ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

Γραμμή και χρώμα πάνω σε επιφάνεια

Προβολικό σχέδιο
Σκιαγραφία
Παραστατικό σχέδιο
Πλάγιο-Αξονομετρικό-Ισομετρικό — Προοπτικό σχέδιο
Αρχαιολογικό σχέδιο
Χάραξη
Παλέτα

ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΦΗΚΑΣ
ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

Γραμμή και χρώμα πάνω σε επιφάνεια

για σχεδιαστές,
ζωγράφους,
μουσειακούς καλλιτέχνες
και χαράκτες - τσιγκογράφους

Προβολικό σχέδιο
Σκιαγραφία
Παραστατικό σχέδιο
Πλάγιο-Αξονομετρικό-Ισομετρικό — Προοπτικό σχέδιο
Αρχαιολογικό σχέδιο
Χάραξη
Παλέτα

ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΦΗΚΑΣ

Θεσσαλονίκη 2013
Θεσσαλονίκη 2014
© Νικόλας Σφηκας
ISBN: 978-960-93-5799-9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Αντί προλόγου 7

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: Η ΟΡΘΗ ΠΡΟΒΟΛΗ 9

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ I: ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ 19

Α. Σκιαγραφία με παράλληλες ακτίνες φωτός 25
Β. Σκιαγραφία με σημειακή πηγή 59
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 62
ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ II: Α. ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ 65
Α. Πλάγιο – Αξονομετρικό – Ισομετρικό
Β. Προοπτικό 67
ΤΡΟΠΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΜE ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟ ΦΥΓΗΣ 71
Σκιαγραφία με ένα σημείο φυγής 113
Αντανάκλαση με ένα σημείο φυγής 123
ΤΡΟΠΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΜΕ ΔΥΟ ΣΗΜΕΙΑ ΦΥΓΗΣ 124
Σκιαγραφία με δύο σημεία φυγής 147
Αντανάκλαση με δύο σημεία φυγής 148
Δίχτυ 153

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ 157

Σχεδίαση 159
Κλίμακες σχεδίασης 160
Στάδια σχεδίασης 160
Όστρακα 177
Ανάπτυγμα αγγείου 178
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι 183
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 185

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ: ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ (ΛΙΝΟΛΙΟΥΜ & ΤΣΙΓΚΟΓΡΑΦΙΑ) 189

ΛΙΝΟΛΙΟΥΜ Ή ΛΙΝΟΛΑΙΟ 194
ΟΞΥΓΡΑΦΙΑ 195
Γραμμική οξυγραφία 195
Τονική οξυγραφία-Ακουατίντα 199
Ακουατίντα με ζάχαρη 200
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι 207
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 211
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 213

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΕΜΠΤΗ: ΠΑΛΕΤΑ 215

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 216
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 243

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 246

5
ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
Στη Λουκρητία Γουναροπούλου

Η εξέλιξη του αρχαιολογικού σχεδίου ακολουθεί την εξέλιξη της επιστήμης της αρχαιολο-
γίας. Παλαιότερα, η σχεδίαση των ευρημάτων ήταν έργο καλλιτεχνών και χαρακτών, οι
οποίοι και έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην αληθοφάνεια. Αργότερα, ο τρόπος αυτός της
σχεδίασης αντικαταστάθηκε από τη φωτογραφία. Σήμερα προστέθηκαν οι ψηφιακές
εφαρμογές που βοηθούν καταλυτικά και τον σχεδιαστή. Επίσης το έργο του έχει πια αλ-
λάξει και το σχέδιο της τομής θεωρείται αναγκαίο, γιατί βοηθά στη χρονολόγηση, και οι
σχεδιαστικές λεπτομέρειες προσφέρουν πολλές επιπρόσθετες πληροφορίες. Για τον
λόγο αυτόν ο σχεδιαστής οφείλει να γνωρίζει ορθή προβολή, σκιαγραφία, να έχει τις βα-
σικές γνώσεις της προοπτικής και να θυμάται ότι η σχεδίαση του ευρήματος δεν αποτελεί
μια ψυχρή απεικόνισή του. Η τελική απόδοση του ευρήματος μπορεί να γίνει με μελάνι,
μαρκαδοράκι, χρώμα, μολύβι, ψηφιακά ή ακόμα με έναν σύνθετο τρόπο, πχ. χρώμα και
μελάνι. Μερικοί αρχαιολόγοι ονομάζουν τους διαφορετικούς αυτούς τρόπους σχολές.
Στην ενότητα αυτή γίνεται λόγος για τα πάχη του ραπιδογράφου. Ο επικρατέστερος,
μέχρι σήμερα, τρόπος στον Ελλαδικό χώρο.
Κάθε σημαντική λεπτομέρεια, η οποία δε φαίνεται στην όψη, π.χ. το αποτύπωμα μιας
ενσφράγιστης λαβής, συχνά αποδίδεται σε μεγέθυνση. Τα ραγισμένα ή σπασμένα μέρη
πρέπει να σχεδιάζονται με διακριτικό τρόπο και όχι με αληθοφάνεια για να μην μαγνητί-
ζουν το μάτι του μελετητή. Όπως συμβαίνει μ’ όλα τα αρχιτεκτονικά και μηχανολογικά
σχέδια, έτσι και στο αρχαιολογικό σχέδιο το ζητούμενο είναι να επισημανθούν όσο το
δυνατόν περισσότερες χρήσιμες πληροφορίες και να τονισθούν με ιδιαίτερο τρόπο τα
χαρακτηριστικά του ευρήματος καθ’ αυτού.
Αρκετές φορές είναι απαραίτητο να σχεδιαστεί η κάτοψη, η πλάγια όψη ή να γίνει ανά-
πτυγμα του ευρήματος. Διαφορετικός τρόπος απεικόνισης τον οποίο περιγράφομε εδώ
ακολουθείται στα αρχαία αντικείμενα απ΄ ό,τι στα ρωμαϊκά και τα μεσαιωνικά. Στα δεύ-
τερα, οι σκιάσεις γίνονται όχι μονάχα με κουκίδες, όπως και στα αρχαία, αλλά συχνά
όπως και στα μεταλλικά αντικείμενα, με παράλληλες γραμμές που ακολουθούν τις δια-
δρομές της επιφάνειας.
Πριν ξεκινήσει η περιγραφή ας σημειώσουμε τα εργαλεία που βοηθούν στη σχεδίαση:
1. Αλφάδι μικρό (εικ.1, αριστερά).
2. Αλφάδι νερού (εικ.1, δεξιά).
3. Γωνία. Για ευκολία το μηδέν του χάρακα να βρίσκεται κάτω χαμηλά, στη γωνία όπως
φαίνεται στην εικόνα 2.
4. Παχύμετρο (εικ. 2).
5. Κομπάσο. Στην εικόνα 3 φαίνονται δύο διαφορετικά κομπάσα, ένα για τη μέτρηση των
παχών και το άλλο, το μεσαίο, για τη μέτρηση του εσωτερικού χώρου.
6. Προφιλόμετρο (εικ. 4).
7. Εργαλείο διαγράμμισης, hatching (εικ. 5).
Οι γωνίες των εργαλείων όπως του κομπάσου, αν είναι αιχμηρές πληγώνουν το εύρημα
και γι’ αυτό επιβάλλεται να καλυφθούν με χαρτοταινία.

Μία από τις ιστοσελίδες που παρέχουν χρήσιμα εργαλεία είναι το http://www.triantafylou.com/harak-
tes%20kompasa.html.

157
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.Α. Μικρό αλφάδι, αριστερά.

Μικρό αλφάδι νερού, δεξιά.

Εικ.Β. Παχύμετρο, αριστερά.

Γωνία, δεξιά.

Εικ.Γ. Κομπάσα. Εικ.Δ. Προφιλόμετρο.

Ένα από τα δημοφιλή ιντερνετικά καταστήματα

είναι το: Archtools, Archaeology Store
http://www.archtools.eu/surveytools/#ty%3Bpagi-
nation_contents%3B%2Fsurveytools%2Fpage-
Εικ.Ε. Εργαλείο διαγράμμισης, hatching. 3%2F

158
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Σχεδίαση
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι σχεδίασης. Ένας απλός είναι η καθετότητα των ακτίνων του
ηλίου. Στις 12.00 το μεσημέρι η κάτοψη ενός λυχναριού φαίνεται στη σκιά του. Επίσης,
η φωτογραφία με ζουμ ή τηλεφακό διευκολύνει ιδιαίτερα στην απεικόνιση μεσαίων και
μεγάλων αντικειμένων, κυρίως εκείνων που φέρουν διακοσμήσεις. Η ελάχιστη απόσταση
φακού και ευρήματος υπολογίζεται ως εξής: (μήκος αντικειμένου+ύψος αντικειμένου)/2
x 12. Η φωτογραφία που θα προβληθεί από τον προβολέα θα έχει μια πιστότητα της
τάξης του 97%. Απαραιτήτως το αντικείμενο και ο φακός πρέπει να είναι αλφαδιασμένα
και τα κέντρα τους να βρίσκονται στην ίδια ευθεία, παράλληλη με το έδαφος. Γερμανοί
μηχανικοί εφεύραν μια σχετικά μεγάλη σε μέγεθος μετρητική συσκευή που χρησιμεύει
όχι μόνο για την προβολή των αντικειμένων, αλλά και σαν παντογράφος. Μια πιο απλή
και χρηστική συσκευή επινοήθηκε από τον καλλιτέχνη Ευθύμη Τσομάκο. Πρόκειται για
έναν εύκολα μετακινούμενο κάθετα προς το αντικείμενο βραχίονα, με ενσωματωμένο
ένα μολύβι, που προβάλει τα ορατά σημεία της περιμέτρου του ευρήματος.
Συχνά για τα επίπεδα αντικείμενα, όπως π.χ. ελάσματα ή επιγραφές, αλλά και για τις
διακοσμήσεις, χρησιμοποιείται ζελατίνα, επίσης, αν δεν είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο το εύ-
ρημα, ακόμη και φωτοαντίγραφο. Η αντιγραφή πάνω στη ζελατίνα γίνεται με ανεξίτηλο
μαρκαδόρο, κοιτάζοντας πάντα με το ίδιο μάτι.
Στο ακόλουθο παράδειγμα θα ασχοληθούμε με την όψη και την τομή ενός αγγείου και
θα περιγράψουμε τα τέσσερα στάδια σχεδίασης. Συνήθως από τη μια μεριά σχεδιάζουμε
τη μισή όψη του αγγείου και από την άλλη σε τομή την άλλη μισή, όπως στην οινοχόη
και στην πυξίδα στις εικόνες 6 και 7. Η σπουδαιότητα της τομής στη χρονολόγηση εξηγεί
και τον λόγο που επιλέγουμε να γίνεται στα συμμετρικά αγγεία η τομή, στο πιο ακέραιο
τμήμα. Να σημειωθεί ότι η επιλογή αυτής της τομής σε μη συμμετρικά ευρήματα δεν
υπόκειται σε κανόνα, καθώς εξαρτάται και από την εποχή. Παραδείγματος χάριν, άλλοτε
επιλέγουμε να γίνει στη μεριά της λαβής του αγγείου, όπως συνηθίζουμε στα ελληνιστικά,
και άλλοτε στο χείλος, όπως στα προϊστορικά.
Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ όψης και τομής είναι συνήθως μεσοκάθετη από το χεί-
λος έως τη βάση, λεπτή και μη διακεκομμένη, εκτός και αν το αντικείμενο μοιάζει να δη-
μιουργήθηκε από ένα σχήμα το οποίο περιστράφηκε 360 μοίρες γύρω από τον άξονά
του. Τότε η διαχωριστική γραμμή μπορεί να σχεδιαστεί διακεκομμένη. Ένα τέτοιο παρά-
δειγμα είναι ο κώνος, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ότι γράφεται από ορθογώνιο τρίγωνο
το οποίο στρέφεται 360 μοίρες γύρω από μια κάθετη πλευρά του. Γενικά οι διακεκομμέ-
νες γραμμές δεν πρέπει να ακουμπούν στις γραμμές του σχήματος του αντικειμένου,
ακόμη και εκείνες που αποδίδουν τα ελλιπή μέρη του ευρήματος. Δεν είναι απαραίτητο
η γραμμή της τομής να είναι μια ευθεία απ’ άκρη σ’ άκρη. Η διάστασή της μπορεί να είναι
πολύ μικρή, καθώς ο σχεδιαστής θέλει να δείξει τον όγκο όλης της όψης, όπως στο σχέ-
διο της εικόνας 5, που αποδίδεται με κουκίδες.
Η τομή του ευρήματος συνήθως απεικονίζεται μαυρισμένη ή με διαγράμμιση λοξών
γραμμών 45ο, που γίνονται με το εργαλείο διαγράμμισης. Όπως και στα αρχιτεκτονικά
σχέδια, η τομή μπορεί να απεικονιστεί μόνο με δύο γραμμές, όπως φαίνεται στην ίδια ει-
κόνα. Εδώ όμως έπρεπε το πάχος των γραμμών αυτών να είχε γίνει με πενάκι τουλάχι-
στον 0.8. Στο σχέδιο της εικόνας 9 απεικονίζεται αφ’ ενός μεν ολόκληρο το θραύσμα με
τη λαβή, το οποίο συνεχίζεται και στην πλευρά της τομής, και αφετέρου η διακόσμηση
εσωτερικά του χείλους. Όπως στην όψη έτσι και στην τομή πρέπει να αποδοθούν, εφό-
σον υπάρχουν, όλες οι πληροφορίες του εσωτερικού του ευρήματος.

159
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Κλίμακες σχεδίασης: Συνήθως η κλίμακα σχεδίασης των ευρημάτων είναι 1:1 και για μι-
κρότερα αντικείμενα 2:1. Για μεγαλύτερα ευρήματα, όπως επιγραφές, τύμβοι και σαρκο-
φάγοι, χρησιμοποιούνται 1:2, 1:5 και σπανιότερα 1:10.
ΣΤΑΔΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ
ΠΡΩΤΟ ΣΤΑΔΙΟ: Σημαντική βοήθεια πριν τη σχεδίαση του ευρήματος προσφέρει ένα
σκιτσάρισμα, για να γίνουν πιο αντιληπτά ο όγκος και ο τρόπος κατασκευής του. Ψηλα-
φίζουμε το αντικείμενο για να δούμε το πάχος του και αυτό γίνεται με κλειστά μάτια προ-
κειμένου να έχουμε καλύτερη αίσθηση. Εντοπίζουμε τις εσωτερικές γραμμώσεις και αν
υπάρχουν διακοσμήσεις τις σκιτσάρουμε ξέχωρα.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΑΔΙΟ: Η σχεδίαση γίνεται πάνω σε μιλιμετρέ χαρτί. Η απλή αυτή σύλληψη
γεννήθηκε το 1987, όταν ο συγγραφέας ασχολήθηκε με τα ευρήματα της Πέλλας.
Κατ’ αρχήν αλφαδιάζουμε το σχεδιαστήριο για να είμαστε σίγουροι για τις παράλληλες
καθ' ύψος μετρήσεις. Το πλάτος του μιλιμετρέ πρέπει είναι λίγο μεγαλύτερο από κείνο
του αγγείου συν 2 φορές το πλάτος του εργαλείου της γωνίας. Και το ύψος του μιλιμετρέ
πρέπει είναι λίγο μεγαλύτερο από το διπλάσιο ύψος του αγγείου. Σε περίπτωση που η
απόσταση μεταξύ της κοιλιάς και της βάσης του αγγείου είναι μικρή, για ευκολία των με-
τρήσεων θα χρειαστεί να υψωθεί το αγγείο και να συνυπολογιστεί το ύψος του μικρού
βάθρου (εικ.Ζ). Το εύρημα θα τοποθετηθεί στην πάνω μεριά του μιλιμετρέ και κεντρικά
ως προς το μήκος. Σε περίπτωση που το εύρημα είναι ασταθές χρησιμοποιούμε tack,
the original re-usable adhesive. Προσοχή: η πλαστελίνη λεκιάζει τα ευρήματα γι' αυτό
αν χρησιμοποιηθεί πρέπει να την πουδράρουμε με ταλκ ή με αλεύρι.
Από τη θέση που έχουμε επιλέξει το αγγείο δεν θα μετακινηθεί μέχρι να ολοκληρωθεί
η ορθή προβολή της όψης και ένα σημαντικό τμήμα της τομής. Έξι είναι τα σημεία που
πρέπει αρχικά να προβάλουμε, για να οριοθετηθεί το αντικείμενο:
1. Τα άκρα της μεγαλύτερης οριζόντιας διάστασης του αγγείου (εικ.Η),
2. Τα άκρα της βάσης (εικ.Θ) και
3. Τα άκρα του χείλους.
Αφού προβάλλουμε τα δύο άκρα της μεγαλύτερης διάστασης, φέρνουμε από μια βοη-
θητική παράλληλο εκατέρωθεν των γραμμών αυτών σ’ απόσταση ίση με το πλάτος της
γωνίας (εικ.Ι). Αριθμούμε τις βοηθητικές παραλλήλους από τη χαμηλότερη γραμμή της
βάσης προς τα πάνω για να εντοπίζουμε γρήγορα τα σημεία της όψης που θα προβάλ-
λουμε (εικ.Κ).
Μετράμε ανά ένα εκατοστό την απόσταση από το αγγείο μέχρι την εσωτερική αρίθ-
μηση της γωνίας χρησιμοποιώντας το αλφάδι νερού (εικ.Λ). Η επαλήθευση γίνεται με το
προφιλόμετρο. Αν το αγγείο είναι μεγάλο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε περισσότερα
από ένα προφιλόμετρα. Η εικόνα Μ δείχνει το προφιλόμετρο να είναι κάθετο στο σχε-
διαστήριο και στη Ν να είναι τοποθετημένο πάνω στη γραμμή εδάφους, με το εργαλείο
της γωνίας για οδηγό, ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο η πιθανότητα απόκλισης.
Αφού τελειώσουμε με τις εξωτερικές μετρήσεις συνεχίζουμε με τις εσωτερικές χρησι-
μοποιώντας τα κομπάσα. Αν το σημείο του τοιχώματος που μετράμε έχει μικρότερο
πάχος από την πιο πάνω περιοχή με αποτέλεσμα να μην επιτρέπει να βγει το εργαλείο,
μετράμε την απόσταση των βραχιόνων με το παχύμετρο στη μεγαλύτερη δυνατή από-
σταση (εικ.Ξ). Μ’ αυτόν τον τρόπο εύκολα επαναφέρουμε τους βραχίονες του κομπάσο
στη θέση μέτρησης. Για τα μικρά εσωτερικά κενά, όπως εκείνα που δημιουργούν οι
λαβές, χρησιμοποιούμε tack, the original re-usable adhesive. Οι επί μέρους τομές, λε-
πτομέρειες, π.χ. σφραγίδες λαβών, σχεδιάζονται εξωτερικά του κύριου σχεδίου.

160
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.Ζ

161
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.Η

162
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.Θ

163
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.Ι

164
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.Κ

165
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.Λ

166
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.Μ

167
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.Ν

168
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.Ξ

169
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.3. Οινοχόη.

170
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.4. Πυξίδα.

171
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.5. Τρόπος σχεδίασης της λαβής.

Περιγράφουμε τη σχεδίαση της τομής στη λαβή όπως διατυπώθηκε από τους Nick
Griffiths, Anne Jenner και Christine Wilson ως εξής: κρατείστε το αγγείο κοιτώντας την
κύρια όψη του έτσι ώστε η λαβή να είναι δεξιά (εικ.19α). Απομονώστε τη λαβή από τη
βάση της και φέρτε τομή στην πάνω καμπύλη, σε μια γωνία περίπου 45ο από το κέντρο
της βάσης. Η ιδέα είναι να κόψετε εγκάρσια τη λαβή σε γωνία 90ο και όχι πλάγια, καθώς
αυτό θα παραμορφώσει το σχήμα της τομής, όταν αυτή σχεδιασθεί. Γυρίστε το αγγείο
ανάποδα και βεβαιωθείτε ότι το επικολλημένο κομμάτι της λαβής είναι ακόμα στα δεξιά
(εικ.19β). Τώρα, γυρίστε όλο το αγγείο αριστερόστροφα στις 135ο (εικ.19γ). Διατηρήστε
αυτή τη θέση, αλλά μετακινήστε τη λαβή στη θέση στην οποία έχετε σημαδέψει την τομή
πάνω στο σχέδιο. Σχεδιάστε το τμήμα της τετμημένης επιφάνειας της λαβής σαν να την
κοιτάζετε από τη βάση του αγγείου (εικ.19δ και ε). Είτε η λαβή είναι οριζόντια είτε κάθετη,

172
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.6. Τρόπος σχεδίασης της λαβής.

ευθεία ή κλειστή καμπύλη, η τομή θα σχεδιαστεί σαν να ήταν κομμένη στις 90ο από τη
βάση ή τη γραμμή του κέντρου (εικ.19 και ε).
Η γραμμή της τομής κατά μήκος της λαβής συμβολίζεται με δύο μικρές παύλες, μια
από την εσωτερική και μια από την εξωτερική πλευρά (εικ.19α) ή μια από κάτω και μια
από πάνω από τη λαβή. Αφήστε ένα κενό μεταξύ της άκρης της λαβής και κάθε παύλας
και ένα άλλο κενό μεταξύ της εξωτερικής παύλας και της τομής. Για σχέδια της συνηθι-
σμένης κλίμακας 1:1 και σμικρύνσεις 1:4 καλό είναι το μήκος για τα κενά και τις παύλες
να είναι 4 και 6 χιλιοστά αντίστοιχα.

173
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.7

174
 Αρχαιολογικό σχέδιο

ΤΡΙΤΟ ΣΤΑΔΙΟ: Σ’ αυτό το στάδιο το σχέδιο μελανώνεται. Διαφανές χαρτί βάρους 150
γραμμαρίων βοηθά στη σχεδίαση και έχει μεγάλη διάρκεια ζωής. Καμπυλόγραμμα και
φιδάκι είναι απαραίτητα εργαλεία, όπως απαραίτητη είναι και η γομολάστιχα ραπιδογρά-
φου. Πριν σχεδιάσουμε μια γραμμή, καλό είναι να οριοθετούμε στη σκέψη μας την αρχή
και το τέλος της, ώστε να δένει με τη διπλανή. Μερικοί σχεδιαστές τραβάνε μια λεπτή
γραμμή πάχους π.χ. 0,2 και μετά την τελική, που είναι πιο παχιά, π.χ. 0.5. Μ’ αυτόν τον
τρόπο πιστεύουν ότι η πρώτη λειτουργεί σαν οδηγός για να φανεί η δεύτερη πιο καθαρή,
αλλά τελικά δείχνει θορυβώδης. Να προσθέσουμε ότι αρκετά αντικείμενα, κυρίως τα ανά-
γλυφα, τα εγχάρακτα αλλά και τα νομίσματα είναι προτιμότερο να σχεδιάζονται με μολύ-
βια από Η2 έως Β3, καθώς η απόδοση των μολυβιών υπερέχει του ραπιδογράφου και
οι λεπτομέρειες ξεχωρίζουν έναντι των κουκίδων (πουά). Τα διακοσμητικά σχέδια που
έχουν αποδοθεί χωριστά, τοποθετούνται πάνω στο σχέδιο δίπλα στην πραγματική τους
θέση.
Τα πάχη των γραμμών εξαρτώνται όχι μόνο από το μέγεθος του χαρτιού και της κλί-
μακας, αλλά και από το μέγεθος της δημοσίευσης, γι’ αυτό και δεν σχετίζονται άμεσα με
το τεχνικό σχέδιο. Τα επικρατέστερα πάχη είναι τα εξής:
▲Για σχέδιο Α5
Πενάκι 0,1: χρησιμοποιείται για τις κουκίδες της σκιαγραφίας και για σπασίματα εσωτε-
ρικά του περιγράμματος του ευρήματος.
Πενάκι 0,2: χρησιμοποιείται για διακοσμητικά στοιχεία.
Πενάκι 0,4: χρησιμοποιείται για το περιμετρικό σχέδιο.
▲ Για σχέδιο Α4
Πενάκι 0,2: χρησιμοποιείται για τις κουκίδες της σκιαγραφίας και για σπασίματα εσωτε-
ρικά του περιγράμματος του ευρήματος.
Πενάκι 0,3: χρησιμοποιείται για διακοσμητικά στοιχεία.
Πενάκι 0,5: χρησιμοποιείται για το περίγραμμα και τις ορατές ακμές.
▲ Για σχέδιο Α3
Πενάκι 0,25: χρησιμοποιείται για τις κουκίδες της σκιαγραφίας και για σπασίματα εσω-
τερικά του περιγράμματος του ευρήματος.
Πενάκι 0,4: χρησιμοποιείται για διακοσμητικά στοιχεία.
Πενάκι 0,6: χρησιμοποιείται για το περιμετρικό σχέδιο.
Σημείωση: Αν χρειαστεί μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα πλησιέστερα τυποποιημένα
πάχη γραμμών (0.13, 0.18, 0.25, 0.35, 0.5, 0.7, 1, 1.4).
ΤΕΤΑΡΤΟ ΣΤΑΔΙΟ: Σ’ αυτό το στάδιο γίνεται η φωτοσκίαση, συνήθως με κουκίδες, για
να παρουσιάσει τόσο τον όγκο του αντικειμένου και όσο τη διακόσμηση. Υπάρχουν δύο
τρόποι φωτισμού. Ο πρώτος είναι παρόμοιος μ’ εκείνον της μεθόδου που αναφέρθηκε
στη σκιαγραφία, δηλαδή η φωτεινή πηγή να είναι τοποθετημένη ψηλά, με γωνία 45ο ως
προς xz και γωνία 45ο αριστερόστροφα. Αν υπάρχει λόγος, η πηγή μπορεί να τοποθε-
τηθεί με τις ίδιες γωνίες, αλλά δεξιόστροφα. Ο τρόπος αυτός δημιουργεί πιο δραματική
εικόνα από τον δεύτερο, όπου απλώς προσθέτουμε ένα λευκό χαρτί πίσω από το αντι-
κείμενο για να φωτίσει τα σκιερά όριά του και να σκιάσει ελάχιστα τα φωτεινά.
Πάντα ένα προσχέδιο με σκιάσεις βοηθά στη σωστότερη παρουσίαση του όγκου. Μια
γρήγορη μέθοδος είναι να αντιγράψουμε σε ριζόχαρτο το μολυβωμένο σχέδιο. Στην ικα-
νότητα του σχεδιαστή έγκειται η σωστή απόδοση της υφής, αλλά και της αντανάκλασής
του. Στην εικόνα 20 παρατίθενται οι βασικοί συμβολισμοί των χρωμάτων που χρησιμο-
ποιούνται ακόμη και για τα διακοσμητικά μέρη των αντικειμένων. Ένα αντικείμενο πιο

175
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

φωτεινό, όπως ένα ώχρινο αγγείο, θα αποδοθεί με λιγότερες κουκίδες από ένα λιγότερο
φωτεινό πχ. καφέ ή μαύρο. Με τον ίδιο τρόπο ξεχωρίζουν τα διαφορετικά χρώματα στο
ίδιο εύρημα. Ο σχεδιαστής πρέπει να λάβει υπόψη του πώς θα διαβάζεται το σχέδιο στη
δημοσίευσή του, γιατί όσο σμικρυνθεί τόσο πρέπει να πλησιάσουν οι κουκίδες στην πε-
ρίμετρο του σχήματος. Επομένως, πρέπει να απομακρυνθούν οι κουκίδες από τη
γραμμή. Όπως σημειώθηκε, οι κουκίδες γίνονται με ραπιδογράφο που η γραμμή του
έχει το μισό πάχος της γραμμής της περιμέτρου. Συνήθως αντικείμενα μεταλλικά, κυρίως
από σίδηρο και χαλκό, σχεδιάζονται με χιαστές γραμμώσεις, δηλαδή cross-hatching. Το
πάχος της γραμμής του ραπιδογράφου γι’ αυτές τις γραμμές, αλλά και τις γραμμώσεις,
πρέπει να είναι κατά 0.05 μικρότερο από το μισό πάχος της γραμμής της περιμέτρου.
Χρωματισμός:
Επισημαίνουμε την τετράχρωμη παλέτα των αρχαίων Ελλήνων για την απόδοση των
τοιχογραφιών.
- Σινωπίς (γαιώδες κόκκινο βαθύ),
- ώχρα,
- λευκό (γη της Μήλου, μηλιάς),
- μέλαν
Αντίστοιχα χρώματα εμπορίου:
- Raw sienna,
- Yellow ochre,
- Titanium white,
- Lamp black.
Όπως σ’ όλα τα σχέδια, οι γραπτές πληροφορίες (το πινακάκι) παρουσιάζονται συ-
νήθως κάτω δεξιά. Από τα βασικά στοιχεία που σημειώνονται είναι: ο αριθμός καταγρα-
φής του ευρήματος, η κλίμακα, η οποία είναι περιττή αν σκαναριστεί το σχέδιο στα 300
dpi γιατί θα προστεθεί αργότερα στο layout, το θέμα, η ημερομηνία και η υπογραφή του
σχεδιαστή.

176
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Όστρακα: Όχι μόνο η αγγειογραφία αλλά και οι λεπτές γραμμώσεις της εσωτερικής επι-
φάνειας του οστράκου δηλώνουν ακριβώς σε ποιο τμήμα του αγγείου ανήκει. Οι γραμ-
μώσεις αυτές πλησιάζουν στα τόξα που ανήκουν σε κύκλους της επίπεδης τομής του
αγγείου. Το σημείο τομής των μεσοκάθετων δύο χορδών κάθε τόξου είναι, κατά προσέγ-
γιση, και το κέντρο του υποτιθέμενου κύκλου. Συχνά όμως ακόμη και τρεις μεσοκάθετες
δεν είναι αρκετές για να ορίσουν το κέντρο, γι’ αυτό μια γρήγορη, αλλά όχι πάντα ακριβής,
μέθοδος για να βρεθεί η διάμετρος και το μέγεθος της επίπεδης τομής του αγγείου καθώς
και η αναλογία του τόξου του οστράκου σε σχέση μ’ αυτή την τομή, αποτελεί ένα σχεδιά-
γραμμα με ομόκεντρους κύκλους και μοίρες γνωστό ως rimchart (εικ.8). Παρόμοιο οδηγό
μπορούμε να φτιάξουμε και εμείς.

Εικ.8

177
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Ανάπτυγμα αγγείου: Η ανάπτυξη ενός γεωμετρικού σώματος στο επίπεδο καλείται ανά-
πτυγμα. Μ’ άλλα λόγια το ανάπτυγμα έχει ίσο ή περίπου ίσο (εξαρτάται από τον όγκο)
εμβαδόν με το αντίστοιχο τμήμα του γεωμετρικού σώματος. Το ανάπτυγμα χρησιμοποι-
είται στις μηχανολογικές κατασκευές και ιδιαίτερα στην ελασματουργία. Είναι επίσης χρή-
σιμο στην αρχαιολογία, καθώς αποσαφηνίζει την εικόνα της ζωγραφικής, της
διακόσμησης ή και της αναγλυφικότητας του αντικειμένου.
Εύκολα σχεδιάζονται τα αναπτύγματα των κύβων και των κυλίνδρων. Το ανάπτυγμα
του κύβου αποτελείται από έξι τετράγωνα σε σχήμα σταυρού και του κυλίνδρου από ένα
ορθογώνιο παραλληλόγραμμο με πλάτος όσο το μήκος της περιφέρειας της κλειστής
καμπύλης, από την οποία προήλθε ο κύλινδρος, και μήκος όσο το ύψος του κυλίνδρου.
Το ανάπτυγμα της επιφάνειας του κώνου απεικονίζεται στα σχήματα των εικόνων 7
και 8. Σχεδιάζουμε ένα τόξο, μήκους όσο η περιφέρεια της βάσης του κώνου και ακτίνας
ίσης με την πλευρά του. Για το ανάπτυγμα της κυρτής επιφάνειας του κόλουρου κώνου
χρειάζεται να γνωρίζουμε επίσης το ύψος του άξονα του κώνου, δηλαδή να βρούμε την
κορυφή του. Το σχήμα ενός αγγείου, όπως π.χ. του σκύφου, υπακούει σ’ εκείνο του κό-
λουρου κώνου, της υδρίας όμως πλησιάζει εκείνο της σφαίρας. Στη συγκεκριμένη περί-
πτωση η σφαίρα δεν εξυπηρετεί, γι’ αυτό και επιλέγουμε ένα άλλο σχήμα: δύο κόλουρους
κώνους που η περίμετρος της μεγάλης βάσης είναι ίση με τη μεγαλύτερη περίμετρο του
αγγείου και οι μικρότερες ορίζονται από την παράσταση. Λόγω της καμπυλότητας διαι-
ρούμε τις δύο περιφέρειες, πάνω και κάτω, των δύο κώνων σε ν αριθμό ίσων τμημάτων
(βλ. εικ.9-10). Ο αριθμός ν σχετίζεται με την πληθώρα των πληροφοριών του θέματος.
Στο σχήμα φαίνεται ότι το ανάπτυγμα του κόλουρου κώνου μοιράστηκε σε 16 ίσα τμή-
ματα. Για το ανάπτυγμα χρησιμοποιούμε ζελατίνες και ανεξίτηλους μαρκαδόρους. Κό-
βουμε αντίστοιχες ζελατίνες λίγο μεγαλύτερες σε διάσταση από εκείνη της υποδιαίρεσης,
ώστε να καλύπτει η μια την άλλη, και τις ενώνουμε με σελοτέιπ. Το κολλάζ αυτό το προ-
σαρμόζουμε πάνω στο εύρημα με τη βοήθεια σελοτέιπ, αφού πρώτα αφαιρέσουμε του-
λάχιστον 50% από την κολλητική του ισχύ.
Το ανάπτυγμα της υδρίας σ’ αντίθεση μ’ αυτό του σκύφου παρουσιάζεται σε δύο σχέ-
δια, όπως στις εικόνες 15 και 16. Όπως φαίνονται στα σχέδια του συγγραφέα, οι διακο-
σμητικές ταινίες του λαιμού της υδρίας δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στο
ανάπτυγμα γι’ αυτό σχεδιάστηκαν χωριστά.

178
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.7-8. Ανάπτυγμα κώνου.

Εικ.9-10. Ανάπτυγμα κώνου.

179
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.11-12. Ανάπτυγμα κόλουρου κώνου.

Εικ.13-14. Ανάπτυγμα κόλουρου κώνου.

180
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.15. Προσχέδιο ανάπτυγμα υδρίας.

181
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.16. Προσχέδιο αναπτύγματος υδρίας.

182
 Αρχαιολογικό σχέδιο

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
Η μέθοδος αυτή έδινε σταδιακά τη θέση της στη φωτογραμμετρία, η οποία θα είχε κα-
θιερωθεί αν δεν εμφανιζόταν ο σαρωτής 3d laser. Όμως, η υψηλή τιμή του σαρωτή δεν
επιτρέπει, τουλάχιστον προς το παρόν, την αντικατάστασή της. Παρότι η φωτογραμμε-
τρία έχει περισσότερα πλεονεκτήματα και είναι πιο πιστή στην απόδοση των μετρήσεων,
εντούτοις η παραδοσιακή μέθοδος, που περιγράφεται εδώ, επικρατεί.
Τα εργαλεία που χρειάζονται για τη σχεδίαση είναι: 1. χαρτιά σχεδίου, 2. χαρτί μι-
λιμετρέ 3. διαφάνειες, 4. μολύβια, 5. γομολάστιχα, 6. χάρακας, 7. κλιμακόμετρο, 8. τρί-
γωνα 60ο-30ο και 45ο, 9. διαβήτης, 10. δίμετρο, 11. μετροταινία (αρκετοί σχεδιαστές κάνουν
χρήση τριών μετροταινιών), 12. παχύμετρο, 13. πυξίδα, 14. σελοτέιπ, 15. ελαφριά τάβλα
πάνω στην οποία θα τοποθετηθούν τα χαρτιά και 16. τελάρο (πρόκειται για ένα μικρό τε-
λάρο-σκακιέρα με ποδαράκια το οποίο τοποθετείται πάνω σε περιοχές με πολλές πληρο-
φορίες που πρέπει να μεταφερθούν στο χατί. Οι διαστάσεις του κανάβου είναι 1 μ.x1 μ.
με υποδιαιρέσεις από νήμα ανά δέκα εκατοστά καθ’ ύψος και κατά πλάτος. Παρόμοιος
κάναβος, αλλά με την αντίστοιχη κλίμακα σχεδιάζεται στην ίδια τοποθέτηση του χαρτιού.
Τα εργαλεία που χρειάζονται για τις μετρήσεις: 1. Πάσαλοι- Το ύψος τους κυμαί-
νεται από 50 εκ. έως και 100 εκ. σε περίπτωση που το έδαφος είναι αμμώδεις ή εικάζεται
ότι υπάρχουν πολλές στρώσεις, 2. νήμα, 3. αλφάδι νερού, 4. βαρίδι (νήμα της στάθμης),
5. αλφαδολάστιχο, για τις όψεις και τις τομές, 6. σμάλτο, 7. πλαστικά καρτελάκια, 8. ανε-
ξίτηλος μαρκαδόρος, 9. φωτογραφική μηχανή.
Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε αντηλιακό, μαντήλια, καπέλο και νερό!
Όταν δεν υπάρχουν επιφανειακές ενδείξεις ευρημάτων. π.χ. τοίχων, ο αρχαιολό-
γος επιλέγει τον τρόπο διαίρεσης του χώρου της ανασκαφής σε τετράγωνα 5 μ.x 5 μ. Η
υποδιαίρεση σημαδεύεται με νήματα που στερεώνονται σε πασάλους. Εσωτερικά των
τετραγώνων, σε απόσταση 50 εκατοστών από τις πλευρές, δημιουργούνται δεύτερα τε-
τράγωνα, δηλαδή διαστάσεων 4 μ.x 4 μ. Οι ενδιάμεσες λωρίδες ή μάρτυρες πλάτους
ενός μέτρου δεν σκάβονται, καθώς χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της στρωματογρα-
φίας μετά το τέλος της ανσκαφής και για τη μετακίνηση και τη μεταφορά των ευρημάτων
κατά τη διάρκειά της. Η αποτύπωση γίνεται με τη βοήθεια του συγκεκριμένου κανάβου
ο οποίος υποδιαιρείται. Συχνά όμως εξυπηρετεί το πλέγμα, αντί του κανάβου, ιδίως όταν
οι τοίχοι έχουν οξείες γωνίες.
Πρώτο βήμα: Αρχικά, ο σχεδιαστής φτιάχνει ένα σκαρίφιμα-κροκί της ανασκαφής, πάνω
στο οποίο σχεδιάζει τον κάναβο-πλέγμα. Σημασία έχει να ικανοποιεί την ιδιότητα εκείνη
που βοηθά με τον ευκολότερο και ταχύτερο τρόπο στις μετρήσεις του. To σκαρίφιμα-
κροκί μπορεί να αντικατασταθεί με φωτογραφία. Η επιλογή της κατάλληλης κλίμακας επι-
λέγεται σε συνεργασία με τον υπεύθυνο της ανασκαφής.
Τα σημεία του σχεδίου αναλαμβάνουν οι πάσαλοι και τις γραμμές τα νήματα, τα
οποία αν είναι εφικτό αλφαδιάζονται με αλφάδι-νερού. Πάνω στους πασάλους στερεώ-
νονται πλαστικές καρτέλες, στις οποίες σημειώνεται και ένας διαφορετικός αριθμός που
δίνεται από τον τοπογράφο. Για να οριστεί και το ακριβές ύψος του σημείου στο τοπο-
γραφικό σχέδιο πρέπει ο σχεδιαστής να υποδείξει το αντίστοιχο σημείο πάνω στον πά-
σαλο. Προτιμότερο ψηλά στην άκρη του, παρά χαμηλά εκεί που εφάπτεται με το έδαφος,
καθώς μπορεί να συνεχιστεί η ανασκαφή και θα πρέπει να το εξαρτήσει. Αν χρειαστεί
πάνω στα ίδια τα ευρήματα να προσδιοριστούν τρισδιάστατες συντεταγμένες, τότε τα

183
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

σημεία αυτά καλύπτονται με σμάλτο. Πάντα ο αριθμός γράφεται με ανεξίτηλο μαρκα-

δόρο.
Η αποτύπωση των τοίχων ή τειχών όπου το ύψος ξεπερνά το ύψος του μεγάλου
πασάλου που έχει αναφερθεί, τότε ακολουθείται άλλη μέθοδος αποτύπωσης.
Μετά γίνεται η κατακόρυφη φωτογράφιση με φακό, όχι μικρότερο των 50mm και
με ένα ανοιγμένο μέτρο, το οποίο συμμετέχει σαν κλίμακα.
Δεύτερο βήμα: Ο τοπογράφος προσδιορίζει τις τρισδιάστατες συντεταγμένες των πα-
σάλων με απόλυτες τιμές. Μ' αυτόν τον τρόπο, αναγνωρίζονται τα σημεία στο dxf με τον
σωστό προσανατολισμό τους. Σε μέρη όπου δεν υπάρχει σήμα για το σύστημα εντοπι-
σμού της θέσης GPS, τότε οι τιμές είναι σχετικές και πρέπει να οριστεί ο Βορράς.
Τρίτο βήμα: Με αφετηρία το νήμα και με τη βοήθεια μέτρου, βαριδίου και κλιμακόμετρου,
μεταφέρονται οι αποστάσεις από τον χώρο της ανασκαφής στο χαρτί. Ο κάναβος-πλέγμα
συνήθως υπαγορεύει αν το σχέδιο θα γίνει πάνω σε χαρτί ή σε μιλιμετρέ. Να προστεθεί
ότι ο προσδιορισμός σημείων μακριά από τον κάναβο-πλέγμα επιτυγχάνεται με δύο με-
τροταινίες πιασμένες πάνω σε πασάλους. Και προκειμένου να αλφαδιστεί η μετροταινία
τοποθετείται στη μέση της αλφάδι νερού.
Σε περίπτωση που χρειαστεί να αφαιρεθεί ένας πάσαλος για να συνεχιστεί στο
μέρος εκείνο η ανασκαφή, αντικαθίσταται. Αν απουσιάζει ο τοπογράφος για να προσ-
διορίσει το αυτό σημείο, τότε εξαρτάται από-δύο τουλάχιστον-υπάρχοντες πασάλους.
Συμπληρωματικές σημειώσεις μπορούν να γραφούν πάνω σε διαφάνεια ιδίου με-
γέθους με το χαρτί σχεδίασης, το οποίο και τοποθετείται πάνω του.
Η παρουσία του τοπογράφου είναι απαραίτητη σε κάθε φάση, ιδιαίτερα στις προ-
ϊστορικές ανασκαφές. Να σημειωθεί ότι είναι απαραίτητη και η φωτογράφιση κάθε φάσης.
Στις περιπτώσεις που η ανασκαφή είναι μεγάλη και χρειαστεί να γίνει επιβεβαίωση
του σχεδίου με τα τοπογραφικά σημεία, τότε σκανάρεται και εισάγεται στο CAD. Υπάρ-
χουν χρήσιμα προγράμματα, όπως το Autodesk AutoCAD Raster Design, που μετατρέ-
πει εικόνες ράστερ σε διανυσματική προβολή σημειώνοντας και την απόκλιση.

184
 Αρχαιολογικό σχέδιο

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ
Κωδικοποίηση συμβόλων
για τον χαρακτηρισμό της σύστασης των χρωμάτων

Εικ.15

185
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Κωδικοποίηση συμβόλων
για τον χαρακτηρισμό της σύστασης των στρωμάτων

Εικ.16

186
 Αρχαιολογικό σχέδιο

Εικ.17

187
Τεχνικός και εικαστικός οδηγός

Εικ.17

188