Professional Documents
Culture Documents
Manyetik Malzemeler Genel
Manyetik Malzemeler Genel
İşlenecek konular
● Manyetik özellikler nelerdir?
● Bu özellikleri nasıl ölçeriz?
● Manyetizmanın atomik ölçekte karşılığı
nedir?
● Manyetik malzemeler nasıl sınıflanırlar?
● Manyetik depolama için malzeme tasarımı
● Süper iletken mıknatısların önemi nedir?
giriş
● Modern teknolojik cihazların büyük kısmı
manyetik malzemelerle çalışır.
● Bunlar arasında elektrik güç jeneratörleri,
transformatörler, elektrik motorları, radyo,
televizyon, bilgisayar, ses ve görüntü üretim ve
kayıt cihazlarını sayabiliriz.
● Demir, bazı çelikler, ve doğada bulunan mıknatıs
taşı manyetik özellik gösteren malzemelerdir.
● tüm malzemeler bir manyetik alandan az ya da
çok etkilenirler.
Manyetik malzemeler
Dizüstü bilgisayar
demir
Manyetik geçirgenlik
manyetik alan içine bakır, gümüş, bizmut gibi
mıknatıs özelliği olmayan bir madde konulursa alan
çizgileri bu maddeden geçerken birbirinden
uzaklaşır; birim alandan geçen akı azalır.
bakır
Manyetik geçirgenlik
Maddelerin manyetik alan çizgilerini seyrekleştirme
ya da sıklaştırma özelliğine o maddenin manyetik
geçirgenliği () denir.
B = Malzemede mıknatıslanma
B=H (tesla)
µ: Mutlak manyetik geçirgenlik
katsayısı
akım I
Manyetik Alan ve Manyetik Akı
Vakumda Manyetik akı yoğunluğu, B0 N I
H
B0 = 0H (Wb/m2) L akım
0 : vakumun geçirgenliği, amper-sarım/m
4 x 10-7 H/m.
B0=0 H B= H
Bir katı maddede
manyetik akı
yoğunluğu,
B = H (Wb/m2)
: Katı malzemenin
geçirgenliği
Manyetik geçirgenlik
Katıların manyetik özelliklerini tarif etmek için
yararlanılan parametrelerden biri, madde içindeki
geçirgenliğin vakumun geçirgenliğine oranıdır.
= r .o
(2) Paramanyetik
E.g., Al, Cr, Mo, Na, Ti, Zr
vakum
(1) Diamanyetik
e.g.,Cu, Au, Si, Ag, Zn
Uygulanan manyetik alan kuvveti (H)
(amper-sarım adedi/m)
Manyetik geçirgenlik
Bir malzemenin bağıl geçirgenliği ya da geçirgenliği,
o malzemenin indüklenme derecesinin, ya da, bir dış
H alanında B alanının oluşturulmasının kolaylığının
ölçüsüdür.
Bir diğer alan büyüklüğü, M, katı malzemenin
mıknatıslanması;
B = 0H + 0 M
H alanında bir malzemedeki manyetik momentler
alana paralel yönlenir ve manyetik alanları ile bu
alanı güçlendirirler.
0M terimi onların katkısının ölçüsüdür.
Manyetik geçirgenlik ve duyarlılık
Kolayca mıknatıslanan manyetik malzemeler yüksek
manyetik geçirgenliğe sahiptirler.
max
Manyetik duyarlılık max gerçirgenlik
Mıknatıslanma, B (T)
M
m =
H
i
ilk geçirgenlik
Örnek:
Cr
Si
Al
Hava
paramanyetizma
● Dipoller dış alanla birlikte yönlenirken ayni
zamanda bu alanı kuvvetlendirirler ve bağıl
geçirgenlik “1” den büyüktür (r > 1; r=1.001 gibi)
● oldukça küçük fakat pozitif bir manyetik
duyarlılığa yol açarlar.
● Paramanyetik malzemeler için duyarlılık 10-5 ile
102 arasında değişir.
● Gerek dia gerek paramanyetik malzemeler sadece
bir manyetik alanda mıknatıslanma gösterirler ve
manyetik değildirler.
● Her 2 grup malzemede akı yoğunluğu B, vakumda
olduğu kadardır.
Paramanyetizma
● Paramanyetik malzemelerin kalıcı manyetik
momentleri vardır.
● Oda sıcaklığında bu momentler rastgele
dizilmiştir.
● Uygulanan bir manyetik alana çok az (%0.01)
katkıda bulunurlar (B’yi %0.01 kadar
arttırırlar!)
● Örnekler: oksijen; alüminyum, tungsten,
platin
diamanyetizma ve
paramanyetizma
Diamanyetik ve
Akı yoğunluğu, B
paramanyetik
malzemeler için
paramanyetik akı yoğunluğu,
vakum
B, vs manyetik
alan kuvveti H
diamanyetik
ilişkisi
(1) diamanyetik
ters
yok
yönlenmiş
rastgele
(2) paramanyetik
yönlenmiş
yönlenmiş
(3) ferromanyetik
ferrimanyetik
Malzemelerin manyetik özellikleri
diamanyetik
malzemelerde, elektronlar
birbirlerinin manyetik
alanlarını yok edecek
şekilde yönlenmiştir.
paramanyetik
malzemelerde atomlar
manyetiktir fakat atomların
kendileri rastgele Paramanyetik malzemeler
manyetik alana konduklarında
konumlanmıştır ve atomlar malzeme zayıf
malzemenin toplam mıknatıslanma gösterecek
şekilde yönlenirler.
mıknatıslanması sıfırdır.
diamanyetiklik ve
paramanyetiklik
Diamanyetik ve paramanyetik malzemeler için
oda sıcaklığı manyetik duyarlılıkları
Diamanyetik malzemeler Paramanyetik malzemeler
duyarlılık duyarlılık
malzeme malzeme
Ferromanyetik malzemeler
ferromanyetik malzemeler bir dış manyetik alan
olmadığında kalıcı bir manyetik momente
sahiptirler.
Manyetik duyarlılık r >> 1 (r=106 gibi) H<<M
Ferromanyetik malzemelerde
mıknatıslanma etkisi kuvvetlidir.
Ferromanyetik malzemeler
manyetik bir alana maruz
kaldıklarında kalıcı olarak
mıknatıslanırlar.
ferromanyetizma
ferromanyetizma bazı geçiş metalleri, demir (HMK -
ferrit), Kobalt, nikel, ve bazı nadir toprak
metallerinde (gadoloniyum, Gd) görülür.
Benzer manyetik
yönlenmelere sahip
atomlar komşu atomlarla
birlikte manyetik domen
denilen gruplarda
toplanırlar.
Malzemelerin manyetik özellikleri
Ferromanyetik bir malzemede manyetik domenler
kendilerini daima bir mıknatısı çekecek şekilde
yönlendirirler.
Eğer bir kuzey kutup yaklaşırsa güney kutupları bu kutbu
gören domenler büyür. Kuzey kutup yaklaşırsa tersi olur.
Ferromanyetik malzemelerde
Fe3+ Eksiksiz
silme
Fe2+
ferrimanyetizma
● Ferro ve ferrimanyetik malzemelerin makroskopik
manyetik karakterleri birbirine benzer.
● Ayırt edici özellikleri, net manyetik momentlerin
kaynağındadır.
● Ferrimanyetizmin özellikleri kübik ferritlerde
görülür.
● Bu iyonik katıların kimyasal formülü MFe2O4
şeklinde ifade edilir.
● Buradaki M birkaç metalden birini temsil
etmektedir.
● Prototip ferrit için magnetit mineralini, Fe3O4,
düşünebiliriz.
ferrimanyetizma
● Ferrimanyetizma, maddede paramanyetik atomlar
tarafından iki veya daha fazla türde moment
oluşturulmuşsa gözlenebilen bir özelliktir.
● Farklı değerlerdeki momentlerin zıt yönlerde
dizilişlerinden bu momentlerin farklarına eşit bir
moment doğar, böylece ferrimanyetizma ortaya
çıkar.
● Ferrimanyetik maddeler ferromanyetiklere benzer
şekilde oda sıcaklığında kendiliğinden
manyetizasyonu olan endüstriyel açıdan daha
fazla önemi olan manyetik malzemelerdir.
problem
Her bir kübik birim hücre 8 adet Fe2+ ve 16 Fe3+ iyonu
bulundurduğuna, kübik hücre kenar uzunluğu 0.839 nm
olduğuna göre, Fe3O4 için doygunluk mıknatıslanmasını
hesaplayın.
Ayrıca VC= a3
problem
Doygunluk mıknatıslanması 5.25 x 105 A/m olan
karma ferrit manyetik bir malzeme tasarlayın.
Fe3O4
Sıcaklık (C)
Manyetikliği Etkileyen faktörler
yapısal faktörler
Kristal türü ve iç yapı kusurları manyetikliği
önemli ölçüde etkiler.
deformasyon
Mıknatıslanan bir malzemede manyetik
momentler birbirlerine paraleldir.
Deformasyonla manyetik momentler yönleri
dağılır ve mıknatıslanma kaybolur.
Domenler
● Tc sıcaklığı altında ferromanyetik ve
ferrimanyetik malzemelerde, manyetik dipol
momentlerinin paralel yönlendiği mikro
bölgeler bulunur.
● Bu bölgelere domen denir.
● Her biri kendi doygunluk mıknatıslanmasına
sahiptir.
● Bu bölgeler domen sınırları veya duvarları ile
birbirinden ayrılır.
● Mıknatıslanmanın yönü bu sınırlardan geçerken
değişir.
Domenler
● Çok kristalli bir malzemede her bir tanede birden
fazla domen bulunabilir.
● Dolayısı ile makro büyüklükteki bir parçada çok
sayıda domen vardır.
● Her bir domen manyetik alanda farklı yönlenebilir.
● Parçanın tümü için M alanının büyüklüğü
(mıknatıslanma) tüm domenlerin
mıknatıslanmalarının vektör toplamına eşittir.
● Her bir domenin katkısı hacim oranı ile orantılıdır.
● Mıknatıslanmamış bir parçada domenlerin
mıknatıslanmalarının toplamı sıfırdır.
Domenler
Ferromanyetik veya
ferrimanyetik bir
malzemede her bir domen
içinde dipollerin tamamı
ayni yöndedir.
Ancak komşu domenlerde
bu ortak yön değişiktir.
Domen 1 Domen 2
Domen sınırı
Domenler
Domen sınırında
manyetik dipol
yönlenmesindeki
kademeli değişim
Domen sınırı
Domenler
Domenler
Alnico mikroyapısı-domen
bantları TEM
Doygunluk akı
yoğunluğu:Bs
mıknatıslanma: Ms
Ferro ve ferrimanyetik
malzemeler için akı
ilk manyetik yoğunluğu (B) ve alan
geçirgenlik:i şiddeti (H) orantılı
dış Manyetik alan (H) değil!
dış alanla paralel yönlenen domenler
yönlenmeyenlere göre daha hızlı büyür.
Domenler
Manyetik
domenler
mıknatıs
Manyetik alan yok! Manyetik alan etkisi!
Domenler ve histerisiz
H arttıkça B önce yavaşça daha sonra süratle
artmaya başlar ve en
sonunda bu artış sona
erer ve B H’den bağımsız
hale gelir.
B’nin aldığı en yüksek
değere doygunluk akı
yoğunluğu (Bs), buna
denk gelen
mıknatıslanmaya
ise doygunluk
Mıknatıslanması denir.
Domenler ve histerisiz
B vs H eğrisinin eğimi geçirgenlik olduğundan,
geçirgenlik H ile
değişir ve ona bağlıdır.
B vs H eğrisinin H=0
noktasındaki
eğimi ilk geçirgenlik
(initial permeability)
bir malzeme
parametresidir.
Domenler ve histerisiz
● H alanı etkisi altında domenler şekil ve boyut
değiştirirler.
● Başlangıçta domenlerin momentleri rastgele
yönlenmiştir ve bu nedenle net bir mıknatıslanma
olmaz.
● Dışardan uygulanan alana paralel yönlenen
domenler diğerlerinden daha fazla büyür ve onların
yerini alır.
● alan şiddetinin artması ile en sonunda parça alan ile
ayni yönlenmede tek bir domen haline gelir.
● Bu domen H alanı ile birlikte yönlendiğinde
doygunluk gerçekleşir.
histerisiz
Doygunluk noktasından itibaren H alan şiddeti
alanın yönü değiştirilerek
azaltıldığında B-H eğrisi orijinal
çizgisini takip etmez.
B alanının uygulanan
H alanının gerisinde
kalması veya daha
yavaş değişmesi ile
bir histerisiz etkisi
oluşur.
histerisiz
H alanı sıfırlandığında parçada hala bir miktar
mıknatıslanma vardır. Buna remanens
veya remanens akı yoğunluğu (Br)
denir. Bir dış manyetik
alan (H) olmaksızın
malzeme mıknatıslanmış
olarak kalır.
Mıknatıslanma alan ters
yönde Hc değerine
ulaştığında sıfırlanır.
Hc: koersif kuvvet
histerisiz
Kalıcı doygunluk
mıknatıslanma
Koersif
kuvvet
histerisiz
● Histerisiz davranışı ve kalıcı mıknatıslanma
domen sınırlarının hareketi ile açıklanabilir.
● Alan yönünün doygunluktan itibaren tersine
döndürülmesi ile domen yapısının değişim süreci
de tersine döner.
● İlk anda, tersine dönen alanla tek bir domenin
rotasyonu gerçekleşir.
● Daha sonra yeni alanla birlikte yönlenmiş
manyetik momentleri olan domenler oluşur ve
bunlar daha önceki domenlerin yerini alarak
büyür.
histerisiz
● Bu mekanizmada kritik olan manyetik alanın ters
yönde büyümesi sırasında domen sınırlarının
hareketlenmesine direnç konusudur.
● B’nin H değişime ayak uyduramaması ve geri
kalmasının ve bir histerisiz etkisi ortaya
çıkmasının nedeni bu dirençtir.
● Uygulanan alan sıfırlandığında yapıda hala hatırı
sayılır miktarda daha önceki alana göre
yönlenmiş domen bulunur.
● remanens (Br) bu şekilde ortaya çıkar.
histerisiz
● Parçadaki alanı sıfıra düşürmek için, orijinal
alanınkine ters yönde, Hc şiddetinde bir dış H alanı
uygulamak gerekir.
● Hc’ye koersivite veya koersif kuvvet denir.
● Ters yönde alan uygulanmasına devam edildikçe en
sonunda ters yönde doygunluk elde edilir.
● Alanın ikinci kez yön değiştirmesiyle tekrar ilk
doygunluk mıknatıslanma noktasına ulaşılır ve B-H
çevrimi bir histerisiz etkisi içerecek şekilde
tamamlanmış olur.
● Bu çevrimde negatif remanens (-Br) ve pozitif
koersivite (+Hc) değerleri de mevcuttur.
histerisiz
Ferro ve
ferrimanyetik ferromanyetik/
ferrimanyetik
malzemelerinki
Paramanyetik ve
diamanyetik
malzemelerde
0.00005 Tesla
Manyetik alan kuvveti, H (A/m)
Manyetik anizotropi
Manyetik histerisiz eğrileri bazı faktörlere bağlı
olarak farklı şekiller alır.
● Malzemenin tek veya çok kristalli olması
● Çok kristalli olması halinde, tanelerin tercihli
yönlenmesi
● Gözenek veya ikinci faz partiküllerinin varlığı
● Sıcaklık ve stres uygulanmışsa, stres durumu
Mesela, ferromanyetik bir malzemenin tek kristali
için B (veya M) vs H eğrisi uygulanan H alanına göre
kristalin kristallografik yönlenmesine bağlıdır.
Manyetik anizotropi
Manyetik davranışın
kristallografik yöne
bağlı olmasına
Kobalt tek
Akı yoğunluğu B (tesla)
kristalleri için
manyetizasyon
eğrileri
küçük koersif
İdeal kuvvet
yumuşak
manyetik
malzeme
yumuşak ferromanyetik
malzeme
Yumuşak manyetik malzemeler
● Yumuşak manyetik malzemeler alternatif
manyetik alanlara maruz kalan ve bu
nedenle enerji kayıpları az olması gereken
cihazlarda kullanılırlar.
● Örnek: transformatörler; elektrik motorları
● Demir, metal türü yumuşak manyetik
malzemedir.
Yumuşak manyetik malzemeler
● Doygunluk akı yoğunluğu veya
mıknatıslanma sadece malzeme bileşimi
tarafından belirlenir.
● Örneğin kübik ferritlerde, FeO–Fe2O’de
Fe2+ metal iyonunun Ni2+ gibi divalent
metal iyonu ile yer değiştirmesi doygunluk
mıknatıslanmasını değiştirecektir.
● Ancak, histerisiz eğrisinin şeklini belirleyen
duyarlılık ve koersivite (Hc) bileşimden
ziyade yapısal değişkenlerden etkilenir.
Yumuşak manyetik malzemeler
● düşük bir koersivite değeri manyetik alanın
şiddeti ve/veya yönü değiştiğinde doman
sınırlarının kolayca hareket edebilmesi
demektir.
● Manyetik malzemede manyetik olmayan bir
fazın partikülleri veya boşluklar vb yapısal
hatalar domen sınırlarının hareketini
engelleyerek koersiviteyi arttırırlar.
● Dolayısı ile yumuşak manyetik malzemelerde
bu gibi hatalar bulunmamalıdır.
Yumuşak manyetik malzemeler
● Yumuşak manyetik malzemeler için önemli bir
diğer özellik elektrik direncidir.
● Histerisiz enerji kayıplarına ilave olarak, manyetik
malzemelerde zamanla manyetik alan şiddeti ve
yönündeki değişiklikle Eddy akımları oluşur ve
enerji kaybına yol açar.
● Yumuşak manyetik malzemelerde Eddy akım
kayıplarını, elektriksel direnci arttırarak en aza
indirmek isteriz.
● Bu nedenle Ferromanyetik malzemeler saf demir
yerine katı eriyik alaşımlarından (Fe-Si ve Fe-Ni
alaşımları) imal edilir.
Yumuşak manyetik malzemeler
● Doğal yalıtkan oldukları için seramik ferritler
yumuşak manyetik malzemelere gerek duyulan
uygulamalarda yaygın olarak kullanılırlar.
● Ancak, oldukça küçük duyarlılıkları olduğu için
kullanımları sınırlıdır.
● Yumuşak manyetik malzemelerin histerisiz
kayıpları bazı uygulamalar için manyetik alanda bir
ısıl işlemle daha da küçültülebilir.
● Yumuşak manyetik malzemeler jeneratörlerde,
motorlarda, dinamolarda ve anahtarlı devrelerde
yaygın olarak kullanılırlar.
Transformatör çekirdekleri
● Transformatör çekirdeklerinde kolayca
mıknatıslanıp, bu mıknatıslanmayı kolayca
kaybeden yumuşak manyetik malzemelerin
kullanılması gerekir.
● İdeali, manyetik anizotropik olan tek kristallerin
kullanılmasıdır. Ancak tek kristallerin üretimi
maliyetlidir. Bunun yerine haddeleme ile yönlenme
sağlanmış elektrik sacları kullanılır.
● Hadde ile kolay mıknatıslanma yönü uygulanan
manyetik alana paralel olacak şekilde üretilen
elektrik sacları ile tek kristaller kadar olmasa da,
çekirdek kayıpları sınırlıdır.
Silisli demir-elektrik sacı
Hadde ile kolay mıknatıslanma yönü uygulanan
manyetik alana paralel olacak şekilde üretilen
elektrik sacları ile tek kristaller kadar olmasa da,
çekirdek kayıpları sınırlıdır : Fe-3Si
Primer
sarım sekonder
sarım
Büyük koersif
kuvvet
İdeal sert
manyetik
malzeme
Sert ferromanyetik
malzeme
Sert manyetik malzemeler
Bu malzemelerin uygulama alanlarında en önemli
özellikler: koersivite ve enerji çarpanıdır: (BH)max
B-H eğrisinin
2. çeyreği içine
sığabilen en büyük B-H
dikdörtgeninin alanı.
Birimi kJ/m3 (MGOe).