Tilrkiye Arasttrmnlan Literntilr Dergisi, Cilt 3, Sayr 5,2005,791-803

Halil inalcrk ve Osmanh Hukuku Arastrrmalan t

Btilent ARI-

Hatil inalcrk ve Hukuk

1930'larda, Halil inalcrk'rn hukukqu olma ihtimaii, tarihqi olmasrndan daha once or-
taya qrkmrgtrr dersek, mubala$a etmig sayrlmau:rz. Ailesiyle Ankara'da yerlegtiklerinde,
ust katlarrnda oturan Sadri Maks0di [Arsal] Bey'in yazdrgr yeni bir kitabrnr yeni Turk-
qe harflere qevirmesi,Halil Bey'in hukuk alanrndaki ilk qahgmasrnr olugturur. O yllar-
da, Sadri Maks0di Bey onu hukuk tarihine do$ru ydnlendirmek isterse de, o vakitler
Halil Bey'in gonlu edebiyattadrr.r Bahkesir Necatibey Muallim Mektebi'nde okurken
Abdulbaki Golprnarlt'dan feyz almaslnrn bunda buyuk rolti vardrr.2 Halil Bey, 1935 yr-
hnda Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Co$rafya Fakultesi'ne girdi$i zaman, aynr tini-
versitenin Hukuk Fakultesi'ne de bir yl devam eder, fakat sonra hukuku brrakrr. Ma-
matih, Hukuk Faktiltesi'ndeki bu bir senelik d$reniminin dahi, onun sonraki yrllarda
eski Turk ve Osmanh hukuku alanrndaki qahgmalannda etkili olduflu muhakkakur.

1. Tiirk ve Osmanh Kanunlan ile Kanun Sistemi Hakkrnda

Kaynak Yayrnlan

a. Kanunndme-i Sultdni ber Mu'ceb-i Orf-i Osmdni

Prof. Dr. Haiil inalcrk, A.U. DTCF'nde profesor olduktan sonra a$rrhkh olarak Os-
manh iktisat tarihine dair qahEnralar yapmrgtrr. Bu aragtrrmalannrn ardindan hukuk
sahasrna adrm atarak peyderpey onemli yayrnlar yapmaya baglamrgttr. Bu konudaki ilk
biiyiik eseri Robert Anhegger ile birlikte yayrna hazrrladrfii, Kanunname-i Sultdni ber
Mu'ceb-i Orf-i Osmdnt'dir.:r Bu kanunnAme Fatih ve IL Bayezid'in ferman geklinde qr-

' DL.,
Qankaya Universitcsi.
1 Adile Ayda, Bir Demet Edebi,yat, Ankara:Tlirkiye ig Bankasr Yay., 1998, s. 17.

2 Halil inaicrk, sonraki yrllarda qok btrytik bir talihqi olmasma ra$rnen edebiyatla olan iigisi-
ni kesrnemiqtir. Daha Muallirn Mektebi yrllannda Abdiilbaki Golprnarh'ntn Eiirierine nazi-
rc yazlnaya baqlarnrE, sonralarr da amz vezninde beyitler yazmaya devam etmiEtir. Otrutr
edebiyata ve Osrnanh edebiyat diinyasrna olan derin vtrkufiyetini, btt kontrda krsa bir stire
oncc yayunladrfr kitapta gdrrnek rntirnktindr-ir. Bkz.: Haiil inalcrk, $air ue Pntron, Ankara:
Dogu Batr Yayrnlan, 2004.
3 Flalil inalcik ve Robert Anhegge r, Kanttnndme-i Suh1ni Ber-Muceb-i'Or.f-i OsmLni., Ankata:
Ttirk ?uih Kunttntt, 1 956.
792 TALID, 3(5), 2(X)5, l]. Arr

kardrk-larr kanun metinlerini toplamaktadrr. Gtimri-ik, vergi tahsili, yasaknameler gibi

ctrti, yzini Sultanit tnahsus hususlarzi ait kanunlan ihtiva eder. $eriat drgrnda ktrlan me-
selelerde, Ostnanh devletinin rnaliye idaresine ait, tamamryla orti ve Sultani genel ktr-
rallan koyan veya vazife sahiplerine talimat geklinde hazrrlanml$ kanunlardrr. Genel
kanunndmeler yanrnda kantrn-ferman dedi$irniz bu kanunlar, tamamen orijinal ka-
nttnlar olup di[er genel kanunndmelerden konu ve Eekil bakrmrndan farkhhk arz eder.
Halil inalcik, Anhegger'clen habersiz olarak Paris Bibliothbque Nationale'deki bu
kanun ntecnluilst nushasr tizerinde gahgrrken, Anhegger'in de aynr konudaki aragtrr-
nlastnl haiber almast tizerine, yayinln hazrrh$rnda igbirligi yapmrglardrr. Sdz konusu
eser, o zamiln iqin saclece l)aris nrishasr esas alinarak haztrianmrgtr. Aynr kanunna-
ntenin lopkirpr Sarayr Kiitulthanesi Revan K0gku yazmalan arasrnda 1935-1936 nu-
nrariilt mecmllalarcla ikinci bir nushasr bulunmaktadrr. Anhegger yaznlayr yayrna ha-
ztrlarken, Revan nushasrnrn varh$rndan halrerdar olmacirgtndan bunu kullanermaclr-
lar. Aslrnder, Revan yazmalan araisrnda yer alan KanunnAmeler daha clofrru ve tenriz
nushalardrr.
Nikoara Ileldiceanu, lbpkapr nushalannr da gorerek bu kanun trrecmuasrnr dtrhar
sonra Fransrzca olarak yayrnladr.a Fakat N. Beldiceanu'nun kanun metinlerindeki Os-
manlrca okumalartndar hatalur tespit eden Prof. inalcrk, onun okuma ve terimlerdeki
yoruur hatalarnnr yazdr$r bir nrakalede teker teker gosterdi.l'Beldicieanu bu kanunla-
nn Fatih'e ait oldu$unu ileri sirruyordu. Bu tamamryla yanhgtr. Bunu fark eden V Lir
Menage da, lleldicieanu neEr ini tenkide tabi tutmuEtur.

b. Bursa Kadr Sicillerinden Segmeler

Halil inalctk'ttr Bursa $er'iy"7e sicilleri uzerindeki qahgrnalan 1950'lerde baglar. Qe-
lebi Mehmed medresesinin hticrelerinden birinde toz toprak iqincle saklanan siciller
uzerindeki araEtrnnalein, daha sonra tarihqiler ve iktistrt tarihqileri iqin son derece
onentli kaynaklar olarak seri halde yayrnlanrr.6 Bu qahgmasrnda Bursa sicillerinden
Osmanh iktisadi hayatr iqin 0nernii vesikalari seQerek degerlendirmigtir.T inalcrk Bur-
sa sicillerini incelerken birtakrm kanun maddelerine rastlamrgtrr. Bu kanr-rn-ferman-
larr dir sicillerdeki diger kayrtlarla birlikte Ttirlc Tarih Kuruntu Belgeler dergisinde iki
bolun-r halinde yaymlamrqtrr.s Bu kanun maddeleri oncelikle multezimlere Iamiilere]
verilen talimatlarda genel uygularna kurallannr ihtiva etmektedir. Yukandaki bahsedi-
len mecmua gibi, sicillerde yer alan belgeler de orfi/sultani birqok kanun rnaddeieri-
ni iqermektedir.
4 Nikoara Beldiceanu, le.s ctrles cles premiers sultatx conseru1s clans Les martlLsclits ttu'cs tle l.cr.
Bi.bl.ioth.Dqtte Nn,tiort.a.l.e d I'u.ris, I, Acres d.e Mehmecl II et rle Bnyezicl II MS. Fottcl.s ilu'c fl,tt.-
cl.tL

ci.ett 39, Mouton et Co. Palis-La l{aye, 1960.

5Ilalil inalcrk, "Notes on N. Beldiceantr'sTranslation of t\e Ka,nfi,ntla.ft7e, tbrtds turc atrciett
.i9, Ilibhothdque Nationaie, Paris'l Der Islam,1967, c. XLIII, sy. 1-2, s. 139-157.
6 Flaiil innlcrk, 'The Shaykir's Story Told By Himself 1 Paths to tLte Miclclle East, Thomas Natf,
(ec1.), Aibany: State iJniversify of NewYork, 1993, s. 128.

7 I{alil inalcrk, "BrtLSn: XV Asrr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", Belleten., 1960, c.
)XlV sy. 93-94, s. 45-66/'2'24-258.
B l-lalil inalcrk, "Osrnanh irlare, Sosyal ve EkonornikTarihiyle ilgili Belgeler: Bursa Kadr Sicil-
letitrcletrSegtneler, (1)", [Jelgeler', 1980-19t]i, sy. 13-14, s. 1-S)0; "(2)", Belgel.et', c. XIII, sy. 17, s.
I -41.
Halil Inalcrk vc Osmanh Hukuku Ala,strrmalarr 793

c. Adaletndmeler
inalcrk'rn Osmanh karnnn sjstemi uzerine kaynak yaynlan serisinin liqiincusi-r
'Addletn;.imeler"clir.!)
llu makalesinde drfi/sultani kanun madclelerini tegkil eden i7
adet adAletname metninin yanr srra 45 saytahk uzun bir tahlili bilgi bulunmaktadrr.
Osmanh, adalete ve adaletin bafrmsrzh$ina 6nem veren bir rejim kurmugtu. Bu reji-
rnin bekasr iqin daimar rnahalli otoritelerin suiistimallerini onlen-reye yonelik kurum-
lann qahgrr durumda olmasr gerekiyordu. Kanun-i Osmani denilen Osmanh rejiminin
prensiplerinden en baqta geieni adalettir. inalcrk biitun bu mekanizmale 'Adaletnd-
lrreler" baghkir makalesinde incelemigtir.
Soz konusu tnakatlede Mezopotamya ve iran devlet gelene$inde adaletin onemine
tetnas edildikten sonral "ardirlet dairesi"nin Ortado$u devlet felsefesindeki yerine igaret
ediiir. KitnunnAme-i Osmflni'nin menqei ve Klasik ddnemcle uygulanrErndan sonrA,
qegitli bid'atlerin ortayar qrkarak sistemde yol aqtrgr dejenerasyon ele ahnmrgtrr. inal-
crk makalenin ekinde yer alan aclaletname metinlerini tek tek tasnif ederek sisternde
rneydanir geien aksamaiar ve buna karqrhk devletin aldr$r tedbirleri inceler. FilvAki, gi-
kayet konusu maddelerin qof;u, gittikqe etkisini artrran rnerkezi idarenin tagra temsil-
cilerinin suiistimalleri hakkrndtidrr. XVI. asrrn sonlanndan itibaren ortaya qrkan asa-
yig meselesinin sebebi ise, ilk deta olarak bu kadar uzun stiren ve 1606 ZitvatorokAnd-
lagmasr ile sona eren 1593- 1606 Osmanh-Avusturya harpleridir. Bu sava$ sonunda pa-
rah asker olarak halktan toplanan gruplann sava$ sonurrda silahlanyla ddnup Anado-
lu iqlerinde halka dehget saqm;rsl, askeri, idari, mali ve iktisadi mekanizmayt alt tist
eder. inalcrk, bu mekanizrnanrn nasrl bozuldu$unu izah ettikten .sonra, asayiqsizlige
ve mahalli otoritelerin suiistinralleri ile zulumlerine kargr devletin hangi tedbirleri
hangi rntilahazaiarla aldrgrnr tahlil eder. Bir bakrma, duraklama devrinin brittin un-
s urlannr in alcrk' rn yaymladr$ Adal etn Am eler'de gd rm ek m urnkiindtrr.

2. Osmanh Orfi/Sultani Hukukunun Kavnaklan Hakkrndaki Yavrnlan

JJ

inalcrk'a gore Osmanh 6rti/sult0ni kdnunnAmeleri, prensip olarak OrtaAsya Turk-

Mogol devletlerindeki Tnrrive Mogol Ynsageienefine baghdrr. islarn driguncesine 96-
re isldmi t)krh, Musluman toplurn ve devletinin tum hukuk esaslannl ve aynntrlartnr
karErlar. Bu sebepten klasik islam devletlerinde hukumdarrn, yani imamrn devlet ka-
nunlan koymasr s6z konusu de$ildir. $eriat, bu irlanrga gore fert olsun, toplum olsun,
devlet olsun, brittin genel kurallarr vermigtir. Bu noktada Osmanh hukukqusu Ahmet
Akgunduz'le inalcrk arasrnda bir gdrug farkhh$r oldu$unu gdruyoruz. Ahmet Akgiin-
duz'e gore Osmanh kdnunnAmeleri de tamamryla $eriat'r takip etmekte olup ayn bir
Osmanh hukukundan sdz edilerlez. l0

9'r\daietnarneler", BelgeLer',1965, c. II, sy. 3-4, s.49-145.

10 Osrnanh Devletinde Sultani kanurilar hakkrnda geqitli ara$tlrmalar vardu. Btrnlardan ikisi
orrern ta$u: Uriel Heycl, "Kanru'r and Sharia in Old Ottoman Criminal Law", The Israel Acct-
cl.emy o.f Scierrces artcLI'ItLmari.ties, Proceeclirtgs, c.III, No: 1, Ktrdiis, 1967, s. 1-18 [TiilkQesi
iqin bkz.: "Eski Osmanh Ceza l-lukuktrncla Kanun ve $eriat", tlc.: Selahaddin Eytibofiltr , A. 0.
il.a.h.iyn.t Fa,kiil,tesi. Dergi.si,1983, sy. 26, s. 633-653; Haim Gerber, "Shalia, Kanrm and Ctrstom
in the Ottornan Law: The Court Records of 17th Century Blrrsa", lnterrmtiornL Jot.u'rtct.l ol
Ttrkish Sttt.clies,198l, c. iI, sy. 1, s. 13I-147.
794 TALID, 3(5), 2005, B. An

inalcrk, Osmarnh kanunnamelerinin mahiyetini aqrklarken, 6ncelikle, Tiirk devlet

gelenegine anfta bulunur. Ti-irkler, islam dtinyasrna hakirn olduktan sonra, Tu$rul Bey
1056'da Ba$dat'ta Halife'yle buiugtu$u zaman, deviet iglerinin ve siyasetin kendisine
ait oldugunu, din iglerinin ise Halife'nin sorumiulu$u aitrnda oldu$unu aqrkqa beyan
etmi$tir. Bu tarihten itibaren Ttirk devletleri siyasi otoritenin bagrms:zh}r prensibini
islam dugiincesine sokmuElardr. Bu gdriig mesela Hindistan'da Delhi Sultanhf;r'nda
unlu vezir Ziyaeddin Barni'ntn Fetaud-yt Cihandari adh eserinde aqrkqa belirtilmiqtir.
Barni hukrimdann koydu$u genel kurallart "Zevdbrt" diye adlandrnr. Osmanhlar ise
devlet kanunlanna Grekqe'den ahnan "Kanun" adrnr vermiglerdir. Barni ve daha son-
ra Osmanh idarecilerinden ve tarihgi Tursun Befi Tarih-i Ebu'l-Feth adh eserinin mu-
kaddimesinde Sultanii Orfi kanunlann htrkumdar tarafindan ba$rmsrz oiarak yayrnla-
dr$rnr aqrkqa ifade eder:

Siyiset miicerred tavr-r akl uzere nizAm-r dlem zihiriqi.in, meseld tavr-r Cengiz Han
gibi olursa, sebebine izafet ederler; siyAset-i sultani ve yasag-i padigAhi derler ki 'dr -
ttirni-izce Aha 'orf derler.l I

Fakat her iki yazar, Barni ve Tursun Be$, hiikumdar kanunlannrn hiq bir zaman $e-
riat'a aykrn oimadr$rnr belirterek, islam prensiplerinin ustilnlii$unu sorgulama ihti-
yaclnl duyrnuglardrr.
islam dncesi Turk hukukunun, Ttirk 6rtu ve devlet hukukunun, sonraki Ti.irk-is-
lam devletlerinde devam etmi$ oldu$u gorulmektedir. Bu konuyu ozellikle inalcrk'tan
6nce Sadrj Maks0di Arsal ve Fuad Kdprulu gundeme getirdiler. Ozellikle Kdprtilii'niin
"islarn Arnrne Hukukundan Ayn Bir TurkAmme Hukuku Yok mudt)r?" 12 makalesi dev-
let hukuku ve siyaset kulturu iizerinde qr$rr aqan bir yazrdrr. KoprUlii bu makaleyi yaz-
dr$r zaman, Osmanh imparatorlu$u'nun qoicrnesinin de tesiriyle, Batr tarihqili$i Os-
manh mtiesseselerini pervisrzca yerden yere vuruyordu. Bu yaklagrrn kargrstnda Kdp-
rulu, "Osmanh Imparatorlu$u'nu hiqbir iz brrakmadan geqen bir g6qebe seli gibi tas-
vir eden birtahm muaslr tarihqileri de gordukten sonra, ma$lub kavimlere mensub
ortazarman kronikqilerinin Turkler hakkrndaki ifadelerini btiyuk bir ihtiyatla kullan-
mak luzrm geidigini daha iyi anlayabiliriz" demek ihtiyacrnr hissetmigtir.13 Buna ilave-
ten, Batrh aragtrrmacrlann Tiirk hukuk tarihi hususunda nasrl bir onyargr ve bilgisizlik
iqinde olduklannr da Eoyle 6zetler:
Ttilkler'in talihi, gintdiye kadar yalnrz askeri ve siyasi baktmdan tetkik olttnduftt
iqin, onlann bu husustaki hakim Lolleri az qok tebdrtiz etmi$ bulunuyor. Fakat ktil-
ttir tarihi bakrmrndan l'tirkler'in islam rnedeniyetindeki rolleri yeni yeni anlaqrlma-

1i Ttrrstrn Beg, Tii,rih-i, EItr(1.-t:etlt:, M. Arif Negli, Tarih-i OsmOni Enclttnetti Mecmtrasr ilaveleri
(1330), s. 13'den nakleden l-Ialil inalcrk, Karut.nttdnt.e-i StLltari, s. Lx. Btr eset'in daha soltra
Latin hartleriyle tenkidli ncqri iqin bkz.: MertolTulum, (haz.), istanbul: istanbul Fetih Cerni-
yeti, 1977 . 1206 yrlurdaki krrrtrltayda kondu$u kabtrl edilen Cengiz Hati Yasasr, ilk deta Petis
de Crolr taratlndatt Flistuire clu Grancl Genghizcatz ad.lt eserde, 1710 yrhnda Fratrstzca ola-
la
,.^1.,,^,,,-l^.
reN y(ry'r'crrrrnlQ oltrp, 172'2 tanhinde de ingilizce'ye tet'ciime edilmigtir. Cengiz Hatr Yasa-
sr'iurl kodiliye eclilmiq olarak varhfr hakkrnda bir degellendirtne iqin bkz.: D. O. Morgatr,
"Tlre 'Great Yasa of Chingiz Khan' and Mongol Law in the Ilkiratrate", BuLletin o.f the School
o.t''Orietta.l. a.tttl, Africntt St.trd.ies, c. XLIX, Ktsln I, (Londra: i9BG) , s. I [i3 - 176.
12 M. Fuacl Koprtilii, "Ortazarnan Tiirk Hukuki Mtiesseseieri, islarn funme l-Iukr-tktutdan Ayri
Bir Tiirk Arnrne Fltrkuku Vrk rnudtt?", BeLLetert' 1938, sy. 5-6, s. .19-72.
13 h. K0nriilti, "Ortazarnarl l'rit'k Hukuki Mi.iesseseleti", s. 47.
Halil Inalcrk ve Osmanh Hui<uku Ara5trrmiilarr
795

ya baglamrgtrr. Hukfrki miiesseseler tarihine gelince, bu husr,rsta ortazaman Mtislii-

man hukukqularrnrn dar ve gematik nazaliyelerinden drgan qrkrlmarnrg, yani Ttirk-
biitiin Miisluman kavimlerde miigterek ve -mengeini din-
Ier de dahii oirnak iizere
den aldr$r cihetle- degigernez bir islam hukuku telakkisinden ileri gidilememigtir.
Buna gore, islarn hukukr-r clairesinde, fakat ondan ayrr bir ortazarnan Ttirk hukr.r-
kundan bahsetmeye irnkan yoktul. Ttirk hukuku hakhnda Avrupa ilirn aleminde
yerlegmig olan bu menfi telakkiyi bir hukuk ansiklopedisinde "Ttirk Huknku" mad-
desini yazmrg olan P. Bisoukides'in hulasasrnda aqrkqa gorebiliriz. Ona gore, Tiirk
milletinin hayatrndan ve Trirk orf ve Adetlerinden do$mug bir TtiLk hukuku yoktur.
islam kadrosu iqinde ya$ayan Tulklerin husr-rsi hukr-rku isiam hukukundan ibaret-
tir; amme hukukuna gelince, istanbul'un t'ethine kadar Tiirkler islam hukukuna td-
bi olmuglardrr. istanbul fethinden sonl'a Ttirklerin Bizans amme hukukunu aldrkla-
rr gori"iltiL. Ancak Kanuni devrinde Osmanli Ttirkierine has bir hukuktan bahsedile-
bilir. (...) Hukr-rk tarihini yalnrz kanun metinlerinin Eerhinden qrkarmak isteyen ba-
zr garp rnliellitierine gore,'lurkier ancak Miisliimar-r oldukttrn sonra iruktrki bir kril-
ti.ile mdiik olmuglardrr ki, tl-r da islam hukukundan bagka bir gey de$ildir. Halbuki,
Ti-irkler gibi eski zamanlarclan beri biiyuk siydsi heyetlel kurmr"rg bir milletin yalnrz
hususi l-rukuk de$il, bilhassa amme hukuku bakrmrndan da kendine has mtiessese-
ler viicihda getirmig olmasr gayet tabiidir.

Kdpnilti, yukandaki makalesinde, Bauh yazarlarrn duEtukleri hatalarr bu gekilde

ozetledikten sonra, Musluman I'urk devletlerindeki amlne hukukuna dair onemli bil-
giler vermektedir. Kdprulti, aynr zamanda Bizans mriesseselerinin devam edip etlne-
di$i konusunu "Bizans Muesseselerinin Osmanir Miiesseselerine Tesiri" makalesinde
ele almrrsttr.la Fuad Bey, Tilrk Hukulc ue ilctisat Tarihi mecmuasrnda hukuki'semboller
konusu iizerinde de bir dizi onemli aragtrrmalar negretti. Butun bu yazrlarrnda is-
lam'dan onceki eski hukuk ve kurumlann islam-Ttirk devletlerinde devamr tezini gtiq-
lendiren birgok konuyu gunderne getirdi.
Halil inalcrk, Kdpriilu'nun 6frencisi olarak onun bu araEtrrmalarrndaki qizgisini
surdtirmLiEttir. Ozellikle Osmanlr deviet geleneginde guglu bir stireklilik tespit eder.
Yukarrda anlatrldr$tizere, en onernli nokta Osmanh hukumdarlnln devlete ait sorun-
lar ve devlet kurumlarr s6z konusu oldu$unda, kendi iradesiyle devlet kanunlan koy-
duflu hususudur. Buna ait metinler, yukanda bahsediidiEi uzere, Kanunndme-i Sulta-
nt Ber Mficeb-i'Orf-i Osmant zrdh kitabrnda yaymlanml$tl. inalcrk, bu kitabrnrn girig
krsmurda orfe ait genig biigi vererek, 6rf tabirinin tarihi geiigimini anlatrr. Burada, or-
fun XVI. asra ait kanunlarda, dini hukuk haricinde, suitanrn koymug oldu$u kanunla-
rr ifade ettigini belirtir. IJuna rSeriatga cevaz verildi$ine, Pir Mehmed Efendininls cila-
yt vatan konusunda viki bir sr-ral iizerine gu fewasrnr 6rnek gosterir: "Bu mak0lede
uiri'etnre murAcaat olunur, nice me'mOr ise 6yle olur, nizdm-i memleket iqun olan
emr-i aliye itaat vAcibdir." rG Orti kanunlann $er'i ahkarn yanrnda ayn bir tabir olarak

l4 Ftrad Kopri.ilii, "Bizans Miiesscselerinin Osrnanh Mtiesseselerine l'esiri Hakkr.nda Bazr lvlii-
lalraziilar",'fiirk I'lttkrtkue ikti.snt Tarihi MecmtLast, 1931,sy. 1, s. 165-313; Bu rnakale daira
sorlra kitap halinde basrhnrEtrr: Bizans Mtiesseselerini,n. Osma.nh. Iufiiesseselerine Te.sirl, is-
tanbul: Otriken Yavurlarr, 1981.
15 Vethtr 1620'dir.
16 Mil.l.t Tetebbil.a.r NIecmrnv, sy. l, s. 396'dan kaynak gosteren Halil inalcrk, KAtu.ttt.tfi.m.e-i.
Sltltnnt, s. x.
796 TALID, 3(5), 2005, B. Arr

kullanrlchglnet Iahkam-r ,Ser'iyye ve kavanirr-i ortiye] ve ikisinin birbirini tamamlacirgr-

tratbir baiEka clelil cle Kemal PagazAcie'nir] esir meselesine dAir bir fetvasrdrr: "$er'an ca-
iz defildir, hem l-nen' olunnrLrgclur canib-i Su]tandan."17
lltr noktada, btr ttir kar-nur lnecrrualannrn nerelerde ve hangi btirokratik rnekaniz-
malar taratindan kullunrldrfr akla gelmektedir. Kanun ve kanunnameler hakkinda
derli topiu ilk buyuk zrragtrrnray yapmrg olan Orner Llitfi Barkan, eldeki kanun mec-
muaiannrn, "hakikl kanunlanrl aynen bir araya getirilmesi suretiyle defil, belki de on-
Iartn htilasA edilerek ve Eekilleri degiEtirilerek rneydar-ra getirildikJerini; hatti onlardan
trirqofiunun hiqbir resmi stfat ve salahiyeti olmayain kimseler veya bazr kanun adarn-
lart taratindnn srrf ihni bir nrerakia, kendi zati iirtiyaglan iqin hususi not detterleri ha-
linde gelirs iguzel derlenmig m erlumattan ibzrret" oldu$unu yazmrgtr. itl
Halil inalcrk, KAnunnarne-i StLlthnt kitabrnrn giriE krsmrndu bu hususa da aqrkJrk
getirnrigtir. Mecmualirnn meydana getirilig maksadr ve kullanrm alanr hak-lcnda yap-
trgr ictil-rad, Osmanh btirokratik mekanizmaslnln iEleyigini aniantak bakrmrndan ayn
bir 6nem taErr:
Bu gibi kanunnimelerin tertibinde gtidtilen giye, bir tarattan kanun yapanlara or-
nekler vemek, 6btir taraftan, kiurunlan tatbik edenlere hukurn verirken kullanrnalan
ve enrsul bulmalan iqin kolayhk temin etmektir. Bu kanunnamelerin ekseriyA gayr-r
resmi clerlemeler oldu$u doflru ohnakla beraber, bir merci' tegkil ettikleri de rnuhak-
kaktrr. Hakirnlerin, hukumlerincle nrunhasrran 6rti-sultani denilen sancak kanunnd-
meleri ile ferman-kanunlarr esas aldrklan dogru de$ildir. $er'i hukuk sahasrnda nasrl
fileh kitaplannr ve resnri olnr uyan t'etvA mecmualannr kr,rllanryorsa, orfT-sult0ni hukuk
sahasrndit cla htr.susi kanun clerlemelerini kullanabilir. Br.rnun iqin, dairna modern co-
rJe'ltrr tiuzrndn "tasdikli" ve l-rutun kanunlarr iqine alan resrni kanunnAmeler aralral-
mahchr. Osmanh hukuk sisteminde, modern rlanada, htikiimlerine harti hartine ri-
dyet mecbOri olan resmi kernun mecelleieri yerine, hususi kanun derlerneleri de hukr-r-
ki bir lonksiyonu haizdir. Sr-rltanlann emirleriyle tertib olunmug kanunnAmelere ge-
lince, bunlar da pratik bir maksatla meydana getirilmiqlerdir. Gerek kadr mahkemele-
rinde, gerekse Divan'da dava ve rneseleleri hal iqin detterlerdeki esas sancak kanunnfl-
melerini derhal aragtlnp bulnrak gtiqliigti kargrsrnda, birgok hallerde hukrne esas ola-
bilecek kanun ve kaideleri bir defter halinde, bir arzida ve el altrnda bulundurmanrn
fayciasr Aqikarclrr.M

3. Osmanh Devletinde Devam Eden Eski Trirk Gelenekleri

Halil inaictk, yaztlannda, konferans\artnda ve serninerlerinde birtakim eski Turk

kamu adetlerinin Osmanir devletinde de devarn etti$ini vurgular. Bir misai olarak sa-
rayda bir devlet bandosunun -ki buna "nevbet-i sultani" denmektedir- hakimiyet
sembolu olarak devam ettifini ifade eder. Buna Aqrkpaqazdde'den 6rnek gdsterir:
rr r.t i
I7
'-
Halil Inalcrk, KdttttttrtAnr,e-i Sttltdtri s. x.
lU Orner Ltitfi Barkttn, W-XVItt.r:t Asrlarcla Osmatt.h impa.r'ntorlttitlrtrlct ZirAi Ekorrcmitirr. LI;.L-

krtki ue Mal.t Esa.sl.rn't., Ka.n.tu r/ai; istanbul: istanbrrl Liniver.sitesiYayurlarurdan Edebiyat Fa-
kiiltesiTtirkiyat Enstitiis[i Nesrivatr, 1943, s. rxii.
r^ r.r
19 i-lalil
'- +
Ltalcrk, Knn.uurA.nrc-i. St.th1tri s. xi-xii. ,
Halil Inalcrl< ve Osmanlr Hukuku Arastrrnrirlirn 797

"ikindi vakti nevbet vurulur ve halk yemege qa$nhrch." Fuad Koprulii'nun de belirtti-
gi gibi br-r adet, ta Kokturkler'e kadar uzanan bir olgudur. Orhun Abideleri'nde "llen
hallenrr cioyurdurn" ifaciesi buracltr hatrrianabilir. Bu gelen ek, Han-tYngntcL olarak Fars
karynaklitrurda Turk clevletleri iqin ac;rkqa belirtilir. inalcrk, ilginq bir hadise olarak 7Zl-
rih-i Pege.u|de, Kanuni Sultaur Srileyman'rn Mohaq zaferinden donerker-r aynt Eekiide
orduya bir toy verdigir-ri tespit ettigini sdylernektedir.
Eski'i'tirk devlet geleneflinin clevamrnr gostermek bakrmrndnn inalcrk'rn en onem-
li aragtrnnzisr, "Kutaidgu Bilig'de'l'Lirk ve iran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri" baghkh
makalesidir.2o 1069'da Karahanh devietinde Hakan'rn sarayrnda saray afiasr olztnYusuf
Has Hacitrr'in yazchflr bu kitapta, bir tarattan pratik Ti-irk devlet anlayrErnr ve kururnlan-
nr, di$er tarattan o zalrtanlar Do[u iran'da canlanrnrg olan islarn oncesi eski iran clev-
let kavramrnln ve kurutnlartntn tasvir edihnig oldufiuntr, inalcik, bu makalesinde gds-
tennigtir. Yr-rsuf Has Hacip, Trirk lte$lerini kanun/tOrui'ye qok bagh olnrak sr-rretiyle iil-
kelerincle adaleti en iyi biqinide bzr;errmrE hiiktimdarlar olarak tzisvir eder ve difer is-
laur hliktimdzirlan karq;rsrnda ltirk hliktimdarlannrn tistlinltifLinti r)ver. 13tr gelenek Sel-
quklu ve Osmanh hanedernlan zarrlanlnda da siyaset ktilttiri-inde ternel kavranrlar ola-
rak devarn etrniEtir. Ttirklerin lslarn drinyasrna egeuren olduklan donemde, yani
1040'dan sonraki islam tarrihincle, Tiirk devletierinin kesin bir biqirnde yeni bir deviet
ve kamu hLrktrku getirdiklerini ve bu kavramlann Kutadgu l3ilig'de itade edihnirs oldr"r-
fttnu belirten br,r aragtrrmasl, daha sonraki yazrlanna da esas tegkil eder.
Kzrrnhanh Yazar Yusuf Has Hacip'in eserinde oldu$u gibi Osmanh siy;rset ktllturun-
de de br,r gelenek hakim olmuqtlrr. Yani, bir tarattan Orta Asya Turk hakanirklanna kir-
dar inen gelenek, ikincisi cle eski iran imparatorlu$u'ndan gelen gelenek. inalcik, hr.r
ikinci gelenegin dogrudan dogruyaAbbasi hilatetine intikal ettigi gibi Osrnanh devle-
tinde cle nasihzrtniime iiteratilrlinde kuvvetle devarn etti$ini belirtir. NirsihatnAme Ii-
teraturunun temel eserleri, Sdsini clevri PenclnAnze siyaset kitaplan, ogiit veren l/rni-
hatnCtnte, I,,lasihctt'til-MulLik, KitnyI-yt Sactclef, Nizamuhnulk'tin SiyrzsefitAnte adh kla-
sik kitabt ve Kabusn1.rne'dir. Dikkate de$er ki, daha ilk Osrnanh Sultanlan zarnanrnda
btr gibi Nasihatnime kitaplan l'Lirkqe'ye terciime edihnigtir. Fatih'ten 6nce KabusnA-
me'ninbirkaq kez TurkQe'ye terc[ime edildigini bilinmektedir. inalcrk; Osrnanh siyzrset
kulturirnun, 6rti kanunlann fonrtile edihnesinde bu gibi eserlerin, Osmanh btirokrat-
lan tarzrfrndirn devlet felsefesi ve hukuk prensipleri hususunda temel kaynak olariik
kullanrldrklainnr vurgular. Ona gi)re, Osmanh diviin katiplerinitr yazrlannt okudugu-
muz zallan, yahut XVI. asrr sclnundan itibaren devlet kururnlannrn bozulugunu ifade
eden "tegiryvur ve fesat" literattiriinde tarnamryla tru irani devlet ve huktinret feisefe-
sinin hrikirn oldu$unu girrurtiz. Yzini bu nasihatnAtneler, (Jsrnanh bLirokratlartntn [-rit
nevi el kitabr olntuEtur.
XVI. asrr sonlrncla Mustirfa Ali, l'l-r vzrdid e lVushntti's-Selnttn gibi ayr-u kaynatktatr ge-
len 6nenrli bir eser vucuda getinnigtir. Sonradan devleti rslah iqin burokratliirur yaz-
drgr kitaplann Qogu, rlesela yazail nreqhul Kitnb-r Mi.isrctilbve Koqi Bey Risctle.sl hep

20 Ilaiil inalcrk, "KLrtaclgu Bilig'ctc'l'iiLk ve iran Siyaset Nazariyc ve (leleneklcri", ReSicl. I?n,hrn,e-
ti Arnt lpi n, Ankara: fiirk KtiltilrLinii Alaqtlllna Enstiti.isi.i, 1966, s. 259-275. lJtt tnakule, ayrt-
ca, inalcrk'nt Osnlcutlr.'cltt Deulet ffiLktLk, Adalet (istanbtrl: ELen, 2000) aclh eserinitr cte iqirrcle
yel ahlaktadrr': s. l1-211.
798 IALID, 3(-5), 2005, ll. Arr

felsefesinden hiireket etmektedir. inalcrk, bu tespit ve ara$tlrmalannr islant

br-r clevlet
Ansilclapeclisi'nde yayrnlanarn "Reisu'l-kuttap" maddesinde etrafh bir gekilde ele al-
mrEtrr.2r Osmanh bLirokrasisinin Hind-iran sivaset kulturuyle yetiEti$ini ve devieti bu
prensiplere gdre idare etmekte olduklannr bu nrakaiesinde beiirtir. Soz konusu maka-
leyi yazmzrk iqin yaptl1l uzlur arraEtrrmalar sonunda Osmanh burokrasisinin faaliyeti-
nin ve arrsivierirnizi clolduran yarzrlannrn temel olarak yukarda zikledilen prensiplere
dayandrgrnr ifade ecler.

4. $eriat ve islam

islarn l-rukukgularr, $erizrt'ta bulunmayan, fakat islam toplumunun hayn iqin ge-
rekli kurallann, devlet reisi, yani irnam tarafindan konulabilece$ini kabul etrniglerdir.
Ozeliikle Hariefi mezhebincle bunun geniq uygularna alaut goriilur. Osmirnh ulemasr
ve burokratlan, bu aradzr firrsun Bef;, sultani/6rti kanunlarrn Musluman cemaatinirl
hayn iqin gerekii olduflunu ileri surerek bunun ,Seriata aykrn ohnadrfirnr soylerler. Bu-
rrurrla berarber Hanbeli nrezl-rebi ve onun temsilcisi olan il-ln Teymiyye, Siyctset-i $er'iy-
yc adh kitabrnder, htiktimdarlann koyduklan kanunlan kabul etrnez ve bu gekilde ya-
prlan kanunlarrn bid'at oldufiunu ileri surer. Osmanlr Devleti'ttde tutucu bir siyasetin
ortayil qrktr$r Kanuni devrirrcle, Mehrned Birgivi adh bir tarkih taraflnclan, hukuki uy-
gulanralar ,siddetle eleEtirilrrriEtir. Haneti mezhebinden olan Ebussuud'un istihsan
prensibine gdre qrkardrgr fetvalar bid'at olarak reddedihnig ve Ebussuud'tr katir saya-
cark kadar ileri gidihnigtir. Btr ihtilaf, dzellikle pirra vakrtlan hakhnda iki Mttsltilnan
ulemasr arzrsrnda giddetli tartrrsmalara yol aqmrqtrr. Ebussuud, para vakrflanr-un Mus-
lilnanlarer hayrrh bir ig oimasr dolayrsryla $eriat'a tarnamen uygutr oidu$unu iieri sii-
rerken, Mehmet Birgivi bunun riba ihtiva ettigi iqir-r bid'art oldu$utru ileri suruyordu.
Bu tartrrsrna, Osrnanh toplumunda o zarnan geniE yankrlar uyandrrdt ve konu uzeritr-
de Osmanli uzrnanlan ttritsrnda da yayrnlar yaprlmrgttr.22
XWI. asrrda Mehrned Birgivi ve Hanbeli gelene$ini ternsil eden Kadr Mehnred'in
6$rencileri "Kadrzadeliier" aclr altrnda faaliyetlerini surdlircltiler. lJr-r gibi uygulautalarr
20'den tazla bid'at olarak tespit etmiEler ve cami vaazlannda hallan tatassulrunu ktj-
ruklemiqlerdir, Kardrzadeliler rneselesi IV. Ivlurad doneminde istanbul'da ve difier ge-
hirlerde qok genig tartrgmalarn sebep olmugtur. Kamu duzeni bozuldufu iqin K6pru-
lu lvlehnted Paqa (1650-1661), Kadrzadelileri istanbui drqrna stirerek tarttgmaiara son
vermiEtir.
Osnrirnh resrni goruqLi, Orta Asya Tiirk gelene$ine dayanan gdruEe ba$h kalmrEttr.
Yzuii devletin ve toplumun selametini gerektiren kanun niteli$inde emirlerin padigah
taratindan verilebilece$i kuralr yerleEmigtir. Bu inanca dayatrarak Osrnanhlar, ozellik-
le XlX. ytizyLlda, llzrtt'dan bir qok kanunu aynen terciime ederek devlet kauunu olarzrk
yaynlarnrqlardrr. Ceza Kernur.rLr, Vilayetler Kanunu, Medeni Kanun gibi. Ba$naz hallart
itiraztntr kargr btirokrirtlar dirima devlet ve toplumun hayrt, yani $eriat'tn istihsan

2l ilaiil inalcrk, "Reis ril-Ktittirb", M.E.ll. isLamAruikLopecl.i.si, c.lX, l9(j4, s.766-77'3.

'22l\tr tarti$rna iqin ttkz.: Macleline Zllti, "Yaizan atrcl Ulerna in the Kaclizadeli ErA", X. Tiirk Tn.-

rih Ihttgrcsi, ('25-20 Eyltil l!)tlti), Arrkara, 1994, s. 2493-2500.

Halil Inalcrk ve Osmanh Hukuku Arastrrnralan
799
prensibitri one siirrnuglerdir. Yukarrda beiirtildigi uzere, Tirrk devlet ananesini izleyen
Osmanlt Devleti, devlet kanuniannrn $eriat'a aylcn olmadr$rnr, devlet ve toplumun
selameti iqin bunlarin gerekli oldugunu dikkate ahr. inaicrk 6ncelikle, Turk islarniye-
tinin muarnelat ve toplum meseleleri bahsinde tamamryla liberal bir yol takip ettif,ini
ifade eder. Bu yuzden de Turk islamiyetinin farkl oldu$unu yazrlzrnnda 6zeliikle vur-
gular. AkAide ve inanca ait hususlarda digel ivlusluman toplumlardaki ilkeierin uygu-
landrgurt, fakat muamelatta Osnranh Devleti'nin serbest kurallar koyabildi$ini dile ge-
tirir. inalctk, aynca Turklerin Mtisluman olduktan sonra islam alemine getirdikleri ye-
ni prensiplerin onernine dikkat gekrnigtir. XIX. yuzyrl ulernasr, Cevdet Paga'nrn baE-
kanhgrnda hazrrladtklan l[ecelle'cle bu prensibi belirtmiElerdir. Ii. Megrutiyet ddnemi-
nin serbest rnatbuait ortamrnda hr-r konudabazr yayrnlzrret rastlanmaktadrr.
Osmanh ddneminde oldugu gibi bugun de ,seriat ve Kanun aynmr hususundnki
tarttEmitlar devarn ecle gelmiqtir. $eriat ve temel islam duquncesine gdre, lannnrn
koydugr,r kuraliar drErnda kanunlardan bahsedilemez. Osmanh Devleti de bir islarn
devleti olduguna gOre, padigahlann her turlu hukuki tasarrullannrn $eriat qerqevesin-
de oldugtr ve ondirn aynhnadrklarr ileri suruiur. Bir islam hukiimdarr olarak ozellikle
hilafet iddiasrnda buluniin Osmanh padigahlannrn ba$rrnsrz bir hukuk koyamayacak-
lan ifade edilir. inalctk'tn yazrlanr-rda belirttigi gibi, Ttirk htikiimdarlan ve ozellikie Os-
tnzinlt padiEahlarn $eriat qerqevesine girmeyen konularda deviet ve idare hukuku ya-
ratmrglurcirr. Bu yaklagnnr inalcrk "0rti-Sultani Kanunlarr" baghst altrnda de$erlendirir.
Devlet ve din aynh$rnr "din u devlet" ifadesiyle belirten bu husus, Osmanh vesikaia-
rtnda da srkqa vurgulanmaktadrr.
inalcrk, Karaqi Universitesi'nin daveti iizerine Pakistan'da yaptrsr iki konugmada,
yukarda bahsedilen noktalan aycirnlatmrgtrr. islarn alimlerinin ve ilahiyatqrlannrn ka-
ttidrgr toplantrda bir Turk bilirn adamrnrn verdigi iki konferans oldukqa ilgi qekmigtir.
Bu iki konferans, Karirqi universitesi taratindan bagka konferanslarla beraber bir kitap
halinde yalrrnlandr.23 Bu konferans srrasrnda dinleyiciler arasrnda bulunan bazr ule-
madan inalcrk'a iiginq sorular gelir. Mesela Osmanh Devleti iqinde islam mezhepleri-
nin hukuk rnekteplerinin nasrl uygulandr$ sorulur. Osmanh devleti Selguklularda ol-
duflu gibi Hanefi mektel'lini ve hLrkuk sistemini devlet mezhebi ve resmi devlet hukuk
sisterni olarak kabul etmiE ve uygulamrEtrr. Bu sistem bilindigi uzere istihsan prensi-
bini en geniE gekilde tatbik etti[inden, islarn cemaatinin haynna olan hr-rkuk kuralla-
nnrn en geniq gekilcle tefsirini kubul eden rrekteptir. Osmanhlann temel hukuk anla-
Fglna da en iyi cevap veren bu sistemdir. Fakat Osmanh Devleti Yavuz Sultan Selim
devrinde Arap mernleketlerini, Suriye ve Mrsrr'r ulkelerine kattr$ zaman mahkenre-
lerde ddrt rnezhebin uygulamaslnr devam ettirerek haika kolayhk saflarnrqttr. Bunun
iqin de, merhkenrelerde dort kadr faaliyette bulunurdu. inalcrk, bu aqrk-lamadan sonra,
verdifi cevapta hukiimdann islam cemaatinin imamr srfatryla kendi iilkelerinde han-
gi rnezhebin cari olacagrni tayin etrne hakk oldugunu beiirtmigtir.

23 "Karrtrn and Shariair", Ilk Tebli[, Dr. I. H. Qtu'eshi Nlemorial Lectrtres, Yusuf Abbas l-lashtni,
(ecl.), Karaqi: Karachi IJniversity, 1987, s. 1-13. inalcrk, bu konferansrn gertiq lrir ozetini cla-
ira sonra Ttirkge olarak cla yayrnlarnl$tu. Bkz.: "$etiat ve Kantttt, Dit't ve Devlet ", islfLnti.yfr.t,
l99l|, c. I, sy. 4, s. 135-142.
800 TALID, 3(5), 2005, B. Arr

XIX. arsra gelindiginde Osrnanh Devieti, Batr'dan pratik hayat qartlannrn geregi do-
layrsryla ticaret ve cezasahalannda Batr kanunlarmln uyguianmasrna Onayak oldu. Bu
tutuur ylne topltim ve devletin hayrrnr yiiksek bir prensip oiarak kabul eden Haneti
rnezhebi qerqevesinde mumkun olmuEtur. Bununla beraber burokatlann Batr'dan
yapttfr hukuki iktibaslarr kal'rul eden Osmanh ulerrasr, bu iktibaslan bazr genig tlhh
prensiplerine gdre makbul sayryorlardr. Genelde medrese ulemasl ve Mehrned Birgivi
gelenegini izleyenler bunu kutr savmaktaydrlar. Tanzimat devri btirok-r'atlanyla mecl-
rese ulernasr arAsrndaki bu ilrtilaf, lvlecelle'nir-r ortaya qrkrrrasrna ve $er'i mairkemeler
yanurder NizArniye denilen mahkemelerin kurulmasrna yol aqmr$tlr. Tanzimat devrin-
de hukuk saharsurda ve uygularnada mahkemelerin tegkilatlanrnasrndaki bu ikilik,
Curnlruriyet devrine kadzir stirmugtur. inalcrk, bu konudaki araEtrrmalannr Encyclope-
cli a oJ' I s Inm' a yazdr$r " M ahkam a" m ad desin d e ozetleyip yayrmlamrgtrr. 2'1

5. Kanun ve Kanunndme

i3ilindifii izere, Osmanh Devleti'nde vergi ve rnahnlli idare sisteminin ternelini

sancak kanunnimeleri olugturur. Bunun iqin de dncelikle sancaklarda padiEahrn gd-
revlenc'lirdi$i ve ulemirdan biri taratrndan tahrir yaprhr. Her sancairn tahririnden [ver-
giye esas koyliintin ve gelirinin sayrmrndanl sonra reAydnrn vergi rnukelletiyeti sancak
kanunnimesinin bagura kor-rur. Boylece bu kanunnamelerde her bolgenin ozellikleri
de gorulebilir. {Jyguianan Kanun-i Osmani'nin prensipleri goyle 6zetlenebilir: Reaya-
y birtakun hakim srnrtrn, feodallerin ve aflalann tahakkirmtinden kurtarmak ve dog-
rudan dofiruya Osmanh tebaasr durumunal getirmektir. l]u durum bilhassa yeni fethe-
dilen yerler iqin geqerlidir. Yuri eski feodal qartlan kaldrrmak Osmanh Devlet anlayrgr-
nrn ilk prensibidir. Bu prensip Balkanlarda ve Anadolu'da rnahalli feodal ailelerin ya-
vag yirvaE ortadan kaldrnlmasr veya onlann irntiyazlarrnln srnrrlzrndrnhnasr geklinde-
dir. Bu sureq yeni tethedilerr bolgelerin do$rudan Osrnanir idaresine baglanntastncltt
dnernli bir olgudur. Bu surece dair bilgileri inalcrk, Osmanlt ketnunlarr hakl.endaki bar-
zr yayrnlannda2s vennekle beraber, "Kanun"2(j ve "KanunnAtne"2T tnaddeleritrde bu
sr-ireci ve Osnranh kanunleinnrn iikelerini 6zetlemistir.

6. ilmiye Mensuplarrnrn Egitimi ve TeEkilatrn iEleyigi

Muessese tarihi bakrmrndan, inaicrk'rn son yrllarda yaptrgr en onemli yayrniardan

birisini de "Ruznamqe" adh urakalesi olugturur.28 Uzerinde uzun yiilar yaptlgl ara$tlf-
rnayr bir bakuna bu makalerle 6zetlemigtir. Bilindi$i rizere $er'iyye Sicilleri adt verilen

24 "Mahkilnra", E12, c.Vl, l9li(i, s. 3-5.

25 LIalil inalctk, Srr:'et-i. De.fter-i Scttt.cak-t Arua.n.icl, Ankara: TTK, 1954. AltravLrtltrk satrcaflttta ttit
btr icrnal deftcriirin giriEiricle, inalcrk, biL sancagrn tahrir siirecini ve s;rtrcak katrunnf,tnesi-
nin hazirlelrlrEln r ayr urtrla r yla aqrklarnaktadrr.
r

26 I-lalil inalcrk "Kiinun", Ef2, c. iV 1975, s. 556-562.

27 l-Ittlll inalcrk, "Kanluuriintc", E[2, c. IV i975, s. 562-566.
28 i-lalil inalcrk, "The llrrznaltlqe llegisters of the Ktrdiasker of l{ui'neli as Preserved ir-r thc Istttti-
trrrl MrittiiliikArchives",'l'trrcica, 1988, c. )C(, s. 251-275. [2. Basklsr: E.ssay.s irt Ottonutrr. I-Ii.s-
r:r.lyiqincle, istatrbul: Elen, l!)gti, s. 125-152.1
Halil Inalcr[< vc Osnranh Hukuku Alirstrrrnalarr
801

ve mahkenle kaytlanntn tutulclu[u cletterler, seneierce $urada hurada saklan]naya q.a-

Itrstltl-1, qogu qe$itli nedenlerle kavbolup gittikten sonrzi, bugtin Ttirkiye Curnhtrriyeti .st-

nlrlan iqinde kal;rn topraklara ait siciller, Ankara'da bulunan Milli Krittiphane'de rnuha-
fitza altrna allnmr$trr. En iizrndarr elde kalan siciller, kartaloglanlp aragtrrmacilann hiz-
nretine sunulmu\stur. Son yrllarrlar Anadolu'daki universitelerin tarih bdhirnleri, kendi
gehirierine ait sicilieri tez konusrL olarak gahEtrrmaktadrrlar. i3u hususta epey yol ahn-
drgr s6ylenebilir. Hatta bazr tiniversiteler bu sicillerin kencli bolgelerine ait
ttim ciltleri-
nin birer nr-ishalannr erldrklannclan kendi gehirlerinde qahErna irnkanr saflamakteiclrr-
lar" Sadece istanbr,rl sicilleri Milli Ktitiiphane'ye teslim edilmemiq olup Mtitti.iltik arq;i-
vinde saklanrnaktadrr. Istanbul sicillerinin toplanrr on bin cilcle yaklagrnaktadrr.
inalcrk, L-nr antq;ttmrasrnda cilt halinde buh-uran ve 95211545 - 1312/ 1894 tarih-
257
leri arasrr-n kapsity;in llur-rieli kaziiskerligi "lluznamqe" detterlerini incelernigtir. Bu se-
ri defterler, kariyerlerine baElanralanndan itilraren Kazasker huzurundaki clerslere,
yani rniili.zernete clevaur erlen ilrliye nrensuplrlnnln listelerini itrtiva etmektedir. Kir-
dtltk stireleri solrit erip azledildikten sonra, yeni bir girrev iqin bekledikleri biryrl bo-
yut-lca, nra'ziil kadrlar dir hr-r derslere, yani mtilrtzemete clevanr nrecbtrriyetincledirler.
llu bir yrl boyunca kadrlar herhangi bir ticret ahnazlardr. inalcrk, sr)z konusu nrakale-
sincle bu bekleure stiresince kadrlann qektikleri srhntrlan ve kadro srkentrsr necleniyle
kadrlirr arasurclak munavebeli rotasyonun yarrattr$ olunrsuzluklan ortaya koymuEtur.
Ilunun cla Otesinde, alt grllptn yer trlan kzrdrlarla ust grubtr teEkil eden ve mevleviyet
payesiyle tayin eclilen kadrlar arirsrndaki sosyal qatl$maya dikkat qekntirstir. Askeri sr-
nrfa geqniek isteyen reayanrn lledreselere hucum etmesiyle gitgide sirysl artan inecl-
rese nrezunlzrnna yeterli kadro bulunamAmasr bunun asrl nedenidir. faEradzr aqrlnn
ntedrese rnezunlarrina ise artrk neredeyse hir; kadrhk yoktur. lluna qar-e olarak kadrhk
stireleri giclerek azaltrlnrrg ve 1,5 yrla kadar indirilnri.,stir. istanbul'da kazasker huzu-
runda nrlilazenrette bulur-rcluklarr surede ilcret alarnayan kadrlar ise, bu dururnu tela-
fi etnrek iqin ruqvet ve suiistimirllere ydnelmirslerdir.
inalcrk, nriikalesincie biitirn bu surece ve sisterndeki trkanuraltrnr-r sebeplerine te-
nras ettikten sonrar mekanizlrranrn terim ve terminolojisini de 6rneklerle aqrklantakta-
drr. llu baknndan, ilmiye hakkrncla yaprlacak aragtrrmalar iqin bu terminoloji ve kav-
reunlar rriehaz tegkil edecektir. Makalede aynca ilmiye srntfinrn urisurlannr olugturan
mliderris, mufttr ve kadrlerr ile bunlar arasrndaki mobilizatsyon hakkrnda bilgi veril-
n ektetl ir.

Halil Inalcrk'rn Hukuk Bibliyografyasr

l. Krl.nrr.ttt'tA.r'rrc-i. Srt.l.tfi.n.i Llct'-Mfr.t:t,lt-i.'()rt''-i. Osrna.n.t, Robert Anhegger ile birlikte, Ankata:
]'TK, 195(i.

2. "(Jsrnatrlr Hukukuna GiliS: 0rfi-Sultzrr-ri Hukuk ve Fatih'in Kanunltiit", A.f/. SRF Dergisi,
l!185, c. XIII, s. 102-12ti.
ll. 'AdAletnamelel", Ilelgelcr, 1965, c. II, s. 49-145.
4. "Kuttr.cigu 13ilig'cle'ftitk ve iran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri", Re,sirl, Ra.hmeti. At'n,t iqi.tr.,
Ankara: T'i.i rk Ki] ltuLiin ti Arastrnna Enstittis ii, 1 966, s. 259 -27 5 .
802 'IALID, 3(5), 2005, It. Arr

5. "Notes on N. Beldicianu's Trztnslation of the Kk.mm.nnnze, tbnds turc ancien 39, BibliothD-
que Nationale, PaLis", Det'Islam, 1967, c. XLIII, sy. I-2, s, 139-157.
6. 'iSttleynan the Lawgiver anci the Ottoman Law", Archiuttrn Ottoma.rticttrn,1969, sy. I .

7. "Kinun", Elt, c. IV 1975, s. 556-562.

B. "Kdnunndme", El2, c.IV 1975, s. 562-566.
9. "State Sovereignty and Law l)r.rring the Reign of Suleyman", Srt.leyftm.n tlrc Secortd trnrl, His
Tirne, istanbtrl: ISIS l)ress, 1983, s. 59-92.
10. "Mahkalf-ra", Elz, c. VI, l-c)86, s. 3-5.
11. "Kanun and Shariah", ilk l-eblig , Dr'. I. H. QtLresh.i Meurcri.ctl Ler:fir,tz.s, Yusuf Abbas Hasi-i-
rni, (ed.), Karaqi: Karachi University, 19t17, s. I -13.
12. "Tire Ruznamqe Registers of tire Kadiaskel of Rumeli as Preserved in the Istanbul Miif-
tirliik Archives", TLtrt:ir:tt, I9BB, sy. 20, s.251-275. [2. Baskrsr: ,Li.say.s itt Otton"ta.n His-
roryiqinde, istanbul: Eren, 1998, s 125-152.1
1-1. "lslamization of Ottornan Laws on Land and Land Taxation", Festgu.be cLn. Jose.f'Mcttrlz:
Osnnn,i.stik- fitlkol.ogie-Diplomatie, Christa Fragner ve l{aus Schwarz, (eds.), Ber-
lir-r: Klaus Scirwarz Verlag, 199'2, s. 100-116.
14. "$eriatve Kanun, Din ve llevlet", Is/6.rniyrrrf, 1-()9tJ, sy.4, s. i35-142.
I5. "Ti"irk DevletleLincle Sivil Kanun Gelene[i", Tiirkiye Grin.liigii.,l.c)99, sy. 5fi, s. 5- i I .

16. Osnta,n,h,'cln, DeuLet, HuktLk, Ac/alet, istanbul: Eren Yay., 2000.

Halil inalcrk and His Ottoman Legal Studies

Btilent ARI

Abstract
The publishing of Halii inalcrk regarding "Ottoman Law" is the focus of this afticle. Throug-
l-tor-rt l-ris 65 years of academic cnreer, PLof. inalcrk has pr.rblished lxany articles ancl L-rooks
on Ottornan Lerw. In sorne of thern, he published the basic sources of Ottornan Suitanic
laws. He arlso rnarde distinctjon befween Sharia and Sr-rltanic iaw in Ottoman legal practice.
In this regard, Prof. inalcrk ernpl-rasized that beside Siraria, which is basecl on Divine Iegu-
lation, Ottoman Sultans had pLrblished Sr"rltanic decrees with the force of law. These regu-
lations [-rad historical basis relied on old Turko-Mongolian khanates in Central Asia. Accor-
ding to inalcrk, these legal legulations were in effect until the overali reforrns of 'lanzimat
era. In this period, instead of old style legislation, Iegal systerns were translated frorn fore-
ign codes. In reaction to this practice, conseruative autholities enacted an authentic Civil
Code, which is known as "Majalia". In the rest of tl-re article, researches of Prof. inalcrk, pub-
Iished in Encyciopedia of Islam (2nd edition), such as "Kanun", "Kanlrnname" and "Mahka-
rna" are introduced, Finatly, iris article handiing the "iltliye" ciass in the Ottoman Empite is
taken into consideration. in tiris article, he expained the education process of tire ihniye
membels and hierarchical strata among them. He also emphasized the contlicts between
the r.rpper and lower classes of ulerna and abuses within the systerr.

Keywords: Law, ]ustice, Legislation, Sharia, Custotn

Halil Inalcrl< vc Osmanlr Hukuku Arastrrmalarr 803

Halil inalcrk ve Osmanh Hukuku Aragtlrmalarr

Btilent ARI

Ozet
Halil inerlcrk'rn "Osrnanh Hnkuklr"na dair yayrnlannrn incelenrnesi bu makalenin esas ko-
nusunun olugturmaktadrr, Prof. inalcrk "Osrnanh Hukuku" hakkrnda bugiine kaclar pekgok
rlakale ve kitzrp yayrnlamr$trr. Bunlardan bazrlannda Osmar-rh Sultani kanunlarr alasindan
kaynak yaymlan yapmrgtu'. inalcrk aynca Osmanh hukuk uygularnasrncla $er'i ve Snltani
kanunlar arasurdaki aynm;r dikkiit geker. Bu qerqevede, ilairi diizenlerneye ciayanan $ari-
at'rn yanrnda, Osmanlt padigahlarurrn kanun htikmtinde fermaniar yayrnladrf;mr vurgtrlur.
Iltr dtizenlernelerin Orta Asya TiiLk-Mo[ol han]klaltn kadar uzanan talihi oldLrgr-rnr-r clile
getirir. inalcrk't-r gore bu hukuki uygularmalar'fanzirnat devlindeki topyekiin reformlarra ka-
clar yi.irtirli.ikte kahrrgtrr. Tanzirnat cli)nerninde, eskiden oldugu gibi eski tarz yasama laali-
yeti yerine, hr.rkuki sistemlerin olclr-r[r"r gibi yabancr kanunlarrn iktibasr yolu seqihnigti. l]tr-
na tepki olarak nruhafazakar otoriteler Mecelle adryla bilinen otantik bir kanun sistenri
oiLrgtu rcir-rIar'.

Maknlenin kalau bdliirniinde Prol. lnarlcrk'rn Encyclopedia of Islatm'rn 2. baskrsrnda yayur-

lanan "Kirnlrn", "Kanunnalne" ve "Mahkamtr" gibi rnaddeleri tanrtrlmaktadtr. Son olarak da,
onun Osrnanlr'cla ihniye stnrtlur ele aldrgr ve krsaca "lluznainge" adryla bilinen rnakalesi in-
celeurni;tir. O, bu urakalesinde ilnriye srnrtrnrn eiitini ve golev.si.ileqleri ile hiyertirgik yallr-
stnr anlatrr'. AyLrca, ilniyenin alt ve tist gruplan arasrndaki qatrgrnalarn ve ihtilatian dikkat-
lere sunar.-

Anahtar Kelirneler: Kanr,rn, Adalet, Yasama, 0rf, $eriat

Blut lf ftrut K_[ \f iiii rLniR N,$1l' []tRN/lt Ait, r\\I( [t
vt o o(D
SAIIAI
YAffI TURKIYE ARASTIRMAI.ARI MERKEZ'
IITM]RA![IU]R
}D [R G nr S xI

SLrnrrS 5-f l Ti"irkqede NI ecelle Lite rati.irii

SaniiERDEM 67:i-722
Ti.irk Huktrk Tarihq i IiIi
Mcirrnet Akif AYDIN 9-25 Hukuk, Tarih ve Tarihyazlnll: I B58 Osmanlr Arazi
Kanun ndrn esi'n e Yijnclik YaklaErnrlar'
Osm anh O ncesi Tir rk Hukuk Tarihi Yazrcrlr[r
l:. Attila /\YTIIKIN 72:l-744
MLrrteza UEDiIt 27-84

Frkrh Tarihi: Osmarrlr Huktrk DtiEiincesincle TANITIMLAR

Modern Yonrnrlar iqin Yeni Bir Referarts Qerqevesi
MeEilrat Makanrrnrn Dergisi : Cericte-i ilnti.yyc
Sarni ERDEM U5- 105
isrnail CEBL(li 745-7s:i
Osnranlr Divanrnrn Ana Defter Serileri: Ahlcant-t Mtrt.
u B ekleyen Bi r Yzryrtr :
Ki.i ti.i ph an e Rafr n d a Oku yu cus u n
Ahk1.nz-t Kttyttcl-t Ill iihimrne ve Alzlcd,nt-t $ikayet
ilnt-i Httlcttlc ue Mulcayese-i Kauatin Meanruast.
FeridLrrr M. I:MIiCl:N 107-1.i9
DEMilflii,
FatrrragLil 755-765
Osmanlt Kzrnunnirneleri Neqriyatr Uzerine Bir-'l-ahlil
XV. ve XVl.Yi.izyrllardaYagarnr$ BeE Osmanlr FlLrkukqusu
Vl. Mrrcit I(IrNn NO(-;l,tJ I4 t - tlK)
Selirrr KAIIALIASANOCLI) 767-775)
Osnratrlt Huktrk Tarihi Kaynaf;r Olarak $er'iy.1,c Sicilleri
Barkarr'r n Katuutlar'r: Osrrr anlr-TLirk Flukuk
lretlri (]EDilC.i t 87-2t..j
Tar i hqiligincle Bir Klasik
Osmanh KIdsik Diinenri Frkrh Kitaplarr Ooi;krrn (rAi(llf Ttll -790
Rccelr Ci(ii 2lit-24t1
Halil inalcrk ve Osnranlr Flrrkrrku AraEtrrnrzrlarr
Osrnanh Dcinerni Fetva Literatiiri-i Btilcnt Altl 791-80|i
$rikrti Oznru 24:)-..i7rl
Hr.rkukTarihi Aqrsurclan Hiiseyin Namrk Orkun ve
Mahkern e Kayrtlar n rn Krlavuztr : Sa[-/c Mecm
r u al arr Fasilctillei
Stileyrnan KAYA |i7S)-416 saiilraoKURGuMRiit(qltioalltj B0s-822

Osmanlr Devletindc Mahkerneler ve Kadrlrk IVILiessesesi istanbull'alcflan Tahrir De.fteri, t 009/1600 Thrihli,
Liter:attirii istanbul'un 550. FetihYtu iqin
llkrerri Bu[r'a EKIN(',i .t l7-4!]9 ivlclrrneriP\SiRLI Bz:i-B2tl

$eyhiilislirn Ebtrssufrd Efendi: Bibliyografik Ilir I B58 Toprak Reforrnunun Baficlat'ta Uygulanrgr
Defierlendirrrre Keilco Kiyotnlci, Ottonmrt Lancl PoLictes irt the Prouirtct:
Pelrliil DUZENI.| q4 t-47s o.f Bctgltdacl, I 83l - I BB I
Elrirlrckir'(IEYLAN 82!)-(t34
Flalil inalcrk ite f tirk Huktrk Tarihi Uzerine 477-4BB
Osrnanlr Hukukrr ve Oryantalist YaklaErnr: Bir Elegtiri
Osmanlr Ceza Htrkuktr Qahgmalan Uzerine Bir icmal Reent Meshal, Stracldlittg tlte Sacrecl arrcl the Se.cular:
MelirnetAKMAN 4B!)-51 2
The Autorton"ry o,f Ottonmn Egyptiart Courts clttt-irtg tltc
Osmanlr Vakrl' Hukrrktr Qalrgn'ralarr l6tlt ancl ITth Cettturies
Tahsin OZCAN 5 t.3-552 NLrrrrliahARDlQ {1.35-{142

islam-Osmanh Htrktrktrnda Zimmiler' "YanIrs Zarnanda YanI rq Adanr": Feyzullah Efen di

M. Macit KENANO(-]LIl 55:J-574 Sabra Meseruey, FeyailInh Efendi: Art Ottontut
$eyhiilislant
Osmanlr Hukuk Qahgmalannda Kadrn SCIiTN KAMLIASANOGLU 843-t]47
ilctril iP$iRr-i AItClil' s7s-62I
Karen NI. Kerrt,TIze Prohibitiort of Stuuti-Slti'i lVlnrr[cLge:
Osmanlr'da Megrut iyet 0ncesi IVlerkezi Nleclisler in the Ottontan Entpire: A Stttcty of lcleologies
Literatiirii AbciLrrrahntanAl'()il- 849-t|54
AyharrCEYLAN (;2.3-646
EK: Ultrsal ve Uluslararasl Dergilerde Tiirkiye
Tan zim at D ci n em i Kan r-r nlag tt l'nr a Faal i yetl eri Li teratii rii Araq;trrrnalarr
Mrrstain $ENTOP 647-672 Ocak'2005-I-Ittziran 2(X)5 855-877
FOUNDATION :ll'U[fl [([ )f n[l r\]iRAS't['iiliflXVI[A]tL, i\[L^t [t
for ooo
sctEitcE
und ARTS
CENTER FOR TURKISH STUDIE5
MI![MRNIU]R
( I I [R

lrrrrcwoL(l 5-lJ
On the Literature of Legislation Movelnellts in tlre
Historiography of llrrkish Law Tanzimat Era
Mchrnet Akif AYDIN 9-25 Mrrstrrfa $[NTOI' 647-672
An Essay on the Historiograllhy of Pre-Ottornatl Ttrrkish Literature on the Meccllc in Turkish
Law Sarni EllDlM 67.3-722
Mrrrteza BllDIIt 27-84
Law, History, and Historiograplry:
History of Fiqh: A Ncw Frame of Ret'erence for Approaches to Ottoman Latrd Code of lB58
Modenr htterpretalions in the Ottoman Legal T'hought E. Attila AYI-EKIN 723-744
.Srrtni ERDEVI U5- 105
REVIEWS
The Prirtcipal Series of Registers of Ottornan Divan:
Al t.kiu n - t fuIi ri, A I *n r r t K r t v fi rl- r M i il t i tr r.tte a ntl
r The Periodical of the $eyhi"ilislarn's Office:
Ah.krtnt.-t $ikn.yat The Certcle- i ihrtiy.ye
Ferittirn M. llM[i(]l1N 107- 1|i9 isrnail CEIJlj(li 745-75:i

Critics to Publications of the Ottoman Kanutrnarnes On a Library Shelf Wating For lts Reader:
iVt. Macir KuNANOait,tJ t4t-186 The iht-i Hrtkrtlc ue Mulcayese-i Kauanitr Meaturasr
lrarrrragiil DIfvliltLl 755-765
Cotrrt Recorcls as a Source for the History of Ottornan Law
Lrctlri GEDiKI-i tu7-zl:i Five Ottornan Scholars from the XVth and XVlth Centrrries
selirrr KAMILASANOGLI I 767-77!)
An Assessment of Fiqh Books in the Ottouran Classical
Periocl Barkarr's Katumlat: A Classical in Ottornan-Turkish Law
llccelr CiCi 215-z4u Ooqkrrrt QAKIIf 781-790

Fatawa Literatrtre ilr the Ottomarr Period Halil inalcrk and His Ottornan Legal Str-rdies
,siikrti flZnN 249-.i7u Biilcrrt ARI 791-80:l

The Manuals for thc Registration of Judicial Affairs, Hi.iseyirr Narnrk Orkun and his Frtsikiil's Importance for
the SalbkMecmuirs the History of Law
Siileynran KAYA :i79-41(; SrrlilraoK{JRG(iMRiiKQtiocLU u05-B2z
On the Literatur-e ol'Ottouran Courts ancl the Q:rdi i stcr rt.brLl Vak{tart. Tnfuir DeJ teri, I 009/ I 600 Tfr rilt.l i,
[krcrn 13rrglir llKiN( .l 417-4!i9 istarfuttl'rttt 550. Fetilt Yr.lt iqirr
Nlelrrncr iP$iRLi 823-828
A Bibliographical Approach to $eyhiilisldrn Ebtrssuud
Efen cli An Application of I B5B Land Law in Baghclacl
Pelrliil DiizllNLi .t4t -47s Keiko Kiyotaki, Ottornan Lancl Poli.cies in the Prouinca o.l'
Baghdad, I831-lBBl
Itrterview with Halil inalcrk on Historv of Trrrki.slr Law
Elrrrbekil CEYLAN {129-tl'34
477-48{l
Ottoman Law and the Orientalist Approach: A Critics
A Critical Exarnination of the Literature on Reent Mesltal, Straddl.irtg tlrc Sn.crecl nrul the Sectil.n.r: Th,e
Ottornan Penal Law
Autortonty of Ottontan Egyptian Courts cluring tlrc I6tlt
MclrrnetAKfvlAN,l?g-512
ancl lTth Cuffin'ies
Atr Assesrnent of tlic Studies on Ottoman Law of Piorrs NtrrLtllrth ARDf (/ 8|ilt-{i42
Forrrtdations (Waql,s) 'A wrong man in a wrollg tirne": Feyzullalr Efendi
lirlrsirr OZ(lAN 5t j-552
S n b ra M es er u ey, Feyzr tll.nl t Efe r rcl i: A r t O tt or n ar t $ e y h i il. is l. n ttt

Non-Muslirns (Zinrrriis) in Islar-nic-Ottornan Law sclirnKAttAt-IASANoa;1.(J 84:l-847

MI. Mrrcit KI:NANOa;{,ll 55:l-574
Knrett M. Kertt,The Prolt.ibitiort of Sruttri.-Slti'i Nlnrringt:s
Wornen in Ottornan Legal Sources in tlrc Ottonmtt Etnpire: A Strtcly o.f Icleologies
llcttil it,5ittt,lnltr;t't 575-621 Abctrrrrahlniln ni'QiL, {149-854
,

Central Assenrblies lSefore tlre Constittrtional Regime in APPENDIX: Ttrrkislr Sttrdjes in the National and .

the History of Turkish Law: A Literature I nteruatio nal Periodicills

AylrarrCLYLAN 62:i-646 Jntrtritry2005-Jr,rtre 2005 855-t177
l[U]RKnVlffi ALRAST ,]R M[-\]LA lrr ir
o

MITMMTMR
DMRGfi