής δποίας
ήστραπτεν ή αργυρά ημισέληνος καί ή δίστομος σπάθη του Όμάρ.
Ή ημισέληνος ύπήρχεν ιερά παρά τοις μωαμεθανοις από του τερα­
τώδους εκείνου θαύματος του ίδρυτού τής πίστεως 1 αυτών Μωάμεθ,
δςτις διά τής άκαταμαχήτου δυνάμεως τών λόγων αυτού έκοψεν εις
δύο την σφαίραν τού πλανήτου τούτου. Δ ιά παραδόξου δε συγκυρίας
περιστάσεων ή ημισέληνος ύπήρξεν ούδέν ήττον ιερά καί παρά τοις
.άρχαιοτέροις κατοίκοις τής πόλεως, ήν έπέπρωτο νά κυριεύσωσιν οί
Ό σμανίδαι καί νά καταστήσωσι πρωτεύουσαν τού μεγάλου αυτών,
κράτους· διό τι έξετυπούτο μέν εις τά αρχαία τού Βυζαντίου νομίσ­
ματα, επί τής κρηπΐδος δε τής αποικίας ταύτης τών Μεγαρέων ύ-
ψούτο τό τής Ά ρτέμιδος άγαλμα φέρον επί τής κεφαλής την ημισέ­
ληνον εκείνην, ήτις έκλιπούσα δτε έπεκράτησεν αυτόθι δ χριστιανέ
σμός, έμελλε νά έπ ιτείλη αύθις επί τού Βοςπόρου διά τής παρά ττν
ακτήν αυτής ένιδρυθείσης όσμανικής σημαίας. Τ π ό την σημαί.ν
ταύτην διέπραξαν οί γενίτσαροι τά λαμπρότατα τών κατορθωμάτων.
Π εριβεβλημένοι τόν μακρόν καί πλατύν χιτώνα, τόν τοσούτον δύςχη-
«7 τον εις τόν στρατιώτην, άλλ’ ώπλισμένοι διά δύο οπλών φοβρών
άποβάντων εις τάς /ειράς των, τού παλαιού τουφεκιού καί τήςκυρ-
τής σπάθης, καί φέροντες σειόμενον επί τού μετώπου τό πτερόν τού
ερωδιού, έ/ύνοντο ώς χείμαρροι εις τά πυκνότερα τών άντι-άλων
στίφη καί πολλάκις έν ταΐς κρισιμωτέραις τών μαχών στιγμαΐς αυτοί
διά τής άπτοήτου αύτών ορμής άνεδείκνυον τό κράτος νι^ηφόρν. Ά *
κριβέστερον όμως περί τής στρατολογίας, καί τών άλλων περιτάσεων

/
 Γενικώτερος'έξισλαμισμός των χριστιανών. 23&

του γενιτσαρικού σώματος, θέλομεν δμιλήσει έν τώ άκολούθιρ βιβλίω .

Ενταύθα 8* έπιφέρομεν μόνον οτι μετά την ιδρυσιν τού τάγματος τού­
του, το προ αυτού όργανωθέν και τακτικώς μισθοδοτηθέν μόνιμον πεζικόν
σώμα των Π ιαόΙ έπαυσε τού νά μισθοδοτήται, και λαβόν αντί τής μ ι­
σθοδοσίας ακινήτους κτήσεις, μεταβληθείσας βραδύτερον εις τιμάρια,
άνέλαβε την ύποχρέωσιν τού νά έκτελή έπί των στρατειών τά των
σκαπανέων έργα. Σημειούμεν προςέτι, οτι το παρά τοΐς δυτικοΐς ει-
θισμένον όνομα των σκαπανέων, Π ιο η ε , παράγεται έκ τού τουρκοπερ-
σικού m ade, το οποίον έχει άλλως τε συγγένειαν πρός τε τον ελ λ η ­
νικόν πόόα (το σανσκριτικόν p a d a m ) και δλα τά έξ αυτού παράγωγα
τής λατινικής και των νεωτέρων γλωσσών, και ιδίως προς τά γα λ­
λικά p ioil (επί τού ζατρικίου) καί p ie to n . .·

’Αλλά το πλήθος των χριστιανών δι* ών ένισχύθη ή οΐκοθεν ευά­

ριθμος τών όσμανιδών δύναμις, δεν περιωρίσθη εις μόνην την στρα·
τολογίαν τών γενιτσάρων. Καθάπερ έξ αρχής εΐπομεν, δ σκοπός τού
Καρά Χ α λήλ Τζεντερελή ήτο νά αύξηση 6σον ενεστι τον μωαμεθανι­
κόν πληθυσμόν καί διά ποικίλων άλλων έξισλαμισμών, Ό 81 σκοπος
ουτος έξεπληρώθη. Παρεκτδς τής συστηματικής εκείνης στρατολογίας,,
πλείστοι άλλοι χριστιανοί ήσπάσθησαν τον ισλαμισμόν- έκ τούτου 8ε
• χριστιανικός πληθυσμός άπέβη τό κυριιύτατον έργαστήριον, έν ο)
>κτεσκευάσθη ούτως ειπειν δ λαός δ άτόπως ονομαζόμενος τουρκικός.
Ί πολυπληθής αύτη άρνησιθρησκεία ήτο έν μέρει εκούσιος καί έν μέ-
ρειακούσιος. Τήν εκούσιον άρνησιθρησκείαν ύπέθαλψαν ποικίλα α ίτια ,
τά όποια προείό'εν έν μέρει δ δαιμόνιος τού Καρά Χ α λή λ Τσεντερελή
όφθιλμός. Τωόντι οί χριστιανοί τής Ανατολής κάτοικοι είχον πάθει
έπί Ίολλάς εκατονταετηρίδας καί δεν έπαυσαν πάσχοντες άδιακόπως
τοσατας συμφοράς από άναριθμήτων έμφυλίων αγώνων καί ξενικών
έπιδρο,ών, ώςτε όσοι έξ αυτών δεν είχον άδιάσειστον τό αίσθημα
τής πίτεως καί τής έθνότητος, άπελπισθέντες έκ τής έκλελυμένης δ-
μοθρήσου πολιτείας, δεν έδίσταζον νά προςέλθωσιν εις τήν νέαν καί
άκμάζοίταν κυριαρχίαν, αύτομολούντες εις τάς τάξεις τού ισλαμισμού.
Τνα κατ,νοήσωμεν οποία ύπήρξε κατά τούς χρόνους έκείνους καί
πολύ έτι οαδύτερον ή ηθική πολλών έκ τών ήμετερών εκλυσις* αρκεί
νά ύπομνήωμεν, οτι δ νΙμβρΐος Κριτόβουλος, σύγχρονος ών τής άλώ-
σεως τής Κ»νσΐαντινουπόλεως, βέβαιοι έν τή ίστορίι^ · αύτού, ο τ ΐ'ή
236 Γενικώτερος εξισλαμισμος των χριστιανών.

χριστιανική κυριαρχία άπωλέσθη διά παντός εν τή Α νατολή, όπως

τόσαι άλλαι προηγούμεναι κυριαρχίαι, ή των Μήδιυν, των Περσών και
των ’Ασσυριών. Κ αί έν αυτή έτι τή ΙΗ' έκατονταετηρίδι, τοσαύτη ε­
ξακολουθεί επικρατούσα απελπισία ώςτε ο Καισάριος Δαπόντες δια-
πρυσίως έκήρυττεν έν τω ίστορικω αυτού καταλόγω, δτι οί Τούρκοι
Οέλουσιν άρξει τής Α νατολής μέχρι συντέλειας του αιώνος και δτι μά-
τα ια ι etvat πάσαι αί περί άναστάσεως του Ελληνισμού προςδοκίαι.
Ά λ λ ' εις την εκούσιον άρνησιθρησκείαν συνετέλεσεν ούκ ολίγον καί το
ευρύ στάδιον δπερ άνεώχθη εις την φιλοδοξίαν καί την πλεονεξίαν
των άποστατούντων, καί δ πόθος τού νά άπαλλάξωσι τα τέκνα αυ­
τών από τής προς συγκρότησιν τού γενιτσαρικού τάγματος στρατολο­
γίας, ί'να μ ή λεπτολογήσωμεν περί ποικίλων άλλων προςο^πικών αφορ­
μών καί περιστάσεων. Ή δέ ακούσιος ή βίαια άρνησιθρησκεία ού μό-
νον διενηργειτο διά τής αμέσου στρατολογίας των χριστιανοπαίδων,
άλλα καί Si εμμέσων τρόπων προεκαλεΐτο, ήτοι διά τής κα ταθλιπτι-
κής των φόρων είςπράξεως καί διά των καταπιέσεων άς επασχον οί
χριστιανοί από των μωαμεθανών.
Είναι δύςκολον βεβαίως νά ύπολογισθή δ αριθμός τών Ιθαγενών j
τής Α νατολής κατοίκων, δσοι έξισλαμίσθησαν έν δια σ τήμα τι πέντε '
εκατονταετηρίδων έκ τοσούτων καί τοιούτων αφορμών. Ά λ λ * οτι δ α­
ριθμός ούτος ύπήρξεν ύπέρογκος συνάγεται ποοδήλως εκ τε τών καθό­
λου περιπετειών τής όσμανικής ιστορίας καί έκ πολυαρίθμων ειδικών
αυτής γεγονότων. "Οτε δ Έρτογρούλ κατεστάθη κατά πρώτον περί
τό όρος Τήμνον τής Βιθυνίας, δεν συνεπήγετο μεθ* έαυτού είμή 400
τουρκικάς οικογένειας. Είναι αληθές δτι οί απόγονοί του, γενόμενοι
βαθμηδόν κύριοι όλων τών χωρών τής μικράς ’Ασίας, οσαι από τής
ΙΑ' έκατονταετηρίδος είχον καταληφθή ύπό τών σελδζουκιδών λεγο­
μένων Τούρκων, συνεχώνευσαν έίς έν την δμάό'α τών ομοφύλων τών έν
τή χερσονήσω έκείνη προεγκατασταθέντων. ’Αλλά τούτο δέν κατωρ-
θώθη είμή μετά μίαν εκατονταετηρίδα καί επέκεινα. Ό μέν Ούρχάν
δέν προςεκτήσατο έκ τών χωρών έκείνων είμή τήν μικράν ηγεμονίαν
τού γείτονος αύτού Καρασή· άλλαι δέ τινες προςκτήσεις τοιούτων χω­
ρών διεπράχθησαν μετά πεντήκοντα μόλις έτη επί τού υιού τού Ούρ­
χάν, Μουράτ Α', καί μάλιστα επί τού υιού τού τελευταίου τούτου
Β α γ ια ζ ή τ τού Α'. Έν τω μεταξύ δ Ούρχάν καί δ Μουράτ, αφού συν-
επλήρωσαν τήν κατάκτησιν τής Βιθυνίας, καθυπέταξαν προςέτι μέγα
 Γενικότερος εξισλαρ.ισρ.ός τών χριστιανών. 237

(Λερός της Θράκης καί της Μακεδονίας, ύπεδούλωσαν την Βουλγα­

ρίαν καί κατέστησαν την Σερβίαν υποτελή. Είναι πρόδηλον ότι δεν
ήδυνήθησαν νά κατορθώσωσι ταύτα πάντα ρ,όνον διά του ίδιου πλη-
θυσαού, ουδέ ρ,όνον διά τών εύαρίθρ,ων χριστιανοπαίδων έξ ών συνε-
κροτεΐτο τότε το γενιτσαρικον τάγρ,α· καί οτι ό εκούσιος η ακούσιος
έξισ7^αρ.ισριός πολυαρίθων χριστιανών συνετέλεσεν ούκ ολίγον εις τούς
πρώτους εκείνους θριάμβους της ήριισελήνου καί εις την ίδρυσιν καί
παγίωσιν τού κράτους τών όσριανιδών. Ά λ λ ’ έ'λθωρ,εν εις τινα γνωστά
είδικώτερα γεγονότα εκ τών αρχαιότερων.
Το έπιτελεΐον τού Ούρχάν συνέκειτο έξ άονησιθρήσκων πριν ε τ ι
συγκροτηθώ) ό εκ χριστιανοπαίδων στρατός, διό τι ύπό τών αρνησίθρη­
σκων τούτων δορυφοοούριενος ο όσρ,ανίδης ήγεριών έπορεύθη προς τ ο ν .
ιερόν άνδρα Χατζή Μπεκτάς, ί'να παρακαλεστή αυτόν νά ευλογήση
τό νέον τάγρ.α. Οί δέ πολυθρύλητοι Μ ιχάλογλοι, οί επί πολλάς έκα-
τενταετηρίδας διατελέσαντες κληρονορ,ικοί ηγεριόνες τού Ά κ ιν τ ζ ί, ού-
δέν άλλο ησαν η απόγονοι τού Μ ιχαήλ Κέσε η Κοσσύφου, ενός τών
πρώτων ριεγάλων αρνησίθρησκων της ρ,ικράς ’Ασίας, τών οίκειοθελώς
πρός τον Όσριάν προςελθόντων. Ά πό τού 1 3 8 0 καί εφεξής θέλοριεν
απαντήσει πολλούς όνοριαστούς έν τγ, ιστορία γενοριένους άρνησιθρή-
σκους, οίον τον εγγονον τού άλβανού δυνάστου Λιόση, τον καί πασάν
καί κηδεσ ςήν τού όσρ.ανικού οικου γενόριενον τούς ’Αλβανούς ώςαύ-
τως Ίσαίρι καί Κωστήν, άρ,φοτέρους σταλέντας ύπό τού σουλτάνου εις
βοήθειαν τού δεσπότου Ίωαννίνων Θωρ-ά κατά τού άλβανού Σ π ά τα · τον
υιόν τού ήγεριόνος τής Βουλγαρίας Σισριάν. ’Α λλά ταύτα πάντα ήσαν
ρ.ικρά παραβαλλόρ.ενα πρός τάάπό τών ρ,έσωντήςΙΕ' έκατονταετηρίδος
γενόρ.ενα, περί ών έν οικείω τόπω θέλοριεν πραγριατευθή άκριβέστερον.
Ένω δέ άπειράριθριοε έγένοντο, ριάλιστα προϊόντος τού χρόνου, ο ίά λλα -
ξοπιστούντεςχριστιανοί, σπανίωςσυνέβαινε τό εναντίον,σπανίως δηλα δή
ρ,ουσουλρ.άνοι ήσπάζοντο τόνχριστιανισρ,όν. 'Έν καί ρ.όνον πολύκροτον
άναφερεται τοιούτο γεγονός, τό τού Γεωργίου Καστριώτου καί τών όπα-.
δών αυτού* καί τούτο εις στιγριήν τινα καθ’ ήν τό όσριανικόν κράτος
έφάνη κινδυνεύον σπουδαΐον ύπωςούν κίνδυνον. Κατόπιν δέ ή επιστροφή
εις τον χριστιανισρ.όν άπέβη τοσούτον σπανία ώςτε οί χρονογράφοι
άναφέρουσι τά όλιγιστα αυτής παραδείγριατα ως όλως παράδοξα καί
άπροςδόκητα, όπως ό Καισάριος Δαπόντες λ. χ. ό άφιερών δύο σελί­
δας τής χρονογραφίας αυτού, ί'να έξηγήση το^ς λόγους δι* ούς ο ΓΙατ-
238 Γενικώτερος έζισλαμισμός' τών χριστιανών.

μπουρούν Μ εχμέτ έφέντης και ό Μουσταφά έφέντης, άμφότεροι υπάλ­

ληλοι του επί των Εξωτερικών υπουργείου, εδέχθησαν το aytov βά-
πτισμα. Κ α ί το πράγμα είναι ευεξήγητου. Ό έπιστρέφων εις Χρίστον
μουσουλμάνος έθανατούτο αμέσως, άν δέν έδραπέτευεν, αλλά τά πλήθη
.μάρτυρες δέν γίνονται- τά πλήθη άκολουθούσι συνήθως την φωνήν του
συμφέροντος, ή δέ οσμανική κυβέρνησις, θεραπεύουσα πολυειδώς τά
συμφέροντα των προαιρούμενων νά άλλαξοπιστήσωσιν, ύπέθαλπεν ά-
διακόπως την προαίρεσιν αυτών ταύτην. Τούτου ενεκεν ηύδοκίμησε
τοσούτον το αρχικόν βούλευμα τού Καρά Χ α λήλ Τσεντερελή, οί δέ
όσμανίδαι τούρκοι άπηρτίσθησαν το πλεΐστον έκ χριστιανών έξισλα-
μισθέντων μάλιστα εν ταΐς εύρωπαϊκαΐς έπαρχίαις, οπού όλίγιστοι
είναι οί μωαμεθανοί οί δυνάμενοι νά καυχηθώσιν επί γνήσια τουρκική
καταγω γή. Eivat αληθές ότι κατά τάς πρώτας τής κατακτήσεως ε­
κατονταετηρίδας οί όσμανίδαι έπεχείρησαν ενίοτε μεταναστεύσεις τι-
νάς τουρκικών, τουρκομανικών, ταταρικών καί αραβικών φυλών εξ
’Ασίας εις την Ευρώπην. Ούτω λ. χ. περί τά μέσα τής ΙΔ' έκατον-
ταετηρίδος δ τού Ούρχάν υιός Σουλεϊμάν πασάς έγκατέστησε περί
Κ αλλίπ ολιν τουρκικάς τινας καί άραβικάς αποικίας* ’ περί τά
τέλη δέ τής αυτής έκατονταετηρίδος δ σουλτάν Β α για ζή τ καί εν
αρχή τής επομένης δ σουλτάν Μουράτ Β' μετεβίβασαν εξ ’Ασίας τουρ-
κομάνους μεν περί Φιλιππούπολιν καί ’Αξιόν καί Ζαγοράν καί Σ ό·
φιαν, Τατάρους δέ περί Φιλιππούπολιν ώςαύτως, οπού μέχρι τής σή­
μερον σώζει δ τόπος τής κατοικίας αυτών το όνομα Τατάρ παζαρί.
Ά λ λ ’ αί άποικίαι αύται όσαι δήποτε καί άν ύποτεθώσιν, ήσαν πάν­
τοτε σχετικώς ως προς τον λοιπόν ευρωπαϊκόν πληθυσμόν σφοδρά ευά­
ριθμοι, ώςτε δεν έπήγαγον ουσιώδη τινά αυτού άλλοίωσιν. Ουδέ εγέ-
νοντο επί τοιούτερ σκοπώ ά λ λ ’ επί έτέρω. Εϊδομεν οτι μία από τάς
κυριωτέρας αιτίας δι* άς άπεφασίσθη ή έκ χριστιανοπαίδων συγκρό-
τησις τού τάγματος των γενιτσάρων υπήρξε τό άτίθασσον καί δυςή-
νιον τών τουρκικών φυλών πνεύμα. Ό δύςτροπος ούτος αυτών χαρα-
κτήρ προεκάλεσε πολλάκις αίματηράς τιμωρίας, οϊα λ. χ. ύπήρξεν ή
φοβερά καταστροφή πολλών εκατοντάδων τουρκομάνων, ήν τω 1426
διέπραξεν εν Ά μα σεία δ Γιουρκέτζ πασάς άπελπισθείς νά χαλιναγω ­
γήσω τάς ληστρικάς αυτών εξεις. Έτερος δέ τρόπος θεραπείας του
κακού τούτου ύπήρξεν ή άποξένωσις τών Τουρκομάνων καί τών Τα-
τάρων από τής μικράς ’Ασίας, όπου πολλούς έχοντες τούς ομοφύλους
χ

*
 Ό αδιάκοπη έςισλαμισμός ύττηγορεύΟη και υπό, άλλης ανάγκης. 239

ήδύναντο να άποβώσιν επικινδυνότεροι εις την όσμανικήν κυριαρχίαν.

Έ π ί τούτω λοιπόν κυρίως διενηργήθησαν αί προαναφερθεΐσαι άποικίαι,
αϊτινες ουδόλως ήλάττωσαν την άδιάκοπον διά χριστιανών προςαύξη-
σιν των οπαδών του νέου κράτους.

Ή δε προςαύξησις αυτή δεν συνεπήγετο μόνον τον υλικόν πολ­

λαπλασιασμόν του όσμανικού πληθυσμού, συνετέλει προςέτι καί εις
την συντήρησιν τού μαχίμου αυτού πνεύματος. Εΐπομεν ότι τό μου­
σουλμανικόν θρήσκευμα είναι έξόχως επί πολεμώ ώργανωμένον* διότι
συναρμολογούν πάντα τά αγαθά τού παρόντος βίου καί άπάσας τού
μέλλοντος τάς προςδοκίας μετά τής κατακτήσεως, εμπνέει είς τούς
οπαδούς αυτού άκατάσχετον τινά όρμήν, την καλουμένην θρησκο/νΤ,-
ψίαν. Ά λ λ ’ ή θρησκοληψία δεν είναι άνεξάντλητος* καθώς πάντα τά
πάθη, καί μάλιστα τά σφοδρά πάθη, κορέννυται επί τέλους καί άρ-
γ ίζ ει νά μαραίνηται. Οί οπαδοί τού Ίσλ^άμ, άμα κτησάμενοι τά
μέγιστα των άγαθών όσα κατά το δόγμα των δύναται,ό άνθρωπος
νά ποθήση έν τω κόσμφ τούτω, ήτοι περιουσίαν, γυναίκας, αξιώματα,
είναι φυσικώτατον συνήθως νά προτιμώσι την έν ειρήνη άπόλαυσιν
των αγαθών τούτων ή τούς διηνεκείς τού πολέμου κινδύνους, όσαι δ ή ­
ποτε καί άν ήναι αί παρεχόμεναt αύτοϊς έπ α γγελία ι περί μελλούσης
μακαριότητος εάν πέσωσιν ύπέρ τής πίστεως αύτών μαχόμενοι. -Τού­
του ενεκεν ανέκαθεν παρετηρήθη οτι ή μουσουλμανική θρησκοληψία
είναι ισχυροτάτη μάλιστα παρά τοΐς νεοφύτοις καί αποβαίνει άσθε-
νεστέρα παρά τοΐς άπογόνοις αύτών. "Οθεν ο αδιάκοπος τών χριστια­
νών εξισλαμισμός παρείχε προς τοΐς άλλοις εις την μουσουλμανικήν
κοινωνίαν τό πλεονέκτημα τού νά Οποτρέφη άπαύστως τήν κυριωτά-
την τής κοινωνίας ταύτης δύναμιν. Προς επιτυχίαν τού σκοπού τού­
του ώρίσθη προ πάντων ότι τό τάγμα τών γενιτσάρων δεν θέλει στρα-
τολογεΐται είμή έκ χριστιανοπαίδων έξισλαμισθέντων καί τωόντι έν
όσω ο κανών ούτος έτηρήθη άπαράβατος, τό τάγμα έκεΐνο διετέλει
πειθαρχούν προς τούς ανώτερους καί άκατάσχετον έν πολέμω* άμα
δέ από τών μέσων τής Ι Σ Τ έκατονταετηρίδος ένοθεύθη, ως θέλομεν
ΐδ ει βραδύτερον, ή στρατολογία αυτού, τό γενιτσαρικόν τά γμα ήρχισε
νά παρακμάζη και αντί ερείσματος τού κράτους κατήντησεν επικίν­
δυνον μάλλον είς αυτό διά τού στασιαστικού καί άτάκτου αυτού πνεύ­
ματος. ’Α λλά πλήν τού γενιτσαρικού τάγματος, 0)%α σχεδόν τά άνω-
240 II εν Πελεκάνω υ.άχη. "Αλωσις Νίκαιας υπό Ούρχάν.

τέρα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα έδίδοντο έπί μακρόν χρό­

νον ιδίως εν τγ) ΙΕ' και τή Ι Σ Τ έκατονταετηρίδι, κατά πρυτίμη-
σιν εις χριστιανούς. "Αμα δε έ 'π α υ σ ε ν εφαρμοζόμενου το σύστημα
τούτο, έπήλθεν αμέσως ή γενική των πραγμάτων έκλυσις. όπως και η
τού γενιτσαρικού τάγματος.
Δ ι* όλης λοιπόν της ιστορίας τού όσμανικού κράτους μαρτυρειται
δτι το κράτος τούτο δεν άπηρτίσθη εξ έ'θνους τινός ίδιου, αλλά μόνον
έξ ίδιου θρησκεύματος' δ ι’ ο καί ούδέποτε ώνόμασεν εαυτό τουρκικόν,
αλλά η όσμανικόν, δηλα δή δημιούργημα τού Όσμάν, η μουσουλμα-
νικόν, δ η λη δ ή άθροισμα των πιστών, ανεξαρτήτως πάσης εθνικής
διαφοράς. Τούτο δε ύπήρξε καί το μόνον κατόρθωμα των όσμανιδών
διό τι καθ' όλα τά λοιπά άνεδείχθησαν άνεπιτηδειότατοι προς την
διοίκησιν καί την συντήρησιν τού οικοδομήματος το όποιον ήγειραν, ή
μάλλνΟν τού στρατοπέδου εν ώ έσκήνωσαν.

Διεξήλθομεν εν έκτάσει όπωςούν τά κατά τούς θεσμούς τους ίδρυ-

θέντας επί Ούρχάν, διό τι τίποτε δεν δύναται νά έξηγήσγ, τάς ραγ­
δαίας κατακτήσεις τάς οποίας μ ετ ’ ολίγον θέλομεν άφηγηθή όσον ή
ακριβής των θεσμών εκείνων γνώσις. "Οταν παραβάλωμεν τωόντι την
πολιτικήν αβουλίαν καί τήν ηθικήν εκλυσιν εις ήν περιήλθον, ως γινώ-
σκομεν έκ τών προεκτεθέντων, οί τε τελευταίοι άντιπρόςωποι τού με­
σαιωνικού ελληνισμού καί οί Φράγκοι, προς τήν δαιμονιώδη τέχνην δ ι’
ής επί πολύν χρόνον οί ηγεμόνες τών όσμανιδών κατεσκεύασαν το ορ-
γανον τής κατακτήσεως δ ι’ αύτών τούτων τών ανθρώπων ούς προέ-
κειτο νά κατακτήσωσι, θέλομεν εύχερώς εννοήσει πώς έκ τών τριών
εκείνων μνηστήρων, οίτινες έν τή ιδ' έκατονταετηρίδι ήρισαν περί τής
κυριαρχίας τής ’Ανατολής, οι όσμανίδαι άπαραιτήτως έπρεπε νά κα-
τισχύσωσι. Κ α ί νύν έπιχειρούμεν νά έκθέσωρ,εν τάς περιπέτειας τού
άγώνος τούτου. ΓΙρό μικρού έτι ύπεμνήσαμεν πώς εΐχον ένθεν καί εν-
θεν τού Βοςπόρου τά πράγματα ότε τώ μεν 1326 δ Ούρχάν διεδέχθη
τον πατέρα αυτού ’Οσμάν, τώ δέ 13*28 δ Ανδρόνικος δ νεώτερος,
καταλύσας τον μακρόν προς τον. πάππον έμφύλιον πόλεμον, άνεγνωρί-
σθη μόνος κύριος τού Βυζαντίου. Ό Ούρχάν δεν ήρχεν έτι είμη τού
μεσημβρινού τής Βιθυνίας μέρους μετά τής προςφάτως κατακτηθείσης
Προύσης, ένώ τό κράτος τού Ανδρονίκου έξετείνετο έπί άπάσης τής
Θράκης, τής Μακεδονίας, τής Θεσσαλίας, περιλαμβάνον προς τούτοις

,../r
 *Επί 25 ετη ή ορμή των οσμανιδών μειουται* άνωφελώς δι’ ημάς. 2 4 1

ούκ όλίγας των ττρός δυσμάς αυτών χωρών, άξιόλογον μέρος της Π ε­
λοπόννησου καί τινας νήσους. Α λ λ ά πριν η έτι καταπαύσ?) b εμφύλιος
μεταζύ τών δύο Άνδρονίκων πόλεμ,ος, b Ούρχάν είχε κυριεύσει την
Νικομήδειαν καί μ.ετ’ ού πολύ έπολιόρκησε την Ν ίκαιαν. Τότε ο ’Αν­
δρόνικος ο νεώτερος, αφού έξησφάλισεν οπωςούν τά τής αρχής αυτού,
έπεχείρησε τφ 1 3 30 από κοινού μετά τού Καντακουζηνού νά σώσγ
την πόλιν εκείνην. Ά λ λ ’ ο στρατός ον επί τούτω διεβίβασεν εκ τού
προχείρου εις μικράν ’Ασίαν, δεν ητο άποχρώντως ήσκημένος, ον$’
ένάμιλλος τών ταγμάτων τά οποία άντιπαρέταξεν ο Ούρχάν καί τά
όποια προςφάτως είχον λά βει τον νέον αύτών οργανισμόν. Ή μ.άχη συνε-
κροτήθη ού μακράν τής Χρυσοπόλεως έν χωρίω Πελεκάνφ προςαγο-
ρευομένω. Κ αι ο Ανδρόνικος καί ο Καντακουζηνός ήγωνίσθησαν ώς
φαίνεται γενναίως, διό τι τούτου ρ.έν έφο.νεύθη ο ίππος, ο δέ βασιλεύς
έπληγώθη. Ά λ λ ’ ο άγόμ.ενος ύπ* αύτών στρατός, ήκιστα πειθαρχών,
κα τ’ άρχάς μέν προήλασε προς τά πρόςω παρά τά δια τετα γμένα , έ­
πειτα δέ νομ,ίσας ότι b βασιλεύς έφονεύθη έτράπη ούδέν ήττον άτό-
πως εις φυγήν καί κατεστράφη ύπό τών πολεμίων, μόλις διασωθέντων
τού βασιλέως καί τού φίλου αυτού εις Κωνσταντινούπολή. Μικρόν δέ
μετά την ήτταν ταύτην παρεδόθη καί ή Ν ίκαια εις τούς όσμανίδας
διά συνθήκης, δΥ ής επετράπη μ.έν εις τούς κατοίκους καί την φρουράν
ν’ άπέλθωσιν εις Κωνσταντινούπολή, έκ τής οποίας όμως όλίγιστοι
ώφελήθησαν, οί δέ πλειστοι άπηλπισρ,ένοι από την δρ.όθρησκον βασι­
λείαν παοέρ-ειναν εις την πόλιν καί ύπετάχθησαν εις τον νικητήν. Δ ιο ι­
κητής τής Νίκαιας προεχειρίσθη b τού Ούρχάν πρεσβύτερος υιός Σου-
7νείμάν πασάς, όςτις είχε στρατηγήσει τού πολιορκήσαντος αυτήν στρα­
τού, καί μ.ετ* ού πολύ άποθανόντος τού Ά λ α εδ δ ίν , άνεδείχθη b δεύ­
τερος βεζύρης τών οσμανιδών. Ό τίτλος τού πασά, ον κατά πρώτον
ένταύθα άπαντώμ.εν, είναι λέςις περσική, P aisch ah s σημαίνουσα roV
ttoda του βασιΜ ω ς, κατά τό άρχαιον έν ταϊς άνατολικάΐς αυλαΐς έ­
θος του νά καλώνται οί ύπατοι τού κράτους λειτουργοί, ηόόες, χ ε ϊ*
ρες,οφθαΛμοϊ καί ωζα ζοϋ βασιΜ ω ς. Ά πεδόθη δέ b τίτλος ουτος έν
τφ όσμανικω κράτει πρώτον μ.έν εις τόν Ά λα εδ δ ίν, εΛειτα δε εις τον
Σουλεϊμάν, καί συγχρόνως εις τρεις όνομ.αστθύς λογίους ανδρας τον
Μουγλίς πασάν, τόν Ά ασσίκ ίτασάν καί τόν Σινάν πασάν.

Ή εν Πελεκάνω ή ττα ύπήρξεν ή τελευταία μά χη καθ ήν οί ή-

( ε λ λ . ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. κ \ ) .1 6
2 4 2 ΈπΙ 25 ετη ή ορμή των όσμανιδών μειούται* άνωφελώς St* ημάς.

μέτεροι άντιπαρετάχθησαν είς τούς όσμανίδας εν τή μικρά Ά σ ία .

Το δέ άξιον ώςαύτως σημειώσεως είναι οτι ού μόνον μέχρι τού θανά­
του τού Ανδρονίκου Γ , συμβάντος έν ετει 1341, αλλά καί περί τά
17 ετη άπο τού θανάτου τού βασιλέο)ς τούτου, οί Όσμανίδαι ούδέν
μέγα κατά των ήμετέρων διέπραξαν. Έκυρίευσαν μέν την άρχαίαν
Κίον, ήτις καλούμενη έν τφ μέσω αίώνι Κιβωτός, ητο άπο της θα­
λάσσης προπύργιον της Νίκαιας* έπειτα ώφελούμενοι έκ των εμφυ­
λίων ερίδων των γειτόνων τουρκομάνων δυναστών τού Καρασή ήτοι
της αρχαίας Μυσίας, περιέλαβον εντός τού κράτους αυτών,, κατά
πρώτον από τής ίδρύσεώς του, χώραν ύπό ομοφύλων κατεχομένην, καί
προςεκτήσαντο ούτω, παρεκτός τών τριών μεγάλων τής Βιθυνίας πό­
λεων, Προύσης, Ν ικομήδειας, Νίκαιας, καί την άρχαίαν τού βασι-
λέως Ά ττά λο υ πρωτεύουσαν, την Πέργαμον τελευταΐον δε κτησάμε-
νοι διά τής προςλήψεως τής τού Καρασή χώρας ναυτικήν δύναμιν ήν
πρότερον δεν είχον, έπεχείρησαν δύο έπιδρομάς, τάς πρώτας όσας
διέπραξαν είς την Ευρώπην, τω 1337 καί τω 1 3 4 0 , εξ ών κατά την
μίαν μέν άπεκρούσθησαν, κατά την έτέραν δέ πολλήν άπεκόμισαν
λείαν, άλλά όριστικώς ουδαμού τής ευρωπαϊκής παραλίας κατεστάθη-
σαν, ουδέ τότε ουδέ κατά τά έπακολουθήσαντα έπτακαίδεκα έτη.
Έ μετρίασε δέ έν τω διαστήματι τούτω τών 25 περίπου ένιαυτών ή
κα τα κτητική τών όσμανιδών ορρ,ή, διότι ο Ούρχάν είχε νομίσει συνετόν,
πριν ή έπαναλάβγ, τήν προς τά πρόσω πορείαν, νά άσφαλίση τήνέκτέ-
λεσιν τών νεωστί ίδρυθέντων θεσμών, καί προς τοϊς άλλοις νά ένισχύση
έν τω κρατεί αύτού τό μουσουλμανικόν θρήσκευμα, επί τού οποίου
κυρίως έρείδοντο όλοι οί θεσμοί εκείνοι. Έ π ί τούτω κατεσκεύασεν έν
Ποούση μέν καί έν Ν ίκαια τζαμία, σχολεία, πτωχοκομεία, ξενοδο­
χεία καί άλλα τοιαύτα καταστήμ,ατα, κατώκισε δέ είς τάς πλευράς
τού όρους Όλύμπου μουσουλμάνους κοινοβιώτας καί έρημίτας. τούς
καλουμένους Δεοβίσιδες καί Σαντώνους, άντί τών πρότερον αυτόθι
διατριβόντων χριστιανών μοναχών.
Έ ν δια σ τήμ α τι λοιπόν 2 5 περίπου ένιαυτών ήτοι καθ’ όλον σχεδόν
τό υπόλοιπον τής τού Ούρχάν άρχής, ή έν Κωνσταντινουπόλει βασι­
λεία ούδένα νέον σπουδαϊον κίνδυνον διέτρεξεν άπο τών όσμανιδών·
1
ώςτε έδόθη αυτή καιρός νά παρασκευασθή, άν όχι είς τό νά άνακτήση,
τά άπολεσθέντα, τουλάχιστον είς τό νά διασώση τά περιλιπόμενα,
δηλαδή νά προφύλαξή τάς εύρωπαϊκάς αυτής κτήσεις άπο τών νέων
 Έπί 25 ετη ή όραή των όσμανιδών μειούται* άνωφελώς δι' ή μας. 2-43

τούτων πολεμίων. Καί είχε προς τούτο μυρίους τρόπους. Δεν έστερειτο
βεβαίως χρηματικών πόρων. Είναι αληθές οτι τό κράτος δεν είχε
πλέον τους αρχαίους θησαυρούς, όχι μόνον διότι η έκτασις αυτού ήτο
πολύ μικρότερα, αλλά καί διότι ύπέκυψεν εις το λάθος τού νά παρα­
χώρησή εις τούς ςένους την εμπορικήν ατέλειαν καί τό δικαίωμα τού
νά ειςπράττωσιν αύτοί δι* ίδιον λογαριασμόν τά τελωνιακά τέλη τής
παρ’ αυτών διεξαγομένης εμπορίας. Θέλομεν λά βει έννοιαν τινα τής
τερατώδους ζηρ.ίας ήν ύπέστη εκ τούτου τό κράτος, άμα παρατηρή-
σωμεν, οτι ένω εν τή δωδεκάτγ) έκατονταετηρίδι ειςέπραττεν από
μόνης τής Κωνσταντινουπόλεως υπέρ τά 1 0 0 ,0 0 0 ,0 0 0 δραχμών, έξ
ών τό τρίτον άν όχι τό ήμισυ κατεβάλλετο βεβαίως ύπό τού τελωνείου,
έπί τού υιού τού Ανδρονίκου Γ' Ίωάννου τού Παλαιολόγου τό τελω ­
νείου τής Κωνσταντινουπόλεως δεν ειςέπραττεν είμή μόνον τριςμυρίου;
χρυσούς κατ’ έτος, ο έστι μόνον 3 3 6 ,0 0 0 φράγκων* και τούτο ένω οί
Γενουαΐοι ειςέπραττον έκ. τού ιδικού των τελωνείου εις Γαλατάν,
είκοσι χρυσών μυριάδας, ο έστι 2 ,2 2 5 ,0 0 0 φράγκων. Έ ν τούτοις μή
λησμονήσωμεν, ότι καθ’ οϋς εύρισκόμεθα χρόνους το ελληνικόν βασι­
λείου είχεν ετι έκτασιν δεκαπλασίαν ίσως τού όσμανικού καί ότι
ήδύνατο νά συγκρότησή καί νά συντηρή στρατόν άσυγκρίτως πολυα-
οιθμότερον των ταγμάτων τού Ούρχάν. Έξαιρέτως δέ ο Ανδρόνικος
ήδύνατο νά έ'χγ ναυτικήν δύναμιν ύπεραρκούσαν, ίνα κωλύσν) τήν εις
Ευρώπην διάβασιν των όσμανιδών, οίτινες όντες ήκιστα θαλασσόβιοι
καί προςφάτως μόνον διά τής . κατακτήσεως τού Καρασή προςλαβόν-
τες μικράν τινα ναυτικήν δύναμιν, δεν ήτο δυνατόν νά λογισθώσι
κατά τούτο ένάμιλλοι προς τούς ήμετέρους. Ε ίχε λοιπόν τό κράτος
ικανούς ετι πόρους· ά λλ’ έπρεπε νά ήξεύργ) νά ώφεληθή έξ αυτών καί
ίνα ώφεληθήέξ αυτών άπερισπάστως έπρεπεν ό Ανδρόνικος νά δια τελή
έν είρήνγ, προς τούς Βουλγάρους, τούς Σέρβους καί τούς Φράγκους,
ήτοι πείθων αυτούς οτι κοινός ήτο ό κίνδυνος καί προςλκμβάνων μ ά ­
λιστα αυτούς συμμάχους, ή τουλάχιστον άποφεύγων πάσαν προς αυ­
τούς εχθροπραξίαν καί άφ’ έτέρου νά ζητήσγ* συνεργούς έν αυτή τή
Ά σία όπου όλα τά λοιπά τουρκικά κράτη διετέλουν δυςμενώς δια-
κείμενα προς τούς όσμανίδας. Δυςτυχώς ούδέν σχεδόν τών δεόντυ^ν
τούτων έπρκξε. Κ α τ’ άρχάς συνεμάχησε μετά τού ήγεμόνος τών Βουλ­
γάρων Μ ιχαήλ κατά τού κράλη τής Σερβίας από τού όποιου είχε
κατορθώσει νά άνακτήσν) τήν Α χρίδα . Έ π ε ιτ α δέ άποθανόντος τού
16.
244 Ανόητοι' θρησκευτικά! ερώες. Θάνατος ‘Ανδρονίκου Ι1\

Μ ιχαήλ και καταλαβόντος την εν Βουλγαρία αρχήν του ήγεμόνος

‘Αλεξάνδρου, b ‘Ανδρόνικος άντιπαρετάχθη κατ’ αύτοΰ και ήττηθείς
ήναγκάσθη νά ύπογράψη συνθήκην έπιζήμιον. Ιίλήν τούτου έπεχεί-
ρησεν επανειλημμένος στρατέίας κατά τής ‘Ηπείρου περί ών θέλομε ν
ομιλήσει όταν πραγματευθώμεν την κατά τούς χρόνους τούτους ιστο­
ρίαν τής έν Έ λ λ ά δ ι Φραγκοκρατίας* και προςέτι αντί νά υποκίνηση
κατά των όσμανιδών τούς ισχυρότερους μεσογείους τούρκους δυνά-
στας τού Καραμάν καί άλλους, συνεμάχησε μόνον μετά των πολύ
μικρότερων ηγεμόνων τής παραλίας, Σαρού Χάν (τής Λυδίας) καί
τού Ά ϊδ δ ίν (τής Ιωνίας), ουδέ τούτους κατορθώσας νά προςοικειωθή
καθ’ ολοκληρίαν, διό τι καίτοι φίλοι τού βασιλέως Χογεζόμενοι έπεχεί-
ρουν εν τούτοις καί ούτοι έκ διαλειμμάτω ν ληστρικάς έπιδρομάς εις
τάς νήσους καί εις τάς εύρωπαϊκάς παραλίας. Ουδέ τούτο ήρκεσεν,
άλλ* επειδή επισφαλής μέν ήτο ή υγεία τού ’Ανδρονίκου, ανήλικα δέ
τά τέκνα αυτού, καί παντοδύναμος ο Καντακουζηνος, πολλαί έγίνοντο
κατά τούτου συνωμοσίαι. ’Ιδίως δέ έπεβουλεύθη αυτόν b γνωστός
ήμιν Συργιάννης, συνεννοούμενος μετά τής σφόδρα δυςμενούς πάντοτε
προς τον Καντακουζηνόν μητρός τού Ανδρονίκου Ειρήνης. Ό Καν-
τακουζηνός προέλαβε τον αντίπαλον είςαγαγών αυτόν εις δ ίκ η ν ο
Συργιάννης όμως δραπετεύσας, ύπεκίνησε τον κράλην Σερβίας εις νέον
κατά των ήμετέρων πόλεμον πολλούς δέ είχεν οπαδούς εν τε Θεσσα­
λονίκη καί έν Ινωνσταντινουπόλει. Ε π ιτέλο υ ς ο Καντακουζηνος άπηλ-
λά γη τού Συργιάννη διά δολοφονίας. ‘Α λλ’ ούδέν ήττον ταύτα πάντα
συνετέλουν εις την άσκοπον έξάντλησιν των δυνάμεων τού κράτους.

Τό δέ χείριστον, προέκυψαν εις μέσον θρησκευτικά! έριδες άτοπώ-

τεραι ει δυνατόν καί αυτής τής διενέξεως, ήν επί ‘Ανδρονίκου τού Β'
ιστορήσαμε ν μεταξύ Άρσε νιατών καί Ίωσηφιτών. Των ερίδων τούτων
προηγήθησαν νέαι τινές προς έ'νωσιν των εκκλησιών άπόπειραι, αιτι-
νες άπέβησαν επίσης μά τα ια ι ως καί πάσαι αι προηγούμεναι καί
έπόμεναι, διά τόν γνωστόν λόγον, ότι οι μέν πάπαι άπήτουν πάν­
τοτε την επί τής ’Ανατολικής εκκλησίας κυριαρχίαν, οί δέ ήμέτεροι
άπέκρουον ώς είκός την άπαίτησιν ταύτην. "Οθεν νομίζομεν περιττόν
νά άκριβολογήσωμεν περί αυτών ενταύθα, εις δύο δέ μόνα γεγονότα
θέλομεν έπιστήσει τήν προςοχήν τού αναγνώστου, καθό τό πρώτον
περί τούς χρόνους τούτους άναφανέντα έν τή ιστορία τού άτελευτήτου
 I

’Ανόητοι θρησκευπκαί έριδες., Θάνατος ’Ανδρονίκου Γ . 245

εκείνου ζητήματος. 'Γπήρχον έκτοτε έν τή δύσει άνθρωποι δημοσι^

πρευσβεύοντες, ότι καί οί Λατίνοι επταιον ούκ ολίγον διά την των
εκκλησιών διαίρεσιν. Ό Δομινικανός Ουμβερτος ειχεν υποβάλει εις
την σύνοδον του Λυών συγγραφήν προτείνουσαν τούς τρόπους, ούς ένο-
μιζεν επιτηδείους προς συνδιαλλαγήν. Έ ν τή συγγραφή ταύτγ) διαρ­
ρήδην έλεγε ν, ότι κυριωτάτη τής διαιρέσεως α ιτία ήτο ή περί τής
κατοχής τής ελληνικής αυτοκρατορίας ερις· ότι ά λλη αφορμή διενέ­
ξεων ύπήργεν ή περί την Ε λ λ η ν ικ ή ν γλώσσαν αμάθεια των Λατίνων
ιερέων, ώς εκ τής οποίας τά μέν έγγραφα τής ήμε τέρας εκκλησίας δεν
κατενοούντο ακριβώς, οί δε άποστελλόμενοι εις τήν Α νατολήν άπο-
κρισιάριοι δεν ήδύναντο να έξηγηθώσι προς τούς ήμετέρους ε’ι μή δ ι’
έρμηνέων αναξίων πίστεως· ότι καλόν ήτο νά παρασκευασθή ή αμοι­
βαία προςοικείωσις διά μικτών γάμων μεταξύ Ε λλήνω ν καί Λ α τ ί­
νων, καί, το πάντων σπουδαιότερον, ότι ή φρόνησις άπήτει νά μή έπι-
μένη ή Λ ατινική εκκλησία εις τήν εντελή υποταγήν τής ήμετέρας,
αλλά νά άρκεσθή εις τήν ύποχρέωσιν τού πατριάρχου τού νά ζητή
τήν παπικήν έπικύρωσιν καί νά δέχετα ι μετά τής προςηκούσης τιμ ής
τούς παπικούς άποκρισιαρίους. Ε ννοείτα ι ότι ή φωνή αυτή τής με­
τριοπάθειας δεν είςηκούσθη παρά τοίς Λατίνοις, επειδή δέ όσον μ ε ­
τριοπαθής καί άν ήτο περιελάμβανε πάντοτε τήν έμμεσον τής κυριαρ­
χίας άναγνώρισιν, βέβαιον είναι ότι δεν ήθελε γίνει άσπαστή ούδ* έν
τή Α νατολή. ’Αλλά ένομίσαμεν καλόν νά παραθέσωμεν αυτήν εν­
ταύθα, ώς μαρτυρούσαν ότι ύπήρχον έκτοτε καί μεταξύ αυτών τών
ιερωμένων τής δυτικής εκκλησίας άνθρωποι μή συμμεριζόμενοι τά γ ε ­
νικώς ώς μή ώφειλεν έπικρατούντα άδυςώπητα πάθη. Ά φ* ετέρου ή
αδιάκοπος τής εκκλησίας εκείνης άξίωσις, ότι αυτή είναι ή μόνη ανα­
μάρτητος έξ ής πηγάζει πάσα αλήθεια καί πάσα εξουσία έν τω κο­
σμώ τούτω, ήρχισε νά έπενεργή καί εις τινων έκ τών ήμετέρων τά
πνεύματα καί νά προκαλή παρ’ αύτοίς άναλόγους μέχρι τίνος αποφάν­
σεις. Ουτω λ. χ. ό πατριάρχης Ήσαίας b αθωνίτης (1 3 2 3 - —1 3 4 1 )
γράφων προς τινα τών Αρμενίων μοίραν προςελθούσαν τότε εις τήν
’Ανατολικήν έκκλησίαν, έ'λεγεν, ότι ό Θεός καθωδήγησεν αυτούς νά
προςδράμωσι τή καθολική έκκλησί^ ώς γνησί^ μ.ητρί, «έπ ειδ ή καί
μητρός λόγου ημείς έπέχομεν προς τε ύμάς καί πάντας τούς βουλο­
μένους χριστιανούς καί είναι καί όνομάζεσθαι ώς καί ύμ,εΐς ακριβώς
ίστε, καί γάρ έξ ημών τά ιερά τής εύσεβείας δόγμα τα άνά πάσαν
248 I. Καντακουζηνός. Άγων προς τους Παλοαολόγους.

άκτιστον ο,τι μη Θεός* εί ουν μήτε κτίσμα το φώς εκείνο, μήτε Θεού
ουσία (Θεόν γάρ ουρείς έώρακε πιυποτε), τ ί λοιπον ή δυσίν λατρεύειν
Θεοϊς, ένί μέν τω πάντων δημιουργώ, ον καί αόρατον πας τις αν όμο-
λογήσειε, δευτέρω δέ, τω καθ’ ύμάς δρωμένω άκτίστω τούτω φ ω τί:»
Περί των ζητημάτω ν τούτων άντηγωνίσθη κατ' άρχάς 6 Βαρλαάμ
προς τον Παλαμάν. Βραδύτερον 8ε έπρωταγωνίστησεν 0 Νικηφόρος
Γρηγοράς εν τή λογομαχία καί, συγκροτηθείσνις συνόδου ταραχώδους,
έθριάμβευσε μέν ο Παλαμάς, έφυλακίσθη 8ε ο Γρηγοράς, ουδέ τότε
παραιτηθείς τού άγώνος, άλλ* έξακολουθήσας νά κεραυνοβολτ, τούς
άντιδοξούντας διά λόγων έν κρύπτω συντασσοριένων, οιτινες όμως
περιεσώθησαν μέχρις ημών καί έκοίθη εύλογον νά δημοσιευθώσι κατά
πρώτον ώς παράρτημα της έν Βόννν) γενομένης έκδόσεως τής 'Ρ ω μ α ϊ­
κής ιστορίας τού άνδρός. Ό δέ Βαρλαάμ άποδράς ωχετο προς Ι τ α ­
λίαν, καί, άπαρνηθείς το της ορθοδόξου εκκλησίας δόγμα, άνεδείχθη
αυτόθι επίσκοπος Ίέρακος, καί έγραψε πολλά κατά της ήμετέρας έκ-
κλησίας ύπέρ ης ειχεν άλλοτε τοσουτον δεξιώς ύπερμαχήσει. Μη πα-
ραλίπομεν προςέτι νά άναφέρωμεν, ότι συνετέλεσεν ούκ ολίγον εις την
έν ττ) Δύσει άναβίωσιν της Έλληνομαθείας, έάν ηναι αληθές, ότι έν
φ χρόνφ διεπραγματεύετο τά περί της ένώσεως, άπηντησεν εις Αύε-
νιώνα τον χαριέστατον της Ιτ α λ ία ς ποιητήν Πετράρχαν, και δ ιδ ά ­
σκαλος αυτού έγένετο της γλώσσης τού Όμηρου καί τού Πλάτωνος.
Πολύ δέ πριν η διαλυθή ή προειρημένη έρις έγένετο θύμα αυτής, ένεκα
ύπερβάλλοντος θρησκευτικού ζήλου, αυτός ό βασιλεύς Ανδρόνικος Γ '.
Δ ιό τι θελησας νά προεδρεύσγ) δημοσίας συνδιαλέξεως περί αυτής γε-
νομένης έν τω μεγάλω ναω της τού Θεού Σοφίας, όπου συνέρρευσαν
άπειροι άκροαταί η μάλλον θεαταί, καί μη άρκεσθείς εις απλήν προε-
δρείαν, αλλά διά μακρού δημηγορήσας, έξήλθε τού θεάτρου τούτου
κατάκοπος. Έ π ειτ α δέ περί μέσας νύκτας δειπνησας πλειότερον τού
δέοντος, έπεσεν εις μακράν λειποθυμίαν καί ότε άνέκυψεν έξ αυτής
κατελήφθη ύπο πυρετού σφοδροτάτου, έξ ου άπέθανε μετ' ολίγας η μέ­
ρας τ γ 15 Ιουνίου 1 3 4 1 .

Περί ταύτα καί τά τοιαύτα κατέτριβον τον χρόνον καί τάς ηθικάς
καί ύλικάς τού κράτους δυνάμεις ο Ανδρόνικος Γ ' και ό σύμβουλος
αυτού Καντακουζηνος, ένω ό Ούρχάν ήσχολειτο άδιαλείπτως περί την
ρύθμισιν καί την παγίωσιν των θεσμών διά της έπιτηδείας τών οποίων
 I. Καντακουζηνος. Άγων προς τους Παλαιολόγους. 249

εφαρμογής έμελλε μ,ετ’ ού πολύ νά κεραυνοβοληθή δ χριστιανικός της

Άνατολν\ς κόσμος. Κ αι μ,ετά τον θάνατον τού Ανδρονίκου τά πράγ­
ματα, αντί νά βελτιωθώσιν, ε’χειροτέρευσαν απ’ εναντίας. Οί δύο υιοί
τού άποθανόντος βασιλέως, Ιωάννης καί Μανουήλ, ήσαν ανήλικοι ή
μάλλον παίδες, διότι 6 πρεσβύτερος. Ιωάννης ήτο τότε μ,όλις ένναετής.
Εντεύθεν εννοείται οποίον στάδιον άνεώχθη εις τήν φιλαρχίαν τού
Καντακουζηνού, όςτις καί ζώντος έτι του Ανδρονίκου Γ ' ελογίζετο
ώς δ κύριος τού κράτους κυβερνήτης, καίτοι ήρκεΐτο εις το άξίωμ,α
τού μεγάλου δομεστίκου. Ό Καντακουζηνος δεν έστερεΐτο, ώς ήξεύ-
ρομεν, αρετών τινων* αλλά ή παρακμή εις ήν περιήλθεν ήδη ή μ ε­
σαιωνική ήμ„ών κοινωνία ήτο τοιαύτη ώςτε καί αύταί αι άρεταί τάς
οποίας εκ διαλειμμάτω ν παρήγεν έ'τι, δεν ήδύναντο ειμ,ή νά ήναι μ.ε-
τριώταται. Ό άνήρ απέδειξε πολλάκις ότι ήτο προςωπικώς ανδρείος
καί ότι είχε νούν πρακτικόν αντί όμως νά μεταχειρισθή τά προτε­
ρήματα ταύτα εις το νά διοργανώση δυνάμεις ιθαγενείς ίκανάς νά
καταβάλωσι μέν τούς εσωτερικούς αύτού αντιπάλους, νά περιστει-
λωσι δέ τούς εξωτερικούς πολερ.ιους, ήγωνίσθη πάντοτε νά ύποστηρι-
γθή διά ραδιουργιών καί συμμαχιών ολέθριων. Α π έδειξε πολλάκις, ότι
δεν ήτο αίμ,οβόρος, αλλά διά τήν ύπερβάλλουσαν επιείκειάν του κα-
τήντησε νά ίδ η καί αυτόν τον ίδιον υίον παρεμ,βάλλοντα αύτω προς-
κόμ.ματα. Α π έδειξε πολλάκις ότι ήγάπα τήν αρχήν* καί δμ,ως αφού
ίνα καταλάβη αυτήν ηύξησε πολυειδώς καί πολυτρόπως τήν κοινήν
αμηχανίαν, έπειτα, αντί ν’ άνταγωνισθή καρτερικώς προς τήν α μ η ­
χανίαν ταύτην, παρτ)τήθη τών πραγμάτων έν άκμ,ή τής ηλικίας καί
γενόμενος μ,οναχος ήσχολήθη επί 30 περίπου έτη εις το νά συγγράφω
ιστορίας, ίνα διδάξη τούς μεταγενεστέρους, ότι αυτός καί μόνος ήτο
άξιος τής άρχής, λησμ,ονών ότι ή καλλιτέρα τούτου άπόδειξις ήθελεν
είναι άν διατηρήσας αυτήν έσωζε το κράτος.
Τοιούτος ήτο δ άνθρωπος εις ον περιήλθον φυσικω τφ λόγιρ τά
πράγμ.ατα μ,ετά τον θάνατον τού Ανδρονίκου Γ '. Ό Καντακουζηνος
προςελθών προς τήν χηρεύουσαν βασιλίδα "Άνναν, διεβεβαίωσεν αυ­
τήν, ότι είναι πρόθυμ.ος νά προνοήση περί τής σωτηρίας τών ανηλίκων
βασιλοπαίδων* καί τωόντι διέταξεν άμ,έσως, τή συναινέσει αυτής, τά
,δέοντα περί τούτου, ετέλεσεν επειτα ιδία δαπάνη πολυτελεστάτην
κηδείαν τού άποβιώσαντος φίλου του, καί συγχρόνως έξέδωκε τάς
ιναγκαιας διαταγάς προς άπαντας τ·ύς στρατιωτικούς, διοικητικούς
250 Τ. Καντακουζηνός. Άγων προς τους Παλαιολόγους.

καί οικονομικούς υπάλληλους του κράτους. Άλλα, μ ετ’ ολίγον ήρχι-

σεν εν αυτή τη Κωνσταντινουπόλει υπόκωφος κατ’ αυτού αντιπολί­
τευσή, προ πάντων παρά του πατριάρχου Ίωάννου ΙΔ' του Καλέκα,
επιλεγόμενου καί Άπρηνοΰ (εξ Ά π ρω , πόλεως ασιανής εξ ής κατή-
γετο ).Ό πατριάρχης έβεβαίου δτι δεν θέλει μιμηθή την αδυναμίαν του
Αρσενίου του έπιτρέψαντος ν’ άποβληθή της βασιλείας δ τελευταίος
των Λασκάρεων, μη έννοών δτι διά τοιούτων λόγων προςέβαλλε και-
ρίως τά δικαιώ ματα τών Παλαιολόγων τούς όποιους ήξίου νά προστα-
τεύση, άτε άναμιμνήσκων δτι καί αυτοί δ ι’ αρπαγής εΐχον καταλά­
βει την αρχήν. Ε π ε ιδ ή δέ καί ή βασίλισσα αυτή άμα συνελθούσα
ολίγον από τής θλίψεως ήν συννισθάνθη διά τον θάνατον τού συζύγου
της, δεν έπεδείκνυε πολύν ύπερ τού Καντακουζηνού ζήλον, ούτος ήθέ-
λησε, καθά ιστορεί, νά παραιτηθή τών δημοσίων πραγμάτων καί
δεν μετεπείσθη είμή ενδίδων, καθά πάντοτε αυτός ιστορεί, εις τάς
παρακλήσεις τής βασιλίδος καί αυτού τού πατριάρχου.
Ή συνδιαλλαγή δμως αυτή δεν ήτο δυνατόν ε’ιμή νά ήναι πρός-
καιρος, διότι οί μεν εχθροί αυτού έφθόνουν τό αξίωμα, τού Καν­
τακουζηνού, οι δε φίλοι ποοςδοκώντες παρ* αυτού μεγάλας άμοι-
βάς εάν βασιλεύση, ήσαν ανυπόμονοι νά ίδωσιν αυτόν περιβαλ­
λόμενων τήν ύπερτάτην αρχήν, "Οθεν μ ετ’ ού πολύ, άμα δ μέγας
δομ,έστικος ήναγκάσθη ύπό τών ποικίλων τού κράτους περισπασμών
νά εξέλθη τής πρωτευούσης, ίνα άναλάβη τήν τού στρατού ηγεμονίαν,
οί αντίπαλοι τού άνδρός εσπευσαν νά διενεργήσωσι τήν καθαίρεσιν
αυτού. Τής συνωμοσίας ταύτης προισταντο ό μέγας δούξ Άπόκαυχος
(τον όποιον έξελεγχθέντα προ μικρού αμελή περί τήν εκπλήρωσιν τού
καθήκοντος εύχεν άποβάλει τής ύπηρεσίας ό Καντακουζηνός), ό πα­
τριάρχης, αυτός ό πενθερός τού Καντακουζηνού, Ανδρόνικος Άσάν,
δςτις είχε φαίνεται άφορμάς τινας δυςαρεσκείας κατά τού γαμβρού
του, έτεροί τινες εκ τών τής βασιλικής οικογένειας, καί ποοςέτι ό μέ­
γας δρουγγάριος Γαβαλάς καί ό μέγας στρατοπεδάρχης Χούμνος. Η
βασιλίς, ήτις έδυςπίστει όσημέραι πλειότερον προς τον Καντακουζηνόν,
συνήνεσεν εις τά παρασκευαζόμενα καί προεχειρίσατο τον Άπόκαυχον
έπαρχον Κωνσταντινουπόλεως. Ό δευτερότοκος τού Καντακουζηνού
υιός Ανδρόνικος καί ή μήτηρ τού μεγάλου δομεστίκου ε'φυλακίσθησαν
ή δε γηραιά καί σεβάσμια αύτη γυνή άπεβίωσε μάλιστα κατ’ εκε»
νας τάς ήμέρας, έντρομος γενομένη διά τάς άντηχούσας πανταχόθν
 Όλέθρ tat προς Σέρβους και Τούρκους συμμαχίαι. 251

κατά του υιού της κατακραυγάς. Ό έξεγερθείς όχλος έλήστευσε το

με γάρον του μεγάλου δομεστίκου καί τάς οικίας των οπαδών αύτοΰ,
οΐ'τινες έδραπέτευσαν προς τον προστάτην αυτών διατρίβοντα μετά
τού στρατού εν Διδυμοτείχφ. ’Εκεί {Λαθών τά γινόμενα δ Καντακου-
ζηνδς έγραψε προς την βασιλίδα έξαιτούμενος την άδειαν νά προςέλθη
ίνα δικαιολογηθώ' ά λλ’ οί απεσταλμένοι αυτού συνελήφθησαν, αύτδς
δέ διετάχθη άποσχόμενος των πραγμάτων νά μη έξέλθη της Δ ιδ υ ­
μοτείχου πύλης μέχρις ού άποφασισθώσι περί αυτού τά δέοντα. Τότε
οί περί αυτόν οπαδοί τον προέτρεψαν ν' άνακηρυχθγ) βασιλεύς* καί
τωόντι δ Καν τακουζηνός δεν έδίστασε πλέον νά ένδυθή την βασιλι­
κήν έσθήτα καί έπειτα νά κατακοσμήση τούς πόδας διά των ερυθρών
κρηπίδων. Κ αί ταύτην^ μέν την επίσημον στολήν ένέδυσαν αυτόν οί
πλησιέστατοι των συγγενών και οί ανώτατοι αξιωματικοί τών μ ι­
σθοφόρων Λατίνων. Τον δέ βασιλικόν πίλον κείμενον έπ’ εδάφους προ
τής ε’ικόνος τής Θεομήτορος, αυτός λαβών ιδία χειρί έπέθηκε τή κε­
φαλή. Ά λ λ ’ όμως επιτηδευόμενος πάντοτε εύλάβειαν προς τον βα σι­
λεύοντα οίκον, έκανόνισεν ιύςτε εν ταΐς ίεροτελεστίαις καί ταις εύφη-
μίαις πρώτη μέν νά μνημονεύηται ή βασιλίς "Αννα, μ ε τ ’ εκείνην δ
υιός αυτής 'Ιωάννης καί τρίτος δ Καντακουζηνός Ιωάννης, δ βασιλεύς,
άμα Ειρήνη τή βα σιλίδι* την δ* επιούσαν άποδυσάμενος τά χρυσόπα-
στα ίμάτια περιεβάλετο αύθις τά πένθιμα ένεκα τού θανάτου τού
βασιλέως, άτινα ήσαν κατ' εκείνο τού χρόνου λευκά.

Ό Καντακουζηνός δ ιη γ είτα ι έν ταις ίστορίαις αυτού, ότι, επειδή

έκ τών βασιλικών έσθήτων άς περιεβλήθη κατά τήν ημέραν τής
άναορήσεως, ή μέν ενδότερα συνέβη νά ήναι ρ.άλλον τού δέοντος
στενή, ή δέ εξώτερα πολλω εύρυτέρα τού δέοντος, εις τών παρόντων
φιλούν προοιωνιζόμενος έκ τούτου τά μέλλοντα γενέσθαι ειπεν, ότι
κατ’ άρχάς μέν δ βασιλεύς εις πολλήν θέλει περιέλθει απορίαν, τά
δ* ύστερον έσονται έκ διαμέτρου ευρύτερα τού δέοντος καί πολλήν
παρεχόμενα τήν άνεσιν. Α λ λ ά δυςτυχώς δ ι’ αύτόν καί διά τό κρά­
τος ή άνεσις αυτή δέν έπήλθε ποτέ. Έ κ προίτης αφετηρίας πάσαι
σχεδόν αί πόλεις παρήκουσαν τών διαταγώ ν τού νέου βασιλέως,
ώςτε ήρχισεν ουτω μάκρος εμφύλιος πόλεμο’ς μεταξύ αυτού καί τών
έν Κωνσταντινουπόλει Παλαιολόγων, καθότι άμφότεροι οί διαμαχό-
μενοι, προ πάντων όμως δ Καντακουζηνός, περιέπεσον εις τό άσύγ-
252 ΌλεΟριαι» προς Σερδους νκαί Τούρκους συμιμαχίαι*.

γνωστόν αμάρτημα τού νά έπιζητήσωσι την συνδρομήν των δύο κατ’

εκείνο τού χρόνου επικινδυνότερων πολεμίων τού Ελληνισμού, των
Σέρβων καί των Τούρκων. Κ αι πώς είχον μεν τότε οί Τούρκοι, είναι
γνωστόν εις ημάς· οί δέ Σέρβοι ούς πολλάκις άνεφέραμεν ό>ς άποτε-
λούντας μικράν τινα σλαυικήν ηγεμονίαν, έκτήσαντο περί τά μέσα
της τεσσαρεςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος πολλήν δύναμιν καί δόξαν
υπό τον βασιλέα Στέφανον Δουσσάν, γενόμενοι κύριοι των πλείστων
βορειοτέρων 'Ελληνικώ ν χωρών. Άκριβέστερον τά περί τούτου θέλομεν
ιστορήσει κατωτέρω πραγματευόμενοι τα κατά τάς χώρας ταύτας
επί των προκειμένων χρόνων. ’Ενταύθα παρατηρούμεν μόνον, δτι ό
Δουσσαν τοσούτον ολίγον έκρυπτε τάς κατακτητικάς αυτού αξιώσεις,
ώςτε μ ε τ ’ ού πολύ έπεκλήθη αύτοκράτωρ Σερβίας καί ’Ρωμανίας,
δεσπότης ’Ά ρτης καί κόμης Βλαχίας (ήτοι Θεσσαλίας). Κ αί εν τού-
τοις παρά τούτου τού άνδρός έζητησεν επικουρικά στρατεύματα δ
Καντακουζηνός, ένω ήτο εκ προοιμίου γνωστόν, δτι τά λεγάμενα
τα ύ τα επικουρικά στρατεύματα δεν εμελλον νά άποδώσωσι ποτέ εις
τό κράτος δσα φρούρια καί δσας πόλεις είχον άφαιρέσει από των ΓΙα-
λαιολόγων. Ή δέ προς τούς Τούρκους συμμαχία αυτού ύπηρξεν ει
δυνατόν ε τ ι αίσχροτέρα. Όσάκις δμιλούμεν ενταύθα περί Τούρκων δια-
κριτέον, ώς καί άλλοτε εΐπομεν, τούς όσμανίδας από των άλλων τουρ-
κομανικών δυναστών της μικράς 'Ασίας. Τών τελευταίων τούτων αί
έπιδρομαί εις την Ευρώπην σκοπόν είχον την λαφυραγωγίαν* οί δέ
πρώτοι έξακολουθούντες νά όργανίζωνται υπό τον ηγεμόνα αύτών
Ούρχάν, άπέβλεπον εις κατακτήσεις μονιμωτέρας. Άμφότεροι δέ έκλή-
θησαν επί τού ολέθριου τούτου μεταξύ τών βασιλέων της Κωνσταν­
τινουπόλεως πολέμου νά άναμιχθώσιν εις τά εσωτερικά τού κράτους
τούτου πράγματα καί έκαστος ώφελήθη εκ τούτου φυσικω τω λόγω
προς έκπληρωσιν τού σκοπού δν έπεδίωκεν. Ό Ούμούρμπεϋς, δ δυνά­
στης Ά ϊδ ινίο υ , μετά τού όποιου δ Καντακουζηνός είχε συνάψει προ
καιρού προςωπικήν φιλίαν, ήλθε τφ 1 3 4 2 εις βοήθειαν αυτού μετά
στόλου συγκειμένου μέν εκ τριακοσίων όγδοήκοντα,ώς λέγεται,πλοίω ν,
κομίζοντος δέ 2 8 ,0 0 0 μαχητώ ν. Κ α ί εκτοτε επί πολλά έτη οί επί­
κουροι ούτοι έξηκολούθησαν δτρούντες την Θράκην επ' όνόματι τού
Καντακουζηνού. Προςεγγίζοντος τού χειμώνος δ Ούμούρμπεϋς έπέστρε-
φεν έκάστοτε εις την 'Ασίαν συνεπαγόμενος τά λάφυρα .δσα είχεν άρ-
πάσει από τών δυςτυχών τής υπαίθρου χώρας κατοίκων καί ενίοτε
 Όλέθριαι προς Σέρβόυς και Τούρκους" συιψαχιαι. 253

αξιόλογα χρηματικά ποσά πληρωθέντα εις αυτόν ύπο της βασιλικός

Ά ννης, ?να τον καταπείση να άπελθ·/), και ώς εκ των οποίων άπήρ-
χετο μέν, παρωτρύνετο δέ έτι μάλλον νά έπανέλθη κατά τό έπιον
έτος. Εις ποιας θυσίας ύπεβάλλετο ή νΑννα ίνα πλήρωσή τά ποσά
ταύτα, εξάγεται έκ τούτου ότι τω 1342 ή χρηματική αμηχανία
ύπήρξε τοσαύτη ώςτε ηναγκάσθη νά δανεισθή παρά των επιτρόπων
τού εν τή Έ νετία 'Αγίου Μάρκου 3 0 ,0 0 0 φλωρία, ένεχυριάσασα εις
αυτούς τά κειμήλια τού στέμματος, τά οποία καί έμειναν εν τω θη-
σαυροφυλακείου της εκκλησίας, ό'ιότι το δάνειον εκείνο δεν κατωρθώθη
νά άποδοθή ποτέ. Κ α ί έν τούτοις ο Ούμούρμπεϋς δεν επαυε τάς έπι-
δρομάς αύτού. Τούτου ενεκεν ή βασιλίς Ά ννα ηναγκάσθη νά ζητησγι
την επικουρίαν τού Ούρχάν. Τότε όμως b Καντακουζηνος συνήψε ν
ώςαύτως διαπραγματεύσεις προς τον ηγεμόνα των οσμανιδών, όςτις
προέτεινεν ώς ορον της συμμαχίας νά λάβν) σύζυγον μίαν των θυγα­
τέρων τού βασιλέως τούτου. Ό Καντακουζηνος βέβαιοί, ότι, συμβου­
λευθείς ου μόνον μετά των οικείων καί των εν τέλ ει αλλά καί μετά
του Ούμούρμπεϋ περί της προτάσεως ταύτης, ηκουσε παρά πάντων
ότι συμφέρει τά μάλιστα η παραδοχή αυτής. Κ αί έτελέσθη λοιπον τω
1346 b αλλόκοτος ούτος γάμος, αλλόκοτος ου μόνον, διότι άνθρωπος
άξιων ότι είναι χριστιανός εδιό'ε την θυγατέρα αυτού συζυγον εις τον
δεινότατον τού χριστιανισμού πολέμιον, αλλα και διό τι κόρη νεα
ήναγκάζετο νά συνοίκησή μετά πρεσβύτου, θίγοντος το 6 0 τής η λ ι­
κίας έ'τος. Έν τούτοις 6 παράδοξος εκείνος βασιλεύς καί ιστοριογρά­
φος ένασμενίζεται περιγράφουν την τελετήν ή τις έγένετο περί Σ η λ υ -
βρίαν κατά την παράδοσιν τής κόρης αυτού εις την πρεσβείαν ή μ ά λ­
λον την στρατιάν, ήν κατά πρόςκλησίν του έπεμψεν αυτόθι επί τούτω
b Ούρχάν. Ό Καντακουζηνος βέβα ιοί επανειλημμένους ότι έγένοντο όσα
έθος είναι τοίς βασιλεύσι ποιείν επί ταίς θυγατράσι προς γάμον άγο-
μέναις. Ά λ λ * εννοείται, οτι γάμος εκκλησιαστικός δεν ετελεσθη. Β έ­
βαιοί προςέτι ότι ή θυγάτηρ αύτού δ'ιέσωσεν αβλαβή την πίστίν,
καίτοι πολλαι έγένοντο ύπο τού Ούρχάν καί των περί αυτόν άπόπει-
οαι νά μεταπείσωσιν αύτήν. Ουδ’ άμφι^άλλομεν περί τούτου, άλλ* ό,τι
έτι άσφαλέστερον γνωρίζομεν είναι, ότι ο τερατώδης ούτος γάμος ούτε
τον Καντακουζηνον αύτόν ούτε το κράτος ωφέλησε το παράπαν.
Καί άν ήτο δυνατόν νά εγη b Ούρχάν την ειλικρινή πρόθεσιν τού
νά ύποστηρίξν) τον πενθερον αύτού καί το κράτος τουτου, το πράγμα
254 ’Ολέθριαt προς Ζερβούς καί Τούρκους συμμαχίαι.

ήτο τή αλήθεια αδύνατον. Δεν ήρκει νά καταβάλη την βασιλίδα

"Ανναν και τα τέκνα της καί τούς οπαδούς· δέν ήρκει νά περιστείλη.
τούς ποικίλους πολεμίους όσοι ωφελούμενοι έκ των εμφυλίων εκείνων
διενέξεων ήκρωτηρίαζον άδιακόπως το κράτος, ιδίως δέ τούς τότε
επί τινα χρόνον παντοδυνάμους γενομένους Σέρβους, έπρεπε προς τοΐς
άλλοις νά έμπνεύση καί σύνεσιν είς τούς ανθρώπους οϊτινες, προϊστά­
μενοι των πραγμάτων, έξετράπησαν τότε εις πραγματικήν μανίαν.
Είς έκάτερον των δύο αντιπάλων στρατοπέδων έπεκράτει αναρχία δει­
νή. Έν Κωνσταντινουπόλει ο Άπόκαυχος έξώρισε τον σύντροφον αυ­
τού Γ α β α λ ά ν έπειτα οί επί ύπονοίαις προδοσίας φυλακισθέντες άν­
θρωποι έδολοφόνησαν τον Άπόκαυχον* έπειτα ο δχλος καί ιδίως οί
ναύται οϊτινες ήσαν άφωσιωμένοι είς τον άρχαΐον τούτον αρχηγόν,
κατέσφαξαν όλους τούς φυλακισμένους καί όλους τούς οπαδούς αυτών.
’Ανάλογα δέ συνέβησαν καί έν Θεσσαλονίκη, ήτις έμενε πάντοτε π ι­
στή είς τούς ΙΊαλαιολόγους. Πλήν τούτων οί έν Κωνσταντινουπόλει
πεοιήλθον είς ρνίξιν προς τούς έν Γαλατά εδρεύοντας ισχυρούς Γένου­
α ίους καί ήναγκάσθησαν επί τέλους νά πληρώσωσιν είς αυτούς βα­
ρείας αποζημιώσεις. Ό δέ Καντακουζηνός πάλιν, αντί νά φροντίση
νά γίνη κύριος τής Κωνσταντινουπόλεως, όπερ έπρεπεν ύποθέτομεν νά
ήναι ό σπουδαιότατος αυτού σκοπός, έστέφετο τό δεύτερον έν Ά δρια -
νουπόλει ύπο τού πατριάρχου Ιεροσολύμων καί καθήρει SC αυτού καί
των περί αυτόν επισκόπων τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως.
Ά πελπισθείς δέ νά καταλάβη την βασιλεύουσαν διά πολέμου, περιε-
φέρετο είς τά πέριξ άγωνιζόμενος νά παρειςδύση είς αυτήν διά προ­
δοσίας. Α λ λ ά συγχρόνως περιστοιχισμένος ών καί αύτος ύπό προδο­
τών έκινδύνευε νά γίνη θύμα αυτών καθ’ έκάστην. Τελευτά toν κατά
φεβρουάριον τού 1 3 4 7 τινές των έν Κωνσταντινουπόλει μισθοφόρων
άνέωξαν αύτω την χρυσήν πύλην έν μια των ήμερων καθ’ ήν ή βα-
σιλίς "Αννα ε νόμισε κατάλληλον τήν πεοίστασιν νά συγκρότηση εκ­
κλησιαστικήν σύνοδον προς κατάπαυσιν τής έξακολουθούσης μεταξύ
των Π αλαμιτώ ν καί των αντιπάλων αύτών έριδος, καί μετά τήν σύνο­
δον εδιδε γεύμα πολυτελές είς τούς μετασχόντας αύτής άνδρας. Ή
βασύας ήναγκάσθη νά διακόψη τό συμπόσιον, ΐνα συνθηκολόγηση
προς τον έμ£αλόντα είς τήν πόλιν Καντακουζηνόν. Καί προςηνέχθη
μέν ούτος κατά τήν συνήθειάν του επιεικώς. Συνεφώνησεν, οτι θέλει
άρχει των πραγμάτων από κοινού προς τον νέον βασιλέα Ίωάννην
 'OXeOptat προς Σέρβους καί Τούρκους συμμόιχίαΐ. 255

τον Παλαιολόγον καί έπέτρεψεν είς την βασιλίδα "Ανναν το πλεΐ-

στον των ανακτόρων, αυτός καταλαβών μίαν ρ,όνον αυτών πλευράν.
Ά λ λ * 6 συμβιβασμός ούτος Siv άποκατέστησε την κοινήν ειρήνην.
Οί περιστοιχίζοντες τον Καντακουζηνόν τυχοδιώκται θέλοντες να
λάβωσιν όσον ενδέχεται πλειότερα λάφυρα, ήξίουν ότι είναι άό'ικον οί
νικηταί μετά τοσαύτα παθήματα νά έξισιυθώσι πρός τούς νικηθέντας.
"Οτε τρ 10 (Λάιου 13 4 7 ο Καντακουζηνός ένόρ.ισε πρέπον να στεφθή
και τρίτην φοράν εντός τής Κωνσταντινουπόλεως, οί στρατιώται άπή-
τησαν θορυβω^ώς νά παραλάβγ) συνάρχοντα τον υιόν του Ματθαίον.
Ή στάσις αυτή κατηυνάσθη, άλλα μ ετ ’ ολίγον ό Ματθαίος Κ αντα­
κουζηνός άνεκηρύχθη βασιλεύς εν Ά^ριανουπόλει. ριόλις S i καί μετά
βίας ή δ'ραμούσα αυτόθι ρ.ήτηρ του τον κατέπεισε νά παραιτηθή τού
αξιώματος τούτου, ώςτε άνεβλήθη ό μεταξύ πατρός καί υιού πόλεμος.
"Ετερος ό|Λως πόλεμος εξερράγη εντός τής Κωνσταντινουπο)νεως, <^ιοτι 6
Καντακουζηνός καταργήσας ή έλαττώσας τά λιμενικά τής βασίλευούσης
ίικαιώρ.ατα, ήθέ7^ησεν ουτω νά προςελκύσνι είς αυτήν τό έμπόριον, τό
όποιον ήκμαζεν εις τόν υπό των Γενουαίων κατεχόρ.ενον Γα7^ατάν.
Εντεύθεν παροξυνθέντες οί τελευταίοι ούτοι έπανέλαβον τάς εχθρο­
πραξίας, αΐτινες #ιήρκεσαν επί τέσσαρα έτη, 1 3 4 8 — 1 3 5 2 , καί καθ’
άς, άφ* ού ή τε Κωνσταντινούπολις ό τε Γαλατάς επαθον π7».είστας
όσας ζηρ.ιας, δ Καντακουζηνός επί τέλους κατετροπώθη έν μεγάλν)
ναυμαχία, καίτοι είχε συρ,μάχους τούς Ενετούς καί τούς Κ α τα λα -
νούς. Ήναγκάσθη 7νθΐπόν νά συνομολογήσω ειρήνην προς τούς Γενου-
αίους £ι* ής ού μόνον έπεκύρωσεν όλα τά άρχαΐα αυτών προνόμια,
άλλα καί έπεξέτεινε τάς έν Γαλατά, κτήσεις των καί ύπέσχετο νά παύ­
ση, πάσαν προς τούς. Ενετούς καί τούς Καταλανούς σχέσιν έφ’ όσον
έξηκολούθει ό μεταξύ αυτών καί τής Γενούης πόλεμος. Ταύτα S i
συνέβαινον έν Κο>νσταντινουπόλει ένψ οί μέν Σέρβοι δ'έν επαυον τάς
έπιδ'ρομάς αυτών, περί Άδ'ριανούπολιν ό'έ καί Αιδυρ,ότειχον έξερράγη
νέος έρ,φύλιος πόλεμος μεταξύ Ματθαίου Καντακουζηνού καί Ίωάννου
Ιίαλαιολόγου. Τής συρ.φοράς ταύτης παραίτιος δ'έν ήτο ό 'Ιωάννης
Καντακουζηνός· άπ' έναντίας είχε προςπαθήσει παντί σθένει νά προ­
λάβω αυτήν. *Αλλ' επί τέλους ήναγκάσθη νά ά'ράρ.η εις βοήθειαν τού
υιού του, καί δ ρ.έν Ιωάννης ΙΊαλαιολόγος κατέφυγεν είς Τένεδον, ό
Si Ματθαίος, μετά τοσαύτας ρ,αταιο^θείσας απόπειρας, εστέφθη εν άρ-
χή τού 1354 είς Κωνσταντινούπολή ώς συνάρχων τού πατρός αυτού.
256 Όλέθριαι προς Σέρβους και Τούρκους συμμι&χίαι.

Έ άν δ τελικός σκοπός των μακρών και ποικίλων αγώνων τού Ίώ-

άννου Καντακουζηνού ήτο νά βασιλεύση δπωςδήποτε, κατά την σ τιγ ­
μήν ταύτην έφαίνετο ότι έπέτυχεν δριστικώς τού σκοπού τούτου, διότι
ού μόνον έβασίλευεν αλλά και εξέβαλε της βασιλείας τούς Παλαιό-
λόγους. Δεν έμελλεν όμως νά απόλαυση επί μακρόν χρόνον την ευτυ­
χίαν ταύτην. Δύο α λλεπ ά λληλα γεγονότα ήλθον νά διαλύσωσι τά
όνειρά του καί νά ρίψωσιν αυτόν πάλιν είς την έσχάτην αμηχανίαν,
Είπομεν οτι δ Ούρχάν καί άν ήθελε νά τον σώση, δεν ήδύνατο* άλλ*
εννοείται οτι δεν ήθελεν. Ένφ τω 1 3 4 8 ήλθεν εις Σκούταρι, ινα έπι-
σκεφθή μεθ’ όλης αύτού τής οικογένειας καί τής αύλής τον πενθερόν
του, καί πολλά έγένοντο τότε αύτόθι κυνηγέσια καί συμπόσια, μ ετ’
ολίγον μοίρα αξιόλογος όσμανιδών διαπεράσασα τον Έλλήςποντον
έπεχείρησε δεινήν δήωσιν των θρακικών καί των μακεδονικών πό­
λεων. Έ π ειτ α δ Ούρχάν συνεμάχησεν αναφανδόν μετά των Γενου-
αίων, των πολεμουμένων τότε υπό του Καντακουζηνού. Μ ετ’ ολίγον
δε, ωφελούμενος εκ τής δσημέραι προϊούσης αναρχίας τού κράτους,
κατέλαβε μονίμως πολλά τής θρ$κικής Χερσονήσου φρούρια καί ιδίως
την Κ α λλίπ ολιν, άφ’ ής δρμώμενοι οί όσμανίδαι έ'μελλον νά κατα-
κλύσωσι μ ε τ ’ ού πολύ πάσαν Θράκην καί Μακεδονίαν.
Εις μάτην δ Καντακουζηνός έζήτησε παρά τού γαμβρού αύτού
την άπόδοσιν των ευρωπαϊκών τούτων φρουρίων. Ό Ούρχάν αφού κατ’
άρχάς έπροςποιήθη οτι είναι εύδιάθετος νά έ'λθη περί τούτου εις δια­
πραγματεύσεις, επί τέλους δεν άπέδωκε τίποτε. Τούτων δε γινομέ­
νων, δ εν Τενέδω άποχωρήσας Ιωάννης Παλαιολόγος συνεννοηθείς
μετά πλουσίου τίνος καί ισχυρού Γενουαίου, ύνόματι Φραγκίσκου Κ α -
ταλουσίου, ύπέσχετο νά δώση αύτω σύζυγον την ιδίαν αδελφήν καί
νά παραχώρηση την νήσον Λέσβον, έάν πείση τούς εν Γα λα τά ομο­
γενείς νά τον βοηθήσωσι πρός άνάκτησιν τής Κωνσταντινουπόλειος.
Κ αί τωόντι διά τής συνδρομής τώνΓενουαίων δ ’Ιωάννης Παλαιολό-
γος κατώρθωσε νά έμβάλη είς την βασιλεύουσαν· καί επειδή οί Καν-
τακουζηνοί κατέχοντες ασφαλώς τά ανάκτορα άνθίσταντο, συνεβιβά-
σθη προς αυτούς επί τοϊς εξής δροις· ότι δ ’Ιωάννης Καντακουζηνός
καί δ Ιωάννης Παλαιολόγος θέλουσι κα7νεϊσθαι άμφότεροι βασιλείς,
καί θέλουσιν εδρεύει άμφότεροι είς τά ανάκτορα ε"χοντες ϊσην εξουσίαν,
δ δε Ματθαίος θέλει έπιτραπή τήν διοίκησιν τής Άδριανουπόλεως
διατηρών τό σχήμα τής βασιλείας έφ’ όρου ζωής. Εννοείται, ότι συγ­
 ’ Ολέθρια» προς Σέρβους καί Τούρκους συυ.μαχιαι. 257

χρόνως b Φραγκίσκος Καταλούσιος, γενόμενος γαμβρός επ’ άδελφη

τού Ίωάννου Παλαιολόγου, ενλαβεν ώς ίδιον κτήμα την νήσον Λ έ­
σβον, ώςτε b μικρός ούτος εμφύλιος πόλεμος έπέφερε νέον τού κράτους
ακρωτηριασμόν. Ά λ λ * αι τελευταΐαι αύται δυςτυχείς περιπέτειαι
έξηντλησαν, ώς φαίνεται., τάς περιλιπομένας δυνάμεις της φιλοδοξίας
τού Ίωάννου Καντακουζηνού, τόσω μάλλον όσω ο γαμβρός του Ούρ­
χάν ού μόνον δεν άπέδωκεν αύτω την Κ αλλίπολιν καί τά λνΟίπά της
θρακικης Χερσονήσου φρούρια, άλλα δεν εδίσταζε νά συνεννοηται
καί μετά τού Ίιοάννου Παλαιολόγου. Εις των υίών τού Ούρχάν, b
Χ α λίλ, διετέλει αιχμάλωτος εις την ύπό Γενουαίων κατεχομένην Φώ-
καιαν. Ό πατήρ του γινώσκων τάς σχέσεις τού Ίωάννου Παλαιολό-
γου προς τούς Γενουαίους, τον παρεκάλεσε νά διενεργήσν) την λύτοωσιν
τού νέου εκείνου. Ό δέ καθυπεβληθη επί τούτω προθύμως εις πολ-
λάς θυσίας* διότι πρώτον έπλήρωσεν εις τούς Γενουαίους ώς λύτρα
1 0 0,000 χρυσών, τά οποΐα πολύ εύλογώτερον ητο νά χρησιμεύσωσιν
εις άμυναν τού κράτους· καί δεύτερον δεν άπέστειλι rov Χαλ.ίλ προς
τον πατέρα του ειμη αφού άπένειμεν αύτω τον τ ίτ λ ι ν τού πανυπεοσε-
βάστου. Πάσα αύτη ή αφροσύνη καί ταπείνωσις ητο βεβαίως οικτρά
καί ίκανη νά φέρη εις άπελπισίαν τον γενναιότερον των άνθρώπων.
Ά λλα μήπως καί αυτός ο Καντακουζηνός δεν έπεζητησε την τε άρ-
χην καί την προς τούς Τούρκους συμμαχίαν δι" οίκ.τροτέοων έτι θυ­
σιών. Όπωςδηποτε ολίγον άφ* ού υπέγραψε τον προμνημονευθέντα
συμβιβασμόν αυτού προς τον Ίωάννην Παλαιολόγον, άποχωρησας α ί­
φνης εις την μονήν των Μαγγάνων, ελαβε τό μοναχικόν σχημά, 1 3 5 5 .
Ό δέ υιός αυτού Ματθαίος αίχμαλωτευθείς μ ετ ’ ού πολύ ύπό των
Σέρβων, παρεδόθη εις τον Ίωάννην Παλαιολόγον άντί μεγάλων λύ­
τρων. Τότε ο Ιωάννης προέτεινεν αύτω νά τω άποδώση την έλευθε-
ρίαν εάν παραιτηθώ της άρχης* καί επειδή εκείνος άπεποιείτο, κατέ-
πεισεν αυτόν εις τούτο ο πατήρ Καντακουζηνός.
Περί το 1 3 5 5 λοιπόν έτος έμονάρχησεν ύ Ιωάννης Παλαιολόγος
έκλιπόντων έκ μ,έσου τών Καντακουζηνών καί μετά τρία η τέσσαοα
έτη άπέθανεν ώςαύτως ο Ούρχάν. Ε π ε ιδ ή δέ ό πρεσβύτερος υιός του
Σουλειμάν πασάς είχε τελευτήσει μικρόν προ αυτού, εν Καλλαπολει,
διεδέξατο την τών όσμανιδών άρχην ύ νεώτερος τού Ούρχάν υιός
Μουράτ Λ', όςτις ενμελλε νά θερίση τούς καρπούς τών θεσμών ούς έ'θετο
b πατήρ αύτού, καί της ολέθριας καταστάσεως εις ήν περιηλθον όλοι
(ελ λ . ιε τ ο ρ . κ . παπαρρηγοπουλο υ το μ . β ) ' 17
258 Πελοπόννησος. ’Αττική. Εΰβοια.

οί Χριστιανοί των ευρωπαϊκών χωρών τών εκτεινόμενων άπο του

"Γστρου μέχρι του Ταινάρου, κατά το πρώτον ήμισυ τής ΪΔ' έκατον-
ταετηρίδος. Εΐδομεν ήδη πώς είχον εν τω διαστήματι τούτω του χρό­
νου τά περιλιπόμενα λείψανα του μεσαιωνικού ελληνισμού. ’Αλλά πριν
η προχωρήσωμεν, δίψωμεν εν βλέμμα και εις τάς έν τω μεταξύ ούδέν
ήττον οίκτράς πεοιπετείας τών άλλων τής Ανατολής Χριστιανών
Φράγκων, Ελλήνω ν, Σέρβων, ’Αλβανών καί Ενετών.

Κ α θ 'ά προειπομεν (σελ. 5 2 8 ) ούτε ή Πελοπόννησος ούτε ή "Η π ει­

ρος ώφελήθησαν πολύ έκ τού οτι, μετά τον έν ετει 1331 θάνατον
Φιλίππου τού Ταραντίνου, ή χήρα αυτού Αίκατερίνα Βαλουά κατέ-
πεισε τον άνδράδελφόν της Ίωάννην Γραυίναν νά παραχωρήση εις τον
υιόν αυτής 'Ροβέρτον το πριγκηπάτον τής Ά χα ία ς μεθ’ όλων αυτού
τών παραρτημάτων και νά λάβη αντί τούτων τάς έν ΤΙπείρω κ τή ­
σεις τού Άνδεγαυϊκού οικου. Ή Αίκατερίνα Βαλουά δέν ήλθεν είμή
άπαξ καί επί μικρόν μόνον εις την Πελοπόννησον, 1338 — 1 3 4 0 , έκυ-
βέρνα δέ τάς αυτόθι κτήσεις αυτής συνήθως διά γενικών έπιτρόπων,
οϊτινες δέν ισχυσαν ούτε την έσωτερικήν ειρήνην τής χερσονήσου νά
διατηρήσωσιν ούτε την ακεραιότητα τού αυτόθι φραγκικού κράτους
νά διασώσωσιν. Ό μέν αρχιεπίσκοπος Πατρών, ο καί πολίτικος κύριος
τής αυτόθι βαρωνίας γενόμενος, έπολιτεύετο ως ολως ανεξάρτητος αυ­
τής δυνάστης, 6 δέ άρχων τού Δαμαλά Κεντουριοίνης Α' Ζαχαρίας,
ουδόλως ήθελε νά αναγνώριση την έπικυριαρχίαν τής Αικατερίνης.
Α λ λ ά καί οι άλλοι βαρώνοι ήσαν τόσον ολίγον εις αυτήν άφωσιωμέ-
νοι, ωςτε έπανειλημμένως έσκέφθησαν περί εύρέσεως ετέρου κυριάρχου.
Τινές έξ αυτών ήθελον την ένωσιν τής φραγκικής ταύτης ηγεμονίας
μετά τού ελληνικού έν Μισθρα δεσποτάτου, πέμψαντες έπί τούτω τω
1341 πρέσβεις προς τον έν Διδυμότειχό) Ίωάννην Καντακουζηνόν
ουδέ πρέπει νά φανή τούτο παράδοξον, αφού προ καιρού, πολλοί "Ε λ ­
ληνες είχον προαχθή εις τά ύπατα τής ηγεμονίας εκείνης αξιώματα,
ιδίως δέ τω 1 3 3 6 — 1338 διετέλεσε πρωτοβεστιάριος παρά τω γε-
νικω έπιτρόπω τής Αικατερίνης, 6 ’Ιωάννης Μουρμούρης. ’Ά λλο ι δέ
πάλιν βαρώνοι προέτειναν την έπικυριαρχίαν τής Πελοποννήσου εις τον
βασιλέα τής Μαγιόρκας Ιάκωβον Β', απόγονον οντα έκ θηλυγονίας
τών Βιλλεαρδουίνων. Ή περί τούτου διαπραγρ,άτευσις είναι κατά
τούτο μάλιστα αξιομνημόνευτος, δτι κατά το ύποβληθέν εις τον βα­
 Πελοπόννησος. ’Αττική. Εΰβοια. 259

σιλέα υπόμνημα, ή Πελοπόννησος τότε περιελάμβανεν ύπέρ τάς 1000

βαρωνίας και φέουδα, εξ ών 6 επικυρίαρχος ήδύνατο να λαμβάνγι
ετησίους, κατά μέσον όρον, άνά 3 0 0 λίρας τής Βαρκελώνης, άφαιρου-
μένων δέ των εξόδων τής διοικήσεως, ήδύνατο νά έχγ) έτησίαν πρός-
οδον καθαράν 1 0 0 ,0 0 0 φιορινίων. ’Αλλά πάσαι αύται αί διαπραγ­
ματεύσεις έματαιιόθησαν, αί μέν προς τον Καντακουζηνον δια τον
έπελθόντα εμφύλιον πόλεμον προς τούς Παλαιολόγους, αί δε προς τον
’Ιάκωβον Β* διά τον έπισυμβάντα θάνατον αυτού. Ά πεβίω σε δε εν
τώ μεταξύ, τώ 1346, καί ή Αίκατερίνα Βαλουά, την οποίαν διεδέχθη
ο υιός της ’ Ροβέρτος, 1 3 4 6 — 1 3 6 4 , ώς επικυοίαρχος τής Ά χ αίας,
προςλαβών συγχρόνως καί το του αύτοκράτορος αξίωμα, ως απόγονος
{/. θηλυγονίας τού Βαλδουίνου Β \ Π ράγματι όμως έξηκολούθησεν
επικρατούσα εν Πελοποννήσω αναρχία· έκαστος των βαρώνων έπολι-
τεύετο κατά το αύτώ δοκούν, ιδίως δέ ίσχυσε τότε ό οίκος των Ά κ -
κιαϊουόλων, όςτις, προστατευθείς πολυειδώς καί πολυτρόπως ύπο τής
Αικατερίνης (εις των Άκκιαϊουόλων τούτων, 6 Νικόλαος, διετελεσε
καί εραστής τής Αικατερίνης), είχε κατορθώσει νά προςοικειωθή τό
κάλλιστον τής χώρας (Λερός.
Πολύ ομαλιυτερα ή σαν τά πράγματα ε’ν τή ’Α ττικ ή , άν καί ο μέν
ήγεμών τής κατεχούσης αυτήν Καταλανικής εταιρίας Άλφόνσος Φα-
δρίκος άπεβίωσε τω 1338, οί δέ λογιζόμενοι κυρίαρχοι τής χιυρας,
οί τού Άραγον/ικού οίκου βασιλόπαιδες, ουδέποτε ήλθον εις την Ε λ ­
λάδα. Ά λ λ ’ οί Καταλανοί, κυβερνυ'ψ.ενοι ύπο των παρά τού οίκου
τούτου διοριζόμενων επιτρόπου, έδειξαν περί την διοίκησιν τής ’Α τ­
τικής καί τής Βοιωτίας, των Σάλωνων, τού Λοιδορικίου καί μέρους
τής Θεσσαλίας, σύνεσίν τινα καί έπ ιτηδειότητα άλλοτρίαν, ώς καί ά λ­
λοτε ε’λάβομεν άφορμήν νά παρατηρήσωμ,εν (σελ. 2 2 7 ), τής προτέρας
άγριότητος. Διετέλεσαν διαρκώς φίλοι καί σύμμαχοι των Ενετώ ν ε-
χοντες πολλά κοινά προς τούτους συμφέροντα. Οί μέν Καταλανοί ή -
θελον ν’ άποτρέψο)σι την Ένετίαν άπο τού νά παράσχη βοήθειαν τινα
εις τον άδιακόπως ποθούντα νά άνα/.τήση την ήγεμ.ονίαν τής ’Α τ τ ι­
κής Ούάλτερον Βριέννιον τον νεώτερον, μηδέποτε δέ κατόρθωσαντα
τούτο Οί δ ’ Ε νετο ί πάλιν είχον χρείαν τής των Καταλανών φιλίας,
ίνα άσφαλίσο>σι το επί τής Εύβοιας ίδιον κράτος από τε των επικυ­
ριαρχικών αξιώσεων τού Άνδεγαυικού οίκου καί άπο τών κατόχ^ων
τής χώρας Αομβαρδικών οίκων. Έπέτυχον δέ κα τ’ άμφότερα τόσω
17*
260 Κατάστασις τής Φραγκοκρατίας εν Ήπείρω.

μάλλον όσω οί μέν Άνδεγαυηνοί ήπείλουν ώ; πάντοτε, αλλά σπου­

δαίο); δεν ενήργουν, οί δέ Λομβαρδικοί οίκοι ειγον απαραίτητον χρείαν
τηζ Ενετικής προστασίας ιδίωε κατά των τουοκικών έπιδοου.ών, α ίτι-
νες, ήξεύρομεν ήδη (σελ. 2 2 5 — 2 2 6 ) όπόσον ήσαν ολέθριαι. ί Μήπως
b ήγεμων του Ά ίδινίου Ούμούρμπεϋς, δ ύποτιθευ.ενος φίλος του Ίω-
άννου Καντακουζηνού και τοσοϋτον διαβόητος γενόμενο; παρά τοις
τότε Φράγκοι; ύπο το όνορ.α του Μορβασάν, δεν έτόλμησε νά τ ιτλ ο ­
φόρησή εαυτόν καί δυνάστην Ά χα ία ς ; Χάρις ομο>; εις την μεταξύ
Ενετώ ν καί Καταλανών συμμαχίαν, ου ja.ovoν ήσφαλίσθη εϊπερ ποτέ
κατά τούς χρόνου; τούτους ή επί τής Εύβοια; ένετική άρχή, άλλά
καί τά παράλια τής νήσου καί τής ’Α ττικής άπηλλάγησαν επί τινα
έτη, περί τό 1 3 4 0 , των τουρκικών δηιυσεοίν. "Αξιόν δέ Ιδίως σημειώ-
σεο>ς είναι ότι κατά τούς χρόνους τούτου; ή ’Α ττική ού μόνον έξηκο-
λούθησεν άπολαμβάνουσα ύπο τού; Καταλανούς, μέχρι τίνος τούλά-
χιστον, την προ τέραν υλικήν ευημερίαν, άλλά καί αύταί αί έπιστη-
μονικαί μελέτα ι δεν είχον, ώ; φαίνεται, εκλείψει παντελώς κα τ’ εκείνο
τού χρόνου έκ τής χώρας ταύτης, διό τι μανθάνομεν, ότι κατά Αύγου-
γουστον τού 1339 ό ενταύθα ίερεύς Κοσμά; Κάμηλος αντέγραψε, κατά
παραγγελίαν τού δόκτορος Δημητριου Νομαχλώνου, διάφορα ιατρικά
συγγράμματα τού Όοιβασίου καί άλλα. Ά λ λ ’ ενώ ή φραγκική κυ­
ριαρχία διετηρεΐτο άσφαλώς μέν ετι έν τή ’Ανατολική Έ λ λ ά δ ι καί έν
Εύβοια, ασθενώ; δ έ έν I Ιελοποννήσω, μ ετ ’ ού πολύ παντελώς έξέλιπεν
έκ τής Ηπείρου.

"Οταν δμιλώμεν περί ’Ηπείρου κατά τούς χρόνους τούτους, έννοού-

μεν, ώς γνωστόν, ού μόνον την ίδίο>; "Ηπειρον, άλλά καί τάς προ:
μεσημβίαν αύτή; χώρας τής Στερεά;, Αιτωλίαν και ’Ακαρνανίαν, καί
τάς προς βορράν, τάς σήμερον καλούμενα; μέσην καί άνω ’Αλβανίαν.
Κατείχοντο δέ αί γώραι αύται περί τό 1330 έν μερει υπό των έν Βυ-
ζαντιω βασιλέων, έν μέρει ύπο τού Ίωάννου τής Κεφαλληνίας, τινές
υπό τού Ίωάννου Γραυΐνα, όςτις ήτο κύριος τού δουκάτου τού Δυρρα-
χίου, καί τινες υπό τών έκ τής Θάμαρ άπογόνων τού Φιλίππου τού Τα-
ραντίνου, οί όποιοι ήρχον τού δεσποτάτου τής 'Ρω μανία; μετά τής
Ναυπάκτου καί τ ή ; Κεοκύοας. Τ ή ; Θεσσαλίας πάλιν τό μέν ήμισυ ]
γ.το εις χεΐρας τών ιθαγενών αρχόντων, το δ ’ έτερον ήμισυ ύπήγετο
tl; τούς Καταλανούς τής ’Α τ τ ικ ή ; καί τής Βοιωτίας. Έν τω διαστή-
 Κατάστα.σι; τής Φραγκοκρατίας έν Ήπείρω. 561

μ.ατι ό'έ τών έπελθόντων 25 περίπου ενιαυτών καθ’ ούς ο Ιωάννης 6

Καντακουζηνός έκυβέρνησεν εμ.μ,έσα>ς ή αμέσως τά πράγμ.ατα, τέσσα-
ρας έπεχμίρησε πολέμ,ους ττρος άνάκτησιν των χωρών τούτο^ν. ΙΙρώτον
τώ 1333 ό ύπο του Καντακουζηνού κηδεμονευόμενος ’Ανδρόνικος Γ '
έαβαλών είς Θεσσαλίαν καθυπέταξεν αυτήν άπασαν σχεδόν. Μ ετά
δύο δέ ετη έπήλθε συνεπαγόμενος 2 ,0 0 0 Τούρκους μισθοφόρους κα τά
τής ’Αλβανίας καί προήλασε μ,έχρι των περίχωρων τού Δυρραχίου,
φονεύουν ή αίχμ,αλο^τεύων τούς μετά των Άνδεγαυηνών συντεταγμέ­
νους ’Αλβανούς καί καταλαμ.βάνο>ν τάς έλληνικάς πόλεις* έκείθεν δέ κα-
τήλθεν είς τάς χώρας τού δεσπότου Ίωάννου, τού προ μ,ικρού τότε δη -
λητηριασθέντος ύπο τής' συζύγου του Ά ννη ς ΙΙαλαιολογίνης, καί έκυρί-
ευσεν ώςαύτως τά Ιωάννινα, τήν Ά ρ τα ν , τήν Α ιτω λίαν καί τήν Α κα ρ­
νανίαν. Ε π ε ιδ ή δέ μετά τρία ετη ή Α’ικατερίνα Βαλουά έπεχείρησε
νά άποκαταστήσν) εν Ήπείρω τον προς αυτήν καταφυγόντα νεαρόν
υίον τής Ά ννης καί τού Ίωάν</ου, Νικηφόρον Β' όνομ,αζόμ,ενον, καί
εύρεν αυτόθι ούκ ολίγους οπαδούς, εν Ά ρ τ?) μεν τον Νικόλαον Βασι-
λίτζην, είς Ί?ωγώ δέ τον ’Αλέξιον Καβασίλαν καί άλλους άλλαχού,
έπήλθεν αύθις ο ’Ανδρόνικος Γ' έν εαρι τού 1339 έν συνοδία τού
Καντακουζηνού, καθυπέταξε τούς στασιάσαντας, κατέπεισε τον νέον
Νικηφόρον νά παραδοθή είς αυτόν καί κατέστησεν επίτροπον
αύτού εν Θεσσαλία καί έν Ήπείρω τον Ίωάννην ’Ά γγελον.
Ά λ λ * αί κατακτήσεις αυται ούτε ασφαλείς ύπήρξαν ούτε διαρκείς.
Περί τούς αυτούς χρόνους κατέλαβε τήν των Σέρβων αρχήν ο μ,έγας Σ τ έ ­
φανος Λουσσάν, 1 3 3 6 — 1 3 5 5 . όςτις έκυριάρχησεν επί μίαν στιγμήν των
πλείστο)νέκ των βορειοτέρο^ν ελληνικών χοίρών. Όφελούμ.ενος έκ τού­
του ότι οί Άνδεγαυηνοί συνετήρουν ολίγας δυνάμεις έν Δυρραχίω, καί
προςέτι εκ των διαιρέσεων των Αλβανώ ν, ούν άλλοι μ.έν έτάσσοντο
μετά των Άνδεγαυηνών, άλλοι δε άντεπολιτεύοντο είς αυτούς, καί τ ε­
λευταίο'/ έκ τών έν Βυζαντίω διενέξεων, ο Στέφανος Δουσσάν ώρμ.ησε
τώ 1310 έκ Σερβίας καί προελαύνων άδιακόπως προς μ,εσημβρίαν έν
9ράκη, εν Μακεδονία καί έν Θεσσαλία, έν ’Αλβανία καί έν Ήπείρω,
ιαί περιποιούμενος έπιτηδείοκ ’Αλβανούς καί "Ελληνας, έπωνόμ,ασε
ι.ετ* ού πολύ εαυτόν αύτοκράτορα Σερβίας καί ’Ρωμ.ανίας, δεσπότην
Αρτης καί κόμ,ητα Βλαχίας. Οί Ά νδεγαυηνοί περιωρίσθησαν είς έλά-
Ίστά τινα περί το Δυρράχιον παράλια, οί δε έν Βυζαντίω έκινδύνευον
ά άπολέσωσιν άπάσας τάς έν Ευρώπη κτήσεις καί πριν έτι αύται
262 Κατάστασις τής Φραγκοκρατίας έν Ήπείρω.

κυριευθώσιν ύπο των Τούρκων, διότι τώ 1349 ό Δουσσάν κατήντησε

νά εκπορθήσω καί αυτήν τήν Θεσσαλονίκην. Τότε τελευταΐον, τώ
1 3 5 0 , έστράτευσε κ α τ’ αυτού ό Καντακουζηνός ν.αί άνκδείίας εν τή
εκστρατεία, ταύτ/ι ού ρ.ικράν τή άληβεία πολερικήν καί πολιτικήν
δεξιότητα, ήνάγκασε τον Στέφανον να συνοαολογήσ/, συνΟήκας, κατά
τάς οποίας ή [Λεν ’Ακαρνανία, ή Θεσσαλία, τά Σέρβια, ή Βέρροια, ή
Μόδεσσα, το Γυναικόκαστρον καί αί περί Στρυρ,όνα κώρ,αι υ.έχρι
Φερών καί Ταντεσάνου όρους, απεδόύησαν δίς τούς ήρ.ετέρους, οί δέ
Σέρβοι διεφύλαξαν τά Ζίχνα, τάς Φεράς, το Μελένικον, τήν Στρόρ.-
βιτζαν, τήν Καστοριάν καί τάς άλλας πόλεις τής Μακεδονίας. *0
Δουσσάν διετήρησε ρ.έν τότε πράγματι ρ,έρος τής Μεγαλοβλαχίας
καί προςέτι τήν Αιτωλίαν καί τήν ’Ακαρνανίαν, αλλά μ ε τ ’ ού πολύ άπο-
θανόντος τού ισχυρού εκείνου δυνάστου, τω 1355, το ρ.έγα κράτος το
όποιον είχε συγκροτήσει κατεκερρ.ατίσθη, διό τι ό Δουσσάν είχε περι­
πίσει εις το λάθος νά το διανείρ,η ζών έτι ρ.εταξυ διάφορον/ ήγερ.όνων,
οίτινες ήσαν ύποτελεΐς ρ,όνον αύτού, καί συνείχοντο ρ,έν υπό τής κρα-
ταιάς αύτού χειρός, έγένοντο δέ άνεςάρτητοι άρ.α, εκείνου Οανόντος,
περιήλθεν ή αρχή εις τον νεαρόν αύτού υιόν Στέφανον Ούρώσς. Όκτό)
δέ προέκυψαν σερβικαί ήγερ.ονίαι, ά. ή περί το Βαρδάριον χώρα, p'.
ή περί τήν 'Ροδόπην από Φερών ρ,έχρι Βαρδαρίου, γ \ καί δ', ή περί
Σέρρας (λέχρι τού *Ίστρου χώρα, ε. ή παρά τον "Ιστρον χώρα εν Σιρ-
(λίψ καί Μασούα, ^ * ί κορ,ητίαι τού Ούσιτζ καί Χέλρ., Γ . ή περί
τήν "Οχρίδα χώρα, καί ή. ή έν Θεσσαλία, ών οί ήγερ.όνες εκαλούντο
δεσπόται καί σεβαστοκράτορες, κατά τούς έν Κο/νσταντινουπόλει ίσγύ-
οντας τίτλους τούς όποιους είχε παραδεχθή ό Δουσσάν. Κ αί έπεχείρησε
ρ.εν τω 1 3 5 6 ό δεσπότης Νικηφόρος Β ', ό τού Ίο/άννου καί τής "Αν-
νης υιός, νά ανακτήσα, τήν πάτριον κληρονορ.ίαν· άλλ* οι ’Αλβανοί,
οιτινες κα τ’ άρχάς συνέπραζαν ρ.ετ’ αύτού, έπειτα άντετάχθησαν, Τω
δέ 1358 συγκροτηΟείσης περί ’Αχελώον ρ.άχης κρίσιμου ρ.εταξύ Ν ι­
κηφόρου, συνεπαγορ.ένου Τούρκους τινάς πειρατάς, καί των ’Αλβανών
άγορενων ύφ* ένος των ρ,εγιστάνων αύτων, τού Καρόλου Τόπια, κατε-
τροπώΟη ρ.εν ό πρώτος καί έπεσεν έν τω άγωνι τούτω, κατελύΟη δέ
όλοσχερώςύπο τών ’Αλβανών τό δεσποτάτον τής ’Ηπείρου. Όήγερ.ών
τών^ νικητών Κάρολος Τόπιας έπωνορ,άσΟη βασιλεύς ’Αλβανίας καί
(/.ετ* ολίγον έγενετο κύριος αύτού τού Δυρραχίου* ’Αλβανοί ώςαύτως
δυνάσται έκυριάρχησαν τής Αιτωλίας.
 Πελοπόννησος. ’Αττική. Εύβοια. 563

Ή αύτή “πολυαρχία έπεκράτει καί εν ΓΙελοποννήσω της οποίας μέ-

ρος κχτείχετο πάντοτε ύπο Φράγκων βαρώνων, μέρος ύπο των Ε ν ε ­
τών καί μέρος ύπο των Ε λλήνω ν. Έν τή φραγκική ιίιω ς ΓΙελοπον­
νήσω έξηκολούθει ή προτέρα αναρχία, καί προςετι αδιάκοπο*, ήσαν αί
είς αυτήν έπι$ρομ.αί των τε Έλ7.ήνων καί των Τούρκων. Έ π ε ιίή ί έ
μ.άλιστα εξ αυτών επασχεν ή Κορινθία, ό επικυρίαοχος 'Ροβέρτος προ-
εχειρίσατο βαρώνον τής πόλεμος ταύτης καί τών φρουρίων αυτής καί
τών παραρτημάτων^ τον γνωστόν ή ίη είς ημάς Νικόλαον Ά κκιαιουό-
λην περί το 1 3 5 7 , όςτις, καταγόμενος εκ πλουσιο^τάτου τίνος τραπε­
ζιτικού οίκου τής Φλωρεντίας, καί λαβών μεγάλα αξιώματα εν τώ
Νεαπολιτικώ βασ'Λείω καί πλείστας έχων άπο τών προτέρων χρόνων
εν ΙΙελοποννήσω κτήσεις, εγένετο $ιά του διορισμού εκείνου το υ 'Ρ ο ­
βέρτου είς τών πρώτο>ν δυναστών τ ή : χερσονήσου καί έθετο ούτιυ τά
θεμέλια του μ ετ ’ ολίγον περιελθόντος εις τον οίκον αύτού ήγεμ.ονικού
έν ΆΟήναις αξιώματος. Ή ττον οπωςούν άνωμάλως ειχον μ,όνον τά
κατά τούς Καταλανούς τής ανατολικής Στερεας Έ λ λ ά ίο ς καί τούς
Ενετούς τής Εύβοιας, περί ών είπομέν τ ι να άνοϊτέρω, καί προςετι τά
κατά την νοτιανατολικήν Πελοπόννησον την ύπο τών ή μ ετέ-
ρων κατεχομένην. Ταύτης είχε διορίσει ο ’Ιωάννης Καντακουζηνος
περί τά τέλη τού 1348 τον δεύτερον αύτού υιόν Μανουήλ στρατηγόν
ισόβιον. Ό Μανουήλ έίρεύων εις ΜισΟράν έξησφάλισε τήν έπιτραπεΤ-
σκν αύτώ χώραν από τε τών Λατίνων καί άπο τών Τούρκων, άπεφυγε
τάς τών προκατόχων καταπιέσεις, ηύχαρίστησε τούς τ ε άρχοντας
καί τούς άλλους κατοίκους, ίιετή ο η σ ε τήν αρχήν καί μ.ετά τήν έκ
τής βασιλείας παραίτησιν τού πατρος αύτού, καί έν γένει περιεποίη-
σεν ευημερίαν τινά είς τάς ελληνικάς επαρχίας τής Πελοποννήσου.
Ά λ λ α τ ί έσήμαινεν ή σχετική αύτη εύρυθμος τών πραγμάτο>ν κατά-
στασις, ή τις κατά τούς χρόνου; τούτους ίιεσώ ζετο ετι είς τάς ίύ ο
έκείνας μικοάς γωνίας τής μεγάλης χερσονήσου τής προς μεσημβρίαν
τού "Ιστρου άπλθυμένης, ίη λ α ίή είς τήν νοτιανατολικήν ΙΙελο-
πόννησον καί είς τήν άνατολικήν στερεάν 'Ελλάδα, ενώ τοσούτον φο­
βερά πολυαρχία καί άναρχία έπεκράτει εις ολας τάς λοιπάς τής χερ­
σονήσου εκείνης· χώρας; Ή άλήθεια είναι, οτι άπαντες οί ποικίλοι
καί ά^ιάκοποι πόλεμοι οί κατά τά πρώτα πεντήκοντα ετη τής ΙΔ'
έκατονταετηρίίος διεξαχθέντες αυτόθι μ,εταξύ τών έν Βυζα ντίψ, τών
Σερβων, τών Φράγκων καί τών ’Αλβανών είς ούίέν άλλο συνετέ7^σαν
264 Κρήτη. Αί νήσο», του Αιγαίου.

είμ/ή εις το νά παρασκευάσωσι καί διευκολύνιοσι την μ ετ ’ ολίγον εττελ-

θούσαν φοβέραν τουρκικήν κατάκτησιν. Πριν όμως ίστορήσωμεν τά
κα τ’ αυτήν, εΐπωμεν τινά καί περί των νήσων.

Έν Κρήτη έξηκολούΟουν αί διαμ/ρτυρήσεις του ελληνισμού κατά

τής ξενοκρατίας* ά λλ’ εάν αί διαμαρτυρήσεις αύται άπεδείκνυον το
ρωμαλέον των ήττηθέντων φρόνημα, ή έκβασις αυτών έμαρτύρει συγ­
χρόνως, ότι επί τέλους ακατάβλητος ήτο ή των νικητών δ ύνα μις·
Μόλις κατετροπιυθη ή έπανάστασις ής προέστησαν οί Χορτάτζαι
(σελ. 120 του παρόντος τόμου), καί εξερράγη άλλη, πέμπτη τον άριθ-
μόν, υπό ηγεμόνα τον ’Αλέξιον Καλλέργην, του οποίου ό τότε δουξ
τής νήσου Μαρίνος Γραδένιγος ήθέλησε νά περί ορίση τά αρχαία προ­
νόμια. Το κίνημα τούτο άρξάμενον τώ 1283 διήρκεσεν επί 16 όλα
έτη, διότι κα τ’ άρχάς ή Ένετία,ύπολαβούσα μικρόν το πράγμα, δεν
έξαπέστειλεν άποχρουσας προς περιστολήν αυτού δυνάμεις* διότι πλήν
τούτου μετά τού Καλλέργη, ον ύπεστήριζεν ό ’Ανδρόνικος Β \ είχε
συμμαχήσει ό κληρονόμος τών δυναστών τής 'Ρόδου Γεώργιος Γαβα-
λάς, διότι έν τώ μεταξύ έξηγέρθησαν κατά τών ξένων καί τό 'Ρέθυ­
μνου (’Ρίθυμνα) καί ή Ά νάπολις, καί διό τι οί Γενουαΐοι τώ 1293
κατεπυρπόλησαν σχεδόν όλοσχερώς την πόλιν τών Χανιών. Οί δ ’ Ενε­
τοί δεν ήθελον ’ίσως δυνηθή νά καταβάλοίσι τον αντίπαλον εκείνον,
εάν ο Καλλέργης έδέχετο τάς περί συμμαχίας προτάσεις τών Γενου-
αίων. Ά λ λ ’ αυτός άπέρριψεν όριστικώς τάς προτάσεις ταύτας νομί-
ζο>ν περιττόν ν’ άγωνισθή, ί'να έγκαταστήση αντί τών Ενετών έτερον
έν τ ή πατρίδι αυτού δυνάστην οοςτε ούτοι, άφού κατέβαλον τους
άλλους στασιαστάς καί άπέκρουσαν τούς Γενουαίους ήλθον τώ 1299
εις διαπραγματεύσεις προς τον Καλλέργην. Ή συνομολογηθεΐσα τότε
ειρήνη άπέβη έντιμοτάτη δ ι’ αυτόν, κατορθιόσαντα νά περιλάβ^, εις
αυτήν καί τον σύμμαχόν του Μ ιχαήλ Χορτάτζην. Ό Α λέξιος Κ α λ­
λέργης άνεγνωρίσθη εις τών μεγάλων τής νήσου ιπποτών, λαβό>ν 13
ίπποτικά φέουδα καί έπιτυχιυν πλείστας άλλας παραχωρήσεις ύπέρ
εαυτού τε καί ύπέρ τών περί αυτόν καί ύπέρ τής ορθοδόξου ανατο­
λ ικ ή ; εκκλησίας. Οί Ε ν ετο ί έτήρησαν πιστώς τάς γενομενας προ;
αυτόν συνθήκας* άλλά καί ο Έ λ λ η ν άνεδείχθη έ’κτοτε πιστός αυτών
ύποτελής, παραγγείλας έν τή ώρ<γ. τού θανάτου εις τούς τέσσαρας
αυτού υιούς νά μ.ή ύποστηρίξωσι ποτέ καμ,μίαν άλλην στάσιν b εγ-

. ·»
 Κρήτη. A I νήσοι του Αιγαίου. 265

γονος |/.άλιστα «ύτού ’Αλέξιος ο νεώτερος ύπερεμάχησεν έπανειλημμέ-

νω; υπέρ τής Έ νετίας κατά των ομογενών, ύ'ι* όπερ πολλοί των άπο-
γονων του ήξιώθησαν τής κα τ’ εκείνο του χρόνου σπκνίο>; έτι ύπο τής
Ένετίας άπονεαου.ένης τιυ.ής του νά κατατανθώσι μεταξύ των εύπα-
τριίώ ν αύτής. Κ αί έγένετο μέν τώ 1319 ετέρα πάλιν στάσις, κατε-
βλήθη όμως εύχερώς, ή ^έ νήσος τοσοϋτον ευπορεί υπό την συνετήν
καί έμπειρον των Ενετώ ν ίιο ίκ η σ ιν ώςτε τω 13*20 ό ίούξ αύτής ή ίυ -
νήθη νά άποστείλη εις Ένετίαν περίσσευμα τεσσάρων χιλιάδω ν ύπερ-
πύρο>ν. Ή ευημερία, αυτή ώφείλετο κυρίως εις τούτο, ότι ή Έ νετική
κυβέρνησις περιεποιεΐτο πολυει^ώς καί πολυτρόπους τούς ιθαγενείς,
,εντεύθεν S i οί επί τής νήσου Ε ν ετο ί έποικοι ήρχισαν νά παραπονών-
ται ότι τά προνόμια κατηργήθησαν, καί ενώ άλλοτε ήρχον των Κρη-
τών ώς ελεύθεροι κύριοι, τανύν κατήντησαν νά- εξαρτώνται άπο των
προτέρων υπηκόων. Έν τούτοις ομο^ς φαίνεται, ότι ή Ισοπολιτεία αυτή
επετρεπετο εις τούς "Ελληνας εύπατρίίας, ούχί S i καί εις τάς άλλας
των Κρητών τάξεις. Τουλάχιστον τω 1333 ψηφισθέντος εκτάκτου
φόρου προς έξάρτυσιν πλοίων, οί χωρικοί τού Μαργαρίτη, τής Ά ρνης,
•τής Άναπόλεως καί τού Κισάμου αντέστησαν ύπο τον Νικόλαον Πρι-
κοσίρην εις την π'ληρωμήν τού φόρου τούτου. Κ α ί μετέσχε μεν τού
-άγώνος τούτου συγγενής τις των Καλλεργών ονόματι Β ά ρία ς, ά λ λ ’ ο
κύριος των Καλλεργών οίκος συνέπραξε μετά των Ενετώ ν, ώςτε οί
επαναστάται κατετροπώθησαν πεσόντος μεν τού β ά ρ ία Κ αλλεργη,
συλληφθέντος S i καί άνασκολοπισθέντος τού Πρικοσίρη* το ί έ χωρίον
Μαργαρίτη ήφανίσθη έκ τού προςώπου τής γης. Ο ύίέν ήττον τω !3 4 1
επί τού ίουκός Άν5ρέου Κορνάρου έβδομη έγένετο έπανάστασις ύπο
< έτερον πάλιν Καλλέργην, τον Λέοντα, όςτις κατηγορήθη ύπο τών Ε ν ε ­
τών ότι ίιεπραγμα τεύθη και προς τούς Τούρκους περί τής εις αυτούς
_παρα$όσεως τής νήσου.Ή έπανάστασις αυτή υπήρξε φοβερά, καί τοι ό
•κυριούτατος κλάίος τών Καλλεργών ήγο^νίσθη έκθύμως προς περιστο-
- λήν αύτής. Πρώτος κατετροπώθη ύπο τού Α λεξίου Κ αλλέργη δ τού
,Ά έοντος υποστράτηγος Κωνσταντίνος Σμεριλιος' μ ε τ ’ ολίγον S i ή τ-
- τήθη περί Μυλοπόταμον καί ο Λέων, όςτις έζήτησε συγγνώμην, ήν ό
_ ίούξ έπέτρεψεν αύτφ κατά το φαινόμενον επειτα προςελθόντα
. (τον συνέλαβε καί τον επνιξεν ώς προδότην καί σύμμαχον τών Τούρ­
κ ο ι. Ά λ λ ’ έκ τούτου παροξυνθέντες οί "Ελληνες έπέμειναν άνΟιστά-
• ,μενοι* έγενοντο μάλιστα κύριοι τής Σιθιας, τής Ίεραπέτρας καί τού
 266 Κρήτη. At νήσοι του Αιγαίου.

Μιρκαπέλου, ώςτε οί Ενετοί περιωρίσθησαν εις την πριυτεύουσαν καί

τινας {/.εμονοψ.ένους πύργους. Μόλις 5έ τώ 1347 δ Μάρκος Κορνάρης
επελθών υ.ετα άποχρώντος /ρηματικού κα\ στρατού. ήίυνήθη να
καταβάλγ) τούς αρχηγούς τη: έπαν/στάσεως Μιχαήλ καί Ίωάννην
Ψαροχήλιγγον, ών ο ty.lv Ίΐοάννης έπεσεν εν τω άγώνι, δ 5 ε άπελπι-
σθείς Μιχαήλ άπήτησεν άπο ενός τών δούλων αύτοΰ νά τον φονεύση.
Τοιουτοτρόπως άνεκτήθησαν τά ανατολικά τής νήσου αέρη· εις 5ε τά
5υτικά άντεστη έτι επί τι να χρόνον ό Μανουήλ Καψοκαλύβας, αέγρις
ου δ 5ούξ κατώρθωσε να 5ιαλύση |λέν τήν πολιορκίαν τής Κυδωνιάς,
νά άνακτήση 5έ τήν ΊΡίθυρ,ναν και τά πέριξ αυτής, συλλαβών 5έ
τον Μανουήλ άνεσκολοπισεν αύτόν. Έκτοτε έφ’ ικανόν κατέπαυσαν
αί Έλληνικαί επαναστάσεις, ή 5ε Ένετια έ5υςπίστησεν, ώς φαίνεται,
προς τούς ιθαγενείς, 5ιότι τω 1356 ό 5όγης 5ιέταξε τον 5ουκα νά
αή 5έχεται άνευ τής ά5είας αύτου ου5ένα Κρήτα εις τό ιν.έγα τής
νήσου συαβούλιον.
Το 5ουκάτον τής Νάξου έκυβερνατο πάντοτε ύπο τών Σανούτων,
(Γουλιέλυ.ου Α' {κεχρί του 1323, Νικολου Α' υίου και 5ια5όχου του
προτέρου [κεχρί του 1311, καί Ίωάννου Α' ά5ελφοΰ του προτέρου [κέ-
χρι του 1 3 62), οιτενες άρχοντες καί τών περικειμένου νήσων 5έν έπαυον
ερίζοντες προς τούς Γκίζας καί τούς Ηαρότζας, [κετερχόικενοι τήν πει­
ρατείαν, αλλά καί αύτοί πάσχοντες τά πάν5εινκ άπο τών τουρκικών
έπι5ρθ[κών. Έλάβοικεν άλλοτε αφορμήν νά άναφέρωρ.εν, ότι επί του
Νικολου Α' οί Τούρκοι εΐχον έξαν5ραπο5ίσει άπο τών ύποτεταγικέ-
νων εις αύτον νήσων εντός ολίγων ενιαυτών 1 5 ,0 0 0 ψυχών. Τω 1344
επί του Ίο>άννου Α' οί Τούρκοι έπελθόντες πάλιν ριετά 40 πλοίοίν
κατά τής Νάξου καί άποβιβασθέντες εις τήν πόλιν καί τά χωρία ά-
πήγαγον αύθις ύπέρ τάς 6,000 ανθρώπων· ώςτε αί νήσοι αυται ήθελον
παντελώς καταστραφή τότε, εάν 5έν έπροστατεύοντο υπό του Ινετικου
στόλου, "ίνα 5έ περιστείλϊ) τους ολέθριους εκείνους εχθρούς έξ ών είγε
καταντήσει νά κιν5υνεύη καί αύτή ή Κρήτη, ή Ένετια <κετά πολλά;
καί ποικίλας προςπαθείας κατώρθο>σε τω 1343 νά συγκροτήση εΙ5ό:
τι σταυροφορίας κατ’ αυτών, τής οποίας έαελλον »κέν νά [κετάσχωσιν
άπαντες οί χριστιανοί τής ’Ανατολής, "Ελληνες, Ζερβοί, ’Αλβανοί,
καί Άν5εγαυηνοί, πράγματι ό[κως 5έν [κετεσχον ειχή οί Ενετοί, οί
Ίιοαννιται τής 'Ρό5ου, δ βασιλεύς τής Κύπρου καί οί 5υνάσται του
Αιγαίου πελάγους. Ό στόλος τών συριαάχων δρρ,ήσας έξ Εύβοιας έ-

I
 Γενική εποψις των πραγμάτων τώΊ3 6 0 . 267

κυρίευσε την Σμύρνην, άλλα υ.ετ’ ολίγον κατετροπώΟη ύπο του Ού-
{/.ούρρ.πεϋ του Ά ϊδινιου* ούδέν ήττον έπέρ.εινάν τινες των συ[/.[/,ά.χων εις
τον αγώνα καί προ πάντιυν ή Έ νετία, εττι τέλους δέ ό Ού{Αθυρμπεϋς
ένικήΟη καί έφονεύΟη τω 1346. Ά λ λ ά οί αδελφοί του έξηκολούθησαν
τον πόλεμον ή συ(/.{/.αχία διελύθη τω J3 4 8 καί f/.όνον αποτέλεσμα
αυτή: ύπήρΕεν, δτι ή Σμύρνη εμεινεν εις χειρας των χριστιανών μέχρι
του 1402 οτε κατεκτήθη ύπο τών Μογγόλων. Έν τω μεταξύ δε τού-
τω άλλοι δυτικοί, οί Γενουαΐοι, συνεπλήρουν βαθμηδόν την διάλυσιν
του κράτους τής Κωνσταντινουπόλειυς* διό τι τω μ έν ·1 3 4 6 t/.ία αυτών
συμμορία κατέλαβε την Χίον καί διετήρησε την εττ’ αυτής κυριαρχίαν,
έν εεδει {/.ετοχικής εταιρείας φερούσης τό ονομα των Ίουστινιάνων, μέ-
χρι του 1 5 6 6 ' καί ή αυτή εταιρεία άφήρπασε τω 13 5 8 την παλαιάν
Φώκαιαν ήξεύρομεν δε ήδη, δτι τω 1355 ό Γενουαΐος ώςαύτως Φραγ­
κίσκος Καταλούσιος ή Κατελούζιος, ώφελούμενος εκ των μεταξύ του
Ίωάννου Παλαιολόγου καί του Ίο^άννου Καντακουζηνοΰ διενέζεο>ν,
κατέλαβε την Λήμνον.

Περί το 1360 λοιπόν ή {/.έν μικρά Ά σ ία έδεσπόζετο ύπο των 10

τουρκικών δυναστειών οσαι προέκυψζν έκ των κλασμάτων του σελ-
δζουκικού κράτους, παρεκτος ευαρίθμων τινών πόλειον, όσαι ή κατεί-
νοντο έτι ύπο των έν Κωνσταντινουπόλει οίον ή Φιλαδέλφεια καί αί
/s* I

Π ηγα ί, ή κατελήφΟησαν υπό έτέρο>ν χριστιανών οίον ή Φώκαια καί

ή Σμύρνη, καί προςέτι παρεκτος τής έν Τραπεζουντι σωζομένης χρι­
στιανικής αυτοκρατορίας, ήτις όμως έπεΐχε δευτερεύουσαν όλως τάζιν
έν τή γενική κατ’ εκείνο τού χρόνου κινήσει τών πραγμά.το>ν. Α ί δέ
εύρωπαϊκαί χώραι κατείχοντο ύπο ποικίλο>ν χριστιανών δυναστών,
Βουλγάρων, Σέρβων, Αλβανών, Φράγκο>ν καί τών περιλιπομένων τής
αυτοκρατορίας κλασμάτων, έν Θρώκτ), Μακεδονία, Πελοποννήσω καί
εις όλίγας τινάς νήσους, ο>ν αί πλεισται καί μέγισ τα ι κατείχοντο ύπο
τών Ενετώ ν, τών Γενουαίων καί άλλων Φράγκο>ν μόνον τά παράλια
τής Ορακικής Χερσονήσου είχον καταληφΟή προςφάτως υπό τών 4σ-
μανιδών Τούρκων. "ΟΟεν οι τε Τούρκοι τής ’Ασίας καί οί χριστιανοί
τής Ευρώπης ήσαν δι/,ρημένοι εις πολλάς μικράς ηγεμονίας. Άλ7ν;
οί Τούρκοι καί αν ήνιύνοντο, δυςκόλως ήΟελον συγκροτήσει δύναμιν
ισόπαλη προς την δύναμιν τών χριστιανών, επί τή ύποθέσει οτι οί
χριστιανοί ήθελον ένωθή· τόσω {/.άλλον οσφ οί {/.εν Τούρκοι ούδεμίαν
 tr>

268 Μουράτ A*. Πρώται μεγάλαι καταχτήσεις. Μάχη έν Κοσσυφοπέδίω.

εέ/ον νά ελπίσωσιν άλλην επικουρίαν, όπισθεν δέ των χριστιανών υ­

πήρχε ν ή Δυτική Ευρώπη ήτις ήδύνατο γο. δράμη εις βοήθειαν των
όμ.οθρήσκων. Οί χριστιανοί όμως δεν ήνώθησαν, καί ή αλήθεια α ­
π α ιτεί νά όμολογήσυ>μεν, ότι ούδ’ ήδύναντο ετι νά ύπολάβωσιν εαυ­
τούς σπουδαίως. κινδυνεύοντας από των Τούρκων, οίτινες καί αύτοί
πολύ άπεϊχον τού νά ήναι ηνωμένοι, ότε αίφνης εν εκ των μικρών
εκείνων τουρκικών κρατών, τό Όσμανικόν, το όποιον τότε δεν κατεΐ-
χεν είμή μόνον τήν Βιθυνίαν καί την Μυσίαν καί ολίγα τινά τής θρα-
κικής Χερσονήσου παράλια, κατέκλυσε διά μιας Θράκην, Βουλγαρίαν,
Σερβίαν, Μακεδονίαν, έν ’Ασία δε κατέλαβε καθ’ ολοκληρίαν ή εν
μέρει τάς κτήσεις τού Κέρμιαν, τού Καραμάν καί τού Χ α μίτ. Πώς
συνέβη ή αιφνίδιος κύτη έκρηίις ; Αιφνίδιος δεν ύπήρζεν είμή διότι
ούδείς έπρόςεξε, καί ίσως ούδείς ήδύνατο νά προςέςη εις τούς στρα­
τιωτικούς θεσμούς, ούς ίδρυσε καί άνέπτοίεν επί τής τριακονταετούς
αυτού αρχής ό Ούρχάν, Οεσμ,ούς τούς όποιους προεξεθέσαμεν, καί των
οποίων ανάλογον τ ι ούδέν ύπήρχεν ούτε παρά τοίς άλλοις τής ’Ασίας
Τούρκοις, ούτε παρά τοΐς χριστιανοις τής Ευρώπης. Άπό τών θεσ­
μών δέ τούτο>ν ωφελούμενος ο Μουράτ Α', ο μετά τον έν έτει 1359
συμ.βάντα θάνατον τού Ούργάν διαδεςάμ.ενος
πεσεν άκατάσχετος καί ολο>ς άπροςδόκητος κατά τής Ευρώπης καί
τής ’Ασίας καί έν διαστήματι τριάκοντα ετών διέπραξεν άδιαλεί-
πτως σχεδόν τά λαμπρότατα τών κατορθωμάτο>ν.

"Αμα καταλαβουν τήν αρχήν περιέστειλε τάς προς αυτόν δυςμενεΐς

διαθέσεις τού Καραμανικού ήγεμόνος, διά τής άλιυσεως τής έν Γα λα ­
τία Άγκύρας, καί έπειτα διαπεράσας εις τήν Ευρώπην έκυρίευσε τούς
Λίγος Ποταμούς, το Τζουρουλον, τον Πύργον, το Διδυμότει/ον, τώ
δέ 1361 καί αυτήν τήν Άδριανούπολιν, ήν μ ετ’ ού πολύ κατέστησε
πριοτεύουσαν τού κράτους. ’Α λλά τότε, έδρεύσας προς καιρόν εις Δ ι­
δυμότειχου, έπέτρεψε τήν έξακολούθησιν τών κατακτήσεο^ν εις τούς
δύο έπισημοτάτους στρατηγούς αυτού, Έβρενον καί Λαλασσαγίν, .ών
ό μέν πρώτος, πιθανούτατα χριστιανός ών τό γένος, έκυρίευσεν έν τή
μεσημ,βρινή Θράκν) τά Κουμ,ουλτζινά (προς δυσμ,άς τού Δορισκου) καί
το Βαρδάρι (προς άνατολάς τής Βερροίας), ό δέ δεύτερος προελάσας
μέχρι τού Αίμου κατέλαβε τήν Φιλιππούπολιν. Μετά τήν άλωσιν τής
Φιλιππουπόλεως ό Μουράτ συνωμ.ολόγησεν ειρήνην προς τον Ίωάννην
 Μουράτ Α'. Γίρώται μεγάλαt κατακτήσεις.Μάχη έν Κοτσυφοπεδίω. 269

Παλαιολόγον έπί τ η βάσει αμοιβαίας συμμ,αχίας και έπιμ.αχίας. Ή

ειρήνη αυτή συνέφερε τόσω μάλλον εις τον Μουρατ όσω αι ραγδαΐαε
αυτού κατακτήσεις συνεκίνησαν τελευταΐον και τούς άλλους χριστια­
νούς. εττί δέ τή προτροπή τού πάπα Ούρβανού Ε' άπηρτίσθη συμμ.α-
χία. των ήγεμ,όνων Ουγγαρίας, Σερβίας, Βλαχίας καί Βουλγαρίας
κατά των Τούρκων, τής οποίας, ώς μή ιυφειλε, μόνος δ βασιλεύς τής
Κωνσταντινουπόλειος δέν μετέσχεν. ’Α λλά καί δ συμμαχικός ούτος
στρατός κατετροπό)Οη τώ 1363 υπό τού Χ α τζ ή Ί λβεκή , υποστρατή­
γου τού Λαλασσαχίν. Οί δ ’ Ό σμανίδαι, οι/πνες τότε κατέλαβον τάς
εν ’Ασία ΙΙηγάς, έξηκολούΟησαν καί έν Ευρό) π η την θριαμβικήν
αυτών πορείαν* καθυπόταξαν τάς περί ’Ροδόπην χό>ρας, τάς
κατεχομένας ύπο των Σέρβεον ηγεμονίσκων Δράγαση καί Μπογ-
δάνου, καταστήσαντες αυτούς φόρου ύποτελεΐς καί ύποχρεό)σαντες νά
συστρατεύοισι μ,ετ’ αυτών δ ι’ ό)ρισμ.ένου άριΟμού ιππέων, κατε-
κτησαν δέ πλείστας πόλεις έν Βουλγαρία καί έν τή ιδίως Σερβία,
μέχρις ου τω 1375 συνωμ.ολογήΟη ειρήνη προς τον δεσπότην Σερβίας
Λάζα ρον καί τον άρχοντα Βουλγαρίας Σσίσμαν, Δ ιά τής ειρήνης ταύ-
της ο μέν δεσπότης Λάζαρος όςτις στασιάσας κατά τού προτίρου
ηγεμονικού ο’ίκου είχεν άναγορευθή τω 1371 βασιλεύς τής Σερβίας,
άνέλαβε την ύποχρέωσιν νά παρέχη εις τον Μουράτ κ α τ ’ έτος 1 ,0 0 0
ιππείς καί 1 ,0 0 0 λάτρας αργύρου, δ δέ άρχο)ν τής Βουλγαρίας Σσίσ­
μαν έδο)κεν αύτώ σύζυγον την ίδιαν θυγατέρα.
Περί τούς αυτούς χρόνους δ Μουράτ έξέτεινε τάς έν Ά σ ία κτήσεις
αυτού, το μέν συζεύξας τον πρεσβύτερον υιόν του Β α για ζίτ μετά τής
Ουγατρος τού δυνάστου Κέρμιαν, καί λαβό>ν ό)ς προίκα τέσσαρας τού­
του πόλεις, έν αίς το Κοτυάειον το δέ άγοράσας άναγκαστικώς
δπο>ςούν έξ πόλεις τού ήγεμόνος Χ α μ ίτ ήτοι τής μεταξύ Τεκκέ, Κέρ-
μιαν καί Καραμάν μεσογείου χώρας. Συγχρόνως δέ κατελύοντο άδια-
κόπως οί περί την ’'Οχρίδα Σέρβοι ηγεμονίσκοι καί έκυριεύοντο τά
Βιτυλλια, το ΙΙοίλα.πον, οί Σκούποι ν.αί ή Σόφια, έν ω δ Μουράτ
στρατεύσας κατά τού Ισχυρότατου πάντων των τουρκομανικών δυνα­
στών τής μ,ικρας Άσιας. τού τής Καραμανίας ήγεμόνος, ένίκησεν
αυτόν έκ παρατάξεις τω 1386 καί ίδιοποιήθη άξιόλογον τού κρά­
τους αυτού μέρος. Ό Λάζαρος καί δ Σσίσμ.αν, βλέποντες αυτόν άπη-
σχολημ.ένον έν ’Ασία, ένόμισαν δτι δύνανται νά άρο>σιν αύΟις τά όπλα
τω 1 3 8 7 . Κ αί κ α τ’ ώρχας μέν κατετρόπωσαν τον έν Βοσνία τουρκι-
7 Ο Μουράτ Α'. Πρώται {Ακγάλοιι κατακτήσεις.Μάχη ένΚοσσυφοπεδίω.

κον στρατόν* άλλ* έπελθόντος μ.ετ’ ού πολύ του Μουράτ, κατεκτήθη

το πλείστον της Βουλγαρίας καί ύπετάχθη ο ήγεμών αυτής, τώ δέ
1389 σενεκροτήθη είς Κοσσυφοπέδιου, κατά τά μεταξύ Βοσνία: καί
Σερβίας σύνορα, μ.άχη μεγάλη εκ παρατάξεως, μ,εταξύ ένθεν μ.έν τού
βασιλέως της Σερβίας Λαζάρου καί τού συμμάχου αυτού ήγεμόνος
της Βοσνίας, ένθεν δέ τού Μουράτ, εχοντος ύφ’ εαυτόν τούς υιούς
του Β α για ζίτ καί Ίακούβ, καί τούς επιφανέστατους των στρατηγών,
εν οίς διέπρεπεν ο γέρων Έβρενός. Έν τη μ,άχν) ταύτγ, ό ευπατρίδης
Σέρβος Μίλοσς Κ οβίλοβιτζ, προςποιηθεις οτι αύτομ.ολεί προς τούς
πολεμίους καί οτι εχει απόρρητόν τ ι νά διακοινιύσ·/) προς τον σουλτά­
νου, ελαβε την άδειαν νά πλησιάση ποος αυτόν καί τον έδολοφόνη-
σεν. *Α λλ’ ούδέν ηττον ο σέρβικος στρατός κατετροπώθη ολοσγερώς,
6 δέ Λάζαρος αίχμ.αλο>τευθείς ήχθη εις την σκηνήν τού Μουράτ,
οςτις καίτοι πνέων τά λοίσθια, διέταξε νά θανατο^θή ο δολοφόνος.
Tot-αύτη ύπήοξεν ή πρώτη έκρηξις τού οσμ.ανικού κρατήρος. Κ αί
όμως ό ήγερ.ών 6 διαπράξας πάντα ταύτα τά κατορθώματα, δεν
ήξευρε νά ύπογράψ*/) το ονομα αυτού. "Οταν τω 1365 επέτοεψεν είς
τούς 'Ραουσαίους την έλευθέραν εν ταίς άνατολικαις θαλάσσαις ε’μπο-
ρίαν αντί ετησίου φόρου 5 0 0 δουκάτων, 6 Μουράτ, ινα κυρούση την
επί τούτω γενομενην συνθήκην, εβαψε την παλάμην εντός μελάνης
καί άπετύπωσεν έπειτα αυτήν είς το ά.νω τού εγγράφου μέρος, αντί
υπογραφής καί σφραγιδος. 'Γούτο δέ τής παλάμης το εκτύπωμα μετά
των πέντε δακτύλων, ών οί μέν τρεις μέσοι παρέκειντο συνεχείς, οί δέ
δύο άκροι. 6 μικρότερος καί ο μεγαλύτερος, άπεΐχον άπ’ εκείνων,
άπετέλεσεν έκτοτε καί μέχρι την σήμερον αποτελεί τον λεγόμενον
Τονγραν, ήτοι την ίεράν τού Σου'λτάνου υπογραφήν. ’Αλλά έπ ιτη-
δειότατος ύπήρξεν ο Μουράτ περί την εκλογήν των στρατηγών αύ-
τού. Μετά τον θάνατον τού Σουλεϊμάν πασά, τού ποεσβυτέρου αυτού
αδελφού, οςτις διετέλεσεν ο δεύτερος βεζύρης τού κράτους, το αξίω­
μα τούτο έχήρευσεν επί δέκα περίπου έτη* τώ δέ 1368 b Μουράτ
προεχειρίσατο είε την μ,ετά τον ηγεμόνα ποώτην αρχήν τον περιβόη­
του εκείνον αστυνόμον τού στρατού Καρά Χ α λίλ Τζεντερελή, οςτις
ύπήρξεν b ιδρυτής τού τάγμ.ατος των Γενιτσάρων καί ο καθιερώσας τήν
κ (- χην τού συστημ,ατικού των χριστιανών έξισλαμισμ,ού. νΓκτοτε ού-
ύεμία πλέον συνέβη διακοπή περί τήν άπονομήν τού βεζυρικού αξιώ­
ματος, ό δέ Καρά Χ α λίλ , μ.ετονομασθείς Χαίρεδδίν πασάς, έξετέλεσε
 Μουράτ Α'. Πρώται μεγάλαι κατακτήσεις. Μάχη εν Κοσσυφοπέδιο). 271

τα καθήκοντα αύτοΰ καθ’ ολον τής ζωής του το ύπόλοιπον, ήτοι επί
οκτωκαίδεκα ετη , διαπρέψας ώς πρότερον επί πλείσταις οσαις ύπηρε-
σίαις πρός τε το κράτος και προς το θρήσκευμα. Την σύνεσιν του άν«
δρός εξύμνησαν οι τε ήμέτεροι και οι Τούρκοι χρονογράφοι. Μίαν δέ
των ομιλιών αυτού προς τον Μουράτ θέλομεν παραθέσει ενταύθα κατά
Χαλκοκονδύλην, ώς χαρακτηριστικήν τού θάρρους μεθ’ ού συνεβούλευε
πάντοτε τά προςήκοντα εις τον ηγεμόνα καί τής προθυμίας μεθ’ ής ο
παντοδύναμος κυρίαρχης ήκουε τάς συμβουλάς τού πεπειραμένου αυ­
τού βεζύρου. «Βασιλεύ Μουράτ,» τον ήρώτησε ποτέ δ Χαΐρεδδίν
«πασάς, «πώς νομίζεις οτι πρέπει νά στρατηγτ,ς, ινα διά τών στρατών
«επιτυγχάνης παν το βου)^όμενον ;» δ δέ άπεκριθη* «επιτηδείους μεν
«βουλευόμενος καί τούς στρατιώτας ώς οϊόν τε μάλιστα ευεργετών.»
«Κ α ί πώς άρα,)) ύπέλαβεν δ Χαΐρεδδίν, δύνασαι νά βουλεύεσαι
»όρθώς;» *0 δέ άπεκριθη* «εάν μετρών τά πράγματα δεν άπατώ-
»μ α ι περί τά μέτρα.» Ενταύθα καγχάσάς δ γέρων βεζύρης έπειπε.
«Βασιλεύ Μουράτ, βεβαίως είσαι συνετός άνήρ* άλλα πώς θέλεις με-
«τρήσει ακριβώς, εάν δεν ήσαι πάντοτε παρών, ινα έξετάζ^ς τά τε
«δέοντα καί τά εναντία τούτων, άπέχων μέν τών τελευταίω ν, έπι-
«χειρών δέ εγκαίρως την τών πρώτων έκτέλεσιν; Δ ιό τι μετά το συ-
«νετώς βουλεύεσθαιή ταχύτης είναι δ μάλλον απαραίτητος τών ορών
«εις τό μεγάλα κατεογάζεσθαι.» Δ ιά τοιούτων βουλευμάτων καί
αξιωμάτων παρεσκευάζοντο δ Μουράτ καί δ βεζύρης αύτού εις την
κατάκτησα τής Ευρώπης. Τον Χαΐρεδδίν πασάν, άποθανόντα
τώ 1386 εκατοντούτη περίπου, διεδέχθη εις το αξίωμα τού βε­
ζύρου δ υιός αύτού Ά λ ή πασάς, όςτις καί πρώτος ώνομάσθη μεγα ς
βεζύρηc τού κράτους, διό τι κατά την εκ παρατάςεως προς τούς Κα-
ραμανίους μάχην, διαπρέψαντος υπέρ πάντας τούς άλλους στρατη­
γούς τού Σιρ,ουρτάσς, δ Μουράτ ένόμισε δίκαιον νά άπονείμη, αύτώ
τον τίτλον τού βεζύρη, ιοςτε έκτοτε δ μέν ύπατος μετά τον βασιλέα
αρχών έπεκλήθη μέγας βεζύρης^ οί δέ αμέσως μετά τούτον επόμενοι
απλώς βεζύραι, ήτοι πασάδες, έ/οντες <δς σύμέολον τού άξιώματος
αύτών τρεις ίππείους ουράς. ΙΙρίν δέ συμπληρώσο>μεν οσα δυνάμεθα
/ά είποψ.εν περί τού Μουράτ, παρατηρούμεν οτι ούτος ήθέλησε νά
συνδυάση το σύστημα τού έξισλαμισμού τών Χριστιανών προς το σύ­
στημα τής χρήσεως αύτών «>ς Χριστιανών εν τώ στρατω. Ούτο) λ. χ,
ί.· | 37Γ· ρ ιτ ά ο ήν ειρήνην ήν com. ρΟ ό^ηοε πί θς τους ηγεμόνα
272 ‘Αθλια κατάστασις τών ενΚίυνσταντινουπόλει πραγμάτων.

τ ή ; Σερβίας καί της Βουλγαρία:, ιίρυσεν ιίιο ν σώρα έκ Χριστιανών

υπηκόων, οιτινες ορω; καλούρενοι Βοϊναχ ίέ ν έχρησίρευον είρή εις
ταπεινότερα; τινάς του στρατού υπηρεσίας, οίον την τών ίππων καί
τών άραξών έπιρ,έλειαν, άπηλλαγρένοι οντες τούτου ένεκα παντός
φόρου. ΙΙαρά ί έ τού δεσπότου Σερβία ; Λαζάρου άπήτησε τότε, ως
ήξεύρορεν, νά παρέχω αύτώ κα τ’ έτος 1 ,0 0 0 ιππείς, οιτινες και ήγω-
νίσΟησαν τωόντι έν τη ρεγάλη προς τού; Καραρανίου; ρά χη, υπό τον
Β α για ζίτ τεταγρε'νοι είς την άριστεράν τού στρατού πτέρυγα, Α λ λ ά
καί κατά την έν Κοσσυφοπείίω ράχην ηγωνίσΟησαν πιστώς έν τώ
στοατώ τινές τών Χριστιανών δεσποτών τών υποτελών έν Ευρώπη
γενορένων, καί ιύ'ίως ύ ήγερών της περί τά Ούλπιανά (Γιο υσ τενίίλ)
ρικράς χώρας Κωνσταντίνος. Ά λ λ α προϊόντος τού χρόνου κατίσχυσεν
η αποκλειστική τών έξισλαρισΟεντων Χριστιανών χρήσις.

Τοσαύτα ί έ καί τοιαύτα κατοοΟούντος τού Μουοάτ, οίκτοον τη

άληΟεία Οέαρα παρίστησιν ήρ.ΐν ο σύγχρονος αυτού βασιλεύς Ιω άν­
νης ΙΙαλαιολόγος. Μέχρι τών χρόνο>ν τούτο>ν το κράτος έ ί ι ί ε ση-
ρ,εια ζωής* ά λλ’ από το ύ ίε επέρχονται καταφανή θανάτου συρπτώ-
ρατα. Ε ίίο ρ εν ότι πρώτον Ούρα αυτού έξελέξατο ο τών Όσρανι^ών
ήγερών τον βασιλέα εκείνον, ά λλ’ ότι ρ.ετά την άλο>σιν της Φ ιλιπ -
πουπόλεως συνωρ,ολόγησε προς αύτον ειρήνην, καθ’ ήν δ είς έ'ρελλε
νά ήναι βοηθός τού ετέρου* ώςτε κατά την ρ ε τ ’ ολίγον γενορένην
πρώτην συρραχίαν τινών τούλάχιστον έκ τών Χριστιανών τής ’Ανα­
τολής, ήτοι τών ήγερόνο)ν Σερβίας, Ουγγαρίας, Β λ α χ ία ; καί Βουλ.-
γαρίας, ο Ιωάννης ΙΙαλαιολόγος $εν συνηγωνίσΟη ρ ε τ ’ αύτών κατά
τών Τούρκων. Κ αί ένω παρήτει ούτω τον ρ,όνον τρόπον ί ι ’ ου ή ίύ -
νατο νά σώση την τιρή ν τού έθνους, αν όχι την πολιτικήν υπαρςιν,
έτράπη είς ικεσίας ποός τον τότε πάπαν Ούοβανόν Ιό' έπικαλούρενος
την συνίρορήν αύτού καί ύποσχόρενος κατά το σύνηΟες την ενωσιν
τών εκκλησιών. Ού^έ ήοκέσΟη είς τούτο, άλλ’ έπορεύΟη αύτός είς
ΊΡώρην, όπου κατά όκτώβριον τού 1 3 6 9 έξώροσεν επί παρουσία τού
πάπα καί άπαντος τού ρωραικού κλνήρου τά <ϊόγρ,ατα τής ορθοδόξου
ανατολικής εκκλησίας. Ή ίεξίω σις ής έ'τυχεν υπήρξε ρεγαλοπρεπής,
πραγρατικήν όρως συνίοορήν ούύ'ερίαν έπέτυχεν, ά.λλά ρόνον υποσχέ­
σεις, καί συστατικά; έπιστολάς, καί εύλογίας, #Γ ούν φορτωρ.ένος ύ ταγ
λαίπωρος αύτοκοάτωρ έίέησε νά πορευθή άλλαχού είς άναζήτησιν βοη-
 Β/.γιχζήτ Α'. Νέαι ταπεινώσεις τού ί. Παλοαολόγου. 273

θείας. Έ κ ’Ρώμης μετεβη είς Ένετίαν λαβών εν τή πόλει ταύτη

ώςαύτως υποσχέσεις τινάς και προ πάντων δανειστείς επί τόκοις βα-
ρυτάτοις χρήματα, ινα εξακολούθηση την άνά. την Ευρώπην περιο­
δείαν. Ά π ήλθε δε επί τούτω εις την μεσημβρινή'; Γα λλία ν, άλλ’
επειδή ούδ’ αυτόθι κατιυρΟωσέ τ ι έπεστρεψεν είς Έ νετίαν πενέστεοος
παρά ποτέ, καί έκει ό διάδοχος αυτός των Κωνσταντίνων, των Β α ­
σιλείων καί των Κομ,νηνών ύπεβλήΟη είς προςωπικήν κράτησιν ένεκα
χρίουο εύτελοΰς. Το δε οίκτρότεοον, ο ποεσβύτεοοο υιός του Άνδοό-
νικος, ον είχε καταλίπει επίτροπον της ά,οχής έν τή ά.πουσία του,
άπεποιήθη επί διάφοροι; προφάσεσι νά άποστείλη είς Έ νετίαν τά
προς άπολύτρωσιν του πατοός αναγκαία χρήματα. Ευτυχώς δ δεύ­
τερος υιός, δ Μανουήλ, έφάνη προΟυμ.ότερος. ώςτε δ Ιωάννης ηδυ-
νηΟη νά άνακτήση την ελευθερίαν καί νά έπιστρέψη είς Κω νστάντι-
νούπολιν, αφού επί ματαίω έταπεινώθη έν 'Ρώμ,η, επί ματαίω έξηυ-
τελίσΟη έν Έ νετία καί ελαβεν άπόδειξιν Ολιβεράν της κακοηθείας
τού πρεσβυτέρου αυτού υιού καί διαδόχου.
Τότε απελπιστείς νά λά βη συνδρομήν τινα έξ Ευρώπης κα τέβη
ετι μάλλον την κλίμακα εκείνην της προς τον ισχυρόν δυνάστην της
ανατολής ύποκλίσεως. "Ινα διατηρήση την εύνοιαν τού Μουράτ
έπεμψε προς αυτόν τον τρίτον εκ των τεσσάροΓ/ υιών του, τον Θεό·
δωρον, μετά εντολής τού νά υπηρέτη, παρά τή Πύλη τού ήγεμόνος
των οσμανιδών, ώ; πιστός αυτού μισθοφόρος, κατά παντός πολε­
μίου. Συγχρόνιος κατέστησε συμβασιλέα τον δεύτερον υιόν Μανουήλ
αντί του ’Ανδρονίκου, οςτις εΐχεν άναδειχΟη τοσούτον κακοήθης. Κ αί
ί» μέν ’Ανδρόνικος συνεννοήσεις μετά τού υιού τού Μουράτ, Σαουτζή,
/.ελετήσαντος ώςαύτως προδοσίαν κατά τού ίδιου πατρός, ύψωσεν
κπο κοινού μ ετ ’ αυτού σημαίαν στάσεοκ. *Α λλ’ δ Μουράτ άναγκάσας
ίμφοτέρους νά παραδοθώσι, τώ 1385, τον μεν ίδιον υιόν άπετύ-
)λωσε, συμφ<»)νήσας προς τον Ίιοάννην νά πράξη ούτος τό αυτό ως
σρός τον ’Ανδρόνικον έπειτα δέ καί έΟανάτωσε τον Σαουτζή, έπι-
τατήσας ό ίδιος είς τον οικτιστον θάνατον 0λο>ν των Ε λλή νω ν ευ­
πατριδών όσοι είχον συμμαχήσει καί συμπράξει μ.ετ’ αυτού.

Τοιαύται ήσαν τώ 1389 αί ρ.εταξύ Ίωάννου ΙΙαλαιολόγου καί

’ούρκων σχέσεις, ότε δ Μουράτ έδολοφονήβη έν τώ μέσω τής μεγά -
ηι αύτού έν τώ Κοσσυφοπεδίω νίκης κατά τής νέας τινών έκ τών
( ελ λ . ιε τ ο ρ . κ. π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ το μ . ε .) m 18
$74 Βαγιαζητ Α'. Νέαι· ταπεινώσεις του ί. Παλαιολόγου.

Χριστιανών της ανατολής συμμαχίας, ής και πάλιν ό I. Παλαιολό-

γος διετέλεσεν αμέτοχος. Την αρχήν των όσμανιδών διεδέ^θη τότε
6 Β α για ζη τ ύ επικαλούμενος Γ ιλ δ ιρ ίμ , ό έστι Κεραυνός, η καθώς τον
λέγεε ό Χαλκοκονδύλης, yiaiJarjr. Ό Β α για ζη τ συνωμολόγησεν αμέ­
σως ειρήνην προς τον υιόν τού Λαζάρου Στέφανον, προςελθόντα εις
προςκύνησιν αυτού επί τοΐς τρισίν όροις* ότι θέλει επεται τώ νικητή
ώς σύμμαχος εις πάντα πόλεμον, ότι θέλει δώσει χύτώ σύζυγον την
αδελφήν του. καί ότι θέλει τέλη ε’τήσιον φόρον έκ των αργυρωρυχείων
της χώρας. Ά λ λ α τ ι ήσαν οί όροι ούτοι παραβαλλόμενοι προς τούς
νέους έζευτελισμ.ούς εις οϋς ύπέκυψαν οί ΙΙαλαιολόγοι ; Ό βασιλεύς
Ιωάννης είχε παραγγελθή κατά τά διαταχθέντα ύπό τού Μουράτ την
τύφ7.ωσιν τού ’Ανδρονίκου, προςέτι δέ την τύφλωσιν τού υιού τού ’Αν­
δρονίκου Ίωάννου καί την άμφοτέοο>ν Φυλάκισιν. Φαίνεται όμως ότι
ούτε η τύφλο^σις αυτών έγένετο πλήρης, ούτε ή φυλάκισις ύπήρζεν
αυστηρά, διότι ούτοι ήδυνήθησαν νά ζητήσο>σι την προστασίαν τού
Β α για ζη τ, όςτις διέταζε την φυλάκισιν μεν τού αύτοκράτορος Ίωάννου,
καί τού υιού αυτού Μανουήλ, την παράδοσιν δε τής αρχής είς τ ο ν ’Αν­
δρόνικον, άναλαβόντα ά.ντί τούτου την ύποχρέωσιν νά τελή είς τον
προστάτην του ούκ ολίγα κατ’ έτος κεντηνάρια χρυσίου καί αργυρίου.
Ό δε βασιλεύ; ’Ιωάννης, όςτις εν όσω προΐστατο των πραγμάτων ού-
δέν επραζεν ίνα διακωλύσγ, τάς των όσμανιδών κατακτήσεις, εύρε
τον τρόπον καί έν τή φυλακή ών νά συντελέσγι είς νέαν άκρωτηρίασιν
τού κράτους. Συνεννοηθείς μ.ετά τού Ενετού Καρόλου Ζένου, ινα επι­
τυ χή δ ι’ αυτού την άπε7.ευθέρωσίν του, έδωκεν είς αυτόν χρυσόβουλ-
7.ον δι* ού είς άρ.οιβήν παρεχούρει τή Έ νετία την νήσον Τένεδον. Καί
ή ρ.έν άπε7νευθέρωσις τού Ίο)άννου δεν κατωρθώθη διά τού μ.έσου τού­
του, ό Ζένος όμ.ο)ς κατέλαβε δι* ένετικών π'λοιων την Τένεδον, ήτιςέκ-
τοτε άπεσπάσθη τού κράτους διά παντός. Ά 7λά πάντα ταύτα ήσαν
μικρά προς τά έπιγενόμενα. Ό βασιλεύς Ίοίάννης καί b υιός του Μα,-
νουήλ έπέτυχόν τελευτκΐον νά φύγωσιν έκ τής φυλακής καί κατέφυ-
γον προς τον Β α για ζη τ, προτείναντες νά πληρώνωσιν αυτοί τόν,ύπο
τού ’Ανδρονίκου συμφο>νηθέντα φόοον, καί προςέτι νά προςέρχωνται
την άνοιζιν εύπειθώς μετά 1 2 ,0 0 0 ίππέων καί πεζών είς την ύπηοε-
σίαν τού των όσμανιδών άρχοντος, έχοντες τούς αυτούς ποός τούτον
φίλους καί εχθρούς. Ό Β α για ζητ, τού όποιου ό σκοπός ήτο νά παν
ραλύν) τούς άνθρώπους αυτούς όσω άκίνδυνοι καί άν άπέβησαν. έδέ-
 Πολιορκία Κ/πόλεως ύπο Τούρκων. Θάνατος *Ιωάννου. Μανουήλ. 275

γόη καί ταύτας τάς προτάσεις, διέταξε τον 'Ανδρόνικον νά παραχοι-

ρήση τήν αρχήν εις τον πατέρα του, δεν τον έφυλάκισεν όμως, άλλα
έπέτρεψεν αύτώ πάν ο,τι έσώζετο ετι έκ του κράτους έκτος της Κων-
σταντινουπόλεεος, ήτοι τήν Σηλυβρίαν, τήν Ηράκλειων, τήν 'Ραιδε-
στον καί τήν Θεσσαλονίκην ώςτε τά ελεεινά εκείνα λείψανα διενεμή-
Οησαν πάλιν εις δύο. Ταύτα δέ διατάζας έν Ευρώπη τω 1390, όΒα-
γιαζήτ άπήλΟεν εις ’Ασίαν, ινα πρό πάντων κυριεύση τήν Φιλαδέλ­
φειαν, ήτις ήτο ή μόνη πόλις ήν οί έν Κωνσταντινούπολή εσωζον ετι
έν τή μεγάλη εκείνη χέρσο νήσω ής άλλοτε ολοκλήρου έκυριάρχουν.
Καί τότε συνέβη το οικτρότατον των γεγονότων, όσα είμεθα καταδε-
δικασμένοι νά άναφέροψ.εν έν τή περιόδω ταύτη τής ιστορίας ημών.
Ό Βαγιαζήτ προςλαβών κατά τά συμπεφωνημένα τάς των Χριστια­
νών έπικουρίας, άπήτησεν άπο τον Ίο>άννην και τον Μανουήλ νάδια-
τάξωσι τον φρούραρχον τής Φιλαδέλφειας νά παραδούση τήν πόλιν
εις αυτόν. Καί οί λεγόμενοι αυτοί βασιλείς των Ελλήνων έξέδωκαν
τήν αίσχράν ταύτην διαταγήν. Άλλ,ά τό φρόνημα τού Έλ.ληνισμού,
το όποιον είχε παντελώς έκλ.ίπει άπο τάς αγενείς έκείνας ψυχάς, έσιό-
ζετο έτι παρά τοΐς ύπηκόοις, τουλάχιστον παρά τισι των υπηκόων
Ό φρούραρχος Φιλαδέλφειας καί οί κάτοικοι τής πόλ^εως άπήντησαν,
ότι έκόντες δεν θέλουσι καταπροδώσει εαυτούς τω βαρβάοφ. "ΟΟεν
έπολιορκήΟη ή Φιλαδέλφεια, μετά δέ τού Βαγιαζήτ συνεπολιόρκησαν
αύτήν και οί κατάπτυστοι εκείνοι βασιλείς· καί ήρίστευσαν, ώς λέ­
γεται, έν τή πολιορκία ταύτη, καί πρώτοι άναβάντες εις τά τείχη
τής ΦΓλαδελφείας έκυριευσαν αυτήν. Ό Χάμμερ λέγει, οτι το πράγ­
μα ήθελεν είναι άπίστευτον, έάν δεν άνεφέρετο ύπο Έλληνος χρο­
νογράφου, τού Χαλκοκονδύλη. Καί εχει δίκαιον.

Μετά δέ τήν άλο>σιν τής Φιλαδέλφειας δεν έμεινε κατεχόμενον ύπο

Ελλήνο)ν καθ’ όλην τήν μικράν Ασίαν είμή τό περί Τοαπεζούντα
^ρατίδιον, τό όποιον καίτοι αυτοκρατορία μεγαλο^νυμούμενον ήτο έ-
.αχίστου λνόγου άξιον διά τε τήν μικράν αύτού δύναμιν καί διά τήν
;αντελή άποζένο>σι»ν άπο των λοιπών τής Άνατολνής πραγμάτων.
\λλά καί έν Ευρώπη τό κράτος τής Κωνσταντινουπόλνεως περιωρί-
ετο εις μόνην τήν βασιλεύουσαν καί τάς προαναφερΟείσας όλί-
ας περί αύτήν πόλεις· ήτο δέ, καί ουτο>ς εχον, διηρημένον εί; δύο,
ςτε ή κατάλυσις αύτού έφαίνετο προςεχεστάτη, τόσω μάλλον όσω
18 *
276 Πολιορκία Κ/πόλεως ύ·πο Τούρκων. Θάνατος Ίωάννου. Μανουήλ

μετ’ ολίγον έπολιορκηθη καί κύτη ή Κο>νσταντινούπολ»ς ύπό τού Βα-

γιαζήτ. Τωόντι δ μονάρχης ούτος, άφού μετά την άλωσιν της Φιλα­
δέλφειας κατίστησεν ύπηκοα η ύποτελη τά εν τη μικρά ’Ασία τουρ-
κομανικά. κράτη τού Ά ΐδδίν, τού Σαρουγάν, τού Μεντεσγιέ, τού
Κεομιαν, καί τού Τεκέ και ηκρωτηοίασε τά κράτη της Κασταμώνος
καί τού Καραμάν, έπέστρεψε τω 1391 εις την Ευρώπην. Καθ’ οδόν
πληοοφορηθείς δτι δ αύτοκράτο>ρ ’Ιωάννης δούς επί τέλους σημ.εΐον
ζο>ης, ώχύρωσε την j ρύσην πύλην δια δύο μεγάλων πύργων, τον διέ­
ταξε να καθαίρεση τούς πύργους τούτους* καί δ ’Ιωάννης ύπηκουσε.
Μικρόν μετά τό γεγονός τούτο άπεβίωσεν δ Ίυ>άννης, δ δέ εν Προύση
παρά τη υπηρεσία τού σουλτάνου διατελών Μανουηλν κατιόρθωσε νά
διαφυγή καί νά έλθη εις Κωνσταντινούπολιν. Εντεύθεν παροργισΟείς
δ Βαγιαζητ άπήτησεν ώςτε τού λοιπού νά έδρεύη έν Κο>νσταντινου-
πόλει καδης, ινα ρυθμίζη τάς μεταξύ μουσουλμάνων υποθέσεις καί νά
κτισΟη προςέτι τζαμίον, ινοε τελνώσιν ε’ν αύτω οί πιστοί τά της ίδιας
λατρείας. Παρακούσαντος δέ εις τούτο τού Μανουήλ, ε’πεχείρησεν ο
Βαγιαζητ την πρώτην υπό των όσμανιδών Τούρκοι πολιορκίαν της
Κωνσταντινουπόλεως, ήτις, ώς καί πάλαι ποτέ η αραβική, έμελλε νά
διαρκέση έτη επτά.
ΤΑρά γε δεν ηδύνατο έκτοτε νά κυριευθη η μεγάλη αυτή πόλις ;
Άναλογιζόμενοι τό πλήθος των δυνάμεων τάς οποίας ηγεν δ Βαγια-
ζητ καί τά δυεγεοη κατοοθώυ.ατα οσα έν τώ διάστηματι της έπταε-
τίας ταύτης διεπραξε, δυςκόλως είμπορούμεν νά παραδεχθώρ.εν ότι
δ:ν ηθελνεν επιτύχει την άλωσιν, εάν ησχολειτο περί τούτο σπουδαίος.
Ά λλ* αύτός περιωρίσθη εις τον αποκλεισμόν μάλνλον της πόλεως, άπό
δέ τού περί αύτην στοατηγιου έπεχείρει έν τω μεταξύ ποικίλας δσας
έκστρατειας έν Εύρώπη τε καί έν ’Ασία. Κατέστησεν ύποτελή φόρου
την Βλαχίαν, συνεπλήρωσε την κατάκτησιν τού Καραμανικού κρά­
τους, συνεπληρωσε την κατάκτησιν της Βουλγαρίας, θανατώσας τον
ηγεμόνα αυτής Σσισμάν, τού δποίου δ ομώνυμος υιός δεν έσωσε την
ζωήν αύτού είμη γενόμενος μουσουλμάνος καί λαβών ώς τοιούτος την
διοίκησιν της έν ’Ασία νεεοστί τότε κατακτηθείσης Άμισού· πλην
τούτων δέ δ Βαγιαζητ διεπραξε καί άλλ^ας τινάς μικρότερου λόγου
αξίας έπιδρομάς καί αλώσεις κατά, τε των έπεκεινα τού Βοςπόρου δ-
μοφύλο>ν καί κατά των περί τον "Ιστρον καί τόν’Αδρίαν χωρών. ’Αλλά
πάντα ταύτα ύπερηκόντισε τό κατά τό πέμπτον έτος τού άποκλει-
 / ' Ή π£ρί Νιχόπολιν νίκη του Βαγιαζήτ. •i t 277

σμού εκείνου της Κωνσταντινουπόλεως διαπραχθέν παρ’ αυτού κα-

τόοθωυ.α.

ΤΙ ακατάσχετος προς τά πρόσω ορμή τού Β α για ζή τ προεκάλεσε τ ε ­

λευταίου τινών μέν των εν Εύρώπν; δυναστών τον φιλοτιμίαν, άλλων
δέ την περί της ιδίας σωτηρίας μέριμναν, ώςτε περί τά μεσάτου 1 3 9 6
συνέρρευσαν περί τον βασιλέα τής Ουγγαρίας Σιγισμούνδον εξήκοντα
περίπου χιλιάδες άνδρών, εν οίς διέπρεπον πολλοί ίππόται τής κάτιυ
Γερμανίας καί τής δυτικής Γαλλίας. Ό νομαστότατοι δέ μάλιστα
υπήρξαν οί άναλαβόντες τότε νά προρ.αχήσωσιν υπέρ τής χριστιανο^-
σύνης Γάλλοι καί έξαιρέτως οί άρχηγοί αυτών. 6 κόμης Νευέρς, υιός
του δουκός τής Βουργουνδίας, οί κομήτες Μαρκίας, συγγενείς τινες του
βασιλέως τής Γαλλίας, ό στρατάρχης Βουσικώ καί άλλοι πολλοί. Ό
στρατός ούτος, διελθών κατά σεμπτέμβριον του έτους εκείνου την Σερ­
βίαν καί την Βλαχίαν, έπεχείρησε την πολιορκίαν τής εν Βουλγαρία
Νικοπόλεως, ήν γενναίως ύπερήσπισεν ό όσμανίδης φρούραρχος. Δυς-
τυχώς ό χριστιανικός στρατός συνέκειτο μεν έκ μαχητώ ν αρίστων, άλλ*
ούδεμίαν είχε πειθαρχίαν. Οί Γά λλο ι άξιούντες ότι αυτοί καί μόνοι
είναι ικανοί νά καταβάλωσι την όφρύν των όσμανιδών, ήθελον πάν­
τοτε νά προτρε'χωσι μή άκούοντες τάς συμβουλάς τού πεπειραμένου
περί τόν τρόπον τού πολεμειν’ των Τούρκων Σιγισμούνδου· διάγοντες
δέ προςίτι βίον ασιυτον έν τώ στρατοπέδω εις πολλήν έξώκειλαν ακο­
λασίαν, ούδ’ εδίστασαν νά φονεύσωσι πολλούς Τούρκους αιχμαλώτους,
οιτινες είχον παραδοθή επί τή ύποσχέσει οτι ή ζο>ή αυτών ούδένα
τρέχει κίνδυνον. Έ ν τώ μεταξύ ό Β α για ζή τ συναθροίσας τάς δυνάμεις
αυτού, εις 1 0 0 ,0 0 0 περίπου άνδρών συμποσουμένας, έπήρχετο προς
διάλυσιν τής πολιορκίας καί τή 18 σεμπτεμβρίου συνεκροτήθη ή κρί­
σιμος μάχη. Οί Γάλλοι προελάσαντες έτρεψαν την εμπροσθοφυλακήν
τών όσμανιδών, καταβαλόντες δεκάκις χιλίους γενιτσάρους καί
πεντάκις χιλίους σπαχΐδες. Ά λ λ ’ οτε μ ε τ ’ ολίγον ύπερβαλόντες λό­
φον τινά εύρέθησαν αίφνης ενώπιον τής κυρίας τού Β α γ ια ζή τ δυνά-
μεως, κατελήφθησαν οί πλειστοι ύπό φόβου πανικού καί τραπέντες
διεσπάρησαν τή δ ε κακεΐσε. ’Ο λίγοι μόνον ερρίφθησαν εις τό πυκνότε­
ρου τών πολεμίο>ν στίφος καί έπεσον ώς γνήσιοι Γά λλοι ίππόται. Ό
δέ κόμης Νευέρς καί 2 4 τών επιφανέστατων αύτού άξιωμ,ατικών συν-
ελήφθησαν αιχμάλω τοι. Χ ίλ ια περίπου βήμα τα όπισθεν τών Γάλλω ν
218 Ή περί Νικόπολιν νίκη του Βαγιαζήτ.

ΐστατο συμπεπυκνωμένος δ Ούγγαρικος στρατός, του οποίου ομωςαί

δύο πτέρυγες άμα ίδούσαι την τροπήν εκείνην, έστρεψαν ώςαύτως τα
νώτα. Μόνον τό κέντρον ένεκαοτέρήσε καί μετά τοσαύτης μανίας έπέ-
πεσε κατά των γενιτσάρων καί των σπαχίδων, ώςτε ήθελε κατισχυ-
σει εάν δ δεσπότης Σερβίας, όςτις συνηγωνίζετο ώς σύμμαχος του Βα-
για ζή τ, δεν έπέπιπτε κατά των ομοθρήσκων μετά πεντακιςχιλίο>ν μα ­
χητών καί δεν εθραύε τάς τάξεις των αντιπάλων. Τότε η τροπή των
περί Σιγισμούνδον άπέβη ολοσχερής, καί πλείστοι μεν εξ αυτών έπε-
σον, πλειστοί δε ηχμαλωτεύθησαν. 'Αλλά, δεινή ύπήρξεν ομοίως ή
θυσία δ ι’ ης δ Βα για ζήτ έξηγόρασε την λαμπράν αυτού νίκην καί
ότε μ ετ' ολίγον έπισκεφθείς τό πεδίον της μάχης, είδε κει/.ένους εκ­
τάδην τούς πολυαρίθμους αύτου συναγωνιστάς, έχυσε δάκρυα οργής
καί άγανακτήσεως καί άπεφάσισε την σφαγήν όλων των αιχμαλώ­
των. Τωόντι δε κατεκρεουργήθησαν εξ αυτών μύριοι, οί δε λοιποί δεν
έσώθησαν είμή χάρις εις τάς ικεσίας τών περί τον σουλτάνον ε’πιφα-
νών τού κράτους άνδροίν. Κ αί ο υ.έν όνλοε τών έπιζησάντευν έξην-
δραποδίσθη, οί δέ επισημότεροι αιχμάλω τοι δεν άνέκτησαν την ελευ­
θερίαν είμή αφού κατεβλήθησαν προς άπολύτριοσιν αυτών πλην πολ­
λών δούρων, 2 0 0 ,0 0 0 δουκάτου.
Μετά το τρόπαιον τούτο ούδέν έφαίνετο πλέον το κωλύον την άλω-
σιν της Κωνσταντινουπόλεως τόσω μάλλον όσω οί πλείστοι τών κατοί­
κων αυτής έγόγγυζον καί προετίμων την παράδοσιν από τον δεινόν λ ι­
μόν έξ ου έπασχον. Καί όμως δ Β α για ζήτ, άφού διέταξεν έπιδρομάς τι-
ναςείς Στυρίαν, Ουγγαρίαν, Βοσνίαν *α ί Βλαχίαν, προετίμησε νά περιο-
ρισθή εις νέαν τής πόλεως ταπείνο^σιν. Ή Κωνσταντινούπολις έσιύθη
τότε υπό τού μεγάλου βεζύρου Ά λή-π α σ ά , δωροδοκηθέντος επί τού-
τω. Εσωθη άε δια νέων θυσιών, ήτοι επί τώ δρω ότι θέλει δεχθή ούς
βασιλέα αντί τού Μανουήλ τον ανεψιόν τούτου Ίοιάννην, τον άρχοντα
τής Σηλυβρίας. ήτις εννοείται κατελήφθη άμέσιυς ύπο τών Τούρκιυν
Ό δέ Μανουήλ καταλιπών τήν αρχήν εις τον Ίωάννην, άπήλθεν εις
IΙελοπόννησον, άφησεν εκεί τήν σύζυγον αυτού καί τον υ;όν, καί επε-
χείρησε μακράν περιοδείαν άνά τήν δυτικήν Ευρώπην, επικαλούμενος
επί ματαίω τήν συνδρομήν αύτής. Εννοείται ώςαύτως ότι ή πρώτη
πράξις τού Ίωάννου υπήρξε νά έπιτρέψη τήν εν Κωνσταντινουπόλει ιδρυ-
σιν τζαμιού καί καδή καί νά ύποσχεθή τήν πληροψ,ήν ετησίου φόρου
1 0 ,0 0 0 δουκάτο)ν. Έ δω κε δέ δώρα καί εις τον μέγαν βεζύρην, Ά λ ή
 \

’Εκδρομή των Τατάρων. ΤΗττα και θάνατος του Βαγιαζήτ 279

πασαν, τού οποίου ή χρηματική απληστία ανέκαθεν φαίνεται συντε-

λέσασα εις την αναβολήν της άλώσεως. Λιελύθη λοιπόν επί τού πα­
ρόντος ό αποκλεισμός* καί ό Β α για ζήτ ένησχολήθη τότε εις νέας κα­
τακτήσεις προελάσας εν ’Ασία μέχρι τού Εύφράτου, έν Εύρώπη $έ μέχρι
τής κυρίως Ελλάδος καί τής Πελοπόννησου. Ά λ λ α μ ετά ίύ ο έτη
περί το 1400 μεταβαλών πάλιν γνώμην άπήτησε παρά τού Ίσ)άννου
να εκχώρηση έκ τής βασιλευούσης* καί έ π ε ιίή ο τε Ιωάννης καί οί
κάτοικοι συλλέξαντες έν τφ μεταξύ τροφάς άποχρώσας, άπεποιήθησαν
την παράίοσιν, ό Βα γιαζήτ έπεχείρησε Δευτέραν τής Κωνσταντινου-
πόλεο.): πολιορκίαν, ή ί έ τελευταία αυτής υ>ρα έφαίνετο ήχήσασα, ότε
αίφνης ώς έκ μηχανής τά πράγματα μετέβαλον όψιν.

'ϋμ.ιλήσαμεν άλλοτε έν τφ παρόντι βιβλίω π* οι τής κατά το μέσον

τής τριςκαιό'εκώτης έκατονταετηρί^ος φοβέρας τών Μογγόλο>ν ύπο τον
Τσιγγισχάν επιδρομής άπο των άνατολικιοτέρων τής Α σίας χωρών
προς τάς ίυτικω τέρας, καί περί τής ώς έκ τής επιδρομής εκείνης βαθ­
μιαίας καταλύσεως τού έν τή μικρά ’Ασία σελίΓζουκικού κράτους.
Κατά το δεύτερον ήμισυ τής τεσσαρεςκαι^εκάτης έκατονταετηρίίος
εις ήν εύρισκόμεθα, συνέβη αίφνης ανάλογος θύελλα των ταταρικών
φυλών ύπό τον μ,έγαν αυτών δυνάστην Τιμ-ούρ ή Ταμερλάν. Κ α ί δ μέν
Ύσιγγισχάν συνεπαγόμενος κυρίως μ.ογγολικά στίφη μετά τών οποίων
συνανεμ.ίχθησαν καί Τάταροι, προήλθον από τής βορείου Σινικής* δ
ίέ Τιμ.ούρ, συνεπαγόμενος ι^ίως ταταρικά στίφη μετά τών οποίο) ν
συνανεμ.ίχθησαν πολυάριθμοι Μογγόλοι, προέκυψεν έν Βουχαρία και
έν τή Μικρά Ταταρία, έκ τών έρειπίων τού προδιαλυθέντος μ ο γγο λ ι­
κού κράτους. Κυριεύσας ί έ τάς πρόςίυσμ,άς χώρας είςήλασεν εις την
μικράν ’Ασίαν έκ συνεννοήσεως μετά τών ύπό τού Β α για ζή τ ή τ τ η -
Οέντιυν ήγεμόνιον τού Κέρμ.ιαν, τού Μεντσεχιέ, τού Σαρουχάν καί τού
Ά ί^ ίίν , ίσως καί μετά τών έν Κωνσταντινουπόλει. Τότε διεβίβασε
προς τον πολιορκούντα τήν πόλιν ταύτην ηγεμόνα τών Όσμ.ανι^ών
τας άπαιτήσεις του, έν αις λέγετα ι ότι περιελαμ.βάνετο καί ή εις τούς
ήμετέρους άπόίοσις πάντων τών παρ’ αυτών άφαιρεθέντων εις ά δ Βα-
για ζήτ άπήντησεν ύβριστικώς, καί ίιαπεράσας αμέσως τον στρατόν εις
τήν ’Ασίαν ώρμ.ησε κατά τού αντιπάλου έκείνου. ’Α λλά τή 2 0 ή 2 8
Ιουλίου 1 4 0 2 συγκροτηθείσης περί "Αγκυραν μ,άχης κρίσιμου, καθ* ήν
επταπλάσιος τουλάχιστον ύπήρξενδ ταταρικός στρατός, συμποσούμενος,
^80 Πελοπόννησος. Πρώτοι Αλβανοί εποικοι.·

ώ: λέγετα ι, εις 8 0 0 ,0 0 0 άνίρών, κατετροποδΟησαν ρ.έν όλοσγερυ>: οί

όσρ.ανί^αι, ήχυ.αλοίτεύΟη $έ δ Β α για ζήτ καί εις των υιών αυτού,
Οί Σέρβοι επίκουροι του Β α για ζήτ ήγωνίσΟησαν πάλιν ήρωίκώς εν τη
(λάχν) τα ύτη, δ ι ής εφανη καταλυΟείσα η όσαανική δυναστεία. Ο
ρέν Τιρ.ούρ πλοία (Λ ή εχων, ίνα ίιαπεράση εις την Ευρώπην, άφού
έίγκοσεν ανηλεώς πάσαν την (Αεσηρ,βρινοίυτικήν ’Ασίαν έπέστρεψεν εις
τά ιίια . Ό α ετ’ ολίγον όρ.ο>ς έπελΟών εν αιχμαλωσία θάνατος του
Β α γ.α ζήτ και οί έπισυμβάντες εμφύλιοι μεταςύ των υιών αυτού πό­
λεμοι, καί η άποκατάστασις πολλ,ών τουρκομανικών ηγεμόνων τής
μικράς ’Ασίας, παοέσχον είς τους χριστιανούς τής ’Ανατολής, τουλά­
χιστον είς τούς εν ταις εύρωπαίκαΐς χώραις τής ’Ανατολής οίκούντας,
έλ π ιία ς τινάς σωτηρίας. ’Αλλά ίέ ν ή^ύναντο νά σωΟώσιν είμή ένούμε-
vor άίύνατον ί έ ήτο νά ένωΟώσιν ένεκα τής απερίγραπτου πολυαρχίας
εις ην $ ιετέλ ουν κατα τους χρονους τουτους.

Τής φραγκικής Ιίελοποννήσου ύπετίθετο ότι ήρχεν ό 'Ροβέρτος δ

Ταραντίνος ( 1 3 4 6 — 1 3 6 4 )' ά λλ’ οί επίτροποι αυτού τοσούτον ολίγον
ΐσχυον, ώςτε τών πλείστων ού^έ τά ονόματα είναι γνωστά. Οί βαρώ-
νοι έπολιτεύοντο ώς αυτόνομοι άρχοντες, αί προς τούς κατέχοντας την
Μεθώνην καί την Κορώνην Ενετούς ίιενέςεις ήσαν άίιάκοποι, το
πλειστον τής χώρας ροερος άνήκεν είς τούς Άκκιαίουόλους, οί'τινες
κατώρθυ>σαν νά καταλάβωσιν επί τινα μεν χρόνον καί την άρχιεπι-
σκοπήν IΙατρών, διαρκώς S i την βαρωνίαν τής Βοστίτζης· επειδή
ί έ , καθά ποοείπομεν, είχε περιέλθει είς τάς χεΐρας αυτών καί ή Κό­
ρινθος, κατήντησαν κύριοι, ε’κτός τών άλλο>ν κτήσεο^ν, άπάσης τής
βορείου Πελοπόννησου. Έκ τών λεπτομερέστερων είίήσεω ν οσαι περιε-
σώθησαν άπο τών χρόνο>ν τούτ^ον, ίέ ν θέλομεν άναφέρει είμή μίαν
μόνον, ώς πλειότερον τών άλλο>ν ε’νίιαφερουσαν ημάς. Περί το 1361
ύπήρχον έν Κορώνη καί έν Μεθώνη επίσκοποι όρΟό^οζοι, δ Μάρκο:
καί ό Γεώργιος, οί'τινες έπροστάτευσαν τό κατά ίύναμιν παρά τή
ενετική κυβερνήσει τούς υπό τών φρουράρχων αυτής καταπιεζομένους
"Ελληνας χωρικούς* καί ενίοτε είςηκούοντο, ίιό τ ι δ Μάρκος έπέτυχεν
ου μόνον την αύστηράν του φρουράρχου Κορώνης έπίπληξιν, αλλά
καί την αντικατάστασή αυτού ί ι ’ άλλου, είς δν ή κυβέρνησές του
παρήγγειλε νά φείδεται δσον ενεστι τών υπηκόων. Ά λ λ ’ έρχόρ.εΟα
είς τά γενικότερα πολιτικά γεγονότα. Άποθανόντος τού 'Ροβέρτου
 Πελοπόννησος. Πρώτοι ’Αλβανοί εποιχοι. 281

άπαιδος ει; Χεάπολιν τή 16 Σεπτεμβρίου 1364, δύο α ντίζηλοι ήρι-

σαν περί της αρχή;· ο διαδεξάμενο; τον αύτοκρατορικόν αυτού τίτλ ο ν
Φίλιππος Β ’ ο Ταραντίνο; καί Ουγων Γαλιλαίος ό εκ πρώτου γ ά ­
μον υίος τής χήρας του 'Ροβέρτου. Μαρία; τής Βουρβωνικής. Καί
κα τ’ άρχάς μεν κατίσχυσαν ή Μαρία καί ο Ουγων, έπειτα δέ τω
1370 ό Ουγγων παρεχώρησε τά επί τής Πελοπόννησου δικαιώ ματα
αυτού ει; τον λεγόμενον αύτοκράτορα Φίλιππον Β' αντί ετήσιας
προςόδου 6 ,0 0 0 φΐορινίο>ν. ’Α λλά μ ε τ ’ ου πολύ έδιχονόησαν προ;
άλλήλους καί οί τού οίκου τούτου διάδοχοι, ε ί; δ ’ ε’ξ αυτών, 6 πρίγκηψ
νΟΟων ό Ταραντΐνος, βλεπων ότι ελάχιστα καρπούται από τ ή ; ηγε­
μονία; εκείνης, άπεφάσισε τω 1377 νά έκμισθώσν, αυτήν ε ί; τούς
Ίωαννίτας τής 'Ρόδου αντί 4 ,0 0 0 δουκάτων κατ' έτο; επί έτη πέντε.
Τότε όμως ό έκ τού αυτού οίκου Ιά κω βο ; d e B a u x , δςτι; ήξίου ότι
έχει ώςαύτω; δικαιώ ματα εις τό πριγκηπάτον τής Ά χ α ία ς, έμί-
σΟωσε τφ 1381 ε’ν Ναυάρα τής'Ισπανίας στρατόν άνάλογον τής γνω­
στή; ήδη εις ημάς Καταλανικής εταιρείας, όςτις καί Να νa fa κ η ε τ α ι­
ρεία ώνομάσθη, ίνα δ ι’ αυτού ού μόνον την Πελοπόννησον ά να κτήση
άλλα καί άπαν τό ανατολικόν κράτος. Αί περιστάσεις έφαίνοντο
επ ιτή δεια ι, τουλάχιστον προς την κατάκτησιν τής Πελοπόννησου καί
των έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι φραγκικών χωρών. Είδομεν ε ί; ποιαν άναρ-'
χίαν διετελει ή φραγκική Πελοπόννησος. ’Α λλά καί τό υπό των ήμε-
τέρο)ν κατεχόμενον μερίδιον αυτής δεν είχε πολύ βέλτιον. Τή 25
μαρτίου 1380 είχεν άποΟάνει ό δεσπότης τού ΜισΟρά Μανουήλ Καν-
τακουζηνός. Ό άνήρ ούτος είχε περιστείλει τάς στασιαστικά; αξιώ ­
σεις των αρχόντων τής χώρας καί συντηρήσει τήν ειρήνην αυτής.
Ε π ειδ ή δέ ένεκα των τουρκικών επιδρομών καί τ ή ; ά λ λ η ; προηγηΟείσης
αναρχίας, είχεν έλαττωΟή ο πληθυσμός, ό Μανουήλ έκάλεσεν εις άνα-
πλήρωσιν τού κενού τούς τότε άρχίσαντας νά καταβαίνω σιν εις τά ;
ελληνικά; χώρας ’Αλβανούς* όίςτε κατά τούς χρόνου; τούτους επήλΟον
εις το νοτιοδυτικόν καί τό μέσον τής χερσονήσου οί πρώτοι ’Α λβανοί
άποικοι οί τοσούτον εις τήν τύχην αυτής έπενεργήσαντες. Τόν Μα­
νουήλ άποΟανόντα διεδέχΟη ό πρεσβύτερος αδελφός αυτού Ματθαίος,
ο και συμβασιλεύ; τού Ίωάννου Καντακουζηνού ά7έλοτε δια τελέσ α ;,
όςτις όμως δεν ήρξεν είμή έτη τρία. Ε π ε ιδ ή δέ ο υιός καί διάδοχός
του Δημήτριος έβουλεύΟη νά άποβή όλως άνεξάρτητος από Κο)νσταν-
τινουπόλεως, ό βασιλεύς ’Ιωάννης καΟήρεσεν αυτόν καί προεχειρίσατο
282. ’Αττική. Καταλανών τελευταία* περιπέτεια*.

δεσπότην ΙΙελοποννήσου ένα των υιών του, τον Θεόδωρο'* Α' 11α-
λαιολόγον, όςτις κατατροπώσας τον Δηρ,ήτριον καί τοι συμ,μ.αχήσαν-
τα υ,ετά Λατίνων καί Τούρκων, παρέρ.εινε κύριος του δεσποτάτου επί
24 όλα ετη ( 1 3 8 3 — 1 4 07). Ά λ λ ’ εάν ό Δημ-ήτριος έφάνη κακοήθης
περί την εκλογήν των συμμάχων, ό Θεόδωρος δεν άνεδείχθη χρηστό­
τερος περί την άυ.οιβήν ήν ήΟέλησε νά δώσ/, εις τον βοηθήσαντα αυ­
τόν εν τή περιπτώσει ταύτγ, Ενετόν Πέτρον Γριμ.άνην. Λιότι δεν έδί-
στασε νά δωρήσγι αύτώ το όχυρότατον φρούριον τής Μονεμ.βασίας. Ευ­
τυχώς οί κάτοικοι τής πόλεως ταύτης δεν συνήνεσαν εις την παράδο-
σιν, καί ούτω το προπύργιον εκείνο τού ελληνισμού εαεινεν εις χείρας
των ήαετέρων, ιδίως δε εις χείρας τού μεγάλου αρχοντικού οϊκου των
Μαμονάδ ο>ν.

Ώςαύτυ>ς καί αί περί τού *Αραγο>νικού οΐκου ειδήσεις, τού άοχον-

τος τής’Α ττικής καί τής Βοιο>τίας διά τής έζαιρείας των Καταλανών,
δεν ήσαν πλέον ώ: άλλοτε όπωεούν εύ/άοιστοι. Έ π ί τού επιτοόπου
αυτού 'Ρογέρου Λόρια, τού διεξαγαγόντος την διοίκησιν τ ή : χώρας
ταύτης άπο τού 1361 και εφεξής, άναφέρονται γεγονότα τινά μαρτυ-
ρούντα, ότι αν ή Καταλανική εταιρεία δεν εξετρκχηλίζετο εις τάς
προτέρας βαρβάρους καταπιέσεις καί δηώσεις, ή τύχη όμως των Ε λ ­
λήνων υπό τό κράτος αυτής πολύ άπείχε τού νά ήναι άξιοζήλωτος.
Μία των αιτιάσεων τάς οποίας ο Λόριας είχε κατά τού εν Εύβοια Ε ­
νετού βαίλου ήτο, ότι ούτος άνεκήρυττεν ελευθέρους τούς εις την νή­
σον εκείνην καταφεύγοντας Έ λληνα ς χωρικούς· άρα ενταύθα οί χωρι­
κοί ήσαν δουλοπάροικοι. Τού δέ Θήβα ίου Στεφάνου Μαστροθεοδώρου
τά κτήμα τα αντί νά κληρονομηθώσιν ύπο τού ανηλίκου αυτού υιού,
άπεδόθησαν εις τόν Λατίνον Μ ιχαήλ Γάσπον, καί βεβαιούται. οτι ή
πράξις αυτή τής διοικήσεως δεν ήτο άδικος, διό τι οί "Ελληνες δεν
ήσαν ελεύθεροι νά διαθέτωσι την περιουσίαν αύτων κατά την ιδίαν βού-
λ η σ ιν.Ά λ λά τό χείριστον ύπήοξεν ότι ο Λόριας, περιελθών τελευταϊον
εις ρήξιν προς τούς έν Εύβοια Ενετούς έκάλεσεν εις βοήθειαν αύτου τον
οσμανίδην Μουράτ. ’Εννοείται οτι ό κατακτητής ούτος έδεχθη ασμέ­
νως την αιτησιν, καί τώ 1 3 6 3 , ενώ οί στρατοί αυτού συνέτριβον προς
βορράν την πρώτην συμμαχίαν των χριστιανών, έτερος στρατός ειςή-
λασε διά τής Θεσσαλίας εις τήν κυρίως Ε λ λ ά δ α , κατέλαβε τάς Θή­
βας, έδήωσε πάσαν τήν πέριξ χώραν καί ήπείλησεν ου μόνον εις τήν
 ’Αττική. Καταλανών τελευταιαι περιπέτειαι. 283

’Α ττικήν νά έγκατασταθή άλλά καί εις αυτήν τήν Πελοπόννησον νά

ειςέλθγ). Ό βασιλεύ: τής Σικελίας πληροφορηθείς περί τούτων άπεδο-
κίμασε τήν ύπό τού Αόρια ζητηθείσαν παρά των Τούρκων επικουρίαν
καί έπεμψεν έτερον γενικόν διοικητήν, τον Ματθαίον Μογκάδον, οςτις
κατέπεισε {/εν τούς Τούρκους νά έκχωρήσωσιν εκ Θηβών, άλλα δεν
έμεινε πολύ ενταύθα, άναγκασθείς δε νά άπέλθγ, ένεκα των άλλων τού
βασιλείου τής Σικελίας συμφερόντων, κα τέλιπε πάλιν επίτροπόν του
τον Λόριαν. Ό Λάριας άπέκρουσε τω 13 6 7 νέαν τινά των Τούρ­
κων κατά των ’Αθηνών προςβολήν. δεν ίσχυσεν ο^Λως νά άποκα-
ταστήσγ, τήν ειρήνην καί τήν τά£ιν, ήτις επί τοσούτον έταράχθη,
ώστε εν Θήβαις έξερράγη αιματηρά κατά των καθεστώτων έπανάστα-
σις. Καί ή {/εν έπανάστασις αύτη κατηυνχσθη χάρις προ πάντων εις
τάς συνετάς τού ^ασιλέως παραγγελίας* αλλά τά σπέρματα τ ή ς δ ι­
χόνοιας παρέ|/ειναν έν τ/, εταιρεία, καί εις το δεινόν τούτο προςετέθη-
σαν μ ετ ’ ολίγον αί εχθροπραξίαι τάς οποίας έπεγείρησε κα τ’ αυτής
ό έν Ναυπλιω καί έν "Αργεί αρχών συγγενής τού Βριεννίου Γουίδιον
Έγγιένος, καίτοι αί έχθροπραζίαι αύται παντελώς άπέτυχον. Ή ’Α τ­
τική λοιπόν καί ή Βοιωτία δεν ήσαν τανύν εις πολύ καλητέραν τής
IΙελοποννήσου κατάστασιν. Ούδεν ήττον ή αρχή τής Καταλανικής
εταιρείας έλογίζετο έν τή δυτική Εύρώπν) ως ή σπουδαιότερα έτι
των έν ’Ανατολή φραγκικών αρχών, δ ιό τι τή 1 Οκτωβρίου 1 3 7 3 συνε-
κροτήθη έν Θήβαις, επί τή προτάσει τού πάπα Γρηγορίου ΙΑ ', επίση­
μος συνέλευσις όλων των έν τή Ανατολή χριστιανικών δυναστών,
ήτοι τών Φράγκων φεουδαρχών τής Ε λλά δο ς, τών έν Ρόδω ’Io>avvt-
τών, τού [4ασιλέως τής Κίυνσταντινουπόλεως Ίωάννου, τού Φιλίππου
τού Ταραντίνου, τών έν Κύπρο) δυναστών, τής Ουγγαρίας καί προςέτι
τής Ένετίας, τής Σικελίας καί τής Γενούης, ινα έπιχειρήσωσί τ ι άπο
κοινού κατά τών Τούρκων. Κατά δυςτυχίαν ή σύνοδος αύτη εις ου­
δέ ν πρακτικόν άπέληςεν αποτέλεσμα. Καί ενώ ό Μουράτ καθυ-
πέτασσε τώ 1373 καί τω 1374 διά τών στρατηγών αύτού πά­
σαν σχεδόν τήν Μακεδονίαν, ένταύτώ δε κατηνάγκαζε μ ε τ ’ ού
πολύ τού; δυνάστας τής Σερβίας καί τής Βου7.γαρίας νά συνομο/^ο-
γήσωσι συνθήκην ύποτιλειας προς αυτόν, οι έν Θήβαις συνελΟόντες ού
μόνον άπρακτοι διελύθησαν, άλλα καί εις νέας περιεπλάκησαν έριδας.
Εις έξ αυτών, ό κύριος τής Κορίνθου Ταινέριος Ά κκιαϊουόλης, προ
καιρού μελετών νά έζώσγ, τούς Καταλανούς εκ τής ’Α ττικής, ένέβαλε
28 4 Ναυαρικη εταίρε»!α It Πελοπόννησο*. Άκκιαΐουόλοι έν Α ττικ ή .

τώ 1374 είς αυτήν, συνέλαβεν αιχμαλώτου; πολλούς υπηκόους τής

έζαιρείας καί έκυρίευσε τά οχυρά Μέγαρα. Τα άτυχήματα. ταυ τα
παοήγαγον νέας μεταςύ των ΚαΓαλανών διαιρέσεις, αιτινες ηύξησαν
ετι μάλλον ό)ς εκ του εν ετει 1377 θανάτου του ·0ασιλέο>: τής Σ ικ ε­
λίας Φρειδερίκου. Ε π ε ιδ ή τότε παρήχθησαν έν Σ ικ ελία δύο κόμματα,
ο)ν τό μέν ήσπάζετο την αρχήν της μόνης του Φρειδερίκου κληρονό­
μου Μαρίας της Άραγωνικής, τό δέ ήξίου να παραδώσνι την αρχήν
της Σικελίας είς τον της Ά ρα γωνίας βασιλέα Πέτρον Λ', κί κύταί
μερίδες προεκυψαν καί έν Α ττική καί έπήγαγον ολέθριας εμφυλίους
διενέξεις, αιτινες έξηκολούθουν έτι, ότε τώ 1380 η Ναυαρικη £ Γ « ι -
/»βέα έπελθούσα άπό δυσμών έπεχείρησε προ πάντο>ν νά έξωση τους
Καταλανούς έξ ’Αθηνών.

Οί νέοι ούτοι τυχοδιώ κται, ωφελούμενοι εκ τής αναρχίας των αν­

τιπάλων καί εκ τής δυςαρεσκείας ήν ε’ν τή πεοιπτιύσει ταύτη έμπράκ-
τως άπέδειξαν οί "Ελληνες, έκυρίευσαν την τε Λεβάδεικν καί άλλα
πο7Λά φρούρια. Ά λ λ * άπεκρούσθησαν τελευταιον εκ τής των ’Α θη ­
νών άκροπόλεως, καί τότε έτράπησαν τώ 1381 κατά τής Πελοπόν­
νησου όπου υπήρξαν ευτυχέστεροι. Δ ιό τι κατέκτησαν αυτόθι πρώτον
την Βοστίτζαν, έπειτα δ ’ άπήλΟον διά θαλάσσης κατά τού Ζόγκλου
καί έκυρίευσαν το όχυοον τού λιμένο; τής Πύλου φρούοιον, τό όποιον
ώνομάσθη έκτοτε, ώς φαίνεται, φρούριο** ζω>* Ναυαραίω** καί κατά
συγκοπήν Ναναρΐ>'ον, Έκεΐθεν ό νικηφόρος τών τυχοδιωκτών στρατός
ώρμησε κατά τής Άνδρούσης, ήτις ελογίζετο τότε ώς ή πρωτεύουσα
τού ποιγκηπάτου τής Ά χ α ια ς οί Ναυαραιοι κυριεύσαντε: αυτήν τε
καί την Καλαμάταν, περιήλθον είς είρηνικάς συμβάσεις καί σχέσεις
ποός τούς έν Μεθώνη, καί έν Κοριόν/) άρχοντας Ενετούς. Διέποαξαν
δέ πάσαν ταύτην την κατάκτησιν έπ’ ονόματι τού άοχήθεν στρατο-
λογήσαντος αυτούς Ιακώβου de Bau.K. ’Αλλά τούτου άποθανόντος
τώ 1383 εις Τάραντα άπαιδος, διένειμαν προς άλλήλους τά φέουδα,
πρός ολίγους μεν τινας τών προτέρων κατόχων συμβιβασθέντες, τούς
δέ άλλους άναγκάσαντες νά έπιστρέψωσιν εις Ν εάπ ολη, καί πρός τοίς
άλλοις κκταλαβόντες πάντα τά έκτος τής Κορινθίας έν τή λοιπή Πε*
λοποννήσω κείμενα κτήματα τών Άκκιαίουόλων.
Νέα λοιπόν δυναστεία ένιδρύθη τότε έν τή άτυχει Πελοποννήσω,
ή Ναυαρικη έζαιοεία. Η έζαιρεία ήρςεν αυτόθι υπέρ τά πεντή-
 .Ναυοφιχή εταιρεία εν Πελοποννήσω..‘Αχχιαΐουέλοι εν *ΑττικτΓ 285

κοντά έτη συγχρόνως μ.ετά των Ενετών, οίτινες κατεϊχον πάντοτε

την Μεθώνην καί την Κορώνην, μετά των ήμε τερών οίτινες έξηκο-
λούΟουν δεσπόζοντες εν ΜισΟρα, καί μετά του Έαινερίου Άκκιαίουό-
λου, οςτις διεφύλαξε την αρχήν τής Κορινθίας. Δεν άναφέρομεν ενταύθα
τον Γουΐδωνα Έγγιένον, οςτις μέχρι των χρόνων τούτων κατείχε το
"Αργος, το ΝαύπλιΟν και το Κιβέρι, διότι άποΟανόντος αυτού τώ
1377 ή Ουγάτηρ του Μαρία ένυμφεύΟη τον Ενετόν Πιετρον Κορνάρον,
και άποβιώσαντος τούτου τω 1388 άπαιδος ή χήρα αυτού έπώλησε
τάς κτήσεις έκείνας εις την Έ νετίαν, εξ ού εκτοτε ή Έ νετία ήρξε και
τής Άργο7νίδος. Ό δέ των Άκκιαιουό7α.)ν οίκος ά,πεζημιώΟη μ ε τ ’ ολί­
γον 7ναμ,πρώς δι* όσα άπώλεσεν ενεκα των Ναυαραίων έν ΙΙε7νθπον-
νήσω. Ό αρχών τής Κορινθία; Ραινέριος, ωφελούμενος έκ των διχο­
νοίων των Κατα7*ανών καί τής κατ’ αυτών δυςαρεσκείας των ιθαγε­
νών Έλ7,ήνων, ένέβα7<ε τό δεύτερον εις την ’Α ττικ ή ν τω 1385, κατε-
τοόπο^σε τού: άντιταγθένταο είε αυτόν άδε7νΦθύς Μόοια καί αετά
δύο ετη έγένετο κύριος καί αυτής τής άκροπόλεως των ’Αθηνών υίςτε
κατελύΟη εκτοτε ή περί τά 75 έτη διαρκέσασα έν τή ’Α ττικ ή καί
τή Βοιωτία Καταλανική αρχή καί ένιδρύΟη ενταύθα δυναστεία νέα,
ή τών Φλο^ρεντινών Άκκιαίουόλων. 'Ο πρώτος έκ τού οίκου τούτου
ήγεμών τών Αθηνών 'Ραινέριος Α' ( 1 3 8 5 — 1 3 94), οςτις εκτοτε
έπεκλήΟη κύριος τής ΚοοίνΟου καί τού δουκάτου ( ή καθώς έφλεγε το
τότε υπό τών ήμετέρων, τού όουχιάμου), άνεδείχΟη έν πάσιν άνήο συ­
νετός, περιήλΟεν εις ειρηνικά; σχέσεις προς τούς έν Εύβοια γείτονας
Ενετούς, κατετρόπωσεν έπανει7.ηρμένως τή συνδρομή αυτών τούς
Τούρκους πειρατάς, έπολιτεύΟη προς τούς Έλ7*ηνας πολύ έπιεικέστερον
ή οί Καταλανοί, καί αυτοί οί Γάάλοι, κατέστησεν επίσημόν τής χώ ­
ρας γλώσσαν τήν ελληνικήν αντί τής καταλανικής δια*λέκτου, ώς
έξάγεται έκ δημοσίιον εγγράφουν, καί έδέχΟη Έ7ν7>ηνα τών Αθηνών
αρχιεπίσκοπον, τον Δωρόθεον, οςτις ύπήρξεν 6 πρώτος τού Μ ιχα ήλ
Άκομινάτου διάδοχος, διότι οί Καταλανοί καί οί Γά7Λοι άνείχοντο
τούς "Ελληνας έπισκόπους, ούχίδέ καί αρχιεπίσκοπον. ΓΙερί τούς αυτούς
χρόνους ή Έ νετία, έξασφαλίζουσα όσημ.εραι πλειότεροντήν έπί τής Εύ­
βοιας κυριαρχίαν της, κατώρθωσε νά λάβη τήν άμεσον αρχήν 6λοκ7.ήρου
σχεδόν τής μεγάλης εκείνης νήσου. Ά7*λ’ εις το Αίγαίον πέ7ναγος, όπου
ήρχον οι Ε νετοί δεσποτίσκοι, τών όποιων πο7.λάκις ά7ν7.οτε έλάβομεν
αφορμήν νά άναφερωμ,εν τά ονόματα, έπεκράτει πάντοτε ή προτέρα
286 Δυτικαί χώραι. Πολυαρχία. ’ Αλβανοί καί Σέρβοι δυνάσται.

διχόνοια καί Ιρις. Ό έπιση(/.ότατος των ο'κων τούτων, δ των Σανού-

των, βςτις ήοχεν έν Νάξω καί επυ>νυ(Αθύ|Αενος ίούξ έλογίζετο έπικυ-
ρίαρχος των άλλων, έξέλιπε τώ 1 3 8 3 , καί τότε κατέλαβε το ίουκι-
κον αξίωμα ό Φραγκίσκο; Α' Κρίσπης ( 1 3 8 3 — 13 9 7 ) ΙττΙ του όποιου
0»αως εξακολούθησαν οί [Αίκροσκοπικοί εκείνοι έυ.φύλιοι πόλεμοι, περί
ών είναι ριάταιον νά άκριβολνογήσοψ.εν ενταύθα.

Ένώ ί ε εν Πελοποννήσω καί έν τή ανατολική Έ λλνάίι ούίέν έγέ-

νέτο κατά τό δεύτερον ή(Λΐσυ της τεσσαοεςκαι^εκάτη; έκατονταετηρί-
ίος προς αποτροπήν τού από τών Τούρκων κινίύνου, η αύτή πολυαρ­
χία έπεκράτει κατά τούς χρόνους τούτους έν Α ιτω λία, ’Ακαρνανία,
Ήπείρω, Α λβα νία καί Θεσσαλία. Ει^θ{Λεν πώς άποθανόντος τώ 1355
τού ισχυρού βασιλέως των Σέρβο)ν Στεφάνου Δουσσάν κατεκεραατίσθη
τό (Λεγα αύτού κράτος εις πολνλάς ρ.ικράς ηγεμονίας, ών προισταντο
Σέρβοι ίυνάσται* καί είίοριεν ώςαύτως ότι τω 1358 ό Άλ,βανός Κά­
ρολος Τόπιας, κατατρόπωσα; περί ’Αχελώον τον τελευταίου απόγο­
νον των δεσποτών της ’Ηπείρου Νικηφόρου Β ’ πεσόντα έν τή υ.άχνι
ταύττ), κατέλυτε <ϊιά παντός την ελληνικήν εκείνην ηγεμονίαν. *Έ κ-
ΤΟτε διάφοροι άΛβαννικοι
ικοί οικοι
οίκοι επεκρατησαν
έπεκοάταισαν εις
sir απασαν tr.e'r&l'ii -του
Z-x/rn/yv ικεταςυ γγ,Γ»

Κορινθιακού κόλ^που και τού Δυρραχίου έκτεινοΐΑενην χώραν, ών 5ύο

ύπήρξαν ισχυρότεροι τών ά λλω ν δ τού Καρόλου Τόπια, τού περί
’Αχελώον νικητού, εις τάς βορειότερα; αλβανικά; χώρας, καί 6 τού
Γκίνη (Ίωάννου) Μπούα, τού επιλεγόμενου Σπάτα, εις την "Ηπειρον,
την Α ιτω λίαν καί την ’Ακαρνανίαν Οί άλβανοί ούτοι κυρίαρχοι
κατέλυσαν καί τα τελευταία ίχνη της τών Άν^εγαυηνών έν ταίς
χώραις έκείναι; αρχής, ητις άλλως τε είχε καταντήσει τότε νά πε-
pioptoOfi, παρεκτός τής Κερκύρας, εις τό Δυρράχιον καί εις την Ναύ­
πακτον μετά μικρών τινων περιοχών. Κ αί τό μέν Δυρράχιον έκυριεύθη
υπό τού πρίγκηπος τής ’Αλβανίας Τόπια, ή $έ Ναύπακτος άπεσπά-
σθη άπό τών *Αν$εγαυηνών ριετά ίέκ α έτη υπό τού Γκίνη Σπάτα.
Ε π ε ιδ ή £έ ρ.ετά ετερα 8 έτη ήτοι τώ 1386 ή Έ νετία ωφελούμενη
εκ πολλών εσο>τερικών ταραχών και ανωμαλιών, αίτινες ειχον έπι-
κρατήσει έν Κερκύρα, κατέλαβε την νήσον ταύτην, έξέλιπεν ούτω παν
ίχνος άμεσου Ά ν ίεγ α υ ΐκ ή ς κυριαρχίας έν τή ’Ανατολή. ’Αλλά b
Τόπιας καί δ Σ π ά τα ; $έν υπήρξαν έκτοτε οι μόνοι άρχοντες άπάσης
τής μεταξύ Ναυπάκτου καί Δυρραχίου χώρας· πολλού γε καί ίε ι. Έν
 Δυτιχαι χωραι. Πολυαρχία. 'Αλβανοί και Σέρβοι δυνάσται. 287

ποώτοιο, oitoc έν τή ανατολική Έ λ λ ά δ ι ο των Άκκιαίουόλων οίκος,

ουτω καί έν τη δυτική προέκυψε τότε έτερος νέος φραγκικός οίκος, ο
των Τόκκων. Τω 1357 ό Λεονάρδος Τόκκοςεκ Βενευέντου καταγόμε­
νος, είχε προχειοισθη ύπο των Άνδεγαυηνών κληρονομικές άρχων
της Κεφαλληνίας καί της Ζακύνθου, τω δέ 1362 προςέλαβε καί την
Λευκάδα καί την Βόνιτζαν, καταλιπών τω 1381 οτε άπέθανε, τ η ν
αρχήν ταύτην εις τον υιόν του Κάρολον Α' ( 1 3 8 1 — 1 4 2 9 ), οςπς
συνεζεύχθη την Φραγκίσκαν Άκκιαϊουόλαν, την αρρενωπόν θυγατέρα
τού νέου δουκός των Αθηνών ’Ραινεοίου. Πλήν τούτου ό Γκίνης
Σπάτας δεν ήρχε μόνος τ η ; ’Ηπείρου, ’Ακαρνανία; καί Αιτωλίας.
ΙΙαρεκτος αύτού, δεσπόζοντος ιδίως τού ’Αχελώου καί τού 'Α γγελο­
κάστρου. έτερος’Αλβανός, ό ΙΙέτρος Λιόσας, ήρχε τ ή ς νΑρτης καί τ η ;
’Ρωγούς. Άμφότεροι δέ άνεγνώριζον την επικυριαρχίαν, εί καί ονό-
μ α τι μόνον, τού έν Μ εγαλοβλαχία ήτοι Θε σσαλία δεσπόζοντος Συμεών
Ούρώσο, αδελφού τού υ.ενάλου Στεφάνου Δουσσάν, επιλεγόμενου δέ
Ιίαλαιολόγου. Ό Συμεών Ούρώσς, επί τή βάσει τού κυριαρχικού εκεί­
νου δικαιώματος του, επίτρεψε την ηγεμονίαν των Ίωαννίνων εις τον
γαμβρόν αύτού θωμάν Πρελιούβοβιτζ ( 1 3 6 7 — 13 8 5 ), τον σύζυγον
τ η ; ευλαβούς αύτού θυγατρος Μαρία; ’Α γγελικής Π αλαιολογίνης. Ό
Θο>μά; ουτος υπήρξε τύραννο; αίσχιστος όθεν οί δύο άλβανοί δυνά-
σται έπεχείρησαν αδιάκοπους κ α τ’ αύτού πολέμους, καθ’ ούς επί τ έ ­
λους τω 1377 ο Λιόσας κατετροπώθη καί ήχμαλω τεύθη, αφανής εκ-
τοτε γενόμενος έν τή ιστορία· γνωστόν είναι μόνον, ότι 6 εγγονος αύ­
τού άσπασθείς τον ισλαμισμόν έγένετο πασάς ’Ρωμανίας καί συνε-
ζεύχθη συγγενή τινα τού ηγεμονικού των ύσμανιδών οίκου. *0 δε
Γκίνης Μπούας η Σπάτας, ευτυχέστερος η επιτηδειότερος τού όμο-
ρύλου διατελέσας, έξηκολούθησε τον αδιάκοπον εκείνον αγώνα κατά
τού Θωμά, όςτις περί το 1380 δεν ίδίστασε νά καλέστ) εις επικου­
ρίαν κατά των Αλβανών τού; Τούρκους. Κ αί τωόντι τω 1381 καί
1382 ηλθον έπανειλημμένως εις βοήθειαν αύτού κατά τού Σπ ά τα
υρώτον ό Ίσαί'μ (σαχίν), ’Αλβανός αρνησίθρησκος, καί ο Κω στής,
κατόπιν δέ πάλιν ό Ίσαίμ, ώςτε ήσφαλίσθη επί τού παρόντος ο Θω­
μάς. Κ αί ινα περιποίησή κύρό; τ ι νομιμότητος εις την αρχήν αύτού
εζήτησε καί έλαβε παρά τού (ίασιλέως τ ή ; Κωνσταντινουπόλεως
Ίωάννου τού Παλαιολόγου το άξίωμα καί τά παράσημα τού δεσπό­
του. Δεν ε'βασάνιζε δέ μόνον τού; υπηκόους, ά λ λ ’ ούδέ περί τής ιδίας
288 Αυτικαι χώραι. Πολυαρχία. ’Αλβανοί καί Σέρβοι όυνάσται.

αυτονομίας σπουδαίος έκηδετο, δ ιό τι, οτε εν έαρι τού 1385 οί Τούρ­

κοι ύπό τον Τιμουοτάσς προηλασαν μέχρι τ ή ; Ά ο τη ς δεινήν διαποάτ-
τοντες δήωσιν, είς μά'την ό Σ π ά τα ; καθικετέυσε τον τύραννον νά
συμποάξωσι κατά των άπιστων. ’Αλλά περί τά τέλη τού έτους εκεί­
νου έδολοΦονήΟη ο Θωμάς, μη καταλιτώ ν διάδοχον καί τότε η χηοα
αυτού δέσποινα Μαρία Α γ γ ελ ικ ή , συνεζεύχΟη εις δεύτερον γάμον τον
ΊΊσαυ Βουονδελμόντην, η καθώς τον λίγου οι τά ’Ηπειρωτικά, τον
Τζαού, γυναικαδέλφου τού Λεο νάρδου Τόκκου. Ό Τζαού άνεγνωρίσΟη
προΟύμο>ς έν Ίωαννίνοις δεσπότης 'Ρω μαίω ; ( 1 3 8 6 — 1403), έπεχεί-
ρησε νά Οεραπεύσ/, οσον ενεστι τάς ύπό τού Θωμά γενομένας ανεκδιή­
γητους βιαιοπραγίας καί αδικίας, ελαβεν εκ Κιυνσταντινουπόλεως τά
παράσημα τού δεσποτικού άξιιύματος διαβιβασθέντα αύτω διά τού
ΓΙαλαιολόγου Βριώνη (ονόματος τό όποιον έμελλε νά άντηχήσν) εις
την τελευταίαν ημών έπανάστασιν, ούχί ομιυς πλέον ώς χριστιανικόν],
εποοεύβη ποό: τον σουλτάνου Μουοάτ τώ 1387, ι'να άναγνο>οισΟη καί
παρά τούτου ό>ς δεσπότης, καί ύιετέλεσεν επί ικανόν χρόνον εν ει­
ρήνη προς τον Σπάταν.
Οί της ’Ηπείρου λοιπόν Σέρβοι δυνάσται ού μόνον δεν διενοούντο
ν’ άντεπεξέλΟιυσι κατά των Τούρκιυν, αλλά καί την επικουρίαν αυτών
επεζήτουν καί την επικυριαρχίαν ποοΟύμως άνεγνώριζον. Ό δέ της
Θεσσαλίας αρχών Συμεών Ούρώσς μετέβαλε την χώραν εκείνην εις
αληθές μοναστηριού- διότι επί τούτου ( 1 3 5 5 — 1371) κατεσκευάσ^η-
σαν τά γνο>στά των Μετεώρων έοημητηρια εν οίς διηγαγεν άπαντα τον
βίον 6 υιός καί διάδοχός του βασιλεύς Ιωάννης Ούοώσς Δούκας ΙΙα-
λαιολόγος ( 1 3 7 1 — 1410), καταλιπών μεν την διοίκησιν της Θεσ­
σαλίας είς τον ’Αλέξιον "Αγγελον, ον προεχειρίσατο καίσαρα Μεγαλο-
βλαχίας, έπιτρέψας δέ την Δομοκόν καί την Φά.ρσαλον είς τον συγ­
γενή του Στέφανον Δούκαν, τον υιόν τού 'Ραδοσλάβου Χλάπεν. Μη
λησμονήση δέ προςτούτοις δ αναγνώστης οτι προ ικανού τότε χρόνου
τά ύπαιθρα της Θεσσαλίας δεν έπαυσαν κατακλύζόμενα ύπό των
’Αλβανών οιτινες άδιακόπως έπεδήμουν εκ της Ιδίας χώρας ένεκα
των διαιρέσεων καί των διενέξειον των άρχόντο>ν αυτών. Τωόντι της
Ανο) Α λβανίας ηρξεν, ώς προείρηται, δ Κάρολος Ί’όπιας από
τού 1 3 5 8 — 1388 καί μετά τον θάνατον αύτού δ υιός του Γεώργιος
Τόπιας ( 1 3 8 8 — 1 3 9 2 ), οιτινες άμφότεροι, ύπό της Ένετίας ποοστα-
τευόμενοι, άντέστησαν το κατά δύναμιν εις τούς Τούρκους. Ε ίχε δέ
 ’Ολέθρια κατάστασις τής Πελοποννήσου Ιδίως περί τά τέλη τής 14 έκατ. 2 8 9

τότε επικρατήσει είς τάς επισημότερα; αλβανικά; οικογένεια; ή μ α ­

νία του νά γενεαλογώσιν έαυτά; άπό επιφανών οίκων και προ; τ ο ι;
άλλοι; άπό δυτικών επισήμων οίκων, όπερ εξηγείτα ι μέχρι τίνος διά
τής των Άνδεγαυηνών ‘κυριαρχίας* ούτως οι Δουκαγιν ήξίουν εαυτούς
καταγόμενους άπό τίνος due d’Agnin, οί δέ Σπανοί άπο τού πάλαι
αύτοκράτορος Θεοδοσίου, 'Ισπανού το γένος διατελέσαντος, οι δέ Μου-
σακοί άπο των άρχαίο^ν Μολοσσικών βασιλέων. Ούτω λοιπόν καί οι
Τόπιαι ελεγον εαυτούς συγγενείς των βασιλέων τής Γα λλία ς, καί 6
Κάρολος ιδίως εν τινι επιγραφή άπεκάλει εαυτόν πρώτον κύριον τής
Α λβανίας εκ τού Γαλλικού οϊκου. Ά λ λ α ή τελευταία αύτη άξίωσις
δεν ήτο τουλάχιστον όλως διόλου άνυπόστατος, διό τι φαίνεται βέ­
βαιον, οτι δ τού Καρόλου πατήρ είχε νυμφευθή νόθον τινά θυγατέρα
τού εν Νεαπόλει βασιλέως 'Ροβέρτου, όςτις ήτο δμολογουμένως άπό-
γονος τών Καπετιδών. Όπωςδήποτε οί Τόπιαι δεν ήσαν οί μόνοι άρ­
χοντες τής άνω ’Αλβανίας* διό τι παρ’ αύτοίς διετέλουν αυτόνομοι καί
οί Μουσακοί, καί οί Δουκαγιν καί άλλα μεγάλα αλβανικά γένη.
Π λην δέ τούτων καί τινα σλαυικά, ών έπιφανέστατον ήτο τό τού
Βάλσα* διό τι κατά τάς νεωτέρας ερεύνα; οί Βάλσαι δεν ήσαν, ως
άλλοτε έπρεσβεύετο, Γ α λλικ ή ς καταγωγής, άπόγονοι τού Π ροβηγκια-
κού οίκου τών Baux, άλλα μάλλον Σέρβοε τό γένος. ΤΗρχον δέ κατά
τούς χρόνους τούτους τής Σκόδρας, τού Άντιβάρεως, τού Καττάρου,
τού Δουλσίνου, τού Τράου καί τού Σεβενίκου.

Ούτως είχον τά πράγματα έν ταίς εύρωπαικαις τής Α νατολής

χώραις περί τά τέλη τής τεσσαρεςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος* ή δέ
όιαίρεσις αυτή καί ή διχόνοια τών χριστιανών ήν δέν ήδυνήθημεν
ειμή να σκιαγραφήσωμεν ενταύθα, ηύξησεν αντί νά έλαττω θή καθ’ ον
χρόνον b Β α για ζήτ διέπραττε τοσαύτας κατακτήσεις έν Ά σ ία τ ε καί
έν Ευρώπη, συνέτριβε περί Νικόπολιν τον μ,όνον μέγαν στρατόν όςτις
κατωρθώθη τελευταίον νά άντιπαραταχθή είς τούς όσμ.ανίδας, έφαί-
νετο έτοιμος νά κυριεύση την Κωνσταντινούπολή, καί κα τείχε τό
πλείστον τής Μακεδονίας καί τής Θεσσαλίας διά τών στρατών αύτού,
οΐτινες προ καιρού ήρχισαν νά έκπέμπωσιν άποσπάσματα είς τήν
’Ήπειρον, είς τήν άνατολικήν Ε λ λ ά δ α καί είς αυτήν τήν Πελοπόν­
νησον. ’Ενώ ή Ναυαρική εταιρεία κα τείχε πράγματι τήν φραγκικήν
Πελ οπόννησον, δ Γαλλικός οίκος, δ Σαβαυδικός οίκος καί οί ΤΡό$ ΙΟΙ.
(ε λ λ . ις τ ο ρ . κ . π α π α ρ ρ η γ ο π ο ϊλ ο ϊ το μ . ε '.) % 19
290 ’Ολέθρια κατάστασις τής Πελοπόννησου Ιδίως περί τά τέλη τής 14 έκχτ.

Ίωαννϊται ήριζον προς άλ,λήλους]περί τής έπ’αύτής κυριαρχίας* 6 δεσπό­

της τής ελληνικής Πελοπόννησου Θεόδωρος Α' ό ΓΙαλαιολόγος ήριζε
προς τούς Ενετούς περί τής κατοχήςτής ’Αργολίδας, ήριζε προς τούς
Ιδιους αυτού άρχοντας καί έδέχετο εν ταΐςχώοαις αύτού 1 0 ,0 0 0 αλβκ-
νικάς οικογένειας* διό τι ο ί’Αλβανοί κατακλύσαντες εις την Θεσσαλίαν,
είχον αρχίσει, ώς προείπομ,εν, νά μ.εταναστεύωσι προς νότον ιδίως δέ
εις Πελοπόννησον ήλ,Θον πρώτον (Λεν επί Μανουήλ Καντακουζηνού,
τού δεσπότου Μισθρά, δεύτερον δέ επί Θεοδώρου. Οί ’Αλβανοί ούτοι
άνεπλήρωσαν (Λεν τον σφοδρά έλαττο>θέντα πληθυσμών, άλλα συγχρό­
νως προςέθηκαν νέον στοιχειον άνωμ.αλάας εις την δυςτυχή χερσόνη­
σον. Συγχρόνως οί Ναυαραϊοι ήπείλουν τον νέον ηγεμόνα ’Α ττικής
καί Βοιωτίας 'Ραινέριον Ά κκιαίουόλην, τω δέ 1394 άποθανόντος
τούτου άνευ νομ,ίμ.ου άρρενος άπογόνου, 6 μ.έν νόθος υιός του Ά ντώ -
νος κατέλαβε τάς Θήβας καί τήν Λεβάδειαν, 6 δέ επί θυγατρί γαμ.-
βρός του Κάρολος Τόκκος. τήν Κορινθίαν, ή δέ ’Α ττικ ή έρ,εινεν άνευ
ήγεμώνος. Κ α ί το χείριστον ύπήρξεν ότι εν τω μ.έσω τής φοβέρας
ταύτης συγχύσεως, πολλοί καί "Ελληνες καί Φράγκοι δέν έδισταζον
έ'νεκεν ευτελών τινων αντιζηλιών νά προκαλώσι τήν τουρκικήν έπέμ.-
βασιν* οιον ό μ,έν άρχων τής Μονεμ.βασίας Μαμ.ονας κα τά τού δεσπό­
του Θεοδώρου, 6 δ ’ άρχιεπίσκοπος ’Αθηνών Μακάριος, ό τού Δωροθέου
διάδοχος, εν γένει κατά τών Λατίνων, οι δ ’ επίσκοποι Ζητουνίου καί
Σαλώνων, Σάββας καί Σεραφείμ., ώςαύτως κατά τών Λατίνων, αυτοί
οί Ναυαραϊοι κατά τού δεσπότου Θεοδό>ρου, αυτή ή Έ νετία κατά
τού άρχοντος τής Βοιωτίας ’Αντωνίου. ’Εννοείται ότι ό Β α για ζήτ
δεν έκώφευσεν εις τάς ποικίλας ταύτας προςκλήσεις καί εν άρχή τού
1 3 9 6 είςήλθεν εις Θεσσαλίαν, έκυρίευσεν αυτήν ολόκληρον, κατέλα-
βεν έπειτα τά Σάλωνα, τάς ’Αθήνας καί είχεν άποφασίσει νά έμ.βάλη
εις τήν Πελοπόννησον ότε ή άγγελία τού έπερχομ.ένου εις Νικόπολιν
μ,εγάλου στρατού ήνάγκασεν αυτόν νά έπιστρέψη εις Βουλγαρίαν.
Συγχρόνως όμ.ως διέταξε τον Έβρενόςμ,πεϋν νά εξακολούθηση μ.ετ’
άλλων Τούρκων ήγεμ,όνων, τού Ίακούβ πασά καί τού Μουρτασή, τάς
προς μ,εσημ,βρίαν επιχειρήσεις. Τωόντι εν εαρι τού 1397 ό Έβρενος
άγων 5 0 ,0 0 0 άνδρών διέσπασε τά όχυρώμ,ατα άπερ είχε κατασκευά­
σει ό Θεόδωρος εις τον ’Ισθμών* καί αυτός μ,έν μ,ετά τού κρατίστου
στρατού έτράπη προς το νοτιοδυτικόν τής χερσονήσου, ινα καταβάλη
τούς Ναυαραίους καί κυριεύση τήν Μεθώνην, τον δέ Ίακούβ πασάν
 Ό Μανουήλ δεν ωφελείται έκ τής καταστροφής του Βαγιαζήτ. 29 1

επεμψε κατά του ελληνικού δεσποτάτου και προ τούτου κατά τού
νΑργους. Ή πόλις αύτη έκυριεύθη τή 3 Ιουνίου καί έλεηλα τήθη άνη-
λεώς, άπαχθέντων εις αιχμαλωσίαν 1 4 ,0 0 0 αυτής κατοίκων. νΕ π ειτα
τή 21 Ιουνίου κατετοόπωσεν ο Ίακούβ περί Αεοντάριον τον δεσπότην
Θεόδωρον. Τά αυτά δέ έπαθον καί οί Ναυαραΐοι ύπο τού Έβρενός
δηοδσαντος πάσαν την χώραν μέχρι Μεθώνης. Κ α ί ύπεχώρησαν [Λεν
οί τουρκικοί στρατοί εις Θεσσαλίαν, άφού κατέστησαν ύποτελεις τόν
τε δεσπότην Θεόδωρον καί τούς Ναυαραίους, άλλά βεβαίως εκτοτε
ήθελον καί αύται αί έλληνικα ί χώραι ύποταχθή καθ’ ολοκληρίαν, εάν
«δεν έπήρχετο μ ε τ ’ ολίγον ή ύπο των Τατάρων ή ττα καί αιχμαλω σία
τού Β α για ζήτ περί ^Αγκυραν.

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟΝ Η'

Πρόςχαιρος ύφεσις, αλλά φοβερά έξέγςρσίς των ’Οσμ,ανιδών.

Μετά την αιχμαλωσίαν ταύτην, το κράτος των όσμανιδών δεν

κατελύθη μέν, διότι 6 Ταμερλάν ούτε εις την Ευρώπην ήδυνήθη νά
περαιωθή δ ι’ ελλεεψεν στόλου, ούτε εν τή μικρά ’Ασία παρέμεινεν ?να
συμπληρυίση την ολοσχερή χείρωσιν των εν τή χερσονήσω εκείνη οσμα-
νικών κτήσεων. Ά λ λ ’ εάν το κράτος τούτο δεν κατελύθη, κατεκερ-
ματίσθη όμως διά τε των ενεργειών τού ταταρικού δορικτήτορος και
την διχόνοιαν των υιών τού Β α για ζήτ. Ό μεν Ταμερλάν άπο-
κατέστησεν εις τάς κτήσεις αύτών τούς τουρκομανικούς ηγεμόνας τού
*Α ϊδδίν, τού Μεντεσχιέ, τού Τεκκέ, τού Κέρμιαν καί τού Καραμάν.
Όί δέ τέσσαρες τού Β α για ζή τ υιοί, Σουλεϊμάν, Μούσα, *Ίσα, καί
Μωάμεθ, έπολέμησαν προς άλλήλους περί τής αρχής των ύπολειπομέ-
νων λειψάνων τής πατρικής κληρονομιάς. Έ κ τούτων 6 πρώτος, δ καί
πρεσβύτερος, διαπεράσας εις Ευρώπην ήρξε τών ενταύθα οσμανικών
χωρών, οί δέ λοιποί τρεις ήριζον εν ’Ασία. Ό εμφύλιος ούτος αγών
διήρκεσεν ετη δέκα, μέχρις ου δ νεώτερος τών είρημένων σουλτανο-
πχίδων, Μωάμεθ δ Α ', κατισχύσας άλληλοδιαδόχως όλων τών λοι­
πών ήνώρθωσε την ενότητα τού κράτους καί έπανέλαβε την κατα­
κ τη τική ν αυτού πορείαν. Τ ί άρά γε ενπραξαν έν τφ δια σ τήμα τι τούτο)
19*
 $92 Ό Μανουήλ δεν ωφελείται εκ τής καταστροφής του Βαγιαζήτ.

οί χριστιανοί τής Α νατολής, ϊνα ώφεληθώσιν εκ των δεινών δυςχε-

ρειών τού αντιπάλου · αύτών καί προλάβωσι την άναδιοργάνωσιν αυ­
τού; Δυςτυχώς ούδέν, ή σχεδόν ούδέν προς τούτο επιτήδειον.
Ό βασιλεύς Μανουήλ, όςτις από τού τέλους του 1 3 9 9 περιεφέρετο
εις την Εύρο^πν^ν επαιτών εις μάτην επικουρίας, άμα (Λαθών την κα-
' ταστροφήν τού Β α για ζή τ έπέστρεψεν εις Κωνσταντινούπολή τω 1403.
Κ α ί πρώτον (Λεν έξώρισεν εις Λήμνον τον ανεψιόν του Ίωάννην, ον εί-
χεν επ ιβά λει αύτω δ κυρίαρχης τών όσμανιδών επί τής παντοδυνα­
μίας του, καταλύσας ένταυτω το επί τή απαιτήσει τού αυτού δυνά­
στου ίδρυθέν εν Κωνσταντινουπόλει μουσουλμανικόν εύκτήριον καί δι-
καστήοιον. Έ π ε ιτ α δε συνεμάχησε μετά τού Σουλεϊμάν καί ελαβεν
εις ασφάλειαν μεν τής συμμαχίας ταύτης ομήρους, ένα καί μίαν τών
αδελφών τού οσμανίδου ήγεμόνος, εις αμοιβήν δέ, φρούριά τινα περί
τήν Κωνσταντινούπολή κείμενα, καί προςέτι τήν Θεσσαλονίκην καί
άλλας τινάς τής Μακεδονίας πόλεις, τάς οποίας έπέτρεψεν εις τον
κα τ’ άρχάς καθαιρεθέντα ύπ* αυτού ανεψιόν του Ίωάννην. Βραδύτε-
ρον μάλιστα δ Σουλεϊμάν εγημε μίαν τών ανεψιών τού Μανουήλ, καί
ένεκα τού γάμου τούτου προςαπέδωκεν αύτω όλας τάς παραλίους τής
Ιωνίας πόλεις, αϊτινες είχον προ καιρού άφκιρεθή άπο τού κράτους.
Έ π ιτηδειοτέρα ευκαιρία προς άναδιοργάνωσιν τών στρατιωτικών τού
κράτους τούτου δυνάμεων, καί μάλιστα τών ναυτικών, δεν ήτο δυ­
νατόν νά δοθή· καί όμως δ Μανουήλ ούδέν φαίνεται επί τούτω ένερ-
γήσας, όπερ είναι τόσω μάλλον παράδοξον όσω δεν έστερειτο φ ιλοτι­
μίας τίνος καί ανδρείας. Ά λ λ ' οί Παλαιολόγοι ειχον ανέκαθεν άπο-
βά λει παν ηθικόν θάρρος καί πάσαν πολιτικήν σύνεσιν. *Οθεν δ Μα­
νουήλ ου μόνον ούδέν έπραξε προς έπίδοσιν τών δυνάμεων τού κρά­
τους, αλλά καί άφρόνως συνετέλεσεν εις τήν κατάλυσιν τών περιλι-
πομένων λειψάνων αύτού. Τω 1410 δολοφονηθέντος τού Σουλεϊμάν
ύπο δμοφύλων, παρέλαβε τάς έν Εύρώπη κτήσεις αύτού δ Μούσα καί
περιήλθεν εις ρήξιν προς τον Μανουήλ. Τότε εις τών νόθων υιών τού
Ίωάννου Παλαιολόγου, ονόματι Εμμανουήλ, ηύτύχησε νά κατατρο-
πώση λαμπρώς τον τουρκικόν στόλον περί τήν νήσον Πλάτην. ’Αλλ*
δ Μανουήλ, αντί νά βραβεύσ*/) τον αδελφόν του επί τω κατορθώματι,
έφθόνησεν απ’ εναντίας αύτον καί έφυλάκισεν. Εννοείται ότι διά τοι-
αύτης κακοήθους αφροσύνης δεν ήτο δυνατόν νά σωθή δ μεσαιωνικός
έλληνισμός. Ό Μούσα, ί'να έκδικηθή τήν ήτταν τού στόλου του, προς-
 Μόνον εν Πελοποννήσω αναφαίνεται τό φρόνημα του νέου ελληνισμού. 2 9 3

ελθών έπολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη». Ό δέ Μανουήλ, οςτις

καθ’ ά έμπράκτως είχεν άποδειχθή, ήδύνατο νά κατίσχυση οίκοθεν,
εάν ήξευρε νά μεταχειρισθή τάς δυνάμεις αυτού, προετίμ,ησς νά ζη-
τήση την βοήθειαν τού εν ’Ασία έτι διατρίβοντος Μωάμεθ. Τ η συμ-
πράξει λοιπόν τού Μωάμεθ διαπεράσαντος είς Ευρώπην, κατετροπώθη
μέν επί τέλνους 6 Μούσα καί έφονεύθη, 1 4 1 4 , 6 δέ Μωάμεθ μονάρχη-
σας έκτοτε των όσμανιδών ού μόνον άπέδωκε τω Μανουήλ τινάς ε’κ
των περί τον Εύξεινον καί την Προποντίδα κειμένων πόλεων, αλλά
ουδέ ήνώχλησεν αυτόν καθ’ όλον τής βασιλείας αυτού το διάστημα
ήτοι μέχρι τού 1421. Ό Μανουήλ όμως ουδέ τότε έφρόντισε νά πα-
ρασκευασθή δεόντως είς τον κρίσιμον αγώνα, οςτις ήτο πρόδηλον ότι
θέλει έκραγή άμα μετά τον θάνατον τού Μωάμεθ.
Όπόσον τούτο ήτο βέβαιον εξάγεται ε’κ τού ότι αυτός 6 Μωάμεθ
Α', καίτοι ένόμισε δίκαιον νά μή προςβάλη τον Μανουήλ διά τής
συμμαχίας τού όποιου κατέβαλε τον κυριώτατον άντίπαλόν του, δεν
παρήτησεν όμως καθ’ ολοκληρίαν το πολεμικόν αυτού στάδιον. Κ ατέ-
κτησε την Σμύρνην, κατέστησεν αύθις ύποτελή τον ηγεμόνα τού Κα-
ραμάν, έπεχείρησεν έπιδρομάς είς Βλα χία ν, Ουγγαρίαν καί Στειρία ν,
έπαναλαβών τήν ειςπραξιν φόρου από τον ηγεμόνα τής πρώτης των
γιυρών τούτων καί κατασκευάσας είς τήν άριστεράν όχθην τού "Ιστρου,
απέναντι τού ’Ρουχτσουκίου, τό μεθόριον φρούριον Γέρεκι, τού οποίου
τό όνομα παρεφθάρη υπό των Βλάχων είς Γιούργεβον. Δεν άφησε δέ ό
Μωάμεθ Α' άνενοχλήτους καί τάς ιδίως ελλη νικά ; χώρας. Ω φελού­
μενος έκ των άδιακόπων ερίδων των έν αύταις ποικίλων δυναστών,
τω μέν 1414 έκυρίευσε καί κατέστρεψε τήν Βοδονίτζαν εξανδραποδί-
σας 1600 κατοίκους, τω δέ 14 1 5 κατέστησεν ύποτελή τον έν τω μ.ε-
ταξύ καταλαβόντα καί τήν ’Α ττικήν ’Αντώνιον Α' Ά κκιαϊουολην, έ-
λεηλάτησε τήν Εύβοιαν καί τάς Κυκλάδας καί δεν είρήνευσεν ειμή
αφού τή 2 9 ίουλίου 1 4 1 6 ό γενναίος ’Ενετός Λορεδανος κατετροπω-
σεν όλοσχερώς περί Κ αλλίπολιν τον τουρκικόν στόλον. Δ ια τής ειρή­
νης ταύτης προς τήν Έ νετίαν ησύχασαν επί τινα χρόνον αι έλληνικα ι
γώραι. ’Α λλά καί πάλιν, ώς μή ώφελεν, ούδεμ.ία άπηρτίσθη διαρκής
ενιυσις επιτήδεια νά. ά.ποκρούση τά.ς έπικειμένας νέας προςβολάς.

Μόνον έν Πελοποννήσψ ένηργήθη τι* καί τούτο όμως ουχί σπουδαιον

καί τελεσφόρον. Έ τ ι άκμάζοντος τού Β α γ ια ζ ή τ περί τό 1 4 0 0 ό δεσπο-
294 Μόνον εν Πελοποννήσω αναφαίνεται το φρόνημα του νέου έλληνισμου.

της Μισθρά Θεόδωρος Α', άπελπισθεις άπο των περιστοιχιζόντων αυτόν

άδιακόπων κινδύνων, άπεφάσισε να παραχωρητή το ύπ* αυτού κ,υβερνώ-
μενον μέρος τής Πελοπόννησου εις τούς Ίωαννίτας τής 'Ρόδου, οΐτινες
και πρότερον, ούς εΐδομεν, είχον επιχειρήσει τήνκατάληψιν τής χερσονή­
σου ταύτης. Κ α τ ’ άρχάς 6 δεσπότης παρεχώρησεν εις αυτούς αντί 12
χ ιλ . δουκάτων τήν εις αυτόν πρό τίνος χρόνου άπο τού Τόκκου περιελ-
θούσαν Κόρινθον, μετ' ου πολύ δε καί τα Καλάβρυτα. *Αλλ* δτε επί τέ­
λους ήθέλησε πάλιν επί χρήρ,ασι νά παραδώσγ, εις αυτούς καί τον Μι-
σθράν, οί κάτοικοι τής πόλεως ταύτης, παρέχοντες δείγμα ασφαλές τού
νέου πνεύματος ου ένεφορούντο, άντέστησαν καί ήνάγκασαν τούς άντι-
προςώπους τού τάγματος να άναχωρήσωσιν έκείθεν* τω ό'έ 1404 οι
Τωαννΐται άπήλθον καί άπο των Καλαβρύτων καί άπο τής Κορίνθου,
συμφωνήσαντες νά λάβωσι παρά τού βασιλέως Μανουήλ, άδελφού οντος
τού Θεοδώρου, 4 3 ,0 0 0 δουκάτα. Τω 14 0 4 λοιπον τά πράγρ.ατα έπα-
νήλθον έν Πελοποννήσω εις ήν ήσαν προ τετραετίας κατάστασιν. Οι
μέν Ε νετο ί κατειχον τήν Μεθώνην, τήν Κορώνην καί τήν Α ργολίδα*
ή δε άρχιεπισκοπή Πατρών άπετέλει αυτοτελή ιερατικήν ηγεμονίαν
ύπδ τήν κυριαρχίαν τού πάπα* πάσα S i ή λοιπή χερσόνησος ήτο δια-
νενεμημ,ένη μεταζύ των Ελλήνω ν καί τής Ναυαρικής ίζα ιρ εία ς ής
προέστη έκτοτε δ Γενουαίος Κεντουριόνης Ζαχαρίας (1 4 0 4 — 1 4 3 2 ).
Είς το φραγκικόν τής Πελοποννήσου τμήρ,α ήσαν πάντοτε καί "Ε λ ­
ληνες φεουδάρχαι, καί άναφέρεται ρ.εταξύ αυτών κατά τούς χρόνους
τούτους δ ιππότης Ιωάννης Κουτρούλης. Οί S i ποικίλοι εκείνοι κυ­
ρίαρχοι δεν είρήνευον προς άλλήλους, πολλού γε καί δει. Ό μέν Ζα­
χαρίας έδιχονόνει προς τούς Ενετούς, δ S i δεσπότης Θεόδωρος Α'
ώρρ,ησε τω 1 4 0 6 κατά τού Ζαχαρίου, ρ.ηδέ εις τούτο άρκούρ,ενος
έλεηλάτησε καί τήν περί Μεθώνην ένετικήν χώραν έπαγαγών αυ­
τόθι ζημίαν 3 0 0 ,0 0 0 ύπερπύρων. Έ π ειτα κατά το έπιδν έτος, άπο-
θανόντος τού Θεοδώρου Α' είς Μισθράν άνευ νομίμων κληρονόρ.ων, το
δεσποτάτον περιήλθεν είς τον βασιλέα Μανουήλ, δςτις έπέτρεψεν αύτδ
είς τον δεύτερον υιόν του Θεόδωρον B r ( 1 4 0 7 — 1 4 4 3 ). Έ κ τούτου δε
ηύξησεν ετι μάλλον ή άνωμαλία των έν Πελοποννήσφ πραγρ.άτων.
Ε π ε ιδ ή δ Θεόδωρος Β ' ήτο άνήλικος, άνέλαβε μεν τήν κυβέρνησιν
τού δεσποτάτου δ ρ,έγας δούξ Μανουήλ Φραγκόπουλος, άλλ* δ επί­
τροπος ούτος τής άρχής δεν είχεν άρκετήν ήθικήν 0'ύναρ.ιν, ώςτε νά
καταστήσν) το παρ’ αυτού έκπροςωπούρ.ενον αύτοκρατορικον άξίωμα
 Μόνον ένΠελοποννήσω αναφαίνεται το φρόνημα του νέου έλληνιμμου. 2 9 5

σεβοοστόν εις τούς "Ελληνας άρχοντας καί εις τον Ζαχαρίαν. Εις δε
την αναρχίαν ταύτην συνετέλει καί τούτο, ότι κατά τον πολλάκις
μνημονευθέντα ύφ’ ημών N sxp txor d ialo y o y τού Μάζαρι, έν Πελο-
ποννήσω ψκουν κατά τούς χρόνους τούτους άναμίξ γένη πολιτευόμενα
πάμπολλα* διότι παρεκτός των Ελλήνω ν, οΐτινες άπετέλουν την κυ·
ριωτάτην βάσιν τού πληθυσμού, έσώζοντο έτι ούκ ολίγοι Σλαύοι καί
Φοάγκοι, έπήλθον δέ νεωστί ικανοί ’Αλβανοί καί πλήν τούτων άναφέ-
ρονται Α ιγύπτιοί τινες, ήτοι Ά τσίγκανοι, καί ’Ιουδαίοι. *0 βασιλεύς
Μανουήλ λοιπόν ένόμισεν απαραίτητον νά έ'λθη αύτοπροςώπως εις Π ε­
λοπόννησον, ίνα άνορθώση την νόμιμον τών πραγμάτων τάξιν καί ένι-
σγύσν) το ελληνικόν δεσποτάτον. Άναχωρήσας επί τούτω εκ Κων­
σταντινουπόλεως μεσούντος τού 1 4 1 4 , έν συνοδία τού υιού του, τού
νέου δεσπότου Θεοδώρου Β \ έπλευσε πρώτον εις Θάσον, ήν κυβερνω-
μένην υπό τινων Ε λλήνω ν δυναστών, καθυπέταξεν εις την κεντρικήν
κυβέρνησιν. "Επ ειτα διεχείμασεν ε’ις Θεσσαλονίκην, καί κατά τό ακό­
λουθον έαρ έξακολουθήσας τόν προς τήν Κόρινθον πλούν, διήλθε διά
τού πορθμού τής Εύβοιας, όπου έ'τυχε παρά τού Ε νετού βαιλου πά-
σης τιμής, καί άπεβιβάσθη τή 13 μαρτίου 1 4 1 5 εις Κεγχρεάς. Ό
ήγεμών τών Φράγκων Ζαχαρίας ήναγκάσθη νά όμόση αύτώ π ίσ τ ιν οί
δε στασιάζοντες άρχοντες συνελήφθησαν καί άπεστάλησαν εις τήν
Κωνσταντινούπολή. Τότε έπεβλήθη εις τήν χώραν ειδικός φόρος έπί
τω σκοπώ τής τού ’Ισθμού όχυρώσεως κατά τών τουρκικών έπιδρο-
μών, καί τό εργον τής όχυρώσεως ταύτης άρξάμενον ττ, 8 άπριλίου
έπεδιώχθη μετά τοσούτου ζήλου, <ύςτε άπηρτίσθη έντος 2 5 ημερών.
Ή όχύριυσις συνίστατο εις μακρόν από τής μιας θαλάσσης μέχρι τής
έτέρας τείχος, έχον έκ διαλειμμάτω ν 150 πύργους καί εις τά άκρα
δύο οχυρά φρούρια,. "Ινα δε συντηρήτα,ι διαρκώς εις καλήν κατάστα-
σιν, ού μόνον ο νέος φόρος έγένετο μόνιμος, ά λ λ ’ 6 Μανουήλ παρεκά-
λεσε καί τήν Έ νετίαν νά συντελέση χρήματικώς, καθό έ'χουσα ώςαύ-
τως συμφέρον ν* άποτρέψη τάς έπιδρομάς τών πολεμίων έκείνων. Ή
Έ νετία όμως άπεποιήθη έπί τφ λόγω ότι είχε πολλάς άλλας ούδέν
ήττον κατεπειγούσας δαπάνας. Ό Μανουήλ διέτριψεν έτος περίπου
εις Πελοπόννησον, καί αφού έζεφώνησεν έν Μισθρα πομ,πώδη έπική-
δειον λόγον εις μνήμην τού προαποθανόντος αδελφού αυτού Θεοδώρου
Α', άπήλθε κατά μάρτιον τού 1 4 1 6 εις Κωνσταντινούπολή.
296 Τολμηρά νομοθετικά καί διοικητικά δόγματα του νέου Ελληνισμού.

Έ π ί της διατριβής ταύτης του Μανουήλ έν Πελοποννησω συνέβη

γεγονός τ ι έκ των ολίγων δυςτυχώς όσα περιεσώθησαν εις ημάς, των
μαρτυρούντων ότι ό νέος ελληνισμός δεν περιωρίζετο εις άπλην μελέ-
την των αρχαίων συγγραφέων, όπως συνέβαινε παρά τοίς πλείστοις
των έν Κωνσταντινουπόλει λογιών, άλλ* ηρχισε νά ζητη την εις τά
πράγματα έφαρμογήν των τοιούτων αύτου μελετών. "Ηκμαζε τότε έν
τη ελληνική ’Ανατολή ό Γεοόργιος Γεμιστός, ό βραδύτερον μετονομα-
σθείς Πληθών. Ό Γεώργιος Γεμιστός, γεννηθείς έν Κωνσταντινουπόλει
περί τό 1 3 5 5 , διέτριψε νέος ών έν Άδριανουπόλει, ήτις ώς ηξεύρομεν
ητο εκτοτε ύποτεταγμένη εις τούς Τούρκους, καί έπειτα μετέβη εις
Σπάρτην, όπου διηγα γε τό πλεΐστον της ζωής, ασχολούμενος έν μέρει
μεν περί την έκπληρωσιν των δικαστικών καθηκόντων τά οποία είχε
περιβληθη, έν μέρει δε περί την μελέτην τών άρχαίιον συγγραφέων,
ών ύ'ιέσωσεν εις ημάς ούκ όλίγας περικοπάς, καί περί την σύνταξιν
ιδίων φιλοσοφικών συγγραφών, ούν άλλαι μέν έδημοσιεύθησαν, άλλαι
δε άπωλέσθησαν. Τό έν τη ελληνική Πελοποννησω δικαστικόν αυτού
αξίωμα ητο ώς φαίνεται τό ύπατον τών αξιωμάτων τούτων, διότι ό
Γρηγόριος Μοναχός λέγει αυτόν προσζάζην ζών νόμων. Αυτός δε ού-
τος ό Γρηγόριος, και έτερος σύγχρονος άνήρ, ό Ιερώνυμος Χαριτώνυ-
μος έγκωμιώζουσι την σοφίαν καί την δικαιοσύνην τού άνδρός διά
Τών υπερβολών έκείνων αίτινες ησαν έ*μφυτοι εις τούς ήμετέρους λό­
γιους κα τ’ έκεϊνο τού χρόνου. Λέγσυσιν αύτόν άνώτερον τού Μίνω καί
τού ΊΡαδαμάνθυος καί τού Άριστείδου* βεβαιούσιν ότι τοσαύτη μέν
ητο η περί τούς νόμους σοφία αύτού ώςτε άν συνέβαινέ ποτέ νά άπο-
λεσθώσιν, άκριβέστερον άν ούτος έξέθετο αύτούς Σόλωνος παντός καί
Λυκούργου* τοσαύτη δε ή περί την διανομήν τού δικαίου ακρίβεια,
ώςτε ό τε ήττηθείς καί ο νικησας άπηρχοντο άμφότεοοι στέργοντες
καί προςκυνούντες. Όπωςδηποτε ό Γεμιστός ητο έν Σπάρτη τω 1415
καί άπηύθυνε τότε περί της Πελοπόννησου καί τών έν Πελοποννησφ
πραγμάτων δύο λόγους, τον μέν προς τον βασιλέα Μανουήλ η, καθώς
τον λέγει αυτός, Έμμανουηλον, τον δε συμβουλευτικόν προς τόν δε­
σπότην Θεόδωρον.
Περί τών λόγων τούτων θέλομεν δια λά βει ένταύθα ολίγα τινά. Έν
πρώτοις ό Γεμιστός άξιοι, ότι έν Πελοποννησω καί εις τάς πέριξ νή­
σους ωκουν "Ελληνες γνήσιοι, ούδενός ξενικού στοιχείου άναμιχθέντος
μ ετ' αύτών η παρ’ αύτοίς οίκησαντος. Τούτο ό'έν είναι κατά πάντα άκρι-
 Τολμηρά νομοθετικά καί διοικητικά δόγματα του νέου Ελληνισμού. 2 9 7

βες, διότι έκτω ν πραγμάτων γνωρίζομ.εν καί προ μικρού έτι εϊδομεν
όμολογούμ,ενον υπό του Μάζαρι, ότι έν Πελοποννήσω ωκουν κατά τούς
χρόνους εκείνους, παρεκτός των Ελλήνω ν, ούκ ολίγα άλλα γένη. *Αλλ*
έξ αυτής ταύτης τής άξιώσεως μάρτυρος παρόντος προς παρόντας μάρ­
τυρας, είμπορούμεν μ.έχρι τίνος νά έξαγάγωμεν τό συμπέρασμ.α, ότι
όσα δήποτε και αν ήσαν τά προςπαρειςελθόντα είς τήν χερσόνησον
ξενικά γένη, τό πολυπληθέστερον τού πληθυσμ,ού μέρος ήτο πάντοτε
ελληνικόν. Τό δέ κυριώτατον των Πελοποννησίων ένασχόλημα ήτο,
λέγει ό Γεμιστός, ή γεωργία καί ή κτηνοτροφία, όΥ ών συνετήρουν
μ,έν τάς ιδίας οικίας, έτέλουν δέ τούς φόρους καί προςέτι έπήρκουν
είς τήν στρατιωτικήν υπηρεσίαν. "Εκαστος των φόρων δεν ήτο κατ*
ιδίαν βαρύς, ολοι όμού όμ.ως ήσαν πολλοί καί ποικίλοι, είςεπράττοντο
υπό διαφόρων είςπρακτόρων καί άπητούντο είς χρήματα, ούχί είς αυ­
τούσια προϊόντα. Καλούμενοι νά στρατεύσωσιν οί κάτοικοι προςήρ-
χοντο εκ πολλ,ών ολίγοι καί έκ τούτων οί πλείονες άοπλος οϊτινες
έπειτα έλειποτάκτουν, ϊνα έπιστρέψωσιν είς τάς συνήθεις αύτών εργα­
σίας* όθεν ήκιστα ήσαν χρήσιμοι πρός πόλεμον* διότι, κατά Γεμιστόν,
ούδείς δύναται συγχρόνως νά μετέρχεται τά τε τού πολνέμ,ου καί τά
τής ειρήνης έργα, εντεύθεν δέ καί τό τού Ίσθμ.ού τείχος θέλει άποβή
ανωφελές καί ό κίνδυνος θέλει υπάρξει μ.έγας, άμα νέος πρόκυψη αγών.
Ό επιβληθείς εσχάτως στρατιωτικός φόρος, ϊνα δι* αυτού διατηρώ νται
μισθοφόροι πρός τήν τού Ισθμού άμ.υναν, είναι άτοπώτατος, δ ιό τι
ούδέν ύπάρχει άτοπώτερον τού καταπιέζειν μεν τούς ιθαγενείς, προς-
δοκαν δέ τήν σωτηρίαν άπό ξένων μισθοφόρων. "Οθεν ό Γεμιστός
πρυέτεινε νά διαιρεθή ό εργατικός τής χερσονήσου λαός είς δύο τάξεις,
ών ή μέν νά τελή άποκλειστικώς στρατιωτικήν υπηρεσίαν, ή δέ νά
γεωργή τήν χώραν καί νά τελή τούς φόρους άποκλνειστικώς ώςαύτως,
κατατασσομένου έκάστου Πελοποννησίου είς έκατέραν των δύο τού­
των τάξεων, καθόσον ήθελε λογισθή πρός ταύτην ή εκείνην χρησι-
μώτερος. Έάν δέ εν τινι τής Πελοποννήσου χώργ. πάντες οί άνδρες
ήθελον λογισθή πρός τήν στρατιωτικήν υπηρεσίαν χρησιμώτεροι, οί
τοιούτοι θέλουσι διαιρεθή είς εταιρείας ύποχρεουμένας έκ περιτροπής
νύν μ.έν νά καλΛιεργώσι τάς γαίας αύτών, νυν δέ νά ύπηρετώσι στρα­
τιωτικούς.
Πλήν τούτου ό Γεμκστός προέτεινε νά τροπολογηθή καί τό φορο­
λογικόν σύστημα είς τρόπον ο>ςτε νά μή είςπράττωνται πολλοί μέτριοι
298 Τολμηρά νομοθετικά καί διοικητικά δόγματα τού νέου Ελληνισμού.

φόροι διά -ποικίλων είςπρακτόρων και είς χρήματα, αλλά νά δρισθή

εις μόνος ετήσιος φόρος.είς αυτούσια προϊόντα λαμβανόμενος παρ’ έκα­
στου ύφ’ ένος είςπράκτορος, όπερ ήθελε μ,έν έπαρκέσει είς τήν κοινήν
χρείαν, άποβή δέ όλιγώτερον καταθλιπτικον είς τον φορολ^ογούμενον.
Ούδέ είς ταύτα περιωρίσθη 6 Γεμιστός, ά λ λ ’ έζέθηκε καί δποία τις
χρήσις έπρεπε νά γίνετα ι των δημοσίων τούτων προςόδων. Τρεις αν­
θρώπων τάζεις δικαιούνται κατ’ αυτόν νά μετέχωσι των προϊόντων
τού εργατικού πλήθους* πρώτον, εννοείται, αυτοί οί παραγωγοί, επειτα
οί παρέχοντες τά τής εργασίας κεφάλαια καί τελευταΐον οί επιμελού­
μενοι περί τής κοινής ασφαλείας, ευημερίας καί τάζεως. Παραγωγούς
λέγει τούς γεωργούς, τούς άμ,πελουργούς καί τούς ποιμένας* κεφάλαια
δε τής εργασίας, τά γεωργικά κτήνη, τάς αμπέλους, τά ποίμνια καί
τά τοιαύτα* έπιμελητάς Si των κοινών, τούς στρατιώτας καί τούς
πάσης τάζεως άρχοντας, ιδίως δέ τον τά πάντα διέποντα ύπέρτατον
κυβερνήτην* διότι εργάτης, κεφαλαιούχος καί μαχητής είναι τά φυ­
σικά καί αναγκαία συστατικά πάσης εύνομουμένης κοινωνίας. ’Ε πί
τή βάσει των αρχών τούτων τά προϊόντα τής χώρας, ελαιον, οίνος,
σιτηρά, βάμβαζ, αρνία, γάλα, προβάτων έρια καί ειτι άλλο, πρέπει
νά διαιρώνται είς τρία, καί μετά τήν άφαίρεσιν τού σπόρου καί τών
γεννητόρων κτηνών, έν μ.έν μέρος ν* άφίνεται είς τον παραγωγόν, έτε­
ρον δέ νά παρέχεται είς τον κεφαλαιοδότην καί το τρίτον νά είςέρχε-
τα ι είς τον δημ.όσιον θησαυρόν. Ό παραγωγός λοιπόν δ δι* ίδιων κε­
φαλαίων εργαζόμενος δικαιούται νά λάβη τά δύο τρίτα τού προϊόν­
τος, καί άφ’ ετέρου τό δημ.όσιον, οσάκις αυτό παρέχει τά τής εργασίας
κεφάλαια, λαμ,βάνει ώςαύτως τά δύο τρίτα* δ δέ καλλιεργών τό κτήμά
του διά κοινής προς έτερον δαπάνης λαμβάνει, παρεκτός τού είς τό κε-
φάλαιον άφωρισμένου τριτημορίου, τό ήμισυ προςέτι τού παραγωγικού.
Οί έργάται καίτοι δύνανται νά όνομ,άζωνται εΜωτεc, διότι εργάζον­
τα ι μόνον καί πληρώνουσι φόρον, στρατιωτικήν S i ύπηρεσίαν δέν τε­
λούσα δέν πρέπει όμως διά τούτο ούτε νά άδικώνται, ούτε νά περκρρο-
νώνται, ούτε αύτογνωμόνως νά καταθλίβωνται. Ιδού Si πώς δ Γ ε μ ι­
στός διανέμει μεταζύ τών επιμελητών τού κοινού συμφέροντος τά είς
τό δημόσιον άνήκοντα καί παρ’ αυτού είςπραττόμενα προϊόντα τής
παραγωγής. Προς διατροφήν καί συντήρησιν έκάστου μέν πεζού στρα­
τιώτου, δρίζει τό προϊόν τής παραγωγής μιας ειλώτων οικογένειας,
έκάστου S i ίππέως, δύο οικογενειών, έκάστου δέ άζιωμ,ατικού τού
 Τολμηρά νομοθετικά καί διοικητικά δόγματα του νέου Ελληνισμού. 299

στρατού η πολίτικου αρχοντος η άρχιερέως καί ίερέως, τό προϊόν της

παραγωγής τριών οικογενειών, έπιτρέπων εις τον άνώτατον άρχοντα
νά όρίση τό προς συντήρησιν της ιδίας αύτου αυλής άπαιτούμενον
προϊόν της παραγωγής.
Ό Γεμιστός επιθυμεί νά έξορισθή όσον ενδέχεται εκ της Πελοπόν­
νησου τό νόμισμα, διό τι η χώρα κατεκλύσθη ύπό ζένων καί κ ίβ δ η ­
λων νομισμάτων, έξ ών ολίγοι μεν τινες ώφελούνται, οί δε πολλοί
άπατώνται αίσχρώς. ’Αφού αί είςπράξεις καί αι δαπάναι γίνονται εις
αυτούσια προϊόντα, η ανάγκη τού νομίσματος αποβαίνει ελά χιστη. Τό
ειςαγωγικόν έμπόριον δεν είμπορεϊ είμή νά ηναι σφόδρα περιωρισμένον,
διότι ή Πελοπόννησος έπαρκεϊ καθ’ όλα εις έαυτήν καί δεν έχει ανάγ­
κην νά είςάγη ειμη σίδηρον καί όπλα* ταύτα δέ είμπορεϊ νά άνταλ-
λάσση διά τού άφθονου αυτής μαλλιού, λινού, βάμβακος καί βύσσου.
Ούδέν ήττον ο Γεμιστός επιτρέπει μεν εις τε τούς πολίτας καί εις
τούς ξένους την ατελή είςαγωγήν ωφελίμων αντικειμένω ν επ ιβά λλει
όμως βαρύ τέλος εις την εξαγωγήν παντός ό,τι δύναται νά άναλωθή
έπωφελέστερον εντός της χώρας, ϊνα εξασφάλιση μεν τάς έσωτερικάς
αυτής άνάγκας, πληρώση δέ τά δημόσια τα μεία χρημάτων, τά όποια
δύνανται νά χρησιμεύωσιν εις πρεσβείας καί εις άλλας εκτάκτους
δαπάνας. Πραγματεύεται δέ καί περί τών βελτιώσεων όσας νομίζει
αναγκαίας εις την ποινικήν δικαιοσύνην. Κ αθ’ ά λ έγει, εν Πελοπον-
νησω συνέβαινον συχνότατα κακουργήματα, τά όποια κατά τούς υφι­
σταμένους νόμους έπρεπε νά τιμωρώνται διά της ποινής τού θανάτου.
Έν τούτοις η μέν ποινή αυτή έπεσεν εντελώς εις αχρησίαν, οί δέ
ένοχοι ή μένουσιν ως επί τό πλειστον παντελώς ατιμώ ρητοι ή ακρω­
τηριάζονται. Κ αί τούτο μέν είναι παντελώς βάρβαρον, ή δέ άτιμωρη-
σία ήκιστα συντελεί είς την δημοσίαν ασφάλειαν. "Οθεν ό Γεμιστός
γνωμοδοτεΐ νά καταδικάζωνται μάλλον οί επί κακουργήματι εξελεγ­
χόμενοι, εις δεσμά καί αναγκαστικήν προς κοινόν όφελος εργασίαν,
καί ιδίως είς βελτίωσιν τού κατά τον Ισθμόν τείχους, άνακουφιζομέ-
νων ουτω τών στρατιωτών καί τών φορολογουμένων. Τελευταϊον ό Γ ε ­
μιστός μετά πολλής αύστηρότητος όμιλε! περί τών ρ,οναχών, λέγων
αυτούς παντελώς άχρηστους είς τήν πολιτείαν, άποκλείων αυτούς άπό
πάσης μετοχής είς τάς δημοσίας προςόδους,καί καταλείπων μέν αύτοις
τήν περιουσίαν των, εάν έχωσι τοιαύτην, άλλά προτρέπων τον βασι­
λέα νά προνοήση περί τής ριζικής θεραπείας τού τε άτοπήματος τού­
 300 Τολμηρά νομοθετικά και διοικητικά δόγματα του νέου Ελληνισμού.

του καί πολλών άλλων καταχρήσεων, εάν θέλη νά ενίσχυση τό κράτος

καί νά άπαλλάξη αυτό από της επικείμενης καταστροφής.
Τοιαύτας μ.εταρρυθμ.ίσεις προέτεινεν b Γεμ.ιστός εις τον πρώτον αύ-
του λόγον, τον προς τον βασιλέα Έμ.μανουηλον, μ.ή λνησμονών επί τέ­
λους νά παρατήρηση ότι αυτός, ό φιλόσοφος Γεμιστός, είναι ό μόνος
επιτήδειος νά έπιτραπη την έκτέλεσιν της άναμορφώσεως ταΰτης,
διό τι ούδείς άλλος παρεκτός αύτού ηθελεν έχει την απαραίτητον προς
τούτο τόλμ.ην καί δεξιότητα. ΕΙς δέ τον δεύτερον λόγον, τον .προς τον
•δεσπότην Θεόδωρον, επανέρχεται εις τό αυτό θέμα, άγωνιζόμ.ενος νά
έξεγείρη την φιλοτιμίαν τού νέου εκείνου προς έκτέλεσιν τ*7,ς προεκτε-
θείσης άναμορφώσεως. Ά λ λ ’ η άναμ.όρφωσις αυτή δεν έξετελέσθη, καί
ίσως ούτε ητο δυνατόν νά έκτελεσθη. Αί δοξασίαι όμως καί αί προαι­
ρέσεις τού Γεωργίου Γεμιστού είναι ούδέν ηττον πολυειδώς αξιοση­
μείω τοι. Παρεκτός ότι έμ,φαίνουσι την ανάγκην ήν όσημ,έραι ηρχισε
πλειότερον νά αισθάνηται ό νεώτερος ελληνισμός τού νά μή περιορίζη-
τα ι εις λόγους απλούς, άλλά νά ζητη νά έφαρμόση τούς λόγους εις
τά πράγματα, τά ύπομνημ,ατα τού Γεμιστού διδάσκουσιν ημάς πολλά
περί της τότε κοινωνικής καταστάσεως καί άποκαλύπτουσι φρονη-
μ,ατά τινα γενναία καί σωτήρια. Ή προτεινομένη ύπ* αυτού οριστική
διαίρεσις των κατοίκων εις παραγωγούς καί μαχίμ.ους η άλλους δη-
.μ,οσίους λειτουργούς, ενθυμίζει μέχρι τίνος τό άρχαΐον σπαρτιατικόν
πολίτευμ,α. Ή δε ιδέα τού ενός καί μ.όνου φόρου είναι κατά τούτο
μάλιστα περίεργος, ότι έπρεσβεύθη καί εν τοΐς νεωτέροις χρόνοις πρώ­
τον ύπό τού περιωνύμ,ου Γάλλου στρατάρχου Βωβάν καί ε*πειτα ύπό
της οικονομικής σχολής των λεγομένων φυσιοκρατικών. Κ αί τό άξιο-
σημείωτον είναι ότι ό τε Βωβάν καί οί φυσιοκρατικοί ώς μοναδικόν
φόρον προέτειναν τον επί της γης φόρον, όπως καί οήμέτερος μεσαιω­
νικός δημ,οσιολόγος. Έ ν τούτοις είναι περιττόν νά παρατηρησωμ.εν ότι
ό τοιούτος μ,οναδικός φόρος ηθελεν είναι άδικος καθό έπιβαρύνων μίαν
μόνον τάξιν παραγωγών, άφίνων δε αφορολόγητα όλα τά λοιπά της
εργασίας προϊόντα, καίτοι πολλάκις άσυγκρίτω λόγω επικερδέστερα.
Ό μόνος δίκαιος ενιαίος φόρος ηθελεν είναι ό επί των περιουσιών, όςτις
καί έπροτάθη ύπό νεωτάτων οικονομολόγων, άλλ* άχρι τούδε δεν έφηρ-
μ.όσθη είμ,η ώς πρόςθετος φόρος, ούχί ώς ενιαίος. Πλην τούτων, έκ
των λόγων τού Γεμιστού συνάγεται, ότι η κατά τάς προηγουμένας
-εκατονταετηρίδας τοσούτον έν Ιίελοποννήσω άκμάσασα βιομηχανία,
 Πλειότερά τινα. περί Γεωργίου Γεμιστού. 301

ειχεν έκλείψει η μαρανθή επί των χρόνων αύτού. Ήξεύρομεν πόσον

ποικίλη καί προςοδοφόρος ήτο ή βιομηχανία αυτή από της όγδοης,
έκατονταετηρίδος καί εφεξής εν Πάτραις καί εν Κορίνθω, μάλιστα εν-
ττ) τελευταία ταύτν) πόλει η των μιταξωτών υφασμάτων εξεργασία.
Ε π ειδ ή δε η Κόρινθος όμολογουμένως άνήκεν είς τον δεσπότην Θεό­
δωρον, πρέπει νά ύποθέσωμεν, oTt ένω εν Θήβαις ή μεταξουργία έξη-
κολούθει προκόπτουσα, εν Κορίνθω ειχεν έκλείψ ει έν τω μεταξύ, δ ιό τι
άλλως ο Γεμιστός δεν ήθελεν εΐπει ότι τό κυριώτερον ένασχόλημα των
Πελοποννησίων ητο ή γεωργία καί ή κτηνοτροφία. ’Ορθότατα δε
σκέπτεται ό Γεμιστός περί ποινικής δικαιοσύνης καί ετι όρθότερον περί
τού μοναχικού βίου. Ή ζωηρότης 8 ι ης κατακρίνει την αργίαν αυτού
καί την άξίωσιν τού νά τρέφηται εκ της εργασίας των άλλων, αυτός,
κατ’ ούδέν συντελών είς την συντήρησιν τού κοινού, μαρτυρεί ότι ό-
νέος έλληνισμός, εάν εστιν ότε η άνέτρεχε μέχρι των αρχαίων χρόνων
η προέτρεχε των μεσαιωνικών, δεν έδίσταζεν όμως νά παραδεχθώ) τά
φρονήματα πολλών εκ τών βασιλέων καί τών λογιών τής μεταρρυθ-
μίσεως καί τής μακεδονικής δυναστείας, οί'τινες άνωμολόγουν τά εκ
τής καταχρήσεως τού μοναχικού βίου προερχόμενα δεινά. Τελευταίον
ή βαθεια πεποίθησις ήν είχεν ό Γεμιστός ότι έσχάτη έπέκειτο κα τα­
στροφή καί ότι ή καταστροφή αυτή δεν δύναται νά άποτραπή είμή
διά ριζικών μεταρρυθμίσεων, άποδεικνύει ότι, αν οί Φράγκοι, οί Σλαύοι
καί οι Α λβανοί δεν είχον την συνείδησιν τού έπικρεμαμένου κινδύνου,
οί "Ελληνες, άν οχι άλλο, δεν έπαυσαν τουλάχιστον περί αυτού μερι-
μνώντες καί σκεπτόμενοι.

Έ ν γένει δε ό Γεώργιος Γεμιστός δύναται νά λογισθή ώς εις τών

κυριωτάτων άντιπροςώπων τού ελληνισμού τών χρόνων τούτων καί
Ιδίως τού ελληνισμού εκείνου, οςτις μή άρκούμενος είς την θεωρητικήν-
τού αρχαιότερου μελέτην, έπεχείρει εκ δια λειμμά τω ν νά μεταφέρω
είς τον πρακτικόν βίον τά φρονήματα όσα εκ τής μελέτης ταύτης.
προςεπορίζετο. Παρά τω Γεωργίφ Γεμιστώ μάλιστα ή τάσις αυτή
εφθασεν είς τοσούτον υπερβολής, ωςτε ό άνήρ φαίνεται περιπεσών είς
τήν πλάνην τού Ίουλιανού τού αποστάτου, καί πρεσβεύσας περί αυ­
τής τής θρησκείας δόγματα άλλότρια τού χριστιανισμού. Τά δόγματα
αυτού ταύτα έξετέθησαν εις τινα περί νόμων συγγραφήν, ήτις έκάη,
μέν βραδύτερον υπό τού πατριάρχου Γενναδίου, ής όμως σιόζονται.
302 Πλειότερά τινα. περί Γεωργίου Γεμιστού.

αποσπά*ιματα έπανειλημ.μ,ένως έκδοθέντα έν Γερμανί^ καί εν Γα λλία .

Έ ν τούτοις, ότε ο του Μανουήλ διάδοχος Ιωάννης Β' Παλαιολόγος
έλθών είς Πελοπόννησον τω 1428 τον συνεβουλεύθη περί της ένώσειυς
της ανατολικής εκκλησίας μ,ετά της δυτικής, ό Γεμιστός ε”δωκεν
είς τον βασιλέα όσον ενδέχεται συνετάς περί του ζητήματος τούτου
συμ,βουλάς. Τον είπεν ότι η επί τούτου μ,ετάβασι; του βασιλέως είς
την Ιτ α λ ία ν , ητο επισφαλής μάλλον η ωφέλιμος· εάν δέ πάντως άπο-
•φασισθή η οδοιπορία, ανάγκη νά κανονισθή ότι εν ταις γενησομέναις
αυτόθι περί τούτου διασκέψεσιν, η ψηφοφορία δέν θέλει γίνεται κατά
κεφαλήν άλλ* ότι έκαστη μερίς, Α νατολικοί καί Δυτικοί, θέλει έχει
ίσον αριθμόν ψήφων. Ά λ λ ω ς οί Δυτικοί, άτε πλειότεροι, θέλουσιν άπα-
ραιτήτως πλειονοψηφήσει, είς δέ τούς ήμετέρους δέν θέλει μ,είνει άλλο
είμη νά ύποκύψωσιν είς την θέλησιν των αντιπάλων. Είναι αληθές
ότι κατά τινα των νεωτέρων ερευνητών, ό Γεμ,ιστος δέν έγνωμ,άτευσεν
ουτω είμη ϊνα άποτύχγ) ή ενωσις, ήτις, Χ.αθο μ,έλλουσα νά ένισχύσγ,
την χριστιανικήν εκκλησίαν, δέν συνέφερεν είς αύτον τον βουλευόμε-
νον την κατάλυσιν αυτής. Ά λ λ ’ άν τοιαύτην έξήγησιν ήθέλομεν δώ­
σει είς την άπόκρουσιν πάσης ένώσεως προαιρούμενης την ολοσχερή
των ήμετέρων δογμ,άτων θυσίαν, ολόκληρον το έλληνικόν έ'θνος έπρεπε
νά κατακριθτ) ως εργαζόμενον απ’ αίώνος είς την κατάλυσιν της χρι­
στιανικής εκκλησίας. Το βέβαιον είναι ότι ότε ό ’Ιωάννης Β ’ βραδύτε-
ρον άπεφάσισε νά μεταβή επί τφ σκοπώ της ένώσεως είς ’Ιταλίαν, ο
•Γεμιστός ύπήρξεν είς τών πρώτων λαϊκών όσοι προςεκλήθησαν νά τον
άκολουθησωσι καί μετέσχεν ώς ειπερ τις καί άλλος Έ λ λ η ν τών ερ­
γασιών της συνόδου, ήτις συνεκροτήθη τω 1438 καί 1439 είς Φερ-
ράραν καί Φλωρεντίαν, ϊνα διενεργήσγ) την περί ης ό λόγος ένωσιν*
διό τι υπήρξε μέλος τής έξαμελούς έλληνικής επιτροπής είς ήν άνετέθη
νά παρασκευάζη τά είς έκάστην συνεδρίασιν συζητητέα αντικείμενα.
.Δεν άρνούμεθα ότι ού μόνον κατά τον προϋποδειχθέντα νεώτερον ερευ­
νητήν, άλλα καί κατά τον πατριάρχην Γεννάδιον, ό Γεμιστός ένω συν-
εβούλευε τον Ίωάννην Β ’ περί τών πρακτέων ώς προς την ενωσιν τών
εκκλησιών, συνέγραψε συγχρόνως το μέγα αυτού ύπέρ τής είδωλολα-
τρείας σύγγραμμα, κατά δε Γεώργιον τον Τραπεζούντιον, ό αύτο; Γ ε ­
μιστός, ένφ μετά δεκαετίαν είργάζετο έπισήμως έν Φλωρεντία ύπέρ
τής τών εκκλησιών ένώσεως, δεν έσυστέλλετο νά λέγη ότι εντός ολί­
γω ν ενιαυτών θρησκεία νέα θέλει επικρατήσει απανταχού τής γής, ούχί
 Πλειότερά τινα περί Γεωργίου Γεμιστού. 303

ή χριστιανική, ούχί ή μωαμεθανική, άλλ* άλλη τις μικρόν διαφέρουσα

τής των αρχαίων Ελλήνω ν. Ή εύθύτης των χαρακτήρων καί ή ισχύς
των πεποιθήσεων ό'έν ήσαν τά κυριώτατα προτερήματα των τότε αν­
θρώπων* καί είναι αληθές, ότι καθ’ όσον δυνάμεθα να κρίνωμεν εκ
των σωζομένων τής περί νόμων συγγραφής, 6 Γεμιστός έπρέσβευε περί
τής φύσεως τής θεότητος άρχάς τινας ήκιστα συμβιβαζομένας προς
τας άρχάς τής χριστιανικής πίστεως καί παραδόξως συγγενείς προς
τήν είδωλολατρείαν ή τουλάχιστον προς τον του Ίουλιανου του απο­
στάτου δοθέντα ε ί; αυτήν τύπον. Ά λ λ * άφ* ετέρου μή λησμονήσωμεν,
ότι ο Γεννάδιος καί ό Τραπεζούντιος ήσαν προςωπίκοί τού Γεμιστού
εχθροί καί ότι άπίθανον δέν είναι ούτος, ό,τι δήποτε περί θεότητος
πρεσβεύων, νά μή έχωρίζετο διά τούτο άπό τής έπικρατούσης θρη­
σκείας, νά μή ένόμιζεν άτοπον τού νά έργάζηται τό κατά δύναμιν εις
τήν εκ τής ένώσεως των εκκλησιών προςδοκωμένην κοινήν σωτηρίαν
καί προ πάντων νά μή συνέλαβε ποτέ σπουδαίως τον σκοπόν τού νά
γίνγ) ιδρυτής νέου θρησκεύματος.
Ή πλειοτέρα όμως πάντων τούτων έξακρίβωσις δεν ανήκει εις τήν
παρούσαν γενικήν συγγραφήν* όθεν άρκούμεθα νά προςθέσωμεν ότι
κατά τήν έν ’Ιταλία διατριβήν του ο Γεμιστός συνετέλεσεν ούκ ο λί­
γον εις τήν αυτόθι άναζωπύρησιν των ελληνικών γραμμάτων. Δ ιετέ-
λεσεν εις σχέσεις μετά πολλών λογιών ή άλλως επισήμων άνδρών καί
ιδίως ήξιώθη τής εύνοιας τού Κοσμά Μεδίκου, εις ον έξήγει τά όλως
άγνωστα τοίς Ίταλοις μυστήρια τής φιλοσοφίας τού Πλάτωνος. Τοι-
αύτην δέ έπροξένησε διά τών λόγων αύτού έντύπωσιν εις τον μέγαν
εκείνον άρχοντα τής Φλωρεντίας, ώςτε ενκτοτε λ έγετα ι ούτος συλλαβών
τήν ιδέαν τού νά ίδρύση τήν Πλατωνικήν αύτού Α κα δημ ία ν. Τότε
δέ ό Γεμιστός προτραπείς υπό πολλών καί πιθανώτατα ύπό αύτού
τού Μεδίκου συνέταξε τήν μικράν πραγματείαν περί τής διαφοράς
τών ’Αριστοτελικών καί Πλατωνικών δογμάτων, δούς ουτω αφορμήν
εις τήν μεταξύ τών δύο σχολών συζήτησιν, ήτις επί μακρόν διαρκέ-
σασα έπήγαγεν επί τέλους τήν πτώσιν τής κατά τον μέσον αιώνα
τοσούτον έν τή δυτική Εύριύπη άκμασάσης σχολαστικής. Κ α ί μετά
τήν ε^δοσιν ταύτης τής πραγματείας, καθ’ όλας τάς πιθανότητας,
ό Γεμιστός μετωνομάσθη Πλήθων, ώς μεν αυτός ελεγεν, απλώς διό τι
τό όνομα Πλήθων ήτο άττικώτερον, ώς δέ οι εχθροί αύτού έβεβαίουν,
ί’να προςεγγίσγι όσον έ'νεστιν εις τό τού Πλάτωνος όνομα. Έπανελθών
 304 Τά κατά τάς έλληνικάς χώρας οτε εβασίλευσεν ό Μουράτ Β'.

δέ εξ ’Ιταλίας εις Σπάρτην ό Γεμιστός η Πληθών ένησχολήθη περί

την συμπλήρωσιν της μεγάλης αυτού περί νόμων συγγραφής, καθόσον
ηύκαίρει από των δικαστικών καθηκόντων τά όποια ήτο έπιτετραμ-
μένος.

Έν τούτοις, έπαναλαμβάνοντες την περί των πελοποννησιακών καί

των άλλων ελληνικών πραγμάτων έκθεσιν ημών, παρατηρούμεν ότι ου
μόνον η μεταρρύθμισις του Γεμιστού δεν έξετελέσθη, αλλά καί όσα
εί'δομεν υπό του βασιλέως Μανουήλ ένεργηθέντα έν Πελοποννήσω ε­
λάχιστα συνετέλεσαν εις τον κυριώτατον σκοπόν της κατά τών Τούρ­
κων άμύνης, προ πάντων διά τάς αδιάλειπτους διενέξεις εις άς έξη-
κολούθουν διατελούντες οί ήμέτεροι πρός τε τούς Ναυαραίους καί προς
τούς Ενετούς. Ό τών Ναυαραίων ήγεμών Κεντουριώνης Ζαχαρίας,
βλέπων την ύπεροχην ην 6 ελληνισμός έ'λαβεν έν τή χερσονήσω, έ-
βουλεύετο νά παραχωρήση τάς ύπ* αυτού κατεχομένας χώρας ότέ μεν
εις την Γένουαν ης ητο πολίτης, ότέ δε εις τούς Ίωαννίτας της 'Ρό­
δου. Οι Ε ν ετο ί κατέλαβον τω 1 4 1 9 την Μονεμβασίαν, πολύτιμον
ούσαν ου μόνον διά την όχυράν αυτής θέσιν, αλλά καί διά τον περί
αυτήν παραγόμενον κάλλιστον οίνον, τον γνωστόν καθ* ολην την Ευ­
ρώπην υπό το ονομα τού οίνου τής Μ αλβαζίας. Ό δε δεσπότης Μισθρά,
.άντεκδικούμενος την παραβίασή ταύτην τών δικαίων του, έπεχείρει
έπιδρομάς εις τάς κτήσεις τών Ενετώ ν. Έ π ί τέλους ή Έ νετία έβουλεύ-
θη νά καταλάβη άπασαν την Πελοπόννησον καί έπί τούτω άπέστει-
λεν αυτόθι πρέσβυν έπιτετραμμένον νά έξετάση την κατάστασή τών
πνευμάτων καί τών πραγμάτων. Ή σωζομένη περί τούτου έκθεσις
τού πρέσβεως είναι κατά τούτο μάλιστα αξιοσημείωτος, ότι παρίστησι
την Πελοπόννησον έχουσαν ου μόνον 150 οχυρά φρούρια, αλλά καί
παράγουσαν προϊόντα πολύ ποικιλώτερα τών έν τοΐς Λόγοις τού Γ ε ­
μιστού μνημονευομένων. Τφόντι ή εκθεσις αναφέρει ώς κυρίους μέν
τής χώρας καρπούς* μέταξαν, μ έλι, κηρόν, σιτηρά, κορινθιακήν στα·
φίδα, καί προςέτι λέγει αυτήν πλουσιωτάτην εις χρυσόν, άργυρον καί
μόλυβδον. Κ αί τό μέν βούλευμα τής Ένετίας δεν έξετελέσθη, αλλά
συνετέλεσεν εις τό νά αύξηση τήν έν Πελοποννησω ανωμαλίαν. Έκτος
τής Πελοπόννησου, ό δούξ τών ’Αθηνών ’Αντώνιος κατείχε μέν έν ει­
ρήνη τήν ’Α ττικήν καί τήν Βοιω τίαν, έκινδύνευσεν όμως καί αυτός
έκ τούτου, ότι ό βασιλεύς τής Άραγωνίας Άλφόνσος Ε ' διανοηθείς
 Τά χατά τάς έλληνικάς /ώρα; δτε έέασιλευσεν ο Μουράτ Β · 305

νά άνακτήση τά. αρχαία του οίκου αύτού δίκαια επί του δουκάτου
’Αθηνών, έπέτρεψεν αυτά τω 1 4 2 2 είς τον Θωμάν Βεράλδον, άν καί
ούτος ούδέν φαίνεται σπουδαίον διαπράξας ινα έγκατασταθή είς το
δουκάτον.
’Αλλά πλείστη αναρχία έπεκράτει μάλιστα είς τάς δυτικάς μεταζύ
Δυρραχίου καί Ναύπακτού χώρας. Ή Έ νετία, αντί νά διαπράξν) τι
γενναίον κατά των άπδ των Τούρκων επικειμένων κινδύνων, περιωρί-
ζετο καί ενταύθα, δπως καί εν ΙΊελοποννήσω, είς το νά καταλαμβάνγι
όσον ενδέχεται πλείονα εκ των όχυροτέρων παραλίων της χώρας.
Αφού, ως ήξεύρομεν ήδη, έγένετο κυρία της Κέρκυρας τφ 1 3 8 6 ,
έπειτα τω 1393 παρέλαβεν από τού Γεωργίου Τόπια, τού νεωτέρου
αδελφού καί διαδόχου τού Καρόλου, τό Δυρράχιον καί τά περί το
Λυρράχιον παράλια, τω δέ 1407 ήοπασεν άπο τού άλβανού Σπά τα
καί την Ναύπακτον. Της βορείου Α λβανία ς ηρχον πολλοί μικροί Α λ ­
βανοί, η Σλαύοι ηγεμονίσκοι, οι Ά ρια νίτα ι, οι Μουσακοί, οί Βά λσαι,
οί Δουκαγίν, οί Σπανοί, οί Καστριώται, έζ ών οί μέν άπέκλινον προς
τούς Τούρκους, οί δέ προς τούς Ενετούς. Ά λ λ * ένφ οί Ε νετο ί έκυρί-
ευον τά παράλια, οί Τούρκοι ηρχισαν νά καταλαμβάνωσι μονίμο>ς
την μεσογαίαν. Ίδιους δέ τω 1415 δ Πίρ Ούμούρμπεϋς έκυρίευσε την
Ινρόϊαν καί έπέτρεψε την ηγεμονίαν αυτής είς τον Α λβανόν άρνησί-
θρησκον Ά ϊδ δ ίν Κλόπες, τού όποιου μ ετ ’ ολίγον θανόντος διεδέχθη
την αρχήν ο υιός του Κασάμπευς η Άσάμπεϋς. Έ ν Ή πείρφ καί έν
τή δυτική Έ λ λ ά δ ι ο δεσπότης Γκίν Σπάτας άπεβίωσε τω 1 4 0 0 ,
αφού περί τά τέλη τής ζωής αύτού είρήνευσε προς τον δεσπότην τής
’Ηπείρου Ίζαού ού μόνον, ά λ λ ’ έ'δωκε καί σύζυγον αύτφ την θυγατέ­
ρα αύτού Ειρήνην, μετά τον θάνατον τής πρώτης τού Ίζαού γυναι-
κος Α γγελική ς. Κ αί την μέν Ναύπακτον κατέλιπεν ο Σπάτας είς
τον νόθον αύτού υιόν Παύλον Βούαν Σπάταν, δςτις όμως ήναγκάσθη,
ό>ς προ μικρού είπομεν, νά παραχώρησή αυτήν μετά τινα έτη είς την
Ένετίαν, λαβών αντί τούτου σύνταζιν παρά τής πολιτείας ταύτης·
ϊ
£ τάς δέ λοιπάς αύτού κτήσεις καί τον τίτλον του δεσπότου
1 μετεβίβασεν δ Γκίν Σπάτας είς τον αδελφόν αύτού Μορίκιον Βούαν
Ηί. Σγούρον, οςτις κατ’ άρχάς κατεπολεμήθη μέν ύπό ετέρου τινός η γ ε­
μονίσκου Βογκόου Ζάρδαρι, άλλ’ επί τέλους κατίσχυσεν αύτού. "Ινα
δώσωμεν δέ έ'ννοιάν τινα τής άλλοκότου εθνολογικής συγχύσεως ήτις
έπεκράτει τότε είς τάς χώρας έκείνας, παρατηρούμεν, ότι ό Βογκόης
( έ λ α . ΙΤΓΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. Ε .) 20
306 Πρώτα μικρά κατά των ήμετέρων επιχειρήματα του Μουράτ IV.

ούτος ονομάζεται, εν τοίς Ήπειρωτικοΐς^ ΣερβαΜ αηζοβουΑγαρόβ.Ια·

χος. Ό δέ Ίζαοΰ άπέθανε τω 1 4 0 3 , καί επειδή υιόν δέν κατέλιπε,
κατέστησε κληρονόμον αύτού τον πλησιέστατον συγγενή του, τον δούκα
Κάρολον Α' Τόκκον τής Λευκαδίας. Καί ό μέν θειος τής χήρας αύ­
τού Ειρήνης Μορίκιος, προλάβουν έγένετο κύριος των Ίωαννίνων· άλλ’
6 Κάρολος δέν ήνέσχετο την αδικίαν ταύτην. Ό Κάρολος Α' Τόκκος
ήτο ήγεμών Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Λευκάδος καί Βονίτσης καί είχε
νυμφευθή την Φραγκίσκαν Άκκιαϊουόλην, θυγατέρα τού Νερίου Α'
των ’Αθηνών, ήτις πρεσβεύουσα τάς άρχάς τής άνεξιθρησκείας ύπό
τών όποιων ένεπνέετο 6 πατήρ αυτής, ύπεχρέωσε καί τον σύζυγόν της
νά άσπασθή τάς άρχάς ταύτας ώς προς τούς "Ελληνας καί νά δεχθή
προ πάντων ορθόδοξον επίσκοπον εις Λευκάδα. "Οθεν ό Κάρολος άγα-
πώμενος ύπό τών υπηκόων, παρεσκευάσθη νά καταπολέμηση τον άρ-
παγα τής κληρονομ.ίας αύτού Μορίκιον Βούαν Σγούρον, καί τω μέν
1 4 0 5 έκυρίευσε τό ’Ανατολικόν μ,ετά, τών πλουσίων αύτού ιχθυοτρο­
φείων, καί προςέτι τό Λραγομέστον, έπειτα δέ έξηκολούθησεν επί πολ­
λά έτη, ότέ μ.έν πολέμων τόν Σγούρον, ότέ S i εΐρηνεύων προς αύτόν,
καί ότέ μέν έχων σύμμαχον την Έ νετίαν, ότέ δέ άντιπράττουσαν,
μέχρις ου άποθανόντος τω 1418 του Σγούρου κατέλαβε τελευταίον
άπασαν τού Ίζαοΰ την κ7οορονομ.ίαν, αυτός μέν έπωνυμ.ούμ,ενος δεσπό­
της, ή δέ σύζυγος αύτού βασίλισσα τών ’Ρωμαίων. Ό Κάρολος Α'
κατέστη τότε εις τών ίσχυροτέρων εν Έ λ λ ά δ ι Φράγκων ήγεμ,όνων,
διότι, παρεκτός τών τριών προαναφερθεισών μεγάλων Ίονίων νήσων,
έκυριάρχει τής Αιτωλίας καί ’Ακαρνανίας, τών Ίωαννίνων, τής νΑρ-
της καί τής λοιπής μεσημβρινής ’Αλβανίας. "Εδρευε δέ άλληλοδια-
δόχως εις Κεφαλληνίαν, εις ’Ιωάννινα καί εις νΑρταν, καί άποθανών
τω 1 4 2 9 κατέλιπε την αρχήν αύτού εις τόν ανεψιόν του Κάρολον Β'.

Ού'τως είχον τά κατά τάς έλληνικάς χώρας πράγμ-ατα, ότε τώ

1421 άποθανόντος τού Μωάμ.εθ Α' περιήλθεν ή τών όσμανιδών άρχή
είς τόν υιόν αύτού Μουράτ Β'. Κ α τ’ άρχάς ό νέος σουλτάνος έφάνη
διατεθειμένος νά εξακολούθηση τήν προς τούς έν Κωνσταντινουπό7νει
ειρηνικήν τού πατρός του πο7ατείαν. Κ αί ό γέρων βασιλεύς Μανουήλ
έφρόνει, ότι τό συμφέρον τού κράτους άπήτει νά πολιτευθή είς τρόπον
όσον ενδέχεται επιτήδειον νά συντηρήση τάς διαθέσεις έκείνας. Ά λ λ ’
ό πρεσβύτερος υιός του ’Ιωάννης Παλαιολόγος, ον εΐχε παραλάβει

/
 Πρώτα utxpa κατά των ήμετέρ(ον επιχειρήματα του Μουράτ Β'. 30*7

συνάρχοντα, δέν συνεμερίζετο τήν συνετήν ταύτην γνώμην καί κατέ-

πεισε τον πατέρα του νά άντιταξη εις τον Μουράτ Β' οίκειόν τινα
αντίπαλον, τον ίδιον δηλαδή τούτου θειον Μουσταφάν. Έ κ τούτου
προέκυψε τφόντι εμφύλιος μεταξύ των Τούρκων πόλεμος· ά λλ’ 6 Μου­
ράτ καταβαλών τάχιστα τον συγγενή πολέμιον, έπεχείρησεν άντεκδι-
κούμενος την πολιορκίαν τής Κωνσταντινουπόλεως τω 1422 μετά δυ-
νάμεως ίσχυράς. Ή πολιορκία αύτη, περί ής σώζεται διήγησις Ίωάν-
νου τού Κανάνου, καί ήτις διήρκεσε μήνας τρεις, είναι μάλιστα αξιο­
μνημόνευτος διά την έν αυτή γενομένην χρήσιν τού πυροβολικού. Έ ν
ώ έν τή δυτική Ευρώπη προ αιώνος καί επέκεινα μετεχειρίζοντο την
πυρίτιδα, έν τή ’Ανατολή, "Ελληνες τε καί Τούρκοι μόλις κατά τούς
χρόνους τούτους μετεχειρίσθησαν αυτήν. Ό Ιωάννης ό Κανάνος ονο­
μάζει τά πυροβόλα βονμπάρόους καί σκενάς' αναφέρει τοιαύτα καί
παρά τοΐς πολιορκουμένοις καί παρά τοϊς πολιορκηταίς καί λέγει ότι
τά των πολιορκητών ήσαν μέν μεγάλα, ούδεμίαν όμως έπροξένησαν
σπουδαίαν βλάβην εις τά τείχ η . Έν γένει S i ή άντίστασις των έν
Κωνσταντινουπόλει ύπήρξεν εύστοχος, καί έπειδή συγχρόνως ό Μ α­
νουήλ κατέπεισε Si άδράς χρηματικής καταβολής ενα των αδελφών
τού Μουράτ, Μουσταφάν ώςαύτως καλούμενον, νά στασιάση, ο σουλ­
τάνος, αφού έπεχείρησεν έφοδον κατά τής πόλειυς άποκρουσθεισαν
3ιά πλείστης όσης γενναιότητος, ήναγκάσθη νά λύσγι τήν πολιορκίαν,
ινα μεταβή εις ’Ασίαν καί άντιπαραταχθή κατά τού δευτέρου τούτου
αντιπάλου. Συγχρόνως όμως διέταξε τον μέν Φιρούςμπεϋν νά στρα-
τεύσν, κατά τού ήγεμόνος τής Βλαχίας Δρακούλη, τον S i άρχοντα
των Βοδενών Τουραχάν καί τον αδελφόν αυτού Κασέμ καί τούς υιούς
τού Έβρενόςμπεϋ οιτινες έδέσποζον τής Μ εγαλοβλαχίας, νά κυριεύσω-
σι τήν Θεσσαλονίκην, καί έπειτα νά τραπώσι κατά τής ’Ηπείρου καί
τής Α λβανίας. Καί ό μέν Φιρούςμπεϋς κατατροπώσας τον Δρακούλην,
έπέτρεψεν αύτώ τήν ειρήνην έπί καταβολή διετούς φόρου καί πολλών
δώρυ^ν ό S i Τουραχάν, έπειδή οί κάτοικοι τής Θεσσαλονίκης παρέ-
ό'ωκαν έν τω μεταξύ αυτήν εις τούς Ενετούς, προετίμησε νά στρα-
τεύση κατά τής ΙΙελοποννήσου, ?να καταβάλτ) μέν αυτόθι διά μιας
τούς τε "Ελληνας καί τού; Λατίνους, ταπεινώσ·/) S i τούς Ενετούς
Οί δύο άρχοντες τής δυτικής καί τής ανατολικής Ε λλά δ ο ς, Κάρο7νθς
καί ’Αντώνιος, ήναγκάσθησαν νά συμπράξωσι μ ετ ’ αυτού, καί κατά
μάϊον τού 1423 ό Τουραχάν ά.γων 2 5 ,0 0 0 άνό'ρών ώρμησεν επί τον
20"
308 Πρώτα μικρά κατά των ήμβτέρων επιχειρήματα του Μουράτ Β \

Ισθμόν τής Κορίνθου. Τό κατασκευασθέν αυτόθι τείχος, άπό του ο­

ποίου τοσαΰται άνηρτήθησαν έλπ ίίες, έξεπορθήθη την 22 μαίου καί
δ Τουραχάν ώρμησεν ήό'η άκωλύτως £γ)ών καί πορθών, ποός τον Μισ-
θράν, τό Λεοντάρι, τό Γ α ρ ίίκ ι, καί την Δαβιάν, κατετρόπωσε τή 5
Ιουνίου τούς "Αλβανούς, οιτινες έπεχείρησαν ν’ άντισταθώσι, κατεκρε-
ούργησεν 8 0 0 εξ αυτών κατασκευάσας ό'ιά των κεφαλών αυτών πυ-
ραμ,ίία, καί έπειτα έπέστρεψεν εις Θεσσαλίαν συνεπαγόμενος 6 ,0 0 0
ό'ούλων, ών τό τέταρτον συνελήφθη έξ Ένετικών πόλεων.
Τούτων γενομένιον έν Ευρώπη, ό Μουράτ Β ’ κατέβαλεν ούίέν ήττον
εύχερώς τον άίελφόν του έν "Ασία, άλλα δεν Ιπανέλαβε την πολιορ­
κίαν τής Κωνσταντινουπόλεως. Έν τω μ,εταξύ ειχεν άποθάνει αυτόθι
ο γέρων βασιλεύς Μανουήλ, ό δε διαδεξάμενος την ολην άοχήν ’Ιωάν­
νης Β", αισθανθείς τήν άνάγκην φιλικότερων σχέσεων προς τον ισχυ­
ρόν αύτού γείτονα, άπεφάσισε νά είρηνεύσν) προς αυτόν διά πάσης θυ­
σίας* καί ένψ δ πατήρ του άπό τής περί "Αγκυραν μάχης δεν επλή-
ρωνε πλέον φόρον εις τήν Πύλην καί είχε μάλιστα επιτύχει τήν εις
αυτόν άπόδοσιν ούκ ολίγων έν Θράκ*/)' πόλεων, ό "Ιωάννης β ', άφοϋ
άνοήτως προεκάλεσε τήν οργήν τού Μουράτ Β ', μή παρασκευασθείς
δεόντως εις τον κα τ’ αύτού πόλεμον, ήναγκάσθη τώρα νά παραδώσνί
εις αυτόν άπάσας έκείνας τάς πόλεις πλήν τής Δέρκου, τής Μεσημ­
βρίας καί τού Ζητουνίου (όπερ ό Στραβομύτης Καντακουζηνός είχε
γενναίως υπερασπίσει κατά τού Τουραχάν), ύπεχρειύθη νά μή άνοι-
κοδομήσγ) τό τείχος τού "Ισθμού καί έπί τέλους συνωμ.ο7νόγησε τήν
πληρωμήν έτησίου φόρου 3 0 0 ,0 0 0 άσπρων ήτοι 3 ,0 0 0 δουκάτων,
κατά τήν ύπό τού M o u ra d ja έκτίμησιν τής τότε άξίας των άσπρων.
Ό Μουράτ Β ', επιτυχών τοσούτον έπωφελεΐς συνθήκας, δεν έπέμει-
νεν εις τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως, τόσω μάλλον όσω έπί
ικανά ετη έδέησε νά έπιστήσγ) τήν προςοχήν αύτού εις τήν "Ασίαν,
όπου δεν είχεν ειςέτι παντελώς έκλίπει ή άνωμαλία τών πραγμάτων
ή έπελθούσα ώς έκ τής περί "Αγκυραν καταστροφής τού Βαγιαζήτ.
Έ ν δ ια σ τή μ α τι λοιπόν έξ περίπου έτών δ Μουράτ β ’ άφήκεν ανενό­
χλητους τούς έν Ευρώπη χριστιανούς, παρεκτός ότι, τω 1428, ωφε­
λούμενος έκ τού έν τω μεταξύ έπελθόντος θανάτου τού δεσπότου Σερ­
βίας Στεφάνου Ααζάροβιτζ καί τίνος έριδος μεταξύ τού διαδόχου αύτού
Γεωργίου Βράγκοβιτζ και τών Ούγγρων, έκυρίευσε τά προς τούτο το
μέρος δύο οχυρά φρούρια Κόλουμβαζ καί Ινρούζοβαζ. Δυςτυχώς καί
 IΤρωτά υ.ικρχ κκτά των ήν.ετίρω; ετ«χειρήυ,ατκ του Μουοάτ Β'. 309

τταλιν ot χριστιανοί ολίγον ώφελήθησαν εκ τής έπιτραπείσης αύτοΐς

ανεσεο);, ινα παρασ/.ευασθώσι δεόντως είς τούς άναποφεύκτο^ς επικεί­
μενους νέους αγώνας. Είναι αληθές, οτι κατά τούς χρόνους τούτους ή
εν Πελοποννήσορ κυριαρχία των Ναυαραίων κατελύθη υπό των ή μ ε-
τέρο>ν. Έξέλιπον δέ καί τά πλεΐστα άλλα ίχνη τής αυτόθι φραγκο­
κρατίας, διότι εις μ,έν των αδελφών τού βασιλέως Ίωάννου ΓΙαλαιο-
λόγου, 6 Κωνσταντίνος, συζευχθεις την ανεψιάν τού Καρόλου Τόκκου,
έλαβε προίκα την εις τούτον άνήκουσαν Γλα ρέντζαν καί έπειτα κυ-
ριεύσας τω 1430 τάς Πάτρας, κατέλυσε την αυτόθι ύφισταμ,ένην αυ­
τόνομον φραγκικήν ηγεμονίαν. “Ετερος δέ άδελφός, 6 Θωμάς, εις ον
ο εν Μισθρα αρχών Θεόδωρος Β' (ό μετά Ίωάννην πρεσβύτερος τού-
το>ν άδελφός) έπέτρεψε τά Καλάβρυτα, κατροπώσας περί τούς αυτούς
χρόνους τον Κεντουοκυνην Ζβ7 . αρίαν εις Χαλανδρίτζαν, ήνάγκασεν
αυτόν νά τω διοσγ, σύζυγον την θυγατέρα του Ειρήνην, καί ώς προίκα
το πριγκηπάτον τής Ά χα ία ς. Έ κ το τε λοιπόν πάσα ή Πελοπόννησος
άνέκτησε τήν ανεξαρτησίαν αυτής, εξαιρέσει των κατεχομένων πάν­
τοτε υπό των Ενετώ ν, Μεθιόνης, Κορώνης, Ναυπλίου καί "Αργους*
ούχί όμως καί τής Μονεμβασίας, διό τι εν τω μεταξύ τό ισχυρόν τούτο
φρούριον είχε περιέλθει πάλιν είς τούς ήμ,ετέρους. Ά λ λ ’ ή χερσόνησος
HWW I'W ".1

παρέμεινε Τηρημένη μεταξύ των προαναφερθέντων τριών βασιλοπαίδων,

οίτινες έδιχονόουν προς άλλήλους.
Ή ευτυχέστερα ελληνική χώρα κατά τούς χρόνους τούτους ήτο
ίσως ή Α τ τ ικ ή καί ή Βοιω τία. Ό αρχών αυτής ’Αντώνιος Α ', όςτις
είχε συζευχθή Έ λλη νίδ α , τήν θυγατέρα Έ λληνός τίνος έν Θ ήβαις ίε-
ρέως, δεν έπαυσε κηδόμενος υπέρ τής ευημερίας τών υπηκόων αυτού,
έκάλλυνε τάς ’Αθήνας διά νέων οικοδομών, έστρωσεν ή έπεσκεύασεν
οδούς καί έπεμελήθη τάς τέχνας ώς γνήσιος εραστής τής άρχαιότη-
τος, έπιχειρήσας προς τοις άλλοις ποικίλας άνασκαφάς. *Α λλ’ ενώ
Ιπολιτεύετο τοιουτοτρόπως έτέλει φόρον είς τούς όσμανίδας καί ή-
ναγκάζετο, όπως και b τής δυτικής Ε λλά δο ς αρχών Κάρολος, νά ύπα-
κούη είς τάς διαταγάς αυτών, κυρίων όντων όλης τής Θεσσαλίας καί
τής Μακεδονίας, εξαιρέσει τής Θεσσαλονίκης, ήν είδομεν πεοιελθούσαν
προ τινων ενιαυτών είς τούς Ενετούς. Τό δε παραδοξότερον είναι, ότι
ούδ’ οί Ε νετο ί έφρόντισαν νά άσφαλίσωσι τήν μ,εγάλην ταύτην πόλιν
τήν τοσούτον εύχεοώς ύπ’ αυτών κυριευθεΐσαν, "Ο χι διό τι έφειδωλεύ-
θησαν επί τούτω χρημάτων* ένεκα τής κατοχής τής Θεσσαλονίκης έδςζ*
3)0 Άλίυσις Θεσσαλονίκη; καί Ίωαννινων ύπο Μουράτ Π

πάνησαν 7 0 0 ,0 0 0 δουκάτων, ήτοι ύπέρ τά 9 ,0 0 0 ,0 0 0 ό'ραχμών αΐ-

τινες ήθελον ίσο^υναμει σήμερον προς 40 περίπου εκατομμύρια. Αλλά
ίένέννοούμεν τ ή άΛηθεία εις τ ί έίαπάνησαν τά χρήματα ταύτα, όιότι
βεβαίως ούτε ναυτικήν μοίραν αυτόθι συνετηοουν, ούτε φρουράν άπο-
χρώσαν, ούτε τά τ είχ η ίεόντως ήνιύρθωσαν ώςτε, οτε τώ 1430 ύ
Μουράτ Β' ουθμίσας επί τέλους τά κατά την ’Ασίαν πράγματα άπε-
φάσισε νά κυοιεύστ] σπουίαίως την πόλιν ταύτην, η Θεσσαλονίκη εύ-
ρέθη εντελώς προς άμυναν απαράσκευος.

Περί της τρίτης ταύτης μεγάλης πολιορκίας της Θεσσαλονίκης έχο-

μεν, ώς καί περί των $ύο προηγουμένων, (της ύπό των ’Αράβων καί
της ύπο των Νορμαννών, σελ*. 83 καί έπ., 5 8 3 καί έπ. τού Δ' τόμ.)
ί^ίαν πραγματείαν έπιγραφομένην 'Ιωάνναν Αναγνώστου όιήγησις
jtepl της τελευταίας άλώσεως της Θεσσαλονίκηςf σνντεθεΐσα χρός
τινα τών αξιόλογων ηολλά κις αίτήσαντα περί ταύτης} εν εχιτόμω.
Έκ της ίιηγήσ εω ς ταύτης συνάγεται προσήλιος, ότι οί "Ελληνες
πάλιν επραξαν πολύ μάλλον το καθήκον αύτών εν τή κρισίμω ταύτη
ώρα, η οί 'Ενετοί, οιτινες καί ώφειλον καί ήιϊύναντο νά σώσο^σι την
πόλιν. Οί Έ λ λη νες της Θεσσαλονίκης κάτοικοι ίέ ν είχον πολλάς
άφορυ.άς νά ήναι ευχαριστημένοι έκ της εξαετούς ενετικης ίιοικήσεοκ,
^ιό τι πολλοί έξ αύτών επαθον τά πάν^εινα καί πολλοί ίίίω ς έξιορίσθη-
σαν επί τώ λόγω ότι συνεννοούντο μετά τών Τούρκων. Κ αί όμως άμα
άγγελθέντος ότι πλησιάζει ο τουρκικός στρατός, προςηλθον άπαντες
προθύμως επί τά τ είχ η . ’Αλλά τ ί το όφελος ; Καταληφθέντο>ν τών
τειχώ ν εύρέθη επί 5υο καί τρεις επάλξεις εις άνήρ ίστάμενος, τοσού-
τον εκτενής μεν ητο ο περίβολος, ευάριθμοι κατήντησαν οι ένοι-
κούντες, καί τούτο>ν £έ οί πλείους ησάν άοπλοι. Οί Ε νετο ί
ειχον μεν επιχειρήσει έπισκευάς τινας τού τείχους, αλλά επρεπεν η
φρουράν άπογρώσαν νά φέοο)σιν η νά περιστείλο>σι τό τείχος εις τρόπον
ώςτε νά έπαρκόύσι πρός άμυναν αυτού οί κάτοικοι. Μη^έτεοον $έ τού­
των πράξαντες, έξέθηκαν την πόλιν εις ποόίηλον καταστροφήν. *Εν
τούτοις b Μουράτ Β' πλησιάσας προέπεμψε Χριστιανούς τινας επισή­
μους έξ ετέρων πόλεων, οΐτινες εξθ)θεν τών επάλξεων ίστάμενοι, συνε-
βούλ,ευσαν τούς κατοίκους νά εξεγερθώσι κατά τών Ενετώ ν καί νά
παρα^ώσωσι την πόλιν, άποφεύγοντες τάς συρ,φοράς τής άλώσεο>ς.
Ά λ λ ’ ουρείς έπείσθη εις τάς συμβουλάς ταύτας, καί, άμα περιζωσθεί-
 Άλωσις Θεσσαλονίκης και Ίωαννίνων ύπο Μουράτ Β '. 311

σης της πόλεως, πάντες έάραμον επί το τείχος μετά ζήλου πολλού
προς τον αγώνα παρασκευαζόμενοι. Οί <ϊ* Ε ν ετο ί έπέμειναν ού#έν ή τ-
τον ίυςπιστούντες, ώρισαν χωριστά: θέσεις εις τούς ευαρίθμους αυτών
ίίίους στρατιώτας, χωριστά.ς ί έ εις τούς "Ελληνας, καί εν τώ μεταξύ
τάξαντες ΐίιό ν τ ι στρατιωτικόν σώμα εκ ληστών παντοίαπών συγ-
κεκροτημένον, ήπείλησαν θάνατον είς τούς ιθαγενείς, εάν μελετήσωσι
προδοσίαν, ώςάν <ϊεν ητο εύκολνθ)τατον είς τούς ήμετέρους φυλάττον-
τας κα τ’ ίίία ν πλειστα μέρη τού εκτενούς περιβόλου, νά συνεννοηθώσιν
εν πάση άνέσει μετά, των Τούρκων, ινα είςαγάγο>σιν αυτούς είς την
πόλιν πριν η νόηση τ ι η ενετικη φρουρά. Καί Δευτέραν φοράν ό
Μουράτ, αφού ή ίη περιέζωσεν άποξηράς το φρούριον ά\ά της πολυά­
ριθμου αύτού στρατιάς, έξέπεμψε κήρυκας υποσχόμενος ελευθερίαν καί
άλλας προνομίας είς τούς "Ελληνας, εάν παραίώσωσι την πόλιν, απει­
λών ί έ δεινότατα, εάν ίέ ν πεισθώσιν είς τούτο. Ά λλα 5έν είςη-
κούσθη αύθις· καί τότε έπελήφθη της πολιορκίας. Εις την πολιορ­
κίαν ταύτην έγένετο πάλιν χρήσις τού πυροβολικού. ΓΙερί τούτου ομί­
λων ο 'Ιωάννης Άναγνιύστης, πρώτος, καθ’ όσον ήξεύρομεν, αναφέρει
ρητώς την πυρίτιδα ονομάζουν αυτήν σκευήν καί βο τά ν η ν , όπως καί
ο μ ε τ ’ ολίγον περιγράψας την τελευταίαν τής Κωνσταντινουπόλεως
πολιορκίαν Κριτόβουλος ο Λήμνιος. Είναι ί έ αξιοσημείωτος ή λέξις βο -
ζάνη, κατά τούτο μάλιστα, ότε φαίνεται μετάφρασις τής γερμανικής
Kraal, ήτις σημαίνει καί την βοτάνην καί την πυρίτιδα. Ά λ λ α ,
επιφέρει ό ’Αναγνώστης, τής σκευασίας ταύτης «ήχον μεν ήκούομεν
μόνον, εργον $ε ού^έποτ’ εί^ομέν τ ι λαμπρόν,» ώςτε ό πόλεμός ^ ιε —
ξήχθη μάλλον £ιά των άρχαιοτέοο)ν όπλων καί Ι^ίως ί ι ά των βελών
καί των έλεπόλεων. Ή έπίθεσις έγένετο π εισ μ α τω ίεσ τά τη επί τρεις
ολας ημέρας· αλλά καί ή άμυνα ύπήρξεν ούίέν ήττον γενναία. «Α ύ-
τίκα ί έ καί ήμεϊς, ώς εφικτόν, ^ιανέστημεν, καί όλοι τού πολεμειν
γεγενήμεθα καί τεθνάναι. Κ α ί τούτο μέν άντρες- γυναίκες ί έ καί αυ­
τών των επιφανών ήμίν άνίρικώς συνεφήπτοντο τού πολέμου, λίθους
ολη ψυχή προς άμυναν τών επιόντων κομίζουσαι. Π ολλαί ί έ καί ότι
γυναίκες ήσαν έπιλαθόμεναι, τά τών ά.νίρών έπε^είκνυντο συμπαριστά-
μεναί τε τούτοις καί στερρώς κατ'αυτούς άγωνίζεσθαι προθυμούμεναι.»
Λυςτυχώς όμως την τρίτην ημέραν οί Ε ν ετο ί προςθέντες εις τά πολλά
αυτών προηγούμενα αμαρτήματα καί έτερον, παρέτρεψαν μέρος τής
ίίία ς φρουράς άπο τού κατά την ξηράν περιβόλου είς το περί την θά-
312 "Λ)ο>σις Θεσσαλονίκης καί Ίωαννίνων ύπο Μουοατ 13'.

λασσαν φρούριον. Ή ^ιάταξις αυτή ήτο τφόντι αισχρά, καί τούτο ίιά
πολλούς λόγους. Έν πριυτοις έγένετο προίήλως, ίνα άσφαλίσωσι την
μελετωμένην ίιά θαλάσσης φυγήν των, άπεφάσισαν <ϊέ νά φύγωσι καί
νά έγκαταλείψωσι τούς ιθαγενείς εις την τύχην των. ένώ προ ίύο
ημερών ήπείλουν αυτούς θάνατον, εάν πεισθώσι νά συνθηκολογήσωσι
προς τον σουλτάνον, σώζοντες την ελευθερίαν καί τάς κτήσεις. Πλήν
τούτου $έν είπον τουλάχιστον εις τούς κατοίκους ότι ύποχο^ρούσιν έκ
των τειχών ινα άσφαλίσωσι τον λιμένα, ώςτε το πράγμα ύπελήφθη
ώς φυγή, καί τούτου ένεκα πολλοί των ήμετέρων περί μέσας νύκτας
άπελπισθέντες κατελιπον ώςαύτυ>ς τά τείχη καί άπήλθον οΐκαίε. Ού­
τως ειχον τά πράγματα, οτε την τετάρτην ήξεραν, ήτις ήτο ή 2^
μαρτίου, ό Μουράτ ίιέτα ξ εν έφοδον, ίιακηρύξας, ότι καταλείπει ώς
λείαν εις τον στρατόν άπαντας τούς κατοίκους καί άπασαν την κινη­
τήν αυτών περιουσίαν, έπιφυλνάττων έαυτώ μόνην τήν πόλιν. Εννοεί­
τα ι, ότι ή άλωσις άπέβη αναπόφευκτος* καί ενώ περί μέσας νύκτας
τής προτεραίας τινές των περί τον Μουράτ κηίόμενοι τής σιοτηρίας
τών κατοίκων ανήγγειλαν εις αυτούς τήν τεεφ ο ίονκα ί τό μέγεθος τής
μελλούσης νά έπιχειοήση αυτήν στρατιάς, ούίέν ήττον οι ίυ ς τυ χ εΐ;
εκείνοι άνθρωποι επέκειναν άγο>νισθέντε: το κατά ^ύναμιν καί τήν
τετάρτην ταύτην ημέραν. Ά λ λ ’ ή 7αν τοσούτον ευάριθμοι καί τά τείχη
ήσαν ενιαχού τοσούτον σαθρά, ώςτε επί τέλους οί πολέμιοι ειςήλασαν
εις τήν πόλιν. Πολλοί τότε τών κατοίκων έτράπησαν προς τον αιγια-
λον έπ’ ε λ π ίίι τού νά σιοθώσι ί ι ά τών αυτόθι εύρισκομένο>ν πλοίω ν
ά λλ’ άπεκρούσθησαν ύπο τών Ενετώ ν, οίτινες έπεφύλαξαν εις εαυτούς
μόνους τον τοιούτον τής σο>τηρίας τρόπον, οί 5έ "Ελληνες ήναγκά-
σθησαν νά παραίοθώσιν εις τήν 5ιάκρισιν τού νικητού. Ή άπο τής
στιγμής ταύτης άρξαμένη λεηλασία, αρπαγή καί $ήωσις, άπέβη φο-.
βέρά. Οι στρατιώται τού Μουράτ $έν έσεβάσθησαν ούίε ναούς, ού<ϊέ
τάφους (καί μήπως είχον άλλοτε σεβασθή οι Λατίνοι ή τάφους ή
ναούς έν Κωνσταντινουπόλει καί έν αυτή τή Θεσσαλονίκη ;). Έ π ί τ έ ­
λους έλαβεν ό Μουράτ οίκτον τής πόλεως, καί ου μόνον διέταξε τήν
παύσιν τού κακού, ά λ λ ’ έζαγαγών τήν στρατιάν έκτος τής Θεσσαλο­
νίκης, πρώτον μεν έλύτρωσεν έξ ίίίω ν τινάς τών επισημότερων αιχμα­
λώ του, έπειτα $έ άπέίο>κε τήν ελευθερίαν εις πάντας οσοι ή^υνήθη-
σαν νά έςαγοράσο>σιν εαυτούς ή έξηγοράσθησαν ύπο άλλων χριστιανών,
καί μάλιστα ύπο τού ήγεμόνος τών Σέρβων, καταβαλόντος έπί τούτφ
 Άλωσις Θεσσαλονίκης καί Ία>αννινων ύπο Μουράτ Β \ 31 λ

ούκ ολίγον χρυσιον. βεβαίως, οί πλειότεροι των άπαχθέντων δέν ήδυνή-

θησαν νά λυτοωθώσιν* ά λλ’ όπωςδήποτε ούκ ολίγοι τών κατοίκων
έπανήλθον εις Θεσσαλονίκην καί ανέκτησαν τάς οικίας αυτών καί ει
τ ι άλλο ακίνητον εί/ον. ΓΙροςεκλήθησαν δέ καί οί προ πολλών ετών
εκ Θεσσαλονίκης άπελθόντες να έπιστρέψωσιν εις τά ίδια καί άπολαύ-
σο)σι τα οικεία. Έ κ τών ναών δέν ριετεβλήθησαν τότε εις τζαριία είριη
δύο, εκ δέ τών άλλων άφ^ρέθησαν ριόνον χ ίλ ια ι ριαρριάριναι
πλάκες, αίτινες έστάλησαν εις Άδριανούπολιν, ϊνα χρησιαεύσωσιν
εις κατασκευήν του αυτόθι άνεγερθεντος τότε βαλανείου. Είναι α λ η ­
θές, ότι ικετά δύο η τρία έτη έπανελθών ό Μουράτ εις Θεσσαλονίκην,
εδή{Λευσε ριέν άπάσας τάς οικίας καί άπαντα τά κτήμα τα όσων έλει-
πον οί κύριοι, καί τάς καλλίστας καί πλουσιωτέρας τών ριονών, καί
άπαντας τούς ναούς έκτος τεσσάρων, οιτινες καί ρ.όνοι έμειναν εις τούς
χριστιανούς* ειςήγαγε δέ εις την πόλιν καί περί τούς χιλίους Τούρ­
κους (Αεταναστεύσαντας έκ Γενιτζών, ά λ λ ’ ούδέν ηττον η πόλις παρέ-
|/.εινε κατά ριερος ελληνική. Οί 8* Ε ν ετο ί, οιτινες δέν έφρόντισαν νά
σώσο>σι την Θεσσαλονίκην, κατέλαβον ριετά την άλωσιν αυτής τό
ασιανόν φρούριον τών Δαρδανελίων, έσφαξαν την φρουράν αυτού καί
κατέλυσαν τά τείχ η . Μεθ’ ο συνωριολογήθη ειρήνη μεταξύ αυτών καί
τού Μουράτ. Ά λ λ ’ έτεροι πάλιν Φοάγκοι έγένοντο ρ.ετ’ ού πολύ πα­
ραίτιοι τήςάλώσεως άλλης ι/.εγάλης έλληνίδος πόλεως, τών Ίωαννίνων.
Είπου.εν άνωτέρω, ότι τον δεσπότην 'Ρωυ.αίο^ν (ήτοι της Η πείρου,
της δυτικής Έ λ λ ά ί ος. της Λευκά δος, Κεφαλληνίας καί Ζακύνθου)
Κάρολον Α' Τόκκον, άποθανόντα τώ 1 4 2 9 , είχε διαδεχθή ο ανεψιός
αυτού Κάρολος Β \ Ά λ λ ’ 6 Κάρολος Λ', όςτις γνήσιον υιόν ούδένα
κατέλιπεν, είχε πέντε νόθους, τούς όποιους έφρόντισε ρ,έν άπαντας νά
άποκαταστήστι εις τά έν Ακαρνανία καί έν Πελοποννήσω κ τή μ α τα
αυτού, έξ ών ό[Α0)ζ ό πρώτος καλούριενος MIjavcov, δυςαοεστηθείς διό τι
προετιρ.ήθη ό έξαδελφός του ώς προς την όλην διαδοχήν, δεν έδί-
στασε ν’ άποταθτί προς τον Μουράτ β ' πολιορκούντα τότε την Θεσ­
σαλονίκην καί νά έπικαλεσθτ) την βοήθειαν αύτού προς άνάκτησιν τού
πατρώου κλήρου. "Οθεν άρια κυριευθείσης τής Θεσσαλονίκης διέταξεν
ό Μουράτ τον στρατηγόν τής Ευρώπης Καρά Σινάριπεϋν νά προέλα­
ση) ρ,ετά τού Μέυ,νονος κατά Καρόλου τού β ' καί ύποτάξη αυτόν.
Ό Σινάν, αφού έδήωσε την Α ιτω λίαν, έπεχείρησε την πολιορκίαν τών
Ίωαννίνων, καί συνεννοηθείς ριετά τής ριερίδος τών κατοίκων όσοι ά ^ - ι
31 4 Nex ανακωχή του Μονράτ Β'. TTpooty-toc τής εν Φλωρεντία Συνόοου.

τροπιάζοντο την λατινικήν κυριαρχίαν, ήνάγκασε τή συνόρου//; αυτών

τον Κάρολον Β' νά συνθηκολογήσω τή 9 Οκτωβρίου 1 430. Ό Σινάν
ύπέσχετο εις τον μητροπολίτην, εις τόν Καπετάν Στρατηγόπουλον
καί τον τούτου υιόν Παύλον, καί εις τούς έπισηρ,οτάτους των Σλαυ-
αλβανών προύχόντο>ν, την διατήοησιν των αρχαίων αυτών προνο(Αίθ)ν,
άπαιτήσας όμυ>ς παρά τής πόλεο>: την πληρωμήν χαρατσιού καί τήν
πιστήν υποταγήν εις τον σουλτάνον. Ούτω τά Ίιυάννινα περιήλΟον
εκτοτε είς τήν οστανικήν κυριαρχίαν. Ό δέ Κάρολο: Β', καλούμενος
τού λοιπού δεσπότης "Αρτης, διετήρησε τάς λοιπάς αυτού κτήσεις,
τάς τε ήπειοωτικάς καί νησιο>τικάς, επί πληρωμή φόρου, καί ύπεχρεο')-
Οη προςέτι νά παραχωρητή μέρος τής Αιτωλίας είς τούς νόθους τού
Καρόλου Α’, οϊτινες άνεγνώρισαν ώςαύτο^ς τήν κυριαρχίαν τού σουλ­
τάνου* ώςτε ούτοι ούδέν σπουδαίον πλεονέκτημα έκτήσαντο έκ τής
έπειχβάσεως ήν προεκάλεσαν, καί έγένοντο παραίτιοι τού νά έπεκταΟή
^μεχρι των χωρών τούτων ή τών όσριανιδών εξουσία.

Έν τούτοις επί δεκαετίαν καί επέκεινα άπό τής άλώσεως τής Θεσ­
σαλονίκης καί τών Ίωαννίνων, ό Μουράτ Β' δεν ήνώχλησε πάλιν ούτε
τήν Κωνσταντ.ινούπολιν ούτε τάς άλλας έλληνικάς χιύρας. Έν τώ δια-
σ τήμα τι τούτω έπέστησε τήν προςοχήν αυτού έν {χέρει μέν είς τον έν
.'Ασία ηγεμόνα τών Καρα|/.ανίων, προ πάντο>ν δέ είς τήν Σερβίαν, τήν
Ουγγαρίαν καί τήν ’Αλβανίαν* διό τι ήσΟάνετο τήν ανάγκην νά άπο-
χωοίση όσον Ι'νεστι τάς Βορείους ταύτας καί δυτικάς χώρας άπό τών
μεσημβρινών καί ανατολικών, ήξευρε δέ προςέτι τήν μυστικήν συνεν-
νόησιν ήτις ύφίστατο ιδίως υ,εταξύ τού βασΟνέως τής Ουγγαρίας καί
τού ήγε{Λ0νος τών Καραριανίων καί ήτις προεκάλεσε τότε νέον τού
τουρκομανικού εκείνου δυνάστου πόλεμον καί νέαν αύτού ταπείνωσιν.
Είναι περιττόν νά είπωμεν, ότι κατά τό σύνηΟες ούτε οι Έ λληνες ού­
τε οί Φράγκοι έφοόντισαν νά ώφεληΟώσιν άποχρώντως έκ τής ε’πιτρα-
πείσης αύτοίς ύπο τών περιστάσεον/ οπωςούν {αακράς άνακωχής. Ό
μεν Ιωάννης Παλαιολόγος ήλπισεν αύΟις τά πάντα έκ τής δυτικής
Ευρώπης* ά,τι j/,όνον λόγου χξιον έποαξεν είναι, ότι άνεκαίνισεν άπαν
το εξώτερον τής Κωνσταντινουπόλεο>ς τείχος, όπως {/.αρτυρούσιν αί
(λέχοι τού νυν σωζόμεναι είς έκαστον σχεδόν τού τείχους τούτου πύρ­
γον έπιγραφαί, διαλα^βάνουσαί' «άνεκαίνισε τό κάστρον όλον ’Ιωάν­
νης εν Χριστώ αύτοκράτο>ο ο Παλαιολόγος, έν ετει 6 9 4 1 » = 1 4 3 3 .
 Νέα. άνχκιο/ή του Μο/?άτ Β \ Π ρ ο ο Ι μ ι χ τής ευ Φλορεντίςι Συνόδου. 3 1 5

Οί δέ Φράγκοι (καί όμιλούντες από του νυν περί Φράγκων, εννοούμεν

ιδίως την δυτικήν Ευρώπην, διό τι ή εν τη κυρίως Έ λ λ ά δ ι αυτοτε­
λής αυτών κυριαρχία είχε προ μικρού εντελώς σχεδόν έκλείψει) οι
Φράγκο*, λέγομεν, αντί να πέμψωσι σπουδαίαν τινά επικουρίαν, άφιναν
τον Πάπαν νά συζητή εν Φλο>οεντία περί τής ενώσεως τών εκκλησιών.
Τότε τωόντι συνεκροτήθη ή πολυθρύλητος εν Φλωρεντία σύνοδος, περί
ής δέον νά ειπωμεν πλειότερά τινα, τών όσα διελάβομεν περί τών
προηγουμένων επί τώ σκοπώ τής ενώσεως διαπραγματεύσεων.
Ό αναγνώστης γνωρίζει ποό καιρού την γνώμην ημών περί τού
ζητήματος τούτου. Αί περί ενώσεως απόπειρα*, ήσαν μ ά τα ια ι, διό τι
οί μεν δυτικοί ενωσιν ένόουν την υποταγήν τής εκκλησίας ημών εις
τήν εκκλησίαν τής ΊΡώμης, οί δε ήμέτεροι δεν έπείθοντο νά ύποκ-ύψω-
σιν εις τήν κυριαρχίαν τκύτην, ώς δυναμενην νά έπενεργήστ, όλεθρίως
εις τε τήν εθνικήν καί τήν πολιτικήν ημών ύπαρξιν. ’Α λλά περί τήν
εκτίμησιν τών γεγονότων τού παρελθόντος ο ιστορικός εύρίσκεται
ενίοτε εις τήν αυτήν δυςκολίαν, εις ήν εύρέθησαν καί οί πολιτικοί άν-
δρες οί’τινες έδέησε νά άποφασισωσι τίνα οδόν όφείλουσι νά πορευθώ-
σιν. Έν τή ακμή τής παραλυσίας έν ή είχε περιέλθει κατά τούς χρό­
νους τούτους b χριστιανισμός τής Α νατολής, ο βασΓλεύς Τωάννης
είχε δίκαιον μέχρι τίνος νά μή έλπίζη σο^τηρίαν είμή προ πάντων έκ
τής συνδρομής τής Ευρώπης, καί δίκαιον ίσως νά νομιζη ότι τό κα­
θήκον του ήτο νά επιχείρηση νέαν τινά περί ενώσεως απόπειραν επί
τώ σκοπώ τού νά. επιτύχα, τήν συνδρομήν ταύτην. Έ π ί Μ ιχαήλ Πα-
λαιολόγου τό διά βημα ήτο παράλογον, διό τι τά πράγματα έμαρτύ-
ρουν, ότι ό χριστιανισμός τής ’Ανατολής είχεν είςέτι δυνάμ,εις άπο-
χοώσας, ινα άποκρούση πάντα εξωτερικόν πολέμιον καί ιδίως τήν
μο>αμεθανική> κατάκτησίν. Ά λ λ * εντός τών δύο εκατονταετηρίδων
αί'τινες εκτοτε παρήλθον, ό Ε λληνισμός κατήντησεν ένεκα τών άδια-
λείπτουν αμαρτημάτων τής κυβιρνήσεως αύτού εις ύπερβάλλουσαν εκ-
λυσιν όθεν ώφειλε μέν πάντοτε νά πράξη καί ο’ίκοθεν παν τό δυνα­
τόν, άλλά το δυνατόν τούτο ήτο τοσούτον ασθενές, ώςτε δεν είναι τή
άληθεία αξιοκατάκριτος, εάν νύν έποέσβευεν ότι ή σο)τηρία του έξηρ-
τάτο κυρίως από τής Ευρώπης. Δεν έφαίνετο δε τότε άπίθανος ούτε
πλειοτέρα τις τού άρχιερέο>ς τής 'Ρώ μης συγκατάβασις ένεκα τών
δεινών εμφύλιον/ τής δυτικής εκκλησίας διενέξεο)ν, ούτε πλειοτέρα τις
προθυμία προς επικουρίαν, διότι ή Γερμανία προ πάντων, βλέπουσα
3 1 6 Νέα ανακωχή του Μο φό.τ Η*. (Ι;οοίμια τή: εν Φλωρεντία Συνόδου.

κινίυνευούσας τάς άνκτολικάς χύτης επαρχίας ίέ ν ή ίύνχτο είμή νά

ήναι διατεθειμένη εις τό νά πράξη τ ι γενναίου, συμμαχούσα και μετά
των άλλων μα,χιμωτέρων π-οι τον "Ιστρον και Άδρίαν Φυλών. Δυςτυ-
χώς και αυτή η κρίσις St* ής διήρχετο τότε η δυτική εκκλησία, καί
αυτός 6 προφανή; κίνδυνος τού εν τ ή *Ανατολή χριστιανισμού, δεν
ΐσχυσαν νά μετριάσωσι τάς υπέρογκους απαιτήσεις τού άρχιερέως τής
ΊΡούμης. Κ α ι άν δ ι’ όλων των δυνάμεων τής καοδίας καί τού λόγου
ημών οφείλομεν νά κατακρίνωμεν τον ποιμενάρχην τούτον, οςτες εΟετε
τα ίδια συμφέροντα ύπεράνο) τού μεγάλου συμφέροντος τού χριστια­
νισμού, δεν τολμώ μ εν εξ ίσου νά καταδικάσωμεν τον άτυχή εκείνον
βασιλέα τής Κο>νσταντινουπόλεως, όςτις έν τη έσχατη ταύτη ώρα
ένόμισεν, ότι οφείλει νά δοκιμάση πάλιν νά μαλάξη την ψυχήν τού
άρχιερέως τής 'Ρώμης, καί νά πείση αυτόν εί; το νά σύμπραξη προς
την κοινήν τού χριστεπιονύμου πληρώματος σωτηρίαν.
Εΐπομεν ότι κατά τούς χρόνους τούτου; ή δυτική εκκλησία εύρί-
σκετο είς κρίσιμου κατάστασιν. Τωόντι αί ποικίλα», καταχρήσεις είς
άς έζούκειλεν ή παπική κυριαρχία, προεκάλεσαν βιαίαν κα τ’ αυτών
άντίστασιν έν Βοημία, τών λεγομένων Ούσσιτών. κατέπεισαν δέ καί
αυτούς τούς μετριοπαθέστερους οπαδούς τής εκκλησίας, οτι απαραί­
τητος κατέστη ή θεραπεία πολλών κακώς κειμένων πραγμάτων. Άπο
τού 1431 εδοευεν έν Βασιλεία σύνοδος μ εγά λη, ήτις έκ πρώτης άφε-
τηρίας έκήρυξεν, ότι κυοιώτατον σκοπον προέθετο τήν μεταρρύθμισιν
τής Ε κκλησ ία ς, τής τε κεφαλής καί τών μελών αυτής, και τήν ένδε-
χομένην άποκατάστασιν τής άρχαίας πειθαρχίας. Εννοείται ότι b
τότε άρχιερατεύο)ν έν 'Ρώ μη Ευγένιος Δ' δεν είδε μέ όμμα ευχάριστου
τάς τοιαύτας τής συνόδου διαθέσεις καί προέτεινεν έξ άρχής τήν με-
τάθεσιν αυτής είς Βονωνίαν. Μία έκ τών πολλών προφάσεων άς άνέ-
φερεν ινα δικαιολογήση τήν πρότασιν αυτού ταύτην, ήτο καί ότι,
έδρευούσης τής συνόδου έν ’Ιταλία, ήθελεν εύκολυνθή ή διαπραγμα­
τ ε μ έ ν η μεταξύ τής λατινικής καί τής ελληνικής εκκλησίας ενωσις.
Π ράγματι όμως ό κυριώτεοος λόγος δ ι’ ύν ό Ευγένιος Δ' ά π ήτει τήν
είς ’Ιταλίαν μετάθεσιν ήτο, ότι αυτόθι ή σύνοδος ήθελεν υποκύπτει
εύκο7νό)τερον είς τήν έπίδρασιν αυτού. "Οθεν οι πατέρες τής έν Βασι­
λεία συνόδου 'απέκρουσαν τήν πρότασιν του, άναιρέσαντες μέν άπαν-
τας τούς λόγους όσους ύπέο αυτής άνέφερεν, ιδίως δέ ώς προς το ζή­
τημα τής ένώσεο>ς είπόντες, ότι είναι ωδάριον προ 3 0 0 ήδη ετών
 Νέα άνακω/ή του Μουράτ Β'. Προοίμια τής έν Φ/ωρεντία Συνόδου· 3 1 7

άδιαλείπτως ψάλλομε νον και θέλει έτι /.ατά παν έτος έκ νέου άνα-
κρούεσθαι, οτι έπί του παρόντος είναι πολύ συνετώτεοον, αντί να διώ-
κωσι την σκιάν εκείνην, νά διαπραγματευθώσι μετά των Ούσσιτών,
οιτινες νεωστί άπό τής εκκλησίας άπεστάτησαν, καί ότι έν πάσν) πε-
ριπτώσει είμπορούν συγχρόνως νά διαπραγματευθώσι μετά τε των
Ούσσιτών καί μετά των 'Ελλήνων. Τότε ό πάπας διέταζε την δ ιά -
λυσιν τής έν Βασιλεία συνόδου καί την συγκρότησιν νέας έν Βονωνία.
’Α λλ’ οι έν Βασιλεία πατέρες έπέμειναν συνεδρεύοντες αυτόθι καί άπε-
οήναντο, ότι ή Σύνοδος είναι ύπερτέρα του ΙΙάπα, καί ότι ιδίως ή έν
Βασιλεία σύνοδ ος δεν δ ύναται νά διαλυθή, άναβληθ ή ή μ ετα τ εθή
άνευ τής ίδιας αύτής συναινέσεως ύπ’ ούδενός, ουδέ υπό τού πάπα
αυτού. Ταύτα έγένοντο τφ 1 4 3 2 , καί μέχρι τού 1434 ο πάπας ου­
δόλως ήδυνήθη ν’ άντισταθή εις την έν Βασιλεία σύνοδον, δ ιό τι καί
αύσοί οι έπιφανέστατοι τού δυτικού κλήρου άνδρες, οί καρδινάλιοι,
συνετάσσοντο καί συνέπραττον μ ετ ’ αύτής. Ά λ λ ’ άμα κατά το έτος
τούτο ή σύνοδος ήθέλησε νά περιορίση καί τά των καρδιναλίου είςο-
δήματα, οί καρδινάλιοι έχο^ρίσθησαν άπό αύτής· έκ τούτου δε ένθαρ-
ρυνθείς ο Ευγένιος Δ' προέτεινε πάλιν ώς απαραίτητον τής μεταθέ-
σεως λόγον την (Αετά τής έλληνικής έκκλησίας έ'νωσιν. Ε ίναι πρόδη­
λον, ότι ή περί τού ζητήματος τούτου διαπραγμάτευσις ήδύνατο
κάλλιστα νά γίνη καί έν Βασιλεία· καί ότι μάλιστα αν ήτο έλπίς νά
έπιτύχη ή ενωσις, δεν ήτο δυνατόν νά έπιτύχη είμή έν Βασιλεία δια-
πραγματευομένη, διό τι ή αυτόθι σύνοδος, ήτις είχεν ήδη κα τα δικά ­
σει την άπόλυτον τού Πάπα μοναρχίαν, ήθελεν είναι σύμφωνος προς
τούς ήμετέρους ώς προς το κεφαλαιωδέστατον τούτο των ζητημάτω ν,
άτινα διήρουν τάς δύο έκκλησίας. Τούτο το ένόησαν καί οί ήρ.έτε-
ροι* όθεν ότε ή έν Β α σιλεία σύνοδος, ίνα άφαιρέση έκ ρ,έσου καί την
τελευταίαν έκείνην τού Ευγενίου πρόφασιν, περιήλθεν εις άρ,έσους δ ια ­
πραγματεύσεις ρ.ετά των ήμετέρων, ό Ιωάννης Παλαιολόγος άπήν-
τησεν, ότι προθύρ,ως θέλει έλθει εις Βασιλείαν έάν σταλώσιν εις Κων­
σταντινούπολή πλοία, ϊνα αυτόν καί τούς περί αύτόν παραλάβωσιν.
*Ηλθον λοιπόν πλοία των έν Β α σιλεία πατέρων εις Κωνσταντινούπο­
λ ή , άλλά προ τούτων εφθασαν πλοία τού Πάπα* ύπήρχον δέ καί
απεσταλμένοι των δύο άντιπάλων μερίδων άγωνιζόρ.ενοι έκάτερος νά
προςελκύσωσιν εις εαυτούς τον βασιλέα, Ού μόνον οί μέν τού ΙΙάπα
προςήνεγκον λόγφ έζόδων ρ,εταβάσεως το ελεεινόν ποσον των 5 ,0 0 0
 3 1 8 Νέα ανακωχή του Μουράτ Β'. ΙΙροοίμια τής έν Φλωρεντία Συνόδου.

φιορινίων, οι δέ τών έν Βασιλεία πατέρων κατέβαλον αμέσως το δ ι­

πλάσιαν, ά λλ’ αί δύο ναυτικαί μοίρα ι μικρού έδέησε νά έλθωσιν εις
χεΐρας. Θέαμα ο’ικτρότατον. ’Ενώ ο αρχηγός τής δυτικής εκκλησίας
ήγωνίζετο νά επιτύχα την μετά των ανατολικών έ'νωσιν, ή εκκλησία
εκείνη έδιχοτομειτο εις δύο στρατόπεδα διατελούντα εις κεκηρυγμέ-
νον προς ά λληλα πόλεμον. Κ αί ό (Λεν Αινείας Σύλβιος, ο (Λετέπειτα
ΙΙάπας ΙΊϊος Β' γενό(Λενο;, ήδύνατο νά γράφη, ότι ή ανατολή έγέλα
ένεκα τής παραφροσύνης των λατίνων, οί'τινες διηρημένοι όντες πρός
εαυτούς είχον την άξίωσιν νά ένώσωσι μεθ’ εαυτών άλλους· αληθώς
ό|Λως δεν ύπήρχε καιρός γελό>των διά την ανατολήν, άλλα δακρύων,
διότι ένεκα τής κακοηθείας τού άρχιερέως τής δύσεως έμελλον μ ετ’
ολίγον νά έπέλθο^σιν ανυπολόγιστοι συμφοραί.
Έ ν τω μέσω τοιούτων περισπασμών άπεφάσισεν ο Ιωάννης ΙΊα-
λαιολόγος νά άποδημήση εις την δυτικήν Ευρώπην περί τά τέλη τού
1 4 3 7 , καταλείπων επίτροπον τής άρχής τόν αδελφόν αυτού Κωνσταν­
τίνον, μ,ετακληθέντα επί τούτω έκ Ιίελοποννήσου. ΪΙρίν ή αναχώρηση,
δεν είχεν είςέτι άποφανθή όριστικώς μετά τίνος έκ τών δύο μερίδων
θέλει συνταχθή. Έν τή τελευταία αυτού συνεντεύςει πρός τον άπε-
σταλμένον τών έν Βασιλεία, εΐπεν ότι θέλει μέν άναχωρήσει επί τών
παπικών πλοίων, ά λλ’ έπιφυλάττεται άφού φθάση εις Ιτα λία ν νά
.περιμένη έως ού όμοφωνήσωσιν ο πάπας καί οί έν Βασιλεία περί τού
τόπου τής νέας συνόδου, συντελών εις τούτο τό κατά δύναμιν. Καί
εί (Λεν έπ ιτύχη ή ομοφροσύνη, καλώς- εί δέ ού, θέλει έπανέλθει εις
τά ίδια . Ουτιος έλάλησε πρός τόν άπεσταλμένον τής Βασιλείας, όςτις
καί άνεχώρησε τότε έκ Κιυνσταντινουπόλεως μετά τών πλοίων αυτού.
Καθ’ εαυτόν όμως ό βασιλεύς ένόει, ότι έν τή διχοστασίγ. εκείνη θέ­
λει άναγκασθή έπί τέλους νά συνταχθή μετά τού πάπα μάλλον ή
μετά τούν έν Βασιλεία. Τά πνεύματα δεν είχον είςέτι ωριμάσει έν
Ευρώπη τοσούτον, ώςτε νά έπαγάγωσι τήν καθαίρεσιν τής παπικής
παντοδυναμίας. Καί όταν μετά 100 περίπου έτη έζηγέρθησαν πολύ
ισχυρότερα ή περί τά μέσα τής ΙΕ' έκατονταετηρίδος, πάλιν δεν κα-
τοιρθώθη νά μεταρρυθμισθή ό καθολικισμός, ά λ λ ’ έδέησε μία τής Ευ­
ρώπης μεγά λη μοίρα νά χωρισθή άπό αυτού. Ό θεσμός τής παπικής
κυριαρχίας ύπήρζεν άνέκαθεν, διά λόγους τούς όποιους δεν πρόκειται
ένταύθα νά έκθέσωμεν, τοσούτον κραταιός ώςτε καί σήμερον είςέτι
δεν φαίνεται προςεγγιζουσα ή καθαίρεσις αύτού. Περί δέ τά μέσα τής
 Νέα ανακωχή του Μουράτ Β \ Προοίμια τής έν Φλωρεντία Σονόδου. 3 1 9

ΙΕ' έκατονταετηρίδος το πράγμα ήτο πολύ μάλλον δυςκατόρθωτον.

Ού μόνον ό ανώτατος κ7.ήρος έγκατέ7απε την έν βα σ ιλεία σύνοδον
άμα αυτή έπίβα7,ε χειρα εις τά υπέρογκα αυτού δικαιόψ.ατα καί
προνόμια, άλλα καί αυτοί οι κοσμικοί ηγεμόνες, καίτοι έπιβυρ.ούντες
την επιτυχίαν των μεταρρυθμιστικών βουλευμάτων τής συνόδου, έδί-
σταζον να παρακο7ν.ουθησωσιν αυτήν μέχρι των τελευταίιυν συμ,περα-
σμάτων του πο7ώμου ον ήγειρεν, ήτοι μέχρι τής καΟαιρεσεως τής πα­
πικής κυριαρχίας. Εκ τούτιυν συνάγεται ότι ό ’Ιωάννης Πα7<.αιο7*.όγος
η όεν επρεπε να αναχώρηση εκ Κωνσταντινουπό7*.εως, παραιτούμενος
τής ένωσεως ήτις ενομίζετο παρ’ αυτού ως ή τε7*ευταια άγκυρα τής
σωτηρίας τού χριστιανισμού τής ’Ανατολής, ή άναχωρήσας άπαζ,
ώφειλε να συνταχΟή μετά τού πάπα, οςτις εμελλε μεν προφανώς επί
τέλους νά κατίσχυση, έν τω μεταζύ δέ ήδύνατο ίσως νά φανή επ ιει­
κέστερος προς τούς χριστιανούς τής *Ανατο7.ής. Κ αί ένω τοιαύτη ήτο
ή αμηχανία τού βασι7>εως ενεκα τής καταστάσεοίς των έν Ευρό) π η
πραγμάτων, ούδέν ήττον περιπεπ7^εγμένα ήσαν τά τής Άνατο7^ής
πράγματα ώς προς τον σκοπον τής ρ,ελετωρ,ένης άποδημίας. ΙΙρίν
ή άπέ7ν0η, ό ’Ιωάννης Πα7ναιο7κόγος ένόρ,ισεν άναγκαιον νά άναγγειλη
την άναχό^ρησιν αυτού εις τον Μουράτ Β \ Ό σουλτάνος, οςτις ήξευρε
δ ια τί κυρίως απέρχεται ό βασιλεύς, δεν έκίνησε μέν την χορδήν
ταύτην, άπεκρίΟη όμως έν γένει, ότι δεν ένόμιζε καλόν το πράγμα.
ΙΙρος τ ί, είπε, νά έκτεθή εις τοσούτους κόπους καί τοσαύτας δαπάνας;
εάν έ'χη ανάγκην χρημάτυ>ν, ήτο έτοιμος νά τον δ (όση όσα θέλει.
Καί έγένετο λοιπόν πολύς έν Κωνσταντινουπόλει 7νόγος, εάν επρεπε
νά άκούσωσι την συμβουλήν τού σουλτάνου* άλ7/ έπί τέλους άπεφα-
σίσΟη ή άναχώρησις. Ό δε, οργισΟείς, έβου7\εύ0η κα τ’ άρχάς νά πο-
λιορκήση την Κο>νσταντινούπολιν, καί δεν άπετράπη άπο τής έκτε··
λέσεως τής άποφάσεως ταύτης είμή υπό τού μεγάλου βεζύρη Χ α λ ή λ
πασά, οςτις εκτοτε δωρο<δοκούρ,ενος ύπο των ήμετέρων καί τούτου ενεκα
ύπέρ αυτών συνηγορούν, παρετήρησεν εις τον κύριόν του, ότι, έπι-
σειομένου τού έσχάτου εκείνου κινδύνου, ύ βασΓλεύς ήθελεν εκ παντός
τρόπου συνομολογήσει τήν έ'νο)σιν καί επιτύχει ουτω τήν συνδρορ,ήν
άπάσης τής δύσεο)ς, ένω άν έζακο7νθυθήσωσιν είρηνεύοντες, άδηλος
θέλει άποβή ή έκβασις των διαπραγματεύσεων. Κ αί εί μέν κατορΟωθή
ή ενιυσις, είρ,πορούν νά άναβάλωσι τήν προςβολήν, ει δέ ου, είμπο-
ρούν νά επιχειρήσωσιν αυτήν ρ.ετά πο7ώ πλείονος έ7.πίδος έπιτυχίας.
320 Νέα άνακω/ή του Μουρατ Β \ Προοίυαα τής έν Φλωρεντία Συνόδου.

"Οθεν δίκαιον μ,έχρι τίνος είχεν ό Φραντζής νά λέγη, ότι ή ύπόθεσις

αυτή τής συνόδου «ήν α ιτία πρώτη καί μ εγά λη, ινα γένηται ή κατά
»τή ς Κωνσταντινουπόλεως των άσεβών έφοδος, καί άπο ταύτης πά-
» λιν ή πολιορκία καί ή αιχμαλωσία καί τοσαύτη συμφορά ημώ ν.» Ή
πολιορκία καί ή άλωσις ήθελον γίνει βεβαίως και άνευ τής συνόδου,
καί των σκανδαλωδών αυτής παρακολουΟημάτο^ν, ά λλ’ ότι ταυτα
πάντα, όπως επί τέλους άπέβησαν, έπετάχυνον την κρίσιν, είναι άναμ-
φισβήτητον. Ά φ ’ ετέρου τά πνεύματα έν τώ άνατολικώ χριστιανικώ
κοσμώ δεν ήσαν διατεθειμένα νά θυσιάσωσιν ούδ’ έλάγιστον τής εκ­
κλησιαστικής άνεξαρτησίας μέρος, έστω καί έπ’ έλπ ίδι τού νά δια-
σώσωσι την πολιτικήν ανεξαρτησίαν. Ό βασιλεύς ’Ιωάννης ένόμιζε
μεν άναγκαΐον νά γίνωσι παραχωρήσεις· ά λλ’ ήτο άρά γε πιθανόν ότι
θέλει δυνηθή νά έπιβάλ*/) την γνώμην αυτού, αφού αυτός ο Αρχηγέ­
της τού οικου του, πολύ ισχυρότερος ών, έγένετο έπί τέλους θύμα πα­
ρομοίων προαιρέσεων ; Το δε παραδοξότερον, ό τότε οικουμενικός πα­
τριάρχης ’Ιωσήφ, καίτοι κατατρυχόμενος υπό ασθένειας ήτις εμελλε
νά έπιφέρν) μ.ετά τινας μ,ήνας τον θάνατόν του, άπεφάσισεν ουδέν η τ -
τον μετά πολλής προθυμίας νά παρακολούθησή τον βασιλέα έν τή
προκειμ.ένγ; πολυμοχθω οδοιπορία, ούχί ινα βοηθήσ*/) αυτόν εις το νά
έπιτύχτ, τήν τής Ευρώπης επικουρίαν, ά λλ’ ινα άναλάβη θέσιν μά λ­
λον άνεξάρτητον απέναντι τής κοσμικής αρχής, φανταζόμενος δηλαδή,
ότι θέλει συνθηκολογήσει προς τον πάπαν έπί τ ή βάσει τής ισοτιμίας
καί ότι τοιουτοτρόπως θέλει έπα /έλθει εις Κωνσταντινούπολή πολύ
ισχυρότερος ή άλλοτε. Ό Έ λ λ η ν ιστοριογράφος τής έν Φλωρεντία
συνόδου Συρόπουλος βέβαιοι τούτο ρητώς, λέγων «κα ί διά τού πάπα
»έθάρρει έλευθερώσαι τήν εκκλησίαν άπο τής έπιτεθείσης αυτή δου-
»λείας παρά τού βασιλέως.» ’Αληθεύει ότι ή μεσαιωνική ημών βα­
σιλεία είχε πολλάκις τήν άξίωσιν νά διέπν) αύτογνωμόνως τά έκκλη-
σιαστικά πράγματα καί οτι κατά τήν τελευταίαν αυτής περίοδον
μάλιστα, ότε είχεν εντελώς καταπαύσει ο άπο τών μεγάλων αιρέ­
σεων κίνδυνος, ή άξίωσις έκείνη ήτο άτοπος. : Ά λ λ ’ ήτο άρά γε ό
καιρός έπιτήδειος προς τοιαύτας μεμψιμοιρίας; ί Κ αί ήτο προ πάντων
δυνατόν νά έλπισα) τις ότι ή διαπραγμάτευσή θέλει διεξαχθή έπί τή
βάσει τής ισοτιμίας; Τουλάχιστον ό βασιλεύς ’Ιωάννης ούδαμώς, ώς
φαίνεται, έπλανάτο κατά τούτο, καί άπήρχετο ινα διά πάσης μάλλον
θυσίας επιτύχα τήν ευρωπαϊκήν επικουρίαν, κλείων τούς οφθαλμούς
 Νέα ανακωχή του Μουρατ Β'. Πρβοίμια τής έν Φλωρεντία Συνόοου. 32 ί

ενώπιον τής ολέθριας έντυπώσειυς ήν έμελλεν ή θυσία αυτή νά ττρο—

ξενήση είς τούς υπηκόους αυτού καί τον ανατολικόν κλήρον.
"Ινα δε εχη όσον ενδέχεται πλείονας συμμέτοχους τής θυσίας είς
ήν προπαρεσκευάζετο, παρέλαβε μεθ’ εαυτού, πάνήν τού οικουμενι­
κού πάτριάρχου ’Ιωσήφ, πολυαρίθμους άλλους αρχιερείς καί μονα­
χούς καί κληρικούς καί λογίους άνδρας. Οί επιφανέστατοι των παρα-
κολουθησάντων αυτόν αρχιερέων λόγω σοφίας καί ευγλω ττίας, ήσαν
οί επίσκοποι Εφέσου Μάρκος ό Ευγενικός, Σάρδεων Διονύσιος καί
Ν ίκαιας Βησσαρίων, οί’τινες προήχθησαν έν τή περιστάσει ταύτη
είς αρχιεπισκόπους. ΙΊλήν τούτων συνέπλευσαν μετά τού βασιλέως
οί αρχιεπίσκοποι καί επίσκοποι Τραπεζούντος, Ή ρακλείας, Ν ικο μή­
δειας, Κυζίκου. Τουρνόβου, Μονεμβασίας, Λακεδαίμονος, ’Α μ α -
σείας, Μιτυλήνης, Σταυροπόλεως, Μ ολδοβλαχίας, ’Ρόδου, Μελε-
νίκου, Δράμας, Γάνων, Δρίστας καί Ά γχιά λο υ· προςέτι δε καί ο
’Ρωσίας μητροπολίτης ’Ισίδωρος, ώς επίτροπος τής ρωσικής εκκλη­
σίας. Ιίαρείποντο προς τούτοις οί τοποτηρηταί των πατριάρχων
’Αντιόχειας, Άλεζανδρείας καί 'Ιεροσολύμων καί όλοι σχεδόν οί αξιω­
ματικοί τής μεγάλης έν Κωνσταντινουπόλει εκκλησίας, έν οις ό μέγας
εκκλησιάρχης Σίλβεστρος Συρόπουλος, ό καί την ιστορίαν τής Φλω­
ρεντινής συνόδου συγγράψας. Δεν θέλομεν αναφέρει λεπτομερέστερον
τούς ηγουμένους, τούς μοναχούς, τούς ψάλτας καί τούς άλλους κ λ η ­
ρικούς τούς έπιβιβασθέντας έπί τής ναυτικής εκείνης μοίρας, περί ής
ήδυνάμεθα τή άληθεία νά ειπωμεν, ότι έφερε την τύχην τού ελλ η ν ι­
κού έ'θνους, άλλ* οφείλομεν νά μνημονεύσωμεν μεταξύ των λογίων άν-
δρών τον γνωστόν είς ημάς ήδη Γεμιστόν καί τον Σχολάριον, οςτις
ήτο τότε καθολικός κριτής, βραδύτερου δε μετονομασθείς Γεννάδιος,
άνεδείχθη πρώτος μετά την άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως ύπο των
Τούρκων οικουμενικός πατριάρχης. "Ινα περιβληθή ή ανατολική έκκλη-
σία όσον ένδέχεται μείζονα αξιοπρέπειαν, έπεβιβάσθησαν έπί των
πλοίων τά πολυτιμότατα σκεύη τού ναού τής τού Θεού Σοφίας καί τά
βασιλικά κειμήλια καί πάν ένί λόγω λείψανον τής αρχαίας λαμπρό-
τητος. Έ π ί τούτω ό βασιλεύς ένεχείρισεν είς τόν κλήρον 6 ,0 0 0 φιορι-
νίων έκ των 1 5 ,0 0 0 τάς οποίας ε"λαβε παρά των λατίνων λόγψ ο­
δοιπορικών έξόδων, ή δέ διανομή αυτών έ'δωκεν αφορμήν είς πολλάς
αηδείς διενέξεις, αΐτινες ώς μή ώφελεν έμε7*λον νά έπαναληφθώσιν ώς έκ
τού σιτηρεσίου, τό οποίον βραδύτερου h πάποίς άπένειμεν είς τούς ήμετέ-
(βλ α . ιχ τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ το μ . ι \) 21
322 Ή εν Φλωρεντία προς έν<υσιν των έκ/.λησιών Σύνοδος.

ρους #ιαρκούσης της συνόδου. Ά λ λ * άπο των εξευτελιστικών τούτων

περιστάσεο>ν, τρέψομεν την προςοχήν, προς παραμυθίαν ημών, εις τάς
#ύο ακολουθίας α ίτ ιε ς έψάλησαν ολίγον προ τής άναχωρήσεως εν τω
ναφ της του Θεού Σοφίας καί εν τή της Ό ίη γη το ία ς μονή, αίτινες
υπήρξαν τή αλήθεια αξιοπρεπέστατα*, καί δπου κατανυκτικώς αντή­
χησε προς τοίς άλλοις το «έ'τι ύ'εόμεθα ύπέρ ειρήνης, εύού'οίσεως, ύ'ιορ-
»θώσεως καί ένυ3σεως των εκκλησιών τού Χριστού.»

Τελευταίον ή λαμπρά αυτή καί πολυάριθμος συνού'ία έξέπλευσεν

εκ Κωνσταντινουπόλεως τή 2 7 νοεμβρίου 1437 (ή καθώς ήρίθμουν οί
ήμέτεροι άπο κτίσεως κόσμου 6 ,9 4 6 ). Έ κ των πολλών S i καί ποικί­
λων περιπετειών τού μακρού αυτής πλού Siv θέλομεν αναφέρει ειμή
δτι δ βασιλεύς ’Ιωάννης, το μεν ίνα αποφυγή τον περίπλουν τής Πε-
λοποννήσου, το S i ινα έπισκεφθή τούς άρχοντας αυτόθι αδελφούς του
καί προτρέψη αυτούς εις ομόνοιαν, άπεβιβάσθη εις Κεγχρεάς καί ίιε λ -
θών την χερσόνησον έφιππος άφικετο εις ΓΙύλον δπου εύρε το πλοίον
αύτού. Έ πιβιβασθείς S i αύθις έξηκολούθησε τονπλούν προς την Ένετίαν,
δπου έ'φθασε τή 3 φεβρουαρίου 1 4 3 8 καί έτυχε καλλίστης ίεξιώσεως.
Μεταξύ όμως των θαυμάσιων τά όποια εν τή πόλει ταύτη ειίον οί
επίσημοι εκείνοι ξένοι, ήσαν καί τά έργα τής τέχνης καί οι άλλοι θη­
σαυροί τούς οποίους ήρπασαν οί Λατίνοι έκ Κεονσταντινουπόλεως έν
καιρφ τής κυριαρχίας αύτών* ώςτε άθυμία καί λύπη κατέλαβε τούς
ήμετέρους άμα έπάτησαν την χώραν εκείνην μετά των κατοίκων τής
όποιας ήρχοντο νά συνεννοηθώσιν. Έν τω μεταξύ ό πάπας έ'σπευσε
νά. κηρύξη όριστικώς, ότι ή νέα σύνοδος θέλει συνέλθει εις Φερράραν
τή 8 ίανουαρίου 1 4 3 8 . Καί ή μεν έν Βασιλεία σύνού'ος άπεφήνατο
αυτόν αργόν τή 2 4 φεβρουαρίου, άλλ* οί έν Έ νετία Έ λληνες έμάνθα-
νον έν τούτοις, δτι πολλαί έν Βασιλεία έπεκράτουν ύ'ιχόνοιαι καί δτι
ούκ ολίγοι των κοσμικών ηγεμόνων ίύ'ίως, ύ'έν έ'βλεπον ευχαρίστως3
την τοιαύτην πολεμίαν προς τον πάπαν ίιάθεσιν. Έ ξ έτέρου S i ό πάπας1*
καί έν γένει οί Ιτ α λ ο ί ηγεμόνες, οίτινες έπεθύμουν φυσικφ τω λόγω
την έν τή χώρα αύτών συγκρότησιν τής νέας συνόδου, 5εν έπαυον ύ\ά
ποικίλων τρόπων άγωνιζόμενοι νά προςελκύσωσι τούς ήμετέρους εις
Φερράραν. Δεν ήξεύρομεν άν οί περί τον βασιλέα Ίωάννην έό'ιστασαν
τωόντι επί Ttva έ'τι χρόνον. ’Αλλά καί άν άπεφάσιζον νά μεταβώσΐ' "
εις Βασιλείαν, πιθανώτατα ήθελον #ιακωλυθήύπό τών Ιταλώ ν ύ'ιάτής

/
 Ή εν Φλωρεντία πρίς ενωσιν των εκκλησιών Σύνοοος. 353

χώρας των όμοιων εδει να. διέλθωσιν. ’ Γποτιθεμένου δε οτι ήθελον

διέλθει, r, [Λεν ε’ν Βασιλεία ενωσις ήθελε τωόντι συνομο7νθγηθή επί ό­
ροι; εύλογωτεροις, ά λλ’ όπως κατάντησαν τά πράγματα αμφίβολον
ήτο, αν οι κοσμικοί ηγεμόνες ηΟελον συμπράξιι, καί βέβαιον ότι 6
πάπας ήδύνατο νά επιτυχή την ματαίωσιν πάσης παρ’ αυτών συν­
δρομής. Τουλάχιστον η εν Βασι7νεί<α σύνοδος, καίτοι διακηούξασα τή
54 μαρτίου παράνομον τό εν Φερράρα συνέδριου, καίτοι συνεδρεύσασα
επί πολύν ετι χρόνον, διε7ώθη κατά μάϊον του 1449, μηδόλως κ α τ’
ουσίαν περιορίσασα τό της παπικής άρχής άςίωμα. Την δέ αδυναμίαν
αυτής ταύτην γινώσκοντες οί ήμέτεροι καί υπό των ’Ιταλών ά δ ια λ εί-
πτως παραπειθόμενοι, καί μή θέλοντες, ΐσω; δέ καί μή δυνάμενοι νά
έπιστρέψωσιν οικαδε παντελώς άπρακτοι, άπεφάσισαν νά άπέλθωσιν
εις Φερράραν. Καί πρώτος αναχώρησα; ές Ένετίας τη 58 φεβρουα-
ρίοΐί ο βασιλεύς, είςηλθε την 4 [Λαρτίου εις Φερράραν, όπου ύπεδέξατο
αυτόν ό [Λαρκίων της πόλεως ταύτης «μ ετά μεγάλης τιμ,ής, τών υιών
» αυτού πεζή πορευομένων, καί ουρανόν υπερθεν του βασιλεως αίωρού-
»μενον κατεχόντων. Ούτως ούν προέπεμψεν αυτόν εις τον πάπαν, ειτ*
»έκειθεν εις τό ίδιον παλάτιον αυτόν ήγαγεν.» Ώ ς πρόφασις τής [Λη

συγχρόνου άφίξεως του πατριάρχου μετά του βασιλεως προετάθη ή

ένδεια τών πλοιαρίων δ ι’ ών εδει νά ό'ιαπλεύσο>σι τόν Πάδον’ ά7Λ*
επειδή ή παρασκευή του πλοίου επί του οποίου έμελλε νά διαπλαύση
τόν ΙΙάδον ό πατριάρχης δεν έβράδυνε παντάπασι, διότι ό πατριάρ­
χης κατέφθασε τή 7 (Λαρτίου, άλλη προδήλως ύπήρξεν ή αληθής
αιτία Si ήν προεπορεύθη ο βασιλεύς.
Ό Ίυ>άννης ΙΙαλαιολώγος έγίνιυσκεν, ότι άμφότεροι οί ιεράρχαι οι-
τινες κατά πρώτον ερ.ελλον νά συναντηθώσιν, εΐχον υπερφιάλους άξι<ύ-
σεις* καί φοβηθείς μήπως τούτου ενεκεν εν αυτή τή πρώτη αυτών συν-
εντεύξει έπέλθη ρήζις δυςεπανόρθωτος, έ νόμισε συνετόν νά προςέλθη
αυτός πρώτος επί τή έλπ ίδι του νά συμβιβάση τά πράγματα. Έ ξη-
γήσαμεν ήδη ότι ό ’Ιωσήφ επορεύθη εις ’Ιταλίαν ινα διαπραγματευθή
προς τόν αρχιερέα τής ’Ρώμης επί ϊσοις όροις καί, επιτυχών τοιαύτην
ενωσιν, άποβή εν Κιυνσταντινουπό7^ει ανεξάρτητος έκ τής πολιτικής
αρχής. "Οτε δε εμαθεν ότι ό βασιλεύς προ επορεύθη αυτού εις Φερράραν,
εξεφρασε τήν περί τούτου δυςαρέσκειάν του είπών, « ή όμού έδει άφι-
»κέσθαι τόν βασιλέα καί τόν πατριάρχην, ή προηγεϊσθαι τήν έκκλη-
»σίαν, ού μην κατόπιν ταύτην άκολουθείν.» Κ αί ένφ τοιαύτα έφρό-
324 Ή έν Φλωρεντία προς ενωσιν των εκκλησιών Σύνοδος.

νει δ πατριάρχης, δ πάπας τάνάπαλιν ά π ήτει ούδέν ολιγώτερον είμή

νά άσπασθή δ Ιωσήφ τον πόδα αυτού επί τής" πρώτης δεξιώσεως.
Σημειω τέον δτι εκ των δύο πολιτικών αρχόντων καί των αρχιερέων,
οΐτινες πρώτοι πάντων προςήλθον είς Φερράραν «οί μέν άρχοντες ήσπά-
σαντο τον πόδα τού πάπα καί αναδοχής καί εύμενήας ετυχόν παρ’
αυτού* των δέ αρχιερέων μή άσπασαμένων τον πόδα τού πάπα, άη-
δώς λίαν διετέθη προς αυτούς.» Πρέπει όμως νά ύποθέσωμεν ότι δ
κατόπιν αυτών άφικόμενος βασιλεύς, δεν ύπέκυψεν είς τον τοιούτον
έξευτελισμόν* τουλάχιστον δ Συρόπουλος ούδέν λέγει περί τούτου. Καί
το βέβαιον είναι ότι, οτε δ πατριάρχης πλησιάσας εις Φερράραν τη
7 μαρτίου, άπεποιήθη νά άποβιβασθή πριν η άποφασισθή δριστικώς
κατά τίνα τρόπον θέλει γίνει η υποδοχή αυτού, δ δέ πάπας έπέμεινεν
είς τον άσπασμόν τού ποδός, δ βασιλεύς ύπεστήριξε πάση δυνάμει
την διαμαρτύρησιν τού πατριάρχου. Τελευταΐον δ πάπας ένέδωκε κατά
τούτο αξιών ότι «δ ιά το καλνόν τής ειρήνης καί ϊνα μή γένήταί τις
έμποδισμός είς το θειον τούτο τής ένώσεως ενργον από τής παρούσης α ί­
τιας, παραιτεϊται τό ίδιον δίκαιον.» Ά λ λ * ένω κατ’ άρχάς είχεν αποφα­
σίσει νά ύποδεχθή τον αρχηγόν τής ανατολικής ε’κκλησίας εν πλήθει αρ­
χόντων καί παραστάσει μεγάλη, μετά την προεκτεθεΐσαν παραχώρη-
σιν, μή θέλων νά καταστήση κατάδηλον αυτήν είς τούς πολλούς, ώ-
ρισεν οτι θέλει ύποδεχθή τον πατριάρχην παρόντων μόνον τών καρ­
διναλίων, έν ίδ ίψ κελλίω , όπερ έν τούτοις, ως θέλει καταστή μ ετ’ ο­
λίγον κατάδηλον, ήτο αίθουσα εύρύχωρος. Συνήνεσε δέ είς την τρο­
πολογίαν ταύτην δ πατριάρχης, καί την πρωίαν τής 8 μαρτίου έξελ-
θόντες τού πλοίου ό τε ’Ιωσήφ καί οί περί αύτόν ίεράρχαι καί άλλοι
αξιωματικοί τής εκκλησίας, άπήλθον έφιπποι καί παραπεμπόμενοι ύπό
τού μαρκιωνος, τεσσάρων καρδιναλίων, 2 5 επισκόπων καί πολλών αρ­
χόντων, είς τό παλάτιον έν ώ κατώκει δ πάπας. Πρώτος είςήλθεν είς
τό προαναφερθέν κελλίον δ πατριάρχης μετά 6 αρχιερέων, τού Τρα-
πεζούντος, τού Εφέσου, τού Κυζίκου, τού Σάρδεων, τού Νίκαιας καί
τού Ν ικομήδειας* δ δέ πάπας ύπεδέχθη αυτούς καί ήσπάσθη ίστάμε-
νος. Μετά σύντομον συνομιλίαν έκάθησαν πάντες, καί τότε προςήλθον
άλληλοδιαδόχως είς χαιρετισμόν οι λοιποί αξιωματικοί τής δυτικής
εκκλησίας, εξ ών δ πάπας είς άλλους μέν προέτεινε την παρειάν, είς
άλλους δέ την δεξιάν χεΐρα. Καθ’ δλον τούτο τό διάστημα δ πάπας
έκάθητο επί θρόνου έπηρμένου, δεξιά: δέ αυτού οί καρδινάλιοι «έν κα-
 Ή εν Φλωρεντία προς ενωσιν των εκκλησιών Σύνοδος. 325

»θέδραις ίσαις κατά πάντα καί δμοίαις τώ ύποποδίω του πά πα,» καί
αριστερά δ πατριάρχης «έν ένί των δηλωθέντων υποποδίων,» καί
μ ετ’ αυτών παρίσταντο δουλοπρεπώς, “λ έγει ο Συρόπουλος, οι έξ αρ­
χής είςελθόντες καί προύχοντες των αρχιερεών. "Οθεν εάν οί ίεράρχαι
ημών άπέφυγον τον ασπασμόν τού ποδος, κατά τά λοιπά όμως πολύ
άπέσχον τού νά παρασταΟώσιν ως ίσοι προς ίσους προςερχόμενοι. Μετά
το πέρας της δεξιώσεως δ πατριάρχης άπήλθεν έν συνοδία άπάντων
των περί αυτόν Ελλήνω ν εις την παρασκευασθεϊσαν αύτω οικίαν, καί
την αυτήν ημέραν παρεκάθησαν άπαντες εις γεύμα δοθέν προς τιμήν
τής άφίξεώς των ύπο τού μαρκίωνος. Την δ* επιούσαν, ήτις ήτο κυ-
ριακή, ετέλεσαν την θείαν μυσταγωγίαν έν τη τού πατριάρχου οικία,
ού^ί δε έν εκκλησία τινί, πανηγυρικώς όμως δπωςδήποτε τη άδεια τού
πάπα, διότι παρευρέθησαν εις την τελετήν οί έπισημότατοι τής Φερ-
ράρας πολ,Τται καί αυτός δ μαρκίων μετά πολλής εύλαβειας, λαβόν-
τες το άντίδωρον από των χειρών τού πατριάρχου. Μετά 4 ημέρας δ
πάπας έξέφρασε την ευχήν νά άρχίσωσιν αί περί ένώσεως συνδιαλέξεις,
αλλά συνήνεσεν εις μικράν αναβολήν έπί τή παρατηρήσει τού βασι-
λέως δτι δ πατριάρχης ήσθένησεν έκ των κόπων τής οδοιπορίας. Έν
τω μεταξύ 81 δ βασιλεύς ύπέμνησεν εις τον πάπαν ότι δεν πρόκειται
μόνον περί εκκλησιαστικής συνόδου, αλλά καί περί διαπραγματεύσεων
προς τούς κοσμικούς ηγεμόνας, οίτινες καλόν ήτο νά προςκληθώσιν εις
Φερράραν έπί τούτω. Εις ταύτα δ πάπας άπεκρίθη ότι το πράγμα
παρίστησι δυςκολίας τινάς ένεκα των έπικρατούντων έν ’Ιτα λία εμ­
φυλίων πολέμων, ότι όμως έντος των προςεχών τεσσάρων μηνών θέλει
ληφθή ή δέουσα καί κατά τούτο, πρόνοια.
Μ ίχρι τού σημείου τούτου αί μεταξύ Ε λλήνω ν καί Λατίνων σχέ­
σεις έφαίνοντο βαίνουσαι δπωςούν δμαλώς. Α λ λ ά μ ετ ’ ολίγον ήρχι-
σαν αί διενέξεις* καί πρώτον περί τού σιτηρεσίου, όπερ οί Λατίνοι ύπέ-
σχοντο νά χορηγώσιν εις τούς έξ 'Λνατολής έλθόντας ξένους. Κ α τ’
άρχάς ε ι/ε γίνει λόγος νά παρέχηται το σιτηρέσιον εις αυτούσια προϊ­
όντα, έπειτα όμως άπεφασίσθη νά κα τα βά λλητα ι εις χρήματα. Καί
ώρισθη λοιπόν ότι Οέλουσι χορηγεΐσθαι κατά μήνα εις μέν τον βασι­
λέα φλωρία 3 0 , εις δε τον πατριάρχην 2 5 , εις δέ τόν δεσπότην 2 0 ,
καί εις τούς λοιπούς άνά 4 καί 3. Όπόσον γλίσχρον ήτο το σιτηρέ-
σιον τούτο έξάγεται έκ του ότι δ πάπας μετά εικοσαετίαν περίπου εις
μόνον τον δεσπότην Θωμάν, όςτις κατέφυγε μετά τήν κατάκτησα
326 *Η έν Φλωρεντία προς ένωσιν των εκκλησιών Σύνοδος.

της Πελοπόννησου εις Ιτα λία ν , έπλήοωνε /.ατά μήνα δουκάτα 300.
*Αλλ* επί του προκειμένου δ σκοπός του ητο νά πείσγ, τούς ήμετέρους
προς τοίς άλλοίς καί διά της χρηματικής στενοχώριας, εις το νά τε-
7.ειυύσωσιν όσον έ'νεστι τάχιον την ύπόΟεσιν, επί τούτω δέ πιθανώς τδ
σετηρέσιον, καί τοιούτο ον, τακτικώς δεν έπληουύνετο, ές ού α διά­
κοπα άπέβησαν τά των ηυ.ετέρων παράπονα ένεκα τού ελεεινού τού­
του ζητήματος. Έπασχον δε τωόντι οί άνθρωποι στερήσεις δεινάς,
καί πάντες μέν οί άλλοι, μάλιστα δέ οί ακόλουθοι τού βασιλεως καί
των ιεραρχών. Ό Συρόπουλος βέβαιοι ότι οί τον βα σϋεω ς γιανίζσαροι
κατάντησαν νά πο>λώσι τά όπλα αυτών καί νά ένεχυριάζιυσι τά εν­
δύματα. Εις τοσούτον δε προέβη η αμηχανία τών άνδρών τούτων
ιόςτε δ μέγας πρωτοσύγκελλος τού δποίου ιδίως έπεκαλέσαντο την
συνδρομήν ώς μεγάλα δυναμένου παρά τω βασιλεί, αφού δίς καί τρις
εις μάτην έλάλησε περί τούτου προς τον Ίωάννην ΓΙαλαιολόγον, αφού
ε'δωκεν οικοθεν αύτοΐς φλωρίον εν καί μετά τινας ημέρας έτερον, κα­
τάντησε νά τοΐς παραχωρησν) τά ιερά αύτού έπιμάνικα, ΐνα πωλησω-
σιν αυτά καί φάγωσι το τίμ η μ α . Το γεγονός τούτο αρκεί ΐνα δώση
ημΐν έννοιαν της οικτράς καταστάσεως εις ην περιηλθον οί ημέτεροι
διά τε την σμικρότητα τού σιτηρεσίου καί την καθυστέρησιν της π λη ­
ρωμής αύτού. Μη παραλείψωμεν δε νά έπιστήσωμεν την προςοχην τού
αναγνώστου εις το όνομα διά τού δποίου δ τής Φλωρεντινής συνόδου
ιστοριογράφος χαρακτηρίζει τούς σωματοφύλακας τού βασιλεως Ίωάν-
νου. Καθώς είδομεν άποκαλεΐ αύτους γιαηζσάρους. Καί εις ούδένκ
μεν έτερον τών ήμετερο^ν άπηντήσαμεν το όνομα τούτο άποδιδόμενον
εις στρατιωτικόν τ ι σώμα τής έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας* ε­
πειδή όμως δ Συρόπουλος το μεταχειρίζεται, πρέπει νά παραδεχθώ-
μεν οτι ητο έν χρήσει καί νά ύποθέσωμεν ότι οί τελευταίοι ΓΙαλαιο-
λόγοι, άκούοντες την φήμην τών όσμανικών γενιτσάρων, έφιλοτιμη-
θησαν νά δανεισθώσι τό όνομα αυτών, τό όποιον όμως δυςτυχώς δεν
ήρκει ΐνα καταστησ/) τούς έν Κωνσταντινουπόλει γενιτσάρους ένα-
μίλλους τών νικητών τού Κοσσυφοπεδίου καί τής Νικοπόλεως (σ ελ.232).
"Α λλην αφορμήν διχονοίας μεταξύ τών ήμετέρων καί τών Ά ατί-
νων έδωκεν η εύλογωτάτη τού πατριάρχΟυ άπκίτησις τού νά παρα-
χωρηθά) αύτω ρ.ία τών εκκλησιών τής Φερράρας ΐνα λειτουργά, έν αυτή
κατά τάς έπισήμους έορτάς. Ό πάπας άπεκρίθη ότι τούτο δεν άπό-
κειτα ι εις αυτόν» άλλα εις τον επίσκοπον τής πόλεως* δ SI έπίσκοπος
 Ή εν Φλωρεντία προς ενωσιν των εκκλησιών Σύνβδος. 321

είπεν δτι οί μέν μείζονες των ναών δεν δύνανται ν’ άφαιρεθώσιν απο
του έν αύταΐς έκκλησιαζομένου πολλού λαού, οί δέ μικρότεροι δέν θε-
λουσιν ευχαριστήσει τον πατριάρχην. Κ αι έπί τη προφάσει ταύττρ δεν
έδόθη τό ζητούμενον. Ά λ λ α η σπουδαιότερα επί του παρόντος δυς-
χέρεια ητο νά κανονισθτ, ό τρόπος καθ’ ον αί δύο έκκλησίαι θελουσι
παρασταθή εν τη συνόδω. Μετά μακράς δέ περί τούτου διαπραγμα­
τεύσεις, άπεφασίσθη τελευταιον πώς καί πότε θελουσι συνελθεί 'κατά
πρώτον επί το αύτο Έ λληνες καί Λατίνοι. Τ ή ένατη άπριλίου άνεω-
χθησαν αί πύλαι τής εν Φερράρα μητροπόλεως. Δεξιά τού ιε­
ρού έκάθησεν 6 πάπας επί θρόνου φέοοντος ούρανον καί υψηλότερου ον-
τος πάντων τών λοιπών κατωτέρω ύπήρχε θρόνος κενός προςδιωρισμέ-
νος ό'ιά τον αύτοκρώτορα τής Γερμανίας* έπειτα έκάθησαν επί εδρών
οί καρδινάλιοι, οί αρχιεπίσκοποι, οί ηγούμενοι, οί διδάκτορες, οί ά­
πλοι ιερωμένοι καί τελευταιον οί παρευρεθεντες ευάριθμοι τών ηγεμό­
νων πρέσβεις, οί πρίγκηπες, οί δούκες, οί μαρκίωνες καί άλλοι τής
Δύσεως εύπατρίδαι. ’Αφού έτελέσθη ή λειτουργία Λ α τινισ τί, είςήλθον
ο αύτοκράτωρ τής ’Ανατολής καί όλα τά μέλη τής έλληνικής εκκλη­
σίας, ορθών ίσταμένων απάντων τών Λατίνων. Οί ήμέτεροι, οιτινες ε ί·
χον έν τω μεταξύ τελέσει την ίδιαν λειτουργίαν, προςελθόντες παρε-
τάχθησαν αριστερά, τού ιερού ώς εξής. Κατέναντι τού αύτοκρατορι-
κού τής Γερμανίας θρόνου έκάθησεν έπί θρόνου άνευ ουρανού ό τής ’Α ­
νατολής αύτοκράτωρ* έπί θρόνου μικροτέρου 6 τού αύτοκράτορος α δελ­
φός, ο δεσπότης Δημητριος* έ'μπροσθεν τού αύτοκρατορικού θρόνου οί
πρέσβεις τού αύτοκράτορος τής Τραπεζούντος, τού μεγάλου δουκος τής
Μοσκοβίας, τού ήγεμόνος τής Γεωργίας, τών δεσποτών τής Σερβίας
καί τής Β λ α /ία ς , οί αύλικοί, οί συγκλητικοί καί οί λόγιοι άνδρες.
Παρά τον αύτοκρατορικον θρόνον ιστατο θρόνος ολιγώτερον ύψηλος
προωρισμένος διά τον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, όςτις όμως
δεν παρευρέθη διά την έξακολουθούσαν αύτού ασθένειαν περί τον πα­
τριαρχικόν θρόνον ισταντο οί πέντε αύτού διάκονοι* επί δέ έδρών κα­
τωτέρων έκάθησαν οί τοπτοτηρηταί τών τριών πατριαρχών ’Αλεξάν­
δρειάς, ’Αντιογείας καί Ιεροσολύμων έπειτα οί αρχιεπίσκοποι καί έ-
πισκοποι καί τελευταιον οί αξιωματικοί τής έκκλησίας Κωνσταντινου­
πόλεως, οί ήγούμενοι, οί ιερείς καί οί μοναχοί τού ορούς *Άθω.
Έ κ τής άντιπαρατάξεως ταύτης τών Λατίνων και τών ήμετέρων
κατέστη πάλιν πρόδηλον δτι παρέστημεν ώς ύποδεέστεροι* ίδιους δέ
Ms Ί ί εν Φλωρεντία προς ενωσιν τών εκκλησιών Συνοόος.

έματαίιύθη το του πατριάρχου 'Ιωσήφ ονειρον του νά επιτυχή άμα

[Λεν την προς τον πάπαν ισοτιμίαν, άμα δ'έ αυτοτελή τινα προς τον
ίδιον βασιλέα τάξιν. Δ ιό τι ένώ ό θρόνος του βασιλέως ητο κατά τε την
θέσιν καί τό ΰψο; κατώτερος του παπικού, 6 του πχτριάρχου ητο πά­
λιν ταπεινότερος και του βασιλικού. Το δέ ουδέν ηττον δεινόν, καί
άλλοι ίεράρχαι έκ τών ήμετέρων ήρισαν προς κλλήλους περί πρωτείων,
καί αγανακτήσαντες διά την άπονεμηθείσαν αύτοίς τοιαύτην η τοιαύ-
την τάξιν, έδωκαν αφορμήν είς πολλά σκάνδαλα Όπωςδήποτε άπαρ-
τισθείσης κατά τά ανωτέρω της συνόδου, άνεγνώσθη το περί της ένάρ-
ξεως αυτής διά τα γμα του πάπα δ'ιαλαμβάνον, ότι, τ η ^ η τ η συναινέ-
ηει του αύτοκοάτορος καί του πατριάρχου της Κωνσταντινουπόλεως
καί όλων τών έν Φερράρα παρευρισκομένων πατέρων, κηρύττεται άο-
ξαμένη ή έν τη πόλει ταύτη συγκαλνεσθείσα σύνοδος επί τώ σκοπώ
της τών δύο εκκλησιών συνδιαλλαγής* «καί κηρύττομεν,» έφλεγε το
διά τα γμ α , «κα ί δίδομε ν διορίαν από τού νυν μήνας τέσσαρας είς ο-
«λους τούς τόπους καί είς όλα τά ρηγάτα τών χριστιανών, όπως έλ-
«Οωσι πάντες καί οί λοιποί τού κονσιλίου τής Βασιλείας καί οί τής
«'Ρώ μης καί πας χριστιανός. "Οςτις βούλεται ούν έλθέτω έως τού
«διωρισμένου καιρού* καί οςτις καταφρονήσει την αγίαν σύνοδον, καί
«ουδέ έλθει έως τού διωρισμένου καιρού, ίνα μένη ύπό κανόνα αφο-
«ρισμού έάν μ ή στέρξη όσα ποίηση ή σύνοδος αυτή ή νομοθετημέ­
νη .» Ά λ λ ’ οί τέσσαρες μήνες καί κατόπιν δύο έτεροι προςτεθέντες,
Ινα άρθή πασα πρόφασις είς τούς καΟυστερούντας, παρήλθον, ούδενός
άποκριθέντος είς την πρόςκλησιν. Οί βασιλείς τής Γα λλία ς, τής Κα-
στιλ,λίας, τής Πορτογαλίας, τής Ναυάρας, ό δούξ τών Μεδ\ολάνων
καί οί ηγεμόνες τής Γερμανίας ήγωνίσθησαν είς μάτην νά συνδιαλ-
λνάζωσι τον Ευγένιον μετά τών έν Βασιλ.εία έδρευόντων πατέρων. Οί
τελευταίοι ουτοι έςηκολ,ούθουν συνεδρεύοντες Ιδία, έν Φερράρα δέ ολί-
γιστοι ύπήρχον οί ηγεμόνες ή πρέσβεις τών ηγεμόνων τής Δύσεως,
όπερ ελύπει σφόδρα τον Ίωάννην Ιίαλαιολόγον, οςτις επί ρ,άλλον όση-
μέραι έπείθετο, ότι δεν είχε νά έλπίση πολλήν πραγματικήν συνδρο­
μήν έκ τού διαβήματος αυτού, καί ίνα διασκεδάση την θλίψίν του
διήγαγεν έν κυνηγεοίοις τούς έ'ξ τούτους μήνας. Οί δέ θεολόγοι έν τώ
μεταξύ παρεσκευάζοντο προς τήν συζήτησιν τών τεσσάρων ζητημάτων
περί ων διεφωνουν αι δυο εκκλησίαι, ήτοι περί τής ύπό τών Λατίνων
γενομένης προςθήκης εις τό σύμβολον τών λέξεων και εκ τον Υίον>
 Ή εν Φλωρεντί*. τερ^ς εν<υαπν των εκκλησιών Σύνοδος. 3$9

περί της φύσεως των ποινών του καθαρτηρίου και της καταστασεως
των ψυχών προ τής Δευτέρας παρουσίας, περί της χρήσεως τών άζυμων
έν τη λειτουργία καί επί πάσι περί της άρχής τού πάπα. Τ η 8 Οκτω­
βρίου συνεκροτήθη ή Δευτέρα της συνόδου συνεΔρίασις από της τών
'Ελλήνων άφίξεως, ενν τινι παρεκκλησίω του ανακτόρου εν ώ κατώκει
ο πάπας, κατά την αυτήν της πρώτης συνεΔριάσεως τ ά ξ ιν η μόνη
Διαφορά ύπήρξεν, ότι εν τω μεταξύ τών Δύο άντιπαρατεταγμένων άντι-
προςώπων εκατέρας τών εκκλησιών, έκάθησαν επί Δύο βάθρων άντικρύ
κειμένων εξ "Ελληνες καί έξ Λατίνοι θεολόγοι, επιτετραμμένοι την τών
προκειμένων ζητημάτω ν συζήτησιν. Έ ν τω μέσω Δε αυτών ητο ό /.οίνος
αυτών έρμηνεύς, ο έξ Εύβοιας καταγόμενος Νικόλαος ΣεκονΔϊνος. Την
συνεΔρίασιν ταύτην παρηκολούθησαν τριςκαίΔεκα ετεραι, ών η τ ε ­
λευταία συνεκροτήθη τη 8 Δεκεμβρίου 1 438. "Ολα τά προαναφερθέντα
ζητήματα Δεν ήσαν βεβαίως έξ ίσου σπουΔαΐα.’ σπουΔαιότατα πάν­
των ήσαν τό περί τής προςθήκης τού καί εκ τον υίου καί το περί τής
κυριαρχίας τού πάπα. Ά λ λ α καί τοι περί τού πρώτου εκ τών Δύο τού­
των ζητημ,άτων άΔιακόπως φιλονεικήσαντες καθ’ όλον τούτο τό Δ ιά­
στημα οί ρήτορες τών Δύο εκκλησιών, εις ούΔέν είχον περιέλνθει συμ.-
πέρασμα περί τά τέλη τού έτους, οτε έκραγείσης λοιμώΔους νόσου έν
Φερράρα μετετέθη ή σύνοΔος εις Φλωρεντίαν.
Έ κ εΐ επανελήφθησαν κατά φεβρουάριον τού 1 4 3 9 αί συνεΔριάσεις
αυτής καί έζηκολούθησαν αί περί τού άκανθώΔους εκείνου θέματος
συζητήσεις. Ο πατριάρχης εις ούΔεμίαν τών συνεΔριάσεων τούτων
παρευρέθη, Διότι ήτο πάντοτε ασθενής- μετείχεν όμως τών πλείστων
κατ ιΔίαν Διαβουλάων, έν οίς κυρίους προαπεφασίζετο ή τών ζ η τη μ ά ­
των λύσις. Εις τά Διαβούλια ταύτα πρωταγωνιστών Διετέλει ό βασι-
λνεύς Ιωάννης, όςτις εκ παντός τρόπου έπέσπευΔε την ενωσιν, έπί τη
ελπιΔι ότι καταρτισθείσης άπαξ αύτής ούτως ή άλνλως, ΟέΛεt έπιτύ-
χει την ευρωπαϊκήν επικουρίαν. Τό Δέ παράΔοξον είναι οτι καί αυτός
ό πατριάρχες Ιωσήφ, ό τοσούτον Δύςκολος άναΔειχθείς περί τούς έ-
ζωτερικους τής ισοτιμίας τύπους, ύπηρξεν εύκολώτατος ώς προς τήν
ουσίαν τών πραγμάτων Κ αί Διά τής κοινής λοιπόν ένεργείας τού τε
βασιλέως και τού πατριάρχου, περιήλθον τελευταιον οί ήμέτεροι κατά
πλειονοψηφίαν εις τό ακόλουθον συμπέρασρ,α περί τού ζητήμ,ατος τής
έκπορεύσεως. «Έ π ειΔ ή ήκούσαμεν τά ρητά τών άγιων πατέρων, τών
ανατολικών και τών Δυτικών τά μεν λέγοντα ώς εκπορεύεται τό
330 Ή έν Φλωοβντίςι προ; ενωσιν των εκκλησιών Σύνοδος.

Πνεύμα το "Αγιον έκ τού ΓΙατρός καί τού Τίού, τά δέ έκ τού Πατρός

9 ι Τίού* εΐ καί έστί το διά τού Τίού ταύτόν τφ έκ τού Τίού, καί
το εκ τού Τίού ταύτον τφ διά τού Γιου* όμως ημείς το έκ τού Τίού
αφέντες λέγομεν, ότι το Πνεύμα τό "Αγιον εκπορεύεται έκ τού Πα-
τρδς διά τού Τίού αισίως καί ούσιωδώς ώς από αίας αρχής καί αι­
τίας, τής δια ενταύθα σημαινούσης αιτίαν επί τής τού Α γίου Πνεύ­
ματος έκπορεύσεως. λ
Καθ* ά προείπομεν, ή λύσις αΰτη δέν έγένετο δεκτή είμή κατά
πλειονοψηφίαν. Τριςκαίδεκα μέν ίεράρχαι ήσπάσαντο αυτήν. Ώςαύ-
τως οί πρέσβεις τής Ηπείρου καί τής Μολδαυιας άπεφήναντο, ότε εί­
ναι πρόθυμοι νά άκολουθήσωσιν επί τού προκειμένου την μητέρα αυ­
τών εκκλησίαν τής Κωνσταντινουπόλεως. \Αλλ* οί επίσκοποι 'Ηρά­
κλειας, Μονεμβασίας, Ά γχιά λο υ, Τραπεζούντος, Εφέσου καί οί τής
Γεωργίας πρέσβεις άντέστησαν έκθύμως εις την παραχώρησιν ταύτην.
Ούδέν ήττον b βασιλεύς ’Ιωάννης προέβη θαρρούντως εις την έπίλυσιν
καί των λοιπών ζητημάτω ν, έχων πάντοτε σύνεργον πρόθυμον τον πα-
τριάρχην Ιωσήφ, όςτις άπεβίωσε μέν μ ετ’ ολίγον, αλλά πριν ή άποθάνη
έδ'ήλωσεν οτι «πάντα άτινα νοεί καί άτινα δογματίζει ή εκκλησία
»τής πρεσβυτέρας 'Ρώμης, καί αυτός εγώ νοώ καί επί τούτοις εμέ
»συμπειθόμενον αφιερώνω.» Ταύτην S i την όμολογίαν άφείς έκ των
έπιθανάτων αυτού χειλέων, έτελεύτησεν b ιεράρχης εκείνος καί έκη-
δεύθη μεγαλοπρεπέστατα έν τή εκκλησία τής Σάντα Μαρίας Νοβέλ-
λας, οπού μέχρι τής σήμερον σώζεται ό τάφος αυτού καί ή επί τού
τάφου εικών, ήν αμέσως διακρίνει 6 Έ λ λ η ν περιηγητής άφ’ όλων τών
λοιπών τού ναού εικόνων διά τούς ολως ιδιάζοντας ανατολικούς χα­
ρακτήρας τού προςώπου αυτού.
Έ κ τών άλλων κεφαλαίων όσα έσυζήτήθησαν μετά τον θάνατον
τού πατριάρχου, ώς προς μέν τά περί τού ένζύμου καί άζύμου συνε-
φώνησαν ?να έκατέρα τών εκκλησιών κατά τήν Ιδίαν συνήθειαν ή μέν
ίερουργή τό άζυμον, ή S i το ε'νζυμον. Δέν διεφώνησαν δέ πολύ ουδέ
ώς προς τό καθαρτήριον ή πουργατόριον, αφού και αυτός ό Εφέσου
είπε, κατά Συρόπουλον, οτι «όλίγην εύρίσκω τήν μεταξύ ημών δ ια ­
φοράν έν τφ κεφαλαίψ τούτφ.» Περί τής άρχής όμως τού πάπα
δεινότατη πάλιν εξερράγη έ'ρις. Οί περί τον πάπαν άπήτουν νά άνο-
μολογήσωσιν οί ήμέτεροι τόν άρχιερέα τής 'Ρώμης ρητώς ώς διάδο­
χον τού Πέτρου καί επίτροπον τού Χριστού καί ώς κρινοντα καί
 Ή εν Φλωρεντία ποο; ένωσιν τών εκκλησιών Σύνοδος. 331

κυβερνώντα την καθολικήν εκκλησίαν διδάσκαλον και ποιμένα αυτής.

Οί δέ ήμέτεροι δεν άπεποιουντο τό τοιοΰτο, άλλ* έπέμενον νά προς*
τεθή εις την Ομολογίαν εκείνην ή ρήσις, κατά τους κανόνας καϊ τά
πρακτικά τώτ συνόδων, καί προςέτι, σω(ομένο)ν τών προνομίων καί
τών δικαίων τών πατριάρχων της 'Λνατο.ίής. Εννοείται ότι τούτο
δεν συνεφερεν εις τους Λατίνους, καί εντεύθεν προεκυψαν εναγώνιοι
μεταξύ τών δύο αερ ίω ν αμφισβητήσεις, ωςτε ο βασιλεύς επανειλημ­
μένο); ήπείλησεν ότι θέλει αναχωρήσει. Ό Ιωάννης Παλαιολόγος ός-
τις έφάνη τοσούτον εύκολος εις το ττερΐ τής έκπορεύσεως του αγίου
πνεύματος ζήτημα, έπεμεινε πεισματωδώς εις την διατήρησιν τών προ­
νομίων τής ανατολικής εκκλησίας, διό τι ήσθάνετο, ότι αδύνατον ήτο
νά θυσιάσωσι τά προνόμια ταύτα οί τής εκκλησίας εκείνης άντιπρός-
ωποι. Τότε ενόησαν καί οί Λατίνοι την ανάγκην νά ύποκύψωσιν εις
μικράν τ ι να πχρα/ώρησιν νά παραδ-χθώσι δηλαδή τους υπό τών ή ·
με τερών προτεινομ,ενους περιορισμούς, άλλ* αφού άπονείμωσιν εις τον
πάπαν τοσούτον υπέρογκα δικαιώ ματα, ιόςτε καί αυτοί εκείνοι οι
περιορισμοί νά φαίνωνται ούδετερούμενοι ύπο τής παντοδυνάμου αυτού
εξουσίας. "Οθεν επί τέλους άπεφασίσθη από κοινού, ότι ό ιερός άπο-
στολικός θρόνος καί ο πάπας ’Ρώμης εγει τό πρωτεύον επί άπαντος
τού κόσμου, ότι ο πάπας 'Ρώμης είναι h διάδοχος τού ήγεμόνος τών
αποστόλων Πέτρου, ό αληθής τού Χριστού επίτροπος, ή κεφαλή όλης
τής εκκλησίας, ό πατήρ καί διδάσκαλος όλων τών χριστιανών καί
ότι αύτω μετεβιβάσθη ύπο του Κυρίου διά τού άγιου Πέτρου ή π λ ή ­
ρης εξουσία τού ποιμαίνειν. κυβερνάν καί διοικεΐν τήν καθολικήν εκ­
κλησίαν καθ’ ον τρόπον καί έν τοϊς πρακτικοί; τών οικουμενικών συνό­
δων καί έν τοίς ίεροίς κανό σι δια λα μβά νετα ι. Άνενεώθη δέ συγχρόνως
ή ύπο τών κανόνων παρκδοθείσα τάξις τών λοιπών πατριάρχων, κ α θ’
ήν ό μέν πατριάρχης Κοονσταντινουπόλεω; είναι δεύτερος μετά τον
τής 'Ρώ μη; επίσκοπον, κατόπιν δέ αυτού έργονται οί πατριάρχαι Α ­
λεξάνδρειάς, ’Αντιόχειας καί Ιεροσολύμων, τηρούμενων όλων αυτών
τών δικαίων καί προνομίων.
Έπετυχον άρά γε διά τού όρισμού τούτου οί Λ ατίνοι τήν νίκην ήν
ρ.ετά τοσούτον ζήλου έπεδίωκον ; Βεβαίως το πρώτον μέρος τής δη-
λώσεως άνηγόρευε τον πάπαν κύριον απόλυτον άπάσης τής εκκλησίας*
άλλ* είναι ούδέν ήττον βέβαιον ότι τό δεύτερον τής δηλώσεως μέρος
περιυ^ζεν ούσιωδώς τήν απόλυτον εκείνην κυριότητα, δ ιό τι προς τον
 J

332 Ή έν Φλωρεντία πρίς svojttv των εκκλησιών λίύνοοος.

άκριβέστερον αυτής προςδιορισμ.όν παρέπεμ,πεν εις τα πρακΐικά των

συνόδων καί εις τούς ιερούς κανόνας. Είναι αληθές οτι η δήλωσις,
μετά την άπαρίθμ,ησιν των υπέρογκων του πάπα δικαιωμάτων έπιφέ-
ρουσα ((καθ’ ον τρόπον και έν τοϊς πρακτικοΐς των συνόδων και έν
τοίς ίεροίς κανόσι διαλαμβάνεται,» έφαίνετο άνομολογούσα, οτι α*
σύνοδοι και οί κανόνες άνεγνώρισαν την τοιαύτην τού πάπα κυριαρ­
χίαν. Ε π ε ιδ ή όμως είναι άναμ.φισβήτητον οτι οί κανόνες καί αί σύνο­
δοι ουδέποτε άνεγνώρισαν την κυριαρχίαν ταύτην, το ζήτημ,α έμεινε
πάντοτε έζηρτημ,ένον έκ τής ερμηνείας των πρακτικών των συνόδων
και των κανόνων, τουλάχιστον των πρακτικών τών επτά οικουμε­
νικών συνόδων καί τών έν τή Α νατολή ίσχυόντων κανόνων, έρ-
αηνείας ήτις άβιάστως γινομ,ένη δεν ήτο δυνατόν νά ελθ*/^ ποτέ εί$
ύποστήριξιν τών ύπερόγκων άζιιύσεων τού άρχιερέως τής ’Ρώμης.
Πλήν τούτου ή δήλ^ωσις διαρρήδην άνωμ,ολόγει την τήρησιν ό­
λων τών προνομίων καί δικαίων τών άλλων πατριαρχών* άλλα τά
δίκαια καί προνόμια ταύτα, όπως ύφίσταντο έν τή ανατολική
έκκλησία, ουδόλως συνεβιβάζοντο προς την άπόλυτον κυριαρχίαν ήν
ήςίου νά λάβη έπ’ αυτής ό άρχιερεύς 'Ρώμης. Ή προκειμένη δήλω -
σις λοιπόν δεν έ'λυε τό ζήτημα* ήτο απλούς τών δύο μερίδων συμβι­
βασμός, τού όποιου άπασα ή άξια έζήρτητο έκ τής τοιαύτης ή τοιαύ-
της έρμ,ηνείας καί έφαρμογής αυτού. Άφ* ετέρου όμως είναι βέβαιον
ότι κατά τά λοιπά παρεχωρήσαμεν τά πάντα σχεδόν, καί πλήν τού­
του οί ήμ,έτεροι έφοβούντο μ,ήπως ό βασιλεύς καί τινες τών ιεραρχών,
έπειγόμ.ενοι νά λάβωσι την προστασίαν καί την έπικουρίαν τού πάπα,
ήσαν διατεθειμένοι νά έρμηνεύσωσι καί έφαρμ-όσωσι καί τό περί τής
άρχής τού έπισκόπου 'Ρώμ,ης υπέρ αυτού καί κατά τής άνατολικής
εκκλησίας. Έ κ τούτων δέ πάντων εννοεί έκαστος πώς τινές μεν έκ
πρώτης άφετηρίας, βραδύτερον δέ πάντες σχεδόν ύπέλαβον τό πράγμα
ώς προδοσίαν καί κατεξηγέρθησαν κατά τής ένώσεως ώς θυσιαζούσης
ού μ.όνον τά δόγμ,ατα, άλλά καί την αυτονομίαν καί την άνεξαρτη-
σιαν τής άνατολικής έκκλησίας.
Όπωςδήποτε 6 περί ένώσεως ορος γραφείς έν μέν τω ήμίσει μέρεί
τής αυτής μ.εμ.βράνης λατινικώς, έν δε τω έτέρω ήμίσει έλληνικώς, ύπε-
γράφη ύπό τών ήμετέρων τή 5 Ιουλίου 1 439, άθροισθέντων έπί τούτω
έν τω άνακτόρω έν φ κατωκει ό βασιλεύς, όςτις καί πρώτος ύπέγρα-
ψεν. Ή θέσις έν ή έμελλε νά υπογραφή h άποθανών οίκουμ,ενικος πα­
 Τα μετά την Σύνοδον. Μάρκος Εφέσου. Βησσαρίων. Γεννάδιος. 333

τριάρχης, έμεινε κενή. Κατόπιν δε ήρχοντο αί ύπογραφαί των τοπο-

τηρητών τών τριών άλλων πατριάρχων και προςέτι 14 (Λεν α ρχιεπ ι­
σκόπων, 12 δε κατωτέρων ιερωμένων, εν αις και ή του μεγάλου εκ­
κλησιάρχου Σιλβέστρου Συροπούλου. *0 μητροπολίτης Ηράκλειας ε-
νόμισεν ότι θέλει διαφύγει την υπογραφήν προτείνων ασθένειαν, α λ λ ’
ήναγκάσθη νά ύπογράψη έν τή κλίνη αύτου. Μία μόνη μέχρι τέλους
ενλειψεν υπογραφή. "Οταν ό πάπας ένυπογράψας τον όρον ηρωτησεν
εάν υπέγραψε καί ό Μάρκος ό Εφέσου, ήκουσε δε ότι οχι, «λοιπον,
είπεν, έποιήσαμεν ούδέν.» Μετά τον πάπαν επέθηκαν τάς υπογραφας
αυτών 8 καρδινάλιοι, 61 επίσκοποι και 46 έτεροι ιερωμένοι, το πλεϊ-
στον ηγούμενοι. Έγένοντο δέ τού όρου απογραφα απαράλλακτα τέσ-
σαρα, έξ ών έν μ έ/ρ ι τής σήμερον υπάρχει άνηρτημένον εις μίαν τών
αιθουσών τής έν Φλωρεντία Λαυρεντιανής βιβλιοθήκης, όπου ό Έ λ λ η ν
προςερχόμενος δύναται νά άναγνώση τά ίόιοχείρως γεγραμμένα ονό­
ματα τών ανθρώπων εκείνων οιτινες δεν έδίστασαν νά αναλάβωσι το-
σούτον μεν φοβέραν, τοσουτον δέ ματαίαν άποβάσαν ευθύνην.

Τοιουτοτρόπως έγένετο ή πολυθρύλητος αυτή έ’νωσις. ΓΓίνα άραγε

ύπήρςαν τά πρακτικά ώφελήματα τά όποια ό βασιλεύς ’Ιωάννης ΓΙα-
λαιολόγος καί οί περί αύτόν "Ελληνες έπορίσθησαν εκ τής θυσίας εις
ήν καθυπεβλήθησαν; Έ λαβον τά έςοδα τής επιστροφής αύτών καί
προςέτι 3 0 0 μεν άνδρας, ών την συντήρησιν άνέλαοεν ό πάπας έφ*
όρου ζωής, δύο δε γαλέρας. Δεν άρνούμεθα ότι ούτος ύπέσχετο προςέτι
τφ βασιλεΐ νά παράσχη μεν αύτφ 20 μεγάλα πολεμικά πλοία επί
6 μήνας ή 10 επί έν έτος, νά προτρέψη δε το κατά δύναμιν τούς η ­
γεμόνας τής Ευρώπης νά δράμωσι διά ξηράς εις βοήθειαν τής Κων­
σταντινουπόλεως κατά τών Τούρκων. ’Α λλά ταύτα πάντα ήσαν ψιλαί
ύποσχέσεις, τάς όποιας όμολογούμεν ότι ό πάπας ήγωνίσθη, αλλά δεν
ήδυνήθη νά έκπληρώση ειμή κατ’ έλάχιστον ώςτε, άκουσμα ελεεινόν,
πάσα ή άμεσος αμοιβή ήν έ'λαβε τό έλληνικόν έθνος διά την θυσίαν
εκείνην τών πατροπαραδότων αύτου δογμάτων καί δικαιωμάτων περιω-
ρίσθη εις την επικουρίαν 3 0 0 άνδρών καί 2 γαλερών. Τ ί τό άπορον
λοιπόν, ότι, όταν ό βασιλεύς καί οί περί αύτόν μετά δ ιετή καί επέ­
κεινα απουσίαν ύπέστρεψαν τη 1 φεβρουαρίου 1440 εις Κωνσταντι­
νούπολή, οί πλεϊστοι μετενόησαν διά τά γενόμενα καί ήρχισαν νά
καταρώνται δημοσία τήν διαγωγήν αύτών. «Ο ί δε αρχιερείς ευθέως
334 Τά (Λίτα τήν Σύνοδον Μάρκος Έφεσον. Βησσκράυν. Γεννάδιος.

από τούν τριηρεων άποβάντες,» λέγει ό Δούκας, «και οί της Κωνσταν­

τίνου κατά τό σύνηθες. ησπάζοντο αυτούς, έρωτώντες πώς τα ύμετερα;
πώς τα της συνόδου; εί αρα ετύχοριεν την νικώσαν; Οι δέ άπεκρί-
νοντο* πεπράκαμ.εν την πίστιν ημών, άντηλλάξαμεν τ/, άσεβεία την
ευσέβειαν, προδόντες την καθαράν θυσίαν, άζυμΐται γεγόναμεν. Ταυτα
καί άλλα αισχρότερα καί όερυπασμένα λόγια. Καί ταυτα τίν ες ; οί
ύπογράψαντες έν τω δρω, ό Ηράκλειας ’Αντώνιος καί οί πάντες. Εί
γάρ τις προς αυτούς ηρετο· καί δ ια τί ύπεγράφετε ; ελεγον* φοβούμενοι
τούς Φράγκους. Καί πάλιν έρωτώντες αυτούς ει έβασάνισαν οί Φράγ-
κοι τινά, εί έμ,αστίγωσαν, εί εις φυλακήν εβαλον. Ούχί. ’Αλλά πώς ;
Ή δεξιά αυτή ύπέγραψεν, ελεγον, κοπητω* η γλώ ττα ώμολόγησεν,
έκριζούσθω. Ούκ άλλο τ ι είχον λέγειν* καί γάρ ησάν τινες τών αρχιε­
ρέων έν τω ύπογράφεΐν λέγοντες* ούχ ύπογράφομεν εάν μη τό ικανόν
η μ ΐν της προς οδόν παράσχεται. Οί δε έ'διδον, καί έβάπτετο κάλα­
μος. 'Γπέρ αριθμών γάρ ησαν τά δαπανηθέντα εις αυτούς νομίσματα
καί τά έν χερσί μετρηθέντα έκάστου τών πατέρινν. Ε ίτα μεταμελη-
θέντες ουδέ τά αργύρια μετέστρεψαν.»
Έν τ9ι είκόνι ταύτγ, τού Δούκα υπάρχει βεβαίως υπερβολή τις.
Θησαυρούς πολλούς δεν είχεν ο πάπας εις την διάθεσίν του διαρκού-
σης της συνόδου ταύτης. Ήξεύρομεν πόσον γλίσχρον ήτο το σιτηρέ-
•σιον το δρισθέν νά δ ίδ η τα ι καί εις τον βασιλέα αυτόν καί εις αυτόν τον
πατριάρχην, καί ηξεύρορ,εν προςέτι, δτι δτε εληξεν ή σύνοδος, έκ τού
σιτηρεσίου τούτου καθυστερουντο πέντε ολόκληροι μ.ηνες* ωςτε το πι-
θανώτερον είναι, οτι πολλοί έκ τών ημετέρων άπεποιηθησαν νά ύπο-
γράψωσι πριν η καταβληθώσιν εις αυτούς τά όφειλόμενα, καί έκ
τούτου ίσως προέκυψεν ή φημ,η δτι έδωροδοκηθησαν, φημη ητ% ά\α-
φέρεται καί υπό τού Συροπούλου. Έν γένει δέ οί της ανατολικής έκ-
κλησίας άντιπρόςωποι διηρέθησαν κατά την έν Φλωρεντία σύνοδον εις
δύο αντίθετα στρατόπεδα, οόν τό εν ούδένα έδέχετο συμβιβασμόν, τό
δέ άλλο ητο διατεθειμ.ένον νά ύποκύψη εις παραχωρήσεις τινάς έπί
ττ, έλπ ίδι τού νά έπιτύχη την ποθουμένην κατά τών όσμανιδών επι­
κουρίαν. Τού πρώτου προίσταντο δ Εφέσου Μάρκος ό Ευγενικός, οςτις
ούδ* ύπέγραψε το παράπαν τον τόμον, καί ό Η ράκλειας ’Αντώνιος,
όςτις ήθέλησεν ώςαύτως νά άποφύγτ, την υπογραφήν, έπί τέλους όμως,
ώς είδομεν, υπέγραψε. Τού δ ’ ετέρου στρατοπέδου προίσταντο, παρε-
κτός τού βασιλέως Ίωάννου, ό Νίκαιας Βησσαρίων, ο Κιοβίας Ίσίδω-

/
 Τά μετά την Σύνοδον. Μάρκος Εφέσου. Βησσαράυν Γεννάδιος. 335

ρος και δ Γεώργιος Σχολάριος. Ά λ λ ’ εκ των τριών τούτων άντρων

διακριτέον πάλιν τούς δύο προδτους άπδ τού τελευταίου. Ό εκ Τρα-
πεζούντος καταγόμενος Βησσαρίων ύπήρξεν εις των λογιωτέρων άνδρών
των χρόνων εκείνων δ ί * εκ Πελοπόννησου καταγόμενος ’Ισίδωρος διέ-
πρεψε βραδύτερον ε’ν τά) τελευταία πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως.
Άμ.φότεροι δμ.ως, καίτοι βλέποντες δφθαλμοφανώς ότι σπουδαία δεν
εγένετο ύπδ της Δύσεως προςπάθεια ύπέρ της σωτηρίας τού χρισ τια ­
νισμού τής ’Ανατολής, έπέμ.ειναν ούδέν ηττον εις την Ουσίαν της η-
μετέρας εκκλησιαστικά); ανεξαρτησίας, περιεβλήθησαν ύπδ τού πάπα
τδ καρδιναλακδν άξίωμ.α και άναγορευθέντες μάλιστα αλληλοδιαδό­
χους επί ψιλω δνόματι πατριάρχαι Κωνσταντινουπόλεως, άπέθανον εν
Ιτ α λ ία . Όπόσον ήκιστα ελληνικά άπέβησαν τά αίσθήμ,ατα καί τά
φρονήματα ιδίως τού Βησσαρίωνος, δ'ηλούται έξαιρέτως εκ τής επ ι­
στολής ήν τω 1465 εγραψεν εκ 'Ρώμ.ης, ύπογραφόμενος «καρδινάλης
καί πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως,» πρδς τδν παιδαγω γδν των
παίδων τού δεσπότου Θιυμα, τδν εις Α γκώ να τότε καταφυγόντα. Ή
επιστολή αύτη, ής τδ κείμενον περιεσιύθη έν τω χοονικω τού Γεωργίου
Φραντζή, είναι διά πολλούς λόγους αξιομνημόνευτος, καί πρώτον,
διότι είναι πιΟανώτατα γεγραμμένη εις την κοινώς δμ,ιλουμ.ένην τότε
εν Κωνσταντινουπόλει ύπδ των λνΟγίων άντρων, όπερ συνιστώμ,εν καί
ταύτην εις την μ,ελέτην παντδς τού περί την ιστορίαν τής γλούσσης ασχο­
λούμενου. ’Αλλά πρδς τοΐς άλλοις αξία μνήμ.ης είναι ή επιστολή αύτη,
διότι γεγωνυία τή φωνή κηρύττει δπόσον ό Βησσαρίων άπέβαλε παν α ί­
σθημα έλληνισμ.ού. «Ε ίνα ι γάρ χρεία, λέγει, νά ζώσι τά πα ιδια λα τι-
νικώς* μ.έ τδν μακαρίτην τδν αύθέντην τδν πατέρα τους έσυντύχαμ.εν
περί τούτου* καί εκείνος έβούλετο νά τά ένδύση καί νά ποίηση νά
ζούν Φράγκικα παντελώς, ήγουν νά άκολουθώσι την εκκλησίαν κατά
πάντα ιυςάν Λατίνοι καί ούχί αλλέως, νά ένδύωνται λατινικώς, νά
μ,άθουν νά γονατίζουν τούς ύπερέχόντας, καί πάπαν καί καρδιναλίους
καί τούς άλλους αύθέντας . . . . "Οταν σεβαίνουν εις εκκλησίαν }να-
τινικήν, άς γονατίζουν καί άς εύχωνται όίςπερ οί Λ α τίνο ι,» καί άλλα
πολλά τοιαύτα. Όπόσον διάφορος ύπήρξεν ή τού Γεωργίου Σχολαρίου
διαγωγή. Καί ο Σχολάριος κατ’ άρχάς έςρρόνει, οτι ή τού κράτους
σωτηρία ήτο καθ’ έαυτήν λόγος άποχρών πρδς την ενωσιν. Ά λ λ * άμα
έπείσθη οτι ή Ευρώπη δεν δύναται ή δεν θέλει ν’ άποκρούση τούς
Τούρκους, δένέδίστασε νά άνακηρύξη την ανεξαρτησίαν τής εκκλη­
336 Τά προ τών veojv του Μ:>νρ>.τ Β' κατορθωμάτων. Ούνυάό,υ vfxau.

σίας ημών, και, γενόμενος εν στιγμή κρισιμωτάτη πατριάρχης Κων­

σταντινουπόλεως, άνεδείχθη ένθερμος τών δικαιωμάτων τής i^ym
\Y
σίας ταύτης πρόμαχος, διότι δ Πίχλερ λαμπρώς άπεδειξεν, ότι το ε·'
τον άνδρα εκείνον άποδιδόμενον σύγγραμμα, δι* ου δικαιολογούνται
τά διάφορα κεφάλαια του εν Φλωρεντία ύπογραφέντος τόμου τής ένυ!>-
σεως, δεν είναι αυτού εργον, άλλα [/.άλλον του Βησσαρίωνος.
Ά λ λ * ούδ* δ βασιλεύς Ιωάννης ετόλμησε μετά την επιστροφήν αυ­
τού νά δημοσίευση έπισήμως τον τόμον τής ένώσεως. Άναγορεύσας
δε αντί τού ’Ιωσήφ οικουμενικόν πατριάρχην τον πρότερον Κυζίκου
μητροπολίτην Μητροφώνην, ήγωνίζετο δι* αυτού καί τών οργάνων
αυτού νά καταστήση άσπαστους εν τή ’Ανατολή τούς ύπογραφεντας
όρους. Εις μάτην όμως ήγωνίζετο. Οί τρεις πατριάρχαι’Αλεξάνδρειάς,
’Αντιόχειας καί Ιεροσολύμων και δ μητροπολίτης Καισαρείας έζέδω-
καν εν έ τ ε ι1 4 43 επιστολήν συνοδικήν, δι* ής κατεδίκασαν μέν τήν
εν Φλωρεντία «ληστρικήν» σύνοδον, άπεφήναντο δέ τον Μητροφάνην
«μ,ητραλοίαν καί αιρετικόν,» καθήρεσαν καί εν περιπτώσει παρακοής
άφώρισαν τούς ύπ’ αυτού χειροτονηθέντας καί επετρεψαν τήν ε’κτέλε-
σιν τών άποφάσεων τούτων εις τον μητροπολίτην Καισαρείας. Δ ι’ έ-
τερας δέ επιστολής ήπείλησαν άφορισμον κατ’ αυτού τού αύτοκρά-
τορος εάν έπιμείνη προστατεύων μέν τον Μητροφάνην, συντασσόμ,ενος
δέ τοις Αατϊνοις. Κ αί εξ αυτών τών πλησιεστάτων συγγενών του τ ι-
νές διεφώνουν προς αυτόν ώς πρός τό ζήτημα τούτο, ιδίως δέ ό άδελ-
φός του Δημήτριος, όςτις είχε μέν άπέλθει μ ετ’ αυτού εις Φερράραν καί
εις Φλωρεντίαν, προέστη δέ, άπο τής επιστροφής του, τών δυςηρεστη-
μενων καί έκάλεσε μ,άλιστα εις βοήθειαν αυτού τούς όσμανίδας, οΐ-
τινες όμως έδεησε τότε νά έπιστήσωσιν αλλαχού σύμπασαν αυτών
τήν προςοχήν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ θ'.
Οί τελ ευ τα ίο ι π ρόμα χοι τής χ ρ ισ τια νικ ή ς Α νατολής.

"Λλωσις τής Κυ>νσταντινουπόλεο>ς.

Τιρόντι κατά ρ.έν τήν άπό τής άλώσεως τής Θεσσαλονίκης καί τών
Ίωαννρων διελθούσαν δεκαετίαν (1 4 3 0 — 1 4 4 0 ) αί έλληνικαί χ&ραι
 Τά προ των νέων του Μουράτ Β* κατορθωμάτων. Ούνυαδου νικαι. 337

ουδόλως ήνωχλήθησαν υπό τού Μουράτ Β ', περιορισθέντος εις μικράς

τινας κατά των προς βορράν χριστιανών έκδρομάς, κατά δέ τά παρε­
πόμενα τριςκαίδεκα έτη άπ’ εναντίας διεξήχθησαν οί λαμπρότατοι
μεταξύ όσμανιδών καί χριστιανών αγώνες προς βορράν μέν περί τον
"Ιστρον ποταμόν, προς δυσμάς δε, εν Άλβανί^ζ, προς μεσημβρίαν δε
καί προς άνατολάς, έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι καί περί αυτήν την Κων-
σταντινούπολιν. Ό χριστιανισμός τής ανατολής έπεσεν, αλλα δεν
έπεσεν άδόξως. Τρεις ήρωες, ο ’Ιωάννης Ούνυάδης, ό Γεώργιος Κα-
στριώτης ο επιλεγόμενος Σκεντέρμπεϋς καί ό Κωνσταντίνος Παλαιό -
λόγος, περιεκάλυψαν τάς τελευταίας αυτού στιγμάς διά κ7νέους αθα­
νάτου. Δεν θέλγομεν άρνηθή ότι τό έσχατον τούτο μ,έγα κίνημα υπήρξε
μέχρι τίνος αποτέλεσμα των προςπαθειών τάς οποίας κατέβαλεν ό
πάπας Ευγένιος Δ ’ ϊνα εκπλήρωσή τάς υποσχέσεις τάς δοθείσας έν
Φλωρεντία προς τον Ίωάννην Ιίαλαιολόγον. Τ ή 1 ίανουαρίου 1442
ό πάπας έκάλεσεν άπαντας τούς χριστιανούς ηγεμόνας καί Ιδίως τον
Βλαδισλάον τής Ουγγαρίας, να δράμωσιν εις βοήθειαν τής Κωνσταν­
τινουπόλεως, τής Κύπρου καί τής .’Ρόδου, άς ελεγε προπύργια τής
χριστιανωσύνης* έπανειληρ,μένως έζήτησε χρήματα ϊνα έπαρκέσγ) εις
τάς άνάγκας τού πολέμου τούτου καί παρέσχ^εν άφεσιν αμαρτιών εις
πάντας όσοι ήθελον μ,ετάσχει αυτού* τό δέ σπουδαιότερον, περί τά
μέσα τού 1 4 4 4 , επεμψεν εις τον Έλλήςποντον στόλον όπωςούν λόγου
άξιον. Ά λ λ * ένταύτφ οφείλομεν νά όμολογήσωμεν οτι πάσα ή συν­
δρομή τής Δύσεως εις τούτο καί ρ.όνον περιωρίσθη, ώςτε πάσα ή τιμ ή
τού χερσαίου άγώνος ανήκει εις τούς ιθαγενείς τής ’Ανατολής λαούς.
"Αν οί λαοί ούτοι ανέκαθεν έκυβερνώντο έπιτηδειότερον ή άν καί έν
τή ύστατα) ταύτγ, ώρα αί έπικουρίαι τής Ευρώπης ήσαν σπουδαιό­
τερα!, ίσως ή ’Ανατολή ήδύνατο έ'τι ν’ απαλλαγή τής μιυαμεθανικής
κατακτήσεως.
Μετά την άλωσιν των Ίωαννίνων ό Μουράτ Β ’ έτράπη πρός βορ­
ρά, ν, και έχων ύποτελεΐς τούς δυνάστας τής Βλαχίας καί τής Σερ­
βίας, δεν έπαυσεν επιχειρών επιδρομάς εις την ύποκειμένην τή Ο υγγα­
ρία Τρανσυλβανίαν, αί δέ έπιδρομαί αύται άπέβησαν τοσόύτφ μάλλον
ολέθριαι όσω συγχρόνως ή Ούγγαρία περιέπεσεν εις δείνας εμφυλίους
διενέξεις. Τελευταιον όμως κατηυνάσθη ή εσωτερική τής χώρας ταύτης
ερις, άναγνωρισθέντος βασιλέως παρά πάντο>ν τού τής Πολωνίας βα-
σιλέως Βλαδισλάου* εις ο συνετέλεσε πολύ εις τών μεγιστάνων τής
(ε λ λ . i l t o p . κ . π α π α ρ ρ η γο π ο υ λ ο υ τ ο μ ο ε e ’) ‘ 2 2
338 Τά πρδ των νέιυν του Μουράτ Β' κατορθωμάτ<·>ν. Ούνυάδου νικαι

χιύρας, ’Ιωάννης ό Ούνυάδης, όςτις παρά τε τών Ε λλήνω ν και των

όσμανιδών συνηθέστερον καλούμενος υποκοριστικών Γιάγχος ή Γ ιά γκο ,
ήτο νόθος υιός του πρώην αύτοκράτορος τής Γερμανίας Σιγισμούνδου,
είχε προχειρισθή κατά τούς χρόνους τούτους Βοϊβόδας Τρανσυλβανίας
καί είχε διαπρέψει ήδη εις τούς κατά τών Τούρκων πολέμους. Τότε
δ Βλαδισλάος άπεφάσισε νά άντιπαραταχθή σπουδαιότερον εις τον
Μουράτ Β \ περιελθών επί τούτω εις διαπραγματεύσεις, τω 1440,
καί ποός τον προ μικρού εκ Φλωρεντίας έπιστρέψαντα Ίωάννην 11α-
λαιολόγον. Τού βασιλέως τούτου οί πόροι είγον καταντήσει βεβαίως
μικροί, ή δε χρήσις αύτών άπέβαινε δυςχερεστάτη, διά τον περισφίγ-
γοντα αυτόν άδιάκοπον κίνδυνον, ού ένεκα, ένω διεπραγματεύετο
προς τον Βλαδισλάον, εστελλε πρέσβεις προς τον σουλτάναν, ϊνα έξη-
γήσγ) αύτω ότι έπορεύθη εις ’Ιταλίαν ούγι ΐνα ζητήση συμμάχους,
αλλά προς διάλυσιν δογματικών τινων διαφορών. Έν τούτοις οφεί­
λομε ν νά δμολογήσωμεν ότι ή μεν Κωνσταντινούπολή εκειτο τοσού-
τον έπικαίρως (ύςτε ήδύνατο νά άποβή χρησιμωτάτη εις τούς συμμά­
χους* πλήν δε τούτου δ Ιωάννης ήδύνατο καί έκ Πελοποννήσου νά
έπιτεθή μετά τίνος έλπίδος επιτυχίας. Δυςτυχώς, ώς θέλομεν ίδ ει
μ ε τ ’ ολίγον, έκ μέν τής Κωνσταντινουπόλεως δεν επραζε τό δυνατόν
γενέσθαι, έν ΙΙελοποννήσω δέ ένήργησε βραδύτερον τού δέοντος, ώςτε
δ Μουράτ Β' ελαβε καιρόν νά κατατροπώση πρώτον τούς άπό βορρά
αντιπάλους, καί επειτα τούς άπό μεσημβρίας. Ούδέν ήττον κατ’
άρχάς δ Βλαδισλάος καί δ Ούνυάδης επραζαν πολλά καί μεγάλα.
"Ο τε τω 1 4 4 2 δ άρχιϊπποκόμος τού Μουράτ Β ’ Μεζίτμπεϋς, έξακο-
λουθών τάς προτέρας έπιδρομάς, ένέβαλε διά τής Βλαχίας αύΟις εις
Τρανσυλβανίαν καί έπολιόρκησε τό Έ ρμανστατ, δ Ούνυάδης ώρμησε
κ α τ’ αυτού, καί κατετρόπωσε τον άγέρωχον έκεινον άντιπρόςωπον
δυνάμεως ήτις προ μιας περίπου έκατονταετηρίδος είχε καταντήσει
νά λο γίζητα ι αήττητος, έφόνευσεν αύτόν έν τω άγώνι, κατέβαλεν
2 0 .0 0 0 πολεμίους, καί συνέλαβε πολλήν καί πλουσίαν λείαν, αυτός
μή άποβαλών είμή τριςχιλίους άνδρας. Ε σ τά λ η έπειτα υπό τού σουλ­
τάνου ϊνα διεκδίκησή την ήτταν ταύτην δ Σεχα ββεδίν πασάς, μετά
8 0 .0 0 0 άνδρών. Ά λ λ ’ δ Ούνυάδης, καίτοι μή άγων είμή πεντεκαί-
δεκα χιλιάδας συναγωνιστών, ένίκησε καί τούτον κατά κράτος περί
Βασάγ, συλλαβών μέν 2 0 0 σημαίας καί 5 0 0 0 αιχμαλώτους, φονεύ-
σας δέ ού μόνον τον στρατηγόν αλλά καί πολλούς τών γενναιοτάτων
 Ειρήνη. Ά θετείται ύπό τών χριστιανών. *Η περί Βάρναν ήττα. 339

μπέϋδων. Κατά δέ το επόμενον έτος 1443 έπεχειρησεν 6 Ούνυάδης

την λεγομένην μ,αχρατ αύτού εκστρατείαν, καθ’ ήν συνεμάχησαν μ ετ ’
αύτού δ ήγεμών Σερβίας Γεώργιος, δ ηγετώ ν Βοσνίας Θωμάς Χρί-
στιτζ, καί, τ α ι; προτροπαίς του πάπα Ευγενίου, πολλοί Γερμανοί
σταυροφόροι. Πλήν τούτου δέ έγένετο συνεννόησις καί μετά τού ήγε-
μόνος τής Καραμανίας καί όλων τών Έμιρών τής ’Ανατολής, ίνα
άποστατήσαντες άναγκάσωσι τον σουλτάναν νά άπασχοληθή εις
Ασίαν. Τούτο καί συνέβη* ώςτε προελάσαντος τού Ούνυάδου μέχρι
Νίσσης, τή 3 νοεμβριου, τά άντιπαραταχθέντα εις αυτόν όσμανικά
στρατεύματα, δέν ήγοντο ύπό τού Μουράτ, ά λ λ ’ ύπό τού μεγάλου
βεζύρου Χ α λήλ. Ή δε καταστροφή αυτών ύπήρςε πάλιν ολοσχερής*
διςχίλιο ι επεσον, τετρακιςχίλιοι ή/μαλωτεύθησαν καί εννέα συνελή-
φθησαν σημαΐαι. Ή ζημία τών όσμανιδών έγένετο τόσω μάλλον
έπαισθητή οσω μεταζύ τών θανόντων καί τών συλΛηφθέντων ήσαν
πολλοί επιφανείς μπέϋδες. Μετά δέ τό κατόρθωμα τούτο δ χ ρ ισ τια ­
νικό; στρατός κυριεύσας την Σόφιαν, έτράπη επί την Φιλιππούπολιν*
καί διεκπορθήσας τάς παρόδους τού Αίμου κατετρόπωσεν αύθις εκ
παρατάζεως τούς πολεμίους περί Ίάλοβαζ, συλλαβών αιχμαλώτους
πολλούς πάλιν επισήμους μπέϋδας.

Ένώ ταύτα συνέβαινον εν Ευρώπη, δ Μουράτ ήσχολείτο έν Άσίρι

εις τό νά περιστείλη τον εκ συνεννοήσεως μετά τών Ούγγρων τρίτην
φοράν κατεζαναστάντα ηγεμόνα τού Καραμάν* καί τούτον μέν τα-
πεινώσας διεπέρασεν είς την Ευρώπην, άλλά ενταύθα κεκμηκώς εκ
τών αδιάλειπτων εκείνων αγώνων άπεφάσισε νά ειρήνευσή προς τούς
αντιπάλους. Ε π ε ιδ ή δε καί αυτοί δεν έ'βλεπον έκπληρουμένας τάς
μεγάλας περί επικουριών ύποσχέσεις ούτε τών ηγεμόνων τής Ευρώπης
ούτε τού Ίωάννου ΓΙαλαιολόγου, συνωμολογήθη κατά Ιούλιον τού
1444 ειρήνη δεκαετής επί τοίς δροις, οτι ή μέν Σερβία καί ή Έρζε-
γοβίνα θέλουσιν άποδοθή είς τον Γεώργιον Βράγκοβιτζ, ή δέ Β λα χία
θέλει ^αραμ.είνει ύπό την Ούγγαρικήν επικυριαρχίαν, προς άπολύ-
τρωσιν δέ τού έπισημοτάτου τών κατά την τελευταίαν μάχην συλ-
ληφθέντων μπέύδων, τού Μαχμούτ Τζελεπή, αδελφού μέν δντος τού
μεγάλου βεζύρου, κηδεστού δε τού σουλτάνου, θέλουσι καταβληθή
7 0 0 0 0 δουκάτων. Την ειρήνην ταύτην διεπραγματεύθη δ άρχιγραμ-
ματεύς τού σουλτάνου, οςτις "Ε λλην ών αρνησίθρησκος απεστάλη επί
η*
340 Ειρήνη. ΆΟετειται ύπο των χριστιανών. Ή περί Βάρναν ήττα.

τούτω ώς πρέσβυς μετά συνοδίας άντρων εκατόν. Κ αι μικρόν μετά

την κατάπαυσιν των εχθροπραξιών ό Μουράτ Β', οςτις καίτοι εν
άκμή ών τής ηλικίας, είχεν όμως α π α ιτήσ ει εκ των κυβερνητικών
μερίμνων, άπεφάσισε νά παραιτηθή της αρχής καί παραδούς αυτήν
εις τον τεσσαρακαιδεκαέτη υιόν του Μωάμεθ, άπήλθεν αυτός εις
Μαγνησίαν, ινα διαζήση έκεΐ το λοιπόν τής ζωής φιλοσόφων καί ηδυ­
παθών. Ά λ λ α δεν έπέπρωτο νά απόλαυση τών ηδονών τούτων επί
μακρον χρόνον. Ή προ μικρού συνομολογηθεΐσα δεκαετής ειρήνη ούδ*
εβδομάδας δέκα, ώς λέγει ό Χάμμερ, διήρκεσεν. Ό πάπας καί ο
’Ιωάννης Παλαιολόγος, οϊτινες είχον έκ παντός τρόπου άντισταθή εις
τήν υπογραφήν τών συνθηκών, παρέστησαν εις τον βασιλέα τής Ουγ­
γαρίας Βλαδισλάον καί τον μέγαν αυτού στρατηγόν Ούνυάδην, οτι
έπ ιτη δ ειο τά τη ήτο ή ευκαιρία νά καταστραφή όλοσχερώς το εν Εύ-
ροίπη όσμανικόν κράτος καθ’ ήν στιγμήν ό μέν σουλτάνος διέτριβεν έν
Ά σ ία , 6 δε Καραμάν επανέστη αύθις, πολλοί δε τών σατραπών διε-
τέλουν στασιάζοντες καί αδύνατος ήτο ή εις τήν Εύρώπην διαπε-
ραίωσις τού μεγάλου οσμανικού στρατού, διότι 6 μέν Έλλήςποντος
κατείχετο υπό τού στόλου τών σταυροφόρων, ό δε Βόςπορος υπό τού
ελληνικού. Είναι αληθές ότι είχε συνομολογηθή ειρήνη κυρωθεΐσα δι*
όρκου ον αυτός ό Βλαδισλάος ώμοσεν επί τού Εύαγγελίου. Ά λ λ * ό
άντιπρόςωπος τού πάπα ήξίωσε μετά δεινής εύγλωττίας, ότι ούδε-
μίαν έχει ισχύν ο εις απίστους δοθείς λόγος καί οτι άλλως τε ή
Ουγγαρία δεν είχε δικαίωμα νά συνομολογήση ειρήνην άνευ τής συ-
ναινέσεω; τού άποστολικού θρόνου καί τών άλλων συμμάχων δυνά­
μεων. Μέχρι τίνος τά επιχειρήματα ταύτα ήσαν χρηστά καί εύλογα,
δέν θέλομεν εξετάσει ενταύθα. Νομιζομεν όμως ότι τό κάλλιστον τών
επιχειρημάτων ήθελεν είναι νά στείλωσιν οι ηγεμόνες τής Ευρώπης
ισχυρόν κατά τών όσμανιδών στρατόν. Δυςτυχώς τούτο μέν δέν έ'πρα-
ξαν, κατέπεισαν όμως τον βλαδισλάον καί τον Ούνυάδην νά επανα-
λάβωσι τάς εχθροπραξίας. Κ αι έν τούτοις ου μόνον έκ τής δυτικής
Ευρώπης δέν ήλθον έπικουρίαι, αλλά καί ό ήγεμών τής Σερβίας
Γεώργιος έγκατέλιπε τον Ούνυάδην, καί ούδ* έκ τής Πελοπόννησου,
όπου προ μικρού μόλις ήρχισε πολερ,ικάς τινας παρασκευάς ό Κων­
σταντίνος Παλαιολόγος, καιρός ήτο νά ελθη βοήθεια. Έ ξ Α λβανίας
όπου προ μικρού ώςαύτως έπεφάνη ό Σκεντέρμπεύς, είχον μέν έπέλθει
2 5 ή 3 0 ,0 0 0 άνδρες* άλλα διεκωλύθησαν ύπό τού Γεωργίου από τού
 Ειρήνη. ΆΘετεΓται ύπο των χριστιανών. Ί3 περί Βάρναν ήττα. 341

νά ένωθώσι ρ,ετοε των Ούγγρων. "Οθεν ούτοι δεν έπανέλαβον τάς

εχθροπραξίας είμή μετά 1 0 ,0 0 0 άντρων, είς ούς προςετέθησαν μέν
τετρακιςχίλιοι Βλάχοι ύπο τον υιόν του ήγεμόνος τής Βλαχίας Δρα-
κούλ, άλλ* ούτος εκ προοιμίου παρέστησεν δτι το επιχείρημα ήτο
άσύνετον, δ ιό τι μόνη ή θηρευτική τού σουλτάνου ύπηρεσία ήτο πολυ­
πληθέστερα τής ευαρίθμου εκείνης στρατιάς. Μία ύπελείπετο
πιθανότης επιτυχίας, αλλά σπουδαία, δτι δ Μουράτ Β' δεν θέλει
δυνηθή νά διαπεράση έξ ’Ασίας είς Ευρώπην. Ό θεν οί Ούγγροι προή-
λασαν θαρρούντως μέχρι Βάρνης καί κυριεύσαντες την πόλιν ταύτην
έστρατοπέδευσαν κατά νοέμβριον τού 1 4 4 4 περί αυτήν, πλήρεις ελ­
πίδων, δτε αίφνης ελαβον τήν φοβεράν αγγελίαν δτι δ Μουράτ έστρα-
τοπέδευε 4 0 0 0 μόλις βήματα μακράν αυτών. Τωόντι δ σουλτάνος
έξεγερθείς έκ τής άνέσεως αυτού άμα έμαθε τήν δεάρρηξιν τής ειρή­
νης, προςήλθε μετά 4 0 ,0 0 0 άντρων κατ’ άρχάς είς τον Έλλήςποντον.
Ε κ ε ί δμω; έπείσθη δτι δεν είναι δυνατόν νά δια βή ένεκα τού σταυ-
ροφορικού στόλου. Τότε άνήλθε τήν ασιανήν παραλίαν μέχρι τού
Βοςπόρου. Ενταύθα ήδύνατο νά κωλύση τήν δίοδον αυτού δ στόλος
τού βασιλέως Ίωάννου. Καί έπειτα υποτιθεμένου δτι δεν έγίνετο
άντίστασις, έχρειάζοντο πάντοτε πλοία προς διαπόρθμευσιν. Παρα-
δόξως δ μεν στόλος τής Κωνσταντινουπόλεως ούδ* έπεχείοησε ν’ άντι-
σταθή, πλοία δε, κατ’ άλλους γενουητικά, κα τ’ άλλους ένετικά, εύρέ-
θησαν πρόθυμα νά ύπηρετήσωσι τον σουλτάνον, ώςτε ούτος κατώρ-
θιυσε νά διαπεραιωθή πληρώσας άνά έν δουκάτον δι* έκαστον ό'ιαπε-
ραιούμενον στρατιώτην. Τοιουτοτρόπως εύρέθη δλως άπροςδοκήτως
είς τά πλευρά τού χριστιανικού στρατού. Κ αί συνεκροτήθη λοιπόν τήν
\ 0 νοεμβρίου ή πολυθρύλητος περί Βάρναν μά χη, καθ’ ήν δ μεν Ού~
νυάδης έπολέμησεν ήοωίκώς καί ήθελεν ίσως επ ιτύχει τήν νίκην, εάν
δ βασιλεύς Βλαδισλάος δεν έξιύρμα άκαίρως, παρά τάς συμβουλάς
τού εμπείρου αύτού στρατηγού, κατά των γιανιτσάρων. ’Εν τή συρ-
ράξει ταύτη εις των πρώτων έπεσεν δ βασιλεύς, άμα δε θανόντος
αύτού διε7ώθη δ ούγγρικος στρατός, τραπέντος είς φυγήν καί αύτού
τού Ούνυάδου μετά των Βλάχων. Περί τής δυςτυχούς ταύτης μάχης
σώζεται έμμετρος αύτόπτου μάρτυρος Λ ιήγησις, ή τις άν καί στε­
ρείται κρισεως καί ακρίβειας, βέβαιοί όμως δπόσον πολύκροτον ήτο
καθ’ δλην τήν Ανατολήν τό τού Ούνυάδου όνομα, καί τοι κατά τήν
3\ 5 Πρώτη έν τη ισ το ρ ία έμφάνισις τον Κωνσταντίνου Παλ α ιολόγου.

τελευ’τ αίαν ταυ την περί στάσιν, ήμαυρώθησαν δπωςούν τά προηγού­

μενα αυτού κατορθώματα.
«Ό Ίάγκος 6 πανθαύμαστος και μέγας στρατιώτης»
ανακράζει ό ποιητής μας, δ Ίάγκος οςτις έπεχείρησε
........................ <ιτο γένος τ ων 'Ρωμαίων
«νά 'λευΟερώση έκ παντός εκ τους Αγαρηνούς. »
Αυτός πρώτος έτόλμησε ν’ άντιπαραταχθή προς αυτούς*
«Ε ί γάρ έτόλμησαν τινες αυτούς να πολεμήσουν
Ώς ράχνη έπεφάνησαν εμπρός Ισμαηλίτας.»

Μετά την νίκην εκείνην επανήλθε πάλιν b Μουράτ εις τά έν Μα­

γνησίά ένηβητήρια αυτού, άλλα και πάλιν επί μικρόν άπήλαυσε των
αγαθών τής άναπαύσεως ταύτης. Έκραγείσης έν Ά^ριανουπόλει στά­
σεως των γιανετσάρων, κατηυνάσθη μέν αυτή δια μικράς αύξήσεως
τού σιτηρεσίου αυτών, άλλ* b μέγας βεζύρης Χ α λήλ καί πολλοί των
μεγιστάνων παρέστησαν είς τον Μουράτ Β' ότι ύ πεντεκαι^εκαέτης
υιός του δεν έχε·, ετι αρκετά ισχυρόν τον βραχίονα ίνα κυβέρνηση τό
κράτος, καί ότι είναι απαραίτητον νά ό'ράξη αύθις τάς ήνίας b πα­
τήρ. Ό Μουράτ ένόησεν ότι αί παραστάσεις αύται είναι εύλογοι καί
άνέλαβε τό τρίτον την αρχήν, άνέλαβε δε αυτήν εγκαίρως, <?ιότι άν
ή από βορρά θύελλα διεσκείάσθη έπί τού παρόντος ό'ιά τής περί
Βάρναν πανωλεθρίας των χριστιανών, έν τή κυρίο>ς Έλλάό'ι καί έν
’Αλβανία έξηγέρθησαν ό'ύο έτεροι αντίπαλοι τής όσμ,ανικής κυριαρ­
χίας. Περί τούς χρόνους τούτους ήρξατο αληθώς είπείν τό ιστορικόν
αύτού στά^ιον είς τών μεγίστων μαρτύρων τού ελληνικού έθνους, b
Κωνσταντίνος ΙΙαλαιολόγος. Ό Κωνσταντίνος ήτο είς τών εξ υιών
τού έν έτει 14*25 άποθανόντος βασιλέως Μανουήλ, 0 έστιν είς τών
αδελφών τού βασιλεως Ίωάννου Παλαιολόγου. Έγεννήθη ό'έ τη 7
φεβρουαρίου 1 4 0 5 , καί έπραττε μέν τά ό'ημόσια πράγματα προ κα ι­
ρού, καταλειφθείς έπανειλημμένως έπίτροπος τής αρχής ύπο τού Ίω-
άννου Παλαιολόγου, τώ 1453 καί τώ 1437, ^ιατελέσας δε έν τώ
μεταξύ είς τών τριών τής Πελοπόννησου ίεσποτών, αλλά πρωταγω­
νιστής έν τή ιστορία τών χρόνων τούτων ό'έν έγένετο είμή από τού
τέλους τού 1 4 4 4 . Δ ια τί έπωνομάσθη Δραγάσης ή Δράγασις ή Δρά-
γαζης, ακριβώς ίέ ν γνωρίζομεν. Ό Δουκάγγιος λέγει ότι ε*λαβε τό
έπωνύμιον τούτο έκ τού προς μητρός πάππου, Σέρβου αρχοντος τής
 Κατάστασις τής Πελοπόννησου. 343

περί Bapflaptov χώρα; όνόματι Κωνσταντίνου Δραγάση, του οποίου

την θυγατέρα είχε λάβει σύζυγον δ βασιλεύς Μανουήλ. Κ αί το πράγ­
μα ό'έν είναι άπίθανον. νΙσως S i άπεό'όθη εις (/.όνον αύτόν έκ των έζ
εκείνου έγγόνων το έπωνύμιον, ίιό τ ι (/.όνος αυτός έφερε καί τό κύριον
τού παππού όνομα. Τό βέβαιον είναι, ότι έκ των σωζομένων χρονο­
γράφων ούτε δ.Φραντζής, ούτε δ Δούκας, ούτε δ Χαλκοκονίύλης,
ούτε δ εσχάτως ^ημοσιευθείς Κοιτόβουλος, έπονομάζουσιν αύτόν Δοα-
γάσην. Τό έπωνύ(/.ιον τούτο φαίνεται {/.άλλον περισωθέν εν τω στό-
(/.ατι τού λαού, ώς ό'ηλούται έκ τού (/.ικρόν μετά την άλωσιν ποιη-
θέντος Θρήνον τής Κωνσταντινουπόλεως, τού λέγοντος αύτόν Κυρ
Κωνσταντίνον Λράγαζην. ’Από S i τού στόματος τού λαού είςεχώ-
ρησεν εις συγγραφάς μεταγενεστέρων τινών λογιών, οιον την μακράν
έπιστολήν τού Θεοδοσίου Ζυγομαλά προς τον Μαρτίνον Κρούσιον, την
πολιτικήν ιστορίαν Κωνσταντινουπόλεως καί άλλαχού. Ά λ λ * ύπό τού
λαού Siv έκαλειτο μόνον Δράγαζης* έπελέγετο καί Λράχος S ιά την
πολεμικήν αύτου άνδ'ρείαν, κατά τήν μαρτυρίαν ετέρου συγχρόνου
ποιητού, τού γράψαντος λατινιστί ποίημα έπιγεγραμμένον «Ubertini
Pusculi Brixiensis Conslantinopoleos libri I V .» ί Μήπως όμως
υπήρξε συγγένειά τις μεταζύ των ό'ύο επωνυμίων καί ή τό J ράκος
έγένετο έκ συγκοπής τού Λράγαζης, ή τό τελευταίου τούτο 5έν άπε-
ό'όθητω Κωνσταντίνφ είμή αφού ούτος έπεκλήθη ύπό του λαού 4 ράκος ;
Όπως^ήποτε τό όνομα τού Κωνσταντίνου Παλαιολόγου άπέβη τό
ό'ημοτικώτατον άπάντων των ονομάτων τής μεσαιωνικής ημών ιστο­
ρίας· καί ό'ικαιως. Αύτός πρώτος τωόντι έστρατήγησε τού νέου ελ­
ληνισμού εις τον μακραίωνα τούτου περί ύπάρξεως κατά τών όσμα-
νιίώ ν αγώνα* αύτός άνεκήουζεν έπί τών έπάλζεων τής Κω νσταντι­
νουπόλεως τον νέον ελληνισμόν ώς τον μόνον τού μεσαιωνικού κληρο­
νόμον* καί αύτός, £ιά θανάτου ηρωικού, περιηύγασε Si αίγλης άνε-
ξιτήλου τάς τελευταίας στιγμάς τού εύκλεούς γεννήτορος τού καθ’
ημάς Ελληνικού έ'θνους.

Είό'ομεν ότι περί τό 1 4 3 0 ή Πελοπόννησος άπ ηλλάγη τής φραγ­

κικής κυριαρχίας (έκτος εννοείται τών ύπό τών Ενετώ ν κατεχομένων
παραλίων)· καί δ αναγνώστης έπιθυμει βεβαίως νά μάθη προ πάντο/ν
εις ποιαν Ttva κατάστασιν έξήλθεν από τών χειρών τής κυριαρχίας
εκείνης ή αρχαία αυτή τού ελληνισμού έστία, ήτις έπέπρώτο νά
34 ί 1 Κα.τάστκσις τγς Πελοπόννησου.

γίνγ) καί του νέου 'Ελληνισμού ή κυριωτάτη αφετηρία. Καθ’ ά καί

προηγουμένως διά μακρών παοεστήσαμεν, ή φραγκοκρατία, άν συνε-
τέλεσεν ειπερ τ ι και άλλο εις την κατάλυσιν της πολίτικης ημών
«ανεξαρτησίας, παραλαβούσα όμως συνάρ/οντας πολλούς τών μ εγ ι­
στάνων της /ώρας καί συμμέτο/ον τών πολεμικών αυτής έπι/ειρή-
σεων τον λαόν, καί άναθρέψασα αυτούς εις τά ίδια ήθη, καί άσκή-
σασα περί τά όπλα, ένεφύσησεν εις τούς κατοίκους της εντός καί έκ­
τος τού Ισθμού Ε λλά δο ς, διαθέσεις καί έξεις αρειμάνιους, ών άλλοτε
δλως σχεδόν έστερούντο. Ή μακρά αναρχία η κατά το δεύτερον
ημισυ της φραγκοκρατίας, ήτοι κατά την 14 εκατονταετηρίδα, έπι-
κρατήσασα, ήλάττωσεν ούσιωδώς τά πλεονεκτήματα δσα παρήχθη-
σαν ενταύθα έκ της πρώτης τών Φράγκων περιόδου, επί τών Βιλλε-
αρδουίνων. Οί εμφύλιοι πόλεμοι, η άνικανότης τών κυβερνητών, αί
έπιδρομαί τών Τούρκων, η έγκατάστασις νέων έποίκων, τών ’Α λβα­
νών, όχι μόνον κατέστρεψαν την προ τέραν υλικήν τού τόπου ευημε­
ρίαν, όχι μόνον ένόθευσαν έτι μάλλον τον ιθαγενή πληθυσμόν, αλλά
συγ/ρόνως καί απαραιτήτους έπενήργησαν εις την ηθικήν αυτού άλ-
λοίωσιν. Διά την αδιάκοπον εκείνην άστασίαν καί άνωρ,αλίαν τών
πραγμάτων την επί μίαν καί επέκεινα εκατονταετηρίδα διαρκέσασαν,
ήλαττώ θη μεν ή πειθαρχία, εσυνήθισαν δε οί άνθρωποι εις τάς μετα-
βολάς καί τάς στάσεις, άπέβαλον δε πάσαν περί μονίμου άποκατα-
στάσεως πεποίθησιν καί, ως έκ τούτων πάντων, άνεπτύχθησαν παρ’
αύτοϊς πλεισται όσαι συμπαρομαρτούσαι εις τοιαύτην κατάστασιν
πραγμάτων κακίαι. Παρέμειναν όμως αί παρειςαχθείσαι άπαξ έν τή
χώρα πολεμικαί έξεις, καί άν αί έ’ξεις αύται δεν ίσχυσαν νά συντη-
ρήσωσι τό καθεστός, παρεσκεύασαν όμως την άνάπλασιν τού μ έλ­
λοντος. Περί το 1 4 3 0 , οί μέν αρχαίοι συναθληταί τών βιλλεαρδουί-
νων καί τών διαδόχων αυτών παντοδαποί Φράγκοι έξέλιπον είτε
θανόντες, είτε άποδημήσαντες, είτε έξελληνισθέντες καί ως υποτελείς
τών Παλαιολόγων έκτοτε όνομαστί άναφερόμενοι* έξέλιπον επί το-
σούτον ώςτε μετά 2 2 5 ετών κυριαρχίαν έν Πελοποννήσω, ουδέ έν
περιεσώθη έν αυτή οικογενειακόν έπωνύμιον άναμιμνήσκον την κυριαρ­
χίαν έκείνην. Την δε τάξιν αυτών κατέλαβον προ πάντων Έ λληνες
μεγιστάνες οίον ό μέγας στρατοπεδάρχης τού Κωνσταντίνου Γεώρ­
γιος Δαιμονογιάννης, ό Δημήτριος Παλαιολόγος Δερμοκαιτης, φεου-
δάρχης περί Πάτρας, ό Δημήτριος Μαμωνάς Γρηγοράς, κύριος τού
 Πρώτοι του νέου 'Ελληνισμού άγώνε; κατχ των Όσμχνιδών. 345

φρουρίου Ποινικού, οί δύο υιοί του Γεμιστού, Δημήτριος καί 'Ανδρό­

νικος, κύριοι δ μέν του Φαναριού, ο δε της Βρυσσης, ο Αθανάσιος
Λάσκαρις δ άποσταλείς παρά τού Δημητρίου πρέσβυς προς τούς Φλω­
ρεντινούς, δ Ιωάννης Σοφιανός Δαιμονογιάννης, η, καθώς λέγει αυτόν
δ Φραντζης, Ευδαίμων ’Ιωάννης, μεσάζων η πρωθυπουργός τού Κων­
σταντίνου ό'ιατελέσας, αυτός ούτος δ Γεώργιος Φραντζης, οςτις ελαβε
«την ηγεμονίαν της Σπάρτης καί διοίκησιν πάντων των πέοιξ αυτής,
ηγουν Κουλά, Εβραϊκής Τρίπης, Τζεραμίου, Παγκότων, Σκλαβο-
γωρίου καί πάντο)ν των άλλων αυτής χωρίων και παντα τα ειςοόη-
ματα αυτών, ώς ούκ είγεν ούδείς άλλος πώποτε την τοιαύτην διοί-
κησιν.» Καί πλην τούτων δ Ιωάννης Καντακουζηνός, δ λαβών την
διοίκησιν της Κορίνθου, ’Αλέξιος Λάσκαρις, δ διοικητής Πατρών, καί
άλλοι πολλοί. 'Α λλά παρεκτός των Ελλήνω ν προέκυψαν κατά τούς
γρόνους τούτους καί άλλοι μεγιστάνες έν Πελοποννήσω, ετέρας κα τα ­
γωγής, διότι ησαν η Γασμούλοι, δηλα δη απογονοι Ελλήνων και
φράγκων οίοι λ γ . οί ίσγυροί Φραγκόπουλοι, εξ ών δ Λέων διετέ-
λεσε πρωτοστράτιυρ τού Θεοδώρου Β', η βουλγαρικού γένους όποιοι
ησαν οί Άσάν, παντοδύναμοι κηδεσταί τού Δημητρίου* η Α λβα νο ί
οιος δ Πέτρος δ Χιυλος, απόγονος των Βούων η Μπούων της δυτικής
Ε λλά δος. Εύρίσκομεν λοιπόν τότε έν Πελοποννήσω πολλάς καί μεγά-
λας οικογένειας, αιτινες άνατραφεΐσαι έν τή φραγκικό) σχολή τού
παρελθόντος άνέδειξαν άνδρας ούκ όλάγους διαπρεπείς περί τε τά πο­
λεμικά πράγματα καί την διοίκησιν. Παρεκτός δε της φραγκικής
κυριαρχίας συνετέλεσεν εις την τοιαύτην της Πελοπόννησου αναβίω-
σιν καί ή έν Μισθρά πρώιμος έγκαθίδρυσις των γόνων της έν Κων-
σταντινουπόλει δυναστείας, δΥ ών μ,ετεβιβάσθησαν εις την χερσό­
νησον έν μέρει αί τελευταιαι περιλιπόμεναι δυνάμεις τού μεσαιωνικού
κράτους καί ιδίως δ τότε άρχίσας νά προάγηται καί νά λαμβάνω
πρακτικώτερον χαρακτήρα νεώτερος ελληνισμός, τού οποίου εις των
επιφανέστατων άντιπροςώπων, δ Γεώργιος Γεμιστός, ενταύθα, ώς
ήξεύρομεν, έζήτησε νά έφαρμόση τό μέγα της διοικητικής καί κοινω­
νικής μεταρρυθμίσεως σύστημα αυτού.

Ούτως είγεν ή Πελοπόννησος οτε κατεβλήθη ή έν αυτή φραγκο­

κρατία καί ένιδρύθησαν άντ* αυτής οι τρεις Παλαιολόγοι, Θεόδωρός,
Κωνσταντίνος καί Θωμάς. Ό Κωνσταντίνος ένόησε προ καιρού, δτι,
3-46 Πρώτοι του νέου 'Ελληνισμού αγώνες κατα των Όσμανιοών.

επειδή το κράτος περιωρίσθη προς βορράν είς μόνην οχετόν την Κων­
σταντινούπολή, ήτις.έχουσα προ των πυλών αύτής τον φοβερόν πο­
λέμιον, μικρά ήδύνατο νά πράξη οίκοθεν ίνα άνακύψη εκ τής κατα-
πτώσεως εκείνης, το μόνον μέρος ε’ ν ώ ύπήρχεν ελπίς νά όργανωθή
αξιόμαχος τις ελληνική δύναμις ικανή νά έπέλθη εις βοήθειαν τής
πρωτευούσης άπο κοινού μετά των άλλων Ιθαγενών, ήτο ή Πελο­
πόννησος. 'Αλλά συγχρόνως ε’νόησεν, ότι εν δσω αΰτη ητο διηρημένη
μεταξύ τριών δυναστών, ούδέν σπουδαιον ήδύνατο νά κατορθωθή έν
αύτή επί τφ σκοπώ τούτω. Κατά δυςτυχίαν ουρείς τών αδελφών του
είχε την συνειδησιν της ανάγκης του νά παύση επικρατούσα αυτόθι
πολυαρχία- ώςτε πολλά επί ματαί<*> παρήλθον ε^τη πριν η ούτος κατα-
πείση αυτούς νά έπιτρέψωσιν αύτώ την όλην της χώρας εκείνης ηγε­
μονίαν. Προς τον σκοπόν τούτον δεν έπαυσεν ενεργών τά δέοντα,
οτέ μέν έν Πελοποννήσω, ύτέ δέ έν Κωνσταντινουπόλει. Ιδίω ς έν
Κωνσταντινουπόλει διέτριψεν από τά τέλ η τού 1 4 3 7 έπί εξ όλα
ετη κατ’ άρχάς ώς επίτροπος τής αρχής τού αδελφού αυτού Ίωάννου
Παλαιολόγου, όςτις άπελθών τότε είς Ιτα λ ία ν παρέδωκεν είς αυτόν
τάς ήνίας τού κράτους, διότι ήξευρεν, ότι αυτός μόνος είναι ικανός
νά τον άναπληριύση άπόντα. Μετά δέ την επιστροφήν τού Ίωάννου
b Κωνσταντίνος έξηκολούθησε διατριβών παρ’ αύτώ, καί έπί [χίαν
μάλιστα στιγμήν άπελπισθείς νά επιτυχή την έκτέλεσιν τού αρχικού
βουλεύματος, συνήνεσε νά παραχώρηση είς τον έτερον αδελφόν αυτού,
τον Δημήτρίον, τάς έν Πελοποννησω κτήσεις καί νά λάβη άντ’ αύτών
την Σηλυβρίαν. Α λ λ ά τελευταίον συμπράξαντος δραστηριώτερον τού
βασιλέω; Ίωάννου, άφ’ ής άνέλαβε νά συμμαχήση μετά τού Β λ κ δ ι-
σλάου, κατεπείσθησαν ό μέν Λημήτριος νά μή μεταβή είς Πελοπόν­
νησον, b δέ έν Μισθρά άρχων Θεόδωρος Β' νά παραχώρηση είς τον
Κθ)νσταντινον τό ύπ’ αύτού κυβερνώμενον μέγα τής χερσονήσου μέρος,
ώςτε περί τά τέλη τού 1443 άφίκετο είς Μισθράν ό Κωνσταντίνος
καί άνέλαβε την κυβέρνησιν άν οχι ολοκλήρου τής χερσονήσου, βε­
βαίως όμως τού μείζονος αύτής μέρους, διότι τό δεσποτάτου τού
Μισθρά περιέλαβε τότε την Λακωνικήν, την Κορινθίαν, την Ά χαίαν,
την ’Αρκαδίαν καί τά ανατολικά τμήμα τα τής Μεσσηνίας, ό δέ
Θωμάς περιωρίσθη είς μόνην την ‘Ή λιδα* και πλην τουτου ανομο-
λογών την τού αδελφού αύτού ύπεροχήν δεν ε*παυσεν ενκτοτε συμ-
πράττων μ ετ ’ αύτού είλικρινώς.
 Πρώτοι του νέου Ελληνισμού αγώνες κχτα τών Όσαανιδών. 347

"Αμα γενόμενος τοιουτοτρόπως κύριος τής Πελοπόννησου 6 Κο>ν-

σταντίνος παρεσκευάσθη είς τον κατά τών Μωαμεθανών αγώνα.
Έπαναλαρ.βάνομεν όμως ότι άνέλαβε τον αγώνα τούτον βραδύτερον
τού δέοντος ώς μή ώφελε. Μη λησμονήσωμεν ότι έ'φθασεν εις Μισθράν
κατά δεκέμβριον τού 1 4 4 3 , ό έστι, καθ’ δν χρόνον δ Ούνυάδης διε-
ξήγε την νικηφόρου αύτού μακράν εκστρατείαν καί κατέβαλλε τούς
όσμανίδας περί Νίσσαν καί περί Ίάλοβαζ. ΛΑν ό Κιυνσταντίνος έγι-
νετο κύριος τής Πελοπόννησου προ 15 ετών ή προ 10 η καί προ 5
μόνον, αμέσως μετά την εκ Φλωρεντίας επιστροφήν τού αδελφού του,
όπερ ήτο εύκολον καί εύλογον νά συμβή εκτοτε, ήθελεν ε*χει καιρόν
νά οργάνωση) τάς δυνάμεις τής γοδρας, νά επεκτείνγι την κυριαρχίαν
ταύτην, καί από τού 1 4 4 ? , ότε τό πρώτον έπέπεσεν δ Ούνυάδης κατά
τών όσμανικών στρατών καί κατετρόπο^σεν αυτούς περί Έρμανστάτ καί
περί Βασάγ, νά προέλαση) έκ Θεσσαλίας εις προϋπάντησιν τού από
βορρά κατερχομένου στρατηγού τών Ούγγρων καί νά έμβάλη) ούτω
τούς πολεμίους εις αμηχανίαν. Ά λ λ ’ άρξάμενος τού έργου τάς τελευ­
ταίας ήαέρας τού 1443 ελέησε νά κατατρίψη; εις παοασκευάς τον
γρόνον καθ’ δν ήθελεν ε*χει σύμμαχον τον Ούνυάδην. Έπεχείρησε μεν
άμεσους την άνοικο δό μησιν τών όγυρωμάτων τού Ισθμού, ήν καί
συνεπλήρωσε μετά άξιομνημονεύτου ταχύτητος κατά ριήνα μάρτιον
τού-επομένου έτους* δεν έπαυσε συνεννοούμενος μετά τών Ούγγρων*
συνεκεντρο>σε τον στρατόν αύτού καί τού αδελφού του Θωμά περί
Κόρινθον, ής τό σπουδαιότατο'/ φρούριον έπέτρεψεν εις τον τού α δ ελ­
φού αύτού Δημητρίου συγγενή Δημήτριον Ά σάν, καί έπειτα, έξελθών
τού Ισθμού εις την ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , ήνάγκασε τον τότε δούκα
’Α ττικής καί Βοιωτίας Νέριον Β' νά αναγνώριση) την κυριαρχίαν του
καί νά πληρών^ 3 0 ,0 0 0 γρυσών κα τ’ έτος. ’Αλλά τούτων γινομένων
ενταύθα, ε*λαβον τά κατά τον Ούνυάδην προς βορράν τροπήν όλε-
θρίαν, διότι μετά τήν ρήξιν τής περί τά μέσα τού έτους 1 4 4 4 συνο-
μολογηθείσης ειρήνης έπήλθε ττ, 10 νοεμβρίου τού έτους τούτου ή
περί Βάρναν πανωλεθρία, ώς έκ τής δποίας δ Κωνσταντίνος κατε-
λείφθη μεμονοημένος απέναντι τής όσμανικής παντοδυναμίας. Καθ* ά
όμως προείπομεν δ Κωνσταντίνος ήτο προ πάντων άνθρωπος τού κα­
θήκοντος, άρξάμενος δε άπαξ τού έργου, δεν ένόμισεν οτι δύναται νά
όπισθοδρομήση, καίτοι κάλλιστα συναισθανόμενος ότι ύφίσταται τον
μέγιστον τών κινδύνων. Τφόντι δεν ήρκει ότι ήτο μεμονωμένος , αλλά
348 Πρώτοι του νέου Ελληνισμού αγώνες κατα τών Όσμχνιοών.

δεν είχε λά βει καιρόν νά άναδιοργανώση, νά συγχώνευση και να

άσκηση άποχρώντως. τά ποικίλα στοιχεία έξ ών συνέκειτο τότε ό
πληθυσμός τών κυρίως ελληνικών χωρών. ’Ιδίως εν Πελοποννήσιρ,
παρεκτός τών Ε λλήνω ν, ύπήρχον καί Φράγκοι καί Γασμούλοι καί
Βούλγαροι καί Α λβα νοί, έ£ ών οί πλείστοι τοσούτον μικράν παρείχον
^γΥ^ησιν πίστειυς, ώςτε ένω ό Κωνσταντίνος παρεσκευάζετο κατε­
σπευσμένος εις τον κρίσιμον εκείνον αγώνα, οί ’Αλβανοί, στασιάσαντες
ύπό Πέτρον τον Χωλόν καί αυτόν τον ελληνα Εμμανουήλ Καντα-
κουζηνόν, συνεννοούντο μετά τών Τούρκων. Έν δε τή ανατολική Έ λ-
λάύ'ι ή κατάστασις τών πραγμάτων ήτο χείρων ετι εί δυνατόν διότι
6 Νέριος Β', καίτοι ύποκύψας έξ ανάγκης είς την ύπεροχήν τού Κων­
σταντίνου, δεν (δίσταζε νά συνεννοήται ώςαύτως μ.ετά τών Τούρκων,
τών οποίων άλλως τε ήτο προ καιρού υποτελής.
Κ α τ’ άρχάς ή τύχη έφάνη προςμειδιάσασα επί μικρόν είς τον Κων­
σταντίνον. Μετά το περί Βάρναν κατόρθωμα ο Μουράτ παοητήθη
αύθις τής αρχής* επί τού θρόνου τών όσμανιδών έκάθησε παΐς έκ-
καιδεκαέτης* οί γενίτσαροι έστασίασαν έν Άδριανουπόλει* την άνοιξιν
τού 1 4 4 5 προςήλθον είς τό στρατόπεδον τού Κωνσταντίνου 3 0 0
Βουργούνδιοι μαχηταί* καί αυτός ο παλίμ.βουλος δεσπότης τών Σερ-
βων Γεώργιος έφαίνετο διατεθειμένος νά παράσχη συνδρομήν. "Οθεν
ο Κωνσταντίνος έξακολουθήσας άπο τού Φεβρουάριου 1 4 4 5 τό επιχεί­
ρημα κατέλαβε την Δαυλίδα καί μέγα μέρος τής Φωκίδος, τό Λοιδω-
ρίκων, την Βιτρινίτζαν καί προχωρήσας είς Θεσσαλίαν, τής όποιας οί
Βλάχοι καί οί ’Αλβανοί έφάνησαν πρόθυμοι νά συνταχθώσι μ.ετ* αυ­
τού, κατέλαβε την επαρχίαν ταύτην καί έπέστησεν αύτή ίδιον άρ­
χοντα. ’Α λλά μ.ετ’ ολίγον τάς εφήμερους ταύτας επιτυχίας ενμελλον
νά παρακολουθήσωσι συμφοραί δειναί. Ό Μουράτ άνέλαβε τό τρίτον
την ύπερτάτην αρχήν έν έτει 1 4 4 5 ' ό Νέριος δεν έπαυσε καταμηνύων
είς τον μπεϋλέρμ.πεϋν τής ’Ρούμελης Τουραχάν τάς ένεργείας τού
Κωνσταντίνου* ό Τουραχάν είχε καί ίδιον συμ,φέρον νά περιστείλη
τάς ένεργείας ταύτας, διό τι ύπελάμ,βανε την Θεσσαλίαν ώς ίδιον κλη­
ρονομικόν τιμ.άριον. Άμφότεροι λοιπόν διά των αδιάλειπτων αύτών
παραστάσεων κατέπεισαν τον Μουράτ, δτι είναι άπαραίτητον νά
έπεμβή* καί τψόντι την άνοιξιν τού 1446 ό σουλτάνος συνεκέντρωσεν
είς Φεράς στρατόν πολυάριθμον. Ό Κωνσταντίνος ένόησεν δτι είναι
άσύνετον νά παραταχθή εκ τού συστάδην προς την δύναμιν εκείνην,
 Πρώτοι του νέου Ελληνισμού αγώνες κατά τών Όσμανιδών. 349

ήτις προ ολίγου ετι κατετρόπωσε τούς άρίστους μ,αχητάς της Εύρο>-
πης* ύπεχώρησε λοιπόν όπισθεν τών οχυρωμάτων τού Ισθμού, b Si
στρατός τού σουλτάνου προελάσας άκωλύτως μέχρι Θηβών, άπέβα-
λεν έκείθεν τον φρούραο/ον τού δεσπότου καί άπέδωκε την πόλιν είς
τον Neptoν, ενώ απόσπασμά τι τού κυρίου στρατού κατέλαβε το Λ οι-
δωρικιον, το Γαλαξείδιον καί τά Σάλωνα. Τούτων γενομένων έπλη-
σίασεν ο σουλτάνος περί τά τέλη νοεμβρίου είς τον Ισθμόν, συνεπα­
γόμενος εξήκοντα μέν χιλιάδας άνδρών έν οίς καί την υπό τού Νερίου
άγομένην επικουρίαν, πολλά δέ τηλεβόλα καί άλλας πολιορκητικάς
μηχανάς, καί έστρατοπέδευσε περί Μ ιγγίας. Ό Κωνσταντίνος, πριν ή
άναρρίψν) τον περί τών όλων κύβον, ένόμ,ισε καλόν νά πράξ*/) ό,τι ήτο
δυνατόν ϊνα σώση τουλάχιστον την Πελοπόννησον καί επεμψεν επί
τούτω προς τον Μουράτ πρέσβυν, τον πατέρα τού ιστορικού Χαλκο-
κονδύλη, προτείνων, ότι παραιτείται πάσης έκτος τού Ισθμού άξιώ-
σειυς* ά λλ’ ο σουλτάνος τον μέν πρέσβυν συλλαβών ώς κατάσκοπον
έφυλάκισεν, άπήτησε S i παρά τού Κωνσταντίνου νά κατεδάφιση μέν
τά τείγ η τού Ισθμού, νά τελέση Si φόρον ένεκα τής Πελοπόννησου.
’Εννοείται ότι α μαχητί τοιαύται απαιτήσεις δέν ήτο δυνατόν νά γί-
νωσι δεκταί, ώςτε ό άγων άπέβη αναπόδραστος.
Ό Μουράτ κατήλθε τότε μετά εξ χιλιάδω ν άνδρών έκ τού έν Μ ιγ-
γίαις στρατοπέδου, ίνα παρατηρήσω ίδίοις όφθαλμοΐς τά τού ’Ισθμού
οχυρώματα* καί έπειτα περιέμεινεν ετι ημέρας τινάς έπί τη προςδοκία
οτι ο Κωνσταντίνος ήθελε παραδοθή, διό τι ό Το ιραχάν είχε δώσει είς
τον κύριον αυτού τοιαύτας ελπίδας. ΙΙεριμείνας δέ έπί ματαίω , αφού
έπέπληξε τον στρατηγόν του διό τι προέτρεψεν αυτόν νά έπιχειρήση
έν χειμώνι την εκστρατείαν ένω αυτός ήθελε νά την άναβάλη μέχρι
τού προςεχούς θέρους, παρέταξε τελευταίου σύμπαντα τον στρατόν
προ τών οχυρωμάτων, έστησε την σκηνήν αυτού έν τφ μέσο) τού
’Ισθμού, εκεί όπου πιτυών πάλαι ποτέ περιελάμβανε τον καθωσιωμέ-
νον τών Ίσθμιων χώρον, καί ήρχισε την πολιορκίαν. Έ π ί τού πεδίου
εκείνου όπου έτελούντο αί άρχαίαι είς τιμήν τού Ποσειδώνος άρματο-
δρομίαι, προήλασαν κατά τού χαρακώματος αί πολιορκητικά! τών
Τούρκων μηχαναί καί έσεισαν τό τε χαράκωμα καί τον Ίσθμ,όν. Έν
δια σ τήμα τι τριών ημερών προςεβάλλετο τό περιτείχισμα κατά δέ την
εσπέραν τής τετάρτης, ήτις ήτο ή 3 δεκεμβρίου 14 4 6 , άνήφθησαν
πυρά πολλά είς το οσμανικόν στρατοπέδου καί αντήχησαν ύμνοι πο­
350 Πρώτοι αου νέου Ελληνισμού αγώνες κατά των Όσμανιδών.

λεμιστήριοι προαναγγέλλοντες, καθ’ ο είχον οί πολέμιοι έθος, την

μετά δύο ημέρας γενησομένην έφοδον. Τη δέ πρωία της έβδομης η μ έ­
ρας από της ένάρξεως της πολιορκίας, ήτις ήτο και 7 του δεκεμ,βρίου
μηνός, κύμβαλα καί αυλοί καί σάλπιγγες εδωκαν τό σημεΐον τής
εφόδου. Ένω υπόνομοι διώρυσσον το τείχος, ένω τά πυροβόλα διεκώ-
λυον τούς Πελοποννησίους νά προκύψωσιν έκ των επάλξεων, προςήχθη-
σαν κλίμακες καί ήρχισαν άναβαίνοντες επ’ αυτών οί τολμηρότατοι
των γενιτσάρων ύπο τού Μουράτ αυτού παροτρυνόμενοι. Το όνομα
τού πρώτου άναβάντος γενίτσαρη περιεσώθη υπό τής ιστορίας* ο Χαλ-
κοκονδύλης τον ονομάζει Χιτήρην, ό δέ Χάμμερ λέγει αυτόν Χίσρ,
ητο δε Σέρβος την κα ταγω γήν καί παρηκολούθηοαν τούτον πολλοί
άλλοι, ο δ ’ αγών έγένετο τότε επί των επάλξεων καί εντός αυτών.
Ό άγων ούτος ήδύνατο νά παραταθή, διότι όπισθεν τού χαρακώμα­
τος ίστατο στρατός πολυάριθμος ύπο τού Κωνσταντίνου αυτού εμψυ-
χούμενος* άλλ* αί έκ των επάλξεων ύποχωρήσασαι φρουραί παρέσυραν
άλληλοδιαδόχως εις φυγήν τά λοιπά τάγματα. Ό Κωνσταντίνος καί
ό αδελφός αυτού έπροςπάθησαν νά άναστειλωσι την τροπήν ταύτην,
άλλά δεν είςηκούοντο, διότι ό έκ τού προχείρου συγκροτηθείς εκείνος
στρατός δεν είχε προφθάσει νά συμπαγή δι* Ισχυρών πειθαρχίας δε­
σμών, τό δε χείριστον, σπουδαίος φόβος υπήρχε μήπως έπιτεθώσιν
όπισθεν οι εις τά ένδότερα τής ΓΙελοποννήσου στασιάσαντες ’Αλβανοί.
Τούτων πάντων ένεκα ό,τε Κωνσταντίνος καί οί περί αυτόν ήναγκά-
σθησαν νά παρακολουθήσωσι τήν γενικήν τροπήν, τότε δε φοβερά
έπήλθε πανωλεθρία, καθά ανακράζει ο τού Θρήνον ποιητής.
Κόρινθος πολύΟλιβος, πολύ κακόν τό είδες
Τότες όταν έχάλασαν οί Τούρκοι τό Έ ξαμίλι.
"Ολος ό κάμπος έγεμεν άρματα καί δοξάρια,
Σαγιταις χρυσοπτέρυγίαις, σπαθια κοσμημένα*
Κεφαλαι, χέρια, σώματα *ς τον κάμπον απλωμένα.

Μετά τήν άλωσιν τού ’Ισθμού ό Μουράτ γενόμενος κύριος εύχερώς

τής ύπό των κατοίκων έγκαταλειφθείσης Κορίνθου, έπέτρεψεν εις τον
Τουραχάν 1000 γενιτσάρους ίνα έπιχειρήση τήν δήωσιν τής πέριξ
χώρας, αυτός δε μετά τού λοιπού στρατού έτράπη διά τής Σικυώνος
καί τής άλλης Κορινθιακής παραλίας επί τάς Πάτρας. Ή πόλις
αύτη ήτο κα τ’ έκεΐνο τού χρόνου ή πλουσιωτάτη, ώς φαίνεται, της
χερσονήσου, διότι ού μόνον b Χαλκοκονδύλης ονομάζει αύτήν x o J i r
 Νέοι αγώνες Ούνυάδου. Δευτέρα εν Κοσσυφοπέδιο» μάχη. 351

εύόαΐρονα, άλλά και δ ποιητής του Θρήνον, προς τον Κωνσταντίνον

αποτεινόμενος λέγει*
Αυτήν την Πάτραν την πτωχήν είχες παρηγοριάν σου,
Πουγγίν σου και σακκούλι σου εις δλαις ταΐς δουλείαις,
Εις δλαις σου ταίς ορεξαις καί εις τά θελήματα σου.
*Αλλ* δ Μουράτ εύρεν αυτήν σχεδόν έρημον· οί πλειστοι των κα­
τοίκων ειχον καταφύγει εις τήν αντίκρυ Στερεάν Ε λ λ ά δ α , οι δέ
παραμείναντες τετρακιςχίλιοι άνθρωποι παραδοθέντες α μ α χη τί έξην-
δραποδίσθησαν. Ή άκρόπολις όμως άντέστη γενναίως. Εις μάτην οί
γενίτσαροι έπεχείρησαν έπανειλημμένας έφόδους* αοι "Ελληνες ρητί­
νην καί πίσσαν πυρί άψάμενοι κατά οπήν, τούς τε νεήλυδας έξεκρού-
σαντο αμυνόμενοι καί έκράτυνον τήν άκρόπολιν.» Ή άντίστασις αύτη
έσωσε τήν λοιπήν Πελοπόννησον. Έπανελθόντος έν τφ μεταξύ τού
Τουραχάν είς το στρατοπέδου μετά λείας πολλής άνδραπόδων, δ
Μουράτ δεν ένέκρινε νά έπιμείνη, ά λ λ ’ άπεφάσισε να έπιστρέψη, είς
τά Μια καί συνωμολόγησε προς τον Κωνσταντίνον ειρήνην όΥ ής
ούτος κατέστη έκτοτε φόρου ύποτελής των Τούρκων. Κ αί τοι δέ ή
επιδρομή αυτή δέν έξετάθη είμή είς τά βορειοδυτικώτερα τής Π ελο­
πόννησου, άπέβη όμως ολεθριωτάτη, προ πάντων διό τι έματαίωσε
τδ γενναίον επιχείρημα τού Κωνσταντίνου· πλήν τούτου δέ έπήγαγε
συμφοράς δείνας είς τήν χερσόνησον, διό τι τότε ού μόνον τά οχυρώ­
ματα τού Ισθμού εντελώς κατεστράφησαν, άλλά καί ή Κόρινθος έπυρ-
πολήθη, καί αί Πάτραι έδγιώθησαν, καί εξήκοντα ώς βεβαιούσι χ ι­
λιάδες ψυχών άπήχθησαν είς αιχμαλωσίαν.

Τήν άνοιξιν τού έπομ,ένου έτους, 1 4 4 7 , έδέησεν δ Μουράτ νά

στρατεύση είς Α λβα νία ν, όπου προ τετραετίας είχεν έξεγερθή έτερος
τού χριστιανισμού τής ‘Ανατολής πρόρ,αχος, δ προμνηρ,ονευθείς Σκεν-
τέρμπεϋς. ’Αλλά μετά ήμιόλιον ενιαυτόν ήναγκάσθη πάλιν, έγκατα-
λείπων τά τής ‘Αλβανίας πράγματα, νά τραπή προς βορράν κατά
τού έκ νέου άντιπαραταχθέντος προς αυτόν Ούνυάδου. Ε π ε ιδ ή δέ δ*
μέν κατά τού Ούνυάδου άγων ούτος έτελειωσε τάχιστα, ένω δ α λ ­
βανικός έπαναληφθείς διήρκεσεν έπη* πολλά, ίστορούμεν πρώτον τά
περί τών Ουγγρων» μή διακόπτωμεν πολλάκις τά περί των ‘Α λ­
βανών. Μετά τήν περί Βάρναν πανωλεθρίαν δ Ούνυάδης, φεύγων έκ
τού πεδίου τής μάχης, £7 ε ύπο τού ήγεμόνος τών Β λ ά ­
352 Νέο: αγώνες Ούνυά£ου. Δευτέρα εν Κοσσυφοπεόίω μάχη.

χων Δρακούλ, δςτις όμως ηναγκάσθη ύπό της Ουγγρικής κυβερνη-

σεως ν’ απελευθέρωση αυτόν. Τότε δ Ούνυάύ'ης άνηγορεύθη γενικός
επίτροπος της αρχής έν τω Ούγγρικω κράτει καί παρεσκευάσθη εις
νέον κατά των όσμ,ανιίών αγώνα. Έπροοιμίασε $έ ε’ις τον αγώνα
τούτον νικησας μ.έν καί αιχμαλωτεύσας καί άποκεφαλίσας τον φιλό-
τουρκον ήγερ,όνα Βλαχίας Δρακοΰλ καί ένι<ϊρύσας άντ* αύτού άρ­
χοντα της χώρας εκείνης τον φίλον αυτού Δάν, συμρ.αχήσας ύ'έ ρ.ετά
του ήγερ.όνος της Μολδ'αυιας Στεφάνου καί συνεννοηθείς μετά του
προμάχου της ’Αλβανίας Σκεντέρμπεϋ. Έ κ των βορείων εκείνων χρι­
στιανών δ ριόνος άρνηθείς κατά την περίστασιν ταύτην νά στρατεύση
μ ετά του Ούνυά^ου ύπηρζεν δ της Σερβίας βοεβόό'ας ΓεοΟργιος. Δυς-
τυχώς πάσαι αύται αί προπαρασκευαί, καί προςέτι αί διενέξεις εις
τάς δποιας περιηλθεν εν τω μεταξύ προς τον αύτοκράτορα της Γερ­
μανίας, ίέ ν έπέτρεψαν εις τον Ούνυάίην νά άρχίστ< το επιχείρημα
αύτου ειμη μετά τά μέσα τού 1448. “Αν ή εκστρατεία αύτη έγίνετο
προ διετίας, δ Μουράτ ήθελε προςβληθη συγχοόνο;ς από βορρά ύπο
τού Ούνυάδ'ου, από μεσηρ,βρίας ύπο Κωνσταντίνου τού Παλαιολόγου
καί από ύ'υσμών ύπο τού Σκεντέρμπεϋ, καί ήθελε πιθανώτατα ύπο-
χωρησει, ύ\ότι μόνος δ Ούνυάδ'ης ένέπνεεν εις αυτόν τοσαύτην ανη­
συχίαν, ωςτε, ως θέλομεν ρ.ετ’ ολίγον ίύ'εί, έπεχείρησε Si επανειλημ­
μένων περί είρηνης προτάσεων νά άπαλλαγη τού προς αυτόν πολέ­
μου. Κακή τύχη όμως οι χριστιανοί της Ανατολής ούδ'έποτε ηύ'υ-
νήθησαν από κοινού νά συμ.πράξωσι κατά τού πολεμίου αυτών. Τω
1 4 4 4 δ μέν Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δ'έν ητο ετι έτοιμος έν 11ε-
λοποννησω νά επιχείρηση τ ι σπουύ'αΐον ύπέρ τού Ούνυάύ'ου, δ Si
Σκεντέρμ,πευς ό'ιεκωλύθη ύπο τού ήγεμόνος της Σερβίας. Μετά ίύο
έτη , επί της εκστρατείας τού Κωνσταντίνου τού Παλαιολόγου, δ μέν
Ούνυά^ης ησχολεϊτο εις τό νά θεραπεύη τό τραύμ,α δπεο ε*παθε περί
Βάρναν, δ ό'έ Σκεντέρμπεϋ; άπησχολειτο υπό τινων προς τούς Ε ν ε ­
τούς διενέξεων. Τελευταιον τω 1448 δ μέν Κωνσταντίνος Παλαιο-
λόγος ειχεν η ττη θη , δ ί έ Σκεντέρμπεΰς ό'έν προέφθασε νά ίρ ά μ η εις
βοήθειαν τού Ούνυά^ου. Ε ννοείτα ι ότι περί σπουδαίας επικουρίας
της ίυ τικ η ς Ευρώπης λόγος ύ'έν ε’γίνετο* εξ ε’ναντίας οί μέν Ε νετο ί
ύ'ιεκώλυον την έλευθέραν τού Σκεντέρμ.πεϋ ενέργειαν, δ S i πάπας δτέ
μ,έν ένεθάρρυνεν δτέ ύ'έ άπέτρεπε την ρ,ελετωμένην ε’κστρατείαν, δ £έ
αύτοκράτωρ της Γερμανίας έύ\χονόει προς τον Ούνυάίην* ώςτε εις
 Νέοι αγώνες Ούννάδου. Λεύτερα εν Κοσσυνοπεδίω μάχη. 353

τον στρατόν μετά του όποιου ούτος έζεκίνησε τελευταίον κατά σε-
πτέμβριον του 1448 καί δςτις συνέκειτο εκ (/.όνων 2 4 ,0 0 0 Ούγγρων^
απάντων όμως λογάδων άνδρών, δέν προςήλθον ειμη διςχίλιοι Βοεμοι
καί Γερμανοί. Ό στρατός ούτος, μετά του οποίου ήνώθησαν, ώς μη
ώφελεν, 8 ,0 0 0 Βλάχοι, οί'τινες εμελλον νά άναδειχθώσι προδόται εν
τφ πεδιω της μάχης, έπορεύθη επί την Σερβίαν της οποίας 6 ήγεμών,
ως ήζεύρομεν, είχε προτιμήσει νά συνταχθή μετά του Μουράτ. Ό σουλ­
τάνος ούτος, δςτις έπολιόρκει τότε την Κρόϊαν, άμα μαθών την απο
βορρά έπερχομένην θύελλαν, εσπευσε νά λύση την πολιορκίαν a a t νά
δράμη μετά 1 5 0 ,0 0 0 άνδρών, ώς βεβαιούσιν, εις το Κοσσυφοπέδιον
εκείνο, δπου προ πεντήκοντα καί εννέα ενιαυτών b προπάππος αυτού
είχε λαμπρώς μεν νι*κηφορήσει, άποθάνει δέ οίκτρώς. Ε κ ε ί 6 Ουνυά-
δης είχε πήζει στρατόπεδον ύχυρον επέκεινα τού ποταμίου Σ ετνίτζα ,
τού κόπτοντος εις δύο ίσα μέρη το Κοσσυφοπέδιου. Οι οσμανίδαι
κατ’ άρχάς διεπέρασαν την Σετνίτζαν, αλλά δεν έτόλμησαν νά έπι-
τεθώσι κατά των ώχυρωμένων Ούγγρων καί έπέστρεψαν εντεύθεν τού
ποταμίου. Έάν ο Ούνυάδης πχρέμενεν εν τφ άπορθήτω αυτού στρα-
τοπέδω καί περιέμενεν αυτόθι τόν άναγγείλαντα ότι επέρχεται Σκεν-
τέρμπεϋν, ήθελεν έμβάλει εις δεινήν αμηχανίαν τον αντίπαλον. ’Α λλά
ύπο τής αρειμάνιου αυτού ορμής παραφερόμενος, διεπέρασε καί αυτός
τήν Σετνίτζαν καί παρεσκευάσθη εις τον εκ παρατάζεως αγώνα προς
πενταπλασίους περίπου αντιπάλους. Ό σουλτάνος, δςτις προ διετία ς
μέν είχεν υποβάλει εις τον Ούνυάδην προτάσεις ειρήνης, ύβριστικώς
ύπ’ εκείνου άποβληθείσας, προ ολίγου S' ετι έδιστασε νά έπιτεθή κα τ’
αυτού, έπεμψε καί κατά τήν ύστάτην ώραν οκτώ προς αυτόν πρέσβεις
προτείνων ειρήνην αλλά δεν είςηκούσθη. "Οθεν συνεκροτήθη τη 17
καί τή 18 Οκτωβρίου μάχη κρίσιμος καθ’ ήν οί Ούγγροι καί οί Γερ­
μανοί έπολέμησαν μέν γενναιότατα, αλλά κυκλωθέντες ύπο τών πο­
λεμίων καί προδοθέντες ύπο τών Βλάχων, επί τέλους ολοσχερώς κατε-
τροπιύθησαν. Έ π τα κιςχίλιοι προς τοίς μυρίοις έ'πεσον εκ τών περί τον
Ούνυάδην, εν οίς το άνθος τών Ούγγρων ευπατριδών* διπλάσιοι δε έκ­
των τού τουρκικού στρατού. Ό Ούνυάδης έσώθη καί ενταύθα, όπως
και περί Βάρναν, διά φυγής* καί συνελήφθη μέν ύπο τού ήγεμόνος τής
Σερβίας Γεωργίου, δςτις ήθέλησε νά παραδώση αύτον εις τον Μουράτ
αντί χρημάτων. Ά λ λ ’ b σουλτάνος είτε γενναιοφρονέστερος άναδει-
χθείς τού σλαύου εκείνου χριστιανού, είτε ύπολαβών ύπέρογκον το ζη-
(ε α α . ιε τ ο ρ . κ. π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ τομ . β .) 23
354 ’ Αγώνες των Αλβανών κατά του Μουρά,τ Β \ Σκεντέρμπεϋς.

τηθέν χρηματικόν ποσόν, δεν άπεδέχθη την πρότασιν ώςτε επί τέλους
δ Ούνυάδης κατώρθο^σε νά άνακτήσγι την ελευθερίαν καί νά έπανέλθγ,
εις τά ίδια . Το δέ μάλιστα άξιοσημείωτον, δ Μουράτ, καίτοι τοσού-
τον λαμπρώς νικηφορήσας, διεβίβασεν αυτω νέας περί ειρήνης προτά­
σεις· καί συνιυμολογήθη τιρόντι επταετής ανακωχή, καθ’ ην η Β λ α ­
χ ία , η Σερβία και ή Βοσνία δεν έμελλον του λοιπού νά κατέχωνται
ούτε υπό όσμανικών ούτε υπό ούγγρικών στρατευμάτων, άν καί οι η ­
γεμόνες των χωρών τούτων έμελλον νά διατελώσι καί τού λοιπού ύπο-
τελεις τού σουλτάνου.

Ά λ λ ά εύλόγως τή αλήθεια δ Μουράτ Β' δεν άπήτει πλειότερα

παρά των Ούγγρων καί το.ύ Ούνυάδού, διότι είχεν άνά χεΐρας πολέ­
μιον έτερον ούδέν ηττον δεινόν, τούς πρό τινων ετών έπαναστάντας
’Αλβανούς υπό ηγεμόνα δεξιώτατον, τον προμνημονευθέντα ήδη Σκεν-
τέρμπεϋν. Οί ’Αλβανοί, οίτινες πρό καιρού είχον κατατροπωθή υπό
τών όσρ,ανιδών ενεκα τής πολυαρχίας αύτών καί τών διαιρέσεων, ό­
πως καί οί λοιποί της ανατολής χριστιανοί* οί Α λβανοί έξ ών πολλοί
είχον η δη άσπασθή τον ισλαμισμόν καί οίτινες βραδύτερον ηύτομό-
λησαν προς αυτόν πολυαριθμότεροι ίσως όλων τών λοιπών ιθαγενών
της άνατολής, οί ’Αλβανοί δεν έπείσθησαν έν τούτοις νά άπαρνηθώσι
την προτέραν πίστιν καί αυτονομίαν ανευ τελευταίων τινών αγώνων,
οίτινες, όφειλομεν νά τό δμολογήσωμεν, υπήρξαν επί τινα χρόνον πείσ­
μα τωδέστεροι όλων οσους κα τ’ εκείνο τού χρόνου άντέταξαν οί χρι­
στιανοί, μεταξύ Ίστρου καί Ταινάρου, κατά τού έξ ’Ασίας έπελθόν-
τος πολεμίου. Έπανέστησαν δέ τό πρώτον τω 1 4 3 4 , κατ’ άρχάς υπό *
ηγεμόνα τον Ά ρια νίτην τον Κομνηνόν, οςτις έκτήσατο την ύπεροχήν
ταύτην διά τε τό άρχαιον τού οίκου αυτού αξίωμα καί ένεκα τών
ποικίλων κηδεστιών, άς αυτός τε καί διά τών οκτώ αύτού θυγατέρων
συνήψε μετά τών Μουσακί, τών Δουκαγίν, τών Καστριωτών, τών η ­
γεμόνων τού Μαυροβούνιου Τσερνόγεβιτζ καί αύτού τού μωραιτου άρ-
χοντος Νικολάου Μποχάλη. Καί τω μεν 1434 όρμώμενος από τών
κληρονομικών αύτού κτήσεων περί Τσερμενίτσαν, την άρχαίαν ’Απολ­
λωνίαν, κατετρόπωσε τον τού σουλτάνου επίτροπον, Ά λήν, τον υιόν
τού Έβρενόςμπεϋ* ή έπανάστασις έξηπλώθη μέγρις Άργυροκάστρου,
ά λλ’ εις τό κατά πόδας έτος έπελθών έκ Τρικκάλων δ Τουραχάν διέ­
λυσε τούς πολιορκούντας τό Άργυρόκαστρον ’Αλβανούς, φονεύσας έξ
 ’Αγώνες των ’Αλβανών κατά του Μονράτ Β'. Σχεντίρυ.τεϋς. 355

(χυτών περί τούς μιλίου;, και καθυπέταξεν αύθις την χώραν, τής ό­
ποιας οι άρχοντες ήναγκάσθησαν νά παραδ'ώσΐυσιν ώς όμηρους τά τ έ ­
κνα αύτών έξισλαμισθέντα καί καταταχθέντα εν τω όσμανικώ στρατω.
Μόνος δ Άριανίτης έξηκολούθησεν εν τοίς όρεσιν αυτού ό'ιαμαρτυρό-
μενος, S ιά κλέφτικου πολέμου, κατά τής ξενικής κατακτήσεως,
μέχρις ού τω 1444, ένω δ Μουράτ Β' περιεσπάτο υπό των Ούγγρων,
έπανέστη αύθις πάσα ή Α λβανία υπό ηγεμόνα έτερον, συγγενή όμως
τού Άριανίτου, Γεώργιον Καστριώτην τον έπιλεγομενον Σ χ εν τερ μ π ενν.
Ό ήρως ούτος τής ’Αλβανίας ίέ ν άπέβη παρά τοΐς Έ λ λ η σ ι κατά
τούς χρόνους εκείνους τοσούτον δ'ημοτικός οσον δ Κωνσταντίνος Πα-
λαιολόγος. *0 θρήνος τής ΚωνσταντινουπόΛεο)ς> τού οποίου πρωτα­
γωνιστής είναι δ Κωνσταντίνος, ελεεινολογούμενος μάλλον αληθώς ή
υμνούμενος, δ'ίς μέν επικαλείται τόν Π ιάγχων όςτις ούδ'εΐς άλλος είναι
η δ πολύς Γιάγκος, καί ονομάζει αυτόν στήλην τής Β λ α χ ία ς , ουδό­
λως δ'έ μνημονεύει τού Σκεντέρπεϋ, καίτοι λαβών αφορμήν νά άνα-
φέρη την *A M a r ia v ' έκ των χρονογράφων, παρά μέν τω Δούκα ού-
δ'όλως ιστορείται δ τής ’Αλβανίας πρόμαχος, παρά δέ τω Χαλκοκον-
δ'ύλη, καί τω Φραντζή, καί τω Κοιτοβούλω δ ι’ ολίγων μόνον αναφέ-
ρεται καί μετά τίνος ψυχρότητος. Ό τελευταίος μάλιστα τοσούτον
ήγνόει τά τής καταγωγής αυτού ώςτε, θέλων νά εξελληνιση το όνομα,
δ'έν τόν λέγει όπως εκαλείτο Γεώργιον, άλλα μεταφράζων το τουρκι­
κόν Ίσχεντερ, άποκαλεί τόν άνδοα Άλέξανόρον. Εν τούτοις, καθά
τουλάχιστον φ ημίζεται, δ μέν Καστριοδτης ουδέποτε σχείον ή ττή θ η
υπό των Τούρκων, δ δ'έ Ούνυάδ'ης πολλάκις ετρεψε τά νώτα εις αυ­
τούς, καί δ Κωνσταντίνος ποτέ δ'έν ά π είείχ θ η νικηφόρος. ΠόΟεν λοι­
πόν ή πρός τον πρώτον άδ'ιαφορία, καί ή προς τόν τελευταΐον ίδ'ιά-
ζουσα τών ήμετέρων συμπάθεια : Ο Κωνσταντίνος, καιτοι ουδέποτε
νικήσας, επεσεν όμως επί τών επάλξεων τής Κωνσταντινουπόλεως
επιτελών τό ύστατον καί ίερώτατον τών καθηκόντων τού βασιλέως,
ένω δ Σκεντέρμπεϋς ήγωνίσθη μέν λαμπρώς, απέθανεν όμως επί τέ­
λους εν τή κλίνη αυτού καί έν τη ξένη γη όπου κατέφυγε. Τά δε
έθνη συνήθως άγαπώσι μάλλον τούς υπέρ αυτών θνησκοντας ή τούς
όσονίήποτε άλλως ύπηρετήσαντας αυτά. ’Αλλά καί δι έτερον λόγον,
το ονομα τού Κωνσταντίνου έ’ρριψεν εν τή συνειδησει τού έθνους ρίζας
πολύ βαθυτέρας ή τό τού Σκεντερμπεϋ ονομα. Ο Ινιυνσταντίνος ητο
δ γνησιώτατος τών ’Ελλήνων, δ δε Σκεντέρμπεϋς, καί άν μη παραδε-
23*
356 'Αγώνες των Αλβανών κατά του Μουρατ Β'. Σκεντέρπευς.

χθώμεν την γνώμην του H opf, του λέγοντος αυτόν έκ Σλαύων κατα-
γόμενον, κοινώς λογίζεται ’Αλβανός ουγι Έ λ λ η ν . Την σήμερον έχομε*
πολλήν οικειότητα προς τούς ’Αλβανούς* αλλά κατ’ εκείνο τού χρό
νου η οικειότης δεν ύπήρχεν ετι. διότι προς τοϊς άλνλοις οί επιφανέ­
στατοι αυτών, μηδέ του Σκεντέρμπεϋ εξαιρούμενου, ήσαν καθολικοί το
δόγμα. To δέ περίεργον είναι ότι και έκ των ξένων, 6 Ούβερτίνος Πούσ-
κουλος εξυμνεί μέν την ανδρείαν τού Κωνσταντίνου, εξυμνεί Si καί
τον Ούνυάδην καί τον βλαό\σλώον, άλλ* όλως αποσιωπά το τού Σκεν-
τέρμπεϋ ονομα. Ά λ λ * ελθωμεν ήδη είςτην έκθεσιν των μεγάλων τωόντι
κατορθωμάτων τού Σκεντερμπεύ. Ό Γεώργιος Καστριώτης τ.το εις τών
τεσσάρων υιών τού Τωάννου Καστριώτου, όςτις από τού 1410 ήναγ-
κάσθη νά παραδώση άλλεπαλλήλως τούς τρεΐς νεωτέρους έξ αυτών
είς τούς Τούρκους, ως όμηρους. Οί νέοι ούτοι, άνατραφέντες έν τω ισ­
λαμισμοί, κατετάχθησαν έν τω όσμανικω στρατω* καί ό μέν Κων­
σταντίνος άπέθανε πιθανώς δηλητηριασθείς* ό S i έτερος όνόματι Στά -
νισας, συζευχθείς τουρκικά, έγέννησεν έξ αυτής υιόν όνόματι Χάμζαν.
Ά λλ’ έπιφανέστατος πάντων άνεδείχθη ό νεώτερος Γεώργιος, όςτις
γεννηθείς περί τό 14 0 3 μετωνομάσθη ως μουσουλμάνος Ίσκεντέρ, καί
προήχθη είς τό αξίωμα τού μπέϋ, έξ ού τό περιώνυμον αυτού έπώνυ-
μον Σκεντέρμπεϋς. 7Ητο S i κάλλιστος τό είδος καί ού μόνον περί τά
πολεμικά έργα δεξιώτατος. αλλά και περί τούς λόγους δεινός, Si όπερ
τοσούτον ήγαπήθη υπό τού Μουρατ Β', ώςτε ό σουλτάνος ούτος έπέ-
τρεψεν αύτω την ηγεμονίαν πεντακιςχιλιων ιππέων. Ά λ λ ’ όση δήποτε
καί άν ήτο ή εύνοια ής ήξιώθη παρά τφ ξένψ κυριάρχη, ό άνθρωπος
αυτός δεν έλησμόνησε ποτέ ούτε την πατρίδα ούτε τό θρήσκευμα αύ-
τού* καί τω 1443 παρευρεθεις είς την περί Νίσσαν μάχην καθ’ ήν ό
Βλαδισλάος καί ό Ούνυάδης όλοσχερώς κατετρόπωσαν τον τουρκικόν
στρατόν, δεν έδίστασε νά συντέλεση είς την καταστροφήν ταύτην πε-
ράσας είς τάς τάξεις τών χριστιανών μετά 3 0 0 Αλβανών ιππέων καί
τού άνεψιού Χάμζα, τού όποιου ό πατήρ, ό Στάνισας, συνέπεσε νά
διατριβή τότε είς Α λβανία ν παρά τη οικογένεια αυτού. Δεν ηύτομό-
λησε S i ϊνα παραμείνη έν τψ ούγγρικφ στρατω, ά λλ’ ΐνα δράμη είς
την ίδιαν πατρίδα, όπου ως ε*μαθε παρεσκευάζετο γενική κατά τών
όσμανιδών έπανάστασις. Κ α ί έπειδή συνέπεσε νά αίχμαλωτευθή έν
τη μάχη έκείνη προς τοΐς άλλοις ό γραμματεύς τού Μουρατ Β ', ό
Γεώργιος Καστριώτης ήνάγκασε τον άνθρωπον δ ι’ άπειλ,ής θανάτου
 ‘Αγώνες των ’Αλβανών κατά του Μουράτ Β \ Σκεντέρμπευς. 357

νά σύνταξη βασιλικόν φιρμάνιον Δι’ ού άπενέμετο αύτώ ή Διοίκησις

του φρουρίου της Κροιας. Λαβών 8ε το φιρμάνιον τούτο καί ούΔέν ή τ-
τον φονεύσας τον γραμματέα, άπήλθε μετά των οπαδών είς Κρόιαν,
κατέλαβεν αυτήν, έκήρυξε τον ίερον κατά τών όσμανιΔών πόλεμον,
καί αυτός μεν άνέλαβε το άρχαιον χριστιανικόν αυτού ονομα Γεώρ­
γιος, 6 Δέ ανεψιός του Χάμζας, βαπτισθείς τή 2 5 Δεκεμβρίου 1 4 4 3 ,
ώνομάσθη Βρανήλος ή Βρανάς.
Ή φήμη τών προτέρων πολεμικών του Γεωργίου Καστριώτου κατορ­
θωμάτων, παρεσκεύασεν αύτω λαμπράν Δεξίωσιν εν τή πατρίΔι, ήτις
έγαιρέτισε τον άνΔρα ως σωτήρα, καί έξεγερθεΐσα πανταχόθεν, έζέ-
βαλεν η ε’φόνευσε τούς εν αυτή οίκούντας μουσουλμάνους. Άλνλ’ δ
Γεώργιος ινα ένισχύση ετι μάλλον το ϊΔιον αξίωμα, αυτός μέν συνε-
ζεύχθη την θυγατέρα τού Άριανίτου ΆνΔρονίκην την Κομνηνήν, την
Δε άΔελφήν του Μάμιζαν έΔωκε σύζυγον εις τον Κάρολον Μουσακί Τό-
πιαν. Κ αί τότε, αφού άπήλλαξε μέν της οσμανικης κυριαρχίας πάσαν
την μεταξύ Αώου καί τού Άμ,βρακικού κόλπου χώραν, συνεννοήθη
Δέ μετά τού βασιλέως της Ουγγαρίας ΒλαΔισλάου, συνεκάλ^εσεν εν
θέρει τού 1 4 4 4 είς Άλέσιον κοινήν όλων τών άρχόντων της ’Α λ βα ­
νίας σύνοΔον, ήτις, επί τή προτάσει τού Άριανίτου καί τού Παύλου
Δουκαγίν, άνηγόρευσεν αυτόν καπιτάνον τής ’Αλβανίας καί έψήφισεν
ότι θέλεt καταβάλει κατ’ έτος αύτφ 2 0 0 ,0 0 0 Δουκάτων προς έξακο-
λούθησιν τού κατά τών Τούρκων πολέμου. Ούτω περιβληθείς ύπερτά-
την τινά στρατιωτικήν ηγεμονίαν δ Γεώργιος Καστριώτης Δεν ήρκέ-
σθη είς άπλούν αμυντικόν πόλεμ,ον ά λ λ ’ άποκρούσας περί Λίβραν τον
Ά λήμπεϋν άπήλθε, κατ’ άλλους μέν μετά 1 5 ,0 0 0 άνΔρών κα τ’ ά λ­
λους Δέ μετά 25 ή καί 3 0 ,0 0 0 είς επικουρίαν τού ΒλαΔισλάου, οςτις
£ήςας τάς προ μ.ικρού συνομολογηθείσας προς τον Μουράτ Β ’ συνθή-
κας, κατήρχετο επί την Βάρναν. Ήξεύρομεν Δέ ήΔη, ότι δ Γεώργιος
Διεκωλύθη έν τή πορεία αύτού ταύτη ύπό τού δμωνύμου ήγεμόνος
τής Σερβίας. Ά λ λ * ούΔ* ύπο τής καταστροφής ήν έπαθον οί Ούγγροι
περί την πόλιν εκείνην έπτοήθη· καί τιμωρήσας μέν την προδοσίαν τού
Σέρβου Γεωργίου Διά φοβεράς τής χώρας αυτού Δηώσεως, κατατροπω-
σας Δέ άλλεπαλλήλως Δύο νέους τουρκικούς στρατούς υπό τον Φιρούς-
μπευν καί τον Μουσταφάμπεϋν, ήΔύνατο νά Δώση την χειρα εξ ένος
μέν είς τον έκ Πελοπόννησου δρμώμενον Κωνσταντίνον Παλαιολογον4
εξ ετέρου Δέ είς τον παρασκευαζόμενον προς νέους αγώνας ΟύνυάΔην.
358 *Αγώνες τών ’Αλβανών κατά του Μουράτ Β'. Σκεντέρμπεύς.

Κακή τύχτ, ή δυτική Ευρώ π·#, ενώ δεν έπαυε προτρέπουσα του; χρι­
στιανούς της 'Ανατολής εις την κατά τών πολεμίων εκείνων άντίστα-
σιν, ού μόνον ούδέν σπουδαίου ε^πραττεν ινα δράμη εις επικουρίαν,
άλλα καί πολυειδώς διεκώλυε τάς ένεργείας αυτών. Δεν θέλομεν ανα­
καλέσει ενταύθα τάς αδιάκοπους επεμβάσεις τών αρχιερεών της 'Ρώ­
μης επί τώ σκοπώ της έκτελέσεως τού έν Φλωρεντία ύπογραφέντος ο­
ρού, επεμβάσεις αιτινες ούκ ολίγον συνετέλουν εις το νά ύποθάλπιυσι
την παρ’ ήμιν διαίρεσιν, άλλα η Έ νετία λ. χ. έπολιτεύετο έτι χειρό­
τερον. Φθονήσασα την αύξουσαν τού Γεωργίου Καστριώτου δύναμιν
καί φοβούμενη μήπως, παγιωθείσης της αρχής αυτού, άποβάλγ) τάς
κτήσεις οσας είχε καί έπέμενε νά 8 ιατηρήστ, καί νά πολλαπλασιάσω
μάλιστα είς τά παράλια τής ’Αλβανίας, περιήλθεν εις διενέξεις προς
αυτόν καί είς έπανειλημμένας εχθροπραξίας, μή διστάσασα νά συνεν-
νοηθή καί μετά τού Μουράτ Β ’. Οί αντιπερισπασμοί ούτοι δεν διεκώ-
λυσαν τον Γεώργιον Καστριώτην άπο τού νά εξακολούθησή τον νι­
κηφόρου αύτού κατά τών Τούρκων άγώνα έν έτει 144 6 και έν εντει
1 4 4 7 , δτε έξο>ντωσε περί *Όρονιτζ τον στρατόν τον αύθις ύπο τον
Μουσταφάμπεϋν είς ’Αλβανίαν έμβαλόντα* έπ ειδή όμως ήνάγκασαν
αυτόν νά διαιρέσω τάς δυνάμεις του, 6 Μουράτ Β' ενλαβεν έν τούτοι;
καιρόν νά κατατρόπωσα) άνετως περί Έ ξαμίλιον τον Κωνσταντίνον
Παλαιολόγον. Τελευταίου ή Έ νετία νοήσασα δτι κινδυνεύει πολύ πλέον
άπο τού Μουράτ β ' ή άπο τού Γεωργίου Καστριώτου, συνωμολόγησε
τή 4 Οκτωβρίου 144 8 ειρήνην καί συμμαχίαν προς τον άρχοντα τής
’Αλβανίας. Ά λ λ ’ ή 4 Οκτωβρίου δεν άπείχε τής 18 καθ’ ήν συνεκρο-
τήθη ή δεύτερα ολέθρια περί Κοσσυφοπέδιον μάχη, είμή κατά 1 4 η ­
μέρας, ώςτε τούτο έξηγεί άποχρώντως πώς b Γεώργιος Καστριώτης
δεν προέφθασε νά ελθη, είς βοήθειαν τού Ούνυάδου. Ό δέ Μουράτ Β'
απαλλαγείς τού φοβερού άπο βορρά άντιπάλου διά τε τού κατορθώ­
ματος έκείνου καί τών έπιγενομένων έπιεικών συμβάσεων, ιτράπη έν
ά.ρχ*7) τού επομένου έτους, 1449, πανστρατιά κατά τής ’Αλβανίας.
Καί κατά μεν το έτος τούτο άνεδείχθη νικηφόρος, άνακτήσας το φρού-
ριον Σφετιγράδ, καίτοι οι έν αύτφ ’Αλβανοί γενναίως άντέστησαν,
πολλούς καταβαλόντες Τούρκους, δγ)ώσας δέ άνηλεώς την χώραν
τών Γκέγκίδων* ά λ λ ’ έμβαλών αύθις τφ 1 4 5 0 ύπέστη δεινήν άπο-
τυχίαν. Τή 14 μαιου τού έτους τούτου έπεχείρησεν ό σουλτάνος την
πολιορκίαν τής Κροίαςέπί τή έλπ ίδι δτι, διά τής άλώσεως τού κυριω-

y
 θάνατος Μουράτ Β'. Μωάμεθ B‘. Κωνσταντίνος. 'Αμηχανία αύτου. 359

τάτου τούτου δρμητηριου της αλβανικής έπαναστάσεως, θέλει αύτη

ριζηδόν άνατραπή. Ό φρούραρχος Βρανάς άντέστη γενναίως. Ό σουλ­
τάνος πτοηθεις εκ τούτου ειπεν εαυτόν πρόθυμον νά είρηνεύση εάν δ
Καστριώτης ύποβληθή εις την πλήρωσήν φόρου 1 0 ,0 0 0 δουκάτων*
άλλ' δ ηγετώ ν τής 'Αλβανίας άπέρριψε την πρότασιν ταύτην, ή δέ
φρουρά έξηκολούθησεν εν τούτοις τοσούτον έκθύμως άμυνομένη, ώςτε
μετά τετράμηνον πολιορκίαν δ σουλτάνος ήναγκάσθη κατά σεπτέμ-
βριον νά υποχώρηση. Ή αγγελία τής νέας ταύτης των χριστιανών
επιτυχίας προεκάλεσε κοινήν άγαλλίασιν καθ’ άπασαν την Ευρώπην-
πρέσβεις τού άρχιερέως τής 'Ρώμης, τού δουκος τής Βουργουνδίας,
των βασιλέων τής Ούγγαρίας καί τής Νεαπόλεως έ'δραμον εις Α λ β α ­
νίαν, ίνα χαιρετίσωσι τον νικητήν· ή χαρά όμως αύτη δεν έμελλε νά
διαρκέση πολύ, διότι εντός τριετίας έπήλθε το κρισιμώτατον των γε­
γονότων τής προαιώνιου ταύτης πάλης μεταξύ ίσλαμ,ισμού καί χρι„
στιανισμού.

Όλίγους μ,ήνας άφ* ου ήναγκάσθη νά λύση την πολιορκίαν τής

Κροΐας δ Μουράτ Β' άπέθανεν έν Άδριανουπόλει, εξ αποπληξίας, είς
ηλικίαν 49 ετών, τή 3 φεβρουαρίου 1 4 5 1 . Ό Μουράτ Β' δεν ήτο ετ*
γέρων άλλ* είχε βασιλεύσει ήδη περί τούς 3 0 ενιαυτούς, δ δε βίος
τών τότε σουλτάνων άνηλίσκετο ταχέως ένεκα των αδιάλειπτω ν πο­
λέμιον οΰς αύτοπροςώπως διεξήγον. Έ λάβομεν αφορμήν νά ίστορήσω-
μεν, εί και διά βραχέων, τά πολλά καί μεγάλα στρατιωτικά τού Μου­
ράτ Β' έργα καί εϊδομεν ότι προ έπταετίας περίπου εέχεν αίσθανθή
τήν ανάγκην νά παραιτηθή τής αρχής υπέρ τού υιού αυτού Μωάμεθ
μόλις τεσσαρεςκ,αιδεκαέτους ετι οντος. Α λ λ ά μ ετ ’ ολίγον εδέησε νά
άποσπασθή τής ησυχίας αύτού ί'να συγκροτήση τήν περί Βάρναν μά ­
χην. Μετά το τρόπαιον τούτο παρητήθη μεν αύθις, μ ετ ’ ού πολύ όμως
ήναγκάσθη διά τήν απειρίαν τού σφόδρα νεάζοντος υιού του νά άνα-
λάβη πάλιν τήν τών πραγμάτων κυβέρνησή, ήν καί διετήρησε μέχρι
τού θανάτου. Έν τω τελευταίο) τούτφ τής βασιλείας αύτού χρόνω
κατετρόπωσε μέν τον Κωνσταντίνον περί Έ ξαμίλιον, κατετρόπωσε δέ
τον Ούνυάδην περί Κοσσυφοπέδιον, άλλ' ήτο πρόδηλον ότι δ άνήρ διε-
τέλει κεκμ,ηκώς. Ού μόνον δεν ώφελήθη εκ τών κατορθωμάτων εκείνων
ϊνα αύξηση τάς κατακτήσεις αύτού, αλλά μετά κόπου συνετήρει τάς
προγεγενημάνας. Οί στρατοί αύτού ήττώντο εν Άλβανίορ, κα ίδτε ήναγ-
3 6 0 Θάνατος Μουράτ Β'. Μο)ά[λεΟ Β'. Κωνσταντίνος. 'Αμηχανία αύτου.

κάσθη νά λύσ*/) αυτός την πολιορκίαν τής Κροίας καί νά έπιστρέψγι

άπρακτος είς Άδριανούπολιν, ή θλΐψις ένεκα τής αποτυχίας ταύτης
συνδυαζομένη μετά τής προϊούσης του σώματος ασθένειας, έπήγαγον
τελευταίον τον κεραυνοβόλον αύτου θάνατον. Τότε άνέλαβεν Εριστι­
κώς την βασιλείαν Ε Μωάμεθ Β' είς ηλικίαν είκοσι καί ενός έκτους.
Ό νέος σουλτάνος, εν ακμή ών τής δυνάμεως καί τής φιλοτιμίας, έ-
πανέλαβε δραστηρίω; το άρχαίον κατακτητικόν τής γενεάς αυτού σύ­
στημα καί έμελέτησεν ευθύς εξ αρχής την πολιορκίαν τής Κωνσταντι­
νουπόλεως, ήν ουδέποτε έπεχείοησε σπουδαίως Ε πατήρ αύτου. Ό Μωά­
μεθ Β' ένόησε τωόντι, Οτι τό έν Εύρώπη κράτος τών Όσμανιδών δεν
θέλει έπιστεγασθή, ούδέ λάβει ασφαλή αφετηρίαν προς περαιτέρω
κατακτήσεις, έν όσορ δέν προςοικειωθή το ιερόν τής τού Θεού Σοφίας
καί δεν κυριαρχήσει τής πόλεως εκείνης, ήτις έκράτει την κλείδα των
δύο τής ανατολής θαλασσών καί άπετέλει την μεταξύ ’Ασίας καί
Εύρώπης γέφυραν.
Ε ί/ ε δέ συμβή καί εν Κωνσταντινουπόλει έν τω μεταξύ σπουδαία
πραγμάτων μεταβολή ούκ ολίγον έπισπεύσασα την λύσιν του δράμα­
τος. Ό βίος τον όποιον διήγεν αύτόθι δ Ιωάννης Παλαιολόγος από
τής έν Φλωρεντία συνόδου, ήτο τιρόντι άξ'.ος οίκτου. "Ενθεν μέν ήγω-
νίζετο νά έξευμενίση τον Μουράτ Β ', ένθεν δε συνεννοείτο μετά τού
Ούνυάδου καί τού Κωνσταντίνου. Ένφ έπροςπάθει νά έξιλεώσγ, τον
πάπαν, πράττων ό,τι δυνατόν προς έκτέλεσιν τής συνομολογηθεί-
σης ένώσεως, εβλεπεν ένταύτω ότι ή ενωσις δεν ήδύνατο νά έκτε-
λεσθή διά την άντίπραξιν τού πλείστου κλήρου καί τού λαού. Αί
περί Βάρναν καί περί Έ ξαμίλιον ή ττα ι ειχον κορυφώσει την ά-
θυμίαν του* επί τέλους δέ ή περί Κοσσυφοπέδιον καταστροφή έ-
πετάχυνε τήν είς τον τάφον κατάβασίν του, όπως μ ετ’ ού πολύ
τό περί Κρό’ίαν ατύχημα έκεραύνωσε τον Μουράτ Β'. Ή κατα­
στροφή του Ούνυάδου συνέβη τή 18 Οκτωβρίου 1 4 4 8 , τή δέ 31 τού
αύτού μηνός άπεβίωσεν έν Κωνσταντινουπόλει ο ’Ιωάννης ΙΊαλαιολό-
γος, είς ηλικίαν 58 περίπου ετών, έξ ών έβασίλευσεν υπέρ τά είκοσι
καί τρία. Έ τελεύτησε δε άνευ άμεσου απογόνου, ώςτε έδέησεν ή αρχή
νά μεταβή είς ένα τών έπιζώντων αύτού αδελφών οίτινες ήσαν τρεις*
Κωνσταντίνος, Δημήτριος καί Θωμάς. Έ κ τούτων 6 μέν πρώτος καί
Ε τρίτος έκυβέρνων τήν Πελοπόννησον, 6 δέ Δημήτριος αρχών τής
Σηλυβρίας, καί πλησιέστατα ούτω διατριβών τ ή ; βασιλευούσης, έζή*
 Θανατος Μουράτ Β \ Μωάμεθ Β \ Κωνσταντίνος. ’Αμηχανία αυτου. 361

τησε να άρπάση την αρχήν έπΐ τώ άπηρχαιωμένω δπωςούν λόγω ότι

ήτο πορφυρογέννητος, ο έστιν ότι έγεννήθη βασιλεύοντος τού πατρός.
Ευτυχώς προετιμήθη ό Κωνσταντίνος καίτοι απών* καί λέγοριεν ευ­
τυχώς, διότι αν κρίνωμεν εκ τής μ ετ ’ έπειτα αγενούς διαγωγής τού
Δημητρίου, δυνάμεθα σχεδόν νά βεβαιώσωμεν ότι, αυτού βασιλεύσαν-
τος, ο μεσαιωνικός ελληνισμός τού οποίου τό ιστορικόν αξίωμα είχε
τοσούτον μειωθή κατά τάς τελευταίας τρεις εκατονταετηρίδας, δεν
ήθελεν ύμνηθή ύπο τής ιστορίας μια φωνή ότι έντίμως τουλάχιστον
έπεσε. Κυοωθείσης δέ τής εκλογής ύπο τού ετι ζώντος τότε Μουράτ Β
προςήλθεν ο Κωνσταντίνος εκ Πελοπόννησου κατά μήνα μάρτιον τού
1449 και άνέλαβε την αρχήν δύο περίπου έτη προ τού Μωάμεθ β ’.
Ό Κωνσταντίνος περιεβλήθη τό άκάνθινον τού Βυζαντίου στέμμα
άπαραλλάκτως όπως αξιωματικός προχειρισθείς φρούραρχος πόλεως
πανταχόθεν ύπο των πολεμίων περιεζωσμένης καί μή έχούσης ούτε ο­
χυρώματα άποχρώντα ούτε φρουράν ικανήν, ήθελεν ύπακούσει εις την
δοθεΐσαν αύτφ εντολήν. Ούτως άνέλαβε τό υπό τής τύχης έπιβληθέν
αύτω μαρτύριον. Όφείλομεν δέ νά όμολογήσωμεν ότι κατ’ άρχάς, γι-
νώσκων τον Μουράτ Β' ήκιστα διατεθειμ.ένον νά ριφθή εις νέους δυς-
χερείς αγώνας, δεν ύπέλαβε προςεχή τον έσχατον κίνδυνον. Τούτο
τουλάχιστον δυνάμεθα νά συμπεράνωμεν έκ τού οτι έξηκολούθησε τάς
περί γάμου διαπραγματεύσεις, τάς οποίας ειχεν επιχειρήσει δεσπότης
ετι ών έν Πελοποννήσω. Ό Κωνσταντίνος χηοεύσας το δεύτερον τω
1442 είχε πέμψει μετά π-νταετίαν τον πιστόν αύτού φίλον καί ύπουρ-
γόν Γεώργιον Φραντζήν εις Κωνσταντινούπολή, ινα έκεΐθεν φροντίση
προς τοΐς άλλοις περί νέου γάμου μετά τίνος των ήγεμονίδων τής
Τραπεζούντος ή τής Γοτθίας. Άναγορευθείς μετά διετία ν βασιλεύς
ε'λαβε παρά τού δόγου τής Ένετίας Φραγκίσκου Φόσκαρη την
πρότασιν τού νά συζευχθή τήν θυγατέρα αυτού* αλλά τό συνοι-
κέσιον τούτο δεν έλογίσθη αξιοπρεπές έν Κωνσταντινουπόλει, ώςτε
κατά Οκτώβριον τού 1449 ό Φραντζής άπήλθεν έκ τής βασιλεύ-
ούσης εις Τραπεζούντα καί Ίβηρίαν προς άναζήτησίν έτέρας συζύ­
γου. Άποθανόντος δέ έν τω μεταξύ τού Μουράτ Β ’ έγένετο λόγος περί
τής χήρας αύτού Μαρίας, ήτις, θυγάτηρ ούσα τού δεσπότου τής Σερ­
βίας, είχε παραμ,είνει χριστιανή. Ό γάμος όμως ούτος, ύπέρ ου συνη­
γόρησε καί ο Φραντζής διά των έπιστολών αύτού, άπέτυχεν ώςαυτως,
είτε διότι ή Μαρία, πεντηκοντούτη ούσα, δεν ήθέλησε νά συναίνεση,
362 Θάνατος Μουράτ Β \ ΜωάαεΟ Β \ Κ <ονσταντΓν5ς. Α μηχανία αυτού.

είτε διά την επικρατούσαν τότε εν Κωνσταντίνο υπόλει εύλογον κατά

τής Σερβίας δυςμένειαν. "Οθεν ελέησε νά εξακολούθηση δ Φραντζής
τάς διαπραγματεύσεις του καί επί τέλους κατά σεπτέμβριον του 1451
προετιμήθη Εριστικώς ή θυγάτηρ του βασιλέως τής Ίβηρίας Γεωργίου.
Είναι αληθές οτι εξ ετέρου τίνος γεγονότος ήδυνάμεθα νά εικάσωμεν
οτι b Κωνσταντίνος δέν ύπελάμβανεν εαυτόν εκ πρώτης αφετηρίας
ασφαλή τής άρχής κάτοχον. Τωόντι 8 εν έτέλεσε ποτέ την επίσημον
αύτου στέψιν, διόπερ 6 χρονογράφος Δούκας ΰσζαχον βασιλέα επανει­
λημμένους άποκαλεϊ τον Ίωάννην Παλαιολόγον, δμιλών 8ε περί τού
Κωνσταντίνου ήδη βασιλεύοντος, ονομάζει αυτόν συνήθως, άν οχι πάν­
τοτε, απλώς όεσπόζην. Ά λ λ ’ ίσως ή στέψις δέν έγένετο χάριν οικονομίας
μάλλον καί άνεβλήθη ινα τελεσθή μετά τον γάμον.
‘Οπωςδήποτε μέχρι των πρώτων τού Μωάμεθ Β' εχθροπραξιών ό
Κωνσταντίνος ούδέν φαίνεται πράξας όπως παρασκευασθή προς τον
αγώνα. ’Αλλά καί τ ί ήδύνατο νά πράξη ; Τό λεγόμενον κράτος αύτού
περιωρίζετο τότε αληθώς ειπειν εις μόνην την Κωνσταντινούπολή.
Ν αι μέν προς νότον κατεΐχεν είςέτι περί την Προποντίδα την Σηλυ-
βρίαν καί τά περί αυτήν, την Πέρινθον, τό τών Ε π ιβα τώ ν φρούριον
καί άλλους τινάς πύργους* προς βορραν 8ε παρά τον Εύξεινον, την
Μεσημβρίαν, την Ά γχία λον καί τον Βίζωνα (την σημερινήν Καβάρ-
ναν). Ταυτα πάντα όμως, πλήν τής Σηλυβρίας, δέν ήδύναντο ουδέ
επί στιγμήν νά ’ άνθέξωσιν εις τούς όσμανίδας* πάσα δέ ή ύπαιθρος
τής περιφέρειας εκείνης χώρα ή εΐχεν ήδη ύποκύψει εις αυτούς ή κατε-
λαμβώνετο ύπ’ αυτών άμα τό ήθελον. Ό Γαλατάς κατείχετο ύπό τών
Γενουαίων, οίτινες ου μόνον σύμμαχοι ειλικρινείς 8 εν ήσαν, αλλά διε-
τέλουν πάντοτε πρόθυμοι νά συνεννοηθώσι μετά τών πολεμίων. Αί 8ε
όλίγαι τινές μικραί τού Αιγαίου νήσοι καί ή Πελοπόννησος, οσαι έλο-
γίζοντο είςέτι ύπαγόμεναι εις τον βασιλέα τής Κωνσταντινουπόλεως,
ήσαν εις τοιαύτην ύλικήν καί διοικητικήν κατάστασιν, ώςτε ό Κων­
σταντίνο; εύλόγως δέν ήδύνατο νά έλπίση παρ’ αυτών ούτε χρήματα,
ούτε άνδρας, ούτε άλλην οίανδήποτε παρασκευήν. 'Ιδίως έν τή άξιο-
λογωτέρΐρ δπωςούν τών κτήσεων τούτων, έν ΓΙελοποννήσω, οί κυβερ-
νώντες αυτήν τότε δύο αδελφοί του, Δημήτριος καί Θωμάς έδιχονόουν
πρός άλλήλους, καί ό πρώτος δέν έδίστασε νά ζητήση τήν βοήθειαν
τών όσμανιδών. Πλήν τούτου οί ’Αλβανοί δέν έπαυσαν στασιάζοντες
αυτόθι* ώςτε έπαναλαμβάνομεν οτι ή πραγματική τού Κωνσταντίνου
 Θάνατος Μουρατ Β \ Μωάμεθ Β'. ΚωνσταντΓνος. *Αμηχανία αυτού. 363

εξουσία δεν έξετεινετο πέραν των τειχών της Κωνσταντινουπολεΐυς και

το πολύ της Σηλυβρίας. Ά λλ* ή Κωνσταντινούπολή ήτις άλλοτε,
και επί αυτής της μακεδονικής δυναστείας καί επί αυτής της δυνα-
οτείας των Κομνηνών, ήδυνατο διά τών ιδίων πόρων, και μαλιστα
των χρηματικών πόρων, ν’ αντιστάθμιση ολόκληρον το λοιπον κράτος,
περί τα μέσα της πεντεκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος είχε περιέλθει
εις την έσχάτην παρακμήν. Ένω άλλοτε περιελάμβανεν υπέρ τάς
5 0 0 ,0 0 0 κατοίκων, νυν δεν είχε πλείονας τευν 8 0 ,0 0 0 . Ένω άλλοτε
από μόνης αυτής τό δημόσιον ταμεΐον είςέπραττεν ύπερ τά 1 0 0 ,0 0 0 ,0 0 0
δραχμών, άτινα ήθελον ίσοδνναμ·ΐ σήμερον προς 5 0 0 περίπου, επί
τών τελευταίων Παλαιολόγων όλαι αί πρόςοδ'οι της πρωτευούσης
συνεποσούντο μόλις εις 50 η 6 0 ,0 0 0 χρυσών, τών δποίων η σχετική
άξια δεν ήθελεν υπερβαίνει σήμ,ερον τά τρία περίπου έκατορ,μύρια
δραχμών. Τοσαύτη 5ε ητο ή απορία τού ταμείου οτε έφθασεν έκ
Πελοπόννησου δ νέος βασιλεύς, ώςτε ούτος ήναγκάσθη νά δανεισθή
τά χρήματα δι* ών έμελλε νά έπαρκέση εις τάς είθισμένας προς τούς
στρατιώτας καί την αυλήν φιλοδωρίας. Ένω άλλοτε στόλοι πολυά­
ριθμοι έναυλόχουν εντός τού Κερατίου κόλπου, οί δ'έ ναύσταθμοι είχον
τοσαύτην προμήθειαν ξυλείας καί πάσης άλλης ύλης, ώςτε εντός ολί­
γου ήδύναντο νά κατασκευασθώσι πολλαί πλοίων εκατοντάδες, επί
τών Παλαιολόγων ολίγα τινά, τό πολύ δέκα, περιεσώζοντο αυτόθι
σκάφη, ο δε νέος βασιλεύς προςηλθεν έκ Πελοπόννησου επί καταλω-
νικών τριήρεων. Δεν έστερεΐτο δ'έ μόνον υλικών πόρων η Κωνσταντι­
νούπολή, άλλα καί ηθικώς ητο ασθενέστατη. Δεν θέλομεν έπαναλά-
βει ενταύθα οσα δ'ιατραγωδ'εΐ δ καθολικός Ούβερτΐνος Πούσκουλος περί
της πλεονεξίας, τής ακολασίας καί της απιστίας τών κατοίκων αυτής,
διότι είναι εν μέρει άνυπόστατα* αυτός όμως δ Κωνσταντίνος ώμολό-
γησεν εις τον Φραντζών, οτι ούδένα είχε περί αυτόν σύμβουλον η ει­
λικρινή η έμπειρον μεθ’ ού νά συσκεφθή έν ταΐς κρισίμοις έκείναις περι-
στάσεσιν. "Οπως λοιπόν κατήντησαν τά πράγματα, δ Κωνσταντίνος
ούδέν σχεδόν είχε νά πράξη οίκοθεν. Έ κ δε τών ευρωπαϊκών δυνά­
μεων δύο καί μόναι είχον αποδείξει δ ι’ έργων οτι είναι πρόθυμοι ν’
άγωνισθώσι προς τούς Τούρκους* η Ουγγαρία καί δ άρχιερεύς τής ’Ρώ­
μης. *Αλλ* ή μέν Ουγγαρία μετά την περί Κοσσυφοπέδ\ον δεινήν ή τ ­
ταν είχε συνομολογήσει ε’πταετεις προ; τον Μουράτ Β' άνακωχάς, δ
δέ άρχιερεύς 'Ρώμης άπήτει άδιαλείπτως την έκτέλεσιν τού ορού τής
364 Πρώται σγεσεις τβυ Μωάμεθ Β' προς τον Κο>νατταν:Γνθν.

ενώσεως, διό τι δέν προηρείτο τοσούτον ν’ άντιταχθή κατά των Τούρ­

κων όσον νά καθυποβάλη υπό το ίδιον κράτος τούς χριστιανούς τής
ανατολής. Έν τούτοις ή μέν επίσημος εκκλησία τής Κωνσταντινου­
πόλεως καθ’ όλον το άπο τής εν Φλωρεντία συνόδου διάστημα άπε-
δέχετο τωόντι την ενωσιν, διότι οπαδοί αυτής υπήρξαν άμφότεροι οί
έν τω μεταξύ τούτω άναδειγθέντες οικουμενικοί πατριάρχαι, ό τε δ η ­
λαδή άπο Κυζίκου Μητροφάνης Β' καί ό Γρηγόριος Γ' b Μελισσηνός,
6 του βασιλέως Ίωάννου Παλαιολόγου διατελέσας πνευματικός. Είπο-
μεν όμως ήδη ότι πάντες οί άλλοι τής ανατολής πατριάρχαι καί ό
μητροπολίτης Καισαρείας διαρρήδην άπεδοκίμαζον τά ύπο τού Μη-
τροφάνους προς έμπέδωσιν τής ενώσεως ένεργηθέντα* τω δέ 145 0 συνε-
κροτήθη έν τω ναω τής τού Θεού σοφίας σύνοδος των τριών πατριάρ­
χων, Αλεξάνδρειάς, ’Αντιόχειας, Ιεροσολύμων, ετι δέ πολλών άλλων
αρχιερέων καί κληρικών, έν οίς ήν καί ό κυριώτατος τών έν Φλωρεν­
τία γενομένων αντίπαλος, ό ’Εφέσου Μάρκος b Ευγενικός, ήτις τον
μέν διάδοχον τού Μητροφάνους Γρηγόριον καθήρεσεν, άνηγόρευσε δέ
άντ’ αυτού οικουμενικόν πατριάρχην τον ορθόδοξον ’Αθανάσιον Β \
Ταύτα δέ πάντα δεν ησαν βεβαίως έπιτήδεια νά πείσωσι τον πά­
παν είς το νά δράμηπρός βοήθειαν τής Κωνσταντινουπόλεως.

Ούτως είχον τά πράγματα μέχρι τού φεβρουαρίου 1451, ότε b

Μωάμεθ Β ' άνέλαβε την τών όσμανιδών αρχήν. « Ό Μωάμεθ, λέγει
6 παρά τού Ενετού Ζορζή Δολφίνου παρατιθέμενος δμογενής αυτού
’Ιάκωβος Λαγγούστος, ο Μωάμεθ είναι νέος 26 έτών, καλής κράσεως,
αναστήματος υψηλού μάλλον ή μέτριου, γενναίος έν τοις όπλοις, την
οψιν φοβερός καί σπανίως γελών, άλλα συνετός, ελευθέριος, επίμονος εν
ταΐς βουλαΐς, παράτολμος έν παντί, καί δόξης έραστής κατά τον Μα-
κεδόνα ’Αλέξανδρον. Γινώσκει τρεις γλώσσας, την τουρκικήν, την ελ­
ληνικήν, την σλαυϊκήν* μ.ελετ<£ τή βοήθεια δύο φίλων Ιταλών τήν τε
άρχοιίαν καί τήν νέαν τής Ευρώπης ιστορίαν, άλλα μετά εξαίρετου
εύχαριστήσεως καί ηδονής ένδιατρίβει μάλιστα περί τήν γεωγραφίαν
καί τήν στρατιωτικήν έπιστήμην, διακαώς μέν όρεγόμενος τού άρχειν,
έσκεμμένως δέ άνερευνών τάς τών πραγμάτων αιτίας. Τοιούτον καί
ούτω πεπλασμένον άνθρωπον εϊχομεν κατέναντι ημών ημείς οι χρι­
στιανοί.» Ό νέος σουλτάνος δεν άπεκάλυψεν άμέσως τούς κατά τής
Κωνσταντινουπόλεως σκοπούς αυτού. Ε π ειδ ή 6 έν ’Ασία άρχαίος τού
 Πρώται σχέσεις του Μωάμεθ Β' προς τον Κωνσταντίνον, 365

γίνου; αυτού πολέμιος, δ ηγετών τής Καραμανίας, άμα μαθών τον θά­
νατον του Μουράτ, ένέβαλεν εντός του όσμανικού κράτους και έχειρώ-
σατο τρία φρούρια καί γήν ικανήν, δ Μωάμεθ Β' προετίμησε νά αρ­
χίσω άπο τής κατατροπώσεως τούτου του πολεράου, τόσο) μάλλον
όσω γινώσκων αυτόν πολλάκις άλλοτε μ,ετά των χριστιανών συμ-
πράζαντα, δεν ήθελε ν* άντιπερισπασθή πάλιν από τούτου τού ρ.έ-
ρους έν τω μέσω τής έκτελέσεως τού μεγάλου αυτού βουλεύματος.
"Οθεν έδέχθη εύμενώς έν Άδριανουπόλει τούς πρέσβεις των βασιλέων
τής Κωνσταντινουπόλεως καί τής Τραπεζούντος, των δεσποτών τής
Πελοπόννησου Θωμά καί Δηρ,ητρίου, των ηγεμόνων Λέσβου, Χίου καί
’Ακαρνανίας, των ιπποτών 'Ρόδου καί των Γενουαίων τού Γαλατά*
ύπέσχετο είς πάντας την τήρησιν των ύπο τού πατρος αυτού γενομένων
συνθηκών καί άνέλαβε νά πληρώνω κατ’ έτος είς τον βασιλέα τής Κων­
σταντινουπόλεως, όπως πιθανώτατα έπραττε καί ό πατήρ του, 3 0 0 ,0 0 0
άσπρων (ήτοι 3 ,0 0 0 δουκάτων, σελ. 3 0 8 ) προς συντήρησιν τού Ούρχάν^
όσμανίδου ήγερ,ονόπαιδος, οςτις άδηλον ακριβώς ποτέ και τίνος ένεκεν
είχε καταφύγει εκεί. Συγχρόνως δ Μωάμεθ Β' απέδωκεν είς τούς έν Σερ­
βία συγγενείς αυτής την χήραν τού Μουράτ Μαρίαν και συνωρ,ολογησε
προς τον Ούνυάδην ειρήνην τριετή. Ταύτα δε διαπράζας ώρμησε περί
τά μέσα τού έτους 1451 κατά τού εν Ά σ ία δμοθρήσκου πολεμίου. Ό
Κωνσταντίνος δεν ήπατήθη έκ των φιλικών εκείνων προςποιήσεων τού
νέου σουλτάνου* ένόησεν ότι ούτος άρ.α κατατροπώσω τον τής Καρα-
μανίας ηγεμόνα, θέλει στρέψει κατά τής Κωνσταετινουπόλεως πάσαν
αύτού την δύναμιν. Καί ήξευρε ρ,έν ότι πόρους ίδιους δεν είχε καί
ότι ή Ευρώπη ή αδιαφορεί ή έδυςτρόπει, αλλά ένόμισεν ούδέν ήττον
καθήκον του νά πράξν) τ ι ύπέρ τής κοινής σωτηρίας.
Εϊπομεν προ μικρού ότι έν Κωνσταντινουπόλει διέτριβεν όσμανίδης
ήγερ.ονόπαις, όνόματι Ούρχάν, προς συντήρησιν τού δποίου έπληρώ-
νοντο ύπο των σουλτάνων κα τ’ έτος 3 0 0 ,0 0 0 άσπρων. Τοιούτοι πρός-
φυγες είχον καί άλλοτε ευρει άσυλον παρά τοίς βασιλεύσι τού Βυζαν­
τίου οιον λ. χ. επί Μανουήλ καί Μωάμεθ Α \ δ ' Μουσταφάς καί δ
Δζουνείδ, προς συντήρησιν των δποίων δ σουλτάνος έκείνος ειχεν άνα-
λά βει νά πληρών^ ώςαύτως 3 0 0 ,0 0 0 άσπρων. Έγινοντο δε δεκτοί
έπί τφ ό\ττω λόγ<ρ, ότι κωλυόμενης μεν τής έξόδ'ου αυτών έξευμενί-
ζονται οί πολέμιοι, δοθείσης δέ έπιτηδείας περιστάσεως, έχρη-
σίμευον ως έπικίνδυνοι τούτων αντίπαλοι. 'Όθεν δ Κωνσταντίνος έστο-
366 Προμηνύματα. του πολέμου

χάσθη OTt αν όχι άλλο ήδύνατο τουλάχιστον νά εξεγείρω τον ojy.o-

γενή και ομόθρησκον εκείνον πολέμιον εις τά νώτα του Μ εχμέτ Β',
ένω ούτος είχεν έτι άνά χείρας τον κατά του ήγεμόνος της Καραμα-
νίας αγώνα* και επεμψε λοιπόν εις τό στρατόπεδον του σουλτάνου
πρέσβεις παραγγελθέντας νά εί'πωσιν, ότι, η διπλασιάζει την ένεκα
του Ούρχάν χορηγίαν η ό Ούρχάν απολύεται. Ά λ λ ’ η δειλία τού η-
γεμόνος της Καραμανίας καί ή ταχύτης δ ι’ ής ένήργησεν ό Μωάμεθ
Β' είς την προκειμ,ένην περίστασιν όπως πάντοτε, έματαίωσαν ευθύ;
εξ αρχής την έκτέλεσιν τού βουλεύματος τούτου. Μικρόν πριν η φθάσω-
σιν οι πρέσβεις τού Κωνσταντίνου είχον προςέλθει εις τό στρατόπεδον
τού σουλτάνου απεσταλμένοι τού έν ’Ασία πολεμίου, ΐνα ζητήσωσι
συγγνώμην επί τοΐς γενομένοις καί προτείνωσι την άπόδοσιν των ύπ*
αυτού καταληφθέντων φρουρίων καί χωρίων, διότι ο ηγεμών ουτος,
καταπτοηθείς υπό της μεγάλης τού σουλτάνου παρασκευής, ένόμισεν
ότι είναι αδύνατον νά άνθέξη. Ό Μωάμεθ Β' δεν είχε κατ’ άρχάς
σκοπόν νά δεχθή τον προτεινόμενον συμβιβασμόν ή άπόφασίς του ήτο
νά απαλλαγή διά παντός τού οχληρού εκείνου γείτονος* ά λλ’ άμα ά-
κούσας την εκ Βυζαντίου έλθούσαν απειλήν, μετέβαλε τρόπον προς
τούς πρέσβεις της Καραμανίας καί ότέ μεν απειλών αυτού; ότέ δέ θω-
πεύων, έπέτρεψεν επί τέλους την ζητουμένην ειρήνην. Είς δέ του;
πρέσβεις τού Κωνσταντίνου είπεν, ότι μ ετ’ ολίγον επανέρχεται εις Ά -
δριανούπολιν καί εκεί είμπορούν νά άναγγείλωσιν αύτω πάντα τά
τω βασιλεΐ καί ττ, πόλει αναγκαία, άτινα προθύμως θέλει επιτρέψει.
Κ αί ευθύς διεπέρασεν είς την ’Αδριανούπολιν.

Ά λ λ ’ άμ.α φθάσας εκεί άπεκάλυψε τό προςωπειον. Πρώτον μεν ε”-

παυσε την πληρωμήν τής υπέρ τού Ούρχάν χορηγίας, καί δεύτερον
έπεχείρησε τάς πρώτα;, εί καί εμμέσους έτι, κατά τού Κωνσταντίνου
εχθροπραξίας. Έ π ί τής ανατολικής τού Βοςπόρου παραλίας, έν τω
στενώτέρω τού πορθμού τούτου μέρει, έκεΐ περίπου όπου περί τό 515
π. χ . κατεσκευάσθη υπό τού Σαμ.ίου Μανδροκλέους ή γέφυρα δ ι’ ής ό
Δαρειος διεπέρασε μετά τού στρατού όν ήγε κατά τών Σκυθών (σελ.
3 3 2 τού Α' τόμ.ου), μικρόν βορειότερον τού Γκιόγκ-Σουγιού, οί όσ-
μανίδαι είχον εγείρει προ καιρού, κατ’ άλλους μέν έπί Μωάμεθ τού
Α' κα τ’ άλλους δέ έπί Β α για ζήτ τού Α', τό φρούριον τό όποιον μέχρι
Τής σήμερον σωζόμενον ονομάζεται Άναδολού Χισσαρί. ’Αλλά τό
 Προμηνύματα πολέμου. 367

φρούριον τούτο ίέ ν ήτο ικανόν νά εξασφάλιση την εξ ’Ασίας εις Ευ­

ρώπην ό'ιαπερχίωσιν των όσμανικών στρατών και ετι όλιγώτερον νά
καταστήσω τούς όσμανίό'ας κυρίους τού Βοςπόρου καθ’ ύν χρόνον ού-
τοι ούτε στόλον είςέτι αρκετόν είχον, ούτε το τυροβολνΐκόν είχε την
ό'ύναμιν ην κέκτηται σήμερον. Ε ίίο μ εν οτι εις τάς παραμονάς της περί
Βάρναν μάχης, ό τού Μωάμεθ Β' πατήρ μετά κόπου ή^υνήθη νά πε-
ράσνι τον πορθμόν τούτον. Νυν S i ότε ό νέος σουλτάνος άπεφάσισε
την άλωσιν της Κιυνσταντινουπόλεως, ού μ.όνον την ίιά βα σ ιν εκείνην
είχε συμφέρον νά άσφαλίση, αλλά καί έτερόν τ ι ύπέλαβεν απαραίτη­
τον, νά ^ιακωλύση την εις την πόλιν από θαλάσσης είςαγωγήν πάσης
οίαςό'ήποτε επικουρίας άνθρώπων, πλοίων, πολεμεφο^ίων καί τροφών.
Καί από μεν τού Έλληςπόντου ήλπιζε νά κατορθώση τούτο ό\ά τού
στόλου ον παρεσκεύαζεν, άλλ* επειδή ό στόλος ούτος ίέ ν ήτο δυνα­
τόν νά έπαρκέση καί εις την τού Βοςπόρου κατοχήν, εό'έησεν ο πορθ­
μός ούτος νά φραγθή άλλως. "Οθεν προς επιτυχίαν απάντων τούτων
των πλεονεκτημάτων, έκρινε προ πάντων άναγκαΐον νά κατασκευάση
αντίκρυ τού προϋπάρχοντος φρουρίου, επί τής ευρωπαϊκής τού Βοςπό­
ρου παραλίας, φρούριον πολύ τού προτέρου όχυρώτερον. Έ π ί τούτω ό'έ
εν αρχή τού χειμώνος τού 1451 προς τό 145$ ό'ιέταξεν εις ολας τού
κράτους τάς επαρχίας νά έτοιμάσωσι χιλίους οικοό'όρ,ους καί ανάλο­
γους έργάτας καί άσβεστοκαύστας καί παν τό χρήσιμον ύλικόν, λίθους,
ξύλα, σίό'ηοον καί εϊ τ ι άλλο.
Ό Δούκας βέβαιοί οτι άμα άνηγγέλνθη ή κατασκευή τού νέου φρου­
ρίου, κλαυθμός καί όδυρμός έπεκράτησε παρ’ άπασι τοϊς χριστιανοΐς
τής ’Ανατολής, οι'τινες ένόησαν άμέσως οτι ήγγισε τό τέλος τής πό-
λεως, ό'ιά τής άλώσεως τής όποιας έμελλε νά άσφαλασθή το κράτος
των όσμ.ανι^ών. Κατά τούς άλλους όμ.ως χρονογράφους ή έντύπωσις
ήν έπροξένησεν ή αγγελία αύτη ούτε τοσούτον γενική ούτε τοσούτον
ζωηρά ύπήρξεν. Έ κ μεν των λόγων τού Φραντζή συνάγεται ότι οί
επισημότεροι τής Κωνσταντινουπόλεως άνό'ρες εό'ειξαν άμ,φιβολίαν
τινά περί τής έκτελέσεως τού βουλεύματος, φρονούντες προςέτι ότι
καί άν κτισθή τό φρούριον ευκόλως ό'ύνανται νά τό κυριεύσωσιν, εγγύς
αυτού κείμενοι. Έ άν #έ πιστεύσωμεν τήν λεγομένην Π ο λ ιτικ ή ν ιστο­
ρίαν τής Κωνσταντινουπόλεως) τήν πολύ βρα^ύτερον συγγραφεΐσαν,
αυτοί τής πόλεως ταύτης οί κάτοικοι συνετέλεσαν έκ φόβου εις την
οικοδομήν, παρέχοντες τροφάς, λίθους καί άλλα. Κ αί τό μεν τελνευ-
368 Προμηνύματα του πολέμου.

ταϊον τούτο φαίνεται κπίθανον, ώ; έκ των λεπτομερειών τάς όποιας

γνωρίζομεν περί της διαγωγής ήν οί άνθρωποι αυτοί έδειξαν επί τε
της κατασκευής του φρουρίου καί τής τελευταίας πολιορκίας. “Ίσως
ολίγοι τινες έπραζαν τό εις αυτούς άποίιό'όμενον, άλλ* ότι όλοι οί κά-
τοικοι ή πολλοί τουλάχιστον έζ αυτών συνέπραζαν είς το εργον τούτο,
είναι πρόδηλος συκοφαντία. Έν γένει ό'έ νομίζομε ν, ότι ή άγγελία
τής κατασκευής τού νέου παρά τον Βόςπορον φρουρίου ό'έν παρήγαγε
την υπό τού Δούκα άναφερομένην ίεινη ν κατάπληζιν. Οί χριστιανοί
τής ’Ανατολής από πολλού χρόνου καί μάλιστα κατά τά τελευταία
τριάκοντα ετη είχον τοσούτον συνηθίσει είς το νά βλέπωσι τούς οσ-
μ α νίία ς άίιακόπως. επιτιθεμένους καί τοσάκις είίον την βασιλεύουσαν
ύπ* αυτών πολιορκηθείσαν, ώςτε τά ύπο τού Μωάμεθ τού Β' μελετώ-
μενα £έν ήσαν Si αυτούς νέα καί άπροςό'όκητα, ούό'ε ήό'ύναντο νά
προζενήσωσιν είς αυτούς έκτακτόν τινα έντύπωσιν. Ό Κωνσταντίνος
μάλιστα τόσον ολίγον κατεπλάγη εκ των λεγομένων καί τών θρυλου­
μένων, ώςτε έπιστρέψαντος τού Φραντζή έζ Ίβηρίας κατά σεπτέμβριον,
συνωμολόγησε τον γάμον αυτού μετά τής θυγατρος τού βασιλέως τής
χώρας εκείνης ό'ιά τού συγχρόνως προςελθόντος πρέσβεως τού βασιλέως
τούτου, καί έπειτα ό'ι* ολου τού χειμώνος <5έν έπαυσε βουλευόμενος
μετά τού φίλου εκείνου καί ύπουργού του περί τε διαφόρων άλλων αυ­
τού αποστολών καί ίό'ίως περί τής είς την Ίβηρίαν μεταβάσεως αυτού
κατά τό προςεχές έαρ ϊνα κομίσιρ έκεΐθεν την νέαν βασίλισσαν. Έλυ-
πήθη βεβαίως ό\ά την αποτυχίαν τού περί Ούρχάν βουλεύματος, ό'έν
ένόμισεν όμως έπικειμένην την καταστροφήν, ό'ιότι ήτο έκ τών ανθρώ­
πων εκείνων οί'τινες ούτε έλπίζουσιν ούτε πτοούνται ευκόλως, καί, προαι­
ρούμενοι νά έκπληρώσωσι τό καθήκον έν παντί καιρω καί χρόνω, έπι-
τελούσιν αυτό τοσούτφ μάλλον άταράχως όσω έπί τέλους είναι έτοι­
μοι καί νά άποθάνωσιν ύπέρ αυτού. *Αλλ' έάν έζηκολούθησε συνό'ια-
σκεπτόμενος μετά τού Φραντζή περί τού μέ>λοντος γάμου, ένόμισε
πρέπον νά άναγγείλ/) αυθις είς την δυτικήν Ευρώπην την κρίσιμον τών
πραγμάτων κατάστασή, όσω όλίγας καί αν εΐχεν από τού μέρους τού­
του ελπίδας.
Τωόντι μετά την καθαίρεσιν τού πατριάρχου Γρηγορίου ό πάπας
Νικόλαος Ε' είχε γράψει έπανειλημμένως προς τον Κωνσταντίνον ά-
παιτών μεν την άποκατάστασιν τού πατριάρχου τούτου καί την έκ-
τέλεσιν τού περί ένώσεως όρου, προφητεύων Si έν έναντίι»: περιπτώσει
 Προμηνύυατα του πολέμου. 369

την προςεχή των χριστιανών της ανατολής ύποδούλωσιν. Κ α ί ή μέν

υπό του βασιλέως έκτέλεσις του δρου ήτο πολύ δυςκολωτέρα της ύπο
τού πάπα γενομένης απειλής, ήτις δέν είχε τή αλήθεια χρείαν πολ­
λής προφητικής δυνάμεως ινα μαντευθή. Ά λ λ ’ ούδέν ήττον δ Κων­
σταντίνος, τού οποίου ή ύπθ{λθνή ητο ανεξάντλητος, έπεμψεν αύθις
πρέσβεις προς τον αρχιερέα τής ’Ρώμης επετετραρ.μένους νά ζητήσωσι
συνδρομήν κατά των Τούρκων καί εν ταύτω την αποστολήν ιερωμένων
λογίωνκαί επιτηδείων νά κατορθώσωσι την ενωσιν. Συγχρόνως άπετάθη
προς τάς άλλας τής Ευρώπης δυνάμεις, Ιδίως προς την Έ νετίαν, το
δέ παράδοξον έπεμψεν ώςαύτως πρέσβεις και προς τον εν Άόριανου-
πόλει έ'τι διαμένοντα Μωάμεθ Β ', επί τη έλπ ιδ ι ότε ϊσως άποτρέψη
αυτόν από τής έκτελέσεως τού βουλεύματος. Ή ελπίς αυτή ητο το-
σούτον ματαία, μάλιστα μετά την απειλήν την γενομένην προ μικρού
προς τον σουλτάνον ένω ετι εύρίσκετο κατέναντι τού ήγεμόνος τής
Καραμανίας, ώςτε δεν ήθέλομεν δυνηθή νά έξηγήσωμ,εν το προκείμε-
νον τού βασιλέως διά βημα , εάν δεν έμανθάνομεν παρά τού Πουσκού·
λου, δτι έγένετο κα τ’ είςήγησιν τού Χ α λήλ πασά, είςήγησίν εις ήν δ
Κωνσταντίνος ένόμισεν έν τή άμηχοινία αυτού δτι οφείλει να ύπακουση.
Προςελθόντες δέ οί πρέσβεις έστηρίχθησαν κυρίως εις τούτο, δτι ή μεν
άλλοτε γενομένη επί τής ασιανής τού Βοςπόρου παραλίας κατασκευή
φρουρίου, δεν ήτο άτοπος, διότι ή Ά σ ία ήτο προ καιρού κτήμα των
οσμανιδών, άλλ* ή νύν μελετωμένη επί τής ευρωπαϊκής παραλίας,
εις αυτά τής βασιλευούσης τά πρόθυρα, ήτο πρόδηλος εχθροπραξία.
Άπο τής έκθέσεως τού Δούκα καί τού Κριτοβούλου δεν εξάγεται άν
οι πρέσβεις ήξίωσαν, οτι ή ευρωπαϊκή τού Βοςπόρου παραλία άνήκεν
ετι εις τούς ήμετέρους* εξάγεται μάλλον, δτι έλογίζετο (ύς χώρος ου­
δέτερος δι* ου ήδύναντο μέν νά διέλθωσι τά όσμανικά στρατεύματα,
έν ώ δμως δεν έπετρέπετο νά κατασκευάσωσι φρούριον ή άλλο τ ι.
Όπωςδήποτε οι πρέσβεις μετεχειρίσθησαν καί το έσχατον τής αδυ­
ναμίας επιχείρημα, ειπόντες επί τέλους, δτι είναι πρόθυμοι νά ύπο-
βληθώσιν εις πληρωμήν φόρου, άρκεϊ νά μή κτισθή το φρούριον. Έ ν
τή απαντήσει αύτού δ σουλτάνος παραδόξως δεν έμνήσθη παντάπασι
τής περί τού Ούρχάν απειλής. Ά λ λ * ένφ ήρχισεν άποκρινόμενος με­
τά τίνος μετριοπάθειας, έπειτα κατά μικρόν παρωξύνθη ύπο των ίδιων
ούτως είπεΐν λόγων, καί επί τέλους κατήντησεν εις μανιοδδη αληθώς
απειλήν. α’Εκ τής πόλεως, είπε, δεν λαμβάνω τ ι, διό τι ουδέ έχει τι
( b a a . ΕΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΛΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟΥ ΤΟΜ. ε '.) 24
370 Π ρομ ηνύματά του \ πολέμου.

εξω της τάφρου· ώςτε ουδόλως δικαιούται νά μέ κωλύση εάν ήθελον

νά κτίσω φρούριον παοά. τον Βόςπορον. Πάντα τά προ: άνατολάς αυ­
τού κείμενα είναι έμά άναμφισοητήτως, αλλά καί πάντα τά προς
δυσμάς οσα είσίν άοικα, διότι οι Ρωμαίοι δεν έχουσιν άδειαν νά οί-
κήσωσιν εν αύτοίς. "Η μήπως δεν ήξεύρετε εις ποιαν στενοχώριαν πε-
ριήλθεν ο πατήρ μου, όταν ό βασιλεύς συνεμάχησε μετά των Ούγ­
γρων, καί εκείνοι μεν έπήλθον διά ξηράς, αί δε φραγκικαί τριήρεις
καταλαβούσαι τον Έλλήςποντον δεν έπέτρεπον την εξ Ασίας αυτού
διάβασιν ; Τότε άναβάς εκείνος μέχρι τού Βοςπόρου καί προςελθών εις
το πολίχνιον οπερ είχεν οικοδομήσει ό πατήρ αυτού, έπέρασε δι* άκα-
τίων, Θεού εύδοκούντος, ένω αί τριήρεις τού βασιλέως κατεσκόπευον
εκεί ϊνα κωλύσωσι την διάβασιν. Έγώ δε έκαθήμην εν Άδριανουπό-
λ ει παιδιον ών, έκδεχόμενος την των Ούγγρων άφιζιν, οί δε Ούγγροι
ελεηλάτουν τά πέριζ τής Βάρνης, καί 6 βασιλεύς εύφραίνετο, καί το
των μουσουλμάνων γένος έδυςφόρει, καί οι γκοαούριδες έχαίροντο.
Περάσας λοιπόν δ έμός πατήρ μετά πολλούς κινδύνους ώμοσε νά κα­
τασκευάσω καταντικρύ τού φρουρίου τού κειμένου προς ανατολήν έτε­
ρον φρούριον προς δύσιν. Κ αί εκείνος μεν δεν προεφθασε νά έκτελέση
τδ σκοπούμενον, έγώ όμως θέλω ποάξει τούτο, τή τού Θεού αρωγή. Τ ι
.μέ κωλύετε ; *Η μήπως δεν με είναι έπιτετραμμένον νά πράξω εν
' τοις έμ.οίς ο,τι βούλομαι; ’Απέλθετε καί είπατε τφ βασιλεί* δ νυν
ήγεμών δεν δμοιάζει τούς πρώην οσα εκείνοι δεν ήδυνήθησαν νά έκ-
τελέσωσιν, ούτος έχει τήν δύναμιν νά τά έκτελέσν), καί οσα έκείνοι
δεν ήθελον, ούτος θέλει καί βούλεται. "Οςτις δε τολμήση νά ελθη
από τού νύν ένεκα τής ύποθέσεως ταύτης, θέλει έκδαρή ζωντανός.»
Ή άπάντησις αυτή ούδεμίαν κατέλιπεν αμφιβολίαν ούτε περί τής
άμεταθέτου άποφάσεως ήν είχεν δ Μωάμεθ Β' νά κτίση το νέον
φρούριον, ούτε περί τού σκοπού δι* δν προέβη εις τήν άπόφασιν ταύτην.
'Ρητώς είπεν εις τούς πρέσβεις οτι θέλει ο,τι οί προκάτοχοί του δεν
ήθέλησαν. Τ ί δέ άλλο δεν ήθέλησαν είμή τήν άλωσιν τής Κωνσταντι­
νουπόλεως ; Προς τούτο λοιπον παρασκευαζόμενος καί προαιρούμενος
νά άποκλείση τήν πόλιν πανταχόθεν, έμελέτησε τήν τού νέου φρουρίου
κατασκευήν. "Οθεν δ Κωνσταντίνος ένόμισεν οτι, οσον απαράσκευος
καί άν ήτο, καθήκον είχε νά έμποδίση έκ παντός τρόπου τήν έκτέ-
λεσιν τού βουλεύματος τούτου, κηρύττων πρώτος τον πόλεμον. ’Αλλά
ή σύγκλητος των ιερωμένων καί λαϊκών εις ήν έδέησε νά ύποβάλη
 Προμηνύματα του πολέμου. 371

την γνώμην του, άντέστη, άξιούσα, ότι η φρόνησις α π α ιτεί νά ϊόωσι

πρότερον τ ί θέλει πράξει αυτός, προςθεισα 8 ί ότι καί το φρούρεον αν
κτεστ), ευκόλως ό'ύνανται να το κυριεύσωσι, καθό τοσούτον εγγύς τής
πόλεως κείμενον.
Έν τούτοες εν έαρι τού 1452 μετεφέρθησαν κατά τά δ ια τετα γ ­
μένα έκ των ευρωπαϊκών καί ασιανών τού κράτους έπαρχεών οί αναγ­
καίοι έργάται κα'ι το χρήσιμον υλικόν, εις τό προό\αγραφέν ήδη ση-
μειον τού Βοςπόρου, εν συνοδία δυνάμεως ικανής* συγχρόνως κα­
τήλθε καί ό σουλτάνος αυτός εξ Άδριανουπόλεως και ήρξατο αμέσως
τής τού νέου φρουρίου κατασκευής. ΤΊ 8' έκτέλεσις τού έργου άνε-
τέθη, υπό την άμεσον τού κυριάρχου επιστασίαν, εις τέσσαρας των
έπιφανεστάτων αυτού λειτουργών, τον μέγαν βεζύρην Χ α λή λ πασάν,
τον γηραιόν στρατηγόν Σαοιτζέ πασάν, ελληνα τό γένος κατά Χαλ-
κοκονδύλην, τον κηδεστήν τού σουλτάνου Ζαγανός πασάν, καί τον
άργιευνούχον Σεχαβεδδίν πασάν. Ά λ λ ’ ήτο αδύνατον τό εργον νά
διεξαχθή άνευ συμπλοκών μεταξύ χριστιανών καί τούρκων. Οε μέν
έργάται δέν έδίσταζον νά παραλαμβάνωσιν εις χρήσιν τής οίκο- ’
δομής τά ερείπια τών κτιρίων όσα πάλαι ποτέ έκόσμουν την περί-
χωρον τής Κωνσταντινουπόλεως καί προς τοΐς άλλοις τά ερείπια τών
αυτόθι άλλοτε κειμένων ναών, εξ ού ερεθιζόμενοι τενές τών τής πό-
λεως κατοίκων έξήλθον, ίνα ίεακωλύσωσι την ιεροσυλίαν, άλλά συλ-
ληφθέντες πάντες έφονεΰθησαν* τά 8έ όσμανικά στρατεύματα,
είτε καταπατούντα τούς έσπαρμένους τών χριστιανών αγρού; είτε
άρπάζοντα τά ζώα αυτών, προεκάλουν διενέξεις, ές ών μία έξετράπη
εις αληθή μάγην πλησίον τού σημερινού Κανλύ Καβάκ, μεταξύ Βε-
σίκτασι καί Κ εάτ-Χ ανέ. Ταύτα 8έ μάθουν ύ Κωνσταντίνος έ'κλεισεν
επί τέλους κατά Ιούλιον μήνα τάς πύλας τής πολεως καί διέταξε
νά συλληφθώσιν οι έν αυτή εύρισκόμενοι τούρκοι. Κ αί τούτους
μεν, ένδίδων εις τάς ικεσίας αυτών, εντός ολίγου άπέλυσεν, άλλ* εις
τον σουλτάνον διεμήνυσε 8ι% 8ϋο απεσταλμένων τά έξης* « Ε π ε ιδ ή
άπεφασισας τόν πόλεμον καί ούτε 81* όρκων ούτε διά περιποιήσεων
πείθεσαι νά μεταβάλγ,ς γνώμην, πράξον ο,τι θέλτις. Τό κα τ’ εμέ
καταφεύγω προς τόν Θεόν. Έάν ή θέλησις αυτού είναι νά παραδιυσγι
εις χείράς σου και ταύτην την πόλιν, τις ο άντειπείν λύναμενος ; Έάν
8έ πάλιν έμφυτεύση ειρήνην εις την καρδίαν σου, άσπασίως θέλω άπο-
δεχθή αυτήν. Κ ατά τό παρόν λάβε όπισω τάς συνθήκας καί τούς
24 *
312 Ιίήρυξις πολέμου. Ο’ιχτρά κατάστασις των περί Κωνσταντίνον.

όρκους. Έ χω ν κεκλεισμένας τάς Ουράς τής πόλεως, θέλω φυλάξει

αυτήν το κατά δύναμιν. Σύ δέ άρχε καταδυναστεύων έως ού δ δίκαιος
κριτής αποδώσει έκάστω, έμοί τε και σοί, τήν δικαίαν άπόφασιν.»
Ταύτα άκούσας δ σουλτάνος και μ,ηδέ λέξιν καν δια νοηθείς νά είπγ,
εις απολογίαν των πεπραγμένων, διεκήρυξεν αμέσως τον πόλεμον καί
διέταξε νά άποκεφαλισθώσιν οί απεσταλμένοι. Έξηκολούθησε δε τήν
οικοδομήν του φρουρίου του καί συνεπλήρωσεν αυτήν κατά αύγουστον,
εντός έξ περίπου μηνών άπό τής ένάρξεως. Το φρούριον τούτο τδ μέχρι
τής σήμερον σωζόμενον, ονομάζεται 'Ρούμελι Χισσαρί, αλλά τότε ύπο
μεν των Τούρκων έκλήθη Βογάζ Κεσσέν ήτο: πορθμοτόμος, ύπδ δε των
Ε λλήνω ν Λαιμοκοπία. Ό σουλτάνος ώπλισεν αυτό διά κανονιών
χαλκών τά όποια ερριπτον σφαίρας λίθινους 6 0 0 περίπου λιτρών βά ­
ρους, ένέβαλε δέ φρουράν 4 0 0 άνδρών ύπο άνώτατον ήγεμ,όνα τον
Φιρούςβεην, εις ον διέταξε νά μή έπιτρέπν) εις κάμμίαν ναύν μεγάλην ή
μικράν, οιανδήποτε καί άν φέρω σημαίαν, είτε άναπλέουσαν είτε
καταπλέουσαν, νά δια βή πριν ή χαλάσασα τά ιστία καταβάλω το
νενομισμένον τελώνιον* παρακούσαντος δέ τυχόν τού πλοίου, νά κατα­
ποντίζω αυτό αμέσως διά τών πυροβόλων. Καί ταύτα διαπράξας καί
διατάξας, άνέζευξεν δ σουλτάνος από τού Βοςπόρου περί τά τέλη
αύγούστου, έστρατοπέδευσε μετά 5 0 ,0 0 0 άνδρών ενώπιον τής Κων­
σταντινουπόλεως επί τρεις ημέρας, ίνα κατασκοπήσω τά τείχ η , τήν
τάφρον, τούς πύργους καί τά άλλα οχυρώματα, μεθ* ο άπελθών έπέ-
στρεψεν εις Άδριανούπολιν έν αρχή τού σεπτεμβρίου.

Τοιουτοτρόπως περί τά μέσα τού 1452 έκηρύχθη τελευταΐον δ

πόλεμος εκείνος, δςτις έμελλε νά έπαγάγω εν τών κρισιμωτάτων γε­
γονότων τής πατρίου ημών ιστορίας. *Αλλ’ ή μεγάλη πολιορκία δεν
ήρχισεν είμ,ή μετά εννέα περίπου μήνας, ώςτε έχομεν έν τω μεταξύ
καιρόν νά έξετάσωμεν δποΐαί τινες έγένοντο εκατέρωθεν αί προπαρα-
σκευαί. "Οσον άπορα καί άν ήσαν τά κατ’ αυτόν, δ Κωνσταντίνος
ένήργησεν δ,τι ήτο δυνατόν νά ένεργηθή. Ό δέ Φραντζής, δικαίως
άγανακτών κατ’ εκείνων όσοι κατέκρινον αυτόν επί άδρανεία, ανα­
κράζει* «δ δέ μακαρίτης δ αύθέντης μου καί βασιλεύς τ ί ούκ επραξε
κρυφώς ή φανερώς, ύπέρ τής βοήθειας τής π ό λ εω ς .....................; Καί
γάρ δήλόν έστιν, ότι, εί ήθελεν, ευκόλως ήδύνατο φυγειν. Πλήν ούκ
ήθελεν, άλλ* ήγωνίζετο ώς δ ποιμήν' δ καλός, δς τίθησι τήν ψυχήν
 Κήρυξις πολέμου. Οίχτρά χατάστασις τών περί Κωνσταντίνον. 373

αύτοΰ ύπέρ τών προβάτων, ώς καί έποίησεν.» 'Από αυτών τών πρώ­
των του έτους τούτου μηνών είχεν αρχίσει νά είςάγη εντός της πό-
λεως τούς περί αυτήν οίκούντας γεωργούς καί άλλους, προςέτι τά
αυτόθι ευρισκόμενα τρόφιμα και ιδίως τον προϊόντος τού χρόνου συγ-
κομισθέντα σίτον. Πλήν τούτου παρήγγειλε 4 πλοία, εξ ών εν μέγα
βασιλικόν, νά κομίσωσιν εκ τών νήσων, εκ Πελοπόννησου καί έξ ά λ­
λων χριστιανικών χωρών, σίτον, οίνον, ελαιον, ίσχάδας καί πάσαν
άλλην προμήθειαν* τά πλοία όμως ταύτα δέν έφθασαν είμή μετά ’
την έ*ναρξιν τής πολιορκίας. Έ π ειθ α έζήτησε τον αριθμόν,τών προαι­
ρούμενων καί δυναμένων νά όπλοφορήσωσιν εν τή πόλει αυτή, την
κατάστασιν τών οπλών, τών οχυρωμάτων, τών πλοίων καί έπήγαγε
τάς δυνατάς βελτιώσεις. *Αλλά ταύτα πάντα ήσαν τόσον ευτελή
καί μικρά ώςτε ήτο πρόδηλον οτι άνευ εξωτερικής επικουρίας, ούδέν *
θέλει κατορθωθή. "Οθεν είδομεν οτι έτι από τών τελευταίων μηνών
τού 1451 έξέπερ,ψε πρέσβεις εις την δυτικήν Ευρώπην επ ιτετρα μ­
μένους νά παραστήσωσι τόν επικείμενον έσχατον κίνδυνον καί νά προ-
καλέσωσι διά παντός τρόπου την αποστολήν έπικουριών. Δυςτυχώς ό
αύτοκρώτωρ τής Γερμανίας Φρειδερίκος Γ ', στεφθείς εν ’Ρ ώ μη τή 19
μαίου 1 4 5 2 , διεπραγματεύθη μέν προς τόν πάπαν περί τής σωτηρίας
τών Ούγγρων, τής Ε λλά δος καί τής Π αλαιστίνης, αλλά επραξεν
ούδέν. Ό βασιλεύς τής Άραγωνίας, Σ ικελία ς καί Νεαπόλεως Ά λ -
φόνσος προετράπη μεν ύπό τών Γενουαίων προς ούς δ ιετέλει εις πό­
λεμον, νά. στρέψν) μάλλον τά όπλα αύτού κατά τών τούρκων, αλλά
ούδέν έπραξεν. Ό Ούνυάδης ύπέσχετο μέν τω βασιλει συνδρομήν,
άλλ* άντ* αυτής άπήτησε τήν εκ προοιμίου παραχώρησιν τής Σ ηλυ-
βρίας ή τής Μεσημβρίας* ό δέ βασΟ,εύς, εί καί μή έννοών τίνος εί­
δους σύμμαχοι ήσαν αύτοί οίτινες πρώτοι έκολόβουν τά περιλιπόμενα
ελεεινά τού κράτους λείψανα, επί τέλους παρεχώρησε τήν Μεσημ­
βρίαν, ά λλ’ ουδέ τής παραχωρήσεως ταύτης γενομένης προέφθασε
νά ένεργήσ*/) τ ι ο Ούνυάδης επί τού προκειμένου. Ο βασιλεύς τής
Καταλωνίας πάλιν άπήτησε τήν Λήμνον* καί έό'όθη αύτφ ή Λήμνος,
αλλά εις μάτην ώςαύτως. Έ κ τών ανατολικών ηγεμονιών ή μεν Σερ­
βία άπεστειλε τιρόντι χρήματα καί άνδρας πολλούς* απεστειλεν όμως
πάντα ταύτα ούχί προς τόν Κωνσταντίνον αλλα προς τον σουλτανον,
οςτις επί τής πολιορκίας, έπιδεικνυων εν θριαμβω τούς επίκουρους
εκείνους προς τούς ήμετέρους ελεγεν* ιδού και οι Σερβοι καθ υμών
3^4 Ι^ήρνξίς πολέμου. Οίκτρα καταστασις των περί Κωνσταντίνον.

εισίν. Ό Δέ σουλτάνος τής Αίγυπτου, μεθ’ ού ώςαύτως συνεννοήθη δ

Κωνσταντίνος, ώς έχθρικώς Διακειμένου προς τούς όσμανίΔας, λόγους
μέν είπε πολλούς, εργον Δέ έπετέλεσεν ούΔέν.
Μόνοι οί Ε νετο ί, οι Γενουαΐσι καί δ πάπας Δέν έκώφευσαν όλως
Διόλου εις τάς δεήσεις τού Κωνσταντίνου. Είναι αληθές ότι ώς προς
τούς Ενετούς κ'αί τούς Γενουαίους ή άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως
ήΔύνατο νά άποβή γεγονός καίριον, Διότι πεσόντος τού προμαχώνος
τούτου Δύςκολον ήτο νά άνθέξωσιν επί πολύν χρόνον αί πλεΐσται, άν
όχι όλαι, των κτήσειυν καί αποικιών όσας είχον Διεσπαρμένας καθ’
άπασαν την ’Ανατολήν. Κ α ί όμως πώς άρά γε έπρονόησαν περί ττς
σωτηρίας αυτού; Ό Δόγης της Έ νετίας εκρινεν εύλογον νά μνησι-
κακά/, Διότι δ Κωνσταντίνος Δέν έγημε την θυγατέρα αυτού. "Οθεν
διέταζε μέν τον ναύαρχον ’Ιάκωβον ΛορεΔανόν νά συλλέξν) έν Κρήτν),
Κερκύρα, Μεθούν·/), Ναυπλία καί Εύβοια όσον ένεστι πλειοτέρας ναύς
καί χρήματα καί στρατεύματα καί άλλα έφόΔια, ινα έπιπλεύση εις
βοήθειαν τής απειλούμενης πόλεως* ά λ λ ’ αντί πάσης ταύτης τής
τοσούτον πομπωΔώς άναγγελθείσης παρασκευής, Δέν*έφθασαν εις Κων­
σταντινούπολή είμή Δύο μικραί πολεμικαί γαλνέραι κατά Δεκέμβριον
τού 1 4 5 2 , υπό τού Γαβριήλ Τρεβιζάνου κυβεονώμεναι. "Ενα Δέ μήνα
περίπου πρότερον άφίκοντο εκ Κρήτης 8 πλοία μετά ζωοτροφιών καί
.ίΔίως μετά Μονεμβασιιδτου οίνου, τού δποίου εγίνετο, ώς φαίνεται,
πολλή τότε χρήσις. Παρεκτός τούτων έπεχείρησαν νά καταπλεύ-
σωσιν εις Ινωνσταντινούπολιν καί από τού Βοςπορου τέσσαρες εμπο-
ρικ,αί ενετικαί γαλέραι, Δύο μεν υπό τον κυβερνήτην ’Ιερώνυμον Μορο-
ζίνην, μία Δέ υπό τον ’ Αντώνιον ’Ρίτσον καί μία υπό τόν ’Ιάκωβον
Κόκκον. At Δύο υπό τόν Ιερώνυμον Μοροζίνην εκ Καφφά προερχό-
μεναι, άμα έφθασαν τή 10 νοεμβρίου έμπροσθεν τού Ρουμιλι Χισ-
σαρί, προςεκλήθησαν νά χαλάσωσι τά ιστία, καί, μή ύπακούσασαι
αμέσως, έ'λαβον Δευτέραν Διαταγήν. Τότε δ κυβερνήτης έστρεψε κατά
τ ι τάς νήας προς τήν παραλίαν, ή φρουρά όμως άπτρτησε νά πλη-
σιάση όλως Διόλου, καί, άρχίσασα νά πυροβολή, έφόνευσε τινάς των
ναυτών. Έ πειΔή Δέ ώς έκ τούτου δ κυβερνήτης έφάνη πρόθυμος νά
ύπακούσν), έπαυσε τό πύρ. ’Α λλ’ δ πονηρος Ενετός, βεβαιωθείς οτι
έν τφ μεταξύ τά πλοΐά του προχωρούντα εύρίσκοντο ήΔη έκτος βο­
λής, άνεπέτασεν αίφνης πάλιν άπαντα τά ιστία καί έφθασεν άνευ
άλλης ζημίας εις Κωνσταντινούπολή, όπου έγένετο Δεκτός μετά
 Κήρυξις. πολέμου^ Οίκτρά κατάστασις των περί Κωνσταντίνον. 375

πλείστης χαράς. Δεν έπέτυχεν όμως και 6 Αντώνιος 'Ρίτσος, όςτις

κομίζων φορτίον κριΟής εις. Κωνσταντινούπολή, έπλησίασε τή 2 6
νοεμβρίου εις το φρούριον· Διότι άμα άποποιηθέντος αυτού νά ύπα-
κούση, το πλοίόν του κατεποντίσθη Διά μιας καί μόνης πυροβόλου
σφαίρας. Καί ό μεν κυβερνήτης έσώθη μετά 3 0 άντρων επί άκατίου
εις την ζηράν, άλλα συλληφθέντες πάντες άπεστάλησαν εις τον έν
ΔιΔυμοτείχω τότε Διατρίβοντα σουλτάνο^. Έ κ εΐ μετά 14 ημέρας 6
μέν 'Ρίτσος άνεσκολοπίσθη, ό Δέ ναύκληρος αυτού νέος ών άπήχθη
εις τό σεράϊον, έκ δε των ναυτών οί μέν άπελύθησαν οί Δέ άπεκεφα-
λίσθησαν. Ευτυχέστερος πάλιν άνεΔείχθη ό ’Ιάκωβος Κόκκος, δςτις
κατέπλευσεν εις τον Βόςπορον έκ Τραπεζούντος την 2 Δεκεμβρίου.
"Αμα προςήγγισεν εις τό φρούριον, περιεστοιχίσθη υπό 12 άκατίων,
ούΔεμίαν δε άντίστασιν έπιχειρήσας συνΔιελέχθη φιλικώς μετά τού
ήγεμ,όνος αυτών, εις όν προςέφερε καί Δώρον. Εκείνος όμως ρίψας εις
την θάλασσαν τό Δώρον, έτςέστρεψε παρωογισμένος έν σπο υΔη εις τό
φρούριον, ίνα λάβν) Διαταγήν αυλλήψεως τού πλοίου. Ό Κόκκος προςε-
ποιήθη δτι παρακολουθεί αυτόν ώς άν ήθελεν ώςαύτως νά προςορμι-
σθή, πράγματι όμως έζηκολούθησε κωπηλατών προ τά πρόςω, καί
ότε προεχώρησεν αρκούντως, έχαιρέτισε μέν τρις την φρουράν έν ήχω
σαλπίγγων, είςήλασε δε σώος εις Κωνσταντινούπολή. Τρεις λοιπόν
γαλέραι ήΔυνήθησαν νά καταπλεύσωσιν έκ τού Βοςπόρου· καί ήσαν
μέν έμπορικαί, άλλα μεγάλαι ούσαι καί επί πολέμω καλώς κατηρ-
τισμέναι, έκρίθη εύλογον νά κρατηθώσιν άκουσαι αυτόθι, καί έπί τέ­
λους έπειθαναγκάσθησαν εις τούτο τή έγκρίσει τής ένετικής κυβερνή-
σεως, επί τφ δρω ότι δ βασιλεύς θέλει άναλάβει όλα τά εξοΔα τής
συντηρήσεως τών τε Δύο μικροτέρων πολεμικών καί τών τριών μεγα-
λ'(/τέρων εμπορικών γαλερών, καταβάλλων προς τούτοις εις αύτάς
3 0 0 Δουκάτα κατά μήνα. "Ωςτε όλη ή βοήθεια τής Ένετίας περιω-
ρίσθη εις τά 5 αυτά πλοία, καί ταύτα συντηρούμενα Δαπάνν) τού
βασιλικού ταμείου. ΣπουΔαιοτέρα άναλόγως ύπήρζεν ή έζ άνΔρών
Γενουαίων προςελθούσα συνΔρομή, μάλιστα Διά την τού αρχηγού
αυτών έζα»ρετον γενναιότητα καί έμπειρίαν. Τ ή 2 6 Ιανουάριου 1 4 5 3
άφίκετο ό Ιωάννης Ιουστινιανός μετά Δύο πλοίων χωρητικότητος
τού μέν 1 2 0 0 , τού Δέ 8 0 0 τόνων, έπί τών όποιων ήσαν 7 0 0 έν όλοις
άνδρες, έζ ών 4 0 0 κατάφρακτοι. Σημειωτέον όμως οτι ό Ιουστινιανός
Δεν εστάλη ύπό τής γενουητικής κυβερνήσεως· ήλθεν ή αυτόκλητος
376 Κ-ήρυξις πολέμου. Οίκτρλ κατάστασις των περί Κωνσταντίνον.

ή ύπό του Κωνσταντίνου μετάκλητος, αλλά βεβαίως εξ ιδίας παρα­

σκευής. Ό βασιλεύς, όςτις έγίνωσκε την αξίαν του άνδρός, ύπεδέξατο
αυτόν μετά πολλής χαράς καί τιμής ίδιαζούσης, άνέθηκεν αύτω την
ύπερτάτην των στρατευρ.άτο.>ν ηγεμονίαν καί ύπέσχετο την παραχώ-
ρησιν τής Λήμινου εάν σωθή ή Κωνσταντινούπολις.
Ά λ λ ' έ'λθωμεν είς τον αρχιερέα τής ‘Ρώμης. Ό Νικόλαος Ε', λα­
βών τάς νεωτέρας τού Κωνσταντίνου έπιστολάς, άπεφάσισε τελευ-
ταΐον νά δράμη εις βοήθειαν τής κινδυνευούσης έν τή ανατολή χρι-
στιανωσύνης, πέμπων έν ταύτω καί τον ζητηθέντα ίερωμένον άνδρα
τον επιτήδειον νά επιτυχή την συνδιαλλαγήν καί την ενωσιν των
δύο εκκλησιών. Ή συνδρομή όμως αυτού υπήρξε τωόντι γελοία, διότι
έξαπέστειλεν άνδρας πεντήκοντα. Όμολογουμεν ότι ό επίτροπος ον
προεχειρίσατο, ό γνωστός ήμίν από τής έν Φλωρεντία συνόδου καρ­
δινάλιος Ισίδωρος, Πελοποννήσιος την καταγωγήν, ήτο άνήρ συνε­
τός καί μετριοπαθής· ά λ λ ’ ή άνατεΟεΐσα αύτω έντολή, καθ’ εαυτήν
ιχέν ύπερβαίνουσα ίσως τότε πάσαν άνθρωπίνην δεξιότητα, άπέβη έτ*
μάλλον δυςεκπλήρωτος ως έκ των περιστάσεων ύπό των όποίιυν συ-
νωδεύθη. Ή μέν προτεινομένη αντί τής θυσίας όλων τών πατρίων
δογμάτων αμοιβή ήτο οίκτρά, αυτός δέ ως Έ λ λ η ν αύτομολήσας ποός
την λατινικήν εκκλησίαν καί ειλικρινώς υπηρετών τά συμφέροντα
αυτής, δέν ήδύνατο είμή νά αύξήση την δυςπιστίαν καί την απο­
στροφήν ήν έμελλε νά έμπνευση πας έπί τούτω απεσταλμένος τού
πάπα. Ό καρδινάλιος Ισίδωρος κατέπλευσε μετά τών 50 έκείνων μα ­
χητών έπί μεγάλου τίνος γενουητικού πλοίου κατ’ άρχάς είς Χίον.
Έ κ εΐ έστρατολόγησεν ετι 150 καθολικούς (έν οίς ήτο καί ο Λατίνος
αρχιεπίσκοπος Μιτυλήνης Λεονάρδος, τού όποιου σώζεται άφήγησις
τής άλώσεως) καί έπειτα παραλαβών έν έτερον πλοΐον, τό όποιον
διευθύνετο είς Καφφάν, άπήλθεν είς Κωνσταντινούπολή, όπου άφί-
κετο κατά νοέμβριον. Ό βασιλεύς ύπεδέχθη αύτούς ευχαρίστως, άν
καί ήξευρε κάλλιστα όποιας δυςκολίας θέλει απαντήσει ως πρός τό
ζήτημα τής ένώσεως. Α λ λ ά τοσαύτην είχε χρείαν πάσης πολεμικής
συνδρομής, όσω δήποτε μικρά καί άν ήτο, ώςτε έκ προοιμίου είχεν
αποφασίσει νά πράξη ο,τι ήτο δυνατόν, ίνα διά πάσης θυσίας προς-
οικειωθή τον έπίτροπον τού άρχιερέως τής ‘Ρώμης. Ό θεν μετά τιναι
κα τ’ ιδίαν συνδιασκέψεις περί τής κυρίας εντολής ήν είχεν ό Ισίδω ­
ρος, συνεκροτήθη έν τή μεγάλη έκκλησίγ., ήτοι έν τω ναφ τής τού
 Κήρυξις πολέμου. Οίκτρά κατάστχσις των περί Κωνσταντίνον. 377

Θεού σοφίας, συνάθροισις ev r„ μετά εκτενή ττρος τον Θεόν δέησιν,

ώμίλησεν δ καρδινάλιος, οί δε παρόντες έστερξαν τον της ένώσεως
ορον, μετά συμφωνίας όμως, δτι παρελθόντος τού υφισταμένου κιν­
δύνου δ όρος θέλει άναθεωρηθή καί διορθωθή, εάν τυχόν ύπάρχη, έν
αύτω τι τό μ ή τελέως ορθοτομούν. Μεθ’ ο τή 12 δεκεμβρίου 1452
εγένέτο έν τή αύτή εκκλησία λειτουργία κοινή, τελεσθείσα παρ’ ’Ιτα ­
λών καί Γραικών, καθ’ ήν έμνημονεύθησαν δ πάπας Νικόλαος έν τοίς
διπτύχοις καί ό εξόριστος πατριάρχης Γρηγόριος. Τής τελετής ταύτης
μετέσχον δ βασιλεύς σύν τή συγκλήτω, ιερωμένοι περί τούς 3 0 0 και
ικανόν λαού πλήθος. Ά λ λ ’ ή το πρόδηλον δτι τά πάντα έγένοντο προς
τό θεαθήναι. Αύτη ή συμφωνία ή προηγηθείσα τής ένώσεως, παρε-
σκεύαζεν έκ προοιμίου την ανατροπήν τού γεγονότος. Εις δέ τάς δμι-
λίας αυτών προς τούς μή μετασγόντας τής ένώσεως οί άποδεξάμενοι
αυτήν προέβαινον ετι περαιτέρω λέγοντες, άφετε νά άπαλλαγώμεν
άπαξ τού έπικοεμαμένου κινδύνου καί τότε όψεσθε εί τοίς άζυμίταις
ημείς ένωθώμεν. Πλήν τούτου, πολλοί των παρευρεθέντων είς την
ίεράν μυσταγωγίαν τής 12 δεκεμβρίου δεν έ'λαβον προςφοράν άντι-
δώρου, ύπολαμβάνοντες βδελυκτήν την έν τή ένωτική λειτουργία
τελεσθείσαν θυσίαν.
Τά δέ έπελθόντα υπήρξαν ετι δεινότερα. Τάς λεπτομέρειας τής
εκκλησιαστικής αναρχίας, ήτις έπεκοάτησεν έν Κωνσταντινουπόλει
κατά τάς τελευταίας έκείνας ημέρας, δεν γνωρίζομεν ειμή έκ των
έκθέσεων τού Λεονάρδου τού Χίου καί τού Δούκα. Ό Φραντζής, δ
Χαλκοκονδύλης, δ Κριτόβουλος εντελώς περί αυτών σιωπώσιν. Ε π ε ιδ ή
δέ δ μεν Λεονάοδος ήτο καθολικός, δ δέ Δούκας, γεννηθείς καί άνα-
τραφείς ύπό τήν γενουητικήν κυριαρχίαν, δέν ειγε πολύ ζωηρόν τό
τής ορθοδοξίας αίσθημα καί ουδέ διετέλεσεν αύτόπτης των πραγ-
μά.των μάρτυς, ίσως τά περί τούτων παρ’ αυτών λεγόμενα μετέ-
χουσιν υπερβολής. Έν γένει δμως φαίνονται συνάδοντα προς τήν
κατάστασιν των πνευμάτων καί προς τά προηγούμενα καί επόμενα*
καί προςέτι άλλην μαρτυρίαν δέν έχομεν, ώςτε έξ ανάγκης θέλομεν
ακολουθήσει αυτούς, καίτοι ενιαχού διστάζοντες περί τής εντελούς
ακρίβειας των λεγομένων. Τό βέβαιον φαίνεται δτι δ πλείστος κλήρος
καί μάλιστα δ κατώτερος, δλοι οί μοναχοί και αί μοναχαί καί τό
μέγιστον τού λαού πλήθος, έπ’ ούδενί δρω δέν ήθελον νά άκούσωσι
τήν έ'νωσιν. Ένω λοιπόν οι μετριοπαθέστεροι άνθρωποι μετά τού βα-
378 Κήρυξις πολέμου. Οίκτρά κατάστασις των περί Κωνσταντίνον.

σιλέως, άφορώντες εις την κατεπείγουσαν των περιστάσεων ανάγκην,

συνήνουν είς την τέλεσιν της ένώσεως, δ πολύς εκείνος όχλος προςελ-
θών εις την μονήν τού παντοκράτορος εν τ*7 κέλλν) τού μοναχού Γ εν ­
ναδίου, τού ποτέ Γεωργίου Σχολαρίου, ήρώτησαν αυτόν διά κραυγών
μεγάλων «κ α ί ημείς τ ί ποιήσωρ,εν ; » Ό Γεννάδιος· είχε κοινωνήσει,
ώς ήξεύρομ.εν, της εν Φλωρεντία συνόδου καί είχε κα τ’ άρχάς άσπα7
σθή την ένωσιν, άλλα μ ετ’ ού πολύ πεισθείς η ότι το πράγμα ητο
άν.ατόρθωτον η ότι ούδεμία κατά τούτο παραχώρησις ήδύνατο νά
σώ$Υ) πλέον τον χριστιανισμόν της ανατολής άπο τής όσμανικής
κυριαρχίας; άπέκρουσε την προτέραν δοξασίαν, συνετάχθη μετά τής
αντιθέτου μερίδος καί έγένετο άρχηγος αυτής μετά τον θάνατον τού
μητροπολίτου Εφέσου Μάρκου τού Ευγενικού. Νύν δέ πολιορκηθείς
υπό τού πλήθους δεν ένεφανίσθη είς αυτό, αλλά λαβών χάρτην έγραψε
την γνώμην αυτού καί την συμβουλήν διά των εξής λόγων κατά
τον Δούκαν. « ’Ά θ λ ιο ι 'Ρω μαίοι, είς τί έπλανήθητε, καί άπεμακρύ-
νατε έκ τής έλπίδος τού Θεού, καί ήλπίσατε είς την δύναμιν των
Φράγκων, καί σύν τή πόλει έν γ μ.έλλει φθαρήναι, έσχάσατε καί το
πατροπαράδοτον καί ώμολογήσατε την ασέβειαν ούαί ύμιν έν τω
κρίνεσθαι.» Ταύτα καί έ'τερα πολλά γράψας προςήλωσε τον χάρτην
είς την θύραν τού κελλίου. "Αμα δέ άναγνωσθέντος τού χάρτου άπας
δ δχλος έξεβόησαν το άνάθεμα κατά τε τού όρου τής συνόδου καί
καθ’ όλων όσοι έστερξαν καί στέργουσι .καί μέλλουσι νά στέρξωσι τον
όρον τούτον. Καί έπειτα έξελθόντες έκ τής αυλής τού μοναστηριού
έτράπησαν είς τά καπηλεία, καί έκεί κρατούντες έν χερσε φιάλας
πλήρεις ακράτου, έπανελάμβανον τούς αναθεματισμούς αυτών κατά
των ενωτικών, πίνοντες είς πρεσβείαν τής εικόνος τής Θεομήτορος καί
παρακαλούντες αυτήν νά γίνν) προστάτις καί άρωγός τής πόλεως
κατά τού Μωάμεθ, όπως ποτέ κατά τού Χοσρόου καί τού χαγάνου
καί των Α ρά βω ν άνακράζοντες δ ’ έπί τέλους «τήν γάρ Λατίνων
ούτε βοήθειαν ούτε τήν ενωσιν χρήζομεν· άπέστω άφ* ημών ή τών
άζυμ.ιτών λα τρεία .» Ουδέ έφρόνει τά τοιαύτα μ.όνος δ δχλος* αυτοί
οι ρ,εγιστάνίς ήσαν διγιρημένοι. Οί άνδρες ούτοι, οί πλεΐστοι τούλά;
χιστον, παρευρέθησαν είς τήν ένωτικήν λειτουργίαν. Εις μάλιστα, δ
Γεώργιος Φραντζής, είχε συμ,βουλεύσει τδν Κωνσταντίνον δχι μ,όνον
τήν ε'νωσιν ν’ άποδεχθή άλλα καί πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως
ν’ άναγορεύσν) τόν Καρδ'ινάλιον ’Ισίδωρον, οπερ δ βασιλεύς φρονίμ,ως
 ίϊαρασκευαί του Σουλτάνου. Ό βεζύρης Χαλήλ. Ά ρχή τής πολιορκίας. 3 7 9

ποιων δέν ένέκρινεν. Ύπήρχον όμ.ως καί τινες αναφανδόν συμ.πράττοντες

μετά του Γενναδίου, ών επιφανέστατος ήν δ τότε ύπατος τοϋ κράτους
λειτουργός, δ μέγας δούξ Λουκάς Νοταράς. Του ανθρώπου αυτου ή
κατά των Λατίνων αποστροφή ήτο τοσαύτη ωςτε, ότε μ-ετά τινας
ρ.ήνας περιεκυκλώθη ή πόλις υπό του οσμανικού στρατού, οι δε κά­
τοικοι αυτής μετανοήσαντες, κατά τον Δούκαν, διά την ποοτέραν
παραφοράν ενλεγον, είθε παρεδίδομεν τήν πόλαν εις τούς Λατίνους τούς
πιστεύοντας τουλάχιστον εις τον Χριστόν καί τήν Θεοτόκον, ϊνα μή
άπορριφθώμ,εν εις τάς των ασεβών παλάμ,ας, δ Λουκάς δ Νοταράς,
εάν πιστεύσωμεν τον αυτόν Δούκαν, έπιμένων μέχρι τέλους ε'ις τήν
δοξασίαν αύτού, ανέκραξε «κρειττότερόν έστιν είδέναι εν μέσγ) τή
πόλει φακιόλιον βασιλεϋον Τούρκων ή καλύπτραν λα τινική ν.» Όποια
οίκτρά πραγμάτων κατάστασις· ή μ.έν πόλις περιεζωσμ.ένη υπό πολε­
μίου πανισχύρου, οι δέ κάτοικοι αύτής τοσούτον έμ.παθώς προς άλ-
λήλους ό'ιγιρημένοι. Α λ λ ά καί δποία ή ενώπιον τής ιστορίας ευθύνη
τοϋ άρχιερέως τής ΊΡώμης, όςτις, αντί ν* άφήστρ τούλάχιστον αυτούς
ν’ άγωνισθώσιν δμοθυμαδόν υπέρ πατρίδος καί πίστεως, ύπέθαλπε
τήν δάδα τής διχονοίας, καί τούτο Ινα άποστείλη εις αύτούς πεντή-
κοντα άντρων βοήθειαν. Ουρείς δέ ούδεπώποτε των επί γής η γ ε­
μόνων περιέστη εις δεινοτέραν τοϋ Κωνσταντίνου α μ ηχα νία ν μ.ίαν
μόνην έσχε παραμυθίαν, δτι δσω δι·/)ρημ.ένος καί άν ύπήρξεν δ λαός
ούτος, ούό'είς εξ αυτού άνεδείχθη προδότης. Πολλοί πειθόρ.ενοι δυς-
τυγώς είς τάς διδασκαλίας τού Γενναδίου οτι ή άλωσις είναι ανα­
πόδραστος, δεν μετέσχον τού άγώνος· τινες, περί τούς 7 0 0 έν ολοις,
έζήτησαν σωτηρίαν έν τή φυγή, άναχωρήσαντες Κρυφίως εκ Κων­
σταντινουπόλεως, τήν νύκτα τής 26 φεβρουαρίου επί έπτά πλοίων,
ών εξ ήσαν έκ Κρήτης καί έν ένετικόν* ούδείς όμως συνεννοήθη μετά
των πολεμ,ίων ίνα διάνοιξη αύτοΐς τάς πύλας τής πόλεως, καί αυτός
δ Λουκάς δ Νοταράς, όςτις τοσούτον αναφανδόν έπρέσβευεν ότι προ-
τιρ.α νά ΐδη βασιλεύοντας τής Κωνσταντινουπόλεως τούς τούρκους
μάλλον ή τούς Λατίνους, δεν έπαυσε μέχρι τέλους γενναίως υπέρ τής
κοινής σωτηρίας αμυνόμενος.

Ούτως είχον έν Κωνσταντινούπολή τά πράγμ,ατα έν ταΐς παραμΟ-

ναις τής πολιορκίας. Ό δε σουλτάνος ήσχολήθη έν Άδριανουπόλει
είς πολύ σπουδαιοτέρας πολερ,ικάς παρασκευάς. Ιδ ίω ς έπέστησε τήν
3 8 0 Παρασκευαί του Σουλτάνου. Ό βεζύρης Χαλήλ. Αρχή τής πολιορκίας.

προςοχήν εις το πυροβολικόν. Πυροβόλα είχε καί πρότερον ικανά, αλλά

τότε έμ.ελέτησε την παρασκευήν άλλων πολύ μεγαλητέρων, το ρ/.eν
ίνα όπλίση SC αυτών τό νέον φρούριον 'Ρούμιλι Χισσαρί, τό S i ΐνα
καταρρίψη εύχερέστερον τα τ είχ η τής Κωνσταντινουπόλεως. Συνέπεσε
δέ ένω έπε|Λελεΐτο ετι την τού φρουρίου εκείνην άνέγερσιν νά αύτομο-
λήση πρός αυτόν έκ τής τού βασιλέως ύπηρεσίας τεχνίτης Ούγγρος,
όνόμ,χτι Όρβανός, έπ’ έλπ ίδι μείζονος μισθοδοσίας καί άλλου κέρδους.
Ό Δούκας βέβαιοί ότι ήτο όοχιμώτατος περί την των πυροβόλων κα­
τασκευήν άτινκ ούτος ονομάζει χω νείας, ότι ο βασιλεύς είχεν ορίσει
αύτω σιτηρέσιον ευτελές ούό'έ τούτο τακτικώς πληρωνόμενον, οτι εν­
τεύθεν άπελπισθείς έζήτησε βελτίονα τύχην εις τό των πολεμίων στρα-
τόπεδον καί ότι άφικόμ.ενος αυτόθι ελαβεν, έκτος τής τροφής καί των
ενδυμάτων, μ,ισθόν τού όποιου τό τέταρτον μόνον άν έ'διδεν αύτω ό
βασιλεύς, δεν ήθελεν εκείνος άποδράσει έκ τής Κωνσταντινουπόλεως.
Καί τά μεν άλλα είναι ίσως αληθή, άν καί ούτε ό Φραντζής (ό όνο-
t/,άζων έΛεβόΛεις τά πυροβόλα), ούτε ο Κριτόβουλος (ό άποκαλών
αυτά μηχα,νάς, ή έ.ΙεπόΧεις ή αφετηρία, έπιλέγων S i «κοινω S ’ όνό-
μ α τι ταύτην καλούσι πάντες οί νύν όντες σχευηγ» καί τωόντι ό Δού­
κας ού μόνον χωνείαν, αλλά καί σχενηγ όνομ.άζει τό πυροβόλον)
άναφέρουσι τοιαύτας λεπτομέρειας, ό S i Χαλκοκονό'ύλης (όςτις τη 2ε-
662ους λέγει τά πυροβόλα καί ττ\2ε6ο2νστι\γ τον πυροβολητήν)
ιστορεί απλώς ότι ό Όρβανός διατριβών πρότερον παρ’ Έ λ λ η σ ι κα-
τέλιπεν αύτούς δεόμενος βίου. \Αλλ* οτι ό Ούγγρος εκείνος ήτο τε­
χνίτης δοκιμώτατος άνασκευάζεται ύπό τε τής Ιδίας αύτού όμολο-
γίας καί ετι μ,άλλον ύπό τών πραγρ.άτων. Ό τα ν 6 σουλτάνος τόν
ήρώτησεν άν δύναται νά χύση πυροβόλον ικανόν νά καταρρίψη τά
τείχ η τής πόλεως, ό Όρβανός άπήντησεν ότι είμπορεϊ νά κατασκευά-
ση πυροβόλον οίουδήποτε μεγέθους, άλλ* ότι δεν δύναται νά όρίση τό
διάστημ,α τής βολής αύτού, ούδέ έγγυάται περί τούτου* επί δε τής
πολιορκίας τό μέγα εκείνο αύτού πυροβόλον μ,ετά βραχείάν τινα χρή-
σιν έσπασε καί πρός τοίς άλλοις έφόνευσεν αύτον τόν τεχνίτην. Όπως-
δήποτε ό Όρβανός διετά χθη νά κατασκευάση δώδεκα περίπου πυρο­
βόλα πολύ ρ.εγαλήτερα τών τότε έν χρήσει έν τω όσμανικω στρατφ,
καί έζ ών εν υπήρξε τη αλήθεια κολοσσιαίον. Τό τέρας τούτο έχύθη
καί έδοκιμάσθη έν Άδριανουπόλει· τό βλήρ.α αύτού λίθινον ον, έζύ·
γιζε 1400 λίτρας ήτοι 7 0 0 χιλιόγραμμα, ή Si βολή έφθανεν εις από-
 Παρασκευαί του Σουλτάνου. Ό βεζύρηί Χαλήλ. ’ Αρχή τής πολιορκίας, 3 8 1

στάσιν ενός μιλίου. "Ινα λάβγ) δ αναγνώστης εννοιάν τινα του ογκιύ-
δους τούτου όπλου, πρέπει να παρατηρήσωμεν δτι, άντιπαραβαλλό-
μενον προς τά μέγιστα τών έν τοις καθ’ ήμας χρόνος κατασκευασθέν-
των πυροβόλων, βλήμα μεν έ'ρριπτεν ύπερδιπλάσιον το βάρος, έ'κτα-
σιν δέ βολής είχε σχεδόν ίσην, εάν το άναφερόμενον μίλιον ήτο γερ-
Ιδανικόν. Καθ’ δλα όμως τά λοιπά, την κίνησιν, την γέμισιν και την
άλλην ύπηρεσίαν ήτο εργον τέχνης ετι άτελεστάτης. Προς κίνησιν καί
υπηρεσίαν αυτού, άπητήθησαν κα τ’ άλλους μεν πεντήκοντα, κα τ’ ά λ­
λους Si εξήκοντα καί κ α ί* άλλους έβδομήκοντα βοών ζεύγη, άνδρες
Si κατά τάς διαφόρους μαρτυρίας από 6 5 0 μέχρι διςχιλίω ν. Καί
δύο όλοι μήνες, 6 φεβρουάριος καί ό μάρτιος, έχρειάσθησαν ίνα με-
τακομισθή εξ Άδριανουπόλεως εις το περί την Κωνσταντινούπολή
στρατόπεδον. Ταύτα τουλάχιστον λέγουσιν ό Νικόλαος Βάρβαρος, ό
Φραντζής, ό Δούκας, 6 Χαλκοκονδύλης καί 6 Λεονάρδος δ Χίος. Ό S i
Κριτόβουλος περί τής έν Άδριανουπόλει κατασκευής τού πυροβόλου
τούτου καί περί τού τρόπου καθ’ ον μετεκομίσθη εις Κωνσταντινού­
πολή, ούδέν αναφέρει, ιστορών άπλώς δτι τδ πυροβόλον έχύθη ε’ν τω
περί την Κωνσταντινούπολή στρατοπέδω, καί διά μακρών περιγράφων
τά τής χύσεως αυτού. Ά λ λ ' ή άντίφασις αυτή ανθρώπου μή δια τε-
λέσαντος αύτόπτου τών πραγμάτων μάρτυρΟς, προς άνδρας εγγύτατα
αυτών ύπάρξαντας οίοι ιδίως ύπήρξαν ο Φραντζής, δ Βάρβαρος καί δ
Λεονάρδος δ Χίος, ούδεμίαν δύναται νά έχν) αξίαν, τόσω μάλλον
όσω έν γένει δ Κριτόβουλος γράφει μεν γλαφυρότερον τών άλλων, περί
την ακριβή όμως τών πραγμάτων έκθεσιν είναι πολύ αυτών ύποδεέ-
στερος. Το δε πιθανώτερον επί τού προκειμένου είναι, δτι ώμίλησε περί
τής έν τω στρατοπέδω τωόντι γενομένης χύσεως νέου τοιούτου πυρο­
βόλου αφού έρράγη το πρώτον τό έν Άδριανουπόλει προηγουμένως
κατασκευασθέν.
"Οτε έγένετο έν Άδριανουπόλει ή δοκιμασία τού φοβερού τούτου
όπλου, δ μέγας βεζύρης Χ α λήλ πασάς διεμήνυσε τά περί ένεργείας
αυτού καί δυνάμεως κρυφίως εις τον βασιλέα Κωνσταντίνον, διό τι
έξακολουθών νά λαμβάνγ* δώρα παρά τών ήμετέρων, δ ιετέλ ει α εί­
ποτε προς αυτούς συνεννοούμενος. Ό σουλτάνος ήξευρεν, δτι δ ύπα­
τος τών λειτουργών αυτού είναι δεινός διυρολήπτης· καί επειδή όσω
σπανίως καί άν έγέλα, ένίοτε συνέβαινε τοιούτό τ ι εις αυτόν, λέγετα ι,
ότιίδώ ν ποτέ άλώπεκα δεδεμένην είπε προς αυτήν αάνόητον ζωον,
3 8 2 Παρασκευαί,τού Σουλτάνου. Ό βεζύρης Χαλήλ. Α ρχή τής πολιορκίας.

δ ια τί δέν υπήγες (χερικά χρήματος εις τον βεζύρην Χαλήλ, ίνα δια-
φύγης, αντί νά ήσαι εις τήν κακήν αυτήν κατάστασιν εις την όποιαν
εύρισκεσαι.» Ύπώπτευε δέ ότι καί παρά των εν Κωνσταντινουπόλει
δωροδοκείται, άν καί δεν ήτο ετι περί τούτου βέβαιος. Καί κατ’ αυ­
τόν τούτον τον χρόνον, καθ' όν άδιαλείπτως νυκτος καί ήρ.έρας
ήσχολειτο περί τάς προς άλωσιν τής πόλεως παρασκευάς, άναφέρεται
γεγονός τ ι μαρτυρούν τάς τε ύπονοίας τού κυριάρχου καί τούς περί
τούτου φόβους τού ύπουργού αυτού. Περί μέσας νύκτας έκάλεσεν αί­
φνης ό σουλτάνος τον Χαλήλ πασάν* ό δέ ευρισκόμενος ήδη εν τφ
κοιτώνι άμα μαθών οτι κα λείτα ι εις τοιαύτην ασυνήθη ώραν, έγέ-
νετο εντρορ,ος, κατησπάσθη τήν γυναίκα καί τά τέκνα ώςάν μή έ­
μελλε πλέον νά ιδη τά φίλτατα ταύτα όντα, καί άπήλθε μή λησμο-
νήσας νά συνεπαγάγη δίσκον χρυσούν πλήρη νομισμάτων. Είςελθών
έν τφ κοιτώνι τού ήγεμόνος, ειδεν αυτόν καθήμενον καί ένδεδυμένον*
προςκυνήσας δέ εθεσεν έμ,πρός του τον δίσκον. Ό ήγεμών τον ήρώτησε
<(τ ’ είν* αύτά, λ α λ ά ;» Ό δέ άπεκρίθη «Κύριε, άρχαίον υπάρχει έ'θος,
όταν τις των μεγιστάνων καλήται παρ’ ώραν ύπο τού ήγεμόνος, νά
μή ειςέοχεται μέ χείρας κενάς. "Οθεν παρέλαβον καί εγώ τό δώρον
τούτο καί έκόμισα αυτό ούχί ώς έμ.όν ά λλ’ εκ των σών τά σά προςφέρων.»
Καί επειδή ό σουλτάνος είπεν ότι δέν έχει χρείαν χρημ,άτων καί ότι
ετι πλείονα θέλει δωρήσει αύτφ, ά λλ’ ύπό έ'να όρον, ότι καί εκείνος
θέλει τφ δώσει τήν πόλιν, ό Χ α λή λ εφοβήθη ετι μάλλον διότι ήζευ-
ρεν ότι ήρχισαν επί τοσουτον νά διαθρυλώνται αί μ,ετά των έν Βυ-
ζαντίφ συνεννοήσεις αυτού καί τά δώρα τά όποια έλάμβανεν, ώςτε οί
ομόθρησκοι έπωνόμαζον αυτόν σκωπτικώς «γκιαούρ όρταγί,» ό έστι
σύντροφον τών απίστων. Συνελθών όμ,ως όπωςούν «κύριε, άπεκρίθη προς
τον σουλτάνον, ό Θεός όςτις εδωκεν εις χείράς σου τό πλείστον τής
γής τών 'Ρωμαίων μέρος, αύτός θέλει σοί δωρήσει καί τήν πόλιν
Φρονώ δέ ότι δέν θέλει δια φύγει έκ τών χεερών σου, καί συν Θεφ
καί τφ κράτει σου εγώ τε καί πάντες οι δούλοι σου θέλομεν συναγω-
«νισθή επί τούτω ούχί μόνον διά τών θησαυρών ήμών, άλλά καί διά
τής σαρκός καί τού αίματος* περί τούτου εσο άμ.έριμνος.» Διά τών
τοιούτων λόγων καθησυχάσας προς ολίγον ό σουλτάνος, είπε προς τον
Χαλήλ* «βλέπεις αυτό τό προςκεφάλαιον ; δ ι’ όλης τής νυκτος δέν
έπαυσα μεταφέρων αύτό από τής μιας γωνίας τού κοιτώνος εις τήν
άλλην καί άπό ταύτης εις έτέραν πάλιν, άνακλινόμενος καί έξεγει-
 Παρασκευαί Γου.Σουλτάνου. Ό βεζύρης Χαληλ. 'Αρχή τής πολιορκίας. 3 8 3

ρόμενος, καί ύπνος το,ΐς οφθκλμοΐς [/.ου ουκ ήρχετο. Σε λέγω λοιπον*
μη δελεασθής δ ι’ αργυρίου και χρυσίου καί έκτραπής του σκοπού περί
ού νυν έλαλήσαμεν, άλλα σταθερώς άγωνισθώμεν προς τούς 'Ρ ω ­
\
μαίους καί θαρρούντες Θεού τή νεύσει καί τή ευχή τού προφήτου θέ-
λομεν παρκλάβει την πόλιν. "Υπαγε εν ειρήνη.» Και τότε μεν διέ-
φυγε τόν έσχατον κίνδυνον ο Χ α λη λ πασάς, μετά S i την άλωσιν ο
σουλτάνος βεβαιωθείς παρά τού Νοταρά περί των προδοσιών του,
έθανάτωσεν αυτόν καί έδήμευσεν άπασαν την περιουσίαν του συμ,πο-
σωθεΐσαν εις 1 2 0 ,0 0 0 χρυσών, άτινα ήθελον ισοδύναμες σήμερον προς
4 ή 5 ,0 0 0 ,0 0 0 δραχμών Υπήρξε δε 6 Χ α λη λ πασάς διςέγγονος
τού τρίτου μεγάλου βεζύρου Χο.ιρεδδίν πασά, τού άλλως καλούμενου
Καρά Χ α ληλ Τσεντερελή, τού όποιου καί ό υιός Ά λ ή πασάς, καί ό
έγγονος Ίβραΐμ πασάς, καί ό διςέγγονοο διετέλεσαν άλλεπαλλήλως
ύπατοι τού κράτους λειτουργοί. Ά λ λ α μετά τόν φόνον τού Χ α λ η λ
έπεκράτησε τό σύστημα, περί ού θέλομεν βραδύτερον ομιλήσει πλα-
τύτερον, τού προχειρισμού εις τό άζίωμα εκείνο πάντοτε σχεδόν χρι­
στιανό παίδων.
‘Εν τούτοις ή σκηνή την οποίαν προ ολίγου διεγράψαμεν, δεν
έμαρτύρει μόνον τάς αμφιβόλους σχάσεις αϊτινες ύπήρχον έν αύταίς
ταΐς παραρ.οναίς τής πολιορκίας μεταξύ τού σουλτάνου καί τού μ εγ ά ­
λου αυτού βεζύρου, ά λλ’ έν ταύτω καί την άκοίμητον μέριμναν, ήν
δεν επαυσεν έχων τότε ό Μωάμεθ β ' προς επιτυχίαν τής άλώσεως.
Σκιαγραφήσας ιδία χειρί την περιοχήν τής πόλεως, κατεδείκνυεν εις
τούς άξιωρ.ατικούς αυτού πού καί πώς μέλλουσι νά τοποθετήσωσι τά
πυροβόλα, πού καί πώς νά ένεργήσωσι τά κατορυγάς καί εις ποια,
τείχ η νά προςαγάγωσι τάς κλίμακας. Συγχρόνως έδιδε διαταγά ς
περί του άπαρτισμού τού στρατού, περί τής εκλογής καί σύναθροίσεως
τών επιτηδείων προς άπάσας τάς πολιορκητικάς εργασίας τεχνιτών
περί τής έν Κ αλλιπόλει κατασκευής, έπισκευής, έξαρτύσεως τού στό­
λου εις ον έμελλε νά άνατεθή ή από θαλάσσης πολιορκία. Κ α ί τού­
των γινομένιυν έφρόντιζεν ένταύτω ν’ άπομονο3ση καθ’ ολοκληρίαν την
Κο/νσταντινούπολιν από τών ολίγων χωρών οσαι ύπήγοντο έτι εις
αυτήν, οσψ ολίγη πιθανότης καί άν ύπήρχεν οτι θέλει έπέλθει έκείθεν
βοήθειά τις εις τήν βασιλεύουσαν. 'Έ τι άπό τού Οκτωβρίου μηνός
τού 1 4 5 2 διέταζε τόν Τουραχάν νά έμβάλη εις Πελοπόννησον έκ
Θεσσαλίας καί Μακεδονίας μετά τών δύο αύτού υιών Ά χ μ έ τ καί
384 Παρασκευχί του Σουλτάνου. Ό βεζύρης Χαλήλ. ’Αρχή τής πολιορκίας.

Ό μέρ, και στρατού πολυαρίθμου. Τά τείχ η τού ’Ισθμού έκυριεύθησαν

αύθις μετά αγώνα πεισματώδη, διότι λέγονται φονευθέντες έν αύτω
πολλοί, ελληνές τε καί μωαμεθανοί, πλειότεροι όμως ελληνες, οίτινες
επί τέλους καί εις φυγήν έτράπησαν. Τότε δ Ύουραχάν είςήλθεν εκ
Κορίνθου εις τά ενδότερα τής χερσονήσου, πορευθείς μέν διά Τεγέας
καί Μαντινείας εις Μεσσηνίαν, αίχμαλωτεύων δε τούς κατοίκους καί
λεηλατών την χώραν. Μετά τήν άλωσιν τής Νεοπολίχνης έπολώρ-
κησε τήν Σιδηροπολίχνην, ά λ λ ’ ενταύθα άπήντησε τοσούτον δεινήν
άντίστασιν ώςτε έδέησε νά υποχώρηση. Έν δέ τή επιστροφή ταύτη
διά των ορέων άτινα χωρίζουσι τήν Μεσσηνίαν από τής ’Αρκαδίας,
διαμερισθέντο; έξ ανάγκης τού στρατού, μία αυτού μοίρα υπό τον
Ά χ μ έ τ προςεβλήθη ύπό τού ε’πί τούτω σταλέντος παρά των δεσπο­
τών Δημητρίου καί Θωμά, Ματθαίου Άσσάν, όςτις κατατρόπωσα;
τούς πολεμίους συνέλαβε τον Ά χ μ έ τ καί άπέστειλεν αυτόν α ιχμά­
λωτον εις Σπάρτην* ώςτε άπεδείχθη αύθις ενταύθα, ότι κατά τούς
χρόνους τούτους οι Πελοποννήσιοι, οσάκις δεν έδιχονόουν, έμάχοντο
ού μόνον γενναίως αλλά καί εύδοκίμως, όπως προ εξαετίας έν τή των
Πατρών άκροπόλει. Ούδέν ήττον ό κύριος σκοπός τής έπιτραπείσης
εις τον Τουραχάν εντολής επέτυχε, διότι οί αδελφοί τού βασιλέως,
μετά τάς ζημίας τάς όποιας ύπέστησαν καί τον αείποτε έπικρε-
μάμενον κίνδυνον νέας επιδρομής, δεν ήδυνήθησαν νά πέμψωσιν
έπ;κουρίαν τινά εις Κωνσταντινούπολή, καί άν ύποτεθή ότι ήσαν
ποτέ διατεθειμένοι νά πράξωσι τούτο. ’Από των αρχών δε
τού φεβρουαρίου μηνός 1453 6 σουλτάνος, συμπληρώσας κατά το
μάλλον καί ήττον τάς παρασκευάς αυτού, προεξέπεμψεν έξ Ά δρια-
νουπόλεως προς τήν Κωνσταντινούπολή τό πυροβολικόν καί προς τοϊς
άλλοις τό μέγα εκείνο πυροβόλον, ύπό τήν έπιτήρησιν σώματος στρα­
τιωτικού, τού όποιου ό αρχηγός Καρατζά πασάς διετάχθη νά κυ-
ριεύση έν τώ μεταξύ δ ι’ ενός αποσπάσματος πάντα όσα περί τήν
βασιλεύουσαν κα τεί/εν εντ ι ό Κωνσταντίνος. "Οθεν κατελήφθησαν
τότε είτε διά παραδόσεως είτε μετά μικράν τινα άντίστασιν, ή Με­
σημβρία, ή Ά γχία λο ς, ό Βίζων, ό πύργος τού άγιου Στεφάνου καί
οι λοιποί εις τά περίχωρα πύργοι Μόνη ή Σηλυβρία έπέμεινεν άμυ-
νομένη. Αλλά, τούτο δέν έμπόδισε τον Καρατζά πασάν νά άπο-
κλείση πανταχόθεν από τής ξηράς τήν Κωνσταντινούπολή, περί τήν
όποιαν άλλως τε προ μηνών κατεσκήνουν τρία τουρκικά σώματα δια-
 Δύναμις του τουρκικού στρατού· παράταςις περί τά τείχη. 385

κωλύοντα δ ι’ όλου του χειμ,ώνος πάσαν των κατοίκων της πόλεως

πολεμικήν εξοδον. "Οθεν καθ’ όλον τούτο το διάστημα ούδέν λόγου
άξιον ήδυνήθησαν ούτοι νά διαπράξωσι ττρος τούτο τό μέρος. Μόνον
S i S iα θαλάσσης έπεχείρησαν διά τού μικρού αυτών στολίσκου επι-
δρομάς τινας είς τά τής ’Ασίας παράλια, λεηλατούντες τά μέχρι τής
Κυζίκου περί τον αίγιαλόν κείμενα χωρία των Τούρκων καί συλλαμ-
βάνοντες αιχμαλώτους, ών άλ>νθυς ρ,έν έσφαζον, άλλους δέ άγοντες
είς Κιυνσταντινούπολιν άπεμπώλουν. Τελευταίον ό σουλτάνος (Λαθών
περί τά τέλη μαρτίου, ότι τό πυροβολικόν καί αυτό τό μέγα πυρο­
βόλον έπλησίασαν είς την Κωνσταντινούπολή, άνεχώρησε , ίτ, 53 τού
μηνός έξ Άδριανουπόλεως μετά σύμπαντος τού επίλοιπου στρατού,
τή S i 5 άπριλίου το πρωί έστρατοπέδευσεν είς άπόστασιν δύο ήμισυ
μιλιών. Την επιούσαν ημέραν, παρασκευήν, ήτοι την ίεράν παρά τοίς
μωαμεθανοίς ημέραν, προήλασεν αύθις ο στρατός μεχρες ενός μιλίου,
καί. τελεσθείσης τής προςευχής, προεκηρύχθη ή έ'ναρξις· τής πολιορ­
κίας καί ώρίσθη ή κατά μέρος περί τά τείχ η κατάταξις των διαφό-
ριυν στρατιωτικών σωμάτων. Α λ λ ά τού πυροβολικού ή τοποθέτησις
δέν συνεπληρώθη είμή τή 11 άπριλίου. Μόλις S i τή 15 περί την
μίαν ιύραν μ. μ. άφίκετο εκ Καλλιπόλεως ο οθωμανικός στόλος.

Περί τής όλης δυνάμεως ήν ό Μωάμεθ Β ’ έπήγαγεν άπο ςηράς

περί την Κωνσταντινούπολή, διαφωνούσι παραδόξως πάσαι σχεό'όν
αί μαρτυρίαι. Ό μέν μωαμεθανός Χεϊρουλλάχ έφένδης λέγει αυτήν
συγκροτηθείσαν εκ μ,όνων 8 0 ,0 0 0 πραγματικών στρατιωτών, 6 S i
Χαλκοκονδύλης αναβιβάζει τό ποσόν είς 4 0 0 ,0 0 0 * καί εν τώ μεταξύ
τών δύο τούτων άκρων ο μέν Αεονάρδος ό Χίος καί ο Κριτόβουλος
άναφέρουσιν υπέρ τάς 3 0 0 ,0 0 0 , ό S i Ζορζής Δολιρϊνος 3 0 0 ,0 0 0 , ών
ιππείς ησαν πλείονες τών πεζών, ο δέ Δούκας 2 6 5 ,0 0 0 , b S i Φραν-
τζής 5 5 8 ,0 0 0 , ο Si Βάρβαρος 1 6 0 ,0 0 0 . Πολλοί ύπάρχουσι λόγοι
Si ούς αδύνατος σχεδόν αποβαίνει ο ακριβής όπωςουν προςδιορισμ.ός
τής δυνάμεως ταύτης. Κ αί πρώτον ή δυςκολία τού νά διακριθώσιν
οι πραγματικοί στρατιώται άπό τών μή τοιούτων, έν στρατώ τού
όποιου τό μεγιστον μέρος συνέκειτο έξ άτάκτων, μεταξύ τών όποιων
ήδύναντο νά περιληφθώσιν ή νά μ,ή περιληφθώσΐ καί ούκ ολίγοι έκ
τών άνδρών όσοι παρηκολούθουν ύπό άλλας ιδιότητα ς. Τοιούτοι S i
ήσαν πολλοί καί ποικίλοι* καί ιδίως πρώτον μεν οί πολυάριθμοι καί
(έλα. ΙΣ Τ Ο Ρ . Κ . ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΣ Ε#) * 55
386 Δύναμις του τουρκικού στρατού παράταξές περί τά τείχ ν ^

παντοειδείς ύπηρέται των πασάδων καί των άλλων κατωτέρων αξιω­

ματικών, ύπηρέται μετέχοντες έκ διαλειμμάτω ν τουλάχιστον ’ καί
τινων πολεμικών πράξεων, δεύτερον δε οί ούδέν ήττον πολυάριθμοι'
ίμ ά μ α ι, μολλάδες καί δερβίσαι, οί’τινες συνέρρευσαν εις το στρατό-J
πεδον εκείνο το προωρισμένον νά εκπλήρωσή την ευχήν ην προ 800/
ενιαυτών δεν έπαυσε τρέφων δ μ,ωαμεθανισμ,ός· άνδρες ιερωμένοι μέν,,
ών όμως πολλοί πιθανώτατα άνεμιγνύοντο εις τον ,αγώνα, ίνα έξά-.
πτωσι την ανδρείαν καί την θρησκοληψίαν των στρατιωτών καί ΐνα
μή μ.είνωσιν αμέτοχοι τής ύπο τής νίκης έπαγγελλομένής πλούσιας
λείας. Ό θεν το καθ’ ημάς, μή έπιχειρούντες διακρίσεις καί ύπολογι-
σμ,ούς αυθαιρέτους, άρκού(χεθα νά παρατηρήσωμεν, συμφωνως τή
■*
γνώμη τού Μορτρ,αννού (τού νεωτέρου έκ τών έπισηρ,οτέρων ιστορικών
τής άλώσεως) δτι άναλογιζομ,ένης τής κατ’ εκείνο τού χρόνου έκτα- *
σεως τού όσρ,ανικού κράτους καί τής ανάγκης εις ήν εύρίσκετο δ^
Μωάρ,εθ Β* νά διατηρή ικανήν τινα στρατιάν εις Θεσσαλίαν καί (χι*^
κράν Α σία ν, δ πιθανώτερος τών προπαοατεθέντων αριθμών είναι δ^
ύπο τού βαρβάρου άναφερόμ.ενος, έν άλλαις λέξεσιν δτι ή δλη έξ έπαγ-?
γέλ|χατος ύπηρετούσα στρατιω τική δύναμις, τακτική καί ά τα κ το ς
(έξαιρέσει τών ύπηρετών καί τών ιερωμένων) ή τότε περί τά τείχ η ^
τής Κωνσταντινουπόλεως από ξηράς στρατοπεδεύσασα, δεν ήτο άνω-τ^
τέρα τών 1 6 0 ,0 0 0 περίπου άνδρών. ... . <Λ,- ι ,t/
Ό σουλτάνος έστησε τό στρατήγιον αύτού επί τού λόφου τού κα-^
λουμένου νύν M ad ze jτε, όχυριόσας αυτό δι* ορυκτών χαρακωμάτων^
καί ξύλινων περισταυρωιχάτων, περιστοιχισθείς- δε ένταύθα υπό τής_
κρατίστης τού δλου στρατρύ..μοίρας, ήτοι τών γενιτσάρων, συμποσου-,
μένων εις 1 5 ,0 0 0 άνδρών. Δεξιά τού στρατηγίου, από τού Μαλτεπε_
μέχρι τής Προποντίδος έπηξε τάς σκηνάς αύτού^δ άνατολικός στρατός·^
αριστερά δε, από τού Μαλτεπέ μ.έχρι τών παραλίων τού Κερατίου^
κόλπου, παρετάχθη δ στρατός δ ευρωπαϊκός.^ "Όπισθεν τού στρατηγίου^
έσκήνωσεν αξιόλογος τού στρατού μοίρα ώς έπιφυλακή· δ δε κηδεστής_.
τού σουλτάνου Ζαγανός πασάς κατέλαβε δι* έτέρας μοίρας τά ε π ί· ^
κείνα τού Κερατίου κόλπου ύψώματα, όπισθεν τού Γαλατά καί τού„.
Κασσίμ πασά, ήτοι τά ύψώματα έπί τών δποίων κεΐται σήμερον τό
τότε άκτιστον ετι Σταυροδρόμιον. Καθ’ δλην ταύτην την περιφέρειαν.,
έστήθησαν 14 πυροβολοστάσια* αλλά παρεκτος τούτων δ σουλτάνος-;
έταξε ν απέναντι διαφόρων καίριων .τού. τείχους μερών δώδεκα ,μεγα-.^
 Δύνκμις του τουρκικού στρατού τ.αράταξις ττερι ‘ret τείχη. 387

λήτερα πυροβόλα, έζ υύν τό μέγιστον πάντων, το ήύ'η προμνημονευθέν,

μετά ίύο ετέρων έτέθησαν έν αύτω τω στρατηγίω. Διά βολής του
μεγάλου εκείνου πυροβόλου έύ'ίό'ετο καθ* έκάστην πρωίαν το σύνθημα
της έπιθέσεως* άλλα προς γέμισιν αύτού άπητούντο ώραι <5υο, ώςτε
Si όλης της ημέρας ό'έν ήό'ύνατο νά πυροβόληση είμή επτάκις μ.όνον.
Καί ότε μέν κατά πρώτον αντήχησε, φόβος καί τρόμ,ος κατέλαβε τούς
έν Κωνσταντινουπόλει· μ ετ ’ ολίγον όμιυς άπεύ'είχθη ότι αί προς^οκίαι
τάς οποίας ο σουλτάνος συνέλαβεν εκ της κατασκευής αύτου ύπήρξαν
όπωςούν ύπερβολικαί. Μετά · βραχείαν χρήσιν ο κολοσσος ό'ιερράγη,
φονεύσας πολλούς καί σύν τοίς κλλοις αυτόν τον Όρβανόν. Ού£έν ήτ-
τον ο σουλτάνος διέταζε νά κατασκευασθή έτερον όρ.οιθν* καί εν τω
μεταξύ έ^όθησαν ά.ό'ηλον ύπο τίνων όό'ηγίαι περί τού τρόπου καθ’ ον
το πυροβόλον τούτο ήέίύνατο νά προφυλαχθή από νέας ‘καταστροφής.
Μεθ’ έκάστην βολήν έσκεπαζετο μέν πάραυτα ό'ιά μάλλινων υφασμά­
των, ένεχέετο S* έν αύτω ενλαΐον. Καί παλιν όμως $έν ήθελεν άποβή
τοσούτον όλέθριον είς τά τείχη της πόλεως, έάν οί Τούρκοι ύ'έν καθω-
ά'ηγούντο περί την έπιτηό'ειοτέραν αύτου χρήσιν ύπο χριστιανού τίνος,
ώς μη ώφελε, καί το παραύ'οξότερον πολεμίου εις αύτούς χριστιανού.
Τωόντι ύ'ιαρκούσης της πολιορκίας παρέστη είς τό στρατόπε#ον πρέ-
σβυς τού Ούνυά^ου έντολήν έχων νά διάλυση τάς προ ήμαολίου έτους
συνομολογηθείσας τριετεΐς σπονύ'άς, έπί τω λόγω ότι περιελθούσης
της κυβερνήσεως εις τον νέον Β λα ίισ λα ον, ο Ούνυαύ'ης ύ'έν ήίύνατο
πλέον νά έγγυηθή την τηρησιν των προηγουμ-ένων υποχρεώσεων. Ό
πρέσβυς λοιπόν ούτος ίύ'ών το μ.έγα πυροβόλον πάντοτε έπί το αύτο
σημ.εΐον σκοπεύον, έσκωψε τά γινόμ,ενα, είπών προς τον σουλτάνον. ότι
πρέπει μετά τ η / πρώττ,ν βολήν νά ό'ιευθύνη τό πυροβόλον είς έτερον
σημείον άπέχον τού πρώτου κατά πέντε η έξ όργυιάς, έπειτα S i άφού
προςβληθώσι τά ό'ύο ταύτα άκρα, νά ρίψη βολήν τρίτην είς τοιούτον
τρόπον ό!>ςτε αί τρεις β’ολαί νά εύρεθώσιν είς τριγώνου σχήμα, καί τότε,
προςέΟηκε, θέλεις ίό'εί πώς καταπίπτουσι τά τείχη. Ταύτην ό'έ άκο-
λουθήσας την συμβουλήν, έπέτυχεν ο σουλτάνος έπί τέλους τού σκο-
πουμ.ένου.
Ά λ λ * ίνα συμ.πληρώσωμ.εν τον σιύ'ηρούν κρίκον εντός τού οποίου
περιέσφιγξεν ούτος την Κωνσταντινούπουλιν, ανάγκη νά ε’ίπωμεν
ολίγα τινά καί περί τού στόλου. Αί περί της ίυνάμεως αύτού είό'ή-
σεις είναι επίσης άντιφατικαί όσον καί αί περί τής τού στρατού ίυνά-
25*
388 Τ ι ηδυνγ,Οη να αντιπαρατάξγι ό Κωνσταντίνος.

μεως. Έ νφ αι ελληνικά! καί at τουρκικά! μαρτυρίαι άναβιβάζουσι τα

πλοία ε!ς 4 0 0 περίπου, έξ ών όμως υπέρ τα 3 0 0 λέγονται φορτηγά,
6 δέ Κοιτόβουλος έτι ύπερβολικώτερον λέγει μόνας τάς πολεμικάς
νήας συμποσωθείσας ε!ς τριακοσίας κα! πεντήκοντα («άνευ μέντοι γε
των σκευαγωγών κα! των κα τ’ άλλην τινά χρείαν η εμπορίαν άφι-
κνουμένων»), δ συνήθως ακριβέστερος των πραγμάτων μάρτυς Βάρ­
βαρος αναφέρει έν δλοις μόνον 145 πλοία, έξ ών 12 εντελώς ώπλι-
σμένας γαλέρας, 70 εως 80 ρεγάλας φούστας, 20 εως 25 παρανδα-
ρίας και τά λοιπά β ρ ιγ α ν ζ ίη α * προς τούτον δέ συμφωνεί κα! δ Πού-
σκουλος αριθμών περ! τά 1 70 περίπου πλοία έν δλοις. Όποίά τινα
ήσαν τά πλοία εκείνα, κα! ιδίως τά καλούμενα φονσζαο κα! παραν-
δ α ρ ία ι, S is αναλαμβάνουν νά έξηγήσωμεν τούτο μόνον παρατη-
ρούμεν δτι τδ μέγιστον έξ αυτών είχε, κατά Βάρβαρον, 3 0 0 μόνον
τόνων χω ρητικότητα κα! προςήλθεν έκ Σινώπης κομίζον λίθινους
σφαίρας, ξυλείαν κα! άλλα πολεμεφόδια. Όπωςδήποτε δ στόλος ού-
τος ύπήρξεν ή πρώτη δπωςουν άξια λόγου ναυτική δύναμις, ήν πα­
ρέταξαν οί όσμανίδαι κα! έναυαρχεΐτο ύπό του Βουλγάρου αρνησί­
θρησκου Μπαλτά Όγλού Σουλεϊμάμπεϋ. Διατρίψας S i επί τινα χρόνον
παρά την ’Ασιανήν παραλίαν ήλθεν έπειτα κα! ήγκυροβόλησεν εις
Βεσίκτασι (το τότε λεγόμενον Διπλοκιόνιον), έπιτηρών έκεΐθεν ένθεν
μέν την Προποντίδα St ής ήδύναντο νά ελθωσιν έπικουρίαι εις Κων­
σταντινούπολή, ένθεν S i τον Κερώτιον κόλπον έντός τού δποίου έναυ-
λόχει δ Ελληνικός στόλος, τεθωρακισμένος υπό τής άλύσεως έκείνης,
ήτις έθραύσθη μέν ύπό των σταυροφόρων προ 2 50 έτών (σελ. 6 5 7 τού
Δ' τόμου), αλλά προ 8 εκατονταετηρίδων είχε διακωλύσει τήν είςοδον
των Άράβιον έπ! των τότε ύπ’ αυτών γενομένων δύο πολιορκιών (σελ.
2 9 9 κα! 3 4 8 τού Γ '. τόμου).

Όποια S i κα! δπόσα άρά γε ήσαν τά οχυρώματα, τά στρατεύ­

ματα, τά δπλα κα! τά πλοία δσα δ Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ή-
δυνήθη ν’ άντιτάξγ) εις τήν άπανταχόθεν περιζώσασαν αυτόν πεζικήν
εκείνην κα! ναυτικήν στρατιά ν: Τά τείχ η τής Κωνσταντινουπόλεως,
μάλιστα τά χερσαία τείχ η από τού Έπταπυργίου μέχρι των Βλα-
χερνών, ήδύναντο νά λογισθώσιν ώς προς τούς χρόνους έκείνους ισχυ­
ρότατα. Ή σαν S i προς τούτο τό μέρος διπλά. Κα! τό μέν ενδότερον,
παρατεινόμενον άδιακόπως καθ’ ολον τό από τής Προποντίδος μέχρι
 Τί ήδυνήθη νά άντιπαρατάξη δ Κωνσταντίνος. 389

του Κερατίου κόλπου διάστημα, κατωχυρούτο δι* 112 πύργων. Το δέ

εξώτερον, χαμηλότερον όν κατά τι τού πρώτου, αλλά Si Ισαρίθμων
σχεδόν πύργων κατησφαλισμένον, διεκόπτετο ρ.εταξύ τού παλατίου
τού Εβδόμου καί τού Έ γρί Καπού καί έπειτα ύψούτο αύθις [κεχρί της
τού Κερατίου κόλπου παραλίας. Τελευταΐον προ τού εξώτερου τούτου
τείχους ύπήρχεν ώρυγμ,ένη από τού Έπταπυργιου (κεχρί τού παλα­
τίου τού Εβδόμου τάφρος έχουσα πλάτος μέν 42 ποδών, βάθος S i 12
έως 15* της S i τάφρου ταύτης στερεώς έκτισμένης κα τ’ άμφοτέρας
αυτής τάς πλευράς, ή προ; την πόλιν όχθη ήτο καθ’ ένα ή δύο πόδας
υψηλότερα τής πρός το πεδίον εξωτερικής όχθης. Έ κ τούτων συνάγε­
τα ι ότι το άσθενέστερον μέρος των χερσαίων τειχών ητο το [κεταξύ
τού παλατίου τού Εβδόμου καί τού Έ γρί Καπού διάστημα, όπου
Λ τε δεύτερον τείχος ύπήοχεν ούτε τάφρος. Πλήν τούτου δ χώρος εκεί­
νος είχε καί έτερον ελάττω μα, ότι έ'κειτο αυτόθι προ* τής πόλεως λό­
φος έξ ού οί πολέμιοι ήδύναντο νά προσβάλλωσι τούς ά(κυνο(κένους.
"Οθεν δ Κωνσταντίνος έπεχείρησε νά θεραπεύση μ.έχρι τίνος την α­
σθένειαν ταύτην άναθείς εις τον ενετόν πλοίαρχον Άλουσιον Διέδον νά
όρύξη αυτόθι διά τών πληρωμάτων αυτού τάφρον* δ δέ, άρξάμενος
τού έργου τίρ 14 (καρτίου καί μετά ζήλου έπιδιώξας, συνεπλήρωσεν
αύτό τη 31 καθ’ ήν ημέραν, επειδή έπλησίαζεν. ήδη δ τουρκικός στρα­
τός, αυτός δ βασιλεύς κατέλαβε τόν προκείμενον λόφον, ϊνα μη από­
σπασμά τ ι τών πολεμίων έπελθόν ενόχληση τούς εργαζομένους. Είναι
αληθές ότι καί αί δύο ετεραι πλευραί τού τριγώνου εντός τού όποιου
περιελαμβάνετο ή Κωνσταντινούπολις, ήτοι ή από τού Έπταπυργιου
μέχρι τής Άκροπόλεως (Σαράϊ-Μπουρνού) καί από τής Άκροπόλεως
μέχρι τής εντός τού Κερατίου κόλπου τρίτης γωνίας, δεν είχον είμή
εν μόνον τείχος, πυργοφόρον μένώςαύτως, άνευ όμως τάφρου. Ά λ λ * από
μεν τής Προποντίδος ή έπιθεσις ήτο διά ποικίλους λόγους εντελώς α­
πίθανος, καί ούδ’ έγένετο τφόντι τοιαύτη* από δέ τού Κερατίου κόλ­
που δέν ήδύναντο οί πολέμιοι νά έπιχειρήσωσιν έφοδον είμή μετά τήν
καταστροφήν τού στόλου. Τό δεινότερον ελάττωμ,α τής άμύνης ήτο
ότι τά απέραντα εκείνος τείχ η άπήτουν στρατόν πολυάριθρ.ον \!να φρου-
ρηθώσι, στρατός δέ τοιούτος δέν ύπήρχεν έν Κο)νσταντινουπόλει. Εί-
δομεν τάς έ'ξωθεν έλθούσας επικουρίας αΫτινες δέν ύπερέβαινον τούς
διςχιλίους περίπου άνδρας. Ή δέ ιθαγενής δύναρκς, εάν παρα ίίχ θ ώ -
μεν ότι οί κάτοικοι τής Κωνσταντινουπόλεως ήριθμούντο τότε ούχί
 390 Τ ί ήδυνήΟη να άντιπαρατάξτ) δ Κωνσταντίνος.

πλειοτεροι των 70 η 80 χιλιάδω ν ψυχών, ήδύνατο βεβαίως νά συμ-

ποσωθή etc 14 εως 15 χιλιάδας άντρων. Ά λ λ α πολλοί μέν των κα­
τοίκων ύπολαμβάνοντες πεπρωμένην την άλωσιν, ένόμιζον ,περιττόν
να άγωνισθώσιν, ούδαμού δε καί ουδέποτε άπαντες οί άντρες κατα­
τάσσονται είς τον εν ένεργεία στρατόν. ‘Εν ταϊς παραμοναίς της πο-
* λιορκίας ό Κωνσταντίνος διέταζε τούς δημάρχους νά καταγράψωσιν
ακριβώς έκαστος πόσοι είναι οί άνδρες οι κατά πάσαν δημαρχίαν δυ-
νάμενοι καί προαιρούμενοι νά ύπηρετήσωσι στρατιωτικώς, κοσμικοί
τε καί μοναχοί* ότε δε ύποβληθέντων των καταλόγων παρέδωκεν αυ­
τούς εις τον Φραντζήν ινα έξαγάγη καί διακοινώση αύτω απορρήτους
το συναγόμενος ό πιστός εκείνος λειτουργός μετά λύπης βαθείας πα-
ρέστησεν εις τον βασιλέα, ότι οί καταγραφε'ντες δεν ύπερβαίνουσι τούς
τετρακιςχιλίους έννεακοσίους έβδομήκοντα τρεις άνδρας. "Ωςτε το σύ-
νολον τού στρατού οςτις ώφειλε νά ύπερασπίση την προδιαγραφείσαν
μακροτάτην των τειχών σειράν, μόλις συνεποσούτο είς επτακιςχιλίους
άντρας, περιλαμβανόμενων καί τών ξένων. ,
Έ κ τούτων τριςχίλιο», εν οίς 5 0 0 Γένουαίοι, έτάχθησαν περί την
πύλην τού 'Ρωμανού, ητις ήτο η μάλλον κινδυνεύουσα τών θέσεων,
διότι έκειτο άντικρύ τού στρατηγίου τού Μωάμεθ Β', καί κατ’ αυτής
διευθύνετο το μέγιστον τών τουρκικών πυροβόλων, έξ ού καί φέρει το
μέχρι της σήμερον έν χρήσει παρά το ΐ; μωαμεθανοίς όνομα Τόπ-Κ α-
πού. Έ κ εϊ ττ, 6 άπριλίου, καθ’ ήν ήμ,έραν 6 σουλτάνος στησας το
στρατηγιον αυτού επί τού Μ αλτεπέ, ανήγγειλε την εναρξιν της πο­
λιορκίας, επορεύθη καί b Κωνσταντίνος έκ τών βασιλείων αυτού καί
παρέμεινε μέχρι τέλους άγωνιζόμενος· εκεί επί μακρόν χρόνον ήρίστευ-
σεν ο Γενουαίος ’Ιωάννης ’Ιουστινιανός, καί εκεί έγκαρτέρησε παρά, τω
βασιλεί Si* όλης τής πολιορκίας ό συγγενής αυτού Δον Φραγκίσκος ό
Τολητινός. Παρακολουθούντες Si τά τείχη δεξιά τής τού ’Ρωμανού
πύλης έκ τής πόλεως καί φθάσαντες περί την τότε Χαρσίαν πύλην κα-
λουμένην, νύν S i πεφραγμένην, έκεΐ όπου ισταται 6 πύργος b σήμερον
καλούμενος Σουλού-κουλέ, εύρίσκομεν τεταγμένον τον Θεόδωρον Κα-
ρυστινον, άνδρα γενναίον καί τοξότην δεξιώτατον. Την έπομένην πύ­
λην Έδιονέ Καπού (Πολύανδρον ή Μυρίανδρον) κατείχον οί τρεις α­
δελφοί βροζάρδοι, Παύλος, Αντώνιος καί Τρωιλος. Τό παλάτιον τού
Εβδόμου καί τά παρακείμενα οχυρώματα επετράπησαν είς τον Ε ν ε ­
τόν βάίλον ’Ιερώνυμον Μινότον, έχοντα παρ’ έαυτφ τούς πλείστους
 Τί'ήδυνήθη νά, ό.ντιπαρατάξη b Κωνσταντΐνοςι. 391

των Ενετώ ν εμπόρων, δσοι ύπηρέτησαν εν τή άμύνη της πόλεως. Κα-

. τόπιν ήρχετο το μονότειχον μέρος του περιβόλου, το οποίον προς του-
τόις ήδύνατο νά προςβληθή και από του ύπερκειμένου προ της πολεως
λόφου· επειδή δέ πιθανώτατον ήτο ότι προς τούτο το μέρος ήθελον οι
“πολέμιοι διευθύνει τάς ύπονό|χους αυτών, άνετέθη τούτο εις τον Γερ-
νμανόν Ίωάννην Γοάντ, επιτήδειον όντα μηχανικόν. Εις την αρκτικήν
"του τριγώνου άκραν, άπό τοϋ Κυνηγίου μέχρι της εκκλησίας του α­
γίου Δημητρίου,1ήτοι εις τό τμήμα τών Βλαχερνών, το παρακείμενον
"είς τό Έϊούμπ, ιστατο ό καρδινάλιος Ισίδωρος μετά τών 2 0 0 αυτοΰ
'Ρωμαίων καί Χίων. Ά πό δε της Ξυ7νθπόρτης (Ά ϊβ ά ν Σαράι Καπουσι)
“της βορειότατης πύλης παρά τον Κεράτιον κόλπον, μέχρι τής τού
'Πετριού πύλης (Πετοί Καπύ) εφρούρουν δύο Γενουαϊοι, Ιεριυνυμος και
“Λεονάρδος. Τό άπό Πετριού μέχρι' της πύλης της άγιας Θεοδοσίας
(Μπαλύκ-Μπαζάρ-Καπουσί) πλείστον μέρος της τού Κερατίου κολπου
•παραλίας, επετράπη είς τον μέγαν 'δούκα Λουκάν Νοταράν, έχοντα
ύφ' εαυτόν 100 ιππείς καί 5 0 0 σφενδονήτας καί τοζότας. Ο ι,ναύται,
'of ναύκληροι καί οι κυβερνήται μιας κρητικής νηός κατέλαβον τον
παρά την πύλην^’τού Νεωρίου η Ώραίαν Πύλην (Μπαχτσέ Καπουσι)
^κείμενον πύργον τού Βασιλείου, Δέοντος καί Ά λεζίου, ενόοζως αυτόν
ύπερασπίσαντες.- Τού παρά τή Προποντίδι τείχους άπο της Ακροπό-
λεως μ^έχρι τού Έπταπυργίου ηρχον ό όσμανίδης Ούρχάν, ο Ισπανός
Πέτρος ο ’Γουλιανός καί δ Ενετός ‘Ιάκωβος Κονταρίνης* α λλα καθ’
δλην ταύτην την παραλίαν'Λη φρου*ρά ητο τοσούτον άραιά, ώστε επι
Σκαστής έπάλζεώ'ς μόλις ?στατο είς τοζότης η σφενδονητης, κατά δε
‘ τον’ Κριτόβουλον, έπά>ξεις δύο καί τρεις ειχον ενα προπολεμούντα.
Ήυκνοτέρα δέ δπωςούν άπέβαινε πάλιν περί τάς περιλιπομένας τών
χερσαίων τειχών πύλας. Ά π ό (της γωνίας τών επτά πύργων μέχρι
°τ η ζ ‘χρυσής πύλης, ή τις'ή το η προί>τν) άπό'τούτο το μέρος χερσαία
"π ύλη, εφρούρουν δ ΓενουάΤος .Μανουήλ καί δ Ε νετός' Κονταρίνης, ε-*
‘ χοντες 2 0 0 τοζότας καί σφενδονητας. Ε ίς ’τόν Ενετόν ώςαυτως Φα-
"βρίκιον Κορνέοον άνετέθη ή άμέσως παρακειμένη πύλη (ή τετειχισμένη
*νύν) μεταζύ τής τότε μή ύπαρχούσης πύλης τών επτά πύργων κ α ί
•τής Σηλύμβριά Καπουσι (πύλης τής Π ηγής). Έ ν δέ τή τελευτα ία
'τάύτη πύλη προεμάχουν δ περιώνυμος επί ελληνική καί μ α θημα τική
•παιδεία Θεόφιλος δ ,Παλαιολόγος; δ ΡενουαΤος Μαυρίκιος ΚαταναΤος
;κ ά ίτδ Ε νετός Νικόλαος, Μοσενίγος. Ή κατόπιν'τής πύλης τής Π ηγής
392 ΤΙ ήδυνήθη νά άντιπαρατάξη ο Κωνσταντίνος.

υφιστάμενη σήμερον νέα. πύλη (Γενί-Καπΰ) τότε δεν υπήρχε· τάνάπα-

λιν δε μεταξύ ταύτης καί τής Τόπ-Καπουσί, υπήρχε πύλη νυν τε-
τειχισμένη, όπου ί'στατο 6 Ενετός Δολφίνος. Έν τφ μέσω τής πό-
λεως παρά την εκκλησίαν των άγιων ’Αποστόλων έστρατοπέδευον ώς
επιφυλακή ο Δημήτοιος Καντακουζηνός καί ό γαμβρός αύτού Ν ικ η ­
φόρος Παλαιολόγος μετά 7 0 0 άνδρών (ών οί πλείστοι όμως, ώς φαί­
νεται, ήσαν μοναχοί), ίνα σπεύδωσιν εις βοήθειαν παντός κινδυνεύον-
τος μέρους. Τελευταίον ο πύργος ο φυλάσσων την είσοδον τού λιμένος
άνετέθη είς τον Γα βριήλ Τρεβιζάνον, όςτις είςελθο>ν έν αύτφ μετά
άνδρών 50 ccτό εμπιστευθέν αύτφ μέρος ώς ποιμήν καί ου μισθωτός
καλώς έφ ύλαττε,» λέγει ο αγαθός Φραντζής.
Ή δικαιοσύνη απ αιτεί νά δμολογήσοψ,εν ότι κατά τάς ύπαρχού-
σας δυνάμεις καί άνάγκας, αί διατάξεις τού Κωνσταντίνου υπήρξα*
οσον ενδέχεται έπιτήδειαι* αλλά δεν δυνάμεθα συγχρόνως νά μή παρα-
τηρήσωμεν μετά λύπης, ότι ένφ ή αναλογία τής ξενικής επικουρίας
προς τήν ιθαγενή στρατιάν ήτο δύο προς πέντε, ξένοι μεν αρχηγοί
άναφέρονται 18, ιθαγενείς δε 8 μόνον. Τούτο συνέβη εκ του ότι οί ή-
μέτεροι συνεπυκνώθησαν περί ολίγα τινά σημεία καί πλήν τούτου εκ
τού ότι οί ξένοι αξιωματικοί ήσαν έπιτηδειότεροι περί τά έργα τής
άμύνης. Ά λ λ * εάν τό τεχνικόν τής άμύνης μέρος διεξήχθη μάλλον υπό
των επικούρων, ή ψυγή τουλάχιστον αυτής ύπήρξεν ελληνική* διότι
είς τήν καρτερίαν καί τον ηρωισμόν τού Κωνσταντίνου Παλαιολόγου
ανήκει άναμφισβητήτως ή ύπερτάτη τιμ ή τής επί δύο περίπου μήνας
άντιστάσεως έπτακιςχιλίων άνδρών κατά 1 6 0 ,0 0 0 καί ή ένδοξος επί
τέλους πτώσις. Ουδέ μικρά μόνον .ήτο ή τής φρουράς δύναμις, αλλά
καί τά όπλα αυτής ήσαν έν τισι κατώτερα των πολεμίων. Ό οπλι­
σμός τού φρουρίου καί των έν αύτω ύπηρετούντων στρατιωτών ήτο
κράμα τι τών έκπαλαι έν χρήσει όπλιυν καί τών κατά τον μέσον
αιώνα έπινοηθέντων, συνίστατο δηλαδή είς τόξα, βέλη, υγρόν πύρ, πυ­
ρίτιδα, πυροβόλα (κυρίως είπείν πετροβόλα, διότι, ώς είδομεν, αί
σφαΐραι ήσαν τότε λίθιναι) μέτριας ολκής, καί είς βαρέα τινά καί ογ­
κώδη τουφέκια άτινα έ'ρριπτον 5 καί 10 όμού μολύβδινα σφαιρίδια
«σμικρά ώς κάρυα ποντικά τό μέγεθος,» λέγει 6 Δούκας,όςτις ονομάζει
τό όπλον τούτο μο.Ιυ6όο6ό»Ιον, ένφ ό μέν Φραντζής άποκαλεί αυτό
i)).h6oM cnor, 6 S i Κριτόβουλος τούφαχα. "Ομοια ήσαν καί τά τών
πολεμίων όπλα,-αλλά πολλά τών πυροβόλων αυτών ήσαν άσυγκρίτως
 Τι ήδυνήθη νά άντιπαρατάξγ; 6 Κωνστα ντΓνος. 393

μείζονος 6λκης. Οί χριστιανοί ησαν μέν έπιτηδειότεροι τών αντιπά­

λων περί την γρησιν του υγρού πυρός* το πυρ όμως τούτο δέν ηδύ-
νατο νά διακωλύση την επί τών τειχών ενέργειαν τών μεγάλων πυ­
ροβόλων καί μάλιστα του μεγίστου εκείνου, ώςτε γενομένου ρήγμα­
τος άνεπανορθώτου, ό άγων έδέησε νά κριθη διά συμπλοκής εκ του
συστάδην, προς είκοσαπλασίους καί επέκεινα αντιπάλους. Ν αι μέν
τινές τών χριστιανών ήσαν κατάφοακτοι, φέροντες περικεφαλαίας, θώ­
ρακας, καί άλλους σίδηρους ιματισμούς, ένω άπαντες οί αντίπαλοι
κατηρχοντο εις τον αγώνα μη έχοντες είμη επιθετικά όπλα. Έ ν τού­
τοι; ου μόνον οί κατάφρακτοι χριστιανοί ησαν ολίγοι, αλλά τα άμυν-
τηρια αυτών δεν άπέτρεπον ολως τούς τραυματισμούς* καί έπ ειτα , διά
την έν γένει δυςαναλογίαν τού αριθμού τών άντιμαχομένων, ύπηρχον
μυρίοι άλλοι λόγοι δ ι’ ούς οί πολλοί έμελλον επί τέλους νά κατισχύ-
σωσι τών ολίγων.
Καθ’ εν μόνον οί χριστιανοί έπλεονέκτουν όμολογουμένως, κατά την
ναυτικήν δύναμιν, όχι διά το πλήθος τών πλοίων, διό τι δέν ησαν έν
όλοις πλειότερα τών είκοσι καί έξ, έξ ών 16 επικουρικά καί 10 μόνον
ελληνικά, άλλά διά την τρανώς καί τότε άποδειχθείσαν ύπεροχην έν
τοίς ναυτικοΐς εργοις, ην όσηδήποτε πολυμήχανος, όσηδηποτε ανένδο­
τος καί άν ύπηρξεν η ενέργεια τού Μωάμεθ Β ', δεν κατώρθωσε νά
άποσπάστ, άπό τών προμάχων της Κωνσταντινουπόλεως. Οί Τούρκοι
καταναυμαχηθέντες άπαξ λαμπρώς, παντάπασι, κυρίως είπείν, δεν
συνετέλεσαν άπό θαλάσσης εις την άλωσιν. Ό χριστιανικός στόλος
έναυλόχει εντός τού Κερατίου κόλπου. Έ τ ι άπό της δευτε'ρας άπριλίου
b βασιλεύς διέταξε νά φραχθγ) ή είςοδος τού κόλπου τούτου διά της
ανέκαθεν προς τον σκοπόν αυτόν χρησιμευούσης άλύσεως, ήτις συνέ-
κειτο εκ στρογγύλων ξύλινων όγκων προςηρτημένων προς άλληλους
διά παχέων σιδηρών τεμαχίων καί δεσμών καί της όποιας ή μέν μία
άκρα έστηρίχθη ά,σφαλώς παρά τγ Ω ραία Πύλτρ (Μ παχτσέ-Καπουσί)
εντός τών τειχών της Κωνσταντινουπόλεως, η δέ άλλη εις την ά ντι-
κρύ παραλίαν έντός τών τειγών τού Γα λα τά . Τ υ) δέ 9 άπριλίου τά 9
μέγιστα τών πλοίων του χριστιανικού στόλου ηλθον καί παρετάχθη-
σαν παρά την άλυσιν, ί'να άσφαλίσωσιν έτι μάλλον την εί'ςοδον τού
κόλπου κατά πάσης ένδε^ομένης τών πολεμίων έπιθέσεως. Ή ηγεμο­
νία της μοίρας ταύτης έπετράπη εις έμποροπλοίαρχόν τινα όνόματι
Άντιύνιον, τά δέ λοιπά 17 πλοΐα έ'μενον έντός τού λιμένος καί τινα
394 Γίρώται έχφροπραξίαι. *Η ναυμαχία τής 20 άπριλίου.

άλλα μικρότερα κατεποντίσθησαν, διό τι, άχρηστα δντα προς την άμυ­
ναν, ήδύναντο νά άποβώσι μ.άλλον επικίνδυνα εις τον άλλον στόλον
εάν τυχόν κατεφλέγοντο υπό του πολεμίου πυρός. Είπομεν οτι ή μία
τής άλύσεως άκρα προςηρτήθη εντός των τειχών του Γα λα τά , εξ ού
συνάγεται, ότι οί κατέχοντες τό προάστειο? τούτο Γενουαΐοι έφάνη-
•σαν πρόθυμοι νά συμ.πράξωσιν είς την τής Κιυνσταντινουπόλεως άμυ­
ναν. Τίρόντι οί άποικοι ούτοι έννοούντες κάλλιστα, ότι μ,ετά την πτώ-
σιν τής βασιλευούσης ό Γαλατάς δεν ήτο δυνατόν ν* άνθέξη, ύπέσχοντο
την συνδρομ.ήν αυτών είς τον Κωνσταντίνον- αλλά συγχρόνως πολύ
άπέχοντες τού νά κήδωνται περί τής τύχης τού όλου χριστιανικού
κόσμου καί άποβλέποντες μάλλον εις τά μικρά καί τοπικά αυτών συμ­
φέροντα, είχον πέμψει προς τον σουλτάνον, πριν ετι ούτος αναχώρηση
έξ Άδριανουπόλεως, πρεσβείαν δ ι’ ής έβεβαίωσαν αυτόν περί τών φι-
7νίων αυτών αισθημάτων καί τής προαιρέσεως τού νά τηρήσωσι
τάς προϋπαρχούσας συνθήκας. Ό δε Μωάμεθ Β ', δεξάμενος την
,πρεσβείαν εύμενώς, άπήτησε νά μή παοάσχωσι βοήθειαν τινα είς
τούς "Ελληνας, μένοντες εντελώς ουδέτεροt εν τω προκειμένω ά-
γώνι. Έ ν τούτοις ή προςάρτησις τής άλύσεως εντός τών τειχών
τού Γα λα τά δεν ήδύνατο νά λογισθή είμή ως παράβασις τής ούδετε-
ρότητος. Ό σουλτάνος όμως δεν έλεπτολόγησε περί τούτου, είδώς ότι
δύναται άλλως νά ώφεληθή έκ τής παλιμβούλου εκείνης διαθέσεως
τών Γενουαίων τού Γα λα τά , καθώς καί ώφελήθη τωόντι ούκ ολίγον.
.. Τοιαύται ήσαν αί εκατέρωθεν άντιπαραταχθεϊσαι δυνάμεις. Ένω
ό πάπας είχεν ετι την γενναιότητα νά όμιλή περί τής θρησκευτικής
ένώσεως Ανατολής καί Δύσεως, καί τούτο καθ’ ήν στιγμήν έξηκολού-
θει έρίζων προς τούς έν Βασιλεία συνηγμένους πατέρας τής ίδιας εαυ­
τού εκκλησίας* ένφ οι ηγεμόνες τής Ευρώπης ένόμιζον ότι πρόκειται
περί πραγμάτων εντελώς είς αύτούς άλλοτρίων ένω οί Ούγγροι, οί
’Αλβανοί καί οί ΓΙελοποννήσιοι, οί'τινες κατά την προηγουμένην δεκαε­
τίαν ήθλησαν άσυναρτήτως μεν αλλά προθύμως ύπέρ τής αύτονομιας
τού χριστιανισμού τής Α νατολής, νύν εντελώς ήπράκτουν, περί τας
άκτάς τού Βοςπόρου έμελλε νά συγκροτηθή μ.ονομ.αχία φοβερά καί
κρίσιμος μεταξύ τού παρά πάντων έγκαταλελειμ,μένου Κωνσταντίνου
και τού παντοδυνάμου κυριάρχου τών όσμανιδών.

„ Ή πολιορκία ήρχισεν άπό τής 6 άπριλίου, άλλά μέχρι τής 20

 ίϊρώταί έ·/θροπραξίαι. Ή ναυμαχία τής 20 απριλίου. 39b

περιωρίσθη είς άπλούν κανονοβολισμόν καrot την χερσαίαν τής πόλεως

πλευράν, είς μικράς τινας συμπλοκάς περί την τάφρον καί το έξωτέρω
τείχος καί επί τέλους είς απόπειραν τινα εφόδου από του μέρους τού­
του, εφόδου όμως ήτις άπεκρούσθη πεσόντων 2 0 0 πολεμίων, εκ δε
τής φρουράς ούδενός ή φονευθέντος ή πληγωθέντος. Ναι μέν 6 Κριτό-
βουλος αναφέρει ώς γενόμενα έν τω δια σ τήμα τι τούτω πολλά καί
μεγάλα* άλλ* έξ όσων γνωρίζομεν παρά μαρτύρων οίτινες διετέλεσαν
αύτόπται των πραγμάτων καθίσταται βέβαιον, ότι τινά μεν ιστορεί
πρωθύστερα, τινά δέ,. καί ίδίο>ς την ύπό ολοκλήρου τού όσμανικού
στόλου ένεργηθείσαν έπίθεσιν κατά τής άλύσεως καί των παρ' αυτήν
τεταγμένων χριστιανικών πλοίων, είναι ολως ανύπαρκτα. To δε παρα-
δοξότερον εινα ιοτι όΜ υράλτ, έν τω δευτέρω τόμω τής χρονολογικής
αύτού συγγραφής, αναφέρει τή 8 απριλίου έφοδον μεγάλην, καθ’ ήν
έ'πεσον δήθεν 1740 "Ελληνες, 7 0 0 δέ Φράγκοι καί ’Αρμένιοι, Τούρκοι
δέ 18,000* καί τούτο ούχί στηριζόμενος είς τον Βάρβαρον ή καί αυ­
τόν τον Κριτόβουλον τούς οποίους ουδόλως ουδαμού παρατίθησιν,
άλλα επί σλαυικών τινων χρονογράφων, οίτινες δέν δύνανται νά ήναι
άξιοι πίστεως τινός. "Οθεν τό καθ’ ημάς επόμενοι μάλλον είς τούς
πλησιεστέρους προς τά πράγματα μάρτυρας καί έκ τούτων πάλιν
μάλλον εις τούς αύτόπτας, έπαναλαμβάνομεν ότι μέχρι τής 2 0 άπρι-
λίου ούό'έν συνέβη πολλής μνείας άξιον πολεμικόν γεγονός.
'Αλλά την πρωίαν τής ημέρας ταύτης έπεφάνησαν άναπλέοντα
την Προποντίδα έν μέγα βασιλικόν σκάφος καί τρία μικρότερα γενουη-
τικά εχοντα άπαντα άναπεπταρ.ένην σημαίαν ελληνικήν. Τ ά σκάφη
ταύτα ήσαν εκείνα εις τά οποία b Κωνσταντίνος είχε πα ραγγείλε1
(σελ. 3 7 3 τού παρόντος τόμου) νά κομίσωσιν έκ διαφόρων χριστιανικών
χωρών ποικίλα εφόδια* άναγκασθέντα δέ νά μείνωσιν είς Χίον ένεκα
των έπικρατησάντων βορείων ανέμων, μόλις μετά τον όλοσχερή απο­
κλεισμόν τής πόλεως ήδυνήθησαννά είςέλθο)σιν είς τον Έλλήςποντον,
καί νύν ύπό ζωηρού νότου φερόμενα προςήγγιζον πλησίστια. "Αμα πα-
ρετηρήθησαν ύπό τού όσμανικού στρατού, ο σουλτάνος διέταξε τον
ναύαρχον νά έκπλεύσ*/) πανστρατιά καί ή νά συλλαβή ή νά καταστρέψν,
αυτά. Ό δέ Σουλεϊμάμπεϋς άναχθείς αμέσως από τού Διπλό*
κιονιου μετά 145 πλοίων άπήντησε περί την 10 πρό μεσημβρίας ώραν
τάς τέσσαρας άνερχομένας νήας ενώπιον τού παρά τή Προποντίδι
τείχους καί ιδίως κατέναντι τού μέρους αύτού τού εκτεινόμενου μεταξύ
396 ίίρώται εχθροπραξίαν Ή ναυμαχία της 20 άπριλίου.

των επτά Κουλάκων καί του Βλάγκα-Μ ποστανί. Την στιγμήν ταύ-
την επαυσεν b άνεμος, ώςτε οί ελληνες άπέβαλον το κύριον αυτών ώς
προς τούς αντιπάλους πλεονέκτημα τού δεξιωτέρου χειρισμού των ι­
στίων καί τού πηδαλίου· ούδέν ήττον άπεφάσισαν ν' άγωνισθώσιν. Αί
S i περιπέτειαι των τεσσάρων εκείνων πλοίων των υπό εκατόν τεσσα­
ράκοντα καί πέντε περιζωσθέντων, άπέβησαν τοσούτω μάλλον δραμα-
τικ α ί οσον θεατάς είχον από τής παρακείμενης παραλίας τά δύο άντι.
μαχόμ,ενα στρατόπεδα. ΕΙς τάς συνήθως τοσούτον άραιώς φυλατομέ-
νας επάλξεις τού παρά τ ή Προποντίδι τείχους συνέρρευσαν πολλαί
μυριάδες των κατοίκων τής Κωνσταντινουπόλεως, και όλοι οι άρχον­
τες όσοι ήδύναντο νά καταλίπωσι προς καιρόν τάς θέσεις αυτών καί
αυτός b βασιλεύς Κωνσταντίνος, ίνα θεωρήσωσι την παράδοξον εκεί­
νην πάλην. Νοτιώτερον δε εις την εκτός τής πόλεως παραλίαν περί
τό άκρωτήριον Ζειτίν Μπουρνού, 15 λεπτά άπέχον από τών επτά
Κουλάδων, εδραμον τά πλήθη τού όσμανικού στρατού, καί αυτός ο
σουλτάνος περιστοιχισμένος ύπό άπαντος τού λαμπρού καί πολυπλη­
θούς αυτού επιτελείου, ίνα παρευρεθώσιν εις τον πρώτον προςδοκώμε-
νον θρίαμβον τών όπλων αυτών. Ό ουρανός ήτο αίθριος, ά λλ’ αί καρ-
δία ι τών θεατών παρηκολούθησαν εν άγωνί<£ τάς διαφόρους τής ναυ­
μαχίας φάσεις. Κ α τ’ άρχάς τά ελληνικά σκάφη ήδυνήθησαν νά μετα-
χειρισθώσι τά πυροβόλα αυτών* μ ετ ’ ου πολύ όμως b Σουλεϋμάμπεϋς
ένέπηξε τό έ'μβολον τής ναυαρχίδος του εις την πρύμναν τής βασιλικής
νηός, ετερα δε έκ τών μεγαλύτερων τουρκικών πλοίων περιεκύκλωσαν
αυτήν από τών δύο πλευρών καί τής πρώρας, καί ετερα πάλιν έσω-
ρεύθησαν περί τάς τρεις γενουητικάς νήας, ώςτε ουδέ αί κώπαι αύταί
ίνήργουν πλέον, πάσα κίνησις άπέβη άδύνατος καί ή ναυμαχία έ-
τράπη είς πεζομαχίαν. Έκ τών πολεμίων οί μεν έπέφερον πύρ ίνα ά-
νάψωσι κάτωθεν τάς νήας, οί δε διά παλτών καί κοπίδων έζήτουν νά
διαρρήξωσι τούς τοίχους' άλλοι διά δοράτων μακρών και ακοντίων
καί βελών καί λίθων έπετίθεντο κατά τών πληρωμάτων, καί άλλοι
πάλιν άναρριχώμενοι επί τών σχοινιών έπειρώντο νά έπιβώσι τών νεών.
Ά λ λ ’ ή άμυνα έγένετο ώςαύτως πεισματώδης. Τά πληρώματα διη-
ρέθησαν εις δύο* καί οί μέν άναβάντες ε’πί τών ιστών καί τών παρ*
αύτΟις μετεωριζομένων ξύλινων πύργων ε’μάχοντο άνωθεν, οί δε άντε-
πάλαιον από τών καταστρωμάτων. Οί πρώτοι έπέχεον ές αμφορέων
μεγάλων ύδωρ άφθονον δ ι’ ου έσβέννυον τό άναπτόμενον πύρ, έπερρι*

X
 Πρώται έχΟροπραξίαι. Ή ναυμαχία τής 20 άπριλιου. 397

πτον λίθους βαρείς Si ών έφόνευον, έτραυμάτιζον η κατέδυον τούς έφορ-

μώντας, καί επί πάσι κατεκρούνιζον χύτρας δλας υγρού πυρος επί τα
παρακείμενα των πολεμίων πλοία. Οί S i από των καταστρωμάτων
ήκόντιζον S ιά Αοράτων καί ξυστών τούς έπιόντας, η απεκοπτον τάς
χειρας των πειρωμένων νά έπιβώσιν ή άλλας καίριας κατέφερον εις
αυτούς πληγάς διά ροπάλων καί ποικίλων ετέρων όπλων. Ναύκληροι
καί κυβερνήται εκτιθέμενοι εις τον έσχατον κίνδυνον παρεθάρρυνον
τούς ναύτας ν’ άποθάνωσι μάλλον ή νά παραόοθώσιν, ύπερ πάντας
δέ διεκρίνετο ό τής βασιλικής νηός κυβερνήτης Φλαντανελάς, οςτις
έκ πρύμνης εις πρώραν καί εκ πρώρας εις πρύμνην αδιακόπως διερχό-
μενος δέν έπαυε διά τού παραδείγματος καί τής φωνής έξεγείρων την
καρτερίαν των άνθισταμένων.
Έ π ί τρεις περίπου ώρας διεξήχθη ούτω ή μά χη άκριτος, αλλ* επι
τέλους ή νίκη έφάνη άποκλίνουσα μάλλον υπέρ των χριστιανών, δ ιό τι
οί μέν Τούρκοι άποβαλόντες π7*οιά τινα πυρποληθέντα και πλήθος
μέγα άνδρών, ήρχισαν νά δίδωσι πρόδηλα σηρ.εΐα καμάτου καί υπο-
χωρήσεως, οί δέ Έ λληνες καί οί Γενουαΐοι, παθόντες μικροτέρας σχε-
τικώς ζημίας, έξηκολούθουν ρ.ετ* αδιάσειστου θάρρους τον αγώνα. Έ π ί
των έπάλξεων έγίνοντο δεήσεις ύπερ τής σωτηρίας αυτών, ένω από
των όσμανικών ομίλων άντήχουν κα τ’ άρχάς προτροπαί καί άνευφη-
μίαι, έπειτα δέ έξερράγησαν βλασφημίαι καί ύβρεις. Ό σουλτάνος
έκραύγαζεν από τής παραλίας προς τούς Ιδικούς του, ότι είναι δ ει­
λοί καί άνανδροι, καταληφθείς δέ υπό ακατάσχετου μανίας καί κέν­
τρισα; τον ίππον, είςεπήδησεν εις την θάλασσαν, τής οποίας τά ύδατα
περί Ζεϊτίν Μπουρνού είναι ρηχά έφ* ικανόν διάστημα, ώς άν εΐ θέλων
νά ελθη εις βοήθειαν τών ύπερμάχων τής ημισελήνου* καί τά π λ ει-
στα τών ίματίων αυτού έβράχησαν* καί πλειστοι τών περί αυτόν ανώ­
τερων αξιωματικών παρηκολούθησαν οόςαύτως έφιπποι τον ηγεμόνα.
Ταύτα ίδόντες οί έκ τού στόλου έπανέλαβον τόν αγώνα, αλλά μ ετ ’
ό)άγον ήναγκάσθησαν νά ύποχωρήσο>σιν οριστικούς καί επανήλθον ά­
πρακτοι εις Μπεσίκτασι. Τά δέ τέσσαρα χριστιανικά σκάφη επλη-
σίασαν τότε προς τά τείχ η τής πόλειυς καί περί τό έσπέρας ό Γ α βριή λ
Τρεβιζάνος καί ό Ζαχαρίας Γριώνης, έκπλεύσαντες έκ τού λιμένος μετά,
δύο γαλερών καί θριαμβευτικώς σαλπίζοντες, έρρυμουλκησαν αυτά
έντός τού κόλπου, μεθ* ο έκλεισαν πάλιν αυτόν διά τής α7ώσεως. Ο
αύτόπτης Φραντζής βέβαιοι οτι οί Τούρκοι άπέβαλον την ημέραν ε­
398 Ύπβρνβώλκτ,σις του όσμανικ·ν στόλου*'εις τον Κεράτων κόλπον.

κείνην πλείονας των ό'υοκαίό'εκα χιλιάδων άντρων, έπίό'έ των χριστια­

νικών πλοίων, ούόενός φονευθέντος, ολίγοι μόνον τινές έτραυματίσθη-
σαν, εξ ών μεθ’ ημέρας τινάς άπεβίωσαν ό'ύο η τρεις. Ύοιούτό τ ι φαί­
νεται μέν προςεπικυρών ο έτερος των πραγμάτων μαρτυς, ο Ν . Βάρ­
βαρος, ρητώς δε λέγει 6 Ζωρζης Δολφΐνος, όςτις καί TOt ό'έν παρευρέθη
εις την πολιορκίαν, είό'εν όμως καί ηκουσε πολλούς εκ των εις αύτην
παρευρεθέντων. Α λ λ ά νομίζόμεν απίθανους τούς αριθμούς τούτους.
Έάν ήτο αληθές το παρά τού Φραντζη λεγόμενον, ότι τοσούτος εγέ-
νετο ο φόνος επί των εχθρικών πλοίων, ηθελεν είναι αδύνατον νά έν-
νοησωμεν πώς τά εννέα μεγάλα χριστιανικά πλοία, τά παρά την ά-
λυσιν ^ιηνεκώς ετοιμοπόλεμα ναυλοχούντα, ό'έν προήλασαν αμέσως
ινα συμπληρώσωσι την καταστροφήν τών πολεμίων. Ή άμυνα της
μικράς χριστιανικής μοίρας ό'έν έχει χρείαν υπερβολών ινα λογισθη ως
μέγα ναυτικόν κατόρθωμα. Έτέρωθεν 8ε ουδεν ηττον μη ακριβές ύπο-
λαμβάνομεν τό παρά τού Κριτοβούλου λεγόμενον, ότι επί τού τουρκι­
κού στόλου έφονεύθησαν μέν όλίγω πλείους τών έκατόν, έπληγώθησαν
ό'έ υπέρ τούς τριακοσίους. Ό Κριτόβουλος ητο έκ τών Ελλήνω ν έκεί-
νων, οΐ'τινες μη άρκούμενοι νά στέργωσι την όσμανικην κατάκτησιν,
ένόμιζον καθήκον των καί νά κολακεύωσιν αύτην. ’Αγωνίζεται λοι­
πόν έν παντί νά έλαττώσγι τά ατυχήματα τού Μωάμεθ Β'. Καθό)ς
όμως συμβαίνει συνήθως εις τούς κόλακας βλάπτει μάλλον την ύπό-
ληψιν αυτού η ωφελεί τούς θυμιαζομένους, ό'ιότι, έάν ητο άληθές οτι
b όσμανικός στόλος ύπεχώρησε μη παθών η την όλίγην ζημίαν ην ού-
τος αναφέρει, η αισχύνη αυτού ηθελεν είναι όμολογουμένιυς πολύ μεί-
ζων η έάν ύπεχο^ρησεν αφού ύπέστη φθοράν ό'εινοτάτην. Τό βέβαιον
είναι ότι οί χριστιανοί άνεό'είχθησαν ανέκαθεν κατά θάλασσαν υπέρ­
τεροι τών όσμανιδών, ότι έπί τού προκειμένου κατήνεγκον εις αυτούς
πληγην καιρίαν καί οτγι εύλόγως οί πολιορκούμενοι έχάρησαν καί δι
όλης της επομένης ημέρας δεν έπαυσαν χαίροντες έπί τω προτερη-ι
μ ά τι έκείνω.

Ά λ λ * ο Μωάμεθ Β' δεν ητο άνθρωπος εύπτόητος, ούέΓ έ'μεινεν αρ­

γό; καθ’ όλην ταύτην την έπιούσαν. ΙΙρό της μεσημβρίας έ τ ί έκάλ-
πασε μετά ίεκα κιςχιλίω ν ιππέων εις Βεσίκτασι, πολλά καί σπουδαία
βυσσοό'ομών. Κ αί πρώτον μετακαλεσάμενος τον Σουλεϊμάμπεϋν, η-
λεγξεν αυτόν ύβριστικώς έπί άνικανότητι. Εις μάτην ο άτυχης ναύ­
 Ύτιερνεώλκησις του όσμανικου στόλου εις τον Κεράτων κόλπον. 399

αρχος έζήτησε νά έξευρ.ενίσγ) αυτόν λέγων, οτι καθάπερ αύτοϊς ό'μ-

μασιν είό'εν 6 κύριός του, το εμβολον της ναυαρχικός ούδ* επί (λίαν
στιγμήν κατέλιπε την βασιλικήν νήα, ότι όμως επί μόνης της ναυαρ-
γίό'ος άπέθανον 115 μουσουλμάνοι, ότι το αυτό συνέβη καί επί των
άλλων γαλερών, ότι τινές έξ αυτών όλως κατεποντώΟησαν, καί ότι
πράζας τό καθ’ εαυτόν τό δυνατόν γενέσθαι, επ ικα λείτα ι τό ελεος αυ­
τού. Ό άίυςώπητος σουλτάνος ήθέλησε κατ* άρχάς νά τον άνασκο-
λοπίση, ένό'ούς όμως εις τάς δεήσεις των πασάδων έχαρίσατο
αύτω το ζην, αλλά καθήρεσεν αυτόν, διένειμε την περιουσίαν του
μεταξύ των γενιτσάρων καί διέταζε νά τω ό'οΟώσιν 1 0 0 ρα-
βό'ισμοί. νΕπειτα δε συνεκρότησε στρατιωτικόν συμβούλιον καί παρέ-
στησεν εις αυτό ότι, επειδή ή άπό μόνης της ζηράς έπιθεσις δεν φαί­
νεται άρκούσα, ανάγκη απαραίτητος νά είςέλνθωσιν εις τον λιμένα*
άλ^λά πώς, μάλιστα μ.ετά τό ατύχημα της προτεραίας ; Εντεύθεν ώ-
φελούμενος ο μέγας βεζύρης Χ α λή λ πασάς, tva πράξη πάλιν τι υπέρ
τών ήμετέρων, έγνωμάτευσεν ότι τό συμφερώτερον ήθελεν είναι νά
ειρήνευσή ο σουλτάνος προς τον βασιλνέα, επιβάλλων αύτω ετήσιον
φόρον 7 0 ,0 0 0 χρυσών καί λαμβάνων τό δικαίω μα τού δ ιο ρ ίζ ε ι τάς
άστυνομικάς άρχάς της Κωνσταντινουπόλεως. Οι ιερωμένοι όμως καί ό
Ζαγανός πασάς καί άλλοι τινες τών βεζυρών επέκειναν εις την έξακολνού-
θησιν τού άγώνος, υίςτε έπαντ,λΟε πάλιν τό ζήτημα , πώς Οέλουσιν είςέλ-
Οει εις τον λαμένα, Έ π ί τού προκειμένου οι σύμβουλοι δεν ήξευρον τ ί νά
ειποίσιν, ο S i σουλτάνος αφού άφήκεν αυτούς έπί τινας στιγριάς εις άμη-
χανίαν. έπειτα κατέπληξε τούς γηραιούς έκείνους άντρας ειπών, ότι
θέλει μεταφέρει διά ζηράς τον στόλον έντος τού Κερατίου κόλπου.
Φαίνεται τφόντι ότι εί καί δεν προςεδόκα την τελευταίαν άλλό-
κοτον αποτυχίαν, ήξευρεν όμιυς ότι είναι δυςχερεστάτη η διά τών
πλοίο^ν αυτού όπως ειγον έκπόρθησις της άλύσεως* όθεν σκεφθείς
έγκαίρως περί τού πρακτέου καί συνεννοηθείς μετά τών έν Γα λα τά
Γενουαίων είχε μάθει παρ’ ένός έξ αυτών ότι δεν είναι άδύνατος η
τού στόλου ύπερνεώλκησις. Τοιούτό τ ι έγίνετο πολλάκις έν τη άρχαιό-
τ η τ ι, Ιδίως έν τφ ίσθμω της Κορίνθου, όπου καί οδός υπήρχε ν έξε-
πίτηδες κατεσκευασμ,ένη, ο λεγόμενος 0loJxoc> προς μεταβίβασιν τών
πλοίων άπό τού Σαρωνικού κόλπου είς τον Κορινθιακόν* έγένετο δε
πλέον η άπαζ έν τφ μέσω αίώνι, οίον ύπό τού ναυάρχου Ν ικήτα
Ώορύφα (σελ. 74 τού Δ* τόμου) καί προςφάτως τότε προ ετών μόλις
400 Ύπερνεώλκησις του όσμανικου στόλου εις τόν Κεράτιον κόλπον.

15 ύπό των Ενετώ ν, οΐτινες διεβίβασαν στόλον διά ξηράς από του
ποταμού Άθέσεως (Ά δίγου ) εις την λίμνην τής Γάρδης (Βενάκου),
έν διαστήρ,ατι μιλιών 2 4 0 περίπου καί επί χώρου κρημνώδους καί
ορεινού. Δ ιεξήχθη δέ ή δυςχερεστάτη αυτή όλων των γνωστών ύπερ-
νεωλκήσεων, ύπό τού Κρητός Σορβόλου, εντός τριών [ληνών, ώ; άπε-
μνημόνευσεν ήρ.ΐν ο αοίδιμος Άνδρέας Μουστοξύδης εν τω Έλληνο-
μνήμονι. Το πράγμα λοιπόν ού μόνον άκατόρθιυτον δέν ητο, άλλα καί
εύχερές ως προς τό προ μικρού μνημονευθεν. ’Αλλά καί τοιούτο όν,
αδύνατον ητο νά διεξαχθή έν μιά νυκτί, όπως κοινώς λέγεται* δηλαδή
ού μόνον τά πλοΐα νά [Λεταφερθώσιν, αλλά νά γίνωσι καί πάσαι αί
πρός τούτο άπαιτηθεΐσαι προπαρασκευαί. "Ινα πεισθώμεν περί τούτου
αρκεί νά ρίψωμεν έν βλέμμα επί τού χώρου δι* ού ένηργήθη ή ύπερ-
νεώλκησις, καί επί τών διαφόριυν εργασιών όσας άπήτησεν ή διεξα­
γωγή αύτής. Μεταξύ Βισίκτασι όπου έστάθμευεν δ όσ[Λανικός στό­
λος καί τού Σταυροδρομιού υπάρχει ή ανωφερής κοιλάς τού Δολμά
Μ παχτσέ ή άγουσα πρός τόν λόφον τον νύν κατεχόμενον ύπό νεκρο­
ταφείων καί στρατιωτικών καταστημάτω ν εκεί άπλούται τό όροπέ-
διον τού Σταυροδρομιού* από δε τού υψώματος τούτου διανοίγεται έ-
τέρα κατωφερής κοιλάς μεταξύ τών προαστείων τού άγιου Δημητριου
καί τού Γεννίσερι, καταβαίνουσα διά τού Κασίμ Πασά επί τά παρά
τόν Κεράτιον κόλπον όσμανικά ναυπηγεία. Τό ανώμαλον τούτο καί
επί 70 περίπου στάδια παρατεινόμενον διάστημα έδέησε νά καθαρι-
σθή από τών θάμνων καί δενδρυλλίων, νά στρωθή διά σανίδων, νά ά-
σφαλισθή ενθεν καί ένθεν έκ διαλειμμάτω ν διά δρυφάκτων καί νά
άλειφθή διά στέατος βοών καί κριών. Τούτων γενομένων, άνεβιβάσθη-
σαν κα τ’ άρχάς επί τού αύτοσχεδιασθέντος διόλκου διά τών φαλαγγών
μικρότερά τινα πλοΐα χάριν δοκιμής, καί έσύρθησαν από τής σκάλας
τού Δολμά Μπαχτσέ εις τόν Κεράτιον κόλπον. Έπιτυχούσης δέ τής
δοκιμής μ,ετεβιβάσθησαν κατά τόν αύτόν τρόπον άλλα μεγαλήτερα,
έν όλοις έβδομήκοντα καί δύο τόν αριθμόν. Οί πλεΐστοι τών πληρωμά­
των άνδρες εσυρον τά πλοία, ολίγοι δέ τινες ί’σταντο έντός αύτών
περί την πρώραν, περί τούς οΐακας, περί τά ιστία, καί άλλοι
διά τυμπάνων καί σαλπίγγων έμελώδουν θαλάσσιον μέλος, ινα ρυθ-
μίζωσι καί ταχύνωσι την κοινήν εργασίαν. Ά λ λ ’ έννοεΐται, ότι
δσηνδήποτε καί άν ύποθέσωμεν τήν πληθύν τών περί πάντα ταύτα
άσχοληθέντων άνδρών, είναι δυςκολώτατον νά παραδεχθώμεν ότι τό
 *Αττόττειρα πυρπολήσεο.>ς του όσμανικσυ στόλου, λποτυ/ουσα. 401

πράγμα έπήλθε κατά πρώτον εις τον νουν του σουλτάνου περί το
εσπέρας της 21 καί δτι πάντα τά προαναφερθέντα ίιενηργήθησαν
κατά την έπομένην νύκτα. Τούτου S i ένεκα νομίζομεν τιθανώτερον
δτι δ σουλτάνος, προ ημερών δ'ιίαχθείς ύπό Γενουαίου τίνος τ ι έπρεπε
νά πράξη, είχεν εγκαίρως διατάζει νά καθαρισθή καί δμαλισθή κατά
τό ό'υνατδν ή δά'δς, μηίενδς είίότος μηδ'έ φανταζορ-ένου επί τίνι
σκοπώ τούτο γίνεται, καί έν ταύτω έφρόντισε περί τής προμήθειας
τού άναγκαίου ύλικού παρά των Γενουαίων τού Γαλατά καί τής
άπαιτουμένης αυτού κατεργασίας* ώςτε κατά την νύκτα εκείνην άλλο
δ'έν ύπελείφθη είμή νά στρωθή δ ά'ίολκος καί νά ένεργηθή ή ύπερ-
νεώλκησις, δπερ, καθ* εαυτό ον έργον ού σμικρδν, θαυμαστόν τή αλή­
θεια είναι πάλιν πώς κατωρθώθη έντδς ολίγων ωρών.

"Οτε την πρωίαν τής 22 οί κάτοικοι τής Κωνσταντινουπόλεως

d S ον αίφνης καί δλως άπροςίοκήτως την. ναυτικήν εκείνην τών πολε­
μίων μοίραν ναυλοχούσαν εντός τού Κερατίου κόλπου, κατεπλάγησαν
τοσούτω μάλλον όσω μείζων ήτο ή τής προτεραίας άγαλλίασις επί
τή τροπαιούχψ ναυμαχία τής 2 0 . Ιίάσαι αί έλ π ίίες δσας et^ov άναρ-
τήσει εις την φράσσουσαν τον κόλπον άλυσιν και τά παρ’ αυτή, σταθ-
μεύοντα πλοία, έφάνησαν ό\ά μιάς ματαιωθείσαι, ά'ιότι το οχύρωμα
τούτο, εάν ήθελε προςβληθή κατά μέτωπον μεν ύπο τού περιλιπο-
μένου εις Βεσίκτασι στόλου, κατά νώτον S i ύπο τής είςπηά'ησάσης
έντδς τού κόλπου μοίρας, ήτο ά'ύςκολον νά άνθέξη. ’Αλλά καί τούτο
άν Siv συνέβαινεν, οί πολέμιοι εύρισκόμενοι ή$η έντδς τού κόλπου,
ήίύναντο νά έπιτεθώσι κατά τού παρ’ αύτω ασθενούς τείχους καί νά
άναγκάσωσι τούς πολιορκουμένους νά ένισχύσωσι την προς τούτο το
μέρος φρουράν, έξασθενούντες την περί τά χερσαία τείχ η άμυναν.
Ούό'έτερον τών οσα έφοβούντο $έν έμελλε νά συμβή. Τά έν τω κόλπω
μεταφερθέντα πλοία ούτε τά περί την άλυσιν χριστιανικά έτόλμησαν
νά προςβάλωσι ποτέ, ούτε κατά τού τείχους επετέθησαν σπουίαίο>ς
άτε μή $υνάμενα νά φέρωσι μεγάλα πυροβόλα. Ά λ λ ’ οί πολιορκου-
μενοι, έν τή πριύτη στιγμή τής καταπλήξεως, ήτο φυσικόν νά φοβη-
θώσι τά πάντα. Συσκεφθέντες S * επί τέλους περί τού τ ί δει γενεσθαι,
άπεφάσισαν νά έπιγειρήσωσι την πυρπολησιν τών τουρκικών εκείνων
πλοίων, επιτρέψαντες τδ έργον εις τον γνωστόν ηόη ημίν Κνετον
κυβερνήτην ’Ιάκωβον Κόκκον. Τ ή 24 απριλιου δυο μεγάλα σκάφη, ων
(ελλ. ιςτορ. κ. παπλρρηγοπουαου τομ. ε .) · 26
402 'Απόπειρα πυρπόλησευ;ς του οσμανικου στόλου, αποτυχουσα-

έκαστόν είχε χω ρητικότητα 500 περίπου τόνων, περιεζώσθησαν έξω­

θεν διά σάκκων πεπληρωμένων γαλλίου καί βάμβακος, ΐνα προφυ-
λαχθώσιν από των πολεμίων σφαιρών. Μετά των πλοίων τούτων
ε^ελλον νά έκπλεύσωσι δύο βρίκια φέροντα πίσσαν, πυρίτιδα, υγρόν
πυρ καί τά τοιαύτα, προςέτι δέ μικρότεραί τινες πολεμικαί γαλέραι
καί πολυάριθμα άκάτια, ί'να χρησιμεύσωσι τά μεν εις ρυμούλκησιν
των μεγαλύτερων πλοίων, τά δέ εις σωτηρίαν των πληρωμάτων
μετά την πυρπόλησιν. Τά πυρπολικά λοιπόν ήσαν έκτοτε έν γρήσει
εν ταίς έλληνικαίς θαλάσσαις, άπαραλλάκτως σχεδόν όπως καί επί
τού τελευταίου άγώνος. Άπεφασίσθη δέ οτι τά πάντα έπρεπε νά
η ναι έτοιμα τό εσπέρας της ημέρας εκείνης, Ϊνα περί μέσας νύκτας
έκτελεσθή τό βούλευμα. Κ αί άν ή άπόφασις αυτή έξετελείτο, η όσμα-
νική μοίρα βεβαίως κατεστρέφετο. Δυςτυχώς οι προδόται τού Γαλατά
Γενουαΐοι έμαθον τά παρασκευαζόμενα, καί τούτο διότι οί ασυνεί­
δητοι ούτοι άνθρωποι ένφ ύπηρέτουν έν τω έλληνικω στρατοπέδου
δεν έπαυον συνεννοούμενοι μετά των όσμανιδών εις ούς έπρομήθευον
πάντα τά χρειώδη, ιδίως το διά τά πυροβόλα έ'λαιον. Ό θεν άμα
παρετήρησαν τά παρασκευαζόμενα, προςελθόντες ε ί; τον λιμενάρχην
Άλοίσιον Διέδον συνεβούλευσαν αύτφ νά άναβάλη τό επιχείρημα διά
την επιούσαν νύκτα, ϊνα δυνηθώσι καί ούτοι νά συμπράξωσι* τό δέ
δυςτυχέστερον, ό Διέδος παρεδέχθη την συμβουλήν αυτών. Τότε ο
ποδεστάς τού Γα λα τά ειδοποίησε τον σουλτάνον- ο δέ, παοεσκεύα-
σεν αμέσως τά προς άμ.υναν, ένισχύσας προς τοίς άλλοις τον στόλον
όΥ ικανών αρίστων τοξοτών καί σφενδονητών καί διά τεσσάρων πυ­
ροβόλων. Δ ια τ ι έπειτα τό επιχείρημα άνεβλήθη πάλιν μέχρι τής
2 8 άπριλίου, δ εν γνωρίζομεν. Τή δέ ήμέρ<£ εκείνη δύο ώρας μετά
την δύσιν τού ήλιου έξεκίνησε τελευταίον ή πυρπολνΐκή μοίρα. Κατά
τά προαποφασισθέντα, την προςβολήν εμελλον ν' άρχίσωσι τά διά
σάκκων περιεζωσμένα πλοία* άλλ* ο ’Ιάκωβος Κόκκος, οςτις εύρίσκετο
εντός μιας τών έλαφροτέρων γαλερών και έφιλοτιμείτο νά περιποίηση
έαυτφ την όλην τού έργου τιμήν (avido de honor et gloria, λέγει
ό Δολφίνος) σπεύσας ένέβαλε πρώτος εντός τών όσμανικών πλοίων.
Ταύτα όντα έτοιμα έπυροβόλησαν καί έν άκαρεί κατεπόντωσαν τήν
γαλέραν αύτανδρον, ώςτε άπωλέσθησαν διά μιας οί έπιβαίνοντές
αυτής 18 αξιωματικοί καί στρατιώται, έρέται δέ 72, ών άλλοι μεν
έπνίγησαν άλλοι δέ άγωνιζόμενοι νά έπιπλεύσωσιν έζωγρήθησαν. Τ ά
 ΆΟυμια εν ΐή πόλει. Μικρχί έχθροπρκξιαι μέχρι τής 7 μχΓο υ. 103

λοιπά ένετικά πλοία, επειδή το σκότος καί ο καπνός άέν έπέτρεπον

νά διακρίνωσι τί συνέβαινε προ αυτών, εξακολούθησαν προελαύνοντα,
οτε νέος πυροβολισμός προςέβαλεν εις τά υφαλα την γαλέραν τού
Γαβριήλ Τρεβιζάνου, ήτις ήρχισε μέν νά καταδύη, άλλ* ανακρού-
σασα πρύμναν προέφθασεν εις τον λιμένα *καί ούτω δϊεσωθη τουλά­
χιστον τό πλήρωμα αυτής. Μετά δέ την νέαν ταύτην συμφοράν, απε-
φάσισαν πάντες νά ύποχωρήσωσι. Κ αί τά μέν ελαφρότερα πλοία
άπήλθον εύχερώς· αλλά τά δύο μεγαλήτερα, δυςκίνητα οντα ένεκα
της βαμβακίνης αυτών ζώνης, έδέησε νά ύποστώσιν επί μίαν καί
ήμίσειαν ώραν αγώνα δεινόν προς άπασαν την οσμανικην μοίραν. Τελευ-
ταΐον όμως έπέτυχον νά έπιστρέψωσιν εις τον λιμένα, μεθ’ ο ανέκαμψαν
καί οί Τούρκοι εις τον ίδιον σταθμ.όν. Τήν δ ’ επιούσαν τό πρωί' όσουλ-
τάνος ό'ιέταξε νά θανατωθώσιν οικτρώς οί αιχμάλω τοι εν οψει άπάσης
τής πόλεως, εις ο άπαντών b βασιλεύς διέταξε καί αυτός νά θανα-
τωθώσι 260 Τούρκοι αιχμάλωτοι επί τών πύργων τού περιτει­
χίσματος.

/ Ή αποτυχία τού επιχειρήματος τούτου καί ή εν αύτώ απώλεια

τοσούτων γενναίων άνδρών ηύξησε την έν τή πόλει αμηχανίαν. Κ αί
καθώς συμβαίνει έν τοιαύταις περιστάσεσι δεινή παρήχθη διχόνοια
μεταξύ Ενετών καί Γένουα ίων, ών οί μέν πρώτοι ήλεγχον τούς δευ­
τέρους, ότι ύπό τών ομογενών αυτών έπροδόθη το βούλευμα, οί δέ πά­
λιν απέδιδαν τήν όλεθρίαν αυτού εκβασιν εις την τού Κόκκου απειρίαν.
Μετά κόπου δέήδυνήθη ο τεθλιμμένος βασιλεύς νά κατευνάσγι αυτούς
λέγων* «Παρακαλώ ύμάς, αδελφοί, ειρηνεύετε. ’Αρκεί ήμίν ο έξω­
θεν πόλεμος καί μή μάχεσθε αναμεταξύ ύμών διά τούς οικτιρμούς
τού Θεού.» Ά λ λ ’ ή προϊούσα άθυμία καί άλλαι περιστάσεις έφερον
εις μέσον ποικίλα ετερα άτοπα. Μέχρι τού τέλους τού άπριλίου ο ά ­
γων διεξήγετο σπουδαιότερον από θαλάσσης ή άπό ξηράς. Κ αί τούτο
τό μέν διότι ό σουλτάνος ήθελεν έξ άπαντος νά συνδυάσν) τήν άπό
.θαλάσσης έφοδον μετά τής άπό ξηράς, τό δε διό τι κατά ξηράν τό
παν ποοςεδοκάτο άπό τού μεγάλου πυροβόλου, τό δέ πυροβόλον εκείνο
ιδιαοραγέν Ιχρειάσθη νά κατασκευασθή εκ νέου, καί δέν είχον έτι πι-
θανώτατα δοθή αί περί τής έπιτηδειοτέρας αυτού χρήσεως όδηγίαι
περί ών ανωτέρω έλαλήσαμ.εν. "Οθεν εγίνοντο μέν πολλάκις περί τά
^ ΐίχ η καί τήν τάφρον συμπλοκαί, καθ’ ας επιπτον πολύ πλειότεροι
26*
404 Άθυμία εν τή πόλει. Μικραί εχθροπραξία ij.eypι τής 7 μαίου.

Τούρκοι η Χριστιανοί, ά λ λ ’ αί συμπλοκαί αύται ούδέν ήδύναντο νά

εχωσι το κρίσιμον* έκρημ,νίζοντο δε διά του αδιάκοπου πυροβολισμού
καί τινα μέρη των πύργων κα ί των τειχών. ιδίως τού εξωτέρου τ ε ί­
χους, αλλά ταυ τα ευκόλως έπεσκευάζοντο. Κατά τάς τελευταίας
μάλιστα ημέρας ούδεμία έγένετο έκ τού σύνεγγυς συμπλοκή, άλλά
μόνον συνεχής πυροβολισμός καί τόρρωθεν άκροβολισμοί. Τούτο βλέ-
ποντες οι ήμέτεροι άφινον πολλοί τάς ώρισμένας αύτοΐς τάξεις καί
άπήρχοντο οίκοι, οί δε πολέμιοι ωφελούμενοι εντεύθεν καί πλησιά-
ζοντες έσυρον προς τα κάτω δι* αγκίστρων σιδηρών τούς μεστούς χώ­
ματος κοφίνους, οσοι ήσαν τοποθετημένοι επί των τειχών εις σκέπην
τών ανθρώπων τής φρουράς. Κ αί οί μεν κόφινοι άντικατεστάθησαν
αμέσως, δ δε βασιλεύς μαθών παρά τού Ιουστινιανού τά γενόμενα
έπέπληξεν αύστηρώς τούς λιποτάκτας, άλλ’ αυτοί άπεκρίθησαν λέ-
γοντες ότι ήναγκάζοντο νά πράξωσιν ό,τι έπραξαν, διότι ούτε αυτοί
ούτε αι γυναίκες καί τά τέκνα αυτών εί/όν τ ι νά φάγωσιν ή νά. πίωσι.
Φ αίνεται δε ότι είχεν έν τω μ,εταξύ αρχίσει νά συμβαίνη έν τή πόλει
σπάνις τροφών καί ιδίως άρτου καί οίνου* οχι διά πραγματικήν αυ­
τών ελλειψιν, ώς λέγει δ Μορτμαννός, καθότι ένεκα τής εγκαίρως λη-
φθείσης προνοίας περί συλλογής τροφίμων, δεν είναι δυνατόν νά παρα-
δεχθώμεν ότι τό άποταμίευμ,α έξηντλήθη εντός ενός μηνός, τόσω μάλ­
λον όσω προ ολίγων ετι ήμερών προςήλθον νέα έφόδια διά τής βασιλικής
νηός καί τών τριών γενουητικών γαλερών, ή δε πολιορκία διήρκεσεν
επί ενα ετι μήνα, εν τφ διαστήμ.ατι τού οποίου ουδέποτε έρρέθη οτι
ή πόλις έπιέσθη ύπό τής πείνης. Ά λ λ ’ δ Δολφίνος εζηγεΐ κάλλιστα
τήν προς στιγμήν τότε άναφανεισαν σπάνιν βεβαιών, ότι πολλοί ε-
κρυπτον τά τρόφιμα, ίνα άνυψώσωσι τήν τιμήν αυτών, καί επίτιμα
δικαίως τον βασιλέα ένεκα τής άκρας άγαθότητός του, ώς έκ τής δ·
ποιας δεν έτιμ,ώρει τήν τε τοιαύτην κακοήθειαν καί πλείστας αλλας
ολέθριας έν ταις δειναίς μάλιστα έκείναις περιστάσεσι κακίας τών
πολλών. Ά λ λ ά τελευταίον επί τού προκειμένου ήναγκάσθη νά φανή
αυστηρότερος καί, καθ’ όσον δυνάμεθα νά έρμηνεύσωμεν μάλλον ή νά
έννοήσωμεν τάς ασαφείς τών χρονογράφων ειδήσεις, διέταξε νά προ-
μηθεύηται τακτικώς τροφοδοσία ού μόνον εις τούς περί τά τείχη τε-
ταγμένους στρατιώτας άλλά καί εις τούς οίκους αυτών, τούτο δε
δαπάνν) βεβαίως τού δημοσίου καί έπί τιμ ή ύπ* αυτού ορισθειση. Και
οΰτω μέν έπηνωρθώθη τό άτοπον έκεινο* συγχρόνως όμως τό δημόσιον
 Άθυμία έν τή πόλει. Μικραί έχθροπραξίαι μέχρι τής 7 μαίου. 405

ταμεΐον, το οποίον ειχεν απαραίτητον ανάγκην χρημάτων διά τε την

μισθοδοσίαν των επικούρων καί τάς άλλας τού στρατού χρείας, εκενώ-
θη, ούδείς δ* υπήρχε τρόπο; τακτικής νέων πόρων προμήθειας. Εις μά-
την ο βασιλεύς άπετάθη προς τούς πλουσιωτέρους των μεγιστάνων,
επικαλούμενος την συνδρομήν αυτών. Οί άνθρωποι ούτοι ίσχυριζοντο
ότι είναι πένητες, ένω μετά την άλωσιν οί Τούρκοι εύρον παρά πολ­
λοί; ού μικρού; θησαυρούς. Έδέησε λοιπόν νά έπιβάλη δ βασιλεύς χεϊρα
είς τά ιερά των εκκλησιών σκεύη και νά κόψη έξ αυτών νομίσματα.
Πλήν τούτου πολλήν μεν βεβαίως επαθον οί πολέμιοι άνθρώπων φθο­
ράν καί άσυγκρίτω; πλειοτέραν ή οί χριστιανοί, κατά τε την ναυμα­
χίαν τής 20 άπριλίου καί περί αυτά τά χερσαία τείχ η , εκ τούτου
ιδίως ότι, προςερχόμενοι πολυάριθμοι ϊνα άνακομίσωσι τούς πεσόντας
συντρόφους, μετά πλείστης αδιαφορίας περί εαυτών ήσχολούντο είς τό
•ργον εκείνο, ώςτε πολλάκις περί ένα νεκρόν έφονεύοντο 10 όσμανίδαι.
Α λλ’ αί ζημίαι αυτών εύχερώς άνεπληρούντο, καί ηύξανε μάλιστα ο
στρατός διά των άδιακόπως, ιδίως έ ξ ’Ασίας έπερχομένων στρατευμά­
των. αΤά δε ήμέτερα, λέγει δ Φραντζής, ώλιγόστευον καί έταπεινούν-
το ίύςπερ σελήνη λειψίφωτος, διά τον καθημερινόν θάνατον.» «Ε νό ς
δε μόνου έκ των ήμετέρων δ φόνος, προςεπιφέρει δ Δολφίνος, ίσοστάθ-
αει .προς τον θάνατον 100 πολεμίων.» Έάν δε είς ταύτα προςθέσωμεν
τήν έκ τού εκκλησιαστικού ζητήμ,ατος διχόνοιαν καί τήν δεισιδα ιμο­
νίαν τών τε αστών καί τών ξένων δ ι’ ήν εύχερώς έταράττετο έκ τών
συνηθεστέρων φυσικών φαινομένων καί άλλων γεγονότων, άτινα είς
άλλας περιστάσεις ούδεμ.ίαν ήθελον προξενήσει έντύπωσιν, βροντών,
αστραπών, χαλάζης, έκλείψεως σελήνης, πτώσεως εικόνων καί τών
τοιούτων, ευκόλως θέλομεν εννοήσει πώς άνθρωποί τινες ωφελούμενοι
έξ όλων τούτων τών περιστάσεων έκίνουν ταραχάς καί ανωμαλίας έν
τή πόλει. Ένφ δ βασιλεύς μετά τού Φραγκίσκου τού Τολητινού καί
τού Φραντζή δεν έπαυε δ ι’ όλης τής ημέρας καί νυκτός περίπατων
έφιππος περί τά τείχ η καί εντός τής πόλεως καί διατάσσων τά δέον­
τα καί έπιτηρών τήν έκτέλεσιν αυτών, ένω δ έ'μπειρος πολέμαρχος
’Ιουστινιανός, οί ήρωϊκοί αδελφοί Βροζάρδοι, δ γέρων ά7Λά ρωμαλέος
Θεόδωρος Καρυστηνός, δ λόγιος αλλά γενναίος Θεόφιλος Παλαιό λόγος,
καί τοσούτοι άλλοι "Ελληνες καί ξένοι, δτέ μεν έ'φιπποι δτέ δε πεζοί,
δτέ μεν αμυνόμενοι δτέ δέ επιτιθέμενοι, δτέ μεν πυροβολούντες δτέ
δ ’ έπισκευάζοντες τάς έκ τών πολεμίων πυροβόλων προζενουμένας ζη-
406 Άθυμίά εν τή πόλει/Μ ικραΙ εχθροπραξίαι μέχρι τής 7 μαίου.

μιας καί αείποτε έγκαρτερούντες περί τα τείχ η , έκτώντο κλέος αθά­

νατον, οί φλύαροι εκείνοι δημαγωγοί, οί μ.ηό'έν ποάττοντες και εις
ούίένα έκτιθέμενοι κίνδυνον, περιεφέροντο εις τάς πλατείας καί ρύμ,ας
τής πόλεως λοκ^ορούντες τον βασιλέα καί τους άρχοντας. Ό ό'έ μαν-
θάνων τα τοιαυτα ή καί αύτήκοος αυτών εστιν οτε γινόμενος, ούό'έν
ελεγεν, άλλ* έξηκολούθει επιτελών τό καθήκον. ’Αλήθεια θλιβερά.
ά7νλ’ αναμφισβήτητος* οί πρόμαχοι των εθνών αγωνίζονται νά σιόσο)-
ηιν αυτά πολλάκις άκοντα, καί ενίοτε άντιπράττοντα.
Ούτως είχον τά πράγματα περί τά τέλη του άπριλίου* αλλά και
κατά τάς πρώτας του μαίου ημέρας b σουλτάνος έφάνη προςέχων
μ,κλλον εις την από θαλάσσης έπίθεσιν ή εις την από ξηράς, εί καί
ουό'έν έπήλθε πάλιν κρίσιμον γεγονός. Ό Μορτμαννός ήπατήθη νομί-
ζομ.εν ίστορών ότι τή τετάοττ) μαιου έγένετο νέα απόπειρα πυρπολή-
σεως τών έν τώ λιμένι όσμανικών πλοίων ύπο τον Ίωάννην Ιουστι­
νιανόν. Την νέαν ταΰτην απόπειραν ουδόλως άναφέρουσιν οί αύτόπται
χρονογράφοι, ό ό'έ Δούκας, όςτις αυτής καί μόνης μνημονεύει, προό'ή-
λως εννοεί την ήό'η προϊστορηθεΐσαν παρ* ημών, τής οποίας αρχηγόν
ρητώς λέγει τον Ίωάννην Ιουστινιανόν ό Ζωρζής Δολφϊνος. Τούτο εί-
χεν εικάσει ήό'η ό Έ λισσεν, καίτοι μη έχων προ οφθαλμών τον βρα-
ό'ύτερον άημοσιευθέντα Δολφίνον. "Ωςτε ή αλήθεια είναι ότι μετά τήν
μίαν και μόνην άποτυχούσαν απόπειραν οί χριστιανοί ουό'έν έπραξαν
άλλο είμ.ή νά στήσωσι ό'ύο πυροβόλα παρά τον Κεράτιον κόλπον ϊνα
προςβάλωσι τά έν αύτω όσμ,ανικά πλοία* εις ο άπκντώντες οί πολέ­
μιοι άντεπυροβόλουν κατά τού παρά τόν κόλπον τείχους. Ά λ λ * ούτοι
οί εκατέρωθεν πυροβολισμοί, οί πόρριυθεν καί όΥ όπλων μικράς ολκής
γινόμενοι, εις ούίέν ωφελούν. "Οθεν οί πολιορκηταί ε*στησαν επί τού
λόφου τού Σταυροό'ρομ.ίου πυροβόλα μεγάλα ίνα έκείθεν έξακοντίζωσι
σφαίρας κατά τής παρά τήν άλυσιν χριστιανικής μ.ο,ίρας* αλλά ούό'έ
#ιά τούτων μέγα τ ι έπέτυχον, παρεκτός τού κατ’ άρχάς έπελθόντος
φόνου ολίγων τινών ναυτών, ίιό τ ι τότε ή μοίρα εκείνη μικρόν μ,ετα-
τοπισθεΐσα ήσφαλίσθη από τών πυροβόλων* έζημ.ίωσαν ί έ μόνον τούς
φίλους αυτών Γενουαίους τού Γαλατά καταποντίσαντες μίαν αυτών
γαλέραν φέρουσαν φορτίον αξίας 1 2 0 0 0 ό'ουκάτων. Βραίύτερον λοιπόν
μετέθεσαν τά μεγάλα πυροβόλα περί ο>ν ό λόγος εις τό σημερινόν
Χάσκιοι, ί'να προςβάλωσιν έκείθεν τό έν τ ή βορείω άκρα τής Κωνσταν­
τινουπόλεως λεγόμενον Κυνήγιον καί ενταύθα ομ,ως μικρά κατορθώ-
 Δύο έφοδοι αποκρούονται. Ό πολιορκητικός πύργος πυρπολεΐται. 407

σαντες έξαπέστειλαν επί τέλους τά πυροβόλα εκείνα εις ένίσχυσιν της

κατά της πύλης τού 'Ρωμανού ά^ιακόπου προςβολής.

Εντεύθεν τφόντι προέκειτο νά ό'ιεξαχθώσιν αί καίριαι επιθέσεις· καί

τή 7 έγένετο η πρώτη σπουδαία έφοό'ος. Περί την 1 1 τής εσπέρας ώραν
3 0 ,0 0 0 όσμανίό'αι έφώρμησαν μετά τοσαύτης κραυγής, ώςτε οί πολιορ-
κούμενοι, νομίσαντες κατ' άρχάς ότι πρόκειται περί γενικής έφόίου από
ξηράς τε καί θαλάσσης, παρεσκευάσθησαν προς την απανταχού άμυναν.
Ό στόλος όμως των πολεμίων ούό'έν έπεχείρησεν, ή S i πεζική έφοδος
άπεκρούσθη μετά πολλής των έπιτεθέντων απώλειας, καί at μικραί
ζημιαι τάς όποιας έπροξένησε τάχιστα ήνωρθώθησαν. Πάλιν ό'έ τη
12 μαίου περί μέσας νύκτας 5 0 ,0 0 0 έπετέθησαν κατά των περί τό
Έβό'ομον τείχος, αλλά καί πάλιν άπεκρούσθησαν. Τό άξιοσημειωτον
είναι, ότι ένω ό όσμανικός στόλος ούό'έ τότε έκινήθη, (χετά τινας η μ έ­
ρας ήτοι τη 16 καί 17, τινά των πλοίων αυτού των εις Βεσίκτασι
σταθμευόντων, έπλησίασαν έπανειλημμένως εις την παρά την άλυσιν
ελληνικήν μοίραν, πυροβοληθέντα ό'έ ύπ’ αυτής έτράπησαν καί τήν
πριύτην καί τήν Δευτέραν φοράν εις φυγήν. Έ π ε ιτ α τή 21 ό στόλος
τού Βεσίκτασι προήλασεν ,αύθις έν ήχοις σαλπίγγων και τυμπάνων
επί τήν άλυσιν* αλλά καί αύθις άπήλθεν άπρακτος. ~Ητο πρόδηλον
ότι όσα καί άν ένηργούντο από θαλάσσης, ό σουλτάνος ολίγον πεποι-
θώς εις τήν ναυτικήν αύτού ό'ύναμιν, από τού πεζικού στρατού κυρίως
ήλπιζε τήν επιτυχίαν καί προς ό'ιευκόλυνσιν τού έργου αύτού άνεν$ό"
τως ήσχολεΐτο.
Έ ξ ημέρας (χετά τήν ό'ευτέραν έφοό'ον, ήτοι τήν πρωίαν τής 18
[Λάιου, ή 7jupi τήν Χαρσίαν πύλην φρουρά, ής προίστατο ό Θεόδωρος
Καρυστηνός, εϊό'εν έκθαμβος έγειρό(χενον προ αυτής, έν ό'ιαστήματι 10
[χόλις βημάτων άπό τής τάφρου, όγκώό'ες κατασκεύασμα, ξύλινον μέν
αλλά περιβεβλημένον ό'ιά ό'ερμάτυ^ν καμηλών, βουβάλων καί βοών.
Τό έξωθεν αύτού μέρος ήτο άνεωγμένον, ϊνα εύχερώς είςέρχηται έν
αύτω ό στρατός- τό S i προς τήν πόλιν νεύον, τεθωρακισμένον ως προ-
είρηται, είχε τρεις μεγάλας πύλας καί ταυτας S ιά παρασκεπασματος
ήσφαλισμένας. Εντός αύτού υπήρχε συσσωρευμένον πολύ ύλικόν, χώ­
ματα καί ξυλεία, ϊνα χρησίμευαν) εις πληρωσιν τής τάφρου* ησαν όε
κατεσκευασμέναι άναβαθραι, ινα όιευκολυνωσι, τας κινήσεις τού ειςελ-
Οοντος στρατού, καί πλην τούτων ησαν τοποθετημένα ποίκιλα όπλα,
 408 Ζβΰξίς Κερατίου κόλπου. Ε π τά ύπόνομιοι ματ αι ωθείσαι.

άλλα τε και πυροβόλα, καί ρηχά ναι προς χρησιν του ύγρού πυρός,
άτινα πάντα ερ.ελλον νά άποβώσι τοσούτω μάλλον ίειν ά δσω δ ρέ-
γας εκείνος πύργος ητο υψηλότερος τού έξωτέρω τείχους της πόλεως.
Ό Βάρβαρος βέβαιοι, δτι ο πύργος ούτος κατεσκευάσθη εν ριά νυκτί
καί μάλιστα εις τέσσαρας ρόνον ώρας, έπιλέγων, δτι δλοι οί χριστια­
νοί της Κωνσταντινουπόλεως ό'υςκόλως η^ύναντο εντός ολοκλήρου ρη-
νός νά έκτελέσιυσι τοιούτο εργον. Ά λ λ α συμβαίνει ενταύθα πιθανώς
δ,τι καί ώς προς την ύπερνεώλκησιν. Α νά γκη νά ύποθέσωρεν δτι τά
ό'ιάφορα τού πύργου τρηρ-ατα είχον παρασκευασθη προ ήρ,ερών καθώς
καί παν τό άλλο ύλικόν, την S i νύκτα εκείνην άλλο ό'έν έγένετο είρη
νά προςαρτηθώσι καί άπαρτισθώσιν επί τόπου. Όπωςό'ηποτε δ άπο
τού πύργου τούτου αγών,. άρζάρενος την πρωίαν καί έξακολουθησας
Si δλης της ήρέρας πεισρατωό'έστατος, έπηγαγεν ολέθριας ζηρίας
εις τά τείχ η καί ιίίω ς κατέβαλεν ένα των περί την Χαρσίαν πύλην
πύργων. Τότε οί πολέριοι πληρώσαντες έν ρέρει την τάφρον είχον η#η
επιθέσει κλίμακας καί ηρχισαν νά προςαναβαίνωσιν, οί ό'έ περί τον
Καρυστηνόν, εις βοήθειαν των οποίων έ'ό'ραρεν άπο πρωίας αυτός δ
βασιλεύς, ίσχυρώς άνταγωνιζόρενοι άλλους ρέν των έπερχορένων άπερ-
πόό'ιζον νά πλησιάσωσιν, άλλους ό'έ άπεκρηρνιζον εκ των κλιράκων
καί τινας των κλιράκων κατέκοψαν, ρέχρις ου εσπέρας γενορένης
ηνάγκασαν αύτούς νά ύποχωρησωσιν. Ού$έν ηττον πολύς έπεκράτησε
παρά τοίς ηρετέροις φόβος, δτι η έπίθεσις έπαναλαρβανορένη την
πρωίαν άπο τού οχυρώρ,ατος εκείνου ό'ύναται επί τέλους νά έπιτύχν;.
Ό θεν ό'έν έρειναν αργοί S ι* δλης της νυκτός, αλλά προϊσταρένου τού
Ιουστινιανού καί παρόντος τού βασιλέως την ρεν τάφρον έκένωσαν, τόν
Si πεσόντα πύργον ίιά ποικίλων ρηχανών ηνώρθωσαν, τά 5έ τείχ η έπε-
σκεύασαν καί επί πάσι κατώοθεοσαν νά πυρπολησωσιν αυτό τό ρέγα
τών πολερίων όχύρωρα. Τό εργον ρ,ιάς νυκτός έν ριά νυκτί πάλιν κατε-
στράφη. Ό ό'έ σουλτάνος, θαυράσας την έπιό'εξιότητα τών αντιπάλων,
άνέκραξεν, δτι εάν καί οί 3 7 ,0 0 0 προφηται ηθελον είπει αύτω, δτι οί
ασεβείς ό'ύνανται νά πράξωσιν δ,τι επραζαν, ό'έν ήθελε τό πιστεύσει.

Ά λ λ ' δρ.ως έξηκολούθει νέα άπαύστως επιτελών καί έπινοών ρη-

χανηρατα ού ρόνον από ζηράς αλλά καί από θαλάσσης, ό'ιότι πάν­
τοτε έπέρενε νά συν^υάση τάς ό'ύο έφόό'ους. "Οθεν κατά τάς ήρέρας
ταύτας συνεπλήρωσεν έτερον ρέγα ενργον, καί τούτο προ ήρ,ερών άρξά*
 Ζίυςις Κερατίου κόλπου. Ε π τά υπόνομοί μ.αταίΐ·>Οείσαί. 409

μενον, την γέφυραν δι* ής έ'ζευξε τον Κεράτιον κόλπον μεταξύ Χάσ-
κιοϊ καί της αντίκρυ έκτος των τειχών παραλίας, ίνα δι* αυτής έπι-
τεθή κατά του θαλασσίου τείχους. Καθώς προ ενός περίπου μηνόζ
είχε μεταχειρισθή την ξηράν ώς θάλασσαν, ί'να μετακόμιση τά πλοία
αυτού, ουτω νυν μετέβαλε την θάλασσαν εις ξηράν, ίνα δια βιβά σ η
έπ’ αυτής τον στρατόν καί τό πυροβολικόν. Ιΐρός κατασκευήν της
γέφυρας συνέλεξεν άκάτια, καί αγγεία μεγάλα, καί ξυλίνους πίθους
πολλούς, ταύτα πάντα προμηθευθέντα πιθανώς υπό τών Ρενουαίων
τού Γαλατά, συνέσφιγξε καί έ'δεσεν αυτά ίσχυρώς S ιά δοκών καί
σιδήρων καί σχολίων, έπειτα έπέθηκεν έπί τών άκατίων καί α γ­
γείων καί πίθων σανίδας διά περονών άσφαλισθείσας, ώςτε έσχημα-
τίσθη ουτω κατάστρωμα έχον πλάτος ικανόν νά φέρη πυροβόλον μετά
τών αναγκαίων εις ύπηρεσίαν άνδρών. Κ αί τούτο διαπράξας ήρχισε
νά προςβάλη έκείθεν από κοινού μετά τών πλοίων τό έπιθαλάσσιον
τείχος, αλλά πάντοτε πόρρωθεν καί έγκαρσίως. Σπουδαιότερον ήτο
ότι από τών μέσων τού μαίου έπεχείρησε νά άνατρέψη τά χερσαία
τείγη προςέτι SC υπονόμων, αίτινες άπασαι έγένοντο έν τοΐς Κ α λι-
γαρίοις, ήτοι εις τό τμήμα έκεΐνο τού περιβόλου όπου δεν ύπήρχεν
ειμή έν μόνον τείγος καί έ'μπροσθεν τού όποιου ύψούτο λόφος άπο-
κρύτττων καί άσφαλίζων τούς έργαζομένους. Τού τμήματος τούτου
φρούραρχος έτάγθη, ώς ένθυμεΐται δ αναγνώστης, ό έπιτήδειος Γερ­
μανός μηχανικός ’Ιωάννης Γράντ, διότι έξ αρχής ήτο εύκολον νά
προίδη τις ότι έκεΐ μάλλον ή αλλού που έμε7,λε νά διεξαχθή δ υπό­
γειος άγοδν. Τωόντι τή 15 μαίου άνεκαλύφθη ή πρώτη υπόνομος,
ήτις είχε μήκος ήμίσεως μιλίου καί είγεν ήδη περάσει τό θεμέλιον
τού τείχους 0τε τό εργον ένοήθη. Έν τώ άμα δ Ιωάννης Γράντ ώρυ-
ξεν άνθυπόνομον καί, τή συνδρομή τών υπό τού Λουκά Νοταρά δο-
θέντων αύτω εργατώ'-, εύρε την υπόνομον, έκαυσε τά. ύποστηρίγματα
αυτής καί έφόνευσε τούς έν αυτή πολεμίους, έν μέρει διά τών κατα-
πεσόντων γωμάτο>ν, έν μέρει διά τού πυρός καί τού καπνού. Τ ή 51
μαίου άνεκαλύφθη νέα υπόνομος* όρυχθείσης δε άνθυπονόμου οί avTt-
κρυσθέντες αντίπαλοι ήγωνίσθησαν υπό γήν κατ' άλλήλων διά ποι­
κίλων φλογιστικών υλών μέχρις ού οί όσμανίδαι έξώσθησαν. Την επ ι­
ούσαν εύρέθησαν πάλιν δύο υπόνομοι καί κατεστράφησαν, θανατω-
θέντων έν μέν τή πρώτη ούκ ολίγων εργατών, έν δε τή δευτέρα
άπάντων. Ιίλή ν δε τούτων καί τή 53 καί τή 54 καί τή 5 5 άνεκα-
 Λ
410 Προιοΰσχ αι/ηχανία, Τελευταία πχραδόσεως πρότασις.

λύφθησαν καί άνετράπησαν ύπόνομ,οι εν τοΐς Καλιγαρίοις, μεθ* ο

επαυσεν, ώς φαίνεται, ο υπόγειος αγών, πεισθέντων των πολεμίων,
δτι αποβαίνει μάταιος.
.
ι
-

Ά λ λ * οσον καρτερικώς, όσον έπιτηδείως καί άν ανθίσταντο οί πο-

λιορκούμενοι, το βέβαιον ητο δτι έπιέζοντο επί μάλλον δεινότερον.
Τά τείχ η είχον έν μέρει κατα πέσει, τέσσαρες δέ πύργοι είχον κατεδα-
φισθή. Λί έπισκευαί δεν ήδύναντο νά άνθέξωσιν επί πολύ* τά μεγάλα
πυροβόλα και ιδίως το πάντων (/,έγιστον έςηκολούθουν άδιακόπως το
καταστρεπτικόν αυτών έργον. Ό σουλτάνος πολλάκις περιφερόμενος
περί τον περίβολον μετά τού κρατίστου της στρατιάς αυτού, των γένι·:
τσάρων, ήρώτα αυτούς εάν νομιζωσιν δτι ίκανώς κατεβλήθησαν τά
τείχ η , καί οσάκις ούτοι παρετήρουν, δτι δέον εις τούτο η εκείνο τό μέ­
ρος νά συμπληρωθώ το έ'ργον, διέτασσεν αμέσως νά στραφώσι τά πυρο­
βόλα προς τό υποδεικνύομε νον σημεΐον. Ε λ π ίς βοήθειας ούό'εμία ούδα-
μόθεν ύπέφωσκεν. ’Από της 3 μαιου δ βασιλεύς είχεν έκπέμψει πλοιον
ταχυπόρον προς άναζήτησιν τού ένετικού στόλου, άλλα τό πλοιον τούτο
έπέστρεψε τη 23 άναγγέλλον δτι έπλευσε μέχρι της άκρας τού Α ι­
γαίου πέλαγους χωρίς νά απάντηση ίχνος τής προ τοσούτου χρόνου'
θρυλουμένης επικουρίας. Αφού έπείσθη περί τούτου, κα τ’ άρχάς το
πλήρωμα αυτού έβουλεύθη αν πρέπη νά έπανέλθη εις Κωνσταντινού­
πολή. Εις καί ρ,όνος εγνωμάτευσεν δτι ή επιστροφή είναι περιττή,
αφού πριν ετι έκπλεύσωσι προςεδοκατο ώρα τη ώρα ή πτώσις τής
πόλεως, ά λ λ ’ άπαντες οί λοιποί, πειθόμενοι εις την φωνήν τής τιμής
καί τού καθήκοντος, άπέκρουσαν την γνώμην ταύτην καί έπανήλθον
εντός τής π\εούσης τά λοίσθια πόλεως. Δεν έπανήλθον S i ανευ κιν­
δύνου. Ό εις Βεσίκτασι σταθμ,εύων οσμανικός στόλος παρετήρησε
τό έπερχόμ,ενον πλοιον καί έν τφ άμα πολλά σκάφη ώρμησαν εις
καταδίωξιν αυτού* άλλ* έφθασαν βραδέως, ό'ιότι το πλοιον προλαβον
έπλησίασεν εις τήν άλυσιν καί είςέπλευσεν εις τον λιμ,ένα. Τά κατά
τούς χριστιανούς λοιπόν άπέβαινον οσημέραι αμήχανα* καί τούτο ένφ
ή δριστική καί γενική έφοδος έφαίνετο έπικειμένη. Ά λ λ * ό σουλτάνος
πριν ή έπιχειρήση αυτήν έκρινε καλόν νά λάβη άκριβεστέρας τινάς
πληροφορίας περί των έν τη πόλει συμβαινόντων καί περί των δια ­
θέσεων τού βασιλέως. Έ π ί τούτιρ δε έπεμψε προς αυτόν τον ίδιον
κηδεστήν σουλτάν Ισ μα ήλ Χάμ,ζαν, υιόν, του Ίσφενδιά,ρ χάν, έπι-

/*
 ΠροΙούσα αμηχανία. Τελευταία παραδόσεως πρότασις. 411

τραπέντα νά άπευθύνη τελευταίαν περί παραδ'όσεως άπαιτησιν προς

τον Κωνσταντίνον. Τοιούτό τι τουλάχιστον λέγουσιν^δ Δούκας, δ Χ α λ-
κοκονό'ύλης, δ Λεονάρίος δ Χίος καί δ Χεϊρουλλάχ. Ό Φραντζής, δ
Βάρβαρος, δ Δολφίνος καί δ Πούσκολος εντελώς άποσιωπώσι το γε­
γονός· δ S i Κριτόβουλος λέγει την περί παραύ'όσεως πρότασιν, γενο-
μένην προ τής ένάρξεως τής πολιορκίας, ούχί προ τής τελευταίας
εφόδου. Ά λλα τδ πράγμα δπως εκτίθετα ι ύπδ των πρώτων είναι
τόσον πιθανόν, ώςτε καθό μ,αρτυρούμ,ενον μάλιστα ύπό ενός των αυτο­
πτών, του Αεονάρ^ου του Χίου, Siv <5υνάμ.εθα είμή νά το παραόε-
χθώμεν. Ν αι μέν ό\αφωνούσι μέχρι τίνος προς άλλήλους οί περί τού­
του λέγοντες* *δ μέν Χεϊρουλλάχ άπού'ίό'ων εις τον βασιλέα λόγους
εντελώς αναξίους αυτού- δ S i Χαλκοκον^ύλης ίστορών δτι ο Ισμαήλ
Χάμ,ζας ήλθεν ινα πρόκαλέση πρεσβείαν τού βασιλέως προς τον σουλ-
τάνον περί ειρήνης, καί ότι δ βασιλεύς έ'πεμ.ψε· τωόντι τοιαύτην πρεσ­
βείαν. Ε π ε ιδ ή ομ.ως δ μέν Χεϊρουλλάχ είναι ήκιστα αξιόπιστος επ ι­
χειρών νά εξευτελίση τον χαρακτήρα τού Κωνσταντίνου, ώς προς S i
τά εκατέρωθεν ρηθέντα δ Χαλκοκονίύλης συμφωνεί κατ’ ουσίαν προς
τούς ύ'ύο άλλους μάρτυρας, θέλομ.εν εκθέσει τά γενόμενα επόμενοι
ίό'ίως τή άφηγήσει τού Δούκα, όςτις έν πολλοΐς είναι άξιοπιστότερος
τών άλλων. Ό Ισ μ α ή λ Χάμζας προςελθών τω βασιλει είπε* αΓίνω-
σκε ότι άπηρτίσθησαν τά πάντα προς την γενικήν έφοδον, ήν θέλο-
μεν νύν επιχειρήσει άφιέμ,ενοι τήν έκβασιν τω Θεω. Τ ί λέγεις; εκχω­
ρείς εκ τής πόλεως απερχόμενος όπου βούλεσαι μετά τών σών αρχόν­
των καί τών υπαρχόντων αύτοΐς, καταλείπων τον #ήμ,ον αζήμιον καί
παρ’ ημών καί παρά σού, ή έπιμ.ένεις εις τήν άντίστασιν Si ής σύ τε
καί οί μετά σού θέλετε άπολέσει σύν τή ζωή τά υπάρχοντα, οί S i
άλλοι κάτοικοι αιχμαλωτευθέντες θέλουσι ό'ιασπαρή έν πάση τή
γ ή .» Εις ταύτα δ βασιλεύς λαβών καί τή ν γνώμην τής συγκλήτου,
άπεκοίνατο. « Ε ί μέν θέλης νά συζήσης μ.εθ* ημών είρηνικώς, όπως
εζησαν οί πατέρες σου, τω Θεω χάρις· εκείνοι ύπελάμβανον καί έτί-
μων τούς έμ.ούς γονείς ώς πατέρας, τήν Se πόλιν ταυτην οδς πατρίό'α*
έν καιροίς κρισίμ,οις εν αυτή ευρισκον άσυλον, καί ουρείς τών οσοι
άντέστησαν εις ημάς έμακροβίω. ’Έ χ ε S i καί τά αφ* ημών άρπα-
γέντα αδίκως φρούρια καί γην, ώς δίκα ια , όρισε τον πληρωτέον σοι
ετήσιον φόρον άνάλογον προς τούς πόρους ημών καί άπελθε έν ειρήνη.
Διότι πού ήξεύρεις άν θαρρών ότι θέλεις κερδήσει, εύρεθής ότι έζη -
412 Το μέγα περί τής γενικής εφόδου συμβούλων

μ,ιώθης ; Το δ'έ την πόλιν σοι δούναι, ούκ έμόν' έστιν ούτ’ άλλου των
κατοικούντων ενταύθα* κοινή γάρ γνώμ,γι πάντες αύτοπροαιρέτως άπ ο-
Οανούμ.εν μ ή φειδόμενοι τής ζωής ημών,» Ή εκθεσις αυτή τού Δούκα
είναι τόσω μ,άλλον άζιόπιστος οσω εντελώς συμφωνεί προς την
μετριόφρονα αξιοπρέπειαν μεθ' ής b Κωνσταντίνος έπολιτεύθη δι*
άπαντος τού βίου, πράττων μέν έκάστοτε τα δέοντα καί δυνατά,
υποτάσσομενος δε κατά τά λοιπά άγογγύστως εις τάς βουλάς τής
ΓΙρονοίας. Έάν δέ διά τής πρεσβείας ταύτης ο σουλτάνος έμαθε καί
άλλα τινά περί τών εν Κωνσταντινουπόλει πραγμάτων, δεν γνωρί-
ζομεν. Βέβαιον είναι Οτι δέν έπληροφορήθη πόσον ευάριθμοι ήσαν οι
αμυνόμενοι* την περί τούτου αλήθειαν δέν έγνώρισεν είμή μετά την
άλωσιν, διό τι πρότερον εν τω όσμανικω στρατοπέδω έφρονεΐτο πάντοτε
ότι οι εντός τής πόλεως μ α χη τα ί ήσαν πεντηκοντάκις χ ίλιο ι, άν οχι
πλειότεροι, ώς έβεβαίωσαν πολλοί οσμανίδαι τον Δούκαν βραδύτερον.
Κ αί αυτή ή περί τού σπουδαιότατου τούτου ζητήμ.ατος έχεμ,υθία
επιμαρτυρεί την αλήθειαν, οτι ούδείς τών κατοίκων έγένετο προδό­
της, δσονδήποτε άλλως δεν έξετέλεσαν τά καθήκοντα, όσας δήποτε
πικρίας καί αν έπότισαν τον βασιλέα. Οί δέ δυτικοί χρονογράφοι καί
ιστορικοί, ούν πλεΐστοι δεν έπαυσαν σωρεύοντες τοσαύτας λοιδορίας
καί τοσούτους έμ,παιγρ.ούς κατά τών ατυχών εκείνων ανθρώπων, δ ί­
καιον ήτο νά ρ.ή λησμονήσωσι ταύτην τουλάχιστον την αρετήν, ένω
κατά την ίδιαν αυτών ομολογίαν, πολλοί λεγόμενοι χριστιανοί συνε-
τάσσοντο μετά τών οσμανιδών, Τταλοί, Γερμανοί, Βοημοί, Ούγγροι,
Σέρβοι καί άλλοι, διδάσκοντες καί όδηγούντες αυτούς εν τω κρισίμω
τούτω κατά τού χριστιανισμού άγώνι.

Ά λ λ * ούτε ή καρτερική αύτη του Κωνσταντίνου άπάντησις, ούτε

ή φήμη ήτις άδηλον πόθεν διεδόθη τότε ότι έπίκειται ή αφιξις τού
ένετικού στόλου καί ή επιδρομή στρατού ουγγρικού, ίσχυσαν νά τρο-
πολογήσωσι τήν άκαμπτον άπόφασιν τού σουλτάνου. Συγκαλέσας εις
τελευταίον συμ.βούλιον τούς πρεσβυτέρους καί έπιφανεστέρους στρα­
τηγούς, ήρώτησεν αύτούς τί φρονούσι περί τού πρακτέου. Ό μέγας
βεζύρης Χ α λή λ πασάς ήγόρευσεν αύθις εύγλώττως ύπέρ τής λύσεως
τής πολιορκίας, επισείων μέν τό φάσμ.α τού ιταλικού στόλου καί τού
ουγγρικού στρατού, προςτιθέμ.ενος δέ ότι επί επτά καί επέκεινα έβδο-
μ,άδας πολιορκούντες ήδη τά τείχ η διά τοσούτου στρατού καί το-
 Τδ μέγα περί τής γενικής εφόδου συμβούλιου. 413

σούτων μηχανίύν, ούδέν ετι κατώρθωσαν, και οσάκις έπεχειρησαν

έφοδον πάντοτε άπεκρούσθησαν μ,ετά φθοράς πολλής. *Αλλ* δ α ντί­
παλος αύτοΰ Ζαγανος πκσάς άπεκρίθη, ότι δεν πιστεύει είς την άφι-
ξιν επικουρίας τίνος, διότι οί ηγεμόνες τής Ευρώπης δ'ιχονοούσιν άδ'ια-
κόπως προς άλλνήλους, και πολλά μεν λέγουσι καί άποφασίζουσιν,
ολίγα δε πράττουσι καί έκτελούσιν οτι καί αν ποτέ όμονοήσωσι, μ ι­
κρόν διαρκεί ή συμφωνία αυτών, διότι συλλογίζονται πώς μάλλον
νά έπιβουλεύσωσιν άλλήλους ή πώς νά συμπράζωσιν επί κοινώ σκοπώ*
οτι δ ’ επί τέλους καί άν ελθη τυχόν επικουρία, τίνα ανάγκην έχου-
σιν αφού είναι βέβαιον, ότι ή επικουρία αυτή δεν θέλει συμποσωθή
ούτε είς το ήμισυ, ούτε είς το τέταρτον πιθανώς τού όσμανικου στρα­
τού. Ώ ς προς δε τάς προτέρας αποτυχίας ο Ζαγανος πασάς παρε-
τήρησεν ότι συνέβησαν διότι τά τείχ η δεν είχον είςέτι άποχρώντως
καταβληθή, ότι S i «μ α τούτου γενομένου, ή άλωσις είναι αναπό­
δραστος διά την πληθύν καί την γενναιότητα τού πολιορκητικού
στρατού. "Ωςτε συμπεραίνων έγνωμ,άτευσεν υπέρ τής γενικής έφοόου,
προςειπών, ότι το πολύ είμπορεί νά άναβληθή επί δύο ή τρεις ημέ­
ρας, ίνα ταπεινώσωσίν εντ* μάλΛον τά τείχ η διά τού μεγάλου πυρο­
βολικού. Ή υπό τού Φραντζή άναφερομενη γνώμ/ο αυτή τού Ζαγανος
πασά, μαρτυρεί όπόσον οί οσμ,κ νίδαι στρατηγοί εσκεπτοντο ορθώς και
ιδίως όπόσον ακριβώς έγνώριζον τά ευρωπαϊκά πράγματα. Την δε
γνώμην ταύτην ήσπάσθησαν οι τε άλλοι ηγεμόνες καί ό γηραιός
Τουρα/άν, τον οποίον ό Δολφίνος λέγει ενταύθα Έ λ λ η ν α την κα τα ­
γω γήν άλλ’ ο σουλτάνος, καίτοι μηδόλως σκοπών νά μετα βα λη
γνώμην, έσπευδε βραδέως, καί κατά την συνήθειάν του δεν εξήνεγ-
κεν ετι οριστικήν άπόφκσιν. Καλεσας St τον Ζαγανος πασάν διε-
ταζεν
7
αυτόν νά πεοιέλθη
ι #·
τον στρατόν
ι
την νύκτα ινα πληροφορηθή
τ ί φρονεί* καί εκείνος έκτελέσας την διαταγήν, έβεβαίωσεν ότι ή
γνώμη τού στρατού δύναται νά συγκεφαλαιωθή εις τάς ολίγας ταυ·
τας λέξεις* αμάχου μετά χαράς καί ή νίκη ήμετέρα έσ τί.» Ά λλ’
ούδ* είς τούτο άρκεοθείς ο Μωάμεθ Β ηθελησε νά δοκιμάση επι πά-
σιν ιδία την γνώμην των γενιτσάρων, οίτινες περιεστοίχιζον τό στρα-
τήγιον αύτού* καί συγκαλέσας τούς αξιωματικούς τού εκ/λεκτού τού­
του σώματος, ύπέμ.νησε δ'ι’ ολίγων εις αυτούς, ότι όσάκις τούς ηρω-
τησεν εάν νομίζαισιν άλώσιμον την πόλιν, απεκριναντο, ναι, αρκεί
τά τείχ η νά καταβλνηθώσι. ΓΙεριάγων δε αυτούς επειτα επηριύτα
414 Ή γενική έφοδος ώρίσΟη νά γίνη τή 29 μαιοϋ.

εάν ικανώς κατεβλήθη τδ τείχος* καί λεγόντων αυτών οτι πρέπει ετι
είς τούτο ή εκείνο τδ μέρος νά καταστραφή, κατεστρέφετο. Ά λλα
νυν επέστη ή ώρα τής γενικής έφόδ'ου. Είς εκείνον έξ αυτών δςτις
πρώτος άναβή επί τδ ό'ιάφραγμα, θέλει δ'οθή ή καλλίστη τών επαρ­
χιών τής Α σίας καί τής Ευρώπης. "Οςτις ό'έ πάλιν άνα στρεφόμενος
έν ταίς σκηναίς δ'έν άπέλθη νά πολεμήση είς τδ τείχος, καί αν ώς
πτηνδν πετάμενος ήθελεν άποό'ράσει, 5έν θέλει είναι ικανός νά απο­
φυγή τδν οίκτιστον παρ’ αυτού θάνατον. Υ π ά γ ετε λοιπδν επί τον
αγώνα τούτον, προςέθηκε, κάλλιστον οντα καί όλβιώτατον, ίιό τ ι
καί άνδ'ράποό'α πολύτιμα θέλετε λάβει, καί γυναίκας καί π α ιία ς,
καί πλούτος πολύς υπάρχει έν τή πόλει. Ταύτα είπόντος τού σουλ­
τάνου άνεβόησαν οί ίεκαό'άρχαι καί οί λοχαγοί παρακαλούντες τδν
ηγεμόνα νά δ'ιατάξη θαρρούντως τ.ήν έφοό'ον καί έπαγγελλόμενοι νίκην.
V.
Τότε τελευταίον, μετά τάς έπανειλημμένας ταύτας εξετάσεις καί
δ'οκιμ,ασίας, άπεφήνατο δ σουλτάνος τή 26 μαίου, ότι ή γενική έφο-
δ'ος θέλει γίνει τή 2 9 . Τδ επιχείρημα άνεβλήθη επί 3 ημέρας, ίνα έν
τω μεταξύ ό'ιαταχθώσι μέν άκριβέστερον τά κατά τάς κινήσεις τού
στρατού, αύξήσωσι δ'ε ό'ιά τών πυροβόλων τά ρήγματα. "Ινα δ'’ έν
ταύτφ έξάψγ) ετι μάλλον την προθυμίαν τών μαχητών ύπέσχε-ο δ
σουλτάνος τριήμερον τής πόλεως λεηλασίαν, παραχωρήσας αύτοΐς
πάσαν τήν κινητήν λείαν, αιχμαλώτους τε καί θησαυρούς, καί μή
έπιφυλάξας έαυτφ είμή μόνον τά τείχη καί τά κτίρια. Ή περί τού­
του αγγελία 5ιέχυσε παρά τοίς πολεμίοις χαράν μεγάλην, ήτις άπέβη
προϊούσης τής ημέρας τόσω θορυβωδ'εστέρα οσω τδ χάσμα τού τείχους
έγίνετο επί μάλλον εύρύτερον. Τδ δ'έ εσπέρας έφωταγωγήθη άπαν τδ
στρατόπείον και άπας δ στόλος, ώςτε εκ τού πυρίνου κύκλου περιή-
στραψεν ή πόλις καί δ λιμήν καί δ Γαλατάς καί κατηυγάσθη τδ πα­
ρακείμενον μέχρι τής Ασίας πέλαγος. Τήν επιούσαν νέαι πάλιν άπορ-
ρώγες τού τείχους κατέπεσον, καί νέα έγένετο τδ εσπέρας φωταγω-
γία , καί πάταγος ό'εινδς αντήχησε, καί χιλιάδ'ες ό'ερβισών περιφερό­
μενοι απανταχού έκήρυττον οτι κατά τδν Προφήτην, ός-ις μέν άπο-
θάνη έν τω προκειμ.ένω άγώνι, δλόσωμος έν τω παραό'είσω μετά τού
Μωάμεθ θέλει άριστήσει, καί μετά παίδ'ων καί γυναικών ωραίων καί
παρθένων έν τόπω χλοερφ καί μεμυρισμένω άνθεσι θέλει άναπαυθή,
καί έν λουτροίς ώραιοτάτοις θέλει λουσθή, έχων πάντα ταύτα τά ά-
 Τά εν Ινωνστ^ντινουπόλει κατά τάς 3 πρό τής εφοδου ημέρας. 4'15

γαθά έχ Θεού· δςτις δε έπιζήση, ε^ει μισθόν τούς πλουσίους τής πο-
λεως θησαυρούς. Την δε 28 δ σουλτάνος διέταζε να δια λα ληθή εν
ήγοίς σαλπίγγων καθ' άπαν τό στρατόπεδον, δτι έκαστος οφείλει. επί
ποινή θανάτου νά καταλαβη την ημέραν εκείνην την δρισθεισαν αυτω
τάζιν, καί νά παράσχειασθγ διά προςευχών καί δεήσεων προς την
γενικήν έφοδον, ήτις θέλει ανυπερθέτως τελεσθή την έπομένην πρωίαν
Έ π ειτα δέ εδραμε μετά τής εφίππου αυτού σωματοφυλακής έκ 10
χ ιλ . άντρων συγκειρ,ένης εις Βεσίκτα σι, δπου επιθεώρησα; τον στόλον
διέταξε νά καταλάβη ούτος επί τής έφόδ'ου άπασαν την ίζω παρα­
λίαν, παρατασσόμενος παρά τε την χλυσιν καί το επί τής ΙΙροπον-
τίδ'ος τείχος μέγρι τού Βλάγκα Μποστάνι. Μεθ’ ο έπιστρέψας εις τό
στρατήγιον, επέσπευσε την συμπλήρωσιν των παρασκευών, ετοίμασα;
προ; τοΐ; άλλοι; περί τάς διςχιλίας τειχομαχικάς κλίμακας, αίτινες
διενεμήθησαν εις δλον τον στρατόν καί τον στόλον. Ο βομβολισμος
εζηκολούθησε μέχρι τής 4 μ. μ. δτε έκόπασεν. Α λ λ ά δι.’ όλης ταύ-
της τής ημέρας δεν έπαυσαν άλαλάζοντα τά τύμπανα, και τό έσπέ-
ρας έγένετο τρίτη και τελευταία φωταψία, λαμπροτέρα των προηγου­
μένων, καί βοή φοβερά, μέχρι τού μεσονύχτι'υ, δτε έσβυσαν τά πυρά
καί κχτεσίγχσεν ο θόρυβος ινα άναπαυθώσιν οί άνδ'ρες επ’ ολίγον.
Δ ιότι οι αύτόπται μάρτυρες Φραντζής καί Βάρβαρος ούδεμίαν έπιτρέ-
πουσιν αμφιβολίαν δτι ή έφοδος ήρζατο τρεις περίπου ώρας πριν ή άνα-
τείλν) ή τής 29 ημέρα. Τό δ'έ παρά τού Κριτοβούλου λεγόμενον, δτι
περί δειλήν τής προτεραίας έγένετο, είναι μία των πολλών ακριτομυ­
θιών ών βρίθει ή ιστορία αυτού. Ε ίναι αληθές δτι καί δ Δούκας περιέ-
πεσεν εις το αυτό λάθος* άλλα δ Δούκας είναι τούλά/ιστόν έν πολ­
λοί; ά λλοι; ακριβέστατος, ενώ θαρρούντως δυνάμεθα νά είπωμεν, δτι
ή τού Κριτοβούλου άφήγησις είναι μάλλον γύμνασμα ρητορικόν ή κ ι­
στα περί τής αλήθειας κηδόμενον ή έργον άξιον δπωςουν τού τής ιστο­
ρίας ονόματος.

-Τοιουτοτρόπως διήλθον αί τρεις έκεΐναι ήμ·ρα ι έν τώ όσμανικώ

στρατοπέδω. Ά λλο ία δε παντάπασιν ύπήρζεν ή οψις τής πό / εως έν
τω αύτω διαστήματι. Ό μέγας βεζύρης Χ α λήλ πασάς έσπευσε νά δ ια ­
μήνυσή τω βασιλεί τά έν α*ω συμβουλίψ άποφασισθέντα καί «παρή-
νβι αυτόν, μή φοβείσθαι διότι έν τοΐς πολέρ,οις άδηλός έστιν ή τύχη
πολλάκις.» 'Αλλά καί άνευ τού μηνύματος τούτου εύκολον ήτο εις
416 Τα εν Κωνσταντινουπόλει κατά τάς 3 προ τής εφόδου ήμέρας.

τούς χριστιανούς να νοήσωσιν εκ των φωταψιών, των κραυγών και

των κινήσεων τού στρατοπέδου των πολεμίων, ότι επλησιαζεν ή κρί­
σιμος ήμερα. Και ό μέν πολύς όχλος κατελήφθη ύπό φόβου* οί δε ευά­
ριθμοι άλλα λογάδες μ α χη τα ι έδιπλασίασαν τον ύπερ τής αμύνης
ζήλον. Προς παραμυθίαν τού πλήθους και ένίσχυσιν τού θρησκευτικού
αυτού αισθήματος, ό βασιλεύς ό'ιέταξεν ίνα αρχιερείς, ίερεΐς καί μονα­
χοί, συνεπαγόμενοι τά θεία έκτυπώματα, ιδία δε την έν τή μεσαιω­
νική ημών ιστορία τοσάκις θαυματουργήσασαν εικόνα τής πσνυπερά-
γνου Θεοτόκου, την καλουμ,ένην 'Ο δηγήτριαν, περιέλθωσι τά τείχη
τής πόλεως ίκετεύοντες τον Θεόν ί'να γίνη ιλεως τή κληρονομιά αυ­
τού, καί επικαλούμενοι τάς πρεσβείας τής πολιούχου εκείνης δι* ής
από τοσούτων έλυτρώθη ή βασιλεύουσα κινδύνων καί παρηκολούθησε
την λιτανείαν ταύτην λαός αναρίθμητος, μάλιστα δ'έ γυναίκες καί
παίδες κράζοντες μετά δακρύων τό «Κύριε έλέησον.» Προ πάντων
όμως τή 2 5 εφρόντισεν ο βασιλεύς να πληρωθώσι κατά το δυνατόν
τά όλεθρίως αύξάνοντα ρήγματα' επί τούτω S i έσωρεύοντο είς τά
τ είχ η σάκκοι μεστοί ερίων, ή έπεφοοεΐτο ύλη παντοία, λίθοι καί ξύλα
καί φάκελοι χόρτο>ν παντοδαπών μετά πηλού μεμιγμένων, καί εμ-
προσθεν επετίθεντο δέρρεις καί διφθέραι, προκαλύμματα κατά τού πυ­
ράς. Συγχρόνως ο ’Ιουστινιανός έζήτησε παρά τού Λουκά Νοταρά πυ­
ροβόλα τινά, ϊνα S ι’ αυτών ενισχύσν) την μάλλον παντός άλλου ση­
μείου κινδυνεύουσαν πύλην τού 'Ρωμανού. Δυςτυχώς ο μέγας δούξ
οςτις δεν έπαυσε μέχρι τέλους έντίμως άγωνιζόμενος, δεν έ'παυσεν όμως
ένταυτώ δυςφορών κατά τών Λατίνων. "Οθεν άπεποιήθη τά ζητού­
μενα πυροβόλα, αξιών ότι είναι καί είς αύτόν αναγκαία. Ε π ειδ ή Si
ο ’Ιουστινιανός εφρόνει εύλόγως οτς ήσαν όλιγώτερον απαραίτητα είς
τό παρά τον λιμένα τείχος, συνέβη μεταξύ αυτών δ'ιένεξις δεινή καί
κατά μικρόν έξετραχηλίσθησαν είς τοσαύτας αμοιβαίας ύβρεις, ώςτε
επί τέλους b δριμύς ’Ιουστινιανός «Προδότα, ανέκραξε, δεν ήξεύρω τί
μ ’ εμποδίζει νά σέ σφάξω τώρα αμέσως διά τού ξίφους τούτου» (Ο
traditor, λ έγει b Ζορζής Δολφίνος, et che me lien che adesso non
te SCanna cum questo pugnal). Τότε παρενέβη ό βασιλεύς καί διά
τού αξιώματος αύτού καί τού συνήθους μειλιχίου τρόπου κατηύνασε
τήν epiv , πείσας έκαστον τών πρωταγωνιστών εκείνων νά έπιστρέψγ) είς
τον έπιτραπέντα αύτω τόπον καί νά έκπληρώση τήν ύπηρεσίαν αύ­
τού. Ή δέ αλήθεια είναι οτι λαμπρός μάλιστα άπεδείχθη κατά τάς
 Τά εν ΚωνσταντινουπόΧεί χατά τάς 3 π οο τής εφόδου ημέρας. 417

ημέρας έκείνας δ ’Ιουστινιανός, τά πάντα επισκοπών καί έν πάσι προ-

χιν^υνεύων, καί σωτήρ καί λυτρωτής πχρά πάντων φημιζόμενος* αυτός
δε 6 σουλτάνος θαυμάσας την αρετήν του άνό'ρός, άπεπειράθη νά τον
ό'ελεάση δι* αμοιβών εξαίρετων, ώς βεβαιοΰσιν b Αεονάρ^ος 6 Χίος καί
ο Ζορζής Δολφΐνος* άλλα, μάτην. Τά πράγματα όμως έμελλον νά
χατισχύσωσι τής ό'ραστηριότητος καί τής άνίρείας, ήν άλλως τε ά-
παντες οί αμυνόμενοι έπε$είξαντο κατά τό μάλλον καί ή ττο ν ύ'ιότι
τήν επιούσαν λ. ν .'τ ά ρήγματα συνέβαινον τοσούτον πολλά καί α λ­
λεπάλληλα, ώςτε μόλις <£ιωρθούτο έν, καί εν τω άμα ή πάλιν εις χ ά ­
σμα μετεβάλλετο, ή ετερον ίιηνο ίγετο . Το ^έ εργον άπέβαινε τόσω
ό'υςχερέστερον οσφ τινές των αστών, μ η ίέ έν τή ύστάτη ταύτγ) ώρα
λησμονούντες τό ι#ιον συμφέρον, δεν έπείθοντο νά παρέχωσι τήν ά-
ναγκαίαν ύλην καί εργασίαν πριν ή πληρωθώσι τήν τιμήν αυτής. Ένω
λοιπόν ε"ξω τού τείχους μία έπεκράτει θέλησις, και πειθαρχία αυστη­
ρά, καί ευθυμία επί τφ προκειμένω άγώνι, καί $αψίλεια πάντων τών
/ρησίμων, ανθρώπων, γ ρημάτων, τροφών, ύλικού, εντός τού τείχους
ταύτα μέν πάντα ήσαν μεμετρημένα, άθυμία δε κατείχε τάς ψυχάς
καί ^ιχόγοια ό'έν έπαυεν υφιστάμενη μεταξύ ιθαγενών καί ξένων, με­
ταξύ Ενετών καί Γενουαίων, μεταξύ μαχομένων καί μή μαχομ,ένων,
ό δε Κωνσταντίνος ήναγκάζετο νά έπιτυγχάνγ) δι* ικεσιών τήν ύπα-
κοήν ήν b Μωάμεθ Β' έπεβαλλεν έν ανάγκη ό'ιά τού χρυσού ροπάλου
οττερ είχε συνήθως άνά χειρας καί όπερ έχρησίμευεν αύτφ Ι’να παιζτ,
άμα καί τιμωρή. Ά λ λ * όμως ούτε b βασιλεύς ούτε οί περί αυτόν μα-
χ η τα ί έγκατέλιπον τάς τάξεις. Τήν 28 b Κωνσταντίνος καί b ’Ιου­
στινιανός έπεθεώρησαν αύθις άπαντα τά τ είχ η , καί, συμπληρώσαντες
κατά τό ένόν τά έλλείποντα, εύ'ωκαν τάς περί άμύνης τελευταίας
ό'ιαταγάς καί οδηγίας. Περί δε τήν 4 μ. μ. ώραν, ότε διεκόπη b τών
πολεμίων πυροβολισμός άπήλθεν ο Κωνσταντίνος επί μικρόν εις τά
ένίότερα τής πόλεως, ί'να έπιτελέσγ, μέν τήν ό'ιαθήκην αυτού ώς βα­
σιλεύς, εκπλήρωσή ό'έ τά καθήκοντα ώς χριστιανός. Συναγαγών
πάντας τούς έν τέλει στρατιωτικούς τε καί πολιτικούς καί έχων ενώ­
πιον μέν αυτού τούς "Ελληνας, έκ ό'εξιών δε τούς Ενετούς καί έξ α­
ριστερών τούς Γενουαίους, έλάλησε πρώτον πρός τούς πρώτους. Υ π έ-
μνησεν ότι μάχονται υπέρ τεσσάρων τών μεγίστων τού κόσμου τού­
του αγαθών, τής πίστεως, τής πατρικός, τού βασιλέως ώς χριστού
Κυρίου, τών συγγενών καί φίλων. Λοιπόν, αδελφοί, προςέθηκεν, εάν
( έ λ α . LETOP· κ . ΠΛΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟΥ ΤΟΜ. ε '.) 27
418 Τά έν Κωνστανΐινουπόλει χατά τάς 3 προ >τής Εφόδου ήρ,έίας.

υπέρ ενός έκαστου έζ αυτών όφείλωρεεν νά άγωνισθώρ/.εν ρ/.έχρι θανά­

του, πολλω μάλλον υπέρ πάντων δρ,ού. Ώρεολόγησεν ότι δ κίνδυνος
είναι μ,έγας, αλλά ό'έν άπήλπισεν αυτούς καί έξηγήσας τούς λόγους
. ί ι ’ ούς ύπελάρεβανε την νίκην πιθανήν, προέτρεψε τούς στρατιιύτας νά
έπιτύχωσιν αυτήν πολερεούντες έπαξίως ρεέν τής καταγωγής ώς από­
γονοι Ε λλήνω ν καί 'Ρωρεαίων, έπαξίως ό'έ τού άθλου ύπέρ ου έτελεΐ-
το δ άγων, τής πόλεως εκείνης ήν άπεκάλεσι βοηθόν καί σκεπήν τής
πατρίό'ος, καταφύγιον των χριστιανών, ελπίδα καί χαράν πάντων τών
Ε λλήνω ν καί καύχηρεα πάσι τοις ούσιν ύπο την τού ήλιου ανατολήν.
Στραφείς δ ί τότε ένθεν ρεέν προς τούς έν ^εξιί: Ενετούς, ένθεν δε
προς τούς Γενουαίους έν αριστερά, έπήνεσε τήν ανδρείαν ήν έκάτεροι
έπεό'είξαντο εις ρευρίας προς τούς Αγαρηνούς σύμ,πλοκάς καί προέτρε­
ψε ν άρεφοτέρους άλληλο£ια$όχως νά άγωνισθώσιν αύθις έν τή <ύρα
ταύτη ώς δρεόπιστοι καί αδελφοί. Μεθ1 ο άποτείνων τον λόγον προς
πάντας, καιρός δεν είναι, άνεφώνησε, νά ε’ίπω πλείονα προς ύρεάς* εις
τάς χειρας ύρεών άνατίθηρει τό τεταπεινωρεένον ήαών σκήπτρον, ίνα
ό'ιασώσετε αυτό. Τούτο ρεόνον προςέτι παρακαλώ καί ό'έορεαι τής όριε-
τερας αγάπης· τηρήσατε τήν πρέπουσαν ύποταγήν εις τούς στρατη­
γούς, τούς ύ'ηρεάρχους, τούς έκατοντάρχας, διότι εάν ούτω πράζετε ελ­
πίζω εις τον Θεόν νά λυτρωθώριεν τού παρόντος κινδύνου* εις δε τούς
μέλλοντας νά πέσωσιν έν ούρανοις ριέν άπόκειται αδαμάντινος στέ­
φανος, έν τω κόσρεψ δε τούτω μνήρεη αιώνιος. Ταύτα άκούσαντες οι
περιεστώτες άνεβόησαν «άποθάνωμεν ύπέρ πίστεως καί πατρικός.»
Τότε έπορεύθη δ βασιλεύς ριετά τών. περί αυτόν, προς τον μέγαν εκεί­
νον τής τού Θεού σοφίας ναόν ον δεν έπέπρωτο πλέον νά ίδη, και
προςευξάμενος ρεετέλαβε τών άχ ράντων καί θείων ρευστήρίων. Έ π ειτα
υπήγε νά άποχαιρετίση τά ανάκτορα έν οίς τοσούτοι έπί τοσούτους
αιώνας έτελέσθησαν θρίαμβοι, νύν δε συνέβη σκηνή όντως κατανυκτι-
κή. Ό βασιλεύς σταθείς ολίγον ήτήσατο συγχώρησιν παρά πάντων
τών γηραιών αυτού λειτουργών καί ύπηρετών, δακρυρροών παρά δα-
κρυρροούντων. Καί από ζύλου ή έκ πέτρας εάν ήτο δ άνθρωπος, λ έ­
γει δ Φραντζής, δεν ήτο δυνατόν νά ρ.ή θρηνήση. Τελευταιον περί
τό ρεεσονύκτιον άπήλθον άπαντες εις τήν ώρισμ,ένην τάξιν ί'να άνα-
παυθώσιν έπί μικρόν. Μόνος δ βασιλεύς έν συνοδία τού πιστού
Φραντζή έπεχείρησε νά έπιθεωρήσγΐ πάλιν τά τείχ η καί τούς πύρ-
I ·
λ· .· . ’ Ο. ν
 Αί 4 άτρωταr μεγάλα·. scpooot λαμπρώς αποκρούονται. 419

γους, ινα πεισθή ore τά πάντα έχουσιν όσον οιόν τε καλώς και ότι οί
φύλακες γρηγορούσι

Μόλις όμως έφθαναν εις τούς Καλιγαρίους, ήτοι εις τό τμ ήμ α τού

αηχανικού Ίωάννου Γράντ, καί ήρχισαν νά δίδωσι σημεία ζωής τό
τε όσμανικόν στρατόπεδ'ον καί ο οσμανικός στόλος, μικρόν δέ μετά
την 2 μετά τό μεσονύκτιον ώραν έξερράγη διά ρ.ιάς η έφοδος ανευ
σημείου τίνος, Οπως καί προηγουμένως έγινετο. Ή έφοδος έφάνη ενερ-
γουμένη καί από τάς τρεις τού τριγώνου της πόλ^εως πλευράς’ καί
τούτο ίνα περισπάση, άπανταχοΟεν τάς δ'υνάμεις των πολιορκουμένων.
IΙράγματι όμως διευβύνθη ιδίως κατά των χερσαίων τειχών. Ο στό­
λος τού βεσίκτασι παρετάχθη μ.έν κατά τά προό'ιατεταγμένα παρα
τό στόμιον τού Κερατίου καί το παρά τή Προποντίό'ι τείχος, αλλά
διετέλεσεν απειλών μάλλον η επιτιθέμενος. Έντος τού Κερατίου κόλ­
που η έφοδος περκορίσθη εις τό βορειότερον τού τριγώνου τμ ήμ α , περί
τό καλούμενον Κυνήγιον. Τό δέ πλεΐστον μέρος τού παρά τον κόλ­
πον τείχους καί ιδίως τό από της πύλης τού Φαναριού μέχρι της ά-
λύσεως έμεινεν επί πολλάς ώρας άπρόςβλητον ένεκα τών περί αυτό
χριστιανικών πλοίων, προς ά η εν τω λιμένι διαβιβασθείσα οσμανική
μοίρα ουδέποτε, καί, καθ’ όλας τάς ειδήσεις όσας έ’χ ομεν, ουδέ κατά
την κρίσιμον ταύτην περίστασιν, έπεχείρησε νά άγωνισθή. Ό Ζαγα-
νός πασάς έπιθείς τά πυροβόλα αυτού επί της γεφύρας ήτις κατεοκευά-
σθη μεταξύ Χάσκιοϊ καί Κυνηγίου, καί πυκνώσας υπό την προστα­
σίαν τών πυροβόλων τούτων την ναυτικήν αυτού μοίραν, έπετέθη έκεΐ-
θεν κατά τού βορειότερου μόνον τούτου τμήμ,ατος, από τού όποιου
όμως γενναίως άπεκρούσθη υπό τού καρδιναλίου ’Ισιδώρου και τού
Λουκά Νοταρά. Ή δέ αληθής έφοδος έγένετο, ώς προείπομεν, επί τά
χερσαία τείχ η , καί ενταύθα πάλιν Ιδίως από τής πύλης τού Ρω μα­
νού μέχρι τού Εβδόμου καί κυριώτατα κατά τής πύλης τού 'Ρ ω μα ­
νού. Κατέναντι τού κρίσιμου τούτου σημείου παρέταξεν ό σουλτάνος
αλλεπάλληλα τρία σώματα, <ον τό μέν συνέκειτο εκ νεοσυλλέκτων καί
άλλων ήκιστα χρησίμ,ων άνδρών, τό δεύτερον έζ ατάκτων, το δέ τρίτον,
έν ώ έτάσσετο καί αυτός, άπηρτίσθη εκ τών γενιτσάρων καί τής άλ­
λ η ; κρατίστης στρατιάς. Καί έξέπεμψε κα τ’ άρχάς το πρώτον τών
σωμάτων τούτων έπί τω προδήλψ σκοπώ τού νά έξαντλήση τ ά ; δυ­
νάμεις τών πολιουρκουμένων, αδιαφορών περί τής τύχης του συρφε-
9 7*
420 At 4 πρώται μεγάλαι έφοδοι λαμπρώς αποκρούονται.

του εκείνου. Τ ί άπήντησαν έμπρος των ούτοι, δεν δυνάμεθα νά παρα-

στήσωμεν ακριβώς. Ή τάφρος είχε βεβαίως, εν μέρει τουλάχιστον,
πληρωθή κατά τάς τελευταίας μάλιστα, ημέρας, διότι μανθάνομεν δτι
ευθύς εξ αρχής έπετέθησαν κλίμακες επί τά τείχ η , 6 δέ Δούκας λέ­
γει ότι 6 ’Ιουστινιανός είχεν άναγκασθή προ ολίγου νά κατασκευάσω
άλλην τάφρον. ’Αλλά πού ; Βεβαίως όχι μεταξύ του εξω τείχους καί
της παλαιάς τάφρου, διότι έκεΐ οί έργάται ήθελον είναι καθ’ ολοκλη­
ρίαν εκτεθειμένοι εις τάς των πολεμίων βολάς. Καθ’ όλας λοιπόν τάς
πιθανότητας η νέα τάφρος ώρύχθη εις τά έν τή συνεχεία τού εξω τ ε ί­
χους παραχθέντα χάσματα, όπου οί όρύσσοντες διά της προστασίας
των σωζομένων ετι ένθεν καί ενθεν τμημάτων καί πύργων τού τείχους
τούτου καί προςέτι τού άκεραίου κατά το πλειστον εσωτέρου τείχους,
ήδύναντο μέχρι τίνος νά έργασθώσιν. "Ο τι S i τό εζω τείχος δεν είχεν
εντελώς κατεδαφισθή, ά λ λ ’ ϊστατο κατά μέγα μέρος όρθιον, διορθω-
θέν εις τά καταπεσόντα άκρα S ix σταυρωμάτων μεγάλων δοκών, καί
φακέλων κλημάτων καί άλλων υλών, καί αμφορέων μεστών γης, εξά­
γετα ι εκ τού ότι επί ίκανάς ώρας ό βασιλεύ; καί ό Ιουστινιανός μετά
3 0 0 0 άνδρών έμάχοντο έν τώ μεταξύ τών δύο τειχών περιοόλω, όπερ
ηθελεν είναι αδύνατον εάν τό εξω τείχος είχεν εντελώς έκλίπει. Καθό­
σον λοιπόν είναι δυνατόν νά σχηματίσωμεν έννοιαν τινα εκ τών σω­
ζομένων ατελών καί ασαφών ειδήσεων περί της καταστάσεως τών
πραγμάτων περί την πύλην τού 'Ρωμανού καθ’ ην στιγμήν ήρξατο ή
έφοδος, οι κατά πρώτον έφορρ.ήσαντες αφού έδεκατεύθησαν πόρρωθεν
υπό τών πετροβόλων, τών τουφάκων, τών βελών, τών σφενδονών καί
τού υγρού πυρός, έπλησίασαν καί την μέν άρχαίαν τάφρον εύχερώς
διεπέρασαν, προςέκοψαν δε εις τό εξω τείχος καί επ’ αυτού ήγωνίσθη-
σαν νά προςαρτήσωσι τάς κλίμακας. Ά λ λ ’ αί κλίμακες κατεκρημνί-
σθησαν οί δ* έπιτεθέντες άφού έδεκατεύθησαν καί έγγύθεν ύπό τών
περί τον βασιλέα καί τόν ’Ιουστινιανόν μαχητών, όπως πρότερον πόρ­
ρωθεν, ήναγκάσθησαν τελευταΐον νά τραπώσι* φεύγοντες όμως άπήν-
τησαν τό δεύτερον επιθετικόν σώμα ύπό τού οποίου καί μετά τού ο­
ποίου παρεσύρθησαν πάλιν τά λείψανα αυτών προς τά πρόσω. Καί έν
τούτοις αντήχησαν καθ’ όλην την πόλιν οι κώδωνες οί άναγγέλλοντες
τόν κίνδυνον καί οί μέν πλειστοι τών κατοίκων συνέρρευσαν εις τούς
ναούς έπικαλούμενοι τήν έξ υψους βοήθειαν, ούκ ολίγοι όμως εδραρ,ον
εις τά τείχ η κομίζοντες μέχρι τών έπάλξεων λίθους ους έσφενδόνιζον
 At 4 πρώτα» μεγχλαι έφοδοι λαμπρώς αποκρούονται. 421

έκείθεν κατά των πολεμίων. Ή δεύτερα έφοδος δεν άπέβη ευτυχέ­

στερα της πρώτης, τόσω μάλλον δσω οι παρειςπεσόντες εις τάς τάζεις
αυτής φυγάδες, ου μικράν ένέβαλον είς τούς έπερχομένους σύγχυσιν.
Οι άτακτοι δσω ρωμαλεώτεροι, δσω (/.άλλον ησκημένοι, δσω πείσμα-
τωδέστεροι και άν έδείχθησαν τού προεπιτεθέντος δχλου, θερισθέντες
όμως καθώς και εκείνοι πόρρωθεν και έγγύθεν και άδιαλείπτω ς από
τού εζω τείχους κατακρημνιζόμενοι, εκλινον ώςαύτως, εί καί μετά
μακρότερόν τινα αγώνα. Είς δε την δευτέραν ταύτην τροπήν ου μ ι­
κρόν συνετέλεσεν, ώς φαίνεται, καί τούτο, δτι δ σουλτάνος άγανα-
κτησας διότι τά τείχ η τοσούτον έτι ίσχυρώς άντετάσσοντο, διέταζε
τδ πυροβολικόν νά έκσφενδονίσ*/) αύθις έν τω μέσω της εφόδου τάς
σφαίρας αυτού, έζ ού ούκ ολίγος έγένετο φόνος καί παρά τοΐς έπιτιθε-
μένοις. Τότε έφώρμησεν αυτός δ Μωάμεθ μετά των γενιτσάρων καί
των άλλων λογάδων τού στρατού άντρων. «Δ εν ησαν πλέον άνθρωποι
αυτοί, αλλά λέοντες,» ανακράζει δ Βάρβαρος. Ά λ λ * δσω κεκμηκότες
καί άν διετέλουν εκ τού παρατεινομένου άγώνος οί της πόλεως πρό­
μαχοι, ύπέστησαν άπτοητως πάλιν την τρίτην ταύτην καί φοβερωτά-
την καταιγίδα. Ό φόνος περί τά τείχη έγένετο τοσούτος, ώςτε δ αύ-
τόπτης εκείνος μάρτυς βέβαιοι επανειλημμένως δτι 2 0 , 4 0 , 80 κα­
μηλών φορτία ηθελον είναι αναγκαία, ίνα παραμερίσωσι τούς νεκρούς.
Οί τζαουσάδες η ραβδούχοι της αυλής δεν επαυον διά. των σιδηρών
αύτών ράβδων καί διά β ο υ νεύ ρ ο /ν, έζωθούντες προς τά πρόσω τούς
κλίνοντας τά νώτα, καί δ σουλτάνος αυτός, δςτις παρηκολούθει έγ-
γύθεν την τελευταίαν έφοδον έλαύνων τά τά γμ α τα προς τά τ είχ η
καί δτέ μέν θωπεύων, δτέ δε απειλών, δεν έδίσταζεν, ως λέγουσιν, έκ
διαλειμμάτω ν νά μεταβάλη τάς άπειλάς είς έργον διά τού χρυσού αυ­
τού ροπάλου. Οι αντίπαλοι ού μόνον διά τών κλιμάκων άνέβαινον, α λ ­
λά καί επί τών ο/μων δ εις τού ετέρου, ίνα φθάσωσιν είς την άκραν τού
τείχους* δεινός δε εντεύθεν περί τε τάς άνόδους καί είς τάς είςόδους
διεζηγετο έκ τού συστάδην άγων μετά ζιφών έσπασμένων καί βοής
φοβέρας, καί φόνος πολύς έγίνετο εκατέρωθεν, ώςτε οί περί τον Κων­
σταντίνον καί τον ’Ιουστινιανόν άπαυδησαντες εΙχ?,ν αρχίσει νά κλι-
νωσιν, δτε δ Νικηφόρος Παλαιολόγος καί δ Δημήτριος Καντακουζη-
νός έπιδραμόντες μετά της έπιφυλακης, έτρεψαν τούς πολεμίους, και
έκ τών τειχώ ν καί κλιμάκων κακώς άπεκρήμνισαν.
 Τραύμα του ’ Ιουστινιανού. 'Τττογώρησ'.ς αύτου. ’Άόικοι υ.ου.φαί.

Ε ίχε δέ ήδη έξημεροίσει ή 29 καί έκυμάτιζεν είςέτι επί της πύ­

λης τού ’Ρωμανού ή άετοφόρος τού κράτους σημαία, ό S i βασιλεύς
άνέκραζεν άγαλλόμενος* «Συστρατιώ ται καί αδελφοί, ημών έστιν ή
νίκη, 6 Θεός ό υπέρ ημών πολεμεΐ,» οτε ετι λέγοντος αυτού ταύτα,
αίφνης ετραυματίσθη b Ιωάννης Ιουστινιανός S ιά βέλους, κατ' άλ­
λους μεν εις τον βραχίονα, κατ’ άλλους S i εις τον πόδα, κατά Si
τον Κριτόβουλον εις το στερνόν, καί άπήλθεν ινα δέση την πληγήν.
Περί της ύποχωρήσεως τού άνδρός τούτου έξηνέχθησαν κρίσεις άδικοι
επί 4 0 0 ήδη καί επέκεινα έτη. Τά πάθη των Ενετώ ν κατά τώ νΓε-
νουαίων, καί των Ε λλήνω ν κατά των ξένων, ωφελούμενα έκ της πε-
ριστάσεως ταύτης καί συμμαχήσαντα παρέστησαν τον πρωταγωνι-
σμόν εκείνον τού προκειρ,ένου μεγάλου δράματος ώς καταλιπόντα την
τάξιν άνευ ανάγκης, ώς άνανδρον, ώς προδότην, ώς παραίτιον της ά-
λώσεως, ή S i ύπό των συγχρόνων διαστροφή της αλήθειας, διαίωνι-
σθεισα μέχρι της σήμερον, παρέπεισε πολλούς των νεωτέρων ιστορικών
εις τό νά έπαναλάβωσι την τοιαύτην αδικίαν. Ό Βάρβαρος, οςτις ούδέ
μνημονεύει της πληγής αυτού, λέγει, ότι λειποτακτήσας καί διαδούς
την ψευδή είδησιν της τών Τούρκων εντός της πόλεως επιδρομής, έ-
δωκεν αφορμήν εις την άλωσιν· καί αυτός b Δολφΐνος, εί καί μετριώ-
τερον άποφαινόμενος, βέβαιοι, ότι η πληγή δεν ητο θανάσιμος, ονο­
μάζει την ύποχώρησιν αυτού φυγήν καί άξιοι ότι έδειξε την στιγμήν
ταύτην δειλίαν ολως άλλοτρίαν τής προτέρας γενναιότητος. Τοιαύτά
τινα ιστορεί καί ό Φραντζής, παρενείρων πρός τοΐς άλλοις ότι ή π λη­
γή αύ'τη ήτο «ολίγον τ ι·» κατά S i τον σχολαστικόν οπωςούν Χαλ-
κοκονδύλην, b ’Ιουστινιανός, ένω άπήρχετο S ιά τής πόλεως εις Γα-
λατάν, έρωτηθείς ύπό τού άγωνιώντος βασιλέως εϊ ποι πορεύοιτο, άπε-
κρίθη, «ώς ταύτη Θεός ύφηγειται τοις Τούρκοις.» Μόνος ό Δούκας
τού όποιου γνωσταί είναι αί πρός τούς Ρενουαίους συμπάθειαι άπο-
φαίνεται, ότι ό Ιουστινιανός «ούκ ήδύνατο ύπό τής πληγής ήρεμεΐν»
καί ότι προτρέψας τον βασιλέα νά εξακολούθησή θαρρούντως άνθιστά-
μενος, ύπέσχετο νά έπιστρέψη τάχιστα άμα περιποιηθείς ολίγον τό
τραύμα αυτού· διότι δεν τολμώμεν σχεδόν νά παραθέσωμεν την μαρ­
τυρίαν τού Κριτοβούλου καθ’ ον ή πληγή έγένετο x aip ia.b S i τραυ-
ματισθείς επεσε και άπεχομίσθη εις την id la v οχηνϊ)ν κακώς #χων.
Τό βέβαιον έν τούτοις είναι οτι ή π ληγή ύπήρξεν άν οχι άλλο σπου­
δαία, διότι μετά τινας ήμε'ρας ό Ιουστινιανός άπέθανεν εξ αυτής εις
 Ή πόλις εάλω έκ συγκυρίας» Ήρωϊκδς του Κ<υνσταντίνου θανατος* 4^3

Χίον, οπού άπέπλευσεν εκ του Γα λα τά , άρια γενομένης της άλώσεως*

καί ούό'έν ήττον βέβαιον είναι δτι 8 εν ήτο άνθρωπος νά τορνεύη φρά­
σεις κατά Χαλκοκονά'ύλην. Ό Φραντζής δςτις πικρότατα κατέκρινεν
αύτον είς την περίστασιν ταύτην παρατηρεί όμως δτι πολνλά ειπόντος
του βασιλέως, ονόεν άπεχρίναζο. Πώς 8ε νά πιστεύσωμεν οτι $ιεάω-
κε την ύπο του βαρβάρου άναφερομένην ε ιίη σ ιν περί της είςβολής
των Τούρκευν εις την πόλιν, ένω καθ’ ην στιγμήν έτραυματισθη, οί
πολέμιοι όχι μόνον 8 εν εί/ον ετι είςβάλει εις την πόλαν, άλλα είχον
απεναντίας λαμπρώς άποκρουσθή ; "Ινα άποίώσωμεν αύτω τοιούτο
ψεΰό'ος ενπρεπε νά παραίεχθώμεν δτι δ άνθρωπος δςτις επί 8ΰο περίπου
μήνας έπραξεν όσα ούίείς άλλος υπέρ της τιμής του ελληνισμού καί
της τού -χριστιανισμού σωτηρίας, δτι δ άνθρωπος ον είς μάτην ήγω-
νίσθη δ Μωάμεθ Β' νά ίελεάσ*/), μετεβλνηθη αίφνης καί χωρίς λόγου
είς αίσγ ιστόν προδότην. Ίσως το πολύ ήό'ύνατο, καίτοι ύπό της π λ η ­
γής αυτού βασανιζόμενος, νά εγκαρτέρηση, εις την τάξιν αυτού, ινα
μετά μίαν η ά'ύο ώρας συναποθάνγ; έν αύττ) μετά τού Κωνσταντίνου*
ίσο^ς* άλλα μεταξύ θυσίας ύπέρ άνθρωπον καί ύ'ειλίας η προδοσίας,
τδ χάσμα είναι μέγα. Καί έπειτα 8εν είναι αληθές δτι ή ύποχώρη-
σις τού ’Ιουστινιανού έπήγαγε την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως.
Ή ύποχώρησις αυτή έπροξένησε μεν άκαριαίαν άθυμίαν καί σύγχυσή/
παρά τοΐς ημετέροις, ή άλιυσις δμως συνέβη έξ άλλης δλο^ς ά'ιόλου
αιτίας. Οι δσμανί^αι. νοήσαντες την ταραχήν της φρουράς, έπανέ-
λαβον πεισματωό'έστερον την εφοά'ον. Εις των γενιτσάρων ονόματι
Χασάν, άνήρ γιγάντωσης, κρατών ύπέρ κεφαλής τη, αριστερά χεερί
τον θυρεόν καί σπασάμενος τη, ά'εξια το ξίφος ώρμησεν επί το τείχος*
είποντο 8ε αύτω έτεροι περί τούς 30. Κ α ί 18 μέν άπεκρημνίσθησαν
αμέσως* δ 8ε Χασάν κατώρθο^σε νά άναβτ) καί κατόπιν αυτού έπήλ-
θον πολλοί άλλοι, ώςτε φονική έγένετο αύθις επί των τειχών συμπλο­
κή, αλλά καταβληθέντος επί τέλους τού Χασάν καί πολλών πεσόν-
των, ,ηναγκάσθησαν οι λοιποί νά ένά'ώσωσιν. "Οθεν η έφοδος ή γενο-
μένη ρ.ετά την ύποχώρησιν τού ’Ιουστινιανού άπεκρούσθη δπως καί αί
προηγούμεναι.

Ή έπίθεσις δμως έγίνετο, καθ’ ά προείπομεν, κυρίως μέν κατά της

πυλη,ς τού 'Ρωμανού, συγχρόνως 8ε καί καθ’ δλου τού περιβόλου τού
μεταξύ τής πύλης ταύτης καί τού Έβό'όμου. Κ αί επί πολλάς μέν ώ­
 424 Ή πόλις έάλιυ εκ συγκνρί/ς. Ηρωικός του Κωνσταντίνου θάνατος.

ρας ούίέ προς τούτο τό μέρος κατώρθωσάν τι οί πολέμιοι, αίφνης ό'έ χ-

προςίόκητόν τι περιστατικόν είςήγαγεν αυτούς τελευταίον εντός της πό-
λεως. Εις το κατώτερον των βασιλείων τού Έβδομου τμήμα υπήρχε πυ-
λίς υπόγειος προ πολλών χρόνων ασφαλώς πεφραγμένη. Ή πυλίςαύτη
είχεν άνοιχθή προ ολίγων ημερών, ΐν * ό'ιευκολυνθώσιν αί έκείθεν εζοό'οι
της φρουράς κατά τών πολεμίων καί επειδή ητο μικρά καί αφανής, εί-
χον λησμονήσει νά την φράξωσιν αύθις κατά την πρωίαν της έφόό'ου.
Ταύτην λοιπόν την πυλίό'α άνακαλύψαντες κατά τύχην τινές τών ο-
σμανιδών τών περί τό Έβό'ομον μαχομένων, παρειςήλθον όΥ αυτής εις
τήν πόλιν κα τ’ άρχάς περί τούς πεντήκοντα, έπειτα αμέσως πλειότεροι,
άλλοι S i πάλιν ύπό τών προςελθόντων βοηθούμενοι άνέβησαν 0ιά τών
τειχών, ώςτε εντός ολίγου πολυάριθμοι γενόμενοι έτράπησαν ίε ζ ια προς
τάς πύλας Μυριανό'ρον (Άόριανουπόλεως), Χαρσίαν, καί ίόίως πρός
την πύλην τού 'Ρωμανού κατά νώτον τού βασιλέως, ενώ δ σουλτάνος
πληροφορηθείς τά γενόρ.ενα, έπετίθετο σφοίρότερον κατά μέτωπον.
Σ τ ιγ μ ή φοβερά! Ό Κωνσταντίνος, όςτις επί τέσσαοας ή ίη ώρας εί·
χεν αποκρούσει τέσσαρας μεγάλας έφορους καί ήλπιζεν ότι επί τέλους
θέλει κατισχύσιι της επίμονης τού Μωάμεθ Β \ είό'εν άπροςό'οκήτως
τούς πολεμίους είςβαλόντας εντός τών τειχών καί εαυτόν πανταχόθεν
περικυκλωθέντα. Τότε άπηλπίσθη· καί κεντήσας τον ίππον ώρμησεν
. εις τό πυκνότερον τών αντιπάλων στίφος άγωνιζόμενος ώς ό έσχατος
τών στρατιω τών ικ α ί τό αίμα ποταμηίόν έκ τών πο#ών και τών
χιιρών αυτού ενρρεε,» λέγει ό Φραντζής. Περί αυτόν S i έρ,άχοντο ού-
ίέ ν ήττον άπεγνωκότες ό Φραγκίσκος δ Τολητινός, δ Θεόφιλος ΙΙα-
λαιολόγος, έτεροι Παλαιολόγοι οί έπικαλούμενοι Μ ετοχιταίοι, πατήρ
καί παι^ες, δ Καντακουζηνός, δ ’Ιωάννης δ Δ αλμάτης, άναχαιτίζον-
τες μέν τούς όπισθεν επελθόντας, άποκρημνίζοντες Si τούς επί τά τ ε ί­
χη άναβαίνοντας. Κ αί δ αυτός άγων έτελείτο περί την Χαρσίαν πύ­
λην καί περί την Μυρίανόρον. Ό γηραιός της Χαρσίας φρούραρχος, δ
θεόόωρος Καρυστινός ό'έν άναφέρεται* ά λ λ ’ οί άό'ελφοί Βροζάρό'οι, οί
περί την Μυριανό'ρον τεταγμένοι, φημίζονται επί τοίς κατορθώμασιν
αυτών ύπό τε τού Φραντζη καί τού Ζορζη Δολφίνου. Τελευταίον όμως
ηναγκάσθησαν πάντες νά ένό'ώσωσιν εις τον από στιγμής εις στιγμήν
κορυφούμενον χείμαρρον. Οί πλεΐστοι τών άνωτέρων αξιωματικών εί-
χον πέσει· δ Θεόφιλος ΓΙαλαιολόγος, όλοι οι Μ ετοχιταίοι, δ Καντα­
κουζηνός, δ Τωάννης Δαλμάτης καί σύν αύτοίς 8 0 0 λογάό'ες άνό'ρες
 ΓΤρώται τής ά λω σ ε ω ζ περιπέτειαν Κηδεία του Κυίνσταντίνου. 425

"Ελληνες τε καί Λατίνοι. Οί δέ λοιποί συμ,παρεσύρθησαν μετά του

σμ,ήνους των πανταχόθεν έπιδραμόντων. Την στιγμ,ήν ταύτην 6 βασι­
λεύς ανέκραξε κατά Δούκαν, «δεν υπάρχει χριστιανός να λάβ*/) την
κεφαλήν μ ο υ ;» Κατά δέ τον Κριτόβουλον* « ή πόλις άλίσκεται, και
εγώ ζώ ε.τι ;» Μόλις 0* έπρόφερε τάς λέξεις ταύτας καί εις των Τούρ­
κων έπλήγωσεν αυτόν κατά πρόσωπον Ό Κωνσταντίνος απέόωκεν
αμέσως την πληγήν, άλλ* έτερος εκ των όπισθεν, έπήνεγκε κα τ’ αυτού
τραύμα καίριον ώςτε ό βασιλεύς επεσεν, όπως και ή πόλις· ουχι ότε
κατά μέτωπον προςεβλήθη, αλλά κατά νώτον βληθείς, επεσεν εν r, ές
αρχής ελαβε τάξει καί έ’μεινεν έκει κατά γης κείμενος μεταξύ μυριων
άλλων νεκρών, διό τι, καίτοι φορών τά ερυθρά πέδιλα έν οις ησαν
κεντημένοι χρυσοί αετοί, δεν παρετηρήθη τις ήτο ύπο των ανθρώπων
εκείνων οϊτινες έσπευδον εις τά ενδότερα τής πόλεως επί αρπαγή
καί λεία.

Τωόντι άπασα ή πόλις ήτο ήδη εις την διάκρισιν τών πολεμ,ίων*
διότι μύθος είναι τό παρά τού Δ. Καντεμέρου, έν τή παρελθούσγι ε­
κατονταετηρίδά ^ηθέν ότι τό ήμισιί καί μάλιστα τό άξίολογώτερον
τής πόλεως ήμ,ισυ 0έν παρεδόθη είμή διά συνθήκης· μ,ύθος έπαναλη-
φθ^ίς καί ύπό τινων εκ τών ήμ,ετέρων, ως εξάγεται εκ μιας τών ση­
μειώσεων τής εκκλησιαστικής ιστορίας τού Σέργιου Μακραίου. Κ ατά
την κοινήν όμ,ολογίαν όλων τών συγχρόνων, Ε λλή νω ν, Φράγκων καί
Τούρκων, ή πόλις άπασα έκυριεύθη, άνευ συνθήκης ούδεμ.ιάς. "Ολοι
σχεδόν οί πρόμ,αχοι τών λοιπών του περιβόλου τμημ,άτων, άμα μ«α-
θόντες τήν έκπόρθησιν τών πυλών τού 'Ρωμανού, τής Χαρσίας καί
τού Μυριάνδρου, καί νοήσαντε; οτι θέλουσι κυκλωθή, ύπενέδωκαν ζη-
τήσαντες έκαστος όπως ήδύνατο τήν σωτηρίαν αυτού* όλοι σχεδόν,
καί αυτός ο Λουκάς ό Νοταράς, όςτις μέχρι τής ώρας εκείνης τοσού-
τον γενναίως είχεν αποκρούσει τάς προςβολάς τού Ζαγανός πασά επί
τού Κερατίου κόλπου. Ιΐανταχού αί αύτοκρατορικαί σημ.αίαι κατερ-
ρίφθησαν καί άνεστηλώθη άντ* αυτών ή ήμ.ισέληνος. Ε π ε ιδ ή 0έ καί
τά πληρώμ,ατα τού περί τά τ είχ η τής ΓΙροποντίδος στόλου, τά όποια
κατ’ ούδέν εις τήν άλωσιν συνετέλεσαν, καταλιπόντα τά πλοία αυτών
είςώρμ,ησαν ώςαύτως επί τάς πύλας τού μέρους εκείνου, ή πόλις κα-
τεκλύσθη ουτω πανταχόθεν ύπό αγρίου καί άναριθμ.ήτου πλήθους* ουδέ
συνέρριυσα* στρατιώ ται μόνον καί ναύται άλλα καί ιερωμένοι, καί
426 Πρώται τής όλώσεως περιπέτειαν Ινηοεία του Κωνσταντίνου.

ύπηρέται, «κα ί αυτοί οί βόσκοντες τάς ήρ,ιόνους, και οί μάγειροι πάν-

τες.» Καί ήρχισεν ουτω ή τριήμερος λεηλασία ή έπαγγελθεΐσα ύπό
του Μωάμεθ β ' προ τής εφόδου. Ή σφαγή σχετικώς δεν έγένετο με­
γά λη . Κ α τ’ άρχάς έφονεύοντο πάντες αδιακρίτως, άνθιστάμενοι καί
φεύγοντες, άνδρες. γυναίκες, παΐδες* αλλά μετ* ού πολύ ή πλεονεξία
κατισχυσε τής έχδικήσεως καί οί νικηταί ήρκέσθησαν εις την αιχμα­
λωσίαν των νικηθέντων, ΐνα χρηματολογήσωσιν εκ τής πωλήσεως αυ­
τών. Ό Δούκας λέγει δτι μετά την άλωσιν έθσ.νατώθησαν άνδρες
μ α χ η τα ί περί τούς διςχελίους* καί ό Κριτόβουλος άξιοι οτι παρ’ ολον
τον πόλεμον καί εν αυτή τή άλώσει κπέθανον Ιθαγενείς καί ξένοι σύμ-
παντες άνδρες, και γυναίκες, καί παΐδες εγγύς που τετρακιςχίλιοι. Έν*
τω μέσω δε τής φοβέρας συγχύσεως καί ταραχής, ήτις έπεκράτησε
κατά τάς απαίσιας έκείνας ώρας, οί πλεΐστοι των έπιζησάντων αρχη­
γών τού στρατού ήδυνήθησαν νά σωθώσιν, ιδίως οί αδελφοί Βροζάρ-
δοι, ό λιμενάρχης Άλοΐσιος Διέδος, b 'Ιερώνυμος Μοροζίνης, ο Γ α ­
βριήλ Τρεβιζάνος καί έτεροι ούκ ολίγοι, πάντες ξένοι, διότι έκτος τού
Λουκά Νοταοά, άπαντες οι άλλοι "Ελληνες αρχηγοί έπεσον. Αυτά
τά παρά τήν άλυσιν τεταγμένα πλοΐα κατώρθωσαν νά. διαφύγωσιν'
εάν δε διαρκούσης τής πολιορκίας δεν ήθελον άφοπλισθή τινές των έν
τω λιμένι νηών, ΐνα τά πληρώματα αυτών χρησιμεύσωσιν εις τάς επί
τής ξηράς επάλξεις, ήθελον καί ταύτα δυνηθή νά άποδράσωσι, διότι-,
καθ’ ά προ μικρού εΐπομεν, τά πληρώματα τού οσμανικού στόλου τού
σταθμεύοντος παρά τό επί τή Προποντίδι τείχος είχον άπέλθει προς
λεηλασίαν, ώςτε τά κενά αυτού σκάφη ήσαν καταδεδικασμένα νά
θεωρώσιν άπρακτούντα τούς απερχομένους. Οί επισημότεροι των αίχ-
μαλωτευθέντων ήσαν b καρδινάλιος ’Ισίδωρος, όςτις μεταμφιεσθείς έ-
πωλήθη ώς κοινός δούλος εις Γαλατάν, από τού όποιου κατώρθωσε νά
διαφύγη βραδύτερον ό Ενετός πρόξενος ’Ιερώνυμος Μινότος, ό ’Ισπα­
νός πρόξενος Πέτρος Ίουλιανός* ό ιστορικός Φραντζής, όςτις έξηγορά-
σθη έπειτα καί περιεσώθη εις Πελοπόννησον, αφού είάεν όμως τάς
καλλίστας αύτού θυγατέρας είςαχθείσας εις τό χαρέμιον τού σουλτά­
νου* τελευταΐον ό Λουκάς Νοταράς, όςτις συνελήφθη μετά τής συζύ­
γου καί των τέκνων έν τω ιδίω οΐκω μετά μικράν τινα άντίστασιν καί
έμεινε κατ’ άρχάς έν αύτω φυλαττόμενος έκ διαταγής τού σουλτάνου.
Ά πέθανε δέ τότε καί ό όσμανίδης ήγεμονοπαις Ούρχάν. Ό Ούρχάν
όςτις ήτο τε ταγμένος εις τό παρά τή Προποντίδι τείχος, μεταμφιε-
 Ποώται τή: άλώσεως περίπέτεια*. Κηδεία του Κιονσταντίνου. 457

σθείς εις μονάχον οτε είςέβαλον έκεΐθεν οί πολέμιοι, έρρίφθη διά μιας
τοζοβολικής θυρίδος του πύργου έν ώ διέτριβε, και πεσών κατά γης
συνελήφθη κατ’ άρχάς ώς κοινός αιχμάλωτος* μ ετ' ολίγον όμως ποο-
δοθείς ύπό ενός τών συναιχμαλώτων λαβόντος ώς αντάλλαγμα την
ιδίαν ελευθερίαν, άπεκόπη την κεφαλήν, ήτι'ς άπεστάλη αμέσως εις
τον σουλτάνον
Το παράδοξον είναι ότι εάν πιστεύσωμεν τον Δούκαν οί υίο'ι καί αί
θυγατέρες τού Νοταρά κατελήφθησαν είς τάς κλίνας αυτών ύπο τών
όσμανιδών οιτινες είςήλασαν είς την οικίαν τού μεγάλου δουκός* «ήν
γάρ ο μάϊος φέρων είκοσιν εννέα καί ο πρωινός ύ'πνος ήδύς ήν έν όφ-
θαλμοίς τών νέων καί νεανίδων.» Τοσαύτη ητο η πεποίθησις αυτών
οτι η έφοδος αύτη θέλει αποκρουσθή όπως αί προηγηθείσαι άλλα ι.
Και άλλοι δέ τά αυτά έφρόνουν, ώς επιμαρτυρείται ύπο ετέρου γεγο­
νότος παρά τού αυτού Δούκα άναφερομένου. Έ τ υ χ ε , λέγει, έν τά) φο­
βερά ταύτη ημέρα τής συντέλειας τής πόλεως νά εορτάζεται καί πα-
νηγυρίζεται ή μνήριη τής o<rtoμάρτυρος Θεοδοσίας. Ό θεν άφ* έσπέρας
μέν πολλοί καί πολλαί ειχον διανυκτερεύσει έν τη σορφ τής Όσιας, το
Si πρωί ημέρας γενομένης ε“τι πλείονες άπήρχοντο είς προςκύνησιν
μετά τών γυναικών αύτών, αίτινες περικεκαλλωπισμέναι καί περικεκο-
σμημέναι ούσαι έφερον κηρούς καί θυμιάματα, ότε αίφνης συνελήφθη-
σαν ύπο τών πολεμίων. Ά λ λ * εάν πολλοί τοσούτον είχον θάρρος είς την
έκβασιν τού άγώνος, οί πλείστοι, άμα άκούσαντες τούς κώδωνας τούς
άναγγείλαντας τον κίνδυνον, εδραμον είς τάς εκκλησίας, έπικαλού­
μενοι τάς πρεσβείας τής Θεοτόκου. "Οτε δε περιεχύθη ή α γγελία ότι
έάλω ή πόλις, πάντες ώς εκ συνθήματος ένος συνέρρευσαν είς τον μέ-
γαν ναόν τής τού Θεού σοφίας* διό τι, λέγει 6 αυτός ιστορικός, ήσαν προ
πολλών γρόνων άκούοντες παρά τινων ψευδομάντεων, OTt οί Τούρκο*
μέλλουσι μεν νά κυριεύσωσι την πόλιν καί νά κατακόψωσι τούς κα­
τοίκους αυτής άχρι τού κίονος τού μεγάλου Κωνσταντίνου άλλα μετά
ταύτα καταβάς άγγελος, φέρων ρομφαίαν, παραδιύσει αυτήν τε καί
την βασιλείαν άνωνύμψ άνδρί παρά τφ κίονι ίσταμένω, άπερίττω δε
καί πενιχρφ, καί έρεί αύτφ «λά βε την ρομφαίαν ταύτην καί έκδίκη-
σον τον λαόν Κυρίου.» Τούτου γενομένου οι Τούρκοι θέλουσε τραπή,
οί δέ χριστιανοί καταδιώζουσιν αυτούς κόπτοντες 'καί έζελάσουσιν εκ
τής πόλεως καί εξ άπάσης τής Δύσεως καί έκ τών τής Α νατολής με­
ρών άχρις όρίων Περσίας έν τφ τόπφ τφ καλουμένω Μονοδενδρίω,
4$8 Πρώτα- τής άλώσεω; περιπέτειχι. K r is ta του Κωνσταντίνου.

Εις ταύτην πιστεύοντες την προφητείαν εσπευσαν πάντες νά κατα-

λειψωσι τον κίονα του σταυρού έξόπισθεν αυτών καί νά συρρεύσωσιν
εις την μεγάλην εκκλησίαν. Ά π έβ η δε τό πλήθος τοσούτω μειζον,
οσω πολλοί [Λεν σωφρονέστεροι είχον ζητήσει νά ό'ιαφύγωσι διά των
πλοίων, ά λ λ ’ οι πυλωροί τής πόλεως, ύπο τού αυτού χρησμού οίστρη-
λκτούμενοι, έκλεισαν τάς θύρας τού παρά τον Κεράτιον τείχους καί
έ'οριψαν τάς κλεΐς εις την θάλασσαν. "Οθεν εντός ολίγου b ύπερρ.εγέ-
θης εκείνος ναός έγένετο πλήρης άνδρών και γυναικών, οι δ* αναρίθ­
μητοι ourot όγλοι, κλείσαντες τάς θύρας καί ιστάμενοι κάτω καί άνω
έν τοϊς πεοιαυλίοις καί εν παντί τόπω, περιέμενον σωτηρίαν Ά λ7ά
δεν παρήλθε πολλή ώρα καί οι Τούρκοι είςβαλόντες ξιφήρεις ήρχισαν
ν* άρπάζωσιν έκαστο; καί νά δεσμεύωσι τον ίδιον αιχμάλωτον, απά-
γοντες αυτούς ώ; άγέλας καί ποίμνια προβάτων άλλοι δέ έτράπησαν
επί τά ιερά καί πολύτιμα τής εκκλησίας σκεύη καί κειμήλια καί τάς
άγιας εικόνας, διαρπάζοντες τά πάντα, ώςτε έν ριπή οφθαλμού ό ναο;
έμεινε ν έρημος καί γυμνός τών κοσμημάτων αυτού Ουδέ εις ταύτα
άρκούμενοι έξετραχηλίσθησαν εις πολλήν άλλην κατά τών αιχμα7^ω-
των ακολασίαν καί πολλάς έπεχείρησαν έν τω ναφ καταστροφάς.
Τοιαύτα έγίνοντο ενταύθα τε καί απανταχού τής πόλεως. Μετά δε
την πρώτην τυφλήν ορμήν τήν έπκγκγούσαν τοσαύτας ανωφελείς σφα-
γάς, ή λεηλασία ύ'ιωργκνώθη μετά παραδόξου τάζεως. Κατά τον
Βάρβαρον προ πάσης οικίας, μονής καί εκκλησίας εις ην ενεβαλλον
Μουσουλμάνοι, άνεστηλούτο μικρά σημαία ως τεκμήριον ότι κατελη-
φθη το οικοδόμημα καί ότι οι κατόπιν έπερχόμενοι δεν δικαιούνται
πλέον νά ειςέλθωσιν εις αυτό. Τοιαύται δε σημαίαι ηοιθμούντο κατά
τάς ημέρας εκείνα; καθ’ όλην τήν Κωνσταντινουπολιν περί τάς $ 0 0 ,0 0 0 ,
διότι εις πολλά οικοδομήματα άνηρτήθησαν 10 σημαΐαι. Καί έν τού­
το ι; προϊούσης τής ημέρας εφθασεν ή μεσημβρία. Τότε b Μωάμεθ Β
όςτις δεν ήθέλησε κατ’ άρχάς νά γίνη μάρτυς τής λεηλασίας, άπεφά-
σισε τελευταίον νά ειςελάση εις τήν πόλιν διά τής πύλης τής Άάρια-
νουπόλεως ή Μυριάνδρου έν συνοδία τών βεζυρών καί τών αυλικών
καί τών σωματοφυλάκων, καί έπορεύθη κατ’ ευθείαν προς τον ναόν
τής τού Θεού σοφίας. Ε κ ε ί άφικόμενος αφιππέυσε καί είςελθών έξέστη
έπί τή θέα. Παρετήρησε S i αμέσως στρατιώτην θραύοντα διά πελε-
κεως ένα τών λίθων τού έδάφους. Δ ια τί, είπε, προξενείς τήν ζημίαν
τα ύ την; Ό δέ άπεκρίνατο, ενεκα πίστεως. Ό παροργισθείς σουλτάνος
 Πρώται τής άλώσεως περιπέτειαν Κηδεία του Κωνσταντίνου. 429

έπάταξεν αυτόν και άνεφώνησεν (ί,χργ,ύ ύμίν δ θησαυρό; και ή α ιχ ­

μαλωσία· αί ο’ικοδομαί τής πόλεως έμαί είσ ί.» Κ αι ένφ οί ακόλουθοι
έλκύσαντες τον στρατιώτην εκ των ποδών ερριψαν εξω ημιθανή, δ Μωά­
μεθ β ’ κελεύσας ένα των περί αυτόν ιερέων ν’ άναβή επί του άμβωνος
καί νάκαλέση τούς πιστούς εις προςευχήν, πρώτος αυτός έτέλεσε τό θρη­
σκευτικόν τούτο καθήκον επί τής άγιας τραπέζης- καί ούτω άφαιρεθείς δ
μέγας εκείνος ναός από τής χριστιανικής πίστεως, άφωσιώθη εκτοτε εις
την λατρείαν τού Ίσλάμ. Έ ξελθώ νδέτού βωμού έζήτησε τον Νοταράν
καί παραστάντος αυτού και προς/.υνησαντος, «καλά τωόντι εκάμετε, τον
είπε, νά μη με παραχώσετε την πόλιν· ίδέ πόση ζημία έγένετο, πόσος
όλεθρος, πόση αιχμαλωσία !» «Κύριε, άπεκρίθη δ μέγας δούξ, δεν
ήτο εις τάς χείράς μας νά παραδώσωμεν την πόλιν, καί ούτε εις τάς
χείρας τού βασιλέως, τόσω μάλλον όσω τινές των περί σε άντρων έγ-
γράφως ενίσχυον αυτόν νά μή φο^ήται τίποτε, ό ιοτι ουόεν θελεις κα-
τορθοδσει καθ’ ημών.» Ό σουλτάνος ένόησεν αμέσως ότι δ Νοταράς
α ινίττετα ι τό ' Χ α λήλ πασάν καί άπεφάσισε καθ’ έαυτόν ν’ απαλ­
λαγή τέλος τού μεγάλου τούτου βεζυρου, αλλ* επί τού παρόντος μηόεν
έπιδείξας ήρώτησε τον ρ.έγαν δούκα, εάν δ βασιλεύς έφυγε διά θαλάσ­
σης. Ό δε άπεκρίθη «αγνοώ, διότι ήμην έν τή βασιλική πύλη, δ δε
βασιλεύς έμάχετο περί τάς πύλας τού 'Ρωμανού καί την Χαρσίαν.»
"Οθεν δ σουλτάνος διέταξε νά γίνη άκριβεστέρα ερευνά περί τά πτώ ­
ματα τού μέρους εκείνου καί άνευρέθη δ νεκρός, άναγνωρισθείς έκ τών
άετοφόρων αυτού πεδίλιυν. ΓΙροςαχθείσης δε τής κεφαλής αυτού, δ
σουλτάνος ήρώτησε τον μέγαν δούκα, εάν ήναι τωόντι ή κεφαλή τού
βασιλέως, δ δέ παρατηρήσας αυτήν άπεκρίθη «εκείνου έστί, κύριε.»
’Αφού δε είό'ον αυτήν καί έτεροι καί άνεγνώρισαν, διέταξεν δ Μωά­
μεθ νά προςηλωθή έν τώ κίονι τού Αύγουστείου καί νά μείνη εκεί
μέχρι τής έσπέρας, τό δε σώμα νά ταφή μετά βασιλικής τιμ ής. Τούτο
τουλάχιστον λέγει δ Φραντζής. όςτις όμως δεν εξηγεί τίνος είδους βα-
σιλικαί τ ιμ α ί άπεδόθησαν εις τον νεκρόν τού τελευταίου τών Κων­
σταντίνων. Έάν δε κρίνωμεν έκ τού σωζομένου ευτελούς δπωςούν τ ά ­
φου, ανάγκη νά ύποθέσωμεν ότι έτηρήθησαν μέν περί τήν κηδείαν τΐ-
νές τών διατυπώσεων τών ανέκαθεν είθισμένων έπί τών βασιλικών νε­
κρών, άλλ* ούχί μετά τής προςηκούσης πομπής. Τωόντι πλησίον τού
Βεφά-Μεϊντανί καί τού Βεφά-Τζαμισί, έν τή γωνία οικίας κατεχομέ-
νης ύπό σανδαλοποιών καί έπισαγματοποιών καί άλλων τοιούτων
4,30 *0 σουλτάνος κατ’ άρχάς επιεικής, άποΟηρωυται μετ* ολίγον.

τεχνιτών, αναπαύεται κατά την παράδοσιν b ύπατος εκείνος τής Κων­

σταντινουπόλεως πρόμαχος ύπο λίθον άνεπίγραφον και υπό την σκιάν
ιτέας συμπεπλεγμένης ρ.ετά αγρίων κλημάτων καί ^οδιών καί μέχρι
τής σήρ,ερον άνάπτεται εκεί κατά πάσαν εσπέραν λυχνία άπλή ής
το έ'λαιον παρέχεται υπό τής κυβερνήσεως. Ταΰτα κατά Μορτμαννόν'
δ ιό τι κα τ’ άλλους άξιούντας ότι είναι ακριβέστεροι, ό τάφος είναι εντι
ευτελέστερος. Ά λ λ ’ όπωςδήποτε πρόδηλον αποβαίνει ότι ο κατακτη-
τής έπραξεν ό,τι έπραξεν επί του προκειμένου εκ πολίτικου συμφέρον­
τος μάλλον ή έκ μεγαλοφροσύνης. Πιστοποιήσας την ταυτότητα του
νεκρού, διατάξαςνά κηδευθή ρ,ετά των ειθισμένων επί βασιλέων διατυ­
πώσεων καί φροντίσας νά έπιμαρτυρήται έςαεί ό τάφος αυτού, ούδέν
άλλ ο ήθέλησεν ή νά καταστήσ?) ενξω πάσης αμφιβολίας ότι ούδείς
πλέον ύπήργενέπί γής χριστός ε’ν Κυρίω αύτοκράτωρ 'Ρευμαίων ό δ ι­
καιούμενος νά αμφισβητήσει τό έργον τής βίας- διότι όσον καί άν πε-
ποίθασιν εις τάς ιδίας δυνάμεις οί μεγάλοι άνατροπείς τού κόσρ,ου τού­
του, έχουσι πάντοτε αντηχούσαν εν τοίς μυγίοις τής καρδίας αύτών
φωνήν τινα τού δικαίου προς ήν προαιρούνται νά συνδιαλλαγώσιν ό-
πωςδήποτε.

Ουτω δέ νομίσας οτι ήσφάλισε τό κατόρθωμα αύτού γ,σθάνθη

έξαίρετόν τινα εύχαρίστησιν, ήν απέδειξε διά τής επιείκειας μεθ’ ής
κατά την ημέραν ταύτην προςηνέχθη πρός τε τούς γενναίους άνδρας,
οϊτινες έξηκολούθουν ετι άγωνιζόμενοι έν τινι τής πόλεως άκρα καί
πρός τον έπιφανέστατον των αιχμαλώτων όσους συνέλαβον, Άπο τής
έκτης ώρας τής πρωίας ή ημισέληνος είχεν άναστηλωθή, ως προεί-
πομεν, εις άπαντα τά τ είχ η , εις άπαντας τούς πύργους καί εις άπαντα
τά οικοδομήματα. Α λ λ ά μέχρι τής 2 μετά μεσημβρίαν ύπήρχεν ετι
πύργος τις, όςτις ούτε έκυριεύθη ούτε ήθελε νά παραδοθγ/ ό πύργος
τού Βασιλείου, Δέοντος καί ’Αλεξίου δ ίστάμενος μέν παρά τή Ωραία
πύλγ, τή Λαλουμένη σήμερον Μπαχτσέ-Καπουσι, κατεχόμενος δέ υπό
τού πληρώματος ενός κρητικού πλοίου. Οί άνδρες ούτοι ήδύναντο νά
φύγωσι, διό τι είχον την ναύν αύτών και είδομεν ότι πάσαι αί ε’ζελ-
θούσαι τού λιμένος νήες ε’σώθησαν. Ά λ λ ’ όμως καίπερ βλέποντες ότι
πάσα ή πόλις έδουλώθη, ούτε νά φύγωσιν ήθέλησαν, ούτε νά παρα-
δοθώσιν έπείθοντο, άλνλ* έπέμεινον έκθύμως άνταγωνιζόμενοι υπό την
άετοφόρον σημαίαν ή τις έξηκολούθει εκεί καί μόνον πτερυγίζουσα.
 Ό σουλτάνος κατ’ άρχάς επιεικής/ άποθηριούται' ι/.ετ* ολίγον. 431

-Το πράγρα άνηγγέλθη εις τον σουλτάνον, ο δέ, θαυράσας την γεν­
ναιότητα των άνδρών, διέταζε νά παύστ, η προςβολ.ή καί να εΐπωσιν
αύτοΐς ότι δύνχντχι νά έζέλ.θωσι ρετά των τιλιών τού πολέμου, ώς
λέγεται σήρεοον, «ελεύθεροι αυτοί τε καί η ναΰς αύτών καί πχσχ
ή αποσκευή τ,ν είχον,» ώς λέγει ό Φρχντζης, προςεπιφέρων ότι. «καί
ουτω γενορένων πάλιν ρεόλες έκ του πύργου τούτους έπεισαν άπελ-
θεΐν. D Συγχρόνως Si ό σουλτάνος κκλέσας αύθις τον ρέγαν S ούκχ
■ ταρηγόρησεν αυτόν, διέταζε νά δοθώσιν $1; την γυναίκα αυτού καί
είς τους πχιδας άνά 100 άσπρα κατά κεφαλήν καί έπειτα είπεν, ότι
ο σκοπός του ήτο νά έπιτρέψτ, αύτω χπασαν την διοίκησιν της πό-
λεως κχί νά τόν προαγάγη εις κζίωρα ένδοςότερον εκείνου όττερ είχεν
έν τω καιρώ τού βασιλέως* έζήτησε παρ* αυτού τα ονορατα ολ.ων
των ευγενών καί των έν τω παλχτίω άνωτέρων άξιωρατικών, και
χυτόν ρέν ανέλυσεν είς την οικίαν του. άνχζητήσας δέ έν τοΐς ττλ.οίοις,
καί έν ταΐς σκηναΐς τους σηρειωθέντας έπιφανεΐς άντρας, έςηγόρασεν
άπαντας, καταβχλών άσπρα χείλια δι* έκαστον.
Την έπιούσαν 30 τού ρηνος, ειςηλασε τό δεύτερον ό σουλτάνος είς
την πόλιν. Ή -επιεικής αυτού διάθεσις δεν είχεν ετι έκλείψει. Πορευ­
τείς κατ’ ευθείαν εις τό οΐκηρα τού Νοταρχ, εύρε την σύζυγόν του
κλινήρη έκ τών φοβερών της προτεραίας συγκινήσεων. Ό θεν πλησιά-
σας είς την κλίνην καί προςαγορεύσας την ασθενή είπε* «Χ α ΐρε, ώ
ρήτερ. ρή λυπού επί τοΐς συρβεβηκόσι. Τό θέληρα τού Κυρίου γενέ-
σθω. Έ χ ω ετι πλ.είονα τών όσα άπώλνεσας τού δούναι σοι* {/.όνον
υγΐαινε.» Τότε προςήλθον καί οί παΐδες τού ρεγάλου δουκός καί
προςεκυνησαν τόν νέον αύτών κύριον καί ευχαρίστησαν, ρεθ* ο απηλ-
Οεν ουτος ινα περιοδεύση άνά την πόλιν. Ό λ ο ι οι αίχράλω τοι, ό έστιν
όλοι οί έπιζήσαντες κάτοικοι, είχον άπαχθή εις τό στρατόπεδον καί
τόν στόλον. Είς τάς οδούς δεν έφαίνετο ψυχή ζώσα’ ρόνον έν ταΐς
οίκίαις έςηκολούθει η λεηλασία τα σατανικά αύτης όργια, καί άνε-
ζητούντο ρανιωδώς όσα την προτεραίαν δεν άνευρέθησαν, καί έφό-
νευον άλλήλους οί αρπαγές ινα χποφύγωσι την διανορην. Ή θέα
της ρεγχλης ταύτης πόλεως, ήτις χθες ετι, πλήρης ζωής, περιελάρ-
βανε την κεφαλήν καί την καρδίαν όλου τού χριστιανισρού της ’Ανα­
τολής, νύν δε κατέκειτο νεκρά κ χ ί άφωνος, ίπροζένησε συγκίνησίν
τινχ καί είς αυτήν την σιδηράν καρδίαν τού Μωάρεθ 13', οςτις οτε
ε“οθασεν ενώπιον τών ανακτόρων καί άπέβλεψε προς την εν αυτοΤς
432 'Ο σουλτάνος κατ' άρχάς επιεικής, άποΟηριουται μετ' ολίγον.

επικρατούσαν Ερημιάν, δέν ήδυνήθη νά μη ένθυμηθή το του Πέρσου

ποιητού εκείνο* « ή αράχνη έπ ιτελεΐ τά του θυρωρού καθήκοντα εν ταΐς
στοαις του βασιλέως, ή δέ γλαυξ τονίζει τον ένυάλιον παιάνα εν τοΐς
άνακτόροις του Ά φ ρασιάβ.» Ά λ λ ’ ή ακαριαία αυτή συγκΐνησις, καί ή
επί τινας ώρας ίσχύσασα φιλανθρωπία, έξέλεπον μετ' ολίγον. Πλησίον
των ανακτόρων διέταξεν ό σουλτάνος νά παρατεθή συμπόσιον. Έ κει
καταβαπτισθείς ύπο του οίνου διέταξε τον άργιευνούχον νά άπέλ-
θη είς τον οικον του μεγάλου δουκός καί νά είπγ, αυτω, ότι ό ήγεμών
όρίζει ινα στείλγ) τον υιόν του τον νεώτερον είς τό συμπόσιον. ΤΗτο δέ
ό νέος 14 μόλις ετών καί ευειδής. Ό πατήρ άκούσας την διαταγήν άπ-
ενεκρώθη καί άπεκρίθη, ότι δεν είθισται παρ’ ήμίν νά παραδίδωμεν
οίκείαις χερσί τά ήμέτερα τέκνα, ί!να μιανθώσι. Προτιμότερον είναι
νά στείλγ) ό ήγεμ,ών δήμιον, ίνα λάβιρ τήν κεφαλήν μου. Ό άργιευ-
νούχος τον συνεβούλέυσε νά μή παροξύνγ; τήν οργήν του σουλτάνου· ό'
δε, μή πειθόμενος είπεν, ότι άν θέλγ, άς λάβν) τό παιδίον καί ας έπέλ-
θγ), άλλ* αυτός οίκείω θελήματι δεν θέλει πώποτε τό δώσει. Τότε ό
άρχιευνούχος έπιστρέψας παρά τω ήμεμόνι διηγήθη τά ύπό τοϋ μεγά­
λου δουκός ρηθέντα. Ό δέ σουλτάνος άνεφώνησεν «"Υ π α γε λοιπόν,
μετά του δημίου, καί σύ μέν φέρε με τό παιδίον, ό δέ δήμιος άς άπα-
γάγγι τον δούκα καί τους άλλους αύτού υιούς.» Ό Νοταράς μαθών
τό μήνυμα, ήσπάσθη τήν γυναίκα αύτού καί τάς θυγατέρας, καί επο-
ρεύθη μετά τού δημίου αυτός τε καί οί δύο πρεσβύτεροι αυτού υιοί·
ό δέ νεώτερος άπήλθε μετά τού άρχιευνούχου, όςτις έπανελθών τό μέν
παιδίον παρέδωκεν είς τον ηγεμόνα, εδειξε δέ τούς λοιπούς έν τή πύλγ,
τού παλατιού ίσταμένους. Ό σουλτάνος κρατήσας τό παιδίον διέταξε
τον δήμιον νά άποκεφαλίση τόν πατέρα καί τούς δύο αδελφούς. Ό τ ε
ό δήμιος παραλαβών αυτούς άπήγαγε μικρόν κάτωθεν τού παλατιού
καί άνήγγειλεν είς τά θύματα τήν άπόφασιν, ό νεώτερος των δύο
υιών ήρχισε νά κλαίη. Ά λ λ ’ ό πατήρ ένεθάρρυνεν άμφοτέρους είπών*
«Τεκνία, χθές έν μια καιρού ροπή άπωλέσαμεν καί δόξαν καί πλού­
τον καί δύναμιν· ήδυνάμεθα ίσως νά ζήσωμεν, αλλά πώς; καταφρο-
νούμενοι καί ταλαιπωρούμενοι μέχρις ού έλθη, καί έφ* ημάς τό άνα-
πόδραστον τέλος. Ζωής τοιαύτης δέν είναι προτιμότερος ό θάνατος ;
Πού I βασιλεύς ημών ; Δέν έπεσεν εχθές μαχόμενος ; Πού ό μέγας δο-
μέστικος, πού ό πρωτοστράτωρ Παλαιολόγος καί οί δύο αύτού υιοί ;■·
Δέν έσφάγησαν χθες άπαντες άγω νιζόμενοι; Είθε καί ήμ.εις άπεθάνο-
 Ό σουλτάνος κατ' αρ/άς επιεικής, αποΟηριοΟται ιν.ετ Ολίγον.
t 433

αεν μ ετ’ αυτών. Πλήν καί αυτή η ώρα αγαθή έστί. Λυτρούμενοι σή­
μερον τών δεσμών του βίου, ασφαλίζουν το {χέλλον διότι τίς οίδε
τά όπλα του διαβόλου, καί άν παραμένοντες εν τη ζωη ταύτη δεν
ήθέλ 0 (χεν πληγή παρά τών ιοβόλων αύτοΰ βελών ; Νυν τό στάδιον έ ­
τοιμον. Έν όνόματι του σταυρωθέντος υπέρ ημών καί θανόντος και
άναστάντος, άποθάνωμεν καί ημείς, ΐνα σύν αύτω άπολαύσωμεν τών
αγαθών αυτού.» Ταύτα είπών καί στηρίζας τούς παΐδας προςεκάλεσε
τον δήμιον νά έκτελέση τα διαταχθέντα, άρ/όμενος άπό τών νέων.
Καί ύπακούσας δ δήμιος άπέτεμε τάς κεφαλάς τών νέων όρώντος τού
πατρός, καί έπιφωνούντος* «Ευχαριστώ σοι, Κύριε* δίκαιος εί, Κύριε.»
Μεθ* ο έζήτησε καί έ'λαβε την άδειαν νά προςευ^ηθή εις παρακείμενον
μικρόν τινα ναόν, άπό τού οποίου έζε7νθών άπεκεφαλίσθη ώςαύτως.
Ή αίφνίό'ιος αύτη τών διαθέσεων τού σουλτάνου μεταβολή, ύπήρ-
ςεν άρά γε αποτέλεσμα της επί τού συμποσίου κραιπάλης ; η, καθώς
είπον πολλοί, ύπηγορεύθη υπό τών περί αυτόν μεγιστάνων, φθονούν-
των τό άζίωμα δπερ έφαίνετο προαιρούμενος νά περιποίηση εις τούς
έπιφανεστέρους τών νικηθέντων ; Τό βέβαιον είναι ότι ού μόνον ό Νο-
ταράς καί οί περί αυτόν, άλλα πάντες οί άρχοντες οσοι την προτε­
ραίαν είχον έξαγορασθή ύπ’ αυτού, ήδη έκαρατομήθησαν, πάσαι δε
αι ώραΐαι αυτών κόραι καί πάντα τά ευειδή άρρενα, παρεδόθησαν τώ
άρχιευνούχφ. Ό Σπανδουγινός μάλιστα προςτίθησιν εις την εκατόμ­
βην ταύτην, την παρά πάντων τών συγχρόνων άναφερομένην, καί έ-
τέραν πολλών ευπατριδών, οϊτινες προςελθόντες, περί τά τέλ η Ιουνίου,
επί χρησταΐς τού σουλτάνου έπαγγελίαις, άπαντες έθανατώθησαν.
Ά λ λ ’ έγένετο άρά γε τωόντι ή δεύτερα αυτή θυσία, ή εκ πλάνης
έδιπλασιάσθη ή πρώτη ; Όπωςδήποτε άμα μετά την άλωσιν έθανα-
τονθησαν καί δ Ίεροννυμος Μινότος μετά τού υιού αυτού Γεωργίου, καί
δ Πέτρος Ιουλίανός μετά τών δύο αυτού υιών. Πολλοί όμως Ε ν ετο ί
καί άλλοι ζένοι κατώρθωσαν βραδύτερον νά άνακτήσωσι την ελευθε­
ρίαν διά λύτρων, άτινα ορίζονται υπό τού Βαρβάρου άπό 8 0 0 μέχρι
2 0 0 0 δουκάτων δ ι’ έκαστον άνθρωπον. ΙΙρός μόνον τόν στρατόν έτή-
ρησε τόν λόγον αυτού ό Μωάμεθ Β ', ή λεηλασία διήρκεσε τρεις άκρι-
βώς ημέρας. Ή γενομένη εις χρή(χατα καί πολύτιμα πράγματα λεία
έςετιμήθη, κατά τούς πιθανωτέρους ύπολογισμούς, εις 2 0 0 ,0 0 0 δου­
κάτων, ήτοι εις δύο εκατομμύρια καί 4 0 0 ,0 0 0 δραχμών. Ό δε άριθ-
μός τών αιχμαλώτων ορίζεται εις 6 0 ,0 0 0 * καί έκ τού ποσού τούτου
( ε ΑΔ. ΙΧΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΪΛΟΥ ΤΟΜ. ΐ'.) 28
434 Επίλογος.

εύλόγως δύναται νά συναχθγ) το συμπέρασμα οτι οί κάτοικοι της Κων­

σταντινουπόλεως κατά τούς χρόνους τούτους μόλις συνεποσούντο εις
7 0 η 8 0 ,0 0 0 ψυχών, διό τι είς τον αριθμόν τούτον θέλομεν φθάσει προς-
τιθέμενόι εις τούς έξηκοντακιςχιλίους αιχμαλώτους τούς τε πεσόντας,
οϊτινες δεν ησαν πολλοί, καί τούς άποδράντας, οιτινες ησαν ολίγοι.

Ή ιστορία μνημονεύει πολλών καταστροφών αΐτινες έκ πρώτης

οψεως φαίνονται δραματικώτεραι καί καταπληκτικώτεραι της άλώ-
σεως της Κωνσταντινουπόλεως. Ενταύθα τωόντι τό δίκαιον καί η
βία άντιπαρετάχθησαν κα τ’ άλλήλων μετά ψυχρού τίνος αΐματος· οί
δύο αντίπαλοι έμονομάχησαν άταράχως είμπορούμεν νά είπωμεν, b
μέν Μωάμεθ θαρρών εις την ύλικην δύναριιν, b δέ Κωνσταντίνος
πεποιθώς είς τον ηθικόν θρίαμβον τούτου δέ ένεκα' ουδ* b φόνος άπέ-
βη υπερβολικός, καί τοσούτος μόνον όσος ηρκει ινα άσφαλισθη η νίκη
της βίας καί η τ ιμ ή τού δικαίου. Π ράγματι όμως ούδεμία τών ιστο­
ρικών καταστροφών άπέβη τραγικωτέρα. Δ ιό τι διά της άλώσεως
ταύτης δεν έπεσε μόνη η κυριευθεΐσα πόλις, δεν έ'πεσε μόνη η κατα-
λυθεΐσα βασιλεία, άλλ* επί χρόνον μακρόν έπεσκιάσθη κόσμος Ολό­
κληρος πραγμάτων και δογμάτων, ο κόσμος 6 ελληνικός.

. υ

. '< χ >:

,{ ι -

\ ν , ·. Λ .ν

·
 ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΝ Δ ΕΚΑΤΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

ΦΟΒΕΡΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΙ ΤΟΤ ΝΕΟΓ ΕΑΑΗΝΙΣΜΟΪ·

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΤΤΟΤ ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΙΣ·

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Α'·
Ε ίςαγω γή.

*Η άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως υπό των όσμανιδών ελογίζετο

μέχρις εσχάτων (υς γεγονός πολιτικόν κρίσιμον, επί τοσούτον κρί­
σιμον υ>ςτε συγκατηριθμεΐτο μεταξύ των μεγάλων συμβεβηκότων τής
πεντεκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος, δ ι’ ών χωρίζεται ή ριέση της
Ευρώπης ιστορία από της νέας. Πρό τίνος S i πολλοί έπεχείρησαν νά
καταβιβάσωσιν εκ της περιωπής ταύτης την παρά τον Βόςπορον έγ-
καθίδρυσιν της όσμανικής αυτοκρατορίας και ήγωνίσθησαν νά μειώ -
σωσι την πρότερον άποδοθεΐσαν αύτή σπουδαιότητα. Α λ λ ά συμβαί­
νει ενταύθα ο,τι καί εις άλλα πολλά του κόσμου τούτου πράγματα*
αί δεύτεραι φροντίδες δεν είναι πάντοτε των πρώτων σοφώτεραι, καί
ά π ’ εναντίας ενίοτε ή αρχική των πραγμάτων έντύπωσις είναι ακρι­
βέστερα τής (άραδύτερον ούτως ή άλλως τροπολογηθείσης. Δεν λέγο-
μεν οτι ή οριστική κατάλυσις τού μεσαιωνικού ελληνισμού έπενήρ-
γησεν εις την τύ /η ν τής μέσης καί τής δυτικής Ευρώπης, εις την πο­
λιτικήν, την κοινωνικήν καί την διανοητικήν αυτής διαμόρφωσή, οσον
ή άνακάλυψις τής ’Αμερικής καί τής Εύέλπιδος άκρας ή ή εύρεσις
τής τυπογραφίας. Αυτή ή κατά τούς χρόνους τούτους άναπτυχθεισα
έν Ί τ α λ ί* μελέτη τής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας καί τέχνης, ή
28*
436 "Ιστορική σπουδαιότης τής άλώσειος τής Κ]πό).εω;.

πολυειδώς jxiv τωόντι συντελέσασα εις την πνευματικήν και ηθικήν

διάπλασιν τής Ευρώπης, άποδοθείσα δέ εις τούς '"Ελληνας ooot έζή-
τησαν άσυλον τότε έν τή Εσπερία, ήθελε συμβή καί ανευ τής προ-
κειμένης καταστροφής. Τά πνεύματα είχον ωριμάσει προς τήν τοιαύ-
την πνευματικήν επιμιξίαν, κα τ’ άρχάς μέν εν "Ιταλίικ, μετ* ού πολύ
S i καί εις τάς λοιπάς τής Ευρώπης χώρας, αί δ* δσημέραι προαγό-
μεναι μεταξύ Δύσεως καί Ανατολής σχέσεις ήθελον οΐκοθεν επιφέρει
τήν τελειοτέραν των ελληνικών γραμμάτων καί τεχνών σπουδήν καί
τήν έπιμελεστέραν άναζήτησιν τών αριστουργημάτων τών περισωζο-
μένων έν ταΐς έλληνικαΐς τής ’Ανατολής χώραις. Τάνάπαλιν μ ά λι­
στα δυνάμεθα νά ειπωμεν δτι ή οσμανική κατάκτησις ήλάττωσε τούς
θησαυρούς τούτους καί πολλών έξ αυτών διά παντός άπεστέρησε τον
νεώτερον κόσμον. Προς άπόδειξιν τής αλήθειας ταύτης άρκούμεθα εις
έν καί μόνον γεγονός, παραλείποντες τά άλλα. Καθά δ Ενετός Λαύ-
ρος Κουϊρΐνος έγραφεν έκ Κρήτης, ίουλίω 1453, προς τον πάπαν Ν ι­
κόλαον Ε ', εις επιστολήν ής τό πρωτότυπον σώζεται έν τή Κοττο-
νιανή βιβλιοθήκη τής "Αγγλίας, δ καρδινάλιος "Ισίδωρος έβεβαίωσεν
αύτφ οτι τά έν ταίς βιβλιοθήκαις τής Κωνσταντινουπόλεο>ς χειρό­
γραφα τά οποία αύτοΐς ομμασιν είδεν ύπό τών κατακτητών κατα-
στρεφόμενα, άπήρτιζον υπέρ τάς εκατόν καί είκοσι χιλιάδας τόμων.
Όπόσαι συγγραφαί διά παντός τότε άπολεσθεΐσαι δεν ήθελον διά
παντός περισωθή άνευ τής άλώσεως’ καί δπόσα αντίγραφα δεν ήθελον
συντελέσει εις τήν άκριβεστέραν τών υπαρχόντων κειμένων άνάγνωσιν.
Δεν άξιούμεν ώςαύτως ούδ' δτι ή οσμανική κατάκτησις άνεχαίτισεν
έστω καί επί μικρόν τήν θαυμαστήν έπίδοσιν τής μέσης καί δυτικω-
τέρας Ευρώπης από τής πεντεκαιδεκάτης ε'καντονταετηρίδος καί έφε-
ξής. Ν αι μέν ούδεμία είμπορούμεν νά ειπωμεν τών έπικρατειών αυτής
διετέλεσεν έκτοτε αμέτοχος τών συμφορών δσας έπήγαγον οί αδιάκο­
ποι σχεδόν κατά ξηράν πόλεμοι τών αλλοθρήσκων τούτων κατακτη­
τών καί αί πολλαί κατά θάλασσαν πειρατικαί αυτών έπιχειρήσεις.
Ά λ λ * ή Ευρώπη, έκτος ολίγων καί προςκαίρων έξαιρέσεων, άνεδείχθη
νικηφόρος έν τω άγώνι τούτω καί έπί τέλους ουδέποτε έπέτρεψεν εις
τούς όσμανίδας νά ύπερβώσιν όριστικώς τά δρια τών κυρίως λεγομέ­
νων ανατολικών χωρών.
Ούδέν ήττον ή δεινή κατάπληξις ήν προύξένησεν εις αυτήν δ θρίαμ­
βος τού Μωάμεθ Β ', υπήρξε δεδικαιολογημένη* δεδικαιολογημένη 8-

r
 Ή Εσπερία ώφειλεν η να ποολάόη η νά άνατρέψη την κατάκτησιν. 437

(/.ως εξ ασυνείδητου τίνος αυτοματισμού μάλλον η εκ λελογισμένης

των πραγμάτων έκτιμήσεως. Οι ηγεμόνες και οί ίεράρχαι της δύσεως,
αφού μετ'ασύγγνωστου αδιαφορίας άπέβλεψαν προς τούς κινδύνους οΐ-
τινες ήπείλουν τά τελευταία λείψανα τού μεσαιωνικού ημών κράτους,
έπειτα κατελήφθησαν διά μιας υπό τρόμου παραδόξου άμα μαθόν-
τες την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως* έφοβήθησαν ότι οί γενί­
τσαροι θέλουσιν ανατρέψει τούς βωμούς τού ευαγγελίου εις την Γερ­
μανίαν καί την Ουγγαρίαν* έφοβήθησαν ότι ή Ι τ α λ ία όέν θελει δια-
φύγει τον μουσουλμανικόν ζυγόν και ότι μ ετ ’ ού πολύ είς τάς εκκλη­
σίας τής 'Ρώμης, μεταβληθείσας είς τζα μία , θέλει αντηχήσει το κή­
ρυγμα τού Κορανίου. Τοιαύτη ολοσχερής πραγμάτων άλλοίωσις ευτυ­
χώς δεν συνέβη* συνέβη όμως ετερόν τι είς ο οί νεώτεροι ιστορικοί δεν
ήθέλησαν νά έπιστήσωσι την δέουσαν προςοχήν. Η οσμανικη κατά-
κτησις ού μόνον έμάρανεν επί πολύν χρόνον πάσαν αφορμήν π ο λ ιτι­
σμού έν ταις άρχικαίς ταύταις αυτού έστίαις, άλλα άκρωτηριάσασα
από τούτου τού μέρους την Ευρώπην, άπεστέρησεν αυτήν τών ποικί­
λων πλεονεκτημάτων όσα ήθελε πορισθή, εάν ό χριστιανισμός τής 'Α ­
νατολής διέσωζε τήν ίδιαν αυτονομίαν. Τούτου δ 'ενεκ εν ή άλωσις
τής Κωνσταντινουπόλεως, ή κυρώσασα καί άσφαλίσασα τήν οσμανι-
κήν κατάκτησιν, ορθούς έλογίσθη μέχρις εσχάτων ώς γεγονός κρίσι-
μον τής παγκοσμίου Ιστορίας καί ιδίως τής ευρωπαϊκής.

"Οπως ειχον καταντήσει τά πράγματα τής Α νατολής, μάλιστα

κατά τάς δύο προηγηθείσας έκατονταετηρίδας, ύ χριστιανισμός τών
χωρών τούτων δεν ήδύνατο πλέον οϊκοθεν ν* άποκρούση τον νέον από
τής Α σίας έπισκήψαντα κίνδυνον* 6 αναγνώστης έπείσθη βεβαίως περί
τούτου εξ όσων διά μακρών εξεθέσαμεν έν τώ τριςκαιδεκάτω βιβλίω
τής παρούσης ιστορίας. Ή άλλη όμως Εύρώπη είχε λόγους ισχυρούς
νά έπιληφθή τού έργου, καί εάν κατέβαλλεν επί τούτω τό ήμισυ μό­
νον τών άνθρό)πων καί τών πόρων όσους εδαπάνησε-ν επί τών σταυρο-
φορικών αγώνων, έπεδείκνυε δε μείζονα σύνεσιν καί δεξιότητα , ήθελεν
άναμφιβόλως επιτύχει τού σκοπουμένου. Δεν έννοούμεν δε ότι ώφειλε
νά πράξη τοιούτό τι ένεκεν απλής φιλανθριυπίας ή καθαρώς θρησκευ­
τικού ζήλου, αλλά μάλλον ενεκα τού καλώς νενοημένου συμφέροντος
αύτής. Ύποθέσωμεν τωόντι ότι, αντί τών πολλών αλλά παρακαίρων
καί άσυναρτήτων επιχειρήσεων τού πάπα, τών Ενετώ ν, τής Νεαπό-
4 3 8 Ή Εσπερία ώφειλεν η να προλάβη η να άνατρέψη τήν κατάκτησιν.

λεως, της Ουγγαρίας, της Γαλλίας καί της Ισπανίας, περί ών θελο-

... ....... .....

μεν μ ετ’ ού πολύ ομιλήσει, διεξήγετο εγκαίρως (αία καί μόνη έπιχεί-
ρησις υπό αρχηγόν ενα. Δ ιά της επιχείρησε ως ταύτης οι μουσουλμά­
νοι ήθελον πιθανώτατα έξωσθή ού μόνον εκ της Ευρώπης, άλλα καί
έκ των δυτικότερων της ’Ασίας μερών καί των βορειότερων της ’Αφρι­
κής· εύςτε εν Κωνσταντινουπόλει ηθελεν ίδρυθή κράτος χριστιανικόν
νέον, ί'γον την εκτασιν ήν ειγε τό μεσαιωνικόν προ των αραβικών κατα­
χτήσεων εν τή έβδομη έκατονταετηρίδι* τό δέ κράτος τούτο, κληρο­
νομούν τάς συνετάς διοικητικά ; παραδόσεις της αρχαίας εγχωρίου
μοναργίας καί εν ταύτω τροπολογούν αύτάς βαθμηδόν κατά την ο-
σημέραι εν τη Εσπερία προαγομένην πολιτικήν, κοινωνικήν καί δια­
νοητικήν άνάπτυξιν, ηθελεν άποβή εύπορώτατον, εύρυθμότατον, Ισχυ-
ρότατον. Εντεύθεν, άντί νά διακοπή σχεδόν επί 4 00 περίπου έτη πάσα
σπουδαία βιοποριστική σχέσις μεταξύ Δύσεως καί Ανατολής, διά την
έν τη τελευταία ταύτη έπικρατήσασαν ε’ν τω μεταξύ παντελή ί \ ·
λειψιν ευνομίας, ασφαλείας καί οικονομικής έπιδόσεως, ή Δύσις ηθε­
λεν εξακολουθήσει εύρίσκουσα ενταύθα στάδιον, επί μάλλον εύρύτερον
γινόμενον εμπορικής, βιομηχανικής καί ναυτικής ένεργείας. Όποια
πραγμάτων άλλοίω σις! "Ινα λάβωμεν άμυδράν τινα έννοιαν όπόσα
ωφελήματα ήθελε πορισθή ή Ευρώπη, εάν έ’κτοτε ένιδρύετο έν τή Α ­
νατολή, αντί τού όσμανικού, τοιούτό τ ι χριστιανικόν κράτος, άρκει νά
ένθυμηθώμεν οίον δημόσιον πλούτον ειχεν ή μεσαιωνική ημών μοναρχία
έν τή 9 καί τή 10 έκατονταετηρίδι, άντιπαραβάλωμεν δέ τον πλούτον
εκείνον προς τήν οικονομικήν κατάστασιν τού όσμανικού κράτους ούχί
έν καιρω τής παρακμής αυτού κατά τήν 17 καί τήν 18 έκατονταετηρίδα,
αλλά κατά τήν 16 έπί τής μεγίστης αυτού δυνάμεως καί δόξης. Ό
αναγνώστης ήξεύρει ήδη, ότι έπί τής μακεδονικής δυναστείας αί δη­
μόσιοι πρόςοδοι τού ανατολικού κράτους συνεποσούντο εις 700 περί­
που έκατομμύρια τού τότε νομίσματος (σελ, 45 καί έπ. τού Δ', τόμου).
ίΔ ια τ ί τό άνανεωθέν έν Κωνσταντιτουπόλει χριστιανικόν κράτος δεν
ηθελεν έντός μικρού ανακτήσει τον δημόσιον πλούτον ον ειχεν έν ταϊς
παραμοναις τουλάχιστον τών σταυροφοριών ; Ούδ’ είναι χρεία νά έ-
παναλάβωμεν ότι έν έλλείψει έτέρων οικονομικών καί πολιτειογραφι-
κών ειδήσεων, αί δημόσιοι πρόςοδοι είμποοούν μέχρι τίνος νά χρησι-
μεύσωσιν ώς μέτρον τών ιδιωτικών συναλλαγών καί πόρων, διότι δεν
είναι δυνατόν νά παραδεχθώμεν οτι αί πρόςοδοι έκεΐναι ύπήρξαν άπο-
 Ή Εσπερία ώφειλεν η να προλάβη η να άνατρέψη την κατάκτησιν. 4 3 9

τέλεσμα καταπιέσεως τυφλής καί δλως δυςαναλόγου προς τον ιδιω ­

τικόν πλούτον, αφού έπί τοσούτους διήρκεσαν αιώνας. ’Απέναντι λοι­
πόν τού τοιούτου πλούτου ον ήδύνατο νά έχη το χριστιανικόν κράτος,
οποΐοί τινες άρά γε ήσαν οι δημόσιοι τού όσμανικού πόροι επί των
χρόνων, οϊτινες χαρακτηρίζονται δια τού μεγάλου ονόματος τού Σου-
λεϊρ.άνη τού (μεγαλοπρεπούς; Περί τού ζητήματος τούτου σώζεται έκ-
θεσις λεπτομερής τού εν αρχή της έπτακαιδεκάτης έκατονταετηρίδος
( 1 6 0 4 — 1608) διατελέσαντος εν Κωνσταντινουπόλει πρέσβεως της
Ένετίας Όκταβιανού Βόνου, δημοσιευθείσα εσχάτως έν τή πολυτίμφ
συλλογή, ήτις έκδίδεται ύπό τού Νικολάου Βαρότση καί Γουλιέλμου
Βερσέτου. Κατά την εκθεσιν ταύτην, το σύνολον των είςπράξεων τού
δημοσίου ταμείου έν τή έκκαιδεκάτη έκατονταετηρίδι δεν ύπερέβαινέ
πολύ τά 5 η 6 ,0 0 0 ,0 0 0 δουκάτων ήτοι τά 6 0 — 7 0 ,0 0 0 ,0 0 0 τού
τότε νομίσματος. Έ ν άλλαις λέξεσι το όσμανικον κράτος έν τή μ εγ ί­
στη αύτού έσωτερική ακμή, ήτοι καθ’ ούς χρόνους ήρχε χωρών πολύ
έκτενεστέρων των χωρών δσας έκυβέρνα η μακεδονική δυναστεία, δεν
εΐχεν είμή το δ'έκατον τών πόρων της ό'υναστείας ταύτης. Οικοθεν δέ
εννοείται, δτι b πολύς έκείνος πλούτος τού χριστιανικού κράτους, αντί
νά έλαττωθή δπως συνέβη εις το όσμανικον προϊόντος τού χρόνου,
έμελλεν απ’ εναντίας νά αύξηση διά τού είςαγωγικού καί έξαγωγικού
έμπορίου. δπερ ήθελεν ένεργειται μετά της άδιακόπως ώςαύτως προα-
γομένης ύλικής ευημερίας της εσπερίας Ευρώπης καί δτι ούδεμία τών
έπικρατειών αυτής ήθελε μείνει άμέτοχος τών ευεργετημ-άτων τής
τοιαύτης συναλλακτικής κινήσεως. Έάν την σήμερον μετά 400 περί­
που έτών μετά ούσιωδεστάτην έλάττωσιν, άν δχι όλοσχερή τών τοι-
ούτων συναλλαγών διακοπήν, ή Ευρώπη τοσούτον ώφελείται έκ τής
έπαναλήψεως τών ποικίλων αυτής σχέσεων προς χώρας έν τφ μεταξύ
έρημωθείσας καί πολυειδώς έξαντληθείσας, όποιοι καί όπόσοι θησαυ­
ροί δεν ήθε7νθν ειςρεύσει εις αυτήν έάν ή διεθνής αυτή κίνησις ουδέποτε
επαυεν έν τφ μακρφ έκείνερ δια σ τή μ ,α τι;
Ου μόνον δέ τούτο άλλ’ έπικρατήσαντος τού χριστιανισμού έν Συ-
ρί$ καί έν Αίγύπτω, ήθελεν έκτοτε έξασφαλισθή ή διά τού Σουεσσι-
κού Ισθμού διαπόρθμευσις. *Η Εύροίπη άντί νά διεξάγη έπί αιώ ­
νας τήν μ,ετά τής ινδικής έμπορίαν διά τού μακροτάτου περί τήν
Εύέλπιδα άκραν πλού, έμελλε νά εχη εις τήν διάθισιν αυτής πάντοτε
τήν πρόχειρον καί συντομωτέραν διά τού ισθμού έκείνου μεταγωγήν*
1 4θ Ή 'Εσπερία ώφειλεν ή νά πρόλαβα| ή να άνατρέψν, την κχΐάκτησιν.

ής το πλεονέκτημα μόλις κατά τούς νεωτέοους χρόνους άνεζτήσατο.

'Α λλά, θέλουσιν αντείπει βεβα;ως πολλοί, ή διά της καθολικής
Ευρώπης εγκαθιδρύεις νέου έν τη Α νατολή κράτους, έμελΛε νά συνε-
παγάγη την ενταύθα μετάγγισιν όλοκλήρου τού όυτικου βίου και
ιδίως τον θρίαμβον τού άρχιερέως της 'Ρώμης* υ!>ςτε όέν βλέπομεν τη
αλήθεια κατά τ ί ήθελε ν ώφεληθή ό ελληνισμός έκ τού κατακλυεμού
τούτου τοεοότων ξενικών στοιχείων. Το καθ' ημάς ελεγχοντες την Ευ­
ρώπην διότι δεν προέλαβεν η δεν άνέτρεψε την όεμανικην κατάκτη-
ειν. όπως δεν έπαυσαν ελεγχοντες αυτήν επί 4 00 έτη οι πατέρες ημών,
εννοούμεν όπως καί ούτοι έπέμβασιν αυτής σώφρονα καί συνετήν, ήτις
καί ρ,όνη ήδύνατο νά παραγάγη διαρκώς τά ανωτέρω προϋποδειχθέν-
τα σωτήρια αποτελέσματα* ουδέ πρεσβεύομεν ότι ό νεώτερος κόσμος
ητο ανεπίδεκτος τοιαύτης ευνέσεως καί σωφροσύνης, διότι ίχνη αυτής
άναφαίνονται έν τη πολιτεία τινών τουλάχιστον των καταχτη­
τών της τριςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος. Ούτε οί Βιλλεαρδουΐνοι,
ούτε οι Λαρόσαι, ούτε αυτοί οι Ε νετο ί έκήρυξαν πόλεμον άσπονδον
κατά της ε'λληνικής εκκλησίας καί κατά της ελληνικής εθνότητος.
Άξιούντες λοιπόν ότι ή δυτική Ευρώπη έπραξε τότε λάθος μέγα μη
έπιχειρήσασα σπουδαίως την κατάλυσιν τής όσμανικής κυριαρχίας διά
τής άνιδρύσεως μεγάλου καί ισχυρού έν τη ’Ανατολή χριστιανικού
κράτους, εννοούμεν κράτος αίσθανόμενον κατά μικρόν την ανάγκην
τού νά συνδιαλλαγή πρός την ορθόδοξον εκκλησίαν, νά σεβασθη τούς
κυριωτέοους χαρακτήρας των Ιθαγενών κατοίκων, και νά παραλάβη
αυτούς συνεργούς είς τον στρατόν καί εις την διοίκησιν. Είναι δέ πρό­
δηλον, ότι, τοιαύτης καταστάσεως πραγμάτων καταρτισθείσης έν τη
Α να τολή, τό ελληνικόν ενθνος ήθελεν άναγκαίως πρωτεύσει έν αυτή
διά την γλώσσαν, τάς παραδόσεις, την ευφυΐαν καί την δραστηριό­
τη τα αύτού, δεν ήθελε πάθει τάς νέας καί άνηκούστους συμφοράς, όσας
ύπέστη κατά τά τελευταία 400 έτη, δεν ήθελεν έξακολουθήσει μειού-
μενον όλεθρίως κατά τόν πληθυσμόν, την ευπορίαν καί την διανοητι­
κήν καί ηθικήν διά π λα σ ιν απ’ εναντίας δέ πολυειδώς καί ,πολυτρό-
πως αύξάνον καί κραταιούμενον, δέν ήθελεν είναι ήναγκασμένον όπως
σήρ,ερον νά άρχίζη τό στάδιον αύτού άπό τού άλφα, άλλ' έμελλε νά
έπέχη νύν έν τω κόσμω τάξιν προέχουσαν καί άνταξίαν τών προαιώ­
νιων αύτού αγώνων καί προςδοκιών.

/
 Διατί ούτε προέλαβεν ούτε άνετρεψε την κατάκτησιν. 441

Μία εύλογο*: ενστασις δύναται να προταθή κατά της άνασκευα-

σθείσηί ταύτης του παρελθόντος εικόνας, ήν ώς ήδυσμά τ ι έπεχρίσα-
μεν εις τ§ χείλος του πικρού ποτηριού τών παθημάτων όσα ύπέστη-
σαν δυοκαίδεκα τών πάτερων ήμών γενεαί. ~Ι:Ιτο άρά γε ή Ευρώπη
τότε εις κατάστασιν νά ματαιώστ, τό ά,ποτρόπαιον της όσμανικής κυ­
ριαρχίας έργον ; Τό επιχείρημα άπήτει βεβαίως ύψηλοτέραν τινά συ-
νείδησιν τών γενικών του πολιτισμού συμφερόντων καί ενότητα ενερ-
γείας ην δεν είχε καί δεν ήδύνατο ίσως νά εχη κατά τούς χρόνους
εκείνους τό ετι κυοφορούμενον μάλλον η όριστικώς διαμορφωθέν σύμ­
πλεγμα τών ευρωπαϊκών επικρατειών. Έάν σήμερον ή Δύσις μετά κό­
που είρ,πορεΐ νά όμοφωνησ^ ώς προς τά ανατολικά πράγματα, δυς-
κόλως δυνάμεθα νά παραδεχθώμεν ότι ήδύνατο νά πολιτευθή ά'λλως
παρ’ ό,τι έπολιτεύθη προ 4 0 0 ενιαυτών, ότε η μεν π ολίτικη περίνοια
ήτο ταπεινότερα, τά δε ευτελή τοπικά συμφέροντα ήσαν περιπλοκώ-
τερα καί ισχυρότερα η σήμερον. Ή Ευρώπη λοιπόν δεν ήτο επ ιτ ή ­
δεια νά διευθύνγ, προςηκόντως τάς δυνάμεις αυτής· καθ’ έαυτάς όμως
αί δυνάμεις αύται ήσαν βεβαίως πλέον ή ίκαναί νά καταβάλωσι τον
απ’ ανατολών έπελθόντα πολέμιον. Ό Ούνυάδης μονος πολλάκις κατε-
•τρόπωσε τούς τουρκικούς στρατούς* ο Σκεντέρμπεϋς μόνος πο7νλάκις ή
συνέτριψεν αυτούς ή ήνάγκασεν εις ύποχώρησιν ό Κωνσταντίνος Πα-
λαιολόγ^ς μόνος έν τή τελευταία τής Κο^νσταντινουπόλεως πολιορκία
έφερεν εις ά,μηχανίαν τον Μωάμεθ Β'· καί \ επιτρέπεται νά άμφιβάλω-
μεν οτι γενναΐόν τι οπωςούν επιχείρημα τής Ευρώπης δεν ήθελε δ ια ­
λύσει ώς ιστόν αράχνης το όσμανικόν μορμολύκειου; Ά λ λ ’ ότι οί Τούρ­
κοι ουδέποτε υπήρξαν ακαταγώνιστοι εξάγεται έξ όλης αυτών τής
ιστορίας. Ό Μωάμεθ Β ’ έβασίλευσε μέχρι τού 1 4 8 1 , ήτοι ύπέρ τά 87
ετη μετά την άλωσιν καί έκυρίευσε μεν έν τω δια σ τή μ α τι τούτω τό
βασίλειον τής Τραπεζούντος, την Α λβα νία ν, την Εύβοιαν, την κυρίως
Ε λ λ ά δ α καί τό πλειστον τής Πελοπόννησου, άλλά καίτοι μή έ'χωνσπου-
.δαίους αντιπάλους είμή τούς Ενετούς, τους Ούγγρους καί τούς ίππό-
τας τής Ρόδου, δεν ήδυνήθη πολλού γε δει νά συμπληρώσγ) την κα-
τάκτησιν όλων τών χριστιανικών τής Α νατολής χωρών. Έ κ τής
'Ρόδου ήν έπολιόρκησε τω 1 4 8 0 , διά τού ναυάρχου Μεζύ πασά, όςτις
λέγεται ά,νήκων εις την γενεάν τών Παλαιολόγων, ά,πεκρούσθη μετά
δύο μηνών πεισματώδεις επιθέσεις* ή δέ νήσος εκείνη δεν εκυριεύθη
είμή περί τά τέλη τού 1523 επί τού σουλτάνου Σουλε'ίμάν Α \ Ή
442 Άνάπτυζις του γενιτσαρικοΰ τάγματος. Παιδομάζοψ,α.

Κύπρος δέν εδουλώθη είμ,ή τω 1570 επί Σελήρ. τού Β ', ή Κρήτη
μ,όλις μετά μίαν εκατονταετηρίδα, τω 166 9 επί τού σουλτάνου Μωά­
μεθ τού Δ', ή δέ Επτάνησος ποτέ. Κ αί πάλιν τω 168 7 επί Σουλε'ί-
μάν τού Β' ή Έ νετία ανέκτησε την Πελοπόννησον, ουδέ έγκατέλιπεν
όριστικώς την χερσόνησον ταύτην είμή τω 1715 επί Ά χ μ έ τ τού Γ ',
εκατόν μόλις έτη προ της μεγάλης έπαναστάσεως.
Έ ξ όλυ>ν λοιπόν των προειρημένων συνάγεται οτι ή δυτική Ευρώ­
πη ώφειλεν έζ οικείων σπουδαιοτάτων συμφερόντων νά καταστήσω εκ­
ποδών την όσμανικήν κυριαρχίαν* καί οτι είχε τάς προς τούτο αναγ­
καίας δυνάμεις, έστερεϊτο δέ μόνον της άπαιτουμένης πολίτικης περι-
νοίας καί ένότητος. Τοσούτον όμως αυτή πρώτη άμαρτήσασα, δ ί­
καιον είναι νά δείκνυται έπιεικεστέρα πρός τάς αμαρτίας των χρι­
στιανών τής ’Ανατολής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'
Δεκάτευσις του έλληνισμου ένεκα ποικίλων α ίτιω ν.

Ά λ λ ’ άν καί ούκ ολίγαι των ελληνικών χωρών βραδέως δπωςούν

ύπέκυψαν εις τούς νέους δυνάστας, τινές δέ είχον ύποταχθή καί προ
τού 1 4 5 3 , ή όσμανική κυριαρχία χρονολογείται συνήθως από τής ά-
λώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως. Τούτο δέ εύλόγως, διό τι διά τής ά-
λώσεως ταύτης ήσφαλίσθη τό έν τή Α νατολή κράτος τών όσμανιδών,
περιήλθε δέ υπό την εξουσίαν αυτών τό οικουμενικόν πατριαρχεϊον,
τό όποιον καί μόνον έξεπροςώπει τότε τήν πνευματικήν καί έν μ.ερει
τήν διοικητικήν τού ελληνικού έθνους ε'νότητα. Εντούτοις οί πατέρες
ημών-δεν έστερξαν απολύτως τήν νέαν αύτών τύχην. Ούκ ολίγοι άπε-
δήμ.ησαν, οί δέ πλεΐστοι ύπέκυψαν μέν έξ ανάγκης, αλλά ή πάντοτε
καθ’ εαυτούς διαμαρτυρόμ,ενοι, ή και έπαναστατούντες έκ δια λειμμά ­
των όσάκις εύ'ρισκον πρός τούτο έπιτηδείαν περίστασιν. Οί μόνοι οί
μηδέποτε ύποταχθέντες είναι οί πολυθρύλητοι χΑεψται' οί μόνοι δέ
οί όριστικώς διαλλαγέντες πρός τήν νέαν τών πραγμάτων κατάστασιν
ύπήρξαν οί διά τού έξισλαμισμού εις τάς τάξεις αυτής αύτομολήσαντες.
Περί τών ποικίλων αφορμών καί τών πρώτων περιπετειών τής τών
 Άνάπτυξις του γενιτσαρικου τάγματος. Παιδομάζωμα. 443

χριστιανών εξισλάμισε ως, ώμιλήσαμεν ήό'η εν τώ προηγουμένω β ιβ λ ίφ

(σελ. 231 καί επ. του παοόντος τόμου), ώςτε νυν δεν πρόκειται είμή
νά παρακολουθήσωμεν τάς περιπέτειας ταύτας μετά την άλωσιν της
Κωνσταντινουπόλεως. Ε ιίο μ εν άλλοτε εκ τίνος αιτίας καί προς τινα
σκοπόν συνεκροτήθη τό γενιτσαρικόν τάγμα* ά λ λ ’ άνεβάλομεν τότε
νά έκθέσωμεν τά της στρατολογίας αυτού καθ’ έ'καστα, ό'ιότι τωόντι
ή στρατολογία αΰτη ύ'έν έκανονίσΟη όριστικώς είμή από της άλώ~
σεως καί εφεξής. Κ α τ’ άρχάς 1000 τουλάχιστον τον αριθμόν ησαν
οί χριστιανόπαιίες οίτινες κα τ’ έτος άρπαζόμενοι S ix παντός τρόπου
είτε εξ υπηκόων, είτε εκ πολεμίων, έξισλαμίζοντο S ix τής βίας, ίνα
άνατραφώσιν ώς γενίτσαροι. Κατόπιν οί γενίτσαροι έστρατολογήθη-
σαν κυρίως από των νέων χριστιανών αΙχμαλώτων, οίτινες κατά τινα
ό'ιάταξιν του Μουράτ Α' περί τό 1 3 6 2 γενομένην, άπεχωρίζοντο επί
τούτω ώς τό πεμπτημόριον τής όλης στρατιωτικής λείας, τό υπό του
Κορανίου παραχωρούμενον* καί τοιουτό τι έγίνετο μετά πάσαν κατά-
κτησιν. Έ π ί Μουράτ του Β ' τό κράτιστον τούτο σώμα συνεκροτεϊτο
ήό'η έξ άνό'ρών 6— 1 0 ,0 0 0 . Έ τ ι ό'έ βραό'ύτερον καθιερώθη ή τ α κ τ ι­
κή τών γριστιανοπαίό'ων στρατολογία εν ταϊς ύποτεταγρ.έναις χώ­
ρα ις, ήν οί πατέρες ημών ώνόμαζον παιδομάζωμα. Πότε ένομοθετήθη
τούτο, άδηλον ίσως επί Μωάμεθ τού Β ’. Ά λ λ ’ όριστικώς δεν έπεβλή-
θη είμή έπί του Σ ελ ή μ Α' καί του Σουλεϊμάν Α \ Τότε έκανονίσθη
ότι ή τα κτική τών χριστιανοπαίό'ων στρατολογία έν τω κράτει θέλει
γίνεται κατά πενταετίαν* μ.ετ’ ού πολύ όμως άπέβη συνεχεστέρα,
ένεργουμένη κατά τετραετίαν, τριετία ν, ό'ιετίαν, έπί τέλους ό'έ κ α τ’
έτος καί όσάκις παρουσιάζετο ανάγκη. Ό φόρος ούτος τού αίματος
έπεβάλλετο ίό'ίως εις τάς εύρωπαϊκάς τού κράτους επαρχίας, τήν ’Α λ­
βανίαν, τήν Ε λ λ ά δ α καί μετέπειτα τήν Ουγγαρίαν. ’Ο λίγα μόνον
τινά ώρισμένα μέρη ήσαν άπηλλαγμένα αυτού οίον ή Κωνσταντινού­
πολή, ό Γαλατάς καί ή ’Ρόό'ος. Διεξήγετο S i ή στρατολογία κατά
τόν δε τον τρόπον. Εις έκαστον φορολογητέον τόπον προςήρχετο λο­
χαγός τών γενιτσάρων συνεπαγόμενος γραφέα, κομίζων ύ'έ αύτοκρα-
τορίκόν φερμάνιον. *0 τού τόπου προϊστάμενος υ>φειλε νά ύποβάλν)
αύτφ κατάλογον όλων τών οικογενειών, έκαστος S i πατήρ ήτο ύπό-
γρεως νά άναγγείλη πόσους υιούς είχε καί νά παραστήσΥ) αυτούς προς
έκλογήν. Κ ατ' άρχάς ό'έν άφιρρούντο έκ τού συνόλου τών παί£ων έ-
κάστου τόπου είμή τό πεμπτημόριον, κατόπιν όμως τοσούτοι όσων
444 Άνάπτυξις του γενιτσαρικοϊί τάγματος. Παιδομάζωμα.

υπήρχε ypctoc, καί πάντοτε· οί κάλλιστοι καί εύρωστότατοι. Ώςαύτως

εν τοις άρχαιοτέροις χρόνοις εις μόνος έλαμβάνετο άφ* έκάστης οικο­
γένειας παΐς, προϊόντος ό'έ του χρόνου καί δύο, καί τρεις, καί αυτός
ό μονογενής όςτις πρότερον έξηρείτο. Τελευταϊον κατ’ άρχάς έξελέγον-
το μόνοι οί παϊδες 6 ή 7 ετών, κατόπιν δε καί παϊδες 10 καί 15 ε­
τών. Ένω δε τοσοΰτον βαρειαι άπέβησαν Six του χρόνου αί γενικαί
περί τούτου διατάξεις, ετι βαρύτεραι καθίσταντο διά τών καταχρήσεων
εις άς έξετραχηλίζοντο οί επιτετραμμένοι την έκτέλεσιν αυτών υπάλ­
ληλο ι, άοπάζοντες μεν πλειοτέρους τών άπαιτουμένων καί έκποιούντες
αυτούς ώς δούλους, έπιτρέποντες S i εις τούς εύπορωτέρους την επί
χρήμασιν απαλλαγήν τών υιών αυτών προς βλάβην τών πενεστέρων,
Οί δυςτυχεϊς κάτοικοι ένόμιζον, 6τΐ θέλουσι διαφύγει την συμφοράν
νυμφεύοντες νεωτάτους τούς παϊδας αυτών από τής ηλικίας τών 8. 9
καί 10 ετών· το στρατήγημα όμως δεν ωφελεί, S ιότι καί ούτοι ήρπά-
ζοντο, καί ού μόνον εις ηλικίαν καθ’ ήν δεν ήδύνατο νά λογισθή ό
γάμος σπουδαίος, αλλά καί μέχρι τών 2 0 καί 24 ετών. Ούδ* άπη).-
λάττοντο τού δεινού άσπαζόμενοι τον ισλαμισμόν έκουσίως, διότι ό
σουλτάνος δεν ένόει νά έλαττω θή τοιουτοτρόπως ό αριθμός τών στρα­
τευσίμων. Μόνοι οί εις τά παράλια οίκούντες έσώζοντο φεύγοντες μετά
τών τέκνων εις την ένετικήν ιδίως γώραν. "Οσοι δ* έπεχείρουν ν’ άντι-
.σταθώσι διά τής βίας, ώς επί το πλεϊστον έδαμάζοντο. "Οθεν άπορον
δεν είναι το υπό αύτόπτου μάρτυοος, τού γερμανού Γέρλαχ, βεβαιού-
μενον, ότι πολλάκις αί δυςτυχεϊς μητέρες άνατείνουσαι τάς χεϊρας
προς τον ουρανόν ίκέτευον τον Ύ ψιστον ν* άνακαλέσγ) παρ' έαυτψ τούς
παϊδας αύτών, ?να μη περιπέσωσιν εις την εξουσίαν τών απίστων.
Ά λ λ ’ όμως τοσούτον ισχυρόν είναι τό τής ιδιοτέλειας αίσθημα ε’ν τω
άνθρώπω, ώςτε ό αυτός Γέρλαχ άξιοι, ότι έτεροι πάλιν γονείς προθύ-
μως παρέδιδον τούς υιούς αύτών, οί Si παϊδες και νέοι μετά πόθου
άνελογίζοντο τον πολυτελή βίον όν θέλουσι διάγει εν τφ σεραιφ. Καί
τό κακόν τούτο προέβη εις τοσούτον, όίςτε ό έν έτει 1554 πρεσβευτής
τής Έ νετιας ε’ν Κωνσταντινουπόλει Δομίνικος Τρεβιζάνος άνέφερεν, ότι
τό παιδομάζωμα, τό όποιον πρότερον έλογίζετο ώς ή μεγίστη τών συμ­
φορών, κατήντησε τότε νά υπολαμβάνεται ώς έξαίρετον ευτύχημα.
"Ινα έξηγήσωμεν τούτο μέχρι τινός, ανάγκη νά παρατηρήσωμεν
προ πάντων ότι όσον ήλαττούτο τό κράτος τών σουλτάνων, τοσούτον
ηύξανε τό αξίωμα τών γενιτσάρων, οϊτινες αισθανόμενοι επί μάλλον
 Άνάπτυξις τού γενιτσαρικού τάγματος. Παιζομάζωμα. 445

ότι είναι το μόνον στήριγμα της αρχής, ήγον καί έφερον κατά το
δοκούν τούς κυριάρχας. Άπέβησαν δέ πρωϊμώτατα τοσουτον επικίν­
δυνοι, ώςτε εν ετει 1581 δέν έμενον έξ αυτών εν Κωνσταντινουπόλει
είμή 4 ,0 0 0 και ουδέποτε έστάθμευον αυτόθι πλειότεροι τού ενός τρί­
του τού ολου άριθμ.ού. Οί λοιποί, διεσπαρμένοι όντες ώς αστυνομικοί
φύλακες καθ* όλον τό κράτος, έμ,άστιζον ανηλεώς τούς κατοίκους.
Πλην τούτου οί ευφυέστεροι των χριστιανοπαίδων δέν κατετάσσοντο
είς τον στρατόν, αλλά, εκπαιδευόμενοι επί τό ίσλαμικώτερον, προήγοντο
είς τά ανώτατα αξιώματα. Κ αί ώς γενίτσαροι λοιπόν καί ώς ανώτατοι
δημ,όσιοι λειτουργοί, οί χριστιανόπαιδες κατήντησαν οι αληθείς τού
κράτους κύριοι, ώς έκ τούτου δέ έκίνησαν τον φθόνον τών έκ γενετής
μουσουλμάνων. Είς τών Τούρκων μεγιστάνων έλεγεν είς τον πρέσβυν
της Αυστρίας Ούγγναδ, ότι «ένω οί παΐδες τών αθλίων χωρικών προς-
έρχονται εις τά βασίλεια καί γίνονται μεγάλοι καί τρανοί, οί ήμε-
τεροι παΐδες παρορώνται αναγκαζόμενοι νά γίνωνται υπήκοοι αυτών.»
Τό δέ παραδοξότερον ό πόθος ον είγον οί όσμ,ανίδαι τού νά συμμε-
τάσγωσι της κα τ’ αυτούς αγαθής ταύτης τύγης τών χριστιανών,
άπέβη τοσούτος, ώςτε κατήντησαν νά δανείζωσι τά τέκνα αυτών είς
τούς ήμετέρους, ινα τοιουτοτρόπως περιληφθώσιν είς τούς γενιτσάρους
Εντεύθεν από τού τέλους της 16 έκατονταετηρίδος όλιγώτεροι ήσαν
έν τω σώμ,ατι τούτω οί πραγμ,ατικοί χριστιανόπαιδες η οί κατά τον
ανωτέρω τρόπον παρεισφρήσαντες είς αυτό όσμ,ανίδαι νεανίαι. Ε ν ­
τεύθεν όμως ηλαττώθη έν ταύτω καί η στρατιωτική αξία τών γενι­
τσάρων. «Συνήθως» έγραφε τω 1573 ο έν Κωνσταντινουπόλει πρέ-
σβυς τής Έ νετίας Μαρκαντώνιος Βάρβαρος, «μ.όνοι οί έκ γενετής χρι­
στιανοί έλάμβανον έμμισθους λειτουργίας καί μεγάλα ά.ξιώμ,ατα έν
τή ύπηρεσί^ τού σουλτάνου. ’Αλλά νύν έπέτυχον νά παρειςδύσωσιν
είς την ύπηρεσιαν ταύτην δι* εύνοιας καί τουρκόπαιδες, όπερ θέλει
επιφέρει πολλήν ζημ,ίαν είς τό κράτος.» Ή δέ προφητεία αυτή έπη-
λήθευσεν. Οί τουρκόπαιδες ου μ,όνον δεν έπείθοντο νά. ύποβληθώσιν
είς την αύστηράν ανατροφήν καί πειθαρχίαν τών χριστιανοπαίδων,
άλλα ήθελον καί νά νυμφεύωνται, όπερ είς ούδένα γενίτσαρον έπε-
τρέπετο μέχρι τών μέσων τής 16 έκατονταετηρίδος. Έ κ το τ ε όμ,ως
καί ιδίως από τού 1567 τό σώμ,α ήρχισε νά ά.ναπληρούται διά. τών
ιδίων αυτού τέκνων, εξ ού πολλή μεν έπήλθεν αυτού αύξησις, μείζων
δέ διαφθορά. Μέχρι τού έτους 1 6 3 7 6 άριθμ,ος τών εμμίσθων γένι-
446 Τα μεγάλα αξιώματα αποδίδονται εις τους έξωμότας.

τσάρων από 1 2 ,0 0 0 συνεποσώθη είς 4 6 ,0 0 0 , ο?τινες έξήντλουν το

αύτοκρατορικόν ταρ.εϊον. ΕΙς τούτους δε προςΟετέον καί άλλους τόσους
άμισθους, οιτινες διά χρημ.άτων καί άλλων μέσων παρειςέδυον είς
τούς καταλόγους των γενιτσάρων, ι'να μ.ετέχωσι των ωφελημάτων
αυτών καί προνομίου. "Ε τ ι από των αρχών της 17 έκατονταετηρίδος
σ Όσμάν β ' έβουλεύθη νά αντικαταστήση, αντί του έςαχρειωθέντος
εκείνου τάγρ.ατος, Αιγυπτίους μισθοφόρους. Διαθρυληθέντος όμως τού
πράγμ.ατος έζερράγη στάσις φοβερά ήτις δεν κατέπαυσε τω 1622
είμή διά τού φόνου τού άτυχούς εκείνου ήγεμόνος, τού πριύτου τοιού-
του φόνου ον αναφέρει ή όσμανικη ιστορία. Ό διάδοχος αυτού Μου-
ράτ Δ' ήγωνίσθη νά μ.εταρρυθμ.ίσν) το περί ού ό λόγος τάγμα καί έν
έ'τει 1 6 3 8 κατήργησεν εντελώς το παιδομ.άζωμα. Ουδέν ηττον τό
σώμα διετηρήθη μέχρι τών νεωτέρων χρόνων, ότε τω 1826 ο Μαχ-
μ.ούτ Β* κατέλυσεν αυτό όλοσχερώς διά πανωλεθρίας.
Ά λ λ * οσον δήποτε πρωιμ.ως καί άν κατηργήθη τό παιδομάζωμα,
καί όσον δήποτε ένοθεύθη έτι πρωιμ.ώτερον, μη λησρ.ονήσωμεν. ότι
επί 2 εκατονταετηρίδας ή εκ χριστιανοπαίδων συγκρότησις τού γένι-
τσαρικού τάγμ.ατος έξετελέσθη ακριβώς. Έάν δέ είς τό γεγονός τούτο
προςθέσωρ.εν ότι έν τω δια σ τήμα τι τούτο) τό σώμα συνέκειτο κατά
μέσον όρον εκ 15 εως 2 0 ,0 0 0 άνδρών, ότι οί πόλεμοι ήσαν αδιά­
κοποι, οί δε τής νοσηλείας καί θεραπείας τρόποι ατελείς, εύλόγως
δυνάμεθα νά περιέλθωμ.εν είς τό συμπέρασμα ότι ή ετήσια άνάλωσις
τού σώματος τούτου συνεποσούτο τουλάχιστον είς τό 1]4 τής όλης
δυνάμ.εως καί ότι επομένως τό σύνολον τών άνδρών όσοι άφηρέθησαν
άπό τού χριστιανισμού τής ’Ανατολής προς μόνην την συγκρότησιν
τού γενιτσαρικού τάγματος, είμπορεΐ νά ύπολογισθτ, είς εν περίπου
έκατομμ.ύριον. Μή λησμ,ονήσωμεν προςέτι ότι οί γενίτσαροι δεν ένυμ.-
φεύοντο τότε και ότι ήσαν οί κάλλιστοι καί ρο^μαλεώτατοι τών παί-
δων. "Οθεν τό εκατομ.μ.ύριον εκείνο δεν έξεπροςώπει τοσαύτα άτομα,
άλλα τοσαύτας οικογένειας, ή δ ’ εκ τούτου προελ.θούσα μ,είωσις τού
όλου χριστιανικού καί κα τ’ αναλογίαν τού ελληνικού πληθυσμ.ού είναι
μ.έν δυςυπολόγιστος, άπέβη όμως βεβαίως υπέρογκος.

Ουδέ περιωρίσθησαν είς τούς γενιτσάρους οί έξισλαμ.ισθέντες· πολ-

λού γε δει. Καθά έζηγήσαμεν έν τω προηγουμένω βιβλίω διά πολ­
λούς καί ποικίλους λόγους, πλείστοι καί άλλοι χριστιανοί μετέστη-

X
 Τά μεγάλα αξιώματα αποδίδονται εις τους εξωμότας. 447

σαν έκουσίως η άκουσίως.είς τάς τάξεις του μωαμεθανισμού. Ό κυρι-

ώτατος των λόγων τούτων ύπήρξεν, ότι, καθ’ ά προ ολίγου είδομεν
μαρτυρούμενον ύπό ενός των πρέσβεων της Έ νετίας, ή όσμ,ανική κυ-
βέρνησις άπένεμε τά άνώτατα και επικερδέστατα των αξιωμάτων
κατά κανόνα εις ομοθρήσκους μεν ά λ λ ’ έκ γενετής χριστιανούς όντας
άνδρας. Τά δε πράγματα κυρούσι την αλήθειαν ταύτην λαμπρώς.
Έ κ των πέντε μεγάλων βεζυρών τού Μωάμεθ Β ', 4 υπήρξαν χρι­
στιανοί· 2 μέν, ό Μαχμούτ πασάς καί ο *Ρθύμ Μ εχμέτ πασάς, ”E J -
.Ιηνες’ δύο δε, ό Ίσάκ πασάς καί ό Κ εδίκ Ά χ μ έ τ πασάς, ’Αλβανοί.
Διότι ώς προς τούς μεγάλους βεζύρας τουλάχιστον, το σύστηρ,α τούτο
δεν ήρχισεν έφαρμοζόμενον είμή άπό τού κατακτητού τής Κ ω νσταντι-
πόλεως. Οίπροδιατελέσαντες μεγάλοι βεζύραι, 6 τον αριθμόν, ύπήρξαν
τούρκοι το γένος* άλλ' ό Μωάμεθ Β', πειθόμενος ότι οί άλλαξοπι-
στούντες χριστιανοί είναι ίκανώτεροι καί θερμότεροι ζηλω ταί τού νέου
θρησκεύρ,ατος και τής νέας των πραγμάτων καταστάσεως, προετίρ,ησε
πάντοτε αυτούς, άμα ήναγκάσθη νά καταστήσ*/) εκποδών τον Χ α λή λ
πασάν ένεκα των ύποπτων αυτού σχέσεων ρ,ετά των ήμετέρων. Το δε
παράδειγμα τού κατακτητού ήκολούθησαν άπαντες οί μ ετ ’ αυτόν
σουλτάνοι επί δύο καί επέκεινα έκατονταετηρίδας. Έ π ι Β α για ζή τ Β '
έγένετο αύθις μέγας βεζύρης ό προμνημονευθείς Ίσάκ πασάς, έκ δε
των τεσσάρων διαδόχων τούτου ό μέν Δαούτ πασάς ήτο ώςαύτως
’Αλβανός, ό δε Χερσέκ Ά χ μ έ τ πασάς ήτο υιός τού ήγεμόνος τής 'Ερ­
ζεγοβίνης Στεφάνου Κόσσοβιτζ, δ ι’ όπερ καί έπωνομάζετο Έ ρζέγο-
γλους, ό δε ΜεζΙ πασάς καί ό Χ ότζα Μονσζαφά πασάς ήσαν "Ε 2Λ η·
reς έκ γενετής. Έ π ί Σουλειμάν τού μεγαλοπρεπούς, έν τή ακμή τής
δυνάμεως καί τής δόξης τού όσμανικού κράτους, έκ των 9 μεγάλων
βεζυρών οί 8 είχον γεννηθή χριστιανοί. Ό ’Ιβραημ πασάς καί ό 2ου-
λεϊμαΥ πασάς ήσαν "ΕΛΛηνες* ό Ά γιά ς πασάς, ό Λουτφί πασάς καί
ό Ά χ μ έ τ πασάς, Α λβανοί* ό ΊΡουστέμ πασάς, ό Ά λ ή πασάς, καί δ
ενδοξότερος των μεγάλων βεζυρών Μεχρ.έτ Σόκ.ολλης, Σλαύοι. ’Επί
Μουράτ Γ", Μ εχμέτ Γ ', Ά χρ.έτ Α \ Μουσταφά Α' και Όσρ,άν Α', ο
Ά χρ.έτ πασάς (ό τού Σόκολλη διάδοχος), ο Σινάν πασάς (ό πεντά-
κις βεζυρεύσας), δ Χουσειν πασάς καί ό Μέρε Χουσείν πασάς ήσαν
Αλβανοί* ό τρις βεζυρεύσας Χ α λ ή λ πασάς, Αρμένιος* ό Σικάλας Σ ι ­
νάν πασάς, αρνησίθρησκος έξ Άγκώνος* καί δ Νασσον πασάς, υιός
Έ λληνος ίερέως. Σλαύοι ώςαύτως ύπήρξαν δ τού Άρρ,ενίου Χ α λή λ
448 Έξωρ.οσί αι επί απαλλαγή ά φορητοί ν καταπιέσεων.

ίιά ^οχος Χοσρέφ πασάς, και ο ριέγας βεζύρης ΊΡετζέπ πασάς, δ πρώ-
τουργος ri)c φοβέρας στάσεως τον 1 6 3 2 , τής οποίας ό'ιετέλεσε το κύ­
ριον βύ[/.α καί της οποίας είς των επιφανέστατων άρχηγών εγένετο
6 * ΕΛΛην *Ρουμ Μ εχμετ. Τότε προεχειρίσθησαν άλλεπαλλήλως τρεις
'Αλβανοί (Λεγάλοι βεζύραι ό Ταβανιγιασί Μεχριέτ, 6 Καρά Μουστα-
φάς καί ό Ταρχουντζή Ά χριετ πασάς. Ίό'ίως γνωστός έγένετο εις
τούς χριστιανούς τής ’Ανατολής ό των Κιοπριλιό'ών οίκος. Οί [Λεν
είπον αυτούς σέρβικης καταγωγής, οι S i αλβανικής οί S i καί γα λ­
λικής* ά λλ’ οί πλείονες βεβαιούσιν ότι οί Κ ιοπριΧ ίόαι ησαν * ΕΑΑη-
νες το γένος. Όπωςό'ήποτε ώς προς τούτους έγένετο έξαίρεσις τού
προϋπάρχοντος κανόνος, διό τι παρεκτος τού πρώτου, όςτις ήτο εκ γε­
νετής χριστιανός, 4 άλλοι εκ τού οίκου τούτου άνεδείχθησαν μεγά­
λοι βεζύραι από τού 1 6 5 6 (λέχρι τού 1 7 1 0 . Καί [Λετά τούς Κιοπρι-
λίδας S i οί ρ,εγάλοι βεζύραι Λ αμάτ Χασάν πασάς, ΤζόρΑιΑι ' ΑΑη
πασάς καί ΤοπάΑ Ό σμάν πασάς ησαν "ΕΑΑηνες το j ένος (ό πρώτος
χαϊ ό τρίτος ΠεΑοποννήσιοι), ϊνα παραλίπωριεν πλείστους άλλους
έτέρας χριστιανικής καταγωγής.
’Αλλά παρεκτος των ριεγάλων βεζυρών, οί πλείστοι των επιφανέ­
στατων στρατηγών καί άλλων άνωτάτων τού κράτους λειτουργών,
υπήρξαν άλλότριοι τής τουρκικής φυλής. Τνκ S i περιορισθώρ,εν είς
τούς χρόνους τής άκριής τού κράτους, παρατηρούμεν ότι όλοι σχεδόν
οί επί Σουλεϊριάν Α' καί Σελήρ. Β' διαπρεψαντες επί πολει/,ική άρετή
άντρες, ησαν χριστιανοί τό γένος. Ό Περτέφ πασάς, οί Έρζέγογλοι,
οί Δουκαγίνογλοι κατήγοντο άπαντες έζ Ερζεγοβίνης. Α λβανοί ή
Κροάται ησαν ό Σινάν, αδελφός τού μεγάλου βεζύρου ΊΡουστέια, ό
Τ ερχάτ πασάς, ό Ά χ[λέτ πασάς, δ Δαούτ πασάς καί ό κα τα κτη-
τής τού Γε^.έν, Σινάν πασάς. Έν Βοσνία εγεννήΟησαν, παρεκτος τού
μεγάλου βεζύρου Σόκολλη, ό Μουσταφά πασάς, δ Χοσρέφ πασάς, οί
Για γιά γλο ι, δ Σ α ϊλά κ Μουσταφά πασάς, δ Σ ά λ Μ εχμετ πασάς, ό
κατακτητης τής Κύπρου Λαλά Μουσταφά πασάς, δ κυβερνήτης τής
Αίγυπτου Μακτούλ Μεχμέτμπεϋς, δ Μ παλτατζή Ά χ μ έ τ πασάς, δ
Τζεναβή Ά χ μ έ τ πασάς, καί δ Σόφι Ά λ ή πασάς, όςτις διετέλεσεν ώςαύ-
τως κυβερνήτης τής Αίγυπτου* έκ ό'ε των ναυάρχων ό ΣαΑή πασάς
χαϊ ό επιβόητος Βαρβαρόσσας νπήρζαν *ΕΑΑηνες την χαταγωγήν.

Τό δέλεαρ τούτο' τών άνωτάτων αξιωμάτων τών άπονεμομενών

 Έζωμοσίαι επί απαλλαγή άφορήτων καταπιέσεων. 449

άποκλειστικώς σχεδόν είς τούς νεοφύτους, ήτο βεβαίως επιτήδειον νά

προςελκύσγ) εις τάς τάζεις του ισλαμισμού πλείστους όσους χρισ τια ­
νούς. Α λ λ ά ποικίλα άλλα α ίτια καί Ιδίως 6 πόθος τής απαλλαγής
από άφορήτων καταπιέσεων, προεκάλεσαν άθρόας άλλαζοπιστίας. Μι­
κρόν μετά την κατάκτησιν τής Κωνσταντινουπόλεως τό πλήθος των
έζισλαμισθέντων χριστιανών έν Μακεδονία, εν Θεσσαλίιρ καί έν Α λ ­
βανία έγένετο τοσούτον, ώςτε ή διδασκαλία τού νέου θρησκεύματος
δεν προέφθανε νά γίνη εις τούς νεοφύτους, καί έκ τούτου ήρχισαν νά
μ ή τηρώνται ακριβώς αί διατάζεις αυτού, ό δε Μωάμεθ Β' ήναγκά-
σθη τω 1474 νά έπεβάλη δ ι’ αύτοκρατορικού δρισμού την αύστηράν
τών διατάζεων τούτων έκτέλεσιν εις τάς περί ών ό λόγος χώρας. Ά πο
τού 1620 μέχρι τού 1 6 5 0 ό χριστιανικός πληθυσμός μέρους τίνος τής
’Αλβανίας έζέπεσεν από 3 5 0 ,0 0 0 είς 5 0 ,0 0 0 , ώςτε ό Βίτσης, ό κα­
θολικός αρχιεπίσκοπος Άντιβάρεως, έ’λεγεν οτι κίνδυνος ύπάρχει μ ή ­
πως εντός 10 ετών όλοι οί ’Αλβανοί γίνωσι μουσουλμάνοι. Έν ετει
1 62 5 ο Ιταλός περιηγητής Μοντεαλβάνος έβεβαίου ότι «ό μέν έχει
τον αδελφόν αυτού Τούρκον, ό δε τον υιόν, ό δε τον πατέρα ή άλλον
συγγενή.» Και περί τά τέλη τής αυτής έκατονταετηρίδος δ Ιωσήφ
Γεργάρδος Μέϊερν έζέφραζε φόβους δεινούς περί τής προϊούσης έλαττώ -
σεως τών χριστιανών άπάσης τής ευρωπαϊκής Τουρκίας. Τό πράγμα
προέβη είς τοσούτον ώςτε αυτή ή Π ύλη ήρχισε νά άνησυχή άναλογιζο-
μένη ότι, άν έζακολουθήση, κίνδυνος ύπάρχει μήπως έκλείψωσινοί πλει-
στοι τών φορολογουρ.ένων. Τούτου δε κυρίως ενεκεν έζεδόθη τω 1691
επί τού μεγάλου βεζύρη Χουσείν Κιοπριλή τό πρώτον «Ν ιζ ά μ ι Τ ζ εδ ίδ »
ήτοι ύβου σύστημα, Si ού έκανονίσθη ήπιώτερόν τ ι προς τούς ^αγιά-
δας πολίτευμα. Μ ετ’ ού πολύ δε, από τών μέσων τής όκτωκαιδεκάτης
έκατονταετηρίδος, ή προστασία ήν τό ρωσικόν κράτος ήρζατο ν* άπο-
νέμη είς τούς χριστιανούς τής ’Ανατολής, άνέστειλεν δπωςούν τό κα­
κόν. Ά λ λ ’ οί εζισλαμισμοί δεν έπαυσαν ουδέ τότε, καί αυτοί οί ά-
θρόοι εζισλαμισμοί. Υ π ά ρ χ ει έν τή κοιλάδι τού μέσου ’Αώου, προς
άνατολάς τού Πρεμετίου, δμάς χωρίων, τον αριθμόν 3 6 , τών καλουμένων
Καραμουρατάδων. Τά χωρία ταύτα ήσαν χριστιανικά καί ύπήγοντο
είς τήν έπισκοπήν τής Πογόνιανης. Κ α ίτοι δε οί κάτοικοι αυτών ι-
πασχον τά πάνδεινα από τών γειτόνων μωαμεθανών, άντέσχον είς τάς
συμφοράς ταύτας μέχρι τού 1 7 6 0 . Ά λ λ * έν αρχή τού έτους τούτου
ήθύμησαν καί άπεφάσισαν έκ συμφώνου νά έζευμενίσωσε τό θειον δι*
( έλα . ΙΣΤΟΡ. Κ. ΠΛΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ TQM. Ε . ) 29
450 Εξωμοσία ι επί απαλλαγή αφορήτο^ν καταπιέσεων.

αύστηροτάτων νηστειών καί ύπωπιασμών τής σαρκός* εάν δέ ό "Υψι-

στος δέν είςακούση τάς εύχάς αυτών, νά τραπώσιν εις την λατρείαν
του Μωάμεθ. Εις μ.άτην δ άρχιερεύς παρέστησεν αύτοΐς την άσέβειαν
του τοιούτου βουλεύματος. Οί Καραμ.ουρατάδες ένήστευσαν οσον ου­
δέποτε αύστηρώς κατά την μεγάλην τεσσαρακοστήν τού έτους εκεί­
νου* καί δτε έπήλθεν ή ήμερα τής Άναστάσεως, μηδεμίαν έπαγα-
γούσα θεραπείαν τών κακών, έξώμοσαν δμ,οθυμαδον τήν χριστιανικήν
πίστιν. Ό άρχιερεύς καί οί ιερείς διετάχθησαν νά άπέλθωσιν* δ δέ
λαός, άφούήλεγξε τάς άγιας εικόνας διά τήν αδιαφορίαν αυτών, άπε-
φήνατο πανηγυρικώς δτι άσπάζεται τδ ρ.ουσουλμ.ανικόν θρήσκευμα.
Συμπληρωθείσης δε τής θρησκευτικής ταύτης αποστασίας αυθημερόν
εις όλα τα χωρία, οί κάτοικοι προςκαλέσαντες καδήν καί ίμάμιδες
άνωμολόγησαν τήν νέαν πίστιν και καθυπεβλήθησαν εις τήν νενομι-
σμένην περιτομήν. Ό λίγο ι τινές μόνον άπεποιήθησαν ν' άποστατήσω-
σιν, ά λ λ ’ ούτοι ήναγκάσθησαν νά άπέλθωσιν εκ τής χώρας όπως καί
οί λειτουργοί τού Ύψίστου. Τό γεγονός τούτο μαρτυρεί δπόσον άσθε-
νές ήτο τό χριστιανικόν αίσθημα παρά τοΐς Άλβανοΐς. Ύπάρχουσι δέ
καί άλλα τεκμήρια τούτου εντι οίκτρότερα. Ό τάς Ά λβανικάς μελε­
τάς γράψας Γεώργιος Χάν άναφέρει περί Σκόδραν χωρίον άποστατή-
σαν, κατά τήν παρελθούσαν εκατονταετηρίδα, άθρόον διά μόνον
. τον λόγον, δτι δ εφημέριος αύτού έπέμενε νά τελή τήν θείαν λ ει­
τουργίαν προ τής ώρας ήν έπεθύμουν οι κάτοικοι, οί'τινες ένόμι-
σαν, δτι δ άπλούστερος τρόπος τού νά λύσωσι τήν διαφοράν ταύτην
είναι νά άσπασθώσι τον ισλαμισμόν. ’Α λλά συστελλόμεθα τή άληθεία
νά έξακολουθήσωμεν έξιστορούντες τοιαύτας λεπτομέρειας καί άρκού-
μεθα εις τήν γενικήν παρατήρησιν, δτι αν άπό τών μέσων τής 18 έ-
κατονταετηρίδος άνεχαιτίσθη κατά τ ι ή προς τόν έξισλαμισμόν ροπή,
δεν έξέλιπεν δμως βεβαίως καθ’ δλοκληρίαν. Ά πόδειξις δέ τούτου
τρανωτάτη είναι δτι εν Ά λ β α ν ί$ μέν τήν σήμερον τό ήμ.ισυ περίπου
τών κατοίκων είναι μωαμεθανοί, έν Ερζεγοβίνη δέ καί εν Βοσνία τά
7 ή 8] 10. Οί "Ελληνες καί οί κατά τό μάλλον καί ήττον εξελληνισ­
μένοι Β λά χοι, ’Αλβανοί καί Βούλγαροι ήλλαξοπίστουν όλιγώτερον
προθύμως ή οί καθαροί Α λβανοί καί Σλαύοι. Εντεύθεν εις τήν κυ­
ρίως *Ήπειρον καί εις τάς άνατολικάς χώρας Βουλγαρίαν, Θράκην,
Μακεδονίαν, Θεσσαλίαν, κυρίως Ε λ λ ά δ α καί Πελοπόννησον σπανιώ-
τεραι υπήρξαν αί άθρόαι άποστασίαι. Εις τάς χώρας δμως ταύτας
 *Απο3ημίαι των λογιών άνδρών. Μαχμούτ πασάς. Άμοιρούτσης 451

συνέβαινεν, ώς μ ετ’ ολίγον θέλομεν ίδ ει και μάλιστα είς την 'Ή πει­
ρον, την κυρίως 'Ελλάδα καί την Πελοπόννησον, έτερον κακόν χ ιλ ιά ­
δες κατοίκων άπεδήμουν είς Ιτα λ ία ν καί, έκλατινιζόμενοι αυτόθι,
απώλλυντο διά τον ελληνισμόν ούδέν ηττον η οί τον ισλαμισμόν
άσπαζόμενοι.
Ά λ λ ’ επανερχόμενοι εις τούς χρόνους τού Μωάμεθ Β ', δεν διστά-
ζομεν νά βεβαιώσωμεν ότι δ στρατός αυτού συνέκειτο καθ’ ολοκλη­
ρίαν σχεδόν εκ χριστιανών έξισλαμισθέντων. Τω 1 4 7 3 δ κ α τα κ τη τή ς
της Κωνσταντινουπόλεως παρέταξε περί Τερζάν 1 0 0 ,0 0 0 άνδρών κατά
τού ισχυρού τουρκομανικού δυνάστου Ούζούν Χασάν. Αρχιστράτηγος
της δυνάμεως ταύτης ητο δ προμ.νημονευθείς μέγας βεζύρης Μ αχμούτ
πασάς, Έ λ λ η ν τό γένος* Μπεϊλέρμπεϋς της 'Ρούμελης, ήτοι ήγεμών
τών ευρωπαϊκών στρατευμάτων, ητο δ έκ Παλαιολόγων Χάς Μουράτ
πασάς. Οί είκοσακιςχίλιοι γενίτσαροι ησαν δμολογουμένως άπαντες έκ
γενετής χριστιανοί. Τά 40 σαντζάκια της 'Ρούμελης συνέκειντο ώςαύ-
τως έκ χριστιανών έξισλαμισθέντων, διό τι είς την ’Ρούρ,ελην έλά χ ι-
στοι ύπήρχ^ον οι γνήσιοι Τούρκοι. Υ π ολείπ οντα ι τά 2 4 σαντζάκια της
Ανατολής μ.ετά 2 0 ,0 0 0 άζάπ (εύζώνων) καί προςέτι τό ιππικόν, τα ­
κτικόν τε καί άτακτον, οί Σ ιπ α χη καί οί Ά κ κ ιντζή . Περί τούτων ού-
δεμίαν ενχομεν ρητήν μαρτυρίαν ότι ησαν άπαντες έκ γενετής χρισ τια ­
νοί· ώς πρός τούς πλείστους όμως τουλάχιστον έξ αυτών, τό πράγμα
είναι σχεδόν βέβαιον, αφού ήξεύρομεν, ότι οί όσμανίδαι ού μόνον
άπέφευγον οσον οιόν τε την έν τω στρατφ κατάταξιν τών Τούρκων,
άλλ* ουδέ ησαν εντ ι κα τ’ έκεϊνο τού χρόνου κύριοι όλων τών χωρών της
μικράς Α σίας έν αίς ύπηρχεν δπωςούν δαψιλές τό τουρκομανικόν στοι-
χεϊον. Ά ναμφισβήτητον δέ είναι οτι δ έν ττ, προμνημονευθείστρ παρα­
τάξει στρατηγήσας τών άτάκτων ιππέων Ά λήμπ εϋς ητο Μ ιχάλο-
γλους, ό έστιν απόγονος τού Έ λληνος Μ ιχαήλ Κοσσύφου, περί ού ώ-
μιλήσαμεν έν τω προηγουμένω βιβλίω . Ουδέποτε λοιπόν δ χριστιανι­
σμός της Α νατολής, καί ιδίως δ έλληνισμός, καθ’ όλον τον μακρόν
καί πολυώδυνον αύτού βίον, ύπέστη τοιαύτην φλεβοτομίαν οί'αν επί
τής τουρκικής κυριαρχίας, καί έν τούτοις δ πληθυσμός ημών ήλα ττώ -
θη τότε προςέτι άλλας πολλάς καί ποικίλας αιτίας.

Οί πλεϊστοι τών κατ’ έκεϊνο τού χρόνου λογιών 'Ελλήνων, καί προ
τής άλώσεως καί ρ.ετ* αυτήν, έζήτησαν άσυλον είς την έσπερίαν Εύ*
29*
452 ’Αποδημία! των λογιών άνδρών. Μαχμουτ πασάς. Άμοιρούτσης.

ρώπην, ιδίως εις την Ι τ α λ ία ν οΐον προ της άλώσεως μεν 6 Λέων η
Λεόντιος Πιλάτος, δ Μανουήλ καί δ ’Ιωάννης Χρυσολωράς, δ Θεόδω­
ρος Γαζής, δ Γεώργιος Τραπεζούντιος, δ Βησσαρίων, δ ’Ισίδωρος, ΐνα
πριορισθώμεν εις ολίγους τινάς έκ των έπισημοτάτων. Μετά δε την ά-
λωσιν δ ’Ιωάννης Άργυρόπουλος, δ Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, δ Κων­
σταντίνος καί Ιωάννης Λάσκαρις, δ Μάρκος Μουσοΰρος καί πολλοί
άλλοι. Οι άνδρες ούτοι συνετέλεσαν ού (/.όνον εις τδ νά άναζωπυρήσωσι
την των ελληνικών γραμμάτων σπουδήν έν τή εσπερία, άλλα καί εις
τδ νά ύποθάλψωσι την πρδς τό έλληνικδν έθνος συμπάθειαν των λο-
γιωτέρων αυτής τάξεων. Ό Πιλάτος διετέλεσε φίλος καί διδάσκαλος
του Βοκκακίου καί την Πετράρχα. Ό Μανουήλ Χρυσολωράς έδίδαξε
την ελληνικήν έν Φλωρεντία μεταξύ 1390 καί 1 4 0 0 , άκροατάς ε"χων
τδν Ιάκωβον "Αγγελον, τδν βιογράφον του Βοκκακίου Ίανότον Μανέ-
τον, τδν Πόγγιον, τδν Λεονάρδον Άρτηνδν, έπιφανέστατον περί την
νομικήν καί πολιτικήν έπιστήμην, καί πολλούς ετέρους διακεκριριένους
επί τφ γένει καί τή ευφυΐα άνδρας. Ό τού Μανουήλ άνεψιδς Ιωάννης
διετέλεσε κα τ’ άρχάς συνδιδάσκαλος καί έπειτα διάδοχος τού θείου
αυτού, μαθητάς δέ έ'σχε τδν ποιητήν τού Pastor fido Γουαρίνην καί
τδν Φραγκίσκον Φίλελφον, δςτις καί γαριβρδς αυτού επί θυγατρί έγέ-
νετο. Ό Θεόδωρος Γαζής, δ άποδηριήσας έκ τής πατρίδος αύτού Θεσ­
σαλονίκης τω 1 4 3 0 , άνεδείχθη πρώτος πρύτανις τού ύπ* αυτού δργα-
νωθέντος έν Φερράρ^ πανεπιστημίου. Ό Γεώργιος δ έν Κρήτη μεν γεν­
νηθείς, άλλ* έκ Τραπεζούντος καταγόριενος, έξ ού καί τδ έπώνυριον
αύτού Τραπεζούντιος, έδίδαξε πρώτον εις Ένετίαν τής δποίας ή σύγ­
κλητος άνεκήρυξεν αύτδν πολίτην. Έ π ειτα έπί τού πάπα Ευγενίου Δ'
διετέλεσεν έπί ριακδν χρόνον καθηγητής τής ρητορικής καί τής φιλο­
σοφίας πολύκροτος έν ’Ρώ μη· καί ριετά ταύτα περί τά ριέσα τής 15
έκατονταετηρίδος προςεκλήθη ύπδ τού βασιλέως τής Νεαπόλεως Ά λ -
φόνσου εις τήν αυλήν αύτού.
Ά λ λ ’ δ έπιφανέστατος τών προςφύγων τούτων ύπήρξεν δ Βησσα­
ρίων, δν ειδομεν άπελθόντα ως αρχιεπίσκοπον Νίκαιας εις ’Ιταλίαν
ρυετά τού βασιλέως Ίωάννου Παλαιολόγου περί τά τέλη τού 1437,
ίνα παρασταθή εις τήν έν Φερράρ^ καί έν Φλωρεντία σύνοδον. Ο Βησ­
σαρίων, καί τοι βραδύτερον όλως έκλατινισθείς, δεν δύναται όμως νά
άποβάλη τάς συμπάθειας ημών, άν όχι δι* άλλο τ ι, τουλάχιστον
διότι δεν επαυσεν άγωνιζόμενος νά συγκρότηση γενικήν τινα συμμα-
 Άποδηιχίαι τών λογιών άνδρών. Μαχυούτ πασάς. Άυοιρούτσης. 453

y ίαν της Ευρώπης υπέρ τών χριστιανών της Α νατολής. Μετά την σύ­
νοδον εκείνην έπανήλθεν έπί μικρόν εις Κωνσταντινούπολή, ?να συλ-
λέζγ) πάσαν ύλην έπιτηδείαν κατ’ αυτόν νά δικαιολογήσω την εις
το σύμβολον προςθήκην, ήν, ώς καί άπαντα τον ορον της ενώσεως,
ήσπάσατο μετά ζήλου πολλού. Έπιστρέψας δέ αύθις εις την Ιτ α λ ία ν ,
διήγαγεν αυτόθι το έπίλοιπον τής ζωής. Ή δυτική εκκλησία επεδα-
ψίλευσεν εις τον σύμμαχον τούτον τά μεγαλήτερα τής εύνοιας ύ ε ιγ —
ριατα. Ό Βησσαρίων αφού ελαβε παρά τού Ευγενίου Δ' καί τού Ν ι­
κολάου Ε* διάφορα αξιώματα καί ώφελήριατα καί δη το τού καρδι­
ναλίου ίερέως, προεχειρίσθη τώ 1449 επίσκοπος Τουσκούλου καί έπειτα
άνηγορεύθη ύπό τού Πίου Ε' ήγούριενος τής ριονής Crypta Ferrata,
ήτις ήγείρετο επί τού χώρου οπού πάλαι έκειτο ή οικία τού Κικερω-
νος έν Τουσκούλψ καί έν τή οποίος επί πολλούς αιώνας ή λειτουργία
έτελεϊτο ελληνιστί κατά τον όρον τής ενώσεως. Γενομένης τής άλώ-
σεως παρέστη εις την έν Μαντούα ύπο τού Πίου Β* συγκροτηθεισαν
γενικήν συνέλευσιν τών άντιπροςώπων όλων τών επικρατειών τής χρι-
στιανωσύνης, είς ήν προςήλθον καί οί απεσταλμένοι τής 'Ρόδου, τής
Κύπρου, τής ’Ηπείρου, τής ’Ιλλυρίας, τής Πελοπόννησου καί πολλών
άλλων ανατολικών χωρών επί τφ σκοπώ τού νά συσκεφθώσι περί
τού πώς ήδύναντο νά άναχαιτίσωσι την όσμανικήν κατάκτησιν.
Έν τή συνελεύσει ταύτη δ Βησσαρίων ελάλησε τά δέοντα μετά
τον Πιον Β ?, άλλά πάσαι αύται αί διασκέψεις άπέβησαν μ ά τα ια ι.
Βραδύτερον έξώρκισεν αύθις τούς δυτικούς νά δμοπραγήσωσι* καί.
συνεκροτήθησαν τωόντι έν Γερμανία δύο συνελεύσεις καθ’ άς πολλά
επί τούτω άπεφασίσθησαν, έξ ών όμως ούδέν πάλιν έξετελέσθη. Έν
τω μεταξύ δ Βησσαρίων προεχειρίσθη ύπδ τού Πίου Β' τώ 1464
πατριάρχης έπί ψιλφ ονοματι Κωνσταντινουπόλεως, καί επί τέλους
έ'λαβε το θετικώτερον αξίωμα τού προϊσταμένου τού τών καρδινα­
λίων συνεδρίου. Πολλάκις μάλιστα έγένετο λόγος νά άναγορευθή άρ-
γιερεύς 'Ρώμης, άλλά πάντοτε ή εκλογή του άπέτυχεν ενεκα τής ελ­
ληνικής αυτού καταγωγής. Κ α τφ κει δε συνήθως εν 'Ρώμτρ εις τούς
πρόποδας τού Κυριναλίου, πλησίον τής εκκλησίας τών άγίων ’Απο­
στόλων. Έ γραψε πολλά ελληνισ τί τε καί λα τινισ τί καί διετέλεσε
προστάτης παντός φιλομούσου άνδρός. Ό Βησσαρίων διή γα γε βίον
άνεπίδεικτον, λαμβάνων ούδέν ήττον δείγμα τα εξαίρετου εύλαβείας
καί άγάτϊης παρά πάντων όσοι τον έπλησίαζον. Ό Γεώργιος Τραπε-
454 *Αποδημ.ίαι των λογίο^ν άνδρών, Μαχμουτ πασάς. Άμοιρούτσης.

ζούντιος καίτοι διενεχθείς προς αυτόν έκ διαλειμμάτω ν, δ Άργυρόπου-

λος, δ Φίλελφος, δ Πόγγιος, δ τούτου αντίπαλος Λαυρέντιος Βάλλας,
δ Θεόδωρος Γαζής, δ ΘεσσαλνΟνικεύς Ανδρόνικος, πλείστοι άλλοι λό­
γιο ς προς ους έπολιτεύθη αείποτε ώς άλλος Μαικήνας, ευμενής άμα
και ισχυρός, άπετέλουν π·ρί αυτόν αυλήν λόγιαν, ήν έ φθόνησαν οί
.μέγιστοι των τότε ηγεμόνων. Ά λλ.ά καίτοι εν ’Ρώμ.Υ) το πλεΐστον
διαζήσας κατέλιπε την πλουσιωτάτην αυτού βιβλιοθήκην εις την Έ -
νετίαν, δ ιό τι, είπεν, ύπελάμβανεν ώς δευτέραν αυτού πατρίδα την
πόλιν ταύτην εν ή κατά πρώτον πάντοτε προςήρχοντο καί πολλάκις
τελευταϊον εύρκτκον άσυλον οί δμογενεις αυτού οί φεύγοντες τάς συμ.-
φοράς τής οσμανικής κυριαρχίας. Άπεβίωσε δε εις 'Ραύενναν περί τά
τέλ η τ 9 ύ 147 2 εις ηλικίαν 82 ετών ενώ έπέστρεφεν εκ Γαλλίας όπου
είχεν άποσταλή ώς άντιπρόςωπος τού πάπα Σίξτου Δ'. Το σώμ.α όμως
αυτού μετεκομάσθη εις 'Ρώμην, όπου ήξιώθη τιμής ανήκουστου, κη-
δευθέν πανηγυρικώς επί παρουσία τού άκρου άρχιερέως εις την εκκλη­
σίαν των αγίων Αποστόλων. Κ αί έκεϊ λοιπόν αναπαύεται, μακράν
τής πατρώας γής καί έν μέρει αλλοτριωθείς προς το πάτριον θρή­
σκευμα, όπως τοσούτοι άλλοι ημών δμογενεις, δ "Ελλην ούτος, όςτις
ύπήρξεν εντούτοις ευτυχέστερος ετέρου τίνος Έ λληνος περί τούς αύτούς
χρόνους τελευτήσαντος καί μη καταλιπόντος μέν την γενέθλιον χώ­
ραν, άλλα μ.εταστάντος εις θρήσκευμα καί πολίτευμα εντελώς προς
το ήμέτερον άπ^τδον.
Περί τής γενεαλογίας τού Μαχμ.ούτ πασά, οςτις πρώτος εκ γενε­
τής χριστιανός έγένετο μέγας βεζύρης τού όσμανικού κράτους, ιδού
τ ί λέγουσιν οί σύγχρονοι συγγραφείς. Ό μ.έν Χαλκοκονδύλης· «ούτος
δε δ Μαχμσύτης, παΐς Μιχαήλου γενόμενος, Τριβαλλός μέν εστι τά
μητρόθεν (ό έστι Σέρβος), Έ λ λ η ν δέ τά πατρόθεν.» Ό δε Κριτόβου-
λος «γένους 'Ρωμαίων πρός τε πατρός καί μητρός· δ δέ γε προς πα-
τρος πάππος αύτφ Φιλανινος καί τής Ε λλά δο ς ήρχε καί τή τού καί-
σαρος άξια έτετίμ,ητο.» Ή δέ πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως ι ­
στορία, πραγματευόμενη περί τού πρωτοβεστιαρίου Τραπεζούντος καί
ιατροφιλοσόφου Γεωργίου Άμοιρούτση (περί ού θέλομεν εϊπει πλειότε-
ρά τινα μ ετ ’ ολίγον) βέβαιοι οτι «ήτον (δ Άμοιρούτσης) ενγγονος τού
Τάγαρι, τής θυγατρός του υιός* δμοίως καί δ Μαχομέτα πασάς, έκ τής
άλλης θυγατρός τού Τάγαρι, οπού ήτον εις την Σερβίαν* καί ήτον
αυτός δ πρωτοβεστιάριος μ.ετ’ αυτού τού πασά, πρώτος,ε'ξάδελφος, δύο
 Άποδημίαι των λογιών άνδρών. Μαχμουτ πασάς. Άμοιρούτσης. 455

αδελφάδων υιοί.» Ό ενταύθα άναφερόμενος Τάγαρις είναι βεβαίως 6

μέγας στρατοπεδάρχης Μάρκος Τάγαρις, δ επί Τωάννου Παλαιολό-
γου έπανειλημμένως προς τον πάπαν πρεσβεύσας, κατά Συρόπουλον,
καί προςέτι μετασχών τής εν Φλωρεντία συνόδου* πιθανώς δε δ αυτός
ον δ πολλάκις προμνημονευθείς ύφ* ημών Ζορζής Δολφΐνος, λέγει ως
ένα τών πλουσίων κατοίκων τής Κωνσταντινουπόλεως, οίτινες επί τής
πολιορκίας δεν ήθέλησαν νά συντελέσωσι χρηματικώς είς την άμυναν.
"Οθεν ου μόνον πατρόθεν, αλλά καί μητρόθεν, δ Μ αχμουτ πασάς ήτο
γόνος επιφανών ελληνικών οίκων. Άναγκασθείς δέ εν τήπρώτγ) νεότητι
νά άσπασθτ) τον Ισλαμισμόν προήχθη δίς υπό του Μωάμεθ Β' είς τό
ύπατον του μεγάλου βεζύρη αξίωμα, τό μεν πρώτον μικρόν μετά την
άλωσιν μέχρι του 1 4 6 7 , τό δέ δεύτερον τφ 1 4 7 2 μέχρι τού έπιόντος
έτους, ότε ου μόνον καθηρέθη άλλά καί μ ετ ’ ολίγον έθανατώθη. Τωόντι
ο Έ λ λ η ν ούτος, καίτοι προςενεγκών λαμπροτάτας υπηρεσίας διά τής
κατακτήσεως τής Σερβίας, τής Βοσνίας καί τής Εύβοιας, δεν ητο δυ­
νατόν μέχρι τέλους νά συμβιβασθή προς τον άδυςώπητον καί αύτο-
γνώμονα τού κυριάρχου χαρακτήρα. Ή συνήθης αυτού φιλανθρωπία,
ήν Ιδίως έπεδείξατο άγωνισθείς νά σώσγ) την ζωήν τού ήγεμόνος τής
Βοσνίας καί επιεικώς προςενεχθείς προς τε τον τής Καραμ,ανίας η γ ε­
μόνα καί τούς έπιφανεστάτους τών ύπηκόων του, προςέτι δέ τό ελεύθε­
ρον φρόνημα μεθ* ου εξέφραζε τάς δοξασίας αύτου καί ύπεστήριζε τάς
γνώμας, άναγκαίως εμελλον επί τέλους νά προκαλέσωσι την θανατη-
φόρον οργήν τού σουλτάνου. Συνέπεσε ποτέ μεταξύ αυτών λόγος περί
τής άνικανότητος τού βεζύρου τής Κριμαίας, δ δέ Μωάμεθ Β' ελεει­
νολογεί την όλεθρίαν κατάστασιν είς ήν περιήλθεν ως εκ τούτου ή άλ­
λοτε ευδαίμων εκείνη χώρα* τότε δ Μαχμουτ πασάς παρετήρησεν δτι
αίτιος μέν τού κακού ύπήρξε βεβαίως δ βεζύρης, πρωταίτιος όμως δ
τής Κριμαίας ήγεμών, δ μή άναθείς τό αξίωμα τούτο εις άνδρα δε-
ξιώτερον. Ά λ λ α τοιαύτα μαθήματα δέν ήθελ^ε ν* άκούν) δ σουλτάνος*
Τά δ’ εύγενή αισθήματα καί φρονήματα δέν ήσαν τά μόνα ίχνη δσα
διέσωσεν εκ τής καταγωγής ή ψυχή τού Μ αχμούτ πασά. Ό άνήρ
ήτο φιλόμουσος, άπέβη περιοδνυμος ώς ποιητής καί περιώνυμος ως
προστάτης μέν τών γραμμάτων καί τών επιστημών, ώς ιδρυτής δέ
πολλών ναών, σχολείων, νοσοκομείων καί άλλων είρηναίων έργων, ών
τινά σώζονται μέχρι τής σήμερον. Μυστήρια ανεξερεύνητα τής θείας
ΙΙρονοίας ί Ιδού δύο Έ λληνες άπαλλοτριωθέντε' άμφότεροι κατά τό
456 ’Αποδημίαt των λογιών άνδρών.’ Μαχμούτ πασας. ’Αμοιρούτσης.

μάλλον και ήττον προς τον ελληνισμόν, α λλ’ άμφότεροι περισώσαντες

εις τά μύχια της καρδίας αυτών τα τρία ίδιάζοντα χαρακτηριστικά
τής φυλής εις ήν άνήκον, την ήμερότητα του ήθους, την προς τά
γράμματα αγάπην, την ευγένειαν του φρονήματος. Βεβαίως έξ αυτών
ό Βησσαρίων είναι οίκειότερος προς ήμ.άς, διό τι άν καί μετεχειρίσθη
πολλάκις την λατινικήν, δεν επαυσεν όμως γράφων κυρίως ελληνιστί,
καί ενχων φίλους καί συμπράκτορας Έ λ λ η να ς’ ένω τά ποιήματα καί
ιδρύματα του Μαχμούτ πασά υπήρξαν τουρκικά. ’Αλλά πώς νά άπο-
κηρύξωμεν ώς παντελώς προς ημάς ξένον άνθρωπον όςτις, παρασυρ­
θείς υπό του ακατάσχετου ρεύματος τών τότε πολιτικών του ενθνους
περιπετειών εις βίον' αντίθετον του ήμετέρου, έκόσμησεν ούδέν ήττον
τον βίον τούτον ό'ιά προτερημάτων τά όποια μετέδωκαν μεν αύτω
Έ λ λ η ν πατήρ, καί μήτηρ Έ λληνίς, ό'έν ϊσχυσε δέ νά έξαφανίση ή
μεταγενεστέρα ανατροφή.
Έτερος όνομαστός εις ’Ιταλίαν πρόςφυξ ύπήρξεν ό Πελοποννήσιος
’Ισίδωρος, ό πολλάκις παρ’ ημών μνημονευθείς καί ιδίως επί τής πο­
λιορκίας καί άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως. Λυτρωθείς ε’κ τής
αιχμαλωσίας εις ήν τότε περιέπεσεν, έπέστρεψεν εις ’Ιταλίαν καί έ­
γραψε λα τινισ τί περιπαθή προς άπαντας τούς ηγεμόνας τής Δύσεως
εγκύκλιον, δ ι’ ής προέτρεπεν αύτούς νά όπλισθώσι κατά του Μωάμεθ
Β \ Ά πεβίω σε δέ εν ’Ρώμη προ του Βησσαρίωνος, τω 1 4 6 4 , άφού
προ αυτού ώςαύτως διετέλεσε προϊστάμενος του συνεδρίου τών καρδι­
ναλίων καί επί ψιλω όνόματι πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Κατά
τον αυτόν περίπου τρόπον, όπως b Βησσαρίων καί b Ισίδωρος, ήρξατο
τό στάδιον αύτου ό εκ Τραπεζουντος καταγόμενος φιλόσοφος ιατρός
Γεώργιος Άμοιρούτσης, διό τι, εί καί δεν ύπήρξεν ιερωμένος, παρέστη
όμως εις την έν Φερράρα καί έν Φλωρεντία σύνοδον καί πολλήν έκτή-
σατο παρά τοΐς Ίταλοΐς φήμην ε’πί σοφί^ φιλολογική καί επιστημο­
νική. Είναι άληθές ότι δεν άπεδέξατο ώς εκείνοι τον όρον τής ένώ-
σεως, άναδειχθείς άπ* εναντίας ένθερμος πρόμαχος τής ορθοδοξίας*
ούδ’ έμεινεν έν τή αλλοδαπή, άλλ* έπιστρέψας εις τά ίδια έγκατεβίω-
σεν έν τή ’Ανατολή, ώςτε δεν συναριθμεΐται μεταξύ τών όριστικώς
άποδημησάντων καί έκλατινισθέντων Ελλήνω ν. ’Α λλ’ έάν δεν έξελα-
τίνίσθη, άπέβαλε δι* ετέρου τρόπου τον γνήσιον ελληνισμόν, δι* οπερ
καί νομιζομεν εύλογον νά ειπωμεν ένταύθα τινά περί αυτού, τόσω μά λ­
λον 0σω άχρι τούδε δεν διευκρινήθησαν άποχρώντως αί περί τών τε­

X
 *Αποδη|χίαι.τύν^λογίων άνόρών. Μαχμούτ πασάς. 'Αμοιρούτσης. 457

λευταίων τής ζωής αύτού ενιαυτών περισωθεΐσαι εις ημάς συγκεχυμέ-

ναι καί άντιφατικαί ειδήσεις. Βέβαιον είναι δτι έπιστρέψας εις Τρα-
πεζούντα προεχειρίσθη ύπό του τελευταίου της πό7νεως ταύτης αύτο-
κράτορος πρωτοβεστιάριος· εντεύθεν όμωςάρχονται α ίίια φ ω ν ία ι. Κ ατά
τον Μονεμβασίας Δωρόθεον ό Άμοιρούτσης εγένετο αίτιος κατ’ άρχάς
αέν της ύποίουλώσεως της πατρίό'ος αύτου τφ 1 4 6 1 , έπειτα, ό'έ της
καταστροφής των Κομνηνών καί άπαχθείς εις Κωνσταντινούπολή,
μετά την άλωσιν της Τραπεζούντος, ήσπάσθη ιΛεν συν τοΐς τέκνοις
τον μωαμεθανισμόν, έτιμήθη S i έξαιρέτως ύπό τού σουλτάνου. "Ο τι
συνετέλεσεν εις τον θάνατον των Κομνηνών, ύπο^εικνύεται καί υπό
τού Χαλκοκονδύλη, δςτις κολάζει όμως τό πράγμα, λέγων δτι ό πρω­
τοβεστιάριος Γεώργιος έπέδειξε μεν τω μεγάλω βεζύρν) Μαχμούτ πασά
(«έπιτρόπω τ ’ άλλα άγαθφ ») γράμματά τινα τής συζύγου τού τουρ-
κοριανικού δυνάστου Ούζούν Χασάν προς τούς Κομνηνούς, γράμματα
προκαλέσαντα τον θάνατον αυτών, επραζε S i τούτο απλώς ίνα κα-
7,ύψη την ί&ίαν ευθύνην καί μή πιστεύων άλλως δτι ήό'ύναντο νά φέ-
ρωσι τό όλέθριον εκείνο αποτέλεσμα. Ή ί έ π ο λίτικ η της Κω νσταν­
τινουπόλεως Ιστορία καί ή εκκλησιαστική λέγουσι ρητώς δτι ό Ά μ ο ι·
ρούτσης έπολιτεύθη ό'ολίως καί έπιβούλως προς τον κύριον αύτού επί
τής άλώσεως τής Τραπεζούντος, δτι έό'έξατο κατόπιν τον ισλαμισμόν,
δτι έπωνομάσθη Σκεντέρμπεϋς, δτι έπίεσε πολλάκις την εκκλησίαν
τής Κωνσταντινουπόλεως, δτι ο υιός αύτού Μ εχμέτμπεϋς εγένετο ώςαύ-
-τως πρόξενος συμφορών τή εκκλησία καί δτι άμφότεροι ίσχυσαν παρά
. τφ σουλτάνφ προς τοΐς άλλοις, ίιό τ ι ό Γεώργιος Άμοιρούτσης ητο
πρώτος έξάό'ελφος τού Μαχμούτ πασά. Την τοιαύτην S i τών ό'ύο τού­
των άνίρών συγγένειαν έπιβεβαιοΐ καί ό Χαλκοκονό'ύλης. Ά λ λ 7 εν
τούτοις σώζεται επιστολή τού Γεωργίου Άμοιρούτση προς τον Βησ­
σαρίωνα ό'ημοσιευθείσα εν τφ πέμπτω τόμφ τών άνεκό'ότων τού Βοϊσ-
σονάδου, εν ή τά πράγματα εκτίθενται παντάπασιν άλλοίως. Ό Ά -
μοιρούτσης όμιλει μετά ενθουσιασμού περί τής άμύνης ήν άντέταξεν
οή Τραπεζούς κατ’ ά ρ/άς επί 40 ημέρας εις τον άπό θαλάσσης πολι-
-ορκήσαντα αυτήν Μαχμούτ πασάν* εξηγεί έπειτα τούς λόγους Si ούς
ό'έν ήτο δυνατόν ν’ άνθέξη εις τον άπό ξηράς έπελθόντα μετά πολυα­
ρίθμου στρατιάς σουλτάνον καί παρατηρεί δτι ακαίτοι εξ όμολογίας
ήλω· άλλ* ούό'έν ώνατο τών ξυμβάσεων έφ’ αίς προύό'όθη* πέπονθε S i
‘παραπλήσια τοίς πολέμψ κατά κράτος έαλωκόσιν.» Έ ν τφ μεταξύ S i
458 'Αποδημία* των λογιών άνδρών. Μαχμουτ πασάς. Άμοιρούτσης.

δμιλών περί εαυτού καί των περί αύτδν βέβαιοι αύταΐς λέξεσι τάδε·
«Κ α ίτο ι πολλάκις παρά την πολιορκίαν ήφείδησα έμαυτού ώςτε θα-
νειν* ά λλ’ ουπω έγένετο τούτου τυχεΐν, της Προνοίας, οίμ.αι, επί το
χείρον φυλαττούσης, δπως, επί πολύν τιμωρηθείς χρόνον, έπειτα άπο-
θάνω.» 'Ισχυρίζεται προςέτι ότι δ υίδς αυτού Βασίλειος, νέος ών καί
καλός τω ειδει, άπήχθη ύπδ τού κρατούντος καί επί μακρόν χρόνον
έβασανίσθη, ?να μεταβάλη την πίστιν αυτού* αλλά διά την αρετήν
τού νέου, μ.ή πειθομένου νά προδώση τά πάτρια, άπελπισθείς δ σουλ­
τάνος, άπεφάσισε νά άποδώση αυτόν αντί λύτρων. Ό δε πατήρ χρή-
μ,ατα μη έχων καθικετεύει τον Βησσαρίωνα, ώς άρχαιον φίλον, νά
βοηθήση αυτόν έν ττ> δυςπραγια ταύτη, καί έν γένει ί ι * δλης εκείνης
της επιστολής αυτού δμιλει ώς δ γνησιώτερος των 'Ελλήνων καί δ
πιστότερος των χριστιανών.
Όμολογούμεν δτι εάν εις τάς διαφόρους προεκτεθείσας κατηγορίας
δεν είχομεν ν' άντιτάξωμεν απολογίαν άλλην παρά την τού ίδιου Ά -
μοιρούτση μαρτυρίαν, ό'υςκόλως ήδυνάμεθα νά άπαλλάξωμεν τον άν-
δρα τής άποδοθείσης αύτω μομφής. Ά λ λ α καί ή ΛοΑιτιχη καί ή πα-
ζριαρχοχή ιστορία τής Κωνσταντινουπόλεως, ένω λέγουσιν αυτόν γε-
νόμενον Αγαρηνόν καί ρητώς μ,άλιστα άποκαλούσι Σκεντέρ(χπεϋν,
ίστορούσιν έν τούτοις την ύπ’ αύτου γενθ|χένην καταπίεσιν τής εκκλη­
σίας τοιουτοτρόπως ώςτε έκ τής άφηγήσεως αυτών καταφαίνεται δτι
ήτο χριστιανός. Τωόντι πάσαι αι ειδήσεις 0σας έχομεν περί τού άν-
δρό; παριστώσι τον φιλόσοφον εκείνον ιατρόν ((ώραΐον κάλλει σώματος
καί τοζεύειν είδότα άριστα» καί έκδοτον εις πάσας τού βίου τάς ή-
δονάς, μάλιστα δέ εις τούς έρωτας. Συνέπεσε δέ τότε νά έ'λθη εις
Κωνσταντινούπολή ή χήρα τού τελευταίου τών Αθηνών Κούκος Φράγ­
κου Ά κκιαϊουόλη, τον δποΐον δ Μωάριεθ Β ' δτε μεν τφ 1458 κατέ­
λαβε τάς Αθήνας διά τού Τουραχάν, κατέστησεν υποτελή δυνάστην
Θηβών καί Βοιωτίας, μετά S i δύο έτη, κατηγορηθέντα δτι αγωνίζε­
τα ι νά άνακτήση την ανεξαρτησίαν, έθανάτωσεν. Ή χήρα ήτο, ώς
φαίνεται, εύειδεστάτη, καί δ Άμοιρούτσης τρωθείς ύπό τού κάλλους
της ήθέλησε νά λάβη αυτήν σύζυγον. Ζητήσας δε την περί τούτου
άδειαν παρά τού οικουμενικού πατριάρχου Ίωάσαφ, άπέτυχε τού πο-
θουμένου διά τόν λόγον δτι έζη καί διεμαρτύρετο ή πρώτη αυτού σύ­
ζυγος. Μάτην δ Άμοιρούτσης προεκάλεσε την παρέμβασιν τού τε Μαχ-
μούτ. πασά καί αυτού τού σουλτάνου* δ ιεράρχης διετέλεσεν άνένδο-
 Άποδημιαι τών λογιών ανδρών. Μαχμούτ πασάς. ’Αμοιρούτσης. 459

τος, ώςτε δ μανιώδης εραστής εκδικούμενος κατώρθωσε νά καθαιρεθή

μεν δ Ίωάσαφ καί κοπώσι τά γένεια αυτού, να άκρωτηριασθή δε την
ρίνα δ μέγας αυτού εκκλησιάρχης Μάξιμος, δ ένισχύσας τον πατριάρ­
χην εις την άντίστασιν ταύτην. Ό Ίωάσαφ Α* έπατριάρχευσεν άπό
τού 1466 μ,έχρι τού 1469* ώςτε επί 8 τουλάχιστον μετά την άλωσιν
της Τραπεζούντος ετη δ Άμοιρούτσης δεν είχε βεβαίως άσπασθή ετι
τον ίσλαρ.ισμ,όν, διότι άν ήτο μωαμεθανός, δεν ειχεν ανάγκην νά ζη­
τήσω την άδειαν τού πατριάρχου επί της προκειμ,ένης περιστάσεως.
Ή ιστορία λέγει ότι δ φιλόσοφος ημών συνέζησεν ούδέν ηττον μετά
της φίλης αυτού μ,έχρις ού άπεβίωσεν αίφνιδίως ένφ έπαιζε τούς κύ­
βους μετά πολλών αρχόντων. 'Α λλά χωρίς νά ένδιατρίψωμεν πλειό-
τερον περί ταύτα, παρατηρούμεν ότι ίσως έξισλαμίσθη βραδύτερον, αν
καί όπως τά πράγματα εκτίθενται ύπό τού χρονογράφου, δ θάνα­
τος αυτού έπήλθεν εντός χρόνου ελάχιστου άφ’ ού συνωκησε μ.ετά της
δουκησσης Αθηνών. Άφ* ετέρου δε πάλιν ήδυνάμεθα ίσως νά παρα-
δεχθώμεν ότι έλογίζετο ύπο τών ήμετέρων ώς μή χριστιανός διά τον
τρόπον καθ’ ον έπολιτεύθη προς την εκκλησιαστικήν άρχήν* ά λλα , καθά
προείπομεν, ύπάρχει χωρίον της πατριαρχικής ιστορίας εν τω δποιω δ
υιός τού Άμοιρούτση λέγετα ι υιός τού Σκεντέρμπεϋ. "Οθεν άλλος τρό­
πος συμβιβασμού τών αντιφατικών τούτων ειδήσεων δεν ύπάρχει είμή
νά ύποθέσωμεν ότι έπεκαλεΐτο Σκεντέρμ,πεϋς τιμής χάριν, χωρίς όμως
νά άσπασθή πράγματι τον Ισλαμισμόν. Το άναμ,φισβήτητον είναι
ότι δ υιός του έγένετο μ,ωαμ.εθανός καί μετωνομάσθη Μεχρ,έτμπεϋς·
προςτίθεται μέν καί περί αυτού ότι ήτο άνήρ σοφώτατος περί τε την
Ε λλη νική ν καί την ’Αραβικήν, μετέφρασε δέ εις τήν τελευταίαν ταύ­
την εξ ορισμού τού σουλτάνου πολλά τών ήμετέρων βιβλίω ν, καί πολ­
λά θαυμάσια περί τού ήμετέρου θρησκεύματος εις τον σουλτάνον παρέ­
στησε· σημειωτέον όμως ότι δ Κριτόβουλος άποδίδει τάς φιλολογι-
κάς καί φιλοσοφικάς ταύτας σχέσεις προς τον σουλτάνον ούχί εις τον
υιόν, άλλά εις τον πατέρα, τον Γεώργιον Άμοιρούκην, ώς τον ονομά­
ζει. Κ αί δεν νομίζομεν τή αλήθεια άπίθανον νά ήτο δ υίός άνήρ λό­
γιος, καί τών εκκλησιαστικών πραγμάτων τριβών, παρατηρούμεν δέ
μ,όνον οτι τούτο δεν διεκώλυσεν αυτόν επί Β α για ζή τ τού Β ', επειδή
έ'λαβεν άφορμ.ήν τινα προςωπικής δυςαρεσκείας προς τον πατριάρχην
Νήφωνα Β' (1 4 8 8 -1 4 9 0 ), νά διενεργήσν) τήν δήμευσιν άξιολόγου
 460 *Αποδημίαι των λογιών άνδρών. Μαχμούτ πασάς. *Αμοιρούτσης.

τίνος εκκλησιαστικής περιουσίας και επί τέλους την καθαίρεσιν αύτοΰ

του πατριάρχου.
Όπωςδήποτε έ'χομεν ενταύθα έ'τερον μετά τον Μαχμούτ πασάν
τύπον της κατα τούς χρόνους εκείνους γενομένης πολλής και ποικί­
λης προς τον ελληνισμόν άλλοτριώσεως. Ό Μαχμούτ πασάς καταναγ-
κασθείς νά έξομόση την χριστιανικήν πίστιν εις ηλικίαν καθ’ ήν ούδε-
μίαν ετι πιθανώς είχε λά βει παιδείαν, έγένετο μωαμεθανός, όσον ήτο
δυνατόν νά γίνη μωαμεθανός άνθρωπος εις τού όποιου τάς φλέβας ερ-
ρεεν άμικτον τό ελληνικόν αίμα* ένφ ό Ιατροφιλόσοφος Άμοιρούτσης
διετήρησε μέν πιθανώτατα μέχρι τέλους τό πάτριον θρήσκευμα, αλλά
πράγματι παρεβίασε πολλάκις τά παραγγέλματα αυτού καί ιδίως
'υπήρξε παραίτιος μιας των μεγίστων ύβρεων οσαι προςεγένοντο εις
τούς ανώτατους τής εκκλησίας ημών λειτουργούς. Όπόσον ό'ιάφορον
εικόνα παρίστησιν ήμίν γυνή τις έκ τού καταλυθέντος κατ’ εκείνο τού
χρόνου τραπεζουντίου οίκου, ή βασιλίς Ε λ έν η ή Καντακουζηνή. Ό τε
ρ,ετά την παράδοσιν τής Τραπεζούντος ό Μωάμεθ Β ', παραβάτης
κατά τό σύνηθες γενόμενος τών ύποσχέσεων αύτού, διέταξε τήν καρα­
τομίαν τού τε τελευταίου βασιλέως Δ α βίδ καί επτά υίών αύτού καί
τού αδελφού ’Αλεξίου καί τού ανεψιού, άπηγόρευσε συγχρόνως αύστη-
ρώς νά μή τολμήση τις νά πλησιάση τά πτώματα, ΐνα παραδοθώσι
• ταύτα βορά κύνεσιν οίωνοίσί τε πάσιν άλλ* εκείνη περιφρονήσασα τήν
απειλήν προςήλθεν έν τριχίνψ ίματίιρ, κρατούσα σκαπάνην εις τήν
χεϊρα, προς τον Κρανίου τόπον τών τέκνων καί φιλτάτων, έσκαψε τά­
φον, άπέτρεψε όΥ όλης τής ημέρας τά σαρκοβόρα ζωα καί όρνεα καί
έπειτα έκήδευσε διά νυκτός τά δέκα περιπόθητα όντα, μ ετ’ ού πολύ
,Se άπήλθε καί αύτη προς εκείνα υπό τής θλίψεως καταβληθεΐσα.
Ό ’Ιωάννης Άργυρόπουλος, εξ ευπατριδών τής Κωνσταντινουπό­
λεως έλκων τό γένος καί παρευρεθείς έν αυτή επί τής άλώσεως, κατέ-
φυγεν εις Φλωρεντίαν καί έδίδαξεν εκεί γραμματολογίαν τε καί φιλο­
σοφίαν έπί Κοσμά τού Μεό'ίκου καί τού υιού αύτού Πέτρου και τού
έγγόνου Λαυρέντιου εις 0ν παρέδωκεν ηθικήν καί διαλεκτικήν. ’Αλλά
μαθητάς έσχε προςέτι τον "Αγγελον Πολιτιανόν, τον Δονάτον Ά κ-
κιαϊουόλην καί ετέρους σοφούς άνδρας. Έ π ειτα μετέβη εις 'Ρώμην,
όπου έδίδαξε φιλοσοφίαν κατ’ Ά ριστοτέλην καί ήρμήνευσε τον Θου-
κυδίδην. Ε κ ε ί ήκροάσατο αύτού ό Γερμανός επίσκοπος Ιωάννης *Ρεϋ-
χλίνιος, οςτις βραδύτερον πρώτος εις Γερμανίαν έδίδαξε τήν Έ λ λ η -
 Άττοδημίαι των λογιών άνδρών. Μαχμουτ πασας. Άμοιρουτσης. 461

νικήν καί Εβραϊκήν. Ύπήρζε δέ 6 Άργυρόπουλος πολυπότης και πολυ­

φάγος καί ύπερμέτρως προγάστωρ κατά Παύλον τον Ίοβιον, οςτις
δεν S ιέκειτο μεν προς αυτόν εύμενώς, άτε μετρίως θαυμάζοντα τον
τότε θεοποιούμενον Κικέρωνα, φαίνεται όμως αληθή είπών μέχρι τίνος,
διότι δ Άργυρόπουλος άπεβίωσεν έν ’Ρώμνι τω 1 4 7 8 εκ δυςπεψιας.
Καθ’ όν S i γρόνον ειχεν αναχωρήσει εκ Φλωρεντίας ϊνα μετα βή είς
'Ρώμην, έκλήθη ύπό του Λαυρέντιου Μεδίκου, ως καθηγητής τής ελ­
ληνικής εν τω πανεπιστημίω τής πρώτης των πόλεων τούτων, ο Α­
θηναίος Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, εις δν δ ήγεμών εκείνος άνέθηκε
προς τούτοις την έκπαίδευσιν ενός των υιών αύτού, από κοινού μετά
τού Α γγέλου Πολιτιανού, έπ* έλπ ίδι ότι δ νέος ήγεμονόπαις θέλει ώ·
φεληθή εκ τής μεταξύ των δύο τούτων διδασκάλων ά μίλλης* και
επί δμοία προςδοκία έπέτρεψε βραδύτερον είς τον Πολιτιανόν προςέτι
την παράό'οσιν τής ελληνικής έν τω πανεπιστημίω τής Φλωρεντίας.
Ά λ λ ’ εκ τούτου S είναι προέκυψαν έριδες μεταξύ των δυο σοφών άν-
δρών, ών δ μεν έγίνωσκε κάλλιον την ελληνικήν, δ δέ κάλλιον έλά-
λει τήν λατινικήν* καί έπειδή έν τφ θαυμασμω τού τότε κόσμου έ-
ποώτευε πάντων δ Κικέρων, δ βαρύς δπωςούν Χαλκοκονδύλης είδε
τούς πολλούς αύτού άκροατάς σωρηδόν αύτομολούντας προς τον γλα -
φυρότερον Πολιτιανόν. "Οθεν μετά τον θάνατον τού Λαυρέντιου κ λ η ­
θείς ύπό ετέρου τής Ιτα λ ία ς δυνάστου, τού Λουδοβίκου Σφόρτζα,
άπήλθε προθύμως προς αυτόν είς Μεδιόλανα, οπού υπήρξε ν ευτυχέ­
στερος, ύπό πολλών μεν καί λαμπρών περιστοιχισθείς ακροατών, δ ί­
καια ν δε κτησάμενος έπί σοφία φήμην. Συγχρόνως μετά τού Χαλκο-
κονδύλη τούτου παρέδωκεν είς 'Ρώμην, Φλωρεντίαν καί Φερράραν έρ-
μηνείας είς Ά ριστοτέλην, "Ομηρον καί Δημοσθένην, δ Θεσσαλονικεύς
’Ιωάννης ’Ανδρόνικος Κ άλλιστος,δ έπιλεγόμενος περιπατητικός φιλόσο­
φος. ’Αλλά καίτοι φημισθείς έπί σοφία αείποτε διετέλεσεν εις ένδειαν έν
Ιτ α λ ία , άφ’ ής έπί τέλους άπήλθεν είς Γ α λ λία ν, όπου καί άπέθανεν έν
βαθεϊ γήρα, μή κατορθώσας να άποβή εύπορώτερος. Είς Γ α λλία ν ώςαύ-
τως άπήλθε μετά βραχειαν διατριβήν καί δ Σπαρτιάτης Γεώργιος Έρ-
μώνυμος ή Χαριτώνυμος, όςτις πρώτος Ε λλήνω ν έδίδαξε δημοσία τά ελ­
ληνικά γράμματα έν Παρισίοις τω 1 4 7 6 . Όνομαστότεροι τούτων ύπήρ-
ξαν οί Λασκάρεις, οί καταγόμενοι, ώς έλέγετο, έκ τού γνωστού δμωνύμου
βασιλείου οικου. Έ ξ αυτών δ πρώτος, Κωνσταντίνος Λάσκαρις, ήρχισε
το πολύκροτον αύτού στάδιον έν Ίτα λίφ ολίγον μετά τό 1 4 5 3 . Έ δί-
462 Άποδημίαι των λογιών άνδρών, Μα/μουτ πασας. Άμοιρούτσης.

δαξε δε τά ελληνικά γράμματα είς Μεδιόλανον καί έ'πειτα εις Μεσ­

σήνην, οπού πανταχόθεν τής ’Ιταλίας πολυάριθμοι συνέρρεον περί αυ­
τόν μαθηταί καί οπού άπέθανε περί τά τέλ η τής εκατονταετηρίδας
εκείνης. "Ετερος δε Λάσκαρις, ό Ιωάννης ή Ίάνος, αναφαίνεται το
πρώτον είς Φλωρεντίαν επί Λαυρέντιου, οςτις άνέθηκεν αύτω την επι­
μέλειαν τής περίφημου αύτοΰ βιβλιοθήκης καί δίς έπεμψεν αυτόν ό>ς
πρέσβυν προς Β α για ζή τ τον β ' ίνα συλλέξη, τή προστασία τού σουλ-
τάνου τούτου, είς Κωνσταντινούπολή, είς την κυρίως Ε λ λ ά δ α καί
είς αυτήν την Α σίαν ο,τι πλεϊστα χειρόγραφα. Βραδύτερον ο Ιωάννης
Λάσκαρις άπήλθε κατ’ άρχάς μέν είς Παρισίους καί ε^πειτα είς 'Ρώ­
μην, λαβών διάφορα λειτουργήματα φιλολογικά καί διπλωματικά,
έν Γ α λ λ ία μέν επί των βασιλέων Καρόλου Η', Λουδοβίκου ΙΒ' καί
Φραγκίσκου Α \ έν 'Ρώμη δέ επί των άρχιερέο^ν Λέοντος το ύΓ , Κλή-
μεντος τού Ζ' καί Παύλου τού Γ ', μέχρις ου άπεβίωσεν έν τή τελευ­
ταία ταύτη πόλει τφ 1535. Ό δε Μάρκος Μουσούρος, Κρής το γένος,
ήλθε νέος είς ’Ιταλίαν καί μαθητής γενόμενος τού Ίωάννου Λασκά-
ρεως έδίδαξε τήν ελληνικήν είς Παταύιον, καί κατόπιν είς Ένετίαν,
τω δέ 1 5 1 6 κληθείς είς 'Ρώμην ύπό τού Λέοντος Γ προεχειρίσθη ύπ’
αυτού αρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας, αντί τού τότε άποβιώσαντος Μα-
νιλίου ΊΡάλλη, υιού τού Δημ.ητρίου 'Ρ ά λλη , όςτις γεννηθείς έν Σπάρτη
καί καταγόμενος έξ οίκου άναδείξαντος πολλούς περιφανείς άνδρας,
κατέφυγεν είς Ιτα λία ν μετά τήν ύπό τώνόσμανιδών κατώκτησιν τής
Πελοποννήσου καί υπηρέτησεν αυτόθι στρατιωτικώς διαφόρους ήγεμό-
νας, διακριθείς ώςαύτως επί παιδεία.
Ά λ λ ’ έννοειται OTt δεν πρόκειται νά άπαριθμήσωμεν ένταύθα ό­
λους τούς λογίους "Ελληνας, όσοι κατά τούς χρόνους έκείνους άπελ-
θόντες είς τήν εσπερίαν συνετέλεσαν είς τήν αυτόθι αναβίωσή των ελ­
ληνικών γραμμάτων διά τής διδασκαλίας, διά τών συγγραφών καί
διά τών έκδόσεων αυτών. Τοιαύτη ακριβής τών άνδρών τούτων ανα­
γραφή ανήκει μάλλον είς τήν ιστορίαν τής ελληνικής φιλολογίας. Τό
καθ’ ημάς περίωρίσθημεν είς τό νά άναφέρωμεν ολίγους μόνον έκ τών
έπκρανών, ίνα δώσωμεν έννοιαν τινα περί τού βίου καί τής όλης τύ­
χης τής άζιομνημονεύτου ταύτης μοίρας τού ελληνικού έθνους. Έπα-
ναλαμβάνομεν οτι οί άνδρες ούτοι άπέβησαν χρήσιμοι είς τήν δια­
νοητικήν τής εσπερίας έπίδοσιν, καί ύπέθαλψαν κατά τ ι τήν προς τον
ελληνισμόν εύνοιαν τού ευρωπαϊκού κοινού. Ά μφιβάλλομεν όμως άν
 Α ποδημίαt προυχόντων. 463

σωρηδόν άποδημησαντες είς την αλλοδαπήν έζεπληρωσαν το κυριώ-

τατον αύτών προς την πατρίδα καθήκον. Ού [/.όνον άπαντες σχεδόν,
η έξ άρχης η προϊόντος του χρόνου έξελατινίσθησαν, αλλά, αυτών
άπελθόντων, ερεειναν τά μεν σχολεία της πατρίδος αύτών άνευ διδα ­
σκάλων, και έκλεισαν τά. πλεΐστα, τά δε εκκλησιαστικά καί πολιτικά
ποάγμ,ατα άνευ λογιών καί εμπείρων λειτουργών, καί κακώς διω κη-
θησαν. Το ούτως έγκαταλειφθέν εΌνος εύρίσκετο εντούτοις εις περιστά­
σεις αϊτινες δεν έπέτρεπον αύτω νά άναπληρώση εκ τού προχείρου
τούς φυγάδας* καί έδέησε νά παρέλθωσι δύο εκατονταετηρίδες πριν η
δυνηθη νά συγκρότηση νέα σχολεία καί νά μορφώση νέους επιτηδείους
ύπηρέτας της εκκλησίας καί τών πολιτικών αυτού συμφερόντων. Ουδέ
περιωρίσθη η προς τον έλληνισμόν άλλοτρίωσις είς μόνους τούς λό­
γιους φυγάδας.

Καθ’ όσον αι έλληνικαί της Α νατολής χώραι ύπετάσσοντο ά λλη-

λοδιαδόχως εις την οσμανικην κυραρχίαν, οι προύχοντες αυτών έζη-
τουν άσυλον είτε έν ταΐς περιλιπομέναις ετι ένετικαις κτήσεσιν, είτε
έν τη Ένετίι^ αύτη, είτε καί αλλαχού της Ευρώπης. Έ κ Κωνσταντι­
νουπόλεως καί Τραπεζούντος δεν άπεδημησαν πολλοί, διό τι οί μέν
πρώτοι όλοι σχεδόν έθανατώθησαν, ώς ειδομεν έκ δέ τών δευτέρων
πλείστοι έτούρκευσαν* ά λ λ ’ έκ Πελοπόννησου καί άλλαχόθεν άθρόα
έγένετο η έξοδος. Ό Μωάμεθ β ' ηθέλησε νά προλάβη αυτήν, καί σώ­
ζεται διακηρυξις αυτού ελληνιστί γραφείσα προς τους χατά πάντα
ήμετέρονς της αυθεντίας μου άρχοντας, της Πελοπόννησου, δ ι’ ης
έπαγγέλλεται αύτοϊς ότι αάπο τά πράγματά σας χαί από τά π α ιδιά
σας χαϊ από τά χεφά.Ιια σας χαϊ άπο πάσα σας πράγμα τίποτας νά
μηνε σας εγγίσω} άμη νά σάς άναπαύσω νά ήοθε χάΛ.Ιιον παροϋ
πρώιιν.ϊ) Το έγγραφον τούτο είναι προς τοις άλλοις διδακτικώ τατον,
ώς άπομνημονεύον τά ονόματα τών πλείστων έκ τών άρχόντων τού
Μωρέως κα τ’ εκείνο τού χρόνου* διό τι άπετείνετο «προς τον άρχοντα
κυρ Σφαντζην με όλους τούς έδικούς του, και κύρ Μανουήλ Ραούλ με
όλους τούς έδικούς του, καί κύρ Σοφιανόν με όλους τούς έδικούς του,
καί Λάσκαριν κύρ Δημητριον με όλους τούς εόικούς του, και Διπλοβα-
τατζέους, καί Καλακέους, Παγομενέους, Φραγκοπουλέους, Σγουρομαλ-
λαίους, Μαυρόπαπαν, Φιλανθρωπηνέους, Περομπουιέους, καί εις όσοι
άλλοι θελησουν ν’ αρθούν.»
464 ’Αποδημία! πρού/όντων.

Ούδέν ήττον οί άρχοντες άπηρχοντο τόσω μάλλον όσω παρά

τοΐς Ένετοΐς καταφεύγοντες, είχον την παραμυθίαν 8τι επί μακρον
ετι χρόνον άντιπαρετάσσοντο κατά των πολεμίων της πίστευες των,
ε! καί ύπο σημαίαν ούχί την ελληνικήν. "Ότε τφ 1460 δ Μιυάμεθ
Β' κατέλυσε την εν Πελοποννήσω άρχήν των δύο του Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου αδελφών, Δημητρίου καί Θωμά, εις των πρώτων
αρχόντων τής χερσονήσου, ό Μ ιχαήλ ΊΡάλλης, άπήλθεν εις Μά­
νην, άνέλαβε την διοίκησιν αυτής ύπο την ένετικήν κυριαρχίαν καί
μετέσχε των αγώνων ούς τφ 1463 καί 1 4 6 4 έπεχείρησεν ή Ένετία
προς άνάκτησιν τής χερσονήσου. Ό Μ ιχαήλ ΊΡάλλης άνήκεν εις τον
μέγαν σπαρτιατικόν των ΊΡαλλών οίκον, εξ ου πολλοί μετενάστευσαν
τότε εις Ζάκυνθον, Κέρκυραν καί ’Ιταλίαν καί εξ ού έλάβομεν ήδη
άφορρ.ήν νά άναφέρωμεν άνωτέρω άνδρας τινάς επί παιδεία άμα καί
πολεμική αρετή διαπρέψαντας. Κατήγετο δέ καθ’ δλας τάς πιθανό­
τητα ς έκ των Φράγκων κατακτητών τής χερσονήσου, διότι κατ’ άρ-
χάς έπελέγετο ΊΡαούλ, βραδύτερον μετονομασθείς επί το έλληνικώτε-
ρον ΊΡάλλης, δτε έξελληνίσθη δ οίκος. Ά λ λ ’ δ Μ ιχαήλ ύπήρξεν δ επι­
φανέστατος δλων των συγγενών, καί ώς θέλομεν ιδει δτε βραδύτερον
ίστορήσωμεν τά κατά τήν ένετικήν εκείνην έπιχείρησιν, ελαβε τέλος
τραγικόν μεν αλλά πολύ ένδοξότερον τής τύχης τού τε προμνησθέντος
Δημητρίου ’Ρ ά λλ η , τού άναλώσαντος τον βίον εις τήν υπηρεσίαν δια ­
φόρων Ιταλώ ν ηγεμόνων, καί τού υιού τούτου Μανιλίου, δςτις δλως
πάλιν έφράγκευσε, καθά εξάγεται ε*κ τε τού άπδ Μανουήλ εις Μανί-
λιον τροπολογηθέντος κυρίου αυτού ονόματος καί έκ τού γεγονότος ότι
προεχειρίσθη εν ΊΡώμν) αρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας.
Ούδέν ήττον επιφανής άνεδείχθη δ Γραίτζας Παλαιολόγος, δ ήρως
του έν έ'τει 146 0 προμνημονευθέντος άγώνος, ον τελευταΐον έν τή πέν-
τεκαιδεκάτη έκατονταετηρίδι διεξήγαγον οί Πελοποννήσιοι ύπο τήν
εθνικήν ημών σημαίαν. Έν τφ άγώνι τούτω άπεδείχθη μέν ή έσχατη
ηθική άθλιότης τών δεσποτών Δημητρίου καί Θωμά, άπεδείχθη όμως
έν ταύτφ δπόσον οί τής χερσονήσου κάτοικοι άπέβησαν μαχιμώτεροι
τών έν άρχή τής φραγκικής κατακτήσεως προγόνων αυτών. Περί Λεον-
τάριον δεν ήττήθησαν ειμή μετά άντίστασιν αιματηράν, καθ’ ήν έπε-
σον πλεΐστοι. Ό φρούραρχος Μονεμβασίας Μανουήλ ή κα τ’ άλλους Ν ι­
κόλαος Παλαιολόγος, διαταχθείς παρά τού Δημητρίου νά παραδώση
εις τον σουλτάνον τήν δυςπόρθητον έκείνην πόλιν, άπήντησε προς τον
 Άποδημ.ίαι προύγόντtov. 465

άπεσταλμένον του Μωάμεθ Β ’ ort αποκρούει την παραγγελίαν ταύ-

την, καί διέσωσε τωόντι το φρούριον έπικαλεσάμενος κα τ’ άρχάς την
προστασίαν τού πάπα καί μ ετ ’ ού πολύ των Ενετώ ν. Ο Σγουρομ.αλ-
λαίος Παλαιολόγος δεν παρέΧωκε την Καρύταιναν είμή μετά γενναίαν
άμυναν. Είναι ά7^ηθές οτι οί Πελοποννήσιοι είχον ηδη συμμάχους τούς
’Αλβανούς έποίκους οιτινες δεν άπέβαλον μεν τάς άρπακτικάς αύτών
έξεις, συνεταύτισαν όμως εκτοτε κατά το ριάλλον καί ηττον την τύ-
γην αύτών μετά της των Ελλήνω ν τύχης, τουλάχιστον εν ταΐς κυ­
ρίως έλληνηςαΐς χώραις. Ό Πέτρος Βούας άπέκρουσεν οσρ.ανικόν τ ι
σώμα προελάσαν κατά της δυτικομεσημβοινής Πελοπόννησου. Ό δε
των Καλαβρύτων αργών Δόξας ήδύνατο μέν κατά Φραντζήν νά ήναι
προς πάντας άπιστος καί προς αυτόν αύτού τον Θεόν, βέβαιον δέ ύπάρ-
γ ει ότι και ρ.ετά την χείρωσιν των πλείστων Ε λλήνω ν, έγκαρτέρη-
σεν άγωνιζόμενος μ,έγρις ού συλληφθείς ύπέστη τον οίκτρότατον των
θανάτων, διότι ζών έλεπίσθη. ’Αλλά τελευταιον κατίσχυσεν ή π ει­
σματώδης παντοδυναμία τού Μωάμεθ Β '· δ μεν Δημήτριος έσυνθηκο*
λόγησεν, δ δε Θωμάς έφυγε προς τούς Ενετούς, καί άθρόοι τότε άπε-
δήμησαν εις την άλλοδ απήν οι επισημότατοι τών αρχόντων καί σύν
τοΐς ά.λλοις δ Γεώργιος Φραντζής. Εις μόνον άνήρ άνθίστατο ετι έν
τη γερσονήσω, δ φρούραρχος Σαλμενικού Γραίτζας Παλαιολόγος. Βορ.-
βοβολούμ.ενος ανηλεώς καί πάσγων δεινήν ύδατος στέρησιν, δεν έπει-
θετο νά ένδώση. ΙΙροςκληθείς δε έπανεΟ^ημμένως ύπό τού σουλτάνου
νά παραδώση τό φρούριον άπεκριθη, οτι δεν θέλει πράξει τούτο είρ,ή
εάν έπιτραπή εις την φρουράν νά έξέλθη μετά τών όπλων καί νά άπέλ-
θη προς τούς Ενετούς, ετι δέ εάν δ Μωάμεθ Β' αποχώρηση εις διά ­
στημα μιλίου ενός* καί δ αγέρωχος όσρ.ανίδης θαυρ.άζο/ν την αρετήν
τού άνδρός συγκατένευσε νά. υποχώρηση. Ά λ λ * επειδή άρξαμένης τήζ
εξόδου παρεβιάσθη εύθύς ή συνθήκη, το Σαλρ.ενικόν άντέστη επί ενα
περίπου ετι ενιαυτόν μέγρις ού τώ 1461 άπήλθεν έκεΐθεν δ Γραίτζας
Παλαιολόγος, ((δ μόνος άνθρωπος ον εύρον εις όλον τον Μωρέαν,» ει-
πεν δ Μαχμούτ πασάς. Ή γνώμη τού Χάμμερ καί τού ήμετέρου Μού- /
στοςύδου ότι δ Γραίτζας ούτος είναι αυτός εκείνος δ Παλαιολόγος
περί ού ο Σπανδουγινός λέγει ότι γενναίως ύπερησπίσθη κατά τού
Μο/άμεθ Β' γωρίον τ ι τής Πελοποννήσου καλούμενον Μούκι (ή Μούλ­
κι), φαίνεται πιθανωτάτη. Όπωςδήποτε δ Γραίτζας Παλαιολόγος
προςελθών εις τήν ένετικήν σύγκλητον έ'τυγεν εύρ.ενούς ύποδογής καί
( ε λ λ . ιε τ ο ρ . κ . π α π α ρρ ιιγο π ο υ λ ο υ τ ο μ ο γ β ') 30
 o.TtooTj(Atat προυχόντων.

άνεδείχΟη γενικός των ψιλών ιππέων αρχηγός, Ό Χόπφ εικάζει δτι

ητο γασμούλος, ήτοι Έλληνόφραγκος καί το πράγμα είναι ενδε­
χόμενον, Τουλάχιστον ή τού Παλαιολόγου προςωνυμία ουδόλως
άποδεικνύει δτι ητο κατ' ευθείαν συγγενής τού περιφανούς εκείνου οί­
κου* διό τι τοιαύτας προςωνυμίας ΙΙαλαιολόγων, Κομνηνών, Μελισση-
νών καί άλλας προςελάμβανον τότε πολλοί, είτε εκ θηλυγονίας μόνον
συγγενείς αυτών δντες, είτε καί απλώς τιμής χάριν.
«"Ετεροι ονομαστοί άνδρες καταφυγόντες μετά την κατάκτησιν της
'Πελοπόννησου εις τάς έν αυτή ένετικάς κτήσεις ύπήρξαν οί αδελφοί Γ ε­
ώργιος, Ιωάννης καί Νικόλαος Δαιμονογιάνναι, οί άδελφοί Δημήτριος
καί Νικόλαος Μ ποχάλαι, b Νικόλαος καί δ Μ ιχαήλ Παγωμένοι, δ
Πέτρος Βούας, δ πρωτοβεστιάριος Ισαάκ, δ Δημήτριος Μουσάλις, d
Κ λαδάδες, οί Μ έξαι, πλεϊστοι άλλοι, λαβόντες αυτόθι κτήματα καί
άλλα ωφελήματα καί παρακολουθήσαντες αυτοί τε καί οί απόγονοι
αυτών τάς τύχας τής ένετικής πολιτείας. Έ κ τούτου δε καί έκ των
πολλών βραδύτερον έπελθουσών γενικών τής Πελοπόννησου αναστα­
τώσεων, εξη γείτα ι πώς έν τή χερσονήσω ταύτγ,, έκ τών μεγάλων έ-
κείνων οικογενειών οσαι τοσάκις έμνημονεύθησαν κατά τούς πρώτους
χρόνους τού νέου ελληνισμού, δεν περιεώθησαν είμή ή τών Νοταρά-
δων, τών Κρεββατάδων καί ίσως δύο ή τρεις το πολύ άλλαι. Τά αυτά
ή παρόμοια συνέβησαν μετά την άλωσιν τής Στερεάς Ε λλά δος, της
Εύβοιας, τής Α λβα νία ς, τής Κύπρου, τής 'Ρόδου, τής Κρήτης. Έ ξ
’Αλβανίας μάλιστα πάντες οί προύχοντες όσοι δεν έξισλαμίσθησαν
(έξισλαμίσθησαν δέ αυτόθι πολλοί), άπεδήμησαν ή εις Ένετίαν ή εις
Νεάπολιν, ιδίως δσοι παρέμειναν χριστιανοί έκ τών Μουσακών, τών
Δουκαγινών, τών Άριανιτών, τών Καστριωτών. "Απαντες οί έπισημοι
ούτοι άνδρες, οί έκ διαφόρων ελληνικών ή ήμιελληνικών χωρών τότε
φυγόντες, ήλλοτριώθησαν προς τά πάτρια' καί τούτο δεν ύπήρξε το
μόνον όλέθριον τής άποδράσεως αυτών αποτέλεσμα. Οί άνδρες ούτοι
δεν άπήρχοντο μόνοι, άλλα μετά συγγενών, φίλων, ακολούθων* το δέ
παράδειγμα αυτών επιδημικόν γενόμενον, παρέσυρε καί τότε καί βρα-
δύτερον χιλιάδας καί μυριάδας φυγάδων, είς τε την Ιτα λ ία ν καί εις
την ’Ρωσίαν. Έ νφ τοσούτοι "Ελληνες κατετάσσοντο είς τούς γ ε η ·
τσάρους, έτεροι άπήρχοντο είς Ένετίαν ίνα συγκροτήσωσι το στρατιω­
τικόν σώμα τών ελληνιστί κληθέντων στρατιωτών, σώμα ιππικόν
συγκείμενον έξ 'Ελλήνων καί ’Αλβανών καί φερον ώς κύριον τό προςή-
 ’Αποδημία! προυχόντων. 467

γορικόν τούτο ονομα* οι δ ’ άπαρτίζοντες το σώμα τούτο άνδρες συνε-

πήγοντο φυσικω τω λόγιρ μεθ’ εαυτών και τάς γυναίκας και τά τέ­
κνα. Οί στρα ηώ ια ι άπέβησαν μέν πολύκροτοι διά την δεξιότητα καί
την τόλμην ήν άνέδειξαν καθ’ όλους τούς αγώνας όσους συνεκρότησεν ή
Ένετία έν τή 15 καί τη 16 έκατονταετηρίδι κατά τε των οσμανιδών
και των άλλων αυτής ε’ν τη εσπερία Ευρώπη αντιπάλων. Π λεΐστοι
Si διεπρεψαν ούς αρχηγοί αυτών· ο ’Εμμανουήλ Μποχάλης, δ
Μαρτίνος Γραδάνης, δ Μερκούριος Βούας, δ Δημήτριος Κλαδάς, δ Μ ί­
ξας Μποζίκης, δ Κωνσταντίνος ΓΙαλαιολόγος δ περί τά τέλη της 16
έκατονταετηρίδος άκμάσας, δ Θεόδωρος Παλαιολόγος Γραίτζας, π ι-
θανώτατα υιός του προαναφερθέντος φρουράρχου τού Σαλμενικού, έτε­
ρος Παλαιολόγος Ιωάννης ίσως συγγενής ώςαύτως των προηγουμένων,
επιλεγόμενος Si ισχυρός έν τοις δημοσίοις των 'Ενετών έγγράφοις καί
άλλοι πολλοί. ’Α λλά τι το όφελος ; Οι "Ελληνες ούτοι καί οί ’Α λ­
βανοί έξελατινίσθησαν* συμποσούμενοι S i εις μυριάδας, συνετέλεσαν
πολύ εις την μείωσιν τού ανατολικού χριστιανισμού.
ΙΙλην τούτων επί τού πεισματώδους περί της Κρήτης πολέμου τού
S ΐίξαχθέντος μεταξύ Ενετώ ν καί Τούρκων περί τά μέσα της έπτακαι-
δεκάτης έκατονταετηρίδος, πολλοί Μ ανιάται συνετάχθησαν μετά τών
πρώτων, καί, ύποταχθείσης τελευταΐον της Κρητης, έκλιπόντες τω
1671 την γενέθλιον χώραν, μετέβησαν εις Τοσκάναν. Έ κ εΐ ήξιώθησαν
προθύρ,ου ύποδοχής παρά τού μεγάλου δουκός Κοσμά Γ' καί κατώ-
κησαν τά χωρία Κασάλαπη καί Διββώναν τής επαρχίας τού επισκόπου
Ούολατέρρας καί τινα τής Σοανής μέρη* είχον S i κα τ’ άρχάς καί 5 ιε­
ρείς τελούντας τά τού πατρίου θρησκεύματος, ά7λά μ ετ’ ού πολύ διά
ποικίλων ραδιουργιών τού άρχιερέως τής 'Ρώμης μετέστησαν κατά
μικρόν εις την λατινικήν εκκλησίαν, συγχωνευθεντες προςετι δι επι­
γαμιών καί τής άλλης αγωγής μετά τών εγχωρίων, ωςτε αμφίβολον
είναι άν σώζη τις έξ αύτών την μνήμην τής καταγωγής. Έ τεροι δε
φυγάδες πολυπληθέστεροι άπήλθον, Μ ανιάται μεν, ολίγα τινά μετά
τούς προμνημονευθέντας έ’τη, εις Κόρσικαν, Ή πειρώται δε και ’Α λβα ­
νοί κατά διαφόρους χρόνους εις την κάτω ’Ιταλίαν καί ιδίως εις Κ α ­
λαβρίαν καί εις την λεγομένην χώραν τού Ύδρούντος (Terra (Γ 0-
tranto). Οι φυγάδες ούτοι άπέβαλον ώςαύτως τό πάτριον θρήσκευμα,
εί καί διετήρησα,ν μέχρι τινός την γλώσσαν. Έξαιρετως εις την κάτω
Ιτα λία ν άντηχούσι μέχρι τής σήμερον πολ*)ά ελληνικά άσματα υπό
* . ’ 30*
46δ Άποδημιαι προυχόντων.

των απογόνων των προςφύγων άδόμ.ενα και έπ* εσχάτων υπό διαφό­
ρων ’Ιταλών λογιών δημοσιευθέντα και σχολιασθέντα. Μεταξύ δέ των
ασμάτων τούτων συγκαταλέγεται καί τό γνωστόν εκείνο καθ’ ο μή-
τηρ προτρέπει τήν κόρην της, την ρωμϊοπούλα, νά λάβη σύζυγον τόν
άγαπήσαντα αυτήν Τούρκον* καί επαινεί αυτόν, καί αναφέρει τά πο­
λύτιμα αυτού δώρα* ά λ λ ’ ή κόρη αποποιείται λέγουσα*
Μάνα μου, μάνα μου, το Τούρκο έν τον παίρνο;
Καί περδικούλα γένομαι
Καί με τά πλάγια παίρνω. ’
Έ ξ ού προδήλως συνάγεται, ότι άν ύ ελληνισμός της κάτω Ιτα λία ς
σώζη ίχνη τινά των αρχαίων αποικιών καί ετι πλειότερα τών με­
σαιωνικών, κυρίως όμως άνεζωπυρήθη διά τών επί της όσμανικής
κατακτήσεως καταφυγόντων αυτόθι Ελλήνω ν.
Π λήν τούτων δέ οτε τω 1475 Σοφία η θυγάτηρ τού εις Ιτα λία ν
καταφυγόντος δεσπότου τής Πελοπόννησου Θωμά τού Παλαιολόγου.
έγημε τόν μέγαν δούκα τής ’Ρωσίας Ίωάννην Γ ' Βασιλειάδην, πολλοί
παρηκολούθησαν αύτήν "Ελληνες επί τή έλπ ίδι τού νά ευρωσιν έν
Μόσχα δευτέραν πατρίδα, λέγει ό Καραμζίν. Μετά τινα δέ έτη
προςήλθον εις την αυλήν τής ‘Ρωσίας καί εκ Κωνσταντινουπόλεως ο
Ιωάννης ‘Ράλλης Παλαιολόγος, πιθανώς ό πάλαι ποτέ αρχών τής
’Αρκαδίας, μετά τών υιών αύτού Μανουήλ καί Δημητρίου, ό Θεό­
δωρος Λάσκαρις συν τω υιώ Δημητριω , οί Ταρχανιώται Δημήτριος
καί Γεώργιος, άπαντες έκρωσισθέντες καί καταταχθέντες εις τήν τά-
ζιν τών ‘Ρώσων Βογιάρων. Καί πάλιν οτε κατεβλήθη μέν ή έν ΓΙε-
λοποννήσω έπανάστασις τού 1 7 7 0 , έπήλθον δέ αί συμφοραί τής ύπό
τών Α λβανώ ν κατοχής τής χερσονήσου, καί έπειτα αί δειναί κατα­
πιέσεις τής όσμανικής κυβερνήσεως μετά τήν τών ’Αλβανών κατα-
τρόπωσιν, πολυάριθμοι Έ λληνες τής τε Πελοπόννησου καί τού Α ι­
γαίου πελάγους, σωρηδόν μετενάστευσαν εις τήν Ίστρίαν καί εις τήν
‘Ρωσίαν, έγκατασταθέντες, έν τή τελευταία ταύτν), ιδίως εις τήν
Ταυρικήν χερσόνησον, όπου οι απόγονοι αυτών σώζουσι μέχρι τού
νυν τήν μνήμην τής καταγωγής των, εί καί τό πλειστον έκρωσισθέντες.
Ή εικών αυτή τής δεκατεύσεως ήν ύπέστη τό ελληνικόν έΌνος ως
έκ τών φυγάδων επί τής όσμανικής κατακτήσεως, είναι βεβαίως ατε­
λής, αλλά καί τά ολίγα όσα είπομεν παρέχουσιν ήμΐν έννοιαν τινα,
έστω καί άμυδράν, τής έπελθούσης κα τά' τούς ολέθριους έκείνους
 Άποδημίαι προύχόντojv. 469

χρόνους μειώσεως του ελληνισμού, Δεν ήρκεσεν ότι εκατομμύρια χρι­

στιανών της ανατολής άπωλέσθησαν διά της εις τάς τάξεις το.ύ
ισλαμισμού εκούσιας η ακούσιας μεταστάσεως, ά λ λ ’ έπέπρωτο και
άλλοι εύαριθμότεροι μέν ϊσως των πρώτων, καθ’ εαυτούς όμως πολυά­
ριθμοι, ώςαύτως νά συγχωνευθώσιν εντός των μεγάλων ρευμάτων τού
λατινισμού καί τού ρωσισμού. ’Εννοείται ότι μετά των φυγάόων
τούτων δεν πρέπει νά συγχέωμεν τούς "Ελληνας οσοι έκτοτε ηρχισαν
νά μεταβαίνωσιν επί σκοπώ εμπορίας εις Έ νετίαν, Τεργέστην, Βιέν-
ναν, Πέσταν καί άλλας ούγγαρικάς πόλεις, εις Μόσχαν, Λιβορνον,
Μασσαλίαν, Ά μστελόδαμον καί βραδύτερον εις Λονδίνον, ’Οδησσόν,
Ταϊγάνιον, Καλκούτταν. Οί χάριν εμπορίας απερχόμενοι ούχί άθρόοι,
αλλά κατ’ ιδίαν, πολλάκις ούχί μετά γυναικός καί τέκνων, αλλά
μόνοι, έσωζον πάντοτε τον σκοπόν της παλινοστίας, ήγωνίζοντο παντί
σθένει νά διατηρήσωσι την εθνότητα αύτών, κατήρτιζον επί τούτφ
κοινότητας, έκτιζον έκκλησίας, συνετήρουν σχολεία καί μ ετεχειρί-
ζοντο τον πλούτον αύτών εις θεραπείαν τών της πατρικός αναγκών.
Tvx δέ περιορισθώμεν έτ ί τού παρόντος εις δυο μόνον, τά μάλιστα
αξιομνημόνευτα έκ τών χρόνων εκείνων παραδείγματα, άρκούμεθα
νά άναφέρωμεν την έν Καλκούττγ) κοινότητα τών Φιλιππουπολιτών
καί την έν Έ νετία πανελλήνιον. Περί τά μέσα τής 18 έκατονταε-
τηρίδος οί Φιλιππουπο7άται, άπελθόντες χάριν εμπορίας μέχρις Ι ν δ ι­
κής, κατέστησαν αμέσως έν Καλκούττη αδελφότητα, έκτισαν έκκλη-
σίαν, έφρόντιζον νά έ'χωσι πάντοτε λειτουργόν Σινα ΐτην τινά ιερομό­
ναχον καί διετήρουν τάς μετά τής πατρίδος σχέσεις δ^ άλλων πάλιν
εμπορικών αύτών οίκων, έν Κωνσταντινουπόλει ίδρυθέντων. Εις S i
την πολύ άρχαιοτέραν καί άσυγκρίτως έπιφανεστέραν ένετικήν κοινό­
τητα , όφείλομεν άναμφισβητήτως την έν τή 17 έκατονταετηρίδι
απανταχού τών ελληνικών χωρών άναζωπύρησιν τής δημοσίας π α ι­
δεύσεις. ΙΙερί τών έν τή αλλοδαπή έλληνικών τούτων κοινοτήτων,
καί ιδίως τής ένετικής, περί ής εύδοκίμως έφιλοπόνησεν ειδικήν πραγ­
ματείαν ό Τί,οάννης Βελούδος, θέλομεν λάβει αφορμήν νά είπωμεν
προίοντος τού λόγου πλείονατινά. ’Ενταύθα δεν έμνημονεύσαμεν αύτών
είμή ϊνα άποδείξωμεν ότι ουσιώδης διαφορά υπήρξε μεταξύ τών έπί έμ-
πορία προςωρινώς άποδημησάντων καί τών άμετακλήτως άπελθόντων
αρχόντων τε καί άλλων άποίκων. Δεν άρνούμεθα ότι καί έκ τών πρώ­
των ούκ ολίγοι άπηλλοτριώθησαν προς τον ελληνισμόν, ούδ* ότι ή
470 Αποδημίαt προυχόντων.

ακατάσχετος εκείνη τυχοδιωκτική του έθνους ημών ροπή, αν εχη

πολλά πλεονεκτήματα, συνεπάγεται και άτοπήματα δυςθεράπευτα,
Ά λ λ * είναι πρόδηλον ότι έπ’ ούδενί λόγω δυνάμεθα νά συγχύσωμεν
τούς επί εμπορία άποδημούντας, προς τούς άλλους φυγάδας καί μά­
λιστα τούς επιφανέστερους των φυγάδων. Έάν οί πολιτικοί καί στρα­
τιω τικοί ούτοι άνδρες παρέμενον εν τη πατρίδι, ή πολίτικη επιρροή
των Ε λλήνω ν παρά τη όσμανική κυβερνήσει ήθελεν άποβή εκτοτε
μεγά λη καί ευεργετική εις άπαν το έθνος, ένω τούτο δεν συνέβη είμή
βραδύτερον, ότε δηλαδή μετά μακρόν διά λειμμα άμαθείας καί απει­
ρίας, οφείλομενης κυρίως εις τήν αποδημίαν των λογιών καί των
προυχόντων, κατωρθώθη τελευταίον νά μορφωθώσιν ενταύθα άνδρες
ικανοί νά άναπληρώσωσιν αυτούς. Κ αί έπειτα μή λησμονώμεν ότι
αυτοί διά τού ίδιου παραδείγματος παρέσυρον καί τούς άλλους* ώςτε
τη α λη θείς πρέπει νά δοζολογώμεν τον Θεόν ότι το κακόν δεν ελαβε
πλείονας ετι διαστάσεις καί ότι το πλείστον τού έθνους δεν έζήτησεν
ασφάλειαν καί άνεσίν τινα εις τήν ξένην* διότ: ό ελληνισμός ήθελεν
ουτω κινδυνεύσει νά εξαφανισθή, τής δέ συμφοράς ταύτης ώς μικράν,
όμολογούμεν, ήθέλομεν ύπολάβει άποζημίωσιν, τό γεγονός ότι πού
καί που ήθελεν επί τινα χρόνον διατηρηθή κατά τό μάλλον καί η τ-
τον ή γλώσσα ή ελληνική. "Οθεν τό καθ' ημάς δεν διστάζομεν νά
κηρύξωμεν ότι Ιδίως συμπαθούμεν προς τήν μεγάλην εκείνην των
Ε λλήνω ν μερίδα ο'ίτινες παρέμειναν εις τάς πατρίους εστίας συνεχί-
ζοντες τό εργον τού νέου ελληνισμού* καταπιεζόμενοι, βασανιζόμενοι,
θανατούμενοι, αλλά σώζοντες τό άνεκτίμητον κειμήλιον τού εθνι­
κού φρονήματος. Έάν ύπάρχωμεν σήμερον όμιλούντες τήν πάτριον
γλώσσαν, λατρεύοντες τον πάτριον Θεόν, ελεύθεροι καί εύέλπιδες,
όφείλομεν τά αγαθά ταύτα πρώτον μεν, ώς πολλάκις είπομεν, εις τούς
αγώνας τού μεσαιωνικού ελληνισμού* έπειτα δέ εις τάς ταλαιπω-
ρηθείσας έκείνας τού νέου ελληνισμού γενεάς, ών έρχόμεθα νά δια-
γράψωμεν έν συνόψει τάς τύχας.
ΜΆΒ,μ

Εθνολογική κατάστασις του ελληνισμού επί τουρκοκρατίας. 471

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ ·
I

*Οργάνωσ&ς τού νέου 'Ε λληνισ μού. ’ Ε κκλησία . ΆποδοΟεΐσα

χ αυτή έξουσία. Α εινοπαθήματα.

Ερχόμενοι ή#η νά ίστορήσωμεν έκτενέστερον όπωςούν πώς ό\ά τής

όργανώσεως αύτού επί τουρκοκρατίας, παρεσκευάσθη 6 νέος ελλη νι­
σμός εις την ανάκτησιν αυτοτελούς πολίτικου βίου, είπωρ,εν προ πάν-
των όποίά τινα ήσαν τά εθνολογικά αύτού κατ’ εκείνο του χρόνου συ­
στατικά.
Ή έθνότης αυτή S iετηρήθη τοσοΰτον αναλλοίωτος καθ’ όλον τό
διάστημα τής όσμανικής κυριαρχίας, ώςτε ίυνάμεθα νά είπωρ,εν ότι
τό'έθνος τό ίιενεργήσαν την τελευταίαν έπανάστασιν ού<ίαμώς, κατά
τά συστατικά αύτου, #ιέφερε τού έθνους τό όποιον ήναγκάσθη νά ύπο-
κυψη εις τον ζυγόν. Είό'ομεν άλλοτε αυτό ήτοι ρ,έχρι τής 15 έκατον-
ταετηρίό'ος (σελ. 3 5 3 καί έπορ,. τού Δ' τόμου), άναμιχθέν από Τστρου
μέχρι Ταινάρου μετά ποικίλων ετερογενών φυλών καί ί#ίως σλαυοβουλ-
γαρικών καί βλαχικών. ’Από ό'έ τής 13 έκατονταετηρίίος, εις μεν τάς
βορειοτέρας χωοας νέαι έπ ιμιξία ι ό'έν έγένοντο, εις ό'έ τάς μεσημβρινω-
τέοας, ήτοι τάς εντεύθεν τού Όλυμπου και των Κεραύνιων όρέων, είςέρ-
ρευσαν ετερα πάλιν ό'ιάφορα φύλα καί εξαιρέτως τό αλβανικόν (σελ.
551 τού παρόντος τόμου), ϊνα μή άναφέρο)μεν τούς Φράγκους, οί’τινες,
καίτοι αρξαντες τής χώρας επί ικανόν χρόνον, ού#έν εν αυτή κα τέλι-
πον καταφανές εθνικόν ίχνος, St ους προεξηγήσαμεν λόγους, παρεκτός
εις τάς νήσους τού Αιγαίου καί τού Ίονίου πέλαγους. *Αλλ* επί τής
τουρκοκρατίας νέα ετερογενή στοιχεία ά'έν παρειςέφρησαν εντός τής
μεγάλης τού ελληνικού έθνους όμάό'ος. Πολλοί μεν χριστιανοί έξισ-
λαμίσθησαν καί συνετέλεσαν εις την αύξησιν τού όσμανικού στρατού
καί πληθυσμού* άλλ* επί εκείνων όσοι ίιέσωσαν την ιΛίαν θρησκείαν
καί γλώσσαν, ό όσμανικός όμιλος ούό'όλνως έθνολογικώς έπενήργησε.
Τά ό'ύο στοιχεία έμειναν άμικτα προς ά λληλα , όπως τό υ£ωρ καί τό
ελαιον. Τό έθνος λοιπόν τού 1851 ύπήρξεν αύτό τό έθνος τού 14 5 3 *
ηθικώς, ό'ιανοητικώς καί άριθμητικώς, ύπέστη αλλοιώσεις· έθνολογι­
κώς ούό'εμίαν.
Ά λ λ * όποιον τ ι άπέβη επί τέλους τό ε”θνος τούτο μετά τάς α λλε­
παλλήλους επιμιξίας εις άς περιήλθε κατά τό αχανές ό'ιάστημα τού
4Τ2 ’Εθνολογική κκτάστασις ,τού έλληνισμου ε-'ι τουρκοκρατίας.

χρόνου τό ό'ιελθόν από τής έκτης μέχρι τής πεντεκαιδεκάτης έκατονταε-

τηρίόος ; Ζήτημα σπουδαιότατου, καθό ταυτιζόμενου μετά του κυριω-
τάτου τής μακράς ταύτης ιστορίας συμπεράσματος* οποίον τ ι είναι
σήμερον το ελληνικόν έθνος ; Ή έπικράτησις τού ελληνισμού εις τας
προς μεσημβρίαν του Όλύμπου καί των Κεραύνιων ορεών χωράς
καί ή κρατερά αυτού διατήρησις έν Μακεδονία καί εν Θοάκ*/) μέχρι
τής 12 έκατονταετηοίό'ος, είναι γεγονότα αναμφισβήτητα, όπο;ς άλ­
λοτε διά μακρών άπεδείξαμεν εν τοις ανώτερο; παρατεθείσι χωρίοις
του τετάρτου τόμου καί Ιδίως εν τοίς συμπεοάσμασιν αυτών (σελ.
3 5 7 — 3 5 9 .) Ά λ λ * ό αναγνώστης ό έπιμελώς ό'ιερχόμενος τό πρώτον
του παρόντος τόμου βιβλίον ό'ύναται, όμολογούμεν, νά περιέλθη ενίοτε
εις αμηχανίαν άναζητών τό ελληνικόν έ'θνος έν τή συγχύσει τών φυ­
λών καί τών γλωσσών ήτις έπεκράτησε κατά τούς χρόνους εκείνους.
Μήπως 6 ηγεμονίσκος τής δυτικής Έλλάό'ος Βογκόης Ζάρδαρις δεν
ονομάζεται έν τοίς Η π ειρ ω τικ ο ί: Σιρβα.Ιβανιτοβον,ΙγαρόβΑαχος (σελ.
3 0 6 τού παρόντος τόμου), ό'έν χαρακτηρίζεται δηλαδή ώς άλλόκοτον
κράμα τοσούτων φυλών, έν αίς μόνη ή ελληνική ό'έν αναφαίνεται ;
Μήπως έν τω νεκρικω διαλόγω τού Μάζαρι ό'έν άνκγινώσκομεν ότι
την Πελοπόννησον ορκουν τότε άναμίξ παρεκτος τών Ελλήνω ν γένη
πολιτευόμενα πάμπολλα, ήτοι Σλαύοι, Φράγκοι, Α λβα νο ί, Αιγύπτιοι
.καί Ίουό'αίοι ; (σελ. 2 9 5 τού παρ. τόμου.) Ά λ λ α μη πτοώμεθα έκ
τών γεγονότων τούτων, όσον καταπληκτικά καί άν παρίστανται, μηδέ
ό'ιστάσωμεν νά μνημονεύσωμεν αύτών όσον καί άν έκ πρώτης οψεως
συντελούσιν εί: ένίσχυσιν τής περί έξοντώσεως τής ελληνικής φυλής
παραδοξολογίας- διό τι άμα έξετάσωμεν αυτά άκριβέστερον Οέλομεν
ιδει το φάσμα έκείνο διαλυόμενον ό'ιά τής ένεργείας τών ακτινών τής
ιστορικής καί πραγματικής αλήθειας. "Ο τι πολύ ξενικόν αίμα άνεμί-
χθη μετά τού ελληνικού καί από τής 13 μέχρι τής 15 έκατονταετη-
ρίό'ος όπως πρότερον, τό γεγονός είναι έ*ξω πάσης αμφιβολίας καί ήθε-
λεν είναι γελοίον σήμερον νά τό άρνηθώμεν. Τό ζήτημα λοιπόν είναι
μόνον έάν το ξενικόν τούτο α ίμα υπήρξε τοσούτον ώςτε νά άλλοιώση
ούσιωδώς την ιθαγενή φυλήν. Προς ακριβή ό'έ τού ζητήματος τούτου
λύσιν άλλον άσφαλή όδηγόν ό'έν έχομεν, καί νύν όπως πρότερον, είμή
την γλώσσαν.
Τις λοιπόν ήτο ή μεταξύ 13 καί 15 εκατονταετηρίό'ος επικρα­
τούσα παρά τω λαω τών έλληνικών χωρών γλώσσα ; Περί τούτου ού-
 Εθνολογική κατά'χτχσις τού ελληνισμού επί τουρκοκρατίας. 4 73

δεις επιτρέπεται δισταγμός. "Οτε εν τή 1 4 εκατονταετηρίδά, καθ’ ους

χρόνους ή μετά των ξένων έπιμ.ιζία είχε λάβει τάς μεγίστας αύτής
διαστάσεις, οί Φράγκοι ήθέλησαν νά καταστήσωσιν εις τούς λαούς
των χωρών τούτων γνωστά τά πολεμικά αυτών κατορθώματα καί τά
πολιτικά έργα, δεν έγραψαν τά Χρονικά τούΜωρέως ούτε εις την σερ-
βικήν, ούτε εις την αλβανικήν, ούτε εις την βλαχικήν, ούτε είς την
βουλγαρικήν, αλλά εις τήν ελληνικήν γλώσσαν. Κ αι τούτο εξη γείτα ι
εύχερώς. Γραπτήν γλώσσαν οί Α λβανοί καί οί Βλάχοι ού ρ.όνον τότε
δεν είχον, άλλ* ούτε σήμερον αληθώς είπε tv έχουσι, διό τι αί επ’ εσχά­
των γενόμεναι απόπειραι τού νά γραφώσι τά ιδιώ ματα ταύτα δεν
ηύδοκίμησαν άτε διά ξένων ειςηγήσεων ένεργούμ.εναι, ούχί 8ε έκ γνή­
σιας εθνικής συνειδήσεως πηγάζουσαι* ή σέρβική .καί ή βουλγαρική
έγράφοντο βεβαίως εκτοτε. Α λ λ ά τής βουλγαρικής ολίγη χοήσις έγί-
νετο ετι κατ’ εκείνο τού χρόνου* τοσούτον δε ασθενές είχε καταντήσει
τότε τό εθνικόν τών Βουλγάρων αίσθημα ωςτε ούδέν σώζεται ηρωι­
κόν αυτών φσμα ού μόνον επί τής τουρκοκρατίας ποιηθέν, ότε αληθώς
ειπεϊν ουδέ να έσχον ήοωα, άλλ* ουδέ αδον τά όντως ένδοξα κατορθώ­
ματα τών πάλαι βασιλέων αυτών. Η ρω ικά τών Σέρβων ποιήματα
ύπάρ/ουσιν από τών τελευταίων χρόνων τής 14 έκατονταετηριδος,
ο έστιν από τών χρόνιυν καθ* οϋς ήγωνίζοντο κατά τών όσμανιδών ύπέρ
τής εαυτών ανεξαρτησίας. *Από 8ε τής 15 μ,έχρι τής 18 εκατονταε­
τηρίδας ούδέν εχουσιν ηρωικόν ποίημα* διά τον άπλούστατον λόγον
ότι έν τω δια σ τήμα τι έκείνω ποτέ δεν είχον επιχειρήσει σπουδαιως
νά άποσείσωσι τον τουρκικόν ζυγόν. Είναι αληθές cm περί τά μέσα
τής 1 4 έκατονταετηρίδος έκυριάρχησαν επί μικρόν ούκ ολίγων ε λ λ η ­
νικών χωρών. Τό περίεργον όμως είναι ότι τότε, αντί νά έκσλαυίσωσι
τούς ελληνας, αύτοί απεναντίας ήγωνίζοντο νά έξελληνισθώσιν, ως
προδήλως δηλούται έκ χρυσοβούλλου δοθέντος τω 1361 ύπο τού βα-
σιλέως O lll’OSCh Ε' είς τήν "Αρταν, χρυσοβούλλου τό οποίον ού μόνον
ελληνιστί ήτο συντεταγμένον, αλλά καί έ'φερεν επιγραφήν τε καί υπο­
γραφήν, τήν ακόλουθον* Συμεών* εν Χ ριστώ τω Θεω ηιστος β α σ ι-
Λε8ς και αντοκράτο)ρ *Ρωμαίων και Σερ6ώ ν} 6 ΠαΛαιοΜ γος.
Έ κ τούτων εξηγείτα ι πώς h ελληνικός λαός όταν άπο τής 15 εκα­
τονταετηρίδας καί εφεξής έπεχείρησε νά έξυμνήσν) τήν κατά τών
δυναστών αυτού αδιάλειπτου πάλην, έξύμνησεν αύτήν 8 ιχ τών
κλεφτικών αυτού τραγουδίων ούχί εις ετερογενές τ ι ιδίω μ α , αλλά
 474 Εθνολογική κατάστασις του ελληνισμού επί τουρκοκρατίας.

εις την αθάνατον των όρέων ήμ,ών γλώσσαν. Καί πάλιν εν τή αυτή 15
έκατονταετηρίδι, δτε συνεπληρώθη πάσα μ ετ’ αλλοφύλων επιμιξία, εις
ποιαν άλλην γλώσσαν ή την ελληνικήν έ'γραφον (ϊνα περιορισθώμεν
ενταύθα εις την κυρίως Ε λ λ ά δ α ) οί Α θηναίοι Χαλκοκονδύλαι (Λαό-
νικος καί Δημήτριος), b έν Εύβοια γεννηθείς εκ πατρός ’Αθηναίου
ιερομόναχος Νικηφόρος, ο Θεόδωρος b Καρυστινός, δςτις ού μόνον γεν­
ναίος πρόμαχος τής Κωνσταντινουπόλεως άνεδείχθη έν τή τελευταία
άλώσει, άλλα καί εις των λογιωτέρων άντρων τών χρόνων εκείνων
ύπήρξεν, ο Διονύσιος ο εξ Άγραφων, οί Πελοποννήσιοι, Ισίδωρος, Μά-
ξιμος. Νήφων (ών οί τελευταίοι δύο διετέλεσαν οικουμενικοί πατριάρ-
χ α ι), ’Ιωάννης Μόσχος, Έρμώνυμος, Ίωάσαφ Χ ιλάς, Κωνσταντίνος
'Ρεσινός καί πλ,εϊστοι ά λ λ ο ι; Καθ’ ολας λοιπόν τάς τάξεις τού έθνους
από τών άνωτάτων μέχρι τών κατωτάτων, επικρατούσα έν Έ λλά δι
γλώσσα εις τάς άρχάς τής τουρκοκρατίας ήτο ή ελληνική.
Α λ λ ά τ ί έγίνοντο ον τω μεταξύ τά ιδιώ ματα τών τοσούτων πα-
ρειςφρησάντων ξένων ; Το τ ί έγίνοντο, εξηγείται ως πρός τινας έξ αυ­
τών κάλλιστα έκ διαφόρων γεγονότων, τά οποία έλάβομεν ήδη αφορ­
μήν νά άναφέρωμεν. "Οταν τω 1265 6 Γουλιέλμος ΒιλΛεαρδουϊνος
άπέπεμψεν έκ Πελοποννήσου τούς Τούρκους αύτού μισθοφόρους, πολλοί
έξ αυτών προετίμησαν νά μείνωσι καί βαπτισθέντες ελαβον έγχωρίους
•γυναίκας, έκ δέ τών μικτών τούτων γάμων παρήχθη γενεά άνδρών,
οιτινες κατοικήσαντες εις Βούρναβον καί εις 'Ρένταν προϊόντος τού
χρόνου έντελώς έξελληνίσθησαν (σελ. 113 τού παρ. τόμου). Ώςαύτως
μετά τήν υπό Ανδρονίκου Άσάν άνάκτησιν τής ’Αρκαδίας τω 1320
οί αυτόθι προ 100 καί έπέκεινα ένιαυτών έγκατασταθέντες Φράγκοι,
παρέμειναν έν τή χώρα, άπεδέξαντο την ορθόδοξον θρησκείαν, περιήλ-
θον εις γαμικάς έπιμιξίας μετά τών έγχωρίων και τοιουτοτρόπως
καθ’ ολοκληρίαν έξελληνίσθησαν (σελ. 2 1 7 τού παρ. τόμου). Τοιαύτη
ολοσχερής συγχώνευσις ούτε απανταχού ούτε ώς πρός άπάσας τάς
ετερογενείς φυλάς έγένετο, αλλά καί οσάκις όλοσχερής συγχώνευσις
δεν έγένετο, ή ο ελληνισμός διετηρήθη ακέραιος απέναντι τού ξενι­
σμού, ή έπήλθεν ηθική μεταξύ αύτών έ'νωσις προπαρασκευάζουσα τήν
πλήρη άφομοίωσιν. Εις τάς βορειοτέρας χώρας, ήτοι έν Θράκη καί
έν Μακεδονία, έξηκολούθησεν υφιστάμενη ή μέχρι τής 12 εκατονταε·
τηρίδος κατάστασις τών πραγμάτων, απαράλλακτος σχεδόν δ έστι
έπεκράτησεν, όπως μέχρι τής σήμερον, ισορροπία τις μεταξύ έλληνι-

/
 Εθνολογική χατάστασις του ελληνισμού επί τουρκοκρατίας. 475

σμού καί σλαυισμού. Εντεύθεν ό'έ του Όλυμπου καί των Κεραύνιων
όρέων, η [/.εν σλαυική γλώσσα, καίτοι λαβούσα έν τη 14 εκατονταε­
τηρίδά νέαν επικουρίαν 8 ιά της σέρβικης κατακτήσεως έν Θεσσαλία,
έν Ήπείρω καί εν Α ιτω λία, εντελώς έζηφανίσθη· οί 8ε Βλάχοι καί οί
Α λβανοί επί τοσούτον έταύτισαν την φυλετικήν αύτών ιδιό τητα μετά
των 'Ελλήνων ώςτε πολλάκις εν όνόματι του ελληνισμού ήγωνίσθη-
σαν, επί 8ε τής έπαναστάσεως καί έπρωταγωνίστησαν. *Αλλ* όμως
άμφότεροι ό'ιετήρησαν κατά το μάλλον καί ήττον το γλωσσικόν αύ­
τών Ιδίωμα. Έ κ τών γεγονότων τούτων δυνάμεθα εύλόγως νά συμπε-
ράνωμεν, πρώτον, τό καί άλλοτε παρατηρηθέν (σελ. 3 5 6 τού τετάρ­
του τόμου) ότι εν μεν τή Θρηκη καί τή Μακεδονία αί δύο φυλαί ά-
πέβησαν ΐσαι σχεδόν τον αριθμόν εν 8ε τή Θεσσαλία, τή Ήπείρω,
τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι καί τη Πελοποννήσψ οί παρειςελθόντες Σλαύοι ύπήρ-
ξαν ανέκαθεν άσυγκρίτως όλιγοίτεροι τών Ε λλήνω ν. Δεύτερον 8ε συνά­
γεται εκ τών προεκτεθέντων ότι εν ταΐς μεσημβριναΐς έλληνικαις γώ-
ραις το πλήθος τών Αλβανών καί τών Βλάχων έγένετο μείζον τού
σλαυικού, διότι άλλως 0έν έζηγεΐτα ι πώς οί μεν ό'ιετήρησαν τό γλωσ­
σικόν αύτών ιδίω μα, οί 8ε όλως άπέβαλον αυτό, ούδ* είμπορούμεν νά
είπωμεν ότι τό αλβανικόν Ιδίωμα καί τό βλάχικον περιέχουσι δύνα-
μιν άντιστάσεως πλειοτέραν τού σλαυικού. Τό 8ε ούδέν ήττον σπου­
δαίο ν τρίτον συμπέρασμα τών πασιδήλων καί άναμφισβητήτων εκεί­
νων γεγονότων είναι, ότι ο ί’Αλβανοί καί οί Β λά χοι, κα ίτοι πολυαριθ-
μότεροι ό'ιατελέσαντες τών Σλαύων, ύπήρξαν όμως εύαριθμότε-
ροι τών Ελλήνω ν· ό'ιότι άλλως ήθελεν είναι ό'ύςκολον νά έννοήσωμεν
πώς έταύτισαν όλοσχερώς την εθνικήν αύτών ίό'ιότητα μετά τής Ε λ ­
ληνικής. "Απαντα λοιπόν τά γνωστά γεγονότα, έζ ών τινά κεΐνται
ετι προ τών οφθαλμών ημών, μαρτυρούσιν, ότι όσοι ό'ήποτε καί οίοι-
δήποτε αλλόφυλοι καί άν έπήλθον εις τάς προς μεσημβρίαν τού *0 -
λύμπου *καί τών Κεραύνιων όρέων γώρας άπο τής 6 έκατονταετηρί-
ό'ος μέχρι τής 14, οί αλλόφυλοι ούτοι ύπήρξαν αείποτε εύαριθμότε-
ροι τών Ελλήνων, ότι τούτου ένεκα κατίσγυσεν έν ταΐς χώραις ταύ-
ταις ή τε ελληνική γλώσσα καί ό ελληνικός γαρακτήρ καί ότι πλήν
τούτου ό ελληνισμός κατέγει άριθμητικώς μέν τό ήμισυ τουλάχιστον
τής Μακεδονίας καί τής Θράκης, ένεκα 8ε τών παραδ'όσεων αυτού
καί τής άπροςμαχήτου δυνάμ,εως τής γλώσσης καί τής όμολογουμένης
ό'ιανοητικής, έμπορικής καί βιομηχανικής υπεροχής, δεν είμπορεΐ είμή
 476 Χειοοτονία του πατριάρχου Γενναδίου. Τιμκί ών ηξιωΟη.

νά λογισθή ώς ηθικός κύριος και αυτών τών δύο εκείνων χωρών.

Τοιαύται είναι αί εκ της γνήσιας ιστορικής έπιστήρ.ης έξαγόρ.εναι α-
λήθειαι περί της τού ελληνισμού καταστάσεως καθ’ ους χρόνους ύπε-
κυψεν εις την όσαανικήν κυριαρχίαν, καταστάσεως ήτις εθνολογικώς
δεν ήλλοιώθη πλέον μέχρι της σήμερον. Ούτω 5ε άντιληφθέντες αυ­
τής εύκρινώς, έρχόρ.εθα νά ίστορήσωμεν πώς ό λαός ούτος ώργανώθη
από τού 1453 μ έ/ρ ι τού 1821. Καί πρώτον τίνα εξουσίαν ελαβε,
πως έπολιτεύθη καί πόσα έ'παθεν ή εκκλησία αυτού. ,.· ■

Μετά την ά)νωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως καί τάς πρώτας περί

τού νέου συνοικισμού αυτής διατάξεις, ό κατακτητής έπεχείρησε νά
^υθμίση όριστικώς τάς σχέσεις αυτού προς τό μέγα τών χριστιανών
υπηκόων πλήθος. Λέγομεν δριστικώς, διότι είχε μέν καί πρότερον πολ­
λούς τοιούτους ύπηκόους καί ε£χεν επιτρέψει αύτοις κατά τό μάλλον
καί ήττον θρησκευτικάς τινας καί διοικητικά : προνοράας, άλλά τό ζή­
τημα δεν προέκυψεν ενώπιον του καθ’ όλην αυτού την έ'κτασιν ειρ.ή
άφ* ής, καταλαβών την βασιλεύουσαν καί ιδών πεσόντα τον τελευ-
ταιον αύτοκράτορα, ήδυνήθη νά ύπολάβη έαυτόν εύλόγο>ς κύριον ά-
πάσης τής χριστιανικής Α νατολής. ’Από τον νούν τού Μωάμεθ IV

iiirrfrrr-vmrrti
καθώς ούδέ από τών προκατόχιυν ή τών διαδόχων αυτού τον νούν ού-
. δέποτε έπέρασε σπουδαίως ή ιδέα τού ολοσχερούς τών χριστιανών έξι-
σλαρ.ισμού. Οί πιστοί τού όσρ,ανικού κράτους άπετέλουν τότε ούχμ
έθνος, άλλά στρατόν έ'χοντα ανάγκην εργατών, παραγωγών, φορολο­
γουμένων· ωςτε οί χριστιανοί ήσαν απαραίτητοι αύτώ ώς τοιούτοι.
Ήδύναντο ρ.έν νά δεκατεύωνται τακτικώς προς άδιάκοπον ηθικήν καί
ύλικήν ένίσχυσιν τού μωαμεθανικού στρατού, άλλά τό μέγα αυτών
πλήθος έπρεπε νά ρ.ένη χριστιανικόν, όπερ εστίν υπήκοον ί'να συντηρή
διά τής εργασίας του τον στρ%τόν εκείνον. Τούτο είναι τόσον βέβαιον
ωςτε άν ή αφροσύνη τού Σελήρ, Α' ήπείλησεν επί ρ.ιαν στιγρ,ήν τον
έξισλαμισμόν άπαντος τού ύπηκόου, αί συνετώτεραι άρχαί έπεκράτη-
σαν εκτοτε σχεδόν άδιαλείπτω ς, εν δε τή 17 έκατονταετηρίδι, ότε
έπολλαπλασιάσθη εις ύπερβολήν ό άριθρ,ός τών εκουσίων από τής χρι­
στιανική; πίστεως αποστασιών, αυτή ή Πύλη, ώς ειδομεν, ήρχισε
προς τούτο άντιπράττουσα. Τεθέντος λοιπόν άπαξ ότι δεν συνέφερε νά
έξισλαρ,ισθώσιν άπαντες οί χριστιανοί, έδέησε προ παντός άλλου νά
κανονισθή ή εκκλησιαστική αυτών διοίκησις. ( ’Ενταύθα δέ,συνέπεσε
 Χειροτονία του πατριάρχου Γενναδίου. Τιμαί ών ήξιώθη. 477

παραδόξως νά συμβιβασθή πάλιν το συμφέρον του ανατολικού χριστια­

νισμού προς το συμφέρον του νέου κυριάρχου. Τδ μέγα πλήθος των ορ­
θοδόξων ούδαμώς έπείθετο νά αναγνώρισή την αρχήν της έν 'Ρώ μη
εκκλησίας* αυτό δε τούτο ήθελε και ο Μωάμεθ Β' ϊνα διατήρησή
την μεταξύ ’Ανατολής καί Δύσεως διάστασιν καί ψυχράνγ, τον ζήλον
της τελευταίας ύπέρ τής πρώτης. Έ π ί τούτω λοιπόν άπεφάσισεν, ού
μόνον νά άναγνωρίσ?) τό ορθόδοξον οικουμενικόν πατριαρχείου τής Κων­
σταντινουπόλεως, άλλα καί νά παραδώσν) τούς οίακας αυτού εις χεΐ-
ρας άνδρός πανδήμως κατά τής ένώσεως των εκκλησιών άγωνισθέντος.
Δεν ήξεύρομεν ακριβώς τ ι άπέγινεν ό πατριάρχης ’Αθανάσιος, όςτις
ε ΐ/ε μέν προχειρισθή ύπό τής εν ετει 1450 συγκροτηθείσης ορθοδόξου
συνόδου, κατόπιν όμως έπί τής έν ταίς παραμοναίς τής πολιορκίας
άνανεωθείσης διά τού καρδιναλίου Ισιδώρου ένώσεως, έξεχώρησε τού
οικουμενικού θρόνου. Καί άν όμως ύπήρχεν έν τοΐς ούσι, φυσικόν ήτο
ό Μωάμεθ Β ’ νά προτιμ,ήσ*/) αυτού τον Γεώργιον Σχολάριον, τού οποίου
έγίνωσκε την πολύκροτου άντιπολίτευσιν εις τά ύπό τού ’Ισιδώρου ένερ-
γηθέντα καί την έξαίρετον παρά τφ λαφ εύνοιαν καί έπιρροήν. "Οθεν
άνεζήτησεν αυτόν άμα μετά την άλωσιν, αλλά δεν εύρεν είμή μετά
τινας μήνας εν τινι κώμ.η περί την Άδριανούπολιν διατρίβοντα, ώς
αιχμάλωτον ενός τών όσμανιδών μεγιστάνων. Τότε καλέσας παρ’ έαυ-
τφ τον άνδρα καί διά ποικίλων συνδιαλέξεων πεισθείς περί τής αξίας
αυτού, διέταξε νά προ/ειρισθτ) κατά τά νενομ,ισμενα πατριάρχης τών
χριστιανών ή μ,άλλον τών 'Ρωμαίων, καθώς έ'λεγεν ή όσμ,ανική κυ-
βέρνησις, μιρ.ουμένη κατά τούτο ώς έν πολλοΐς την προηγουμένην έν
Βυζαντίω κυβέρνησιν. Ή δέ δια τα γή αυτού αύτη έξετελέσθη περί τά
τέλη τού 1453 ή τάς άρχάς τού 1454* διότι τό παρά τού Φραντζή
λεγόμενον, ότι ή προχείρισις τού πατριάρχου έγένετο όλίγας από τής
άλώσεως ημέρας, απίθανου ον καθ’ εαυτό, αναιρείται ρητώς ύπό πολ­
λών άλλων μαρτυριών καί ιδίως τής πολιτικης ιστορίας της Κ ω ν­
σταντινουπόλεως καί τού Κριτοβούλου. Ή έκλογή καί ή κύρωσις διε-
ξήγθησαν όσον ένεστι κατά τά ανέκαθεν έπί τών προτέρων βασιλέων κε-
κανονισμένα, παρεκτός ότι έτελέσθησαν ούχί έν τφ ναφ τής τού Θεού
Σοφίας, όςτις είχεν ήδη καταληφθή ύπό τού μωαμεθανικού θρησκεύ­
ματος, αλλά έν τφ ούδέν ήττον μεγαλόπρεπε! ναφ τών άγιων ’Απο­
στόλων. ’Εκεί συνελθόντες ολίγοι τινές εκ τών πλησιέστερον εις την
βασιλεύουσαν έδρευόντων αρχιερέων, καί οι περιλιπόμενοι κληρικοί ήτοι
478 Βεράτιον καβιεροΰν την εξουσίαν του πατριάρχου.

αξιωματικοί της πατριαρχικής αυλής* καί δ λαός, έχειροτόνησαν ύπα­

τον της εκκλησίας άρχοντα τον Γεώργιον Σχολάριον, μετονομασθέντα
Γεννάδιον Β'. Μεθ’ ο προςεκάλεσεν ο σουλτάνος τον νέον πατριάρχην,
ϊνα συγγευριατίσωσι καί συνομιλήσωσι, καί προςελθόντα ύπεδέξατο
μετά τιμής μεγάλης, πολλάς ε’παγγειλάμενος προνομίας. "Οτε δέ έπήλ-
Οεν ή ώρα του νά αναχώρηση εκ των βασιλείων δ πατριάρχης, δ σουλ­
τάνος προςέφερεν αύτφ ίδί<£ χειρί καί παρεκάλεσεν αυτόν νά δεχθή
δεκανίκιον χρυσούν διά λίθων πολυτίμων καί γαργάρων έγκεκοσμη-
μένον, άπαραλλάκτως όπως επραττον πρότερον οί βασιλείς, οδς σύμ-
βολον της εξουσίας ην έλάμ^ανεν δ αρχηγός της πίστεως. νΕπειτα
κατήλθε μ ετ’ αύτού μέχρι της αυλής των ανακτόρων, καί τοι δ Γεν­
νάδιος προςεπάθησε νά αποφυγή τό όλως έκτακτον τούτο της τιμής
δείγμα* εν τή αύλή ήτο έτοιμος ί'ππος εκλεκτός μετά έφιππίου καί
έφεστρίδος βασιλικής έγκεκοσμημένος πολυτελώς, ώςαύτως όπως έγι-
νετο επί των βασιλέω ν δ σουλτάνος έβοηθησε τόν Γεννάδιον νά άνα-
βή καί διέταξε πάντα; τούς άρχοντας της αυλής νά συνοδεύσωσιν
αυτόν έν παρατάξει, άλλοι προπορευόμενοι καί άλλοι επόμενοι μέχρι
τού ναού των άγιων ’Αποστόλων, όπως άλλοτε έπραττεν η σύγκλη­
τος πάσα περιστοιχίζουσα καί εύφημούσα τόν πατριάρχην απερχόμε­
νον έκ των βασιλείων.

Ουδέ έβράδυνεν δ Μωάμεθ Β' νά περιβάλη διά κύρους επίσημου

τάς προφορικά; πρός τόν πατριάρχην Γεννάδιον επαγγελίας. Δι* αύ-
τοκρατορικού χρυσοβούλλου, ώς ηθελον εϊπεν οι ημέτεροι, βερατίου δέ
ως ελεγον οί όσμανίδαι, έκανονίσθησαν τά δίκαια καί προνόμια τού
πατριάρχου. Τό αρχικόν τού συντάγματος ούτως είπεΐν τούτου κεί­
μενον άπωλέσθη πρωιμώτατα. Διά δέ τού βερατίου τό οποίον κατά
τούς μετεπειτα χρόνους έπεδίδετο εις πάντα νέον της ε’κκλησίας
αρχηγόν, ώρίζετο, ότι εις τόν πατριάρχην προςήκει ή ύπερτάτη διοί-
κησις όλων των εκκλησιών καί των μοναστηρίων* ότι δύναται κατά
την ιδίαν αύτού κρίσιν νά καθαιρή αρχιεπισκόπους καί επισκόπους,
η δέ Π ύλη, επί τη προτάσει αύτού, εκδίδει τά πρός τούτο άπαιτού-
μενα φιρμάνια1 ότι είναι δ ύπατος ποινικός δικαστής άπαντος τού
κλήρου, κατηγορηθέντος δέ επισκόπου ενώπιον τής ΙΙύλης, αυτή δεν
δύναται νά συλλάβη καί κρίνη αυτόν είμή τή συναινέσει του πατρι­
άρχου· ότι επιτρέπεται τή χριστιανική εκκλησία ή κατοχή όλων των

/
 Βεράτιον καβιερουν την εξουσίαν του πατριάρχου. 479

ανέκαθεν προς την θείαν λατρείαν ώρισμένων κτιρίων, νέα όμ,ως δεν
δύνανται νά οίκοδομηθώσιν ότι ούδείς δύναται νά καταναγκασθή
εις το νά άσπασθή τον ίσλαμισμ.όν. Ά λ λ α δεν άνεγνωρίζετο τοιου­
τοτρόπως μόνη ή επί του κλήρου καί της εκκλησίας εξουσία του πα­
τριάρχου· διά του αύτου βερατιου έπετρέπετο αύτω καί ώς προς τούς
λαϊκούς δικαστική καί διοικητική δικαιοδοσία ού μικρά. Αύτω προς-
ηκεν απολύτως μέν πάσα επί γαμικών ύποθέσεων κρίσις, σύναζα δέ
καί η περί όλων των αστικών διαφορών κρίσις όσας οί διάδικοι. εάν
ησαν άμφότεροι χριστιανοί, καθυπέβαλλον εις αυτόν· εδικαιούτο νά
φορολογή χάριν των της εκκλησίας αναγκών, ού μόνον τον κλήρον,
αλλά καί τούς λαϊκούς καί νά συντηρώ αστυνομικούς φύλακας. Ώ ρί-
ζετο προςέτι ότι ή χριστιανική εκκλησία διατηρεί τά κτήματα αύτής
καί την έλευθεραν αύτών διαχείρισιν· οτι ο πατριάρχης καί ό κλήρος
είναι ένεκα τών κτημάτων τούτων αφορολόγητοι, ό δε πατριάρχης
ιδίως ελεύθερος πάσης δόσεως, εξαιρέσει ρητώς ώρισμένιον τελών. Πας
χριστιανός ύπεχρεούτο νά διαθέτη τό τρίτον της εαυτού περιουσίας
ύπέρ της έκκλησίας, αί δε τοιαύται ό'ιαθήκαι ησαν άναγκαστικώς
έκτελεσταί. Ά πα ντες οί επίσκοποι είχον ίδιάζουσαν δικαιοδοσίαν,
μή δυνάμενοι νά κατηγορηθώσιν ειμη ενώπιον τού Διβανίου ύπό τον
προεκτεθέντα όρον της τού πατριάρχου συναινέσεως.
Τοιούτο ητο τό κατά τούς μετέπ ειτα χρόνους έπιδιδόμενον εις
έκαστον πατριάρχην βεράτιον. Βραδύτερον ήλαττώθησαν κατά τ ι τά
έν αύτω καθιερούμενα* τό S* άρχαΐον κείμενον περιειχεν άπεναντίας
μείζονας εγγυήσεις, ώς θέλομεν ιδει κατωτέρω. Ά λ λ * δπωςδήποτε διά
τών πολλών καί ποικίλων δικαιωμάτων καί προνομίων όσα άείποτε
ή Πύλη κατά τό μάλλον καί ήττον άνεγνώρισεν, ό πατριάρχης
άπέβη, όπως καί έλέγετο ύπό τής όσμανικής κυβερνήσεως, εθνάρχης,
ο έστιν ύπέρτατος ού μόνον εκκλησιαστικός αλλά καί έν πολλοΐς πο-
7ατικός τού έθνους, άρχων. Κ αί επειδή τότε, καθώς άλλως τε καί
μέχρις έσχατων, ούδεμία έγίνετο διάκρισις κατά έθνη τών διαφόρων
μή μουσουλμάνων τού κράτους υπηκόων, άλλ* άπαντες έλέγοντο ‘Ρ ω ­
μαίοι, ή δικαιοδοσία τού πατριάρχου έπεξετείνετο επί άπαν τό ορθό­
δοξον χριστιανικόν τής Α νατολής πλήρωμα, ού μόνον επί τούς "Ε λ ­
ληνας αλλά και τούς Αλβανούς, τούς Βουλγάρους, τούς Σέρβους, τούς
άλλους Σλαύους καί τούς Αρμενίους. Ώς αρχηγός δε τού έθνους ήτο
και άντιπρόςωπος αύτού καί προστάτης παρά τε τή 'Γ ψ η λ ή Πύλη,
480 ’Εξωτερικά} σχέσεις του πατριαρχείου. Ένετία.

καί παρ’ δλαις ταΐς δ'υνάμεσι παρά ταΐς όποίαις τδ έθνος καί ή εκκλη­
σία συνέπιπτε νά έχωσι συμφέροντα σπουδαία· δθεν διετελεί εις άμε­
σον αλληλογραφίαν μετά των δ'υνάρ.εων τούτων καί η 'Υψηλή Πύλη
διεξήγε τάς προς αυτόν σχέσεις διά τού ’Ρ είζ έφέντη, όπως προς τούς
άντιπροςώπους των ξένων δυνάμεων. Ό οργανισμός της συνόδου καί
της τού πατριαρχικού θρόνου αυλής εμεινεν οίος ητο πρότερον. Έν γένει
λοιπόν το άξίωμα δΥ ού ο αρχηγός της εκκλησίας περιεβλήθη από της
άλώσεως ητο, κατά την εξωτερικήν τουλάχιστον αυτού επιφάνειαν,
δμοιον καί εν τισ ι μάλιστα ύπέρτερον τού επί των ήμετέρων αύτοκρα-
τόρων, ώς όρθώς παρετήρει έν τή έπτακαιδεκάτη έκατονταετηρίδι ο
Με7νέτιος. Α λ λ ά καί κατά την προηγουμένην ταύτης εκατονταετη­
ρίδα, η πα τριαρχική Ιστορία βέβαιοί ότι οί άνθρωποι τίροςεκύνουν τον
πατριάρχην ώς ανθεντην καί βα σιΜ α .

Κ α ί τή αλήθεια πολλά καί μεγάλα έπραττε τό πατριαρχείον έν

ταίς έξωτερικαΐς μάλιστα αυτού σχέσεσι, καί ιδίως προς την ένετικήν
κυβέρνησιν. Έ ν ταις κτήσεσι της Ένετίας ύπήρχον τότε πολλαί εκα­
τοντάδες χιλιάδω ν όρθοδ'όξο>ν χριστιανών, διότι επί μακρόν μέν χρό­
νον έκυριάρχησεν αύτη της Κύπρου, της Κρήτης καί έκ διαλειμμάτων
τής Πελοπόννησου είτε έν μέρει είτε καθόλου, μέχρι τέλους δε διετέ-
λεσεν άρχουσα των Ίονίων νήσων καί τής Δαλματίας. Οί δ ’ έν άπά-
σαις ταύταις ταις χώραις ορθόδοξοι χριστιανοί διετέλουν ύπό ίεράρ-
χας ύπαγομένους εις τον οικουμενικόν θρόνον. Καί το άξιοσημείωτον
είναι ότι έν τή συνθήκη ήν συνομολόγησε πρός την Ένετίαν ό κατα-
κτητής έν έτος μετά την άλωσιν τής βασιλευούσης, ήτοι τφ 1454,
έφρόντισε νά όρισθή ρητώς, ότι «ό πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
θέλει διατηρήσει ολα τά είςοδήματα όσα ένέμετο έν ταΐς κατεχομέ-
ναις ύπό των Ενετώ ν χώραις καθ’ ούς χρόνους ύφίστατο ετι το χριστια­
νικόν κράτος.» Πλήν τούτου έν αυτή τή Έ νετία άπηρτίσθη, ώς είδο-
μεν, πολυάριθμος ελληνική κοινότης ής προίστατο από τής 16 έκα-
τονταετηρίδος εξαρχος πατριαρχικός, καλούμενος μέν αρχιεπίσκοπος
Φιλαδέλφειας, διότι ή μεγά λη έκκλησία μετέστησε την αρχιερατικήν
τού Φιλαδέλφειας προεδρείαν εις τον έν Έ νετία ναόν τού Ά γιου Γ ε ­
ωργίου, φέρων δε την εικόνα καί τον χαρακτήρα τού Οικουμενικού
πατριάρχου έν Έ νετία καί κατά πάσας τής Δαλματίας τάς ορθοδό­
ξους έκκλησίας. Κ αί εις αυτόν, ώς φαίνεται, ύπήγοντο ώςαύτως πάσαι
 Επιστολή τοδ πατοιάρχου Μαςίμου προς τον δογην I. Μοσενιγον, 481

χι κα:τά την λοιπήν ’Ιταλίαν, ίδ'ίως εν Ά γκώ νη, κα·1 Μεσσήνη τής
Σικελίας, xoct Μ ελίτη, ιδρυθείσαι υπό των προςφύγων έκκλησιαι, ως
δυνάμεθα μέχρι τίνος νά συμπεράνωμεν εζ επιστολής ην έγραφε τω
1580 ό Φιλαδέλφειας Γαβριήλ προ; Μαρτίνον τον Κρούσιον. Ή μέν
ένετική κυβέρνησις είχε συνήθως τήν φρόνησιν νά εννοή ότι δεν συμ­
φέρει εις αυτήν νά παραβιαζη τήν συνείδησιν των ορθοδοξων αυτής
ύπηκόων. ά λλ’ ό λατινικός κλήρος, ύπείκων εις τά νεύματα τής αδυςω-
πήτου Ριύμης, άντέπραττεν εις τά αγαθά εκείνα φρονηρ-ατα και συμ­
παρέσυρε πολλάκις τούς πολιτικούς τής Ένετίας ύπαλληλους εις διω γ­
μούς καί αδικίας, ε^στιν ότε δε καί αυτήν τήν κεντρικήν κυβέρνησιν.
Πολλά δημόσια έγγραφα και πολλά γεγονότα μαρτυρούσι την παλιμ-
βουλον και παλίντροπον ταύτην πολιτείαν τής Ενετιας· ή δε εντεύ­
θεν προκύπτουσα απελπισία των ήμετέρων άπέβαινεν ενίοτε τοσαυτη
ώςτε ουτοι κατηντησαν να προτιμωσι της χριστιανικής εκείνης κυ­
ριαρχίας τήν τουρκικήν δεσποτείαν. Έ ν ετει 1586 έγραφεν έκ Κρή­
της προς τήν ένετικήν κυβέρνησιν ο Γαρζόνης ότι οι αυτόθι Έ λληνες,
έξαιρέσει ίσως των προνορ.ιούχ^ων, ποθούσι τήν καθαίρεσίν τής ένετι-
κής αρχής, καί γινώσκουσι μέν οτι τούτου γενομένου δεν είναι δυνα­
τόν νά ύποκύψωσιν είμή εις τήν τουρκικήν κυβέρνησιν, άλλά φρονού-
σιν ότι τά κατ’ αυτούς δεν δύνανται δ'ι’ οίαςδ'ήποτε μεταβολής νά
άποβώσι χείρονα των παρόντιυν. Έ π ί δε τής τελευταίας ύπό των Ε ­
νετών κατοχής ολοκλήρου τής Πελοποννήσου, οί αυτόθι Έ λλη νες ε-
βεβαίουν τον La Motraye, (τον έν ετει 1727 έκδόντα εις "Αγην τάς
έν Ευρώπη, Ά σ ια καί ’Αφρική περιηγήσεις αύτού), ότι, πληρώσαντες
άπαξ εις τούς τούρκους τό χαράτσιον, διετέλουν οσον ένεστιν ανενό­
χλητοι ύπ’ αυτών, ένφ οί Ε νετο ί απ’ έναντίας ζώσιν άνευ διακρίσεως
έν ταΐς οίκίαις αυτών και έν τοίς κήποις, λαμβάνουσιν ο,τι τούς άρέ-
σκει καί κακοποιούσι τούς παραπονουμένους. Οι στρατιώται σταθμεύ-
ουσι παρ’ αύτοίς, οί αξιωματικοί διαφθείρουσιν ή άπάγουσι τάς γυ­
ναίκας αυτών καί τάς θυγατέρας, οί δ'έ ιερείς καταναγκάζουσιν αυ­
τούς νά άλλαξοπίστήσωσιν, * όπερ δ'εν πράττουσιν οι Τούρκοι. Τό δε
κακόν προέβη έπί τοσούτον ώςτε ό πατριάρχη; τής Κωνσταντινουπό­
λεως ήναγκώσθη νά άφορίση πάντας τούς "Ελληνας όσοι ήθελον λά ­
βει ένετικήν ύπηρεσίαν.

Επαναλαμβάνομεν ότι τά δεινά ταύτα συνέβαινον έκ δια λειμ μά -

( β ΛΛ. ΙΣΤΟΡ. Κ. ΠΛΠΛΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. η' . ) , 31
482 Επιστολή του πατριάρ/ου Μαζίμου προς τον οόγην ϊ. ΜοσενΓγον.
■
__________________________________________________ ‘/ , Υ 1 * r >■■■ '' ' ' y t- ________________

των μόνον και οτι πολλάκις ή ένετική κυβέρνησις άγραφε μέν εις τούς.,,
έν Κρήτη και αλλαχού άντιπροςώπους αυτής, οτι αείποτε σπουδαίο-,:,
τατον καθήκον ύπέλαβε νά σέβεται το θρήσκευμα των Ελλήνω ν αυ­
τής υπηκόων, άνήγγελλε δε αύτοις ότι ύπέβαλλεν επί τούτω παρα-^
στάσεις εις τους αρχιερείς τής Τιύμης. Ε π ειδ ή όμως αι καταπιέσεις^
έπανελαμβάνοντο, ό οικουμενικές θρόνος ήναγκάζετο νά παρεμβαίνη,^,
και ούκ ολίγα σώζονται δείγμα τα τής τοιαύτης αυτού εντόνου μεσο-^
λαβήσεως. Τοιαύτη λ. χ. είναι ή επιστολή, ήν εγραψεν ό πατριάρχης. ^
Μάζιμος τω 148 0 προς τον δόγην τής Ένετίας Ίωάννην Μοσενΐγον..
καί ήν προ εικοσαετίας περίπου άνευρων έν τοις δημοσίοις τής Βιέν- ^
νης άρχείοις επί καλλίστης περγαμηνής γεγραμμένην, έδημοσίευσεν ό
Γερμανός Θωμάς. Διά τής επιστολής ταύτης ό αοίδιμος πατριάρχης ^
μετά πολλής άξιοπρεπείας κα τα γγέλλει αδτι ή ύψηλοτάτη καί λαμ- ;
προτάτη αυθεντία των Βενετικών, τά άλλα άρίστως καί ως ούκ άν
τις είπη διοικούσα, εις τούτο συνεπάγεται παρά τινων 'Ρωμαγενών,
των τής ειρήνης εχθρών, καί συγγνώ τε καί παρορά διωγμούς παρά
τινων γινομένους έν τοΐς τόποις οις άρχεται, είς τούς ταπεινούς Ρω- ^
μαίους όσοι τής ήμετέρας γενεάς καί τάζεως είσί. Κ α ί τούτο είς χ έ ρ ι·
φρόνησιν ημών και α τιμ ία ν ημών όεχόμεθα. Δ ια τ ί γάρ έτερον είς αύ-
τούς τοιαύτα ποιούσιν, είμή διό τι τής ήμετέρας τάξεως είσί και ,τό ,
πάτριον τηρούσιν ; "Οπερ ούτε δίκαιον όλως ούτε συμφέρον. Κ α κ ό ν ]
γάρ παράδειγμα όίόοτε τοις νυν άρχουσι.ν Μετά δε τήν απειλήν ^
ταύτην αισθανόμενος τήν άνάγκην νά περιποιηθή κατά τι τον δόγην_,
διαβεβαιοί αυτόν, ότι δεν λέγει ταύτα προς βλάβην τής ύψ ηλοτά της^
αυτού αυθεντίας. «Έ θέλομεν γάρ καί ημείς τήν ύμετέραν αύξησιν κ α ί^
σύστασιν, ως δή καί υμείς έθέλετε, καί τούτο εύχόμεθα.» 'Ο μ ο λογία ς
φοβερά, ήτις γραφομένη απέναντι τού βασιλεύοντος ετι Μωάμεθ Β '^ .
καί δυναμένη, άν τυχόν ήθελε καταστή γνωστή είς αυτόν, νά έπιφέ- ^
ρη τον θάνατον τού γράφοντος, μαρτυρεί μετά πόσου θάρρους καί μετά _
πόσης άφοσιώσεως ύπηρέτουν οί ίεράρχαι εκείνοι τα συμφέροντα το ύ ^
έθνους καί τής εκκλησίας. ’Α λλά, έπιφέρει ο πατριάρχης, λέγομεν_
ταύτα «δ ιά τό δίκαιον, τό ευπρεπές καί τέ συμφέρον. Τό γάρ βία
κρατούμενον, φησί τις σοφός, στασιάζει, καιρού λαβόμενον* τό δέ έκου-^
σίως καί άβιάστως, άεί άστασίαστον.» Έ π ειτ α πάλιν έντείνων τάς ^
παραστάσεις προςτίθησιν· « Ε ί τινα ούν χώραν έχει b ήμέτερος λ ό γ ο ς ^
είς τήν ύψηλοτάτην καί συνετωτάτην ύμων βουλήν, .δρίσατε, ινα^οί
 •j <;

Λυό επίστολαί Ίερεμίόυ Β 'π ρ ο; τον οόγην Κ . Νταπόντε. 483

τοιούτοι διωγμοί καί πειρασμοί παύσωνται, καί άδεια ή πάσίν είς τα

έθιμα καί την πίστιν αυτών πυιείν ώ; βούλονται. Ε ι ούν ύ μ,έγας καί
υψηλότατος αύθέντης, ετέρας πίστεως ών, τούς χριστιανούς καί πάν-
τας άφίησιν εί; την ελευθερίαν της γνώμης καί πίστεως, πολλώ μ ά λ ­
λον δίκαιόν έστιν ύμάς τούτο ποιήσαι καί μ ή δ ιά τινων πλεονεξίαν καί
θέλημα αλόγιστον, άδικόν τ ι καί παράλογον άφεΐναι γίνεσθαι, Θεόν
τε καί ημάς λυπεΐν καί ώςπεο κύβον άναρριπτεϊν τά πράγματα, μ η -
δεμιάς εύλογου ανάγκης καί συστατικής τής αυθεντίας κατεπειγού-
σης, ο ίσως ουδέ Θεός περιόψεται.» Έ π ί τέλους δέ έξα ιτεΐτα ι νά άπο-
δοθώσι τά είςοδήματα καί δικαιώ ματα, όσα ή ανατολική εκκλησία
είγεν είς Κρήτην, εις Μεθώνην καί Κορώνην καί τάς άλλας τάς έν τή
ήπείρω τής Ένετίας πόλεις, καί προςέτι νά μη παρεμποδίζωνται οί
είς τάς ένετικάς γώρας προς συλλογήν ελεών καί βοηθημάτο^ν ύπέρ
τής εκκλησίας άποστελλόρ.ενοι.

Έτέρα αξιομνημόνευτος πατριαρχική διακοίνωσις πρός την ένετικήν

κυβέρνησίν είναι ή ύπο τού περιφανούς Ίερεμίου Β' τω 1583 γραφεϊσα
πρός τον γαΑηνότατον πρίγκηπα ζών χΑεινών Βεν&τιών κύριον χν·
ριον ΝιχόΑαον Ν τα π όντε, ή ; τό πριυτότυπον, κείμενον έν τοις κεν-
τρικοϊς ένετικοΐς άργείοις, έξεδόθη κατά πρώτον ύπό τού Σοφοκλέους
Οικονόμου έν βίω Γρηγορίου, μητροπολίτου ΕΙρηνουπόλειος καί β α το ­
πεδίου, έξ αντιγράφου όπερ έπεμψεν αύτφ ο ’Ιωάννης Βελούδος. Έν τη)
επιστολή ταύττ, ο λόγος είναι περί τού τότε τροπολογηθέντος ύπό τής
δυτικής εκκλησίας ημερολογίου. « Ό ένταύθα περιφανέστατος βαΐου-
λος κύριος Τζουάνν Φραντζέσκος Μουρεζίνης, γράφει ο πατριάρχης,
έμφανισθείς σωματικώς, ήξίωσεν ημάς ώς από τής σής γαληνότητος
καί πάσης τής μεγαλοπρεπούς αριστοκρατίας, ΐνα πρόβλεψίν τινα οίκο-
νομήσωμεν δι* ής τής νέας διορθώσεως γεγονυίας, δυνηθή ή έκκλησία
τής παλαιάς καί νέας 'Ρώμης συνεόρταζειν ένεκα τής έπομένης ειρή­
νης των χριστιανών. Κ αί επειδή ήκουσε παρ’ ημών οτι ού δυνατόν ή-
μΐν γενέσθαι, έν μέρει τά κωλύοντα διηγησαμένων, ώς φιλόχριστον
όντα σε καί φιΑεΑΑηνα, καί ώς την αργήν υμών φιλούσαν τούς Γραι­
κούς τών άλλων πλέον γριστιανικών αργών, γράψαΐ πρός σε έκρίναμ,εν
διά την θείαν ειρήνην ού γάο άγνοούμεν οσα σκάνδαλα έ'χουσι γενέ­
σθαι δ ιά τ ά νέα. ταύτα ωρολόγια. *Αξιον τοινυν κρίνομεν οικονομίαν τινά
γενέσθαι, ήν μέν εγώ πάσι κηρύξω καί όρίσω, καί μάλλον εις Κρήτην καί
31*
484 Δύο έπιστολαί Ίερεμιου Β' προς τον δόγην Ν. Νταπ·ντε.

τάς λοιπάς νήσους- ή δε γαληνότης σου έπινεύσοι καί προςτάξοι. Καί

ώςπερ οί κατά καιρούς τής πρεσβυτέρας 'Ριύμης μακαριώτατοι, διά το
καλόν τής ειρήνης, έγραψαν καί ώρισαν ϊνα οί μεν αύτοΐς υπήκοοι τά
εθη αυτών κρατώσιν, οί δε τής ημών εκκλησίας τά ημών, καί ούτε
οί Λατίνοι Γραικούς ένοχλώσιν, ούτε οί Γραικοί Λατίνους, άλλ* έν α­
γάπη τον ενα Χριστόν δοξάζουσιν άσκανδαλίστως* ούτω καί νυν ή
μ,έν ανατολική εκκλησία ημών διακρατεΐ τά αυτή παραδοθέντα, ή
δε δυτική ώς θέλει καί βούλεται. ’Ά λλω ς γάρ ποιήσαι ούκ έχομε ν,
παντός πανριάρχου τής ανατολικής εκκλησίας ταύτης κανόσι καί νό-
μ.οις όφειλοντος ύποκεΐσθαι, καί παραδόσεσιν έκκλησιαστικαΐς.» Μεθ*
ό διεξη γεΐ τάς έκκλησιαστικάς ταύτας παραδόσεις καί επιμένει εις
τήν έν τή Α νατολή τήρησιν αυτών έπιφέρων τούς αξιοσημείωτους
τούτους λόγους. «Είπερ αλήθεια καί θείω πνεύματι περί αναγκαίων
κυρίως έσκόπουν, πολλά άλλα είσί ψυχωφελή καί σωτήρια, καί ούχί
τά παίγνια τών ωρολογίων τούτων, ούό'έν όντων.)) Ποτέ ιεράρχης ίσως
δεν έλάλησε μετά πλείονος συνέσεως καί βαθυτέρας συνειδήσεως τού
αληθινού χριστιανικού πνεύματος. Μη ταράττωμεν, λέγει, τά πνεύ­
ματα διά τοιούτων ζητημάτω ν, αλλά φροντίσωμεν μάλλον περί τής
ηθικής αυτών άναπλάσεως. Πώς νά μ.ή έπαινέσωμεν προςέτι τήν έπι-
τηδειό τητα μεθ’ ής τοσούτον επιεικώς δμ ιλεΐ περί τε τού αρχηγού
τής ένετικής κυβερνήσεως ον προς τοΐς άλλοις άποκαλεί cptJeJM p'a
καί περί τών αρχιερέων τής 'Ρώμης όσοι μετριοπαθέστερον τών άλ­
λων προς τούς ήμετέρους έπολιτεύθησαν. Οί πάπαι ούτοι ήσαν ιδίως
δ Λέων Γ , 1 5 1 4 , καί δ Κλήμης Ζ', 1 5 5 6 , περί ών καί έτερος πατριάρ­
χης, δ Κύριλλος Δ', γράφων τω 1 7 1 5 , άποκαλεί αύτούς τον μέν
Λέοντα αγαθόν τε χαι χαΑον, τον δε Κλήμεντα προνοητιχωτατον
χαϊ χαζά πάντα φιΜΛΛηνα. Μή παρασιωπήσωμεν ώςαύτως ότι εν
τή επιστολή δ έν Κωνσταντινουπόλει πρέσβυς τής Ένετίας παρίστα-
τα ι έμ,φανισθείς ένώπιον τού πατριάρχου καί διαπραγματευθείς τήν
προκειμένην ύπόθεσιν ώς άμεσος παρ’ αύτφ άντιπρόςωπος τού δόγου
καί τής γερουσίας, έξ ου δηλούται ότι ΰ παρά τή υψηλή Πύλη διαπε-
πιστευμένοι βάιλοι τής Ένετίας έλογίζοντο ώς τοιούτοι καί παρά τω
οίκουμενικω θρόνω.
Έτέρας δε έπιστολής τού αυτού Ίερεμιου Β' προς τον αυτόν δόγην,
σταλείσης δύο ετη πρότερον καί προ μικρού εκ τών ένετικών αρχείων
δημοσιευθείσης τό πρώτον ύπό Βελούδου, δεν θέλομεν μνημονεύσει,
 Δύο επιστολαί Ίερεμίου Β' προς τον δόγην Ν. Νταπόντε. 485

είμή μόνον ώς συντελούσης εις διευκρίνησιν της του Φιλαδέλφειας άρ-

μοδιότητος. Τωόντι 6 πατριάρχης όμιλών έν αυτή περί ύύο μοναχών,
οιτινες διέτρεχον τά αυτόθι μέρη και την Ιτα λ ία ν , .χρη[/.ατολογουν-
τες υπέρ τής ανατολικής δήθεν εκκλησίας καί άπατώντες τούς πολ­
λούς διά πλαστών γραμμάτων, παρακαλεΐ [Λεν τον δόγην νά π α ί­
δευση αυτούς ώς δει, επιφέρει δε* «ή μ εϊς γάρ ούδένα επίτροπον ή[Λών
έχομε ν αυτού πάρεξ τού ίερωτάτου καί σοφωτάτου άρχιερέως Φ ιλα­
δέλφειας κυρού Γ α β ρ ιή λ .» Κ αί έπειδή εν τή αυτή επιστολή έγένετο
προηγουμένως λόγος ου μόνον περί των ένετικών επαρχιών αλλά καί
περί τής Τταλίας έν γένει, κυρούται ετι μάλλον ή ανωτέρω έκτεθεισα
γνώμη οτι ή τού Φιλαδέλφειας δικαιοδοσία έξετείνετο έπί τούς καθ’
άπασαν την ’Ιταλίαν ορθοδόξους χριστιανούς. Ά λ λ ’ ο οίκουμενικος
θρόνος δεν ένόμιζε μόνον αυτού καθήκον το συνηγορεΐν παρά τή ένε-
τική κυβερνήσει ύπερ των έν Χριστώ τέκνων αυτού όσα εις αυτήν ύπε-
τώσσοντο* έφρόντιζε συγχρόνως ν* άποτείνη και προς αυτά ταύτα τά
ίδ ια τέκνα νουθεσίας και προτροπάς εις τήρησιν γνησίου χριστιανι­
κού βίου καί φρονήματος. Μίαν δε μάλιστα τών προτροπών τούτων
καί τών νουθεσιών, δικαίως πολλάκις έπαινεθεΐσαν, δεν δυνάμεθα νά
άποσιωπήσωμεν ενταύθα. Έ πατριάρχει έν Κωνσταντινουπόλει τώ
1567 ό Μητροφάνης Γ '. Εις τούτον άνεφέρθησαν οι έν Κ ρήτη Ιου­
δαίοι παραπονούμενοι, ότι τινές τών αυτόθι χριστιανών δτέ μέν άδί-
κως συκοφαντούσιν αυτούς είς τάς άρχάς τής ένετικής κυβερνήσεως,
ότέ δε καί οικοθεν κακοποιούσι, μισθόν έχειν παρά τφ πάντων Θεφ έκ
τούτου νομίζοντες. Ταύτα μανθάνων 6 πατριάρχης καί εύλόγως άγα-
νακτήσας, έγραψε προς άπαντας τούς "Ελληνας τής νήσου Κρήτης
έγκύκλιον έπιστολήν δι* ής άφώριζε μέν τούς έκτρεπομένους είς τοιαύ-
ταςδιαβολάς καί τούς χεϊρας αίροντας κατά τών ’Ιουδαίων, άνεκή-
ρυττε δε άρχάς σωτηρίους, σπανίως κα τ’ έκεΐνο τού χρόνου έν τή έσ­
π ε ρ έ Ευρώπη πρεσβευομένας καί τηρουμένας. ((Ή γάρ άδικία και
συκοφαντία, έλεγε, καθ’ ού άν πραχθείη καί τελεσθείη, άδικία έστί*
καί ούκ εστι ποτέ τον άδικούντα είναι άνεύθυνον έκ τού προφασίζε-
σθαι OTt ετερόδοξον ήδίκησε καί ούκ ευσεβή. Έ π εί καί ό Κύριος ημών
’Ιησούς Χριστός έν εύαγγελίοις, μηδένα φησί διασείσητε μηδέ συκο-
φαντήσητε* μή διαχωρίζων πάντως, μηδέ χώραν διδούς τοΐς εύσεβέ-
σιν άδικεΐν τούς άλλοτριόφρονας. Ούτως ούν γράφοντες, διορθώσεως
τυ χ ειντά τοιαύτα βουλόμεθα* έφ* ώ καί τό παρόν άπελυσαρ,εν γραμμα*
486 Έξο>τερικαΙ σχέσεις του Ιίατριαρ/είου. 'Ρωσία.

όπερ έν πάση τή νήσω παρρησία άναγνωσθήτω ^καί δηλω θήτω .»0/Η

επιστολή αΰτη έδημοσιεύθη /.ατά πρώτον ύπο Μαρτίνου Κρουσίου εν
τή συλλογή τή έπιγραφομένη Turcograecia.

Έάν δέ έν ταίς ενετικαίς κτήσεσι κατώκουν πολλαί εκατοντάδες

χιλιάδω ν Ε λλήνω ν, είς τάς αχανείς προς βορράν του όσμανικού κρά­
τους χώρας ύπαρχον εκατομμύρια όλα χριστιανών αλλόγλωσσων μέν
ά λ λ ’ δμοδόξων, ή δέ εκκλησία τής Μόσχας έπεϊχεν έν τω καταλόγο)
των είς τον οικουμενικόν θρόνον υπαγόμενων μητροπόλεων την εβδο­
μηκοστήν τάξιν. ’Εντεύθεν ποικίλαι σχέσεις αείποτε ύφίσταντο μεταξύ
,τής ελληνικής εκκλησίας, ιδίως τοϋ υπέρτατου αυτής άρχοντος, καί
τής ρωσικής κυβερνήσεως. Έ π ί ,τής τρίτης όμως πατριαρχίας τού
προμνημονευθέντος Ίερεμίου Β' έπήλθε τυπική τις περί τάς σχέσεις
τροπο7νθγία. Ό τότε τσάρος τής'Ρω σίας Θεόδωρος ό τού Ίωάννου τού
Φοβερού υιός καί διάδοχος, άπεφάσισε νά αναβιβάσω τον μητροπολί­
την Μόσχας είς τό τού πατριάρχου αξίωμα. ΓΙροςελθόντος δε τω 1580
τού πατριάρχου ’Αντιόχειας ’Ιωακείμ <ίς την πόλιν έκείνην έπί συλ­
λογή δωρημάτων, ό μέν τσάρος έδήλωσεν αυτω την επιθυμίαν ταύ-
την, ό δέ ’Ιωακείμ ύπέσχετο νά συνεννοηθή περί τού πράγματος, άτε
υπαγόμενου είς τήν κρίσιν καί άπόφασιν τής όλης έκκλησίας, μετά
τού οικουμενικού τής Κωνσταντινουπόλεως θρόνου, καί των άλλων πα­
τριάρχων. Έ κ τούτου λοιπόν λαβών τό ένδόσιμον ο ’Ιερεμίας Β καί
άναλογιζόμενος οτι ή διεξαγωγή τής ύποθέσεως ταύτης ήδύνατο νά
άποβή ωφέλιμος μάλλον ή επιβλαβής τω όρθοδόξω τής ’Ανατολής
πληρώ ματι, άπήλθεν αύτοπροςώπως είς ’Ρωσίαν καί άφίκετο είς Μό­
σχαν κατά Ιούλιον τού 1 588. Δεν θέλομεν ένδιατρίψει περί τά καθέ­
καστα τής οδοιπορίας ταύτης καί των προς ένίδρυσιν τού νέου πα­
τριαρχείου ένεργηθέντων, άτινα πάντα περιέγραψαν δύο αύτόπται
μάρτυρες, ό αρχιεπίσκοπος Έλασσώνος ’Αρσένιος καί Δωρόθεος ό μ η ­
τροπολίτης Μονεμβασίας, οίτινες είχον συνοδεύσει τον ’Ιερεμίαν Β'.
’Αρκεί νά είπωμεν ενταύθα ότι, τή 26 ίανουαρίου 1589, ο Ιερεμίας
άνηγόρευσε πανηγυρικώς τον μητροπολίτην Μόσχας ’Ιώβ πατριάρχην
Βλαδιμηρίας, Μόσχας, καί άπάσης 'Ρωσίας, καί άπασών των βορείων
χωρών. Έπιστρέψας δέ είς Κωνσταντινούπολή συνεκάλεσε σύνοδον
κατά φεβρουάριον τού 1 5 9 1 , ήτις ε'κύρωσε τήν ί'δρυσιν τού νέου πα­
τριαρχείου, διά πράξεως ύπογραφείσης κατά μεν τάς ρωοικάς μαρτυ-
 ^ΕξωτερικαΙ σχέσεις του Πατριαρχείου) 'Ρωσία. 487

I 'ρίας ύπό^τριώύ τουλάχιστον'πατριάρχων,1 42 (Μητροπολιτών, 19 αρ­

χιεπισκόπων'" καί 2 0 επισκόπων, κατά δέ τούς ήμετέρους υπό (/.όνου
τού Ίερεμίου, τού πατριάρχου Αλεξάνδρειάς Μελετίου και τινων μο­
ναχών καί δευτερευόντων ιερωμένων. Οί επίσκοποι άντετάχθησαν, ιδίως
δ Μονεμβασίας Δωρόθεος. Παρήν δέ έν τη συνόδω καί ό παρά τη
Πύλη πρέσβυς της ρωσικής κυβερνήσεως. Καθ’ ημάς, δσοιδήποτε καί
άν ήσαν οι ύπογράψαντες εις την συνοδικήν ταύτην πράξιν, ο Ίερε-
•’μίας Β' έπολιτεύθη συνετώς καί συμφώνως προς τό αληθές συμφέρον
της ελληνικής'· εκκλησίας. Ν αι (/.έν 6 άρχιερεύς Μόσχας γενόμενος Ι­
σότιμος τώνΓ 4 πατριάρχων καί υπέρτερος όλων των επισκόπων, μ η ­
τροπολιτών καί άρχιεπισκόπων της ανατολικής εκκλησίας, έπαυσε τού
' νά ύπάγηται διοικητικώς εις τον οικουμενικόν θρόνον. Ά λ λ * είναι ού-
ή'εν ηττον βέβαιον οτι πράγματι διετέλει προ καιρού ανεξάρτητος, ή
δέ υπό της ανατολικής έκκλησίας επίσημος κύρωσις τής άνεξαρτη.
σίας ταύτης, ούδαμώς μεν κ α τ’ ουσίαν ήλάττωσε την τού οικουμενι­
κού θρόνου' δικαιοδοσίαν, συνέσφιγξε ό'έ απ’ εναντίας τούς πνευματι­
κούς δεσμούς των δύο εκκλησιών, ό'ιά S i τών ευμενών σχέσεων αϊτινες
ετι μάλλον μεταξύ αυτών έπαγιώθησαν, παρέσχεν εις τον ανατολικόν
κλήρον ούκ'ολίγους πόρους, ών είχεν απαραίτητον ανάγκην έν τω μέσφ
τών κακουχιών καί στερήσεων άς έπασχε. Κ αί έπειτα αν ή εκκλησία
τής ’Ρωσίας έπαυσεν εκτοτε τού νά ύποτάσσηται διοικητικώς εις τον
οικουμενικόν θρόνον,’ εις πάσας’ όμως τάς ύ'υςχερεΐς περιστάσεις εξηκο-
λουθεί νά έπικαλήται την συνδρομήν τού θρόνου τούτου. Τω 1665
t'b τσάρος άπετάθη προς τον τότε οικουμενικόν πατριάρχην Διονύσιον
V παρακαλών αυτόν νά προςέλθη εις Μόσχαν ινα προεδρεύση την σύ­
νοδον την συγκροτηθεισαν πρός καθαίρεσιν τού κατ’ αυτού αύθαδιά-
σαντος ίδιου πατριάρχου. Κ αί δ μέν Διονύσιος φοβούμενος τάς δια-
βολάς δέν έτό>.μησε νά άπέλθη* έπεμψεν όμ,ως επιτρόπους εαυτού τούς
πατριάρχας ’Αντιόχειας καί ’Αλεξάνδρειάς, Μακάριον καί Παίσιον,
καί τον Σιναίου αρχιεπίσκοπον Ά νανίαν. Είναι αληθές ότι b μέγας
✓ βεζύρης πληροφορήθείς περί τούτου ήνάγκασε τον Διονύσιον νά καθαί­
ρεση τούς δύο'πατριάρχας καί τον αρχιεπίσκοπον, οίςτε συνέβη το παρά­
δοξον τούτο, ότι, ένω έκεtvot έβουλεύοντο έν Μόσχ<κ περί τής καθαι-
ρέσεω'ς τού αυτόθι πατριάρχου, καθηρούντο συγχρόνως αυτοί έν Κων-
' σταντινουπόλει*. Ά λ λ ’ δ τσάρος επεμψε πρός την Υ ψ η λ ή ν ΙΙυλην πρε*
“ σβείάν-ζήτήσασαν καί έπιτυχού<ίάν την άποκατάστασιν τών δυο πα-
488 Λαμπρόταται έξωτερικαί ανέσεις επί Λσυκάρεως.

τριαρχών καί του αρχιεπισκόπου εις τά προηγούμενα αυτών αξιώματα.

Οί ίεράρχαι ούτοι διέτριψαν έν Μόσχα έτος Ολόκληρον και συνετέλε-
σαν ού μ,ικρόν εις την άνόοθωσιν μεν της σφόδρα χαλαρωθείσης παρά
τω αυτόθι κλήρω εκκλησιαστικής πειθαρχίας, εις την είςαγωγήν δε
τού τυπικού της έν Κωνσταντινουπόλει εκκλησίας. Έτυχον δέ τιμών
εξαίρετων διότι ότε μεν άφίκοντο εις Μόσχαν αυτός ό τσάρος έξηλθε
της πόλεως εις προϋπάντησιν αυτών μ.ετά παντός τού κλήρου καί πά-
σης της αυλής, καί κατέλυσαν έν τοϊς άνακτόροις' ότε 0 έ άπηλθον συν-
απηγαγον ελέη πολλά καί δώρα λαμπρότατα καί άμαξας καί ίππους
καί πολυτελέστατον φιλοτίμ,ημα πρός τον πατριάρχην Διονύσιον.
Τοιαύται ησαν τότε at μεταξύ ελληνικής καί ρωσικής έκκλησίας
σχέσεις.
Ό τρόπος καθ' ον διεξήχθη ή επί τού πατριάρχου Ίερεμίου Β' υπό-
θεσις, η τε αποδημία δηλαδή τού πατριάρχου, έγκαταλιπόντος την
έδραν αύτού ί'να μετα βή πρός ξένον κυριάρχην καί η μετέπειτα επί­
σημος τού πρέσβεως της 'Ρωσίας σύμπραξις έν τη συνόδω δι* ης έρρυθ-
μίσθησαν at σχέσεις της βορείου έκκλησίας πρός τούς έν τω όθωμα-
νικφ κράτει πατριάρχας, μαρτυρεί αύθις δπόσον αύτοτελώς καί ούτως
είπεϊν ανεξαρτήτως ένήργει ό οικουμενικός θρόνος υπό αύτάς τάς όψεις
της οσμ,ανικής κυβερνήσεως. Τά δέ επί τού πατριάρχου Διονυσίου Γ '
γενόμενα ύποδεικνύουσι μεν περιορισμόν τινα κατά τούτο έπελθόντα,
ή αμέσως όμως έπειτα 0ι* έκτάκτου ^ωσικής πρεσβείας έπιτευχθεϊσα
άποκατάστασις τών ιεραρχών άποδεικνύει ότι η Υ ψ η λ ή Πύλη έπέ-
τρεπε πάντοτε επί τέλους τάς σχέσεις έκεινας τού οικουμενικού θρόνου
πρός ξένας δυνάμεις.

Ά λ λ ’ ουδέποτε ίσως τό αξίωμα τούτο άνεδείχθη λαμ,πρότερον η

επί Κυρίλλου Α' τού Λουκάρεως, τού από τού 1622 μέχρι τού 1637
έπί δώδεκα περίπου έτη έκ διαλειμμάτω ν πατριαρχησαντος. Κατά
τούς χρόνους τούτους ή όσμανικη κυβέρνησις προ καιρού είχε παύσει
τρέφουσα την πρός τον καθολικόν κόσμ,ον δυςπιστίαν ης ένεκα ιδίως
ό πορθητής της Κωνσταντινουπόλεως άπένειμε τηλικαύτην προστα­
σίαν πρός την έκκλησίαν τών ορθοδόξων αύτού ύπηκόων. Περί σπου­
δαίων άπό τής Δύσεως κινδύνων ως πρός την υπαρξιν τής μουσουλ­
μανικής έν τη Α να τολή κυριαρχίας, λόγος δεν ήδύνατο πλέον νά
ήναι. Όσονδήποτε λαμπρά καί άν ύπήρξαν πολλά τών κατορθω­
 Λαμπρόταται εξωτερικά! α^εαεις επι Λουκαρεως. 489

μάτων της 'Ισπανίας, της Ιτα λ ία ς καί της Γερμανίας', τά κατορθώ­

ματα ταΰτα άπέβησαν ατελέσφορα ενεκα των αδιόρθωτων διαιρέ­
σεων των ευρωπαϊκών Δυνάμεων* απ εναντίας πολλακις αυται ηναγ-
κάσθησαν νά άγωνισθώσιν ύπέρ της ιδίας σωτήριας, η δε Τουρκία
έξηκολούθει έκδιώκουσα αύτάς άπδ τών χωρών οσας κατεΐχον έν τη
Α νατολή. Πλην τούτου άπδ της 16 εκατονταετηρίδάς νέα προςετέθη
αφορμή εμφυλίων της Δύσεως διενεξεων, αντενεργείων και πολέμων,
δ'ιά της δ'ιαιρέσεως ήν παρήγαγεν εν αυτή η της βορείου Ευρώπης
θρησκευτική διαμαρτύρησις κατά της καθολικής μεσημβρίας. Οι δια-
μαρτυρόμενοι ήσθάνθησαν πρωϊμώτατα την ανάγκην νά συνεννοη-
θώσι μετά τής ελληνικής εκκλησίας, καί οι ήμετεροι ώςαυτως ενό-
μισαν χρήσιμον νά πληροφορηθώσιν, εάν αί εκκλησίαι εκεΐναι αί
άποπτύσασαι το δόγμα τής παπικής αυταρχίας, προαιρώνται νά
έπανέλθωσιν εις τούς κόλπους -τής γηραιάς αύτών μητρός. Έ π ί τούτω
δ έν έ'τει 1551 πατριαρχήσας Ίωάσαφ Β ' άπέστειλεν εις Γερμανίαν
τον διάκονον Δημήτριον τον Μυσόν* καί διά τούτου δ τού Λουθήρου
φίλος Φίλιππος δ Μελάγχθων δ'ιεβίβασεν εις Κωνσταντινούπολιν την
τών Λουθηρανών δμολογίαν. Ά λ λ * άμα έγνώσθησαν εξ αυτής αί πολ-
λα! τού νέου δόγματος καινοτομίαι, έκρίθη περιττή πάσα περί ένώ-
σεως διαπραγμάτευσή. Μετά εικοσαετίαν οί έν Τ υ βίγγη θεολόγοι
έ'πεμψαν προς τον 'Ιερεμίαν Β' τρεις έπιστολάς περιεχούσας την έ'κ-
θεσιν τών προτεσταντικών δογμάτων καί έπιζητούσας την κρίσιν τής
έν Κωνσταντινουπόλει έκκλησίας. Ό πατριάρχης άπήντησεν άνα-
σκευάζων τάς πλάνας αύτών, εί καί ρ,ετά πολλής πρ^ότητος καί
μετριοπάθειας. Ούτως είχον τά πράγματα οτε δ πάπας άπελπισθείς
νά κατορθώση την διά τών πολιτικών τής Ευρώπης δυνάμ,εων ένί-
δρυσιν τής κυριαρχίας αυτού έν τή 'Ανατολή, ένθαρρυνθείς δε προς-
έτι έκ τής άπαντήσεως ήν έ'δωκεν δ 'Ιερεμίας Β' προς τούς γερμα-
νούς θεολόγους, έ'πεμψεν εις Κωνσταντινούπολιν τω 1583 αποικίαν
τινά τού νεωστί κατ’ έκεΐνο τού χρόνου συγκροτηθέντος ιερατικού
τάγματος τών ’Ιησουιτών, οπερ διά την τόλμην καί την δεξιότητα
αυτού τοσαύτα έμελλε νά παραγάγη πράγματα καθ' άπαντα τον
χριστιανικόν κόσμον. Κ αί δεν διήρκεσε μέν πολύ ή πρώτη αύτη τών
‘Ιησουιτών παρ’ ήμϊν έπίσκεψις, διό τι έκ τών πέντε άνδρών έξ ών
συνέκειτο τό νέον Ι'δρυμα, τέσσαρες άπέθανον έκ πανώλους, δ δε π έ μ ­
πτος άνεκλήθη εις Ιτα λ ία ν τφ 1 5 8 6 , καί τοι άντέλεγεν εις τούτο δ
 490 Λαμπρότατα* εξωτερικά* σχέσεις επι Λουκάρεως.

τής Γα λλία ς πρέσβυς' αλλά τή έπιμόνω ένεργεία του πρέσβεις-τού­

του βαρώνος Σαλινιάκ, επετράπη μ ετ ’ ού πολύ ύπό τού σουλτάνου ή
των ’Ιησουιτών έγκατάστασις εν Κωνσταντινουπόλει δπου κατά σε-
πτέμβριον τού 1609 προςήλθον πέντε πατέρες, οίς έ'μελλον νά παρα-
κολουθήσωσιν έτεροι πέντε. Έ κ το τε ήρχισαν α ί ακοίμητοι αυτών
Μπ α ρ*ήμίν πολιτικαί καί θρησκευτικαί ραδιουργία*,-τάς όποιας έκά-
.. λυπτον έπιτηδείω ς προςπαθούντες νά διατελώσιν είς όσον ενδέχεται
φιλικάς σχέσεις προς τούς κατά τούς χρόνους εκείνου; πατριάρχη-
,σαντας ’Ραφαήλ Β' 1 6 0 3 , Νεόφυτον Β' 1608 καί Τιμόθεον Λ' 1 6 Μ .
^: Ά λ λ * άμα μετά τον θάνατον τού Τιμοθέου προεχειρίσθη τή 5 νοεμ-
βρίου 1621 είς τον οικουμενικόν θρόνον ό« πρότερον πατριάρχης ’Α λε­
ξάνδρειάς διατελέσας Κύριλλος Α', τά πράγματα μετέβαλον οψιν: Ο
Κύριλλος είχε λά βει προ καιρού αφορμήν νά γνωρίση τάς επικινδύ­
νους των ’Ιησουιτών ε’νεργείας έν ’Ρινσία τε καί εν Κωνσταντινού-
πόλει. Ό θεν εντ ι ένω έποίμαινε την έν Αλεξάνδρειά εκκλησίαν έζή-
^ησε συμμάχους παρά τοις φυσικοίς τού καθολικισμού άντιπάλοις, ών
ί τότε προισταντο η ’Ολλανδία καί η ’Α γγλία, καί συνήψεν επί τούτω
σχέσεις μετά τε τού παρά τή Πύλη άντιπροςώπου της πρώτης τών
(Δυνάμεων τούτων Κορνηλίου Χάγα καί μετά τού αρχιεπισκόπου Καν-
ταβριγίας Γεωργίου νΑββοτ. Άναλαβών δέ τούς οίακας της Μεγάλης
εκκλησίας καί γινώσκων όποσον επισφαλής ητο ή οίκειότης ήν έπέ-
τυχον οί σκαπανείς εκείνοι τού άρχιερέως της ’Ρώμης- πρόςΝτούς τρεις
οάμέσους αύτού πρόκα τάχους, πρώτιστον καθήκον ένόμισε νά άπα γο-
ρεύση δ ι’ εγκυκλίου πάσαν προς τούς λατινοφρονούντας’ κοινωνίαν.
’Εντεύθεν έξερράγη μακοά καί εναγώνιος π ά λ η ν 1Μετά, τού Κυρίλλου
συνετάσσοντο ό Κορνήλιος Χάγα, ο Σίρ Θωμάς ’Ρόουε πρεσβευτής
της ’Α γγλίας, καί τό περίεργον δ της Ένετίας άντιπρόςωπος ’Ιουστι­
νιανός, διότι ή καθολική αύτη δύναμις άπεχθανομένη τούς Ίησουίτας,
-ως άφωσιωμένου; είς τά της Γαλλίας συμφέροντα, εΐχεν άποδιώξει
αυτούς εκ τής ίδιας επικράτειας καί ύπόπτως έ'βλεπε τάς εν τη
’Ανατολή ένεργείας αυτών. Οί δέ Ίησουΐται πάλιν είχον δύο προ­
μάχους γενναίους καί εμπείρους, τον κόμητα Σεζίν, πρέσβυν οντα
τής Γαλλίας, καί τον Καίσαρα Γάλλον, τον τής Αυστρίας αντιπρός-
ωπον. Τετράκις έπεσεν δ Κύριλλος και τετράκις άνωρθώθη. · Ο ζήλος
ον επί τοσαύτα εντη έπεδειξαντο ή ’Ολλανδία ν και η ’Α γγλία προς
ύποστήριξιν αύτού ί άπέβλεπεν άρά γε είς μόνην» την ανατροπήν τών
 Λαμπρότατα! εξωτερικά! σχέσεις επί Λουκάρεως 491

ίησουϊτικών βουλευμάτων, η ύπεθάλπετο παρα, του πατριάρχου Κυρίλ­

λου, ώς πολλάκις έρρέθη, καί ύπό μείζονός τίνος έλπίδος, της ελπίδος του
νά έπιτύχωσι την ολοσχερή των δογμάτων της διαμαοτυρήσεως έπι-
κράτησιν^έν τή ’Α νατολή; Δεν ανήκει νά έζετάσωμεν ενταύθα δια
μακρών το ακανθώδες τούτο ζήτημα . ν1συ>ς 6 Λούκαρις θεωρών
- την μέν εκκλησίαν ημών τοσούτον έκθύμως πολεμούμενην ύπο του
. καθολικισμού, την δέ όσμανικήν κυβέρνησιν πολλάκις ύπενδίδουσαν
εις τάς αδιάκοπους τούτου ένεργείας. ώνειρεύθη ποτέ νά ταύτιση το
συμφέρον τής δ'ιαμαρτυρήσεως προς το τού ελληνισμού συμφέρον* ίσως
- υπήρξαν έν τω πολυταράχω αυτού βίω σ τιγμ α ί απελπισίας καθ* ας
ένόμισεν απαραίτητον νά ύποβληθή χάριν τής σωτηρίας τού έλληνι-
' σμού, εις θυσίας τινάς καί παραχωρήσεις. Ά λλά καί τούτου δοθέντος,
ούδ'έν βεβαίως δριστικον δ'ιενοήθη καί ετι όλιγώτερον έπραξεν. Ά π *
εναντίας ενώ ήδη είχε συνάψει στενάς προς τούς δ'ιαμαρτυρομένους
σχέσεις, έγραφεν εξ ’Αλεξάνδρειάς προς ένα εξ αυτών, έλεεινολογών
. τάς δ'ιχονοίας τής νέας εκκλησίας, τούς αξιοσημείωτους τούτους λό­
γους* «Φαίνονται τινες έξονειδίζοντες την ανατολικήν εκκλησίαν επί
άμαθεία, διότι αί τών γραμμάτων σπουδαί καί ή φιλοσοφία εις αλ-
λας χώρας μετέβησαν. Α λ λ ά οί νύν αμαθείς ούτοι ανατολικοί, δυ-
νανται νά λογισθώσι λίαν μακάριοι, μή γινώσκοντες οποΐαί είσιν αί
ολέθριας ζητήσεις αί μιαίνουσαι τάς τών ανθρώπων ακοας κατά τού­
τον τον χρόνον.» Καί κατ* αυτήν δε την τελευταιαν εν Κωνσταν-
τινουπόλει πατριαρχίαν αύτού, θεσπίζων τήν μετάθεσιντού Αθανασίου
Βελεριανού έκ Φιλαδέλφειας εις Κύθηρα, προέτρεπεν αυτόν «τηρειν
εν άπασι τήν κανονικήν ακρίβειαν, καί τάς έκκλησιαστικάς καί νο­
μίμους παραδόσεις, ώς λόγον άποδ'ούναι τψ Θεφ καί τή ημών μετριό­
τητα )) Α λ λ ά .καί ή έν Ίεροσολύμοις επί Δοσιθέου τού πατριάρχου
τής ίεράς πόλεως, συγκροτηθεΐσα τφ 1 6 7 2 σύνοδος, επί τών έτι τότε
σωζομένων ιδιογράφων αύτού διδαχών έρειδομένη, ήτιολογημένως καί
ρητώς καί πανηγυρικώς άπήλλαξε τον άνδοα πάσης επί Καλβινοφρο-
σύνη κατηγορίας, άνακράζουσα έλληνοπρεπώς έν τω μέσψ τής δυς-
κόλου έκείνης άνακρίσεως* «Ή 'Ρωμαίων γ ή ........... * νύν είςέτι κρα­
τείτα ι καί ταλαιπω ρείται σύμπασα, ώς μηδέποτε τεταλαιπώ ρηται
παρά τίνος αρχής έν τοΐς έξωτερικοΐς πράγμασι μηδέν γένος υπήκοον.
Ά λ λ * ούτως εισίν ανώτεροι τού φόβου καί τών απειλών, ώςτε συμ-
βέβηκεν αύτοΐς λάμπειν ώς μάρτυρας, ού καθ’ ημέραν, αλλά1 και καθ’
492 Λαμπρόταται εξωτερικά» σχέσεις επί Λουκάρεως.

ώραν καί στιγμήν, καί οΰτω προςπαίζουσι τνί κα ταιγίδι ταύτν), ήν

οί άντίό'ικοι {/.όνγι άκοτι καί φρίττουσι καί θαυμάζουσι.»
Ταυτα ό'έ γράφουσα ή σύνοδος εκείνη £ιά ό'ακρύων καί αίματος, ως
λέγει δ ημέτερος Μάρκος Τενιέρης, είχε προς τοΐς άλλοις προ οφθαλ­
μών τάς τελευταίας του ιερού άνό'ρός περιπέτειας. Ό Λούκαρις έπα-
τριάρχησε τδ πέμπτον έν έτει 1 6 3 7 . Έν τφ μεταξύ δμως οί εξωτε­
ρικοί αυτού φίλοι καί σύμμαχοι ειχον ύποστή ποικίλας τροπάς. Ναι
μέν βτι άπδ τού 1 6 2 7 επέτυχε την από τού όσμανικού κράτους εξω-
σιν των Ιησουιτών, ά λλ’ ενώ οί πρέσβεις της Γαλλίας καί της Αυ­
στρίας έξηκολούθουν πολεμούντες κα τ’ αυτού Sioc παντδς τρόπου, η μεν
Α γ γ λ ία προςεγγίσασα εις τον καθολικισμόν, έπαυσεν ύποστηρίζουσα
τον ήμέτερον πατριάρχην, ή ί έ Έ νετία, μηό'έν ε*χουσα μετά την εξο­
ρίαν των ’Ιησουιτών ί£ιον συμφέρον, άπέσυρεν ώςαύτως την προστα­
σίαν αυτής, δ ό'έ μόνος περιλειφθείς Κορνήλιος Χάγα ίέ ν ητο ικανός
να άντισταθγ) εις τούς 8ΰο ισχυρούς αυτού άνταγωνιστάς. Τότε δ Κύ­
ριλλος έπεζήτησεν έτερον σύμμαχον, τον κα τ’ εκείνο τού χρόνου εν τγ
άκμη της δυνάμεως καί της ίόξης ευρισκόμενον Γουσταύον Άό'όλφον,
τον βασιλέα της Σουηό'ίας. Κ αί εγραψε προς αυτόν επιστολήν προ-
τρέπων να πέμψγ) εις Κωνσταντινούπολή άντιπρόςωπον αύτού. Ό η-
ρως της ό'ιαμαρτυρήσεως ύπηκουσε προθύμως εις την πρόςκλησιν, καί
δ ποέσβυς αύτού Παύλος Στρασβούργος άφίκετο ετι άπό τού 1632
κομιστής επιστολών τού βασιλέως της Σουηό'ίας προς τον πατριάρχην
Κύριλλον. Εις τάς έπιστολάς ταύτας άπήντησεν αμέσως δ Κύριλλος
έκφράζων προς τον βασιλέα βαθειαν εύγνωμοσύνην ένεκα της προνοίας
$ν έπ είείξα το υπέρ της όρθοό'όξου εκκλησίας. Ά λ λ * αί ελπίδες άς
παρηγαγεν ή νέα αύτη έπέμβασις έψεύσθησαν μ ετ ’ ού πολύ, πεσόντος
τού Γουσταύου Ά#όλφου εις Λύτζεν κατά νοέμβριον τού 1 6 3 2 . "Οτε
λοιπόν δ Κύριλλος έπατριάρχησε τό πέμπτον, ό'έν είχε πλέον περί εαυ­
τόν τούς ισχυρούς συμμάχους £ι* ών τοσάκις πρότερον κατίσχυσε τών
αντιπάλω ν καί μετά ημιόλιον έτος, ού μόνον καθηρέθη αύθις, άλλά
καί εθανατώθη #ιά βασιλικής προςταγης.
Ή αποτυχία αύτη της τών ίιαμαρτυρομένων έπεμβάσεως ύπε-
χρέωσε τούς ήμετέρους, έχοντας πάντοτε ανάγκην εξωτερικού προς-
τάτου, νά καταφύγωσιν εις την μετριοπαθεστέραν έκ τών 8ΰο με­
γάλων καθολικών Δυνάμεων, εις την γερμανικήν αύτοκρατορίαν, καί
τούτο τόσω μάλλον δσφ καί αύται ό'υνάμεις έό'ιχονόουν προς άλ-
 Παραβιάσεις των προνομίου ύπσ τής Πύλης. Ξέναι ειςηγήσεις. 493

λήλας ένεκα τής τού 'Αγίου Τάφου κατοχής. "Οθεν ότε τφ 1 6 4 9 ηλ-
Οεν είς Κωνσταντινούπολή δ ;ής αυτοκρατορίας πρέσβυς Σ μ ιτ ινα
ανανέωση την μεταξύ των δύο επικρατειών ειρηνην, δ πρέσβυς ουτος
είχε προς τοις άλλοις διαπιστευτήρια παρά τω οίκουμενικω πατριάρ­
χη Παρθενίω Β', εύχαριστουντα αυτόν δι* όσα υπέρ τής χριστιανικής
πίστεως έπραξεν. Άπελθών δέ μετ* ου πολύ έκομίσατο την προςηκου-
κουσαν προς την αυτοκρατορίαν άπάντησιν τού πατριάρχου. Ά λ λ * ένφ
δ Παρθένιος Β' δ ιετέλει είς φιλικάς σχέσεις προς τον τής Γερμανίας
αύτοκράτορα, άδυςώπητος τού καθολικισμού μερίς επέτυχε μετά τινα
έτη την έξορίαν αυτού και τον θάνατον. Ή δέ έσχατη αύτη των ποι­
νών ή έπιβληθεΐσα είς τον οικουμενικόν τούτον πατριάρχην, και προη­
γουμένως είς τον Λούκαριν, καί εν τω μεταξύ καί κατόπιν είς άλλους,
μαρτυρεί ότι άπασα εκείνη ή τού αξιώματος επιφάνεια δι* ής δ Μωά­
μεθ Β' περιέβαλε τον οικουμενικόν θρόνον ήρείδετο επί τής άμμου.
"Οθεν καιρός είναι ενταύθα νά παρακολουθήσωμεν τάς έσωτερικάς έν
τω δια σ τήμα τι τούτω περιπετείας τής εκκλησίας ημών.

Τό αρχικόν κείμενον των προνομίων οσα παρεχωρήθησαν υπό τού

κατακτητού είς τον πατριάρχην Γεννάδιον καί τούς διαδόχους αυτού
ήτο πολύ σπουδαιότερον τού βερατίου, όπερ κατά τούς μετέπειτα χρό­
νους έπετρέπετο είς έκαστον πατριάρχην καί τού οποίου άνάλυσιν έχει
ήδη ύπ’ όψιν αυτού δ αναγνώστης (σελ. 4 7 8 — 4 7 9 τού παρόντος τό­
μου). Τούτο συνάγομεν πρώτον εκ τής περιλήψεως τού κειμένου εκεί­
νου ήν περιέσωσεν ήμϊν δ Φραντζής, έχούσης επί λέξεως· «Έ δ ω κ ε δέ
καί προςτάγματα έγγράφως τω πατριάρχη ΐνα μηδείς αυτόν ενόχλη­
ση ή άντιτείνη, αλλά είναι αυτόν άκαίζηζοκ καί άφοροΜγηζον καί
άόνάσεισζόν ζε από παντός εναντίου, καί τέλους καί δόσεως ελεύθε­
ρος έσηται αυτός καί οί μ ετ ’ αυτόν πατριάρχαι είς τον αιώνα, δμοίως
καί πάντες οι ύποτεταγμένοι αύτφ αρχιερείς.» Πλήν τούτου *έκ τής
άνακρίσεως ήτις έγένετο επί Σ ελ ή μ Α' περί τού αρχικού κειμένου, έβε-
βα ιώθη ότι έν αύτφ περιείχετο προςέτι όρος καθ’ όν αί χριστιανικαί
έκκλησίαι μηδέποτε έπ’ ούδεμιά. προφάσει ήδύναντο νά μεταβληθώ -
σιν είς μωαμεθανικά ευκτήρια. Μικρά δέ τις άντιπαράθεσις των ορών
τούτων πρός τάς προεκτεθείσας τού μεταγενεστέρου βερατίου δ ια τά ­
ξεις. άρκεΐ νά άποδείξη την μεταξύ αυτών ύπάρχουσαν σπουδαίαν
διαφοράν. Τό άρχικόν κείμενον καθιέρου τό άάιάσεισζοτ τού πατριάρ-
494 Παραβιάσεις των προνομίων ύπο τής Πύλης, —εναι ειςηγήσεις.

χου, περί ού το μεταγενέστερον ούδέν διαλαμβάνει. Ε τι δε βραύότε-

ρον το βεράτιον περιέλαβε διάταξιν διαλαμβάνουσαν, οτι ό πατριάρ­
χης είναι μεν αμετακίνητος, άλλ* εξαιρέσει των τριών περιπτώσεων
καθ* άς ήθελεν άποδειγθή ένοχος καταττιεσεως των χριστιανών, παρα-
βάσεως τού θρησκευτικού νόμ,ου καί απιστίας προς τον ηγεμόνα. Ε ν ­
νοείται οτι ή ελαστική ερμηνεία ής ήσαν αί εξαιρέσεις αύται δεκτι-
καί, εντελώς άνέτρεψε τό εξ αρχής καθιερωθέν άδιάσειστον. Ωςαύ-
τως τό μεταγενέστερον βεράτιον δεν περιελάβανε την ρητήν άπαγό-
ρευσιν τού σφετερισμ,ού των ελληνικών εκκλησιών και επι πάσιν ελε-
γε μεν ότι ό πατριάρχης καί b κλήρος 2 i\at αφορολόγητοι, ουχι ομω
απολύτως, όπως τό αρχικόν κείμενον, άλλα μετά τινων έξαιρέσειυν,
ακτίνες εύχερώς ήδύναντο νά μεταβληθώσιν εις κανόνα.
Όπωςδήποτε καί τό πρώτον καί τα μεταγενέστερα βεράτια παρε-
βιάσθησαν ευθύς έξ αρχής καί δεν έπαυσαν εκτοτε παραβιαζόμενα.
Κυριωτάτη τούτου α ιτία ύπήρξεν ή αύθαιρεσία τής όσμανικής κυβερ-
νήσεως καθ’ ής ούδένα τρόπον είχε ν’ άντισταθή ό πατριάρχης. Είδο-
μεν ότι αμέσως μετά τήν άλωσιν b κατακτητής είχε μέγιστον συμ­
φέρον νά περιποιηθή όσον ενεστι τήν εκκλησίαν των κατακτηθέντων,
διότι βλέπων άδιαλείπτως τήν δυτικήν Ευρώπην κατ’ αυτού έξεγει-
ρομενην, ένόει, ότι δεν έπρεπε νά δώση εις τούς κατακτηθέντας αφορ­
μήν εις τό νά ποθήσωσι τήν μετά τών εξωτερικών πολεμίων ένωσιν.
’Αλλά πραγματευόμενοι τά περί τού πατριάρχου Κυρίλλου τού Λου-
κάρεως, έξηγήσαμεν ότι ο τοιούτος από τής δυτικής Ευρώπης φόβος
έξέλιπε πρωιμώτατα. *Έ τι από τού 150 9 ή Έ νετία δεν έδίστασε ν’
άποφασίση τήν μετά τού σουλτάνου νκατά τού πάπα συμ.μαχίαν καί
μ ετ ’ ολίγον νά πληρώση εις τον Σ ελή μ Α' φόρον 8 ,0 0 0 δουκάτων, ΐνα·
διατηρήση τήν κυριαρχίαν τής νήσου Κύπρου. Περί δέ τά μέσα τής
16 εκατονταετηρίδας ούδεμίαν ήδη έπροξένει ανησυχίαν εις το Διβά-
vtov ή τε ηθική καί ή π ολιτική τού άρχιερέως τής ‘Ρώμης δύναμις·
απ’ εναντίας αί μά τα ια ι προςπάθειαι άς ούτος κατέβαλλεν ΐνα έξωθή-1
ση τήν Δύσιν κατά τής ’Ανατολής, έκίνουν τον γέλωτα καί τήν περι-
φρόνησιν εν τοϊς συμβουλίοις τού σουλτάνου, ό δε Μουράτ F ’ αναφαν­
δόν ένέπαιζε τάς κα τ’ αυτού έκδεδομένας παπικάς βούλλας. ΙΙερί Γερ­
μανών δεν ήξευρον άλλο έν Κωνσταντινουπόλει είμή ότι άδιακόπως
ήττώντο ύπό τών όσμανιδών. Ή δε μόνη δύναμις ήτις έλογίζετο τότε
επικίνδυνος ήτο ά) Ισ π α νία ’ ά λλ’ άπό τής ακολούθου έκατονταετη-’
 .. ν Παραβιάσεις . εξ ιήμ.ετέρων αμαρτημάτιον. , . 495

ρίδος έξέλιπεοκαί τούτο τό φόβητρον. Ου μόνον δέ κατέστη τοιουτο­

τρόπως βαθμηδόν έκ μέσου 6 κύριος λόγος δι* δν ή οσμανική κυβέρ-
νησις ένόμ,ισε πρέπον νά περιποιήται την εκκλησίαν ημών, αλλά παρήχ-
Οησαν παρ’ αυτή συγχρόνως έτερα συμφέροντα ύπαγορεύοντα εν μέρει
αντίθετον πολιτικήν. Παρεκτός της Ένετίας περιήλθον εις φιλικάς και
συμμαχικάς σχέσεις προς την Πύλην καί ετερκι δυνάμεις, ιδίως η
Γαλλία* η δέ Γα λλία , καθάπερ έλάβορ,εν ήδη αφορμήν νά ειπωμ,εν,
έπροστάτευσεν ανέκαθεν, τάς ένεργείας τού ίησουιτικού τάγματος, καί,
γενομένη ώς μή ώφελεν όργανον των παθών αυτού καί των διάβολων,
παρέπεισε πολλάκις την Υ ψ η λ ή ν Πύλην νά καταπιέση πολυειδώς καί
νά καταθλίψν) την ορθόδοξον εκκλησίαν. Εντεύθεν από των άρχών τής
17 έκατονταετηρίδος, εις την φυσικήν αυθαιρεσίαν τής όσμανικής κυ-
βερνήσεως προςετέθη καί άλλη α ίτια παραβιάσεως τών υπό τού Μωά­
μεθ Β' παραχωρηθέντων προνομίων, ή τών Ιησουιτών ενέργεια.
V Μ

’Αλλά τό προς τήν ιστορικήν αλήθειαν καθήκον αναγκάζει ημάς

νά προςθέσωμεν καί τρίτην τού κακού τούτου α ιτίαν, ευθύς μέν εξ άρ-
y ής προκύψασαν εις μέσον και μετά τινων διαλείψεων διαρκέσασαν
μέχρι τών καθ’ ημάς χρόνων κατά τό μάλλον καί ήττον, τήν φιλαρ-
y [αν καί τήν φιλοχρηματίαν τών ήμετέρων, εστιν οτε δέ καί μάλιστα
κατά τούς πρώτους τής κατακτήσεως αιώνας, τήν παρ’ αύτοις ελλει-
ψιν τής δεούσης παιδείας καί ίκανότητος. Δ ιό τι συμβαίνει, έν τή ιστο­
ρία Λ
τής έκκλ.γ4σίας ημών επί τής κατακτήσεως, δ ,τι πολλάκις άπαν-'
τώμεν καί εις τήν δλην τού έ'θνους ήρ.ών ιστορίαν. Έ ν στιγρ,αίς κρισί-
μοις, έν περιστάσεσι δειναίς δ Έ λ λ η ν άναδ,είκνυσιν άρετάς εξαίρετους.,
περί τά καθέκαστα όμ,ως τού ιστορικού αυτού βίου πολλάκις αναφαί­
νεται χωλαίνων καί πλημμελών. Πλήν τούτου ή μάλλον ένεκα τού­
του συνήθως μέν διακρίνει τό αληθές εθνικόν συμφέρον, σπανίως δμως
εμμένει εις τήν προς τούτο άγουσαν ευθείαν δδόν. "Απαντα τά προ­
τερήματα καί τά ελαττώ ματα ταύτα γίνονται καταφανή έν τή ιστο­
ρία τούν έκκ'λησιαστικών ήμ.ών πραγμάτων έπί τής τουρκοκρατίας.<>
Βεβαίως άξιοθαύρ.αστος ύπήρξεν δ πατριάρχης Ίωάσαφ Α* δςτις πιε-
ζόμενος ύπο τού Μωάμεθ Β* νά έπιτρέψη τον γάμον τού Γεωργίου
Άμριρούτση μετά τής ωραίας χήρας τού δουκός τών ’Αθηνών, ένφ
ούδείς λόγος ύπήρχε διαζεύξεως τού Άμ,οιρούτση άπό τής γυναικός
αυτού, έπέμεινεν αποποιούμενος* καί δτε τούτου ενεκεν έξεβλήθη τού
496 Παραβιάσεις εξ ήαετέρων αμαρτημάτων.

πατριαρχικού θρόνου και καθν)ρέθη και έξυβρίσθη, δ ιατάξαντος τού

σουλτάνου νά κοπώσι τά γένεια αυτού, έκραύγαζεν, ενω έξετελεΐτο
η βάρβαρος αύτη προςταγή, ccoo^rί μόνον τά γενεια άλλα καί τάς
χειρας καί τού; πόδας καί την κεφαλήν δύνανται νά pie κόψωσιν έ'νε-
κεν τής άληθείας, ουδέ θέλω ποτέ παραβή τούς νόμους ών διατελώ
φύλαξ καί προστάτης.» Καί ούδέν ήττον αγαστός έγενετο h μέγας
αυτού εκκλησιάρχης, 6 βραδύτερον πατριαρχήσας λόγιο; Μάξιμος,
όςτις, έπιστρέψας τά δώρα τά δοθεντα αύτω ϊνα μεταπείση τον Ίο>ά-
σαφ, άπήντησεν ότι μέχρι θανάτου δέν θέλει παραβή τούς νόρ,ους τής
πίστεως αυτού, ύποστάς τφόντι ένεκα τής καρτερίας ταύτης τον τής
ρινός ακρωτηριασμόν. νΑξιοι δέ τής εθνικής ευγνωμοσύνης υπήρξαν ό
τε μητροπολίτης Ήρακλείας καί οί αρχιεπίσκοποι Καισαρείας καί
Εφέσου καί οί άλλοι ιερωμένοι οι έπ* ούδενί λόγψ συναινέσαντες νά
χειροτονήσωσι πατριάρχην τον υπό τού Μωάμεθ Β' έπιβληθέντα 'Ρ α ­
φαήλ Α \ άνθρωπον αμαθή καί μέθυσον, μέχρις ού ύπεχοέωσαν τον
σουλτάνον νά επιτρέψε την εκλογήν έτερον τής εκκλησίας άρχοντος,
αυτού δή τού προ μικρού άναφερθέντος σοφού Μαξίμου, τού όποιου
άνελύσαμεν εν τοΐς προτέροις τήν προς τον δόγην τής Ένετίας επιστο­
λήν. ’Ή πώς νά μή καυχώμεθα επί τω μαρτυρικω θανάτω των πα-
τριαρχών Κυρίλλου τού Αουκάρεως, Κυρίλλου τού Κονταρή, Παρθε­
νίου Β", Παρθενίου Γ ', οίτινες άπαντες ήδύναντο διά μιας λέξεως νά
σώσωσι ζωήν καί περιουσίαν, άλλ* άπαντες προετίμησαν τον θάνατον,
αντί τής άπαρνήσεως τού πατρίου θρησκεύματος.-Έάν δέ»οί ίεράρχαι
ούτοι εμαρτύρησαν ότι ήξευρον νά άποθάνωσιν έν δέοντι, έτεροι απέ­
δειξαν οτι έγίνωσκον νά διοικώσιν άριστα τά τής εκκλησίας οίον ο
Ιερεμίας Β ', ό Σαμουήλ Λ' καί άλλοι καλοί κάγαθοί, ει καί ήττον
όνομαστοί, άνδρες. Ά λ λ α καί ή ιερά σύνοδος έπραξεν έν δειναϊς περι-
πετείαις έπαξίως τής μεγάλης αυτής εντολής. "Οτε τφ 1657 άπηγ-
χονίσθη ό πατριάρχη; Παρθένιο; Γ ', ή Πύλη μή άρκουμένη εις τό α­
δίκημα τούτο, ήθέλησε νά άναβιβάση ίδιογνωμόνως εις τον θρόνον
επίσκοπόν τινα Γάνου καί Χώρας, άνθρωπον παντελώς ανάξιον τοιαύ-
της τιμής. Ά λ λ * ή γενναία διαμαρτύρησις τού κλήρου καί τού λαού
κατά τής έπενεχθείσης εις τήν συνείδησιν τού χριστιανικού πληρώμα­
τος βίας, ήνάγκασε τον επιβάτην τούτον νά καταβή μετά 12 ήρ,έρας
τής αρχής, ή δέ σύνοδος έπιτυχούσα τήν προς τούτο συναίνεσιν τής
κυβερνήσεως, συνέταξε καί ύπέγραψε τήν ακόλουθον πράξιν. «Ούδεμία
 Παρο-βιάσεις εξ ν,μετέρων κμϊρτν,μάτων. 497

των υποθέσεων δύναται του εινοα αρχής δίχα , ή γάρ άρχή έστί ρίζα
καί πηγή του ολου. Ε π ειδ ή λοιπόν τού οίκουρενικού θρόνου της Κων­
σταντινουπόλεως ρερενηκότος άροίρου αρχής καί κεφαλής, άτε τού εν
αυτή άρχιερατεύοντος αδίκως καζαόικασθένζος ρακαρίου Κυρ Παρθε­
νίου, συνήχθηρεν ήρείς οί παρευρεθέντες αρχιερείς έν τφ ναφ τού άγιου
ρεγαλοράρτυρος Γεωργίου τού Τροπαιοφόρου καί ψήφους κανονικάς
ποιησάρενοι, έθέρεθα πρώτον ρέν τον Προυσης και Τριγλιας Κύρ Παρ-
θένιον, δεύτερον δέ τον Λαρίσης Κύρ Διονύσιον, καί τρίτον τον Σρύρ-
νης Μακάριον. "Οθεν καί κατεστρώθησαν τά όνόρατα αυτών εις δή-
λωσιν καί ασφάλειαν έν τφ κώδηκι της ρεγάλης εκκλησίας, αχνζ,
ραίου ά, ίνδικτιώνος δεκάτης* ώς· μ η γε)οννΖαν ο2ως καζα κα­
νόνας Ιερούς την μεζάθεσιν ζον Γα βριη.Ι, ήν δνναστευθένζες νπε~
γράψαμεν εν τω κώδηκι, έκρίναρεν είναι άκυρον καί άνενέργητον καί
είς ούδέν λογιζορένην.» Τοιαύτη πράξις ψηφισθείσα καί ύπογραφείσα
ενώπιον τού σπαίροντος ετι νεκρού τού Παρθενίου Γ* και ενώ απο το-
σούτον λεπτού νήρατος έκρέρατο επί της κεφαλής τών ανθρώπων αυ­
τών τό ξίφος τής φοβερωτέρας αυθαιρεσίας, είναι βεβαίως ικανή νά
έξαγοράση άραρτίας πολλάς. *Αλλ* ανάγκη νά όρολογήσωρ.εν, οτι αι
άααρτίαι ύπήρζαν δυςαρίθρητοι. Κ αθ’ ά προείπορ.εν ρία τών κυριω-
τάτων τού κακού αιτιών έγένετο ή κατά την ΙΕ ’ καί την Ι Σ Τ εκα­
τονταετηρίδα άθρόα είς την αλλοδαπήν αποδηρία απάντων σχεδόν
τών τού έ'θνους λογάδων. Τά εντεύθεν εξ αρχής προκύψαντα άτοπή-
ρατα δεν ήδυνήθησαν νά θεραπευθώσι πλνέον οτε βραδύτερον έφύησαν
έκ τού ελληνικού εδάφους νέαι πεπαιδ'ευρένων καί έρπείρων άνδρών
γενεαί, τά δ* άτοπήρατα ταύτα συνδυαζόρενα ρετά τών αύτογνωρό-
νων διαθέσεων τής κυβερνήσεως καί τών έπιβούλων ενεργειών τού,κα-
θολικισρού, συνετέλεσαν ούκ ολίγον είς τον έξευτελισρόν τής εκκλη­
σίας ήρών καί είς τήν ραγδαΐαν κατάργησιν τών αρχικών αυτής δ ι­
καίων καί προνορ,ίων. Δεν θέλορεν ιστορήσει τά πράγρατα καθ’ εκα-
στα· εάν έν τή έπτακαιδεκάτη ε'κατονταετηρίδι b Μελέτιος δεν εσχε
τήν γενναιότητα νά περιγράψγι αυτά λεπτορερώς, δ ια τί θέλετε νά
καταδικασθώρεν ήρεΐς είς τούτο σήρερον, δτε έξέλιπον πολλαί τών
άσγηριών έκείνων. Κ αί έπειτα αί λεπτορ,έρειαι αύται άνήκουσι ρ.άλ-
λ.ον είς τήν έκκλησιαστικήν ιστορίαν ρόνη δέ ή κεφαλαιώδης τών
πραγράτων ε^κθεσις αρκεί νά φώτισή τον αναγνώστην άποχρώντως επί
τού προκειρένου.
( ε ΛΛ. ΙΣ Τ Ο Ρ . Κ..ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΣ Ε#) . 32
498 Παραβιάσεις, έξ ήμετερων άμαρτημάτιυν.

*Αφ* ής h Μωάμεθ Β' κατέλυσε τώ 1461 την έν Τραπεζούντι βα­

σιλείαν, πολλοί των ευπατριδών της πόλεως ταύτης, έλθόντες εις την
βασιλεύουσαν, έζήτησαν ν’ άποζημιωθώσι δι* ήν έ'παθον στέρησιν, σφε-
τεριζόμ,ενοι τον πατριαρχικόν θρόνον δι ενός των όμογενών. "Οθεν τω
1 4 6 7 έσυκοφάντησαν τον τού ’Ιωάσαφ διάδοχον Μάρκον Β ' παρά τω
σουλτάνω καί επέτυχον νά άναβιβώσωσιν εις τον πατριαρχικόν θρόνον
τον μονάχον Συμ.εών τον Τραπεζούντιον, επί τω ορω ότι θέλει π λη­
ρώνει κα τ’ έτος φόρον 1 0 0 0 χρυσών καί παραιτηθή της έπιχορηγίας
ην τέως έλάμβανεν άπ* εναντίας 6 πατριάρχης παρά της κυβερνή-
σεως. Τοιουτοτρόπως κατηργήθη, 14 περίπου έτη από τής άλώσεως,
τό άόιάσευστον καί άφοροΜψηζον τού αρχηγού τής εκκλησίας. Ουδέ
περιωρίσθη ό φόρος εις τά 1000 φλωρία. Ό μητροπολίτης Φιλιππου-
πόλεως Διονύσιος προέτεινε νά άναβιβάση τον έτήσιον φόρον εις 2 0 0 0
φλωρία καί προεκάλεσεν ούτω την καθαίρεσιν τού Συμεών μετά διετή
περίπου πατριαρχίαν. ’Αλλά τω 1481 ο διαβόητος εκείνος ’Ραφαήλ
προςήνεγκε, παρεκτός τών τελουμ,ένων έτησίως διςχιλίω ν χρυσών, 500
έ'τερα ώς δώρον εφάπαξ διδόμενα. Μ ετ’ ολίγον ό φόρος άνεβιβάσθγ
εις τριςχίλια χρυσά· καί παρεκτός τούτων έδαπανώντο πολλά χρή­
ματα εις αύλικούς, εις βεζύρας, εις ευνούχους, εις γυναίκας τού σουλ­
τάνου, εις γενιτσάρους, διά τής εύνοιας τών όποιων προεχειρίζοντο καί
ύπεστηρίζοντο οι πατριάρχαι* πάντα δε ταύτα έπιπτον, εννοείται, εις
βάρος τού λοιπού κλήρου καί έπί τέλους εις βάρος του λαού. Τά άχρι
τούδε έκτεθέντα άνομολογούνται υπό τών ήμετέρων* ά λλ’ οί δυτικοί,
καθολικοί καί διαμαρτυρόμενοι, διηγούνται δεινότερα, εί δυνατόν.
Τω 1 5 8 3 ο ’Ιερεμίας Β ', κατηγορηθείς πάρα τή Πύλη ώς δήθεν λα-
τινίζων έξωρίσθη εις ’Ρόδον, κατέλαβε δε τον πατριαρχικόν θρόνον ό
Παχωμιος Β ', αδελφός ών πλουσίου εμπόρου δωροδοκήσαντος τον δ ι­
οικητήν τής πόλεως διά 1 2 0 0 0 φλωρίων. Έν τούτοις 6 έν Κωνσταν-
τινουπόλει παρεπιδημών πατριάρχης ’Αλεξάνδρειάς καί πολλοί άλλοι
τώΥ ήμετέρων έγκριτων, παρέστησαν εις τό Διβάνιον, δτι ό άνθρωπος
εκείνος, πρώτον, είναι έντελώς ανίκανος, καί, δεύτερον, έξηγόρασε τό
πατριαρχικόν αξίωμα δ ι’ αίσχράς δωροδοκίας. Ά λ λ ' ό πατριάρχης
’Αλεξάνδρειάς έτιμωρήθη ένεκα τής αύθαδείας αύτου διά ποινής, άφ’
ής δεν άπ ηλλά γη είμ,ή καταβαλών τριςχίλια χρυσά. Κατόπιν όμως
νέα έγένοντο εις τήν Πύλην παράπονα, ών ενεκεν ό σουλτάνος συνή-
νεσε μεν εις τήν καθαίρεσιν τού επιβάτου,, άλλ'άπηγόρευσε τήν τού
 Παραβιάσεις έ; ήμετέρων αμαρτημάτων. 499

εξόριστου Ίερεμ,ίου άνάκλησιν. "Οθεν το πατριαρχικόν άζίωμα έξετέθη

αύθις είς δημοπρασίαν και άπενεμήθη είς τον πλειοό'οτήσαντα μητρο­
πολίτην Φιλιππουπόλεως, όςτις προςήνεγκεν επί τούτω 2 4 ,0 0 0 χρυ­
σών. Καί έξηκολούθησαν μέν τίνες των αρχιερέων άγωνιζόμενοι νά
έπαναγάγωσιν είς τον θρόνον τον 'Ιερεμίαν, αλλά μη είςακουόμ.ενοι
ήθέλησαν νά έπιτύγωσι τουλάχιστον την άναγόοευσιν του αόελφού
του Ίερεμίου, Νικηφόρου, καί συλλέξαντες 4 0 ,0 0 0 χρυσών προςήλθον
προς τον σουλτάνον, οςτις εύμ,ενώς άποδεξάμ,ενος τό δώρον ενεκρινε
την αίτησιν. Τότε όμ,ως ό αντίπαλος αυτών εν τη απελπισία του κα-
τορθώσας νά είςπράξη άπό των φίλων ποσόν ίσον £8ραμε προς τον
σουλτάνον, όςτις άπεφήνστο (("Αριστος ό άνήρ, καί της υπηρεσίας αύ-
του εντελώς άξιος* όθεν ούόαμώς παρενοχληθήτω.)) Καί το κακόν ε’-
ό'εινώθη έτι μάλλον άφ’ ης ή εξουσία μ ετέβη άπό των σουλτάνων εις
τούς μ,εγάλους βεζύρας. Παρά Τιμ,οθέου Α’ πατριαρχήσαντος άπό τού
1614 μ-έχρι τού 1 6 2 2 άπήτησεν ό τότε μ,έγας βεζύρης *Αλή πασάς,
κατά τον Χάμ,μ,ερ, 1 0 0 ,0 0 0 χρυσών επί τω λόγω ότι επειδή είχε
δήθεν διορίσει έν τω δια σ τήμα τι τής πατριαρχίας αυτού 3 0 0 μη-
τροπολίτας, είςέπραξε τουλάχιστον 3 0 0 ,0 0 0 χρυσών, είς 1 ,0 0 0 υπο­
λογιζόμενων τών παρ’ έκαστου καταβληθέντω ν ούδ* ήδυνήθη ό πα­
τριάρχη; ν' άπα7νλαγή τής άπαιτήσεως είμή διά δαπάνης 3 0 ,0 0 0
ταλλήρων. Οί Ίησουΐται ίνα ρίψωσι τον διάδοχον τού Τιμοθέου Λού-
καριν έδαπάνησαν 4 0 ,0 0 0 ταλλήρων* οι δέ τούτων πολέμ.ιοι καλβι-
νισταί δεν ήδυνήθησαν νά έπιτύχωσι την άνόρθωσιν τού Κυρίλλου είμ,ή
διά θυσίας 1 8 0 ,0 0 0 ταλλήρων. Τό βέβαιον είναι OTt εν δια σ τή μ α τι
77 ετών, ήτοι άπό τού Ι 6 α3 μέχρι τού 1 7 0 0 έγένοντο 50 περίπου
άλλαξοπατριαρχίαι, αΐ πλεισται 8 ιά δο>ροδοκίας τών κρατουντών.
Ταύτα δέ πάντα πίπτοντα είς βάρος τής έκκλησίας άφ* ενός μ.έν ύπερε-
ξώγκωσαν τό πατριαρχικόν χρέος, άφ* ετέρου δέ κατέστησαν τήν τε
παραχώρησιν καί τήν ένάσκησιν όλων τών ιερατικών άξιωμ,άτων άν-
τικείμενον θλιβερωτάτης έμ,πορίας. Τό χρέος τού κοινού κατέστη άφό-
ρητον, αί 8ε ενεκεν αυτού φυλακίσεις τών άρχιερέων καί τών πατριαρ-
χών συνηθέσταται. Είς τών ήγεμ.όνων τής Μολδαυΐας όνόματι Βασί­
λειος, έλπίσας νά άπαλλάξτ, τήν εκκλησίαν άπό τά τοιαύτα ονείδη,
έπλήρωσεν άπαντα αυτής τά χρέη, μ,όλις όμως παρήλθον 120 ετη
καί ό πατριάρχης Σαμ,ουήλ Α', έπιχειρήσας νά διανείμω άναλόγως είς

32*
500 Έτερο»' -παραβιάσεις τής ΠύλΥ|ςί’

τάς έπιβκοπάς τά εκ νέου οωρευθέντα χρέτ, τού κοινού, ελεγεν οτι

άττέβτ,οοεν «τω ν τής Α.ιγύτττου πυροιρΛ^ων υπερογκωτερα.Λ

' Ά λ λ α το αρχικόν βεράτιον δεν παρεβιάσθη μόνον κατά το άδιά-

σειστον καί το αφορολόγητον. Παρεβιασθη ουδεν ηττον και 6>ς προς τον
όρον αυτού εκείνον όςτις διελάμβανεν δτι αί χριστιανικά! έκκλησίαι
ουδέποτε επ’ ούδεμιά προφάσει ήδύναντο νά μεταβληθώσιν είς όσμα·
vtxa ευκτήρια. Ό μέν ναός της του Θεοΰ Σοφίας είχεν άφαιρεθή από
των χριστιανών κατ’ αυτήν την ημέραν τής άλώσεως, ώςτε εζιρρειτο
του ορού. Ά λ λ * ό κατακτητής, κα τ’ αυτήν την δμολογίαν των μωα­
μεθανών ιστοριογράφων, μετέβαλεν εν μόνιρ τή Κωνσταντινουπόλει 12
εκκλησίας είς τζα μία , ό δε υιός και διάδοχος αυτού Βα γιαζήτ Β' 10,
ό δε τούτου υιός καί διάδοχος Σ ελ ή μ Α' άδηλον μέν ακριβώς πόσας,
βεβαίως δμως τάς πλείστας καί καλλίστας των περιλιπομένων. Πλήν
τούτου ό Σ ελ ή μ Α* έβουλεύθη τι ετι δεινότερον, την σφαγήν όλων των
χριστιανών δσοι δεν ήθελον άποδεχθή τον ισλαμισμόν ούδ’ άπετράπη
από τής έκτελέσεως τού τερατώδους τούτου διανοήματος είμή ύπο
τών φιλάνθρωπων παραστάσεων τού μεγάλου βεζύρου ΙΙιρί πασά καί
τού μουφτή Τ ζεμ α λί. Ά λ λ * 6 σφετερισμός τών χριστιανικών εκκλη­
σιών ε’ξηκολούθησεν επί τοσούτον, ώςτε ενω επί τής άλώσεως τής
Κωνσταντινουπόλεως ύπήρχον εν αυτή περί τούς 5 0 0 ναούς,· την
σήμερον δεν σώζονται εξ αυτών καθιερωμένοι είς τήν χριστια-
νικήν λατρείαν είμή δύο μόνοι. Πολλαί μέν έκτίσθησαν νέαι χρι­
στιανικά! έκκλησίαι, καί επί τού Κιοπριλίδου Μουσταφά πασά
τοσαύται, ώςτε κατά τον Καντεμίρην οί έ'λληνες ήξίουν δτι ο βεζύρης
εκείνος έκτισε πλειοτέρας ή δ ’Ιουστινιανός εκκλησίας· ά λλ’ έν τούτοις
εκ τών αρχαίων εκκλησιών καί αύταί αί πατριαρχικαι άλλεπαλ-
λήλως έδημεύθησαν. Είδομεν δτι1 δ Μωάμεθ Β' είχε παραχωρήσει
κα τ’ άρχάς είς τό πατριαρχείον τόν μέγαν ναόν τών αγίων ’Αποστό­
λων. ’Α λλά μ ετ ’ ολίγον δ πατριάρχης Γεννάδιος ήναγκάσθη νά κατα-
λίπ η τόν ναόν τούτον καί νά μεταβή είς τόν τής Παμμακάριστου,
δ δε ναός τών αγίων ’Αποστόλων κατηρειπώθη καί επί τών ερειπίων
αυτού άνηγέρθη τό τέμενος τό φέρον τό δνομα τού κατακτητού.
"Ε π ειτα τώ 1 5 9 5 κατελήφθη ύπό τών κρατούντων καί δ τής Παμ­
μακάριστου ναός καί μετεποιήθη είς μουσουλμανικόν τέμενος,* τό
καλούμενον Φετιέ Τζαμεσί, τό δε πατριαρχείον παρεπέμφθη είς τόν
 At περί τής εθνικής ;παιδεύσεως φροντίδες τινών πατριαρ/ών. 50 1

τής Ξυλοπόρτης ^ιερόν ναόν του αγίου Δημητρίου, πάλιν δε μ ετ ’ ού

πολύ επί 'Ραφαήλ Β \ 1 6 0 3 — 1608, μετηνέχθη εις τον έν τω Δ ιπ λο-
φαναρίω ευτελή ναόν τού άγιου Γεωργίου, οπού μέχρι τής σήμερον
δ ια τελ εϊ ύπαρχον. "Ολα ταύτα μαρτυρούσι την έσχάτην περιφρόνησιν
ήν ή όσμανική κυβέρνησις έπεδείκνυεν εις την εκκλησίαν ώςτε οΐκο-
θεν εννοεί δ αναγνώστης δτι δεν διετηρήθησαν ου#’ αί τιμ α ί δσας
δ κατακτητής κατ* άργάς άπένειμεν εις τον άνώτατον τού έθνους
ημών άρχοντα. Τωόντι μετά την εις θάνατον καταδίκην τού Παρθε­
νίου Γ' ή Υ ψ η λ ή Πύλη άφήρεσεν -άπό τού αρχηγού τού έθνους το
παρ' αυτού μέχρι των χρόνων τούτων τηρηθέν δικαίωμα τού νά εγκα­
θιδρύεται αύτοπροςο^πως ύπό τού σουλτάνου, ορίσασα δτι ή έγκαθί-
δρυσις αυτή δεν θέλει γίνεται έφεξής είμή ύπό τού μεγάλου βεζύρου.
Μετά δύο δε έτη άφηρέθη ώςαύτως άπό τον πατριάρχην το δ ικ α ί­
ωμα τού νά φέρ/) το καλούμενον oxid d ior, οπερ ήτο έν των δια κρι­
τικών τού αξιώματος αυτού σημείων* καί συγχρόνως άπηγορεύθη
αύτω τού νά έμφανίζηται εις τήν Πύλην περιστοιχισμένος ύπο 12
αρχιεπισκόπων, άλλά το τελευταιον τούτο προνόμιον άπεδόθη βρα-
δύτεοον πάλιν.

Τοιουτοτρόπως έξηυτελίσθη προϊόντος τού χρόνου ή εκκλησία ημών,

έξ αιτιών ποικίλων, καί προς ταις άλλαις διά τάς αμαρτίας των
ίδιων αύτής λειτουργών. Είδομεν όμως οτι ουκ ολίγοι των πα-
τριαρχών καί των άνδρών δσοι συνεκρότουν τήν περί αυτούς ίεράν
σύνοδον, άνεδείχθησαν άξιοι τής μεγάλης αύτών εντολής, καί άνε-
φέραμεν αποδείξεις περί τούτου λαμπράς, εις άς ευχαρίστως προςτι-
θέμεθα καί άλλας. Τινές έπρονόησαν περί τής κοινής έκπαιδεύσεως,
μάλιστα άπο τής 17 καί Ιδίως άπό τής 18 έκατονταετηρίδος καί
εφεξής. Έ π ί τής δευτέρας αύτού πατριαρχίας δ σοφός Κύριλλος δ
Αούκαρις, 1 6 2 4 , συνέσ.τη^ε τό πρώτον έν Κωνσταντινουπόλει ελ­
ληνικόν τυπογραφείον. Τό τυπογραφείον τούτο ήγοράσθη έν Λον-'
δίνφ ύπό τού Κεφαλλήνος μοναχού Νικόδημόν Μ εταξά, δςτις, κομί-
σας αυτό εις τήν βασιλεύουσαν, είργάσθη αυτόθι έπί τινα χρόνον προς
φωτισμόν τού ορθοδόξου πληρώματος, ύπό τήν προστασίαν τού πα-
-τριάργου. Ά λ λ ά δυςτυχώς οι Τησουϊται έπέτυχον διά των συκοφαν­
τιών αύτών τήν ύπό τής έξουσίας καταστροφήν τού καταστήματος
τούτου. Ά λλο ς Κύριλλος, δ Ε \ έπί τής πρώτης αύτού πατριαρχίας,
502 At περί τής εθνικής παιδεύσεως φροντίδες τινών πατριαρ/ών.

1 7 4 9 , διά συνειςφοράς κοινής ιερωμένων και λαϊκών καθίδρυσεν εις

τον "Αθωνα σχολειον «οίον δυςτυχούσι τοϊς Γραικοΐς ούδέπω έφάνη»
κατά Σέργιον τον Μακραΐον. Εις την σχολήν ταύτην προςεκλήθη
δδάσκαλος τής φιλοσοφίας δ Ευγένιος Βούλγαρις, δςτις κατέ€αλεν
έκεϊ τά πρώτα σπέρματα τής μ ετ’ έπειτα εύτυχεστέρας εις τήν Ε λ ­
λάδα τών επιστημών ευφορίας, έρμηνεύο>ν ελληνιστί είς τούς εαυτού
μαθητάς Λογικήν καί Μεταφυσικήν κατά τάς τότε νεωτέρας θεω­
ρίας, ετι δέ καί Θεολογίαν καί "Ρητορικήν. Ά λ λ α μετά, πέντε έτη δ
Ευγένιος, άπελπισθείς εκ τών ,τολλών σκευωριών δσας έπλεκον οι
μοναχοί ασύμφορα είς έαυτούς λογιζόμενοι τά διδασκόμενα, παρη-
τήθη καί άπήλθεν είς Κωνσταντινούπολή. Τδ δέ ούδέν ήττον λυ­
πηρόν είναι ότι δ Κύριλλος Ε' ένφ έπεδείξατο ζήλον άξιέπαινον ύπέρ
τής παιδείας τού έ'θνους, ηύξησεν εν τούτοις το χρέος τού κοινού από
5 0 0 πουγγίων εις 1 0 0 0 , ήτοι είς 5 0 0 ,0 0 0 γροσίων τού τότε καιρού*
καί πλήν τούτου προςέθηκεν είς τό ανέκαθεν πληρωνόμενον πεσκέ-
σιον, ήτοι είς τό άπαξ επί τής ά.νιδρύσεως τού πατριάρχου πληρω­
νόμενον δώρον, καί είς τον έτησίως τελούμενον φόρον, άλλον τρίτον
φόρον ετήσιον ώςαύτως, τον λεγόμενον τής κατ’ έτος έπικυρώσεως
(τουρκιστί μουκαρέρ). Ά λ λ ’ έπανερχόμεθα είς τάς περί τής εθνικής
έκπαιδεύσεως φροντίδας τινών πατριαρχών. "Ο Σεραφείμ Β ’ 1757
ήγάπα τούς πεπαιδευμένους καί έχαιρε τούτοις δμιλών, λέγει δ Σέρ­
γιος δ Μακραίος, καί τιμάν έφιλοτιμειτο έκπυρώσας δέ τον ζήλον
τής περί αυτόν ίεράς συνόδου, «χορηγίαν, έκ κοινού εράνου, ούκ άφιλό-
τιμον διαταξάμενος, καί ποοςβεβαιώσας διά πατριαρχικού συγγιλιώ-
δους γράμματος, κατεβάλετο οίονεί έξ ύπαρχής θεμέλια μεγαλοπρε­
πούς οίκοδομής καί διηνεκούς συστάσεως τής έν Κωνσταντινουπόλει
σχολής, τέσσαρας έν αυτή διδασκάλους πάσης έπιστήμης καί μαθή-
σεως διορισάμενος. Έφρόντισε δέ καί περί τής σχολής τού αγίου
"Ορους καί δεξίωσάμενος καί τιμήσας καί διά πολλών πείσας τον έκ
Μεσόβου Νικόλαον, τού σοφωτάτου κυρίου Ευγενίου ταύτην. παραι-
τησαμένου, έκεισε άπέ<?τειλε, καί τον μέγαν έκεινον Ευγένιον μετα-
πεμψάμενος άπό Θεσσαλονίκης, ύπερθαυμάζων καί τιμών καθίστη
διδάσκαλον τής έν τή Κωνσταντινουπόλει σχολής.» Ενταύθα δέ έςογ-
κών επί τό ύπερβολικώτερον τον λόγον, συμπεραίνει* «ώςτε έπί το
τρίτον έτος τής αυτού πατριαρχίας τήν παροικίαν τού Φαναριού Ά θη-
νόπολιν κατεστήσατο. Ε κ ε ί γάρ Ευγένιος δ πολύς ήν τότε θεολογών,
 Πάντες οί πατριάρχαι παρέμιειναν πιστοί εις τά πάτριά. 503

ey.ec Δωρόθεος φιλοσόφων, εκεί ρητορεύων Κριτίας, εκεί Ανανιας τας

λογικάς τέχνας διδάσκων, εκεί εσμός φιλοσόφων και φιλολόγων σμή­
νος, και θεολόγων θίασος, εφ* οίς ήδετο πας τις φιλογενης, μά λισ τα
οι χορηγοί και συνίστορες.» 'Ωςαύτως και ο Γρηγόριος Ε , επί (/.εν
τής πρώτης αυτού πατριαρχίας, 1 7 9 7 , συνέστησεν εν τφ πατριαρ-
χείω τυπογραφεΐον άδεί<£ βασιλική* επί δέ τής Δευτέρας, 1 8 0 6 , εξε-
ό'ωκεν εγκυκλίους διαταγάς συνιστών την μάθησιν και παρακαλών
όλους τους χριστιανούς εις ανέγερσιν σχολείων καί βελτίωσιν των
υπαρχόντων κατά τό παράδειγμα των εν Κωνσταντινουπολει· επι δε
τής τρίτης καί τελευταίας, 1819, νέας πάλιν εξεδωκεν εγκυκλίους
περί τής των ελληνικών γραμμάτων διαδόσεως, Si ών, επειδή εν τισ ι
των σχολείων παρημ.ελειτο όπωςούν ή πάτριος γλώσσα χάριν των
ποικίλων άλλων νεωτέρων επιστημών, άπήτησε την τής ελληνικής
!£ίως παιδείας επιμέλειαν καί τής ελληνικής μάλιστα γλώσσης την
λιπαράν καλλιέργειαν καί έκμάθησιν. Α λ λ ά μνημονεύσας τού Γρη-
γορίου Ε' πώς νά μ ή ανακαλέσω εις την μνήμην τής παρούσης γε­
νεάς την τελευταίαν εκατόμβην ήν δ κλήρος ημών εθυσεν υπέρ πί-
στεως καί πατρίδος; Πρώτον έν αυτή θύμα έπεσεν δ οικουμενικός
εκείνος πατριάρχης, τού οποίου την εικόνα εστησεν ή ευλαβής ευγνω­
μοσύνη τής παρούσης γενεάς παρά τά προπύλαια τού εθνικού Πανε­
πιστημίου ώς οίακονόμον καί φρουρόν πάσης πνευματικής τού έθνους έπι-
δόσεως. Ό Γρηγόριος Ε' ειχεν άμα μεν την καρτερίαν τού μάρτυρος,
άμα δε την τού κυβερνήτου δεξιότητα, καί όσον περί τά έσχατα τής
ζωής έμαραίνετο έν αύτφ ή τής διανοίας δύναμις καί ή τού σώμα­
τος ρώμη, επί τοσούτον έκρατύνετο ή ύπέρ τού ολου έθνους άφοσίωσις.
Συναθλητής αυτού εγένετο δ εκ Πελοπόννησου ώςαύτως καταγόμενος
μέγας Δέρκων, όςτις γεννηθείς ϊνα άγ*/) στρατόν μάλλον ή ειρηνικόν
τής εκκλησίας ποίμνιον, έτελεύτησεν έπαξίως τής ηρωικής φύσεως,
άφού διά των προφητικών αυτού απειλών έσεισε τήν ψυχήν καί αυτού
τού Μαχμούτη Β \ Ή πώς νά λησμονήσω τον Ά δριανουπολίτην
Κύριλλον, όςτις πεφυκώς ούχί προς δυςχερών πραγμάτων διεξαγω ­
γήν, αλλά προς τήν άνετον τής Μούσης λατρείαν, ήχθη ούδέν ήττον
ώς άρνίον επί τήν σφαγήν ; ή πώς τοσούτους άλλους τής ήγιασμ,ένης
εκείνης χορείας μάρτυρας ;

Ούδ’ ε"χω ανάγκην νά προςθέσω ότι όσα δήποτε καί άν ύπήρξαν

 504 Πάντβς οι πατριάρχαι παρέμειναν πιστοί εις τα πάτρια.

τά άμαρτήματα πολλών εκ των πατριάρχων, ούδείς όμως έξ αυτών,

ούδείς ώλίσθητε περί την ακριβή του πατρίου δόγματος καί των υπά­
των εθνικών συμφερόντων τήρησιν. Συνέβη μέν εις ενα, υπό πολλών
καί ποικίλων πειρασμών έξιυθούμενον, νά πλησιάσν) εις τό χείλος του
κρημνού· καί ούτος όμως άμα κατιδών τό βάραθρον εις ο έκινδύνευε
• νά έμπέστ), εγκαίρως ώπισθοδρόμησε καί άπήλλαξε τό έθνος καί την
εκκλησίαν αύτου από τοιαύτης κηλϊδος. Ό Αθανάσιος Γ ', b επικα­
λούμενος ΙΙατελλάριος, ήτο Θεσσαλονίκης μεν επίσκοπος, έφημίζετο
δέ ώς φιλόσοφος καί φιλόλογος καί ποιητής καί ίεροκήρυξ. "Οτε έπα-
τριάρχησε τό πρώτον, τψ 1 6 3 3 , ήκμαζεν έν Κωνσταντινουπόλει η
μεταξύ καθολικισμού καί προτεσταντισμού ά μιλλα περί την της ελ­
ληνικής εκκλησίας προςοικείωσιν. Κ αί οί μέν περί τον Λούκαριν έπη-
ρείδοντο επί τών πρέσβεων των διαμαρτυρομένων δυνάμεων, ό δε Α ­
θανάσιος Γ ’ και πολλοί έτεροι συν αύτφ επεζητουν την προστασίαν
τών άντιπροςώπων τού καθολικισρ,ού. Ούτε τών καθολικών ούτε τών
διαμαρτυρομένων τά συμφέροντα ήδύναντο νά ταύτισθώσιν έντελώς
μετά τών εθνικών ημών συμφερόντων· οί μέν έπεδίωκον την ύποδού-
λωσιν της ανατολικής εκκλησίας εις τον αρχιερέα τής ’Ρώμης, οί δέ
έπόθουν την ύπό τής εκκλησίας ταύτης παραδοχήν τών νέων τής δια-
μαρτυρήσεως δογμάτων. Καί καθώς συμβαίνει ότε ιθαγενείς μερίδες
επικαλούνται την τών ξένων προστασίαν, οί ήμέτεροι ήναγκάζοντο νά
έπαγγέλλω νται, έν λόγοις τουλάχιστον, παραχωρήσεις τινάς επ ιτή­
δειας νά ύπεκκαύσωσι τον ζήλον τού προστάτου. Έλάβομεν ήδη α­
φορμήν νά ύποδείξωμεν τάς ύπονοίας τάς ώς πρός τούτο έγερθείσας
κατά τού Λουκάρεως, άλλα συγχρόνως περιήλθομεν είς τό συμπέ­
ρασμα οτι, καί άν είπε τ ι τό διφορούμενον ή έγραψεν, ούδέν όμως έ*
πραξε τό προςβάλλον τάς θεμελιώδεις τής έκκλησίας ημών άρχάς.
Δυςτυχώς δεν δυνάμεθα νά βεβαιώσωμεν απολύτως τό αυτό περί τού
Αθανασίου Γ '. Έξωσθείς τό πρώτον έκ τού οικουμενικού θρόνου ύπό
τών αντιπάλων μετά 40 μόνον ημερών πατριαρχίαν, κατέφυγεν είς
Αγκώνα καί έγραψε πρός τον πάπαν, παρακαλών, ί'να, παραγενόμενος
είς 'Ρώμην, εχγ παρ’ αύτφ τον τίτλον τού Κωνσταντινουπόλεως πα-
τριάρχου. " θ 'α ν όμως έ'λαβεν είς άπάντησιν οτι καί καρδινάλιος ε-
σται παρά τώ άκριρ άρχιερεΐ, έπέχων παρ' αύτω τον 73 τόπον τής
καρδιναλικής χορείας, άρκεϊ νά νπογράψη τον bpov τής Λατινικής
άΐστεως, άπεδειλίασεν ό δυςτυχής Πατελλάριος καί φυγών έξ Ά γκ ώ *
 'Η εκκλησία ήριέλησε τον έξελληνισμδν των αλλόγλωσσων. 505

νος άνεπιστρεπτεί, άπήλθεν εις Μ ολδοβλαχίαν, άφ* ής επανήλθε μ ετ ’

ού πολύ είς Κωνσταντινούπολή καί κατώρθωσε πάλιν διά της τών ’Ιη­
σουιτών προστασίας νά δια δεχθήέκ δευτέρου τον Κύριλλον τω 1 6 3 4 .
Κατηγορηθείς τότε αύθις επί λατινισμω έξωρίσθη τω 1 6 3 5 είς ’Ρώ­
μην. Μετά έκκαίδεκα δ ’ έτη, τω 1 6 5 1 , επέτυχε το τρίτον διά της
αυτής προστασίας νά πατριαρχήση, αλλά, μη γενόμενος δεκτός υπό
τού άλλου κλήρου ήναγκάσθη νά παραιτηθή μετά 15 ημέρας και εκ-
τοτε δεν άνεφάνη πλέον επί τής σκηνής. Ή επί τής πρώτης πατριαρ­
χίας αυτού αποδημία είς Ιτ α λ ία ν καί ή πρότασις ήν υπέβαλε προς
τον αρχιερέα τής 'Ρώμης τού νά εδρεύση παρ’ αύτω ώς πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως, είναι ή μόνη ώρισμένη πράξις ή παρ’ αυτού
κατά τής ήμετέρας εκκλησίας γενομένη. ’Αλλά μ ετ ’ ολίγον άποποιη-
θείς νά ύπογράψη τον όρον τής λατινικής πίστεως, άπέδειξεν ότι ούδ’
αυτός προηρείτο νά προβή μέχρι προδοσίας.

Έάν όμως οί κατά τούς χρόνους εκείνους λειτουργοί τής εκκλησίας

ημών άντέστησαν έκ διαλειμμάτω ν είς τάς επιθέσεις τής αλλοθρήσκου
κυριαρχίας, έάν έπεμεληθησαν έστιν ότε τής τού έθνους παιδεύσεως
καί άν ουδέποτε περί τό δόγμα έπλημμέλησαν, ανάγκη νά δμολογή-
σωμεν ότι δεν ώφελήθησαν άπογρώντως προς τό συμφέρον τού ελ λ η ­
νισμού έκ τού όλως έξαιρετικού αξιώματος, όπερ ώς έκ τών περιστά­
σεων έκτήσατο h πατριαρχικός θρόνος έν τή χριστιανική ’Ανατολή.
Δεν θέλορ.εν έπανέλθει ένταύθα είς τό άναμφισβήτητον γεγονός, ότι
πολλοί τών εκκλησιαστικών ημών αρχόντων ίδία ις χερσ-ί καθήρεσαν
τά ποικίλα καί σπουδαία προνόμια όσα δ κατακτητής άπένειμ,εν είς
το πατριαρχείου. Πώς όμως ν’ άρνηθώμ,εν Οτι ή αρχή αυτή, καί όπως
κατήντησεν έν τή 16, 17, καί 18 έκατονταετηρίδι, ήδύνατο ετι νά
προςενέγκη είς τον Ε λληνισμόν υπηρεσίας περί ών δυςτυχώς δεν έπε-
μελήθη οσον εδει ; Ό πατριάρχης, όσον καί άν έξηυτελίσθη τό ά.-
ξίωμα αύτού, όσον καί άν περιωρίσθησαν τά έπιτραπέντα αυτό) έκ
πρώτης αφετηρίας προνόμια, δ ιετέλ ει πάντοτε έκκλησιαστικός καί έν
μέρει πολιτικός αρχών όλων έν γένει τών ορθοδόξων χριστιανών τού
όσμανικού κράτους, ού μόνον δηλα δή τών Ε λλήνω ν, αλλά καί τών
Βουλγάρων καί τών Σέρβων καί τών ’Αλβανών καί τών ’Αρμενίων.
Αυτός διώριζεν αμέσως μεν τούς ανώτερους τής έκκλησίας λειτουργούς,
εμμέσως δέ διά τών άνωτέρων τούς υποδεεστέρους μέχρι τών έφημε*
506 *Η εκκλησία ήμέλησε τον εξελλήνισαν των άλλογλοδσσιυν.

ρίων τής έσχατης κωμ,οπόλεως καί του εσχάτου χωρίου. Αύτός είχε την
,ύπερτάτην έποπτείαν τής διαχειρίσεως όλων των εκκλησιαστικών και
:,τών μοναστηριακών κτημάτων καί τής των μ.οναστηρίων διοικήσεως'
αυτός ήτο ό ύπέρτατος δικαστής τών περί γάμ.ων διαφορών καί όλων έν
γένει των δικών οσας έχοντες προς άλλήλους οί χριστιανοί δεν καθυπέ-
βαλλονεις το όσμ,ανικόν δικαστήριον* αυτός ήτο τελευταίον δ υπέρτατος
άντιπρόςωπος καί εγγυητής αύτολν παρά τή Υ ψ η λ ή Πύλη, ήτις τού­
του ένεκα σπανιώτατα ήρνεΐτο νά συντελή εις παν δ,τι ούτος ένόμι-
ζεν επιτήδειον νά ενίσχυση καί νά συντηρήση την προς το κράτος πί-
στιν αυτών. Ε ίχε λοιπόν πολλούς καί ώς επί το πλεΐστον ακαταμάχη­
τους τρόπους έπιδράσεως επί τού ποικιλοφύλου αύτού ποιμνίου. Ποιον
δέ ήτο τό κεφαλαιώδες εθνικόν συμφέρον ύπέρ ού ιυφειλε νά μεταχει-
ρισθή τήν πανοπλίαν ταύτην, δεν εχομεν χρείαν νά ύπομνήσωμεν διά
μ,ακρών εις "Ελληνας άναγνώστας. Το κεφαλαιούδες τούτο καθήκον ήτο
ή κραταίωσις τού Ε λληνισμού διά τήςδιαδόσεως τής ελληνικής γλώσ-
σης εις τάς διαφόρους έκείνας φυλάς' ούδ* ήτο το πράγμα δυςκατόρθωτον.
Αί φυλαί έκειναι, ει καί ετερογενείς καί έτερόφωνοι, διετέλουν όμως
τότε συντεταγμέναι εις έν όλον σώμ,α μετά τών Ελλήνω ν, διότι κοινήν
είχον τήν ύπερτάτην εκκλησιαστικήν αρχήν καί κοινόν τής πολιτικής
δουλείας ·τό ατύχημα. Ώς σώμα εν έλογίζοντο καί ύπό αυτής τής όσ-
μανικής κυβερνήσεως, ήτις άπεκάλει άπαντας αδιακρίτως 'Ρωμαίους.
Ουδέποτε δέ ούδ’ επί τής μεγίστης ακμής τής μεσαιωνικής ημών μοναρ-
γ ίας έπεκράτησεν έν τή Α να τολή τοσαύτη ένότης καί δμοφροσύνη μεταξύ
,τών διαφόρων χριστιανικών φυλών όσον επί τουρκοκρατίας. Το πνεύμα
τής ιδίας φυλετικής ύπάρξεως, όπερ προέκυψεν εις μέσον παρά τισιν
εξ αυτών έν τοΐς καθ’ ημάς χρόνοις, υπήρξε τωόντι ίσχυρότατον κατά
τον μέσον αιώνα, οι δέ ήμ.έτεροι, πολλάκις μεν κατώρθωσαν τότε νά
καθυποτάξωσι τάς φυλάς εκείνας, αείποτε όμως άπήντησαν προςκόμ-
ματα δυςυπέρβλητα εις τον έξελληνισμον αύτών. Ά λ λ ’ at φυλετικαί
αύται διακρίσεις ή έξέλιπον ή κατεσιγάσθησαν επί τής τουρκοκρατίας.
Αί πολυμήχανοι τής παπικής έδρας ένέργειαι μόλις ήδυνήθησαν νά
προςοικειωθιύσιν εύαρίθμ,ους τινάς σχετικώς Αρμενίους καί Αλβανούς'
πάντες δέ οί λοιποί χριστιανοί τής ’Ανατολής διετέλεσαν πιστοί εις
τον οίκουμ,ενικον θρόνον καί ουδέποτε έφαντάσθησαν νά άντιπράξωση
εις τήν αρχήν καί εις τάς διατάξεις αύτού. Όπόσον άγογγύστως; αυτοί
οί Βούλγαροι ύπετάσσοντο εις τό οίκουμ,ενικον πατριαρχείον μ,αρτυρει-
 Γραμματείς τών Ουρών. Γραμματείς του βασιλέως. 507

ται εκ της προθυμίας μεθ* ής αί αυτοκέφαλοι κρχιεπισκοπαί ’Αχριδών

καί ΙΙεκίου ύπέκυψαν είς την δικαιοδοσίαν της μεγάλης εκκλησίας επί
της πρώτης πατριαρχίας του Σαμουήλ Α', 1764 — 1768* οπόσον δέ
ευχαρίστως καί ή Υ ψ η λ ή Πύλη έ'βλεπεν έπεκτεινομένην την δικαιο­
δοσίαν ταύτην δηλούται έκ τής ευκολίας μεθ’ ής συνήνεσεν εις την
προκειμένην συγ^ώνευσιν. Ούδέν λοιπον δυςυπέρβλητον κώλυμα είχε
νά απάντηση το πατριαρ^εΐον εις τον διά τής εκκλησίας καί τής εθνι­
κής παιδεύσεως έ'ελληνίσμον τών βορειότερων εκείνων τού όσμανικοι
κράτους χωρών. Το πράγμ,α ήτο ου μόνον απαραίτητον, άλλα καί ευ
κολον, ή δε ευκολία αύτη διήρκεσεν επί 4 0 0 περίπου ε’τη. Δεν λέγο^
αεν οτι το πατριαρχεΐον ούδαμώς ένόησε την εντολήν αυτού ταύτην.
αλλά βεβαίως δεν έπέμεινεν άποχρώντως καί έπιτηδείω ς εις την εκ-
πλήρωσιν αυτής, ώςτε καθ’ ήν στιγμήν προ τινων ενιαυτών ύψωσε πά­
λιν την κεφαλήν ή φυλετική διαίρεσις, οί έτερόφωνοι Βούλγαροι εύρέ-
θησαν πολυαριθμότατοι μεν επέκεινα τού Αίμου, ούκ εύάριθμ,οι δε καί
εις τήν βορειοτέραν Θράκην καί είς την βορειοτέραν Μακεδονίαν. Τούτο
δέ είναι ο μέγιστος ενλεγχος ον δικαιούμεθα ν’ απευθύνουμεν κατά τού
πατριαρχείου άπο τής άλώσεως μ,έχρι τών τελευταίων χρόνων. Το
καθ’ ήμ.άς ήθέλομεν άνεχθή άπαντα τά λοιπά αυτού άμαρτήμα τα ,
τήν θυσίαν τών προνομίων, τον έξευτελισμόν, τήν φιλοχρημ,ατίαν, εάν
έφρόντιζε νά υπηρέτηση το μ,έγιστον τών συμφερόντων εκείνων τού
Ελληνισμού, άφού είχε προς τούτο καί δύναμιν καί καιρόν. ’Α λλά
οφείλομ.εν νά όμολογήσωμ.εν οτι τήν περί τούτου εύθύνην αυτού μερί­
ζονται, κατά τάς δύο πρώτας εκατονταετηρίδας, οί πολιτικοί τού
έθνους άρχοντες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'.

Όργάνωσις τού νέου £λληνιομού. Γ ρ α μ μ α τικ ο ί. "Αρχοντες. Μεγάλοι

Δ ιερ μ η ν είς. ’Ηγεμόνες Βλαχίας καί Μ ολδαυιας.

ίΐρος τούς άρχοντας δεν άνέλαβεν h κατακτητής οιας προς τον κλήρον
όυριομ,ένας ύπογρεώσεις. Είδομ,εν ότι διά διακηρύξεως έπηγγείλατο είς
τούς Ιίελοποννησίους ασυλίαν, ασφάλειαν καί πλεονεκτήματα πλειότερα
τών ο^α πρότερον άπελάμβανον διά δέ τών λέζεων τούτων, καίάνύπο-
508 Γραμματείς των Αυρών. Γραμματείς του βασιλέιυς.

τεθτΐ οτι είχον σπουδαιότητά τινα, δεν έκανονίζετο ρητώς δτι-θέλουσι

διατηρήσει το αξίωμα δπερ είχον άλλοτε εν τη, πολιτεία. Ά λ λ * ή ά-
γάγκη ύπεχρέωσε τον Μωάμεθ Β' νά μ,εταχειρισθη, πολλούς των Ε λ ­
λήνων εις την διαχείρισιν των πραγμάτων τού κράτους. Εξαιρέσει
τού στρατιωτικού οργανισμού δςτις ητο ίδιον αυτών εργον, ο: όσμανί-
δαι ηναγκάσθησαν, διά την εντελή αυτών περί την πολιτικήν διοίκη-
σΐν αδεξιότητα καί αμάθειαν, νά συνεχίσωσιν εν πολλοις την προτέ-
ραν διοίκησιν, επί τούτω δέ έδέησε νά καταφύγιοσιν εις την έμ.πειρίαν
καί την έπ ιτηδειότητα τών κατακτηθέντων.
Ή ποΑιτιχη της Κύ)ΥσταγτΐΥουπόΛεως ιστορία, βέβαιοι οτι «κό-
πτοντες καί χαράκια ποιούντες διά ξύλων ηρίθμουν, ως έ'τι, ώς λέγε­
τα ι, φαίνονται εν τοις ταμιείοις, δπου οί θησαυροί αυτών. Λέγουσιδέ
τά ξύλα ταύτα, άπερ ηρίθμουν καί αντί αριθμητικής είχον καί λογα­
ριασμού, ώς καί νύν ετι οι αρτοποιοί αυτών χρώνται καί άλλοι ’Αγα­
ρηνών, ραυάσια ήτοι λογαριαστήριον.» Έν άλλαις λέξεσι μετεχειρί-
ζοντο εις το δημόσιόν αυτών λογιστικόν τά ξύλα τά καλούμενα σύμ-
βο.Ιογ καί εγχοτάς^ δ ι’ ών δεν ητο δυνατόν νά τηρηθτι σπουδαία τις
ακρίβεια περί τον χειρισμόν τών πολλών εκατομμυρίων δσα είςηο-
■ χοντο εις τό δημόσιον ταμ.εΐον καί έξηρχοντο έξ αυτού. "Οθεν έξ
ανάγκης μοτεχειρίζοντο εις τό άνώτερον τούλάχιστον λογιστικόν
τούς περί τά τοιαύτα ειδήμονας "Ελληνας. Τούτο λέγει ρητώς
ο Χαλκοκονδύλης, οτε όμιλεί περί τού τρόπου καθ’ ον διωργα-
νώθη ή διοίκησις επί τού Μωάμεθ Β'. «Μ ετά τούτους μ,έν τοι (τούς
ηγεμ,όνας τών θυρών ήτοι τούς άνωτάτους συμ,βούλους τού κράτους)
έστίν ό γραμματευς, άγχιτάτω ιδρυμένος ές τούτους, καί τούς λογι-
σμ.ού; ύποδεχόμ.ενος ύπό τών ές τάς προςόδους καί είςπράξεις τετα γ­
μένων, καί τού φόρου. Καί ούτος μεν άπολογίζεταί τε προςόδους καί
ές τούς ηγεμόνας τε καί αυτόν βασιλέα αναφέρει’ άλλοι δε γραμ­
μ α τείς ές τάς γραφάς τε καί έπιτάγματα τού βασιλέως.» Ή δέ προ-
μνημονευθεισα π ο ίιτ ιχ η ιστορία εξηγεί όποιοι τινες ησαν οί γραμμο-
τεΐς ούτοι, παριστώσα τον Μωάμ.εθ IV περιεστοιχισμένον ύπο «φίλων
καί γραμματικώ ν χριστιανών» οί'τινες «έδιοίκουν πάσαν την βασι­
λεία ν.» Δυςτυχώς δεν περιεσώθησαν πολλά τών όνομ.άτων τών γραμ­
ματικών τούτων· άλλ* ό αύτός Χαλκοκονδύλης αναφέρει ένα τόν
Καταβοληνόν, ον ρητώς ονομάζει «γραμματέα τών θυρών.» Καί ό
.1
 Γραμματείς τών Ουρών. Γραμματείς του βασιλέως. 509

Κριτόβουλος μνημονεύει ετέρου, τού υιού τού Καταβοληνού τούτου1,ό-

νόματι Θωμά, ον άποκαλει ούτος «γραμματέα τού βασιλέω ς.»
Ού μόνον δε εις τήν οικονομικήν ύπηρεσίαν μετεχειρίζοντο τούς "Ε λ ­
ληνας, άλλα καί εις την διπλω ματικήν, ιδίως εις τάς προς τούς εύ-
ρωπαίους ηγεμόνας σχέσεις και διαπραγματεύσεις, αυτοί όντες τότε,
ώ; έκ της ανατροφής καί αυτής της γλώσσης αύτών, ετι όλιγώτερον
περί τά τοιαύτα επιτήδειοι. "Ο τι δε καί αυτήν την ελληνικήν γλώσ­
σαν επί πολΰν γρόνον μετεχειρίζοντο έν ταΐς συνθήκαις καί ταις διπλω-
ματικαΐς άλληλογραφίαις, μ,αρτυρειται ύπό πολλών ιστορικών τής ε­
ποχής εκείνης μνημείων. Έ τ ι προ τής άλώσεως οί άλλοι μουσουλμά­
νοι τής μικράς ’Ασίας ηγεμόνες συνέτασσον ελληνιστί τάς διαπραγ­
ματεύσεις καί συνθήκας αύτών προς τούς χριστιανούς δυνάστας τής
Ανατολής. Ό Γάλλος Μασλατρή έν τή παρ’ αυτού συνταχθείση ιστο­
ρία τ ή ; Κύπρου, έδημοσίευσε το κείμενον συνθήκης συνομολογηΟείσης
τω 1450 μεταξύ τού βασιλέως τής Κύπρου Ίωάννου Β' καί τού άμιρά
τού Καντηλόρου Λουφτούμπεϋ, ής ή άρχή έχει ούτως· «Ε ις το ονομα
τού Θεού. Εις τούς αυν', σερ,πτεμβρίου ζ \ Αύτό ε*νεν ή αρχή τής αγά­
πης μέσα εις τον ύψηλότατον καί δικαιότατον Τζονάν ρήγαν τής Κύ­
πρου καί τού εύγενικωτάτου καί ευτυχισμένου Λουφτούμπεϋ, άμιράν
καί αφέντην τού Καντηλόρου- από τήν ’ποιαν αγάπην έγίνετον, έτε-
λειώθην εις τήν τάξιν καί μανιέραν τοιαύτην.» Αί δε τελευτα ία ι του
κειμένου τούτου λέξεις έχουσιν ώς εξής· «Κ α ί ετζαι τό όμοσασιν.» Καί
ταύτα μέν έγράφοντο έν τή κυπριακή διαλέκτω άτε προς τον βασιλέα
τής Κύπρου συνομολογούμενα. Έ κ δ έ τών διπλωρ,ατικών εγγράφων, τά
όποια ανάγονται εις τήν τών όσμανιδών ιστορίαν καί έγένοντο μ.έν μετά
τήν άλωσιν, έγράφησαν δε εις γλώσσαν ούχί βεβαίως καθαρεύουσαν,
< τ /

πάντως όμως ηττον οπωςουν παραμεμορφωμενην, ο ημετερος Σπυρί­

δων Ζαμπέλιος έδημοσίευσε πρό τριακονταετίας περίπου έν τω 6 τόμω
τής Πανδώρας (σελ. 5 6 3 καί έπ.) δέκα. Τό πρώτον τών εγγράφων
τούτων είναι ή κύρωσις τής συνθήκης ήν, κατά τό οσμανικόν κείμενον,
συνωμολόγησαν «έν Άδριανουπόλει, άπό Ιησού τού ύμετέρου προφή-
του γεννήσεως, α.υπβ' (1 4 8 5 ) καί έτος τού ημών προφήτου ωπζ' (8 8 7 )
έν μην! όκτωβρίω ιη ', ό φρά Πέτρος Δαιωμβουσών, Θεού χά ριτι μέ-
γας μαίστωρ καί αύθέντης -'Ρόδου, καί ο μέγας αύθέντης καί μέγας
άμηράς σουλτάν Παγςαζή Χάν, υιός τού μεγάλου αύθεντός τού Μεχ-
μέτ Χ ά ν.» Τά δε λοιπά έννέα είναι έπιστολαί άνταλλαγεΐσαι μεταξύ
510 Οί κατά τάς δύο πρυ>τας εκατονταετηρίδες άρχοντες.

τού σουλτάνου Β α για ζή τ καί τού μαγίστρου τής 'Ρόδου (D’ Aubus-
SOll) περί τής αυτής συνθήκης, χπασαι δέ ώς καί ή συνθήκη, είναι
συντεταγμέναι εις τήν ελληνικήν την σφοδρά παρεφθαρμένην ελληνι­
κήν των χρόνων έ/.είνων γλώσσαν. ’Αλλά και αρχαιότερα τούτων σώ­
ζονται πολλά έγγραφα άνταλλαγέντα άπό τής 17 Ιανουάριου 14* 9
μέχρι τού απριλίου 1481 μεταξύ τής ένετικής κυβερνήσεως καί τού
Μωάμεθ Β ’, τά όποια άπαντα γεγραρ-υ.ενα πρωτοτύπως έν τή ελλη­
νική γλώσση έδημοσιεύθησαν έν τή συλλογή τού Μίκλοσυτζ καί του
Μύλλερ (τόμ. Γ' σελ. 2 9 5 καί 3 0 6 ). Έ κ πάντων δέ τούτων καθίστα­
τα ι πρόδηλον ότι άνεώχθη ευθύς έξ αρ/ής εις τούς επιφανέστερους καί
ίκανωτέρους των ήμετερών στάδιον ένεργείας ευρύ, όπερ διατρέχοντες
ήδύναντο συγχρόνως νά άποβώσι χρησιμώτατοι εις τά ποικίλα εθνικά
συμφέροντα.

Δυςτυχώς επί ρ.ακρον χρόνον δέν ώφελήθησαν έκ τών επιτηδείων

τούτων περιστάσεων, διά ποικίλους λόγους, καί ιδίως διότι συνέβη
ώς προς τούς πολιτικούς ημών άνδρας, ό,τι καί ώς προς τούς εκκλη­
σιαστικούς* οι ίκανώτεροι καί αυτοί οί επιφανέστεροι, έκτος ελάχιστων
εξαιρέσεων, κπεδήμησαν, ωςτε τά πράγματα περιήλθον επί δύο εκα­
τονταετηρίδας εις χειρας ανθρώπων μετριωτάτων καί άφιλοτίρ.ων. Ό
γάλλος Αακροά, όςτις διατελέσας περί τά μέσα τής έπτακαιδεκάτης
έκατονταετηρίδος γραμματεύς τής έν Κωνσταντινουπόλει γαλλικής
πρεσβείας, έδημοσίευσε βραδύτερον βιβλιάριόν τι περί τών έν Τουρκία
χριστιανικών έκκλησιών καί έθνών, άξιοι ότι έξ όλων τών επί τής άλιύ-
σεως έπιφανών οικογενειών δεν περιεσώθησαν είμή τέσσαρες καίμόναι,
οί Καντακουζηνοί, οί Παλαιολόγοι, οί Άσάναι καί οί 'Ρ ά λλα ι. Προς-
τίθησι δέ οτι καί αυτοί ούτοι δυςκόλως ήδύναντο νά άποδείξωσι
τήν γνησιότητα τής καταγωγής αυτών καί οτι οί πλεΐστοι έξ αυτών
ήναγκάσθησαν νά μετέρχωνται προς συντήρησιν αύτών ποικίλα κοι­
νότατα βιομηχανικά έργα. Εύλόγως δέ διστάζει ί Λακροά περί τής
γνησιότητος τής καταγωγής αύτών, διότι ο Έ γ γ ε λ έν τή ιστορία
τής ΊΡαγούζης βέβαιοι κατά μαρτυρίαν αξίαν πίστεως οτι ή πόλις
αύτη έφιλοξένησεν ού μόνον τούς Κομνηνούς καί τούς Λασκάρεις,
αλλά καί τούς Παλαιολόγους καί τούς Καντακουζηνούς. Όπωςδή-
ποτε έν ταΐς πληροφορίαις τάς οποίας περί τών χρόνων τούτων έχο-
μεν έκ τών τεσσάρων προαναφερθέντων οϊκων τής Κωνσταντινουπό-
 Οί κατά τάς δύο πρώτας εκατονταετηρίδες άρχοντες. 511

λεως, οί μόνοι μετασχόντες κατά το μάλλον και ήττον των δημο­

σίων πραγμάτων είναι οί Ιναντακουζηνοί καί οί ΓΙαλαιολόγΟι, έξαι-
ρέτως δε οί Καντακουζηνοί. Πάντες οί λοιποί οί όπωςούν προέχοντες
κνήκουσιν εις ετερα καί νεοφανή γένη. Λέγοντες δέ δτι μετεΐχον των
δημοσίων πραγμάτων, έννοούμεν, ως προς την 15 καί την 16 εκα­
τονταετηρίδα, κυρίως τά εκκλησιαστικά πράγματα.. Τωόντι αυτοί
κατεΐχον τά πλείστα των αξιωμάτων της πατριαρχικής αυλής οίον
τό του μεγάλου λογοθέτου, τό τοϋ μεγάλου σκευοφύλακας, τό τού
μεγάλου χαρτοφύλακος καί άλλα τοιαύτα, καλούμενοι μέν κληρικοί,
όντες δέ πράγματι λαϊκοί εκ των επιφανέστερων της πρωτευούσης
οικογενειών* αυτοί ηγον καί εφερον τά των πατριάρχων καί τού πα­
τριαρχείου, Ιδίως παντοδύναμοι οντες περί την εκλογήν καί την κα-
θαίρεσιν τού ανώτατου της εκκλησίας άρχοντος καί μεταχειριζόμενοι
η την δύναμιν αύτών ενίοτε μέν επί κοινώ άγαθφ, ώς επί το πλειστον
όμως προς το ίδιον συμφέρον. Της δε οσμανικης κυβερνήσεως δεν με-
τείχον ειμή ώς ύποδεέστεροι ύπάλληλοι καλούμενοι απλώς γραμμα­
?- τικοί καί συγκαταλεγόμενοι μάλλον μεταξύ τών ακολούθων τών οσμα-
νιδών μεγιστάνων η κοινόν τ ι προς τούτους εχοντες. Έάν δέ μετεωρί-

is ζοντο ενίοτε εις ύψηλοτέραν τινά .κοινωνικήν μάλλον η πολιτικήν

περιωπήν, δεν διετηρούντο έν αυτή ειμη διά δωροδοκιών καί έφρόν-
1
τιζον μάλλον περί τών ιδίων η περί τών εθνικών αναγκών. Εις τών
ολίγων κατ’ εκείνο τού χρόνου αρχόντων δσοι έφάνησαν αληθώς χρή­
σιμοι εις το χριστιανικόν γένος, ύπήρξεν ό αρχών Ξενάκης, δ άκμά-
σας επί Σ ελή μ Α' καί επί τής δευτέρας πατριαρχίας τού Ίερεμίου Α'.
Ο Ξενάκης μαθών διά τών φιλικών σχέσεων τάς οποίας είχε μετά
τινων άνωτέρων τού κράτους λειτουργών, την ύπο τού Σ ελ ή μ Α' μελε-
τηθείσαν καθαίρεσιν όλων τών χριστιανικών εκκλησιών, εσπευσε νά
ειδοποίηση περί τούτου τον πατριάρχην καί άπήλθε μ ετ ’ αυτού προς
τον μέγαν βεζύρην καί συνετέλεσεν ούκ ολίγον εις την ανατροπήν τού
ολέθριου βουλεύματος. *Α λλ’ ο Ξενάκης εις ουδέ να τών προαναφερ-
θέντων ιστορικών οίκων άνήκεν. Έ τερο ι δε επίσημοι και ισχυροί εν
τή 16 έκατονταετηρίδι άρχοντες άναφέρονται* δ μέγας χαρτοφύλαξ
’Αλέξανδρος δ απο Τηράς, δ ρ.έγας Λογοθέτης Ιέραξ, δ Μ ιχαήλ Γ α -
βράς καί δ ’Αντώνιος Καντακουζηνος, έξ ών, τού τελευταίου εξαιρού­
μενου, οί λοιποί φαίνονται άνήκοντες εις νεωστί προαχθέντας οίκους

/
512 Βίος καί πολιτεία του Μιχαήλ Καντακουζγ,νου.

Όνορ,αστότατος καί πλουσιώτατος κατά την αυτήν εκατονταετη­

ρίδα υπήρξε ν ό Μ ιχαήλ Καντακουζηνός, του οποίου δεν γινώβκομεν
τον βαθμόν τής μετά του προαναφερθέντος 'Αντωνίου συγγένειας. Διε-
τέλεσε δέ φίλος στενός του περιωνύμου μεγάλου βεζύρου Σόκολη τοϋ
άκμάσαντος μεν περί τά τέλη τοϋ Σουλεϊμάν Α' καί δ ι’ δλης τής βα­
σιλείας τοϋ Σ ελή μ Β*, θανατωθέντος δέ επί των πρώτων ενιαυτών
τοϋ Μουράτ Γ' τω 1 519. Έν τούτοίς καίτοι πολλήν εχων οικειότητα
προς τον παντοδύναμον τοϋτον άνδρα, καίτοι έπορεύετο έφιππος άνά
μέσον των οδών τής Κωνσταντινουπόλειυς μετά οκτώ μεν τσοχαδα-
ραίων, πολλών δέ προπορευομένων γενιτσάρων, δέν ήξιώθη άλλης δη­
μοσίας λειτουργίας είμή τής τοϋ άνωτέρου εφόρου των άλικων τής
Ά γχ ιά λο υ καί τής τού άρχιγούναρη τής σουλτανικής αυλής. 'Α ντί­
ζηλος δέ ών ώς εικός των τότε Παλαιολόγων, έκτήσατο μέν περιου­
σίαν μεγάλην δ ι' ο καί έπεκαλεΐτο μεγας πραγματευτης, καί δύνα-
μιν δέ ου μικράν, προεκάλεσεν δμως την οργήν ετέρων μεγάλων πα­
σάδων καί επί τέλους έθανατώθη καί έδημεύθη περί το έν καί ήμισυ
έτος προ τού προστάτου αυτού. Ά λ λ ' ινα λάβωσιν οί άναγνώσται
ημών εννοιάν τινα περί τού κοινωνικού αξιώματος δπερ είχεν έν τή
πολιτεία 6 Μ ιχαήλ Καντακουζηνός καί κρίνωσιν εκ τούτου πώς ειχον
έν γένει τότε τά κατά τούς "Ελληνας άρχοντας, θέλομεν εκθέσει εν­
ταύθα τά περί αύτοϋ ούχί δπως ξηρώς ιστορούνται υπό τοϋ Χάμμερ
έν τω Α' τόμω (σελ. 46 καί έπ.), άλλα μετά τών λεπτομερειών δσας
αναφέρει 6 Καισάριος Δαπόντες καί έν αυτή τούτου τή γλώσσγ,, ήτις
θέλει φανή εις τον σημερινόν "Ελληνα ουδέν ήττον περίεργος ή τά δι*
αυτής ιστορούμενα γεγονότα. Ό Δαπόντες όμιλήσας περί τών απογό­
νων τού Μ ιχαήλ Καντακουζηνού καί προς τοις άλλοις περί τού υιού
του Ίωάννου, έπιφέοει- «Αύτός δέ είχε πατέρα τον τσελεπή Μ ιχαήλ
τον Καντακουζηνόν, τον πλουσιώτατον τούτος έκατοικούσεν εις την
Ά γχ ία λο ν, τά δέ τζιφ τιλίκια καί ύποστατικά του έφθαναν έως εις
τον Δούναβιν, καί τινες άγάδες τζιράκια έδικά του έγιναν καί βεζύ-
ριδες* από τούς οποίους ένας άφού έφθασε καί έγινε βεζύρης, ύπήγεν
6 Μ ιχάλης νά τον άνταμώσν) καί νά τον βυγχαρή, έμβαίνοντας δέ
μέσα εις τον όδά (ύπού έ'τυχε νά εύρεθή b ιμάμης τοϋ βασιλέως), τον
ειπεν ό βεζύρης— καλώς ήλθες, Μ ιχάλ-τζελεπή, κάνωντας καί σχήμα
πώς σαλεύει από τον τόπον του. Μετά δέ τήν άντάμωσιν, άφού εύγή-
κεν εξω ό Μ ιχάλης, είπεν b ιμάμης εις τον βεζύρη* δέν αρμόζει, έφέν-
 Βιος καί πολιτεία του Μιχαήλ Καντακουζηνου. 513

Δηρ., εις την υψηλότητα σου, ώντας επίτροπος του βασιλέως, νά ειπγ^ς
ένα κίάβουρα, τζελεπη. Τούτος b λόγος έκακοφάνη τον επίτροπον*
τίποτες όρ,ως Δεν άποκρίθηκεν· ώντας Δέ πάρουν ό χασνεΔάρης του β ε­
ζύρη, εύγηκεν ευθύς καί είπε τον Μ ιχάλη τά λόγια τού ίρ.άρ.η, κα ί
ότι έβαρυφάνηκαν τον βεζύρη. Είπε S i ο Μ ιχάλης— ύπαγε καί είπε
τον βεζύρη, άν r,vat ορισμός του, να κάρ,ω εγώ αυτόν τον ίρ,άρ,η, νά
pi είπή καί αυτός έρ,προστά του τζελεπη. Ό βεζύρης τό έκαρ.ε χά ζι,
καί— ρ.ακάρ νά τό κάρ.7), τού είπεν. Ευθύς ό Μ ιχάλης λοιπόν έπήγεν
εις τό σπήτι τού ίρ,άρ,η, ηύρε τον κεχαγιά, καί λέγει του,— Δός ρ.οι
κατάστιχο, πόσο βούτυρο ό εφένΔης τον χρόνον έξοΔιάζει εις τό ρ,ουτ-
πάκι του, πόσα ξύλα, πόσο ρ.έλι, πόσο κηρί καί πόσο κριθάρι εις τό
αχούρι του, Διά νά τού τά προςφέρω όλα αυτά από λόγου [χου* καί
είπε τον έφένΔη^ ότι εγώ εΐρ.αι ο Μ ιχάλης εκείνος, οπού ρ,έ είΔεν εις
τον βεζυραζέρ,η. ‘ΈΔωκεν ό κεχαγιάς τό κατάστιχου, καί τό βράΔυ,
όταν ήλθεν ό εφένΔης, τού είπε την ύπόθεσιν ό Δέ Μ ιχάλης την Δευ­
τέραν ήρ,έραν έστειλε καράβι ρ.έ τά είρηρ,ένα πράγματα, είτα ύπήγε
καί αυτός εις τον ίρ.άρ.η· b Δέ ίρ,άρ,ης τον έπροσηκώθη, καί τον λέγει,
«καλώς ήλθες, Μ ιχάλ τζελεπ η*» καί εις τό λακιρΔί απάνω πολλαΐς
φοραΐς έπολυπλασίαζε τό τζελεπη, λέγωντάς του καί άλλα έγκώ(χια.
Εύγαίνωντας S i άπ* έΔώ 6 Μ ιχάλης, υπάγει ευθύς εις τό Πασακαπί,
ευρίσκει τον χασνεΔάρη, καί τού λέγει, όταν ό ίρ,άρ,ης D S r { εις τον
βεζύρη νά. ρ,έ στείλη,ς λόγον. Μίαν ήρ.έοαν λοιπόν έλθών πάλιν ο ίρ,ά-
ρ.ης, έρ,ηνύθη ό Μ ιχάλης καί ήλθε. Έρ,βαίνοώντας Δε εις τον βεζύρη,
καθώς τον είΔεν ό ίρ.άρ.ης, πριν νά τον είπή b βεζύρης λόγον, ήρχισε
ρ,εγαλοφιύνως νά τού λέγν;— καλώς ήλθε , Μ ιχάλ τζελεπη ! καλώς
ήλθες, Μ ιχάλ τζελεπη ! Δύο καί τρεις φοραΐς· άρχισε Δέ καί νά τον
έπαινέστ; εις τον βεζύρη, λέγωντάς πώς είναι άξιος, καί πώς τέτοιοι
άνθρωποι είναι χρειαζόρ^ενοε εις την βασιλείαν, καί άλλα τοιαύτα* ό
Δέ βεζύρης έχαρ.ογελούσεν. 'Αφού Δέ εύγηκεν έξω ό ίρ.άρ.ης, λέγει ο
βεζύρης τον Μ ιχάλη, τ ί τον έκαρ.ες, καί είπε τζελεπη, και τόσα έγ-
κώρ.ια ; Κ αί τού έΔιηγήθη την ύπόθεσιν· τότε b βεζυραζέρ,η,ς τού λ έ­
γει, «γ ια σεϊτάν συν, γ?ά σεϊτάν όγλούσυν.» (ή Διάβολος είσαι ή Δια-
βολόπαιΔο). ’Από τότε έπεκράτησεν ο λόγος, καί λέγονται οί Καντα-
κουζηνοί «σεϊτάν όγλούΔες.» Τούτον τον Μ ιχάλη ο'ντα τοιούτον πε-
ριβόητον καί ύπέρπλουτον άνθρωπον, τον έΔιάβαλαν εις τον βασιλέα
όν<ρ κινούρ,ενοι, πώς φαντάζεται νά γίνν) βασιλεύς, καί έστειλεή ο
(ε λ λ . ιχ τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υα ο υ ΤΟΜ. η .) 33
514 Βίος καί πολιτεία του Μιχαήλ Καντακουζηνού.

βασιλεύς καπιτζήμπαση, και επήρε το κεφάλι του, και δλην την πε­
ριουσίαν του, και δσα δεν έμπόρεσαν τότε νά τά πάρουν εις Πόλιν
διά τό πολύ πλήθος, τά έπούλησαν εις "Αδριανούπολιν εις το παζάρι*
ώντας δε παρά πολλά πράγματα, έπουλήθηκαν τόσον φτηνά, όπου
άπόμεινε παροικία και λέγετα ι, όταν άγοράσγ) τινάς πράγμα φτηνό,
« άνθρωπε, αυτό από τό μεζάτι τού σειτάν όγλού τό αγόρασες ;»
Ταύτα περί τού Μ ιχαήλ Καντακουζηνού ό Καισάριος Δαπόντες,
εις ά ολίγα τινά θέλοροεν προςθέσει εκ τής τού Χάμμερ άφηγήσεως
περί τε τής γενομένης κατά τού άνδρός κατηγορίας άκριβέστερον καί
περί τής περιουσίας αυτού. Κατά τον Γερμανόν ιστοριογράφον b Καν-
τακουζηνός δεν κατηγορήθη ότι έφαντάζετο νά γίνν βασιλεύς, όπερ
εντελώς τωόντι άπίθανον, ά λ λ ’ οτι έγένετο παραίτιος πολλών εν Μολ-
δαυια ταραχών καί οτι έγκαθιδρύσας τούς δύο αδελφούς, Πέτρον καί
"Αλέξανδρον, ώς ηγεμόνας Μολδαυιας καί βλα χία ς, έπήγαγε την προ
μικρού τότε συμβάσαν εν Μολδαυια τροπήν τών γενιτσάρων. Προς
κατασκευήν τών πολυτελών μεγάρων άπερ ειχεν εγείρει εις Ά γχία λο ν
διάγων εν αύτοίς βίον ηγεμονικόν καί επί τής πύλης τών όποιων άπηγ-
χονίσθη, ό Καντακουζηνός έδαπάνησεν 2 0 ,0 0 0 φλωρίων, άτινα ήθε-
λον σήμερον ισοδύναμε! προς εν καί ήμισυ περίπου έκατομμύριον δραχ­
μών, αλλα δε τόσα εύρε παρ’ αύτω εις χρήματα ό σταλείς προς έκτέ-
λεσιν τής θανατικής τού σουλτάνου άποφάσεως αρχιθαλαμηπόλος Ά -
λήμπεϋς. Τον δέ οίκτρόν θάνατον τού Μ ιχαήλ Καντακουζηνού άπε-
μνημόνευσεν εν τών σωζομένων άρχαιοτέρων δημοτικών ασμάτων, όπερ
εύρών ό Φωριέλ έν χειρογράφω τής Παρισινής βιβλιοθήκης άνατρέχον-
τ ι προδήλως εις την 16 εκατονταετηρίδα, πρώτος έν τή συλλογή
αυτού έδημοσίευσε. Τό ασμα είναι άξιομνημόνευτον ου μόνον ώς άρ-
χαιότατον, καθό συνταχθέν βεβαίως άμα μετά τό γεγονός, άλλα καί
δ ιό τι, εί καί δεν έχει δλην τήν φαντασίαν καί δλον τό αίσθημα τών
κλεφτικών, δεν στερείται δμως καθ’ ολοκληρίαν τών προτερημάτων
τούτων* ώςτε έάν ήναι αληθής ή πιθανή τού Φωριέλ εικασία οτι έποιή-
θη έν Κωνσταντινουπόλει, ύποδεικνύει οτι και αυτή ή βασιλεύουσα
δεν ύπήρξε μέχρι τινός αμέτοχος τού φρονήματος τό όποιον έπνεεν εις
τά δρη τής ’Ελλάδος, καί τοσαύτα παρήγαγεν αριστουργήματα δημώ­
δους ποιήσεως. *Α λλ’ έπανερχόμεθα εις τον Μ ιχαήλ Καντακουζηνόν.
Δ ιά τού θανάτου αυτού δεν έξέλιπεν ό τών Καντακουζηνών οικος. *0
υιός τού Μ ιχαήλ Ιωάννης, ή καθώς τον λέγει ό χρονογράφος, Γιαννά-
 Οί ήμέτεροι δεν προήγοντο κ?.τ* άρχάς είς ανώτερα αξιώματα. 515

κης Καντακουζηνός, διετέλεσεν άντιπρόςωπος εν Κωνσταντινουπόλει

(καπικεχαγιας) του τότε ήγεμόνος Μ ι/ά λβοδα , οίστρον λαβών τέλος,
διότι, άποστατησαντος του Μ ιχάλβοδα, ό σουλτάνος διέταζε νά περία-
γάγωσι τον Γιαννάκην μετά πάση; ατιμίας διά μέσης της αγοράς
και έπειτα νά τον άποκεφαλίσωσιν 6 δέ μέγας βεζύρης, όςτις ητο φί­
λος τοΰ Γιαννάκη τον είπεν, οτι δύναται νά σωθτ) εάν τουρκεύσ·/), καί
εκείνος ίδών τά στενά έτούρκευσε διορισθείς κιουτζούκ δεφτερδάρης.
Ό δέ του Γιαννάκη υιός Κωνσταντίνος, διατελέσας μέγας ποστέλνικος
έν ταϊς ήγεμονίκις, έθανατώθη υπό τοΰ ήγεμόνος της Βλαχίας Γρηγόρ
Γκίκα βόδα* καί ό τοΰ Κωνσταντίνου υιός Σερμπάν βόδας προεχείρί-
σθη αύθέντης Βλαχίας.

Έ ζ όλων όμως τούτων των γεγονότων συνάγεται ότι οί αρχοντι­

κοί εκείνοι οίκοι της Κωνσταντινουπόλεως κατά τάς δύο πρώτα: από
τ*?,ς κατακτήσεως εκατονταετηρίδας άπέβαινον μέν ένίοτε πλούσιοι και
ενίοτε ισχυροί, δεν μετείχον ομ,οκ αμέσως της των όσμανικών πραγ­
μάτων διοικησεως, καί τό πολύ επραττον τά πολιτικά έν ταΐς ηγε-
μονίαις, των όποιων έκ διαλειμμάτω ν άνελάμβανον ενκτοτε καί την
ύπερτάτην αρχήν Δεν ώφεληθησαν δέ έξ αρχής όσον εκ της ανάγκης
τών όσμανιδών ήδύναντο, ίνα προα/θώσιν εις άςιώμ,ατα ανώτερα τοΰ
άπλοΰ γραμμαζιχον' καί αύτην δέ ταύτην την ευτελή λειτουργίαν,
μετ* ολίγον άπέβαλον, ιδίως ένεκα της άμαθείας αύτών, ώς προείπο-
μεν. Ή αμάθεια αυτή έκδηλοΰται έκ τών σωζομένων κειμένων τών
τοσοΰτον άθλίως ελληνιστί συντεταγμένιυν συνθηκών. Δεν άρνούμεθα
ότι συνετέλεσαν εις την αποτυχίαν τών ημετέρων καί άλλα α ίτια .
Προϊόντος τοΰ χρόνου οί όσμανίδαι έκτήσαντο χροιάν τινα δ ιο ικ η τι­
κής καί διπλωρ.ατικης πρωτοπειρίας, ης πρότερον ολως έστεροΰντο*
καί αύτην την γλώσσαν αύτών προς τάς νέας τοΰ κράτους άνάγκας
μέχρι τινός διέπλασαν, ίσως δέ καί δυςπιστίαν τινά ηρχισαν νά' τρέ-
φωσι προς τούς ημετέρους. "Οθεν δι' όλους αυτούς τούς λόγους, μ ε τ ’
ου πολύ όσάκις είχον χρείαν άνδρών είδότων ξένας γλώσσας, προετί-
μησαν νά μεταχειριζω νται αρνησίθρησκους Γερμανούς, Ούγγρους, Πο­
λωνούς, Ιταλούς καί άλλους. Ό πρώτος ύπο της ιστορία; άναφερόμ,ενος
άρ/ιδιερμηνεύς είναι b σούμπασης Ά λ η ς . οςτις άδηλον άν ητο έκ γενε­
τής μωαμεθανός η αρνησίθρησκος, διετέλεσε δέ άρχιδιερμ.ηνευς τω 1 5 0 2 ,
ήτοι βασιλεύοντος είςέτι τοΰ Β α για ζη τ Β '· καί άποσταλείς ύπο τοΰ
33*
516 Αίτια των έν τή 17 έκατονταετηρίδι γενομένων μεταρρυθμίσεων^

σουλτάνου εις Έ νετίαν έκόμισεν αυτόθι τά της συνομολογηθείσης τότε

ειρήνης έγγραφα εις τουρκικήν καί ελληνικήν γλώσσαν συντεταγμένα,
εξ ου δηλούται ότι είχε μέν αρχίσει ήδη νά γίνεται χρήσις τής τουρ­
κικής, άλλ* έξηκολούθουν ετι οί όσμανίδαι νά μεταχειρίζωνται καί
τήν ελληνικήν. ΒραΜυτερόν όμως, επειδή οί διερμηνείς κατήντησαν
όλοι ξένοι, εννοείται ότε έπαυσαν συγχρόνως τά διπλω ματικά έγγρα­
φα νά γράφωνται εις τήν ελληνικήν. Περί τά μέσα τής έκατονταε-
τηρίδος ταύτης επί Μουράτ Γ' διερμηνείς τής Πύλης ήσαν b Πολω­
νός Ίβραχήμ, 6 Βαυαρός Μαχμούτ, ό Ούγγρος Μουράτ, ό Γερμανός
Ά λήμπ εϋς. Ε π ε ιδ ή δε ήθελεν είναι οχληρόν νά καταλέξωμεν ενταύθα
όλων των τοιούτων τά ονόματα, άρκούμεθα νά έπαναλάβωμεν τήν ύπό
τού Χάμμερ γενομένην βεβαίωσιν (τομ. Γ' σελ. 6 1 3 ) OTt οι πλεΐστοι
των διερμηνέων ήσαν κα τ’ εκείνο τού χρόνου ξένοι αρνησίθρησκοι.

Α λ λ ά από των μέσων τής επομένης έκατονταετηρίδος τά πράγμα­

τα μετέβαλον όψιν. Είδομεν οτι μέχρι των χρόνων τούτων οί όσμανί-
δαι έκυβέρνων συστηματικώς διά τής βίας, τής καταπιέσεως καί τού
τακτικού έξισλαμισμού των ύπηκόων χριστιανών. Έ κ το τε όμως ήρ-
χισαν νά αίσθάνωνται τά ολέθρια τής τοιαύτης διοικήσεως αποτελέ­
σματα. Οί χριστιανοί άδιακόπως έστασίαζον καί προθύμως πάντοτε
* μετειχον όλων μεν τών επαναστάσεων όσαι ύπεκινούντο εκ τής Δύ-
σεως έν ταΐς χώραις ταύταις, όλων δέ τών πολέμων όσους αί δυτικαί
δυνάμεις διεξήγον κατά τής όσμανικής κυριαρχίας, όπερ κατέστη
τόσψ μάλλον επικίνδυνον όσω ή όσμανική δύναμις άπέβαινεν όσημέ-
pat άσθενεστέρα. Είχε μεν προςλάβει προ καιρού εις τήν υπηρεσίαν
αύτής τούς άρματωλούς, ήτοι τό ένοπλον τού έθνους μέρος, ά λλ’ έόυς-
πίστει πάντοτε προς αυτούς, τόσω μάλλον, όσω τό πλήθος τών ορε­
σιβίων μαχητώ ν έπολλαπλασιάζετο όσημέραι διά τήν άδιάκοπον κα-
τάθλιψιν τών ύπηκόων. "Οθεν ή Υ ψ η λ ή Πύλη ένόησε τήν ανάγκην νά
πολιτευθή έπιεικέστερον καί προς αυτούς τούς υπηκόους, καί ου μόνον
έπιεικέστερον νά πολιτευθή, αλλά έν φ πρότερον ήνοιγεν εις αυτούς
άπαντα τά στάδια επί τω όρφ όμως τού έξισλαμισμού, έκτοτε άπε-
φάσισε νά επιτρέψε αύτοΐς πλεονεκτήματά τινα καί άνευ τού όρου
τούτου, πλεονεκτήματα ούχί βεβαίως τοσαύτα καί τοιαύτα όσα ήσαν
τά εις τούς άρνησιθρήσκους χορηγούμενα, ούδέν ήττον όμως λόγου
άξια καθ* έαυτά. Τό νέον τούτο κυβερνητικόν σύστημα ύπήρξε κυρίως
 Αίτια τών εν τή 17 έκατονταετηρίδι γενομένων μεταρρυθμίσεων. 517

έ'ργον τών Κιουπριλιδών δεν διετυπώθη 8ε S ix πράξεως μεάς, άλλά

S ix σειράς πράξεων ακτίνες άπασαι σχεδόν άπεφασίσθησαν καί έξετε-
λέσθησαν ύπό του μεγάλου εκείνου βεζυρικού ο’ίκου, οςπς, ών χριστια­
νικής καταγωγής, εδωκεν εις το κράτος πέντε ύπάτους κυβερνήτας,
άπό του 1656 μ.έχρι του 1 7 1 0 . Τότε κατηργήθη τό παιδομάζωμα,
τό δε γενιτσαρικόν σώμα ήρχισε νά στρατολογήται εκ τών ίδιων τέ­
κνων τών γενιτσάρων. Εΐδομεν ότι εις την κατάργησιν του τακτικού
καί βίαιου εκείνου έξισλαμισμού συνετέλεσεν ούκ ολίγον καί ο φθόνος
τών έκ γενετής μωαμεθανών κατά τής λαμπράς τύγης ής ήξιούντο οί
χριστιανόπαιδες· ά λλ’ ο φθόνος ούτος ύπήρχεν ανέκαθεν, ουδέ ήθελεν
άρκέσει ινα έπαγάγγ) την μεταβολήν του τρόπου τής στρατολογίας
τών γενιτσάρων, εάν αυτή δεν ύπηγορεύετο υπό γενικωτέρωνκαί άνω-
τέρων του κράτους συμφερόντων. Έ κ το τε δεν έπαυσαν μέν περιερχόμε-
νοι έκ διαλειμμάτω ν εις τάς ύπάτους άρχάς μ,ωαμεθανοί έκ γενετής
χριστιανοί όντες, άλλά κατά μικρόν επεσεν εις αχρησίαν τό πολιτικόν
αξίωμα, ότι ούδείς δύναται νά άναβή εις τάς άρχάς έκείνας ο μη γεν­
νηθείς χριστιανός* άπόδειξις S i τούτου έ'στω αυτός τών Κιουπριλιδών
ό οικος έκ τού όποιου πολλοί άλληλοδιαδόχως άνεδείχθησαν μεγάλοι
βεζύραι. Τότε b καλός κάγαθός Μουσταφά Κιουπριλής ίπ έδειξε προ
πάντων την προς την ήμετέραν έκκλησίαν έπιείκειαν, ής έλάβομεν ήδη
άφορμήν νά μνημονεύσωμεν άνωτέρω (σ. 5 0 0 ) Τότε εζήτησεν ούτος
νά μετριάσν) όπωςούν έν γένει την καταπίεσιν τών χριστιανών διά
τού πρώτου η ζά ιιι, όζεό ϊτ, 81 ου οί διοικηταί τών έπαρχιών δίετά -
γθησαν ρητώς νά φείδωνται τών άθ7νίων τούτων ύπηκόων καί νά μή
άπαιτώσι παρ’ αυτών φόρον άλλον είμη τον κεφαλικόν, ήτοι τό χα-
ράτζι. Έ π ί τής κατακτήσεως αυτός ήν ο μόνος έπιβληθείς εις τούς
χριστιανούς φόρος, μέτριος ών κα τ’ άρχάς· βραδύτερον όμως ου μόνον
έξωγκώθη, άλλά προςετέθησαν εις αυτόν καί πολλοί άλλοι, βαρύτα­
τοι όντες καθ’ εαυτούς τε καί ως έκ τών καταχρήσεων τής είςπράξεως.
Νυν δε ή κυβέρνησις ύπέσχετο ότι δεν θέλει είςπράττει παρά τών
χριστιανών ύπηκόων είμη μόνον τον κεφαλικόν πάλιν φόρον, καί διή -
ρεσεν αυτούς έπί τούτιρ εις τρεις τάξεις, έξ ών ή μέν πρώτη έπλή-
ρωνε 4 φλωρία κατά κεφαλήν, ή δε δεύτερα 2 καί ή τρίτη 1 . Τελευ-
ταΐον οι Έ λληνες έγένοντο δεκτοί ως χριστιανοί εις τινα άξιώματα
τού κράτους, καί ιδίως εις τό τού μεγάλου διερμηνέως άξίωμ,α* επε­
τράπη δέ αύτοΐς σχεδόν άποκλειστικώς ή κυβέρνησις τών δύο Παρι*
518 Αίτια των εν τη 17 εκατονταετηρίδι γενοΐ-tevojv (υ.5ταρρυ<)υ.ίσεων.

στρίων ήγερ,ονιών, ήτις προηγουρ.ένως κατείχετο συνηθέστερον υπό

εντοπίων αρχόντων λόγος ρ,άλιστα πολύς έγένετο νά άνατεθή καί ή
Πελοπόννησος εις χριστιανούς ήγερόνας. Καί τούτο ρέν δεν έξετελέ —
σθη, επετράπη δρως η της Μάνης διοίκησις εις εγχώριον άργοντα.
Ήναγκάσθησαν λοιπόν οί όσρ.ανίδαι, ό>ς εκ των νέων περιστάσεων
εις άς εύρέθησαν, νά καλέσωσιν αύθις τούς 'Έλληνας εις τά πράγρατα,
ούχί πλέον ώς αρνησίθρησκους, άλλ* ώς "Ελληνας Είναι ορως πρόδη­
λον δτι άν έν τη 17 έκατονταετηρίδι οί ήρέτεροι είγον την άράθειαν
καί την ανικανότητα των άνδρών οσοι, ρ ετά τή ν άποδηρίαν όλων των
λογίων καί των πλείστων ευπατριδών, έρειναν έν τη Α νατολή κατά
την 15, ήθελε συρβή πάλιν, δ,τι συνέβη τότε, δεν ήθελον δηλαδή δυ-
νηθή νά ώφεληθώσιν άπο τό άνοιχθέν αύτοΐς νέον στάδιον. Ευτυχώς
έν Κωνσταντινουπόλει ρέν είχον αρχίσει, από τού τέλους της 16 έκα-
τονταετηρίδος, νά προκύπτωσι ζώπυρά, τινα παιδείας, ιδίως δ ι’ Ε λ ­
λήνων γεννηθέντων καί άνατρκφέντων έν ταις ύπο τής Ένετίας κατε-
χορ.έναις χώραις, ρ ετ’ ου πολύ δε παρήχθη καθ’ άπαν τό ε"θνος ρέγα
τ ι σύστηρα διανοητικής άναπτύξεως* εκ δέ τής συνδρορής τών αισίων
τούτο)ν περιστάσεων έρορφώθησαν παρ’ ήρ.ιν νέαι γενεαί ανθρώπων
εύπαιδεύτων καί επιτηδείω ν, οιτινες κατώρθωσαν νά γίνωσι τοσούτον
αναγκαίοι εις την όσρ,ανικήν κυβέρνησιν ώςτε έκτοτε καί ρέχρι τής
τελευταίας έπαναστάσεως ύπεσκέλισαν πάντας τούς ξένους.
Περί τά ρ,έσα τής 17 έκατονταετηρίδος ύπήρχον έν Κωνσταντινου-
πόλει, παρεκτός τών τεσσάρων οικογενειών τάς οποίας προανεφέρορεν
ώς άρχαιοτέρας τής κατακτήσεως, καί άλλαι πολλαί επιφανείς λογι-
ζόρ-εναι, α ιτ ίε ς , έγκατασταθεισαι έν τή βασιλευούση είτε αρέσω;
ρετά την άλωσιν είτε βοαδύτερον. άπέβησαν πλουσιώτεραι καί έπι-
σηρότεραι τών Παλαιολόγων, τών Καντακουζηνών, τών Άσανών καί
τών ’Ραλλών. Κατά τον Λακροά αί οίκογένειαι αύται κατήγοντο έκ
Τραπεζούντος, έκ τής άλλης ρ.ικράς Α σίας, έκ Χίου, Κρήτης, ’Ρό­
δου, Κύπρου καί έκ Πελοποννήσου καί Θεσσαλίας* αί δέ όνοραστότε-
ραι αυτών ήσαν οί ΊΡοσσέτοι, οί Δ ιπ λοβατάτζαι, οί Μαυροκορδάτοι,
οί Βλαστοί, οί Σούτσοι, οί Μαυρουδεϊς, οί ΊΡαρ,ανΤάναι. Έν τούτοΐΛ
δ,τι έλάβορεν ήδη άφορρήν νά παρατηρήσωρ,εν ώς προς τά αρχαία
εκείνα τέσσαρα γένη, έφαρρόζεται καί εις ταύτα τά νεοφανή* ρέχρι
τών γρόνων τούτων πάντες οί όπωςούν προέχοντες "Ελληνες τής Κων­
σταντινουπόλεως οί όνορ.αστί άναφερόρ,ενοι, ουδέ εις τά νεοφανή ταύτα
 *0 πρώτος ρώγας διερρ,ηνευς Παναγιώτης Νικουσης. 519

γένη άνήκουσιν άλλ* εις έτερα. Αυτός 6 περί τα μέσα της εκατον-
ταετηρίδος έκείνης μέγας λογοθέτης τής Μεγάλης έκκλησιας Τζε-
λεπή Κωνσταντίνος Γουλιανός ούδέν φαίνεται ώς εκ του ονοματος
εχων κοινόν πρός τινα των προαναφερθέντων οίκων* ώςαύτως και δ
μ ετ’ ού πολύ έτερος μέγας λογοθέτης Καρυοφύλλης* και αυτός ο εν
τή 18 έκατονταετηρίδι άκμάσας μέγας λογοθέτης ιατρός Μ ιχαλα-
χης Μαμορας. To δέ παραδοξότερον αυτός δ πρώτος Ε λλην δ ανα-
δειχθείς μέγας διερμηνεύς Παναγιώτης Νικούσης, ητο των οιχων εκεί­
νων άλλότριος. Οί Μαυροκορδάτοι δέν ήκμασαν είμή βραδύτερον, xat
έτι βραδύτερον οί Σούτζοι, εξ ών δ ’Αλέξανδρος μόλις τω 1 7 4 1 εγε-
νετο μέγας γαρτοφύλαξ, συγχρόνως μετά τού μεγάλου σκευοφυλακος
Μ ιχαλάκη 'Ροσσέτου. Οί S i Μουρούζαι, Ύ ψ ηλά ντα ι, Μαυρογένεις,
Καρατζάδες, Κ α λλιμ ά γα ι, καί άν ύποτεθή δτι τινές εξ αυτών ησαν
εγκατεστημένοι έν ττ, βασιλευούση άπδ τής 17 έκατονταετηρίδος ή
καί πρότερον, ουδόλως όμως άναφέρονται έν τω καταλόγωτού Λακροά.

Ό πρώτος γενόμενος μέγας διερμηνεύς Παναγιώτης Νικουσης ή Ν ι-

κούσιος, συνήθως S i άπλώς Παναγιώτης ή και Παναγιωτάκης φερό-
μενος, έγεννήθη έν Βυζαντίω, τφ 1 6 1 3 . έκ γονέων άσημων. *0 πατήρ
αυτού ήτο γούναρης, διδάσκαλος δέ αυτού διετέλεσεν δ Μελέτιος Συ-
ρΐγος, είς τών τότε λογιωτέρων Ελλήνω ν, όςτις προχειρισθεις ύπο τού
Κυρίλλου τού Λουκώρεως ιεροκήρυξ τής Μεγάλης έκκλησιας, έδίδασκε
συγχρόνως παρ’ αυτή άναδείξας μαθητάς, παρεκτδς τού Παναγιω-
τάκη, καί άλλους πολλούς ένδιαφόροις άξιώμασι διαπρέψαντας. Παρά
τω καλφ κάγαθφ Μ ελετίω λοιπόν έσπούδασεν δ Παναγιωτάκης τήν
ελληνικήν* παρ’ άλλοις δέ διδασκάλοις τήν περσικήν, τήν αραβικήν
καί τήν τουρκικήν. Μεθ’ ο άπελθών είς Παταύιον έδιδάχθη αυτόθι
τήν λατινικήν, τήν Ιταλικήν, τά μαθηματικά καί τήν αστρονομίαν.
Έάν μάλιστα πιστεύσωμεν τον Καισάριον Δαπόντε, διά τής συστά-
σεως τού αυτού Μελετίου, έγένετο «δραγομάνος τού έλτσί τών Ν εμ-
τσών,» όπερ έστί διερμηνεύς τού πρέσβεως τής γερμανικής αυτοκρατο­
ρίας. Τωόντι κατ’ άρχάς ώς τοιούτος αναφαίνεται δ άνήρ, δπωςδήποτε
δέ καί άν είςήλθεν είς τδ στάδιον τούτο, βέβαιον είναι ότι διέτρεξεν
αυτό λαμπρώς. Πρώτον μνημονεύεται ύπο τής ιστορίας ώς διερμηνεύς
τής αυστριακής πρεσβείας τω 1 6 4 9 επί πρέσβεως τού Σ μ ίτ , ού έλάβο*
μεν ήδη αφορμήν νά μνηρ,ονεύσωμεν (σελ. 493 τού παρόντος τόμου).

I
520 Ό -πρώτος μέγας διερμηνεύς Παναγιώτης Νικούσης.

Κ α τ ' εκείνο του χρόνου διερμηνείς της Υ ψ η λή ς Πύλης ησαν ο Ούγ­

γρος Σουλφικάρ καί ύ ΙΙολο^νός αρνησίθρησκος Βωβόφσκης, Άποφασι-
σθείσης δέ τότε της αποστολής ρ.ωαμεθανού πρέσβεως εις Βιέννην, λό­
γος πολύς έγένετο περί της άξιώσεως ήν είχεν ο σουλτάνος νά προς-
αγορεύγ), εν τοΐς διαπιστευτηρίοις γράρ,ρ,ασι, τον αύτοκράτορα είς το
ενικόν πρόσωπον, διά τού συ. Ό ΓΙαναγιωτάκης ήγωνίσθη πολύ νά
ρ.εταβάλν) την προςαγόρευσιν ταύτην είς πληθυντικόν αριθμόν, ά λλ’
ά πέτυχε, διότι οι Τούρκοι παρετήρησαν οτι αφού ο σουλτάνος ύρ,ιλε*
περί εαυτού ένικώς εγώ, δέν ήδύνατο νά άποτείνη, τον λόγον προς τον
αύτοκράτορα πληθυντικώς. Ώςαύτως δέν κατώρθωσε νά πείσγ, τήν
όσρ,ανικήν διπλω ματίαν νά άπονείμη είς τον αύτοκράτορα τον τ ί­
τλον τού βασιλέως της Ουγγαρίας. *Αλλά καίτοι άπέτυχε περί
τάς δύο ταύτας τυπικάς διαπραγματεύσεις, τοσαύται ησαν αί υπη­
ρεσία ι αύτού ως πρός τά ούσιωδέστερα των πραγμάτων, ώςτε η αύ-
στριακη πρεσβεία δεν επαυσεν επιζητούσα την συνδρομήν αύτού επί
2 0 περίπου εντη. Καί τή αλήθεια θαυμαστή πρέπει νά ύποθέσωμεν ότι
ήτο ή έπιτηδειότης τού άνδρός, διότι ενώ ήτο πρώτος διερμηνεύς τής
αύστριακής πρεσβείας, προςελήφθη μ ετ’ ολίγον καί ως διερμηνεύς τής
Υ ψ η λ ή ς Πύλης καί επί πολλά έτη έξεπλήοωσεν εκ παραλλήλου τάς
δύο λειτουργίας. Τά συμφέροντα των δύο δυνάμεων δεν έταυτίζοντο
πάντοτε, πολλού γε δει* καί όμως ό Παναγιώτης διεξήγαγε τήν αμ­
φίβιον ταύτην ύπηρεσίαν είς τρόπον αείποτε προκαλέσαντα τήν επ ι­
δοκιμασίαν καί τήν αμοιβήν έκατέρου των δύο έντολέων. Τό δέ
έτι εί δυνατόν παραδοξότερον, προςελήφθη είς τήν όσμανικήν ύπηρε­
σίαν ύπό τού αρχηγέτου των Κιουπριλιδών Μ εχμέτ Κιουπριλή, περιω-
νύμ,ου μέν διά τήν σύνεσιν μεθ’ ής άνεδείχθη ανορθωτής τού σφόδρα
τότε έκλελυμένου όσμανικού κράτους, διαβοήτου δέ διά τήν άδυςώπη-
τον αγριότητα δ ι’ ής έτιμώρει πάντας τούς καταχραστάς. Ό Μ εχμέτ
Κιουπριλής οςτις δεν έφείσθη τού αίματος των ομοθρήσκων, όσάκις ενό-
μιζεν αύτούς ενόχους τής τού κράτους παραλυσίας, κοψας επι τής πεν­
ταετούς αύτού αρχής 30 τούλάγ ιστόν χιλιάδας κεφαλών αυτών, εν­
νοείται οτι δέν ήτο επιεικής πρός τούς ήμετέρους. Αύτός έκρέμασε τον
οικουμενικόν πατριάρχην ΙΊαρθένιον Γ επί τή άπλή ύπονοι^ οτι συνεν­
νοείται μετά τών Καζάκων καί τών Ρώσων κατά τής 1 ψηλής Πύλης*
αύτός έκρέρ,ασε καί τον αρχιεπίσκοπον Πεκίου* αύτός όρ.ως άνέδειξε τον
Νικούσιον πρώτον τής Υ ψ η λ ή ς Πύλης διερμηνέα* καί πριν ή άποθάνη
 Ό πρώτος υ.έγας διερμηνεύς Παναγιώτης Νικούσης. 521

κατά Οκτώβριον του 1661 έσύστησε τον ανίρα εις τον ύ'ιάά'οχόν του
ρ,εγαν βεζύρην, τον υιόν αύτού Ά χρ,έτ Κιουπριλήν, όςτις άναλαβών
τάς ήνίας του κράτους εις ηλικίαν είκοσι και ες ετών και άνα^ειχθείς
ο άζιώτατος τών μεγάλων βεζυρών ριετά τον Σόκολην, ήγώπησεν α εί­
ποτε τον Παναγιωτάκην ώς άό'ελφον και έτίριησεν ώς πατέρα.
’Επί τινα είςέτι χρόνον έζηκολούθησεν ούτος επιτελών την άλλό-
κοτον αύτου <$ιφυή υπηρεσίαν. Τω 1664 επί της {Μεγαλοπρεπούς καί
πολύκροτου πρεσβείας τού κόαητος Βάλτερ Λέσλη, παρέστη ώς πρώ­
τος της τε αυστριακής πρεσβείας καί της Υ ψ η λ ή ς Πύλης ό\ερ(Ληνεύς
καί έ'λαβεν αύτοκρατορικόν βραβειον 2 ,0 0 0 φλωρίων ένεκα της παο’
αυτού προ ενός έτους £ιαπραγ[χατευθείσης μεταξύ Αυστρίας καί Τουρ­
κίας ειρήνης τού Βασβάρ ήτις, λέγει ο Χάριρ-ερ, καίτοι συνωριολογήθη
ρ.ετά την ό'εινήν τών Τούρκων ήτταν περί Saint Gotthard, άπέβη πολύ
έπωφελεστέρα είς τούτους η είς την Αυστρίαν. Τότε ώςαύτως προς-
ήνεγκε τη αυστριακή κυβερνήσει σπουύ'αίαν ύπηρεσίαν είς περίστασιν
{Μαρτυρούσαν όπόσον ρ.έν επισφαλής ήτο ή (Μεταξύ τής αυτοκρατο­
ρίας καί τής Πύλης Οέσις αυτού, όπόσον S i έπιτηά'είως ύ'ιήρχετο άνά
ρ.έσον τών ίύο τούτων σκοπέλων. Ή Ουγγαρία ύ\έκειτο πολερ-ίως
pj»yr;~qr>ir*vyv<

προς την Αυστρίαν καί ήλπιζε πάντοτε είς την προστασίαν τής Τουρ­
κίας. Οί (Μεγιστάνες λοιπόν αυτής ό'ιεβίβασαν τότε είς την Πύλην
προτάσεις τινάς κατά τής αυτοκρατορίας, φροντίσαντες νά φυλάζωσι
(Μυστικόν τό ό\άβηρ.ά των από τον Νικούσιον. Ό S i ρ,αθών ουόεν
ήττον τά. γινόρ.ενα, κατέστησε ρ.έν τό πράγρ.α γνωστόν είς την αυ­
στριακήν κυβέρνησή, κατέπεισε Si ένταύτφ τον ’Αχρ.έτ Κιουπριλήν
νά απόρριψη τάς προτάσεις έκείνας ώς άντιβαινοόσας είς τήν ρ,ετά
τού αύτοκράτορος συνορ,ολογηΟείσαν ειρήνην. Μ ετ’ ολίγον S i ύπηρε-
τησε καί άλλας εύρωπαϊκά.ς έπικρατείας. Έν ετει 1 6 6 6 είςαγαγων
τούς πρέσβεις τής Γενούης καί ίιεξα γα γώ ν τάς διαπραγματεύσεις
αυτών, άντημείφΟη άναγραφείς είς τούς εύπατρίδας τής πολιτείας
ταύτης* συγχρόνως S i έπετύγχανε καί φιρμάνιον ύπέρ τής εμπορίας
τών ύπηκόων τού μεγάλου Κούκος τής Γ1οσκανης. Αλλά περί τα μέσα
τού έτους τούτου άπελΟών είς την επί την Κρήτην στρατείαν μετά
τού μεγάλου βεζύρου Ά χ μ έ τ Κιουπριλή. μ ετέβη ήδη εις την απο­
κλειστικήν τής *Υ ψηλή; Πύλης ύπηρεσίαν. Ο περί τής Κρητης ουτος
πόλεμος μεταξύ Τούρκων και Ενετών ειχεν αρχίσει τφ 1 6 4 4 . Η
πρωτεύουσα αυτής, ό Χάνδαξ, είχεν έν τω δια σ τή μ α τι τούτω πολιορ-
522 Ό -πρώτος αέγας 0ιερ{/.ηνευς Παναγιώτης Νικούσης.

κηθή δίς, καί νυν ήρξατο τρίτος κρίσιμος περί αυτήν άγων υπό αυτού
του Ά χ μ έ τ διεξαγόμενος, δςτις έπέπρωτο νά έπιτύχν) κατά σεπτέμ-
βριον του 1669 την άλωσιν του ισχυρού εκείνου φρουρίου καί ν
άποσπάση ούτω Εριστικώς από τής ένετικής κυριαρχίας την μεγάλην
νήσον ήν εκτοτε κατέχουσιν οί μωαμεθανοί. Παράδοξα τά τής τύχης
παίγνια ! Τάς τελευταίας περί παραδόσεως τού Χάνδακος διαπραγ­
ματεύσεις διεξήγαγον τρεις "Ελληνες, δ μεν Άνάντης καί 6 Σκορ-
δύλης, άνήκοντες άμφότεροι εις γένη κρητικά επιφανή, ώς πληρεξού­
σιοι τού αρχιστρατήγου των Ενετώ ν Μοροζίνη, ώς επίτροπος δέ τού
Ά χ μ έ τ Κιουπριλή 6 Παναγιωτάκης, τού όποιου ή ευγλω ττία, κατά
την δμολογίαν πάντων, διευκόλυνε πολύ την επιτυχίαν των μωαμε­
θανών. Καί πώς μέν περιέστησαν εις την θλιβεράν ταύτην ανάγκην
οί Κρήτες εύπατρίδαι, θέλει καταστή δήλον όταν βραδύτερον είπω-
μεν πλειότερά τινα περί τής κατ’ εκείνο τού χρόνου άλώσεως τής
Κρήτης. Ά λ λ α ίδ ια τί ο Παναγιώτης^Νικούσης συνετέλεσε τοσούτον
εις το νά ύποκύψη ή μεγάλη αυτή νήσος ύπο την όσμανικήν κυριαρ­
χίαν ; Μή θέλωμεν νά άπατώμεθα. Οί έν τή όσμανική υπηρεσία 'Έ λ­
ληνες έφάνησαν μέν πολλάκις χρήσιμοι εις το έθνος, αλλά εις περι­
στάσεις αίτινες ή συνεβιβάζοντο προς τά συμφέροντα τής Υ ψ ηλής
Πύλης, ή ήσαν αδιάφοροι είς αυτήν. Όσάκις όμως προέκειτο περί
σπουδαίων όσμανικών συρ.φερόντων, οί ήριέτεροι ήναγκάζοντο νά ύπη-
ρετώσιν αυτά, διό τι άλλως ούτε ήτο δυνατόν νά διατηρήσωσι τη λι-
κούτον παρά τοΐς άργουσιν άξίωμα επί 150 περίπου έτη.
Κατά τό επιόν τής άλοίσεως τής Κρήτης έτος, έλθόντος είς Κων­
σταντινούπολή τού άγερώχου καί μεγαλοπρεπούς πρέσβεως τής Γ α λ ­
λίας Νοαντέλ, ό Παναγιωτάκης Νικούσιος όςτις ειχεν ήδη προχειρισθτ
πρώτος διερμηνεύς τής ‘Υψηλής Πύλης, διεξήγαγε τάς μεταξύ του
πρέσβεως εκείνου καί τής όσμανικής κυβερνήσεως διαπραγμα-
τεύσεις καί είςήγαγεν αυτόν κατά την έμφάνισίν του ενώπιον τού
σουλτάνου. Ή προςφώνησις τού πρέσβεως διήρκεσεν ύπέρ τό έν τέ­
ταρτον τής ώρας, ά λ λ ’ ό Παναγιωτάκης μετέφρασεν αυτήν πολύ συν-
τομώτερον άποτεινόμενος προς τον μέγαν βεζύρην, δ S i μέγας βεζύ-
ρης περιώρισε πάλιν την προςλαλιάν είς δύο λέξεις τάς όποιας άπέ-
τεινε προς τον σουλτάνον. Έν τψ μέσω δέ τού λαμπρού τούτου στα­
δίου δ μέγας εκείνος διερμηνεύς δεν έλησμόνει την καταγωγήν αυτού
καί έπραξεν υπέρ τών εκκλησιαστικών τουλάχιστον τού έθνους συμ­
 'Ο πρώτος μέγας διεομηνεύς Παναγιώτης Νικούσης. 523

φερόντων ού μόνον μετά τής συνήθους δεξιότητος, ά λ λ ’ έστιν οτε καί

μετά τόλμης ού μικράς. Δίς έσωσεν από τάς χείρας των ετεροδόξων
τούς άγιους τόπους των ’Ιεροσολύμων καί έπροστάτευσε τά επ* αυτών
δικαιώματα τού έθνους· τω μεν 1656 άπο των ’Αρμενίων, τω δε
1 6 7 2 άπο των Δυτικών. Ή δέ Ισχύς των περί τούτου ενεργειών τού
άνδρός άνεφάνη μάλιστα μετά τον θάνατον αυτού. Ή γα λλική κυ-
βέονησις ήριζε περί τού άγιου Τάφου, πρός τε τούς ήμετέρους καί προς
την Αυστρίαν, άξιούσα άμα μέν νά κατισχύση ο καθολικισμός, άμα
δέ δ ι’ αυτής νά φαίνεται κατισχύων. "Οθεν τω 1673 6 Νοαντέλ
ε’πεχείρησε λαρ,πράν μέχρι τού άγιου Τάφου περιοδείαν, ίνα παρα-
στήστ, μέν τόν βασιλέα αυτού Λουδοβίκον ΙΔ ’ ώς προστάτην των
ιερών τόπων, προςοικειωθή δέ διά τής βίας καί τά ύπό των ήμετέ-
ρων κατεχόμενα. Ταύτα μαθών ο οικουμενικός πατριάρχης απέρχεται
πρός τόν σουλτάνον εις Άδριανούπολιν καί εμφανίζει τό χ ά τ ι σερίφ,
όπερ είχεν επιτύχει ύ Παναγίωτάκης υπέρ τού γένους ημών. ’Ε π ί τή
βάσει δέ τούτου έξεδόθη βεράτιον δ ι’ ού άπενεμήθη εις τούς ’Έ λ ­
ληνας ή κατοχή τού άγιου Τάφου, τής Β ηθλεέμ, τών λύχνων, τ α ­
πήτων καί κλειδών, αντί 1000 γροσίων τά οποία κα τ’ έτος ώφειλον
νά πληρώνωσιν εις τό τζαμίον τού σουλτάν Ά γ μ έ τ . Οί Φραγκισκανοί
ινα κατορθώσωσι την άνάκλησιν τού βερατίου τούτου προςέφερον εις
τόν μέγαν βεζύρην 1 0 ,0 0 0 τάλληρα* ά λλ’ b Ά χ μ έ τ Κιουπριλής δ ιέ ­
ταξε νά έκτελεσθώσιν άπαρεγκλίτως τά άποφασισθέντα* καί τιρόντι
τή 25 Ιανουάριου 1676 οί "Ελληνες έγκατεστάθησαν έπισήμως έν τή
κατοχή απάντων τών προαναφερθέντων τόπων. Ταύτα δέ ίστορών b
Χάμμερ επιφωνει τό ακόλουθον συμπέρασρ.α, όπερ λαμπρώς είκονίζει
άπασαν την ίσχύν καί την έπ ιτη δειό τη τα τού εξόχου εκείνου πολι­
τικού άνδρός. α’Ενω, λέγει, b αύτοκράτωρ τής Γερμανίας καί ό βασι­
λεύς τής Γαλλίας έφιλονείκουν πρός άλλήλους παρά τή Ύψη7νή Πύλη
περί τής προστασίας τών αγίων τόπων, έπέτυχον οί "Ελληνες την
τιμήν ταύτην μεταξύ τών δύο εκείνων ρ.αχομένων.»
’Αλλά καί εις άλλην εθνικήν περίστασιν έδειξε θάρρος σύναρ.α καί
θρησκευτικήν έπιστήρ,ην έξαίρετον. Τω 1662 α α τ’ επίσημόν τινα
ημέραν b ίεροκήρυξ τού σουλτάνου Βανλή έφένδης ύπεχρέωσε τόν
Παναγιωτάκην νά συζητήση πρός αυτόν περί τής μωαμεθανικής καί
τής χριστιανικής πιστεως επί παρουσία τού Ά χ μ έ τ Κιουπριλή, τών
δύο καδηασκέριδων καί τού σταρ,πόλ ε’φένδη. Ό Παναγίωτάκης ήθέ-
524 'Ο πρώτος υ.έγας διερμηνεύς Παναγιώτης Νικούσης.

λησε νά άποφύγν) την μονομαχίαν ταύτην, ήτις όσον διανοητική και

άν έφαίνετο ήδύνατο νά λάβγι τέλος αιματηρόν άναγκασθείς όμως
νά ομιλήση, ού μόνον την ορθότητα της Ιδίας πίστεως κατέδειξεν
αλλά καί άποτόμως προςέβαλε την σαθρότητα του όσμανικού δόγ­
ματος, ώςτε μετά ώραν ικανήν ο Ά χ μ έ τ Κιουπριλής διαλύσας την
συνεδρίασιν είπε γελών προς τον ΙΙαναγιωτάκην, ότι άρκούσι τά ρη-
θέντα, αφού τοσούτον έπ ιρ.ένη εις το δόγμα αύτού. Καί όταν δ τα ­
πεινωθείς Βανλή έφένδης άπήτησε παρά του σουλτάνου τον θάνατον
του διερμηνέως λόγω βλασφημίας· «δεν σέ είχα είπεί, άπεκοίθη δ
Μ εχμέτ Δ ', ώς βεβαιούσι, νά μή έρχεσαι εις λόγους θρησκευτικούς
προς τον άπιστον αυτόν ; "Αφες τον εις το έξης ήσυχον, διότι είναι
αναγκαίος εις στήριξιν τού κράτους ημώ ν.» Άπέθανε δέ μόλις εξη­
κοντούτης εξ αποπληξίας, τή 22 σεπτεμβρίου 1 6 7 3 , ένφ διέτριβε
μετά τού μεγάλου βεζύρη εις το περί την Σάξαν στρατόπεδον καί το
σώμα αυτού ταριχευθέν μετεκομίσθη διά βεζυρικής επιταγής καί ένε-
ταφιάσθη διά πάσης μεγαλοπρεπείας έν τή κατά την Χάλκην μονή
τής Θεομήτορος, ήν αυτός είχεν ανοικοδομήσει έκ των έρειπίων καί
πολυειδώς κοσμήσει ιδίοις άναλώμασιν. Έγένετο λοιπόν ή κηδεία
διά θαλάσσης, παρηκολούθησαν δέ αυτήν ού μόνον πάντες οι ομο­
γενείς αλλά καί οι πρέσβεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων καί μέχρι τής
σήμερον σώζεται αυτόθι ό τάφος αυτού, εί καί διά τού χρόνου έξη-
λείφθησαν σχεδόν τό τε έπιτύμβιον καί τά ανάγλυφα κοσμήματα.
ΤΗτο δέ δ Παναγιωτάκης ού μόνον πολιτικός άνήρ διεξιώτατος
αλλά καί έξοχος λόγιος. ”Αν δεν κατέλιπε συγγραφάς πολλάς, άπε-
λάμβανεν όμως έν Εύρώπη ύπόληψιν μείζονα των πολυγραφοτέρων
έκ τών παρ’ ήμΐν κα τ’ εκείνο τού χρόνου πεπαιδευμένων. 'Έν περίπου
έτος μετά τον θάνατόν του δ περιώνυμος Κολβέρτος, δ τού Λουδοβί­
κου ΙΔ' μέγας ύπουργάς, έγραφε προς τον Νοαντέλ ότι ή βιβλιοθήκη
τού πρώην μεγάλου διερμηνέως είναι, καθά έπληροφορήθη, λόγου
αξία καί ενδεχόμενον νά πωληθή* όθεν παρήγγελλε τον πρέσβυν νά
άγοράση διά την έν Παρισίοις βασιλικήν βιβλιοθήκην όσα ήθελον
εύρεθή έν αύτή ή αρχαιότατα χειρόγραφα ή βιβλία ιστορικά περί
’Ανατολής ή έργα συγγραφέων γνωστών μεν έν τή άρχαιότητι αλλά
μή δημοσιευθέντα έ'τι έν Εύρώπν). Περί δέ τής όλης αύτού πολιτείας
συγκεφαλαιοι τήν γνώμην αύτού δ Χάμμερ ώς εξής* «Ζ ημία ουχί
κοινή διά τε τήν Πύλην καί τήν αύτοκρατορική > αύλήν ύπήρξεν δ
 ’Αλέξανδρος. Μαυοοκορδατος, δ ποεσβύτερος. 525

θάνατος του Παναγιώτη Νικούση, άποβιώσαντος εξ αποπληξίας.

Έ πι είκοσι και πέντε έτη , το μέν πρώτον ώς διερμηνεύς της αυτοκρα-
τορικής πρεσβείας, έπειτα συγχρόνως ώς διερμηνεύς της τε Πύλης
καί τής πρεσβείας, τελευταιον δέ άπό τής επί την Κρήτην στρατείας
τού Ά χ μ έτ Κιουπριλή, ώς διερμηνεύς μόνης τής Πύλης, ρ.εγιστας
ύπηρεσίας προςήνεγκε τή [Λεν Πύλη, συντελέσας εις την ταχυτέραν
τού Χάνδακος παράδοσιν, τή δέ αύτοκρατορική αυλή, διά τής ανα-
καλύψεως καί τής επανειλημμένης ματαιώσεως τής ένεργείας των
Ούγγρων αποστατών, οϊτινες καί μόνοι έχάρησαν έπι τφ θανατερ
αυτού. 7Ην δέ δ πολίτικος ούτος άνήρ δεξιός μεν περί τάς διαπραγ­
ματεύσεις, προορατικώτατος δέ των δημοσίων πραγμάτων, παρά­
δειγμα τιμιότητος, οχύρωμα κατά τής στάσεως, προστάτης τής ελ ­
ληνικής εκκλησίας, υπέρ ής άπελογήσατο μέν προς τον Βανλή έφέν-
δην, έκτήσατο δε την κατοχήν τών εν Ίεροσολύμοις Ιερών τόπων,
καί συνελόντι είπειν, θεμέλιος λίθος τής επιρροής τών Ε λλήνω ν εις
τά τής Πύλης πράγματα.»

Αυτού θανόντος ή μεγάλη δ'ιερμηνεία δεν άπεδόθη αμέσως εις έ τ ε ­

ρον Έ λλ η ν α . νΟχι διότι δεν ύπήρχον προπαρεσκευασμένοι άνδρες
προς τούτο επιτήδειοι. Ό Γιαννάκης Κλ,ηρονόμος, δ Γεώργιος Κληρο­
νόμος, άμφότεροι ανεψιοί τού Νικουσίου, καί δ Γιαννάκης Πορφυοίτας
ήσαν διερμηνείς τής αυστριακής πρεσβείας· τέταρτος δε άλλος, δ ’Α­
λέξανδρος Μαυροκορδάτος είχε διατελέσει γραμματεύς καί μεταφρα­
στής παρά τω Νικουσίφ. Ά λ λ ’ ή Π ύλη, μή έλπίζουσα νά εύρη παρ’
αύτοϊς τήν έξαίρετον ικανότητα τού Νικουσίου καί ένδίδουσα έτι εις
τάς ραδιουργίας τών ξένων, διώρισε πάλαν πρώτον διερμηνέα τον άρ-
νησιθρησκον Πολωνόν Βωβόφσκην. Μ ετ’ ού πολνύ δμως έδέησε νά δ ιά ­
νοιξη τούς οφθαλμούς καί νά έπιτρέψη το αξίωμα εκείνο εις τον ’Α λέ­
ξανδρον Μαυροκορδάτον. Ό άνήρ ούτος, οςτις έμελνλε νά πρώτα γωνι-
στήση επί τριάκοντα ολα έτη έν τή διεξαγω γή τών εξωτερικών σχέ­
σεων τού όσμανικού κράτους, άν όχι έπιτηδειότερον, πολύ όμως έπι-
φανέστερον τού Νικουσίου, έγεννήθη έν Κωνσταντινουπόλει, τω 1 6 3 6 ,
έκ πατρός μέν τού Χίου μεταξεμπόρου Νικολάου Μαυροκορδάτου, μη-
τρός δέ ΊΡωξάνδρας, τής θυγατοός τού πλνΟυσίου τροφοδότου τού τουρ­
κικού στρατού Σκαρλάτου Μ πεγλικτζή. Καί περί μέν τού πατρός αύ«
τού πλαιότερα δέν γνωρίζομεν, παρεκτος οτι άπεβίωσε πρωιμως. Περί
526 ’Αλέξανδρος Μαυροκορδατος, 6 πρεσόύτερος.

δέ τής 'Ρωξάνδρας Μ πεγλικτζή έρρέθησαν πολλά καί ποικίλα. Οί

μέν πλεΐστοι βεβαιούσιν, ότι b ήγεμών τής Βλαχίας ’Αλέξανδρος, ό
του 'Ράδουλ Γ, ήγεμονεύοντος συγχρόνως ( 1 6 5 3 — 1656) έν Μολ-
δαυια, υίός, νυμφευθείς αυτήν άθέατον, άπεπέμψατο πριν ή γνώναι,
ώς πεπηρωρ,ένην ύπ* ευλογίας τον έτερον των οφθαλμών. "Ετερος δέ
τις ίστορήσας τά αυτά αποδίδει τον γάμον εκείνον όλως άνυποστά-
τως είς τον αύθέντην τής Βλαχίας Ματθαίον Βασαράβαν (1 6 3 3 —
1 6 5 4 ). Τό βέβαιον είναι ότι ή Τωξάνδρα ένυμφεύθη εις πρώτον γά ­
μον τόν προμνημονευθέντα αύθέντην τής Βλαχίας ’Αλέξανδρον τοϋτο
μαρτυρεΐται υπό τε του Καισαρίου Δαπόντε καί υπό του ιστοριογρά­
φου τής Δακίας Διονυσίου Φωτεινού. Περίεργον δέ ότι ουδέτερος των
δύο τούτων μαρτύρων αναφέρει τ ι περί πηρώσεως τής ’Ρωξάνδρας καί
περί τής ένεκα τούτου αποπομπής αυτής, καί τούτο ένφ ό Φωτεινός
περιγράφει έπανειλημμένως τάς τελετάς τού γάμου καί λέγει οτι αί
έορταί διήρκεσαν δύο εβδομάδας, ώςτε ούτε τούτο συμβιβάζεται προς
τό θρύλημα, ότι τής νύμφης έχούσης εντελώς κεκαλυμμένον τό πρόςω-
πον επί τής τελετής τού γάμου, έπειτα ίδών αυτήν ό γαμβρός αμέ­
σως άπεχωρίσθη από αυτής καί μετά τινας ημέρας την άπέπεμψε
προς τόν πατέρα είς Κωνσταντινούπολή. Τό άναμφισβήτητον είναι
ότι ή μήτηρ τού Μαυροκορδάτου ύπήρξε γυνή επιφανής μέν διά τήν
καταγωγήν καί τόν πρώτον γάμον, διακεκριμένη S i επί παιδεία καί
συνέσει. Ό πατήρ αυτής Σκαρλάτος ήτο ού μόνον πλουσιώτατος άν­
θρωπος άλλα καί είς των ισχυρότερων αρχόντων τής Κωνσταντινου-
πόλεο>ς επί τοσούτον, ώςτε καί ή όσμανική κυβέρνησις καί ή αυστρια­
κή ό>νόμαζον βραδύτερου τόν υιόν τής 'Ρωξάνδρας Αλέξανδρον ούχί
Μαυροκορδάτον, αλλά Ίσκερλέτ-Ζαδέν, ταύτόν είπεΐν γόνον τού Σκαρ*
λάτου. Ουτω δέ προςηγόρευε μέχρες εσχάτων τήν τών Μαυροκορδά-
των γενεάν. ΙΙερί S i τής παιό'είας αυτής όμιλών ε’ πανειλημμένως ό
Δαπόντες λέγει· «α υτή έστάθη μαθήτρια τού σοφωτάτου μεγάλου
λογοθέτου Ίωάννου Καρυοφύλλη καί τόσον έπροχώρησεν είς τά ελλη­
νικά καί έγινεν όνομαστή, όπου ήρχοντο περιηγηταί από τήν Ευρώ­
πην καί συνωμιλούσαν μαζύ της καί έθαύμαζον τήν σοφίαν τη ς.» Καί
’Ιάκωβος δέ ό ’Αργείος έγκωμιάζων αυτήν βέβαιοι ότι ούδέν ήλατ-
τούτο τής Ύ πατίας έν τω φελοσοφειν.
Τοιαύτη δέ ούσα έφρόντισε νά έκπαιδεύση επιμελέστατα τόν πα-
τρός άπορφανισθέντα ’Αλέξανδρον, πρώτον έν Κωνσταντινουπόλει καί
 ’Αλέξανδρος Μαυροκορδατος, δ πρεσβύτερος. 527

έπειτα έν Ιτ α λ ία , οπού άπελθών ούτος εις ηλικίαν ετών 12 και δια-

τρίψας ε*τη 14 άνηγορεύθη διδάκτωρ της ιατρικής και της φιλο­
σοφίας εν Παταυιω. Μικρόν αφ* ης επανηλθεν εις την νενεθλιον ρ7)ν
άνέλαβεν εύδοκί|Αως έν τη σχολή του Φαναριού την διδασκαλίαν της
φιλοσοφίας καί της ρητορικής καί έν ταυτφ την ενάσκησιν του ιατρικού
έπαγγέλρ.ατος. Συγχρόνως ό|Αως άποβλέπων εις στάδιον ευρυτερον επε-
δ'όθη εις την σπουδήν της αραβικής, της περσικής, και της τουρκι­
κής γλώσσης, εγκρατής δέ αυτών γενόριενος προςεληφθη, τω 1671.
ύπδ του Νικουσίου ώς γραρψ.ατεύς καί {Αεταφραστης. Ως τοιούτοςκαι
ώς ιατρός έγνωρίσθη τότε καί ηύνοηθη ύπο του Ά χ μ ε τ Κιουπριλη, δς-
τις όμως δεν έκρινε κα τ’ άρχάς εύλογον νά δ ιορίση αυτόν διάδοχον
του Νικουσίου, άποδούς, ώς προείπομεν, τό του μεγάλου διερμηνέως
άζίωμα εις τον Βωβόφσκην. ’Αλλά μ ετ ολίγον μετενόησε, δια την
ανικανότητα του αρνησίθρησκου τοντου Πολωνού, και τφ 1 6 /4 εκά-
λεσεν εις την δ:ερμηνείαν τον Μαυροκορδάτον. Το παραδοζον εν του-
τοις είναι, δτι καί αυτός δ Μαυροκορδατος δεν εφάνη κατ αρχας, ως
φαίνεται, επιτήδειος (Αεταφραστης* τουλάχιστον δ της Αυστρίας αντι-
πρέσβυς Κίνδσβεργ ελεγεν, δτι ήρ(/·ηνευε κάκιστα τάς διαλεζεις αυτού
καί δεν ητο δυνατόν νά χρησιμεύση εις τοιαύτην ύπηρεσίαν. Ουδεν
ηττον δ Μαυροκορδατος παρέμενε διερμηνεύς ου μόνον (κεχρί του θα­
νάτου τού Ά χ μ έ τ Κιουπριλη, 1 6 7 6 , αλλά καί έπί τού διαδόχου αυτού
Καρά Μουσταφά* διό τι αύτός παρέστη εις την περίφημον έκείνην
μεταζύ τού αγέρωχου πρέσβεως της Γαλλάας Νοαντέλ καί τού ουδέν
ηττον υπερόπτου νέου βεζύρου σκηνην, καθ’ ήν δ μέν πρώτος ηζίου
νά καθηση εις ισην προς την τού βεζύρη θέσιν, δ δέ βεζύρης ά π ήτει
νά λάβη θέσιν υποδεέστεραν, μέχρις ού δ πρέσβυς άναλαβών τά δώρα
τά όποια έκόμιζεν άπηλθεν οικαδ'ε. Τό [κόνον άμφίβολον είναι
εάν έκτοτε ητο ηδη πρώτος διερμηνεύς* διό τι τούτου τεθέντος,
δεν έννοούμεν πώς κατά τό έπόμενον έτος 1 6 7 8 παρηκολούθησε τον
μέγαν βεζύρην έκστρατεύσαντα κατά των ’Ρώσων ούχί δ Μαυροκορ-
δάτος, άλλα δ Μάριουκας (della Torre) έν τη διπ λή ίδ ιό τ η τ ι τού τε
αύτοκρατορικού διερμηνέω; καί τού διερμηνέως της Ύ ψηλης Πύλης,
λαυδάνων έπί τούτω ημερομίσθιον 1 50 άσπρων.
Άναμφισβητητως δέ δ Μαυροκορδατος αναφαίνεται πρώτος της
Ύ ψηλης Πύλης διερμηνεύς τφ 1 6 8 3 , ότε συνώδευσε τον Καρά Μου-
σταφάν εις την πολυθρύλητον κατά της Βιέννης έκστρατείαν καί πα-
528 ’ Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, δ πρεσβύτερος.

ρευρέθη εις την δεινήν περί την πόλιν ταυ την τροπήν του όσμανικού
στρατού, την ύπό του μεγάλου βασιλέως της Πολωνίας Σοβιέσκη κα-
τορθωθεϊσαν. "Ε χει άρά γε ύπόστασίν τινα αλήθειας η παράδοσις, ότι
εις την περίστασιν ταύτην άπέτρεψε δι* επιτηδείων ειςηγήσεων τον μέ-
γαν βεζύρην άπ6 της εγκαίρου έξ εφόδου αλώσεως της Βιέννης, δούς
οΰτω καιρόν εις τον Σοβιέσκην νά έπέλθη καί νά επιτυχή, την λαμ-
πράν αύτου νίκην ; Ου μόνον πάσαι αί γνωσταί της πολιορκίας περι-
πέτειαι ούδέν τοιούτον ύποδεικνύουσιν η πιθανολογουσιν, άλλα καί
πολλά των έπακολουθησάντων καθιστώσιν άπίθανον την φήμην εκεί­
νην. Είναι αληθές ότι ό Καρά Μουσταφάς, ό ρειζ έφένδης Τελχισί Ζα-
δές καί ο δεφτερδάρης Χασάν πασάς έθανατοίθησαν, μικρού δέ έδέησε
νά ύποκύψη εις την έσχάτην ταύτην των ποινών καί αυτός δ ’Αλέ­
ξανδρος Μαυροκορδάτος* καί βέβαιον είναι ότι ό μέγας βεζύρης κατη-
γορήθη ώς μή έπιτρέψας την εφοδςν, ινα μή μερισθή μετά τού στρατού
τά λάφυρα τής πόλεως. ’Αλλά παρεκτός τού ότι αί πολιορκητικαί ερ-
γασίαι εξηγούσιν άποχρούντως, ώς προείπομεν την αναβολήν τής εφό­
δου, δ Μαυροκορδάτος κατηγορήθη δι* άλλην α ιτ ία ν κατηγορήθη
διότι συνετέλεσε δήθεν εις τό νά άπορριφθώσιν αί προ τού πολέμου γε-
νόμ,εναι υπό τής Αυστρίας είρηνικαί προτάσεις καί έσώθη κυρίως διότι
άπεδειξεν ότι δ ρείζ έφένδης δεν είχε συναινέσει εις την παραδοχήν
των προτάσεων τούτων. "Ο ,τι δέ προ πάντων ποοεκάλεσε τήν οργήν
τού σουλτάνου ήτο ή αποτυχία* όλα τά λοιπά ήσαν προφάσεις, καί
ίσως αυτός δ Μαυροκορδάτος δεν ήθελε διαφύγει τον έπικρεμ,ασθέντα
επί τής κεφαλής του κίνδυνον, εάν δέν έμεσολάβει υπέρ αυτού δ αδελ­
φός τού Ά χ μ έ τ Κιουπριλή, δ βραδύτε ρον μέγας βεζύρης γενόμ,ενος Μου-
σταφά Κιουπριλής. *Αν όμως άπηλλάγη τότε τού θανάτου, ύπέστη
ετερα δεινά παθήματα. Έστερήθη άπάσης τής περιουσίας, καταβα-
λών προς λύτρωσιν αύτου 5 5 0 πουγγία γροσίων καί πάντα όσα είχε
πολυτελή πράγματα* συγχρόνως έφυλακίσθη μετά τής μητρός καί τής
συζύγου καί έβασανίσθη καί έμαστιγώθη. Τύχη οίκτρά των δούλων
των εις άρχοντας μεταμφιεννυμένων καί δίκαιον λοεπόν είχεν εκείνος
γράφων ουτω μετεωριζόμενος καί καθελκόμενος* «ΙΙολλάκις τον αύτόν
τής δουλείας λίθον άνακυλίομεν, κατά Σίσυφον. Ποιων δεινών ούκ
έμπέπλησται δ αύλικός βίος ; Τ ίσ ι δυςχερέσιν ου συμπέφυρται ; Ούχί
πλείους των κρατούντων άδικοι, ύπερόπται, άνηλεεΐς καί παντί κα­
κίας είίδει κα τειλημ,μένοι;»

/
 ’ Αλέξανδρο; Μανροκορδατο; ό πρεσβύτερος. 529

Έν τυ) φυλακή ύιέμεινεν ολόκληρον περίπου έπος καί έ'λαβε πρός

τοΐς άλλοι; την θλΐψιν νά ίδ η θανούσαν έν αύτή την σεβασμίαν αύτού
μητέρα. Έν τω μεταξύ μέγας διερμηνεύς είχε διορισθή ο ενετός αρ­
νησίθρησκο; Σεφέρ, ά λλ’ ήτο τόσον ανίκανος, ώςτε ό περί τά τέλ η τού
1685 προ/ειρισθείς νέος μέγας βεζύρης, ό ευφυέστατος Σέρβος Σου-
λεϊμάν πασάς, ένόησε την ανάγκην νά επαναφέρω εις τά πράγματα
τον Μαυροκορδάτον καί άνεβίβασεν αυτόν αύθις είς τό άζίωμα τού
μεγάλου διερμηνέως. Ού μόνον δε τούτο, ά λ λ ’ άπέδωκεν αύτω τάς
πρότερον έν Κωνσταντινουπόλει δημευθείσας οικίας του καί τάς ομο­
λογίας 50 πουγγίων, τάς οποίας είχε δώσει είς τό ταμεΐον πρός συμ-
πλήρωσιν της έπιβληθείσης αύτω χρηματικής ζημίας Μ ετ’ ού πολύ
δε παρεχωρήθησαν αύτω καί πάσαι αι είςπράξεις της μητροπόλεως
Άδριανουπόλεως καί τά είςοδήματα Μήλου καί Μυκόνου* ώςτε χρη-
ματικώς τουλάχιστον άπεζημιώθη διά τά προηγούμενα παθήματα.
Α λ λ ά καί τό πολιτικόν αύτού στάδιον άπέβη έκτοτε αληθώς λ α μ ­
πρόν καί αξιοπρεπές. Έξηκολούθει ετι ο μάκρος πρός την γερμανικήν
αύτοκρατορίαν καί τούς συμμάχους αύτής Ενετούς, Πολωνούς καί
Ρώσους πόλεμος, ότε τφ 1688 ή Υ ψ η λ ή ΓΙύλη, μετά έπανειλημμέ-
να; ήττας, έπείσθη νά πέμψη είς Βιέννην πρεσβείαν περί ειρήνης. Την
πρεσβείαν ταύτην συνεκρότουν δύο άνδρες, ό Σουλφικάρ έφένδης καί
ό Αλέξανδρος Μαύροκορδάτος. Είς δέ τήν περίστασιν ταύτην ο τ ε ­
λευταίος δεν παρέστη πλέον ώς διερμηνεύς αλλά ώς λειτουργός τού
κράτους κατά πάντα ομότιμο; τω μωαμεθανω αύτού συναδέλφω.
Καί άν ή ειρήνη δεν κατωρθώθη τότε νά συνομολογηθή, άν μετά τριε-
τή έν Αυστρία παρακα>λυσιν οί δύο απεσταλμένοι έπέστρεψαν είς Κων-
σταντινούπολιν άπρακτοι, ό τρόπος όμως καθ’ ον είχον παρουσιασθή
είς τον αύτοκράτορα τή 8 φεβρουαρίου 1689 μαρτυρεί δπόσον μέγα
ήτο τό τού Μαυροκορδάτου αξίωμα καί πόσον ήξευρε νά στρέφε αύτό
είς ωφέλειαν όλων των δμ.ογενών διό τι κατά τήν ημέραν εκείνην ένε-
φανίσθησαν ό μιev Σουλφικάρ έφένδης μετά 5 Τούρκων, δ δε Μαυρο-
κορδάτος μετά 4 ζΕλλήνων, τού γυναικαδέλφου του Χρυσοσκουλαίου,
τού ανεψιού του ’Αντωνίου Κρεμάκη, τού γραμμκτέως Κωνσταντίνου
Γιοβανίκη καί τού διερμηνέως Θωμά Ταρσία.
Τελευταΐον κατά Οκτώβριον τού 1 6 9 8 συνήλθον είς Κάρλοβιτζ οι
άντιπρόςωποι των πέντε διαμαχομένων δυνάμεων, ετι δε καί οί άντι-
πρόςωποι των δύο μεσαζουσών, τής ’Α γγλίας καί τής ’Ολλανδίας,
(ελλ. ις τ ο ρ . κ . π α π λ ρ ρ η γ ο π ο υ λ ο υ ΤΟΜΟΣ ε ’} 34
530 ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος b πρεσβύτερος.

προς συνομολόγησιν της φερώνυμου του χώρου εκείνου συνθήκης. Έν

τή συνόδφ ταύτη ή Υ ψ η λ ή Πύλη διώρισε (λεν δύο πληρεξουσίους αυ­
τής ύπουργούς, τον ρειζ έφένδην ’Ρα μή Μ εχμέτ καί τον ’Αλέξανδρον
Μαυροκορδάτον, όπως καί πάσαι αί άλλαι δυνάμεις άνά δύο έπεμ-
ψαν αυτόθι1 πληρεξουσίους, άλλ* όλαι αί μακραί έκεΐναι διαπραγμα­
τεύσ εις επί έβδομήκοντα μεν καί δύο ημέρας διαρκέσασάι, τριάκοντα
δέ καί εξ συνεδριάσεις άπαιτήσασαι, διεξήχθησαν εκ μέρους τής Ύ ψ.
ΙΙύλης υπό μ.όνου τού Μαυροκορδάτου. Όμοίως δέ καί έν όνόμ,ατι
τής Αυστρίας έφερε τον λόγον δ δεύτερος πληρεξούσιος' κόμης Σσλίκ,'
ώςτε άπαν τό βάρος των συζητήσεων έπεσεν επί τούς δύο τούτους άν·(
δρας, οί δέ δύο πρώτοι πληρεξούσιοι, κόμης Έ τ τ ιγ κ ε ν καί 'Ραμής,
σπανιώτατα έλάλησαν, λέγοντες ενίοτε μόνον καμμίαν λέξιν, ήτις
όμως τοσούτον ήτο ασήμαντος ώςτε ουδέ μνείας ήξιώθη έν τοις πρω-
τοκόλλοις. Ή θέσις τού Μαυροκορδάτου ήτο δυςχερής. Ή Τουρκία
είχε μεν άναδειχθή κατά τα τελευταία τού πολέμου έτη εύτυχεστέρα
όπωςούν ή κατά τά προηγούμενα· άλλα δεν είχεν ανακτήσει όλας τάς
υπό των αντιπάλων καταληφθείσας Ιδίας αυτής χώρας, πολλού γε δει,
καί έν τούτοις ώς θεμέλιος των διαπραγματεύσεων άρχή ετέθη, ότι
έκαστη των δυνάμεων θέλει διατηρήσει τά ύπ* αυτής κατεχόμενα.
"Οθεν εις τον συνήγορον τής Τουρκίας άλλο δέν έμενε νά έπιτύχν) είμή
περί τά καθ’ εκαστα όσον ένδέχεται όλιγώτερον επιζήμιους όρους.
Πλήν τούτου, όπως έν τω πολέμω ή Τουρκία είχεν άγωνισθή προς τέσ-
σαρας αντιπάλους, ούτως έν ταις διαπραγματεύσεσιν ό Μαυροκορδά­
τος είχε κατέναντι αυτού τέσσαρας άντιδίκους, καί ενίοτε πλειοτέ-
ρους,' δσάκις οί μεσάζοντες συνετάσσοντο μετά των χριστιανικών δυνά­
μεων. Ούδέν ήττον έν τή πάλγ, ταύτν) τής ευφυΐας καί τής δεξιότητος
άνεδειχθη πολλάκις νικηφόρος. Ε π ε ιδ ή ή τε Τουρκία καί οί αντίπα­
λοι αυτής κατεϊχον μεμονωμένα τινά οχυρά σημεία, τά όποια έπρεπεν
έν μέρει ή καθ’ ολοκληρίαν άμοιβαίως νά παραχωρήσωσιν ΐνα κανονι-
σθή όροθετική τις γραμμή όπωςούν όμ,αλή καί ασφαλής, αναγκαίως
έτροπολογήθη κατά τ ι ή απόλυτος αρχή τής διατηρήσεως τών κατε-
χομένων. Εντεύθεν δέ παρήχθησαν τρία αντικείμενα συζητήσεως· ή
όροθέτησις, ή έγκατάλειψις τών οχυρωμάτων τών ένθεν καί ένθεν τής
Προθετικής γραμμ.ής κατεχομένων υπό τής αντιπάλου δυνάμεως, καί ή
κατεδάφισις τινών έξ αυτών. ’Από αύτάς λοιπόν τάς πρώτας 4 συνε­
δριάσεις ό Μαυροκορδάτος άπήτησε τήνέκκένωσιν καί τήν κατεδάφισή

.ν *
 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο πρεσβύτερος. 531

οχυρών τινων σημείων άνηκόντων μεν εις τό Βανάτον, το οποίον έμ ελ­

λε νά παραχωρηθή εις την Τουρκίαν, βατευόμενων δέ ύπό των Αύ-
στριακών. Ενταύθα 6 Σσλικ παρετήρησεν οτι η παραχώρησις και η
κατεδάφισις πρέπει νά συζητηθώσι μετά τον προςδιορισμόν των ορίων.
Τούτο δεν συνέφερε προδήλως τή Ύ ψ. Πύλη διότι κίνδυνος ήτο μ ή ­
πως, κανονισθέντων άπαξ των ορίων, ή Αυστρία δέν συναίνεση νά έκ-
χωρήση έκ των οχυρωμάτων δσα κατειχεν εντός αυτών. "Οθεν ό Μαυ­
ροκορδάτος έπέμεινεν, δτι δρια καί κατοχή είναι αδιάσπαστα και
δέον διά μιας νά άποφασισθώσι. Τότε ό αντιπρόσωπος τής ’Αγγλίας
Πάγετ ήθέλησε νά διακρίνη τρία τινα τον τόπον, την κατοχήν, τό
προςήκον γενέσθαι* και τά τρία, άπεκρίθη ό Μαυροκορδάτος, είναι
αδιαχώριστα καί πρέπει σύναμα νά δρισθώσιν. Οί δέ πληρεξούσιοι τής
Αυστρίας ήναγκάσθησαν νά ένδωσωσιν εις την εύλογον ταύτην άπαί-
τησιν και νά παραδεχθώσι την κατεδάφισιν των είρημένων χωρίων.
Ε π ε ιδ ή δέ μ ετ’ ολίγον προέτειναν νά έκδηώσωσι παντελώς τήν τουρκι­
κήν όχθην τού ποταμού Τιδίσκου (Theiss) ινα έξασφαλισθώσιν έτι μ ά λ ­
λον τά σύνορα, ο Μαυροκορδάτος τούς άπεστόμωσεν ειπών οτι ή πρό-
τασίς των αντιβαίνει εις τό θρήσκευμα, τό προςτάσσον κατοικισμόν τής
χιύρας καί ούχί έρήμωσιν. Ώςα.ύτως κατά τάς έπομένας τέσσαρας
συνεδριάσεις ή Έ νετία, ήτις επί τού πολέμου τούτου είχε κυριεύσει
άπασαν τήν Πελοπόννησον, άπήτει νά παραχωρηθή εις αυτήν καί
όλος ο ισθμός· ά λλ’ ό Μαυροκορδάτος άντέτεινεν ότι οι Ε νετο ί δέον
νά άρκεσθώσιν εις τήν κεφαλήν καί εις τον λαιμόν μή ζητούντες προς-
έτι καί τάς πλάτας, κεφαλήν μεν έννοών τήν Κόρινθον, λαιμόν δέ
τό μεταξύ αυτής καί τού ισθμού διάσ τημα, πλάτας δέ τον ισθμόν.
Μετά μακράς δέ αμφισβητήσεις επέτυχε νά τεθή το οριον έν τω μέσω
τού ισθρ,ού. Έν τή περί τούτου συζητήσει είπε προς τοΐς άλλοις τό
παράδοξον τούτο, ότι εάν οί Ε νετο ί δεν εύρίσκωσι τό όριον τούτο
αρκετά ασφαλές ειμπορούν νά κόψωσι τον ισθμόν, όπερ δεν ήθελεν α­
παιτήσει χρόνον πλειότερον τών τριών μηνών. Έ κ τούτου δηλούται
όπόσον άτελεΐς είχον τότε γνώσεις περί τών δυςχερειών εις άς καί νυν
ετι προςκόπτει ή τομή τού ισθμού τής Κορίνθου Ά λ λ * έν τή 16
καί τή 31 συνεδριάσει προετάθη εις μέσον τό διά τήν Τουρ­
κίαν μέν άδιάφορον, σπουδαιότατον δέ διά τόν Ε λληνισ μόν ζήτημα
τής κατοχής τού άγιου Τάφου. Ό Σσλίκ άπήτησε νά άποδοθή ό άγιος
Τάφος εις τούς Φραγκισκανούς* ό S i Μαυροκορδάτος, μετά πολλούς
34*
 532 Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο πρεσβύτερος.

καί επανειλημμένους αγώνας, επέτυχε νά άποσιωπηθή δλως το ζή~

τημα τούτο, επί τω λόγω δτι ουδέ πρότερον ποτέ έγένετο εν ταις συν-
θήκαις λόγος περί αυτού. Ούτω καίτοι περιεσφιγμένος εντός τού στε-
νωτάτου χώρου τής διατηρήσεως των κατεχομένων, έζηκολούθησε μη-
χανώμενος τά πάντα ΐνα διασώση τά τε συμφέροντα τής δυνάμεως
ήν έζεπροςώπει καί όσον ένδέγεται τά συμφέροντα τού έθνους εις ο
ανήκε. To δέ παράδοξον, μετά την υπογραφήν τής συνθήκης άντημεί-
φθη υπό τε τής Ύ ψ . Πύλης καί ύπό τής γερμανικής αυτοκρατορίας,
ό'ιότι ό μέν σουλτάνος άπένείμεν αύτω τον τίτλον μ α χ ρ ε μ έ σ ρ α χ , ο
έστί, ε ζ α π ο ρρήτω ν, συνεπαγόμενον καί τον τού ε χ λ α μ η ρ ο ζ α ζ ο ν , ό
δέ αύτοκράτωρ τής Γερρ,ανίας άνηγόρευσεν αυτόν χό μ ηζα ZtjC α ν ζο -
χ ρ α ζο ρ ία ς.
Τότε προήλθεν εις τον ύπατον βαθμόν τής δόξης καί τής δυνά-
μεως. Τό ό'νομα αυτού άντήχησεν άνά πάσαν τήν Ευρώπην, εντός S i
τού όσμανικού κράτους άπετέλεσε μετά τού μεγάλου βεζύρη Χουσσείν
Κιουπριλή καί τού ρειζ εφένέίη ΊΡαμή, τριανδρίαν κυβερνήσασαν τά
πράγματα όσον ενδέχεται συνετώς καί μετριοπαθώς «Ή ισχύς αυ­
τού, λέγει ό Χάμμερ, άπέβη ευεργετική εις τε τούς δμοθρήσκους καί
εις τάς μετά των χριστιανικών δυνάμεων σχέσεις τής Τουρκίας· φίλος
δε δίατελέσας τριών Κιουπριλιδών καί μάλιστα τού τελευταίου, συνέ-
• πραξεν εις ολας τάς επιεικείς καί αγαθοποιούς αυτών διατάζεις.»
’Α λλά τό κράτος τών άνδρών τούτων δεν διήρκεσε πολύ καί ίσως
ούτε ήτο δυνατόν πολύ νά διαρκέσν) όπως είχον τότε τά πράγματα
εν Τουρκία, οπού όλα τά όργανα πής κυβερνήσεως ήσαν έν ταύτω
καί ό'ργανα αναρχίας καί ανομίας. Τ φ 1702 ό καλός κάγαθός Χουσ-
σείν Κιουπριλής ήναγκάσθη νά παραιτηθή τής άνωτάτης άρχής καί
μ ετ ’ όλίγας εβδομάδας άπεβίωσε. Ν αι μέν ό άζεστος διάδοχος αυ­
τού Δαλταβάν δέν διετηρήθη είμή ολίγους μήνας, καί τήν 24 Ιανου­
άριου 1703 άνηγορεύθη μέγας βεζύρης ο 'Ραμής, θανατωθέντος τού
Δ α λτα β ά ν ά λλ’ 6 Μαυροκορδάτος ένόησεν δτι καί τούτου ή αρχή
θέλει ύπάρζει βραχεία, μή θέλων δέ νά έκθέση εαυτόν έν προβεβηκυία
ήδη ήλικίορ εις νέας περιπέτειας, παργιτήθη εύσχήμως τού τής μεγά­
λης διερμηνείας άζιώματος, άναδείζας διάδοχον τον πρεσβύτερον αύ-
τού υιόν Νικόλαον. Ή τελευταία επίσημος περίστασις καθ’ ήν άνα-
φέρεται λειτουργήσας ό ’Αλέξανδρος ύπήρξεν ή διαβόητος εκείνη
σκηνή, ήτις παρεστάθη έν τοΐς άνακτόροις τής Κωνσταντινουπόλεως
 *Αλέξανδρος Μαυροκορδατος ο πρεσβύτερος. 533

κατά Ιανουάριον του 1 7 0 0 επί της εις τον σου>.τάνον παρουσιάσεως

του πρέσβεως της Γαλλίας Φερριολ, ρ,αρκίωνος Δαργεντάλ. Τά πάντα
είχον διεξαγθή εύπρεπώς υ.έχρι της στιγρ,ής καθ’ ήν 6 πρέσβυς περι-
βεβληυ.ένος χρυσοκέντητον καφτάνι ερ.ελλε να είςαχθή ενώπιον του
σουλτάνου. Τότε παρετήρησεν ό τσαούρ,πασης, ότι ό πρέσβυς έφερεν
υπό τό καφτάνι τό ζέφος αυτού. Κατ* άρχάς ό Μαυροκορδατος ειπεν
εις τον τσαούσρ,πασην, ότι τούτο δεν βλά π τει, διότι τό καφτάνι έκρυ­
πτε τό ξίφος* άλλ' επειδή ό τσαούσρ,πασης έπέρ.ενε κραυγάζων καί
απειλών, ο ριέγας διερρ,ηνεύς πλησιάσας εις τον πρέσβυν τεθλιρ,ρ,ένος
διά τά γενόριενα παρέστησεν αύτφ, ότε κατά τά ανέκαθεν είθισρ,ένα
ούδείς, όςτιςδήποτε καί αν ή, επιτρέπεται νά έρ-φανισθή έ'νοπλος ενώ­
πιον του σουλτάνου. Ό αγέρωχος Γάλλος θείς την χειρα επί τής λ α ­
βής ώρ,οσεν οτι δεν θέλει παραδώσει τό ξίφος είρ.ή εις τον εαυτού
βασιλέα. Έν τω ρ,εταξύ άνεράχθη καί ό βεζύρης εις την διένεξιν καί
έδήλ,ωσεν είς τόν πρέσβυν ότι δεν είναι δυνατόν νά τύχγ, τής ζητου-
ρ,ένης έντεύξεως εάν δεν άποθέση τό ξίφος. Ό Φερριολ ίσχυρίσθη,
ότι, καθ’ ά έ'ρ.αθεν ύπό του προκατόχου του, ούτος εγένετο δεκτός
φέρων τό ξίφος. Ό δέ ρ,έγας βεζύρης άπεκρίθη, ότι τό πράγρ,α είναι
αδύνατον, παρεκτός εάν τό ξίφος ήτο τόσον μικρόν ώςτε ούδείς τό
παρετήρησεν. Ε π ε ιδ ή δέ καί ο γενιτσάραγας καί άλλοι ανώτατοι
αξιωματικοί τού κράτους, διά νά τόν μεταπείσωσι, τόν έβεβαίωσαν
ότι ού μόνον αυτοί αλλά καί οι μεγάλοι βεζύραι άφωπλίζοντο είςερ-
χόρ,ενοι προς τόν σουλτάνον, «ύμεϊς είσθε ύπήκοοί του,» άπήντησεν
ο απεσταλμένος τού Λουδοβίκου Ι Δ \ «εγώ δέ πληρεξούσιος άντι-
πρόςωπος μεγάλου βασιλέως.» Οί θαλαμηπόλοι οΐτινες ύπεβάσταζον
ήδη αυτόν ύπό μάλης, ίνα τόν είςαγάγωσι κατά τά ειθισμένα, εζή-
τησαν νά ύπεξαιρέσωσι κρυφίως τό ξίφος του' άλλ* αυτός απωθησας
αυτούς διά των βραχιόνων καί διά λακτισρ.άτων, άνεβόησε προς τον
Μαυροκορδάτον «κα ί ού’τω λοιπόν παραβιάζεται ενταύθα το δίκαιον
το εθνών! φίλοι εϊρ.εθα ή ε χ θ ρ ο ί!» «Φ ίλο ι, άπεκρίθη b Μαυροκορ-
δάτος, αλλά ξιφηφόρος ούδείς είςέρχεται ενταύθα.» «Λοιπον ούτε εγω
θέλω είςέλθει,» ανέκραξε παρωργισμένος ο πρέσβυς, άπέβαλε το καφ­
τάνι, διέταξεν άπασαν τήν συνοδίαν αύτού νά πράξιρ το αυτό και
έπέστρεψεν είς τά ίδια . Ή σκηνή μαρτυρεί, οτι καί έπι αυτού τού
Χουσσειν Κιουπριλή ή θέσις τού Μαυροκορδάτου ήτο δυςοικονομητος,
534 *Αλέξανδρος Μαυροκορόάτος ο πρεσβύτερος.

ώςτε άπορον δέν είναι οτι δέν ήθέλησε νά ύπηρετήση υπό τον διάδο­
χον αύτοΰ.
Μή παραλείψωμεν δέ οτι δ άνήρ ήτο σφόδρα οργίλος. Περί τής
όξύτητος του χαρακτήρός του διέσωσε ν είς ημάς ο Καισάριος Δαπόν-
τες διηγημάτιόν τ ι, το όποιον δέν θέλομεν παρασιωπήσει δσον παρά­
δοξον μέν φαίνεται περί τάς λεπτομέρειας, χρονολογείται δε (/.ή ακρι­
βώς. Ό Δαπόντες βέβαιοι οτι παραιτηθέντος του οικουμενικού πατρι-
άρχου Ιακώβου καί προχειρισθεντος άντ’ αύτοΰ τοΰ κύρ Καλλινίκου
άπο Προύσσης, «πηγαίνοντας δύο κληρικοί νά τον φέρουν εις το άγιον
βήμα κατά την συνήθειαν, άργησαν ολίγον* ό δέ Καρυοφύλλης, μέγας
λογοθέτης, βλέπωντας πώς άργοποροΰν λέγετα ι νά είπε, τί κάμνουν
αυτά τά βουβάλια καί άργοΰν ώς τόσον; Καί μέ το νά ήτον πλησίον
αύτοΰ ο μέγας δραγουμάνος Αλέξανδρος (ώντας τότε μέγας σκευο·
φύλαξ) τον ακούσε, καί, όντες σκανδαλισμένοι από πρώτα, είπε πρό:
τόν λ α ό ν ,ίδ ετ ε , χριστιανοί, ο ασεβής νά κατηγορή τούς κληρικούς,
καί νά τούς λέγη βουβάλια! Καί ο Καρυοφύλλης τότε νά τόν άπο-
κρίθηκε λόγια εναντία τής τιμής του* καί μην ύποφέρωντας ο μέγας
δραγουμάνος, έτρεξε κατεπάνω του, ώντας καί πλέον ανδρειωμένος,
καί εδάρθησαν όμως ταίς γρονθιαΐς τ α ΐ; έφαγεν ό Καρυοφύλλης ώς
αδύνατος* καί θέλωντας νά κάμη αγωγήν περί τούτου, ε’μβήκεν είς
τό μέσον ο Κύρ Δοσίθεος Ιεροσολύμων καί τούς έκαμεν α γ ά π η ν » Εί-
πομεν ότι τό διηγημάτιον δεν είναι ακριβές ώς προς τόν χρόνον καθ’
όν αποδίδεται, διότι ό Προύσσης μητροπολίτης Καλλίνικος διεδέξατο
τόν 'Ιάκωβον τφ 1 6 9 0 , καθ’ ον χρόνον δηλαδή ό Μαυροκορδάτος ήτο
είς Βιέννην ώς πρέσβυς μετά τοΰ Σουλφικάρ έφένδη. "Οθεν ή αλλόκο­
τος εκείνη συμπλοκή, άν έγένετο τωόντι ποτέ, έγένετο εις άλλην τινά
περίστασιν* αλλά καί άν δ εν συνέβη, ή περί αύτής έπικρατήσασα
φήμη μαρτυρεί οποίαν τινά γνώμην είχον οί σύγχρονοι περί τοΰ χαρα-
κτήρος τοΰ Μαυροκορδατου. Καί επειδή δέν ήδύνατο νά λησμονήση
επί τοσοΰτο τό αξίωμα αύτοΰ ούτε είς τάς προς τούς βεζύρας σχέσεις
ούτε είς τάς προς τούς πρέσβεις, ούίέ νά μεταχειρισθή αύτούς όπως
τόν Καρυοφύλλην, εξηγείτα ι πώς καί διά τούτο προς τοίς άλλοις ένό-
μισε καλόν νά παραιτηθτ, εγκαίρως τής έπισφα>νθΰς αύτοΰ αρχής. 0-
πόσον δέ συνετώς προειδε τούς επικειμένους κινδύνους έβεβαιώθη
μ ετ ’ ολίγον διά των πραγμάτων. Ό φίλος αυτού Ραμής δεν έκυ-
βέρνησε τό κράτος είμή επί τινας μήνας. Περί τά τέλη τοΰ 1703

ι
 Οί λοιποί μεγάλοι διερμηνείς. Ηγεμόνες Μολδαυίας καί Βλαχίας. 535

δεινή έξερράγη στάσις έπαγαγούσα τήν καθαίρεσιν του σουλτάν Μου-

σταφά Β* καί την εις τδν θρόνον άνάρρησιν του Ά χ μ έ τ Γ \ Έ π ί της
στάσεως ταύτης ήναγκάσθη ό ‘Ραμής νά παραιτηθή, οί SI στασιασταί
άπήτησαν καί παρά του έξ απορρήτων ’Αλεξάνδρου μεγάλην ποσό*
τητα χρημάτων. Καί αυτός μέν άπέφυγε την πληρωμήν άφαντος γε-
-νόμενος, άλλα ,ή έν Κωνσταντινουπόλει ακίνητος περιουσία του έδη-
μεύθη, μέχρις ού παρελθούση; της θυέλλης ό μέγας διερμηνεύς Ν ικό­
λαος ωκονόμησε τά πράγματα διά χρηματικής τίνος ^θυσίας καί
ανέκτησε τάς δημευθείσας. οικίας. Δενι έπέζησε δέ ό ,’Αλέξανδρος μετά
τον τελευταίον τούτον κίνδυνον ειμή 6 περίπου έτη , άποθανών τφ
1709 έν τφ μέσω των τέκνων, τών οικείων καί των φίλων, αφού δ ιέ ­
ταζε νά γίνωσι τά τής κηδείας αυτού άνευ πολ*υτελείας> καί θορύβου
•καί συνέταζε τό ίδιον επιτάφιον επίγραμμα. · " , r

Δεν θέλομεν λεπτολογήσει περί τών διαδόχων τού ’Αλεξάνδρου

Μαυροκορδάτου, καί τού μεγάλου Παναγιώτου, όπως δικαίως τον
ονομάζει ό Χάμμερ* τό μέν διότι εντεύθεν ήθελε παρεκταθή ό λόγος
εις υπερβολήν, τό δέ διότι ούδείς έζ αυτών προήλθεν εις τό έξαίρετον
τών δύο εκείνων άνό'ρών αξίωμα. Πολλοί μεν από μεγάλων διερμη­
νέων προήχθησαν εις τάς αυθεντίας τής Μολδαυΐας καί τής Βλα χία ς.
Ό λίγοι δέ τινες ελαβον καί τά έκτακτα τών δύο πρώτων αξιώματα,
γενόμενοι ό μέν ’Ιωάννης Μαυροκορδάτος, ό τού ’Αλεξάνδρου δευτερό-
νοκος υιός, τρίτος πληρεξούσιος ύπουργός κατά τάς διαπραγματεύσεις
τής εις Πασσάροβιτζ συνομολογηθείσης ειρήνης, 1 7 1 8 , ο δε ’Αλέξαν­
δρος Κωνσταντίνου Μουρούζης, πληρεξούσιος ύπουργός κατά τάς δ ια ­
πραγματεύσεις τάς διεξαχθείσας προς καταρτισμόν τών έν Σιστοβίω
καί έν Ίασίω συνθηκών μετά τής Αυστρίας καί τής ‘Ρωσίας, 1791
καί 1792* πλήν τούτων ό Γεώργιος Καρατζάς άνεδείχθη έξ απορ­
ρήτων, ό δε Μ ιχαήλ Σούτσος μέλος τού ύπερτάτου συμβουλίου τής
επικράτειας μικρόν προ τής μεγάλης έπαναστάσεως. Ούδείς όμως έκ
πάντων τούτων; καί ετι όλιγώτερον έκ τών λοιπών, ίσχυσε τοσούτον
καί μάλιστα έπί τοσούτον χρόνον όσον ό Νικούσιος καί ο ’Αλέξανδρος
Μαυροκορδάτος. Ά ρκεΐ λοιπόν νά ειπωμεν, ότι από τού 'Αλεξάνδρου
καί εφεξής μέχρι τής έπαναστάσεως, άπαντες οί ρ,εγάλοι διερμηνείς
τής Υ ψ η λής Πύλης ύπήρξαν "Ελληνες, παρεκτός ενός καί μόνου, τού
Έλάχου Μ ιχαήλ ‘Ρακοβίτζα, όςτις όρ,ως έπί έν μόνον εντος διεξήγαγε
536 Οι λοιποί μεγάλο'. διερμηνείς. Ηγεμόνες Μολδαυΐας καί Βλαχίας.

την λειτουργίαν ταύτην, 1769 εως 1770. Διετέλ^εσαν S i έκτοτε με­

γάλοι διερμηνείς τρεις μ.έν Μαυροκορδάτοι, τέσσαρες δε Γκίκαι, έξ
Κ α λλιμ ά χ α ι, εξ Καρατζάδες, πέντε Σούτσοι, δύο Ύ ψηλάνται, εξ
Μουρούζαι, ε ί; 'Ρ ά λλης η 'Ραλλέτος, εις Άργυρόπουλος καί δ τελευ­
ταίος πάντων Σταυράκης Άριστάρχης. Μεταξύ των Ελλήνω ν τού­
των μεγάλων διερμ,ηνέων συγκατελέξαμεν καί τούς Γκίκας, καίτοι
βραδύτερον άπας δ οίκος ούτος έξεβλαχίσθη. Ή οικογένεια δμως αυτή
η έξ ’Αλβανίας καταγόμενη, εν τή παρελθούσγ, έκατονταετηρίδι ού
μόνον έλάλει, ελληνιστί άλλα καί έλληνοπρεπώς έπολιτεύετο· ο S i έξ
αυτής διερμηνεύς Γρηγόριος Γκίκας εξσωσε την νήσον Ρόδον από των
βεζυρικών καταπιέσεων, έξ ών όλως εκινδύνευε νά έρημωΟγ, κατορ-
θώσας νά περιληφθή μεταξύ των ιδίων τού σουλτάνου κτημάτων τά
οποία έτριεικέστερον δπωςούν διωκούντο. Μήπως η έλληνικω τάτη τών
οικογενειών εκείνων, οί Κ α λ λ ιμ ά χ α ι, δεν είχον αρχηγέτην κατά τινας
μέν Ιταλόν, καθά δέ κ,οινότερον δμολογεΐται καί ύπό τού Δαπόντε
έπιβεβαιούται, τσαράνον τινά της Μολδαυΐας καλούμενον Καλμούκην,
τού όποιου τό όνομ.α τούτο μετεποιήθη βραδύτερον εις Κ αλλιμάχην :
Αυτός δ έκ τού οίκου τούτου κατά πρώτον προχειρισθείς μέγας διερ-
μ,ηνεύς, τω 1740, ’Ιωάννης Κ αλλιμάχης, ονομάζεται τότε ύπό τού
Λαπόντε άπλούστατα Γιαννάκης Μπόγδανος. - ·'
Δεν άπεδόθη δέ τότε μόνον τό αξίωμα τού μεγάλου διερμηνέως εις
τούς "Ελληνας άλλά μ ε τ ’ ού πολύ καί τό αξίωμα τών ηγεμόνων της
Βλαχίας καί τής Μολδαυΐας. Μέχρι τού τέλους τής 17 εκατονταε­
τηρίδας, αύθένται τών δύο τούτων παριστρίων ηγεμονιών προεχειρί-
ζοντο συνήθως οι έγχώοιοι άρχοντες* όλίγαι Si τινες έγένοντο τού κα-
νόνος τούτου έξαιρέσέις. Δύο Καντακουζηνοί, έκ τών τής Κωνσταντι­
νουπόλεως καταγόμενοι, προεχειρίσθησαν ηγεμόνες Βλαχίας, δ μέν
Σερμπάν τω 1679, δ δέ Στέφανος τ ω Ί 7 1 4 * τρίτος δέ δ Δημητρά-
σκος δίς αύθέντευσε τής Μολδαυΐας τω 1674 καί τω 1684. Έν αρχή
S i τής εκατονταετηρίδάς ταύτης τω 161 9 άνηγορεύθη επί μικρόν αύ-
θέντης Μολδαυΐας, κατά μέν τον Χάμμερ δ πρώην ό'ούξ τής Νάξου Γρα-
τιάνις, κατά δέ τον Φωτεινόν, Γάσπάρ τις διατελέσας πρότερον μέγας
διερμηνεύς. Ά λ λ ’ άπό τού 1710 ώς προς την Μολδαυΐαν, καί τού 1716
ώς πρός την Βλαχίαν, μέχρι τού 1821, ή ύπερτάτη άρχή τών δύο έκεί-
νωνήγεμονιών επετράπη εις τούς Έ λληνας, παρεκτός δύο ‘Ρακοβιτζών
ώς πρός την Βλαχίαν καί δύο πάλιν ’Ρακοβιτσών καί ενός Καντεμιρ ώς
 Or καλούμενοι Φαναοιώται. * ' ■ ' 533

π,ός την Μολδαύιαν. "Ολοι οί λοιποί ηγεμόνες υπήρξαν '"Ελληνες καί

διετέλεσαν τοιούτοι Μαυροκορδάτοι μέν τρεις, Κ α λ λιμ α χ α ι δε τρεις/
Γκίκαι οκτώ, Καρατζάδες τέσσαρες, Ύ ψ ηλά ντα ι τρεις, Μουρούζαι δύο,
Σούτσοι τρεις, εις 'Ρωσέτος, εις Μαυρογε'νης. Πλήν τούτου καί άλλο μέγα
τού κράτους αξίωμα,ή τού στόλου διερμηνεια,κάτείχετο συνήθως ύπόΈλ-
λήνων. διετέλεσαν S i τοιούτοι όνομαστοί 6 Νικόλαος'Κωνσταντίνου Μου-
ρούζης, ο "Ιωάννης Νικολάου Καρατζάς, ο Νικόλαος Μαυρογένης καί δ
Στέφανος Μαυρογένης. Συνήθως μάλιστα η όιερμηνεια τού στολου υπε->
λαμβάνετο ως προπαρασκευή τις εις ντήν μεγάλην διερμηνεία!ν, κα­
θώς παλιν οί μεγάλοι διερμηνείς προεβιβάζοντο εις μιαν των πάρι-
στρίων ηγεμονιών. Ά λ λ " ό προμνημονευθείς Νικόλαος Μαυρογένης'
προεχειρίσθή από διερμηνέως τού στόλου ’ κα τ’ εύθεΐαν ήγεμών Β λ α ­
χίας τω 1 7 8 6 . * . " ;: · ·’ ' ’*■ ■ ··"
Λ>.
Οί αύθένται τής Βλαχίας καί τής Μολδαυιας συνεπήγοντο μεθ’
εαυτών τους συγγενείς καί τούς φίλους και δια τούτων *κυριυ>ς εκυ-
βερνων τα των χωρών έκείνο^ν πράγματα, άπονέμοντες αύτοις τά επ ι­
χώρια άξιιύματα των σπαθαρίων, τών ποστελνίκων, τών χατμάνων,
τών βορνίκων καί άλλα τοιαύτα* οί S i άρχοντες ούτοι ή τουλάχιστον οί
πλειστοι, μετά την λήξιν τής αρχής τού ήγεμόνος, έπανήρχοντο μ ετ ’
αυτού συνήθως εις Κωνσταντινούπολή. Εντεύθεν έμορφώθη έν τή βασι-
λευούση ταύτγ) τού κράτους πολυάριθμος ανθρώπων τάξις ήτις ά π ετέ-
λεσε κατά την τελ ευ τα ίο ι τής τουρκοκρατίας εκατονταετηρίδα είδος
τ ί πολιτικής τού έθνους αριστοκρατίας. Έκλήθησαν δέ-τά άποτε-
λούντα την τάξιν ταύτην γένη (ParaptcSrat, διό τι κατ.ώκουν εις την
συνοικίαν τής Κωνσταντινουπόλεως ήτις εκαλείτο Φανάριον και έν ή
εδρευον τό τε οικουμενικόν πατριαρχειον καί δ ανώτατος κλήρος. Ε ν ­
θυμείται δ αναγνώστης οτι αί οίκογένειαι άύται πριν ή άνοιχθή εις αύ-
τάς τό στάδιον τών διερμηνειών, τών ηγεμονιών καί τών ηγεμονικών
υπουργημάτων, έπεδίωκον κυρίως τά κληρικά λεγόμενα άξιώμ,ατα
τής πατριαρχικής αυλής, ώςτε τούτου ένεκεν εξη γείτα ι δ ια τί περί την
αυλήν ταύτην εγκαθίσταντο· αλλά, καί (όραδύτερον δεν έπαυσαν αυ­
τόθι οικούσαι, τό μέν διότι ούτε τότε έπαυσαν επιζητούσαι τά αξιώ­
ματα εκείνα, τό S i διότι καί συμφέρον καί καθήκον είχον νά αναμι-
γνύωνται εις άπαντα τά. εκκλησιαστικά καί τά άλλα τού έθνους πράγ-
538 Οί καλούμενοι Φανχριώται.

ματα, των δποίων ύπατος ά,ρχηγός έλογίζετο και ητο πάντοτε δ οι­
κουμενικός πατριάρχης.
Εΐδ'ομεν οτι οί οίκοι ούτοι, εξαιρέσει τεσσάρων, οΐτινες εύλόγως
κατά τδ μάλλον και ηττον άνήγον την αρχήν αυτών εις χρόνους προ­
γενεστέρους της κατακτήσεως, συνήλθον εις την πρωτεύουσαν εκ παν-
τοδαπών τού κράτους επαρχιών μετά την κατάκτησιν, τινές 8ε πολύ
βραδ'ύτερον. Κ αί άν ύποτεθώσιν ώς αναμφισβήτητα τά περί ολίγων
έξ αυτών λεγόμενα, ότι είχον προέχουσάν τινα τάξιν εν ταίς χώραις
άφ* ών κατήγοντο, το αξίωμα τούτο είς ούδέν ήδύνατο νά χρησι­
μεύσω έν Κωνσταντινουπόλει, όπως είχον τότε τά πράγματα. Ά λ λ '
άφού κατεστάθησαν άπαξ αυτόθι, αφού ενλαβον επί μακρόν χρόνον
πολλά καί ενίοτε μεγάλα αξιώματα, αφού έπαιδεύθησαν επί τούτω
περί τε τά ελληνικά, τά αραβικά καί τά ευρωπαϊκά γράμματα, άφού
έσυνηθισαν νά ζώσιν έν εύποριct, έχοντες καθημερινάς καί ενίοτε φιλικάς
σείσεις ού μ,όνον μετά τών ύπερτάτων τού κράτους λειτουργών, αλλά
καί μετά τών άντιπροςώπων τών ξένων δυνάμεων καί μεθ* όλων έν
γένεt τών έπισήμιυν ξένων, άφού επί πολλάς γενεάς δ'ιήγαγον τον βίον
πράττοντες τά ό'ημ,όσια καί πολλάκις τά μέγιστα τώνδημ,οσίων πραγ­
μάτων, άφού είδον τούς έπισημοτάτους τών κατά τάς επαρχίας πρου­
χόντων τού γένους προςερχομένους άδιαλείπτως προς αυτούς ϊνα έπι-
καλεσθώσι την ίσχυράν αυτών αρωγήν, άφού τελευταΐον ούκ ολίγοι
έξ αυτών έκυβέρνησαν απολύτως χώρας μεγάλας καί πλουσιωτάτας
καί είδον εαυτούς χαιρετιζομένους ώς ηγεμόνας ού μόνον υπό τών ύπη-
κόων αλλά καί υπό ξένων βασιλέων καί ύπουργών, φυσικώτατον ητο
νά άποτελέσώσιν έξαίρετόν τινα τού έθνους τάξιν καί ύπερέχουσαν
κατά πολλά όλων τών λοιπών.
Οί Φαναριώται έδυςφημήθησαν πολυειδώς καί πολυτρόπως· η 8ε
αλήθεια είναι ότι περί τινα τού βίου καί της πολιτείας αύτών ηό'ύ-
ναντο ευλόγως νά κατακριθώσιν. ’Ολίγοι μεν έξ αύτών περιήρχοντο
είς άξιοπρεπεΐς προς τούς κρατούντας σχέσεις· καί έν τούτοις οί πλεί-
στοι έπεδείκνυντο αγέρωχοι προς τούς δμ,ογενεις, λησμονούντες ότι η
ύπεροχη αύτών από λεπτού έξηρτάτο νήματος καί ότι ή αύτή ισχυρά
δεσποτεία έπεκρέματο έξίσου επ’ αυτούς τε καί επί τούς ύπ* αύτών
περιφρονουμένους ομοφύλους. Πολλούς τρόπους είχον βεβαίως νά πλου-
τήσωσιν ώς διερμηνείς τού στόλου καί μεγάλοι διερμηνείς καί έπίτρο-
ποι τών αύθεντών Βλαχίας καί Μολδαυιχς, μάλιστα 8ε ώ; αύθένται

X
 Of καλούμενοι Φαναριώται. 539

y.ot't άνυ^τεροι καί κατώτεροι λειτουργοί των δύο εκείνων πλουσιωτά-

των χωρών. Ούδέν ήττον καθυπεβάλλοντο είς χρέη βαρύτατα, έξήρ-
χοντο των ‘λειτουργιών εκείνων πένητες πολλάκις καί διήγον τον βίον
δανειζόμενοι πάρα έμ,πόρων, η τρεφόμενοι δι* ελεών του κοινού της
μεγάλης εκκλησίας. Φιλοτιμ.ούμ.ενοι νά συγγενεύωσι συνήθως προς αλ-
ληλους, δεν έδίσταζ ον έπειτα, ίνα ύποσχ.ελίσωσιν ανθρώπους μ.εθ* ών
ησαν ηνωμένοι διά στενωτάτων δεσμών εξ αίματος η έκ κηδεστίας,
νά μεταχειρίζωνται κα τ’ αυτών παν είδος ραδιουργίας καί συκοφαν­
τίας. Επί πάσιν οί αρχαιότεροι οίκοι εφθόνουν τούς νεωστί προαγομέ-
νους καί έκ παντός τρόπου ήγωνίζοντο να καταστήσωσιν αυτούς εκ­
ποδών. "Οτε μικρόν μ,ετά την πρώτην τής Πελοπόννησου έπανάστα-
σιν, 1 7 7 0 , πρεχειρίσθη αντιναύαρχος ο περιώνυμ,ος γενόμενος Χασσάν
πασάς, ούτος παρέλαβεν ώς διερμ,ηνέα, αντί τού πρότερον οός τοιούτου
διατελέσαντος *Αργυροπούλου, τον Νικόλαον Μαυρογένην, ελκοντα
μεν πόρρωθεν τό γένος έκ Πελοπόννησου, γεννηθέντα δε είς Πάρον. Ό
Μαυρογένης ητο βεβαίως είς τών ευφυέστερων, τών έπιτηδειοτέρων
καί τών γενναιότερων Ελλήνω ν όσοι ύπηρέτησαν τού; όσμανίδας* συνε-
τέλεσε πολύ είς την είρήνευσιν τής Πελοπόννησου οτε τώ 1 7 7 9 ό Χασ­
σάν πασάς ελαβεν εντολήν νά άπαλλάξγ) την χερσόνησον άπό τών
Αλβανών, ώς θελομ.εν ιδει κατωτέρω, καί ήγαπήθη τοσούτον υπό τού
ναυάρχου, ωςτε περί τά τέλη τού 1 7 8 6 άνεδείχθη διά τής ίσχυράς
αυτού προστασίας ήγεμών βλα χία ς χωρίς ούδόλως νά διέλθγ) διά τού
τής μ,εγάλης διερμ,ηνείας άξιώμ,ατος. «Ε ίς μ ά τη ν,» λέγει δ Θωριάς
Hope έν τή γνωστή αύτού συγγραφή τή έπιγραΦθμ.ένγ,' ’Αναστάσιος
ή απομνημονεύματα ”Ε ΛΛηνός γραφεντα περί τα ζε'Λη τής 18 εκα­
τονταετηρίδας} «είς μάτην άπαντες οί Φαναριώται ήνώθησαν το πρώ­
τον ήδη είλικρινώς, ίνα διακωλύσωσι τόν διορισμόν τούτον είς μάτην
μετεχειρίσθησαν προς τούτο τόν σαράφην (τραπεζίτην) τού σουλτάνου
Πετράκην, όςτις έδαπάνησεν ίνα άνατρέψτ) τόν διορισμόν τού Μαύρο-
γένους πλειότερα τών όσα τις ποτέ ήνάλωσεν ίνα έπιτύχγ) τοιαύτην
θέσιν. Ούδέν ίσχυσε νά μ,εταβάλτί την άπόφασιν τού σουλτάνου. Ό
δέ Μαυρογένης, λναβών τά παράσημα τού νέου αύτού αξιώματος, μ.ίαν
μόνην έζήτησε χάριν, την κεφαλήν τού σαράφη. Οί προστάται του δεν
ήτο δυνατόν νά τφ άποποιηθώσι τό μικρόν τούτο πράγμα καί έφάνη-
σαν μάλιστα τοσούτον λεπτοί περί τήν έ'νδειξιν τής εύμενείας αυτών,
ώστε έφρόντισαν νά πέσ·ρ ή κεφαλή τού Πετράκη είς τούς πόδας τού
540 Οί καλούμενοι Φαναριώται.

Μαυρογένόυς καθ' ήν στιγμήν ούτος έπέστρεφεν έκ τών ανακτόρων εν

λαμπρά παρατάξει εις τον ίδιον οίκον. d Είναι δέ περιττόν νά ποοςθέ-
σωμεν, δτι και δ Μαυρογένης άφου επί τριετίαν έκυριάρχησε της Β λα ­
χίας ρ.ετά δυνάμεως οί'αν ουρείς ποτέ των άλλων αύθεντών έκτήσατο,
αφού πολλάκις ήνδραγάθησεν εις τον κατά Αυστριακών καί 'Ρώσων
πόλεμον, αφού καί αρχιστράτηγος ύπό τού σουλτάνου προεχειρίσθη
ό\ορίζων καί παύων τούς μουσουλμάνους στρατηγούς, βραβεύων δέ
καί τιμωρων τούς άλλους τού στρατού αξιωματικούς, επί τέλους, στε­
ρηθείς μεν τού ισχυρού αυτού προστάτου διά τον μεσολαβήσαντα θάνα­
τον τού Χασσάν πασά, ήττηθείς S i ύπο των Αυστριακών περί Καλα-
φάτιον, σπεκεφαλίσθη κατά Οκτώβριον τού 1 7 9 0 . Τοιαύτα υπηργον τά.
αντίποινα τά οποία άλλ,ηλοδιαδόχως έλάμβανον οί άνθρωποι ούτοι.
Ά λ λ ’ η δικαιοσύνη απ αιτεί νά δμολογήσωμεν δτι πάντα εκείνα τά
ελαττώ ματα, η ύπεροψία, η φιλαρχία, ή πτωχαλαζωνεία άπαντώνται
κατά το μάλλον καί ήττον εις άπάσας τάς άνωτέρας λεγομένας κοι-
νωνικάς τάξεις* οί S i Φαναριώται εξηγόραζον τάς κακίας ταύτας διά
προτερημάτων τά όποια δεν εύρίσκομεν πάντοτε εις τάς τάξεις ταύ­
τας, καί δταν αύται διατελώσιν εις εύτυγεστέρας περιστάσεις. Ώς έκ
της ανατροφής ήν έλάμβανον, διεκοίνοντο επί τε παιδεία καί λεπτό-
τ η τ ι τρόπων· εν δέ τή μεγάλη διπ λω ματική σχολνη. έν ή δεν έπαυ­
σαν επί 150 περίπου έτη διαπλαττόμενοι, ούκ ολίγοι έξ άύτών έκτή-
σαντο έξαίρετον πείραν και δεξιότητα. Καί έκ της σχολής ταύτης
έξήλθεν ο πολίτικος άνηρ ό συνετώτερον παντός άλλου έκτιμήσας καί
έπιτηδειότερον διεξαγαγών τά εξωτερικά της ελληνικής έπαναστά-
σεως συμφέροντα, ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ό νεώτερος. Πολλοί
έπεμελήθησαν τής δημοσίας έκπαιδεύσεως, είτε νέα επί τούτω συ-
στήσαντες ιδρύματα είτε τά προϋπάρχοντα τελειώσαντες καί προικο-
δοτήσαντες. Κ αί ώς προς τούτο μεν ήδύναντο νά πράξωσιν έτι πλειό-
τερα, διό τι ύπερηκόντισαν αύτούς κατά πολύ έτεροι "Ελληνες, οί'τινές
άπλοι δντες ίδιώ τα ι, βασιλικώς τη αλήθεια ένεψύχωσαν την δια­
νοητικήν τού έΌνους άνάπτυξιν. Ά λ λ * άφ* ετέρου οί Φαναριώται ηύτύ-
χησαν ν’ άναδειχθώσιν ώς ούδείς άλλος προστάται ετέρων τού έθνους
συμφερόντων. Έ λάβομεν ήδη αφορμήν νά άναφέρωμεν τούς τελεσφό­
ρους έν τφ ζη τή μ α τι τού άγιου Τάφου αγώνας τών δύο πρώτο>ν διερ­
μηνέων. Περί δέ ’Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου τού πρεσβυτέρου 6 Ι ά ­
κωβος ό ’Αργείος όμιλών καί έπαινέσας το προςηνές καί πρόθυμον τού

/
 0 ! καλούμενοι Φαναριώται. 541

άνδρός προς πάντας τούς έπιζητούτας την συνδρομήν αυτού, επιφέρει*

«και τοΐς μέν τούς φόρους και δασμούς άπεκούφιζεν ώς οιόν τε, τούς δέ
τών έπηρειών ήλάφρυνεν, ούχ όπως καθ’ έκαστον μόνον άλλα και πό­
λεις όλας καί κώμας, είσίν αίς καί ατέλειαν διεπράττετο. Κ α ί ταύτα
ούκ έπιδεικνύμενος ουδέ φιλοτιμούμενος έσπούδαζεν, ά λλ’ όπως την
παρ’ εαυτού ωφέλειαν παράσχω τοΐς πλείουσι τό προθυμούμενον ήν.))
Πόσα τοιαύτα ή παραπλήσια δεν ήδυνάμεθα νά άναφέρωμεν καί περί
των άλλων διερμηνέων, των πλείστων τουλάχιστον εξ αυτών, άλλ*
άρκούμεθα εις ολίγα τινά παραδείγματα μαρτυρούντα ότι πολλάκις
σπουδαιότατα, τού έθνους πράγματα διά τής μεσιτείας αυτών επί
κοινω άγαθω διεξή/θησαν. Μετά την εν ετει 1 7 7 0 έπανάστασιν
τής όποιας μετέσχον καί αί πλεισται τών νήσων, πολλαί έξ αυτών
έκινδύνευσαν νά τιμωρηθώσι δεινώς, έξαιρέτως δέ τά Ψαρά. "Οθεν οι
Ψαριανοί άπέστειλαν προς τον τότε διερμηνέα τού στόλου Νικόλαον
Μαυρογένην πρεσβείαν επικαλούμενοι την διά τής τούτου μεσιτείας
σωτηρίαν αυτών. Ό δέ, διά τής ίδιαζούσης προς αυτόν εύνοιας τού
άρχιναυάρχου Χασσάν πασά, κατέπεισεν αυτόν νά φανή ού μόνον
επιεικής αλλά καί ευεργετικός προς τούς Ψαριανούς καί τούς απε­
σταλμένους αυτών* διότι ό Χασσάν πασάς καλέσας τούτους παρ’ εαυ-
τφ έπέπληξε μεν διά τήν πρός τον σουλτάνον αγνωμοσύνην καί συνε-
βούλευσε ν' άπέχωσι τού λοιπού στασιαστικών κινημάτων, περιέβαλε
δέ αυτούς διά καφτανιού καί έδωρήσατο εις τούς Ψαριανούς τεσσά­
ρων ετών χαράτζι. ΓΙοολεν δέ τφ 1 7 8 7 κηρυχθέντος νέου κατά ’Ρω ­
σίας πολέμου, ή Υ ψ η λ ή Πύλη ύποπτεύσασα τούς Ψαριανούς αποφά­
σισε νά μετοικίσω αυτούς καί διασπείρω εις τήν μικράν 'Ασίαν καί
τάς πέριξ νήσους, άλλ* ό τότε διερμηνεύς τού στόλου Χαντζερής, προ-
λαβών τήν καταστροφήν, επεισε τον άργιναύαρχον αντί τής διασπο­
ρείς, ήτις κατ’ ούδέν ήθελεν ωφελήσει τό κράτος, νά παραλάβω πλοιά
τινα τών Ψαριανών μετά τών πληρωμάτων αύτών, ινα χρησιμεύσιυ-
σιν εις τήν υπηρεσίαν τού όσμανικού στόλου. Τοιουτοτρόπως έσώθη
δίς διά τής τών Φαναριωτών ένεργείας ή νήσος εκείνη ήτις έμελλε
τοσούτον λαμπρώς νά πρωταγωνιστήσω εν τφ τελευταίω υπέρ ανεξαρ­
τησίας άγώνι. "Οτε δέ άπεφασίσθη ό άγων ούτος, ό μέν ’Αλέξανδρος
Ύ ψηλάντης δεν έδίστασε νά άναλάβν) τήν ευθύνην τής αρχηγίας αυ­
τού, ό δέ τής Μολδαυ'ιας ήγεμών Μ ιχαήλ Σούτσος προθύμως μετά
τού Ύ ψηλάντου συνέπραξε, πολλοί δέ άλλοι έγένοντο τά Τίρώτα τής
542 Οι καλούμενοι Φαναριώται.

έπαναστάσεως θύματα, προεζάρχοντος τοϋ καλού κάγαθού Κωνσταν­

τίνου Μουρούζη.
Ά λ λ ’ εν των μεγίστων, άν ό /ι το μέγιστον των έργων, δπερ δ ιέ-
πραξαν οι Φαναριώται, ύπήρξεν ο τοσούτον ύπ* αυτών προαχθείς έξελ-
ληνίσμός των δύο παριστρίων ήγεμ,ονιοίν. Έ τ ι από τών αρχών τής
18 έκατονταετηρίδος ό ’Αθηναίος ιερομόναχος Παρθένιος όμιλών περί
τού Νικολάου Μαυροκορδάτου τού κα τ’ άρχάς έν Μολδαυία καί
έπειτα έν β λ α χ ία ήγεμονεύσαντος, ε^λεγε* «τήν δε τών Ούγγροβλά-
χων γην αποικίαν Ελλήνω ν ούκ έποιήσατο. γυμ,νασίοις τε καί έ-
λευθερίοις κοσμ,ήσας μαθήμασιν, άπερ καί τοι γε πρότερον οντα επί
ποσίν, άλλ* ούν οίκονομικώς οσω ζηλώ πολλαπλασιάσας τό τάλαντον
πολλφ τφ μετρώ έπηύζησεν ;» *Έκτοτε δε επί δλτ,ν εκατονταετηρί­
δα καί επέκεινα αί χώραι έκεΐναι ύπό Ελλήνων κυβερνώμεναι καί ύΥ
Ε λλήνω ν διοικούμ,εναι καί διά σχολών ελληνικών παιδαγωγούμε·
ναι, επί τοσούτον έξελληνίσθησαν ώςτε τών ιθαγενών οί έπιφανέστε-
ροι, οί ΊΡακοβΐτζαι, *οί Στούρζαι, οί Φιλιππέσκοι, οί Μπαλιά-
νοι, οί Φλωρέσκοι, οί Κορνέσκοι, οί Μπραγκοβάνοι, οί Γολέσκοι, οί
Μπάλσαι, οί Βακαρέσκοι, την ελληνικήν ως ιδίαν έλάλουν καί εγρα-
φον. Μετά την έπανάστασιν τού 1821 καί μ,άλιστα κατά τήν τελευ-
ταίαν πεντηκονταετίαν, τά πράγματα μετέβαλον βεβαίως δψιν αύτόθι,
ά λ λ ’ ο έλληνισμός είχε ρίψει τοσαύτας καί τοιαύτας ρίζας, ώςτε καί
τήν σήμερον ετι μετά παρέλευσιν ετών 50 άντιδράσεως, ικανά ανα­
φαίνονται ίχνη αυτού καί σημ.εια εις τάς παριστρίους ηγεμονίας, ούδ’
επιτρέπεται ν’ άμφιβάλλωμ,εν, δτι άν έν τφ διαστήματι τούτφ έξη-
κολούθει ή κυβέρνησις αυτών δ ι’ Ελλήνω ν, τό έθνος ημών ήθελε καυ-
χηθή δτι διέπραξεν, ύπό δουλείαν διατελούν, κατάκτησιν ένάμιλλον
τών μεγαλγ,τέρων αυτού έν καιροί τής πολιτικής άκμ,ής κατορθωμά­
των. Έ κ δε τής ακριβούς όλων τών προεκτεθέντων γεγονότων συγκρί-
τεως καί έκτιμ,ήσεως δικαιούμεθα νά συμπεράνωμεν, οτι οί κατά τούς
χρόνους έκείνους πολιτικοί ημών άνδρες, άν περιέπεσον εις πολλά α­
μα ρτήμα τα , άνέδειξαν καί προτερήμ,ατα ού μικρά καί δτι ιδίως έχον-
τες τήν συνείδησιν τού ελληνισμού πολύ μ.άλλον ίσχυράν ή 6 κλήρος,
πρακτικώτερον καί άποτελεσματικώτερον υπηρέτησαν τά συμφέροντα
αυτού. Τό οικουμενικόν πατριαρχεΐον καί 6 εις τά νεύματα αυτού ύπο-
τεταγμένος πολυάριθμος εκκλησιαστικός στρατός, ήδυνήθησαν νά ένερ-
γήσωσιν άπερισπάστως έπί 4 00 περίπου έτη εις τάς έντεύθεν τού "I-
 Καταγωγή των κοινοτήτων. Γενική αυτών εποψις. 543

στρου ύπό αλλοφύλων οίκουμένας χώρας τής ’Ανατολής· και όμως επί
τέλους άπεδείχθη οτι ελάχιστα προς τον σκοπόν τού έξελληνισμού
αυτών διενήργησαν. Οί δε πολιτικοί άνδρες, οί καλούμενοι Φαναριώ-
ται, και το ιέπ ι πολύ βραχύτερον χρόνον κατελθόντες εις το αυτό στά-
διον, καίτοι άδιακόπως περισπώμενοι ύπό τής δυςπιστιας τής επικρα­
τούσες κυβερνήσεως καί ύπο των αντιπράξεων των περί τάς ηγεμονίας
ύ'ύο μεγάλων δυνάμεων, έστησαν ούδέν ήττον αυτόθι μνημεία τής
ελληνικής δεξιότητος καί δραστηριότητος, τά οποία, όσον καί άν άνε-
τράπησαν βραχύτερον, δίκαιον είναι νά έκτιμηθώσι προςηκόντως ύπό
τής παρούσης γενεάς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε \
’Οργάνωσις το\5 νέου έλληνισμου. Κ οινότητες.

Τά κατά τό πατριαρχεΐον καί τούς πολιτικούς άρχοντας έκανονί-

σθησαν ύπό τής κυριάρχου δυνάμεως· αί δε κοινότητες υπήρξαν προϊόν
γνήσιον των εθνικών παραδόσεων καί τής εθνικής ευφυΐας καί δρα-
στηριότητος. Αί κοινότητες είχον ρίζας βαθείας έν ταΐς εξεσι καί
ταΐς παραδόσεσι τού ελληνικού έθνους· όλως δε άνυπόστατον είναι, ή
ότι παρήχθησαν εκ τής ανάγκης εις ήν εύρέθη ή όσμανική κυβέρνησις
νά έπιτρέψη εις τούς χριστιανούς την κατω τάτην αύτών διοίκησιν, ή
ότι έπεβλήθησαν ύπό τής ξενικής κυριαρχίας ώς αραβική δήθεν θεσμο-
θεσία. Αμέσως προ τής τουρκοκρατίας ήτοι επί τής τών Φράγκων
αρχής, βλέπομεν έν τοΐς χρονικοί; τού Μωρέως άναφερομένους άρχον­
τα c καί προεστούς, άπαραλλάκτως όπως επί τουρκοκρατίας. Κ α ί πρό
τών χρόνων εκείνων έν τή 10 έκατονταετηρίδι, άναγινώσκομεν εις την
έν έτει 9 4 7 νεαράν τού Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, τόν όρον
όρας τον χωρίου άναφερόμενον κατ’ άντίθεσιν προς έκαστον αυτού κά­
τοικον ιδία , καί δηλούντα τό ηθικόν τής κοινότητος πρόςωπον. νΕ τ ι
δέ πρότερον εις την εν ετει 9 2 2 νεαράν τού 'Ρωμανού, Κωνσταντίνου
καί Χριστόφορου, άπαντώμεν τόν όρον ρητροκωρία ήτοι κώμην έχου-
σαν περί έαυτήν άθροισμα κατοίκων νεμομένων κοινά προνόμια καί
καθυποβεβλημένων εις κοινά καθήκοντα, έν άλλαις λέξεσι, πρωτεύου­
σαν κοινότητος. Καί περί τά μέσα τής 9 έκατονταετηρίδος μνημο-

\
544 Καταγο,γή τών κοινοτήτιυν. Γενική αυτών εποψις.

veuovrat πρωτεύοντες καί πατέρες των πό2εων} τά πάντα εν αύταΐ;

διοικούντες (σελ. 43 και 4 4 του δ' τόμου). "Οθεν η δοξασία ότι επί
των μεσαιωνικών χρόνων a t πόλεις, a t κώμαι καί τά χωρία ούδεμίαν
ειχον αυτοτελή υπαρξιν,ό έστιν ουδόλως ειχον άρχοντας ίδιους υπό των
κατοίκων εκλεγόμενους, είναι εσφαλμένη, όπυ;ς τοσαύται άλλαι περί
τής ιστορικής εκείνης περιόδου δοζασίαι, ής το μεγιστον δυςτύχημα
δεν ύπήρζε βεβαίως ή ιδία αυτής κατάστασής, ήτις, ό)ς είδομεν, δεν
παρεκώλυσεν αυτήν νά πρωταγωνιστήσω επί μακρόν εν τή ιστορία, αλλά
μάλλον αί περί τήςκαταστάσειυς ταύτης σφόδρα έν πολλοις ήμαρτημέναι
των ιστορικών τής Ρύσεως γνώμαι. Αί κοινότητες λοιπόν ύπήρχον επί των
μεσαιωνικών χρόνων καί ούδέν άλλο ήσαν τότε είμή τροπολογία τις με·
θαρμοσθεισα πρός τάς νέας περιστάσεις των έτι αρχαιότερων αυτονόμων
άστικών πολιτευμάτων. Βεβαίως διά του χρόνου καί διά. τής ποικί­
λης έπιδράσεως τής μεσαιωνικής κυβερνήσεως, ύπέστησαν κατά δ ια ­
φόρους καιρούς καί τόπους αλλοιώσεις περί τε την προςηγορίαν τών αρ­
χόντων καί την έκτασιν τής δικαιοδοσίας αυτών, ’ίσως καί περί τον
τρόπον τής εκλογής* κατ’ ουσίαν όμως δεν έπαυσάν ποτέ ύφιστάμεναι*
ή οσμανική κυριαρχία εύρεν αύτάς προϋπαρχούσας καί ένεργούσας,
καί άφήκεν αύτάς νά λειτουργώσιν ώς επικούρους περί την κατωτέραν
διοίκησιν τής χώρας.
Μη λησμονήσωμεν τωόντι ότι ή Τ . ΓΙύλη δεν ύπέλαβε ποτέ τούς
χριστιανούς ώς μέλος οργανικόν τού όσμανικού σώματος, άλλα μόνον
ώς προςάρτημα αυτού υπήκοον καί ύπόφορον. Τνα μη άνατρέζωμεν
εις χρόνους αρχαιότερους, τή */,j6 αύγούστου 1821 ήτοι μετά την έναρ-
ξιν τής μεγάλης έπαναστάσεως ενλεγεν έν απειλητική προς το οικου­
μενικόν πατριαρχείον επιστολή* το έΑΑηηχον έθνος to εχπαΑαι υπή­
κοον καί ύπόφορον τής 7*. ΠύΑης. Τούτου ενεκεν έπολιτεύθη πρός ημάς
αείποτε ώς πρός έ’θνος ε*χον ίδιαν αυτοτελή υπαρξιν τούτου ενεκεν
άνεγνώρισε τό οικουμενικόν πατριαρχείον ώς κεφαλήν ου μόνον εκ­
κλησιαστικήν αλλά καί πολιτικήν τού έθνους* τούτου ένεκα διεζήγε
τάς πρός τό πατριαρχείον σχέσεις διά τού επί τών εξωτερικών ύπουρ-
γού* καί τούτου ένεκα διετήρησε τάς προϋπαρχούσας κοινότητας αυ­
τού. "Οθεν πάσα πόλις, πάσα κώμη, πάν χωρίον ειχον τούς ίδιους
αυτών άρχοντας, οίτινες έκλεγόμενοι ώς επί το πλειστον ύπό τού κοι­
νού τών χριστιανών, ώνομάζοντο μέν κυρίως δημογέροντες, εκαλούντο
δέ καί άλλως κατά τάς διαφόρους χώρας καί περιστάσεις* γέροντες,
 Εκλογή τών προεστώτιυν. 545

άρχοντες, προεστοί, επίτροποι, τουρκιστί δέ χοτζαμπάσιόες. Αυτοί

διώκουν τάς κοινότητας, καί έκρινον ώς δ ια ιτη τα ί τάς αστικάς δ ια ­
φοράς. Αί δέ ποινικαί ύπεβάλλοντο είς την δικαιοδοσίαν του οσμανι-
κοΰ δικαστού, του χαδή η του μο.ΙΛά. Οί προϊστάμενοι ούτοι των
κοινοτήτων είςέπραττον προςέτι καί διεχειρίζοντο τούς κοινοτικούς
φόρους, διώκουν την κοινοτικήν περιουσίαν, διένεμον είς τάς οικογέ­
νειας τούς ύπέρ τού δημοσίου καταβλητέους φόρους κατά το μέτρον
των πόρων έκάστης οικογένειας, ήσαν οί φυσικοί προστάται καί σύμ­
βουλοι παντός καταδιωκομένου ή καταπιεζομένου κατοίκου τής κοι-
νότητος, καί πλήν τούτων μετεΐχον ήτοι αμέσως ήτοι δΓ άντιπροςώ-
πων αυτών, τής διοικήσεως όλης τής επαρχίας ώς σύμ,βουλοι ή πά-
ρεδροι τού οσμανιδου διοικητού ήτοι τού βοεβόδα* επί δε πάσιν
έκοινιύνουν έ'στιν ότε καί τής διοικήσεως όλ^ου τού πασαλικίου, αλλά
τούτο μόνον δι* άντιπροςώπων αυτών παρά τω πασά έδρευόντων.

’Αλλά ήθέλομεν λάβει έσφαλμένην τών πραγμάτων έννοιαν, εάν

ένομίζομεν ότι ό μηχανισμός ούτος έλειτούργει τοσούτον ομοιομόρφως
καί όμαλώς όσον έξετέθη εν τώ άνωτέρφ σχεδιογραφήματι αυτού. Ή
εκλογή τών προεστώτων ήτο σπανίως καθολική, καί έτι σπανιώτερον
άμεσος, εάν υπήρξε ποτέ άμεσος. Τούτο καθίσταται άναμφισβήτητον
ώς προς τήν Πελοπόννησον καί τήν νύν έλευθέραν Στερεάν Ε λ λ ά δ α ,
ώς εκ τών νόμων τών έκδοθέντων αμέσως μ,ετά τήν έκρηξιν τής έπα-
ναστάσεως. Το κεφάλαιον πρώτον τού οργανισρ.ου της ΠεΑοποννη-
σιακής Γερουσίας, τής ψηφισθείσης περί τά τ έλ η τού 1 8 2 1 , ορίζει
οτι «είς κάθε χωρίον οί γέροντες καί οί εν ύπολήψει κάτοικοι έκλέ-
γουσι τούς εφόρους τού χωρίου.» Κατά δέ.το κεφάλαιον δεύτερον, οί
έφοροι τών γωρίων συνελθόντες είς τήν πρωτεύουσαν τής επαρχίας,
«ή τις θέλει δ ίδει καί αυτή εκ τών προκρίτων της τούς εκλέκτορας,»
έκλέγουσιν εξ όλης τής επαρχίας τούς πέντε αύτής εφόρους. Ώςαύτως
το κεφάλαιον πέμπτον τού συγγρόνως σχεδόν ψηφισθέντος οργανισμ.ού
της δυτικής ΈΑΑάδος διελάμβανεν ότι «είς κάθε κοινότητα ή χωρίον
οί γέροντες καί οί εν ύπολήψει κάτοικοι έκλέγουσιν ενα ή δύο ποοε-
στώτας, άναλόγως μέ τήν έκτασή καί το μέγεθος τής κοινότητος ή
τού χωρίου.» Κατά δε το κεφάλαιον δεύτερον οί προεστώτες τών
χωρίων έξέλεγον τούς εφόρους τού τμήματος* καί κατά το κεφάλαιον
πρώτον οί έ'φοροι τών τμημάτω ν έκλέγουσι τά μ.έλη τής τοπικής διοι-
(κ λ λ . ιε τ ο ρ . κ . πλπαρρηγο π ο υλο υ το μ . ε '.) 35
546 Εκλογή των προεστώτων.

κήσεως των επαρχιών. Τελευταΐον δ'άπό 9 νοεμβρίου 1822 περί έκλο-

γής των παραστατών, ήτοι των βουλευτών, νόμος ορίζει (>ητώς* «εις
έκαστον χωρίο ν δ λαός νά έκλέξη κοινώς ευυπολήπτους άνδρας. "Ολοι
8* α υ το ί............. νά συνέλθωσιν εις την πρωτεύουσαν τής επαρχίας ή
δποία νά έκλέξη κοινώς ευυπολήπτους άνδρας .« . . . . καί τότε όλοι
δμού αυτοί οι έκλεκταί νά έκλέξωσιν ένα ενιαύσιον παραστάτην με­
ταξύ τών έμφρονεστέρων καί ήθικο>τέρων επαρχιωτών.» Παρεθέσαμεν
άπάσας ταύτας τάς διατάξεις, διό τι δεν νομ,ίζομεν άκριβές το πολ-
λάκις γραφέν, ότι επί τουρκοκρατίας έκαστος ένήλιξ, αύτόχθων πό-
λεως, κωμοπόλεως ή χωρίου, είχε το δικαίωμα τού έκλεγειν καί έκλέ-
γεσθαι* οί δέ προεστώτες τών κοινοτήτων έξελέγοντο, συνερχόμενων
εις έν τών έχόντων δικαίωμα τού έκλεγειν καί έκλέγεσθαι κατοίκων.
Τούτο ήθελε σημαίνει ότι επί τουρκοκρατίας ίσχυε παρ’ ήμΐν ή από­
λυτος καί άμεσος καθολική ψηφοφορία. Έ κ τών προπαρατεθέντων ό­
μως νόμων δηλούται ότι έν αύτώ τώ πρώτω έ'τει τής έπαναστώσεως
καθιερώθη παν άλλο ή καθολική καί άμεσος ψηφοφορία* πώς δέ είναι
δυνατόν νά παραδεχθώμεν, ότι καθ* ήν ημέραν δ λαός έδράξατο τά
όπλα ί'να άνακτήση την έλευθερίαν αυτού, ύπέκυψεν εις περιορισμόν
δικαιωμάτων, τά οποία, άν ή αντίθετος γνώμη ήτο αληθής, ήθελον
είναι προ αιώνων κεκτημένα ;
Ά λ λ α καί πάσαι αί άκριβέστεραι ειδήσεις όσας έχομεν περί πολ­
λών καί όνομαστών κοινοτήτων, ουδόλως έπικυρούσι τήν άξίωσιν εκεί­
νην περί άμεσου καί καθολικής ψηφοφορίας. Τά Ψαρά έφημίζοντο προ
τής έπαναστάσεως επί τώ δημοκρατικώ αύτών πολιτεύματι, καί όμως
δ λαός εκεί συνερχόμενος κατ’ έτος εις συνέλευσιν εξέλεγε τεσσαρά­
κοντα εκλογείς έξ όλων τών τάξεων τών πολιτών (έγκριτων, πλοιάρ­
χων, έμπορων καί ναυτών), οί δέ έκλογεις ούτοι έξέλεγον τούς τέσσα-
ρας δημογέροντας. Εις Χίον τό δικαίωμα τής εκλογής ήτο σφόδρα
περιπεπλεγμένον καί περιωρισμ,ένον. Οι πέντε προϋπάρχοντες δημο­
γέροντες συνήρχοντο μετά 20 άλλων έγκριτων πολιτών, έξ ών 16 μέ'
ήσαν έκ τής Ά πλοταριάς και τού Έγκρεμού, 2 δέ έκ τού Παλαιο­
κάστρου καί 2 καθολικοί- τότε οί πέντε δημογέροντες έξέλεγον διά
ψηφοδελτίων έκ τών πρώτων 16, τέσσαρας, οί δέ 4 ούτοι μετά τών
5 πρώην δημογερόντων καί τών 2 έγκριτων τού Παλαιοκάστρου καί
τών.2 καθολικών, άπετέλουν τό εκλογικόν συνέδριον, όπερ έξέλεγε τούς
πέντε νέους δημογέροντας. Εις Σπέτσαις οί 5 προεστώτες εξελέγοντο
 Γενικαι των κοινοτήτων περιπέτειαι. 547

κα τ’ έτος ύπο των έγκριτων πλοιάρχων και των όπωςούν εύπορων

πολιτών. Ή "Υδρα κα τ’ άοχάς διψκεΐτο ύπο των ιερέων αυτής* κα­
τόπιν προςελήφθησαν είς την διοίκησιν δύο λαϊκοί, έκλεγόρ-ενοι όμως
υπό των ιερέων οιτινες και τήν προεδρείαν τού συνεδρίου διετήρησαν.
Κατά δέ τούς ρ,εταγενεστέρους χρόνους, άπό τού 1770 και εφεξής,
ύπάργει ασάφειά τις ώς προς τον τρόπον καθ’ ον συνεκροτεϊτο έν " Υ ­
δρα ή διοίκησις. Είναι βέβαιον ότι έξελαϊκεύθη, άν και έξηκολούθουν
ρ,ετέχοντες αυτής ό οικονόμος, ό σακελάριος, 6 σκευοφύλαξ, ο χαρτοφύ-
λαξ και ο σακελίων, πρώτοι μάλιστα πάντων ύπογραφόμενοι* αλλά
περί τού τρόπου καθ’ ον συνεκροτεϊτο τό των προκρίτων συνέδριον έπι-
κ.ρατούσι διαφωνίαι. Οί μεν άξιούσιν ότι έξελέγοντο υπό τού λαού,
προπαρεσκευασρ,ένου επί τούτω υπό των πλοιάρχων, οί S i ότι αύτοτε-
λώς καί άφ* εαυτών συμπληρούρ,ενοι έκυβέρνων τά πράγματα. Έ ν αυτή
Si ταύτΥ) τή διαφωνία ύποφαίνεται OTt καί άν έγίνετο εκλογή, αυτή
ούδέν άλλο έπραττεν είμή νά κυροϊ την κατοχήν τής άρχής ύπό των
εύπορωτέρων καί τών συνετωτέρων τής κοινότητας άνδρών, όπερ θέλει
κατασταθή ετι εύκρινέστερον ότε διαλάβορ,εν πλειότερα τινά περί τών
πραγμάτων τής "Υδρας.

Πλήν τούτων ο Κούμας όςτις έγεννήθη είς τήν Λάρισαν τφ 1 7 7 7

καί ενζησε ροέχρε τής ηλικίας 26 ετών είς διαφόρους τής Θεσσαλίας
πόλεις, καί ελαβεν αφορμήν νά γνωρίσγ, εκ τού σύνεγγυς τά αυτόθι
πράγματα λέγει, ότι οί προεστώτες ή δημογέροντες διωρίζοντο ένια-
γοΰ ύπό τών κρατούντων* οτι πολλαχού παις παρά πατρός παρελάρ,βανε
τήν δημογεροντίαν, ότι συνεκροτούντο ουτω οίκογένειαι ισχυράί καί
πλούσιαι, ότι όμως οί μεγαλοδημογέροντες, ούτοι έθανατούντο ύπό τής
όσμανικής κυβερνήσεως, ή δε περιουσία αυτών έδημεύετο- οτι μ ετ ’ ου
πολύ έπετρέπετο ή δημογεροντία πάλιν είς τούς υιούς αυτών, ί'να εκ
νέου θησαυρίσωσι καί έκ νέου δημευθώσιν* ότι πολλαχού οί δημογέ­
ροντες συνεκρούοντο προς τούς αρχιερείς καί ότι τούτου ένεκα συνέβαι-
νον συχνάκις καταδρομαί, φυλακίσεις, εξορίαε, ενστιν ότε δε καί δο-
λοφονίαι, πάντοτε S i δωροδοκίαι προς τούς όσμανίδας τοπάρχας, προς
ζημίαν ρ.εγίστην τών πόλεων καί τών χωρίων.
’Ανάλογα έγίνοντο καί έν Πε)^οποννήσφ, καί τοι αυτή ειχεν ιδ ια ι­
τέρά τινα προνόμια, διά τής επιτήδειας τών όποιων χρήσεως ήδύνατο
νά μετριάζη πολλά τών δεινών τής ξενικής κυριαρχίας. Είχε πρώτον
35*
548 Γενικαί των κοινοτήτων περιπέτεια!.

το προνόμιον του νά πέμπη είς Κωνσταντινούπολή ύ'ύο η τρεις προε-

στώτας, οιτινες ίιέτρ ιβο ν αυτόθι ώς πληρεξούσιοι τής χερσονήσου και
ύ'ιά των σχέσεων τάς όποιας συνήπτον μετά ισχυρών τής πρωτευούσης
άντρων, δμογενών τε και κρατουντών, περιέστελλον οπωςούν την πλεο­
νεξίαν και τας καταχρήσεις των πασάδων καί έπετύγχανον ενίοτε την
καθαίρεσιν ή την μετάθεσιν αυτών. Προςέτι έκαστη επαρχία τής Π ε·
λοποννήσου εξέλεγε 8όο "Ελληνας προύχοντας, οιτινες, προςερχόμενοι
είς την είραν τού πασά άπαξ καί ύ'ίς τού ενιαυτού, έπεμελούντο τών
ύποθέσεων όλης τής χερσονήσου. Έν τούτοις πολλοί τών προεστώτων
αυτών ού μόνον κληρονομικοί άπέβαινον όπως έν Θεσσαλί^, άλλα καί
ήριζον προς άλλήλους μέχρι θανάτου, μεταχειριζόμενοι ενίοτε καί αυ­
τήν την ξενικήν κυριαρχίαν ΐνα ά.παλλαγώσι τών αντιζήλων. Ά λ λ ’
όμως μ ή έκλαμβάνωμεν κατά γράμμα τάς περί πάντων τούτων ρ.αρ-
τυρίας τών συγχρόνων, ύ'ιότι καί τότε ώς πάντοτε παρ’ ήμΐν ποικίλα
πάθη καί συμφέροντα παρεμόρφωσαν ούχί σπανίως τήν αλήθειαν.
Έ χω είς· χεΐράς μου χειρόγραφον Συνοπ τικήν ιστορίαν του ' ΑΑή
πασά, ήγεμόνος τής ’Η πείρου. Ή ιστορία αύτη περιέχει πολλά
περιεργότατα καί ά,κριβέστατα περί τού τυράννου εκείνου* ά λλ’ 6 συγ-
γραφεύς ό'ιετελεσε γραμματεύς τού Βελή πασά, οςτις ήρξε τής Πελο-
ποννήσου άπο τού 1 8 0 7 μέχρι τού 1812 καί τού οποίου έπέτυχον οί
Ιίελοποννήσιοι τήν καθαίρεσιν. Εντεύθεν 6 γραμματεύς αυτού, έν τή
κατά τών ά γιά ννιόω ν και αρχόντων τής χερσονήσου καταφορά του
τοσαύτας έπισωρεύει κατ’ αυτών κατηγορίας, ώςτε πολλάκις συλλαμ-
βάνεται πρού'ήλως ψευύ'όμενος. Άνομολογών τάς καταχρήσεις τού
Β ελή έπιφέρεΓ «πλήν ό'έν έκαμε μήτε το έκατοστημόριον άφ* οσας
μέ τάς άναφοράς των τον κατηγόρησαν.» Έ π ειτα 8ε προςθέτει* «τον
κατηγόρησαν δτι είς το διάστημα τής ηγεμονίας του έμβασεν είς τό
ταμεΐόν του πεντήκοντα μιλλιόνια γρόσια τουρκικά, b 8ε μόνον 7 * / 2
νόμιμα καί άνομα.» Ά λλα μήπως δσω το έκατοστημόριον τών
5 0 ,0 0 0 ,0 0 0 είναι 7 * / 2, τόσο) ακριβή είναι καί τά 7 έκατομμύρια ;
Όπως^ήποτε ευτυχέστερα βεβαίως ύπήρξαν πολλά ορεινά τμήματα
τής χέρσου Έλλάύ'ος, τά όποια κατώρθωσαν είτε 8 ιά συμβάσεων, είτε
#ιά τών οπλών νά άποβώσι σχεύ'ον αυτοτελή* καί ούίέν ήττον ηύό'αι-
μόνησαν πολλαί τών μικροτέρων νήσων, ένθα ούάόλως κατωκουν οσμα-
νίύ'αι, καί αίτινες ύ'έν ύπέκειντο είς’ πασάν ύ'ιαρκώς παρ’ αύταΐς 8 ιαμέ-
νοντα, αλλά είς τον καπετάν πασάν, όςτις ύ'έν έπεσκέπτετο αύτάς είμή
 Είδικαί περιπέτειαι. Χαλκιδική. 549

εκ διαλειριρ.άτων, και προς τοις άλλοις από των αρχών τής 18 εκατόν-
ταετηρίδος διεξήγε τάς προς αύτάς σχέσεις ί ι ά τού διερριηνεως τού
στόλου, προστατεύοντος τάς νήσους εκ παντός τρόπου παρά τώ άρχοντι
αυτών. ’Εντεύθεν at κοινότητες των τε ορεινών εκείνων τ[Λη(/,άτων τής
χέρσου Ελλάδος και τών ριικροτέρων τού Αιγαίου πέλαγους νήσων,
δυνηθεϊσαι νά άναπτυχθώσιν δπωςούν έλευθέρως, έκτήσαντο εύνοριίαν
και ευημερίαν άσυγκρίτως άνωτέραν τών λοιπών. Έ π ί τής Στερεάς,
ένφ εύφοροι πεδιάδες έπένοντο καί έβασανίζοντο, αί όρειναί κοινότητες
εύηρ,έρουν και πολλάκις έπλούτουν. Ώςαύτως έν τώ Α ίγαίω πελά γει
ενώ at ρ’, εγαλήτεραι νήσοι ήσαν και αί πλουσιώτεραι, πολλαί δε έξ αυ­
τών άπετέλεσαν άλλοτε ΐδια κράτη έχοντα στόλους και διεξάγοντα
εμπορίαν ποικίλην καί προςοδοφόρον, νυν, εξαιρέσει τής Χίου, ολαι αί
λοιπαί, Κρήτη, ’Ρόδος, Κύπρος, Μ ιτυλήνη, Σά[Λθς, έριαραίνοντο ύπο
την οσριανικήν διοίκησιν. Αί δέ ριικρότεραι, καίπερ ήσαν αί π λειστα ι
άγονοι, άνυδροι καί άλίρ,ενοι, επειδή όρ.ως διέφυγον την άδιάλειπτον
τής διοικήσεως εκείνης πίεσιν, έπρόκοπτον πολλάκις θαυρ,ασίως. Ά λ λ ’
ί'να ρ,ή έ[Λπέσωρ,εν εις πλάνας καί περί τής αληθούς καταστάσεως τών
τε ορεινών εκείνων κοινοτήτων τής Στερεάς, καί τών ριικροτέρων νή­
σων, ανάγκη νά δρ.ολογήσωρ.εν οτι ούδ’ από τούτων ελειπον πολλάκις
διαιρέσεις όλέθριαι, προκαλέσασαι ενίοτε την έπέριβασιν τής ξενικής
κυριαρχίας.
Ταύτρε προεκθέντες περί τε τής άρχής τών κοινοτήτων καί τών καθ’
δλου αυτών περιπετειών έπί τουρκοκρατίας, έρχόριεθα νά εϊπωριεν
ολίγα τινά ρ,ερικώτερον, περί τών καρπών ους παρήγαγεν ο θεσριός
lipillM W IJWyWP

ούτος παρ’ ήρ,Τν κατά τούς χρόνους εκείνους.

Ή Χ α λκιδική ήτο εν τή έκκαιδεκάτ-β έκατονταετηρίό\ όνοριαστή

διά τά ρ,εταλλεϊα αυτής, όπως πάσα σχεδόν ή τής Μακεδονίας πα­
ραλία έπί τών άρχαιοτέρων τής Ε λλά δο ς χρόνων, ήτοι έπί Φιλίππου
κοςί έπί τών ’Αθηναίων. Έν τή 16 έκατονταετηρίδι έπεσκέφθη αυτήν
h περιώνυριος Γάλλος περιηγητής Πέτρος Βέλον/ τού οποίου το σύγ-
γραρ.ρ,α έδηρ,οσιεύθη έν Παρισίοις τφ 1 5 5 5 . Κ α τ ’ αυτόν ύπήρχον έν
τή Χ α λκιδική τότε 5 0 0 — 6 0 0 κάριινοι, ών ή παραγωγή πρέπει νά
ήτο ού ρ.ικρά, διότι ό αποδιδόμενος τή κυβερνήσει φόρος έταλαντεύετο
ρ,εταξύ 18 καί 3 0 ,0 0 0 δουκάτων κατά μήνα. Κ α ί κατ’ έκεΐνο μεν
τού χρόνου ή έκρ,ετάλλευσις ένηργεΐτο υπό έταιρείας· αλλά ριετ’ όλ(-
550 Είοικαί περιπέτειαν Χαλκιδική.

γον άνέλαβον το έργον αί περικείμεναι κοινότητες, ακτίνες ως έκ τού­

του εντελώς άπηλλάγησαν πάσης έπεμβάσεως τής όσμανικής κυβερ-
•νήσεως. Περί τής καταστάσεως των κοινοτήτων τούτιον προ τού 1821
έγραψεν ικανά h προ πεντηκονταετίας περιελθών τήν ευρωπαϊκήν Τουρ­
κίαν "Αγγλος περιηγητής Ούρκουαρτ. Το κα τ’ έμ,έ δέ μ,ή άρκεσθείς εις
ταύτα, έφρόντισα νά συλλέξω καί άλλας ειδήσεις δι* άνδρος επί τόπου
μεταβάντος και άκούσαντος τάς μαρτυρίας των πρεσβυτέρων. Εύτυγώς
αί τελευταΐαι αύται πληροφορίαι συμφωνούσι περί τά κεφαλαιωδέστε-
ρα προς τάς τού άγγλου περιηγητού, προςθέτουσι δέ {/.όνον λεπτομέ­
ρειας τινάς. επιτήδειας νά διαφωτίσωσιν έτι μάλλον τά πράγματα.
At κοινότητες τής Χαλκιδικής αί καλούμεναι Μαόεμοχώρια κπε-
τέλουν προ τής έπαναστάσεως ομοσπονδίαν αυτόνομον, συγκειμένην έκ
12 κωμών καί, ως λέγει ό Ούρκουαρτ, 3 6 0 χωρίων. Αί 12 κώμαι
ώνομάζοντο* Γ α λά τισ τα , Βάβδος, ΊΡιανά, Στανός, Βαρβάρα, Λια-
ρίγκοβη, Νοβοσέλο, Μαχαλάς, "Ισβορος, Χωρούδα, 'Ρεβινίκια καί Ίε-
ρισσός, έκαστη δε είχεν υπό τήν δικαιοδοσίαν αυτής ώρισμένον αριθμόν
χωρίων. Πρέπει νά ύποθέσωμεν ότι παν χωρίον είχε τον προεστώτα
αυτού, τό δέ βέβαιον είναι, ότι μόναι αί κώμαι έψήφιζον προς άπαρ-
τισμόν τής γενικής διοικήσεως. Έ π ί τούτω έκαστη έξ αυτών έπεμπε
κατ’ έτος τον άντιπρόςωπόν της εις τήν πρωτεύουσαν, ήτις ήτο ό Μα­
χαλάς· καί οί 12 ούτοι άντιπρόςωποι έξέλεγον 4 άρχοντας, καλουμέ-
νους βεχίΛ ιόας, οϊτινες έχοντες καί ένα γραμματέα διεξήγον δι* ολου
τού έτους τήν άνωτάτην διοικητικήν καί δικαστικήν εξουσίαν τής
όλης ομοσπονδίας. Οί μόνοι όσμανίδαι οιτινες ύπήρχον εις τά Μαδε-
μοχώρια, ήσαν εις αξιωματικός καλούμενος μαόεμ-άγας καί τινες
περί αύτόν στρατιώται μέχρις 2 0 ενίοτε συμποσούμενοι. Ά λ λ ’ ό μ α -
όεμ-άγάς ούτος ούδεμίαν ένήσκει έπί τών Μαδεμ.οχωριτών εξουσίαν,
απλώς δέ έξετέλει όσα οί βεκίλιδες άπεφάσιζον. Διέμενον δέ ούτοι
πάντες, δηλα δή ό τε μα$1μ-άγάς μετά τών στρατιωτών αυτού καί οί
βεκίλιδες, εις Μαχαλάν, ό μέν εντός λίθινου πύργου τού όποιου μέχρι
τής σήμερον φαίνονται τά ερείπια, οί δέ εντός ξυλίνου οικήματος κα-
ταστραφέντος, άμφοΐέρων δέ οικοδομηθέντων δαπάνη τής ομοσπονδίας.
Κ αί μέχρι μέν τού 1 8 0 5 τά Μαδεμοχώρια έξηρτώντο αμέσως έκ τής
Κωνσταντινουπόλεως, έκείθεν δέ άπεστέλλοντο b μαόεμ-άγάζ καί οί
περί αύτόν στρατιώται. Περί τά τέλη όμως τού 1806 ό έν Σέρραις
διαβόητος έπί ίσχύϊ καί πλούτψ Ίσμαήλμπεϋς έπέτυχε παρά τής Τ .
 Ειδικά! περιπέτεια;. Χαλκιδική. 551

Πύλης νά άνατεθή είς αυτόν δ διορισμός τού μα όϊμ-ά γα > καί έξηκο-
λούθησε διοριζων αυτόν καί παύων μέχρι τού 1 8 1 9 , μηδόλως όμως
έπεμβαίνων είς την εσωτερικήν τής ομοσπονδίας διοίκησιν. Π άλιν δε
τω 1819 οι Μαδεμοχωρϊται κατώρθωσαν διά πληρεξουσίου των στα-
λέντος εις Κωνσταντινούπολή επί τούτιρ, νά άφαιρεθή από τον Ίσμα-
ήλμπεην το δικαίωμα. τού διορίζειν τον μ α ό εμ -ά γ ά τ καί νά ύπαχθώ-
σιν εκ νέου, είς την εν Κωνσταντινουπόλει αρχήν, ήτις αμέσως τωόντι
διώρισεν έτερον μα,δϊμ-άγαν, μείναντα έκεΐ μέχρι τού μαΐου μηνός
τού 1 8 2 1 , οτε έξερράγη ή έπανάστασις τής Χ α λκιδικής.
Οί χωρικοί είργάζοντο SC ίδιον αύτών λογαριασμόν τά μ ετα λλεία
καί κατέβαλλον εις το έν Κωνσταντινουπόλει Οησαυροφυλάκιον φόρον
ετήσιον 2 2 0 οκάδας αργύρου καθαρού. Πλήν τούτου έκαστη οικογέ­
νεια έπλήρωνε κατ’ αποκοπήν τήν αξίαν ποσού τίνος σίτ^υ καί κ,ρεβής
προς διατροφήν τού μ α δεμ -ά γά , των περί αυτόν στρατιωτών καί των
βεκίλιδων. Ούτοι δε ήσαν οί μόνοι φόροι είς ούς ήσαν καθυποβεβλη-
μένοι οί Μαδεμοχωρϊται. Τό ιδίως περίεργον είναι ότι, ένω προϊόντος
τού χρόνου ήλαττώ θη ή εκ των μεταλλείω ν πρόςοδος, μάλλον ίσως
διά τήν ατέλειαν τής εξεργασίας ή διότι έξηντλήθησαν, οί Μαδεμο-
χωριται δεν έδήλωσαν τήν άλλοίωσιν ταύτην των πραγμάτων είς τήν
κυρίαρχον δύναμιν, ίνα άποφύγωσι πάσαν αφορμήν έπεμβάσεως. Προε-
τίμων δε νά συμπληρώσι τάς 2 2 0 οκάδας αργύρου, άγοράζοντες ισπα­
νικά τάλληρα καί χύνοντες αυτά καί στέλλοντες είς Κωνσταντινού­
πολή τούς ουτω σχηματισμένους όγκους τού αργύρου ώς άν παρή-
γοντο εκ των μεταλλείω ν. Ούδ’ έζημιούντο ίσως επί τέλους πραγμα-
τικώς, διότι σώζοντες τήν έλευθέραν ένάσκησιν των κοινοτικών αύτών
θεσμών, έσωζον σύναμα τήν ελευθερίαν τής γεωργίας καί τής εμπο­
ρίας, δι* ής, ώς λέγει καλώς δ Ούρκουαρτ, συνέλεγον επί τής επιφά­
νειας τής γονίμου εκείνης χώρας θησαυρούς μείζονας των πρότερον
άναζητουμένων έν τοϊς σπλάγχνοις τής γής.
Εννοείται ότι ταύτα πάντα μετεβλήθησαν ώς έκ τής επαναστά­
σ εις, ήτις έπήγαγε τήν καταστροφήν τών κωμών καί των χωρίων
καί τον διασκορπισμόν τών κατοίκων. Οί Μ αδέμοχωρϊται έπανήλθον
μεν βραδύτερον είς τά ίδ ια , αλλά δεκατευθέντες υπό ποικίλων συμ­
φορών, είναι τήν σήμερον άσυγκρίτως εύαριθμότεροε ή πρό τής έπα-
ναστάσεως Ά νετράπη δέ καί τό άρχαΐον πολίτευμα αύτών, διό τι
καθυπεβλήθησαν ύπό τήν άμεσον δικαιοδοσίαν τού πασά καί τού
552 Άμπελάκια.

καδή της Θεσσαλονίκης, από τής οποίας εστάλη καί μ κό εμ -ά γα ς

έ'χων απόλυτον επί των κατοίκων έξουσίαν ζωής καί θανάτου· πλήν
τούτου ύπεχρεώθησαν νά πληρώνωσι χαράτσι, δέκατον καί τούς επι­
βεβλημένους κοινώς άλλους φόρους.

Ούδέν ήττον αξιομνημόνευτος ύπήρξεν ή περί τά τέλη τής παρελ-

θούσης έκατονταετηρίδος *καί ιδίως άπό τού 179 5 άκμάσασα έν Θεσ­
σαλία κοινότης των Ά μπελακίω ν. Τά Ά μπ ελά κια κείμ'&να επί τής
*Όσσης καί επί τής δεξιάς τού Πηνειού όχθης, μεταξύ Λαρίσης καί
θαλάσσης, όμοιάζουσι μάλλον προς κώμην τής Ό λλανδίας ή προς χω-
ρίον τουρκικόν, λέγει ό Γάλλος Βωζούρ, όςτις ύπήρξεν αύτόπτης των
ευτυχών τής περί ής λόγος κοινότητος ήμερων. Τό χωρίον τούτο με­
τα δ ίδ ει διά τής βιομηχανίας αύτού ζωήν εις άπασαν την περικειμέ-
νην χώραν καί δ ίδ ει αφορμήν εις έμπόριον μέγιστον, συνδέον μυριοτρό-
πως τήν Ε λ λ ά δ α μετά τής Γερμανίας. Οί κάτοικοι αύτού τριπλασια-
σθέντες εντός των τελευταίων πεντεκαίδεκα ετών, συμποσούνται τήν
σήμερον, λέγει 6 Γάλλος συγγραφεύς, εις 4 ,0 0 0 καί ασχολούνται
άπαντες εις τήν βαφικήν, εργαζόμενοι ώς σμήνος μελισσών έν κυψέλη.
Ή δουλεία ή μολύνουσα εις τούς πρόποδας αυτών τά ύπό τού Π η ­
νειού διαβρεχόμενα πεδία, δεν άνέβη ποτέ εις τούς λόφους επί τών
οποίων ύψούται τό χωρίον αυτών. Τούρκος δεν δικαιούται ούτε νά
κατοίκηση ούτε νά ένδιατρίψη μεταξύ τών Ά μπελακιω τώ ν, οιτινες
κυβερνώνται ανέκαθεν ύπό τών ίδιων πρωτογέρων καί αρχόντων. Δις
οι άγριοι μουσουλμάνοι τής Λαρίσης έπεχείρησαν νά είςπηδήσωσιν
επί σκοπώ ληστείας εις τά ορη αυτών καί δίς άπεκρούσθησαν ύπ* άν-
δρών οϊτινες, καταθέντες προς καιρόν τήν ειρηνικήν κερκίδα, έδράξαντο
τό φονικόν πυροβόλον. Εις Ά μπ ελά κια πάντες εργάζονται, καί αυτοί
οι παιδες* οί μέν άνδρες βάφουσι τον βάμβακα, αί δε γυναίκες κλώ-
θουσι καί προπαρασκευάζουσιν αυτόν. Είκοσιτέσσαρα ύπάρχουσιν αυ­
τόθι βαφεία παράγοντα κατ’ έτος 2 ,0 0 0 καί 5 0 0 σάκκους (βάλας)
βάμβακος 100 χιλιογράμμων έκαστον. Οί διςχίλιο ι καί 5 0 0 ούτοι
σάκκοι στέλλονται όλοι εις Γερμανίαν καί ιδίως εις Βιέννην, ΙΙέστην,
Λειψίαν, Δρέσδην, Άνσπάχην καί Βαρευθην. Οί Άμ,πελακιώται εχου-
σιν υποκαταστήματα εις όλας αύτάς τάς πόλεις, τά όποια άλλοτε
μέν άνήκον εις ιδίας εταιρείας, έπειτα όμως, προς αποφυγήν τού έπι-
ζημίου διαγωνισμού, συνηνώθησαν άπαντα εις μίαν έτερόρρυθμον
 Άμπελάκιά. 553

εταιρείαν. "Εκαστος Ιδιόκτητης η αρχηγός βαφείου κατέβαλλεν είς

την καθολικήν ταύτην εταιρείαν κεφάλαιον άνάλογον των πόρων αύ-
του. Ή ελάχιστη καταβολή ώρίσθη είς 5 ,0 0 0 γρόσια, η δέ μεγίσ τη
εις 2 0 ,0 0 0 μόνον, ΐνα μήδ'ύνανται οι πλούσιοι ν’ άπορροφήσωσίν άπαν­
τα τά κέρδη. Οί άπλοι έργάται συνενώσαντες τά έναποταμιεύματα
αύτών άπήρτισαν κοινάς μερίδας, αΐτινες άπετέλεσαν ούτως είπείν
μικροτέρας τινάς ετερορρύθμους εταιρείας περιληφθείσας εν τή μεγάλν,.
Ά λ λ * οί έργάται ούτοι πλήν τού χρήματος κατέβαλλον συγχρόνως
την εργασίαν αύτών καί την επιμέλειαν, ώςτε άπολαρ,βάνοντες σύν·
αμα μισθούς τε καί κέρδη, έπηύξησαν την ευπορίαν αύτών. Τά μερί­
σματα ώρίσθησαν είς 10 ο]ο κατ’ έτος, το δε πλεονάζον κέρδος προς-
ηύξανε το αρχικόν κεφάλαιον, δπερ εντός δύο ετών άπο 6 0 0 ,0 0 0
γροσίων άνεβιβάσθη είς 1 ,0 0 0 ,0 0 0 .
' Τής εταιρείας προισταντο τρεις ανώτατοι διευθυνταί, οί'τινες άπε-
τελούν εν Ά μπελακίοις εμπορικήν επωνυμίαν τής οποίας αυτοί καί
μόνοι είχον την ύπογραφήν* άλλα επίτρεψαν την ύπογραφήν ταύτην
καί είς τρεις άλλους συνεταίρους έν Βιενντ), ήτις ήτο 6 τόπος άπο τού
οποίου ένήργουν τάς είςαγωγάς αύτών, δπως τά Ά μ π ελά κ ια ήτο ο
τόπος τής εξαγωγής. Τά δύο ταύτα καταστήματα τών Ά μπελα κίω ν
καί τής Βιέννης είχον, εν Γερμανί^ μέν, είς Πέστην, Τεργέστην καί
Λειψίαν, έν Τουρκία δέ είς Θεσσαλονίκην, Κωνσταντινούπολή και
Σμύρνην, ύποδεεστέρους άνταποκριτάς, επιτετραμμένους νά. δεχωνναι
τά προς αύτούς άποστελλόμενα εμπορεύματα, ν* αντεπιστρέφωσιν
ετερα, νά έπισκέπτωνται τάς πανηγύρεις καί νά παρασκευάζωσιν ούτω
νέους πάντοτε τρόπους έξοδ'εύσεως τού έλληνικού νήματος. Οί αντα-
ποκριταί ούτοι ήσαν ώςαύτως έπετετραμ.μένθι την παρ’ έαυτοίς κυκλο-
φορίαν τών έκ τών πωλήσεων προερχόμενων χρημάτων, ήτοι την μετα-
βίβασιν τών χρημάτων τούτιυν άπο ενα είς άλλον, άπο μιας πολεως
είς άλλην κατά τάς άνάγκας καί τά συμφέροντα* ώςτε και ολα τά
τραπεζικά ώφε).ήμα,τα έμενον είς την εταιρείαν, οσάκις δε το συνάλ­
λαγμα ήτο κατ’ αυτής, μετεχειρίζετο τά χρήματά της εις Θεσσα­
λονίκην καί είς Σμύρνην προς άγοράν πρώτης ύλης. Και τούτο δεν
ήρκει. Ά λ λ * ?να συγκεντρώσωσιν είς Ά μ π ελά κια ολα τα κέρδη, εν
τών άρθρων τού καταστατικού ώριζεν οτι όλοι οί άνταποκριται πρέ­
πει νά ή ναι Ά μπ ελα κιώ τα ι* ϊνα δέ κάλλιον μέν διανεμηθιοσι μεταξύ
των τά ωφελήματα, μηδαμώς δ'έ άποζενωθώσι τής αρχικής τής επι-
554 Τά 24 χωριά του Βόλου.

χειρήσεως εστίας οί προς έκπλήρωσιν του έργου των ανταποκριτών έξ

αυτής άποδημούντες, ετερον του καταστατικού χρθρον διελάμβανεν,
ότι όλοι οί άνταποκριταί Οέλουσιν άντικαθίστασθαι κατά τριετίαν,
υπόχρεοι οντες μετά τό χρονικόν τούτο διάστημα νά έπιστρέψωσιν
οίκοι ϊνα έργασθώσιν αυτόθι επί εν τουλάχιστον έτος παρά τοΐς κυριω-
τάτοις διευθυνταϊς καί επί μάλλον οίκειωθώσι προ; τάς εμπορικά;
της εταιρείας άρχάς. Τοσούτον δε τεχνηέντως ώργανώθη άπας ούτος
ό μηχανισμός καί τοσοϋτον έπιτηδείως έφηρμόζετο, ώςτε άπαντα τά
βαφεία παραδόξως ηύδαιμόνησαν, τό κεφάλαιον της εταιρίας ύπε-
ρηύξησεν, αί άποστολαί αυτής έπολλαπλασιάσθησαν, τά κέρδη συνε-
ποσώθησαν εις 6 0 , 80 καί 100 ο]ο, όλων 8ε των μετοχών ή αξία
έδεκαπλασιάσθη. Τό μέγα λοιπόν ζήτημα του συνεταιρισμού τών
εργατών καί τών κεφαλαιούχων, όπερ οί κοινωνιολόγοι τών καθ’ ημάς
χρόνων έπεχείρησαν νά λύσωσι διά τής βίας τής έπαγαγούσης τοσού-
τους έν Γα λλία κλονισμούς, τό μέγα τούτο ζήτημα μετά τού οποίου
εν τούτοις συνδέεται άπαν το μέλλον τής νεωτέρας βιομηχανίας, έκα-
νονίσθη από τής παρελθούσης έκατονταετηρίδος ύπό τής μικράς ελ ­
ληνικής κοινότητος τών Ά μπελακίω ν καί έφηρμόσθη μετά πάσης
συνέσεως καί επιτυχίας. Όμολογητέον οτι θαυμάσιον ήτο τό έθνος
εκείνο, τό όποιον καί τοι διατελούν ύπό όλεθριωτάτην ξενοκρατίαν,
καίτοι άναγκαζόμενον νά διαμαρτύρεται κα τ’ αύτής ένόπλως διά τής
μιας χειρός, κατώρθωνε διά τής έτέρας νά δίδη τοιαύτα δείγματα
εμπορικής καί βιομηχανικής μεγαλοφυίας. Δυςτυχώς μεταξύ τών
προτερημάτων τού έθνους τούτου δεν δυνάμεθα νά κατατάξωμεν την
ομόνοιαν. Ή επί ικανόν χρόνον έπικρατήσασα έν Ά μπελακίοις αρμο­
νία, διεσπάσθη* οί Ά μπ ελα κιώ τα ι διηρέθησαν εις δύο φατρίας- εκ
τούτου προέκυψαν δίκαι όλέθριαι* προςετέθη έπειτα ό διαγωνισμός
τής μαγχεστριανής βιομηχανίας, αί επίβουλοι τού Ά λ ή πασά ένέρ-
γεια ι καί ή κατά την έν έ'τει 1811 χρεωκοπίαν τής Αυστρίας απώ­
λεια 10 καί επέκεινα εκατομμυρίων φράγκων, ήτοι τού πλείστου τών
έν Εύρώπν) κεφαλαίων τής εταιρείας. Διά δε τής συνδρομής όλων τού­
των τών περιστάσεων, τό έμπόριον τών Ά μπελακίω ν κατεστράφη, ή
δε άλλοτε τοσούτον ανθηρά εκείνη κωμόπολις παρήκμασε καί ήρη-
μώθη μικρόν προ τής έπαναστάσεως.

Έτέρα όμάς ελληνικών κοινοτήτων ικανώς επί τουρκοκρατίας εύ-

 Τά 24 χωριά του Βόλου. 555

δαιμονήσασα είναι -rot λεγόμενα 24 χωριά του Βόλου. Ό "Ανθιμος

Γαζης, όςτις κατήγετο έξ ενός των χωρίων τούτων τό καλούμ,ενον Μη-
λιαΐς καί έξέδωκε τω 1807 εν Έ ν ετί$ τό δεύτερόν την γεωγραφίαν
τού Μελετίου, περιγράφει εν μακρα αυτού σημειώσει άπαντα τά χω ­
ρία εκείνα, ών πολλά δικαιότερον είναι νά όνομασθώσι κωμοπόλεις, καί
έπειτα επιφέρει τά εξής· «Α ί ανωτέρω ρηθεΐσαι κωμοπόλεις ζώσιν άπο
τούς αγρούς αύτών. Ό τόπος είναι κατά πολλά καρποφόρος καί κα τά­
φυτος από κάρπιμα δένδρα* οί έγκάτοικοι αύτών είναι εις τό άκρον
φίλεργοι, φιλομαθείς καί φιλοπάτριδες. Περιποιούνται τάς τέχνας καί
τάς μαθήσεις. Ό λ α ι αί κωμοπόλεις έχουσι σχολεία ελληνικά, όπου
καί μικραί τινες βιβλιοθήκαι εύρίσκονται. Διοικούνται κατά μεν τά
πνευματικά από τον ίδιον αύτών μητροπολίτην, τον Δημητριάδος
καί Ζαγοράς έπονομαζόμενον. Κατά δε τά πολιτικά διοικούνται δη-
μοκρατικώς μέ πατριωτισμόν, έξηρτημένοι αμέσως από την Κων­
σταντινούπολή, έκλέγοντες κατ' έτος γέροντας, οϊτινες έχουσιν όλην
την φροντίδα τής πατρίδος τω ν.» Ουδέ έτυφλούτο ο νΑνθιμ.ος Ραζής
ύπό τού πρός την ίδιαν πατρίδα έρωτος τοιαύτα περί τών 24 χωριών
τού Βόλου γράφων. Είναι άληθές ότι άπαντα τά χωρία δεν ήσαν ισό­
τιμα καί ίσοδίκαια. Κατ* αυτήν το ύ Γ α ζ ή την ομολογίαν ή Ξορίκτη
καί ή Λαμπνου ύπέκειντο εις την Τσαγκαράδαν. Το χωρίον Προ­
παντός ύπέκειτο εις τό καλούμενον Μ ηλιαϊς* τό Πουρί εις την
Ζαγοράν* ή Κουκουράβα καί αί Σ τα ϊά τα ις εις την Μακρηνίτσαν* τό
χωρίον Νιάου εις τό Νεοχώριον* ή Ά ργα λα στή είχεν ύποκείμενα αυτή
επτά άλλα μικρά χωρία* ώςτε καί ενταύθα δ κοινοτικός όργανισμ.ός εί-
γεν όπως εις τά Μαδεμοχώρια τής Χ α λκιδικής. *Αλλ* ουόεν ηττον δ
νΑγγλος περιηγητής Ούρκουαρτ, δ ύποδεικνύων τό τελευταΐον τούτο
γεγονός, παρατηρεί ότι δ Δόδουελλ θεωρεί τά χωρία ταύτα ως τα
πλουσιώτερα καί τά ακμαιότερα όλων τών επί τουρκοκρατίας κοινο­
τήτων. Μετά ποιητικωτάτην δε τής φύσεως αύτών περιγραφήν, αυτός
c Ούρκουαρτ επιλέγει τάδε* «Τό Πήλιον κοσμείται υπό 24 μεγάλων
καί πλουσίων γωρίων, ών τινα δικαιούνται μάλλον να ονομασθώσι
πόλεις* κατοικούμενα δε ύπό Ε λλήνω ν £>ωμ.αλέων, αθλητικών, γεν­
ναίων καί πολυαρίθμων, ούδέν έχουσι νά φοβηθώσιν άπο τούς γείτο ­
νας αύτών Τούρκους.» Κ αί όμως έλεηλατήθησαν επί τής επαναστά-
σεως. Ά λ λ * δ Ούρκουαρτ δμολογεΐ ότι προ τούτου διεξήγον άξιόλο-
γον εμπορίαν μετάξης καί μ,αλλινων σκεπασμ,άτων 6 ι ων επρομηθευρν
556 Α.ί έν Ήπείρω χοινότικαί δμοσπονδίαι.

άπασαν την Α να το λή ν ότι καθ’ ον χρόνον κατεστράφησαν ύπό των

Τούρκων, ειχον προς τοΐς άλλοις καθηγητήν τής χημείας καί τής πει­
ραματικής φυσικής· καί οτι μεταξύ των λαφύρων δσα απήγαγον οί
πολέμιοι, ύπήρχον καί σκεύη χρήσιμα είς τά πειράματα τού γαλβα ­
νισμού καί ήλεκτρικαί μηχαναί. Έν γένει δέ συμπεραίνει οτι b πλού­
τος αυτών καί ή ευημερία ήσαν αξιοθαύμαστοι.

Έν Ήπείρω ύπήρχον πολλαί όμοσπονδίαι δμοιαι προς τάς αυτονό­

μους κοινότητας τής Θεσσαλίας καί τής Μακεδονίας. Προς βορραν των
Τωανν{νων, όπισθεν τού ορούς τού κοινώς καλούμενου Ματσουκέλι, εν
δια σ τήμα τι πέντε περίπου ωρών από τής πρωτευούσης εκείνης, άπαν-
τώμεν την επαρχίαν Ζαγόρι, ήτις συνέκειτο εκ τεσσαράκοντα ελλ η ­
νικών χωρίων. Τών χωρίων τούτων πρωτεύον ήτο τό Καπέσσοβον εν
τώ όποίω διέτριβε και b προεστώς αύτών ή δημογέρων. «Ο ι εγκάτοι-
κοι, λέγει δ ’Ά νθιμος Γαζής, είναι φιλόκαλοι, φιλοπάτριδες, γενναίοι,’
άγχίνοες έστιν δτε καί αυτοφυείς ιατροί, τό οποίον τούτο άποδεικνύει
την έμφυτον αύτών προς τάς μαθήσεις διάθεσιν.» Προς άνατολάς τών
Ίωαννίνων έν διαστήρ,ατι από τής πόλεως ταύτης ωρών 8 περίπου,
είς την δυτικήν υπώρειαν τής Πίνδου, έκειντο δύο μεγάλαι χωρίων
όμάδες καλούμεναι μεν Βλαχοχώ ρια, οίκούμεναι δε υπό ανθρώπων
οιτινες ίσως κατήγοντο έκ Βλάχων ή ήσαν μετά Βλάχων άναμεμιγ-
μένοι, έλάλουν όμως τήν ελληνικήν ώς Ιδίαν γλώσσαν. Τα Βλαχο­
χώρια ταύτα ήσαν διγιρημενα είς δύο κοινοτικάς ομοσπονδίας, ε’ξ ών
τής μιας μέν προίστατο ή κώμη ή καλούμενη Καλαρρύζη, τής δέ
έτέρας ή Σνράχω. "Εκαστον χωρίον είχε τούς ίδίους κοινοτικού; άρχον­
τας, άλλα έξηρτάτο ή από τής μιας ή από τής άλλης τών δύο κω­
μών έκ τών όποιων ή Συράκω είχε 42 χωρία είς αυτήν ύποτεταγμε'να
καί ήτο, ώς φαίνεται, αύτοτελεστέρα τής Καλαρρύτης, ήτις, εάν πι-
στεύσωμεν τον Ά νθιμον Γαζήν, έξηρτάτο πάλιν από τον δημογέροντα
τού Ζαγορίου. Μετήρχοντο δέ τά χωρία ταύτα πολλήν έμπορίαν ναυ­
τικών καπών και πολλοί τών κα οίκων αύτών ήσαν έπί τούτω δ ιε­
σπαρμένοι είς όλα; τάς παραλίους πόλεις τής Εύρώπης μέχρι καί αύ­
τών τών Ηρακλείων στηλών. Άπεδήμουν όμως πάντοτε έπί σκοπώ
παλινοστιας* καί έπανερχόμενοι συναπεκόμιζον περιουσίας λόγου αξίας -
100 καί 2 0 0 ,0 0 0 χρυσών, μετά δέ τών περιουσιών πολλά τού πολι­
τισμού αγαθά, Ιδίως δέ βιβλιοθήκας πολυτίμους. Δυςτυχώς b Ά λ ή
 ’Ιωάννινα, Χίος, Λεβάδεια, Πελοποννησιακαί κοινότητες. 557

'•'V
πασας ήγωνίσθη νά καταστρέψη άπάσας ταΰτας τάς όμοσπονδιας,
όπως έπραξε καί ώς προς τά Ά μ π ελά κια , και έπέτυχεν εξαιρέσει μό­
νης της περί τό ίΐήλιον όρος Ζαγοράς, ήτις κανώρθωσε καί επί τουτου
νά διατηρήση την αυτονομίαν. Πάντα δέ τά άλλα χωρία της Θεσ­
σαλίας καί της Ηπείρου ήναγκάσθησαν τότε νά Ουσιάσωσι την ανε­
ξαρτησίαν αύτών καί νά γίνωσιν ιδιοκτησία του τυράννου εκείνου η
τζιφλίκια, καθώς τότε έλέγοντο, ϊνα μετριάσωσιν όπωςούν τάς κατα­
πιέσεις τάς οποίας παρ’ αυτού έπασχον καί τό έτι δυςτυχέστερον,
δεν άνέ.^ησαν την προτεραν αυτονομίαν μετά την πτώσιν τού Ά λ ή
πασά, άΛλά παρέμειναν Ιδιοκτησίαι η ισχυρών αγάδων η της οσμα-
νικης κυβερνήσεως.

Έ κ των κοινοτήτων επί των οποίων πλειότερον έπενήργει ή οσμανι-

κή κυριαρχία ηύδοκίμησαν μεν καί άλλαι, αλλά όνομαστότεραι υπήρ­
ξαν ή των Τωαννίνων, ή τής Λεβαδείας, ή τής Χίου καί αί πελο-
ποννησιακαί κοινότητες. Έ τ ι άπό τής 17 εκατονταετηρίδος οι Ίωαν-
νΐται εσύστησαν οίκους εμπορικούς έν τή αλλοδαπή μεν εις Έ νετίαν
καί εις Μόσχαν, εν Τουρκία δε εις Λάρισαν καί Κωνσταντινούπολή,
καί κτησάμενοι πλούτον πολΰν, επί μακρον χρόνον ύπέρ πάντας τούς
άλλους άνεδείχθησαν μεγαλοφρονέστεροι περί την εμψύχωσα τής π α ι­
δείας ου μόνον έν τή γενεθλίω αύτών πόλει αλλά καί καθ* άπασαν
την Ε λ λ ά δ α . Έ νεκα τής τυραννίας τού Ά λ ή πασά ήναγκάσθησαν'
πολλοί ές αύτών νά μείνωσιν έν τή ξένη, ά λλ’ ουδέποτε έπαυσαν με-
ριμνώντες περί τής ιδίας πατρίδος. Ή δε Χίος καί τοι περιλαμβά-
νουσα κατοίκους οσμανίδας καί ύποκύπτουσα εις ίδιον όσμανίδην δ ι­
οικητήν, δεν έμαράνθη όπως αί ά λλαι μεγάλαι τού Αιγαίου νήσοι,
άλλα διά τής φιλεργίας καί τής ευφυΐας τών κατοίκων αύτής ηύδαι-
μόνησεν επί χρόνον μακράν* μάλιστα δέ άπό τού τέλους τής παρελ-
θούσης εκατονταετηρίδος οτε οι Χϊοι έπιδοθέντες εις την μεγάλην έμ ·
πορίαν ίδρυσαν καταστήματα εις όλα σχεδόν τά παράλια τής Ευρώ­
πης καί άνεδείχθησαν οί κράτιστοι τών Ε λλήνω ν έπί μεγαλεπηβόλω
κερδοσκοπικφ πνεύρ,ατι. Έν δέ τή ιδ ία πατριόι καί περ σφοδρά όλι-
γαρχικώς, ώς εΐδομεν, έπολιτεύοντο, διέπρεψαν έπί τή συνέσει καί τή
ομοφροσύνη μεθ’ ής διεξήγον τά τής κοινότητος πράγματα. Ά νάλο-
γόν τ ι, ώς προς την τής κοινότητος διοίκησιν, συνέβαινε καί έν Λεβα-
δεία. Οί πρόκριτοι τής πολεως ταυτης απετελουν είδος τ ι αγαθής
558 •Αθηναι.

αριστοκρατίας ής προίστατο εις ^ημογέρων, οςτις έπερειό'όμενος ίπ\

της κοινής θελήσεως των συμπολιτών ού μ.όνον τά της κοινότητας
διώ κει συνετώς, αλλά καί κατά πάσης έπεμ,βάσεως του άντιπροςώπου
της ξένης κυριαρχίας ίσχυρώς έπροστάτευε την ί#ίαν πατρίδα, παρα-
λαμβάνων επί τούτω χρείας τυχοΰσης συμπράκτορας καί 6 η 10 εκ
των προκριτωτέρων αρχόντων. Τοσαύτη S i ύπήρξεν η δμοφροσύνη αυ­
τών, ωςτε ούδ'* αυτός ό *Αλή πασάς ηίυνηθη νά όιασείστ, αυτήν, καί
κατεπίεσε μεν την πόλιν πολλάκις, άλλα ουδέποτε εύρεν άφορμήν ν’
άφανίση αυτήν. At S i πελοποννησιακαι κοινότητες, ών τάς ποικίλας
σχέσεις προς τούς διαφόρους άντιπροςώπους τής όσμανικής κυριαρχίας
προεξεθέσαμεν ανωτέρω, άνέ^ειξαν SC αυτό του το προεστώτας άσκηθέν-
τας όπωςουν περί τά πολιτικά πράγματα. Κ αί τινες των άνό'ρών τού­
των #ιεκρίθησαν επί έμ.πειρίορ ού μόνον αλλά καί επί έξαιρέτω φιλο­
πατρία κατά την έπανάστασιν τοιούτοι S i έγένοντο προ πάντων των
άλλων οί #ύο Ζαίμαι, ο *Ασημ.άκης καί δ υιός αυτού Άν^ρέας, καί
οι $ύο Λόντοι, πατήρ καί υιός, Σωτηράκης καί Άνό'ρέας.

Τοσαυτα ή^υνάμεθα νά είπωμεν ενταύθα περί των επί τής τουρ­

κοκρατίας κοινοτήτων, εξαιρέσει των πολεμικών κοινοτήτων περί ών έν
τω Κεφαλαίφ Σ Τ < Έ κ S i τής παρούσης βραχείας μεν άλλ* όσον
οιόν τε ακριβούς έκθέσεως των πραγμάτων εξάγεται, νοριίζοριεν, ότι τό
ελληνικόν έθνος κέκτηται έξαίρετον τό πνεύμα τής κοινοτικής ό'ιοι-
κήσεως. "Αό'ιάφορον κατά τίνας τύπους καί τρόπους ό'ιεξήγαγεν αυτήν.
Ε ίτε όιά καθολικής εϊτε όιά περιορισμένης, είτε Si άμεσου είτε Si
εμμέσου ψηφοφορίας, είτε ό'ιά πραγματικής εκλογής, είτε όΥ άπλής
συναινέσεως καί σιωπηράς κυρώσεως των πολλών, έπραξεν επί τουρ­
κοκρατίας πολλά καί μεγάλα έν τω κοινοτικφ αυτού βίφ. "Ενα μό­
νον σκόπελον ό'έν ήδυνήθη νά ό'ιαφύγν), την στάσιν καί την ίιχόνοιαν,
μάλιστα εις τάς ναυτικάς κοινότητας, καθά θέλομεν ίό'ει, ώς έκ τής
δποίας ήναγκάσθη πολλάκις νά έπικαλεσθή την έπέμβασιν καί
αυτής τής όσμανικής εξουσίας. Ά λ λ ’ ένταύθα καθήκον ημών νομίζομεν
νά προςθέσωμεν είό'ικώτερά τινα περί τής πόλεως έκείνης, ήτις ει καί
μη ίιατελέσασα έκ τών επιφανέστερων προ τής έπαναστώσεως, ίιά
τό μέγα όμως ιστορικόν όνομα τό οποίον φέρει έν τή άρχαιότητι καί
τό άξίωμα όπερ άνεκτήσατο έν τω νεωτέρω έλληνισμω, φυσικόν είναι
νά προκαλή την περιέργειαν παντός Έ λληνος περί τής τύχης αυτής
 Άδήναι. 559

κατά τούς εν τώ μ,εταξύ χρόνους. Κ αι πώς ριέν είχον at Ά θήνα ι

κατά τον (/.ίσον αιώνα, διελάβομεν άλλοτε εκ διαλειμ.μ.άτων πολ-
λάκις· νυν δέ θέλομεν εΐπει τινά. περί της επί τουρκοκρατίας κατα-
στάσεως αυτών. Ό γάλλος Guillet δημοσίευσε κατά το δεύτερον
ήμισυ της επτακαιδεκάτης έκατονταετηρίδος εν Παρισίοις σύγγραμμα
έπιγραφόμενον Ά ρ χ α ΐα ι xai Necu ’Αθηναι. όπερ συνετάχθη δήθεν
ύπό τοϋ έπισκεψαμένου την Ε λ λ ά δ α (τάς S i ’Αθήνας ιδίως τον <ρε-
βρουάριον τού 1669) αδελφού αυτού de la Gllilletiere, αληθώς
όμως συνεγράφη υπό αυτού τούτου τού Guillet, μηδέποτε έλθόντος
εις την Ε λ λ ά δ α . Ούδέν ήττον τό εργον κέκτηται πολλήν αξίαν,
διότι ά.πηρτίσθη επί ταΐς είδήσεσιν αύτοπτών μαρτύρο/ν, τών εν Ά θ ή -
ναις τότε ενοικούντων Γάλλων καπουκίνων. Είμπορεΐ μάλιστα νά
εΐπη τις, οτι είναι ακριβέστερου πολλών άλλων πραγματικών περιη­
γήσεων κατά τούτο, ότι οί μεν περιηγηται μικρόν έν τή χώρα δια-
τρίβοντες πολλάκις περιπίπτουσιν εις ποικίλας πλάνας, ένφ οί καπου-
κΐνοι, οικούντες προ καιρού έν Άθήναις και πολλούς έχοντες τρόπους
νά γνωρίσωσι τ,ά πράγματα καί τά πρόςωπα, παρέσχον πολύ άσφα-
λεστέρας πληροφορίας είς τον συγγραφέα ημών όςτις ήκολούθησεν
αυτά; πιστώς. Τούτον λοιπόν θέλομεν λά βει οδηγόν έπιχειρούντες νά
δώσωμεν έννοιαν τινα της τών ’Αθηνών καταστάσεως περί τό 1670
ήτοι ε’ν ταΐς παραμοναΐς τών χρόνων καθ’ ούς κατεκτήθη επ' ολίγον
υπό τών Ενετών καί έρράγη ό πρότερον ακέραιος σωζόμ,ενος Παρθέ­
νων. Ή πόλις, λέγει, κατοικεΐται υπό 15 εως 16,000 ψυχών, έξ ών
Ιμουσουλμάνοι είναι 1000 ή τό πολύ 1500. Εις Ιουδαίους S i ουδέ­
π ο τ ε επετράπη νά διαμείνωσιν έν αυτή, εί και είσί πολυάριθμοι εις
-Θήβας καί είς Χαλκίδα. *Άνδρες και γυναίκες είναι εύπαγεΐς καί
εύρωστοι, όμιλούσι δέ την όλιγώτερον παρεφθαρμένην γλώσσαν τής
;Έ λλάδος. Είναι αληθές ότι αδ ουσι μάλλον ή λαλούσιν, ό δέ ήχος
[τής φιυνής των έ’χει τ ι τό σκαιόν έξ ού πιθανώς έρρέθη υπό πολλών
ότι άγοοίκως διαλέγονται. ’ Αλλά παροιμιώδες την σήμερον είναι παρά
τοΐς Έ λλησ ιν, ότι ΐνα όμ.ιλήται καλώς ή γλώσσα αυτών ά π α ιτεΐτα ι
>έζις μέν τών ’Αθηνών, ήχος δέ φο/νής τού Ναυπλίου, διό τι τό Ναύ-
πλιον φημίζεται υπέρ πάσαν άλλην έλληνίδα πόλιν διά. τό γλυκύ
και τό άπλαστον τής φωνής των κατοίκων αυτού. Την ελληνικήν Si
όμιλούσι καί οί μουσουλμάνοι τών Αθηνών, οΐτινες δέν γινώσκουσι
Ιτής τουρκικής ε’ι μή τάς επτά, ή οκτώ λέξεις όσαι άποτελούσι την
560 Άθήναι.

ομολογίαν τής πίστεως αυτών καί προςέτι ένδύονται άπαραλλάκτως

όπως οί "Ελληνες, εξαιρέσει του καβουκιού. Λί τουρκικές μάλιστα
ουδόλως διακρίνονται των έλληνίό'ων κατά τον ιματισμόν.
Ή πόλις δέν ύπήγετο εις πασάν, άλλα έξηρτάτο άπο τον κισλάρ-
άγασί ήτοι τον άρχιευνούχον του βασιλικού σεραΐου, όςτις άντεπροςω-
πεύετο ύπό τριών αξιωματικών* τον βοεβόδαν, ήτοι τον διοικητήν
της πόλεως, τον δισδάρην ήτοι τον φρούραρχον της άκροπόλεως, καί
τον καδήν. Τά δέ τών χριστιανών πράγματα διωκούντο ύπο 2 4 δη­
μογερόντων εκ τών προκριτωτερων χριστιανικών οικογενειών. Οί δη­
μογέροντες διωρίζοντο διά βίου καί η χηρεύσασα αυτών θέσις άνε-
πληρούτο διά της ψήφου τών έπιζώντων. Οί μάλλον λόγου άξιοι εκ
τών προκρίτων τούτων ήσαν οί δύο Παλαιολόγοι, Στα μά της καί
Γιάννης, οί δύο Βενιζέλοι, Γιάννης καί Δημήτριος, δ Λημήτριος ΓΙε-
ρουλός, οί δύο Σκληροί, Λεονάρδος καί Δημήτριος, ο Δημήτριος Μα-
κολος, 6 Παναγιώτης Καββαλλάρης, οί Μπεναλδοί, ο Στα μά της Χαλ-
κοκονδύλης καί ο Καπετανάκης, όςτις ήτο πλούσιος έμπορος όμιλών
άριστα την ιταλικήν καί φιλικώς διακείμενος προς τούς Φράγκους. Οί
δημογέροντες διεκρίνοντο τών άλλων κατοίκων διά τών μικρών πίλων
τούς οποίους εφερον, συνεδρίαζον δε ή παρά τοΐς Παλαιολόγοις, ή
παρά τοΐς Καπετανάκαις, ένί λόγω παρά τφ άρχαιοτέρω ή τώ έπι-
σημοτέρω εξ αυτών. Ό γραρ.ματεύς έφύλαττε τά πρωτόγραφα όλων
τών συμβολαίων όσα συνωμολογουντο μεταξύ τών χριστιανών τής
πόλεως περί αγοράς καί πώλήσεως οικιών ή άλλων ακινήτων. Τά
συμβόλαια ταυτα ύπεβάλλοντο μεν εις την έπικύρωσιν τού καδή, όπως
καί ή εκλογή τών δημογερόντων, αλλά τούτο έγίνετο κατά τύπον
μόνον, διότι αί επιτόπιοι οσμανικαί άρχαί ήκιστα άνεμιγνύοντο είς τά
τών χριστιανών πράγματα. Όσάκις δέ έξετρέποντο είς τυραννίαν τινά
ή αδικίαν, οί πρόκριτοι πέμποντες είς Κωνσταντινούπολή άντιπροςώ-
πους προς τον άρχιευνουχον, έπετύγχανον τήν άνάκλησιν τού βοεβόδα
καί τών άλλων παρεκτραπέντων, πολλάκις δέ καί τήν τιμο>ρίαν αύ-
τών. *Έν τοιούτο παράδειγμα αναφέρει έτερος Γάλλος περιηγητής, ο
Σπον, όςτις ε’πεσκέφθη τάς Αθήνας τφ 1675. Πολλά δέ ιστορεί ο
Quillet περί τής χρηστότητος, τής φιλομαθείας, τής φιλοξενίας καί
προ πάντων τής ειρηνικής μετά τών δυτικών συμβιώσεως τών Γτότε
Α θηναίω ν, φέρων ώς μάρτυρας τής ευφυΐας αυτών τούς καπουκινους
παρ’ οίς πλεΐστοι νέοι έδιδάσκοντο* έξ ού δήλον, οτι κατ* εκείνο τού

/
 Ά θήναι. 561

χρόνου όλιγώτερον ή σήμερον ύπεβλέπετο ή φοιτησις των νέων εις τά

υπό ετεροδόξων συντηρούμενα ε’κπαιδευτήρια.
’ Αλλα τό περιεργότερον ίσως έξ όσων αναφέρει ή συγγραφή τού
Guillet είναι έπίσκεψίς τις γενομέντ, προς τον όιό'άσκαλον τής πόλεως.
Ό συγγραφεύς όμιλήσας περί τής φιλικής ό'εξιώσεως ής έτυχον αυτός
τε καί οι περί αυτόν παρά τω διδασκάλω, περί τής έπιτηδειοτάτης
αυτού μεθόδου, περί τού αριθμού των μαθητών ούς λέγει τριά ­
κοντα περίπου, περί τού προγεύματος όπερ προςέφερεν εις τούς ξέ­
νους καί εις τό όποιον προςεκάλεσε δύο φίλους αυτού καλογήρους, περι­
γράφει έπειτα διάλεξίν τινα την οποίαν ό'έν δυνάμεθα νά μή παρα-
θέσωμεν ενταύθα, καθό χαρακτηριστικω τάτην τής ίδιαζούσης ευ­
φυΐας καί τής μεγαλόφρονος άμα φιλοπατρίας δ ι’ ής αείποτε διεκρίθη
το ελληνικόν πνεύρ.α καί ή ελληνική καρδία. «Προς μεσημβρίαν τής
οικίας εν ή εύρισκόμεθα, λέγει ό Guillet, ύπήρχεν άμπελος κάκιστα
καλλιεργημένη, ει καί τά κλήρ,ατα αυτής ήσαν τόσον εύρωστα, ώςτε
ένόμιζέ τις ότι μονονού φωνήν άφιέντα προκαλούσι τον διδάσκαλον
εις καλλιτέραν αύτών επιμέλειαν. "Οθεν ότε μάς είπεν οτι ό οίνος
τον όποιον έπίομεν ποοήρχετο έξ όμοιας αμπέλου, δέν ήδυνήθην νά μή
τον ελέγξω, ό'ιότι τοσούτον παρημέλει την πρώτην. Τότε ό εις των
καλογήρων, όςτις έφημίζετο καί ώς ευφυέστερος, λαβών τόν λόγον με
άπήντησεν ιτα λ ισ τί, καλώς όμιλών την γλώσσαν ταύτην, ότι τωόντι
ή γή αυτή είναι άρίστη καί ότι ήό'ύνατο νά Ορέψν) καλλιτέραν ά μ π ε­
λον. ’Α λλά, προςέθηκε, τ ί τό όφελος; αί σταφυλαί είμπορούν νά κρέ-
μωνται έκει 2 ,0 0 0 έτη χωρίς νά μεταβληθώσιν εις οίνον έτοιμον προς
πόσιν. Ταύτην άκούσαντες τήν άπάντησιν, έκυττάξαρ.εν ό εις τόν άλ-
λον, άπορούντες πώς ’Αθηναίος έκ των νοημονεστέρων μάλιστα, ήδύ-
νατο νά άπαιτή ώςτε τά κλήματα νά παράγωσιν οίνον έτοιμον προς
πόσιν. "Οθεν ώμιλήσαμεν περί τού άρτου, τού όποιου τό άλευρον δεν
έφαίνετο καλώς ζυμ.ωμένον. Ό διδάσκαλος μάς είπεν οτι τό λάθος
είναι τών μύλων καί ότι ό Ίλισσός είναι τήν σήμερον διανενεμημέ-
νος εις τοσαύτας ό'ιιύρυχας, ώςτε ό'έν παρειχεν ύό'ωρ ικανόν προς άλε-
σιν τού σίτου. Καί δ ια τί ό'έν μεταχειρίζεσθε ανεμομύλους, παρετήρησέ
τις τών ήμετέρων. Δ ιότι, άπεκρίθη ψυχρώς ό καλόγηρος, κατεσκευά-
σαμέν ποτέ τέσσαρας μύλους εντός κοιλάδος καί δέν έό'ούλευον. Μετά
τήν άπόκρισιν ταύτην άπεβάλομεν πάσαν αγαθήν περί Ε λλή νω ν
ύπόληψιν, μή ό'υνηθέντες ό'έ νά μή γελάσωμεν, πολλά καί ποικίλα
( έ λ α . ΙΠ Ό Ρ . Κ. ΠΛΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟν ΤΟΜ. ε '.) 36
562 Άθήναι.

εΐπομεν μεταξύ ήρ,ών λα τινισ τί περί της άρ,αθείας των νεωτέρων Α ­

θηναίων αυτοί δέ έσιιύπων καί έσοβαρεύοντο, ένω ήμεΙς νορ.ίζοντες
δτι προςέλαβον το εμβριθές τούτο ήθος ώςεί έγκαυχώρ,ενοι δτι ειπόν τ ι
γενναΐον, έδιπ7νασιάσαρ,εν τούς γέλωτας ημών. Έν τούτοις ο διδά .
σκαλος ύπερ,ειδία μηδέν λέγων* έτερος δέ τις έκ των ήρ.ετέρων οςχις
δέν είχε λαλήσει άκόμη, παρετήρησεν, οτι το καθ’ εαυτόν δέν κρίνει
τούς άνθροίπους τούτους όπως ημείς καί ίσχυρίσθη δτι οί "Ελληνες μάς
ένέπαιζον, δτι 8 ιά τοιούτων αποκρίσεων, αϊτινες κατά πάσαν πιθα­
νότητα ησαν άπλαί π α ιδια ί, ήθελον νά άποστομώσωσι την ήμετέραν
φλυαρίαν -καί νά άπαλλαγώσι των οχληρών ήρ.ών έρι^τήσεων. προς-
θεις, οτι δέν ύπάρχει σκώμμα χαριέστερον της τοιαύτης ευφυούς εύη-
θείας, ήτις χλευάζει ρ.έ ψυχρόν αίμα τούς άξιούντας δτι είναι πονηροί.
Ά λ λ * εις μάτην ελεγε, διό τι τό καθ’ ημάς δέν έπαύσαμεν πιστεύοντες,
δτι άπέδιδεν αύτοις ευφυΐαν ην δέν είχον* καί τή αληθείς μάς ήκουον
μέ ύφος τόσον άγροΐκον καί μέ τόσον άνόητον έρ.βρίθειαν, ώςτε δέν
ητο δυνατόν νά προξενήσωσιν ημΐν άλλην έντύπωσιν. Τούτο 81 τόσω
ρ,άλλον δσιρ δτε ηρχισα νά 8 ιηγώρ,αι εις αυτούς δτι ύπήρξεν άλλοτε
άνήρ τις έ'νδοξος της πόλεο3ς των όνόματι 'Α λκιβιάδης, δςτις εκυ-
ρίευσε την Κωνσταντινούπολιν, καλουμένην τότε Βυζάντιον, μέ έκύτ-
ταξαν άπορούντες. "Οτε 8ε ώνόμασα τούς εύκλεεστέρους των .αρχαιό­
τερων αυτών κατοίκων, τον Όλυρ,πιόδωρον, -τον Θρασύβουλον, τον
'Αρμόδιον, τον Ά ριστογείτονα, μέ διέκοπτον κατά πάσαν στιγμήν καί
μέ ήρώτων εάν οί άνθρωποι ούτοι ήσαν καλοί χριστιανοί, εάν ησαν
απόγονοι τού Κωνσταντίνου, καί άν ήδύναντο νά παραβληθώσι προς
τον Δηρ.ήτριον Βενιζέλον, τον Σ τα μ ά τη ν Παλαιολόγον καί τούς άλ­
λους αυτών δηρ,ογέροντας. ,ν
ΤελευταΤον δ καλόγηρος άφαιρέσας τό προςωπείον « τ ι μέ μέλει,
είπε μ ετ' οργής, περί τών Ά λκιβια δώ ν καί των Όλυμπιοδώρων τού­
των ; "Οςτις έξ ημών ήθελε περιμένει νά τραφή από την ανδρείαν αυ­
τών καί από την σύνεσιν τού Φωκίωνος, ηθελεν είναι πολύ μωρότερος
παρ' δ,τι 6 Σωκράτης υπήρξε σοφός. "Ολοι οί Φράγκοι όσοι έρχονται
εις τάς 'Αθήνας καί βλέπουσι την κατάστασιν τού τόπου τοσούτον
διάφορον τής αρχαίας, έλεεινολογούσι την τύχην ημών, θλίβονται
διό τι πόλις τοσούτον ένδοξος δια τελεΐ υπό βαρβάρους καί υπό ζήλου
ευλαβούς κατεχόμενοι κραυγάζουσι κατά τής φιλοδοξίας τών εύρω-
παιων ηγεμόνων, οιτινες μάχονται άδιακόπως κατ' άλλήλων αντί νά
 Ά βήναι. 563

συμμαγήσωσι κατά των απίστων υπέρ ημών τε και προς ίδιον αυτών
συμφέρον. Ταύτα ακούουν λέγοντας όλους τούς περιηγητάς όσους
βλέπομεν. 'Αλλά τί τό εκ της φλυαρίας ταύτης κέρδος ; Ε υπ ο ρείτε επί
500 έτη ακόμη να ρητορεύετε περί της κακής χρήσεως ην οί χρι­
στιανοί υμών ποιούνται της δυνάμεως αύτών, χωρίς νά έπελθη εκ τού­
του θεραπεία. Οι νομιζόμενοι σοφοί των μερών σας άντρες έμπαί-
ζουσι την αμάθειαν ημών* άλλ* εχουσιν άρά γε δίκαιον ; Δεν ηρκέ-
σθημεν νά σάς μεταβιβάσωμεν εν τή άρχαιότητι το φώς της κ α λ λ ι-
στης επιστήμης, αλλά καί δταν συνέπεσε νά λησμονήσετε δσα εδι-
δάγθητε παρά Πλάτωνος, καί Άριστοτέλους, και ’Επικούρου, και
τών άλλων ημών άργαίων, ημείς πάλιν σάς επέμψαμεν το δεύτερον
περί τά μέσα της τεσσαρεςκαιδ'εκάτης εκατονταετηρίδάς τον σοφον
Άργυρόπουλον, τον Θεόδ'ωρον Γαζήν, τον Γεώργιον Τραπεζούντιον,
τον Γεώργιον Γεμιστόν. Τώρα έκπλήττεσθε άκούοντες τούς λόγους μου*
άλλ* ώς τίνας υπολαμβάνετε τούς νυν Α θη να ίο υ ς;» Κ αί έξηκολουθη-
σεν ουτω δημηγορών μάλλ,ον η δμιλών δ καλογηρος, καί μεγαλαυ-
γών μεν δπωςούν επί τή παιδεία, ήτις κ α τ’ αυτόν έπεκράτει τότε έν
ταΐς έλληνικαΐς πόλεσι καί ιδίως έν Κωνσταντινουπόλει, έν Σινώπ*/)
καί έν Άθήναις, δικαιότατα δέ έλέγχων την δυτικήν Εύρώπην ώς
συντελέσασαν εις την κατάλυσιν τού χριστιανικού της 'Ανατολής
κράτους καί μη ένωθεΐσαν μετά τών Ελλήνω ν, ινα έγκαίρως άποκρούση
την όσμανικήν κυριαρχίαν, ήτις τοσαύτας έπήνεγκε καί εις αυτήν την
Δύσιν πληγάς. «Τό καθ’ ημάς, άνέκραξεν, ευκαιρίαν μόνον ζητουμεν
ινα άποβάλωμεν την κυριαρχίαν τα ύ τη ν δ'ιότι ή αρχαία τού έθνους
ημών ανδρεία δεν έζέλιπε. Μήπως Έ λλη νες δ'έν είναι οί μέχρι τής
σήμερον κατατροπούντες τούς στρατούς υμών καί οί καθυποτάσσοντες
τάς έπαρχίας υμών γενίτσαροι ; Δ ιό τι δεν θέλετε άρνηθή δτι τά όσ-
μανικά τάγματα σύγκεινται έκ τών παρ’ ήμΐν συλλεγομένων παίδων
καί δτι τό όνομα τού γενιτσάρου τό δποΐον φέρουσιν οί παΐδες ούτοι,
δ'έν άφαιρει άπό αυτών την φύσιν τής ελληνικής αύτών καταγω γής.»
Ταύτα δ'έ καί τοιαύτα ειπών δ καλόγηρος έταπείνωσε τούς άκροατάς
αυτού κατά την ιδίαν αύτών ομολογίαν καί τούς ήνάγκασε νά ζητή-
σωσι συγγνώμην, διότι τοσούτον αδίκως εκρινον τούς νεωτέρους
"Ελληνας.
Ε κ α λείτο S i κατά τον G u ille t δ καλόγηρος ούτος ιερομόναχος
Δαμασκηνός* έλάλει την ελληνικήν, τήν τουρκικήν, την λατινικήν,
36*
564 Άθήναι.

την Ιταλικήν, ολίγον τ ι την γαλλικήν γλώσσαν, καί ητο τών

τριών ΔιΔασκάλων, ΌΪτινες ήομήνευον δημοσία την φιλολογίαν και
την φιλοσοφίαν εν Ά θήναις. Οί Δύο άλλοι, ησαν 6 αρχιεπίσκοπος και
ο Δημήτριος Βενιζέλος. "Ο τι Δέ ου μόνον οί κληρικοί άλλα Kat εκ
τών λαϊκών τινες, μάλιστα Δέ οι προεστώτες, ησαν λόγιοι άντρες,
μαρτυρειται ίΔίο>ς εκ της επιστολής ήν έγραψαν κατ’ εκείνους περί­
που τούς χρόνους οί ’Αθηναίοι προς τον οίκουριενικόν πατριάρχην,
έξαιτούμενοι συγγνώμην Διότι τον ήνάγκασαν Διά του άρχιευνούχου
νά άνακαλέση την ύπ’ αυτού καί της ίεράς συνόδου έπιψηφισθεϊσαν
κατά τού μητροπολίτου ’Αθηνών καθαίρεσιν. Ή επιστολή αύτη ην
8 ιέσωσεν εις ημάς ό Περραιβός εν τή γνωστή αυτού έπιτομή περί
της τών ’Αθηνών πολιτείας καί ήτις συνετάχθη υπό τού προύχοντος
ΜπεναλΔή, μαρτυρεί ότι ό γράψας ού μόνον της γλώσσης ητο εγκρα­
τής, όπερ από τών χρόνων τούτων καί εφεξής πολλάκις απαντάται
εν Έ λλά Δ ι, άλλα καί καρΔίαν είχε καί φαντασίαν καί χάριν λόγου,
προτερήματα σπανιώτερον Δυςτυχώς κοσμούντα τούς εκτοτε ακμά-
σαντας παρ’ ήμιν λογίους άντρας.
Σύγχρονος περίπου τών προηγουμένων είΔήσεων ύπήρξεν ή έν ετει
16 7 4 Διατριβή έν Ά θήναις τού περιωνύμου πρέσβεως τής Γαλλία ς
Νοαντέλ. Τ ή 7 Δεκεμβρίου τού έτους τούτου γράφων έξ ’Αθηνών
προς τό ύπουργειον τών εξωτερικών καί περιγραφών τήν επίσημον
Δεξίωσιν ής ετυχεν έν Πειοαιει παρά τών όσμανικών άρχών τή 15
νοεμβρίου, έπιούση τής άφίξεως αυτού εις τον λιμένα εκείνον, άνα-
φέρει οτι άνερχόμενος εκ Πειραιώς άπήντησε πλησίον τού ναού τού
Θησέως τούς προύχοντας τών ’Αθηναίων έν στολή, εκκλησιαστικούς
τε καί λαϊκούς, οϊτινες προςέφερον αύτω τά σεβάσματά των, καί πλήν
τούτου μέγα λαού πλήθος έν τώ μέσω τού όποιου, «έφθασα, λέγει,
εις τό μέγαρον τό όποιον παρεσκευάσθη προς κατάλυσίν μου καί όπου
ούΔέν ήΔυνήθην νά φάγω εκ τού τουρκικού γεύματος τό όποιον μέ
περιέμενε. Δεν είμπόρεσα Δέ ούτε τον έγχώριον οίνον Υα πιω, Διότι
είναι τοσούτον άρωματικός καί τοσούτον μεμιγμένος μετά ^ητίνης,
ώςτε και πριν ή τον γευθή τις αποβαίνει άφόρητος εις τήν ό'σφρησιν.»
Π ολλά Δέ προςειπών περί τών σωζομένων άρχαιοτήτων, υπόσχεται
οτι θέλει υποβάλει υπόμνημα ακριβές περί τε τής πολιτικής καί
τής άστικής τής χώρας Διοικήσεως καί περί τής Δεκαπενθημέρου
περιηγήσεω; ήν έπεχείρησεν έν τή ’Α ττική καί Έλευσΐνι, έν τή Βοιω­
 ‘ Αθήνα ι . 565

τία καί έν τή νήσω τής Εύβοιας, οπού έθαύμασε μετά ίό'ιαζούσης

εύχαοιστήσεως πράγμα περιεργότατον ή μάλλον ένιαΐον εν τφ κο­
σμώ, την τού Εύρίπου παλίρροιαν. ‘Αλλά ό'υςτυχώς όσαι καί άν έγέ-
νοντο έκτοτε ερευναι έν τφ ύπουργείω των εξωτερικών τής Γ α λλία ς,
ούό'έν τοιούτον ύπόμνημα εύρέθη,
νΕχο[χεν προςέτι περί ‘Αθηνών ειδήσεις αύτοπτών μαρτύρων, εί καί
οχι πολλάς επί τής μικρόν μ,ετά τούς χρόνους τούτους έπελθούσης
κατακτήσεως τής πόλεως υπό τού Μοροζίνη εν ετει 1 6 8 7 . Οί ’ Αθη­
ναίοι, όπως έπρατταν πάντοτε οί "Ελληνες έν τοιαύταις περιστάσεσιν,
έβοήθησαν τούς Ενετούς, μη προβλέποντες δπόσον πρόςκαιρος θέλει
άποβή ο θρίαμβος αυτών καί δπόσον όλεθρίιυς ή πολιορκία εκείνη
θέλει επενεργήσει εις τά περισωζόμενα έν τή άκροπόλει μνημεία . Το>-
όντι τή 15 (2 5 ) σεπτεμβρίου βόμβα είςπεσούσα εντός (χικράς αποθή­
κης πυρίτιό'ος (ύπαρχούσης έν τοΐς προπυλαίοις, άνετίναξεν αυτήν, ού
μικράν προξενήσασα ζημίαν εις το κα λλιτέχνημα έκεινο. ‘Α λλά την
έπιούσαν το έσπέρας 16 (2 6 ) σεπτεμβρίου 1 6 8 7 , φοβερά έαρηξις
έ'σεισε πάντα τά περίχωρα, διότι βόμβα έτέρα έμπεσούσα έντός τής
πυριταποθήκης ήτις ύπήρχεν έν αύτφ τφ Παρθενώνι, εκοψεν εις ίύο
τό ύπατον τών αριστουργημάτων τής ελληνικής αρχιτεκτονικής. Την
τρίτην 5έ μετά την άλωσιν ημέραν δ Γερμανός "Ομβεργ, αξιωματικός
έν τφ ένετικφ στρατφ, γράφων εξ ‘Αθηνών τή 2 όκτωβρίου πολλά
μεν λέγει περί ευτελών τινων τού στρατιωτικού αυτού βίου περιστά­
σεων καί περί τής άλώσεως τής άκροπόλεως δμιλεΐ, μηδεμιάς όμως
λέξεως αξίαν έθεώρησε την συμφοράν έκείνην, ήτις τοσούτον συγκινεΐ
πάσαν έλληνικήν καί πάσαν φίλην τού καλού καρό'ίαν. Περί τής πό­
λεως λέγει μόνον οτι είναι μεγάλη καί πολυάνθρωπος καί ότι οί ‘Αθη­
ναίοι είναι άνθρωποι αξιόλογοι* τό μόνον ελάττω μά των είναι, επι­
φέρει, ότι ό'έν είμπορεΐ τις νά τούς εννοήσν) διότι δμιλρύσιν ελληνισ τί.
“Αλλος πάλιν αξιωματικός τού αυτού στρατού, δ Ιω α κείμ Ζέν, μνη­
μονεύει μεν έν τφ περισωθέντι ήμερολογίω αύτού τής καταστροφής
τού Παρθενώνος, άλλα βέβαιοι ότι ή πόλις τών ‘Αθηνών είχε τότε
4 4 ,0 0 0 οικιών, όπερ είναι έντελώς άπίθανον, καί τόσω μάλλον όσω
κατά την πολύ δμοιαληθεστέραν πληροφορίαν τού G u ille t ή πόλις
μόλις ήρίθμει 15 έως 1 6 ,0 0 0 ψυχών. Υ π ά ρ χ ει καί έτερον περί τής
έκστρατείας ταύτης ήμερολόγιον, τό τής “Αννης Ά κ ερχιέλμ , κυρίας
τής τιμής τής κομήσσης Κενιξμάρκ, ήτις συνώδευσε τον σύζυγον αύ-
566 *Αθήνα t.

τής, αρχιστράτηγον δντα του ένετικού στρατού. Ά λ λ α εν τώ περί

Αθηνών μέρει του ημερολογίου τούτου υπάρχει ώς μη ώφελλε χάσμα,
ενεκα τής ασθένειας ήν κατά τάς ημέρας έκείνας ύπέστη ή κόμησσα.
Μόνον έν μια των επιστολών αύτής ήτις έγράφη εν Άθήναις τή 18 Οκτω­
βρίου 1 6 8 7 , αφού θρηνή την καταστροφήν τού Παρθενώνος, επιφέρει
ή Ά ννα Ά κ ερ χ ιέλμ ότι είς 4 ή 5 έλληνικάς οικίας τάς οποίας έπε-
σκέφθη ή κόμησσα, προςέφεραν είς αυτήν πορτοκαλάδας, λεμονάδας,
νωπά αμύγδαλα, £όδια καί ποικίλα γλυκύσματα. Έκάλουν δέ την
κόμησσαν άψενζίναν καί άποτείνοντες προς αυτήν τον λόγον έλεγον
ή αψέντια σας. "Ολως δέ έν παρόδω καί μετά τίνος λεπτοτάτης
ειρωνείας αναφέρει ότι ώδηγήθησαν είς την πόλιν ύπο ιατρού τίνος,
όςτις ήξίου εαυτόν άπόγονον τού Περικλεούς.
Οι Ε νετο ί δεν παρέμειναν έν Ά θήναις είμή έξ περίπου μήνας, διότι
έν αρχή άπριλίου 1688 έγκατέλιπον αύτάς είς την προτέραν τύχην.
Ή Υ ψ η λ ή Πύλη δεν έκακοποίησε τούς Ιθαγενείς ένεκα τής προθυ­
μίας μεθ* ής ειχον ύποδεχθή τον ένετικόν στρατόν* ώςτε έπανήλθεν ή
προτέρα επιεικής αυτών διοίκησις υπό των ιδίων μάλλον αρχόντων
ή υπό τών άντιπροςώπων τής όσμανικής κυβερνήσεως μέχρι τού δευ­
τέρου ήμίσους τής όκτωκαιδεκάτης εκατονταετηρίδάς, ότε ούκ όλίγας
ύπέστη ή πόλις συμφοράς ένεκα ποικίλων αιτιών. Τά αποτελέσματα
τής άτυχούς έπαναστάσεως του 1 7 7 0 , περί ής θέλομεν πραγματευθή
έν τω κεφαλαιω Η ', μικρού έδεησε νά άποβώσιν ώς προς τήν κοινότη­
τα τών Αθηνών ούδ'έν ήττον ολέθρια ή ώς προς τάς άλλας έλληνικάς
κοινότητας. Οί έμβαλόντες τότε είς τήν Πελοπόννησον ’Αλβανοί έπε-
χείρησαν έπιδρομάς καί είς τήν Α ττικ ή ν . Ό τότε βοεβόδ'ας Χατζή-
Ά λή-Χασσεκιμπεϋς, συνεπαγόμενος όσμανίδ'ας καί "Ελληνας τών Α ­
θηνών κατετρόπωσε μεν τω 1777 τούς Αλβανούς περί Χαλάνδριον,
αλλά ένόμισε συνετόν νά άσφαλίση τήν πόλιν διά περιτειχίσματος το
όποιον άρζάμενον κατά φεβρουάριον τού 1778 συνετελέσθη εντός 90
ημερών καί ύφίστατο μέχρι τού 1835 ότε κατελύθη. Ο Χασσεκής,
όςτις διφκησε πολλάκις έκτοτε τήν κοινότητα, προεχειρίσθη τω 1789,
κατ* αίτησιν τής κοινότητος ισόβιος αύτής αρχών. Ά μ α όμως τούτου
γενομένου b Χασσεκής κατέστη τύραννος φοβερός όσμανιδών τε καί Ε λ ­
λήνων μέχρι τού 1 7 9 2 , ότε καθηρέθη τελευταιον καί έξορισθείς είς
Κών, άπεκεφαλίσθη εκεί τω 1 795 . Ά πο τών άρχών τής ένεστώσης
έκατονταετηρίδος, ή πόλις τών Αθηνών άπήλαυσε σχετικήν τινα εύη-
 Κλέφται. 567

(χεριάν χάρις ιδίως εις τούς πολλούς καί ονομαστούς περιηγητάς, οΐ-
τινες τοσούτον διά των περιγραφών αυτών καί των θρήνων συνετέλε-
σαν εις την άναζωπύρησιν τού φιλελληνικού εν Ευρώπη πνεύματος.
Ενταύθα δέ τω 1814 ISρύθη, S ix των παροικούντων αλλοδαπών, ή
'Ε τα ιρ εία τών ΦιΛομονσων της οποίας πρόεδρος άνηγορεύθη 6 εν άκμή
τότε της δυνάμεως καί της φήμης αύτού Πιατελών Ιωάννης Καπού'ί-
στριας, όςτις καί κατώρθωσε νά περιποίηση τη έταιρείο: την εύνοιαν
τών εν Βιέννη κατ' έκεϊνο τού χρόνου συνελθόντων ηγεμόνων, μ εγι-
στάνων καί υπουργών, επί τοσούτον ώςτε καί αυτός 6 αύτοκράτωρ
της ’Ρωσίας 'Αλέξανδρος, καί αυτοί οί επίδοξοι διάδοχοι τών βασι­
λέων της Βαυαρίας · καί Βυρτεμβέργης έγένοντο μέλη τού συλλόγου
τούτου καί προςηνεγκον χρηματικάς συνδρομάς. Σκοπός δέ κύριος τού
συλλόγου ήτο η τών αρχαιοτήτων δια τήρησι;, ή ιδρυσις μουσείου, η
σύστασις βιβλιοθήκης καί σχολείων. 'Α λλά ηλπίζετο συγχρόνως νά
επενεργήση ή εταιρεία καί εις την βαθμιαίαν δι'ειρηνικώ ν μέσων βελ-
τίωσιν της πολιτικής καταστάσεως της Ε λλά δο ς. "Οθεν ή ετα ιρεία
των ΦιΛομούσωνι καί τοι προ πάντων άπέβλεπεν εις την της εθνικής
παιδεύσεως έπίδοσιν, είμπορεΐ νά λογισθη ώς προανάκρουσμα της τών
ΦιΛιχών έζαιρείαζ) ήτις προπαρεσκεύασε την εκρηξιν τόύ υπέρ ανε­
ξαρτησίας τελευταίου άγώνος.

- ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤ'*
-ί» ^ , /
'Οργάνωσες του νέου 'Ε λληνισ μο ύ. ΠεζικαΙ %α& να υτικα ί δυνάμεις.

Τά.ς πεζικάς δυνάμεις ακτίνες ώργανιύθησαν ύπο τού νέου Έ λληνι-

σμ,ού επί τουρκοκρατίας, άπετέλουν οί καλούμενοι κλέφται καί άρμα-
τωλοί. Κατά τάς άχρι τούδε ύπαρχούσας ειδήσεις οί πρώτοι γνω­
στοί άρματωλοί άναφέρονταε περί τά τέλη της έκκαιδεκάτης εκα­
τονταετηρίδας· ό Βονίτσης καί Λούρου Θεόδωρος Μπούας Γρίβας, καί
οί της 'Ηπείρου Πούλιος Δράκος καί Μαλάμος. Ά λ λ ' οί μ.έν άρμα­
τωλοί ίδρύθησαν εντι πρότερον, πιθανώς επί Σουλεϊμάνη τού μεγαλο­
πρεπούς ( 1520— 1566), οί δέ κλέφται παρηχθησαν έξ αυτής της
πρώτης ημέρας τής κατακτήσεως. Ή μ-άχιμος ανατροφή ήν ελαβον οί
5'68 Κλέφται. >' ■ 11 η “

κάτοικοι των από τοΰ Όλυμπου μέχρι του Ταινάρου εκτεινόμενων ελ­
ληνικών χωρών επί της φραγκοκρατίας, παρήγαγεν εν ταΐς χώραις
ταύταις Ολόκληρον άνδρών τάζιν οΐτινες έκ πρώτης αφετηρίας ουδέ­
ποτε ύπέκυψαν τον αυχένα εις τον όσμανικόν ζυγόν. Πολλοί εξ αυτών
ειςήλθον εις τήν ενετικήν ύπηρεσίαν καί άλλοι προςήρχοντο εις αυτήν
δσάκις ή Έ νετία έκάλει τούς "Ελληνας εις τά δπλα. Όσάκις δέ ή
Έ νετία ειρήνευε προς τούς όσμανίδας, πολλοί μέν έκ τών φιλοπόλε­
μων εκείνων άνδρών παρέμενον έν τή υπηρεσία η έν ταΐς χώραις αυ­
τής έπ* έλπ ίδι ότι θέλουσι λάβει πάλιν αφορμήν ν’ άγωνισθώσι σύν
αυτή κατά τών Τούρκων, πολλοί όμως έξηκολούθουν οΐκοθεν άγωνιζό*
μενοι από τών δυςπροςίτων όρέων όπου είχον τά σκηνώματα αύτών.
Υ π ά ρ χ ει δε δημοτικόν άσμα κάλλιστα περιγράφον τον τρόπον καθ’
δν άδιακόπως έστρατολογεΐτο τό μέγα τούτο τών κλεφτών σώμα.
«Μάνά σου λέ<.υ δεν ’μπορώ τούς Τούρκους νά δουλεύω,
«Δεν είμπορώ δέ δύναμαι, έμάλλ^ασ* ή καρδιά μου.
«Θά πάρω το ντουφέκι μου, νά πάιυ νά γένω κλέφτης,
,, «Νά κατοικήσω ’ς τά βουνά και ’ς ταΓς ψηλαΓς ραχούλαις,
«Νάχω τούς λόγγους συντροφιά, μέ τά θεριά κουβέντα,
«Νάχω τά χιόνια γιά σκεπή, τούς βράχους γ^ά κρεββάτι,
«Νάχοί μέ τά κλεφτόπουλα καθημερινό λημέρι.
«Θά φύγω, μάνα, καί μην κλαΐς, μόν δόμου τήν ευχή σου,
«Κ ’ ευχήσου με, μανούλά μου, Τούρκους πολλούς νά σφάξω*
«Καί φύτεψε τριανταφυλλιά καί μαύρο καρυοφύλλι.
«Κ α ί πότιζε τα ζάχαρι καί πότιζέ τα μόσκο.
«Κι* όσο π’ ανθίζουν, μάνα μου, καί βγάνουνε λουλούδια,
«Ό γυιός σου δεν άπέθανε, καί πολεμάει τούς Τούρκους.
«Κ ι* άν ελθη ’μέρα θλιβερή, ’μέρα φαρμακωμένη,
«Καί μαραθουν τά δυο μαζή, καί πέσουν τά λουλούδια, Τ<
«Τότε κ’ έγώ θά λαβωθώ, τά μαύρα νά φορέσης.»
Δώδεκα χρόνοι 'πέρασαν, καί δεκαπέντε μήνες
Πού άνθιζαν τά τριαντάφυλλα, κι’ άνθιζαν τά μπουμπούκια.
Καί μιάν αυγή άνοιξάτικη, μιά πρώτη τού Μαΐόυ,
ΓΙού κελςιδούσαν τά πουλιά, κι’ ό ουρανός γελούσε,
Μέ μιας αστράφτει καί βροντή καί γίνεται σκοτάδι. '3 '
Τό καρυοφύλλι έστέναξε, τριανταφυλλιά δακρύζει, ' ' ■
Μέ μ,ιάς ξεράθηκαν τά δυο, καί έπεσαν τά λουλούδια*
Μαζή μ* αυτά σωριάστηκε κ* ή δόλια του ή μανούλα.

Κ αί οι μεν κλέφται τής Πελοπόννησου είχον, ώς προείπομεν, πρόχει­

ρον καταφύγιον τάς ύπό τών Ενετώ ν κατεχομενας χώρας* οί δέ τής
 ΣυνΟηκολόγησις τής Πύλης προς τούς κλεφτάς. Άρματω λίκια. 569

'Ρούμελης και μάλιστα τών άνατολικιυτέρων επαρχιών, ήναγκάσθη-

σαν προϊόντος του χρόνου νά συγκροτήσωσιν ίδια μεγάλα επί τών ό-
ρέων ορμητήρια, επί τού Όλύμπου, τού Πηλίου, της Πίνδου καί τών
Άγραφων. Ε κ ε ί είτε εύρόντες τούς κατοίκους τών δυςπροςίτων εκεί­
νων κωμών καί χωρίων προθύμους να συμπράξωσι μετ* αυτών, είτε
καταναγκάσαντες αυτούς εις τούτο, έσχημάτισαν στρατόπεδα άπο
τών όποιων όρμώμενοι κατήρχοντο εις τάς πεδιάδας καί εις τάς πό­
λεις, έλήστευον το.ύς αλλοθρήσκους κυριάρχας, έστιν ότε δε καί τούς
ομοθρήσκους δούλνους, έξ ου καί έπυ^νομάσθησαν κλέφται.

Ή κατάστασις αύτη τών πραγμάτων διήρκεσεν επί 7 ή 8 δεκά­

δας ενιαυτών, οτε τελευταϊον επί Σουλεϊμάνη τού μεγαλοπρεπούς, ως
φαίνεται, ή Υ ψ η λ ή Πύλη ένόμισε συνετόν νά συνθηκολογήση προς
αυτούς. Αί ζη μία ι όσας έπασχον εκ τών πολεμίων τούτων αί επαρ-
χ ία ι, άπέβαινον όσημέραι δεινότεραι. Κ αί πλήν τούτου κατά τούς α­
διάκοπους πολέμους αυτής προς τάς δυτικάς Δυνάμεις, οί εσωτερικοί
εκείνοι πολέμιοι συνεμάχουν πάντοτε μετά τών εξωτερικών, ή δε συμ-
μαχία αύτη δεν ήδύνατο είμή νά ήναι σφοδρά επικίνδυνος. "Οθεν ή
όσμανική κυβέρνησις άπεφάσισε τότε νά μιμηθή την ένετικήν, ήτις
είχεν εις την ύπηρεσίαν αυτής πολλούς έκ τών μαχίμων τούτων Ε λ ­
λήνων, όνομάζουσα αυτούς άρματωλούς, armatores, όπως ετι επί
φραγκοκρατίας εκαλούντο οί πολυάριθμοι ιθελονταί οί ύπο τάς ση­
μαίας αυτής τασσόμενοι. Τούτο δέ το παράδειγμα ακολουθούσα ή
Υ ψ η λ ή Πύλη έπέτρεψεν εις τάς μαχίμους έκείνας ομάδας την τήρη-
σιν τής δημοσίας τάξεως καί την περιστολήν τής ληστείας, συγκρο-
τήσασα έξ αυτών σώματα τά όποια, δαπάναις τού Ε λλη νικο ύ λαού
συντηρούμενα καί εξ Ελλήνω ν μόνον συγκείμενα, εκαλούντο άρματω-
J o i , καί ανεξάρτητα άπ* άλλήλων όντα ήσαν διανενεμημένα εις τάς
διαφόρους τής Ε λλά δο ς επαρχίας άπο τού Α ξιού μέχρι τού ’Ισθμού
τής Κορίνθου. Έ ν Πελοποννήσφ τουρκικά άρματωλίκια δεν υπήρξαν,
ίσως διότι έλογίσθη επισφαλές νά άνα'ρνωρισθώσι τοιαύτα ένοπλα
χριστιανικά σώματα εντός χώρας ή τις πλέον πάσης άλλης ήμφισβη-
τεϊτο ύπο τών Ενετώ ν μέχρι τών αρχών τής 18 έκατονταετηρίδος.
Έν τούτοις το μάχιμον πνεύμα τής χερσονήσου διετηρήθη ιδίως έκ
τών ένετικών άρματωλικίων, τά όποια διήρκεσαν μετά τινων δ ια ­
λειμμάτων μέχρι τών αρχών τής 18 έκατονταετηρίδος* διό τι ό κα-
 I
570 Όογάνωσις των άρματωλικίων. Σχέσεις προς τους κλεφτάς.
ί
1
πετάν Χοονάς από Χρυσοβίτση, ό καπετάν Θανάσης από Καρύταιναν
και άλλοι περί ών όμ.ιλεί b Θεόδωρος Κολοκοτρώνης έν τω γνωστω
αυτού διαλόγω πρός τον υιόν του Κωνσταντίνον, ούδέν άλλο ήσαν η
άρματωλοί της τελνευταίας ένετικής κυριαρχίας. 'Από δέ της κατα-
λύσεως αυτής ρ.έχρι της έπαναστάσεως, διετηρήθησαν αί πολεμικά·,
εξεις έν Πελοποννήσω υπό των ανέκαθεν πολυαρίθμων αύ της κλεφτών,
οιτινες, όνομ,αστότατοι γενόμενοι έν τη παρελθούση έκατονταετηρίδι
καί έν άρχη της παρούσης, άλλοτε μεν διήγον είς· τά όρη, άλλοτε S i
εις τάς πόλεις καί τά χωρία κρυπτόμενοι, ότέ μέν έσώζοντο εις Ε π τ ά ­
νησον η εις ’Ρούμελην, ότέ Si διετέλουν εις την υπηρεσίαν των προε-
στώτων ά>ς σωματοφύλακες καί έκτελεσταί των διαταγών αυτών.
’Εκτός S i τού ’Ισθμού, ό αριθμός τών άρματωλικίων έτροπολογήθη
κατά τούς διαφόρους καιρούς καί κατά τάς διαφόρους περιστάσεις.
Περί τά τέλη της 17 έκατονταετηριδος μνημονεύονται έν Ήπείρω,
έν τη άνατολικη καί τη δυτικ,η Έ λ λ ά δ ι 8 άρματωλίκια, κατά S i
τάς παραρ.ονάς της έπαναστάσεως ύφίσταντο έν όλοις 17, εξ ών τρία
κατά την εντεύθεν τού ’Αξιού Μακεδονίαν, 10 έν τη Θεσσαλία καί
τή ανατολική Έ λ λ ά δ ι καί 4 έν Ήπείοω, έν Αιτωλία καί Άκαονανία.

Έκαστου τών άρματωλικίων τούτων προίστατο Αρχηγός καλού­

μενος χαπετάνος, παρ’ έαυτψ βοηθόν η υπασπιστήν, τό πρωτο-
χαΑΑήχαρογ, διότι οι στρατιώται ώνομάζοντο παΑΑηχάρια. Καί η
μέν τελευταία αύτη λέξις παρήχθη ίτ ι έπί τού μεσαιωνικού ελληνι­
σμού (2 3 9 καί 241 τού Ρ τόμου), ή S i πρώτη ητο καθ’ όλας τάς
πιθανότητας ιτα λική . Τό εργον τού καπετάνου δέν ητο εύκολον*
έ'πρεπε νά ευχάριστη χριστιανούς άμα καί Τούρκους, τά S i συμφέ­
ροντα ταύτα πολλάκις δέν συνεβιβάζοντο. Υ π ά ρ χ ει δημώδες άσμα
τού Στουρνάρη, τό όποιον άνατρένον μέχρι τών αρχών τής 18 έκα-
τονταετηρίδος, 1 7 1 0 , παρίστησι δι* ολίγων μέν άλλ* ακριβώς την
δυςχέρειαν ταύτην.
Βουνά μου άπ’ τ’ Άσπροπόταμο μέ τά πολλά τά χιόνια,
Τά χιόνια μή τά λυώσετε όσον νάλθουν καί τ’ άλλα,
V ειν’ ό Στουρνάρης άρρωστος βαρεία για ν’ άποθάνη,
Καί τους ιατρούς εκάλεσε νά τόν αποφασίσουν,
Κ η άπό τά παλληκάρια του εκάλεσε τόν πρώτον.
« ’Έ λα, Φοντύλη αδελφέ καί πρωτοπαλληκάρι,
"Ελα κάθου στά γόνατα, ελα κάΟου σιμά μου*

' / ·
 Όργάνωσις τών άρματωλικιων. Σχεσεις προς τους κλεφτάς. 571

Σ ' άφινω διάτα το παιδί, το μικροχα’ίδεμένο,

’τ’ είναι μικρό κή ανήξερο, ’π άρματα δεν γνιυριζει·
Νά μ.* εχης έννοια τά χωριά καί το καπετανλικι.
Γέροντες θέΑονν χ ά ϊ δ ε μ α , χρ α γ α ό ε ς θεΛονν ασζζρα,
Κή b καπετάνος δόκιμος για νά τους κυβέρνηση.»

Έ κ του άσματος τούτου συνάγεται προς τούτοι; το και αλλοθεν γνω­

στόν ύπαρχον, οτι τά καπετανάτα ήσαν πολλάκις κληρονομικά. Οί
Μπουκουβαλαιοι οιτινες ήρχον τών Άγράφων εν αρχή της επανα-
στάσεως δτε ήρπασεν από αυτών την επαρχίαν ταυτην ό Καραϊσκά-
κης, ήσαν απόγονοι τού Γιάννη Μπουκουβάλα εκείνου, οςτις τοσού-
τον πολύκροτος άπέβη από τών αρχών της 18 εκατονταετηριδος. Ο
Νίκος Τσάρας ήτο υιός καί εγγονος καπετανέων, ιδίως δε υιός τού
Τσάρα τού επί μ,ακρόν χρόνον καπετανεύσαντος εις την Έλασσώνα*
ό παπά Θύμιος ήτο υίος τού ουδέν ηττον περιώνυμου Βλαχά βα* ο
Όδυσσεύς, υιός τού Άνδ'ρούτζου· τοιούτοι δε ήσαν καί οι Κοντογι-
ανναΐοι, οί Σκυλοδημαϊοι καί άλλοι.
Έν τούτοις ούτε όλοι οί κλέφται έσυνθηκολνογησαν και υπεταχθη-
σαν, ούτε όλοι οί άρμ.ατωλοί παρέμενον πιστοί εις την οσμανικην κύ­
βε ρνησιν. Οί άρματωλοί ου μ.όνον μετεΐχον όλων τών επαναστατικών
κινημ.άτων, αλλά καί οΐκοθεν πολλάκις περιήρχοντο εις εχθροπραξίας
κατά τών Τούρκων, εχοντες τότε φυσικούς συμμάχους τούς κλεφτάς.
Μέχρι τής σήμερον ακόμη φημίζεται έν ’Ακαρνανία τό όνομα τού
άρμ,ατωλού Χρήστου Μηλιώνη, οςτις άκμάσας περί τά τέλ η τής 17
έκατονταετηρίδος καί εμβαλών εις τήν ”Αρταν απηγαγεν εκεϊθεν τον
καδ'ήν καί δύο αγάδες επί λύτροις. Ό μουσελίμης τής επαρχίας συνεν-
νοηθείς μετά τού προεστώτος Μαυρομ,μάτη καί τού δερβέναγα Μουχ-
τάρη, άνέθηκε τό εργον τής δολοφονίας αυτού εις Σουλεϊμάνην τινά, ν.
οςτις φίλος άλλοτε δ'ιατελέσας τού Χρήστου ήδύνατο άνυπόπτως νά
πλησιάση αυτόν. Ά λ λ * ό Σουλειμάνης άπαντήσας τωόντι τόν Χρή-
<?τον εις ’Αλμυρόν, χωρίον μ.ικρόν τού Βάλτου, ώμολόγησεν αύτφ
είλικρινώς τίνα ελαβεν εντολήν. Καί τότε οί δύο γενναίοι άνδρες
μονομαχήσαντες επεσον άμφότεροι παραδόξως.
Τρία πουλάκια κάθονταν ’ςτήν ράχιν ’ςτό λιμέρι*
"Ενα τηράει τόν Αλμυρόν, τ’ άλλο κατά τόν Βάλτον,
Τό τρίτον τό καλήτερον, μοιριολογάει καί λέγει.
«Κύριέ μου, τί έγίνηκεν ό Χρηστός ό Μηλιώνης ;
Ουδέ ’ς τόν Βάλτον φάνηκεν ουδέ ’ςτήν Κρύα βρύσιν.» —
57$ Όργάνώσις τών άρμ.άτωλ·κί<ον. Σχέσεις προς τούς κλεφτάς.

«Μας είπαν, πέρα πέρασε, κ* έπήγε προς την "Αρταν, ·

Κ* έπήρε σκλάβον τον κατήν, μαζύ μέ δυο άγάδαις. “
ΚΓ ό μουσελίμης τ’ ακούσε, βαριά του κακοφάνη. - '
■ν f J ; Τον Μαυρομμάτην έκραξε καί τον Μουχτάρ Κλεισούραν» —
«Ε σ είς άν θέλετε ψοψ.ί, άν θέλετε πρωτάτα, .« -
Τον Χρηστόν νά σκοτώσετε, τον καπετάν Μηλιόνην. _ >>
Τούτο προστάζ* ο βασιλέας καί έστειλε φερμάνι.»
ΪΙαρασκευή ’ξημέρωνε (ποτέ νά μ* είχε φ έξη!)
Κ ι’ 6 Σουλεϊμάνης στάλθηκε νά πάγη νά τον εύρη.
’Στον ’Αλμυρόν τον έφθασε, καί ώς φίλοι φιλήθηκαν* . ο -'
‘Ολονυκτής έπίνανε, δσον νά ξεμερώση* / »*■
Καί δταν έφεξ’ ή αυγή, πέρασαν ’ςτά λημέρια.
Κ ι’ ο Σουλεϊμάνης φώναξε του καπετάν Μηλιόνη* .>■ / /·.’
‘ «Χρηστό, σε θέλ* ό βασιλέας, σέ θέλουν κ’ οί αγάδες.» —
«"Οσο ήν* ο Χρηστός ζωντανός, Τούρκους δεν προςκυνάει.» —
Με τά τουφέκια έτρεξαν b ένας προς τον άλλον* 1
Φωτιάν έδόσαν *ς την φωτιάν, κ* έπεσαν είς τον τόπον*
\
Όσάκις λοιπόν οί άρμ.ατωλοί ούτως η άλλως έπανίσταντο, φυσικω
τω λόγω η Υ ψ η λ ή Πύλη καθήρει αυτούς καί ήγωνίζετο έκ παντός
τρόπου νά τούς εξόντωση. Ε νίο τε έπετύγχανεν, ενίοτε όμως όχι, καί
πολλάκις οί άρματωλοί άπέβαινον τοσοϋτον Ισχυροί ώςτε ήό'ύναντο
ν’ άνακτήσωσι τά άρματωλίκια αύτών καί ήνάγκαζον μάλιστα ύ\ά
*. 7 , . . j ' i * ’
τής βίας την κυβέρνησιν νά τούς αναγνώριση πάλιν.

Κάτω ’ς του Βάλτου τά χωριά; :,·_■

Ξηρόμερο καί ’Άγραφα,
' Καί ’ςτά πέντε βιλαέτια
(Έ βγατε νά ίδήτ’ αδέρφια! ) ν k
Έ κ ’ είν’ οί κλέφταις οί πολλοί, ·:·Λ).·τ-λ*,· · - '*
"Ολ’ ένδυμένοι *ς το φλωρί. ·. >· '.5* - ί ' ' ·
Κάθονται καί τρων καί πίνουν, ; 1
Καί την "Αρταν φοβερίζουν. .............. .. ,,
Πιάνουν καί γράφουν μιά γραφή, * _ ,
■ ς,*ν·' * ' Βρίζουν τά γένεια τού χατή* 1 '
1· ■ Γράφουνε καί *ς το Κομπότι, ' l!J ' '-·*"*'
Προςχυνούν καί τον Δεσπότη. * ‘ -,'V :
«Συλλο/ισθήτέ το καλά, \·
«Γ ια τί σάς καίμε τά χωριά. . * ; y/M" ·>
«Γλίγωρα τ* άρμ.ατωλήκι, -! ' ι Λ
«"Οτ* έρ^όμεστε *ςάν λύκοι.» 1 1
1
Τίς ήτο ο καπετάνος ο τοιουτοτρόπως άνακτήσας το άρματωλικιον

■χ ·
 Όργάνωσις των άρματωλικίων. Σχέσεις ποος τους κλεφτάς. 573

αύτου, δεν γνω ρίζουν άλλ* εξ Ιτέρου άσματος ήξεύρομεν πώς b Γ ιά ν.

ντ,ς Μπουκουβάλας κατέλαβε το άρματωλίκιον των ‘Αγραφων,
Νάμουν μια πετροπέρδικα, ’ςτά πλάγια του Πετρίλου (χωρίου των ’Αγραφων)
Νά σκόνουμουν ταποταχύ, δυώραις νά ξημερώση,
Ν ’ άκούρμαινα (νά ήκουον) τον πόλεμον πώς πολεμουν οί κλέφταις,
Οί κλέφταις, οί άρματωλοι κι’ ο Γιάννης Μπουκουβάλας.

Έν τω πολέμιμ τούτω 6 Μπουκουβάλας κατετρόπωσε τον πάππον του

Ά λ ή πασά και έπειτα συνάξας τον στρατόν αύτού,
Μεσ’ την Όξιά ξημέρωσε τά κόλια νά μοιράση*
Κ' οί ’Αγραφιώτες έστειλαν δέκα κοτσαμπασίδες,
Τω φέραν τον μορασαλέ (τό καπιτανάτον) ’ς δλον το βιλαέτι.
Ά λ λ ’ δλαι σχεδόν αί περί των αρχαιότερων και ενδοξότερων αρχη­
γών τών άρματωλικίων παραδόσεις παριστώσιν αυτούς ώς κατακρα-
τούντας διά τής βίας τά άρματωλίκια ή αναλαμβάνοντας αυτά διά
τών οπλών άμα έξωσθέντας. « Ό καπετάν Ζήτρος άπό την Έ λασ-
σώνα δεν έφύλαξεν έν όσφ εζη την επαρχίαν του έλευθέραν άπό τούς
Τούρκους;» ανακράζει ο Περραιβός. « Ό καπετάν Τόσκας δεν έκατα-
δάμασε τούς εχθρούς εις τά Γρεβενά μέ τρομ.εοούς πολέμους; Ό κα­
πετάν Καραλής δεν τούς κατεδίωξεν άπό τά χωρία τού Όλύμ.που
καί τά έκράτει ελεύθερα ; Ό καπετάν Μ πλαχάβας εις τά Χάσ?α δεν
έξωλόθρευσε τούς τυράννους ; Ό καπετάν Μακρυθανάσης καί ό κα­
πετάν Μακροπούλιος δεν έπολέμ,ησαν ώς άλλοι Λεωνίδαι καί Θ εμι-
στοκλεΐς καί έκράτουν τά χωρία τού Κισσάβου άπάτητα ; Ό καπε­
τάν Καρακίτσος είς τό Καρπενήσι δεν κατέσφαζε πάντοτε τούς εχ­
θρούς ώς τά άλογα ζ ώ α ;» Ή όσμανικη κυβέρνησις ποιούμενη την
άνάγκην φιλοτιμίαν, άνεγνώριζε πολλάκις τά τοιαύτα άρμ,ατωλίκια*
οί δέ ήμέτεροι έφαίνοντο πρόθυμοι εκ διαλειμμάτω ν νά ύπηρετώσιν
αυτήν, ιδίως εις τούς έμ.φυλίους αυτής άγώνας. Μήπως δεν εΐδομεν
αυτού; πρωταγωνιστήσαντας είς τούς μεταξύ τής ’Υψηλής Πύλης καί
τού Ά λ ή πασά πολέμους; Μήπως όταν b Ό μερ Βριόνης έπολιόρ-
κησε τον πασάν τού Μπερατιού δεν συνέπραξαν μ ετ’ αυτού, ώς λέγει
τό άάσμα,
.................. και τών χριστιανών πολλά καπετανάτα,
Ό ’Ίσκος άπ* την Δούνιτσαν, ό υιός του Γρίβα Γεωργού,
Ζόγκος άπ’ τό Εερόμ.ερο, ό Γεώργ'ης Βαρνακιώτης
Του Μπουκουβάλα τά παιδιά, καί οί Σκυλοδημαΐοι,
Ό Διάκος καί ό Πανουργίας καί οί δυό Κοντογιανναίοι.
574 Όργάνωσις των άρματωλικίων. Σχέσεις προς τους κλεφτάς.

Ά λ λ * ού^έν ηττον ή 'Υψηλή Πύλη ύπώπτευεν αυτούς πάντοτε, καί

πολλάκις έπεχάρει νά έκ^ικηθή τούς Sioc της βίας έπιβληθέντας εις
αυτήν άντάρτας. Εντεύθεν δ'έ, καθώς οι κλέφται είχον γίνει άρμα-
τωλοί, ούτως οί άρματωλοί έγίνοντο πάλιν κλέφται, ή ύ'έ μετάβασις
αυτών από τής μιας ίό'ιότητος εις την άλλην άπέβαινε τοσούτον
συχνή ωςτε τά έπωνύμια εκείνα κατήντησαν νά έκλαμβάνωνται άδ'ια-
φόρως σχεό'όν το εν αντί τού άλλου καί έκ παραλλήλου νά άποό'ίίων-
τα ι εις το αυτό πρόςωπον. Εις τά ό'ημώ ίη άσματα, τούτο συμβαίνει
συχνότατα.
Ό ’Όλυμπος κι* ο Κίσσαβος, τά δυο βουνά μαλλόνουν.
Γυρίζει τότ* 6 ’Όλυμπος, καί λέγει του Ιίισσάβου*
Μή με μαλλόνης, Κίσσαβε, κονιαροπατημένε !
Έγώ ειμ ’ δ γέρο; ’Όλυμπος, ’ςτδν κόσμον ξακουσμένος.
’Έχω σαράντα δυο κορφαίς, εξήντα δυο βρυσούλαις*
Πάσα βρυσή καί φλάμπουρον, παντού κλαδί καί κλέφτης
Καί *ςτήν ψηλήν μου κορυφήν άετδς ειν* καθισμένος,
Και εις τά νύχια του κρατεΓ κεφάλ’ ανδρειωμένου. 1
«Κεφάλι μου, τί εκαμες, κ’ είσαι κριματισμένου; » —
«Φάγε, πουλί, τά νεάτα μου, φάγε καί την ανδρείάν μου
Νά κάμης πήχυ τδ φτερδν, καί πιθαμή τδ νύχι.
’Στον Λούρον, ’ςτδ Ξερόμερον άρματωλδς έστάθην,
’Στά Χάσια καί ’ςτδν Όλυμπον δώδεκα χρόνους κλέφτης.
Εξήντα αγάδες σκότωσα κ* έκαψα τά χωριά τους·
Κ ι’ οσους ’ςτδν τόπον άφησα καί Τούρκους κι’ Άρβανιταις,
Είναι πολλοί, πουλάκι μου, καί μετρημόν δεν έχουν.
Πλήν ήρθε κ’ ή αράδα μου ’ςτδν πόλεμον νά πέσω.»
Έάν ό'έ ανώνυμος έγένετο δ άρματωλδς εκείνος άμα καί κλέφτης,
του οποίου ή τοσούτον παραίόξως νεκρεγερθεΐσα κεφαλή έίιη γ ειτ ο επί
τής κορυφής τού Όλύμπου τά τε κατορθώματα καί τον θάνατον, όνο-
μαστότατος άπέβη δ Νικολός Τζιοβάρας, οςτις, κατά τον Περραιβον,,
υπέταξε τούς Τούρκους εις την ‘Ήπειρον «περιπατοδντας παρρησί^ μέ,
τά φλάμπουρά του» κατά το δ'εύτερον ήμισυ τής 17 έκατονταετηρίίος
καί περί τού δποίου σώζεται ίη μ ώ ίε ς ^σμα εξυμνούν αυτόν ώς κλέφτην
άμα καί άρματωλόν.
Λάλησε, κούκκε, λάλησε* λάλα καϋμέν* αηδόνι,
Λαλάτε ’ς άκροπέλαγος πού πλέουν τά καράβια,
’Ροίτάτε γιά τδν Νικολο, τδν Νικολδ Τζιοβάρα,
ΙΙούτον ’ςτδ Λουρ’ άρματωλδς, ’ςτδ Καρπενήσι κλέφτης*
Είχε φλάμπουρο κόκκινο, κόκκινο καί γαλάζιο.
 Πολιτεία των άρματωλών και των κλεφτών. 575

Είχε σταυρό, ε ι/ε Χρίστο, είχε καί Παναγία.»

« ’Εψές προψές ακούσαμε τα βροντερά τουφέκια
Κ ' είδαμε πώς εβάρεσε τούς Τούρκους μεσ’ το Λούρο·
Κ ’ έπήρε σκλάβους δεκοκτώ, κή αυτόν τον μουσελίμη*
Πήρε μουλάρια δώδεκα μ ’ ασήμι φορτωμένα,
Κ* έκείθε πέρα διάβηκε, πέρα κατά το Βάλτο,
’ Πήγενά κάμη τήν λαμπρή, και το «Χρίστος άνέστη,»
Νά ψήση τδ σφαχτάρι του, κόκκιν> αυγά νά φάγη
Και νά χορεύσουν τά παιδιά, νά ρίψουν ’ςτο σημάδι.»

~Ητο λοιπόν ίύςκολον ως επί τό πλείστον νά ό'ιακριθή ο άρματωλός

άπο τον κλέφτην, τά 8* ολίγα οσα ενταύθα ίυνάμεθα νά ό'ιαλάβω-
μεν περί τού βίου ον ό'ιήγον οί μάχιμοι εκείνοι άνό'ρες εφαρμόζονται
εις άμφοτέρας αυτών τάς τάζεις. Διατρίβοντες εις χώρας αγόνους, ο-
φείλοντες νά ώσι πάντοτε έτοιμοι εις τό νά ρ,εταβάλλωσι λ η μ έ ρ ια
καί μή δυνάμενοι ού$* επί στιγμήν νά καταλίπωσι τά όπλα άνευ
κινδύνου τής ζωής αυτών, οί κλέφται εζων έζ ανάγκης άπό τής λ η ­
στείας. Συνήθως έπέπιπτον προς τούτο κατά τών Τούρκων, άρπάζον-
τες τά εν τοϊς όρεσι ποίμνια τού πασά ή έμβάλλοντες άπροςίοκήτως
εις τά χωρία τών άγάδ'ων καί τών μπέϋδ'ων καί πολλάκις άπάγοντες
αυτούς τούτους τούς μπέϋίες καί τούς αγάδες ή τούς συγγενείς αύτών,
τούς οποίους ίέ ν άπέλυον ειμή επί λύτροις. *Αλλ* ενίοτε ήναγκάζοντο
νά ληστεύουν καί αυτούς τούς δμοφύλους καί δρ,οθρήσκους επί τφ λόγω
ότι ήσαν ύπηρέται ή ένοικιασταί τών Τούρκων. ’Εάν οί άρματωλοί
έφ οσον ό'ιετέλουν εις είρηνικάς προς τήν κυβέρνησιν σχέσεις περιε-
ποιοΰντο τούς προεστώτας έζ ίσου σχεδόν οσον καί τούς Τούρκους, καθ
άπερ εί^ορ.εν εις το άσμα τού Στουρνάρη, οί στασιάζοντες άρματωλοί
8 h έφείδ'οντο αύτών, ό'ιότι ενίοτε οί προεστώτες κατε^ίωκον αυτούς
επίσης οσον καί οί Τούρκοι, όπως εΐδομεν εις το £σμα τού Χρήστου
Μηλιόνη καί όπως ιστορεί τό άσμα τού άρματωλού Καρπενησιού Λι-
βίνη, περί τά τέλη τής 17 εκατονταετηρίδάς. Έ ν τφ ασματι τούτφ
δ Λιβίνης παρίσταται λέγω ν
»Σ έ σένα, Μήτρο μου γαμπρέ, Σταθουλα ψυχογυιέ μου,
Άφίνω τή γυναίκα μου, τό δόλιο μου τό Γιώργη.
Πούνε μικρός για φαμελιά, κι* άπ* άρματα δεν ξέρει.
Καί ’ςά οιαβή τά δεκαννιά καί γίχη παλληκάρι,
Ε λά τε νά ξεθάψετε τά δόλια τ’ άρματά μου,
ΙΙου τά *χιυσα ’ςτήν εκκλησία, μέσα *ςτό άγιο βήμα,
Νά ρ.ή τά πάρουν τά σκυλιά κγ,’ ό Τουρκο-Κωνσταντά κης.ρ
576 Πολιτεία των άομ,ατωλών καί τών κλεφτών.

Ε νταύθα πάλιν δ Τουρκο-Κωνσταντάκης δ του Καρπενησιού προεστώς

άναφέρεται έκ παρα'λλήλου προς τούς αλλοθρήσκους τού ,γένου; πο­
λεμίους. "Οθεν πολλάκις οι κλέφται συνελάμβανον ή τούς προεστώτας
αυτούς ή συγγενείς αυτών.
Ό Σκυλοδήμος ετρωγε \ τα ελατ* άποκάτω,
Καί την Ειρήνην ’ςτδ πλευρόν είχε νά τον κεράση.
«Κερναμ* Ειρήνη μ’ εύμορφη, κέρναμ’, δσον να φέξη,
"Οσον νά εβγ’ αυγερινός, νά. πάγ’ ή πούλια γεύμα*
Κ ι’ άπαί σέ στέλνω σπήτι σου μέ δέκα παλληκάρια.» —
«Δήμο, οεν είμαι δούλά σου, κρασί νά. σε κερασιό*
Έγω είμαι νύφη προεστών, κι* ά.ρ/όντων Θυγατέρα.»
*Εκ τού ασματο; τούτου συνάγεται καί έτερόν τ ι χαρακτηριστικώ-

ihifti til" frfi

τατον τού τών κλεφτών βίου. Ή υπερηφάνεια δι ής ή γυνή εκείνη
αποποιείται νά έκπληρώση την τοσούτον φυσικήν πρόςκλησιν τού αρ­
χηγού τής συμμορίας τής οποίας είναι αιχμάλωτος, εκδηλοι την πε-
ποίθησιν ήν είχεν οτι >αύτός τε καί οί περί αυτόν θέλουσι σεβασθή
αείποτε την τιμήν αυτής. Τωόντι, έκτος ελάχιστων εξαιρέσεων, οί κλέ-
φται διεκρίθησαν αείποτε επί τή εύλαβεία μεθ’ ής προςεφέροντο προς
τάς αιχμαλώτους αυτών είτε ώραΐαι ήσαν είτε άσχημοι, είτε νέαι είτε
γραιαι, είτε χριστιαναί είτε αλλόθρησκοί καί άναφέρεται παράδειγμα
η
αρχηγού συμμορίας φονευθέντος υπό τών ιδίων αυτού παλληκαριών,
^ ιό τ ι προςέβαλε τήν τιμήν τουρκιδος γυναικός, ήν έκράτει αιχμάλω ­
τον μέχρις ού έ’λθωσι τα λύτρα.
Μετά τούς προεστώτας οί κλεφτά*, ιδίως έτέρποντο νά καθυποβαλ-
λωσιν εις πληρωμήν λύτρων τούς καλογήρους, προς τούς όποιους ού-
δεμίαν είχον ίδιάζουσαν συμπάθειαν* καί τούς παπάδες δσάκις συνέ­
πιπτε νά ήναι ούτοι προεστώτες τών χωρίων καί τούτου ένεκα πολέ­
μιοι έστιν δτε τών κλεφτών. Καθώς εϊπομεν πολυθρύλητοι άπέβησαν
οί τής Πελοπόννησου κλέφται καθ’ όλην τήν 18 εκατονταετηρίδα
καί εν αρχή τής παρούσης. Τοιούτοι έγένοντο ιδίως οί περιώνυμοι
ΙΊαναγκυταρος καί Κολ.οκοτρωναίοι, οί όλιγώτερον όνομαστοί Ινοντο-
βουνίσιοι καί Χοντρογιανναΐοι; τών όποιων οί τελευταίοι απόγονοι,
αφού ύπηρέτησαν τήν έπανάστασιν, έπειτα διά παραδόξου τροπής
τής τύχης έπεσον υπό το φάσγανον τής λαιμητόμου προ 50 περίπου
ενιαυτών* οί Σολιώ τα ι, ών εις συνέδεσε τό όνομα αύτού μ-τά τής
πρώτης έν Πελοποννήσω εχθροπραξίας, τφ 1821* τελευταίον δ περι­
βόητος Ζαχαριάς,ι περί τού οποίου σώζεται άσμα ιστορούν μετά πι-
' I

X
 Βίος κλεφτών. 'Ασκήσεις. Φρονήματα. Θρησκευτικόν αίσθημα. 577

κρας ειρωνείας πώς έξεδικήθη τον παπάν του άγιου ’ Πέτρου, όςτις
ών ένταύτώ προεστώς του χωρίου, ήτο άσπονδος του Ζαχαρία εχθρός
καί πολλούς των συγγενών αυτού μέχρι θανάτου κατεδίωζε.
Τ ’ είν* το κακόν που γίνεται τούτο το καλοκαίρι;
Τρία χωριά μάς κλαίονται, τρία κεφαλοχώρια.
Μάς κλαίεται κ’ ένας παπάς από τον "Αγιον Πέτρον.
Τί τώκαμα του κ. . . . , καί κλαίετ’ άπ’ έμενα.
Μήνα τά βόδια τ’ έσφαξα, μήνα τά πρόβατά του; * ’
Τήν μιά του νύφη φίλησα, ταις δυο του θυγατέραις,
Τό ’να παιδί του σκότωσα, τ ’ άλλο τό πήρα σκλάβον.
Καί πεντακόσια δυό φλωριά εξαγοράν του πήρα.
"Ολα λουφέν τά μοίρασα, λουφέν ’ςτά παλληκάρια*
Κ ι’ άτός μ.ου δεν έκράτησα τίποτε για εμένα.

Ά λ λ * έκ τού άσματος τούτου συνάγεται προςέτι ότι 6 Ζαχαρίας ητο

έκ των ολίγων κλεφτών όσοι δεν έσέβοντο τάς γυναίκας. Τούτο δε
το ιδίωμα αυτού επιμαρτυρείται καί ύπο όλων των περί αυτού παρα­
δόσεων καί επικυρούται ύπο τού θανάτου, διότι επί τέλους έδολοφο-
νήθη ύπο ένος τών προυχόντων τής Μάνης ένεκα τοιαύτης τίνος αιτίας.
Τελευταίον έν ελλείψει Τούρκων, καλογήρων καί προεστώτων, οί
κλέφται έφορολόγουν τά χωρία ή καί αύτάς τάς πόλεις. Δεν διήγον
δμ,ως άπαντα τον βίον περί πολέμ,ους καί άρπαγάς καί λαφυραγωγίας,
είχον ημέρας άνέσεως καί ημέρας οικογενειακής ευτυχίας, ώς δηλού-
ται έκ τού έπομ,ένου άσμ,ατος τού περιγράφοντος τούς γάμους τού
υιού τού Ζήτοου. ;
Ό Ζήτρο; κάμ,νει τήν χαράν, χαράν γιά τόν υιόν του,
Έκάλεσε τήν κλεφτουριάν, τά δώδεκα πριυτάτα.
Τόν Λάπαν δεν έκάλεσε, τό μαύρο ψυχοπαίδι.
Κ ι’ ολοι παγαίνουν κέρασμα κριάρια μ.έ κουδούνια.
Κ ι’ 6 Αάπας πάγ’ ακάλεστος μέ ζο^ντανόν αλαφι,
’Σ τ ’ ασήμι καί ’ςτό μάλαμα καί ’ςτό μ.αργαριτάρι.
Κανένας δεν τόν λόγιασεν άπό τούς καλεστάδαις*
Ή Ζήτραινα τόν λόγιασεν άπό τό παραθύρι,
Πάλαι ή μαύρη Ζήτραινα, ή μαύρη παραμάνα.
«Καλώ; τόν Λάπαν πώρχεται μ.* άλάφι στολισμ.ένον !
Στρώστε τού Λάπα ’ςτόν όντάν, τού Τρίτσα ’ςτήν κρεββάταν,
Στρώστε καί τών παλληκαριών απ’ όλα τά πριυτάτα.»

Κ αί νύν προκειμ.ένου νά περιγράψω τά κατά τον ιδιω τικόν ούτως

είπεΐν βίον τών κλεφτών, θέλω ακολουθήσει τον Φωριέλ, τον πραγμα-
(ελ λ . ις τ ο ρ . κ . παπαρρηγοπουλου τομ ος ε [) 3 7
578 Βίος κλεφτών. ’Ασκήσεις. Φρονήματα. Θρησκευτικόν αίσθημα.

τευθέντα 7repl του αντικειμένου τούτου είς χρόνους πλησιεστάτους

προς τά πράγματα. Βραό'ύτερον διά ποικίλους λόγους καί ιδίως διά
τά δεινά όσα επήγαγεν είς τον τόπον ή παρωδία τής κλεφτουριάς, ή
ιδίως λεγομένη Ληστεία, πολλαί σκιαί έπεκάλυψαν έν τή κοινή συνει-
δήσει την χαριεστάτην τού Γάλλου εικόνα. *Αλλά το κατ’ εμέ νο­
μίζω ότι οί θεσμοί καί οί άνθρωποι πρέπει νά κρίνωνται κατά τάς
εντυπώσεις άς έπροζένησαν είς τούς συγχρόνους, όχι κατά τάς τροπο-
λογηθείσας υπό μεταγενεστέρου περιστάσεων διαθέσεις. Ούδέν κοινόν
ύπάρχει μεταξύ των αρχαίων καί των σημερινών κλεφτών καί είμπο-
ρεΐ τις να θαυμάζη καί νά αγαπά τούς πρώτους, χωρίς νά καταστήση
ήττον άποτροπαίους τούς δευτέρους.
Κ ατά τάς ώρας λοιπόν τής άνέσεως οί άνθρωποι εκείνοι έγυμνά-
ζοντο προ πάντων περί ποικίλας χρησίμους είς τό επάγγελμα αύτών
ασκήσεις. Έρριπτον είς τό σημάό'ι με ακρίβειαν πάντοτε μεν άξιοση-
μείωτον, πολλάκις ό'έ τή α λη θείς θαυμαστήν. Έγυμνάζοντο περί τον
δίσκον καί τό άλμα καί τον δρόμον αί ό'έ παραδόσεις διηγούνται
περί τής καθόλου είς ταύτα δεξιότητος αύτών πράγματα σχεδόν απί­
στευτα. Λ έγετα ι λ. χ. ότι ό Νικοτσάρας ήδύνατο νά προτρέξη προς
ίππον καί δ ι’ ένός άλματος νά υπερπήδηση επί 7 ίππων στοιχηδόν
προτεταγμένων περί ό'έ τού Ζαχαρία φημίζεται ότι όταν έτρεχεν αί
πτέρναι αυτού ήγγιζον τά ώτα. Μη παραλείψωμεν ό'έ την καρτερίαν
αύτών είς την πείναν, την δίψαν καί την αγρυπνίαν. Πολλάκις έμά-
χοντο επί 3 ημέρας καί 3 νύκτας συνεχώς χωρίς νά πίωσι, χωρίς νά
φάγωσι, χωρίς νά κοιμηθώσί* καί πολλάκις ένφ b εχθρός ένόμιζεν αύ-
τούς καταβληθέντας ύπό τοσούτων καί τηλικούτων στερήσεων καί
ι
περιέμενε νά παραδοθώσιν, αίφνης άναλαβόντες την ρώμην αύτών καί
έφορμήσαντες καί νικήσαντες, διήρχοντο τά χαρακώματα σώοι. νΑλλη
εξαίσια αύτών αρετή ήτο ή έν ταίς όδύναις καρτερία. Είδότες τίνα
βασανιστήρια περιέμενον αύτούς, προετίμων πάντοτε νά σκοτωθώσΐΜ
·ιν - ..........

ή νά παραδοθώσιν. Ά λ λ ’ ενίοτε συνέπιπτε νά πάθωσι τό μέγα δεινόν

11m

τού νά συλληφθώσι* καί τότε είναι άκατανόητον μετά ποιου φρονήμα­

r r iiiiiiir iifiiM iffl ann

τος ύφίσταντο τάς φοβερωτέρας τών στρεβλώσεων. Σφυροκοπούμένοι,

σουβλιζόμενοι καί ζωντανοί λεπιζόμενοι δέν έό'άκρυον, δέν έστέναζον,
δέν έπρόφερον λέξιν παρεκτός ίνα ύβρίσωσι καί περιφρονήσωσι τούς
πασάδες καί τούς δημίους αύτών Έ νεκα ό'έ τών συμφορών τούτο^ν,
μία τών συνηθεστέρων εύχών άς έν τοίς συμποσίοις αύτών ηύχοντο
 Βίος κλεφτών. ’Ασκήσεις. Φρονήματα. Θρησκευτικόν αίσθημα. 579

προς άλλήλους ήτο*. x a Jo tioJvth. Και ούό'εν ήττον οικτρόν ύπελάμ.-

βανον το να κόψωσι την κεφαλήν αυτών οι Τούρκοι. Οθεν η σπου­
δαιότερα και ή ίερωτέρα παράκλησις την οποίαν 6 άποθνήσκων επί
τού πεδίου της μ,άχης ή^υνατο νά απευθυνη προς τους συνα,γωνιστάς
αύτου η το να κόψωσι την κεφαλήν του καί νά άπαγάγωσιν αυτήν
ί'να μή κοπή καί ά,πα,χθή υπο των πολεμίω ν. To όε αίσθημα τούτο
ήτο άργσΐον παρά τοίς ήμ^τέροις καί ό'έν περιωριζετο εις μόνην την
τάξιν των κλεφτών, ό'ιότι καί ό Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, όταν είδεν
εαυτόν περιζωσθεντα πανταχοθδν υπο των Τούρκων και επεισθη οτι
ουό'εμια υπάρξει σωτηρίας ελπίς, ανεβόησε* <(όεν είναι κάνεις χρι­
στιανός νά λάβη την κεφαλήν μου.» Πολλάκις τά <δημ.ώόη ασματα
εκφράζουσι τοιαΰτας παρακλήσεις.
Σαν δένδρον έρραγίσθηκε, σαν κυπαρίσσι πέφτει*
Ψηλήν φυ^νουλαν έβολε, ’ςάν παλληκάρ’ όπου ήταν*
«Που είσαι, καλέ μου αδελφε, καί πολλαγαπημενε )
Γύρισε πίσιυ, πάρεμε, πάρε μου το κεφάλι,
Νά μην το παρ’ ή παγανιά, καί ό Ίσούφ άράπης
Καί μ.ου το πάει ’ςτά Ίάννινα τ’ Ά λ ή πασά του σκυλου.»

Τό εύγενές τούτο αίσθημα το κηίόμ,ενον περί τής τιμής αύτών καί

μετά θάνατον, ό'ιεποικίλλετο παραό'όξως. Ο κλέφτης λ. χ. επεθύμει
νά κ η ίεό ετα ι τοιουτοτρόπως ώςτε νά φαίνεται OTt και μ.ετά θάνατον
έζακολουθει κατά των Τούρκων άγωνιζόμενος. Τις όεν ηζευρει τόν ra -
φον τον Λήμου, τό άσμα εκείνο το όποιον εν τοίς καθ’ ημάς χρόνοις
*-ντηγήσαν εις έν των θεάτρων των Παρισίων τοσαύτας άπέσπασε χ ε ι­
ροκροτήσεις καί τοσαύτας παρήγαγε συγκινήσεις.
Ό ήλιος έβασίλευε, κΓ ό Δήμος διατάζει*
Σύρτε, παιδιά μου, ’ςτο νερό, ψωμί νά φάτ' απόψε,
Καί. σύ, Λαμπράκη μ.’ ανεψιέ, κάΟου εδώ κοντά μου.
Νά, τ ’ άρματά μου φόρεσε, νά ήσαι καπετάνος*
Καί σείς, παιδιά μ.ου, πάρετε τό έρημο σπαθί μου,
’Πράσινα κόψετε κλαδιά, στρώστί μου νά. καθήσιυ,
Καί φέρτε τόν πνευματικόν νά μ.’ έξομολογήση
Νά του είπώ τά κρίματα όσα εχω καμωμένα.’
Τριάντα χρόνι’ άρματωλος, κ’ είκοσι εχω κλέφτης*
Καί τώρα μ ’ ήρθε .θάνατος, καί θέλω ν’ ά.παιθάνω*
Κάμετε τό κιβούρι μου πλατύ, ψηλόν νά γένη,
Νά στίκ’ ορθός νά πολεμώ, καί δίπλα νά γεμίζω*
Κι* από τό μ.έρος τό δεξί αφήστε παραθύρι,
37*
580 Βίος κλεφτών. ’Ασκήσεις. Φρονήματα. Θρησκευτικόν αίσθημα.

Τά χελιδόνια νά ’ρχιονταί, την ανοιξιν νά φέρουν. <

Και τ’ αηδόνια τον καλόν μάιν να με μαθαίνουν.

Έν γένει δέ οι κλέφται, καί τοι διάγοντες βίον τοσούτον άγριον

καί τραχυν, σπανίως ήσαν θηριώδεις καί αιμοχαρείς. Έφόνευον μεν
όσους ήδύναντο μουσουλμάνους, Τούρκους ή Αλβανούς, μή φειδόμενοι
ενίοτε, αλλά σπαναότατα, καί αυτών των χριστιανών- έλαφυραγώγουν
άμα έδίδετο περίστασις τούς πρώτους καί έν ανάγκη τούς δευτέρους,
αλλά ώμοι καί άδυςώπητοι ώς επί το πολύ δεν ήσαν. Δεν έβασάνι-τ
ζον λ. χ . ουδέ τούς Τούρκους αυτούς, άλλ* ήρκούντο νά τούς θανατώ-
νωσιν. Αί περί τού θείου ιδέαι αυτών ούτε ύψηλαί ήσαν ούτε λεπταί·
άλλα βεβαίως ήσαν εύλαβέστεραι τών δοξασιών καί έξεων τού κοινού
πλήθους. Πότε καί πότε μόνον ήδύναντο νά άκούσωσιν εις έρημοκ-
κλήσιον τήν θείαν λειτουργίαν, άφελώς τελουμένην υπό ορεινού ιερέως.
Ά λ λ ’ οπουδήποτε καί άν εύρίσκοντο τό Πάσχα ή τά Χριστούγεννα, έν
δάσει, έν σπηλαίοις ή έπί τής κορυφής τών ύψηλοτάτων όρέων, ποτέ
δεν ελησμόνουν νά έορτάσωσιν όπως ήδύναντο τάς έπιφανεϊς έκείνας
ημέρας τής ήμετέρας εκκλησίας, ψάλλοντες όσα καί όπως ήξευρον έκ
τών εις αύτάς άναγομ.ένων ύμνων καί προςευχών. Εις οίανδ'ήποτε α­
μηχανίαν ή ανάγκην καί άν εύρίσκετο ο κλέφτης, δεν έπέβαλλε χείρα
εις τό έλάχιστον τών αφιερωμάτων ή σκευών τών έν τόπο) ιερω κα­
τατεθειμένων. Ό δέ γέρων Βλαχάβας 6 πατήρ τού μετέπειτα τοσού-
τον κλεισθέντος καί τοσούτον οίκτρώς μαρτυρήσαντος Παπά Θύμ^ου,
άπήλθεν εις ηλικίαν 76 ετών πεζός εις ’Ιεροσόλυμα μέ τό δπλον καί
τό πρωτοπαλλήκαρόν του, ινα άποθάνη, όπως ηύχετο, εις τούς αγίους
τόπους. Ποτέ κλέφτης δεν άλλαξοπίστησεν. "Οταν είπαν εις τον Ά ν-
δρούτζον δτι άσπαζόμενος μέν τόν ισλαμισμόν θέλει άξιωθή τιμών
έζαιρέτων, έμμένων δέ πιστός εις τό ίδιον θρήσκευμα θέλει άποθάνει
οίκτρώς εις τό κάτεργον, δ γενναίος αθλητής άδιστάκτως έπροτίμησε
τό δεύτερον· καί άλλοι καπετάνοι εις όμ.οίους έκτεθέντες πειρασμούς
έπραξαν δ,τι έπραξεν έκεινος. Μετά τήν άφοσίωσιν προς τήν πίστιν
τών πατέρων αύτών, ούδέν είχον ίερώτερον τής προς άλλήλους άφο-
σιώσεως, Πολλάκις τά παλληκάρια ήδύναντο νά σωθώσιν έγκαταλεί-
ποντα τόν αρχηγόν αύτών, αλλά προετίμων νά άποθάνωσι μετ' αύ-
τού. Πολλάκις ένψ δύο συμμορίαι έμάχοντο κατά τών Τούρκων καί
ή μία ήδύνατο νά φύγη, δ αρχηγός αύτής δέν έγκατέλειπε τόν συνά­
δελφον, αλλά ριπτόμενος κατά τών πολεμίων ή έσώζετο μ ετ ’ αυτού
 Σούλι και Σουλιώται. 581

η μετ* αυτού συγκατεστρέφετο. Ίσως οι άνθρωποι αυτοί, οί πλειότε-

ροι τουλάχιστον εξ αυτών ίέ ν είχον την συνείόησιν της εθνικής και
πολίτικης ανεξαρτησίας* ‘ίσως έμάχοντο κατά των Τούρκων ελαυνό-
μενοι μάλλον ύπό σφοόροτάτου αυτοματισμού της ατομικής ελευθε­
ρίας και της χριστιανικής πίστεως η εχοντες το ύψηλότερον αίσθημα
της όλης πατρίό'ος. Ά λ λ α το βέβαιον είναι ότι αφού ό'ιετέλεσαν οι
κυριώτατοι επίκουροι όλων των επαναστατικών κινημάτων οσα οι
πατέρες ημών ό'ιεξήγαγον επί 400 έτη , αυτοί πάλιν άπετέλεσαν τον
κύριον πεζικόν στρατόν τού τελευταίου άγώνος, αύτοί ίιεξη γα γο ν αυ­
τόν, καί αυτοί άνεό'είχθησαν οι πρωταθληταί αυτού. Το μάχιμον
πνεύμα το όποιον από τού τέλους τ·ης 18 έκατονταετηρίίος ό ανα-
βιώσας λόγιος ελληνισμός ένεφύσησεν εις τάς νέας γενεάς τών( πεπο-
λιτισμένων τού έ'θνους τάξεων, ίέ ν είχε μεν άφορμην προ της επανα-
στάσεως, ίέ ν ήξιώθη ό'έ ό'ιαρκούσης αυτής ποτέ της κυβερνητικής
προνοίας της άπαιτουμένης ίνα άσκηθτ) άποχρώντως καί αποτελέση
τον τακτικόν στρατόν, όςτις επί τέλους έμελλε φυσικώ τώ λόγω ν ανα-
πλνηρώσν) τά ορεσίβια εκείνα στίφη. Ά πό τού Δραγασσανίου μέχρι
τού Χαιό'αρίου ό τακτικός στρατός θύματα μόνον προςηνεγκεν εις τον
βωμόν της πατρικός, ένω άπό τού Βαλτεσίου. μέχρι της ΊΡάχωβας,
όλα τά λαμπρά κατορθώματα της έπαναστάσεως ύπό των άρμ,ατω-
λών καί τών κλεφτών ίιεπράχθησαν.

Ά λλα πλην τών άρμ.ατωλών καί τών κλεφτών, προέκυψαν επί

τουρκοκρατίας ό'ύο ετερα προπαιίευτηρια τού πεζικού στρατού τού
όιεξαγαγόντος την έπανάστασιν* τό μέν εν Ήπείριρ, τό ό'έ εν Πελοπόν­
νησο, τό μέν εις τό Σούλα, τό $ε εις την Μάνην, περί ών θελομεν
ηό'η εϊπεε ολίγα τινά. Κ ατά τό δεύτερον ήμισυ της έπτακαιό'εκάτης
εκατό νταετηρί^ος χριστιανοί τινες ποιμ-ένες φεύγοντες την όσμανικήν
κατάθλιψιν, άνέβησαν εις τά άγρια τών πάλαι Κασσωπαίων δρη,
όπου έμελλε νά άντηχησν) βραίύτερον τό πολυθρύλητον τού Σουλίου
όνομα. Πόθεν παρηχθη τό όνομα τούτο, #έν είναι ασφαλώς γνωστόν*
λέγετα ι μόνον έκ παοαό'όσεως ότι εις τών κατά πρώτον προς τούς
όρείτας εκείνους άγωνισθέντων μουσουλμάνων καλούμενος Σούλης,
επεσεν έν τυι συρ.πλοκγ) επί τού χώρου όςτις έκτοτε άπο αυτού έπω-
νομάσθη Σούλι. Όπως^ήποτε * περί τον χώρον τούτον ήθροίσθησαν
κατά μικρόν έκ της αυτής αφορμής πολλαί οίκογένειαι* ή τών Ζερ-

I
582 Σούλι καί Σουλιώται.

βάτων άττο Ζερβού χωρίου της "Αρτης, ή των Μποτσαράτων από

Δράγανη χωρίου της Παραμυθίας, η των Δρακάτων άπό Μάρτανη
της επαρχίας Λαγαρή, η των Δαγκλιατων άπό το Φανάρι καί κλ-
λ α ι πολλαί, διό τι επί τέλους συνεποσώθησαν εις 5 0 0 0 έποίκους. Οί
αρχαιότεροι εξ αυτών έκτισαν τέσσαρα χωρία* το Σούλι, την Κιά-
φαν, το Άβαρΐκον καί την Σαμωνίβαν, άτινα ώνομαζοντο τετραχω-
ptor. Τά τέσσαρα ταΰτα χωρία ώκοδομήθησαν επί των απόκρημνων
κλιτύων όρους εις το όποιον δεν ήδύνατό τις νά προςέλθη ειμή διά
μιας καί μόνης στενωπού όφιοειδώς έν δια σ τήμα τι τριών μιλιών διερ-
χομένης άνά μέσον φοβερού λαβυρίνθου βαράθρων, δασών καί βράχων.
Ά πό μιλίου εις μίλιον εις τά δυςβατώτερα της στενωπού μέρη ήγεί-
ρετο πύργος ώχυρωμένος. Μετά το πρώτον μίλιον καί πλησιέστατα
τού πρώτου πύργου εχειτο η Κιαφα- δύο δε μ ιλ ιά ανωτέρω ύπηρχον
εις μικράν άπ’ άλλήλων άπόστασιν τό Σούλι η Κακοσούλι, τό Ά β α ­
ρΐκον καί η Σαμω νίβα, ώςεί κρεμάμενα από των τραχυτέρων κλιτύων
κυκλοτερούς κοιλάδας η κρατήρος, τού οποίου τά χείλη άποτελούσι
τάς κορυφάς τού ορούς.
Α λ λ ά καθόσον έπολλαπλασιάζοντο οι εποικοι έκτίσθησαν καί άλ­
λα επτά χωρία' τό Τσικούρι, τό Π εριχάτι, η Β ίλια , τό Άλσοχώρι,
οί Κοντάταις, η Γκιοναλα καί τό Τσεφλίκι. Τά επτά ταύτα χωρία
καλούμενα έπταχώριον, ενκειντο εις τούς πρόποδας τού όρους έν πε-
ό'ίω εύφόρψ καί καλλιεργημένο). ΓΙαρεκτός όμως τών 1 1 τούτων ίδρυ-
μάτων οί Σουλιώ ται κατέκτησαν άλληλοδιαδόχως άπο τούς μου­
σουλμάνους άγάδες τού Μαργαρίτου 60 περίπου ετερα χωρία έσπαρ-
μένα εις τάς πεδιάδάς τάς έκτεινομένας έν δια σ τήμα τι 4 η 5 λευ­
γών περί τό όρος καί εχοντα κατοίκους περί τούς 7 ,0 0 0 . Κ αί οί μεν
τών αρχικών ιδρυμάτων κάτοικοι εκαλούντο Σ ου.Ιιώ τα ι’ οί δε τών
κατακτηθέντων χωρίων, ΠαρασουΜώυαί. Οί πρώτοι ηρχον της ομο­
σπονδίας* οί δεύτεροι ησαν ύποτελεϊς αυτών. Οί πρώτοι ησαν διιρρη-
μένοι εις γενεάς η φάρας εξ ών εις μέν τό Σούλι ύπηρχον 19, εις S i
την Κιάφαν 4, εις δε τό Άβαρΐκον καί την Σαμωνίβαν καί τό Ά λ -
σοχώρι καί την Γκιονάλαν άνά 3, εις δε τό Τσικούρι 5, εις δε το
Π εριχάτι, την Β ίλια ν καί τό Τσεφλίκι άνά 2 καί εις τούς Κοντάτας
1. Έ ν ολοις λοιπόν αί φάραι ησαν 47. Πάσης φάρας δε προΐστατο
ύ επισημότερος η άνδρειότερος αυτής άνήρ, όςτις καί διώκει τά κατ’
αυτήν. Οί δε προϊστάμενοι ούτοι τών 47 φαρών άπετέλουν τό γενικόν
 Σούλι και Σουλιώται. 583

συνέδριον έν ώ άπεφασίζοντο τά κοινά τής ομοσπονδίας πράγματα.

Έ ν %αίρω πολέμου οί κάτοικοι των 7 χωρίων είςηρχοντο εις* τά αρ­
χικά 4* εκ δέ των λοιπών 6 0 , μόνοι οί έπ* άνδρείιχ διακεκριμένοι
έγίνοντο δεκτοί εις τό άσυλον εκείνο. Οί άλλοι εμενον εις τά χωρία
αυτών, τό μεν διό τι άν προςήρχοντο καί ούτοι εις το Σούλι, ήθελεν
έπέλθει ελλειψις τροφών καί πολεμεφοδίων, τό δέ διότι συμφερώτερον
έλογίζετο νά έξακολουΟώσι καλλιεργούντες τούς αγρούς αυτών, αυτοί
τε ούτω τρεφόμενοι καί εις τούς Σουλιώτας παρέχοντες κρύφα τροφάς.
Έν καιρω ειρήνης οί Σουλιώ ται έπλήρωναν εις την Πύλην τον
συνήθη τών βαγιάδων φόρον, ό έστι τό χαράτζι εις χρήματα, καί
πλην τούτου τό δέκατον τών ποιμνίων αυτών, του βουτύρου καί τού
τυρού. Έ νταυτφ όμως ειςέπραττον την αυτήν δεκάτην καί τό αυτό
χαράτζι άπο τών κατακτηθέντων ύπ* αυτών χωρίων* ωςτε ήσαν άρ­
χοντες άμα καί άρχόμενοι. Ουδέ τούτο ήρκει* αλλά παρεκτός τού
φόρου ον ειςέπραττον παρά τών κατακτηθέντων, ε πληρώ νο ντο καί
ιδίαν χρηματικήν είςφοράν υπό τών γειτόνων αγάδων καί πασάδων,
ινα μη λεηλατώσι τά κτήματα αύτών. Ά λ λ * είναι περιττόν νά προς-
θέσωμεν, οτι σπανίως διετέλουν εν ειρήνη, μάλιστα άφ’ ης ή ηγεμο­
νία της Ηπείρου περιηλθεν εις χείοας τού Ά λ ή πασά. "Οθεν b βίος
τών Σουλιωτών ουδέποτε άπέβη βιομηχανικός η εμπορικός η λόγιος,'
όπως ο βίος τών άλλων ελληνικών κοινοτήτων. Τό κύριον αύτών
ένασχόλημα-ήτο ο πόλεμος ή ή πρός πόλεμον παρασκευή. «Κανένας
καμμίαν τέχνην ή πραγματείαν δεν μετα χειρίζετα ι, λέγει 6 Περραι-
βός περί αυτών, παρά όλη τους ή γύμνασις παιδιόθεν είναι εις τά
άρματα* με αυτά τρώγουν, μέ αυτά κοιμούνται καί μ* αυτά ξυπνούν.»
Ουδέ περί την γεωργίαν ήσχολούντο, άλλα έτρέφοντο, ώς προείπομεν,
διά τής εργασίας τών 60 ύποκειμένων χωρίων* "Οθεν πάσα αυτή ή
συμπολιτεία ώμοίαζε πολύ πρός τό άρχαιον σπαρτιατικόν πολίτευμα*
αί δέ σχέσεις μεταξύ τών 11 αρχικών χωρίων καί τών κυριευθέντων
6 0 , άνακαλούσι παραδόξως εις την μνήρ.ην ημών τάς μεταξύ Σπαρ­
τιατών καί περίοικων σχέσεις.
ΤΗσαν δέ οί Σουλιώ ται κράμα Ελλήνω ν καί έξελληνισθέντων
’Αλβανών καί εις τών επιφανέστερων γόνων τού συνοικεσίου τών δύο
φυλών τού από τής 14 εκατόνταετηρίδος άρξαμένου καί τελουμένου
μέχρι τής σήμερον. Ή αλβανική έκράτυνε τό μάχιμον τής ελληνικής
πνεύμα, ή δέ ελληνική ένεφύσησεν εις την αλβανικήν τά εύγενέστατα
584 Μάνη* καί Μανιάται.

αισθήματα τής φιλοπατρίας, της φιλομαθείας καί της ευνομίας. Γα

δύο κά7.λιστα προϊόντα του συνδυασμού τούτου υπήρξαν οί Σου7αώ-
τα ι επί της Στερεάς, οί Υδραίοι καί οί Σπετσιώ ται κατα θάλασ­
σαν. Ά λ λ ’ εάν οί Σπ ετσιώ τα ι καί οί Γηραιοί κατά πρώτον έκλεί-
σθησαν εν τή τελευτα ία έπαναστάσει, οί Σουλιώται οϊτινες έβαψαν
εν αύττί διά του αίματός των τοσαύτκ ένδοξα πεδία της μάχης, εί-
χον, καθάπερ γνωρίζομεν ή δη, αναγγείλει προ καιρού τό τί ήδύναντο
νά πράξωσι.

Προ της έν έ'τει 1770 έπαναστάσεως το μόνον σημείον της υποτα­

γής των Μανιατών εις την 'Υψηλήν ΓΙΰλην ήτο φόρος ετήσιος 4 ,0 0 0
γροσίων, οςτις πιΟανώτατα ουδέ έπληρώνετο ποτέ. Κατά δέ τα λοιπά
ήσαν όλως ανεξάρτητοι καί είχον καθ’ όλα ίδιαν διοίκησιν. Πάσα
πόλις, πάσα κώμη καί παν χωρίον είχε προϊστάμενον υπό τού λαού
έκλεγόμενον, καλούμενον δέ ε’νταύθα καπετάνον Καί ητο μεν άπασα
η Μάνη ό'ιηρημένη εις τέσσαρα τμήματα ή μεγά λα ; καπετανίας, την
Ζαρνάταν, τον Ζυγόν, τά Κακοβουλία καί τό Σκουτάρι, ών έκάστης
προίστατο πάλιν εις ανώτερος καπετάνος. Ούκ όλίγαι όμως καπετα-
νίαι πόλεων καί κωμών ύπήγοντο αμέσως εις τον άνώτατον τής ομο­
σπονδίας άρχοντα, (περί ού μετ ολίγον), ή καί όλως ελεύθεραι καί ανε­
ξάρτητοι ήσαν, μ η δ ’ εις τόν άρχοντα εκείνον δηλαδή υπάγομε ναι. Τό
σύνολον τών καπετανέων τής Μάνης άπετέλει τό συμβούλιον έν ω
έσυζητούντο και άπεφασίζοντο πάσαι τής χώρας αί ύποθέσεις. Τού δέ
συμβουλίου ηγείτο καπετάνος διά πλειονοψηφίας ύπό τών λοιπών εκ­
λεγόμενος καί επικαλούμενος αρχηγός τών καπετάνων ή ανώτερος
καπετάνος. Ή όσμανική κυβέρνησις ουδόλως τότε άνεμιγνύετο εις τά
τής εκλογής αυτού· μόνος ό Μουσταφά Κιουπριλής κατώρθωσεν έν ετει
1690 νά έπεμβή εις τόν διορισμόν τού άρχοντος εκείνου διορίσας
μπέϋν τής Μάνης τόν Αιβέριον Γερακάρην. Ά λ λ α μετά τήν άτυχή
έκβασιν τής έπαναστάσεως τού 177 0 ή μάλλον μετά τήν ολοσχερή
κατατρόπωσιν τών επί δεκαετίαν περίπου δεσποσάντων τής χερσονή­
σου Α λβανώ ν, έτροπολογήθησαν έν πολλοίς αί μεταξύ Μανιατών καί
*Υψ. Πύλης σχέσεις. Ό ετήσιος φόρος άνεβιβάσθη εις 1 5 ,0 0 0 γροσίων,
ό δέ προϊστάμενος τών καπετανέων διωρίζετο ήδη τακτικώς ύπό τού
σουλτάνου διά βίου εκ τών έγχωρίων καί προςηγορεύετο μπέϋς. Ή α λή ­
θεια όμως είναι ότι b διορισμός ούτος ούδέν άλλο ήτο ή άπλή έπικύρωσις
 Αίτια τής επιδόσεω; του ναυτικού. "Η προστασία τής "Ρωσίας. 585

του ύπό τών Μανατών ε’ κλεγομένου αρχηγού,,^ιότι και έ'κτοτε ώς πρό-

τερον οί Μ ανιάται δεν έπείθοντο νά ύποταχθώσιν είμή είς προϊστάμε-*
νον έλευθέρως ύπ* αυτών τούτων άναδ'ειχθέντα. Ό αρχών ούτος προςέ-
Οετε συνήθως την ύπό τής Πύλης έπιτραπεΐσαν αύτω προςηγορίαν είς
το κύριον αύτού όνομα, επικαλούμενος Τζανέτμπεϋς, Πετρόμπεϋς καί
ούτω καθεξής. Έργον δ'ε αυτού ήτο νά είςπράττη τούς αναγκαίους
φόρους, νά πέμπη έξ αυτών τακτικώς κα τ’ έτος 1 5 ,0 0 0 γρόσια προς
τον καπετάν πασάν είς Κωνσταντινούπολή καί νά έπ ιμελήτα ι την
τάξιν καί την ησυχίαν τής χώρας, ών επί τούτω ανώτατος αρχηγός
τής ενόπλου δυνάμεως. Σημειωτέον όμως, ότι ούτε αυτός ούτε άλλος
τις τών καπετάνων είχε την έλαχίστην δικαστικήν δικαιοδοσίαν είτε
επί τών αστικών είτε επί τών ποινικών ύποθέσειυν. Τά περί τούτου
ήσαν ανατεθειμένα ή είς την αύτοδικίαν ή είς τά οικογενειακά συμ­
βούλια. Πρ οκειμένης αστικής ή ποινικής άπαιτήσεως, εάν b άπαϊτών
δεν προετίμα νά διεκδίκηση αύτήν ένόπλως, συνεκαλεΐτο το οικογε­
νειακόν · συμβούλιον τών δύο άντιδίκων μερών, tva δια λλά ξη αυτούς
ή κρίνη περί τού δικαίου. Ό δε Μώουρερ βέβαιοι, οτι έτι αύτού άντι-
βασιλεύοντος έν Έ λ λ ά δ ι τω 1 8 3 4 , έψηφίσθη υπό τοιούτου οικογε­
νειακού συμβουλίου θανατική άπόφασις, ήτις καί αμέσως έξετελέσθη.
"Η μανιάτικη λοιπόν Ομοσπονδία ειχεν αναλογίαν τινά προς την
σουλιωτικήν. Διατελέσασα δε το κύριον δρμητήριον πολλών προηγου-
μένο)ν κινημάτων, Ιδίως διέπρεψεν επί τής τελευταίας επαναστάσεο^ς
διά τής γενεάς τών Μαυρομιχαλαίων.

Καί νύν έρχόμεθα είς τό έ τ ι1, εί δυνατόν, σπουδαιότερον ζήτηρ.α*

πώς ώργανώθη επί τουρκοκρατίας ή ναυτική τής επαναστασεως δύ-
ναμις. Αί έλληνικαί παραλίαι καί νήσοι ουδέποτε έπαυσαν επιδιδο-
μεναι είς τον ναυτικόν βίον ένθεν μεν παρέχουσαι τούς κρατίστους ναύ-
τας τού όσμανικού στόλου ενθεν δε μετεχουσαι τών αγωνων ους κατα
θάλασσαν ήθλησαν κατά τών όσμανιδών αί χριστιανικαί δυνάμεις
καί ιδίως ή Έ νετία, ή Ισπανία, ή 'Ρωσία. Λ έγετα ι οτι κατά την
μεγάλην περί Ναύπακτον ναυμαχίαν 3 0 ,0 0 0 Ελληνες ηγωνισθησαν
επί άμφοτέρων τών άντιπαραταχθέντων στολών. Εν τή 16 και τη
17 έκατονταετηρίδι οί μπέϋδ'ες τής "Ρόδου, τής Χίου, τής Κύπρου,
τής Πελοπόννησου, τής Ναυπάκτου, τής Εύβοιας, τής Μ ιτυληνης, ώ-
φειλον νά παρέχωσιν αριθμόν γαλερών αναλογον τών προςοδων αυτών,
586 Αιτία τής έπιόοσεως του ναυτικού. 'Ι ί προστασία τής 'Ρωσίας.

ή μεν 'Ρόδος 4, ή δε Χίος 6, ή Κύπρος 7, ή Πελοπόννησος 3. Πολ-

λα ί των άλλων νήσων άνά μ ία ν οίον ή Νάξος, ή Άνδρος, ή Μιτυ-
λήνη, ή Σάμος’ καί ά λλα ι μικρότεραι ήνωμέναι όμού ώπλιζον (Λίαν
γαλέραν, οίον ή Μύκονος καί ή Σέριφος, Βραδύτερον δέ οί ναύται
ήριών έξηκολούθουν (Λεν ύπηρετούντες τούς ξένους, καί ιδίως εν τω
όσμανικφ στόλω, έπελήφθησαν όμως ένταύτω εθνικωτέρων αγώνων.
Μήπως από τού 1770 μέχρι τού 1790, δεν άνεδείχθη ή τόλμη καί
ή τέχνη αυτών κατά τε τά καταδρομικά έργα τού Μητρομάρα καί
των Ψαριανών, καί περί την πυρπόλησιν τού όσμανικού στόλου εις Τζε-
σμέν, καί εις τά εντ ι μείζονα κατορθώματα τού Λάμπρου Κατζώνη ;
Ά λ λ ' έξαίρετον ενλαβεν έπίδοσιν το ελληνικόν ναυτικόν καί το μετά
τούτο στενώς συνδεόμενον έμπόριον από τού τέλους τής όκτωκαιδεκά-
της έκατονταετηρίδος.
Εις την έπίδοσιν ταύτην συνετέλεσαν α ίτια πολλά καί ποικίλα.
Δ ιά τής πολιτικής συνθήκης ή τις συνωμολογήθη τω 177 4 μεταξύ
'Ρωσίας καί Τουρκίας καί περί ής θέλομεν όμιλήσει άκριβέστερον εν
κεφαλαίω Η' τού παρόντος βιβλίου, ή 'Ρωσία έκτήσατο εμμεσόν τ ι
δικαίωμα θρησκευτικής προστασίας επί τού ορθοδόξου τής ανατολής
πληρώματος, τω δε 1 7 8 3 διά συνθήκης εμπορικής έξωμοιώθη πρός
τάς πρότερον μάλλον εύνοουμένας δυνάμεις, την Έ νετίαν, την Γ α λ λ ί­
αν, την 'Α γγλίαν, καί κατ' ακολουθίαν παρεχωρήθησαν εις τους υπη­
κόους αυτής, τό έαπόριον, καί εις τά υπό ρωσικήν σημαίαν πλοία,
τά μέγιστα τών προνομίων: Καί τά μέν πλεϊστα των άρθρων τής
συνθήκης ταύτης δεν ώμίλουν είμή περί υπηκόων 'Ρώσων. 'Αλλά
τό άρθρον 24 άνέφερεν εμπόρους ρώσους καί ccJJooς εις την 'Ρ ω ­
σίαν ανήκοντας* τό άρθρον 26 εμπόρους ρώσους καί α,ΙΑους υπό
τής 'Ρωσίας προστατεύομε νους' τό άρθρον 6 8 , ύπ?(κόους τής 'Ρω­
σίας καί a J J o o ς εζαρτωμένους από αύτής' τό άρθρον 6 9 , εμπόρους
ρώσους καί d J J o v ς εζαρτωμένους εκ τής Ρ ω σ ία ς. Τελευταΐον το
άρθρον 74 διελάμβανε, περί υπηκόων ρώσων κσί αΛΛΙων άπο.ϊαμ-
βανοντων την προστασίαν αυτής. Δεν ήξεύρομεν άν εκ τών δια τά ­
ξεων τούτων ήδυνατο νά συναγθή τό συμπέρασμα Οτι ή Ρωσία
εδικαιούτο νά έπεκτείνη την προστασίαν αύτής καί εις ύπηκόους
τής Τουρκίας. Ά λ λ * ή 'Ρωσία ήτο ισχυρά, ή δε Τουρκία ασθενής.
Εντεύθεν δε ώφελουμένη ή εμπορία ημών καί ή ναυτιλία έτέθη ύπό
την προστασίαν τής ρωσική; σημαίας, τής ρωσικής ύπηκοότητος, τής

/
 Αίτια της επιδόσεις του ναυτικού. Ή προστασία τής 'Ρωσίας. 587

εν Κωνσταντινουπόλει ^ωσικής πρεσβείας, καί διέφυγεν ουτω τάς κα­

ταπιέσεις τής όσμανικής κυβερνήσεως. Ή κυβέρνησες αύτη μή τολ-
μώσα πλέον νά καταφυγή εις την βίαν καί συναισθανομένη τους ποι­
κίλους κινδύνους ους παρεσκεύαζεν ή έπέμβασις τής βορείου δυνάμεως,
ήγωνίσθη μεν νά πείση τούς ναυτικούς ημών νά άναλάβωσι την όσμα-
νικήν σημαίαν, διά τής ύποσχέσεως πολλών προνομίων, άλλ οί ήμέ-
τεροε άπέφυγον πάντοτε τού νά έμπέσωσιν εις την παγίδα ταύτην.
’Ιδίως δ'έ άξια μνήμης είναι όσα έγένοντο περί τούτου έν ετεσι 1 8 1 9
καί 1 8 2 0 . Κατά Οκτώβριον τού 1 8 1 9 πολλοί Έ λληνες πλοίαρχοι
εύρίσκοντο εις Κωνσταντινούπολή* προςκληθέντες δε υπό τού πρώτου
διερμηνέως τής ρωσικής πρεσβείας Μ ητσάκη, είδοποιήθησαν, κατα
παραγγελίαν τού πρέσβεως Στρόγονοφ, ότι νέαι πρόκειται να γίνωσιν
εις τάς ναυτικάς κοινότητας προτάσεις περί μεταβολής τής σημαίας
καί οτι ανάγκη νά παρασκευασθώσιν εις την προςήκουσαν απάντησιν.
Τωόντι έν έαρι τού 1820 κατέπλευσεν εις την απέναντι τής "Υδρας
πελοποννησιακήν παραλίαν πολεμικόν όσμανικόν πλοίον φερον τον δ ι­
ερμηνέα τού στόλου, οςτις παραστάς ενώπιον των κοινοτήτων καί έκ-
τυλίξας μεγάλα καί ολόχρυσα φιρμάνια, άνήγγειλεν οτι διά των χρυ-
σοβούλλων τούτων καθίστανται ελεύθεροι καί αφορολόγητοι καί κατά
πάντα ισότιμοι καί ίσοδίκαιοι προς τούς κρατούντας, αρκεί νά απο-·
βάλωσι την ξενικήν σημαίαν καί νά ύψώσωσι την οσμανικήν. Ά λ λ *
οί ήμέτεροι προκατηγημένοι όντες, έξεδήλωσαν μεν την εύγνωμοσύνην
αύτών προς τάς άγαθάς τού σουλτάνου προαιρέσεις, ως προς τό ζ ή τ η ­
μα όμως τής σημαίας άπεκρίθησαν, οτι λυπούνται μη δυνάμενοι νά
πράξωσι κατά τά προτεινόμενα, διότι τά πλοία άνήκουσι κατά μέγα
μέρος εις ^ώσους ιδιοκτήτας, αυτοί δε κα τ’ έλαγεστον ενέχονται εις
αύτά. Ε ννοείται ότι τό πράγμα δεν ήτο άληθες, ά λ λ ’ ή όσμανική κυ-
βέρνησις εδέησε νά άποδ'εχθή την προταΟεΐσαν πρόφασιν.
’Εντούτοις ή προστασία, αύτη δεν ήθελεν άποβή μεγάλων ώφελη-
μάτων πρόξενος εάν προέκειτο νά καλύπτγ) μικρά τινα μόνον πλοία
περί τάς εύτελείς συναλλαγάς τών ελληνικών παραλίων ασχολούμενα.
Α λ λ ά διά μέν τού άρθρου 11 τής εις Κιουτζούκ Καϊναρδσή συνθή­
κης επετράπη εις τά ρωσικά πλοία νά διαβαίνωσιν έλευθέρως άπό τού
Εύξείνου εις τό Αίγαίον, καί άπό τού Αιγαίου εις τον Εύξεινον διά
δε τού άρθρου 30 τής εμπορικής συνθήκης προςεπεκυρώθη ή ελευθερία
εκείνη τής θαλασσοπλοΐας. Ή Αίκατερίνα ή μεγά λη, άπαιτήσασα
588 Οί πειραταί τής βορείου ’Αφρικής.'

οίίτω και έπιτυχούσα νά παύσή ό εμπορικός αποκλεισμός του Έ λλης-

πόντου και του Βοςπόρου, εξ ενός μεν έτρεψε τά σιτηρά τής Πολο)~
νίας και τής μεσημβρινή: 'Ρωσίας ττρός την Μεσόγειον, εξ ετέρου δέ
έκάλεσεν εις τούς παρά τον Εύξεινον πόντον λιμένας αυτής τά προϊόν­
τα και βιομηχανήματα τής μεσηρ,βρίας. Έ κ δέ τής εντεύθεν σχηματι-
σθεισης παλίρροιας ώφελήθησαν πρό πάντων αί έλληνικαί χώραι, ή
έλληνικη εμπορία, ή ελληνική ναυτιλία. Εις Κωνσταντινούπολή, εις
Σμύρνην, εις Θεσσαλονίκην, εις όλας έν γένει τάς μεγάλας τού όσμα-
νικού κράτους πόλεις και πλήν τούτου πρός βορράν μεν εις ’Οδησσόν
καί Ταϊγάνιον, πρός δυσμάς δέ εις όλους τούς κυριωτέοους τής Ευρώ­
πης λιμένας, ίδρύθησαν πλούσια ελληνικά καταστήματα. Ένω οί σί­
τοι τής 'Ρωσίας διεπέμποντο εις τάς μεσημβρινάς θαλάσσας, οί οίνοι
τής Σκοπέλου καί τής Θήρας, αί ξηραί όπώραι τής ΓΙελοποννήσου καί
τής Σμύρνης, τό ελαιον τής Κρήτης καί των Κυδωνιών, τά βαμβα­
κερά και μάλλινα βιομηχανήματα τής Θεσσαλίας καί τής Ηπείρου,
άνήρχοντο εις τούς βορείους τού Εύξείνου λιμένας. Οί S i εν Ευρώπη
κατασταθέντες ελληνες έμποροι προςειλκυσαν καί αυτόθι πολλά των
τής Ε λλά δος προϊόντων καί προεκάλεσαν ουτω άξιόλογον αύξησιν
περί την παραγωγήν τής κορινθιακής σταφιδος και της μεταξης. Εν­
τεύθεν έζωογονήθησαν αί ^ώραι αύται αί πρότερον εν πενία διατελού-
σαι, τό S i ελληνικόν ναυτικόν ε*λαβεν αφορμήν νά κατασκευάση πλοία
καί πλειότερα καί μεγαλήτερα. Έπήλθον εν ταυτω αί εμπορικαι ά-
νάγκαι' αί υπό τής γαλλικής επαναστασεως παραχθεΐσαι* μεγάλη εγε-
νετο ζήτησις σιτηρών έν τή δυτική Ευρώπη ή ύπο τής Αγγλίας απο-
κεκλεισμένη γα λλική ναυτιλία δεν έτόλμα νά πρόκυψη εκ των λ ιμ έ­
νων αύτής* τό ιταλικόν ναυτικόν συνεμερίζετο την τύχην τού γ α λ λ ι­
κού· ή τοσούτον έν τοις καθ’ ημάς χρόνοις ακμάζουσα ναυτιλία τής
Αυστρίας, ένηπίαζεν ετι, ώςτε άπαν τό έμπόριον ’τού Εύξείνου πόντου*
περιήλθεν άνευ διαγωνισμού εις τάς ήμετέρας ναυτικάς κοινότητας.

Πλήν τούτου ή θαλασσοπορία τής Μεσογείου' κατ’ εκείνο τού χρό­

νου εις μυρίους εξετιθετο κινδύνους ένεκα τής κολοσσιαίας πειρατείας ην
ένήσκουν αναφανδόν καί άκωλύτως κατά πάσης σημαίαςκαί δυνάμεως
οί έν τη βορείω Αφρική ενθρονισμένοι βάρβαροι τής ’Αλγερίας, τής
Τριπόλεως καί τής Τΰνιδος δυνάσται. Ό θεν τά πλοία ήμώνέδέησε νά
κατασκευαζωνται εύδρομώτατα, νά πανρασκευκζωντάι δέ ουχι μόνον
 Οι πειραται τής βορείου ’Αφρικής. 589

προς εμπορίαν αλλά καί προς πόλεμον. Πολλούς ήδυνάμεθα νά άναφέρω-

μενένταύθα αγώνας αυτών προς τούςδιαβοήτους εκείνους παρατάς, αγώ­
νας άλλοτε μεν ευτυχείς άλλοτε δε ατυχείς, άπαντας δε προαναγγέλλον­
τας τούς άθλους οιτινες μετά δύο ή τρεις δεκάδας ενιαυτών έμελλον νά
καταστήσωσιν ιστορικά τοσαύτα μεταξύ τών εμποροπλοιάρχων ήμ,ών
και τών ναυτών ονόματα. Ά λ λ * αντί τών είδήσεων τούτων αίτινες καθό
πηγάζουσαι έκ προφορικών καί Ιδιωτικών παραδόσεων δύνανται νά
μή λογισθώσι πάντοτε άποχρυ^ντως ασφαλείς, προτιμώμεν, έπερειδό-
μενοι εις επισήμους τής γαλλικής κυβερνήσεως πληροφορίας, νά παρα-
στήσωμεν όποια ήτο ή τόλμη καί ή είς εαυτούς πεποίθησις τών πολε­
μίων προς οΰς οί ήμέτεροι ήναγκάζοντο καθ’ έκάστην νά άντιπαρα-
τάσσιυνται είτε κομίζοντες τά φορτία αύτών είς τούς λιμώ ττοντας
τής Ευρώπης λιμένας, είτε μετά πλουσίων κερδών άνακάμπτοντες εις
τά ίδια . Τή 11 Ιουλίου 1790 άλγερινόν βρίκιον έτόλμησε νά άψη-
φήστ) τάς άπειλάς ολοκλήρου γαλλικού στόλου κυβερνωμένου υπό τού
ναυάρ/ου Bruix. Προςκληθέν έπανειληρ.μένως νά ύποκύψη είς έξέ-
τασιν, έπανειλημμένως παρήκουσε. Τότε έπυροβολήθη υπό πολλών
γαλλικών νηών, ά λ λ ’ αύθαδ'ώς άντεπυροβόλησε καθ’ όλιυν τών πλοίων
ένο^πιον τών όποιων διήρχετο έ'χον άγερώχιυς πάντοτε άναπεπτα-
μένην την σημαίαν αύτού. Έ π ί τέλους έδέησε τό δίκροτον ό 'Ο ρμη­
τικός νά ρίψη κάτω άπαντας τού πειρατού εκείνου τούς ιστούς μη
δυνάμενον άλλως πως νά καταναγκάση αυτόν νά σταματήση. Πρός
τοιούτους αντιπάλους άγωνιζόμ,ενοι οί ήμ,έτεροι παρεσκευάσθησαν ώς
εν σχολή τινι τραχεία μεν άλλ* ώφελίμψ, ν* άντιπαραταχθώσι ποτέ
καθ’ ολοκλήρων τών στόλων τού όσμανικού κράτους.
Ή δέ ιστορική αλήθεια α π α ιτεί νά προςθέσωμεν καί έτερόν τι
συντελεστικώτατον γενόμενον είς την τού ναυτικού ήρ.ών έπίδοσιν.
Τό γεγονός τούτο πρώτος, καθόσον ήξεύρομεν, έβεβαίωσεν ό τά Σ π ε ­
τσιώτικα γράψας ’Ανάργυρος Άνδρέου X . ’Αναργύρου, άκούσας τούτο
βεβαιούμενον υπό τών πρεσβυτέρων πλοιάρχων τής γενεθλίου αύτού
γής, οιτινες, αύτοπροςώπως μετασχόντες τών περί τά τέλη τής παρελ-
θούσης έκατονταετηρίδος καί έν άρχαΐς τής παρούσης θαλασσοπο-
ριών, ελάλησαν περί τού πράγματος ώς αύτόπται μάρτυρες. Έ άν οι
’'Α γγλοι οίτινες είχον τότε απείρους κατά θάλασσαν σταθμούς ύπέ-
βλεπον, ώς μυριάκις έρρέθη, τήν έπίδοσιν ,τής ελληνικής ναυτιλίας,
ευθύς έξ αρχής, ήδύναντο νά άνατρέψιυσιν αυτήν άρδην, τόσο) μάλλον
5δο Ύδρα. Σπετσαι. Ψαρά.

όσω πολλάκις οι ναυτικοί ημών έπεχείρουν καί κατώρθουν νά εκβιά*

σωσι λιμένας ύπό των αγγλικών στόλων άποκεκλεισμένους, ινα είςα-
γάγωσιν έν αότοις τά περιζήτητα σιτηρά και πορισθώσιν εκ τούτου
τά μεγάλα πλούτη όσα άπετέλεσαν βραδ'ύτερον το πρώτον ταμεΐον
τού επαναστατικού στόλου. Οί "Α γγλοι όμως ού (χόνον άνείχοντο τά
εμπορικά ημών σκάφη άκωλύτως την Μεσόγειον διαπλέοντα, άλλα
και οσάκις ενεκα των πειρατών τής 'Αφρικής συνώδευον δ'ιά π ολεμι­
κών πλοίων φορτηγά ομοεθνή ή φιλικά, προθύμως παρελάμβανον ύπο
την σκεπήν αύτών και τά ήμέτερα. Ε ννοείτα ι, 6τι όταν οί "Ελληνες
έπεχείρουν νά έκβιάσωσιν αποκλεισμούς, οί "Αγγλοι δεν ήδύναντο
παρά νά άποκωλύωσιν αυτούς όπως αναφέρει εις τά Νανζικα αυτού
δ Αναστάσιος Κ . Όρλάνδος. "Αλλως όμως προςηνέχθησαν όσον οίόν
τε φιλίως προς τό ελληνικόν ναυτικόν καί άιίποτε έπαξίως ετίμησαν
την δεξιότητα αυτού καί την τόλμην.

Τοιαΰται υπήρξαν αί πολλαί καί ποικίλαι περιστάσεις αί προκα-

λέσασαι την αύξησιν καί την στρατιωτικήν παιό'ευσιν τού ναυτικού
ημών από των τελευταίων ενιαυτών τής όκτωκαιδεκάτης εκατονταε­
τηρίδάς. Κυριώτατα δέ εργαστήρια τού μεγάλου τούτου θαυματουρ-
γήματος έγένοντο τρεις μικραί νήσοι· ή "Υδρα, αί Σπέτσαι καί τά
'Ψαρά. Ή "Υό'ρα, τό πάλαι καλούμενη Ύδρέα, άπαξ μόνον άναφέ-
ρεται εν τή ιστορίικ τού πρώτου ελληνισμού (σελ. 3 3 0 — 331 τού Α'
τόμου). Τών Σπετσών ουδέ τό άρχαιον όνομα είναι ασφαλώς γνω­
στόν· τά δέ Ψαρά, καλούμενα τότε Ψύρα, 0έν άνεφέροντο είμη «έπ ι
τών ευτέλειαν σημαινόντων.» Ά λ λ ' δ νέος ελληνισμός επέπρωτο νά
περιποίηση εις τά νησύδρια ταύτα κλέος αθάνατον.
'Α τελείς μεν είναι αί ειδήσεις άς έ'χομεν περί τής καταστάσεω;
αύτών ρ.έχρι τών μέσων τής 18 έκατονταετηρίδος· βέβαιον όμως ε ί­
ναι ότι ή έπίδοσίς των έγένετο εκτοτε καί ταχεία και μεγάλη.
Πρώτον τεκμήριον έπιδόσεως είναι δ πληθυσμός. Ή μέν "Υδρα καί
τά Ψαρά περί τά μέσα τής 17 εκατονταετηρίδας, αί δε Σπέ-
τσαι περί τά τέλη αυτής ήσαν έρημοι, ή σχεδόν έρημοι. Έ ν ταΐς
παραμοναΐς δε τής έπαναστάσεως, δ πληθυσμός τής "Υ^ρας έλογί-
ζετο ανώτερος τών 1 5 ,0 0 0 ψυχών, δ τών Σπετσών συνεποσούτο περί
τάς 8 0 0 0 καί δ τών Ψ'αρών περί τάς 7 0 0 0 . Δεύτερον τεκμήριον έπι-
δόσεως είναι τά θησαυρισθέντα αποταμιεύματα. Κατά τήν έναρξιν

. V .
 Ύδρα. Σπέτσαι. Ψαρά. 59 i

λοιπόν τού άγώνος ύπήρχον ev "Υδρ<£ ύπέρ τούς 60 κεκλαιούχους

ών είκοσι περίπου έκέκτηντο ύπέρ τάς 1 0 0 ,0 0 0 δισ τή λ· καί τινες
εκ τούτων πολλαπλάσια, περί τούς 30 δέ ύπέρ τάς 50,00 δίσ τη ­
λων. Έν Σπέτσαις δε 10 οίκοι εχοντες έκαστος ύπέρ τ | 1 0 0 ,0 0 0
δίστηλων, 10 εΎαττον τού ποσού τούτου (κεχρί των 50,00 καί ά λ­
λοι 10 ύποδεέστεροι. Περί των Ψαρών λέγετα ι δτι τά ^©'rap-teu-
(κατα αυτών ηνωμένα (κετά των Σπετσιωτών, έξισούντο ; έγγιστα
προς τούς θησαυρούς της "Υδρας. ’Αλλά το κάλλιστον >οϊθν της
εργασίας των νησιωτών ή(κών υπήρξε βεβαίως ή κατασκευ τού στό­
λου εκείνου οςτις έμελλε νά πρωταγωνιστήσω έν τη έπ|*αστάσει.
Περί τού άριθ|κού τών πλοίων ύπάρχουσιν ώς μ.ή ώφελε σ<^δρα συγ-
κεχυμ,έναι ειδήσεις. Κ ατά τινας εν ε”τει (κέν 1 8 1 3 τά πλοίο^λων των
ελληνικών παραλίων καί νήσων οσαι διετέλουν τότε ύπό ^)ν όσμ,α-
νίκην κυριαρχίαν συνεποσούντο εις 6 1 5 έχοντκ χωρητικόττ]α τόνων
1 5 3 ,5 8 0 καί πληριυμ-ατα άνδρών 17 ,5 2 6 . Μόνη ή "Υδρ! λέγετα ι
οτι είχεν 120 (κεγάλα πλοία ώπλισμ,ένα διά 5 4 0 0 πυροβφων καί
έ'χοντα πληρώ(κατα ών ό ελάχιστος όρος ησαν άνδρες 40. *& έτει δέ
1 81 6 ο άριθμώς τών πλοίων τών άνηκόντων εις τάς αύτάς νττους καί
παραλίας συνεποσούτο κατά τάς αύτάς ειδήσεις, εις 7 0 0 , πληρού-
ρ,ενα (κέν ύπό 1 8 ,0 0 0 ναυτών, ώπλισμ,ένα δέ δι! 6 0 0 0 πυρβόλων.
Τελευταίον κατά, τάς αύτάς πάντοτε πληροφορίας τω 1821 Ιί νήσοι
καί at παραλίαι αί σήμ,ερον άποτελούσαι τό βασίλειον τής 'Ελλάδος,
έκτος τής Έπτανήσου, είχον πλοία χω ρητικότητο; τόνων 6 1 ,4 4 f, έξ ών
ή ρ.έν "Υδρα ήρίθρ.ει 2 7 ,4 9 2 τόνους, αί δέ Σπέτσα: 15,79*], Κ αθ’
έτέρας δέ ειδήσεις αί 4 νήσοι, "Υδρα, Σπέτσαι, ψ α ρά καί ^άσσος,
είχ ον περί τά 400 πλοία, ών τό ελάχιστον ήτο χω ρητικότητ 150
εως 2 0 0 τόνων. Κ αί καθ’ έτέρας πάλιν τό έμ,πορικόν ναυτικόν τών 3
πρώτων εκ τών νήσων τούτων ήρίθρ,ει κατά τό 1821 3 0 0 πλο|χ από
6 0 μ,έχρι 4 0 0 τόνων καί πλήρωμα 1 2 ,0 0 0 περίπου ναυτών. Ό ’Αλέ­
ξανδρος Σούτσος ορίζει τά πλοία τής "Υδρας εις 6 5 , τά τώ^Ι Σ π ε­
τσών εις 50 καί τά τών ψ'αρών εις 3 5 . Ό δέ Τρικούπης καί b Φιλή-
μ.ων άποδίδουσι τή ρ.έν πρώτη τών νήσο^ν 9 2 , τη δέ δεύτερος 4 4 ,
τή δέ τρίτη, 40. Έ π ί πάσιν b έπίσημ,ος ΙΙίναξ b προςαρτηθείς εις τό
άπό 12 Ιουλίου 1 8 5 6 Β. Διάταγρ,α καί όρίζων τάς απαιτήσει) τών
τριών νήσων Ύ'δρας, Σπετσών καί Ψαρών, άποδίδει εις ρ.έν την
"Υδραν πλοία 59, ας τάς Σπέτσας πλοία 4 7 , εις δέ τά ψ α ρ ά πλοία
 592 Ύδρα, Σπέτσαι. Ψαρά.

4 0 . Έννςται cm οί ποικίλοι ούτοι αριθμοί ό'έν είναι δυνατόν νά

συμ,βιβασύσρ προς άλλήλους ούδ'έ νά άναχθώσιν εις συμπεράσματα
τινα μαθεατικώς βέβαια. ΓΙώς ένφ αί τρεις νήσοι είχον τφ 1821
πλοία 30, μόνη $ε ή "Υ£ρα 120 μεγάλα πλοία, όεν ένησχόλησαν
είς τον άώνα είμη 1 4 6 ; Έν τοϊς άριθμοΐς αύτοΐς ό'έν περιλα μβά ­
νονται τι πυρπολικά* άλλα τά πυρπολικά ίέ ν συνεποσώθησαν ποτέ
βεβαίως .ς 1 5 0 . Πώς εάν τά πλοία "Υέϊρας, Σπετσών καί Ψαρών
ησαν 3 0 και μετά της Κάσσου 4 0 0 , δ ολος αριθμός τών πλοίων
όλων τώ ελληνικών παραλίων καί νήσων δ'έν ύπερέβαινε τά 6 0 0 η
τά 7 0 0 · Τούτο ό'έ ένω τδ μέν σΰνολον τών τόνων τού σημερινού
βασίλειο της Έλλάδ'ος ητο 6 1 ,4 4 9 , τδ δ'έ σΰνολον τών τόνων όλων
τών έλλνικών παραλίων καί νήσων 1 5 3 ,5 8 0 ; Τδ πιθανιύτερον φαί­
νεται ότη "Υό'ρα, πλην τών 59 πλοίων τού επίσημου Πίνακος, είχε καί
έτερά τια τά όποια η #έν έχρησίμευσαν είς τδν αγώνα η έχρησί-
μευσαν >ς πυρπολικά* άφ* ετέρου αί Σπέτσαι, ό'ιαρκούντος τού άγώ-
νος, κα'ίσκεύασαν 27 νέα πλοία (βρικογολέττας)* εντεύθεν $ε ή επί­
σημος Ιενική έφημερίς της 26 μαιου 1826 ε”λεγεν ότι «οί Πετσιώται
έχουν μγαλήτερα καί περισσότερα πλοία παρά τούς 'Υδραίους, άλ-
λ* δλιγ*τάτους ναύτας.»
Διατ όμως νά άπορώμεν περί της ολίγης ακρίβειας τών πληροφο­
ριών τυτων τών άναγομένων είς χρόνους καθ’ ούς ούτε ύπουργεΐον τών
ναυτικών ειχομεν, ούτε λιμενικάς άρχάς, ούτε νηϊολόγια όταν ήξεύ-
ρωμεν>πόσαι άμφιβολίαι παρήχθησαν περί της ακρίβειας τών π λη­
ροφοριών οσας έ^ημοσίευσεν ή έλληνικη κυβέρνησις περί τού έν ετει
1 8 6 6 έμ,πορικού ημών ναυτικού; Λαμβάνοντες έν τούτοις τούς αριθ­
μούς τ>ύ 1866 όπως εχουσι, καί συγκρίνοντες αυτούς πρδς τούς πιθα-
νωτέριυς τών άπο<ίιό'ομένων είς τούς πρδ της επαναστάσεως χρόνους,
δ'υνάρεθα, νομίζομεν, νά φθάσωμεν είς τινα συμπεράσματα όπωςούν
άσφανη. Τώ 186 6 πλοία μέν ειχομεν, έκτδς της Επτάνησου, 5 ,1 5 6 ,
τόνου; #έ 2 9 7 ,4 2 4 , άνύ'ρας ό'έ, έπειδ'η ούτε τφ 1866 ούτε τώ 1865
σημεούνται, άνατρέχοντες ές ανάγκης είς τδ 1864, εΰρίσκομεν
2 4 ,9 ί9 . Έάν λοιπδν λάβωμεν τούς τόνους τού 1 8 6 6 , 3 0 0 ,0 0 0 περί­
που, καί άντιπαραβάλωμεν αυτούς πρδς τούς τόνους, 6 0 ,0 0 0 περί­
που, οσους λέγετα ι ότι είχον τφ 1821 αί χώραι αί άποτελούσαι νύν
τδ βασίλειον της Ε λλά δο ς, εύρίσκομεν ότι έκτοτε τδ έμπορικδν ημών
ναυτικδν έπενταπλασιάσθη. Έ ξ ετέρου όμως, εάν άντιπαραβάλωμεν

/
 Συνεταιρισμός του κεφαλαίου καί της εργασίας. 593

τά νεώτερα πληρώματα συμ.ποσούμενα εις 2 5 ,0 0 0 περίπου άντρων,

προς τά εν ταΐς παραμοναις της έπαναστάσεως άναφερόμενα, 1 8 ,0 0 0
άντρων, και παραδεχθώμεν ώς πιθανώτατον δτι έκ του τελευταίου
τούτου αριθμού 11 εως 1 2 ,0 0 0 άνήκον εις τάς παραλίας καί νήσους
τάς αποτελούσα; σήμερον το βασίλειον τής Ε λλά δος, θέλομεν περι-
έλθει εις το συμπέρασμα, τό έπιμαρτυρούμενον άλνλως καί ύπο. δλων
των άλλων ειδήσεων των χρόνων εκείνων, δτι τά πληρώματα εν γ έ·
νει, καί μάλιστα των ρ.εγάλων πλοίων, ήσαν τότε άσυγκρίτως πολυ­
πληθέστερα των σημερινών πληρωμ,άτων των πλοίων τής αυτής τά-
ξεως. Μη λησμονήσωμ,εν δε δτι ένεκα των μειζόνων κινδύνων ούς
τότε διέτρεχον, ήσαν άναγκαιως και πολύ μάλλον των σημερινών
ήσκημένα. Δεν λέγομέν τ ι περί τού φρονήματος τής γενεάς εκείνης.
Αί άσφαλέστεραι των ειδήσεων παριστώσι τούς ναυσιβίους ημών άν-
δρας, εν ταίς παραμοναϊς τής έπαναστάσεως, έχοντας καθ’ άπαντα
τον βίον θαυμαστόν τ ι ήρωϊκον παράστημα και εθνικόν αξίωμα.
Ιδίω ς έφιλοτιρ,ούντο νά κοσμώσι τά πλοία αύτών όΥ ονομάτων καί
αναγλύφων είκονιζόντων τούς προπατορικούς εκείνους ήρωας, ών έπό-
θουν νά μ,ιμηθώσι τά ενργα καί ών ηύτύχησαν τψόντι νά άναό'ει-
χθώσι μ ετ’ ού πολύ ένάμιλλοι, ινα μ ή τ ι πλειότερον ειπωμεν. "Ινα S i εις
μόνα τά όνόρ.ατα των πλοίων περίορισθώμ,εν, άναφέρομεν τινά εξ αύτών
ενταύθα ώς χαρακτηριστικώτατα των αισθημάτων ών ένεφορούντο οι
ιδιοκτήται, οί κυβερνήται καί οι ναύται αύτών. Ή Σπα ρτιάτις, ή
’Ασπασία, ο ’Αριστείδης, ή Ε λ λ ά ς , ή Ελευθερία, 6 Λεωνίδας, ή
’Ανδρομάχη, ή Κλειδί, ή Ν ιόβη, ή Γοργό), δ Θεμιστοκλής, 6 Έ π α -
μ.εινιυνδας, δ Διομ,ήδης, δ Ά χ ιλ λ εύ ς, δ Η ρακλής, δ Λυκούργος, δ
Σόλων, ή Ά θηνά, ή Α φ ροδίτη, δ Περικλής, τοιαύτα καί άλλα πλεί-
στα τοιαύτα ήσαν τά όνόμ.ατα υπό την σκεπήν τών όποιων εθετον
τον ιερόν αύτών στόλον οί άνθρωποι τών χρόνων τούτων, άγωνιζό-
ρ.ενοι νά συναρμο7νθγώσι τον παρόντα ελληνισμόν προς τον άρχαΐον
εκείνον.

’Αλλά τό ελληνικόν ναυτικόν δεν ήθελε δυνηθή νά ώφεληθή τοσού-

τον έκ τών εξωτερικών γεγονότων περί ών ανωτέρω έλαλήσαμεν, άνευ
τού έπιτηδειοτάτου αύτού οργανισμού, δςτις ήρείδετο επί τών αύτών
άπαραλλάκτως αρχών τού συνεταιρισμού τού κεφαλαίου καί τής ερ­
γασίας, άς εΐδομεν προαγαγούσας την ά/.μ,ήν τής έν Άμ.πελακίοις
(εΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ TOM. Ε . V 38
594 #Ανωμαλίαι εις "Υδραν, εις Σπέτσας καί. εις Ψαρά.

βιομηχανίας. "Εκαστος ναύτης είχεν εταιρικήν μερίδα επί του πλοίου

η τού φορτίου* γινόμενος δέ οΰτω συνέταιρος, είχε κοινόν συμφέρον εις
την επιτυχίαν της έπιχειρήσεως και άπέβαινε προςεκτικός, άγρυπνος,
οικονόμος, εξεταστικός. Κ αι ού μόνον ήγωνιζετο πάση δυνάμει νά
συντέλεση εις την έπιτηδειοτέραν τού πλοίου υπηρεσίαν, αλλά καί
•την προς τούτο δεξιότητα αυτού άδιαλείπτως προεβίβαζεν, ώςτε προϊ­
όντος τού χρόνου από άριστου εκτελεστού των διατασσομένων προη-
γετο πολλάκις εις την τάξιν άριστου κυβερνήτου. Ά λ λ * ή αδελφική
αύτη σύμπραξις τής ευπορίας καί τής απορίας δεν ήτο δυνατόν νά μη
συνεπαγάγη την ηθικήν τού ατόμου άνύψωσιν. * Κ α ί τωόντι εξαίρετος
χρηστότης έπεκράτησεν εις άπάσας τάς ναυτικάς καί έμπορικάς τού
καιρού εκείνου κερδοσκοπίας. Πάσαι αί ληψοδοσίαι έγίνοντο διά προ­
φορικών συμβάσεων ή τό πολύ . άπλών σημειώσεων. Ό μολογίαι καί
Ιξοφλήσεις τ.σαν πράγματα άγνωστα, ή δε χρεωκοπία καί ή ναυτα­
πά τη γεγονότα σχεδόν ανήκουστα. Οί νόμοι τής "Υδρας οι κατά
πρώτον τω 1818 γραφέντες, συνέκειντο έξ άρθρων 29 τά όποια, διη-
ρημένα εις μέρη τρία, έκανόνιζον, πρώτον, τά αμοιβαία καθήκοντα τών
πλοιάρχων, τών ιδιοκτητών τών πλοίων καί τών ναυτών* δεύτερον,
τά κατά τήν τοπικήν αστυνομίαν* καί τρίτον, τήν εταιρικήν μερίδα
τών ναυτών. Ούδεμία δέ έν τοις νόμοις αύτοϊς γίνεται μνεία ναυτα­
πάτης ή άλλων ναυτικών κακουργημάτων, καί ετι όλιγώτερον ορίζον­
τα ι ποιναί. Οι νόμοι τών Σπετσών οί γραφέντες ένωρίτερον, τή 1
ίουνίου 1 8 1 4 , και άποτελούντες άρθρα 6, άναφέρουσι μεν ότι στον
περασμένον χρόνον ήκολούθησαν πολλαί άταξίαι εις τήν συρμαγιά,
πράγμα άσυνήθιστον εις αύτάς τάς ημέρας μας,)) καί κανονίζουσι
πώς θέλουσι θεραπεύεσθαι τά ατοπήματα ταύτα, αλλά ούτε ποινικόν
χαρακτήρα άποδίδουσιν εις ζας αταζίας dxeirac ούτε ποινάς εις αυ-
τάς έπιβάλλουσιν. Έ π ε τ α ι άρά γε έκ τούτου ότι οί άνθρωποι εκείνοι
ήσαν αναμάρτητοι, ή ότι δεν έτιμωρήθησαν ποτέ ; ‘Ό χ ι βεβαίως. Έ -
π ετα ι όμως ότι οι άπορώτεροι, συνειδότες τήν διά πραγμάτων μαρ-
τυρουμένην καλοκάγαθον υπέρ αυτών προαίρεσιν τών ευπορωτέρων,
έπέτρεπον αύτοϊς ού μόνον τήν τών κοινών διοίκησιν, αλλά καί τον
έκάστοτε προςδιορισμόν τής τιμωρίας τής προςηκούσης εις πάσαν
παράβασιν.

Ό τ ι δέ εις δεινάς πολλάκις αταξίας καί ανωμαλίας ε’ξετράπησαν

It
 ’Ανωμαλία: εις "Ύδραν, εις Σπέτσαις και εις Ψαρα. 595

τά μάχιμα άμα καί δυςάγωγα τέκνα της "Υδρας, των Σπετσών και
των Ψαρών, εξάγεται εκ τούτου, ότι οί πρόκριτοι των τριών εκείνων
νήσων ελέησε νά καταφύγωσιν εις έκτακτα μέτρα και νά έπικαλε-
σθώσι μάλιστα την έπέμβασιν τής όσμανικής κυβερνήσεως. Τώ 18 1 5
έξερράγη εις Ψαρά στάσις τού λαού κατά τών δημογεροντών, αξιούν-
τος ότι τυραννικώς διοικεΐται. Μετά πολλάς περιπέτειας άμφότερα τά
μέρη άνεφέρθησαν εις τον καπετάν πασάν καί τή παρεμβάσει αυτού
έπείσθησαν νά διορίσωσι, παρεκτος τών 4 δημογερόντων, ενα διο ικη ­
τήν, ή, καθώς έλέγετο τότε, κοτζάμπασιν, όςτις εκλεγόμενος κα τ’
έτος μετά τών δημογερόντων διετηρήθη μ,έχρι τού 1821. ΤΗτο δέ δ
κατά το διάστημα τούτο διοικήσας τά τών Ψαρών πράγματα, ο α­
γαθός ’Αναγνώστης Μοναρχίδης, όςτις, αφού δι* όλης τής έπαναστά-
σεως καί τής πρώτης βασιλείας δεν έ'παυσεν ύπηρετών κατά δύναμιν
τά δημόσια πράγματα, περί τά έσχατα τού βίου προεχειρίσθη καί
πρόεδρος τής γερουσίας τού βασιλείου τής Ε λλά δος. ΙΊολύ πρότερον
ήτοι από τού 1800 αφήνιασαν οί ναυτικοί όμιλοι τών Σπετσών, μή
ύπακούοντες είς τούς προκρίτους καί ταράττοντες την κοινήν ησυχίαν
καί τάξιν. Τότε οί πρόκριτοι γ,σθάνθησαν όπως καί οί Ψαριανοί βρα-
δύτερον τήν ανάγκην τού νά καταστήσωσι τήν έκτέλεσιν τών απο­
φάσεων αύτών δραστικωτέραν καί έπέτρεψαν αυτήν εις διοικητήν, ή
μάλλον αστυνόμον, διότι εκαλείτο ενταύθα ζαμπίτης. Ό αστυνόμος
ούτος ή διοικητής, εκλεγόμενος ύπό τών έγκριτων πλοιάρχων καί πο­
λιτών, έπικυρούμενος δέ ύπό τού καπετάν πασά, έξεπλήρου τά καθή­
κοντα αύτού τή τών προεστώτων συμπράξει. Διετέλεσαν δέ τοιούτοι
διοικηταί τών Σπετσών μέχρι τής έπαναστάσεως, δ Ανάργυρος, δ Γ .
ΓΙάνος καί b Γ. Μπούκουρης. Α λ λ ά ούδέν ήττον αξιομνημόνευτα είναι
τά εν "Υδρα κατά τούς αυτούς χρόνους γενόμενα.
Είς "Υδραν έταράχθησαν τά πράγματα καθ’ ούς χρόνους καί είς
Σπέτσας, ή δέ ανωμαλία έκορυφώθη διά τήν γενομένην τότε δολοφο­
νίαν τού Άνδρέου Κουντουριώτου, πατρός τού Λαζάρου καί τού Γεωρ­
γίου. "Οθεν οι προύχοντες ένόμισαν απαραίτητον οδςαύτως νά έπιτρέ-
ψωσι τήν διοίκησιν είς άνδρα ένα, τον ψέκτην Γεώργιον Βούλγαριν.
Ειπομεν ήδη ότι ανέκαθεν άξιόλογον μέρος τών πληρωμάτων τού άσ-
μανικού στόλου συνέκειτο έκ χριστιανών, καί ιδίως εξ Ε λλήνω ν. Αί
μεν επί τού καταστρώματος ή ύπό τό κατάστρωμα λειτουργίαι ετε-
λούντο ύπό μουσουλμάνων· πάσαι όμως αί υπηρεσία·, ooat άπήτουν
38**
596 Άνωμαλίαι εις "Υδραν, etc Σπέτσαις καί εις Ψαρά.

την επί τάς κεραίας καί τούς ιστούς άναρρίχησιν καί τον μεταξύ θα­
λάσσης καί ουρανού μετεωρισμόν, διεξήγοντο ύπό τών ήμ,ετέρων. Καθυ-
πεβλήθη λοιπόν καί η "Υδρα, άφ* ής έκτήσατο ναυτικόν, εις την ύπο-
χοέωσιν τού παρέχειν 2 5 0 ναύτας* εις δέ τών ναυτών τούτων εγένετο
εν ττ) νεότητι b Γειύργιος βού7^γαρις. Έ ν τή υπηρεσία ταύτη διακρί­
νεις επί ίκανότητι καί αξιωθείς της ιδιαζούσης εύνοιας τού καπετάν
πασά Χουσειν, α νεβεί/θη κατ’ άρχάς ναύκληρος της ναυαρχικός καί
προϊόντος τού χρόνου κυβερνήτης αυτής ύπο τον άρχιναύαρχον, πολ-
λήν κτησάμενος παρά τούτφ ίσχύν διά τής τόλμ,ης αυτού και τής
συνέσεως* διότι άν άλλοτε οί ονομαστοί γενόμ.ενοι όσμανίδαι ναύαρ­
χοι, αρνησίθρησκοι όντες, καί έξαιρέτως "Ελληνες την καταγωγήν,
οίος λ .χ . ο έπιβόητος Βαρβαρόσσας, έκυβέρνων αυτοί τον στόλον, κατά
τούς μεταγενεστέρους τούτους χρόνους οί έκ γενετής μουσουλμάνοι
ναύαρχοι έπέτρεπον την πραγματικήν διοίκησιν εις τούς "Ελληνας επι­
κούρους. Εις τον ούτω δέ προαχθέντα Γεώργιον Βούλγαριν άνέθηκαν
τω 18 0 0 οί τής "Υδρας πρόκριτοι την στιβαρωτέραν τών πραγμάτων
διοίκησιν επί χρόνον ικανόν, λαβόντες προς τούτο καί την κύρωσιν τού
καπετάν πασά. Καί το μέν ενγγραφον Si ού εγένετο ή έκυρώθη ό διο­
ρισμός ούτος ύπο τού ύπερτάτου άντιπροςώπου τής όσμανικής κυβερνή-
σεως, δεν σώζεται ή τουλάχιστον δεν έδημ,οσιεύθη άχρι τούδε. Α λ λ ά
ύπάρχει έγγραφον τών έν "Υδρα προκρίτων από 17 δεκερ,βρίου 1806
έν τω όποίψ ρητώς λ έγετα ι, ότι ό Γεώργιος Βούλγαρις άνέλαβε το
βάρος καί τήν φροντίδα τής διοικήσεως αδι* υψηλών προςκυνητών
προςταγμάτων (μπουγιουρδίων) τών ύψηλοτάτων ήμών αύθέντων κα­
πετάν πασάδων.» Είναι δέ τό έγγραφον τούτο καί δ ι’ άλλους πολ­
λούς λόγους άξιοσημείωτον. Έ ξ αυτού συνάγεται ότι από του 1806
τουλάχιστον καί έφεξής ό διοικητής προεχειρίζετο κα τ’ έτος ώς τοιού-
τος ύπό τής κοινότητος, ότι άνέκαθεν «έδιοίκησε μετά τών έκλελεγ-
μένων προκρίτων τήν π ολιτεία ν,» έχων μεν αμέσους συναντιλήπτο-
ρας 20 έξ αυτών καλουμένους συνόΐχονς, λαμβάνων δέ τήν διαβε-
βαίωσιν καί τών άλλων προκρίτων, ότι θέλουσι προςφέρει «τήν προςή-
κουσαν εύπειθειαν καί ύποταγήν εις τάς δικαίας καί εύλογους αποφά­
σεις όσαι ήθελαν γ ίν ει.» Πλήν τούτου, τό προκείμενον έγγραφον είναι
ύπογεγραμρ.ένον πρώτον ύπό τών 5 ιερέων καί έπειτα ύπό 5 5 οίκοκυ-
ραίων, ούδέν διαλαμ-βάνον περί τής ύπό τού λαού εκλογής αύτών.
 'Ανωμαλία* εις "Υδραν, εις Σπέτσαις και εις Ψαρά. 597

ώςτε καί έκ τούτου ύποδεικνύεται, ότι οί εκκλησιαστικοί καί λαϊκοί

προύχοντες διώκουν αύτοτελώς τά πράγματα.
Περί τού αξιώματος όπερ έ'λαβε κατά, τούς χρόνους τούτους ο Γεώρ­
γιος Βούλγαρις δυνάμεθα νά φωτισθώμεν μέχρι τινός καί εκ δύο αύ-
τοκρατορικών εγγράφων δι* ών άπενεμήθησαν τω άνδρί εν ετεσι 1 8 0 4
*/αί 1808 πολυειδή άτελείας προνόμια. Έ ν αύτοΐς 6 Βούλγαρις ονο­
μάζεται ακαπετάν Γεώργης, άρχικοτζάμπασις της νήσου "Υδρας, ύπό-
δειγμα των προκρίτων τού χριστιανικού λαού·» καί προςτίθεται δτι
παρέσχε δείγματα πίστεως καί ζήλου «δ ιά τάς ύπηρεσίας αύτού ώς
αρχιπλοιάρχου, κατά τάς μάχας τού Εύξείνου πόντου καί εσχάτως
κατά την κατάκτησιν τής Αιγύπτου, ώς καί προς τακτοποίησιν τής
Μάνης.» Όπωςδήποτε 6 Γεώργιος Βούλγαρις προχειρισθεις τω 1800
διοικητής "Υδρας καί έπιληφθείς τού έργου δραστηρίως, συνεκρότησε
πολιτοφυλακήν, περιέστειλε διά παραδειγματικών τινων τιμωριών
τούς ταραξίας και τοσούτον ηύδοκίμησεν ωςτε τω 1803 επετράπη
την αυτήν επιστασίαν καί εν άλλαις τισ ί νήσοις. Μετά τον εν ετει
1 8 1 2 θάνατον αύτού ούδείς ελαβεν έν "Υδρα τη λικ α ύτην εξουσίαν.
Προεχειρίσθη μεν διοικητής ο πλοίαρχος Ν . Κοκοβιλας καί διετέλεσε
τοιούτος μέχρι τής έπαναστάσεως, πράγματι όμως τάς ήνίας έκρά-
τουν οί πρόκριτοι. At περιστάσεις έν τούτοις άπέβησαν δυςχερέστεραι
ίσως τών προτέρων. Μετά τήν ειρήνην τού 1 8 1 5 έπειδή έξέλιπον αί
άφορμαί τών δαψιλών κερδών, οί ναυτικοί όχλοι οί αποταμιεύματα
μή έ'χοντες έδυςφόρουν έπί ττ, άργίοσ αυτών καί άπορίικ, ού μόνον έν
"Υδρ^ άλλα καί έν Σπέτσαις* έν "Υδρι>: δε έπί τοσούτον αφήνιασαν,
ώςτε αύτοί πρώτοι έκήρυξαν τήν έναρξιν τού άγώνος τ ψ 1 8 2 1 . Κ α ί
όμως οί πρόκριτοι άμφοτέρων τών νήσων, προϊσταμένου τού περιφανούς
Υδραίου Λαζάρου Κουντουριώτου, κατώρθωσαν δι* όλης τής έπανα­
στάσεως νά πηδαλιουχήσωσιν έν μέσω δυςχερεστάτων περιπετειών τά
πλήθη, διά μόνης τής ηθικής έπιρροής ήν ανέκαθεν έκτήσαντο, πο-
λιτευθέντες προς τον λαόν ώς πατέρες, καί αδελφοί, καί σύντροφοι.
598 Έπίδρασις τού φραγκισμοΰ εν γένει εις τον ελληνικόν βίον.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Ζ
Όργάνωσίς του νέου Έ λληνισ μ ο ϋ . Δ&ανοητιν.δς βίος. Δημοσία παίδευσις.

. Ό διανοητικός βίος έχει πάντοτε πολλήν σχέσιν προς την π ολιτι­

κήν καί την κοινωνικήν κατάστασιν. Κατά δε τάς τελευταίας τέσσα-
ρας εκατονταετηρίδας, άν ή πλείστη του έ'θνους μοίρα ύπέκυψεν εις
την όσμανικήν κυριαρχίαν, έτέρα ού μικρά έξηκολούθησεν επί χρόνον
μακρόν διατελούσα υπό την φραγκικήν. "Οθεν δύο ώςαύτως παρήχθη-
σαν διανοητικαι φάσεις* ή μεν ύπήρζεν απαύγασμα του δυτικού πνεύ­
ματος, ή δέ διετυπώθη κατά τάς νέας πολιτικάς καί κοινωνικάς τού
έθνους περιστάσεις.
Ό δυτικός βίος ήρχισε νά έπενεργή εις την ηθικήν καί διανοητικήν
τού έ'θνους κατάστασιν ευθύς μεν άπό των πρώτων σταυροφοριών αι-
τινες έπήγαγον τήν εν Συρία, έγκατάστασιν των Φράγκων, μάλιστα
δέ άπό τής τριςκαιδεκάτης έκατονταετηρίδος, ότε καί αύται α ίέλ λ η -
νικαί χώραι ύπέκυψαν εις τήν φραγκικήν κυριαρχίαν. Έν Κωνσταν-
τινουπόλει έ'τι άπό των Κομνηνών εϊχον παρειςδύσει έν πολλοις τά
ήθη καί ε'θιμα τής Δύσεως. Ό Μανουήλ Κομνηνός ώμοίαζε τή αλη­
θείς πολύ μάλλον ιππότης μεσαιωνικός ή βασιλεύς τού μεσαιωνικού
ελληνισμού. Παρεδέχθη έν τω στρατω τον βαρύν όπλισμόν, τάς μεγά-
λας ασπίδας, τάς μακράς λόγχας των ιπποτών καί ωκειώθη τούς τρό­
πους αυτών επί τοσούτον ώςτε έ'πραξε κατορθώματα τά όποια κατέ-
πληξαν καί αύτήν τήν ηρωικήν εκείνην τών ανθρώπων γενεάν (σελ.
5 2 2 καί έπ. 5 3 4 καί έπ. τού τετάρτου τόμου.) "Ετερος δέ πάλιν Κο­
μνηνός, ό ’Ανδρόνικος, κατά μέν τάς κακίας ήτο σκεύος όλως ιδιο­
φυές, κατά δέ τήν δία ιτα ν καί τούς τρόπους αληθής έσπέριος ιππότης
μάλλον ή ανατολικός βασιλόπαις (σελ. 5 6 9 καί έπ. τού τετάρτου
τόμου). Κ αί ταύτα μετά τήν έ'ναρξιν μέν τών σταυροφοριών, προ τής
ίδρύσεω; δέ έ'τι τής λατινικής αυτοκρατορίας. ’Αλλά καί μετά τήν
κατάλυσιν αυτής έν Κωνσταντινουπόλει τω 1 261, επέζησεν αύτόθι
έν πολλοις ή φραγκική δ ία ιτα επί τής άνορθωθείσης ελληνικής μοναρ­
χίας. Έν τή νέα αυλή έτελούντο κατά τήν 14 εκατονταετηρίδα, ίπ-
ποτικοί αγώνες απαράλλακτοι προς τούς δυτικούς. Ό Νικηφόρος ο
Γρηγοράς λέγει τον ’Ανδρόνικον τον νεώτερον σφόδρα έκδοτον εις τούς
 ΈπΙδρασις 'του φραγκισμου έν γένεί εις τον έλληνηών βίον. 599

αγώνας τούτους, ους περιγράφων λεπτομερώς βέβαιοι δτι ώνομάζοντο

παρά τοϊς Λατίνοις, οί μεν γζζούστρα ή κατ' ά λλην γραφήν χινζζου-
σζρα (όπερ δ σχολιαστής Βοϊβΐνος εικάζει παραγόμενον εκ τού γ α λ λ ι­
κού qui joustera), οί δέ τόρνε (tournoi)ri τόρνεμεν(1οιΐΓηοί6ΓΏθη1;,
to rn e m e n t). ί Τ ί λοιπόν παράδοξον εάν καί έν αυτή τή Κωνσταντι-
νουπόλει εγενοντο μεταφράσεις δυτικών ποιημάτων, Ισως S i και ετε-
ραι άπόπειραι μιμήσεως των διανοητικών τής τότε Ευρώπης προϊόντων;
Ά λ λ α τά ήθη καί έθιμα τού δυτικού βίου είχον επικρατήσει φυ-
σικφ τω λόγω εντ ι μάλλον εις τάς μεσημβρινωτέρας έλληνικάς χώρας
όπου ή δυτική κυριαρχία παρετάθη πολύ πλέον ή έν Κωνσταντινου-
πόλει* εις την κυρίως Ε λ λ ά δ α καί εις τήν Πελοπόννησον ένθα οί
Φράγκοι ήρξαν επί δύο εκατονταετηρίδας, εις Κύπρον, εις 'Ρόδον, εις
Κρήτην καί εις τάς άλλας τού Αιγαίου πελάγους νήσους, αϊτινες δ ιε -
τελεσαν έτι πλείότερον ύπαγόμεναι εις τούς Φράγκους* τελευταΐον εις
τάς νήσους τού Ίονίου πελάγους, αϊτινες μόλις ποο ολίγων ένιαυτών
άπηλλάγησαν τής δυτικής κυριαρχίας. Δεν ήτο άρα δυνατόν ό δ υ τι­
κός ούτος βίος νά μή έπενεργήση έπί τού ελληνισμού. Α λ λ ά ένταύθα
διακριτέον τάς χώρας τής κυρίως Ε λλά δο ς από τάς νήσους, μικράς
καί μεγάλας. Εις τήν κυρίως Ε λ λ ά δ α ή δυτική κυριαρχία συνετέλε-
σεν εις τήν άναζωπύρησιν τού μαχίμου πνεύματος των κατοίκων τούς
όποιους κατέστησε συμμέτοχους των αγώνων αυτής, ήσκησε περί τήν
γρήσιν των όπλων καί άνέδειξεν ουτω ικανούς νά έπιχειρήσωσι τήν μα­
κράν έκείνην καί πεισματώδη κατά τής τουρκοκρατίας διαμαρτύρησή,
ήτις άπέληξεν εις τήν μεγάλην έπανάστασιν. Έ π ί τού διανοητικού
όμως βίου των γωρών τούτων δεν φαίνεται έπενεργήσασα ή φραγκο­
κρατία. Το μόνον γνωστόν ποίημα όπερ δύναται νά λογισθή ως απαύ­
γασμα τής έν τή κυρίως Έ λ λ ά δ ι καί τή Πελοποννήσω φραγκοκρα­
τίας, είναι τά πολλάκις παρ' ημών μνημονευθέντα X p o rtx a των εν
Μωρέα ηοΜμων των Φράγκων. Καθώς όμως ήξεύρει ήδη ό αναγνώ­
στης, τά χρονικά ταύτα έγράφησαν ή μετεφράσθησαν ούχί υπό Έ λ -
ληνός γνησίου, άλλ* υπό Έ λληνος γεννηθέντος έκ πατρός Γάλλου ή
Γαλλίδος μητρός. Α ληθεύει μεν ότι το ελληνικόν έκεΐνο κείμενον το
άποπνέον ζωήν καί τόλμην καί χάριν, προςήνεγκε γενναίαν διανοητι­
κήν τροφήν εις τήν τότε ελληνικήν νεολαίαν, άλλ* δπωςδήποτε δύνα-
ται νά λογισθή μάλλον ως εργον έπείςακτον ή ώς προϊόν τής ιθαγε­
νούς φιλολογίας. Έ άν ή φραγκοκρατία παρετείνετο ετι εις τάς κυρίως
600 Φιλολογικά έργα. Μεταφράσεις καί μιμήσεις.

έλληνικάς χώρας, ίσως ήθελε δώσει αφορμήν και ενταύθα είς διάπλα-
σιν φιλολογίας Ιθαγενούς, έναρμονίως συνδυαζούσης τά άνθη τής δύ-
σεως και τής ανατολής. Ά λ λ ’ ή αρχή των Φράγκων κατελύθη περί
τούς αυτούς σχεδόν χρόνους καθ’ ούς καί το μεσαιωνικόν κράτος, ώςτε
έξέλιπεν εκ τής ελληνικής ηπείρου άγονος κατά τούτο διατελέσασα.

Α ναμφισβήτητος όμως ύπήρξεν ή διανοητική τού φραγκισμ,ού έπί-

δρασις εις τάς νήσους όπου ούτος ίσχύσας επί πολύ μακρότερον χρό­
νου παρήγαγε φιλολογίαν όλην ίπποτικήν καί ερωτικήν εχουσαν τάς
άρχάς αύτής καί τούς τύπους εν Γ α λλία καί εν Ιτ α λ ία . Ή φιλολογία
αύτη διετυπώ θηείς πολυάριθμα μυθιστορικά έπη καί άλλα ποιήματα,
ών ούκ ολίγα έδημοσιεύθησαν, πολύ δε πλειότερα κατάκεινται ετι
χειρόγραφα εν ταϊς βιβλιοθήκαις τής Ευρώπης. Δεν είναι δυνατόν νά
άκριβολογήσωμεν ενταύθα περί των ποικίλων τούτων έργων το τοιούτο
προςήκει μάλλον είς ειδικήν ιστορίαν των κατά τούς χρόνους εκείνους
ελληνικών γραμμάτων. Έ ν γένει δε παρατηρούμεν ότι δύνανται νά
διακριθώσιν, ή είς μεταφράσεις καί δουλικάς μιμήσεις, ή είς έργα ιθα­
γενή μέν, φέροντα όμως πρόδηλα κατά το μάλλον καί ήττον χαρα­
κτηριστικά ετερογενούς καταγωγής.
Είς τήν πρώτην τάξιν άνήκει λ. χ. ή ιστορία τού 'Ρ ε τής Σκω­
τίας καί τής 'Ρήγισσας τής Έ γγΑ ιτερα ς, τον ’Ιακώβου ΤριβωΧη,
όςτις κατήγετο μέν εκ Κερκύρας, κατώκει δε είς Έ νετία ν. Ό μιλών
περί τού έργου του λέγει*
’Από χαρτί λατινικό έμεταγλώττισά το*
άν καί αληθώς είπεϊν έτροπολόγησε κ α τ ά 'τ ι το πρωτότυπον, όπερ
ούδέν άλλο είναι ή έν των διηγημ,άτων τού Βοκκακίου. "Ετερον πα­
ράδειγμα μεταφράσεως ή παραφράσεως δυνάμεθα νά άναφέρωμεν τό
ποίημα άόίσποτον π ερί πρεσβυως ιππότου (Βράνορος τού Φαιού λε­
γομένου), τού όποιου θέμα είναι έν τών έπειςοδίων τού μ,υθικού κύ­
κλου τών έν Ευρώπη κατά τον μέσον αιώνα πολύκροτων ιπποτών τής
στρογγύλης τραπέζης. 'Αλλά τά δύο ταύτα ποιήματα, εάν έχωσι
τούτο το κοινόν προς ά λληλα ότι είναι άμφότερα μεταφράσεις ή πα­
ραφράσεις ψυχραί, καθ’ όλα τά λοιπά ούσιωδώς διαφέρουσι* τό πρώ­
τον άνήκει είς τήν 16 εκατονταετηρίδα, τό δεύτερον είς τήν 12* τό
πρώτον έγράφη είς τήν επτανησιακήν διάλεκτον, τό δεύτερον είς τήν
λόγιαν τών χρόνων εκείνων γλώσσαν τό πρώτον συνετάχθη έν Ένε-
 Φιλολογικά έργα. Μεταφράσεις καί μιμήσεις. 601

τία, το δεύτερον εν Κωνσταντινουπόλει μάλλον ή άλλου που τών ελ­

ληνικών χλωρών. ’Αλλά το οίκτρότερον τών είς την τάξιν ταύτην άνη-
κοντών ποιηαάτων είναι ό πό.Ιερος τής Τρωάόος, πόλεμο; ιστορηθείς
ούγί καθ’ "Ομηρον αλλά κατά τον Benoit de Sainte-More, ενα
τών περιφημότερων Γάλλων μυθιστοριογραφούν της 12 έκατονταετη-
ρίδος. Ό θεν 6 μεν "Αρης μ ετα βά λλετα ι εις Μαρό; (Mars), δ δέ Ίά-
σων γίνεται Ίάσούς, η δέ Μ ήδεια, Μεδεα, δ 8ε Πάτροκλος, Πάν-
τρουκλος, και τό τελευταϊον τούτο τουλάχιστον άνευ ούδεμιάς ανάγ­
κης, διότι δ Γάλλος γράφει όρθώς Patrocles. Ή πατρις του Ό μ η ­
ρου, αγνοούσα την Ίλιά δα καί μη ήξεύρουσα ουδέ τα ονόματα τών
ηραίων αυτής νά προφέρν), αλλά πιθηκίζουσα ώς προς τούτο τούς ξέ­
νους, ιδού βεβαίως δ έσχατος βαθμός της διανοητικής ταπεινώσεως
εις ήν ήδύνατο νά καταντήσΥ). Το άλνλόκοτον τούτο ποίημα έγράφη
μεταξύ τής 13 καί τής 15 έκατονταετηρίδος καί πιθανώς είς τάς
άνατολικωτέρας νήσους, άν όχι είς αυτήν την ’Αντιόχειαν. Πολύ όλι-
γώτερον άποτρόπαιος είναι, η όιήγησις έζαίρζτος, ερωτική καί ζένη
ΦΧωρίου τον Πανευτυχούς καί κόρης ΠΛατζία Φ.Ιωρης. Τό γ α λ λ ι­
κόν μυθιστόρημα τής 13 έκατονταετηρίδος Flore et Blanchefleur>
τό όποιον μετεφράσθη είς όλας τάς γλώσσας τής Ευρώπης, ύπήρξε τό
πόρρω πρωτότυπον τού ήμετέρου ποιητού* άμεσον δέ αυτού υπόδειγμα
έγένετο ή υπό τού Βοκκακίου διασκευή τού γαλλικού έργου (II Filo—
COpo), όπερ όμως ύπέστη πάλιν ίκανάς εν τω ελληνικοί τροπολογίας.
Έ κ τών τοιούτων ρ,ιμήσεων θέλομεν ώςαύτως μνημονεύσει την 8 ιή -
γησιν εζαίρετον Βε.Ιθάνδρου του 'Ρωμαίου ο ς ....................εΛαβε Χ ρυ-
σάντσαν την θυγατέρα τον *Ρηγος τής ρεγάΛης *Α ντιό χεια ς. Ε ν ­
ταύθα τά πρόςωπα καί τά συμβεβη*κότα επινοούνται ύπο τού συγ-
γραφέως, όςτις όμως προδήλως δ ια τελ εϊ υπό τό κράτος τών ίπ ποτι-
κών παραδόσεων. Ή άνό'ρεία καί δ ερως άποτελούσι την βάσιν όλου
τού διηγήματος, οι δέ προ^ταγωνισταί αυτού είναι πρόςωπα ίόανικά
είς ίππότας μετημφιεσμένα. Παραπλήσιόν τι είναι καί ή Α γάπη τον
Αυβίστρου καί τής ’ Ροόάρνης ή ποιηθείσα καθ’ ον περίπου χρονον
καί τά κατά Βέλθανδρον καί Χρυσάντσαν ήτοι κατά την 12 εκατον­
ταετηρίδα. Ό Λύβιστρος είναι ιππότης Λατίνος, δ δέ αντίζηλος αυ­
τού, δ βασιλεύς τής Αίγύπτου Βερδερίχος, ίσως φέρει παρεφθαρμενον
τό γερμανικόν όνορ,α Φρεδερίκος. ’Α λλά ταύτα έν παροδψ. Πάσαι αι
μεταφράσεις καί μιμήσεις έκεΐναι υπήρξαν έργα ου μόνον ασθενή, αλλά
602 Φιλολογικά έργα κκτά τό (/άλλον καί ήττον αυτοφυή.

και ούτως είπεϊν ατομικά, τά οποία ούδαμώς δύνανται νά λογισθώ-

σιν ώς προϊόν τής ελληνικής διανοίας, ούδ’ έπενήργησαν πολύ ίπ αυ­
τής, ουδέ διεδόθησαν και άνεγνώσθησαν πολύ, και τούτου ενεκεν ή
μόλις έν τοϊς καθ’ ημάς χρονοις έδημοσιεύθησαν ή καί άν έδημοσιεύθη-
σάν ποτέ πρότερον, δεν άνετυπώθησαν πλέον. Πλειοτέρας δέ προςο-
χής άξια είναι ετερά τινα τής Μούσης των χρόνων εκείνων προϊόντα,
τά δποΐα φέρουσι μέν έτι τά ίχνη τού άπό δυσμών έπιπνεύσαντος
αισθήματος, φρονήματος καί διανοήματος, άλλα διετύπωσαν ταύτα
πάντα εις τρόπον κατά το ρ,άλλον και ήττον οίκεΐον πρ·ς τον ελλη­
νικόν χαρακτήρα.

Τά κάλλιστα των έργων τούτων παρήχθησαν έν Κρήτη. ; Τίς δεν

γνωρίζει τον Έρωτόκριτον ; Έάν ή παρούσα γενεά προτιμά τά νεώ;
τέρα μυθιστορήματα, οί πατέρες καί αί μητέρες ημών των πρεσβυτέ­
ρων, δεν έπαυσαν, επί τρεις όλας εκατονταετηρίδας, νά συγκινώνται
υπό των αίσθημάτο>ν καί των παθημάτων τής Άρετούσης καί τού
υιού τού Πεζοστράτου. Δ ιό τι συνέβη εις τό ερωτικόν τούτο ποίημα
ό,τι εις τον συγγραφέα αυτού Βιτζέντζον Κορνάρον, «απο την χωράν
τής Συτίας τού νησιού τής Κ ρήτης.» Καθώς δ Κορνάρος, εξ Ενετών
έλκων τό γένος, επί τοσούτον ώκειώθη προς την νεαν αυτού πατριόα
ώςτε κατέλαβε τάξιν ούχί άφανή έν τή ίστορί<£ τής ημετερας φιλολο­
γίας, ούτω ό Έρωτόκριτος, καί τοι απεικονιζων τά τού μέσου δυτι­
κού αίώνος ήθη, έπί τοσούτον έξελληνίσθη ώςτε άπέβη τό δημοτικώ-
τατον των αναγνωσμάτων τής ανατολής απο τής 16 έκατονταετηρι-
δος μέχρι των αρχών τής παρούσης. Ν αι μεν παριστησιν ιπποτικούς
αγώνας καί ίπποτικά φρονήματα, άλλ* ούτε εις χώρας ξένας παρασύ­
ρει ημάς, ούτε έπ ιβά λλει ήμΐν πρόςωπα αλλόφωνα, όπως τά προμνη-
μονευθέντα ετερα ποιήματα. Ενταύθα τά . πράγματα συμβαινουσιν έν
Ά θήναις, πρωταγωνισταί δε είναι b βασιλεύς αυτών Ηρακλής και ή
θυγάτηρ αυτού Άρετούσα καί b άγαπητικός αυτής Εοωτοκριτος, και
οί ρήγες καί οί άφένται καί τά ρηγόπουλα και τά αφεντόπουλα τής
Μ ιτυλήνης, τού Ά ναπλιού, τής Μοθώνης, τής Εγριπτου, τής Μακε­
δονίας, τής Κορώνης, της Σκλαβουνιάς, τής ’Αξίας, τού Βυζαντίου,
τής Πάτρας, τής Κρήτης, τής Κύπρου, και τής Βλαχίας (όηλαόη
τής Θεσσαλίας)* δ δ ’ έν τώ ποιήματι είκονιζόμενος ερως έχει ζέσιν
άμα καί άφέλειαν, έξαψιν άμα καί χρηστότητα, έκδηλουσας, καθως
 Φιλολογικά έργα κατά το μάλλον και ήττον αυτοφυή. 603

άριστα παρετήρησεν ό Φωριέλ, τήν ίδιάζουσαν έμπνευσιν του ελληνι­

κού κλίματος {/.άλλον ή τής ίπποτικής κομψοπρεπείας. Βεβαίως ή δ ια ­
σκευή είναι επί τοσοΰτον άπλή, ωςτε αποβαίνει μ,ονότονος* διό τι περι­
στρέφεται περί έν μόνον γεγονός, τον έρωτα των δύο πρωταγωνιστών,
ουδέ περιλαμβάνει έπειςόδια, τά ίπ οϊα τεχνηέντως συμπλεκόμενα
μετά τού κυρίου θέματος ήδύναντο νά καταστήσωσι την ύφήν ποικι-
λωτέραν καί πλήν τούτου' έκτρέπεται συνήθως εις πολυλογίαν καί
παλιλλογίαν πολλάκις οχληράν* άλλα ή χάρις, ή ζωηρότης καί ή
άγνότης τού αισθήματος καί πλήν τούτου ή ποικιλία καί το κάλλος
των εικόνων κατισχύουσι των ελαττωμάτων έκείνων καί δεσμ,εύουσι
τήν προςοχήν τού αναγνώστου μέχρι τής στιγμής καθ’ ήν ο γάμος έρ­
χετα ι V* άνταμείψνι τά μακροχρόνια καί ποικίλα παθήματα των δύο
εραστών.
Δεν είναι δυνατόν νά ένδιατρίψωμ,εν έστω καί επί μικρόν ούτε περί
τήν Έ ρ ιφ νΛτ\γ τού Γεωργίου Χορζάζση, ούτε περί ετερά τινα κατά τό
μάλλον καί ήττον γνωστά προϊόντα τής κρητικής ποιήσεως. ί Α λ λ ά
πώς νά μή έπιστήσωμεν επί τινας στιγμάς τήν προςοχήν ημών εις
τήν Εΰμορ<ρην B o o x o jto v Jar τού έζ Άποκορώνων ΝιχοΑάου Α ριμυ-
ζιχοΰ ; Τό είδύλλιον τούτο έγράφη τω 16 2 7 καί δ ιη γ είτ α ι τον αγρο­
τικόν έρωτα βοσκού καί βοσκοπούλας* λαμπρώς δε επί τοσούτον ε ΐ-
κονίζει τά δένδρα, τά λ ειβ ά δ ια , τά ποτάμια, τά δροσερά καί τρυφε­
ρά καλάμια έν τφ ρ,έσω τών οποίων συμβαίνουσι τά ιστορούμενα γε­
γονότα, ωςτε ο διατρέχων ταύτα αναγνώστης νομίζει ότι αναπνέει
τάς ευώδεις καί ζωοποιούς τής φύσειυς εκείνης αύρας. "Οσον δέ απλούς
καί άν φαίνεται 6 ποιητής, έκ πολλών χωρίων καθίσταται πρόδηλον
οτι δεν ήτο άλλότριος προς τήν λατινικήν καί τήν ιτα λικήν φιλολο­
γίαν. Όλιγώτερον γνωστός είναι ο *Aitoxojtoq τον Μ χερ γα ή ' καί έν
τούτοις ό Άηόχοποο είναι έκ τών ολίγων τών χρόνων έκείνων ποιη-
μάτο>ν τά οποία δύνανται ευχαρίστως τή α λη θείς νά άναγνωσθώσι
καί σήμερον ύπό τού μεγάλου κοινού τής Ε λλά δ ο ς, προς τοΐς άλλοις
διά τήν γλώσσαν αυτού, ήτις ούτε τό κρητικόν ιδίω μα είναι ούτε ή
νύν καθαρεύουσα, αλλά φαίνεται μάλλον ή κατά τήν 1 7 εκατονταε­
τηρίδα κοινώς δμιλουμένη, δπως ήδύνατο νά μεταχειρισθή αυτήν ανήρ
λόγιος. Είναι δέ b 'Αηόχοηος κατάβασις εις αδου, καί οί μετά τών
νεκρών διάλογοι αυτού ε*χουσί τ ι τό συγκινούν τήν ψυχήν καί τό τέρ-
πον τήν φαντασίαν, τόσψ μάλλον οσ<ρ ένθυμίζουσι μέν έν πολλοϊς τήν
604 Τέχνη, ρητορική καί ποίησις εν Έπτανήσω.

Θ είαν Κωμωδίαν του Δάντου, ούκ όλίγην όμως οικειότητα εχουσι

προς την δημώδη τής ελληνικής Ηπείρου ποίησιν. , .

Ούδέν ήττον αξιοσημείωτος είναι ή του δυτικού βίου έπίδρασις εις

την ζωγραφικήν τής ’Ανατολής, εις ήν συνέβη τούτο το. παράδοξον,
ότι, αφού πρώτη αυτή διά τής μεσαιωνικής ημών τέχνης συνετέλεσεν
εις τήν κατά τόν μέσον αιώνα άναζωπύρησιν τής ιταλικής, βραδύτερον,
ύπο ταύτης διδαχθεΐσα, παρήγαγεν εν Κρήτη μάλιστα καί έν Έ π τα ­
νήσω πολλά και καλά έργα. Ά λ λ α καί έν τη δυτική Ευρώπη, θαυμά­
ζονται άχρι τούδε τά έργα Ελλήνω ν τεχνιτών τών χρόνων εκείνων,
οίον τουέν τή 16 έκατονταετηρί^ι άκμάσαντος Κυριάκου Θεοσκοπόλι-
δος, εν ’Ρώ μη καί πολλαχού τής ’Ισπανίας, ιδίως έν Έσκουριάλη, έν
Μ αδρίτη, έν Τολήτω , ζωγραφίαι άμα καί οικοδομήματα. "Οτε δέ
περί τά τέλ η τής 17 έκατονταετηρίδος έξέλιπεν ή φραγκική κυριαρ­
χία έκ Κρήτης, συναπεδήμησαν δε μ ε τ ’ αυτής πάντες οι όπωςοΰν λό­
γων μετέχοντες Έ λληνές τε καί ’Ενετοί, καθά ειδομεν, άναγκαίως
έπαυσε καί πάσα έπί τό’φραγκικώτερον διάπλασις τού ιθαγενούς ημών
βίου εξαιρέσει μόνης τής Έπτανήσου, οπο*· έξηκολούθησαν νά παρά­
γω /ται λόγου άξιά τινα τής τοιαύτης διαπλάσεως υποδείγματα.
Ό άριστος τών ιεροκηρύκων όσους άνέδειξεν ή Ε λλ ά ς κατά τάς
τελευταίας 4 εκατονταετηρίδας, καί τή αληθείς ό κράτιστος ίσως
τών όσων ή φωνή άντήχησεν έν τή Α νατολή από τών τού Φωτίου
χρόνων, ό Κεφαλλήν Ή λίας Μ ηνιάτης, ύπήρξε γόνος τής ιταλικής τών
Ίονίων νήσων παιδεύσεως. Γεννηθείς έν Ληξουρίφ τω 166 9 καί άνα·
τραφείς εις τό Φλαγγινιανόν τής Ένετίας φροντιστήριον, έκεΐ ήρχισε
παΐς έτι ών τό μέγα αυτού ρητορικόν στάδιον διότι τω 1 6 8 6 ,
έπί τής τελευταίας μεγάλης τών Ενετώ ν κατά τάς ήμετέρας
χώρας έπιστρατείας* άπήγγειλεν έν τφ κατά τήν Ένετίαν έλλη-
νικφ ναφ τή 2 5 μαρτίου τόν πανηγυρικόν έκεΐνον λόγον τής Θεοτό­
κου Μαρίας, εις $ν απαντάται ή περίφημος εκείνη προς αυτήν υπέρ
τής άπελευθερώσεως τού ελληνικού έ'θνους έπίκλησις, ήν θέλομεν λά­
βει αφορμήν νά παραθέσο^μεν έν οίκειοτέρω χώριρ, καί ήν ουδέ σήμε­
ρον δυνάμεθα νά άναγνώσωμεν άνευ βαθείας τής ψυχής συγκινήσεως.
Είναι αληθές ότι έμιμήθη τήν έπίκλησιν ταύτην έκ τής προ ολίγων
τότε ένιαυτών έκδοθείσης ρητορικής τού Σκούφου, άλλα τοσούτον τε-
χνικώτερον διεσκεύασε καί τοσούτον καλλιεπέστερον διετύπωσε το
 Τέγνη, ρητορική και ποίησις έν Έπτανήσω. 605

ύπ όίειγμα, ώςτε ό'ύναται νά λογισθή ώς δεύτερος αύτού δημιουργός.

''Επειτα κληθείς διδάσκαλος είς Κεφαλληνίαν απήγγειλεν είς τον έν
Ληζουρίω ναόν τού αγίου Νικολάου τον περί αγάπης λόγον, έν τω
δποίω θέμα κύριον, ώς πάντοτε, έχων την τύχην της όλης πατρίδος,
αποδίδει την απώλειαν της αυτονομίας αύτής είς την έριννύν τής 8 ι-
χονοίας. «Έ πεσεν, έ'πεσεν, ανακράζει, καί κεϊται είς την γην σκλα-
βωμένον τό γένος τό βασιλικόν. Ποιος το έρριψε, ποιος τό ένίκησεν ;
οχι παλαιόθεν τά άρματα των Περσών, όχι κατόπιν ή δύναμις των
Βουλγάρων, όχι τώρα ε^γκαιρα τά στρατεύματα των Α γαρηνώ ν τό
έκατάβαλεν οργή θ εϊκ ή . . . . . . , έπεσεν ή βασιλεία, διό τι έσηκώθη
ή ειρήνη όπου είναι δ στύλος των βασιλειώ ν.» Κ α ί έξηκολούθησεν
ουτω διδάσκων από τού άμβωνος τήν χριστιανικήν αρετήν άμα καί
τά τού πολίτου καθήκοντα, τήν προς τον Θεόν πίστιν καί τήν πίστιν
τήν προς τήν πατρίδα, έν Ζακύνθω, έν Κερκύρα, πάλιν έν Ένετίικ, έν
τή μεγάλη εκκλησία τής Κωνσταντινουπόλεως, έν Ναυπλίω , έν 'Α ρ­
γεί καί τελευταιον από τού 1711 ώς επίσκοπος Κερνίκης καί Κ α λα ­
βρύτων μέχρι τού μετά τριετίαν τοσούτον προώρως έπελθόντος θανά­
του αύτού. "Ο τι δ Μηνιάτης έμιμήθη ου μόνον τον Σκούφον ώς προ μ ι­
κρού εϊπομεν, αλλά καί τον περιώνυμον Ιτα λό ν Σένιερην, προ πάντων
μάλιστα τούτον, είναι βέβα ιον άλλ* έμιμήθη αυτούς όπως αι μεγά λα ι
φύσεις, αΐτινες πολλάκις μέν έξισούνται προς τά πρωτότυπα, ένίοτε 8ε
καί ύπερβαίνουσιν αυτά.
Τις 8ε δύναται νά μή όμολογήση ότι δ ύμνος τού Σολωμού εις την
'Ελευθερία ν είναι έν τών μάλλον ύψιπετών τολμημάτω ν τής νεωτέ-
ρας ελληνικής ποιήσεως, Οσον άλλότριον προς ημάς καί άν ήναι τό
περιβάλλον αυτόν γλωσσικόν ένδυμα.
Σε γνωρίζω άπο τήν κόψι
Του σπαθιού τήν τρομερή,
Σέ γνωρίζω άπο τήν οψι
Που μέ βία μετράει τήν γή.
’Απ’ τά κόκκαλα βγαλμένη
Τών Ελλήνων τά ιερά,
Καί σάν πρώτα ανδρειωμένη
Χαίρε, ώ */ αϊρε, Ελευθερίά.
: Μήπως δ ύμνος ούτος δεν είναι δ μόνος έπιζήσας τοσούτων άλλων,
καί αύτού τού θουρίου ον έποίησεν δ ’Ρ ή γ α ς ; Μήπως υπό ετέρου
Έ πτανησίου, τού Μαντζάρου, άρηϊφθόγγως τονισθείς, δεν αντηχεί
606 Δεινή έν τή ηπειρώτικη Έλλάδι αμάθεια κατά την 15 και 16 έκατ.

καθ’ έκάστην εις τάς πλατείας ημών, καί εις τάς όδοΰς, καί εις τάς
οικίας καί προ πάντων εις τάς καρδίας ημώ ν;
Έ ν τούτοις δ Σολωμ,ος δεν έδίστασε νά ανακήρυξή πόθεν ένεπνεύ-
σθη τάς θυελλώδεις έκείνας στροφάς. *Ως έπίγραμρ.α του αριστοτε­
χνήματος του επέθηκε το γνωστόν εκείνο του Δάντου·
Liberta νο cantando, ch’ e si cara,
Gome sa chi per lei vita rifiuta.
Κ αί όταν τινές ήλεγξαν αυτόν διά το ήμαρτημένον μ.έτρον τών στί­
χων του, δεν έδίστασε νά πρόταξη ως ασπίδα κατά πρώτον μέν λό­
γον τά ονόματα τού Δάντου πάλιν, καί .τού Πετράρχα, καί τού
Άριόστου καί τού Τάσσου, κατά δεύτερον δε τού Πινδάρου, ώςάν
αυτός εαυτόν δμ,ολογών γόνον τού μετά τού ίταλισμού συνδυασθέντος
ελληνισμού. Εις την αυτήν δέ περίοδον καί παίδευσιν άνήκον ο,τε
αξιόλογος ζωγράφος Παναγιώτης Δοξαράς καί δ Μαρίνος Χαρβούρης
δ στήσας εις Πετρούπολιν τδ κολοσσιαίον βάθρον, επί τού όποιου
εγείρεται δ τού Πέτρου τού μεγάλου άνδριάς. Τοιαύται υπήρξαν at
τελευταίαι απηχήσεις τής πρώτης * τού δυτικού βίου επί τού ανατο­
λικού έπιδράσεως, ήτις άρξαμένη άπο τής 12 έκατονταετηρίδος μόλις
έν αρχή τής ένεστώσης έξέλιπεν, ύπενδούσα εις ετέρας ένεργείας περί
ών θέλομεν δμιλήσει, αφού πρότερον ειπομέν τινα περί τής άναζωπυ-
ρήσεως τού ιθαγενούς ελληνισμού έν ταις ήπειρωτικαϊς τής Ελλάδος
χώραις.

Τ ί συνέβαινε τωόντι έν ταις χώραις ταύταις ένώ αί νήσοι κατε-

πνέοντο ύπο τής εσπερίας εκείνης αύρας; Κατά τάς τελευταίας προ
τής όσμανικής κατακτήσεως εκατονταετηρίδας, έπεκράτησεν αυτόθι
έλληνικωτέρα τής προτέρας παίδευσις καί φιλολογία, περί ής ώ μιλή-
σαμεν άλλοτε διά μακρών (Δ' τόμου σελ. 583 καί επ., 6 3 0 καί έπ.),
ήτις κατά παράδοξον συγκυρίαν προέκυψεν εις μέσον συγχρόνως μετά
τής φραγκικής έπιδράσεως, ώςανεί προαιρούμενη νά διπλασιάση τάς
ιθαγενείς δυνάμεις κατά τής άλλοφύλου ταύτης πνευματικής έπιδρο-
μής, καί ήτις άπδ τών πρώτων αυτής αγωνιστών, τού Ευσταθίου
καί τού Μ ιχαήλ Άκομινάτου, άδιακόπως αναπτυσσόμενη, άνέδειξεν
έπι τής κατακτήσεως τον μέγαν θίασον τού Γεμιστού, τού Βησσα­
ρίωνος, τού Γεωργίου Τραπεζουντίου, τού Άμοιρούτση, τών Άργυρο-
πούλων, τών Λασκάρεων, τών Χαλκοκονδυλών. Δυςτυχώς οί πλεί-

t ·
 Δεινή εν τή ηπειρωτική Έλλάδι αμάθεια κατά την 15 και 16 έκατ. 607

στοι των άντρων τούτων άπείήμησαν τότε* αί σχολαί κατελύθησαν

όΥ έΤνλειψιν δ'ιδ'ασκάλων αί φοβεραί άνωμαλίαι και καταστροφαί
τής 15 και τής 16 έκατονταετηρίό'ος ύ'έν επέτρεψαν την ί'ίρυσιν σχο­
λών νέων, ώςτε αί ηπειρωτικά! χώραι έστερήθησαν επί 2 0 0 περίπου
έτη πάσης παι^εύσεως. Μνημονεύονται μεν έν τή 16 έκα το ντα ετηρίίι
230 περίπου λόγιοι "Ελληνες* άλλ* έκ τούτων περί τούς 170 έγεν-
νήθησαν και ε^ζησαν, ή έν ταίς ύπό των Ενετώ ν και των άλλων
Φράγκων κατεχομέναις νήσοις καί παραλίαις, η έν Ιτ α λ ία καί α λ ­
λαχού τής Εύρώπης. Έκ δε των ύπολιπομένων 60 όσοι άνήκουσιν
είς τάς ύπό των όσμανι^ών κατεχομένας χώρας, περί τούς 45 άνα-
φέρονται απλώς ώς λόγιοι αρχιερείς, μοναχοί καί άλλοι ιερωμένοι,
ού^ενός άλλου δείγματος τής παιδ'είας αυτών περισωθέντος, των δε
υπολοίπων 15 τά γνωστά έργα περιστρέφονται ώς επί τδ πλειστον
περί ακολουθίας καί έκκλησιαστικάς συζητήσεις. ’Ενταύθα όφείλομεν
βεβαίως νά έξαιρέσωμεν τον Θεοδόσιον Ζυγομαλάν, τον γράψαντα ίστο-
fjia r π ο λιτικήν Κωνσταντινουπόλεως, από τον 1391 εως τον 1 5 7 8 ;
καί τον Μανουήλ Μαλαξόν τον μ ετα γλώ ττισ α ν τα είς κοινήν φράσιν την
πολλάκις ύφ* ημών μνημονευθεΐσαν π α τρ ια ρχικ ή ν ιστορίαν τής Κων­
σταντινουπόλεως* άλλ* οφείλομεν ώςαύτως νά σημειώσωμεν, ότι έάν
οί δύο ούτοι άνό'ρες ^ιήγαγον τον βίον ο μέν έν Κωνσταντινουπόλει
παρά τή μεγάλη έκ κ λη σ ή , ο δε έν Θήβαις καί έν Κωνσταντινου-
πόλει, άμφότεροι έγεννήθησαν καί άνετράφησαν είς χώραν ύπαγο-
μένην ετι τοίς Ένετοΐς ήτοι είς Ναύπλιον, καί οτι ή μετάφρασις τού
Μαλαξού ό'έν μαρτυρεί πολύ ύπέρ τής ελληνικής αυτού παιδείας.
Τάνάπαλιν δε μεταξύ τών 170 άνδ'ρών όσοι έγεννήθησαν καί εζησαν
είς χώρας ύπό τών Φράγκων καί ίδίο)ς ύπό τών Ενετώ ν κατεχομένας
καί αλλαχού τής Εύρώπης, συγκαταλέγονται ούκ ολίγοι έπι ποικίλη
καί πραγματική παιδ'εία #ιαπρέψαντες, οίοι λ. χ. ήσαν 6 Ίάνος Λά-
σκαρις, ο ’Αντώνιος Έπαρχος, ο Φραγκίσκος ΙΊόρτος, ο Νίκαν^ρος
Νούκιος, ο προμνημονευθείς Κυριάκός Θεοσκόπολις καί άλλοι.
Ά λ λ ’ ή έπικρατήσασα τότε έν ταϊς ήπειρωτικαίς τής Ε λλά δο ς
γώραις αμάθεια ό'ηλούται καί έζ άλλων πολλών τεκμηρίων. Ε ίίο μ εν
είς ποιαν άλλόκοτον γλώσσαν εγραφον οί γραμματικοί τών σουλτά­
νων τάς ελληνιστί #ήθεν συντασσομένας ό'ιεθνείς αυτών συνθήκας.
Κ αί άν ούτως εγραφον οί γραμματικοί, είμπορούμεν νά ύποθέσωμεν
οποίοι τινες · ήσαν κατά τούτο οί άλλοι όλιγώτερον επίσημοι τού
608 Άναβίωσις τής παιδείας. ΤΙ ένετική κοινότης. Τά. ’Ιωάννινα.

έθνους άντρες. Μόνον τά πατριαρχικά έγγραφα έσωζον εντ ι ευπρέ­

πειαν τινα και κοσμιότητα* άλλ* οί αρχιερείς, καί αυτοί πολλάκις οί
των επιφανέστερων μητροπόλεων αρχιερείς, ησαν ώς επί τό πλείστον
εντελώς απαίδευτοι. Ό Κούμας βέβαιοί ότι έμελέτησε τον αρχιερα­
τικόν της Λαρίσης κώδηκα ον εύρεν άνατρεχοντα μέχρι του τέλους
τής 16 εκατονταετηρίδάς καί συγκεφαλαιοί ουτω πως την μελέτην
αυτού ταύτην. «Γρά μμα τα μέ βαρβαρικήν σύνταξιν, με ανορθογρα­
φίαν άπίθανον καί εις αύτάς των μητροπολιτών τάς ύπογραφάς, γεμί-
ζουσι τον ειρημένον κώδ'ηκα εως τής άρχιερατείας του Τακώβου οςτις
ελαβε την μητρόπολιν εκείνην τό 1 7 3 0 έ τ ο ς ..............Τώρα ερωτώ,
εάν οί μητροπολίται καί οί επίσκοποι δεν ήξευραν νά ύπογράψωσι τά
ονόματα των* εάν ό πλούσια είςοδήματα εχων πάντοτε μητροπολίτης
τής Λαρίσης δεν εύρισκε γραμματέα νά τού γράφη τά πρακτικά τής
μητροπόλεως, εάν οί συνυπογραφόμενοι εις πολλά συμφωνητικά γράμ­
ματα προκριτώτεροι τής επαρχίας, ήσαν αγράμματοι* πού εύρίσκετο
τότε ή παιδεία τού γένους;»

Ά λ λ * από τής 17ν έκατονταετηρίδος τά πράγρ,ατα μετέβαλον οψιν

διά τής βαθμιαίας συστάσεως καί άναπτύξεως πολλών ελληνικών
σχολών απανταχού τής ελληνικής ηπείρου. Εις την σωτήριον ταύτην
τροπήν συνετέλεσε βεβαίως τό έπιεικέστερον όπωςούν πολίτευμα όπερ
ή Τ . ΓΙύλη ένόμισε τότε συμφέρον έαυτή νά έφαρμόση εις τούς ρα­
γιάδες καί ή εντεύθεν έπελθούσα σχετική τις αυτών άνεσις. Προ πάν­
των όμως οφείλεται ή τής παιδείας τού έθνους άναβίωσις εις την εν
Έ νετία κατά τούτους μάλιστα τούς χρόνους άκμάσασαν ελληνικήν
κοινότητα. Κατά τήν προμνημ,ονευθείσαν ήδη ειδικήν περί τής κοινο-
τητος ταύτης πραγματείαν τού Τωάννου Βελούδου, αύτη συνεκειτο
τω 1 5 8 3 εκ 4 0 0 καί επέκεινα ψυχών. ' Έπολλαπλασιάσθησαν δέ έκ-
τοτε ίκανώς διό τι τω 1635 παρευρέθησαν εις τήν εκλογήν τού
αρχιεπισκόπου Αθανασίου Βελεριανού ψηφοφόροι 474* Αθηναίοι,
Πελοποννήσιοι, Θεσσαλοί, Ναυπάκτιοι, Κρήτες, Εύβοείς, Κορίνθιοι,
Τόνιοι, Μακεδόνες, Θράκες, Ή πειρώται. Κ αί επειδή ό πόθος τής κατά
τμ ήμ α τα διαιρέσεως ούδ' έν τή ξένη κατέλειπε τούς γνησίους τούτους
"Ελληνας, τό πολυάριθμον συνέδριον τό όποιον διώκει τά κατά τήν
αποικίαν συνεκροτείτο έξ ίσου αριθμού άντιπροςώπων τής Κύπρου, τής
Κρήτης μετά τού Αιγαίου πελάγους, τού Ναυπλίου μετά τής Μο-
 Άναβίωσις τής παιδείας. Ή ένεπκή κοινότης. Τά Ιωάννινα. 609

νεμβασίας, τής Ζακύνθου μετά τής Κεφαλληνίας, τής Κέρκυρας καί

τών λεγομένων ’Ανωνύμων χωρών, ήτοι όλων των άλλων χλωρών εξ
ών ώρμώντο οί κποικοι. Οί πολυάριθμοι ούτοι Έ λλη νες, οί συρρεύ-
ααντες αυτόθι είτε εκ τουρκικών χωρών, ασφαλείας ενεκα, είτε και εκ
τών υπό τών Ενετώ ν κατεχομένων προς εύρεσιν εύρυτέρου σταδίου
ενέργειας, κυρίως όμως εμπορίας ^ocptv, εφρόντεσαν πρωϊμωτατα μεν
περί ίδρύσεως ιδίας εκκλησίας περί ης εΐπομεν άλλοτε τινά, προϊόν­
τος δέ του χρόνου καί περί τής έλληνικωτέρας τών ιδίων τέκνων αγω­
γής. "Οθεν τω 1621 έσυστήθη εν Έ νετία το Φλαγγίνειον φροντιστή-
ριον, ουτω κληθέν από του πριότου αυτού κτίτορος καί προικοδότου
Κερκυραίου Θωμά Φλαγγίνου. Έν τω φροντιστήρια) τούτω, εν τω
οποίω δεν έγίνοντο δεκτοί είμη "Ελληνες μέν τό γένος, ορθόδοξοι δέ
την θρησκείαν νέοι, έδιδάσκοντο έπιστήμαι καί γράμματα ελληνικά
τε καί λατινικά ύπό άνδρών εύπαιδεύτων, ών δίκαιον είναι νά απο-
μνημονεύσωμεν τινών τουλάχιστον τά ονόματα. Τοιουτοι καλοί κά-
γαθοί του γένους διδάσκαλοι διετέλεσαν έν τω κα ταστήματι έκείνω
ό Κρης Νικόλαος Καλλιάκης, ό Αντώνιος Προκακιάντης, ό Κερκυ-
ραϊος διδάκτωρ Θωμάς Κατάνης, ό ίεροκήρυξ Νικόλαος Παπαδόπου-
λος, ό πολύς Ή λίας Μηνιάτης, ό ίερεύς Στέφανος Μόσχος, δ Α θ η ­
ναίος Ιωάννης Πατούσας, ό έκ Παραμυθίας ’Απόστολος Μίκος, έτερος
Αθηναίος Γεώργιος ΓΙατούσας, ό Κεφαλλήν ’Αγάπιος δ Λοβέρδος καί
δ Κυθήριος Σπυρίδων Βλαντής, όςτις υπήρξε καί τελευταίος, 1795,
διότι έ'κτοτε τό φροντιστήριον τούτο παρήκμασε παντελώς.
Ά λλ* ή ένετική κοινότης δεν έφρόντισε μόνον περί έαυτής. Συγκει-
μένη έξ ανθρώπων οίτινες έκ πείρας έγίνωσκον την έν ταις έλληνίκαϊς
•/ιύραις έπικρατήσασαν άπαιδευσίαν, έ'δραμε προθύμως εις θεραπείαν
τού κακού τούτου, δούσα πρώτη παράδειγμα φιλογενείας δπερ έμελ-
λον νά μιμηθώσι βραδύτερον καί ά λλαι τινές τών εξωτερικών ημών
κοινοτήτο>ν. ’Ενταύθα δέ Ιδίως καταφαίνεται τό καί άλλοτε παρατη-
ρηθέν ύφ* ημών, ότι αί άποικίαι όσαι έσυστήθησαν χάριν εμπορίας, ου-
σΐωδώς διέφερον τών λογιών καί πολιτικών προςφύγων. Οί τελευταίοι
ούτοι ού μόνον περί τής Ε λλά δο ς δεν έφρόντισαν αλλά καί αυτοί έξε-
φραγκεύθησαν, ένω αί έμπορικαί κοινότητες έπρονόησαν περί τής σω­
τηρίας τού ελληνισμού παρ’ έαυτα.ϊς τε καί έν τή πα τρίδι έξ ης απε-
μακρύνθησα.ν. Ίδιάζουσαν δέ οφείλει καπά τούτο το έθνος ευγνωμοσύ­
νην εϊς την ένετικήν κοινότητα. Είνα.ι βέβαιον οτι καί ά λλα ι προϊόν-
( ε ΛΛ. Ι Σ Τ Ο ? . Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΣ ε ') 3 9
 I

β ]0 Άναβίωσις ΐή ς παιδείας.* Έ ένετική κοινότής. Τα Ιωάννινα.

τος του χρόνου συνεδραμον εις. τήν εριψύχωοιν της δημοσίας έν Έ λ -

λ ά δ t παιδεύσεως* ά λλ’ εάν δ σπόρος αυτής έρ'ρίφθη από των' μέσων
τής έπτακαιδεκάτης εκατό νταετηρίδος, εάν 6 σπόρος ούτος πρωιμως
βλαστήσας άνέδειξεν εφεξής τοσούτους λογίους ιερωμένους καί πολι­
τικούς άντρας, εάν ή εκτοτε άοξαμένη διανοητική αύτη τού έθνους
διάπλασις, ή κατόπιν υπό πολλών και άλλων ευτυχών περιστάσεων
έπιρρωσθεισα, ε*λαβε τον απαιτούμενον καιρόν νά καρποφορήσν, προςη-
κόντως, αρχική τούτου παραίτιος ύπήρξεν ή ενετική κοινότης. Τφόντι
Έ λ λ η ν τής Έ νετίας, Έπιφάνειος, δ έπικαλούμενος Ηγούμενος, ίδρυσε
τω 1 6 4 7 δύο σχολεία, εν μεν εις την πατρίδα αυτού τά Ιωάννινα,
ετερον δέ εις ’Αθήνας, έν οίς παρεδίδοντο γραμματική, φιλολογία καί
έπ ιστήμαι. Τά δύο ταύτα σχολεία έ'λαβον καί ετερα έξ Ένετίας κλη ­
ροδοτήματα τό ρ.έν πρώτον ύπό Πάνου τού Ίερομ,νήμονος τω 1691
καί ύπό Νικολάου τού Καραϊωάννου τφ 1 7 3 2 , ΐνα τρέφωντα: εν αύτφ
4 ιερείς καί άλλοι μαθηταί* τό δέ τών Αθηνών, ύπό τού ’Αθηναίου
Στεφάνου τού ΊΡούττη τω 1 7 4 8 . Ό έν Έ νετία, Ίωαννίτης ώςαύτως,
Μάνος δ Γίόνμας καθίδρυσε τω 1 6 7 6 ίεοοσπουδασνήριον εν τή γενε-
θλίώ αύτού πόλει, έκπληρώσας τήν ευσεβή καί εθνωφελή βούλησιν τού
θείου αυτού Λεοντάρη, άφιερώσαντος επί τούτω 2 0 ,0 0 0 δουκάτων. Εις
τό σχολειον τούτο έπεδαψίλευσε κληροδότημα καί δ προμνημονευθείς
Ίερομνήμων προς έκπαίδευσιν ιερέων, δ δέ Ίωαννίτης Γεώργιος Ν τή-
λιος προςήνεγκε πλουσίαν βιβλίων δωρεάν τω 1 6 9 8 . Πέντε χιλιάδας
δουκάτων έ'ταξε βραδύτερον δ Ίωαννι ης Λάμπρος Μαρούτσης, ?να
προςτεθή 'εις τό σχολειον τού Γιόνμα καθέδρα ιερών καί κοσμικών
επιστημών, ελληνιστί τε καί λα τινισ τί παραδιδομένων. Ό δέ αδελφός
αύτου Σιμών έσύστησε καί ετερον tv Ίωαννίνοις σχολειον, εκείνο έν ω
περί τό 1742 έδίδαξεν δ Ευγένιος Βούλγαρις. Κατόπιν δ έκ Δ ελβί-
νων Σπυρίδων 'Ρίζος ίδρυσεν εις τήν λεγομένην Λάκκάν τού Δελβίνου
γραμματολογικόν και επιστημονικόν σχολειον. Ό ’Αθηναίος Γεώργιος
Μέλος παρέσχε τω 1 7 3 2 άφθονον είςόδημα είς τό έν τή πατρίδι αύ-
τού σχολειον τού Ηγουμένου προς διατήρησιν ενός διδασκάλου καί
ικανών ύποτρόφων. "Ετερος δέ Αθηναίος,1 δ Ιωάννης Ντέκας, άνήγειρε
περί τό 1754 δεύτερον έν Άθήναις σχολειον μετά 12 ύποτρόφων, προι-
κίσας αυτό διά 1 2 ,0 0 0 δουκάτων. 'Ο δέ Σταμάτιος ΊΡούφος παρέσχε
τά αναγκαία προς ανατροφήν 3 ορφανών καί πτωχών παίδων έν Λε-
βαδείικ. Κ αί δ Πελοποννήσιος Άνδρέας δ Κασής έ'ταξε τω 1751
 Άνχβίωσις της παώεία;. Ή ένετική χοινότης. Τά Ιωάννινα. J]6

πλούσιον κληροδότημα υπέρ της ίδρύσεο;ς γυμνασίου εν Πάτραις*

κληροδότημα το οποΐον έπειτα, μη συστηθέντος του γυμνασίου έκεί-
νου, εχρτ^ο’ΐιχευο’εν εις την συντηρησιν των σχολείων της Πάτριου, των
Ιωαννίνων καί τών Αθηνών. "Απαντα ταυτα τα κληροδοτήματα
ησαν εναποτεθειμενα εις το δημόσιον της Ένετίας νομισματοκοπείο^
ή ^ε διαχειρισις αυτών ητο ανατεθειμένη είς την έν τη αύτη πόλει
αδελφότητα του άγιου Νικολάου, ήτις καί έπεκύρου τούς δ'ιδ'ασκά-
λους τών προειρημένων, σχολείων.
Βέβαιο;; η ένετικη κοινότης δεν ΐδρυσεν είμη ολίγα έν Έ λ λ ά δ ι
σχολεία, τά δε πολυάριθμα εκπαιδευτήρια της όκτωκαιδ'εκάτης έκα-
τονταετηρίδος εσυστηθησαν ύπό τών εν Έ λ λ ά δ ι πόλεων καί κωμών*
αλλά κατωρθώθη νά συστηθώσι κ.αί προ πάντων δι* επιτηδείω ν νά
προικισθώσι διδασκάλων χάρις εις τά υπό της ενετικης κοινότητος
κατά πρώτον ίδ'ρυθέντα, ιδίως έν Ίωαννίνοις. ((Είς την πόλιν τών
Ίωαννίνων χρευ^στεϊ ή Ελλάς την άναγέννησιν της π α ιδείας,» λέγει
ό Κούμας. Καί κατώτερο; παρατιθέμενος την μαρτυρίαν τού Μελετίου
προςτίθησιν, ότι ό ίερεύς Γεώργιος Σουγδ'ουρης, h έν τη, σχολ^η τού
Μάνου Π όνμα διαδεςάμενος τον πρώτον αυτής διδάσκαλον Βησσαρίω­
να Μακρην, ((δ'ιέδωκε διά τών μαθητών του την ελληνικήν γλώσσαν
εις την πρότερο^ καταβεβαρβαρωμένην ευρωπαϊκήν Τουρκίαν.» Έ τ ι
δέ κατ<»;τέρω επιφέρει* ((μαθηταί τών Ίωαννίνιον ύπηρζαν διδάσκαλοι
είς Μέσοβον, Τρίκκην, Λάρισαν, Τύρναβον, Θεσσαλονίκην, Ά δ ρ ια -
νούπολιν, αί οποΐαι πόλεις έσύστησαν σχολεία μετά τό τών Ίωαννί-
νων. Είς όλα τά σχολεία καί είς την Κωνσταντινούπολίν μετεφέρθη-
σαν αί έπιστημονικαί γνώσεις τού τών Ίωαννίνων σχολείου.» νΕκτοτε
δέ η έσυστηθησαν η έτελέκόθησαν π λεΐστα ι άλλ^αι σχολαι έν Πελο­
πόννησο;, έν τη, Στερεά, έν Θεσσαλία, έν Μακεδονία, έν Χίω , έν Σμύρ­
νη, έν Κυδ'ωνίαις, έν Κωνσταντινουπόλει, έν Ίασίω, εν Βουκουρέστι^.
Δεν έπαυσαν όμι»;ς άκμάζοντα τά ιδρύματα της αρχικής τού μ εγά ­
λου τούτου συστήματος εστίας ήτοι τών Ίωαννίνων, διό τι έτερα της
πόλνεως ταύτης φιλογενη τέκνα έν *Ρο;σία παροικούντα και πλουτη-
σαντα, Ιδίως δέ οί Ζο;σιμάδαι καί οι Καπλαναι, ηυζησαν τον αριθ­
μόν τών αύτόθι σχολείων η έξησφάλισαν την ύπαρζιν τών προϋπαρ-
χόντο;ν διά νέο;ν δαψιλών δωρεών περί τα τέλ η της οκτωκαιδεχ,άτης
καί τάς άρχάς της παρούσης έκ,ατονταετηριδος. Διδάσκαλοι ονομα-
στοί αντήχησαν καθ’ ολην ταύτην την περίοδον της τού ελληνισμού
39*
 υ.'.Ί,

612 Φιλολογία. Τέχνη. Ε π ισ τή μ η. Ποίησις.

■“ ' ~ JQTi

άναβιώσεως άπο περάτων ρ,έχρι περάτων της ελληνικής άνατολής^δ

Ευγένιος Βούλγαρις, δ Νικηφόρος Θεοτόκης, δ Ιωάννης Δ ημητριά-
δης Πέζαρος, ο ’Αθανάσιος Ψ αλίδας, δ ΓΙάριος ’Αθανάσιος, δ Δωρό­
θεός Πρώϊος, δ Βενιαμίν, ο Λάμπρος Φωτιάδης, δ Κωνσταντίνος Κού-
μας, δ Στέφανος Δούγκας, δ Κωνσταντίνος Οικονόμος, δ Βάμβας, δ
Γεώργιος Γεννάδιος, ίνα περιορισθώμεν εις τούς επιφανέστερους· χ ιλ ιά ­
δες δε μαθητών έδέχοντο άπο των χειλέων αυτών τά νάματα υτής
αρχαίας και τής νέας επιστήμης.

’Α λλά σχολεία καί μαθηταί δεν είναι καρποί τής πνευματικής τού
έθνους καλλιέργειας- είναι άπλά όργανα αυτής μαρτυρούντα τδ πολύ
την πρός την τοιαύτην καλλιέργειαν ροπήν. Α λ η θ ή δέ προϊόντα τού
πνευματικού βίου είναι τά φιλολογικά, τά επιστημονικά, τά τεχνικά
έργα. Κ α ί ότι ρ,έν ή τέχνη ούδέν παρήγαγεν έργονιδιοφυές, μνήμης
άξιον κατά την περίοδον ταύτην τού πνευρ,ατικου ημών βίου, δεν
έχομεν χρείαν νά τό βεβαιώσωμεν. Μόλις έπ* εσχάτων τών ημερών
ήρχίσαμεν νά δίδωμεν κατά τούτο σημείά τινα ζωής. Τά δέ φιλολο­
γικά καί επιστημονικά έργα συνετέλεσαν μέν άλλεπαλλήλως εις την
διάπλασιν καί εστιν ότε την ψυχαγο>γίαν τών συγχρόνων γενεών* τού­
του δ* ένεκεν αυτά τε καί οί συγγράψαντες αυτά άνδρες θέλουσιν άεί-
ποτε εύλαβώς μνημονεύεσθαι υπό τής ιστορίας τών ελληνικών γραρ.-
ρ,άτων. Α λ λ ά λόγφ πνευματικής ρώρ-ης, καί ψυχικής καλαισθησίας,
καί τέχνης περί τό γράφειν, ί ύπάρχουσιν άρά γε τινά προωρισμένα
νά έπιζήσωσι και νά λογισθώσιν ως φιλοτέχνηρ.α αειθαλές τού διανοη­
τικού ημών βίου ; Εις τό ερώτημα τούτο διστάζομεν νά άπαντήσω-
μεν καταφατικώς. Ού μόνον δέ ότε ειμεθα εν αρχή τού σταδίου, αλλά
καί σήμερον, μετά παρέλευσιν χρόνου πολλού άφ* ής άγωνιζόμεθα τον
καλόν τούτον αγώνα, δυςκόλως δυνάμεθα νά ίσχυρισθώμεν ότι παρή-
χθη παρ’ ήμίν έργον τ ι εξ εκείνων τά δποία οί αιώνες καλούσιν αρι­
στουργήματα. Ύπάρχόυσι μέν ποιήματά τινα τά δποία ευχαρίστως
άναγινώσκομεν* άλλ’ όσον ευχαρίστως καί άν έπανερχόμεθα εις ταύτα,
αίσθανόρ.εθα πάντοτε ότι τά πλείστα μετεφυτεύθησαν έκ τών παρα­
δείσων τής εσπερίας, δέν ε’φύησαν επί τού ήμετέρου Έλικώνος. Έάν
δέ ήναι αληθές, ώς παρετηρήθη, ότι τά κάλλιστα αυτών έξυμνούσι
τούς άθλους καί τούς ήρωας τής έπαναστάσεως, αυτό δη τούτο μαρ­
τυρεί δπόσον τό νάμα τής ήμετέρας Κασταλίας είναι ενδεές. Ή φιλο-
 Ή δημώδης ποίησις. 613

πατρία είναι εν καί μόνον των πολλών και ποικίλων παθών και α ι­
σθημάτων δ ι’ ών χρω ματίζεται ή της ποιησεως ίρις- οσω δε ζωηρόν
κάί*άν ύποτεθή το χρώμα τούτο, δεν είμπορεΐ επί τέλους ειμη να
αποβη μονότονον, ί'να μή προςθέσωμεν τό έτερον ατόπημα της τοιαυ-
Λτης του αίσθήματος της φιλοπατρίας χρήσεως, ότι η έν τοΐς λογοις
κατάχρησις αυτού πιστοποιεί συνήθως κατά δυςτυχίαν την εν τοΐς
εργοις ελλειψιν. Υ π ά ρχει μέν από τών χρόνων τής δουλείας *& ι <*πο
✓ τών χρόνων τής μεγάλης έπαναστάσεως μ,νημεΐον ποιησεως το οποίον
θέλει ζήσει εις αιώνας αιώνων* άλλα το ρ.νημ,εΐον τούτο προεκυψεν εκ
τών σπλάγ^νιυν του άπλάστου λαού, δεν ύπήρζεν εργον του λογιου
<-'Γελληνισμού. 'Υποδείγμ,ατα τής δηρ,ώδους ποιησεως παρέθηκα ηδη εν
• τω προηγουμένω κεφαλαίω, νομ,ίσας ότι δεν ήδυνάμην νά ιστορήσω
υοκά7νλιθν τά κατά τούς προδρόμους εκείνους τού μεγάλου άγώνος. Έ ν-
Χ-ταύθα δέ προςήκει νά εΐπω ολίγα τινά περί τών δημιουργών τή ςπ ο ιή -
;η σέως ταύτης καί τού χαοακτήρος αυτής.
ν 3

νώο . -Τινά τών ασμάτων τής δημώδους ποιησεως εποιήθησαν παρά κλεφ-
• -τών, αυτουργών δντων ή μαρτύρων τών γεγονότων όσα έξυμ.νούσι* τά
’πλείστα όμως ήσαν έργα τυφλών ^αψωδών, οΐτινες άλλοτε, διερχόμε-
-υ νοι τάς πόλεις, τάς κώμας καί τά χωρία, ρ,άλιστα επί τών εορτών
-· καί τών πανηγύρεων, έτερπον τον λαόν οίδοντες τά προϊόντα τής άφε-
- υ λούς εκείνης μ.ούσης, και έ'ζων έκ τής αύθορμ,ήτου αμοιβής ήν τούτου
ενεκεν έλάμβανον. Οί ραψωδοί ούτοι οΐτινες παρέχουσιν εννοιών τινα τού
τ ί ησαν επί τών ηρωικών γρόνων οί όμ,οταγεΐς αυτών άνθρωποι, οί
-ιυο φύλακες καί κήρυκες διατελέσαντες τής όρ,ηρικής ποιησεως, την
-ω> σήμερον έκλείπουσιν δσηρ,έραι ύπενδίδοντε; εις την επιδρομήν έτερο-
χ φύλων άοιδών καί έτεροφύλου ρ.ούσης, εις την άκατάσχετον έπίδρα-
αιν τού έκ τής εσπερίας κατακλύζοντος ήμ.άς βίου, τού άφανίσαντος
καί μ.έλλοντος ετι νάάφανίσν) πολλά ΐχνη τής προς τούς αρχαίους προ-
πώτορας οίκειότητος ημών. ’Α λλά προ ολίγων έ'τι δεκάδων ενιαυτών
?o;,r δ« ελληνικός λαός ούδερ.ίαν είχεν ηδονήν καί παραρ-υθίαν μ,είζονα τού
ΧΤ άδειν τά ιδιοφυή έκεΐνα προϊόντα τής ιθαγενούς ποιησεως καί τού
Χ-( άκοοάσθαι αυτών. Κ αί όταν λέγωμ,εν δ ελληνικός λαός δεν έννοούμεν
ά ρ.όνον τά πλήθη* τά όίσρ,ατα έκεΐνα αντηχούν πολλώκις εις τά μέγαρα
τών αρίστων τού έθνους άνδρών, τό δέ παράδοξον καί εις αυτά τά
Vc' ανάκτορα τών κρατούντων. Ό Μανουήλ Τομπάζης δ ιη γείτο , αυτό*
οX}ί. ■·

ι
614 Ή δημώδης ποίησις.

πτης του πράγματος γενόμενος, ότι δ πατήρ αυτόύ Νικόλαος ήναγκά-

σδη ποτέ έξ εναντίων άνέρ.ων νά καταπλεύση εις Ιΐΰλον, οπού εύρεν
ήγκυροβοληρ.ένον τόν φίλον του Νικόλαον Λάμπρον εκ Σπετσών. Ά μ -
φότεροι οίκειωθέντες προς τον άγαν του τόπου, προςεκλήθησαν ύπ* αυ­
τού ε’ις γεύμα* καί έν τφ μέσω τής ευωχίας είπεν δ οσμανίδης τοπάρ­
χης τον Λάμπρον νά τραγουδήση* δ δε, ζητήσα; το μουσικόν οργα-
νόν του, ήρχισε.
Διψούν οί κάμποι γιά νερά
Καί τά βουνά γιά '/ιόνια,
Δίψα καί ό δόλιο Ζαχαρίας
Γιά τούρκικα κεφάλια.

Μ ετά την πρώτην ταυτην στροφήν διέκοψε το άσμα ινα εΐπη προς
τον ξενίζοντα δεσπότην* «μ ή σου κακοφα νή, άγά μου, τό τραγούδι
τό λέγει *» — «Δεν πειράζει, άπήντησε ρ,ειδιών δ οσμανίδης, δέν πει*
ράζει, ρεΐζη Ν ικόλα, εξακολουθεί.»
''Ολοι οί ραψφδοί δέν ήσαν ποιηταί. Οί πλεϊστοι άπλιύς συνέλεγον,
άπεμνημονευον καί έπανελάρ.δανον έργα παρ’ άλλων συνταχθέντα.
ΟΟκ ολίγοι όμως, καί ούτοι ησαν οι μαλιστα αξιομνημόνευτοι, προς-
έθετον εις ταυτα και ετερα ύπ* αυτών των ιδίων ποιηΟέντα. Εννοεί­
τα ι οτι τά έργα ταυτα ήσαν άτεχνα καί ανεπιτήδευτα. ’Αλλά καΟό>ς
πολλάκις παρετηρήΟη, έξ όλων των μιμ,ητικών τής φυσεως τεχνών ή
ποιησις έχει τούτο τό ίδιάζον, οτι δΓ αυτής ή φΰσις ρ.όνη, όσον ακαλ­
λιέργητος καί άν ήναι, δύναται νά έπιτύχη τοϋ σκοπού, τουλάχι­
στον δσάκις ούτος δεν είναι πολύπλοκος καί πόρρω κείμενος. "Οσον
άπλαστοι καί ακαλλώπιστοι καί άν ήναι οί τύποι αυτής, δύνανται
νά έκδηλώσωσι πραγματα αληθή, αισθήματα αφελή, έννοιας ώραίας.
Είμπορούρ,εν μ.αλιστα νά είπωμεν, λέγει ορθότατα ο Φωριέλ. ότι έν
αυτή ταύτγ, τή έλλείψει τής τέχνης ή τή έλλιπ εΐ τής τέχνης χρήσει,
οτι έν τή άντιθέσει ταύτη καί τή δυςαναλογία μεταξύ τής άτελείας
του οργάνου καί τής τελειότητος του αποτελέσματος, έγκειται ή κυ-
ριω τατη χάρις των τοιούτων συνθέσεων. Δ ι’ αυτής μετέχουσι ρ.έχρι
τινός του χαρακτήρος καί τού προνομίου των έργων τής φύσεως καί
παράγουσιν έντύπωσιν παρερ.φερή τής έντυπώσεως ήν αίσΟανόμεΟα
θεωρούντες τό ρεύρ.α τού ποταμού, r, τό ύψος τοϋ όρους, ή ζωγρα­
φικόν βράχων σύμπλεγρ.α, ή μέγα τ ι καί γηραιόν δάσος* διότι, έπι-
φέρει δ Γάλλος εκείνος όςτις υπέρ πάντα άλλον άκριβέστερον έρ.ελέ·

κ
 Ή δημώδης ποίησις. 615
I

Ισε, κατενόησε καί^έξετίμησε την δημ.ώδη ημών ποίησιν, ή άπλα-

ος τού ανθρώπου μεγαλοφυια είναι και αυτή εν των φαινομένων, εν
ιν προϊόντων της φύσεως. Ή πρώτη, ή θεμελιώδης των ορεινών
κίνων ασμάτων αρετή είναι δτι οί ποιηταί αυτών, ώςεί διά τίνος
Ιτεμψυγώσεως περιέλαβον έν έαυτοίς τά αισθήματα και τά φρονή-
φ τ α τών ηρώων ούς έξυμνούσι. Μεταξύ τής ψυχής τού κλέφτου καί
Πί ψυχής τού ποιητού αυτού τοσαύτη ύπαρχει αναλογία καί άρ-
ρνία ωςτε νομίζεις δτι δ ποιητής ήδύνατο νά πολεμήση ώς κλέφτης
[εί δ κλέφτης νά ^ση ώς -ποιητής* καί είναι τη α λη θείς δυςκολώ-
φ το ν νά κρίνη τις, εάν έν τοϊς στίχοις τών ραψωδών ή έν τώ βίψ
ν ηρώων αυτών υπάρχει πλειότερον μίσος κατά τού τούρκου, πλειό-
ρος έρως τής ανεξαρτησίας. "Ετερον προτέρημα τών άσμ,άτων τού-
ρν είναι, δτι αισθάνεσαι αμέσως πού έποιήθησαν, αίσθάνεσαι δτι
φεπνεύσθησαν εις τά δρη. Α λ λ ά τά ορη ταύτα είναι τά δοη τής
Ε λλά δο ς, τά δποΐα δεν καλύπτουσι πάγοι άΐδιοι καί τών δποίων αι
έίρρυφαί μικρόν ύπερέχουσι τό ύψος εκείνο οπού ή γή αισθάνεται άκό-
Ιη το γλυκύ τού ήλιου θάλπος καί παράγει ακόμη χλόην καί άνθη.
Η εάν ύπάρχωσί Ttva, ολίγα τινά ποιηθέντα εις τόπους πεδινούς καί
|ν τή γειτονί^ τής θαλάσσης, εκ πρώτης δψεως διακρίνονται τών
||λλω ν διά τού μ,αλακωτέρου αυτών ήθους καί αισθήματος. Τό ηρωι­
κόν μ,έρος έπέχει δεύτερον έν τοϊς τοιούτοις ^σμ,ασι λόγον καί άνα-
[φέρεται εν παρόδψν πρωταγωνιστεί δε ή απαλή ύπέρ τών ηρώων φιλο­
στοργία τών μ.ητέρων αυτών καί τών συζύγων. Στενω τάτη λοιπον
εΛίκρατεί έν τοίς ήρωϊκοίς έκείνοις ^.σμασι μ,εταξύ τού ποιητού, τού
κλέφτου καί τού ορούς, συγγένεια, την δποίαν ούδεμ,ία μίμ.ησις, δσον
τεχνική καί άν ήναι, δύναται νά άναπληρώση. Τούτου δ* ένεκα τά
άρ/αιότερα έξ αυτών είναι ένταύτώ καθ’ δλου είπείν καί τά κά λλι-
στα λόγφ ιδιοτυπίας καί φυσικής τών πραγμ,άτων παραστάσεως.
Ή διαφορά αυτή προέκυψε προδήλως έκ τούτου, δτι προϊόντος τού
χρόνου έπεχείρησαν καί άλλοι νά ύμ.νήσωσι τούς ήρωας ημών, λογιώ-
τεροι μ.έν τών κλεφτών καί τών ραψωδών αυτών, δλιγωτερον δε προς
;τον βίον αυτών έξφκειωμένοι. Ά λ λ * έκ τούτων πάντων, εάν έξαιρέ-
σης,έ'να ή δύο όντως μετουσιωθέντας κατά τούς ήρωας ους έξυμνούσιν,
ρI λοιποί όλιγώτερον ηύδοκίμ,ησαν. Δεν λέγω δτι τά έργα αυτών
.στερούνται πάσης χάριτος καί γοητείας* έπ ιτηδεία τών άνθέων άπο-
μίμησις δύναται πολλάκις νά *τέρψγ) τον οφθαλμόν, αλλά μ.ονα τα
616 Γλώσσα. Φρόνημα.

γνήσια άνθη ρ,εθύσκουσι διά τής εύο>δίας αυτών και μόνα τά όρεί-
τροφα των ορεσιβίων ήμ,ών ηρώων άσματα άποπνέουσι την ίσχυράν
εκείνην του θύμου όσρ,ήν, δΓ ής διπλασιάζεται ή έντύπωσις των άΛ·
λων ποιητικών αυτών καλλονών.

Ή δημώδης λοιπόν ποίησις του νέου ελληνισμού ύπήρξεν άσυγ-

κρίτως κρείσσων τής λογίας. Ά λ λ ’ εάν δ Ελληνισμός ούτος δεν ηύ-
τύγησε νά καλλιτεχνήση έν γένει πρότυπα λόγου καί επιστήμης,
κατωρθωσεν ομ.ως δύο τινά σπουδαίως έπενεργήσαντα καί μέλλοντα
νά έπενεργήσωσιν είς την τύχην τού έθνους. Έκανόνισε κατά τό μάλ­
λον καί ήττον την λαλουμένην καί γραφομένην γλώσσαν καί έκρά-
τυνε τό εθνικόν φρόνημα. Έν τή είςαγωγή τού παρόντος τόμου (Κεφ.
Α τού ΙΓ' Β ιβλίο υ) έλάβομεν ήδη αφορμήν νά είπωμεν ότι κυρίιοτάτη
τής γλώσσης ταύτης αφετηρία ύπήρξεν ή γλώσσα ήν ώμίλουν οί Πε-
λοποννήσιοι καί οί Στερεοελλαδίται έν τή 13 εκατονταετηρίδά Τούς
αυτούς δέ χαρακτήρας φέρουσι καί τά άσματα τών τριών τελευταίων
εκατονταετηρίδάν, τά οποία άπαντα έποιήθησαν είς τά βουνά τού
Μωρέως καί τής ’Ρούμελης. Ά λ λ α τό βέβαιον είναι ότι, όσην χάριν
και άν είχον τά άσματα ταύτα, εάν ή γλώσσα τού λαού εξηκολούθει
έγκαταλειπομένη είς την ατομικήν αύτογνώμονα καί άκανόνιστον
χρήσιν καί κατάχρησιν, δέν ήθελεν είναι δυνατόν νά χρησιμεύσω
πλέον ώς όργανον λόγου άπηκριβωμένου, οιος προςήκει νά ήναι 6 λό­
γος τής έπιστήμ.ης καί τής άνωτέρας φιλολογίας. Τής συστηματικής
ταύτης και κανονικής διορθώσεως τής γλώσσης την πρωτοβουλίαν
άνέλαβεν δ αοίδιμος Κοραής. Προ αυτού οί μέν τών λογιών έγραφον
άττικίζοντες διαρρήδην, οι δε χυδαίζοντες. Ή δύναμις τών πραγ­
μάτων έπήνεγκε μέν έκτοτε μέσον τινά μ,εταξύ τών δύο άκριυν όρον,
άλλα τό μ ίγμ α τούτο τής άρχαίας καί τής νέας, άκρίτως καί άφιλο-
κάλως γινόμενον, άπέβη τοσούτον άλλόκοτον, καθό συνδυάζον μέν
λέξεις θουκυδιδείους προς βαρβάρους, διαστρέφον δέ την αττικήν
σύνταξιν διά μορίων κοινοτάτων, ώςτε δικαίως έπωνομάσθη μιξοβάρ-
βαρον. Πρώτος δ Κοραής έΌετο την αρχήν ότι βάσις μέν θεμελιώδης
τής άναμορφώσεως τής γλώσσης δέον νά ήναι ή λαλουμένη, ότι όμως
ή λαλουμένη αυτή γλώσσα δέον νά καθυποβληθή είς κανόνας συμ­
φώνους μέν προς τάς τροπολογίας όσας ύπέστη διά τού χρόνου τό τε
ετυμολογικόν καί τό συντακτικόν αυτής, άλλα ώρισμένους κατά
 Γλώσσα. Φρόνημα. 617
v.v ;iV ^ o -u v *.c, .~if ;

γραμματικούς τύπους, ών άνευ αδύνατον νά ύπάρζη γλώσσα φιλολο-

I * ·' ’ «' I ’ "if,
γ*κή. Έ πειδή^δέ ή λαλουμ ένη, διά την πνευματικήν καί κοινωνικήν
1 J ' *· Λΐ H , . .>
του έθνους υφεσιν· άπέβη ενδεής πολλών εννοιών και πραγμάτων,
όφείλομεν βεβαίως προς άναπλήρωσιν της έλλείψέως ταύτης νά κατα-
φεύγωμεν εις την άρχαίαν, παρ* αυτής δανειζόμενοι τάς λέξεις ών
.στερρύμεθα* (ά λλ’ ανάγκη νά πράττωμεν τούτο μετά φειδσύς και
-προςοχής,-προτιμωντες οσον ενεστι τάς οίκειοτέρας προς την λαλου-
μενην, καί μεταχειριζόμενοι αύτάς εις τρόπον όσον ενδέχεται επ ιτή ­
δειον λνά τάς καταστήση καταληπτάς καί εις αυτόν τον ολιγώτερον
-έμπειρον τής αρχαίας αναγνώστην. Ή φωνή αυτή τής κοινής συνει-
δήσεως ή διά.τω ν χειλέων τού άνδρός εκείνου έξενεχθεΐσα, άπήντησε
μ,εχ κατ^αρχάς ούκ ολίγους τούς αντιλέγοντας, είςηκούσθη δε μ ετ ’ ού
,,πολύ διότι .άνταπεκρίνετο είς ανάγκην πραγματικήν τού έΌνους καί
-.τής γλώσ,σης, αυτού: εκτοτε δε καί μέχρι τής σήμερον επί τή βάσει
τών αρχών τούτων διεπλάσθη καί δια π λά ττετα ι ή νεωτέρα ελληνική
Vuγλώσσα. Ναι μέν αί άρχαί αύται ώς φύσει έλαστικαί δεν ητο δυνα-
ον νά έφαρμοσθώσι ( παρά πάντων όμοιοτρόπως* καί πλήν τούτου
ν-άναγκαίως ετροπολογούντο περί την εφαρμογήν αυτών προϊόντος τού
..χρόνου. Όργανο^θέντος τού έθνους νεωτεριστικώτερον, πολιτικώς, κοι-
ν νωνικώς, άστικώς, βιομηχανικώς καί τεχνικώς, αί εννοιαι άς έ'δει
.., νά έκφραση ή γλώσσα έπολλαπλασιάζοντο. Πλήν τούτου, οί εντρι-
-:βέστεροι π ερί3τήν ρύθμισιν τής γλώσσης διαφωνούσιν ανέκαθεν'περί
^ π ο λ λ ά , το .δ έ('κυριώτατον, ώς καί άλλοτε ελαβον άφορμ.ήν νά ειπω,
χδέν παρήχθησαν παρ* ήμϊν έ'ργα καλλιεπείας εξ εκείνων τά όποια
\ μόνα δύνανται ,νά έπιβληθώσιν είς τήν εθνικήν συνείδησιν. Ό ριστική
λοιπόν ρύθμισις,,τής γλώσσης^ τού νέου ελληνισμού δεν κατωρθώθη
νοετι. (’Α λ λ ’-ρύδέν .ήττον έδημιουργήθη όργανον το όποιον καί όπως νύν
-·■ ειναι,,έπιτήδειον νά εκδήλωσή προςηκόντως πάσαν έννοιαν και
ν3 Λ,πάν αίσθημα., τού πνεύματος καί τής καρδίας.. Καρπός ούτος άνεκτί-
•/,ά,μητος τών χρόνων τούτο)ν τής πνευματικής τού έθνους διαπλώσεως.
Ά λ λ ’ ούχι ό, μόνος. ,
Διά τής , προς τον άρχαιον ελληνισμόν προςοικειοόσεως συνδυαζο-
μένης μετά τών φιλελευθέρων,δοξασιών, άς ήγαγεν είς μέσον ή από
- ,,,τής Γαλλίας όρμήσασα μεγά λη τών νεωτέρων πραγμάτων μεταβολή,
- ^κρατύνθη, παραδόξως .τό εθνικόν τού έλληνικού λαού φρόνημα. Οί
Α ύμνοι τ ο ύ /Ρ ή γ α , τά πρ^ρλεγόμενα τού Κοραή καί ό τρόπος καθ’ ον
618 Πρώτον γενικόν κίνημα, μελετηθεν μέν, άλλα μή έκτελεσθέν.

ήξευρον νά έρμηνεύωσι τινές των ύ'ι^ασκάλων τά άρχαια κείμενα καί

τάς νεωτέρας επαγγελίας, άνεπτέρωσαν τά αισθήματα τής νεολαίας
επί τοσούτον ώςτε δτε έξερράγη ή έπανάστασις έίραμεν αυτή δμοθυ-
μα#ον εις τά πεύ'ία τής μάχης καί έκ πρώτης αφετηρίας οι λόγιοι ημών
νέοι καταταχθέντες εις τον iepor Λόχον έφιλοτιμήθησαν νά πεσωσι
περί το Δραγασσάνων, δπως έπεσον εις το μοναστήριον του Σέκκου δ
κάπετάν Γιωργάκης καί εις Σκουλένιον δ Αθανάσιος Καρπενησιώτης,
οι άντιπρόςωποι των άρματωλών εκείνων καί κλεφτών, οιτινες προ-
τερον έλογίζοντο καί ήσαν οί μόνοι του έθνους πρόμ.αχοι.

ι. _' ,' , ; L · ‘· · m*om —

-■·: ι ' · ·%
' · ■; . . . I
: ΚΕΦΑΛΑ ΙΟΝ Η' ^

‘'Ενοπλοι του νέου έλληνιβμοΰ ό ια μ α ρ τυ ρ ία ι από τής άλώσεως

τής Κωνσταντινουπόλεως μ έχ ρ ι τής επαναστάσεως.

Ό σουλτάν Μωάμεθ Β' ύ'έν ειχεν ειςέτι εγκατασταθή δριστικως

εν τή κατακτηθείση παρ' αύτοϋ Κωνσταντινουπόλει, ή Πελοπόννησος
κατείχετο έτι ύπό των άό'ελφών του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου,
οτε μεγά λη ευθύς έξ αρχής έγένετο ενέργεια μεταξύ νΙστρου καί
Ισθμού προς έξέγερσιν των χριστιανών. Τούτο γινώσκομ.εν θετικώς έκ
τού ποιήματος Θρήνος τής ΚωνσταντινουπόΛεως, δπερ έγράφη ο λ ί­
γους μετά την άλωσιν μήνας, ίιό τ ι έν στίχο) 4 6 1 — 4 63 λέγει*
Λοιπόν άν τον άφήσετε μόνον καί δύο χρόνους, (τον Τούρκον)
Εις την Κωνσταντινούπολή νά περιανασάνη,
’Ομνύω σας εις τον Θεόν, όλους μας θέλει φάγει.

Κ α ί ταύτα επαναλαμβάνει έν στίχοις 6 8 7 — 690* έν σ τίχοι; ύ'ε 7 49

καί 7 8 2 αναφέρει την *ΑύΝριανούπολιν ώς καθέύ'ραν τού σουλτάνου,
δςτις τωόντι ό'έν έγκατεστάθη δριστικώς έν Κωνσταντινουπόλει είμή
κατά το τρίτον άπό τής άλώσεως έτος. Καί τελευταιον άπό τού σ τί­
χου 5 2 6 καί έφεξής αποτείνεται προς τον Π ιαγχων ό'ηλαίή τον
Γιά γκον Ούνυάό'ην, δςτις άπεβίωσε τφ 1 456. Άπαριθμών ό'έ δ ποι­
ητής άπαντας τούς έν ταΐς εύρωπαϊκαίς έπαρχίαις χριστιανούς άπό
τον Δούναβιν μέχρι τών ’Αθηνών, Θηβών, τής νΑρτης καί τών Ίωαν-
νινων, δμιλει περί απάντων τούτων ώς έξης (έν στίχοις 9 8 3 —‘9 8 5)

*
 Πρώΐον * γενικόν κ ίν η μ α ' μελετήθέν μ ε ν ,'άλλα μή έκτέλεσΟεν. 6 1§

Γ· Την ώραν*Iνι *ς τον σταυροί'τά χ^έργια των'δεμ.ένα.'’·'‘ ‘ .:vh\.;\

Ήξεύρετε, αύΟέντες μου, ταίς χώραις οπού είπα,, .;ν;, · ιν
> . , "Ολαις ταις είδα, επάτησα, πεζός και καβαλάρης. ( , ^Τ < ί , · .

Καί προοιμ,ιαζόμενος .εις την άπαρίθμ.ησιν ταύτην βέβαιοι, έν στίχω

939, OTt ■*'Η·.' r ·■ ■ '”.- ·-ο ' ·. ν >··,
καθώς εδ&ατάχθηκα ούτως τά Αναγγέλλω. j <: ν ;·ρτ.

Έ ζ όλων λοίποντούτων συνάγεται, οτι ο ποιητής του Θρήνου υπη­

ρετεί μέγα τι εθνικόν καί τακτικώς ώργανωμένον κίνημά',' άυτο εκείνο
πιθανώς οπερ επεμψε τούς αντιπροσώπους αυτού’ εις την εν Μαντούφ
τότε συγκροτηθεϊσαν σύνοδον, επί τώ σκοπώ καί τη έλπ ίδι τού νά
προκαλέσωσι κοινήν της Δύσεως κατά τώνόσμανιδών συμμαχίαν. ?Ητο
8 i ο ποιητής ημών απόστολος τού κινήματος τούτου δραστήριος καί
πρακτικός. Δ ιό τι πρώτον απαριθμεί, ώς προείπομ,εν, τάς τε χώρας τάς
υπό τών Τούρκων κατεχομ.ένας μ.εταζύ *Ίστρου καί Ισθμού καί τούς
έν ταΐς χώραις ταύταις οίκούντας χριστιανούς* λέγων*
' " -'■ .■ ·■ ! J

Νά ’ξεύρετε αληθινά, οτι ’ς την Δύσιν δλην

"Οπου ορίζει ο ασεβής τών χριστιανών ό διώκτης,
Α γροίκησα πολλαις φοραις απο τους Ααρατζαρους,
^ .· · ί
"Οτι ορίζει ό άπιστος χριστιανούς ορθοδόξους ν;>}'
Σπήτια μέ ταΓς φαμήλιαίς έπτακόσιαις χιλιά δες.'1 1- :ΐί ■ *iv.

ι Καί τούτο ενι φανερόν μέ πάσης ακρίβειας, ν ρ ·~! αI ·τ;·

, Ώς οίδα καί κατέμαθα υπό πιστών άνθρώπω,ν. Ί . .·. "χ , j:. ' ΜWVι
Ή πληρόφορία αύτη ’είναι πολυτιμ.οτάτη, διό τι στηρίζεται ρ,εν ε π ί(δι-
δομ.ένων όσον ενδέχεται ασφαλών,’ άναπληροι δε τήν παντελή ελλει-
ψιν πάσης άλλης είδήσεως περί τόύ κατά τούς χρόνους.εκείνους π λ η ­
θυσμού τών προκειμ,ένων χωριό ν. Σημ.ειωτέον ότΙ ή Βουλνγαρία, ή Σερ­
βία, ή Βοσνία καί ή Α λβα νία ήσαν ετι τότε κατά το μ,άλλον καί
ήττον αύτόνομ.οι, ώ ς τ ε’αί 7 0 0 ,0 0 0 οίκογένειαι ήτοι 'τά τρία περίπου
ψυχών έκατομ,μύρια αποδίδονται εις τάς έλ7*ηνικάς κυρίως χώρας τής
Θράκης, τής Μακεδονίας, τής Η πείρου; τής Θεσσαλίας καί τής σή­
μερον λεγομ.ένης Στεοεάς Ε λλά δο ς ανατολικής τε καί δυτικής. Ε ν ­
νοείται ότι έν τή ανατολική Έ λ λ ά δ ι δεν περιλαμβάνεται ή Εύβοια,
ήτίς κατείχετο τότε υπό τών Ενετώ ν. ΙΙερί S i Πελοπόννησου δεν γ ί­
νεται λόγος, διότι έσώζετο ετι έν αύτή ή τών Παλαιολόγιυν κυριαρ­
χία . Έ π έτ α ι άρα έκ τούτων ότι, όσαιδήποτε καί άν ήσαν αί συμφο­
ρά! τάς όποιας ·έπί* όλην εκατονταετηρίδα, άπό τών μέσων τής 14
 6^0 Πρώτον γενικόν κίνημα, μΕλβτηθβν, μεν, άλλα μή έκτελεσδέν.

μ,έχρι των μ,έσων τής 15,'είχ ο ν ττ<χθει. αί χώραι αύται,,ό ελληνικός

αυτών πληθυσμός ήτο τότε μ,είζων ετι του σημερινού.
Ό ποιητής καταλέγει προςέτι λεπτομερώς μέν ώς προς τάς εύρω-
παϊκάς χώρας, έν συνόλορ 0 έ ώς προς τάς ά,σιανάς, τάς δυνάμεις όσας
ή^ύνατο νά όιαθέσ*/) b σουλτάνος καί βέβαιοι ότι #έν ύπεοέβαινον τους
2 1 7 ,0 0 0 άντρας. Συμπεραίνει δε βεβαιών ότι,

Δεν εχει τόσην δύναμιν ό Τούρκος 'σάν τον λέγουν. ,

{\ . ' , Αυτήν τήν Δύσιν που άκους αυτός καί αύΟεντεύει^ · , 1
"Ολη ενι χριστιανή άπ' άκραν έως ακραν. .. ^
·> > .■ ι,- Ή 3λη δύναμις αύτου ένε ό κροτισμός του, Μ1 > '·!·'·111
'!· ··:··■·■ :··] Διατί ουδέ πονεί ποσώς τό χριστιανικόν αιμα, 'rr ; V"-Vj ’>ν ί
ΔΓ ένα κουφοκάρυδο νά σφάξη μ?ά χιλιάδα. η· :..υ· ν.'υ ?·
Διά τούτο έκροτίστηκεν ό κόσμος όπου ορίζει, . ι,_ , e .·... ν '...
Καί τρέμουν καί οί χριστιανοί 'Ανατολής καί Δύσις. ..

Κ α ι ενταύθα άγανακτών διά τά προηγούμενα τών χριστιανών άτυ-

,χ ή μ α τα καί μαρτύρων, ότι, αν ήτο ποιητής μετριώτατος, ειχεν όμως
/καρδιαν σφοδρώς υπέρ τής εθνικής φιλοτιμίας πάλλουσαν* ανακράζει*
’1 *· . .· '
'Λ·χ· ·ΛΩ Θεέ, νά τώχαν πολεμάν καί οί 'Ρωμαίοι ούτως,
> Καί νά *χαν κάμειν αίματα καί κρίσεις του θανάτου, . ,0 ·
( Ποτέ νά μην έχάνασι, λέγω, τήν βασιλείαν. * ίν ·~··

* "Οσον όμ,ως καί άν θέλει νά μ,ετριάσγι τήν δύναμ,ιν τού Τούρκου,

πείθεται ότι οί χριστιανοί, έγκαταλελειμμένοι εις τάς Ιδίας δυνάμεις,
δεν είμπορούν νά έξεγερθώσι κατά τού πολεμίου. Ή πεποίθησις αυτή,
ή παραχθεισα κατά πρώτον άφ’ ής οί ΓΙαλαιολόγοι ανέκτησαν τήν
Κωνσταντινούπολή, παρέμεινεν εκτοτε, επί όλης τής τουρκοκρατίας
καί μέχρι τής τελευταίας έπαναστάσεως παρ’ ήμΐν, ωςτε ούδέν καθ’
όλον τούτο το διάστημα έπεχειρήσαμεν σπουδαΐον κίνημα άνευ
εξωτερικής επικουρίας. Ν α ι μεν έπανέστημεν μυριάκις, αλλά πάντοτε
τή συμπράξει τών - ξένων. Μόνοι οί κλέφται δεν έπαυσαν διαμαρτυ-
ρόμενοι εις τά όρη, άδιαφορούντες άν είχον ή δεν είχον συμμάχους*
πάσαι όμως αί ά λλα ι τού έθνους τάξεις δεν έκινούντο είμή όταν έλάμ-
βάνον ή ήλπιζον νά λάβωσιν έξωθεν συνδρομήν. Τούτου ένεκεν ό ποιη­
τής μας επικαλείται τήν έπέμβασιν τής Ευρώπης, άπάσης τής Ευρώ­
πης* Σπανιόλων, Προβετσιάλων, Πορτογαλέων, τού βασιλέως τής Α-
λαμανίας, τού Κράλη τής Ουγγαρίας, τού Πιάγκου, ον ονομάζει στή­
λην τής Βλαχίας, τών Γάλλω ν περί ων λέγει* ·
 ' ' ^' --
ιά έν τή 15 έκατ. κινήματα; Μιχαήλ 'Ράλλης. Κόρκόδειλος'Κλαδάς. . 621

0Λ'W
7Ω Φράντσα τιμιώ τατη και πολυφουμισμένη, ,ΛΛ Λ, ,,
Φραντσόσιδες πολεμισταί, άνδρες μου . στρατιώται, . ,;· ,
uoi η
ω.· Ήξεύρετε πληροφορία; έχάθηκεν ή πόλις.
-)
Top* άς φανή ή δύναμις όμου και ή στρατιά σας.
Νά δράμετε άπόκοτα με φρόνησιν και πράξιν, ’ ('
Έκδίκησιν νά ποίσητε τής ταπεινής τής πόλις.
Και δεν λησμονεί προςέτι τούς Ά γγ λ έζ ιδ ες , τον κύριον τής Μπουρ-
γούνιας, τούς Γενοβέσους και τούς βενετσιάνους. Προςκαλει όε απαν-
τας νά στρατεύσωσιν άπό κοινού, άναγορεύοντες αρχηγόν ενα ύπο την
ύπερτάτην διεύθυνσιν τού πάπα, ον επανειλημμένος ονομάζει κεφα­
λήν των χριστιανών* και τούτου γενομένου βέβαιοι, ότι άπκντες οί
δεδουλωμένοι θέλουσιν όρμήσει επί τά όπλα, διότι δεν περιμένουσι
προς τούτο είμή νά ίδωσι
Σημάδι μέγα φλάμπουρον, τον σταυρόν του Κυρίου, ί
_ Καί τότε νά συγκλίνωσιν οί εσω με τους εξω
,. ... Νά γένη μουρτος μογΟηρός, υ>ς οι πολλοί το λέγουν.' J

’Απο αυτής λοιπόν τής πρώτης στιγμής μετά την άλωσιν τής Κων­
σταντινουπόλεως, μέγα έμελετήθη κίνημα των χριστιανών τής ’Ανα­
τολής, έπιζητούντο>ν την επικουρίαν τής δυτικής Εύρόίπης tva άπο-
βάλωσι τον ζυγόν. Κ αί ή μεν κοινή συμμαχία ήν έπεκαλειτο καί ώ-
νειρεύετο ό άνώνυμ,ος τού κινήματος τούτου απόστολος, δεν έμελλε νά
έκτελεσθή ούτε τότε ούτε βραδύτερον ποτέ. Ά λ λ * έν τή 15, 16 καί
17 έκατόνταετηρίδι ή Έ νετία , ή Νεάπολις, ή Ισπανία, ή Γ α λ λ ία ,
πολλάκις ήγωνίσθησαν κατά των όσμανιδών ή έμελέτησαν ν* άγωνι-
σθώσιν εν ταΐς ύπο Ελλήνω ν κατεχομέναις χώραις, καί πάντοτε ε-
βλεπον αυτούς προθύμους νά δράξωσι τά όπλα, καί πάντοτε έγκ α τέ-
λειπον αυτούς, καί πάντοτε πάλιν εύρισκον αυτούς έτοίρ,ους νά λη-
σμονήσωσι τά παθήματα, ?να έκ νέου έζεγερΟώσιν. Εις τούς α δ ιά λ ε ι­
πτους δέ σχεδόν τούτους άγώνας κατέστη προφανές όπόσον οί τής
κυρίως Ε λλά δος μάλιστα "Ελληνες άπέβησαν διάφοροι των εν αρχή
τής 13 έκάτονταετηρίδος καί όπόσον ή εν τφ μ.εταζύ έπικρατήσασα
ενταύθα φραγκοκρατία συνετέλεσεν ‘εις τήν άνάπτυξιν καί τήν πρα­
κτικήν άσκησιν τού φυσικού μαχίμου πνεύρ,ατος, τού όποιου ουδέποτε
έστερήθη ό ελληνισμός. ;. . .- ,

Μετά τήν ύπο των Τούρκο>ν κατάλυσιν τής έν Πελοποννήσω αρ­

χής τών αδελφών τού Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, οί Ε νετο ί, προ-
622 Τά έν.ττ, 15 έκατ. κινήματα Μιχαήλ 'Ράλλης. Κορκόδειλος Κλαδάς.

βλέποντες οτι b Μωάμεθ Β' έμελλε νά έπιτεθτ) και κατά των εν τή

χερσονήσω έ κείνη κτήσεων αυτών (Κορώνης, Μεθώνης, Μάνης. Ναυ­
πλίου, "Αργους και Μονεμοασίας) ήρξαντο πρώτοι των κατ’ αυτού
εχθροπραξιών. Και τότε άμ.έσως έκάλεσαν εις τά όπλα τούς "Ελληνας
τής Πελοπόννησου, ύποσχόμ.ενοι πάσαν συνδρομ.ήν. Ή φωνή αυτών
είςηκούσθη τω 1 4 6 3 · ή Σπάρτη και οί Λακεδαιμόνιο* επανέστησαν
ύπο τόν Μ ιχαήλ 'Ράλλην, οί δ* ’Αρκάδες ύπό τον Πέτρον Μπούαν.
Πολλοί έπήλθον έκ Κρήτης επίκουροι. Οί κάτοικοι τής Κορίνθου, καί-
τοι ύπο όσμανικής φρουράς συνεχόμενοι, συνεννοούντο μετά των1 ενξω
Ελλήνω ν. Ά λ λ ’ αί περιπέτειαι τού άγώνος τούτου ύπήρξαν οίκτραί,
εί καί ούχί άδοξοι. Συγκροτηθείσης περί Πάτρας μάχης προς τον Ό-
μάρμπεϋν, b Μ ιχαήλ ‘Ρ άλλης έστρεψε τούς πολεμίους κατά κράτος*
καί άρκούμ,ενος εις τούτο τό κατόρθωμα δεν ένόμισε συνετόν νά έπι-
τείνη πολύ τήν δίωξιν. Ά λ λ ’ b Ενετός ναύαρχος επέμ,εινε νά μή ά-
φήσν; τήν ύποχώρησιν άνενόχλητον.’ Ε ίς μ ά τ η ν υ Έ λ λ η ν αρχηγός καί
οι Ιγχώριοι άρχοντες ελεγον ότι ή καταδίωξις είμ.πορεΐ ν* άπο6ή επ ι­
κίνδυνος· b Ενετός εκραύγαζεν ότι έξ απιστίας καί άνανδρείας πρεσ-
βεύουσι τοιαύτα. "Οθεν θέλοντες καί μή θέλοντες οι ήμέτεροι έπορεύ-
θησαν προς τά πρόσω, μ.έχρις ού περιπλακέντες είς δυςχωρίας δείνας
καί διαιρεθέντες έξ ανάγκης έ'παθον. υπό τών έπιστρεψάντων όσμανι-
δών ήτταν όλεθρίαν, καθ’ ήν, ο μέν Ενετός ναύαρχος επεσεν, ο δε Μι­
χα ήλ 'Ράλλης συλληφθείς άνεσκολοπίσθη. Προ τούτου οί Τούρκοι κυ-
ριεύσαντες τό ’Άργος έτουφέκισαν 6 0 Κρήτας έκ τής φρουράς αυτού
καί έπιδραμόντες μέχρι Κορώνης, συνέλαβον 5 0 0 έκ τών περίχωρων
κατοίκους, οΐτινες σταλέντες είς Κωνσταντινούπολή, πάντες αυτόθι
έδιχοτομήθησαν. Τ φ δε 1470 πολιορκηθείσης τής Χαλκίδος υπό αυ­
τού τού Μωάμεθ Β', οί "Ελληνες συνέδραμον τού; Ενετούς είς τήν
γενναίαν αύτών άντίστασιν αύταί αί γυναίκες ήγωνίσθησαν επί τών
επάλξεων καί πολλά Έ λληνίδω ν .πτώματα εύρέθησαν αυτόθι μετά
τήν άλωσιν. Ταύτα περί τών εντός καί έκτος τής Πελοπόννησου πε-
σόντων. Α λ λ ά τ ί νά εϊπωμεν περί τών έπιζησάντων; Οί γενναιότεροι
κατέφυγον εις άπροςίτους δυςχωρίας τού Ταϋγέτουνοί δέ λοιποί διή-
γαγον βίον καθ’ ον πολλάκις έφθόνησαν τήν τύχην τών θανόντων.
Τελευταϊον τω 1479 συνωμολογήθη μεταξύ Ενετών καί Τούρκων
ειρήνη. ’Ε π ειδή δέ κατά τάς συνθήκας ταύτας οί πρώτοι άπέδωκαν
προς τοΐς άλλοις είς τούς δευτέρους τήν Μάνην καί έν ταύτω ήλάττω-

r\ .
 Συνεννοήσεις μετά Καρόλου Η'. ’Ολέθρια αυτών αποτελέσματα. 623

σαν τον άριθμ.όν των εν ττ, υπηρεσία αυτών Ελλήνω ν άρμ,ατωλών, δ

αρχηγός τών άρματωλών τούτων Κορκόδειλος Κ λαδάς, τού οποίου δ
οίκος είλκε το γένος έξ Ηπείρου, προ καιρού δμως είχεν έγκατασταθή
εν Πελοποννήσω, άπεφάσισε νά εξακολουθήσω μόνος τον αγώνα* καί
φυγών (Λεν έκ Κορώνης άθροισας δέ περί εαυτόν έκκαίδεκα, ως βε-
βαιούσι, χιλιάδας άποκεκηρυγμ,ένων άνδρών, είςήλασεν είς την ρ,έσην
Μάνην καί κατέλαβε πλειστα αυτής χωρία καί οχυρώματα, έκδιώξας
ή αίχμαλωτεύσας τούς μωαμεθανούς φρουράρχους καί σουμ,πασίδες.
Έ νώ θη δε μ ετ’ αυτού καί έτερος δπλαρχηγός, δ Θεόδωρος Μπούας,
άργηγός ών τών έν Ναυπλίω 6 0 εφίππων άρμ,ατωλών. Ό Κλαδάς
άντέστη επί ικανόν χρόνον καί έπανειλημ,μένως κατετρόπωσε τά κα τ’
αυτού έκπεμ.φθέντα τά γμα τα . Ά λ λ ’ επί τέλους διχονοήσας πρός τον
Θεοδώραν Μπούαν, δςτις κατέφυγε πάλιν πρός τούς Ενετούς, είς Κο­
ρώνην, καί ίδών πολλαπλασίασθείσας τάς τών πολεμίων δυνάμεις,
ύπεχώρησε διά θαλάσσης είς Νεάπολιν, όπου ετυχε λαμ,πράς δεξιώ-
σεως παρά τού βασιλέως Φερδινάνδου καί έτησίας συντάξεως 3 0 0 δου­
κάτων. Ούδ* έπαυσεν άγωνιζόμ.ενος κατά τών όσμανιδών· διό τι τφ
.1481 άπελθών μετά τού Ίωάννου Καστριώτου, υιού τού Γεωργίου, είς
^Ηπειρον διά 4 γαλερών, άς παρέσχεν αύτοίς δ βασιλεύς Φερδινάνδος,
προήλασε μέχρις Αύλώυβς καί μ,έχρι τών όρέων τής Χειμάρας. Π εντή-
κοντα χριστιανικά χωρία έπανέστησαν άμα έλθούσης τής επικουρίας
ταύτης καί άπεδίωξαν τούς δέσποτας αυτών. Τρεις χιλιάδες πολέμιοι
έλθόντες είς βοήθειαν τού φρουρίου τής Χειμάρας κατετροπώθησαν, δ
δέ Κλαδάς κατέλαβε τό τε φρούριον τούτο καί τό τού Παπάλου έν ό-
νόματι τού βασιλέως Φερδινάνδου. Α λ λ ά περί τά τέλη τής 15 έκα-
τονταετηρίδος, προεκλήθη ύπό τής δυτικής Ευρώπη: κίνημα τών ελ­
ληνικών χωρών πολύ σπουδαιότερον.

Ό νέος και φιλοπόλεμες βασιλεύς τής Γαλλία ς Κάρολος Η ' συνέ­

λαβε τον σκοπόν νά κατακτήση μέν την ’Ιταλίαν, δρμώμενος δέ εκει-
θεν νά καταλάβω καί τον τής Κωνσταντινουπόλεως θρόνον. ”Οθεν αγο-
ράσας παρά Άνδρέου ΙΙαλαιολόγου, τού υιού μέν Θωμ,ά, τού πάλαι
ποτέ δεσπότου τής Πελοποννήσου, ανεψιού δέ τού τελευταίου Έ λ -
ληνός αύτοκράτορος, τά επί τού θρόνου εκείνου δίκαια, εταινιωθη το
διάδημα αυτού καθ’ ήν ήμ,έραν τφ 1 4 9 5 είςήλθε θριαμ.βικώς εις Νεα-
πολιν καί έπεχείρησε συνεννοήσεις μετά τών χριστιανών τής Ανατο-
6^4 Συνεννοήσεις μετά Καρόλου ΙΓ. 'Ολέθρια αυτών αποτελέσματα.

λής διά του αρχιεπισκόπου Δυρραχίου, του Κωνσταντίνου Άριανίτου

και διαφόρων άλλων προυχόντων. Μ εγάλαι άποθήκαι όπλων παρε-
σκευάσθησαν έν Δυρραχίω* απόστολοι δέ τής Πελοπόννησου, τής Θεσ­
σαλίας, τής Η πείρου, τής 'Αλβανίας και των σλαυίκών επαρχιών
προςήρχοντο εις Έ νετίαν καί εις Άπουλίαν, ϊνα κανονίσωσι το κίνημα
από κοινού μετά των Γάλλων. Καί συνεφωνήθη λοιπόν ότι ο Κάρολος
θέλει έπιπλεύσει έξ Ύδρούντος εις Αυλώνα καί πορευθή έξ Αύλώνος
επί την Κωνσταντινοΰπολιν, δορυφορούμενος υπό Ε λλήνω ν, Σλαύιυν
καί 'Αλβανών. Βεβαιούται μ,άλιστα ότι 5 ,0 0 0 "Έλληνες, Θεσσαλοί
καί ΤΙπειρώ ται, προλαβόντες κατέλαβον την Σκόδραν καί άλλα επ ί­
καιρα σημ.εία. Τό άναμ,φισβήτητον είναι οτι οΓΤούρκοι οι οικούντες
εις τά παράλια τής ’Ιλλυρίας, τής Ηπείρου, τής 'Ακαρνανίας καί τής
Μακεδονίας, μ,αθόντες τά παρασκευαζόμενα, ύπεχιύρησαν εις τά με­
σόγεια* τοσουτον S i τρόμον εέχεν έρ,ποιήσει ή θρυληΟεισα άφιξις τού
Καρόλου Η' καί εις αυτόν τον Β α για ζή τ, ώςτε ούτος ήτοιμάσθη νά
άσφαλίσν) εαυτόν απερχόμενος εκ Βυζαντίου εις ’Ασίαν. Δυςτυχώς ο
Κάρολος Η' δεν έξελέξατο προς έκτέλεσιν τού τελικού αυτού σκοπού
ούτε την .εύθυτέραν ούτε τήν όμ,αλωτέραν όύον* διότι φυσικόν ητο η
κα τα κ τητικ ή εις την ’Ιταλίαν είςβολή του νά προκαλεσγ) την δυςυ.έ-
νειαν των διαφόρων τής χερσονήσου ταύτης δυναστών καί ν’ άναγ-
κάση τον βασιλέα ή νά άναλάβη αγώνα προκαταρκτικόν δεινοτατον,
ή νά έπιστρέψν) εις την Γα λλία ν άπρακτος, έγκαταλείπων κατ’ άμφο-
τέρας τάς περιστάσεις τούς Έ λληνα ς εις τήν ιδίαν αυτών τύχην.
Τωόντι οι Ε νετο ί καί ό πάπας ’Αλέξανδρος Σ Τ ' συμμαχήσαντες μετά
τών βασιλέων τής Κ αστιλλιας καί τής Άραγωνίας, έπετέθησαν κατ’
αυτού* ό δέ, ενικηφόρησε μέν περί Φορνουόβο καί έπανήλθεν έντίμως
εις τά ίδια , ά λ λ ’ έδέησε νά παραιτηθή τής έκτελέσεως τών μεγάλων
εκείνων βουλευμάτων. Ουδέ ήρκέσθησαν οι αντίπαλοι του εις ταύτα^
άλλά κατεμήνυσαν πάντα τά έν τή ’Ανατολή προπαρασκευασθέντα
εις τον Β α για ζή τ, όςτις, προειπών έν τή προς τον ’Αλέξανδρον ΣΤ '
ευχαριστήριο) αυτού απαντήσει ότι το κίνημα θελει αποβή ολεθριον εις
τούς χριστιανούς, έτήρησε πιστώς τον λόγον, επαγαγων τιμωρίας ύει-
νάς εις τούς "Ελληνας τής ’Ηπείρου και τής Θεσσαλίας.
Τό περίεργον είναι ότι μ ετ ’ ολίγον ή Έ νετία προςβληθεισα ύπό τού
Β α για ζή τ προεκάλεσε τούς Έ λληνα ς εις έπανάστασιν καί τό έτι
παραδοξότερον, ότι τινες τών επαρχιών της Πελοπόννησου υπηκουσαν
 Τά εν τή 16 έκατ. κινήματα. Η πειρωτική Ελλάς. ΑιγαΓον. 625

εις την πρόςκλησιν ταύτην. Οι προπάτορες ημών, καίτοι εό'εκατεύθησαν

τω 1496 ώς εκ τής καταγγελίας των Ενετώ ν, ό'έν έδιστασαν τρία κατό­
πιν έτη νά άρωσι μέν αύθις τά όπλα κατά των πολεμίων, νά συρ,παρα-
ταγθώσι ό'έ επί τούτω μετά των προςφάτων αυτών προδοτών, ώςανει
προέκειτο περί πιστότατων φίλων. Τό επιχείρημα τούτο του 1 4 9 9 απέ-
τυγεν όπως καί τά προηγούμενα, διό τι πολυάριθμος όσμανικός στρα­
τός είςβαλών εις την χερσόνησον έδήωσε διά πυρός καί σιδήρου όλας
τάς κινηθείσας χώρας.

Ούό'έν ήττον οι "Ελληνες έπέμειναν άγωνιζόμενοι υπό την ενετικην

σημαίαν καί άφού διεκρίθησαν εν τή δυςτυχει άμύν·$ τής Μεθώνης,
ήν κατώρθωσεν δ Β α για ζή τ νά κυριεύσγ) τή 10 αύγούστου 1 5 0 0 , κα­
θώς μετά τινας ημέρας καί την Κορώνην καί την Πύλον, αυτοί έσω­
σαν μ ετ’ ολίγον τό Ναύπλιον. 'Ανάλογά τινα συνέβησαν καί ότε τφ
1 532 δ ναύαρχος τού αύτοκράτορος Καρόλου Ε' έξεπόρθησε την Κο?
ρώνην. Εις το κατόρθωμα τούτο συνετέλεσαν πολύ οί κάτοικοι τής πο-
λεως, ιδίως δ Θεόδωρος Ά για π οσ τολίτης, δ Μ ιχαήλ Καλόφωνος, δ Ν ι­
κόλαος Μαμωνάς καί δ εν τή έφόδω πεσών Θεόδωρος Βουκίτης. Μετά
δέ ταύτα δ Δόριας έκυοίευσε τάς Πάτρας, τό *Ρίον καί τό Άντίρριον.
Οί πέριξ "Ελληνες έπανέστησαν αμέσως, μή θέλοντες εν τή άπελπισί<£
αύτών νά άναλογισθώσι τό άποβησόμενον ενώ οί ψυχρότερον βλέ-
ποντες τά πράγματα δυτικοί ήζευρον κάλλιστα τό άποβησόμενον
τούτο. «Ώ ς αληθές φ η μίζετα ι,» έγραφε τή πρώτγι νοεμβρίου 1 5 3 2 δ
εν ΓενουΥ) πρέσβυς τού βασιλέως τής Γα λλία ς Φραγκίσκου Α', «ώς
αληθές φημίζεται ότι δ Δόριας καταλαβών τάς Πάτρας πορεύεται
κατά τής Ναύπακτού, καθότι οι "Ελληνες δράζαντες τά όπλα έφό-
νευσαν όσους ήδυνήθησαν Τούρκους. Ά λ λ ’ έπανερχομένου τού στόλου
εις Γένουαν, θέλουσιν έκτεθή εις την έκδίκησιν των πολεμίων αύτών.»
"Οπερ καί συνέβη· διό τι, καθώς γράφει έτερος σύγχρονος, μεγάλων
δυςπραγιών τοΐς καθ’ Ε λ λ ά δ α χριστιανούς έγεγόνει παραίτιος δ Δόριας.
οί Τούρκοι έπετεθησαν τοις παροικούσιν εν Πελοποννήσφ καί πολλούς
μέν τού ζην πολυτρόπως άπήλλαξαν, ούκ ολίγους δέ έφυγάδευσαν,
έπανάστασιν ύπό τούτων ύποτοπάζοντες.
Παραλείπομεν τά κατά τούς χρόνους τούτους διάφορα κινήματα
τ ή ς Α λβα νία ς, οπού τφ μέν 1 5 6 5 έγένετο στάσις ένεκα τών φόρων
καί τού παιδομαζώματος, ώς έκ τής όποιας ήναγκάσθη ή όσμανική
(β δ δ . ις τ ο ρ . κ . π λ π α ρ ρ η γο π ο υ δ ο υ τ ο μ . ε ' . ) ~ 40

*
626 Τα έν ττ) 16· έκατ. κινήματα. ’Ηπειρωτική Ελλάς. Λίγα?ον.

κυβέρνησις να στείλν) έκ Κωνσταντινουπόλεως 5 0 0 γενιτσάρους εις ε­

πικουρίαν της έν τή χώρα ευρισκόμενης στρατιωτικής δυνάμεως· καί
πάλιν τφ 1570 νέα έπανάστασις τή συνδρορ.ή των Ενετών καθ' ήν
βεβαιούται, οτι οί περί την Σκόδραν καί τό Μαυροβούνιον χριστιανοί
καθυπέταξαν πολλάς των πολεμ.ίων πόλεις. Ά λ λ α των γεγονότων
τούτων δέν φαίνονται μετασχόντες οί ήμέτεροι* όθεν έπανερχόμεθα
εις τα κυρίους ελληνικά κινήματα. Τω. 1571 νέα συνεκροτήθη συμμα-
χία μεταξύ τού βασιλέως τής Ισπανίας, τής ένετικής δημοκρατίας
καί τού άρχιερέως τής ΊΡώμ.ης. Ταύτης δε τής συμμαχίας αποτέλε­
σμα ύπήρξεν ή μεγά λη περί Έχινάδας καί Ναύπακτον ναυμαχία
καθ’ ήν δλοσχερώς σχεδόν κατεστράφη δ οσμανικος στόλος. Πολυά­
ριθμοι "Ελληνες ναύται μετέσχον του θαλασσίου τούτου άγώνος, άν
καί άδηλον άν ήσαν τφόντι 2 5 ,0 0 0 καί επέκεινα έν τφ όσμανικφ
στόλω, 5 0 0 0 δε έν τφ ένετικω. Κ αί οί μέν πρώτοι ήναγκάσθησαν νά
πολεμήσωσιν υπέρ έχθρών, πλεΐστοι δέ αυτών έ'πεσον έν τφ παρά φύ-
σιν τούτφ άγώνι* άλλ' έπί τής ξηράς έγένοντο συγχρόνως κινήματα
έθνικά. Ή Πελοπόννησος, ή Στερεά Ε λ λ ά ς , ή Μακεδονία καί το Αί-
γαΐον έσείσθησαν ύπό τού κρότου τών πυροβόλων τής πολυθρύλητου
ναυμαχίας καί διά τών προτροπών καί τών έπαγγελιών τού περιφα­
νούς αυτής ναυάρχου, Ίωάννου τού Αύστριακού, Λοιδωρικιώται, Β ι-
τρινιτσιώ ται καί Γα λα ξειδιώ τα ι εις 3 0 0 0 συμποσούμενοι, εάν αλη­
θεύει κατά τούτο το χρονικόν τού Γαλαξειδίου, ώρμησαν προς τά Σ ά ­
λωνα, έπί τή έλπ ίδ ι οτι θέλουσιν εύρει τούς πολεμίους άπαρασκεύους
καί οτι έν τφ μεταξύ θέλει έλθει ή προαγγελθεϊσα τών Φράγκων έπι-
κουρία. Δυςτυχώς οί μέν Φράγκοι δέν έφάνησαν, δ δέ οσμανικος στρα­
τός εύρέθη έτοιμος νά άποκρούστ) πάσαν κατά τών Σάλωνων έπίθεσιν.
"Οθεν οί έπαναστάται διελύθησαν άπρακτοι, τό δέ ετι δυςτυχέστερον
8 0 κεφαλάδες αύτών, ό έστιν αρχηγοί, άπατηθέντες ύπό τών όρκων
τού μ.πέϋ τών Σάλωνων οτι ουδέν κακόν θέλουσι πάθει, προςήλθον
εις την πόλιν ταύτην, όπου συλληφθέντες καί δεσμευθέντες έσφάγη-
σαν άπαντες, εξαιρέσει ενός καί μόνου, τού Βουνοχωρίτου Δημητρίου
Αυκοθανάση, όςτις ρήξας τά δεσμά καί άρπάσας την σπάθην ενός έκ
τών δημίων, έφόνευσε δύο Τούρκους καί τον θυρωρόν καί τρέχων ως
ελαφος έσώθη άπό τής κρεουργίας έκείνης. ΤΗσαν δέ οί θανατωθέντες
2 2 Γα λα ξειδιώ τα ι, 3 Βουνοχωρϊται, 2 Πεντεωρΐται, 3 Ά γιαθυμιώ ται,
10 Βιτρινιτσ ιώ τα ι, 3 Κισσελιται, 2 Β ιδ α δ ιτα ι, 20 Λοιδωρικιώται

. %
 Πρώτα γν<υστά άρυατωλίκια. Γριβαιο:. Δράκος. Μαλάμος. 627

καί 14 Σαλω νΐται, «όλοι διά την πατρίδα καί διά την θρησκείαν,
συμπαθημένοι από όλαις ταΤς άμαρτίαις,» καθώς λέγει τδ χρονικόν
του Γαλαξειδίου.
Συγχρόνως οί αδελφοί Μελισσηνοί, Μακάριος, αρχιεπίσκοπος Έ π ι-
δαύρου, καί Θεόδωρος δ χωροδεσπότης, ύψωσαν την σημαίαν τής έπα-
ναστάσεως έν Πελοποννήσω καί ιδίως έν Μάνγ); καί διεζηγαγον πό­
λεμον δ'ιετή ίδίοις άναλώμασιν. Εις ριάτην όμως έξώρκιζον τον Ιωαν-
νην τον Αυστριακόν νά ττερί-ψιρ τελευταιον τάς βοήθειας, επί τή επαγ­
γελία των οποίων έξηγέρθησαν. Ό Ιωάννης άπεκρίνετο προφασιζόμε-
νς άναβολάς καί υποσχόμενος πάντοτε επικουρίας, αιτινες δριως ποτέ
δεν ήλθον. "Οθεν επί τέλους άπελπισθέντες οί έπαναστάται, κατέθε­
σαν τά όπλα, οί δέ αρχηγοί αυτών διεπέρασαν εις Νεάπολιν όπου
άπέθανον καί έτάφησαν έν τή ελληνική εκκλησία των αποστόλων Π έ­
τρου καί Παύλου. Τό επί του τάφου αυτών έγερθέν μνημειον βέβαιοι
ότι ειχον άγωνισθή ριετά πεζών μέν 2 5 ,0 0 0 , ιππέων δέ 3 ,0 0 0 . Κ αί
τ ί ριέν άπέγιναν οί έν Πελοποννήσω μείναντες συναγωνισταί αυτών,
δεν ήξεύρομεν* γινώσκομεν δριως οποίαν τύχην έ'λαβον οί έν Μακεδο­
νία καί έν Αίγαίω συνέταιροι,, διότι περί τάς 3 0 ,0 0 0 Ε λλήνω ν, κα­
τοίκων τών χωρών τούτων, ή έσφάγησαν, ή άπεστάλησαν εις Κων­
σταντινούπολή, δπου οί μέν γέροντες έφονεύθησαν, οί δέ νέοι καί αί
νέαι είςήχθησαν εις τά βασιλικά ανάκτορα, οί δέ ρωμαλεώτεροι τών
άνδρών κατεδικάσθησαν νά ύπηρετώσιν εις τά κάτεργα. Κ αί επί πά-
σιν οί αρχιεπίσκοποι Πατρών καί Θεσσαλονίκης έκάησαν έπί πυράς.

Αί άδιακόπως έπαναλαμβανόμεναι καί άδιακόπως εις οίκτρόν τ έ ­

λος άπολήγουσαι αύται επαναστάσεις, δεν άπέβαινον έν τούτοις δλως
άγονοι. Ά φ ’ ένός {/.έν ή ένετική κυβέρνησις άρχουσα πολλών έτι έλ-
ληνικών χωρών, ήναγκάζετο νά περιποιήται διά ποικίλων προνομίων
τούς αρειμάνιους τούτους ύπηκόους, καί ιδίως νά προστατεύω την ορ­
θόδοξον πίστιν κατά τών παρεκβάσεων καί τών καταπιέσεων τού λα ­
τινικού κλήρου* άφ’ ετέρου ή όσμανική κυβέρνησις μη δυναμένη νά
έπαρκή δι* ιδίων δυνάμευ/ν εις την περιστολήν τής πολυκέφαλου ταύ-
της έπαναστατικής ίίδρας καί έλπίζουσα νά μετριάσω την άδιόρ-
θωτον ροπήν ήν ειχον οί ραγιάδες εις τό νά άφηνιάζωσιν, άπεφάσισε
νά μιμηθή τούς Ενετούς τούς έ'χ όντας εις την ύπηρεσίαν αυτών το-
σούτους Έ λληνα ς άρματωλούς, καί άνεγνώρισε πολλά άρρ,ατωλίκια,
40*
*
628 Πρώτα γνωστά άρματωλίκιά. Γριβαίοι. Δράκος»* Μαλαμος. ι

επιτρέψασα εις αυτά την φοούρησιν και τήν αστυνομίαν των ορεινών
μάλιστα επαρχιών, εις την Στερεάν Ε λ λ ά δ α , την "Ηπειρον, την Θεσ­
σαλίαν καί την Μακεδονίαν. Ά λ λ α ούδ* αυτή η παραχώρησις την ω­
φέλησε πολύ. Τω 1585 δ άοματωλος Βονίτσης καί Λούρου Θεόδωρος
Γρίβας, προτιμών της οσμανικης την χριστιανικήν της Ένετίας κυ­
ριαρχίαν καί διδιον ώτα άκροάσεω; εις τάς είςηγησεις αυτής, 'Ιξη-
γέρΟη έν Ακαρνανία καί εν Ήπείρω καί έν,ρ,ιικ νυκτί ε"σφαξε τούς έν
Βονίτση καί Ξηρομέρω Τούρκους. Τούτου δε το παράδειγμά μιμηθέν-
τες καί οι άρμ,ατωλοί της Ηπείρου Πούλιος Δράκος καί Μαλάμος*
κατέλαβον την "Αρταν καί ώδευσαν κατά των Ίωαννίνων, .δείνας
κατά των ’πολεμίων καθ’ οδόν έπαγόμενοι συμφοράς. Ά λ λ ’-οί έπανα-
στάται προςεβλήθησαν διχόθεν· οί μέν έν Θεσσαλίί}: καί~Μακεδονί$
όσμανίδαι έδραμον εις βοήθειαν της πρωτευούεης της Ηπείρου, δ.δε
πασάς' της Ναύπακτού ώρμησεν επί την Ακαρνανίαν. Ό Θεόδωρος
Μπούας άντιπαρετάχθη κατ’ αυτού περί ’Αχελώον,'πολλάς όμως- λα ­
βών πληγάς έδέησε νά όπισθοχωρήστ) εις τάς κλεισούρας των παρα­
κειμένων όρέων καί έζήτησε την βοήθειαν τού έν Ή πείρφ αδελφού του
Γκίνη Μπούα. Ά λ λ ’ έν τω μεταξύ οί έν Ήπείρφ έπαναστάται κατε-
τροπώθησαν ύπό των έκ Θεσσαλίας καί Μακεδονίας επελθουσών δυ­
νάμεων, δ δέ Γκίνης διωκόμενος έφθασεν είς^Περατιάν/οπου έπεσε γεν-
ναίως μαχόμενος, ώςτε,δ Θεόδωρος, εχων ενμπροσθεν τον πασάν·.τής
Ναύπακτού καί κινδυνεύων νά προςβληθή όπισθεν ύπό των εξ -Ηπεί­
ρου ερχομένων πολεμίων, ένόησεν ότι είναι ά δ ύ ^ το ν νά άνθέξν) καί
διεπέρασε μ ετ ’ ολίγων πιστών οπαδών εις ’Ιθάκην,όπου άπεβίωσεν έκ
των πληγών. Τότε ή όσμανική κυβέρνησις, διώρισεν αντί τού Γρίβα
άρματωλόν τον έκ Βάλτου Τριμπούκην Συντεκνιώτηνν *· Π .. , λ<·.ν/'
Περί τού Μαλάμου περί ου ανωτέρω έ βένετο λόγος, σώζεται έν τών
άρχαιοτέρων δημωδών ασμάτων. -,; ■·· ην. »»:■**,■, - τ .νο*

Μαλάμος ώροβόλαε νά πςί νά προςκυνήση, - ··.* .·'»Γ'·.· r*' · ? V*

ν ' Οί γέροντες πάγουν μπροστά, κατόπιν ό Μαλάμος», * :·ν.:·Λ·'>: (·3λ .τ /·
’ *Σ τον δρόμον όπου πήγαιναν, *ς τον δρόμον, πού πηγαίνουν*? u :ο~
Μαλάμος κοντοστάΟηκε, τους γέροντας φωνάζει. - . r*rr^
αΓιά σταματάτε, γέροντες, κάτι θά σάς ρωτήσω; _ » ^ j(r
Ά π όψ ’ είδα \ τον ύπνον μου, ’ς τον ύπνον πού κοιμούμουν,
Τ«ο οαμασκι
^ ι » Λ*»» » >»<
μου το σπαθί ερραγισε ς τη μέση ■ Λ
λ τ ?ττ 3 ντ

! ‘ Καί το μακρύ τουφέκι μου δεν ετρωγε μπαρούτι. - 2°' ν -ν -, 3

Τό ό'νειρό μου, γέροντες, είναι κακά σημάδια vc^Yv/or
 Τά.εν τη l4 7 έκατ, κινήματα. Ε π ιχείρημα Κα ρόλου Νεβέρς. 629

νωι^» Γ ια τούτο σάς, σταμάτησα νά πάτε \ το καλό σας, λ. .· ·■..

-Γ<3 ΐ’) ·Λ·;Κ ’ί(έγώ πηΥαίνω ’ς,τα βουνά, εις τά παληά λημέρια. .
. Νά.ζώ μέ τά κρύα-νερά, 'ς τά δένδρα τεντωμένοι;. · ,
\ 0 ί Τούρκοι είναι άπιστοι, τον λόγον δεν φυλάγουν,
f οσοι κλεφτάις ‘ προςκύνησαν, τους πήραν τά κεφάλια.» *’
-υ> j x o T 2 V i fci 7 v f ·1j\ ‘I J ' ·’·· - ·

-ίνΕίς τ ο ν επαναστατικόν όργασμον των Ε λλήνω ν συνετέλουν κατά

τούς-χρόνους ^τούτους, παρεκτος των Ενετώ ν, καί οί στόλοι το ύ μ εγά -
λου^δουκος‘ τής^Τοσκάνης, τών έν Μ ελέτη ιπποτών, καί τής Νεαπό-
λεως, οίτίνες διέτρεχον τάς ελληνικά; Οαλάσσας εκδικούμενοι τούς οσ-
μανίδας διά" την έν ετει 1 5 6 5 γενομένην ύπ* αυτών πολιορκίαν τής
Μελάτης, έν η οί οπαδοί τής ημισελήνου δεινήν είχον ύποστή άποτυ-
χ ία ν ^ Ο ί στόλοι ούτοι ύπεκίνουν ,άπαύστως τούς*κατοίκους των νήσων
κ α ί1τών παραλίων, μ,ικρον φροντίζοντες περί τής περαιτέρω τύχης τών
πειΟομένων εις τάς προτροπάς αυτών. Έ ν αρχή τής 17 έκατονταετη-
ρίδος, 1 6 0 3 — 1 6 0 6 , - οί ίππόται τής Μελέτης,' συνεννοηθέντες μ.ετά
τώ ν εν Ή πείρφ Ε λλή νω ν , έπλευσαν προς τά παράλια αυτής έπί σκο­
πώ άποβάσεως* άλλ!* ή συνωμοσία* είχε προδοθή, πολλοί τών μ,εμυη-
ρ.ένων έσφάγησαν,· είς'ίερεύς έλεπίσθη ζών, το δε δέρμα αυτού κα ί
πολλαί κεφαλαί τών συνωμοτών έστάλησαν εις Κωνσταντινούπολή.
Ύ πο τών αυτών καταδρομέων παροτρυνόμενοι έπανέστησάν πάλιν οί
Μ ανιάται; τών όποιων όμως^το κίνημα1-'ελαβε μ ετ’ ολίγον χαρακτήρα
π ο λ ύ ί σ π ο υ δ α ί ό τ έ ρ ο ν . .f1- ' ' · ' ' ·γ -·~ν »· *·-^· ·.·<*·.· ; ■ ·.· λ; ··.''*■ ·■
^ Κ α τ’1εκείνο τού> χρόνού ύ Γάλλος 'δούξ τού*Νεβέρς, Κάρολος Β \
άζιών ότι έχεΓκλήρονομίάά δικαιώ ματα έπί 'τού<θρόνου τών Παλαιο-
λόγών 'ώς απόγονος * τού'μαρκίωνος 'τής Μομ.φερράτης Θωμά, υιού τού
Ανδρονίκου Παλαιολόγου τού πρεσβυτερου,1ήλθεν εις συνεννοήσεις καί
διαπραγματεύσεις μετά διαφόρων προυχόντων τής Ε λλά δο ς· καί πρώ­
τον, διά τίνος ονομ,αστού Νορμαννού καταδρομέως Ιακώβου Πέτρου,
προς τούς Μανιάτας. Ό επίσκοπος Μάνης Νεόφυτος, 6 μητροπολίτης
Λακεδαίμονος Χρύσανθος Αάσκαρις, οί αδελφοί Κοσμ,άδες, οί Κον-
τόσταυλοι, οί ·■ Καλαποθήδες καί άλλοι έγκριτοι τής ' Πελοπον-
νήσου άνδρες, έπεχείρησαν συνεχή προς· τον δούκα αλληλογρα­
φίαν, έν 7) προςηγόρευον αυτόν Κωνσταντίνον Παλαιολόγον, προέτρε-
V/ t \ ■ | I,

πον νά επιταχύνη την έ'λευσέν του καί έβεβαίουν ότι οί "Ελληνες τον
περιέμενον ώς Μεσσίαν. .Τότε,,, 6 δούξ τού Νεβέρς έ'περ,ψεν εις Πελο­
πόννησον έπισημοτέρους1 τινάς επιτρόπους αύτού, προϊσταμ.ένου τού
630 Τά έν xvj 17 έκατ. κινήματα. Ε π ιχείρημα Καρόλου Νεβέρς.

κόμητος Chasteau Regnault, οϊτινες εύρον αυτόθι πολλούς καί άλ­

λους προεστώτας προθύμους νά συμπράξωσιν, ών οί γνωστότεροι είσίν
ό Ρρνιγόρεος Κλινοδής, ό Πατρίκιος Φωκάς, ο Δημήτριος Νίκλος, ό
Κωνσταντίνος Πούβαλος, b Ν ικήτας Μελισσηνός, οί Στεφανόπολοι, οί
Μέδικοι. Έ κ δε τής ΓΙελοποννέ,σου μετέβησαν οί απεσταλμένοι τού
Κούκος εις την Στερεάν 'Ελλάδα καί συνεννοήθησαν μετά διαφόρων
επισκόπων καί προκρίτων τήςΉπείρου, τής Δαλματίας, τής Κροατίας καί
τής Σερβίας, ιδίως δε μετά τού μητροπολίτου Ναύπακτού καί "Αρτης
Γα βριήλ, τού μητροπολίτου Ίωαννίνων, τού όποιου δεν άναφέοεται
τό όνομα, τού μητροπολίτου Δυρραχίου κύρ Χαρίτωνος, τού αρχιεπι­
σκόπου Τυρνόβου καί πάσης Βουλγαρίας Διονυσίου ΊΡάλλη τού έκ Πα-
λαιολόγων, καί του λογίου "Αθηναίου Λεονάρδου Φιλαρα. Τοσούτον
δε είχε γενικευθή καί ωριμάσει τό κίνημα τούτο εις τάς βορειοτέρας
μάλιστα χριστιανικάς χώρας, ώςτε τή 8 σεπτεμβρίου 16 Γ2 συνεκρο-
τήθη εις Κούκην τής ’Αλβανίας γενική συνέλευσις των κληρικών καί
λαϊκών άντιπροςώπων τής Ηπείρου, τής Μακεδονίας, τής ’Αλβανίας,
τής Βουλγαρίας, τής Σερβίας, τής Ερζεγοβίνης καί τής Δαλματίας.
Έ ν τή συνελεύσει ταύτν) έσυζητήθη καί έψηφίσθη, καθάπερ εξάγεται
έκ τού πρακτικού αυτής τού έν τοϊς καθ’ ημάς χρόνοις άνευρεθέντος,
γενικόν έπαναστάσεως βούλευμα, προνοήσαν περί τής αγοράς πολεμε-
φοδίων, περί τής συγκροτήσεως στρατού 1 6 0 ,0 0 0 άνδρών, περί κατα­
σκευής νομίσματος προςωρινού έξαγοραστέου μετά τό τέλος τού πολέ­
μου, περί τών φρουρίων τά όποια έ’δει νά καταληφθώσι καί περί τής
επί την Άδριανούπολιν καί Κωνσταντινούπολή πορείας. Ούδέν ήττον
δε άζιοσημείωτον είναι ότι καθά συνάγεται έκ τού πρακτικού τούτου
οι έπαναστάται είχον συνομολογήσει συνθήκην συμμαχίας μετά τών
ηγεμόνων τής βλα χία ς καί τής Μολδαυίας καί ότι ήλπιζον ώςαύτως
εις την σύμπραξιν τού τής Γερμανίας αύτοκράτορος. Έ νψ δε ταύτα
έγίνοντο έν τή ’Ανατολή, ό δούξ Κάρολος δεν έπαυε ζητών βοηθούς
καί συνεργούς έν τή δυτική Ευρώπη. Ό περιώνυμος καπουκϊνος ’Ιω­
σήφ, ό μ ετ’ έπειτα τοσούτον γνωστός έν Ευρώπη γενόμενος ένεκα τών
σχέσεων αύτού μετά τού καρδιναλίου ’Ρ ισελιέ, έκήρυξε σταυροφορίαν
κατά τών απίστων έν Γαλλίικ, έν 'Ισπανία, έν Αυστρία. Ό δούξ Κά­
ρολος έσύστησεν ίπποτικόν τάγμα, εις ο έδωκε τήν έπωνυμίαν τής
χ ρισ τια νική ς στρατιάς, καί κατεσκεύασε καί κατήρτισε ναυτικήν
μοίραν ής τά πλοία έπεκλήθησαν ’ΑρχάγγεΑος Μ ιχαηΛ, "Αγιος Β α -
 ’Αγώνες των Νησιωτών. Λήμνος, ‘Ρόδος, Κέρκυρα, Κύπρος, Κρήτη. 6 3 1

σί.Ιειος, Παναγία και τα τοιαύτα. Ά λ λ α τα μεγάλα εκείνα σχέδ'ια

έπέπρωτο νά. μ,αταιωθώσιν, ώς τόσα άλλα προηγούμενα* ή Ισ π α ­
νία άντέπραξεν είς αυτά άτε προαιρούμενη καί αυτή την κατάληψιν
τής Πελοπόννησου καί τής Μακεδονίας· ή Έ νετία ώςαύτως, ενεκα
των έν Πελοποννήσω κτήσεων αυτής. Ή φωνή τού πατρός Ιωσήφ δεν
είςηκούσθη· ή ναυτική μοίρα τού δουκός Καρόλου κατεστράφη διά
πυρκαϊάς, άδηλον πόθεν έπισυμβάση;· των δέ εν Κούκη άποφασισθέν-
των ουδέ απόπειρα έκτελέσεως έγένετο, ώςτε ούδεμία επήλθε τουλά­
χιστον άντεκδίκησις των Τούρκων. Μόνος δ τολμηρός άρχιερεύς Τρίκ-
κης Διονύσιος είςήλασε μετά πολλών επαναστατών είς Ιωάννινα, αλλά
προςβληθείς έπειτα ύπό όσμανικών στρατευμάτων ή ττή θ η και έσφάγη.

Δεν έπολέμουν δέ ή έβουλεύοντο νά πολεμήσωσιν άδιακόπως μόνοι

τής Στερεάς και τής Πελοπόννησου οί Έ λληνες, άλλα και οι νησιώ-
τα ι ούδεμίαν κατέλιπον ευκαιρίαν ίνα άγωνισθώσι, καί ήγωνίσθησαν
πολλάκις λαμπρώς.Τω 1 4 7 5 , ή ύπο τών Ενετώ ν κατεχομένη Λήμνος,
προςβληθείσα ύπο τού Σουλεϊμάν πασά, έσώθη ύπο τής έλληνίδος
Μαρούλας. Ή ήρωις αυτή είδε πεσόντα τον πατέρα αύτής* τον είδε,
καί έξω έαυτής γενομένη ήρπασε τό ξίφος καί τήν ασπίδα αυτού καί
διά τού παραδείγματος της είς τοσούτον γενναίαν άντίστασιν παρώρ-
μησε τούς κατοίκους, υίςτε δ Σουλείμάνης ήναγκάσθη νά λύση τήν
πολιορκίαν. Τούτο μαθών το κατόρθωμα δ ενετός αρχιστράτηγος Λο-
ρεδανός καί άμείβων τήν άξιομνημόνευτον εκείνην άφοσίωσιν, επρό-
τεινε μέν τή γενναίοι έλλη νιδι νά έκλέξη σύζυγον δν τινα προαιρείται
έκ τών εύγενεστερων τού ένετικού στρατού αξιωματικών, επροικισε δ
αυτήν εν όνόματι τής κυβερνήσεως αύτού. Έ άν περί τούς αυτους χρό­
νους ή ‘Ρόδος, ήν κατείχον οί ίππόται τού άγιου Ίωάννου τών Ιερο­
σολύμων, ήδυνήθη νά άνθέξη είς τάς πεισρ,ατώδεις εφοδους τών οσ-
ρ,ανιδών, το έργον ώφείλετο κυρίως εις τούς "Ελληνας τής νήσου μα-
γητάς. "Οτε τω 15 3 8 δ μ,έγας Σουλεϊμάν έπεχείρησεν είς Κέρκυραν
άπόβασιν διά στόλου πολυαρίθμου ου ήρχεν δ περιβόητος Βαρβαρο-
σας, οί κάτοικοι άνέδειξαν περί τήν άμυναν γενναιότητα «αξίαν, είπεν
δ Ούϊλλεμαίνος, άνδρών μαχομένων μάλλον ύπέρ τής ίδιας ανεξαρτη­
σίας ή ύπέρ ξένου κυριάρχου.» Ό δσμανικδς στρατός νομίσας συνετόν
νά υποχώρηση συναπήγαγε μ,εθ* εαυτού ώς δούλους πεντεκαιδεκα χ ι­
λιάδας Κερκυραίων χωρικών, ούς άνήρπασεν άπό τής υπαίθρου τής νή-
632 Αγώνες των Νησ'ίοτών. Λήμνος, ’Ρόδος, Κέρκυρα, Κύπρος. Κρήτη.

σου χώρας. Εις τήν άλλην δέ άκραν τής ελληνικής θαλάσσης, τω

1 5 7 0 και 1571, οι Κύπριοι έδωκαν δείγματα αληθούς ήροησμου εν
ταίς πολυθρυλήτοις πολιορκίαις τού ’Αμμόχωστου και τής ΝικοσσΙας
ώςτε οί όσμανίδαι Sew έγένοντο κύριοι είμή έρειπίων καί έρημιων.
Ά λ λ ’ ή δικαιοσύνη απ α ιτεί νά όμολογήσωμεν, ότι κατά τούς χρό­
νους εκείνους ύπέρ πάντας τούς άλλους νησιώτας οί Κρήτες ηγω-
νίσθησαν πεισματωδέστερον καί γενναιότερον κατά πάσης ςενικής
κυριαρχίας. Έ ν τω δεκάτφ τρίτω βιβλίφ ίστορήσαμεν τάς αδιάκο­
πους σχεδόν αυτών επαναστάσεις κατά τής Ένετίας μέχρι τών μέ-
σων τής δεκάτης τέταρτης έκατονταετηρίδος. Τφ 1365 νέον μέγα
έγένετο κίνημ,α ου προΐσταντο οι Καλλέργαι, ’Ιωάννης, ’Αλέξιος και
Γεώργιος, οίτενες άνακηρύξαντες τον αύτοκράτορκ τού Βυζαντίου
κύριον τής νήσου, έπεχείρησαν άπό των όρέων αύτών πόλεμον κατ’
άρχάς άποβάντα ολέθριον εις τούς ξένους κυριάρχας. Έ π ί τέλους όμως
άναγκασθέντος τού Λασιθίου νά παραδοθή υπό τής πείνης, άπαντες
οί αρχηγοί τού κινήματος έκαρατομήθησαν. Τω 1453 ο έν 'Ρεθύμνω
Σίφις Βλαστός παρεσκεύασεν από κοινού μετά πολλών αρχόντων,
Ίωάννου Άργυροπούλου, Ίωάννου Μελισσηνού, Ίωάννου καί Γεωρ­
γίου Γα βα λά , συνωμοσίαν τής όποιας σκοπός ήτο νά φονεύσωσι μεν
έν ημέρα μια άπαντας τούς Ενετούς ύπαλλήλους, νά φυλακίσωσι δε
τούς άλλους ξένους καί νά άνακηρύξωσι την ελληνικήν κυριαρχίαν
άλλά προδοθέντος τού πράγματος άπεκεφαλίσθησαν δ,τε Βλαστός
και οι άλλοι αύτού συνένοχοι. Τά αλλεπάλληλα ταυτα κινήματα
τά άλλεπαλλήλως άποτυγχάνοντα παρηκολούθησε ληστεία δεινή.
Τω 1 5 2 8 ό δούξ τής Κρήτης μετά κόπου ήδυνήθη νά καταστρέψη
τάς εις 'Αλίκαμπον όχυρωθείσας ληστρικάς συμμορίας. Έάν δέ εις
ταύτα προςθέσωμεν τάς συχνάς τών τουρκικών στόλων έπιθέσεις, πολ­
λούς σεισμούς, την πολλάκις ένσκήψασαν πανώλην καί την προίούσαν
χαλάρωσιν τής ένετικής διοικήσεως, θέλομεν έννοήσει τήν δεινήν
παρακμήν εις ήν περιήλθεν ή άλλοτε τοσούτον πολυάνθρωπος καί
πλούσια νήσος. Εις ενα μόνον έκ τών λοιμών έκείνων συμβάντα τω
15 0 8 άπέθανον 2 4 ,0 0 0 ψυχαί. Εντεύθεν ή Κρήτη, ήτις κατά τήν
πρώτην μετά Χριστόν εκατονταετηρίδα κατψκείτο ετι υπό 7 0 0 ,0 0 0
ψυχών, έπί τής άλώσεως τής Κύπρου δεν είχεν είμή 2 7 1 ,4 8 9 κατοί­
κους· 2 1 9 ,0 0 0 δέ μόνον περί τά τέλη τής 16 έκατονταετηρίδος καί
τφ 1 6 2 7 μόνον 1 9 2 ,7 2 8 . .......
 Άλ'ωσις rrk Κρήτης ύπό των όσμανιδών. ” 633

Ούτως είχον : τά κα τά 'τήν νήσον ταύτην δτε μετά εικοσαετίαν

περίπου έξερράγη 6 μάκρος, περί 'της' κυριαρχίας αυτής αγών μεταξύ
Τούρκων καί Ενετών καθ’ ον τω 1669 έθριάμβευσεν επί τέλους οριστι-
κώς ή ημισέληνος. Οί Κρήτες δεν διέκειντο βεβαίως εύμ.ενώς προς την
εμετικήν κυβέρνησιν. Έ λάβομεν ήδη αφορμήν νά άναφέρωμεν (σελ.
4 8 1 ) ότι τω 1586* οί "Ελληνες τής Κρήτης, κατά την έπισημον έκ-
θεσιν-τού Γαρζόνη, προετίμων τής ένετικής καί αυτήν ,τήν οσμανικήν
κυριαρχίαν. Είχον δέ δ ικ α ιο ν έν μερει, διότι ή ένετική κυβέρνήσίς,
άν, όχι καθ* Ολοκληρίαν, έν πολλαις δμώς περίστάσεσιν ι ήκολούθησε
τήν εις αυτήν γενομένην ύπό τού Παύλου Σάρπη πρότασιν, δτι δέον
νά έπιτήρή' τούς άπιστους "Ελληνας ώς άγρια θηρία, ινα μή δύνων-
τα’Γ νά- ποιήσώσι χρήσιν των οζόντων αύτών καί τών ονύχων. ’Α λλα
κ"αί το περί τελευταίου πολέμου ποίημα τού Κρητδς Μαρίνου Τζα-
νέτου Μπουνιαλή, είκονίζει κάλλιστα τήν οίκτράν τύχην τών ή μ 3 τέ-
ρών μεταξύ όσμ,ανιδών‘και Ε ν ετ ώ ν διότι περιγράψαν τάς φοβέρας
άνοσιουργιας καί βιαιοπραγίας (όσας διέποαξε τότε ο ένετικος στόλος
εις τάς νήσους τού Αιγαίου* πέλαγους επί τω λόγ<ρ δήθεν δτι προςέ-
Γ ι ■ f

βάλλε χώρας^όσμανικάς', επ ιλέγει· ' ‘ ν ' ‘ ■

'Ή ' ’'"‘"Α^στέκούν με τσ’ ’Αγαρηνούς ή μέ τούς Φράγκους λάχουν,' 1,1 ΐ
r..■- τΕίς βποία γέργϊα τύχόυσι,· ταύτα ο ί’ ΡωμαΓοι τάχουν. -'-,ι
Ούδέν ήττον*'δτέ^'επέστη ή κρίσιμος ’στιγμή τού ν* άποφασισώσιν
δριστικώς μεταξύ? τών άντιπάλων, όί πλεΐστοι'ήγωνίσθηδαν λαμπρώς
κατά τάς πολιορκίας καί-αλώσεις τών Χάνιών,υτού *Ρεθύμ.νόυ καί τού
Χάνδακος. ί Μήπως το αυτό δεν είχε συμβή πρότερον καί εις Κύπρον,
δπού ούκ’ ολίγοι τών'Έλλήνώ ν καταβληθέντες ύπό τών Φράγκων έύ-
πατριδών εις κατάστασιν δουλείας καί έπιβεβαρημένδι δντες ύπό άφο-
ρήτων ύποχρεώσειον, κατήντησαν νά'προτιμήσωσι τήν οσμανικήν κυ­
ριαρχίαν ; Μήπως μετά τήν άλωσίν τής Λευκοσίας δεν προςήλθον από
τάνένδότερα δ Πέτρος Συγκλητικός καπετάνος τών όρέων, b ’Ιωάννης
Συγκλητικός καί άλλοι καί δεν ύπετάχθήσ'αν περίβληθέντες καββά-
δια ύπό' τού πασά ; Κ αί έν τούτοις πολλοί άλλοι δμογενέϊς καί δ'μό-
θρησκοι αύτών έμελλον νά άγωνίσθώσιν ήρωϊκώς έν Ά μμοχώ σ τφ μετά
τών Ενετώ ν. Έν Κρήτη! κυρίως' διέπρεψάν οί ήμέτεροι κατά τήν τε-1
λευταίαν τού Χάνδακος πολιορκίαν' ύπό’ τού Ά ^ μ έ τ Κιουπριλή. Ένω
όί όνομάστότεροι μηχανικοί τής Γα λλία ς καί τής ’Ιταλίας’, οί Καστε-
λάνοι, οί Κουϊρΐνοι, οί Μωπασάν, διεύθυνον μετά τέχνης θαυμαστής
634 Κατάκτησις Πελοποννήσου και ’Αττικής ύπο τών Ενετών.

το τής Ευρώπης πυροβολικόν, τά κρητικά τάγματα έξηκόντιζον τά

βέλη αυτών μετά δεξιότητος και ρώμης ήτις ένεποίει τρόμον εις τούς
πολεμίους καί άνεκάλει εις την μνήμην των ξένων τούς τοσούτον έν
τή άρχα ιότητι περίφημους τοξότας τής νήσου εκείνης. Ά λ λ α πάσα
αύτη ή τέχνη καί ανδρεία έδέησε να ύποκύψ*/) επί τέλους εις την
ύπερβάλλουσαν τού δσμανικού στρατού δύναμιν καί την επιμονήν τού
αρχηγού αυτού. "Οτε δε δ Μοροζίνης, άναγκασθείς νά παραδώση τον
Χάνδακα, ήρώτησε τούς "Ελληνας άν θέλωσι νά μείνωσιν ύπο τούς
Τούρκους ί'να. προνοήση έν ταΐς συνθήκαις περί των κτημ.άτων αυτών
καί προνομιών, άπαντες μια φωνή άπήντησαν, δτι προτιμώσι νά έγ-
καταλείψωσι την καθημαγμένην αυτών πατρίδα. Καί τωόντι εντός
8 ήμ,ερών συναπήλθον άπαντες μετά των Ε νετώ ν
Καί άφήκαν δίχως άνθρωπον την χώραν ’σφαλισμένην,
Κ ι’ ούδένα πράγμα ζωντανό μέσα δεν απομένει.

Εντεύθεν δε εξη γείτα ι πώς ούδεμία σχεδόν διεσώθη έν Κρήτγι έκ τών

έπιφανών έκείνων οικογενειών ών τά ονόματα τοσάκις άντήχησαν έν
τή μεσαιωνική ημών ιστορία καί έν ταΐς έπαναστάσεσι κατά τών Ε ­
νετών. Μη παραλίπωμεν προςέτι ν’ άναφέρωμεν, δτι ο Μπουνιαλής
μνημονεύει καί τού Παναγιωτάκη λέγων, δτι δ Ά χ μ έτ Κιουπριλής
"Εσερνε μέ του λόγου του *Ρωμώ Παναγιωτάκη,
"Εντιμον, άξιον άνθρωπον, νά τού ’μιλούν οί Φράγκβι.
’Επιφέρει δμ.ως δτι δ Κιουπριλής δεν είχε χρείαν τού Παναγιωτάκη μό­
νον διά τάς προς τούς Φράγκους σχέσεις, αλλά*καί προς έτερον σκοπόν*
Τούς ’Ρωμιούς νά σύρη
"Ολους νά προςκυνήσουνε καί νά παραδοθούνε,
Νά κάμουνε ταΐς σύβασαις καί νά καταπαυθούνε.

Δ ιά τούτου δηλούται σαφώς τίνος ενεκεν 6 ΙΙαναγιωτάκης έφημίζετο

ώς τά μάλιστα συντελέσας εις την τής Κρήτης άλωσιν. Έ ξ ετέρου
δμως ίστορών κατωτέρω την μετοχήν τού Έ λληνος διερμηνέως εις
τάς τελευταίας περί τής παραδόσεως τής Κρήτης διαπραγματεύσεις
δ Μπουνιαλής ύποδεικνύει, δτι δ ΙΙαναγιωτάκης έπραξεν δ,τι ήδυνήθη
υπέρ τών δμογενών κατά τήν περίστασιν ταύτην, διότι λέγει*
"Εβλεπε καί τούς χριστιανούς σαν καί τον άπατόν του.

Μ ετ’ ού πολύ ή Έ νετία άπεζημιώθη λαμπρώς διά τήν απώλειαν

τής Κρήτης, έπαναλαβούσα μεν τφ 1684 τάς εχθροπραξίας άπο κοι-

/■
 Κατάκτησις Πελοπόννησου και Αττικής ύπο των Ενετών. 635

νού μετά των Γερμανών, των Πολωνών και των Ρώσων, όι αυτού δέ
εκείνου του Μοροζίνη όςτις ήναγκάσθη νά παραδώση τον Χάνδακα,
κατακτήσασα την Πελοπόννησον, την Α τ τ ικ ή ν καί πολλάς άλλας
έλληνικάς χώρας. Εννοείται ότι του νέου τούτου άγώνος κατά των
όσμανιδών μετέσχον πάλιν οι "Ελληνες προθύμως. Κ αί ίσως μ ά λι-
στα ουδέποτε πρότερον τοσουτος άνεφάνη όργασμος καθ’ άπα-
σαν την Ε λ λ ά δ α καί τοσούτον ομόφωνος άπέβη ή σύμπραξις όλων
τού έ'θνους των τάζεων, λαού, άρ|χατωλών, προυχόντων, αρχιερέων.
Ουδέποτε δέ, καθόσον γνωρίζομεν, τοσούτον εύγλώττως αντήχησαν
οί στεναγμοί τού τυραννουμένου εκείνου έθνους και αι προς τον "Υ ψι-
στον ύπέρ τής άπολυτρώσεως αυτού δεήσεις. Δ ιό τι τότε δ περιώνυμος
τού γένους ημών ιεροκήρυξ, Ή λίας δ Μηνιώτης, νεώτατος έ τ ι ών άπήγ-
γειλεν εν Έ νετία την προς την Παναγίαν εκείνην δέησιν, ήτις είναι
βεβαίους ή εύγλωττοτέρα θρησκευτική σελίς έξ όλων όσαι έγράφησαν
κατά τάς τελευταίας τέσσαρας εκατονταετηρίδας. «"Εως πότε, άνέ-
κραξεν δ νεαρός Λευίτης, πανακήρατε κόρη, το τριςάθλιον γένος των
Ελλήνω ν εγει νά εύρίσκεται εις τά. δεσμά μιας ανυπόφερτου δου­
λείας ; Έ ω ς πότε έχουσι νά βασιλεύωνται από ήμισυ φεγγάρι αι χώ-
ραι έκείναι είς τάς δποίας άνέτειλεν εις άνθρωπίνην μορφήν άπδ τήν
ήγιασμένην σου γαστέρα δ μυστικός τής Δικαιοσύνης ήλιος ; *Ά χ
Παρθένε ! ένθυμήσου πώς είς τήν Ε λ λ ά δ α πρότερον παρά είς άλλον
τόπον ελαμψε τό ζωηφόρον φώς τής αληθινής πίστεως. Τό Ε λ λ η ν ι­
κόν γένος έστάθη τό πρώτον, όπου άνοιξε τάς άγκάλας καί έδέχθη
τό θειον εύαγγέλιον τού μονογενούς σου υιού. Τούτο εδωκεν είς τον
κόσμον τούς διδασκάλους, οί όποιοι με τό φώς τής διδασκαλίας των
έφώτισαν τάς ήμαυρωμένας καρδίας τών άνθρυίπ6>ν. Λοιπον, εύσπλα­
χνε Μαριάμ, παρακαλούμέν σε διά το χαίρε εκείνο, όπου μάς επροξέ-
νησε τήν χαράν, διά τον αγγελικόν εκείνον ευαγγελισμόν, όπου έστάθη
τής σωτηρίας μας τό προοίμιον, χάρισέ του τήν προτέραν του τ ιμ ή ν !
σήκωσέ το από τά δεσμά είς τό σκήπτρον, από τήν αίχμαλωσίαν είς
τό βασίλειον. Και άν έτούταί μας αί φωναί δεν σε παρακινούσιν εις
σπλάγχνα, άς σε παρακινήσωσιν αι φωναί καί αί παρακλήσεις τών α ­
γίων σου οπού άκαταπαύστως φωνάζουν από όλα τά μέρη τής τριςα*
θλίου Ε λλά δος. Φωνάζει δ Άνδρέας από τήν Κρήτην, φωνάζει δ Σ π υ­
ρίδων από τήν Κύπρον, φωνάζει δ Ιγνάτιος από τήν ’Αντιόχειαν,
φωνάζει δ Διονύσιος άπό τάς Αθήνας, φωνάζει δ Πολύκαρπος άπό
036 Σπουδαιότατοι του·'Βλληνιτ{λ3υ αγώνες κατά των οσ·/ανιοών.

την Σμύρνην, φι»νάζει ή Αίκατερίνα από την Αλεξάνδρειαν, φωνάζει

b Χρυσόστομος από την'βασιλεύουσαν πόλιν, καί δείχνοντάς σου την
σκληροτάτην τυραννίδα των άθεων ’Αγαρηνών έλχίζουσιν άπο την
άκραν σου εύσπ7.αγ/νίαν τού Ελληνικού γένους' την άπολύτρωσιν.»
;.·ο * ■ '· · ·'·'’ ■
... Κ αί αί κατανυκτικαί αύται δεήσεις συνεκίνησαν τάς ψυγάς παν­
τός του Ε λληνικού. Δ ιςχίλιο ι έστράτευσαν Έπτανήσιοι, οί μέν Κεφαλ-
λήνες καί Ιθακήσιοι υπό τον Ίωάννην Βαπτιστήν Μεταξάν, τον Ά γ -
γελον Δελαδέτσιμαν καί τον Αναστάσιον Άννινον, ο ιδέ Ζακύνθιοι ύπό
τον Ίωάννην Κουτούβαλην καί τόν Νικόλαον Κομμούτον, οί δε Κερκυ-
ραΐοι ύπό τούς ίππότας Βαρβάτην καί Μιδάνον. ΙΙαρεκτός τούτων
συνεκροτήθη καί στολίσκος καταδρομικός ύπό τόν Ευστάθιον ’Ρωμα­
νόν; τόν έπιυνομαζόμενον Μ ανέταν παρέστη δέ εις τό στρατοπέδου
τό επιχείρησαν την πο7αορκίαν τής Λευκάδος προς μεγάλην εκπληξιν
τού Μοροζίνη καί αυτός ο τής Κεφαλληνίας επίσκοπος Τιμόθεος Τυ-
πάλδος, άγων ύπέρ τούς 150 ιερείς καί μοναχούς. Έν Πε7νθποννήσω
πρώτοι έξηγέρθησαν οι Μ ανιάται, κάλλιστα μέν άναδείξαντες έργα αν­
δρείας ού μόνον έν τή ίδίςρ πατρίδι αλλά καί αλλαχού τής Πελο-
ποννήσου, πολλά δέ στρατιωτικά· σώματα παρασχόντες εις τόν
Μοροζίνην κατόπιν αυτών έκινήθησαν οι 1Πατρεΐς, όί Καρυτι-
νοί καί πλειστοι άλλοι εις άπάσας σχεδόν τής χερσονήσου τάςJ επαρ­
χίας. Ό δ* άρχιερεύς Κορινβου Ζαχαρίας φωραθείς επί ταΐς μετά των
Ενετώ ν συνεννοήσεσιν, έθανατώθη ύπό τών Τούρκων. J 1 * ·>
'" Έκτος δέ'τού Ισθμού πρώτοι συνεστράτευσαν μετά” 'τού Μοροζίνη
οί άρματωλοί Ά γ γ ελ ή ς Σουμίλας ή Βλάχος έξ Ίωαννίνων, Πάνος
Μειτάνης έκ Κατούνης«τής ’Ακαρνανίας καί τό μικρό Χορμοπουλο εξ
Άγραφων. Συγχρόνως σχεδόν οί 1Χιμαριώ ται έπιπεσόντες κατά τού
πασά τού Δελβίνου άγοντος 1 5 0 0 πεζούς καί 5 0 0 ιππείς, έτρεψαν αυ­
τούς εις φυγήν. Κ αί ένω ταύτα συνέβαινον έν Πελοποννήσφ καί έν
Χιμάρ<£, δεν «μενον αργοί οί επίσκοποι καί οί άρματωλοί τής Σ τ έ ­
ρεας Ε λλά δος. MtKpov μ ιτ ά τόν Σουμίλαν, τόν Μεϊτάνην καί τοΧορ-
μόπουλο, ήγερθη b άρματωλός Καρπενησιού Λιβινης, όςτ;ς κατετρό-
πωσε τούς Τούρκους περί τό χωρίον Γόλιανη, επί λόφου όςτις έκτοτε
έπωνομάσθη A t6 irr\. Κατόπιν δέ έπανέστησαν έν μέν τή Ήπειρω
καί τή Άκαρνανί^ υί άρματωλοί Χρηστός Βαλαωρίτης καί Σπαθό-
γιαννης, εν δε tvj αναβολική Έ λ λ ά δ ιο ί άρματωλοί-(τής Παρνασσίδος

,Υ
 Λιμπεράκης Γερακάρης καί ol άρματο/λοί τής Στερεάς Ελλάδος. 637

και τής Υ π ά τη ς Κούρβας καί Σπανός μεθ* ών συνέπραττον b Σ ά λω ­

νων Φιλόθεος, 6 Θηβών Ιερόθεος, b, Λαρίσης 'Μακάριος καί b Εύ­
βοιας ’Αμβρόσιος. ’Ενταύθα έγένον,το έργα πολεμικά αξιομνημόνευτα.
Ό Κούρμας έξολοθρεύσας τούς Τούρκους τού Λοιδωρικίου καί των περί­
χωρων καί βοηθήσας τούς Ενετούς εις την άλωσιν τού Άντιρρίου καί
τής Ναυπάκτου, κατετρόπωσεν έπειτα τον εις Θήβας-καταφύγόντα
σερασκέρην, φονεύσας, ώς φημίζεται, 2 ,0 0 0 πολεμίων( καί αίχμαλω τεύ-
οας· διπλάσιους. Ό δε των Σάλωνων Φιλόθεος, άναγκάσας τούς εν
Παρνασσίδι όσμανίδας νά έκχωρήσωσι, προςήλθεν ,είς Κόρινθον ίνα
κανονίση μετά, τού Μοροζίνη τά κατόπιν πρακτέα. ό ! > ■■ L

Α λ λ ά συνέβη'εις την ενταύθα Ε λ λ ά δ α δ,,τι πρότερον.έν Κύπρω

καί έν Κρήτη. Έάν οί πλειστοι των Ε λλήνω ν ποοτιμώντες την χρι­
στιανικήν κυριαρχίαν συνηγωνίζοντο γενναίως μ ετ ’ αυτής, ούκ· ολίγοι
είτε μή λησμονούντες όσα είχον πάθει άπό τών 'Ενετών, είτε δελεαζό­
μενοι υπό τών εύμενεστέρο/ν διαθέσεων ας* τότε ήρχισε νά έπιδεικνύη
ή όσμανική κυβέρνησις, συνετάχθησαν μ ετ ’ αυτής ύπό <την αρχηγίαν
τού Λιμπεράκη Γερακάρη. Ό Λιμπεράκης ήτο Μανιάτης καί άνήκεν
εις την οίκογέ,νειαν τών Κοσμάδων. «Ύπηρετήσας κα τ’ άρχάς εις τον
ένετικόν στόλον, άπέβη επειτα πειρατής όνομαστός καί συλληφθείς
ύπό-τών Τούρκων έφυλάσσετο δέσμιος εις τά κάτεργα. Έ π ί τού κρη-
τικού πολέμου όίΚιουπριλής, θελήσας δΓ έμφυλνίο>ν διενέξεων νά ούδε-
τεριύση την συνδρομήν ήν οι Ε ν ε τ ο ί. ελάμβανον παρά τών Μανιατών
καί γινώσκων οτι b ,Λιμπεράκης είχεν οικογρνειακάς άφορμάς ίνα μισή
τούς Στεφανοπόλους, άπέστειλεν αυτόν εις Μάνην μετά στρατού καί
χρημάτων- καί επέτυχε τφόντι νά προςοικειωθή δ ι’-αυτού τήν χώραν
ταύτην. Α λ λ ά μ ετ’ ου πολ.ύ οι [/.έν Μ ανιάται επανέστησαν αύθις, b
δέ Λιμπεράκης έπεδόθη εις βίον πειρατικόν καί συλνληφθείς έκ νέου
έφυλακίσθη εις Κωνσταντινούπολή. Δ ιετέλ ει δέ ετι δέσμιος τω 1689
δτε ή Υ ψ η λ ή Πύλ^η άναλογιζομένη οτι οί Ε νετο ί έγένοντο κύριοι ου (/.ό­
νον τής Πελοποννήσου αλλά καί πολλών άλλων εκτός αυτής χωρών
προ πάντων διά τής τών Ελλήνω ν προθύμου συμπράξεως, άπεφάσισε
νά έπιζητήση καί αύτη τήν τών Ε λλήνω ν' συμμα χίαν καί έπί τούτψ
άπελευθερώσασα τον Λιμπεράκην άνηγόρευσεν αυτόν ηγεμόνα τής Μά­
νης. Ό Λιμπεράκης λοιπόν κατελθών εις τήν 'Ελλά δα μετά 5 ,0 0 0
Τούρκων καί ενωθείς μετά.τού σερασκερη Μισιρλή-Ζαδέ περί Θήβας
638 Λιμπεράκης Γερακάρης καί οί άρματοΛοί τής Στερεάς Ελλάδος.

καί Μέγαρα, έξέδωκεν έκεΐθεν προκηρύξεις προς άπαντας τούς "Ε λλη ­
νας, προτρέπων αυτούς νά ύποταχθώσιν είς τον σουλτάνον καί έπαγ-
γελλόμενος πλήρη των πεπραγμένοι άμ.νηστίαν. Κ α τ’ άρχάς δε είςέ-
βαλε μ,ετά τίνος δυνάμεο^ς εις Πελοπόννησον, αλλά, καί τοι προεχώ-
ρησε μέχρι Ναυπλίου, μ ετ ’ ού πολύ έπανήλθεν έκειθεν άπρακτος είς
Μέγαρα καί έτρεψε τάς ένεργείας αύτού κατά τής Στερεάς Ελλάδος,
όπου ήλπισε πλείονα επιτυχίαν διά την αυτόθι Ιπισυμβάσαν εν τω
μ,εταξύ σπουδαίαν πραγμάτων μεταβολήν.
Τωόντι οί Ε ν ετο ί, αφού τω 1687 έκυρίευσαν την άκρόπολιν των
Αθηνών (περί τού γεγονότος τούτου διελάβομεν ήδη πλειότερά τινα
εν τω κεφαλαίω Ε' τού παρόντος τόμου) έπειτα έγκατέλιπον αυτήν
καί άποτυ/όντες κατά το επόμενον έτος είς την πολιορκίαν τής Χ ά λ­
κινος καί τής Καρύστου, έκρινον συμφέρον έαυτοΐς νά περιορισθώσιν
είς την.οριστικήν κατάληψιν τής Πελοποννήσου, άφίνοντες τήν άλλην
Ε λ λ ά δ α είς τήν ιδίαν τύχην. Ταύτα βλέποντες οί Στερεοελλαδΐται
ήθέλησαν νά έξακολουθήσωσι τον αγώνα έπι τών ίδιων έρειδόμενοι
δυνάμεων, έγένοντο αυτοκέφαλοι καί προςείλκυσαν είς βοήθειαν των
πολλούς έκ τών ’Ρουμελιωτών καί τών Σκλαβούνων, οί’τινες ύπηρέ-
τουν ύπο τήν ένετιζήν σημαίαν έν Πελοποννήσω. Τοιούτό τι πρώτην
ταύτην φοράν καί ίσως μόνην συνέβη επί τουρκοκρατίας, μέχρι τής
•τελευταίας έπαναστάσεως* ουδέ διήρκεσε πολύ. Ό μεν Κούρμας κα-
θήμενος είς Σάλωνα ένέμ.ετο το άρματωλίκιον τής Παρνασσίδος καί
μέρος τής Δωρίδος καί τής Βοιωτίας* ό δέ Μεϊτάνης μετά τού Σπα-
θόγιαννη, έδρεύοντες είς Κατούναν, έκυβέρνων κατά τό δοκούν τά άρ-
ματω λίκια τής ’Ακαρνανίας, τής Αιτωλίας καί τής Ναυπακτίας, τό
Χορμόπουλο έκυριάρχει τών Άγραφων καί μέρους τής Ευρυτανίας καί
τής Θεσσαλίας* ό δέ Σπανός είχε τό άρματωλίκιον τής Υ π ά τη ς καί
ό Ά γ γ ελ ή ς Σουμίλας μετά τού Μόσχου Βαλαωρίτου τό τής Ηπείρου
καί μέρος τού Βάλτου. "Ινα δέ έν τω μ,έσω τής στρατιωτικής ταυτης
πολυαρχίας ύπάρχν) καί τις κοινή ενέργεια, έσυστήθησαν προςέτι δύο
μεγάλα άρματωλικά στρατόπεδα, ών τό μεν έχον έδραν τό Λοιδωρί-
κιον, περιελάμ.βανε τά άρματωλίκια τού Κούρμα καί τού Μ εϊτάνη,
τό δε έ'χον έδραν τό Καρπενήσιον περιελάμ.βανε τά άρματωλίκια τού
Σπανού καί τού Χορμοπούλου. Τά στρατόπεδα ταύτα έτάχθησαν ύπό
τήν άνωτάτην διοίκησιν τών Σκλαβούνων αξιωματικών τού ενετικού
στρατού έξ εκείνων όσοι είχον αύτομολήσει έκ Πελοποννήσου πρός τούς

. ί,
 Λιμπεράκης Γερακάρης και οί άρματωλοί τής £τερεας Ελλάδος. 639

νΟ
ήμετέρους. 7Ησαν δέ οί ανώτεροι ούτοι αξιωματικοί δ Λουδορέκας,
Μποσύνας, δ Δαμιάνοβιτζ και δ Λουμπόζοβιτζ, οί'τινες εχοντες πλείονα
των ήμετέρων πείραν, έπρογύμναζον τούς κατοίκους, ώχύρουν τάς επ ι­
καίρους θέσεις καί άπεφάσιζον τά περί της προςβολης των τουρκικών
φρουρίων. Οί ’Ενετοί εις ους δέν συνέφερε νά αποξενωθώσιν εντελώς την
Στερεάν, άπεπειράθησαν κατ’ άρχάς νά διαιρέσωσι τούς αυτοκέφαλους
άρματωλούς προςοικειούμενοι τον Χρηστόν Βαλαωρίτην καί τον αδελ­
φόν τού Ά γ γ ελ η Σουμίλα* ά λ λ ’ άπέτυχον διότι οί φίλοι αυτών ού-
τοι κατετροπώθησαν ύπό τού Μ ειτάνη καί τού Λουδορέκα.
Ούτως είχον τά πράγματα έκτος τού ’Ισθμού οτε δ Λιμπεράκης επε-
χείρησε νά ένεργήση αυτόθι 'καί έλθών μετά άξιολόγου όσμανικης δυ-
νάμεως εις Καρπενήσιον καί σπειρών χρήμα τα καί υποσχέσεις, διώ-
ρισε πρωτοπαλήκαρόν του τον άρματωλόν Κώσταν ’Ράβδαν, συνήψε
κηύ' εστίαν μεθ* ενός των ίσχυροτέρων οίκων της Ευρυτανίας, εκτισεν
εκκλησίας καί κατώρθωσεν επί τέλους νά συγκρότησή ίσχυράν περί
εαυτόν μερίδα. Τότε η Έ νετία μη δυνηθεισα νά προςελκύση τούς άρ-
ματωλούς, έστρεψε την προςοχην αυτής προς τον Λιμπεράκην καί
διεξηγαγε προς αυτόν μακράς διαπραγματεύσεις διά τού λοχαγού
Ιωάννη Λάμπη, αρχηγού μέν οντος των έν τη υπηρεσία αυτής ρου­
μελιώτικων στρατευμάτων, διακεκριμένου δέ άνδρδς επί ευφυΐα, πολε­
μική επιστήμη καί παιδεία. Έ π ί ικανόν χρόνον δ Λιμπεράκης έδί—
στασε καί έξηκολούθησεν ενεργών ύπέρ των Τούρκων άλλα τελευταίον
κατατροπωθείς έπανειλημμένως υπό τού Μ εϊτάνη, τού Σπαθόγιαννη
καί τού Λουδορέκα, ρ.άλιστα περί τά Σάλωνα υπό τού Κούρμα καί
τού επισκόπου Φιλοθέου, άποτυχών δέ καί κατά τάς έπανειλημμένας
εις την Πελοπόννησον είςβολάς αύτού· άφ* έτέρου δέ ύποπτος γενό-
μενος καί εις τούς Τούρκους διά τάς μετά τού Λ άμπη σχέσεις, απο­
φάσισε νά προςέλθη εις τούς Ενετούς τώ 1 6 9 6 . Φαίνεται δέ οτι έν τφ
μεταξύ καί οί Στερεοελλα δίτα ι έπείσθησαν οτι δέν ητο δυνατόν με­
μονωμένοι όντες ν* άνθέξιοσιν είς τάς επιθέσεις των τε Τούρκων καί
των Ενετών* διότι βλέπομεν αυτούς συμπράττοντας μετ* ολίγον μετά
τού Γερακάρη, όντος ηδη έν τη ένετικη ύπηρεσί^, καί τό δεινότερον
έπιχειρησαντας από κοινού μετά τού τυχοδιώκτου έκείνου τη $ 7 αύ-
γούστου 1 696 δεινοτάτην της νΑρτης λεηλασίαν, καί περ υπό όμο-
γενών καί ομοθρήσκων μέν οίκουμένης, ύπό την ένετικην δέ διατελού-
σης κυριαρχίαν. Καί δ μέν Γερακάρης συλληφθείς τούτου ένεκα καί
640 Άνάκτησις τής Πελοπόννησου ύπο των όσμανώών. Κέρκυρα.

καταδικασθείς είς Ισόβιον φυλακήν έτελεύτησε τον βίον εις Βρεσκίαν,

τφ δέ 16 99 διά τής εις Κάρλοβιτζ συνομολογηθείσης συνθήκης ή
Τουρκία παρεχώρησεν, ώ; ήξεύρομεν, την Πελοπόννησον εις την Ένε-
τίαν, οί S i Στερεοελλαδίται έδέησεν αύθις νά ύποκύψωσιν εις την κυ­
ριαρχίαν τής Πύλης.

Οί Ε ν ετο ί παρέλαβον από των Τούρκων την Πελοπόννησον εις ά-

θλίαν κατάστασιν. Εξαιρέσει τής Κορινθίας καί τής Μάνης, ή χερ­
σόνησος δέν είχε περί το 169 0 ειμή 8 6 ,4 6 8 ψυχάς, εξ ών άνδρες ικα­
νοί νά φέρωσιν όπλα ήσαν 2 0 ,1 2 8 . Όπόσον S i διάφορος άπέβη τής
προτέρας κυβερνήσεως ή τότε ένιδρυθείσα χριστιανική καθίσταται
δήλον έκ τούτου ότι τώ 1692 ό πληθυσμός άνέβη εις 1 1 6 ,0 0 0 καί
τφ 1701 συνεποσωθη εις 2 5 9 ,5 6 4 . Εννοείται ότι ό τριπλασιασμός
ούτος των κατοίκων τής χερσονήσου εντός μιας δεκαετίας, δεν προέ-
κυψεν οίκοθεν, αλλά κυρίως διά των έκ τής Στερεάς Ε λλάδος μετα ­
ναστεύσεων. Κ α ί τούτο όμως μαρτυρεί, ότι οί "Ελληνες ευρισκον υπό τήν
ένετικήν κυριαρχίαν ασφάλειαν τινα ζωής, τιμής, Ιδιοκτησίας καί συνει-
δήσεως, ής όλως έστερούντο υπό τήν όσμανικήν. Έν τούτοις φαίνεται
ότι ή ασφάλεια αυτή δεν ήτο πάντοτε άποχρώσα, εάν πιστεύσωμεν
όσα έγραφεν ό σύγχρονος La Motraye περί τής τότε έν Πελοποννήσω
ένετικής κυριαρχίας (σελ. 481 τού παρόντος τόμου)* οί δέ προύχοντες
τής Πελοποννήσου, είτε ένεκα των παρόντων ατοπημάτων λησμονή-
σαντες τά παρελθόντα δεινά, είτε, ως παρ’ άλλων λέγετα ι, προτιμών-
τες τήν όσμανικήν αναρχίαν τής αύστηράς καί τακτικής ένετικής κυ­
βερνήσεως, συνετέλεσαν ούκ ολίγον εις τήν ύπο τού μεγάλου βεζύρου
Ά λ ή Κουμουρτζή ευχερή κατάκτησιν ολοκλήρου τής πατρίδος αύτών,
τω 1 7 1 5 , έντός τριών μηνών, από τού Ιουνίου μέχρι τού σεπτεμβρίου.
Ά λ λ * έτιμωρήθησαν ευθύς έξ αρχής πικρότατα διά τούτο, διότι καί
έν Κορίνθω καί έν Ν αυπλίφ καί έν Μεθώνη, άμα είςελάσαντες οί όσ-
μανίδαι, ή άνηλεώς κατέσφαξαν ή έξήνδραποδίσαντο άπαντας τούς
κατοίκους. Τό δέ έτι θλιβερώτερον είναι ότι μετά των Τούρκων εις τήν
περίστασιν ταύτην συνεξεστράτευσαν κατά τής Πελοποννήσου και
πολλοί των αρματολών τής Στερεάς Ε λλά δο ς, οίτινες καταφθείραν-
τες τήν χερσόνησον, έπέστρεψαν πλήρεις λαφύρων εις τά ίδια . Μόνος
δ τής ’Ακαρνανίας άρματωλός Πάνος Μεϊτάνης δεν μετέσχε τής άνο-
σιουργίας ταύτης καί ούδ* ώρκίσθη πίστιν εις τούς Τούρκους, κατα-

/·
 ’Απ') τής 18 · έκχτ. τά πράγμα τα μεταβάλλουσιν όψιν. 641

πολεμήσεις δέ τούτου έ'νεκτν ύπ’ αυτών μετέπ ειτα έφονεύθη περί τον
’Αχελώον. Ούδέν ήττον δέ παρήγορον εικόνα, παρίστησιν ή γενναία ά­
μυνά ήν άντέταξαν τω 1716 οι Ελληνες της Κέρκυρας κατά τού επι-
χειοήσαντος τότε τ η ν πολιορκίαν τού φρουρίου αυτών οσμανικού στρα­
τού καί στόλου. Ναι μεν κυριώτατος της πόλεως σωτηρ άνεδείχθη δ
γενναίος Σάξων κόμης Σχου7χεμβούργιος, τού οποίου ό άνδριάς oc^pt
τουδε μετεωριζόμενος επί της μεγάλης πλατείας της πόλεως, υπομι­
μνήσκει εις πάντα Κερκυραΐον καί πάντα "Ελληνα την οφειλομένην τφ
ά,νδρί ευγνωμοσύνην επι τώ κατορθώμα.τι. Α λλά κατα την μεγάλην
έφοδον ήν οί πολέμιοι έπεχείρησαν την νύκτα τής 17 προς την 18
αύγούστου, οι μισθοφόροι τής ένετικής κυβερνήσεως Γερμανοί, Σκλα-
βούνοι καί Ιτ α λ ο ί, είχον ήδη υποχωρήσει ότε οί "Ελληνες έμψυχού-
μενοι υπό τής μεγαλοφυίας τού Σχουλεμβουργίου καί ύπο των προ­
τροπών τού δμογενούς ,αύτών στρατηγού Μάρκου ’Αντωνίου Σ ά λα ,
κατώρθωσαν νά άποκρούσωσι τούς Τούρκους εν άγώνι ύστάτω, καθ’
ον καί αυτοί οί ιερείς καί αύταί αι γυναίκες συνεμερίσθησαν τούς κιν­
δύνους τής πάλης καί τό κλέος τής επιτυχίας.

Τό δεύτερον ήμισυ τής 17 έκατονταετηρίδος καί τά πρώτα έτη

τής 18άποτελοϋσι περίοδον κρίσιμον τής ιστορίας τού νέου ελληνισμού,
διά τε την τότε γενομένην τελευταίαν καί οριστικήν υπό τών οσμα-
νιδών κατάκτησιν τής Κρήτης, τής Πελοποννήσου, τής Στερεάς καί
τών νήσων τού Αιγαίου πέλαγους, καί δ ι’ άλνλας έσωτερικάς καί έξω-
τερικάς περιστάσεις. Μέχρι τών χρόνων τούτων, οί αγώνες του έθνους
ύπεκινήθησαν καί ύπεστηρίχθησαν πολλάκις ύπό τής Δύσεως, εξαίρε­
τος δε ύπο τών Ενετώ ν. "Εκτατέ δέ ή μέν Έ νετία, περιελθούσα εις
πολλήν έκλυσιν καί ατονίαν, ούδένά μετά την απώλειαν τής Πελο­
ποννήσου έπεχείρησε κατά τού οσμανικού κράτους αγώνα* ή δέ Γ α λ ­
λία καί μάλιστα ή ’Α γγλία έπρέσ^ευον προ καιρού ήδη ότι ή συντή-
ρησις αυτού είναι απαραίτητος εις την τής Ευρώπης ισορροπίαν. Μόνη
έκ τών αρχαίων πολεμίων τού κράτους τούτου δυνάμεων, ή Αυστρία
έξη/.ολούθησε καί έν τή 18 έκατονταετηρίδι άγωνιζομένη κ α τ’ αυ­
τού. Ά λ λ ’ οι αγώνες ούτοι τής Αυστρίας ήδύναντο νά έπενεργήσωσιν
εις την τύχην τών ομόρων αυτής Σλαύων ραγιάδων, ούχί δέ τών νο-
τιώτερον οίκούντων Ελλήνω ν, οίτινες άπεστερήθησαν ούτω τών προ-
τέρων συμμάχων καί προστατών. Ένω όρ.ως ένθεν μέν ή τότε πρώτον
(ε α λ . ις τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υδο υ TOM. β '. ) - 41
642 'Λπο τής 18 έκατ. τά πράγματα μεταβάλλουσιν ό'ψιν.

συμπληρωθεισα ύπό τής όσμανικής κυβέρνησε ως χείρωσις όλων των

ελληνικών χωρών, εξαιρέσει των Ίονιων νήσων, ενθεν δέ ή υπό τής
Δύσεως έγκατάλειψις, ήδύναντο νά έπιφέρωσιν ολέθρια εις την τύχην
τού έθνους αποτελέσματα, έπήλθεν αίφνης σωτήριος των εσωτερικών
αυτού δυνάμεων έπίρρωσις καί ένταύτφ νέος εξωτερικός των αγώνων
αυτού επίκουρος.
Ειπομεν ή δ η ότι κατά τάς δύο πρώτας από τής άλώσεως εκατον­
ταετηρίδας, παχεϊα έπεκράτησεν αμάθεια έν άπάσαις ταΐς ήπειρωτι-
καΐς έλληνικαϊς χώραις καί παντελής σχεδόν εκπαιδευτηρίων ελλει-
ψις* τάνάπαλιν δέ άπό των μέσων τής έπτακαιδεκάτης έκατονταετη-
ρίδος καί εφεξής πολύς άνεφύη έν ταίς χώραις ταύταις ζήλος προς
διάδοσιν τής ελληνικής παιδείας καί ούκ ολίγα έσυστήθησαν σχολεία
προς τούτο επ ιτήδεια . Ή πνευματική καί ήθική αυτή έπίρρωσις τού
νέου έλληνισμού έτροπολόγησεν ούσιωδώς τον χαρακτήρα τών πολε­
μικών αυτού αγώνων. Έγένοντο μεν καί επί τών προτέρων χρόνων από-
πειραί τινες ίδρύσεως Ελληνικού έν τή ανατολή κράτους, οίον ή έπί τού
κόμητος Καρόλου τού Νεβέρς, τού μετονομασθέντος Κωνσταντίνου Πα-
λαιολόγου. Προ πάντων όμως οί προπάτορες ημών έπεζήτουν τότε την
άπό τής όσμανικής κυριαρχίας απαλλαγήν* καί τούτου ένεκα συνήθως
δεν έδίσταζον νά συνταχθώσι μετά παντός τής κυριαρχίας ταύτης χρι­
στιανού πολεμίου. Ά λ λ ’ άπό τής δεκάτης όγδοης έκατονταετηρίδος τά
πράγματα μετέβαλον οψιν. Τό φρόνημα τού νέου ελληνισμού έκρατύνθη
εκτοτε έπί τοσούτον ώςτε ούτος έξηκολούθησε μεν πάντοτε έπιζητών
έξωτερικήν βοήθειαν, ούδείς όμως τών άγώνων οσους ενκτοτε έπεχείρησε,
διεξήχθηύπέρ έτεροφύλου χριστιανικής κυριαρχίας, ά λλ’ άπαντες υπέρ
μόνης τής ελληνικής άνεξαρτησίας.
Ένώ δέ έπερρώννυτο ουτω τό εθνικόν αίσθημα, προέκυψε συγχρό­
νως έξωτερικός επίκουρος έπιτήδειος νά άναπληρώση την εκ τής Α να ­
τολής ύποχωρήσασαν δυτικήν Ευρώπην. Δεν έχομεν άνάγκην νά εί-
πωμεν ότι ό έξωτερικός ούτος επίκουρος ήτο ή ’Ρωσία. Οί κάτοικοι
τής μ,εγάλης ταύτης χώρας ειχον περιέλθει άπό τής 9 ετι έκατονταε­
τηρίδος εις ποικίλας προς τό μεσαιωνικόν ημών κράτος σχέσεις ότέ
μεν φιλικάς ότέ δέ πολέμιας, καί πολέμιας μάλλον ή φιλικάς (σελ.
8 5 καί έπ., 105 και έπ., 132 καί έπ., 187 καί έπ., 2 2 0 καί έπ.,
281 καί έπ. τού δ' τόμου) μέχρι τής παραμονής τών σταυροφοριών
ότε, ενεκα ποικίλων ιδίων έξωτερικών καί έσωτερικών περισπασμών,

.ν
 *Απ'ο τής 18 έχατ. τά πράγματα μεταβάλλουσιν οψιν. 643

έπαυσαν επί μακρον αναμιγνυόμενοι εις τά τής ’Ανατολής πράγμα­

τα. Καί εξακολούθησε μέν ύφισταμένη ή μεταξύ τής ρωσικής καί τής
ελληνικής εκκλησίας οικειότης κατά τε τούς τελευταίους τού μεσαιω­
νικού κράτους χρόνους καί κατά τούς πρώτους τού οσμανικού (σελ.
486 καί έπ. τού παρόντος τόμου), άλλα πολιτικώς δέν ήρχισεν ή
'Ρωσία νά επενεργώ αύθις επί τής ’Ανατολής είμή αφού περί τά τ έ ­
λη τής 17 καί τάς άρχάς τής 18 έκατονταετηρίδος έτάχθη υπό την
σιδηράν καί μεγαλοπράγμονα χεΐρα τού Πέτρου τού μεγάλου. Τότε
όμως άπέβη αμέσως ό επικινδυνότερος των όσμανιδών αντίπαλος, και
μ ετ ’ ου πολύ ή ευρωπαϊκή πολιτική ώς προς την Α νατολήν διγμεθη
εις δύο αντίθετα στρατόπεδα* τό μέν, ού προΐστατο ή 'Ρωσία (διότι
μέχρι τού τέλους τής 18 έκατονταετηρίδος καί ή Αυστρία συνέπραττε
μ ετ ’ αυτής) έπολιτεύετο εις τρόπον προδήλως φέροντα προς τήν κα-
τάλυσιν τού οσμανικού κράτους* το δέ, ού τήν σημαίαν έκράτει ή
’Α γγλία (διότι ή Γ α λλία από τού τέλους τής προηγούμενης έκατον­
ταετηρίδος πολλάκις διετέλεσε πολέμια τής Τουρκίας) διαρρήδην έκή-
ρυττε τήν τού οσμανικού κράτους ακεραιότητα, ιδίως διό τι έφοβεΐτο
μή ή κατάλυσις αυτή άποβή προς όφελος τής ’Ρωσίας. Τά δύο ταύτα
αντίθετα στρατόπεδα έποίησαν εκτοτε πολλάς αμοιβαίας παραχωρή­
σεις, καί πιθανώτατα επί τέλους θέλουσιν ελθει εις συμ.πέρασμά τ ι
οσον ενεστιν ικανοποιούν τά έκατέρου συμφέροντα. Ά λ λ * έν τφ μ,εταξύ
τούτω· καί έν τφ μ.έσω των αντιπερισπασμών τούς όποιους προεκά-
λει ή έκ διαλειμμάτω ν προκύπτουσα εις μέσον άντίθεσις έκείνη, το
ελληνικόν έθνος, τό όποιον ούδέν άλλο έπεζήτει είρ,ή τήν ιδίαν ανε­
ξαρτησίαν, εύρέθη πολλάκις εις δεινήν αμηχανίαν.
Είναι αληθές οτι ή 'Ρωσία κινήσασα εις έπανάστασιν τούς βαγιά­
δες, Σλαύους, ’Αλβανούς, "Ελληνας, ούδέν άλλο επραξεν ή νά μιμηθή
τήν πολιτικήν των δυτικών δυνάμεων εφ* οσον αι δυτικα ι όυνάρ,εις
πολέμιαι ούσαι τής Υ ψ η λ ή ς Πύλης ειχον τήν ανάγκην τής συνδρο-
μ,ής των ραγιάδο>ν. Οι δέ βαγιάδες πάλιν, καί μάλιστα οι Έ λληνες,
πολλάκις ύπακούσαντες εις τήν φωνήν εκείνην καί πολλάκις έπανα-
στάντες ή τή υποκινήσει τής 'Ρωσίας ή έπ’ έλπ ίδ ι οτι θέλουσι λάβει
τήν συνδρομ.ήν αυτής, ούδέν άλλο έπραξαν είμ.ή o,Tt τοσούτον ήτο
αύτοΐς σύνηθες έπί τοσαύτας εκατονταετηρίδας, ότε διετέλεσαν άδια-
χ,όπως έπαναστατούντες καί συνομ,νύοντες έπί τή προκλήσει τής Ενε-
τίας, τής Νεαπόλεως, τής Ισπανίας, τής Γα λλία ς. ’Α λλά κατά τινα
41 *

ψ
644 Ά π'ο τής 18 έκατ. τά πράγματα μεταβάλλουσιν δψιν.

at σχέσεις τής ’Ρωσίας προς την Α νατολήν άπέβησαν διάφοροι των

προτέρων τής άλλης Ευρώπης σχέσεων. Ή Δύσις μέχρι τής 18 έκα-
τονταετηρίδος είχε διατελέσει άμυνομένη μάλλον ή επιτιθέμενη* ναι
μέν έκήρυξε πολλάκις οτι επέρχεται επί την κατάλυσιν του οσμανι-
κού κράτους, πράγματι όμως έκήό'ετο μάλλον υπέρ τής ιδίας σωτη­
ρίας, καί άμα έπείσθη οτι το κράτος εκείνο άπέβη άκίνδυνον, ού ρ.όνον
ύπεχώρησεν άλλά καί την προστασίαν αυτού άνέλαβεν. Ό δέ ρωσικός
αγών ήρξατο άφ’ ής πρόδηλος κατέστη ή των όσμανιδών παρακμή. Δεν
θέλομ.εν επαναλάβει τά πολλάκις θρυληθέντα, οτι δ μέγας Πέτρος άπέ-
βλεψεν εκ πρώτης άφετηρίας εις τήν κατάκτησιν <τής Κωνσταντινου­
πόλεως καί ότι τήν επιτυχίαν του σκοπού τούτου έσύστησεν εις τούς
διαδόχους ώς κύριον καί άμετάθετον όλων αυτών των προςπαθειών μέ-
λημ α . Όμολογούμεν ότι από τού Πέτρου τού μεγάλου καί εφεξής πολ­
λάκις ή ’Ρωσία έπολιτεύθη εις τρόπον δικαιολογούντα μέχρι τίνος τά
θρυλήματα εκείνα. Ά λ λ * έξετάζοντες άκριβέστερον τά κατά τήν πολι­
τικήν αυτής πορείαν, δεν δυνάμεθα νά άρνηθώμεν οτι αυτή ε’ρρυθμίσθη
μάλλον κατά τάς εκάστοτε άνάγκας καί περιστάσεις ή κατά προεσχε-
διασμένον τ ι βούλευμα. Ή εύλογος ανάγκη ήν είχε νά καταλάβη τήν
αρκτικήν παραλίαν τούΕύξείνου Πόντου, αρκεί ίνα εξηγήσΥ) τούς πρώ­
τους κατά τής Τουρκίας άγώνας* τό δέ συμφέρον τό όποιον είχε νά
εξασθένισή τον αντίπαλον δΓ εσωτερικών περισπασμών, άρκεΐ ινα έξη-
γήσγ) τάς επαναστάσεις όσας ύπεκίνησε κατ’ αυτού διά των ραγιάδων.
Έ ν τφ μεταξύ ή ’Ρωσία έπεζήτησε καί τήν αποκλειστικήν προστασίαν
των ορθοδόξων τής ’Ανατολής, όπως άλλοτε ή Γα λλία είχεν επιτύχει
τήν αποκλειστικήν προστασίαν των καθολικών* επειδή δε οί άσυγκρίτως
πλείονες ραγιάδες ήσαν ορθόδοξοι, ή ρωσική προστασία συνεπηγετο
επιρροήν πολύ έπικινδυνοτέραν τής γαλλικής. ’Α λλά μεταξύ επιρροής
καί κατακτήσεως, τό χάσμα είναι ετι μέγα. Έ π ί μίαν μάλιστα σ τιγ­
μήν, περί τά τέλη τής 18 έκατονταετηρίδος, ή 'Ρωσία έφάνη σπου­
δαίους έπιχειρήσασα τήν ϊδρυσιν έν Κωνσταντινουπόλει αυτοτελούς
χριστιανικού κράτους. Δεν άξιούμεν ότι θέλει έπανέλθει άναμφιβόλως
εις τήν ιδέαν ταύτην, ούδ’ οτι θέλει άρκεσθή εις όσα έκτήσατο. Ά λ λ ά
λέγομεν ότι τήν σήμερον τά μεγάλα κράτη δεν δύνανται νά έχωσι
πολιτικήν έκ προοιμίου άμετακλήτως προδιαγεγραμμένην, κατά μό­
νον τό ίδιον αυτών συμφέρον, διότι ύπάρχουσίν ετερα μεγάλα κράτη
εχοντα αντίθετα συμφέροντα, καί έκ τούτου προκύπτει ισορροπία τις

s
 Πρώται τη< ’Ρωσίας ένεργειαι εν τή ’Ανατολή. 645

δυνάμεων καί αποτελεσμάτων. Δεν εχόμεν δε χρείαν νά προςθέσωμεν

δτι αδίκως προ πάντων ή δυτική Ευρώπη κατεόίκασεν ημάς πολλα-
κις ως ύπηρετούντας τυφλώς τά τής 'Ρωσίας συμφέροντα. Εις την
πλάνην ταύτην εό'ωκαν αφορμήν 8ΰο τινά' πρώτον, 0 Tt απο τής 15
μέχρι τής 18 έκατονταετηρίόος οι ''Ελληνες προετίμησαν πολλάκις
τής όσμανικής οίαν^ήποτε χριστιανικήν κυριαρχίαν καί δεύτερον ότι,
ό\ά τδ δμό^οξον τής 'Ρωσίας, ύπελήφθησαν ετι προθυμότεροι νά ύπο-
κύψωσιν εις αυτήν. Ά λ λ ’ εάν ή ουτική Ευρώπη έμελέτα άκριβέστε-
ρον τά κατά τδ ελληνικόν έθνος επί τής τουρκοκρατίας, ήθελε πεισθή
ότι, διά τήν έπελθούσαν επί τέλους εις τδ φρόνημα αυτού μεταβολήν,
οί Έ λληνες από τής 18 έκατονταετηρί^ος καί εφεξής δ'έν ήγωνίσθη-
σαν, πλήν ελάχιστων τινών εξαιρέσεων, είμή υπέρ τής ίίία ς πάντοτε
ανεξαρτησίας, άποβλέποντες είς τήν 'Ρωσίαν ώς εις σύμμαχον, ούχί
ποτέ ώς είς μέλλοντα κυρίαρχον.

Ή πρώτη γνωστή ενέργεια τού Πέτρου τού μεγάλου είναι ή άπδ 2 3

μαρτίου 1711 προκήρυξις αυτού προς «πάντας τούς πιστούς καί πάν-
τας τούς ρ.ητροπο7ατά$ες όπου μάς αγαπούν, καί τούς βοηβο#ά$ες
καί τούς σερδ'άριδ'ες καί τούς προεστούς των κλεφτών, καί τούς καπε-
τάνους, καί τά άξια παλληκάρια, καί πάντας τούς χριστιανούς όπου
είναι εις τήν πίστιν μας καί πάντας τούς παπάδες.» Ή προκήρυξις
αυτή, ώς εκ τής χρονολογίας αυτής συνάγεται, άπεστάλη ολίγους μ ή ­
νας πριν ή ο μέγας Πέτρος πάθη τδν γνωστόν εκείνον περί τδν Προύτον
αποκλεισμόν, ού ενεκεν ήναγκάσθη νά συνομολογήση πρδς τούς Τούρ­
κους ειρήνην £ιά πολλών υποσχέσεων καί παραχωρήσεων, ών ούδ'ε-
μίαν έξεπλήρωσεν άμα απαλλαγείς τού κινό'ύνου. Δ ιά δε τής προκη-
ρύξεώς του καλέσας είς έπανάστασιν άπαντας τούς εντεύθεν τού Ι α ­
τρού χριστιανούς, ελεγε πρδς τοίς άλλοις* «Έ γώ σάς κράζω είς τδ
ασκέρι μου καί είς τδ μεγάλο τάμπουρό μου, καί εσείς νά φέρετε καί
πιστούς σας φίλους. Μέ τήν #ύναμιν. τού σπαθιού μου νά ευρετε ησυ­
χίαν καί νά γλυττώσετε άπδ τούς Τούρκους. Κ α ί ο,τι τιμ ή ν σάς έκα­
μαν οι μεγάλοι άφεντάδ'ες καί οί μεγάλοι ά γ ά ίες, καί εγώ παρόμοια
θέλω σάς τήν κάμνει. Δ ιά τήν λύτρωσίν σας έμπαίνω είς τά βάσανα
καί θέλω νά μέ βοηθήσετε, καί μετά ταύτα θέλει σάς δώσει δ Θεός
τδ πάσα καλό καί θέλετε ευρει έκ μέρους μου τιμήν καί εύσπλαγχνιαν.»
Τδ κήρυγμα έν τούτοι; τούτο; ούίέν, καθόσον γνωρίζομεν, έπήγαγε
646 Πρώται της 'Ρωσίας ενεργειάι εν τη ’Ανατολή.

πρακτικόν αποτέλεσμα. Εις μεν τάς βορειοτέρας επαρχίας τού όσμα-

νικου κράτους, ουρείς χριστιανός έκινήθη* άδηλον ό'έ είναι εάν οί κατά
τούς χρόνους τούτους ό'εινήν των Τούρκων σφαγήν έπιγειρήσαντες άρ-
ματωλοί ύπό τον Τσεκούραν, ίιέπραξαν τούτο παρορμηθέντες ύπο τής
φωνής ήτις αντήχησεν εκ τού βορρά. Ά λ λ ’ ή ηθική αυτής έντύπωσις
άπέβη όμολογουμένως μεγάλη. Ένω οί λόγιοι τού έθνους εγραφον περί
τού Πέτρου εγκώμια ύπερβαίνοντα παν μέτρον λόγου, άναφωνούντες
μέν περί αυτού αώ τελειότατον εργον τού Θεού ! ώ τελειότατον ό'ώ-
ρον εκ τού Θεού καταπεμφθέν !» προτρέποντες ό'έ αυτόν εις άό'ιάκοπον
κατά των ’Αγαρηνών πόλεμον* ενφ τό όνομα αυτού έμνημονεύετο
εν ταις έκκλησίαις καί ύ'ημοτελείς έγίνοντο ό'εήσεις υπέρ τής ταχείας
έλεύσεως τού νέου Μεσσίου, εις τά βουνά τής 'Ρούμελης άντήχει τό
δημοτικόν ασμα·
’Ακόμα τούτ* την σνοιςι,
ραγιάδες, ραγιάδες,
τούτο το καλοκαίρι,
καυμένη ’Ρούμελη*
όσο νά 'ρΟή δ Μόσκοβος,
ραγιάδες, ραγιάδες,
νά φέργι το σεφέρι,
Μωρηά καί 'Ρούμελη.
Τό περίεργον είναι ότι όλίγας ό'εκάίας ετών προ τής εποχής ταύ·
της, περί τά ρ.έσα τής 17 εκατονταετηρίό'ος, αυτή ή Έ νετία προέ-
τρεψε τον Κρήτα Γεράσιμον Βλάχον νά άπευθύνη προς τον πατέρα
τού Πέτρου τού μεγάλου $έησtv προκαλούσαν αυτόν εις πόλεμον κατά
των Τούρκων καί παριστώσαν αύτω το βέβα ιον τής νίκης, το ράάιον
της των 9Αγαρηνών κα τα λύσ εις καί το χρήσιμον τής ζών Ε λ λ η -
νορωμαίων ελευθερίας. Είναι αληθές ότι έκ τού κινήματος τού Πέ­
τρου τού μεγάλου συνήγετο μάλλον, οτι οι χριστιανοί τής Ανατολής
εκαλούντο εις τά όπλα, ινα άπαλλαγέντες τής όσμανικής κυριαρχίας,
ύποβληθώσιν εις την ί>μό#οζον ρωσικήν. Καί μετ' ολκγα ετη , έπι τής
βασιλίσσης *Άννης επί τής οποίας νέαι ό\εσπάρησαν εις τήν Τουρκίαν
έπαναστατικαί προκηρύξεις, ό ρώσος αρχιστράτηγο: Μύνιχ έβεβαίου,
bti οί "Ε λ λ η ν ες υπολαμβάνουνι τήν ανζοκράτειραν ώς νόμιμον αυ­
τών κυρίαρχον. Α λ λ ά καί άν ύποτεθή οτι ταύτα πάντα έλέγοντο
σπουό'αίως, ή βραό'ύτερον τφ 1763 βασιλευσασα Αίκατερινα η μεγάλη
επί τής όποιας κατά πρώτον έπανέστησαν οί χριστιανοί τής Άνατο-
 Αικατερίνα B'. Το επαναστατικόν κίνημα του 1770. 647

λής διά προτροπής και συμ,μαχίας των ’Ρώσων, μετέβαλεν, ώς φαίνε­

τα ι, γνώμην περί της μελλούσής τύχης των χωρών όσαι άπετέλουν
μέρος του οσμανικοΰ κράτους, και, μετά την αποτυχίαν τουλάχιστον
του κινήματος του 1 7 7 0 , έκρινε πρακτικωτέραν την έκ των χωρών
τούτων συγκρότησιν ιδίας χριστιανικής αυτοκρατορίας.

Αί πρώται τής Αικατερίνης έπαναστατικαί ενέργεκχι ήρχισαν τφ

1766 διά του έκ Πετρουπόλεως εις την Ε λ λ ά δ α σταλέντος Γεωργίου
Παπάζωλη, οςτις, γεννηθείς εις Σ ιά τισ τα τής Μακεδονίας, είχεν είς-
έλθει εις την στρατιωτικήν ύπηρεσίαν τής ’Ρωσίας καί δ ιετέλ ει τότε
λοχαγος του πυροβολικού. Ό Παπαζωλης ήλθε κατ αρχάς εις *Ήπει-
ρον, όπου πάντες, κληρικοί, άρματωλοι, προύχοντες και λαός, υπεύέ-
χθησαν ένθουσιωδώς τάς προτάσεις καί υποσχέσεις αυτού. Έ π ειτ α δε
κατήλθεν εις Ακαρνανίαν, συνεννοήθη μετά διαφόρων πολιτικών πρου­
χόντων καί τών άρματωλών Χρήστου Γρίβα καί Σταθά Γεροδήμου,
κατήχησεν εις Άγγελόκαστρον μεν τον άρματωλον Λαχούρην, έν Με-
σολογγίω δε τον διδάσκαλον Παναγιώτην Παλαμάν καί έξαπέστει-
λεν αποστόλους εις Ναυπακτίαν, Δωρίόα και Παρνασσιδα. Τότε διε-
πέρασεν είς Πελοπόννησον καί ήλθε προ πάντων εις Οιτυλον, όπου
όμως οί Μ ανιάται, οί διά τής πείρας πολλών προηγουμένων επανα­
στάσεων διδαχθέντες, ενθεντο ώς όρον άπαράβατον τής κινήσεως αύ-
τών, την έν Πελοποννήσω χφιζιν πραγματικής τών ’Ρώσων επικού*
ρίας. Ή άπάντησις αυτή άπεφασίσθη έν γενική συνελεύσει τών δπλαρ-
χηγών καί πρωτογέρων τής Μάνης, ών προΐσταντο οι αδελφοί Μαυ-
ρομι/ά λα ι. ’Ανάλογος δε άπάντησις έδόθη αύτφ καί είς Κ αλάμας,
όπου ισχυεν ό παντοδύναμος παρά τε τοίς Έ λ λ η σ ι καί τοΐς Τούρκοις
Παναγιώτης Μπενάκης, ενγγονος ών τού γνωστού ήδη είς ημάς ήγε-
μόνος τής Μάνης Λιμπεράκη. Έ ν τή οικία αυτού προύχοντές τινες
καί κληρικοί επίσημοι τής Πελοπόννησου, άκούσαντες τάς προτροπάς
καί επαγγελίας τού Παπάζωλη καί βασανίσαντες τά περί τού κινή­
ματος, ύπέγραψαν συνθήκην εν ή ύπέσχοντο μεν τήν Ιπανάστασιν
1 0 0 ,0 0 0 Ε λλήνω ν, αλλά υπό τον όρον ότι θέλουσι παραχωρηθή αύ-
τοις τά αναγκαία όπλα καί ότι θέλουσιν έμφανισθή είς τά παράλια
τής Πελοποννήσου πλοία ^ωσικά. Οι δέ άλλοι επισημότεροι τών έν
ΓΙελοποννήσφ αρχιερέων καί προυχόντων μεθ* ών δ Παπάζωλης συν-
εννοήθη ήσαν, οί μητροπολιται Κορίνθου, Παλαιών ΓΙατρών καί Λα-
648 Αίκατεοίνα Β'. Τό επαναστατικόν κίνημα του 17?0.

κεδαιμονίας, ό πρώην ΓΙατρών και εϊτα πρόεδρος Κερνίκης καί Καλα­

βρύτων Δ α νιήλ, ο πρεσβύτερος Παναγιώτης, μέγας οικονόμος των Κ α­
λαβρύτων, οί προεστώτες Σπάρτης 'Ιωάννη; Μελιτάκης καί Ιωάννης
Καφεντζής, Κορίνθου, Γεωργαντάς καί Σπυρίδων Νοταράς, καί [Ια­
τρών, Πόλος. Συγχρόνως δ* έτεροι απόστολοι διέτρεχον την τε Ε λ ­
λάδα καί τάς βορειοτέρας γώρας, Μολδοβλαχίαν^ Σερβίαν, Μαυοο-
βούνιον, κατηχούντες τούς χριστιανούς καί προτρέποντες αυτούς νά
άρωσιν όπλα ύπέρ του ιερού άγώνος* ώςτε μέγας βρασμός επεκράτει
καθ’ όλην την εντεύθεν τού "Ιστρου χερσόνησον, όςτις δεν ήτο δυνα­
τόν νά διαφύγ·β την προςοχην των όσμανιδών. Εντεύθεν καί πριν
η γεν*/) τ ι σπουδα ιον, ηρχισαν νά πίπτωσι θύματά τινα καί προς τοίς
άλλοις έκαρατομήθη τφ 1 7 6 7 ό της Λακεδαίμονος μητροπολίτης Ά -
νανίας Λαμπάρδης ό εκ Δημιτσάνης. "Οτε δε κατά Οκτώβριον τού
1 7 6 8 έκηρύχθη ο μεταξύ Τουρκίας καί 'Ρωσίας πόλεμος, διετάχθη γε­
νικός αφοπλισμός των Ε λλήνω ν, πολλαί καταθλίψεις έγένοντο εις πά­
σαν ελληνικήν κοινότητα, πολλοί χριστιανοί έσφάγησαν ύπο τού α­
χαλίνωτου στρατού. Ό οικουμενικός πατριάρχης Μελέτιος Β', αφού
πολλαχώς έστρεβλώθη, έξωρίσθη ημιθανής εις Τένεδον, συνεφυλακί-
σθησαν 8ε μετ* αυτού, παρεκτός πολλών άλλων, ό αρχιδιάκονος καί
ό οικονόμος της μεγάλης εκκλησίας, εξ ών ό μεν οικονόμος άπέΟανε
στρεβλούμενος, 6 8ε αρχιδιάκονος έπέζησε κακώς έχων. Ά λ λ α καί οί
έν Κωνσταντινούπολή πολιτικοί άργοντες έπλήρωσαν τόν φόρον αυτών
εις τάς ύπονοίας τάς όποιας η οσμανικη κυβέρνησις δένεπαυεν έχουσα
περί τών άδιαλείπτω ν ύπέρ ανεξαρτησίας πόθων τού έθνους. Tf, 8
σεπτεμβρίου 176 9 άπεκεφαλίσθησαν ως εννοχοι έσχάτης προδοσίας
ό της Μολδαυίας ηγεμών Ιωάννης Κ αλλιμάχης καί ό μεγας διερμη-
νεύς Νικόλαος Σούτσος.
Τελευταίον λήγοντος τού φεβρουαρίου 1770 ήγκυροβόλησεν εις
Οιτυλον η πρώτη μοΐρα τού έκ Βαλτικής εις την μεσόγειον κατα-
πλεύσαντος ρωσικού στόλου υπό τόν Θεόδωρον Όρλώφ. Δυςτυχώς αί
μεγάλαι επ αγγελίαι άς εδωκαν προηγουμένως οί πολιτικοί καί εκ­
κλησιαστικοί προύχοντες, ότι μυριάδες Ελλήνω ν θέλουσιν έξεγερθή
άμα έμφανισθώσιν εις τά παράλια τής Πελοπόννησου πλοία ρωσικά,
δεν έπηλήθευσαν, πολλού γε δει. Τά πλοία ταύτα δεν έκόμισαν
αρκετά όπλα* ’ίσως 8ε καί οί τρόποι τού αρχηγού αύτών δεν ήσαν
επιτήδειοι νά δελεάσωσι τούς ήμετέρους. Τό βέβαιον είναι ότι όλιγο
 Αικατερινα Β \ Το επαναστατικόν κίνημα του 1*770. 649

σγετικώς Μανιάται ύπήκουσαν κατ’ χρχάς εις τάς προτροπάς αυτού

και τάς υποδέσεις· και εκ τούτων συνεκροτήθησχν δύο ευάριθμα σώ­
ματα έπονομασθέντα, άναζοΛνκη καί δυτική τής Σπάρτης Λεγεων,
έξ ών ή δυτική συγκείμενη έκ 2 0 0 Ε λ λ ή ν ω ν και 12 'Ρώσων και ύφ*
ενός ρώσου λοχαγού διοικούμε νη, είςήλθεν είς τάς Καλάμας 6που δ
Μπενάκης ώρκίσθη πίστιν τή αύτοκρατορίσση. Ή λεγεών αύτη έκυ-
ρίευσε καί την Κυπαρισσίαν, εξετράπη δμως είς πολλήν λεηλασίαν
ού μόνον τουρκικών χωρίων άλλα καί ελληνικών. Ή S i ανατολική
λεγεών μη ουσα πολυαριθμοτέρα τής άλλης και δ'ιατελούσα υπό τον
Μυκόνιον Άντοίνιον Ψαρόν, κατέλαβε τον Μισθράν καί μετά τδ γ ε­
γονός τούτο έπολλαπλασιάσθη είς ικανάς χ ιλ ιά ία ς άνό'ρών, ών οί
πλειστοι Μ ανιάται, οί'τινες καί ενταύθα έξετραχηλίσθησαν είς πολ­
λήν δ'ιαρπαγήν καί προ πάντων είς δεινήν σφαγήν τών ό'ιά συνθήκης
παραύ'οθέντων Τούρκων.
Τά κατ' άρχάς λοιπόν ^ιαπραχθέντα ό'έν ήσαν ούτε πολλά ούτε
μεγάλα, ήκιστα S i ενίοζα έγενοντο τά κατά τον Όρλώφ, οςτις πα-
ρεκτός τών ολίγων 'Ρώσων οσους συγκατέμιξε μετά τών 8νο λεγεώ ­
νων, έπεχείρησε την πολιορκίαν τής Κορώνης δ\ά τριών πλοίων καί
4 0 0 'Ρώσων, Μαυροβουνίωτών, Σκλαβούνων καί Μανιατών, αλλά
ό'έν ήδ'ύνατο νά κυριεύση αυτήν. "Οσον ομο;ς ευτελής καί άν ύπήρξεν
ή άρχή τού έργου, έπειό'ή έζωγκώθη ύπο τής φήμης καί εύρε πε^ίον
εύφλεκτον, έπήγαγε τά χιστα τήν έξέγερσιν πολλών ελληνικών χω ­
ρών. Διά μιας, κατά μήνα μάρτιον, ύψωσαν τήν σημαίαν τής έπα-
ναστάσεως έν Αίγίω μέν δ μητροπολίτης Πατρών ΓΙαρθένιος, ε’ν Κο­
ρινθία S i δ Γεώργιος Νοταράς μετά τού υιού αύτού Μακαρίου μητρο­
πολίτου Κορίνθου, έν τή έπαρχίοι Φαναριού δ Αφοεστώς Ά νό'ριτζαίνης
'Αναστάσιος Χριστόπουλος, έν Βάλτο) δ Σταθάς Γερο^ήμας, έν Βονί-
τση καί Ξηρομέρψ δ Χρηστός Γρίβας, έν Άγγελοκάστρω δ Γεώργιος
Λαχούρης, έν Μεσολογγίω δ ΙΙαναγιώ της Ιίαλαμάς, έν Κραββάροις
δ Κωνσταντίνος Σουσμάνης, έν Λοιό'ωρικίψ δ Λωρής, έν Π α ρ ν α σ σ έ
δ Κομνηνός Τράκας, έν Λ εβ α ίεία δ Ιωάννης Καλπούζος καί έν Με-
γαρίό'ι δ Μητρομάρας. ΙΙανταχόθεν έζητούντο ρωσικά βοηθήματα* έκ
Θεσσαλίας μέν άνηγγέλλετο οτι 1 0 ,0 0 0 άνό'ρες έκινήθησαν* έν Κρήτγ,
ό'έ έκήρυξε τήν έπανάστασιν δ Δασκαλογιάννης,
άπουτον τών Σφακιών κ’ ν,τον καί νοικοκύρις,
κ* εκανεν περικάλεσιν νά γίνη 'Ρωμ.γ,οσύνη·
650 Αικατερίνα Β \ Το επαναστατικόν κίνημα του 1770.

έφ* ώ προ ετών συνεννοείτο μετά του Μπενάκη καί των Μανιατών
καί εγκαίρως ε ί/ε κομίσει εί; Σφακιά ικανήν εφοδίων προμήθειαν.
Π λήν τούτου πολλά πλοία τών νήσων τού Αιγαίου πέλαγους άνεπε-
τασαν ρωσικήν σημαίαν, δεν έμεινε δέ αμέτοχος τού άγωνος καί ή
Επτάνησος, εις ο συνετέλεσε προς τοίς άλλοις δτι πολλοί ύπήρχον
αυτόθι Πελοποννήσιοι καί Στερεοελλαδίται, άλλοι [/.εν προ χρόνου
μακρού, άλλοι δέ προςφάτως μεταναστεύσαντες. "Οπως εν άρχή τής
τελευταίας έπαναστάσεως ή αγγλική κυβέρνησις, ούτω καί τότε ή
ένετική προςεπάθησε νά άναστείλη τήν ορμήν ταύτην τών Έπτανη-
σίων διά δημεύσεων καί ποικίλων άλλων στρατιωτικών καί ναυτικών
διατάξεων. Ά λ λ 1 εις μάτην* ούκ ολίγοι Ζακύνθιοι ύπο τούς άρχηγούς
Μακρήν, Κλάδην, Φορτούνην, Ξανθόπουλον, Η ρακλειώ την καί Σέρ-
ραν είςέβαλον εις τήν "Η λιδα * χ ίλιο ι δέ Κεφαλλήνες υπό τον Σπυ­
ρίδωνα καί τον Ίωάννην Μεταξάν, τον Γρηγόριον Πανάν, τον Σπυ­
ρίδωνα Λυκιαρδόπουλον καί τον Νικόλαον Φωκάν έπολιόρκησαν τάς
Πάτρας. Οί Τούρκοι επαθον απανταχού έν Πελοποννήσω καί εν Σ τ ε ­
ρεά τά πάνδεινα, αλλά τινες τών επαναστατών καί ιδίως οί Μανιά-
τα ι, ούτε τών χριστιανών έφείδοντο.
Έν τω μεταξύ έφθασε τη 53 άπριλίου εις Κορώνην καί ή έτέρα
ναυτική τών ’Ρώσων μοίρα υπό τον Αλέξιον Όρλώφ, ώςτε ό ρωσικός
στόλος άπηρτίσθη έ'κτοτε εις δέκα δίκροτα καί πέντε μονόκροτα
(φρεγάδας), συνεπήγετο δε καί 4 0 0 άνδρας στρατολογηθέντας ώς επί
τό πλείστον εκ τής Στερεάς Ε λλά δο ς. Ό ’Αλέξιος, διαλύσας την
πολιορκίαν τής Κορώνης, έκυρίευσε τήν Πύλον, ε’πεχείρησε τήν πολι­
ορκίαν τής Μεθώνης καί διέταξε τον Ψαρόν νά στράτευση κατά τής
Τριπολιτζάς. Ά λ λ ’ ή πολιορκία τής πρωτευούσης ταύτης τής Πελο-
ποννήσου άπέτυχεν οίκτρώς, οΐ περί τον Ψαρόν έτράπησαν εις φυγήν,
οι δέ Τούρκοι, εκδικούμενοι, έσφαξαν 3 ,0 0 0 Έ λληνα ς τής πόλεο^ς
καί προς τοίς άλλοις τον επίσκοπον καί πέντε άλλους κληρικούς.
Ταύτα δέ ύπήρξαν τά προοίμια μόνον των φοβερωτάτων συμφορών
δσας έμελλε νά έπαγάγη τό κίνημα τούτο. Έν Θεσσαλία 3 0 0 0 Τρικ*
καληνοί άνηλεώς έθανατώθησαν. Έν Λαρίση καθ’ έκάστην οι γ εν ί­
τσαροι έτουφέκιζον 10— 20 χριστιανούς· όσοι εκ τούτων έπέζησαν
έμειναν γυμνοί καί τετραχηλισμένοι, στερηθέντες προςέτι τού ενός
καί μόνου ναού, δςτις ύπήρχεν εν τη πόλει ταύτη καί οςτις εκρημνι-
σθη άπαγορευθείσης τής άνακτίσεως αύτού. Οί χριστιανοί τ/;ς Αα-

ν
 Αίκατερινα Β'. Το επαναστατικόν κίνημα του 1770. 651

ρίσης άπέβησαν έκτοτε πένητες καί χειρώνακτες, αναγκαζόμενοι νά

τρέ/ωσιν εις τα πέριξ χωρία *·να λειτουργηθώσι* ό'ιότι μόλις μετά 2 4
εντη επετράπη ή άνοικοά'όμησις του ναού αύτών επί Σ ε λ ίμ Γ' καί 8ιά
φροντίά'ος του αγαθού άρχιερέως της Ααρίσης Διονυσίου Καλλιάρχου.
Ά λ λ α εις πάσαν την 'Ρούμελην οι Τούρκοι οί στρατολογηθέντες επί
τον κατά των 'Ρώσων πόλεμον μετεχειρίζοντο τους χριστιανούς όπως
ήθελον, τρεφόμενοι καί ένά'υόμενοι ά'ιά δαπάνης αύτών, άσελγαίνοντες
κατά των πα ίίω ν καί φονεύοντες πάντα τον άνθιστάμενον. Ή Μο-
σχόπολις κατεστράφη. Οί προεστώτες της Φιλιππουπόλεως ε^παθον τά
πάνά'εινα. Εις Σμύρνην έφονεύθησαν άπειροι χριστιανοί έξερχόμενοι
τού ναού της άγιας Φωτεινής. Είς την Λήμ.νον άπεκεφαλίσθησαν ο,τε
άρχιερεύς καί οί προεστώτες τών χριστιανών.
Έάν 8 ί τοιαύτα συνέβαινον εις χώρας τών οποίων ο λαός ά'έν ήγειρεν
όπλα, εύκολον είναι νά ύποθέσωμεν τίνα ά'εινά ύπέστησαν τά έπαναστάν-
τα τής Έλλάά'ος μέρη άπο τών μ ετ ’ ού πολύ έρ,βαλόντων εις αύτά α λβα ­
νικών στιφών. Τινές τών άρματωλών άντέστησαν γενναίως. Οί αδελφοί
Χρήστος καί Τσέγιος Γρίβα ι καί δ Γεώργιος Λαχούρης, καταλαβόντες
μετά 3 0 0 άντρων ύ^υράς τινας περί τδ Άγγελόκαστρον θέσεις, ήγωνί-
σθησαν επί 3 ό>ρας κατά πολυαρίθμου εχθρικού στρατού άγομένου ύπο
τού Σουλεϊμάμπεϋ καί τού Ά χ μ έτμ π εϋ , έως ού άπαντες μέχρις ένος
έπεσον, ή ά'έ θέσις εν η έτελέσθη το εργον τούτο ονομάζεται άχρι
τούό'ε τώτ ΓριβαΙω ν ta χόχχαάα. Εις την άλλην άκραν τής Στερεάς
δ Μητρομώρας κατέστρεψεν εν σώμα Α λβανώ ν περί την Κακήν Σ κ ά ­
λαν τών Μεγάρων. Ά π α ντες ό'μ,ως 8b) έμιμήθησαν τούς άριστεΐς τού­
τους τού προκειμένου άγώνος. Ό άρμ,ατωλδς τού Βάλτου Σταθάς Ρερο-
ά'ήμας προετίμησε νά συνθηκολόγηση προς τούς πολεμίους καί ελαβε
παρά τούτων ύπέρ εαυτού καί τών ύπ* αύτον Μπουκουβάλα, Καρακι-
τσου καί Κοντογιώννη τά άρματω λίκια τού Βάλτου, τών Άγραφων,
τού Καρπενησιού καί τής Υ π ά τ η ς . *0 Καλπούζος καί δ Τράκας, μη
$υνηθέντες ν* άναχαιτίσωσι τούς Αλβανούς τούς έμβαλόντας εις την
Φ θ ιώ τ^ α , την Παρνασσίά'α καί την Λεβάάειαν, κατέφυγον εις Πελο­
πόννησον. Αύτός δ Μητρομάρας ήναγκάσθη επί τέλους νά πυρπόληση
τά Μέγαρα καί νά μεταβιβάση τά γυναικοπε^α τών επαναστατών
εις Σαλαμίνα. Το 8ε χείοιστον, οί άρματωλοί τής Δωρίά'ος καί τής
Ναυπακτίας Λωρής καί Σουσμάνης, έρίζοντες προς άλλήλους, έπεκα-
λέσαντο έκάτερος την συνδρομήν τών Αλβανώ ν επι ωρισμένορ μ,ισθω*
652 Αικατερίνα Β \ Το επαναστατικόν κίνημα του 1770.

μ ά τι. Καί οί μέν μετά του Σουσμάνη ιτα^θέντες έπολιόρκησαν καί

έσφαξαν έν Ζιλίτσα τον Λωρήν έπειτα S i ένωθέντες μετά των προ-
τέρων τού Λωρή μισθοφόροι, έφόνευσαν καί τον Σουσμάνην καί ετρά-
πησαν εις μυρίας καταπιέσεις κατά των χριστιανών της τε Δωρικός καί
των Κραββάρων. Οι Μ εσολογγιται ,κατέφυγον κα τ’ άρχάς εις Α ίτω λι-
κόν, ά λλ’ άναγκασΟέντες νά παραδοθώσιν, άπαντες έσφάγησαν. Μετά
S i ταύτα δ όσμανικός στρατός ένέβαλεν εις την Πελοπόννησον. ’Εν­
ταύθα δ *Αλέξιος Όρλώφ έπολιόρκει ετι την Μεθώνη ν, δ S i ’Ιωάννης
Μαυρομιχάλης, δςτις προ καιρού είχε δυςαρεστηθή προς τούς ’Ρώσους
καί χωρισθη από αυτών, κατείχε το Νησίον μετά ικανών τινων Μα­
νιατών. Δεν λέγομέν τ ι περί τού Ψαρού, διότι ούτος, ύποχοίρήσας μετά
την περί Τρίπολιν τροπήν εις Σπάρτην, έζήτησεν έκιίθεν εγκαίρως
καταφύγιον έπί τού ρωσικού στόλου. Έν μόνη λοιπόν τη Μεσσηνία έφαί-
νετο έπιμένουσα ή έπανάστασις, καί έκεΐ ώρμησεν δ ’Αλβανός Χατζή
Όσμάν έκ Τριπόλεο^ς μετά 8 0 0 0 άνδρών. Ό Μαυρομιχάλης έζήτη-
σεν αμέσως επικουρίαν παρά τού Όρλώφ καί ήτοιμάσθη νά άντισταθή.
Ό δέ ρώσος στρατηγός είτε ένεκα προςωπικής δυςαρεσκείας, είτε διότι
δεν έπίστευε πλέον εις την έπανάστασιν, έγκατέλιπε τον άνδρα. Ό
Μαυρομιχάλης ομο^ς, καί ούτως έχων, δεν ύπεχώρησεν ά λλ’ αφού είδε
πάντας σχεδόν τούς συντρόφους του πεσόννας, συλληφθέντας η φυγόν-
τας, ώχυρώθη έπί τέλους μετά 23 οπαδών έντός τού Μελιπύργου καί
έκράτησεν εκεί έπί τρεις ολας ημέρας τον περιζώσαντα αυτόν όσμα-
νικόν στρατόν, μέχρις ου βόμβα διαρραγεισα προ τού πύργου έφόνευσε
πάντας τούς ύπερμ,ώχους αυτού. Τότε οί Τούρκοι διέλυσαν την πολιορ­
κίαν της Μεθώνης καί, τρέψαντες τούς ‘Ρώσους εις φυγήν, έπλησίασαν
προς την ύπ’ αύτών κατεχομένην Πύλον. Ό Α λέξιος Όρλώφ δεν έπε-
χείρησε νά άντισταθη, αλλά διέταξεν αμέσως την άναχώρησιν τών
στρατευμάτων. Ό αδελφός του καί οί ναύαρχοι Σπυρίδοφ καί Έ λφ ιν-
στων είχον προεκπλεύσει πρός άναζήτησιν τού καταβάντος εις τό Αί-
γαιον πέλαγος όσμανικού στόλου. Εις μάτην δ Παπάζωλης καί δ
Μπενάκης ίκέτευον αυτόν νά έμμείνη βεβαιούντες, οτι τό παν είςέτιδέν
άπώλετο καί οτι η προςδοκωμένη κατά θάλασσαν έπιτυχία δύναται
νά άναζωπυρήση την έπανάστασιν. Ό ’Αλέξιος βλέπων οτι ένταύθα
μέν ούδέν γενναϊον έπραττε, μη θέλων δέ νά μείνη αμέτοχος τών
επικειμένων κατά θάλασσαν μεγάλων πραγμάτων, άνέσυρε τάς άγκύ-
ρας, παραλαβών μεθ’ εαυτού εκατοντάδας τινάς Ελλήνω ν έν οις καί
 ΑΓκ& τερίνα Β'.τ 'Τί> "'επαναστατικόν κίνημα τοΰ?1770. 653

τούς επισκόπους Κορώνης, Μεθώνης, Καλαμών, Πατρών, τον Π απά-

ζωλην καί τον Μπενάκην. > - ^ r.-.·' ν .
Ή άναχώρησις τού ’Αλεξίου Όρλώφ εις ,μέν την εν Πελοποννησφ
έπανάστασιν κατηνεγκε τραύμα καίριον, εις δέ την μ ετ ’ ολίγον τη
24 και 2 6 Ιουνίου 1770 έπελθούσαν καταστροφήν τού όσμανικοΰ
στόλου εν Τσεσμέ ουδόλως συνετέλεσεν. Ιδού πώς περιγράφει το ερ-
γον άνήρ δόκιμος περί τά ναυτικά καί εχων πάντα τρόπον νά εξα­
κρίβωσή τά πράγματα, 6 Γάλλος ναύαρχος Jurien d e la Graviere.
« Ό καπετάν πασάς, διωκόμενος υπό δέκα ^ωσικών δικρότων καί 5
μονοκρότων, κατέφυγεν εις τά παράλια της μικράς ’Ασίας καί ήγκυ-
ροβόλησεν εντός λιμένος άνωχύρου, κειμένου κατέναντι της Χίου. Οι
’Ρώσοι ώφελήθησαν έκ τούτου καί ό ναύαρχος Σπυρίδοφ έπέπλευσεν
επί τό δικροτον τό φέρον την σημαίαν τού καπετάν πασά. Ά λ λ * εκ­
τεθείς εις τον πυροβολισμόν άπαντος τού τουρκικού στόλου, άπέβαλε
περί τούς έκατόν νεκρούς η τραυματίας πριν η δυνηθτ; νά μετα χειρι-
σθγ, τά ιίια πυροβόλα. Μόλις δε παραταχθείς έκ πλαγίου ηρχισε νά
ποινϊ χρησιν τού πυροβολικού του, καί έκπεσών έκόλλησεν εις τά
πλευρά τού όσμανικού δικρότου. Οί όσμανίδαι ησαν τότε έπιφοβώ-
τατοι εις τούς εκ τού συστάδην αγώνας. "Αμα αισθανθέντες την επα­
φήν τού αντιπάλου πλοίου, προθύμως έπελήφθησαν πάντες τού έργου,
Ιδίως οί πυροβοληταί, διά στόματος μέν εχοντες τό όνομα τού ’ Α λ­
λάχ, διά χβιρος δέ τό ξίφος. Έν τη συμπλοκή ταύτη ό καπετάν
πασάς ένόμισε φρόνιμον νά άποβιβασθη εις την ξηράν ΐνα έπιτηρήσν)
αύτοπροςώπως την κατασκευήν ενός πυροβολοστασίου, όίςτε ή κυβέρ-
νησις της ναυαρχίδος περιηλθεν εις τον αρχηγόν >των επιτελών, τον
μετέπειτα πολυθρύλητον άρχιναύαρχον Χασάν. Ό δέ, δούς τό σύν­
θημα της εφόδου, πρώτος ώρμησεν εις αύτην, καί πεισματώδης διε-
ξήχθη επί των καταστρωμάτων των δύο πλοίων πάλη, *ης μετέσχον
καί τά λοιπά, πέμποντα άδιακόπως επικουρίας. /Η τύχη έφαίνετο
ταλαντευόμενη, οτε αίφνης έξερράγη πυρκαϊά, άδηλον πόθεν, επί τού
ρωσικού δικρότου. Εκατέρωθεν οί άρχηγοί, Σπυρίδοφ, Θεόδωρος Όρ-
λώφ καί Χασάν δεν έγκατέλιπον τά πλοία αυτών είμη ότε είδον
ότι είναι εγγύς τού νά άνατιναχθώσιν. Έν τούτοις τά ά λλα τουρκικά
πλοία, καταπτοηθέντα υπό τού θεάματος τών φλογών και της προς-
δοκίας της έκρηξεως, κόψαντα τάς άγκύρας ύπεχώρησαν άτάκτως εις
τό βάθος τού λιρ.ένος ού τοσούτον άσυνέτως επεχείρησαν 'νά ύπερα»
654 Αικατερίνα Β \ Τό επαναστατικόν κίνημα του 1770.

σπίσωσι την εΐςοό'ον. Οί ό'έ ‘Ρώσοι ναύαρχοι έβουλεύθησαν περί τού

πρακτέου. Μη εχοντες πυρπολικά, παρεσκεύασαν έν τω άμα τρία καί
συγκροτήσαντες τά πληρώματα αυτών εξ Ελλήνω ν και Σκλαβούνο^ν
ναυτικών, έξέπεμ,ψαν αυτά ό'ιά νυκτός ύπό ίύο άγγλων άξιωμ,ατικών
καί ενός ρώσου κυβερνώμενα εντός τού λιμ,ένος. Το επιχείρημα, είς
ο συνέπραξεν άπας δ στόλος ό'ιά τών πυροβολισμ.ών αυτού, επέτυχε
πληρέστατα. Τά όσμανικά πλοία ήρχισαν ν’ άνατινάζωνται τό έν
κατόπιν τού άλλου, καί όταν τό πύρ έσβέσθη, ό'έν έπέπλευσεν είμή
έν καί μόνον, άπαχθέν έν θριάμβω υπό τών νικητών.»
Έ κ τής έκθέσεως ταύτης εξάγεται προό'ήλως ότι ή έν Τσεσμέ
καταστροφή ήθε7>εν έπέλθει καί άν δ Α λέξιος Όρλώφ παρέμενεν έν
Πελοποννήσω μ,ετά τινων έκ τών πλοίιυν αυτού. ’Αλλά ούό'* από τού
κατορθώματος έκείνου ώφελήθησαν έπώ'εξίως οί σύμμαχοι ημών. Ένω,
ως άπέό'ειξεν έμπράκτως δ τολμηρός Έλφινστων, δ έμβαλών εις τον
Έλλήςποντον, ήό'ύνατο ολόκληρος δ ρωσικός στόλος νά πράξτ, τό
αυτό, δ Όρλώφ μή πεισθείς ν* ακολουθήση τον άγγλον υποναύαρχον,
άπεφάσισε κατ’ άρχάς νά ^ιαχειμάση έν τω Αίγαίω καί έπί τούτω
κατέλαβε περί τά τέλη σεπτεμβρίου την Λήμνον. Άναγκασθείς όμως
μ ετ’ όλίγας ημέρας υπό τών Τούρκων νά καταλίπν) την νήσον ταύ-
την, αυτός μεν άπήλθεν είς Ιτα λ ία ν , τον S i Σπυρίίοφ διέταξε νά
οίηγήσν) τον στόλον είς Μαγώνα τής Ισπανίας. Ά λ λ * οί περί τόν
τελευταϊον τούτον ναύαρχον πολυάριθμοι "Ελληνες παρέστησαν αύτω
οτι τοιαύτη δλοσχερής τού κινήματος έγκατάλειψις ήθελε ρήξει πάν*
τα μεταξύ ‘Ρωσίας καί Ε λλά δος δεσμόν, ώςτε δ Σπυρίύ'οφ εκρινεν
εύλογον νά ό'ιαχειμ.άστ) έν ιω Αίγαίω καί ώς κύριον σταθμών αυτού
έξελέξατο την Πάρον, από τής δποιας δρμ.ώμ.ενος έκυρίευσε κατά τάς
άρχάς τού 1771 άπάσας τάς Κ υκλάίας. Παρεκτός όμως τού μικρού
τούτου έργου, ούό'έν σχεδόν άλλο λόγου άξιον έπραξεν δ ρωσικός στό­
λος δ σταθμεύσας έπί τέσσαρα ολα έτη έν Πάρω, ένω πολυειό'ώς ήό'ύ-
νατο νά ώφεληθή έκ τής προθυμ,ίας μεθ’ ής οι ήμέτεροι, καί τοι κατα-
βληθείσης τής έπαναστάσεως έν τή Στερεά, έν τή Πελοποννήσω καί έν
τή Κρήτη, έξηκολούθουν προςβάλλοντες τούς Τούρκους άό'ιαλείπτως
σχεό'όν άπό θαλάσσης. Ό Μητρομάρας, καταφυγών είς Σαλαμίνα
καί συγκεντρώσας αυτόθι πάντας τούς έκ ΓΙελοποννήσου καί Στερεάς
διασωθέντας μαχίμους άντρας, καί συγκροτήσας στολίσκον πειρα­
τικόν, έπετέθη ίό'ίως κατά το>ν έν τή ’Α ττική όσμανιίών ούς

.ν *
 Αίκατερίνα Β'. Το επαναστατικόν κίνημα του 1770. 655

καί έπολιόρκησεν εν Ά θήναις. Κατατρόπωσα; δε τον εκ Ναυπλίου

σταλέντα επικουρικόν στρατόν, έπεχείρησε γενικήν καταδρορ.ήν εν τή
Α τ τ ικ ή καί εν τή Βοιω τία καί προς τοΐς άλλοι; συνέλαβε τά εις
Αθήνας στελλόμενα δημόσια χρήματα. Τότε οι όσμανίδαι της πό-
λεως ταύτης ήπείλησαν έκδίκησιν κατά των χριστιανών, οί’τινες ϊνα
σωθώσι παρεκάλεσαν τον Μητρομάραν νά επιστρεψν) τά συλληφθέντα
γρήμ.ατα* ο 8ε έπραζε τούτο προθΰμως, ά λ λ ’ έζηκολούθησε μαχό-
μενος μέχρις ου πληγωθείς άπεβίωσε κατά φεβρουάριον του 1 7 7 2 .
Οι Σφακιανοί τής Κρήτης, οίτινες είχον άρει ώςαύτως τά όπλα υπό
τον Τωάννην Λασκαλογιάννην, αφού άντέστησαν επί τέσσαρας μ-ήνας
εις τούς κα τ’ αυτών έπιτεθέντας πέντε καί δεκάκις χιλίους πολεμίους,
ήναγκάσθησαν τελευταΐον νά ύποταχθώσιν, ό δε αρχηγός αυτών
άπαγθείς δέσρ.ιος εις Ηράκλειον ύπέστη αυτόθι τόν μαρτυρικώτατον
τών θανάτων, περί ού άχρι τούδε άδεται εις Σφακιά τραγούδι, δη-
μοσιευθέν κατά πρώτον ύπό τού Γάλλου Γεωργίου Περρότ. Ά λλα
πολλοί εν τούτοις Σφακιανοί καί Μ ανιάται, άπαρτίσαντες .στολίσκον
πειρατικόν, δεν επαυον ληϊζόμενοι τά παράλια τής Πελοπόννησου
και τής Κρήτης.
Ιδίω ς 8ε 8 ιεκρίθησαν τότε ώς καταδρομείς οί Ψαριανοί, οίτινες,
μετά την καταστροφήν τού τουρκικού στόλου εις Τσεσμέν, πεισθέντες
ύπό τών ρωσικών είςηγήσεων νά άποστατήσωσι, μ.ετέβαλον εΙς κατα­
δρομικά πολλά τών πλοίων όσα είχον καί κατεσκεύασαν επί τούτφ
ούκ ολίγα ετερα. Μη νομίσν) τις όμ,ως οτι τά πλοία ταύτα ώμ,οίαζον
τά επί τής τελευταίας έπαναστάσεως τού 1 8 2 1 . Οί Ψαριανοί δεν εί­
χον τότε είμή 36 σακολεύας, έζ ών ωπλισαν ώς καταδρομικά, 2 5 .
Τά δε νεωστί επί τούτφ κατασκευασθέντα είχον κώπας 16 καί εκα­
λούντο γαλιώ ττες. Βεβαιούται ότι όλα τά καταδρομικά αυτών ύπε-
ρέβησαν τά 5 5 , καί δεν ήθέλομεν διστάσει νά παραδεχθώρ,εν τόν
αριθμόν τούτον, εάν δεν προςετίθετο ότι τό πλήρωμα έκαστου συνέκειτο
έζ 80 έως 100 άνδρών. Ό αριθμός τών πλοίων πολλαπλασιαζόμενος
προς τόν άριθρ,όν τών πληρωμάτων ήθελε προϋποθέτει άνδρας 5 ,0 0 0 περί­
που, όπερ είναι καθαρός μύθος διό τι όλοι τών Ψαρών οί κάτοικοι, έν αρχή
τής τελευταίας έπαναστάσεως, δεν ύπερέβαινον πολύ τάς 7 0 0 0 ψυ-
γών, έν ετει δέ 1770 ήσαν βεβαίως εύαριθμ,ότεροι. *H λοιπόν τά
πλοία ήσαν όλιγώτερα, ή τά πληρώματα* καί τό πιθανώτερον, άμ,φό-
τερα. Τό ρ,εγαλήτερον τών καταδρομικών ύπήρζεν έν βρίκιον άγορα-
656 Συνθήκη του Κιουτσούκ Καΐναρτζή, 1774.

σθέν ύπό του Βαρβάκη, οςτις περί τά τέλη του πολέμου κατεσκεύασε
καί εν τρικάταρτον φέρον 26 πυροβόλα., το δποΐον όμως δεν προέ-
φθασε νά χρησίμευαν* διά τήν έν τώ μεταξύ συνομολογηθεΐσαν ειρή­
νην. Όπωςδ'ήποτε οί Ψαριανοί έθαλασσοκράτησαν κατ’ εκείνο του
χρόνου από Μακεδονίας καί Θράκης μέχρις Ιωνίας καί Συρίας, πολ-
λάς μέν ένεργούντες πλοίων συλλήψεις, πολλάς δ'έ αποβάσεις, καθ* άς,
ώς φαίνεται, ουδέ των χριστιανών έφειδοντο. Γνο>στότατοι δε κυβερ-
νήται κατ’ έκεΐνο του χρόνου υπήρξαν δ Καραπατάκης, δ Μανώλα-
ρος , δ Σαρριγιάννης, δ Καλημέρης καί ό προμ,νημονευθείς Βαρβάκης,
οςτις ύποπτος γενόμενος τή Ύ . Πύλη ένεκα τού μεγέθους τού ύπ’
αυτού κατασκευασθέντος πλοίου, ήναγκάσθη νά καταφυγή είς Ρωσίαν
καί κτησάρ,ενος αυτόθι περιουσίαν μεγάλην, διά δαψιλών δωρεών εύηρ-
γέτησε τήν τε ιδίαν πατρίδα καί τήν όλην Ε λ λ ά δ α .

‘ Είναι πρόδηλον, ότι δ ρωσικός στόλος, ωφελούμενος έκ τής συνδρο­

μής ταύτης τού ελληνικού ναυτικού καί έκ των πληγών άς εκ δια­
λειμμάτω ν κατήνεγκεν είς τήν Τουρκίαν δ ρωσικός στρατός περί τον
Ηστρον και εν τη Ταυρική χερσονήσω, ήδύνατο ου μόνον άπάσης
τής έκτος τού Έλληςπόντου θαλάσσης νά άρξη, αλλά και επι τής
ελληνικής ηπείρου νά ύποθρέψη τήν έπανάστασιν. Η Ρωσία όμιυς
περιεσπάτο υπό έτέρουν ποικίλων φροντίδων καί ιδίως ύπο τού τότε
δι* αυτήν σπουδαιότερου πολωνικού ζητήματος. "Οθεν απο τού 1 7 7 2
ήρχισε διαπραγματεύσεις περί ειρήνης καί κατά ιούλιον 1774 συνω-
μολόγησεν αύτήν εις Κιουτσούκ Καινσρτζή, άρκεσθεΐσα ν αποσπάση
άπό τής οσμανικής κυριαρχίας τάς περί τον Εύξεινον ταταρικας χω­
ράς, άποδούσα δε τάς έν τφ Αίγαιω πελάγει κατεχομενας ευάριθμους
καί μικράς νήσους.
Είναι άρά γε άληθές, ώς πολλάκις έρρέθη, οτι διά τής συνθήκης
ταύτης ή 'Ρωσία έγκατέλιπεν είς τήν διάκρισιν τής οσμανικής κυβερ-
νήσεως τούς συμμάχους αύτής Έ λλη να ς, ούδέν ύπερ αυτών πράξασα;
"Ο τι ή μ εγά λη έκείνη δύναμις έν τοις κατά τής Τουρκίας πολέμοις
αύτής πρώτιστα έκήδετο περί του ίδιου συμφέροντος, είναι άναμφι-
σβήτητον. *Αλλ* ήθέλομ,εν είσθαι τή αλήθεια άδικοι έάν ήξιούμεν οτι
έκ των αγώνων τούτων συμφοράς μ,όνον ύπέστημεν, ωφεληθημεν δε
κατ* ούδέν. Διά τού άρθρου πρώτου τής συνθήκης τού Κιουτσούκ Καϊ-
ναρτζή συνωμολογήθη αμνηστία γενική ύπέρ δλων όσοι μετέσχον τού
« I . ι · * 1( ι = -· !ί V . ‘1 ~«-iT - i 1 - _ · *

V. . ·
 Συμφοραι των Έλλην. χωρών. ΟΙ κλέφται τής Πελοποννήσου· 657

πολέμου. Διά του άρθρου 7 ή Ύ . Πύλη άνέλαβεν έπισήμως την ύπο-

χρέωσιν τού νά προστατεύη πάση δυνάμει την χριστιανικήν θρησκείαν
καί τάς εκκλησίας αυτής καθ’ ολον το κράτος. Το δε άρθρον 17 δ ι’ ου
άπεδόθησαν εις την Πύλην αί υπό των 'Ρώσων κατεχόμεναι νήσοι
τού Αιγαίου πέλαγους, ου μόνον γενικήν ύπέρ των κατοίκων των νή­
σων τούτων συνωμολόγησεν αμνηστίαν, αλλά καί τήν ρητήν ύπόσχε-
σιν άπήτησε καί ενλαβεν ότι δεν θέλουσι παρακωλύεσθαι περί τήν έκ-
τέλεσιν τής λατρείας αύτών, οτι θέλουσιν ελευθερως επισκευάζει και
άνοικοδομεΐ τάς εκκλησίας αύτών, οτι άπαλλάττονται επί διετίαν
παντός φόρου καί οτι δύνανται ν’ άποδημήσωσιν εχοντες προς τούτο
προθεσμίαν ενός έτους, ϊνα εν τώ μεταξύ ρυθμίσωσι τάς ίδιας ύποθέσεις.
Βεβαίως αί διατάξεις αύται ή ουδόλως ή εν μέρει μόνον έξετελέσθησαν
καί ούδ'έν ήττον βέβαιον είναι ότι ή τήρησις τής ύποχρεώσεως ήν άνέ-
λαβεν ή Ύ . Πύλη τού νά προστατεύω τήν χριστιανικήν θρησκείαν
έξηρτάτο άπό τής αγαθής θελήσεως τού Σουλτάνου, ήτις δεν ητο κα­
θόλου αγαθή. ’Αλλά μή λησμονήσωμεν ότι έκτοτε ή μεν Τουρκία απέ-
βαινεν όσημέραι ασθενέστερα, ή δε ’Ρωσία δσημέραι παντοδύναμος.Εν­
τεύθεν ή ’Ρωσία ήρχισεν απαιτούσα τήν ακριβή τής ύποχρεώσεως εκεί­
νης έκπλήρωσιν καί ζητούσα λόγον διά πάσαν αυτής παράβασιν,
ώςτε άπέβη ούτω κατ’ ολίγον άπό έμμεσου άμεσος προστάτης τής εν
τω όσμανικω κράτει χριστιανικής εκκλησίας. Ουδέ δυνάμεθα νά αρ-
νηθώμεν, οτι ή ευρωπαϊκή έπέμβασις ή επί τέλους ασφαλισασα την
ήμετέραν ανεξαρτησίαν, έχει τήν αρχήν αυτής έν τη συνθήκη τού
Κιουτσούκ Καϊναρτζή, ώς εκ τού δικαιώματος τής προστασίας όπερ
δι* αυτής ίδιοποιήθη ή ’Ρωσία καί δυνάμει τού οποίου, κυρωθέντος
έπανειλημμένως διά τών εν Ίασίω καί εν Βουκουρεστίω συνθηκών, πα-
ρέστη δ αύτοκράτωρ Αλέξανδρος εξ άρχής τής έπαναστάσεως περι-
βεβλημένος αξίωμα ού μικρόν συντελέσαν είς τό νά προκαλέση τήν τής
όλης Εύρώπης μεσολάβησιν.

Ά λ λ ’ ελθωμεν είς τάς φοβεράς συμφοράς δσας ύπέστησαν αί πλεΐ-

σται τών Ελληνικών χωρών καί μάλιστα ή Πελοπόννησος άμεσως
μετά τήν αποτυχίαν τής έπαναστάσεως τού 1 7 7 0 . Αί μεν νήσοι τού
Αιγαίου πελάγους ούδέν μέγα κακόν επαθον μετά τήν αναχωρησιν
τής ^ωσικής κατοχής χάρις είς τήν πολιτικήν σύνεσιν και την μ ε­
τριοπάθειαν τού γενναίου όσμανίδου άρχιναυάρχου Χασάν Τζεζαερλι
( ε ΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΛ.ΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. β ' . ) λ 4%
658 ΣυμφοραΙ τών Έλλην. χωρών. Οί κλέφται τής Πελοπόννησου.

καί εις τάς επιτήδειας παρ' αύτώ ένεργείας του διερμηνέως του στό­
λου Νικολάου Μαύρο γένους. Αυτά τά Ψαρά, τών οποίων τά κατα­
δρομικά! τοσούτον δείνας πληγάς κατήνεγκον κατά του τουρκικού
εμπορίου, ήξιώθησαν συγγνώμης καί αμνηστίας. Κ αί προταθείσης έν
τφ. Δ ιβανίφ μετά την τών 'Ρώσων άναχώρησιν γενικής τών 'Ε λ λ ή ­
νων σφαγής, δ Χασάν άντέστη εις το ολέθριον τούτο βούλευμα καί
κατώρθωσε νά μη έκτελεσθή.
*Α λλ' έν τφ μεταξύ αί άλλαι έλληνικαί χώραι επαθον τά πάνδεινα,
ιδίως δε ή Πελοπόννησος. Οί 'Αλβανοί ούς ή Υ ψ η λ ή Πύλη έξηκόντισε
κατ' αυτής τφ 1 7 7 0 , αφού εύχερώς κατέπνιξαν το ασθενές έκεΐνο κί­
νημα, έξετράπησαν εις λεηλασίαν καί δήωσιν δεινήν. Συμποσωθέντες
βαθμηδόν εις 6 0 ,0 0 0 κατέστρεψαν πόλεις καί χώρας, καί τούς μεν
εύπορωτέρους, παντελώς γυμνώσαντες, κατηνάγκαζον νά ύπογράψωσι
χρεωστικάς δμολογίας ποσών μεγάλων, τούς δε πενεστέρους απεμπο­
λούν ώς κτήνη. Οι κάτοικοι τής Βοστίτζης καταφυγόντες εις την μο­
νήν τών Ταξιαρχών, άπαντες έσφάγησαν· αύτοί οί Μανιάται ήναγκά-
σθησαν νά ζητήσωσιν άσυλον εις τάς δυςχωρίας τού Ταύγέτου, κα-
ταλιπόντες τάς κώμας αυτών εις τήν διαρπαγήν τών Αλβανών. Έ κ
τούτων πολλοί είχον άνά χεΐρας δμολογίας 5 0 0 καί 6 0 0 ,0 0 0 γροσίων*
εικοσακιςχίλιοι ΓΙελοποννήσιοι έπωλήθησαν είτε εις 'Αλγερίαν είτε
εις τούς Τούρκους τής 'Ρούμελης. Δεν εφείσθησαν δε οί λν,σταί ουδέ
τών πέριξ νήσων· ιδίως αί Σπέτσαι, αί κοινωνήσασαι τού άποτυχόν-
τος άγώνος, επαθον πολλά άπο Αλβανούς έπιπλεύσαντας εξ Ά ργολί-
δος. Ή χερσόνησος ήρημώθη κατοίκων, διότι όσοι δέν έσφάγησαν
καί δέν έξηνδραποδίσθησαν, ή μετενάστευσαν εις 'Επτάνησον ή κατέ-
φυγον εις τά κρησφύγετα τών ορέων καί τών σπηλαίων. Ή οίκτρά
αυτή κατάστασις διήρκεσεν έτη εννέα· ά λλ’ αυτή τού κακού ή ύπερ-
βολή επήνεγκεν επί τέλους θεραπείαν. Οί 'Αλβανοί ού μόνον δέν έπεί-
θοντο νά άπέλθωσι τής χερσονήσου, καθά έπανειλημμένως ύπο τής
οσμανικής κυβερνήσεως διετάχθησαν, άλλ' ήρχισαν νά επιτίθενται
καί κατ' αυτών τών Τούρκων άπαιτούντες μισθούς καί φόρους. Τότε
ή κυβέρνησις άνέθηκε τήν κατατρόπωσιν αυτών εις τον άρχιναύαρχον
Χασάν. *0 δέ, άποβιβασθείς εις ’Αργολίδα περί τά μέσα τού 1779
καί άνελθών εις τήν πεδιάδα τής Τριπόλεως, έπετέθη κατά τών αυ­
τόθι συγκεντρωθέντων πολυαρίθμων ανταρτών. Μετά πεισματώδη μά­
χην κατετρόπωσεν αυτούς δλοσχερώς, διατάξας νά έγερθή προ τής

, τ. ·
 Συμφοραί των Έλλην. χωρών. Οί κλέφται τής Πελοπόννησου. 659

ανατολικής πλευράς τής πόλεως μνημείον τής νίκης, άπαρτισθέν εκ

4 ,0 0 0 κεφαλών. Έ π ειτ α δε καταδιώξας καί έξαφανίσας τούς εν τη
λοιπή Πελοποννήσψ συντρόφους αυτών, έπεχείρησε νά έπιβάλγ) καί
είς τούς Μανιάτας όρους ύποτελείας βαρύτερους των προτέρων. Ά λ λ α
κατά τούτο επί τού παρόντος άπέτυχε, καί σπεύδων είς έκπλήρωσιν
τού κυρίου έργου, έξήλθεν είς την Στερεάν, προέβη μέχρι Θεσσαλίας,
ήνώρθωσε κατά το δυνατόν απανταχού την τάξιν, περιέστειλε τούς
Αλβανούς εν τή ιδία αύτών πάτριοι καί έτιμώρησε πάντας οσοι εζ
αυτών είς άλλας χώρας διατρίβοντες, έγένοντο διαβόητοι επί ταΐς
καταπιέσεσιν ή καί απλώς ύποπτοι τοιούτων ελογίζοντο.
Είς τον εν Πελοποννήσω θρίαμβον τού Χασάν συνετέλεσαν ούκ ο λί­
γον οί κλέφται τής χερσονήσου, έζ ών 3 0 0 0 μεν κατετάχθησαν έν τω
στρατοπέδω αυτού, έτεροι δέ, ύπο τον Κωνσταντίνον Κολοκοτρώνην,
κατέλαβον τά Τρίκορφα καί παρεκώλυσαν τούς φεύγοντας Αλβανούς
νά ό'ιελάσωσι διά τών στενών. Οί περί τον Κωνσταντίνον Κολοκο­
τρώνην όμως δεν προςήλθον νά προςκυνήσωσι τον οσμανίδην ηγεμόνα.
"06εν όταν κατά τό επόμενον εντος 4 7 8 0 έπέστρεψεν δ Χασάν πασάς,
ίνα έπαναλάβη το κατά Μανιατών επιχείρημα, έτιμώρησεν ένταύτφ
καί τούς κλεφτάς. Οί μεν Μ ανιάται ύπεχρεώθησαν είς πληρωμήν φό­
ρου ετησίου 15 χιλιάδω ν γροσίων, αντί τού πρότερον ώρισμένου είς
4 0 0 0 , καί προςέτι ήναγκάσθησαν νά ύποβάλλωσιν είς την έγκρισιν
τής Υ ψ η λή ς Πύλης την εκλογήν τού ήγεμόνος αύτών, δν πρότερον
αυτοί οίκοθεν άνεδείκνυον. Ό δε Κωνσταντίνος Κολοκοτρώνης καί δ
Παναγιώταρος Βενετσίανάκης, οίτινες έστάθμευον είς Καστάνιτζαν,
καί δεν έπείσθησάν πάλιν νά προςκυνήσωσιν, έπολιορκήθησαν εντός
δύο πύργων και άντιστώντες επί 12 ημέρας καί 12 νύκτας, άπαντες
σχεδόν κατεστράφησαν δ Παναγιώταρος, δ πατήρ αυτού, δ Κων­
σταντίνος Κολοκοτρώνης, οί τούτου αδελφοί Α ποστολής καί Γεώρ­
γιος. Έ κ τών ολίγων δε έπιζησάντων ήν δ δεκαετής υίος τού Κων­
σταντίνου Θεόδωρος, δ τοσούτον κλέος μ ετ’ έπειτα κτησάμενος έν τή
τελευταίο: έπαναστάσει, όςτις έσώθη μετά τής μητρος καί τής αδελ­
φής ύπο τών παλληκαριών τού πατρος αύτού. Ό δε πάππος τού Θεο­
δώρου, δ τού Κωνσταντίνου πατήρ Γιάννης Κολοκοτρώνης, είχε θυ-
σιασθή προηγουμένως. Μετασχών τής έπαναστάσεως τού 1 7 7 0 καί
πολλούς φονεύσας Τούρκους, συνελήφθη έν Ν ησίφ καί άπήχθη είς Ά ν-
δρούσαν όπου πρώτον μεν ήκρωτηριάσβη τούς πόδας και τάς χείρας,
42Γ
660 Γενική κρίσις περί τής έπαναστάσεως του 1770.

έπειτα S i άνεσκολοπίσθη. Ά λ λ α και έτεροι τής Πελοπόννησου μά χι­

μοι άντρες κατά τους χρόνους εκείνους έθανατώθησαν έν Μάνγ) b Κα-
λαβρυτηνός Βασίλειος Πετμεζάς, έν Καλαβρύτοις b Αντώνιος Πετμε-
ζάς, έν άγίω Γεωργίω τής Κορινθίας b Γεωργάκης Πετμεζάς. Έφο-
νεύθη S i Sioc προδοσίας έν Τριπολιτσα καί ο Τζανέτμπεϋς Καπετα-
νάκης Γρηγοράκης.
. Λ

Τοιαύτην εκβασιν ενλαβεν ή πρώτη έπανάστασις ή Sioc προτροπής

καί συμπράξεως τής 'Ρωσίας κινηθεισα. Είναι βέβαιον ότι η επανά-
στασις αυτή ούτε άποχρώντως γενική έγενετο, ούτε καρτερίαν ικανήν
άπέό'ειξεν ά λλ’ είναι ώςαύτως βέβαιον ότι ό'ιεξήχθη άό'εξίως ύπο των
‘Ρώσων. Έ ά ν τα πλοία αυτών, άντί νά προςέλθωσιν εις τά παράλια
τής Πελοπόννησου άλληλο^ιαό'όχως, από του φεβρουαρίου μέχρι του
τέλους άπριλίου 1 7 7 0 , επεφαίνοντο ό'ιά μιας από του πρώτου των
μηνών τούτων, ήθελον άναμφιβόλως κυριεύσει ου μόνον την Πύλον
αλλά καί την Κορώνην καί την Μεθώνην, τά S i τρία ταύτα φρού­
ρια, όχυρωθέντα ασφαλώς καί τροφο^οτηθέντα δεόντως, ήθελον πα­
ράσχει ομού μετά τής παρακειμένης Μάνης εις τό κίνημα ορμητήριον
όυςπόρθητον. Παρεκτός τούτου, έάν βραδύτερον ή μοίρα τού Α λ ε ­
ξίου Όρλώφ, παρέμενεν εις την ύπ’ αυτής κατεχομένην Πύλον επί μ ι­
κρόν έτι χρόνον, ή έπελθούσα καταστροφή τού όσμανικού στόλου περί
Τσεσμέν, ήν κατώρθωσαν κυρίως αί προεκπλεύσασαι μοϊραι τού ρω­
σικού στόλου, ήθελε πιθανώς έπιρρώσει τήν έπανάστασιν. Προςέτι έάν
μ,ετά τήν καταστροφήν τού στόλου εις ήν συνέπραξαν οι "Ελληνες
πυρποληταί, οί ‘Ρώσοι ένέβαλλον εις τον ‘Ελλήςποντον, όπερ ά π είεί-
χθη ούχί άκατόρθωτον ό'ιά τού τολμήματος τού Έλφινστων, ή ίύ -
ναντο έπιβάλλοντες τήν ειρήνην έν αυτή τή Κωνσταντινουπόλει, άν
όχι νά έπιτύχωσι τήν ανεξαρτησίαν τής Έλλάό'ος, νά συνομολογή-
σωσι τουλάχιστον υπέρ αυτής έγγυήσεις έπιτηό'είας νά καταπαύσω-
σι τάς άρξαμένας συμφοράς καί νά προλάβωσι τάς έπελθούσας έτι
μείζονας. Τελευταΐον, έάν καί τούτο μή έπιτελέσαντες, άντί νά μεί-
νωσιν άπρακτοι έπί τέσσαρα περίπου έτη έν τω Αίγαίω πελάγει,
ίιω ργάνιζον έπιτηάείως τάς τοσούτον φοβερώς τότε άναπτυχθείσας
κατα^ρομικάς καί πειρατικάς τού Ε λληνικού έ'θνους δυνάμεις, ή ίύ -
ναντο έτι νά σώσωσι τό εργον έν μέρει, άν όχι καθ’ όλοκληρίαν. Έν
-ούτοις οί ‘Ρώσοι καί περ τοσαύτα έπραξαν σφάλματα, καί περ τό
 Γενική κοίσις περί τής έπαναστάσεως του 1770. 661

πολιτικόν όφελος των ορών ους συνωμολόγησαν όιά τής συνθήκης του
Κιουτσούκ Καιναρτζή μόλις μετά 50 έτη έμελλε να καρποφορήσει ως
προς ημάς, #έν κατε^ικάσθησαν τότε ύπό τής κοινής του έθνους συνει-
ό'ήσεως. Καί ό'έν κατεό'ικάσθησαν ούχί εκ ίεισιό'αίμονός τίνος άφο-
σιώσεως προς τήν ορθόδοξον x.oct όμοόοξον εκείνην όυναμιν, αλλ απ
εναντίας εκ λελογισμένης έπιγνώσεως των ποικίλων του ελληνισμού
συμφερόντων. Έν πρώτοις μικρόν μετά την προανο^φερθεισαν π ο λιτι­
κήν συνθήκην, ή ’Ρωσία συνωμολόγησε συνθήκην εμπορικήν, έξ ής ω­
φελούμενη παρέσχεν εις τήν ναυτιλίαν καί τήν εμπορίαν ημών προ­
στασίαν ενεργόν, παραγαγούσαν ποικίλα καί ανυπολόγιστα εις τό
ε^θνος ωφελήματα, ώς έξηγήθη ήό'η ότε έπραγματεύθημεν περί των
ναυτικών ημών κοινοτήτων. Πλήν τούτου ούό'είς βεβα ίως παρ’ ήμίν
υπήρχε κατ’ εκείνο τού χρόνου, καθώς ούό'έ τά νυν ύπάρχει ουρείς ό
φρονών ότι εύρίσκεται επί τής γής έθνος προαιρούμενον νά άναλάβν)
άπάσας τάς θυσίας όσαι απαιτούνται προς άπελευθέρωσιν έ'θνους ε τ έ ­
ρου. Οί ’Ρώσοι ύπεκίνησαν τήν έπανάστασιν τού 1770. καί άλλα
βρα^ύτερον κινήματα, ε’πιζητούντες κυρίως ίό'ια ωφελήματα. Έ γκα -
τέλιπον 8ε τήν έπανάστασιν εκείνην, όπως καί πολλά; ά λλα ; μετα-
γενεστέρας, άμα τοιούτό τ ι ύπηγορεύθη ύπό ετέρου τίνος συμφέροντος
τό όποιον συνέπιπτε τότε νά ήναι έπικρατέστερον. Έπολιτεύθησαν δ η ­
λαδή άπαραλλάκτως όπως πολλαί πρότερον ό'υτικαί δυνάμεις καί
ί5ίως ή Έ νετία καί ή ’Ισπανία. Έ ν άλλαις λέξεσι τό συμφέρον όλων
τών δυνάμεων τούτων, των τε ό'υτικών και τής ’Ρωσίας, έταυτίζετο
μετά τού ελληνικού μέχρι τινός μόνον, ήτοι έφ* οσον μόνον προέκειτο
νά καταπολεμηθή ή Τουρκία* καί μέχρι τού σημείου τούτου ό'υνάμεθα
τή αλήθεια νά είπωμεν ότι οί Δυτικοί κα τ’ άρχάς καί έπειτα οί ’Ρώ ­
σοι έλλήνιζον, τουλάχιστον όσον οί “Ελληνες έ^υτίκιζον ή έρριύσιζον.
"Αμα όμως 8 ιά τών περιπετειών τού πολέμου αί έξωτερικαί Δυνάμεις
έπετύγχανον ή τήν κτήσιν χωρών τινων, ή άλλα πλεονεκτήματα,
ή όπως ό'ήποτε ένόμιζον χρήσιμον εις αύτάς τήν κατάπαυσιν τού πο­
λέμου, τά συμφέροντα αυτών έχωρίζοντο άπό τό ελληνικόν, τό όποιον
άπήτει τήν ά ίιά λειπ το ν έξακολούθησιν τού άγώνος μέχρις ου κτηθή
ή ανεξαρτησία, ήν οί ξένοι ύπελάμβανον ή ά&ιάφορον ή άπρόςφορον
εις αύτάς. Τό ελληνικόν έ'θνος έγίνωσκεν αυτομάτως πως τήν τε ταυ­
τότητα τών συμφερόντων τούτων μέχρι τινός καί τήν άπό τού ση­
μείου τούτου ίιά σ τα σιν αυτών. "Οθεν έλάμβανε μ„έν τά όπλα όσάκις
66$ Το περί ί δ ρ υ σ ε έ λ λ η ν ι κ ο υ κράτους βούλευμα τής Αικατερίνης.

εύρισκε συμμάχους οίουςδήποτε, έγκαταλειπόμενον δέ παρ’ αυτών

έθλίβετο βεβαίως, καί ήλεγχε τούς στρέψαντας αύτω τά νώτα, άλλ*
υφιστάμενον μαρτυρικώς τάς συνέπειας τής μονώσεώς του δεν έμνη-
σικάκει κατ’ ούό'ενος, καί άμα δοθείση; περιστάσεως επιτήδειας νά
δράξγι αύθις τά δπλα, έστω καί επί τή συμπράζε* τών προ μικρού
έγκαταλιπόντων αύτο, δεν έδίσταζε νά έπαναλάβη τον προαιώνιον
και πεπρωμένον αγώνα. Τούτο επραζε πολλάκις ιδίως ώς προς τούς
Ενετούς, τούτο πολλάκις ώς προς τούς ’Ρώσους.

Ά πόδειξις δέ τούτου τρανοτάτη είναι δτι ολίγον μ.ετά τά ποοι-

στορηθέντα γεγονότα, οι πατέρες ημών δεν έδίστασαν νά έ'λθωσιν εις
νέας μετά τής ’Ρωσίας συνεννοήσεις. Τωόντι ή Αίκατερίνα ή μεγάλη
τριςκαίδεκα μόλις έτη μετά την συνθήκην τού Κιουτσούκ Καιναρτζή
επανέλαβε τον κατά τής Τουρκίας πόλεμον, κατορθώσασα νά παρα-
λά βη σύμμαχον τον αύτοκράτορα τής Αυστρίας ’Ιωσήφ Β'. Δεν ήξεύ-
ρομεν άν επί τού προλαβόντος πολέμου είχεν οριστικόν τ ι περί τών
ελληνικών χωρών βούλευμα καί ποιον* άλλα τω 1782 καί 1783 διε-
τύπωσε κατά τον μάλιστα συμφέροντα ήμ.ίν τρόπον τάς διαθέσεις της,
ώς συνάγεται εκ τής προς τον Ιωσήφ Β' αλληλογραφίας αυτής, τής
δημοσιευθείσης εν Βιέννη τω 1 8 6 9 . Τ ή 10 σεπτεμβρίου 1 7 8 2 έγραφε
προς τον ισχυρόν εκείνον γείτονα καί σύμμαχον αύταίς λέξεσι τάδε*
«Π έποιθα, ώς έκ τής απεριορίστου εμπιστοσύνης ήν έχω προς ύμάς
oTt, εάν αί έπιτυχίαι ημών έν τω τουρκικω πολέμω έπιτρέψωσιν ήμίν
ν’ άπαλλάζωμεν την Ευρώπην έκ τού εχθρού τού χριστιανικού ονόμα­
τος καί νά έκδιώζωμεν αυτόν έκ τής Κωνσταντινουπόλεως, ή Υ. Μ.
δεν θέλει με άρνηθή την συνδρομήν Αύτής προς άνίδρυσιν τής αρ­
χαίας ελληνικής μοναρχίας επί τών ερειπίων τής βαρβάρου οσμανικής
κυβερνήσεως, υπό τον ρητόν έκ μέρους μου όρον νά διατηρήσω την
μοναρχίαν ταντην όλως ανεξάρτητον τής έμής, άναβιβάζουσα επι
τού άνεγερθησομένου θρόνου τον νεώτερον τών έγγόνων μου, τον μέγαν
δούκα Κωνσταντίνον. 'Ο νέος μονάρχης θέλει χαραιτηθή ταντοχρό-
νως χάσης άζιώσεως επ ί τής ρωσικής μοναρχίας, διότι τά δυο στέμ­
ματα δεν δύνανται καί δεν ηρέπ ει νά ένωθώσι ποτέ έπϊ τής αυ­
τής κεφαλής. Τήν αυτήν ύποχρέωσιν θέλει άναλάβει έν καιρω ευθετω
b υιός μου μέγας δούζ διάδοχος, καί 6 πρωτότοκος αυτού υιός. Το
κα τ’ εμέ είμαι έτοιμη νά παράσχω δ ι’ έμέ καί τούς διαδόχους μου
 Το περί ιδρύσεως ελληνικού κράτους βούλευμα τής Αικατερίνης. 663

πασαν διαβεβαίωσιν, οτι δέν θέλομεν επιζητήσει ποτέ τήν συνένωσιν

τών δύο μοναρχιών ύπο ένα ηγεμόνα.»
«Σύνορα τού ελληνικού κράτους έσονται προς τήν ’Ρωσίαν 6 Εύξει-
νος, προς τήν Αυστρίαν αί κτήσεις άς θέλει προςλάβει ή Τ . Μ. διά
τής πτώσεως τής βαρβάρου κυβερνήσεως, και προς τήν Δακίαν 6 Δού-
ναβις. Αί νήσοι τού ’Αρχιπελάγους θέλουσι τεθή επίσης ύπο τήν εξου­
σίαν τού άνεγερθησομένου κράτους.» Έ ν τή αυτή δέ επιστολή η Αι-
κατερίνα προέτεινεν εις τον ’Ιωσήφ προςέτι τήν ιδρυσιν και ετερου
χριστιανικού κράτους, ώς μεσοτοίχου ούτως είπεΐν μεταξύ τής ^ωσικής,
τής αυστριακής καί τής μελετωμένης νέας ελληνικής αυτοκρατορίας.
«Το κράτος τούτο, γνωστόν άλλοτε ύποπτό ονομα Δακία, δύναται νά
σχηματισθή έκ τών επαρχιών τής Βλαχίας, τής Μολδαυίας καί τής
Βεσσαραβίας, ύπο ηγεμόνα πρεσβεύοντα το έν ταΐς χώραις έκείναις
επικρατούν χριστιανικόν θρήσκευμα, καί έμπνέοντα πάσαν εμπιστοσύ­
νην είς τάς δύο αύτοκρατορικάς αύλάς. Ταύτοχρόνως δυνάμεθα νά
δρίσωμεν οτι τό νέον κράτος, ού ό ήγερ,ών έσται κληρονομικός, ουδέ­
ποτε δύναται να συνενωθή μετά τής Αυστρίας ή τής ’Ρωσίας, και
οτι αί δύο ημών αύτοκρατορίαι δεν θέλουσιν επιτρέψει ποτέ νά περί-
έλθη εις τήν εξουσίαν έτέρας τίνος δυνάμεως.»
Ε π ειδ ή δε έν τή άπό 13 νοεμβρίου απαντήσει αύτού δ ’Ιωσήφ,
άποδεξάμενος τήν άρχήν τής ιδρύσεως τών δύο νέων έπικρατειών,
προέτεινεν έν τούτοις νά παραχωρηθώσιν είς τήν Έ νετίαν ή Πελοπόν­
νησος, ή Κρήτη, ή Κύπρος καί αί λοιπαί τού Αιγαίου πελάγους νή­
σοι, ή αύτοκράτειρα άνταπαντώσα τή 4 Ιανουάριου 1 7 8 3 παρετήρει
οτι «είναι έπάναγκες νά μή περιορισθή λίαν τό ελληνικόν κράτος, προ
πάντων δέ νά μή άφαιρεθή άπό αύτού ή Πελοπόννησος καί τό Α ι­
γαίο ν πέλαγος.»
Ταύτα δέ διανοουμένη ή αύτοκράτειρα έπρονόησε πρώτον νά άπο-
νειμν) είς τον δευτερότοκον αυτής εγγονον τό έν τή χριστιανική ’Ανα­
τολή πολύκροτον τού Κωνσταντίνου ονομα καί νά διδάξν) αύτόν τήν
ελληνικήν γλώσσαν. Συγχρόνως ποικίλοι απόστολοι διατρέχοντες τήν
εύρωπαϊκήν Τουρκίαν έκάλουν τούς "Ελληνας είς τά όπλα προς άνά-
κτησίν τής αρχαίας αύτών ελευθερίας καί ανεξαρτησίας. Είς Κέρκυραν,
είς Κεφαλληνίαν καί είς Ζάκυνθον διωρίσθησαν πρόξενοι τής ’Ρωσίας
άνδρες "Ελληνες, ιδίως έν Κέρκυρά ο υιός τού Μπενάκη ώς γενικός
πρόξενος. Είς ταύτα δέ άνταποκρινόμενοι οί ήμέτεροι έξηγέρθησαν ά-
664 Νέοι του ελληνισμού αγώνες. Λάμπρος Κατσώνης.

παντες ώς εκ μηχανής, λόγιος έμποροι, μ α χη τα ί. Ό Ίωαννίτης ’Αθα­

νάσιος Ψ αλλίδας, οί Θεσσαλοί ιερομόναχος Δανιήλ και ίεροδιάκονος
Γρηγόριος Κωνσταντάς έγραφον προς την αύτοκράτειραν καί προς
τούς στρατηγούς αυτής άφιερωτικάς έπιστολάς πομπώδεις, δ ι’ ών
άπεκάλουν αυτήν τε και αυτούς λυτρωτάς καί αρωγούς και στηρίγ­
μα τα . Το δέ πρακτικώτερον, ή εν Τεργέστη ελληνική κοινότης εσπευσε
νά παρασκευάση έζ ιδίων καταδρομικόν στολίσκον, καί πρεσβεία
τριών άνδρών εστάλη τω 1790 είς Πετρούπολιν, ΐνα προτείνη μεν
το αύτοκρατορικόν άζίωμα είς τον εγγονον τής Αικατερίνης Κωνσταν­
τίνον, καθυποβάλη δέ ύπόμνημα περί τού μ.ελετωμένου κινήματος.
Ή ΑΙκατερίνα έδέχθη την πρεσβείαν εύμενώς, έπιτρέψασα αυτή νά
έμφανισθή ενώπιον τού νεαρού Κωνσταντίνου καί νά προςαγορεύση
αυτόν αύτοκράτορα των Ελλήνω ν. Κ αί 6 μεν ήγεμονόπαις ιβεβαίωσε
τούς πρέσβεις ελληνιστί ότι τά πάντα θελουσιν έκτελεσθή κατά την
επιθυμίαν αυτών ή δέ αύτοκράτειρα επεμψε καί χρήμ.ατα καί όπλα,
ινα γίνωσιν αί άπαιτούμεναι παρασκευαί, αλλά συγχρόνως, επειδή
ετερα αυτής συμφέροντα καί ιδίως τά πολωνικά πράγματα, παρεκι-
νησαν αυτήν αύθις νά συνομολογήση εν αρχή τού 1792 είς Ίάσιον
ειρήνην προς τήν Τουρκίαν, ή Αίκατερίνα διέταζε νά διακωλυθή παν
ελληνικόν κίνημα μέχρι νεωτέρας διαταγής. *

*Εν τφ μεταζύ όμως αί έχθροπραζίαι είχον αρχίσει έν Έ λ λ ά δ ι. Ή

πρεσβεία ήτις ειχεν άπέλθει είς Πετρούπολιν, καθυπέβαλεν εκεί σχέ­
δια ύπερβολικά περί τής συγχρόνου έζεγέρσεως τής Πελοποννήσου,
τής Στερεάς, τής Εύβοιας, τής Θεσσαλίας, τής Ηπείρου, τής Μακε­
δονίας καί τής περί Άδριανούπολιν συγκεντρώσεως 3 0 0 ,0 0 0 χριστια­
νών, οΕτινες έμελλον, ένούμενοι μετά τών ’Ρώσων, νά όρμήσωσιν επί
τήν Κωνσταντινούπολή. Εννοείται ότι τά τοιαύτα ούτε έζετελέ-
σθησαν, ούτε ήτο δυνατόν νά έκτελεσθώσιν. Έγένοντο όμως άλλα,
όλιγώτερον μεν κολοσσιαία, αλλά μνήμης άζια έργα. Κατά ζηράν
μεν οί αρματολοί καί οι κλέφται ένωθέντες μετά τών Σουλιωτών,
καί άπαρτίσαντες στρατιάν γενναίαν καί ούχί εύάριθμον, ένίκησαν
κατά κράτος τον σατράπην τών Ίωαννίνων Ά λ ή πασαν. Κατά θά­
λασσαν δέ προέκυψεν είς μέσον άνήρ δυνάμενος νά καταταχθή μεταζύ
τών ναυτικών ηρώων όσους αναφέρει ή πάτριος ημών ιστορία, ή το-
 Νέοι του έλληνισμου αγώνες. Λάμπρος Κατσώνης. 665

σούτους μεγάλους ναυτικούς άνδρας από Θεμιστοκλέους μέχρι Μια-

ούλη ύμνήσασα.
Ό Λάμπρος Κατσώνης έγεννήθη είς Λεβάδειαν της Βοιωτίας ακρι­
βώς σγεδόν περί τά μέσα της παρελθούσης έκατονταετηρίδος. Νεω-
τατος ετι μετέσχε τού προ μικρού ίστορηθέντος έν Πελοποννήσω και
έν τω Αίγαίω πελάγει κινήματος, άπήλθεν έπειτα είς Ρωσίαν, κατω-
κησεν είς Κριμαίαν, κατετάχθη ώς αξιωματικός είς το ιδρυθέν τότε
αυτόθι έλληνικόν τάγμα, διέπρεψεν ύπό τον Ποτέμκην είς τον κατά
της Περσίας ρωσικόν πόλεμον, απέδειξε διά ναυτικών τολμημάτω ν
περί Κριμαίαν ότι ήτο ναύτης ούδέν ηττον επιτήδειος ή στρατιώτης,
καί κατελθών τον Ιανουάριον τού 1788 είς Τεργέστην άνέλαβε την
ηγεμονίαν τού έν τή πόλει ταύτγι έξοπλισθέντος στολίσκου. Όποια
καί όπόσα ήσαν τά πλοία β ι ών δ Λάμπρος περιήγαγεν επί 5 όλα
έτη έν ταϊς έλληνικαίς θαλάσσαις νικηφόρον την σημαίαν αυτού,
ακριβώς δεν γνωρίζομεν. Έ κ Τεργέστης έξέπλευσεν έν αρχή τού 1 7 8 8
μετά τριών σκαφών, εξ ών τού ενός μόνον ήξεύρομεν τό όνομα καί
την δύναρ,ιν· ήτο δέ τό σκάφος τούτο αμερικανικόν καταδρομικόν
26 πυροβόλων, όπερ άγορασθέν υπό τής αυτόθι κοινότητος ώνομάσθη
ύπ’ αυτού Ά θηγά της ’Ά ρ χτον. Μ ετ’ ού πολύ δ Λάμπρος κυριεύσας
περί τό Αίγαίον μέν εξ εχθρικά πλοία, καί περί Συρίαν ετερα έξ,
ώπλισεν αυτά καί συγκατέταξεν είς τον ίδιον στολίσκον- αλλά τις
ήτο ή δύναμις τών πλοίων .τούτων, άδηλον. Βραδύτερον άναφέρονται
έν τή μοίρ<£ τού Λάρ,πρου οκτώ ετερα πλοία- δύο μέν κυβερνώμενα
ύπό τών Σπετσιωτών Αναργύρου καί Καρακατσάνη, πλήν δέ τούτων
δ ' ΑχιΛΑενς ύπό τον Ζυγούρην, ή Μ αρία 24 πυροβόλων ύπό τον
Πασχάλην Κασίμην καί 4 προςέτι πλοία ύπό τον Ε μμα νουήλ Μπουρ-
ζουνάκην, τον Δημήτριον Άλεξόπουλον, τον Ευστράτιον Νικηφοράκην
καί τον Κωνσταντίνον Ταταράκην. Μετά τής δυνάμεως ταύτης ήτις
έν τούτοις κατηρτίσθη κατά μικρόν, λέγετα ι δ Λάρ/προς, .κατά τά
δύο έτη 1788 καί 1 7 8 9 , ού μόνον άφανίσας πάσαν ναυτικήν τού
όσμανικού κράτους έρ.πορίαν, ού ρ.όνον κυριεύσας μέν τό φρούριον τού
Καστελορρίζου είς τά παράλια τής Λυκίας, καταστρέψας δέ τούς
προρ.αχώνας τού Δυρραχίου, αλλά καί έπανειλημμένως καταναυμα-
χήσας έκ παρατάξεως αύτόν τον όσρ,ανικόν στόλον. Τό καθ* ημάς έν
έλλείψει ειδήσεων ασφαλέστερων, δέν θέλορ.εν ένδιατρίψει περί τά
καθέκαστα τών φημιζομένων τούτων κατορθωμάτων, τά δποΐα όμολο-
 •1

666 'Ένδοξος περί Καφηρέα ναυμαχία.

γούμεν ότι είναι τόσω (/.άλλον δυςκαταληπτα όσω δεν λέγεται ότι
έγένετο τότε χρήσις πυρπολικών ύπό των ήμετέρων. Τούτο (/.όνον
βεβαιούμεν ώς άνκμ.φισβήτητον, ότι τψ 1 7 8 9 η καταπλαγεΐσα τουρ­
κική κυβέρνησις ήγωνίσθη νά προςοικειωθή τον άνδρα διά του διερ-
μηνέως του στόλου Στεφάνου Μαυρογένους. Ό δ'ιερμηνεύς έγραψε προς
τον Λάμπρον επιστολήν δι* ής προςαγορεύει αυτόν ardpecozazor
ήρωα, επ α γγέλλετα ι δε εις αυτόν τε καί τούς οπαίους αυτού άμ,νη-
στίαν καί παραχωρεί αύτώ την διαδοχικήν καί άφο'ρολόγητον ηγε­
μονίαν μιας των νήσων τού Τκαριου πέλαγους οί’αν ήθελεν εκλέξει,
επιχορηγών σύναμα καί άξιόλογον χρηματικόν ποσόν. Ά λ λ * b Λ άμ­
προς άπέκρουσε πάντα ταύτα καί έξακολουθήσας τον αγώνα συνεκρό-
τησε τώ 179 0 την πεισματωδεστέραν τών ναυμαχιών αυτού περί ής
σώζονται λεπτομέρειαι μή δ'υνάμεναι, νομιζομεν, νά άμφισβητηθώσιν.

Ά πριλίω μηνί 1790 ό Λάμπρος έναυλόχει εις Κέαν μετά πλοίων

liiiinttiihiii- ϊ rHi η
εννέα, διότι είχε προεκπέμψει τά λοιπά προς έπιτέλεσιν τού κατα­
δρομικού αυτών έργου. Πρό τίνος δέ είχε παραλάβει μεθ* εαυτού 500
κλέφτας ύπό τον Όπούντιον Λοκρόν Άνδρούτζον, τον πατέρα τού
Όδυσσέως εκείνου, όςτις έν αρχή τής τελευταίας μεγάλης επαναστά-
σεως δ'ιετέλεσεν ό επισημότατος τών πολεμάρχων τής ανατολικής
Ε λλά δος. "Ισως φανή παράδοξον πώς οί ορεσίβιοι ούτοι μαχηταί άπε-
φάσισαν νά θαλασσομαχήσωσιν. Ε ιίο μ εν* όμως ήδη τον Μητρομάραν
τοιούτό τ ι πράξαντα καί πολλά άλλα θέλομεν ετι απαντήσει τοι-
αύτα παραδείγματα κλεφτών καί άρματωλών εις ναυμάχους μετα-
βληθέντων. Τό δε παρόν γεγονός έπιβεβαιούται, ώς θέλομεν ιδει μ ετ ’
ολίγον, ύπό δημ.ώδους άσματος. Τ ή 6 άπριλίου ή προφυλακή άνήγ-
γειλεν εις τον Λάμ.προν ότι έπεφάνη μεταξύ "Ανδρου καί Εύβοιας ό
όσμανικός στόλος έκ πεντεκαίδεκα μεγάλων πλοίων συγκείμενος. Ό
Λάμπρος έξώρμησεν άμ,έσως εις συνάντησιν αυτού* αλλά μετά τρίωρον
πυροβολισμόν οί πολέμιοι παραδόξως ύπεχώρησαν, ί'να λάβωσι καιρόν
νά ένωθώσι μετά τής περιμενομένης ύπ* αυτών άλγερινής μ,οίρας. Ού-
δέν ήττον ή ύποχώρησις αυτή δεν δύναται νά λογισθή είμή ώς
ή ττα εάν άναλογισθώμεν, ότι ή δύναμις αυτών ήτο τουλάχιστον
τετραπλάσια, άν όχι πενταπλάσια, τής ελληνικής, τά δ' ελληνικά
πλοία δεν έπαυσαν καταδιώκοντα αυτούς μέχρι τής εσπέρας Αλλά
καί ό στολίσκος τού Λάμπρου ύπέστη βλάβην ού μικράν, δύο δε τών

Λ
33

•* *
 ’Ένδοξος περί Καφηρέα ναυμαχία. 667

πλοίων αύτού, τά του ’ Αναργύρου καί του Καρακατσάνη, άπομακρυν-

θέντα εν τή καταδιώξει δεν ήδυνήθησαν ουδέ την επιούσαν νά ένω-
θώσι μετά των λοιπών ένεκα των εναντίων άνεμων. Την δ ’ επιούσαν
ταύτην προςήλθε καί ή άλγερινή μοίρα, ώςτε οί πολέμιοι επέπεσον
μετά διπλάσιάς δυνάμεως. Ό Λάμπρος καίτοι δεν είχεν ήδη' είμ,ή
πλοία επτά, καί ταυτα παθόντα άπο της προτεραίας, δεν εδίστασε
νά άντιπαραταχθή, ώςτε συνεκροτήθη αγών φοβερος περί Καφηρέα,
περί τον χώρον δηλαδή έκεινον δπου μετά τριάκοντα καί πέντε ετη
έμελλε νά διαπράξτ; δ Γεώργιος Σαχτούρης έν των λαμπρότατων
αύτου κατορθωμάτων. Οί εχθροί περιζώσαντες την μοίραν τού Λάμ-
πρου ηρχισαν νά πυροβολώσι πανταχόθεν κατ' αυτής* αλλά μ ε τ ’ ολί­
γον έπεχείρησαν νά κυριεύσωσι τά σκάφη έξ έπίπ)^ου. Κ α ί πρώτη
λοιπδν ή δσμανικη ναυαρχίς φέρουσα 74 πυροβόλα, άπεπειράθη νά
προςκολληθη εις τον 'ΑχιΑΜα,' άλλ* δ κυβερνήτης αυτού, δ γενναίος
Ζυγούρης, άνηψεν έν τφ άμα πυρά επί των κεραιών, απειλών νά
μεταδώση τάς φλόγας εις τον πλησιάζοντα κολοσσόν. Τότε ή ναυ­
αρχίς ώπισθοχώρησε καί ένωθεισα μετά πέντε άλγερινών φρεγατών
έπέπλευσε κατά της Μαρίας τού Πασχάλη Κασίρ,η, δςτις δεν ήδυ-
νήθη νά διαφυγή τον έ'σγν/τον κίνδυνον. Οί *Αλγερινοί είςπηδήσαντες
εντός τού πλοίου τούτου έφόνευσαν 147 "Ελληνας καί τραυματίσαντες
τόν τε 'κυβερνήτην καί τούς περιλεκρθεντας τριςκαίδεκα ναύτας, έκυ-
ρίευσαν την Μ αρίαν. "Ετερον δε άλγερινον πλοΐον φέρον τριάκοντα
καί εξ μ,εγάλα πυροβόλα, προςεκολλήθη εις την *Λ0ηνάν, τής δποίας
το κατάστρωμα έπληρώθη διά μιας πολεμίων. Ά λ λ " δ Λάμπρος άντι-
παραταχθείς έκ τού συστάδην καί καταβαλών τούς είςπηδήσαντας,
ήδύνατο ίσως νά κυριεύση τον αντίπαλον, εάν ήναι αληθές, δτι έκ
των 6 0 0 τούτου ναυβατών δεν διεσώθησαν είμή τριάκοντα καί έ'ξ.
Ένόμισεν όμως φαίνεται συνετώτερον νά άποχωρισθή άπο αυτού τόσψ
μάλλον δσω τά πλειστα τών άλλιυν αύτού πλοίων δεινοτάτας πα­
θόντα ζημίας μ ετ’ ολίγον κατεστράφησαν. Το τού ’Εμμανουήλ Μπουρ-
ζουνάκη, άποβαλόν τόν πρυμνήσιον ιστόν καί τόν κυβερνήτην αύτού,
κατώρθωσε μεν νά διελάση άνά μέσον τού εχθρικού στόλου, άλλ*
έπί τέλους έπυρπολήθ.η ύπό τών ίδιων ναυβατών. Περί τόν Δ ημή-
τριον Άλεξόπουλον δεν έμειναν ζώντες είμή δέκα, οϊτινες έρριψαν τό
σκάφος εις την νήσον "Ανδρον, καί οί μέν ναύται φυγόντες διεσώ-
θησαν, ά λλ’ δ άτρομητος Άλεξόπουλος προςαγαγών θρυαλλίδα εις
668 Ένδοξος περί Καφηρέα ναυμαχία.

την έναπομείνασαν όλίγην πυρίτιδα, άνετινάχθη μετά του πλοίου

καί της σημαίας είς τον αέρα. Τελευταΐον δ Ευστράτιος Νικηφοράκης
ήδυνήθη, εί καί περιεζωσμένος ύπό πολεμίων, νά ρίψη το πλοίόν του
είς την ξηράν καί νά σωθή είς τά ενδότερα της νήσου μετά του πλη­
ρώματος καί τής σημαίας. Κ αί ενώ τοιαύτη συνέβαινε περί τον
Λάμπρον πανωλεθρία, ενώ ο Κωνσταντίνος Παταράκης καί ο Ζυγοΰ-
ρης ενχοντες τον άνεμον εναντίον δεν ήδύναντο νά προςε'λθωσιν είς
βοήθειαν αυτού, ενώ οί ιστοί τής *Αθήνας είχον βλαβή καιρίως, καί
αί κεραίαι κατακοπή, καί τά ιστία καί τά πλευρά κατατρυπηθή,
καί το σκάφος πανταχόθεν διέρρεε, καί αυτός έφερε τραύμα είς την
κεφαλήν, δ αδάμαστος άνήρ άπέμεινεν άνταγωνιζόμενος καί μή θέ*
λων νά κα ταλίπη την ναυαρχίδα αύτου. Έ π ί τέλους έκ των 2 9 5
άνδρών δσοι άπήρτιζον το πλήρωμα τής 'A6r\YaQ δεν έμειναν είμή
5 αξιωματικοί καί 55 ναύται, έξ ών οι 38 πληγωμένοι. Τότε ούτοι
έζήτησαν διά σημείων λέμβους παρά τών ύπηνέμων συντρόφων καί
έσώθησαν δι* αυτών, πυρπολήσαντες μεν την Ά θη νά ν, άπελθόντες
δέ αυτοί μετά τού αρχηγού των έπί τού πλοίου τού Παταράκη είς
Μήλον.
Κ ατά την ναυμαχίαν λοιπόν ταύτην δ Λάμπρος άπώλεσε δύο μέν
πλοία αίχμαλωτευθέντα, τό τού Κασίμη καί τό τού Νικηφοράκη, τρία
δέ πυρποληθέντα ύπό τών ιδίων κυβερνητών, περί τούς 6 5 0 όέ άν-
δρας και αξιωματικούς, έκτος τών τραυματιών δσοι διεσώθησαν.
Μεταξύ τών φονευθέντων τούτων ήσαν καί πολλοί κλέφται, ως μαρ­
τυρεί τό δημώδες άσμα, τό δποίον μνημονεύον τής προκειμένης ναυ­
μαχίας λέγει·
Σαν πιάστηκαν ’ς τον πόλεμον άπ’ την αύγ’ ώς το βράδυ.
Πολλοί κλέφταις σκοτώνονται του καπετάν Άνδρούτσου.
Έ κ δέ τών πολεμίων βεβαιούται δτι έφονεύθησαν 3 ,0 0 0 καί έπλη-
γώθησαν πολλοί. Όπωςδήποτε δμως δ Λάμπρος ήττήθη* αλλά ύπάρ-
χουσιν ή τ τα ι άντάξιαι νικών. Είς Μήλον εύρεν δ Παταράκης γ α λ λ ι­
κόν δρόμωνα δςτις είχε καταπλεύσει είς την νήσον εκείνην, αφού παρέ-
στη πόρρωθεν θεατής τού τραγικού άγώνος τού δποίου τάς περιπέ­
τειας ανέγραψεν έπιμελώς δ κυβερνήτης αυτού. Ό γενναίος Γάλλος
δςτις περιεποιήθη άπαντας τούς περισωθέντας έκείνους άνδρας, άκού-
σας τον Πάτμιον ’Αναστάσιον Παλαιολόγον είπόντα δτι ένικήθησαν,
άνέγνω αύτφ είς άπάντησιν τό ήμερολόγιόν του, εν ώ διά μακρών έγ-
 ΤελευταΓαι περιπέτειαι του Κατσώνη καί του Άνδρούτσου. 669

κωμίαζε την γενναιότητα αυτών καί προςέθετεν επί τέλους, ότι κατά
την ανδρείαν τουλάχιστον ύπολαρ,βάνει αυτούς έναμίλλους των ευκλεών
αυτών προπατόρων. Καί βραδύτερον δ Ενετός άρχίναύαρχος Έ|/.ος είπε
προς τε τον Λάρ,προν καί προς τον αυτόν Π αλαιολόγον «ε’άν άπωλέ-
σατε πέντε πλοία, 6 0 0 ναύτας, 2 πλοιάρχους καί 49 αξιωματικούς, η
δόξα υμών εσται αίσιος.» Ά λ λ α καί ή Αίκατερίνα αύτη έτίμησε τον
Λάμπρον προβιβάσασα μέν αυτόν εις βαθμόν χιλιάρχου, άπονείμασα
δε αύτφ τό παράσημον τού άγιου Γεωργίου.

♦ Ούδέ άπέβαλε τό θάρρος καί τάς πεποιθήσεις αύτού δ ήρως της

βοιωτίας ένεκα τού φοβερού εκείνου ατυχήματος. Ά λ λ * άναδιοργανώ-
σας την ναυτικήν μοίραν αύτού ήτοιμάζετο νά εξακολούθηση τον α­
γώνα ότε, ετι από τών μέσων τού 1791 άρξαμένων τών περί ειρήνης
διαπραγματεύσεων μεταξύ 'Ρωσίας καί Τουρκίας, ελαβε τάς προανα-
φερθείσας δ'ιαταγάς, ε’παναληφθείσας τφ 1 7 9 2 μετά την υπογραφήν
τής εν Ίασίψ συνθήκης, νά παύση πάσαν εχθροπραξίαν. Ό Λάμπρος
άγανακτήσας άνεφώνησεν, ώς βεβαιούται, ότι, εάν ή ανϊοχράτειρα
συνωμοΑύγησε τήν ειρήνην αυτής, ό Καζσώνης άχόμη άέν υπέγραψε
την εόιχήν τον, έξέδωκεν έντονον κατά τής ρωσικής πολιτικής δια-
μαρτύρησιν κατά μήνα μάιον 1 7 9 2 καί κατέλαβε τήν περί το Τ α ί-
ναρον λακωνικήν παραλίαν ρ.ετά τού Άνδρούτσου, ϊνα από τού δρμη-
τηρίου τούτου έξακολουθήση τάς έπιδρομάς αύτού. Ε κ ε ί προςβληθείς
ύπό τού όσμανικού στόλου (μετά τού δποίου εις τήν περίστασιν ταυ-
την συνέπραξαν παραδόξως καί δύο γα λλικά μονόκροτα) άντέστη μεν
επί τινα χρόνον καί δεινήν έπήνεγκε σφαγήν εις τούς άποβιβασθέν-
τας πολεμίους, ά λλ’ επί τέλους προτοαπείς καί ύπ* αύτού τού ήγε-
μόνος τής Μάνης Τζανέτου Γρηγοράκη άπέπλευσεν εις Ιθάκην καί
έκείθεν έπέστρεψεν εις ’Ρωσίαν. Παρά τή Αικατερίνη δεν ετυχεν ευ­
μενούς δεξιώσεως. Ά λ λ α μετά τον θάνατον αυτής δ διαδεξάμενος
τήν αρχήν τφ 1 796 Παύλος Α', αμείβουν τάς ύπηρεσίας αύτού, έδω-
ρήσατο τω άνδρί γενναίαν χρηρ,ατικήν χορηγίαν. Μ ετ’ ού πολύ δε δ
Λάρ,προς ζητήσας τήν εκ τής στρατιωτικής ύπηρεσίας άφεσιν κα τε-
στάθη εις Κριμαίαν καί άπέθανεν έν άκρ,ή ετι τής ηλικίας τφ 1 8 0 4 .
Ούδέν ήττον εύκλεής, αλλά οίκτρά περί τά τέλη άπέβη ή τύχη τού
συνεταίρου του Άνδρούτσου. Οι μέν περί τον Κατσώνην αξιωματικοί
καί ναύται διασπαρέντες ρ,ετά τήν άναχώρησιν αύτού εις Λακωνικήν,
670 Κατάληψις τής Επτάνησου ύπο των Γάλλο;ν.

άπαντες διεσώθησαν. Ό δε Άνδρούτσος μετά των περί αυτόν άρμα-

τωλών άπεφάσισε νά διάσχιση εν σώματι την Πελοπόννησον, ίνα έπι-
στρέψη εις 'Ρούμελην κάί έκείθεν διαπεράση εις 'Επτάνησον. Έξελθών
λοιπόν εκ τής Μάνης εις την Λακεδαίμονα καί την ’Αρκαδίαν καί έπι
40 ημέρας καί νύκτας υπό 6 0 0 0 πολεμίων καταδιωκόμενος, επέτυχε
•μεν τού σκοπού, αφού, ως βεβαιούσιν, έφόνευσεν ύπέρ τούς 1 5 0 0 Τούρ­
κους, δεν άπέβαλε δε ε’ι μή 96 στρατιώτας καί ένα άνώτερον άζιω-
μ α τικό ν παραδοθείς όμως υπό τής Ένετίας εις την οσμανικήν κυβέρ-
νησιν, άπήχθη εις Κωνσταντινούπολή, έρρίφθη δέσμιος εις τάς φύλα­
κας τού ναυστάθμου καί εκεί δεινώς ταλαιπωρούμενος έτελεύτησε.
Πριν ή καταπαύσωμεν τον λόγον περί τού δευτέρου τούτου κινήμα-
ματος τού παρασκευασθέντος μεν κατ' είςήγησιν τής 'Ρωσίας, διεξα-
χθέντος 8ε παρά την θέλησιν αυτής, ήτις, ως είδομεν, εκρινεν εύλογον
νά είρηνεύση τω 1792 διά τής εν Ίασίφ συνθήκης προς την Τουρ­
κίαν, καθήκον νομίζομεν νά βεβαιωσωμεν ότι τα διαπραχθέντα τότε
ύπό των ήμετέρων πολεμικά έργα ύπήρξαν άσυγκρίτω λόγφ γενναιότερα
των προτέρων. Ή 8ε νέα ρωσική συνθήκη έπεκύρωσε τήν προηγουμέ-
νην ως προς τούς χριστιανούς τής Α νατολής. Διά τού πρώτου αυτής
άρθρου άπενεμήθη αμνηστία γενική, όπως καί διά των άρθρων 1 καί
17 τής συνθήκης τού Κιουτσούκ Καιναρτζή καί κατά τάς εν αύτοίς
λεπτομέρειας· διά τού άρθρου 2 έπεκυρώθησαν πάσαι τής τελευταίας
ταύτης αί διατάξεις* 8 ιά τού άρθρου 8 ^ητώς συνεφωνήθη ή άνευ λύ­
τρων άπόδοσις των αιχμαλώτων, ιδίως των Πελοποννησίων καί των
νησιωτών. Κ α ί είναι μεν πρόδηλον ότι επειδή πολλαί έχθροπραξίαι
έγένοντο έν Έ λ λ ά δ ι μετά τήν ύπογραφήν τής συνθήκης, οί όροι αυ­
τής ούδέν έσχον ουδέ ήδύναντο νά εχωσι πρακτικόν τότε αποτέλε­
σμα* αλλά έπαναλαμβάνομεν ενταύθα ό,τι είχομεν είπει έν τοίς προ-
τέροις, ότι δηλαδή βραδύτερον τό έ'θνος ώφελήθη ούκ ολίγον εκ τού
δικαιώματος τής έπεμβάσεως όπερ έ'λαβεν ή 'Ρωσία διά των διεθνών
εκείνων συμβάσεων.

Ά λ λ ’ έφθάσαμεν είς τούς χρόνους καθ’ ούς ήρχισε πάλιν ή δυτική

Εύρώπη ν* αναμιγνύεται είς τά ελληνικά πράγματα, άν καί μέχρι τής
έπαναστάσεως τού 1821 ή 'Ρωσία έξηκολούθησε πρωταγωνιστούσα
εν αύτοίς. ’Από τού 1789 έξερράγη ή μεγάλη εκείνη γαλλική έπα-
νάστασις ήτις έμελλεν επί 20 όλα έτη νά περιαγάγη τά νικηφόρα
 Κατάληψις τής Επτάνησου ύπο των Γάλλων. 671

αυτής τάγματα καί δόγματα από περάτων Ευρώπης μέχρι περάτων.

Έ ν τή θυελλώδει ταύτη αύτής πορείικ αδύνατον ήτο νά ριή απαντήσει
την Ε λ λ ά δ α καί νά μη έπενεργήσ·/) ίπ αύτής. Έπενήργησε δέ δ ιτ-
τώς, ηθικώς άμα καί πολιτικώς. Κατά πρώτον άνεμίχθη εις τά ελ­
ληνικά συμφέροντα τω 1 7 9 7 , δτε 6 έν αρχή τού σταδίου αύτού Ν α­
πολέων Βοναπάρτης, καταλύσας το ένετικόν κράτος, τάς μέν άλλας
τούτου κτήσεις έπέτρεψε 8 ιά τής έν Καμποφορμίψ συνθήκης εις την
Αυστρίαν, τάς δέ Ίονίους νήσους καί οσα είχον διασώσει οι 'Ενετοί
έπί τής κατέναντι ηπείρου, άπένειμεν εις την Γαλλίαν. Ot Έ πτανή-
σιοι έδέχθησαν τούς Γάλλους ώς σωτήρας, πιστεύσαντες εις τά περί
άπελευθερώσεως του ανθρωπίνου γένους κηρύγματα τής δημοκρατίας.
Καί ιδού πώς αυτός ο στρατηγός Βοναπάρτης ανήγγειλεν έκ Μεδεο-
λάνων εις την κυβέρνησιν του τή 1 αύγούστου 17 9 7 τά περί τουτου.
«Τ ά στρατεύματα ημών άποβιβασθέντα κατέλαβον τά φρούρια τής
Κέρκυρας. "Απειρον λαού πλήθος συνέρρευσεν εις την παραλίαν ι'να
ύποδεγθή τούς στρατιώτας ήρ.ών διά τών κραυγών τής άγαλλιάσεως
καί τού ένθουσιασμού, άς έκπέμπουσι τά έ'θνη οτε άνακτώσι την έ-
λευθερίαν. Προίστατο δε τού πλήθους ο άρχιερεύς, άνήρ πρεσβύτης
καί λόγιος, δςτις πλησιάσας προς τον στρατηγόν Γεντιλλύν είπεν αύ-
τω. Γάλλοι, έν τή νήσω ταύτγι θέλετε εύρει λαόν αμαθή περί τάς
έπιστήμας καί τάς τέγνας δι* ών κλείζονται τά έ'θνη* αλλά μή περι-
φρονήσετε αύτον, διό τι δύναται νά άποβή αύθις ο,τι ήτο πάλαι ποτέ.
Σεβασθήτέ τον άναγινούσκοντες την βίβλον ταύτην. Ό δέ στρατη­
γός Γεντιλλύς άνοίξας την προςενεχθεΐσαν αύτφ βίβλον, ήπόρησεν
ίδών ότι ήτο ή τού Όρ.ήρου Όδύσσεια. *Β Ζάκυνθος, ή Κεφαλληνία
καί ή Ιθάκη τά αύτά ποθούσι καί εύχονται. Α πανταχού άνηρτήθη-
σαν τά σύμβολα τής έλευθερίας καί απανταχού αί δημοτικα ί άρχαί
κυβερνώσι τάς κοινότητας* οί δέ λαοί έλπίζουσιν ότι διά τής προ­
στασίας τού μεγάλου γαλλικού έθνους, θέλουσιν ανακτήσει τάς έπ ι­
στήμας, τάς τέχνας καί την έμπορίαν, άς άπώλεσαν διά τής^τυραν-
νίδος τών ολιγαρχικών. Ό αρχηγός τών Μανιατών μέ έ'πεμψεν ενα
τών προκρίτων τής γώρας, ϊνα μέ δηλώσν) ότι έπιθυμει νά ιδη έν τφ
λιμένι αύτού γαλλικά τινα πλοία καί νά φανή χρήσιμος εις τό μέγα
γαλλικόν έ'θνος.»
Δεν ήξεύρομεν έάν 6 ήγεμών τής Μάνης άπετάθη οικοθεν προς τον
στρατηγόν ή προεκλήθη ύπ' αύτού. Κ α τ' αύτό εκείνο τό έτος 1797 οι
672 'Ρήγας Φεραίος. Ένέργειαι αυτού. 'Ηρωικός θάνατος.

άίελφ οί Δήμος και Νικολός Στεφανόπολοι έστάλησαν εις την Έ λ -

λάό'α ύπό της γαλλικής κυβερνήσεως καί του στρατηγού Βοναπάρ-
του. Οί δύο ούτοι λόγιοι άνδρες άνηκον εις την άρχαίαν οικογένειαν
ήτις προ μιας περίπου τότε έκατονταετηρίδος είχεν αποδημήσει εκ
Μάνης μετά πολλών άλλων όμογενών καί έγκατασταθή εις Καργέ-
ζην της Κορσικής* έπέμφθησαν δέ είς την Ε λ λ ά δ α κατ’ επιφάνειαν
μέν εχοντες επιστημονικήν καί φιλολογικήν εντολήν, πράγματι δέ
πολιτικήν. Έ κ τής δίτομου συγγραφής ήτις έν ετει 180 0 έξεδόθη εν
Λονδίνω περί τής περιηγήσεως αυτών, εξάγεται, ότι έκόμιζον επιστο­
λήν τού στρατηγού Βοναπάρτου προς τον ηγεμόνα τής Μάνης καί
ότι διά τούτου ήλθον είς συνεννοήσεις μετά των άντιπροςώπων τής
Στερεάς, τής Μακεδονίας, τής Κρήτης καί τής ‘Αλβανίας, επί τώ
σκοπφ τού νά παρασκευάσωσι γενικόν τ ι επαναστατικόν κίνημα. "Οθεν
πιθανώτατα εις άπάντησιν τής προειρημένης επιστολής έγράφη ή επι­
στολή ής μνημονεύει ο στρατηγός έν τή εκθέσει αύτού. Όπωςδήποτε
πάσαι αύται αί ένέργειαι καί πάσαι αί πομπώδεις έπαγγελίαι τής
γαλλικής δημοκρατίας, δεν ήσαν αμέτοχοι ιδιοτέλειας. Τ ή 16 αύ-
γούστου I Γάλλος στρατηγός έγραφε πρός τήν κυβέρνησιν αύτού. «Ή
Κέρκυρα, ή Ζάκυνθος καί ή Κεφαλληνία εχουσι δι* ημάς πλείονα α­
ξίαν ή όλη ή ‘Ιταλία όμού. Κ α τ ’ έμέ νομίζω ότι εάν είμεθα ύπόχρεοι
νά έκλέξωμεν, ήθελε συμφέρει μάλλον είς ήμάς νά άποδώσωμεν σύμ-
πασαν τήν ‘Ιταλίαν είς τήν Αυστρίαν καί νά κρατήσωμεν τάς νήσους
έκείνας ου μόνον ως πηγήν πλούτου καί ευημερίας διά τό έμπόριον
ημών, αλλά καί διό τι, προςεγγιζούσης τής πτώσεως τού τουρκικού
κράτους, θέλομεν δυνηθή διά τής κατοχής τών νήσων τούτων ή νά
ύποστηρίξωμεν αυτό κατά τό ένόν, ή νά λάβωμεν εξ αυτού την προςη-
κουσαν ήμΐν μερίδα .» Καί πάλιν τή 13 σεπτεμβρίου b Βοναπάρτης
έγραφεν έκ ΙΊασσεριάνου τά εξής* «Τού λοιπού νομίζω ότι θεμελιώόες
αξίωμα τής δημοκρατίας πρέπει νά ήναι τό νά μή έγκαταλίπωμεν
ποτέ τήν Κέρκυραν, τήν Ζάκυνθον καί τάς λοιπάς νήσους, άλλά να
καταλάβωμεν αύτάς όριστικώς.»

Ουδέ είς ταύτα μόνα περιωρίσθη ό στρατηγός Βοναπάρτης, άλλά

καί είς έτέρας περιεπλάκη ένεργείας αϊτινες έμελλον νά έπαγάγωσιν έν
τών τραγικωτέρων γεγονότων τής πατρίου ημών ιστορίας κατ* εκείνο
τού χρόνου. Περί τά μέσα τής παοελθούσης έκατονταετηρίδος έγεν-
 'Ρήγας ΦίραΤος. Ένέργειαι αΰτοϋ. Ηρωικός θάνατος. 673

νήθη είς Βελεστϊνον της Θεσσαλίας, ήτοι είς τάς αρχαίας Φεράς, δ
'Ρήγας, δ έκ τούτου έπικληθείς Βελεστενλής η Φεραιος. ΠαιίευΟείς
τα εγκύκλια μαθήματα είς τά εν Ζαγορά σχολεία, αθλητικός τδ σώμα
καί γενναίος την ψυχήν, δεν ήδυνήθη να διαζήση εν τή Ξεβουλωμένη
πατρίδι, καί περί το 1780 άπήλθεν είς Βουκουρέστιον δπου συνεπλή-
ρωσε την παίδευσιν αυτού εν ταΐς ακμαζούσαις τότε αυτόθι, τη προ­
στασία των Ε λλήνω ν ηγεμόνων, σχολαις, καί συν τοΐς άλλοις έποτί-
σθη τά μεθυστικά νάματα των αρχών τής γαλλικής δημοκρατίας.
Ά λ λ ’ δ 'Ρήγας δεν είχε μόνον καρΞίαν ευπαθή, είχε προςέτι νουν
ύγιά καί πρακτικόν. Νομίσας ότι καί διά τάς εσωτερικά^ τών δμ,ογε-
νών αυτού διαθέσεις καί διά τάς έξωτερικάς τής Ευρώπης περιστάσεις
επέστη ή ώρα γενικής τού έθνους επαναστάσεως, ωφεληθη εκ τών φι­
λικών σχέσεων είς άς περιήλθε προς τον ηγεμόνα Μαυρογένην Ενα περι-
έλθη είς συνεννοήσεις καί συνάψη σχέσεις επιτήδειας είς προπαρα-
σκευήν τού μεγάλου αυτού βουλεύματος. "Οθεν ενθεν μέν παρέλαβε
συνεργούς πολλούς πλουσίους εμπόρους, έ'νθεν δε παρεσκεύασε την το-
σούτον δεινήν κατά τής τουρκικής κυβερνήσεως αποστασίαν τού δυνά­
στου τής Βουλγαρίας Πασβάνογλου, καί σύναμα διετέλει είς α διά ­
κοπο ν αλληλογραφίαν μετά διαφόρων άλλων επισήμων Τούρκων και
’Αλβανών καί μετά άρματωλών καί επισκόπων καί άλλων προυχόν­
των τής Ε λλάδος. Τνα δε διαφώτιση μέν το πνεύμα τών δμογενών,
έξάψη δέ τό φρόνημα αυτών, ήσχολήθη περί την σύνταξιν Χάρτου τής
’Ε22άόος, καί Στρατιω τικού έγκοΛπΙου, καί Προσωρινού πολίτικου
κανονισμού καί προ πάντων τών “Ύ μνων εκείνων, οιτινες επί τρια­
κονταετίαν ολην άδόμενοι ύπό τών πατέρων καί τών μητέρων ημών
εμελλον νά χρησιμεύσωσιν ως ή πυρφόρος θρυαλλίς τής μεγάλης έκρή-
ζεως τού 1 8 2 1 . Όμολογουμεν ότι οί ύμνοι ούτοι, καί αυτός δ θούριος^
Ώς πότε, παλληκάρια, νά ζουμε ’ς τά στενά
Μονάχοι ’ςάν λιοντάρια, ’ς ταΓς ράχαις, ς* τά βουνά,
όςτις βεβα ίως είναι δ πάντων κάλλεστος, δεν δύνανται σήμερον νά
θεωρηθώσιν ώς έργα τέχνης καί φιλοκαλίας έξαιρέτου· αλλά τότε
έπροξένησαν εντυπώσεις, καί συγκινήσεις, και δρμάς τοιαύτας ώςτε
ανάγκη νά παραδεχθώμεν ότι άνταπεκρίνοντο ού μόνον είς τά αισθή­
ματα τών χρόνων εκείνων, άλλά καί είς τον βαθμόν τής διανοητικής
διαπλάσεως είς ον ΐστατο τό έθνος.
Ό ’Ρήγας Ενα έκτυπώση τάς συγγραφάς αύτοϋ καί συγχρόνως
(έλα. ΙΕ Τ Ο Ρ . Κ . ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟΥ ΤΟΜΟΣ Ε#) 43

1
674 Πρώτη αυτόνομος ελληνική πολιτεία, ή Επτάνησος,

προςεγγίση εις την επαναστατικήν τής Γαλλίας εστίαν, μετέβη εις

Βιέννην* καί έκεΐθεν εύρε τρόπον νά έ'λθγι εις αλληλογραφίαν μετά του
έν Ί τ α λ ίι* κατά τά έτη 1796 και 1 7 9 7 θριαμβεύοντας Βοναπάρτου.
Παρέστησεν αύτω την οικτράν τής 'Ελλάδος τύχην καί έπεκαλέσατο
την κραταιάν τής Γαλλίας συνδρομήν προς άπελευθέρο^σιν τής κλα­
σικής ταύτης γής. 'Αξιωθείς δέ νά προςκληθή υπό τού στρατηγού εις
προςωπικήν έν Έ νετία συνέντευξιν, άπήλθε διά Τεργέστης εις την
πόλιν ταύτην. Δυςτυχώς τά προαποσταλέντα έίς Τεργέστην έγγραφα
καί συγγράμματα του συνελήφθησαν υπό τής αυτόθι αυστριακής αρ­
χής, ωςτε b μικρόν κατόπιν αυτών άφικόμενος 'Ρήγας καί b συνέταιρος
αυτού Χριστόφορος Περραιβός πάραυτα έφυλακίσθησαν καί άνεκρί-
θησαν. Κ α ί ό μεν Περραιβός ηύτύχησε νά άπολυθή, ό δέ 'Ρήγας
έξαπεστάλη εις Βιέννην, όπου έν τω μεταξύ είχον φυλακισθή άλλοι
συνέταιροι αυτού. Ή όσμανική κυβέρνησις είχεν έκ πρώτης αφετηρίας
απαιτήσει την παράδοσιν αυτών, ή δέ αυστριακή μετά βραχύν τινα
δισταγμ,όν ένέδωκεν εις τήν άπαίτησιν. Οί συλληφθέντες ήσαν οκτώ*
έκ τούτων τρεις, ώς ύπήκοοι τής Αυστρίας, κατεδικάσθησαν εις ισό­
βιον υπερορίαν ό δέ ’Ρήγας μετά τών λοιπών παρεδόθησαν εις τον
πασάν τού Βελιγραδιού τω 1 7 9 8 . Ή πρώτη άπόφασις ήτο νά στα-
λώσιν εις Κωνσταντινούπολή* άλλ* έπειδή προς τούτο {μέλλον νά διέλ-
θωσι διά χωρών έν αις έπεκράτει ό Πασβάνογλους, έγνώσθη δέ ότι
b μέγας ούτος έπαναστάτης ειγε καταλάβει πάσας τάς διόδους ϊνα
σώση τον φίλον του, έκρίθη άσφαλέστερον νά θανατωθώσιν έν Β ελι-
γραδιω, Καί οί μέν άλλοι έπνίγησαν εις τον "Ιστρον, ό ’Ρήγας όμως
άντιστάς καί καταβαλών διά τής ρωμαλέας αύτού πυγμής τον έπι-
χειρήσαντα νά άπαγάγη αυτόν Τούρκον, έδέησε νά φονευθή διά πυρο­
βόλων οπλών. Α λ λ ά καί όταν είδεν είςελθόντας τούς έπιτραπέντας
τό εργον τούτο στρατιώτας, κατεπτόησεν αυτούς άνακράξας τουρκιστί*
«Ούτως άποθνήσκουσι τά παλληκάρια* ικανόν εσπειρα σπόρον θέλει
βλαστήσει καί τό'γένος μου θέλει συλλέξει τον γλυκύν αύτού καρπόν!»
Ταύτα δέ ώς προφήτης λαλήσας έ'πεσε καταλιπών εις τούς έπιγενο-
μένους μνήμην ιεράν, ήν άπεικόνισεν.ή παρούσα γενεά διά τού άνδριάν-
τος δν ήγειρεν αύτω προ τής στοάς τού έν Άθήναις έθνικού πανε­
πιστημίου.

Έ ν περίπου έτος μετά τον θάνατον τού ’Ρήγα κατελύθη καί ή έν

 ’Αμηχανία τής Πύλης κατά τά έτη 18 0 5 — 1807. 675

Έπτανήσψ εφήμερος πρώτη γα λλική κυριαρχία. Ούτε ή 'Ρωσία ούτε

ή Τουρκία αυτή ήδύναντο νά ιδωσιν άδιαφόρως τήν εις τά ανατολικά
πράγρ,ατα άνάμιξιν τής Γαλλία ς. Ή Τουρκία ειδεν αμέσως τα απο­
τελέσματα του έπικρεμ,ασθέντος επ’ αυτής κινδύνου, διότι δ στρατη­
γός βοναπάρτης, έγκαταλείπων τάς αρχαίας συντηρητικάς τής γα λ­
λικής κυβερνήσεως άρχάς ώς προς τά ανατολικά πράγματα, επεχεί-
ρησε μετ* ου πολύ νά καταλάβη τήν Αίγυπτον* ή δέ ‘Ρωσία, συμ-
μαχήσασα μετά τής Αυστρίας κατά του επαναστατικού τής -Γαλλίας
χειμάρρου και εύτυχήσασα έν τω άγώνι τούτιρ διά τήν απουσίαν του
στρατηγού Βοναπάρτου, ένόμισεν έπιτηδείαν τήν περίστασιν, ινα άπο-
μακρύνη τον πολέμιον εκείνον έκ τής ελληνικής θαλάσσης. "Οθεν κατά
πρώτον έταυτίσθησαν τά συμφέροντα των δύο επικρατειών, αιτινες
επί εκατονταετηρίδα δλην δεν έπαυσαν κα τ’ άλλήλων άνταγωνιζό-
μεναι, ^ωσοτουρκικος δέ στόλος έξέβαλε τούς Γάλλους έξ Ε π τ ά ν η ­
σου κατά μάϊον τού 1 7 9 9 . Τότε όμως παρήχθη το ζήτημα , τις θέλει
άποβή ή οριστική των ελληνικών τούτων νήσων τύχη. Ή ‘Ρωσία
ούτε εις τήν Τουρκίαν ήθελε νά παραχώρηση αύτάς, ούτε αυτή ήλπ ιζε
νά τάς διατηρήση, τοσούτον έζ αυτής άπεχούσας. Κατέπεισε λοιπον
τήν σύμμαχον *ά συγκρότηση έκ τών επτά νήσων πολιτείαν αυτόνο­
μον μέν έσωτερικώς, έζωτερικώς δέ διατελούσαν ύπο τήν ρωσοτουρκι-
κήν προστασίαν, έπί τή ύποχρεώσει τού νά κα τα βά λη κατά τριετίαν
τή ‘Τψ. Πύλη φόρον 7 5 ,0 0 0 γροσίων. Παρεχωρήθησαν δέ εις τήν Τουρ­
κίαν αί έπί τής Η πείρου πρώην ένετικαι κτήσεις, βόνιτσα, Πρέβεζα,
Βουθρωτον καί Πάργα. Κ αί δ στρατηγός Βοναπάρτης, όςτις προ τριε­
τίας ήζίου ότι τού λοιπού θεμελιώδες άζίωμα τής γαλλικής κυβερνή-
σεο>ς πρέπει να ήναε ή έςαεί διατήρησις τών Ίονίων νήσων, νύν ενεκεν
ετέρων συμφερόντων δ έν έδίστασε νά αναγνώριση τήν ύπο τήν προ­
στασίαν άλλων δυνάμεων συγκροτηθεΐσαν νέαν δημοκρατίαν. Όπως-
δήποτε μετά τοσούτων αιώνων παθήματα άνεγνωρίσθη τότε κατά-
πρώτον αυτόνομος μ.ία τής ελληνικής .χώρας γωνία, ήτις εις πολλάς
μέν ετι έπέπρωτο νά ύποκύψη τής τύχης τροπάς, έπί τέλους όμως
ήζιώθη πλήρους ανεξαρτησίας διά τής ένώσεως μετά τού έν τω μεταξύ
άπελευθερωθέντος άλλου τής Ε λλά δος τμήμ,ατος.

Ά λ λ ' αί φιλικαί τής 'Ρωσίας σχέσεις δεν διήρκεσαν πολύ ούτε

μ,ετά τής Τουρκίας ούτε μετά τής Γαλλία ς. Έ ν Έπτανήσοι οί *Ρώ-
43*
676 ’Αμηχανία της Πύλης κχτα τα ετη 1805 — 1807.___

σοι ίσχυσαν τοσουτον ώςτε αυτοί έφχίνοντο κύριοι των νήσων, ουδέ
έγίνετο πλέον λόγος περί οσμανικής προστασίας. Τούτο έτάραττε την
Υ ψ η λ ή ν Πύλην ~όσ(ι> μάλλον όσω άφ’ ενός οί ’Ρώσοι όρμώμενοι από
τής Τονίου πολιτείας ήγωνιζοντο νά προςοικειωθώσι διά παντός τρό­
που καί τούς άλλους Έ λληνα ς, κα,τατάξαντες τούς έπισηρ,οτέρους
των οπλαρχηγών τής Στερεάς καί τής Πελοπόννησου είς τά τής Ίο-
νίου πολιτείας τά γμα τα , άφ* ετέρου δέ τω 1803 έξερράγη προς βορ-
ραν ή σέρβική έπανάστασις, ήν φυσικω τφ λόγω ύπελάμβανον οι οσ-
μανίδαι ώςαύτως έ’ργον τής ’Ρωσίας. Μ ετ’ ού πολύ δέ τά ανατολικά
πράγματα έδεινώθησαν έτι πλειότερον ένεκα τών εν Εύρώπη μεγά ­
λων περιπλοκών. Κ ατά άπρίλιον τού 1805 συνεκροτήθη νέα ευρωπαϊ­
κή συμμαχία μεταξύ 'Α γγλίας, Αυστρίας, 'Ρωσίας καί Σουηδίας
κατά τού Ναπολέοντος Βοναπάρτου, όςτις έν τω μεταξύ είχεν άνα-
γορευθή αύτοκράτωρ τών Γάλλω ν. Εντεύθεν ή δύναμις εκείνη ήτις
ουδέποτε άνεδείχθη πολέμια τού όσμανικού κράτους καί ήτο ή ε ιλ ι­
κρινέστερα πρόμαχος τής άκεραιότητος αύτου, ή ’Α γγλία , έγένετο
σύμμαχος τής 'Ρωσίας, ή δέ Γ . Πύλη περιέστη είς δεινήν αμηχανίαν.
Ούδετέρα δεν ήτο δυνατόν νά μείνη, διότι ή μεν Γα λλία έζήτει νά
τήν προςελκύση είς τούς πλοκάμους έαυτής, οί S i σύμμαχοι δέν εμελ-
λον νά άνεχθώσι τοιούτό τι· ώςτε ή Υ . Πύλη ή έπρεπε νά ύποκύψη
είς τήν επιρροήν αύτών,' μεταξύ τών οποίων πρωτεύουσαν ε'πεΐχε τά-
ξιν b ασπονδότερος αυτής πολέμιος, ή έπρεπε νά συνταχθή μετά τού
Ναπολέοντος, όςτις προ ολίγου έτι είχεν αποδείξει ότι δεν έδίσταζε
νά τήν ακρωτηρίαση. "Ενεκα τών περιπλοκών τούτων παρήχθησαν έν
τω Διβανίω δύο π ο λιτικα ί μερίδες, ή μέν ρωσαγγλική, ή δε γ α λ λ ι­
κή. Κ αί οί μεν γαλλίζοντες, έν οίς συνετάσσοντο εκ τών Ελλήνω ν οί
Σούτσοι καί οί Κ α λλιμ ά χ α ι, ήγωνιζοντο νά παρασύρωσι τήν Πύλην
είς τήν μετά τού νέου αύτοκράτορος συμμαχίαν, προτείνοντες τον λό­
γον τών αρχαίων κατακτητικών τής ’Ρωσίας βουλευμάτων· οί δε ρω-
σίζοντες, ών έπρώτευον 6 τής Βλαχίας ήγεμών Κωνσταντίνος Ύ ψη-
λάντης καί ό τής Μολδαυιας ’Αλέξανδρος Μουρούζης, ήξίουν ότι προ-
κριτωτέρα είναι ή προς τήν γείτονα 'Ρωσίαν φιλία τής προς τήν πόρρω
άπέχουσαν Γα λλία ν. Ουτω S i άμφεταλαντεύοντο τά πράγματα, οτε
6 έν Κωνσταντινουπόλει [ρέκτης τής*Ταλλίας πρέσβυς στρατηγός Σε­
βαστιανής κατώρθωσε νά έπιτύχη τήν.-;καθαίρεσιν τών δύο έκείνων
ηγεμόνων καί τήν άντ’ αύτών προχείρισιν του ’Αλεξάνδρου Σούτσου
 Ά ρ η /α νία τής Πύλης κατά τά ετη 18 0 5 — 1807. 677

και του Σκαρλάτου Κ κ λλ ιμ ά χ η . ’Εκ των Δύο καθαιρεθέντων ήγεμό-

νων b μέν 'Γψηλάντης μ,ετά των οικείων κατέφυγεν εις την 'Ρωσίαν,
ο Δέ ήττον ενοχοποιηθείς Μουρούζης έπέστρεψεν εις Κωνσταντινούπο-
λιν. Ά λ λ α τότε τά ρωσικά στρατεύματα ένέβαλον αμέσως είς την
ΜολΔαυΐαν κατά Οκτώβριον 1 8 0 6 . Ή Πύλη, πιεζομένη ύπό των α­
πειλών τού πρέσβεως τής ’Α γγλίας άγωνιζομένου άΔιαλείπτως ν* άπο-
σπάση αυτήν από τής μετά τού Ναπολέοντος συμμαχίας, κα τ’ άρ-
γάς άποκατέστησε τον Ύ ψηλάντην και τον Μουρούζην. Μικρόν δμως
επειτα παροξυνθείσα ύπό των έν Σερβία καί αλλαχού ρωσικών ενερ­
γειών καί ένθαρρυνθεισα ύπο των νέων έν Ευρώπη κατορθωμάτων τού
Ναπολέοντος, έκήρυξε τή 30 Δεκεμβρίου πόλεμον κατά τής 'Ρωσίας
καί συνέλαβε καί μετά Δείνας βασάνους έθανάτωσε τον γέροντα Ά λ έ -
ξανΔρον 'Τψηλάντην, πατέρα τού εις 'Ρωσίαν καταφυγόντος Κων­
σταντίνου. Τούτου γε.νου,ένου, ή ’Α γγλία περιέστη εις την ανάγκην
να μεταχειρισθή καί αυτήν τήν βίαν ινα άποσπάση μέν τήν Τουρ­
κίαν άπο τής γαλλικής συμμαχίας, προλάβη Δε τον ρωσοτουρκικον
πόλεμον, ον εύλόγως ύπελάμβανεν άπειλούντα αυτήν τήν ύπαρξιν τού
οσμανικού κράτους* οθεν έπεχείρησε νά καταναγκάση τούς οσμανίΔας
είς ειρήνην, καί επί τούτφ έ'πεμ.ψεν εντός τού Βοςπόρου τον στόλον
αύτής. Τ ή 20 λοιπόν φεβρουαρίου 1 8 0 7 ο "Αγγλος ναύαρχος Δού-
κουορθ, Διελθών Διά τού άΔιαβάτου νορ<ιζομ.ένου Έλληςπόντου, έπε-
φάνη ενώπιον τής Κωνσταντινουπόλεως. ’Α λλά καί πάλιν 6 σουλτά­
νος έπέμεινεν εχο^ν σύμ,βουλον τον Σεβαστιάνην καί τούς περί αυτόν
πολυαρίθμους Γάλλους αξιωματικούς τού μηχανικού καί τού πυροβο­
λικού* <£ςτε b αγγλικός στόλος ένόμισε συνετώτερον νά υποχώρηση, ο
Δε Σεβαστιάνης έφάνη επί μίαν στιγμ,ήν θριαμ,βεύων. Δειναί όμ,ως
ενμ.ελλον νά έπέλθωσιν έσωτερικαί καί έξωτερικαί περιπέτειαι. Έ β α -
σιλευε τότε 6 ήμ,ερώτερος καί 6 συνετώτερος τών σουλτάνων Σελήμ. ό
Γ'. Ό σουλτάνος ούτος ου μόνον προς τούς Έ λληνα ς άνεΔείχθη ως
ούδείς άλλος φιλάνθρωπος καί καλοκάγαθος, αλλά καί μεγάλην έπε-
γείρησεν εσωτερικήν μ.εταρρύθμ,ισιν, ίΔίως Δε συνεκρότησε νέον επί τό
εύρωπαϊκιύτερον όργανωθέντα στρατόν* εκ τούτων Δε πάντων σφόΔρά
Δυςηρεστήθησαν οι' τε ούλεμ,άΔες καί οί γενίτσαροι. "Οθεν τη 2 8 μ,αιου
1807 έξερράγη έν Κωνσταντινουπόλει στάσις Δι* ής καθηρέθη μ,έν ο
Σελήμ. Γ ', άνηγορεύθη Δέ b εξάΔελφος αυτού Μουσταφάς Δ'. Είς τήν
εσωτερικήν ταύτην ανατροπήν προςετέθη μ,ετ* ολίγον εξωτερική περί-
678 Ά λ ή Πασάς δ^νχστης ’Ηπείρου. ’Αείμνηστοι αγώνες των Σουλιωτών.

πλοκή δεινοτάτη, διότι συνωμολογήθη περί τά τέλη του Ιουλίου ει­

ρήνη μεταξύ 'Ρωσίας καί Γαλλίας είς Τ ίλσ ιτ ώς έκ της οποίας απε-
μονώθη μ,έν ή 'Α γγλία , συνεμάχησαν δέ πάλιν at δύο δυνάμεις at
ήκιστα κηδόμεναι περί τής τού όσμ,ανικού κράτους άκεραιότητος. Τω ­
όντι διά τής εΙρήνης .εκείνης ό Ναπολέων συνεφώνησε προς την προ μ ι­
κρού αντίπαλον την διανομήν τού όσμανικού κράτους, έ'λαβεν ώς προ­
καταβολήν τάς Ίονίους νήσους καί τά έν Δ α λμα τία φρούρια, καί μετ'
ολίγον ρητώς παρεχώρησεν είς την 'Ρωσίαν τάς παριστρίους ηγεμονίας.
Ό κίνδυνος τής Τουρκίας εντεύθεν έκορυφώθη. ’Απειλούμενη ύπό
τε τής 'Ρωσίας καί τής Γα λλία ς, άλλους ειλικρινείς ύπερμάχους τής
άκεραιότητος αύτής δεν είχεν είμή την ’Αγγλίαν καί τήν από τού
τέλους τής 18 έκατονταετηρίδος όμοφρονήσασαν κατά τούτο προς αυ­
τήν Αυστρίαν. Ά λ λ ’ άμφότεραι at δυνάμεις αύται άπησχολημέναι
ύπό τού μεγάλου αύτών κατά Ναπολέοντος άγώνος, ούδεμίαν σπου-
δαίαν ήδύναντο νά δώσωσιν αυτή συνδρομήν ή 'Α γγλία μάλιστα
έξηκολούθει διατελούσα εις εμπόλεμον προς αυτήν κατάστασιν καί
μόλις έν αρχή τού 1 8 0 9 συνωμολογήθη δ ι’ ενεργειών τής Αυστρίας ή
μεταξύ ’Αγγλίας καί Τουρκίας ειρήνη.

Έ νφ δέ τοσούτον επισφαλή ήσαν έξωτερικώς τά κατά τήν τελευ-

ταίαν ταύτην, ειπερ ποτέ δεινότεραι άπέβησαν εν τω μεταξύ αί έσο)-
τερικαί αύτής άνωμαλίαι. Ό άπό τού 1788 καταλαβών τά Ιωάν­
νινα διαβόητος άλβανός Ά λ ή πασάς, ήγωνίζετο νά έπεκτείνη τήν
άρχήν αύτού επί άπάσης τής Ηπείρου καί τής Θεσσαλίας καί τής
άλλης 'Ελλάδος, καταβάλλων Έ λ λ η ν ά ς τ ε καί ομοφύλους. Ό Ά λ ή
πασάς ήρχε μέν καί επραττεν έν όνόματι τής 'Τψηλής Πύλης, άπέ-
βλεπε δέ είς τό νά άποβή ανεξάρτητος, όπως βραδύτερον ό Μ εχμέτ
Ά λ ή ς τής Αίγύπτου. Ά λ λ ’ δ Ά λ ή πασάς πολύ απείχε τής δεξιότη-
τος και τής διοικητικής περινοίας τού Μ εχμέτ Ά λ ή . Ό άνθρωπος
ήτο μικρός, μέγα δέ ούδέν άλλο έκέκτητο ειμή τήν θηριο^δίαν καί
τον δόλον, ών ένεκα οΐ' τε "Ελληνες καί αύτοί οί δμόφυλοι επί τοσού­
τον προς αύτόν άπηλλοτριώθησαν, ώςτε έπί τέλους άπαντες συνετέ-
λεσαν είς τήν ύπό τής 'Τψηλής Πύλης καταστροφήν αύτού. Α λ λ ά
καθ’ ους εύρισκόμεθα χρόνους ήτο ετι ισχυρός καί ήγωνίζετο προ πάν­
των νά καταβάλη τήν αρειμάνιου κοινότητα τού Σουλίου.
Περί τής καταγωγής των Σουλιωτών καί τού κοινοτικού αύτών ορ-
 Αλη πασάς δυνάστης ’ Ηπείρου. ’ Αείμνηστοι αγώνες των Σουλιωτών. 679

γανισμοϋ, καί του εθνικού χαρακτήρος, έλάβομ.εν ήΔη άφορμήν νά ει-

πωρ.έν τινα εν τώ Κεφαλαίο Σ Τ '. ’Ενταύθα Δέ άρκούμεθα νά ύπο-
μνησωμεν Διά βραχέο^ν τούς πολεμικούς αυτών άγώνας. Οί πολυθρύ­
λητοι εκείνοι ορειται μετέσχον {/.έν των επαναστατικών κινημάτων
τού 1 7 7 0 και 1 7 9 0 , Δίς Δέ ήΔη είχον ματαιώσει τάς κα τ’ αυτών
επιχειρήσεις αυτού τού Ά λ ή πασά, κατά τε το έαρ τού 1 7 9 0 καί
κατά Ιούλιον τού 1 7 9 2 . Ά λ λ ’ 6 ήρωϊ'κώτερος τών αρχαιότερων εκεί­
νων αγώνων αυτών Διεξήχθη άπο τού 1 8 0 0 — 1 8 0 3 . Τφόντι περί τά
ρ.εσα τού 1800 ετράπη αίφνης ο Ά λ ή ς καί τρίτον κα τ’ αυτών συνε­
παγόμενος 1 0 ,0 0 0 άνΔρας. Τίς Έ λ λ η ν Δεν άνέγνωσε μετά παλμών
καρΔίας τάς περιπετείας τού πολέμου τούτου, τάς τοσούτον άφελώς
άμα καί Δραματικώς ύπο τού Περραιβού είκονισθείσας ; Μ ετά ήμιολνίου
έτους άπεγνωσρ.ένην πολαορκίαν έλναβον οί πρω ταθληταί εκείνοι της
εθνικής άνείαρτησίας έλπιζα τινά άναψυχής. Πολλοί τών της ’Η π εί­
ρου μπέϋΔων συνεμάχησαν μ ε τ ’ αυτών. Ή άκοίμητος όμως τού Ά λ ή
Δραστηριότης, ό χρυσός αυτού, αι έπιβουλαί αυτού, έματαίωσαν την
προςΔοκωμένην επικουρίαν. Οί Σουλιώ ται έμειναν πάλιν έγκαταλε-
λειμμενοι είς τάς ίΔίας δυνάμεις. Αί όΔύναι τάς οποίας ύπέστησαν
ίΔίως Διά την ελλειψιν τροφών καί ύπατος, ύπηρζαν άπερίγραπτοι*
ούΔέν ηττον Δεν έπείθοντο νά ύποταχθώσι, καί έν ττ) έσχάτη 8ε άμ,η-
χανία έσωζον έτι την ζωηρότητα καί την φαιΔρότητα τού εθνικού
πνεύματος. Έπικηρύξαντος τού Ά λ η 5 0 0 γρόσια 8vk πάσαν Σουλιώ-
του κεφαλήν, άντεπεκήρυζαν ούτοι 10 φυσέκια Διά πάσαν κεφαλήν
Τούρκου* καί έμπεσρντος ποτέ ενός αυτών δνου είς γείρας τών πολε­
μίων, έζήτησαν το κτήνος υποσχόμενοι ν’ άποΔώσωσι την άξίαν αυ­
τού, έπιστραφέντος 8ε τού ονου, άπέΔιυκαν Τούρκον αιχμάλω τον άζι-
ούντες ότι κατέβαλον το ίσον τού λυτρωθέντος. Τρία ετη Διήρκεσεν ό
αγών ούτος καί οί Σουλιώ ται Δεν έπαυον νικηφοροϋντες ότε κατά σεπ-
τέμβριον τού 1 8 0 3 , 8 ιά τής προδοσίας τού ΓΙήλιου Γούση, έκυριεύθη
τελευταΐον τό Σούλι, οί 8ε πρόμαχοι αυτού ύποχωρήσαντες είς την
αγίαν Παρασκευήν καί πάσχοντες τά πάνΔεινα ίΔίως εκ τής Δίψης,
Διότι οί περιζώσαντες αυτούς πολέμιοι είχον κα ταλάβει τάς τών υπά­
των πηγάς, συνήνεσαν τελευταιον, όχι νά παραΔοθώσιν, άλλ,ά νά συν-
θηκολογήσωσιν, ότι θέλουσιν άπέλθει έλευθέρως οπού βούλονται μ,ετά
τών όπλων και τών σκευών. *0 Ά λ ή ς έκύρωσε τάς συνθήκας ταύτας
καί τ ή 12 Δεκεμβρίου 1803 έγκατέλιπον οί Σουλιώ ται τήν πατρίΔα
680 'Δλή πασάς δυνάστης ’Ηπείρου. ’Α είμνηστέ αγώνες των Σουλιωτών*

αυτών, διχιρεθέντες εις τρία σοίματα. Έ μεινα ν δε εις αγίαν Παρα­

σκευήν ό μονάχος Σαμουήλ καί πέντε έτεροι άνδρες ίνα παραδώσωσι
τον χώρον καί λάβωσι κατά τά συμφωνηθέντα το άντίτιμον των έν
αύτω σωζομένων έτ; πολεμεφοδίων. Ά λ λ * ότε προςήλθον δύο Τούρκοι
καί είς γραμματεύς τού Ά λ ή ίνα έκτελέσωσι τούς ορούς τούτους, ο
.γραμματεύς τού Ά λ ή , άφού έπλήρωσε τά χρήματα, είπε σαφώς είς
τον Σαμουήλ ότι θέλει ύποστή δεινήν τιμωρίαν, άφού έσχε την άφρο-
σύνην νά παραδοθή είς χείρας τού βεζύρη· 6 δέ, «κα μμία ν,» άπήν-
τησεν άμέσως, «δεν δύναται νά μ* επιβάλη τιμω ρίαν,» καί κενώσας
το οπλον του επί τής πυριτοθήκης έθαψεν ύπο τά ερείπια τού τελευ­
ταίου εκείνου προμαχώνος εαυτόν τε καί τού; συναγωνιστάς καί τούς
Τούρκους. Ούδ’ ελαττώ νει την άζιαν τής Ουσίας ταύτης το γεγονός
ότι 6 Ά λ ή ς ελαβεν αυτήν ως πρόφασιν ίνα θεωρήστ) άκύρους τάς προς
τούς Σουλιώτας γενομένκς συνΟήκας. Ό άπιστος εκείνος άνθρωπος ή ­
θελε βεβαίως καί άνευ τούτου έπιορκήσει* ή δε επιορκία αυτού, εάν
έπήγαγε νέας καταστροφάς, κατέστησεν όμως ετι ένδοζότερον τό των
Σουλιωτών όνομα. Έ κ τών τριών σωμάτων τά οποία ύπο πολυαρίθ­
μου κατεδιώχθησαν δυνάμεως, τό πρώτον ύπο τον Τζαβέλλαν, τον
Δράκον καί τον Ζέρβαν, εφθασε σχεδόν σώον είς Πάργαν, ο~ου ήτο έν
άσφαλεία, διό τι ή πόλις αύτη είχε μεν παραχωρηθή είς την Τουρκίαν,
άλλά διά τής προστασίας τών κατεχόντων τότε την Επτάνησον 'Ρό)-
σων, δ ιετέλει σχεδόν αύτόνομος. Τό δεύτερον σώμα ύπο τον Κουτσο-
νίκαν έπολιορκήθη είς τό Ζάλογκον, τό κείμενον επί βράχου ύψηλού
καί άπροςίτου υπέρ τον ’Αχέροντα μετεωριζομένου. Ε κ ε ί μ ετ ’ ολίγον
έξηντλήθησαν αί τροφαι καί τά πολεμεφόδια' καί τότε αί μεν γυναί­
κες, άφού προετίμησαν νά σφενδονίσωσιν είς την άβυσσον τά τέκνα
ίνα μή ιδ ω ιιν αυτά περιπίπτοντα είς χείρας τών πολεμίων, έπειτα
άπεφάσισαν νά παρακολουθήσωσι τά φίλτατα εκείνα όντα, ούχί έν
κλαυθμοίς καί όδυρμοίς, άλλά έν χοροίς καί άσρ.ασι. Θυσία κατα­
π λη κ τικ ή , ήν ουδέποτε θέλουσιν έννοήσει αί παρούσαι γενεαί ! Καί ή-
ψαντο λοιπόν άλλήλων τάς χείρας, καί εσυρον έν κύκλω τον χορον ά-
δουσαι, καί καθ’ όσον έπλησίαζεν εκάστη είς τό χείλος τού βαράθρου
έκρημνίζετο είς αύτό, καί 6 κύκλος έπανελαμβάνετο, καί 6 χορός ώς-
αύτως, μέχρις ού κατέπεσον άπασαι ή ρ,ία κατόπιν τής άλλης. Οι δε
άνδρες έπεχείρησαν διά νυκτός έζοδον, διελάσαντες έζ 8 0 0 , εκατόν
πεντήκοντα είς Πάργαν. Ά λ λ ά καί έκ τού τελευταίου σώματος όπερ
 Άοματωλοί Όλυμπου. Νίκος Τ-τάρας. Γάλλοι αύΟις έν Έπτανήσω. 681

συνεκειτο εκ 1 000 Σουλιωτών και είχε καταλάβει μ.οναστήριόν τ ι κα-

λούμενον Σέλτσο, έπεσον ρ.αχόμ.ενοι οί πλειστοι, (/.όνοι δέ τεσσαρά­
κοντα καί πέντε κατόρθωσαν νά διαφύγωσιν ύπό τον Βότσαρην εις
Πάργαν ώςαύτως. Έ κ Πάργας δε άπήλθον οί περισωθέντες Σουλιώ ται
εις Κέρκυραν από της οποίας μετά έπτακαίδεκα έτη έπέπρωτο νά ά-
να'.τήσωσι την πατρίδα αυτών καί νά άρχίσωσι πρώτοι 'Ελλήνων τον
μέγαν ύπέρ ανεξαρτησίας άγώνα.

Μετά την καταστροφήν τήςφωλεάς ταύτης του ελληνισμού, δ Ά λ ή

πασάς »έτράπη κατά τών έν Ό λύμπω άρρ.ατωλών καί κλεφτών. Οί
’Ρώσοι τότε ήσαν ετι σύμ,μ.αχοι τών ’Ά γ γ λ ω ν έξακολουθούντες δε
νά κατέχωσι την Επτάνησον καί εχοντες προς τούτοις εν ταΐς έλ-
ληνικαΐς θαλάσσαις στόλον συμ.πράττοντα μετά του αγγλικού ύπό τον
ναύαρχον Σινιάβιν, ευχαρίστως έβλεπον τούς ήμ,ετέρους επιτιθεμένους
κατά τών όσμ.ανιδών τον δε Ά λ η πασάν καθωδήγει πόρρωθεν δ Ν α ­
πολέων, όςτις γράφων προς αυτόν διά. τού Ταλλεϋράνδου καί έπαινών
την διαγωγήν του, προςέθετεν ότι ανάγκη νά καταβληθν) πάσα προς-
πάθεια, ϊνα περισταλώσιν οί "Ελληνες οιτινες άποτελούσι τον επικου­
ρικόν της ’Ρωσίας στρατόν. Κ α ί ού j/.όνον τούτο, άλλά κατώρθωσε
διά τής έν Κωνσταντινουπόλει πρεσβείας αύτού νά δοθώσιν εις τούς
υιούς τού Ά λ η , τον Βελήν καί τον Μουκτάρην, τά πασαλίκια τής
Πελοπόννησου καί τής Ναυπάκτου. Ούτως έγόντων τών πραγμ,άτων,
δ μέν Ά λ ή πασάς, έπιχειρήσας την κατάληψιν τής Λευκάδος, άπε-
κρουσθη ύπο τών ’Ρώσων καί τών άρρ,ατωλών καί κλεφτών, ούς πα-
ρέλαβεν ή Ίόνιος πολιτεία εις την υπηρεσίαν αύτής διά τών ε π ιτ η ­
δείων μετά τού Βότσαρη καί Κατζαντάινη διαπραγματεύσεων τού
γραμματέως τής επικράτειας αύτής Ίωάννου Καποδιστρίου. Ά λλ* δ
Ά λ ή ς άνεδείχθη ευτυχέστερος επί τής Στερεάς. Οί πλεϊστοι τών άρ-
μ.ατωλών καί κλεφτών τής Θεσσαλίας, μ,ή δυνηθέντες ν’ άνθέζωσιν
είς τούς στρατούς καί τάς πλεκτάνας αύτού, ύπετάχθησαν. Ά λ λ ά εις
έξ αυτών, δ Νίκος Τσάρας, επεχείρησε περί τά μ,έσα τού 1 8 0 7 εκ­
στρατείαν' παράτολμ.ον, άπελθό/ν μ.ετά 5 5 0 λογάδων ρ,αχητών είς
Μ ακεδ ονίαν καί Βουλγαρίαν ί'να ένωθν) μ.ετά τού έν Σερβία άγωνι-
ζορ.ένου Καραγεόιργη. Έπανειλημ.μ.ένως τρέψας έν Μακεδονία τά κα τ’
αυτού έκπεμ.φθέντα όσμανικά στρατεύμ,ατα δ Νίκος δεν επαυσε προε-
λαύνο>ν, ότε τελευταιον πολιορκηθείς έπι τού όρους Μενοικέως κατ’
68*2 Άρματωλοί Όλυμπου. Νίκος Τιάρας. Γάλλοι αύΟις έν Έπτανήσω..

άρχάς καί έπειτα εις τάς κλεισούρας της Τζίχνας ύπο πεντεκαίδεκα
χιλιάδω ν εχθρών, ήναγκάσθη νά υποχώρησή καί κατώρθωσε νά δια-
σωθή εις τάς μονάς τού "Αθωνος, έκείθενδένά εκπλεύστ, εις Σκόπελον.
Το γεγονός τούτο συνέβη καθ’ ον χρόνον ύπεγράφετο εις Τ ιλ σ ίτ η
μ.εταξύ 'Ρωσίας καί Γαλλίας ειρήνη. Κ αί κατ’ άρχάς η ειρήνη αυτή
έφάνη οτι έ'μ.ελλε νά θέσορ τέρμα εις τάς ένεργείας των τε Ελλήνω ν
καί τού Ά λ ή πασά. Οί 'Ρώσοι, παραχο>ρ όσαντες εις τούς Γάλλους
την ’Επτάνησον, άνεκάλ,εσαν καί τον στόλ,ον αύτών άπο τάς έλληνι-
κάς θαλάσσας. *0 δέ Ά λ ή πασάς προετεινε μεν εις τον Ναπολέοντα
νά γίνν) παρ’ αύτώ δεκτός ώς υποτελής της γαλλικής αύτοκρατορίας
καί νά λά βη εις άντάλλαγμα τάς Ίονίους νήσους. έμ.αθεν όμ.ως εις ά-
πάντησιν ότι 6 αύτοκράτωρ τής Γ α λλία ς (παρ’ ού προ μ.ικρού τοσαύτα
ελαβεν εύνοιας καί επιδοκιμασίας δείγμα τα ) ούδέν πλέον ήθελε ν’ ά-
κούση περί αυτού, καί ότι άν έτόλνμα νά καταπατήση έν τώ μέλλοντι
τάς μεταξύ Γα λλία ς καί Πύλης συμβάσεις, ο αύτοκράτωρ ήθελνε τι-
μ.ωρήσει αύτόν διά τού σου/,τάνου. Πλήν τούτου όλοι οι τού Αιγαίου
πελάγους νησιώται όσοι πειΟόμενοι εις τάς προτροπάς τού Σινιάβιν εί-
χον φανή πρόθυμοι νά στασιάσωσι, Τενέδιοι, Λήμ.νιοι, Σάμ.ιοι, καί
άλλοι, έσπευσαν μετά την άναχώρησιν αύτού διά πρεσβειών καί χρη­
ματικών Ουσιών νά έξευμενίσωσι την 'Γψ η λή ν Πύλην. Ίδιους δε άξιο-
μ,νημόνευτον είναι ότι καί οί Υ δρα ίοι είχον άναπετάσει τότε κα τ’ είς-
ήγησιν τού ναυάρχου εκείνου την ρωσικήν σημαίαν καί έκπέμψαντες
καταδρομικά ύπό τον Κυριάκον Σκούρτην, τον Άντούνιον Χ α τζή Τού-
καν καί τον ’Αναστάσιον Βαλλήν, ήχμ.αλώτευσαν καί άπήγαγον εις
τον λιμένα αύτών ούκ ολίγα όσμανικά πλοία. Έκινδύνευσαν δε μετά
τήν ειρήνην νά ίδωσιν αποβιβάζομενον εις τήν νήσον αύτών τον σατρά­
πην ΓΙελοποννήσου Β ελή πασάν, καί πολλοί είχον άποφασίσει νά μ.ε-
ταναστεύσωσιν εις 'Επτάνησον. Εύτυχώς άπαντες οι Υ δρα ίοι δεν ε ί­
χον ένοχοποιηθή. Ό Γεώργιος Βούλγαρης όςτις διώκει τότε τά τών
'Γδραιων πράγματα, είχεν εξ άρχής άντιταχΟή εις τό επαναστατι­
κόν κίνημα, καί νύν παρεκώλυσε μ.έν τήν μετανάστευσιν διά τού Ά ν-
δρέου Βώκου τού μ ε τ ’ επειτα ναυάρχου Μιαούλη, συνετέλεσε δε εις
τό νά έξευμενίση τόντε Βελή πασάν καί τήν 'Γψ ηλήν Πύλην καί νά
επιτύχα τήν συγχώρησιν καί τήν άνενόχλητον κάθοδον τών ολίγων
προκρίτων όσοι είχον κατορθιύσει νά διαφύγωσιν.
 Καταδρομικό; στολίσκος εν Σκιάθω. Τραγικός θάνατος Βλαχάβα. 683

Ά λ λ ’ εάν 6 Ά λ ή πασάς κατά μέν της Επτάνησου ούδέν ήδη έτόλ-

μα νά επιχείρηση, της δέ Στερεάς και τής Πελοπόννησου ήρχε διά
των υιών αύτού, έδάμασε δέ και τούς άρμοιτωλούς τού Ό λύμπου, ά-
παντες οί μάχιμοι των χωρών εκείνων άντρες καταφυγόντες είς Σ κ ιά ­
θον καί συγκροτήσαντε; αυτόθι καταδρομικόν στόλον εξ 70 περίπου
πλοιαρίων, έξηκολούθησαν τον αγώνα κατά θάλασσαν. Οί επί τω
σκοπώ τούτω συνελθόντες όνομαστοί άνδρες ήσαν ό εκ Βάλτου Γ ιά ν ­
νης Σταθάς, γαμβρός τού Βουκουβάλα, δ Καζαβέρνης, οί άρματωλοί
τού Όλύρ.που Βλαχάβας, Ααζαΐοι, Τ ζα χίλα ς, Μπιζιοότης καί Σύρος,
δ Πελοποννήσιος Κολοκοτρώνης, δ Νιαούσης άρρ,ατωλός 'Ρομφέης καί
δ Νίκος Τσάρας. Γενικός αρχηγός τού στολίσκου προεχειρίσθη δ Σ τ α -
θάς, όςτις άνεπετασεν άντί τής πρότερον κυματιζούσης επί των πλοίων
ε’κείνων ρωσικής σημαίας, σημαίαν ελληνικήν φέρουσαν επί κυανού πε­
δίου λευκόν σταυρόν. ’Αντιναύαρχος άνηγορεύθη δ Νίκος Τσάρας καί
δ στολίσκος ύποδιηρέθη είς επτά μοίρας ών έκάστη εκαλείτο άπό τής
πατρίδος τού άρχηγού’ Βάλτος, Μωρίας, 'Ρούμελη, "Ο λυμπος,
”Ασπρ7) θάλασσα, Σκιάθο καί Κασσάνδρα. Ό καταδρομ.ικός ούτος
στόλος ού ρ.όνον είς τά όσμανικά παράλια καί πλοία κατήνεγκε π λη-
γάς πολλάς, αλλά καί προς αυτά τά πολεμικά σκάφη έτόλμησε ν’
άντιπαραταχθή. Μιας δέ τών ναυρ,αχιών τούτων την ρ.νήρ.ην διέσω-.
σεν ήμιν ή δημοτική ποίησις.
Μαύρο καράβ’ αρμένιζε ’ς τά μέρη τής Κασσάνδρας,
Είχε πανιά κατάμαυρα, καί τ* ουρανού παντιέρα.
Εμπρός κορβέτα μ’ άλικο μπαϊράκι του έβγήκε*
«Μάϊνα ! φωνάζει, τά πανιά, ρήξετα, λέγει, κάτω !»
«Δεν τά μαϊνάρω τά πανιά, ουδέ τά ρήχνω κάτιυ !»
«Μή με θαρρείτε νειόνυφη, νά ’βγω νά προςκυνήσω.»
«Έγώμ,αι ό Γιάννης τού ΣταΟά, γαμ.πρός τού Μπουκουβάλα.
«Τράκο, λεβένταις ! ρήξετε *ς τη πλώρη τό καράβι !
«Τών Τούρκων αίμα χύσετε, άπιστους μή ψηφάτε.»
Οί Τούρκοι βόλταν ερρηξαν, κ’ έγύρισαν την πλώρη.
Πρώτος δ Γιάννης πέταξε μ.έ τό σπαθί ’ς τό χέρι.
’Στά μπούνια τρέχουν αίματα, θάλασσα κοκκινίζει,
Ά λ λ α ! Ά λλα ! οι άπιστοι κράζουν καί προσκυνούνε.
Τελευταΐον περί τά μέσα νοεμβρίου 1 8 0 7 προςεβλήθησαν οί κα τα­
δρομείς εν Σκιάθψ ύπό δύο δρομώνων καί ενός μονοκρότου (φρεγάδος)
Ή καταστροφή τών άρματωλών έφαίνετο βέβαια* αλλά μονόκροτον
άγγλικόν αυτόθι παραπλέον ήλθε, παρακληθέν ύπό τών ήμετέρων, είς
(534 Καταδρομικό; στολίσκο; εν ΣκιάΟω. Τραγικός θάνατο; Γ3λαχά£α.

βοήθειαν αυτών καί τά μεν δύο μικρότερα όσμανικά πλοία έβύθισε,

το δέ μεγαλήτερον συνέλαβε. Μη λησμονήσωμεν ότι ή Α γ γ λ ία διε-
τέλει τότε εις εμπόλεμον προς την Τουρκίαν κατάστασιν* ώςτε τούτο
άρκεί νά έξηγήση ήμίν την πράξιν τού "Αγγλου κυβερνήτου, ήτις άλ­
λως τε επιμαρτυρείται υπό αύτόπτου καί άξιοπίστου μάρτυρος, τού
Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, εν τοίς άπομνημ.ονεύμασιν αυτού. Εντεύθεν
οι μεν καταδρομείς άπεβησαν θοασύτεροι, ή δέ Υ ψ η λ ή Πύλη ήναγ-
κάσθη νά διατάζη τον Ά λ ή πασάν νά παύση την κατά των άρματω-
λών καταδίωζιν, ί'να δυνηθώσεν ούτοι νά έπιστρέψωσιν εις τά ίδια
καί άφήσωσιν ούτω έλευθέραν την θάλασσαν. Τωόντι άπελθόντων των
’Αλβανών έξ Όλύμπου, επέστρεψαν οι άρματωλοί τού Ορους εις τάς
οικείας επαρχίας κατά δεκέμβοιον, παρεκτός τού Νίκου Τσάοά παρα-
χειμάσαντος εν Σκοπέλω. Ά λ λ ’ ο αγών ούτος διεκόπτετο ε’κ δια­
λειμμάτω ν* νά παύση όμως δεν ήτο δυνατόν ποτέ.
Έ λ άρχή τού 1 8 0 8 δ αρματολός Χασιώ^ παπά Ευθύμιος Βλαχά-
βας, γινώσκων κάλλιστα ότι δ Ά λ ή πασάς δεν έ'παυεν έπιβουλευό-
μ.ενος τούς "Ελληνας καπετανέους, συνεκάλεσε σύνοδον αυτών, παρέ-
στησεν αύτοίς τόν κίνδυνον καί άναγορευθείς παρ’ όλων αρχηγός έπε-
χείρησε την διοργάνωσιν νέου επαναστατικού κινήματος έκ συνεννοή-
σεως μετά των άλλων τής Στεοεάς Ε λλά δος άρματωλών καί αυτών
τών έν Τρικκάλοις καί Λαρίση Τούρκων, οΫτινες ήγανάκτουν ώςαύ-
τως κατά τής τυραννίας τού ’Αλή. Νέα δε σύνοδος συνελθούσα έν
Ό λύμπω ώρισεν ημέραν τής ένάρξεως τού άγώνος την 29 μαίου, την
ειμαρμένην ημέραν καθ’ ήν επεσεν ή Κωνσταντινούπολή. Α λ λ ά τό
βούλευμα έπροδόθη εις τόν Ά λήν* πολλοί τών συνωμοτών καί πρώτοι
οι όσμανίδαι τής Θεσσαλίας έπαλιμβούλησαν ολίγοι δε μετά τού
Βλαχάβα έπέμεινκν εις τό νά άναρρίψωσι τόν κύβον. Τότε ούτος
καταλιπών τόν αδελφόν του Θεόδωρον εις Καλαμπάκαν μετά 600
άνδρών, εδραμεν εις "Ολυμπον ινα παραλνάβη έκείθεν καί άλλους συν-
εργούς. Έ ν τώ μεταξύ όμως οί έν Καλαμπάκα προςβληθέντες υπό
πολυαρίθμων δυνάμεων καί ύπο αυτού τού Μουκτάρ πασά, τού υιού
τού Ά λ ή , επεσον πάντες. Μετά δύο ώρας κατέφθασεν δ Παπαθύμιος
μετά 5 0 0 περίπου ’Ολυμπίων* ά λ λ ’ εύρε την θυσίαν τετελεσμένην καί
άπελθών εις Κασσάνδραν, έκείθεν δε περάσας εις Σκόπελον άπεφάσε-
σεν ως πρότερον νά εξακολούθηση τόν άγωνα διά θαλάσσης. Δεινάς
πάλιν επαθον οί Τούρκοι κακώσεις άπό τών νέων τούτων καταδρο-
 \

Περισπασμοί Πύλης. Συνθήκη έν Βουκουρεστίω προς την 'Ρωσίαν. 685

μικών* 6 Ά λής κατέφυγε κατά την συνήθειάν του εις επιορκίας ΐνα
άπαλλαγή τού φοβερού εκείνου αντιπάλου. Δι* αμνηστιών καί ποικί­
λων άλλων επαγγελιών παρέπεισε τον τε Βλαχάβαν καί τούς περί
αυτόν νά έπιστρέψωσιν εις τά ΐδια καί να άναλάβωσι τά άρματω λί-
κια αυτών. Καί άμα τούτου γενομένου, συνέλαβε τον ήρωα καί μετά
φοβέρας βασάνους καθυπέβαλεν εις οΐκτιστον θάνατον.

Ούτω δε δαμάσας τούς "Ελληνας οπλαρχηγούς τής Στερεάς καί

τής Θεσσαλίας 6 Ά λή ς έφαίνετο προςεγγίζων εις το βούλευμα αυτού,
νά ίδρυση κράτος ίδιον έν ταΐς μεσημβριναις ταύταις έπαρχίαις
τούκα'.ά την Ευρώπην όσμανικού κράτους. Έ ξ ένος δεν έπαυε διά
τής βίας καί τού δόλου έπεκτείνων την άρχήν του εις την Α λβα νία ν,
έξ ετέρου ή ’Γψ ηλή Πύλη καί τοι ύπώπτευε πού ετεινον πάσαι αύται
αί προςπάθειαι τού άνδρος, ήναγκάζετο ν’ άνέχηται αυτόν ένεκα ποι­
κίλων εξωτερικών καί εσωτερικών περισπασμών. Τ ή 2 8 Ιουλίου 1 8 0 8
καθηρέθη' μεν δ Μουσταφάς Δ', άνηγορεύθη δέ δ νεώτερος αυτού α δ ελ ­
φός Μαχμούτ Β', δι* ενεργειών τού τολμηρού πασά τού 'Ρουστσουκίου
Μουσταφά Βαϊρακτάρη, οπαδού ενθέρμου τής νέας τών πραγμάτων
καταστάσεως ήν είχεν έγκαινίσει δ Σ ελ ή μ Γ \ Μ ετ’ ου πολύ δμως
ύπερίσχυσαν πάλιν οι ουλεμάδες καί οί γενίτσαροι, b S i νέος σουλτάνος
άπέβη επί μακρον χρόνον παίγνιον αυτών, μηδέν τολμών νά επ ιχ εί­
ρηση προς άνόρθωσιν τής τού κράτους ανωμαλίας. Έ ν μόνον έπετρέ-
πετο αύτφ, ή έξακολούθησις τού κατά τής ’Ρωσίας πολέμου. Ό πό­
■( λεμος ούτος ύπήοξε κ α τ’ άρχάς αμφίρροπος* αλλά κατά σεπτέμβριον
, *’>
-1 ί.·.'
τού 18 1 0 ήττηθέντων τών οσμανιδών περί *Ίστρον, ήρξαντο διαπραγ­
iV ματεύσεις έν Βουκουρεστίφ, καθ’ άς οί ’Ρώσοι άπήτησαν υπέρογκα.
a fc Ά πήτησα ν νά εκχωρήσωσι μέν οί πολέμιοι εκ Βεσσαραβίας, έκ Μολ-
δαίας καί έκ Βλαχίας, ν* άναγνωρισωσι δέ την ανεξαρτησίαν τών Σέρ-
βων. "Οθεν έξηκολούθησαν αί έχθροπραξίαι τω 1 8 1 1 , καί πρώτον ρ.έν
οί δσμανίδαι άνεδείχθησαν δπωςούν ευτυχείς, επί τέλους δέ πάλιν
έπανειλημμένως κατετροπώθησαν ύπο τού ’Ρώσου στρατηγού Κουτου-
ζοφ. Τότε έπανελήφθησαν αί περί ειρήνης διαπραγματεύσεις, ήτις καί
! συνωμολογήθη τή 28 ρ.αΐου 1 8 1 2 . Οί ’Ρώσοι προέτειναν ρ,ετριωτέρας
απαιτήσεις* καί τούτο διότι ήξευρον έλαύνοντα έπ* αύτονς τονΝαπο-
λέοντα. Δεν ήγνόει βεβαίως τούτο καί ή Τουρκία* ώςτε έκ πρώτης ο-
ψεως ένόμιζέ τις ότι κατ’ ούδένα λόγον δεν έσύμφερεν αυτή νά κατα-
686 Περισπασμοί Πύλης. Συνθήκη έν Βουκουρεστίω προς τήν'Ρωσίαν.

θέση τά δπλα την στιγμ.ήν εκείνην. Ά λ λ ’ ή ’Α γγλία άμ,α δ Ναπολέων

περιήλθεν εις εμπόλεμον κατάστασιν προς την ’Ρωσίαν, έγένετο πάλιν
ταύτης σύμ,μ,αχος. Έπιδιώκουσα δέ επί του παρόντος προ πάν­
των την του μεγάλου εκείνου αντιπάλου καθαίρεσιν και θεω­
ρούσα συντελεστικόν προς τούτο νά μένωσιν απερίσπαστοι αί της ’Ρω ­
σίας δυνάμεις, κατέπεισε την Ύ . Πύλην νά ένδώση* εις ο συνετέλεσε
καί τούτο, δτι δ Κουτούζοφ έπεδείξατο τή Π ΰλyj την επιστολήν δΓ
ής ο Ναπολέων ειγε προτείνει εις την ’Ρωσίαν την τού οσμανικού κρά­
τους διανομ,ήν. Κ ατά την έν Βουκουρεστίω λοιπόν ειρήνην παρεχω-
ρήθη μεν εις τούς ’Ρώσους ή Βεσσαραβία καί μέρος τής Μολδαυίας,
διετήρησαν δε οί όσμανίδαι τήν επί τής Σερβίας κυριαρχίαν. Είναι
αληθές δτι ή Ύ . Π ύλη μετανοήσασα δτε μ ετ’ ολίγον έμαθε τήν είςο-
δον τού Ναπολέοντος είς Μόσχαν, έθανάτωσε κατά Οκτώβριον είς
Σούμλαν μέν τον διαπραγματευσάμενον τήν ειρήνην καί πλειστον είς
τήν συνομολόγησα αύτής συντελέσαντα Δημήτριον Μουρούζην, συγ­
χρόνως δέ έν Κωνσταντινουπόλει τον αδελφόν αυτού Παναγιωτάκην,
μ,έγαν όντα διερμηνέα. Δύο δμως δεν παρήλθον μήνες καί τά πράγ­
ματα απέδειξαν δτι οί' τε Μουρούζαι ειχον δίκαιον, ή τε ’Α γγλία ού
μόνον προς τό ίδιον αυτής συμφέρον έπολιτεύθη, αλλά καί τήν ακε­
ραιότητα τού οσμανικού κράτους διέσωσεν. Ό Ναπολέων έδέησε νά
άνακάμψη κακώς έχων έκ Μόσχας* καί ένφ δλως άπίθανον είναι δτι
ή Υ ψ η λ ή Πύλη έξακολουθούσα τον πόλεμον ήθελε προλάβει τήν
καταστροφήν αύτού, βέβαιον τότε κατέστη δτι ή ειρήνη εκείνη εγκαί­
ρως συνομολογηθεισα, εσωσεν αύτήν από πολύ μειζόνων θυσιών, άς ή-
θελεν απαιτήσει ή αντίπαλος μετά τον θρίαμβον.
Ειδομεν τωόντι, δτι διά τής τότε συνομολογηθείσης συνθήκης δεν
είχεν απαιτήσει, δσα εδικαιούτο ως έκ τών κατορθωμάτων τού στρα­
τού αύτής. Ά λ λ * δμως καί τοι έσπευδε ν’ απαλλαγή τού πολέμου
τούτου ένεκα τού έπικρεμασθέντος από δυσμών κινδύνου, αί άζιώσεις
και αι πεποιθήσεις αύτής ήσαν έτι τοσαύται άςτε διά μέν τού 2 άρ­
θρου έφρόντισε νά συνομολογήση γενικήν αμνηστίαν, διά δέ τού 3
άπήτησε καί έπέτυχε τήν έπικύρωσιν τών συνθηκών τού ’Ιάσιου καί
τού Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Πλήν^τούτων ώρίσθη διά τής έν Βουκου-
ρεστίψ συνθήκης δτι θέλουσι κανονισθή έγγυήσεις έπιτήδεια ι νά έζα-
σφαλίσωσι τούς Σέρβους από τών καταπιέσεων τών στρατευμάτων
τά δποΐα ή Πύλη εδικαιούτο νά έχη είς τά φρούρια τής χώρας αύ-
 Ή ισχύς του Ά λ ή πασά φαίνεται προαγομένη. 687

τών· προςέτι ήναγκάσθη νά ύποσχεθή δτι θέλει παραχωρήσει εις τούς

Σέρβους τά αυτά πλεονεκτήματα δσα ένέμοντο αί νήσοι τού Αιγαίου
πέλαγους, δτι θέλει επιτρέψει αύτοις τήν εσωτερικήν τής χώρας διοί-
κησιν καί δτι θέλει κανονίσει εκ συμφώνου προς αυτούς τό τε ποσον
καί τον τρόπον τής ειςποάζεως τού πληρωτέου φόρου. Τοιαύτα λοιπον
ζητήσασα έπιμόνως ή ’Ρωσία έν τή ώρα τού μεγίστου κινδύνου, τ ι
δέν ήθελεν απαιτήσει μετά τήν νίκην εάν δ λογαριασμός δέν έκλειε
προ α υτής; ’Ιδίως δε ως προς τήν Ε λ λ ά δ α είναι αξιομνημόνευτος ή
έν Βουκουρεστίω συνθήκη διότι πρώτην τότε φοράν τά κοινοτικά προ­
νόμια των νήσων τού Αιγαίου (περί ών ώμιλήσαμεν ήδη) καί ιδίως
τής "Υδρας, των Σπετσών καί των Ψαρών, περιελήφθησαν εν δ ι-
εθνεί συμβώσει καί έξησφαλίσθησαν Si αυτής. "Οθεν έκτοτε ή
’Ρωσία ου μόνον υπέρ τής θρησκείας ημών εδικαιούτο νά ύψώνγ) φω­
νήν, αλλά καί υπέρ τών προνομίων τών νήσων.

Έν τούτοις ή τοιαύτη τού ρωσοτουρκικού πολέμου εκβασις καί ή

επικρατούσα πάντοτε διά τών γενιτσάρων καί ουλεμάδων αναρχία,
δεν ήσαν άναμφιβόλως επιτήδεια ν’ άναχαιτίσωσι τήν έκτέλεσιν τών
βουλευμάτων τού Ά λ ή . Έν ταΐς ελληνικαις χώραΐς τά πάντα επί τού
παρόντος ύπέκυπτον εις τήν θέλησή αυτού. Ν αι μέν οί εις Ε π τ ά ν η ­
σον καταφυγόντες άρματωλοί καί κλέφται, ών πεντακιςχίλιοι διετέ-
λουν εις τήν γαλλικήν ύπηρεσίαν, δέν έμενον ήσυχοι. Δ ιη γ είτ α ι δε ό
Κολοκοτρώνης έν τοις άπομνημονεύμ,ασιν αυτού δτι αυτός καί δ Ά λ ή
Φαρμάκης εκ συνεννοήσεως μετά τε τού στρατηγού τών Γάλλω ν καί
μ,ετά πολλών Τούρκων δυςανασχετούντιυν κατά τής τυραννίας τού
Ά λή πασά, έμελέτησαν νά άποβιβασθώσιν εις τήν Πελοπόννησον,
συνεπαγόμενοι άπαντας μ.έν τούς έν τή γα λλική ύπηρεσία "Ελληνας
καί πολλούς στρατολογηθέντας έν Α λ βα νία μαχητάς, καί 5 0 0 γάλ·
λους πυροβολητάς, νά καταλάβωσι τά φρούρια, νά ίδρύσωσι κυβ'Αλη
νησιν συγκειμένην έκ 12 Ελλήνω ν καί 12 όσμανιδών, νά ύψώ/,ε
σημαίαν μικτήν ήτοι φέρουσαν έξ ενός μέρους τήν ημισέληνον ν το Ρ*εν
άλλου τον σταυρόν καί νά παραπείσωσι τον σουλτάνον δτι δ'ΧαΡιστωζ
νέστησαν κα τ’ αυτού, άλλα κατά τού Ά λ ή πασά καί τού ι Α λή πασάν
Βελή. Μέχρι τίνος Γά λλοι καί Τούρκοι έμελλον νά συμπρά* Ρικκα^α
κρινώς εις τήν έκτέλεσιν τού σχεδίου τούτου, είναι άδηλοί0υ· Δ λ λ ου·
μ,άλλον άδηλον δσω δ πρωτουργός αυτού δέν διστάζει vflS προς μεσημ-
44
688 Παράδοσις Πάργας. Φοβερά τυραννία του Ά λ ή πασά.

οτι έσκόπει νά μεταχειρισθή τούς όσμανίδας ώς απλά όργανα, τά

οποία ήθελε καταστήσει έκπού'ών αμέσως μετά τήν επιτυχίαν. 'Αλλά το
βέβαιον είναι οτι άπο τού 180 9 οί "Α γγλοι ήρχισαν νά καταλαμβά-
νωσι τήν Ζάκυνθον, τήν Κεφαλληνίαν, τήν Ιθάκην καί τά Κύθηρα
καί λαβόντες είς τήν Ιύ'ίαν υπηρεσίαν τούς έν ταις νήσοις ταύταις
"Ελληνας κατέστηταν εκ πρώτης αφετηρίας άύ'ύνατον τήν έκτέλεσιν
τού προμνημονευθέντος σχεδίου. Οί "Αγγλοι οί’τινες είχον εκτοτε άπό-
φασιν νά έξώσωσι ριέν όλοσχερώς τούς Γάλλους εκ τής Επτάνησου,
νά καταλάβωσι ύ'έ αυτήν οριστικώς, είχον πρόδηλον συμφέρον νά S ιά-
γωσι φιλίως ίμ ετά τού γείτονος αυτών Ά λ ή . Ά φ ’ ετέρου καί μετά
τήν καταστροφήν τού Βλαχάβα καί τήν ύποταγήν τών άρματωλών
τού Όλύμπου καί τής Στερεάς, ούκ ολίγοι μεν είςέτι κλέφται άντη-
γωνιζοντο κατά τού Ά λ ή , ίύ'ίως οί πολυθρύλητοι Κατσαντωναΐοι, οί
πολλά καί λαμπρά ύ'ιαπράξαντες κατορθώματα. Ά λ λ α τφ μεν 1811
συνελήφθη $ιά προδοσίας 6 Κατσαντώνης καί σκληρότατον ύπέστη
έν Ίωαννίνοις θάνατον, τώ ύ'έ 1 8 1 5 έδολοφονήθη 6 ένάμιλλος αυτού
αδελφός Λεπενιώτης. Τότε το σώμα αυτών συγκείμενον έκ 3 0 0 και
επέκεινα άνύ'ρών, £έν ήύ'υνήθη νά ό'ιαμείνη επί πλέον συνηνωμένον.
Ούύ'έ τά ύ'ιάφορα αποσπάσματα εις ά ύ'ηρρέθη, έλαυνόμενα πανταχό-
θεν συντόνως, άντέσχον επί πολύ· άλλα μεν όλοσχερώς κατεστράφη-
σαν, άλλα ήναγκάσθησαν νά ύ'ιαλυθώσι, καί τινα ύπετάχθησαν, ή
καθώς έλέγετο τότε, έπροςκύνησαν, οίον λ.χ. το τού Τζόγκα απόσπα­
σμα, οςτις ό'ιωρίσθη καπετάνος τής Βονίτζης, ενώ ό ύπ’ αυτόν ύπηρε-
τήσας Γεώργιος Καραϊσκάκης καί άλλοι πολλοί συγκατελέγησαν
μεταξύ τών σωματοφυλάκων τού Ά λ ή . Καί μετ* ού πολύ ό δυνάστης
τών Ίωαννίνων επέτυχε τήν έκπλήρωσιν άοχαιοτάτου τίνος αυτού πό­
θου, ύ'ιά τής καταλήψεως τής Πάργας.

τ*.
Πάργα είχε μέν παραχωρηθή είς τήν Τουρκίαν άπο τού 1 8 0 0 ,
* ς καί το Βουθρωτον καί ή Πρέβεζα καί ή Βόνιτσα· αλλά ενώ τά
θρου ε^α*·α τα ^τα <?Ρ°ύρια ύπέκυψαν έν τώ μεταξύ εις τήν όλοσχεοή
ά π ήτησ εανι^'ών κυΡια ΡΧ^αν> Πάργα ύ'ιέσωζεν αυτονομίαν τινά ύπο
J Tr '.λού'ιάύ'ον ον προστασίαν τών 'Ρώσων και τών Γάλλων. Είς
του Κιουτυ , Γ , ^ , , ,
εστί συνθ^^^ έπεχείρησε πολλάκις ύ'ιά πειθούς και βίας να σφετε·
σφαλίσωσι τ ? ν τε^ ευτα^αν τ <*ύτην τής ηπειρωτικής έλευθερίας άπορ-
'ι - , π αί άπόπειοαι αύτοΰ άπέβησαν μά τα ια ι. Καί μετά τήν
τα οποία η Π ‘ Γ Γ
 Παράδοσις Πάργας. Φοβέρα τυραννία του Ά λ ή πασά. 689

πτώσιν 31 του Ναπολέοντος και την δλοσχερή ύπό των Ά γ γ λ ω ν κα-

τάληψιν τής Έπτανήσου, ή . ΓΙάργα #ιετήρησε την αυτονομίαν αύτής
υπό την αγγλικήν προστασίαν μέχρι του 1 8 1 9 , ότε παρεχωρήθη τε-
λευταϊον είς τον Ά λή ν, έπί τφ δρω, ότι ούτος θέλει κα ταβάλει εις
τούς κατοίκους, μέλλοντας νά μεταναστεύσωσιν εις Κέρκυραν, άποζη-
μίωσιν 1 5 0 ,0 0 0 λιρών. Έν τή πρώτττ) τής θλίψεως καί καταπλήξεως
αύτών στιγμή οί Πάργιοι ό'έν ήθέλησαν νά άκούσωσί τ ι περί μετανα-
στεύσεως. Άνορύζαντες S i τά οστά των πατέρων αύτών κατέκαυσαν
αυτά ό'ιά πυράς μεγάλης έν μ,έση αγορά* καί μαθόντες οτι ελαύνει
επί την πόλιν αύτών 6 Ά λής καί κάλλιστα είό'ότες οποία περιμένει
αυτούς τύχη, άπεφάσισαν έν τή παραφορά τής απελπισίας νά φονεύ-
σωσι μεν ίίία ις χερσί τάς γυναίκας καί τά τέ*κνα, νά πέσωσι S i ά-
γωνιζόμενοι τον έσχατον ύπέρ τής πατρικός άγώνα. Ευτυχώς προ-
λαβών έό'ραμεν έκ Κερκύρας δ καλός κάγαθός "Αγγλος Ά ό'αμς καί
άνεγαίτισε μεν την πορείαν τού σατράπου, κατέπεισε S i τούς Παρ-
γίους ν* άποπλεύσωσιν είς Κέρκυραν. Αί περιπέτειαι αύται κα τέστη­
σαν την παραχώρησιν τής Πάργας έν τών τραγικωτέρων γεγονότων
τών γρόνων εκείνων οιτινες βρεΟουσι τοσούτων γεγονότων τραγικών. Οί
"Α γγλοι ήό'ύναντο νά ειπωσιν οτι ή έπί τής Πάργας προστασία αύ­
τών όΥ ούό'εμιάς άνεγνωρίζετο συνθήκης* οτι συνωμολόγησαν την με­
τανάστευσή τών Παργίων καί οτι ύπεχρέωσαν τον Ά λ ή ν ν’ αποζη­
μίωση αύτούς χρηματικώς. Ά λ λ * ή αλήθεια είναι ότι τά έπιχειρή-
ματα ταύτα εύχερώς άνεσκευάζοντο. Δεν άπαιτουμ.εν παρ’ ού^ενός ν’
άναλαμβάνη ύπέρ ημών αγώνας ή νά θυσιάζη τό ιίιο ν συμφέρον υπέρ
ημών έπί τού προκειμένου όμως ούτε είς πόλεμόν τινα προεκειτο να
περιπλακή ή Α γ γ λ ία , ούτε ίό'ιόν τι συμφέρον νά θυσιάση, άλλ* άπλώς
νά ό'ιατηρήση τά καθεστώτα, έξακολουθούσα ν* άπονέμη την έλεημο-
σύνην τής προστασίας αύτής είς την Ε λ λ ή ν ιζ α έκείνην πόλιν.
Ή παράό'οσις τής Πάργας ηύχαρίστησε τόσω μάλλον τον Ά λ ή
πασάν όσω πρό τινων ένιαυτών, τώ 1 8 1 2 , τό κράτος αύτού είχε πά-
θει ίειν ή ν προς μεσημβρίαν κολόβωσιν, ίιό τ ι ή Ύ ψ η λη Π ύλη το μεν
ύπείκουσα είς τά παράπονα τών Πελοποννησίων, τό Si εύχαρίστως
ό'ραζαμένη τής περιστάσεως τού ν* άφαιρέση από τόν Ά λ ή πασάν
την χερσόνησον, είχε μεταθέσει τόν υιόν του Βελήν είς Τρίκκαλα τής
Θεσσαλιας, διορίσασα έτερον διοικητήν τής Πελοποννήσου. Ά λ λ * ού-
ό'έν ήττον δ Ά λ ή πασάς, αρχών απολύτως άπάσης τής προς μεσημ-
( ε ΑΔ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΔΟΥ ΤΟίΛ. β \ ) 44
690 Καθαίρεσις του Ά λή . 01 Σουλιώται προςποιουνται δτι τόν βοηΟουσι.

βρίαν του Όλυμπου και των Κεραύνιων όρέων μέχρι του Ισθμού χω»
ρας, ετι δέ καί μέρους της Α λβα νία ς, ήτο περί το 1 8 1 9 είπερ ποτέ
ισχυρός καί πλούσιος. Ούδεμία ύπό των υπηκόων του ήδύνατο νά
γίνη γαιών πώλησις, εάν δέν κατεβάλλετο αύτω τό δέκατον τού τι-
ρ.ήματος* άνηγόρευσεν εαυτόν γενικόν κληρονόμον πάντων όσοι άπέ-
θνησκον άνευάρρένων απογόνων* ήνάγκαζε τούς υπηκόους νά λαμβά-
νωσιν εκ των αποθηκών αύτού .τόν παλαιόν σίτον φέροντες άντ* αυ­
τού νέον* είςέπραττε, πλήν τής είς τόν σουλτάνον όφειλομένης δέκα­
της, Δευτέραν υπέρ εαυτού καί τοσούτον έβασάνιζε τούς ίδιοκτήτας,
ώςτε ούτοι ευχαρίστως επί τέλους εβλεπον τά αγροτικά αυτών κτή ­
ματα μεταβαλλόμενα είς τσιφλίκια ήτοι είς κτήματα τού δημοσίου.
" Ε τ ι από τού 1 8 0 4 αί έτήσιαι πρόςοδοι αύτού συνεποσούντο είς 10—
12 εκατομμύρια φράγκων, καί λέγετα ι ότι διά των ποικίλων τούτων
καταπιέσεων άπεθησαύρισεν άποταμίευμα 5 00 περίπου εκατομμυρίων.
Τό κυβερνητικόν του σύστημα συνεκεφαλαιούτο είς τρία τινά κατά
την ιδίαν αυτού ομολογίαν χρυσόν, σίδηρον, ξύλον. Έν τούτοις την
φοβέραν ταύτην τυραννίαν έπεκάλυπτεν εξωτερική τις λαμπρότης τής
πόλεως των Ίωαννίνων ήτις ήρίθμει τότε 4 0 ,0 0 0 κατοίκων* Γάλλοι
καί νΑ γγλοι άπεθαύμαζον αυτόν και έκολάκευον, άποκαλούντες μ ε -
γαν πασαν καί reor Πνρρον. Κ αί αυτοί εκείνοι όσοι άνωμολόγουν
τάς κακουργίας του, έζήτουν νά περικοσμήσωσιν αύτάς ότέ μεν βε-
βαιούντες «ό τ ι ήτο έν τών ωραιότερων τεράτων άφ* όσα παρήγαγεν
ή φύσις,» ότέ δέ όνομάζοντες αυτόν r io r Ίουγούρθαν. Τό δέ δεινότε-
ρον, εύρέθησαν καί "Ελληνες χαμερπώς έξυμνήσαντες τό θηρίον, οίος b
Ιωάννης Κερασοβίτης έν τω άθλίω στιχουργήματι έν τω όποίω μυρίας
έπεσώρευσε' κατά τού ίερομάρτυρος Βλαχά βα ύβρεις. ’Αλλά προςήγγι-
ζεν ή ώρα καθ’ ήν τό καταχθόνιον έκείνο οίκοδόρ.ημα έμελλε νά κα*
ταπέση ύπό το βάρος τών ιδίων ανομημάτων.

Ό σουλτάν Μ αχμούτ Β' δέν ήτο άνθρωπος κοινός. Κ α τ’ άρχάς

ήναγκάσθη μέν νά ύποκύψ*^ είς τάς θελήσεις τών γενιτσάρων καί τών
ουλεμάδων, άλλα άπαλ7ναγείς τού ρωσικού πολέμου ένόησεν ότι τό
κράτος δέν είναι δυνατόν νά σωθή είμή έάν έκτελεσθώσιν αί μεταρ­
ρυθμίσεις τών οποίων τοσούτον ατυχής απόπειρα έγένετο έπί Σ ελή μ
Γ '. Προέβη δέ έπί την έκπλήρωσιν τού έργου μετά πλείονος ή έκείνος
τέχνης καί περισκέψεως. Προ πάντων έπεχείρησε νά καταργήσω όλους

X
 ΚαΟαιρεσις του Ά λ η . Of Σουλιώται προςποιουνται δτι τον βοηθούσι. 691

τούς εν 'Ασία καί εν Ευρώπη κληρονομικούς δυνάστας, οίτινες, ή κ ι­

στα ύποτασσόμενοι είς την έν Κωνσταντινουπόλει κεντρικήν κυβέρ-
νησιν, συνετέλουν παραδοξως εις την αυξησιν της αναρχίας. Ε π ι­
τυχών δε να ποίηση έκποδών διά. ποικίλων τρόπων πρώτον τον δυ­
νάστην 'Αττάλειας, καί μ ετ ’ ου πολύ τον Χουσειν Καραοσμάνο-
γλου, τού οποίου ό οικος κατείχε την μεσημβρινήν μικράν 'Ασίαν προ
ετών 8 0 , καί προςέτι τον ισχυρόν δυνάστην Σμύρνης Κιατίπογλουν
καί πλείστους άλλους, έτρεψεν έπειτα την προςοχήν επί τούς δύο
κρατίστους ύποτελεΐς, τον Μ εχμέτ Ά λ ή ν της Αίγυπτου και τον Αλη
πασάν των Ίωαννίνων. Έ κ τούτων δε πάλιν απεφασισε να προςβαλη
πρώτον τον Ά λ η πασάν ώς πλησιεστερον, ως όλιγώτερον προς αυτόν
εύλαβώς προςφερόμενον, καί επί τέλους διότι περί την τούτου καθαί-
ρεσιν εύλόγως ήλπιζεν είς τήν συνδρομήν των άγανακτούντων ύπη-
κόων. "Οθεν κατά μάϊον τού 1 8 2 0 έξέδωκε Χ ά τι-Σερίφ δ ι' ου άνεκή-
ρυττε τον Ά λη ν ένοχον προδοσίας καί προγεγραμμενον εάν εντός 40
ήρ,ερών δεν ένεφανίζετο είς Κωνσταντινούπολιν ινα άπολογηθή. Εν­
νοείται ότι h Ά λ η ς δεν ύπηγεν είς Κωνσταντινούπολιν* καί τότε προε-
χειρίσθη μέν πασάς τών Ίωαννίνων ό άσπονδος τού Ά λ η εχθρός 'Ισ­
μαήλ Πασόμπεϋς, επτά δε ετεροι πασάδες διετάχθησαν να στρα-
τεύσωσιν από κοινού επί την "Ηπειρον.
Οί "Ελληνες μα χη τα ί ώφελήθησαν πολυειδώς καί πολυτρόπως έκ
τού έκραγέντος εντεύθεν εμφυλίου τών αντιπάλων αυτών άγώνος.
Άμφότεροι ούτοι οι αντίπαλοι έζητησαν την συνδρομήν αυτών. Κ α ί
ό μέν Ά λ ή ς είχε προ καιρού είς τήν ύπηρεσίαν του πολλούς έκ τών
ήμετέρων, ή δέ Πύλη διέταξε τον Πασόμπεϋν νά ελθτρ είς διαπραγ­
ματεύσεις προς τούς αρχαίους τού Ά λ η εχθρούς, τούς Σουλιώτας,
υποσχόμενος τήν είς αυτούς άπόδοσιν τού Σουλίου. Οί άνδρες ούτοι
επί έπτακαίδεκα έτη έ'βλεπον μετά στεναγμών καί πόθων πόρρωθεν,
έκ Κερκύρας, τά πάτρια ο'ρη* όθεν τινές, περί τούς 3 0 0 , διέβησαν
μετά ‘χαράς τόν στενόν πορθμόν, οςτις έχώριζεν αυτούς από τής
Ηπείρου καί έπεφάνησαν είς τό πολιορκούν τά Ιωάννινα στρατό-
πεδον. Έ κ ει ήγωνίσθησαν όπως συνήθως ήγωνίζοντο* αλλά τάχιστα
νοήσαντες ότι φενάκη ήτο ή περί άποδόσεως τής πατρίδος ύπόσχεσις
τού Πασόμπεϋ καί ότι είς μάτην άνηλίσκοντο έν τή ύπηρεσί^ αύτού,
συνεννοήθησαν διά τού Μάρκου Βότσαρη μετά τού Ά λ ή . Ό πάλαι
αγέρωχος δυνάστης τών Ίωαννίνων ήτο νύν τεταπεινωμένος. Οί έπι-
44 *
692 Ό Ά λής παραδίδετκι, ήδη άρξαμένης τής μεγάλης επαναστάσεως.

φανέστεροι των στρατηγών αυτού τον είχον προόώσει, ιΔιως δ Ομερ

Βοιώνης. Αυτοί οι υιοί αυτού, Μουκταρ και Βελής, ειχον παραόοθή
εις τούς άντιπροςοδπους τής 'Υψηλής Πύλης. Οθεν οτε δ Μάρκος
άπήτησε την παραχώρησιν τού ύπο των οπαΔών τού Αλή κατεχο-
μενου ετι Σουλίου, ύποσχεθείς ο τι ΣτερεοελλαΔίται και Πελοποννη-
σιοι έ'μελλον νά έγερθώσι κατά των Τούρκων, ινα επανελθωσι Δήθεν
ύπο την πατρικήν τού Άλνή Διοίκησιν, οι Δε Σουλιώται Δεν εζητουν
την πατρίδα αυτών είμή ινα εκεΐθεν από τού ασφαλούς αναλαβωσι
την Διεύθυσιν τού όλου επιχειρήματος καί επελθωσι πανστρατιά επι
την Διάλυσιν τής πολιορκίας, δ Ά λ ή πασάς, καί τοι εχων μυριους
λόγους ινα Δυςπιστή προς την ειλικρίνειαν τών τοιουτων υποσχέσεων,
ήναγκάσθη νά άποΔεγθή τάς προτάσεις αυτού. Συνωμολογηθη ουτω
ή συμμαχία, καί τή 6 Δεκεμβρίου 1820 εγκ,ατελιπον οι Σουλιώται
τό όσμανικόν στρατόπεΔον, ούχί βεβαίως ¥να σώσωσι τον Αλήν, αλλ
ινα Δώσωσι τό σύνθημα τής μεγάλης συμπαντος τού έθνους επα-
ναστάσεως, ήτις προ ετών παρεσκευάζετο Διά τών ενεργειών τής Φι-
Μκής έζαιρείας μεθ* ής εγκαίρως ειχον συνεννοηθή δ τε Βότσαρης
καί οι άλλοι τών Σουλιωτών αρχηγοί.

Καταλαβόντες Δε άλληλοΔιαΔόχως πρώτον το Σούλι και μετά

ενα περίπου μήνα την Κιάφαν, Δυνάμει τών Διαταγών τού Αλή
πασά προς τον επ’ όνόματι αυτού κατέχοντα τά οχυρά ταύτα χωρία
Μούρτον-Τσάλλην, Διώρισαν προςωρινήν οκταμελή κυβέρνησιν ύπο
αρχηγόν τον Νότην Βότσαρην, επέτρεψαν τά πολεμικά πράγματα
εις τον Μάρκον, έπεμψαν απεσταλμένους εις Πΐσαν προς τον αρ­
χιεπίσκοπον "Αρτης Ιγνάτιον ζητούντες την εύλογίαν αυτού καί
τροφάς καί πολεμεφόΔια, Διετέλουν εις άΔιαλ^είπτους σχέσεις μετά
τών εις τάς Τονίους νήσους Διατριβόντων κυριωτέρων οπαΔών τού
κινήματος, συνεμάχησαν μετά πολλών επισήμων τουρκαλβανών καί
ελαβον Διά τού Χριστόφορου Περραιβού επιστολήν τού Ά λεζάν-
Δρου Ύψηλάντου άπό 7 Οκτωβρίου 182 0 Διαλαμβάνουσαν δτι, «ή
προςκλητική σάλπιγξ τής πατρίΔος εντός ολίγου μέλλει νά ήχή-
ση.)) Συγχρόνως έπέπεσον κατά τών πολιορκούντων τον Ά λ ή πολε­
μίων. Ά λ λ ’ εν ταϊς έχθροπραζίαις ταύταις άπέβλεπον εις τό νά παρα-
τείνωσιν δσον ένΔέχεται τον εμφύλιον όσμανικόν αγώνα, ούχί νά κατα-
λύσωσιν αυτόν Δ ι’ οριστικής μετά τού Ά λ ή συμπράξεως. Έν τω μεταζύ
 Άνακεφαλαίωσις των άπό τής 15 έκατ. μέχρι τού 1821 κινημάτων. 693

ήναγκάσθη μέν δ σουλτάνος νά διορίση κατά Ιανουάριον 1821 αντί

του ανικάνου Πασόμπεϋ, ηγεμόνα τής κατά του Ά λ ή πασά στρα-
τείας τον γενναΐον καί έμπειρον πολεμιστήν Χουρσίτ πασάν, δ ιο ι­
κητήν δντα τής Πελοπόννησου, ενέβαλε δε δ Άλεζανδρος Ύ ψ ηλά ν-
της κατά φεβρουάριον εις Μολδαυιαν, έκινήθη δε κατά μάρτιον ή
μεσημβρινωτάτη τών ελληνικών χερσονήσων, ιδίως εύκολυνθεισα εις
τούτο ένεκα τής αποδημίας του Χουρσίτ. Συγχρόνως σχεδόν με την
Πελοπόννησον έζηγέρθησαν ή ’Ανατολική Ε λ λ ά ς καί αί νήσοι, μ ετ ’
ολίγον δε καί ή Δυτική Ε λλά ς* ώςτε ότε έν αρχή τού 1 8 2 2 παρε-
δόθη τελευταΐον δ Ά λ ή ς καί έμεινε διαθέσιμος δ πολιορκών αυτόν
όσμανικός στρατός, ή έλληνική έπανάστασις ου μόνον είχεν δπωςούν
άσφαλισθή διά τών έν Βαλτεσίω καί περί Θερμοπύλας μαχών,
καί τής πρώτης πυρπολήσεως οθωμανικού δικρότου εις Έρεσσόν τής
Μιτυλήνης, καί τής άλώσειυς τής Μονεμβασίας, τής Πύλου καί τής
Τριπόλεως, αλλά συγκροτήσασα προςέτι τήν πρώτην αυτής εθνικήν
συνέλευσιν έν Έπιδαύρω είχεν άνακηρύζει δ ι’ αυτής τή 1 Ιανουάριου
1822 ενώπιον Θεού χαΐ ανθρώπων ζην π ο .ΐιτιχη ν τον έ.Ι.Ιηνιχον
εθνουζ νπαρξιν καί ανεξαρτησίαν.

Ή έλληνική λοιπόν έπανάστασις τού 1821 δεν παρήχθη έκ τύ-

γης, ουδέ ύπήρζε δημιούργημα πρόχειρον ανθρώπων τινών. άλλ* απο­
τέλεσμα άναπόδραστον όλων τών προηγουμένων περιστάσεων, πόθων
καί ενεργειών τού έ'θνους* αποτέλεσμα τού δποίου τα αλλεπάλληλα
προηγούμενα δύναται ή ιστορία νά παρακολούθηση βήμα προς βήμα
έπί 4 0 0 άνατρέχουσα έτη μέγρι τών χρόνων καθ’ ούς τό έθνος ύπέκυψε
κατά πρώτον εις τήν όσμανικήν κυριαρχίαν. Τού τελευταίου σουλιω-
τικού άγώνος, τού άρξαμένου περί τά τέλη τού 1 8 2 0 , προηγήθησαν
οι αθλοι τού Νίκου Τσάρα, τού Σταθά καί τού Β λαχά βα. Τών άθλων
τούτων, οί πρώτοι τών Σουλιωτών αγώνες* τούτων δε πάλιν, τό έπι-
χείρημα τού 'Ρήγα Φεραίου. Μικρόν προ τού 'Ρήγα έγένοντο κατά
τε γήν καί κατά θάλασσαν τά κατορθώματα τού Λάμπρου Κατσώνη
καί τού Άνδρούτσου. Προ τούτων έγομεν τήν έπανάστασιν τού 1 7 7 0 .
Προ ταύτης τον τοσαύτα διαπράξαντα πολεμικά έργα περί τάς άρ-
χάς τής έκατονταετηρίδος έκείνης καί περί τά τέλη τής 17 άρματω-
λικόν οργανισμόν τής Στερεάς υπό τον Κούρμαν, τον Μ εϊτάνην, τό
Χορμόπουλο, τον Σπανόν, τον Μόσχον Βαλαωρίτην. *Α νατρέχοντες δε
694 *Ανακεφαλαίωσή των άπό τής 15 έχατ. μέχρι του 1821 κινημάτων.

πάντοτε την 17 εκατονταετηρίδα άπαντώμεν τούς αγώνας των Κρη­

τών καί ετι πρότερον την εύρείαν έπανάστασιν την όργανωθεΐσαν άπό
της Πελοπόννησου μέχρι της Σερβίας έπ* όνόματι τού δουκός τού
Νεβέρς, τού μετονομασθέντος ύπο τών ήμετερων Κιονσταντίνου Πα-
λαιολόγου* καί περί τά τέλη της 16 έκατονταετηρίδος, το αιμα­
τηρόν εν Ήπείρω καί έν ’Ακαρνανία κίνηρ,α τού Θεοδώρου Μπουα
Γρίβα* καί προ τούτου πάλιν, περί το 1 5 7 4 , το κίνημα τών Λοιδω-
ρικιωτών, Βιτρινιτσιωτών. Γαλαζειδιωτών, καί την ύπο τούς αδελ­
φούς Μελισσηνούς έπανάστασιν της Πελοπόννησου καί τής Μάνης,
άμφοτέρας κατ' είςηγησιν της 'Ισπανίας διεζαχθεισας* πάλ,ιν δε προ-
τερον τούς αγώνας τών Κυπρίων, κ-αί το μέγα κίνημα το εκ συνεν-
νοήσεως μετά τού βασιλέως τής Γαλλίας Καρόλου Η* παρασκευασθέν,
καί τάς έπανειλημμένας τών Πελοποννησίων επαναστάσεις τή προ­
τροπή της Έ νετίας, αί'τινες, καθόσον προς τά όπίσω βαίνομεν συναρ-
μολογούνται αμέσως μετά τού κινήματος όπερ, την επιούσαν της
άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, είχε διοργανωθή από τού νΙστρου
μέχρι τών Αθηνών, τών Θηβών, της "Αρτης καί τών Ίωαννίνων, επ’
έλπ ίδ ι ότι θέλει λά βει την συνδρομήν τής Ευρώπης καί περί τού
οποίου τοσούτον διό'ακτικάς ευρομεν ειδήσεις έν τώ ποιήματι τώ έπι-
γραφομένω θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως. Τό βούλευμα τούτο
ύπηρζεν ο πρώτος κρίκος της μακράς έπαναστατικης σειράς δΥ ης η
έπανάστασις τού 1821 συνδέεται άναποσπάστως μεθ’ όλων τών κατά
της όσμανικής κυριαρχίας αγώνων όσοι διεξήχθησαν από της αρχι­
κής τών έλληνικών χωρών έν τή πεντεκαιδ'εκάτη έκατονταετηρίδ'ι
χειρώσεως. Ή Φ ιλιχ ή έζαιρεία έπεχείρησε νά συναρμολόγηση καί νά
καθυπαγάγη εις τινα πειθαρχίαν καί διεύθυνσιν τάς ά π ’ αίώνος προϋ-
παρχούσας διαθέσεις καί δυνάμεις τών διαφόρων της χριστιανικής
ανατολής τμημάτω ν, αΐτινες πρότερον ένήργουν άσυναρτήτως καί
εστιν ότε ούχί έν συνειδήσει τού σκοπού ον έπεδίωκον· ιδίως αί μαχι-
μώτεραι τού έ'θνους τάζεις, οί άρματωλοί, οί κλέφται, οί καταδρο­
μείς, οι Μ ανιάται, έν ταΐς έχθροπραζίαις αύτών δ'έν διέκρινον πάν­
τοτε τούς χριστιανούς από τών Τούρκων. "Οθεν τό έργον της ετα ι­
ρείας άπέβη τψόντι σωτήριον άτε περιποιήσαν τώ τελευταίω ά'ρώνι
γνησιώτερόν τινα έλλήνιον καί πανελλήνιον χαρακτήρα. Αί δυνάμεις
όμως καί αί προαιρέσεις τάς οποίας ή Φ ιλιχή έζαιρεία έπεχείρησε
νά συνυφώνη προς ενα κοινόν σκοπόν, προϋπήρχον, καί πλειστάκις
 Επίλογος* 695

επί 400 περίπου έτη απέδειξαν την υπαρξιν αυτών καί την ακατά*
βλητον ζωτικότητα.

Ενταύθα καταστρέφων τον λόγον περί της τυχ η ; καί τ ών ενερ­

γειών του ελληνικού έθνους καθ’ ους χρόνους ύ ιετελ ει όλοκληρον σχε­
δόν ύπό την όσμανικήν κυριαρχίαν, νομίζω οτι ούτε τα παθήματα
αύτού έδείνωσα, ούτε τούς αγώνας ους κατεβαλεν ίνα παρασχ.ευάσγ)
έαυτώ μέλλον αγαθότερος έμεγαλοποίησα. ’Ακριβώς δέ σταθμ,ίζων
τά πράγματα εν πάση συνειδήσει δύναμ,αι να είπω, ότι ουδέν τών
επί γης εθνών εις όμοιας η παρεμφερείς περιελθόν συμφοράς, ανέδει-
ξεν η πλείονα καρτερίαν η πλείονα δραστηριότητα. Έ άν πολλοί, δε-
λεασθέντες ύπό τών δώρων τού νικητού, έξισλαμισθησαν* εάν ετεροι
ούκ ολίγοι άθυμ,ήσαντες άπεδήμησαν, καί η έξεφραγκεύθησαν, η εξερ-
ρωσίσθησαν, η μεγάλη τού έθνους όμ.άς έμεινε πίστη εις την γην τών
πατέρων αυτής, εις τάς παραδόσεις αύτής, εις το ονομ,α αυτής, εις
τό μέλλον αύτης. Κ αί ενώ έπανίστατο κατά τού δεσπότου, παρειςέ-
δυεν ένταύτώ εις τά συμβούλια αυτού* ενώ ώργάνιζε καί ένήσκει επί
τών όρέων μέν τον πεζικόν, έν τφ πελάγει δέ τον ναυτικόν αύτού
στρατόν, ερρύθμ,ιζεν ένταύτώ εις τά πεδία καί εΙς τάς νήσους τον ει-
ρηναΐον κοινοτικόν βίον* ενώ ήγωνίζετο έκ παντός τρόπου νά αύξήσν)
όσον οιόν τε τον πλούτον αύτού έντός καί έκτος τής Ε λλά δο ς, έπεμ.ε-
λειτο ένταύτώ την ηθικήν καί διανοητικήν αύτού διαμόρφωσιν. Κ α ί
διήγαγεν ού'τω βιούν, ταλαιπωρούμενον μ,έν καί βασανιζόμ,ενον, εργα­
ζόμενον δ* ένταύτώ καί άγωνιζόμενον 4 0 0 έτη μέχρις ου, όταν ένό-
μισεν ότι αρκούντως ύπέσκαψε τά θεμέλια τής ειρκτής έν γ) ήτο εγ-
κεκλεισμένον, έπεχείρησε νά καταρρίψν) τά τείχ η αύτης καί νά'άνα-
λάβγ< ελευθερίαν καί αύτονομ.ίαν. Έ άν έκάστη ιστορική περίοδος κρί-
νεται κατά τά πράγματα άτινα έδημιούργησεν, άδιστάκτως λέγο-
μεν, ότι όπως νύν έχουσι τά πράγματα έ'τι παρ’ ήμ,ΐν, τό έ'θνος άνε-
δεί)(θη έν τοΐς χρόνοις τής δουλείας ύπέρτερον ή από τών χρόνων τής
άπελευθερώσεως καί εφεξής* διό τι έπί τών χρόνων τής δουλείας έδ η -
μιουργήθησαν αί πολεμικαί, αί άστικαί καί αι διανοητικαί δυνάμεις
δι* ών διεξήχθη όπωςδήποτε ή έπανάστασις, ενώ άφ* ής έγενόμ,εθα
ελεύθεροι δεν διεπλάσαμεν έ'τι νέας δυνάμεις έπιτηδείας νά συμπλη-
ριύσωσι καί νά άσφαλίσωσι τό έ'ργον τών πατέρων ήμ«ών.

I
 ΒΙΒΛΙΟΝ Δ ΕΚΑΤΟΝ ΙΙΕΜΠΤΟΝ

ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
Η ΜΕΓΑΑΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ Π0ΑΙΤ1ΚΗ
ΑΠΟΚATΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΓ ΝΕΟΪ ΕΛΑΗΝΙΣΜΟΪ-

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Α'
Φ ιλ ικ ή έταιρ&έα. Τό έν τα ίς Ή γεμανέαις κ ίν η μ α .
Πρώτη π ο λιτικ ή τής 'Ρωσίας.

Ή έν έτει 1821 άρξαμένη έπανάστασις ύπήρξεν δμολογουμένως

το καθολικώτερον δλων των κατά τής όσμανικής κυριαρχίας επανα­
στατικών κινημάτων δσα έν τω προηγουμένω βιβλίω ιστορήσαμεν.
Τούτο 8 ε ου μόνον ένεκα τής προαχθείσης ό'ιά του χρόνου υλικής καί
ηθικής του έΌνους ίυνάμεως, αλλά καί ό'ιότι πρότερον ούίεμία έγέ-
•νετο γενική συνεννόησις καί σύμπραξις. Οί άρματωλοί καί οίκλέφ τα ι
ειχον έλαχίστην σχέσιν προς τά μεγάλα ορμητήρια του εθνικού στό­
λου* ού£* ύπήρχεν άποχρώσα ή τε μεταξύ των ηπειρωτικών καί τών
ναυτικών εστιών τού άστικού βίου κοινωνία, ή τε μεταξύ τών εντός
τού ’Ισθμού καί τών εκτός αυτού μέχρι τού Όλυμπου καί τών Κε­
ραύνιων όρέων, καί μέχρι τού Α ξιού κοινοτήτων. Έν γένει ί έ προς
τάς κοινότητας £έν ό'ιετέλουν ως επί τό πλεϊστον εύμενώς οί άρηιφι-
λοι τών όρέων άνό'ρες. Ή μεν πνευματική έπίό'οσις έγένετο μείζων
εκτός τής κυρίως Έλλάό'ος ή εντός, δ 8ε μάχιμος λαός ύπήρχεν έντος
μάλλον ή εκτός, ώςτε καί κατά τούτο συνέβαινεν ανωμαλία τις περί
τάς αμοιβαίας προαιρέσεις. Οί έν Κωνσταντινουπόλει έ^ρεύοντες πολι­
τικοί άντρες έπεϊχον μέν, ένεκα τής παρά τή Υ. Π ύλη θέσεως αυτών,
ύπερέχουσάν τινα έν τω έ'θνει τάξιν, άλλά, ένεκα αυτής ό'ή ταύτης
τής ι^ιαζούσης αύτών θέσεως, ό'υςκόλως ήίύναντο νά άναλάβωσι τήν
πρωτοβουλίαν επαναστατικού κινήματος. Έ τ ι όλιγώτερον πρόςφορος
προς τούτο ήτο ή μόνη αληθώς πανελλήνιος αρχή, ήτοι τό οίκουμε-
 Φιλική εταιρεία. 697

νικο^ πατριαρ^εΐον. Εντεύθεν όσον δεξιώς καί άν διωκούντο αί κοινό­

τητες ημών, όσον καί άν έπολλαπλασιάσθησαν οί πόροι, οσον τολ­
μηρότεροι καί άν άπέβαινον οί όρεϊται καί οί ναύται, όσην έπίδοσιν
καί άν έλάμβανεν η παιδεία, έπειδή πάντα ταύτα ήσαν ασυνάρτητα
προς άλληλα, ούδέν ήττον ασυνάρτητα έγένοντο καί όλα τά επανα­
στατικά κινήματα. Νυν μέν έκινεϊτο μόνη ή Πελοπόννησος, νυν δε
μόνη ή Στερεά, νυν δε μόναι τινες των νήσων, ώςτε αί μερικαί αύ-
ται εκρήξεις εύχερώς έσβεννύοντο. "Ινα ύπάρξγ, πιθανότης επιτυχίας
έπρεπε νά συναρμολογηθώσι πάσαι έκεϊναι του έ'θνους αί δυνάμεις καί
νά ύπαχθώσιν εις πειθαρχίαν τινά καί γενικήν διεύθυνσιν. Τούτο δε
έπεχείρησεν ή έτα ιρεία των ΦιΛιχών, ήτις άληθώς είπεΐν δύναται νά
λογισθή ώς ή πρώτη απόπειρα ή γενομένη επί τφ σκοπώ του νά συγ-
κροτηθή γενική τις κυβέρνησις του πρότερον κατακερματισμένου έθνους.
Πολλοί μεταγενέστεροι ιστορικοί, γράφοντες εις χρόνους καθ’ ους
κάλλιστα έγνώσθη πώς προέκυψεν εις μέσον καί έκ τίνων άπηρτίσθη
ή ετα ιρ εία , καί άναλογιζόμενοι το μέγεθος του έργου οπερ άνέλαβεν,
ώμίλησαν μετά οίκτου τίνος καί περίφρονήσεως περί αυτής. Τωόντι
τφ 1 8 1 4 , έν Όδησσφ, τρεις άνθρωποι, ο Σκουφάς, ο Τσακάλοφ καί
ο Ξάνθος, άνθρωποι έντιμοι, αλλά ακατονόμαστοι, άπεφάσισαν νά at-
νήσωσιν εις έπανάστασιν τό έ'θνος καί επί τούτω νά συστήσωσιν ετα ι­
ρεία ν μυστικήν σκοπούσαν νά καθυποβάλτ; ύπο τό κράτος αυτής άπά-
σας του έθνους τάς τάξεις, κλήρον, φαναριώτας, προεστώτας, ναυβά-
τας, άρματωλούς, κλέφτας, λογίους, εμπόρους, γεωργούς. Μ ετά παρέ-
λευσιν δε ετών έξ, ήτοι έν αρχή τού 1 8 2 0 , έν αύταίς ταΐς παραμο-
ναΐς τής έκρήξεως, οί κινούντες τήν ετα ιρ εία ν , καί τοι συμποσωθέν-
τες εις οκτώ, ούδένα έτι είχον συμπαραλάβει μέτοχον τής ύπερτάτης
αυτών ένεργεία;, επιφανή τού έ'θνους άνδρα· διότι, άποθανόντος έν τω
μεταξύ τού Σκουφά, ήσαν οι κινούντες, παρεκτός τών δύο άλλων αρ­
χικών ιδρυτών, b "Ανθιμος Γαζής, b Παναγιο')της Α. Άναγνωστό-
πουλος, b Παναγιώτης Σέκερης, b Νικόλαος Ν . Π ατσιμάδης, b Γ ε ­
ώργιος Λεβέντης καί b Α. Κομιζόπουλος. Καί όμως οί άνθρωποι αυ­
τοί έπέτυχον τού σκοπού, προ πάντων μεν διότι άνταπεκρίνοντο εις
τάς προαιρέσεις τού έθνους, αλλά προςέτι διότι έπολιτεύθησαν εις τρό­
πον μαρτυρούντα ότι δεν ήσαν άμοιροι έπιτηδειότητος. Τό έ'θνος ήθε­
λε βεβαίως τήν έπανάστασιν- έπόθει όμως αυτήν επί τφ ορφ οτι θέλει
έχει ισχυρόν τινα επίκουρον. Μόνη δέ ή 'Ρωσία έλογίζετο τότε ώς πι-
 698 Φιλική εταιρεία.

θανή επίκουρος. Οι ιδρυταί της έτα ιρείας δεν άπετάθησαν εξ αρχής

προς αυτήν, καί έπραξαν κατά τούτο συνετώς, διότι, όπως μ ετ’ ολί­
γον θέλει έξηγηθή, ή 'Ρωσία ήθελεν άποδοκιμάσει τά ένεργούμενα
καί ματαιυ^σει αυτά εκ πρώτης αφετηρίας. Ά λ λ ’ οί ιδρυταί τής έτα ι·
ρ εία C έπενόησαν νά παραστήσωσιν εαυτούς ώς επιτρόπους αφανούς
τίνος Α ρ χ ή ς, περί ής ουδόλως εξηγούντο, άφίνοντες μόνον νά ύπο-
νοήται ότι ή *Αρχή αυτή ήτο ούδείς άλλος ή αυτός ό παντοδύναμος
τής 'Ρωσίας αύτοκράτωρ. Το δ* έθνος έπαθεν ό,τι πάσχουσι πάντες οί
θερμώς τι έπιθυμούντες, έπίστευσεν εύχερώς εις το μυστηριώδες εκείνο
ίνδαλμα. Έντος ολίγων ενιαυτών ή εταιρεία έξέτεινε τούς πλοκάμους
αύτής καθ’ άπασαν την Α νατολήν άπο των παριστρίων ηγεμονιών
μέχρι τής Μάνης καί άπο τών Ίονίων νήσων μέχρι των παραλίων
τής μικράς ’Ασίας* έσύστησεν απανταχού εφορείας έκλεγομένας ύπο
τών εταίρων καί ένεργούσας μεν αύτοτελώς, διατελούσας δε εις συνε­
χή άνταπόκρισιν μετά τής ύπερτάτης ’Α ρχής* καί επί τέλους περιέ­
λαβε σύνεργού; τούς έγκριτωτάτους τού έθνους άνδρας, τον πατριάρ­
χην Γρηγόριον, πολλούς ιεράρχας, τούς Ύ ψηλάντας, τον Α. Μαυρο-
κορδάτον, τον Π. Μαυρομιχάλην καί τον Μ ιχαήλ Σούτσον.
Είναι αληθές οτι εις την δραστήριαν ταύτην ενέργειαν άνεμίχθη-
σαν, όπως συνήθως συμβαίνει, ούκ ολίγα άτοπα. Πολλοί έξεμεταλ-
• λεύθησαν το ιερόν ενργον επί άργυρολογία, άλλοι έζήτουν υπέρογκου;
χρηματικάς χορηγίας καί άλλοι έπολιτεύοντο επί τοσούτον απερίσκε­
πτος, ώςτε διεκινδύνευον τήν τύχην ολοκλήρου τού επιχειρήματος.
Ά λ λ ’ ή εταιρεία δεν έδίστασε νά προβή ώς πρός τινας εις τά έσχα­
τα, διενεργήσασα τον φόνον τού Νικολάου Γ α λά τη καί βραδύτερον
τού Καμαρινού. Καί έν τω μεταξύ προέβαινεν έπιμόνως προς τον σκο­
πόν αύτής. Μή άρκουμένη εις τον μέγαν σύνδεσμον όν άδιαλείπτως
έπεδίωκε, μηδέ εις τήν ευτυχή σύμπτωσιν τών στασιαστικών βου­
λευμάτων τού Ά λ ή πασά κατά, τής Τ . Πύλης, έπεζήτησε φυσικότε­
ρους έντος τού κράτους συμρ.άχους* έσκέφθη ορθώς ότι συμφέρει νά έπι-
τύχη τήν σύμπραξιν τών Σέρβων, οί’τινες κτησάμενοι σχετικήν τινα
αυτονομίαν, έπόθουν τήν συμπλήρωσιν τής ανεξαρτησίας αύτών* καί ή
περί τούτου διαπραγμάτευσή διεξήχθη ύπο τού εταίρου Γεωργίου Λ ε­
βέντη, κατόρθωσαντος νά πείσν) τον έπιφανέστατον τών αγωνιστών
τής χώρας εκείνης Καρά· Γεώργην, έξόριστον τότε οντα έν Βεσσαρα-
gtcjo, νά μεταβτ) εις τήν πατρίδα αύτού, καί άναλαβών τήν Αρχήν νά
 ’Ιωάννης ΚαποδΙστριας. ’Αλέξανδρος Ύψηλάντης. 699

συνεργήση εις τον μελετώμενον γενικόν αγώνα. Ό Καρά-Γεώργης

άπήλθε τωόντι έπί τούτο) είς Σερβίαν, ά λ λ ’ έδολοφονήθη υπό του
κατέχοντος τά πράγματα αυτής Μιλόση, ή δε Σερβία προαιρούμενη
κα'ι τότε, όπως πάντοτε βραδύτερον, νά ώφελήται έκ των δυςχερειών
της όσμανικής κυβερνήσεως, ίνα αύξάνη τά πλεονεκτήματα αυτής 8 ι
ο<7θν ενδέχεται μικρότερων ίδιων θυσιών, έπέμεινεν εις την τήρησιν
τής ούδετερότητος. Ά π έτυχε λοιπόν ή απόπειρα αυτή τής έτα ιρεία ς
οσω συνετή και άν ήτο. Ουδέ αρχήν 81 έκτελέσεως ελαβεν ετερ-ον αυ­
τής σχέδιον, του νά διενεργήση εν αυτή τη Κωνσταντινουπόλει τήν
τε πυρπόλησιν του όσμανικού στόλου και τήν του σουλτάνου σύλλη-
ψιν, όπερ είναι εν τών βουλευμάτων εκείνων τά όποια εύδοκιμήσαν·
τα μεν εξυμνούνται ως ήρωϊκά, ρ.ή εύοδωθέντα 8ε καταδικάζονται
ώς παράφρονα.

Ά λ λ α περί τήν διεξαγωγήν του αρχικού αύτής σκοπού ή ετα ιρεία

άνέδειξε συνήθως πρακτικώτερον πνεύμα. Προϊόντος τού χρόνου, ή
κοινή γνώμη ήρχισε νά άπαιτή τήν άποκάλυψιν τής Α ρ χ ή ς εκείνης
επ’ όνόματι καί κατ’ εντολήν τής όποιας ήξίου ή έζαιρεία ότι ενερ­
γεί' καί όσιο πολυπληθέστεροι καί επισημότεροι έγένοντο οί εταίροι,
τόσω έπιμονωτέρα άπέβαινεν ή περί τούτου άπαίτησις, ώςτε τω 1 8 1 8
οί ίδρυταί ένόησαν τήν άναπόδραστον ανάγκην τού νά έπιστεγάσωσι
τό ακέφαλον αυτών οικοδόμημα άναβιβάζοντες εις τήν κορυφήν αυ­
τού άνδρα ικανόν νά παράσχω τά πιστά είς το έθνος. Δύο ήσαν κατ’
εκείνο τού χρόνου οι "Ελληνες, οϊτινες ώς έκ τών προςωπικών αύτών
σχέσεων πρός τον αύτοκράτορα Αλέξανδρον καί τού αξιώματος όπερ
κατειχον παο* αύτω, ήδύναντο νά κρατύνωσι τήν πρότερον άμυδρώς
πως επικρατούσαν έλπίδα ότι τό κίνημα ένεργεΐται έν γνώσει τής
‘Ρωσίας καί επί τφ σκοπφ τού νά ύποστηριχθή ύπ* αύτής άμα έκρα-
γέν. Ό Κερκυραιος Ιωάννης Καποδίστριας ήτο μέν υπουργός τού ί-
σχυρού μονάρχου τής Ά ρκτου και μέγα έκτήσατο έν Ευρώπη όνομα
έπί διπλω ματική ίκανότητι άπό τής έν Βιέννη συνόδου καί μετέπ ειτα ,
άλλότριος όμως ών τών πολεμικών έργων, δεν έφαίνετο πρόςφορος νά
άναλά βη τήν ηγεμονίαν άγώνος, όςτις έμελλε κα τ’ άρχάς τουλά χι­
στον νά διεξαχθή έν τοις πεδίοις τής μάχης μάλλον ή έν τοϊς δία-
βουλίοις τών διεθνών διαπραγματεύσεων. Ό δε Αλέξανδρος *Τψη-
λάντης, ό πρεσβύτερος τών πέντε υιών τού Κωνσταντίνου εκείνου *Υ-
 700 Ιωάννης Καποδίστριας. Αλέξανδρος Ύψηλάντης.

ψηλάντου, του όποιου έλάβομεν ήδη αφορμήν νά άναφέρωμεν την εις

’Ρωσίαν αποδημίαν (σελ. 6 7 6 του παρόντος τόμου), ήτο υπασπιστής
του αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου, κομψός, ευτράπελος, καί φέρων επί
του σώματος τό δείγμα της προςωπικής αύτου ανδρείας, διότι ειχεν
άποβάλει είς τούς μεγάλους κατά Ναπολέοντος πολέμους τον δεξιόν
• βραχίονα· ώςτε τό εύλογώτερον εφαίνετο ν* άποταθώσιν είς αυτόν προ
πάντων τόσφ μάλλον ό<τω δεν ήτο ετι γνωστή ή μικρά αυτού στρα­
τη γ ικ ή καί πολιτική αξία. Ούδέν ήττον, είτε διότι τινές των ιδρυ­
τών έγίνωσκον εκτοτε κάλλιον τ ά 'κ α τ ’ αυτόν, είτε διότι δμολογου-
μένως δ Καποδίστριας ισχυε πολύ μάλλον εις τό πνεύμα τού αύτο-
κράτορος 'Αλεξάνδρου, άπεφασίσθη νά προταθή ή άρχή είς τον πο-
λυμήχανον υπουργόν, καί μόνον εν άποτυχ'κκ νά στραφώσι προς τον
λαμπρόν ύπασπιστήν. Ε π ετρά π η δέ ή εντολή αύτη είς τον Ε μ μ α ­
νουήλ Ξάνθον.
Ό Ξάνθος δεν έφθασεν είς Πετρούπολιν είμή κατά φεβρουάριον τού
1 8 5 0 , φέρων προς τοϊς άλλοις συστατικήν προς τον Καποδίστριαν
επιστολήν τού άρχαίου αυτού γνωρίμου ’Ανθίμου Γαζή, όντος τότε,
ως προειπομεν, ενός των 8 κινούνταν ζη νμη χα νη ν τής Φ ιλικής ε τα ι­
ρείας. Έν τω μεταξύ 6 Καποδίστριας είχε λάβει αφορμήν νά εκφέρω
τήν περί των ένεργουμένων γνώμην αύτου, δημοσία τε προς τούς όμο-
' γενείς καί κατ’ ιδίαν προς δύο εγκρίτους τού έθνους άνδρας* τό μέν
διά φυλλαδίου συστήσαντος τήν έν ειρήνη βελτίωσιν τής τύχης τής
πατρίδος* τό δέ διά τής άπαντήσεως ήν ενδωκε προς τον Βαρδαλάχον
καί τον Νέγρην, τούς ζητήσαντας οίκοθεν νά φωτισθώσι τ ί φρονούσιν
ό τε αύτοκράτωρ καί αύτός περί τής παρασκευαζόμενης μεγάλης εθνι­
κής κίνησε ως. Είς άμφοτέρους ειχεν άποκριθή ότι ό αύτοκράτωρ ού­
δέν γινώσκει περί τής ετα ιρείας, αύτός δέ αποκρούει πάσαν είς ταύ-
την μετοχήν και έξορκίζει τούς γράφοντας νά άποτρέψωσι διά παντός
τρόπου τούς "Ελληνας από των ολέθριων τούτων βουλευμάτων. Καί
τήν γνώμην αύτού ταύτην δέ ν έφαίνοντο έπ ιτή δεια ι νά τροπολογή-
σωσιν ούτε αί κατ’ εκείνο τού χρόνου άτομικαί τού αύτοκράτορος ’Α­
λεξάνδρου διαθέσεις, ούτε ή έντύπωσις ήν είχε προξενήσει είς αύτόν ή
προ μικρού τότε έκραγεΐσα έν Ίσπανί^ στρατιωτική κατά τού Φερδι-
νάνδου Ζ' έπανάστασις. Μετά τούς μακρούς καί εναγώνιους πολέμους
τούς έπαγαγόντας τήν πτώσιν τού Ναπολέοντος και τήν παλινόρθω-
<?ιν των αρχαίων τής Εύρώπης καθεστώτων, ο αυτόκρατωρ Αλεξαν-

X
 Ίο;άννης Καποδιστριας. 'Αλέξανδρος Ύψηλάντης. 701

δρος ούδέν άλλο έπόθει η την άσφαλνή των καθεστώτων τούτων συν-
τήρησιν, ή S i από της ’Ισπανίας άρξαμένη διατάραξις είχεν εκβά λει
εις ανησυχίαν αυτόν. Καθ’ ην στιγμήν λοιπον ό Καποδίστριας, ώς
υπουργός της ’Ρωσίας, έβουλεύετο μετά των υπουργών των συμμά­
χων δυνάμεων πώς νά άποτρέψωσι την από δυσμών άπειλουμένην
κα τα ιγίδα , ητο φυσικόν νά μη θεώρησή εύλογον νά προτείνη είς τόν
αύτοκρώτορα την προστασίαν έτέρας απ’ ανατολών καταιγίόος, αλ,λά
μάλλνον νά έμμείν/) είς τάς άρχικάς αυτού δοξασίας.
Έ ν τούτοις ου μόνον δεν άπηντησεν είς τόν Ξάνθον τοσούτον άπο-
τόμως όσον είς τόν Βαρδαλ'άχον καί είς τόν Νέγρην, αλλά καί διηυ-
κόλυνεν έν μέρει την έκτέλεσιν της εντολής τού απεσταλμένου της
έταιρείας. Ά πεποιήθη μεν διάρρηξην την προςενεχθείσαν αύτφ άρχήν,
προςέθηκεν όμως* «εάν εγώ δεν είμπορώ τώρα, οί διευθύνσντες την
εταιρείαν δύνανται, άν γνωρίζωσι, νά μεταχειρισθώσιν άλλ^α μέσα, και
εύχομαι νά τοις βοηθήσν) δ Θεός διά την επιτυχίαν τού σκοπού τω ν.»
Και δτε ό Ξάνθος έτράπη προς τόν Ύ ψηλάντην, δ δε ’Τψηλάντης
ηθέλησε πριν η άποφασίση, τ ι, νά συνεννοηθή μετά τού Καποδιστρίου,
ούτος ένίσ/υσε μάλλον αυτόν η άπέτρεψεν. Έ π ί τέλους δ* έρωτήσαν-
τος τού στρατηγού· «θέλει άρα γε η ’Ρωσία είναι εναντία, η θέλει
βοηθήσει, άν ό'χι διά τού στρατού αύτής τουλάχιστον δι* υλικών μέ­
σων ; δ Καποδίστριας άπηντησεν «αρκεί ή έμφάνισις ολίγων χ ιλ ιά -
δων επαναστατών* κατά την ’Ε λλά δα , όπως ή ’Ρωσία συνδράμω εκ
των ένόντων.» Ό ’Τψηλάντης έξέφρασε τότε την επιθυμίαν τού νά
συνδιαλεχθή μετά τού αύτοκράτορος περί τού πράγματος* άλλ* δ Κ α-
ποδίστριας τόν άπέτρεψε παρατηρήσας, δτι δ αύτοκράτωρ ητο τοσού­
τον προκατειλημμένος κατά πάσης οίαςδήποτε μεταβολής τών καθε­
στώτων, έστω και τών τής ανατολής καθεστώτων, ώςτε ήθελεν ακού­
σει δυςμενώς τά ένεργούμενα. Προςέθηκε μέν επί τέλους οτι εάν συν-
ταχθή ύπόμνημα περί τής καταστάσεως τών πραγμάτων, υπόσχεται
νά τό ύποβάλη επ’ ευκαιρίας είς τόν αύτοκράτορα, κατόπιν όμως ουδέ
τό παρασκευασθέν ύπόμνημα κατέστησε γνωστόν είς τόν Αλέξανδρον,
βεβαιώσας τόν ’Τψηλάντην οτι είδώς κάλλιστα τάς παρούσας τού
αύτοκράτορος διαθέσεις δεν τολμά νά θέσν) ύπ’ όψιν του τοιαύτας
προτάσεις. Ό δε ’Τψηλάντης βλέπων δτι έν τούτοις δ ύπουργός δεν
άπέτρεπεν αυτόν από τού νά άναλάβγ) την αρχηγίαν καί περιελθών
έξ όσων ήκουσεν είς τό συμπέρασμα ότι δ αύτοκράτωρ κα τ’ ουδένα
702 ’Ιωάννης Καποδίστριας. Αλέξανδρος Ύψηλάντης.

μέν λόγον ήθελε νά κινήσγ) τά πράγματα, κινηθέντα όμως άπαξ έμελλε

νά τά υποστήριξή, άπεφάσισεν δριστικώς νά δεχθή την προςενεχθεϊ-
σαν αύτώ εντολήν, καί περί τά τέλη άπριλίου 1^*20 άνηγορεύθη γ ε­
νικός επίτροπος της 'Αρχής.
Τάς μεταξύ Καποδιστρίου καί Ξάνθου καί 'Υψηλάντου προεκτε-
θείσας διαλέξεις, ιστορήσαμεν κατά το περί της έΑΑηνικης επανα-
στάσεως Aoxipuor του Ίωάννου Φιλήμονος, οπερ, εάν ώς μη ώφελε
δέν εμενεν ατελές, ήθελεν άποβή τό πολυτιμότατον των βοηθημάτων
οσαάχρι τούδε έδημοσιεύθησαν περί τής περιόδου εκείνης. Είναι αληθές
δτι επί του προκειμένου ούδέν παρατίθησιν έγγραφον· αλλά ώς έκ των
μετά του Ύ ψηλαντικού οίκου σχέσεων του συγγραφέως, Sly επιτρέπε­
τα ι νά άμφιβάλωμεν δτι έξέθηκεν ακριβώς την έννοιαν των πραγμά-
των, άν .οχι αυτολεξεί τάς διαμεκρθείσας ερωτήσεις καί αποκρίσεις.
*Ίσως ειπωσί τινες δτι οί Ύ ψηλάνται ειχον συμφέρον νά παραστή-
σωσι τον γενικόν έπίτροπον τής ’Αρχής παραπεισθέντα υπό του Κα-
ποδιστρίου. Α λ λ ά πώς νά παραδεχθώμεν οτι αυτός ό Αλέξανδρος
Ύ ψ ηλάντης γράφων έκ Βιέννη; τή 2/ 14 ίανουαρίου 1 8 2 8 πρός αυτόν
τον αύτοκράτορα Νικόλαον, ζώντος καί ειπερ ποτέ άκμάζοντος του
Καποδιστρίου, έτόλμησε νά διαστρέψη χντικρυς την αλήθειαν; Έκ
τής έπιστολής S i ταύτης συνάγεται δτι ό κόμης μετέβαλε τωόντι
τήν προτέραν γνώμην καί κατά την ρητήν του Υψηλάντου βεβαίω-
σιν «τον συνεβούλευσε νά ένεργήση μη δεικνύων δισταγμόν τινα περί
τής έπ ιτυχία ς.» Πολλοί έμέμφθησαν τήν τοιαύτην του Καποδιστρίου
διαγωγήν καί κατεδίκασαν αυτήν ώς παλίμβουλον, καί σκολιάν, καί
απατηλήν. Ή περί τών πολιτικών δμως άνδρών κρίσις δέον νά στηρί-
ζη τα ι ούχί εις τήν επιφάνειαν τών πραγμάτων, άλλ* εις τήν άκριβή
αυτών έξέτασιν. Ό Καποδίστριας πρεσβεύων κα τ’ άρχάς, δτι δέν επέ­
στη έτι ή ώρα του πολεμικού άγώνος καί δτι έ'δει προ πάντων νά
έπιδοθώμεν εις τήν υλικήν καί ηθικήν ημών έπίδοσιν, συνεμερίζετο
κατά τούτο τήν γνώμην πολλών εγκρίτων κατ’ εκείνο τού χρόνου άνδρών,
τού Μαυροκορδάτου, τού ’Ιγνατίου, τού Κοραή. Ά λ λ ’ οτε προςήλθεν
ενώπιον του εις τών κινούντων τά τής έταιρείας καί παρέστησεν
αύτφ έπ* όνόματι αυτής τήν έκτασιν ήν έ"λαβε τό κίνημα, τό πλήθος
τών περιπλακέντων έν αύτφ ανθρώπων καί συμφερόντων, τήν ανυπο­
μονησίαν τών πολλών, τάς ένδείξεις άς ήρχισε νά λαμβάν*/) ή όσμα-
νική κυβέρνησις περί τών ένεργουμένων, ήτο φυσικόν νά περιέλθη εις.
 ’Ιωάννης Καποδίστριας. ’Αλέξανδρος 'Υψηλάντης. 703

τδ συμπέρασρ,α, ότι οπού κατήντησαν τά πράγματα, άπέβη σχεδδν

αδύνατον νά περισταλώσι, και οτι πάσα προς τούτο απόπειρα ήδύ-
νατο νά συνεπαγάγη συμφοράς ούδέν ήττον Πεινάς η και αυτή της
έπαναστάσεως ή έκρηξις. Τούτου τεθέντος, τδ ζήτημα δεν ήτο πλέον
αν πρέπει νά άναρριφθή δ κύβος, άλλα πώς δύναται νά έκβιασθή ή
τής 'Ρωσίας παρέμβασις. Ό αύτοκράτωρ ’Αλέξανδρος ούδεμίαν είχε
προςωπικήν διάθεσιν νά προκαλέση οίανδήποτε πραγμάτων περιπλο­
κήν, βεβαίως δμως έγνώρχζε τά ένεργούμενα. ’Αφού πολλοί πρόξενοι
καί προξενικοί πράκτορες τής 'Ρωσίας ήσαν μ έλη ενεργά τής
ετα ιρείας, άφού δ διερμηνεύς τού εν Βουκουρεστίω προξενείου
Γ . Λεβέντης, δςτις ήγε καί έφερε τδ προξενειον τούτο, ήτο εις
Γών κινούντων την εταιρικήν μηγανήν, άφού δ Μιλόσης έγίνωσκε
τά πάντα, άφού αυτή ή δσμανική κυβέρνησές είχεν αρχίσει νά παρα-
κολουθή τά γινόμενα, τις θέλει πιστεύσει ότι μόνος δ αύτοκράτωρ ’Α­
λέξανδρος διετέλει έν πλήρει αυτών άγνοια ; Ά λ λ ’ ούτος έταλαντεύετο
μεταξύ δύο αισθημάτων καί δύο συρ.φερόντων* τής επιθυμίας τού νά
μή ταράξη τά καθεστώτα, ψυχραίνων, αν δχι άλλο, τούς συμ.μάχους
δι* ών είχε πράξει τδ μέγα εργον τής είρηνεύσεως τής Ευρώπης, καί
τής επιθυμίας τού νά μή άπαρνηθή τήν άρχαίαν τού οικου αυτού πο­
λιτικήν, έγκαταλείπων τούς χριστιανούς τής ’Ανατολής, επί των όποιων
έρείδετο κυρίως ή πρδς τούτο τδ μέρος ισχύς τής ’Ρωσίας. Ούτω δε
άντιπερισπώμενος, δεν ήθελεν αύτδς νά κίνηση τά πράγματα, εάν δ­
μως τά πράγματα οικοθεν περιεπλέκοντο, ήτο άδύνατον νά μή παρα­
κολούθηση τδ ρεύμα αυτών* καί πολλάκις έξεδήλωσεν, εί καί άορί-
στο>ς δπωςούν, τήν τοιαύτην αυτού διάθεσιν, ως εξάγεται πάΛιν εκ τής
προμ.νημονευθείσης επιστολής τού Ύ ψηλάντου πρδς τδν αύτοκράτορα
Νικόλαον. "Οθεν δταν δ Καποδίστριας ύπέσχετο εις τδν Υ ψ η λ ά ντην
τήν συνδρομήν τής 'Ρωσίας, έλεγε τι τδ όποιον, καί άν ύποθέσωμ,εν
οτι δεν ήκουσεν εξερχόμενον άπδ τών χειλέων τού ’Αλεξάνδρου, ού­
τως ή ουτω διατυπούμενον, έπίστευσεν δτι θέλει έπαληθεύσει καί τδ
όποιον έπηλήθευσε τωόντι, άρξάρ.ενον άπδ απλών παραστάσεων, βαθ-
μηδδν δε τραχυνθέν επί τοσούτον ώςτε επί τέλους έξ άνάγκης προεκά-
λεσε τήν παρέμβασιν δλοκλ^ήρου τής Εύροδπης Ή το δμο)ς ούδέν ήττον
βέβαιον, δτι άν ο Υ ψ η λά ντης έζήτει τήν άδειαν ή τήν συναίνεσιν τού
αύτοκράτορος, ϊνα άρχίση τδν αγώνα, δεν ήθελε λά βει αυτήν ποτέ*
καί τούτου ένεκεν δ Καποδίστριας, πεισθείς άπαξ δτι ή έπανάστασις
704 Α. Ύψηλάντης, γενικός επίτροπος τής ’Αρχής.

κατήντησεν άναπόδραστος, παρεκιυλυσεν έκ παντός τρόπου πάσαν

προηγουμένων μεταξύ του αύτοκράτορος καί του 'Γψηλάντου συνεννόη-
σιν. Δεν εδέχθη δέ αυτός την ηγεμονίαν, διότι ή περίστασις άπήτει
δμολογουμένως πολεμικόν μάλλον άνδρα ή πολιτικόν,· ούχί διότι δεν
ήθέλησε να θυσιάση το μέγα αύτού εν τω ρωσικώ άνακτοβουλίω ά-
ξίοψ,α. Μήπως μετά δύο ετη , άφοΰ εν τω μεταξύ ήγωνίσθη εκ παν­
τός τρόπου νά πείση τον αύτοκράτορα εις άμεσον πολεμικήν παρέμ­
βασιν καί μικρού ελέησε νά επιτυχή του σκοπού, έπειτα ίδών ματαιω-
θείσας επί του παρόντος τάς προςπαθείας αύτού ς. έδίστασε νά εγκα­
τά λειψ η την ρωσικήν υπηρεσίαν ;
Δ ιά τής άναγορεύσεως τού γενικού επιτρόπου τής Αρχής, ή Φ ι-
Λιχη ετα ιρεία δεν διελύθη μεν, άλνλά ρ,ετεβίβασε την άνωτάτην των
πολιτικών πραγμάτων τού έθνους χειραγωγίαν εις τόν ’Αλέξανδρον
Ύ ψ ηλά ντην. Κ αθ’ ήν στιγμήν δέ παύει ή ευθύνη αύτής, ανάγκη νά
δρ.ολογήσωμεν, ότι έξε πλήρωσε την ε’ντολήν ήν άνέλαβεν, όπερ δεν συ­
νέβη εις πολλάς των μετέπ ειτα ελληνικών κυβερνήσεων. Ό σκοπός
αύτής ήτο νά διενεργήση την συνεννόησιν καί την σύμπραξιν όλιυν των
ελληνικών χο>ρών καί δυνάμεων, ινα έπαγάγη την γενικήν αύτών έ-
πανάστασιν. Κ α ί επέτυχε τού σκοπού τούτου ούχί μεν δ ι’ εκτάκτου
τίνος ικανότητος, άλλα διό τι ύπηρέτησεν εύφυώς άμφοτέρας τού έθνους
τάς προαιρέσεις, άμα μεν παρασκευάσασα τήν έπανάστασιν, άμα δέ
ύποθρέψασα τήν έλπίδα τής εξωτερικής επικουρίας. Έ π ί τούτω κατ’
άρχάς μεν έπέθηκεν άντί κεφαλής τού όλου επιχειρήματος μυστηριώ­
δη πέπλον επιτήδειον νά παραπείση μικρούς καί μεγάλους, επειτα
δέ, ότε ήλθεν ή ανάγκη νά άποκαλυφθή ό πέπλος ούτος, έπέστησεν
άνδρα, οςτις ώς έκ τής θέσεως αύτού παρά τφ αύτοκράτορι Άλεξάν-
δρω ένίσχυσε τήν κοινήν πεποίθησιν, ότι τό ε'θνος δύναται νά έλ-
πίση εις τήν συνδρομήν τής 'Ρωσίας.

Ό γενικός επίτροπος τής αρχής ήτο έκ των ανθρώπων εκείνων οί-

τινες χρήσιμοι όντες δευτεραγωνισταί, ίλιγγιώ σιν έπί τής ύπερτάτης
βαθμίδος, καί έν τούτοις μή καταμετρούντες τάς ιδίας δυνάμεις ανέρ­
χονται εις αύτήν. Έν άλλαις λέξεσιν έχουσι πλείονα φιλοδοξίαν ή
αξίαν πραγματικήν, πλείονα πόθον νά καταλάβωσι τήν αρχήν ή ικα­
νότητα νά τήν διεξαγάγωσι* και ευκόλως μεν έλπίζοντες, εύκολώτε-
ρον δε άπελπιζόμενοι, φέρουσιν έπί τού μετώπου αύτών τήν πεπρω-
 Α. Ύψηλάντης, γενικός επίτροπος τής ’Αρχής. 705

μένην σφραγΐδα τή ; αποτυχίας. Ε π ε ιδ ή όμως τά μέν ελα ττώ μα τα

του άνδρός δεν ήσαν εντι γνωστά, 6 δε διορισμός αύτοΰ άνταπεκρίνετο
εις τούς πόθους καί τάς προςδοκίας τού έθνους, πάσα ή ελληνική Α ­
νατολή ύπέκυψεν εν τω άμα ένθουσιωδώς είς τάς ενεργείας αυτού και
οδηγίας. Έν ταις Ή γεμονίαις, εν Κωνσταντινουπόλει καί μέχρι των
μεσημβρινωτέρων χωρών καί νήσων, ή φωνή αυτού διαδοθεισα ήλέκ-
τρισεν άπάσας τάς καρδίας· καί όταν εγραψε προς τον Θεόδωρον Κο-
λοκοτρώνην, παραγγέλλων αύτφ νά ήναι έτοιμος καί έπιφέρων ότι
«ό ένθερμος ζήλος καί ή φυσική γενναιότης του είναι άρκετά γνωστή
εκ εί οπού π ρ επ ει,» άπορον δεν είναι ότι οι λόγοι ούτοι συνεκίνησαν
καί αυτήν τήν σώφρονα ψυχήν τού πολεμάρχου εκείνου. Ά λ λ * ή ολίγη
τού γενικού επιτρόπου δεξιότης καί ή δεινή δυςχέρεια τού έργου όπερ
άνέλαβεν, εμελλον άπαραιτήτως νά φέρωσιν είς μέσον ευθύς έξ αρχής
ατοπήματα πολλά. ’Ατυχής ως επί το πλεϊστον εκλογή των άνδρών
οιτινες περιεστοίχισαν τόν γενικόν επίτροπον, άγοντες μάλλον καί φέ-
ροντες αυτόν ή ύπ* αυτού χειραγωγούμενοι' ατελής καί ημαρτημένη
των πραγμάτων τής Έλλάδ'ος γνώσις· ούδεμία ή μικρά πρόνοια περί
αύξήσεως τού πυρήνος των ύφισταμ.ένων στρατιωτικών δυνάμεων, άντί
S i τούτου διαψιλεΐς διορισμοί αρχιστρατήγων, στρατηγών καί άλλων
αξιω ματικώ ν πολλά σχέδια καί πολλή περί τήν παραδοχήν καί άπόρ-
ριψιν αυτών παλιμβουλία- νέα προς συγκρότησιν έλληνοσερβικής συμ-
μαχίας καί συνθήκης απόπειρα, αύθις άποτυχούσα* διχόνοια μ,εταξύ
τών επί ψιλω ονόματι εκείνων αρχιστρατήγω ν εγκλήσεις καί αντεγ­
κλήσεις μεταξύ τών πολιτικών άνδρών* π;ρί ταύτα καί τά τοιαύτα
διήλθον 12 περίπου μήνες. Ό Ύ ψηλάντης λαβών παρά τού αύτο-
κράτορος απεριόριστον άδειαν απουσίας λόγω υγείας, άνεχώρησεν εκ
Πετρουπόλεως περί τά μέσα τού 1 8 2 0 καί κατήλθε διά Μόσχας καί
Κίεβου είς Όδησσόν, όπου οί πλουσιώτατοι τών ήμ,ετέρων όλίγην πα-
ρέσχον αύτφ χρηματικήν συνδρομήν, πολλούς δ* έξέφρασαν δισταγμούς
περί τής επιτυχίας τού επιχειρήματος. Οί δισταγμοί ήσαν βεβαίως
επιτετραμμένοι, άλλ* ή έγκατάλειψις, καί αυτή ή επί μακρόν ανα­
βολή τού έργου άπέβαινεν οσημέραι αδύνατος. Έ ν τή δυτική Εύρώπγι
συνέβαινον αλλεπάλληλα επαναστατικά κινήματα, τά όποια δεν
συνετέλουν μεν νά εύκολύνωσι τήν θέσιν τού αύτοκράτορος έν τή έπι-
κειμένη ελληνική έπαναστάσει, έκορύφουν ομ,ως τόν έρεθισμόν τών
πνευμ,άτων έν τή ’Ανατολή. Τωόντι τφ 1 8 2 0 τούς Τσπανούς εμ ιμ η -
( ε ΛΛ. ΙΕ Τ Ο Ρ . Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΕ ρ/ ) 45
.7 0 6 Το εν ταΓς Ήγεμονίαις κίνημα δεν ητο παράλογον.

θησαν άλληλοδιαδόχως οί νεωτερισταί της Πορτογαλίας, της Νεα

πόλεως, του Πεδεμοντίου. Είναι δέ γνωστόν δτι καί εις πολύ δμα·
λωτέρας περιστάσεις τά επαναστατικά κινήμ,ατα έχουσι πολλην μετα ­
δοτικήν δύναμ,ιν. Πλην τούτου 6 άπο τού μ.αΐου μ,ηνος άρξάμ,ενος
έμ,φύλιος μεταξύ τού Μαχμ,ούτ Β' καί τού Ά λ η πασά άγων, έλογί-
ζετο εύλόγως παρά πάντων ώς σύμπτωσις ευτυχής εξ ης έ'δει νά
σπεύσωσι νά. ώφεληθώσιν. Έτέρωθεν δέ η τουρκική αστυνομία ελα -
βεν ακριβή καταγγελίαν των γινομένων παρ’ ένος των εν Κωνσταν-
τινουπόλει φιλικών, τού προδότου Άσημ,άκη* καί πολλά τεκμήρια
έδήλουν δτι η κυβέρνησις ηρχισε νά παρακολουθώ, τάς ένεργείας ταύ-
τας εν ταις κυριωτέραις αυτών λεπτομερείαις. Ό υπασπιστής τού
Ύ ψηλάντου Ύ πατρος απερχόμενος προς τον Ά λ η πασάν, έδολοφο-
νήθη εν Μακεδονία. "Ετερος απεσταλμένος προς τον Μιλόσην της
Σερβίας, ο ’Αριστείδης Παπάς, συνεληφθη* καί εδωκε μεν παρά­
δειγμα φιλοπάτριδος άφοσιώσεως, αύτόχειρ γενόμενος αφού κατέστρεψε
τά έγγραφα ών ητο κομιστής* άλλά η σύλληψις αυτού κατέστησεν
άναμφισβήτητον, δτι ή Ύ ψ ηλη Πύλη γινώσκει τά τε πρόςωπα καί
τ ά πράγματα. Είναι λοιπον πρόδηλον δτι ο Ύ ψηλάντης ούτε νά
παραιτηθώ τού έργου ηδύνατο, ούτε νά άναβάλη αυτό. Ε ι τε έξερρή-
γνυτο η έπανάστασις ακέφαλος καί ασυνάρτητος, ει τε μη, ηθελον
έπέλθει συμ.φοραί, αιτινες κατά τούτο μ,άλιστα εμελλον ν* άποβώσι
φοβερώτεραι δλων δσαι πράγματι έπηλθον, δτι ηθελον άποβη άγονοι.

Το κύριον λοιπόν ζητημ.α το άπασχόλησαν τον Ύ ψηλάντην καί

έν Όδησσω καί εν Κισνοβίω, δπου βραδύτερον μετέβη, δεν ητο άν
θέλει άναβληθη 6 αγών, η Αέλει αμέσως αρχίσει, άλλά πόθεν θέλουσι
προοιμιάσει εις αυτόν* ί έκ τών παριστρίων ηγεμονιών η έκ της κυ­
ρίως Έ λ λ ά δ ς; Κακώς δε έτέθη, διότι, δπως τά πράγματα απέδει­
ξαν, εύκολον δέ ητο νά προνοηθγί, το κίνημ,α εδει νά έκραγη εκατέ­
ρωθεν, ώςτε το πολύ ήδύνατο νά έξετασθώ, εάν αυτός δ Ύ ψηλάντης
έπρεπε νά παρέλβη εις μέσον άπο βορρά η άπο μεσημβρίας. Ά λ λ ά
καθώς πολλάκις συνέβη επί της έπαναστάσεως, τά πράγματα άπέ-
βησαν συνετώτερα τών άνθρώπων. Έφ' ικανόν χρόνον δ Ύ ψηλάντης
έταλαντεύθη καί επί μίαν μ,άλιστα στιγμ,ήν είχε ν άποφασίσει νά κα-
τέλθγι διά Τεργέστης εις την Ε λ λ ά δ α . Έ π ειτα δμως έπαλινώδησε
 Το έν ταΓς 'Ηγεμονίαις κίνημα δεν ήτο παράλογον. 707

καί περί τά τέλη φεβρουαρίου 1821 διαπεράσας τον Προύτον είςηλ-

θεν είς Τάσιον της Μολδαυιας.
Το ίν ταις Ήγεμονιαις γενόρ.ενον τούτο κίνημα δέν ητο παράλογον,
όπως πολλάκις ύπεληφθη. βεβαίω ς αί κυριώτεραι των επαναστατικών
δυνάρ.εων ύπηρχον εν ταις έλληνικαΐς χώραις* αλλά καί αί Ή γεμο-
νίαι, όπως είχον κατ’ εκείνο τού χρόνου, ήδύναντο νά χρησιρ,εύσωσιν
ώς στάδιον ενεργείας ούχι άτελεσφόρου. Τό πνεύμα των ανώτερων
τάξεων δέν ητο τότε εν 'Ρουμανία πολέμιον τού ελληνισμού. "Ο λη
σχεδόν ή διοίκησις ητο είς χεΐρας των 'Ελλήνων, οί'τινες, ώς καί πάν-
τες οί άλλοι εκεί ομογενείς, ήσαν πρόθυμοι νά συμπράξωσιν. Αυτός της
Μολδαυιας ό ήγεμών, Μ ιχαήλ Σούτσος, ητο είς τάς διαταγάς της
εταιρείας. Έάν δέ περί τού μάλλον περιεσκεμμένου ήγερ,όνος της β λ α ­
χίας ’Αλεξάνδρου Σούτσου ήδύναντο νά ύπάρχωσι δισταγρ.οί τινες, 6
εν άρχν^ τού 1821 θάνατος αυτού παρέδωκε καί την βλα χία ν είς την
διάκρισιν τού κινήματος. Τούρκοι ελάχιστοι ύπηρχον εν ταις Έ γ εμ ο -
νίαις, σπουδαίως δε κατεϊχον μόνον το φρούριον της βραΐλας. Τάνά-
παλιν δέ αί φρουραί των ηγεμόνων συγκείμεναι εξ άρματωλών καί ά λ­
λων λογάδο>ν μαχητών, Ε λλή νω ν, Σέρβων, βουλγάρων, καί έχουσαι
αρχηγούς εμπείρους, δεδοκιμασμένους καί προ καιρού είς τά της έτα ι-
ρείας μεμυημενους, τον Σάββαν, τον Γεώργιον Ό λύμπιον, τον Φαρ-
ρ.άκην, ού μόνον καθ’ εαυτάς άπετέλουν δύναμιν άξιόμ,αχον, άλλα
ήδύναντο νά χρησιρ.εύσωσιν ώς πυρην στρατού πολυαρίθρ,ου, τόσω μ ά λ ­
λον όσω έάν ό Σά ββας ητο άνηρ παλίμβουλος, οί άλλοι άρχηγοί, καί
μάλιστα 6 καπετάν Γεωργάκης 6 Όλύρ.πιος, είχον όλας τάς άρετάς
τού καλού κάγαθού στρατιώτου, την πειθαρχίαν, την τόλρ,ην, την
άφοσίωσιν. Παρεκτος τούτων, πάσα η ελληνική νεολαία των γυρ.να-
σίων καί των σχολείων των τε Ήγερ.ονιών καί της ρ.εσημβρινης 'Ρωσίας,
άφωσιώθη ρ.ετ’ απαράμιλλου προθυρ-ίας είς τον αγώνα* 5 0 0 δέ λό­
γιοι έφηβοι άπετέλεσαν τον *Ιερόν εκείνον .Ιόχον, δςτις έμελλε νά
μαρτυρησν), ότι άν οί νεαροί αυτού όπλΐται δεν είχον την έρ,πειρίαν
καί την άσκησιν των ορεσιβίων άνδρών τού Όλύρ,που καί τού Κ ισ-
σάβου, ησ«ν όρ.ως ούδέν ηττον πρόθυρ.οι νά πέσωσιν ύπέρ πίστεως καί
πατρίδος. Συνέδραρ.ον δέ είς τάς Έγερ.ονίας διά της ενεργείας τών ε­
ταίρων καί πολλοί άλλοι "Ελληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, ώςτε ύπηρχε
πάν το άπαιτούρ.ενον, ινα συγκροτηθώ) έκ πρώτης αφετηρίας στρατός
λόγου άξιος. ΤελευταΤον διά της ενεργείας τού καπετάν Γεωργάκη
45
*
708 ’Αδέξιος διεξαγωγή του κινήματος. Ύποχώρησις Ύψηλάντου.

είς των εγχωρίων στρατιωτικών, δ Θεόδωρος Βλαδιρ.ηρέσκος, δςτις ε ί­

χε διακριθή έν τω τελευταίο) ρωσικω πολέμω, ύψωσε μικρόν μετά τον
θάνατον του ’Αλεξάνδρου Σούτσου την σημαίαν της στάσεως εν ττ,
μικρά Β λα χία καί δεν έ ταύτισε μεν την σημαίαν του ταύτην ρ.ετά
τής ελληνικής, έφαίνετο άπ’ εναντίας πολέμιος των Ε λλήνω ν καί συν-
εννοήθη μάλιστα ρ.ετ’ ού πολύ μετά των Τούρκων, άλλα, όπως τά
πράγματα απέδειξαν, οί οπαδοί αύτου δεν έδίστασαν νά πληθύνωσι
τάς τάξεις τού ελληνικού κινήματος. Έ ξ δλο>ν τούτων γίνετα ι δήλον,
δτι αν ο Ύ ψηλάντης ήτο άλλος άνθρωπος, ήδύνατο νά περιποιήση
εις την έπανάστασιν των Η γεμονιώ ν μεγίστην σπουδαιότητα. ’Αλλά
k > Λ \ Τ . Λ ' τ \ k > »
ο ιοτι ο εν ητο ο συςτυχης οιος εοει να αναοειχοΥ), και οιοτι τουτου
ένεκα το κίνημα άπέτυχεν οίκτρώς, δεν επεται δτι δεν έπρεπε νά γίνν;,
καί δτι δεν άπέβη χρήσιρ.ον εις την έπανάστασιν. Ή οσμανική κυ­
βέρνησες ένισχύθη,ώς έξ αυτού, εις τάς ύπονοίας αυτής δτι το πράγ­
μα ύπεκινήθη υπό τής 'Ρωσίας, καί έπί πολύν χρόνον διετέλεσε πε-
ρισπώσα ικανόν τού στρατού αύτής ρ,έρος προς βορράν, έξ ού άνεκου-
φίσθη ή έπανάστασις των μεσηρ,βρινωτέρων χωρών. ΓΙλειστον δε συν-
ετέλεσεν εις το νά έπαγάγη άπαντα ταύτα τά αποτελέσματα το γε­
γονός, δτι αυτός δ ’Αλέξανδρος 'Τψηλάντης παρέστη έν ταις Ήγεμο-
νίαις* καί ίσως μέν άλλος τις ήθελεν άποβή ευτυχέστερος αυτού έν
•'Ρουμανία, πιθανοδτερον δέ είναι δτι αυτός, οίος ήτο, κατερχόμενος
εις την Έ λ λ ά ίο ί, έλ άχιστα ήθελεν ώφελήσει τον ένταύθα άγώνα.

Είναι ήδη άρά γε άναγκαιον νά διέλθωμεν διά ρ,ακρών την ελεει­

νήν εκείνην ιστορίαν ; Ό Ύ ψηλάντης είςελθών εις Ίάσιον τή 2 2 φε-
βρουαρίου μετά των δύο αδελφών αυτού Νικολάου καί Γεωργίου καί
ευαρίθμων τινών άλλων οπαδών, έδημοσίευσεν άρ,έσως προκήρυξιν προς
το ελληνικόν έθνος, ήτις μακροτάτη ούσα καί μεστή πομπωδών φρά­
σεων, μίαν ρ,όνην είχε σπουδαίαν περικοπήν. «Κ ινη θή τε, φίλοι, έ'λεγε,
καί εν τω άμα μία μεγά λη δύναμις θέλει παρασταθή προστάτις τών
ήμετέρων δικαίω ν.» Ή βεβαίωσις αυτή κατεκρίθη πολλάκις ως ανυ­
πόστατος. ’Ά ν, καί μέχρι τίνος ήτο ανυπόστατος, προϋπεδείξαμεν
ανωτέρω καί θέλομεν έξετάσει άκριβέστερον μ ετ ’ ού πολύ. Όπωςδή-
ποτε, τό καθ’ ημάς νομίζομεν δτι ήτο απαραίτητος ίνα άναπτερώσγι
τά πνεύματα καί συντελέσγι έξ αρχής εις την άνάπτυξιν τού άγώνος
εν τε ταΐς Ή γεμονίαις καί έν ταΐς έλληνικαΐς χώραις, καί δτι άν εν-

s
 ’Αδέξιος διεξαγωγή του κινήματος. Ύποχώρησις ’ νψηλάντου. 709

πραξέ τ ι δ Ύ ψηλάντης σωτήριον, ήτο τούτο τδ να έριψυχώσιτ) τούς

ομογενείς αύτού και νά πτοήση τούς πολεμίους διά τής επαγγελίας
εκείνης. Κατά τά λοιπά έπολιτεύθη άθλίως. Διατρίψας [λίαν περίπου
εβδομάδα έν Ίασίω, ούδέν έπραξε προς διοργάνωσιν καί αύξησιν τού
στρατού, πολλούς δέ μόνον έγειροτόνησε στρατηγούς καί αξιωματικούς
τού επιτελείου* πλήν τούτου 8ε έπεχ^ίοησεν επονείδιστους κα ταπιέ­
σεις κατά των πλουσίων Ε λλήνω ν τε καί 'Ρουμάνων, έπέτρεψε την
ύπο τού τυχοδιώκτου βασιλείου Καραβιά σφαγήν τής μικράς έν Γα-
λαζίω τουρκικής φρουράς καί τήυ λεηλασίαν τής πόλεως ταύτης, άν-
τήρυειψε μάλιστα τον άνδρα επί τω κατορθώματι καί προεκάλεσε
τοιουτοτρόπως οποίας σκηνάς έν Ίασίω καί αλλαχού. Πορευθείς έπειτα
εις Φοξάνιον, διωργάνωσε τουλάχιστον αυτόθι τον ιερόν Λόχον. Πα-
ρέμεινε κατόπιν ίκανάς ημέρας εις Πλοέστιον ούδέν πάλιν σπουδαΐον
ένεργήσας, καί έφθασε τελευταίου περί τά τέλη [/.αρτίου εις Βουκου-
ρέστιον. Πλησίον τής πρωτευούσης ταύτης τής βλα χία ς έστάθμευεν
ο Βλαδιμηρέσκος μετά 3 0 0 0 άνδρών, έντος δέ αυτής 6 Σάββας μετά
1000 Ουδετέρου αί διαθέσεις ήσαν ειλικρινείς. *Α λλ’ ο Ύ ψ ηλά ντης
όςτις είχε βοηθον πιστόν, τον καλόν κάγαθον καπετάν Γεωργάκην, έάν
όλίγην έπεδείκνυε τόλ|/.ην καί δραστηριότητα, ήδύνατο ή νά προςοι-
κειωθή άμφοτέρους ή ά(/.φοτέρους νά καταστήσω έκποδών, παραλαμ-
βάνων τούς τετρακιςχιλίους έκείνους άνδρας εις τον ’ίδιον στρατόν.
’Αντί τούτου ομο/ς έτράπη εις νέας καταπιέσεις, αίτινες, δπως καί αί
προηγούμεναι, συνετέλεσαν μόνον εις το νά φυγαδεύσωσι τούς έπιση-
μοτέρους των κατοίκων ούδεμίαν έτήρει έν τφ στρατφ πειθαρχίαν,
άφησε τά πράγματα νά παραλύωσιν οσημέραι, καί, το παραδοξότερον,
ήσχολήθη περί τον καταρτισμόν καί την συντήρησιν θεατρικού θιά­
σου. Περί ταύτα άναλίσκων τον χρόνον έλαβε ν εν Βουκουρεστίερ την
αποδοκιμασίαν τού αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου καί τον άφορισμον τού
οικουμενικού πατριάρχου. Τότε άπηλπίσθη αμέσως καί ήρχισε νά ύπο-
γωργ ττ, 1 άπριλίου προς τά Καρπάθια, καταλιπών έν Βουκουρεστίω
καί περί αύτο τον Σάββαν καί τον Βλαδιμηρέσκον έλευθέρους νά συν-
εννοώνται μετά των Τούρκων, οί’τινες έν τφ μεταξύ δεν έμειναν αργοί.
Τρεις πασάδες, ο τής Βραΐλας, b τής Σιλιστρίας καί 6 τού Β ιδ ι-
νίου ειςήλασαν έν αρχή μαίου εις τάς Η γεμονίας, 6 μεν κατά τής Μολ-
δαίας, ο δε κατά τής Βλαχίας, 6 δέ κατά τής μικράς Βλαχίας. Ο
Σάββας ταλαντευόμενος έτι έν τή προδοσία του ύπεχώρησεν αμέσως
7 JO ’Αδέξιος διεξαγωγή του κινήματος. Ύποχώρησις Ύψηλάντου.

εκ Βουκουρεστίου προς τον Ύ ψηλάντην, δ δέ Βλαδιμηρε'σκος έπεγεί-

ρησεν ήδη ώρισμένας προς τού; Τούρκου; διαπραγματεύσεις, έπαγγελ-
λόμενο; νά δολοφονήση τόν τε αρχηγόν τη ; έπαναστάσεως και τον
καπετάν Γεωργάκην. Ά λ λ ’ δ ’Ολύμπιος μαχητής, βεβαιωθεί; τα ένερ-
γούμενα, παρέστη αϊφνη; μετά 3 0 0 μόνον άνδρών έν τω μέσω τού
στρατοπέδου αυτού, ήλεγξε την προδοσίαν του καί συλλαβών τον προ­
δότην, άπήγαγεν αυτόν μεθ* όλης της στρατιά; του ει; τόν Ύψηλάν-
την, όςτι; τόν μέν Βλαδιμηρέσκον έθανάτωσε, τού; δέ περί αύτόν
δπλίτας συμπαρέλαβεν εις την ιδίαν υπηρεσίαν. Καί έν τω άμα ενδωκε
τελευταΐον σημεία τινα ζιυή; εκ τού έν Τιργοβιστίω στρατοπέδου δια-
τάξας νά καταληφθή ισχυρώς τό περί την μονήν Δραγασσανίου πεδίον.
Ά λ λ ' ή τότε λαμπρώς άποκαλυφθεΐσα προδοσία τού Σάββα, η απει­
ρία ενός των εκ τού προχείρου χειροτονηθέντων στρατηγών, τού Κων­
σταντίνου Δούκα, καί ή ραγδαίως έπερχομένη τουρκική δύναμις, δεν
επίτρεψαν νά έκτελεσθή προςηκόντως τό τοσούτον βραδέως άποφασι-
σθέν εν καί μόνον τούτο στρατηγικόν σγέδιον. Ό Σάββας ηύτομόλησε
μεθ* όλης τής ιδίας στρατιάς προς τού; πολεμίους· δ Δούκας έξελθών
έκ Τιργοβιστίου ί'να σώσγ) την υπό των Τούρκων προςβληθεϊσαν μονήν
τού Νοσέττου, έτράπη εις φυγήν πανικός φόβος κατέλαβε τούς έν
Τιργοβιστίφ· αυτό; δ Ύ ψηλάντης άπέδρα εί; ΊΡίμνικον προςεγγίζων
πάντοτε προ; τά αυστριακά σύνορα, καί ττ, 1 Ιουνίου οί Τούρκοι έκυ-
ρίευσαν α μ α χ η τί τό έγκαταλειφθέν στραταρχειον μεθ’ όλων αυτού
των εφοδίων καί των σκευών.
Τό κίνημα έφάνη τότε καταβληθέν. Οί Τούρκοι κατέλαβον καί ώ-
χύρωσαν τό Δραγασσάνιον, δ δέ ήγεμών αυτών Καρά Ά χ μ έτ έπε'-
στρεψεν έν τω μεταξύ εις Βουκουρέστιον. Ά λ λ ’ έν ’Ριμνίκω ύπήρχον
ετι περί τόν Ύ ψηλάντην 7 ,5 0 0 ανδρες καί 4 τηλεβόλα, δ δέ καπετάν
Γεωργάκης, όςτι; δέν άπηλπίζετο ευκόλως, άπεφάσισε νά έπιτεθή
κατά τού Δραγασσανίου, τό δποιον δέν κατείχετο είμή υπό 2 ,0 0 0
άνδρών, τό πλεΐστον ιππέων. Ένφ όμως τά πάντα είχον διαταχθή
καί ένεργηθή ύπ’ αυτού έπιτηδείως κατά τάς πρώτα; τού Ιουνίου ημέ­
ρας, οί δέ Τούρκοι ήτοιμάζοντο νά ύποχωρήσιυσιν, δ Βασίλειο; Κα­
ραβιάς, παρά τάς τού Όλυμπίου παραγγελίας καί άνευ ούδεμιά; προς
αυτόν ειδοποιήσεως, έπετέθη τήν 6 μετά 5 0 0 ιππέων κατά τού χω­
ρίου, παραπείσας καί τόν Νικόλαον ’Υψηλάντην νά συμπράξ·/) εις τό
απονενοημένον εκείνο κίνημα μετά τού ιερού λόχου καί τού πυροβολικού.
 ’Αδέξιος διεξαγωγή του κινήματος. Ύποχώρησις Ύψηλάντου. 711

Κ α τ’ άρχάς οί πολέμιοι, ύπολαβόντες δτι επέρχεται επ’ αυτούς πάσα ή

ελληνική δύναμις και έκ του προτέρου διανοούμενοι νά ύποχωρήσωσιν,
ύπενέδωκαν Μ ετ’ ολίγον δμως νοήσαντες δτι τσαν διπλάσιοι των
έπερεόμενων καί δτι το κακώς διευθυνόμενον πυροβολικόν ούδεμίαν
έπροξένει εί; αυτούς ζημίαν, άνεθάρρησαν, έτρεψαν εις φυγήν τούς
άτάκτως έπερ^ομένους ίππεις και έπειτα εύρέθησαν ενώπιον τού ιερού
λόχου. Οί νεαροί εκείνοι μ α χη τα ί, οί πρώτοι ού; έφερεν εις το πεδίον
τής μάχης ή έκ τής ελληνικής παιδεύσεως παραγομένη ενθουσιώδης
προς τό καθήκον καί τήν εθνικήν τιμήν άφοσίωσις, καίτοι εις 5 0 0 μό­
νον άριθμούμενοι, δεν κατέλιπον τάς τάζεις, άλλά καρτερικώς άντι-
ταγθέντες εις τετραπλασίαν δύναμιν* έπεσον οί πλείστοι έπαξίως τού
ονόματος δπερ έφερε τό τάγμα αύτών. Ό καπετάν Γεωργάκης, άμα
μαθών τήν όλεθρίαν τού Καραβιά άφροσύνην, έ'δραμε πρός τον κίν­
δυνον, μή δυνηθεις άτυχώς νά συνεπαγάγω είμή ολίγους, διό τι τό
πλεΐστον τού στρατού καταπτοηθέν υπό τής απαίσιας έκείνης είδή-
σεως, διά μιας παρέλυσε· μόλις δε κατώρθωσεν δ γενναίος άνήρ νά
άρπάση τήν σημαίαν τού ιερόν Λόχον, νά σώση δύο πυροβόλα καί
100 περίπου ύπολειφθέντας ιερολοχίτας καί νά προστατεύσω ουτω
κατά τό ένόν τήν πάγκοινον φυγήν. Μετά τήν καταστροφήν ταύτην
ο ’Αλέξανδρος Ύ ψηλάντης δεν έδίστασε πλέον νά ύποχωρήση δρι-
στικώς· δ δε 'Ολύμπιος μέχρι τέλους έμμείνας πιστός εις τό καθήκον,
συνώδευσεν αυτόν έως εις τά παρακείμενα αυστριακά σύνορα καί
άπεχαιρέτισεν αυτόν τή 15 μετά καρδίας συντετριμμένης· διό τι τό
καθ’ εαυτόν, δυςπίστως έχων πρός τήν Αυστρίαν, έτράπη μετά τού
φίλου αύτού Φαρμάκη πρός τά όπίσω έπ' έλπ ίδι δτι θέλει δυνηθή
νά παρειςέλθγ) εις τήν ρωσικήν χώραν, ινα έκεΐθεν καταβή εις τήν
Ελλάδα .
Ή οσμανική κυβέρνησις ήδυνήθη τότε εύλόγως νά ύπολάβη ώς
παρελθούσαν τήν μικράν έκείνην κα τα ιγίδα . Ό Ύ ψηλάντης μετά
των πλείστων αύτού οπαδών είχον φύγει* δ Βλαδιμηρέσκος είχε προ
καιρού θανατωθή, καί αυτός δ Σάββας έφονεύθη έν Βουκουρεστίιρ ύπό
τού Καρά Ά χ μ έτ , ινα πληρωθή καί αύθις τό £ητόν δτι άγαπάται
μέν ή προδοσία, μισ είτα ι δε δ προδότης. Φοβερά δε έγένετο τότε ή
ένεκα τής προδοσίας τού άνδρός τούτου εκατόμβη, διότι τήν τύχην
τού αρχηγού ε"λαβον καί άπαντες οί αξιωματικοί καί άπαντες οί
στρατιώται του, άν καί πολλοί έξ αύτών άντέστησαν καί πολλούς
712 'Αθανάσιο; ΙΟρπενησιούτης. Γεώργιος ’Ολύμπιος. Φαρμάκης.

των αντιπάλων κατέβαλον πριν ή πέσωσιν, αί #έ κεφαλαί πάντων άπε-

στάλησαν είς Κωνσταντινούπολή. Ου$* ε'^ορ.εν χηρείαν νά προςθέσυ;-
μεν, ότι έφονεύθησαν ώςαύτως και άπαντες οί μετασχόντες του κινή­
ματος όσοι ίέ ν ήίυνήθησαν η νά ίια βώ σ ι τά σύνορα η νά κρυβώσιν.

Ά λ λ ’ αντήχησαν ετι καί εμέλλον νά άντηχήσωσι πολεμικά τινκ

έργα πέραν τού Ίστρου, μάταια μέν πλέον βεβαίως, επιτήδεια ύ'έ
τουλάχιστον νά περικαλύψωσι SC αίγλης τίνος την οίκτράν εκείνην
αποτυχίαν. Ό έκ Βραΐλας στρατεύσας προς άνάκτησιν της Μολύ'αυιας
Ίουσούφ πασάς, ύ'έν είςήλθεν είς το Γαλάζιον τή 2 μαΐου είμή αφού
επί μίαν δλην ημέραν άντέστησαν είς αυτόν καί ού μικράν έπροξένη-
σαν είς τούς περί αυτόν βλάβην, εύάριθμοί τινες Έ λληνες ύπο τού λο­
χαγού ’Αθανασίου τού Καρπενησιώτου αγόμενοι. Ό Ίουσούφ πασάς
έπιχειρήσας τριήμερον σφαγήν καί λεηλασίαν έν τή πόλει έκείντ), έπέ-
στρεψεν είς Βραΐλαν καί έβράύ'υνε νά προχωρήσ*/) προς το Ίάσιον. Ό
ήγεμών Μ ιχαήλ Σουτσος, βλέπων δτι είς ούύ'έν ήδύνατο πλέον νά
χρησιμεύση ή παρουσία αύτού, ειχεν άπέλθει είς Βεσσαραβίαν. Ώςαύ-
τως ο Γεώργιος Καντακουζηνος, τον οποίον 6 Ύ ψηλάντης είχε πέμ-
ψει ώς άντιπρόςωπον αύτού είς Μ ολίαυίαν, ύ'ιέβη τον Προύτον άμα
μαθών έν αρχή ίουλίου δτι οί πολέμιοι τελευταΐον πλησιάζουσιν.
/Α λ λ * b ’Αθανάσιος Καρπενησιώτης, οςτις ειχεν άναγκασθή νά υπο­
χώρησή έκ τής περί Γαλάζιον μάχης, ώχυρώθη μετά 400 περίπου
λογά έ^ν άνίρών καί 8 πυροβόλων, επί λόφου ύπερκειμένου είς το
παρά τον Προύτον κείμενον χωρίον Σκουλένιον, οπερ ούτοι έφρόντισαν
προηγουμένως νά καύσωσιν. Ε κ ε ί προςεβλήθησαν τή 17 ίουλίου ύπο
έξακιςχιλίων οσμανιύ'ών, οΐτινες είχον έν τω μεταξύ καταλάβει το
Ίάσιον. ’Επί τής έτέρας τού ποταμού όχθης ίσταντο παρατεταγμένα
ρωσικά στρατεύματα, ών οί ηγεμόνες είχον ύ'ιαμηνύσει είς τούς πο­
λεμίους, δτι μία μόνον σφαίρα άν έπιπτεν επί τού ρωσικού έό'άφους
ήθελε προκαλέσει την έπέμβασιν αυτών. Έ π ί 8 ώρας άντέστησαν οί
ήμέτεροι είς πολλαπλασίους αντιπάλους, οίτινες έφρόντισαν νά μη έκ-
τεθώσιν είς την έκτέλεσιν τής ρωσικής απειλής. Καί ένφ εντεύθεν
αντηχούν τά πυροβόλα καί αί κραυγαί των μα/ομένων, είς την αντί­
περαν όχθην οί ’Ρώσοι, ύ'έσμιοι κρατούμενοι ύπο τής άίυςωπήτου αύ-
τών πειθαρχίας, μανιωύ'ώς'επευφημούν είς την άπηλπισμένην πάλην
των ευαρίθμων έκεινων άνύ'ρών. Ή νίκη ήτο αδύνατος* έφονεύθησαν
)
 ’ Αθανάσιο; Καρπενησιώτης. Γεώργιος Όλύμπιος. Φαρμάχν,ς. 713'

(Λεν 1000 περίπου δσμανίδαι, ά λλ’ είχον πέσει ένταύτώ 3 0 0 "Ε λ λ η ­

νες καί έν τοις πρώτοις δ ήρως ’Αθανάσιος. Οι περιλιπόμενοι έσώθη-
σαν είς Βεσσαραβίαν, οί δέ 'Ρώσοι ήναγκάσθησαν νά δ(Λθλογήσωσιν
ότι (Λυρίους τοιούτους μαχητάς εάν ειχεν δ Ύ ψηλάντης, βεβαίως ήδύ-
νατό ν’ άντιταχθή εις 4 0 ,0 0 0 μουσουλμάνους. Έπήρχοντο 8* εν τού­
τοι; ε’κ Βλαχίας δ Γεωργάκης καί δ Φαρμάκης μετά 350 πιστών
οπαίων, βραδέως δπωςούν διό τι παρεκτδς των άλλων δυςχερειών δ
πρώτος άσθενήσας έκομίζετο ε'πί φορείου· καί επί τέλους δέν ηύτύχη-
σαν νά σωθώσι. Προίοθέντες ύπδ τών 'Ρουμάνων καί κυκλωθέντες
πανταχόθεν ύπδ τών πολεμίων, κατέλαβον έν αρχή τού σεπτεμβρίου
το μ ο ν α σ τ ή ρ ι τού Σέκκου. Έ κ εΐ πολιοοκηθέντες ύπδ πολυαρίθμου
τουρκικής ίυνάμεο>ς καί προςκληθέντες νά συνθηκολογήσωσιν, δ μέν
Γεωργάκης δςτις κατείχε τδ κωδωνοστάσιον μετά 11 άνδρών, δέν έ-
πείσθη, ά λλ’ άνάψας τη 23 σεπτεμβρίου την πυριταποθήκην εθαψεν
ύπδ τά ερείπια τού καταπεσόντος οικοδομήματος τούς τε έμβαλόντας
πολεμίους καί έαυτδν καί τούς συντρόφους αύτού παρεκτδς ένδς, ώς
έκ θαύματος τη αλήθεια σωθέντος* δ δε φίλος καί συναγωνιστής αύ­
τού Φαομάκης, δςτις ητο έντδς της μονής, είχε τη αύτη ημέρα νομί­
σει δτι δύναται νά συνομολογήση συνθήκην ύποχωρήσεως μετά τών
οπλών, επί τη έγγυήσει τού παρόντος προξένου της Αυστρίας. Ά λ λ ’
άμα έξελθόντος αύτού καί τών συν αύτφ άπεδείχθη δποία ητο της έγ-
γυήσεως εκείνης η αξία. Οι μεν στρατιώ ται έφονεύθησαν αμέσως, οί δέ
αξιωματικοί είς Σιλίστριαν, δπου έστάλησαν, δ δέ Φαρμάκης, ον άπή-
γαγον ώς τδ κάλλιστον νίκης αίσχράς τρόπαιον, είς Κωνσταντινούπο­
λ ή , ζών έκλεπισθείς έρρίφθη προς θέαν είς τάς δδούς τού Γ α λα τά .
Κ αί τοιούτους εχο^ν συναθλητάς δ 'Τψηλάντης ούδέν επραξεν, άλλ*
εντ ι άπδ τών μέσων τού ίουνίου παρέδωκεν έαυτδν είς την Αύστρίαν,
ίνα κατακλεισθη είς τδ φρούριον τού Μούγκατζ καί μετά τινα έτη είς
τδ της Θηρεσιουπόλεως, μέχρις ού ήλευθερώθη μεν τελευταΐον διά
μεσολαβήσεως τού αύτοκράτορος Νικολάου, αλλά φέρων έν έαυτώ τά
σπέρματα τού καρδιακού έκείνου νοσήματος έξ ού άπέθανεν έν Βιέννη
κατά αύγουστον τού 1828. *Α ! βεβαίως, τά μαρτύρια δσα ύπέστη
κατά τά οκτώ ταύτα έτη , τά ηθικά μάλιστα αύτού μαρτύρια έκί-
νησαν εύλόγως τδν ε'λεον τού έθνους* άλ7/ η ιστορία οφείλει νά άπο-
φανθη οτι είς χειρας άλλου άνθρώπου, τδ έν ταις Ή γεμονιάις κίνημα
ήδύνατο ού μόνον ώς σπουδαίος αντιπερισπασμός νά άποβη χρήσιμον
714 Ό Αλέξανδρος Α/ προτείνει έξ αρχής την ένοπλον έπέμβασιν.

εις την ελληνικήν έπανάστασιν, οπερ συνέβη, αλλά παρατεινόμενον,

άν δχι άλλο, επί τινα χρόνον, να δώση καιρόν εις τον αύτοκράτορα
Αλέξανδρον νά ένεργήση τελεσφορώ;, καθάπερ ούτος εβουλευθη να
πράξη έκ πρώτης αφετηρίας.

Τψόντι οί αύτοκράτορες τής ’Ρωσίας καί τής Αυστρίας, ό βασιλεύς

τής Πρωσίας μετά των υπουργών αυτών καί οί άντιπρόςωποι τής Α γ ­
γλίας καί τής Γα λλία ς έσκέπτοντο συνηγμένοι εις Λάϋβαχ περί τής
καταστολής τών εν τή Ίβηρική καί τή ’Ιτα λική χερσονήσω εκραγει-
σών στάσεων καί περί τής έξασφαλίσεως τής εν τή Ευρώπη τάξεως,
οτε αίφνης κατέφθασεν αυτόθι ή α γγελία τής από τών Ηγεμονιών άρ-
ξαμένης ελληνικής έπαναστάσεως. Ή αγγελία αυτή κατεθορυβησε
πάντας τόσω μάλλον όσω παρήχθη αμέσως ή υπόνοια, ή ύπο τής
προκηρύξεως του Ύψηλ^άντου ένισχυθεϊσα, ότι το κίνημα υποθάλπεται
υπό τής ’Ρωσίας. "Οθεν την στιγμήν εκείνην ό αύτοκράτωρ Α λέξα ν­
δρος δεν ήδυνήθη νά φανή ταλαντευόμενος, άλλ* έδέησε νά δώση ώ·
ρισμένας τού εναντίου αποδείξεις καί επί τούτω διέγραψε μεν τον Ύ -
ψηλάντην έκ τών καταλόγων τού ρωσικού στρατού, διέταξε δε τον
στρατηγόν τού παρά τον Προύτον στρατιωτικού σώματος νά τηρήση
αύστηροτάτην ουδετερότητα, έδήλωσεν εις τήν Υ ψ η λ ή ν Πύλην οτι
είναι παντελώς άλλότοιος τών γινομένων καί επί πασι δι* επιστολής
αυτού προς τον 'Τψηλάντην άπεδοκίμασε τήν διαγωγήν τού αρχηγού
τής έπαναστάσεως. Ά λ λ ’ ό Μέτερνιχ καί ό σύμβουλος αυτού Γέντζ
οί τοσούτον σπεύσαντες νά θριαμβεύσωσιν επί τή νίκη ταύτη τών φρο­
νημάτων αυτών, ήθελον έκ πρώτης αρχής περιέλθει εις ενδοιασμούς
τινας έ.άν δεν άπέδιδον εις τούς όρους τής από 14 μαρτίου προς τόν
Ύ ψ ηλά ντην άποσταλείσης ύπό τού αύτοκράτορος Αλεξάνδρου έπι-
στολής, τήν έννοιαν ήν έπόθουν μάλλον νά έχη ή είχε πράγματι.
Ή έπιστολή αυτή, ή γραφεϊσα καί ύπογραφείσα ύπό τού Καποδι-
στρίου, άπεδοκίμαζε μεν τό κίνημα, αλλά διελάμβανεν έν τω μεταξύ
ότι <κπολ? αί περιστάσεις δικαιολογούσι τήν ευχήν τών Ε λλή νω ν τού
νά μή μένωσιν έςαεί άδιάφοροι προς τήν βελτίωσιν τής ιδίας αύτών
τύ χη ς.» "Ωςτε άν κατέκρινε τόν τρόπον καί τον χρόνον καθ ον εξη-
γέρθη ή έπανάστασις, κα τ’ ουσίαν άνεγνώριζε τό δίκαιον τών απαι­
τήσεων αυτής. Πλήν τούτου κατωτέρω προςέθετεν* «έάν ύποδείξετε
ήμιν τά μέσα δ ι’ ών δύνανται νά παύσωσιν αί ταραχαί, μή παραβια-

r -%:
 Ό ’Αλέξανδρος Α' προτείνει εξ άοχής τήν ένοπλον επέμβασιν. 71 5

ζομένων των μεταξύ 'Ρωσίας και Πύλης συνθηκών, 6 αύτοκράτωρ δεν

θέλει δ ιστάσει να παρεμβή επί τούτω παρά τή οσμανική κυβερνήσει.»
Έν άλλαις λέξεσιν δ Ύ ψηλάντης εκαλείτο νά λνάβη μέρος εις τάς
διαπραγματεύσεις δσας δ αύτοκράτωρ έ'λεγεν εαυτόν πρόθυμον νά επι­
χείρηση προς θεραπείαν των εύλ,όγων τού έ'θνους ευχών άλ.λά προς·
τούτο άπητεΐτο προ πάντων, εννοείται, νά διατηρήση έν τω μεταξύ
δ Ύ ψηλάντης τήν έν ταΐς Ή γεμονίαις Ιδίαν θέσιν και τουλάχιστον νά
μή παραδώση εαυτόν εις τήν Αυστρίαν ίνα κατακλεισθή εις Μούγ-
κατζ. "Ινα δε άναβάλη όσον ένδέγεται τά αποτελέσματα τής ψύ­
χρας δπωςδήποτε έντυπώσεως ήν έμελλε νά προξενήση ή διακήρυξις
αύτη εις τά περί τον Ύψηλ.άντην πλήθη τά όποια περιέμενον τήν
άμεσον έμφάνισιν τών ρωσικών στρατευμάτων, δ αύτοκράτωρ, αντί
νά διαβίβαση αμέσως τήν έπιστολήν του εις τον αρχηγόν τής έπανα-
στάσεως, δπερ ήδύνατο νά γίνη έντος δύο ή τριών ημερών, προετίρ,ησε
τον πολύ μακροχρονιώτερον τρόπον τής αποστολής αυτής διά Κων­
σταντινουπόλεως. Τ ή αλήθεια, εάν άναλογισθώμεν έν μέσω τίνωνδυς-
χερών περιστάσεων ήναγκάσθη δ Καποδίστριας νά γράψη τήν έπιστο­
λήν ταύτην έν ονόματι τού ’Αλεξάνδρου, πρέπει μεν νά παραδεχθώ-
μεν ότι έλυπειτο καιρίως μή δυνάμενος τά πράξη έπί τού παρόντος
πλνειότερα, αλλά δεν έχομεν χρείαν νά ύποθέσωμεν αύτον, ώς έρρέθη,
άποβαλόντα, καθ’ ήν στιγμήν έ'γραφε καί υπέγραφε ταύτα, παν α ί­
σθημα τιμής καί πίστεως, ώς έκ τού διπλωματικού δόλου καί ψεύδους
έν φ διήγαγε τήν ζωήν αύτού. Συγχρόνως δε ήρξαντο εν Κωνσταν-
τινουπόλει παραστάσεις έντονοι περί τών βιαίιυν μέσων δι* ών ή οσ­
μανική κυβέρνησις έπεχείρησε νά περιστείλη τό έν ταΐς ήγεμονίαις κ ί­
νημα. Ή διακοίνωσις, ήν διεβίβασεν δ ‘Ρ ειζ έφένδης εις τον πρέσβυν
τής 'Ρωσίας βαρώνα Στρόγονοφ έν τή συνδιαλέξει τής 2 5 άπριλίου,
ή άπάντησις τού πρέσβεως καί ή άπο 2 2 μαίου διακοίνωσις αύτού
μαρτυρούσιν δπόσον έτραχύνθησαν έκ 'πρώτης αρχής αί μεταξύ τών
δύο δυνάμεων σχέσεις. Έν τή απαντήσει αύτού δ πρέσβυς έξεδήλου
προς τοις άλλοις τήν ελπίδα, ότι ή 'Ρωσία όεν θ έ ίε ι καζαναγχασθη
να νποσζηρίζτι έμπράχζως ζά σνμφερονζα Ja o v αθώου καί καζαπιε-
ζομένου.?) Έν δέ τή διάκοινώσει τής 2 2 μαίου διελαμβάνετο ότι ((ή
αύτοκρατορική αύλή δεν δύναται νά συμμερισθή τήν εύθύνην τών
αποτελεσμάτων τά όποια θέλει συνεπαγάγει ή χρήσις τής βίας καί
716 *0 ’ Αλέξανδρος Α’ προτείνει έξ άρ/*ής τήν ένοπλον έπέμβασιν.

οτι το καθ’ έαυτήν θέλει πράξει παν το δυνατόν υπέρ των επαρχιών,
ών η προστασία άνετέθη αυτή διά πανηγυρικών συμβάσεων.»
Μέχρι του σημείου τούτου ή διπλω ματική μονομαχία ή έν K ojv-
σταντινουπόλει άρζαμένη μεταξύ τού Στρόγονοφ καί της όσμανικής
κυβερνήσεως περιωρίζετο εις το έν ταϊς Ή γεμονίαις γενόμενον κίνημα’
άλλά μ ετ ’ ολίγον ελαβε πολύ μείζονας διαστάσεις. Ή έπανάστασις
έξερράγη έν Πελοποννήσω, έν τή Στερεά Έ λ λ ά δ ι καί έν ταις νησοις.
Ή Υ . Πύλη έκμανεισα έπεχείρησε φοβεράν των χριστιανών καταδρο­
μήν καί σφαγήν, άρξαμένη από Κωνσταντινουπόλεως καί άπό των
έπιφανεστάτων τού έθνους άνδρών. Ό αρχηγός της εκκλησίας ημών,
6 ίερσμάρτυς Γρηγόοιος Ε', άπηγχονίσθη προ της πύλης τού πατρι­
αρχείου καί ο νεκρός αυτού ύπέστη τάς αίσχίστας τών ύβρεων· πολ­
λοί δε άλλοι ίεράρχαι έθανατιυθησαν άλληλοδιαδόχως. Τότε άπηγ­
χονίσθη 6 τραπεζίτης Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος, ον οί Πελοπον-
νησιοι ώνόμαζον χόνσο.Ιαν τών Μωραϊτών. Τότε όλοι οι Φαναριώται
όσοι δεν ήδυνήθησαν νά φύγωσιν, η έφονεύθησαν η έξωρίσθησαν εις
την μικράν Α σίαν, ινα κατόπιν αυτόθι οί πλειστοι φονευθώσι* καί δ
θάνατος άδιακόπως πολλαπλασιαζόμενος περιέλαβεν άπάσας τών Ε λ ­
λήνων της βασιλευούσης τάς τάζεις, δ δε παροξυνθείς οσμανικός όχλος
δσημέραι έρεθιζόμενος ύπό της κυβερνησεως άντί νά άναχαιτισθή ύπ’
αυτής, έξετράπη εις την δεινοτέραν ακολασίαν, καί έν διαστήματι
εβδομάδων πολλών τά στίφη αυτού καθοδηγούμενα ύπό γενιτσάρων
καί ουλεμάδων, διέτοεχον τήν πόλιν καί τά περίχωρα τού Βοςπόρου
ληστεύοντα καί σφάζοντα τούς ραγιάδες. Τά αύτά δέ ανοσιουργή­
ματα έ*;ελέσθησαν καί έν ταις έπαρχίαις. Έν Άδριανουπόλει άπηγ-
χονίσθησαν δ πρώην πατριάρχης Κύριλλος καί πολλοί τών προεστώ-
των· έν Θεσσαλονίκη δ έπίσκοπος τού μητροπολίτου (διότι δ μητρο­
πολίτης αυτός έθανατώθη έν Κωνσταντινουπόλει οπού διέτριβε) καί
οί επισημότατοι τών κατοίκων* έν Λαρίση δ μητροπολίτης καί άλ­
λ ο ι’ έν Σμύρνη, έν Κυδωνίαις, έν Κω, έν 'Ρόδω, έν Κρήτη, έν Κύπρω,
παντού οπού δεν ’ίσχυεν ή έπανάστασις, οί Έ λληνες καθυπεβλήθησαν
εις μαρτύρια φοβερά. Δεν θέλομεν άρνηθή οτι τά αύτά διέπραττον οί
"Ελληνες κατά τών Τούρκων έν ταις χώραις οσαι έπανέστησαν. Ά λ λ ’
ή διαφορά ήτο οτι παρ’ ήμιν κυβέρνησις δεν ύπήρχε· λαός δέ έπί το-
σούτους αιώνας τοσούτον δ'υναστευθείς, αχαλίνωτος ών, έξετράπη εις
παντοίας έκδικήσεις κατά τού έν χερσίν έτι φέροντος τά όπλα δυνά­
 Ό ’Αλέξανδρος Α' προτείνει εξ αρχής την ένοπλον επέμβασιν. 717

στου. Έν Τουρκία τανάπαλιν, αυτή ή κυβέρνησις, ου μόνον ό'έ,ν άνε-

χαίτισε τήν ακολασίαν του όχλου, κατά ύπηκόων αόπλων, ά λ λ ’ απε­
ναντίας παρώτρυνεν αυτήν. Τούτου ενεκεν έκίνησεν επί τέλους τήν ά-
γανάκτησιν όλου τοϋ κόσμου καί ευθύς εξ αρχής τής 'Ρωσίας.
Τ ή 4 /1 6 Ιουνίου δ Στρόγονοφ έ'λαδεν εκ Πετρουπόλεως διαταγήν νά
ό'ηλώση είς τήν Τ . Πύλην, ότι εάν όέν παύση πολεμούσα ούχί μόνον
τούς έπαναστάτας, άλλά αυτό το ελληνικόν έ'θνος άθρόον, εάν S is
παύση ούχί φροντίζουσα περί τής ί#ίας άμύνης μόνον καί ασφαλείας,
άλλά προςβάλλουσα αυτήν τού Χριστού τήν πίστιν, δ αύτοκράτωρ,
μετά τάς προηγηθείσας παραστάσεις, S is θέλει επιχειρήσει προς αυ­
τήν νέας δηλώσεις, o\>Si ό'ώσει νέας συμβουλάς* άποφαίνεται S i άπο
τούό'ε ccore ή Ύ ψηΛ ή Πι)Λη απ οβαίνει ποΛεμία παντός τον χ ρ ισ τ ια ­
νικόν κόσμον, ότι νομιμοποιεί την των ' ΕΛ Ληνών άμυναν και ότι
η *Ρωσία θέΛει ενρεθή είς την άναπόδραστον ανάγκην νά παράσχη αν-
τοΐς ον μόνον άσυΛον άΛΛά καί προστασίαν και συνδρομήν άπο κοι­
νού μεθ' άπάσης τής χριστιανω σύνης,» Ή ρωσική κυβέρνησις # ιεβί-
βασε τάς αποφάνσεις ταύτας είς τάς συμμάχους αύτής Δυνάμεις· καί
είναι γνωστή ή ό'ιακοίνωσις ήν επί τούτω έγραψε τή 1 0 /2 2 Ιουνίου εις
τον παρά τή αυστριακή αυλή πρέσβυν της κόμητα Γολόφκιν. Έ ν τή
^ιακοινώσει ταύτη έλέγετο ρητώς* α*Αφ’ ενός ή ελληνική έπανάστα-
σις εκτείνεται καί SiocSiS εται, εκ S i των έν Κο^νσταντινουπόλει σφα­
γών κορυφούται ή απελπισία των Ε λ λ ή ν ω ν άφ* έτέρου ή τουρκική
κυβέρνησις S is I s S iS iι πλέον είς τήν θρησκοληψίαν τού όχλου, άλλ*
επιμένει αυτή έκτελούσα σχέ^ιον άμετάθετον· επισωρεύει τήν παρα-
βίασιν των συνθηκών αύτής ού μόνον ρ,ετά τής 'Ρωσίας, άλλά καί
μετά τών κυριωτέρων δυνάμεων τής Ευρώπης, καί θανασίμως προς-
βάλλει τήν ελευθερίαν τής ευρωπαϊκής θαλασσοπλοΐας καί εμπορίας. . .
Τά πάντα ό'ικαιούσιν ημάς νά φοβώμεθα oTt ή Πύλη S is έχει ούτε
τήν θέλησιν ούτε τον τρόπον νά μετα βά λη το καταστρεπτικόν τούτο
σύστημα. . . "Οθεν δ αύτοκράτωρ νομίζει χρέος αύτού νά περιέλθη είς
εξηγήσεις άκριβεστέρας προς τούς συμμάχους, ϊνα άποό'είξη ότι ή
όσμανική κυβέρνησις S is είναι δυνατόν πλέον νά συνυπάρξη μ ιτ ά τών
χριστιανικών κυβερνήσεων. . . Παρακαλει S i τάς δυνάμεις νά πληρο-
φορήσωσιν αυτόν άπροκαλύπτως, τ ί σκοπούσι καί τί εύχονται καί
πώς νομίζουσιν έπιτη^ειότερον νά άσφαλίσωσι τήν εύτυχίαν τής Α ν α ­
τολής. . . *Ο ρωσικός στρατός είν α ι ίτο ιμο ς νά σνντεΛέορ προς εκπΛή-
718 Ό ’ Αλέξανδρος Α' προτείνει εξ αρχής τήν ένοπλον έπέμβασιν.

ρωσιν ζών όσα περί ζούζου ήθελον αποφασίσει αι σύμμαχοι α ύλαί.»

Έ κ των διακοινώσβων τούτων ίη λ ο ύ τ α ι δτι ή 'Ρωσία έπενέβη έκ
πρώτης άφετηρίας εις αύτο το ζήτημα τής ελληνικής έπαναστά-
σεως, συν^εσασα αυτήν μετά τού ζητήματος τής σωτηρίας των χρι­
στιανών τής ’Ανατολής, τής παραβιάσεως των συνθηκών και τής κατά
τών ναυτικών καί εμπορικών συμφερόντων τού ευρωπαϊκού κόσμου προς-
' βολής* σύναμα δμο^ς ούίέν ήθελησε νά πράξγ) μονομερώς έπι τού προ-
κειμενου, άλλά έπεκαλέσατο τήν επί τούτω σύμπραξιν δλνων τών ευ­
ρωπαϊκών Δυνάμεων. Είναι άξιον σημειοδσεως δτι ούτε εν τή προς τήν
Τ . Πύλην ίιακοινοδσει, ούτε έν τή προς τον κόμητα Γολόφκιν, άνα-
φέρεται ή λεξις πόλεμος. ’Εν άμφοτέραις ίιά ποικίλων περιστρο­
φών ύποίεικνύεται ούτος κατά το μάλλον και ήττον σαφώς ώς έπι-
κείρ,ενος* έν τώ τελεί μάλιστα τής πρώτης, δ Στρόγονοφ έλεγε ρητώς,
οτι αν ή Τ . Π ύλη ίέ ν μετα βά λη σύστημα «δ υπογεγραμμένος έλαβε
διαταγήν νά άναγγειλν) δτι Θέ7νει έγκαταλίπ ει άμεσους τήν Κωνσταν­
τινούπολή μεθ’ δλων αύτού τών ύπαλλήλων.» Ά λ λ ά δ δρος πόλεμος
ίέ ν εξέρχεται έτι άπροκαλύπτως τών χειλέων τού αύτοκράτορος. Πριύ-
την ί έ φοράν μετεχειρίσθη αύτον έν τή έπιστολή, ήν έγραψε προς τον
τής Αυστρίας αύτοκράτορα άπο 2 9 Ιουνίου. Έ ν τή έπιστολή ταύτν)
έλ εγ εν Ά λ λ ' επ ειδή 6 πόλεμος ούτος ήθελεν άναγχαίως άποβλέπει,
ώς εκ ζών αποτελεσμάτων αύτον, εις ζά συμφέροντα ζών άλλων
της Ευρώπης κυριάρχων, νομίζω εμαυτόν υπόχρεων νά συνεννοηθώ
έκ προοιμίου μ ετά ζών συμμάχων μου περί ζούζου. Έ ν ζοιαντιρ
περιπζώσει δεν ήθελον εύχαρισζηθή εις ζην γνώσιν, ήν εχω τών
προςωπιχών της Τ . Μ. αισθημάτων ώς προς εμ έ. /λεν διστάζω ότι
αϋζη είν α ι Πεπεισμένη περί της ειλ ικ ρ ίν εια ς ζών εμών προαιρέσεων.
"Η θελον όμως επιθυμήσει, ώςζε άπασαι αι σύμμαχοι δυνάμεις νά
συμμερισθώσι την πεποίθησιν ζαύτην, και τολμώ νά ελπίσω ότι ή
Ύ . A . καί Β . Μ · δεν θέλει διστάσει νά έγγυηθη εις αύζάς περί ζών
διαθέσεων μου, εάν ή Π ύλη ήθελε μ ε άναγκάσει νά καζαφύγω εις
ζά μέτρα τά επ ιβα λλόμενα μοι ύπό ζε τών συνθηκών καί της θέ-
σεως της 'Ρωσίας, μέτρα όμως ζά όποια, επαναλαμβάνω, δέν θέ-
λουσι τ είν ει ποτέ εις άποκλειστικόν σκοπόν, άλλά θέλουσιν επιφυ­
λάξει πάντοτε εις τάς συμμάχους δυνά μ εις ζό δικαίωμα νά πρά-
ξωσιν εν zrj 'Ανατολή πάν ζό ύπό ζών ώραίων τούτων χωρών έκ
ζήζ κοινής αυτών σννέσεως προςδοκώμενον άγαθόν.»
 Ό 'Αλέξανδρος Α' προτείνει έξ αρχής την ένοπλον έπέμβασιν. 719

Τρεις λοιπόν μήνες καί ήμισυς είχον μόλις παρέλθει άφ’ ής ήρ.έ-
ρας ό Καποδίστριας εγραψεν έξ ονόματος του αύτοκράτορος ’Αλεξάν­
δρου την λεγομένην άποκήρυξιν του Ε λλη νικο ύ κινήματος, ώς έκ τη ς
οποίας οί προϊστάμενοι τής αυστριακής διπλω ματίας ένόρ.ισαν δτι
ήσφαλίσθη τδ καθεστώς τής Ευρώπης, καί νυν δ αυτός αύτοκράτωρ
’Αλέξανδρος έδήλου ότι οί στρατοί αυτού είναι έτοιμοι νά έρ,βάλωσιν
είς την Τουρκίαν προς νέαν των ανατολικών πραγμάτων ρύθμ,ισιν καί
έπεκαλεΤτο προς τούτο την σύμ,πραξιν όλων των ευρωπαϊκών Δυνάμεων.
At Δυνάμεις αύται ήτοι ή Αυστρία, ή ’Α γγλία , ή Γ α λ λία καί ή Πρωσ-
σία δεν είχον δώσει είς τούς έν Κωνσταντινουπόλει πρέσβεις αύτών,
καΟάπερ έπεθύμει ή ’Ρωσία, οδηγίας έντελώς συμ.φώνους προς τάς έκ
Πετρουπόλεως είς τον Στρόγονοφ σταλείσας* περιωρίσΟησαν είς τό νά
ποοτρέψωσι κατά τό μάλλον καί ήττον έντόνως την ϊ \ Πύλην νά
μ.ή έπιμείνη είς τό όλέΟριον τού διωγμού καί των σφαγών σύστηρ,α,
τό οποίον ητο έπιτηδειότερον ν’ άναρριπίση ή νά καταπαύση τήν έπα-
νάστασιν, άλλα περαιτέρω δεν προέβησαν. Ά π ’ εναντίας ήγωνίσθησαν
παντί σθένει νά συρ.βιβάσωσι καί συνδια70,άξωσι τον Στρόγονοφ μετά
τού ‘Ρ είζ έφένδη. Έ κ των 4 Δυνάμεων, αί δύο κα τ’ έκείνο τού χρόνου
έπισημότεραι καί ί'τχυρότεραι, ή Αυστρία καί ή ’Α γγλία , δεν έκινούντο
έκ τών αύτών άπαραλλάκτως άφορρ-ών, ούτω πως πολιτευόμεναι. *Η
ρ.έν Αυστρία έπεθύμει προ πάντων νά άποτρέψη παν τό δυνάρενον
νά έξερεθίση μεν τά φιλελεύθερα τής Εύρώπης πνεύμ,ατα, νά δια τα -
ράξη δέ την υπό τών έν Βιέννη συνθηκών κυρωθεΐσαν τάξιν τών ευ­
ρωπαϊκών πραγμάτων. Ή ’Α γγλία δεν έφοβεΐτο τάς περί τά πολι-
τεύρ,ατα μεταβολάς* αλλά δεν ήθελε νά άνατραπώσι τά κατά την
’Ανατολήν πράγματα, πεποιθυί’α ότι ώς έκ τής άνατροπής ταύτης ή
’Ρωσία διά τε την γεωγραφικήν αυτής θέσιν καί την ταυτότητα τού
θρησκευτικού δόγματος προς τούς κατοίκους τών χωρών τούτων, ήθελε
περιποιήσει έαυτή δυνάμεις έπικινδΰνους είς τά γενικά ευρωπαϊκά συμ­
φέροντα. ’Εάν μάλιστα πιστεύσωμεν την έπί ταΐς πληροφορίαις τού
Στρόγονοφ γραφεΐσαν δευτέραν άπό y-J ίουνίου επιστολήν τού κόμητος
Νεσελρώδου προς τον κόμητα Γολόφκιν, ένώ δ πρέσβυς τής Αυστρίας
κόρ.ης Λύτζο β δεν επαυσεν ύποβάλλων τή Π ύλη τάς ζωηροτέρας κατά
τής διαγω γής αύτής παραστάσεις, δ πρέσβυς τής ’Α γγλίας λόρδος
Στράγκφορδ έφαίνετο άπ* έναντίας έρ.ψυχών τήν Πύλην είς τάς άκα-
τανοήτους αύτής διαθέσεις και παρέχων αύτή τήν ελπίδα ότι ή ά-
720 Ό ’Αλέξανδρο; Α' προτείνει έξ άρ/ής τήν ένοπλον έπέμβασιν.

γρία εκείνη καί ημαρτημένη πολατεία ήδύνατο να επιτυχή την έγ-

κρισιν καί ίσως την συνδρομήν του βρετανικού υπουργείου. Έτέρωθεν
δρ-ως 6 κόμης Λύτζοβ έβεβαίου τον προϊστάμενον αυτού τη 6/ 18 αύ-
γούστου δτι ο λ,όρδος Στράγκφορδ, ούδέν ήττον η οί πρέσβεις της
Γα λλία ς καί της ΓΙρο^σίας υποκόμης Β ιελλά καί βαρών Μ ίλ τιτζ, δέν
ήδυνήθησαν είμή νά συμβουλεύσωσι το οσμανικόν ύπουργειον νά δώση
ώτα ευμενούς άκροάσεως είς τάς συμβουλάς τάς οποίας η φιλάα καί
το ειλικρινές υπέρ της ευημερίας του οσμανικού κράτους συμφέρον εί-
χον υπαγορεύσει τή αυλή τής Βιέννης. Καί ύπάρχει τωόντι διακοί-
νωσις τού λόρδου Στράγκφορδ άπο 2 5 Ιουλίου (6 αύγούστου) προς
την Υ. Πύλνην συνιστώσα την μετριοπάθειαν, τήν μεταζύ άθώων καί
ένόχο^ν διάκρισιν καί τον συνδυασμόν τής διατηρήσεως των δικαίων
τού κυριάρχου μετά των ιερών καθηκόντων δσα επιβάλλει ή φϊλαν-
θρωπία. Ά λ λ ’ οίοιδήποτε καί αν ύπήρξαν οί ποικίλοι χρωμ.ατισμοί
τών συμβουλών όσα; έδωκαν αί δυτικαί δυνάμεις, οί πρέσβεις αυτών
δεν κατώρθωσαν νά προλάβωσι τό πρώτον βήμα προς τήν μεταξύ
'Ρωσίας καί Τουρκίας ρήξιν· ό Στρόγονοφ άνεχώρησεν εκ Κωνσταντι­
νουπόλεως τή 5 Ιουλίου. Είναι αληθές ότι βραδύτερον έπέτυχεν ή επί
πολλά έτη άναβολή τής ένάρξεως τών εχθροπραξιών ά λλ’ είναι άναμ-
φίβολον ότι ό αύτοκράτωρ ’Αλέξανδρος έθετο εκτοτε τήν άρχήν τής
κοινής εύριοπαίκής έπεμβάσεως, άρχήν ήτις έμελλε προϊόντος τού χρό­
νου νά καρποφορήση παρασύρουσα καί αυτήν τήν ’Α γγλίαν, ουδέ ή-
δύνατο νά ρ/ή επικράτηση, ήρκει νά λάβη τον προς τούτο άπαιτούμε-
νον καιρόν. Το κίνημα τού Υψηλάντου έσβυσεν ως φλοξ άχυρου’ ή
έπανάστασις όμ.ως τών κυρίως ελληνικών χωρών έμελλε νά διαρκέση
έτη επτά, καί ου μ,όνον τήν δυτικήν Ευρώπην νά καταναγκάση είς
το νά άποδεχθή τήν ύπο τής 'Ρωσίας άνέκαθεν προταθεϊσαν προστα­
σίαν, αλλά καί τήν 'Ρωσίαν νά υποχρέωση ν’ άποδεχθή τήν άρχήν
τής πλήρους ημών άνεξαρτησίας, ήτις δέν περιελαμβάνετο βεβαίως εν
ταις προαιρέσεσιν αυτής τώ 1 8 2 1 καί κατόπιν μέχρι τού 1 829.
 ΙΙοικιλοι λόγοι οι’ οΰς έγενικεύΟη ή επανάστασις. 721

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'·
Έναρξις τ^ς εν Έ λ λ ά δ ι επαναστάσεως. Τ λ π ο λιτεύ μ α τα
τ9)ς έπαναστάσεως.

Περί του ζητήματος που, κατά ποιαν ακριβώς ήξεραν, καί διά
τίνων έξερράγη κατά πρώτον ή εν Έ λ λ ά δ ι έπανάστασις, έγράφησαν
πολλά ύπο τοπικών φιλοτιμιών. Το βέβαιον είναι ότι, όταν τά πράγ­
ματα δεν ήναι επιτήδεια προς τοιαύτην τινά έπιχείρησιν, καί περί
τούτου έλάβομεν πείραν πίκραν κατά τά τελευταία 50 έτη , αι επα­
ναστάσεις άρχίζουσεν αλλά άποτυγχάνουσιν, ένφ όταν ήναι προϊον
ώριμον περιστάσεων προςφόρων, ού μόνον άρχίζουσιν άλλα καί εύοδουν-
τα ι. Ούδεμία δέ ίσως άλλη επανάστασις ήξιώθη νά έκραγή έν μέσψ
τοσούτων ευμενών αύτή περιπετειών όσον ή έν έτει 1821 άρξαμ,ένη.
Δεν λέγομέν τι περί τών πόθων τού έθνους* ο προς την ανεξαρτησίαν
έρως ανέκαθεν ών συμφυής αύτω, είχεν άποβή ζωηρότατος προ μιας
περίπου έκατονταετηρίδος καί πεποίθαμεν ότι δεν θέλει έκλείψει έν
οσω υπάρχει έθνος ελληνικόν έν τφ κόσμω τούτω. 'Αλλά οί πόθοι
μόνοι δεν άρκούσι. Προ έτών πολλών είχον ούτοι καθυποβληθή μέν
εις πειθαρχίαν τινά καί ηγεμονίαν, άναρριπισθή S i κατ' άρχάς ύπο
έλπίδος έξωτερικής έπικουρίας καί έπειτα ύπο τής πεποιθήσεως ήν
περί τούτου παρήγαγεν ή προθυμία μ.εθ* ής άνέλαβε την αρχηγίαν
τού έπιχειρήματος b ’Αλέξανδρος Ύ ψηλάντης. ’Απόστολοι άξιούντες
ότι όμιλούσιν έν όνόματι μεγάλης δυνάμεως περιέτρεχον την Ε λ λ ά δ α
καί έξήπτον τά πνεύματα απ' άκρου αύτής μέχρις άκρου. Έ ν Πελο-
ποννήσψ ιδίως έπήλθε περί τά τέλη τού 1 8 2 0 πεμφθείς ύπο τού Ύ -
ψηλάντου ό αρχιμανδρίτης Δίκαιος, ό κοινότερον καλούμενος Παπα-
φλέσας, άνήρ εχων όλα τά έλαττώ ματα καί όλα τά προτερήματα τού
κρατίστου συνωρ,ότου, το πλανάσθαι καί πλανάν, το τολμάν καί θνή-
σκειν. Κομιστής γενόμενος ικανής πυρίτιδος καί άλλων πολεμεφοδίων,
πλειόνων δέ ύποσχέσεων μάλλον ή ήττον ασφαλών καί ανυπολογίστου
επαναστατικού ηλεκτρισμού, άνήρπασε τά πλήθη προ πάντων· διά
τής βεβαιώσεως ότι ρωσικός στρατός επέρχεται προς απελευθέρωσιν
τής Ελλά δος* δεν έδίστασε δέ νά έπαναλάβ*/) τά αυτά και εις αυ­
τούς τούς προκρίτους τής δυτικής Πελοποννήσου, τον Ζαιμην, τον
Λόντον, τον μητροπολίτην Γερμανόν, Οτε ούτοι έν άρχφ φεβρουαρίου
(ε δ δ . ι χ τ ο ρ . κ . π λ π λ ρ ρ η γ ο π ο υ λ ο υ τ ο μ . β ’ . ) - 46
722 Ποικίλοι λόγοι οι’ οΰς έγενικεύΟη ή έπανάστασις.

1 8 2 1 συνελθόντες εν τη μονή του αγίου Γεωργίου περί το Αΐγιον,

έζήτησαν παρ* αυτού πληροφορίας περί της φημιζόμενης £ωσικής συν­
δρομής. Κ α ί αυτοί μέν έταλαντεύοντο έτι* άλλ* 6 Φλέσας καταπεί-
σας τον Ν . Σολιώ την νά τολμήση τάς πρώτας εν τή επαρχία των
Καλαβρύτων εχθροπραξίας, περιήγαγε τον Ά σημάκην Ζαίμην καί
κατόπιν όλους τούς λοιπούς είς την ανάγκην νά παρακολουθήσωσι το
ρεύμα. Ή έπαγγελία της ριυσι/.ής επικουρίας ύπήρξεν απανταχού
σχεδόν εν των κυριωτάτων τού κινήματος ελατηρίων. Οί συνετώτεροι
έπαυσαν πρωίμως νά πιστεύωσιν είς αύτήν, άλλ* ούδέν ήττον μετεχει-
ριζοντο το θρύλημα ίνα παρορμήσιυσι τούς πολλούς. "Οταν ολίγας
κατόπιν ημέρας, εν αρχή άπριλίου, ο Πανούργας συγκαλέσας τούς
προεστώτας της Άμφίσσης κατέπεισεν αυτούς νά κηρύξωσι την έπα-
νάστασιν, έφρόντισε νά παρασκευάση άνθρωπον, όςτις έλθών δρομαίος
εκ Γαλαξειδίου άνήγγειλεν ότι εφθασαν αυτόθι ρωσικά πλοία. Κ αί
όταν ο νεώτερος τού Αλεξάνδρου Ύψηλάντου αδελφός Δημήτριος,
σταλείς ύπ* αυτού ί'να τόν έκπροςωπήση έν Έ λ λ ά δ ι, άπέβη είς νΑ-
στρος κατά μήνα ίούνιον, έξήχθη δ ’ εκ τού πλοίου κιβώτιον βαρύ, αμέ­
σως διεδόθη ή φήμη ότι είναι πλήρες ρωσικών χρημάτων. Μ ετ’ ού
πολύ δέ, επί των διενέξεων τού Ύ ψηλάντου προς τούς προεστώτας
είς των περί αυτόν, ό Καντιώ της, άνέκραξεν· « η ύπογράφετε ευθύς
’τον οργανισμόν τού πρίγκηπος η μ ετ ’ ολίγον έρχονται 1 2 ,0 0 0 'Ρώσοι
καί τότε βλέπετε ποία τύχη σάς περιμένει.» Είς ο δ Άσημάκης Ζαί-
μης άπήντησεν* «είθε νά ελθωσιν οί ρώσοι καί άς σκοτώσουν πρώτον
εμένα* φθάνει νά σωθή ή πατρίς.» Ή πλάνη λοιπόν καί η ευχή κατήν-
τησεν ενδημική. Είς μάτην από της 9/ 2ί μαρτίου ο Στρόγονοφ διεβίβασεν
είς άπαντα τά προξενεία της ’Ρωσίας έν τή ’Ανατολή εγκύκλιον δια-
λαμβάνουσαν ότι ή δύναμις αύτη είναι παντελώς αμέτοχος τών γινο­
μένων. Είς μάτην αύτός ό αύτοκράτωρ Αλέξανδρος μετά τινας ημέ­
ρας άπεδοκίμαζε τόν 'Αλέξανδρον Ύ ψηλάντην, δ δέ Στρόγονοφ διε-
κοίνου τούτο τη 4/ J6 άπριλίου διά νέας εγκυκλίου προς τούς κατά
την Α νατολήν προξένους τής ’Ρωσίας. Είς μάτην τελευταϊον τό επι­
χείρημα τού Ύ ψηλάντου άπετύγχανεν έν ταϊς Ήγεμονίαις. Τό τέχνα­
σμα τής ΦιΜ χής 'Ε τα ιρ εία ς είχε ρέψει βαθείας είς τά σπλάγχνα τού
λαού ρίζας, at δέ προκαταλήψεις ' τών πολλών εύχερέστερον φύονται
ή έκριζούνται. Αί διαψεύσεις έκεϊναι οσον έπίσημοι καί αν ήσαν, έβρά-
δυνον νά φθάσωσιν ή έφθανον παραμεμορφωμέναι μέχρι τών τελευ­
 Ποικίλοι λόγοι οι’ οΰς έγενικεύΟη ή έπανάστασις. 723

ταίων του πλήθους στρωμάτων, τδ οποίον έζηκολούθησεν επί ικανόν

χρόνον πιστεύον εις το μορμολύκειον αύτού, διό τι είχεν ανάγκην νά
πιστεύη εις αυτό. Ιδού δε ποΐαι ειδήσεις διεδίδοντο τότε εις την Ε λ ­
λάδα κατά τδ πέρυσιν έκδοθέν ήμερολόγιον του αοιδίμου Α να σ τα ­
σίου Τσαμαδού. «"Ο τι τήν ημέραν του άγιου Γεωργίου έμελλεν 6 ^ω-
σικδς στόλος νά διέλθη τον βόςπορον ή μέ τήν θέλησιν των Τούρκων
ή μέ πόλεμον ότι δ καπετάν Πρατελίκ ειδεν εις τήν Σεβαστούπολιν
δύο ρωσικά καράβια τού πολέμου έτοιμα και ότι έτοιμάζοντο άλλα*
ότι τδ στράτευμα τού Ύ ψηλά ντη έκυριευσε τδ μέγα Τούρναβον καί
τήν Φιλιππούπολιν, έκινειτο δέ κατά τήν Άδριανούπολιν· ότι δ αρ­
χηγός Ύ ψηλάντης έμβήκεν εις τήν Άδριανούπολιν, φωνάζοντας
ζητώ ή ελευθερία.» Κ αί ταύτα πάντα μέχρι των μέσων ’Ιουνίου ότε δ
Ύ ψηλάντης ειχεν ήδη υποχωρήσει εις τήν Αυστρίαν. "Οτε δέ επί τ έ ­
λους έδέησεν οι άνθρωποι νά διανοίζωσι τούς οφθαλμούς, ή έπανάστα-
σις είχε τοσούτον γενικευθή καί ευδοκιμήσει, ώςτε ή παλινφδία κα­
τέστη περιττή καί αδύνατος.
Ά λ λ * ή έπανάστασις έγενικεύθη καί ηύδοκίμησε δΓ άλλους προς-
έτι καί πρακτικωτέρους λόγους. Ό εμφύλιος μεταζύ Μ αχμούτη καί
Ά λ ή πασά άγων προεκάλεσε τήν άπδ τού Ιανουάριου μηνδς άναχώ-
ρησιν εις τδ πεδίον εκείνο τής μάχης του Χουρσίτ πασά, ή 8ε Π ε­
λοπόννησος άπαλλαγεϊσα τού ρέκτου τούτου καί έμπειρου πολεμίου,
ήδυνήθη εύχερέστερον νά έπιληφθή τού έργου. ΓΙλήν τούτου ή στάσις
τού Ά λ ή άπησχόλησε 8 ι όλου τού έτους 1 8 2 1 τάς πλείστας των
τουρκικών δυνάμεων τής ’Ρούμελης* οί Σουλιώ ται ήδυνήθησαν νά
άνακτήσωσι τήν πατρίδα αύτών* ή ανατολική Ε λ λ ά ς δεν έβράδυνε
νά παρακολουθήσω τδ παράδειγμα τής Πελοποννήσου* έάν 8ε ή δυ­
τική έδίστασεν επί τινα χρόνον, περί τά μέσα όμως τού έτους, ότε οι
Σουλιώται ήρχισαν παρενοχλούντες τδ στρατόπεδον τού Χουρσίτη,
έκινήθησαν πάσαι αί πρδς μεσημβρίαν αύτών μέχρι Μεσολογγίου χώ-
ραι. ΓΙαρεκτδς δε τού έμφυλίου τούτου δσμανικού άγώνος, έπιτηδειό-
τατον άπέβη πρδς τήν έν Έ λ λ ά δ ι έκρηξιν τής έπαναστάσεως καί τάς
πρώτας αυτής έπιτυχίας, καθά προείπομεν, τδ έπιχείρημα του Ύ ψη-
λάντου1 διότι καί περ άπέτυχεν, προκαλέσαν όμως τάς έπικινδύνους
τής 'Ρωσίας παραστάσεις, ήνάγκασε τήν δσμανικήν κυβέρνησιν νά
ένισχύστ/ μέν τάς περί τδν "Ιστρον φρουράς, τάς άπειλουμένας ύπδ
τών στρατευμάτων τά δποϊα έσωρεύοντο έν Βεσσαραβία, νά έξακολου-
46*
724 Σύγκρισις των δυνάμεων τής Έπαναστάσεως και τής Τουρκίας.

θήση δε επί πολλά έτη κατέχουσα τάς Ηγεμονίας. 'Αλλά καί άλλοι
συνέπεσον άντιπερισπασμοί. Ό πασάς τής Πτολεμαΐδος είχεν επανα­
στατήσει- οί Δρούσοι έκινούντο* οί β α χ α β ΐτα ι ήπείλουν αύθις τάς
ίεοάς πόλεις Μέκκαν καί Μεδίνην- ο S i σουλτάνος ήναγκάσθη νά κή­
ρυξή τον πόλεμον εις τον σάχην τής Περσίας, έμβάλλοντα άδιακόπευς
έίς τάς άνατολικάς επαρχίας του κράτους.

"Απορον λοιπόν δεν είναι ότι ή έπανάστασις, ύπό πολλών καί ποι­
κίλων περιστάσεων ριπιζομένη, έξερράγη- καί άπορον ήθελεν είναι
μάλλον εάν δεν ήρχιζεν έν καιρώ τοσούτον εύθέτω, αφού προ αιώνων
ούδέν άλλο έπεζήτει είμ.ή εύθετον καιρόν. Τό δε θαυμ,αστόν μ.όνον
είναι πώς ήδυνήθη νά άνθέξη καί διεξαχθή. Τό όσμανικόν κράτος,
όσοιδήποτε καί άν υπήρξαν οί περιστοιχίσαντες αυτό κίνδυνοι, ήτο
μέγα, μάλιστα παραβαλλόμενον προς την μικράν γωνίαν τής γής
ήτις έπανέστη* είχε κυβέρνησιν, ήτις, όσον πλημμελής καί άν λογι-
σθή, ήτο πάντοτε προτιμότερα τής έλλείψεως πάσης κυβερνήσεως, ή
S * έπανάστασις ήρχισεν ού μόνον αλλά καί διεξήχθη άνευ τής έν πο­
λεμώ τοσουτον απαραιτήτου συμ,πυκνώσεως εκείνης καί χειραγωγίας
τών εθνικών δυνάμεων. Πλήν τούτου ό αντίπαλος αυτής είχεν όργα-
νισμ.όν τινα στρατιωτικόν, οικονομικόν, διοικητικόν, όςτις όσον καί άν
ύποτεθή χωλαίνων, παρεΐχεν αύτώ ίσχύν, ής όλως έστερεΐτο καί έστε-
ρήθη τό ελληνικόν έ'θνος καθ' ολον τον αγώνα. Τελευταΐον τό όσμα­
νικόν κράτος είχε συμμάχους πεπεισμένους ότι ή υπαρξις αυτού, καί
ή ακέραια μ,άλιστα υπαρξις, ήτο απαραίτητος εις τά συμ,φέροντα
τής Ευρώπης. Οί σύμμ.αχοι ούτοι αναφανδόν μέν εις επικουρίαν αυτού
δεν ήλθον, ά λλ' ειχον μυρίους τρόπους νά τό βοηθήσωσι, τούς όποιους
δεν έδίστασαν νά μεταχειρισθώσιν, ού μικ.ρά μέν παρεμβαλόντες ήμιν
κατ* άρχάς κωλύμ,ατα, άναχαιτίσαντες δε επί έτη πολλά τάς πολε-
μ,ικάς τής 'Ρωσίας ορμάς, ένώ ή έπανάσταστις προεκάλεσε μέν ευθύς
έξ άρχής τάς συμπάθειας τών λαών τής δυτικής Ευρώπης καί τάς
έπιεικεϊς διαθέσεις τινών τουλάχιστον κυβερνήσεων, αλλά συμμάχους
δεν ηύτύχησε νά εύρη είμ.ή μετά έτη πολλά, έν τφ μεταξύ δε ήδύ-
νατο πολλάκις νά καταβληθή, εάν δεν περιεϊχεν έν έαυτή άκαταδά-
μαστόν τινα δύναμιν. Έτέρωθεν όμως όφείλομ.εν νά όμολογήσωμ.εν οτι
μέχρι τού 1 8 2 5 , 0τε έπήλθεν επί την Πελοπόννησον ή τακτική τής
Αίγύπτου στρατιά, ή δυςαναλογία τών πολεμικών πόρων δέν ύπήρξε

Λ.
 wύγχρισις
, των δυνάμεων τής Έπαναστάσειος καί τής Τουρκίας. 725

κοίτα ζηράν τοσούτον μεγάλη όσον εκ πρώτης οψεως φαίνεται. Η

Τουρκία οια άπέβη μετά τάς μεταρρυθμίσεις άς επεχειρησεν δ σουλ-
τάν Μαχμούτ άπό του 1 8 2 6 , καί μάλιστα μετά την μεταρρύθ­
μ ισ ή των στρατιωτικών αυτής δυνάμεων, ουόεμιαν όυναται να δωση
ήμϊν έννοιαν του τ ι ήτο τώ 1 8 2 1 . Ή παραλυσία αυτής είχε τότε
κορυφωθή. Οί επίσημοι του όσμ.ανικού στρατού αριθμοί ανεβιβαζον
μεν αυτόν εις 1 8 0 ,0 0 0 ιππέων, 2 2 0 ,0 0 0 πεζών καί 1 5 ,0 0 0 πυρο­
βολητών. Κ ατείχε δέ ή Πύλη έν ταΐς κυρίως έλληνικαϊς χώραις
φρούρια πολλά τά οποία, όσον ευάλωτα καί αν ήδύναντο νά λογι-
σθώσιν υπό τακτικού στρατού, ήσαν ικανά νά άντιτάξωσιν εις στίφη
πολεμικά προγείρως συντεταγμ,ένα, άπροςμ.άχητον αντίστα σιν την
Χ α λκίδα, την Κάρυστον, την άκρόπολιν τών ‘Αθηνών, τον ‘Ακροκο-
ρινθον, τό Ναύπλιον, την Μονεμβασίαν, την Πύλον, την Μεθώνην,
την Κορώνην, την άκρόπολιν τών Πατρών, την Τρίπολιν, άλλας τινάς
όχυράς θέσεις καί τά έν Κ ρήτη φρούρια. Α λ λ ά , ί'να άρχίσωμεν άπο
τού κινητού στρατού, καθ’ δλα τά 50 προ τού 1821 έτη ή Πύλη
ουδέποτε ήδυνήθη πράγματι ν’ άντιπαρατάξη κατά τών πολεμίων
αύτής πλειοτέρους τών δεκακιςμυρίων άνδρών. Άναλογιζόμ,ενοι δέ δτι
ιύφειλε^νά φυλάττη τον Τστρον, νά ύποχρειόση την Περσίαν είς είρή;
νην, νά συμπλήρωσή την καταστροφήν τού Ά λ ή καί νά συντηρη'
κατά τό μάλλον καί ήττον την δημοσίαν έν τώ κράτει τάζιν, βέλο -
μεν εννοήσει πώς ου μόνον τφ 1 8 2 1 ούδερ.ίαν ήδυνήθη νά έκπέμ,ψη
κατά τής έπαναστάσειυς άζιόλογον στρατιάν, αλλά καί βραδύτερον,
αφού έζέλιπον πολλοί τών προεκτεθέντων αντιπερισπασμών, ή Υ.
Πύλη δεν άπέστειλε καθ’ ημών ποτέ άνδρας πλείονας τού τριτημο-
ρίου τής προσημειωθείσης πραγματικής αύτής δυνάμεως. Κ α ί τφόντι
ή μεγίσ τη τών έκστρατειών δσας έπεχείρησεν, ή τού Δοάμαλη, μόλις
συνεποσούτο είς 3 0 ,0 0 0 άνδρών. Τά μετά την καταστροφήν τού
Δράμαλη έμβαλόντα είς τήν άνατολικήν καί τήν δυτικήν Ελλαδα
ύπό τόν Μ εχμέτ πασάν καί τόν Όμέρ Βριώνην στίφη, δεν περιελάμ-
βανον πλείονας τών είκοσακιςχιλιων άνδρών. Τοσούτος δέ περίπου
ήτο ή μικρόν πλειότερος καί δ έν έ'τει 1823 έ^νθεν μέν ύπο τον Μου-
σταήν τής Σκόδρας, ένθεν δέ ύπό τόν Ίουσούφ ΓΙερκόφτζαλη έλάσας
στρατός. Τώ δέ 1824 δ/Δερβίς πασάς ήγαγε πολύ όλιγωτέρους, τό
ήμισυ σχεδόν. Είς τούς αριθμούς τούτους δεν θέλομεν άντιπαρα-
θέσει τούς 5 1 ,0 0 0 άνδρας όσους κατά ξηράν προηρειτο νά δπλίση
726 Σύγκρισις των δυνάμεων της Έπαναστασεο^ς και της Τουρκίας

η ελληνική κυβέρνησις, κατά τήν εκθεσιν τής επιτροπείας τής εν

"Αστρει Β' εθνικής συνελεύσεως* άλλα καί οί ήμίσεις τούτων ηθελον
άρκέσει, τόσω [/.άλλον όσω έν αύτοις περιελαμβάνοντο ουκ ολίγοι
κράτιστοι άρμ,ατωλοί καί κλέφται, oi Si αντίπαλοι ήσαν κατ’ εκείνο
του χρόνου άτακτοι όπως καί οι ήμ-έτεροι, ειχον τον αυτόν οπλισμόν,
τον αυτόν τού πολεμ,εϊν τρόπον, καί πολλάκις προηγουμένως μετρηθέν-
τες προς τούς ορεσιβίους μαχητάς ίό'ίως τής ΊΡούμ.ελης, καΟάπερ εν τοϊς
προτέροις ίστορήσαμεν, είγον ούχι άπαξ τρέψει τά νώτα προς αυτούς.
Δεν πρόκειται νά έλαττώσωμ,εν εις ύπερβολήν τάς πολλάς καί Πει­
νάς #υςχερείας προς άς έμελλον νά άντιπαλαίσωσιν οί πατέρες ημών.
Ά λ λ ’ ανάγκη νά μ.ή έμ,πίπτωμεν εις τήν άντίθετον ύπερβολήν, εάν
θέλωμεν τελευταιον νά μ.άθωμεν τ ί αληθώς καί υπο τινας όρους Αεε—
πράχθη έν ττ, έπαναστάσει, ινα ^ιδαχθώμεν ουτω τ ί καί υπό τίνας
όρους ίύ ν α τα ι νά κατορθωθή έν τω μέλλοντι. Έάν Siv έπλανώμεθα
υπό τής φιλαυτίας ημών καί τής προς τον οϊό'αίνοντα λόγον ροπής,
έάν έσπουά'άζομ,εν άκριβέστερον τήν πάτριον ιστορίαν, ά'έν ήθέλομεν
παρασυρθή είς τοσούτον ολέθρια αμαρτήματα καί άσύνετα έπιχειρή-
ματα κατά τά τελευταία τεσσαράκοντα έτη. Τω 1821 οί Τούρκοι
ειχον ιππικόν πολυάριθμ.ον καί πυροβολικόν ου μικρόν, ένω ημείς εφ’
ικανόν χρόνον έστερούμεθα πυροβόλων, μέχρι τέλους S i έλάχιστόν
εκτησάμεθα ιππικόν. ’Α λλά τό πυροβολικόν τών πολεμ-ίων ήτο μέ-
τριον, καί τή άληθεία ούχί πολύ άνώτερον τού κατά μικρόν ούτως ή
άλλως παρ’ ήμϊν άπαρτισθέντος. Τό ό'έ ο'ντως άξιόλογον αυτών ιπ π ι­
κόν ολίγον τούς έχρησίμευσεν ως εκ τής φύσεως τής χώρας καί τού
τρόπου καθ’ ον έπολέμουν οί ήμέτεροι· συνετέλεσε ό'έ άπεναντίας πολ­
λάκις είς τό ν’ αύξηση τήν άμηχανίαν αυτών, ως έκ τής ίυςκολίας
τής συντηρήσεώς του, όπως συνέβη επί Δράμ,αλη. Τά φρούρια βεβαίως
ήσαν κώλυμα μέγα* ούτε φρουράς όμως ίκανάς ειχον, ούτε εφόδια πο­
λέμου, ούτε τροφάς, αύτη S i μάλιστα ή τελευταία ελλειψις άπέβη
κρίσιμ,ος ως προς τά πλεϊστα έξ αυτών, ό'ιότι οί όσμανίό'αι τής ύπαί-
θρου χώρας καταφυγόντες έκ πρώτης άφετηρίας έντός τών τειχών εκεί­
νων, κατέστησαν τήν ά'ιατήρησιν πολλών έξ αυτών άό'ύνατον. Ή Μο-
νεμβασία, τό Ναυαρινον, ή Τρίπολις, ό Άκροκόρινθος, ή άκρόπολις
τών Αθηνών, παρεό'όθησαν Si ένό'ειαν τροφίμων. Τά παράλια φρού­
ρια, καί τοιαύτα ήσαν τά πλεϊστα, ήά'ύναντο νά τροφοό'οτηθώσιν άπό
θαλάσσης, ή S i ναυτική ίύναμις, ήν ή Τ . Πύλη ήό'υνήθη νά μετα-

s
 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. Δημήτριος Ύ ψηλαντης. 727

χειρισθή ευθύς εξ αρχής κατά της έπαναστάσειος, ύπήρξεν ασυγκριτως

μείζων της πεζικής. Έν έτει 1821 ύπήρχον έν τοις ναυστάθμοις της
Κωνσταντινουπόλεως 4 τρίκροτα, 13 ^ίκροτα των 7 4 , 7 φρεγάδες, 5
δρόμωνες και τινες πάρωνες (βρίκια). Κ αι πλήν τούτων η Υ ψ ηλη
Πύλη ειγεν εις την διάθεσιν αυτής τάς ναυτικάς μοίρας τής ’Α λγε­
ρίας, τής Τύνιό'ος, τής Τριπόλεως καί τού Μ εχμέτ Ά λ ή πασά τής
Αίγύπτου. Εις την όντως κολοσσιαίαν ταύτην δύναμιν οί ήμέτεροι
ύ'έν ειχον ν’ άντιτάξωσιν είμ.ή 120 εως 150 πάρωνας, ήτοι τά εμ,πορι-
κά μεν ά λλ’ επί πολεμώ κατηρτισμένα σκάφη τής "Υδρας, των Σ π ε ­
τσών καί των Ψαρών, τά οποία διά ποικίλων περιστάσεων των προη-
γηθέντων 2 5 ενιαυτών, ώςεί ύπό τής ΙΙρονοίας αυτής παρεσκευάσθη-
σαν προς τον προκείμενον αγώνα· α λλά τά σκάφη ταύτα, πολλάκις
κατά των πειρατών τής ’Αλγερίας άντιπαλαίσαντα, ούτε ειχον ποτέ
πολεμήσει ούτε ήτο δυνατόν νά πολεμήσωσιν έκ τού συστάδην κατά
τρικρότων καί δικρότων· ώςτε κατά θάλασσαν ή δυςαναλογία ύπήρ­
ξεν αληθώς φοβερά. Ν αι μέν, ώς καί άλλοτε εϊπομεν, οί οσμανικοί
στόλοι προςελάρ,βανον την κυριωτάτην αύτών άξίαν εκ των εν αυ-
τοΐς ύπηρετούντων Ελλήνω ν ναυτικών* νύν S i στερηθέντες τών επ ι­
κούρων τούτων, περιήλθον εις πολλήν αμηχανίαν, ήναγκάσθησαν νά
ναυτολογήσωσι κωπηλάτας τού Βοςπόρου καί πολλούς ξένους τυχο-
διώκτας, Γενουαίους, Μ ελιτταίους, Σκλαβούνους, 6 S' εντεύθεν επελ-
θών κάκιστος τών κητών εκείνων χειρισμός επενήργησεν εις την όλε*
θρίαν εκβασιν τών επιχειρήσεων αύτών. Π λήν τούτου αι ναυτικαί
μοιραι τής ’Αλγερίας, τής Τριπόλεως καί τής Τύνιδος, αί’τινες πάν­
τοτε είχον δώσει δείγμα τα δεξιότητος καί ανδρείας, δεν προςήρχοντο
προθύμως, προθυμότερον S i άπήρχοντο εις τά ίδια . Αυτό S i τούτο
συνέβη κατά τά τρία πρώτα έτη εις τον στόλον τού Μ εχμέτ Ά λ ή . Ού-
δέν ήττον τό μέγεθος τής αντιπάλου δυνάμεως ήτο τοσούτον ύπέρογ-
κον, ώςτε ή άντιπαράταξις τών ήμετέοων στολίσκων προεκάλεσέ πάν­
τοτε την απορίαν καί τον θαυμασμόν τών έμπειροτάτων περί την ναυ­
τικήν τέχνην άνδρών, τά S i κατά θάλασσαν κατορθώματα τού άγώ-
νος ετιμήθησαν πολύ μάλλον ή τά κατά ξηράν.

Έ ν γένει όμως δυνάμεθα, άνευ τών υπερβολών τής ποιήσεως ημών

καί οίήσεως, νά εϊπυ>μεν, ότι οί μ α χ η τα ί τής έπαναστάσεως εξεπλή-
ρωσαν κατά τε ξηράν καί κατά θάλασσαν τό καθήκον αυτών, έπα*
728 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. Δημήτριος Ύψηλάντης.

ζίως τού επιδιωχθέντος μεγάλου σκοπού. Είναι δέ τούτου ένεκα το-

σούτιρ μάλλον άζιάγαστοι όσω $ι όλου τού άγώνος ουδέποτε έκτη-
σάμ&θα κυβέρνησιν πράγματι χειραγωγήσασαν τά κοινά τού έθνους
συμφέροντα, καί τελεσφόρως προνοήσασαν περί οργανισμού καί συντη-
ρήσεως των στρατιωτικών τού έθνους δυνάμεων. Προς συγκρότησιν
τοιαύτης κυβερνήσεως ούτε προϋπήρχον ούτε ύπο της έπαναστάσεως
παρηχθησαν οί άπαιτούμενοι άντρες. Οί προεστώτες ειχον δείξει έπι-
τη δ ειό τητά τινα περί την διοίκησιν των κοινοτήτιον καί τινες πολλήν
άφοσίωσιν προς την έπανάστασιν. "Αλλο όμως διοικησις κοινότητος,
καί άλλο κυβέρνησις της όλης Ε λλάδος. Έ κ δε των άνδρών όσοι
προέκυψαν είς μέσον διά τής έπαναστάσεως, είτε αύτόχθονες ύπήρζαν
ούτοι, είτε έτερόχθονες, ούδείς άνεφάνη τοσούτον των άλλων ύπερέ-
χων, ώςτε νά ύπαγάγγ) ύφ’ εαυτόν πρόςωπά τε καί πράγματα. Ε ν ­
τεύθεν τά πολιτεύματα καί αί κυβερνήσεις τής έπαναστάσεως ούδέν
άλλο ύπήρζαν ή συμβιβασμοί τινες δευτερευουσών φιλαρχιών, καθ’ ούς
αύται επέτρεπον μεν την ά,ρχήν άλλ* ύπο τον όρον οτι θέλει είναι
όσον έ'νεστι μικρά ή μάλλον ψιλόν αρχής όνομα. "Αρ.α δε τινες έπε-
χείρησαν νά ένασκήσωσι πραγματικήν έζουσίαν, προέκυψαν έκ τούτου
έμφύλιοι πόλεμοι, οίτινες, συνδυαζόμενοι μετά των έζωτερικών κινδύ­
νων, άπέληζαν είς παντελή αναρχίαν. Ή πρώτη προς συμπύκνωσιν
των μερικών δυνάμεων τού έθνους απόπειρα έγένετο ύπο τού ήγεμό-
νος τής Μάνης ΓΙετρόμπεϋ, δςτις προθύμως δράζας τά όπλα κατά
μάρτιον τού 1821 καί προελάσας έκ τής χώρας αύτού έκυρίευσε τή
2 3 τάς Καλάμας. Ό Πέτρος Μαυρομιχάλης ΐδρυσεν αμέσως μετά
των προεστώτων την λεγομένην Μ εσσηνιαχην Γερουσίαν καί έζέδωκε
τή 2 8 διακήρυξιν προς τάς εύρωπαϊκάς αύλάς ύπογραφεισαν ύπ’ αύ­
τού τε ως αρχιστρατήγου καί τών άλλων τής γερουσίας ταύτης με­
λών. Έ ζ αύτού δμο^ς τού ονόματος τής μεσσηνιακής γερουσίας δη-
λούται ότι αύτη ού μόνον την δλην Ε λ λ ά δ α , ά λλ’ ουδέ την Πελο­
πόννησον ολην ήξίου νά έκπροςωπήση. Γενικωτέρα δπωςούν ύπήρζεν
ή πράξις ήν τή 2 6 μαίου ύπέγραψαν έν τή μονή τών Καλτεζών είκο-
σιεννέα προύχοντες τής Πελποννήσου καί 6 έπίσκοπος "Ελους "Ανθι-
μος? εχοντες ζήν yvcopn\v xal ο Α (ύ Υ τών Αοιηών a jio Y Z 6 ) Y μ,εΛώ>\
Δ ιά τής πράξεως ταύτης οι είρημένοι προύχοντες αύτόκλητοι έπέτρε-
ψαν την διοίκησιν όλης τής Πελοποννήσου είς Γερουσίαν συγκειμένην
μεν 'έκ πέντε προεστώτων καί τού άγιου Βρεσθένης Θεοδωρήτου, προε-
 ΓΙρώτα τοπικά πολιτεύματα. Δημήτριος 'Υψηλάντης. 729

δρευομένην δέ ύπό ζοϋ ενάοζοτάτου v.oirov άρχίσζραζτιγον μας l i e -

χρόμπεϋ ΜανρομιχάΛη* Μ ετ’ ού πολύ όμως άφίκετο εις την Ε λλά δα
δ Δημ.ήτριος Ύ ψηλάντης, κομίζων ετι γενικωτέρας αξιώσεις.
Ό Δημήτριος Ύ ψηλάντης ητο τότε μόλις 2 8 ετών και είχε δια τε-
λέσει, όπως ο αδελφός αύτού, έν τή στρατιωτικν) της ’Ρωσίας υπη­
ρεσία* παρέστη δέ εις μέσον ώς «διωρισμένος από τον αρχιστράτηγον
τού γένους ημών Αλέξανδρον Ύ ψηλάντην, να ελθη εις την φ ιλτάτην
Ε λλάδα πληρεξούσιος αρχιστράτηγος της Πελοπόννησου και των
άλλων μερών.» Έ κ πρώτης όψεως δεν ητο επιτήδειος νά δελεάση
τούς ανθρώπους, διό τι ούτε ανάστημα, ούτε ρώμην, ούτε φωνήν, ούτε
λόγον, ούτε τρόπον είχεν. Ά λ λ ’ έκέκτητο ορθόν, άν οχι λεπτόν νουν
ητο ατρόμητος, καρτερικός και φιλόπατρις επί τοσούτον οίςτε ανεδει-
^θη πάντοτε πρόθυμος νά θυσιάση εις τό εύγενές τούτο αίσθημα την
ίδιαν φιλοτιμίαν, δούς κατά τούτο παράδειγμα τό οποίον ολίγους, ώς
μή υχρελεν, εύρε μιμητάς παρ’ ήμιν. Κ α τ’ άοχάς πειθόμενος ότι ή επα-
νάστασις είχεν ανάγκην αρχηγού, ένόμισεν ότι δύναται νά απαιτήση
τό αξίωμα τούτο ώς έκ τής αίγλης τού όνόμ.ατος τό όποιον έφερε και
τής εντολής ήν παρά του αδελφού αύτού έ'λαβεν. Ά ποτυχών δέ όιά
την πεισματώδη των προεστώτων άντίπραξιν, καί παθών πλείστας
παρ’ αυτών αδικίας, καί ίδών την Ε λ λ ά δ α ύπο δεινής αναρχίας κλυ-
δωνίζομένην, δεν έστασίασε ποτέ κατά των καθεστώτων, ούδ’ άπηλ-
πίσθη ποτέ περί τής τύχης τού έθνους* διότι άν δέν ήδυνήθη νά κυ­
βέρνηση άλλους, έπίστατο όμως τό κυβερνάν εαυτόν καί έγκαταλεί-
ψας πάσαν περί άρχής άξίωσιν, παρέμεινε μέχρι τέλους πιστός τού
ύπέρ ανεξαρτησίας άγώνος πρόμαχος. Ού μόνον ασθενής ών τό σώμα
αλλά καί κα/εκτικός την κράσιν, άντέσχε, δι* άκαταβλήτου ηθικής
δυνάμεως, εις τάς κακουχίας πολέμου διεξαγομένου έν μέσω μυρίων
στερήσεων. Συμπεσόντος ποτέ λόγου περί ύποχωρήσεως έκ τίνος πεδίου
τής μ.άχης, ειπεν ότι dev είμ η ο ρ εϊ να επειδή δε εις των συν­
αθλητών έν τή άφελεία αύτού άνεφώνησεν ότι αυτός θέλει τόνέπάρει
εις τούς ώμους του τοσούτον έλαφρόν ό'ντα, ό Ύ ψηλάντης διά τής
φωνής έκείνης ήτις έξήρχετο έκ τής ρινός μάλλον ή έκ τού στόματος,
«ναι, ύπετονθόρυσε μειδιάσας, έλαφρόν είναι τό σαρκίον τούτο, ά λ λ ’
ή καρδία αύτού βαρεία.»
Άποβάς κατ' άρχάς εις "Υδραν, τή 8 Ιουνίου, άνεγνωρίσθη αύτόθι
τε καί είς τάς άλλας νήσους, ώς πληρεξούσιος τού γενικού επιτρόπου
730 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. Δημήτριος Ύψηλάντης,

καί ένήργησεν ώς τοιούτος. Έ π ειτ α δε περάσας είς Άστρος τή 19 καί

τυχών πανηγυρικής δεξιώσεως, άνήλθεν είς το στρατόπεδον το όποιον
έπολιόρκει την Τρίπολιν καί έγένετο ώςαύτως δεκτός ώς γενικός π λ η ­
ρεξούσιος υπό τού στρατού. Ά λ λ α μ ετ’ ού πολύ προςέκρουσε προς την
προμνημονευθεΐσαν Γερουσίαν των προεστώτων της Πελοπόννησου. Ό
.Ύ ψηλάντης έ ζήτησε νά συμπυκνώση είς χείρας αύτού την αρχιστρα­
τηγία ν, συμπράττων καθ’ όλα τά λοιπά μετά βουλής έκλελεγμένης
ε’μμέσως ύπό των επαρχιών. Ή Γερουσία, αισθανόμενη ότι δεν ήδύ-
νατο νά έπιμείνη είς την προτέραν 'αύτογνώμονα αύτής συγκρότησιν,
συνήνεσεν είς την ύπό τού λαού έμμ,εσον εκλογήν 2 4 άντιπροςώπων, έπέ-
μεινεν όριως είς τό νά όνομάζωνται ούτοι Γερουσία, oy ι βουλή. Καί τούτο
μέν ήτο δευτέρου λόγου άξιον. Ά λ λ ϊ οι προεστώτες έπέμειναν καί είς
ετερα πολύ σπουδαιότερα. «Ο ι άποσταλησόμενοι 24 Γερουσιασται,
ελεγον, ένας από κάθε επαρχίαν, μετά τού ένδοξοτάτου Πετρόμπεϋ
Μ αυρομιχάλη, προηγούμενης τής ένδοξότητός του, κατά τό εν Κ α λ-
τεζαϊς γενόμενον σύστημα, θέλουν -έπέχει την Γερουσίαν τού δήμου
τής Πελοποννήσου. Αύ'τη δε ή Γερουσία νά παρευρίσκεται μετά τού
Ύ ψηλοτάτου πρίγκηπος Δημητρίου Ύ ψηλάντου, απεσταλμένου παρά
τού γενικού επιτρόπου τής αρχής, καί συμ.φώνως νά σκέπτωνται καί
μέ ψήφους νά άποφασίζωσι και νά διοικώσι τά τε πολιτικά και τά
στρατιωτικά είς τρόπον ώςτε μήτε ή Γερουσία νά ενεργή τ ι χωρίς την
συγκατάθεσιν τού πρίγκηπος, μήτε ό πρίγκηψ χωρίς την συγκατάθε-
σιν τής Γερουσίας.» Έν άλλαις λέξεσιν ή Γερουσία ήθελε νά έπεμ-
βαίνη καί είς αύτήν των στρατιωτικών πραγμάτων την διεξαγωγήν,
όπερ ήθελεν είναι πάντοτε όλέθριον, μάλιστα δε έπικρατούντος πολέ­
μου. Μ ετά τινας διενέξεις ή Γερουσία έτροπολόγησε κατά τούτο την
αρχικήν αύτής πρότασιν, ότι συνήνεσεν, αντί νά συμπράττη ολόκλη­
ρος μετά τού Ύψηλάντου, νά επιτρέψε τό εργον τούτο είς άνδρας τρεις,
ή, καθώς έλέγετο τότε, είς τρία ύποκείμενα* ό δέ Ύ ψηλάντης αντέ-
τεινε πάλιν, ιδίως έπιμένων είς τήν έλευθέραν ε'νάσκησιν τής αρχιστρα­
τηγίας. "Οθεν έτραχύνθησαν τά πράγματα επί τοσούτον ώςτε ό Ύ­
ψηλάντης άνεχώρησεν ε’κ τού στρατοπέδου, καί μόλις μετά πολλάς
παρακλήσεις τών προεστώτων, έπέστρεψε τή 2 Ιουλίου, οτε έπανελή-
φθησαν αι μεταξύ τών δύο μερών διαπραγματεύσεις. Α λ λ ά τότε κα-
τίσχυσαν επί τέλους οί περί τήν Γερουσίαν διότι συνετάχθη αίφνης
 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. 731

μετ' αυτών έτερος πολίτικος άνήρ έξωθεν, όπως και δ Ύ ψηλά ντης,
προςελθών.

Ό *Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος δεν άφίκετο εις την Ε λ λ ά δ α είμή

περί τά τέλη τού Ιουλίου, άποβάς εις Μεσολόγγιον, οπερ έκ πρώτης
αφετηρίας έξελέξατο έπιτηδείως ώς τδ κύριον της ένεργείας αύτού
στάδιον. ’Από τού άπριλίου μηνός είχε προηγηθή και αύτού τού
Ύύηλάντου ο Θεόδωρος Νέγρης οςτις καταπλεύσας εις Τήνον και
έπειτα είς "Υδραν, περιήλθεν άρ,έσως είς διένεξιν προς τον πληρε­
ξούσιον τού γενικού επιτρόπου, διότι ούτος ούτε σύμβουλον ήθέλησε
να προςλάβη παρ’ έαυτφ τον άνθρωπον, ούτε διευθυντήν νά τον διο-
ρίσγ τής εν Κρήτγ) έπαναστάσεως. Ά λ λ ’ δ (Λεν Θεόδωρος Νέγρης,
προελθών κατ'άρχάς επί τής σκηνής, τάχιστα κατήλθεν εις δευτε-
ρεύουσαν τάξιν καί πρωίρ,ως έξέλιπε, θανών τή 2 2 νοεμβρίου 1824.
*0 δέ Μαυροκοδάτος ύπήρξεν δμολογουμένως δ έξοχώτερος πολίτικος
άνήρ δν παρήγαγεν ή έπανάστασις, έπενεργήσας ώς ούδείς. άλλος εις
την τύχην τού έθνους διά τε των αρετών αύτού καί τών ελα ττω μά ­
των. Ό Ιωάννης Κ ω λέττης καί δ Άνδρέας Μεταξάς, οί βραδύτερον
ίσοι αύτού λογισθέντες καί μέχρι τίνος διατελέσαντες, ούδόλως, διαρ-
κούσης τής έπαναστάσεως, άνεδείχθησαν εκείνου ένάμιλλοι. Ό δέ
Ιωάννης Καποδιστριας προήχθη μέν εν τή ρωσική ύπηρεσια, κατήλθε
δέ είς την 'Ελλάδα περί τά τέλ η τού άγώνος. Ό Μαυροκορδάτος ήτο
δ άντίπους τού Ύψηλάντου* αιμύλος τούς τροπους, ευφυής περί το
λέγειν, επιτήδειος περί ,τό γράφειν, δεξιός περί τήν χρήσιν τών
ανθρώπων, ήγάπησε καί έπεζήτησε τήν αρχήν διά παντός σχε­
δόν τού βίου. Ούδέ λέγομεν τούτο ϊνα καταμεμφθώμεν αύτού.
Ή φιλαρχία είναι πάθος γενναΐον. νΟ χι ή άγονος καί νώθουρος
φιλαρχία, ήν ειδομεν πολλάκις, καί, ώς μή ώφελε, βλέπομεν
έτι λυμαινομένην τήν Ε λ λ ά δ α , αλλά ή φιλαρχία, ήτις, ή σώ­
ζει τήν πατρίδα, ή τούλάχιστον υπηρετεί αύτήν λυσιτελώς. Ό δέ
Μαυροκορδάτος τω μέν 1 8 2 2 έσωσε τό Μεσολόγγιον* τφ δέ 1824
παρεσκεύασε διά πρόνοιας πολλής καί συντόνου ένεργείας τήν ένδοξον
τής πόλεως εκείνης κατά τά δύο έπόμενα ετη άμυναν· τω δέ 1825
έρριψοκινδύνευσεν ώς απλούς στρατιώτης εν Σφακτηρία· δι δλης δε
τής έπαναστάσεως διεξήγαγε τά εξωτερικά αύτής πράγματα, έργα-
σθείς μέν έπιτηδείως είς τήν υπέρ τής Ε λλά δο ς διάπλασιν τής κοι*
732 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. ’Αλέξανδρος Μαυροκορδατος.

νής εν τή Δύσει γνώμης, ώς ούδεις ό ϊ των 'Ελλήνων συντελέσας εις

το νά παρασκευάση τήν σωτήριον των δυνάμ,εων έπέμβασιν.
Ά λ λ ’ ενώ τοσούτον ήτο δεξιός περί την διεξαγωγήν των διεθνών
της Ε λλά δο ς συμφερόντων, εις δέ τά πολεμικά πράγματα έπραττε παν
ο ,τ ι ήτο δυνατόν νά πράξη άνθρωπος μη ών εξ επαγγέλματος στρα-
τΐ6)τικός, ώς προς την εσωτερικήν διοίκησιν δεν ειχεν είμή το ήμισυ
άκριβώς τών άρετών όσαι άπαιτούνται ίνα ευδοκίμησα) εν αυτή απο­
λιτικός άνήρ' ήτο ευφυέστατος εις το νά διαγινώσκη το τρωτόν μέρος
έκαστου καθεστώτος, άλλά δεν ητο εξίσου ευτυχής εις την εύρεσιν της
προςηκούσης θεραπείας. "Ότε άφίκετο είς την Ε λ λ ά δ α άνεγνοδρισε την
άρχήν τού 'Γψ η λά ντου, όπως αυτή ειχεν ήδη άναγνωρισθή υπό τών
νήσων καί τού λαού καί τού στρατού τής Πελοπόννησου. Την επιού­
σαν τής άποβάσεώς του είς Μεσολόγιον, ήτοι την 22 Ιουλίου, έγραφε
προς αυτόν «Έ ν ένί λόγω εγώ κρέμαμαι άπό τάς προςταγάς της,
τάς όποιας θεωρώ ώς προςταγάς τής π α τρ ίδο ς........... Ά ς προςτάξη, άς
δώσν) τάς άναγκαίας οδηγίας, καί θέλει ευρει είς εμέ δούλον πιστόν
τής πατρίδος . . . » Μ ετ’ ου πολύ δέ πάλιν έγραφε προς αυτόν «Π ρέ­
πει νά συστηθή είς Μεσολόγγιον αυτή ή τοπική διοίκησις, εξηρτη-
μένη πάντοτε άπό εκείνην τής Πελοπόννησου* καί άν ή έκλαμπρότης
της στοχάζεται ότι είμπορώ δ ίδιος νά χρησιμεύσω είς τήν κεφαλήν
αυτής τής διοικήσεως, άς μέ προςτάξη, ώς λογιζόμενον ίεράς τάς προς­
ταγάς της, καί άς μέ άποστείλη κάνένα συνεργόν.» Έ π ειτ α κληθείς
ύπ’ αύτού είς Τρίκορφα, όπου ήτο τό γενικόν στρατήγιον, προςήλθε
τ ή 14 αύγούστου. ’Επ ειδή δέ άφίκοντο έν τώ μεταξύ καί αλλεπάλ­
ληλο ι αιτήσεις τών οπλαρχηγών τής ’Ακαρνανίας καί τής Αιτωλίας
περί άποστολής άξιου τίνος προςοδπου πολιτικού, καί άπεσταλμένοι
τών επαρχιών τής άνατολικής Ε λλά δο ς επικαλούμενοι «άνθρωπον ά-
ξιον νά διοργανίση πολιτικώς αύτάς,» 6 'Τψηλάντης επίτρεψε τό έρ-
γον είς τον Μαυροκορδάτον, προχειρισάμενος αυτόν «πληρεξούσιον αυ­
τού.» Ό Μαυροκορδάτος έζήτησε τότε βοηθόν τον Ν έγρην δ δέ Ύ-
ψηλάντης κα τ’ άρχάς άπεποιήθη, κατόπιν όμως ένδούς είς τάς έπι-
μ.όνους Τού πληρεξουσίου του αιτήσεις ένέδωκε, συμβουλεύσας νά μή
μ,εταχειρισθή τον άνθρωπον είμ.ή «είς μικρά μ.όνον πράγμ.ατα, διότι
δέν είναι άρμ,όδιος διά μ.εγάλα.» Ά λ λ ’ δ Μαυροκορδάτος, ίδών εκ
Τού σύνεγγυς τά πρόςωπα καί τά πράγματα, ήρχισίν έκτοτε νά δι-
στάζν) αν δ 'Τψηλάντης θέλει κατορθώσει νά διατηρηθή* καί άμα άνα-

X
 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. 733

γωρήσας από Τρίκορφα, παρέβη την δοθεΐσαν αύτώ ορθήν συμβουλνήν

και έπέτρεψε μέν τά της ανατολικής 'Ελλάδος εις τον Νέγρην, μ,ετα-
βάντα επί τούτω εις * Αμφισσαν, άνέλαβε δε αυτός την ρύθμισιν της
δυτικής, έπιστρέψας εις Μεσολόγγιον.
Έν τούτοις επί τινα ε’ι ςέτι χρόνον δεν άπεκάλυψε πώς μ.ελετα να
πολιτευθή δριστικώς δτε αίφνης, ττ) 2 7 όκτευβρίου, έγραψεν εκ Μεσο­
λογγίου προς τον 'Τψηλάντην έπιστολ.ήν μακράν, δ ι’ ής, άφου άκαί-
ρως δπωςούν πολλά έρ.εμψιμοίρησε περί της προώρου ένάρξεως τού ά-
γώνος καί τών ποικιλιών τού 'Αλεξάνδρου 'Τψηλάντου σφαλμάτων,
ιδίως έλέγξας αυτόν διό τι προεχειρίσθη α’Επίτροπος της άνυπάρκτου
’Αρχής, ήτις καί αν υπήρχε δεν είχε κάνέν δικαίω μα επάνω εις όλον
το έθνος,» καί ύποδείξας ούτω ότι ούδ’ δ Δημ,ήτριος είχε τοιούτο δι-
καίωμα, συνεκεφαλαίωσεν έπειτα ως έξης τ ί έφρόνει περί τών δεόντων
γενέσθαι. «'Α λλά τ ί πρέπει να γίνν), θέλει ειπει η έκλαμπρότης της.
Τεόρα το γένος έλαβεν εις χεϊρας τά όπλα· τ ί νά κάμωμεν ; Ν ’ ά-
φήσωμ,εν τά ονόματα αρχηγών καί πληρεξουσίων καί επιτρόπων νά
οργανίσοψ.εν την διοίκησιν από τούς ίδιους εντοπίους, τών δποίων νά
γίνωμεν ημείς οδηγοί καθ’ όσον δυνάμεθα* νά την συγκεντρώσωμ.εν
εις όλίγας χεΐρας, ενόσω νά προςκαλέσωμεν κάνένα ύποκείμ.ενον οίος
δ πρίγκηψ Ευγένιος (δ θετός υιός τού ρ.εγάΛου Ναπολέοντος), η δ κό­
μης Καποδίστριας, η πας τις άλλος ίκανώτερος ήμ.ών.» Ή επιστολή
αυτή χαρακτηρίζει τον άνδρα. "Οσα ε ΐε γ ε περί τών έλναττωρ.άτων
τού Δημητρίου ’Τψηλάντου, ησαν ορθότατα. Ό 'Τψηλάντης ούτε δ ι-
καίωρ.ά τ ι εεχβν «επάνω εις όλον τό έθνος,» ούτε την άπαιτουμ,ενην
διοικητικήν ικανότητα. Ά λλ,' όσα προέτεινεν δ Μαυροκορδάτος προς
θεραπείαν τών Ιλαττωμ.άτων τούτο>ν, ησαν καί άπεδείχθησαν δυςτυ-
χώς υπό τών πραγμ.άτων πλοορ.μελή. Τό έθνος είχεν ανάγκην αρχής,
καί δεν είχε καιρόν νά περιμένη ούτε τον πρίγκηπα Ευγένιον, ούτε
τον κόμητα Καποδίστριαν. Ή άρχή αύτη κατελήφθη ούτως η αλλέως
υπό τού Ύψηλ^άντου, καί έγένετο δέκτη ούτο^ς η άλλως υπό σύμ.παν-
τος τού έθνους, εξαιρέσει τών προεστοδτων της Πελοπόννησου, οϊτινες
καί αυτοί δεν. ήμφισβήτουν προς τον Ύ ψ ηλά ντην είμή περί της έλευ-
θέρας ένασκησεο)ς της αρχιστρατηγίας, προτείνοντες κατά τούτο πε­
ριορισμούς, ους ούδείς ευσυνείδητος κυβερνήτης ήδύνατο ν’ άποδεχθή.
"Ο ,τι λοιπόν πρακτικόν ήδύνατο νά γίν·/) ήτο νά ^νομ.ιμοποιηθή ρ.έν ή
τού Υψηλάντου ώρχή διά τών άντιπροςιύπων τού έθνους, ους έξ άρ-
734 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. 'Αλέξανδρος Μανροκοοδατος.

χης προηρεΐτο ούτος νά συγκαλέση και είχε πραγματικός συγκαλέ-

σει δτε δ Μαυροκορδάτος έγραφε την επιστολήν αύτού, νά άναπλη-
ρωθώσι δε αί περί την ύιοίκησιν ιδίως ελλείψεις αυτού 8 ιά. της συμ-
πράξεως των ικανο)τερο)ν τού έθνους άνδρών. Ό Μαυροκορδάτος ήδύ-
νατο νά συντέλεση πολύ εις τούτο, διό τι ύπερ πάντα άλλον τότε είχε
'τ ά άπαιτούμενα προςόντα. Α ντί όμως νά πράξη τούτο, συντελέσας
8ίόί της συμμαχίας αυτού μετά των προεστώτων εις την κατάλυσιν
της τού Ύ ψηλάντου άρχής καί εις την ψήφισιν πολιτεύματος πολυ-
αρχικού, ίνα μή είπωμεν αναρχικού, ούδέν άλλο κατώρθωσεν είμή νά
καταστήση αδύνατον την συγκρότησιν άληθούς κυβερνήσειος 81 όλης
της έπαναστάσεως, καί μακράν τού νά γίνη οδηγός των συμμάχων
αυτού, ώς ήλπιζεν, άπέβη θύμα αυτών, και ήναγκάσθη νά υπηρέτηση
την Ε λ λ ά δ α ώς απλούς εθελοντής, όπως καί 6 Δημήτριος Ύ ψηλάντης.
Παραπλήσιος 8ε έπολιτεύθη καί δτε, μετά τινα έτη, άνηγορεύθη
κυβερνήτης τής Ε λλά δο ς δ ’Ιωάννης Καποδίστριας, δηλαδή εις των
άντρων ους έλεγεν ίκανιυτέρους τώ 1 8 2 1 . Ό Κυβερνήτης δεν υπήρξε
βεβαίως αναμάρτητος· άλλ* δ Μαυροκορδάτος, αντί νά προςπαθήση
νά διαφώτιση αυτόν, παρώξυνεν απ’ εναντίας τον άνδρα δ ι' άποτό-
μου άντιπολιτεύσειος* καί τότε, άντί νά περιμείνη την προςεχή τής
βασιλείας άφιξιν, έσπευσε νά προκαλέση τήν βιαίαν τής αρχής αυτού
κατάλυσιν ώς έκ τής δποίας έπήλθεν αναρχία φοβερά, ού μικρόν συν-
τελέσασα εις το νά ύπολάβη ή βασιλεία τήν Ε λ λ ά δ α ώς χώραν έν η
ήδύνατο νά πράξη δ ,τι ήθελεν. Ή βασιλεία περιέπεσε τούτου ένεκα
ιδίως εις πλεΐστα δσα σφάλματα* δ 8ε Μαυροκορδάτος, μετριότερος
γενόμενος ώς έκ τής ηλικία ς καί τής πείρας, ύπηρέτησεν αυτήν επι­
εικώς, μάλιστα τώ 1843 καί τώ 1854* άλ,λά περί δυσμάς βίου, καί-
τοι δεν συνέπραξεν ώς αυτουργός εις τήν τής πρώτης βασιλείας κα-
τάλυσιν, είδεν δμ,ως ευχαρίστως αυτήν πίπτουσαν, έλπίζων πάλιν πολ­
λά καί αίσια ύπέρ τής Ε λλά δο ς από νέας ριζικής τού καθεστώτος
μεταβολής. Τ ί ήθελε φρονήσει σήμερον, δεν γνο>ρίζομεν* βέβαιον όμως
είναι ότι ενώ έλογίζετο άγγλόφρων, έπολιτεύθη έν τοις έσωτερικοις
πράγμασι συνήθως ώς Γάλλος μάλλον, ή ώς νΑγγλοςν έπιζητών μεν
τό απόλυτον καλόν, διακινδυνεύων 8ε καί αυτό τό σχετικόν. ’Α λη ­
θής πραγμάτων διόρθωσις δεν γίνεται άνευ έννόμου τάξεως, ή δ ’ έν-
νομος τάξις άνατρέπεται διά τών βίαιων μεταβολών. Ή ’Α γγλία άρ-
κουμένη κατά τά τελευταία διακόσια έτη εις τήν βαθμιαίαν καί εί-
 Πρώτα τοπικά πολιτεύματα. ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. 735

ρηνικήν των κακώς κείμενων διορθο)σιν, απεβη ειπερ ποτέ i<7^opoc και
ευδαίμων, ή δέ Γ α λλία εν δια σ τή μ α τι όλης έκατονταετηρίδος δίς μέν
μοναρ/ικώς όργανωθεΐσα, δίς δέ συνταγματικώς*’ καί τρις δημοκρα­
τ ικ έ ς . άδηλον έτι εάν εύρε τδ προςήκον αυτή πολίτευμα.
Μικρόν αφού έγραψε την προμνημονευθεΐσαν προς τον Υ ψ η λ ά ντην
επιστολήν δ Μαυροκορδάτος προέβη οριστικώς εις την ρύθμισή των
πραγμάτων τής Στερεάς από κοινού ρ.ετά τού Νέγρη. Κ αί τή μέν 4
νοεμβρίου δ πρώτος διεξήγαγε τον οργανισμόν τής Γερουσίας της
δυτικής 'Ε λλά δος, προεδρεύων 3 2 προεστώτων καί καπετάνων τού
Βλογού καί τού Βραχωρίου, τού Ζυγού, τού Ξηρομέρου, τού Σουλίου,
τού Βάλτου, τού Άποκούρου, τού ’Ανατολικού καί τού Μεσολογ­
γίου* τή δέ 15 νοεμβρίου δ Θεόδωρος Νέγρης κατήρτισε την νομικήν
διά τα ζιν τής *Α νατολικής χέρσου 'Ε λλά δο ς ή οργανισμόν τον *Λ -
ρείου Πάγον, γερουσίας τής ’Α νατολικής 'Ε λ λ ά δ ο ς , προεάρευων 70
καί ενός καπεταναίων καί προεστώτων τής ’Ανατολικής Ε λλά δο ς,
τής Θεσσαλίας καί τής Μακεδονίας, έν οις ήσαν καί τρεις αρχιερείς
δ Ταλαντίου, δ Βουδουνίτσης καί δ Λοιδορικίου. Έν τοΐς όργανισμοϊς
αύτοΐς ούδεμία έγένετο μνεία περί Ύψηλάντου* ώςτε ή αρχή αυτού
πράγματι κατελύΟη έν τή Στερεά. ’Εντεύθεν δέ ένθαρρυνθέντες καί οί
προεστώτες τής Πελοπόννησου, μεθ* ών δ Μαυροκορδάτος καί δ Ν έ­
γρης ήσαν εις άδιάκοπον συνεννόησιν, προέβησαν θαρραλειύτεροι εις την
κατά τού Ύψηλάντου άντιπολίτευσιν. Ούτος, άπαυδήσας έκ των
αγόνων προς τούς άνθρώπους εκείνους διαπραγματεύσεων, έξεκάλεσε
την διένεξιν εις την κρίσιν τού έθνους, καί έζέδωκεν έν αρχή Οκτω­
βρίου προκήρυξή προς δλας τάς έπαρχίας τού κράτους ϊνα πέμψωσι
τούς πληρεξουσίους αυτών. Οι πληρεξούσιοι όμως ούτοι έξελέχθησαν
παραδόξους. Έν τή Στερεά δεν ένηργήθη ή έκλογή υπό τών έπαρ-
γιών, αλλά υπό αυτών τών συνελεύσεων αί’τινες έψήφισαν την Γερου­
σίαν τής Δυτικής, καί την Νομικήν διάταξιν τής Α νατολικής Ε λ ­
λάδος* ο έστιν υπό τών προκρίτων αυτών. Έ ν Πελοποννήσιρ διεπρά-
χθη μέν πρόσχημά τ ι έκλογής κα τ’ έπαρχίας, αλλά καί όσοι έκ τών
προεστώτων δεν προεχειρίσθησαν, έγένοντο έπειτα δεκτοί άνευ έκλογής.
Οί δε πληρεξούσιοι τών νήσων προςήλθον μέν εύμενώς προς τον Ύ ψ η -
λάντην διακείμενοι, μ ε τ ’ ολίγον όμως μετέβαλον καί ούτοι γνώμην,
όχι μόνον άκούοντες τά αί'σχιστα κατά τού άνδρός έκείνου, αλλά
καί διότι ή πελοποννησιακή Γερουσία διά τού άρθρου κ' τού κεφα­
 736 Τά έν Έπιδαύρω καί έν ’Άστρει ψηφισΟέντα γενικά πολιτεύματα.

λαίου κγ' του καταστατικού αυτής έψήφισεν, δτι «αναλαμβάνει τάς

άποζημιώσεις των κχρι τούδε σημαντικών εξόδων των νήσων.» Ό μ ι-
λήσαμεν πάλιν περί πελοποννησιακής Γερουσίας. Τωόντι οι πληρε­
ξούσιοι. της Πελοπόννησου προ πάντων διωργάνωσαν την Γερουσίαν
αυτών,.κατά τό παράδειγμα της δυτικής καί τής ανατολικής Έ λ-
' λώδος. "Ε π ειτα δέ διώοισαν καί αυτοί οίκοθεν τούς εις την εθνικήν
Συνέλευσιν άντιπροςώπους της χερσονήσου. Τούτων δε γενομένων, έψη-
φίσθη έν Έπιδαύρω τή 1 ίανουαρίου 1 8 2 2 , ύπο τών παραστατών
τού ελληνικού έθνους εις εθνικήν συνελευσιν συνηγμένων καί προε-
δρευομένων ύπο τού ' Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου τό πρώτον προςω-
ptrov πολίτευμα τήζ 'ΕΛΛάόος.

Δεν θέλομεν ένδιατρίψει περί την λεπτομερή έξέτασιν ούτε τούτου

τού πολιτεύματος ούτε των τροπολογιών δσας έπήνεγκεν είς αυτό ή
έν "Αστρει συγκροτηθεΐσα δεύτερα έθνική συνέλευσις κατά μήνα με-
σούντα άπρίλιον τού 1823. Τά πολιτεύματα ταΰτα ουδέποτε σπου-
δαίως έφηρμόσθησαν, καί τή α ληθείς αδύνατον ήτο νά έφαρμοσθώσι
πράγματι. Ό διερχόμενος αυτά έπιμελώς νομίζει μάλιστα, δτι έξ αρ­
χής συνετάχθησαν έπί τώ σκοπώ τού νά μή έκτελεσθώσι ποτέ. Είς
την σύνταξιν τού πρώτου έξ αύτών, τού έν Έπιδαύρω, συνετέλεσεν δ
Ιταλός Βικέντιος Γαλίνας, είς ον τούτου ένεκα έπετράπη νά λάβν) καί
τό νομισματόσημον τό έπί τή μνήμη τής πρώτης έθνικής συνελεύσεως
ψηφισθέν διά τού άπο 5 μαρτίου 1 8 2 2 νόμου. Ά λ λ * δ Γαλίνας δεν
ήσχολήθη είμή περί την έξωτερικήν τού έργου δια'σκευήν καί περί
τινας αδιάφορους λεπτομέρειας· αί δε ουσιώδεις διατάξεις ύπηγορεύ-
θησαν. ύπο τού Μαυροκορδάτου, τού Νέγρη καί των προεστώτων, ιδίως
των έν Πελοποννήσω προεστώτων. Οί τής Στερεάς ολίγον πάντοτε
έπενήργησαν είς τά γενικά τής Ε λλά δο ς πράγματα, οί δέ τών νή­
σων δπωςούν βραδέως, τφ 1 8 2 4 , δθεν πρωταγωνισταί τής τών πολι­
τευμάτων ρυθμίσεως καί τού τρόπου καθ’ ‘όν έξετελέσθησαν κατά τά
τρία πρώτα έτη έγένοντο οί τής Πελοποννήσου προύχοντες, οϊτινες,
συνειδότες δτι δεν δύνανται νά κυβερνήσωσι την δλην Ε λ λ ά δ α , ήθέ-
λησαν τουλάχιστον νά έξασφαλίσωσιν έαυτοΐς την εξουσίαν τού νά
πράττωσιν δ,τι βούλονται έκαστος έν τή ίδια έπαρχία.
"Ο τι δέ τό πολίτευμα τής Επίδαυρου ήτο άνεπιτήδειον νά παρα-
γάγη κυβέρνησιν δπωςούν αξίαν τού ονόματος τούτου, καθίσταται πρό-

\
 Τα εν Έπιδαύρω και έν ’Άστρε* ψηφισθέντα γενικά πολιτεύματα. 737

δηλον άμ.α ρίψτ} τις εν βλέμμα, έπ* αυτού. Κ ατά την g κ* το Έ κ τ ε ·

Αεσζιχον σύγκειται έκ 5 μελών, καί κατά την $ κ#' ή διάρκεια αυ­
τού είναι ενιαύσιος* 6 έστιν ούτε ενότης ένεργείας επετράπη εις την εκ­
τελεστικήν εξουσίαν, ούτε χρόνος άποχρών. Ωςάν δέ μη ηρκει τούτο
ή β ρα* έκύρου την υπαρξιν των Γερουσιών και τού Άρείου Πάγου καί
πάσης κατά μέρος κεντρικής τής Ε λλά δο ς διοικήσεως όργανωθείσης
προ τής γενικής τού έθνους συνελεύσεως* καί προςέθετε μεν ότι αί Γε-
ρουσίαι καί τά τοιαύτα ύπόκεινται εξ ίσου εντελώς είς τάς αποφάσεις
τής διοικήσεως, άλλα, επειδή οί οργανισμοί των κατά μέρος εκείνων
διοικήσεων ήρχοντο είς σύγκρουσιν προς τά δικαιώ ματα τής όλης εθνι­
κής κυβερνήσεως, άναγκαίως έμελλε νά κορυφωθή έκ τούτου ή πολυ­
αρχία καί άναρχία. Κ ατά τήν ιγ' $ τού τμ.ήμ,ατος Β* τού οργανι­
σμού τού Άρείου Πάγου, δεν ήδύνατο ή εθνική βουλή (καί έτι ολι-
γώτερον άρα ή εκτελεστική εξουσία) νά είςάγν) στρατεύματα είς τήν
Α νατολικήν χέρσον Ε λ λ ά δ α , άν δεν συγκατετίθετο είς τούτο ό *Ά -
ρειος Πάγος* τάνάπαλιν όμως ο *Άρειος Πάγος εδικαιούτο νά φέρΥ)
πανταχόθεν στρατεύμ.ατα τόσον έ'νδοθεν όσον καί εξωθεν τού έθνους,
καί ή εθνική βουλή ώφειλε νά ένδώση είς τούτο άμα προβληθέν είς αυ­
τήν. Κατά τήν ^ γ' τού τμήματος Δ' τού αυτού οργανισμού, ό *Άρειος
Πάγος ήδύνατο νά άντιτείνν) προς τήν εθνικήν βουλήν περί τής ποσό-
τητος τώνν δοσιμάτων καί περί τής διανομής αυτών. Ά ν άλογον δέ
διάταξιν περιείχε καί ή ιδ' § τού κεφαλαίου Γ' τού οργανισμού τής
πελοποννησιακής γερουσίας. Το δε πρακτικώτερον καί σπουδαιότερον
πάντων, τό κεφάλαιον Δ' τού οργανισμού τής πελοποννησιακής γ ε­
ρουσίας άφήοει άπο τού εκτελεστικού πάσαν περί τήν διεύθυνσιν τών
πολεμικών πραγμάτων εξουσίαν, όρίζον ότι ή γερουσία μετά τών στρα­
τηγών καί καπετάνων τής Πελοπόννησου έκλέγουσιν ένα αρχιστρά­
τηγον καί ότι οι στρατηγοί καί οί καπετάνοι ύπόκεινται είς τάς δια-
ταγάς τής πελοποννησιακής γερουσίας. Ή έκ τούτων πάντων προελ-
θούσα δεινή σύγχυσις άνωμολογήθη έπισήμ.ως ύπο τού άπο 3 0 μ αρ­
τίου 1823 ψηφίσματος τής έν νΑστρει εθνικής συνελεύσεως, έχοντος
επί λέξεως ως εξής* «Ή εθνική συνέλευσις, θεωρήσασα τήν υπαρξιν
τών μερικών υπαλληλιών διοικήσεων, οίον γερουσιών, Άρείου Πάγου,
κ. τ. λ. επιβλαβή διά το ρ.έγα προερχόρ.ενον έμ,πόδιον είς τήν πρόο­
δον τής δημ-οσίου οικονομίας, καί θεωρήσασα πρόςφορον τήν παρούσαν
περίστασιν είς τήν κατάλυσή αυτών, έψηφίσατο τάδε. "Ολαι αί με-
(ε λ λ . ις τ ο ρ . κ . ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟ Μ Ο Σ β Ο k!
738 Τά έν Έπιδαύρω και έν ’Άστρει ψηφισθέντα γενικά πολιτεύματα.

ρίκα! διοικήσεις των τμημάτω ν τής επικράτειας νά καταλυθώσιν εις

το εξής, και αμέσως από την εθνικήν διοίκησιν νά έξαρτώνται οί διά ­
φοροι λαοί τής Ε λ λ ά δ ο ς .» Ά λ λ * άν κατά τούτο έσωφρόνησεν ή έν
"Αστρει συνέλευσις, παρήγαγεν άφ* ετέρου ε!ς μέσον νέαν αφορμήν δ ι­
οικητικής παραλυσίας. Κατά τάς κς' και νε' τού ύπ’ αυτής τροπο-
λογηθέντος πολιτεύματος τής Επίδαυρου, το Ε κ τελ εσ τικ ό ν είχεν,
όπως και πρότερον, το δικαίωμα τού διορίζειν και παύειν όλους τούς
ύπαλλήλους τού κράτους. ’Αλλά ττ, 13 άπριλίου 1823 έξεδόθη υπό
τής συνελεύσεως έκείνης το ακόλουθον παράδοξον έγγραφον. « Ή εθνι­
κή συνέλευσις θεωρήσασα τάς * r ' *α ί νε' τού σήμερον ιπικυρωθέν-
τος νόμου τής Έπιδαύρου* θεωρήσασα αρμόδιον μεν τοιουτοτρόπως νά
έμπεριέχωνται αυτοί εις τον νόμον, άναγκαΐον όμως και τά δύο σώ­
ματα τής διοικήσεως έξ ’ίσου να μετεχωσι τού δικαιώματος των ει-
ρημένων gg, αποφασίζει. \ ά. Εις το διάστημα τής Β' περιόδου τής
διοικήσεως όλοι οι έπαρχοι τής επικράτειας τής Ε λλά δος νά έκλέ-
γωνται από τά δύο σώματα, Βουλευτικόν και Εκτελεστικόν. § β'.
Νά μή αποβάλλεται κανένας των έπαρχων ε!μή συναινέσει των δύο
ειρημένων σωαάτων. § γ \ Τόσον ή εκλογή και δ διορισμός όσον ή
αποβολή των έπάρχων, προβάλλονται εκατέρωθεν, πάντοτε όμως έγ-
γράφως. $ δ \ Τό παρόν μυστικόν έγγραφον τής συνελεύσεως θέλει
διατηρηθή εις τά αρχεία τού βουλευτικού σώματος κα! θέλει ένεργη-
θή μέ όλην τήν άπαιτουμένην ακρίβειαν, δεν θέλει όμως καταχωρι-
σθη εις τά πρακτικά τής συνελεύσεως.» Είναι περιττόν νά μακρηγο-
ρήσωμεν περί τής διατάξεως ταύτης. Ύπάρχουσι δημόσιο* λειτουρ­
γοί, οι'τινες είμπορούν εύλόγως νά διορίζωνται τή συμπράξει τού νο­
μοθετικού σώματος, οιον οι άνώτεροι δικασται. Ά λ λ * ούδέποτε άφγ)-
ρέθη από τήν εκτελεστικήν εξουσίαν τό δικαίωμα τού διορίζειν καί
παύειν τούς καθαρώς διοικητικούς λειτουργούς. Καί αυτή δέ ή συνέ-
λευσις έκείνη ώςανεί έρυθριώσα επί τή διατάξει ταύτν) άπεφήνατο ότι
θέλει μείνει μυστική καί δέν θέλει καταχωρισθή εις τά πρακτικά.
Έ ν τούτοις ή μεν διάταξις αυτή ύπ* ούδενός των μετέπειτα πολιτευ­
μάτων έπανελήφθη, οί δέ ύπαγορεύσαντες αυτήν προεστώτες έξέλιπον,
αί εξεις όμως καί αι παραδόσεις τοσούτον διετηρήθησαν ώςτε μέχρι
τής σήρ,ερον οί βουλευταί έπεμβαίνουσιν άπροκαλύπτως εις τά τής
εκτελεστικής εξουσίας δίκαια καί καθήκοντα. Ού μόνον δέ κατά τούτο
ούδεμίαν πραγματικήν έποιήσαμεν έν δια σ τήμα τι ετών εξήκοντα
 ’Ολέθρια αποτελέσματα των πολυαρχικών πολιτευμάτων. 739

πρόοδον, άλλα καί καθ’ ετερα τινά. Το σύνταγρ-α δεν ορίζει πλέον
ότι ή εκτελεστική αρχή, ο έστι το ύπουργεΐον, είναι ενιαύσιος· και όμως
πράγματι τά ύπουργεΐα άπέβησαν συνήθως ένιαύσια, ώς πάλαι τά εκτε­
λεστικά. Το σύνταγμα δεν ορίζει πλέον οτι ή βουλή είναι ενιαύσιος*
άπ’ εναντίας παρατείνει την ύπαρξιν αυτής επί τετραετίαν, παρεκτος
τής ολως εκτάκτου περιστάσεως τής διαλύσεως* ήρ-εις δέ ρ.εταβαλόν-
τες την έξαίρεσιν εις κανόνα, κατεστήσαμεν καί την βουλήν πολλάκις
ενιαύσιον, ώς τό πάλαι βουλευτικόν. Καθ’ έν μόνον έβελτιώ θημεν, οτι
έχομεν την συνείδησιν των τοιούτων ατοπημάτων ήν δέν είχον οι πα­
τέρες ημών. "Οθεν τά ατοπήματα ταύτα δέν αναγράφονται πλέον έν
τοις πολιτεύμασιν, από τίνος δέ χρόνου ή κοινή γνώμη ήρχισε σπου-
δαίως νά μεριρ-νά τίνι τρόπω δύναται νά κατορθωθή ώςτε νά μή ύπάρ-
χωσι και έν τοΐς πράγρ,ασι. Το ζήτημα τούτο είναι σφοδρά πολύ-
πλοκον καί δύςλυτον μόνος δ'έ δ χρόνος καί ή συμπάρεδρος αυτού
πείρα θέλουσι βοηθήσει ημάς εις θεραπείαν τού κακού άσφαλέστερον
ή αί θεωρητικαί καί πρόχειροι συνταγαί άς άντρες άλλως αξιότιμοι
είμπορούν νά γράφωσιν δπωςούν αύτογνωμ.όνως έν τοϊς ταμείοις αύ-
τών. Τουλάχιστον δ χρόνος καί ή πείρα έδ'ίδαξαν ημάς ήδη σπου-
δαΐόν τι έπί τού προκειμένου. Έ π ί ρ.ακρον έπεκράτησε παρ' ήμ,ιν ή
δοξασία οτι πρωταίτιοι τής πλημμελούς των πραγρ-άτων διαχειρίσεως
είναι οί ύπέρτατοι άρχοντες καί οί ύπέρτατοι θεσρ.οί. ’Α λλά σήμερον
έπείσθηρ,εν, υποθέτω, οτι τούτο είναι υπεκφυγή τού ζητήματος καί
ούχί λύσις. Έ ν δια σ τήμα τι έτών 40 , δύο ρ.έν κατελύσαμεν ύπερτά-
τους άργόντας, δύο δε έψηφίσαρ.εν συντάγματα, τά δέ πράγματα
πολύ δεν έβελτιώθησαν. Εντεύθεν εάν δεν θέλωμεν νά άμβλυωπώμεν
προς το φώς τής μεμαρτυρημένης αλήθειας, ανάγκη νά δρ.ολογήσω-
μεν ότι έν κοινοβουλευτική πολιτεία σωφρόνως ώργανωμένν) οί ύπέρ-
τατοι άρχοντες καί οί υπέρτατοι θεσμοί δεν ένεργούσιν είμή όπως το
έθνος θέλει νά ένεργήσωσιν. Οϊκοθεν ούτε απολύτως αγαθοί είναι, ούτε
πονηροί απολύτως* άλλ* ώςπερ τά κάτοπτρα, άπεικονίζουσι τά δρώντα
πρόςωπα καί τά συρ.βαίνοντα πράγρ,ατα. Έάν τά πράγρ,ατα καί τά
πρόςωπα χωλαίνωσι, δεν πταίουσι τά κάτοπτρα* μώτην δέ ήθέλομεν
έξακολουθεΐ νά θραύωμεν αυτά προμηθευόμενοι νέα, διό τι καί τά νέα
τάς αύτάς θέλουσι παραστόσει εικόνας.

'Α λλά τφ 1822 ή πολυαρχία, ή προςωρινότης των άρχών καί ή

47*
740 ’Ολέθρια αποτελέσματα των πολυαρχικων πολιτευμάτων.

μεταξύ αυτών σύγκρουσις ήσαν νενομοθετημέναι και ως έκ τούτου

κατέστη αδύνατος ή συγκρότησις σπουδαίας κυβερνήσεως. Οί (/.άλ­
λον φΟνότιμοι άνδρες τού εκτελεστικού και τού βουλευτικού, βλέπον-
τες ότι ούδέν εν αύτοις και δι* αυτών πράττουσι, προετίμησαν να
άπέλθωσιν εις τά πεδία της μάχης* Ιδίως ο πρόεδρος τού Ε κ τ ε λ ε ­
στικού Μαυροκορδάτος και 6 τού Βουλευτικού πρόεδρος Ύ ψηλάντης,
οιτινες συνετέλεσαν τότε εις την σωτηρίαν ο (/.εν της δυτικής Ε λ λ ά ­
δος από τού Όμ,έρ Βριώνη, ο δε της Πελοπόννησου άπο τού Δρά-
μα λη, ένφ οι πλειστο; των συναδέλφων αυτών έφευγον έξ ‘Άργους
προτροπάδην. "Οτε δε μετά την παρέλευσιν τού κινδύνου συνεκρο-
τήθη ή δεύτερα εθνική συνέλευσις . καί έτελειώθη κατά τά ανωτέρω
έκτεθέντα το πολίτευμα, το νέον ’Ε κτελεστικόν έδιχονόησεν αμέσως
προς τό νέον ΒουΛευζικον έκάτερον έκήρυξε τό έτερον παράνομον καί
μ ετ ’ ου πολύ κατά δεκέμβριον τού 1 8 2 3 , τό ΈχζεΑεοζιχογ έπεχεί-
ρησε νά ύποτάξη διά τής βίας τό ΒονΛενζιχόν. Τότε τό ΒονΑενζιχόγ
κατέφυγεν είς Έρμιόνην, καί, καθαιρέσαν έκεϊθεν τό *Ε χτε.ΐεσζίχοτ,
προεχειρίσατο έτερον. Εντεύθεν δ ’ έξερράγη b πρώτος έμ,φύλιος πόλε­
μος, όςτις ήκολούθησε μέχρι τών μέσων περίπου τού 1 8 2 4 , δτε κατί-
σχυσεν όριστικώς τό έν Έρμιόνγι προχειρισθέν Έ χζεΑ εοζιχόν. Α λ ­
λά μετά τινας μήνας έπανελήφθη ό εμφύλιος αγών. Οί συντελέσαντες
εις τον θρίαμβον τής νέας κυβερνήσεως προεστώτες τής Πελοπόννησου,
εύρον ότι αύτη ί'σγυσε πλέον τού παρ’ αύτών νομιζομένου δέοντος.
Κ αί κατίσχυσε μέν πάλιν τό 'Ε κ τ ε Jta z ix o r , Ιδίως διά τών ρουμε-
λιωτικών στρατευμάτων τά οποία είςήγαγεν εις Πελοπόννησον, καί
διά τών 3 0 0 ,0 0 0 λιρών τάς οποίας έκ τού πρώτου αγγλικού δα­
νείου είχεν είς την διάθεσή αυτού* αλλά καταναλώσαν πολλούς έκ
τών πόρων τούτων εις τούς έσωτερικούς εκείνους περισπασμούς, δεν
ήδυνήθη νά άνθέξη τώ 1825 είς τον κατά πρώτον τότε έπισκήψαντα
τακτικόν τής Αίγύπτου στρατόν. "Ολη σχεδόν ή Πελοπόννησος κατε-
πατήθη υπό τού στρατού τούτου, παρεκτος τής Μάνης και τού Ναυ­
πλίου. Είς την Στερεάν δεν άνθίστατο είμή τό ήρωϊκον Μεσολογγίου
Ή λεγομένη κυβέρνησις τής Ε λλάδος καίτοι λαβούσα τώ 1825 τό
δεύτερον δάνειον είχε περιέλθει είς την έσχάτην παραλυσίαν* ώςτε ευ­
τύχημα βεβαίως ένόμισεν ότι επέστη έν τώ μεταξύ ή διετής προθε­
σμία, ήν ή έν Ά σ τρ ει συνέλευσις είχε προςδιορίσει προς συγκρότησιν
νέας τρίτης εθνικής συνελεύσεως. Κατέφυγε λοιπόν τή 2 5 σεπτεμ­
 ‘Ολέθρια αποτελέσματα των πολυαρχικών πολιτευμάτων. 741

βρίου 1 8 2 5 είς την φαντασιώδη ταύτην πανάκειαν, τή δε 12 Ιανουά­

ριου 1826 έπανέλαβε την περί τούτου διακήρυξιν αυτής προςδιορί-
σασα τά Μέγαρα ώς τόπον οπού εδει να προςελθωσιν οι πληρεξούσιοι
των επαρχιών. Καί συνήλθαν τωόντι οί πληρεξούσιοι κατά μήνα ά-
πρίλιον ούχί εις Μέγαρα αλλά είς Επίδαυρον. Μόλις όμως άρχίσαν-
τες τάς εργασίας αυτών, καί έπήλθον ειδήσεις ολέθριαι περί τού ε­
σχάτου κινδύνου, όν διέτρεχε το Μεσολόγγιον. "Οθεν ύπο της δεινής
εκείνης άμηχανίας πιεζόμενοι, ένόησαν ότι είναι περιττόν νά έξακο-
λουθήσωσι συζητούντες καί άνέβαλον τη 12 άπριλίου τάς εργασίας
της συνελεύσεως ρ,εχρε σεπτεμβρίου. Έξέδωκαν δε αυθημερόν δύο ψη­
φίσματα, εξ ών, διά μεν τού ένός, πεισθέντες τελευταίον «ό τι 6 έπα-
πειλούμενος κίνδυνος α π α ιτεί νά κινώνται τά πράγματα μέ την πλέον
δυνατήν τα χύτητα καί δραστηριότητα καί ότι η ταχύτης καί ή
δραστηριότης α π α ιτεί την συγκέντρωσιν της διοικητικής έξουσίας είς
ολίγα άτομα,» ένεπιστεύθησαν προςωρινώς την ολικήν κυβέρνησιν τών
'Ελληνικών πραγμάτων είς ένδεκαμελή επιτροπήν υπό τό όνομα δ ι ­
οικητικήν επιτροπήν της *Ελλάδος' διά δε τού ετέρου διώρισαν ε π ι­
τροπήν τής συνελεύσεως συγκειμένην έκ 13 μελών καί επιτετραμμέ-
νην δυνάμει τρίτου μυστικού ψηφίσματος, «νά διαπραγματευθη διά
τού έν Κωνσταντινουπόλει αγγλικού· πρέσβεως κυρίου Κ ά νιγγ τον με-
ταξύ τού έθνους καί τής ‘Οθωμανικής Πόρτας συμβιβασμόν μέ τον
πλέον επωφελή τρόπον διά τό έλληνικόν έ'θνος καί άνταξίως τών με-
γάλων του θυσιών.»
Ή νέα διοικητική επ ιτροπή, όσον δικτατορικήν εξουσίαν καί άν
περιεβλήθη, ούδέν σχεδόν ήδυνήθη νά πράξη λόγου άξιον, διό τι και­
ρόν πλέον δεν είχε νά πράξη τ ι. Τό Μεσολόγγιον είχε πέσει από τής
10 άπριλίου. Ή νέα κυβέρνησις είςελθούσα είς Ναύπλιον περί τα
τέλη τού ρ,ηνός τούτου δεν εύρεν έν το> ταμείο) είμή 1 6 γρόσια* ό
έστιν, ή προηγουμένη κυβέρνησις είχεν εντός έτους δαπανήσει, τό
πλεΐστον επί ματαίω, 5 3 ,0 0 0 ,0 0 0 γροσίων, κατά τήν μ ετ ’ ολίγον
παρατεθησομένην εκθεσιν τής έξελεγκτικής έπιτροπής τού 1 8 2 6 , ήτοι
περί τά 2 9 δραχμών έκατομμύρια. Τά φρούρια τού Ναυπλίου κα τεί-
χοντο ύπό Σουλιωτών καί ’Ρουμελιωτών, ή δε κυβέρνησις ήτις ούδε-
μίαν είχεν έπ’ αυτών έξουσίαν, ήναγκάσθη νά καταφύγη είς τον έν
τω λιμένι θαλασσόπυργον. Έν Κορινθία οί προύχοντες άντεμάχοντο
περί κορινθιακής σταφίδος· οί Σπετσιώ ται κατέφυγον είς "Υδραν, καί
742 ’Ολέθρια αποτελέσματα των πολυαρχικών πολιτευμάτων.

οι ’Υδραίοι έ·βουλεύοντο άν δεν πρέπει νά πέμ,ψωσι τά γυναικόπαιδα

εις Κύθηρα. Έάν ή έπανάστασις ήδυνήθη ν’ άνθέξη κατά τό μάλλον
καί ήττον μέχρι της ευρωπαϊκής έπεμβάσεως, τούτο οφείλεται ούχί
εις την κυβέρνησιν καί τούς βουλευτάς, ά λλ’ ώς πάντοτε εις την αύ-
ταπάρνησιν κα τ’ ιδίαν τινών άνδρών καί εις τά εξωτερικά βοηθήμα­
τα. Αί δε καθεστηκυιαι άρχαί εις μάτην ήγωνίζοντο νά πράξωσί τι.
Ή επιτροπή της συνεΛενσεως συνεκάλεσε κατά τά προαποφασισθέν-
τα τούς πληρεξουσίους είς Πόρον τή 2 αύγούστου· καί μή προςελθόν-
τας, προςεκάλεσεν αυτούς τό δεύτερον τή 21 σεπτεμβρίου* αλλά μή
είςακουσθεΐσα πάλιν, συνεκάλεσεν αυτούς τή 1 νοεμβρίου είς Αίγιναν.
Τ ή 6 νοεμβρίου άπηύθυνεν όμοίαν πρόςκλησιν καί ή Λ ιοιχητιχη επ ι­
τροπή, ότε μετέβη καί αυτή είς την νήσον εκείνην, έξελθούσα τού
δεσμωτηρίου ε’ν ω διετρίψεν επί εξ μήνας, ήτοι τού έν Ναυπλίω θα­
λασσοπύργου. Έπανέλαβε δε τήν πρόςκλησιν αύτής εξ Αίγίνης τή
28 δεκεμβρίου. Κ α ί τή 2 ίανουαρίου 1 8 2 7 τετάρτην έξέδοτο προκή-
ρυξιν ή επιτροπή της συτε.Ιενσεως. ’Αλλά μά τα ια t άπέβησαν επί 5
όλους μήνας αί έπανειλημμέναι αύται προκηρύξεις. Έάν ικανοί π λη ­
ρεξούσιοι είχον συνελθεί εις Αίγιναν, έτεροι ούδέν ήττον πολυάριθμοι
ήθελον νά συνεδρεύσωσιν είς Έρμιόνην. Είς τάς προηγουμένας άφορ-
μάς των διχονοίων προςετέθησαν τότε αί διαιρέσεις αί προκύψασαι εκ
των τριών σχηματισθέντων εξωτερικών κομμάτων, του ρωσικού, τού
άγγλικού καί τού γαλλικού. Τά δύο πρώτα ήσαν δμολογουμένως ί-
σχυρότερα τού τελευταίου, αλλά προς άλληλα ισόπαλα. Έ π ί τέλους
όμως συνεβιβάσθησαν δι* αμοιβαίων τινών παραχωρήσεων αί δύο μεγα-
λήτεραι μερίδες, ας παρηκολ,ούθησε καί ή τρίτη. Συμφωνήσασαι δέ
ν’ άναγορεύσωσι Κυβερνήτην μέν τής Ε λλά δο ς τον Ίωάννην Καπο-
δίστριαν, αρχιστράτηγον δέ καί στόλαρχον τούς "Αγγλους ‘Ριχάρδον
Τζώρτζ καί Λόρδον Κόχραν, συνήλθον περί τά μέσα μαρτίου 1827
εξ Έρμιόνης καί Α ίγίνης είς Τροιζήνα καί άπήρτισαν αύτόθι τήν τρί-
την εθνικήν συνέλευσιν, ήτις συνεδριάσασ# μέχρι τής 7 μαίου έψήφισε
τό πολίτευμα κατά τό όποιον έμελλε νά διαχειρισθή τά πράγματα
τής Ε λλά δο ς b νέος Κυβερνήτης.
Τό Πολίτευμα τούτο ύπήρξεν όμολογουμένως εύπρεπέστερον όλων
τών προηγουμένων, συνεπύκνωσεν είς χεϊρας άνδρος ενός πάσαν τήν
εκτελεστικήν εξουσίαν, έπέτρεψεν αύτώ τον διορισμόν όλων τών αρχών
καί τήν κινησιν τών κατά γήν καί θάλνασσαν δυνάμεων, ώρισε δέ τήν
 *Η οικονομική διαχείρισις fa>v χρόνων εκείνων. 743

προθεσρ.ίαν τής έξουσίας ταύτης είς έπταετίαν. Συγχρόνως έξέτεινε

τήν διάρκειαν του βουλευτικού σώματος είς τριετίαν και καθιέρωσε
την δημ,οσιοτητα των συνεδριάσεων αυτού, ένω πρότερον αύται έ γ ί-
νοντο μυστικά!. Έ π ι τοσούτον δε προήλθε καλοκάγαθίας, ώςτε άνε-
κήρυξε τον αρχηγόν του δημ.οκρατικοΰ εκείνου πολιτεύμ,ατος άνεύ-
θυνον καί άπαραβίαστον. Οί ρ.έν ποθούντες τήν άφιξιν του Κυβερνή­
του έψήφισαν ταύτα πάντα, διότι ήξευρον, οτι 6 Κυβερνήτης δεν ή-
δύνατο νά δεχθή τήν άνατεθεισαν αύτω αρχήν, εάν αυτή καθυπεβάλ-
λετο είς τά αναρχικά πολιτεύρ,ατα τής Επίδαυρου καί του *Αστρους*
μ,ετ* ολίγον μ.άλιστα ή πείρα έμελλε νά άποδείξ?), οτι ουδέ διά του
έν Τροιζήνι ψηφισθέντος πολιτεΰμ,ατος ένόμισεν ότι δύναται νά κυβερ-
νηθή ή Ε λλά ς. Οι δε άναγκασθέντες νά ύποκύψωσιν εις τήν εκλογήν
αυτού, συνήνεσαν είς τήν ολοσχερή άνατροπήν των προςφιλών αΰτοΐς
προτέρων διατάξεων, διό τι έβλεπον ότι ή κοινή γνώμ,η, έσωτερική τε
καί εξωτερική, άπ ήτει τούτο άπαραιτήτως.* "Ο τι όρ.ως ή πλειονοψη­
φία τουλάχιστον δεν έσυνετίσθη εκ των εσχάτων κινδύνων τής πα-
τρίδος, είναι δυςτυχώς βέβαιον. Οί κίνδυνοι έξ άρχής τής έπαναστά-
σεως υπήρξαν μεγάλοι, ώςτε προ καιρού έπρεπε ν' άναδειχθώσιν οι άν­
θρωποι εκείνοι συνετιύτεροι. Ένω δε κατά μ.άιον τού 1 8 2 7 τά πράγ-
ρ,ατα ειχον περιέλθει επί ξυρού άκμ,ής, ή έκτέλεσις τού νέου πολιτεύ­
ματος άνεβλήθη μ.έχρι τής άφίξεως τού Κυβερνήτου, καί έν τω μ,ε-
ταξύ ή αρχή επετράπη είς τριρ,ελή αντιχυβερνητιχγ\ν επ ιτρο π ήν, ή-
τις ώφειλε νά κυβερνήστ) κατά το υπό στοιχειον ις*' ψήφισμ,α τής έν
Τροιζήνι κυβερνήσεως, κατά τό όποιον ή άρχηγία των κατά ξηράν
καί θάλασσαν δυνάρ,εων άνετέθη είς άρχιστράτηγον καί στόλαρχον
σχεδόν ανεξαρτήτους από τήν *Ε π ιτρο π ή ν %οί πλεΐστοι διορισμ,οί εδει
νά γινωνται συναινέσει τής βουλής, ή διάρκεια α υ τή ; περιωρισθη είς
έτος έν καί πολυειδώς άλλως περιωρισθη ή έκτελεστική έξουσία. Ώςάν
δέ μή ήρκουν ταύτα πάντα, ή τριανδρία, είς ήν υπό τΟιούτους όρους
έ'λαχεν ό κλήρος νά φέρνι είς σωτήριον λιμ,ένα άνά μέσον τοσούτων
σκοπέλων καί τρικυμιών τό πανταχόθεν καταρρέον σκάφος τής πα-
πρίδος, άπηρτίσθη έκ των άπειροτέρων άνθρώπων συμ,πάσης τής Ε λ ­
λάδος, ινα μή τι χείρον είπωμ,εν.

Δι* όλης λοιπόν τής έπαναστάσέως κυβέρνησιν πραγμ.ατικην ουδέ­

ποτε ηύτυχήσαμ,εν νά λάβωμ,εν. Τά προεκτεθέντα, ή κοινή παραλύω
744 Ή οικονομική Βιαχείρισις των χρόνων εκείνοι.

σία, αί συγκρούσεις, οί εμφύλιοι πόλεμοι και έπί τέλους ή έσ /ά τη α­

τονία καί εκλυσις μ,αρτυρούσιν άπογρώντως περί τούτου. Ά λ λ ’ ϊνα
λάβν) ή παρούσα γενεά άκριβεστέραν τινά έννοιαν τού τρόπου καθ’
δν δεεχειριζοντο τότε ιδίως οί χρηματικοί τού έθνους πόροι, οϊτινες
άπετέλουν, η μ.άλλον έπρεπε ν’ άποτελώσι τά νεύρα τού ίερωτάτου
των πολέμων, θέλομεν συνοψίσει ενταύθα την έκθεσιν, ήν κκθυπεβα-
λεν εις την τρίτην εθνικήν συνέλευσιν ή επί τών εθηχώ ν Λογαρια­
σμών επιτροπή τή I I άπριλίου 1 8 2 7 . Ή επιτροπή αύτη ήτις είχε
συστηθή δυνάμ,ει τού από 13 άπριλίου 1 8 2 6 ψηφίσματος τής 3 γ,ς Έθν.
Συνελεύσεως «προς ε’πεξεργασίαν των εθνικών λογαριασμών τών από
τάς άρχάς τής Α' περιόδου μέχρι τού τέλους τής Γ' περιόδου,» είργά-
σθη δέ επί τούτω ολόκληρον σχεδόν έτος καί έξεπλήρο>σε το καθήκον
εν πάσγ) συνειδήσει, «μολονότι παρηρ.ελήθη καθ’ όλα της άπό τά ά-
νήκοντα μ,έρη,» συνέκειτο εκ 5 μ.ελών. Νομίζομεν δέ δίκαιον νά άνα-
φέρωμ.εν ενταύθα τά ονόματα τών άνδρών τούτων, διότι έξ όλων τών
μνημείων τών χρόνων εκείνων ούδέν ίσως ύπάρχει διδακτικώτερον καί
μετά πλείονο; παρρησίας καταγγέλλον αλήθειας, αϊτινες έμελλον νά
προκαλέσωσι τήν Οργήν όλων τών ισχυρών. Άπετέλεσαν λοιπόν τήν
Ιπιτροπήν ταύτην δ Κ . Πολυάδης, δ Κ. Τασσίκας, δ Μ. Κ. Πάγκα­
λος, δ Χριστόδουλος Οίκονομ.ίδης, ό ’Αθανάσιος Σκανδαλίδης· καί εκ
•Τής έκθέσεως αύτών έξάγονται τά άκόλουθα συμπεράσματα.
Τά εθνικά κατάστιχα ήσαν «νοθευμένα, καί πλήρη άπό καταχρή­
σεις, πλαστοπαρτίδας, ελλείψεις, λάθη καί ανωμαλίας.» Τά έξοδα,
όπως τουλάχιστον ήδύναντο νά έξαχθώσιν εκ τών ούτως έχόντων β ι­
βλίων, συνεποσώθησαν κατά μεν τήν Α' περίοδον εις 2 ,1 3 8 ,8 2 4
γρόσια, κατά δέ τήν β ' 1 4 ,9 3 3 ,0 6 9 καί 11* κατά δε τ ή ν Τ ' περίοδον
5 3 ,0 4 4 ,8 9 4 καί 2 5 . Έ ν ολοις γρόσια 7 0 ,4 1 6 ,7 8 7 καί 3 6 . Εφάπαξ
σημειούμ.εν Ινταύθα ότι ε’πειδή, κατά τήν εις τό άπό 3 0 Ιανουάριου
183 5 Β. Δ. προςαρτηθεΐσαν διατίμησιν, τό δίστηλον ειχεν αξίαν
ίανουαρίω μέν 1822 γρόσια 7 καί * / 2, σεπτεμβρίω δέ 1826 γρόσια 13,
δ μέσος όρος τής άξίας τού διστήλου καθ’ όλας τάς τρεις περιόδους
δύναται νά ύπολογισθή εις'γρόσια 10* ώςτε το προπαρατεθέν σύνολον
τών εξόδων συνεποσούτο εις 3 7 ,8 0 0 ,0 0 0 περίπου σημ.ερινών δραχμ.ών.
«Πόσα δέ είναι αληθώς τά έσοδα καί έξοδα τής A', Β' καί Γ' πε­
ριόδου, τούτο είναε άδύνατον νά έκβή άπό κατάστρωσιν τοιαύτην τών
ε’θνικών κατάστιχων τά όποια είναι τοιαύτα ώς νά μή ήναι τελείω ς.»

/■
 Ή οικονομική διαχείρισις των χρόνων εκείνων. 745

Ά λ λ * εκ των κατάστιχων τούτων, όσω νενοθευμ,ένα καί αν ήσαν, ά-

ποκαλύπτεται άρκούντως ότι, ένω το ταλαίπωρον έθνος έν τοιαύτη
αμηχανία δν, κατέβαλλεν ούδέν ήττον εκ των ένόντων φόρους ικανούς
καί άνελάμβανεν έτι μείζονας υποχρεώσεις, π λεΐσται όσαι των θυσιών
εκείνων εις παν άλλο έχρησίμουον ή εις τάς τού πολέμου άνάγκας.
Κατά τον Α' Νόμον τής διοικήσεως τής Λ' περιόδου έτυπώθησαν
έθνικαί όμολογίαι 1 7 ,2 5 0 έκπροςωπούσαι αξίαν γροσίων 5 ,0 0 0 ,0 0 0 .
Έ κ των ομολογιών τούτων έξεδόθησαν μέν 3 6 8 8 , γροσίων 1 ,4 7 1 ,0 0 0 ,
εύρέθησαν δέ ανέκδοτοι μόνον 4 0 8 , γροσίων 4 2 ,1 0 0 ' υίςτε ελειπον
1 3 ,1 5 4 αξίας γροσίων 3 ,4 8 6 ,9 0 0 , «τάς οποίας οι έκτελέσαντες τά
χρέη τού ύπουργείου τής Οικονομίας τής Α' καί Β' Περιόδου οφείλουσι
νά έπιστρέψωσιν, ή νά άσφαλίσωσι τό έθνος διά τάς- αύτάς όμ,ολο-
γία ς.» Έ κ των εθνικών προςόδω’ν α π ’ αρχής τής Α' περιόδου μ-έχρε
τέλους τής Γ' καθυστερούν 4 ,4 7 1 ,3 5 4 καί 30* ά λλ’ επειδή πολλών
επαρχιών αί πρόςοδοι δεν ύπήρχον καταγεγραμ,μ.έναι είς τά εθνικά
κατάστιχα, αδύνατον ήτο νά γνωσθή τίνες εκ τών ενοικιαστών των
επαρχιών τούτων έμενον οφείλεται καί τίνος έκαστος ποσότητος. Έ ν
τω καθημ,ερινω τής Β ’ περιόδου άνεφέρετο, OTt έπληρώθησαν είς δ ια ­
φόρους γρόσια 3 9 9 ,0 9 8 καί 13 δ ι’ όσα είχον δώσει ούτοι πρότερον είς
τήν Διοίκησιν. Πότε όμως τά χρήμ,ατα έδόθησαν από αυτούς είς τήν
Διοίκησιν, καί πού κατόπιν έδαπανήθησαν, ουδόλως ύπήρχε σεση-
μ,ειωμένον έν τοΐς καταστίχοις. Ε π ε ιδ ή κατά τά κατάστιχα πολλοί
άνεφαίνοντο οφείλεται μεγάλων προς το Δημόσιον ποσοτήτων, b γενι­
κός γραμμ,ατεΰς καταστρώσας τή 10 Οκτωβρίου 1 8 2 4 γενικόν τής Β'
περιόδου ισολογισμών «έπίστωσε τάς παρτίδας αυτών μέ τά γρόσια
ταύτα καί έχρέωσε τήν παρτίδα τών εξόδων ή τιΰν προςόδων μ.έ τά
αυτά γρόσια, καί ουτω διά τής πράξεως ταύτης έξώφλησεν αυτούς.»
Ούδα μού ύπήρχον σεσημ.εΐωμ.ένα «είς ποια μ,έρη έδόθησαν ή έστάλη-
σαν προς κοινήν χρήσιν τά μεγάλης ποσότητος γεννήματα, πολεμο­
φόδια, ή ξυλική καί άλλα τοιαύτα οσα ήγοράσθησαν διά δημ,οσίων
χρημ.άτων παρά τού ύπουργείου τής Οικονομίας,» καί ούτε β ιβλ ία
τών αποθηκών εύρίσκοντο. «Ε ίς τά κατάστιχα εύρίσκονται καί παρά­
νομοι πωλήσεις έθνικών κτημ,άτων καί ανύπαρκτοι πΛηρωραϊ αυτών *
ώς έπραξε κατά τούτο καί 6 ύπουργός τής Οικονομίας τής Γ ' περιό­
δου είς τά παρ’ αυτού άγορασθέντα έθνικά κ τή μ α τα .» Έ ν τω καθη*
μ,ερινφ ήσαν περασμένα είς χρέος τού ταμείου γρόσια 4 8 5 ,3 1 8 καί

I
■ Ϊ46 Ή οικονομική διαχείρισις των χρόνων εκείνων.

2 1 . «Ε ις αυτά δέ τά γρόσια 4 8 5 ,3 1 8 καί 21 είναι προςτεθειμένα

καί αλλα γρόσια 4 8 5 ,3 1 8 καί 21 τα οποία είναι ποσότης δ ιπ λ ή .»
Ήγοράσθησαν πράγματα υπό του υπουργείου των πολεμικών προς
χρήσιν του στρατού· μη χρησιμεύσαντα δέ, έπωλήθησαν επειτα υπό
τού αυτού υπουργείου. Έ ν τούτοις ό μ,έν υπουργός της Οικονομίας της
Γ ' περιόδου ελαβε την τιμήν τής αγοράς των πραγμάτων τούτων, ό
δέ υπουργός τού πολέμου ελαβε την τιμήν τής πωλήσεως αυτών, μό­
νος ό άρχικός των πραγμάτων κύριος δέν ελαβε μ.έχρι τέλους τίποτε.
*Α λλ’ έρχόμεθα εις έτι σπουδαιότερα εί δυνατόν γεγονότα. Ούδαμού
ύπήρχον σεσημειωμένα τά πολεμεφόδια όσα έστάλησαν προς την κυ-
βέρνησιν ύπό τής έν Λονδίνω επιτροπής των εθνικών δανείων* καί
όμως ή αξία τών πολεμεφοδίων τούτων συνεποσούτο εις εκατομμύρια.
Ούδαμ.ού ύπήρχον σεσημειωμέναι αί λεια ι ουδέ τά έκ τών λειών τού­
των είςπραχθέντα εθνικά δικαιώ ματα. ((Έκ δε τών συνειςφορών αί
δποίαι εδόθησαν εις τό έθνος από τούς φιλέλληνας καί Έ λληνα ς έκ­
τος καί εντός τής επικράτειας, απ' αρχής τού ιερού άγώνος μέχρι τέ­
λους τής Γ ' περιόδου, καί αί δποίαι είμπορούν νά άναβαίνουν εις μιλ-
λιόνια γροσίων, δεν εύρίσκονται περασμέναι εις τά κατάστιχα είμή
μόνον μερικαί εκατοντάδες χιλιάδων γροσίων* τό ίδιον δε τρέχει καί
εις τούς κατά καιρούς δοθέντας εράνους.»
Μη 8* ειπγ) τις, ότι καλώς άρα ποιούντες οί ισχυροί τών επαρχιών
δεν έπέτρεπον πλειότερον κράτος εις τοιαύτα Έ χζε.ΐεσ ζίχα , διότι τά
ΈχζεΛεσζιχα ούδέν ήδύναντο νά πράξωσιν άνευ τής συγκαταθεσεως
τών Βουλευτικών, έν τοις Βου.Ιεντιχοΐς δέ παντοδύναμοι ησαν οί ι­
σχυροί τών επαρχιών. ’Ή μήπως καί αύταί αί εθνικαι συνελεύσεις ε-
φρόντιζον νά ένεργήσωσί τι προς θεραπείαν τής τοιαύτης ακολασίας
καί αναρχίας ; Ή επί τών Έ θγιχώ γ Λογαριαομώγ εχιζροπη προοι-
μιαζομένη εις τήν προς τήν Γ' έθνικήν συνελευσιν έκθεσιν αύτής έ'λε-
γεν « Ό σκοπός τόν οποίον άνέλαβεν ή εθνική αυτή συνελευσις, εις
τό νά έπεξεργασθώσιν οι παρελθόντες λογαριασμοί, είναι έν απο τά
πράγματα έκεινα οσα στερεώνουν αληθώς τάς επικράτειας . . . αλλά
διά νά έκτελεσθή καλώς δ ανωτέρω σκοπός, είναι χρεία και νά όό)σΥ)
ή σεβαστή εθνική συνελευσις όμμα προςεκτικόν και οξυόερκες εις τάς
μέχρι τούδε γεννηθείσας έπεξεργασίας τών έθνικών τούτων λογαρια­
σμών, καί ουτω διά τούτου νά δυνηθή νά γνωρίση δπωςούν αρκετώς
τούς τρόπους διά τών οποίων τό έΌνος πρέπει εις τό εξής νά εμ π ι­
 Πελοπόννησος. Θεόδωρος Κολοχοτρώνης. 141

στεύεται τά δημόσια πράγματα.» Λόγοι χρυσοί, εις τούς όποιους

όμως ή εθνική συνέλευσις ούδεμίαν φαίνεται όούσα προςοχήν. Ούδε­
μίαν τουλάχιστον ευρομεν άναφερομένην έπι της έκθέσεως ταύτης
ένέργειαν, άν όχι άλλο άποδοκιμ,ασίαν τινά καί κατάκρισιν. *Δ ντί δέ
τούτων πάντων έπι του πρωτοτύπου υπάρχει μόνον άπλώς σεσημειω-
ρ.ένη ή λέξις ανεγνώσθη !

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟΝ Γ ·

*0 χερσαίος άγων κατά τά ετη 1821 κ α ί 1822.

Έ άν ή έπανάστασις περιέμενε νά χειραγωγηθώ καί νά συντηρηθώ

υπό τοιούτων Έ χτελεο ζιχώ ν καί τοιούτων Βουλευτικών καί τοιού-
των ύπουργείων της Οικονομίας, ήθελε βεβαίως καταστραφή εξ αρ­
χής. Κατωρθώθη 8ε νά εύοδωθη όπως δήποτε χάρις προ πάντων εις
τάς άτομικάς ένεργείας ευαρίθμων τινών άνδρών, οϊτινες, εάν ουρείς
έξ αυτών έσχε την μεγαλοφυΐαν του νά δράξη κραταιώς τάς ήνίας
της όλης Ε λλά δος, ήδυνήθησαν τουλάχιστον νά συμπυκνώσωσι μέχρι
τίνος εις τάς γειρας αυτών τάς δυνάμεις τών διαφόρων αυτής τμη­
μάτων καί άπέβησαν οί αληθείς τού άγώνος κυβερνήται. Τούτο συνέβη
έν Πελοποννήσω, τούτο έν ταις νήσοις, τούτο έν τώ Στερεά Έ λ λ ά δ ι,
καί τούτο περί την διεξαγωγήν τών εξωτερικών ημών διαπραγμα­
τεύσεων.
"Οτε κατά μάρτιον τού 1821 έξερράγη η έπανάστασις έν Πελο­
ποννήσω. ό ήγεμών της Μάνης Πέτρος Μαυρομιχάλης έφαίνετο ό άν­
θρωπος ό προορισμένος νά χειραγώγηση τά της χερσονήσου πράγματα.
ΓΙροίστατο χώρας καί φυλής, ακτίνες ουδέποτε ύπέκυψαν άλοσχερώς
εις την όσμανικήν κυριαρχίαν καί αείποτε σχεδόν διετέλεσαν κατ*
αυτής στασιάζουσαι. Είχε λοιπόν δρμητήριον ασφαλές καί στρατιάν
παρεσκευασμένην. Έάν καθ’ εαυτόν δεν η το άνήρ μάχιμος, είχεν α­
δελφόν καί υιούς άναδείξαντας περιφανείς πολεμκκάς άρετάς έν τφ
άγώνι. Κ αί όμως ήρπασεν από τών χειρών αυτού την ηγεμονίαν τής
Πελοπόννησου άνήρ, όςτις ανήκε ρ.έν εις γενεάν κλεφτών περιώνυμον,
είχε συναγωνισθή μετά τού Σταθά περί Σκόπελον, είχε βουλευθή
748 Πελοπόννησος. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

μετά του Ά λ ή Φαρμάκη περί ελληνοτουρκικής τίνος έπαναστάσεως

της Πελοπόννησου, πράγματι όμως ούδέν είχε κατηρτισμένον εφόδιον
ί'να λά βη τηλικούτον αξίωμα. Ό Θεόδωρο: Κολοκοτρώνης ήλθε κατά
Ιανουάριον του 1821 είς Μάνην εκ των Ίονιων νήσων δπου είχε δια-
τελέσει εις την αγγλικήν υπηρεσίαν καί προ άχθη μέχρι του βάθρου
του ταγματάρχου. Παρηκολούθησε δέ ώς μικρός ετι καπετάνος τον
Πέτρον Μαυρομιχάλην εις την κατά των Καλαμών πρώτην εκστρα­
τείαν, την έπαγαγούσαν την παράδοσή της πόλεως ταύτης τη 23
μαρτίου. Ά λ λ α τότε έχωρίσθη αμέσως από τον Μαυρομιχάλην καί
άπήλθε μετά 150 Μανιατών εις Καρύταιναν, δπου είχε προςκληθή
υπό των Δελιγιανναίων. Ό λίγον μετά τούτον ένέβαλον &ίς τα ενδό­
τερα της χερσονήσου ό Ή λίας Μαυρομιχάλης, δ Ν ικήτας, δ Ά να-
γνωσταράς, δ Παπαφλέσας καί άλλοι. Ή το δε δ Κολοκοτρώνης τή
2 7 είς τό χωρίον Τετέμπεϋ, μεταξύ Μεγαλοπόλεως καί Γόοτυνος, δτε
οι Τούρκοι τού Φαναριού καί άλλων τινών χωρίων έπήρχοντο ινα ένω-
θώσε μετά των τής Γόρτυνος καί μεταβώσι πάντες δμού είς Τριπολίν.
Ό Κολοκοτρώνης κατ’ άρχάς μόνος καί έπειτα τη συμπράξει των
οπλαρχηγών Καρυταίνης Πλαπουταίων, έπεχείρησε τη 2 8 νά διακω-
λύση την ενωσιν τών Φαναριτών μετά τών Γορτυνίων* καί τούτο μεν
δεν επέτυχε, διότι οί Φαναρίται κατώοθωσαν νά περάσωσι καί νά είς-
έλθωσιν είς την άκρόπολιν* έπαθον δμως ζημίαν ού μικράν. Την
επιούσαν καί τάς δύο έπομένας ημέρας κατέφθασαν είς τούς ήμετέ-
ρους βοήθειαι πολλαί υπό τον Ή λίαν Μαυρομιχάλην, τούς Δελιγιαν-
ναίους, Κανέλλον καί Δημήτριον, τον Παπαφλεσαν, τον Άναγνωστα-
ράν καί άλλους, ώςτε συμποσωθέντες πάντες είς 6 0 0 0 έπολιόρκησαν
τούς εν τή άκροπόλει κλεισθέντας Γορτυνίους καί Φαναρίτας Τούρ­
κους. Ά πό τής στιγμής ταύτης ήρχισε τό αληθές ιστορικόν τού Κο-
λοκοτοώνη στάδιον.
Ό άνήρ ούτος άγων τό 52 έτος τής ηλικίας, ήτο τωόντι πεπλασμέ-
νος ινα άρξη τής Πελοπόννησου δπως αυτή είχεν επί τού άγώνος, Τό
εύπαγές αυτού σώμα, ή μεγά λη κεφαλή, ή μακρά κόμη, οι άετώδείς
οφθαλμοί, τό ευρύ μέτωπον, ή βροντώδης φωνή, τά πάντα ήσαν παρ*
αύτω επιτήδεια νά καταπλήξωσιν εκ πρώτης όψεως τούς ρωμαλέους
τής χερσονήσου όρείτας. Α λ λ ά τά εξωτερικά ταύτα προτερήματα δεν
ήθελον άρκέσει, ί'να εξηγήσωσι την άπροςμάχητον δύναμιν ήν έκτή-
σατο δι* όλης τής έπαναστάσεως επί τών αφελών εκείνων ψυχών. Ό
 Όρβή ίντίλν,ψις των πραγ,υ.άτοιν ύπ'ο του Κ&λοωτρώνη. 749

Κολοκοτρώνης δεν δύναται νά όνομασθή άνήρ μεγαλοφυής, ειχεν όμως

τοιαύτην καί τοσαύτην ορθότητα πνεύματος, ευγλω ττίαν, σ τρα τηγι­
κήν δεξιότητα, πανουργίαν καί γνώσιν των πραγμάτων καί των προς-
ώπων οία καί όσα άπητούντο ϊνα ύπαγάγη τούς Μωραίτας τού 1 8 2 1 .
’Ά ν η Ε λλ ά ς περιωρίζετο εις την Πελοπόννησον καί ή Πελοπόννησος
ητο χώρα ηπειρώτικη, 6 Κολοκοτρώνης ήθελε λά βει βεβαίως εν αύτγ
ήν τάξιν εν Σερβία δ Μιλόσης Ό βρένοβιτζ. "Οπως δε έχει ή Ε λ λ ά ς ,
καί μάλιστα όπως είγε τφ 1821 οτε οι χαρακτήρες της Στερεάς
καί των Νήσων ήσαν πολύ μ,άλλον ίδιάζοντες ή τανύν, ούτε ήδύνατο,
ούτε εφαντάσθη ποτέ 6 άνήρ νά έπεκτείνη το κράτος αύτού πέραν τού
Ισθμού ή των παραλίων τής χερσονήσου. ’Αλλά την Πελοπόννησον,
τήν έθεώρησε δι* όλης τής έπαναστάσεως ώς ίδιον πλάσμ,α καί κτήμα.
Εντεύθεν δε ούτε αυτός εκυβέρνησε την Ε λλά δα , ούτε άλλον άφησε
να κυβέρνηση αυτήν επί τής έπαναστάσεως. Κ α τ' άρχάς συνετάχθη
είλικρινώς μετά τού Ύψηλάντου* δεν ήξεύρομεν πώς ήθελε πολιτευθή
εάν δ Ύ ψηλάντης έπετύγχανεν* άποτυχόντος S i τούτου, κατεξανέστη
μ.ετ* αποτόμου τραχύτητος κατά τού Μαυροκορδάτου καί των προε-
στώτων. Έ π ί τέλους δμ,ως, δτε έκορυφώθησαν οί τής πατρίδος κίν­
δυνοι, έπεκράτησεν εν τή γενναίο: εκείνη ψυχή τό τής φιλοπατρίας
α’ίσθημ,α καί δ Κολοκοτρώνης ώς ούδΥις άλλος συνετέλεσεν εις τήν
εκλογήν τού Ίωάννου Καποδιστρίου καί ώς ούδείς άλλος ύπηρέτησεν
αυτόν. Ά λ λ ’ ελθωμ.εν εις τάς περιπέτειας εν τφ μέσω των οποίων
έκτήσατο τό μέγά αυτού άξίωμ,α.

Οί εξ χιλιάδες άνδρες, οίτινες συνέρρευσαν περί τήν άκρόπολιν τής

Καρυταίνης κατά τά τέλη μαρτίου, οί πλεΐστοι άοπλοι ό'ντες και
άνάσκητοι, διελύθησαν ώς ιστός αράχνης άμ,αχητί σχεδόν άμα έπήλ-
θεν επικουρία εκ Τριπόλεως προς τούς άποκεκλεισμ,ένους Τούρκους.
"Απαντες οί άλλοι δπλαρχηγοί κατεπλάγησαν καί προέτειναν, μ.ηδ'
αύτού τού Παπαφλέσα εξαιρούμενου, τήν ύποχώρησιν εις Μεσσηνίαν.
Μόνος δ Κολοκοτρώνης ένόησεν, ότι ύποχωρούντες εις τήν άκραν τής
χερσονήσου καί άφίνοντες τά ενδότερα αυτής εις τήν διάκρισιν των
πολεμ,ίων ήθελον διακινδυνεύσει τήν τύχην όλου τού κινήματος. Ή
έκ Τριπόλεως έλθούσα επικουρία δεν ήρκέσθη νά λύση τήν πολιορ­
κίαν των έν Καρυταίνη, αλλά συναπήγαγεν αυτούς εις τήν πρωτεύ­
ουσαν εκείνην τής ΙΙελοποννήσου' ή Καρύταινα λοιπον έμ.ενεν έλευ-
750 ΌρΟή άντίληψις των πραγμάτων ύττο του Κολσκστρώνη.

θέρο,* οί διαλυθέντες ήδύναντο νά συγκροτηθώσιν αύθις και βαθμηδόν

νά άσκηθώσι καί νά όπλισθώσι* κύριος δε σκοπός εδει νά προτεθή ή
<κλω<πς της Τριπόλεως, ήτις δεξαμ,ένη εντός των τειχών αύτής το
ήμ,ισυ περίπου τού όλου τουρκικού πληθυσμού της Πελοπόννησου καί
στερούμενη τροφών, ήδύνατο νά περιζωσθή πανταχόθεν και νά κατα-
ναγκασθή εις παράδοσιν άνευ μεγάλων πολεμικών εργιυν. Τούτου δε
γενομένου, ήσφαλίζετο η έπανάστασις πολύ μάλλον η Si οίουδήποτε
άλλου κατορθώματος περί τά κράσπεδα της χερσονήσου διαπραχθέν-
τος, καί άν ύποτεθή ότι ήδύνατο νά διαπραχθνρ. Εννοείται ότι ο
Κολοκοτρώνης δεν έλάλησεν όπως γράφομεν ήρ,εΐς ενταύθα, πρός τούς
κατεπτοημένους Οπλαρχηγούς, οί'τινες ήξίουν ότι μηδέν έχοντες νά
κάμωσιν εις Καρύταιναν, δέον νά άπέλθωσιν εις Μεσσηνίαν. Ό Κο­
λοκοτρώνης, κυττάξας αυτούς μ ετ ’ άλγους ψυχής* «δεν πάγω που­
θενά, άνέκραξεν. *Αν θέλετε σεις, τραβάτε* εγώ θά μείνω εδώ όπου
καί τά βουνά καί τά πουλιά με γνωρίζουν. *Αν χαθώ, κάλλιο νά μέ
φαν* α υτά .» Κ αί οί μεν άνεχώρησαν πάντες, οίκτείροντες καί έμπαί-
ζοντες τον άνδρα τοσούτον, ώςτε 0 Παπαφλέσας ειπεν εις ενα τών
στρατιωτών1 «Βρε, μειν* εσύ μαζί του γιά νά μην τον φάν οί λύκοι.»
Ό S i μεινας ρ,όνος, ολομόναχος, προςηυχήθη πρός την Παναγίαν καί
έμάζευσε πάλιν εδώ κ* εκεί 3 0 0 περίπου άνδρας εις Πιάναν, χωρίον
άπέχον 3 περίπου ώρας έκ Τοιπόλεως. ’Αλλά τν) 5 άπριλίου μόλις
έπεφάνη έτερος έκ Τριπόλεως τουρκικός στρατός, διελύθησαν καί πά­
λιν οί νεοσύλλεκτοι. Δεν κατεβλήθη όμως ούδέ τότε 6 αδάμαστος
άνήρ, αλλά γράφων άδιακόπως πανταχού καί παριστών την ανάγ­
κην τής πολιορκίας τής Τριπόλεως, είδε τελευταΐον εύχαρίστως προς-
ελθόντας πολλούς τής χερσονήσου Οπλαρχηγούς καί καταλαβόντας
εις μέγαν περί την πρωτεύουσαν κύκλον, το Πάπαρι, την Βλαχοκερα*
σιάν, τό Διάσελον, τήν Ά λω νίσταιναν καί τά Βερβενα. Τά στίφη ταύτα
κατά μικρόν πολλαπλασιασθέντα άνηγόρευσαν μεν αρχιστράτηγον
τον Πέτρον Μαυρομιχάλην, άπεφάσισαν δε νά έκτελέσωσι τό άρχικόν
σχέδιον τού Κολοκοτροίνη. Τό εύρύ τούτο στρατόπεδον S ι* ου περιε-
ζώσθη κατά τό μάλλον καί ήττον ή Τρίπολις πόρρωθεν, συνετηρήθη
μέχρι τών μέσων μαίου, δτέ μέν άντέχον εις τάς εξόδους τών Τούρ­
κων, Οτέ S i περί τινα σημεία διαλυόμενον ύπ’ αυτών, άλλά μ ετ’ ολί­
γον πάλιν συγκροτούμενον τότε δέ έδέησε νά ύποστή δοκιμασίαν
σπουδαιοτέραν,

« V
 Βαλτέτσι. Μαυρομιχάλαι. Κολοκοτρώνης. Δολιανά. Νικήτας. 751

Ό Χουρσίτ πασας έξέπεριψεν εξ Ίωαννινων άυνάρ.εις λόγου άξίοες

προς περιστολήν τής έπαναστάσεως. Ό ptiv Κιοσέ Μεχριέτ πασάς
ενλαβεν εντολήν νά ό'αριάση πρώτον την ανατολικήν Έ λ λ ά ία και
έπειτα νά είςέλθη εις τήν Πελοπόννησον· ό S i Μουσταφάμπεϋς εστάλη
κατ’ ευθείαν επί τήν χερσόνησον ό'ιά τής ό'υτικής Ε λλά δος, ήτις 5εν
είχεν έτι κινηθή. Ό Μουσταφάριπεϋς κατελθών άκωλΰτως εις Πάτρας,
λεηλατήσας τήν πόλιν ταύτην, καύσας τό Αιγιον, ό'ιασκορπίσας τούς
πολιορκούντας τον Άκροκόρινθον καί το Ναύπλιον, είςήλθε τήν 6
μα ίου είς τήν Τρίπολιν. Ή άφιξις αυτού κατεπτόησε τούς πολιορ-
κούντας. Ό Κολοκοτρώνης προέτεινεν άριέσως νά καταληφθή ίσχυρώς
τό Β α λτέτσι (σελ. 7 6 2 — 7 6 3 τού πρώτου τόρ.ου)* καί ευτυχώς ο Ή -
λίας Μαυροριιχάλης έξετέλεσε πρώτος τό εργον. Μ ετ’ ολίγον 8 ϊ συνήλ-
θον αυτόθι καί άλλοι οπλαρχηγοί, ή ολη ίύναριις άπηρτίσθη έξ 8 4 5
άνόρών, ηγείτο συριπάντων ό τού Ή λία θειος Κυριακούλης καί
κατελέγετο ρ.εταξύ τών ριαχητών ό τού Ή λία άό'ελφός Ιωάννης
ετών 14. Ό Κολοκοτρώνης ώ ίήγησεν αυτούς πώς πρέπει νά οχυρω-
θώσι, παρεσκεύασε τά άλλα σώρ.ατα, ί'να ό'ράριωσιν είς βοήθειαν εν
καιρώ εύθέτω, καί αεικίνητος ών έκοιριάτο είς Β α λτέτσ ι, προεγεύετο
είς Πιάναν καί έίείπ ν ει είς Χρυσοβίτσι. Τωόντι τή 12 πρωί ό Μου­
σταφάριπεϋς έβάό'ισε προς τό Β α λτέτσ ι άγων 6 5 0 0 πεζούς, 1 5 0 0 ιπ ­
πείς καί 2 πυροβόλα επί τφ σκοπφ τού νά ρήξη προς τούτο τό ριέρος
τον άποκλεισριόν, νά προελάση επί τήν Λακωνίαν καί #α|/.άσας αυ­
τήν νά έπαγάγη τής όλης Πελοποννήσου τήν γείρωσιν. Ό Κολοκο-
τρώνης τυχών τήν ώραν εκείνην είς Χρυσοβίτσι, χωρίον άπέχον 2 j
περίπου ώρας από τό Β α λτέτσ ι, $έν παρευρέθη κα τ’ άρχάς είς τον
άγώνα, ον ό'ιεξήγαγον καρτερικώς οί περί τον Κυριακούλην καί τον
Ή λίαν όπισθεν τών προχείρο;ν εκείνων όχυρωρ,άτων, τά οποία εκα­
λούντο ταμπούρια. Μετά 3 ώρας κατέφθασαν ο Κολοκοτρώνης από
Χρυσοβίτσι καί ό Πλαπούτας από Πιάναν, καί ήρχισαν παρενοχλούν-
τες εξωθεν τούς πολεμίους, οί 8ε περί τον Κυριακούλην ένθαρρυνθέντες
έξηκολούθησαν άνθιστάρ„ενοι ρε.έχρι τής έσπέρας οτε έκάτεροι τών #ια -
ρ.αχοριένων ίιετήρησαν τάς οικείας θέσεις. Περί ρ.έσας νύκτας πα-
ρειςέό'υ ό Κολοκοτρώνης είς Β α λτέτσ ι καί ήσπάσθη τούς άγωνισα(Αέ-
νους, όλος κα ρίία καί χαρά* * α ι αυτός ριέν έπέστρεψεν είς τό ι#ιον
σώρια* άλλοι όρ.ως ικανοί προςήλθον είς τό χωρίον $ ιά νυκτός επίκου­
ροι, <£ςτε τήν επιούσαν, έπαναληφθείσης τής ριάχης, οί εντός τού Β α λ ­
752 "Αλο^σις Λάλα, Μονεμβασίας, Ναυαρίνου και Τρπτόλεως.

τετσίου αντί ν* άμύνωνται, δπως την προτεραίαν, έπετέθησαν κατά

των αντιπάλων καί πιέσαντες αυτούς έτρεψαν μ ετ' ού πολύ είς φυγήν,
οί S i πρώτοι τραπέντες διωκόμενοι, συμπαρέσυραν και το κύριον τού
Μουσταφάμπεϋ σώμα, οςτις δεν έσώθη είμή αφού άπώλεσε τον 'ίππον
αύτού. Ε ίχε δε δια τά ζει τά πράγματα δ Κολοκοτρώνης είς τρόπον
ώςτε πάσαι αί άποσκευαί καί τά φορτηγά καί τά πυροβόλα περιέπε-
σον είς τάς χειρας των ήμετέρων, οί'τινες ελαβον προςέτι καί άλλα
πολλά λάφυρα, διότι οι φεύγοντες, ΐνα άναχαιτίσωσι την όρμήν τής
καταδιώξεως, έρριπτον τά επίχρυσα καί έπηργυρωμένα αυτών όπλα.
Δεν είναι δυνατόν νά έξακριβωθή ό αριθμός των εν τω διημέρω τούτω
άγώνι εκατέρωθεν πεσόντων. Οι Τούρκοι πολεμήσαντες εν ύπαίθρω εν-
παθον βεβαίως ζημίας πολύ μείζονας των Ελλήνω ν, ών τραυρ,ατίαι
καί νεκροί δεν έγένοντο πολλοί. Α λ λ ά το σπουδαιότερον ύπήρξεν δτι
ή πολιορκία δεν διελύθη καί δτι το θάρρος των Ελλήνω ν ηύξησεν.
Εύλόγως άρα το εν Βαλτετσίω τρόπαιον έλογίσθη ως δ θεμέλιος λίθος
τής πελοποννησιακής ανεξαρτησίας, καί δικαίως έξυμνήθη ως εν των
μάλλον άξιομνημονεύτων έργων τής έπαναστάσεως. Το θάρρος των
ήμετέρων άπέβη τωόντι τοσούτον ως έκ τού κατορθώματος εκείνου,
ώςτε δτε μετά τινας ημέρας, την νύκτα τής 17 προς την 18, δ Μου-
σταφάμπεϋς προςέβαλε ύΥ έξακισχιλίων πεζών καί ιππέων καί δύο
πυροβόλων, τά Δολιανά, δπου άστατο μετά άνδρών 2 0 0 δ Νικήτας,
δ ανεψιός ούτος τού Κολοκοτρώνη καί δεξιός αύτού βραχίων, άντέστη
επί ώρας πολλάς· οί έν Βερβένοις δεν ήδυνήθησαν νά δράμωσιν αμέ­
σως είς βοήθειαν, παρακωλυθέντες ύπδ ίσχυράς τουρκικής δυνάμεως.
Έ π ί τέλους δμως κατίσχυσαν καί δρμήσαντες επί τά Δολιανά έπήγα-
γον την γενικήν τών πολεμίων τροπήν. Έ κ εΐ έν μέσε») τού πυρος ανευ-
φημήθη τό πρώτον δ Ν ικήτας Τουρκοφάγος.

Μετά ενα περίπου μήνα άφίκετο είς Πελοπόννησον δ Δημήτριος Ύ -

ψηλάντης καί ήρχισεν ή προμνημονευθεισα έρις αυτού προς τούς προε-
στώτας. Ό Κολοκοτρώνης έτάχθη μετ* αυτού. Τό πρακτικόν τού αν-
δρός τούτου πνεύμα κατενόει τοσούτον τότε την ανάγκην γενικού αρ­
χηγού τής έπαναστάσεως, ώςτε δτε μετά την έν Βαλτετσίερ νίκην,
εγραψε προς τον Μουσταφάμπεϋν νά παραδοθή, έ*λεγε πρός τοΐς άλ-
λοις* «κ α ί άν θέλης ενλα είς αισθησιν, άνθρωπε, καί μή παίρνης είς τον
λαιμόν σου τούς Τούρκους, οί όποιοι δταν παραχώσουν τά άρματά
 Άλωσις Λάλα, Μονερβασίας, Ναυαρίνου καί Τριπόλεως. 753

τους, θέλει ζήσουν φιλικά ρ.έ ήράς υπό την ό'ιοίκησιν του κραταιοτά-
του καί πολυχρονίου πριγκήπου ρας Ά λεξάνίρου 'Τψηλάντου.» Κ αθ’ ά
προϋπε<ϊείξαρεν, ό'έν έγγυώρ.εθα ότι έρελλε νά ρή ίιαφωνήση ρέχρι
τέλους προς τον πληρεξούσιον τού γενικού επιτρόπου, έν περιπτώσει
καθ’ ήν ούτος ήθελεν ύπερισχύσει. Ένω οι προύχοντες ήθελον προ
πάντων νά άρχωσιν έν ταϊς ιό'ίαις έπαρχίαις, ένω δ δρίζων τού ’Τ ψ η ­
λάντου περιελάρβανε σύρπασαν την Ε λ λ ά δ α , δ έν τφ ρέσω ίστάρε-
νος Κολοκοτρώνης εις ούό'ένα ένόει νά παραχώρησή την της Πελοπόν­
νησου αρχήν. ’Α λλά τότε ύπεστήριξε πάση ό'υνάρ.ει τον ’Τψηλάντην,
καί ρ,ετ’ ού πολύ έ'ό'ωκεν αύτφ ό'ειγρ,α έξαίρετον τής εαυτού αξίας*
ό'ιότι τή 10 αύγούστου κατετρόπωσε λαρπρώς τούς έπί συλλογή τρο­
φών έξελθόντας πολερίους εις την Γράναν, ήτοι την τάφρον, ήτις έκ
προνοίας αύτού πάλιν είχεν όρυχθή περί την άκραν τού όρους Μαίναλου,
την καλουρένην Μύτικαν. Μετά την ρ,άχην τής Γράνας δ άποκλει-
σρός άπέβη στενότερος, δ S i πληρεξούσιος τού γενικού επιτρόπου έ-
γραψεν εγ ζω στρατοπέόω τής ΤριποΛιζσσ,ς ζηγ 13 ανγοόσζον 1 8 2 ί>
προς ζου γεΥΥαιόζαζοΥ χακεζάνοΥ ΘεοάωράχηΥ KoJoxozpo)Yr\Y, επ ι­
στολήν, έν ειό'ει διαταγής τής ήρέρας, άνορολογούσαν την στρατη­
γικήν αύτού πρόνοιαν καί άποόίόουσαν αύτφ τήν νίκην.
Έν τφ ρ.εταξύ τό έν τη " Η λ ιίι ρ,εσόγειον χωρίον Λ άλα, ύπό γεν­
ναίων ’Αλβανών ανέκαθεν κατεχόρενον καί πολιορκηθέν ύπό Ή λείων
καί άλλων, έκενώθη ύπό των πολεράων, άπελθόντων εις Πάτρας* διέ-
πρεψαν S i έν τφ άγώνι τουτω οί Ίονιοι ύπο τον Κοίνσταντινον και
τον Ά ν ίρ έα ν Μεταξάν. Κ αί έπειτα άλλεπαλλήλω ς παρείόθησαν ή
Μονερ.βασία καί τό Ναυαρΐνον St έλλειψ ιν τροφών* ή αυτή S i τύχη
περιέρ.ενε προ^ήλως τήν Τρίπολιν. Ε ίχ ε ρ.έν είςέλθει εις τον κορινθια­
κόν κόλπον δ όσρανικός στόλος ύπο τον Καρά Ά λ ή ν , κ.αί κίνδυνος
έντεύθεν παρήχθη ρ,ήττο^ς αποβίβαση εις τά αρκτικά τής Πελοπον-
νήσου παράλια ^ύναρ,ιν ικανήν νά ελθη εις βοήθειαν τής πρωτευού-
σης* τούτου S' ενεκεν δ 'Τψηλάντης ένόρ^σε καθήκον αύτού νά S ράρη
ρ.ετά 2 ,0 0 0 άντρων προς τό ρ.έρος εκείνο. Ά λ λ ’ δ Καρά Ά λ ή ς ού$ε-
ρ.ίαν άπεβίβασε δύναρ.ιν, καί έν τ ή άπουσίΰρ τού 'Τψηλάντου κατε-
λήφθη τελευταιον, σεπτερβρίου φθίνοντας, ή Τρίπολις. Έ π ί τής ώλώ-
σεως ταύτης ού ρ.όνον πάσα ή λεία S ιηρπάγη ρ.ηδαρ.ώς χρησιρ.εύσασα
εις τάς κοινάς τού έθνους άνάγκας, άλλα συνέβη προςέτι σφαγή άνω-
φελής καί ώνηλεής πολλών χιλιάίο^ν όσρ.ανιίών, ώς βεβαιούται. Μό-
( β λ α . ΙΧ Τ Ο Ρ . Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ T O M . Η . ) .. 48
*754 Ματαία πολιορκία Ναυπλίου. "Αλωσις Άκροκορίνόου.

νοι οί πλουσιώτατοι καί έγκριτώτατοι αυτών διεσώθησαν άντί άδρών

λύτρων ύπό τινων των δπλαρχηγών, ιδίως δε 6 Κολοκοτρο'ίνης έξη~
σφάλισε την άναχώρησιν των ’Αλβανών, διακινδύνευσα; ρ.έν κατά την
άπο της πόλεως εξοδον αυτών, προπέαψας δέ αυτούς [/.έχρι τού κο­
ρινθιακού κόλπου διά τού ΓΙλαπούτα, οςτις ελαβε βραδύτερον παρά
•των διασωθέντων, άφού άφίκοντο εις ’Ήπειρον, επιστολήν ευχαριστή­
ριον, εν ΐ) έξύυ.νουν τον Κολοκοτρώνην ώς ευεργέτην. Εις την περίστα-
σιν ταύτην έξερράγη κατά πρώτον σπουδαίως ή μεταξύ Κολοκο- *
τρώνη καί προεστώτιυν έρις. Τινές έκ τούτο^ν άγανακτούντες διό τι ε-
βλεπον αυτόν προπίρ.ποντα τούς Αλβανούς άπερχορ.ένους μετά
τών ιδίων πραγμάτων καί σκευών, ηθέλησαν νά κινησωσι τον ογλον
κατά τού άνδρός* καί άποτυχόντες, έξετράπησαν εις ύβρεις καί άπει-
λάς. Ά λ λ ’ εκείνος είπεν άταράχως προς τον γραμματέα αύτού Φω-
τά κο ν «τό>ρα δπού 6 άγιος Θεός ήθέλησε καί μάς έδυνάμωσε καί έ-
πηραμ,ε την Τριπολιτζά, άς λέγουν ο,τι θέλουν............ηλπιζαν νά
κληρονομ,ησουν τούς Τούρκους καί νά μείνουν αυτοί εις τον τόπον τους,
ά λ λ ’ αργά το έσυλλογίσΟηκαν.»

"Εσπευδεν ομ,ως πολύ τοιαύτα περί αυτών λέγων. Έδέησε νά έπέλ-

θωσι κίνδυνοι φοβερώτατοι, ινα έξασφαλισθά] το κράτος αυτού* καί
άφού δέ έπανειλημμ.ένως άπεδείχθη δπόσον ήτο απαραίτητος η ύπε-
ροχή του, πάλιν δεν επαυσε μ,έχρι τέλους εχων εκείνους άντιπράττον-
τας. ’Αμέσως μετά την άλωσιν της Τριπόλεως προέτεινε νά ώφεληθώ-
σιν έκ τού εντεύθεν παραχθέντος τρόμου τών πολεμίων, έπιπίπτοντες
κατά τών Πατρών. Ά λ λ * οί προύχοντες της Ά χα ια ς, μη θέλοντες νά
παράσχωσιν αύτώ νέαν άφορμ.ην θριάμβου καί κραταιώσεως, έδήλωσαν
προς τον Ύ ψηλάντην, οτι δεν έχουσιν ανάγκην της βοηθείας τού Κο-
λοκοτρώνη, μέλλοντες αύτοί νά έπιχειρήσωσι το εργον. Κ αί έπεχεί-
ρησαν τωόντι νά κυριεύσωσι μόνοι τάς Πάτρας, άλλά μ ε τ ’ ολίγον
διεσκορπίσθησαν τγ,δε κάκεϊσε ύπο τών πολεμ,ίων. Ό δέ Ύ ψηλάντης
καί 6 Κολοκοτρώνης έτράπησαν επί την άλωσιν τού Ναυπλίου, το
δποιον όμως, τροφοδοτηθέν περί τά τέλη τού όκτωβρίου, δέν ηδύνατο
νά κυριευθτ) είμ,η έξ εφόδου. ’Αλλά τοιούτό τ ι δέν ητο δυνατόν νά κα-
τορθο)0τ, διά τών άτακτων ημών στιφών, τά δποΐα καρτερικώς μέν
έμάχοντο όπισθεν όχυρο>μάτων, άνεπιτηδεια δέ ησαν προς τάς έκ τού
συστάδην μάχας καί έτι μάλλον προς τάς εφόδους. "Οθεν δ Ύ ψηλάν-

* ,. *
 Άρίστη διακήρυξις τής Συνελεύσειυς. Κυβερνητική παραλυσία. 755

της άνήρτησεν άπάσας αυτού τάς ελπίδας εις μικρόν τ ι σώμα τ α κ τ ι­

κού στρατού, το οποίον είχεν εν τφ μεταξύ καταρτισθή δ ι’ έπιμελείας
αυτού είς Καλάμας ύπό τού Γάλλου ύπολοχαγού των επίλεκτων Βα-
λέστα, και εις τούς μ ετ ’ αυτού συντεταγμένους ολίγους Γερμανούς φι­
λέλληνας. Το σώμα όμως τούτο ού μόνον ευάριθμον ήτο, άλλα ούτε
είχε το βαρύ πυροβολικόν τό άπαραίτητον ίνα άνοιχθή ρήγμα* ώςτε
ελέησε νά πλησιάσωσιν εις τ είχ η άκέραια και ν’ άναβώσιν είς αυτά
διά κλιμάκων. Έξώρμησαν ούδέν ήττον οί ατρόμητοι μα χη τα ί* δε-
κατευΟέντες όμως υπό καταστρεπτικού πυρός, καί άποβαλόντες νε­
κρούς καί τραυματίας 50 περίπου φιλέλληνας καί τακτικούς, έν οις
καί τον γενναϊον Βυρτεμβέργιον άρχηγόν των φιλελλήνων Λ ίνσιγγ,
ελέησε νά ύποχωρήσωσιν, Εφεδρεία τακτικώ ν ούδεμία ύπήρχεν ίνα
έπαναληφθή δ άγιόν* όΟεν δ Ύ ψηλάντης άπήλθεν εξ άνάγκης είς
"Αργος. Έ λ α β ε δέ περί τά μέσα τού Ιανουάριου άποζημιωσιν τινα
διά την αποτυχίαν εκείνην, παραδοθέντος είς αυτόν τού Άκροκοριν-
0ου δ ι’ έλλειψιν τροφών. Ά λ λ ’ είναι θλιβερόν νά τό ειποψ,εν* τινές
τών αντιπάλων αυτού, ίνα μή προςλάβη την τιμ ή ν ταύτην, προέτρε-
πον κρυφίοις τούς Τούρκους νά έπιμείνωσιν άνθιστάμενοι* καί μή έπιτυ-
χόντες τού σκοπού, ώφελήθησαν εκ τής έπισυμβάσης τώ άνδρί άσθε-
νείας, καί τής άναχ^ωρήσεως τού Κολοκοτροδνη, ίνα παρασπονδήσο^σι
καί έσφαξαν την διά συνθηκών παραδοθείσαν φρουράν. Ή παραβίασις
αύτη τών συντεθειμένων, ής δμοία καί ετι χείρων έγένετο προηγου­
μένως καί έν Μονεμβασία καί έν Ναυαρίνψ, ίνα ρ.ή ύπομνήσωμεν τάς
φοβεράς σκηνάς τής Τριπόλεως, είμπορεϊ ίσως νά έξηγηθή εκ τού προ­
αιώνιου μετάξύ τών δύο φυλών καί θρησκειών πάθους, αλλά νά δι-
καιολογηθή δεν επιτρέπεται. Κ αί δυςτυχώς έπανελήφθη πολλάκις επί
τής έπαναστάσειος.

Μικρόν προ τής άλώσεως τού Άκροκορίνθου και μικρόν μετ* αυτήν
συνεπλήρωσεν ή πρώτη έν Έπιδαύρω συγκροτηθεΐσα εθνική συνέλευ·
σις τό εργον αύτής. Τ ή μέν 1 Ιανουάριου 18 2 2 έψήφισε τό προςωρι-
νόν πολίτευμα τής Ε λλά δος. Τή δέ 15 έξέδοτο τήν διακήρυξιν
εκείνην, ήτις γραφεισα μέν ύπό τού Θεοδώρου Ν έγρη, ύπογραφείσα
δέ ύπό τού ’ Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ώς προέδρου τής συνελεύσεως
καί ύπό 58 πληρεξουσίων, είναι τό κάλλιστον τής συνελεύσεως ταύ-
της εργον καί τό κάλλιστον ίσως έγγραφον έξ όσων ποτέ έπί 60 έτη
48 *
 *
756 Ά ρίστη διακήρυξις τής Συνελεύσευ>ς. Κυβερνητική παραλυσία.
A
ί4 ■
εξέδωκεν ελληνική συνέλευσις ή κυβέρνησις. Έ δικαιολόγει την έπανά-
στασιν, διέκρινεν αυτήν έπεμελώς άπό των δημαγωγικών καί στα­
σιωδών κινημάτων τά οποία τοσουτον τρόμον ένέπνεον τότε εις τήν
Ευρώπην, εξηγεί πώς ένεκα των πρυίτων του πολέμου περιπετειών
παρεκωλύθη επί έτος δλόκληρον δ οργανισμός του πολίτικου τής Ε λ ­
λάδος συντάγμ.ατος, καί συνεπέρανε τον λόγον αναφωνούσα' «είθε δ
κραταιος του 'Υψίστου βρα/ίων ν’ ανυψιυση καί άρχομένους καί άρ­
χοντας, τήν Ε λ λ ά δ α δλόκληρον, προς τήν πάρεδρον αύτου Σοφίαν,
ωςτε νά γνωρίσωσι τ ’ αληθή των αμοιβαία συμφέροντα* καί οι μέν
διά τής πρόνοιας, οί δέ λαοί διά τής εύπειθείας νά στερεώσωσι τής
κοινής ημών πατρίδος τήν πολμευκτον ευτυχίαν. Ε ίθ ε! Ε ίθ ε !» Ευ-
λόγως δέ τή αλήθεια επαναλάμβανε τοσάκις τήν ευχήν ταύτην, ώςάν
είχε τήν προαίσθησιν ότι χρόνος μάκρος, μακρότατος έμελλε νά παρ-
έλθη πριν ή αυτή έκπληρωθή. Αυτό το πολίτευμα έμελλε νά παρεμ-
βάλη δυςυπέρβλητα προς τούτο κωλύματα. Ά λ λ ’ δπωςδήποτε ή δια-
κήρυξις εκείνη, εάν δεν έμελλε νά καρποφοοήση έν Έ λ λ ά δ ι, ήτο βεβαίως
έπ ιτη δειο τά τη νά προξενήση αγαθήν έντύπωσιν εις τον ξένον κόσμον.
Προςέτι τή 15 Ιανουάριου ή έθνική συνέλευσις έξελέξατο κατα την
κ' ^ του οργανικού νόμου πρόεδρον μέν του *Ε κτελεστικόν τον Μαυ-
ροκορδάτον, μέλη δέ τον Αθανάσιον Κανακάρην, τον ’Αναγνώστην Πα-
παγιαννόπουλον (Δεληγιά νην), τον Ίωάννην Όρλάνδον καί τον Ίωάν-
νην Λογοθέτην. Αυθημερόν δέ πάλιν τό 'Ε κτελεσ τικόν διώρισε τον Θεό­
δωρον Νέγρην άρχιγραμματέα τής ’Επικράτειας, μινίστρον τών εξω­
τερικών υποθέσεων καί πρόεδρον του συμβουλίου τών μινίστρων* τον
Ίωάννην Κ ω λέττην, μ.ινίστρον τών εσωτερικών, τον Πανουτσον Νοτα-
ράν, τής οικονομίας, τον Νότην Μπότσαρην του πολέμου* επιτροπήν
έκ τριών εις τδ μινιστέριον τών ναυτικών· τον Θεόδωρον Βλάσιον, μ ι­
νίστρον του δικαίου* τον επίσκοπον Άνδρούσης Ιωσήφ, τών θρησκευ­
τικών, καί τον Λάμπρον Νάκον, τής αστυνομίας. Ποτέ πληρέστερον
μινιστέριον δέν ηύτύχησε ν’ απόλαυση ή Ε λλ ά ς* ά λλ’ ή έντελεστάτη
αυτή τών κυβερνήσεων ούδέν έ'μελλε τή άληθεία νά κυβέρνηση. Ή
προςωρινη διοΐκησις της 'Ε λλά δο ς, όπως έλέγετο, άπηρτίσθη μέν έν
Έπιδαύρω, οπού καί παρέμεινε μέχρι τής 2 2 Ιανουάριου, άλλ* άπδ
τής 31 έγκαθιδρΰθη εις Κόρινθον. Ε κ ε ί ήρχισε νά γράφη* το εκτελε­
στικόν προς το βουλευτικόν, τό βουλευτικόν προς τό εκτελεστικόν,
άμφότερα δέ προς τάς Γερουσίας καί τόν Ά ρειον Πάγον* τό έκτελε-
 Άρίστη διακήρυξις τής Συνελεύσεως. Κυβερνητική παραλυσία. 757

στικόν προς τούς μινίστρους, καί ίδ ια πάλιν προς τούς μινίστρους, b

άρχιγρα(Λ|Λατεύς τής Ε πικρά τεια ς. Εντεύθεν έκορυφώθη δ κυκεών τού
οποίου τά σπέρματα ύπήρχον έν αύτω τφ πολιτεύματα. Το Βουλευτι­
κόν καί οχι το Εκτελεστικόν άπεφάσιζε πού θέλει γίνει εκστρατεία
καί πού δεν θέλει γίνει* το Βουλευτικόν καί οχι το Ε κτελεσ τικό ν
διώριζε τούς έκστρατεύσοντας αξιωματικούς* καί έν γένει τοσούτον
έπενέβαινεν εις τά έργα τού Ε κτελεστικού ώςτε άνεμιγνύετο καί εις
αυτά τά ελάχιστα αστυνομικά πράγματα. At μόναι σπουδαιαι κυ-
βερνητικαί πράξεις αι τότε γενόμεναι ήσαν τό δάνειον των 5 εκατομ­
μυρίων, περί τής τύχης τού οποίου ώμιλήσαρ.εν έν τοΐς πρόσθεν, καί
το περί ναυτικού αποκλεισμού των παραλίων τής Ε λλά δο ς, περί ού
θέλομεν ομιλήσει κατωτέρω. Έ ν τούτοις ή κυβέρνησις εμεινε κα τ’ άρ-
χάς έντελώς έλευθέρα περί τάς ένεργείας αυτής, αφού καταργηθέντος
τού διαρκούς καί πραγματικού αξιώματος τής αρχιστρατηγίας ύπό
τού από 9 Ιανουάριου ψηφίσματος τής Εθνικής Συνελεύσεως περί
στρατιωτικού οργανισμού, c Δημήτριος Ύ ψηλάντης περιωρίσθη εις
την άνώδυνον λειτουργίαν τού προέδρου τού Βουλευτικού* δ δε Κολο-
κοτρώνης διωρίσθη νά στράτευση επί την δυτικήν Ε λ λ ά δ α , καί τού­
του μη γενομένου, επετράπη την πολιορκίαν των ΙΊατρών. ’Α λλά τ ί
τό έκ τούτου όφελος όταν αυτό τό πολίτευμα παρεκώλυε την κυβέρ-
νησιν νά πράξη τι* οσάκις δε άπεφάσιζε νά πράξη «α ι υποθέσεις καί
αί διαταγα ί τής Διοικήσεως ερ.ενον άνενέργητοι διά την ελλειψ ιν εκ­
τελεστικής δυνάμεως,» ως εγραφεν έπισήμως τή 2 μαρτίου δ πρόεδρος
τού Βουλευτικού προς τό Ε κτελεστικόν.
Δεν ήξεύρομεν άν δ Μαύρο*/ορδάτος έπείσθη τότε ότι καταλύσας
προ τινων μηνών τό οικοδόμημα τό δποιον είχεν αρχίσει νά κατα-
σκευάζη δ Ύ ψηλάντης καί άναπληρώσας αυτό δι* άλλου ίδιου, επί
τής άμμου εκτισεν· άλλα έπολιτεύθη βεβαίως εις τρόπον μαρτυρούντα
ότι άπηλπίσθη νά πράξη τ ι γενναιον διά τού έν Έπιδαύρω πολιτεύ­
ματος. Όργανώσας έκ τού προχείρου τούς ολίγους τακτικούς όσοι
είχον συγκροτηθή διά τής προνοίας τού Ύ ψηλάντου καί τούς ολίγους
φιλέλληνας όσοι ειχον προςέλθει εις Κόρινθον, άνεχώρησε μ ετ ’ αυτών
έν αρχή μαιου, ινα δράμη εις βοήθειαν τής κινδυνευούσης δυτικής
Ε λλά δο ς, καταλείπων εις τούς συντρόφους αυτού τό εργον τού νά
έκτελεσωσι τό άνεπίδεκτον έκτελέσεως πολίτευμα καί νά εξέλθωσι
τών περιπλοκών εις τάς δποίας μ ετ ’ ού πολύ ήρχισε νά έμβά λλη αύ-
758 ' Μακεδονία. Θεσσαλία. Αλαμάνα. Διάκο;.

τούς ή ύπό της νέας των πραγμάτων τάξε ως τοσούτον περιφρονηθεισα

αντίπαλος μερίς. Ό μέν Δημήτριος Ύ ψηλάντης ήνέσχετο μετά άξιο-
ζήλου αύταρκείας την από της αρχιστρατηγίας καθαίρεσή αυτού,
περιμένων την πρώτην περίστασιν, ινα υπηρέτηση ώς απλούς στρα­
τιώ της την πατρίδα· άλλ* δ Κολοκοτρώνης δεν ήτο άνθρωπος νά επ ι­
τρέψε είς τούς προεστώτας την άνενόχλητον της εξουσίας κατοχήν.
Ά πελθών επί την πολιορκίαν των Πατρών άπο των αρχών τού μαρ-
τίου, άπέκλεισεν αμέσως τούς πολεμίους εντός της πόλεως ταύτης διά
μάχης συγκροτηθείσης περί την μονήν τού Γηροκομείου. Δ ιά τούς
δεινούς δμως κινδύνους ύφ’ ών ήπειλήΟη τότε ή δυτική Ε λ λ ά ς , ικανοί
των περί αυτόν όπλαρχηγών ελέησε νά δράμωσιν αυτόθι* αυτός δ
δεύτερος υιός του Γενναίος διεπεραιώθη εις την άντικρύ παραλίαν.
*Οθεν άπέβη αδύνατον νά εξακολούθηση ή των Πατρών πολιορκία,
δ δέ αργός μείνας Κολοκοτρώνης ήτοιμάζετο νά άνατρέψη τό έργον
της Έπιδαύρου, ότε κίνδυνος μέγας επί της Πελοπόννησου κρέμα*
σθείς, εδωκεν αύτψ αφορμήν νά απόδειξη δ ι’ άλλου εύγενεστέρου
τρόπου ότι ή Ε λ λ ά ς δεν ήδύνατο νά σωθή ύπό τού πολιτεύματος
εκείνου. Α λ λ ά πριν η ίστορήσωμεν τά κατά την εκστρατείαν τού
Δράμαλη, ανάγκη νά ίίδυ)μεν τ ί συνέβαινεν εν τω μεταξύ έν τη έκτος
τού ’Ισθμού Έ λ λ ά δ ι.

Έκτος τού Ισθμού ή έπανάστασις έφάνη κατ’ άρχάς λαβούσα εκ-

τασίν μεγάλην. Κ ατά μάϊον τού 1821 έξηγέρθη ή Χ α λκιδική ύπό
αρχηγόν καί προστάτην τον Εμμανουήλ Παπάν, μεγαλέμπορον καί
τραπεζίτην των Σερρών. Έάν συγχρόνους έκινούντο οί ’Ολύμπιοι, το
επιχείρημα ήδύνατο νά ευδοκίμηση. Οί ’Ολύμπιοι όμως ήπράκτησαν
επί έτος όλον. Έν τφ μεταξύ δε οί της Χ α λκιδικής ήναγκάσθησαν νά
ύποχωρησωσιν εντός της χερσονήσου Παλλήνης (Κασσάνδρας). Έ κει
άντέστησαν μέχρι τού τέλους Οκτωβρίου, άλλα τότε δ νέος τής Θεσ­
σαλονίκης διοικητής Ά βουλαβούτ πασάς αυτούς μέν κατετρόπωσε,
κατέπεισε δέ καί τάς όχυράς τού άγιωνύμου όρους "Αθω μονάς, α ιτι-
νες ειχον κοινωνήσει τού κινήματος, νά παραδοθώσιν. At μοναί αύται
ούτε προθυμίαν, ούτε καρτερίαν ικανήν έδειξαν* και ετιμωρήθησαν πι-
κρώς τούτου ένεκα, διό τι ου μόνον δμήρους ήναγκάσθησαν νά δώσωσι
καί 2 καί ήμισυ εκατομμύρια γροσίων νά καταβάλωσιν, άλλά τή 15
δεκεμβρίου έδέχθησαν προςέτι φρουράν τουρκικήν 3 ,0 0 0 άνδρών πα-

ν ·
 Μακεδονία, θεσβαλία. ’Αλαμάνα.. Διάκος. 759

ραμείνασαν αυτόθι καθ’ όλην την διάρκειαν του ελληνικού άγώνος,

ήτοι επί έτη εννέα. Κατόπιν εορτής, εν μηνί μαιω του 1 8 2 2 , έπανέ-
στησαν οί άρματωλοί του Όλυμπου καί ή Νιάουσα* ά λ λ ’ δ Ά βου-
λαβούτ τασάς έδάμασε καί τούτο το κίνημα. Σπουδαίος άγων ούδείς
ουδέ εν Θ εσσαλι* διεξήχθη. Έπανέστη μέν εν άρχή μαΐου ή Θ εττα-
λομαγνησία δ ι’ Ά νθιμου του Γα ζή ύπό τον οπλαρχηγόν Κυριάκον
Βασδέκην* καί ΒουΑη ΘετζαΛομαγνησίας αυτόθι συνεκροτήθη· άλλ*
έπελθών εκ Ααρίσης δ Μελέκ παοάς, σταλείς υπό του αυτόθι άρ-
χοντος Μαχ(χούτ πασά της Δράμας, όιελυσεν ως ιστόν αραχνης το
κίνηιχα εκείνο καί έπυρπόλησε και ελεηλατησε τα άλλοτε τοσουτον
πλούσια χωρία της Μαγνησίας.
*Όθεν από των μέσων τού 1 8 2 2 η έπανάστασις προς τούτο τό μέ-
ρος περιεστάλη εντός της σήμ,ερον λεγομενης ανατολικής Στερεάς Ε λ ­
λάδος. Ενταύθα ειχεν αρχίσει από των τελευταίων ημερών τού ^αρ­
τίου 1 8 2 1 . Ό άρ(χατωλός Πανουριάς έξηγέρθη πρώτος πάντων εν
Άμφίσσγ)* τούτον παρηκολούθησεν αμ,εσως δ Δήμος Σκαλτσάς εν Δω-
ρίό'ι* συγχρόνως σχεδόν δ Διάκος έν Αεβαόείι^ και κατόπιν ο Ιωάννης
Δυοβουνιώτης εις Βουδουνίτζαν. Ό Μητσο Κοντογιάννης της Υ π ά ­
της έδίστασεν εφ’ ικανόν, άλλα τελευταΐον ηνώθη εκων ακων {χετα
των άλλων. Άφ* ετέρου οί Μ ενιδιάται καί οί Χασιώ ται της ’Α τ τ ι­
κής έπολιόρκησαν τούς Τούρκους εις την άκρόπολιν, έγένοντο δέ κ ι­
νήματα τινα καί εις Εύβοιαν, όπου οί ήμέτεροι κατελαβον τά οχυρά
Βρυσάκια. Έν τφ μ,εταζύ όμως έπηλθον κατά της ανατολικής Ε λ ­
λάδος δ Όμέρ Βριώνης καί δ Κιοσέ Μ εχμέτ πασάς, άποσπασθέντες
μετά 9 ,0 0 0 πεζών καί ιππέων έκ τού περί τά ’Ιωάννινα στρατοπέδου
τού Χουρσίτ πασά. Ό Κοντογιάννης εμεινεν άμέσως ουδέτερος, ό δέ
Πανουριάς, δ Δυοβουνιώτης καί δ Διάκος, έχοντες 1 ,5 0 0 άνδρας άπε-
φάσισαν νά καταλάβο>σι τάς δύο δδούς, αιτινες ηγον η μεν εις την
Αοκρίδα καί την Βοιωτίαν διά των Θερμ,οπυλών, η δε εις την Φωκί­
δα διά της Χαλκομάτας. Έ ν τφ μέσω εστη δ Διάκος εις Δαμάσταν
καί την γέφυραν τού Σπερχειού Άλ,αμάναν* ένθεν δε καί έ'νθεν, δ μεν
Πανουριάς εις Χαλκομάταν, δ δέ Δυοβουνιώτης εις την γέφυραν τού
ποταμ,ίου Δύρου. Πρώτοι προςεβλήθησαν τ ή 2 2 απριλιου δ Πανου-
ριάς καί δ Δυοβουνιώτης καί μ ετά τινα άντίστασιν έτράπησαν. Μο-*
νος δ* εμεινεν δ Διάκος, καί τότε διεπράχθη εις Δαμάσταν καί ’Α λα­
μάναν εργον τό δποιον μάτην ήθέλομεν επιχειρήσει νά περιγράψωμεν
760 Μακεδονία. Θεσσαλία. Άλαμ.άνα. Διάκος.

μετά τήν έξυμνήσασαν αυτό ίημοόό'η ποίησή. Ο Αθανάσιος Διάκος,

καταλαπών πρωίμως τον μ.θ”αχικον βίον, είχε £ιφθή εις τά βουνά καί
εζησεν ώς κλέφτης* καί ύπηρέτησεν επειτα τον Ά λ ή πασάν* καί
παρήτησεν αυτόν κατόπιν άμα, ήσθάνθη προςεγγίζουσαν την κα τα ι­
γίδ α της εθνικής ελευθερίας. Έ ω ς έ ίώ δ'έν διαφέρει από πολλούς άλ­
λους. Ά λ λ * 6 Διάκος ητο νέος· ήτο ωραίος* έπέτειλεν ώς μετέιυρον
λαμπρόν εν τή αυγή της έπαναστάσεως* καί έν άκαρεί άφαντος γε-
νόμενος κατέλιπεν όπισθεν αυτού την μνήμην μάρτυρος άμα καί μα-
χητού* ώςτε ανήκει εις την πα,ράό'οσιν άμα καί την ιστορίαν, καί είναι
κτήμα τού λαού μάλλον ή τής επιστήμης. Λ έγει ί έ δ λαός οτι όταν δ
Διάκος ίστάμενος εις Αλαμάναν εΐό'ε πλακώσαντα τον Όμέρ Βριώνην,
«Καρδιά, παιδιά μου, φώναξε, παιδιά, μή φοβηθήτε*
« ’Ανδρεία, ώςάν "Ελληνες, ώςάν Γραικοί σταθήτε.» —
Εκείνοι έφοβήθησαν, κ’ έσκόρπισαν ’ς τους λόγκους,
"Εμειν’ ό Διάκος ’ς τή φωτιά μέ δεκοχτώ λεβένταις.
Τρεις ώραις έπολέμαε μέ δεκο/τώ χιλιάδες,
Σχίσθηκε το τουφέκι του, κ’ έγίνηκε κομμάτια
Καί τδ σπαθί του έσυρε, καί 'ς τή φωτιά έμβήκεν.
’Έκοψε Τούρκους άπειρους κ’ εφτά μπουλουκμπασίδαις,
Πλήν τδ σπαθί του έσπασεν άπάν’ άπδ τήν χούφταν,
Κ* έπεσ’ δ Διάκος ζωντανός εις των εχθρών τά χέρια.
Χίλιοι τδν πήραν απ’ εμπρός καί δυο χιλιάδες πίσω.
Κι* Όμέρ Βριόνης μυστικά ’ς τδν δρόμον τδν έρώτα*
«Γένεσαι Τούρκος, Διάκο μου, τήν πίστι σου ν’ ά)λάξης;
«Νά προςκυνας εις τδ τσάμι, τήν εκκλησία ν* άφήσης;» —
Κ* εκείνος τ* άπεκρίθηκε, καί μέ θυμόν του λέγει*
«Πάτε κ* εσείς κ' ή πίστις σας, μουρτάτες, νά χαθήτε.
«’Εγώ Γοαικδς γεννήθηκα, Γραικός Οελ* άπαιθάνω.
«”Αν θέλετε χίλια φλωριά καί χίλιους μαχμουτιέδαις,
«Μόνον πέντ* έξη ήμερων ζωήν νά μου χαρίστε,
«Όσον νά φθάσ* ό Όδυσσευς καί 6 Θανάσης Βάϊας.» —
Σαν τ’ άκουσ’ ό Χαλιλμπευς, μέ δάκρυα φιυνάζει*
«Χ ίλια πουγγιά σάς δίνου *γώ, κι’ ακόμα πεντακόσια,
«Τδν Διάκο νά χαλάσετε, τδν φοβερό τδν κλέφτη*
« Ό τ ι θά σβύση τήν Τουρκιά καί όλο τδ Δεβλέτι.» —
Τδν Διάκο τότε πήρανε, καί 'ς τδ σουβλί τδν βάλαν*
Όλόρθον τον εστήσανε, κι’ αυτός χαμογελούσε.
Έ π ί μ.ίαν μόνην στιγμήν, άναλογισάμενος τήν νεότητα αυτού καί
τδ κάλλος τής περιστοιχιζούσης αυτόν εαρινής φύσεως, έμεμψιμοίρι-
σεν είπώ ν

.·*.
 Όδυσσεύς έν Γραβιά. Μάχη Βασιλικών. I ουράς. Δεινή αναρχία. /61

Γ^ά *όες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με παρη,

Τώρα π* ανθίζουν τά κλαριά και βγάν’ ή γη χορτάρι.
’Αμέσως δ ’ έπειτα άναλαβών την άδάμαστον αύτου καρτερίαν καί
ώςεί έκμανείς ύπό της φιλοπατρίας καί του κατά των πολεμίων
πάθους*
Την πίστι τους τους ύβριζε, τους ελεγε μουρταταις*
«Έμέν* άν έσουβλίσετε, ένας Γραικός εχαΟη*
«*Ας ήν καλά ό Ό^υσσευς κ ι’ ό καπετάν Νικήτας.
«Αυτοί Θά κάψουν την Τουρκιάν κι* όλο σας το Δοβλέτι.» —

Ούδ* έπεκαλέσθη επί ματαίω κατά την ύστάτην αύτοΰ ώραν έκ-
δίκησιν παρά τού Όδυσσέως. Μετά τήν τροπήν του Δυοβουνιωτου και
του Πανουριά καί τον θάνατον του Διάκου οί πολέμιοι διελθοντες την
7 μαιου τάς Θερμοπυλας έπεχείρησαν νά έμβάλωσιν εις τήν *Αμφισ-
σαν. Τότε παρέστη εις μέσον δ Όδυσσεύς. *0 Όδυσσεύς’ ήτο υίος του
Άνδρούτσου καί γεννηθείς εν Ιθά κ η τω 1 7 8 8 ήτο συνομάληκος περί­
που του Διάκου. Είχεν ύπηρετήσει όπως ό φίλος αύτόύ εκείνος, τον
Ά λ ή πασάν, άλλ' οτε έξερράγη ή έπανάστασις ήτο εις Επτάνησον
άπο τής όποιας έδραμ.εν αμέσως διά Πατρών εις τήν Ιδιαιτέραν πα­
τρίδα αυτού, τήν ανατολικήν Ε λλά δα , καί εφθασεν εγκαίρως εις
νΑμ.φισσαν τήν επιούσαν ούτως είπεϊν τής εν Δαμ.άστη καί έν Άλνα-
μ,άνα καταστροφής. ’Εν τω άμ<£ συνεννοηθείς μετά του Πανουριά καί
του Δυοβουνιώτου κατέλαβε το χάνι τής Γραβιάς, ήτοι του στενού
του φέροντος προς τήν 'Αμφισσαν. Κ αί αυτός μέν είςήλθεν εις τό
πλινθόκτιστον καί ασθενές εκείνο οικοδόμημα μετά 120 λογάδων
εθελοντών, ενθεν δε καί ένθεν κατελήφθη ή οδός αριστεροί μέν υπό
του Πανουριά καί του Δυοβουνιώτη, δεξιά δέ ύπό του Κοσμ,ά Σουλιώ ­
του. ’Αλλ* άμα έπιφανέντος τήν πρωίαν τής 8 του Ό μέρ Βριώνη,
συνέβη ενταύθα ο,τι προ 14 ήμερων εις Θερμοπύλας. Μετά τινα άντί-
στασιν οι περί τούς τρεις εκείνους οπλαρχηγούς έτράπησαν καί έσκορ-
πίσθησαν εις τά ορη, οίςτε άπασα ή δύναμής των πολεμ,ίων έπέπεσε
κατά τού Όδυσσέως. Δ Γ όλης τής ημέρας άντέστησαν οί περί αυτόν
γενναίοι μα χητα ι εις τάς έπανειλημμένας των αντιπάλων αυτών εφό­
δους, φονεύσαντες υπέρ τούς 3 0 0 καί διπλάσιους τραυματίσαντες.
Τήν 8* έπελθούσαν νύκτα έπεχείρησαν εξοδον καί διήλασαν διά τών
πολεμίων μή άποβαλόντες έν ολοις ειμ.ή 6 νεκρούς. ΤΑ ! δ ια τ ί νά μή
πέση τήν ήμ.έραν εκείνην ό Όδυσσεύς* έπιζήσας, ούδέν μέν μέγα διέ-
 762 Όδυσσεϋς έν Γραβιά. Μάχη Βασιλικών. Γούρας. Δεινή αναρχία.

πραξεν έκτοτε, καίτοι κτησάμενος υπεροχήν δμολογουμένην, περιποιή-

σας δέ εις την φιλαρχίαν αυτού χαρακτήρα όντως προδοτικόν, έτελεύ-
τησε δέσμιος οίκτρός. Εις Γραβιάν όμως έ'σωσε τωόντι την έπανά-
στασιν. Ά νεωχθη μέν αύθις ή or?ός* άλλ* δ Όμέρ Βριώνης, οςτις εϊχεν
ελπίσει νά διελάση α μ α χη τί διά τής ανατολικής Ε λλάδος ινα είς-
έλθη είς Πελοπόννησον καί διάλυση την πολιορκίαν τής Τριπόλεως,
άπαντήσας τοσούτον καρτερικήν άντίστασιν, ένόησεν ότι ήΟελεν είναι
παντελώς άσύνετον νά προχωρήσ*/) εν όσω τά οπίσθια αύτού δεν ήθε-
λον άσφαλισθή* δθεν άπεφάσισε πρώτον νά έπιπέση κατά τής Βοιω­
τίας, τής Εύβοιας καί τής Α τ τ ικ ή ς . Συγχρόνως οι Πελοποννήσιοι,
αισθανόμενοι ότι το παν έξηρτάτο εκ τής ένισχύσεως τού έκτος τού
Ισθμού άγώνος, έπεμψαν αυτόθι περί τάς άρχάς Ιουνίου επικουρίαν
άξιόλογον ύπό τον Ή λίαν καί κατόπιν έτέραν ύπδ τον Κυριακοΰλην
Μαυρομιχάλην. Οί δε πολέμιοι έκυρίευσαν μεν την Λεβάδειαν, προςέ-
λαβον δέ επικουρίαν 2 5 0 0 άνδρών υπό τον Δεμήρ πασάν, καί μετ*
ολίγον άνηγγέλθη έτέρα πολύ μείζων, 8 0 0 0 περίπου άνδρών, κατεοχο-
μένη έκ Μακεδονίας ύπδ τον Βεϋράν πασάν, άλλ* αυτή δεν κατώρ-
θωσε νά ένωθη μετά τού Όμέρ Βριώνη καί τού Κιοσέ Μ εχμέτ πασά.
"Αμα έγνώσθη, ότι δ Βεϋράν πασάς εφθασεν είς Λαμίαν, 1600 περί­
που Έ λληνες ύπδ τον Δυοβουνιώτην, τον Πανουριάν καί τον Γούραν
* άναπληρούντα τον Όδυσσέα, όςτις δεν προέφθασεν είς τδ πεδίον τής
μάχης, κατέλαβαν την λεωφόρον τών Βασιλικών δΓ ής εύλόγως προ-
οιώνισεν δ Δυοβουνκότης, ότι έμελλε νά διέλθη δ Βεϋράν πασάς.
Τωόντι τή 26 αύγούστου έκίνησεν δ πασάς ούτος εκ Πλατανιάς καί
πλησιάσας μετά δυνάμεως τετραπλάσιας καί πυροβόλων, έπεχείρησε
νά διελάση εκ παντδς τρόπου. Ά λ λ * ενταύθα συνεκροτήθη μία τών
μάλλον άξιομνημονεύτων μαχών τής έπαναστάσεως καθ’ έαυτήν τε
καί διά τά αποτελέσματα τά όποια έπήγαγε. Πεισματωδώς έπε»
τέθη δ Βεϋράν πασάς, αλλά πείσματωδέστερον άντέστησαν οι ήμέ-
τεροι, άριστεύσαντος την ημέραν εκείνην υπέρ πάντας τούς άλλους τού
Γούρα. Μετά πολύωρον δέ σύγκρουσιν έτράπησαν οι Τούρκοι καί ε­
πέστρεψαν κακώς έ'χοντες είς Πλατανιάν. Έ ν τή μάχη ταύτη άπέ-
βαλον 7 0 0 φονευθέντας, έν οίς ένα πασάν καί πολλούς άνωτέρους αξιω­
ματικούς, 18 σημαίας, 8 0 0 πολεμιστήριους ί'ππους* τοσούτος δέ ύπήρ-
ξεν δ τρόμος αυτών, ώςτε την επιούσαν δ Βεϋράν πασάς άπήλθεν είς
Λαμίαν καταλιπών είς Πλατανιάν πάσαν σχεδδν αυτού την συσκευήν
 Όδυσσεύς εν Γραβιά. Μάχη Βασιλικών. Γούρας. Δεινή αναρχία. 763

καί κόψας την γέφυραν του Σπερχειού, ουδέ ήκούσθη έκτοτε, ουδέ
γνωστόν είναι τί άπεγινεν.
Οι δέ έν Βοιω τί^ Αρχηγοί των πολερ,ίων ούτε υπέρ του έπερχορ,ένου
εις επικουρίαν αυτών Βεϋράν πασά έπραξάν τ ι, ούτε την εν Εύβοι$
καί 'Α ττικ ή έπανάστασιν ήδυνήθησαν να καταβάλωσιν. Έ ν Εύβοί^
ρέν 6 Ό ρέρ Βριώνης δεν ήδυνήθη νά κατίσχυσή του Ά γ γ ε λ ή Γωβ-
γίνα ισχυρώς κατέχοντος τα Βρυσάκια, έν ’Α ττικ ή δέ διέλυσε ρέν
τή 19 Ιουλίου την πολιορκίαν τής άκροπόλεως, άλλ* εις την ύπαιθρον
χώραν έξηκολούθει ενταύθα 6 αγών* έπήλθον δ ’ έν τω ρεταξύ η κα­
ταστροφή του Βεϋράν πασά καί ή άλωσις τής Τριπόλεως. 6 Ό ρέρ
Βριώνης ύπεχώρησεν εις Βοιωτίαν περί τά τέλ η σεπτεριβρίου, έπανε-
λήφθη δέ ή πολιορκία τής άκροπόλεως υπό αρχηγόν τον Ή λίαν Μαυ-
ροριχάλην. Καί επί τέλους πλησιάζοντος του χειριώνος οί έν Βοιωτίιγ
άρχηγρί των πολεριίων, βλέποντες ρ.έν δτι δ στρατός αυτών ούσιωδώς
επί εξ περίπου ρήνας ήλαττώ θη ένεκα του πολέρ.ου, τών ασθενειών
καί τών λιποταξιών, ούδερίαν δέ προςδοκώντες προςεχή βοήθειαν,
ύπεχώρησαν διά τής Α τα λά ντης εις Λαριίαν καί έκεΐθεν άπήλθον εις
Ιωάννινα. Ά λ λ ' ένω ή ανατολική Ε λ λ ά ς ά π ηλλά γη ουτω παντός
κατεπείγοντος Κινδύνου, περιέπεσεν εις έσωτερικάς περιπλοκάς ολέ­
θριας. Τότε δ Θεόδωρος Νέγρης κατήρτισεν έν Άρφισση) τήν Ν ο μ ι­
κήν εκείνην όιάζαζιν τής ανατολικής χέρσου Ε λλά δος, ή τις έριελλε
νά αύξησή ράλλον ή νά καταπαύση) τήν προτέραν αναρχίαν. Τότε δ
Όδυσσεύς έστασίασε κατά τε τού Άρείου Πάγου καί τής έν Κορίνθω
κυβερνήσεως. Τότε παρακωλυθέντος τού Όδυσσέως νά έπέλθη εις έρ-
ψύχωσιν τής έν Εύβοίςε έπαναστάσεως, καί στρατεύσαντος έπί τούτω
έν άρχή Ιανουάριου 1 8 2 2 έξ ’Α ττικής ρόνου τού Ή λια Μ αυροριχάλη,
έπεσεν εις ρ.ικράν τινα συρπλοκήν πλ>ησίον τών Στυρών δ ευκλεής
ούτος τού Βαλτετσίου πρόραχος, δ τοσούτον πρωιρως εις τον τάφον
συναπαγαγών τάς έλπίδας δ’σας δικαίως ή πατρίς είχε συλλάβει περί
αυτού. Ό δέ συνοδεύσας αυτόν θειος του Κυριακούλης έσώθη ρέν
τότε, άπήλθεν ορως εις τήν δυτικήν Ε λ λ ά δ α , όπου έπέπρωτο νά άπο-
θάνγι ούδέν ήττον πρωιρως καί εύκλεώς. Κ αί ήναγκάσθη ρ.έν τή 9
Ιουλίου νά παραδοθή εις τούς ήρετέρους ή τών ’Αθηνών άκρόπολις*
άλλ.ά ή άλωσις τής άκροπόλεως δεν άντεστάθρισε τήν καιρίαν π λ η ­
γήν ήν είχεν ύποστή ή έπανάστασις έν Εύβοίικ. καί τήν αναρχίαν,
764 Δυτική Ελλάς. Οί πρόμαχοι τής Ήπ*:ίρου Σουλιώται.

ήτις έπεκράτει καθ’ δλην την έλευθέραν ανατολικήν Ε λλ ά δ α και ώς

εκ τής οποίας μέγιστος έπεκρεμ,άσθη επί τής έπαναστάσεως κίνδυνος.

Ό κίνδυνος ούτος κατέστη τόσιρ μάλλον δεινότερος δσω έ'τι επι­

;
σφαλέστερα εί δυνατόν άπέβησαν τά κατά την δυτικήν Ε λ λ ά δ α , ί
.και τοι ή έπανάστασις κατείχε- πρός τούτο το μέρος εν μέση Ήπείρω :
τά οχυρά του Σουλίου ορη από αυτού τού δεκεμβρίου 1820 (σελ. 6 9 2 7
Ί
τού παρόντος τόμου). Οί Σουλιώ ται άφ* ής διά παραχωρήσεως τού
Ά λή πασά ανέκτησαν τήν ιδίαν πατρίδα, ού μόνον έφαίνοντο ύπέρ ;
ί

τούτου κατά των τουρκικών στρατευμ,άτων διαγωνιζόμ,ενοι, αλλά, ώς

φθάντες ποοείπομεν, συνεμ,άχησαν επί τούτω καί μετά πολλών αγά­ 2

δων Α λβανώ ν. Ή συμμαχία αΰτη είχε μεν τά ατοπήματα αυτής,

διό τι δεν ττο δυνατόν νά ύπαρξη ειλικρινής* καί τωόντι μ ετ’ ού πολύ
•ί
6 επισημότερος τών συμμάχων εκείνων Σ ιλικτά ρ Πόττας ηύτομόλησε 4
μετά 4 0 0 οπαδών του πρός τον πολιορκούντα τον Ά λ ή ν, Χουρσίτην
ειχεν όμως ή συμμαχία καί τά πλεονεκτήματα αυτής, διότι διά νέας
συνθήκης, τη 27 μαίου 1821 συνομολογηθείσης, ύπεχρεώθησαν οί
Τζάμιδες αγάδες, καί άν ήθελον ύπηρετήσει τον Χουρσίτην, νά μή
παρενοχλώσι τούς Σουλιώτας από τό μέρος τής Γλυκής. Έ ν τω με­
ταξύ έπανέστησαν τελευταΐον καί αί μεσημβρινώτεραι τής δυτικής
Ε λλά δ ο ς έπαρχίαι* πρώτον τό Μεσολόγγιον τή 24 μαιου διά τού
οπλαρχηγού τού Ζυγού Δημητρίου Μάκρη, καταλαβόντος καί τό Αί-
τωλικόν, αμέσως έπειτα τό Ξηρόμερον διά τού Γεωργίου Βαρνακιώ-
του* ή Ναυπακτία διά τού Κωνσταντίνου Σα δήμα καί άλλων οπλαρ­
χ η γ ώ ν τό Βραχώρι (Ά γρίνιον) διά τού Βλαχοπούλου προςελθόντων
εις βοήθειαν αυτού τού Μάκρη, τού Σαδήμα καί τού Βαρνακιώτου*
ή Βόνιτσα διά τού Γεωργίου Τσόγκα* τό Καρπενήσι διά τών Γ ιο λ -
δασαίων. Ό Ισ μ α ή λ πασάς Πλιάσας όρμώμ,ενος εξ 'Άρτης, ήγωνίσθη
νά έμβάλη εις τήν Ακαρνανίαν, άλλ* άπεκρούσθη εις τό στενόν μέν
τής Λαγκάδας ύπό τού Γώγου Βακόλα, έν τω χωρίω δε ’Αφτί ύπό
τού Ίωάννου 'Ράγκου, τή δε 3 Ιουλίου οί Άκαρνάνες οπλαρχηγοί ένί-
κησαν τούς εχθρούς καί εις Κομ.πότι.
Ά λ λ * εάν ή έπανάστασις ηύδοκίμει ούτω έν τή Α ιτω λία καί έν τή
’Ακαρνανία, πάντα τά κινήματα όσα έγένοντο πρός βορράν αυτών
καί πρός τό βόρεια νατολικόν μέρος άπέ τυχόν. Εις τά ^Αγραφα ό Στα -
μούλης Γάτσος πολεμηθείς ύπό τού έκ Λαρίσης έξελθόντος Μαχμούτ
 Δυτική Ελλάς. Οί πρόμαχοι τής ’Ηπείρου Σουλιώται. 765

πασά τής Δράμας, ήναγκάσθη νά συμ,βιβασθή προς αυτόν καί νά

ύποκύψη εις την προτέραν ύποταγήν. Αί πλούσιαι κωμ.οπόλεις Κ α -
λαρρύτη καί Συράκω μόλις ύψώσασαι την σημαίαν τής έπαναστά-
σεως, κατετροπώθησαν ύπό του εκ του στρατοπέδου του Χουρσίτη
άποσταλέντος Ίσμ,αήλ Πλιάσα καί διηρπάγησαν καί εις τέφραν πυ-
ρός μετεβλήθησαν. Το Άσπροπόταμ.ον έξεγερθέν υπό τον Νικόλαον
Στορνάρην, τον ’Αθανάσιον Μάνδαλον, τον Χριστόδουλον Χ α τζηπ έ-
τρου, καί τούς Λιακαταίους, προςεβλήθη ύπό δυνάμεων έπελθουσών
έκ Θεσσαλίας άμα καί ές Ηπείρου καί ήναγκάσθη νά καταθέσν) τά
όπλα. Οί Παργηνοί έπιπλεύσαντες έκ Κέρκυρας ί’να άνακτήσωσι την
πατρίδα αυτών, άπέτυχον. Οί Χειμ,αριώται προςκληθέντες διά δια-
κηρύξεως τού Δ. Ύψηλάντου από 12 Ιουλίου νά κοινωνήσωσι τού
άγώνος, έκώφευσαν. "Οθεν άπαν τό βάρος τού κατά την "Ηπειρον
άγώνος έπέπεσεν επί τούς Σουλιώτας. Οί άνδρες ούτοι, εις ους προς-
ήλθον κατά Ιούλιον καί έτεροι 2 5 0 δμόφυλοι, έκ Κέρκυρας τότε έξελ-
θόντες μετά τού οπλαρχηγού Δ ια μά ντη Ζερβά, ήγωνίσθησαν έπί ρ.ή-
νας εξ περίπου, πράγματι μεν υπέρ τού ελληνισμού, προφασιζόμενοι
δε πάντοτε ότι άλλον σκοπόν δεν έχουσεν είμή την διάλυσιν τής πο­
λιορκίας των Ίωαννίνων, διό τι έπί μ,όνω τφ ορω τούτφ ήδυναντο να
διατηρήσωσι την μετά των Τουρκαλβανών συμ,μαχίαν* και εις πολ-
λάς |χάχας κατετρόπωσαν τά άποσπάσμ.ατα τού Χουρσίτη* τή δέ 15
καί 17 σεπτεμ-βρίου λαμπρώς ένίκησαν εις Πέντε Π η γά δια , οδηγού­
μενοι ύπό τού Δράκου καί τού συμ,μάχου "Αγιο Μουχ^ουρδάρη, τον
Μουσταφά πασάν, στρατεύσαντα έξ Ίωαννίνων, ϊνα κα ταλάβη την
καιρίαν έκείνην θέσεν ρ,ετά 3 0 0 0 εκλεκτών πεζών καί 5 0 0 ιππέων.
’Αλλά κατά δεκέμβριον έγκατελείφθησαν ύπό τών συμ,μ.άχα>ν Τουρκαλ­
βανών. Ό Χουρσίτ πασάς άπελπισθείς νά καταβάλω την συμμαχίαν
έκείνην διά τών όπλων, κατέφυγεν εις διαπραγματεύσεις καί άνέθη-
κεν αύτάς εις τον τότε έκ Βοιωτίας έπανελθόντα Όμ.έρ Βρκύνην, αρ­
χαίας εχοντα σχέσεις ού ρ.όνον μετά τών Τουρκαλβανών, αλλά καί
μεθ* όλων τών 'Ελλήνων τής Στερεάς. Ή δοθεΐσα εις τον Ό μέρ Βριώ-
νην εντολή κυρίους μέν έσκόπει νά άποσπάσγ) από τών Σουλιωτών
τούς Τουρκαλβανούς, εί δυνατόν δέ καί τού; Σουλιώτας καί τούς Αί-
τωλούς καί Άκαρνάνας, από τού γενικού τών Ε λλή νω ν έπιχειρήμα-
τος. Οί "Ελληνες έκώφευσαν εις τάς ειςηγήσεις ταύτας* ά λλ’ οί περί
τον "Αγω Μουχουρδάρην πέμψαντες μέχρι Μεσολογγίου έ'να τών έπι-
766 Ή Κυβεονησις ούοέν πράττει υπέρ Σουλιο>τών. Μαυροχορ8%τος.

σημοτάτων αυτών συντρόφων, τον Ταχήρ Ά μπά ζην, ινα φωτισθή περί
των τρεχόντων, έπείσθησαν πληρέστατα μετά την επιστροφήν αύτοΰ
«ό τ ι οί ραγιάδες ώπλισθησαν ούχί υπέρ του Ά λ ή πασά ά7νλά ύπέρ
■ί
εαυτών καί διόί την πίστιν αυτών πολεμούσι την μωαμεθανικήν πί-
σ τιν.» "Οθεν άπεφάσισαν νά άποχωρήσωσι, καί έγκαταλείποντες τόν
τε *Αλή πασάν, τούς τε έπαναστάτας Έ λληνα ς, νά συνταχθώσι μετά
τού Χουρσίτη. Δεν έπρόύ'ωκαν όέ τούς* Σουλιώτας. Κ α ί τοι ίυνώμε-
νοι νά μεμψιμοιρήσωσι μέχρι τίνος ώς περιπλακέντες ύπ* αυτών εις
αγώνα τον όποιον ουδόλως προγρούντο νά άναλάβωσι, και τοι κατά
την τελευταίαν στιγμήν ή#ύναντο έξ επιβουλής νά έκ^ικηθώσιν αυ­
τούς αμέριμνους όντας καί έν άγνοια ά'ιατελούντας των #ιατρεχόν-
των, ίια θέτοντες μάλιστα όλην την εξ Ίωαννίνων έπελθούσαν στρα­
τιάν, ού#έν τοιούτο έ'πραξαν. Ά λ λ * έξηγήσαντες άπλώς εις αυτούς,
ότι χωρίζονται, #ιό τι ανέκαθεν ουδέποτε κατά νουν συνέλαβον νά πο-
λεμήσωσι προς καταστροφήν τού τουρκικού βασιλείου, άφήκαν αυτούς
ανενόχλητους νά έπανέλθωσιν εις Σούλιον.

Έ ν άρχή λοιπόν τού 1822 μόνοι τής ελληνικής έπαναστάσεως

πρόμαχοι καθ’ όλην την "Ηπειρον έ'μενον οί Σουλιώ ται* ή παράίοσις
τού Ά λ ή έπέκειτο καί ήτο πρόίηλον ότι ό Χουρσίτης εμελλεν άμέσως
έπειτα νά έπιπέσν) πανστρατιά κατά τού επιπλέοντος ε’κείνου ναυα­
γίου τής Η π ειρω τικής έπαναστάσεως· πρόδηλον S i ούίέν ήττον ύπήρ-
χεν ότι μέγα συμφέρον ειχεν ή έπανάστασις νά συντηρήσν, έκ παντός
τρόπου τό οχυρόν εκείνο προπύργιον, πέμπουσα άμέσως την ύπό των
Σουλιωτών ζητηθεισαν επικουρίαν. Κ αί ήίύνατο νά πράξτ) τούτο
αφού άπό των μέσων τού 1821 ιστατο όρθια καί ένοπλος ή Ακαρ­
νανία καί ή Α ιτω λία , περί S i τά τέλη τού έτους εκείνου είγε S ιορ-
γανωθή ύπό τού Μαυροκορίάτου ή Γερουσία αυτής* αφού άπό των
άρχών τού 1 8 2 2 κατηρτισθη κυβέρνησις τής όλης Έ λ λ ά ίο ς, άφού ή
Πελοπόννησος ύπό ού<ϊενός ήπειλεΐτο κινίύνου, μετά την εις "Ηπειρον
επιστροφήν τής ίυνάμεως ήτις είχε σταλή ϊνα έμβάλγ, εις αυτήν 5ιά
τής ανατολικής Ε λλά δο ς. Ά λ λ * ή μέν Γερουσία τής δυτικής Ε λ ­
λάδος ούδέν ποτέ σπουδαϊον έπραξεν, τό S i Εκτελεστικόν καί τό Βου­
λευτικόν, άναλισκοντα τήν τελευταίαν σκιάν τής εξουσίας ήν είγον ϊ
%
νί**.
περί τάς κατά Υ ψ η λ ά ντου καί Κολοκοτρώνη σκευωρίας, ούτε τήν ά-
καιρον έπανάστασιν, ούτε τήν όλεθρίαν τής Χίου καταστροφήν προέ-

/
 'Η Κυβέρνησή ούδέν πράττει υπέρ Σουλιο>τών. Μαυροκορδάτος. 767

λαβον, περί ής κατωτέρω θέλομ.εν είπει τινά* έτι δέ όλιγώτερον έφοόν-

τιζον περί ’Ηπείρου. Κ αι έν τούτοις ο Χουρσιτης, άμα απαλλαγείς
του Ά λ ή πασά, έστράτευσε μετά 1 4 ,0 0 0 επίλεκτων Αλβανώ ν κατά
του Σουλίου, το όποιον δέν κατείχετο είμή ύπό 1 0 0 0 άντρων. Οί
Σουλιώ ται ήγωνίσθησαν όπως πάντοτε. Έκχωρήσαντες περί τά μέσα
μαιου έκ των εξωτερικών αύτών θέσεο;>ν καί συμπυκνωθέντες εις Κ ιά -
φαν, Άβαρΐκον καί Χώνιαν, έκτυπήθησαν μέν έκει την 5 Ιουνίου,
ά λλ’ άντέστησαν τοσουτον καρτερικώς, ώςτε ό Χουρσίτης, άγανακτή-
σας καί άποβαλών την ύπομονήν, άπήλθεν εις Λάρισαν, έπιτρέψας
εις τον Όμέρ Βριώνην τά κατά την δύσιν καί ιδίως τήν έξακολού-
θησιν της πολιορκίας. Έν τό) μεταξύ έξύπνησε τελευταΐον τό Βουλευ­
τικόν καί τή 21 άπριλίου άπεφάσισε νά στείλη εις την δυτικήν Ε λ ­
λάδα «τον γκενεράλ Νορμάνν μέ τούς τακτικούς του στρατιώ τας,»
άπεφάσισε δηλαδή το παραλογώτατον πάντων, διό τι οίαδήποτε καί
αν ητο ή τού γενναίου τούτου άνδρός άξία, ούδέν ήδύνατο νά πράξη,
ούτε τά πράγματα, ούτε τά πρόςωπα, ούτε την γλώσσαν είδους. Ταύτα
άναλογιζόμενος 6 Μαυροκορδάτος, άπεφάσισε νά έκστρατεύση αυτός
είς επικουρίαν τού Σουλίου. “Αν ύπελάμβανε κ α τ’ έλάχιστον σπου-
δαιον το άξίωμα τού προέδρου τού ’Εκτελεστικού, βεβαίως δέν ήθελε
ποτέ προβη είς τοιαύτην άπόφασιν, έγκαταλείπων την έν καιροΐς το- *
σούτον κρισιμοις γενικήν άπο τού κέντρου διεύθυνσιν των πολεμικών
καί διοικητικών τού έθνους πραγμάτων. Ά λ λ ’ εβλεπεν ότι ούδέν διεύ-
θυνε* το Βουλευτικόν έκράτει δέσμιας τάς χείρας τού ’Εκτελεστικού,
αί δέ γερουσίαι ή ούδέν έπραττον, ή άπερρόφουν πάσαν ικμάδα δυ-
νάμεως τής κεντρικής κυβερνήσεως. ’Ιδίως ή πελοποννησιακή Γερουσία
επί τοσουτον έσφετερίζετο όλους τούς χρηματικούς πόρους τής Πελο­
πόννησου, ώςτε τή 2 8 μαρτίου ό μ.έν πρόεδρος τού ’Εκτελεστικού έ­
γραφε ποδς το Βουλευτικόν, ότι ή Γερουσία εκείνη «άρνειται τήν α­
ποστολήν χρημάτων, μολονότι δμολογεΐ ότι έχει είς μ ετρ η τά ,» ό δέ
μινίστρος τής Οικονομίας, ο καλός κάγαθός Πανούτσος Νοταράς, τά
αυτά μ ετ ’ άγανακτήσεοκ καταγγέλλω ν είς τον πρόεδρον τού Έ κ τε-
7νεστικού, συνεπέραινεν ότι «α ναγκάζεται, κλείσας τό μινιστέριον, νά
άναχο)ρήση μέ πόνον τής ψυχής, άσυνείκαστον.» ’Ιδού δ ια τ ί ό Μαυ-
ροκορδάτος άπελπισθείς προετίμησε νά μ,εταβή είς τήν δυτικήν Ε λ ­
λάδα, επί τή προσδοκία ότι εν τή χώρα εκείνη ήν κατά πρώτον είδε
768 Στρατός Μαυροκορδάτου. Καταστροφή έν Πέτα. Πτώσις Σουλίου.

καί οπού είχε πολλούς προςωπικούς φίλους, ’ίσως δυνηθή νά πράξη τ ι

σπουδαιότερον.

Έ ν Κορίνθω ύπήρχον, ώς προείπομεν, ολίγοι τινές τακτικοί ύπο

τού Βαλέστα επί Ύ ψηλάντου οργανο^Οεντες. Το τάγμα, τούτο το
δεκατευθέν επί τής κατά τού Ναυπ7άου εφόδου, συνέκειτο εκ 350
περίπου άντρων καί δ ιετέλει ήδη ύπο τον ’Ιταλόν Ταρέλλαν, διότι ο
Βαλέστας είχεν άπέλθει έν τω μεταξύ μετά τινων αξιωματικών καί
στρατιωτών εις Κρήτην, οπού μ ετ ’ ολίγον έπεσε. Πλήν τούτων ύπήρ­
χον έν Κορίνθω καί τινες Ίόνιοι τακτικώς ώργανωμένοι ύπο τον Σπύ-
ρον Πανάν, καί 3 0 0 περίπου φιλέλληνες αξιωματικοί Γερμανοί, Γ ά λ ­
λοι, ’Ιτα λοί, Πολωνοί, έξ ών όμως μόνον 180 συνήνεσαν νά συγκρο-
τήσωσι δύο λόχους. Τού ενός των λόχων τούτων ηγείτο ό Πολωνός
Μιρζεύσκης, μαχητής πολιός καί δόκιμος, διαγαγών τον βίον εις τά
πεδία τής μάχης των δύο ημισφαιρίων υπό τον Ναπολέοντα καί τον
Βωλιβάρ· τού δε ετέρου δ Ε λβετό ς Σ εβα λιέ, άμφοτέρων δέ των λο­
χμών διοικητής προεχειρίσθη ό γενναίος Ιταλός μέν την καταγωγήν,
πολιτογραφηθείς δε Γάλλος Δάννιας. Μετά τής ευαρίθμου ταύτης
δυνάμεως καί τινων Σουλιωτών υπό τον Μάρκον Βότσσρην καί τινων
Πελοποννησίων, άπήλθεν δ Μαυροκορδάτος έν αρχή μαίου έχων περί
εαυτόν ώς έπιτελείς "Ελληνας τινας καί Γάλλους καί Γερμανούς
αξιωματικούς, έν οίς διεκρίνετο δ πρεσβύτης Βυρτεμβέργιος στρατη­
γός Νόρμανν Ehrenfels, όςτις έμελλε νά απόδειξη οτι δικαίως έφερε
τό έπωνύμιον έκεινο τού Βράχου της τιμ ή ς . Εις Πάτρας δ Μαυρο­
κορδάτος έμελλε νά παραλάβη καί άλλους ΓΙελοποννησίους έπικού-
ρους, έν δε τή δυτική Έ λ λ ά δ ι προςεδόκα νά ίδη πολυαρίθμους περί
αυτόν συρρέοντας μαχητάς. ’Αλλά κράτιστον τού αυτοσχεδιαζόμενου
τούτου στρατού μέρος ύπελάμβανε τό τακτικόν. Καί βεβαίως άν είχε
καιρόν καί χρήματα νά καταρτίση αυτό δπωςούν άξιόμαχον κατά τε
τό πλήθος καί την άλλην παρασκευήν, ήθελεν έχει μέγα δίκαιον.
Δυςτυχώς δ καιρός καί τά χρήματα εις πάν άλλο είχον δαπανηθή ή
εις τάς αληθείς τού πολέρ,ου άνάγκας. Όμ,ολογούμεν ότι δ λαός προε-
τίμ α τό πατροπαράδοτον πολεμικόν αύτού σύστημα· οί δε άρμα-
τωλοί καί οί κλεφται περιεφρόνουν πολύ, καί ολίγον τι έφθόνουν τον
φραγκικόν έκείνον νεωτερισμόν. Ά λ λ ’ είναι βέβαιον ότι αφού δ ι’ ιδιω ­
τικών ενεργειών κατωρθώθη νά συγκροτηθώσι δύο καί τρία προϊόντος

¥.
 Στρατός Μαυροκορδάτου. Καταστροφή έν Πέτςς. Πτώσις Σουλίου. 769

του χρόνου τάγματα, εάν υπήρχε κυβέρνησις ήδύνατο νά κατάρτιση

δέκα τουλάχιστον τοιαύτα, άτινα ήρκουν ί'να σώσωσι την έπανάστασιν.
Τούτου δε μη γενομένου δ Μαυροκορδάτος ήναγκάσθη νά άρκεσθή
εις όσα ό Ύ ψηλάντης είχε παρασκευάσει εκ τού μηδενός και οσα
έπειτα αυτομάτως προέκυψαν εις μέσον. Εις Πάτρας εύρε 1 0 0 0 περί®
που Πελοποννησίους ύπό τον Γενναΐον Κολοκοτρώνην, τον Γιατράκον
καί τον Κυριακούλην Μαυρομιχάλην, μεθ’ ών καί διεπεραιώθη εις
Μεσολόγγιον. Ή επικουρία δεν ήτο μ εγά λη, ά λ λ ’ ούδέ έπρεπε νά
ήναι πλειοτέρα, διό τι ή δυτική Ε λ λ ά ς ώφειλε καί ήδύνατο νά έπαρ-
κέση εξ ιδίων ε’ις την εκστρατείαν ταύτην, εάν έδείκνυε την προςή-
κουσαν προθυμίαν, ήτις όμως ελειψεν ώς μή ώφελεν επί τού προκει-
μένου. Πολλοί κατηγόρησαν τον Μαυροκορδάτον δτι εκ πρώτης αφε­
τηρίας καί προϊόντος τού χρόνου έσκόρπισε τάς ρ,ικράς αύτού δυνά­
μεις, αντί νά ένεργήση μ ετ’ αυτών συμπεπυκνωμένων ά λ λ ’ ot μέν
πρόμαχοι τού Σουλίου, στερούμενοι πάντων, έφώναζον νά τούς σταλη
αμέσως βοήθεια, ό δε Μαυροκορδάτος δεν ήτο δυνατόν νά φαντασθή
OTt τά άποσπάσρ,ατα τά δποΐα επί τούτο> προεζέπεμπε, δεν θέλουσιν
ύπεραναπληρωθή ύπό των εγχωρίων μαχητώ ν. νΕ τ ι εκ Μεσολογγίου,
πιεζόμενος ύπό τών Σουλιωτών, έξαπέστειλε τον Κυριακούλην Μαυ-
ρομιχάλην μετά 5 0 0 Μανιατών διά θαλάσσης εις Φανάρι, λιμένα
άπέχοντα 7 ώρας από τής Κιάφας, ϊνα προμηθεύση τροφάς εις την
κινδυνεύουσαν εκείνην άκρόπολιν. Έ π ειτ α άναχωρήσας έκ Μεσολογ­
γίου τή 1 Ιουνίου, προήλασεν δπωςούν βραδέως, αλλά τούτο ινα δώση
καιρόν εις τούς Στερεοελλαδίτας νά άθροισθώσιν. Έ κ τούτων όμως
δεν συνέδραμον πολλοί' αι δε κραυγαί τής αμηχανίας αϊτινες αντη­
χούν εξ Ηπείρου, ήνάγκασαν αυτόν νά προεκπέμψη αύθις τον Μάρκον
Βότσαρην προς το σημειον εκείνο διά τών Πέντε Πηγαδιώ ν. Μετά
την άναχίύρησιν τούτου, δ στρατός προέβη μέχρι τού χωρίου Π έτα ,
προς βορράν τής νΑρτης κειμένου. Έν τω μεταξύ όμως ού μόνον ολί­
γοι προςήλθον έκ τής δυτικής Ε λλά δο ς, ά λ λ ’ δ στρατός ήλαττούτο
αντί ν* αύξάνη. Οί ύπό τον Γενναίον καί τον Γιατράκον Πελοποννή-
σιοι5 ψυχρανθέντες έκ τής ρ,ικράς τών εγχωρίων προθυμίας, έπέστρε-
ψαν εις τά ίδια . Τό δε ούδέν ήττον δεινόν, δ δπλαρχηγός νΑρτης
Γώλος Βακόλας, δ έν άρχή τής έπαναστάσεως έκπληρώσας το καθή­
κον, νυν έταλαντεύετο καί συνεννοούμενος μετά τών Ελλήνων αρ,α
καί τών Τούρκιυν, ήτο σύρ.μαχος επικίνδυνος μ.άλλον ή ωφέλιμος.
(εα λ . ις τ ο ρ . κ . παπ ^ ρρη γο π ο υδο υ το μ . ε \) 49
770 Στρατός Μαυροκορδάτου. Καταστροφή εν Πετςι. Πτώσις Σουλιου.

Ένώ δε δ Κυριακούλης Μαυρομιχάλης προςβληθείς εις Φανάρι ύπο

δυνάμ,εως ίσχυράς, έπιπτεν αυτόθι, 6 Μάρκος, εύρών τά Πέντε Π ηγά­
δια προκατειλημμένα και θεωρών εαυτόν άπειλούμ,ενον έκ των νώτων
ύπό ετέρου τουρκικού σώματος 2 ,0 0 0 άνδρών, δεν ήδυνήθη νά προ-
χωρήση, καί άναγκασθείς νά άνακάμψτρ, μόλις μετά πεισματώδη
μ,άχην έσώθη εις Π έτα, αφού άπέβαλε τάς τε τροφάς όσας συναπε-
κό(Λΐζε καί τά πολεμοφόδια. Τή δε 4 Ιουλίου ένφ b Μαυροκορδάτος
ήτο εις Λαγκάδαν φροντίζων περί των αναγκαίων εις τον στρατόν, δ
'Ρ εσ ίτ πασάς, ο μ,ετ* έπειτα περιώνυμος γενόμενος υπό την επωνυ­
μίαν του Κ ιουταχή, ορμήσας έξ ’Ά ρτης μετά 6 ,0 0 0 άνδρών, προς-
έβαλε πανταχόθεν τούς έν Π έτα. Έ κ εΐ έπεσον, ήρωϊκώς τή αλήθεια
άντιπαραταχθέντες, άπαντες σχεδόν οί φιλέλληνες· b Ταρέλλας, ό
Μιρζεύσκης, ό Δάννιας, ό Τάιχμανν, δ Γάλλος Μινιάκ, ινα όνομ.ά-
σωμεν τούς επιφανέστερους, διότι εξ όλων μόλις 2 5 ήδυνήθησαν λογ-
χομαχούντες νά διελάσωσι μέγρι Λαγκάδας. "Απαντες ήξευρον προ
ήμερων την τύχην ήτις τούς περιέμενεν, άν καί ή στρατιωτική αυ­
τών τ ιμ ή δεν έπέτρεπεν αύτοις νά φανώσιν ότι άπέβαλον πάσαν ελ­
πίδα. Οί λόγοι τούς οποίους άντήλλασσον άγραυλούντες εις Πέτα,
διεσώθησαν εις ημάς ύπό των έπιζησάντων. «Έ κ νεότητος έπολέ-
μησα, έ'λεγεν δ παλαίμαχος Μιρζεύσκης, απανταχού τής ύπ' ουρανόν·
έν δε μόνον έκέρδησα έκ τούτου, τήν πεποίθησιν ότι απανταχού τής
ύπ* ουρανόν κακώς έχουσι τά πράγματα. Τώρα εν καί μ,όνον ποθώ, νά
άποθάνω μαχόμενος επί τής ηγιασμένης ταύτης γής ή νά ίδω τήν
ελευθερίαν άναθάλλουσαν έν αυτή ώς γηραιός αυτής πολίτης.» Ό δέ
Δάννιας προτείνων εις αυτόν τήν δεξιάν· «κα ί άν οί πολέμιοι στη-
σωσι, προςέθετε, τάς πολιάς ημών κεφαλάς επί τών σεραιων αυτών,
τά λείψανα εκείνα θέλουσι διδάξει πώς θνήσκουσιν οί άνθρωποι υπέρ
ελευθερίας καί πίστεως.» «*Αλλοίμονον, άνεφώνει δ Γερμ.ανός Φέλδ-
χαννς, άλλοίμονον εις τούς Τούρκους οσοι προςέλθωσιν έντός τής βολής
τών πυροβόλων μ.ου.» Καί τωόντι μόνον αφού έθέρισαν πλείστους
όσους πολεμίους, άντήλλαξαν τον θάνατον αντί τής ζωής. Αιώνια
αυτών ή μ,νήμ,η ! τό αίμα έκείνο τής χριστιανικής Ευρώπης δεν έχύθη
επί ματαίίι)* ή εύγενής αυτή θυσία έμελλε νά προκαλέσΥ) πολλάς άλ-
λας θυσίας καί έπί τέλους νά στεφανωθή διά τής έν Πύλφ ναυμα­
χίας καί τής είς Πελοπόννησον άποβάσεως τών Γάλλων. Μετά τών
φιλελλήνων έπεσον είς Πέτα καί οί πλεΐστοι τών τακτικών, έλώχι-
 Εκστρατεία του Δράμαλη. 771

στοι δε κατώρθωσαν νά ύποχωρήσωσιν ώςαύτως εις Λαγκαόαν μετά

του βαρέως τετραυματισμένου Νόρμανν. "Απαντα τα πολεμεφοδια,
αί τροφαί, τά πυροβόλα συνελήφθησαν ύπο των πολεμίων. Πάσα
ελπίς περί σωτηρίας του Σου7νίου άπωλέσθη, ή δέ φρουρά αυτού άντέ-
στη μέν μέχρι σεπτεμβρίου μηνός, ταύτην ετι την υπηρεσίαν προς-
ενεγκούσα είς την έπανάστασιν, οτι παρεκώλυσε τον εν Π έτα νικη­
τήν του νά ώφεληθή αμέσως εκ τής καταστροφής εκείνης* α λ λ ’ ηναγ-
κάσθησαν επί τέλους ύπό τής πείνης οι Σουλιώ ται να συνθηκολογη-
σωσι μετά του Όμέρ Βριώνη, έπιτρέψαντος αύτοις νά ύποχωρήσωσι
μετά των γυναικών και των τέκνων εις τας Ιονίους νήσους. Ου μονον
δ Γώγος, άλλα μ ετ’ ου πολύ καί οι ισχυρότατοι τών άρματωλών τής
Αίτω7άας καί τής ’Ακαρνανίας, δ Βαρνακιώτης, δ νΙσκος, δ Ραγκος
έσυνθηκολόγησαν προς τούς Τούρκους. Η επαναστασις απο τού Σου-
λιου κατεκρημνίσθη διά μιας είς Μεσολογγιον. Ο δε Μαυροκορόάτος
έπανελθών μετά τού Μάρκου Βότσαρη καί τών άλλων λειψάνων τού
Πέτα είς την πόλιν ταύτην, έδέησε νά φροντίση περί τής σωτήριας
τού τελευταίου προμαχώνος τής δυτικής Ε λλά δος.

Ούτως ειχον τά εντός καί έκτος τού Ισθμού πράγματα δτε έπήλθε
κατά τής Ε λλάδος ή μεγάλη όσμανική δύναμίς ή τις έμεινε διαθέσι­
μος μετά την κατατρόπωσιν τού Ά λ ή πασά. Ό Χουρσίτης, κα τα λι-
πών χιλιάδας τινάς άνδρών ύπο τον Όμέρ Βριώνην εις την δυτικήν
Ε λ λ ά δ α , συνεκέντρωσε τον έπίλοιπον στρατόν εις Λάρισαν καί ηύζη-
σεν αυτόν διά νέων στρατολογιών επί τοσούτον, ώςτε συνεποσώθη ού-
τος είς 2 4 ,0 0 0 πεζών καί 6 ,0 0 0 ιππέων μετά ικανού πυροβολικού.
’Αλλά ταύτα διαπράξας δεν ήξιώθη νά δδηγήση αυτός τήν δύναμίΥ
εκείνην, ήτις υπήρξε βεβαίως ή ισχυρότερα καί λαμπροτέρα όλων οσας
ή Τουρκία έξαπέστειλε κατά τής έπαναστάσεως πριν ή παραλαβή τήν
επικουρίαν τών τακτικών τού Μ εχμέτ *Αλή Ίνάσά. Ό σουλτάνος φρο-
νών, οτι εάν δ γηραιός τού Ά λ ή νικητής κατέβαλλε καί τήν ελ λ η ­
νικήν έπανάστασιν, ήθελεν ισχύσει πέραν τού πρέποντος, άνέθηκε τήν
ηγεμονίαν τής νέας έκστρατείας είς τον έν Λαρίσ^ άρχοντα Μαχμούτ
πασάν τής Δράμας, οςτις προ μικρού είχε καταβάλει τά κινήματα
τών Άγράφων, τού Άσπροποτάμου καί τής Θετταλομαγνησίας. Ό
νέος αρχιστράτηγος κοινότερον γενόμενος παρ’ ήμΐν γνωστός ύπό τό
ονομα Δράμ,αλης, έμβαλών είς τήν ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , ουδαμού αύ-
49*
772 Εκστρατεία του Δράμαλη.

τής άπήντησε σπουδαίαν άντίστασιν. Ό Άρειος Πάγος είχεν έξου-

δενωθή διά τής στάσεως του Όδυσσέως, οί S ’ άλλοι Οπλαρχηγοί ύπέ-
βλεπον τάς αξιώσεις του πολεμάρχου τούτου, ωςτε ούδεμία ύπήρχεν
αυτόθι αφετηρία ηνωμένης ένεργείας, 0 δε Δράμαλης, προελάσας
άκωλύτως σχεδόν μέχρι Βοιωτίας καί ’Α ττικής, έλεηλάτησεν ανη­
λεώς άμφοτέρας ταύτας τάς χώρας. Μη κατατρίψας S i χρόνον περί
την πολιορκίαν τής προ μικρού παραδοθείσης εις τούς ήμετέρους άκρο-
πόλεως των Αθηνών, προεχώρησε προς την Μεγαρίδα, ύπ’ ούδενος
εύρε κατειλημμένα τά δυςπόρθητα τών Γερανίων στενά καί τή 5
Ιουλίου έστρατοπέδευσεν εις Κόρινθον. Ή κυβέρνησις είχεν υποχωρήσει
είς "Αργος ώπο τών άρχών τού Ιουνίου* καί εκτοτε, έπειδή πολλοί
τών βουλευτών ήξίωσαν ότι ανάγκη νά έκστρατεύσωσι διά τον έπι-
κείμενον τής πατρίδος κίνδυνον, ή τού Βουλευτικού εξουσία άνετέθη
είς βουλευτικήν επιτροπήν. Έ ν τούτοις b ρ.έν Άκροκόρινθος παρεδόθη
τή 5 Ιουλίου είς τον Δράμαλην α μ α χη τί, έγκαταλειφθείς ύπό τού
φρουράρχου αυτού, όςτις κατά παράδοξον τής τύχης παιδιάν εκα­
λείτο Ά χιλλεύς* οι S i προεστώτες οι καταλαβόντες τά Δερβενάκια ήτοι
τά στενά τής οδού τής άγούσης έκ Κορινθίας εις Α ργολίδα, ένόμισαν
περιττόν νά μιμηθώσι τον Διάκον* ωςτε ο Δράμαλης τή 12 έστρατο­
πέδευσεν άκωλύτως έν "Αργεί. "Αμα έπλησίασεν, Εκτελεστικόν καί
βουλευτική επιτροπή καί μινίστροι κατέφυγον είς δύο εντός τού άργο-
λικού κόλπου ημιολίας, τήν μίαν τών Κουντουριωτών καί την άλλην
τού σπετσιώτου Κολομπόταση* Μανιάται καί ^Μεσσήνιοι έτράπησαν
επί τήν λεηλασίαν άπάγοντες τά λάφυρα αυτών είς τά όρη, είχε δέ
διαλυθή καί ή πολιορκία τού Ναυπλίου, τό όποιον διεπραγματεύετο
ήδη περί παραδόσεως. "Οταν άναμνησθώμεν ότι προ ολίγον ημερών
είχε συμβή ή έν Π έτ^ καταστροφή, ανάγκη νά όμολογήσωμεν ότι ή
έπανάστασις κατακλυσθεισα πανταχόθεν ύπο πολεμίων καί μηδέ
σκιάν κυβερνήσεως εχουσα, έφαίνετο πνέουσα τά λοίσθια. ’Α λλά τότε
παρέστη είς μέσον ή άτομική ένέργεια.
Ό 'Υψηλάντης αντί νά μιμηθή τήν βουλευτικήν επιτροπήν ής ήτο
πρόεδρος καί νά ζητήση άσυλον έντος τών πλοίων, έμεινεν είς τήν
ξηράν καί άθροίσας 7 0 0 άνδρας ένίσχυσε τήν οχυράν τού Άργους
άκρόπολιν, ήν είχε προκαταλάβει μετά τινων συντρόφων 6 Μανιάτης
Καραγιάννης, όςτις έμελλε νά έκπλύνη διά τού κατορθώματος τού­
του τά ανόσια πολλών έκ τών ομοφύλων αύτού άμαρτήματα. Άνε-
 Καταστροφή του Δράμαλη. 773

χαιτίσθη λοιπόν οΰτω ή προς τά πρόσω πορεία, του Δράμαλη, όςτις

ό'έν ήτο ό'υνατόν νά προέλαση είς 1Αρκαδίαν, άφίνων όπισθεν αύτού
τό φρούριον εκείνο. Κ αί εν τούτοις έπήρχετο εκ Τριπόλεως ό Κολοκο-
τρώνης πλήρης θάρρους καί πεποιθήσεως. Ή κραταιά φο>νή Si* ής εγ­
καίρως έκάλεσεν είς τά όπλα τούς Πελοποννησίούς, αντήχησεν είς τά
τετραπέρατα τής χερσονήσου· χ'Λ άίες μαχητών συνέρρεον περί αυτόν
καί πώς νά μή συρρεύσωσιν ; Ό άνθρωπος αυτός ήζευρε νά κινή τά
εύγενέστατα των αισθημάτων καί τάς ίσχυροτέρας των προλήψεων.
Δεν ήρκείτο νά δμιλή περί πατρικός, περί θρησκείας, περί #όξης, άλλ*
έβεβαίου ότι άρνία, περιστεραί καί κόρακες προανήγγελλον ασφαλώς
την καταστροφήν τού Δράμ,αλη* αί γυναίκες εφώναζον είς τούς άντρας
των, τρίζατε, εί£εμ.ή ύπάγομεν ημείς* ή Γερουσία έκούσα ακόυσα συν-
έπραττεν. Ένώ λοιπόν ό Δράμαλης κατελάμβανε τό "Αργος, ό Κολο-
κοτρώνης έζεκίνει εκ Τριπόλεως μετά στρατού πολυαρίθμου, όςτις
καθ’ ο#όν έζωγκούτο ώς ποταμός δεχόμενος ένθεν καί ένθεν τά έκ
των όρέων κατερχόμενα ρυάκια. Είς Άχλαό'όκαμπον άπήντησε τούς
έζ "Αργους άναβαίνοντας μετά των λαφύρων αυτών Μανιάτας, καί
τούς εφώναζε, «γ ιά πού ;— Νά ζεφορτώσωμ,εν, άπήντησαν, τούς άρ­
ρωστους καί τά πράγματά μας καί έπειτα έπιστρέφομεν είς την μ ά ­
χ η ν .»— Σ ’ τού ίιαβόλου τη μάνα, κακαβούλια, έβόησεν ό Κολοκο-
τρώνης καί έζηκολούθησε την κατάβασιν αύτού. "Αμα έκβαλών
τών όρέων κατέλαβε τούς Μύλους καί έκείθεν κατ’ άρχάς μεν έβοή-
θησε τούς εν τή άκροπόλει τού "Αργους είς τό νά επιμείνωσιν άνθιστά-
μενοι, μ,ετ* ού πολύ ό'έ ^ιηυκόλυνε την βαθμιαία ν καί λαθραίαν είς
τούς Μύλους ύποχώρησιν αυτών, άμα ότε έπείσθη, ότι ή περαιτέρω
κατοχή τού φρουρίου άπέβη περιττή.

Τωόντι τά κατά τον Δράμαλην ήρχισαν νά εχωσιν έπισφαλώς, ρ,ι-

κρόν μετά τήν είς τήν 'Αργολίδα είςβολήν αύτού. Ό όσμανίίης αρχι­
στράτηγος, εύχερώς ό'ιελθών #ιά τής ανατολικής Έ λ λ ά ίο ς και ού#έν
ήττον εύχερώς περάσας τά Δερβενάκια, ένόμισεν, ότι $έν έχει είμή
νά περιαγάγη τά θριαρ,βικά αύτού τά γμα τα καθ’ άπασαν τήν Π ε­
λοπόννησον καί έπομ,ένως ού#όλως εφρόντισε νά άποταμιεύση τροφάς
προς συντήρησιν αύτού. Έ ν *Αργολί#ι #έν ήό'υνήθη ν’ άναπληρώση
τήν έ'λλειψιν ταύτην, $ιότι ή συγκομιδή τού έτους εκείνου άπέβη ελ­
λιπής, τά $έ ύπάρχοντα ολίγα σιτηρά καί κρέατα άπήχθησαν ύπό
774 Καταστροφή του Δράμαλη.

των ήμετέρων. Ό όσμανικός στόλος δςτις ήδύνατο νά παράσχω αύτφ

τροφάς, παραπλεύσας παρά τον Άργολικόν κόλπον δεν είςήλθεν εις
αυτόν. Ό Χουρσίτ πασάς ή δεν ήθελεν ή δεν ήδύνατο νά πράξη τι
εκ Λαρίσης ύπέο του άπερισκέπτως προελάσαντος αντιζήλου αύτού. Ό
στρατός ήρχισε νά πάσχη στερήσεις δεινάς* νά προχωρήση δεν ήδύ-
νατο πριν ή έκπορθήση το εν Μύλοις στρατόπεδον* προς τούτο όμως
άπητειτο καιρός, καιρόν δε δεν είχε διά τήν προαγοριένην όσημέραι
των τροφών ένδειαν, ώς έκ τής όποιας οί μέν άνθρωποι ένόσουν, τά
δέ κτήνη έπιπτον. "Οθεν περιέστη εις τήν άναπόδραστον ανάγκην νά
ύποχωρήση. Ήθέλησε δέ νά άπατήση τούς ήμετέρους καί έ'περιψε προς
αυτούς εν Μύλοις τον χριστιανόν αύτου γραμματέα επί τή προφάσει
μέν τού νά προτείνη άμνηστίαν, πράγματι δέ ϊνα περισπάσγ, τήν προςο-
χήν των άναγγελλων. δτι μελετά νά προχωρήσγι προς τήν Τρίπολιν.
"Ολοι ήπα τήθησα ν μόνος ό Κολοκοτρώνης ένόησε τό τέχνασμα καί
είπεν εν τω συγκροτηθέντι περί τούτου πολεμικω συμβουλίψ, δτι εις
τον Δράμαλην δέν μένει άλλο είμή νά ύποχωρήση, καί δτι απαραί­
τητον ήτο νά καταληφθώσι τά προς τήν Κόρινθον στενά. Ε π ειδ ή δέ
δέν ειςηκούσθη, καταλιπών εις Μύλους τό μέγα στρατόπεδον, εδρα-
μεν αυτός μετά ολίγων πιστών συντρόφων εις τό δεσπόζον των Δερ­
βενακίων χωρίον τού "Αγίου Γεωργίου, μή προςεχων εις τούς χλευα­
σμούς τού Μαυρομιχάλη, δςτις είπε τότε περιφρονητικώς περί αυτού,
δτι πηγαινη νά γίνη πάλιν κλέφτης εις τά βουνά. Α λ λ ά τη 25 Ιου­
λίου κατέστη άναμφισβήτητον όπόσον ορθή ύπήρξεν ή πρόνοια τού
κλέφτου εκείνου. Τήν πρωίαν τής ημέρας ταύτης οί Τούρκοι επεμψαν
τήν πρώτην αύτών μ.οίραν προς τήν Κόρινθον διά τού στενού τού
άγιου Σώστη. Ό Κολοκοτρώνης καταλαβών, δπως ήδυνήθη, τον χ εί­
μαρρον τού Δερβενακίου καί τάς παρακειμένας άνωφερείας τού αγίου
Σώστη, έπεμψε ζητών κατεσπευσμένως επικουρίαν. Έν τφ μεταξύ οί
πρώτοι φθάσαντες δελήδες, προςβληθέντες περί τον χείμαρρον, καί
άπελπισθέντες νά διελάσωσιν, έτράπησαν επί τά ύψώματα τού άγιου
Σώστη* κατόπιν ήρχοντο οί πεζοί, αί δέ άποσκευαί έγκατελειφθησαν.
Πεζοί καί ιππείς ήδυνήθησαν ουτω νά άναβώσιν εις άγιον Σώστην,
καί ήδη ένόμιζον εαυτούς εξω κινδύνου, δτε ό Ν ικήτας, ό Παπαφλέ-
σας καί ό Ύ ψηλάντης φθάσαντες εγκαίρως κατέλαβον τον λόφον τον
φράσσοντα χαράδραν τινά όΥ ής έμελλον νά διέλθωσιν οί από τού
άγιου Σώστη καταβαίνοντες πολέμιοι. Ε κ ε ί συνέβη μάχη φονικωτά-

.ν
 Καταστροφή του Δράμαλη. 775

τη. ’Ολίγοι τινές ιππείς κατώρθωσαν νά ό'ιαπεράσωσιν είς το προς

την Κόρινθον χάνι τής Κουρτέσας, άλλα τό πλεΐστον τής μοίρας εκεί­
νης πολεμούμενον κατά μέτωπον μέν καί εκ πλαγίου ύπό του Ν ικ ή ­
τα, του Παπαφλέσα καί του ’Γψηλάντου, όπισθεν ό'έ υπό του Κολο-
κοτρώνη, κατεστράφη δλοσχερώς. Πλείονες των 3 ,0 0 0 νεκρών έκάλυ-
ψαν τάς χαράόρας καί τάς κλιτύας· οι άλλοι ωφελούμενοι από του
σκότους τής έπελθούσης νυκτός, ό'ιέφυγον οί μέν είς Κόρινθον, οι Si
είς Άργολιό'α, άλλ* άπαντες κακώς ενχοντες. Έ ν τή φοβερά ταύτττ)
συρράζει ό Ν ικήτας άνευφημήθη καί πάλιν τουρκοφάγος. Την επιού­
σαν ό Δράμαλης εμεινε καταπεφοβισμένος είς "Άργος, τή 5έ 2 7 άπε-
φάσισε νά προέλαση μεθ’ όλου τού στρατού ούχί όμως άπό τά Δερ­
βενάκια, αλλά άπό τό άνατολικώτερον Ά γινόρι. Ό Κολοκοτρώνης,
μη είό'ώς ετι ποιαν θέλει τραπή δ5όν, αυτός μέν έμεινεν είς Δερβενά­
κια, έπεμψε ό'έ είς Ά γινόρι τον Παπαφλέσαν, τον Ν ικήταν καί τον
Ύ ψηλάντην. Οί τρεις ούτοι άντρες έπέπεσον τωόντι κατά των προς
τούτο τό μέρος έπελθόντων πολεμίω ν καί άν ό έν Μύλοις πολυάριθμος
στρατός προςέβαλλεν αυτούς κατά νώτων, άμφιβολία ό'έν υπάρχει,
ότι τή 27 ήθελε συμπληρωθή ή καταστροφή τών Τούρκων. Ά λ λ ’ ό
στρατός εκείνος ήσχολήθη, άμα άναχωρήσαντος έξ ’Άργους τού Δρά­
μαλη, είς τό νά· λεηλατήση τάς παρ’ αυτού αυτόθι καταλειφθείσας
άποσκευάς· εκ τούτου ό'έ, καί προςέτι ό'ιότι αυτοί οί περί τον Ν ικ ή ­
ταν καί τον Φλέσαν καί τον Ύ ψηλάντην στρατιώ ται έπρόςεξαν μά λ­
λον είς την λαφυραγωγίαν τών 5ιερχομένων ή είς την άναχαιτισιν
αυτών, τό πλεΐστον τού τουρκικού στρατού κατώρθωσε τελευταΐον νά
ίιέ λ θ η , άποβαλόν μέν πολλάς σκευάς, ήμιόνους καί καμήλους, άν­
τρας S i μόνον περί τούς χιλίους.
Ά λ λ ’ δπωςίήποτε ή λαμπρά τού Δράμαλη έπιχείρησις ή τοσού-
τον θριαμβικώς άρξαμένη, άπέτυχεν οίκτρώς. Μ ετ’ ού πολύ δ Κολο­
κοτρώνης απέκλεισε τόν 5εκατευθέντα εκείνον στρατόν εντός τής Κό­
ρινθου, πείσας μέν τόν Ό ίυσσέα νά καταλάβη τά στενά τής Μεγαρί-
5ος, αυτός 5έ περιζώσας πανταχόθεν τούς πολεμίους έν Πελοπον-
νήσφ. Περί τά τέλ η τού όκτωβρίου άπεθανεν έν Κορίνθω δ Δράμ,αλης.
Τό Ναύπλιον, μηόεμίαν λαβόν άπό θαλάσσης βοήθειαν, έλιμοκτόνει,
καί τή 30 νοεμ,βρίου παρεόοθη είς τόν Κολοκοτρώνην 5ιά συνθήκης,
ήτις ύπήρζεν ή πρώτη ακριβώς έκτε>νεσθεΐσα υπό τών ήμετέρων έκ
τών πολλών δσαι πρότερον συνομ,ολογηθεΐσαι πάσαι 5υςτυχώς είχον
776 Το Μεσολόγγιον σώζεται ύπο του Μαυροκορδάτου.

παραβιασθή. Τ ά δε ελεεινά του στρατού του Δράμαλη λείψανα, έλατ-

τωθέντα εν Κορίνθω εκ τού πολέμου και τού λοιμού καί λιμού εις
4 ,0 0 0 άντρας, έζήτησαν μεν νά μεταβώσιν εις Πάτρας διά της πα­
ραλίας τού κορινθιακού κόλπου· άλλ* εις Άκράταν περιζο>σθέντα ύπο
των δύο Ζαιμαίων, τού Λόντου, τού Π ετμεζά καί τού Χαραλάμπη,
καί παθόντα πάλιν εκεί νέας συμφοράς, μόλις επί τέλους κατώρθωσαν
να διασωθωσιν επι πλοίων τά οποία προςήγαγεν 6 των Πατρύν φρού­
ραρχος Ίουσούφ πασάς. Τοιαύτα έγένοντο εν Πελοποννήσω κατά το
δεύτερον ήμισυ τού έτους 1 8 2 2 , ούδεις δέ ήδύνατο νά άρνηθή, ότι ή
άπο τού μεγάλου κινδύνου τού έπικρεμασθέντος επ’ αυτής περί τά
μ-έσα τού έτους τούτου σωτηρία ώφείλετο προ πάντων εις τον Κολο-
κοτρώνην λαός καί στρατός άνωμολόγουν τούτο, αυτή δέ ή Γερου­
σία ήναγκάσθη νά δ ιορίση αυτόν, κατ’ άπαίτησιν των οπλαρχηγών,
αρχιστράτηγον τής Πελοπόννησου. Α υτή ύπήρξεν ή εύτυχεστέρα τής
ζωής αυτού εποχή καί μ ία των ευτυχέστερων τής όλης έπαναστά-
σεως. Είμ,πορούμ.εν μάλιστα νά είπωμεν, ότι επί μ.ίαν στιγμήν ό Κολο-
κοτρώνης άπέβη τό πρώτον πρόςωπον άπάσης τής. ηπειρωτικής Ε λ λ ά ­
δος. Έ ν τή δυτική Στερεή δ Μαυροκορδάτος είχε πάθει τήν έν Π έτα
συμφοράν. Έν τή ανατολική δ Όδυσσεύς εσωζε μέν ετι τό αξίωμα
αύτού, ου μόνον όμως μετά τό πρώτον τής Γραβιάς κατόρθωμα όΥ
•ούδενός νέου έργου έλάμπρυνε τό αξίωμα τούτο, ού μόνον ιδίως άφήκε
τον Δράμαλην νά είςελάστ; ανενόχλητος εις Πελοπόννησον, αλλά καί
δτε κατά όκτώβριον μ,ήνα δ Χουρσίτης έπεμψε τελευτα.ίον εις βοή­
θειαν των έν Κορίνθω άποκεκλεισμένων 8 ,0 0 0 άντρας ύπο τον Μεχ-
μ έτ πασάν διά Λαμίας καί Άμφίσσης, δ Όδυσσεύς ήττήθη ύπ* αύ­
τού καί μόλις διασωθείς εκ τής μάχης, δεν άνεχαίτισε τήν περαι­
τέρω πρόοδον τού όσμανίδου στρατηγού, είμή διά τής ύποσχέσεως
ότι ήτο έτοιμος νά προςκυνήσν), αν λάβη τό α ρμα τολίκι άπάσης τής
ανατολικής Ε λλά δο ς. Ό δε Μ εχμέτ πασάς άπεδέξατο ή έπροςποιή-
θη ότι αποδέχεται τήν διαβεβαίωσιν ταύτην, διότι ε’ν τώ μεταξύ
ηύτοκτόνησεν αίφνης δ Χουρσίτ πασάς, ώςτε δ ύποστράτηγος αυτού
ένόμισεν απαραίτητον νά έπιστρέψη εις Λάρισαν.

Εις καί μόνος άνθρωπος ηύτύχησε κατά τάς τελευταίας τού έτους
ημέρας νά παράσχη τή πατρίδι ύπηρεσίαν ούχί μέν ένάμιλλον τής
καταστροφής τού Δράμαλη, αλλά τή αληθείς σπουδαιοτάτην. Καί δ

*
 Το Μεσολόγγιον σώζεται ύπο του Μαυροκορδάτου. 777

άνθρωπος ούτος ύπήρξεν δ προ τινων [Ληνών τοσούτον άτυχήσας Μαυ-

ροκορδάτος. Ό τ ε μετά την πανωλεθρίαν του Π έτα καί την παράδο-
σιν του Σουλίου πολλοί των άρματω λώ * της Α ιτω λίας καί *Ακαρ­
νανίας έπροςκύνησαν, καθά προείπομεν, οι δέ κάτοικοι έσώζοντο
προτροπάό'ην εις τάς Ίονίους νήσους, δ S i Ό μέρ Βριώνης καί δ
Κιουταχής κατήλθον περί τά τέλη Οκτωβρίου μετά 1 1 ,0 0 0 άν-
S ρών εις την κοιλάδα του Μεσολογγίου, 6 S i Τουσούφ πασάς των
Πατρών απέκλειε την πόλιν ταύτην άπδ της θαλάσσης, δ Μαυροκορ-
δάτος μείνας εν Μεσολογγίφ μετά του Μάρκου Βότσαρη καί 6 0 0 τδ
πολύ άνδρών, ειπεν, δτι δεν θέλει άπέλθει εν οσιρ είς καί (/.όνος άνηρ
υπάρχει πρόθυμος ν* άγωνισθή, καί έτήρησε τον λόγον. Ό περίβολος
της πόλεως άπήτει επταπλασίους τουλάχιστον των υπαρχόντων προ­
μάχους: επί των τειχών δεν ύπηρχον είμή 14 παλαιά πυροβόλα, εντός
δε αυτών πολεμεφόδια καί τροφαί ριόλις δι* ενα ριηνα. Έ άν οι Τούρ­
κοι έπεχείρουν άριέσως την έφοδον, ηθελον πιθανώτατα κυριεύσει τό
ούτως εχον φρούριον* αλλά κατέτριψαν τον χρόνον κατ' άρχάς εις
άκροβολισμούς, επειτα είς διαπραγματεύσεις περί παραδόσεως, τάς
δποίας οί πολιορκούμενοι παρέτεινον έπιτηδείω ς, ί'να προφθάση εν τώ
μεταξύ η επικουρία, ην έζήτησαν έκ Πελοπόννησου καί έκ τών νήσων.
Ό τε δε περί τά μέσα νοεμβρίου μοίρα τού ύδραικού στόλου έπιφα-
νεΐσα προ τής πόλεως διέλυσε τον αποκλεισμόν τού Ίουσούφ πασά,
έκόμισε τροφάς καί πολεμεφόδια καί άπεβίβασε 1 ,0 0 0 Πελοποννη-
σίους υπό τον Πετρόμπεϋν, τον Ζαίμην καί τον Δεληγιάννην, οί ήμέ-
τεροι διεμήνυσαν είς τον Ό μέρ Βριώνην, οτι άν θέλη τό Μεσολόγγιον
άς ελθϊ) νά τό πάρη. Έν τώ μεταξύ ήρχισαν νά πάσχωσιν οί πολιορ-
κητα ί, ο,τι πρότερον οί πολιορκούμενοι· αί τροφαί καί τά πολεμεφό­
δια αυτών ήλαττώθησαν, ή δέ προςαγωγή νέων άπέβη δυςχερής,
διότι οί τής Αιτωλίας καί ’Ακαρνανίας κάτοικοι ήρχισαν τελευταΐον
νά δίδωσι σημεία ζωής* οθεν δ Όμέρ Βριώνης έδέησε νά πράξη τ ι
κρίσψ.ον. Κ αί τψόντι την νύκτα τής 2 5 δεκεμ,βρίου έπεχείρησεν έφο­
δον έπ* έλπ ίδι, οτι οί "Ελληνες εκκλησιαζόμ,ενοι ένεκα τών χριστου-
γέννων, ηθελον έγκαταλείψει τά τείχ η . Ή φρουρά όμως ε’ιδοποιηθεισα
περί τού βουλεύματος, εύρέθη έτοιμη. Άφήσασα τά αλβανικά τάγμ,α-
μα νά πλησιάσωσι ρ,έχρι βολής πιστολιού, έθέρισεν επειτα αυτά διά
πυκνού πυροβολισμού καί ετρεψεν είς φυγήν. Ό λίγας δέ μετά την
αποτυχίαν ταύτην ημέρας, έλύθη ή πολιορκία. Η υποχώρησες τών
778 Γενική εποψις τής έπαναστάσεως των νήσων.

πολεμίων άπέβη αύτοΐς ολέθρια. Καταλιπόντες τά πλειστα. πυροβόλα

καί πάσαν την αποσκευήν, έ'φθασαν δρομαίοι εις βραχώρι. Ά λ λ ' έκεΐ-
θεν προχωρήσαντες έ'παθον νέας συμφοράς· 5 0 0 έπνιγησαν εντός του
πλημμυρήσαντος 'Αχελώου, οί δε διαπεράσαντες άφίκοντο κακώς εχον-
τες πρώτον εις Καρβασαράν καί έπειτα εις Πρέβεζαν.
Έσώθη λοιπόν ή δυτική Ε λ λ ά ς καί έσώθη προ πάντων διά του
Μαυροκορδάτου* ώςτε έν αρχή του 1823 δύο άνδρες ύπερεΐχον δμο-
λογουμένως όλων των λοιπών έν τή Ε λ λ η ν ικ ή ήπείρω· δ Κολοκοτρώ-
νης καί δ Μαυροκορδάτος. ’Ά ν ήτο δυνατόν νά συμβιβασθώσι καί νά
συμπράξωσιν, ίσως κατηρτίζετο κυβέρνησις δπωςούν άξια του ονόμα­
τος τούτου. Ά λ λ * ήτο αδύνατον νά συνεννοηθώσιν, ώς έκ τής διαφό­
ρου αύτών φύσεως καί ανατροφής, έτι δε μάλλον διά τάς όλως αντι­
θέτους προαιρέσεις. Ό Κολοκοτρώνης ήθελε νά άρξγι τής Πελοπόννη­
σου έπεοειδόμενος κυρίως επί τού στρατού αύτού, αδιαφορών δε περί
τής διοικήσεως τής όλης Ελλάδος. Ό Μαυροκορδάτος έπεζήτει απε­
ναντίας πάντοτε την συγκρότησιν γενικής τού έθνους κυβερνήσεως* καί
έπειδή άλλην δύναμινδέν είχε προς τούτο παρά τούς προεστώτας, διά
τούτων ιδίως έδιωκε την τού σκοπού έκτέλεσιν έπί τή έλπ ίδι, εννοεί­
ται, ότι θέλει αυτός χειραγω γεί αυτούς καί διευθύνει. Πολυμήχανος
δε ών προςέλαβε τωόντι τότε είπερ άλλοτέ ποτέ προθυμοτάτους συν-
εργούς ού μόνον τούς πλείστους τών προυχόντων τής Πελοπόννησου
καί τής Στερεάς, αλλά καί τούς προεστώτας τών τριών μαχίμων νή­
σων, οϊτινες διά θυσιών καί κατορθωμάτων μεγάλων ισχυσαν μετ' ού
πολύ υπέρ πάντας τούς λοιπούς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'.

Ό ναυτικός άγων κατά τά ετη 1821 κα ι 1822.

Εις τάς νήσους συνέβη κατά το μάλλον καί ήττον ό,τι καί εις την
εκτός τού Ισθμού Ε λ λ ά δ α . Ή έπανάστασις λαβούσα κατ’ άρχάς κα^
προς τούτο τό μέρος ενκτασιν μεγάλην, περιεστάλη προϊόντος τού χρό­
νου εις τάς πλησιεστέρας προς την Ε λ λ ά δ α νήσους, παρεκτός οτι έν
ταις νήσοις ή περιστολή άρξαμένη διά τής έν έτει 1822 καταστροφής
 Γενική εποψις τής επαναστάσεως των νήσων. 779

τής Χίου,.δεν συνεπληρώθη είμή τώ 1824, οτε κατεβλήθη ρ.έν το

κίνημα των Κρητών υπό των στρατευμάτων του Μ εχμετ Ά λ ή τής
Αίγυπτου, κατεστράφησαν δέ ή τε Κάσσος καί τά Ψαρά. ’Αλλά καί
τότε πάλιν ή έπανάστασις διετήρησε τήν τοσούτον προςεγγίζουσαν εις
την μικράν ’Ασίαν Σάρ,ον, ήτις έπέπρωτο νά διασώσν) [κεχρί τέλους
αυτονομίαν τινά, άν όχι πλήρη την ανεξαρτησίαν καί την μετά του
βασιλείου τής Ε λλά δο ς ένωσιν.
Έ κ των μεγαλύτερων νήσων, Κρήτης, 'Ρόδου καί Κύπρου, αιτινες
πάσαι κατείχοντο ύπό πολυαρίθμων όσμανιδών Ιπερειδομένων επι
ίσγυρών φρουρίων, δεν έπανέστη είμή μόνη ή Κρήτη. Άπορον δέθ έλε1
φανή πώς καί αύτη έπανέστη, καί μάλιστα πώς κατώρθωσε νά παρα-
τείνν) μ έ/pt τίνος την έπανάστασιν αυτής, άμα άντιπαραβάλωμεν τά
κατά την νήσον ταύτην προς την τής Πελοποννήσου κατάστασιν και
θέσιν. Οι μουσουλμάνοι τής Πελοποννήσου μη διακρινόμενοι επί έξαι-
ρέτω ανδρεία, παρεκτός των Λαλαίων καί των Βαρδουνιωτών, ησαν
προςέτι πολύ όλιγώτεροι τών Ε λλήνω ν, διό τι ύπελογίζοντο εις 1 2 ,8 0 0
ανδρας, ένω οί "Ελληνες άντρες συνεποσούντο, μετά τής Μάνης,
εις 3 0 ,4 0 0 . Ό δέ μουσουλμανικός πληθυσμός τής Κρήτης τφ 1 8 2 1
άνέβαινεν εις 2 5 ,0 0 0 περίπου οικογένειας καί ήτο κα τ' έλά χ ι-
στον μικρότερος τού Ελληνικού άριθμούντος περί τάς 2 8 ,0 0 0 οικογέ­
νειας ήτο δέ επί τοσούτον μαχιμώτερος, ώςτε άντιπαρέταξεν 2 0 ,0 0 0
άνδρών εις τον αγώνα, ένω οι ήμέτεροι δεν παρέστησαν ποτέ πλειό-
τεροι τών τριςχιλίων. Πλήν τούτου ή Κρήτη κατείχετο πολύ ίσχυρό-
τερον ή ή Πελοπόννησος, διό τι ένω έν τή τελευταία ταύτγ) δεν ύπήρ-
χεν έίμή εις μόνος πασάς, όςτις καί αυτός συνέπεσε νά άποδημήσν),
τρεις πασάδες έπεκάθηντο έπί τού τραχήλου τής Κρήτης, εις έν Η ­
ρακλείου, εις έυ Κυδωνίι>: καί είς έν'Ρεθύμνφ. Προςέτι ή Πελοπόννησος
είχε προς βορράν μεν δύο προμαχώνας, την δυτικήν καί την ανατο­
λικήν Ε λ λ ά δ α , αιτινες, άν όχι πάντοτε, έκ διαλειμμάτω ν όμ,ως άνεχαί-
τισαν τούς από τούτου τού μέρους καταβαίνοντας όσμανικούς στρατούς·
είχεν είς τά δυτικά αύτής πλευρά την Επτάνησον έκ τής όποιας ευθύς
έξ αρχής καί μάλιστα προϊόντος τού χρόνου ου μικράς έ'λαβεν έπικου-
ρίας καί συνδρομάς καί πολυειδεΐς ανακουφίσεις* είχεν απ’ ανατολών
τούς δύο κυριωτάτους ναυστάθμους τού έλληνικού ναυτικού, τήν "Υ ­
δραν καί τάς Σπέτσας. Ή δέ Κρήτη ήτο μεμονωμένη έν τω Λ ιβυκφ
πελάγει καί πολύ πλησιεστέρα τής άλλης Ε λλά δο ς προς τήν Αιγυ-
 780 "Υδρα. Σπέτσαι, Ψαρά. Χρηματικαί αυτών θυσία'..

πτον, έξ ής ώρμώντο οί στόλοι τής Αφρικής, έπήλθον δε από του 1824

καί οί φοβεροί τακτικοί στρατοί. Ή κρητική λοιπόν έπανάστασις
ήτο δυςκολώτατον νά διατηρηθή οΐκοθεν. ’Αλλά περί σπουδαίας
δπωςούν πεζικής επικουρίας έκ της πανταχόθεν κινδυνευούσης ηπειρώ­
τικης Ε λλά δος, λόγος δεν ήδύνατο νά γίνη. Το δε ναυτικόν ημών
• περιεσπάτο ύπό τοσούτων άναγκών καί είχε νά παλαίση προς τοσαύ-
τας δυςχερείας, ώςτε δεν ήδυνήθη νά διάσωση οΰτε την Χίον, οΰτε
την Κάσσον, ούτε τά Ψαρά, καί μόλις έκάλυψε διά της αιγίδος αύτού
την Σάμον, ήτις, καί τοι γενναίως άγωνισθεΐσα, δυςκόλως επί τέλους
ήθελε διαφύγει την τύχην τών προειρημένων τριών νήσων, εάν ό ελ­
ληνικός στόλος δεν εσπευδεν επανειλημμένους εις επικουρίαν καί δεν
ηύτύχει πάντοτε νά'άποτρέψη την άπόβασιν τών πολεμίων. Σπουδαίαν
όπωςούν ναυτικήν επικουρίαν δεν έ'λαβεν ή Κρήτη είμή παρά τών γ ει­
τόνων αυτής Κασσίων, οΐτινες, σπανιως έν τω τακτικω στόλω παρα-
τασσόμενοι, έσιταγώγησαν εν τούτοις έκ διαλειμμάτω ν την μεγάλην
εκείνην νήσον καί έπεχείρησαν αποκλεισμούς τινας τής *Ριθύμνου καί
τής Κυδωνιάς. Ά λ λ ’ εννοείται οτι οι Κάσσιοι, καί διότι ένήργουν με­
μονωμένοι, καί διό τι πρωίμως κατεστράφησαν, δεν ήτο εφικτόν νά
σώσωσι την Κρήτην. Έ ζ όλων δέ τών προειρημένων συνάγεται, ότι ή
τύχη τής έν τή ελληνική θαλάσση έπαναστάσεως έξηρτάτο έκ τού
στόλου, όςτις έν ταύτφ άπετέλει ενα τών κυριωτάτων προμαχώνιυν
τής τε Πελοπόννησου καί τής Στερεάς. Κ αί έπειδή ό στόλος άπηρτί-
σθη σχεδόν καθ' ολοκληρίαν ύπό τών τριών νήσων "Υδρας, Σπετσών
καί Ψαρών, εις ταύτας δέον νά έπιστήσωμεν την ίδιάζουσαν ημών
προςοχήν.

Α ί τρεις αύται νήσοι έπανέστησαν κατά τάς πρώτας τού άπριλίου

’ μηνός 1821 ημέρας. Οί πρόκριτοι τής "Υδρας διστάσαντες έπί μικρόν,
ήναγκάσθησαν νά παρακολουθήσωσι τό κοινόν παράδειγμα ύπό στά­
σεως τού λαού ήν ύπεκίνησε δευτερεύων τις, αλλά τολμηρός πλοίαρ­
χος, b ’Αντώνιος Οικονόμου, όςτις, καθαιρέσας τή 3 0 μαρτίου τον
τότε διοικητήν Νικόλαον Κοκοβίλαν, καί καταπλήξας τούς προε-
στώτας, άνεγνωρίσθη ύπ’ αυτών τήν έπιούσαν ώς διοικητής, έχων
«μεθ* εαυτού καί τέσσαρας συμβούλους έκλελεγμένους ύπ* αύτου.» Ό
νέος διοικητής προεκήρυξε τότε τήν έπανάστασιν, 16 άπριλίου. Καί
ή μέν έξουσία αυτού δεν διήρκεσε πολύ. Τ ή 12 μαίου οί πρωτεύοντες
 "Υδρα, Σπέτσαι, Ψαρά. Χρηματικαί αυτών θυσίαι. 781

πλοίαρχοι Γεώργιος Σαχτούρης, ’Αντώνιος Κριεζής καί Λάζαρος

Παναγιώτας, συμπράττοντες μετά των προκρίτων καί ώφεληθέντες
εκ τής απουσίας των πλείστων του Οικονόμου οπαδών, άπελθόντων
μετά του έκπλεύσαντος στόλου, καθήρεσαν καί έξώρισαν τον έφήμερον
δικτάτορα, κατ’ άρχάς περιορισθέντα εντός της μονής του Μεγάλου
Σπηλαίου καί βραδύτερον περί τά τέλη τού έτους δολοφονηθέντα ένω
άπήρχετο έκειθεν εις Ά ργος. Ά λ λ ’ εάν οί πρόκριτοι άπηλλάγησαν
ούτω τού Οικονόμου, δεν έγκατέλειψαν την έπανάστασιν, πολλού γε
δει. Ό δισταγμός ον έδειξαν κα τ’ άρχάς έπήγασεν ούχί εκ φιλαρ-
γυρίας, ώς έρρέθη, καί εξ αδιαφορίας προς την κοινήν ελευθερίαν,
άλλ’ έκ τής βαθείας συνειδήσεως, ήν ύπέρ πάντας τούς άλλους είχον
τού μεγέθους τού έργου όπερ προέκειτο νά άναλάβωσι, καί τής ευθύ­
νης ήν ύπέρ πάντας τούς άλλους εμελλον νά φερωσι περί την διεξα­
γωγήν αυτού. Ά μ α δ'έ 6 λαός άπέδειξεν ότι οργα προς τον αγώνα, οί
πρόκριτοι, καί τοι καθαιρέσαντες τόν αρχηγόν αυτού, καί τοι άναλα-
βόντες πάσαν την προτέραν εξουσίαν, δεν οπισθοδρόμησαν, αλλα
ενέμειναν μετά πάσης θυσίας καί εθελοθυσίας εις το απαξ αρξα-
μενον επιχείρημα. Τάς αύτάς άρετάς ανεδειξαν άλλως τε εξ ίσου και
αί τρεις νήσοι* καί αι τρεις νήσοι, κα τ’ ίδιαν τε και εν κοινώ, επολι-
τεύθησαν καθ’ όλην την έπανάστασιν εις τρόπον, οςτις παραβαλλό­
μενος προς τά γενόμενα έν ταΐς πλείσταις των άλλων ελληνικών χω­
ρών, έξαιρέτως τιμ ά την μερίδα ταυτην τού ελληνισμού. Τ ις δεν
ήκουσε φημιζομένας τάς μεγάλας αυτών χρηματικάς θυσίας; Τά υπό
των ελληνικών κυβερνήσεων καί βουλών αναγνωρισθέντα επισημως
ποσά άναβαίνουσιν εις 1 8 ,0 0 0 ,0 0 0 νέων δραχμών, έξ ών 9 μεν εκα­
τομμύρια κατεβλήθησαν ύπδ τής "Υδρας, 5 δε περίπου εκατομμύρια
ύπο τών Σπετσών, καί 4 ,0 0 0 ,0 0 0 ύπο τών Ψαρών. Δυςκολον είναι
βεβαίως νά ορίσωμεν ακριβώς την σχετικήν αξίαν τής θυσίας ταύτης
προς τά ύπο τής όλης άλλης Ε λλά δ ο ς κατατεθέντα, διό τι πο7ν.λοι
ύπάρχουσι λογαριασμοί τής Πελοπόννησου καί τής Στερεάς μη εκκα­
θαρισμένοι. Ά λ λ * ή κοινή τού έ'θνους συνείδησις δεν επέβαλεν άχρι
τούδε, μετά τοσούτου χρόνου παρέλευσιν, τήν τών λογαριασμών εκεί­
νων έκκαθάρισιν, όπως ύπέλαβε καθήκον αυτής ιερόν νά πράξη εγ ­
καίρως ώς πρός τάς τών νήσων απαιτήσεις. Ό θεν 'ένα λάβωμεν έννοιαν
τινα περί τού περιέργου τούτου^ζητήματος, γενικήν μέν ουχί δέ δλως
τής αλήθειας μεμακρυσμένην, επιτρέπεται νά άρκεσθώμεν εις τήν
782 Άξιάγαστος των τριών νήσων ομοφροσύνη.

έόιθεσιν της έπί των εθνικών λογαριασμών επιτροπής, ής έμνημ,ονεύ-

σαμεν έν τοις προτέροις. Κ α τά την έχθεσιν ταύτην, τό σύνολον τών
ύπό τών Ελληνικώ ν κυβερνήσεων δαπανηθέντων κατά τάς τρεις
περιόδους, ήτοι μέχρι τών αρχών του 1 8 2 7 , συνεποσούτο είς 70 περί­
που εκατομμύρια γροσίων, ήτοι, ώς προείπομεν, 3 7 ,8 0 0 ,0 0 0 περίπου
σημερινών δραχμών. Ε π ε ιδ ή δε έν τφ συνόλω τούτω περιλαμβά­
νονται τά εκ διαφόρων δανείων είςρεύσαν.τα είς το ταμεϊον χρήματα,
τά όποια υπολογίζονται περί τά 1 5 ,3 0 0 ,0 0 0 , επεται, οτι αί τρεις
νήσοι κατέβαλον καθ’ έαυτάς, ποσόν ούχί πολύ όλιγώτερον τού πο­
σού όπερ είςεπράχθη εκ τής άλλης 'Ελλάδος, εξαιρέσει τού Αιγαίου
πέλαγους περί τών προςόδων τού όποιου θέλομεν ομιλήσει κατωτέρω*
Κ α ί τούτο δεν αρκεί* τά 2 2 ,5 0 0 ,0 0 0 τά καταβληθέντα είς το δη ­
μόσιον ταμεϊον υπό τής άλλης 'Ελλάδος είςεπράχθησαν από όλων
τών κοινωνικών αυτής τάξεων καί ιδίως από τού εργατικού λαού, ενώ
τά 1 5 ,0 0 0 ,0 0 0 τών νήσων κατεβλήθησαν κατά μέγα μέρος ύπό τών
εύπορωτέρων, ο έστιν ύπό τών προκρίτων αύτών.

Ά λ λ * οίαιδήποτε καί άν άπέβησαν αί χρηματικαί τών τριών νή­

σων θυσίαι, έτι μάλλον άξιάγαστος ύπήρξεν ή ομοφροσύνη δ ι’ ής αύ-
τα ι διεξήγαγον τά ναυτικά τού έθνους πράγματα επί τής έπανα·
στάσεως. Οί ναυτικοί όμιλοι καί μάλιστα οί μάλλον άτίθασσοι όμιλοι
τής "Υδρας έστασίασαν πολλάκις, άλλ* οί πρόκριτοι, παρεκτός ελά­
χιστων εξαιρέσεων, ώμοφρόνησαν καί κατίσχυσαν τού δυςηνίου πλή­
θους· ωςτε έν γένει είπεϊν, αί τρεις νήσοι, καθ’ έαυτήν τε έκαστη καί
έν κοινφ, έπολιτεύθησαν έν όμονοί^. Έ κάστη είχε τούς ίδιους δημο­
γέροντας, διέποντας ανεξαρτήτως τά κατ’ αυτήν, άλλ* αί ναυτικαί
έπιχειρήσεις έγίνοντο πάντοτε από κοινού. Κοινά ήσαν τά πάντα παρ’
αύτοϊς* θυσίαι, δόξα, παθήματα. Πολλάς ήδυνάμεθα νά φέρωμεν απο­
δείξεις τής ό'ντως άδελφικής αύτών ένώσεως, άλλ* άρκούμεθα είς μίαν
πασών έμφαντικωτέραν. Έν έτει 1826 μετά τήν πτώσιν τού Μεσο­
λογγίου, δεινώς κατεπλάγη σύμπασα ή Ε λλ ά ς καί γενική πεποίθη-
σις παρήχθη, ότι, ί'να συμ,πληρωθή τό ε’ργον τής καταστροφής, δεν
ύπολείπεται είς τον Ίβραϊμην είμή νά έπιπέση πανστρατιά κατά τών
Σπετσών καί τής "Υδρας. Τότε οί Σπετσιώ ται ένόμισαν απαραίτητον
νά έγκαταλείψωσι χάριν τής κοινής σωτηρίας τήν φιλτάτην αύτών
νήσον, επίπεδον ούσαν καί εύπρόςβλητον καί νά μετοικήσωσι πανοικί
 Άξιάγαστος των τριών νήσων δμοφροσύνη. 783

εις "Υδραν μετά των Ψαριανών, ϊνα συμπήξωσιν εις εν άπάσας τας
ναυτικάς του έθνους δυνάμεις. Οί δέ πρόκριτοι της "Υδρας, προϊστα­
μένου του Λαζάρου Κουντουριώτη, άμα μαθόντες την τοιαύτην των
προκρίτων Σπετσών πρόθεσιν, έγραψαν προς αυτούς τη $1 άπριλίου
τάδε* αΤά δσα ζητήμα τα οι απεσταλμένοι σας μάς έπρότειναν άπο
μέρους σας καί τού λαού σας, δλα ένεκρίθησαν άπο ημάς καί απο τον
λαόν μας δλον, τον οποίον έπροςκαλέσαμ,εν εις συνέλευσιν ενώπιον των
απεσταλμένων σας, καί ούτως ούτοι είδαν προςωπικώς καί ήκουσαν με
ποιαν αδελφικήν άγάπην καί προθυμίαν ειλικρινή υπόσχεται, ως καί
ημείς ύποσχόμεθα, νά διατηρή άχρι τέλους την άναγκαιοτάτην εις
την κοινήν σωτηρίαν στενήν ενωσιν καί αδελφικήν δμόνοιαν. Θέλετε
έχει λοιπόν τά αναγκαία καταλύματα, ήτοι κατοικίας εις το Κ α μίνι
κατά την επιθυμ,ιαν σας, καί χωρίς νά πληρώσετε παραμ,ικρόν ένοί-
κιον, όσον καιρόν μείνετε εδώ. "Οσαι διαφοραί ύπάρχουν μ,εταξύ συμ­
πολιτών μας καί συμπολιτών σας, άλησμ,ονούνται καί νά μη άναφερ-
θούν όσον καιρόν συνδιατρίψωμ,εν. Ταχύνατε λοιπόν, αδελφοί, τόν
πανοικί έρχομόν σας διά νά γενή όσον τάχιον ή γενική εκστρατεία,
καί αί φαμελίαι σας, όταν φθάσουν εδώ ευρίσκουν έτοιμα καί εύκαι-
ρωμένα τά όσπήτια τών Καμινίων, καί την πλέον αδελφικήν δεξιω-
σιν εύρίσκετε όλοι από όλους μας.» Την δέ έπιούσαν έγραψαν οι 'Υ ­
δραίοι τά αυτά εις τούς Ψαριανούς. Κ α ί οί μέν Ψαριανοί μετά τινας
συνδιασκέψεις άπεκρίθησαν, τή 18 μ.αιου, ότι «ή μετάβασις τού λαού
των ήτο αδύνατος, άλλ* είναι πρόθυμοι νά έκπλεύσωσιν εις όποιανδή-
ποτε στιγμήν μάθουν παρ’ αύτών οτι είναι έτοιμοι.» Οί δέ Σπετσιώ -
ται μετωκησαν τωόντι περί τά τέλη μαίου καί άρχάς Ιουνίου εις "Υ ­
δραν, καί έτυχον αυτόθι της πανηγυρικωτάτης καί άδελφικωτάτης
δεξιώσεως. Κοινά λοιπόν ησαν τά πάντα μεταξύ τών τριών νήσων
ά·λλ* ή αλήθεια είναι ότι, επειδή ή "Υδρα, άν όχι κατά τόν άριθμ,όν
τών πλοίων, δμολογουμένως όμως κατά τό πλήθος τών άνδρών, τόν
πλούτον τών προκρίτων καί τό μέγεθος τής καταβολής αύτών επί τής
έπαναστάσεως, ισοφάριζε ρ,όνη προς τάς δύο άλλας νήσους ηνωμένας
δμού, φυσικώ τφ λόγψ άπεδόθη σιωπηρώς προεδρεία τις αυτή ως προς
την διοίκησιν τής κοινής ένεργείας. Π άλιν δέ επειδή έν "Υδρ<£ έπρώ-
τευεν 6 τών Κουντουριωτών οίκος, δ άρχηγός αυτού Λάζαρος Κουν-
τουριώτης άνωμολογήθη πάντοτε ώς ύπατος τής νήσου κυβερνήτης*
ώςτε τούτου ένεκεν έπέσχε προέχουσάν τινα τάξιν έν τή όλν) διοικήσει
784 Λάζαρος Κουντουριώτης.

των κοινών επιχειρήσεων, εΐ καί ουδέποτε άνωμολογήθη έπισήμως το

τοιούτον αυτού άξίωμα.

Ά νεδείχθη δε τή άληθεία 6 άνήρ άξιος του τοιούτου πρωτείου τής

ναυτικής Ε λλά δο ς. Λί χρηματικαί Ουσίαι του οίκου των Κουντου-
ριωτών συνεποσώθησαν εις 2 ,0 0 0 ,0 0 0 περίπου παλαιών δραχμών
(ακριβώς κατά τον έπίσημον πίνακα 1 ,9 4 1 ,1 5 8 ) ο έστιν εις τδ πέμ-
πτον των δλων ύδραϊκών απαιτήσεων καί τδ δέκατον τής όλης
καταβολής των τριών νήσων. Έ κ των άλλων πλουσιωτέρων Υδραίων
οί {Λεν Τορι,παζαϊοι δεν σημειούνται είμή διά 5 5 9 ,1 7 0 , οί δέ Βουδου­
ραίοι διά 4 4 7 ,8 1 4 . Έ κ τών Σπετσιωτών οί 'Ανάργυροι δεν άποζη-
μιούνται είμή επί κεφαλαίου 6 0 9 ,6 0 6 * οί Μέξαι 5 1 0 ,6 0 6 * οί Μποτα-
σαιοι 4 5 3 ,5 3 0 . Έκ των Ψαριανών οί Κοτσάνες επί κεφαλαίου
4 6 4 ,1 14 καί οί Ά ποστόλαι 4 3 1 ,0 0 9 . Ά λ λ ’ αί χρηματικαί εκεΐναι
θυσιαι δεν ήθελον άρκέσει, ίνα άναδείξωσι τδν Λάζαρον Κουντουριώ-
την ύπατον κυβερνήτην του ναυτικού τής Ε λλά δο ς άγώνος. Ό άνήρ
μόλις ών τριακοντούτης εν άρχή τής έπαναστάσεως, είχεν άρετάς εξαί­
ρετους. ΤΗτο τφόντι μεγαλόψυχος ως ιδιώτης τε και ως δημόσιος άν­
θρωπος* ού (χάνον εσυγχώρησε τον φονέα του πατρός του, αλλά καί ευ-
ποιητικδς προς αυτόν άνεδείχθη, μίαν μόνην επιβαλών αύτώ τιμωρίαν
του νά {χή έμφανισθή ποτέ ενώπιον του* δι* άπαντος δε του άγώνος,
έν τοΐς κρισιμωτάτοις τών καιρών, ουδέποτε άπέβαλε τδ (χέγα τής
ψυχής αύτου παράστημα. Δι* άνεξαντλήτου εύροίας λόγου συνδυαζο-
{χένης [χετά τής άφοσιώσεως ήν ένέπνεεν ή δεδοκΐ|χασ{χένη αυτού σύνε-
σις, πλειστάκις έχαλιναγώγησε τα άφηνιάσαντα πλήθη* καί ποτέ φο­
βέρας έκραγείσης συμπλοκής (χεταξύ Υδραίω ν και τής έκ Πελο-
ποννησίων καί 'Ρουμελιωτών συγκείμενης φρουράς τής νήσου, παρελ-
θών άτρόμητος εις μέσον καί λαλήσας πρδς μέν τούς ναύτας άλβανι-
στί, πρδς δέ τούς πεζούς ελληνιστί, περιήγαγεν αυτούς αίματοφύρ-
τους εντ ι όντας, νά άσπασθώσιν.άλλήλους. Κ αί περ έτεροφθαλμος ών,
είχε θαυμαστήν οξυδέρκειαν περί την διάγνωσιν τών πραγμάτων καί
τών προςώπων. Εις αύτδν δφείλει ή Ε λ λ ά ς την εις ναύαρχον προχεί-
ρισιν καί την επί εξ δλα έτη άδιάσειστον έν τώ αξιώματι τούτω
διατήρησιν τού Άνδρέου Μιαούλη. Ε ίχε την συνείδησιν τού τ ί δύ-
ναται νά πράξ*/), προτέρημα σπανιώτατον παρ’ ήρ.ίν, οίτινες νομίζο-
μεν πάντες ότι πρδς πάντα πεφύκαμεν. Ε ίχε την συνείδησιν, ότι άν

/
 Άνδρεας Μιαούλης. 785

ήτο h άρκτος τών ναυτικών πραγρ,άτων κυβερνήτες, δέν ειπετο εκ

τούτου, ότι ήδύνατο έξ ίσου έπιτηδείως να άναλάβη και τής όλης
Ελλάδος την κυβέρνησιν. Πολλάκις δ* επί τούτω παρακληθείς αεί­
ποτε άπεποιήθη, καί ρ,όλες έπέτρεψεν εις τον άδελφόν αυτού Γεώρ­
γιον νά άναρ.ιχθή εις τάς ήπειρωτικάς της Ε λλά δος υποθέσεις, αυ­
τός έπιρ.όνως αποφυγών τούς σκοπέλους καθ’ ών εκείνος συνετρίβη.
Μ ηδ’ όνορ.άσγι τις αρνητικήν την αρετήν ταύτην, διότι ύΥ αυτής δέν
έσωσε ρ,όνον την ίδιαν ύπόληψιν, έσωσε καί την Ε λ λ ά δ α πάσαν όια-
τηρήσας ρ,έχρι τέλους την διεξαγωγήν τού ναυτικού αγώνος έξ ής
έξηρτάτο προ πάντων ή τής πατρίδος τύχη καί ήν ήθελε διακινδυ­
νεύσει, εάν άναρ.ιγνυόρ.ενος εις άλλότρια, άπέβαλλε την ύπόληψιν αυ­
τού. Έ π ί τοσούτον δε άπέβη συρ,φυής αύτφ ή έν τή τάξει έγκαρτέ-
ρησις, ώςτε ουδέποτε έπείσθη νά άποδηρ.ήστ( έξ "Υδρας, ούτε έπί τού
αγώνος, ούτε ρ,ετά. Κυβερνήται καί βασιλείς τής Ελλάδος έπεσκέ-
φθησαν αυτόν καί έτυγον έν τφ οίκω αυτού τής προςηκούσης ευλα­
βούς δεξιώσεως, ά λλ’ αυτός ουδέποτε άπέδωκεν αύτοις την έπίσκε-
ψιν. Ένόρ,ιζες οτι ήτο εις τών βράχων τής "Υδρας, οςτις, καίτοι έρ.-
ψυγ ωθείς ύπό τού Δευκαλίωνος, δεν ήδύνατο νά ρ,ετακινηθή χωρίς νά
έπαγάγγι δεινήν αυτής άλλοίωσιν.

Έ κάστη τών τριών νήσων είχε τον ναύαρχον αύτής καί τον α ν τ ι­
ναύαρχον ούδείς δε ύπήρχεν έπισήρ,ως διωρισρ,ένος ναύαρχος τού Ε λ ­
ληνικού στόλου. Ά λ λ α καί ένταύθα ή δύναρκς αυτή τών πραγρ,άτων
ερ.ελλε νά συνεπαγάγη άπαραιτήτως τήν ύπεροχήν ενός τών ναυάρ­
χων έπί τούς άλλους δύο, διά δέ τούς πολλούς προεκτεΟέντας λόγους
ών ένεκα ή "Υδρα έπρώτευε τών λοιπών δύο νήσ6)ν καί προ πάντων
διά τήν ύπ* ούδενός άρ.φισβητηθεισαν ποτέ ρ.εγαλοφυιαν τού Μιαού-
λη, ή αρχηγία πράγρ,ατι ένησκήθη ύπό τού ναυάρχου τής "Υδρας.
"Οσοι δέ τών Σπετσιωτών καί Ψαριανών ήθέλησαν βραδύτερον νά
άρ.φισβητήσωτι τό γεγονός τούτο, άξιούντες οτι έκάστη τών τριών
ροιρών ύπό τού ίδιου ναυάρχου έντελώς ανεξαρτήτως έκυβερνάτο, ου
ρ.όνον τήν αλήθειαν ήδίκησαν, αλλά καί τήν Ε λ λ ά δ α σύρ,πασαν,
καί αύτάς τάς ιδίας πατρίδας. Έ ν πολέρ,ω έν γένει, καί έξαιρέτως
έν τω ναυτικφ πολέρ,ω, ποτέ δέν ήκούσθη νά άρχωσι σύναρ,α καί έξ
ίσου τρεις ήγερ.όνες. Έν αύταις ταις παναρχαίαις Α θήναις, όπου έκ
περιτροπής καθ* ήρ,έραν ρ,ετεβάλλετο ο στρατηγός, ο τής ήρ,έρας στρα-
(κ Λ Δ . ΙΕ Τ Ο Ρ . Κ . Π ΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟ Μ Ο Ε Ε #) 50
786 Άνορέας Μιαούλης.

τηγός είχε την ύπερτάτην του όλου ήγερονίαν, καί κατά την εν Μα-
ραθώνι ράχην, 6 της ημέρας εκείνης προεξάρχων Μ ιλτιάδης έλογί-
σθη σωτήρ της Ε λλά δος. ΙΙρό της ράχης είρ,πορούν νά βουλεύωνται
πολλοί καί νά άποφασίζωσι περί του πρακτέου* άλλα έν τη ράχη
αυτή άδύνατον είναι νά ρή ύπάρχη εις ό ά,ρχηγός, καί ιδίως έν ναυ-
ρα χία εις 6 άνυψών τά σήματα των διαφόρων κινήσεων του στόλου
και ρα λίστα όταν, όπως ρετ* ολίγον θέλορεν εξηγήσει ότι συνέβαινε
παρ’ ήριν, τό πάν έξηρτάτο άπό τής επιτήδειας των κίνησών διεξα­
γωγής. "Οθεν ή ρεγαλητέρα υβρις την όποιαν δυνάρεθα νά κά-
ρωρεν κατά τής ναυτικής ήρών δυνάρεως ήθελεν είναι τό νά ίσχυρι-
σθώρεν, ότι έν ταις ναυραχίαις ήρών ουδείς ύπήρχεν ό διευθύνων τάς
γενικάς του στόλου κινήσεις. ’Αλλά καί αυτοί οι δριρύτερον των ά λ­
λων κατεξαναστάντες κατά τής ηγεμονίας του Μιαούλη, αναγκά­
ζονται άκοντες νά άνορολογήσωσιν αυτήν. Μήπως έν τή γραφικω-
τά τη ε’ικόνι ήν έτεχνούργησεν ό ’Ανάργυρος Άνδρέου X . ’Αναργύρου,
τής περί τον Γέροντα μεγάλης ναυμαχίας, όταν ερχεται εις την κρί-
σιρον εκείνην στιγμήν καθ’ ήν οι ναύαρχοι καί αντιναύαρχοι τής
"Υδρας καί των Σπετσών εύρέθησαν έκ τύχης ρετά τινων άλλων
πλοίων έν τφ ρυχφ τού κόλπου, άποκεχωρισρένοι τού άλλου στόλου
καί έν γαλήνη ειχον νά άγωνισθώσι κατά συριπάσης τής αιγυπτια­
κής δυνάριεως, ένφ ό Χοσρέφης παρεκώλυε τάς άλλας'ροίρας νά έλ-
θωσιν εις βοήθειαν, ρήπως αύτός ό Σπετσιώ της ιστορικός δεν άποδί-
δεν άπασαν την τιρήν τής σωτηρίας Υδραίω ν τε καί Σπετσιωτών
εις τον Μιαούλην καί δεν έπιφωνεϊ περί αυτού* «θέτει εις ανακωχήν
την ναυαργίδα καί άνυψοΐ εις τον ρεγάλον ιστόν την ρεγάλην τα ι­
νίαν, την φοινικίδα, τό σηρεϊον τού πολέρου . . . διότι δεν έχει σκο­
πόν νά όριλήση πλέον ό άνήρ παρά νά πράξη . . . διατάττονται δε
τά δέοντα ύπό τού Μιαούλη, έποπτεύοντος από τό κέντρον όλους τούς
συναγωνιζορένους.» Ό δ ’ ’Αναστάσιος Κ. Όρλάνδος λέγει* «ώς έπί
τό πλείστον τά πολερικά συρβούλια έγίνοντο έπί τής ναυαρχίδος τού
Μιαούλη, άτορικώς ρέν θεωρουρένου ως έρπείρου, προτιρωρένου δε
καί ένεκα τής ποδαλγίας του καί ένεκα τής ηλικίας του.» Α λλαχού
όρως έξηγει πολύ είλικρινέστερον, δ ια τί αληθώς προετιράτο ό Μιαου-
λης. «Μ ετά τά πρώτα ε*τη, λέγει, κατωρθώθη, ώςτε έν ρέν τή "Υδρ<>:
ή έκλογή τού ναυάρχου έπεσεν εις τον Άνδρέαν Μιαούλην, άνδρα
αληθώς καί γενναΐον καί νοήρονα, καί εις την τάξιν των προκρίτων
 Άνδρέας Μιαούλης. 787

άνήκοντα, εις τα Ψαρά εις τον έμφρονα πρόκριτον ’ Αποστολήν, εις

δέ τάς Σπέτσας εις τον πλοίαρχον Γεώργιον Άνδρούτσον, άνδρα γεν-
ναΐον μέν, τίμιον καί σοβαρόν, άλλ* ούχί καί ίκανότητος άναλόγου
πρός την ναυαρχικήν θέσιν. ’Ο φείλεται δέ ή μή εύστοχος αΰτη εκλο­
γή αυτού εις τήν μεγάλην δημοτικότητα τού αδελφού του Α να σ τα ­
σίου Άνδρούτσου, εις τήν αντιζηλίαν των φατριών καί εις τήν ύπερί-
σχυσιν τής ολιγαρχικής μερίδος.» Τις δεν βλέπει ενταύθα ότι δ Σ π ε­
τσιώτης ιστορικός, δεικνύων αύταπάρνησιν αξίαν των πατέρων αυτού,
άνακηρύττει τήν άσύγκριτον τού Μιαούλη υπεροχήν ώς πρός τούς
ναυάρχους των δύο άλλων νήσων ; Βεβαίως αί επί τού άγώνος κυ­
βερνήσεις, αν όχι άλλο, εσχον τουλάχιστον τήν σύνεσιν νά μή θελή-
σωσι νά προςβάλωσι τάς τοπικάς φιλοτιμίας των δύο άλλων νήσων,
προχειρίζουσαι τον Μιαούλην άρχιναύαρχον τού έλληνικού στόλου.
Ό Μιαούλης δεν έλέγετο πάντοτε ειμή ναύαρχος των 'Υδραίων, καί
πάντοτε εσχε τήν μετριοφροσύνην νά γράφη τάς εκθέσεις αύτού ώς
απλούς των Υδραίων ναύαρχος. ’Αλλά τ ί σημαίνει, ότι δεν ήτο διά
διπλώματος διωρισμένος, ότε καθ’ όλας τάς ναυμαχίας είς άς παρευ-
ρέθη ένήσκει διά τής βίας των πραγμάτων τήν αρχήν ; Περί τούτου
δέ ούδεμία επιτρέπεται αμφιβολία. Τό έθνος όλον, τό σύγχρονον αύ­
τού ενθνος, τό όποιον ήσθάνετο ότι εκ τού στόλου έξηρτάτο ή των πάν­
των σωτηρία, αυτόν κατ’ εξοχήν άνεκήρυττε ναύαρχον. Διατρέξατε
τάς εφημερίδας των χρόνων εκείνων, ούχί τάς εφημερίδας τής "Υδρας,
ούχί, άν θέλετε, καί τάς άλλας εφημερίδας, αλλά τά ΈΛΛηνικά
Χ ρονικά, τά όποια έγράφοντο εν τω μέσ<μ τής φοβέρας πολιορκίας
τού Μεσολογγίου, τού έπανειλημμένως σωθέντος διά των άγώνων τού
ελληνικού στόλου, καί θέλετε ιδει τον Μιαούλην αείποτε ύπέρ πάν-
τας τούς άλλους έξαιρόρενον και έξυρ.νούμενον. Δεν θέλομεν αναφέρει
ενταύθα τάς μαρτυρίας των "Αγγλων καί των Γάλλω ν ναυάρχων καί
μοιράρχων, οΐτινες έν τούτοις, αύτόπται όντες των πραγμάτων, καί
έπιτηδειότατοι αύτών κριταί, είς τον Μιαούλην πάντοτε άπέδωκαν
τήν τιμ ήν των ναυτικών τής ’Ελλάδος άθλων. ’Α λλά πώς νά τυφλώ-
σωμεν ενώπιον τών. εξαιρετικών τιμών, τάς οποίας άπένειμε τφ άνδρί
τό αγωνιών καί άγωνιζόμενον έθνος ; Τό έθνος δεν είχε χρήμ,ατα, ?να
βραβεύσω άποχρώντως τούς σωτήρας αυτού· δεν εσυνήθισε δέ ποτέ νά
άπονέμη αύτοΐς τά αλλαχού έν χρήσει πολύκροτα έπωνυμ,ια. Ά λ λ *
όταν τό Μεσολογγιον περιζωσθέν πανταχόθεν, άπο ξηράς καί θαλάσ-
δθ*
788 Χ,αρακτήρ του Άνδρέου Μιαούλη.

σης, υπό ύπερόγκων πολεμίων δυνάμεων, J -'δρυσε τά άθάνατα αύτού

πυροβολοστάσια καί έβάπτισεν έκαστον αυτών διά τού ονόματος των
μεγίστων ευεργετών τής Ε λλά δος, τρεις και μόνους εκ τών ναυτικών
ημών συγκατέλεξε μεταξύ τών πολιούχων εκείνων ηρώων, τον Μιαού-
λην, τον Σαχτούρην, τον Κανάρην· έξ ού καθίσταται πρόδηλον, δτι ού
μόνον τον Μιαούλην, άλλα καί αυτόν τον αντιναύαρχον της "Υδρας
Σαχτούρην διέκρινεν υπέρ πάντας τούς λοιπούς, έκ δέ τών δύο άλ­
λων νήσων, εκείνον μάλιστα τον άνδρα, δςτις, ούχί ώς ναύαρχος ή
αντιναύαρχος, άλλα ώς απλούς πυρπολητής, ύπήρξεν ό φοβερώτατος
τών κεραυνών, ους κατήρασσεν επί τών πολεμίων ό ελληνικός στόλος.
Άναμφιβόλως καί ο ναύαρχος τών Σπετσιωτών Γεώργιος Άνδρού-
τσου, καί ό τών Ψαριανών ναύαρχος Νικόλαος Αποστολής, καί οί άλ­
λοι τών τριών νήσων πυρποληταί έξεπλήρωσαν τό καθήκον αύτών εις
μυρίας ναυμαχίας, καί Sr, καί περί τό Μεσολόγγιον. Ά λ λ * ή πόλις
αύτη, άπονέμουσα πάντοτε τον προςήκοντα εις τούς προμάχους τού­
τους τής πατρικός έπαινον, ένόμισεν οτι, ένω πράττει τό ενργον τούτο
τής δικαιοσύνης, ήθελε συγχρόνως περιπέσει εις άδικίαν, εάν δεν διέ-
κρινεν ιδιαζόντως εκείνους όσοι ηύτύχησαν νά έπιστήσωσιν εις εαυ­
τούς τον εξαίρετον τού κόσμου θαυμασμόν. Καί ή ιστορία πέποιθεν,
ότι δεν λανθάνεται καθαγιάζουσα την άπόφανσιν αυτής διά τής άπο-
'φάνσεως τών άειμνήστων άθλητών τής μεγαλομάρτυρος'πόλεως.

Κ ατά τό πρώτον τής επαναστάσεως έτος ναύαρχος τών Υδραίων

προεχειρίσθη ό ’Ιάκωβος Νικολάου Τομπάζης, έτι διαρκούσης τής
δικτατορίας τού Αντωνίου Οικονόμου. Ό ’Ιάκωβος Τομπάζης ήτο
άνήρ άγαθός καί συ/ετός, ναυτικός δε έμπειρος έχων μάλιστα καί
θεωρητικάς τινας περί την ναυπηγικήν γνώσεις. Ά λ λ * έστερεΐτο τού
άρχικού άξιώματος όπερ άπητειτο εις τάς δυςχερεΐς έκείνας περιστά­
σεις, καί είχε την μετριοφροσύνην νά. άνομολογή τούτο. Τότε ό Λά­
ζαρος Κουντουριώτης έμάντευσε τις έκ τής πολυαρίθμου πλειάδος τών
άρειοτόλμων τής "Υδρας πλοιάρχων έφερεν επί τού μετώπου αυτού
την πεπρωμένην τής ηγεμονίας σφραγίδα. Δεν ήτο δε εύκολος ή διά-
κρισις, διότι ο Άνδρέας Μιαούλης είχε δεινά τινα ελαττώ ματα. Τάς
σκιάς ταύτας τής φυσιογνωμίας τού έπιφανεστέρου στρατηλάτου τής
καθ' ημάς Ε λλά δος, δεν θέλω διστάσει νά καταδείξω, τόσω μάλλον
όσω διά τής δυνάμεως τού χαρακτήρός του πολλαί έξ αύτών ήφανι-

,V
 Χαρακτήρ του Άνδρέου Μιαούλη. 789

σθησαν είτε άφ’ ής άνέλαβε την του στόλου ηγεμονίαν, είτε και πρό-
τερον. Τνα δέ μή άπατηθώ και μή άπατήσω, τά μεν ελαττώ ματα
του άνδρός θέλω παοαστήσει όπως έξήγαγον αυτά έκ των δμ^λιών
μου μ,ετά των φιλτάτων αύτω, τά δέ προτερήματα, όπως άνομολο-
γούνται υπό των αντιζήλων. Ό Άνδρέας Μιαούλης ήτο εκ νεότη-
τος ο’ινοπότης μέχρι τής έσχατης μέθης* και τούτο μεν τό πάθος άπέ-
βαλεν άμα ένυμφεύθη την σύντροφον τής ζωής αυτού* αλλά παρέ-
μεινεν ήκιστα προς τό θειον ευλαβής, καί τό ούδέν ήττον δεινόν, δέν
έπίστευεν, οτι τά μικρά τής Ε λλά δο ς πλοία καί τά άτίθασσα αυτών
πληρώμ.ατα καί οί ολίγοι χρηματικοί πόροι, θέλουσι δυνηθή νά κα τι-
σχύσωσι των πελωρίων τού πολεμίου δυνάμεων. Ά λ λ ’ δ Λάζαρος 6
Κουντουριώτης δέν άπηλπίσθη* καί αφού πολλάκις περί τά τέλη τού
1 8 2 1 ήγωνίσθη επί μ,αταίω νά πείση αυτόν εις τό νά άναλάβη την
άρχήν, ελαβε τελευταίαν τινά καί μ,ακροτάτην μ ετ ’ αυτού συνέντευ-
ζιν. Τ ί έρρέθη τότε μεταξύ των δύο τούτων άντρων, ουδέποτε έγνώ-
σθη. ’Αλλά τό βέβαιον είναι ότι ό Μιαούλης έξήλθεν έκ τού μεγάρου
τού Λαζάρου τού Κουντουριώτου ναύαρχος των Υ δ ρ α ίω ν καί άπε-
δύθη προς την ηγεμονίαν τής ναυτικής ημών δυνάμεως μ.ετά καρ­
τερίας, ήτις, εάν, ως μη ώφειλε, δέν έστηρίχθη ούδέ κατά τον μετέ-
πειτα βίον επί τού θρησκευτικού αίσθήμ.ατος, ούδέποτε έπαυσε καθο­
δηγούμενη ύπό τού ανέσπερου τής Ε λλά δος άστέρος. Ό Μιαούλης
ήτο ο άτρομητότατος των ανθρώπων, έπιτείνων την αρετήν ταύτην
μέχρι των εσχάτων μεθορίιυν τής φρονήσεως καί τής αφροσύνης. Έν
τή νεότητι εχων Ιδιόκτητον μ.έγα καί ώραίον πλοίον έλοξοδρόμει
ποτέ διά τον εναντίον άνεμον έντος τού πορθμού των Γαδείρων. Γ έ ­
ρων συρ,πλίυτήρ παρετήρησεν αύτω, ότι ύπάρχει περί την Ταρίφην
ύφαλος εις μικράν από τής ξηράς άπόστασιν. Τ ί πειράζει, άπήντησεν
δ Μιαούλης, καί, είτε μή πιστεύων τον γέροντα, είτε πεποιθώς ότι
θέλει κάμ,ψει τον κίνδυνον, έξηκολούθησε πλέων εις τό ύποδειχθέν
υπουλον μέρος, μ,έχρις ου συνετρίβη αίφνης ή ναύς καί δεινήν ύπέστη
δ άνήρ ζημ,ίαν, ής άνευ ήθελεν άποβή δ πλουσιεοτατος των πλοιάρ­
χων τής Ύ δρας. Ά λ λ ’ δ άκαμπτος αυτός χαρακτήρ ήτο απαραί­
τητος , ίνα καταπλήξη καί δαμάση τά δυςήνια^ναυτικά πλήθη, ών
έμελλε νά άρξη. Α ρχήν είχεν ότι δ πλοίαρχος δεν πρέπει νά άναπο-
δίσ·/) ποτέ δσονδήποτε σφοδρός καί άν ήναι δ ενάντιος άνεμ.ος, και
πλειστάκις έκαμψε τον Καφηρέα έπικρατούντος καταιγιδώδους βορρά,
790 Δυς/έρειαι προς παρασκευήν τής ναυτικής δυνάα,εως.

ένφ οι συνάδελφοι αύτοΰ κατέφευγον εις τούς παρακείμενους λιμένας.

7Ητο άδυςώπητος προς την δειλίαν μή φειδόμενος ουδέ τού ίδιου
αυτού αδελφού, δςτις συνέπεσε νά μή διακρίνεται επ’ ανδρεία. « ’Α­
παράμιλλος ήτο δ Άνδρέας Μιαούλης εις τά πολεμικά ενργα, ανα­
φωνεί δ δίκαιος Σπετσιώ της ’Ανάργυρος Άνδρέου X . ’Αναργύρου. ’Επί
τού πολέμου συνελάμβανεν εν σχέδιον καί αμέσως το εθετεν εις ενέρ­
γειαν* αδιαφορεί δε άν τον παρηκολούθουν οι άλλοι ή όχι. Έ π ί τέ­
λους ήτο εις των ε’κτάκτων άνδρών, οίτινες των διαπραττομένων την
ευθύνην είς μόνον εαυτούς άναθέτουσι.» Τοιούτος όε ών εν τοίς κινόυ-
νοις, ήτο έκτος αυτών δ μετριοφρονέστερος των άνθρώπων. «Έ π ιτυ γ-
χάνων είς τούς έναλίους αγώνας, έξακολουθει δ αύτος ιστορικός, ποτέ
δεν έσεμνύνετο, άφινε τούς άλλους νά λέγουν* άποτυγχάνων δέ προς
ούδέν έμέτρει τάς εναντιότητας. "Ολοι οι συνάδελφοί του τον εσέ-
βοντο έπί τής έπαναστάσεως, διότι προς όλους ήτο προςηνής έν τή
σφαίρα πάντοτε τής ιδιοσυγκρασίας του. Διά ταύτα περί τού άνδρος
τούτου δύναταί τις νά ειπη, ότι μήτε τον έχθαίροντο μήτε τον έφθό-
νουν οι σύγχρονοι αυτού.»

’Αλλά τά έξαίρετα προτερήματα τών ναυτικών ημών δμίλων, καί

τού άνδρος, δςτις έπέπρωτο νά άρξη αυτών έπί έξ όλα ετη δεν ηθε-
λον άρκέσει, ίνα έζηγήσωσι τά τε κατορθώματα δι* ών έκλείσθησαν
αι τρεις νήσοι καί τάς ποικίλας δυςχερείας προς ας έδέησεν έπί τούτω
νά παλαίσωσιν. *Εν γένει τού πεζού στρατού, καί αυτού τού τελειό­
τατου, ή συγκρότησις καί ή παρασκευή είναι εύχερεστέρα τής συστά-
σεως άναλόγου ναυτικής δυνάμεως* ιδίως δέ τά άτακτα στίφη έξ ών
συνεκροτούντο έπί τής έπαναστάσεως οί ηπειρωτικοί ημών στρατοί
άπηρτίζοντο καί συνετηρούντο δπωςούν προχειρότερον ή αί ναυτικαί
μοϊραι, α ίτ ιε ς οσον μικραί καί άν ήσαν παραβαλλόμενα! προς τούς
στόλους τών άλλων εθνών, άπήτουν ώς έκ τής φύσεως τού θαλασσίου
άγώνος προμήθειας καί δαπάνας πραγματικάς, παρεμφερείς άναλόγως
προς τάς τών τακτικών καί μεγάλων στόλων. Δεν θέλομεν ύπομνήσει
ότι προ πάντων αί νήσοι ημών ενδει νά έκθέσωσιν είς τούς έσχάτους
τών κινδύνων το πολυτιμότατον τής περιουσίας αυτών κεφάλαιον, τά
πλοία αύτών. Ά λ λ * ίνα τά πλοία ταύτα έκστρατεύσωσιν άπητούντο
νέαι παντός είδους προμήθειαι καί χρηματικαί καταβολαί. Τά πλοία
ενδει νά καταρτισθώσιν οσον ένδέχεται τελειότερον ποός εκπλουν καί
 Δυςχέρείαι προς παρασκευήν τής ναυτικής δυνάυ.εως. 791

προς τούς κινδύνους τής θαλασσοπορίας* έδει να έχγ) έκαστον τά πυρο­

βόλα αυτού οσον έ'νεστι κάλλιον διηυθετημένα* πάσαν τήν 8 ι όλην
την εκστρατείαν άναγκαίαν προμήθειαν πυρίτιδος και βλημάτω ν, καί
πλήν τούτου, ικανόν αριθμόν μικρών οπλών μετά των εφοδίων αυτών,
τελευταιον δέ καί ούδέν ήττον σπουδαίον έκαστον πλοΐον έπρεπε νά
φέρΥ) τάς δι* άπασαν την εκστρατείαν απαραιτήτους εις τό πλήρωμα
αυτού τροφάς καί τό πρός πόσιν ύδωρ. Κατά τον προϋπολογισμόν τόν
ύποβληθέντα εις την εν "Αστρει εθνικήν συνέλευσιν, τά εξοό'α πλοίου
φέροντος 16 πυροβόλα, άντρας 108, συνεποσούντο κατά μήνα έν ολοις
εις γρόσια 2 0 ,0 0 0 περίπου. Κατά S i τό άπό 14 Ιουλίου 1824 έγ ­
γραφον τού Μινιστερίου των Ναυτικών πρός τό εκτελεστικόν σώμα,
άπητούντο κατά μήνα, καί μάλιστα τόν πρώτον μήνα τόν περι-
λαμβάνοντα την παρασκευήν, 1000 τάλληρα. Α λλά καί οΰτω
έλαττωθέντα τά έξοδα ταύτα, εάν λάβωμεν προ οφθαλμών, ότι αί
τρεις νήσοι έκ των 150 περίπου αυτών πλοίων, ώπλ,ιζον εκ περιτρο­
πής 6 0 περίπου επί 6 μήνας κατ* έτος, ότι τά τε πλοία ταύτα ότε
δέν έξεστράτευον καί τά λοιπά 90 ενδει πάντοτε νά συντηρώνται διά
τίνος δαπάνης, οτι τελευταιον ούκ ολίγα πλοία εντελώς ώς πυρπο­
λικά ήναλώθησαν, τό σύνολον τής ετήσιας ό'απάνης τών νήσων ανέ­
βαινε ν εις ποσόν, τό όποιον δεν δυνάμεθα μεν όπωςοϋν ακριβώς νά
όρίσωμεν, άλλ* ήτο βεβαίως μέγα. Εις τήν δαπάνην ταύτην δεν έπήρ-
κεσαν μόναι αί τρεις νήσοι· αί νήσοι αύται ειςέπραττον πρός τάς χρείας
τού στόλου τάς προςόδους τού Αιγαίου, έλάμβανον έκ διαλειμμάτω ν
χορηγίας τινάς έκ τού δημοσίου ταμείου τής ελληνικής κυβερνήσεως
κατά τό μάλλον καί ήτον λόγου αξίας· ειχον τελευταιον καί άλλους
τινάς πόρους οίον τάς λείας. Α λ λ ά κατά τό ύπόμνημα τού ύποναυ-
άρχου Κ . Νικοδήμου, μέχρι τού 1 8 2 4 , έκ τών προςόδων τών νήσων,
τά μεν Ψαρά είχον λάβει 1 2 0 ,0 0 0 γρόσια, αί δέ Σπέτσαι 1 6 0 ,0 0 0 ,
ή δέ "Υδρα 2 4 0 ,0 0 0 . Κ ατά τήν άπό 11 Ιανουάριου 1 8 2 4 διακή-
ρυξιν τών τριών νήσων "Υδρας, Σπετσών καί Ψαρών «έκ τών τού
λήγοντος έτους προςόδων τών εθνικών κτημάτων, τελωνείων, εράνου
καί δασμού, όσα κατά ξηράν έσυνάχθησαν, μόνον γρόσια 1 2 1 ,1 4 8
καί παράδες 30 έστάλθησαν άπό τήν Διοίκησιν εις τάς τρεις ναυτι-
κάς νήσους, δ^ όλου τού έτους 1 8 2 3 . Έ ν άρχή δέ τού 1 8 2 2 , έκ τών
λαφύρων τού πρό μικρού τότε πεσόντος Άκροκορίνθου παρεχωρήθησαν
εις τάς νήσους τινά (πολύτιμοι λίθοι, άργυρά και χρυσά σκεύη) ών ή
79*2 Πώς οι στολίσκοι ημών άντετάχθησαν εις πελώρια σκάφη.

άξια κατά μεν Φιλήμονα η το 8 0 0 ,0 0 0 γρ οσίων, κατά δέ Όρλάνδον,

2 1 3 .0 0 0 περίπου, πλήν 3 5 ,0 0 0 εις μετρητά δοθέντοίν. Τω 1824
έπληρώθησαν εις τάς νήσους, εκ των του πρώτου δανείου χρημάτων
9 4 .0 0 0 δίστηλα. Αί δ ’ εκ των λειών ειςπράξεις των νήσων δεν ήσαν
βεβαίως πολλαί, διότι πολλαι μέν κατεβάλλοντο εις το δημόσιον
ταμ.εΐον, πλεΐσται δέ ιδιοποιούντο ύπό των καταδρομέων αυτών. "Οθεν
άπορον δεν είναι ότι αί υπό τών τριών νήσων καταβληθεΐσαι δαπάναι
συνεποσώθησαν εις 2 0 ,0 0 0 ,0 0 0 παλαιών δραχμών.Τά υπό του δημο­
σίου ταμείου ως άνω πληρωθέντα είςτάς νήσους ποσά, εάν δεν είναι
τά μόνα, είναι όμως πιθανώτατα τά σπουδαιότερα* ε’άν δέ άθροίσωμεν
αυτά, δεχόμενοι ώς προς τά λάφυρα τής Κορίνθου τον υπολογισμόν
του Φιλήμονος, μόλις θέλομεν φθάσει εις 1 ,4 0 0 ,0 0 0 παλαιάς δραχ-
μάς, ο έστιν εις τό ποσόν *όπερ άπητειτο εις συντήρησιν 40 μόνον
πλοίων επί εξ μήνας. Έννδεΐται ότι διά τών αριθμών τούτων δεν
άξιούμεν νά παραστήσωμεν την απόλυτον αλήθειαν ήτις δυςτυχώς
είναι σφόδρα δυςεύρετος· άλλά μόνον νά δώσωμεν γενικήν τινα έν­
νοιαν περί του μεγέθους τών δαπανών τών νήσων καί τής ολίγης
συνδρομής ήν έλάμβανον άπό τό δημόσιον ταμεΐον.

Τά διά τοιούτων κόπων καί θυσιών παρασκευαζόμενα σκάφη ήσαν

εν τούτοις τά πλεϊστα άπλοι πάρωνες (βρίκια, εκτός ολίγων τριστή-
λων καί τινων ημιολιών), ώπλισμένοι διά 10— 20 τό πολύ πυροβό­
λω ν καί τοιαύτα όντα εδει ν’ άντιπαραταχθώσι κατά πλοίων μ εγ ί­
στων, φρεγάδων, δικρότων, τρικρότων. Πρόδηλον ότι διά τών μ ι­
κρών αυτών πυροβόλων δεν ήτο δυνατόν νά προςβάλωσιν έπιτυχώς τά
πλοία εκείνα. At σφαΐραι αυτών δεν ήδύναντο νά διαπεράσωσιν άπο-
τελεσματικώς τά παχέα τών άντιπάλων τείχ η . Ή διά προςαραγμού
(abordage) έπίθεσις κατα τών «κινητών τούτων βουνών,» όπως
ώνομάζετο εν τών όσμανικών πλοίων, έφαίνετο ούδέν ήττον ακατόρ­
θωτος. Ευχερής δεν είναι ή άναπήδησις άπό τού ταπεινού τών πα-
ρώνων καταστρώματος εις τό ύψηλόν τού δικρότου* καί άν επί τ έ ­
λους έπετύγχανεν, έπρεπε πρώτον νά ένεργηθή συγχρόνως διά πολ­
λών παρώνων, ινα ύπαρξη άναλογία τις μεταξύ τών εμβαλλόντων
πληρωμάτων, ών έκαστον δεν ύπερέβαινε πολύ τούς 100 άνδρας, καί
τού πληρώματος προς ο έμελλον ν’ άγωνισθώσιν εκ τού συστάδην καί
τό όποιον ύπερέβαινε πολλάκις τούς 7 0 0 καί 8 0 0 άνδρας* άλλά δεύ-
 Πώς οί στολίσκοι ήυ.ών άντετάχΟησαν εις πελώρια σκάφη. 793

τερον, καί τούτων πάντων ύποτεθέντων, δεν ήτο βεβαίως συνετόν νά

προτιμήσωσιν οί ήμέτεροι ναυβάται τον μόνον της θαλασσιας άντι-
παρατάζεως αγώνα, καθ’ ον η κτηνώδης Δύναμις ειμπορεί να κα τι-
σχύση τής νοημοσύνης καί της Δεζιότητος. "Οθεν επι άλλην ετραπη-
σαν οδόν. Άπαντήσαντες τον στόλον των πολέμιων, προ πάντων
εφρόντίζον νά ύπερπλεύσωσι καί, τούτο κατορθώσαντες, ερριπτον
κατ’ αυτών τά πυρπολικά. Τότε δέ, είτε διότι ταύτα έπετύγχανον
νά κολλήσωσιν εις μίαν η πλείονας ναύς, είτε ως εκ του τρομου απλώς
τον οποίον ένέπνεον, επηρχετο η τροπή τών εναντίων. Τις εύίύαζεν
εις τούς ήμετέρους το εύφυέστατον τούτο καί τοσούτον τελεσφόρον
άναΔειχθέν μ ηχά νημ α ; Μέχρι τών αρχών της 18 έκατονταετηριδος
οί ναύαρχοι τής Α γγλ ία ς καί της Γαλλίας δι* αυτού κυρίους άντηγω-
νίσθησαν καί έκλεισθησαν, άλλ* οί ναυβάται τού 1821 Δεν εγίνο>-
σκον ούδέ ήσαν ύπόχρεοι νά γινώσκωσι την ιστορίαν της ναυτικής
τέχνης. "Ο ,τι εκ παραδόσεως ήξευρον είναι ότι εις Τσεσμέν, δ τούρ­
κικος στόλος είχε καταστραφή διά πυρπολικών. Εις Τσεσμέν όμως δ
τούρκικος στόλος ήτο ήγκυροβολημένος. Κατά τά πρώτα Δ'ύο έτη της
έπαναστάσεως ηύτύχησαν ώςαύτως οί ήμέτεροι πυρποληταί νά έπι-
τεθώσιν εύδοκίμως κατά τινων τουρκικών σκαφών επ' αγκυρών έν λ ι-
μεσι σαλευόντων. ’Αλλά εκ πρώτης αφετηρίας καί μάλιστα από τού
δευτέρου τού πολέμου έτους, καθ’ όσον οί Τούρκοι, Διδασκόμενοι ύπο
πολλών παθημάτων, άπέφευγον όσον οίόν τε νά διαμένωσιν εις λιμ έ-
νας, όπου ήδύναντο νά προςβληθώσιν ύπό τών ημετέρων, έΔέησεν δ
στόλος ημών ν* άντιπαραταχθή πολλάκις κατά τού όσμανικού έν πε-
λάγει. Έν ταύταις Δε μ,άλιστα ταις ναυμαχίαις άνεΔείχθη ή ευφυΐα
τού Έ λληνος ναυτικού η Διά τού τεχνάσματος τής προςηνεμώσεως
καταστήσασα Δυνατήν την έν πελάγει χρήσιν τών πυρπολικών,
καί πλήν τούτου ή θαυμαστή Δεξιότης περί τον χειρισμόν τών α ρμ έ­
νων ΔΥ ής προ πάντων έπετύγχανον την προςηνέμωσιν. Ό Γάλλος
ναύαρχος Ε . Jurien de la Graviere περίγράφων καί άποθαυμάζων
την περί τούτο έξαίρετον τέχνην τών ναυάρχων τού Καρόλου Β #καί τού
Λουδοβίκου ΙΔ' επιφέρει* «εις δμοίας περιστάσεις καί μετά μέσων
αναλογών οί Έ λληνες ναύαρχοι ά,νέδειξαν τά αύτά προτερήματα.
Χειρίζοντες (μανουβράροντες) ήνάγκασαν πολλάκις τού; στόλους τών
πολεμίων νά τραπώσιν, ή άνεχαίτισαν αυτούς, ή παρεκοίλυσαν την
πορείαν αυτών, ή διέκοψαν τάς έπιχειρήσεις.» Κ α ί συμπεραίνων την
794 Ναυτικό, εργάτου 18 21 και των πρώτων δύο jA/,νών του 1822.

αξιόλογου αυτού πεοι της ελληνικής έπαναστάσεως και ιδίως περί

του ελληνικού ναυτικού πραγματείαν, λέγει- Οί "Ελληνες ύπήρξαν οί
πρόδρομοι τού νυν κυοφορούμενου νέου πολεμικού ναυτικού συστήμα­
τος, καθ’ ο οι θωρηκτοί στόλοι κύριον σκοπόν θέλουσιν εγει νά συνο-
δεύωσι, νά προστατεύωσι, voc τοποθετώσιν έπιτηδείως καί νά έξακον-
τίζωσιν έν καιρω εύθέτω τά νέα πυρπο7ακά, τά καλούμενα τορπιλ-
λοβόλα (b a te a u x - to r p ille s ). Αυτό δε τούτο έπραττον διά των στο­
λίσκων αύτών ό Μιαούλης καί ο Σαχτούρης ότε έναυμάχουν προς
τούς στόλους τού Χοσρέφη καί τού Ίβραιμη. Μεγαλήτερον έγκώμιον
δεν ήδύνατο νά γραφή περί της ευφυΐας τού ήμετέρου ναυτικού. Καί
όμως ή αλήθεια απαιτεί νά προςθέσωμεν έν ετι των ήμετέρων
προτέρημα. Έφ* οσον οι Ευρωπαίοι μετεχειρίζοντο πυρπολικά, ταύτα
έκομίζοντο εις προςήνεμον μέρος τού εχθρικού στόλου, έκείθεν S i ως
επί το πλειστον άφίνοντο εις την διάκρισιν τού άνεμου, άναχωρούντων
των πληρωμάτων εκτός βολής, ένω τά ήμέτερα έχειρίζοντο καί οία-
κίζοντο ύπό των πληρωμάτων μέχρι τής εντελούς προςκολλήσεως.

Τό προεκτεθέν στρατηγικόν σύστημα ήρχισε νά έφαρμόζηται ύπό

των ήμετέρων εύθύς από τού πρώτου έτους τής έπαναστάσεως. \Αλλκ
κατά τό έτος τούτο δεν άνεπτύχθη έν πελάγει καθ* όλας αυτού τάς
περιπέτειας. Ό ελληνικός στολος συνετέλεσε μεν εις τό νά προστα­
τεύσω την έπανάστασιν τής Σάμου, δεν έφρόντισεν όμως νά παρακω-
λύσγ) τον ναύαρχον Καρά Ά λ ή ν από τού νά τροφοδοτήσω τά φρούρια
τής Μεθώνης καί τής Κορώνης, ουδέ προέλαβε την ύπ* αυτού κατα­
στροφήν τού Γαλαξειδίου και την αιχμαλωσίαν τού στολίσκου τής
ναυτικής αύτής πόλεως, ωςτε b τουρκικός στόλος έπέστρεψεν έν άνέσει
είς τον Έλλήςποντον κατά Οκτώβριον. Έν γένει δε κατά τό πρώτον
έτος οι ήμέτεροι έφαίνοντο ψηλαφώντες μάλλον ή μ,εγάλα τολμ,ώντες.
Οί δε Τούρκοι ποοετίμων ετι νά άγκυροβολώσι μάλλον ή νά πελαγο-
δρομώσι, καί εντεύθεν τή 27 μαιου 1821 συνέβη ή πρώτη μεγάλη
αύτών συμφορά. Την ημέραν έκείνην, ό ψαριανός Παπανικολής έπυρ-
πόλησεν είς Έρεσσόν τής Μιτυλήνης έν δίκροτον 74 πυροβόλων, τό
όποιον είχε καταφύγει εκεί ως είς άσυλον ασφαλές. Τό κατόρθωμα
τούτο τούς μεν ήμετέρους ένεθάρρυνε, τούς δε όσμανίδας κατέπληξεν.
Α λ λ ά τω 1 8 2 2 έμελλον νά πάθωσιν έν λιμέσι τε καί έν πελάγει
πολύ δεινότερα.
 Ναυτικά έργα του 18 2 1 καί των πρώτο^ν δύο μηνών του 18 22 . 795

Τη 24 Ιανουάριου του έτους τούτου ο όσμανικός στόλος έζήλθε

πάλιν του Έλληςπόντου καί ενωθείς μετά τού αιγυπτιακού, έσίτισε
μέν την Μεθώνην, έπλευσε δε προς τάς Πάτρας ινα ενδυναμώση τά
περί τον κοοινθιακόν κόλπον φρούρια. Τ ή 16 φεβρουαρίου έφθασε καί
ο ελληνικός στόλος εις Μεσολόγγιον, τη #έ 19 δ ναυαρχών Ύ)δ·η Μια-
ούλης άπεφάσισε νά προςβάλη τούς πολεμίους. Τωόντι τη 2 0 συνεκρο-
τήθη ή πρώτη αληθής μεταξύ Ελλήνω ν καί Τούρκων ναυμαχία περί
Πάτρας. Ενταύθα «ο Μιαούλης, προαναχθείς των άλλων πλοίων, ιστορεί
δ συνήθως ούχί ευμενής προς αυτόν Όρλάν^ος, είςήλθεν εντός τού
εχθρικού στόλου και ίια β ά ς κατά την ουράν αυτού μεταζύ #ύο φρε­
γατών, επυροβόλει κατ’ αυτών εκατέρωθεν καί άντεπυροβολεΐτο άπο
αύτάς· εφθασαν τότε καί άλλα τινά έκ των ελληνικών πλοίων, τής
μάλλον ύπηνέμου φρεγάτας έθραύσθη ή κεραία τής γάπιας, αυτός δε
δ Μιαούλης καί τά άκολουθούντα αυτόν λοιπά πλοία έζήλθον τού
πολέμου άνευ σημαντικής βλά βης.»
*Αλλ* ιίω μ εν τι λέγει περί τής ναυμαχίας ταύτης δ 'Αναστάσιος
Τσαμα^ός, τού δποίου την εκθεσιν παραθέτομεν όπως έγράφη εν τφ
μέσω ούτως είπείν τού πυρός. «Φεβρουάριου 2 0 , ημέρα Δευτέρα, ώρα
4 νά ζημερώση. *Έκαμε σινιάλο δ Κομμαντάντες καί έσηκωθήκαμεν
εις τά πανιά πηγαίνοντες κατεπάνω τού εχθρού, καί πλησιάζοντας
έσηκώθη δ έγθρός εις τά πανιά κομμάτια 36 καί πλησιάζοντας δ
Ναύαρχος εις μιαν φεργάδ'α, άρχισε τον πόλεμον, ήτο ή ώρα δυο τής
ημέρας, καί πολεμών τού εχάλασε την γάπια τού εχθρού, ό'έν ήτο όμως
δλα τά καράβια συναγμένα τά ί#ικά μας διά νά έμβουν εις την λι-
νιαν, ευθύς έφθάσαμεν καί ημείς καί αρχίσαμε τον πόλεμον έως οπού
έφθαναν τά μυσίράλια. Ε ρίζα με κανόνια 18 εις αυτήν τήν μπ α τά λια ,
ήλθεν όμως μία σφαίρα από τον εχθρόν, έκτύπησεν εις τό μεγάλο
κατάρτι καί έπήραμεν ό'ευτέρα βόλτα, έπέσαμεν εις πόλεμον ρίγνον-
τας κανόνια 23, ήλθε μια σφαίρα τού εχθρού μάς έκοψε τήν £άντα.
Εις αυτόν τον πόλεμον επήγεν δ σύντροφος διά, νά γέμιση τό κανόνι
τής προύβας, επήρε φωτιά τό κανόνι καί έπληγώθη· εις τήν τρίτην
μπατάγιαν μάς έπεσαν τρεις φεργάό'ες πολεμώντες μας έως μίαν ώραν,
έριζα μεν κανόνια 2 6 , ύ'έν ήμπορούσαμεν πλέον νά βαστάζωμεν ότι
μάς έκατάκοψαν τά παταράτσα, μάς έκατατρύπησαν μέ τά μυσδ'ρά-
λια* μία σφαίρα ίό'ική μας έπήγε καί έκοψε τήν κόντρα μετζάνα τού
φλόκου τού εχθρού, βλέποντας τά ί£ικ ά μας νά ποδίσουν δεν ήμπο-
796 Καταστροφή Χίου. Πυρττόλησις τής ναυαρχίοος ύπό Κανάρη.

ρούσαμεν είμη νά ποδίσωμεν* δ καιρός ήτο φρέσκος, και ειμεθα ημείς

καί δ ίΰιχ,ός (Λα; στόλος σοτταβέντο, δ έχθρός ήτο σουβράνο* έποδίσα-
(Λεν ημείς, ήοχετο 6 εχθρός κυνηγώντας, δ δε Ναύαρχος είς την πρώ-
την και Δευτέραν προσβολήν έβλάφθη σπουδαίως είς την αποσκευήν,
δ δέ πόλεμος έβάσταξεν ώρας 5 ψ. 7Ητο τά εχθρικά φεργάδες 7, κουρ-
βέταις 6, βρίκια 19, γολέττα 1, τά άπολειφθέντα (Λίκρά έμειναν άραγ-
μένα από κάτω εις τήν Π άτρα.»
Ή ναυμαχία αύτη είναι κατά τούτο μάλιστα αξιομνημόνευτος ότι
πρώτην ταύτην φοράν οί ήμέτεροι ύπό τού παντόλμου αυτών ηγέτου
παραδειγματιζόμενοι, δεν έδίστασαν νά παραταχθώσιν εκ τού σύ­
στασην κατά τών άντιπά7^ων. Δυςτυχώς ούδείς ξένος έγένετο αύτό-
πτης τού μεγάλου τούτου έργου* αλλά βραδύτερον οί τοιούτοι έκ τού
συστάδην άγώνες, αγώνες αείμνηστοι, όσον καί άν ήσαν καθ’ εαυ­
τούς ατελέσφοροι, έβεβαιώθησαν ύπό μαρτύρων ών ούδείς θέλει άμφι-
σβητήσει τό άξιόπιστον. Έ π ί παραδείγματος, δ Γάλλος πλοίαρχος
Brait, κυβερνήτης τής J e Jy ir ld o q , παρευρεθείς είς τάς ναυμαχίας
άς ήθλησε προς τον Χοσρέφην δ Μιαούλης κατά τά τέλη αύγούστου
1 8 2 6 περί Μιτυλήνην, έγραφεν εν τή έπισήμω αύτού εκθέσει* «Τ ή
α λη θείς οί άνδρες ούτοι ύπήρξαν θαυμαστοί διερχόμενοι καί επανερ­
χόμενοι έντδς ήμισείας βολής άπο τών Τούρκων καί ύφιστάμενοι
απτόητοι το φοβερόν εκείνο πύρ τό δποΐον επρεπε νά τούς έξοντώση,
ούδέν δ ί άλλο κατώρθου ειμή νά εξακοντίζω επ’ αυτούς τό ύδωρ τής
περικειμένης θαλάσσης.» *Λλλ* έρχόμεθα είς έργα ούδέν ήττον γενναία
καί μάλλον τελεσφόρε.

Οί Σά μιοι, οίτινες καί πρότερον είχον άγωνισθή νά κινήσωσιν είς

έπανάστασιν τήν εύδαίμονα μέν, ήκιστα δε προς πόλεμον παρεσκευα-
σμένην Χίον, είχον τελευταίον έπιτύχει τού σκοπού άποβάντες είς
αυτήν περί τούς 2 5 0 0 τή 10 μαρτίου 1 8 2 2 . Α λ λ ά μ ετ’ όλίγας ημέ­
ρας κατέπλευσεν είς τον πορθμόν τής Χίου δ έν τω μεταξύ είς άρχι-
ναύαρχον προχειρισθείς Καρά ’Α.λής. Έάν προέφθανεν δ ελληνικός στό­
λος, πιθανώτατα έσώζετο ή νήσος. Ή έγκαιρος όμως παρασκευή αύ­
τού δεν ήτο εύκολος διά ποικίλους λόγους, ούς προεξηγήσαμεν. "Οθεν
δ Καρά Ά λ ή ς προλαβών άπεβίβασεν 7 0 0 0 άνδρας καί άναγκάσας τούς
Σαμίους νά σωθώσι διά τινων ψαριανών πλοίων, έτράπη έπί δήωσιν
καί σφαγήν φοβέραν. Προ τής καταστροφής ταύτης ή Χίος ήριθμε1
 Καταστροφή Χίόυ. Πυρπόλησης τήε ναυαρχίδος ύπό Κανάρη. 797

1 0 0 ,0 0 0 κατοίκων· μετά ό'έ τον όλεθρόν εκείνον Siv έμειναν έν αυτή

είμή 3 0 ,0 0 0 ψυχών, καί έκ τών έκλιπόντων 7 0 ,0 0 0 , οί 4 0 ,0 0 0 ή έσφά-
γησαν ανηλεώς ή έπωλήθησαν ώς άνό'ράπο^α εις δλας τάς αγοράς
τής μικράς ’Ασίας. Α λ λ ά μ ε τ ’ ού πολύ έπεφάνη 6 ελληνικός στόλος,
συγκείμενος έκ 56 σκαφών. Ό Καρά Ά λ ή ς , σώζων ετι το θάρρος τών
κατά το προηγούμενον έτος επιτυχιών αυτού, έζέπλευσε καί άντιπα-
ρετάχθη. ’Επί τρεις ημέρας οι αντίπαλοι ^ιετέλεσαν επιτηρούμενοι καί
καταπυροβολούμενοι άνευ αποτελέσματος. ’Ικανά πυρπολικά έρρίφθη-
σαν κατά τού τουρκικού στόλου, αλλά #ιά την σφοό'ρότητα τού ανέμου
ού#έν έζ αυτών έπέτυγε να καταφλέξη πλοΐον οσμανικόν. Τότε οι
ύ'ύο στόλοι έχωρίσθησαν, καί οί μεν οσμα νίία ι έπανήλθον εις Χίον, οί
S i ήρ.έτεροι ήγκυροβόλησαν εις Ψαρά. ’Α λλά την παύλαν ταύτην
έμελλε νά #ιακόψη κεραυνός. ’Εν Χίω τή 6 Ιουνίου οί κυριώτατοι
άζιωρ.ατ:κοί τού οσμανικού στόλου ήσαν συνηγμένοι έν τή ναυαρχί^ι,
ύ'ιότι λήξαντος τού ραρ.αζανίου ήτοιρ,άζοντο νά έορτάσωσι το βαϊρά-
ρ,ιον. Ή νύξ ήτο σκοτεινή, δ S i στόλος σύμπας είχε φωταγωγηθή ό'ιά
φανών. Εις Ψαρά, όπου παρεμόνευον οί ήμέτεροι, ταύτα πάντα ήσαν
γνωστά' πάσαι S i αί περιστάσεις ήσαν τοσούτον έπιτήσειαι προς έπι-
γείρησιν τολμηρού έργου, οίςτε άπεφασίσθη νά έκπέρ,ψωσιν είς Χίον
άύο πυρπολικά, έν ψαριανόν καί έν ύίραϊκόν. Τό τελευταΐον τούτο,
κυβερνώρ.ενον υπό τού Γ . Πιπίνου, προςεκολλήθη μέν είς την ύποναυαρ-
γίό'α, άλλά, παρασυρόμενον υπό τού ανέμου, άπεσπάσθη από αυτής
καί έπλανήθη φλεγόρ.ενον έν τω μέσ<ρ τών όσμανικών δικρότων είς
ούό'έν έζ αυτών προςπελάσαν. Τού S i ψαριανού ήγεΐτο δ Κωνσταντίνος
Κανάρης, «είς τών γενναιοτέρων άνό'ρών έξ όσων μνημονεύει ή τών
καθ’ ημάς χρόνων ιστορία,» λέγει δ ναύαρχος Jurien de la Graviere.
Ό Κανάρης κατώρθωσε νά είςάξ*/) τον πρόβολον ιστόν του είς κανο­
νοθυριδ'α άνεψγμένην τής ναυαρχίδ'ος* ούτω τό πυρπολικόν του προςε-
ό'έθη ασφαλώς είς τό οσμανικόν κατάφρακτον κατά την έπω τί#α, είς
τοιαύτην θέσιν <υςτε δ άνερ.ος έμελλε νά φέρη τάς φλόγας προς τον
μέγαν ιστόν του πολεμίου σκάφους. Τότε δ'έ, άλλά τότε μόνον δ
Κανάρης άνήψεν \8ί<% χειρί την θρυαλλίό'α καί έπήδησε ν είς την
λέμβον έν ή τον περιέμενον οί σύντροφοι αυτού* έν άκαρεϊ ή ναυαρ-
χίς μετεβλήθη είς κάμινον. Ό Καρά Ά λ ή ς σπεύδ'ων νά έγκατα-
λίπη τό φλεγόρ.ενον πλοΐόν του, κατέβη έ'ντρορ.ος είς την παρα­
βεβλημένη ν τή κλίρ.ακι άκατον* άλλά τεμάχιόν τε έκ τής έζαρ-
798 Ναυμαχία του άργολικου κόλπου. Νέον του Κανάρη κατόρθωμα.

τίας πεσόν κατά τής κεφαλής αυτού τον έτραυμάτισε θανασί-

μως. Οί δέ 2 0 0 0 άντρες οί κατά την ώραν εκείνην συνηγμένοι επί
τής ναυαρχικός, άπαντες σχεδόν άπωλέσθησαν. Τά έκπυρούμενα τ η ­
λεβόλα βάλλοντα άφ’ εαυτών εκ διαλειμμάτω ν, άπεμάκρυνον τά εις
βοήθειαν ερχόμενα έφόλκια* αί δε λέμ-βοι τής ναυαρχίδος ύπερμ,έτρως
πληρούμεναι κατεποντίζοντο ή μία κατόπιν τής άλλης. Ή έπικρα-
τήσασα εν τω λιμένι κατά την νύκτα εκείνην σύγχυσις εγένετο φο­
βερά καί ή κατάπληξις απερίγραπτος' όθεν αί λέμβοι των πυρπολι­
κών διήλθον άνενοχλήτως διά μ,έσου άπαντος του στόλου καί εφθασαν
εις την άλλην άκραν τού πορθμού, όπου περιέμενον αύτάς οι ελλη­
νικοί πάρωνες, οίτινες δεξάρ.ενοι τούς 3 2 έθελοντάς, σώους έπανελ-
θόντας άπαντας, έπανέπλευσαν εν θριάμβω προς τά Ψαρά. Ό δέ
αντιναύαρχος άναλαβών την ηγεμονίαν τού στόλου μετά τον θάνατον
τού Καρά Ά λ ή , δεν έτόλμησε πλέον ούτε τά Ψαρά νά προςβαλη
ούτε την Σάμον, άλλ* έσπευσε νά καταφύγη διωκόμενος ύπό τού ελ­
ληνικού στόλου εντός τού Έλληςπόντου. Τοιουτοτρόπως έτιμωρήθη ή
τής Χίου καταστροφή.

Κ α ί μετ* ολίγους μήνας νέον ήρατο το ναυτικόν ημών θρίαμβον.

Τό Ναύπλιον στενώς πολιορκούμενον ύπό τών ήμετέρων έλιμοκτόνει,
καί επειδή, ώς ειδομεν, οί διά τής ανατολικής Ελλάδος εκπεμφθέν-
τες επί την Πελοπόννησον στρατοί, οί μεν κατεστράφησαν, οί δε ύπε-
χώρησαν, απαραίτητον κατέστη νά έπισιτισθή τό φρούριον εκείνο εκ
θαλάσσης. Τ ή 8 σεπτεμβρίου 1822 έθεάθη έκ τών σκοπιών τής "Υδρας
δ όσμανικός στόλος ύπό τον νέον αυτού άρχιναύαρχον Μ εχμέτ πασάν.
8 4 σκάφη εξ ών ούκ ολίγα δίκροτα καί φρεγάδες έπλεον προς τον
άργολικόν κόλπον. Οί Έ λληνες δεν είχον ν’ άντιτάξωσιν εις αύτά
είμή 60 πάρωνας 1 0 — 20 πυροβόλων. Τής παρατάξεως ταύτης αύ-
τόπτης ε’γένετο δ ιππότης Β ιελλά , κυβερνήτης τής γαλλικής φρεγά-
δος to Κ ρίνον (Fleur de Lis), καί επί τή βάσει τής έκθέσεως ήν
περί αυτής έγραψε προς την ίδιαν κυβέρνησιν, θέλομεν παραστήσει
***

τάς διαφόρους τής συμπλοκής ταύτης περιπέτειας, διότι ή άφήγησις

αυτού, όσον γενική καί άν ήναι, παρέχει εύνοιαν καθαρωτέραν τής
όλης σκηνής, από τάς ποικίλας λεπτομέρειας ανθρώπων οίτινες ή άνί-
δεοι οντες τών ναυτικών πραγμάτων, ή συμφέρον εχοντες νά εξυμνή-
σωσι τον δείνα καί νά ταπεινώσωσι τον άλλον, σκοτίζουσι μάλλον ή
 Ναυμαχία του άργολικου κόλπου. Νεον του Κανάρη κατόρθωμα. 799

φωτίζουσι τον αναγνώστην. Τ ή 8 λοιπόν σεπτεμβρίου διεκρίνοντο σα­

φώς από του καταστρώματος τον Κ ρίνον «οι όυο στόλοι κατ ουλα­
μούς συμπλακέντες, καί εν πυρπολικόν καταναλισκόμενον* έν γένει τό
θέαμα ήτο συγκινητικώτατον.» Τό πυρπολικόν ητο παρών καί ύπε-
λήφθη ώς άπλούν πολεμικόν ύπό άλγερινής φρεγάδος ήτις τούτου
ένεκα ένέβαλεν εις αυτό. Οί ήμέτεροι πριν η πηδήσωσιν εις την έφελ-
κομένην 7ώμβον, άνέφλεξαν την θρυαλλίδα και το πυρ μεταδοθεν εις
τά ιστία της φρεγάδος έσβέσθη μέν α λλ’ επήγαγεν εν τουτοις τον θά­
νατον 50 άνδρών. Τ ή 9 καί τή 10 οί όσμανίδαι υποχώρησαντες εις
τό πέλαγος έμειναν αργοί* άλλα τή 11 έπέπλευσαν αύθις προς τον
κόλπον, καί περί δυσμάς ήλιου ή πρωτοπορεία τού οσμανικού στόλου
είχεν ήδη είςπλεύσει εντός αυτού* κατόπιν δ* αυτής τά ελληνικά
πλοία ήθροίζοντο, κα τ’ ουλαμούς. Έ ξ δίκροτα, ύπέρ τάς 14 φρεγά­
δες ή δρόμωνες, 40 ή 50 άλλα πολεμικά σκάφη ύπό τού πελάγιου
άνεμου φερόμενα, εμελλον άρά γε νά έγκαταλιπωσι τό λιμοκτονούν
φρούριον, τό όποιον ετεινεν ίκετικώς προς αυτά τάς χεΐρας ; Έ |^ελ-
λον άρά γε νά έπιτρέψωσι νά φράξη την πρόοδον αυτών στολίσκος,
τού οποίου τό ρ.εγαλήτερον πλοΐον επί σιτεμπόριά κατεσκευασμένον
δεν εφερεν είμή 20 πυροβόλα ; Ή νύξ ένεκα τής γαλήνης διήλθεν
ήσυχος. Την δ’ επιούσαν εκ πρόκας επειδή το Κ ρίνον εύρέθη εις μ ι-
κράν από τού τουρκικού στόλου άπόστασιν, ό κυβερνήτης αυτού επεμψε
τον ύποπλοίαρχον Γραέβ περί την 8 ώραν έν συνοδίο: ενός των διερ­
μηνέων τής γαλλικής πρεσβείας, ϊνα χαιρετίστ) κατά τά είθισρ,ένα
τον καπετάν πασάν. Ό δέ άποπέμψας πάντας τούς περί αυτόν καί
μείνας ρ,όνος μετά τού γάλλου αξιωματικού* «έχω εις τον στόλον
μου, είπε διά φωνής θωπευτικωτάτης, αυστριακόν πάρωνα φέροντα
τόν άναγκαΐον εις τροφοδότησιν τού Ναυπλίου σίτον* δεν είναι άρά
γε δυνατόν νά τόν συνοδεύσητε κατά βάθος τού κόλπου;» *0 γάλλος
έ'δειξε την απορίαν του επί τή έρωτήσει καί «δεν πιστεύω, είπε, τόν
αρχηγόν μου διατεθειμένον νά άναλάβγι την προστασίαν πλοίου ουδε­
τέρου.» Ό καπετάν πασάς έπέμενεν. Έάν τό πλοιον έκαλύπτετο ύπό
τής γαλλικής σημαίας, ούδείς βεβαίως ήθελε τολμήσει νά τό προς-
βάλ*/). Ό Γάλλος μηδέν προςθείς, αλλά χαιρετίσας απλώς, άπήλθε.
Την στιγμήν ταύτην λαμπρότατον τή άληθεία παρίστατο θέαμα
έν τω άργολικω κόλπφ. Τά 84 όσρ.ανικά σκάφη έπλήρουν την είςο-
δον αυτού* προ αυτών ΐστατο έντός 10 ή 12 μόλις μιλιών ή άκρόπο-
800 Ναυμαχία του αργολικου κόλπου. Νέον του Κανάρη κατόρθωμα.

λις του Ναυπλίου, ής οι ύπέρρ,αχοι ένόμ-ΐζον, ότι έχουσιν ήδη εν χερσί

την προςδοκωρένην βοήθειαν. ’Αριστερά οι ελληνικοί πάρωνες άνα-
κωχεύοντες ύπό μ,όνους τούς δόλωνας, άνέμ.ενον σήρ,α ΐνα άναπετά-
σωσιν άπαντα τά ιστία. Γαλήνη έπεκράτει τότε αφού Si όλης τής
νυκτός είχε πνεύσει άπόγειος άνεμος, περί S i την 10 ώραν ήρχισαν
νά πνέωσιν αί πρώται τού πελάγιου ^ιπαί. τΗτο λοιπόν φυσικώτατον
νά προςδοκώσι πάν.τες ότι ο πελώριος στόλος ούριού'ρορ.ών, έμελλε νά
ειςέλθη έν θριάμβίμ εις Ναύπλιον καί διαχύσγ) αυτόθι την δαψίλειαν.
Ά λ λ ’ αίφνης οί αξιωματικοί τον Κρίνου είδον έκθαμβοι τούς όσμα-
νίδας πλαγιάζοντας προς τον άνεμ.ον καί τρεπομ.ένους οδόν αντίθετον
τής προς τούς πολιορκουμένους άγούσης. Ένταύτω, πάρων ύπό ση­
μαίαν αυστριακήν άπεσπάσθη από τού στόλου καί δ'.ελθών έμπροσθεν
τού καπετάν πασά ουριοδρόμησε προς τό βάθος τού κόλπου. Ά λ λ ’ ο
πάρων ούτος δεν έπροχώρησε πολύ' δύο ελληνικά σκάφη κρυπτόμενα
ύπό τό νησίδιον Τολόν άνεφάνησαν αίφνιδίως* ο πάρων κατηυθύνθη
πρφτον προς την γαλλικήν φρεγάδα, ήδη καθορμισθεΐσαν εις άγιον
Ίωάννην, άλλα μ ετ ’ ολίγον έπανέλαβε τον πλούν του, έπειτα πάλιν
έδίστασεν, επί τέλους δε ένέδωκεν άνακωχεύσας καί παρεδόθη εις
τούς "Ελληνας. Τ ή 13 σεπτεμβρίου πολλά πρωί γο Κ ρίνον είδεν 75
όσμανικά σκάφη διαδρομεύοντα περί τήν εϊςοδον τού κόλπου έν ατα­
ξία, ήτις δεν έπέτρεπε νά έννοήσν) τις τίνες ήσαν οί σκοποί τού καπε­
τάν πασά. Οί "Ελληνες άπαύστως έγρηγορούντες διέπλεον μεταξύ
Σπετσών καί πελοποννησιακής παραλίας. Α λ λ ά περί τό εσπέρας τής
14 τά πράγματα διευκρινήθησαν ο καπετάν πασάς άπέπλευσεν εις
Σούδαν, τον εύρύν καί ασφαλή λιμένα τής Κρήτης, έγκαταλείπων τό
Ναύπλιον εις τήν τύχην αυτού, ήτις, ώς γνωρίζομεν ήδη, άπεφασί-
σθη μ ετ ’ ου πολύ, παραδοθέντος τού μεγάλου τούτου φρουρίου εις τον
Κολοκοτρώνην τή 30 νοεμβρίου. Ούδέ ύπήρξεν ή θυσία αυτή ή μόνη
ήν ύπέστη ό νέος καπετάν πασάς. Μετά τινα έν Σούδο: διατριβήν
άναπλεύσας τό Αίγαΐον ήγκυροβόλησε μεταξύ Τενέδου καί Τρωάδος,
νομίζων έαυτόν ασφαλή αύτόθι, διότι οι πρόσκοποί του οί επιτετραμ­
μένοι νά έπιτηρώσι τήν προςέγγισιν τού έλληνικού στόλου, ούδέν άνήγ-
γελλον αύτφ ύποπτον. ’Αλλά τή 29 Οκτωβρίου τό εσπέρας δύο πυρ­
πολικά έκπλεύσαντα έκ Ψαρών παρειςέδυσαν μεταξύ τού τουρκικού
στόλου. Τού ενός ηγείτο πάλιν 6 Κανάρης, όςτις κολλήσας εις τό δί-
κροτον τού αντιναυάρχου κατεπυρπόλησεν αυτό έν £ιπή οφθαλμού.
 Πολιτεία του Γαλλικού ναυτικού εν αρχή τής έπαναστάσεως. 801

Ή καταστροφή υπήρξε τοσούτον τα χεία , ώςτε εκ των 8 0 0 του π λη ­

ρώματος άντρων ολίγοι διεσώθησαν. Το $' έτερον πυρπολικόν ύπό του
ψαριανού ώςαύτως Γ. Βρατσάνου S ιοικούμενον, άπέτυχεν. Ε ίχε μέν
έμβάλει είς την ναυαρχίδα, άπεσπάσθη όμως άπό αυτής ύπο τού ρεύ­
ματος τού οποίου δεν είχε κρίνει καλώς ο κυβερνήτης την βίαν καί
την φοράν. «Μόνος δ Κανάρης, λέγει δ γάλλος ναύαρχος καί ιστορι­
κός, ήτο εν τω εΐδει τούτω αναμάρτητος* ήρως επιτήδειος νά συγκt-
νήση την καρδίαν των ποιητών, καί ναύτης τον οποίον οί ναύται τού
κόσμου όλου δεν θέλουσι παύσει άποθαυμάζοντες. Εντός 6 μηνών
κατέστρεψε δύο δίκροτα καί 3 0 0 0 πολεμίους* τό δ* ό'νομα αυτού καί
μόνον ετρεπεν είς φυγήν τούς στόλους αυτών.» Ό Μεχρ,έτ πασάς άπο-
κόψας τάς άγκυρας άπέπλνευσε μεθ’ όλου του στόλου έν τοσαύτγ) ατα­
ξία, ώςτε μόλις μετά τινας ημέρας είδε τά πλοία αύτού περισω-
θέντα εντός τού Έλληςπόντου. Είς τών δρομώνων αύτού είχεν έξο-
κείλει είς Τένεδον, καί άλλος έγκαταλειφθείς'ύπό τού πληρώματος
του έφέρετο τήδε κάκεΐσε, ως ναυάγιον εντός τού Αιγαίου πελάγους,
ότε πλοΐον γαλλικόν όνόματι L ’ Active σταλέν είς άναζήτησιν αύ­
τού επί ταΐς έπιμόνοις παρακλήσεσι τού πασά τής Σμύρνης, κατώρ-
θωσε τελευταΐον μετά 5 ήρ,έρας νά τον άνακαλύψγ) περί Τσεσμέν.

Ή συνδρομή αυτή δεν δίκαιοι ημάς νά έπαναλάβωμεν τό πολλά-

κις ρηθέν, ότι έν άρχή τού άγώνος τό γαλλικόν ναυτικόν άνεό'είχθη
σχεδόν σύμμαχον τών Τούρκων καί άντικρυς πολέρ.ιον προς ημάς. Et-
δομεν την διαγωγήν τού κυβερνήτου Β ιελλά επί τής ναυμαχίας τού
άργολικού κόλπου* ή ούόνετερότης αύτού ύπήρξεν αναμφισβήτητος.
Καθ' εν ενπταισεν ούτος τιρόντι. Πρό τίνος είχε συλληφθή έν Μονεμβα-
σία πλοΐον ύπο γαλλικήν σημαίαν ύπηρετούν τουρκικά συμφέροντα,
τό δε φορτίον αύτού έδημεύΟη. Ό Γάλλος μοίραρχος άπήτησε καί
έ'λαβε τό πλοΐον, άλλα συγχρόνως άπήτησεν άποζημίωσιν διά τό φορ­
τίον 3 5 ,0 0 0 γρόσια. Έως εδώ ήτο έντός τού αύστηρου δικαίου.
Ε π ε ιδ ή όμως κυβέρνησις ελληνική κατά σεπτέρ.βριον 1 8 2 2 δεν ύπήρ-
χεν, δ ρ.οίραρχος έζήτησε τά χρήρ.ατα από τήν κοινότητα τής "Υδρας.
Ή κοινότης άπήντησε φυσικφ τω λόγψ οτι κα τ’ ούδέν ενέχεται είς
τήν ύπόθεσιν· άλλ* δ μοίραρχος έπέμεινεν απειλών τήν χρήσιν τής
βίας· τό δε χείριστον, έξελέξατο πρός τούτο τήν 9 σεπτεμβρίου, δ
έστι τήν δευτέραν εκ τών εξ ήμερων καθ’ άς οι ήμέτεροι ήγωνίζοντο
( b a a . ΙΧΤΟΡ. Κ. ΠΑ.ΠΛΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. Ε .) 51
802 Πολιτεία του Γαλλικού ναυτικού ev αρχή τής έπαναστάσεως.;

νά παρακωλύσωσι τον όσμανικόν στόλον του νά είςέλθγι είς τον άρ-

γολικόν κόλπον, εν "Υδρα, δε φυσικφ τω λόγ<ρ έπεκράτει φοβέρα τα ­
ραχή καί αμηχανία. Μάτην οί Υ δρ α ίο ι έζήτησαν αναβολήν ένεκα
του κινδύνου εις δν εύρίσκοντο. Ό γάλλος έπέμεινε, καί ίνα έξασφα-
λισθή έπεχείρησε να παραλαβή επισήμους τινάς Τούρκους ομήρους
οίτινες εφυλάττοντο επί τής ημιολίας Τερψιχόρης' του δέ κυβερνήτου
ταύτης άποποιηθέντος νά τούς παραδώση, δ ιππότης Β ιελλά έπυρο-
βόλησε κα τ’ αυτής, καί a t σφαΐραι αύτου εφθασαν μέχρι τής παρα­
λίας τής "Υδρας. Τότε οί ’Υδραίοι έπλήρωσαν. Τό γεγονός είναι^
άναμφισβήτητον καί μαρτυρεΐται προς τοΐς άλλοις υπό τού Γάλλου
αξιωματικού Raybaud, τού εις την ελληνικήν υπηρεσίαν διατελέ-
σαντος. Ά λ λ ' άν επί τού προκειμένου δ ιππότης Β ιελλά έδειξεν άκαι-
ρον καί άδυςώπητον επιμονήν περί τήν έκπλήρωσιν τού καθήκοντος,
εις πολλάς άλλας περιστάσεις έπολιτεύθη μετριοπαθέστερον, εστιν δτε
δέ καί άπέκλινε κατά τ ι προς ημάς* καί πρώτον εν τή έπισήμψ εκ­
θέσει ήν ό'ιεβίβασεν εις τήν κυβέρνησιν αύτού περί αυτής δή ταύτης
τής περί τον άργολικόν κόλπον ναυμαχίας.
((Ή σμικρότης των ελληνικών δυνάμεων, έγραφεν, ύπηγόρευσεν εις
τούς Έ λληνα ς τήν ιδέαν τού νά μεταβάλωσιν είς πυρπολικά ούκ
ολίγα τών πλοίων αύτών. Ή επιτυχία μεθ* ής μετεχειρίσθησαν τό
οπλον τούτο κατά τού τελευταίου καπετάν πασά καί είς άλλας όμοιας
περιστάσεις, κατεπτόησε τοσούτον τούς οσμανίδας, ώςτε τά κατά-
φρακτα αύτών σκάφη δέν τολμώσι νά άγκυροβολήσωσιν . επί παρου­
σία τών άντιπάλων αυτών* άλλα παρενοχλούμενα* νυκτός καί ημέρας
δεν ήξεύρουσι πώς νά άπαλλαγώσι τών ευκινήτων πλοίων, τά όποια
άδιακόπως τούς παραμονεύουσι. Τ ή α λη θείς δεν είναι δυνατόν νά ιδγ)
τις με αδιαφορίαν τήν μαγικήν σχεδόν δημιουργίαν τών στολίσκων
τούτων, οί'τινες έπιτυγχάνουσι τοσούτον θαυμασίως νά παραλύωσι
τούς όσμανικούς στόλους.» Κ α ί όμως Έ λ λ η ν ιστορικός, παρεξηγών
τήν προεκτεθεΐσαν συνέντευξιν τού Γάλλου αξιωματικού μετά τού
καπετάν πασά, τής οποίας, είναι αληθές, δεν έγίνωσκεν ούδέ ήδύνατο
νά γινώσκγ) τάς λεπτομέρειας, έβεβαίωσεν, δτι εν τη συνεντεύξει
ταύτγι ό Γάλλος εδωκεν είς τόν καπετάν πασαν αόλας οσας ήδύνατο
πληροφορίας καί συμβουλάς.» Τό βέβαιον είναι, οτι ή γαλλική κυβερ-
νησις ένδίδουσα είς τάς απαιτήσεις τού εμπορικού αυτής ναυτικού,
θέλοντος νά ώφεληθή από τάς άνάγκας άς παρήγαγεν ό πόλεμος τής

/
 Πολιτεία του Γαλλικού ναυτικού έν αρχή τής έπαναστάσεο>ς. 803

'Ανατολής, δεν άνεγνώρισεν έκ πρώτης αφετηρίας, όπως καί ή Αύ-

στοία, όπως καί ή Α γγλία , την από 1 μαρτίου 1822 πράξιν τής ελ­
ληνικής κυβερνήσεως, δΥ τις έκηρύχθησαν είς κατάστασιν αποκλεισμού
πασαι αί παραλίαι τής Ηπείρου, τής Πελοπόννησου, τής Εύβοιας,
τής Θεσσαλίας p.ey pt τής Θεσσαλονίκης καί οί λιμένες των νήσων Κ υ­
κλάδων, Σποράδων καί Κρήτης. Ά λ λ ’ ενώ οι αυστριακοί μοίραρχοι
καί ναύαρχοι ύπεστήριζον έκ παντός τρόπου τά εμπορικά αύτών
σκάφη, μή συστελλόμενοι νά παραβιάζωσι πραγματικούς αποκλεισ­
μούς καί είς μυρίας έκτραχηλιζόμενοι αδικίας, «6 Γάλλος κυβερνήτης,
λέγει ό Jurien de la Graviere, δεν ένόμισε ποτέ ότι δικαιούται νά
παραβή τούς κανόνας, ους, ανεξαρτήτως όλων των διεθνών συμβά­
σεων, επ ιβά λλει ή άΐδ'ιος καί άπταιστος δικαιοσύνη είς την ούδετέ-
ραν θαλασσοπλοΐαν. Ε ίνα ι θλιβερόν νά τό όμολογήσωμεν, έγραφε τή
15ίανουαρίου 1823 προς τον επί των ναυτικών ύπουργόν, άλλ* έξε-
τάζοντες έπιμελώς τά παράπονα τών ήμετέρων εύρίσκομεν σχεδόν
πάντοτε αυτούς πρώτους πταίοντας καί προκαλούντας κατ* αύτών
επιθέσεις. Πάντοτε δέ εύρίσκει τις έν ταΐς περί τούτου συζητήσεσι
την αισχροκέρδειαν άγωνιζομένην νά έμπαίξη άρχάς καί νόμους.» Ε ν ­
τεύθεν καθίσταται πρόδηλον, ότι ο γάλλος άξιωματικός, και τοι ή
κυβέρνησις αύτού δεν άνεγνώρισε τον αποκλεισμόν, όσον ενδέχεται όλι-
γώτερον καί μόνον έν έσχάτη ανάγκη έπροστάτευε τά εμπορικά τού
ε"θνους αύτού πλοΐα τά τον αποκλεισμόν εκείνον παραβιάζοντα.
Όμολογούμεν ότι ή Ά γ λ ία έπραττε πλειότερόν τ ι. Ή δύναμις
αυτή, καί πριν ή αναγνώριση τον αποκλεισμόν, πολλάκις εντελώς η-
διαφόρησεν είς τά παθήματα όσα ύφίσταντο τά παραβιάζοντα αύτόν
αγγλικά έμπορικά πλοΐα. «Άποκεκλεισμένου οντος τού Ναυπλίου
ύπό τών 'Ελλήνων, αγγλικός πάρων έπεχείρησε νά είςέλθη είς τον λ ι­
μένα καί πυροβοληθείς, άπώλεσε τον ύπαρχον αύτού. Οί δέ "Α γγλο ι,
οί συνήθως τοσούτον ίεράν ύπολαμβάνοντες την σημαίαν αύτών, μ,ικρόν
έθορύβησαν περί τής μεγάλης ταύτης ύποθεσεως, ύπολαβοντες αυτήν
άπλώ; ώς κερδοσκοπίαν άποτυχούσαν.» Ταύτα γράφει περί τών "Α γ­
γλων ό Γάλλος ναύαρχος, όςτις βεβαίως δεν προηρεΐτο νά συνηγορήση
αδίκως ύπέρ αύτών. Κ αί έπειτα τις "Ελλην δεν γνωρίζει το ονομα
τού άγγλου μοιράρχου "Αμιλτων, όςτις διετέλεσε δΓ όλης τής έπανα-
στάσεως φίλος επιεικής ού μόνον αλλά καί σύμβουλος τής Ελλάδος
καί όδηγός αύτής ; Ό "Αμιλτων ύπηρέτει βεβαίως τά α γγλικά συμ-
5 1 *
804 Πολιτεία του Γαλλικού ναυτικού εν αρχή τής έπαναστάσεως.

φέροντα, ύπηρέτει όμως αυτά είς τρόπον επιτήδειον νά πρόκαλέση

την ίσχυράν του έθνους αύτού υπέρ ημών μεσολάβησιν. Κ αί έν τω
μεταξύ δεν έπαυσεν ύποδεικνύων τά δέοντα γενέσθαι, βοηθών λελη-
θότως, άδελφικάς τηρών σχέσεις μετά τού ναυτικού ήρ.ών καί ιδίως
των Υδραίω ν καί προ πάντων άγωνιζόριενος νά παύη τάς εμφυλίους
διενέξεις. Τω 1 8 2 6 έπεκράτησεν επί μικρόν διένεξίς τις μεταξύ των
προκρίτων τής "Υδρας. <ΓΟ "Αρ.ιλτων, λέγει δ Όρλάνδος, φιλέλλην
άπ* αρχής εξ ίδιας συναεσθήσεως, έλυπήθη μεγάλως καί θέλων νά
συρ,βιβάση τά διεστώτα, εφερεν εντός τής φεργάτας του τούς έν Πόρφ
καταφυγόντας Υδραίους προκρίτους καί προςκαλέσας εντός αυτής καί
τούς περί τούς Κουντουριώτας, κατέβαλε πάσαν προςπάθειαν νά τούς
συμφιλίωση, παοαστήσας αύτοΐς πόσον ήτο ασύμφορος είς την Ελ­
λάδα ή τοιαύτη διαίρεσες, είς τάς παρούσας μάλιστα κρίσιμους περι­
στάσεις, καθ’ άς δ Κ ά νιγγ προςπαθεΐ ρ.εσιτεύων νά πράξη δ,τι καλόν
διά την τύχην τής Ε λ λ ά δ ο ς .» Πάλαν 8ε τω 1 827, ή έν Τροιζήνι
συνέλευσις, έπόθει (Λεν νά έκλέξη κυβερνήτην τον I. Καποδίστριαν,
έδίσταζε δε διότι ήξευρεν δτι ή ’Α γγλία δεν τον ήθελε, καί ιδίως
δ "Αρ,ιλτων ύπώπτευεν αυτόν ώς έχοντα αρχαίας καί παρούσας ρ.ετά
τής ’Ρωσίας σχέσεις. Έν τή αμηχανία ταύτη, άπήλθε προς αυτόν
δ Κολοκοτρώνης ινα λύση το ζήτημα. Έ χομεν ανάγκην κυβερνήτου,
είπε προς τον "Α μιλτω ν. Μάς δ ίδ ει ή ’Α γγλία ήγερ,όνα ή βασιλέα ;
νΟ χι, άπήντησεν δ "Αγγλος.— Ή δέ ’Ρωσία, ή Πρωσία, ή Νεάπολις,
ή ’Ισπανία ; — "Ο χι, δχι, δχι, έπανέλαβεν δ "Α μ ιλτω ν ζητήσατε νά
ευρετε Έ λ λ η ν α .— ’Αλλά "Ελληνα δεν έχομεν άξιώτερον τού Καπο-
διστρίου, ύπέλαβεν δ γέρων πολέμαρχος. Ό "Αμιλτων, δςτις μέχρι
τής στιγρ,ής έκείνης ειχεν έστραμμένον αλλαχού το πρόςωπον, τον
έκύτταξε τότε ασκαρδαμυκτί. *0 Κολοκοτρώνης όμως δεν τά έχασεν.
Ή ’Α γγλία , ειπεν, είναι ή σκέπη ρ.ας· εχορ,εν κατά ξηράν καί θά­
λασσαν αγγλον αρχηγόν, καί ήθέλομεν δεχθή καί άγγλον ηγεμόνα
άν μάς έδιδετο τοιούτος. Ά λ λ ’ αφού, ώς λέγεις, δεν δυνάμεθα νά λά-
βωρ.εν "Αγγλον, ράς χρειάζεται δ Καποδίστριας. Λοιπόν, άνεφώνησεν
δ "Α μιλτω ν, ήττηθείς υπό τής απλής ρ.έν, δυςκαταρ-αχήτου 8ε έκεί­
νης λογικής, προ πάντων δρως ύπενδίδων είς την προς την 'Ελλάδα
αγάπην, λοιπόν εκλέξατε τον Καποδίστριαν ή οποίον διάβολον θέ­
λετε, δ ιό τι αλλέως έχάθητε.

>ν
 Αξιομνημόνευτος εκθεσις του Γάλλου ναυάρχου Αλγαν. 805

Έν τούτοις και αυτών των Γάλλων ό φιλελληνισμός δεν επήλθε

κατόπιν εορτής. "Ο τι εκ πρώτης αφετηρίας ήγάπησαν καί έτίμησαν
τον ελληνικόν αγώνα, καθίσταται άναμφισβήτητον εκ πολλών γεγο­
νότων, μάλιστα $ε iv. τής από 18 σεπτεμβριου 1821 εκθεσεως του
ναυάρχου 'Αλγάν, ήν προ ολίγων μόλις ρ,ηνών εγνωρίσαμεν εκ των
αρχείων του επί των ναυτικών τής Γα λλία ς εζορυχθεΐσαν υπο του
πολλάκις προ μικρού μνημονευθέντος καλού καγαθού τής Ελλάόος
φίλου. αΉ ευρωπαϊκή Ε λ λ ά ς , έγραφεν ό ναύαρχος Ά λγά ν, όεν είναι
δυνατόν πλέον νά επανέλθη εις την προτέραν αυτής κατάστασιν.
Πάσα είρηνοποίησις, πας επί τοιαύτης βάσεως συμβιβασμός όεν ηθε-
λεν άποβή διαρκής. Είς μάτην ή Γ . Πύλη ήθελεν επιδαψιλεύσει τάς
επιεικείς αύτής επαγγελίας καί αν ύποτεθώσιν ειλικρινείς, είναι αδύ­
νατον νά έκτελεσθώσι. Θρησκομανία, δίψα αΐ'ματος καί λεηλασία,
ανία εκ τής αργίας καί μάλιστα ή έντρομος κραυγή τού ήγεμόνος,
έζήγειραν τό τρίτον τής ’Ασίας. Οι Μουσουλμάνοι ελαβον τά όπλα
καί πριν ή άποθέσωσιν αυτά, τό ελληνικόν έ’θνος, εάν έπέπρωτο νά
καθυποβληθή είς ύπακοήν, ήθελεν έξαλειφθή από τού προςώπου τής
γης. Τινα έγγύησιν δύναται νά παράσχη αύτω κυβέρνησις μή ύπάρ-
χουσα, παρεκτός εάν δώσωμεν τό όνομα τής κυβερνήσεως είς τήν αύ-
τογνώμονα θέλησιν τού ελάχιστου αγά, ή μάλλον, όπως νύν εχουσι
τά πράγματα, παντός ανθρώπου φέροντος καβούκι ; Μετά τήν δια-
φωτίσασαν αυτούς ήώ τού πολιτισμού, δεν ύπολείπεται είς τούς Έ λ ­
ληνας είμή καταστροφή ή ελευ θ ερ ία ..............Δεν διαβουκολούμαι ύπό
τών αναμνήσεων τού παρελθόντος. Κρίνω τούς Έ λληνα ς άνευ προ-
καταλήψεως. Γνωρίζω τον βαθμόν τής ηθικής έκπτώσεως, είς ήν πε-
,ριέστησαν, ούδ’ αμφιβάλλω οτι ή ισχύς επί μακρόν χρόνον θέλει είναι
απαραίτητος ενταύθα, ΐνα άσφα.λίσγ) τήν δικαιοσύνην* άλλ* όσον δή ­
ποτε σπουδαίαι καί άν ήναι αί σκέψεις αύται, δύνανται άρά γε νά
παρακωλύσωσι τήν πορείαν καί τά ακατάσχετα αποτελέσματα τού
χρόνου ; Θάσσον ή βράδιον ανάγκη νά έλευθερωθή ή Ε λλ ά ς. Περί
τούτου πεποιθυΐα ή Ευρώπη, ας πράζν) τά δέοντα.» Κ α ί ταύτα έγρά-
φοντο κατά τούς πρώτους μήνας τής έπαναστάσεως* έδέησε όΝέ νά
παρέλθωσιν επτά έτη αγώνων φοβερών καί συμφορών ανυπολογίστων,
ha. έπακούσγ, ή Ευρώπη τής τοσούτον προνοητικής φωνής τού άντι-
προςώπου τής γαλλικής κυβερνήσεως εν τή Α να τολή.
 806 Προμηνύματα εμφυλίου πολέμου. Πάντες κατά Κολοκοτρώνη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε'.
Ό έμφ ύλιος πόλεμος των έτων 1825 κ α ί 1824. Τά κατά τά 5τ η ταυ τα
κατά. ξηράν κ α ί κατά θάλασσαν πολεμικά έργα.

Τ α προεκτεθέντα πολεμικά κατά τε ξηράν καί κατά θάλασσαν

γεγονότα του έτους 1 8 2 2 δεν έπήγαγον ουσιώδη τινά μεταβολήν εις
τάς προαιρέσεις και ενεργείας των πολιτικών μερίδων. Τά πρόςωπα
μετεβλήθησαν εν μέρει, τά πράγματα εμειναν τά αυτά, τροπολογη-
θέντα μόνον κατά τον διάφορον χαρακτήρα των νέων πρωταγωνιστών.
. Ε π ε ιδ ή 6 Ύ ψηλάντης άπέσχε πάσης πολίτικης ενεργείας, η άρχηγία
της μερικός αύτοΰ μετεβιβάσθη εις τον τοσοΰτον διά της καταστρο­
φής του Δράμαλη κλεϊσθέντα Κολοκοτρώνην. Της αντιθέτου μερίδος
αρχηγός ήτο πάντοτε 6 Μαυροκορδάτος, του όποιου το αξίωμα διε-
τηρήθη διά της επ' εσχάτων τότε έπελθούσης σωτηρίας του Μεσο­
λογγίου, καί όςτις επέτυχεν ήδη την επικουρίαν τών προεστώτων τών
νήσων καί μάλιστα τής "Υδρας. Καί ό μεν Κολοκοτρώνης κατά τούτο
διέφερε του 'Υψηλάντου, ότι περιώριζε τάς αξιώσεις αύτοΰ εις μόνην
την Πελοπόννησον, ό δε Μαυροκορδάτος ένισχύθη ού μικρόν εκ τού-
. του, ότι οί νέοι αύτοΰ επίκουροι, ενεκα τών προςφάτων ναυτικών κα­
τορθωμάτων, άναγκαίως ελαβον επί τέλους ύπερέχουσάν τινα τάξιν
έν των πραγμάτων διεξαγω γή. Πολλά S i συνετέλεσαν εις το νά
μή παρέλθη νυν, όπως περί τά τέλη του 1821 καί τάς άρχάς του
1 8 2 2 , έν είρήντ) ή τών δύο μερίδων σύγκρουσις. Κατά τά έτη 1823
καί 1824 ή Πελοπόννησος ουδόλως ύπο τών πολεμίων προςεβλήθη,
ώςτε δεν έμεσολάβησεν εξωτερικός τις άμεσος αυτής κίνδυνος επ ιτή ­
δειος νά κατευνάσγ) τάς εμφυλίους διενέξεις. Οί πρόκριτοι τών νήσων
ήσαν πολύ τολμηρότεροι τών τής Πελοποννήσου προκρίτων, ό Κολο­
κοτρώνης πολύ απείχε του νά έχγι την πραότητα και την αυτάρ-
κειαν του Ύψηλάντου* καί πλήν τούτου ού μόνον δεν ετιμηθη δεόν­
τως, αλλά καί προδήλως ήδικήθη ύπό τής πρώτης Διοικησεως, ήτις,
καί τοι μηδέν πράξασα χάριν τής κοινής σωτηρίας, και τοι ελεεινώς
πλανηθεΐσα τήδ'ε κάκεΐσε από τής πρώτης εις την ’Αργολίδα ειςβο-
λής του Δράμαλη μέχρι τέλους του έτους, ένόμισεν έν τούτοις εύλο­
γον νά προςβάλν) τήν φιλοτιμίαν του ύπέρ πάντας τούς άλλους πρω-
Ταγωνιστήσαντος κα τ’ εκείνο του χρόνου άνδρός.
 Ιίρομηνύματα εμφυλίου πολέμου. Γιάντες κατά Κολοκοτρώνη. 807

Τωόντι από της 6 Ιουλίου καθ* ήν ή Διοίκησις, ήτοι ή'βουλευτική

επιτροπή και τό ήκρωτηριασμένον εκτελεστικόν, κατέφυγον διά την
είςβολήν του Δράμ,αλη εις τάς ημιολίας των άδελφών Κουντουριωτών
καί του σπετσιώτου Κολομ,πόταση, ιδού οποία ύπήρξεν ή τύχη αυτής
κατά την επίσημον σημείωσιν. ήν διέσωσεν ημΐν ό πρώτος τού Βου­
λευτικού γραμμ,ατεύς I. Σκανδαλίδης. « Η Διοίκησις εμεινεν εις τα
πλοία από τάς 6 Ιουλίου εως τάς 12 αύγούστου. Ά πο την 12 αυ-
γούστου ήρξατο έξέρχεσθαι εις τούς Μύλους καί εκεί ένεργεΐν. Μετά
8 ημερών ό'ιατριβήν εις τούς Μύλους μ,ετέβη εις το χωρίον, τού άγιου
Τωάννου καλούμενον. Διέτριψεν εκεί άχρι τής 30 σεπτεμβρίου καί
μετέβη εις την Έρμώνην, φθάσασα την 1 Οκτωβρίου καί διέμεινεν
άχρι τής 6 φεβρουαρίου.» Ε ννοείτα ι ότι καθ' όλον τούτο τό δ ιά σ τη ­
μα ύπήρξεν εντελώς αθώα τών κατά ξηράν καί κατά θάλασσαν κα-
;ορθωθέντων. Έξέδωκε μόνον πράξιν εν Έρμιόνν) τή 31 Ιανουάριου
1823 δι* ής διεκήρυξε «τον πρόεδρον τού Ε κτελεσ τικο ύ πρίγκηπα
Δ . Μαυροκορό'άτον άξιον τής ευγνωμοσύνης τού έθνους.» Κ α ί κατά
τούτο μεν δικαίως επραξεν. Ά λ λ ά μετά δύο ημέρας έξέδωκε πράξιν
όΥ ής άνεκήρυξεν «άξιον τής εύνοιας καί ύπολήψεως παντός τού Γ έ ­
νους» καί τον Θεόδωρον Νέγρην, οςτες ύπηρέτησε μ.έν το Γένος όπως
ήδυνήθη, ούδέν όμως έμεγαλούργησε τό επιτήδειον νά κατατάξγ, αυ­
τόν εις ισην σχεδόν προς τον Μαυροκορδάτον μ.οΐραν. Κ αί ουδέ
τούτο ήρκεσεν, άλλά συνελθόν πάλιν άπαν τό Βουλευτικόν έν
Ά σ τρ ει κατά μ/ήνα μ-εσούντα μ,άρτων, άνωμο λόγησε «χά ριτας
καί ευγνωμοσύνην,» προς τίνα ; προς την βουλευτικήν επιτροπήν καί
τό εκτελεστικήν καί τούς μ,ινίστρους, δηλα δή προς όλους όσοι, κατα-
φυγόντες εις τάς ημιολίας, ειδομ,εν ανωτέρω πού καί πώς έπλανήθη-
σαν. Είς μόνον τον Κολοκοτρώνην ούδέν έξέδωκεν ευχαριστήριον* τό
δέ εί δυνατόν οίκτρότερον, έν τοΐς πρακτικοις τά όποια ετηρήθησαν
αέν τω πλοίφ τού καπετάν Νικολάου Μ πόταση» μ,ετ’ άποό'οκιμα-
σίας καί άγανακτήσεώς τίνος όμιλει ή Βουλευτική επιτροπή περί τού
Δημ,ητρίου 'Τψηλάντου τού μή θελήσαντος νά τήν άκολουθήσ^ είς
τάς ημιολίας καί τάς περιπλανήσεις αύτής, άλλά μείναντος είς τήν
ξηράν, ϊνα συναγωνισθή ως στρατιώτης μ,ετά τού Κολοκοτρώνη.
Ούτως εϊχον τά πράγματα, ότε ή Διοίκησις, αφού ήθέλησε νά £λθιβ
εξ Έρμ-ιόνης είς Ναύπλιον εν αρχή φεβρουαρίου καί δεν έγένετο αυ­
τόθι ό'εκτή ύπό τού φρουράρχου Δημ.ητρίου ΓΙλαπούτα, άπήλθεν είς
808 Προμηνύματα εμφυλίου πολέμου. Πάντες κατά Κολοχοτρώνη.

Άστρος* έχει δέ συνήλθον καί οι προ καιρού προςκληθέντες πληρεξού­

σιοι της Β' εθνικής συνελεύσεως περί τά τέλη μαρτίου. Οί πλεϊστοι
των πληρεξουσίων τούτων ήσαν φυσικω τω λόγω πρόκριτοι, oi δέ περί
τον Κολοκοτρώνην ελάχιστα ισχυον εν αυτή. Ή συνέλευσις λοιπόν
ένόμ,ισεν OTt δύναται νά έμμείνη εις τάς άρχάς τού έν Έπιδαύρω πο­
λιτεύματος, άρχάς αί'τινες, καθά έλάβομεν αφορμήν νά έξηγήσωμεν
έν τοίς προτέροις, σκοπόν κύριον πάντοτε ειχον νά έγκαταστήσωσι
κυβέρνησιν ώς οίόν τε ασθενή, ινκ οί προεστώτες πράττωσιν έν ταΐς
έπαρχίαις αύτών (J,τ ι βούλονται. Μήπως ο Κολοκοτρώνης δεν εγραφε
τή 19 Οκτωβρίου 1 8 2 2 έκ Μύλων προς τον Ίωάννην Μέξην καί τούς
άλλους των Σπετσών προκρίτους «ό τι οί άρχοντες μας δεν παραδειγ­
ματίζονται εις σάς, νά έξοδεύσουν άπο τά έδικά των, αλλά σφετε­
ρίζονται καί τά της πατριδος καί πρός διαφέντευσίν των στασιάζουν
καί τά άρματα, καί προξενεϊται έκ τούτου η έσχάτη δυςτυχία, καί
κινδυνεύομεν νά χαθώμεν ;» *Ήλπισαν δέ οί άρχοντες ούτοι, ότι όπως
έπί της Α' περιόδου, ουτω καί νυν έ'μελλον νά καρπωθώσιν άνενο-
χλήτω ς άπαντα τά οφέλη τής τοιαύτης πολυαρχίας. Ά λ λ ’ ό Κολο­
κοτρώνης δεν ήτο άνθρωπος νά μη αμφισβήτηση τάς τοιαύτας αύ­
τών αξιώσεις, καί έ'δωκε νά έννοήση τούτο αυτή ή έθνική συνέλευσις
ετι συνεδρεύουσα.
Ά πο τής 18 Ιανουάριου ή πρώην διοίκησις άπεφήνατο, οτι προς-
φορωτάτη καθέδρα τού κράτους είναι το Ναύπλιον. Εϊπομεν όμως
προ ολίγου, ότι, όταν αυτή έν αρχή τού φεβρουαρίου ήθέλησε νά εις-
έλθη είς αυτό, άπεκωλύθη ύπο τού Δημητρίου Πλαπούτα. Ό Π λα-
πούτας έξετασθείς ώμολόγησεν, ότι τοιαύτην ε”λαβε διαταγήν παρά
τού Κολοκοτρώνη. Συνελθόντων δέ τών πληρεξουσίων τού έθνους,
αυτή ή έθνική συνέλευσις έξέδωκε τή 7 άπριλίου θέσπισμα διαλαμ-
βάνον ότι· «έπ ειδή θεωρεί τό Ναύπλιον έθνικον κτήμα, δια τά ττει τον
στρατηγόν Θ. Κολοκοτρώνην νά παραδώση είς τήν έθνικήν ταύτην
συνέλευσιν άνευ σμικράς άναβολής τό είρημ,ένον Ναύπλιον μέ τό Πα-
λα μήδι καί Βούρτζι καί όλους τούς έν αύτοΐς έσφραγισμένους καί
ανοικτούς τζεμπεχανέδες καί διάφορα έργαλεϊα.» Σημειωτέον οτι
από τής προτεραίας δ Κολοκοτρώνης, καί τοι μή συνεδρεύων έν τή
συνελεύσει, ήθέλησε νά απόδειξη είς αυτήν, ότι δεν έννοεΐ νά τήν
άφήση νά πράττη ό,τι θέλει καί έπεστειλεν από τά Μ ελιγιό-
τικα τά εξής* «Λαμβάνω τήν τιμήν νά σάς παρακαλέσω, χωρίς ένό-
 Προμηνύματα εμφυλίου πολέμου. ΓΙάντες κατά Κολοκοτρώνη. 809

χλησιν, νά επιβαρύνετε 8 συνεδριάζοντας σας αδελφούς, 6 νησιωτας

ήτοι 2 Υδραίους, 2 Πετσώτας καί 2 Μ’αριανους και 2 Πελοποννη-
σίους, νά λ.άβουν τον κόπον νά έλθουν ώς εκ της συνελευσεως νά. δμι-
λήσω προς την ευγενίαν των την γνώμην μου ώς πατριώτης ό ιά το
συμφέρον της πατρίδος,' καί έξαιτώντάς σας την συγγνωμ,ην μένω με
όλον το σέβας.» Εις άπάντησιν δε της επιστολής ταυτης προςεκληθη
νά παραδώσΥ) το Ναύπλιον. Ά λ λ * δ Κολοκοτρώνης δεν έστερεϊτο
λεπτότητός τίνος πολιτικού πνεύματος. ’Αποκρίσεις τή 9 ότι πείθεται
μέ δλον το σέβας εις την διαταγήν της, καί ότι αναγνωρίζει το Ναύ“
πλιον ώς εθνικόν, προςέθηκεν όμως ότι, άν καί ή εθνική συνέλευσις
είναι ισχυρότερα τής Διοικήσεως, δεν είναι ουόέν ηττον Διοίκησις* οτι
οι παραστάται παριστάνουσιν έκαστος επαρχίαν, όχι όμως και διοι­
κητικήν τινα άρχην. "Οθεν δεν ήξεύρει εις τίνα νά παραδώστρ τό φρού-
ριον. ΓΙαρακαλει διά τούτο την συνέλευσιν νά λάβττ) ολιγην υπομονήν
έως οτου νά δρισθή μεν το πολίτευμα, νά συστηθή δέ ή Διοίκησις,
καί τότε ευθύς διά τού μινιστερίου τού πολέμου θέλει τό παραδώσει
εις όντινα τον διορίσν). Τοσούτον δέ τά πράγματα, τών όποιων κύ­
ριος ητο δ Κολοκοτρώνης, ησαν ισχυρότερα τών τύπων, τούς όποιους
έξεπροςώπει ή συνέλευσις, ώςτε οί προεστώτες καί τοι ησαν κύριοι νά
διορίσωσιν οιανδήποτε ηθελον κυβέρνησιν, καί τοι άπό της 2 9 μυρ­
τιού άπεφήναντο, ότι τίτλος αρχιστρατήγου είτε γενικώς τής Ε λ ­
λάδος είτε μερικώς τών διαφόρων αυτής τμημάτω ν, «είνα ι διόλου
άπαράδεκτος εις τό Ε λληνικόν έθνος,» δ εστι κατήργησε τό μετά
την καταστροφήν τού Δράμαλη ύπό τού στρατού καί τού λαού άπο-
δοθέν εις τον Κολοκοτρώνην αξίωμα τού αρχιστρατήγου, ύπέκυψεν
όμως εις την επιρροήν αύτού περί την εκλογήν τού νέου Ε κ τ ε λ ε σ τ ι­
κού. Τό ’Εκτελεστικόν τούτο άπηρτίσθη έκ τού Πέτρου Μαυρομιχάλη,
προεδρεύσαντος καί τής εθνικής συνελεύσεο>ς, τού Σωτηρίου Χαρα­
λάμπη, τού Άνδρέου Ζαιμη, σού Άνδρέου Μεταξά, καί κατόπιν ή
πέμπτη θέσις άπεδόθη εις αυτόν τον Κολοκοτρώνην. ’Ε π ειδή δέ δ
μέν Άνδρέας Μεταξάς ούδέν άλλο υπήρξε δ ι’ όλης τής έπαναστάσεως
είμή πιστός αύτού ακόλουθος, δ δέ Πέτρος Μαυρομιχάλης καί δ Σ ω τή ­
ριος Χαραλάμπης τά χιστα ώμοφρόνησαν προς αυτόν, καί προςέτι κα-
θέδρα τής κυβερνήσεως ώρίσθη ή Τρίπολις έν ή καί περί τήν όποιαν
δ Κολοκοτρώνης ήτο παντοδύναμος, ούτος άπέβη κύριος τού Ε κ τ ε λ ε ­
στικού.· Είναι αληθές ότι γενικός γραμματεύς τού εκτελεστικού προε-
810 Εμφύλιος πόλεμος. Ό Κολοκοτρώνης ήττηθείς άμνηστεΐται.

χειρίσθη δ Μαυροκορδάτος* ούτος όμως μ ετ’ ου πολύ ού jxovov θέσιν

μετέβαλεν, άλλα και ήναγκώσθη νά φύγη εκ Τριπόλεως. Τφόντι τό
Βουλευτικόν κα τ’ άρχάς έξελέξατο πρόεδρον αυτού τον Ίωάννην Όρ~
λάνδον, αλλά τη 2 4 ρ,αιου προχειρισθέντος τούτου αντιπροέδρου τού
Ε κτελεστικού, πρόεδρος τού Βουλευτικού έγένετο δ Μαυροκορδάτος.
Ά λ λ ’ b Κολοκοτρώνης, δςτις, μεταβάντος έν άρχή Ιουνίου τού Όρ-
λάνδου εις Λονδΐνον επί τη διαπραγματεύσει τού δανείουν κατέλαβε
την θέσιν αυτού εις το Ε κτελεστικόν, μη άρκούμενος είς τούτο, επέ­
μενε προςέτι νά διορίση πρόεδρον τού Βουλευτικού ίδικόν του άνθρω­
πον* έξετραχηλίσθη δε είς τοσαύτην κατά τού Μαυροκορδάτου υβριν
και απειλήν, ώςτε ούτος αφού εξηκολούθησεν επί τινα χρόνον επ ιτε­
λών το τού γενικού γραμματέως εργον, επί τέλους μη νομίζων έαυ-
τόν ασφαλή, άπήλθεν είς "Υδραν, ί'να άντληση εκεΐθεν δύναμιν ίκα*
νήν νά καταβάλη τον αντίπαλον. Έν τούτοις το Βουλευτικόν δεν
έπαυσε τού νά άναγνωρίζη αυτόν ώς πρόεδρον καί φεύγον διά τον
αυτόν λόγον την Τρίπολιν, κατήλθεν είς νΑργος· άλλ* άπό την Σκύλ­
λαν έπεσεν είς την Χάρυβδιν.

Ό Κολοκοτρώνης, δςτις ήτο κύριος τού Ναυπλίου, εϊλκυσεν εντός

τών τειχών αυτού τό Ε κτελεστικόν, διά δε τού Εκτελεστικού έκά-
λεσεν αυτόθι καί το Βουλευτικόν, τό όποιον όμως ήρνήθη νά ύπα-
κούση. Σημειωτέον δτι ό Κολοκοτρώνης είχε προςλάβει νέαν ηθικήν
δύναμιν διά τελευταίου τίνος άπαυγάσματος τών κατά τού Δράμαλη
θριάμβων. Ό Άκροκόρινθος κατείχετο έτι έκτοτε υπό τών Τούρκων*
άλλά τη 26 Οκτωβρίου ό καλός κάγαθός Ν ικήτας ήνάγκασε τό φρού-
ριον τούτο νά συνθηκολόγηση* καί, μή λησμονήσωμεν νά μνημονεύ-
σωμεν σπουδαίου γεγονότος, ό Ν ικήτας έτήρησε την συνθήκην καί
την τιμ-ήν τού ελληνικού ονόματος. Μετά ενα δε άκριβώς μήνα ό
Πάνος Κολοκοτρώνης δρμώμενος εκ Ναυπλίου ειςήλθεν είς νΑργος
και έπεχείρησε νά ύπαγάγη διά τής βίας τό Βουλευτικόν. Τό σώμα
όμως τούτο έπιμείναν είς την άντίστασιν αύτού άπήλθεν είς Έρμιό-
νην τη 3 0 νοεμβρίου καί κατήγγειλεν έκείθεν τη 3 δεκεμβρίου τά
γενόμενα είς πάντας τούς "Ελληνας. Συγχρόνως οί πρόκριτοι τής "Υ ­
δρας Si επιστολής μεν προς τό Εκτελεστικόν κατέκριναν την δια ­
γωγήν αύτού, SC έτέρας δε προς τό Βουλευτικόν έδήλωσαν δτι θέλου-
σιν υπερασπίσει δλαις δυνάμεσι τάς δικαίας τούτου πράξεις. Μ ετ’
 ’Εμφύλιο; πόλεμος. Ό Κολοκστρώνης ήττηθείς άμνηστείται. 811

ολίγον μάλιστα, τή 20 Δεκεμβρίου, καί αί τρεις νήσοι Δια Διακηρύ-

ξεώς των προς το πανελλήνιον έτάχθησαν μετά του Βουλευτικού κατά
του Εκτελεστικού. Εντεύθεν Δε ένθαρρυνθέν τό Βουλευτικόν απε<ρ7)-
νατό τή 6 Ιανουάριου 1 8 2 4 έκπτωτον τής αρχής το Εκτελεστικόν
καί προεχειρίσατο νέα τού Ε κτελεσ τικού μέλη, τον Γεώργιον Κουν-
τουριώτην πρόεΔρον, τον Π αναγιώτην Μπότασην άντιπρόεΔρον, τον
Ίωάννην Κω λέττην, τον ’Αναγνώστην Σπηλιω τάκην καί τον Ν ικό­
λαον Λόντον, αντί τού όποιου θανόντος μ ετ’ ολίγον, Διωρίσθη 6 Ά ν -
ο ρέας £»αιμης, οςτις όμως ο εν εσεχθη.
Διά τού νέου τούτου ’Εκτελεστικού ου μ,όνον τά πρόςωπα μετε-
βλήθησαν, άλλά μέχρι τίνος καί τά πράγματα. Ένω εις τό προη-
γούμενον ’Εκτελεστικόν έπλειονοψήφουν οί Πελοποννήσιοι, εις το νέον,
καί αν η κενή μείνασα θέσις τού πέμπτου έΔίΔετο ε’ις αυτούς, πάλιν
ούτοι ήθελον μειονοψηφει. Ύπερίσχυσαν Δέ τά Δύο άλλα τμ ήμ α τα
Διά των Δύο νησιωτών καί τού Ήπειρώτου Ίωάννου Κωλέττου συμ-
πράξαντος μ ετ’ αυτών. Κ αί ό μέν Κουντουριώτης καί ό Μπότασης
περιεποίησαν τφ νέφ έκτελεστικφ αξίωμα μέγα Διά τών θυσιών καί
των κατορθωμάτων τών νήσων άς έξεπροςώπουν, ό Δέ ’Ιωάννης Κω*
λέττης προςήνεγκεν αύτω την απαραίτητον εκτελεστικήν Δύναμιν, έπι-
τηΔείως προςελκύσας εις εαυτόν τούς τολμηροτάτους τών οπλαρχηγών
τής ’Ρούμ,ελης. Ή σ τιγμή αύτη ύπήρξεν επίσης κρίσιμος ό'σον καί έν
άρχή τού 1823 Καθώς τότε, άν ό Κολοκοτρώνης συνεβιβάζετο μετά
τού ΜαυροκορΔάτου, ίσως ήΔύνατο ν’ άπαρτισθή σπΟυΔαία τις κυβέρ-
νησις έν Έ λλά Δ ι, ούτω καί νύν εάν ό Κολοκοτρώνης προέτεινε τήν
Δεξιάν εις τάς νήσους καί εις τήν Στερεάν Έ λλά Δα , ίσως επί τέλους
έξεπληρούτο ή μ,εγάλη εκείνη τού έθνους ανάγκη. Ά λ λ ’ ό Κολοκοτρώ­
νης, όςτις εσωσεν άπαξ λαμπρώς τήν Πελοπόννησον καί μετά τινα
χρόνον εμ,ελλε καί αύθις νά σώση αυτήν όπωςΔήποτε, Δεν ενόει Δ ιατί
ώφειλε νά ύ*Λαγάγγ) εις άλλον τήν τής χερσονήσου αρχήν. Καθώς
έπολέμ.ησεν άχρι τούΔε τούς προεστώτας αυτής, τούς έσωθεν Διαμφι-
σβητήσαντας τήν αρχήν του, ούτως άπεφάσισε νά ά ντιταχθή εις τούς
νησιώτας καί τούς ΣτερεολλαΔίτας, τούς έπιζητήσαντας νά έπιβλη-
θώσιν έξωθεν.
Δεν ήτο Δέ έκ πρώτης όψεως εύκολον εις τό νέον Ε κτελεσ τικό ν νά
καταβάλν) τον αντίπαλον τούτον, οςτις έπερειΔόμ,ενος κυρίως εις τάς
κεντρικάς τής Πελοποννήσου επαρχίας, οπού είχε τούς πλείστους <ρί-
812 Νέος εμφύλιος αγών. Ό Κολοκοτρώνης ήττηΟείς φυλακίζεται.

λους και συναθλητάς, κατείχε προςέτι S iol των οπαδών αύτού £ύο
ισχυρότατα της ανατολικής χερσονήσου φρούρια, τό Ναύπλιον και τον
Άκροκόρινθον. ’ Αλλά τό έθνος έπόθει την έγκαθί^ρυσιν κυβερνήσεως
Ισχυρας* ή Στερεά και αί νήσοι μ ετ ’ αυτής συνετάσσοντο* οί επιση­
μότατοι των προκρίτων τής Πελοπόννησου ύπήκουσαν εις την φωνήν
αυτής επί τω σκοπώ ί#ίως τού νά καταβάλωσι τον άρχαιον καί φοβε­
ρόν τής τάξεως αυτών πολέμιον ή κοινή τού εξω κόσμ.ου γνώμη,
ήτις είχεν αρχίσει σπου&αίως νά έπενεργή εις τά εσωτερικά ήμ,ών
πράγματα, ήτο εύνους προς τήν νέαν των πραγμάτων κατάστασιν.
"Οθεν ή εν Έρμιόνη συγκροτηθεισα κυβέρνησις #έν έβρά^υνε νά κατι-
σ^ύση τής προηγούμενης. Τ ή 2 μαρτίου έθέσπισεν οτι καθέό'ρα αυτής
εσεται τό Ν αύπλιον τή 7 ό Πάνος Κολοκοτρώνης, επειδή άπεποιήθη
νά παραίώσγ) τό φρούριον τούτο, άνεκηρύχθη άποστάτης- ή Διοίκησις
έγκαθι^ρύθη προςωρινώς εις Μύλους, καί συγχρόνως ώρισεν δτι άρχε-
τα ι από τής ήρ,έρας εκείνης ή πολιορκία τού Ναυπλίου κατά γήν καί
κατά θάλασσαν. Περί τά τέλη τού μηνός ό Κολοκοτρώνης έπιχειρή-
σας νά είςέλθη εις τήν Τρίπολιν, άπέτυχεν άντιστάντων των προε-
στώτων. Έ ν αρχή μαιου επεμψε /'ιαφόρους επικουρίας εις τον εν Ναυ-
πλίω πολιορκούμενον υιόν του, άλλ’ αί επικουρίαι αύται άπεκρούσθη-
σαν ύπό των ρουμελιώτικων στρατευμάτων τής Διοικήσεως. Συγχρό­
νως S i αύτός ό Κολοκοτρώνης μετά 5 00 έστράτ.·υσε πάλιν κατά τής
Τριπόλεως, αλλά πάλιν άπέτυχεν, b S i Άνό'ρέας Ζαΐμης ήτοιμάζετο
νά έμβά λη εις αυτήν τήν Καρύταιναν, καί κατόπιν αύτού έ.τήρχοντο
b Άν^ρέας Αόντος καί b άγων τούς ^ουμελιώτας Ιωάννης Νοταράς.
Ό Άκροκόρινθος είχε περιέλθει εξ αρχής τού έμ,φυλίου τούτου αγώνας
εις τάς χεΐρας των αντιπάλων αύτού. "Οθεν ο Κολοκοτρώνης ενόμισε
συνετόν νά ύποταχθή, καί λαβών αμνηστίαν ύπέρ αύτού τε καί των
οπαδών, ίό'ίως S i τού υιού του Πάνου, διέταξεν αύτόν έν αρχή Ιου­
νίου νά παρα^ώση τό Ναύπλιον, οπού αμέσως μετέβη ή κυβέρνησις.

Α λ λ ά οί πρόκριτοι τής Πελοπόννησου οί συντελέσαντες εις τήν

ταπείνωσιν τού πάλαι αρχιστρατήγου, ένόησαν μετ* ολίγον, ότι ούό'έν
άλλο επραζαν ή νά £ημιουργήσωσι νέον κυρίαρχον πολύ εκείνου ίσχυ-
ρότερον. "Οτε κατά Οκτώβριον έγένετο, συνωέίά προς τούς υφισταμέ­
νους άλλοκότους νόμους, νέα εκλογή Ε κτελεστικού, άνε^είχθησαν πά­
λιν μ έλη αύτού b Γ. Κουντουριώτης, πρόεδρος, b Π. Μπότασης, αντί-
 Νέος εμφύλιος αγών. Ό Κολοκοτρώνης ήττηθείς φυλακίζεται· 813

ττρόει^ρος^ ό Άσημάκης Φωτίλας, ό ’Αναγνώστης Σπηλιω τάκης και

ό Ιωάννης Κω λέττης δ έστίν ού μόνον οί Πελοποννήσιοι έμειΟνοψη-
φησαν αύθις έν τω Έ κτελεστικω , αλλά θύσεις των προεστώτων ‘όσοι
τοσούτον συνετέλεσαν είς την καταστολήν του εμφυλίου πολέμου,
περιελήφθη έν τή ύπερτάτη άρχή. Έν τούτοις η κατοχή αυτής απεβη
τοσούτω μάλλον πολύτιμος όσω ηρχισαν νά έρχωνται εις την Ε λλά δα
τά χρήματα τού αγγλικού δανείου. Το δάνειον τούτο είχε συνομολο-
γηθή έν ΛονΔίνω ττ) 21 φεβρουαρίου 1 8 2 4 , επί ονομαστικού κεφα­
λαίου 8 0 0 ,0 0 0 λιρών προς 59 ° / 0· επί τόκω 5 °/ο Λ<Χ* χρ^ωλύτρω
1 ° / 0. Ά λ λ ’ έκ τού πραγματικού κεφαλαίου άφηρέθησαν, δ έπι ίιε -
τίαν τόκος τού ονομαστικού, τό έπι διετία ν χρευίλυτρον, πλήν τουτου
Δε Διάφορα μεσιτικά, προμήθειαι, εξοΔα, έπι πάσιν έπληρώθησαν και
είς πολεμεφόΔια 1 0 ,0 0 0 λίραι περίπου* Δεν ήλθον S i είς την Έ λλαΔα
μετρητά είμη λίραι 2 9 8 ,7 2 6 ,1 1 καί 9* έπληρώθησαν προςέτι εις
συναλλάγματα έξ ΈλλαΔος έκΔοθέντα 3 ,8 5 8 ,1 8 , ώςτε τό σύνολον
των χρημάτων όσα έκ τού S ανείου τούτου ή νέα κυβίρνησις Διέθεσεν
έν Έ λλά Δ ι συνεποσώθη, κατά τον έπισυνημμένον εις την απολογίαν
τού ΌρλάνΔου και τού Αουριώτου λογαριασμόν, είς λίρας 3 0 2 ,5 8 5 , 9
9 .ήτοι 8 ,4 7 2 ,0 0 0 περίπου παλαιάς Δραχμάς.
Ώ ς προς τούς χρόνους εκείνους τό ποσόν ητο ύπέρογκον· ούΔ* είναι
άπορον ότι ή αγγελία τής άλληλοΔιαΔόχου άφίξεως των Δόσεων αυ­
τού ηύξησε τον περί κατογής τής έξουσίας πόθον καί ότι δ πόθος ού-
τος βοηθούμενος ύπο των άλλων αφορμών τής Δυςαρεσκείας όσαι έπε-
κρώτουν, καθ’ ά προείρηται, έν Πελοποννήσω, άπέληξε βαθμηΔόν είς
Δεύτερον εμφύλιον πόλεμον. Ό Φωτίλας παρητήθη τού αξιώματος αυ­
τού* αι κεντρικά! έπαρχιαι ήρνήθησαν την πληρωμήν τών φόρων* δ
S i Κολοκοτρο>νης ωφελούμενος έκ τούτου προέτεινε την δεξιάν εις τούς
παλαιούς αντιπάλους, καί ήΔη έζερράγη λαμπρώς νέος εμφύλιος άγων
έν ώ έτάχθησαν ύπό τόν Κολ^οκοτρώνην δ Ζαίμης, δ Λόντος, δ Σ ισ ί-
νης, δ Νοταράς. Καί δ μέν Ν ικήτας έστρατευσε κατά τού Ναυπλίου,
δ S i Κολοκοτρώνης μετά τών υιών κατά τής Τριπόλεως, δ Δέ Ν ότα-
οάς καί δ Λόντος κατά τού Άκροκορίνθου. Ά λ λ ’ ή κυβέρνησις ήτο
έΐπερ ποτέ ίσγυρά ένεκα αυτών Δη έκείνο)ν τών χρημάτων τού
δανείου. Περί τά τέλη τού νοεμβρίου καί τάς άρχάς Δεκεμβρίου είςή-
γαγεν είς την Πελοπόννησον, τν> επ ιμ ελ είς τού Ίωάννου Κωλέττου,
την κρατίστην τής ΈλλάΔος πεζικήν Δύναμιν, ήτοι τά ρουμελιώτικα
814 Νέος εμφύλιος αγών. Ό Κολοκοτρώνης ήττηθείς φυλακίζεται.

στίφη υπό τον Καρατάσον, τον Γούραν, τον Καραϊσκάκην, τον Δρά-
κον καί τον Τζαβέλλαν. ’Εκ τούτων, αγόμενων υπό τού ρέκτου εκεί­
νου .μέλους τού Ε κτελεστικού, οί μεν, άφού διέλυσαν την πολιορκίαν
τού Άκροκορίνθου, κατετρόπωσαν τον Λόντον καί τον Νοταράν εις
Κουτζομάδι, έπήλθον κατόπιν αυτών εις τον άγιον Γεώργιον, τούς
ήνάγκασαν μετά δεινήν άντίστασιν νά φύγωσι πάλιν καί έκυρίευσαν
επί τέλους αυτά τά Τρίκκαλα. Ένω δε ούτω έδαμάζετο ή ανατολική
Πελοπόννησος, ετερα ρουμελιώτικα στίφη άνέβησαν από Βοστίτσης
εις Καλάβρυτα καί κατήλθον έκείθεν μέχρι Μεσσηνίας διαλύοντα καί
καταπιέζοντα τούς στασιαστάς της δυτικής Πελοπόννησου. Εις τάς
κεντρικάς επαρχίας δεν έγένοντο μεγάλαι συμπλοκαί, διότι ό ισχυρό­
τατος τού Κολοκοτοώνη ύποστράτηγος Δ. Πλαπούτας έτάχθη μετά
της κυβερνησεως. Φονευθέντος δε περί Τρίπολιν τού Πάνου Κολοκο-
τρώνη εις μικράν τινα άψιμαχίαν, ό πατήρ αυτού τοσούτον κατε-
βλήΟη, ώςτε έπεκαλέσατο αύθις την αμνηστίαν της κυβερνησεως καί
παρεδόθη μάλιστα εις αυτήν. Οί πάλαι αντίπαλοι καί έπ* εσχάτων
σύμμαχοι έταπεινώθησαν ούτω όλοσχερώς. Ό Θεόδωρος Κολοκοτρώ­
νης, οί τέσσαρες αδελφοί Δεληγιανναίοι, ό ’Ιωάννης Νοταράς, ό Μ.
Άναστασόπουλος, ό Γρίζαλης, ό Παπατσώνης, ό Α. Κατσαρος, ό
γέρων Σισίνης μετά τού υιού του Χρυσάνθου καί ό μόνος μ ετ’ αυτών
συνταχθείς ρουμ,ελιώτης Θεόδωρος Γρίβας, άπηχθησαν τή 2 φεβρουα-
ρίου 1 8 2 5 εις "Υδραν καί έφυλακίσθησαν εις την μονήν τού προφήτου
Ή λιού· οί δύο Ά νδρέαι, Ζαιμης καί Αόντος, καί ό Ν ικήτας κατώρ-
θωσαν νά διαφύγωσιν εις την δυτικήν Ε λ λ ά δ α εν Υ) είχον προςωπι-
κούς τινας φίλους, οί'τινες διέσωσαν αυτούς. Έ π ί πάσιν 6 Γούρας,
έπανελθών κατά τούς πρώτους μήνας τού 18 2 5 έκ Πελοπόννησου εις
την ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , οπού ό Όδυσσεύς άπό τά τέλη τού προη­
γουμένου έτους είχεν άπροκαλύπτως ήδη συμμαχήσει μετά των Τούρ­
κων, κατετρόπωσεν αυτόν, τον ήνάγκασε νά παραδοθή καί άπήγαγε
δέσμιον καί παρά πάντων περιφρονηθέντα καί έγκαταλειφθέντα, εις
τήν άκρόπολιν των ’Αθηνών. ’Εκεί μ ετ’ ού πολύ ό άνθρωπος ούτος, b
διαψεύσας άπάσας τάς ελπίδας οσας εύλόγως ήδύνατο νά συλλάβη
περί αυτού ή Ε λ λ ά ς ώς έκ τού περί Γραβιάν κατορθώματος, εύρέθη
νεκρός τή 16 Ιουλίου εις τούς πρόποδας τού ναού τής Άπτέρου Νίκης,
έζ ού έπεκράτησεν ή φήμη, οτι αποπειραθείς νά δραπετεύσω καί κατα-
κρημνισθείς έτελεύτησεν.
 Εκστρατεία του Μουσταή τής Σκόδρας» Θάνατος του Μ. Βότσαρη. 8 15

Ουδέποτε ή ελληνική κυβέρνησις ελαβε πλείονα ισχύος επιφάνειαν.

'Αλλά τ ι έγίνετο εν τφ ριεταξύ τούτψ 6 άνήρ δςτις ήδύνατο νά λο-
γισθή ώς πρωτουργός τής τοιαύτης των πραγμάτων άλλοιώσεως ;< Ό
’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος άπήλΟεν από του τέλους του 1 8 2 3 εις
την δυτικήν Ε λ λ ά δ α καί παρέριεινεν εκεί δι* δλου του έτους 1824*
ή S i άπο του κέντρου τής κυβερνήσεως τοσούτον χρόνον διαρκέσασα
απουσία αύτού, συνδέεται ριετά των πολεμικών γεγονότων οσα συνε-
βησαν κατά τούς χρόνους τούτους εν τή Στερεά. Τωόντι, ρετα την
καταστροφήν τού Δράραλη, ο σουλτάνος διέταζε νά ερ.βάλωσι τω
1823 εις τήν Ε λ λ ά δ α δυο στρατοί, δ ριέν έκ Θεσσαλίας, δ S i εξ
Ηπείρου, ένούρκενοι δε περί Ναύπακτον νά διαπεράσωσιν εις Πάτρας,
έκεΐθεν έπιχειρούντες τήν τής Πελοπόννησου χείρωσιν. Έ π ι τουτω
κατά άπρίλιον ριέν είςήλασεν εις τήν ανατολικήν Ε λ λ ά δ α δ Ίουσούφ
πασάς Βερκόφτσαλης ριετά ιππικής το πλεΐστον δυνάρεως και προ-
ήλθεν εις τήν Φωκίδα καί τήν Βοιωτίαν. Ά λ λ * δ Ίουσούφ πασάς,
καίτοι αγαθός στρατιώτης, ήτο ύπέργηρως καί προςωπικώς δυςηρε-
στηρένος κατά τού σουλτάνου* δΟεν ούτε τό αρχικόν σχέδιον έξετέ-
λεσεν, ούτε άλλο τι γενναιον έ'πραξεν. ’Αντί νά καταλάβγι τήν *Α ρ-
φισσαν καί νά άσφαλίσιρ τήν ριετά τής Ναύπακτού συγκοινωνίαν,
κατηνάλωσε τον χρόνον καί τον στρατόν περί ριικράς τινας συρπλο-
κάς εν Βοιω τί^, εν Α τ τ ικ ή , εν Εύβοια καί επί τέλους έπέστρεψεν εις
Λαριίαν άπρακτος. Πολύ σπουδαιοτέρα ύπήρξεν ή κατά τής δυτικής
Έλλάδ'ος έπίθεσις. Ή έπίθεσις αύτη επετράπη εις τον Μουσταήν,
πασάν τής Σκόδρας, κατελθόντα έκειθεν ρ,ετά 8 ,0 0 0 γενναίων Μιρδι-
τών καί Γκέγκιδων, καί εις τον Ό ρέρ Βριώνην των Ίωαννίνων ριετά
4 ,0 0 0 άνδρών. Α λ λ ά καί ούτοι έβράδυνον νά είςβάλωσι, καί κ α τ’
άρχάς ένήργησαν διτρρηρένοι απ’ άλλήλων. Ούδέν ήττον, δτε εν αρχή
αύγούστου ο πασάς τής Σκόδρας, διελθών τά νΑγραφα, κατέλαβε
διά τής έρπροσθοφυλακής αύτού τό Καρπενήσι, δ κίνδυνος άπέβη ρέ-
γας. Καθώς τω 1 8 2 2 , ούτω καί νυν, έπρωταγωνίστησεν εν τή δυτική
Έ λ λ ά δ ι δ Σουλιώτης Μάρκος Βότσαρης. Ό Μάρκος υπήρξε βεβαίως
εις τών ήρωϊκωτάτων καί των εύγενεστάτων τύπων τού "Ελληνος ρα-
χητού. Δεν είχε τό πολυρ,ήχανον τού Κολοκοτρώνη πνεύρ.α* δέν είχε
τό ρεγαλεπήβολον πνεύρα, οπερ άπεκάλυψε περί τά τέλη τής έπα-
ναστάσεως δ Καραϊσκάκης. Λόγω άφοσιώσεως ορ.ως και προςωπικής
ανδρείας, ούδείς ήτο αύτού ένάριλλος. Ή χρηστότης ήτο έζωγραφη-
8 16 Εκστρατεία του Μουσταή τής Σκόδρας. Θάνατος του Μ. Βότσαρη.

(χένη εις το πρόςωπον αυτού, καί 'ή καλοκάγαθία έμαρτυρείτο υπό

των τρόπων καί των λόγων αυτού. ΤΗτο άρνίον κεκτημένον καρόίαν
λέοντος. Οί ’Αλβανοί ελεγον, ότι αν ήτο μουσουλμάνος, ήθελον πι-
στεύσει ότι ό προφήτης Ά λ ή ς έπανήλθεν εις τήν^γήν. "Αρια (Λαθών
ότι ή εμπροσθοφυλακή του Μουσταή κατέλαβε τούς λειμώνας καί
τούς κήπους τού Καρπενησιού, συνεννοηθείς μετά ευαρίθμων τινών
Αίτωλών καί Άκαρνάνων, άπεφάσισε νά προςβάλη αυτήν 0ιά νυκτός
όιχόθεν, αυτός μεν μετά των Σουλιωτών έκ τού π είίου, οι $ ’ Αίτω-
λοί, οί Άκαρνάνες καί τινες άλλοι Σουλιώται έκ τών όρέιυν. Καί αυ­
τός μεν έζεπλήρωσε τά άποφασισθέντα, όρμήσας την νύκτα τής 9
αύγούστου μετά 3 5 0 άνό'ρών. Οί Σκοδρινοί καταληφθέντες κοιμώμε-
νοι καί έκπλαγέντες ερριψαν τά όπλα καί έτράπησαν εις φυγήν. ’Ά ν
κατήρχοντο τότε έκ τών όρέων καί όλοι οί λοιποί Έ λληνες, ή κατα­
στροφή τών πολεμίων ήθελεν άποβή ολοσχερής. Δυςτυχώς, καίτοι
άκούοντες τον πυροβολισμόν, ό'έν προςήλθον έκειθεν είμή ολίγοι ύπό
τον Κίτσον Τζαβέλλαν. Ούό'έν ήττον οί Σουλιώται έζέβαλον τούς
.εχθρούς άφ’ όλων τών χαρακωμάτων, παρεκτός μιας μάνδρας έν ή
είχε πήζει τήν σκηνήν αυτού ό Τζελαλεό'ίμπεϋς, 6 ήγεμών τής εμ­
προσθοφυλακής τού Μουσταή. Ό Μάρκος, καίτοι πληγωθείς κατά
τον ίεξιόν βουβώνα, αλλά έλαφρώς, εό'ραμε προς τήν μάνδραν καί
άναρριγηθείς εις τό τείχος κατώπτευσε πώς είναι ό'υνατόν νά ειςέλθγ,’
οί έντός 0έ, άμα ίίό ντες έπιφανείσαν τήν κεφαλήν έκείνην, έπυροβό-
λησαν, καί ό Μάρκος κτυπηθείς εις τό μέτωπον ενπεσε νεκρός. Οί
συναθληταί αυτού άπαγαγόντες τότε τό σώμα τού αρχηγού άπήλ-
θον, μηίενός τολμήσαντος νά παρενοχλήση τήν ύποχώρησιν αυτών,
καίτοι συναπήγαγον έπί ήμιόνων φορτωμένων πλουσιώτατα καί πο­
λυάριθμα λάφυρα όπλων καί πολεμεφοόίων. Οί πολέμιοι άπέβαλον
έν τή νυκτομαχι^ ταύτη περί τούς 8 0 0 άνό'ρας. Ά λ λ ’ ή Ε λλ ά ς άπώ-
λεσεν ένα τών καλλίστων αυτής προμάχων.
Τήν επιούσαν οί Μ ιρ ίΐτ α ι έ'θαψαν τούς νεκρούς αύτών παρά τάς
ιτέας τού Καρπενησιού καί μ ετ ’ ολίγον έπελθόντος τού Μουσταή,
κατέβησαν πνέοντες έκό'ίκησιν εις τον κάτω Ζυγόν τής Αιτωλίας.
Εις Γούριαν, χωρίον κείμενον έπί τής άριστεράς όχθης τού ’Αχελώου,
ήνώθησαν τή 17 σεπτεμβρίου μετά τού Όμέρ πασά. Ά λ λ * οί ό'ύο πα­
σάδες όέν προςέβαλον τό Μεσολόγγιον εύρόντες αυτό κάλλιον ώχυ-
ρωμένον ή κατά τό προηγούμενον έτος. ’Αφού περί ένα μήνα περιε-
 Μ έ ν Μεσ^λο/γίω. TU tra Δερβίς πχ<τα είς ’Ά μπλιανην. 817

φέρθησαν από του 'Αχελώου μέχρι του Εύήνου, έστησαν το στρατό-r

πε#ον αύτών εις τα περιβόλια και τούς ελαιώνας τού Ανατολικού.
Κατά της πόλεως ταύτης ερριψαν χιλιάδας βομ,βών, ακτίνες όμως
ολίγην έπροξένησαν βλάβην. Έ ν τω μεταξύ S i ηρχισαν νά πάσχωσιν
ελλειψιν τροφών και χρημάτων* διάφορα Ε λ λ η ν ικ ά σώματα #ιέκο-
πτον κατά νώτον τάς συγκοινωνίας αυτών* οί όύο ηγεμόνες ό'έν 5ιε-
τέλουν είς φιλικάς προς άλλήλους σχέσεις* αίματηραί συνέβαινον συγ­
κρούσεις μεταξύ Τόσκων, Γκέγκιδω ν καί Μιρό'ιτών* έπήλθεν ή ει$η-
σις οτι το κατά την ανατολικήν Έ λ λ ά ία στρατόπε^ον τού Βερκόφ-
τσαλη Ίουσούφ πασά ό'ιελύθη. "Οθεν ττ, 17 νοεμ,βρίου οί όύο πασάδες
ένόμισαν συνετόν νά άναζεύξωσι, καί, αφού άπέβαλον επί ρ.αταίφ το
τέταρτον τής £υνάμεως, άπήλθον κατεσπευσμένως όπωςούν εις τά
iS iol, δ μ.έν είς Σκόδραν, 6 S i είς *Αρταν.

Έ ν τφ μ,έσψ τών τελευταίων τής εκστρατείας ταύτης περιπετειών

οί κάτοικοι τής δυτικής Έλλάό'ος ένθυμήθησαν τον κνόρα οςτις προ
ύ'ιετίας είχε σώσει το Μεσολόγγιον* ένθυμήθησαν αυτόν τόσ<ρ μάλλον
όσω b τότε κυριώτατος αυτού συναθλητής, δ Μάρκος Βότσαρης, #έν
υπήρχε πλέον έν τοίς ούσι* καί παρεκάλεσαν τον Μαυροκορ^άτον ν'
άναλάβη τήν γενικήν όιεύθυνσιν τών πραγμάτων αύτών. *0 S i άπήλθε
προθύμως καί άφίκετο είς Μεσολόγγιον τή 3 0 δεκερ.βρίου. Αύτη τού
Μαυροκορό'άτου ή άπόφασις υπήρξε μία τών έντιμ,οτάτων άπαντος
τού πολιτικού αυτού βίου. Ή περί τά τέλη τού 1 8 2 3 έπελθούσα είς
τά πράγμ,ατα τής όλης Ε λλ η ν ικ ή ς κυβερνήσεως μεταβολή ύπήρξεν
εργον τών χειρών αυτού. Πρόεδρος ών τού Βουλευτικού, ή^ύνατο νά
έλπίση καί ν* άπαιτήση, άν όχι τήν πρώτην, προέχουσαν όμως τινά
τάξιν έν τή διεξαγωγή τής γενικής τού έθνους τύχης. Κ α ί όμως
καταλιπών είς άλλους τδ αξίωμα τούτο, ήρκέσθη είς το νά ρύθμιση
τά κατά τήν δ'υτικήν Έλλάό'α. "ίσως προειάεν, ότι καί νύν, όπως τφ
1 8 2 2 , ύ'ύναται νά ύπηρετήση τήν Έ λλά όα λυσιτελέστερον ώς έθε-
λοντής μάλλον ή ώς κυβερνήτης. To S i βέβαιον είναι, ότι έπί έτος
ολόκληρον όιατρίψας έν τή δυτική Έ λ λ ά ό ι, έτακτοποίησε καί ένε-
ψύχωσεν αυτήν καί προ πάντων έφρόντισε νά όχυρώση όσον οιόν τε
το Μεσολόγγων. 'Έν μ,όνον λ,άθος έ'πραξε τότε, ότι όέν έμάντευσε τήν
αξίαν τού Καραϊσκάκη καί περιήλθεν είς ρήξιν προς τον άνίρα εκεί­
νον, οςτις μ,ετά σύο ετη είς στιγμήν κρισιμωτάτην έμελλε νά άπο-
(εα λ . ιχ τ ο ρ . κ . π α π α ρ ρ η γ ο π ο ϊδ ο υ ϊο μ . ε .) * 52
818 Ναυτικά έργα του 1823. Χοσρέφ. Dc Rigny. ,Άρχή πειρατείας.

δείξει St9 έργων λαμπρών δτι είναι δ κράτιστος τής Στερεάς Ε λλάδος
πολέμαρχος και ίσως δ κράτιστος των κατά ξηράν άναδειχθέντων.
;
Κ α τά τά λοιπά όμως ή διοικητική καί στρατιωτική διοργάνωσις περί ί
ήν ένησχολήθη δ Μαυροκορδάτος καθ’ δλον το 1824 παρεσκευασε
\
τήν αείμνηστον άμυναν, ήν τό Μεσολόγγιον άντέταξε κατά τά επό­ j
μενα έτη εις τάς ηνωμένας δυνάμεις τής 'Ρούμελης καί τής Α ίγυ­
πτου* άμυναν τής οποίας ή τ ιμ ή έν μέρει ανήκει εις τον Μαυροκορ-
•ί
δάτον. Διηυκολύνθη δέ τό εργον αυτού κατά τούτο, δτι έν ετει 1824 -i
|
ούδεμία έγένετο κατά τής δυτικής Ε λλά δο ς σπουδαία τουρκική έπι-
στρατεία. Μόνον δέ έν τή ανατολική Έ λ λ ά δ ι δ εν έ'αρι τού έτους
έκείνου 'Ρούμελη Βαλεσής Δερβίς πασάς έπεχείρησε να έμβάλη κατά
Ιούλιον μετά άνδρών μυρίων, ά λλ’ άπεκρούσθη υπό των καταλαβόντων
ί
τά στενά δπλαρχηγών των Σαλώνων, των Κραββάρων, τού Ζυγού,
μεθ’ ών συνετάσσοντο καί τινες Σουλιώ ται καί Πελοποννήσιοι. Ή
μάλλον αξιομνημόνευτος των ενταύθα γενομενών μαχών έγένετο ή περί
*Α μπλιανην (μεταξύ Σαλώνων καί Γραβιάς), καθ’ ήν δ Δήμος Σκαλ-
τσάς, δ Κίτσος Τ ζαβέλλας, δ Ιωάννης Νοταράς καί άλλοι κατετρό-
πωσαν τούς πολεμίους, καταλιπόντας εις χεΐρας των ήμετέρων δύο
πυροβόλα, επτά σημαίας καί πολεμεφόδια. Ό Δερβίς πασάς παρέ-
μεινεν είςέτι επί τρεις περίπου μήνας εις τάς κοιλάδας τού Κηφισσού
καί τού Σπερχειού, μηδέν λόγου άξιον δυνάμενος νά επιχείρησή καί
άδιαλείπτω ς υπό των ήμετέρων παρενοχλούμενος, μΙχρις ου τή 6
Οκτωβρίου ύπεχώρησεν έκειθεν τού Σπερχειού άπρακτος.

Ή νέα λοιπόν κυβέρνησις ηύτύχησε μέν νά άναλάβγ) τά πράγ-

ρ.ατα εις στιγμήν καθ’ ήν Ιματαιούτο ή σπουδαία κατά τήν Στερεάν
Ε λ λ ά δ α έπιχείρησις τού Μουσταή τής Σκόδρας, τού Όμέρ Βριώνη
των Ίωαννίνων και τού Ίουσούφ πασά Βερκόφτζαλη, καθ* δλον δέ τό
1 8 2 4 ού μόνον τούς εσωτερικούς αυτής αντιπάλους κατέβαλεν, αλλά
καί ούδένα μέγαν έςωτερικόν κίνδυνον ύπέστη κατά ξηράν. Κατά
θάλασσαν δέ τω μέν 1 8 2 3 τά πολεμικά έ'ργα δέν άπέβησαν έν γένει
πολύκροτα, τω δέ 1824 ή έπανάστασις, αφού ύπέστη τραύματά τινα
οδυνηρά, έπειτα άνεδείχθη νικηφόρος έν ταΐς λαμπροτάταις δλου τού
άγώνος ναυμαχίαις.
Κ α τ’ άρχάς τφ 1 8 2 3 ή Τ . Πύλη έφάνη ιδιαζόντως έπιμεληθεΐσα
τήν ναυτικήν αύτής έπιχείρησιν. Άπολέσασα έκ ταΐς προηγουμέναις
 Ναυτικά έργα του 1823. Χοσρέφ. De Rigny. Ά ρ χ ή πειρατείας. 819

έκστρατείαις τρία κατάφρακτα, άπεφάσισε να μή έκθέση του λοιπού

τούς κακώς χειριζομένους εκείνους ογκους είς τούς από των πυρπο­
λικών κινδύνους και συνεκρότησε τον στόλον αύτής εκ φρεγάδων μ ά λ ­
λον παρά έκ δικρότων. Παρεσκεύασε δέ είς εκπλουν 46 σκάφη εξ ών
εν μόνον δίκροτον· μετά τούτων εριελλον να ένωθώσιν 6 άλγερινά, 7
εκ Τύνιδος καί 4 εκ Τριπόλεως, το πλεΐστον φρεγάδες η δρόμωνες. Ό
αιγυπτιακός στόλος, συγκείμενος εξ 6 0 πλοίων, δέν έμελλε νά ένωθή
μετά τού όσμανικού είμη μετά την προςβολήν καί την καταστροφήν
της Κάσσου. Έν Κωνσταντινουπόλει πάσα κα τεβλήθη προςπάθεια
tva καταρτισθώσι τά πληρώματα τού στόλου όσον ενδέχεται βελτίονα
των προτέρων, και επί τούτω έσαγηνεύθησαν ούκ ολίγοι Ευρωπαίοι
ναύται. Προεγειρίσθη δέ καί νέος άρχιναύαρχος, 6 Χοσρέφ Μ εχμέτ
πασάς, άνηρ λογιζόμενος εμπειρότατος, άν καί τά πράγματα εμελλον
νά άποδείξωσιν ότι τό θάρρος αυτού δέν ητο έφάμιλλον της συνέσεως.
Ό στόλος αυτού δέν έζήλθε τού Βοςπόρου είμη τή 12 άπριλίου, και
δέν ήνώθη έν Τενέδφ μετά τής βαρβαρικής μοίρας είμη τή 9 μαίου.
Ό Γάλλος τού έτους τούτου μοίραρχος έν τη Α να τολή Δερινιύ, δ
μ ετ 'έπ ειτ α έν Πύλω ναυαρχήσας, άπήντησε τή 21 περί την Μιτυ-
λήνην τον στόλον έκεινον παραλαμβάνοντα στρατεύματα πανταχόθεν
τής Α σίας προςερχόμενα. Ό Γάλλος έ'λαβεν έκει συνέντευξιν μετά
τού καπετάν πασά περί ής ύπέβαλεν έκθεσιν είς την κυβέρνησίν του.
Ό Χοσρέφ πασάς, αφού ούμολόγησεν, ότι αί σφαγαι τής Κωνσταν­
τινουπόλεως καί τής Χίου παρώξυνον μάλλον την έπανάστασιν, ή
συνετέλεσαν είς περιστολήν αύτής, προςέθηκεν, οτι τό καθ’ εαυτόν νο­
μίζει συνετόν νά μετα βά λη σύστηρα. «Ο ί νησιώται, είπε, καί μ ά λ ι­
στα οί Υ δ ρ α ίο ι γνωρίζουσιν ότι διετέλεσα πάντοτε προστάτης αυ­
τών· μόνος δέ ό διορισμός μου ως άρχιναυάρχου αρκεί ί'να υπόδειξη
είς αύτούς, ότι ό σουλτάνος αποκλίνει είς έπιεικεστέρας διαθέσεις.
Άφήσωμεν κατά μέρος πάσας τάς περιστροφάς ανωφελούς έθιμοτα-
ξίας. Είσθε άρά γε διατεθειμένος νά δια βιβά σ ετε είς την Ύ δρα ν προ­
τάσεις τινάς συμβιβασμού ; — Έ π ί τίνι βάσει ; — Τής υποταγής και
τής παραδόσεως των όπλων. — Κ α ί τίνα θέλω προτείνει είς αύτους
έγγύησιν ; — Τον λόγον μου. Οί Υ δ ρ α ίο ι με όφείλουσι πολλά καί
ήξεύρουν ότι είμπορούν νά έμπιστευθώσιν είς εμ έ.» Ό Δερινιύ δεν ένό-
μισεν ευπρεπές νά διαψεύση τον πασάν, αλλά τον παρετήρησεν, ότι
δέν δικαιούται ν’ απαίτηση παρά των Ε λλήνω ν την παράδοσιν των
5 2 *
820 Ναυτικά έργα του 1823. Χοσρέφ. De Rigny. 'Αρχή πειρατείας.

οπλών αυτών και νά άναλώβη την ευθύνην των συνεπειών. Τότε ό κα-
πετάν πασάς καταλιπών τά περί Μιτυλήνην ύδατα επλευσεν επί τον
Καφηρέα καί φθώ σαςτή23 εις Κάρυστον άπεβίβασεν εις αυτήν τροφάς,
εφόδια καί επικουρίαν, καί διέλυσε ν ούτω την πολιορκίαν αυτής υπό τού
Ν . Κριεζώτου, Εύβοέως, όςτις* προςελθών έξ Ιωνίας έναύτώ τώ πρώτω
τής έπαναστάσεως έτει, ως άπλούς ό'έ στρατιώτης κατ’ άρχάς ταχθείς
ύπό τον Ά γ γ ελ ή ν Γωβγίναν, έπειτα άνεδείχθη διά τής ανδρείας καί καρ­
τερίας αύτού εις τών μάλιστα αξιομνημόνευτων δευτερευόντων στρατη­
γών τής Στερεάς Ε λλά δος. Ό Δερινιύ, γραφών την 24 Ιουνίου προς την
κυβέρνησιν αύτού περί τών αποτελεσμάτων οσα έπήγαγεν ή προκειμένη
διάλυσιςτής πολιορκίας τής Καρύστου, ε"λεγεν· «Έ γενόμην μάρτυς τού
πρώτου τούτου δείγματος τής μετριοπάθειας τού καπετάν πασά. Αί φλό­
γες 40 πυρποληθέντων χωρίων κατηύγασαν δι* όλης τής νυκτός τήνΛίη-
όειακ καί τον ΣειΛηνόν (τά δύο γαλλικά πλοία). Ή αυτόθι παρουσία
ημών έχρησίμευσε τουλάχιστον εις την σωτηρίαν πολλών Ε λλήνω ν, ούς
φεύγοντας επί μικρών πλοιαρίων καί κινδυνεύοντας νά άποθάνωσι τής
πείνης, παρελάβομεν καί περιεποιήθημεν.» Μ ετ’ άλλην δε επιδρομήν
εις τον Θερμαϊκόν κόλπον, ούδέν ήττον αίματηράν γενομένην, ύ κα­
πετάν πασάς πορευθείς εις τό κρητικέν πέλαγος καί διατρίψας αύ-
τόθι ημέρας τινάς, περιέπλευσε την Πελοπόννησον, έπεσίτισε την Με-
θώνην καί την Κορώνην, καί ήγκυροβόλησε τή 9 Ιουλίου εις Πάτρας.
Ε κ ε ί παραμείνας 40 ημέρας, αλλά ούδόλως δυνηθείς νά πράξη τ ι
ύπέρ τής άπό ξηράς έπερχομένης εκστρατείας τού Μουσταή καί τού
Ό μέρ Βριώνη, έπέστρεψεν εις τό Αίγαΐον προςβληθείς δε εις τον Θερ­
μαϊκόν κόλπον ύπό μικράς τίνος μοίρας Υδραίω ν καί Ψαριανών καί
έντρομος γενόμενος έκ τών πυρπολικών, καίτοι ούδέν άπό τούτων επα-
θεν, άνέκαμψεν εις Έλλήςποντον, μηδέν τη αλήθεια γενναϊον πράξας.
Ώςαύτως καί 6 αιγυπτιακός στόλος λυμαινόμενος ύπό τής πανώλους
δεν έπεχείρησέ τ ι κατά τής Κάσσου, άλλ* έπανήλθεν όλως άπρακτος
εις ’Αλεξάνδρειαν. Τότε 6 Δερινιύ έγραψε πάλιν προς την κυβέρνησιν
αύτού* «Α ί φοβεραί λοιπόν τών Τούρκων παρασκευαί εις ούδέν απέ­
ληξαν αποτέλεσμα. ’Ιδού συμπληρούται τό τρίτον τής ελληνικής έπα-
ναστάσεως έτος καί οι ηνωμένοι αγώνες τών όσμανικών στόλων καί
στρατών τίποτε δέν κατώρθωσαν. Οί Τούρκοι έγκαταλελειμμένοι εις
εαυτούς δύνανται νά καταστρέψωσι τούς "Ελληνας, όχι νά τούς ύπο-
τώξωσιν. Ή όσμανική κυβέρνησις δέν είμπορεΐ νά ένεργήση είμή διά
I

Ναυτικά έργα του 1823: Χοσρέφ. De’ Rigny. Α ρχή πειρατείας. 821

των οικείων τή φύσει αυτής ελατηρίων. Συμβουλεύοντες αυτή την

φιλανθρωπίαν, την επιείκειαν, την τάςιν καί άπαιτούντες μέχρι τίνος
ταύτα πάντα παρ’ αυτής, ήθέλομεν τή άφαιρέσει τούς μόνους τρόπους
τής ένεργείας όσους κέκτηται. Άφ* ετέρου οί Έ λληνες άλληλομα-
χούντες άμα ή τύχη προςμειδιάσν) προς αυτούς, δεν είμπορούν νά πρά-
ξωσι πλειότερα των όσα επραξαν. Λεν θέλουσι καθαιρέσει το όσμανι-
κόν κράτος* ανάγκη άρα νά ύπάρξιοσι παρ’ αύτω .»
Ά λ λ * εάν οι ήμέτεροι ούδέν μέγα επαθον εκ τού όσμανικού στόλου
κατά τό έτος τούτο, ούδ’ αυτοί έπήγαγον πληγήν τινα εις αυτόν. Δι*
ελλειψιν πόρων ή βραδέως ή ολίγοι έξεστράτευον, ή έκστρατεύοντες
ήναγκάζοντο διά τον αυτόν λόγον νά επιστρέφωσι παρακαίρως είς τά
ίδια . Έ ν τούτοις αί ένέργειαι των ελληνικών πλοίων δεν περιωρί-
ζοντο είς τάς τακτικάς έκείνας εκστρατείας. Έ ξ άρχής τού άγώνος
καί μάλιστα από τού 1823 καί εφεξής τά πλοία ήριών έπεχείρουν
έπιδρομάς κατά των τουρκικών παραλίων καί καταδιώξεις τών πλοίων
: οσα ύπο σημαίαν ούδετέραν ή παρεβίαζον τούς αποκλεισμούς ή εχρη-
σίμευον ως σκευαγωγά τών πολεμίων. Πάσαι αύται αί πράξεις είναι
βεβαίως δεδικαιολογημέναι, καί συγχρόνως παρεΐχον ένασχόλησιν καί
πόρον ζωής είς τά λιμώ ττοντα ναυτικά ημών πλήθη. Ά λ λ * εάν αί
λεηλασίαι τουρκικών χωρών ούδεμίαν παρήγον είς μέσον δυςχέρειαν,
ή καταδίωξες τών ουδετέρων πλοίων προεκάλει περιπλοκάς δυςαρέ­
στους μετά τών ναυάρχων καί μοιράρχων τής δυτικής Ευρώπης. Αυ­
τοί οί νΑ γγλοι οίτινες, ως είδομεν, δεν ήσαν πολύ αυστηροί περί την
προστασίαν τής σημαίας αύτών, οσάκις αυτή παρεβίαζε τούς ή μετέ-
ρους άποκλεισμούς, ούδέν ήττον ήνάγκ.ασαν την έλληνικήν κυβέρνη-
σιν νά άνακαλέση την άπο 2 7 μαιου 1 8 2 4 διακήρυξιν, δ^ ής αυτή
είχεν όρισει ότι τά είς ύπηρεσίαν τής Τουρκίας πλοία «όποιαν ση­
μαίαν καί άν φέρωσι, δεν θέλουν θεωρηθή πλέον ώς άνήκοντα είς ου­
δέτερον έθνος, άλλ' ώς εχθρικά.» Ή άνάκλησις όμως τής διακηρύξεως
ταύτης δεν έπαυσε την καταδίωξιν, ήτις έπεβάλλετο ούτως είπεΐν
ύπό τε τής ανάγκης τού πολέμου καί υπό τής ένδειας τών ναυτικών
όμίλων. Ή καταδίωξες λοιπόν εξακολουθούσα έλογίσθη ώς πειρατεία.
Ε π ε ιδ ή δε προ καιρού πολλά πλοία ημών δι* αυτόν εκείνον ^τόν λό­
γον οτι έστερούντο φαντός τρόπου νομίμου εργασίας καί συντηρήσεως,
ειχον έκτραπή τωόντι είς αληθείς πειρατικάς πράξεις, ώς εκ τού συν­
δυασμού τούτου τής λογιζομένης καί τής πραγματικής πειρατείας, αυτή
.
822 Παρέμβασις του Μεχμέτ Άλή. Καταστροφή τής Κάσσου.

ελαβε προϊόντος του χρόνου διαστάσεις φοβεράς, ακτίνες πολύν προςέτρι-

ψαν μώμον εις το ελληνικόν ναυτικόν και εις πολλήν ένέβαλον άμηχα-
νιαν τούς ειλικρινέστερους φίλους τής Ελλάδος. Μήπως αυτός δ "Α-
μιλτω ν, άπαιτήσας τφ 1826 την παράδοσιν καταδρομικού πλοίου
ζημίωσαντος μέν την αγγλικήν σημαίαν, ευρισκομένου δέ έν "Υδρα,
και πυροβοληθείς ύπ’ αυτού, δεν εύρέθη εις την θλιβεράν ανάγκην ν*
άντιπυροβολήση ; "Ωςτε συνέβη τό παράδοξον τούτο ότι ή "Υδρα,
καθ’ ής τουρκική σφαίρα δεν έ'λαβε την τιμήν νά πέση, έδέχΟη σφαί­
ρας άγγλικάς, καθώς τφ 1822 είχε δεχθή καί γαλλικάς σφαίρας. Α ­
νάγκη έν τούτοις νά δμολογήσωμεν ότι δ δεινός εκείνος τάραχος δ έν
τω Α ίγαίω πελάγει έπικρατήσας, συνετέλεσεν εις τό νά καταναγκάση
τάς δυνάμεις νά ύπογράψωσι τήν συνθήκην τού 1 8 2 7 , ήτις ρητώς
τούτο εν τφ προοιμ,ίω αυτής άνακηρύττει.

*Έλθωμεν δέ εις τά ναυτικά ατυχήματα των πρώτων μηνών τού

1 8 2 4 . Κ α τά τό έτος τούτο δ σουλτάν Μαγμούτης είχεν άπελπισθή
τού νά καταβάλη τήν ελληνικήν έπανάστασιν διά μ,όνων των ίδιων
δυνάμ,εων. Αί κατά τά δύο προηγούμενα έτη έκ Θεσσαλίας καί ’Η ­
πείρου όρμ,ήσασαι πεζικαί έκστρατεΐαι απέδειξαν, ότι οί άτακτοι αυ­
τού στρατοί ού μόνον δεν ήδυνήθησαν νά προελάσωσι μέχρι τής
Πελοποννήσου, αλλά ουδέ τήν Στερεάν Ε λ λ ά δ α κατώρθωσαν νά
χειρώσωσιν. Ήσθάνετο μ.έν προ καιρού δ σουλτάνος τήν ανάγκην νά
συγκροτήση στρατόν τα κτικ όν προς τούτο όμως έ'δει προ πάντων νά
καταλύση τό γενιτσαρικόν σώμα, όπερ προ αιώνος είς ούδέν άλλο
συνετέλει, ειμή εις τό νά ύποτρέφη τήν αναρχίαν καί τήν παραλυσίαν
του κράτους. Α λ λ ά τό ολως έξαχρειωθέν τούτο δημιούργημα τού
Καρά Χ α λήλ Τζεντερελή δεν έμελλε νά παραδωση τά όπλα άμ.α-
χ η τί* ώςτε δ σουλτάνος, ένθυμούμ,ενος τήν τύχην τού Σ ελ ίμ η , προέ-
βαινε προς τούτο μετά πολλής περισκέψεως, έν τφ μεταξύ δέ ένόει,
ότι έπρεπε νά πράξη τ ι καίριον κατά τής ελληνικής έπαναστάσεως,
καί επί τούτω άπετάθη προς τον Μ εχμέτ Ά λ ή ν, πασάν τής Αίγυ­
πτου. Ό μεγαλεπήβολος ούτος δυνάστης είχε προ καιρού συγκροτήσει
τακτικόν στρατόν δσονδήποτε δέ καί αν δ Μαχμούτης έδυςπίστει
προς αυτόν, ήναγκασμένος νύν, ή νά δμολογήση, ότι ούδέν ήδύνατο
κατά τής ελληνικής έπαναστάσεως, ή νά καταβάλη αυτήν διά πά-
σης θυσίας, έστω καί διακινδυνεύων τού νά ένισχύση εντ ι μάλλον τον

/
 Παρέμβασις του Μεχμέτ *Αλή. Καταστροφή τής Κάσσου. 823

ή£η τοσούτον Ισχυρόν εκείνον σατράπην,άπεφάσισεν εκ των δυο κακών

νά προτίμησή το μή χείρον *α ί επίτρεψε τό πασαλίκι τής Πελοπόν­
νησου είς τον Μ εχμέτ Ά λήν. Ή Αίγυπτος ειχεν εξ άρχής του ελ ­
ληνικού άγώνος, κοινωνήσει των κα τ’ αύτου θαλασσίων εκστρατειών,
εΐ καί ούχί μετά πολλοϋ ζήλου. Ά πο του 1 8 2 2 6 σουλτάνος ειχεν
επιτρέψει εις τον Μ εχμέτ Ά λ ή ν τά κατά την Κ ρ ή τη ν καί εν μηνί
ίουνίω του έτους εκείνου 6 γαμβρός του Μ εχμέτ Ά λ ή Χασάν πασάς
άπεβίβασεν εις Σούδαν 5 ,0 0 0 ’Αλβανούς. Ά λ λ απο του 1 8 2 4 6 πο­
λυμήχανος σατράπης, προςλαβών το πασαλίκιον τής Πελοποννήσου
καί φιλοτιμούμενος νά δωογ είς το έ*ργον τών Φαραώνων, οπερ εποθει
νά άνορθώση, εκτασιν οί'αν ποτέ £έν.ειχε λ ά βει έν καιρώ τής μεγίστης
αύτου ακμής, άπεδυθη είς τον αγώνα διά πάσης θυσίας κατά ξηράν
τε καί κατά θάλασσαν. νΕ τ ι απο τού μαρτίου 1 8 2 4 δ Χουσειμπεϋς
σταλείς εξ Αίγυπτου είς Κρήτην συνεπλήρωσε δ\ά σφαγών καί κα­
ταστροφών φοβερών την χείρωσιν τής πο)υπαθοϋς ταύτης νήσου.
Α λ λ ά τότε προέκυψαν είς μέσον αί μεγά λα ι τού επιχειρήματος
δυςχερειχι. Μέχρι τού λιβυκού πελάγους σπανίως προέβαινεν ο ε λ λ η ­
νικές στόλος, τόσω μάλλον όσφ, επειδή οέ λιμένες τής Κρήτης κατεί-
χοντο πάντοτε ύπο τών οσμανι^ών, οί ήμέτεροι δεν είχον καταφύγια
άσφαλή !ν τη άχανει εκείνη έκτάσει. "Οθεν ίυςκόλως ή^ύναντο νά
παρακωλύσωσι την άμεσον μεταξύ Αίγυπτου καί Κρήτης δ'ιαπεραίω-
σιν. Α λ λ ά μεταξύ Κρήτης καί Πελοποννήσου δ στόλος δ μετακομι-
ζων τον τακτικόν στρατόν εμελλεν άπαραιτήτως νά προςκόψη προς
τούς στολίσκους εκείνους,οίτινες κατά τά τρία πρώτα ετη τής έπαναστά- ·
σεως τοσούτον ένεποίησαν τρόμον είς τούς έσμανίδας. Δυςτυχώς ή
ολίγη £ραστηριότης ή άναφανείσα είς τάς παρασκευάς καί τάς κινή­
σεις τού ελληνικού στόλου τφ 1 8 2 3 , έξηκολούθησεν επικρατούσα
καί κατά τούς πρώτους μήνας τού 1 8 2 4 καί είς παντελή μάλιστα
μετεβλήθη αδράνειαν. Τά χρήματα τού πρώτου ίανείου δεν ειχον
ετι ελθει* οί ιδιωτικοί πόροι τών τριών νήσων δσημέραι έξηντλούντο*
ίο δε νέον Εκτελεστικόν ήσχολεΐτο πολύ μάλλον είς τήν περιστολήν
τών εσωτερικών αυτού αντιπάλων ή είς τήν αποτροπήν του έπικρε-
μαμένου μεγάλου εξωτερικού κινδύνου. Εντεύθεν κατά το* πρώτον
έξάμηνον τού έτους εκείνου οι στόλοι ημών εμειναν αργοί, παρα^ό--
ξως δε ηύκολύνθη κατ* άρχάς ή έκτέλεσις τού νέου σχεδίου οπερ
συνεφωνήθη μεταξύ Αίγυπτου καί Κωνσταντινουπόλεως. Κ ατά το
824 Άλωσις καί καταστροφή των Ψαρών.

σχέδιον τούτο,ϊνα άσφαλισθή ή διά του Αιγαίου πέλαγους διαπεραίω-

σις τής αιγυπτιακής δυνάμεως, έκρίθη προ πάντων άναγκαΐον νά
ύποταχθώσιν αί νήσοι, άν όχι ολαι, τουλάχιστον αί άπωτέρω τής
Πελοπόννησου κείμεναι. Έ π ί τούτιρ δέ ώρίσθη, δτι b μέν α ιγυπ τια ­
κός στόλος θέλει έπιτεθή κατά τής Κάσσου, ό δέ τής Κωνσταντινου­
πόλεως κατά των Ψαρών, άμφότεροι 8ε ενωθέντες κατά τής Σάμου.
Κ α ί πρώτη προςεβλήθη ή Κάσσος. Ή απόκρημνος αυτή νήσος ή πα­
ρακείμενη εις την Κρήτην, είχεν 7 0 0 0 περίπου κατοίκους καί 15
μέν πάρωνας, 40 δέ μικρότερα πλοία. Οί Κάσσιοι σπανίως μετέσχον
των εργασιών του τακτικού ελληνικού στόλου, ά λ λ ’ έν τω διαστήματι
των προηγηθέντων τριών ετών δεν έπαυσαν βοηθούντες μέν την κρη-
τικήν έπανάστασιν, λυμαινόμενοι δέ τά παράλια τής Καραμανίας,
τής Συρίας καί τής Αίγυπτου καί δεινώς δυςφημούμενοι υπό των
Ευρωπαίων ως πειραταί. Τό εργον τής καταστροφής αυτών άνετέθη
ιίς τον Χουσεΐμπεϋν, τρεις 8ε φρεγάδες καί 10 δρόμωνες έξέπλευσαν
επί τούτιρ έξ ’Αλεξάνδρειάς υπό τόν Ισ μ α ή λ Γιβραλτάρ, ναύτην τολ­
μηρόν καί έμπειρον άνατραφέντα έν τή σχολή τών πειρατών τής Βαρ-
βαρίας. ’Από τών μέσων τού μαίου ή νήσος άπεκλείσθη καί ήρχισε
νά κανονοβολήται* τη 81 7 Ιουνίου b Χουσειμπεϋς άπεβίβασε διά
νυκτός 3 ,0 0 0 Αλβανούς εις την προς την Κρήτην νεύουσαν παραλίαν,
καί μή άπαντήσας ικανήν άντίστασιν, τούς μέν άνδρας καί τάς γραίας
έθανάτωσε, τούς δέ νέους καί παίδας, 2 0 0 0 τόν άριθμόν, ίπεμψεν
εις ^Αλεξάνδρειαν, όπου έπωλήθησαν ώς ανδράποδα. ».

Ή δέ κατά τών Ψαρών έπίθεσις άνετέθη εις τόν Χοσρέφ πασάν.

Τ ή 2 0 Ιουνίου από πρωίας ό όσμανικός στόλος προερχόμενος εκ Μ ι-
τυλήνης καί ύπό έλαφράς βορείου αύρας φερόμενος, έπλεε προς τήν
βορειοδυτικήν άκραν τών Ψαρών. Ό στόλος ούτος, συγκείμενος τότε
έξ 140 σκαφών έν οίς 2 κατάφρακτα, 5 φρεγάδες καί 45 δρόμωνες,
πάρωνες, ή μιο λία ι καί βάρεις (κανονοφόροι), φέρων δέ στρατόν άπο-
βατικόν 1 4 ,0 0 0 άνδρών, προέβαινεν έν μακροτάτω στίχφ , ού ή τε
κεφαλή καί ή ουρά συνέκειντο κατά μέγα μέρος έξ έπικώπων πλοίων
παραπεμπομένων ύπό τινων φρεγάδων. Έν · τω μέσω τής φάλαγγος
Ταύτης διεκρίνετο ή ναυαρχίς. Έάν προςήρχοντο εγκαίρως, πάσαι αι
ναυτικαί έλληνικαί δυνάμεις, βεβαίως ό Χοσρέφης δέν^άπεβιβάζετο
ποτέ εις Ψαρά. Έάν καί αυτοί οι Ψαριανοί έξέπεμπον* κα τ’ αυτού τά

.ν
 "Αλωσες καί καταστροφή των Ψαρών. 825

πυρπολικά των έπερειδόμενα επί των πολεμικών, δσον ευάριθμα και

άν ήσαν ταύτα, πιθανώς ήθελον αναβάλει την άπόβασιν μέχρι
προςελεύσεως -του δλου ελληνικού στόλου δςτις τωόντι παρεστη
μ ετ’ όλίγας ημέρας. *Αλλ* οι Ψαριανοί δεν άσαν οί μονοί τής ντύ­
σου πρόμαχοι. Είχον προςλάβει χιλίους ύπομισθίους Θετταλούς και
Μακεδόνας, οϊτινες, φοβούμενοι μήπως διεξαγόμενου κατα θάλασ­
σαν τού άγώνος, εγκαταλειφθώσιν εν αποτυχία αυτού επί τής νήσου,
άπήτησαν νά μείνωσιν ήγκυροβολημένα τά πλοία εν τώ λιμενε και
αυτά τά πηδάλια αυτών, άφαιρεθέντα, νά αποβιβασθώσιν εις τγ)ν
ξηράν, δπερ καί εγένετο* ώςτε καταδικάσθησαν εις αργίαν πυρ­
πολικά τε καί πολεμικά, 6 άγων περιωρίσθη εις την επι τής
νήσου άμυναν, το δέ ούδέν ήττον άτοπον, αί ολιγα ι αυτής δύναμεις,
αντί νά συμπυκνωθώσιν εντός ασφαλώς κατωχυροψ,ένου σημείου,
έσκορπίσθησαν εις διαφόρους ασθενείς προμαχώνας. Τής έπιθέσεως τού
Χοσρεφη καί τής άμύνης των ήμετέρων εχομεν μάρτυρα αύτόπτην
τόν κυβερνήτην τού γαλλικού ό'ρόμωνος "Ιαιόος Β ιλλενεύ, δςτις παρ-
ευρέθη εις την φοβεράν ταύτην σκηνήν έχων μεθ* εαυτού και την
ημιολίαν Ά μάραγτον. Ήξεύρομεν δτι ή παρουσία των γαλλικών
τούτων πλοίων παρεξηγήθη παρά των ήμετέρων κατά τό σύνηθες. αλ­
λά, καθώς έκ τής έκθέσεως τού κυβερνήτου εκείνου επισήμως εξάγεται,
αφού τή 18 Ιουνίου έπεμψεν εις Ψαρά ένα τών αξιωματικών αύτου
ϊνα άναγγείλη την έπικειμένην έπιθεσιν, καί ήκουσεν δτι θέλουσι μ ε ί­
νει μέχρι τέλους πιστοί εις την Ε λ λ ά δ α , παρέμεινε περί την νήσον
ϊνα, έν περιπτώσει συμφοράς, πράξη παν δ,τι ή φιλανθρωπία επ ιτρέ­
πει καί ύπαγορεύει. Α νά γκη δέ νά παραδεχθώμεν την έκθεσιν ταύ­
την, διό τι δεν συγχωρεΐται νά ύποθέσωμεν, δτι Γά λλο ι αξιω ματικοί
άλλα επραττον καί άλλα άνήνεγκον εις την ιδίαν κυβέρνησιν.
Μετά μεσημβρίαν λοιπόν τής 2 0 έπακμάσαντος τού άνεμου, δ τουρ­
κικός στόλος επλησίασε προς τον βόρειον λιμενίσκον τής νήσου καί
την 7 τό εσπέρας οί πάρωνες αυτού καί αί βάρεις ήρχισαν νά πυροβο-
λώσι κατά τών κανονοστασίων τού μέρους τούτου τής παραλίας. Οί Έ λ ­
ληνες άπήντησαν, καί δι* δλης τής νυκτός έξηκολούθησεν h άντιπυρο-
βολισμός ούτος διεξαγόμενος εκατέρωθεν «δπωςούν τυχαίω ς.» Την
επιούσαν πρωί, γαλήνης -επικρατούσης, τά κωπήρη άπεβίβασαν εις
διάφορα περί τον λιμενίσκον σημεία στρατόν πολυάριθμον, δςτις, έπι-
βοηθούμενος ύπό,,τού πυκνού πυρός τών πλοίων, εύχερώς απώθησε
826 Άλωσις καί καταστροφή των Φαρών.

τούς ευαρίθμους μαχητάς είς ους επετράπη ή έπιτήρησις μάλλον ή ή

άμυνα των περικειμένων βράχων. ’Επιτιθέμενοι καί αμυνόμενοι ερρί-
φθησαν μίγδην προς τ ι μικρόν πυροβολοστάσιον περί ο ήρξατο αγών
πεισματώδης· επί εν τέταρτον, λέγει δ Γάλλος κυβερνήτης, έβλέπομεν
συγχρόνως αίωρουμένας επί των προμαχώνων τήν τε ελληνικήν καί
την τουρκικήν σ ημα ία ν τελευταΐον ήφανίσθη ή ελληνική καί έκυ-
μάτισε μόνη ή τουρκική. Τότε οι "Ελληνες ύπεχώρησαν προς τό με­
σημβρινόν τής νήσου, καταπυρπολούντες τά πάντα καθόσον ύπεχώρουν.
Έν τω μεταξύ δε έπνευσε βορειοδυτικός άνεμος, καί δ καπετάν πα­
σάς ωφελούμενος εξ αυτού διέταξε τάς φρεγάδας καί τούς δρόμωνας,
όσοι ήσαν πλησιέστεροι είς τον πορθμόν των Άντιψάρων, νά είςέλ-
θωσιν έν αύτω, κάμπτοντες τήν βόρειον τής νήσου άκραν. Τήν σ τιγ­
μήν εκείνην το καταπεπληγμένον πλήθος συμπαρέσυρε προς τον λ ι­
μένα τούς άνδρας όσοι ήδύναντο είςέτι νά τό ύπερασπίσωσι. Δεκα­
πέντε εως είκοσι πάρωνες οϊτινες καί μόνοι ειχον διασώσι τά πηδάλια
αύτών, μεστοί ήδη φυγάδων γενόμενοι είχον άπάρει, καταδιωκόμ,ενοι
εκ τού σύνεγγυς καί κανονοβολούμενοι υπό των φρεγάδων καί των
δρομώνων τής πρωτοπορείας. Είς των παρώνων, κινδυνεύων από δύο
φρεγάδων, άνήψεν επί τού καταστρώματος διαφόρους καυστικάς υλας
καί περιεκαλύφθη ουτω υπό καπνού, οί δε κυβερνήται των δύο φρεγά­

>Ι· i Ii
δων ύπολαβόντες αυτόν ώς πυρπολικόν, άπετράπησαν αμέσως τής
διώξεως, τοσούτον τρόμον ένέπνεεν αύτοΐς άπλή ή ύπόνοια, ότι έ'χουσι
κατέναντι αύτών έμπρηστήριον σκάφος. Ά λ λ ’ επί των πλοίων τούτων
ολίγοι σχετικώς των κατοίκων εύρον καταφυγήν* είς άπαντας τούς
άλλους ή θάλασσα άπεκλείσθη, διό τι δ στόλος τού Χοσρέφη, φερόμε-
νος υπό τού βορρά, κατέλαβε τον πορθμόν των Άντιψάρων, ή περιε-
κύκλου τήν νήσον. Πολυάριθμα πλοιάρια καί άκάτια έζήτουν νά δια-
φύγωσι πανταχόθεν, άλλά τά τουρκικά πλοία έπυροβόλουν κατ’ αύ­
τών ανηλεώς και κατεδίωκον προςέτι αυτά διά λέμβων. Τά υδατα
τού λιμένος βαθμηδόν έρυθραίνοντο καί έντός σταδίου δ κυβερνήτης
-·ΊιΐΓ·ΙίΐΤι-ί·|>Μ·1·

τής "Ισιδος έμέτρησε περί τον δρόμωνα αυτού 30 πτώματα γυναι­

κών καί παίδων. Μόνον τό ΙΙαλαιόκαστρον άνθίστατο εντι. Τό ασθε­
νές τούτο οχύρωμα άντεπυροβόλει μετά θαυμαστής ζωηρότητος τάς
φρεγάδας καί τούς άπό ξηράς έπιτιθεμένους. Έντός τού αθλίου τού­
του περιβόλου εύαρίθμητοι τινές Έ λληνες ήμύνοντο κατά 6 ,0 0 0 καί
επέκεινα Τούρκων. Ό κυβερνήτης τής "Ιοιόος δεν ήδυνήθη νά άνθέξτ)

X
 Άλωσις και καταστροφή τών Ψαρών. 827

είς το θέαμα τούτο. Τή 22 περί την 9 ώραν τής πρωίας άπελθών

προς τον καπετάν πασάν, «έρχομαι, τον είπε, νά σας προςφέρω την
μεσολάβησίν μου.» Συναινέσαντος δε τού Χοσρέφη, γάλλος αξιωμα­
τικός άπεβιβάσθη έν συνο8ί<$ τού ταμίου τού καπετάν πασά ώς διερ-
μηνέως, κομίζων προτάσεις ανακωχής. Τά όσμανικά δμως στρατεύ­
ματα έκμανέντα θυμένα ήθέλησαν νά άκούσωσι λόγον περί συμβιβα­
σμού. Κ α ί τοι παθόντα ζημίας Πεινάς, είχον προςεγγίσει κατά μικρόν
τοσούτον εις τό οχύρωμα, ώςτε περί την 6 τής εσπέρας πολιορκούμε-
νοι καί πολιορκηταί άντηρεΟίζοντο άμοιβαίως $ ιά μυρίων ύβρεων.
Περί την 6 καί *]2 φοβερά αντήχησε κραυγή. Οι Τούρκοι περικυκλώ-
σαντες πανταχόθεν τον λόφον καί άναβάντες είς αυτόν επλημμυρη-
σαν τά εξωτερικά οχυρώματα. Ά πό τού καταστρώματος τής "Ισιδος
έθεώντο έναγωνίως πάσαι τής συμπλοκή; αί περιπέτειαι. Οί Γάλλοε
αξιωματικοί έξηκολούθουν διά τού τηλεσκοπίου διακρίνοντες την ελ­
ληνικήν σημαίαν καί λέγοντες, ότι έν όσω το άγιον αυτό ράκος κυ­
μ α τίζει επί τού πυροβολείου, υπάρχει είςέτι ελπίς. Τήν στιγμήν εκεί­
νην τούρκος στρατιώτης έξορμά: πρός αύτο, αλλά δεν έπρόφθασε νά
έγγίσν) το ξυστόν επί τού οποίου μ.όλις έκυμάτιζεν υπό έκπνεούσης
αύρας ή σημαία, καί εκρηξις φρικώδης έσεισε καί ό'ιέσχισε τον αέρα*
τό φρούριον, οί ύπερασπίσαντες αυτό ήρωες, 6 έμβαλών είς αυτό έχ-
θρός, τά πάντα έγένοντο θρύμματα. Οί μ α χ η τα ί ούτοι έτήρησαν τον
λόγον αύτών έ*μειναν πιστοί είς τήν Ε λ λ ά δ α . Το εσπέρας, άμα ένύ-
κτωσεν, ο κυβερνήτης τής "Ισιδος έπλησίασε πρός τον βράχον έπί τού
όποιου ίστατο τό άνατραπέν οχύρωμα, έπ* έλπ ίδι τού νά διασώσιτ)
έπιζήσαντά τινα θύματα. Α λ λ ά μ ά τα ια ι άπέβησαν άπασαι αύτού αί
έρευναι, διότι ή μανία των Τούρκων ούδένα έλησμόνησε. Τήν έπιού-
σαν έκ πρωίας αί λέμβοι αύτού, έξετάσασαι έπιμελώς άπάσας τάς
άποκρήμνους άκτάς τής αρκτικής παραλίας, άπέβησαν εύτυχέστεραι
καί άπήγαγον ύπό τήν προστάτιδα σκεπήν τής γαλλικής σημαίας
156 γυναικόπαιδα καί στρατκότας βαρέως τετραυματισμένους. Ά λ λ *
ή καταστροφή έγένετο φοβερά. ’Από τής άρχής τής έπαναστάσεως εί-
χον καταφύγει είς Ψαρά, έκ Χίου, έκ Κυδωνιών και έκ Σμύρνης ά λ-
ληλοδιαδόχως τοσούτοι άνθρωποι, ώςτε τω 1824 δ πληθυσμός τής
νήσου συνεποσούτο είς 3 0 ,0 0 0 ψυχάς, έν οίς 7 ,0 0 0 μόνον ήσαν Ψ α ­
ριανοί. Έ κ των τελευταίων τούτων 3 ,0 0 0 διέφυγον τήν σφαγήν* έκ
δέ των προςφΰγων 1 7 ,0 0 0 ή έθανατώθησαν ή έξηνδραποδίσθησαν
828 ’Ολέθριος πολιτεία τής Ελληνικής κυβερνήαειος.

100 μικρά και μεγάλα πλοία έπεσον εις τάς χειρας του καπετάν
πασά. Ή Π ύλη, μη άρκεσθεϊσα εις τον άνόσιον τούτον θρίαμβον, παρε-
πονέθη εις την γαλλικήν πρεσβείαν διά την μεσολάβησιν τού κυβερ­
νήτου τής "Ισιόος, άξωύσα, ότι ούδενί έπετρέπετο ν’ αναχαίτισή την
έκδίκησιν αυτής καί ν’ άπαλλάξη τούς ενόχους τής προςηκούσης τ ι­
μωρίας. «Σ υγχα ρήτε έκ μέρους μου ειλικρινέστατα τον κύριον Βιλλε-
νεύ διά την καλλίστην αυτού διαγωγήν εις Ψ αρά,» έγραψεν ό κόμης
Γκιγεμινώ εις τον αρχηγόν τής γαλλικής μοίρας* αύτη δέ υπήρξε ν ή
μόνη άπάντησις ήν 6 πρέσβυς ούτος εδωκεν εις τάς αιτιάσεις τής ‘Υ ­
ψηλής Πύλης.

Τ ί δέ έπραττεν έν τώ μεταξύ ή ελληνική κυβέρνησις, ενώ κατε-

στρέφοντο ή Κάσσος καί τά Ψ αρά: Έ τ ι από τής 17 μαΐου, ήτοι
2 0 ημέρας προ τής άλώσεως αύτών, οι Κάσσιοι είχον άναφερθή εις
ζην Σ εβα σ τήν Λιοίχησνν έξαιτούμενοι τήν αποστολήν ναυτικής όυ-
νάμεως καί πολεμοφοδίων τό 8* Ε κτελεστικόν, τό όποιον ήσχολεΐτο
έτι εις τήν πολιορκίαν τού Ναυπλίου, άπεκρίνετο έκ Μύλων τή 27
οτι « ή Διοίκησις ώς κοινή μήτηρ δεν θέλει αδιαφορήσει καί εις τάς
πολεμικάς χρείας καί φθάσαντος τού δανείου θέλει σάς οικονομήσει
άναλόγως. Τά πολεμικά πλοία εξ "Υδρας καί Σπετσών δεν έκπλέου-
σιν ακόμη εξ 'αιτίας οπού τό ταμεϊον δεν έχει χρήματα νά πλήρωσή
τούς ναύτας, αμα όμως φθάσουν τά χρήματα καί πληρωθούν οί ναύται
θέλουν εβγει ευθύς, επειδή είναι έτο ιμ ο ι.» Έ ν τω μεταξύ όμως ή 2 ε -
βαστη Λ ιοίχησις είχε χρήματα νά πληρώνη τούς στρατούς τούς δ ιε­
ξάγοντας τον εμφύλιον πόλεμον, άφινε δέ τήν Κάσσον νά κατα-
στραφή. Κ αί ουδέ μετά τήν καταστροφήν έλήφθη πρόνοια τις, ινα
έκπλεύση ό στόλος. Τή δέ 22 Ιουνίου φθάσαντες εις Σπέτσας οί πρώ­
τοι τών ψαρών φυγάδες, έφερον τήν αγγελίαν τής πτώσεως τού μεγά­
λου εκείνου προς Βορράν προμαχώνος τής έπαναστάσεως. Η συμφορά
αυτή κατέπληξεν ώς κεραυνός τήν Ε λ λ ά δ α πάσαν άπό περάτων αύ-
τής μέχρι περάτων. Καί τό κακόν δεν περιωρίζετο εις τούτο μόνον.
Οι έπαρχοι Τήνου, Μυκόνου, Νάξου άνήγγελλον αλληλοδιαδόχους, ότι
έκ τών νήσων αί μέν έπροςκύνησαν, αί δέ ετοιμάζονται νά προςκυνή-
σωσιν. Ή σωτηρία τής Ε λλά δο ς άπό λεπτού έξηρτάτο νήματος, διότι
άν δέν έξήρχετο τελευταιον ό στόλος ύπετάσσετο μέν ή Σάμος, διεπε-
ραιούντο δέ ε"κτοτε τά τακτικά τής Αάγύπτου στρατεύματα εις τήν
 ’Ολέθριος πολιτεία‘τής έλληνικτς κυβερνήσεως. 829

Πελοπόννησον. Τότε ή "Υδρα, αί Σπέτσαι και* οί,προ μικρού τοσού-

τον οίκτρώς δεκατευθέντες Ψαριανοί άπεφάσισαν νά έκστρατευσωσιν
εκ των ιδίων πάλιν έπαρκούντες εις την εθνικήν ανάγκην. Α λλά πριν η
έκστρατεύσωσιν, οί πρόκριτοι τής "Υδρας έγραψαν τή 2 3 touvtou αζιο-
μνημόνευτον προς τό βουλευτικόν σώμα όιαμαρτυρησιν.
«Α ι καταχρήσεις των νόμων καί όχι ή ελλειψις πόρων εις την Ε λ ­
λάδα, επροζένησε την γενικήν άνοικονομίαν καί από την άνοικονομίαν
δεν έβοηθήθησαν εν καιρω ή Κ ρήτη, ή Κάσσος καί τά Ψαρά, μέρη
σημαντικώτατα τής ελληνικής δυνάμεως· κινδυνεύει δέ τό Αίγαιον
πέλαγος όλον, καί ή νήσος μας αυτή κινδυνεύει, άν δεν βοηθηθή εν
συντόμω καί σηριαντικώ ς...............Στοχασθήτε οπόσας θυσίας εκαμα-
μεν άχρι τούδε* μη φαντασθήτε ότι έμπορούμεν ε τ ι νά ,ύποφέρωμεν.
Ή(χεϊς έξαντλήσαντες τό χρηματικόν μας, έρανίσαμεν τώρα εσχάτως
από τούς συμπολίτας μας πάσης τάξεως διά νά κινήσωμεν τά πλοΐά
μας. Ά ς δράμη λοιπόν, άς συνειςφέρν) μίαν φοράν τό ε*θνος καί ή Π ε­
λοπόννησος, ως τό εύτυχέστερον μέρος' τής Ε λλά δο ς, έλαφρόνοντές μας
από μερικά έζοδα.» Τό Βουλευτικόν σώμα άποκρινόμενον τ ή 2 5 ήναγ-
κάσθη νά όμολογήσγ) τήν αθλιότητα τής ελληνικής κυβερνήσεως,
άλλα χρήματα πάλιν δεν εστειλε καί επεκαλέσατο αύθις τήν φιλοπα­
τρίαν των νησιωτών. ((Εις άπάντησιν τού εύγενούς γράμματός σας
εκ δεδομένου τή 2 3 τού παρόντος, αλήθειας άναντιρρήτου είναι τό
περιεχόμενον τόσω τής ήθικής διαφθοράς έζ ής πηγά ζει ή άνοικονο-
μία , όσω καί περί τής θαλασσίου δυνάμεως χωρίς- τής οποίας βέβαια
Ε λ λ ά ς δεν σώζεται. Τούτο προβλέπουσα καί ή Διοικησις πάντοτε
ένασχολείται προς ένδυνάμωσίν της. Τά αλλεπ ά λληλα όμως περιστα­
τικά εμπόδισαν Α δελφ οί, είσθε αρκετά καλοί πατριώ ται καί
άπειρους θυσίας έκάματε· ό κίνδυνος γνωρίζετε ότι είναι μέγας. "Οθεν
τρέζατε μέ τήν θαλάσσιον δύνα μινδιά νά προφθάσωμεν τά Ψαρά, νά
έγχαρόίώσωμεν κα ίτό Αίγαιον Π έλαγος.» Καί έξέπλευσαν τωόντι οί
ελληνικοί στολίσκοι τήν 24 καί 2 5 όπωςδήποτε εξ ιδίων παρασκευ-
ασθέντες καί κατηυθύνθησαν εις Ψ*αρά, διό τι έλέγετο ότι τό Παλαιό-
καστρον αντέχει ετι. Ή φήμη ήτο άνυπόστατος. "Οτε άφίκοντο, τά
πάντα ήδη είχον τελειώσει, ό δέ καπετάν πασάς, καταλιπών επί
τής νήσου φρουράν καί έν τώ λιμένι αυτής μικράν τινα ναυτικήν μοί­
ραν Ιξ ενός πάρωνος καί ικανών βάρεων συγκειμένην, ειχεν άπέλθει
εις Μ ιτυλήνην. "Οθέν οί ήμετεροι περιωρίσθήσαν εις τό νά καταδιώ-
830 Τα κατά το δεύτερον ήμισυ του 1824 μεγάλα ναυτικά έργα.

ξωσι, καταστρέψωσι και εν μέρει αίχμαλωτεύσωσι τήν μοίραν εκείνην,

* S έδέησε νά έπιστρέψωσιν είς τά ’ί δια Si ελλειψιν προμηθειών.

*Αν 6 Χοσρέφη; είχε μικράν τινα δόσιν δραστηριότητος καί έπέ-

πιπτεν άμέσως κατά της Σάμου, ήθελεν επιτύχει αυτόθι ετι εύχερέ-
στερον η είς Ψαρά. Ευτυχώς άνέβαλεν επί ενα μήνα τό επιχείρημα
αύτού, έν τω μεταξύ δέ ήδυνήθη τελευταίον νά έπέλθη πολυαριθμό-
τερος η ποτέ καί κάλλιον συγκεκροτημένος ο ελληνικός στόλος. Τή
2 0 Ιουλίου περιηλθεν είς χείρας της κυβερνήσεως τό πρώτον αγγλικόν
δάνειον, καί μετά τέσσαρας ημέρας ηύδόκησεν αύτη νά έγχειρίσ^
είς μέν την "Υδραν 4 7 ,0 0 0 δίστηλα, είς δέ τούς Σπετσιώτας 3 2 ,0 0 0 ,
είς δέ τούς Ψαριανούς 1 5 ,0 0 0 , έν όλοις 9 4 ,0 0 0 τάλληρα, ήτοι, ώς
ήθέλομεν είπει σήμερον, 5 0 7 ,0 0 0 δραχμάς. Τότε άπήλθον άλληλο-
διαδόχως οί ελληνικοί στολίσκοι επί τήν Σάμον, όπου συγχρόνως
σχεδόν μ ετ ’ αυτών κατέπλευσεν εκ Μιτυλήνης καί ό τής Κωνσταν­
τινουπόλεως στόλος, £να διαβίβαση μέν είς τήν νήσον ταύτην τον επί
τής κατέναντι παραλίας τής μικράς Α σίας κατεσκηνωμένον πολυά-
«
ριθμον όσμανικόν στρατόν, συντελέση δέ από θαλάσσης είς τήν άλω-
σιν. Έ ν τφ στενφ έκείνω πορθμφ έγένοντο από τής 31 ίουλίου μέχρι
τής 5 αύγούστου μεταξύ των δύο αντιπάλων στόλων συμπλοκαί
πεισματώδεις, καθ' άς, ου μόνον οί πολέμιοι δεν ήδυνήθησαν νά δια-
πορθμεύσωσι τον στρατόν αυτών, αλλά άπέβαλον τήν τελευταίαν
ημέραν μίαν φρεγάδα τών 5 4 , πυρποληθεΐσαν ύπό τού Κανάρη, ενα
εκ Τύνιδος πάρωνα πυρποληθέντα ύπό τού ύδραίου Γεωργίου Β α τι-
κιώτου καί ενα τριπολιτικόν δρόμωνα πυρποληθέντα ύπό του σπε-
τσιώτου Λέκα Ματρόζου. Μετά τών τριών τούτων πλοίο>ν άπώλεσαν
οί πολέμιοι 100 πυροβόλα καί 1 0 0 0 τουλάχιστον άνδρας. Τότε ό
Χοσρέφης άπελπισθείς νά διαπράξη τό ενργον μόνος, έπλευσεν είς Κών,
ινα περιμείνη εκεί τον προςδοκώμενον αιγυπτιακόν στόλον.
Ό στόλος ούτος είχε τωόντι αναχωρήσει εξ ’Αλεξανδρείας τη 7
ίουλίου καί συνέκειτο έξ 2 5 πολεμικών πλοίων παραπεμπόντων 8 ,0 0 0
τακτικούς και 100 0 ί’ππους επί 100 φορτηγών μετακομιζομένους. Τού
στόλου ήρχεν δ ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ, τήν δέ ύπερτάτην τής όλης δυ-
νάμεως ηγεμονίαν είχεν επιτρέψει δ Μ εχμέτ Ά λ ή ς είς τον πολυθρύ-
λητον θετόν αύτού υιόν Ίβραιμ πασάν, άνδρα γενναίον, τολμηρόν
καί καρτερικόν. Έ κέκτητο δέ καί έτερον πλεονέκτημα δ Ίβραιμ πα­

/
 Ή μεγάλη ναυμαχία του Γέροντος. 831

σάς. Γάλλοι αξιωματικοί είχον προγυμνάσει τον τακτικόν αυτού στρα­

τόν, καί νυν πολλοί εξ αυτών συνεξεπλεον μ ε τ ’ αύτοϋ. Τοσαύτη S i
ήτο ή προς τον άνίρα πεποίθησις των Ευρωπαίων εν Ά λ εξ α ν ίρ εία
προξένων, ώςτε, ότε ειίο ν αυτόν έκστρατεύσαντα, «εντός έξ μ,ηνών,
είπον, άπιυλολεν ή Ε λ λ ά ς .» Ή προφητεία ίέ ν έπηλήθευσε καθ’ ολο­
κληρίαν. Οί εξ μήνες εμελλον μάλιστα νά παρέλθωσι πριν η ούτος
ίυνηθτ) νά πατηστ) εις την Πελοπόννησον* επί τέλους όρ.ως, βέβαιον
είναι, δτι κατήγαγε την έπανάστασιν επί ξυρου άκρ.ής. Ό Ίβραίμ
πασάς πεποιθώς ί^ιως εις τον πεζόν αύτου στρατόν, ούίέν άλλο ηΰ-
χετο εί μη νά ίιαπεραιω θή. Οί έτησία ι όμως οί έπικρατούντες κατά
τούς θερινούς μ*7ίνας εν τω λιβυκω π ελάγει, όπως καί έν τω ήμετέρω,
παρεκώλυσαν επί ρ.ακρόν τον άνώπλνουν αυτού. "Ινα άναχθή από της
αφρικανικής παραλίας, ελέησε νά ίια νείμ τ) τον στόλον εις μικράς μοί-
ρας, εις άς έπέτρεψε νά ίια ίρομ ή σ ω σ ιν |ν πάστ) ελευθερία. Τό πέλα­
γος, τό άπλούμενον ρ.εταξύ Αίγυπτου, Κύπρου καί Κρήτης, έκαλύφθη
περί τά ρ.έσα τού Ιουλίου υπό πλοίων, ρ,όλις S i περί τά ρ.έσα τού αύ-
γούστου έγένετο ή μετά τού τουρκικού στόλου ενωσις μεταξύ Κώ καί
'Αλικαρνασσού. Οί ίύο στόλοι περιελάρ.βανον τότε έν ίικροτον, επί
τού όποιου έκυρ.άτιζεν ή σηρ.αία τού Χοσρέφη, 2 5 φρεγάδας, 2 5 $ρό-
ρ.ωνας, 50 πάρωνας καί ήρ.ιολίας καί περί τά 3 0 0 σκευαγωγά. Οί
"Ελληνες συνεκεντρώθησαν περί τάς νήσους Λερόν, Λειψό) καί Π ά τ -
ρ.ον. Ό Μιαούλης, δςτις, απασχοληθείς εις έτέρας υπηρεσίας, ό'έν είχε
παρευρεθή εις τούς περί Σάμον αγώνας, καθ’ ούς άνεπληριόθη ύπό τού
άντιναυάρχου Γεωργίου Σαχτούρη, κατέπλευσεν η ίη τή 2 2 εις Π ά τ-
μον καί άνέλαβεν αυτός την ηγεμονίαν. Ό φοβερός των πολερ.ίων
στόλος έφερε 5 0 ,0 0 0 ναύτας καί στρατιώτας καί 2 ,5 0 0 πυροβόλα,
οί $έ ήμέτεροι ίέ ν είχον ν’ άντιτάξωσιν είμή 70 σκάφη καί 8 0 0 πυ­
ροβόλα μικράς έν γένει όλκής. Κ α ί ομο)ς έν τοιαύτν) δυνάμεων £υςα-
ναλογία εμελλον νύν νά συγκροτήσωσιν ούχί πλέον άπλάς συμπλοκάς,
αλλά άληθείς εκ παρατάξεως μάχας. «Ή ναυτική ιστορία, λέγει ό
ναύαρχος Jurien de la Graviere, ού^εμίαν ίσως παρίστησι σ ε λ ιία
άξιωτέραν νά έπιστήσ*^ την προςοχην παντός ναυτικού ανίρος.»

Ό κατερχόμενος έκ Σάμου προς την 'Αλικαρνασσόν άπαντ£ αρι­

στερά επί τής ασιανής παραλίας τον κόλπον τον καλούμ.ενον τού Γ έ ­
ροντος, δεξιφ Si πολυάριθμα νησία, ών τά κυριώτερα εισιν ή Πάτμος,
832 Ή μεγάλη ναυμαχία του Γέροντος.

η Λειψώ, η Αέρος καί ή Κάλυμνος. Προχωρών προς την επί της

ασιανής ηπείρου Αλικαρνασσόν, έχει δεξιά, κατέναντι ταύτης κειμέ-
νην, την νήσον Κών, όπισθεν δέ του μεταξύ των δύο τούτων σημείων
πορθμού βυθίζεται έν τγ) ηπείρω ο κόλπος δ καλούμενος της Κώ. Οί
ημέτεροι, ώς προείπομεν, συνεκεντρώθησαν περί Λερόν, Λειψώ καί
Π ά τμ ο ν οι δέ Τούρκοι μεταξύ ’Αλικαρνασσού καί Κώ. Ε π ε ιδ ή κατά
αύγουστον έπικρατούσιν ετηαίαι, οί ημέτεροι κατέλαβαν θέσιν, έν η
ού μόνον την Σάμον προεφύλαττον, άλλα καί πιθανότητα είχον νά
ηναι προςηνεμοι. Άποφασίσαντες δέ νά έπετεθώσιν, άτ.γ,ρον ττ, 2 4 .
’Απόσπασμα συγκείμενον εκ 18 πολεμικών καί 6 πυρπολικών προη­
γείτο της μεσοπορείας. Οί Τούρκοι έκπετάσαντες ώςαύτως τά ιστία
παρετάχθησαν εις μάχην έν τω πορθρ.ω. Πνέοντος δέ ανέμου λαμ­
πρού το κατάφρακτον τού καπετάν πασά, ποιούμενον την αναστρο­
φήν, άπέβαλε τον δόλιυνα αυτού καί την κεραίαν τού φώσωνος, ώςτε
ο Χοσρέφης ούριοδρομήσας ύπεχώρησεν, ίνα επισκευάσω τάς ζημίας
του πόρρω πυρός. Ή όπισθοχώρησις αυτού δέν ητο επιτήδεια νά εν­
θαρρύνω τον τουρκικόν στόλον, τόσω μάλλον οσω δ άνεμος σφοδρότε­
ρος γενόμενος, ένέβαλε μ ετ ’ ού πολύ εις αταξίαν άπασαν την μοίραν
τού Χοσρέφη, η δε θέα μόνη τών έπερχομένων πυρπολικών έπί τοσού-
τον κατεπτόησε τούς Τούρκους, ώςτε πολλά τών πλοίων αυτών, σπεύ-
δοντα νά άποφύγωσι την απειλήν, συνεκρούσθησαν. Πάντα ταύτα τά
κινήματα συνωδεύθησαν ύπο σφοδροτάτου πυρός, διαρκέσαντος ώρας
πολλάς, άλλ'ά μη προξενησαντος έκατέρωθεν πολλήν θραύσιν* τό μ ι­
κρόν πυροβολικόν τών Ε λλήνω ν ητο άτελέσφορον, τό δε ογκώδες τών
Τούρκων αέφαίνετο έντελώς άνόητον » καί έπί τέλους οί παρ’ άμφο-
τέροις πεσόντες άνδρες δεν ύπερέβησαν τούς 2 0 . Τό δέ εσπέρας οί δύο
στόλοι έγωρίσθησαν καί άπηλθον ζητούντες άγκυροβόλιον όπως έπι-
σκευάσωσι τάς ζημίας όσας επαθον. Της ναυμαχίας ταύτης αύτόπτης
έγένετο δ αρχηγός της κατά τό Αίγαΐον πέλαγος άγγλικης μοίρας
Κ . Κλίνφορτ, τού δποίου όμως άτυχώς δεν έχομεν την έ*κθεσιν.
Την 2 8 τό εσπέρας ένφ δ ελληνικός στόλος ητο προςωρμισμένος εις
τον Γέροντα, οί δέ πολέμιοι πάντοτε μεταξύ Κώ καί ’Αλικαρνασσού,
οί πρόσκοποι εκατέρων, άπαντηθέντες περί Κάλυμνον, ηρχισαν άκρο-
βολιζόμενοι* εντεύθεν άμφότεροι οί στόλοι άπάραντες την μέν νύκτα
εκείνην δεν άπηντήθησαν, την δ* επιούσαν πρωί έξημερώθησαν ού
πολύ μακράν άπέχοντες άπ’ άλλήλων. Οί Τούρκοι εύρέθησαν έκ τύ-

■! .fC/T
 Ή μεγάλη ναυμαχία του Γέροντος. 833

χης έχοντες πολλά πλεονεκτήματα· ού μόνον προςήνεμοι ήσαν, ενφ οι

ήμέτεροι κατείχοντο ύπό γαλήνης, άλλα κατά την προηγουμένην νύ­
κτα, 2 2 ελληνικά πλοία, έν οίς πέντε πυρπολικά, είχον είςπλεύσει
εντός τού κόλπου τού Γέροντος καί έκρατούντο εκεί δέσμια ύπό της
γαλήνης· ήσαν S* έν τοΐς πλοίοις αύτοΐς οί πρώτιστοι των Ε λλήνω ν
μαχητών. Έ κεΐ ήτο δ Μιαούλης, εκεί ήτο δ Γ . Σαχτούρης καί δ ναύ­
αρχος των Σπετσών Άνίρούτσος, καί δ άντι\αύαρχος τής αυτής νήσου
Ιωάννης Α. Κυριάκος, καί δ Αντώνιος Κριεζής, καί δ ’Εμμανουήλ
Τομπάζης, καί δ ’Αναστάσιος Τσαμαό'ός καί δ ’Ανάργυρος Αεμπέσης.
Έν άλλαις λέξεσιν, δ στόλος των πολεμίων ού μόνον ειχεν ούριον τον
άνεμον αλλά καί ήνωρ,ένος ήτο* δ S i ήμέτερος ού μόνον ακίνητων ό\ε-
τέλ ει, αλλά καί Τηρημένος. Έν τοιαύτη περιπτώσει ό'έν ήτο 5υςκο-
λον νά έννοήση δ Ίβραιμ πασάς τ ι ώφειλε νά πράξη. Έκπέμψας τό
ό'εξιόν αύτού κεράς προς τον μυχόν τού Γέροντος, φρεγάδας, δρόμωνας
καί πάρωνας, εύλόγως ήλπισεν, ότι δι αυτών θέλει συλλάβει ή κατα­
στρέψει τούς αυτόθι μανό'ρευθέντας Έ λληνα ς, ένω S ιά τής άριστεράς
πτέρυγος, συγκειμένης τό πλεΐστον έκ τού στόλου τής Κωνσταντινου­
πόλεως καί ύπό τού Χοσρέφ πασά άγομένης, συνείχε τό μεγαλήτερον
τού έλληνι*κού στόλου μέρος καί τό παρεκώλυεν από τού νά #ράμη
εις βοήθειαν τής μονωθείσης αύτού μοίρας. Την στιγμήν εκείνην δ
Μιαούλης άνεό'είχθη ανώτερος εαυτού, κατά την δμολογίαν αύτού
τού σπετσιώτου Αναργύρου. Το μεν ό\ά συντόνου ρυμουλκίας, τό S i
ωφελούμενος εξ έλαφράς τίνος αύρας ήτις ήρχισε νά πνέη, εί καί ούχί
εντελώς ούριας, κατώρθωσε νά έξελεχθή πάσα εκείνη ή μοίρα έκ τού
μυχού έν τω δποίω ήτο άποκεκλεισμένη, καί ν’ άντιπαραταχθή άνε-
τώτερον οπωςούν κατά τού αιγυπτιακού στόλου, οςτις, καί τοι τοσού-
τον καθυπέρτερος ών, Siv έτόλρ,α νά πλησιάση, αλλά περιωρίζετο εις
τό νά πυροβολή μανιωό'ώς. Άφ* ετέρου αύρα έλαφρά ήρχισε νά κινή
καί τόν περί Λειψώ, Άγαθόνησον καί Φαρμακούσαν πρότερον άμηχα-
νούντα έπίλοιπον ελληνικόν στόλον. Περί ό'έ την Δευτέραν μετά μ ε­
σημβρίαν, πνεύσαντος τού άνεμου ζωηρότερον άμα καί ούριώτερον, ήρ-
χισεν δ στόλος ούτος νά πλησιάζη προς την μεμονωμένην αύτού μοΐ-
ραν. Έ νθεν καί έ'νθεν παταγώδης ά ντήχει πυροβολισμός, άμφότεραι:-
S i τών πολεμίων αί πτέρυγες συνείχοντο, ώς πάντοτε, κυρίως έκ τού
από τών πυρπολικών φόβου. ’Αλλά την φοράν ταύτην ίέ ν έμελλε τό
οπλον τούτο νά περιορισθή εις απλήν απειλήν. Τά ό'ύο τμήμ α τα τού
(Ε Α Λ . ΓΕΤΟ Ρ. Κ. Π Α Π Α Ρ Ρ Η Γ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Τ Ο Μ . β '. ) 5 3
834 Ή μεγάλη ναυμαχία του Γεροντος.

ελληνικού στόλου κατά μικρόν έπλησίαζον, δ δέ Χοσρέφης ήρχισεν ήδη

νά ύποχωρή. Ά λ λ ’ ό άγανακτών ίιά την αποτυχίαν τού αρχικού αυ­
τού σχεδίου Ίβραίμης έπέμενε πεισματωδώς, εί καί ματαίως, έκπέμ-
πων τούς κεραυνούς αύτού κατά των ήμετέρων καί μη πειθόμενος νά
έγκαταλίπ η το πεδίον της μάχης. Τότε διέταξεν ο Μιαούλης νά προε-
λάσωσι σπουδαιότερον τά πυρπολικά. Οί ύδραιοι I. Ματρόζος καί Γ .
Β α τικιώ της καί 6 σπετσιώτης Λάζαρος Μουσούς πυρπολούσι πάρωνα
αιγυπτιακόν πρώτης δυνάμεως καί σιύζονται έν τω πλοίω τού Α ντω ­
νίου Κριεζή. Ή καταστροφή τού πάρωνος τούτου κατεθορύβησε καί
αυτούς τούς Αιγυπτίους. Α πτόητος όμως ένεμενεν έν τω κινδύνω δ της
Τύνιδος ναύαρχος έπιβαίνων καλλίστης φρεγάδος 44 πυροβόλων καί
προκαλών διά της τόλμης αύτού καί της δεξιότητος τον θαυμασμόν
έκατέρων των μαχομένων. Ό Μιαού7^ης επαναλαμβάνει την διαταγήν
νά προελάσωσι τά πυρπολικά. Κ αί επέρχεται δ ύδραίος Γεώργιος
Θεοχάρης* Ή φρεγάς διά ποικίλων στροφών καί αδιάκοπων πυροβο-
λισμ.ών αγωνίζεται νά διαφύγη τάς άρπάγας τού θρασέος αντιπάλου,
άλλά τελευταΐον αρπάζεται καί έν άκαρεί καταφλογίζεται. Οί 400
άνδρες τού πληρώματος αύτού καί οί 2 5 0 άραβες στρατιώται, όσοι
ειχον έπιβιβασθή επί τού σκάφους εκείνου έν Αλεξάνδρειά, οί μεν έκάη-
σαν, οί δε έπνίγησαν, οί δε συνελήφθησαν ζώντες καί μεταξύ των τ ε ­
λευταίων τούτων ητο καί δ γενναίος ναύαρχος καί ούκ ολίγοι άξιωμα-
τικοί τού τακτικού στρατού. "Εκλινε δε δ ήλιος περί την δύσιν αύ­
τού καί οί πολέμιοι κατέφυγον δριστικώς ύπο την προστασίαν τής
Αλικαρνασσού καί τής Κώ. Οί δε ήμέτεροι, άραιωθέντος δπωςούν
του καπνού, ήρχισαν άναζητούμενοι και άριθμούρ,ενοι. «Τρύπια ήσαν
τά πανιά δλων, ιστορεί δ Ανάργυρος, τά ε’ξάρτια έκυμάτιζον εις τον
αέρα, αι δέ κεραίαι ρ.εσοβαστούνταΐ· μόλις δε τά σημεία των ναυάρ­
χων φαίνονται την άπαρίθμησιν προκαλούντα, όλοι αποκρίνονται, καί
εις την κλήσιν ούδεμία ναύς εμπόλεμος των χριστιανών υστερεί. Μόνον
τά πυρπολικά άπεχαιρέτισαν τούς συναδέλφους των αντί τοσούτων
καί τηλικούτων θυμάτων τουρκικών, δσα εκείνην την ημέραν κατε-
βρόχθισεν δ αχανής πόντος. "Ασιτοι ήσαν δλην την ημέραν, μαύροι
δέ ώςάν την πίσσαν άπο την πυροκονίαν καί τού άρεος τον σφαδα-
σμόν. Ν αύται, τριήραρχοι καί ναύκληροι κατεκλίθησαν εις τό δειπνο-
ποιήσαι, δψον δέ προςεφέρετο άρτος καί ολίγαι έλαίαι εις όλους* μέ
φαιδρά όρ.ως τά πρόςωπα τούτων έγεύοντο, έδόξασαν δέ τον Θεόν τόν

/
 Νικηφόροι ναυμαχίαι κατά σεπτέμβριον καί όκτώβριον. 835

δωρήσαντα εις αύι*ούς τά νικητήρια και φεισθέντα των ύπερμαχων

της του Χρίστου πίστεως, εξ ών ολίγοι την ημέραν εκείνην επαθον τραυ-
ματισθέντες, όλίγιστοι δέ νεκροί επεσον.»

Μετά την ναυμαχίαν ταύτην οί δύο των πολεμίων <χρχν)γοι απελ-

πισθέντες επί του παρόντος νά διαπεράσωσιν είς Κρήτην, επανήλθον
εις το κατά της Σάμου άρχαίον αυτών βούλευμα, και τη 1 σεπτεμ·
βρίου επέπλευσαν έπ* αυτήν συνεπαγόμενοι 2 0 0 περίπου πολεμικά και
φορτηγά πλοία μικρά τε καί μεγάλα, τά οποία συμπυκνούμενα ενίοτε
Ισχημάτιζον αληθώς έν τώ πελάγει κινούμενον δάσος' άλλ* είς μάτην
ήγωνίσθησαν επί 10 περίπου ήρ,έρας, άπαντώντες έκάστοτε τούς ημε-
τέρους άντιπαρατασσομένους είς την περί την Σάρ.ον θάλασσαν καί
άπειλούντας αυτούς διά των πυρπολικών* ώςτε επί τέλους οί πολέμιοι,
άπελθόντες είς Μ ιτυληνην, έχωρίσθησαν έκει περί την 2 0 τού μηνός.
Κ αί ο μεν καπετάν πασάς ύπεχώρησεν είς τον Έλλήςποντον, 6 δε
Ίβραιμ πασάς, είς δν δ άρχιναύαρχος της Κωνσταντινουπόλεως κατέ-
λιπε 1 5 έκ των ιδίων πλοίων, ήρχισε καταπλέων προς την Κών καί
την Αλικαρνασσόν. ’Αλλά διωκόμενος υπό των ήμετέρων καί άπολέ-
σας ένα πάρωνα καί ενα δρόμωνα, διά των πυρπολικών καταστραφέν-
τας, ήναγκάσθη πάλιν νά έπιστρέψη είς Μ ιτυληνην, καί μόλις την 9
Οκτωβρίου επιτυχών άνεμον ούριον καί διαφυγών τον ελληνικόν στό­
λον, είςέπλευσεν είς Κών. Ε κ ε ί δ Ίβραιμ πασάς άνεπλήρωσε μεν τά
κενά τού στρατού αύτου διά 5 ,0 0 0 αίγυπτίων έξ ’Αλεξάνδρειάς προς-
ελθόντων, ετιμώρησε δέ τινας των κυβερνητών, όσους έξήλεγξε μη έκ-
πληρώσαντας προςηκόντως το καθήκον. Ά πηγχόνισεν ενα έξ αυτών
τού δποίου τδ πλοίον έπυρπο7νήθη καί όςτις έγκατέλιπεν αύτδ προ της
εσχάτης ανάγκης. "Ετερος δέ επί άτολμίιη φωραθείς έροαβδίσθη επί
της πρύμνης. Καί έπειτα δ Ίβραιμης έπέμεινε νά περάση είς Κρήτην.
Οί δέ ήμέτεροι ήγκυροβολημένοι όντες είς Αέρον καί μαθόντες ότι έξέ-
πλευσεν έκ της Κώ προς νότον, εδραμον άμέσως τή 2 8 είς άναζήτησιν
αυτού. Καί την μέν 29 άπαντήσαντες μεμονωμένον έν τών σκευαγω­
γών αυτού (Ισπανικόν) φέρον ίππους καί στρατιώτας, συνέλαβον αυτό
μετά μικράν άντίστασιν* τή δέ 1 νοεμβρίου άπήντησαν δλόκληρον τον
στόλον, ύπήνεμον, 10 μόλις μ ιλ ιά άπέχοντα τού μεγάλου κάστρου
.τής Κρήτης, καί εχοντα κατά μέτωπον μέν τά μεγαλήτερα πολεμικά,
όπισθεν τά. μικρότερα καί έν τώ μέσω τά σκευαγωγά. Τέσσαρα πυρ-
53*
836 Ή έπανάστασις Ιφα(νέτο όριαμβεύουσα εν αρχή του 1825.

πολικά άγωνισθέντα νά προςκολληθώσιν εις τρεις φρεγάδας ικαί ενα

πάρωνα, άπέτυχον μέν, έπήγαγον όμως την τροπήν Ολοκλήρου τού
στόλου. Την δέ επιούσαν, πνεύσαντος από τής νυκτός ανέμου σφο­
δρού, ο ελληνικός στόλος, περί την Κάσσον εύρισκόρ,ενος, συνέλαβεν
ικανά σκευαγωγά διαφόρων σημαιών φέροντα ίππους, στρατιώτας και
παντός είδους άποσκευάς. *Ως εκ τής τρικυμίας δέ ταύτης b εχθρικός
στόλος διεσπάρη τήδε κάκεΐσε* και πολλά μέν των σκευαγωγών αυ­
τού έναυάγησαν, τά δέ άλλα κατέφυγον εις ’Ρόδον, είς τά παράλια
τής μικράς ’Ασίας καί είς αυτήν την ’Αλεξάνδρειαν. ’Εάν ο ελληνι­
κός στόλος έξηκολοΰθει θαλασσοδρομών, ό Ίβραΐμης ήτο αδύνατον νά
περάση. Δυςτυχώς τά μέν πληρώματα επασχον δείνας στερήσεις, τά
δέ σκάφη ε’πί τρεις όλους μήνας, άδιακόπως σχεδόν ναυμαχούντα καί
ποντοπορούντα, ύπέστησαν ζημίας ού μικράς. Είς μάτην οί ναύαρχοι
έγραφον προς την κυβέρνησιν από τού αύγούστου μηνός νά πέμψη τάς
μισθοδοσίας τών πληρωμάτων καί νέα πυρπολικά* ή κυρβέρνησις και-
τοι εχουσα είς χειράς της τά χρήματα τού πρώτου δανείου, έκώφευεν.
Ένόμισαν δέ καί οί περί τον Μιαούλην, οτι τού χειμώνος ήδη έπελ-
θόντος, δεν θέλει θαλασσομαχήσει αύθις ό Ίβραίμης. "Οθεν έπέστρε-
ψαν είς τά ίδια . Α λ λ ά δέν ήξευρον την ίσχυρογνωμοσύνην τού αντι­
πάλου αύτών. Ό Ίβραιμης συγκεντρώσας αύθις είς ‘Ρόδον τά τε πο­
λεμικά καί τά σκευαγωγά καί εύρών την θάλασσαν έλευθέραν, κατέ­
πλευσε περί τά τέλ η νοεμβρίου άσφαλώς είς Σούδαν καί άπεβίβασεν
εκεί τά στρατεύματα αυτού.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΣΤ'·
•Απόβασις τον Ί β ρ α ίμ η είς τήν Πελοπόννησον. *Π π ο λ ιτ ικ ή τών

δυνάμεων. *Η διπ λω μ α τία τής έπαναστάσεως.

Έ ν αρχή τού 1 8 2 5 ή έπανάστασις καί ή νέα αυτής κυβέρνησις

έφαίνοντο έξασφαλίσασαι την τύχην αύτών. Δι* όλου τού έτους 182 4
κατά ξηράν οί πολέμιοι μίαν μόνην έπεχείρησαν εκστρατείαν κατά
τής ανατολικής ’Ελλάδος καί ε’κειθεν ήναγκάσθησαν νά ύποχωρήσω-
σιν άπρακτοι μετά τάς περί "Αμπλιανην μάχας. Κατά θάλασσαν δέ
έτελέσθησαν τά λαμπρότατα τών ελληνικών κατορθωμάτων. Οί στό­

• κ
 Ή επανάστασις έφαίνετο θριαμβεύουσα έν άρχνj του 182δ. 837

λοι της Κωνσταντινουπόλεως καί τ η ς ’Αλεξάνδρειάς, καταναυμαχηθέν-

τες έπανειλημμ.ένο>ς, άπώλεσαν δύο φρεγάδας, δύο δρόμωνας, καί τρεις
πάρωνας, ήτοι 7 πολεμικά πλοία, πυρποληθέντα μ.εθ* όλων αυτών των
πληρωμάτων* ε*τι δε ένα δρόμωνα ναυαγήσαντα καί 5 0 σκευαγωγά
αίχμαλωτευθέντα, βυθισθέντα η άλλως καταστραφέντα* εις να,ύαρχος
καί 4 ,0 0 0 στρατιώται καί ναύται συνελήφθησαν, έφονεύθησαν η κατε-
ποντώθησαν, 5 0 0 δέ περίπου τακτικοί άραβες άπήχθησαν α ιχμ ά λω ­
τοι εις Ναύπλιον, την πρωτεύουσαν της κυβερνήσεως. Ή κυβέρνησις
αύτη είχε κατισχύσει απάντων των εσωτερικών αυτής αντιπάλων. Οί
επισημότεροι εξ αυτών η έκρατούντο δέσμιοι εις "Υδραν η εκρύπτοντο
είς απώτατα άσυλα. Ό ναυτικός ακόλουθος της έν Κωνσταντινουπό-
λει γαλλικής πρεσβείας ΊΡευερσώ έγραφε τή 3 δεκεμβρίου 1 8 2 4 προς
τον προϊστάμενον αύτού επί τών Ναυτικών ύπουργον, αφού έπεσκέφθη
το Ναύπλιον καί είδε τούς αρχηγούς τής ήμετέρας κυβερνήσεως. τα
έξης* «Τ α λαμπρά κατορθώματα, όσα έπέτυχον οί έπαναστάται κατά
το έτος τούτο, έπαγίωσαν τό οικοδόμημα τής παλιγγενεσίας αυτώ ν.»
Ό Μαυροκορδάτος ήτο μεστός χρηστών ελπ ίδω ν αφού δι* όλου τού
έτους 1 8 2 4 περιωρίσθη είς την διοίκησιν τής δυτικής Ε λλά δο ς, ά π ήλ-
θεν έν άρχή Ιανουάριου 1 8 2 5 είς Ναύπλιον, ί'να άναλάβγ, τά έργα τού
γενικού γραμρ.ατέως τής νέας κυβερνήσεως, προς έκπλήρωσιν τών
οποίων προ καιρού ύπ* αυτής προςεκαλεϊτο. Πριν δέ άπέλθν) τή 1] 13
ίανουαρίου γράφων έκ Μεσολογγίου προς τον πιστόν τού Μετερνίχου
σύμβουλον Γέντζ, έ'λεγεν «Α ί έσωτερικαί ταραχαί, αϊτινες τοιαύτην
ήμιν έπροξένησαν ζημίαν καθ’ όλον το διάστημα τής παλιγγενεσίας
ημών, μ ετ ’ ου πολύ έκλείπουσι διά παντός. Ή κυβέρνησις αφού μα-
ταίως ήγωνίσθη νά μεταπείσγ) τούς* αντιπάλους αύτής διά πάσης
έπιεικείας, ήναγκάσθη νά καταφύγη είς την βίαν. Ό εντεύθεν έκρα-
γείς άγων άπέβη βραχύτατος, διό τι το έθνος όλον συνετάσσετο μετά
τής κυβερνήσεως, b δέ θρίαρ,βος αύτής άπέβη πλήρης, διό τι έντος 2 0
ημερών οί άνθρωποι οίτινες έφαντάζοντο ότι θέλουσι καταναγκάσει
την κυβέρνησιν νά ένδώση είς τάς ίδιο τελεις αυτών απαιτήσεις, κατε-
τροπώθησαν. Εντεύθεν κατέστη πασίδηλον, ότι ή κοινή τής Ε λ λ ά ­
δος γνώμη έπιθυμεί κυβέρνησιν ίσχυράν καί ικανήν νά καταπαύση
όλας τάς καταχρήσεις, ών το έθνος έγένετο θύμα. Έάν τά γενναία
καί άμετάτρεπτα μέτρα, είς τά οποία ήναγκάσθη νά προβά) ή κυβέρ-
νησιςγσυνεπαγάγωσι βραδύτητα τινά περί τήν συγκρότησή τής έθνι-
838 Πράγματι ή κυβέρνησις ασθενής, οί 3ε κίνδυνος φοβερώτατοι.

κής συνελεύσεως, ή αναβολή αύτη θέλει χρησιμεύσει τουλάχιστον εις

το νά γνωρίσωμεν έκ προοιμίου το μέλλον νά επικράτηση εν τή συνε-
λεύσει ταύτη πνεύμα, τόσω μάλλον όσ<») ή εκλογή των άντιπροςώπων
δέν θέλει εν τω παρόντι νοθευθή ύπό των πονηρών όσοι τοσάκις προή-
δρευσαν εις τάς έκλογάς ταύτας.» Ποτέ ο επιφανής ανήρ δέν διετύ-
πωσε λαμπρότερον τάς ύγιεις αυτού άρχάς. ’Αλλά καί ποτέ δέν εμελ-
λε νά άποδειχθή μάλλον άριδήλως όπόσον συνήθως επλανάτο περί τον
τρόπον καθ’ ον at θειυρίαι έκεΐναι ήδύναντο νά γίνωσι πράγματα.

Πώς ήτο δυνατόν νά πιστεύη ότι ήδύνατο νά άποβή ισχυρά, κυβέρ-

νησις πολυμελής, τής οποίας οί κάτοχοι είχον αρχίσει νά έριζωσι προς
άλλήλους έν τφ μέσω τού θριάμβου αύτών ; Τωόντι ο Γ . Κουντουριώ-
της εκβλεπεν άνησύχως τήν έξαίρετον επιρροήν, ήν ένήσκει ό Ιωάννη;
Κ ω λέττης επί των ρουμελιώτικων στρατευμάτων, δι* ών κυρίως κατε-
βλήθησανοί στασιασταί. Π λήν τούτου, πώς ήτο δυνατόν νά πιστευη
ότι ή κυβέρνησις αυτή θέλει καταπαύσει ολας τάς καταχρήσεις όσων
πρότερον έγένετο θύμα τό έθνος, ενώ δέν έστηρίζετο είμή επί άτάκτων
στρατευμάτων, τά όποια επί τω λόγω ότι μάχονται ύπέρ τής ισχύος
τού νόμου, εξετραχηλίζοντο εις τάς φοβερωτέρας καταχρήσεις και
καταπιέσεις καί λεηλασίας πανταχού όπου έστάθμευον ή απλώς διέ-
μενον ; Ή τάξις καί 6 νόμος ούδέποτε άνορθούνται διά τής ανομίας
καί τής αταξίας. Κυβέρνησις έπιτελούσα μέν εσωτερικώς τά αληθή
αύτής καθήκοντα, άσφαλίζουσα δέ έξωτερικώς τήν ανεξαρτησίαν τού
έθνους δέν ήδύνατο νά ένιδρυθή έν Έ λ λ ά δ ι, είμή, εάν εστηρίζετο επι
στρατού τακτικού* στρατόν 8ε τοιούτον ού μονον τα προηγούμενα
Ε κ τελεσ τικ ά δέν έφρόντισαν όπωςούν σπουδαίως νά καταρτισωσιν,
αλλά ούδέ τό Ε κτελεστικόν τού 1 8 2 4 , καίτοι από των μέσων τού
έτους τούτου έλαβεν 8 — 9 ,0 0 0 ,0 0 0 δραχμών έκ τού πρώτου δανείου.
Κ α ί ούτε ήτο ίσως δυνατόν νά πράξη τι σπουδαΐον περί τούτου, αφού
έν τοΐς κόλποις αυτού εδρευεν ανήρ, οςτις ήντλει την ιδίαν ισχύν
άπό των άτάκτων στιφών τής ’Ρούμελης, καί αφού ου μονον οι Ρου-
μελιώ τα ι, αλλά καί αύτοί οί Πελοποννήσιοι μ α χη τα ί. δέν 8 ιέκειντο
εύμενώς προς τήν τού τακτικού στρατού συγκρότησιν. Η νέα λοιπον
κυβέρνησις είχε τά ελαττώ ματα όλων τών προηγουμένων* την εσωτε­
ρικήν διαίρεσήν καί τήν έ’λλειψιν επιτηδείου εκτελεστικού οργάνου*
ώςτε, καίτοι επί μίαν στιγμήν κατισχύσασα τών αντίπαλων, περιείχε
 Πράγματι ή κυβέρνησις ασθενής, οι δε κιvows* φοβερώτατοι. 839

τά σπέρματα προςεγούς αναρχίας καί πτώσεως. Τ ί δέ άν ήθελεν άπει»

ληθή υπό μεγάλων εξωτερικών κινδύνων ;
Οι κίνδυνοι ούτοι άπέβησαν τωόντι φοβερώτατοι, ευθύς έξ αρχής
τού 1825* οξυδερκέστερα δέ περί τού μέλλοντος πρόνοια καί ακριβέ­
στερα των πραγμάτων έκτίμησις αδύνατο να προιδγ) την παρασκευα-
ζομένην θύελλαν, δσονδήποτε αδρανής και άν άνεδείχθη δ πολέμιος
κατά ξηράν ,τω 1 8 2 4 , δσονδήποτε λαμπρά καί άν άπέβησαν τά ναυ­
τικά ημών κατορθώματα κατά την δευτέραν εξαμηνίαν τού έτους
εκείνου. *Ως εκ τού γεγονότος, δτι δ σουλτάν Μαχμούτ άνέθηκεν
εις τον Μ εχμέτ Ά λ ή ν τής Αίγύπτου την περιστολήν τής ελλη ­
νικής έπαναστώσεως, καί ως εκ τής προθυμίας μεθ* ής δ Μ εχ­
μ έτ Ά λής άνέλαβε τδ εργον, ήτο πρόδηλον, ότι ή Ε λ λ ά ς ήπ ει-
λειτο νά ίδη άποβαίνουσαν εις τάς άκτάς αύτής στρατιω τικήν
δύναμιν εντελώς διάφορον των αλβανικών καί ασιανών στιφών καθ ών
έπάλαισαν τέσσαρα ήδη έτη κατά ξηράν οί μ α χ η τα ί ημών. Τά στίφη
ταύτα είχον τον αύτδν οπλισμόν καί τον αυτόν τρόπον τού πολεμειν
δν καί οί ήμέτεροι* νύν δε οί άτακτοι ημών όμιλοι προέκειτο νά άντι-
παραταχθώσι κατά στρατού τακτικώς ώργανωμένου, τεχνικώς κατηρ-
τισμένου καί άγομένου ύπο άρχοντος τολμηροτάτου άμα και συνετού.
Τά δέ πράγματα έμελλον δυςτυχώς μ ετ’ ολίγον νά μαρτυρήσωσιν
αλήθειαν, τήν οποίαν έπρεπεν εκ προοιμίου νά γνωρίζη ή ελληνική
κυβέρνησις, ότι στρατοί άτακτοι, όσον γενναίοι καί άν ώσιν, αδύνατον
είναι νά άνθέξωσιν εις δύναμιν τακτικήν. ’Α λλά, θέλουσιν ίσως είπει,
δ τακτικός στρατός τών πολεμίων έπρεπε νά διαπεραιωθή εις τήν Ε λ ­
λάδα, αί δέ ναυμαχίαι τού αύγούστου, τού σεπτεμβρίου, τού Οκτω­
βρίου καί τού νοεμβρίου άπέδειξαν, ότι οί στολίσκοι ημών ήσαν ικανοί
νά παρακωλύσωσι τήν διαπεραίωσιν ταύτην. Ν αι, ά λ λ ’ είχον αποδεί­
ξει επ’ εσχάτων καί έτερόν τ ι, ότι δ Ίβρα£μ πασάς δεν ώμοίαζε τούς
ναυάρχους τής Κωνσταντινουπόλεως, δέν παρήτει τάς επιχειρήσεις
αυτού, ώς εκ μόνης τής επιφάνειας τών -Πυρπολικών, καί άν άπέβαλλε
πλοΐά τινα, έπέμ,ενεν ούδέν ήττον πεισματωδώς εις τήν έκτέλεσιν τού
κυρίου βουλεύματος, έπιμένων δέ κατώρθου νά διαπεραιωθν). Καθάπερ
είδομεν άπεβίβασεν έπί τέλους τον στρατόν αύτού εις Κρήτην, καί δέν
ήτο απίθανον, ότι δι* δμοίων θυσιών ήδύνατο νά περαιωθή εις τήν Π ε­
λοπόννησον. Το δέ δεινότερον, ερχόμενος εις τήν Πελοπόννησον έμελλε
νά εύργ) έν αυτή τρία ασφαλή δρμητήρια, τά φρούρια τής Μεθώνης, τής
8^0 *Απόβασή του Ίβραίμ πασά είς Μεσσηνίαν.

Κορώνης και των Πατρών, των Οποίων ού^εμία των προηγουμένων

κυβερνήσεων έφρόντισε σπου^αίως νά προλάβη τον επισιτισμόν, ί'να
ουτω επιτυχή την παράό'οσιν.

Ά λ λ α το ετ ι θλιβερώτερον ύπήρξεν ότι εν αρχή φεβρουαρίου b Ί-

βραιμ πασάς έκπλεύσας εκ Σούό'ας ένεφανίσθη cl: τά μεσσηνιακά
παράλια, μη^ενός παρακωλύσαντος, και άπεβίβασε τή 12 εις Με-
θώνην 4 ,0 0 0 τακτικού πεζικού και 5 0 0 ιππείς. Έκπέμψας δε άμέ-
σως εις Κρήτην τον στόλον, μετεκόμισεν έκεΐθεν ό'ευτέραν στρατού
μοίραν, πάλιν μ η ίέν α παρακωλύοντα άπαντήσας, ώςτε τή 9 μαρ-
τίου έχων μυρίους πεζούς και 100 0 ιππείς έπεχείρησε τήν πολιορκίαν
τής Πύλου, ί Πώς κατ’ άμφοτέρας ταύτας τάς (^ιαπεραιώσεις ούό'έν
άπήντησεν ελληνικόν πλοϊον ; «Δ ιό τ ι, λέγει όρθώς 6 A. Κ . Όρλάν-
$ος, τό εθνικόν ταμεΐον είχε σχεό'όν κενωθή ένεκα των εμφυλίων πο-
λέρ.ων.» Κ α ί πώς ήτο ό'υνατον νά μη έξαντληθή, ότε μόνος 6 Γού-
ρας έπληρώνετο ό'ιά 1 2 ,0 0 0 άντρας, ένω ^έν είχε πράγματι είμή
3 ,0 0 0 . Δεν θέλομεν ύπολογίσει τά εις αυτόν πληρωθέντα κατά τον
ύπολογισμόν οςτις είχεν ύποβληθή εις τήν έν Ά σ τρ ει συνέλευσιν,
καθ’ όν 1 2 ,0 0 0 άνό'ρες άπήτουν 6 0 0 ,0 0 0 γροσίων κατά μήνα. Α λ λ ά
καί τό ήμισυ τούτων άν έλάμβανεν ό Γούρας, έπειό'ή έπληρώθη τά
χρήματα ταυτα επί τρεις τούλάχιστον μήνας, επεται cm έπληρώθη-
σαν χάριν αύτου και μόνου περί τάς 9 0 0 ,0 0 0 γροσίων ήτοι 9 0 ,0 0 0
ταλλήρων, ήτοι όσα περίπου ή κυβέρνησις ίδ απάνησεν ύπερ τού στό­
λου, τού κατά τό δεύτερον έξάμηνον τού προηγουμένου έτους το·
σαύτα μεγαλουργήσαντος. Κ αί έν τούτοις ό Γούρας ό'έν ήτο μόνος,
ώςτε άπορον S h είναι οτι ό'έν ύπήρχον χρήματα, ίνα παρακωλυθή ή
τού Ίβραήμ πασά ό'ιαπεραίωσις. Ά μα άναγγελθείσης ταύτης είς
Ναύπλιον, ή κυβέρνησις έή'ωκε σημεία τινα ζωής. Δεν λέγομέν τ ι
περί τής οίκτράς εκστρατείας τού Γεωργίου Κουντουριώτη, οςτις βρα­
δέως όπωςούν φθάσας είς Καλάμας τάχιστα έπέστρεψεν είς Ναύπλιον
μη ίό'ών κατά πρόςωπον τον πολέμιον. Ά λ λ ’ ό Μαυροκορ^άτος είς-
ήλθεν εντός τής κινό'υνευούσης Σφακτηρίας, εξ ής ώς έκ θαύματος
£ιεσώθη τή 26 άπριλίου ότε εάλω ή νήσος. Προ τούτου ετι τά ρου-
μελιω τικά στρατεύματα, Si ών προ μικρού είχε καταβληθή τοσού-
τον εύχερώς ή ανταρσία, έρ,ετρήθησαν τή 7 άπριλίου είς ΚρομμύόΊ
προς τό τακτικόν τού Ίβραήμ πασά καί κατατροπωθέντα, έπέστρε-
 Ό Κολοκοτρώνης διορίζεται Γ . Άρ/ηγοζ Πελοπόννησου. 841

ψαν εις την Στερεάν. Έν τώ μεταξύ 6 ελληνικός στολος εκπλευσας

τελευταΐον δέν ηύτύχησε νά παρεμποδίση την μετακόμισιν νέων στρα­
τευμάτων εις την Πελοπόννησον έκ Κρήτης χ.αί Αλεξάνδρειάς* τη δε
19 άπριλίου άπεβιβάζοντο αύθις εις Μεθώνην 4 ,0 0 0 άνδρες, 5 0 0 η-
μίονοι καί πολεμεφόδια καί τροφαί. ’ Αληθές ότι μετά τινας ημέρας,
τη 3 0 , ό Μιαούλης, είςβαλών τολμηρότατα εντός του λιμένος της
Μεθώνης, κατεπυρπόλησε μίαν ώραίαν φρεγάδα, την 'Α σ ία ν, έν Α γ ­
γλία κατασκευασθεισαν, δύο δρόμ,ωνας καί 4 φορτηγά. Ά λ λ ’ ούδέν
ηττον τη 11 μαίου παρεδόθη τό Νεόκαστρον ε’ις τον Ίβραίμην άσφα-
λίσαντα ούτω την κατοχήν της Μεσσηνίας. ’Αληθές ώςαύτως δτι
τη 2 0 ό περί τον Γεώργιον Σαχτούρην ελληνικός στόλος άντιπαρα-
τα /θείς περί Καφηρέα πρός τον στόλον της Κωνσταντινουπόλεως,
κατώρθου έν των λαμπρότατων ναυτικών έργων, πυρπολήσας την
ναυαργίδα διά του ύδραίου Ίωάννου Ματρόζου καί τού σπετσιώτου
Λαζάρου Μουσού, καταστρέψας δέ δύο δρόμωνας καί κυριεύσας 30
φορτηγά καί πλήθος όρειχαλκίνων πυροβόλων. ’Α λλά ταύτα πάντα
ούδ’ επί στιγμήν άπέτρεψαν τον Ίβραΐμην από τής έκτελέσεως του
κυρίου αυτού βουλεύματος, καί περί τά μέσα μαιου ούτος αφού κατω-
χυρώθη έν Μεσσηνί^ ήτοιμάζετο νά βαδίση πρός τά ενδότερα τής
Πελοπόννησου, ένφ οι μέν ήττηθέντες ^ουμελιώται είχον ήδη άπέλθει
εις τά ίδια , ό δέ κατεπτοημένος τής χερσονήσου λαός κατεκραύγα-
ζεν άπαιτών τήν λύτριυσιν τού έν "Υδριρ κρατουμένου Κολοκοτρώνη,
παρ’ αυτού καί μόνου έλπίζων σωτηρίαν, όπως επί τού Δράμαλη.

Τότε ή έν Ναυπλίω κυβέρνησις πειθομένη, οτι ούδένα άλλον τρό­

πον είχε νά άντιταχθή κατά τού έκ Μεσσηνίας έπερχομένου Ίβραιμ.
πασά, άνεκάλυψε τελευταΐον δτι αή σύμ,πνοια καί σύμπραξις δλων
των Ε λλή νω ν είναι δμολογουμ,ένως τό μόνον άκαταμάχητον δπλον
εναντίον τού άσπονδου εχθρού τής πατρίδος,)) έψήφισε τή 18 μ,αΐου
γενικήν άμ,νηστίαν καί άνηγόρευσε τόν Θεόδωρον Κολοκοτρώνην γενι-
:ον άρχηγόν τής Πελοπόννησου. Ό Κολοκοτρώνης επραξε παν δ ,τι
ντο δυνατόν νά πραχθή δι* ών είχε στρατών καί πόρων απέναντι των
σ-ρατών καί των πόρων τοιούτου αντιπάλου. Ή κρατερά, ή σεβαστή,
ή αγαπητή αυτού φωνή αντήχησε πάλιν άπό άκρου εως άκρου τής
χερονήσου και έπλήρωσε παραμυθίας καί πεποιθήσεως τάς τεθλιμμ.έ-
ναςτών κατοίκων αυτής ψυχάς. Οι Μ ωραϊται ίδόντες τον πατέρα αύ-
842 *0 Κολοκοτρώνης διορίζεται Γ . Αρχηγός Πελοπόννησου.

των, ένόμισαν δτι έλυτρώθησαν. Κ αί δεν έλυτρυ^θησαν μέν, πολλού γε

δει* άλλ* ό Γέρος αν δεν ήδυνήθη νά διακωλύση την πρόοδον τού
Ίβρα ίμ πασά, έμβαλόντος τή 11 Ιουνίου εις Τρίπολιν καί τή 13 εις
την ’Αργολίδα* αν ή ττή θ η ύπ’ αυτού ττ, 23 εις Τρίκορφα, κατώρθω-
σεν όμως δύο τινά σωτηριωδέστατα. Διά μέν τής καρτερίας αυτού
ένεποίησε τοσαύτην εις τούς Ιίελοποννησίους εθελοθυσίαν, ώςτε προε-
τίρ.ησαν νά ύποκύψωσιν εις τάς φοβερωτέρας στερήσεις καί κακουχίας
μάλλον ή νά ύποταχθώσιν εις τον ’ϊβραίμ πασάν, δςτις άληθώς είπεΐν,
επί μακρόν χρόνον δέν ήρξεν είμή των σημείων, όσα πράγματι διά
τού στρατού αύτού κα τείχε· δεύτερον δέ b Κολοκοτρώνης διά τής
άκαταβλήτου αύτού δραστηριότητας κατεκόπωσε την επιμονήν τού
πεισμονος εκείνου αντιπάλου καί πολλάκις περιήγαγεν αυτόν εις α μ η ­
χανίαν. Ά λ λ * οσον σωτήρια καί αν υπήρξαν τά τού Κολοκοτρώνη
έργα, ή μάλλον δ ι’ αυτό τούτο οτι υπήρξαν σωτήρια, ή εν Ναυπλίω
κυβέρνησις έταπεινώθη οίκτρώς. "Απαν τό οίκοδόμηρ.α οπερ ήγειρε
ποό ολίγων μηνών επί τή βάσει τής έξοντώσεως τού τής Πελοποννή-
σου πολεμάρχου, κατέπεσεν, έγερθέντος καί ε’ίπερ ποτέ ισχυρότερου
άποβάντος τού πολεμάρχου εκείνου. "Απαν το όνειρον τού Μαυροκορ-
δάτου, δτι ένιδρύθη τελευταΐον κυβέρνησις εχουσα ιδίαν βούλησιν καί
δύναμιν καί άρχουσα διά τής δυνάμεως ταύτης καί τής βουλήσεως
άπάσης τής Ε λλά δο ς, διεσκεδάσθη. Ένφ ή κυβέρνησις αυτή έκάθητο
όπισθεν των τειχών τού Ναυπλίου, τής Πελοποννήσου ήρχον άφ’ ενός
ό Ίβραιμ πασάς, άφ' ετέρου ό Κολοκοτρώνης. 'Από δέ των αρχών τού
άπριλίου ο *Ρεσίτ πασάς, έμβαλών μετά άνδρών διςμυρίων εις την
δυτικήν Ε λ λ ά δ α καί ούδεμίαν κατά τό σύνηθες άπαντήσας αντί-
στάσιν τών δπλαρχηγών αυτής, προήλασε μέχρι Μεσολογγίου, τού
οποίου ήρχισε τ γ ν μαίου την τελευταίαν πολιορκίαν. Τής άνατολι­
κής Ε λλά δ ο ς ήρχεν ό Γούρας, παντοδύναμος αυτόθι γενόμενος μετά
την σύλληψιν καί τόν θάνατον τού Όδυσσέως. Ή πραγματική λοιπόν
εξουσία τής ελληνικής κυβερνήσεως δεν έξετείνετο επί πολύ τής 'Ε λ ­
λάδος μέρος. Αί νή σ :ι άναγκασθεισαι πάλιν νά όπλιζωνται έξ ίδίο^ν
έξηκολούθουν μέν παντί σθένει άγυνηζόμεναι, ά λ λ ’ ένεκα τής ένδείος
τών πόρων αύτών μή δυνηθεΐσαι νά συντηρήσιυσιν άδιαλείπτως στο­
λίσκους ικανούς, δεν ηύτύχησαν ούτε τήν συγκοινωνίαν τού Ίβροίμ
πασά μετά τής ’Αλεξανδρείας νά παρακωλύσωσιν, ούτε τό Μεσολίγ-
γιον ε’πί τέλους άποχρώντως νά τροφοδοτήσωσιν.
 ’ Αδράνεια και μάταιοι μεμψιαοιρίαι τής κυβερνήσεως. 843

Έν τούτοις κατά το έτος τούτο 18 2 5 ή Ιν Ναυπλιω κυβέρνησις

έλαβεν εκ διαλειμμάτω ν τά χρήματα του δευτέρου δανείου, όπερ
συνομολογηθέν τή 7 Φεβρουάριου έν Λονδίνω, όπως και το πρώτον,
συνεποσούτο όνόματι εις 2 ,0 0 0 ,0 0 0 λίρας. Ά λ λ α συνεφωνήθη προς
5 5 γ-J τοΐς εκατόν του ονομαστικού κεφαλαίου* ώςτε έπραγματώθη-
σαν μόνον 1 ,1 1 0 ,0 0 0 . Έπληρώθησαν 8ε εκ του ού'τω μειωθέντος πο­
σού, τόκος δύο ετών προς 5 ° / 0, 2 0 0 ,0 0 0 , χρεώλυτρον ένος έτους προς
1 % , 2 0 ,0 0 0 , διάφορα μεσιτικά 6 8 ,8 0 0 · πλήν τούτου είς εξαγοράν
όμολογιών αυτού τούτου τού δανείου καί τού προηγουμένου, λίραι
2 1 2 ,2 2 0 * είς διάφορα έξοδα καί ζημίας, 1 3 ,7 0 0 * έλογίσθησαν ώς
μένοντα είς βάρος των διαπραγματευσαμένων το δάνειον Όρλάνδου
καί Λουριώτου, 1 5 ,4 8 7 . Έ κ των ύπολοίπων έστάλησαν είς την Α μ ε ­
ρικήν, διά την κατασκευήν δύο φρεγάδων (ών μίαν μόνον επί τέλους
έλάβομεν, την ΈΛΛάδα), λίραι 1 5 6 ,6 0 0 * έμειναν είς Α γ γ λ ία ν
προς κατασκευήν ες ατρ.οκινητων (ων τρία μονον ελαβομεν, εν οις
έν κυρίως χρησιμέυσαν είς τον πόλεμον, την Κ α ρτερία ν) λ. 1 2 3 ,3 0 0 *
έδόθησαν εις μισθοδοσίαν τού λόρδου Κόχραν, 3 7 ,0 0 0 λ. καί είς
αγοράν πολεμεφοδίων, είς έξοδα οπλισμού, ιματισμού κλπ. λ. 7 7 ,2 0 0 .
"Οθεν είς την Ε λ λ ά δ α δεν έστάλησαν είμή λίραι 2 3 2 ,7 0 0 . Ταύτα
κατά την ύπο Γ . Σπανιολάκη συνταχθεϊσαν Π ερΜ ηψ ιν των Λογαρια­
σμών των σχδόιασθέντων παρά της επιτροπής του δανείου. Σ η μ ειω -
τέον ότι το σύνολρν των άνω ποσών ύπερβαίνει τάς έκ τών 2 ,0 0 0 ,0 0 0
πραγματωθείσας 1 ,1 1 0 ,0 0 0 , κατά 4 7 ,0 0 0 περίπου λίρας, αιτινες
είςεπράχθησαν τφ 1 8 2 5 ιδίως προς έξόφλησιν διαφόρων λογαριασμών
τού προντου δανείου.
Ή έν Ναυπλίω λοιπόν κυβέρνησις δεν έλαβεν έκ τού δευτέρου δα ­
νείου είμή 2 3 2 ,7 0 0 λίρας. Ά λ λ α τελευταϊον 2 3 7 ,7 0 0 λίραι άπετέ-
λουν περί τά 6 εκατομμύρια δραχμών, το δε ποσον τούτο ήδύνατο
νά έπαρκέσγι μέχρι τίνος εις τε τού στόλου την συντήρησιν, εις τε την
άμυναν τού Μεσολογγίου. Α λ λ ά ίνα μη έπαναλάβωμεν ένταύθα όσα
’*) κοινή γνώμη τότε έ'λεγε καί αι εφημερίδες έπανελάμβανον περί
-ιών δεινών καταχρήσεων είς άς έξώκειλε το λεγόμενον Ύπουργεΐον
Οικονομίας ώς προς την παραλαβήν καί την δια χείρισ ή τών χρη­
μάτων έκείνων, καταχρήσεο)ν, αί'τινες άλλο)ς τε έπισήμως έπιστοποιή-
θη·αν υπό τής έκθέσεως τ*ής έξελεγκτικής έπιτροπής, ήν παρεθέσα-
μεν έν τοις προτέροις (σελ, 7 4 3 — 7 4 7 τού παρόντος τόμου), άρκού·*

\
844 'Αδράνεια καί μάταιαt μεμψιμοιρίαι τής κυβερνήσεως.

μέθα νά άναφέρωμ,εν Δύο γεγονότα μαρτυρούντα δπόσον ασεβώς και

ταχέως έγένοντο άφαντα τά ιερά ταύτα χρήματα. Ή επίσημος έφη-
μερίς τής κυβερνήσεως τού Ναυπλίου, ή Γ εν ικ ή Έ φ η μ ιρ ϊς ζής Έ Α -
Αάόος^ ήτις πολλάκις Διέστρεφε τά πράγμ,ατα καί πολλώκις έβεβαίο)-
σεν, ότι το Μεσολόγγιον πυροβολεΐται μαχρόθεν μόνον υπό τού Κιου-
ταχή, 0Tt ούτος Δεν έχει είμή 6,000 άνΔρών καί ότι προςεχώς δια­
λύεται ή πολιορκία, τή 2 Δεκεμβρίου άνήγγελλεν ότι «τό Μεσολόγ-
γιον είναι χαΑώς προμηθενμενον καί ολονεν προμηθεύεται από ζωο­
τροφιών, Διότι περί τούτου έφρόντισεν ή Διοίκησις έν καιρώ.» Τά Δέ
έν αύτφ τφ Μεσολογγίω έκΔιΔόμ,ενα ΈΑΑι\νιχα X p o n x a > τά οποία
φιλικώτατα πάντοτε έπολιτεύθησαν προς την έν Ναυπλίω κυβέρνη-
σιν, μετά πίκρας είρο^νείας άπεκρίνοντο, ότι Δεν άμ.φιβάλλουσιν ότι
το Ναύπλιον είναι χαΑά προμηθενμένον , ή φρουρά όμως τού Μεσο­
λογγίου ούτε τούς μ,ισθούς της ούτε το σιτηρέσιόν της έλαβεν* ή Δέ
Σεβαστή Διοίκησις ούΔεμ,ίαν κατέβαλε φροντίΔα καί έπιμ,έλειαν, ίνα
προμηθεύση την ηρωικήν πόλιν μέ τά άναγκαια έφόΔια. Καί έτος Δεν
είχε παρέλθει άφ’ ής ήλΟον έίς τήν ΈλλάΔα τά χρήματα τού Δευ­
τέρου Δανείου, ότε τή 7 άπριλίου 1826 ή εθνική Γ' των Ελλήνων
συνελευσις έψήφιζε νά άνοιχθή νέον Δάνειον 100,000 ταλλήρων, ινα
χρησιμ,εύσν) «Διά τό μ,έλλον μόνον εις τροφάς καί μισθούς τού στόλου,
εις επισκευήν και τροφάς Διά τό Μεσολόγγιον καί τά έξωθεν αυτού
συστηθησόμ,ενα στρατόπεΔα,» ένφ τό Μεσολόγγιον έπιπτε πριν ή ξη-
ρανθή ή μ,ελάνη Δι’ ή; έγράφη τό ψήφισμ.α τούτο. 100,000 ταλλήρο>ν
λοιπόν ήρκουν ινα σο)θή τό προπύργιον εκείνο, καί ή ελληνική κυβέρ-
νησις ή λαβούσα εις τάς χείρας αυτής κατά τό προλαβόν ΔωΔεκά-
μηνον έκατομμύριον περίπου ταλλήρων Δεν ήΔυνήθη νά οίκονομήση
εξ αυτών τάς 100 έκείνας χιλιάΔας άπό των οποίων έξηρτήθη ή
τύχη τής ΈλλάΔος.
Ή κυβέρνησις αύτη έμεινεν ούτω (3ιούσα καί πράττουσα έν Ναυ-
πλίω μέχρι των αρχών τού άπριλίου 1826, ότε συνήλθεν ή Γ' εθνική
συνέλευσις, ήν προ πολλών μηνών ήγωνίζετο νά συγκροτήση. Εί
ποιαν απελπισίαν περιήλθεν έν τω Διαστήματι τούτφ, καί πόσον ή>
λοιώθησαν αί πρό τινων μηνών τοσούτον )αρ.πραί προςΔοκίαι τού Μα*-
ροκορΔάτου, έξάγεται έκ τής έπιστολής ήν τό Εκτελεστικόν έγροψε
τή 11 Ιουνίου, προς τήν έν ΛονΔίνιρ έπιτρ:πήν. «Τό στρατιωτκόν
μας κατήντησεν όχι μόνον άνοικονόμητον, άλλα καί όι λυμεών τής
 Αδράνεια καί μάταίαι μεμψιμοφίαί τής κυβερνήσεως. 845

πατρικός. At καταχρήσεις τάς οποίας κάμνει είναι απερίγραπτοι . . V;

Αυτού του στρατιωτικού ή κακοήθεια έξήντλησε το μεγαλήτερον μέ-
ρος του δανείου χωρίς νά ώφεληθή παντελώς ή πατρίς, καί εις τον
παρόντα κίνδυνον δεν εχει ούτε μέσα, ούτε στρατιώτας νά άντιτάξν;.
Έάν δεν έγινοντο αί λεια ι των ζωοτροφιών περί ών σάς προέγραψεν
ή Διοίκησις, δεν ήθέλαμεν είμπορέσει από την πρώτην έμφάνισιν τού
εχθρού σχεδόν, νά συστήσωμεν στρατόπεδον, μην εχοντες χρήματα
ν' άγοράσωμεν τροφάς. * Τό Νεόκαστρον έχάθη μόνον καί μόνον από
την κακοήθειαν τών στρατιωτών καί από την αδιαφορίαν τών Πελο-
ποννησίων . . . ’Από τά αυτά α ίτια καί τόρα έκυριεύθη ή Κ α λαμάτα
από 3 0 0 0 εχθρούς, ενώ ήσαν μέσα άλλοι τόσοι ενικοί μας καί την
άφησαν καί εφυγον χωρίς νά ρήξουν τουφέκι. Δ ιά τά αυτά α ίτια
κατεπάτησεν ό εχθρός την Μεσσηνίαν όλην, καί μέρος τής Α ρκαδίας,
καί ερημώθη καί έλεηλα τήθη ή Τριπολιτζά από ημάς τούς ίδιους.
Αυτά τά κακά δεν βλέπομεν πώς είμπορούν νά διορθωθούν στοχα-
ζόμεθα ιατρικόν αρμόδιον, τό τακτικόν, αλλά καί αυτό θέλει βρα­
δύνει ως προς τον κίνδυνον εις τον όποιον ήδη τρέχομεν. Ή σωτηρία
μας εφέτος κρέμαται από την ευτυχίαν τού στόλου, έάν αυτός είμ-
πορέση νά έμποδίση την άπόβασιν, ή καίων τον εχθρικόν, ή άλλως
πως ματαιώνων τά σχέδιά του* αλλά δεν εχομεν εις τούτο την βε­
βα ιότητα, μολονότι δεν ειμπορούμεν νά άρνηθώμεν την ανδρείαν καί
προθυμίαν τών θαλασσινών μας. Έάν όμως ό εχθρός αποβίβασή καί
τά άλλα στρατεύματα εις την Πελοπόννησον, βέβαια κινδυνεύομεν
περί τών όλων.»
Είναι άξιον σημειώσεως ότι την επιστολήν ταύτην ήτις δεν έκο-'
λάκευε τούς Πελοποννησίους, ύπέγραψεν έν τούτοις ό ’Αναγνώστης
Σπηλιω τάκης, OTt ύπέγραψεν αυτήν καί ό Ιωάννης Κ ω λέττης, τοσαύτα
καταλέγουσαν κατά τών ρουμελιωτικών στρατευμάτων. Πρόδηλόν
άρα ότι αληθή ήσαν τά γραφόμενα. Έ ν γένει δε παρατηρούμεν ότι
τώ 1 8 2 5 ή σχετική δύναμις τών διαφόρων τού Ε κτελεσ τικού μελών
έτροπολογήθη ούσιωδώς. Δεν λέγομέν τι περί τού Γεωργίου ,Κουντου-
ριώτου, όςτις ύπήρξεν αείποτε όνομα ψιλόν. Ά λ λ * ένφ περί τά τέλ η
τού 1 8 2 4 ισχυε προ πάντων ό Ιωάννης Κ ω λέττης, το μεν ένεκα τής
επιρροής αυτού εις τά ^ουμελιωτικά στρατεύματα δι* ών είχον κατα-
βληθή όί αντίπαλοι τής κυβερνήσεως, τό δέ ένεκα τής απουσίας τού
Μαυροκορδάτου, έν έτει 1 8 2 5 έπρώτευσέν άπ* έναντίας ό τελευταίος
846 Πολιτική των δυνάμεων. "Ρωσία μέχρι του 1825

ούτος διά πλείστους λόγους. Ού [/.όνον ή προςωπική αυτού άξια ήτο

αναμφισβήτητος, αλλά και ή κυριωτάτη αφορμή τής του Κωλέττου
ισχύος έξέλιπε, διότι τά ρουμελιώτικα στρατεύματα, ήττηθέντα
εις Κρομμύδι, έξεχώρησαν έκ τής Πελοπόννησου. Πλήν τούτου τφ
1825 έξεβιάσθη ύπό τού Μαυροκορδάτου ή α γγλική μεσολάβησις,
ένφ ή γα λλικ ή , ής κυριώτατος είςηγητής εγένετο h Κω λέττης, άπέ-
τυχεν ώ; μ ετ ’ ολίγον θέλομεν εξηγήσει. Παρεκτός τής μεσολαβήσεως,
5 Μαυροκορδάτος άπελπισθείς τότε νά ΐδ η τήν ανεξαρτησίαν κατορ-
θουμένην διά των ιδίων τού έθνους αγώνων, ένησχολήθη είς το νά
προςαγάγγ) έ'ξωθεν καί άλλας επικουρίας. «Τ ά πράγματα έπληροφό-
ρησαν τήν διοίκησιν και όλον το έθνος ότι χωρίς τακτικόν δέν είμ-
πορούμεν πλέον νά ύπάρξωμεν,» εγραφεν εν ταις μακραις όδηγίαις
όσας τή 9 μαίου έπέστειλε προς τήν έν Λονδίνιρ επιτροπήν. «"Αλλά,
προςέθετε, μέχρι τούδε μόλις κατωρθώθη νά συστηθή εν σώμα από
6 0 0 .» "Όθεν έπιμόνως παρήγγελλε τήν επιτροπήν νά στρατολογήσγ,
τετρακιςχιλίους άνδρας Ιδίως "Ελβετούς καί νά τούς πέμψγι ό,τι τά ­
χιστα είς τήν "Ελλάδα μετά των αναγκαίων αξιωματικών* επί δέ
τούτφ νά συνορ,ολογήσγ) νέον δάνειον 5 0 0 ,0 0 0 λιρών. Τή δέ 3 Οκτω­
βρίου έγραφε π ά λιν’ « Α ί φρεγάται (είδομεν oTt είχον παραγγελθή
δύο τοιαύται είς ’Αμερικήν), όσον μέρος τακτικού δύνασθε, τ* αναγ­
καία όπλα, χρήματα καί ενδύματα, καί ούτω θέλετε ί ί ε ι άλλην
μορφήν είς τά πράγματα. Ό Ίμβραχίμης χωρίς τάς αλλεπαλλήλους
βοήθειας, χάνεται. Κ α ί όταν άποκτήσωμεν φρεγάτας, αί βοήθειαι δεν
τού έρχονται ευκόλως.» Ταύτα έγραφε καί ένήργεί’ άλλ* έν τούτοις
ή έκτέλεσις ή δεν εγένετο ποτέ ή έβράδυνε πολύ. Τό τρίτον δάνειον
δεν κατωρθώθη νά συνομολογηθή καί έπομένως ούτε τακτικόν νά ενλθν)
εξωθεν επί τού άγώνος είς τήν "Ελλάδα* ή δέ μία καί μόνη έλθούσα
φρεγάς δεν κατέπλευσεν είς Ναύπλιον είμή τή 24 νοεμβρίου 1826.
Έ ν τφ μεταξύ δέ ή "Ελλάς έκινδύνευε τόν έσχατον κίνδυνον έά.ν δέν
διενηργειτο συγχρόνως ή εξωτερική παρέμβασις. Είς τήν προπαρα-
σκευήν τής μεσολαβήσεως ταύτης είχεν άσχοληθή προ καιρού ό Μαυ-
ροκορδάτος, αλλά τφ 182 5 είργάσθη προς τούτο μετά άξιομνημο-
νεύτου δραστηριότητος, ως εθελοντής μάλλον ή ως δημόσιος λειτουρ­
γός, οϊκοθεν βουλευόμενος, ενεργών καί τολμών.

Περί τών πρώτων εντυπώσεων καί τών πρώτων ενεργειών τών δυ-
 Πολιτική των δυνάμεων. Ρωσία μέχρι του 4825. 847

ναμεων, άμα μετά τήν εκρηξιν της ελληνικής επαναστασεως, διελα -

βομεν εν τοϊς προτέροις (σελ. 7 1 4 — 7 2 0 του παρόντος τόμου). Ή ’Ρ ω ­
σία έθετο αμέσως τό ζήτημα τής ενόπλου έπεμβάσεως και προςεκά-
λεσε τούς συμμάχους αυτής νά συναινεσωσιν εις τούτο* οι δε σύμμα­
χοι, ο έστιν ή Αυστρία, ή Α γ γ λ ία , ή Γ α λ λία καί ή Πρωσία, ηγω-
νίσθησαν ν* άποτρέψωσι τον πόλεμον καί νά συμβιβάσωσι τον αύτο-
κράτορα ’Αλέξανδρον προς τήν Υ . Πύλην. Κ αί τούτο μεν δεν κατώρ-
θωσαν, διότι 6 Στρόγονοφ άνεχώρησεν εκ Κωνσταντινουπόλεως τή 5
Ιουλίου 4821, αλλά διά των ποικίλων αυτών παραστάσεων καί με­
σολαβήσεων έπέτυχον νά άναβάλωσι τήν εναρξιν των εχθροπραξιών.
*Αν αί δυνάμεις έπέτρεπον τον πόλεμον τούτον, ή άν ο αύτοκράτωρ
Αλέξανδρος είχε τήν γενναιότητα νά επιχείρησή αυτόν καί άνευ τής
των συμμάχων του συναινέσεως, ή είςβολή των ρωσικών στρατευμά­
των, συμπίπτουσα προς τήν μεγάλην άνάπτυξιν ήν κατ’ άρχάς ελα-
βεν ή ελληνική έπανάστασις, ήθελε προδήλως περιποιήσει εις αυτήν
εκ πρώτης αφετηρίας Ισχύν καί εκτασιν ανυπολόγιστον, οίαδήποτε
καί άν ήθελον ύποτεθή τά ίδια συμφέροντα α>ν ένεκα ή ’Ρωσία έμελ­
λε νά δράξη τά όπλα. Ού μόνον όμως ό πόλεμος δεν έγένετο, άλλ*
ένω τω 1821 ή ’Ρωσία έλάλει περί τρόπων επ ιτηδείω ν να ασφαλί-
σωσι ζην ευτυχία ν της *Ανατολής, καί εκάλει τάς δυνάμεις νά π ρά ·
ζωσιν εν zrj 'Α νατολή παν το ϋπο των ωραίων τούτων χωρών εχ τής
κοινής αυτών σννεσεως προςδοκώμενον αγαθόν, εν αρχή τού 1 8 2 2
εφάνη πολύ μετριωτέρα εις τάς απαιτήσεις αυτής ώς προς τήν Πύ -
λην. Εις τούτο συνετέλεσε βεβαίως πολύ ο μαλακός καί όπωςούν πα-
λίμβου>νθς χαρακτήρ τού αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου, όςτις εύχερώς
ένέδιδεν εις τήν άδιάκοπον πίεσιν τών δυτικών δυνάμεων καί μάλιστα
τής Αυστρίας* συνετέλεσεν όμως καί τούτο ότι εν αρχή τού 1 8 2 2 δ
αδελφός αυτού Κωνσταντίνος, δ τής Πολωνίας κυβερνήτης, δ ιεβ ε-
βαίου αύτόν, ότι πολύς αναβρασμός έπεκράτει εν τή χώρα εκείνη καί
ότι, άμα άρξαμένου τού κατά τής Τουρκίας πολέμου, άφευκτος ήτο ή
Πολωνική έπανάστασις. ’Εντεύθεν έχαλαρώθησαν αί περί ’Ανατολής
αξιώσεις τού αύτοκράτορος, όςτις περί τά τέλη φεβρουαρίου επεμψεν
εις Βιέννην έκτακτον άπεσταλμένον, τον ένεργεία μυστικόν σύμβου­
λον Τατίσσιεφ, έγνωσμένον οπαδόν τής ειρηνοφίλου πολιτικής καί
αντίπαλον τού Καποδιστρίου, τού μή παύσαντος νά ύποτρέφη τάς
φιλοπόλεμους διαθέσεις εν τω ρωσικά) άνακτοβουλίω. Ό δε Τ α τίσ -
848 Πολιτική των δυνάμεων. ’Ριυσία (χέχρι του 1825.

σιεφ ύπέβαλε τη 2] 14 μαρτίου προφορικήν διακοίνωσιν (note ver-

bale) δι* ής κατά πρώτον όρίζουσα ή ‘Ρωσία τ ί ένόει ότι αί δυνά­
μεις θέλουσιν απαιτήσει παρά τής Υ· Πύλης ώς προς την ελληνικήν
έπανάστασιν, έ'λεγεν οτι « ή Π ύλη θέλει διατηρήσει την επικυριαρ­
χίαν αύτής επί τού ελληνικού έ’θνους τού οίκούντος εν Πελοποννήσιρ
καί έν ταίς άλλαις χώραις όσαι έπανέστησαν καί ζητούσι την από­
λυτον αυτών άπελευθέρωσιν.» Μ ετ’ ού πολύ ο Καποδίστριας, βλέπων
ματαιουμένας τάς ένεργείας αύτού καί προςδοκίας, έ'λαβεν άδειαν
απεριόριστον, ό έστιν άπεχώρησε τής ρωσικής υπηρεσίας, ή δέ ‘Ρ ω ­
σία εξακολουθούσα νά ύπενδιδτ, ύπέβαλεν ετι έπιεικεστέρας προτάσεις
είς την κατά Οκτώβριον τού 1822 έν Ούηρώ'/t συγκροτηθεΐσαν νέαν
σύνοδον, επί σκοπώ μέν τού νά άσχοληθή κυρίως περί τών ισπανικών
πραγμάτων, έπιληφθείσαν δέ έν μέοει καί τού ανατολικού ζη τή μ α ­
τος. Έ ν τή συνδιαλέξει ήτις έγένετο αυτόθι τη 2 8 Οκτωβρίου ο Τα-
τίσσιεφ έδήλωσεν έν όνόματι τού αύτοκράτορος, ότι προτείνει ώς πρός
τήν είρηνοποίησιν τής Ελλάδος* «ή νά συναίνεσή ή Πύλη είς άμε­
σον μετά τών πληρεξουσίων όλων τών δυνάμεων διαπραγμάτευσή
περί τών έγγυήσεων όσας θέλουσι λάβει οί Έ λληνες έπανερχόμενοι
υπό τήν κυριαρχίαν τού σουλτάνου* ή νά απόδειξή διά σειράς γεγο-
ro to ir ότι σέβεται τήν ελληνικήν θρησκείαν καί ζη τεί νά άποκατα-
στήση τήν έσωτερικήν τής Ε λλά δο ς ησυχίαν έπί βάσεων επιτηδείων
νά παράσχωσι τή ‘Ρωσίικ μεν τήν έλπίδα διαρκούς ειρήνης, τοίς δέ
όμοθρήσκοις αύτής έχέγγυα άσφαλείας καί ευημερίας.» Οί πληρε­
ξούσιοι τής Αύστρίας, τής Γα λλία ς, τής Πρωσίας καί τής ’Αγγλίας
δέν έδίστασαν νά άποδεχθώσι τάς τοσούτον μετριόφρονας ταύτας προ­
τάσεις, ό μέν αύθημερόν, οί δέ τρεις άλλοι διά δηλώσεων τή 14 νο-
εμβριου γενομένων, άπαντες δέ έξυμνούντες τήν γενναιοφροσύνην καί
τήν μετριοπάθειαν τού αύτοκράτορος ‘Αλεξάνδρου. Κ αί έννοείται ότι
τοιαύτας θέσαντες τάς βάσεις τών παρά τή Πύλη μελλουσών ενερ­
γειών, δέν άπεδέχθησαν τούς άντιπροςώπους ους έπεμψε πρός τήν
σύνοδον έκείνην ή ελληνική κυβέρνησις έξ Έρμιόνης τη 17 αύγού-
στου, έξαιτουμένη τήν άναγνώρισιν τής ανεξαρτήτου καί έθνικής τών
Ε λλήνω ν ύπάρξεως.
Ά λ λ ’ ή ‘Ρωσία φθάσασα περί τά τέλη τού 1 8 2 2 είς τό έσχατον
τούτο σημείον τών παραχωρήσεων αύτής, ήρχισε κατά τό έπόμενον
έτος νά περιποιή πάλιν είς τάς προτάσεις της σπουδαιότερόν τινα χα-

>ι-
/ ■
 Πολιτική των Δυνάμεων. "Ρωσία ,αέχρι του 4825. 849

ρακτήρα. Ή καταστροφή του Δράμαλη, ή αποτυχία τής πρώτης του

Μεσολογγίου πολιορκίας καί τά ναυτικά κατορθώματα του 1 8 2 2 ,
παρέστησαν εις άπασαν την Ευρώπην την επανάστασιν πολύ γεν-
ναιοτέραν ή δ,τι πρότερον έλογίζετο, αι Δε φοβεραί τής Χίου σφαγαί
κατέστησαν ετι ζωηροτέρας τάς ανέκαθεν έξεγερθείσας ενεκα των πα­
θημάτων του ελληνικού έ'θνους συμπάθειας. To Δε κυριώτερον, ή *Ρω-
σία έ'λαβεν εύλογους άφορμάς νά ύποπτεύη δτι b άναλαβων τότε τά
πράγματα τής Α γ γ λ ία ς Γεώργιος Κάννιγγ ήρχισε νά μετα βά λη φρό­
νημα περί τής ελληνικής έπαναστάσεως. Εντεύθεν ένθαρρυνομένη ή
’Ρωσία καί μή θέλουσα ν’ άρπαγή ύπό άλλου ή επί τον προκειμένου
πρωτοβουλία, υπέβαλε, κατά Οκτώβριον τού 1 8 2 3 , Διά τού αυτού
Τατίσσιεφ σχεδίασμα (Apper^u) όπωςούν όριστικώτερον των κατά
το προηγούρ,ενον έτος εις την έν Ούηρώνι σύνοδον γενομένων παρ’ αυ­
τής δλως ασαφών προτάσεων. Κ ατά το σχεΔίασμα τούτο, «επ ειΔ η ή
’Ρωσία έπέστησεν ήΔη την προςοχήν τού πρέσβεως τής ’Α γγλίας εις
την ανάγκην τού νά επιληφθή μετά τής Πύλης τού ζητήματος τής
από κοινού έπεμβάσεως των συμμάχων ύπέρ τής είρηνοποιήσεως τής
ΈλλάΔος, οί άντιπρόςωποι αυτών θέλουσιν έπιτραπή τού νά συνεν-
νοηθώσι μετά τού λόρδου ΣτράγκφορΔ περί των πρακτέων, Ενα πεισθή
ο σουλτάνος νά άποΔεχθή την μεσολάβησιν ταύτην χατ αρχήν. ’Εν
τώ μεταξύ Δε τά ανακτοβούλια τής Πετρουπόλεως καί τής Βιέννης
θέλουσιν αποφασίσει από κοινού τά κατά τον οργανισμών τον είςα-
κτέον εις Πελοπόννησον, εις Θεσσαλίαν καί εις τάς τού Αιγαίου πέ­
λαγους νήσους. Ή Διαίρεσις των χωρών τούτων εις μεγάλας επαρ­
χίας Διοικουμ,ένας ύπό ηγεμόνων, οιοί εισιν οι τής ΜολΔαυιας καί
Βλαχίας, ή ή διανομή τής χώρας μεταξύ πόλεων Διοικουμ.ένων ύπό
κοινοτικών αρχών ή κατοχή τών φρουρίων τής Πελοποννήσου, ή Δύ-
ναμ,ις τών φρουρών, αί σχέσεις αύτών προς τούς κατοίκους, τό ποσόν
τών άποΔοτέων τή Πύλη είςοΔημάτων, ο τρόπος τής είςπράξεως αύ­
τών, οί δεσμοί S Γ ών τού λοιπού θέλει έξαρτάται ή Ε λ λ ά ς από τού
σουλτάνου, ίΔού τά αντικείμενα περί ών Δέον νά βουλευθώσι τά δυο
ανακτοβούλια πριν ή ζητήσωσι τήν σύμ.πραξιν τών άλλ,ων τής συμ-
μ,αχίας μ,ελών.»
Μετά Δύο Δέ μ.ήνας, ήτοι τή 2 8 Δεκεμβρίου 1823 (9 Ιανουάριου
1 8 2 4 ) ή "Ρωσία ύπέβαλεν ετι όριστικώτερον ύπόμ,νημ.α επί τή βάσει
τών έν τφ σχεΔιάσματι αύτής-.τεθεισών άρχών. Κ ατά τό ύπόμνημα
( η Δ Α . Ι Ε Τ Ο Ρ . Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ T O M . β \ ) 54
850 Πολιτική των Δυνάμεων. Αυστρία. Μετερνιχ.

τούτο προετείνετο νά διαιρεθή ή Ε λ λ ά ς εις τρεις ηγεμονίας, ών ή μέν

πρώτη νά περιλάβη την Θεσσαλίαν καί τήν ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , ή
δέ δευτέρα τήν ’Ήπειρον καί τήν δυτικήν Ε λ λ ά δ α , ή δέ τρίτη τήν
Πελοπόννησον «εις ήν ήδύνατο νά προςτεθή καί ή νήσος Κ ρήτη .» Αί
S i νήσοι του Αιγαίου πελάγους έμελλον νά καθυποβληθώσιν εις κοι­
νοτικήν διοίκησινέπί τή βάσει των προνομίων όσα έκέκτηντο άπ* αιώ-
νος. Ή Πύλη θέλει διατηρήσει τήν επικυριαρχίαν όλων τούτων των
χωρών, άλλα δεν θέλει πέμπει εις αύτάς ούτε πασάδες ούτε άλλους
διοικητάς· θέλει λαμβάνει δε ετήσιον φόρον, προςδιοριστέον από τού-
δε, κατά τήν εκτασιν έκάστης νήσου ή ηγεμονίας. "Ολαι αί δημόσιαι
ύπηρεσιαι θέλουσιν έκπληρούνται υπό ιθαγενών, καί εν γένει ή Πύλη
θέλει διά κειτα ι προς τήν Ε λ λ ά δ α καί τό Αίγαιον πέλαγος, όπως προς
τήν Βλαχίαν και τήν Μολδαυιαν. Αί έλληνικαί ήγεμονίαι καί νήσοι
θέλουσιν απολαμβάνει πλήρη ελευθερίαν εμπορίου καί θέλουσιν έχει
ίδιαν σημαίαν. Θέλουσι δέ άντιπροςωπεύονται ούτως είπεϊν παρά τω
σουλτάνιρ ύπό τού Οικουμενικού πατριάρχου έχοντος τά των εθνών
δίκαια, όπως οί πράκτορες τής Βλαχίας καί τής Μολδαυιας. Έπί
πάσιν ή Π ύλη θέλει μεν έχει φρουράν εις τινα φρούρια, άλλα περί τά
φρούρια ταύτα θέλει διαγραφή άκτίς έντός τής όποιας τά τουρκικά
στρατεύματα θέλουσι τροφοδοτούνται, μή δυνάμενα νά έπεκτείνωσι
τάς έκδρομ.άς αύτών εις τάς γείτονας χώρας. Εις τάς περί τού άκρι-
βεστέρου προςδιορισμ,ού τών διαφόρων τούτων κεφαλαίων διαπραγ­
ματεύσεις μεταξύ Πύλης καί συμμάχων δυνάμεων, θέλει λάβει μέρος
καί πρεσβεία έλληνική, όπως έγένετο τφ 1812 ώς προς τήν Σερ­
βίαν. Τά δέ όριστικώς άποφασισθησόμενα θέλουσι τεθή ύπό τήν έγ·
γύησιν όλο>ν τών συμμάχων δυνάμεων ή εκείνων έξ αύτών όσαι ήθε-
λον άναλάβει τήν ύποχρέωσιν ταύτην. Καί έπειδή αί έπί ταΐς προτά-
σεσιν αύταις διαπραγματεύσεις ήρνισαν, διεκόπησαν καί πάλιν προέ-
κειτο έν άρχή τού 1 8 2 5 νά έπαναληφθώσιν, ή ‘Ρωσία κατά μάϊΟν
τού έτους τούτου έδήλωσεν, ότι, «ώς άναγκαίαν βάσιν πάσης περαι­
τέρω διαπραγματεύσεως, θεωρεί τό νά άναγνωρίσωσιν αί δυνάμεις,
ότι ό μαστίζων τήν ’Ανατολήν πόλεμος δέον νά τελειώσγ) δ ι’ έπεμ-
βάσεως κοινής, ένεργού καί τα χεία ς,» (demande a etre terminee
par une in te r v e n tio n ,
c o m m u n e e n e rg iq u e et p r o m p te .)

Μέχρι τού σημείου τούτου είχε προβή ή ‘Ρωσία έν άρχή τού 1825.
 Πολιτική των Δυνάμεων. Αυστρία. Μέτερνιχ. 851

Περί δέ τής Αυστρίας δέν έχομεν ανάγκην νά εΐπωμεν, ότι ούδεμίαν

ένοπλον έπέμ,οασιν άπεδέχετο καί ούδεμίαν μεταβολήν οιανδήποτε
του καθεστώτος έν τή ’Ανατολή, περιοριζομένη το πολύ εις το νά
συμβουλεύη τή Τ . Πύλη επιείκειαν καί διάκρισιν μεταξύ αθώων καί
ενόχων. Ά λ λ ’ ή πολιτική τής Αυστρίας ή μάλλον τού τότε προεξάρ-
χοντος αυτής πρίγκηπος Μέτερνιχ μαρτυρεί όπόσον ή μ εγίσ τη ευφυΐα
καί δεξιότης εις μάτην άντιπαλαίουσι προς τήν άκαταμάχητον των
πραγμάτων φοράν. Καί τούτο μέν συμβαίνει πολλάκις έν τω κόσμω
τούτώ. Έ π ί τού προκειμένου δέ συνέβη καί έτερόν τ ι. Ό πρίγκηψ Μέ­
τερνιχ δέν ήθέλησε ποτέ μέχρι τού 1 8 2 9 νά όμολογήση ότι ματαιο­
πονεί, ά λλ’ όσω μάλλον ήττά το ύπό των πραγμάτων, τόσω μάλλον
ήξίου οτι νηκηφορεΐ* ώςτε επί τέλους ή κατά τούς χρόνους εκείνους
αλληλογραφία αυτού αδύνατον είναι νά μή κίνηση ενίοτε το μ ειδ ία ­
μα τής ιστορίας. Έλάβομεν ήδη αφορμήν νά έξηγήσωμεν (σελ. 7 1 4
καί έπομ.) όπόσον ολίγον δίκαιον είχον ό τε πρίγκηψ Μέτερνιχ καί ό
Πυλάδης αυτού Γέντζ, νά θριαμβεύωσιν έπί τή έπιστολή, ήν ό Καπο-
δίστριας εγραψεν άμα έκραγείσης τής επαναστάσεως προς τον Α λ έ ­
ξανδρον Ύ ψηλάντην επ’ όνόματι τού αύτοκράτορος τής ‘Ρωσίας. Τ ά
αυτά επινίκια θέλομεν ίδ ε ι αυτούς αδοντας μέχρι τού 1 8 2 9 , κα ί-
περ άδιακόπως ύπο των γινομένων διαψευδομένους. *0 αύτοκράτωρ
τής Αυστρίας Φραγκίσκος άπαντών εις τήν άπο 2 9 Ιουνίου (11 Ιου­
λίου) 1821 προμνημονευθείσαν (σελ. 7 1 8 ) προς αυτόν έπιστολήν τού
τής ‘Ρωσίας αύτοκράτορος ’ Αλεξάνδρου, καί γράφων διά μακρών έκ
Σαλτσβούργου τή 1 0 |2 2 αύγούστου, ελεγεν έπί τέλους ότι αή ψυχή
αυτού δεν θέλει ησυχάσει, εάν δεν πράξη ό,τι είναι δυνατόν νά άπο-
τρέψη τον μεταξύ ‘Ρωσίας καί Πύλης πόλεμον.» Συγχρόνως δε έπε-
χείρησε νά περιστείλη το φιλελληνικόν πνεύμα, το όποιον έξερράγη έκ
πρώτης αφετηρίας εις πάσαν τήν Γερμανίαν. Τωόντι οί μέν λόγιοι
συνηγορούν ύπέρ τού ελληνικού άγώνος, προϊσταμένου τού αγαθού
Θειρσίου* έρανοι δέ χρηματικοί έγίνοντο πολλαχού καί άνδρών στρα-
τολογίαι* το δέ έ'τι σπουδαιότερον καί οχληρότατον τή Αύστρί^,
άπασα ή κίνησις αυτή αναφανδόν έπροστατεύετο ύπό τού βασιλόπαιδος
διαδόχου τής Βαυαρίας (τού μετέπ ειτα βασιλέως Λουδοβίκου, πατρός
δέ τού πρώτου ημών βασιλέως ‘Όθωνος) καί ύπό τού βασιλέω; τής Βυρ­
τεμβέργης. "Οθεν έπιτίμησις^ δριμυτάτη άπηυθύνθη πρός τούς έστεμ-
μένους εκείνους ήρ.ών φίλους. Ά λ λ ’ ούτε ή έπιτίμ,ησις παρεκώλυσε
54 *
852 Πολιτική τών Δυνάμεων. Αυστρία. Μέτερνιχ.

τους Γερμανούς, μεγάλους καί μικρούς, νά λέγωσι καί νά πράττωσιν

ύπέρ ημών πολλά, ούτε at έπιστολαι τού αύτοκράτορος Φραγκίσκου
ήλλοίωσαν ούσιωδώς τάς διαθέσεις τού αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου.
Ό πόλεμος μεταξύ 'Ρωσίας καί Πύλης άνεστάλη τωόντι* ή δε 'Ρω ­
σία τφ 1 8 2 2 άδιακόπως ύποχευρούσα κατηντησεν εν Ούηρώνι εις τάς
άνωδύνους εκείνας προτάσεις εις άς τοσούτον έπεκρότησε πρώτη ή Αυ­
στρία. Έ π ειτ α όμως πάλιν τφ 1823 καί τφ 1824 η 'Ρωσία άνακύ-
πτουσα καθυπέβαλε σχέδιον δ ι’ ού ού μόνον άντικρυς άνετρέποντο τά
έν τφ ’Ανατολή καθεστώτα, αλλά καί η βίαια εζητειτο έπέμβασις, ό
έστιν b πόλεμος. Τότε b πρίγκηψ Μέτερνιχ έσοφίσθη νά ούδετερώσϊ)
τάς ένεργείας της 'Ρωσίας δι* ετέρου επιχειρήματος. ’Ε πειδή η 'Ρω­
σία δεν προέτεινε την ανεξαρτησίαν τών ελληνικών χωρών, καί ε ιλ ι­
κρινέστατα μάλιστα ελεγεν ότι δεν ήθελε ποτέ συγκατανεύσει εις
αύτήν, 6 έν Πετρουπόλει άντιπρόςωπος τού πρίγκηπος Μέτερνιχ, κό­
μης Λεβζέλτερν, είπε £ητώς εις τάς διαπραγματεύσεις εκείνας, οτι ή
αύλη αύτού ούδέποτε θέλει συναινέσει εις την πρότασιν τού νά κατα-
ναγκασθή διά της βίας η θέλησις της Πύλης, ότι 6 πόλεμος ούτος
δύναται νά έπαγάγν) ανυπολογίστους συνέπειας καί μεταβολάς, καί
ότι το καθ’ εαυτόν «προτιμά νά πηδήση διά μιας τον χάνδακα καί
νά αναγνώρισή την ανεξαρτησίαν της 'Ελλάδος, ήτις ήθελε προλάβει
πολλάς μείζονας συμφοράς.» Κατά την έκθεσιν, ην περί τούτου ύπέ-
βαλεν εις Βιέννην 6 πρέσβυς ούτος, 6 μεν κόμης Νεσελρόδε, 6 της
'Ρωσίας υπουργός, ήκουσε μ ετ ’ απορίας την τοιαύτην τού αύστριακού
πρότασιν, b δε της Γα λλία ς πρέσβυς είπεν, «ό τι αναγνωρίζει ως μέγα
κακόν την παραδοχήν της αρχής της ανεξαρτησίας της Ε λλά δος,
καί ότι μόνον προκειμένου μεταξύ δύο κακών, ένθεν μέν της άνεξαρ*
τησίας της 'Ελλάδος, ένθεν δε της άναποδράστου ανάγκης τού πολέ­
μου, προτίμφ, ?να άποφύγγι τά επικίνδυνα τού πολέμου τούτου απο­
τελέσματα, την άλλην ανάγκην, ήτις ήθελε φέρει εις την άναγνώρισιν
της τών 'Ελλήνων ανεξαρτησίας.» Έν άλλαις λέξεσιν at δυνάμεις
έφοβούντο προ πάντων τον £ωσικόν πόλεμον, καθό δυνάμενον νά συνε-
παγάγγ) την ανατροπήν ολοκλήρου της Τουρκίας* ?να άποφύγωσι δε
τό μέγα τούτο κακόν έφαίνοντο έκτοτε προτιμώσαι την άμεσον της
ελληνικής ανεξαρτησίας άναγνώρισιν. Κ αί ή μέν Γ α λλία είλικρινώς,
6 δέ πρίγκηψ Μέτερνιχ έπί τή προςδοκί<*, ότι η 'Ρωσία, ήτις τότε
δεν ήθελε την άνεξαρτησίαν ταύτην, θέλει οπισθοδρομήσει. Δεν ώπι-
 Πολιτική των Δυνάμεων. Αυστρία. Μέτερνιχ. 853

σθοΔρόμησε Δε, καί τή 2 3 (χαρτίου (4 άπριλίου) 1826 ύπέγραψεν

άπό κοινού μετά της ’Α γγλίας τό πρώτον περί ΈλλάΔος πρωτόκολ-
λον, Δι* ού, οσον καί αν ύπεβάλλετο ή Ε λ λ ά ς είς την επικυριαρχίαν
της Πύλης, άνετρέπετο δμως ούσιωΔώς τό της Ανατολής καθεστώς.
ΟύΔέν ηττον 6 πρίγκηψ Μέτερνιχ Διά της άπό 7] 19 μαίου 1 8 2 6 i^t-
αιτερας αυτού επιστολής προς τον εν Κωνσταντινουπόλει πρέσβυν του
βαρώνα ‘Όττενφελς έβεβαίου, δτι τό πρωτόκολλον εκείνο είναι «εργον
άσθενέστατον καί γελοιωΔέστατον, τό S i άποτέλεσμα αυτού θέλει
είναι τίποτε(une oeuvre pleine de faiblesse et de ridicule. Le
r£sultat de la besogne sera rien du tout). Κ αί μή άρκούμενος
είς ταύτα εβεβαίου δτι δ ΣτράτφορΔ Κάννιγγ άπέτυχεν έν "ΥΔρα, άπέ-
τυχεν έν Κωνσταντινουπόλει* δτι έν ΛονΔίνφ είναι Δυςηρεστημένοι
Διά την άκαιρον Δημοσίευσιν τού πρωτοκόλλου· δτι έν ένί λόγερ δλος
δ κόσμος είναι Δυςηρεστημένος, δπερ συμβαίνει είς τάς Διπλωματικάς
ανοησίας, καθώς καί είς δλας τάς ανοησίας. ’Αλλά τά πράγματα
προχωροΰσιν ετι μάλλον. Υπογράφεται ή άπό 24 ίουνίου (6 ίουλιου)
1 8 2 7 συνθήκη 'Si ής καί ή Γ α λ λ ία άπεΔέχθη τάς άρχάς τού έν ετει
1826 πρωτοκόλλου* άλλο πρακτικώτερον^ αί τρεις σύμμαχοι δυνάμεις
καταστρέφουσι τον τουρκοαιγυπτιακόν στόλον έν Πύλ(»>· άλλο ετι πρα-
κτικώτερον, έπέρχεταε η σώτειρα στρατεία των Γάλλων έπι την Π ε­
λοπόννησον* τό S i πάντων Δεινότερον Διά την Αυστρίαν, ήρχισε τε-
λευταΐον δ έπί τοσαύτα ετη αναβληθείς ^ωσοτουρκικός πόλεμος*
ποικίλαι S i καί άλλαι περιστάσεις προαναγγέλλουσι την πλήρη της
ΈλλάΔος ανεξαρτησίαν. Ά λ λ * δ πρίγκηψ Μέτερνιχ θριαμβεύει πάν­
τοτε καί έν τφ έγγράφφ αύτού άπό 28 νοεμβρίου (1 0 Δεκεμβρίου)
1 8 2 8 προς τον βαρώνα *Όττενφελς γράφει* <ΓΗ ά γγλικη κυβέρνησις
άπεφάσισεν δτι τά δρια τής ΈλλάΔος Δεν θέλουσιν ύπερβή τον ισθμόν
τής Κόρινθου. Ή ίΔέα τής έντελούς άνεξαρτησίας ΈλλάΔος τίνος,
όριοτικώο έγκατελείφθη υπό τής Α γ γ λ ία ς καί τής Γ α λλία ς. Δεν πρό­
κειτα ι είμή περί κοινοτικών τινων θεσμών, τούς δποίους ή Π ύλη είμ-
πορεί νά άποΔεχθή ώς έντελώς Δι* αυτήν άσημάντους τόσω μάλλον
δσο> Δεν είναι Δυνατόν νά εύΔοκιρ.ήσωσιν έν Πελοποννησφ.» Αλλά,
τρεις μόνον παρήλθον μήνες μετά τούς νικητήριους τούτους παιάνας
τού πρίγκηπος Μέτερνιχ, καί τό άπό 10]22 μαρτίου 1 8 2 9 πρωτό­
κολλον των τριών Δυνάμεων άπεφαίνετο, δτι τά σύνορα τής ΈλλάΔος
άρχόμενα άπό τού Θερμαϊκού κόλπου θέλουσιν απολήγει είς τον άμ-
854 Πολιτική των Δυνάμε<«ν. Γαλλία.

βρακί κόν· μετά έζ S i ρ,ήνας ή 'Ρωσία Sioc τού άρθρου 10 τής άπό
2] 14 σεπτεμβρίου ειρήνης αυτής μετά τής Πύλης κατηνάγκαζε ταύ-
την ν* άπο^εχθή τούς ορούς τού προειρημένου πρωτοκόλλου. Τότε #έ,
αλλά τότε μόνον ήναγκάσθη ο πρίγκηψ Μέτερνιχ νά δμολογήσν) εαυ­
τόν ή ττηθέντα ' και πάλιν όμως κολάζων την ήτταν, έβεβαίου ό'ιά
τής άπό 2 5 αύγούστου (6 σεπτεμβρίου) επιστολής αύτού προς τόν έν
Λον^ίνω πρέσβυν πριγκηπα Έστερχάζυ, δτι «ίό'ού τελευταΐον έφθά-
σαμεν εις το σημεΐον δπερ αί ενχαϊ ημών προ τοσούτου χρόνου έπε-
καλούντο* ί£ού έγγίζομεν εις τήν οριστικήν λύσιν τής ανατολικής
ύποθέσεως.»

Δεν θέλομεν δμιλήσει περί τής Πρωσίας, ήτις ούτε μέγα αξίωμα
είχε τότε, ούτε άμεσα εν τή Α να τολή καί σπουδαία συμφέροντα·
ώςτε Si ά/.φοτέρους τούτους τούς λόγους ήκιστα έπενήογησεν εις τήν
τύχην ημών. *Δ λλά και τής Γαλλία ς ή πολιτική ούίένα εσχεν έπί
μακρόν χρόνον αύτοτελή καί δριστικόν χαρακτήρα. Έφ* όσον αί δυ­
τικ ά ! Su νάμεις ένήργουν έκ συμφώνου κατά τής 'Ρωσίας, παρηκολού-
θησεν αύτάς καί ή Γ α λ λία . Τώ 1824 καί τώ 1 8 2 5 ύπέβαλε καί αυτή,
δπως ή 'Ρωσία, όπως ή Α γ γ λ ία , προτάσεις τινάς μεσολαβήσεως ύπέρ
τής Έ λ λ ά ίο ς , ά λ λ ’ έπειτα ύπ ενίίίουσα ετι είς τάς είςηγήσεις τού
πρίγκηπος Μέτερνιχ, καί είς τάς άνάγκας των προς τόν Μ εχμέτ Ά λή ν
ίίιαζουσών αύτής σχέσεων, άφήκεν είς τήν ’Α γγλίαν καί τήν 'Ρω ­
σίαν τήν πρωτοβουλίαν τού έν έ’τει 1 8 2 6 ύπογραφέντος πρωτοκόλλου.
Τότε S i μόνον έχωρίσθη δριστικώς άπό τής Αύστρίας καί μ ετ' ού πολύ
μετέσχεν έχισημως χαϊ όρισζιχώς τής συνθήκης τού 1 8 2 7 . Ό γεν­
ναίος τής Γαλλία ς φιλελληνισμός παρέσχεν είς τήν έπανάστασιν λαμ-
προτάτας ύπηρεσίας· έταιρεΐαι, χρηματικαί συνίρομαί, εύγλωττοι έν
τω τύπω καί έν ταις βουλαις συνηγορίαι, τά πάντα έπείαψιλεύθησαν
είς ημάς ύπό τής μεγαλοφροσύνης τού γαλλικού έθνους· πάσαι αί πο·
λ ιτ ικ α ί μερίδες αί τοσούτον άντίθετοι προς άλλήλας έν τοϊς έσωτερι-
κοις αυτών πράγμασι, προέτειναν άλλήλαις τήν ίεξιά ν δταν δ λόγος
Chateaubriand, οί La Rochefoucauld, οί
ήτο περί Έ λ λ ά ίο ς · οί
Noailles, οί Fitz-James, οι Sainte-Aulaire, οί d’ Harcourt, οί
Dalberg ώμοφρόνησαν προς τούς Laffitte καί τούς Benjamin Con­
stant· καί τό ούίέν ήττον έπιβάλλον ήμιν άνεξάλειπτον εύγνωμοσύ-
νην, πολλοί Γά λλοι άνέμιξαν είς τά πε£ία καί τα όρη τής 'Ελλάδος
 Πολιτική των Δυνάμεων. Γαλλία. 855

το αίμα αύτών μετά του ελληνικού αίματος, καί Γάλλος ύπήρξεν 6

μόνος τπουίαΐος τού ελληνικού τακτικού ιδρυτής καί οδηγός, 6 αοί­
διμος στρατηγός Φ αβιέρος.Ά λλ’ η γα λλική κυβέρνησις, έ'χουσα δπωςούν
* αντιφατικά εν τή ’Ανατολή συμφέροντα, άμφεταλαντεύετο εν ταις πο-
λιτικαις αύτής ένεργείαις. Ένω οί αρχηγοί των ναυτικών αυτής δυ­
νάμεων τοσούτον συμπαθείς άνεδείκνυντο προς τον ελληνικόν άγώνα,
ένω τοσούτοι Γάλλοι φιλέλληνες προςήρχοντο προς ημάς, συγχρόνως
πολνυάριΟμοι Γάλλοι αξιωματικοί, ύπηρετούντες έν τφ ναυτικώ καί
τω πεζφ στρατφ τού Ίβραίμ πασά, ώδηγουν τάς κατά ξηράν καί
κατά θάλασσαν δυνάμεις αυτού. Μήπως έν αυτή τ ή παραμονή της
έν Πύλω ναυμαχίας ο ναύαρχος Δερινιύ δεν ήναγκάσθη νά προςκα-
λέση τούς Γάλλους αξιωματικούς όσοι υπηρετούν έν τω αίγυπ τιακφ
στόλω νά άποσυρθώσιν, ϊνα μη εύρεθώσιν εις την ανάγκην τού νά πυ-
ροβολήσωσι κατά της γαλλικής σ η μ α ία ς; Έν γίνει δε ή Γ α λ λ ία έπε-
ζήτει τότε την έξασφάλισιν της επιρροής αύτης άμα μέν έν Α ίγύπ τψ
άμα δε έν Έ λ λ ά δ ι, καί έπιδιώκουσα ταύτοχρόνως δύο σκοπούς, οϊτι-
νες, όπως ειχον κατ’ έκεϊνο τού χρόνου τά πράγματα, άντεμάχοντο
προς άλλήλους, ούδένα έξ αύτών ήδύνατο καθ’ δλοκληρίαν νά έπι-
τύγν). "Οτε περί τά τέλη τού 1 8 2 5 ό ναύαρχος Δερινιύ έγραφε προς
τον έν Κωνσταντινουπόλει πρέσβυν της Γα λλία ς κόμητα Γκιγεμινώ
ότι κατά την προςωπικην του γνώμην, ανάγκη ητο ^νά χωρισθή η
Ε λ λ ά ς από τής Τουρκίας, έστω καί διατηρούσης τής τελευταίας
ταύτης έπικυριαρχίαν τινά, δ πρέσβυς άπεκρίνετο τη 27 νοεμβρίου ώς
έξης* «Μωρία ήθελεν είναι έκ μέρους ημών ν’ άντιταχθώμεν εις τά
βουλεύματα τού Μ εχμέτ Ά λ ή . Ή έν τή ’Ανατολή ύπόληψις ημών
α π αιτεί νά διατηρήσωμεν τάς φιλικάς ήμ.ών προς αυτόν σχέσεις. "Α λ­
λως θέλομεν αύθις έκτεθή εις τό ν’ άκούσωμεν αυτόν λέγοντα, OTt
γα λλική πολιτική καί αλλοπρόςαλλος πολιτική είναι συνώνυμα.»
Μ ετ’ ολίγον δέ θέλομεν ίδ ε ί δπόσον παλιμβούλως έπολιτεύθη ή Γ α λ ­
λία καί ώς προς τό ζήτημα τής άναγορεύσεως τού δουκός Νεμούρ ώς
βασιλέως τής Ελλάδος. Βεβαίως άπό τού 1 8 2 7 καί εφεξής άνεδείχθη
τολυειδώς καί πολυτρόπως εύεργετικω τάτη προς ημάς· αλλά κατά
τά πρώτα 6 ε"τη, διά τήν σφόδρα διφορουμένην αύτής πολιτείαν, αί δύο
άλλαι δυνάμεις, ή ’Ρωσία καί μάλιστα ή ’Α γγλία , καθυπερτέρησαν
αύτής έν τή έπιρροή, ήν ήσκησαν έπί των ανατολικών πραγμάτων.
856 Πολιτική των Δυνάμεων. Α γγλ ία .

Τφ όντι, δπως ή 'Ρωσία, καί μάλλον ή ή 'Ρωσία, ή ’Α γγλία έπο-

λιτεύθη ανέκαθεν εν τή Α να το λή καθ’ ώρισμ,ένον xt σύστημ.α, τδ
όποιον, οσον καί άν κατ’ επιφάνειαν έτροπολογήθη πολλάκις, κατ'
ουσίαν όμως έμεινε πάντοτε τδ αυτό. Ένφ ή 'Ρωσία ετεινεν άΔια-
λείπτως εις τον βαθμιαΐον ακρωτήριασαν του όσμανικου κράτους,
είτε ίνα ίΔιοποιηθή τινάς των επαρχιών του, είτε ίνα έξασθενίστρ αυτό
Διά του κατακερματισμού, ή ’Α γγλία έπρέσβευεν αείποτε την ακε­
ραιότητα του κράτους τούτου. Τούτου ένεκα μετά δεινής Δυςαρεσκείας
είΔεν έκραγεισαν την ελληνικήν επανάστασιν τούτου ένεκα δ έν Κων-
σταντινουπόλει άντιπρόςωπος αυτής, "λόρδος Στοάγκφορό', έπολιτεύθη
προς αυτήν τή α ληθείς ούΔέν ήττον άποτόμως ή δ άντιπρόςωπος τής
Αυστρίας, ίσως δε καί άποτομ,ώτερόν τι αυτού* τούτου ένεκα κατά τά
πρώτα τρία έτη άντετάχθη εις δλας τάς περί τοιαύτης ή τοιαύτη;
έπεμβάσεως προτάσεις καί ειςηγήσεις τής 'Ρωσίας* τούτου ένεκα αί
έν τή Έπτανήσφ αυτής άρχαί άνεΔείχθησαν πολεμιώταται εις τδν
ελληνικόν αγώνα, άπδ τής προγραφής ήν έζέδωκαν τή 6] 18 Ιουλίου
1821 καθ’ όλων τών Ίονίων, όσοι έΔραμον ίνα κοινωνήσωσι τού κατά
τών Τούρκων πολέμου, μέχρι τής περιφήμ,ου άπδ 20 Δεκεμβρίου 1823
προκηρύξεως τού σίρ Θωμ,ά Μ αίτλανΔ, Δι* ής έστιγμάτιζε «μίαν
άπάνθρωπον παραβίασιν τής Ίονικής γής άπδ μέρους τινών αρματω­
μένων πλοίων, τά όποια φαίνεται νά ήσαν ύπδ τάς όΔηγίας ένδς ύπο-
κειμένου καλουμένου πρίγκηψ ΜαυροκορΔάτος*» καί τούτου ένεκα
επί πάσιν at άρχαί τής Ίονίου πολιτείας, ένφ έκήρυττον αύστηράν
ούΔετερότητα, έΔέχοντο μέν εις Ζάκυνθον καταφευγοντα τον οσρ.α-
νζκδν στόλον, άπέκρουον Δε έκ τών λιμένων αύτών παν ελληνικόν
πλοίον, καί ού μόνον έκ τών λιμένων αύτών, αλλά ενίοτε καί έκ τής
περί τάς νήσους θαλάσσης. Ά λ λ ’ έν τφ μεταξύ τούτω ή άγγλικτ
πολιτική ήρ^ισεν ύφισταμένη κατά μικρόν ούσιώΔεις τροπολογίας
Έ λάβομεν άφορμήν νά άναφερωμεν (σελ. 8 0 3 τού παρόντος τόμου)
ότι, καί τοι επί πολλούς ενιαυτούς μή άναγνωρίσασα τδν ύπο τής
ελληνικής κυβερνήσεως ψηφισθέντα ναυτικόν άποκλεισμδν, έκλειεν
δμως τούς όφθαλμ.ούς εις τάς προςβολάς δσας ύφίσταντο τά ύπδ άγ-
γλικήν σημαίαν πλοία, τά έπιχειρούντα νά παραβιάσωσι τδν άπο-
κλεισμόν. Ό κατά τήν ’Ανατολήν μοίραρχος αυτής "Αμιλτων άπε-
Δείχθη πρωϊμώτατα ό ειλικρινέστερος φίλος καί σύμβουλος τού ελλη­
νικού έ'θνους, μάλιστα Δέ τών ναυτικών ημών Δυνάμεων (σελ. 8 0 3 - 8 0 4

. V.
 Πολιτική των Δυνάμεων. ’Αγγλία. 857

του παρόντος τόμου). Πλεΐστοι επιφανείς "Α γγλοι συνέπραττον μεθ’

ημών λόγω τε και ε*ργω έν οίς καί εις των μεγίστων ποιητών του
παρόντος αιώνος, δ λόρδος Βύρων, 6 έν αύτφ τώ Μεσολογγίφ άπο-
θανών τη 7 άπριλίου 1 8 2 4 . Ά πό του προηγουμένου έτους 1823 περί
τά τέλη του δποίου δ Μ αίτλανδ υπέγραφε την προμνημονευθεισαν
υβριστικήν καθ* ενός των λειτουργών τής ελληνικής κυβερνήσεως δεα-
κήρυξιν, ήρξαντο έν Λονδίνω διαπραγματεύσεις περί συνομολογήσεως
τού πρώτου μετά τής ελληνικής κυβερνήσεως δανείου, όπερ καί συνω-
μολογήθη έν αργή τού 1 8 2 4 , μαρτυρούν πρακτικώτατα τήν πεποί-
θησιν ήν είγε το αγγλικόν έθνος είς τήν εύόδωσιν τής ελληνικής έπα·
ναστάσεως.
Άλνλά εξ αυτών των αρχών τού 1823 τά γεγονότα έλαβον ετι
γαρακτηριστικωτέραν τροπήν. Πρό μικρού τότε, αύτοκτονήσαντος τού
διέποντος τά εξωτερικά πράγματα τής ’Α γγλίας λόρδου Κ αστελρήγ
καί έπιτραπέντος τήν διεξαγωγήν αυτών τού Γεωργίου Κ άννιγγ, δ νέος
υπουργός έπραξεν εύΟύς πολλά τά άνατρέποντα τό σύστημα τού προ-
εατόχου. Τ ή 2] 14 φεβρουαρίου παρήγγελλε τον λόρδον Στράγκφορδ
νά. διάκοι νώση τή Υ ψ η λ ή ΙΙύλη , δτι ή ’Α γγλ ία δεν ήδύνατο νά δ ια ­
τήρηση τάς προτέρας φιλικάς προς αυτήν σχέσεις, έάν ή Τ . Π ύλη
δεν εκπλήρωσή τάς περί χριστιανών έπαγγελίας αυτής, καί προςέθετε
τήν απειλήν, δτι θέλγει καταλάβει νήσους τινάς τού Αιγαίου. Δύο
λοιπόν δεν παρήλθον ετη άφ’ ής δ αύτοκράτωρ ’Αλέξανδρος προέτεινε
τήν ένοπλον υπέρ τών χριστιανών έπέμβασιν, ήν ή Α γ γ λ ία τοσούτον
εντόνως, δπως καί αί ά λλα ι δυνάμεις, άπέκρουσε, καί νυν, αυτή ή
’Α γγλία ήπ είλει απ’ ευθείας τήν Τουρκίαν δ ι’ ενόπλου έπεμβάσεως.
Ή απειλή δεν έξετελέσθη. Προδήλως όμως ή α γγλική π ολιτική έξη-
κολούθησεν έκτοτε σπουδαιότατα τροπολογούμενη. *0 λόρδος Σ τρά γκ­
φορδ, αυτός δ λόρδος Στράγκφορδ έγραφεν έκ Κωνσταντινουπόλεως
προς τον πρίγκηπα Μέτερνιχ τή 19 Ιουνίου 1824* «πρόκειται νά έπι-
ληφΟώμεν ενός τών σπουδαιότερων καί δυςχερεστέρων ζητημάτω ν έξ
<ΐσων ή διπ λω ματία διεπραγματεύθη π οτέ,» ήτοι τού ελληνικού ζ η ­
τήματος. Τ ή 25 αύγούστου δ νέος λόρδος αρμοστής τής Ίονίου πολι­
τείας Φριδερικος Ά δ α μ , άπαιτών τήν άνάκλησιν τής άπό 2 7 μαίου
διακηρύξεως τής ελληνικής Διοικήσεως, (δι* ής αυτή είχε χαρακτη­
ρίσει ως μή ούδέτερα πάντα τά εύρωπαικά πλοία, οσα ήθελον υπη­
ρετεί τήν τουρκικήν κυβέρνησιν ώς σκευαγωγά), ώ μίλει περί τής έλ-
858 Πολιτική των Δυνάμεων. ’Αγγλία.

ληνιχ. λ; κυβερνήσεως ώ: περί κυβερνήσεως υφιστάμενης, ένφ δ προκά-

τοχος αυτού έβεβαίου πάντοτε cm αάγνοεί παντάπασιν, αν υπάρχη
προςωρινή κυβέρνησις τής Ε λλ ά δ ο ς.» Tf, 19 νοεμ.βοίου, αυτός ο αρ­
χηγός τής αγγλικής κυβερνήσεως, δ Γεώργιος Κάννιγγ, άπεκρίνετο
εις την από 12)24 αύγούστου πρός αυτόν επιστολήν τής ελληνικής
κυβερνήσεως καί διαρρήδην άνεγνώριζε την κυβέρνησιν ταύτην. Ε ί-
χον δέ αρχίσει από των πρώτων μηνών του έτους τούτου εν Πετρου-
πόλει αί μεταξύ ’Ρωσίας καί των τεσσάρων συμμάχων αυτής Δυνά­
μεων διαπραγματεύσεις επί τού προμ.νημ,ονευθέντος περί ίδρύσεο>ς ηγε­
μονιών εν ταΐς έλληνικαις χώραις υπομνήματος, ότε «περίστασις
ολέθρια άμα καί άπροςδόκητος μ,ετέβαλεν αίφνης την δψιν των πραγ­
μά τω ν,» καθάπερ ελεγεν δ πρίγκηψ Μέτερνιχ εν τή ιστορική έκθέσει
ήν συνέταξε περί τής ύποθέσεως τής ’Ανατολής μ,έχρι τού θανάτου
τού αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου. «Ή α γγλική κυβέρνησις, εξακολουθεί
δ πρίγκηψ, ήτις κατά τά πρώτα τής ελληνικής έπαναστάσεως έτη
έβάδιζε πάντοτε συμφώνως πρός τάς ήπειρωτικάς αύλάς· ήτις καί
μετά την μ,εταβολήν τού υπουργείου (ήτοι τήν εις τά πράγμ.ατα
άνάρρήσιν τού Γεωργίου Κάννιγγ) δεν είχεν ούτε ανακαλέσει ούτε τρο­
πολογήσει ούσιωδώς τάς οδηγίας καθ’ άς ένήργει έν Κωνσταντινου-
πόλει δ άντιπρόςωπος αυτής, ή τις τελευταΐον ύπεχρεώθη ρητώς νά
σύμπραξη εις τάς εν Πετρουπόλει διαπραγματεύσεις, άπεφήνατο εις
τάς συμ,μ,άχους δυνάμεις, ότι Λόγοι στηριζόμενοι έν μ έρ ει εις τάς
ιδ ία ς αυτής μετά των χωρών της ΆνατοΛής σχέσεις, έν μέρει εις
τήν δυςκολίαν τού νά έπιτευχθή έν τώ παρόντι συνδιαλλαγή μ.εταξύ
τής Πύλης καί τών επαναστατών, παρεκώλυον αυτήν τού νά λάβτ,
μέρος εις τάς διαπραγματεύσεις έκείνας.» Ά λ λ ’ εάν δ Κάννιγγ άπε-
χώρησεν άπό τών διαπραγματεύσεων τούτων, δεν έγκατέλιπε τά τής
Ε λλά δ ο ς πράγματα, πολλού γε δει. Τ ή 13)25 μαρτίου 182 5 άνε-
γνώρισε τούς ελληνικούς άποκλεισμ,οΰς, διέταξε τάς άρχάς τής Ίονίου
πολιτείας νά προςφέρωνται πρός ημάς ώς πρός εμπόλεμον δύναμιν,
καί έπέτρεπεν^ ώςτε ή νήσος Κάλαμος νά δέχετα ι τούς Έ λληνας
πρόςφυγας. Τή 17)29 άπριλίου έπετίμ.α αύστηρώς τήν διαγωγήν άγ-
γλων τινών υπηκόων καί ιδίως τού προξένου Γρήν, υιτινες έβοήθησαν
τούς Τούρκους παραβιάζοντες τον ελληνικόν αποκλεισμόν. ’Ενώ δέ διά
τής άποχωρήσεως αυτού άπό τών έν Πετρουπόλει διαπραγματεύσεων
καί διά τον μ,ετ’ ού πολύ έπελθόντα θάνατον τού αύτοκράτορος Ά λ ε-
 Πολιτική των Δυνάμεων. ’Αγγλία. 859

ξάνδρου, παρέλυσαν αί διαπραγματεύσεις εκειναι, έφαίνετο δέ όλως

έγκαταλειφθεΐσα ή Ε λλά ς, δ Κάννιγγ άρπάσας τήν στιγμήν εκείνην
της κοινής άδρανείας, άναλαμ.βάνει αυτός την πρωτοβουλίαν νέας
έπευ.βάσεως και πέμψας επί τούτω άντιπρόςωπον αύτοΰ παρά τφ νέω
αύτοκράτορι Νικολάω, επιτυγχάνει την σύνταξιν τής πρώτης σπου­
δαίας ύπερ τής Ε λλά δο ς πράξεως των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, ήτοι
τού από 23 μαρτίου (4 άπριλίου) 1826 πρωτοκόλλου. Ά λ λ ’ όσον
σπουδαία καί άν ύπήρξεν ή πράξις αΰτη, ούδεν ώριζε περί τού τρό­
που καθ’ ον εδει νά καταναγκασθή ή Τ . ΓΙύλη είς την παραδοχήν
τής ύπερ των Ε λλήνω ν μεσολαβήσεως των δύο Δυνάμεων. Το άρθρον
3 έλεγε μ,όνον, δτι έν περιπτώσει άρνήσεως τής οσμανικής Πύλης, αί
Δυνάμεις θέλουσι μεταχειρισθή πάσαν τήν έπ ιρρ ο ψ ' αύτών προς έπι-
τυχίαν τής συνδιαλλαγής [μεταξύ των δύο διαμαχομενών. 7Ητο δέ
πρόδηλον ότι δι* απλής τής παρά τή Π ύλη εχιρροης αύτών ούδεν
έμελλον νά κατορθώσωσιν· δΟεν ήρχισαν μ ε τ ’ ολίγον διαπραγματεύ­
σεις, ών μ.ετέσχεν ήδη καί ή Γ α λ λία (ή άποδεξαμένη τό πρωτόκολ-
λον διά τής από 26 νοεμβρίου [8 δεκεμβρίου) 4 8 2 6 διακοινώσεως
τού επί των εξωτερικών υπουργού βαρώνος Δαμάς προς τον έν Παρισίοις
πρέσβυν τής ’Α γγλίας λόρδον Γρένβιλλ) περί τών πρακτικωτέρων προς
είρηνοποίησιν μέσων, διαπραγματεύσεις άπολήξασαι είς τήν έν Λον-
δίνω ύπογραφεΐσαν τή 6 Ιουλίου 1827 συνθήκην, ής τό πρώτον άρθρον
ώριζεν, ότι θέλει άπαιτηθή άμέσως άνακωχή όπλων μεταξύ τών δύο
διαμαχομένων μερών. Ά λ λ * εάν τά δύο μέρη, καί ιδίως ή Υ . Π ύλη,
δεν έπειθοντο νά καταθέσωσι τά όπλα, ί τ ί εμελλνε γενέσ θα ι; Περί
τούτου ούδ’ ή συνθήκη τής 6 Ιουλίου ώριζέ τ ι, δ δέ Ά γ γ λ ο ς ναύαρ­
χος Κόδριγκτων, δ έπιτραπείς νά άπαιτήση τήν άνακωχήν ταύτην
τή συμπράξει τών ναυάρχων τής Γ α λλία ς καί τής 'Ρωσίας, προβλέ-
πων τήν άρνησιν τού Τβραιμ πασά, ήναγκάσθη νά έρωτήση τον έν
Κωνσταντινουπόλει πρέσβυν Στράτφορδ Κάννιγγ « τ ιν ι τρόπω δύναται
νά έμποδίση μέν τούς Τούρκους άπό τού νά έξακολουθήσωσι τάς έχ-
θροπραξίας, νά μή πράξη δέ τ ι έχθρικόν προς αυτούς; Βεβαίως, προςέ-
Οετεν, ή έννοια τής τοιαύτης διαταγής είναι ά τους άποκλείσω*
ά λ λ ’ έάν οι Τούρκοι έπιχειρήσωσι νά βιάσωσι νόν αποκλεισμόν, τό
επιχείρημα αύτών δεν πρέπει νά άναχαιτισθή διά πυροβόλων;» Τότε
δ Στράτφορδ Κάννιγγ δεν έδίστασε νά άπαντήση ότι <ττό χρέος ύμών
είναι νά επιβάλετε τήν ειρήνην είς τούς διαμαχομενους, πρώτον μέν
 860 Πολιτική των Δυνάμεων. 'Αγγλία.

ίι ά του τηλεφώνου υμών, εάν το πράγμα ήναι δυνατόν, δεύτερον δε

διά των πυροβόλων ύμ.ών, εάν ούκ έστιν άλλως γενέσθαι.»
Μ ετά τάς διασαφήσεις ταύτας ο αοίδιμος ναύαρχος έ νόησε τ ί έχει
νά πράξη* και επειδή δ Ίβραιμ πασάς έπέμενε δυςτροπών καί μή
πειθόμενος ν' άποδεχθή τήν άνακώχην, οί στόλοι των τριών Δυνάμεων,
&ρχήγουντος του Κόδριγκτα>ν, κατέστρεψαν έν ΓΙύ/.ω, τη 8 Οκτωβρίου
1 8 2 7 , τον τουρκοαιγυπτιακόν καί έξησφάλισαν οΰτω τήν τύχην τής
ελληνικής έπαναστάσεως. Eivat αληθές ότι, άποθανόντος έν τφ με­
ταξύ τού Γεωργίου Κάννιγγ, δ δούξ Ούέλλιγκτων, δ άναλαβών περί
τά έσχατα τού 1827 τήν κυβέρνησιν, έχαρακτήρισε δΓ αυτού τού
βασιλικού λόγου τήν έν Πύλω ναυμαχίαν ως άτυχες συμβεβηκός.
Α λ λ ά μ ε τ ’ ολίγον έξερράγη τελευταΐον τή 2 4 άπριλίου 1 8 2 8 δ προ
επτά έτών κυοφορούμενος ρωσοτουρκικός πόλεμος καί κατεβλήθη δλο-
σχερώς ή Π ύλη διά τής έν Άδριανουπόλει ειρήνης τής 2 (1 4 ) σε-
πτεμβρίου 1 8 2 9 . Τότε καί αυτός ούτος δ δούξ Ούέλλ ιγκτων μετέ-
βαλε γλώσσαν καί φρόνημα. Ε π ε ιδ ή δ πρίγκηψ Μέτερνιχ, παύσας
πλέον του νά χαριτολογή καί νά θριαμ.βεύη, έξέβαλε κραυγήν άπελ-
πισίας καί διά τού έν Λονδίνω πρέσβεως αυτού πρίγκηπος Έστερχάζυ
έπεκαλέσατο τής Ευρώπης συμπάσης καί ιδίως τής ’Α γγλίας τήν
σύντονον ένέργειαν ύπέρ τής σωτηρίας τού όσμανικού κράτους, ιδού
τίνα άπάντησιν έδωκεν δ τής 'Α γγλίας κυβερνήτης εις τον τής Αυ­
στρίας άντιπρόςωπον, κατά τήν έκθεσιν τού πρίγκηπος Έστερχάζυ
άπο 3 0 σεπτεμ.βρίου (1 2 Οκτωβρίου) 1 8 2 9 προς τον πρίγκηπα Μέ-
τερνιχ* « Ό δούξ Ο ύέλλιγκτω ν παραδέχεται ώς βάσιν των π ο λιτι­
κών αυτού σκέψεων, ότι ή Γ . Πύλη προςεβλήθη θανασίμως, καί ότι
επομένως οί άγώνες ήμ.ών τού νά άναζωογονήσωμεν αυτήν θέλουσιν
άποβή άκαρποι, όφείλομεν δε μάλλον νά σκεφθώμεν πώς θέλομεν άγ-
Τιχατασνήσεί αυτήν μεταξύ τών ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Μάτην παρε-
τήρησα αύτφ, προςέθετεν δ πρίγκηψ Έστερχάζυ, ότι ήθελεν είναι
άσυγχώρητον νά ένεργώμεν εκ προκαταλήψεως καί ότι υποτιθέμενου
ότι ή Γ . Πύλη ήθελε καταπέσει αύριον, πάλιν έπρεπε νά τείνωμεν
αύτή χεΐρα αρωγόν σήμερον, άν όχι δι* άλλο, τουλάχιστον ϊνα κατα-
στήσωμεν μαλακωτέραν τήν πτώσιν αύτής, καί προλάβωμεν τά· απο­
τελέσματα τοσούτον βίαιου κλονισμού. Αί τοιαύται παραστάσεις μου
όλίγην έπρρξένησαν έντύπο^σιν* δ μεν λόρδος "Αβερδην έφάνη προςέ-
χων εις αύτάς πλειότερον ή δ δούξ, άλλά καί αυτός δ λόρδος *Άβερ~
 ’Εκτίμησις τής πολιτικής ιδίως τής ’Ρωσίας καί τής ’Αγγλίας. 861

δην συμμερίζεται τάς ιδέας του άρχηγού .του ύπουργείου καί δεν
άσχολειται έν τφ παρόντι είμή περί τής παγιώσεως τον iJ.h jrix o v
xpazovc εν τφ οποίω το αγγλικόν υπουργείου καθορα ήδη τήν Δύνα-
μιν την κεκλημένην νά αντιχαταστηση το κράτος τού σουλτάνου.»
Ό ποια πραγρ,άτων άλλοίωσις μεταξύ των άποκηρύξεων καί υβρι­
στικών διακηρύξεων τού Μ αίτλανδ, έν ετει 1821 — 1823 καί των
δηλώσεων τούτων τού λόρδου "Αβερδην καί τού δουκος Ούέλλιγκτοιν
περί τα τέλη τού 1 8 2 9 !

Τοιαύται ύπήρξαν αί ποικίλαι φάσεις δι* ών διήλθεν ή προς την

ελληνικήν Ιπανάστασιν πολιτική των ρ,εγάλων δυνάμεων. Ό πρίγκηψ
Μέτερνιχ, οςτις ηύφραίνετο νά φιλοσοφή έκ διαλειμμάτω ν έν τφ μέσω
των αποτυχιών αύτού, ιδού πώς έχαρακτήριζεν εκάστην των δυνάμεων
τούτων έν τή άπο 1826 άπορρήτω αύτού έπιστολή
προς τον βαρώνα Ό ττενφελς* αΉ πορεία τής 'Ρωσίας είναι αμφίβο­
λος, φέρουσα χαρακτήρα οτέ μεν αύστηρότητος, ύτέ δε άκρας γλυ-
κύτητος* άλλ’ είναι πάντοτε ασαφής. Ή τής ’Α γγλίας είναι αγέρω­
χος, άλαζών καί πλήρης άδοκήτων τολμημάτω ν. Ή τής Γ α λλία ς
απερίσκεπτος, άμφίρροπος καί συνήθως άνω καί κάτω έν τή αυτή
υποθέσει ταλαντευομένη* τελευταίου ή τής Πρωσίας, δειλή καί συνε­
σταλμένη.» Το καθ’ ημάς άφίνοντες εις τήν κρίσιν τού αναγνώστου
τούς κατά το μάλλον καί ήττον ευφυείς τούτους χαρακτηρισμούς τούς
έν τφ μέσφ ούτως είπεΐν τού πυρος διαγραφέντας, είμποοούμεν νομι-
ζομεν τήν σήμερον άπρολήπτως κρίνοντες τά πράγματα, όπως έν τοις
ποόςθεν άκριβώς έξετέθησαν, νά ειπωμεν, οτι τήν μέν ήθικήν πρωτο­
βουλίαν τής μεσολαβήσεως έ*λαβεν ή ’Ρωσία, τήν δέ ενεργόν πρωτο­
βουλίαν ή ’Α γγλία , ή δέ Γ α λ λ ία δεν συνετάχθη μ ετ ’ αυτών είμή
αφού έπείσθη, οτι αί δύο αύται δυνάμεις θέλουσι προβή εις έ*ργα καί
άνευ αυτής. Ή ’Ρωσία πρώτη, άπο αυτών τών μέσων τού 1821
έκήρυξεν, οτ: θέλει έπεμβή, επιχειρούσα πόλεμον κατά τής Τουρκίας.
Δυςτυχώς, πτοηθεΐσα ύπο τής ύμοφώνου τότε άντιπράξεως όλων τών
άλλων Δυνάμεων, ώπισθοδρόμησεν επί 7 ολα έ'τη καί δεν έκήρυξε
τον πόλεμον αυτής είμή τφ 1 8 2 8 . Έ ν τφ μεταξύ όμως τούτω ή
’Ελλάς, όπως περιήλθον τά πράγματα αυτής άπο τού Ί 8 2 5 καί εφε­
ξής, ήθελε βεβαίίυς καταστραφή, εάν ή Α γ γ λ ία , μεταβαλούσα αίφνης
πρόςευπον, δεν άνελάμβανεν αυτή τον αγώνα καί δεν προεκάλει τήν
862 Έκτίμησις τής πολιτικής ιδίως τής 'Ρωσίας και τής ’Αγγλίας.

υπογραφήν του πρωτοκόλλου του 1 8 2 6 , δι* ού at ατελεύτητοι προη-

γούμεναι συζητήσεις καί θεωρίαι περιεβλήθησαν κατά πρώτον τον τύ­
πον επισήμου πράξεως. Κ αί τής μεν 'Ρωσίας ή πολιτική εξηγείται
ευκόλως εξ όλων όσα γνωρίζομεν ήδη περί αυτής από των αρχών καί
μάλιστα από των μέσων τής προηγούμενης εκατονταετηρίδας. Ή
’Ρωσία διετέλεσε πάντοτε συμπαθούσα δμολογουμένως προς τούς
χριστιανούς τής Α νατολής διά το ομόθρησκον, εν ταυτω όε επεζη-
τησε πάντοτε διά τής παντοειδούς προστασίας ήν άπένεμεν ανέκαθεν
προς αυτούς, την έξασφάλισιν τής ιδίας επιρροής εις τάς άνατολικάς
χώρας* άλλα πάντοτε ώςαύτως καθυπήγαγε, φυσικω τω λόγω, τά α ι­
σθήματα ταύτα καί συμφέροντα εις τά άλλα ετι ισχυρότερα αισθή­
ματα καί συμφέροντα, όσα εκ διαλειμμάτω ν ήδύναντο νά προκύψωσιν
εις μέσον, ουδέ έδίστασέ ποτέ, καί τούτο εύλογώτατα, νά άναβάλη
χάριν αυτών τάς έν τή Α να το λή ένεργείας. Ούτως έπολιτεύθη από
τού πολέμου οςτις έ'ληξε διά τής συνθήκης τού Κιουτσούκ Καϊναρ-
τζή, μέχρι τού πολέμου όςτις εληξε διά τής έν Βουκουρεστίιρ συνθή­
κης* καί οΰτω επολιτεύθή από τού έτους 1821 μέχρι τού ε"τους 1 8 3 0 .
Ά μ α έκραγείσης τής ελληνικής έπαναστάσεως έφάνη πρόθυμος νά
έπεμβή* ά λλ’ έπειτα, δ'υςωπουμένη υπό των άλλων δυνάμεων καί
φοβουμένη εσωτερικούς αντιπερισπασμούς, ανέβαλε τον πόλεμον μέχρις
ού τά άλλα συμφέροντα αυτής τή έπέτρεψαν νά τον έπιχειρόση. ’Αλλά
πώς ή ’Α γγλία μετέβα λε πολιτικήν :
Ίνα έννοήσωμεν καλώς τάς διαφόρους περιπέτειας, αϊτινες βαθμη­
δόν καί κα τ’ ολίγον έτροπολόγησαν την πολιτικήν ήν ήκολούθησεν ή
Α γ γ λ ία κατά τά πρώτα τής έπαναστάσεως έτη, δέον νά παρατηρή-
σωμεν οτι ή Αύναμις αυτή, ύπερμαχήσασα απ* αίώνος ύπέρ τής άκε-
ραιότητος τού όσμανικού κράτους, σκοπόν κύριον είχε νά μή άφήση
τάς χώρας τάς άποτελούσας τό κράτος τούτο νά περιπέσωσιν ύπό τήν
άμεσον ή έμμεσον κυριαρχίαν τής ’Ρωσίας. Ε π ε ιδ ή δε κάτοχοι των
χωρών τούτων ήσαν οί όσμανίδαι, καί ούδεμία πιθανότης έφαίνετο
0τι οί χριστιανοί αυτών κάτοικοι δύνανται νά άπαρτίσωσι πολιτικόν
κράτος ικανόν νά άναπληρώση τό οσμανικόν, φυσικώτατον ήτο νά
τα ύτιζη ή ’Α γγλία τό ζήτημα τής άκεραιότητος μετά τού ζητήματος
τής υπό των όσμανιδών κατοχής. 'Απλή ή έναρξις τής ελληνικής
έπαναστάσεως δεν ήρκει ίνα έπαγάγ/, τον χωρισμόν τών δύο ζη τη μ ά ­
των, διό τι πολλά έγένοντο καί προηγουμένως ελληνικά κινήματα, τά
 Έ κτί^ησις τής πολιτικής Ιδίως τής 'Ρωσίας και τής 'Αγγλίας. 863

όποια ουδόλως ειχον αποδείξει την πολιτικήν του ελληνισμού ίσχύν,

και, πλήν τούτου, ου μόνον πάσαι αί έπαναστατικαί τής Προηγούμε­
νης έκατονταετηρίδος άποπειραι, αλλα και αυτή ή τελευτα ία επανα-
στασις έκινήθησανή έλογίζοντο κινηθεισαι δ ι’ ενεργειών τής 'Ρωσίας,
ώςτε τό ελληνικόν ενθνος έφαίνετο άπλούν οργανον των ρωσικών ειςη-
γήσεων και συμφερόντων* τούτο αρκεί, ινα εζηγηστι εις ημάς την πο-
λεμίαν τής ’Α γγλίας πολιτικήν εν άρχή τής επαναστάσεως. "Αμα
όμιυ; από τού 18*22 ήργισε διά των πραγμάτων νά αναφαίνεται, ότι
ή όσμανική 11ύλη δ εν είναι ικανή νά καταβάλη την επανάστασιν xat
ότι άδιακόπως κατετροπούτο ύπ’ αυτής, εύλογον ήτο νά παραχθώσιν
εν Α γ γ λ ία αμφιβολία* περί τής ικανότητος τών όσμανιδών τού νά
διατηρήσωσι την ακεραιότητα τών ανατολικών χωρών, και ελπίδες
ότι υπάρχει εν τή ’Ανατολή έθνότης έπιτηδειοτέρα νά εκπλήρωσή τό
μέγα τούτο ευρωπαϊκόν συμφέρον. Εντεύθεν προήλθεν η βαθμιαία
τροπολογία τής αγγλικής πολιτικής ως προς τό ανατολικόν ζή τη μ α .
Ή Δύναμις αυτή δεν έγκατέλιπε την θεμελιώ δη αυτής ως πρός το
ζήτημα τούτο αρχήν, τήν αρχήν τής άκεραιότητος, αλλα την
έτροπολόγησε μόνον κατά τούτο, ότι ήλπισεν αυτήν δυναμένην
νά συντηρηθή δ ι’ άλλης έθνότητος παρά τήν όσμανικήν, ήτοι
διά τής ελληνικής. "Οτε όμως βραδύτερον δεν είδε τό ελληνικόν
βασίλειον διαρρυθμισθέν όσον αυτή άπήτει ταχέως καί άπταίστως,
ούό'έ παρασκευάσαν δυνάμεις πολιτικάς, διοικητικάς καί οίκονομικάς
επιτήδειας νά χρησιμ,εύσωσιν ως άφετηρίαι πρός τήν μείζονα αυτού
άνάπτυξιν, καί άφ* ετέρου είδε τήν Τουρκίαν κατορθώσασαν νά συγ-
κροτήσ*/) πεζικάς καί ναυτικάς δυνάμεις άζιομάχους, ή ’Α γγλία ήρ-
χισε παλινωδούσα καί επιζητούσα μάλλον την στήριζιν τού οσμανι-
κ,ού κράτους ή τήν αύζησιν τού ελληνικού βασιλείου. Δεν έπαυσε μεν
εΰμενώς πρός ημάς πολιτευομένη καί συμβουλεύουσα καί παραινούσα*
δεν έδίστασε δ έ,ά μ α τω 1863 ήλπισε βελτίονά τινα τών πραγμάτων
ημών ρύθμισιν, νά επιτρέψε μέν τήν ενωσιν τής Επτάνησου, νά επ ιχ εί­
ρησή δέ διαπραγματεύσεις πρός τήν Υ. Πύλην περί ίπεκτάσεως τών
όρίων ημών πρός τήν ’Ήπειρον καί τήν Θεσσαλίαν άλλ* έπειτα πάλιν
δυςπιστήσασα, έπανήλθεν εις τήν άρχαίαν αυτής άζίωσιν τούνά άνα-
δειγθή πρότερον τό βασίλειον τής Ε λλά δο ς, ως εκ τού πολιτικού, διο ι­
κητικού καί οικονομικού αυτού οργανισμού, επιτήδειον νά εκπλήρωσή
τήν προςδοκωμένην παρ’ αυτού μεγάλην εντολήν. *Αλλά πώς ή Ά γ «
86*4 Έκτίμησις τής πολιτικής ιδίως τής "Ρωσίας καί τής 'Αγγλίας.

γλία ,ένώ α π αιτεί την εσωτερικήν τής Έλλάό'ος άνα^ιοργάνωσιν, παρε­

νέβαλε τοσαύτα εις αυτήν κωλύματα διά τής καταλύσεως του Κυβερ­
νήτου καί του βασιλέως "Όθωνος. Εννοείται ότι ή 'Α γγλία δεν έτεινεν
εις ήμάς χβtpoc αρωγόν είμή διότι εθεωρει τούτο συνάδον προς τά εν
τ^'Α να τολή πολιτικά αύτής συμφέροντα. Έ ξ αρχής έδυςπίστησε προς
τήν εκλογήν τού Κυβερνήτου, καί προϊόντος τού χρόνου ηυξησεν ή
δυςπιστία της προς αυτόν* α λ λ ’ όμως ηθελεν ίσως περιμεινει την φυ­
σικήν τού άνδρός άποχώρησιν 8 ιά τής άναρρήσεως τού νέου βασιλέως,
εάν παρ’ ημών δέν διεπράττετο ή βίαια αυτού πτώσις. Προς 81 τον
βασιλέα "Οθωνα πολλάκις ειλικρινέστατα διεκοίνωσεν ότι διακινδυ­
νεύει τον θρόνον του, διαστρέφων μέν το πολίτευμα, κινών δε εν ου
δέοντι τά πράγματα τής "Ανατολής* ά λλ’ επί τοσούτον μέχρι τέλους
έπεθύμ,ει τήν διατήρησί/ του, ώςτε, εάν όχι δλην τήν Επτάνησον,
τουλάχιστον όμως τάς πέντε νήσους (πλήν τής Κέρκυρας καί των
Παξών) έφάνη έκτοτε εύδιάθετος νά παραχωρήσγ) άμα ήθελον άκου-
σθή αι συμβουλαί αύτής. Ούδεμία δε ήθε7^εν έπέλθει πιθανώτατα
ανατροπή, εάν ήμεις πάλιν δεν διενηργούμεν αυτήν. "Οθεν άμφοτέ-
ρων των μεταβολών ήμεις προ πάντων φέρομεν τήν ιστορικήν ευθύνην.
Έπιμένομεν δέ εις τούτο, διότι ύπάρχει ετι παρά πολλοϊς τών ήμ,ε-
τέρων ροπή τις τού αίτιάσθαι άλλους ε’πί ταϊς ημών δυςπραγίαις, ροπή
άναξία λαού οςτις τοσάκις έγένετο δημιουργός τής Ιδίας τύχης. Κ αί
ρ.εμψιμοιρούσι λοιπόν οί τοιούτοι νύν μέν κατά τής δεινός Δυνάμεως,
νύν δέ κατά τής δεινός, καί νύν κατά τής τρίτης, λησμονούντες ότι
επί πεντήκοντα έτη δεν έπαύσαμεν λαμβάνοντες παρ’ όλων τηλικαύ-
τας ευεργεσίας* άπαραλλάκτως όπως άποδίδουσι τήν πολιτικήν ημών
καχεξίαν εις μόνους τούς ύπερτάτους άρχοντας και εις μόνους τούς
θεμελιώδους θεσμούς, λησμονούντες ότι ούτοι δεν έπεβλήθησαν εις
ημάς, ότι δι" ημών λειτουργούσι καί ότι παρ’ ήμΐν προ πάντων κείται
νά λειτουργήσωσι προςηκόντως. Ένόσψ όμως άξιούμεν ότι πάντοτε
οί άλλοι πταίουσιν, ήμεις δέ μόνοι εΐμεθα αναμάρτητοι, δύςκολον
είναι νά παύσωμεν άμαρτάνοντες.
Επανερχόμενοι δέ εις τούς χρόνους τής έπαναστάσεως, επαναλαμ-
βάνομεν, οτι δ κύριος λόγος, δ ι’ ον ή "Αγγλία έτροπολόγησεν εν μέρει
από τού 1 8 2 3 τό αρχικόν αύτής πολιτικόν σύστημα, ύπήρξεν αυτός
δ θριαμβικός τού ελληνικού έΌνους αγών. Δεν άρνούμεθα ότι συνετέλε-
σαν εις τήν βαθμιαίαν εκείνην τροπολογίαν καί άλλα πλεΐστα α ίτια .
 Ή διπλωματία τής Έπαναστάσεως. Μαι/ροκορδάτος. Ά ρχαί αυτού. 8 6 5

b προςωπικός χαρακτήρ των δύο Κάννιγγ, αί εύγενεις προαιρέσεις του

"Α μιλτω ν, b Ισχυρός φιλελληνισμός ό έπικρατήσας εις άπάσας τάς τ ά ­
ξεις τής αγγλικής κοινωνίας, καί μάλιστα εις τάς άνωτάτας άπο του
λόρδου *Έρσκιν μέχρι του λόρδου Βύρωνος. ’Αλλά Ισχυρότατοι συνή­
γοροι καί πρόμαχοι τής ελληνικής ανεξαρτησίας έν τοις διπλω ματικοΐς
διαβουλίοις, έγένοντο οι μεγάλοι ημών ά θλητα ί κατά τε θάλασσαν καί
κατά ξηράν, διά τε των κατορθωμάτων αυτών καί των ενδόξων α τυ χη ­
μάτων. Μή λησμονήσωμεν εν τούτοις, οτι a t διπ λω μ α τικα ί τής Ευρώ­
πης ένέργειαι διήρκεσαν επί 7 όλα έτη πριν ή άπολήξωσιν εις την πραγ­
ματικήν έπέμβα σιν ότιδιήλθον διά μυρίων φάσεων καί αντιφάσεων οτι
διεξήγοντο νωθρώς όπωςούν άνά μέσον ποικίλων προκαταλήψεων, παρε-
ξηγήσεων καί δισταγμών* ότι επομένως ήτο απαραίτητον να διασκε-
δάζωνται αί προκαταλήψεις, νά έπανορθώνται at παρεξηγήσεις, νά
έκβιάζωνται οί δισταγμοί, ότι ένί λόγω απαραίτητον ήτο νά έρχεται
εις επικουρίαν των κατορθωμάτων, των παθημάτων, των αξιώσεων του
έ'θνους ή προςήκουσα διπ λω ματική αυτού ενέργεια. Καί όφείλομεν νά
δμολογήσωμεν ότι ή διπλω ματία τής έπαναστάσεως άνεδείχθη όσον
ενδέχεται επιτήδεια καί άναμφιβόλως άσυγκρίτφ έπιτηδειοτέρα των
τρόπων καθ’ ούς διεξήχθησαν εις τούς μετέπ ειτα χρόνους αί έξωτερι-
καί ημών σχέσεις. Τούτο δέ οφείλεται ιδίως εις τον *Αλέξανδρον Μαυ-
ροκορδάτον, όςτις, δυνάμεθα είπείν, διετέλεσεν επί 7 όλα ετη ο επί
τών εξωτερικών ύπουργος τής Ε λλ η ν ικ ή ς έπαναστάσεως, καίτοι μ η δ έ­
ποτε διορισθείς τοιούτος έπισήμως.

Την σήμερον οτε έ'χομεν ύπ* οψιν τα γεγονότα, είναι εύκολον μετά
ολίγης αγαθής βουλήσεως νά διακρίνωμεν τ ί έπρεπε νά πράξγ) ή δ ι­
πλω ματία τής έπαναστάσεως. Ά λ λ ά τώ 1821 ότε ή 'Ρωσία μόνη
παρίστατο ως έτοιμη νά έπέλθη εις βοήθειαν ημών, πάσαι δέ αί άλ-
λα ι μεγάλαι δυνάμεις αυτήν μεν ήγωνίζοντο νά άποτρέψωσιν άπο
τού πολέμου, προς ημάς δέ ήσαν ψυχρόταται, καί ενίοτε πολέμιαι
μάλλνον ή ούδέτεραι, το πρακτέον ήτο σφόδρα δυςδιάκριτον. *Εν τού·
τοις ο Μαυροκορδάτος ένόησεν αμέσως ότι ή 'Ρωσία, όσον αγαθή καί
άν ύπετίθετο ή ύπέρ ημών προαίρεσις αυτής, δέν θέλει πολεμήσει, έν
όσω σύμπασαι αί ά λλα ι δυνάμεις άνεχαίτιζον αυτήν, ότι εδει άρα
νά έξευμενίσωμεν έκ παντός τρόπου τάς δυνάμεις ταύτας ή τουλά­
χιστον τινάς έξ αυτών ότι προς τούτο ώφείλομεν προ πάντων νά
(ελ λ . ιχ τ ο ρ . κ . π α π α ρρη γο π ο υλ ο υ τ ο μ . ε '.) 55
866 Ή διπλυ^ματία τής Έπαναστάσεως. Μαυροκορδατο;. Άρχ αί αυτού.

άποδείξωμεν ότι ή έπανάστασις ούδέν κοινόν είχε προς τάς άναρχι-

κάς εταιρείας αιτινες έτάραττον την άλλην Ευρώπην, δτι έν ταύτω
δεν ήτο εργον ουδέ τής 'Ρωσίας, ούδ* έσκόπει νά ύπηρετήση δπωςδή-
ποτε τά συμφέροντα τής Δυνάμεω; ταύτης, οτι το ελληνικόν έθνος
ξ γ ίι την άξίωσιν νά άντικαταστήση τούς όσμανίδας έν τή πολιτική
κατοχή των γωρών τής ’Ανατολής, οτι τελευταΐον το τοιούτο, καί άν
δεν δύναται νά κατορθωθη διά μιας, ή παρά τό όσμανικον κράτος
υπαρξίς αυτονόμου καί άνεξαρτήτου μοίρας τού ελληνικού έθνους, ου
μόνον δεν θέλει έξασθενήσει τό κράτος εκείνο, άλλα δύναται νά συν­
τέλεση καί εις επίρρωσιν αυτού. Έ π ί τή βάσει των αρχών τούτων
έπολιτεύθη 6 Μαυροκορδάτος από τού πρώτου τής έπαναστάσεως
έτους μέχρι τέλους αυτής καί έπιτηδείως εκμεταλλευόμενος ρ-έχρε μεν
τού 1 8 2 5 τά μεγάλα κατά θάλασσαν καί κατά ξηράν κατορθώματα
τού έ'θνους, δι* άπαντος S i τού άγώνος τάς μεταξύ των δυτικών Δυνά­
μεων διαιρέσεις, συνετέλεσε πολύ εις τό νά έπιταχύνη την έπέμβασιν.
Ευθύς από τής πρώτης εθνικής συνελεύσεως διενήργησε νά καταρ-
γηθώσι τά σύμβολα καί τά χρώματα τής Φιλικής εταιρείας, ήτις
λογιζομένη πάντοτε ώς όργανόν τής ρωσικής πολιτικής, εδέησε νά
θυσιασθή γάριν τής ανάγκης τού νά άποδειχθή, ότι ή ελληνική έπα-
νάστασις, καί άν τυχόν ήδύνατο νά ύποτεθή ότι υπήρξε ν εργον τής
'Ρωσίας, διέκοπτεν ουτω πάντα προς αυτήν δεσμόν. Α ν τ ί τού Φοίνι-
κος καί τού μελανός χρώματος των 'Γψήλαντών, ή συνέλευσις παρε-
δέξατο ώς σύμ.βολον μέν τής εθνικής παλιγγενεσίας την γλαύκα
τής Ά θηνάς, ώς γρώματα δε τής εθνικής σημαίας τό κυανούν καί τό
λευκόν. Πλήν τούτου έν τή διακηρύξει, ήν ύπέγραψεν ώς πρόεδρος τής
Συνελεύσεως ταύτης, άπεδοκίμασε τάς όημαγωγικάς καί στασιώόεις
άρχάς^ αϊτινες έτάραττον τότε την δυτικήν Ευρώπην. Έάν ύπάρχη
δε τ ι τό δυνάμενον ούχί νά δικαιολογήση, αλλά νά έξηγήση την
κατά τού Δημητριου Ύ ψηλάντου άντιπολίτευσιν τού Μαυροκορδάτου,
είναι ή προεκτεθεισα ανάγκη τής διακοπής πάσης προς την Φιλικήν
εταιρείαν σχέσεως. Λέγομεν νά έξηγήση καί ούχί νά δικαιολογήση,
δ ιό τι δ Μαυροκορδάτος δεν έπολέμησε μόνον τό πρόςωπον τού Ύ ψη-
λαντου, αλλά καί τό λογικώτατον πολίτευμα, δπερ ούτος ύπεστή-
ριζεν, ένω είναι πρόδηλον, ότι και άν έπρεπε νά λογισθή απαραίτη­
τος ή άπό τής ύπερνάτης των πραγμάτων διοικήσεως άποχώρησις
τού πληρεξουσίου τού Γ . έπιτρόπου, τούτο ήδύνατο νά γίνη χωρίς νά
 Ή διπλωματία τής Έπαναστάστεως. Μαυροκορδάτος. Ά ρχαι αύτου. 8 6 7

περιέλθωμεν είς την ανάγκην του νά ψηφίσωμεν το πολυαρχικον τής

Έπιύ'αύρου πολίτευμα. *Αλλως τε, εάν οί περί τον Ύ ψηλάντην καί
άλλοι ούκ ολίγοι ύ'έν έ^ίστασαν κατ* άρχάς νά μεταχειρισθώσι το
έλατήριον τής ρωσικής συνεννοήσεως καί επικουρίας, ί’να εμψυχώσωσι
τούς πολλούς, τάχιστα έγκατέλιπον το μηχάνημα τούτο, ή S i παρα-
τεινομένη απραξία τής 'Ρωσίας, ένω δ ελληνικός άγων έξηκολούθει,
κατέστησε πρόδηλον, δτι ού^εμία ύφίστατο σχέσις μεταξύ αυτού καί
τής Δυνάμεως εκείνης. Κ αί ενπειτα οι πολυάριθμοι Γά λλο ι, Γερμανοί
καί Ιτ α λ ο ί φιλέλληνες, οι εκ πρώτης αφετηρίας περιστοιχίσαντες τον
Μαυροκορ^άτον καί οί μ ετ ’ ου πολύ συμ.πράξαντες μ ετ’ αυτού επιφα­
νείς * Α γγλοι, δ λόρδος Βύρων, δ λόρδ'ος Κάρολος Μουραί, δ συνταγ­
ματάρχης Στάνωπ, δ καλός φίλος μας Βλακέρος, όπως τον ελεγεν δ
Μαυροκορδάτος, q μοίραρχος "Α μιλτω ν καί άλλοι ούκ ολίγοι, αυτό-
πτα ι των πραγμάτων γενόμενοι, καί η άλληλογραφούντες άό'ιακόπως
μετά τής Ευρώπης η επανερχόμενοι είς αυτήν, δεν ήτο δυνατόν νά
μή έμποιήσωσι πρωϊμώτατα απανταχού την πεποίθησιν δτι δ ελλη ­
νικός αγών διεξήγετο ανεξαρτήτως πάσης ξενικής είςηγήσεως.
Πολύ δυςκολώτερον ήτο νά πεισθή ή Ευρώπη περί τής πολιτικής
αξίας τού ελληνικού έθνους καί νά παύση πρεσβεύουσα, δτι δεν ύπήρ-
χεν εν τή ’ Ανατολή έθνότης έπ ιτηδεία ν’ άντικαταστήση τούς όσμ.α·
νίδας ή τουλάχιστον νά συνυπάρξη μ.ετ’ αυτών πολιτικώς, μή έλατ-
τουμένης ώς εκ τούτου τής συντηρητικής των χωρών τής ’ Ανατολής
δυνάμεως. Περί τήν έξέτασιν καί διευκρίνισή των δυςχερών τούτων
ζητημάτω ν ένησχολήθη έπιμόνως δ Μαυροκορδάτος έν άπάσαις ταίς
έπισήμ.οις καί ήμιεπισήμοις αυτού άλληλογραφίαις. Έ τ ι προ τής
έπαναστάσεως ήτοι τφ 1820 είχε συντάξει ύπόμ.νημα μακρδν (Coup
d’ ceil Slir la Turquie) το δποίον σταλέν τότε είς τάς μεγα λητέ-
ρας αύλάς τής Ευρώπης έδημ,οσιεύθη βραδύτερον τω 1867, έν τή συλ­
λογή τού Πρόκεσς. Τά συμ,περάσμ.ατα τού ύπομνήματος τούτου ήσαν,
δτι τό όσμανικόν κράτος ούδέν έχει βάρος έν τή π ολιτική τής Ευρώ­
πης π λά σ τιγγι, ούδεμ,ίαν δε δύναται νά έχη άξίαν καί έν αυτή τή
περιπτώσει καθ’ ήν γενική συμμ,αχία ήθελεν άπαρτισθή έν Ευρώπη
κατά τής ’Ρωσίας (δπερ άπεδείχθη λαμ/πρώς τω 1854—-1856)* δτι
ή πτώσις τού οσμ,ανικού κράτους είναι ού μόνον δυνατή, αλλά καί
άφευκτος' δτι δμως δύναται νά άναβληθή καί νά άποβή ώφέλιμος
μάλλον ή έπιβλαβής είς τάς εύρωπαίκάς Δυνάμεις.
55 *
868 At έν ’Αγγλία ένέργειαι του Μαυροκορδχτου.

*Αλλ* άφ* ης άνέλαβε την διεξαγωγήν των εξωτερικών της ελλη­

νικής έπαναστάσεως πραγμάτων, ανέπτυξε τό πολιτικόν αύτοΰ σύ­
στημα δριστικώτερον ετι καί πρακτικώτερον. Ή πληθύς των σχέ­
σεων εις τάς οποίας επί τούτω περιήλθε ν, ύποφχινεται έν ταΐς δδη-
γίαις άς εδωκε τή 24 Ιουνίου 1 8 2 3 , εκ Τριπόλεως, ώς γενικός γραμ-
ματεύς του Ε κτελεσ τικο ύ, προς την εις Λονδΐνον σταλεΐσαν επιτρο­
πήν (Ίωάννην Όρλάνδον, Ίωάννην Ζχήμην, Άνδρέαν Αουριώτην) ϊνα
συνομολογήση τδ πρώτον δάνειον. Τδ δάνειον τούτο είχε κατ’ αυτόν
δύο σκοπούς* ού μόνον νά παράσχη πόρους χρηματικούς τη ελληνική
κυβερνήσει, αλλά καί νά ενοχοποίηση ούτως είπεΐν την 'Α γγλίαν έν
τη έκβάσει της ελληνικής έπαναστάσεως, και, ώς ρητώς έ'λεγε, νά
δώση αφορμήν εις την ενα ρζιν αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ τών δύο
έθνών. Τδ δέ τελευταΐον τούτο ητο κατ’ αυτδν ούδέ.ν ηττον σπουδαίον
η τδ πρώτον. "Οθεν ιδιαίτερον περιέλαβεν έν ταΐς δδηγίαις άς εδωκε
κεφάλαιον περί των μετα ζν Ελλάόοο καί Α γ γ λ ία ς σχέσεων- Έν
αύταΐς καταφαίνεται οτι, ένώ τότε μόνος ίσως δ Μέτερνιχ έν τη ηπει­
ρώτικη Ευρώπη έγνώριζεν δπωςούν θετικώς την έπελθούσαν εις την
αγγλικήν πολιτικήν τροπήν ώς πρδς τά άνατολικά πράγματα μετά
την άνάρρησιν τού Γ . Κ άννιγγ, καί έγνώρισε τούτο διά κρυφιωτάτης
τινδς έκμυστηρεύσεως τού λόρδου Στράγκφορδ, δ Μαυροκορδάτος ήτο
‘κάλλιστα περί τούτου πληροφορημένος* καί έπι τη βάσει ταύτη ηλ-
πισεν εις τε την έπιτυχίαν τού δανείου καί εις την προπαρασκευήν
της αγγλικής έπεμβάσεως. Ε π ε ιδ ή όμως δεν ητο βέβαιον έ'τι μέχρι
τίνος θέλει προχωρήσει ή μεταβολή αύτη τής άγγλικής πολιτικής, αί
δδηγία ι έπέμενον εις τδ νά διατηρήση την έλευθερίαν τής ένεργείας
αύτής ή Ε λλά ς. «"Οσον μεν λοιπδν περί σχέσεων έμπορικών, καί
τούτων ονχί αποκλειστικών} έχετε την άδειαν νά πραγματευθήτε.
Περί δέ τών άλλων σχέσεων, θέλετε πασχίσει πρώτον νά γνωρίσετε
δποΐος δ αληθής σκοπδς τής Α γγ λ ία ς, πόσον ή έπιθυμεΐ, ή ύποπτεύει
την ανεξαρτησίαν μας, εις ποια όρια φρονεί οτι θέλομεν σταθή καί
οσα άλλα τοιαύτα κρίνετε αναγκαία νά γνωρίση ή ελληνική Διοίκη-
σις . . . Ε π ε ιδ ή δεν συμφέρει εις τήν Ε λ λ ά δ α νά γνωρισθή οτι πραγ­
ματεύεται περί δποιωνδήποτε πολιτικών σχέσεων με τήν Α γγλ ία ν,
καθότι τούτο δύναται νά κινήση τήν ζηλοτυπίαν τών άλλων Δυνά­
μεων, θέλετε φροντίσει, οσον τδ δυνατόν, νά γνωρισθή ώς μόνος σκο­
πδς τής αποστολής δ τού δανείου* εις τούτο α π α ιτείτα ι νά καταβά-
 Περιεργοτάτη μετά του Γέντζ αλληλογραφία του Μαυροκορδάτου. 869

λ^ετε όλην την ίυνα τήν προςοχήν.» Έό'όθησαν $ε καί ά λλα ι μυστι-
κώτεραι ό^ηγία ι ποδ; την επιτροπήν, περί εκλογής βασιλέως* καί έκ-
τοτε ήρχισαν διαλέξεις των απεσταλμένων εκείνων μετά του Κάννιγγ
περί Λεοπόλό'ου, μ ετ ’ αύτού τούτου τού Αεοπολ^ου, καί μετά τού
ύ'ουκός της Αύρηλίας ώς προς τον υιόν του ό'ούκα τού Νεμούρς. Εΐδο-
μεν (σελ. 733 τού παρόντος τόμου) οτι ετι άπο τού 1821 έτους 6
Μαυροκορ<ϊάτος ήθελε νά προτείνη τον θρόνον της Έ λ λ ά ίο ς εις τον
Ευγένιον, τον θετόν τού μεγάλου Ναπολέοντος υίον, οςτις δικαίως
έφημίζετο επί τε τη πολιτική καί τή στρατιω τική αύτού αξί<γ. Κ αι
τωόντι τω 1823 είχε πέμψει προς τον πρίγκηπα τον ύπασπιστήν αύ­
τού Έδουάρό'ον ’Ράϊνεκ, #ούς αύτω λεπτομερείς μυστικάς όό'ηγίας.
Ό ’Ράϊνεκ άπήλθεν εις Μονάχον όπου #ιέμενεν 6 Ευγένιος* ά λλ’ ό έν
τω μεταξύ συμβάς θάνατος τού πρίγκηπος έματαίωσε τον σκοπόν της
αποστολής ταύτης. *Ήό'η ό'έ ο Μαυροκορό'άτος ήρχισε ό'ιαπραγμα-
τεύσεις προς τον Λεοπόλό'ον, ό'ιά πολλών καί τούτον προτερημά­
των ό'ιακρινόμενον. Ούό'έ ό'υνάμεθα νά μη παρατηρήσωμεν ενταύθα
ότι ολαι αί άρχαί επί των οποίων έξ αρχής της έπαναστάσεως ό
Μαυροκορίάτος έστήριξεν άπάσας τάς έξωτερικάς αύτού ένεργείας,
μοναρχία, ανεξαρτησία πλήρης, ευρωπαϊκόν ό'άνειον, ευρωπαϊκός στρα­
τός, ολαι έγένοντο επί τέλους ό'εκταί ύπό των μεγάλων ό'υνάμεων.

Δεν ήρκεϊτο ό'έ εις τάς μετά τής Α γ γ λ ία ς συνεννοήσεις. ’Ανάλο­

γους συνεννοήσεις ό'ιεξήγε μετά τής Γα λλία ς, και τό παραό'οξότερον
μετά τής Αυστρίας. Α ρχαίας είχε μετά τού Γέντζ σχέσεις, ετι άπό
των χρόνων καθ’ ους ήτο επιτετραμμένος μέχρι τού 1818 τά εξωτε­
ρικά πράγματα τής Βλα χία ς, ύπό ηγεμόνα τον I. Καρατζάν. Κ αί
ό'ιέκοψε μεν αύτάς μετά την εις την Ε λ λ ά δ α άφιξίν του, αλλά ό'ιε-
τήρησεν, ώς φαίνεται, ή τουλάχιστον έπανέλαβε μετά παρέλευσιν
τίνος χρόνου αλληλογραφίαν τινά μετά τού ιππότου Άουερσσίλ#, γ ε­
νικού προξένου τής Αυστρίας έν Κερκύρ<£* ίιό τ ι, κα ίτοι εί#ώς την πο-
λεμίαν τής Δυνάμεως ταύτης ίιά θ εσ ιν, ειό'ώς όμως έν ταύτφ την στε­
νήν αυτής οικειότητα προς την ’Α γγλίαν, μάλιστα ώς προς τά ανα­
τολικά πράγματα, ένόμισε καθήκον του νά πράξη ό ,τι ήτο ό'υνατόν
ινα έπενεργήση εις τό πνεύμα τού πρίγκηπος Μέτερνιχ. "Οθεν περί
τά τέλ η τού έπους 1 8 2 4 , λαβών τό ένό'όσιμον ενκ τινων ενχαρίσζων
κοινοποιήσεων τού ιππότου Ά ο υερσ σ ίλί, έγραψε προς τον Γέντζ έκ
870 Περιεργβτάτη μετά του Γεντζ αλληλογραφία του Μαυροκορδάτου.

Μεσολογγίου, τή 5/ 17 δεκεμβρίου, επιστολήν, την οποίαν λυπούμεθα

μή δυνάμενοι να παραθέσωμεν ενταύθα δλόκληρον, διότι θεωρούμεν
αυτήν, ώς εν των μάλλον περινενοημένων έργων, όσα έξήλθον εκ. του
τοσούτον επιτηδείου εκείνου καλάθου. Πολλοί θέλουσιν ίσως ευρει
σφοδρά παρακεκινδυνευμένα τινά των έν τή επιστολή ταύτη περιεχο­
μένων, καί ιδίως τα περί 'Ρωσίας. Αί πολιτικαί όμως δοξασίαι πρέπει
νά κρίνωνται ούχί απολύτως, αλλά κατά τούς χρόνους, τάς περιστά­
σεις, καί τάς άνάγκας έν τώ μέσω των οποίων πρεσβεύονται. "Ο τι δέ
6 ήμέτερος πολιτικός άνηρ ήξευρε τ ί καί προς τίνα έγραφε, δηλούται
έκ της άπαντήσεως ην έ'λαβεν.
Ό Μαυροκορδάτος, αφού ύπέμνησεν δτι τέταρτον ήδη έτος ένδό-
ξως διεξήχθη δ άγων καί προςέθηκεν, δτι υπολαμβάνει ώς συμπλή­
ρωμα των τελεσθέντων κατορθωμάτων σπουδαιότατον τούτο, δτι διε-
λύθησαν αί πλάναι καί αί συκοφαντίαι αί τοσούτον αδίκως άναυ.ίξα-
σαι την ελληνικήν έπανάστασιν μετά των Καρβοναρίων, τών 'Ριζο­
σπαστών, των Κοινοτικών καί έν γένει όλων τών άνθρώπων όσοι προ
τοσούτου χρόνου έτάραξαν την Ευρώπην άφού έθεσεν ώς άποδεδειγ-
μένον υπό τών πραγμάτων δτι η Τουρκία δεν είναι πλέον εις κατά-
στασιν νά ύποτάξη την Ε λ λ ά δ α , (καθ’ ήν στιγμήν έγράφετο ή έπι-
στολή οί δυςπιστότεροι τών άνθριύπων δεν ήδύναντο νά μη τό δμο-
λογήσωσι) προςέθετο* «Τούτου τεθέντος επεται δτι ή ανεξαρτησία
τής Ε λλά δ ο ς θέλει άσφαλισθή κατά τό μάλλον καί ήττον εύγερώς,
καθόσον αί μ εγά λα ι χοιστιανικαί Δυνάμεις θέλουσι πολιτευθή προς
αύτήν ή εύμενώς ή άδιαφόοως. Άναχωρούντες από τής αρχής ταύ-
της λείπ ετα ι νά έξετάσωμεν μέχρι τίνος ή ανεξαρτησία τής Ε λλά δος
είρ.πορεΐ νά ήναι ώφέλιμος ή επιβλαβής εις τά μεγάλα εύρωπαικά
συμφέροντα. Δεν δυςκολεύομαι νά έννοήσω, οτι συμφέρει εις την πο­
λ ιτικ ή ν τού άνακτοβουλίου τής Πετρουπόλεως νά διαιοέση τήν Ε λ ­
λάδα εις πολλάς ηγεμονίας ύποτελεΐς τή όσμανική Πύλιρ. ’Αλλά
καί άν ύποτεθή δυνατή ή τού σχεδίου τούτου έκτέλεσις, ήθελε συμ­
φέρει τ ή Εύρώπν) νά παρακωλύσν) αύτήν, έάν βούλεται νά προλάβ·/)
τήν ύπέρμετρον τής 'Ρωσίας έπέκτασιν καί τούς έκ τούτου προκύψον-
τας άπαραιτήτως πολέμους. Μία τών νομιμωτέρων βάσεο>ν τής έν
Έ λ λ ά δ ι γενομένης μεταβολής είναι οτι ουδέποτε συνωμολογήσαμεν
τήν εις τήν Τουρκίαν ύποταγήν, δτι ούδεμία ύπάρχει ποάξις ή ύπο-
χρεούσα ημάς εις ύπακοήν, οτι ή χείρωσις ημών δεν ύπήρξεν άποτέ-
 Περιεργοτάτη μετά του Γέντζ αλληλογραφία του Μαυροχορδάτου. 871

λεσμα είμ.ή της βίας, καί ότι διά της αύτήο βίας δικαιούμεθα νά
ρήξωμ.εν τα δεσμ,ά ημών. "Αμα όμως ήθέλομεν δια δημοσίας τίνος
πράξεως άνομ,ολογήσει την ύποτέλειαν ημών, δ ι’ αυτό τούτο ήθελο-
μεν άποβάλει διά παντός τά δίκαια εκείνα καί ήθελομεν παρασκευά­
σει τοσαύτας επαρχίας κατακτητέας ύπδ της 'Ρωσίας εν καιρω τώ
προςήκοντι, οσαι τυχόν ίδρυθώσιν υποτελείς ήγεμ,ονίαι, ενώ θέλγει άποβή
δυςκολώτατον εις αυτήν νά έπιβάλη χειρα επί της έλευθέρας καί
άνεξαρτήτου Ε λλά δο ς. Το δέ τοιούτο της Δυνάμ,εως εκείνης βούλευμα
είναι τοσούτον άπροκάλυπτον, ώςτε δεν είμ,πορώ νά πεισθώ ότι δ ιέ­
φυγε την οξυδέρκειαν των μ,εγάλ^ων της Εύροίπης άνακτοβουλίων. Έ άν
η όσμ,ανική Π ύλη ύπεστηρίχθη ύπ’ αυτών ίκανώς έν τώ προκειμένω
πολέμ,ω, εάν έπόθησαν την ύπαρξιν τού κράτους τούτου, δεν έπολι-
τεύθησαν ούτω, έάν μ.ή άπατώμαι, ειμή επί τφ σκοπώ τού νά εχο)σι
προμαχώνα κατά της μ,ελλούσης έπεκτάσεως της 'Ρωσίας. Τ ά πράγ­
ματα απέδειξαν ο,τι ίσχυρίσθην από τού 1 8 2 0 , οτι δ η λα δή ή Π ύλη
δεν είναι ικανή νά χρησιμεύση προς τον σκοπδν τούτον. Ά λ λ ’ ιδού
παρουσιάζεται ευτυχής περίστασις, ίνα ή Π ύλη καταστή προς τον
σκοπόν εκείνον έν τώ μ.έλλοντι χρησιμ.ωτέρα η έν τώ παρελθόντι. Ό
άπο αύτής χωρισμ,ός τής κυρίας Ε λλά δο ς αντί νά εξασθένιση την
Τουρκίαν, θέλει απ' έναντίας συντελέσει είς το νά έπιροο>ση αυτήν
καί νά καταστήση ίκανωτέραν είς το νά αναχαίτιση τά κοινώς άπο-
διδόρ.ενα τή αύλνή τής 'Ρωσίας φιλόδοξα σγέδια. Τ Ι Τουρκία ήναγ-
κασμένη νά φυλάττη όλα τά έντος τής Ε λλά δο ς φρούρια, ήλάττο^νεν
ουτω τάς δυνάμεις οσας ήδύνατο νά μεταχειρισθή κατά τών πολε­
μίου αυτής* πλ^ήν τούτου οί διεσπαρμένοι είς τάς έπαργίας ημών
Τούρκοι δεν ήδύναντο νά συντελώσιν είς τούς πανδήμ.ους ί όπλισμ.ούς
όσους ο σουλ.τάνος διέτασσεν έν καιρω δεινού κινδύνου. Ιίά σ α ι αί αξιό­
λογοι αύται δυνάμ.εις συμπυκνούμεναι θέλουσι γίνει διαθέσιμ.οι οσάκις
τό κράτος ήθελ.εν απαιτήσει τούτο. Κ αί ενταύθα δεν δύναμαι νά άπο-
σιο^πήσο; ιδέαν, ήτις, άποδεικνύουσα πόσον αλλόκοτοι είναι αί στρο-
φαί τής πολιτικής, έρχεται συγχρόνους είς έπικύροισιν τού λέγου μου.
Την σήμερον εϊμ.εθα, καί εύλόγως, οί δεινότατοι τών πολεμίων τής
Τουρκίας, καί όμ.ως, άμ,α τά σύνορα ημών προςδιορισθώσι καί ή ανε­
ξαρτησία ημών άναγνο>ρισθη ύπό τής Τουρκίας, θέλομεν περιελθει είς
την ανάγκην τού νά πολιτευθώμ.εν ώς κράτος ανεξάρτητον κ α τ’ α ντί­
θετον λόγον τών εθνικών ήμ.ών αισθημάτων καί άντιπαθειώ ν θέλομεν
 872 Περιεργοτάτη μετά του Γεντζ αλληλογραφία του Μαυροκορόάτου.

ύποχρεωθή νά έπιθυμήσωμεν καί να ύποστηοίξωμεν μάΛιστα την

υπαρξιν της επίλοιπου ευρωπαϊκής Τουρκίας, μηδέν εχοντες νά φοβη-
θώμεν έκ της γειτονίας αυτής, τα πάντα δε δυνάμενοι νά ύποπτεύ-
σωμεν εκ της γειτονίας της 'Ρωσίας. Φύσει οντες των Τούρκων πολέ­
μιοι, θέλομεν άποβή οί πιστότατοι αύτών κατά των 'Ρώσων σύμμα­
χος εάν ούτοι έπιχειρήσωσι νά έξώσωσιν αύτούς έκ της Ευρώπης.
Ε π ε ιδ ή δε τοιουτο θέλει άποβη το πολνίτικόν τής Ε λλά δος σύστημα,
άμα έπιτύχη την άνεξαρτησίαν αυτής, δεν δύναμαι νά έννοήσ*») τίνα
είναι τά συμφέροντα τής Εύρώπης (τής 'Ρωσίας ρ.όνης εξαιρούμενης)
τά προςκρούοντα προς τά τής Ε λλά δο ς συμφέροντα. Ιδίω ς δέ τά τής
Αυστρίας φαίνονται καθ’ όλα προς τά ήμέτερα ταύτιζόμενα, ού μόνον
ένεκα των προεκτεθέντων πλεονεκτημάτων τής άντιστάσεως εις τά
μέλλοντα τής 'Ρωσίας βουλεύματα, άλ^λά και ένεκα τού εμπορικού
συμφέροντος των δύο επικρατειών. Ε π ε ιδ ή αύται δεν θέλουσι συνο­
ρεύει, ή Ε λ λ ά ς ούδέν θέλει έχει νά φοβηθή έκ τής ύπεροχής τής Αυ­
στρίας· διά δέ τού άδριατικού κόλπου τά δύο έθνη θέλουσι συνάψει
συναλλαγάς προχείρους μέν καί ωφελίμους, ειλικρινείς δέ καί διαρκείς.»
Ό Γεντζ άπήντησεν, άν όχι κα τ’ ευθείαν, εμμέσως όμως διά τού
ιππότου Άουερσσίλδ. Έν τή απαντήσει ταύτη, ήτις έγράφη τή 8
μαρτίου ε. ν. 1 8 2 5 , ό πολυμήχανος έκεϊνος σύμβουλος τού πρίγκηπος
Μέτερνιχ, αφού ήναγκάσθη νά όμολογήση ότι οι Έ λληνες ήδύναντο
τψόντι νά νομίσωσιν εαυτούς δικαιουμένους νά έξεγερθώσι κατά κυβερ-
νήσεως, ήτις άλλον τρόπον ένεργείας δέν είχεν είμή την τυφλήν βίαν,
αφού ήναγκάσθη νά συναινέση ότι ή ελληνική έπανάστασις έσχεν έξ
αρχής χαρακτήρα ίδιον καί εθνικόν, παντελώς άλλότριον τής αφρο­
σύνης καί μοχθηρίας ήτις έπεχείρησε νά ταράξη 1 αλλαχού τής Εύ­
ρώπης την εννομον τάξιν, κηρύττει διαπρυσίως, ότι 6 ήμέτερος πολι­
τικός άνήρ μετά έξαιρέτου διαλεκτικής καί όξυνοίας ανέπτυξε τούς τε
λόγους δΓ ούς αί Δυνάμεις όφείλουσι (τούλάχιστον τινές έξ αυτών) να
άναγνωρίσωσι τήν άνεξαρτησίαν τών ελληνικών χωρών, καί τά πλεο­
νεκτήματα, τάς άντισταθμίσεις, τάς έγγυήσεις, τάς οποίας ήθελον
ευρει εν τε τφ παρόντι καί έν τφ μέλλοντι τοιούτό τ ι άποφασίζουσαι.
Έ ν μόνον άντέταξεν επιχείρημα, ότι αί Δυνάμεις ούδόλως ούδαμώς
έχουσι τό δικαίωμα νά έπιβάλωσιν εις τήν όσμανικήν Πύλην την
άνεξαρτησίαν τής Ε λλά δο ς, τούτου δε τεθέντος, επειδή οί μέν Ε λ ­
ληνες έπιμένουσιν άπαιτούντες τήν άπόλυτον αύτών άπελευθέοωσιν,
 At παρά τή αγγλική κυβερνήσει ενέργειαι του Μαυροκορδάτου. 873

οί δέ Τούρκοι είναι αποφασισμένοι νά μή είρηνεύσωσι ποτέ επί τώ όρω

τούτψ, αί δέ εύρωπαϊκαί Δυνάμεις δέν δύνανται νά έπιβάλωσι τον
νόμον ούτε εις τούς μέν ούτε εις τούς δέ είμή θυσιάζουσαι τάς άρχάς
αύτών και ’ίσως την ειρήνην τής Ευρώπης, «ανάγκη νά ομολογήσω,
έπεφώνησεν, οτι μόνη ή Θεία πρόνοια Θέ7νει λύσει το πρόβλημα τούτο.»

ΤΙ Θεία πρόνοια επέλυσε τό πρόβλημα S ix των τριών Δυνάμεων,

'Ρωσίας, ’Α γγλίας, Γαλλίας* αλλά τώ 1824 καί 1825 αί Δυνάμεις
αύται πολύ άπεΐχον τού νά όμοφρονώσιν, ωςτε ελέησε νά πράξ*/) ή
'Ελλάς πολλά, ϊνα, έξ αύτών δή τών διαφωνιών αύτών ωφελούμενη,
καταναγκάση αύτάς εις κοινήν άπόφασιν καί σύμπραξιν. Εϊπομεν οτι
περί τά τέλ η τού 1823 ή 'Ρωσία είχε προτείνει την διανομήν τών
ελληνικών χωρών ε’ις 3 ή 4 ηγεμονίας ύποτελεϊς τή Τουρκίικ* ότι κ.ατά
τούς πρώτους μήνας τού 1824 ήρξαντο ε’ν Ιίετρουπόλει διαπραγμα­
τεύσεις περί τής προτάσεως ταύτης μεταξύ 'Ρωσίας καί τών 4 αυτής
συμμάχων* ότι όμως μ ετ ’ ού πολύ ή ’Α γγλία ά,πεχώρησε τών δ ια ­
πραγματεύσεων τούτων διά τε τάς ιδ ία ς αυτής μ ετά τών χωρών τής
Α νατολής σχέσεις καί διά την δυςκοΑίαν τον νά έπιτευχθή εν τώ
παρόντι σννδιαΑΑαγή μετα ζν τής ΠΰΛης καί τών επαναστατών.
Ό Μαυροκορδάτος ήτο τότε εις Μεσολόγγιον* άμα S i πληροφορηθείς
τάς τε προτάσεις τής 'Ρωσίας καί την άποχώρησιν τού Κάννιγγ, εγρα-
ψεν αμέσως εις τον προςωρινώς άναπληοούντα αυτόν ως γενικόν γραμ­
ματέα τής κυβερνήσεως Π. Γ . 'Ρόδιον νά διαβιβάστρ προς τόν επί
τών εξωτερικών ύπουργόν τής ’Α γγλία ς, ότι ή Ε λ λ ά ς κα τ’ ούδένα
λόγον δεν δέχεται την προτεινομένην ύποτέλειαν, οτι δ ι’ έργων καί
Ουσιών μεγάλων άπέδειξεν οπόσον είναι άξια τής ανεξαρτησίας* ότι
ή Βρετανική αυτής Μ εγαλειότης, ή τοσούτον φιλανθρώπους έπιδειξα-
μένη άρχάς προς τούς λαούς τής μεσημβρινής Άρ,ερικής, δεν θέλει
επιτρέψει βεβαίως ν’ άποκλεισθώσιν οί "Ελληνες τών αγαθών τής
ελευθερίας* ότι ήθικώς καί πολιτικώς καί έμπορικώς ή ανεξαρτησία
τής Ε λλάδος συμφέρει εις τήν Ευρώπην καί ιδίως εις τήν Α γ γ λ ία ν ,
καί ότι τούτων πάντων ενεκεν ή Ε λ λ ά ς δικαιούται νά έλπίση παν
είδος βοήθειας καί προστασίας παρά τού φιλανθρώπου έθνους τών
"Αγγλων καί έξαιρέτως παρά, τής βρετανικής Α. Μ εγαλειότητος,
ής γνωστότατα είναι τά εύγενή αισθήματα. Τωόντι 6 'Ρόδιος έσπευσε
νά διαβιβάσω τή 12]*24 αύγούστου έκ Ναυπλίου τοιαύτην τινά δια -
874 Πολιτεία του Κάννιγγ.

κοίνωσίν προς τον Γεώργιον Κάννιγγ. Το έγγραφον τούτο, εΐ και συν-

τεταγμένον ούχί ύπο του ήσκημένου και γλαφυρού καλάθου τού άπόν-
τος γενικού γραμματέως, άλλα ξηρώς δπωςούν καί σκαιώς, ήξιώθη
εν τούτοις άπαντήσεως πολυειδώς άξιομνημονεύτου, καί προ πάντων
κατά τούτο, δτι ήτο το πρώτον έγγραφον δπερ κυβέρνησις έλληνική
έλάμβανεν, ώς τοιαύτη, παρά κυβερνήτου μεγάλης Δυνάμεως. Ή
άπάντησις τού Κάννιγγ, γραφεΐσα τή 1 δεκεμβρίου, ήτο φιλοφρονε-
στάτη καί προοιμιαζομένη έδικαιολόγει τήν μεσολαβήσασαν ικανήν
αυτής αναβολήν διά τούτου, δτι ή επιστολή τής ελληνικής κυβερνή-
σεως δεν έφθασεν εις χεϊράς του ειμή τή 4 νοεμβρίου. Ό Κάννιγγ
ελεγεν, δτι μεσολάβησις των Δυνάμεων δεν είμπορεΐ νά γίνη είμή επί
τω σκοπώ τού νά τροπολογήσω κατά τ ι καί ρ.έχρι τίνος τήν κυριαρ­
χίαν τής Πύλης καί τήν ανεξαρτησίαν των Ελλήνω ν· δτι τούτου
τεθέντος, το σγέδιον τής 'Ρωσίας το κινήσαν τήν άγανάκτησιν τής
προςωρινής κυβερνήσεως τής Ε λλά δος (καί τδ οποίον τήν αυτήν έντύ-
πωσιν έπροξένησεν εις το διβάνιον) δεν ήδύνατο νά λογισθή ώς άπο-
τρόπαιον, τόσω μάλλον δσω κατά τήν γνώμην τής αγγλικής κυβερ­
νήσεως πάν σχέδιον είρηνοποιήσεως προερχόμενον εκ τού άνακτοβου-
λιου τής Πετρουπόλεως δεν είμπορεί είμή νά ύπαγορευθή ύπο φ ιλι­
κών προς τούς '"Ελληνας διαθέσεων- δτι δμως, επειδή οί μέν Έ λληνες
ούδαμώς άποδέγονται συμβιβασμόν τινα, το δέ διβάνιον αποκρούει
πάσαν συνδιαλλαγήν ήτις δέν ήθελεν άποκαταστήσει τήν επί τής
Ε λλά δ ο ς κυριαρχίαν του, ή ελπίς επιτυχούς μεσολαβήσεως αποβαίνει
εντελώς απαράδεκτος. Καθά δε προςέθετεν, εν τή μεταξύ τής "Ισπα­
νίας καί τών εν Α μ ερ ικ ή επαρχιών αύτής εριδι, ή ’Α γγλία ούδέν
άλλο ενπραξεν ή νά τηρήση αύστηράν ουδετερότητα· καί τήν αυτήν
ουδετερότητα ετήρησε καί θέλει τηρήσει ώς προς τήν Ε λ λ ά δ α Έ π ί
πάσιν δμως ελ εγ εν «εάν οι "Ελληνες κρινωσιν εύλογον θάσσον ή βρά-
διον νά έπικαλεσθώσι τήν μεσολάβησιν ημών, θέλομεν προτείνει αυ­
τήν εις τήν Πύλην καί έν περιπτώσει παραδοχής ούδέν θέλομεν παρα­
μελήσει ί'να καταστήσωμεν αυτήν τελεσφόρον άπδ κοινού μετά τών
άλλων Δυνάμεων, τών οποίων ή σύμπραξις δύναται νά εύκολύνη τον
συμβιβασμόν καί νά εξασφάλιση τήν διάρκειαν αυτού.»

Τό έγγραφον τούτο, καθώς συμβαίνει συνήθως εις τά τοιαύτα έγ­

γραφα, περιείχε τήν αλήθειαν, ά λ λ ’ δχι πάσαν τήν αλήθειαν. ’ Ητο
 Πολιτεία του Κάννιγγ. 875

βεδαιον οτι ή μεσολάβησις δεν ήδ'ύνατο ν’ αρχίση είμή τή βάσει

Ί1Τ)ζ ύποτελείας, παρεκτός αν ήρχιζε διά πολέμου κατα της Τουρκίας,
£ν η 'Α γγλία δλιγώτερον από πάσαν άλλην Δύναμιν ήθελε νά επ ιχ εί­
ρησή. Το ρωσικόν λοιπδν σχέδιον καθ' εαυτό ούδέν είχε το άτοπον*
το καίριον ελάττω μά του ητο δτι αί α λλα ι Δυνάμεις δεν έπέτρεπον
τη 'Ρωσία νά τό έκτελέση, ή δ'έ 'Ρω σία εν είχε το θάρρος νά άνα-
λάβν) την έκτέλεσίν του παρά την θέλησιν των άλλων Δυνάμεων.
*Άλλως την σήμερον δυνάμεθα νά ειπωμεν, οτι ηθελεν είναι ευτυχη-
μα. ε’άν εγίνετο δεκτόν, κα ίτοι διαιρούν την Ελλάδα εις 3 ηγεμο­
νίας, την Ήπειρον μετά της δυτικής Στερεάς, την Θεσσαλίαν μετά
της Α νατολικής, την Πελοπόννησον μετά της Κρητης, και τάς αυ­
τοτελείς νήσους του Αιγαίου. Αφού αι δυο ήγεμονιαι της Βλαχίας
καί Μολδαυΐας δ'έν παρεκωλύθησαν άπο του να ενωθώσι, δ ια τ ι να μη
παραδ'εχθώμεν δτι τδ αυτό ήθελε συμβή καί ώς προς ημάς, και οτι
ουτω προ καιρού η αυτόνομος Ε λ λ ά ς ήθελε προς βορράν εκτείνετα ι
μέχρις Όλυμπου καί Κεραύνιων ορεων, προς μεσημβρίαν δε ήθελε
περιλαμβάνει την Κρήτην ; Ά λ λ ' δταν δ Κ άννιγγ έλεγεν, οτι η Α γ­
γλ ία άπεχώρησε των επί τή βάσει ταύτη διαπραγματεύσεων δια
μόνον τον λόγον, δτι οί μεν "Ελληνες ήρνούντο νά δεχθώσι την υπο-
τέλειαν, οί δέ Τούρκοι ήρνούντο νά επιτοέψωσι την ανεξαρτησίαν, δεν
ελεγε πάσαν την αλήθειαν. Ό Κάννιγγ άπεχώρησε προ πάντων, ώς
είδομεν, όιά τάς Ιόιαζούσας σχέσεις τής Ά γ γ Λ ία ς προς τάς χώροίς
τής *ΛΥατοΛής, δ έστιν, ί'να όμιλήσωμεν σαφέστερον, διό τι η 'Α γ ­
γ λ ία , ήτις δεν επέτρεπεν εις την ’Ρωσίαν νά έκτελέση τδ σχέδ'ιόν της,
ηθελεν αυτή νά εκτελέση σχέδ'ιόν μέχρι τινδς άνάλογον, η τουλά χι­
στον νά άναλάβη την πρωτοβουλίαν της μεσολαβήσεως, ίνα διεξα -
γάγγ) τδ ζήτημα προεξάρχ^ουσα αυτού. Κ αί όχι μόνον ηθελεν, άλλά
καί τδ κατώρθωσε. Τούτο δ'έ μαντεύσας δ Μαυροκορδ'άτος, προετί-
μησε πάντοτε την αγγλικήν έπέμβασιν μάλλον η την ρωσικήν, μή
διστάσας μετ* ού πολύ νά άποδ'εχθή καί αυτήν την ύπδ της Α γ γ λ ία ς
άπαιτουμένην αργήν της ύποτελείας, ήν τοσούτον έκθύμως έπολέμη-
σεν δτε ύπδ της 'Ρωσίας προετάθη, διό τι έπείθετο δτι η ’Α γγλία
ούδέν είχε συμφέρον νά έπιμεινη διά παντός εις την αρχήν εκείνην.
Μήπως εάν δεν έπήρχοντο αί συμφοραί τού 1 8 2 5 , 1 8 2 6 καί 18 2 7 δ
Κ άννιγγ, δςτις επί τοσούτον έτροπολόγησε κατά τά 1 8 2 3 καί 1824
την προηγουρ,ένην τής 'Α γγλίας πολιτικήν, βλέπων την Τουρκίαν

I
876 Δεινότατοι π ε μ τά μέσα του 1825 περιπέτεια τής Έλλάοος.

αδυνατούσαν νά ύποτάξη την Ε λ λ ά δ α και έπιθυμών νά μη προκα-

τα λά βη αυτόν άλλος εις την ρύΟμ,ισιν του ανατολικού ζητήμ.ατος,
δεν ήθελεν εύρει τρόπον νά παραμ,ερίση και τον τελευταίον εκείνον
της ύποτελειας φραγμόν ; Μήπως επί τέλους ή μεσολάβησις δεν άπέ-
ληζεν εις την άνεξαρτησίαν ;

Δυςτυχώς από των πρώτων μηνών του 182 5 δ άστήρ τής επανα-
στάσεως ήρχισε νά ώχρια. Οί στολίσκοι ημών δεν ήδυνήθησαν νά
παρακωλύσωσι την διαπεραίωσιν του Ίβραΐμ.η, τά δε κράτιστα τών
πεζών ήμ,ών στρατευμ,άτων δεν ήδυνήθησαν νά άνθέξωσιν εις τάς λόγ-
χας καί τά πυροβόλα του τακτικού αυτού. Μ ετ’ ού πολύ δ Ίβραΐμης
παρεστη ενώπιον τών τειγών τού Ναυπλίου. Εις ποιαν απελπισίαν
περιήλΟε κατά τάς ήμ,έρας έκείνας ή κυβέρνησις, τό γνωρίζομεν έκ
τής από 11 Ιουνίου επιστολής αυτής προς την εν Λονδίνφ επιτροπήν
(σελ. 8 4 4 ). Κ αί δ μεν Ίβραΐμης, περιορισθείς εις απλήν κατασκόπη-
σιν, ύπεχώρησεν άλλά πρόδηλον ήτο ότι άνευ ταχείας τινός εξωτε­
ρικής έπεμβάσεως, ή Ε λ λ ά ς έκινδύνευε τόν έσχατον κίνδυνον. ‘. Πώς
όμως νά κατορθωθή ή ταχεία αύτη έπέμ.βασις ; Ή 'Ρωσία ήτο μα­
κράν καί ήρκεΐτο εις σχέδια καί διαπραγματεύσεις. Παρόντες δεν
ήσαν είμή οί ναυτικοί άντιπρόςωποι τής Γα λλία ς καί τής Α γγλ ία ς.
Κ α ί ή μεν Α γ γ λ ία διεκοίνωσεν, ώς εΐδομεν, εσχάτως εις την ελληνι­
κήν κυβέρνησιν δτι είναι πρόθυμος νά μεσολάβηση, εάν ζητηθή, αλλα
ύπό τόν όρον τής ύποτελειας. Ή Γ α λλία επηγγέλλετο πολύ αισιω-
τερα. Αυτός δ υπασπιστής τού δουκός τής Αύρηλίας στρατηγός 'Ρυ-
μινιύς, καί δ στρατηγός Σεβαστιάνης, καί άλλοι επιφανείς Γάλλοι
είχον γράψει προς τόν γενικόν γραμ.ματέα τού εκτελεστικού αξιούντες,
δτι εάν άνηγορεύετο δ δούξ τού Νεμούρς, δευτερότοκος τού δουκός
τής Αύρηλίας υιός, ήσφαλίζετο ή τύχη τής Ε λλάδος. "Οτε δε περί
τά μέσα Ιουνίου κατήλθεν δ Ίβραίμ πασάς εις τήν ’Αργολίδα, καί
πολλή κατέλαβεν αμηχανία τούς εν Ναυπλιω, ο στρατηγός Ρόσς,
απεσταλμένος τής φιλελληνικής γαλλικής εταιρείας, έπανέλαβε τήν
πρότασιν εκείνην. ’Εννοείται δτι ή γα λλική αυτή πρότασις ήτο προ-
τιμοτέρα τής άγγλικής, διό τι ή άναγόρευσις εύρωπαίου βασιλέως
προϋπέθετεν απαραίτητος τήν πλήρη ανεξαρτησίαν. "Οθεν τό νομο­ Ρ

θετικόν έπελήφθη ό'ραστηρίως τοϋ ζητήματος καί ή πλειονοψηφία αυ­

τού έφαίνετο άποκλίνουσα εις τήν άναγόρευσιν τοϋ γάλλου ήγεμονό-
 Δεινόταται περί τά μέσα του 18“25 περιπετειαι τής Ελλάδος. 877

παιδος κοιί είς την άνύψωσιν έπί των τειχών του Ναυπλίου τής γ α λ ­
λικής σημαίας. Ά λ λ * 6 γάλλος ναύαρχος Δερινιύ, δςτις συνέπεσε νά
καταπλεύσγ) τότε εις Ναύπλιον καί παρεκλήθη υπό των έπτοημένων
εκείνων ανθρώπων νά υποστήριξή την σημαίαν αύτού καί νά έπ ιβά λη
έν όνόματι τής Γαλλία ς ανακωχήν είς τον στρατόν τού Ίβρα ιμη, άπε-
ποιήθη διαρρήδην νά άναμιχθή. <(Τή αλήθεια, κύριε υπουργέ, έγραφε
τή 23 Ιουνίου προς την κυβέρνησιν αύτού, έντρέπομαι σχεδόν άναρ,ι-
μνησκόμ.ενος των ονείρων τούτων, αλλά λέγω παρρησία, ότι, και άν
αί όδηγίαι μου ήθελον μέ έπετρέψει νά συμπράξω όπωςδήποτε είς
τοιαύτα σχέδια, ήθελον νομ.ίσει, οτι παραβαίνω το καθήκον μου και
διακινδυνεύω τά συμφέροντα τής πατρίδος μ.ου ένδίδων έν τοιαύτη
σ τιγμή είς τάς ματαίας έκείνας έλπ ίδα ς.» Κ αί είχε δίκαιον ό ναύ­
αρχος τοιαύτα γραφών, διό τι, δτε βραδύτερον περί τά τέλη τού 1 8 2 5
τό έν μέσο> τοιούτων περιστάσεων άρχισαν νά σ χ η μ α τίζη τα ι γ α λ λ ι­
κόν κόμμα έπεμψεν είς ΓΙαρισίους τον Αλέξανδρον Ά ξιώ τη ν, ινα πλη-
ροφορηθή εάν ή γα λλική κυβέρνησις συγκατένευεν είς την άναγόρευ-
σιν τού δουκός Νεμούρς και άν ή Ε λ λ ά ς ήδύνατο νά σωθή διά τού­
του, δ τε δούξ τής Αύρηλίας καί ή γα λλική κυβέρνησις άπήντησαν,
δτι αί Δυνάμεις δεν θέλουσι ποτέ επιτρέψει είς την Γ α λλία ν νά δώσ-fl
βασιλέα Γάλνλον τή Έ λ λ ά δ ι, καί δτι ανάγκη νά διοργανώσωσιν οι
"Ελληνες τακτικώς τον στρατόν καί νά ρυθμ,ίσωσι τά οικονομικά
αύτών. Ό έν Κωνσταντινουπόλει πρέσβυς τής Γ α λλία ς κόμης Γ κ ιγ ε-
μινώ έξήγησεν ειλικρινέστατα τάς παλιμβουλίας ταύτας τής κυβερ-
νήσεώς του έν έπιστολή ήν έγραψε προς τον ναύαρχον Δερινιύ, τή
15)27 δεκεμβρίου 1 8 2 5 . «Ν ομίζω ότι ή κυβέρνησις τού βασιλέως
διά τής ανοχής ήν έπεδείξετο ώς προς τό αλλόκοτον έκείνο βούλευμ,α,
ήθέλησεν απλώς νά οίκονομήσν) την δημοτικότητά της είς τό ελ λ η ­
νικόν ζή τη μ α .» Έ π ί τέλους δε 6 έπί των έξωτερικών υπουργός έγρα­
ψε προς τον πρέσβυν «δ τι ό βασιλεύς υπολαμβάνει ώς όνειροπολήμ,ατα
δλα ταύτα τά σχέδια περί έκλογής βασιλέως τής Ε λλά δ ο ς, καί δτι
ή πρεσβεία δέν έχει νά προςέξγι είς α υτά .» Όπόσον δίκαιον λοιπόν
είχεν ό Μαυροκορδάτος νά καταφέρηται κατά των ρεγαΛων σχεόίων
του Roche καί τής j'a J J c x t jς φατρίας έν ταϊς έπιστολαϊς αύτού προς
την έν Λονδίνο) έπιτροπήν, ιδίως από 1 5 μαίου, καί 2 0 αυγούστου
καί 3 όκτωβρίου.
 378 Ή πράξις όι* ής το έθνος έτέΟη ύπό τήν ύπεράσπισιν τής 'Αγγλίας.

Ένώ δε εκ μέν τής 'Ρω σία; ούδεμία άμεσος συνδρομή ήλπίζετο,

ή S i γα λλική έπέμ,βασις άπεδεικνύετο χιμ.αιρική, b "Αμ,ιλτων απελ­
λών από τοϋ Ιουνίου μηνός εις Κέρκυραν, έπανήλθεν έκεΐθεν αμέσως
συνεπαγόμενος μ.έν 4 φρεγάδας καί 3 δρόμωνας, δίδων S i τήν συμ­
βουλήν νά ζητηθή ή α γγλική ύπεράσπισις. Ό Μαυροκορδάτος μεθ*
άπάσης τής Ε λλά δο ς ένόησεν ότι άλλη ελπίς σωτηρίας δεν ύπήρχεν.
*Οθεν έν τω άμ,α οι επισημότεροι Πελοποννήσιοι, πολιτικοί τε καί
στρατιω τικοί, ό Θ. Κολοκοτρώνης, οί πρόκριτοι των ναυτικών νήσων^
b Α. Μιαούλης, ο άκμάζων τότε έν τή Στερεά Έ λ λ ά δ ι Γούρας, καί
χιλιά δες άλλων ανθρώπων ύπέγραψαν τήν πολυθρύ7,ητον εκείνην πρα-
ξιν, δι* ής χρονολογηθείσης τή 24 Ιουλίου 1825 μετά τινας αιτιολο­
γίας ώρίζετο, ότι, πρώτον, το ελληνικό ν έθνος θέτει έχουσίως ζην
ίερ ά ν παρακαταθήκην της ιδία ς ελευθερίας, ανεξαρτησίας και π ο λι­
τικής του ύπάρζεως υπό τήν μοναδικήν ύπεράσπισιν τής Α. Μ . τοϋ
Γεωργίου Α ' δεύτερον ή παρούσα πράξις να διευθυνθρ εις τήν κυ-
βέρνη σ ιν τής Αύτοϋ Βρετανικής Μ εγα λειότητος. Κατά τής πράζεως
ταύτης διεμαρτυρήθησαν "Ελληνες τινές καί ζένοι, έν οίς καί ό Γ ά λ ­
λος στρατηγός *Ρόσς. ’Εκ τών ευαρίθμων τούτων διαμαρτυρήσεων αί
μεν παρ’ Ε λλήνω ν γενόμεναι, έζ ών πολύκροτος μάλιστα άπέβη ή
τού Δημητρίου Ύ ψηλάντου, δικαιολογούνται μέχρι τίνος* διότι οί
. άνθρωποι ούτοι ένόμιζον, ότι πρόκειται νά πωληθή ή Ε λ λ ά ς εις τήν
*Α γγλίαν, μή είδότες τά κινήσαντα τήν πράξιν ελατήρια καί άγνοούν-
τες ή μή πιστεύοντες ότι δεν έζητήθη ύπό τής Α γ γ λ ία ς είμή ινα
λάβγι αφορμήν έπεμβάσεως, καί έπεμβάσεως κυρίως ύπ* αυτής διενερ-
γουμένης. 'Α λλά όπόσον ή διαμαρτύρησις τών Γάλλων ήτο αδικαιο­
λόγητος, άπεδείχθη έκ τής άπαντήσεως ήτις έδόθη μετά τινας μήνας
ύπό τής κυβερνήσεως αυτού, έπί τής αποστολής τού Άζιώ του. Όπως-
δήποτε ή Ε λ λ ά ς καιρόν δεν είχε νά περιμένη. Ή απελπισία ήτο
τοσαύτη, ώςτε b Άνδρέας Ζαιμης, ότε ήλθεν ή σειρά αυτού νά ύπο-
γράψν) καί είδε τον Κολοκοτρώνην ύπογραφέντα ήδη ώς αρχηγόν όλων
τών κατά ζηράν έλληνικώ ν δυνάμεων, στραφείς προς αυτόν είπε*
«δ ιά τήν αγάπην τής πατρίδος σε υπογράφω και πρόεδρον τών κατά
ζηράν βουλεντηρίω ν καί αρχηγόν τών κατά γήν δυνάμεων.»
Ή πράξις άπεστάλη αμέσως εις Λονδίνον, ό S i Μαυροκορδάτος
όςτις δεν έδίστασε νά τήν ύπογράψν), εί καί εις τών τελευταίων καί
ώς απλούς ιδιώ της, άπηύθυνε συγχρόνως σχεδόν τή 8/ 20 αύγούστου
 Ή πράξις δι' ής το εθν^ς ετέβη υπό την ύπεράσπισιν τής ’Αγγλίας 879

επίσημον προς τον Γεώργιον Κ άνιγγ επιστολήν, εν ή συμπληοών το

έγγραφον του κατά το προηγούμενον εντος άναπληρωτού αύτού ’Ρο­
δίου καί άποκρινόμενος εις την γνωστήν ήδη άπάντησιν του Κάνιγγ,
έπανέλαβε τά πλείστα των επιχειρημάτων, δσα υπέρ τής ανεξαρτη­
σίας τής ’Ελλάδος είχε γράψει προς τον Γεντζ. «Ή ανεξαρτησία
αυτή, ε'λεγεν άποσιωπών τή ν κατά τήν στιγμήν εκείνην αμηχανίαν,
ή ανεξαρτησία αυτή είναι δ μονος τρόπος του νά ίδρυθή δ φραγμός,
όν απ α ιτεί ή σωτηρία τής Ευρώπης κατά τής κολοσσιαίας ρωσικής
δ'υνάμεως. "Αλλοτε τό όσμανικόν κράτος άπ ετέλει τον φραγμόν εκεί­
νον, άλλ* ή παρούσα των Ε λλήνω ν πάλη κα τ’ αύτού άπέδειξεν άπο-
χρώντως ότι τό όσμανικόν κράτος δεν δ'ύναται του λοιπού νά έκπλη-
ρώστ, τήν εντολήν ταύτην* καί επειδή οί "Ελληνες, εί καί τοσούτον
ε'τι ευάριθμοι, άνεδείχθησαν ικανοί νά άνθέξωσιν εις αυτό, δήλον ότι
ή Πρόνοια άνατίθησι τό έ'ργον εις αυτούς καί οτι ή Ευρώπη δύναται
ν’ άναπαυθή επ* αυτών και επι τής Ελλάδος, ελευθερας και ανεξαρ­
τήτου γενομένης. Ή ύμετέρα έξοχότης θέλει συμφωνήσει μ ετ ’ εμού
ότι ή όσμανική ΙΙύλη συμπυκνωθείσα έν Άσίςε καί παύσασα τού νά
έξασθενήται ύπό τε των άδιακόπων στάσεων των Ε λλήνω ν καί τής
απαραιτήτου συντηρήσεως στρατιωτικών δυνάμεων εν Ε λ λ α δ ι (ης η
υποταγή ουδέποτε ύπήρξεν αποτέλεσμα συνθήκης τινός ή πράξεως
οίαςδήποτε, δυναμένης νά νομιμοποίησή τήν τουρκικήν κυριαρχίαν)
θέλει προςλάβει δύναμιν πλείονα τής παρούσης, καί ότι ή ’Ελλάς θέλει
άποβή θάσσον ή βράδιον ή φυσική τής Πύλης σύμμαχος, άμα ή τ ε ­
λευταία αυτή γνωρίση) κάλλιον τά συμφέροντα αύτής. Εντεύθεν δε
’ Α γγλία , Πύλη καί Ε λ λ ά ς δεν θέλουσιν αποτελεί είμ ή μίαν ούτως
είπεΐν Δύναμιν κατέναντι τής ’Ρωσίας, καί ώς εκ τής ένώσεως ταύ-
της ή ’Α γγλία θέλει προςλάβει μείζονα πάσης άλλης έγγύησιν κατά
των αποπειρών όσας ή 'Ρωσία καί άλλη οίαδήποτε έν Ευρώπη) Δύνα-
μις θέλουσι μ ετ’ ου πολύ βεβαίως επιχειρήσει, ινα βλάψωσι τήν άγ-
γλικήν κυριαρχίαν καί εμπορίαν έν τν 'Ινδική. Έ νί λόγω είμαι πε­
πεισμένος OTt ή σωτηρία τής Ευρώπης καί τό συμφέρον τής Α γ γ λ ία ς
άπαιτούσι τήν έν Έ λ λ ά δ ι ιδρυσιν κράτους ανεξαρτήτου καί κυβερ-
νήσεως ίσχυράς.» "Οσονδήποτε κρίσιμοι καί άν άπέβησαν αί περιστά­
σεις, δ Μαυροκορδ'άτος έπέμενε προ πάντων εις το ζήτημα τής ανε­
ξαρτησίας καί όλίγας ημέρας προ τής έπιστολής αύτού προς τον
Κάννιγγ, γράφωΥ προς τον "Α μιλτω ν, τή 19 ιουνιου (1 Ιουλίου), εβε-
880 Άπάντησις του Κάνιγγ* αί περί μεσολαβήσεως ενέργειαί του.

βαίου αυτόν, ότι 6 κίνδυνος δεν είν α ι ζοιοΰτος ciov aJLloi τον παρά-
στησαν. Κ ατά το αυτό δε πνεύμα ήσαν συντεταγμέναι καί αί νέαι
όδηγία ι όσας εδωκεν εις την έν Λονδίνω επιτροπήν, ήν έσύστησε δ ι’
επιστολής του προς τον Κώννιγγ από 11)23 Ιουνίου.

Ή προεκτεθεισα άπό 2 4 Ιουλίου πράξις εστάλη είς Λονδϊνον διά

τού Δημητρίου Μιαούλη, υιού τού περικλεούς ναυάρχου. Ό Κάννιγγ
δεν έβράδυνε νά άπαντήσγι είς αυτήν. Ε π ε ιδ ή ή πράξις δεν συνετά-
χθη ώς ε'γγραφον κυβερνητικόν, ά λ λ ’ ώς αίτησις άμεσος τού έθνους
ερμηνευόμενη υπό των επισημότερων αυτού άνδρών, 6 Κάννιγγ άπηύ-
θυνε την άπάντησίν του, γραφεΐσαν τή 13 Οκτωβρίου, προς τούς δύο
πάντων επιφανέστατους, τον Άνδρέαν Μιαούλην καί τον Θεόδωρον
Κολοκοτρώνην. Δ ιά της άπαντήσεως 8ε ταύτης ελεγεν, δτι, εάν άπε-
δέχετο απολύτως την πρότασιν τού έθνους, η ’Α γγλία επρεπεν ού μό­
νον νά κηρύξγ) πόλεμον κατά της Πύλης, ενώ αύτη ούδεμίαν εδωκεν
αυτή δικαίαν αφορμήν πολέμου, άλλα καί ν* άναδεχθή άπαν τό βά­
ρος τού πολέμου τούτου, και νά ύποχρεωθή άφ* έαυτής νά μη κατα-
θέση τά όπλα είμή αφού ή Ε λ λ ά ς κατασταθή ανεξάρτητος. Τό πράγμα,
προςέθετεν, είναι εντελώς παράλογον. Κ αι τή άληθεία, εάν ειμεθα δ ί­
καιοι, πρέπει νά όμολογήσωμεν, δτι τοιαύτη άξίωσις ήθελεν είναι έκ
μέρους ημών ανήκουστος. Ά λ λ ’ 6 Κάννιγγ, όςτις είχε προκαλέσει εμ­
μέσως την πράξιν καί ήξευρε δ ια τί την είχε προκαλέσει, προςέθετεν
δτι ή Α γ γ λ ία «ευχαρίστως θέλει δράξει πάσαν ευκαιρίαν ήν ή τύχη
τού πολέμου καί αί άμοιβαιαι έχθροπραξίαι ήθελον παράσχει αύτή,
ίνα συντελέση είς τό νά λάβη τέλος δ πολυαίμακτος ούτος άγων διά
τής μεσολαβήσεώς της καί διά συνθήκης διατηρούσης άπρόςβλητα τά
συμφέροντα καί την τιμήν άμφοτέρων τών μερών.» Είναι πρόδηλον,
δτι ό Κάννιγγ δσον καί άν ε’φαίνετο μή αποδεχόμενος τήν αιτησιν τού
ελληνικού έθνους διά τού πρώτου μέρους τής άπαντήσεώς του, άπε-
δέχετο αυτήν διαρρήδην διά τού δευτέρου, άποφεύγων μόνον νά μή
άναλάβν) καμμίαν ύποχρέωσιν ώς προς τό ζήτημα τής εντελούς ανε­
ξαρτησίας.
Τωόντι προχειρισάμενος αμέσως πρέσβυν τής ’Α γγλίας έν Κωνσταν-
τινουπόλει, άντί τού λόρδου Στράγκφορδ, τον ίδιον αυτού άνεψιόν
Στράτφορδ Κάννιγγ, παρήγγειλεν αύτω νά διέλθν) διά τής Ε λλά δος
καί νά διαπραγματευθή είδικώτερον τό ζήτημα μετά τού Μαυροκορ-
 Άπάντησις του Κάννιγγ* at περί μεσολαβήσεις ενέργειαί του. 88 i

δάτου. Αί διαπραγματεύσεις αύται έγένοντο κατά Ιανουάριον τού

1826 εις την απέναντι της "Υδρας πελοποννησιακήν παραλίαν. Αί
περιστάσεις της Ε λλά δο ς ήσαν δεινόταται. Ή Κάσσος και τά Ψαρά
ειχον προ καιρού καταστραφη. Ή Κ ρήτη είχε καθ’ ολοκληρίαν δαμ.α-
σ6η. Οί ελληνικοί στολίσκοι άνεδείκνυον μ.έν πάντοτε την άπαράμ.ιλ-
λον αυτών δεξιότητα καί τόλμην, άλλα τοσούτον έπεκράτησε παρ’
αύτοις η Ιδέα, ότι διά των μκκρών αυτών πλ^οίο^ν καί πόρων ούδέν
πλέον δύνανται καίριον νά κατορΟώσωσι κατά των στόλων τού Ίβραίμ.
πασά, ιύςτε, καθώς ορθότατα λέγει δ ναύαρχος Jurien de la Gra-
viere, « ή Ε λ λ ά ς , ήτις είχε τον Μιαούλην, τον Σαχτούρην, τον Κα-
νάρην, άνδρας ναυτικούς, οϊους ολίγοι παοήγαγον αΙώνες, κατήντησε
νά περί μεν*/) την σο>τηρίαν αυτής άπο τού λόρδου Κόχραν,» όςτις
αφού άπήτησεν ώς ρ.ισθόν των υπηρεσιών αυτού ήμιόλιον έκατομμ,ύ-
ριον φράγκων, καί ελαβεν ώς προκαταβολήν υπέρ τάς 9 0 0 ,0 0 0 , ού­
δέν επί τέλους λόγου άζιον έπραζεν. Οί Πελοποννήσιοι δέν ύπετάσ-
σοντο, πολλού γε δει* άλλνά δέν ήδύναντο ν’ άντιταχθώσιν εις τά
τάγματα τού Ίβραίμη. Έν τή δυτική Έ λ λ ά δ ι η έπανάστασι; είχε
κατακλεισθή έν τώ Μεσολογγίω, το οποίον πολιορκούμενον προ έπτά
μηνών υπό τού Κ ιουταχή μ.εθ’ ου άπο τού νοεμ.βρίου συνέπραττε καί
δ αιγυπτιακός στρατός, δέν ητο πιθανόν οτι θέλει ώνθέξει πολύ. Έ ν
τή ανατολική Έ λ λ ά δ ι δέν ειχομ.εν είμ,η την άκρόπολιν των ’Αθηνών.
Ό Μαυροκορδάτος πιεζόρ.ενος υπό της άμ.ηχανίας ταύτης και υπό
τών παραστάσεο>ν τού Στράτρορδ Κάννιγγ, ότι αί προς την Πύλην
διαπραγρ.ατεύσεις ητο άδύνατον ν’ άρχίσωσιν άλλους η επί ττ) βάσει
τής ύποτελ.είας, ήναγκάσθη νά Ενδώση* είς'τό κεφαλαιώδες τούτο ζή ­
τημα. Τούτο δεν τό γινιύσκομεν έζ έλλ.ηνικης πηγής, δ ιό τι δυςτυχώς
άχρι τούδε ούδέν παρ’ ήρ.ιν έδημ.οσιεύθη περί τών τοσούτον σπου­
δ α ίο ι διά την έλληνικήν ιστορίαν διαλέξεων εκείνυ^ν. ’Α λλά δ Γ.
Κάννιγγ, έν ττ) άπο 14)26 σεπτεμβρίου 1 8 2 6 επιστολή αύτού προς
τον Κύριον Γ. Temple, έπιτετραμ.μ,ένον της Α γ γ λ ία ς εις Βερολΐνον,
λέγει ρητώς· Certains chefs Grecs, parlant au nom de leurs
eompatriotes, ont declare a Γ ambassadeur du Roi pres de
la Porte, lors qu* il s’ est rendu a Constantinople, qu’ ils se
desistaient de leur pretention a une independance illimitee.
Ίσως ειπο^σί τινες* αλλά δ ια τί λοιπόν δ Μαυροκορδάτος ύπελάμβανε
τοσούτον ολέθριας τάς περί 4 ήγερ.ονιών προτάσεις τού ρωσικού άνα-
(β λ λ . ιε τ ο ρ κ . πα . πα .ρ ρ η γ ο π ο υ λ ο υ t o m . b ' J 5G
882 *Απάντησή του Κάννιγγ. αΐ περί μεσολαβήσεων ένέργειαί του.

κτοβουλιου εν ετει 1 8 2 4 , νυν δέ άπεδέχετο τήν ύποτέλειαν καί μ.ά«

λίστα επι ορίων τά οποία πιθανώτατα έμελλον να ήναι πολύ στενώ-
τερα των υπο τής Ρωσίας προταθέντων ; Δεν θέλομεν είπει οτι εν­
ταύθα προέκειτο περί ενός υποτελούς κράτους καί ουχί περί τεσσά­
ρων, ούδ’ ότι εν αυτή τή κρισίμω περιπετεία εν ή εύρέθημεν τώ 1826
αί δδηγία ι άς διέγραψε (κετ’ ολίγον ή εν Έρμιόνη συνέλευσις έπέμει*
ναν ν’ άπαιτώσιν ώςτε το υποτελές κράτος νά περιλαμβάνω την Π ε­
λοπόννησον, την ανατολικήν καί δυτικήν Ε λ λ ά δ α , τάς ναυτικάς
και τάς τού Αιγαίου πέλαγους νήσους, την Κρήτην καί εί δυνατόν
«οσα αλλα μέρη επιασαν 0π7»α κατά τού εχθρού ή έσυσσωματοδθη-
σαν μ,έ την προςωρενήν Ε λ λ η ν ικ ή ν Δ ιοίκησιν,» ενώ ή ρωσική ποό-
τασις διήρει τάς χώρας ταύτας εις 4 ήγεμ.ονίας, Δεν θέλομεν ειπει
δτι δ ανήρ, υπηρετών έθνος τού δποίου at περιστάσεις τοσούτον άλλο-
κότως μετεβάλλοντο καί ίδίως τοσούτον παραδόξως ήλ7^οιώθησαν
κατά το προηγούμ,ενον έτος, ήδύνατο τή αλήθεια εύλόγως νά τροπο­
λογώ τ *)ν Έολιτ'ΐκήν αυτού πορείαν, αφού αί μέγιστα ι των Δυνάμεων
τής Ευρώπης τοσούτον καί τοσάκις έτροπολόγησαν αυτήν ώς ποος
τήν. ελληνικήν έπανάστασιν. Ή άπαρέγκλιτος ευστάθεια δέν είναι ή
πρώτιστη τής διπλω ματίας άρετή. "Ο ,τι δμως οφειλομεν νά ειπωμεν
είναι, δτι ή ιστορία δεν εχει έργον μ,ήτε νά δικαιολογώ άπολύτως
τινά, μ ή τε άπολύτως νά καταδικάζη. Έργον έχει νά εξετάζω τά
πράγματα. Έξετάζοντες δέ τά πράγματα εύρίσκομεν δτι το άνακτο-
βούλιον τής Πετρουπόλεως, προτεΐνον εις τάς Δυνάμ,εις εν άρχή τού
1 8 2 4 τήν ιδρυσιν 4 ήγεμ,ονιών, ούδέν έπραξε μέχρι τού 1828 προς
έκβίασιν τής Πύλης. Έάν ή 'Ρωσία ήτις ήπείλνησε πόλεμον από τού
1821 έκήρυττεν αυτόν, έ'στο) καί τω 1824, ή 'Ρωσία ήθελεν άποβή
δ μέγιστος των ευεργετών τής Ε λλά δος, έφ’ οίωδήποτε και άν ενήρ-
γεε σκοπώ. Ά λ λ * ή 'Ρωσία δεν έκήρυξε τον πόλεμον είμή τώ 1828*
μέχρι δε τού 1828 ή Ε λ λ ά ς δεν ήδύνατο νά περιμείνη. ’Εκ των άλλνων
Δυνάμεων ή μεν Αυστρία ήτο άντικρυς ή μ ιν πολέμια, ή δέ Γα λλία
άδιακόπως έταλαντεύετο καί ρητώς μάλιστα άπέκρουσε τήν περί με-
σολαβήσεως αιτησιν ημών τώ 1825, ουδέ μετέσχε τού έν έτει 1826
συνταχθέντος πρώτου πρωτοκόλλου. Έ μενε μ.όνη ή 'Α γγλία , ήτις
δσον καί αν άνεδείχθη κα τ’ άρχάς πολέμια, έτεινεν ήμΐν εγκαίρως
χειρα άρωγόν. Το προτέρημα τού Μαυροκορδάτου ύπήρξεν δτι ένόη­
σε ν έκ πρώτης άφετηρίας τήν ε’νδεχομένην ταύτην τροπήν τής ά γγλι-

s
 Ή εν Έπιδαύρω Γ . Συνέλευσις δέχεται την επικυριαρχίαν. 883

κής πολίτικης καί οτι δεν έπαυσεν άγωνιζόρενος «ίς το νά έξευρενίση,

νά προςοικειωθή, νά παρασύρη αυτήν. Όρ,ολογούρεν οτι εν ταις ένερ-
γείαις αυτού καί εν τοίς λόγοις δεν έτήρησε πάντοτε το προςήκον
προς τάς άλλας Δυνάρ-εις ρέτρον. Όπωςδήποτε όρ,ως ή διπ λω ρα τία
της έπαναστάσεως επέτυχε του σκοπού ον έπεδίωκε* καί ρόνον ή ολέ­
θρια τροπή ήν ελαβεν δ πολέμιος κατά το 1826 καί 1 8 2 7 παρεκώ-
λυσε του νά τεθή έξ αρχής ώς βάσις της ρεσολαβήσεως η πλήρης
ανεξαρτησία, δπερ δεν θέλει φανή βεβαίως παράδοξον, άφου ή Αυ­
στρία εν έτεσι 1 8 2 6 καί 1 8 2 7 έβεβαίου άδιακόπως, oTt δεν βλέπει
πλέον που υπάρχει η Ε λ λ ά ς υπέρ ης σκιαραχούσιν οι φίλοι αυτής
καί προστάται. ’Α λλά δεν εχορεν ανάγκην νά προςθέσωρ.εν OTt τδ
σπουδαΐον, τδ κατεπειγον, τδ σωτήριον ητο νά άρχίση ή ρ,εσολάβη-
σις· δ ιό τι άπαξ άρξαρ.ένη, πιθανοδτατον ητο, όπως καί συνέβη, νά
απόληξη είς την πλήρη ανεξαρτησίαν.

Ό Στράτφορδ Κάννιγγ άπήλθεν έξ Ε λλά δο ς είς Κωνσταντινούπο-

λιν, ί'να άρχίση τάς διαπραγρατεύσεις αύτου. ’Ολίγον δε ρ,ετά την
άναχώρησίν του συνεκροτήθη ή έν Έ π ιδ αύρω Γ . Ε θνικ ή Συνέλευσις,
ήτις 10 ρόνον ήρ,έρας συνεδριάσασα, άπδ τής 6 ρέχρι τής 16 άπρι-
λίου, καί διαλυθεισα διά την εκ τής πτώσεως τού Μεσολογγίου έπελ-
θούσαν κατάπληξιν, διώρισεν, ώς γνωρίζορεν ή δ η , δύο έπιτροπάς, την
ρ.ίαν Λιοιχητιχην^ είς ήν έπέτρεψε προ:ωρινώς τή^ όΜκην κυβέρνησιν
των ' Ε.ΙΛηνικων πραγμάτων, καί την άλλην κληθεισαν επιτροπήν
της συνεΛευσεως, είς ήν άνέθηκε τδ εργον τού νά διαπραγρατευθή
διά τού Στράτφορδ Κάννιγγ τδν ρ.εταξύ τού έθνους καί τής δσρ,α-
νικής Πύλης συρβιβασρόν. Τδ δε 7 άρθρον των οδηγιών, αϊτινες έδό-
θησαν είς την τελευταίαν ταύτην επιτροπήν, διελάρβανε ^ητώς*
«Έμ,πορει ή επιτροπή νά συγκατατεθή S ix τήν υπεροχήν (δηλ. επ ι­
κυριαρχίαν) τής Πόρτας, είς τδ νά πληρώνη είς αυτήν ή άπαξ ρ,ίαν
χρηρατικήν ποσότητα είς διαφόρους δόσεις ή έ’να ετήσιον φόρον.*
Είναι άξιον σηρειοδσεως, οτι ή επιτροπή ή διορισθείσα προς διεξαγω ­
γήν των ρ.ετά τού Στράτφορδ Κάννιγγ διαπραγρ.ατεύσεων συνέκειτο
εκ των *κκ. Παλαιών Πατρών Γερρ,ανού, Ά ρ τ η ς Πορφυρίου, Π.
Νοταρά, Β . Βουδούρη, Α. Κοπανίτσα, Α. Αόντου, Γ . Μπούκουρη,
Γ . Δαρειώτη, Έρρανουήλ Ξένου, Γ . Αίνιάν, Σ . Καλογεροπούλου, Ν.
'Ρενιέρη καί Ν . Κ . Βελισσαρίου. "Ολος λοιπδν δ κόσρ.ος ύπήρχεν έν
5 6 *"
884 Ή εν Έπιδαύρω Γ. Συνέλευσις δέχεται τήν επικυριαρχίαν.

ττ, επιτροπή ταύτγ, παρεκτός του Μαυροκορδάτου. Ύποθέτομε ν δέ

ότι ούτος απεκλείσθη διά των ενεργειών του πανίσχυρου τότε Κολο-
κοτρώνη. At δύο αύται φύσεις, ώς καί άλλοτε εί'πομεν, ήσαν ασυμβί­
βαστοι. Ά λ λ * εάν ή εικασία ημών ήναι άληθής, επί τού προκειμένου
ό αντίπαλος τού Δράμαλη καί τού Ίβραίμη επραξέ τ ι εντελώς εαυτού
ανάξιον. Ό πωςδήποτε, ότε έν τή πέμπτη συνεδριάσει της Συνελεύ-
σεως προετάθη καί ένεκοίθη η ί’δρυσις των δύο Επιτροπών, βυγχρό-
νως κατά το τέταρτον κεφάλαιον τών πρακτικών της ημέρας εκείνης·
«επροβληθη νά διορισΟούν μέλη καί εις τάς δύο έπιτροπάς άνθρωποι,
οί όποιοι νά έχουν τάς οικογένειας των εντός της Ε λλά δος, καί νά
εχωσιν άκινητα κτήμα τα . Έ γ ειν ε δέκτη η πρότασις.» Είναι πρόδη­
λον, ότι ή άπόφασις αύτη άπέβλεπεν εις τον Μαυροκορδάτον, όςτις
ούτε την οικογένειαν του είχεν εντός της Ε λλά δος, ούτε άκινητα
κτήμα τα . 'Α λλά δεν έλυπήθη βεβαίο>ς πολύ ό άοιδιμος άνήρ, διότι
άπεκλείσθη τού δαιμόνιου εκείνου διπλωματικού συλλόγου, τόσω μάλ­
λον όσω άναθείς την τύχην τής Ε λλά δο ς εις τον Στράτφορδ Κάν-
νιγγ, ήξευοεν ότι είναι εις χείρας άσφαλεις. Κ αί επειτα μήπως δεν
υπηρέτησε δ ι’ όλης τής έπαναστάσεως τό έθνος ώς εθελοντής μάλλον
ή ώς δημόσιος λειτουργός; 'Α λλά, επειδή έσυνήθιζε νά γελά συχνά-
κις, πρέπει νά έγέλασε πολύ κατά τον ίδιάζοντα εκείνον τρόπον, ον
ενθυμούνται πάντες όσοι τον έγνοόρισαν, βλέπων εις τίνας επετράπη ή
επίσημος τών εξωτερικών τής Ε λλά δο ς πραγμάτεον διεξαγωγή κατά
τήν κρίσιμον εκείνην στιγμήν.
Ή όσμανική Πύλη άπέκρουσεν άποτόμως τάς περί μεσολαβήσεως
διαπραγματεύσεις τού Στράτφορδ Κάννιγγ· καί επειδή ενπεσε μέν τό
Μεσολόγγιον, τή δέ 18 άπριλίου ή Πύλη άπεδε'χθη τάς απαιτήσεις
τής 'Ρωσίας προς ρύθμισιν τών από τού 18 1 6 εκκρεμών ιδιαιτέρων
αυτής μετά τής Τουρκίας διαφορών^ ό 'Ρείζ έφένδης αποτεινόμενος
προς τον βαρώνα "Οττενφελς ελεγε θριαμβικώς* «Τρία ήσαν τα στη­
ρίγματα εις τά όποια ήλπιζον οι "Ελληνες, τό Μεσολόγγιον, ή 'Ρω ­
σία καί ή 'Α γγλία* ε'κ τούτων όμως τά μέν δύο άφγιρέθησαν ε’κ μέ­
σου, τό δέ τρίτον, ήτοι ή 'Α γγλία , δεν ειμπορεΐ νά τούς ωφελήσ^
πολύ εις τό εξής.» Ά λ λ ’ ό 'Ρ είζ ε’φένδης ήπατήθη, όπως ήπατήθη
ό πρίγκηψ Μέτερνιχ καί όπως τοσούτοι άλλοι. Ένώ έν Κωνσταντινου-
πόλει ε'φαντάζοντο ότι διά τών τελευταίων προς τήν 'Ρωσίαν παρα­
χωρήσεων είχεν αύτη εντελώς έξουδετερωθή, έν ΓΙετρουπόλει ύπεγρά-
 Γενική εποψις τής περιόδου ταύτης. Καρτερία του έθνους. 885

φετο διά των άκοιμήτων ενεργειών του Γεωργίου Κάννιγγ τή 23 {/.αρ­

τίου (4 άπριλίου) 1826 ύπό τής Α γ γ λ ία ς καί τής 'Ρωσίας το πρώτον
υπέρ τής Ε λλά δος πρωτόκολλου, περί ού ειπομεν ικανά έν τοις προ-
τέροις. Έ κεΐ δέ εξηγήσαμεν καί πώς μέν το πρωτόκολλου τούτο
μετεμορφώθη εις την έν Λονδίνω ύπογραφεΐσαν συνθήκην τής 6 Ιου­
λίου 1 8 2 7 , εις ήν μετέσχεν ήδη καί ή Γ α λ λ ία , πώς δε ή συνθηκη
αυτή ήρμηνεύθη διά τής έν Πύλω ναυμαχίας, ώς έκ τής οποίας
κατά πρώτον άνέπνευσεν ή Ελλάς άπό τών απερίγραπτων συμ­
φορών καί δοκιμασιών, ύφ* ών κατετρύχετο επί 3 άδιακόπως έτη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ T i­

k i π ερ ιπ έτεια ν τών 6λε0ρέο>ν ετών 1828, 1820 κ α ί 1827.

Φοβερά τωόντι ύπήρξαν τά τρία ταύτα εντη . Μέχρι τούδε έγρά-

ψαμεν ιστορίαν. Εφεξής ή έπανάστασις προςλαμβάνει τραγφδίας
σχήμα. ’Από του 1821 μέχρι του 1 8 2 5 ο άγων ύπήρξε μέν δυςανά-
λογος, άλλα κατά ξηράν οί πολέμιοι είχον τον αυτόν οπλισμόν προς
τούς ήμετέρους, τον αυτόν τρόπον τού πολεμεΐν, καί, έν συνόλω, δεν
ήδυνήθησαν ν* άντιπαρατάζιυσι δυνάμεις ύπερβαλόντως άνωτέρας
κατά τό πλήθος· κατά θάλασσαν δε πελώριοι μέν ήσαν οί όγκοι τού
τουρκικού στόλου, αλλά., κακώς κυβερνώμενοι καί χειριζόμενοι, κατωρ-
θώθη νά καταστρατηγώνται καί έν μέρει νά καταστρέφωνται διά
τής δεζιότητος καί τής τόλμης τών ήμετέρων. Εντεύθεν δεν ήτο
ά.πίθανον νά ματαιωθώσιν επί τέλους τά τών οσμανιδών επ ιχειρήμα τα .
Ά λ λ ’ άπό τού 1 8 2 5 μέχρι τού τέλους τού 1827 τά πράγματα ρ,ετέ-
βαλον όψιν. Ή έπανάστασις έπολεμήθη έκτοτε υπό τακτικού στρα­
τού καλώς ώργανωρ,ένου καί κάλλιον οδηγούμενου. Ό τολμηρός, δ
νοήμων, δ επίμονος τού στρατού τούτου ήγεμών έπηρείδετο έπί τών
δαψιλών τής Αίγυπτου πόρων καί έπί στόλου, όςτις, μή πτοούμενος
ήδη άπό τών πυρπολικών καί εις μηδέν λογιζόμενος τάς ζημίας
όσας κατ' άρχάς έξ αυτών επαθε, δεν έπαυσε διατηρών την μεταξύ
’ Αλεξάνδρειάς καί Πελοποννήσου συγκοινωνίαν καί μ ετ α β ιβ ά -
ζων έπικουριας, χρήματα, εφόδια. Ό Ίβραιμ πασάς μή άρκού-
886 Γενική επς-ψ'.ς τής περιόδου τχύτης. Καρτερία του V)νους.

μένος εις το να καταβάλη πάσαν έκ παρατάξεως άντίστασιν εν Πελο-

ποννήσφ, έβοήθησε τον *Ρεσίτ πασάν είς το να κυριεύση το Μεσολόγ-
γιον. Αυτός ούτος δ 'Ρεσίτ πασάς δεν ήτο άνθρωπος κοινός, ουδέ
ώμοίαζε τούς πασάδες όσους δ σουλτάν Μαχμούτης είχε πέμψει προη­
γουμένως κατά τής Ε λλά δος. Ν αι μέν ήρχε πάντοτε άτακτων στι­
φών, αλλά ήξευρε να συντηρή, νά άναπληροι, νά προμηθεύη δι* απάν­
των των δεόντων τά στίφη εκείνα καί προ πάντων ήξευρε νά δδηγή
αυτά έπιτηδείως, νά μή πτοήται ύπο των ατυχιών καί νά έπιμένη.
Ή έπανάστασις, ήτις εν ττ, ηπειρωτική Έ λ λ ά δ ι ήρξατο τφ 1821
άπό τής Χ α λκιδικής καί τού Σουλίου, περιεστάλη τφ 1827 εντός

AU* UL·
των τειχών τού Ναυπλίου καί τού Άκροκορίνθου, εντός τών βράχων
τής Μάνης καί τής Ύ δρα ς. Τότε κατέστη άναμφισβήτητον δπόσον

,4
άδικον ειχον οι έν ταΐς παραμοναίς τού 1821 πρεσβεύσαντες, δτι
επρεπε νά άναβληθή το επιχείρημα. Έάν άνεβάλετο καί έδίδετο εις
την Τουρκίαν καιρός νά συγκρότηση στρατόν τακτικόν καί ναυτικήν
δύναμιν κτμοκίνητον, ή έπανάστασις ουδέποτε ήδύνατο νά άρχίση, μή
εχουσα ν’ άντιπαοατάξη είμή άρματωλού; καί κλέφτας, είμή πάρω-
νας επί σιτεμπόρια κατεσκευασμένους.

.a t ·.,.
Ά λ λ * έν τφ μέσω τών συμφορών καί τών δοκιμασιών αιτινες έπέ-
σκηψαν κατά τά τρία εκείνα απαίσια έτη , το Ε λληνικόν έθνος άνε-
δείχθη τή αλήθεια άξιάγαστον. Δεν ά^απώ τάς ύπερβολάς αιτινες
είναι το ψιμύθιον τής ιστορίας- επί τοσούτον όμως χρόνον συζήσας
διανοί$ τε καί καρδία μετά τού αρχαίου, τού μέσου καί τού νέου
ελληνισμού, είμπορώ, νομίζω, νά ειπω δτι, λόγω καρτερίας καί άφο-
σιώσεως, ουδέποτε υπήρξε λαμπρότερο; ή κατά τήν αποφράδα ταύ-
την περίοδον. *Ό χι, ουδέποτε, ούδ* επί τών πολυύμνητων εκείνων
χρόνων, καθ' ούς επήλθε κα τ’ αυτού ή δυςαρίθμητος τού Ξέρξου στρα­
τιά . Ό θάνατος τού Αεωνίδου, ή εθελοθυσία τών Αθηναίων, ή έν
Σ α λα μ ίνι ναυμαχία, υπήρξαν βεβαίως έργα μεγάλα· αλλά ή κρισις
έκείνη δεν διήρκεσεν είμή μήνας τρεις, ένω κατά τήν τελευταίαν έπα-
νάστασιν ή κρισις, ή ολέθρια κρισις, παρετάθη επί τρία δλα έτη. Τρία
φρούρια παρεδόθησαν- το Παλαιόκαστρον (το παλαιόν Ναυαρΐνον), τό
Νεόκαστρον, ή άκρόπολις τών Αθηνών. ’Από τών μέσων τής μακράς
ταύτης αγωνίας τινές ύπέκυψαν- άλλά πάντες μέν έπί ήμιόλιον έτος,
οι δέ πλειονες, οί άσυγκρίτω πλείονες, μέχρι τέλους ένεκαρτέρησαν
Γυναίκες, παΐδες καί πρεσβύται κατέφευγον είς τά βουνά, είς τα
 Τά εν Πελοποννήσω. Σφακτηρία. Μανιάκι. Δρχμπάλα. Μύλοι. 887

σπήλαια, εις τά τενάγη; έπείνων, έύ'ίψων, έρρίγουν, έΌνησκον, έξην-

#ραπο5ίζοντο, ύφίσταντο τάς δό'υνηροτέρας των ό'οκιμασιών, αλλά
δεν ύπετάσσοντο, ίέ ν παρεδίδοντο* καί διήγαγον τον βίον τούτον
επί τρία δλόκληρα έτη. Οί μ α χ η τα ί απηρχοντο επί τούς πολεμίους
άπέλπιδες* άπέθνησκον, ήχααλωτεύοντο, έσώζοντο όπως ήδύναντο,
αλλά δεν παρέίι^ον τά όπλα.

Ό λίγον μετά την πρώτην άπόβχσιν τού Ί βρ χ ιμ πασά είς Π ελο­

πόννησον, περί τά τέλ η άπριλίου 1 8 2 5 , έρρίφθησαν εις την Σ φ α κτη­
ρίαν (σελ. 6 0 5 καί έπομ. τού πρώτου τόμου) μετά 1000 περίπου άν­
τρων ό Μαυροκορδάτος, δ γέρων Άναγνωσταράς, δ Σταύρος Σαχίνης,
δ Αναστάσιος Τσαμαύ'ος, δ Δημήτριος Σχχτούρης, καί έν τω άμα
προςεβλήθησαν αυτόθι ύπό δυνάμεως ναυτικής καί πεζικής. 3 5 0 άν­
τρες έφονεύθησαν, έν οίς δ Άναγνωσταράς, δ Σαχίνης, δ Τσαμα^ος
καί εις των επιφανέστερων φιλελλήνων, δ περιώνυμος Π είεμοντινος
κόμης Σανταρόζας. 2 0 0 περίπου ήχμαλωτεύθησαν, 5 0 0 διέφυγον επι
της ζηράς S ix τού προς βορράν της νήσου πόρου* δ Δ. Σχχτούρης καί
δ Μαυροκορδάτος έσώθησαν, δ μεν κολυμβών, δ S i επί λέμβου, ένω
κατέπιπτεν έπ* αύτούς βροχή πολεμίων σφαιρών, είς τον πάρωνα τού
Τσαμαδού, τον πολυθρύλητον εκείνον Ά ρ η ν , όςτις. καίτοι χηρεύσας
τού ήγεμόνος αυτού, κατώρθωσε νά διελάση, άνά μέσον 34 σκαφών
τού αιγυπτιακού στόλου, τών δποίων ή διπ λή καί τριπλή σειρά εις
μάτην ήγωνίσθη νά παρακώλυση, την έξοδον αυτού. Έ ν αρχή μαιου
άπήλθεν έκ Ναυπλίου δ Παπα,φλέσας προς τδ θέατρον τού πολέμου.
Ό Φλέσας ήτο τότε ύπουργδς τών εσωτερικών, ά λ λ ’ ένόμισε περιττόν
νά γράφν) καί νά υπογράφω, ενώ έν Μεσσηνία έτελεΤτο αγών περί
ζωής καί θανάτου. Ό αρχαίος αύτδς έταιριστής ήτο έκ τών άνθρώ-
πων εκείνων, έν οίς κο/λάζουσι πάντα τά πάθη, γενναιά τε καί πο­
νηρά. Ά ν δ κατ’ Ιδίαν βίος αυτού ύπήρζεν άκόλαστος, έν τω δημο­
σία) ά νεδεί/θη αείποτε τοσούτον ατρόμητος, ώςτε προδήλως ήτο πε-
πρωμένον νά μή έπιζήστι έν τω μέσω τών δεινών έκείνων κινδύνων.
Διασχίσας την χερσόνησον, υπήγε καί κατέλαβε μετά άνδρών 1 0 0 0
έπί τής άνατολικής κλιτύος τούς ορούς Μ άλλια την θέσιν τήν εκτοτε
περιβόητον γενομένην, το λεγόμενον Μ ανιάκι. Δυςτυχώς οί πλεΐστοι
τών συντρόφων του τον έγκατέλιπον έν τή έσχάτη ωρορ δτε προςε-
βλήθη τή, 2 0 μαιου ύπδ αυτού τού Ίβραιμη άγοντος 6 ,0 0 0 άντρας.
888 Τά έν Γϊελοποννήσω. Σφακτηρία. Μανιάκι. Αραμπά λ %. Μύλοι.

Τά τά γμα τα του αιγυπτίου δεν έδυςκολεύθησαν νά έμβάλωσιν εις τά

ασθενή ελληνικά ταμπούρια* άλλ* εντός αυτών έτελέσθη μία των φο-
βερωτάτων θυσιών της έπαναστάσεως. Έν τω άγώνι τούτω άνδρός
προς άνδρα, οί Α ιγύπτιοι προέτεινον τάς λόγια ς, οί Έ λληνες κατή-
νεγκον τά ξίφη* η πάλη ύπήρξεν άνισος, άνισος κατά το δπλον, άνι-
σος κατά το πλήθος· Έ λληνες μεν έ'πεσον πάντες οί έγκαρτερήσαν-
τες 3 0 0 τόν άοιθμδν, Αιγύπτιοι δε 6 0 0 . Έν τά) σωρεία τών πτωμά­
των άνευρέθη ο νεκρός του Φλέσα ακέφαλος, μ ετ ’ ολίγον δέ εκ δ ια ­
ταγής του Ίβραίμη προςήχθη καί ή κεφαλή αυτού* και λέγουσιν, δτι
6 γνώστης εκείνος της πολεμικής αρετής, άφου έκύτταξεν αυτόν ακί­
νητος καί σιωπηλός επί μίαν στιγμήν, στραφείς προς τούς αξιω ματι­
κούς αύτού, « τ ή αλήθεια, είπε, γενναίος ήτο δ άνήρ.» Τοιουτοτρόπως
ετελεύτησεν εις τών πρωτουργών τής έπαναστάσεως, όςτις ήθελε δ ι­
καίως έπικληθή δ Βότσαρης καί 6 Διάκος τής Πελοπόννησου, εάν
είχεν ολίγον πλείονα χρηστότητα. Μικρόν μετά τόν θάνατον αύτού
δ Ίβραίμης προήλασε πρός την Αρκαδίαν. Έν τω μεταξύ ό Κολοκο-
τρώνης, απαλλαγείς τών έν τή μονή τής "Υδρας δεσμών, καί άναγο-
ρευθείς αρχιστράτηγος τής Πελοπόννησου, έπρόφθασε νά καταλάβη
διά τού υιού του Γενναίου, τού Κανέλλου Δεληγιάννη, τού Πλαπού-
τα , τού Τσώκρη καί τού Κ. Μαυρομιχάλη τάς παρόδους τάς άγού-
σας εκ Μεσσηνίας πρός την ’Αρκαδίαν. Περί Δραμπάλαν ιδίως, ήτις
κατείχετο ύπό τού Γενναίου καί τού Δεληγιάννη, έγενετο μάχη κρα-
τερά τή 6 καί 7 Ιουνίου* αλλά τό εσπέρας τής 7, οι πρόμαχοι τής
θέσεως εκείνης μή δυνηθέντες ν' άνθέξωσιν εις τά ορεινά πυροβόλα καί
τούς όλμους ύπεχώρησαν, δ δε Ίβραίμης κατήλθεν άκωλύτως εις την
’Αργολίδα. Ήξεύρομεν ήδη την έν Ναυπλίω έπικρατήσασαν τότε
κατάπληξιν. Το φρούριον δεν ήδύνατο νά κυριευθή έκ τού προχείρου,
ά λ λ ’ έκινδύνευον αι έν Μύλοις άποθήκαι αύτού. Τότε δ Δημήτριος
Ύ ψηλάντης έσπευσε νά καταλάβη την θέσιν ταύτην μετά τού Μα-
κρυγιάννη, τού Κ. Μαυρομιχάλη καί τινων φιλελλήνων, 3 5 0 έν όλοις
άνδρών. Ό γάλλος ναύαρχος Δερινιύ, δ εύρεθείς κατ’ εκείνο τού χρό­
νου έν Ναυπλίω, παρετήρησεν εις τόν Ύ ψηλάντην, ότι μάτην έκτίθε-
τα ι εις τηλικούτον κίνδυνον, δ δε «τό καθήκον μας, άπήντησεν, είναι
ν’ άποθάνωμεν.» Οι Αιγύπτιοι έφώρμησαν, qlW οί ήμέτεροι άντεπε-
ξελθόντες ξιφήρεις ηύτύχησαν ν’ άποκρούσωσιν αυτούς. Ό Si Ίβραί­
μης δεν έπέμεινεν. Είχε καταβή είς τήν Α ργολίδα επί τή προςδοκία
 Ή ττερίπνστος πολιορκία κ*ί άλωσις του Μεσολογγίου. 889

ότι ΐσως προχείρως δπωςούν κυριεύσει το Ναύπλιον* άπαντήσας όμως

τηλικαύτην άντίστασιν εν Μύλοις, καί μη συνεπαγαγών βαρύ πυρο­
βολικόν, έπέστρεψεν εις τά ενδότερα της Πελοπόννησου

Κ αί μ ετ’ όλίγας ημέρας ήρξατο ή πολιορκία τού Μεσολογγίου, το

ένδοξότατον κατά ξηράν μεγαλούργημα της όλης έπαναστάσεως. Τώ
i 82 4 το φρούριον της πόλεως ταύτης είγε λά βει ύΥ έπιμελείας τού
Μαυροκορδάτου ού ριικράν βιλτίω σιν. Ή τάφρος ώρύχθη βαθύτερα, δ
μάκρος περίβολος κατωχυριύθη διά πύργων καί πολυγώνων προτεεχι-
σμάτων. ε’πετέθησαν δ* επ’ αυτών 48 πυροβόλα καί 4 όλμοι. Το νη-
σίδιον τδ καλούρ.ενον Βασιλάδι άπετέλει μεταξύ τής εσωτερικής πα­
ραλίας καί της θαλάσσης είδος Tt προτεταγμένου οχυρώματος. Έ κ ει
έτοποθετηθησαν 6 πυροβόλα καί έσωρεύθησαν 2 ,0 0 0 γυναικόπαιδα,
?να ρ,η βαρύνωσιν επί ματαίω την φρουράν. Ούδέν ηττον ύπήρχον έτι
εν Μεσολογγίω 1 2 ,0 0 0 ψυχαί, εξ ών 4 ,0 0 0 άνδρες, οί κράτιστοι μα-
χ η τα ί τής Ηπείρου καί τής Αιτωλίας καί τής ’Ακαρνανίας, καί πλην
τούτων 1 ,0 0 0 περίπου κάτοικοι ικανοί νά φέρωσιν όπλα. ’Από τού
Ιουλίου μέχρι τού δεκεμβρίου το Μεσολόγγιον έπολιορκήθη υπό μ,όνου
τού *Ρεσίτ πασά1 άπδ δε τού δεκεμβρίου μέχρι των αρχών τού άπρι-
λίου 1826 δ άγων διεξήχθη διά τής κοινής συμπράξεως τού 'Ρ εσ ίτη
καί τού Ίβραΐμ,η. Κ ατά την πρώτην τής πολιορκίας περίοδον τρεις
έγένοντο έφοδοι καί αί τρεις άποκρουσθεΤσαι* δύο δέ έξετελέσθησαν
ενξοδοι τής φρουράς εξ ών εις μέν την πρώτην, 2 5 Ιουλίου, 1 0 0 0 λο­
γάδες ανδρες, * προελάσαντες ξιφήρεις έξέβαλον τούς πολιορκητάς έκ
4 πυροβολείου, μ,ετά τρίωρον δέ αίματηράν πάλην έπανήλθον είς την
πόλιν συνεπαγόμενοι όπλα, σημαίας καί αιχμαλώτους. Ά λ λ α και
κατά την δευτέραν εξοδον, ήτις έγένετο τή 1 Οκτωβρίου, πολλην επα-
Οον οί πο7 έμιοι ζημ.ίαν. Ά π α ξ δέ περί τά τέλη ιουλνεου δ Μιαουλης
καί δ Σαχτούρης έσιτοδότησαν την πόλιν, μη δυνηθέντος τού οσμα-
νικού στόλου νά παρακώλυσή αυτούς. Τ ή 7 αυγουστου ειςήλθεν δ Kt-
τσος Τζαβέλλας μετά των Σουλιωτών αυτού και ενίσχυσε το θάρρος
τής φρουράς. Τ η δέ 5 Οκτωβρίου δ περί το Μεσολόγγιον ενεργός τού
'Ρ εσ ίτη στρατός, περιορισθείς εις 3 ,0 0 0 πεζούς καί 6 0 0 ιππείς, έφαί-
νετο ήναγκασμένος νά παραίτηση τό εργον ά λλ’ απο των αρχών τού
νοεμ,βρίου δ όσμανικός /α ί δ αιγυπτιακός στολος απεβεβασαν εις Α ι­
τωλίαν 8 ,0 0 0 Ά ρα βα ς, κατά δέ τον ακόλουθον μήνα προςελθών αυτός
890 Ή περιττυστος πολιορκία και άλίυσις του Μεσολογγίου.

6 Τβραΐμης έπεχείρησε προπαρασκευάς προς την νέαν πολιορκίαν. Έν

τώ μεταζΰ ό Μιαούλης κατώρθωσε Δευτέραν φοράν περί τά τέλη νο-
εμβρίου νά είςαγάγν) τροφάς τινας εις την πόλιν καί περί τά μέσα
Ιανουάριου 1 8 2 6 , τρέψας τον τουρκικόν στόλον, έσιτομέτρησε τρίτον
ήδη την πεινώσαν φρουράν. Προ της άφίζεως αύτοϋ πάσα προμήθεια
εϊχεν έκλίπει* οί κάτοικοι, αφού κατεβρόχθισαν καμήλους, ήμιόνους
καί δνους,.δέν έ'ζων ειμή από σίτου μή άληλεσμένου* πρό 15 ήμερων
δέν είχον ιδ ει άρτον καί τά ημερήσια σιτηρέσια είχον καταβιβασθή
εις 50 καί τελευταίου εις 30 δράμια.
Νυν δέ ελαβον μέν τροφάς επί μήνας δύο, ά λλ’ από θαλάσσης μ ι­
κρά πλέον ύπέφωσκεν ή ελπίς διά τήν παντελή χρηματικήν απορίαν
των τε νήσων καί τής κυβερνήσεως, άπο.ζηράς S i ή πολιορκία άπέβη
εΐπερ ποτέ δεινότερα. Οι Τούρκοι ειχον 40 πυροβόλα, τά όποια διαιρε-
θέντα υπό τού Ίβραίμη εις τρία κανονοστάσια έρριπτον εις τό Μεσο-
λόγγιον κατά πάσας τάς 2 4 ώρας 2 ,0 0 0 σφαίρας ή βόμβας. Περί τά
μέσα φεβρουαρίου δύο έγένοντο αλλεπ άλληλοι έφοδοι ,καί αί δύο άπε-
κρούσθησαν μετά φθοράς μεγάλης, μετά δέ τήν δευτέραν ή φρουρά, έπι-
χειρήσασα εξοδον διά νυκτός καί έμβαλούσα εις τά οχυρώματα των
πολεμίων, άπήγαγεν άπό αυτών όπλα ικανά καί αιχμαλώτους. Τότε
οί πασάδες μετέβαλον σύσ ημα* έζηκολούθουν μέν κατακεραυνούντες
τήν. πόλεν, αλλά συγχρόνως, είςαγαγόντες εις τήν λίμνην 32 πλοιά­
ρια, κατέλαβον τό Βασιλάδιον. Εντεύθεν ηύζησεν ό κίνδυνος τού Με­
σολογγίου, ό δέ μέγας αρμοστής των Ίονίων νήσων, Φριδερΐκος *Ά δαμ,
έπεχείρησε νά μεσολαβήσγι, άλλ* οί άπηλπισμένοι εκείνοι "τής Ελλάδος
πρόμαχοι, όσον άπηλπισμένοι καί άν ήσαν, άπέκρουσαν άγερώχως τήν
πρότασιν. Τ ή 25 μαρτιου οί πασάδες άπεφάσισαν νά κάμωσιν έν έτι
βήμα προς τό φρούριον άπό τής λίμνης. Κ αί πρώτος ό Τ εσ ίτη ς μετά
τών Α λβανώ ν αύτού έφώρμησεν εις τήν Κλείσοβαν, σύρτιν μάλλον ή
νησίδιον, άπέχουσαν μόλις έν μίλιον εκ Μεσολογγίου, ώχυρωμένην
διά 4 μικρών πυροβόλων καί φρουρουμένην υπό 130 άνδρών ύπό τον
Κίτσον Τζαβέλλαν. Ό ΊΡεσίτης άποβαλών 6 0 0 άνδρας καί επιχειρή-
σας αύτοπροςώπως νά έπαναλάβη τήν έφοδον, επληγώθη εις τήν κνή­
μην καί ύπεχώρησεν. Ό Ίβραιμης ένέπαιξεν άνηλεώς τήν άποτυχίαν
τού συναδέλφου του καί «τώρα βλέπεις, τον είπε, πώς οί *Άραβές μου
θέλουσι κυριεύσει τό οχύρωμα τούτο.» Διέταζε δέ νά προελάσωσι δύο
τά γμα τα ύπό τον Χουσείμπεϋν, τον Χουσεΐμπεύν εκείνον, όςτις ανέ­
 Ή περί πυστος πολιορκία και άλωσις του Μεσολογγίου. 891

κτησε την Κρήτην, την Κάσσον, την Σφακτηρίαν καί προ ολίγου το
Βασιλάδιον καί το ’Ανατολικόν. 7Ητο δυνατόν νά μη γειρώση την
Κλεισοβαν ; Ά λ λ ’ οί Ά ρα βες άπέτυχον, όπως καί οί ’Αλβανοί* 800
έπεσον, ό δέ Χουσείμ,πεϋς θανασίμως έτραυμ.ατίσθη διά σφαίρας, ήτις
εύρεν αυτόν εις το μέτωπον. Έν το ύ τες όμως ή δίμηνος τροφοδοσία
*ί/ε ν έξαντλ^ηθή. Ό Μιαούλης έπεφάνη μεν αύθις είς τον ορίζοντα*
αλλά 5 7 μεν φρεγάδες, δρόμωνες καί πάρωνες άντιπαρετάχθησαν
κα τ’ αυτού εν πελάγεϊ, πολυάριθμοι δε βάρεις καί άλλα ώπλισμένα
πλοιάρια εφρασσον έπιμελώς πάντα τά στενά. Οι θαλασσινοί μας
ήγωνίσθησαν ώς πάντοτε, αδύνατον όμως άπέβη νά παρειςδύσωσι.
'Ραγδαία. S i βρο/η πυρος κατέπιπτεν άδιαλείπτω ς επί τού Μεσο­
λογγίου* καί το ετι δεινότερον, οί άνθρωποι ετρέφοντο με γάτας, πον­
τικούς, δέρματα., φύκη* ούδεμία δε ύπήρχεν ιατρική θεραπεία. Ή μεν
εκ τού πολέμου ζημία. τ*7,ς φρουράς δεν έγένετο μεγάλη* όλίγαι τινές
έκατοστύες άνδρών εϊγον πέσει ένω χιλιάδες Τούρκων κατεκειντο εν
τη λίμνν} καί υπό τους προμαχώνας της πόλεως* άλλ/ έκ των 1 2 ,0 0 0
κατοίκων, 3 ,0 0 0 έξέλιπον έκ της πείνης καί τών νόσων μάλλον η εκ
τού πυρός. 'Ανώτερος άγγλος αξιωματικός παρευρεθείς εις την πολιορ­
κίαν ελεγε βραδύτερον εις τον ναύαρχον Δερινιύ* «δεν ήξεύρω τ ι μ,άλ-
λον έπρεπε νά θαυμάση τις, το πείσμα τών έφορμώντων η την αν­
δρείαν τών άμ,υνομένων.» Ά λ λ ’ ή τελευταία, ώρα τού φοβερού τούτου
δράματος προςηγγιζεν. α'Ηξεύρετε δέ, ελεγε προς τούς Γάλλους εις
τών διερμηνέων τ*?,ς Πύλης επί τ*7,ς τουρκικής ναυαρχίδος εύρισκό-
μενος, ο άρμένιος Κωνσταντίνος, ήξεύρετε OTt οί Σουλιώ ται δεν παρα-
δίδονται ποτέ.» Κ αί δεν παρεδόθησαν, αλλά έξήλθον τό πώς έξήλ-
θον ηθελεν είναι μάταιον νά έπιχειρήσωμ.εν νά περιγράψωμεν διά μ.α-
κρών. Την νύκτα της 10 άπριλίου, οί περιλιπόμ.ενοι 3 ,0 0 0 μ α χ η τα ί
άπεφάσισαν νά έκβιάσωσι την δίοδον, έλπίζοντες ετι, οτι οί κάτοικοι,
ωφελούμενοι έκ της κα.ταπλήξεως τού εχθρού, θέλουσι δυνηθ'ή νά τούς
παρακολουθήσωσι. Δεν εύρον όμως τον Ίβραιμην άπαράσκευον. Ούδέν
ηττον διηρημ.ένοι εις τρεις στήλας. καί εκβαλοντες κραυγήν τρομε-
ράν, έξώρμησαν ξιφήρεις. Ούτε τά γιαταγάνια τών ’Αλβανών, ούτε
αί λόγχα ι τών 'Αράβων ήδυνήθησαν νά αναχαιτίσωσι την άκατά-
σχετον εκείνην καταιγίδα. Οί απαράμιλλοι ούτοι της ελευθερίας πρό­
μαχοι έπηδησαν δι* ενός άλματος τάφρους, διαδοκίδας (traverses),
θωράκια (parapets), άπαντα τον πολύπλοκον λαβύρινθον τών πολι­
895 Έν τή έσχατη ταύτη αμηχανία τα ρέστη εις μέσον 6 Καραϊσκάκης.

ορκητικών γραμμών. Ά λ λ * ένώ έσάρωνον ενώπιον των τούς τελευ­

ταίους αντιπάλους, όσοι έπέμ,ενον είςέτι ν’ άντιταχθώσι κατ' αυτών,
ετερα τά γμα τα εξώθησαν τά γυναικόπαιδα όπίσω προς το Μεσολόγ-
γιον, καί έτελέσθη τότε έν τη πόλει θυσία δαιμονιακής. Ή άπό-
γνωσις των ήττηθέντων καί ή μανία των νικητών συνεπλάκησαν εν
τελευταίω καί φρικώδει άγώνι, έν τώ οποίω οί 'Ελληνες άλλον τρό­
πον άμύνης μη έχοντες, ενέβαλλον πυρ εις τά σωζόμενα έτι εφόδια
καί άνέτρεπον εαυτούς τε καί τούς επιτιθεμένους. Ούτως έπεσεν έν τη
μεγά λη πυριταποθήκη b ηρωικός Καψάλης· οΰτω γέρων τις, δςτις
καθησας παρά την ύπόνομον καί ίδών εαυτόν περικυκλωθέντα υπό
πολεμίων, άνετίναξεν αυτήν. 5 ,0 0 0 οΰτω έπυρπολήθησαν άνθρωποι,
Έ λληνες καί Τούρκοι* 3 ,0 0 0 δέ έκόπησαν έλληνικαί κεφαλαί καί
τά περισωθέντα γυναικόπαιδα εζηνδραποδίσθησαν.
Οί δ* έξελθόντες ύπέστησαν ειςέτι δείνας δοκιμασίας* κατεδιώχθη-
σαν υπό τού ιππικού' ένέπεσον εις ένέδρας επιτηδείως παρασκευα-
σθείσας* καί αφού διέφυγον άπαντας αυτούς τούς κινδύνους, δεν εύ-
ρον άρτον ϊνα φάγωσι, δεν εύρον καλύβην ίνα άναπαυθώσιν* ή Σ τ ε ­
ρεά Ε λ λ ά ς ητο έρημος* καί επί πολύν χρόνον πλανηθέντες εις τά ό'ρη,
οτε έφθασαν τελευταιον εις Σάλωνα μόλις ήρίθμουν 1 ,3 0 0 μαχητάς.
Κατά την όλεθρέ αν εκείνην νύκτα τής έζόδυυ καί κατόπιν, εντός καί
έκτος τής πόλεως, άπέθανον 6 επίσκοπος 'Ρωγών Ιωσήφ, ό χρηστός
’Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, πολιτικός τής πόλεως διοικητής, οί
στρατιωτικοί Νικόλαος Στορνάρης, Κωνσταντίνος Σαδήμας. ’Αθανά­
σιος ΊΡαζής* ο πλεϊστον συντελέσας εις τήν άμυναν μηχανικός Μ ι­
χα ήλ Κόκκινης, ό φιλέλλην Μάγερ, οςτις έγραφε καί έξέδιδεν έν μέσω
τού πυρός τά έΛΛηγιχα χ ρ ο η χ ά . Οί δέ όνομαστότιροι των περισω-
θέντων ήσαν ό Ν ότη Βότσαρης καί ό Μήτσο Κοντογιάννης, πρεσβύται
ρωμαλέοι, δυνηθέντες ν’ άνθέζωσιν εις τηλικαύτας δοκιμασίας* ό Δη-
μήτριος Μακρής, b Κίτσος Τζαβέλλας, b Χρήστος Φωτομάρας* καί τό
παραδοζότερον κατώρθωσαν νά διέλθωσι καί γυναίκες τινες καί παΐδες.

Τοιαύτη πτώσις ισοφάριζε βεβαίως προς τήν περιφανεστάτην τών

νικών. Ό κόσμ.ος ολος, δυνάμ,εθα νά ειπωμ.εν, συνεκινήθη έκ τής περί
αυτής άγγελίας, καί ουδέποτε συνέρρευσαν εις τήν Ε λ λ ά δ α πλειό-
τερα τρόφιμ.α καί εφόδια υπό τών φιλελληνικών εταιρειών τής Ευρώ­
πης καί τής Α μερικής στελλόμενα. Ά λ λ ’ ούδέν ήττον ή έπανάστα-
 Έν τγ) έσχατη ταύτη αμηχανία παρέστη εις μέσον ό Καραϊσκάκης. 8 9 3

σις κατεβλήθη ού μ.όνον καθ* όλην την δυτικήν Ε λ λ ά δ α , άλλά καί

εις το πλείστον της ανατολικής. "Οσοι των κατοίκων δέν ήδυνήθησαν
νά διαφύγωσιν εις την Ιίελοπόνησον, ύπετάχθησαν εις τον ΊΡεσίτην,
πιεζόμ.ενοι ύπο της άκαταμαχήτου πείνης. Μόνον εις την μεσημβρι­
νήν της ανατολικής Ε λλά δο ς γωνίαν έσώζετο έτι η άκρόπολις των
’Αθηνών, φρουρουμένη υπό του Γούρα, οςτις όμως κατά τό τελευταΐον
τούτο της ζωής αυτού μέρος ούδέν γενναιον έπραξεν, ά λ λ ’ απεναντίας
διά πολλής άργυρολογίας κατεπίεζε τούς κατοίκους της πέριξ χώρας.
Τότε παρέστη εις μ.έσον ο Γειύργιος Καραϊσκάκης. ΙΙολλοί παρέβα­
λαν αυτόν προς τον Κολοκοτρο^νην αληθώς όμως ολίγη ύπήρξεν ή
μ.εταξΰ των δύο άνδρών όμοιότης. Ό Κολοκοτρό^νης έπόθησεν έκ νεό-
τητος την εθνικήν ανεξαρτησίαν, ειργάσθη προς τούτο έτι προ της
επαναστάσεις καί άμα έκραγείσης αυτής άνεδείχθη δι* άγώνων άτρύ-
των και εύγενών ο ύπατος των πολεμάρχων τής Ιίελοποννήσου, παρα-
μείνας τοιούτος μέχρι τέλους τού άγώνος. Ό δέ Καραϊσκάκης ού μό­
νον προ τής επαναστάσεως, άλλά καί καθ’ άπαντα τά πρώτα αυτής
έτη ουδόλως έσχε την συνείδησιν τής μεγάλης αυτής αποστολής,
διατελέσας προ μέν τού 1821 απλούς κλέφτης ή τό πολύ μισθοφόρος
τού Ά λ ή πασά, έπειτα δέ μ.έχρι τού 1826 εις των κοινών καπετα-
νέων τής 'Ρούμ.ελης, S ιακρινόμ.ενος μέν επ’ ανδρεία, άλλά και επί αύ-
θαδεία τρόπων καί άκολασία λόγω ν συνεννοηθείς πολλάκις μ,ετά
των Τούρκων, ινα λάβη το άρμ.ατωλίκιον τών Άγραφων, κατηγορη-
θείς μ,άλιστα καί επί έσχάτγ) προδοσία, εί καί άδίκως τούτο* μ.ή δια-
πρέψας είμή έν τω έμ.φυλίω τής Ιίελοποννήσου πολεμώ, κατά δε τών
πολεμ,ίων μηδέν μ.έγα πράξας, τόσω μ.άλλον όσω, σφοδρά φιλάσθενος
ών, ήναγκάσθη πολλάκις έν τφ μ.εταξύ νά διακόψη το στρατιωτικόν
αυτού στάδιον. Νεούτατον οντα ύ Ά λ ή πασάς έστρο)σεν αυτόν ποτέ
εις τον φάλαγγα καί τον έρράβδισεν ανηλεώς. Ά λ λ * έκτιμ.ών ούδέν
ήττον την άνδρείαν αυτού, τον ήρώτησεν άλλοτε « τ ι θέλεις νά
σε κάμ.ω, μωρέ Καραϊσκάκη ; » Ό δέ θαρρών μέν άνέκαθεν εις
την ιδίαν άξίαν, άλλά μ.ή λησμονών ότι έλάλει πρός δεσπότην
δύςπιστον, «αν μ,έ γνώριζες άξιον δ ι’ αφέντην, άπεκρίθη, κάμ.ε με
άφέντην, αν με γνο^ρίζγ,ς άξιον διά χουσμ,εκιάρην (ύτηρέτην^, κάμε μ.ε
χουσμεκιάρην* άν μ.έ γνώριζες άνάξιον τού παντός, ρίψε με εις τον
γιαλόν τής λίμ,νης τών^Ιωαννίνων.» Μετασχών κατά τον Ιούλιον τού
1821 τής περί τό Κομπότι μάχης, δεν ήρκέσθη ν’ άγωνισθή έκθύ-
894 Έν τή έσχατη ταύτη άμγ,χανίφ. παρέστη εις μέσον 6 Καραίσκάκης.

μ.ως, αλλά τραπέντων των πολεμίο,ίν, άνέβη εις ύψωμα καί ήρ^ισεν
εκεΐθεν ύβρίζων αυτούς μεγαλοφώνως· έπειτα Si γυμνωθείς, έστρεψε
προς αυτους τά οπίσθια. Τότε όμως Γκέκας τις κεκρυμμένος εκεί που
πλησίον, πυροβολήσας έ πλήγωσε ν αυτόν εις τούς δύο μηρούς καί εις
ετι καιριώτερόν τ ι μέρος* προς ιασιν S i της πληγής ταύτης ήναγκά-
σθη ο αίσχρολόγος καί αίσχροποίος πολεμιστής νά μετα βή εις Λου­
τράκι. Ό τ ε δε τω 1 8 2 4 , κατηγορηθείς επί συνεννοήσει μετά τού
Ό μερ Βριώνη, έστερήθη του βαθμ,ού αυτού καί τού αξιώματος υπό
πολεμικού δικαστηρίου, όπερ εκ στρατηγών καί χιλίαρχων συνεκρό-
τησεν επί τούτω 6 ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ήρχισε νά έννοή, ότι
δεν δύναται νά κάμνη ο,τι θέλει άτιμω ρητεί, καί οτι ύπήρχεν εν τή
έπαναστάσει αρχή τις προς την όποιαν, οσον ασθενής καί αν ήτο, δεν
τον συνέφερε νά δ ια τελ ή πολέμιος. "Οθεν έγραψε τη 27 μαίου άπό
Δομνίσταν εις τον Μαυροκορδάτον αναφοράν, δι* ης άπολο*, ούμενος
επί τοΐς γενομ,ένοις, εζήτει επί τέλους συγγνώμ,ην, όπως αυτός ένόμι-
ζεν ότι πρέπει νά ζητήση. «Έ μ ενα , έλεγεν, η κακή μου τύχη καί
άρρώστησα όπίσο)* δεν ηξεύρω κιόλα άπό τά κρύα τά πολλά ήταν,
η άπό τόσους άφορισμ,ούς όπου μου έκάματε, καί σέ παρακαλώ νά μέ
συγ/ωρέση ή Διοίκησις, καί όλοι οί χριστιανοί, καί νά μού σταλθή
καί μία εύχή συγχωρητικη παρά τού άρχιερέως.» Έ κ το τε τωόντι
ήρχχσε νά λαμβάνω συνείδησίν τινα πειθαρχίας, υπηρέτησε μ ε τ ’ ού
πολύ την κυβέρνησιν εις τον εμφύλιον πόλεμον, καί προςεπάθησε κα­
τόπιν νά πράξη τ ι ύπέρ τού κινδυνεύοντο; Μεσολογγίου, αλλά κ λ ι­
νήρης εύρεθείς έξωθεν αυτού κατά την ημέραν της εξόδου, δεν
ήδυνήθη νά φανή πολύ χρήσιμος εις την ηρωικήν φρουράν.
"Αμα όμως έπεσεν b προμάχων εκείνος καί ό 'Ρεσίτης ε’πηλθεν εις
την ανατολικήν Ε λ λ ά δ α , ινα μ ετ ’ ού πολύ επιχείρηση την πολιορ­
κίαν τής άκροπόλεως, καί έκορυφιυθη ή κοινή απελπισία, ό Καραϊ-
σκάκης έγένετο άλλος άνθρωπος. Ένόμιζες ότι ή έκπνέουσα τής έπα-
ναστάσεως θρυαλλίς άνήψεν έν τή άμορφώτω καί πολυμιγει εκείνν)
ψυχή τήν φλόγα τής άφοσιώσεως καί τής μεγαλοπραγμοσύνης. Έ λ-
θών εις Ναύπλιον περί τά μέσα Ιουνίου 1 826, συνεννοήθη μετά τού
γέροντος αρχηγού τής Πελοπόννησου, καί έζήτησε παρά τής Δ ιοικη­
τικής επιτροπής, τής κεκλεισμένης εις τον θαλασσόπυργον, τον διο­
ρισμόν αυτού ώς γενικού αρχηγού τής Στερεάς. "Οταν υπεβλήθη ί

αιτησίς του, πρώτος ώμιλησεν ο Άνδρέας Ζαιμης, b πρόεδρος τής

 Αείμνηστα πολεμικά έργα του Καραϊσκάκη. 895

Διοικητικής επιτροπής. Πάντως ένόμιζον, δτι θέλει καταψηφίσει, δ ιό τι

πρόςφατος ήτο έτι ή μνήμη των καταδρομ.ών καί των περιφρονήσεων
ας ο οίκος του Ζαίμη ύπέστη έν Κερπινή από των στρατιωτών του
Καραϊσκάκη επί του δευτέρου εμφυλίου πολέμ,ου. Ά λλ’ δ Άνδρέας
Ζαιμ.ης, εάν εκ γενετής άνήκεν είς την τάξιν των προεστώτων, εκ του
φρονήματος μετεο^ρίζετο εις τδν πανελλήνιον δρίζοντα καί συνεπολι-
τεύετο μεν θέσει μ,ετά των δμοταγών, άλλα φύσει ήτο άλλότριος των
μικρών αυτών παθών καί συμ,φεράντων. Έν τφ άμα άπεφήνατο, δτι
ούδένα άλλον γνωρίζει ίκανιύτερον αρχηγόν τής Στερεάς* καί προςελ-
θόντος την επιούσαν τού Καραϊσκάκη είς τον θαλασσόπυργον, προέ-
,τεινεν αυτφ την δεξιάν, καί είπεν δσα εύγενής ψυχή ήδύνατο νά είπη.
Παρέστη δε είς την σκηνήν ταύτην κατά τύχην δ εκ τών μελών τής
επιτροπής τής Συνελεύσεως Βασίλειος Βουδούρης, δ αγέρωχος Υδραίος
οςτις αποταθείς προς τον νέον αρχηγόν, «δεν έκαμ.ες, τον είπεν, δσον
έπρεπεν έως τώρα το χρέος σου, Καραϊσκάκη* δ Θεδς νά σέ βοηθήση
νά τδ κάμης είς τδ εξή ς.»— Ό δε, οςτις ειχεν δπωςούν συγκινηθή εκ
τών τρόπων καί τών λόγων τού Προέδρου, άναλαβών την συνήθη παρ­
ρησίαν* « Ν α ι1 άπεκρίθη* όταν θέλω γινομ,αι διάβολος καί όταν θέλω,
άγγελος.»

Εντεύθεν άρχεται τδ βραχύ μέν, ά λ λ ’ ένδοξον τού Καραϊσκάκη

στάδιον* ώςτε, καθώς βλέπει δ αναγνώστης, ούδέν κοινδν είχεν δ άνήρ
προς τον πολέμαρχον τής Πελοποννήσου. Μέχρι τής στιγμής ταύτης
ούδαμώς ήδύνατο'νά συγκριθή προς τδν Κολοκοτρώνην* κατά S i τούς
επομένους 10 μήνας άνεδείχθη βεβαίως ανώτερος εκείνου καί διά τδν
τρόπον καθ’ δν συνεκρότησε τδν στρατδν αυτού καί διά την έπιτηδειό-
τη τα μεθ* ής ήγαγεν αύτδν επί τούς πολεμίους. Ό Καραϊσκάκης άνε-
χώρησεν έκ Ναυπλίου την 19 Ιουλίου καί ενφθασεν είς Σαλαμίνα μή
εχων μεθ’ εαυτού είμή 130 στρατιώτας· ή ταλαίπωρος κυβέρνησις, ή
έν τω θαλα.σσοπύργω κεκλεισρ.ένη, άλλο τ ι άπδ τδ δίπλωμ,α Siv είχε
νά τδν δώση. Παρεκτδς τής άκροπόλεως τών ’Αθηνών έν ή έφρούρει,
ως εϊπομεν, δ Γούρας, κατεϊχον προςέτι τήν Κάζαν καί τά Δερβενο-
γώρια δύο δπλαρχηγοί, δ Βάσσος καί δ Κριεζοίτης, οΐτινες, άπορρίψαν-
τες άπάσας τάς περί υποταγής προτάσεις, έξηκολούθουν έντίμως κρα*
τούντες τήν ελληνικήν σημαίαν. *0 Καραϊσκάκης συνεννοηθείς μ ετ ’
αυτών έστησε τδ στρατήγιον αυτού είς Ελευσίνα, όπου κατώρθωσεν
896 ’Αείμνηστα πολεμικά έργα τ·0 Καραΐσκάκη.

εντός μικρού νά συγκεντρωθώσι 100 0 μέν περίπου άντρες ύπο τόν Φα-
βιέρον, ικανοί ό'έ Πελοποννήσιοι ύπο τον Γεώργιον Χελιώ την, ώςτε,
μετά των προηγουμένως υπαρχόντων αυτόθι αποσπασμάτων, ό στρα­
τός συνεποσώθη εις 3 ,5 0 0 μαχητάς. Έν τφ μεταξύ είχε κατέλθει έκ
Θηβών ό Κιουταχής μετά μυρίων πεζών και ιππέων και ^6 πυροβό­
λων, καί, κυριεύσας την κάτω των Αθηνών πόλιν, 3 αύγούστου, παρε-
σκευάσθη νά έπιτεθή κατά της άκροπόλεως. Tf, 5 ο Καραϊσκάκης
προελάσας άνευ αποσκευών (εις τό γελέκι, καθώς ελεγον επί τής έπα-
ναστάσεως) καί μη συνεπαγόμενος είμη τριών ημερών άρτον, έστρα-
τοπέό'ευσεν εις Χαϊόάρι. Καί την μέν επιούσαν προςβληθείς αυτόθι
άπέκρουσε την έπίθεσιν, τρέψας τούς πολεμίους καί κυριεύσας όύο ση­
μαίας. ’Α λλά τη 7, προςελθόντος εις τό τουρκικόν στρατόπείον τού
Καρυστινού Όμέρ πασά μετά νέας ικανής ιππέων ίυνάμεως, έπετέθη
αυθις ό Τ εσ ίτη ς τη 8 ό'ιά 5 ,0 0 0 πεζών καί 1,000 ιππέων. Τότε έν των
περί τόν Φαβιέρον τακτικών ταγμάτων ό'ιαταχθέν ύπο τού αρχηγού
αυτού νά προέλθη εις τό πεό'ίον έκ των οχυρωμάτων, όπισθεν των
όποιων έμάχοννο οι ήμέτεροι, ίε ν ήίυνήθη νά άνθέζη εις την όρμήν
τών ίελή ^ ω ν, καί ύπέστη ζημίαν ού μικράν* ώςτε τό εσπέρας ύπε-
γώρησαν οί ήμέτεροι εις Ελευσίνα, τόσω μάλλον όσψ έξ άρχής επί
άπλή προσκοπήσει είχον προέλθει έκεΐθεν. Έ κ το τε όμως ήρχισε θ λι­
βερά μεταξύ Καραΐσκάκη καί τού Φαβιέρου διαφωνία. Ο πρώτος γι-
νώσκων, ότι τό ολίγον ημών τακτικόν ούτε αρκετά ήσκημένον ήτο,
ούτε ύπό ικανού καί έπιτηό'είου πυροβολικού κατωχυρωμένον, ένόμιζεν
ότι πρέπει νά άποφεύγη τούς εκ τού συστάό'ην αγώνας* ό ό'εύτερος ό'έν
άνείχετο νά άγωνίζηται όπισθεν οχυρωμάτων* οθεν ήτο £ύςκολον νά
συμφωνήσωσιν οί ό'ύο ηγεμόνες.
"Ο τι $έ ή περί Χαϊό'άριον συμπλοκή ούόέν εσχε σπουόαΐον αποτέ­
λεσμα, άπεό'είχθη τή 9 , οτε συνέπεσε παραό'όξως ν’ άπαντηθώσιν επί
τής εξωθεν τού Πειραιώς ναυλοχούσης γαλλικής ναυαρχίό'ος, ό Καραϊ-
σκακης καί ό 'Ρεσίτ πασάς; έλθόντες άμφότεροι εις έπισκεψιν τού
ναυάρχου. Κ α τ ’ άρχάς ο ’Ρεσίτης ήθέλησε νά ίε ίξ η ύπεροχήν τινα ώς
προς τόν ήμέτερον στρατάρχην μεθ’ ού έλάλησεν άλβανιστί, προτεί-
νας αύτφ ύποταγήν καί άπαντα ατά βιλα έτια από την Αθήνα εως
την "Α ρταν.» Ά λ λ ’ ό Καραϊσκάκης, άπαντήσας προςηκόντως, κατέ­
βαλε τήν όφρύν τού ά,νίρός. Τό ό'εΐνόν ήτο, ότι ό Φαβιέρος ίυςαρε*
στηθείς, ώς προείπομεν, άπήλθε μετά τών ύπ’ αυτόν εις Σαλαμίνα,
 ’ Αείμνηστα πολεμικά έργα του Καραϊσκάκη. 897

το S i ετι δεινότερον, δτι πολλοί εκ των ήμετέρων, φθονούντες την

αρχηγίαν τού Καραισκάκη, παρηκολούθησαν τον Φαβιέρον, ώςτε τδ
εν Έ λευσινι στρατόπεδον, μεΐναν ερημ,ον σχεδόν άντρων, έκινδύνευσε
τον έσχατον κίνδυνον, προςβληθέν ύπδ των πολερ,ίων. Ά λ λ * δ Κάραϊ-
σκάκης, καί τοι μη ε'χων περί εαυτόν ειμή τούς επισημότερους των
αξιωματικών καί 3 0 0 μόνον στρατιώτας, άπέκρουσε την έφοδον οι
S i πρότερον λειποτακτήσαντες, έντραπέντες τότε έπανήλθον, ώςτε
εντός ολίγων ήμερων συνεκροτήθησαν αύθις εις 4 ή 5 χιλιά δα ς άν-
ό'ρών. ΤΗτο δμως πρόδηλον, οτι διά τοσαύτης δυνάμεως καί ούτως
ολίγον πειθαρχούσης, αδύνατον ήτο νά διαπραχθή κρίσιμόν τ ι κατα
τού ΊΡεσίτη. Πλήν τούτου ή φρουρά τής άκροπόλεως ά π ήτει επιμόνως
νά ένισχυθή. Δύο άπόπειραι γενόμεναι τή 12 καί τή 2 7 σεπτεμβρίσυ,
ινα παρειςαχθή εις το φρουράν στρατιωτικόν τ ι σώμα, άπέτυχον· τή
δέ 30 δ Γούρας περιπολών εις το εξώτατον τού περιτειχίσματος καί
προςβληθείς ύπο πολέμιας σφαίρας, επεσε νεκρός. *Όθεν δ Καραϊσκά-
κης άπεφάσισε τότε δύο τινά* πρώτον μέν νά είςαγάγγι εκ παντός
τρόπου εις την άκρόπολιν άξιόλογόν τινα επικουρίαν ύπο ηγεμόνα
ικανόν ν* άναπληρώσν) τον Γούραν, καί δεύτερον νά επιχείρησή αυτός
μεγάλην τινά επί την *Ρούμελην στρατειαν, ϊνα άναζωπυρήση αυ­
τόθι την έπανάστασιν, καί παρακωλύσν) τάς έκεϊθεν έρχορ.ένας εις τον
'Ρεσίτην επικουρίας καί τροφάς.
Νέον φρούραρχον τής άκροπόλεως έξελέξατο τον Κ ρ ιεζώ την και
τωόντι δ δόκιμος ούτος μαχητής, άποβάς μετά 450 Ρουμελιω­
τών καί Ίονίων διά θαλάσσης, περί τάς εκβολάς τού Ίλισσού, την
νύκτα τής 11 Οκτωβρίου, κατώρθωσε νά είςέλθη εις την άκρόπολιν,
ενω αυτός δ Καραισκάκης έπεχείρησεν άφ* εσπέρας αντιπερισπασμόν
εκ Πατησίων. Ή δ* επί την Τ ούμελην στρατεία άπήντησε κα τ’ άρ-
χάς δεινάς τινας δυςχερείας. Ου μόνον δ Φαβιέρος ουδόλως επείσθη
νά συμπράξγ), άπελθών μεθ* όλου τού τακτικού εις Μέθανα, άλλα καί
οί Σουλιώται, οί επί άθλοις πολυκρότοις δικαίως σεμνυνόμενοι, δεν
επείθοντο νά ύποταχθώσιν εις ήγεμόνα, μηδέν ετι δόντα τεκρ-ήριον
εξαίρετου ύπεροχής. Ά λ λ ’ δ Καραϊσκάκης, δ ι’ άνοχής καί έπιτηδειό-
τητος τψόντι εξαίρετου, ήδυνήθη νά τούς ρ.εταπείσγ), καί, τή 25
Οκτωβρίου, καταλιπών έν Έ λευσινι δύναμιν ικανήν νά διατηρήση την
θέσιν ταύτην, καί έπιτρέψας την ήγεμονίαν αυτής εις τον Βάσσον
Μαυροβουνιώτην, άπήλθεν αυτός έκεΐθεν επί την 'Ρούμελην μετά
(ΕΑΑ. ΙΕΤΟΡ. Κ. Π Α Π Λ Ρ Ρ Η Γ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Τ Ο Μ » ε '. ) 57
898 ’Αιψ.νηστα. πολεμικά έργα του Καραϊσκάκη.

2 ,5 0 0 μαχητών. Ή δύναμις ητο μικρά, αλλά συνέκειτο εκ των κρα-

τίστων άντρων, ούς είχε τότε ή Ε λ λ ά ς , καί προ πάντων εκ των πα­
λαιμάχων οσοι ειχον διαπράξει την εκ του Μεσολογγίου εζοδον. Πλήν
τούτων δέ ά-νεδείχθησαν εν τή εκστρατεία ταύτη καί τινες νεώτεροι
μ α χ η τα ί, ιδίως οί ύπο τού Καραϊσκάκη έξαιρέτως άγαπώμενοι Γαρ-
δικιώ της Γρίβας καί Χριστόδουλος X . Πέτρος. Ή έκ της ’Α ττικής
απουσία αυτού διήρκεσε 4 περίπου μήνας. "Οταν τή 2 5 Οκτωβρίου
άνεχώρησεν έξ Έλευσίνος, πάσα ή Στερεά Ε λ λ ά ς ητο ύποτεταγμένη
εις τούς Τούρκους· όταν δε τή 23 φεβρουαρίου 1827 άνέκαμψεν εις
’Ελευσίνα, από τού άμβρακικού κόλπου μέχρι των ’Αθηνών, ουδαμού
αλλού έφαίνετο οθωμανική σημαία, είμη εντός των παραλίων Φρου­
ρίων της Βονίτσης, τού Μεσολογγίου καί της Ναύπακτού. Εις μάτην
ο ΊΡεσίτ πασης, έξακολουθών πεισματωδώς την πολιορκίαν της άκρο-
πόλεως. ηγωνίσθη συγχρόνως ν’ άναχαιτίσν) την πορείαν τού Έ λ λ η -
νος πολεμάρχου διά τε τού Όμέρ πασά καί διά νέων λογάδων ταγ­
μάτων, τά όποια έζ Α λβανία ς προςεκάλεσεν ύπό πολεμάρχους όνο­
μαστούς, τον Μουσταφάμπεϋν καί τον Κεχαγιάμπεϋν. Τρέϊς νίκαι, η
περί ΊΡάχοβαν, ή περί Τουρκοχώρι καί ή περί Δίστομον έπεσφράγισαν
τό έ'ργον τού Καραϊσκάκη, καί διά τριών στεφάνων έκόσμησαν την
κεφαλήν τής πνεούσης τά λοίσθια έπαναστάσεως.
Ό Καραϊσκάκης, καταλιπών τό πλείστον τής δ'υνάμεως περί Με-
σο7^όγγιον καί εις Λεβάδειαν, έπέστρεψεν εις Ελευσίνα μετά 1000

μόνον περίπου άνδρών· τούτο δέ, διό τι εν τφ μεταζύ^είχον συγκεν-

τρωθή περί Ελευσίνα καί Σαλαμίνα περί τούς έξακιςχιλίους. Ή μεν
πρώτη επί την Α τ τ ικ ή ν στρατεία τού Καραϊσκάκη καί κατόπιν η
επί τήν 'Ρούμελην, ύπήρξεν εργον ούτως^είπείν ατομικόν τού ανδρος,
ολίγα λαβόντος βοηθήματα παρά τής Διοικητικής επιτροπής, επί το-
σούτον ολίγα, ώςτε τό στρατόπεδον αυτού πολλακις εκινδυνευσε να
διαλυθή δ ι’ ελλειψιν τροφών καί πολεμεφοδίων. Και πόθεν ητο δυνα­
τόν νά πορισθώσι τ* αναγκαία ταύτα, αφού τά μέν εκ τού δευτέρου
δανείου έλθόντα εις τήν Ε λ λ ά δ α χρήματα ειχον προ πολλού εζαν-
τληθή, έκ δέ τής Πελοποννήσου καί τής Στερεάς, οβολος φόρου δεν
ήτο δυνατόν νά είςπραχθή ; Ά λ λ ’ από τών τελευταίων ημερών τού
1826 καί κατά τούς πρώτους μήνας τού 1 8 2 7 έφθασαν α λληλοδια ­
δόχους αί δ'αψιλείς χορηγίαι, τάς^όποίας επεμπον αι φιλελληνικ.αι τής
Ευρώπης έταιρεΐαι, είπερ ποτέ συγκινηθεϊσαι έκ τής πτώσεως τού Με-
 Κόχραν καί Τζώρτζ. Διαφωνία* προς τον Καραϊακάχην. 899

σολογγίου. Πλήν τούτου άφίκοντο τότε τελευταίον καί τα πολεριε-

φόδια καί τά σκάφη, (ή 'ΕΛΑας, ή Καρτερία)^ όσα είχον παραγγελ-
θή διά των y ρηγάτων τού δευτέρου δανείου, ολίγα ριέν ώς τυρός τά
επί τούτω κρατηθέντα καί σπαταληθέντα ποσά, χρησ ιμ ό τα τα όμως
δυνάριενα νά άποβώσιν εν τή παντελεί εκείνη άμ,ηχανία εν η εύρι-
σκόμ,εθα. Έ π ι πάσιν επέπλευσαν |ν ’Α γγλία καί έν Άμ,ερική 'ψ ιχία
τινά τού δανείου, 2 0 ,0 0 0 περίπου λίραι, διά δέ των ποικίλων τού­
των πόρων ελαβον πολλήν ζωήν αί κατά τού ’Ρ εσ ίτη εχθροπραξίαν
Κ αί πρώτον ριέν από τού τέλους τού νοεριβρίου ο Φαβιέρος επέτυχε
νά ειςαγάγη εις την άκρόπολιν εφόδια ικανά, διερχόμ,ενος ρεετά τού
τακτικού σώμ,ατος άνά ρεέσον των εχθρικών χαρακωρεάτων* δεύτερον
S i κατωρθώθη νά άποβή όπωςούν άζιόρεαχος ό έξωθεν τού φρουρίου
ενεργών στρατός καί νά λάβη δαψιλή εφόδια, βαρύ καί έλαφρόν πυ­
ροβολικόν, πυρίτιδα, μ,όλυβδον, σίτον, άλευρον. Ά λ λ ’ ό στρατός ού-
τος, στερούμενος κα τ’ άρχάς ήγεμώνος επιτηδείου, διηρέθη κακώς εις
δύο σώμ,ατα, πόρρωθεν απ’ άλλήλων ένεργούντα, τό μ.έν άπό Ε λ ε υ ­
σίνας, τό δε άπό Φάληρου· εντεύθεν ό 'Ρεσίτης ώφελούρεενος, έπιπε-
σών τη 27 φεβρουαρίου κατά τού πρώτου τού προελάσαντος ριέχρι
τού Καμ,ατερού, ήνάγκασεν αυτό μ,ετά πολλής ζηρείας νά υποχώρηση
μ,έχρι Σαλαμ,ίνος. Έ ν ταύτη τη μ,άχη επεσεν δ γενναίος Κεφαλλήν
Βούρβαχης. Ό δέ Καραϊσκάκης, άρια έπιστρέψας, έστησε τό στρατη­
γίαν αύτού εις Κερκτσίνην καί άποκρούσας, τη 4 ριαρτίου, ριεγάλην
τινά κατ’ αύτού επίθεσή τού ’Ρ εσ ίτη , ήγωνίσθη νά ένωθη κατά μ,ι-
κρόν [λετά τού έν Φαλήρφ στρατοπέδου.

Τούτων δέ γινοριένων έν τη Α τ τ ικ ή , ή έν Τροιζήνι συνέλευσις,

άπαρτισθεΐσα έκ τών δύο πρότερον διηρημ,ένων, της έν Έρριιόνη καί
της έν Αίγίνη, προεχειρίσατο τον ριέν λόρδον Κόχραν στόλαρχον, τον
δέ *Ρ ιχ άρδον Τζώρτζ αρχιστράτηγον τών κατά ξηράν δυνάμ,εων, καί
τον Ίωάννην Καποδίστριαν κυβερνήτην τής Ε λλά δο ς. Τών ριέν δύο
πρώτων δ διορισμ,ός ητο ευεξήγητος. Έ τ ι οί έν Έρριιόνη συνελθόντες
πληρεξούσιοι είχον γράψει τή 18 φεβρουαρίου έπιστολήν προς τον
Στράτφορδ Κάννιγγ, ήτις έχαρακτήριζεν αυτόν ώς τον μ,όνον μ,εσί-
την ριεταξύ τού έλληνικού έθνους κ α ί”τών άλλων Δυνάριεων καί τής
Τουρκίας, άπεκάλει δέ τον άνδρα ευεργέτην κυρίως δέ, διά τών προ­
τροπών αύτού καί τών ενεργειών τού "Αμιιλτων, κατωρθώθη νά ένω*
57*
900 Κόχραν καί Τζώρτζ. Διαφωνίαι προς τον Καραισκάκην.

θώσιν a t δύο άπ’ άλλήλων κεχωρισμέναι συνελεύσεις εις (λίαν κοινήν,

την εν Τροιζήνι, τή 19 μαρτίου. "Οθεν εννοεί έκαστος, δτι υπό την
π ολιτικήν εποψιν η συνέλευσις, καλώς ποιούσα, άνέθηκε την υπέρτα­
τη ν διεξαγωγήν τού κατά θάλασσαν καί γην άγώνος εις τούς δύο
εκείνους Βρετανούς. Τού δέ Καποδιστρίου η εκλογή δεν ήτο βεβαίως
αρεστή τή Ά γ γ λ ίι*. Ά λ λ ’ έτερος "Ε λλην πολίτικος άνηρ δεν ύπήρχε,
δυνάμενος νά ε'κλεχθή εις τό ύπατον εκείνο αξίωμα’ η 'Α γγλία , ήτις
είχεν αρχίσει νά συμπράττη μετά της 'Ρωσίας άπό τού πρωτοκόλλου
τού προηγουμένου έτους, καί παρεσκεύαζεν άπο κοινού μ ετ’ αυτής την
έν Λονδίνω συνθήκην τού 1 8 2 7 , δεν ήθελε νά δυςαρεστήση την δύνα-
μιν ταύτην, έπιμένουσα εις το νά άποκρούη τον ύπ* αυτής συσταινό-
μενον άνδρα. Ή 'Ρωσία, ήτις άπο τού 1 8 2 2 ούδέν έντονον πράξασα
ύπέρ τής Ε λλά δο ς, ολίγους είχε τούς προς αυτήν συμπαθούντας παρ’
ήμίν, ήρχισε, μετά την ύπογραφήν τού πρώτου εν Πετρουπόλει πρωτο­
κόλλου, νά άναλαμβάν *0 επιρροήν τινα διά των ενεργειών τών άρχαίων
αυτής φίλων, τών Φιλικών. Μυστική εταιρεία, καλούμενη Φ οϊνι£,
είργάζετο άπό τίνος επί τω σκοπφ τούτω εν Πελοποννήσω καί προςω-
κειώθη αυτόν τον Θεόδωρον Κολοκοτρώνην. Δ ιά τής συνδρομής λο ι­
πόν δλων τούτων τών περιστάσεων άνηρπάγη ή ύπέρ τού Κ αποδι-
στρίου ψήφος τής συνελεύσεως καί είδομεν (σελ. 8 0 4 τού παρόντος
τόμου), πώς δ Κολοκοτρώνης κατώρθωσε νά άποσπάση τήν προς τούτο
βεβιασμένην δπωςούν συναίνεσιν τού "Αμιλτων.
• Οί δύο νέοι τού στρατού καί τού στόλου ηγεμόνες προςήλθον εις
Πειραιά άπό τών πρώτων τού άπριλίου ημερών. Ό Καραίσκάκης άπε-
δέξατο άμφοτέρους μετά τής ενδεχόμενης προθυμίας* άλλ* ήτο άδύ-
νατον νά επικρατήση δμοφωνία μεταξύ αυτών και αυτού, προ πάντων
δ ιό τι οι δύο "Α γγλοι άπήτουν άμεσον εκ τού συστάδην άγώνα, ίνα
έκβιασθή ή ταχεία τής πολιορκίας διάλυσις, δ δέ Καραίσκάκης έπρέ-
σβευεν όρθώς, δτι τά άτακτα ελληνικά στρατεύματα είναι μάλλον
επ ιτή δ εια εις τον άπό χαρακωμάτων πόλεμον, καί επέμενεν, δτι συρ.-
φέρει νά προχωρώσι βαθμηδόν περιζιυννύοντες διά νέων πάντοτε χαρα­
κωμάτων τον στρατόν τού 'Ρεσίτη. Εντεύθεν πολλαί προέκυψαν δυς-
κολίαι καί έψυχράνθησαν δπωςούν αί μεταξύ τού Έ λληνος καί τών
δύο ξένων σχέσεις. «Β λέπ ω , ελεγεν δ Καραίσκάκης, δτι κακά θά τά
πάμ,εν μέ τούτους τούς φράγκους* φοβούμαι πώς θά μάς χάσουν μέ
τήν άβασταγιά τους.»
 Θάνατος Καραϊσκάκη. Ή εν Φαλήρω πανωλεθρία. 901

Ούδέν ηττον πολλάς καταπινων πικρίας άνέδειξεν ύπομονην καί

ανοχήν εντελώς άλλοτρίαν του ίδιου χαρακτηρος* καί τούτο ύπηρζε»
κατ* εμέ, εν των μάλλον αξιέπαινων αύτού προτερημάτων. Έπιμένων
δέ, οσον ήδύνατο, εις το σύστημα αύτού, επέτυχε περί τά μέσα τού
μηνος νά Ικβάλνj τούς πολεμίους άφ* δλων των οχυρωμάτων 8 ι ών
έχώριζον τά δύο ελληνικά στρατόπεδα, καί νά ενώσν) ούτως αυτά
από Κερατσίνης μέχρι Φάληρου. Τότε προέτεινε νά καταληφθτ, δ Ώ -
ρα>πός καί δ Μαραθών, ϊνα φρ&χθη* ούτω καί ή τελευταία δίοδος δι*
ης δ Κιουταχης ήδύνατο νά λαμβάνη τροφάς καί πολεμεφόδια εξ
Εύβοίας, διότι η άλλη ‘Ρούμελη κα τείχετο ύπο τών ημετέρω ν της
δέ περί την Α τ τ ικ ή ν θαλάσσης ημεθα κύριοι διά της ΈΛΛάδος, της
Καρτερίας καί άλλων τινών πλοίων. *Άν το σχέδιον τούτο εξετελειτο,
βεβαίως δ ‘Ρεσίτης ηναγκάζετο νά καταθέσγι τά όπλα μ ετ ’ ου πολύ,
διότι ηρχισεν ηδη δ στρατός αύτού νά πάσχγ) πολλάς στερήσεις.
Ά λ λ * οί δύο ςένοι στρατηγοί έπέμενον είς την άμεσον κατά τού *Ρε-
σίτη έφοδον, δ δέ Καραϊσκάκης ήναγκάσθη νά ένδώσν). Ένω όμως
παρεσκευάζετο προς τούτο προςπαθών νά καταστησν) το επιχείρημα
όσον ενδέχεται όλιγιύτερον επισφαλές, τ *5 22 άπριλίου, μικράς τίνος
γενομένης εκ τύχης συμπλοκής, δ Καραϊσκάκης, καίτοι νοσών, καί τοι
άθυμών, παρέστη είς μέσον ϊνα προλάβτρ την άνάπτυξιν αυτής, καί
έκει έτραυματίσθη καιρίως. Ποτέ θάνατος άνδρός δεν άπέδειξεν δποία
ητο ή αξία αύτού. Την νύκτα της 2 3 προς την 2 4 εγένετο τελευ-
ταϊον η προ τοσούτου χρόνου άπαιτουμένη ύπό τών δύο στρατηγών
έφοδος κατά τού τουρκικού στρατοπέδου άπδ Φάληρου. ’Α λλά τοσού-
τον κακώς διέταξαν τά πράγματα, ώςτε αντί θριάμβου κατήνεγκον
κατά της Ε λλά δος την όλεθριωτάτην τών πληγών, οσας ύπέστη
αύτη κατά τά απαίσια εκείνα έτη . Οι άνδρες ημών, διαταχθέντες
νά προέλθωσιν επί σφαγήν προφανή, εβάδισαν άπτοητως προς τον
θάνατον. "Ολοι σχεδόν οι Σουλιώ ται καί οί γενναιότατοι τών Κρητών
έπεσον, 1 ,500 .μαχηταί, οί κράτιστοι της Ελλάδος* εκ τών 2 6 φιλελ­
λήνων οίτινες παρευρέθησαν είς το πυκνότερον τού άγώνος, διεσοίθη-
σαν 4* εκ τών 3 0 0 τακτικών, 29. Λύτη τού Μεσολογγίου ή έξοδος,
καθ’ έαυτην δεν έπήγαγε τοσαύτην μαχητών φθοράν. Έ κ εϊ, περί Φά«
λήρον, έχάσαμεν τον Ίωάννην Νοταράν, τον Λάμπρον Βέϊκον, τον
Γειύργιον Δράκον, τον Γεώργιον Τζαβέλλαν, τον Αθανάσιον Τουσιαν
Βότσαρην, τον ταγματάρχην τού τακτικού Ίγγλέσην* καί εκεί Ιχάθη
905 Απόπειρα πυρπολήσεως του έν 'Αλεξάνδρειά στόλου.

πάσα ή Στερεά Ε λ λ ά ς , διότι μ ετ’ όλίγας ημέρας διελύθη ό περιλι-

πόμενος ελληνικός στρατός, και τ9) 24 μαιου παρεδόθη μεν ή άκρό-
πολις, ύπέκυψε δέ αύθις ή Στερεά εις τον όσμανικόν ζυγόν.

Α λ λ ά και τά κατά θάλασσαν γεγονότα εν τώ δια σ τήμ α τι των τριών

τούτων ενιαυτών άπέβησαν οια τά χερσαία. Οί ναυτικοί ημών έμά-
χοντο όπως άλλοτε, έτόλμων πολλάκις τά πάντα, ά λλ’ οί αγώνες
ςεύτών ησαν ώς επί το πλεΐστον άτελέσφοροι* ιδίως 8ε ουδέποτε ηύ-
τύχησαν νά παρακωλύσωσι την άδιάκοπον διαπεραίωσιν τών επικου­
ριών τού Ίβραίμη εξ ’Αλεξάνδρειάς εις Πελοπόννησον. Μετά τά εν
Μεθώνη καί περί Καφηρέα κατορθώματα, συνελήφθη βούλευμα τολ-
μηρότατον άπεφασίσθη νά πυρποληθη b αιγυπτιακός στόλος εν αυτή
τ η ’Αλεξάνδρειά. Τ η 23 Ιουλίου' 1 8 2 5 εξέπλευσαν εξ "Υδρας επί
τούτω δύο πολεμικά, τό μεν υπό τον Ε μμα νο υήλ Τομπάζην, τό δέ
υπό τον ’Αντώνιον Κριεζήν, καί τρία πυρπολικά τό μέν υπό τον Κα-
νάρην, τά δέ ύπό τούς ύδραίους Α. Θ. Βώκον καί ’Εμμανουήλ Μπού-
την. Ή έπιχείρησις αυτή, ή τις, άν έπετύγχανεν, ήθελε μεταβάλει
διά μιας την όψιν τών πραγμάτων, έκρίθη πολυειδώς καί πολυτρό-
πως, κατά τά διάφορα πάθη καί συμφέροντα, παρ’ ήμϊν καί έν Εύ-
ρώπη. Τό καθ’ ημάς νομιζομεν, ότι άληθεστάτη είναι η τού γάλλου
ναυάργου καί ιστορικού άφήγησις. Ή μοίρα ημών ούριοδρορ.ησασα
έφθασε τ γ 2 9 έξωθεν τού λιμ,ένος τής ’Αλεξανδρείας, έν τώ δποίω
ύπήρχον την ημέραν έκείνην 60 πολεμικά τής Αίγύπτου σκάφη καί
ΙΣΟ εμπορικά τής Εύρό)πης πλοία, έν οις 2 5 γαλλικά φορτωμένα
βάμβακα διά την Μασσαλίαν. ΙΙερί την 6 τής εσπέρας, ό Κανάρης
προπορευόμενος τών άλαλων πυρπολικών, καί νομίσας περιττόν νά περι-
μείνη τούς συντρόφους του, είςήλθε μόνος εις τό στόμιον τού λιμένος.
Μ εταχειρισθείς στρατήγημα τό όποιον οι ναυτικοί νόμοι δεν άποδο-
κιμάζουσιν, άπέκρυψε την έθνότητα αύτού. Ό αίγύπτιος πλοηγός
ίδό)ν την ρωσικήν σημαίαν κυματίζουσαν επί τού πλοίου, καί νομι-
σας ότι τό πλοΐον ανήκει εις ούδετέραν δύναμιν προςήλθεν άνυπόπτως,
τό δέ πυρπολικόν οίακιζόμενον ύπ’ αύτού διεπέρασε τάς ύφαλους, ών
ή μακρώ άλυσις φράσσει τον λιμένα. Τότε ό Κανάρης πλέει εύθύ έπί
τον αιγυπτιακόν στόλον* άλλα τότε ή πελαγία αύρα έπαυσεν, ό άνε­
μος μετε βλήθη, τό δέ πυρπολικόν έδέησε νά λοξοδρόμηση, ίνα προβη
προς τον μυχόν τού λιμένος. Ούδείς στόλος, έστω ούτος καί τουρκι-

ο
 ’Απόπειρα πυρπολήσειυς τού εν ΆλεξανΒοεία στόλου. 903

κός, $έν επιτρέπει έν πολέμ,ω εις πλοϊον άγνωστον νά παρειςίύσγι εις

τάς τάξεις αύτού πριν η τό έξετάστ). Ό θεν λέμ,βοι έστάλησαν έπί
τούτω ύπο των φρεγάδων της προφυλακής. Ένώ ί έ έπέπλεον αί λέμ.-
βοι, παρετηρήθη από του καταστρώματος του πολεμ.ικού γαλλικού
πάρωνος, ή Mk.hooa^ τού ναυλοχούντος παρά την ειςοίον τού λιμ.ένος,
ότι άντρες πολλοί κατέβαινον έν σπουίή εις την έφελκομ.ένην ύπο τού
πάρωνος τού Κανάρη άκατον. Ούτε τά οχυρώματα τού λιμ.ένος ούτε
δ αιγυπτιακός στόλος είγον λά βει ε’ι ςέτι υπόνοιαν τινά* ά λ λ ’ εις τούς
άνίρας τής ΜεΑΙσσης το γεγονός εκείνο έφάνη παράδοξον. ’Ε π ειδ ή
S i ο γαλλικός πάρων ως εκ τής θέσεο^ς, ήν κα τείχε, πρώτος έκινδύ-
νευεν, εσπευσε νά προφυλαχθή κατά παντός ένίεχομ.ένου* επτυξε τάς
σκηνάς, εκρουσε το πολεμ.ικον, παρεσκεύασε τούς "άρτέμ,ονας, έγέμ.ισε
τά πυροβόλα και ήτοιμ.άσθη νά άποκόψν) την άγκυραν. «Το ύποπτον
πλοιον, γράφει δ πλοίαρχος Άργους, δ κυβερνήτης τής ΜεΜσσης,
άπειχε τρία περίπου σ τ ά ίια άφ’ ήμ.ών, οτε αί τελευτα ία ι ήμ.ών άμ,-
φιβολίαι ίιελύΟησαν. ΫΗτο πρόδηλον, οτι δ ύπο τού πληρώματος αύ-
τού έγκαταλειφθείς πάρων ήτο πυρπολικόν. Αίφνης τωόντι άνεφλέχθη,
και έν τώ άμα οι &ύο πάρωνες, οί έν τφ πελάγει μ,είναντες, άνέστρε-
ψαν έπάραντες την ελληνικήν σημαίαν.» Έν ριπή όφθαλμ.ού το πύρ
δ ια ίίίε τ α ι όφιοειίώς ίιά . των έξαρτίων, οί δλκοί των κεραιών και οί
πλαγεαστήρες καίονται, τά S i λυθέντα ιστία έξαπλούνται. Ό π ά ­
ρων άντηνεμ,ούται, άνακρούεται, αποκλίνει, άναλαμ,βάνει τον πλούν
αύτού, δτέ μ.έν προς τούτο, δτέ S i προς τδ έτερον μ,έρος κατά το φέ-
ρον αυτόν άστατον πνεύμα "καί την ώθησιν τών περιλιπομ.ένων έ'τι
ιστίων* ίιέ ρ γ ε τ α ι S i ούτω άνά μ,εσον πολλών πολεμικών καί έμ,πορι-
κών σκαφών, προςψαύο)ν προς τούτο, παρακάμ.πτων τό έτερον, πλ.η-
ρών πάντα φρίκης. Τελευταιον αί τουρκικαί λέμ,βοι κατορΟούσι νά ρί-
ψωσιν έπ’ αύτού τάς άρπάγας καί ρυμ.ουλκούσιν αυτόν προς την γ ε ί­
τονα παραλίαν. « ’Εάν τό πυρπολικόν τούτο, γράφει δ πλοίαρχος Ά ρ ­
γους, ήθελεν, ο μ,ή γένοιτο, κολλήσει εις'τη ν φρεγάδα τής|προφυλα-
κής, δ στόλος όλος ήθελε περιέλθει εις αταξίαν,^τά ίύο^άλλα πυρπο­
λικά ήθελον ποοςίράμ-εε καί έπιτεθή εις ετερα σκάφη, ή S i κα τα ­
στροφή ήθελεν άποβή φρικώ^ης καί ή έπιτυχία-τώ ν' Ε λλή νω ν π λ η ­
ρέστατη* άλλ* ή ΜεΜσσα' πκρεχοδλυσεν αυτούς δπωςούν ( m a is V Α-
b e ille les a un pea genes).» Ό S i ναύαρχος ιστορικός προςτίθησιν*
'Ελέησε νά παρέλθ^ ώρα ικανή, πριν/ο τά αιγυπτιακά πλοία συνέλθω-
904 Τά πολεμικά σκάφη 'JS.Mac και Καρτερία,

σιν άπδ τής δεινής εκείνης ταραχής. Ούδέν ήττον ο Κανάρης έκινδύ-
νευσε τον έσχατον των κινδύνων. Πυροβολισμοί τινες του πλοιάρχου
'Αργούς έξύπνησαν τα πυροβολεία τού λιμένος, 6 δέ άτρόρ,ητος Ψ α­
ριανός ήναγκάσθη νά διέλθη ύπο το πυρ αυτών πριν η φθάση εις τά
περιμένοντα έν τφ πελάγει πλοία. Ό μέν ναύαρχος Δερινιύ καί 6

πλοίαρχος Λεραίϋ άπεθαύμασαν αυτόν ώς ηρώα· 6 δέ πλοίαρχος 'Αρ­

γούς καί δ έν ’Αλεξάνδρειά γενικός πρόξενος της Γαλλία ς Δροβετί
έχαρακτήρισαν τον άνδρα ώς πειρατήν, το μέν διότι έπεπλευσεν ύπο
ξένην σημαίαν, το δέ 5 διότι έπιτυγχάνων, ού (/.όνον ήθελεν έπαγάγει
«ανυπολόγιστον ζημίαν εις το ευρωπαϊκόν έμπόριον, άλλα καί προκα-
λέσει φοβέρας αντεκδικήσεις των Αιγυπτίων κατά των Χριστιανών.
Το πρώτον καί το τρίτον τών έπιχειρημάτων τούτων ήσαν άνυπό-
στατα. Οί διεθνείς νόμοι, λ έγει δ ναύαρχος Jurien de la Graviere,
δεν άπαγορεύουσι το πλέειν, άλλα το μάχεσθαι ύπο άλλοτρίαν ση­
μαίαν. Το καθ’ ημάς δέ προςθέτομεν, δτι σπουδαίος άντεκδικήσεως
κίνδυνος δεν ύπηρχεν ά λ λ ’ η αλήθεια είναι, ότι δ πλοίαρχος 'Αργούς,
τεταγμένος ώς φρουρος τών εις το έθνος αύτού άνηκόντο>ν εμπορικών
πλοίων, δυςκόλως ήδύνατο να πράξη άλλο τ ι παρ’ ό,τι επραξε. Κ α ί
επειτα το τόλμημα άπέτυχε προ πάντων διά την αίφνιδίαν τού άνε­
μου μεταβολήν. ’Εάν επί μικρόν ετι έπνεε βορράς, το πυρπολικόν ήθε­
λεν εύρεθή έν τφ μέσω τού αιγυπτιακού στόλου πολύ πριν ή Μ έλισσα
δυνηθή νά πράξη τ ι προς ματαίωσιν τού έργου

Ά λ λ * δ Θεδς ειχεν αποσύρει την δεξιάν αύτού άφ* ημών κατά τά

τρία ταύτα έτη* το έπιχείρημα τού Κανάρη άπέτυχε, το Μεσολόγ-
γιον έπεσεν, δ Καραϊσκάκης έφονεύθη. Κατά τδ έτος 1 8 2 6 δ Μια-
ούλης καί δ Σαχτούρης έσωσαν καί πάλιν την Σάμον άπο τών έπ ι-
θέσεων τού Χοσρέφη καί τού Ταχίρ πασά. Περί τά τέλη τού 1826
άφίκοντο τελευταίον καί τά διά τών χρημάτων τού δευτέρου δανείου
κατασκευασθέντα πλοία. Ή 'E J J a c , ναυπηγηθείσα έν ’Αμερική, ήτο
τωόντι φρεγάς μεγίσ τη καί λαμ,προτάτη, 64 πυροβόλων, δι* ήν όμως
έδαπανήθησαν 3 ,0 0 0 ,0 0 0 φράγκων. Ό λόρδος Κόχραν, δ μ ετ’ ολίγον
άναλαβών την ηγεμονίαν αυτής τε καί δλοκλήρου τού ελληνικού στό­
λου, ήτο άνήρ πολυθρύλητος έπί τοίς προτέροις κατορθώμασι* τοσαύτη
δε ήτο ή προς αυτόν πεποίθησις τής Ε λλά δος συμπάσης, ώςτε, λέγει
δ πολλάκις προμ-νημονευθείς γάλλος ναύαρχος, δ Μιαούλης ε’κείνος,
 Τά “πολίτικά σκάφη (EU A a c καί K α ρ η ρ ι α t 905

οςτις έν άλλοις καιροΐς ή$ύνατο νά ήναι αντίζηλος του R u y t e r *& ι

τοϋ Daquesne, (περιωνύμων ναυάρχων τής Όλλανύ'ίας και της Γ α λ ­
λίας έν τή 17 έκατονταετηρίδι), κατήλθε μ.ετά άρχαικνίς μετριοφρο­
σύνης άπο της τάξεως τοϋ ναύαρχον εις την του άπλού πλοιάρχου,»
ϊνα υπηρέτηση ύπο τον άνθρωπον παρ’ ού προςεδοκάτο σωτηρία. Αλ-
λ* 6 άνθρωπος ούτος, καίπερ αρχών τοιαύτης φρεγάδος, ούδέν τη α λη­
θείς, ούδέν διέπραξεν εν τφ ήμετέρω άγώνι το δυνάμενον καί πόρ-
ρωθεν νά παραβληθή προς τά ύπο των παριύνων της "Υδρας, των
Σπετσών καί των Ψαρών πρότερον κατορθωθέντα. Κ αί δεν είχε μό-
νον την φρεγάδα* παρεκτος των προϋπαρχόντων στολίσκων, είχε προς-
ετι την K a p z s p la r , πλοίον άτμοκίνητον, το όποιον πολύ μέν απείχε
τών σημερινών έλικοκινήτων καί θιυρηκτών, αλλά ώς πρώτον δοκί-
μιον πολεμικού άτμ,οκινήτου, είναι βεβαίως πολυειύ'ώς άξιομνημό-
νευτον. Ή Καρτερία κατεσκευάσθη εν Α γ γ λ ία , είχε μηχανην 48
ίππων καί τα χύτητα μ,όλις φθάνουσαν είς 5 η 6 μ ίλια την ώραν ο
ελάχιστος ενάντιος άνεμος ήλάττω νε κατά το ήμισυ τον δρόμον τού­
τον, η δέ κυμαινόμενη θάλασσα κατεβίβαζεν αυτόν είς το μηδέν. Ά λ λ *
όμως τοσούτο μέγα είναι το πλεονέκτημα τού πλέειν έν γαλήνη και
τού άναπλέειν προς εναντίον άνεμον, ώςτε εκτοτε έπρεπε πάντες νά
μαντεύσωσιν Οποίαν άλλοίωσιν έμελλε νά έπιφέρη είς τούς ναυτικούς
αγώνας ή τελειοποίησις τού πρώτου εκείνου δοκιμίου. Κ αί δμως 6

γάλλος ναύαρχος βέβαιοί δτι ουδέ ίχνος τοιούτου προαισθήματος δεν

ύποφαίνεται έν τή περί τού πλοίου τούτου έκθέσει, ήν είχ ιν ύπ* δψιν
αυτού. Ή Καρτερία ήτο ώπλισμένη Si 8 πυροβόλων τών 68 χυθέν-
των έν Ά γγ λ ίίρ κατά το σύστημα, το προ μικρού τότε έπινοηθέν ύπο
τού γάλλου συνταγματάρχου Παιξάνς* ήδύνατο Si ούτω νά £ίπτη
κατά βούλησιν σφαίρας στρογγύλας, «ψυχρά; ή πεπυρακτωμένας,»
καί ρήκτας βάρους 45 λίτρων καί κερμ.ατοθήκας περιεχούσας μέχρι
5 0 0 σιδηρών σφαιριδίων. To δε ουδεν ήττον μ.έγα πλεονέκτημα τής
Καρτερίας ήτο δτι έκυβερνάτο ύπο τού φιλέλληνος άγγλου "Α στιγ-
γος περί ού μ.ετά εξαίρετου ύπολήψεως έλάλησαν πάντοτε καί αυτοί
οι γάλλοι άξιο)μ.ατικοί. Καί δμ.ως, εί καί ό "Αστιγξ προςήνεγκε βε­
βαίως τή Έ λ λ ά δ ι ύπηρεσίας πολύ μείζονας ή δ Κόχραν, δεν ηύτύ-
χησεν δ άνήρ, δσηδήποτε καί άν ήτο ή αξία αυτού, νά άνάψη πυρ-
καϊάς όμοιας τών έν Χ ίφ , έν Τενέδφ, έν Σ ά μ ψ , περί Γέροντα, περί
Καφηρέα καί έν Μεθώνη δλοκαυτωμάτων.
906 Πειρατεία. Μόνο; ό Κολοκοτρώνης αντέχει ετι έν Πελοποννήσω.

Ή ΈΛΛάς καί ή Κ α ρτέρια συνέδραμον ούκ ολίγον τάς εργασίας

του εν τή Ά τ τ ικ ή ελληνικού στρατοπέδου* αλλά μετά την διάλυσιν
αυτού δ νέος ήγεμών των ναυτικών τής^Έλλάδος δυνάμεων δεν έπε-
χείρησε νά παρακώλυση την έ'νωσιν τού τουρκικού στόλου μετά τού
αιγυπτιακού καί ετι όλιγώτερον νά δια κόψη την μεταξύ Αίγυπτου
καί Πελοπόννησου συγκοινωνίαν. Έ τράπη δε εις παράβολά τινα έργα*
ήθέλησε νά συλλάβη τον Ίβραιμην εις τά^δυτικά της Πελοπόννησου
παράλια, άλλ* άπέτυχεν, ηθέλησε νά έμβάλη εις την ’Αλεξάνδρειαν,
άλλ* άπέτυχε. Κ α ί έν τφ μεταξύ, έκτος της "Υδρας, των Σπετσών
καί της Αίγίνης, ητις κατείχετο ύποΤτών Ψαριανών, ή πειρατεία
κορυφωθεϊσα κατέλαβε πάσας τάς λοιπάς νήσους τού Αιγαίου* εις
Τραβούσαν της Κρήτης ιδρύθη μέγα καί έπίσημον ούτως είπεΐν λ η ­
στών δρμητήριον καί καταγώγιον, ή δέ θάλασσα κατήντησεν άδιά-
πλευστος. Ή ύπο της έν Τροιζήνι συνελεύσεως διορισθείσα μέχρι της
άφίξεως τού Κυβερνήτου ά ντιχυβερτητιχη επιτροπή, ην συνεκρότουν
δ ’Ιωαννούλης Νάκος, b ’Ιωάννης Μ. Μ ιλαήτης, και b Γεώργιος Μαυ-
ρομιχάλης, ούτε πόρους έχουσα, ούτε προςωπικήν τινα αξίαν, άπέβη
εί δυνατόν ετι άσθενεστέρα της κατά το 1856 έπιτραπείσης τά πράγ­
ματα Λι,οι.χητίΥ.ηϊ ε π ιτ ρ ο π ή . Κ α τ’ άρχάς έδρευσεν εις Ναύπλιον,
αλλά μ ε τ ’ ολίγον ήναγκάσθη νά καταφυγή καί αυτή εις τον θαλασ-
σόπυργον, διότι τά φρούρια τού Ναυπλίου κατείχοντο ύπο τού Γρίβα
καί τού Φωτομάρα, οι δέ κάτοικοι της ταλαιπώρου ταύτης πόλεως
άδιαλείπτω ς μεν ύπο τών στρατευμάτων τούτων έληστεύοντο, έκ δια ­
λειμμάτω ν δέ καί έφονεύοντο. Εις μάτην δ "Αμιλτω ν, εις μάτην αυ­
τός δ Κόδριγκτων ήγωνίσθησαν διά τών προτροπών αυτών νά κατα-
παύσωσι τούς ολέθριους τούτους σπαραγμούς. Ε π ε ιδ ή δεν είςηκού-
οντο, δ Κόδριγκτων περιωρίσθη νά μεταβιβάση την άντικυβερνητικην
επιτροπήν εις τον θαλασσόπυργον καί νά σώση τουλάχιστον την ζωήν
τών συγκροτούντων αυτήν άνδρών, ητις κατά τούτο είχε καταντήσει
πολύτιμος, οτι μ ετ ’ αυτών ήθελε λείψει καί ή τελευταία σκιά κυβερ-
νήσεως έν Έ λ λ ά δ ι. Έ κ εϊ εις τό έπιθαλάσσιον τού|Ναυπλίου*φρούριθν
εμεινεν ή κυβερνητική αύτη σκιά μέχρι τών μέσων αύγούστου, οτε
μ ετέβη εις Αίγιναν. Εις αυτήν δέ, τήν ούτως έχουσαν άνζικυδερνη-
ζίχηγ έπιτροπήν, έγραφεν δ Κολοκοτρώνης έκ τών ενδοτέρων τής Πε­
λοπόννησου περί τά μέσα τού έτους. «Έ τιμήθτ,ν παρά τού αρχιστρα­
τήγου εις τήν γενικήν αρχηγίαν τών πελοποννησιακών στρατευμάτων
 Πειρατεία. Μόνος δ Κολοκοτρώνης αντέχει έτι εν Πελοποννησω. 907

όχι διά νά φάγω η νά σκοτώσω {/.όνος μου τον εχθρόν, αλλά διά νά
δδηγήσω κατ’ αυτού τά πελοποννησιακά στρατεύματα. Τά στρατεύ­
ματα αυτά συνίστανται ατό ανθρώπους και οχι απο πέτρας. *Αλλά
τί λέγω ; και αί πέτριχι αύταί ύποτάσσονται εις την δύναμίν του
μπαρουτιού. Δύο τώρα περίπου μήνας δεν ε*παυσα καθ’ ημέραν ουδέ
στιγμήν νά επικαλούμαι την πρόνοιαν της κυβερνήσεως, κατ’ ευθείαν*
καί διά τού αρχιστρατήγου, διά τροφάς καί πολεμεφόδια· άλλ* όχι
μόνον πρόβλεψιν καμμίαν δεν είδον, ά λ λ ’ ούτε άποκρίσεως καν ήξιώ-
θην προς παρηγοριάν μου.»
Δ ιότι τωόντι ή Στερεά Ε λλ ά ς ειχεν ύποταχθή καθ’ ολοκληρίαν,
τό δε Δίγαΐον είχε μεταβληθή εις μέγα ληστήριον, μόνος δ Κολοκο-
τρώνης, έχων περί εαυτόν τούς κρατίστους τής χερσονήσου μαχητάς,
διέσωζεν έν Πελοποννήσω μέχρι τίνος τό άζίω μα^τής ελληνικής έπα-
ναστάσεως. Κατά Ιούνιον τού 1825 ο Ίβραιμης έπανερχόμενος έζ Ά ρ-
γολίό'ος, άπήντησεν αυτόν εις Τρίκορφα άγοντα, μυρίους άνδρας. Ό
στρατός ούτος έπολέμησεν, άλλ* άποβαλών 4 0 0 νεκρούς, εν οις 14
όνομαστούς αξιωματικούς, καί 8 0 0 αιχμαλώτους, δεν ήδυνήθη ν’ άν-
θέξγι. Κατά τούς δύο ακολούθους μ/ήνας 6 Ίβραΐμης έπεχείρησε δεινο-
τάτην λεηλασίαν καί δήιυσιν εις τάς παρά τον Α λφειόν, τον Λ ά­
δωνα καί τον Ευρώταν χώρας, ό δε Κολοκοτρώνης άθροίσας πάλιν
τον στρατόν περί Άλωνίσταιναν περιωρίσθη^είς τό νά παρακολουθή
κατά πόδας καί παρενοχλή άδιαλείπτω ς αυτόν. Κ ατά τά τέλ η τού
1 8 2 5 καί τάς άρχάς τού 1 8 2 6 , δ Ίβραίμ πασάς άπησχολήθη εις
την πολιορκίαν τού Μεσολογγίου. Έπιστρέψας έκεΐθεν κατά μάιον,
έπετέθη κατά τού Μεγάλου Σπηλαίου, ά λ λ \ άπεκρούσθη.^Επειτα
έστράτευσε προς την Γορτυνίαν, άπαντήσας όμως άντίστασιν εις τά
ασφαλώς καταληφθέντα στενά, έτράπη επί την Σπάρτην καί έπανήλ-
θεν εις Μεθώνην. Έκεΐθεν, άναπαύσας τον [στρατόν, έπεχείρησε κατά
τά τέλ η Ιουλίου μεγάλην επί την Μάνην στρατείαν, *ήν όμως άπέ-
κρουσαν οί κάτοικοι τής δυςπροσίτου εκείνης χώρας. Τότε έλθών εις
Τρίπολιν διέπραζεν έν διαστήμ,ατι μηνών 4 καταστροφάς φοβεράς είς
όλας τάς περιξ επαρχίας, την Γορτυνίαν, την Κυνουρίαν, την Λακε-
δαίμονα καί έπετέθη αύθις έπί μ,αταίω κατά τής Μάνης. Έ ν άρχ9)
δέ νοεμβρίου έπανήλθεν είς Μεθώνην, ΐνα διαχειμάσν). Κ α ί έπελθόντος
τού έ'αρος, 1827, έζώρμησε πάλιν, κατά άπριλιον, έπί την δυτικήν
Πελοπόννησον. Α λ λ ά τότε μετέβαλεν έπί τινα χρόνον σύστημα. Α ν τ ί
908 Πρώτη επεμβασις των Δυνάμεων. Ή εν Πύλω ναυμαχία.

να έκδηοί ανηλεώς την χώραν, ήρχισε νά περιποιήται δπωςούν τούς

κατοίκους, νά φ είδηται των σπαρτών, νά πληρών/) όσα προς χρήσιν τού
στρατού έλάμ,βανεν. Έάν άναλογισθώμεν, ότι πεσόντος τότε τού Κα-
ραϊσκώκη, έφάνη έκλιπούσα πάσα ελπίς, και δτι τρίτον ήδη έτος οί
άνθρωποι αυτοί έπασχον δσα κάλαθος δεν δύναται νά περιγράψη,
δέν θέλομεν απορήσει, δτι ούκ ολίγοι έν τή άπογνώσει αυτών ήρχι-
σαν νά ύποτάσσωνται, δελεαζόμενοι υπό των επιεικών τού δορικτή-
τορος τρόπων. Ή σ τιγμ ή υπήρξε κρίσιμος, διό τι το*μόλυσμα διαδιδό-
μενον από τών δυτικών εις τάς άνατολικάς επαρχίας, ήδύνατο νά
καταφέρη πληγήν καιρίαν εις τήν καί άλλως πνέουσαν τά λοίσθια
έπανάστασιν. Τότε δ Κολοκοτρώνης προςήνεγκε τελευταίαν καί με-
γάλην εις τήν Ε λ λ ά δ α έκδούλευσιν. Άδυςώπητος έξεγερθείς κατά
τής προδοσίας, διέταξε νά δράξωσι τά δπλα πώντες από 15 μέχρι;
6 0 ετών, ήπείλησε διά πυρός καί σιδήρου τούς υποτάσσομε νους καί
βαρύν κατήνεγκε τον πέλεκυν τής εθνικής δικαιοσύνης κατά τού επι­
σημότερου έξ αυτών, τού Ή λείου Νενέκου. Δεν ήτο εν τούτοις αίμο-
βόρος δ άνήρ* καί δταν εις τών γενναίων αυτού ύπασπιστών, δ καπε-
τάν Βασίλης δ Ά λω νιστιώ της, τον παρετήρησεν δτι δ Νενέκος δεν ήτο
μόνος, αλλά καί άλλοι ήσαν άξιοι τής αυτής τιμωρίας, δ Κολοκο­
τρώνης άπεκρίθη, δτι δεν ύπήρχον περί τούτων άποχρώσαι αποδεί­
ξεις. Έπιμένοντος δέ τού ύπασπιστού, «καϋμένε Βασίλη, τον είπε,
Τούρκος είσ α ι,» καί εκτοτε διετέλεσεν επιλεγόμενος Τουοκοβασίλης δ
‘Αλωνιστιώτης εκείνος μαχητής.

Τό κακόν λοιπόν άνεχαιτίσθη. Α λ λ ά περί τά τέλη αύγούστου κα-

τέφθασεν εις Πύλον εξ Αίγύπτου στόλος νέος ισχυρός, 9 2 πλοία, έν οίς
51 πολεμικά, και άπεβίβασαν εις Πελοπόνησον άφθονα χρήματα,
παντός είδους εφόδια, 4 ,0 0 0 τακτικόν. Ή παράτασις τής απεγνωσμέ­
νης εκείνης άμύνης έφαίνετο αδύνατος* δ δέ Ίβραίμης μή άρκούμενος
εις τήν χείρωσιν τής Πελοποννήσου, ήτοιμάζετο μετά τήν άφιξιν τού
τελευταίου στόλου, νά έπιπέσγ) καί κατά τής "Υδρας αυτής. Ευτυ­
χώς από τού τέλους τού Ιουνίου ειχεν ύπογραφή έν Λονδίνψ υπό τών
τριών Δυνάμεων ή συνθήκη έκείνη δι* ής ώρίζετο, δτι θέλει άπαιτηθή
άμεσος όπλων ανακωχή μεταξύ τών διαμαχομένων. Ή ανακωχή
άνεκοινώθη* καί οί μεν "Ελληνες άπεδέξαντο αυτήν, διά πράξεως τού
έπταμελούς συμβουλίου δπερ ήν τότε έπιτετραμμένον τάς μεταξύ τού

X
 Πρώτη έπέαβασίζ των Δυνάμεων. Ή έν Πύλω νζυμαχια. 909

έθνους και τής Πύλης διαπραγματεύσεις, πράξεως έκδοθείσης εν Αι-

γίνν; τή 21 αύγούστου, τής οποίας όμως περίεργον είναι δτι το ελλ η ­
νικόν πρωτότυπον δεν σώζεται. Ό δε Ίβραίμ πασάς, άπεκρίθη οτι
θέλει ζητήσει διαταγάς έξ Αιγύπτου καί έκ Κωνσταντινουπόλεως.
Κ αί ίσως ήθελε περιμείνει τάς διαταγάς ταύτας έν άπραξί$, *<*ν οι
ήμετεροι μανθώνοντες δτι άπεποιήθη τού να παραδεχθή οριστικώς
την ανακωχήν, δεν έπεχείρουν νέας^ε’ χθροπραξίας. Τ ή 6 σεπτεμβρίου
ο Κόχραν προςέβαλε το Μεσολόγγιον, καί κατά την συνήθειάν του,
άπετύγχανεν άλλ* δ Ά σ τ ιγ ζ μετά τής Καρτερίας κατέστρεφεν εις
τον λιμένα τής Άμφίσσης εξ τουρκικούς πώρων ας καί 1 αλγερινην
ημιολίαν. Οί ναύαρχοι φοβηθέντες τάς συνέπειας τής πραςεως ταυτης,
άπήτησαν ετι αύστηρότερον παρά του Ίβραιμη την παραδοχήν τής
ανακωχής. Ό δε ύπέσχετο τελευταίον ρητώς καί έν λόγω τιμής οτι
δ στόλος του δεν θέλει έξέλθει έκ Πύλου έωςοΰ ελθωσιν αί δ δ η γ ια ι
τάς δποίας έζήτησεν έκ Κωνσταντινουπόλεως καί Αίγυπτου. Ά λλα
δεν έτήρησε τον λόγον. Τ ή 19 σεπτεμβρίου αξιόλογος μοίρα τού
οσμανικού στόλου συγκείμενη έκ πολλών φρεγάδων καί δρομώνων εξέ-
πλευσεν έκ Πύλου προς τάς Πάτρας, ίνα τιμωρήση τον Ά σ τ ιγ γ α .
Τότε δ Κόδριγκτων έπελθών εκ Ζακύνθου μετά δυο μονον πλοίων,
ήνάγκασεν αυτήν νά έπιστρέψη εις Πύλον. Ά λ λ α τότε δ Ίβραίμης
άγανακτήσας, έξαπέστειλε τρία σώματα το μέν έπί τήν Μεσσηνίαν,
τό δε έπί τήν Λακωνικήν,'το δέ έπί τήν Α ρκαδίαν. Ο ίκ ία ι, συγκομι-
δαί, αγροτικά εργαλεία παρεδόθησαν εις τάς φλόγας, αί άμπελοι
έξερριζώθησαν, αί συκαΐ καί αί έλαίαι κατεκόπησαν πρόρριζα. ((’Εάν
έπιτρέψωμεν εις τον Ίβραΐμην νά μείναι εις τήν Ε λ λ ά δ α , έγραφε ν δ
καλός κάγαθός Ά μ ιλ τ ω ν , τό τρίτον των κατοικούν θέλει λιμοκτονήσει. »
Οί ναύαρχοι των τριών Δυνάμεων, αί’τινες ύπέγραψαν προ ολίγου τήν περί
μεσολαβήσεως συνθήκην, δεν ήτο δυνατόν νά άνεχθώσι νά έμπαίζων-
ται τοιουτοτρόπως. Ήξεύρομεν δέ ήδη τήν ερμηνείαν τής συνθήκης,
ήν ενδωκεν εις τον Κόδριγκτων δ Στράτφορδ Κάννιγγ. Έ άν, τον εϊχεν
είπεί, δεν είςακουσθή δ λόγος σας, μεταχειρισθήτε τά πυροβόλα. Οί
ναύαρχοι, διαμαρτυρηθέντες κατά τών βιαιοπραγιών τού Τ βραιμη,
έκήρυξαν αυτόν «έκτος τού νόμου τών έθνών καί έκτος τών ύφιστα-
μένων συνθηκών,» καί άπεφώσισαν νά ειςπλεύσωσι πανστρατιά έν
Πύλφ καί νά προςκαλέσωσι τον τουρκο-αίγυπτιακόν στόλον νά δια-
λυθή καί νά άπέλθη αμέσως εις Κωνσταντινούπολή και εις Αίγυπτον*
S 10 Έ ^'Ρω σία κηρύττει τίν πόλεμον. Οί Γάλλοι εν Πελοποννήςτο>.

el #έ μη ύπακούση, νά τον προςβάλωσι. Κ αι είςήλθον τή 8 Οκτω­

βρίου, προεξάρχοντος του Κ όίριγκτω ν. Ά λ λ * ένώ έζήτουν έτι νά
τοποθετηθώσιν, ήρξαντο οί πολέμιοι χειρών άίίκω ν* απεκρίθησαν οί
σύρ.μαχοι, καί εντός τεσσάρων ωρών, έκ των 120 περίπου πολεμικών
καί φορτηγών πλοίων εξ ών συνεκροτεΐτο δ τουρκοαιγυπτιακος στόλος,
ίε ν έμειναν έπιπλέοντες είμή είκοσι δρόμωνες καί πάρο>νες.

Ή εν Πύλω ναυμαχία, ώς πάσα μετά μακράν πίεσιν έπελθούσα

εκρηξις, έσχεν ανυπολόγιστα αποτελέσματα. Ή Τ . Πύλη ούό'έ μετά
την συμφοράν ταύτην έπείσθη νά ένίώ ση κατ’ έλάχιστόν ώς προς τά
κυριαρχικά αυτής επί τής Έ λ λ ά ίο ς δίκαια. Προςκληθεισα τη 12
νοεμβρίου ύπο των έν Κωνσταντινουπόλει πρέσβεων τών τριών Δυνά­
μεων νά αναγνώριση 'τη ν έν^Λονύ'ίνω συνθήκην, άπεποιήθη· δθεν οί
πρέσβεις άνεχώρησαν έκ Κωνσταντινουπόλεως την 2 6 . Ε π ειδ ή δέ ή
Π ύλη, ίό'ίως έξηγριωμένη κατά τής 'Ρωσίας καί ταύτην θεωρούσα ώς
πρωταίτιον δλωνγτών^γενομένων, έκάλεσεν εις τά όπλα τούς πιστούς
κατά τού μισητοτέρου τών απίστων λαών, ή 'Ρωσία έκήρυξε τελευ-
ταιον τη 1 4 άπριλίου 1 8 2 8 τον προ επτά ετών άπειληθέντα καί αεί­
ποτε εκτοτε άναβληθέντα πόλεμον. Ό πόλεμος ούτος £ένπαρεκώλυ-
σεν, απεναντίας διηυκόλυνε τάς περαιτέρω ύπέρ τής 'Ελλάδος ενέρ­
γειας τών Δυνάμεων εις ο συνετέλεσε [καί τούτο δτι ολίγω πρότερον,
ήτοι τή 12 Ιανουάριου, εφθασεν εις Αίγιναν δ νέος τής Ε λλάδος Κυ­
βερνήτης Ιωάννης Καπο^ίστριας, και ί^ρύθη Si αυτού παρ* ήμιν ή
πρώτη κυβέρνησις, ή αξία νά φέρη τό ονομα τούτο. Αί Δυνάμεις τω­
όντι ίέ ν έπαυσαν έργαζόμεναι κ α τ’ άρχάς μέν ύπερ τής απαλλαγής
τής Πελοπόννησου άπο τών αιγυπτιακών στρατευμάτων,^έπειτα S i
περί τής οριστικής ^υθμίσεως τού νέου κράτους. Δυνάμει του άπο 7] 19
Ιουλίου 1 8 2 8 έν Λον^ίνω πρωτοκόλλου, έπήλθεν εις Πελοπόννησον
γαλνλική στρατιά έπί τώ σκοπώ τού νά έπιταχύνη την άναχώρησιν
τού Ίβραιμ πασά. Ή στρατιά αυτή άπεβιβάσθη ύπο τον στρατάρ­
χην Μαιζών, εις Π ετα λ ί^ ι, μεταξύ ^Καλαμών καί Νησιού, περί τά
μέσα αύγούστου* δ S i Ίβραίμ πασάς έξεχώρησεν άμ,αχητί έκ τής χερ-
σονήσου^ περί τά τέλη σεπτεμβρίου. Καί μετά εξ περίπου μήνας, S ιά
πρωτοκόλλου τής 10]22 μαίου 1 8 2 9 , έκανονίσθησαν κατά πρώτον
τά προς βορρά ν δρια^τού νέου κράτους. Τά δρια ταύταλκρχόμενα παρα
τήνείςο?ον τού κόλπου τού Βώλου, άναβαίνοντα έκεΐθεν την Όθρυν,
 Ή Πύλη αναγνωρίζει τελευταΓον την ανεξαρτησίαν τής Ελλάδος. 911

παρακολ^ουθούντα αυτήν ριέχρι τ-ής κορυφής τής]]πρός άνατολάς των

Άγραφων κεψ,ένης, δι* ής συνάπτεται το δοος εκείνο (χετά τής Π ίν­
δου* καταβαίνοντα έ'πειτα έκ τής κορυφής ταύτης είς την κοιλάδα
τού Άσπροποτάριου, ήτις έ^κενεν είς την Τουρκίαν, διερχό[κενα κατόπιν
τό Μακρυνόρος, τού οποίου τό στενόν περιελαριβάνετο εντός τής Έ λ -
λ.άδος. άπέληγον επί τέλους είς την θάλασσαν διά τού άριβρακικού
κόλνπου. Προςετέθη δε ότι ή Εύβοια, αί προςκεψ,εναι τη Πελοποννή-
σω νήσοι καί αί Κυκλάδες θέλουσιν άποτελέσει (κέρος τού κράτους
τούτου. Ά λ λ α πλήν των ορίων, τό προκεί^κενον πρωτόκολλον έπανε·
λάρ,βανε [κέν την έν ταίς προηγουριέναις πράξεσιν άρχήν, ότι ή Ε λ ­
λάς θέλει δια τελει υπό την επικυριαρχίαν τής Τ . Πύλης, ώριζεν όριως
ότι ή (κοναρχική καί διαδοχική τού νέου κράτους κυβέρνησις θέλει
έπιτραπή είς ήγεριόνα χριστιανόν, |κή άνήκοντα είς τάς βασιλικάς
οίκογενείας των τριών Δυνάμεων. Ή διάταξις αυτή προπαρεσκεύασε
τήν πλήρη ανεξαρτησίαν, διότι ήτο δύςκολον, τότε [χάλιστα, να πα-
ραδεχθή τήν είς τούς Τούρκους ύποτέλειαν βασιλόπαις εύρωπαΐος. Μή
παραλίπωιχεν δέ νά άναφέρω|κεν ότι ή 'Ρωσία [χετά πλείστου ζήλου
ύπεστήριξε τήν υπό βασιλόπαιδα εύρωπαίον Εδρυσιν τού νέου κράτους,
ώς δηλούται έκ των είς τό είρηριένον πρωτόκολλον συνημμένων δύο
εκθέσεων τού κόμητος Νεσελρόδε από 2 2 δεκεμβρίου 1 8 2 8 (3 ίανουα-
ρίου 1 8 2 9 ) καί 14]26 ίανουαριου 1 8 2 9 .

Ή Τ . Πύλη έν τούτοις έδυςχέραινεν ετι νά άποδεχθή τά έν Λον-

δίνω άποφασισθέντα, ότε μ ετ ’ ού πολύ δλοσχερώς υπό των ^ωσικών
όπλων καταβληθεισα καί άναγκασθεΐσα νά ύπογράψη τη 2] 14 σε-
πτεριβρίου τήν έν Άδριανουπόλει ειρήνην, άπεφήνατο'διά τού δεκά-
του αυτής άρθρου, ότι αποδέχεται πάντα όσα αί Δυνάμεις άπεφάσι-
σαν περί 'Ελλάδος. Όριοίαν δέ δήλωσιν ειχεν ύπογράψει προς τήν
Γαλ.λίαν καί τήν Α γ γ λ ία ν , όλίγας* ημέρας πρότερον, 28|αύγούστου
(9 σεπτεμβρίου). Εντεύθεν ώφελούμεναι αί τρεις Δυνάμεις καί έξακο-
λνΟυθούσαι άδιαλείπτως τάς ύπέρ Έλλνάδος ένεργείας αύτών, άνηγό-
ρευσανΆιά τού από 2 2 ‘ ίανουαριου (3 φεβρουάρίου) 1830 πρωτοκόλ­
λου ηγεμόνα κυρίαρχον τής 'Ελλάδος τον πρίγκηπα Λεοπόλδον (τον
(χετέπειτα βασιλέα των Βέλγων) καί άπεφήναντο ότι ή Ε λ λ ά ς θέλει
άποτελέσει κράτος εντελώς ανεξάρτητον· αλλά συγχρόνως, προαιρού-
μεναι νά εύχαριστήσωσι κατά τι τήν Τ . Πύλην ένεκα τής προθυμίας
91$ Ή Πύλη αναγνωρίζει τελενταιον την ανεξαρτησίαν τής Έλλάδο;.

ην εδειξε προς την παραδοχήν των γενομένων, περιέστειλαν ούκ ολί­

γον τά προς βορραν opta της Ε λλά δο ς, τά όποια τότε κατεβιβάσθη-
σαν είς τάς έκβολάς του Άσπροποτάμου άφ* ενός, είς τάς έκβολάς του
Σπερχειού άφ* ετέρου* ο έστι διά της όροθεσίας ταύτης εμενον εις την
Τουρκίαν, η.Α καρνα νία, ή Βόνιτζα, ό Βάλτος, 6 Βλοχός, τά "Αγρα­
φα, τά Κράββαρα, τό Καρπενήσιον καί η Ύ π α τη . Τό πρωτόκολλον
δμως τούτο δέν ήτο πεπρωμένο / νά έκτελεσθή. Ό πρίγκηψ Λεοπόλ-
δος παρητήθη τη 9]21 μαίου. Τό ζήτημα τής Ε λλά δος έμεινεν αύ*
θις μετέωρον, καί περιεπλάκη τόσω μάλλον δσ<») δολοφονηθέντος τού
Κυβερνήτου τη 2 7 σεπτεμβρίου (9 Οκτωβρίου) 1 831, δεινή μετ* ου
πολύ έπεκράτησεν αύθις εν Έ λ λ ά δ ι άναρχία τψ 1 8 3 2 . Ούδέν ήττον
αί Δυνάμεις, έπιδιώκουσαι έπιμόνως την συμπλήρωσιν τού έργου αυ­
τών, υπέγραψαν τη 2 5 άπριλίου (7 μαίου) 1832 εν Λονδίνω σύμβα-
σιν δι* ής άνεβιβασαν την Ε λ λ ά δ α εις τάξιν βασιλείου, καί άνηγό-
ρευσαν βασιλέα αυτής τον δευτερότοκον υιόν τού βασιλέως τής Βαυα­
ρίας "Οθωνα. Έπιχειρήσασαι δε συγχρόνως, διά τού Στράτφορδ Κάν-
νιγγ, νέας διαπραγματεύσεις προς τήν Τ . Πύλην περί των αρκτικών
ορίων, έπέτυχον έπέκτασιν αυτών, μείζονα καί αυτής τής εν έτει
1 8 2 9 κανονισθείσης, επί αποζημιώσει 40 εκατομμυρίων γροσίων.
Τοιουτοτρόπως αί τρεις κραταιόταται κα τ’ εκείνο τού χρόνου Δυ­
νάμεις τής Ευρώπης, έκαστη μεν κα τ’ άρχάς επί άλλω σκοπφ ενερ­
γούσα, επί τέλους όμως συμπράξασαι, απηρτισαν το εργον τής ελλη­
νικής ανεξαρτησίας. Ή έπανάστασις ή άρζαμένη επ έλπισι μεγάλαις,
περιέστη είς αποτελέσματα μικρά. "Ινα όμως επιτυχωμεν και ταύτα,
προ πάντων δέ ίνα καταναγκάσωμεν ούτως είπειν τάς Δυνάμει; να
όμοφωνήσωσιν, έδέησε νά προηγηθώσιν αφοσιώσεις και θυσιαι, τας
όποιας ή ιστορία θέλει άποθαυμάζει εν δσω εν τφ κοσμώ τουτερ τι-
μώνται τά ιερά ονόματα τής πατρίδος καί τής ελευθερίας.

ΤΕΛ Ο Σ Τ Ο Τ ΕΝ ΤΟ Μ Ο Υ
 ΟΑΙΓΑΙ ΤΙΝΕΣ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

(Σ ελ . 8 5 3 του Ε' τόμου). "Ο ,τι έπί του προκειμένου ήπάτησε τον
π ρίγκιπ α Μέτερνιχ ήτο το από 4 ]1 6 νοεμβρίου 1 8 2 8 πρωτόκολλον, δι*
ού at χώραι at υπό την προςωρινήν έγγύησιν των δυνάμεων τεθεισαι,
περιωρίσθησαν εις την Πελοπόννησον, τάς παρακείμενα; αύτή νήσους και
τάς Κ υκλά ίας· και προςέτι τό έπισυνημμένον Β του είρημένου πρω-
τοκόλλου, ήτοι ή προφορική ίιακοίνωσις του πληρεξουσίου τής Μ εγά­
λης Βρετανίας, έν ή ούτος άνθίστατο τφόντι εις πάσαν έκτος τής
Πελοπόννησου έπέκτασιν των ορίων τής Ε λλά δο ς. Έάν όμως δ πρίγ-
κηψ Μετερνιχ ό'έν παρεσύρετο υπό των πόθων αυτού, έξετίμα δε άνευ
προκαταλήψεως ού ρ.όνον τάς απαραιτήτους συνέπειας των πραγμά­
των, άλλα και αυτήν τήν θέσιν αυτών, όπως είχον ότε έγραφε τή
2 8 νοεμβρίου προς τον βαρώνα νΟττενφελς, ήθελε παρατηρήσει*
l ov OTt το έπισυνημμένον Α (ήτοι το ύπόρ.νηρ.α τού πληρεξουσίου
τής Γα λλία ς) καί το έπισυνημμένον Γ (ήτοι ή προφορική ^ιακοίνωσες
τού πληρεξουσίου τής 'Ρωσίας) έπέμενον, το ρ,έν πρώτον νά £οθώσι
ρ,εγαλήτερα όρια εις τήν Έ λ λ ά ία , καί έπί τούτφ νά καταλάβωσε
προςέτι τά γα λλικά στρατεύρ,ατα τάς έκτος τού ίσθρ,ού χώρας* το δε
δεύτερον, νά μή προίικασθή δια, τής έγγυήσεως τό ζήτηρ,α των ορι­
στικών ορίων.
2 °ν ότι ώς έκ τούτου αύτό τό πρωτόκολλον ώρισεν ότι ή έγγύησις
χαζ’ ονδεν προδικάζει zb ζηζημα ζών όρισζιχών της Έ Μ ά δ ο ς ορίων.
3 ον ότι τό» πρωτόκολλον τούτο, κα ίτοι άφήσαν άλυτον τό ζήτηρ,α
των ορίων, δεν έκοινοποιήθη ουδεν ήττον έπισήρ,ως εις τήν ε λ λ η ν ι­
κήν κυβέρνησιν (ί$ε τήν έκθεσιν τού Κυβερνήτου ένώπιον τής έν "Αρ­
γεί ’Εθνικής Συνελεύσεως).
,4°ν ότι κατά τήν στιγρ,ήν έκείνην ή Α γ γ λ ία είχεν άφορμάς νά
ήναι σφόίρα δυςηρεστηρ,ενη ί ι ά τή ν τροπήν ήν είχον λ ά βει τά άνα­
τολικά πράγρ,ατα. *Η ρ,έν 'Ρωσία κα τείχε τάς ηγεμονίας καί ρ.έρος
τής Βουλγαρίας* ή ί έ Γαλ.λία τήν Πελοπόννησον, καί μή άρκουρ,ένη
εις τούτο, έζήτει νά καταλάβω προςέτι τήν έκτος τού ίσθρ,ού χώραν.
(ελ λ . ις τ ο ρ . κ . π λ π λ ρρη γο π ο υδο υ το μ . ε '.) 58
914 Όλίγαι τινές εξηγήσεις.’

έπί πάσιν ή Ε λ λ ά ς έκυβερνάτο ύπ* άνΔρός όςτις έλογίζετο, αδίκως

μεν, δπωςΔήποτε όμως ελογίζετο ύπο τής ’Α γγλίας ώς απλούς τής
’Ρωσίας πράκτωρ. Εντεύθεν ή ’Α γγλία , θεωρούσα έαυτήν ύποσκελι-
σθεΐσαν ύπο των Δύο άλλων Δυνάμεων εν τή πραγματική, ρυθμίσει τής
τύχης των ανατολικών χωρών, ήθέλησε προ πάντων, άφ* ένος μεν να
παρακώλυση την εξοΔον των γαλλικών στρατευμάτων έκτος τού ισθ­
μού, άφ’ ετέρου Δε να μή παραχωρηθώσιν εις τον Κ υβερνήτην ίΔίως
νέαι οσμανικαί χώραι* το τελευταιον τούτο καθίσταται πρόδηλον, εκ
τής άπο 8]20 Δεκεμβρίου 18 2 8 επιστολής τού λόρΔου ΆβερΔήν προς
τον ΣτρώτφορΔ Κ άννιγγ, εν ή, λόγου γινομένου ίΔίως περί Κρήτης,
δ πρώτος ελεγεν ότι η Β ρ ετα νική κυβέρνησή όεν θέΛει ποτέ έια τρέ­
ψ ε ι ώςτε ή μεγάΛη αυτή νήσος να μ ετα βή vjto την κυριαρχίαν
τοϋ κόμητος Καποάιστρίου ή οίαςδήποτε άΛΛης όυνάμεως (1θ gOU-
vernement britannique ne permettra jamais que cette lie im-
portante passe sous ]a domination du comte Capodistrias ou
de quelque autre puissance que ce soit). Ά λ λ * ή κατάστασις
αύτη τών πραγμάτων ήτο προΔήλως προςωρινή. "Αμα ή 'Α γγλία
επέτυχε την περιστολήν τής γα λλικής κατοχής, Δεν έΔίστασε νά συμ-
πράξη εις την προς βορράν έπέκτασιν τών δρίων τής ΈλλάΔος Διά
τού άπο 10 ]2 2 μαρτίου 182 9 πρωτοκόλλου* άμα Δε έξέλιπε, Διά τής
ειρήνης τής ΆΔριανουπόλεως, δ άπο τής ’Ρωσίας κίνΔυνος, ή 'Α γγλία
έπανήλθεν ετι δριστικώτερον εις την άρχαίαν αυτής προς την Έ λ -
λάΔα εύμένειαν, ώς Δηλουται εκ τής άπο 12 Οκτωβρίου ε. ν. 1829
έκθέσεως τού πρίγκηπος Έστερχάζυ προς τον πρίγκηπα Μέτερνιχ
(σελ. 8 6 0 τού παρόντος τόμου).
5 ον δτι καί όπως είχον τά πράγματα περί τά τέλη τού 1 8 2 8 ,
Δεινή Διαφωνία ύφίστατο περί τών δρίων μεταξύ τού λόρΔου ΆβερΔήν
καί τού ΣτράτφορΔ Κ άννιγγ (ιΔε τήν τε προμνημονευθεΐσ^ν άπο 8]20
Δεκεμβρίου επιστολήν περί Κρήτης καί τήν έτέραν τής αυτής ημερο­
μηνίας τήν πραγματευομένην έν γένεε περί τών δρίων), δ Δε Σ τρ ά τ­
φορΔ Κάννιγγ έπέμενεν εις όρια πολύ μεγαλήτερα.

'Επαναλαμβάνω ενταύθα το καί έν τή πρώτη έκΔόσει τής παρού-

σης ιστορίας ρηθέν, ότι γράφων, κυρίως έπροςπάθησα νά γίνω όσον
 Όλιγαι τινές εξηγήσεις. 915

ένεστι καταληπτός. Οι περί τήν γλώσσαν άκριβολογούντες θέλουσιν

ευρει τον λόγον μου πολλάκις ανώμαλον, καί ενίοτε ήμαρτημένον. Ά λ λ *
ί'να τύχω τής προςηκούσης επιείκειας ώς προς το τελευταΐον τούτο, λ έ­
γω ότι παρακολούθησα μεν τήν όσημέραι προαγομένην διόρθωσιν τής
. , ι « rt ff ι λ t rt f « > <. * ^
γλωσσης, ουχι όμως οσον επευυμουν, ατε περισπωμενος υπο της ασια-
κόπου ιστορικής μελέτης και άφηγήσεως. *Ως προς δε το άνώμαλον,
άς έχωσι προ οφθαλμών οί δίκαιοι έπικριται καί τούτο, ότι ή παρού­
σα ιστορία περιλαμβάνει περίοδον 2 5 0 0 ένιαυτών* ότι εν τφ άχανεΐ
τούτω δια σ τήμα τι at ιστορικά! πηγαί άδιακόπως μετεβάλλοντο, π α ­
ρακολουθούσα! τάς ποικίλας αλλοιώσεις, όσας ύπέστη ή γλώσσα άπο
τού Θουκυδίδου μέχρι των μεγάλων τής ’Εκκλησίας πατέρων, άπο
τούτων μέχρι των μεσαιωνικών χρονογράφων, άπο τών μεσαιωνικών
μέχρι τών επί Τουρκοκρατίας χρονογράφων, καί άπο τούτων μέχρι τής
γλώσσης τών καθ’ ημάς χρόνων ότι ήτο δυςκολώτατον είς τον συγ­
γραφέα νά διαφύγη πάντοτε τήν έπίδρασιν τών τοσούτον Ζαφορών
εκείνων χρωματισμών, καί ότι ενίοτε ουδέ ήθέλησεν ίσως νά τήν δ ια -
φύγγι, ?να έκ διαλειμμάτω ν παραστήση τον ίδιάζοντα έκάστης περιό­
δου χαρακτήρα.

Τά περί τήν ορθογραφίαν παροράματα δεν έσημειώθησαν. Καλόν

είναι βεβαίως νά μή γίνωνται, ά λλ’ όταν γίνω νται, δεν εννοώ εις τ ί
χρησιμεύει ή αναγραφή αυτών έν τφ τελ εί τού βιβλίου.
Πολύ σπουδαιότερα είναι τά παροράματα τά παραμορφούντα τήν
έννοιαν τού λόγου. Τοιούτό τ ι συνέβη λ . χ. έν σελ. 1 7 6 τού πρώτου
τόμου, όπου, έν στίχω 2 2 , έτυπώθη αοζι τούς μ ε ν Α.&το>Χθ\>ς ά#ο-
χαζέστησαν εις ζην χαζρίόα ανζων οι Α ίζ ω λ ο ϊ^ αντί τού «ό τ ι ζούς
μ εν 5 Ε π εο ο \> ς άποχαζ έστησαν εις ζην παζρίόα αυτών οί Α ίζω λοί.ϊ)
Ώςαύτως έν τή ακολουθώ σελ. 177, όπου, έν στίχφ 2 1 , έτυπώθη
αοζι άπανζες οί έκ τής Πελοχοννήσου οίκοΰνζες ωνομάζονζο Αω-
ρ ι ι ί c,» άντί τού α,οζι άχανζες ο ί έκτος τής ϋεΧοποννήσοο
οίκοΰνζες ωνομάζονζο Α ω ριεΐς.» Ωςαύτως έν σελ. 90 τού πέμπτου
τόμου, στίχω 2 7 , όπου έτυπώθη έόήμευσαν όμως ανζά ούχϊ υπέρ της
όνζικης εκκλησίας ι άντί τού εόήμευσαν όμως ανζά, κ α τ ’ ά ρ ^ ά ς
τ ο ύ λ ά χ ο σ τ ο ν , ούχϊ ύζερ τής όνζικής εκκλησίας.
58*
 916 Ό λίγαι τινές εξηγήσεις.

Τ ά τοιαύτα ήθελεν είναι χρήσιμον τωόντι v3c διορόωθωσιν άπαντα·

επί τούτφ όμως έπρεπε νά άναγνώσω αυθις απ’ αρχής μέχρι τέλους
τούς πέντε τόμους τής ιστορίας μου, δπερ, δμολογώ, ότι είναι αδύνα­
τον νώ πράξω επί τού παρόντος. Πέποιθα δέ ότι ούτε είναι πολλά τά
σπουδαία εκείνα παροράματα.

ν■ ;i'
4
.ΐ* - ■ ·.'

s:

.; ί .
•·* ;··.>■ Λ V‘

%
•·Ά\*ίν

< Τ 0 ·;ί,Γ -

Ί
 ΠΙΝΑΞ
ΤΩΝ ΕΝ τ ο Ε' ΤΟΜΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Πρόλογος του πέμπτου τόμου σελ. α— η'.

ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΡΙΤΟΝ

ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Επιτολή του νέου Ελληνισμού,

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν A .

Είςαγωγή,

σελ. σελ,

Ό νέος ελληνισμός έν Κρήτη, Έξέγερσις του έθν.ικοΰ φρονή­

έν Ήπείρω καί έν Πελο-
ποννήσω................................
Αίτια τής αποτυχίας των
Φράγκων..............................
Ό μεσαιωνικός ελληνισμός α­
ναγνωρίζει τον νέον ως διά­
δοχον .....................................
Αίτια τής αποτυχίας των ό-
σμανιδών.............................
Επιτολή τής γλώσσης του νέου
ελληνισμού...............................
Ή γλώσσα των Χρονικών τών
έν Μωρέα πολέμων τών
Φράγκων.................................
Περιπέτειαι τής γλώσσης του
νέου ελληνισμού.....................
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Β'.
Τά άπδ τής άλώσεως τής
Κωνσταντινουπόλεως υπό τών
Φράγκων μέχρι του θανάτου
του Λατίνου αύτοκράτοροσ
Ερρίκου.
Πρώται διχόνοιαι τών έπιδρα-
μόντων..................................
ματος έν ’Ασία.................... 18
4 Ό Βονιφάτιος κυριεύει τάς ά-
νατολικάς έν Ευρώπη χώρας 21
6 Έξέγερσις του νέου- ελληνι­
σμού έν Ήπείρω και έν Π ε-
λοποννήσω............................ 22
8 Οί έν Θρ^κη 'Έ λλη νες.......... 25
Ερρίκος ο δεύτερος ό και μό­
9 νος λόγου άξιος ΛατΤνος
αύτοκράτωρ......................... 27
10 Πώς κατέλαβον οί Ε νετοί τάς
έπιτραπείσας αντόίς χώρας 29
Πολυαρχία εις τάς υπό Φράγ­
12 κων καταληφΟείσας έν Εύ-
ρώπη χώρας......................... 33
13 ΊΡύθμισις τών πολιτικών πραγ­
μάτων υπό του Ε ρ ρ ίκ ο υ ,. . 36
ΊΡύθμ.ισις τών εκκλησιαστικών
πραγμάτων υπό του Ε ρ ρ ί­
κου .......................................... 39
Φεουδαλικός όργανισμ,ός Πελο-
ποννησίων υπό Βιλλεαρ-
δουίνου................................... 43
Τα έπί Φραγκοκρατίας χρυσά
νομίσματα.............................. 49
16 Ε νετο ί. ’Αρχή τής έν Κρήτη
 918 Πίνα? των περιεχομένων.

οελ, σελ.
έξεγέρσεως του νέου ελληνι­ Παλαιολόγου εις τούς Γε-
σμού ........................................ 50 νουαίους ................. 82
Αγώνες Ερρίκου προς Μι­ Άνάκτησις τής Κωνσταντινου­
χαήλ και Λάσκαριν. Θάνα­ πόλεως ............................. 83
τος του Ερρίκου................. 53
Θανόντος του Ερρίκου εκλείπει
πάσα ένότης τής Φραγκο­ Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Δ \
κρατίας ........................... 57
Α Ι έν τω μεταέύ περιπέτειαι
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Γ . των Φράγκων καί των Ενετών
όσοι κατεΤχον τάς κυρίως
Τά άπ6 τοΰ θανάτου του Ερρίκου έλληνικάς χώρας.
μέχρι τής άνακτήσεως τής
Κωνσταντινουπόλεως Οπό Τδνομα τοΰ Μωρέως.......... 85
Μιχαήλ Παλαιολόγου. Γοδοφρέδος Β' ΒιλλεαρδουΤνος.
’Έριδες προς τον λατινικόν
Παρακμή τοΰ έν Κωνσταντι- κλήρο ν .................................. 89
νουπόλει φραγκικού κράτους 58 ΤΡύθμισις των προς τον ελλη­
Ή εν Νίκαια βασιλεία. Λά- νικόν κλήρον σχέσεων . . . . 90
σκαρις. β α τά τζ η ς............... 60 ’Αστικά δικαιώμ.ατα των κατα-
Κατάλυσις τοΰ έν Θεσσαλο­ κτηθέντων. ΙΙηγαί............... 91
νίκη φραγκικοΰ βασιλείου. . 62 Διάφοροι προςωπικαί καταστά­
Οί Φράγκοι ήττώνται καί έν σεις των κατακτηθέντων. . 93
Ά σ ία ..................................... 63 Κατάταξις Ελλήνων εις τον
Ή φραγκική αυτοκρατορία πε­ φραγκικόν στρατόν............... 96
ριέρχεται ,είς έσχάτην α­ Σ υνετ| διοίκησις τοΰ Γοδοφρέ-
θλιότητα ...................... 64 οου Β ' .................................. 103
Κατάλυσις τής έν Θεσσαλο­ Γουλιέλμος Β '. 'Άλωσις Μο-
νίκη αυτοκρατορίας υπό τής νεμ.βασίας. Ευημερία Πελο-
έν Νικαία.............................. 67 ποννήσου.......................... 105
Ή έν Νίκαια βασιλεία. Βατά­ Μεταβολή πραγμάτων. Πόλε­
τζης. Εσωτερική διοίκησις 70 μος προς Ενετούς Εύβοιας.
Ή έν Νικαία βασιλεία, βατά­ Ά θ ή ν α ι................................ 108
τζης. Έξωτερικαί σχέσεις. 72 ’Ολέθριος πόλεμος προς Μι­
Ή έν .Νικαία βασιλεία. Ν . χαήλ Παλαιολόγον............. 111
Βλεμμίδης. Θάνατος Βατά- Κολόβωσις τής έν Μωρέα
τ ζ η ........................................ 74 φραγκοκρατίας. Θάνατος
Ή έν Νικαία βασιλεία. Μι­ Γουλιέλμου........................... H 2
χαήλ Παλαιολόγος............. 76 ’Ανατολική καί δυτική Ε λλά ς.
Κατατρόπωσις Φράγκων Π ε­ ’Ήπειρος. Θεσσαλία.......... 115
λοπόννησου υπό Μιχαήλ ΙΙα- Ενετοί. Ε ύβοια ...................... H 8
λαιολόγου.............................. 79 Αί μικρότεραι τοΰ Αιγαίου
Πρεσβεία προς Παλαιολόγον πελάγους νήσοι.................... 121
των έν Κωνσταντινουπόλει Κ ρ ή τ η ....................................... 124
Φράγκων............................... 80
Παραχωρήσεις τοΰ Μιχαήλ
 Πίναξ των περιεχομένων.
Κ ΕΦ ΔΛ Α ΙΟ Ν . Ε'.
Παλαιολάγοι.
Εί'ςοδος του Μιχαήλ Παλαιο-
λόγου είς Κωνσταντινούπολή
Κατάστασις τής βασιλεύουσας
και του λοιπού κράτους. . .
’Ολέθρια*. παραχωρήσεις προς
Γενουαιους και Ενετούς. .
Έ τ ι όλεθριώτεραι παραχωρή­
σεις προς τον πάπαν..........
Ούδεμία ανάγκη ύπηγόρευε την
πολιτικήν τα ύτην...............
Αί εσωτερικά! διενέξεις έξακο-
λουθούσι και επί ’Ανδρονί­
κου Β ' ...................................
Ή Πελοπόννησος υπό τήν ή-
γεμονίαν του Άνδεγαυϊκού
οίκου.....................................
Φλωρέντιος Έννεγαυϊκος πρίγ-
κηψ Άχαίας υποτελής των
Άνδεγαυηνών......................
Το δεσποτάτον ’Ηπείρου πε­
ριέρχεται είς τούς Άνδε-
γαυηνούς..............................
ΠειρατεΤαι και άνωμαλίαι. Θά­
νατος Φλωρεντίου...............
Δούς ’Αθηνών Γουιδων Β λ
Πρίγκηψ Άχαίας Φίλιππος
Σαβαυδικός...........................
Δεσποτάτα Ηπείρου καί Νέων
Πατρών ................................
Ό|Γουίδων Β' σώζει το δε­
σποτάτον Νέων Πατρών άπο
των Ήπειρωτών^...............
Καθαίρεσις Φιλίππου του Σα-
βαυδικοΰ. ’Ακμή τού δουκά­
του Αθηνών.........................
Οί Ενετοί εν Εύβοια καί έν
τφ Α ίγαίω ...........................
Κατάληψις Ρόδου υπο Φράγ­
κων, άλλα πρόδηλος παρακ­
μή αυτών..............................
Ο αρχηγέτης τού όσμανικοΰ
κράτους. Ά λω σις Προύσης
Ανδρόνικός Βλ Οί περί αυτόν
919
βελ.
λόγιοι και πολιτικοί άνδρες 176
σελ. Παραβολή τής διαγωγής τών
ήμετέρων προς τήν τών Δυ­
127 τικών ..................................... 184
Τ ί έπραξεν ό ’Ανδρόνικος κατά
128 τών Τούρκων....................... 185
130 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Σ Τ '.
Ή Καταλανική 'Εταιρεία.
131
Πρώτη έμφάνισις τών Κατα-
136 λανών έν τη ’Α ν α το λ ή ... 186
Οί Καταλανοί λεηλατούσι τήν
μικράν ’Ασίαν....................... 188
139 Ά φιξις νέων τυχοδιωκτών. Φο­
βερά δήωσις τής Θράκης.. 190
Ή εταιρεία κατέρχεται είς Μα­
143 κεδονίαν. Νέαι καταστροφαί 193
Ή εταιρεία είς τήν κυρίως Έ λ -
.αοα. Ιις πταιει ενεκα τού­
148 του ........................................ 195
Τούρκοι δηούσιν αύθις τήν
Θράκην.Φιλής Παλαιολόγος 198
149 ’Έριδες εμφύλιοι. Θάνατος ’Αν­
δρονίκου Β λ Βασιλεία ’Αν­
151 δρονίκου Γ '............................ 201
Ή Καταλανική εταιρεία κα­
ταλαμβάνει τήν άνατολικήν
154 Ε λ λ ά δ α ................................ 210
Εμφύλιοι τών Φράγκων τής
157 Πελοποννήσου άγώνες. . . . 213
’Αναρχία έν Πελοποννήσω.Νέα
κολόβωσις τής άρχής τών
159 Φράγκων.............................. 215
Ή ’Αττική υπό τούς Καταλα-
νούς και τούς Άραγωνίους. 218
160 Οί Καταλανοί κυριεύουσι τήν
Θεσσαλίαν. ’Αλβανών έποι-
163 λή^εις............................ 221
Τά κατά τήν ’Ήπειρον.......... 222
Δεινή έν ΙΊελοποννήσω άναρ-
166 χία. Τούρκοι πειραταί. ’Ατ­
τική ........................................ 224
170 Οί Άνδεγαυηνοί άποβάλλουσι
τάςέν'Ελλάδι κτήσεις αυτών 2 2 7
920 Πιναξ των περιεχομένου.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ζ', σελ.
Όσμανίδαι. γ ια ζ ή τ...................... . . . . . 279
σελ. Πελοπόννησος. Πρώτοι Α λβα­
Όσμάν. Ούρχάν. Ά λα εδ δίν.. 229 νοί εποΐκοι................. .. . . . 280
Καρά Χ α λιλ Τσεντερελής. Α ττική. Καταλανών τελευ­
• ’Οργανισμός των Γενιτσάρων 231 ταία*περιπέτεια*.................... 282
Γενικώτερος έξισλαμισμος των Ναυαρική εταιρεία έν Πελο-
χριστιανών . . . . ................. 235 ποννήσω. Άκκιαϊουόλοι έν
Ό αδιάκοπος έξισλαμισμος ύ- Α τ τ ικ ή ................................ 284
πηγορεύθη και υπό άλλης Δυτικά! χώραι. Πολυαρχία.
ανάγκης................................ 239 Αλβανό! κα! Σέρβοι δυνά-
Ή έν Πελεκάνω μάχη. Ά λ ω - σ τα ι....................................... 286
σις Νίκαιας ύπδ Ούρχάν. . 240 Όλεθρία κατάστασις τής Πε-
Έ π ! 25 ετη ή ορμή των όσμα- λοποννήσου ιδίως περί τά
νιδών μ,ειούται* άνωφελώς τέλη τής ΙΔ ' έκατονταετη-
δι’ η μ ά ς................................... 241 ρ ίβ ο ς ..................................... 289
’Ανόητοι θρησκευτικά! Ιριδες.
Θάνατος ’Ανδρονίκου Γ ' . . . 244 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Η'.
I. Καντακουζηνός. ’Αγών προς
τους Παλαιολόγους.............248 Πρόςκαιροζ ύφεσις, άλλα φοβερά
Όλέθριαι προς Σέρβους κα! έβέγερσις των όσμανιδών.
Τούρκους συμμαχίαι.......... 251
Πελοπόννησος. ’Αττική. Εύ­ Ό Μανουήλ δεν ώφελεϊται έκ
βοια ...........................................258 τής καταστροφής τού Βαγια-
Κατάστασις τής Φραγκοκρα­ ζήτ ...................... . . . . . . . 2 9 1
τίας έν Ή πείρω.................... 260 Μόνον έν ΙΙελοποννήσω ανα­
Πελοπόννησος. ’Αττική. Εύ­ φαίνεται τό φρόνημα τού
βοια ....................................... 263 νέου ελληνισμού................. 293
Κρήτη. Αί νήσοι του Αιγαίου. 264 Τολμηρά νομοθετικά και διοι­
Γενική εποφις των πραγμάτων κητικά δόγματα τού νέου
τώ 1360 .............................. 267 ελληνισμού........................... 296
Μουράτ Α'. Πρώται μεγάλαι Πλειότερά τινα περ! Γεωργίου
κατακτήσεις. Μάχη έν Κοσ- Γ εμ ισ το ύ .............................. 301
συφοπεδίφ................................. 268 Τά κατά τάς έλληνικάς χώ­
Ά θλια κατάστασις των έν ρας οτε έβασίλευσεν ό Μου-
Κωνσταντινουπόλει πραγ­ ρ ά τ ....... .............................. 304
μάτων ................................... 272 Πρώτα μ.ικρά κατά τών ήμε-
Βαγιαζήτ Ά .Ν έα ι ταπεινώσεις τέρων έπιχειρήματα τού
τού Ίωάννου. 1 ίαλαιολόγου. 273 Μουράτ Β ' Λ ...................... 306
Πολιορκία Κωνσταντινουπό­ Άλωσις Θεσσαλονίκης κα! Ίω-
λεως υπό Τούρκων. Θάνα­ αννίνων υπό Μουράτ Β ' . . . 310
τος Ίωάννου Μανουήλ.. . . 275 Νέα άνακωχή τού Μουράτ Β λ
Ή περί Νικόπολιν νίκη του Προοίμια τής έν Φλωρεντία
Βαγιαζήτ.............................. 277 Συνόδου............................. | 314
Επιδρομή των Τατάρων. Ή τ­ Ή έν Φλωρεντία προς ενωσιν
τα και θάνατος τού Βα- τών έκκλησιών Σύνοδος. . . 322
 Πίναζ τών περιεχομένων.
βελ.
Τά μ.ετά τήν Σύνοδον. Μάρκος
Εφέσου. Βησσαρίων. Γεν­
νάδιος...................... .............. 333
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Θ '.
φ
Ο ΐ τελευταίοι πρόμαχοι της
χριστιανικής Ανατολής.
"Αλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως.
Τά προ τών νέων του Μουράτ
Β ' κατορθωμάτων. Ούνυά-
όου ν ίκ α ι..............................336
Ειρήνη. Άθετεΐται ύπό τών
χριστιανών. Ή περί Βάρναν
ήττα....................................... 3 3 9
Πρώτη εν τη ιστορία εμ.φάνι-
σις του Κωνσταντίνου Πα-
λαιολόγου.............................. 342
Κατάστασις τής Πελοπόννησου 343
Πρώτοι του νέου Ελληνισμού
αγώνες κατά τών Όσμανι-
°ων............................... 345
Νέοι αγώνες Ούνυάδου. Δευ­
τέρα εν Κοσσυσοπεδίω μάχη” 351
’Αγώνες τών Αλβανών κατά
του Μουράτ Β '. Σκεντέρ-
μ.πευς..................................... 3 5 4
Θάνατος Μουράτ Β '. Μωάμεθ
Β . Κωνσταντίνος. ’Αμηχα­
νία αύτου.............................. 3 5 9
Πρώται σχέσεις του Μωάμεθ
Β' προς τον Κωνσταντίνον 364
ΙΊρομηνύματα του πολέμου. . 366
Κήρυξις πολέμου. Οικτρά κα-
ταστασις τών περί Κωνσταν­
τίνον ................................ 372
Παρασκευαί του Σουλτάνου. Ό
βεζυρης Χαλήλ. Αρχή τής
πολιορκίας........................... 3 7 9
Δυνάμεις του τουρκικού στρα­
τού‘.παράταξις περί τά τείχη 385
921
βελ.
Τ ί ήδυνήθη νά άντιπαρατάξη ο
Κωνσταντίνος...................... 388
Πρώται έχθροπραξίαι. Ή ναυ­
μαχία τής 2 0 άπριλίου. . . . 3 9 4
Ύπερνεώλκησις του όσμ,ανικου
στόλου εις τον Κεράτιον
κόλπον................................... 398
’Απόπειρα πυρπολήσεως του
όσμ.ανικοΰ στόλου, άποτυ-
χοΰσα..................................... 401
Άθυμία εν τή πόλει. Μικραί
εχθροπραξία», μέχρι τής 7
μαίου..................................... 403
Δύο έφοδοι αποκρούονται. Ό
πολιορκητικός πύργος πυρ-
πολεΤται................................ 407
Ζεΰξις Κερατίου κόλπου. Ε π τά
ύπόνομ.οι ματαιωθεΤσαι. . . . 408
Προϊουσα άμ.ηχανία. Τελευ­
ταία παραδόσεως πρότασις. 410
Το μέγα περί τής γενικής ε­
φόδου συμβούλιον............... 412
Ή γενική έφοδος ώρίσθη νά
γίνη τή 29 μ α ιο υ .............. 414
Τά εν Κωνσταντινουπόλει κατά
τάς τρεΤς προ τής εφόδου
ημέρας...................................... 415
Αί τέσσαρες πρώται μεγάλαι
έφοδοι λαμπρώς άποκρθύον­
ται .......................................... 419
Τραύμα του ’Ιουστινιανού. Ύ -
ποχώρησις αύτου. ’Άδικοι
μομφαί................................... 422
ΤΙ πόλις έάλω έκ συγκυρίας.
Ηρωικός του Κωνσταντίνου
θάνατος................................ 423
Πρώται τής άλώσεως περιπέ­
τειαν Κηδεία του Κωνσταν­
τίνου ..................................... 425
Ό σουλτάνος κατ’ άρχάς ε­
πιεικής, άποθηριούται μετ’
ο λ ίγ ο ν ................................... 430
Ε πίλογος................................... 434
922 Πίναζ των περιεχομένων.
ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ
ΝΕΟ Σ
ΦοβεραΙ δοκψασίαι του νέου Ελληνισμού.
Εσωτερική αύτου διοργανωσις.
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Λ .
Ιστορική σπουδαιότης τής ά-
λώσεως τής Κωνσταντινου­
πόλεως ................................... 435
Ή Εσπερία ώφειλεν ή νά
προλάβη ή νά άνατρέψη την
κατάκτησιν........................... 437
Διατ! οΰτε προέλαβεν οΰτε ά-
νέτρεψε την κατάκτησιν. . 441
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Β \
Δεκάτευσιο του έλληνισμου
ενεκα ποικίλων αίτιων.
Άνάπτυξις του γενιτσαρικου
τάγματος. Παιδομάζωμα..
Τα μεγάλα αξιώματα αποδί­
δονται είς τούς έξωμ.ότας. .
Έξωμοσίαι έπι απαλλαγή α­
φορητών καταπιε'σεων..........
’Αποδημία», των λογίων άνόρών.
Μαχμούτ πασάς. Άμοιρου-
τσης........................................
Άποδημ^αι προύχόντων..........
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Γ .
*Οργάνωσιε του νέου Ελληνισμού.
Εκκλησία. ΆποδοθεΤσα αύτή
έέουσία. Δεινοπαθήματά.
Εθνολογική κατάστασις του
ελληνισμού έπ! τουρκοκρα-
Ε Λ Λ Η Ν ΙΣ Μ Ο Σ .
Είςαγωγή.
σελ. σελ.
τία ς ....................................... 471
Χειροτονία του πατριάρχου
Γενναδίου. Τιμαι ών ήξιώθη 476
Βεράτιον καθιερούν την εξου­
σίαν τού πατριάρχου . . . . . 478
Εξωτερικά! σχέσεις τού πα­
τριαρχείου. Έ ν ε τ ία .. . . . . 480
Επιστολή τού πατριάρχου Μα-
ξίμ.ου προς τον δόγην I.
ΜοσενΤγον........................... 481
Δυο έπιστολα! Ίερεμίου Β'
πρός τον δόγην Ν . Νταπόντε 483
Εξωτερικά! σχέσεις τού πα­
τριαρχείου. 'Ρ ω σ ία ............ 486
442 Λαμπρόταται εξωτερικά! σχέ­
σεις έπ! Λουκάρεως............ 488
446 Παραβιάσεις των προνομίων
ύπο τής Πύλης. Ξέναι
448 ειςηγήσεις............................. 493
Παραβιάσεις έξ ήμετέρων α­
μαρτημάτων ........................ 495
451 Έτεραι παραβιάσεις τής Πύ­
461 λης ....................................... 500
Αί περ! τής εθνικής παιδεύσεως
φροντίδες τινών πατριάρχων 501
Πάντες οί πατριάρχαι παρέ-
μειναν πιστοί είς τα πάτρια 503
Ή εκκλησία ήμέλησε τον έ-
ξελληνισμ'ον των άλλο-
γλώσσων..............................505
 Οίναξ των περιεχομένων.
Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Δ'.
Όργάνωσις του νέου Ελληνισμού.
Γραμματικοί. *Αρχοντες. Μεγάλοι
Διερμηνείς. ‘Ηγεμόνες Βλαχίας
καί Μολδαυίας.
σελ·
Γραμματείς των Ουρών. Γραμ­
ματείς του βασιλέω ς.......... 507
Οί κατά τάς δύο πρώτας έκα-
τονταετηρίδας άρχοντες... 510
Βιος καί πολιτεία τού Μιχαήλ
Καντακουζηνού.................... 512
Οί ήμέτεροι δεν προήγοντο
κατ’ άρχάς είς ανώτερα ά-
ξιώμ.ατα................................. 515
Αίτια των έν ττ(
·β 17 εκατόν-
ταετηρίοι γενομένων μεταρ­
ρυθμίσεων............................. 516
Ό πρώτος μέγας διερμηνεύς
Παναγιώτης Νικούσης.. . . 519
Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος,
δ πρεσβύτερος...................... 525
Οί λοιποί μεγάλοι διερμηνείς.
Ηγεμόνες Μολδαυίας, Βλα­
χίας ................ 535
Οί καλούμενοι Φαναριώται . . 537
Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Ε '.
Όργάνωσιε τού νέου
Ελληνισμού. Κοινότητες*
Καταγωγή τών κοινοτήτων.
Γενική αυτών εποψις.......... 543
Εκλογή τών προεστώτων. . . 545
Γενικά! τών κοινοτήτων περι­
πέτεια». ................................ 5 4 7
Ειδικά! περιπέτεια»..'Χαλκιδική 549
’Α μπελά κια............................. 552
Τα 24 χωριά του Β ό λ ο υ ... . 554
Αι έν Ήπείρω κοινοτικά! ο-
»μ.οσπονδίαι........................... 556
’Ιωάννινα, Χίος, Λεβάδεια, 1 1 ε-
λσποννησιακαί κοινότητες. . 557
Αθήνα»...................................... 558
923
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Σ Τ '.
Όργάνωσις τού νέου Ελληνισμού.
ΠεζικαΙ καί ναυτικαί δυνάμεις.
σελ.
Κλέφται..................................... 5 6 7
Συνθηκολόγησις τής Πύλης
προς τούς κλεφτάς. Άρμ.α-
τω λ ίκ ια ................................ 569
Όργάνωσις τών άρμ.ατωλικίων.
Σχέσεις προς τούς κλέφτας 570
Πολιτεία τών άρματωλών καί
τών κλεφ τώ ν...................... 575
Βίος κλεφτών. Φρονήματα.
Θρησκευτικόν αίσθημα. . . . 577
Σούλι καί*Σουλιώται............. 581
ι
Μάνη καί Μανιάται.................. 584
Αίτια τής έπιδόσεως τού ναυ­
τικού. Ή προστασία τής
'Ρωσίας ........................ 585
Οί πειραταί τής βορείου Αφρι­
κής ....................................... 588
"Υδρα. Σπέτσαι. Ψαρά.......... 590
Συνεταιρισμός τού κεφαλαίου
καί τής εργασίας.................. 5 9 3
Άνωμαλίαι είς "Υδραν, είς
Σπέττας καί είς Ψ*αρά. . . . 594
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ζ'.
Όργάνωσις τού νέου Ελληνισμού.
Διανοητικός βίος.
Δημοσία παίδευσις.
Έπίδρασις τού φραγκισμοΰ έν
γένει είς τον ελληνικόν
βίο ν........................................ 598
Φιλολογικά έργα. Μεταφρά­
σεις καί μ.ιμ.ήσεις............... 600
Φιλολογικά έργα κατά το μάλ­
λον καί ήττον αυτοφυή. . . 602
Τέχνη, ρητορική καί ποίησις έν
Έπτανήσω........................... 604
Δεινή έν τή ηπειρωτική Έ λ -
λάδι άμάθεια κατά τήν 16
εκατονταετηρίδα.................. 606
9U ΓΙιναξ τών περιεχομένων
Άναβιωσις της παιδείας. Ή
ένετική κοινότης. Τά ’Ιω­
άννινα ...................................
Φιλολογία. Τέχνη. Επιστήμη.
Ποίησις . . . . ......................
Ή δημώδης ποίησις...............
Γλώσσα. Φρόνημα....................
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν η '·
’Ένοπλοι του νέου ελληνισμού
διαμαρτυρίαι άπό τής άλώσεως τής
Κωνσταντινουπόλεως μέχρι
τής έπαναστάσεως.
Πρώτον γενικόν κίνημα μελε-
τηθέν μεν, άλλα μή έκτε-
λεσ θέν................................... 618
Τά έν τη 15 έκατονταετηρίδι
κινήματα. Μιχαήλ Τάλλης.
Κορκόδειλος Κλαδάς . . . . 621
Συνεννοήσεις μετά Καρόλου Η'.
’Ολέθρια αυτών άποτελέ-
σματα..................................... 623
Τά εν τη 16 έκατονταετηρίδι
κινήματα. Ηπειρωτική Ε λ ­
λάς. ΑίγαΤον......................... 625
Πρώτα γνωστά άρματωλίκια.
ΓριβαΤοι. Δράκος. Μαλάμος 627
Τά έν τη 17 έκατονταετηρίδι
κινήματα. Έπιχείρημ.α Κα­
ρόλου Νεβέρς...................... 629
’Αγώνες τών Νησιωτών. Λή­
μνος, 'Ρόδος, Κέρκυρα, Κύ­
προς, Κρήτη............................ 631
"Αλωσις τής Κρήτης ύπ'ο τών
όσμανιδών.............................. 633
Κατάκτησις ΙΊελοποννήσου καί
’Αττικής υπό τών Ενετών 634
Σπουδαιότατοι του ελληνισμού
άγώνες κατά τών όσμανιδών 636
Λιμπεράκης Γερακάρης καί οί
άρματωλοί τής Στερεάς
Ε λ λ ά δ ο ς ...................... ..
Άνάκτησις τής Πελοπόννησου
υπό τών όσμανιδών. Κέρκυρα 640
σελ. σελ.
Άπ'ο τής 18 έκατονταετηρίδος
τά πράγματα μεταβάλλου-
608
σιν οψιν................................ 641
Πρώται τής 'Ρωσίας ένέργειαι
612
έν τ ή ’Ανατολή.................... 615
613
Αίκατερίνα Β \ Το έπαναστα-
616
τικδν κίνημα του 1 7 7 0 . . . 647
Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊ-
ναρτζή, 1 7 7 4 ...................... 656
Συμφοραί τών ελληνικών χω­
ρών. Οί κλέφται τής Πελο-
ποννήσου................................ 657
Γενική κρίσις περί τής έπανα-
στάσεως του 1770 ............. 660
Το περί ίόρυσεως του ελληνι­
κού κράτους βούλευμα τής
Αικατερίνης......................... 662
Νέοι του ελληνισμού άγώνες.
Λάμπρος Κατσώνης.......... 664
Ένδοξος περί Καφηρέα ναυ­
μαχία .................................. 6 6 6
ΤελευταΤαι περιπέτεια». Κα-
τσώνη καί Άνδρούτσου. . . . 669
Κατάληψις τής Έπτανήσου
υπό τών Γάλλω ν............... 670
'Ρήγας ΦεραΤος. Ένέργειαι
αυτου. 'Ηρωικός θάνατος.. 672
Πρώτη αυτόνομος ελληνική
πολιτεία, ή Επτάνησος.. . 674
’Αμηχανία τής Πύλης κατά τά
ετη 1805 — 1 8 0 7 ............... 675
Ά λ ή πασάς δυνάστης ’Ηπεί­
ρου. ’Αείμνηστοι άγώνες τών
Σουλιωτών........................... 678
'Αρματωλοί Όλύμπου. Νίκος
Τσάρας. Γάλλοι αύΟις έν
Έπτανήσφ .·........................ 681
Καταδρομικος στολίσκος έν
ΣκιάΟω. Τραγικός θάνατος
Βλαχάβα............................. 683
Περισπασμοί Πύλης. Συνθήκη
έν Βουκουρεστίω προς τήν
637 'Ρω σίαν...................................685
Ή ισχύς του Ά λ ή πασά φαίνε­
ται προαγομένη.......................687
 Πίναξ των περιεχομένων 925

σελ. σελ.

Παράδοσις Πάργας. Φοβερά ξαμένης της μεγάλης έπανα-

τυραννία του Ά λ ή πασά. . 6 8 8
Καθαίρεσις του Ά λ ή . Οί Σου-
λιώται προςποιούνται ότι τον
βοηθουσιν............................. 690
Ό Ά λής παραδίδεται ήδη άρ-
στάσεως................................... 692
Άνακεφαλαίωσις των άπ'ο της
15 έκατονταετηρίδος μ.έχρι
του 1821 κινημάτων.......... 6 9 3
Ε π ίλ ο γ ο ς .............................. 6 9 5

ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ

ΝΕΟΣ Ε Λ Λ Η Ν ΙΣ Μ Ο Σ

Ή μεγάλη έπανάστασιο καί ή πρώτη πολιτική άποκατάστασις

του νέου Ελληνισμού.

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Αλ

Φιλική εταιρεία. Το έν ταΐο Ήγεμονίακ κίνημα.

Πρώτη πολιτική τής Ύωσίαο

σελ. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Β \ .
Φιλική ετα ιρεία ...................... 696 vEvap£ic τήο έν Έλλάδι
’Ιωάννης Καποδίστριας. Α λ έ ­ έπανσστάσευκ. Τά πολιτεύματα
ξανδρος Ύ ψηλάντης.......... 699 τήε έπαναστάσεως.
Α. Ύψηλάντης γενικός επίτρο­ σ ελ.

πος τής Α ρ χ ή ς .................. 704 Ποικίλοι λόγοι δι’ ους έγενι-

Το έν ταϊς Ήγεμονίαις κίνημα
δεν ήτοπαράλογον............ .. 706
’Αδέξιος διεξαγωγή του κινή­
ματος. Ύποχώρησις Ύψη-
λάντου.................................. 708
’Αθανάσιος Καρπενησιώτης.
’Ολύμπιος.Φ α ρ μ ά κ η ς.... 712
Ό ’Αλέξανδρος Α/ προτείνει
εξ αρχής τήν ένοπλον έπέμ-
βασιν "................................... 714
κεόθη ή έπανάστασις.......... 721
Σύγκρισις των δυνάμ.εων τής
έπαναστάσεως καί τής
Τουρκίας.............................. 724
Πρώτα τοπικά πολιτεύματα.
Δημήτριος Ύ ψ η λ ά ν τη ς ... 727
Πρώτα τοπικά πολιτεύματα.
’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος 731
Τά έν Έπιόαύρω καί έν ’Ά -
στρει ψηφισθέντα γενικά πο­
λιτεύματα ........................... 7 3 6
926 Πιναξ των περιεχομένων.
σελ.
Όλέθρια αποτελέσματα των
πολυαρχικών πολιτευμάτων 739
Ή οικονομική διαχείρισις των
χρόνων εκείνων.................... 743
Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Γ
Ό χερσαΤοσ άγων κατά τά
έτη 1821 καί 1822 .
Πελοπόννησος. Θεόδωρος Κο-
λοκοτρώνης............................ 747
Όρθή άντίληψις των πραγμά­
των ύπο του Κολοκοτρώνη 749
Βαλτέτσι. Μαυρομ.ιχάλαι. Κο-
λοκοτρώνης. Δολιανά. Ν ι­
κήτας..................................... 751
^Αλωσις Λάλα, Μονεμβασίας,
Ναυαρίνου καί Τριπόλεως. 752
Ματαία πολιορκία Ναυπλίου.
'Άλωσις Άκροκορίνθου. . . 754
\Αρίστη διακήρυξις τής Συνε-
λεύσεως. Κυβερνητική πα­
ραλυσία ................................ 7 5 5
Μακεδονία. Θεσσαλία. ’Αλα­
μάνα. Διάκος...................... 758
Όδυσσεύς Γραβιά. Μάχη
Βασιλικών. Δεινή αναρχία 761
Δυτική Ε λ λ ά ς . Οί πρόμαχοι
τής ’Ηπείρου Σουλιώται. . 764
Ή Κυβέρνησις ούδέν πράττει
υπέρ Σουλιωτών. Μαυροκορ-
δάτος..................................... 766
Στρατός Μαυροκορδάτου. Κα­
ταστροφή έν Πέτα. Πτώσις
Σουλίου................................ 768
Εκστρατεία του Δράμ.αλη.. . 771
Καταστροφή του Δράμαλη. . . 773
Το Μεσολόγγιον σώζεται υπό
του Μαυροκορδάτου.............776
Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Δ '.
Ό ναυτικδο άγων κατά τά
έτη 18 21 καί 1822.
Γενική εποψις τής έπαναστά-
ατάσεως τών νήσων . . . . . 778
σελ.
'Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά, Χρη-
ματικαί αυτών θυσίαι.......... 780
Άξιάγαστος τών τριών νήσων
ομοφροσύνη........................... 782
Λάζαρος Κουντουριώτης.......... 784
Άνδρέας Μ ιαούλης............... 785
Χαρακτήρ του Άνδρέου Μια-
ούλη....................................... 788
Δυςχέρειαι προς παρασκευήν
τής ναυτικής δυνάμεως.. . . 790
Πώς οί στολίσκοι ημών άντε-
τάχθησαν εις πελώρια σκάφη 792
Ναυτικά έργα του 1821 καί
τών πρώτων δύο μηνών τού
1 8 2 2 ..................................... 794
Καταστροφή Χίου. Πυρπόλησις
τής ναυαρχίδος υπό Κανάρη 796
Ναυμαχία του άργολικού κόλ­
που. Νέον τού Κανάρη κα­
τόρθωμα .................................798
Πολιτεία τού γαλλικού ναυτι­
κού έν άρχή τής έπαναστά-
σεως....................................... 801
’Αξιομνημόνευτος εκθεσις τού
Γάλλου ναυάρχουΆλγάν. . 805
Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ν Ε '.
Ό έμφύλιος πόλεμοσ τών έτών
ι 823 καί 1824. Τά κατά τά έτη
ταύτα κατά έηράν καί κατά
θάλασσαν πολεμικά έργα.
Προμηνύματα εμφυλίου πολέ­
μου. Πάντες κατά Κολο­
κοτρώνη ................................ 806
Εμφύλιος πόλεμος.Ό Κολοκο-
τρώνης ήττηθεις άμνηστεΐται 810
Νέος εμφύλιος άγών. Ό Κο-
λοκοτρώνης ήττηθεις φυλα­
κίζεται.................................. 812
Εκστρατεία τού Μουσταή τής
Σκόδρας. Θάνατος τού Μ.
Βότσαρη .......................... 815
Μαυροκορδάτος έν Μεσολογ-
γίω. ΤΗττα Δερβις πασά
εις ’Ά μ π λια νη ν.....................317
 Πίναξ των περιεχομένων.
βελ.
Ναυτικά έργα του 1823.
Χοσρέφ. De Rigny. 'Αρχή
πειρατείας........................... 818
Παρέμβασις του Μεχμετ Ά λ ή .
«Καταστροφή της Κάσσου.. 822
"Αλωσις καί καταστροφή των
Ψαρών.......... ....................... 824
Ό λεθρος πολιτεία τής ελλη­
νικής Κυβερνήσεως.............828
Τά κατά το δεύτερον ήμισυ του
1824 μεγάλα ναυτικά έργα 830
Ή μεγάλη ναυμαχία του Γ έ-
ροντος................................... 831
Νικηφόροι ναυμαχίαι κατά σε-
πτέμβριον καί Οκτώβριον.. 835
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Σ Τ '.
’Απόβασις του Ίβραίμη etc τήν
Πελοπόννησον. Ή πολιτική των
Δυνάμεων. Ή διπλωματία
τήσ έπαναστάσεωσ.
Ή έπανάστασις έφαίνετο θριαμ-
βεύουσα εν άρχή του 1825 836
Πράγματι ή κυβέρνησις άσθε-
νής, οί δέ κίνδυνοι φοβερώ-
τα το ι..................................... 838
Άπόδασις του Ίβραίμ πασά είς
Μεσσηνίαν........................... 840
Ό Κολοκοτρώνης διορίζεται
γενικός άρχηγός Πελοπον-
νήσου............................. „ . . 841
Αδράνεια καί μάταιαι μεμψι-
μοιρίαι τής κυβερνήσεως . * 843
Πολιτική των δυνάμεων. 'Ρω­
σία μέχρι του 1 8 2 5 .......... 846
Πολιτική των Δυνάμεων, Αυ­
στρία. Μ έτερνιχ.................. 850
Πολιτική των Δυνάμεων. Γαλ­
λία ................. . ................... 854
Πολιτική των Δυνάμ.εων. 'Αγ­
γλία .......................................... 856
Έκτίμησις τής πολιτικής ιδίως
τής 'Ρωσίας καί τής ’Α γ­
γλίας .................................. , 861
927
σ ελ·
Ή διπλωματία τής Έπανα-
στάσεως. Μαυροκορδάτος.
Άρχαί αύτοΰ..........................865
At έν ’Αγγλία ένέργειαι του
Μαυροκορδάτου ........................868
Περιεργοτάτη μετά του Γέντζ
άλληλογραφία του Μαυρο­
κορδάτου ................................ 869
Αί παρά τή αγγλική κυβερνή­
σει ένέργειαι του Μαυροκορ­
δάτου ..................................... 873
Πολιτεία του' Κάννιγγ............. 874
Δεινότατα», περί τά μέσα του
1825 περιπέτειαι τής Ε λ ­
λάδος .........................................876
Ή πράξις δι’ ής τό έθνος έτέ-
θη ύπο τήν υπεράσπίσιν τής
’Α γ γ λ ία ς .............................. 878
Άπάντησις του Κάννιγγ* αί
περί μεσολαβήσεως ένέργειαι
του........................................·. 880
Ή έν Έπιδαύρω Γ . Συνέλευ-
σις δέχεται τήν έπικυριαρ-
χίαν........................................ 883
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ζ'.
Α ί περιπέτειαι των όλεθρίων
έτών 1825, 1826 καί 1827.
Γενική έποψις τής περιόδου ταύ-
της. Καρτερία του έθνους.. 885
Τά έν Πελοποννήσω Σφακτη­
ρία. Μανιάκι. Δραμπάλα.
Μ ό λ ο ι................................... 887
Ή περίπυστος πολιορκία καί
άλωσις του Μεσολογγίου. . 889
Έ ν τή έσχάττι ταύτη αμηχα­
νία παρέστη είς μέσον ό Κα-
ραϊσκάκης.............................. 892
’Αείμνηστα πολεμικά έργα του
Καραϊσκάκη......................... 895
Κόχραν καί Τζώρτζ. Διαφω-
νίαι προς τον Καραισκάκην. 899
Θάνατος Καραϊσκάκη. Ή έν
Φαλήρω πανωλεθρία.......... 901
928 ΠΙναξ των περιεχομένων.

, βελ. σελ.
’Απόπειρα πυρπολήσεως του εν μεων. Ή έν Πύλφ ναυμαχία 908
9Αλεξανδρείασ τό λ ο υ ..... 902 Ή 'Ρωσία κηρύττει τον πόλε­
Τά πολεμικά σκάφη Ε λ λ ά ς μον. Οί Γάλλοι έν Πελο-
και Κ α ρ τ ε ρ ί α .............. 904 ποννήσω. . . ....................... 910
Πειρατεία. Μόνος ό Κολοκο- Ή Πύλη», αναγνωρίζει τελευ-
τρώνης αντέχει ετι έν Π ε- ταΤον την ανεξαρτησίαν τ^ς
λοποννήσφ............................ 906 Ε λ λ ά δ ο ς ....- .................. 911
•Πρώτη έπέμβασις των Δυνά- Όλίγαι τινές έξηγήσεις......... 913
r · · » · «

* « . . 44»* . ρ t « 4* % *

. I·

# « # » « « « » « # « * * *

•V

♦ ·«·***

Μ
is *;***