MODUL • Fizik TINGKATAN 4

UNIT

1 PENGENALAN KEPADA FIZIK

INTRODUCTION TO PHYSICS

1.1 KUANTITI ASAS DAN KUANTITI TERBITAN

BASE QUANTITIES AND DERIVED QUANTITIES

• Menerangkan kuantiti asas dan kuantiti terbitan

Explain what base quantities and derived quantities are
U
• Menyenaraikan kuantiti asas dan unitnya N
List base quantities and their units I
T
• Menyenaraikan kuantiti terbitan dan unitnya
List some derived quantities and their units
• Mengungkapkan kuantiti terbitan dan unitnya dalam bentuk kuantiti asas dan unit asas
1
Express derived quantities as well as their units in terms of base quantities and base units

1.2 IMBUHAN DAN NOTASI SAINTIFIK (BENTUK PIAWAI)

PREFIX AND SCIENTIFIC NOTATION (STANDARD FORM)

• Mengungkapkan kuantiti dengan menggunakan imbuhan dan notasi saintifik

Express quantities using prefixes and scientific notation
• Menyelesaikan masalah yang melibatkan pertukaran unit
Solve problems involving conversion of units

1.3 KUANTITI SKALAR DAN KUANTITI VEKTOR

SCALAR AND VECTOR QUANTITIES

• Menyatakan takrif kuantiti skalar dan kuantiti vektor

State the definitions of scalar quantity and vector quantity
• Memberikan contoh kuantiti skalar dan kuantiti vektor
Give examples of scalar quantity and vector quantity

1.4 MEASUREMENTS
PENGUKURAN

• Memilih peralatan yang sesuai untuk mengukur kuantiti fizik

Choose appropriate instruments to measure physical quantities
• Menerangkan kepersisan, kejituan dan kepekaan
Explain consistency, accuracy and sensitivity
• Menerangkan jenis-jenis ralat dalam eksperimen
Explain types of experimental errors
• Menggunakan teknik yang sesuai untuk mengurangkan ralat dalam eksperimen
Using appropriate techniques to reduce experimental errors

23 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 23 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

1.1 KUANTITI ASAS DAN KUANTITI TERBITAN

BASE QUANTITIES AND DERIVED QUANTITIES

1 Kuantiti fizik ialah kuantiti yang boleh diukur.

A physical quantity is a quantity that can be measured.

Physical quantity

Kuantiti asas Kuantiti terbitan

Base quantity Derived quantity
U
N
I
T
2 Kuantiti asas: ialah kuantiti fizik yang tidak boleh ditakrifkan dalam istilah kuantiti asas yang lain.
1
A base quantity: is a physical quantity which cannot be defined in terms of other base quantities.

3 Terdapat lima kuantiti asas dalam Unit Sistem Antarabangsa (unit S.I.).
There are five base quantities in the International System of units (S.I. units).

Kuantiti asas Simbol untuk kuantiti asas Unit S.I. Simbol untuk Unit S.I.
Base quantity Symbol for base quantity S.I. Unit Symbol for S.I. Unit

Panjang meter
Length
l m
metre

Mass
m kilogram kg
Jisim

Masa saat
Time
t s
second

Arus elektrik
I ampere A
Electric current

Suhu
T Kelvin K
Temperature

4 Kuantiti terbitan: ialah kuantiti yang diterbitkan daripada kuantiti asas melalui pendaraban atau
pembahagian atau kedua-duanya.

A derived quantity: is a physical quantity which is derived from base quantities through multiplication or
division or both.

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 24

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 24 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

5 Tentukan unit terbitan untuk kuantiti terbitan yang berikut.

Determine the derived unit for the following derived quantities.

Kuantiti terbitan Hubungan dengan kuantiti asas Kuantiti terbitan dari unit asas
Derived quantity Relationship with base quantity Derived unit from base units

Luas
Luas = panjang × panjang Area = length × length m × m = m2
Area

Isi padu Isi padu = panjang × panjang × Volume = length × length ×

m × m × m = m3
Volume panjang length
U
N
I
T

Ketumpatan
Ketumpatan
jisim
Density
mass kg 1
Density = = = kg m-3
panjang × panjang × panjang length × length × length m3

Halaju sesaran displacement m

Velocity = –1
Velocity Halaju = masa time s =ms

Pecutan Acceleration
Pecutan perubahan halaju change in velocity m s–1
Acceleration = = = m s–2
masa time s

Berat Weight = mass ×

Berat = jisim × pecutan graviti kg m s-2
Weight gravitational acceleration

Momentum Momentum = mass × kg m s-1

Momentum = jisim × halaju
Momentum velocity

Tekanan daya force

Tekanan = Pressure = kg m–1 s–2 ; N m–2 ; pascal (Pa)
Pressure luas area

Daya
Daya = jisim × pecutan Force = mass × acceleration kg m s-2
Force

25 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 25 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Kuantiti terbitan Hubungan dengan kuantiti asas Kuantiti terbitan dari unit asas
Derived quantity Relationship with base quantity Derived unit from base units

Kerja
Kerja = daya × sesaran Work = force × displacement kg m2 s-2 ; joule (J)
Work

Kuasa kerja work

Kuasa = Power = kg m2 s-3 ; watt (W)
U
Power masa time
N
I
T

1
Tenaga kinetik Kinetic energy
Tenaga kinetik 1 1
× mass × (velocity)2
kg m2 s–2 ; joule (J)
Kinetic energy = 2 × jisim × (halaju)2 =
2

Tenaga
Gravitational potential energy
keupayaan graviti Tenaga keupayaan graviti
= mass × gravitational kg m2 s–2 ; joule (J)
Gravitational = jisim × pecutan graviti × tinggi acceleration × height
potential energy

Cas
Cas = arus × masa Charge = current × time A s ; coulomb (C)
Charge

Voltan kerja work

Voltage
Voltan = Voltage = J C–1 ; volt (V)
cas charge

Rintangan voltan voltage

Rintangan = Resistance = V A-1 ; ohm (Ω)
Resistance arus current

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 26

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 26 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

1.2 IMBUHAN DAN BENTUK PIAWAI

PREFIXES AND STANDARD FORM
1 Beberapa kuantiti fizikal mempunyai nilai yang sangat kecil atau sangat besar.
Some physical quantities have very small or very large values.
2 Untuk mengendalikan nombor tersebut dengan mudah, imbuhan dan notasi saintifik diwujudkan.
To handle such numbers more easily, prefixes and scientific notations have been developed.
3 Imbuhan dikaitkan dengan unit S.I. untuk mengungkapkan beberapa nilai yang tertentu.
Prefixes are attached to S.I. units to express these values.
4 Jadual imbuhan:
Table of prefixes:
Imbuhan Simbol Nilai Imbuhan Simbol Nilai
Prefixes Symbol Value Prefixes Symbol Value
U
tera T 1012 senti/centi c 10-2 N
I
T
giga G 109 mili/milli m 10-3
mega M 106 mikro/micro µ 10-6
1
kilo k 103 nano n 10-9
desi/deci d 10-1 piko/pico p 10-12

Contoh/Examples
1 Untuk menukar dari imbuhan kepada nombor biasa, darabkan dengan nilai imbuhan itu.
To convert from prefixes to normal number, multiply with the value of the prefixes.
(a) 4 Gm = m (b) 260 mg = g
9
Giga (G) = 10 mili / milli (m) = 10-3
Jadi/Therefore, Jadi/Therefore,
4 Gm = 4 × 109 m 260 mg = 260 × 10-3 g
= 4 000 000 000 m = 0.26 g

2 Untuk menukar dari nombor biasa kepada imbuhan, bahagikan dengan nilai imbuhan itu.
To convert from normal numbers to prefixes, divide by the values of the prefixes.

(a) 325 s = Ms (b) 12 800 000 m = km

Mega (M) = 106 kilo (k) = 103
Jadi/Therefore, Jadi/Therefore,
325 s = 325 ÷ 106 Ms 12 800 000 m = 12 800 000 ÷ 103 km
= 0.000325 Ms = 12 800 km

3 Untuk menukar dari satu imbuhan kepada satu imbuhan yang lain, tukarkan kepada unit yang asal, kemudian
baru tukar kepada imbuhan yang diminta.
To change from one prefix to another prefix, change the prefix to the original unit, then only change it to the requested
prefix.

(a) 3 060 kg = Tg (b) 2 4 3 0 µ m = cm

3 060 kg = 3 060 × 10 g 3
= 3 060 000 g 2 430 µm = 2 430 × 10-6 m
= 3 060 000 ÷ 1012 Tg = 0.002 43 m
0.000 003 06 = 0.002 43 ÷ 10-2 cm
= Tg = 0.243 cm

27 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 27 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

5 Bentuk piawai boleh diungkapkan dalam A × 10n di mana 1  A  10 dan n ialah integer.
Standard form can be expressed in the form A × 10n where 1  A  10 and n is an integer.
Tuliskan kuantiti fizik yang berikut dalam bentuk piawai.
Write the following physical quantities in standard form.
Kuantiti fizik/Physical quantities Bentuk piawai/Standard form
-3
Ketumpatan aluminium = 2 700 kg m
2.7 × 103 kg m–3
Density of aluminum = 2 700 kg m-3

Jarak planet Merkuri dari Matahari = 57 850 000 km

5.785 × 107 km
Distance of Mercury planet from the Sun = 57 850 000 km

Kelajuan cahaya = 380 000 000 m s-1

3.8 × 108 m s–1
Speed of light = 380 000 000 m s-1

Unit jisim atom = 0.000 000 000 000 000 000 000 000 001 66 kg
U 1.6 × 10–27 kg
N Atomic mass units = 0.000 000 000 000 000 000 000 000 001 66 kg
I
T Cas satu elektron = 0.000 000 000 000 000 000 16 C
1.6 × 10–19 C
1 Charge of an electron = 0.000 000 000 000 000 000 16 C

6 Kuantiti fizik yang ditulis dalam suatu unit boleh ditulis dalam unit yang lain.
A physical quantity that is written in a certain unit can be rewritten in another unit.

Contoh/Examples

(a) 1 cm2 = m2 (b) 80 km j–1 = m s–1

1 cm
80 km
1 cm 80 km j–1 =
1j
1 j = 3 600 s
80 × 103 m
1 cm2 = 1 cm × 1 cm =
3 600 s
= (1 × 10–2)m × (1 × 10–2)m
= 1 × 10–4 m2 = 22.22 m s–1

Tuliskan kuantiti fizik berikut dengan unit yang diberikan.

Write the following physical quantities in the unit given.

(a) 1 m2 = 1 × 104 cm2 (d) Kelajuan sebuah kereta/Speed of a car

= 120 km j–1 = 33.33 m s–1
(b) 5 m3 = 5 × 106 cm3
(e) Ketumpatan ais/Density of ice
(c) 1 000 cm3 = 1 × 10–3 m3
= 0.9 g cm–3 = 900 kg m–3

1.3 KUANTITI SKALAR DAN KUANTITI VEKTOR

SCALAR AND VECTOR QUANTITIES

1 Beberapa kuantiti fizik digunakan untuk menggambarkan pergerakan sesebuah objek.

Some physical quantities are used to describe the motion of an object.
2 Kuantiti-kuantiti ini dapat dibahagikan kepada dua kategori:
These quantities can be divided into two categories:

Kuantiti fizik
Physical quantity
Kuantiti skalar Kuantiti vektor
Scalar quantity Vector quantity

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 28

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 28 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

3 Kuantiti skalar dan kuantiti vektor

Scalar quantity and vector quantity

Kuantiti skalar/Scalar quantity Kuantiti vektor/Vector quantity

Contoh/Example Contoh/Example
• Seorang budak perempuan berjalan sejauh 4 • Seorang budak perempuan berjalan sejauh 4 meter
meter./A girl walks 4 meters. ke Timur./A girl walks 4 meters East.
• Magnitud: 4 meter • Magnitud: 4 meter

Arah: Tiada arah Arah: Timur

Magnitude: 4 metres Magnitude: 4 metres

Direction: No direction Direction: East

Definisi/Definition Definisi/Definition U
N
Kuantiti skalar merupakan kuantiti fizik yang Kuantiti vektor merupakan kuantiti fizik yang I
T
magnitud magnitud
mempunyai sahaja. mempunyai kedua-dua
arah
dan
1
A scalar quantity is a physical quantity which has .
magnitude only. A vector quantity is a physical quantity which has both
magnitude and direction .

Contoh/Examples

Pertimbangkan kuantiti-kuantiti yang disenaraikan di bawah. Kategorikan setiap kuantiti sama ada kuantiti vektor
atau kuantiti skalar.
Consider the following quantities listed below. Categorise each quantity as being either a vector quantity or a scalar quantity.
Kuantiti/Quantity Kategori/Category
Kuantiti skalar (tiada arah disertakan pada jarak)
5m
Scalar quantity (there is no direction listed for the distance)

Kuantiti vektor (terdapat arah disertakan pada kelajuan)

30 cm s–1, Timur/East
Vector quantity (there is direction listed for the speed)

Kuantiti vektor (terdapat arah disertakan pada jarak)

5 km, Utara/North
Vector quantity (there is direction listed for the distance)

Kuantiti skalar (arah tidak terlibat)

20 °C
Scalar quantity (there is no direction involved)

Kuantiti skalar (arah tidak terlibat)

256 bytes
Scalar quantity (there is no direction involved)

Kuantiti skalar (arah tidak terlibat)

4 000 kalori/calories
Scalar quantity (there is no direction involved)

1 Contoh-contoh bagi kuantiti skalar adalah

Examples of scalar quantities are:
Suhu, masa, laju, jarak, jisim/Temperature, time, speed, distance, mass.

2 Contoh-contoh bagi kuantiti vektor adalah

Examples of vector quantities are:
Halaju, pecutan, sesaran, momentum, daya/Velocity, acceleration, displacement, momentum, force.

29 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 29 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

1.4 PENGUKURAN
MEASUREMENT

1 Pengukuran adalah proses untuk menentukan nilai sesuatu kuantiti fizik dengan menggunakan alat saintifik.
Measurement is the process of determining the value of a physical quantity using scientific instruments.
2 Meter (m), kilogram (kg) dan saat (s) adalah tiga unit asas untuk mengukur panjang , jisim dan
masa masing-masing.
The metre (m), the kilogram (kg) and the second (s) are three basic units for measuring length , mass

and time respectively.

Mengukur panjang / Measuring length

U 1 Panjang sesuatu objek boleh diukur dengan menggunakan pembaris meter, angkup vernier atau tolok skru
N
I mikrometer.
T The length of an object can be measured by using a metre rule, vernier callipers or micrometer screw gauge.
1 2 Kesesuaian alat ini bergantung kepada panjang yang diukur dan ketepatan yang diperlukan.
The suitability of the instrument depends on the length to be measured and the accuracy required.

Alat pengukur Senggatan terkecil

Measuring instrument Smallest scale division

Pembaris meter / Meter rule 0.1 cm

Angkup vernier / Vernier callipers 0.01 cm

Tolok skru mikrometer / Micrometer screw gauge 0.01 mm

(Senggatan terkecil pada alat pengukur menunjukkan kepekaan sesuatu alat)

(The smallest scale division on the measuring instruments shows the sensitivity of the instruments.)

(a) Pengukuran menggunakan pembaris meter

Measurement using a metre rule
Pembaris meter memberikan bacaan dalam ketepatan 0.1 cm.
A metre rule gives readings to an accuracy of 0.1 cm.

Latihan / Exercises

Ukur dan tuliskan setiap yang berikut.

Measure and write each of the following.
(i) 1.6 cm
Lebar/Width =
Panjang/Length = 7.0 cm

(ii) cm 1 2 3 4 5 6

Berdasarkan rajah, panjang objek = 6.2 cm – 1.0 cm = 5.2 cm

6.2 cm – 1.0 cm = 5.2 cm
Based on the diagram, the length of the object =

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 30

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 30 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

(iii) Sesiku Pensel/Pencil

Set square

cm 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Berdasarkan gambar rajah, diameter pensel = 5.0 cm – 3.5 cm = 1.5 cm

5.0 cm – 3.5 cm = 1.5 cm
Based on the diagram, the diameter of the pencil =

(b) Pengukuran dengan menggunakan angkup vernier

Measurement by using vernier callipers
U
1 Angkup vernier digunakan untuk mengukur/A pair of vernier callipers is used to measure: N
(a) kedalaman / depth (b) dimensi luar/ outer dimensions (c) dimensi dalam / inner dimensions I
T
2 Angkup vernier memberikan bacaan dalam ketepatan 0.01 cm 1
A pair of vernier callipers gives readings to an accuracy of 0.01 cm.

Rahang dalam Ekor

Inside jaw
Skru pemutar Tail
Screw Skala utama
Skala utama Main scale
Main scale
Skala vernier
cm Vernier scale
0 1 2 3 Skru pemutar
0 5 10 Screw
Skala vernier Ekor Rahang luar
Vernier scale Tail Outside jaw
Rahang dalam
Rahang luar Inside jaw
Outside jaw

3 Angkup vernier mempunyai dua skala: skala utama dan skala vernier

A pair of Vernier callipers has two scales: main scale and vernier scale

4 (i) Panjang skala vernier = 0.9 cm

Length of vernier scale = 0.9 cm
(ii) Skala vernier boleh dibahagikan kepada 10 bahagian
The vernier scale is divided into 10 divisions
(iii) Panjang untuk senggatan terkecil oleh skala vernier = 0.09 cm

Length of the smallest scale division of the vernier scale = 0.09 cm

(iv) Panjang untuk senggatan terkecil pada skala utama = 0.1 cm

Length of the smallest scale division of the main scale = 0.1 cm

(v) Perbezaan antara senggatan terkecil oleh skala utama dan senggatan terkecil oleh skala vernier
= 0.1 cm – 0.09 cm = 0.01 cm
The difference between the smallest scale division of the main scale and the smallest scale division of the vernier
scale = 0.1 cm – 0.09 cm = 0.01 cm

31 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 31 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Latihan / Exercises
Apakah bacaan yang ditunjukkan oleh angkup tersebut?
What are the readings shown by the callipers?
1 2

cm cm
1 2
0 1 2 3

0 5 10
0 5 10

Bacaan/Reading
Bacaan/Reading = (1.2 + 0.06) cm = (1.6 + 0.08) cm
U
N = 1.26 cm 1.68 cm
I =
T

1 (c) Pengukuran dengan menggunakan tolok skru mikrometer

Measurement using a micrometer screw gauge

Spindal Kunci Anvil Racet Bidal (skala vernier) Sleeve (skala utama)
Spindle Lock Anvil Ratchet knob Thimble (vernier scale) Sleeve (main scale)

Spindal Sleeve (skala utama)

Spindle Sleeve (main scale)

mm
01 40
Anvil 35
Anvil 30
25 Racet
Ratchet knob

Kunci Bidal (skala vernier)

Lock Thimble (vernier scale)

1 Tolok skru mikrometer digunakan untuk mengukur objek yang sangat kecil sehingga 0.01 mm (Ketepatan /
Kejituan dalam 0.01 mm)
A micrometer screw gauge is used to measure very small objects to 0.01 mm. (Accuracy of 0.01 mm)

2 (a) Skru dalam spindal mempunyai jarak benang atau senggatan 0.01 mm.
The screw in the thimble has a thread distance or pitch of 0.01 mm.
(b) Apabila bidal dipusing satu pusingan lengkap, rahang bergerak dalam jarak 0.50 mm.
When the thimble is turned one complete rotation, the sliding jaw moves a distance of 0.50 mm.

3 (a) Skala bidal mempunyai 50 bahagian (senggatan).

The scale on the thimble has 50 divisions.

(b) Satu bahagian pada skala bidal menunjukkan 0.01 mm .

One division on the thimble scale represents 0.01 mm .

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 32

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 32 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Latihan / Exercises
Tuliskan bacaan tolok skru mikrometer yang ditunjukkan dalam rajah di bawah.
Write down the readings of the micrometer screw gauges shown in the diagrams below.
(a) (b) (c)
mm mm mm 5 5 5 mm mm mm
mm mm mm
0 1 0 1 5 0 15 5 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 250 125 25
0 0 0
0 0 0 45 45 45 20 20 20
45 45 45 40 40 40 15 15 15

(1.00 + 0.01) mm (1.50 + 0.47) mm (1.00 + 0.21) mm

1.01 mm 1.97 mm 1.21 mm
U
N
I
T
Latihan / Exercises
1
Lengkapkan jadual di bawah./Complete the table below.
(a)
Kuantiti fizik/Physical quantity Alat pengukur/Measuring instrument
Lebar sebuah meja Pembaris meter
Width of the table Metre rule
Diameter dalam paip air kuprum Angkup vernier
The inner diameter of copper water pipe Vernier callipers
Ketebalan wayar Tolok skru mikrometer
Thickness of a piece of wire Micrometer screw gauge
Jarak seorang atlit merejam lembing Pita pengukur
The distance of an athlete throwing the javelin Measuring tape
Diameter sebatang paip Angkup vernier
The diameter of a pipe Vernier callipers
Ketebalan duit syiling 50 sen Tolok skru mikrometer
Thickness of a 50 cent coin Micrometer screw gauge

(b) Panjang/Length Alat pengukur/Measuring instrument

4.5 cm Pembaris meter/Metre rule
1.94 cm Angkup vernier/Vernier callipers
6.72 cm Angkup vernier/Vernier callipers
3.55 mm Tolok skru mikrometer/Micrometer screw gauge

Mengukur Jisim/Measuring Mass

Jisim suatu objek boleh diukur dengan menggunakan neraca tuas atau neraca tiga alur .
lever balance beam balance
The mass of an object can be measured by using a or a .

Mengukur Masa/Measuring Time

Masa diukur dengan menggunakan jam randik .

stopwatch
Time is measured by using a .

33 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 33 10/20/15 2:21 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

1.5 KEJITUAN, KEPERSISAN DAN KEPEKAAN

ACCURACY, CONSISTENCY AND SENSITIVITY

1 Kejituan dalam ukuran ialah betapa hampir sesuatu nilai ukuran itu dengan
nilai sebenar .

Accuracy in measurement is the degree of closeness of a measurement value to the actual

Kejituan
Accuracy value .

2 Ukuran yang mempunyai peratusan ralat yang sangat kecil mempunyai kejituan yang tinggi .

A measurement with a smaller percentage error has a higher accuracy .

1 Kepersisan ialah kemampuan sesuatu alat pengukur untuk mengukur kuantiti dengan
sedikit atau tiada sisihan relatif dalam bacaan yang diperoleh. Pengukuran berulang akan
U
N menghasilkan bacaan yang hampir sama.
I
T Kepersisan Consistency is the ability of a measuring instrument to measure in a consistent manner with little or

1
Consistency no relative deviation in the readings obtained. The repeated measurement will produce almost the same
reading.
2 Pengukuran dengan sisihan relatif yang lebih kecil mempunyai kepersisan yang lebih tinggi.
A measurement with a smaller relative deviation has a higher consistency.

1 Kepekaan ialah kebolehan sesebuah alat untuk mengesan perubahan yang kecil dalam
sebarang kuantiti fizik yang diukur.
Sensitivity is the ability of an instrument to detect small changes in the physical quantity
being measured.

Kepekaan 2 Alat pengukur yang lebih sensitif dapat/A more sensitive measuring instrument is able to
Sensitivity (a) mengesan perubahan yang sangat kecil dalam kuantiti fizik yang diukur
detect very small changes in the physical quantity that is being measured
(b) bertindak balas dengan cepat kepada perubahan dalam kuantiti fizik yang diukur
respond more quickly towards changes in the physical quantity that is being measured
3 Alat pengukur yang mempunyai senggatan lebih kecil adalah lebih peka.
A measuring instrument which has smaller scale divisions is more sensitive.

Latihan / Exercises
Dalam pertandingan menembak, tiga orang peserta A, B dan C masing-masing melepaskan enam tembakan pada
sasaran. Bandingkan kejituan dan kepersisan tiga penembak ini.
In a shooting competition, three participants A, B and C each takes six shots at a target. Compare the accuracy and the
consistency of the three shooters.
A B C

Jitu dan persis Persis tetapi tidak jitu Tidak jitu dan tidak persis

Accurate and consistent Consistent but not accurate

Not accurate and not consistent

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 34

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 34 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Contoh/Examples
Senaraikan perbezaan antara dua alat pengukur yang berikut.
List the differences between these two measuring instruments.
Pembaris meter Pita pengukur
A meter rule A measuring tape
cm cm cm cm
0 01 21 23 43 4 0 01 21 23 4
3 54 5

Pembaris meter Pita pengukur

A meter rule A measuring tape

Bilangan senggatan per cm U

10 2
Number of divisions per cm N
I
Senggatan skala terkecil T

1
0.1 cm 0.5 cm
Smallest scale division

Kepekaan
Tinggi/High Rendah/Low
Sensitivity

RALAT RAWAK DAN RALAT SISTEMATIK

RANDOM ERRORS AND SYSTEMATIC ERRORS

Semua ketidaktentuan eksperimen (ralat) adalah disebabkan oleh sama ada ralat rawak atau
ralat sistematik .
All experimental uncertainties (errors) are due to either random errors or systematic errors .

Ralat Rawak Ralat Sistematik

Random Errors Systematic Errors

1 Ralat rawak ialah ketidakpastian dalam 1 Ralat sistematik ialah ketidakpastian dalam
pengukuran yang disebabkan oleh: pengukuran disebabkan oleh:
Random errors are uncertainties in the measurement Systematic errors are uncertainties in the measurements
due to: due to:
(a) pemerhati (a) pemerhati
the observer the observer
(b) keadaan sekeliling Contoh/Example:
the surroundings (i) masa tindak balas
(c) alat-alat (menggunakan jam randik, dll.)
the instruments reaction time
2 Apabila kuantiti diukur untuk beberapa kali, ralat (using stopwatch, etc.)
rawak akan menyebabkan bacaan menjadi lebih (ii) rabun jauh atau rabun dekat
besar atau lebih kecil daripada bacaan sebenar. (eksperimen cahaya, dll)
When a quantity is measured a few times, random short-sightedness or long-sightedness
errors will cause the readings either to be larger or (light experiments, etc)
smaller than the actual values.

35 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 35 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

3 Contoh bagi ralat rawak / Examples of random errors:
(a) kesilapan pengukuran yang berlaku apabila
seseorang membaca bacaan skala dari
kedudukan mata pada alat yang salah
( ralat paralaks )
measurement error that happens when one reads
a scale’s reading from a wrong position of the eye
or instrument ( parallax error )
Kedudukan mata yang betul sepatutnya berada
berserenjang dengan skala .
The correct position of the eye should be
U perpendicular to the scale .
N haus di hujungnya
I (i)
T cm 1 2
(b) persekitaran/the surroundings
Contoh/Example:
Andaian nilai pecutan disebabkan oleh graviti,
10 m s–2, adalah tidak tepat jika nilai g di
tempat di mana eksperimen dijalankan berbeza
dari 10 m s–2.
Assuming the value of the acceleration due to
gravity, 10 m s–2, is inaccurate if the value of g at
the place where the experiment is carried out differs
from 10 m s–2.
(c) alat-alat / the instruments
(i) ralat sifar / zero error
Contoh/Example:
• pembaris meter yang telah rosak atau
a metre rule which has worn ends

1
cm 1 2
cm 1 2 3

• bacaan angkup vernier atau tolok skru

mikrometer bukan sifar walaupun
(ii)
rahang telah ditutup.
Mata
Mata Eye the reading of vernier callipers or micrometer
Eye
screw gauge is not zero even when
cm 1 2 Mata the jaws are closed.
Mata Eye
Eye

Merkuri
• ammeter
Merkuri
Mercury
dan voltmeter yang tidak
Air
Air Water Mercury menunjukkan bacaan sifar walaupun
Water
terputus dari litar.
an ammeter and a voltmeter which do not
show zero reading even when disconnected
(iii) from a circuit.
Mata
Eye
• penimbang yang jarumnya tidak
menunjukkan bacaan sifar walaupun tiada
Mata
Eye objek yang diletakkan di atas penimbang
Merkuri itu.
Mercury
Air
Water a balance which does not show zero reading
even when no object is being placed on it.
(b) kesilapan yang dibuat apabila membaca skala (ii) kesalahan dalam alat
suatu alat fault in the instrument
the error made when reading the scale of an Alat-alat ditentukurkan dalam kilang
instrument dalam keadaan suhu dan tekanan atmosfera
(c) kiraan bilangan ayunan yang salah dalam tertentu. Kadangkala alat-alat ini digunakan
sistem yang bergetar dalam keadaan fizikal yang berbeza.
a wrong count of the number of oscillations in a Instruments are calibrated in the factory under
vibrating system specific temperature and atmospheric pressure.
Sometimes these instruments are used under
(d) tekanan yang tidak konsisten semasa different physical conditions.
merapatkan rahang tolok skru mikrometer
Contoh/Example:
(Contoh: apabila mengukur diameter dawai)
panjang angkup vernier keluli akan berubah
inconsistent pressures applied when closing the
apabila suhu berubah.
gap of a micrometer screw gauge (Example: when
the length of a steel vernier callipers will
measuring the diameter of a wire)
change when temperature changes.

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 36

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 36 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

(e) perubahan dalam persekitaran semasa 2 Ralat sistematik tidak boleh dielakkan dengan
eksperimen (Contoh: perubahan suhu yang mengambil beberapa bacaan menggunakan alat
mana ia telah dianggap malar) yang sama, pemerhati yang sama atau alat yang
changes in the surroundings during an experiment sama.
(Example: the change of temperature which has Systematic errors cannot be eliminated by taking several
been assumed to be constant) readings using the same instrument, same observer or
same instrument.
4 Ralat rawak boleh dielakkan (atau dikurangkan)
dengan mengulangi pengukuran 3 Ralat sistematik boleh dielakkan dengan cara
Systematic errors can be eliminated by
(mengambil beberapa bacaan) dan
mengira nilai purata (i) menggunakan alat yang berbeza
.
using different instruments
Random errors can be eliminated (or reduced) by
repeating measurements (taking several readings) (ii) mengambil ukuran dengan teliti
carefully U
calculating the average value taking measurements N
and . I
T

1
Ralat paralaks
Parallax error

Penjelasan:
Explanation:
(pandangan pemerhati tidak berserenjang dengan skala instrumen yang sedang dibaca)
(the view of the observer is not perpendicular to the scale of the instrument that is being read)

Cara yang betul untuk membaca skala pembaris ditunjukkan dalam rajah. Mata mesti diletakkan tegak di atas
tanda pada skala untuk mengelakkan ralat paralaks.
The correct way to read the scale of a ruler is shown in the diagram. The eye must be placed vertically above the mark on
the scale to avoid parallax error.

Ralat paralaks boleh menghasilkan bacaan yang lebih besar atau lebih kecil daripada nilai sebenar.
Apabila kedudukan mata berada pada
Parallax errors can produce readings that are bigger or smaller than the actual value.
When the position of the eye is at
X Y Z
X – bacaan akan menjadi lebih besar daripada nilai sebenar.
the reading will be greater than the actual value.
Z – bacaan akan menjadi lebih kecil daripada nilai sebenar.
the reading will be smaller than the actual value. cm
Y – tiada apa-apa kesilapan paralaks. 0
there will not be any parallax errors.
Seorang pemerhati yang cekap akan mendapat bacaan tanpa atau dengan ralat paralaks yang kecil.
An efficient observer will get readings without or with small parallax errors.
Ketiadaan ralat paralaks semasa menggunakan ammeter/voltmeter – menggunakan cermin di bawah penunjuk
akan memastikan bahawa imej jarum tidak boleh dilihat semasa ukuran.
No paralax when using an ammeter/voltmeter – using a mirror under the pointer will ensure that the image of
the pointer cannot be seen during measurement.

37 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 37 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Ralat Sifar untuk Angkup Vernier

Zero Error for Vernier Callipers

(a) (c) cm cm
0 1
0 1

0 5 10
0 5 10

Ralat sifar/Zero error = +0.04 cm (i) Ralat sifar/Zero error = 0.04 cm

(b) cm cm
0 1 0 1

U
N
I 0 5 10 0 5 10
T

1 Ralat sifar/Zero error = –0.03 cm (ii)

Bacaan sebenar = 1.03 cm – 0.04 cm = 0.99 cm
1.03 cm – 0.04 cm = 0.99 cm


Penerangan Ralat sifar
:
Explanation Zero error = –0.10 cm + 0.07 cm 
The correct value =

= –0.03 cm

Ralat Sifar untuk Tolok Skru Mikrometer

Zero Error for Micrometer Screw Gauge

(a) (c)

mm mm
0 5 0 5
0 0
45 45

Ralat sifar/Zero error = +0.01 mm (i) Ralat sifar/Zero error = +0.01 mm

(b)

mm mm
0 0 0 1 0
45 45
40 40

Ralat sifar/Zero error = –0.04 mm (ii)

Bacaan sebenar = 1.46 mm – 0.01 mm = 1.45 mm
1.46 mm – 0.01 mm = 1.45 mm
The correct value =

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 38

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 38 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

1.6 KAJIAN SAINTIFIK

SCIENTIFIC INVESTIGATIONS

Proses kajian saintifik adalah seperti ditunjukkan di bawah:

The process of scientific investigation is shown as below:

Pernyataan masalah Inferens Hipotesis

Problem statement Inference Hypothesis

Pemboleh ubah/Variables
• Pemboleh ubah dimanipulasikan
Prosedur Senarai bahan dan radas Manipulated variable
U
Procedure List of materials and apparatus • Pemboleh ubah bergerak balas N
Responding variable I
T
• Pemboleh ubah dimalarkan
Constant variable(s) 1

Pemerhatian Analisis Perbincangan Kesimpulan

Observation Analysis Discussion Conclusion

Eksperimen Bandul ringkas / Simple pendulum

Experiment

Inferens Panjang bandul ringkas mempengaruhi tempoh bandul ringkas

Inference
The length of a simple pendulum affects the period of the simple pendulum

Hipotesis Jika panjang bandul ringkas bertambah, maka tempohnya juga akan bertambah
Hypothesis
If the length of the simple pendulum increases, its period will also increase

Tujuan eksperimen Untuk menyiasat hubungan antara tempoh bandul ringkas dengan panjangnya
Aim of the experiment
To investigate the relationship between the period of a simple pendulum and its length

Pemboleh ubah dimanipulasikan/Manipulated variable:

Panjang bandul, l/The length of the pendulum, l
Pemboleh ubah Pemboleh ubah bergerak balas/Responding variable:
Variables Tempoh bagi bandul ringkas, T/The period of the simple pendulum, T
Pemboleh ubah dimalarkan/Constant (fixed) variable:
Jisim bandul/Mass of pendulum bob

Bandul, benang berpanjangan 70 cm, kaki retort dan pengapit, dua keping syiling kecil, jam
Bahan dan radas
Materials and randik, pembaris meter / Pendulum bob, 70-cm length of thread, retort stand and retort clamps, two
apparatus
small coins, stopwatch, metre rule

39 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 39 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

(a) Semua radas disusun seperti yang ditunjukkan dalam rajah itu.
All the apparatus are set up as shown in the diagram.
(b) Panjang benang dilaraskan supaya panjang, l = 10.0 cm.
The thread is adjusted so that its length, l = 10.0 cm.
(c) Bandul diayun untuk memulakan ayunan melalui sudut yang
Benang
kecil (tidak lebih daripada 10o). Thread
A gentle push is given to the pendulum bob to start swinging through a 
small angle (not more than 10o).
(d) Masa yang diambil untuk 10 ayunan lengkap, t, diambil
Susunan radas dan Bandul
menggunakan jam randik. Pendulum bob
prosedur The time taken for 10 complete oscillations, t, is taken by using the Kaki retort
Arrangement of stopwatch. Retort stand
the apparatus and (e) Tempoh bandul ringkas, T (iaitu masa yang diambil
procedure
untuk satu ayunan lengkap) dikira dengan menggunakan:
The period of the simple pendulum, T (i.e. the time taken for one complete oscillation) is calculated by
U using:
N
I Masa untuk 10 ayunan lengkap Time for 10 complete oscillations
T Tempoh/Period, T = /
10 10
1 (f) Langkah (c) hingga (e) diulangi untuk l = 20.0 cm, 30.0 cm, 40.0 cm, 50.0 cm dan 60.0 cm.
Steps (c) to (e) are repeated for l = 20.0 cm, 30.0 cm, 40.0 cm, 50.0 cm and 60.0 cm.
(g) Graf T melawan l diplotkan.
A graph of T against l is plotted.

Panjang, Masa yang diambil untuk 10 ayunan lengkap, t (s) Tempoh bandul,
l (cm) The time taken for 10 complete oscillations, t (s) T (s)
Length, The period of the
l (cm) t1 t2 tpurata/average pendulum, T (s)
10.0
Pengumpulan data
Data collection
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0

T (s)
Graf
(menggunakan
kertas graf)
Graph (using graph
paper)
l (cm)
0

Bandul yang lebih panjang mengambil masa yang lebih panjang untuk membuat satu ayunan
Kesimpulan lengkap (atau apabila panjang bandul ringkas bertambah, tempohnya bertambah).
Conclusion
The longer pendulum takes longer time to make a complete oscillation (or the period of a simple
pendulum increases with its length).

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 40

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 40 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

Latihan Pengukuhan/ Enrichment Exercises

1 Antara ukuran berikut, yang manakah paling pendek? 5 Berikut menunjukkan empat set keputusan memanah.
Which of the following measurements is the shortest? Set yang manakah jitu tetapi tidak persis?
A 2.45 × 102 mm The following shows four sets of archery results. Which set
B 2.45 × 10–3 cm is consistent but not precise?
C 2.45 × 10–2 μm A C
D 2.45 × 103 nm

2 Antara berikut, yang manakah terdiri daripada semua B D

kuantiti terbitan?
Which of the following has all derived quantities?
A Daya, panjang, masa
Force, length, time U
B Momentum, halaju, daya N
6 Rajah 6 menunjukkan kedudukan suatu skala vernier I
Momentum, velocity, force T
pada skala utama sebuah angkup vernier.
C Panjang, halaju, suhu
Length, velocity, temperature
Diagram 6 shows the position of a vernier scale at the 1
main scale of a pair of vernier callipers.
D Arus elektrik, masa, suhu
Electric current, time, temperature
2 cm 3 cm Skala utama
Main scale
3 Simbol manakah menunjukkan perkaitan imbuhan
Skala vernier
yang tidak betul? 0 5 10
Vernier scale
Which symbol is not correct in representing its
corresponding prefix? Rajah 6 / Diagram 6
Imbuhan / Prefix Simbol / Symbol Berapakah bacaan yang ditunjukkan dalam Rajah 6?
A tera T What is the reading shown in Diagram 6?
B kilo L A 2.05 cm
C micro μ B 2.15 cm
D centi c C 2.55 cm
D 3.05 cm

4 Rajah 4 menunjukkan tiga alat pengukur untuk

mengukur panjang. 7 Rajah 7(a) menunjukkan bacaan ralat sifar sebuah
Diagrams 4 show three instruments for measuring length. tolok skru mikrometer. Rajah 7(b) menunjukkan
P Q bacaan pada ketika tolok skru mikrometer itu
cm
mengukur diameter sebiji bebola keluli.
cm 45

0 5 10 0 5 10
1 2 1 3 2 3
mm 0 1 mm
40
0
Diagram 7(a) shows the zero error reading of a micrometer
1
45
40
35
screw gauge. Diagram 7(b) shows the reading when it is
35
30 30

Angkup vernier Pembaris meter used to measure the diameter of a steel ball bearing.
Vernier callipers Metre rule
R
mm mm mm mm
0 5 0 5 0 0
cm 45
1 2 3
mm 0 1
40
0 0 45 45
35
45 45 40 40
30

Tolok skru mikrometer

(a) (b)
Micrometre screw gauge
Rajah 7 / Diagram 7
Rajah 4 / Diagram 4
Diameter bebola itu ialah
Antara susunan berikut, yang manakah menunjukkan
The diameter of the ball bearing is
kepekaan pengukuran P, Q dan R secara menaik?
A 3.45 mm
Which arrangement shows the sensitivity of the instruments
P, Q and R in ascending order? B 3.47 mm
A P, Q, R C R, P, Q C 3.49 mm
B Q, R, P D Q, P, R D 3.95 mm

41 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 41 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

8 Antara berikut, yang manakah menambahkan 9 Seorang murid Fizik menggunakan sebuah angkup
kepekaan sebuah voltmeter? vernier, sebuah tolok skru mikrometer dan pembaris
Which of the following increases the sensitivity of a setengah meter untuk membuat pengukuran bagi
voltmeter? tiga objek masing-masing. Senarai yang manakah
A Menambahkan saiz voltmeter menunjukkan bacaan yang betul?
Increase the size of voltmeter A physics student uses a pair of vernier callipers, a
B Mengurangkan saiz voltmeter micrometer screw gauge and a half-metre rule to measure
Decrease the size of voltmeter three objects respectively. Which of the following lists
C Menjadikan 0.1 V sebagai unit yang terkecil correctly shows her respective readings?
dalam skala A 4.2 cm, 3.78 cm, 6.1 cm
Make 0.1 V as the smallest unit in the scale B 4.20 cm, 3.78 mm, 6.1 cm
D Menjadikan 0.5 V sebagai unit yang terkecil C 4.20 cm, 3.78 mm, 6.10 cm
dalam skala D 4.20 cm, 3.780 mm, 6.1 cm
Make 0.5 V as the smallest unit in the scale
U 10 Jika suatu jisim Uranium yang diberi ialah 2.8 μg,
N
I jisimnya dalam kilogram ialah / If a given mass of
T Uranium is 2.8 μg, its mass in kilogram is
1 A 2.8 × 10–3 kg
B 2.8 × 10–6 kg
C 2.8 × 10–9 kg
D 2.8 × 10–12 kg

Soalan Struktur/ Structure Questions

1 Berikut menunjukkan angkup vernier yang digunakan untuk mengukur diameter bola besi.
The following shows a pair of vernier callipers used to measure the diameter of a metal ball.
Skala utama
Main scale

cm cm

0 1 2 3 0 1 2 3

0 5 10 00 55 10
10

Skala vernier
Vernier scale

Rajah 1.1 / Diagram 1.1 Rajah 1.2 / Diagram 1.2

Rajah 1.1 menunjukkan kedudukan skala vernier apabila rahangnya ditutup. Rajah 1.2 menunjukkan kedudukan
skala vernier apabila bola besi diletakan di antara rahang angkup vernier.
Diagram 1.1 shows the position of the vernier scale when the jaws are closed. Diagram 1.2 shows the position of the vernier
scale when a metal ball is put between the jaws of the vernier callipers.
(a) Berapakah ralat sifar angkup vernier? / What is the zero error of the vernier callipers?
0.02 cm
(b) Apakah bacaan angkup vernier seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 1.2?
What is the reading of the vernier callipers as shown in Diagram 1.2?
1.73 cm
(c) Hitungkan diameter bola besi. / Calculate the diameter of the metal ball.
1.73 cm – 0.02 cm = 1.71 cm

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 42

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 42 10/20/15 2:22 PM

 MODUL • Fizik TINGKATAN 4

(d) Jika alat yang digunakan ini diganti dengan tolok skru mikrometer, alat yang manakah lebih peka? Mengapa?
beri satu alasan.
If the device used is replaced by a micrometer screw gauge, which device is more sensitive? Why? Give a reason.
Tolok skru mikrometer sebab skala terkecilnya ialah 0.01mm tetapi skala terkecil bagi angkup vernier ialah
0.01 cm. / Micrometer screw gauge, because the smallest scale of micrometer is 0.01 mm but the smallest scale of
vernier callipers is 0.01 cm.

2 Rajah 2 menunjukkan suatu eksperimen untuk menentukan hubungan antara daya, F, dengan pemanjangan, x, bagi
sebuah spring. / Diagram 2 shows an experiment to determine the relationship between the force, F, and the extension of a spring, x.

Penunjuk U
Pointer N
I
Spring T

1
Spring

Daya, F
Force, F

Rajah 2 / Diagram 2
(a) Tulis satu hipotesis yang sesuai yang melibatkan daya, F, dan pemanjangan, x.
Write a suitable hypothesis involving the force, F, and the extension, x.

x bertambah apabila F bertambah.

x increases with F.
(b) Bagaimanakah kejituan pengukuran bagi x dapat ditingkatkan?
How can the accuracy of the measurement of x be increased?

Bagi setiap nilai F, ambil sekurang-kurangnya dua bacaan bagi x. Kemudian ambil nilai purata bagi x.
Take at least two measurements of x for each value of F. Then take the average of x.
(c) Graf di bawah menunjukkan keputusan eksperimen itu. / The graph below shows the results of the experiment.
x / cm

0 F/N

Berdasarkan graf di atas, tulis satu kesimpulan terhadap hubungan antara F dan x.
Based on the graph above, write a suitable conclusion on the relationship between F and x.

x adalah berkadar secara langsung dengan F.

x is directly proportional to F.

(d) Tulis satu langkah berjaga-jaga yang harus diambil dalam eksperimen di atas.
Write one precaution that should be taken in the above experiment.

Elakkan ralat paralaks dengan memastikan aras mata adalah sama dengan aras penunjuk.
Avoid parallax errors by making sure that the eye-level is the same as the pointer level.

43 © Nilam Publication Sdn. Bhd.

Fizik Tg4 B1 2015(FSY4p).indd 43 10/20/15 2:22 PM