ISPITNA PITANJA

iz Istorije civilizacije

1. Pojam i savremeno značenje civilizacije:

1. Riječ civilizacija se javlja u prosvjetiteljskoj Francuskoj osamnaestog vijeka, kao
antiteza neprosvijećenom dobu feudalizma. Skovana je od riječi „civilizovan“ ili
„civilizovati“.
2. Moderniji izraz ove riječi, koji se odnosi na suprotnost varvarstvu, datira oko 1752.
godine.
3. Pojam „civilizacija“ je najmanje dvoznačan. Ona istovremeno označava i moralne,
ali i materijalne vrijednosti. Zato su mnogi teoretičari dolazili u iskušenje da razlikuju
pojmove civilizacije i kulture, tako da je jedna na sebe preuzimala dostojanstvo
duhovnog, a druga materijalnog.
4. Druga definicija civilizacije istu tumači kao kompleksno društvo utvrđeno:
urbanim razvojem, socijalnom stratifikacijom, pismovnim sistemima. Rječju
civilizacija se u stvari označava stepen razvoja ljudskog društva - Civilizovano
društvo u odnosu na praistorijsko koristi pismo, posjeduje visok stepen
specijalizovanih znanja i umijeća i ima zajedničku upravu, koja nastaje iz prirodne
potrebe ljudi da žive bezbjedno i prema utvrđenom redu.
5. Oko 1819. riječ civilizacija prelazi u množinu, pod uticajem sociološko-
antropoloških istraživanja, počinje se govoriti o posebnim civilizacijama: antička
helenska, stara meksička, plemenska, praistorijska, itd.
6. Različite definicije civilizacije: civilizacije su gospodarstva, civilizacije su
kolektivi mentaliteti, civilizacije su prostori, civilizacije su društva, civilizacije su
kontinuiteti.
2. Neophodni preduslovi za postojanje civilizacije:
Gordon Čajld istakao je deset uslova neophodnih za postojanje civilizacije:
1. Urbani život
2. Organizovana vlast
3. Društvena stratifikacija
4. Pismo
5. Zakoni
6. Religija
7. Moral-„Ne čini drugima ono što ne želiš da oni učine tebi”.
8. Ekonomske nejednakosti
9. Podjela na umni i fizički rad
10. Nauka
Ukoliko svi od pomenutih deset uslova nisu zadovoljeni ne može se govoriti o
civilizaciji, već o kulturi.
3. Neolitska revolucija i njeno širenje:
1. Prozor holocena se otvorio prije oko 10.000 godina na kraju pleistocenske geološke
epohe, kada se led povukao u svoje sadašnje granice i formirali se kilmatsko-
vegetacijski pojasevi kakve danas poznajemo.
2. Neolitska revolucija je izraz kojim se opisuje tzv. prva poljoprivredna revolucija
koja je značila prelaz iz kulture lovaca-sakupljača plodova, koji su živjeli nomadskim
životom, u kulturu zemljoradničkih (sjedalačkih) naroda, čija su glavna obilježja bila
poljoprivreda i trajna naselja.
3. Priča o zemljoradnji počinje na Bliskom istoku u devetom ili desetom milenijumu
p.n.e. Postavlja se pitanje zašto baš tamo? Evroazija je u pogledu biljnih i životinjskih
vrsta pogodnih za domestifikaciju u najboljem položaju. Unutar Evroazijskog
kontinenta najprivilegovaniji region je svakako bio onaj Bliskog istoka, Plodnog
polumjeseca koji se protezao od Palestine na zapadu do donje Mesopotamije na
istoku. Primjena sistema za navodnjavanje ne samo da je promijenila izgled ove
oblasti već je i kultuvisala proizvodnju viška hrane, što je dalje obezbjedilo bazu za
podizanje naselja sa velikom gustinom naseljenosti, razvitak društvene podjele rada,
trgovine, umjetnosti, kulture, itd. Primjer ovakvog procesa jesu sumerski neolitski
gradovi, oko 3.500 godine p.n.e. Oko 10.000 godine p.n.e. u Palestini je postojala
populacija koja je u velikoj mjeri preživljavala zahvaljujući žetvi sjemenja divljih
trava, što se može utvrditi na osnovu pronalazaka metalnih predmeta poput srpova,
glinom obloženih trapova... Pod pretpostavkom da su ovi sakuplači plodova bili
skloni zasipanju stvari, vjerovatno su slučajno posijali mladice trave u blizini svojih
koliba. Ono što su prvobitno uradili nenamjerno su dalje mogli nastaviti da rade
namjerno, svjesni posljedica. U međuvremenu su travu podvrgli selekciji.
4. Poslije bliskoistočnih početaka zemljoradnja se pojavila i na drugim mjestima.
Širenje je moglo imati dva oblika: zemljoradnička populacija dolazi i kolonizuje
plemena lovaca-sakupljača plodova pritom sprovodeći nasilnu akulturaciju ili sami
lovci-sakupljači plodova preuzimaju praksu od zemljoradničkih populacija sa kojima
su stupili u kontakt. Međutim, arheološki dokazi pokazuju da se neolitska revolucija u
obliku domestifikacije biljaka i životinja, dogodila na najmanje šest lokacija u svijetu
nezavisno jedne od drugih. O kojem načinu širenja zemljoradnje je riječ? Provjeren
slučaj širenja zemljoradnje obuhvatao je tradicionalni bliskoistočni „paket“
primpitomljenih biljaka i životinja. U toku nekoliko hiljada godina zemljoradnja se sa
prostora Bliskog istoka proširila ka sjevrozapadu Indije, oko 5.000 godine p.n.e., i do
Britanije, oko 4.000 godine p.n.e. Postavlja se pitanje da li je ovo širenje sprovođeno
putem kolonizacije ili prihvatanjem lokalnih lovaca-sakupljača plodova? Uzmimo
primjer širenja zemljoradnje ka Evropi. Cijela generacija je smatrala kako je proces
sproveden putem kolonizacije. Sveobuhvatna analiza mitohondrijalne DNK i Y
hromozoma Evropljana pokazala je da su oni dominantni nasljednici paleolitske
populacije Evrope, sa ograničenim uticajem bliskoistočne populacije iz neolita. Sa
druge strane, neosporan primjer nezavisne pojave zemljoradnje nudi Novi svijet. Iako
je u ovom pogledu novi svijet mogao da kasni nekoliko hiljada godina u odnosu na
Stari, razvivši zemljoradnju tek u četvrtom milenijumu p.n.e., ništa ne ukazuje na to
da pojava zemljoradnje na ovom prostoru nešto duguje uticaju Starog svijeta.
Tradicionalni bliskoistočni „paket“ pripitomljenih biljaka i životinja ovdje nije igrao
značajniju ulogu. Postoji, naravno, mogućnost da je neko, ko je bio upoznat sa
principima na kojima je počivala zemljoradnja u Starom svijetu, pokušao da je
reprodukuje u Novom, pomoću lokalnih vrsta, kroz proces tzv. „stimulisanog
rasprostiranja“, ali je ovo malo vjerovatno. Narodi Novog svijeta nisu imali ralo sa
volovskom zapregom već su zemlju obrađivali štapovima za kopanje.
4. Pojava prvih civilizacija u Evroaziji i Americi:
1. Na Bliskom istoku su se oko 3.000 godine p.n.e. pojavile dvije civilizacije. Prva je
vjerovatno bila Mesopotamija ili civilizacija Sumera, najstarijeg naroda koji možemo
nazvati imenom koji su oni sami koristili, a druga, u sjeveroistočnom uglu Afrike,
civilizacija Egipta.
2. Sa Bliskog istoka se krećemo dalje prema sjeverozapadnoj Indiji, gdje se sredinom
trećeg milenijuma p.n.e. pojavila civilizacija doline rijeke Ind.
3. Drugi milenijum p.n.e. nas vodi na istok do Kine i na zapad do Krita-Minojska
civilizacija.
4. Prvi milenijum p.n.e. nas dovodi do Srednje Amerike, prije svega do kultura koja
nam je poznata pod imenom olmečka. Ekvivalentnu ulogu ovoj kulturi imala je čavin
kultura u regionu Anda, iz istog perioda.
5. Odlike civilizacije: pojava pisma, njegovo širenje i transformacije:
1. Postavlja se pitanje šta je spriječilo zemljoradnička društva, pa čak i lovce-
sakupljače plodova, da razviju pismo? Funkcionalni sistem pisanja posjeduje dvije
komponente: hardver i softver.
2. Hardverske potrebe pisma: moramo imati nešto na čemu ćemo pisati i nešto sa
čime ćemo pisati. Danas uglavnom pišemo na hartiji mastilom. Sa druge strane, oni
koji su oslikali pećinske crteže u mlađem paleolitu su koristili boje. Hartija je nastala
u Kini na prelazu u našu eru i zatim se postepeno proširila na ostatak svijeta. Prije
nego što je hartija postala univerzalni artikal postojale su regionalne varijacije
materijala za pisanje: od glinenih ploča u Mesopotamiji, papirusa u Egiptu, bambusa
u Kini, kore drveta u Srednjoj Americi, itd.
3. Što se tiče softvera, pisanje iziskuje sistem za predstavljanje jezika. Danas, u
najvećem dijelu svijeta, ljudi to čine pomoću neke od varijanti alfabetskog pisma.
Postoje jaki argumenti u korist tvrdnje da su svjetska alfabetska pisma monofiletska -
u većini slučajeva njihovim međusobnim poređenjem dolazimo do zaključka o
zajedničkom porijeklu. Alfabetsko pismo nije engleski izum, već ono potiče od
rimskog pisma, koje je preuzeto od Etruraca, koji su ga preuzeli od Grka, koji su ga
posudili od Feničana.
4. Najraniji pismeni sistemi nisu alfabetski. U pitanju su hibridi - određeni znaci koji
zamjenjuju riječi, dok drugi zamjenjuju glasove (recimo, slogove). Klinasto pismo iz
Mesopotamije, koje se pojavilo krajem četvrtog milenijuma p.n.e., vjerovatno je
najstarije na svijetu. Dvije bitne faze koje su dovele do potpuno razvijenog sistema za
pisanje: U prvoj su znaci u glini koji su se koristili za označavanje životinja, robe i
brojeva. Riječ je o sistemu predstavljanja u kojem se ne predstavlja jezik već same
stvari. U drugoj fazi znaci počinju da se povezuju za određene riječi sa određenim
glasovima. Tako se mogu koristiti fonetski, ili se zamijeniti čisto fonetskim znacima.
Ovaj proces vremenom dovodi sistem do tačke gdje nije važan samo način pravilnog
razumijevanja znakova nego i način njihovog pravilnog pisanja. Rano pismo je
tehnologija koja je zahtijevala velike troškove - morala je da postoji zajednica ljudi
koja će naučiti nekoliko stotina znakova. Razlog zbog čega je toliko drugo trebalo
čekati na pojavu pisma je prvenstveno bila potreba za odgovarajućom socijalnom
strukturom. Trebalo je da se ukaže potreba za ovom informativnom tehnologijom,
kao i spremnost da se za nju dobro plati radi održavanja zajednice neproduktivnih
pisara.
5. Istorijski značaj alfabetskog pisma jeste i taj da je njegovim razvojem pismo
prestalo da bude tijesno povezano za profesionalne pisare i složena društva. Sjeverna
Arabija je, na primjer, u predislamskim vremenima bila isuviše siromašna i neplodna
da bi se svrstala u red složenih društava, ali su njene stijene bile pokrivene grafitima
alfabetskog pisma.
6. Odlike civilizacije: (kraljevska) vlast:
1. "Ptica Jaguar" je vladao gradom Maja, pod imenom Jakščilan, u osmom vijeku n.e.
2. Narmer je bio vladar Egipta oko 3000. godine p.n.e.
3. Jedan pravi kralj je veći i bolji od bilo kog drugog. Za razliku od heroja koji se
ravnopravno bori bar protiv jednog od svojih protivnika, kralj je neizbježno pobjednik
svake bitke. Ako su kraljevi neprijatelji u smrtnoj opasnosti, onda bi njegovi lojalni
sljedbenici i poslušni narod trebalo da su zdravi i bezbjedni. U pjesmi nastaloj oko
1.800 godine p.n.e., kraljev glavni blagajnik upozorava svoju djecu u tom smislu. S
jedne strane, on govori o kraljevskom bijesu, i njegovim užasnim posljedicama;
pobunjenik ne dobija ni grob, a njegovo tijelo se baca u vodu. S druge strane, on
ističe kraljevu milost; kralj obezbjeđuje hranu onima koji ga služe, i zemlju čini
zelenom, dajući joj snagu i život.
4. Ono po čemu kraljevi nikada nisu uspjeli da se razlikuju je činjenica da su i oni,
prije ili poslije, umirali poput drugih. Jedina stvar koju su kraljevi mogli učiniti
suočeni sa ovom božanskom uvredom njihovog dostojanstva je da utroše ogromno
bogatstvo u pokušaju da čak i u smrti sačuvaju tretman na koji su navikli. Velike
piramide ostale su impozantni spomenici koji svjedoče o takvoj potrebi. Postojao je
jedan, mnogo zloslutniji aspekt kraljevskog načina umiranja, koji se praktikovao
mnogo prije nego što su se faraoni dali na građenje piramida. Kralj Aha, koji je
vladao u tridesetom vijeku p.n.e., bio je prvi kralj koji je sahranjen u velikom stilu,
pritom na drugi svijet nije otišao sam. Oni koje je poveo sa sobom su uključivali
ogroman broj mladih ljudi. U kasnom drugom milenijumu p.n.e. ista praksa je
potvrđena i u Kini za vrijeme vladavine dinastije Šang. U svakoj od ovih kultura,
ovakvi pogrebni običaji su vremenom ublažavani, da bi najzad nestali. Sve do
Francuske revolucije, vlast kraljeva sa povremenim epizodama vladavine kraljica,
zadržala se kao normalan oblik vladavine u složenim društvima: pad jednog kralja ili
dinastije praćen je poslije određenog vremena usponom drugog.
7. Muhamed, Kuran i Islam:
1. Bez Muhameda ne bi bilo islama, međutim, muslimanska civilizacija preuzeće
običaje, načine življenja, načine vjerovanja drevnog Bliskog istoka u kojem je
nastala.
2. Islam se nadovezuje na hrišćanstvo i judaizam. Jerusalim mu je sveti grad, a Hrist
najveći prorok nakon Muhameda.
3. Pokreti stari hiljadama godina su preko islama preživjeli do današnjih vremena.
U "Hiljadu i jednoj noći" vladar se pozdravlja ljubljenjem zemlje između njegovih
ruku, što je bila tradicija na dvoru partskog kralja Hezroja. Hamami - maurska ili
turska kupatila su nalik rimskim termama koji su arapskim osvajanjima prodrle u
Persiju i drugdje. U odjeći muslimana Herodot prepoznaje Vavilonsku: lanena tunika
koja im dopire do stopala, preko nje još jednu vunenu tuniku, zatim lagani bijeli
ogrtač, na glavi nose fes.
4. Između 610/612 i 632 godine nastaje Kuran. Pećina ispod brda Hidžra tokom prva
desetina mjeseca ramazana, dok je Muhamed drijemao tajanstveno biće mu je u snu
pokazalo svitak tkanine prekrivene znakovima i naredilo mu da čita... „Ne znam
čitati“ reče Muhamed. „Čitaj!“ ponovi još dva puta anđeo stežući tkaninu oko vrata
spavača. „Što da čitam?“ – „Čitaj u ime tvog Gospoda, koji je stvorio čovjeka...
„Izabrani se skruši sa sviješću da mu knjiga sišla u srce“. Muhamed se poslije riječi
arhanđela Gabrijela smatra Božjim izaslanikom, posljednjim i najvećim prorokom
biblijske tradicije.
5. Haditi su prorokove izreke ili propovjedi, a surate poglavlja Kurana.
6. U početku Muhamed propovjeda vjeru malom krugu vjernika, uglavnom rođaka.
Ubrzo biva prognan od strane bogatih, neki njegovi sljedbenici se sele u hrišćansku
Etiopiju, a on zajedno sa drugima u oazu Jesrib, sjeverno od Meke, koja će kasnije
postati Medina. Taj njihov bijeg poznat je u muslimanskom svijetu kao hidžra 622
n.e.
7. U pitanju molitve prorok se inspirisao iskustvima iz hrišćanstva i judaizma, ali je
zadržao tradiciju hodočašća Arapa i Meke. Zadržao je običaj međusobno povezanih
hodočašća, jedan u Ćabi u Meki, drugi na brdu Arafat u blizini grada. On je tvrdio da
je Abraham, zajedno sa sinom Ismailom uspostavio ovu tradiciju hodočašća.
8. Krhkosti na kojima islam počiva su: preveliki gradovi prenatrpani trgovinom,
preuska poljoprivredna područja, uvijek ugrožena civilizacija.
9. Hronična nestašica ljudi kao jedan od problema islama, dovela je do toga da je on
morao tražiti ljude izvan svojih granica kako bi mogao nastavljati svoja osvajanja.
Neki od ovih robova su ponekad izvanredno uspijevali, poput egipatskih Memluka
koji su 1250. godine uspjeli prigrabiti vlast u Egiptu, kojim će vladati do otomanskog
osvajanja 1517. godine. Ovi robovi odgajani kao ratnici uglavnom su bili turskog ili
kavkaskog porijekla. Sliče im turski janjičari.
8. Zlatno doba Islama:
1. Saraceni-Muslimani u periodu od VIII do XII vijeka, zlatnog razdoblja.
2. Zlatno doba islama traje od vladavine Ma'muma, tvorca Doma nauke u Bagdadu,
813-833, do smrti Averroesa, posljednjeg velikog muslimanskog filozofa 1198.
3. Oko 750. godine islam je uglavnom dosegao spoljašnje granice, njegovo dalje
širenje spriječavaju strani napadi, npr. Konstantinopolj je spašen 718. godine. Na taj
način osiguran je mir, a privreda zauzvrat u cijelom carstvu dobija zamah.
4. Taj zamah dovodi do stvaranja tržišne ekonomije. Poljoprivredni proizvodi se
djelimično troše na licu mjesta, a viškovi opskrbljavaju gradove i omogućavaju
njihov polet. Uzgoj šećerne trske dovodi do razvoja industrije. Zahvaljujući
vodenicama i vjetrenjačama razvija se mlinarstvo.
5. Ovakav razvoj industrije dovodi do velikog jaza između bogatih i siromašnih, i
predstavlja preduslov revolucionarnih nemira koji su počeli da se sve više javljaju.
Naročito u Iranu počinju da se javljaju nacionalističke grupacije.
6. Jedinstvena je po filozofiji (falasafa) koja predstavlja ponavljanje grčke misli
Aristotela i peripatetičara, i ogromni napor da se Bog smjesti u kosmos koji je vječan.
7. Persijski postaje još jedan veliki književni jezik. Pjesnik Firdusi krajem X vijeka
piše "Knjigu kraljeva" u slavu starih Iranaca.
8. U iranskoj umjetnosti se u razlikuju dva razdoblja: islamsko i predislamsko.
9. Indo-islamska umjetnost je slavna vremena imala u XII i XIII vijeku. 1193. godine
u centru Delhia je projektovana prva džamija od strane muslimana.
9. Islamska nauka i filozofija:
1. Saraceni su donijeli algebru, u trigonometriji izmislili sinus i tangentu.
2. Pojavljuju se geografi-matematičari, astronomski opservatorijumi sa
instrumentima, gdje se vrše mjerenja zemljine dužine i širine.
3. Razvija se optika, a u hemiji se vrši destilacija alkohola, proizvode eliksiri, kada je
u pitanju farmacija, danas Zapad koristi gotovo pola lijekova nastalih u islamskom
svijetu.
4. Pet glavnih imena islamske filozofske misli:
Al Kindi - "filozof Arapa"
Al Farabi - "drugi učitelj", poslije Aristotela.
Avicena
Al Gazali - pri kraju života postaje "antifilozof", branitelj tradicionalne religije.
Averroes
5. Filozofi su bili naučnici. Mnogi od njih su se bavili medicinom, kako bi stekli
naklonost vladara i zarađivali za život.
6. Al Farabi je tvrdio kako Bog ne može poznavati pojedinačne predmete i bića, već
samo koncepte, opšte pojmove. On takođe ne vjeruje u besmrtnost duše.
7. Avicena ne vjeruje u vaskrsnuće tijela koje prikazuje Kuran. On je idealista.
8. Averroes je filozof kraja svijeta.
9. Al Gazali branitelj tradicionalne religije koji je preuzeo sholastiku prvih
muslimanskih teologa. Tada uzima bijeli ogrtač koji nose sufi, pobornici mistike prije
nego razuma, "Božji ludaci".
10. Averroes je bio ljekar iz Cordobe koji je tumačio, prevodio na arapski i izdavao
grčke tekstove, naročito Aristotelove. Ovim tekstovima je pridavao rasprave sa
digresijama i opaskama.
11. Muslimanska filozofija će kao i muslimanska nauka umrijeti prije kraja XII
vijeka, čime umire i Saracenska civilizacija.
10. Stagnacija i opadanje Islama:
1. Saracenska civilizacija se naglo gasi u XII vijeku. Čak se ni u Španiji napredak
filozofije i nauke, te materijalno bogatstvo uopšte ne nastavljaju poslije zadnjih
decenija tog vijeka.
2. Postavljaju se pitanja: 1) jesu li tome krivi napadi Al-Gazalia na filozofiju i
slobodu misli? Poslije njega je još uvijek cvao falsaf, odnosno grčka filozofija, i to ne
samo sa Averroesom.
2) Je li to krivica varvara? Varvari, vojnici spasitelji islama ugroženog i na Zapadu i u
Aziji, bili su i njegove unutrašnje ubice. U Španiji su to bili Almoravidi. Na Bliskom
istoku su to bili seldžučki Turci, nomadi koji potiču iz Srednje Azije, ili bivši robovi
porijeklom iz kavkaskih zemalja. Rasulo navodno nastupa čim pridošlice ugrabe
vlast. Tada se razbija jedinstvo mediteranskog svijeta, jedinstvo kojim se islam
hranio. Treba, međutim, naglasiti da većina ovih varvara nije bila ništa varvarskija od
velike većine Arapa koji su iznijeli teret prvih osvajanja. Konačno, islam je
zahvaljujući Egiptu uspostavio svoju autonomiju porazivši Mongole u Siriji, 1260. i
domogao se 1291. godine Svetog Ivana od Akre, posljednje hrišćanske utvrde u
Svetoj zemlji.
 3) Je li to krivica Mediterana? Krajem XI vijeka Evropa započinje ponovno osvajanje
Unutrašnjeg mora. Tada islamu izmiče to hraniteljsko more.
3. Početkom XVI vijeka, dijelom i zbog osvajanja Carigrada 1453. godine, Turska
postaje sila u Sredozemlju. To će i ostati sve do "razdoblja tulipana"- taj se motiv
javlja na vezovima, majolikama, minijaturama, itd., u osamnaestom vijeku.
1517. osmanlijski sultan postaje kalif svih vjernika.
1526. - Mohačka bitka, protiv Mađarske, preporod sunitskog oblika islama.
U XVI vijeku Konstantinopolj postaje Istanbul.
4. Osmansko carstvo se izgradilo na: detaljnim popisima, čvrstoj unutrašnjoj politici,
sakupljanju ogromnih zaliha srebra i zlata, koloniziranjem, između ostalog Balkana
kao štit Carstva prema Evropi, uvodi sistem prisilnog rada, izuzetno obučenu vojsku.
5. Posljednji trzaj ovog carstva biće u opsadi Beča, 1687. godine.
11. Nastanak i širenje islamske civilizacije:
1. Bliski istok su ujedinili Asirci. Ahmenidi su jedna od dinastija Persijskog carstva
koja se održavala na ovoj teritoriji sve do udara Aleksandra Makedonskog 334. godine
p.n.e. Posljednji kralj iz ove dinastije jeste Darije III, kojeg je Aleksandar upravo i
pobijedio 331 godine p.n.e. Narednih deset vijekova uglavnom je predstavljalo
kolonijalno razdoblje, sa dominantnim Grčkim i Rimskim osvajanjima u prvim
vjekovima. Kolonizirani Bliski Istok nije volio svoje gospodare. U takvoj atmosferi borbe
protiv prodiranja grčkog uticaja prva arapska osvajanja su naišla na odobrenje. Prvo
Sirija, pa Egipat do 639. godine prihvataju pridošlice, a zatim i Persija. Najteže je bilo
probiti se kroz sjeverne Afričke zemlje prema zapadu, ali kad su to jednom uspjeli Arapi
su pokorili i Španiju 711. godine p.n.e.
2. Islamska civilizacija se ne pojavljuje prije VIII ili IX vijeka, a svoj vrhunac doživljava
u periodu između VIII i XII vijeka. U početku arapski osvajač nije težio širenju vjere,
samo je iskorištavao civilizacije koje su mu dopale šaka. To je radio preko danka koji su
narodi ovih zemalja bili obavezni plaćati. Tako će biti za prva četiri vladara nakon
Muhameda, "dobro umjerena kalifa" (632-660) i vladavine kalifa Omejida (660-750),
koji će prijestonicu postaviti u Damasku, Sirija.
3. Sredinom VII vijeka kalifat dopada u ruke Abasida, koji svojim crnim barjakom,
zamjenjuju bijeli barjak Omejida. Tada se muslimanski svijet udaljava od Sredozemlja,
koji ga je do tada fascinirao. Prijestonica se seli iz Damaska u Bagdad, što će dovesti do
uspona Iranaca. Tako se završava vladavina čistokrvnih arapa. Sada glavnu ulogu
dobijaju stare civilizacije. Bagdad će od VIII do XIII vijeka biti najveća i najbogatija
prijestonica Starog svijeta.
4. Različiti govorni jezici u muslimanskom svijetu poprimiće značaj narečja u poređenju
sa službenim, arapskim.
5. Prije Abasida došlo je do preokreta u biranju činovnika. 700. godine omejidski kalif
Abd-el-Malik pozvao je savjetnika Ivana Damascena, i saopštio mu da je odlučio izbaciti
grčki jezik iz svih akata javne uprave. To je bio kraj dugog razdoblja uzajamne
trpeljivosti hrišćana i muslimana.
6. Ma'mum će dati prevesti značajan broj stranih, naročito grčkih, djela na arapski. Ovo
se znanje širilo tim više što je islam rano poznavao papir.
7. Jaki zamah šiitskog pokreta izvire iz dubina i suprotstavlja se prvobitnom arapskom
islamu za koji se zalažu suniti. Šiiti se priklanjaju pobožnom kalifu Aliu, kojeg su ubili
Omejidi. Na taj način se stvaraju dva ogranka u islamu, od kojih je onaj sunitski veći.
8. Muslimanska civilizacija počinje masovnim preobraćanjem nearapskih naroda na
islam.
9. Predjeli koje je islam zauzimao, a zatim napustio:
Sicilija, Iberijsko poluostrvo, južna Italija, zapadno Sredozemlje, Krit, Balkan, središnja
nizina Inda i Ganga, sjeverni i središnji Dekan-Himalaji.
10. Pomorska, ali i svjetska sudbina islama odlučena je na Sredozemlju. Prvobitna
pobjeda u ovom dijelu Evrope, bila bi zapečaćena da su se muslimani, usidreni na Kritu u
825., tamo i zadržali, no Vizantija je 961. godine osvojila tu važnu predstražu, i zadržala
ključeve puteva koji vode u Egejsko more. Međutim, zapadna strana Sredozemlja je još
uvijek bila pod kontrolom pomoraca sjeverne Afrike i Španije koji su prešli pod zeleni
barjak.
11. Sve se preokreće kada Vikinzi zauzimaju Siciliju 1060-1091. Osvajanje Sicilije je
prvi proboj nevjernika u pomorski monopol. Krstaški ratovi (1095-1270) omogućiti će
italijanskim brodovima oslobađanje unutrašnjeg mora zajedno sa Vizantijskim
prostorom.
12. 1291. godine hrišćanstvo gubi Akru, ali zadržava prevlast nad Sredozemnim morem.
12. Stubovi islamske religije:
Priznavanje jednog Boga - Allaha i njegovog proroka Muhameda - šahada, ponavljanje
molitvi pet puta dnevno, post tokom 29 ili 30 dana ramazana, davanje milostinje
siromašnima i hodočašće u Meku.
13. Obnova uticaja Islama danas:
Panislamizam-riječ koja označava nastojanja ka obnovi islamskog uticaja, demografska
fragmentacija-Nejednaka naseljenost, bogatstvo Arapskog svijeta nasuprot svijetu
Latinske Afrike, odnosno Sjeverne Afrike, industrijalizacija, opis današnje pozicije
islama-nacionalizam. Pričati o trenutnom stanju u Iraku, i zagrijavanju odnosa između
Irana i SAD-a.
14. Muslimanske države u modernom svijetu XX: (vidi odgovor na prethodno pitanje)
15. Bliskoistočne civilizacije: Mesopotamija:
1. Bliski istok je vjerovatno najstariji region izvan Afrike koji su naselili moderni
ljudi. Oni su tu bili prisutni prije najmanje četrdeset hiljada godina.
2. Ono zbog čega je ovaj region od centralnog značaja u istoriji je činjenica da se u
njemu rano razvila zemljoradnja. Ovaj region je poput Egipta kasno startovao u
neolitu, i bio je sačinjen od kombinacije rijeke i pustinje. Prednost takvog
geografakog položaja se sastojala u tome što se navodnjavanjem mogao postići
daleko veći i lakše ostvariv poljoprivredni višak nego kod poljoprivrede sa dovoljnom
količinom padavina. Nedostatak je taj što su mnoga bitna sredstva za zemljoradnju
nedostajala i bila dostupna isključivo putem daleke trgovine. Tako su u petom
milenijumu p.n.e. uzgajivači koristili srpove od gline, koje će kasnije zamjeniti srpovi
najprije od kremena, a onda od bakra, a oba su morala da se uvoze.
3. Sumeri su odigrali ključnu ulogu u pojavljivanju ove civilizacije. Umjesto da
formiranju jedinstveno kraljevstvo, bili su izdjeljeni na tridesetak gradova-država.
Tradicija koju su započeli Sumeri se očuvala u kulturi Mesopotamije sve do druge
polovine prvog milenijuma p.n.e.
4. Osnovni materijal koji su koristili za pisanje klinastim pismom bila je glina.
Postoje i različiti drugi materijali, uključujući i tradiciju značajne literarne vrijednosti
na tekstilu, na primjer, Ep o Gilgamešu.
5. U pogledu političke organizacije ova civilizacija nikada nije stvorila tradiciju
unitarne države Mesopotamije. U trećem milenijumu p.n.e. gradovi države su
predatavljali normu, dok je carska epizoda u dvadeset četvrtom vijeku bila izuzetak,
carstva poput onih u Asiriji i Vavilonu.
6. Civilizacija u Mesopotamiji se pokazala spremnijom za izvoz od Egipta. U
Mesopotamiji nastaju trgovina, novac, zakon, vlast, medicina, nauka, kalendar...
7. Prvo pismo bilo je piktografsko, a zatim klinasto. Sadržaj glinenih ploča dešifrovan
je tek u 20. vijeku.Naročito je interesantan proces preuzimanja literarne tradicije
Sumera od strane drugih naroda. Već u trećem milenijumu p.n.e. su to uradili susjedni
Akađani. Na nivou literarne kulture takvi narodi su tipično radili dvije stvari.
Prihvatali su literarnu tradiciju Sumera, a posljedica toga je bila da je jezik Sumera
postao prvi klasični jezik na svijetu.
8. Poput Egipta, i Mesopotamija je bila izložena opasnosti od stranih upada.
Zahvaljujući mnogo manje zaklonjenom položaju ta opasnost je utoliko bila i veća.
Pretrpjela je značajan upad u trećem milenijumu p.n.e., da bi se situacija pogoršala u
drugom - stočari iz južnog Bliskog istoka, Amoriti i Aramejci. Zajednički imenitelj
svih ovih pokušaja invazija je da narodi koji su ih počinili nisu uspjeli da zaprijete
kulturnom kontinuitetu Mesopotamske civilizacije, jer i sami nisu imali tekovine
civilizacijskog u sebi.
9. U šestom vijeku p.n.e. Mesopotamiju su ponovo napali iz Irana, Persijanci, koji su
smislili klinasto pismo za svoj jezik da bi ga koristili na kraljevskim natpisima.
10. U četvrtom vijeku Grci su zbacili Persijance, ali su ovaj put osvajači sa sobom
donijeli sopstvenu urbanu civilizaciju. Treba napomenuti da postoji čitav milenijum
bliskoistočne istorije između stvaranja Persijskog carstva u šestom vijeku p.n.e. i
uspona islama u sedmom vijeku p.n.e.
a) Jedna je tema politička dominacija, kako naroda sa sjevera, koji su često poticali iz
Irana, Persijsko carstvo od šestog do četvrtog vijeka p.n.e., Parćansko carstvo od
trećeg vijeka p.n.e. do trećeg vijeka n.e i drugog Persijskog carstva od trećeg do
sedmog vijeka n.e., tako i naroda koji su pristizali izvan Bliskog istoka poput Grčke
od četvrtog vijeka p.n.e., do Rima od drugog vijeka p.n.e. Grčki kulturni uticaj na
Bliski istok je svakako ostavio najviše traga.
b) Druga tema se odnosi na konačnu zamjenu drevnog politeizma monoteističkom
vjerom, tj. hrišćanstvom. Ova religija je bila ogranak kulta koji je razvio jedan
manjinski, ali inovativan, bliskoistočni narod, Izraeliti. Ono što je ovu etničku
tradiciju učinilo važnim faktorom svjetske istorije je bila njegova naredna
metamorfoza u dvije svjetske religije, hrišćanstvo i islam. Njihovi sljedbenici čine
tačno polovinu, ako ne i malo više, svjetske populacije.
c) Završna tema odnosi se na propast drevne civilzacije Mesopotamije. Poput one u
Egiptu i ona je tokom nekoliko vijekova preživjela kraj domaće vladavine. Uslijed
nedostatka literarnih dokaza nije lako utvrditi kada se dogodilo konačno gašenje ove
civilizacije, ali do trećeg vijeka n.e. mora da je konačno nestala.
16. Naseljavanje američkih kontinenata i pojava civilizacije:
1. Ulazak: Sjeverozapad, preko Beringovog moreuza, u kasnom pleistocenu, u dvije
etape: početak ledenog doba kada Beringov moreuz postaje kopneni most, i kraj istog
kako bi se otopili lednici koji blokiraju kretanje prema jugu.
2. Sibir je naseljen 13000 godina p.n.e., Aljaska naseljena 12.000 ili 11.000 godina
p.n.e., južna kupa Južne Amerike naseljena 12.500 godine p.n.e.
3. U trenutku prvog direktnog kontakta Starog i Novog svijeta, 1492. godine, u
Starom svijetu su civilizacije zauzimale ogromne teritorije, dok su u Novom svijetu,
već duže vremena, postojale samo dvije razvijene civilizacije: Srednja Amerika,
oblast koja je kombinovala meksičke visije sa susjednim nizijama i centralni region
Anda uključujući priobalne nizije - današnja država Peru sa dijelom teritorije južno i
sjeverno od njega, izvan ove dvije civilizacije nije bilo nikakvih sistema pisanja,
država, gradova.
4. Pregled karakteristika ovih civilizacije: odsustvo snažne tradicije političkog
jedinstva u bilo kojim od ovih multietničkih civilizacija. Carstvo Asteka u visinskim
predjelima bilo je prostrano, ali su postojale značajne teritorijalne praznine u njemu,
Nizije Maja-Indijanaca nalazile su se izvan njega i bile su podijeljene na mnoge male
države. Natpisi Maja-Indijanaca iz prvog milenijuma p.n.e. ukazuju na političko
usitnjavanje nalik onome koje su zatekli Španci.
5. Region Anda sa druge strane izgleda sasvim drugačije jer se dolazak Španaca
pogodio sa vrhuncem moći centralizovane imperijalne države koja je neposredno
prije toga pokorila cijeli region.
6. Distinktivnija karakteristika ovih civilizacija je ta da u njima nije postojala
konkretna etnička grupa koja bi sebe mogla odrediti kao inicijatora i kontinuiranog
vlasnika datih civilizacija. Pionirsku ulogu u stvaranju civilizacije Srednje Amerike je
vjerovatno imao narod iz zapadnog nizijskog djela, pod imenom Olmeci. Krajem
drugog milenijuma p.n.e., kultura Olmeka je već dobijala svoje konture, mnogo ranije
od ostalih djelova Srednje Amerike. Olmečka tradicija je trajala samo milenijum i
među istorijski poznatim narodima Srednje Amerike nije sačuvano nikakvo sjećanje
na nju. Čavin kultura u regionu Anda iz prvog milenijuma p.n.e. odigrala identičnu
ulogu poput one Olmeka.
7. Posljednja odlika civilizacija Srednje i Južne Amerike odnosi se na činjenicu da su
naučnici skloni da smatraju da su narodi tih regiona u vrijeme španskih osvajanja
imali istorijsko pamćenje koje je datiralo čak do desetog vijeka n.e. Tako su u
hronikama Asteka sačuvani dokazi o njihovoj istoriji za cio vijek unazad. Iako je
najveći dio materijala bio o njihovoj istoriji, imali su određenu koncepciju i o ulozi
Tolteka.. U nizijskom dijelu Maje-Indijanci iz šesnaestog vijeka čuvale su spomen na
događaje. Informacije koje posjedujemo o istoriji Maja u prvom milenijumu n.e.
uglavnom potiču od monumentalnih natpisa iz tog perioda, a ne hronika koji su bile
još uvijek u opticaju kada su stigli konkvistadori. U regionu Anda istorijsko pamćenje
značajno pliće. Inke su mnogo truda uložile da zapamte svoju istoriju, udarajući
temelje čuvanju svjedočanstava o svakom pojedinačnom kralju. Istorija Inka bila je
tijesno povezana ne samo sa prestižom njihove države kao cjeline, nego takođe i sa
određenim lozama Inka povezanim sa svakim vladarom ponaosob, Inke nisu bile
zainteresovane da skupu istoriografiju prošire i na svoje pretke, Tako nam je
Tiahuanko u južnom visinskom dijelu, vjerovatno carski centar, poznat samo preko
svojih ruševina, Izuzetak je država Čimu, u priobalnom nizijskom dijelu, koju su Inke
pokorile tek 1470. godine, Iako nisu učinile ništa da sačuvaju istoriju ove države
dozvolile su njenoj vladajućoj dinastiji da u određenoj mjeri obavlja vlast i pod
 njihovom upravom. U regionu Anda štaviše nije postojalo pismo koje se moglo
suprotstaviti zaboravu istorijske građe.
8. Kipu je predmet iz regiona Anda. Sastoji se od vrpci, uslijed čega je lako prenosiv.
Na vrhu se nalazi glavna vrpca za koju je pričvršćeno više drugih. Vladari Inka
sahranjivani su sa kipuima. Poruka jedno kipua bila je sadržana u čvorovima,
bilježeni su brojevi, a ne riječi, korišteno je nekoliko različitih čvorova za kodiranje
brojeva upotrebom decimalnig sistema koji mi i danas koristimo. U pojednim
slučajevima nailazimo na najgornju vrpcu na koju je grupisan niz visećih vrpci. Tada
broj na najgornjoj vrpci predstavlja ukupan broj sa visećih vrpci. Kipui su u stvari
redukovali govorni jezik na vizuelni kod. Mnogi kipui su imali vrpce u različitim
bojama, i razumjevanje numeričkog sadržaja nekog kipua zahtjevalo je specifičnu
memoriju za taj kipu. Kipui su korišteni i kao sredstvo za memorisanje nenumeričkog
materijala, španski izvori pominju upotrebu kipua za bilježenje istorijskih opisa,
statističkih podataka o popisu stanovništva, usluge u radnoj snazi, količini robe u
skladištima, itd. Zahvaljujući činjenici da su imali pismo, Maje su jedini američki
narod čija istorija iz prvog milenijuma n.e. nije trajno izgubljena iz pamćenja.
Izolovana geografija Novog svijeta je sa jedne strane dovela do interesantnog
diverziteta u vidu srednjeameričkih kalendara, ali je sa druge strane označila i
izolovanost kulture od snažnijeg stimulansa od strane drugačije, strane kulture.
17. Vavilonski ep o stvaranju svijeta i pojava monoteizma: Bliskoistočne religije
od politeizma do monoteizma:
1. Vavilonski ep o stvaranju svijeta završava sa božanskom gozbom kojoj prisustvuje
predeset glavnih bogova i brojni ostali. Okupili su se da slave, ali takođe postoji i
politički zadatak: bogovi polažu zakletvu potvrđujući da Marduk, bog Vavilona, treba da
sprovodi kraljevsku vlast bogova. Prijetila im je smrtna opasnost i Marduk je bio njihova
jedina nada. U pitanju je prljavi građanski rat bogova koji je izbio nakon što je uporno
siledžijstvo mlađih bogova udaljilo njihove drevne pretke. Tokom borbe mlađi bogovi su
se u potpunosti demoralisali. Mardukovo uspješno i nemilosrdno vođenje rata je učvrstilo
novi režim toliko da su bogovi cijelu narednu godinu proveli gradeći Vavilon u njegovu
čast.
2. Nekoliko vijekova nakon ovoga, među Izraelitima, pojavio se monoteizam. U
pronalaženju tragova novog odvajanja uglavnom se oslanjamo na Bibliju. Ta knjiga je
zbornik tekstova, pisanih na hebrejskom, alfabetskim pismom, na trošnom materijalu.
Kontinuiranim prenošenjem sa koljena na koljeno Biblija je jedini tekst koji je do nas
dopro na taj način. Takav način prenošenja može da predstavlja problem ukoliko
pretpostavimo da je svako ko je prenosio određeni dio iz Biblije, usmeno ga prenosivši
tekstu dodavao nešto svoje. Godine 587. godine p.n.e. vavilonski vladar Nabukodonosor
razorio je Jerusalim i protjerao jevrejsko stanovništvo Mesopotamije. U dijelu knjige o
Isaiju napisanoj nekoliko decenija kasnije među jevrejskim izbjeglicama u Vavilonu
postoji nekoliko božanskih potvrda u obliku „Ja sam gospod i drugog nema“. Ono što
ovaj iskaz tvrdi je da drugi bogovi ne postoje. Na osnovu ovoga, a i brojnih drugih
tekstova, možemo biti sigurni da se već do šestog vijeka p.n.e pojavio potpuno dovršen
monoteizam. Takođe je očigledno da ovakav nekvalifikovani monoteizam nije standardna
poruka Biblije. U riječima Deset zapovijesti, na primjer, Bog kaže Izrailcima da „nećeš
imati drugih Bogova pred licem mojim“. Vodeći se prvim iskazom mogli bismo
zaključiti da je u pitanju prije monolatrija nego monoteizam.
 18. Arijevci i njihov uticaj na indijsku civilizaciju:
1. Prvo se pojavljuju oko četrnaestog ili petnaestog vijeka p.n.e. u kraljevstvu Mitani na
Bliskom Istoku. Oko 1500 godine p.n.e. dolazi nova grupa naroda, Arijci. Kako je
Induska civilizacija pretrpjela transformaciju brzo su se uklopili i sa sobom donijeli
sanskrit-do četvrtog vijeka p.n.e. i izvjesno vrijeme prije toga Indija je koristila verziju
alfabetskog pisma, a iz njihove tradicije, himni, i vjerovanja postepeno se razvila hindu
religija.
2. Sanskrit je bio složen jezik koji se zapisivao pismom devangari koje je imalo četrdeset
osam slova i pisalo se sa lijeva na desno, Poslije invazije Arijaca, mnoštvo manjih hindu
kraljevstava se razvilo u području rijeke Gang, boreći se za prevlast.
3. Dvije porodice jezika, indo-iranska-pripadaju indo-evropskoj porodici jezika na
sjeveru i dravidska na jugu. Najstariji indo-arijevski jezik kojim raspolažemo je obilježen
dravidskim posuđenicama.
4. Četiri Vede, najstarija Rgveda, zbirka himni upućenh bogovima. Arijevci su veliko
društvo stočara koje je uključivalo kraljeve i ratnike, zajedno sa sveštenicima, ali nije
imalo ništa što bismo mogli nazvati državom.
5. Sjeveroistok odigrao ključnu ulogu u stvaranju klasične indijske civilizacije, pojava
budizma oko petog vijeka p.n.e. Budisti svoju literaturu preveli na nekoliko indo-
arijevskih jezika. Suprotstavljanje arijevskog uticaja sjeverozapada sa sjeveroistokom. Na
jugu narodi nastavili da govore dravidskim jezicima i čuvaju svoj ne-arijevski etnički
identitet.
19. Vjerska učenja u Indiji
1. Budizam:Budisti su uradili nešto što nisu njihovi rivali. Izveli svoju religiju izvan
granica Indije. Budizam vuče korijene u šestom i petom vijeku prije nove ere. „Onaj koji
je prosvijetljen, probuđen“ je značenje njegovog naziva, Buda. Narednih 45 godina Buda
uči druge o svojim otkrićima. Učio ih je putem sopstvenog primjera i putem priča i
alegorija, vjerovao je da se sve, čak i najsitnija čestica u svemiru mijenja.
2. Buda je smatrao da postoje četiri istine koje budisti nazivaju „plemenitim istinama“:
- Život kakvim ga vidimo je težak i pun patnje.
- Patnja ima svoj uzrok, taj uzrok se krije u pohlepi i neumjerenosti.
- Patnja može da nestane ako prestanemo da se vezujemo za prolazne stvari.
- Četvrta istina vezana je za put kojim se dolazi do mira i zadovoljstva, stanje duha
nazvano „nirvana“, a do kojeg se dolazi kroz osam postupaka.
• Svi treba da sagledamo svijet onakvim kakav jeste.
• Treba uvijek da budemo ljubazni i saosjećajni.
• Moramo uvijek da govorimo istinu i da se klonimo ogovaranja.
• Ne smijemo da naškodimo nijednom živom biću, niti da krademo, niti da se upuštamo u
nedozvoljene seksualne odnose, niti da zloupotrebljavamo alkohol i drogu.
• Treba na pošten način da zarađujemo za život i da pri tom ne škodimo drugima.
• Moramo uvijek da znamo za šta smo sposobni i da ne trošimo ni i suviše mnogo ni i
suviše malo snage za to.
• Treba uvijek da budemo svjesni svega što se dešava u nama i oko nas.
• Moramo uvijek da se usresredimo na ono što radimo.
Suština budizma je saosjećajnost, trude se da uvijek budu radosni, saosjećajni, pravedni i
spokojni. Vjeruju da se sve može postići oslobađanjem srca i uma od pohlepe, mržnje i
neznanja, a jedan od načina da se to postigne je meditacija.
Budi se čast ukazuje ostavljanjem cvijeća i paljenjem svijeća i tamjana pred njegovim
statuama.
Budisti kažu da zavise od tri dragocjenosti (trostruki dragulj):
• Bude
• Njegovog učenja (darma)
• Zajednice (sanga)
Sangu, odnosno zajednicu čine monasi i monahinje i obični ljudi odnosno laici. Laici se
trude da poštuju osnovna načela. Monahinje i monasi poštuju mnoga druga pravila,
posjeduju samo svoju odjeću i činiju za hranu, vrijeme provode u meditaciji i
podučavanju. I jedna i druga strana mnogo daju jedna drugoj, laici pružaju hranu i
prebivalište, nešto što monasi sami ne mogu da uzmu bez ponude, dok monasi pružaju
učenje, darmu. Monasi mogu da uče ljude samo ako im je to traženo.
Budizam se raširio po cijeloj indiji, a trgovci svilom su učenje prenijeli u Kinu, a zatim
preko Koreje i u Japan. U trećem vijeku prije naše ere indijski car Ašoka (unuk ratnika
koji je osnovao Maurijsko carstvo) je odlučio da podrži monahe, te je podigao stubove
širom Indije, na tim stubovima su bila zapisana budistička učenja o tome kako treba biti
dobar prema životinjama i drugim ljudima. Postoje dvije glavne grane budističkog učenja
– teravada i mahajana. Teravada znači „učenje starijih“. Sledbenici teravada budizma
vjeruju da je samo njihov budizam ispravan. Mahajana znači „veliki put“. Oni poznaju
veći broj rituala i buda, za razliku od teravada budista koji imaju tek nekoliko rituala i
učenja vezana samo za sjećanja na Budu. Zen budisti (japanska grana mahajana budizma)
zagonetke, kaligrafiju, cvjetne aranžmane, rituale ispijanja čaja pa čak i najobičnije šetnje
vide kao meditaciju.
2. Hinduizam – većina hindusa vjeruje u Boga na ovaj ili onaj način: pojedini hindus
može poštovati jednog boga, nekoliko njih ili nijednog; neki hindusi vjeruju da
poštovanje svih živih bića zahtijeva da budu vegetarijanci, dok će drugi žrtvovati
životinje za vrijeme hramskih svečanosti; neki obožavaju Šivu, neki Višnua ili njegove
inkarnacije; drugi poštuju boginje i sl. Ipak, za hinduizam je karakteristična vjera u
nizove utjelovljenja; seobe duša ili reinkarnacije. I u tome je značajna razlika u odnosu na
ostale velike bliskoistočne jednobožačke religije. Hindus misli o toku života kroz mnoge
egzistencije. To se skriva iza pojma samsara, koji označava tok života od rođenja do
smrti, zatim do ponovnog rođenja – životni ciklus. Povezan s pojmom samsare jest i
pojam karme. Karma posljedice čovjekovih djelovanja u jednom životu. U kojem će se
sljedećem utjelovljenju duša naći ovisi o njenoj karmi. Hindusi vjeruju da se karma
prikuplja i raste, te prenosi kroz mnoga utjelovljenja. Neki smatraju da se posljedice
ranijih djela ipak daju popraviti pokajanjima i obredima.
Za sve hinduse sveta je rijeka Gang, koja ne napaja samo njihovu zemlju, voda je simbol
beskonačnog života. Stotine tisuća vjernika obredno se kupaju svakog dana na njezinim
obalama.
3. Принцип ахимсе (ненасиља или неповређивања) је фундаментално начело
ђаинизма. Верује се да особа мора да напусти све насилне активности, и без такве
посвећености ненасиљу, сва верска понашања су безвредна.” Идеја о поштовању
ненасиља (ахимса) је присутна у хиндуистичким и будистичким канонским
текстовима, и могуће је да она води прекло из старијих браманских ведских
размишљања.Међутим, ни једна друга индијска религија није развила доктрину
ненасиља и његових импликација у свакодневном животу у мери у којој је то
случај са ђаинизмом. Drugi glavni princip džainizma, наводи да су истина и
стварност сложени и увек имају више аспеката. Стварност се може искусити, али
није је могуће потпуно изразити језиком.
20. Klasična indijska civilizacija:
1. Indijska civilizacija nastaje još prije 7 milenijuma p.n.e. kada zemljoradnici
naseljavaju dolinu rijeke Ind. Prvi gradovi su bili Harapa i Mohendžo Daro, koji je bio
dobro isplaniran grad sa ulicama postavljenim u vidu mreže.
2. Najranija induska umjetnost je uključivala figurice od terakote koje su uglavnom bile
modeli mladih žena okićenih nakitom. Zanatlije su pravile nakit, a takođe su koristili i
zlato, srebro, te drago kamenje, koje su uvozili iz susjednih oblasti.
3. Godišnje poplave rijeke Ind su stvarale dobre uslove za zemljoradnju pa su uzgajali
pšenicu, ječam, pirinač i pamuk. Stočari su gajili goveda, ovce, koze, svinje, magarce i
živinu, a moguće je da su lovili jelene i drugu divljač.
4. Imali su piktografsko pismo koje do danas nije dešifrovano. Oko 2 milenijuma p.n.e.
induska civilizacija trpi veliku transformaciju, gradovi se napuštaju i ljudi se vraćaju
jednostavnijem obliku života.
5. Iako je porijeklo Gupti nejasno, zna se da su vladali u oblasti sjeveroistočnog Ganga,
šireći uticaj preko brakova i osvajanja. Do 400. godine su kontrolisali veliko carstvo,
mada su najudaljenija područja imali izvjesnu dozu nezavisnosti. Muzika, pjevanje i ples
su bili veoma značajni u Gupti kulturi, i postoje mnoge muzičke napomene u djelima
Kalidase, čuvenog pjesnika. Iako su muzičke priredbe priređivane u dvorištima hramova i
u pozorištima, muzički oblici su najvjerovatnije bili najrazvijeniji na dvorovima. U
razvoju Gupta kulture postoje dva važna epa: Ramajana i Mahabharata. Kalidasa je
napisao velika književna djela na klasičnom sanskritskom pismu. Gupta matematičari su
izumjeli decimalni sistem i koristili brojeve koji će kasnije postati arapske cifre. Na
arhitekturu Indije su uticale brojne druge arhitekture, naročito ona islamska, što se može i
vidjeti na primjeru Tadž Mahala.
6. Treba naglasiti da kulturno jedinstvo nije pratilo i ono političko. S vremena na vrijeme
indijska civilizacija je imala svoje imperijalne epizode. Carstvo Maurija, kao i ono Gupta
je takođe nastalo i održavano od strane država na sjeveroistoku, od četvrtog do drugog
vijeka p.n.e. Ni jedno od ovih carstava se nije širilo prema dalekom jugu. Ono što je
indijsko društvo sačuvalo u ogromnim količinama je literatura, uglavnom religioznog
karaktera koja se prenosila sa koljena na koljeno. Tradicija bramana kao ključna
komponenta hindu religije nije samo sačuvala četiri vede, nego i raznovrsnost drugih
djela pisanih na sanskritu. Budizam je vremenom iščezao u Indiji, ali je budistička
literatura i dalje živa u pojednim njenim djelovima. Tajna baština indijskog uticaja u
unutrašnjosti Azije je bilo širenje budizma u Kinu, i u druge djelove Istočne Azije. Kina
je već imala razvijenu civilizaciju tako da nije morala da posuđuje od Indije, međutim, u
regionu od sjeverozapada Indije, preko Tibeta, do granica Kine, već u drugom vijeku n.e.
imamo dokaze o poindijanizovanim državama među narodima kojima je prije toga
nedostajala pisana kultura. Značajan faktor ovakvog uticaja jeste razvoj daleke trgovine
po Indijskom okeanu. Ovaj proces je značio povećanje mogućnosti zapošljavanja za
imućne bramane. Izvor iz petog vijeka n.e. spominje prisustvo preko hiljadu indijskih
bramana u jednom južnoazijskom kraljevstvu, kojima su lokalni stanovnici davali kćerke
za žene. Interesantna asimetrija kada je u pitanju širenje indijske kulture ogleda se u tome
što se ona proširila prema istoku, ali ne i prema zapadu. Na istoku, kojima su utvrđene
geografske lokacije nudile izbor između kineske i indijske kulture su mahom birali onu
indijsku. Ne postoji takvo širenje prema zapadu, Bliski istok je već imao pisanu kulturu,
kao i Kina, međutim, za razliku od nje, širenje budizma u Kini nema paralelu na Bliskom
istoku.
21. Indijsko kastinsko društvo:
1. Kada je u pitanju indijsko kastinsko društvo članstvo se određuje rođenjem. Brak je
ograničen pripadnošću kasti, i mnoge kaste su endogamične. Profesija je vezana za kastu,
iako često ne tako čvrsto. Postoje čak i kriminalne kaste u Indiji. Ideje o čistoći i nečistoći
igraju ključnu ulogu u zadržavanju kasta jedne od drugih.
2. Prema drevnoj tradiciji, koja seže do veda, društvo se dijelilo na četiri klase: Na vrhu
je sveštenička klasa-bramani, zatim je slijedila ratnička klasa, odnosno kšatrije, a zatim
ekonomski produktivna klasa odnosno vajšije. Svi oni su bili Arijevci. Na dnu se nalazila
nearijevska službenička klasa sudra.
3. Otpadnici su bili ispod sudra. Članovima takve kategorije u drevnoj Indiji je bilo
zabranjeno da žive u istim naseljima kao i Arijevci, i morali su da jedu iz napuklog
posuđa. U Kerali su Pulaje, koji su se mogli prodavati, morali uzvikivati svakih nekoliko
koraka kako bi ostale upozorili na svoje zagađujuće prisustvo. Ukoliko bi čuli odgovor u
vidu glasa pripadnika neke više kaste morali bi da se sakriju u jarak. U najvećem dijelu
indijskog potkontinenta je povezanost kaste kao društvenog sistema sa hindu religioznom
tradicijom stara i tijesna.
22. Pojava kineske civilizacije:
1. Kineska civilizacija se oblikovala u prvoj polovini 2. milenijuma p.n.e. Bila je
proizvod doline Žute rijeke-Huang He. Do najranije pojave civilizacije u Kini je došlo u
dijelu koji je bio u dalekom kontaktu sa civilizacijom Bliskog istoka.
2. Dinastija Shang je stupila na vlast oko 1600 godine p.n.e. Postojao je dovoljan
kontinuitet sa periodom neolitske kulture srednje Kine. Upotreba ugažene zemlje kao
temelja za izgradnju kuća jedan je od primjera ove kulture. Drugi je tronožni dizajn na
nekim od tipova bronzanog posuđa. Bar jedna karakteristika ove kulture imala je svoje
porijeklo na Zapadu, u pitanju su dvokolice, sredstvo za borbu.
3. Kineska obrada bronze je predstavljala autohtoni razvoj.
4. Imali su i razvijeno pismo, koje je u obliku literarne zaostavštine preživjelo u velikom
broju.
5. Kina nikada nije imala priliku da izbriše svoju najstariju civilizaciju i krene ispočetka.
Ona je jedina civilizacija koja je kontinuirano postojala od 2. milenijuma p.n.e.
6. U Kini je političko jedinstvo bilo norma, međutim, povremeno su se javljali i prelazni
periodi nejedinstva.
7. Važan faktor u etabliranju Kineske teritorije je svakako imala dinastija Čin (221-206
p.n.e.). Prije njih je Kina bila ono što se danas smatra sjevernom, ali je dinastija Čin
proširila na Jug i samim tim izvršila ujedinjenje u carstvo.
8. U najvećem dijelu Centralne i Južne Kine nekineski jezici su svedeni na manja ostrva u
moru kineskog jezika. Istovremeno dolazi do raspodjele kineskih dijalekata na
mandarinski-zapad i sjever, i kineski-jugoistok.
9. Razmeđe je imalo velikog značaja za kulturnu istoriju. Autoriteti Čin dinastije su
odbijali da prihvate svaki oblik nasljeđene kulture koji bi bio štetan za novonastalu
državu, tako se država dala na spaljivanje knjiga i navodno sahranjivanje naučnika.
Rezlutat toga je veoma mala količina nasljeđenih elemenata iz kulture predimperijalne
Kine. Pod ovom dinastijom je Kina ušla u gvozdeno doba gdje aristokrate na
dvokolicama zamjenjuje pješadija sa gvozdenim oružjem. Državnici ove dinastije su bili
inspirisani od strane legista koji su bili suprotnost konfučijanizmu.
10. Politika carske Kine bila je stroga segregacija, tako da su kineski varvarski narodi
ostali necivilizovani. Procvat filozofije dešava se između petog i trećeg vijeka prije nove
ere.
11. Vjersko načelje Kine staro je koliko i sama država. Kinezi su pretke posmatrali kao
bogove. Vjera je pratila politiku, ujedinjenjem države ujedinjuju se i božanstva.
12. Federalna Kina se raspada između petog i trećeg vijeka prije nove ere, rezultat toga je
dolazak Honske dinastije na vlast.
13. Bronzano posuđe čia datira iz 15, ili 14 vijeka p.n.e., i predstavlja atribut
aristokratskog načina života na koje su potrošena ogromna sredstva u toku nekih hiljadu
godina. Izlivali su posude u glinenim kalupima. Posebna veza sa kultom predaka,
funkcija služenja vina. Iz upotrebe su ove posude izašle u periodu vladavine dinastije
Čou. Vjerovalo se da sadrži zla magijska svojstva, tako da su svi primjerci iste 591.
godine p.n.e. uništeni.
23. Osobenosti kineske civilizacije:
1. U kontinuitetu postoji od drugog milenijuma p.n.e., osim prodora budizma iz Indije
2. Početkom naše ere u Kini ne primjećujemo bilo kakav pokušaj akulturacije, sasvim
suprotno, njena kultura, naročito jezik su uticale na razvoj susjednih poput japanske i
korejske.
3. U Kini je pronađena hartija za pisanje, dok se prije toga zapisivalo na bambusu koji je
veoma komplikovan za pripremu
4. Periodi vladavina dinastija sa prelaznim periodima nejedinstv.
5. Kult predaka.
6. Konfučijanizam.
7. Proizvodnja pirinča nasuprot proizvodnji žitarica.
8. Porcelan.
9. Kineska nauka (anatomija, matematika), arhitektura, kamene rezbarije i drveni rad,
ideja jedinstva čovjeka, prirode i društva.
10. 1567. godine kineska vlada je napustila ideju o zabranjivanju pomorske politike, koju
je tolerisala, ali je nije u potpunosti podržavala, sa druge strane u Japanu je
centralizacijom vlasti došlo do potpune zabrane prekomorske trgovine, do 1868. luke su
bile zatvorene, Metju Peri.
11. Japanski pirati sa polovine šesnaestog vijeka, koji su u stvari bili kinezi.
24. Škole mišljenja u drevnoj Kini/Konfučijanizam i mandarinstvo:
1. Mo tai – učenje kineskih sofista-u središte stavljaju čovjeka i antropološke
probleme, bili su protivnici aristokratije.
2. Konfučionizam je reakcija na sofiste i tradiciju. Osnovni cilj je traganje za istinom.
Konfučije nije iza sebe ostavio spise, njegovi učenici bi ostavljali zapise o njegovim
riječima. Konfučionizam ima elitni sloj, mandarine, koji su intelektualno –
službenički sloj. U trećem i drugom vijeku prije nove ere Kina postaje ono što su u
Evropi postajali od sedamnaestog vijeka, pravna država. Mandarini osnivaju snažan
obrazovni sistem strogog režima učenja koji je počivao na rigoroznom sistemu
testova i ispita. Sistem je u grubim crtama opstao do dvadesetog vijeka.
 Konfučionizam počiva na maloj promjeni sa očuvanjem prethodnog, iz tog razloga su
koristili stare riječi i pojmove i davali im novo filozofsko značenje. Primjer su jin i
jang, dok su u narodu ništa drugo do jednostavne suprotnosti, Konfučije im daje
kompleksnije značenje, suprostavljaju se ali daju energiju jedna drugoj.
Konfučionizam je uticao na sve sfere života sistemom neka vladar bude vladar, neka
podanik bude podanik, neka otac bude otac, a sin neka bude sin. Vlada patrijarhalno
poštovanje prema starijima. Harmonija zajednice počiva na apsolutnoj pokornosti.
U mandarinsku kastu ulazilo se veoma rigoroznim ispitom. U Kini vlada snažna
socijalna nepokretljivost, u suštini život je određen rođenjem.
Zlatno pravilo u petom vijeku prije nove ere: „Ne čini drugima ono što ne želiš da
bude učinjeno tebi.“ Po konfučionizmu država je moralna snaga, zato je važnije da je
vladar moralan nego da su zakoni valjani. U 13. vijeku konfučionizam prelazi u
neokonfučionizam...
3. Legisti su politička elita.
4. Budizam... (već odgovoreno), pojavljuje se i u Kini.
5. Taoizam je vezan za individualno spasenje, vodi porijeklo od legendarne ličnosti
(Lao Ce), najvećeg filozofa prije Konfučija. Dvije knjige vezane za taoizam su „Tao“
u prevodu put i „Te“ odnosno vrlina. Po taoizmu intelektualac je opasan za državu jer
sve pokušava da pretvori u šemu zakona. Društvu je potrebno što manje pravila.
Tragaju za besmrtnošću, cilj je postići odvajanje od ovog svijeta kroz godine
meditacije i dobrih djela.
25. Kult predaka u drevnoj Kini:
1. U Kini postoje dva značajna kulta, kult predaka i kult bogova prirode.
2. Većina drevnih Kineza je vjerovalo da postoji jaka veza između živih i mrtvih. Gledali
su na ljude kao da imaju privremena tijela i vječne duše, i ako bi tijelo umrlo, duša bi
nastavila da živi. Porodične veze su se nastavljale dugo poslije smrti i pomagale su i
živima i mrtvima. Živi su bili u obavezi da ispoštuju mrtve, da im donose darove kako bi
mogli da se hrane u zagrobnom životu. Zbog toga bi u domu postojao mali oltar. Na
oltaru su se držale drvene pločice ili papirići sa imenima mrtvih. Živi su redovno nudili
molitve i hranu svojim precima kako bi oni bili srećni. U zamjenu, duhovi predaka bi
pazili na njih. Donosili su sreću živima i pomagali im na razne načine.
26. Širenje kineske kulture (Japan, Koreja, Vijetnam):
1. Sredinom prvog milenijuma p.n.e. Kinesku kulturu prihvata Korejsko poluostrvo. Pola
milenijuma kasnije se to isto desilo i u Vijetnamu.
2. Od sva tri slučaja (Japan, Koreja i Vijetnam) Koreja je otišla najdalje kada je u prvom
milenijumu p.n.e. uvela konfučijansku misao u korejske srodničke strukture. Dugo vremena
su se ova dva naroda razlikovala samo u jeziku.
3. U Japanu je interakcija kineske kulture sa domaćim stanovništvom donijela najznačajnije
rezultate. Od sedmog do devetog vijeka japanska imperijalna tvorevina je bila svojesvrsna
kopija one kineske iz doba vladavine dinastije Tang (690-705). Dvije stvari su učinile
japansku evoluciju drugačijom od korejske u odnosu na Kinu. Politička, umjesto smjene
dinastija Japanci su razvili svojevrsan dualizam, imperijalna vlast je prešla u ruke vojnih
vladara Šoguna. Drugo razilaženje se ticalo culture, japanci su prilagodili kinesko pismo
svom maternjem jeziku. Japan je, dakle, ostao više japanski, nego što je koreja ostala
korejska.
27. Mediteran kao stjecište kultura i civilizacija:
Pogledati odgovore na pitanja broj 28., i 29., uz pojavu Minojske civilizacija se pojavila
na Kritu oko 2000 godine p.n.e., njeno pismo se javlja u osamnaestom vijeku p.n.e,
njihov jezik je negrčki, pa samim tim i kultura. Mikenska civilizacija se javlja na grčkom
tlu vijek ili nekoliko vijekova nakon nastanka pisma Minojske civilizacije, rana forma
grčkog jezika.
28. Mediteranska kultura:
1. 1000 godine p.n.e. izgledalo je malo vjerovatno da će se u istorijskom pogledu grčka
kultura smatrati najznačajnijom. Mikenska civilizacija iz bronzanog doba propala je
nekoliko vijekova ranije, dok je gvozdeno doba tek trebalo da iznjedri novu.
2. Dvije stvari koje se mogu odrediti kao one koje su grčkoj kulturi osigurale prednost
nad ostalim su: relativno etničko i jezičko jedinstvo Grka, počeci pomorske
kolonijalizacije. Ovo je značilo da ona ima veću rasporstranjenost od rivala.
3. Grčki ekvivalenti Vedama i starijim kineskim klasicima su Homerovi spjevovi.
4. Grčka se razlikovala od Indije i Kine po bliskim vezama sa gradovima-državama.
Njenom društvu je nedostajala vrsta birokratije koja je u drugim društvima omogućavala
razvoj elitističke kulture. Njeni hramovi se nisu bogatili prisvajanjem materijalnog
bogastva i nisu imali nasljedno sveštenstvo. Grčka kultura se isticala kao građanska.
5. Ono što je potpomoglo širenje grčke kulture su osvajanja koji su vršili njihovi
makedonski gospodari. 334. godine p.n.e. Aleksandar Makedonski je krenuo u osvajanje
Persijskog carstva. Do svoje smrti 323. godine p.n.e. u Vavilonu, već je proširio
makedonsku teritoriju, pa samim tim i grčku kulturu, od Anadolije na zapadu do
sjeverozapadne Indije na istoku. Od naroda koji žive na pomenutom prostoru, samo je u
Anadoliji većina populacije prihvatila grčki jezik.
6. Do ključnog prihvatanja grčke kulture došlo je u Italiji. Etrurci su primili alfabetsko
pismo od Grka i proslijedili ga Rimljanima. Ovo rano posuđivanje ne izgleda kao
masovno prihvatanje grčke literarne kulture, već je prije dovelo do konačnog
uspostavljanja latinskog kao lokalnog književnog jezika. Zapravo, tek su u drugom vijeku
p.n.e. osvajanjem Grčke Rimljani stupili u bliži kontakt sa grčkim svijetom. Rimska elita
iz tog vijeka dala se na masovnu asimilaciju civilizacije koju je pokorila. Kao rezultat
toga, svaki obrazovani Rimljanin je znao grčki jezik i grčko nasljeđe postalo je integralan
dio rimske kulture.
29. Mediteranska politika i atinska demokratija:
1. Mikenci su imali svoje države, ali su one bile male. Ovakva politička usitnjenost je
očigledno imala veze sa teškim terenom i ograničenjima poljoprivredne proizvodnje.
2. Najistaknutija osobina političke organizacije Mediterana u ovom periodu jeste značaj
gradova-država. Bilježimo pojavu feničanskih gradova-država u drugoj polovini drugog
milenijuma, poput Kartagine. Autohtoni narodi Italije i Grčke su ovakav oblik
organizacije šire prihvatili, možda baš pod uticajem Feničana.
3. Gradovi-države su često bili monarhije. Feničanski gradovi, na primjer, su imali svoje
kraljeve, kao i etrurski. U feničanskim gradovima, uprkos postojanju kraljeva, saznajemo
za postojanje vijeća staraca. Postojale su institucije koje su davale kredibilitet vodećim
građanima u političkom životu.
4. Demokratija se prvi put pojavila u kontekstu ustavnih aranžmana gradova-država.
Dugoročno gledano gradovi-države su bili neodrživi. Postojale su dvije mogućnosti: Ili će
velike države ući u njih i preuzeti vlast, ili će se jedan grad-država proširiti i pokoriti sve
ostale. Ono što se desilo u Grčkoj je ilustracija prve mogućnosti. U ranom petom vijeku
p.n.e. zemlju je pokorilo Persijsko carstvo, ali se grčki otpor pokazao uspješnim prije
svega zahvaljujući savezništvu Atine i Sparte. Njihov odnos udario je temelje atinskoj
pomorskoj hegemoniji u Grčkoj, koja je ipak razbijena ratom između ova dva saveznika,
u posljednjim decenijama istog vijeka. Na taj način su grčki gradovi-države preživjeli
pokušaj invazije strane sile. Međutim, u četvrtom vijeku se javlja nova opasnost u vidu
Makedonskog kraljevstva na sjeveru. Do 338. godine uspostavljena je makedonska
hegemonija nad Grčkom, koja je u značajnoj mjeri ograničila političku aktivnost
gradova-država. Kraj je došao utapanjem Grčke u Rimsko carstvo, koje je u drugom
vijeku p.n.e. bilo u ekspanziji.
5. U Italiji se odigrao drugačiji scenario. Uspon Rima, kao jednog grada-države, označio
je kraj nezavisnosti ostalih. Rim je započeo na granicama etrurskog svijeta, kada su 510.
godine p.n.e., Rimljani istjerali kraljevsku porodicu i uspostavili republiku. Uspostavili
su hegemoniju nad Italijom i krenuli u osvajanje Kartagine, koji je bio njihov glavni
suparnik na zapadnom Mediteranu. Potom su se proširili prema istočnom Mediteranu,
zaokruživši cijeli proces osvajanja u prvom vijeku p.n.e. Gradovi-države su na taj način
iščezli kao vojni i politički akteri do kraja prvog milenijuma p.n.e., i iako su se ponovo
pojavili u srednjem vijeku, bili su uglavnom ograničeni na teritoriju Italije. Rimsko
carstvo je sa druge strane ostalo ujedinjeno do četvrtog vijeka n.e. Zapadni dio carstva je
u sljedećem vijeku potpao pod vlast osvajača sa sjevera, dok je istočni dio opstao sve do
1453. godine, iako gubeći sve više teritorija od muslimanskog osvajača. Počev upravo od
četrvrtog vijeka n.e. Mediteran više nikada nije bio ujedinjen pod vlašću jedne države.
6. 596. godine p.n.e. Atinski ustav je bio ekstremni oblik oligarhije. Zemlju je
posjedovalo nekoliko bogatih, dok su masu sačinjavali njihovi najamnici. Ukoliko bi
zaostali sa isplatom duga, najamnici bi završavali kao robovi, zajedno sa njihovom
djecom. Rezultat ovoga je bio dugotrajni građanski sukob. Dogovorom svih strana
izvjesni Solon je proizveden u arhonta, sa zadatkom da reformiše ustav. Kada je riječ o
agrarnom problemu njegovo rješenje se sastojalo u tome da se dugovi otpišu, ali da
zemlja i dalje ostane u vlasništvu bogatih. Objavio je novi zakonik koji će zamjeniti
Drakonov, liberalizovati pravila po kojima su birane sudije, i uspostaviti vijeće od četiri
stotine članova. Najsiromašnijoj klasi dozvoljeno je učešće u narodnoj skupštini, kao i
određena uloga u sudu. Nakon objavljivanje ovog zakonika Solon je napustio grad i
tokom deset godina njegovog izgnanstva, došlo je do opšteg meteža.
7. Čovjek koji je Atinjane izvukao iz ovog meteža bio je Pizistrat, koji je u stvari bio
tiranin koji je, dočepavši se vlasti, uspostavio ličnu vladavinu, 560. godine p.n.e. Ova
vladavina ja trajala do 510. godine p.n.e. Jedan od razloga njegovog uspjeha je bila tzv.
"kontrola mačeva", razoružao je narod rekavši im da idu kući i paze svoj posao dok će on
voditi računa o državnim poslovima. Drugi je bio praksa posuđivanja novca siromašnima
kako bi napustili grad i počeli se baviti zemljoradnjom. Atinjani su se, uz pomoć Sparte,
vremenom oslobodili ove vladajuće porodice.
8. Elitistička vladavina je ponovo uspostavljena sa dva vladara. Klisten, vođa gubitnik je
odlučio da igra na popularnu kartu obećavši narodu demokratiju za njihovu lojalnost.
Njegov protivnik je nasuprot tome reagovao igrajući na spartansku kartu, ali je spartanska
intervencija krenula naopako uslijed povlačenja sa Akropolja, nakon nekoliko dana borbe
sa ruljom naroda koji je uspio da se dočepa oružja.
9. 508. godine p.n.e. Klisten je sproveo detaljnu reformu društvenog uređenja. Uz kasnija
dotjerivanja ovakav demokratski poredak trajao je sve do 413. godine p.n.e., odnosno
poraza u ratu sa Spartancima. Po završetku rata demokratija je ponovo uspostavljena 403.
godine p.n.e. i još uvijek je cvjetala godinama kasnije kada su ih porobili Makedonci.
Centralna institucija ovog demokratskog poretka je bila suverena atinska skupština.
Osnovni razlog zašto je demokratija imala šansu da preživi tako dug period je činjenica
da je za jedan grčki grad-državu Atina bila neobično bogata.
30. Atička grnčarija: figuralni stilovi:
1. Razlikujemo dva stila: crno figuralni i crveno figuralni, na osnovu činjenice da je kod
prvog pigmentacija aplikovana isključivo na figure, dok je osnova bila neobojana, a kod
drugog obrnuto.
2. Kako bi proizveli ove predmete grnčarima su bile potrebne dvije stvari: dobra glina i
mogućnost da je peku na visokim temperaturama.
4. Atička glina je karakteristična po visokom sadržaju gvožđa u sebi. Hemija tog gvožđa
je takva da ono stvara okside različitih boja. Vještina pečenja gline ogleda se u tome da
su grnčari podešavajući temperature dobijali oksidaciju ili redukciju gvožđa, tako da se
pravi oksid morao naći na prvom mjestu.
5. Jedna od najznačajnijih karakteristika grnčarije jeste sposobnost da prikaže drevne
scene, koje ponekad ukazuju na njenu namjenu. U drevnoj Atini, a i u mnogim drugim
djelovima Grčke, znanje kako se napiti predstavljalo je umjetnost bez koje se nije moglo
biti pravi muškarac elitista. Grnčarija sa crveno-crnim figurama će odigrati ključnu ulogu
u tome. Uvijek je rađena u kompletu. Morala je da postoji posebna posuda za vino koja se
nazivala amfora, zatim bokal za vodu, posuda za mješanje vina i vode, vrč iz kojeg se ta
smješa služila i pehari iz koje se pila. Žene iz uglednih porodica nisu mogle prisustvovati
sličnim zabavama, ali kurtizana jesu.
6. Slikanje na zidovima je bila ozbiljna umjetnost u grčkoj, poput oblikovanja mermera u
skulpturi.
7. Zanatlije koje su oslikavale ove vaze su se često potpisivale na njima.
31. Pojava i širenje hrišćanstva: hrišćanstvo kao temelj Evropske civilizacije:
1. Religija kojoj će se Rimsko carstvo potčiniti u četvrtom vijeku n.e. jeste hrišćanstvo.
Njegov osnivač je Isus od Nazareta. Svojim sljedbenicima je govorio da je nebesko
kraljevstvo blizu i podsticao ih da prihvate altruizam. Iz političkih razloga Rimljani su ga
podvrgnuli razapinjanju na krst. Ovo u stvari znači da je umro kao kriminalac među
lopovima, nemoćan da spasi sebe, a kamoli druge. Isusova smrt se prije pokazala kao
početak nego li kraj ove svjetske religije. Njegovi sljedbenici su tvrdili kako je
dobrovoljno umro na krstu zarad iskupljenja grijehova čovječanstva.
2. Postojanje velike jevrejske dijaspore širom Mediterana značilo je i mogućnost širenja
nove religije. Međutim, rana crkva je bila dovoljno mudra da je u isto vrijeme prilagodi
onima koji nisu bili Jevreji dozvolivši im pristup, ne opterećujući ih teretom
tradicionalnog jevrejskog vjerskog zakona. Rezultat ovoga je da je pokret vremenom
postao uglavnom nejevrejski.
3. Slično budistima, rani hrišćani su vodili rasprave među sobom i vremenom se podijelili
na nekoliko nepomirljivih sekti. Za razliku od budizma, u kojem se monasi od početka
predstavljali jezgro zajednice, monasticizam se pojavio trista godina nakon smrti svog
osnivača, a ni tada nije preovladao. Umjesto toga, jezgro crkve čini niz svjetovnih
kongregacija sa svojim sveštenicima, koji su sa druge strane potčinjeni lokalnim
biskupima. Sljedeća razlika između hrišćanstva i budizma ogleda se u rasponu hijerarhije
koja se stvorila unutar hrišćanstva izvan lokalnog nivoa. Budistički patrijarsi nisu imali
takvu moć kakvu oni hrišćanski, koji su vremenom preuzeli kontrolu nad crkvom iz
svojih sjedišta u većim gradovima carstva. Među njima su najuspješnije bile pape, koje
su, učvrstivši vlast nad zapadnim dijelom rimskog carstva, stvorili katoličku crkvu.
4. Odnosi između crkve i rimskih imperatora su se vremenom drastično izmjenili.
Hrišćani nikada nisu kovali planove da bi zbacili pagansko carstvo. Međutim, došli su u
sukob sa rimskom državom uslijed toga što su kao dio monoteističkog nepriznavanja
drugih bogova, odbili učešče u ritualima obožavanja imperatora. Kao rezultat toga
uslijedila su strahovita proganjanja, ali ne i konačna katastrofa.
5. Do početka četvrtog vijeka n.e. hrišćana je bilo dovoljno da bi ubijedili Konstantina,
pretendenta na prijesto da se identifikuje sa ovom religijom. On je dobio građanski rat
koji se vodio oko vlasti, i kao rezultat toga do kraja vijeka hrišćanstvo je postalo zvanična
religija carstva.
32. Pojava evropske civilizacije: 5. do 13. vijeka:
1. Evropski prostor se razgraničio nizom ratova i osvajanja. Sve počinje lomom Rimskog
carstva na dva dijela, 395. godine.
2. Odvajkada, ili gotovo tako, postojao je naseljeni mediteranski istok, veoma stare i
bogate civilizacije, i već od početka rimskog osvajanja „Daleki Zapad“, opustošen, gdje
je Rim, podišući gradove, ponekad uspostavio neku civilizaciju, ili pak njenu izobličenu
sliku.
3. Na sjeveroistoku: Veliki prodor Germana dospio je do Italije zaustavivši se u srcu
Toskane, 405. Godinu dana kasnije varvarski narodi su prešli zamrznuti Dunav u blizini
grada Majnca i preplavili galske provincije. „Razvaljena vrata“ će biti ponovo zatvorena
nakon poraza Huna u bici na Katalonskim poljima 451. Za vrijeme vladavine Merovinga
(kraj petog do polovine osmog vjeka, zvali su ih dugokosi kraljevi), Galija je povratila
granicu uz Dunav koja će ubrzo biti proširena prema istoku.
4. Karolinški vladari (učvrstili svoju moć krajem 7. vijeka) će je održati daleko od
Dunava, prodirući i do Mađarske Avara (evroazijski Avari-nomadski narod porijeklom iz
središnje Azije, i Kavkaski Avari-naseljeni u središnjem i zapadnom Dagestanu).
Obraćenje na hrišćansku vjeru, učvršćuje ogroman pomak prema istoku. Otada
Germanija štiti zapadni svijet od azijskog Istoka. Njenom zaslugom će biti zaustavljeni
mađarski konjanici kod Merseburga 933, a potom poraženi na Leškom polju 955.
Njemačko Sveto Rimsko carstvo (zajednica teritorija u središnjoj Evropi tokom srednjeg
vijeka i ranog novog vijeka kojom je vladao rimsko-njemački car. Posljednji je Franjo II
koji je abdicirao i razriješio carstvo tokom Napoleonovih ratova) će u tome pronaći
razlog svog postojanja kada 962. bude zamijenilo Karolinško Carstvo. Istočna granica,
koja više nije ugrožena, tada doživljava svoj procvat i još se više pomjera ka istoku sa
nastankom hrišćanskih država (Poljske, Ugarske i Češke), kao i sa zamahom germanske
kolonizacije XI-XIII vijeka. S te strane će sve biti mirno do najezde Mongola 1240.
5. Prema jugu se formira opasna granica od prvih uspijeha arapskih osvajanja Pirinejskog
poluostrva, a zatim i Sicilije. Ta granica je bila tim opasnija što je u Sredozemlju došlo do
uzastopnih „izdaja“ Sjeverne Afrike, koja je do tada bila hrišćanska. Sredozemlje u svom
zapadnom dijelu postaje „muslimansko jezero“.
6. Prva reakcija će biti stvaranje teške konjice, koja će trijumfovati u bici kod Poitiersa u
osmom vijeku. Protiv islama hrišćanstvo će morati povesti tešku, drmatičnu borbu i
izmisliti ideju vodilju svetog krstaškog rata.
7. Ti će vojni pohodi biti beskonačni: prvi krstaški rat, koji je bio prva kolektivna i
svjesna borba protiv islama, je započeo 1095, dok je posljednji, koji ne znači i definitivni
kraj borbe, pohod Luja IX na Tunis 1270. Kad su Memeluci 1291. ponovnim
zauzimanjem Sv. Ivana od Akre zaustavili velike zapadne avanture, zamisao krstaškog
rata će još uvijek uznemiravati duhove i srca na Zapadu, sa nenadanim oživljavanjima
krstaške ideje u XV i XVI vijeku. Ovi ratovi su predstavljali dramu nastajuće Evrope i
njen prvi dvostruki trijumf: privremeno ponovo osvojenje Svetog groba i definitivno
zaposjedanje Sredozemlja. Drugim riječima, krstaški ratovi su utvrdili zapadni prostor na
njegovim južnim granicama sve do velikih pomorskih otkrića u XV i XVI vijeku.
c) Na zapadu i sjeverozapadu, sve do Sredozemlja, provale Vikinga iznenaditi će Evropu.
Nemoćna pred tim osvajanjima, ona će, dugoročno gledano, iz njih izvući određene
koristi. Istoričari ekonomisti su blagonakloni prema Vikinzima: oni tvrde da su njihove
pljačke blaga, posebno crkvenih, ponovo oživjele kolanje (brz protok) jednog dijela
plemenitih kovina, uspavanih nakon privrednog zastoja koji je uslijedio nakon pada
Rima.
8. Kako bi se shvatila prva evropska civilizacija, treba podsjetiti na katastrofe IX i X
vijeka, i prvobitno siromaštvo Evrope koja se svakodnevno morala boriti za opstanak.
Lišena značajnih tržišta, Evropa tada ne može podnijeti teret velikih država, one
propadaju ili se raspadaju. Carstvo Karla Velikog ruši se nedugo nakon njegove smrti
814. Sveto Njemačko Carstvo već dugo neće biti drugo doli prostrana, ali oronula kuća.
Zapadna Evropa se dijeli na mnogobrojna i sićušna vlastelinstva. Feudalni poredak
zadržava više teorijske nego zbiljske cjeline unutar raznih kraljevina Zapada, od kojih se
neke modernizuju, poput Kraljevine Francuske, dok druge ostaju vrlo „konzervativne“,
poput Reicha. Taj izmučeni svijet, zlostavljan iznutra, napadan spolja, već predstavlja
civilizaciju čija je homogenost očigledna. Uprkos raznolikosti, valja govoriti o „feudalnoj
civilizaciji“, kako govori Lucien Febvre, u kojoj se ponavljaju isti problemi, često u
analognim uslovima, i sa analgonim rješenjima. Ta civilizacija je rođena iz etničkih i
privrednih miješanja, zajedničkih vjerovanja i nevolja kojima je pokušavala pronaći
lijeka.
9. Feudalizam izgrađuje Evropu, koja u periodu između XI i XII vijeka dostiže prvu
mladost. On svakako nije moguć ako nema prethodnog raspada nekog većeg političkog
tijela. U slučaju Evrope, to tijelo je veliko Karolinško Carstvo. Feudalizmu je bilo
potrebno nekoliko vijekova da bi se uspostavio. Njegova je narav, istovremeno i
odbrambena i lokalna reakcija. Utvrđeni zamak na brežuljku, okružen selom ili selima,
predstavlja sredstvo za odbranu. Feudalizam je još i društvo utemeljeno na lancu
međuzavisnosti, priveda u kojoj zemlja predstavlja najčešće sredstvo plaćanja usluga-u
naturi. Vlastelin bi od kralja, ili nekog po rangu višeg plemića, dobio na uživanje
vlastelinstvo, uz obavezu da uzvrati nizom usluga: 1. plaćanje zakupnine senioru, 2.
plaćanje prilikom proglašenja starijeg seniorovog sina vitezom, 3. plaćanje prilikom
vjenčanja starije kćeri, 4. prilikom odlaska seniora u krstaški rat. Vlastelin bi pojedine
djelove svog vlastelinstva ustupio nižim vlastelinima ili seljacima, koji bi zemlju
obrađivali uz obavezu davanja novčane rente i jednog dijela žetve. Zauzvrat gospodar ih
je trebao štititi. Takvoj društvenoj piramidi i mobilizaciji snaga Zapad duguje svoj
opstanak i očuvanje stare hrišćanske i rimske baštine kojoj će dodati shvatanja i vrline
feudalnog poretka.
10. Evropa se konstituisala kao svijet odvojen zidovima u kojima je značaj imao jedino
uski zavičaj. Svaka regija se mogla razvijati po svojoj volji, biti entitet spreman da brani
svoju nezavisnost. Zanimljivo je što se uprkos političkoj rascjepkanosti uspostavila
očigledna civilizacijska i kulturološka podudarnost osobina. Hodočasnici se osjećaju kao
kod kuće isto tako u Parizu, kao i u Londonu, Brižu, Kelnu, Burgosu, Milanu i Veneciji.
Kako kaže Bloch: „zaista postoji jedno jedino hrišćanstvo“, i ono što se može nazvati
viteškom civilizacijom trubadura i truvera. Upravo krstaški ratovi govore o tom
jedinstvu, jer se iskazuju kao masovni pokreti.
33. Slobode i prava u oblikovanju evropske civilizacije (11. do 18. vijeka):
1. Slobode se ne prestaju ugrožavati međusobno: neka sloboda ograničava ili ukida
drugu, koja će opet i sama pasti pred nekim novim protivnikom. Ovaj nikad miroljubivi
slijed predstavlja jednu od tajni napretka Evrope.
2. Još valja preciznije odrediti šta riječ sloboda podrazumijeva. Nije u pitanju toliko lična
sloboda, koja je mjera „današnjeg slobodnog svijeta“, koliko sloboda grupa. Slobode su
skupovi povlastica u zaklonu kojih se određena zajednica ljudi i interesa štiti, a zatim,
potpomognuta tom zaštitom, nasrće, i to često bez imalo stida, na druge zajednice. Za te
kolektivne slobode, kojima je bilo potrebno mnogo vremena da se uspostave, kasnije je
trebalo isto toliko vremena, ako ne i više, da se svedu u razumne granice ili pak ukinu.
3. Oslobađanje seljaštva se nazire kao jedno od prvih oslobađanja. Nema slobode, osim u
slučaju kad između seljaka i zemlje više ne posreduje strano vlasništvo (feudalno ili
kapitalističko), osim u slučaju kad je njegova djelatnost dovoljno produktivna da mu
osigura prehranu i ostavi višak vrijednosti, ta kad taj višak, ukoliko dospije na obližju
tržnicu, ne obogati samo posrednika, već omogući seljaku da kupuje barem ono nužno.
Ukoliko možemo reći da je evropski seljak u prošlosti imao izvjesnih sloboda i olakšica,
to je samo u odnosu na seljake potlačenije od njega samog. Svaki privredni uzlet mu je
išao u prilog.
4. Uzmimo kao primjer privredno buđenje Evrope, počevši od X vijeka najranije. U to
doba proizvodnja svuda raste, kako u novim državama na Sjeveru, gdje se iz germanskih
zemalja i Poljske širi tropoljni plodored, tako i u krajevima Juga (Italija, Južna
Francuska) gdje dvopoljni plodored (žitarice, ugar-metoda u ratarstvu za održavanje
plodnosti tla, prirodnim nakupljanjem humusa i azota) ostaje pravilom. Ovaj porast
proizvodnje povezan je sa demografskim rastom i razvitkom gradova. Već od XI vijeka i
sve dok privredni uspon traje, sudbina seljaka dotada vezanog za zemlju u svojstvu
kmeta, se preobražava. „(Slijedi) prepuštanje zemlje svim poljodjelcima koji su je željeli,
uz obavezu plaćanja vrlo niske godišnje kamate starim vlasnicima“. U mnogim
područjima, ne u svim, je tada došlo do izvjesnog oslobađanja seljaštva. Te im se slobode
ponovo osporavaju u Evropi sa privrednim i kapitalističkim prodorom modernog svijeta.
Već se od XVI vijeka, a još više u XVII, kapitalizam okreće zemlji. Posjedi novog tipa
postaju imanja, po mogućnosti, u vlasništvu jednog posjednika, na uštrb seljačke zemlje.
Pravi kapitalistički duh podstiče te veleposjednike na produktivnost i profit. Kako su i
zajmodavci, seljaci se kod njih zadužuju do te mjere da jednog dana ostaju bez zemlje.
Sve pogoršava položaj seljaka. Krajem XVI vijeka se posvuda na ovim teritorijama
uspostavilo ono što istoričari nazivaju „drugim kmetstvom“, seljak je ponovo u mreži
vlastelinskog poretka koji je gori od onog prethodnog. Da bi odgovorio na rastuću
potražnju žita, kao trgovac istim, on primorava seljake da umnogostručuju radne rente
kako bi obrađivali zemlju koju on posjeduje. Taj poredak koji će na istoku trajati sve do
XIX vijeka je odgovoran za zaostajanja tih područja u odnosu na ona Zapada. Na Zapadu
je, pod liberalnim uređenjem promjena u korist seljaštva započela već od XVIII vijeka.
Francuska revolucija dovršava tu evoluciju oslobađajući seljačku zemlju od feudalnih
dadžbina.
5. Dugotrajno nazadovanje Zapada je s X vijekom dovelo do nazadovanja gradova. Kada
sa materijalnim napretkom, od XI do XIII vijeka, privredna kretanja mijenjaju smjer, ona
označavaju i početak preporoda gradova. Za razliku od teritorijalnih država koje će se
početi pojavljivati modernim, ili gotovo modernim, najranije od XV vijeka, gradovi će
okvire feudalnih država u kojima počinju rasti razbiti već od XI i XII vijeka. Gradovi
nisu od samog početka bili strogo nezavisni. Veliki slobodni gradovi se rano počinju
pojavljivati u Italiji: Venecija, Đenova, Firenca, Milano. Materijalni prosperitet mnogim
od ovih gradova omogućuje da se istovremeno brinu o svojoj sigurnosti, ali i privrednom
životu. Takvi gradovi se nazivaju gradovi-države. Gradska privreda je mogla prosperirati
tako kako je prosperirala jedino zato što je nadmašila lokalnu privredu, npr. to se može
reći za Veneciju, Firencu, Đenovu i Barselonu. U tim središtima prvi kapitalizam
trijumfuje sa trgovinom na daleko. To označava početak vladavine trgovaca-preduzetnika
koji pribavljaju sirovine i radnu snagu te osiguravaju prodaju industrijskih proizvoda, dok
majstori obrtnici, kao i njihove kalfe-oni su bili prvi radnički proleterijat, sve više postaju
najamni radnici. Gradovi evropskog srednjovjekovlja su isključivi i nemaju ni najmanjeg
obzira prema onome koji se nalazi izvan njihovih zidina. Sela u okruženju često su im
podvrgnuta: seljak obavezan je isključivo prodavati svoje žito na gradskoj tržnici, a često
mu je zabranjeno da kod kuće otvori zanat. Takvo ustrojstvo se veoma razlikuje od
antičkog grada. Atinski seljak je u klasično doba građanin s istim pravom kao i stanovnik
grada. Prva građanstva se dodjeljuju čudno, tako Venecija u XIV vijeku poznaje dvije
vrste prava na građanstvo: ono kojim se postaje građanin druge vrste i puno pravo
građanstva. Potrebno je 15 godina života u Veneciji da bi se steklo pravo građanstva
druge vrste, a 20 godina za puno pravo. Čak se u određenim prilikama vrši razlikovanje
starih i novih građana. Sebeljubiv, grad je nasuprot ostalom svijetu, spreman braniti svoje
slobode, često sa velikom hrabrošću, u krajnjem slučaju bez ikakvog obzira prema
slobodama drugih. Krvoločne borbe gradova tako nagovještavaju obilježja nacionalnih
sukoba nastupajućih vjekova. Sloboda gradova će biti ugrožena kada moderne države
budu jačale u XV vijeku. Gradove će tada često sputavati države, koje će prema
okolnostima dijeliti kazne ili povlastice. Moderna monarhija je bila moguća samo uz
saradnju gradova, stoga je bilo potrebno da se oni pokore, da odustanu od svojih
povlastica kako bi sačuvali neke druge. Kao nagrada za odustajanje od istih bće im
otvoreno novo polje moderne države: širi promet roba, unosni zajmovi, u nekim
zemljama poput Francuske i prodajnost državnih službi. Uspostavlja se teritorijalna
privreda, zamjenjujući gradsku. Ona će, međutim, i dalje biti usmjerena prema
gradovima.
6. Moderna monarhija se prvenstveno razvija u Španiji, Francuskoj, Engleskoj. U službi
teritorijalnih država se nalaze „funkcioneri“, „državni službenici“, koji su služitelji
države, obrazovani na rimskom pravu. Državama u prilog ide i obožavanje narodnih
masa upućeno monarhu, s obzirom da u njemu vide prirodnog zaštitnika protiv Crkve i
velikaša. U Francuskoj je sve do XVIII vijeka monarhija mogla računati na odanost
naroda. Svaka država želi biti sama, odnosno slobodna. Kako moderna država bude
nametala svoju moć, evropska civilizacija će, sve do tada plod grada, postati nacionalna-
teritorijalna. U srcu tih proširenih civilizacija afirmiše se uloga prijestonica. Ovo će utrti
put još jednoj do tada nepostojećoj kategoriji velegrada. Pariz i Madrid potvrđuju svoju
reputaciju, London postaje Engleska. Život cijelih država će se vrtjeti oko ovih centara.
7. Lična sloboda: Intelektualni pokret renesanse i reformacije, u onoj mjeri u kojoj daje
slobodu individualne interpretacije objave, postavili su temelje slobodne savjesti. U
renesansi i humanizmu je ideal Albertijev uomo universale. U XVII vijeku čitav
filozofski sistem polazi od Dekartovog Cogito, od „mislećeg pojedinca“. Međutim,
istovremeno se sa modernim državnim ustrojstvima postavlja novi poredak: dužnosti
pojedinca prema društvu. U ime interesa svih XVII vijek preduzima strogo dresiranje
svih onih koji ne doprinose društvu. Posljedica povećanja broja siromašnih izazvanih
demografskim rastom tokom XVI I XVII vijeka jeste donošenje odluke o hapšenju
prosjaka pariškog Parlamenta. Na taj način je on nastojao prisiliti iste da rade u
kanalizacionim odvodima vezani lancima dvoje po dvoje. Tokom srednjeg vijeka je
postojala izvjesna sloboda koju su ovi ljudi uživali, zbog ideje o tome da je Hrist posvetio
siromaštvo, tako što je odjenuo odjeću siromaha. Prosjaci, umobolnici, raspikuće su
putovali od grada do grada, u potrazi za boljim uslovima života. Ovi gradovi su ih narado
prihvatali, ali nad njima nisu vršili represiju. Na taj način oni su imali svojevrsnu fizičku
slobodu da se kreću gdje god žele. Svi ti ljudi koji su do XVII vijeka zaštićeni rukom
Božjom odjednom postaju neprijatelji kapitalističkog društva. U cijeloj Evropi se
siromasi zatvaraju, ponekad i zajedno sa svojim porodicama. Veliki broj ustanova se
otvara u ovu svrhu: prihvatilišta, kaznionice... Okrutnost ove represije će se ublažiti tek u
narednom vijeku. Prosvjetiteljska Evropa dotiče dno svoje bijede. Ni Francuska
Revolucija nije uspijela u potpunosti osigurati ovu slobodu. 1791. ukida feudalne
obaveze, ali protiv seljaka i dalje ostaje veleposjednik. Deklaracija o pravima čovjeka i
građanina iz 1789. i pored svega ostaje fundamentalan momenat u istorijskom razvoju
sloboda. Napoleon je smatrao da Francuzi ne žele slobodu, već jednakost pred zakonima.
34. Humanizam i humanisti u evropskoj istoriji:
1. Humanizam je naučni izraz koji su u XIX vijeku skovali njemački istoričari. Do tada
su bili poznati humanisti, ta se riječ odnosila na grupu ljudi koji su sebi nadjenuli to ime u
XV i XVI vijeku. Gilson smatra da je humanizam renesanse u suštini srednji vijek, „ali
ne: plus čovjek, već manje Bog“. Ova tvrdnja ukazuje na prirodnu sklonost humanizma
da: veliča čovjeka, oslobađa ga, smanjuje udio Božji, iako Boga u potpunosti ne
zaboravlja. Za humanistu se vjera mora saživjeti sa pouzadnjem u čovjeka. Humanizam
je zainteresovanost za mogućnosti koje se čovjeku pružaju kako bi poboljšao svoju
sudbinu. Pričati i o Petrarki, Bokaču, Makjaveliju, Montanju, Danteu, itd.
35. Humanizam i renesansa:
1. Humanizam renesanse se pokazuje kao dijalog Rima s Rimom, tj. antičke civilizacije s
hrišćanskom civilizacijom. Riječ je o tome da se živi, ili bolje rečeno oživi, sa starima.
Makjaveli u „Umijeću ratovanja“ kaže: „Jer ova se zemlja (misleći na Italiju) čini kao da
je rođena za to da u njoj uskrsnu mrtve stvari“. Zapad je u vrijednostima civilizacija
kasnoantičkog Rimskog Carstva crpio svoje načine mišljenja.
2. Ako je antička baština i prešla u obrasce mišljenja zapadnog srednjovjekovlja,
književnost antike više nije budila strasti intelektualaca. U najbogatijim bibliotekama
rukopisi antičkih djela su ostali zaboravljeni. Te drevne tekstove humanisti svuda traže
kako bi ih ponovo čitali, izdavali i komentarisali. Pored svakog humaniste možemo
prepoznati nekog drevnog čovjeka koji ga vodi za ruku i tako ga razotkriva.
3. Avinjon je lansirao humanizam, a sa njim i renesansu. Avinjon, najviše zahvaljujući
boravku papa, je bio „najevropskiji grad“. Firenca će, međutim, biti grad u kojem će
renesansa razviti kulturnu hegemoniju.
4. Godine 1337. i 1530. vrijede kao granične za cijeli pokret.
5. Između srednjeg vijeka i renesanse nije postojao tako potpun raskid kao što se često
smatralo. Renesansa nije apsolutna suprotnost srednjovjekovne filozofije.
6. Nakon smrti Erazma Roterdamskog, civilizacija slobodne renesanse biće mrtva pod
ledenim dahom vjerskih sukoba, više nego jedan vijek.
7. Humanizam, ako je i bio djelo uskih krugova (helenista, hebraista) nipošto nije bio
ograničen na nekolicinu gradova ili dvorova. Kretanje humanista je ostavilo traga u
cijeloj Evropi, prvenstveno u Italiji, ali i u Francuskoj, Njemačkoj... Kao dokaz možemo
navesti stvaranje „kraljevskih profesora“ u Francuskoj, profesora izvan univerziteta koje
je Franjo I zadužio da predaju one predmete koje je univerzitet zabranio.
8. Dugo se postavljalo pitanje: da li humanizam treba posmatrati kao pokret koji se
suprostavlja hrišćanstvu? Izvjesno je da se renesansa okreće od tradicionalnog
naučavanja teologije, pronalazeći užitke u poganskoj antičkoj književnosti i da smisao
kretanja njene misli jeste slavljenje čovjeka. Iz toga nužno ne proizilazi da ustaje protiv
Boga ili Crkve. To što je Pico della Mirandola, koji je pripadao krugu firentiske
Platonske akademije, napisao raspravu o ljudskom dostojanstvu, nije ga spriječilo da na
kraju života sanja o tome da ode propovjedati jevanđelje sa krstom u ruci, bosonog, te po
svojoj želji bude sahranjen kao dominikanac trećoredac. Grčki filozofi su prisustvovali
svetkovinama i kultovima bogova, vjerujući u njih ili ne. Poznata je Erazmova izreka:
„Sveti Sokrate, moli za nas!“
9. Renesansa proizilazi iz psihologije radosti. Umjesto srednjovjekovnih kontemplacija
smrti i mrtvačkih plesova, kao i čuvene krilatice „Memento Mori“-„Sjeti se smrti“, dolazi
„Memento vivere“-„Sjeti se da živiš“. Život ponovo dobija svoju vrijednost. Javlja se
shvatanje da čovjek na zemlji mora organizovati svoje carstvo, koje prethodi
uspostavljanju pozitivnih snaga moderne kulture poput oslobođenja misli i pobjede
intelektualnog nad povlasticom dobijenom rođenjem, pobjedi humanitas nad nobilitas.
Humanisti su svjesni tog novog vrenja, Marselo Fičino izjavljuje: „Bez sumnje, evo
zlatnog doba“.
36. Reformacija i njen kulturno-istorijski značaj:
1. Rijeka reformacije počinje izvirati između XV i XVI vijeka. Afirmira se u 1517., s
obznanjivanjem 95 Luterovih teza na vratima vitenberške crkve. Bio je to pokušaj
unošenja strukturalnih promjena u Crkvu, što je dovelo do uspostave reformisanog
hrišćanstva.
2. Reformacija se sukobila s etabliranim ustrojstvom Crkve te stavila pod upitnik primat
Pape, zahtijevala smanjenje materijalnog uticaja Rimske kurije, te povratak na
naviještanje Hristovog nauka, koji je zbog svjetovnih briga zapustila.
3. Želja za reformom je bila prisutna i u monarhijama, sa ciljem uspostave nacionalnih
crkava s manjom kontrolom Rima.
4. Ta rijeka teče kroz ekscese vjerskih ratova, koji počinju u Njemačkoj 1546., u godini
Luterove smrti, a okončati će se tek 1648. U međuvremenu su se proširili i na druge
zemlje. Hiljade ljudi, reformacija je za razliku od renesanse odmah pridobila narodne
mase, je, kako bi odbranilo svoju vjeru moralo upoznati strahote građanskog rata, ili
izgnanstvo, bilo u Novi svijet, bilo u neku zemlju koja je njihovu vjeru.
5. Svi se ti sukobi smiruju sa XVIII vijekom. Protestantizam ih je nadživio, stigavši sve
do nas.
6. U razmaku od dvadeset godina uslijedila su jedan za drugim dva protestantizma, jedan
kojim vlada silovito djelovanje Martina Lutera, i drugi koji vodi promišljeno i
autoritativno djelovanje Calvina. Ta dva čovjeka nemaju ništa zajedničko. Luter je seljak
iz pograničnih krajeva njemačkog istoka. Optužiti zloupotrebe Crkve stavljajući cijeli
ulog na neminovno spasenje pomoću vjere, zadovoljiti se emocionalnim gledištima ne
mareći da ih pedantno sredi. Takav je revolucionarni svjetonazor Lutera. Sa druge strane,
Calvino je građanin, učenjak hladne glave, strpljivi organizator, pravnik koji uvijek
osjeća potrebu da ide do kraja. Takva su dva glavna protestantizma. Njihove zajedničke
tačke pored neminovnih razlika su: raskid sa Rimom, sa kultom svetaca, ukidanje
redovnog svešteničkog zvanja, sakramenti smanjeni od sedam na dva: krštenje i pričest.
7. Kako bismo uočili kakav je doprinos protestantizam dao evropskoj kulturi treba
razlikovati militantni protestantizam XVI vijeka i pobjednički protestantizam XVIII
vijeka. Red i strogost, takve su prvobitne protestantske crkve. Poznata je tragedija
Serveta. Migel Servet, španski ljekar protestant je nakon izlaska sa propovijedi jednog
dana uhapšen u Ženevi, optužen zbog antitrinitatizma, osuđen i spaljen, po naredbi
Calvina. Sebastien Castellion, savojski humanista, je, ozlojeđen ovakvim činom, ustao
protiv Calvina, istakavši da čovjek ako želi preživjeti u tom vremenu mora imati onoliko
“vjerovanja i religija koliko je gradova i sekti”.
8. Novi protestantizam se prožima u ideji o slobodi savjesti. Na putu prema ovoj slobodi
će krenuti i doba prosvjetiteljstva. Protestantizam se usmjerava prema istorijskoj kritici
svetih spisa. Sve marginalne sekte poput anabaptista, koje su do tog trenutka odbacivane,
prosperiraju, npr. anabaptisti pod nazivom menoniti imaju uspjeha u Engleskoj, prelaze u
Ameriku, osnivaju koloniju u Providenceu i postaju snažna protestantska vjeroispovijest
u SAD.
9. Osnovna razlika između protestantizma i katoličanstva ogleda se u tome da protestant
uvijek može razraditi svoju vjeru i ostati saglasan sa vjerskim svijetom. U jednoj od sekti
može pronaći bezbolno rješenje za sopstveni problem. Protestantsko društvo ne priznaje
rascjep između laika i sveštenika, tj. čovjek mora izabrati duhovno pokoravanje ili prekid
odnosa sa Crkvom, uslijed toga su očigledne razlike između anglosaksonskog svijeta i
katoličke Evrope.
37. Revolucionarni pokreti i Francuska revolucija:
1. Uzroci Francuske revolucije bili su privredni, loši životni uslovi, te ideološki,
prosvjetiteljske ideje. Pri tom je važna bila struktura francuskog društva: Stalež, misli se
na kraljeve, sveštenstvo, buržoaziju, činilo je 98 posto istog.
2. Buržoaska revolucija započela je 1789. godine, a trajala do 1795., po nekima i 1799.
Najveće dostignuće tog procesa jeste ukidanje feudalnih odnosa u Francuskoj i u velikom
broju evropskih zemalja. Sveštenstvo je došlo pod vlast države, a 1790. je u okviru
zakona donijet ustavni zakon sveštenstva. 1789. je donijeta Deklaracija o pravima
čovjeka i građanina, te se osim ukidanja feudalnog poretka, a kasnije i korporacija,
propagira pravo na opštu slobodu govora.
3. Prvo razdoblje revolucije bilo je od ljeta 1789. do polovine 1791., odnosno pokušaj
revolucije zakona. Dogodilo se i nekoliko istovremenih revolucija:
- pobuna masa protiv kraljevog apsolutizma (na državnom nivou)
- municipalna revolucija (gradske vlasti Pariza)
- u provincijskim gradovima (seoska revolucija – u provinciji).
4. Od jeseni 1789. se počinju formirati političke organizacije (stranke i klubovi):
- Jakobinci (društvo prijatelja ustava) – Na čelu je bio Maximillien Robespierre.
Jakobinci su počeli djelovati u Parizu, pa se dalje šire.
- Kordeljeri – društvo prijatelja prava čovjeka – insistiraju na pravima pojedinaca.
- Fejani – Dio jakobinaca koji se odvojio od 1791. godine.
38. Naučna misao u Evropi prije 19. vijeka:
1. Od XIII vijeka Zapadna Evropa je upoznala samo tri opšta tumačenja:
- Aristotelov sistem.
- Dekartov i Njujtnov sistem, koji utemeljuje klasičnu nauku.
- Ajnštajnova teorija relativnosti koja predstavlja temelj savremene nauke.
2. Aristotelov sistem je nasljeđe peripatetičke škole, njegova poruka je stigla na Zapad
preko prevoda Averroesovih tumačenja. U Parizu je to značilo revoluciju, 1215. godine
se programi univerziteta mijenjaju, proučavanje latinske književnosti, zamijenila je
formalna logika. Prevodi Aristotela se umnogostručavaju i izazivaju veliki broj
komentara. Aristotel kao „aksiom“ postavlja postojanje jedinstva svijeta, odnosno jednog
kosmosa. Aristotelovo jedinstvo svijeta je red, svako tijelo u svijetu ima svoje prirodno
mjesto i treba da ostane u vječnom mirovanju, poput mirovanja Zemlje u središtu
Kosmosa.
3. U prilog naučnim uspjesima su išli privredni uspon u XVI vijeku i širenje djela grčke
nauke, zahvaljujući štamparijama. Arhimedovi radovi su upoznati kasno, tek na kraju
XVI vijeka. Pet najvažnijih matematičkih dostignuća: analitička geometrija Fermata i
Dekarta, Fermatova viša aritmetika, kombinatorna analiza, Galilejeva i Njutnova
dinamika, Njutnova univerzalna gravitacija. Na polju astronomije, Ptolomejev
geocentrični sistem će dugo vremena odolijevati pred sporim trijumfom Kopernikovog i
Keplerovog sistema.
4. Veliki događaj jeste uspostavljanje Dekartovog apstraktnog svijeta, a još više
Njutnovog, u kojem se sve drži u opštoj gravitaciji, tijela se privlače silom koja je
jednaka umnošku njihovih masa, a obrnuto razmjerna kvadratu njihovih udaljenosti.
Taj će zamišljeni svijet proći kroz sve naučne revolucije XIX vijeka, sve do prihvatanja
Ajnštajnove teorije relativnosti.
5. „Rasprava o metodi“ je prva sistemska i moderna kritika spoznaje, herojska borba
protiv svake intelektualne ili metafizičke prevare, greške „pjesničke intuicije“. „Cogito
ergo sum“, „mislim dakle postojim“. Smatra se i utemeljivačem raconalizma, te
empirizma.
6. Osamnaesti vijek je i pored ovih dostignuća daleko od nauke dvadesetog vijeka. Jedna
od njegovih prepreka jeste strogo odjeljivanje nauke na međusobno nezavisna područja.
Neka od njih su brzo napredovala poput matematike, termodinamike, ekonomije, a druga
su zaostajala: medicina, biologije. Jedna od prepreka je i nepostojanje razvijene
tehnologije. Na dalji razvoj nauke umnogome je uticao privredni uspon XVIII vijeka,
konkretno industrijalizacija kao njegov glavni pokretač. Kina je imala razvijenu nauku
mnogo prije Evrope, ali nije doživjela „kapitalističku“ napetost koja je okrenula Evropu.
39. Nauka i tehnologija i njihovo mjesto u razvoju evropske civilizacije: Pogledati
odgovor na pitanje br. 40.
40. Industrijska revolucija i industrijalizacija Evrope (1780-1890):
1. Industrijska revolucija se nigdje nije dogodila odjednom. Neki privredni sektori su
dugo zaostajali poput industrije vune u Jorkširu ili industrije sitne željezne robe u
Birmingemu sve do sredine devetnaestog vijeka.
2. Zemlja koja preduzima industrijalizaciju mora istovremeno napraviti reviziju
društvenih struktura, ako želi izbjeći revolucionarno sazrijevanje koje je napatilo i
oblikovalo Evropu.
3. Četiri klasične industrijske revolucije: para, struja, eksplozivni motor i nuklearna
energija.
4. Prije XVIII vijeka, ili bolje rečeno XIX vijeka, možemo govoriti o predindustrijskom
stanju. Od XVII vijeka u kojem se dogodila prva industrijska revolucija, odnosno širenje
vodenica I vjetrenjača na evropskom prostoru, nije bilo još njednog značajnijeg tehničkog
izuuma.
5. Tekstilna industrija je bila sila pokretač industrijske revolucije. U gradu Lavalu oko
1700. Godine aktivna industrija platna broji oko 5000 radnika, što znači oko 20.000
radnika, ukoliko uračunamo njihove porodice, od kojih najbogatiji radnik ne posjeduje
više od 100 livri, nasuprot njima su majstori tkalci kojih ima oko 500, oni pređu kupuju
od trgovaca pređom, iznad tih ljudi je oko 30 trgovaca naveliko, istinskih organizatora
industrije koji nebijeljene komade tkanine izbjeljuju i otpremaju daleko. Ovi trgovci
preduzetnici jesu ono što istorija naziva trgovačkim kapitalizmom. Oni nabavljaju
sirovinu, određuju nadnice, skladište proizvedenu robu, prodaju je i u zamjenu kupuju
druge jeftine proizvode. S obzirom da su tada putovanja bila spora bilo je potrebno dosta
vremena da se takav jedan tržišni krug ostvari. Tokom XV vijeka vuna uzimana u
praonicama Španije, otpremana i prerađivana u Firenci, a zatim u obliku lijepih tkanja u
egipatskoj Aleksandriji razmjenjivana za proizvode Orijenta koji će se preprodavati u
Firenci ili negdje drugdje u Evropi, prolazila je tržišni ciklus od tri, a ponekad i više
godina. Trgovac preduzetnik, zahvaljujući svom kapitalu je bio jedini koji je mogao
izvesti do kraja, preuzimajući rizike i profite.
6. Manufaktura, kao koncentracija radnika u istoj zgradi, ili u nekoliko susjednih zgrada,
koje nadgleda poslovođa, je raširena pojava tokom XVIII vijeka. U radionicama uslijed
toga dolazi do izvjesne podjele rada. Takva organizacija rada tada i dalje predstavlja
izuzetak. Razdrobljenost obrta ostaje pravilom uoči prvih znakova inudstrijske revolucije.
Predindustrijskoj Evropi ne nedostaje ni radnika, ni kapitala, ona poznaje zahtjeve tržišta,
čak i onog međunarodnog. Ona, međutim, pati od loše organizovane privrede, posebno
kada je u pitanju agrarni sektor. Tržište je nedovoljno, konkurencija jaka i najmanja kriza
sve potpuno upropaštava. Industrijski i trgovački bankroti su česta pojava. Predindustrija
u stvari preživljava zbog niskih nadnica. Sve će se promijeniti sa tehničkim izumima,
međutim, treba unaprijed imati na umu da izumi sami po sebi ne mogu riješiti sve. Dokaz
tome je i slučaj Engleske, u kojoj dolazi do izuma u dvije ključne industrije: tekstilnoj I
rudarskoj. Engleski rudnici, sve više iskorištavani, bili su ugroženi prodiranjem voda.
Traženje snažnih crpki kojima bi se riješio ovaj problem je od 1712-1718., dalo velike,
teške i veoma skupe Njukombove parne mašine. Popravljajući jednu od tih mašina,
Džejms Vat, asistent na univerzitetu u Edinburgu, konstruisao je sopstvenu parnu mašinu,
1776. Spektakularni uspjesi poput otkrića automobile i parobroda postižu se već 1770.
7. Tekstilna industrija je pored toga, sve do pojave željeznica sredinom XIX vijeka ostala
pokretačka industrija. Zapad je uzastopno upoznao doba lana, Karlo Veliki bješe odjeven
u platno, doba vune, zatim doba pamuka u XVIII vijeku. Upravo će pamuk doživjeti
razvoj prvih fabrika. Povezan pomorskim trgovanjem sa Indijom, Afrikom I Amerikom,
zatim trgovinom crnim robljem, pamuk se nastanio u kolonijalnim lukama ili u njihovoj
okolini, Liverpul, Glazgov...
8. Krajem XVIII vijeka se neki zahtjevi industrije, mimo tehnike koja je nauka o
zanatskim vještinama, obraćaju nauci. Džejms Vat nije obični preduzetnik, nije samouk,
niti isključivo naučno usmjeren duh, on posjeduje znanja inženjera i hemičara.
Industrijska Engleska postaje naučna Engleska, sa glavnim gradovima Birmingemom i
Mančesterom. London, kao centar trgovačkog kapitalizma, će ostati postrani novih
pronalazaka sve do 1820. Industrijski polet je pozvao nauku da djeluje. Kako je onda u
Francuskoj, koja je na polju primjenjenih nauka, možda bila i na većem nivou razvoja od
Engleske, industijalizacija tekla tako sporo? Očigledno zato što je industrijska revolucija
nastala i iz nekih drugih razloga, prije svega ekonomskih, a onda i društvenih. Prije
početka industrijske revolucije Engleska je građanskom revolucijom 1688. godine
ostvarila političku ravnotežu, njeno društvo je otvoreno prema kapitalizmu, Engleska
banka je osnovana 1694., a njena privreda je iskoristila mnogostruka ulaganja od opšteg
interesa poput izgradnje cesta i kanala. Ima tu i uticaja snažnog demografskog rasta od
šezdeset četiri posto naspram trideset pet odsto u Francuskoj. Samim tim je Engleska
raspolagala sa više jeftine radne snage. Takođe je na to da se industrijalizacija najviše
razvije u Engleskoj uticao i preobražaj u poljoprivredi, obrađivanje zemljišta, uticaj
naučnih metoda, što je dovelo do toga da se tradicionalna nedostatnost prehrambene
proizvodnje olabavi. Engleska revolucija se ostvarila u dva razdoblja: pamuk (1780 i
1830), a zatim metalurgija.
9. Drugo razdoblje teške industrije, je uslovljeno izgradnjom željeznica, koje su
izgrađene novcem štediša iz prve pamučne industrije. U području metalurgije je
proizvodnja sve do XIX vijeka zavisila isključivo o ratu. U XVIII vijeku Engleska
proizvodi manje željeza od Francuske i Rusije, i često ga uvozi iz Švedske ili Rusije.
Pronalazak taljenja željeza koksom iz XVII vijeka se uglavnom ne koristi, već process
taljenja drvenim ugljenom. Uspostavljanje željeznica, kao velikih potrošača željeza, u
periodu između 1830 i 1840., mijenja sve. Revolucija u konstruisanju brodova sa
metalnim jarbolima, na parni pogon, će englesku brodogradnju preobraziti u tešku
industriju. Tada pamučna industrija prestaje biti ključna grana privrednog života Velike
Britanije.
41. Širenje industrijske proizvodnje u Evropi i izvan nje:
Tri etape industrijske revolucije:
- Take off, uzlet ekonomije, koji se obično događa u jednoj ili dvije privredne grane, npr.
pamučna industrija u VB, željeznice u Francuskoj, Njemačkoj, itd. Ta industrijska grana
se brzo modernizuje i povećava svoju proizvodnju, usavršava tehhniku, organizuje
tržište, a zatim utiče na ostale privredne grane. Širenjem takvog procesa iz jedne u drugu
privrednu granu, cjelokupna privreda postiže industrijsku zrelost. U Zapadnoj Evropi
nakon uzleta u izgradnji željeznica, na red dolaze brodogradnja, električna struja... Rusija
je upoznala istovjetni razvitak, ali nešto kasnije. U Švedskoj su glavnu ulogu odigrale
papirna masa, drvo i željezo. Na Evropskom prostoru je već u prvim godinama XX vijeka
dosegnut prag industrijske zrelosti. Oko 1900. Sjedinjene Američke Države postižu
zrelost, oni su tada već oprobali upotrebu vojne sile u ratu protiv Španije za Kubu i
Filipine. Nekoliko godina kasnije dolazi do pokušaja poboljšavanja socijalne politike.
Međutim, nakon Prvog svjetskog rata SAD svoj potpuni angažman nalaze u masovnoj
potrošnji: boom proizvodnje automobila, izgradnje, gadžeti za veću udobnost domova...
U Zapadnoj Evropi se, zbog dva svjetska sukoba i ponovne izgradnje koju su nametnuli,
masovna potrošnja pojavljuje tek nakon 1950., uz određene restrikcije i dopune o kojima
odlučuju politike vlada zemalja i pritisak socijalističke tradicije. Kasne i cijele privredne
grane, tako npr. poljoprivredna revolucija na američki način nalazi na neprestane
poteškoće u Sovjetskom Savezu, Italiji i Francuskoj. Sva područja, takođe, nisu u
jednakoj mjeri zahvaćena industrijalizacijom. Uvijek su postojale dvije Evrope. U XVI i
XVII vijeku kredit u Evropi je još uvijek skroman. XVIII vijek ga je prilično razvio sa
međunarodnim kapitalizmom proširenim u trgovačkim sredinama Evrope. U Francuskoj i
Engleskoj se prvenstvo finansijskog kapitalizma primjećuje oko 1860. Banke
umnogostručavaju svoje mreže i specijalizuju se, npr. depozitna banka, kreditna banka,
poslovna banka... Započinje razdoblje ludila za dionicama. Igra finansijskog kapitalizma
ubrzo postaje međunarodna. Pogodnosti inozemnih zajmova će tako biti značajno
korištene, posebno kada su u pitanju francuske banke. Pored ovog oblika kapitalizma
svakako se ističke državni. Država je postala kako industrijalac tako i bankar. Bujan
porezni sistem, štedionice, obveznice državne blagajne, joj ostavljaju velike svote novca.
Da bi se osigurao progres potrebno je svake godine izdvojiti značajna sredstva iz
nacionalnog dohotka. Investicije, podstičući čitav niz privrednih transakcija,
umnogostručuju početnu masu novca. Kada govorimo o progresu Evrope ne smijemo
zanemariti i ulogu kolonijalizma. U Evropi su posljedice toga bile velike ekonomske
koncentracije u korist Španije, Portugala, Engleske, Nizozemske...
42. Uloga liberalizma u stvaranju modernog društva:
1. Pojam slobode, još uvijek „apstraktan“ i teoretski, koji se razrađivao od renesanse i
reformacije sve do francuske revolucije, stekao je novu moć nakon što je formulisan u
Deklaraciji o pravima čovjeka i građanina. On sa liberalizmom postaje doktrina. Otad se
na slobodu, legitimno ili ne, pozivaju gotovo sve ideologije XIX vijeka.
2. Liberalizam je riječ prebogata značenjima. Ona ujedno znači i političku doktrinu,
povećati zakonodavnu i pravosudnu vlast i smanjiti udio izvršne vlasti; ekonomsku
doktrinu koja isključuje svako uplitanje države u privrednu igru između pojedinaca, klasa
i nacija; filozofsku doktrinu koja traži slobodu mišljenja i ideju o trpeljivosti, poštovanju
drugog, u skladu sa antičkom izrekom „Homo homini res sacra“, „Čovjek je čovjeku
sveto biće“.
3. Liberalizam se u skladu sa okolnostima XIX vijeka suočio sa bezbrojnim preprekama.
U Njemačkoj i Italiji se pridružuje nacionalizmu. U Španiji i Portugalu liberalizam se
sukobljava sa snagama ancien regimea, utemeljenog na Crkvi. U Engleskoj i Francuskoj
će pak, u svojim političkim traženjima ići do kraja. Polagano se liberalna ustavna država
organizuje sa osnovnim slobodama, mišljenja, štampe, proširenja prava glasa...
4. Tokom prve polovine XIX vijeka liberalizam služi kao paravan političkom osvajanju
vlasti od strane trgovačke buržoazije i aristokratije. Izvan tog uskog kruga, pojedincu,
čija prava liberalizam brani s toliko žara, je bilo nemoguće da se potpuno okoristi tim
pravima. Posjednička klasa koja sebe naziva liberalnom odmah ustaje protiv opšteg prava
glasa, protiv narodne mase. Ekonomski liberalizam, koji na početku pretpostavlja
jednaku borbu između pojedinaca, nije drugo do puka laž. Prvi „građanski“ liberalizam bi
prije svega bio borba protiv aristokratskog režima, izazov stečenim pravima. Revolucije
1848., kada je u Francuskoj ustanovljeno opšte pravo glasa, označavati će ključni datum
za liberalizam. Otada će liberalizam moći opstati jedino u obliku demokratskog
liberalizma. Dobivši opet na taj način maha, liberalizam se sukobljava sa snažnom
političkom strujom socijalizma, i sa glasnicima autoritarizma, neki bi rekli i fašizma.
5. Liberalizam je mnogo više od jednog političkog razdoblja. Bio je ideal zapadne
civilizacije, koji ostaje u njenim tekovinama. Svaki napad na lične slobode nas
uznemirava. Nasuprot autoritarne države i porobljavajućeg društva liberalizam, doduše
anarhičan, nastavlja svoj svjetski život u ime prava pojedinca.
43. Socijalizam i industrijalizacija:
1. Zapad je odgovoran za protivodgovor nečovječnosti industrijalizacije. Stvorio je
društveni humanizam, koji je konačno razrađen u XIX vijeku.
2. Bitka za usavršavanje socijalnog zakonodavstva izvršena je u tri faze:
- Revolucionarna i ideološka faza označava fazu društvenih reformatora, u periodu
između 1815 i 1871. godine, odnosno, od pada Napoleona Bonaparte do Pariške komune.
Istinski rez predstavlja 1848., godina lančanih reakcija.
- Faza organizovanih radničkih borbi, sindikata i radničkih stranki, započeta i prije
Pariške komune. Ova faza se najvećim dijelom smješta između 1871. i 1914.
- Politička faza je ona u kojoj država u svoje ruke preuzima ostvarivanje socijalnih
programa, u periodu nakon 1919., prema nekim izvorima 1929., a potpomognuta
materijalnim napretkom još i više od 1945-1950.
3. Socijalni zahtjevi suočeni su suočeni sa industrijalizacijom mijenjali ton i smjer u
zavisnosti od oscilacija materijalnog života: žestoka su u periodima privrednog zastoja,
umanjena procvatima.
4. Od 1815-1848/1871, dolazi do globalnog pomjeranja ideološkog interesa sa političkog
na socijalni. Sa riječima poput industrijski, industrijsko društvo, proleterijat, masa,
socijalizam, socijalista, kapitalizam, komunizam, komunista, kapitalista, uspostavlja se
novo formiranje revolucionarne ideologije. A. Comte: „Vojno društvo bilo je ratoborno,
industrijsko će nužno biti miroljubivo“. Riječ proleterijat 1828. ulazi u rječnik
Akademije. Napoleon Bonaparte: „Danas je svršeno s vladavinom kasti, može se
upravljati jedino masama“. Pritom se misli uglavnom na gradske radničke mase,
siromašne i iskorištavane. Odatle ideja da XIX vijekom dominira klasna suprotnost, ili
ono što bi Marks nazvao „klasnom borbom“. Riječi socijalista, socijalizam, socijalistički
se pojavljuju tridesetih godina XIX vijeka. Takođe i komunizam, dok kapitalizam u
upotrebi bilježimo kod Louisa Blanca, ali i u rječniku Larouse 1867.
5. Za većinu reformatora i nakon 1789. revolucija ostaje magična riječ i stvaralačka
snaga.
6. 1848. godine objavljen je Marksov Komunistički Manifest. Grof Saint Simon se
određuje kao vitalan dio osnove svih ideologija kako socijalističkih tako i
nacionalističkih, a štaviše i francuske sociologije. On je imao velikog uticaja i na Karla
Marksa.
7. Društvene reformatore možemo svrstati u tri niza, prema vremenskim razdobljima:
- rođeni tokom posljednje tri decenije XVIII vijeka (Owen, Comte...)
- rođeni u prvih desetak godina XIX vijeka (Proudhon, Louis Blanc)
- homogenija generacija Marksa (1818)
- generacija Engelsa (1820)
- -II- Lassallea (1825)
- njemačka grupa bi u ovom nizu bila na kraju
8. Marksov „Kapital“ objavljen je 1867., i predstavlja sveobuhvatne analize društava u
nastajanju.
9. Francuska kao zemlja revolucije ostaje vjerna revolucionarnim previranjima iz 1830., i
1848., a 1871. pobjeđena od stranih sila, pothranjivala je revolucinarni plamen očitovan u
Pariškoj komuni. Revolucionarna misao u Francuskoj bila je djelo intelektualaca,
većinom društveno povlašćenih pojedinaca. Njihove ideje će polet dobiti tek kada zažive
u radničkim sredinama. U mnogo većoj mjeri nego bilo gdje drugdje intelektualne
reakcije Francuske su bile preuranjene i nasilne, industrijalizacija se ostvarila kasnije
nego u Engleskoj. Stopa industrijskog rasta u periodu između 1815. i 1851. godine od 2,5
posto je bila dovoljna da ubrza urbani rast i izmijeni staro društvo. Razvoj gradova je za
posljedicu imao pogoršanje gradskog i materijalnog krajolika. Posmatrači od Balzaka do
Igoa su time bili uznemireni (bijeda, prosjačenje, razbojstva, napuštanje djece,
epidemije). Sve ovo se javlja kao posljedica sve većeg pristizanja naroda iz provincije.
Michelet uočava 1847.: „Kad jednom napusti selo (seljak), on se u njega više ne vraća“.
U Orleansu je 1830. godine 12.500 siromaha od ukupno 40.000 građana trebalo pomoć,
tj. svaka treća osoba. Urbano društvo je bilo uzdrmano industrijalizacijom koja ga pogađa
i privlači, a da ga istovjetno nije u stanju oživjeti. Prci ideolozi su pred očima imali
društvo slično onom današnjih nerazvijenih zemalja, u trenutku kada se u gradovima
bude prvi pokušaji industrijalizacije.
10. Širom Evrope uočava se razvoj u istim fazama, barem u tri najvažnje zemlje:
Britaniji, Njemačkoj i Francuskoj, kao i susjednim zemljama: Nizozemskoj, Belgiji,
Švajcarskoj i Skandinavskim zemljama. Razvitak naprednih zemalja:
- Prije 1871: Britanija-radnički sindikati, Trade unions, konstituisani od 1858-1867., bore
se za ukidanje zakona „Gospodar i Sluga“. Prvi kongres britanskih sindikata održan je
1866. Sindikati okupljaju kvalifikovane radnike. U Francuskoj je 1864. godine usvojen
zakon o koalicijama, koji ozakonjuje štrajkove, dok je 1865. u Parizu otvoreno
predstavništvo Prve internacionale osnovane u Londonu prethodne godine, a drugo
predstavništvo u Lionu 1868. Drugo Francusko Carstvo je poboljšalo poožaj radnika, ali
ih je pomno nadziralo. U Njemačkoj se na kongresu u Eisenbachu 1871. osniva
Socijaldemokratska radnička partija, Marksističkog nadahnuća.
- Prije 1914: U Britaniji je 1881. osnovana Demokratska federacija kao početak
socijalističke propagande u radničkim sredinama koje su do tada odbijale politiku. Nakon
1884. sindikalni pokret je proširio svoj uticaj na najsiromašnije, nekvalifikovane radnike,
sve do štrajka lučkih radnika u Londonu deset godina kasnije. 1893. godine osnovana je
Independent Labour Party, a pet godina kasnije generalna sindikalna federacija Trade
Unions. Nakon trijumfa Labour Party uslijediti će formiranje kvazirevolucionarne vlade
1907. U Francuskoj su 1877. godine osnovane prve socijalističke novine Egalite, a dvije
godine kasnije Francuska radnička stranka. 1884. godine su ozakonjeni radnički sindikati.
Tri godine kasnije osnivaju se berze rada, a od 1890. se prvi maj zvanično slavi kao
praznik rada. 1895. godine održana je Generalna konfederacija radnika, dok 1901. godine
postoje dvije stranke, Socijalistička stranka Francuske i Francuska socijalistička stranka.
1906. godine ove dvije stranke su se ujedinile i formirale jedinstvenu Ujedinjenu
socijalističku stranku. 1914. godine zapad je kako na pragu rata, tako i na pragu
socijalizma, kojem ostaje da osvoji Evropu i moernizuje je. U svega nekoliko sati prvi
svjetski rat je uništio takve nade. Evropski socijalizam tog razdoblja je počinio grešku što
rat nije uspio blokirati. Evropska Ekonomska zajednica je u narednom periodu, negdje u
kraćem, negdje u dužem roku, uspostavila institucije socijalne sigurnosti u zemljama
Evropske Šestorice.
44. Tri reakcije na modernizaciju: ignorisanje (Kina i Koreja); prihvatanje (SAD,
Evropa i Japan) i traženje alternative (marksizam i islamizam):
Uzimajući u obzir koliki je uticaj kineska kultura imala na onu korejsku, proces
prihvatanja industrijalizacije se u njihovom slučaju treba posmatrati jedinstveno. Ono što
ga karakteriše jeste ignorisanje, koje je dovelo do toga da kineska nauka, s obzirom da je
bila veoma razvijena mnogo prije one zapadnoevropske, samom činjenicom da nije
prošla kroz identičan proces industrijskog razvoja, nije ostvarila svoj puni potencijal,
odnosno nije postala vodeča. Sa druge strane, zemlje poput Japana, koji je, iako je u
jednom periodu tokom XIX vijeka svoje luke zatvorio za spoljašnja uplovljavanja,
intenzivno su prihvatile industrijski razvoj. To se naročito vidi prilikom odbacivanja
kineskog učenja, i korišćenja holandskih medicinskih priručnika. SAD, kao zemlja pod
direktnim engleskim uticajem, s kraja XIX, i početka XX vijeka, a naročito u drugoj
polovini istog, postala je sila tehnološkog, ali i svakog drugog razvoja. U Evropi je
industrijalizacija dovela do različitih odgovora, uglavnom onih revolucionarnih.
Islamizam i marksisazm se posmatraju kao alternativna rješenja procesu
industrijalizacije. Islamizam, s obzirom na demografske nejednakosti, uglavnom se
odlikuje velikim siromaštvom, osim kada je u pitanju arapski svijet, što nije moglo
dovesti do stvaranja preduslova za karakteristični industrijski razvoj, dok je marksizam,
ako se gleda u okviru socijalističkog napredovanja, može posmatrati kao niz
dugogodišnjih planova, koji suštinski nisu stvorili slobodan, donekle ne u potpunosti i
razvijen, Sovjetski savez, koji se na kraju, kao ideja, raspao.
45. Jedinstvo Evrope: razvoj evropske umjetnosti i kulture:
1. Svaki umjetnički oblik u Evropi prelazi granice svog zavičaja, bila to Katalonija kao
središte rane romaničke umjetnosti, Firenca u doba quattrocenta, Venecija u doba
Ticijana ili Pariz u doba impresionista.
2. U svako središte u kojem se podižu crkve, dvorovi i palate hrle umjetnici sa sva četiri
kraja Evrope. Putovanja italijanskih umjetnika renesanse objašnjavaju uticaje umjetničke
škole jednog grada na susjednu školu. Fresku koju je započeo jedan umjetnik dovršiti će
neki drugi. Luksuz ili hir nekog princa ili trgovca igrao je bitnu ulogu u širenju
umjetnosti u vremenu kada su prometne veze bile slabo razvijene. U XV i XVI vijeku,
Italijani, koje je Franjo I postavio za „kraljevske“ profesore, postaju profesori u cijeloj
Evropi. U XVIII vijeku Francuzi ih zamjenjuju i pojavljuju se kao propagatori
klasicističke umjetnosti, čak i u Rusiji.
3. Svaka država je težila da oblikuje kulturni svijet za sebe, međutim, opšte gledano,
evropski prostor čini prilično koherentnu kulturnu zonu.
4. Gotička umjetnost traje tri vijeka. Početkom XVI vijeka Venecija je potpuno gotički
grad. Pariz je gotički sve do 1550, renesansna arhitektura se u njemu još nalazi tek
ponegdje, u palati Luvr, koja je tada još bila u izgradnji, u dvorcu Fontenblu, u kojem je
radio Primatićo.
5. Već od XVI vijeka uticaj baroka, potaknutog pokretom protivreformacije u Italiji i
Španiji, je snažan. On je do te mjere bio prožet duhom protivreformacije da se često
nazivao isusovačkom umjetnošću. Barokna umjetnost se, međutim, proširila i na
protestantske zemlje i stigla na istok, Beč, Poljska, itd.
6. U XVIII vijeku francuskoj arhitekturi je trebalo manje vremena da se dokaže, kao
primjer možemo uzeti Lenjingrad, kako bi se shvatila urbanizacija koja je preoblikovala
tolike francuske gradove. Ovaj grad je sagrađen na praznom prostoru bez zdanja koje bi
sputavalo graditeljsku slobodu, i sigurno predstavlja najljepši grad XVIII vijeka, koji
najbolje izražava osjećaj za perspektivu i cjelinu.
7. Muzičke tehnike i slikarska opredeljenja takođe lako nalaze svoj put u umjetničkim
strujanjima Evrope. Instrumenti iz antičkog doba, flauta, harfa, putovali su od jedne do
druge ruke, u opštu upotrebu ulaze orgulje, pojavljuje se čembalo, italijanski virtuozi
lansiraju violinu, konstruisanu u XVIII vijeku. Pojavljuje se i klavir. Razvoj muzičkih
stilova je očigledno bio povezan sa razvojem instrumenata. U IX vijeku polifonija koristi
orgulje kao pratnju bas dionici u liturgijskim pjevanjima. U XIV I XV vijeku javlja se
Firentinska Ars Nova, višeglasje, u kojoj u službi glasova sudjeluju instrumenti. Zatim je
veoma važna pojava Palestrinine muzika a capella. Javlja se i koncert, kao kamerna
muzika komponovana za mali broj instrumenata, npr. kvartet.
8. U Slikarstvu treba zabilježiti dvije bitne revolucije: italijanska revolucija renesanse
kada likovni prostor postaje geometrijski. Druga je ona francuska s kraja XIX vijeka koja
osporava suštinu slikarstva.
9. Svi veliki gradovi u Evropi, posmatrani u arhitektonskom vidu ili kroz njihove muzeje
nude istu stratifikaciju, umjetničku geologiju, prepoznatljive tehnike i boje. Čak iako je
neki grad pretežno renesansni, drugi barokni, treći recimo klasicistički, svaki Evropljanin
u njima prepoznaje oblike koje je dugo poznavao: evropske oblike.
10. Filozofske poruke takođe sjedinjuju. Sartr je volio govoriti da Evropa ima jednu
preovladavajuću filozofiju. Jedinstvo filozofija pretpostavlja veliki broj spona od zemlje
do zemlje. Od Kantove „Kritike praktičnog uma“, do Hegelove smrti, od Husserla do
Heideggera, značaj ovih filozofskih misli je nemoguće u potpunosti pojmiti ukoliko na
umu nemamo brojne prevode njihovih djela na francuski, engleski, italijanski, španski,
ruski... Ti prevodi su mjera široko rasprostranjenog uticaja koji dva pokreta njemačke
filozofske misli integrišu u evropsku cjelinu.
11. Kada je u pitanju egzaktna nauka teško je nekoj zemlji pripisati zasluge za neki izum,
jer se svaki od njih postepeno razrađivao posvuda u Evropi, npr. Kepler je povezan sa
prethodnikom Kopernikom, a zatim i svojim savremenikom Galilejem, pa i sa svojim
učenicima. Ukoliko bi se odredile zemlje iz kojih oni dolaze, cijela mapa bi bila
prekrivena crnim tačkicama.
12. Specifične nauke o čovjeku: Njihova kretanja su poput filozofskih. Iskazuju se kao
nacionalna kretanja sa brzim širenjem po Evropi. Sociologija ima francusko porijeklo,
Politička ekonomija englesko ili anglosaksonsko, geografija je istovremeno njemačka i
francuska.
14. Književnost je najnesavršenija cjelina. Prije nego li o jednoj evropskoj književnosti,
treba govoriti o nacionalnim književnostima, prije svega jer se ona zasniva na jednoj
stvari oko koje se evropljani najviše razlikuju, a to je jezik. Razlikuju se takođe i po
svakidašnjim situacijama, reagovanju na bol, užitak, ljubav, smrt, život, rat... Nacije
zahvaljujući svojim književnostima postaju ličnosti koje kao specifikume treba anlizirati,
a u modernoj književnosti i psihoanalizirati. Danas je upotreba jedinstvenog jezika
moguća samo u nauci, i ogleda se u usvojenim međunarodnim terminima.
46. Jedinstvo Evrope: ekonomska međuzavisnost:
Evropa je rano formirala usklađeni materijalni prostor kojim je prodirala djelotvorna
materijalna privreda, i koji je oživljavao živi promet po morima koja je okružuju,
rijekama koje je presijecaju, po cestama za prevoz robe i za tovarne životinje. Vrlo rano
su ove životinje savladale barijeru Alpa po cestovnim prevojima Brenner st. Gothard
prema Veneciji, Simplon prema Milanu i Mont-Cenis. To je italijanskoj privredi dalo
priliku da se širi prema sjeveru i sjeverozapadu Evrope, prenoseći skupocjene tkanine i
proizvode Levanta. U XVI vijeku se u Lionu u korist napretka njegove trgovine i
trgovačkih sajmova spajaju kopneni, riječni putevi i „velika kola“ preko Alpa. U istom
vijeku kruženje novca iz mjesta do mjesta, počevši od Sevilje, tokom kojeg se obično
obrću iste svote novca. U Španiji dolazi do porasta cijena, kao posljedica velike količine
pristiglih plemenitih kovina iz Amerike, što će uticati na cijelu Zapadnu Evropu, pa i na
Moskvu. Ovo slobodno kretanje kapitala ne znači da se sve zemlje Evrope razvijaju
podjednako. Kao što je bio slučaj i sa stvarnošću položaja seljaka, u prošlosti, a i danas,
on nam ukazuje na razlike između bogate Zapadne Evrope i siromašnog Istoka. U XIX
vijeku, izgradnjom željeznica se uspostavja materijalna civilizacija karakterisana brzim
razmjenama i vezama industrijskih i trgovačkih gradova. Evropa je oduvijek bila u mreži
ujednačene ekonomije, u svakom razdoblju se njen materjialni život vrti oko povlaštenih
centara, npr. u posljednjim vjekovima srednjeg vijeka je to bila Venecija. Mude-karavani
venecijanskih trgovačkih galija, u XV vijeku njihova trgovačka mreža pokriva
Sredozemlje, a stižu i do Londona i Briža. Kopneni putevi prije svega Brenner preko
Alpa, vode u Veneciju, u kojoj njemački trgovci imaju veliki zajednički magazin-
skladišni prostor za trgovačku robu. Na početku novog vijeka središte se najprije seli u
Lisabon, a zatim u Sevilju, sve do posljednje četvrtine XVI vijeka. Početkom XVII vijeka
uspostavljena je trgovačka nadmoć Amsterdama, sve do prvih godina industrijalizacije
kada nadmoć Londona, koja će trajati sve do 1814., po nekim izvorima i 1939. stupa na
snagu. Oduvijek je postojao dirigent i njegov orkestar. U pomenuta središta se u vrijeme
njihovog uspona ne slijeva samo elita iz evrope, već i moćni svjetski život. Za Evropu
prije Prvog svjetskog rata London nije značio samo veliko tržipte kredita, pomorskih
osiguranja i reosiguranja, već i žito iz Amerike, kaučuk iz Malezije... Unutar razvijene
Evrope postoje privredno razvijena područja odvojena manje razvijenim zonama, od
kojih su neke i nerazvijene. I danas, u velikom broju evropskih zemalja, pa i Crnoj Gori,
postoje područja koja su manje razvijena od drugih, prije svega jer oni najvažniji centri
privlače novitete. Nikada zapravo ne može postojati zajednička privreda, a da ne postoje
razlike u nivou razvijenosti, da nema područja koja u tome predvode, i onih koja su
vođena. Prva iskustva zajedničkog evropskog tržišta-sve je poteklo iz jadnog položaja
Evrope nakon Drugog svjetskog rata 1945, takvo apsolutno uništenje nije nikako išlo u
korist stvaranju ravnoteže. Prve konstruktivne mjere se ogledaju u osnivanju Komiteta za
ujedinjenu Evropu u Londonu 1947, Maršalov plan-plan evropske obnove, službeni plan
SAD o obnovi poslijeratne Evrope i suzbijanju uticaja komunizma nakon Drugog
svjetskog rata, 1947 donesen kako iz političke naravi, tako i iz one privredne. Osnivanje
Evropske zajednice za ugalj i čelik 1951, Evropske ekonomske zajednice-Zajedničko
tržište (EEZ) 1957 u Rimu, Euratom (Evropska zajednica za atomsku energiju) 1958,
takođe u Rimu. Neuspjeh Evropskog udruženja za slobodnu trgovinu-Evrope Sedmorice.
Velika Britanija, Danska, Norveška, Švedska, Švajcarska, Portugal i Austrija, utro je put
Evropi Šestorice, Francuska, Belgija, Nizozemska, Italja, Luksemburg i SR Njemačka-
Zapadna Njemačka. EEZ je osnovana na temelju sporazuma u Rimu 1957, čije su
odredbe stupile na snagu 1958. Suprotno pesimističkim predviđanjima industrije
Šestorice prilagodile su se zajedničkom tržištu. Iz tog su proizašle promjene u njihovim
ustrojstvima, kao i tendencija ka koncentrisanoj industriji, što je svakako išlo na ruku
velikim preduzećima. Evropske valute su se u tom periodu takođe stabilizovale, te dolar
nije više bio jedina standardna valuta. Tamne strane privredne budućnosti, posmatrane iz
tadašnje perspektive, ogledale su se u: određivanju evropskih granica tržišta, neevropskih
granica istog, unutrašnjih problema koji su se odnosili na teško prilagođavanje u
poljoprivredi. Sa druge strane gvozdene zavjese se u tom periodu osniva SEV-Vijeće za
uzajamnu ekonomsku pomoć. Unutrašnji problemi u pogledu poljoprivrede su se prije
svega odnosili na osrednju produktivnost seljaštva. Sa povećanjem prihoda u razvijenim
zemljama je takođe došlo do tendencije da nema proporcionalnog povećavanja potražnje
prehrambenih proizvoda. Ako dohodak raste kupujem automobil, telefon, knjige, idem u
pozorište, ali ne povećavam potrošnju hljeba, mesa i drugih namirnica. Visoke cijene
poljoprivrednih proizvoda su bile moguće isključivo zbog carinskih ograničenja koja su
ih izolovala od ostatka tržišta. Veliki problem za Zajedničko tržište je bila razlika u
proizvodnji i cijenama proizvoda u zavisnosti od zemlje. One su se razlikovale u
zavisnosti od produktivnosti i nivoa zaštite koju je država željela ili morala pružati
svojim seljacima. Evropsku poljoprivredu je trebalo modernizovati. 1962. u Briselu je
prihvaćeno da se troškovi modernizacije nameću cijeloj Evropskoj uniji. Njemačkoj, kao
industrijskoj zemlji, to nije odgovaralo, ali Francuskoj i Nizozemskoj, kao dominantno
poljoprivrednim jeste. Nakon skoro 200 sati pregovora sporazum je konačno postignut,
ali je pod prijetnjom bio opstanak Zajedničkog tržišta. Ovaj sporazum je predvidio
slobodno kruženje poljoprivrednih proizvoda zemalja potpisnica uz plaćanje
kompenzacijone takse čija bi visina zavisila od razlika u cijenama.
47. Jedinstvo Evrope: političko kašnjenje i odlaganje:
Evropa je već dugo u političkoj igri u kojoj se nastoji spriječiti da neka hegemonija
nametne svoje zakone cjelokupnoj zajednici evropskih država. Ovakva nastojanja su,
međutim, više odraz činjenice da svaka evropska država egoistično igra za sebe. Pravilo
je isto kroz istoriju: ukoliko predobro igra jednog dana nalazi ostale udružene protiv sebe.
Takvo je bilo načelo „evropske ravnoteže“, odnosno „ravnoteže sila“-balance of power.
XIX vijek je neprestano igrao ovakvu igru i čini se da nije izmislio niti „evropsku
ravnotežu“, niti „ravnotežu sila“. Dakle, čim se neka država učini prejakom, čak iako to u
stvari nije tako, susjedne države se svrstavaju na drugu pliticu vage, kako bi se
uspostavila kakva ravnoteža, a ta zemlja privela umjerenom djelovanju. Velika Britanija
će jedina sa svog ostrva nekažnjeno praktikovati „ravnotežu sila“, smještena izvan
neprekidne igre, ona se zadovoljava time što istu finansira državnim novcem i šalje svoje
trupe. Snovi Karla Velikog o osvajanju hrišćanske Evrope, koju će braniti od muslimana,
nevjernika i protestanata. On, međutim, nije uspio osvojiti tu Francusku, koja se nalazila
u srcu njegovih država. Sa njom potpisuje fiktivni mir. Nešto kasnije doživljava poraz sa
protestantskom Njemačkom 1564, 1552-1555, a zatim sve svoje snage iscrpljuje u bici sa
Turcima, koji prijete Beču i uznemiruju španske obale, sve do Gibraltara, pa i sjevernije.
Evropski sporazum koji je skandalozno uspostavio dogovor sa turskim sultanom je ono
što je porazilo Karla V. Kasnije će se slično desiti i Luju XIV koji je Evropu pokušao
pokoriti u doduše potpuno različitim uslovima, tokom privredne krize u XVII vijeku.
Njegova flota, međutim, biva poražena od britansko-nizozemske kod luke u Normandiji
1692., i to označava kraj njihovih nadanja, jer kasnije neće moći osvojiti Iberijsko
poluostrvo i dočepati se bogatstva španske Amerike. Ista shema se može primijeniti i na
primjeru Napoleona, koji nakon silnih pobjeda gubi ključnu bitku kod Trafalgara 1805. Iz
ovoga se može izvući zaključak da, dok je francuska pobjeda žrtva kontinentalne Evrope,
Britanija može slobodno osvajati morske površine. U istu shemu se uklapa i Hitlerova
Njemačka. Cilj Evrope jeste da bude ujedinjena, a ne podijeljena, da pomaže nerazvijene
zemlje, da bude nadnacionalna, koncentrisana na kulturni ideal, na potrebe naroda
nasuprot ideje o profitu.
48. Evroazijska pomorska ekspanzija:
1. Moguće da je najstarija evroazijska pomorska ekspedicija bila ona koju su poduzeli
Eskimi preko Beringovog moreuza prije oko pet hiljada godina. Eskimi su posjedovali
materijalnu kulturu prilagođenu arktičkom priobalju Sjeverne Amerike, koje su zauzeli
sve do Grenlanda. Ono što nisu uradili bilo je da krenu dublje u kontinente.
2. Sljedeća značajna ekspedicija krenula je sa jugoistoka Azije. Možemo je nazvati
australo-indonežanska, po uzoru na porodicu jezika sa kojom je povezana. Poput
Eskimske, i ova ekspedicija je bila djelo praistorijske populacije iz kamenog doba. Izvori
ukazuju na migraciju prema istoku koja je krenula u drugom milenijumu p.n.e. i stigla do
Uskršnjeg ostrva oko 500 godine n.e. Nije sasvim jasno gdje je ova ekspanzija najprije
započela. Lingvistički i arheološki izvori bi podržali postojbinu u sjevernoj Kini, odnosno
Tajvanu, gdje se još uvijek govore australoindonežanski jezici među aboridžinskom
populacijom. Za razliku od Eskima materijalna kultura Australoindonežana je bila više
prilagođena tropskim područjima. Nastanili su se na samo nekoliko većih ostrva poput
Novog Zelanda i Madagaskara. Poput Eskima nisu ušli u američki kontinent, a jedva da
su i ugrozili Australiju.
3. Jedna druga eskpericija krenula je sa sjeverozapadne strane Evroazijskog kontinenta, i
incirali su je Vikinzi, narod gvozenog doba. Njihova ekspedicija je počela u kasnom
osmom vijeku n.e. i završila se do sredine jedanaestog. Osim Britanskih ostrva, najveći
dio ugrožene teritorije nalazio se u kontinentalnom dijelu Evroazije u koji su Vikinzi
mogli prodrijeti zahvaljujući rijekama. Od ovih teritorija njihov najvažniji istorijski legat
je svakako bila Ruska država. Neki Vikinzi su plovili i na zapad, naročito oni koji su
bježali od kraljeva koji su počeli da dominiraju njihovom otadžbinom. U jedanaestom
vijeku su stigli i do Njufaundlenda. Iako su njihovi brodovi bili pogodniji za plovidbu od
eskimskih i australoindonežanskih, ipak nisu ostavili značajnijeg traga na američkom tlu.
4. Na istočnom kraju Evroazije dugački kanui od izdubljenog drveta koristili su se u
Japanu do kasnog Jomonskog perioda. Do šesnaestog vijeka n.e. Kinezi i Japanci su
usavršili svoje pomorske vještine. U slučaju Kine postojala je rasprostranjena pomorska
trgovina u istočnoj i jugoistočnoj Aziji, nasuprot tome, japanski brodovi stigli su do
nekoliko destinacija u jugoistočnoj Aziji, i tamo su podignute naseobine. Japanski pirati
su, sa druge strane, dugo vremena predstavljali prijetnju priobalnoj Kini i Koreji. Imali su
svoje baze u južnom Japanu, a većina njih bili su Kinezi.
5. Bliskoistočna zemljoradnja koja je stigla do velike Britanije u četvrtom milenijumu
p.n.e. mogla je to da učini isključivo pomorskim putem, jer je Britanija već bila odvojena
od kontinentalnog dijela Evroazijskog kontinenta podizanjem nivoa mora tri hiljade
godina ranije.
6. Od četvrtog do drugog milenijuma p.n.e. zajednice duž atlantske obale sačinjavale su
nešto poput jedinstvene kulturne zone koja je imala prednost da lako komunicira i sa
Baltikom i sa Mediteranom.
7. Mediteran je bio jedan od najrazvijenijih regiona kada je u pitanju pomorstvo. U
kasnom srednjem vijeku naročito je bila plodna njegova saradnja sa Atlantikom, kada su
pomorci iz gradova-država sjeverne Italije odigrali značajnu ulogu u putovanjima sa
Iberijskog poluostrva u cilju otkrivanja novih teritorija. Uprkos uspjehu hrišćanskih
država sa iberijskog poluostrva u okončanju muslimanske vlasti na svojoj teritoriji, oni su
samo dotakli zapadnu ivicu muslimanskog svijeta. U međuvremenu njihov uspjeh je
umanjila prijeteća muslimanska ekspanzija na Balkanu u vrijeme Osmanskog carstva.
Svaki pokušaj napada muslimanskog neprijatelja sa kopna značio bi velike materijalne
troškove, uslijed toga jeftino slanje brodova u nepoznato činilo se kao prihvatljivije
rješenje.
8. Ostatak priče o španskim i portugalskim pomorskim ekspedicijama odnosi se na
otkrivanja novih teritorija. Počelo je sa portugalskim istraživanjima zapadne obale Afrike
u petnaestom vijeku. 1492. godine, dobilo je novi tempo, nakon što su se u finansiranje
Kolumbove ekspedicije prema istočnoj Indiji, jedreći na zapad, uključili španski vladari.
Portugalci su Kolumba odbili 1484. godine, a on je, 1492., čvrsto vjerovavši da je
dosegao teritoriju Indije, u stvari otkrio Novi svijet. Portugal je nakon toga poslao novu
ekspediciju predvođenu Vaskom de Gamom, koja je 1498. godine preko Rta Dobre Nade
stigla do Indije. Produžavanjem ove rute Portugalci su došli do Jugoistočne Azije 1509.,
Kine 1514., i najzad Japana, 1543. godine. Španci nisu odustajali nakon Kolumbove
avanture i poslali su još jednu ekspediciju predvođenu Magelanom, koja je uspjela da
stigne do Istočne Indije rutom koja je podrazumijevala obilazak Južne Amerike i prelazak
preko cijelog Pacifika. Jedini brod koji se vratio kući sa ove ekspedicije imao je tu
privilegiju da je prvi koji je oplovio zemaljsku kuglu.
9. Uticaj iberijskih ekspedicija na neevropski svijet je varirao. U Novom svijetu dolazak
Španaca doveo je do demografskog kolapsa uslijed kontakta sa klicama iz Starog svijeta.
Bitan faktor ovakvog negativnog uticaja jeste vojni i tehnološki jaz između domorodaca i
osvajača. Demografski kolaps izvorne Amerike doveo je do razvoja prekookeanske
trgovine robljem, koja je nekih deset miliona Afrikanaca dovela u Novi svijet prije nego
što je prekinuta u devetnaestom vijeku. U Starom svijetu Iberijski uticaj je bio znatno
drugačiji. Portugalski pokušaj osvajanja susjednog Maroka se pokazao kao neuspješan.
Jedini koliko toliko uspješan pokušaj ranog teritorijalnog osvajanja u Starom svijetu jeste
španski na Filipinima.
10. Iako njihovi početni napori nisu bili toliko uspješni, Englezi i Francuzi, preuzeli su
veliki dio trgovačke i pomorske uloge koju su ranije imali Iberijci. Ovo se djelimično
zasnivalo na efikasnoj pomorskoj tehnologiji, ali i njihovim ekonomskim prednostima.
Španci i Portugalci su i dalje kontrolisali teritorije koje su imali u Novom svijetu,
konkretno Brazil je bio portugalska teritorija. Učešće novih naroda u evropskoj ekspanziji
trebalo je značiti i da će vanevropski dijelovi Starog svijeta biti izloženi graditeljima
carstava, koji su se pokazali sposobnijim od svojih prethodnika da osvajaju autohtone
teritorijalne države.
11. U Kini i Japanu država nije stala iza pomorske ekspanzije. Kineska vlada je napustila
politiku nastojanja da smanji učešće svoje države u prekomorskoj trgovini, i umjesto toga
počela da je toleriše, ali ne i u potpunosti podržava. U Japanu feudalna anarhija koja je
vladala tokom šesnaestog vijeka značila je da su trgovci i pirati mogli pronaći lokalne
zaštitnike, ali ponovo centralizovanje vlasti nakon toga dovelo je do smanjenja japanske
pomorske aktivnosti.
49. Reagovanje neevropljana na evropska osvajanja (Maje, Kongoanci, Japanci):
1. Prilikom kontakta sa Evropskim osvajačima najbolje su reagovali Japanci, zatim
Kongoanci, dok su Maje, kao i uostalom većina Novog svijeta, reagovale najgore.
2. Do prvog kontakta između Maja iz nizijskog dijela poluostrva Jukatan i španskih
konkvistadora došlo je 1511. godine, i tokom naredne decenije uslijed pljački Evropljana,
religijskih proganjanja i epidemija bolesti, ovo društvo je preoblikovano politikom
raseljavanja. Najvažnije fiskalne i vjerske institucije Maja bile su u rukama Španaca.
Međutim, još uvijek je postojalo koherentno društvo Maja sa svojom lokalnom elitom.
Nije preživjela nikakva literatura Maja iz kolonijalnog perioda pisana hijeroglifskim
pismom. Jedna od značajnijih osobina španske vlasti u Novom svijetu bilo je priznavanje
domorodačke aristokratije. Tako je u Kusku, prvoj prijestonici carstva Inka, plemstvo
imalo značajnu ulogu u kolonijalnom društvu sve do osamnaestog vijeka.
3. Na Jukatanu se pojavila literatura Maja pisana latinskim pismom. Njen proizvod je bila
nekolicina tekstova koji se spominju kao knjige "Čilam Balama", proročanstva, koja su
sadržala i određene istorijske informacije. Nekoliko stvari ukazuje na njihovu duboku
ukorijenjenost u kulturi Maja: 1) "Čilam Balam" znači "zvanični tumač jaguara", 2)
Kalendar Maja služio je kao okvir tekstovima, 3) Istorijska građa u ovim tekstovima
vraća nas nekoliko vijekova u pretkolumbovsku prošlost, svjedočeći o kontinuiranoj
hijeroglifskoj literarnoj tradiciji. Sami tekstovi artikulišu stav Maja o pobjedi koji pravi
razliku između Španaca i njihovog Boga. Maje su mrzjele konkvistadore, ali su sa druge
strane poštovale fratre koji su sa njima stigli, i koji su uglavnom dijelili nepovoljno
mišljenje Maja o španskim osvajačima. Izvještaj o osvajanju i njegovim posljedicama
napisan na jeziku grupe Maja iz visije, Kačikela iz Gvatemale, svjedoči o potpunom
odobravanju hrišćanstva. Autor opisuje kako su fratri počeli da obučavaju Kačikele na
njihovom sopstvenom jeziku. Sa druge strane u ovom tekstu iznosi i efikasnu tehniku
kojom su Kačikele činili tlo nepodesnim za špansku konjicu, na taj način sugerišući
negativan stav prema konkvistadorima. "Rat kasta" je trajao između 1847-55. U
međuvremenu se desio jedan značajniji ustanak, 1761. godine. Ovo je dovelo do toga da
se počev od kasnog osamnaestog vijeka počnu sprovoditi španske administrativne
reforme koje su okončale autonomiju lokalnih zajednica Maja. Nakon ovoga, ali i
demografskog razaranja prouzrokovanog "Ratom kasta" slijedi sve veće prodiranje
spoljnjeg svijeta sa željeznicom, telefonom i tržištem.
4. Kongoansko kraljevstvo su osnovali strani osvajači u četrnaestom vijeku i na određen
način je preživjelo sve do osamnaestog vijeka. Portugalci su sredinom sedamnaestog
vijeka ratovali sa njima, ali ih nisu pokorili. Srž odnosa dvije strane ležao je u trgovini.
Portugalci au Kongo snabdijevali evropskim manufakturnim proizvodima poput tekstila
koji će postati i simbol kraljevske moći. Za uzvrat su Portugalcima bili potrebi kao
kvalitetna radna snaga za Novi svijet. Drugi aspekt njihovog odnosa bila je kulturna
tradicija. Kongoanci su poput Maja prihvatili hrišćanstvo, ali je ono na njih imalo u
potpunosti drugačiji efekat uslijed toga što nisu imali razvijenu kulturu pismenosti.
Kongoanski kralj sredačno je dočekao misionare koje mu je poslao brat tadašnjeg
portugalskog vladara. On je čak poslao i nekoliko Kongoanaca da se obrazuju u Evropu.
Kralj je uspio da vremenom zadrži određenu kontrolu i pored stranog prisustva. Ovo se
jasno ogleda u tenzijama koji su nastali oko kraljevske poligamije. Naime, on je imao
više žena, uslijed toga što je morao ostvariti dobre odnose sa matrijarhalnim grupacijama
koje su imale bitnu ulogu u Kongoanskoj političkoj strukturi. Iz svake od ovih grupa sebi
je, dakle, birao ženu. Pokušaji Portugalaca da nametnu monogamiju su bili neuspješni.
Kraljevstvo Konga se raspalo nakon pogubnog poraza koji su pretrpjeli u sukobu sa
Portugalcima, 1665.
5. Portugalci su stigli do Japana 1543. godine. Portugalci su došli u trenutku
dugogodišnjeg građanskog rata, i iskoristili rasparčanu političku situaciju. Njihov trik je
bio u tome da preobrate lokalne gospodare koji bi zatim radili na preobraćivanju svog
stanovništva, uništavanju budističkih hramova i svetilišta. Međutim, ranom tokom
sedamnaestog vijeka Japan je ušao u najduži period mira u svojoj istoriji pod vođstvom
Tokugava šoguna, koji će njime vladati sve do devetnaestog vijeka. Za razliku od vladara
Konga, šogunima sedamnaestovijekovnog Japana nije bilo potrebno hrišćanstvo, s
obzirom da su zahvaljujući Kini, već razvili svoju pismenost. U stvari proboj hrišćanstva
su smatrali stranom opasnošću i odlučili da zatvore svoje granice. Portugalce su istjerali
iz zemlje, a hrišćanstvo je do šezdesetih godina sedamnaestog vijeka uglavnom iščezlo sa
teritorije Japana. Kod Tokugava šoguna dugotrajno odsustvo strane opasnosti omogućilo
je ignorisanje domaće vojne zaostalosti, sve dok 1853. godine američka brodarica
predvođena komandantom Metjuom Perijem nije oslobodila japanske luke.
6. Od sedamnaestog vijeka na ovamo razvoj Japana je najviše vidljiv na polju medicine.
1771 seciranje Staramajke zeleni čaj, 1774 objavljivanje japanskog prevoda holandskog
priručnika o anatomiji, 1783 godine jedan japanski autor proglasio je Kinesko učenje
mrtvim. U drugoj polovini osamnaestog vijeka japanski konfučijanci, u prvom redu
Džinsaia, su se vratili nepretencioznoj jednostavnosti koja je odlikovala izvorno
konfučijansko nasljeđe. Sam trend, koji ima svoju paralelu u Kini, može se odrediti kao
fundamentalizam, ublažen Džinsaievim vjerovanjem, šokantnim za neokonfučijance da
čak ni mudrac nije imun na greške. Odbacio je teoriju, smatrajući bitnim činjenice. Sličan
ovom jeste pokret "Nacionalnog učenja" koji se zalaže za vraćanje japanskom nasljeđu,
uz oslobađanje od naslaga kineske kulture.
50. Modernizacija i uloga Velike Britanije:
1. Osobine Velike Britanije:
- bezbjednost, iako je invazija sa kontinenta predstavljala konstantnu prijetnju sve do
Drugog svjetskog rata, posljednji put kada je do nje zaista došlo je 1066-Normansko
osvajanje Engleske. Posljednji građanski rat se vodio sredinom sedamnaestog vijeka,
posljednja veća pobuna u osamnaestom-jakobitska revolucija. Od tada nije bilo
značajnijeg sukoba na britanskom tlu, iako su civili tokom drugog svjetskog rata bili
izloženi nacističkom bombardovanju.
- Druga pozitivna osobina Britanije u novije vrijeme je njena politika. Ne postoje prekidi
u legitimnosti vlade još od „Sjajne revolucije“ 1688. Ta revolucija je protjerala kralja
Jamesa II, poslljednjeg vladara čija je politika zastupala ideju apsolutne monarhije. Nije
bilo slučajeva vojne diktature, niti jednopartijske vlasti. Još od srednjeg vijeka postoje
oblici ograničene monarhije i političkog predstavljanja. Nakon proširivanja prava glasa u
kasnom devetnaestom i ranom dvadesetom vijeku Britanija je postala demokratska.
Tokom građanskih ratova sredinom sedamnaestog vijeka su se poprilično neobuzdano
međusobno ubijali zbog Boga. Otada su to prestali da rade. Katolici, koji su dugo
vremena smatrani izdajnicima, su dobili pravo glasa i zapošljavanja u javnim službama u
devetnaestom vijeku.
- Treća osobina se odnosi na etnicitet i nemire na rasnoj osnovi.
2. Osim činjenice da joj njena ostrvska geologija obezbjeđuje svojevrsnu bezbjednost,
isto tako možemo tvrditi da su određena ograničenja engleske monarhije u ranom
modernom vremenu povezana sa istom. U odsustvu konkretnih prijetnji invazija
omogućena je rana demilitarizacija engleskog društva.
3. Ono što je svakako profilisalo Englesku u jednu od vodećih sila modernog svijeta,
pogotovo u devetnaestom i početkom dvadesetog vijeka je pojava industrijalizacije
započeta 1760. Nekoliko faktora je bilo značajno u omogućavanju industrijske revolucije
u Britaniji. Prvi se odnosi na velike rezerve prirodnih resursa, uključujući ogromne
količine uglja; državu koja je više štitila nego rušila svoju ekonomiju ulažući u trgovinu i
prekomorska naseljavanja, i zamjenu klase tradicionalnih seljaka klasom poljprivrednih
najamnika. Ono što je u ovakvom kontekstu pokrenulo cjelokupan proces bile su
tehnološke inovacije preduzetnika koje se prije svega odnose na pojavu mašina za
predenje, koje su značajno snizile cijenu opredenog pamuka, dovodeći do veće
konkurentnosti na tržištu. Ovaj razvoj je svakako pratio visok nivo ulaganja u
saobraćajnu infrastrukturu, uključujući kanale, a zatim i željeznice. Do 1850. godine
industrijalizacija je Britaniju učinila bogatijom zemljom nego što je bila ikada prije.
Raspodjela novog bogarstva je, međutim, bila neravnomjerna. Država je u međuvremenu
počela da investira određenu količinu novca u poboljšanje kvaliteta života građana-
obrazovanje, upravljanje. Do ovog vremena su katolici cijelu jednu generaciju bili
izjednačeni u pravima, a tokom sljedeće generacije je konzervativna vlada uvele prve od
niza mjera koje su dovele do davanja opšteg prava glasa. U konačnici je ovaj proces
stigao i do žena. Britanija je počela da smatra bezbjednost, demokratiju i uglađenost, za
prava koja se stiču rođenjem.