W STĘP

Poglądy na geografię regionalną ulegają ewolucji.

Jeśli chodzi o geografię Polski, po 1945 r. skupiono
uwagę na zagadnieniu zasad regionalizacji, dochodząc
do przyjęcia hierarchicznego układu regionów na pod­
stawie kryteriów fizycznogeograficznych. We wstępie
do książki Geografia Polski - mezoregiony fizyczno-
geograficzne (1994) wyraziłem pogląd, że wyłącznie
przyrodnicza charakterystyka regionów jest niewystar­
czająca i powinna być poszerzona o zagadnienia antro-
pogeograficzne: sposobu wykorzystania środowiska
przyrodniczego, rozmieszczenia miast, użytkowania
rolniczego, przemysłu i związanych z nim zagrożeń
środowiska przyrodniczego, ochrony przyrody, walo­
rów turystycznych i rekreacyjnych, szlaków komunika­
cyjnych. W ten sposób regionalna geografia fizyczna
ulega przekształceniu w kompleksową geografię regio­
nalną. Nie jest to nowość, lecz powrót do tradycyjnego
rozumienia geografii regionalnej, która w ostatnich
dziesięcioleciach przyjęła formę encyklopedii geogra­
ficznych. Było to do pewnego stopnia wynikiem wpły­
wów nauki z Europy Wschodniej, gdzie „wyklęto” an-
tropogeografię, zastępując ją geografią ekonomiczną,
nazwaną w nowszych latach geografią społeczno-
ekonomiczną, przy czym obowiązywał dychotomiczny
podział dyscyplin geograficznych na przyrodnicze
i ekonomiczne. W tej sytuacji geografia regionalna
ograniczała się do zestawiania informacji o komponen­
tach środowiska przyrodniczego i niezależnie od nich
o poszczególnych gałęziach gospodarki w odniesieniu
do państw lub ich części (np. monografie województw,
powiatów itp.). Zagadnienia ekonomiczne niewątpliwie
mają swoją specyfikę i muszą być rozpatrywane odręb­
nie, ale nie można przy tym zatracać właściwych dla
nauk geograficznych relacji między przyrodą a ludzko­
ścią. Warto w tym kontekście przypomnieć pogląd Sta­
nisława Lencewicza, wyrażony w przedmowie do dzie­
ła Polska (1937): „W działach poświęconych geografii
człowieka zwracałem uwagę raczej na wytwory histo­
ryczne, niż dzisiejszy stan ekonomiczny. Czynniki spo­
łeczno-ekonomiczne muszą działać przez dłuższy czas,
aby wyryć swoje piętno na charakter geograficzny da­
nego obszaru czy środowiska; a więc dopiero dłuższa
czy krótsza przeszłość prowadzi do antropogeografii
(przynajmniej w krajach cywilizowanych)”.
Próba określenia specyfiki geografii regionalnej,
podjęta w 1958 r. przez Józefa Barbaga, nie dała pozy­
tywnego wyniku. Napisał on m.in., że „środowisko
przyrodnicze jako rzeczywista czy potencjalna podsta­
wa materialna działalności społeczeństwa nie jest
przedmiotem żadnej innej dyscypliny poza geografią
regionalną”, ale był to tylko slogan. Uwagi na ten temat
zamieściłem w artykule O geografii regionalnej, opu­
blikowanym w 1995 r. w Geografia Polski (PWN, r

1991-1994) jest publikacją niejednorodną. Tom Środo­

wisko przyrodnicze zawiera niepowiązane wzajemnie
rozdziały z zakresu geologii i szeroko rozumianych na­
uk fizycznogeograficznych, zakończone napisanym
przeze mnie omówieniem rozwoju poglądów na regio­
nalizację fizyczno geograficzną Polski, typów krajobra­
zu naturalnego i dużych jednostek regionalnych. Książ­
ka Mezoregiony fizycznogeograficzne jest bezpośred­
nim nawiązaniem do końcowego rozdziału Geografii
Polski. Środowiska przyrodniczego i jego rozwinię­
ciem. Tom Geografia Polski społeczno-ekonomiczna
jest całością odrębną, nie związaną z poprzednimi, przy
czym traktuje Polskę jako całość - jeden region poli­
tyczny i ekonomiczny.
Wydaje się więc celowe całościowe przedstawienie
regionalnej geografii Polski, bez obudowy problematy­
ką dyscyplin wyspecjalizowanych, jednak na tle zróż­
nicowania lądu europejskiego pod względem klima­
tycznym, biogeograficznym, hydrograficznym i orogra­
ficznym, a w tym kontekście w związku z megaregio-
nami i prowincjami fizycznogeograficznymi, co uczy­
niono w tej książce.
W Regionalnej geografii Polski, po przedstawieniu
rozwoju poglądów na regionalizację Polski i przyjętego
systemu regionalizacji w układzie dziesiętnym, nastę­
puje charakterystyka regionów. Układ rozdziałów ze
względów praktycznych operuje pewnymi „blokami
przestrzennymi” tylko częściowo nawiązującymi do
podziału na prowincje lub podprowincje fizycznogeo­
graficzne i został nieco zmieniony w stosunku do
książki Mezoregiony fizycznogeograficzne, przy czym
mezoregiony zgrupowano w jednostki wyższej rangi, tj.
makroregiony, podając ich krótkie omówienie.
 R ozdział 1
POŁOŻENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE
1.1. Położenie na globie i jego konsekwencje
Regionalne zróżnicowanie zewnętrznej sfery globu
- epigeosfery - wynika z położenia geograficznego
w różnych jego aspektach. Abstrahując od zagadnień
politycznych i społeczno-ekonomicznych, które nie są
bezpośrednio związane z czynnikami przyrodniczymi,
trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę na położenie
rozpatrywanego fragmentu epigeosfery w układzie
współrzędnych geograficznych, związanych z kształ­
tem, położeniem i ruchami Ziemi względem Słońca ja­
ko źródła energii procesów egzogenicznych. Usytuow­
anie na globie wpływa na klimat, obieg wody, stosunki
biogeograficzne i gleby rozpatrywanego terytorium.
Mówiąc w tym kontekście o Polsce mamy na względzie
Rzeczpospolitą Polską we współczesnych granicach,
ukształtowanych w 1945 r. w związku z ówczesnym
układem sił politycznych w Europie. Nieco inne było
położenie państwa polskiego w latach 1918-1939,
a jeszcze inne - tzw. rzeczypospolitej obojga narodów
(!) przed 1772 r.
Położenie współczesnej Polski na globie wyzna­
czają następujące współrzędne geograficzne:
- kraniec północny (Przylądek Rozewie) - 54°50' N,
- kraniec południowy (szczyt Opołonek) - 49°00' N,
- kraniec zachodni (koło Cedyni) - 14°07' E,
- kraniec wschodni (koło Strzyżowa) - 24°08' E.
 Czas trwania najdłuższego i najkrótszego dnia

Szerokość geograficzna Przesilenie letnie Przesilenie zimowe

49 ° i6godz. 9 min 8 godz. 9 min

55° 17 g odz. 17 min 7 godz. 5 min

Różnica 1 godz. 8 min 1 godz. 4 min

Roczne amplitudy średnich temperatur

miesięcznych

Miejscowość X 1 VII Amplituda

Walencja 5i° 56' N io°i5' W 7f 15^2° 8,i°

Oksford 5 i°4 6 ' N i°i6'W 3>7 ° 16 ,3 ° 12,6°

0
52°2y' N

00
kO
Berlin 13°i 8 ' E -o,6 ° 18,0°

21 002 i "p
0
Oh

b
00

Warszawa 52°i3' N 22,5 °

001

oh

Akmolińsk 5 i° o8' N 7i°25 'E - w ° 20,4° 38,1°

Irkuck 52°i3' N io4°i9rE -20,0° 17,2° 37 .2 0

Pietropawłowsk 53°00' N ^ °A 3 E -11,0° n ,9 ° 22,9°

Odległość kątowa między krańcowymi równoleż­

nikami wynosi 5°50', między płaszczyznami krańco­
wych południków 10°01', co zaznacza się w pierwszym
przypadku różnicą długości dnia w czasie przesilenia
letniego i zimowego, a w drugim przypadku 40-
minutową różnicą lokalnego czasu słonecznego. Różni­
ca długości dnia między Karpatami a brzegiem Bałtyku
wynosi w skrajnych przypadkach około godziny, co
sprawia, że ilość energii słonecznej docierającej na
Ziemię zmniejsza się z południa ku północy. Warunki
meteorologiczne, przede wszystkim zachmurzenie, po­
wodują, że rzeczywiste wartości promieniowania sło­
necznego, docierającego do powierzchni Ziemi, układa­
ją się nieregularnie. W latach 1951-1970 były one la­
tem większe we wschodniej części Polski niż w za­
chodniej , ale zimą obniżały się regularnie z południa na
północ. Roczne sumy całkowitego promieniowania sło­
necznego w okolicach Omiędzy- zwrotnikowych prze-
kraczają 200 kcal/cm , za kołem podbiegunowym
zmniejszają się do 55-60 kcal/cm . Terytorium Polski
znajduje się w pasie pomiędzy kołem podbiegunowym
a zwrotnikiem Raka, tj. między wymienionymi warto­
ściami. Różne nagrzewanie powierzchni Ziemi powo­
duje wymianę mas powietrznych między strefami
zwrotnikowymi i podbiegunowymi. Na styku mas po­
wietrza zwrotnikowego i podbiegunowego (polarnego)
powstają potężne wiry, zwane niżami barycznymi,
w których powietrze ciepłe jest wypychane do wyż­
szych warstw troposfery, a na jego miejsce napływa
powietrze chłodne. Proces ten powoduje w przyziemnej
warstwie powietrza najpierw spadek, a następnie
wzrost ciśnienia atmosferycznego. Niże baryczne prze­
suwają się z zachodu na wschód, przynosząc nad kon­
tynent eurazjatycki wilgotne powietrze znad Oceanu
Atlantyckiego, zimą cieplejsze od mas powietrza nad
lądem, latem zaś od nich chłodniejsze, ponieważ po­
wierzchnia lądu nagrzewa się silniej od powierzchni
wody, ale zimą staje się chłodniejsza. Powoduje to
zróżnicowanie klimatu na typ oceaniczny na obszarach
bliskich od oceanu i kontynentalny w głębi lądu. Tery­
torium Polski znajduje się na pograniczu tych dwu ty­
pów klimatu. Różnice między nimi najlepiej wyraża
roczna amplituda średnich temperatur miesięcznych,
spowodowana zwłaszcza obniżaniem się temperatury
miesięcy zimowych w miarę przesuwania się z zachodu
na wschód w głąb kontynentu. Zjawisko to ilustruje ta­
bela, w której porównano średnie temperatury najcie­
plejszego i najzimniejszego miesiąca w miejscowo­
ściach położonych na podobnej szerokości geograficz­
nej.
Strefowość geograficzna na stosunkowo niewiel­
kim terytorium Polski nie zaznacza się, z wyjątkiem
krańców wschodnich, gdzie pojawiają się w roślinności
i glebach elementy strefowe, charakterystyczne dla roz­
ległych równin Europy Wschodniej. W regionalizacji
geobotanicznej na terytorium Polski wyróżniono
5 „działów” {Szata roślinna Polski, 1972): bałtycki,
północny, czarnomorski (pontyjski), karpacki i sudecki.
Dwa ostatnie mają roślinność zróżnicowaną w układzie
piętrowym i tym różnią się od geobotaniczych krain ni­
zinnych, a różnice regionalne wynikają z nieco od­
miennej historii rozwoju szaty roślinnej w Karpatach
i Sudetach oraz pewnych różnic w składzie gatunko­
wym flory. Działy: bałtycki, północny i czarnomorski
odpowiadają zróżnicowaniu strefowemu. Dział bałtyc­
ki, obejmujący największą część terytorium Polski, od
wybrzeży Bałtyku po góry, należy do strefy lasów li­
ściastych i mieszanych typu subatlantyckiego, rozciąga­
jącej się od Wielkiej Brytanii i Francji do Europy
Wschodniej. Dział północny jest częścią subborealnej
strefy lasów iglastych i mieszanych z elementami taj-
gowej roślinności borealnej, dla której charakterystycz­
nym drzewem jest świerk rasy północnej. Dział czar­
nomorski zalicza się do strefy leśno-stepowej, obejmu­
jącej znaczną część Ukrainy. W Europie Wschodniej
wyróżnia się ponadto poczynając od północy strefę
tundry, tundry lesistej i tajgi, a w południowej części
strefę stepową i półpustynną. W Europie Południowej
w klimacie podzwrotnikowym występuje strefa zimo­
zielonej roślinności śródziemnomorskiej.
Strefowy układ mają również gleby, ale ze wzglę­
du na ich dużą zależność od ukształtowania terenu, sto­
sunków wilgotnościowych i geochemicznych tworzą
skomplikowaną mozaikę typów, rodzajów i gatunków.
Borealnej i subborealnej strefie roślinnej odpowiadają
gleby bielicoziemne, strefie lasów liściastych i miesza­
nych - przewaga gleb brunatnoziemnych. Dla strefy le­
śno-stepowej i stepowej charakterystyczne są gleby
szare i czarnoziemy, dla strefy śródziemnomorskiej
gleby cynamonowe. W Polsce strefowy układ gleb, po­
dobnie jak roślinności, nie zaznacza się wyraźnie.
Przeważają gleby brunatnoziemne (brunatne i płowe),
zajmujące ponad 50% powierzchni, podczas gdy bieli­
coziemne (rdzawe, bielicowe i bielice właściwe) około
25%. Na południo-wschodzie występują też płatami
gleby szare i czarnoziemy.
1.2. Położenie na tle ukształtowania lądu i struk­
tury geologicznej Europy; fizycznogeograficzne
prowincje
Europa jest umownie wyodrębnioną częścią konty­
nentu eurazjatyckiego, stanowiąc jak gdyby jego wielki
półwysep o bardzo urozmaiconym ukształtowaniu po­
ziomym i pionowym, związanym ze strukturą geolo­
giczną. Śródlądowe morza: Północne i Bałtyckie od­
dzielają Półwysep Skandynawski, złożony z dwóch
jednostek strukturalnych, tj. Gór Skandynawskich oraz
prekambryj skiego masywu, zbudowanego ze skał me­
tamorficznych i magmowych. Północna część Morza
Bałtyckiego oddziela wschodnią część masywu zwane­
go Fińsko-Karelskim i półwysep Kola pomiędzy Mo­
rzem Białym a Morzem Barentsa. Cały ten megaregion
fizycznogeograficzny, wraz z sąsiednimi wyspami na
północnym Atlantyku i Oceanie Arktycznym, określa­
my jako Europę Północną.
Na Europę Południową składają się półwyspy
i wyspy Morza Śródziemnego, które dzieli Europę od
Afryki. Cieśnina Dardanele, małe morze Marmara, cie­
śnina Bosfor i Morze Czarne rozgraniczają Europę
i Azję Mniejszą. Są to półwyspy: Iberyjski, Apeniński
i Bałkański.
Europę Wschodnią tworzy platforma prekambryj -
ska z pokrywą epikontynentalnych skał osadowych od
kambru po kredę, o zróżnicowanej miąższości od kilku­
set do kilku tysięcy metrów, otoczona od południa
i wschodu strukturami fałdowymi: paleozoicznym Ura­
lem oraz mezozoiczno-kenozoicznymi Górami Krym­
skimi i Wielkim Kaukazem. Prekambryj ski fundament
platformy wschodnioeuropejskiej odsłania się na pół­
nocy w Masywie Fińsko-Karelskim, na południu
w Wyżynach Ukraińskich.
Do Europy Zachodniej zaliczamy zwężający się ku
zachodowi trzon kontynentalny między śródlądowymi
morzami na południu i na północy wraz z oddzielonymi
od niego Wyspami Brytyjskimi. W budowie geologicz­
nej Europy Zachodniej można wyróżnić trzy części
składowe: pohercyńską platformę średniogórzy z po­
krywami mezozoicznymi, jej obniżoną neotektonicznie
część nizinną z pokrywami trzeciorzędowymi i czwar­
torzędowymi oraz sfałdowane w trzeciorzędzie alpidy,
obejmujące łańcuchy górskie Pirenejów, Alp i Karpat
wraz z rowami przedgórskimi i zapadliskami nadgór-
skimi.
Terytorium współczesnej Polski leży na styku
struktur geologicznych Europy Zachodniej i platformy
wschodnioeuropejskiej. Niezaznaczająca się na po­
wierzchni ziemi południowo-zachodnia rubież tej plat­
formy przebiega mniej więcej na linii środkowej Wisły
(tzw. linia Tornąuista-Teisseyra). Jej znaczenie przeja­
wia się pośrednio. Wschodnia część Europy jest rozle­
głym blokiem lądowym pomiędzy Oceanem Arktycz-
nym, Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim, mało
zróżnicowanym hipsometrycznie, równinnym, zrośnię­
tym na długości paru tysięcy kilometrów z Azją, z kon­
tynentalnym typem klimatu i wyraźną strefowością
geograficzną. W przeciwieństwie do Europy Wschód-
niej ukształtowanie powierzchni Europy Zachodniej
jest zróżnicowane, procesy neotektoniczne utworzyły
strukturę mozaikową, wąskość lądu nie dała podstawy
do wytworzenia się szerokościowej strefowości geogra­
ficznej, natomiast w krajobrazach górskich występuje
piętrowość klimatyczno-roślinna, a klimat znajduje się
pod wyraźnym wpływem Oceanu Atlantyckiego.
W związku z położeniem terytorium Polski na tle
omówionego zróżnicowania lądu europejskiego można
wyróżnić następujące prowincje fizycznogeograficzne,
objęte częściowo granicami państwa:

A. Niż Środkowoeuropejski,

B. Masyw Czeski,

C. Wyżyny Polskie,

D. Karpaty (wraz z Podkarpaciem),

E. Niziny Wsckodniokałtycko-Białoruskie,

F. Wyżyny Ukraińskie.

Przeprowadzenie przez terytorium Polski granicy

pomiędzy obszarami Europy Zachodniej i Wschodniej
opiera się nie tylko na różnicach strukturalnych funda­
mentu geologicznego i przewężeniu lądu między Bał­
tykiem a Morzem Czarnym, lecz także na przesłankach
klimatycznych i biogeograficznych, wyrażających się
w różnicach między oceanicznym i kontynentalnym ty­
pem klimatu i występujących we wschodnich częściach
Polski przejawach strefowości biogeograficznej, cha­
rakterystycznej dla Europy Wschodniej, a więc na ze­
spole cech fizycznogeograficznych. Jednakże granicy
tej na podstawie wymienionych różnic nie można ściśle
wyznaczyć, ponieważ zmiany zachodzą stopniowo, są
rozmyte. Aby narysować granicę Europy Wschodniej
i Zachodniej na mapach, trzeba się posłużyć pewnymi
drugorzędnymi rysami geomorfologicznymi, które
można zaobserwować w terenie. Tak więc od Zalewu
Wiślanego na południowym Bałtyku granicę tę popro­
wadzono zachodnim skrajem Wzniesień Górowskich,
Pojezierza Mazurskiego i Wysoczyzny Kolneńskiej,
wschodnimi podnóżami wzniesień Czerwonego Boru,
prawym brzegiem doliny środkowego Bugu, zachod­
nim skrajem Polesia Zachodniego i Wołyńskiego oraz
wschodnim skrajem Roztocza, zaliczając Wyżynę Wo-
łyńsko-Podolską i Mołdawską do Europy Wschodniej.
Karpaty Wschodnie wraz ze Wschodnim Podkarpaciem
są oczywiście częścią Europy Zachodniej.
Niż Środkowoeuropejski rozciąga się od delty
Skaldy, Mozy i Renu na zachodzie poza dolną i środ­
kową Wisłę na wschodzie. Od północy otaczają go Mo­
rze Północne, cieśniny duńskie i Bałtyk, od południa
ograniczają wzniesienia średniogórza środkowoeuro­
pejskiego, Masyw Czeski i Wyżyny Polskie. Teren ten
tylko w nielicznych miejscach przekracza wysokość
200 m n.p.m., a w najwyższym miejscu osiąga 329 m
(Wieżyca na Pojezierzu Kaszubskim). Na powierzchni
zalegają czwartorzędowe piaski, gliny i iły, osadzone w
czasie kilkakrotnego nasuwania się i zanikania skandy­
nawskiej czaszy lodowcowej. Klimatycznie Niż Srod-
kowoeuropejski znajduje się pod przeważającym
wpływem oceanicznych mas powietrza. Średnie roczne
sumy opadów atmosferycznych mieszczą się w grani­
cach 450-700 mm, średnie temperatury roku wynoszą
7-9° C. Roślinność jest typu subatlantyckiego, repre­
zentują je głównie lasy mieszane, zajmujące do 30%
powierzchni. Zróżnicowanie geomorfologiczne i mezo-
klimatyczne pozwala na wyróżnienie w granicach Pol­
ski trzech podprowincji: Pobrzeży Południowobałtyc-
kich, Pojezierzy Południowobałtyckich (związanych r

z zasięgiem ostatniego zlodowacenia) oraz Nizin Srod-

kowopolskich. Ze względów praktycznych rozróżnia
się zwykle Niż Polski, Niż Niemiecki oraz półwysep
Jutlandię i Wyspy Duńskie, z podobnymi jak na Niżu
r

Polskim typami krajobrazu naturalnego. Niż Srodkowo-

euopejski w granicach Polski zajmuje około 189 tys.
O

km , tj. 60% powierzchni państwa.

M asyw Czeski jest to zdyslokowany tektonicznie
blok, złożony z prekambryj skiego masywu ze skał me­
tamorficznych i magmowych, struktur paleozoicznych,
a także nałożonej częściowo na starszy fundament po­
krywy piaskowców kredowych. Trzeciorzędowe wy­
piętrzenia i zapadliska, związane z nasuwającymi się od
południa płaszczowinami Alp i Karpat, nadały Masy­
wowi Czeskiemu postać czworokątnego bloku o pod­
niesionych brzegach, tworzących góry zrębowe, które
przekraczają wysokość 1000 m n.p.m. Należy do nich
podprowincja sudecka o zróżnicowanej budowie geo­
logicznej i orografii, z kulminacją Śnieżki (1602 m),
najwyższego wzniesienia całej prowincji. Położone na
peryferiach Masywu Czeskiego zrębowe góry mają
klimat stosunkowo chłodny i wilgotny z zaznaczający­
mi się piętrami klimatyczno-roślinnymi (zależnie od
wysokości). W granicach Polski znajduje się część Su­
detów oraz Przedgórze
O
Sudeckie, obejmujące łącznie
około 9,3 tys. km , tj. 3% terytorium państwa.
Wyżyny Polskie są słabo wypiętrzonym przedmu­
rzem północnej części łuku karpackiego (tzw. wał me-
takarpacki). Od Karpat dzieli je tektoniczne obniżenie
r

podkarpackie, od Masywu Czeskiego - Nizina Śląska,

na wschodzie sąsiadują z Wyżyną Wołyńsko-Podolską,
częścią Wyżyn Ukraińskich w Europie Wschodniej, na
północy - z Niżem Polskim. Wyżyny Polskie na znacz­
nych przestrzeniach osiągają wysokość zaledwie 200­
300 m, przekraczając 400 m n.p.m. na Wyżynie Kra­
kowsko-Częstochowskiej (maks. 512 m) i Wyżynie
Kieleckiej (Łysica 612 m, w Górach Świętokrzyskich).
Pierwsza jest częścią podprowincji Wyżyny Śląsko-
Krakowskiej, druga częścią podprowincji Wyżyny Ma­
łopolskiej. Pomiędzy dwoma wymienionymi wyniesie­
niami znajduje się tektoniczna Niecka Nidziańska, na­
tomiast na wschód od elewacji kieleckiej - neotekto-
nicznie podniesiona część synklinorium brzeżnego
(Wyżyna Lubelsko-Lwowska), oddzielającego poher-
cyńską platformę Europy Zachodniej od platformy
wschodnioeuropejskiej. W elewacjach tektonicznych
platformy pohercyńskiej odsłaniają się sfałdowane
struktury paleozoiczne, ale przeważającą część prowin­
cji tworzy pokrywa skał mezozoicznych, na których
w obniżeniach zalegają osady neogeńskie. W dolinach
i miej scami na ich zboczach zachowały się szczątki
osadów lodowcowych i lodowcowo-wodnych. Na pła­
skich wierzchowinach występują płaty lessów. W wyż­
szych częściach prowincji występują lasy z gatunkami
drzew charakterystycznych dla gór (jodła, buk, świerk),
a na skałach węglanowych i lessach pojawiają się su­
cho- i ciepłolubne rośliny stepowe. Występowanie skał
węglanowych, tj. dolomitów, wapieni i margli, zazna­
cza się specyficznymi glebami, które noszą nazwę rę­
dzin. Lessy stanowią podłoże gleb brunatnych, szarych
i czarnoziemów. Wyżyny Polskie obejmują około 36,4
tys. km , czyli niespełna 12% powierzchni państwa.
Karpaty (wraz z Podkarpaciem) stanowią wielką
jednostkę regionalną (megaregion), wyróżnioną na
podstawie kryteriów geologicznych. Dzieli się ją na 6
prowincji, przy czym w granicach Polski występują
części dwu z nich - zachodniokarpackiej i wschodnio-
karpackiej, obejmujące zarówno góry, jak i tektoniczne
obniżenie po zewnętrznej stronie łuku górskiego, ściśle
związane z fałdowaniem i wypiętrzaniem się gór. Cały
megaregion karpacki zajmuje powierzchnię 580 tys.
O
km , przy czym na same Karpaty przypada około 210
tys. km . W granicach Polski znajduje się około 35,7
tys. km (11,1% powierzchni państwa), z czego 16,1
tys. km2 obejmuje Podkarpacie, a 19,6 tys. km2 - Kar­
paty.
Karpaty zalicza się do gór geologicznie młodych,
bowiem ruchy górotwórcze zostały zapoczątkowane
u schyłku ery mezozoicznej i zakończyły się w trzecio­
rzędzie, a postorogeniczne wypiętrzanie się poszczę-
gólnych części gór trwało jeszcze w czwartorzędzie.
Jednakże mimo geologicznie młodego wieku polska
część Karpat jest dosyć niska i tylko w niewielkich ob­
szarowo Tatrach przekracza wysokość 2000 m. Naj­
wyższym wzniesieniem całych Karpat jest Gerlach
(2655 m) w słowackiej części Tatr. Zewnętrzna część
Karpat Zachodnich i Karpat Wschodnich jest zbudowa­
na ze skał piaskowcowo-łupkowych (tzw. fliszu), po­
datnych na niszczenie przez erozję i denudację, przy
czym w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich powstały
dwa typy krajobrazu: gór niskich o krajobrazie wyżyn,
zwanych pogórzami, nie przekraczających wysokości
500-600 m n.p.m., oraz gór średnich (Beskidów) o wy­
sokościach przekraczających 1000 m n.p.m. (najwyższa
Babia Góra 1725 m). Centralna część Karpat Zachod­
nich stanowi odmienną podprowincję o bardziej złożo­
nej budowie geologicznej. Występują tu wyodrębnione
dyslokacjami bloki górskie, zbudowane ze skał mag­
mowych, metamorficznych i płaszczowinowych po­
kryw mezozoicznych z przewagą skał węglanowych
(wapieni i dolomitów) oraz kotliny śródgórskie wypeł­
nione skałami trzeciorzędowymi. W granicach Polski
znajduje się część Tatr oraz śródgórskiej Kotliny Oraw­
sko- -Podhalańskiej z pasmem skałek wapiennych.
Karpaty otrzymują znacznie większe opady atmosfe­
ryczne niż otaczające je niziny i wyżyny. Wraz z wyso­
kością obniża się temperatura powietrza, co powoduje
piętrowy układ roślinności, przy czym liczba tych pię­
ter jest różna: od dwóch do pięciu (w Tatrach).
 Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie są częścią
Europy Wschodniej jako położone na fundamencie
prekambryj skiej platformy wschodnioeuropejskiej
z pokrywą paleo- i mezozoiczną. Pod względem klima­
tycznym znajdują się we wschodnioeuropejskim sekto­
rze kontynentalnym, a pod względem geo-botanicznym
należą do strefy subborealnych lasów mieszanych. We
współczesnych granicach Polski leży ich kraniec połu­
dniowo-zachodni o ukształtowaniu powierzchni podob­
nym jak na Niżu Polskim, uformowanym pod wpły­
wem kilkakrotnych nasunięć skandynawskiej czaszy
lodowcowej. Jedynie na południu i południo-wschodzie
tej prowincji wykształcił się odmienny typ krajobrazu,
nazywany poleskim, o przewadze równin akumulacji
wodnej, małych nachyleniach powierzchni, utrudnio­
nym odpływie i zabagnieniach. Jednakże środkowa
część tej prowincji wznosi się dosyć wysoko, przekra­
czając w okolicach Mińska na Białorusi wysokość 300
m (najwyższe wzniesienie 343 m). Również w Polsce
Wzgórza Szeskie osiągają wysokość 309 m n.p.m. Pod
względem krajobrazowym można wyróżnić 4 podpro-
wincje: przeważnie równinne Pobrzeża Wschodniobał-
tyckie, pagórkowate Pojezierza Wschodniobałtyckie,
Równiny Podlasko-Białoruskie oraz Polesia. Pod
względem hydrograficznym Niziny Wschodniobałtyc­
ko-Białoruskie należą w większości do zlewiska Bałty­
ku, ale w części południowej i wschodniej do zlewiska
Morza Czarnego przez Dniepr z dopływami. Część tej
prowincji położona w Polsce obejmuje około 42,2 tys.
km (12,8% powierzchni państwa).
 Wyżyny Ukraińskie są podniesioną neotektonicznie
częścią platformy wschodnioeuropejskiej, a pod wzglę­
dem klimatyczno-roślinnym należą do strefy leśno-
stepowej. W Polsce znajduje się tylko mały skrawek
podprowincji Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej, mianowi­
cie zachodnia część Wyżyny Wołyńskiej
O
położona na
lewym brzegu Bugu (1,8 tys. km , 0,6%). Brak tu śla­
dów zlodowacenia, powszechnych w całej pozostałej
części terytorium Polski po Sudety i Karpaty. Podłoże
skalne tworzą krasowiejące margle kredowe, na któ­
rych miejscami zalega pokrywa lessowa z szarymi gle­
bami leśnymi i płatami czarnoziemów. We florze wy­
stępują gatunki stepowe. Głębiej znajdują się skały pa-
leozoiczne ze złożami węgla kamiennego, eksploato­
wanego po stronie ukraińskiej w okolicach Sokala,
a w Polsce nieco dalej ku północo-zachodowi na Pole­
siu Zachodnim.
1.3. Położenie hydrograficzne
Mówiąc o stosunkach hydrograficznych w Europie
trzeba podkreślić, że przeważająca jej część znajduje
się w zlewisku Oceanu Atlantyckiego i połączonych
z nim mórz śródlądowych: Morza Północnego i Bałtyc-
r

kiego oraz Morza Śródziemnego z Morzem Czarnym.

Tak zwany europejski dział wodny rozgranicza rzeki
płynące bezpośrednio do Atlantyku, Morza Północnego
i Morza Bałtyckiego od rzek płynących do Morza
Śródziemnego i Czarnego. Dział ten przebiega kręto w
ogólnym kierunku z południo-zachodu na północo-
wschód od Cieśniny Gibraltarskiej w poprzek Półwy­
spu Iberyjskiego, Pirenejów, przez francuski Masyw
Centralny, Sredniogórze Środkowoeuropejskie,
wschodnią część Sudetów, Bramę Morawską, Karpaty
Zachodnie, Roztocze, zachodnią część Wyżyny Wołyń-
sko-Podolskiej, Polesie Zachodnie, Niziny Podlasko-
Białoruskie do Pojezierza Wałdajskiego na Nizinie
Środkoworosyjskiej. Terytorium współczesnej Polski
znajduje się prawie w całości w zlewisku Morza Bał­
tyckiego, do którego należą dorzecza: Odry, Wisły, ma­
łych rzek przymorskich, Pregoły i niewielka część do­
rzecza Niemna (Czarna Hańcza, Swisłocz, Szeszupa).
Do zlewiska Bałtyku zalicza się 99% terytorium Polski.
Pewną osobliwością jest należący do zlewiska Morza
Północnego skrawek dorzecza Łaby (górna Izera w Su­
detach Zachodnich oraz Metuja i Orlica w Sudetach
r

Środkowych), skrawek dorzecza Dniestru (górny

Strwiąż) oraz skrawek dorzecza Dunaju (górna Orawa)
w zlewisku Morza Czarnego. Właściwości klimatu Pol­
ski wpływają na cechy hydrologiczne rzek. Opady, ze
względu na nizinność terytorium są niewielkie - śred­
nio zaledwie około 600 mm w ciągu roku (objętościo-
O

wo 187 km ), parowanie jest znaczne - średnio 430

mm, a odpływ wynosi 170 mm (29% sumy opadów).
W cyklu rocznym dwukrotnie występują wezbrania
(wiosną i latem), niekiedy katastrofalne. Zasilanie rzek
jest gruntowo-deszczowo-śnieżne. Dla stosunków hy­
drograficznych Polski charakterystyczne jest występo­
wanie polodowcowych jezior w zachodniej i północnej
części kraju, na ogół niewielkich, ale zajmujących lo­
kalnie od kilku do kilkunastu procent powierzchni
i stanowiących istotny składnik środowiska przyrodni­
czego. Małe zgrupowania jezior występują ponadto na
Polesiu (jeziora krypto- i termo-krasowe) oraz w Ta­
trach (polodowcowe małe jeziora górskie).
 R ozdział 2
R O ZW Ó J POGLĄDÓW NA FIZYCZNOGEO-
GRAFICZNĄ REGIONALIZACJĘ
POLSKI
Informacje, że w skład terytorium Polski wchodzą
niziny i góry, można znaleźć już w pierwszej geografii
Polski Jana Długosza (Chorogrąfia regni Poloniae)
w XV w. Dzieło to było źródłem wiedzy geograficznej
w następnych stuleciach, poszerzonej przez rozwój kar­
tografii. Dopiero na początku XIX w. znajomość wa­
runków naturalnych kraju posunęła się znacznie na­
przód dzięki Stanisławowi Staszicowi, autorowi dzieła
O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Pol­
ski (1815) z pierwszą mapą geologiczną Polski, zawie­
rającą również wyniki dokonywanych przez niego ba-
rometrycznych pomiarów wysokościowych. Dalszy po­
stęp i bardziej nowoczesne ujęcia przyniosły w połowie
XIX w. prace Ludwika Zejsznera, znanego głównie ja­
ko geologa (badacz Karpat) i odkrywcę zlodowacenia
Tatr, ale interesującego się również rzeźbą powierzchni
ziemi, stosunkami hydrograficznymi i ludnościowymi.
Współcześnie z nim działał Wincenty Pol, pierwszy
w Polsce profesor geografii (w latach 1849-1852) na
katedrze w Uniwersytecie Jagiellońskim, usunięty
z niej przez władze austriackie za działalność patrio­
tyczną. Z jego dzieł na szczególną uwagę zasługują:
Rzut oka na północne stoki Karpat (1851) oraz Północ­
ny wschód Europy pod względem natury (1851), zawie­
rający pierwszą próbę wyróżnienia regionów natural­
nych. W. Pol zasłużył się również dla znajomości hy­
drografii i geografii roślin oraz nazewnictwa regional­
nego.
Następny etap w rozwoju poglądów na fizyczno-
geograficzną regionalizację Polski przypadł na przełom
XIX i XX w. Profesor geografii na Uniwersytecie
Lwowskim, Antoni Rehman, opublikował we Lwowie
dwutomowe dzieło Ziemie dawnej Polski i sąsiednich
krajów słowiańskich pod względem fizyczno-
geograficznym (t. I Karpaty, 1895; t. II Polska niżowa
1904). Podział regionalny ziem od Bałtyku, Odry i Su­
detów po Dniepr i Morze Czarne oparł na cechach
geomorfologicznych i hydrograficznych. Za jednostki
pierwszego rzędu uznał: 1) Niziny Europy Środkowej
(nazywane też Niżem Północnym) z podziałem na Po­
jezierze Bałtyckie (4 krainy) i pas wielkich nizin (4 kra-
r

iny), 2) Sudety i Podgórze Sudeckie, 3) Wyżynę Slą-

sko-Polską, 4) Płaskowyż Czarnomorski, 5) małe zapa­
dłości podkarpackie, 6) Karpaty. Zawierała ona wyja­
śniającą charakterystykę typów krajobrazu wymienio­
nych jednostek regionalnych.
Dużą popularnością cieszyły się poglądy na geo­
grafię Polski Wacława Nałkowskiego, działającego
w Warszawie dydaktyka i publicysty, niezwiązanego
z żadnym ośrodkiem akademickim. Po raz pierwszy
opublikował je w Słowniku geograficznym Królestwa
Polskiego i innych krajów słowiańskich (1887), a na­
stępnie ukazały się w obszerniejszej, lecz niedokoń­
czonej i wydanej pośmiertnie publikacji Materiały do
geografii Polski (1913). Jego sugestywny schemat sy­
metrii w ukształtowaniu powierzchni Polski, oparty na
zgeneralizowanych mapach hipsometrycznych, cieszył
się uznaniem u autorów podręczników. Nałkowski
uznał „środkowe pasmo nizin albo wielkich dolin” za
oś symetrii, obrzeżoną pasem wyżyn południowych
i pasem wyżyn północnych (pojezierzy), które z kolei
przechodzą w pas nizin nadmorskich - pobrzeży Bał­
tyku na północy i pas nizin podgórskich na południu.
Wreszcie naturalne obramowanie ziem polskich stano­
wią pas gór na południu (Sudety i Karpaty) oraz wy­
brzeże Bałtyku na północy. Tych sześć pasów byłoby
jednostkami regionalnymi pierwszego rzędu, które
główne rzeki rozczłonkowują na mniejsze krainy.
Schemat ten nie ma uzasadnienia przy bliższej analizie
map hipsometrycznych i nie odpowiada genetycznemu
zróżnicowaniu form powierzchni ziemi i krajobrazu.
Do popularyzacji koncepcji Nałkowskiego przyczynił
się m.in. Stanisław Lencewicz, który Kurs geografii
Polski (1922) dedykował pamięci Nałkowskiego i za­
mieścił na stronie 20 ilustrację „pasowości” zaczerp­
niętą od niego, ponadto upowszechnił niektóre nazwy
regionów drugiego rzędu. Książka Lencewicza do 1937
r„ tj. do wydania jego Polski w serii Wielkiej Geografii
Powszechnej Trzaski, Everta i Michalskiego, służyła
jako podręcznik uniwersytecki. Jednakże w okresie
pierwszej wojny światowej, przed jej ukazaniem się,
wydano dwa zwięzłe podręczniki geografii Polski, na­
pisane przez późniejszych profesorów wyższych uczel­
ni — Stanisława Pawłowskiego (Lwów, bez daty)
i Stanisława Srokowskiego (Kijów 1918). Książki te
 były przeznaczone dla nauczycieli geografii w okresie
odradzającego się państwa polskiego jeszcze bez usta­
lonych granic i dotyczyły terytorium opisywanego
przez A. Rehmana.
Geografia Polski S. Pawłowskiego w rozdziale
pierwszym zawiera stwierdzenie aktualne do dzisiaj, że
Polska leży na wschodniej granicy Europy Zachodniej,
na przejściu do Europy Wschodniej. Rozdział drugi
przedstawia krótko ogólne rysy rzeźby ziem polskich
z wymienieniem regionalnych typów krajobrazu. Naj­
obszerniejszy rozdział trzeci (ponad 100 stron) nosi ty­
tuł Geograficzne krainy Polski. Zawiera omówienie
krain wyróżnionych, głównie na podstawie rzeźby tere­
nu i budowy geologicznej, nieco inaczej niż w dziele
A. Rehmana. Podział na krainy jest dwuszczeblowy, ale
niezupełnie konsekwentny. S. Pawłowski wyróżnił:
Karpaty (Tatry, Kotlinę Podhala, Skałki, Karpaty fli­
szowe z podziałem na Beskidy Zachodnie i Beskidy
Wschodnie), Niziny Podkarpackie (Nizina Naddnie-
strzańska i Nizina Nadwiślańska), Sudety, Nizinę Ślą-
r

ską, Wyżynę Małopolską (Wyżyna Krakowsko-Śląska,

Obniżenie Pilicko-Nidziańskie, Łysogóry), Płytę Czar­
nomorską (Dolina Wisły między Zawichostem a Puła­
wami, Wyżyna Lubelska, Roztocze, Podole, Ukraina,
Niż Czarnomorski, Wołyń), Polesie, Nizinę Podlasko-
Mazowiecką, Nizinę Wielkopolską, Pas Pojezierzy (Po­
jezierze Pomorskie, Dolina Dolnej Wisły, Pojezierze
Mazurskie, Dolina Niemna, Pojezierze Litewskie, Poje­
zierze Inflanckie, Dolina Dźwiny, Pojezierze Żmudzkie
i Kurlandia). Dalsze rozdziały: Bałtyk (IV), Klimat (V),
 Wody (VI), Świat roślinny i zwierzęcy (VII), Człowiek
(VIII), Życie gospodarcze (IX) oraz Ziemia a człowiek
(X) były znacznie krótsze (łącznie 85 stron). Książka
miała dobrze dobrane fotografie, ale mało ilustracji gra­
ficznych. Nie wszystkie koncepcje i nazwy przyjęły się,
ale był to ważny wkład do rozwoju poglądów na regio­
nalizację, opartą na kryteriach fizycznogeograficznych,
bardziej nowoczesnych od poglądów Nałkowskiego.
Książka Stanisława Srokowskiego Zarys geografii
fizycznej ziem polsko-litewsko-ruskich ma mało foto­
grafii, ale sporo ładnie wykonanych rysunków karto­
graficznych (m.in. autorstwa młodego Stanisława Piet­
kiewicza, po kilkudziesięciu latach profesora Uniwer­
sytetu Warszawskiego). Na uwagę zasługuje tytuł
książki i szerokie ramy przestrzenne, wykraczające na
zachodzie poza Odrę, a na północy sięgające po jezioro
Pejpus. Tekst dzieli się na 7 rozdziałów: I. Geologia, II.
Granice i związki naturalne ziem polsko-litewsko-
ruskich, III. Orografía i morfologia powierzchni (najob­
szerniejszy - 75 stron, połowa objętości książki), IV.
Klimat, V. Flora, VI. Fauna, VII. Człowiek. Nie wdając
się w omawianie podobieństw i różnic ogólnej koncep­
cji obu książek, trzeba zwrócić uwagę na regionaliza­
cję, opartą na stosunkach orograficznych z uwzględnie­
niem hydrografii. W ogólnych zarysach jest ona oparta
na koncepcjach Nałkowskiego z podziałem na Karpaty,
niziny podkarpackie, pas wyżyn południowych, krainę
wielkich dolin, pas wyżyn północnych (pojezierza), po-
brzeża Bałtyku i Bałtyk, natomiast krainy niższego
szczebla nawiązują do poglądów A. Rehmana z pew­
nymi modyfikacjami. Autor zadedykował swą książkę
Eugeniuszowi Romerowi oraz pamięci Wacława Nał­
kowskiego i Antoniego Rehmana.
Trzecim, obszerniejszym podręcznikiem była Geo­
grafia ziem dawnej Polski, profesora Wyższej Szkoły
Handlowej w Warszawie (II wyd. 1921). Treść została
podzielona na 2 części. Część ogólna (244 str.) przed­
stawia kolejno: powierzchnię i budowę z omówieniem
dwunastu jednostek orograficznych nawiązujących do
poglądów Rehmana i Nałkowskiego, rzeki, klimat,
świat roślinny, świat zwierzęcy, ludność, ziemie daw­
nej Polski jako całość oraz kulturę polską. Część szcze­
gółowa (172 str.) jest poświęcona krainom historycz­
nym: Śląskowi, Pomorzu Gdańskiemu, Wielkopolsce
z Mazowszem, Pojezierzu Prusko-Mazowieckiemu (!),
Małopolsce (z podziałem na jednostki orograficzne),
Rusi (Podole, Wołyń, Ukraina), Litwie (w tym Inflanty
i Białoruś). Książka ma aspekt antropogeograficzny
z uwzględnieniem czynników przyrodniczych i nie
wniosła nowych koncepcji do regionalizacji fizyczno-
geograficznej .
Kontrowersje regionalizacyjne i nazewnicze miał
usunąć zjazd geografów, który odbył się w Krakowie w
dniach 9-11 kwietnia 1922 r. z inicjatywy profesora
Ludomira Sawickiego (L. Sawicki Polskie słownictwo
geograficzne, Kraków 1922). Referentem był S. Paw­
łowski, koreferentem L. Sawicki. Przyjęto podział kraju
na trzy wielkie części: Niż Polski (z podziałem na pas
wielkich dolin, pas pojezierzy i pas nizin nadmorskich),
Wyż Polski (Wyżyna Małopolska, Wyżyny Wschód-
niopolskie, Niziny Podkarpackie) oraz Karpaty (Ze­
wnętrzne i Wewnętrzne). W nazewnictwie regionów
trzeciego rzędu użyto konsekwentnie pojęć fizjogra­
ficznych: nizina, wyżyna, płyta, pogórze, wzgórza,
średniogórze, pojezierze, zajezierze, ale z nawiązaniem
do nazw krain historycznych, którymi częściowo po­
sługiwał się Nałkowski, a za nim Lencewicz w Kursie
geografii Polski. Uchwały zjazdu krakowskiego nie by­
ły jednoznacznie stosowane ani w podręcznikach
szkolnych, ani w kartografii szkolnej.
Ostatnim ważnym dziełem okresu międzywojen­
nego, dotyczącym geografii Polski, była Polska S. Len-
cewicza (1937). Miała następujący układ treści: Wstęp
(Wiadomości o rozwoju geografii polskiej, Rozwój kar­
tografii polskiej, Nazwy geograficzne), Ziemie polskie
w ogólności (Polska na tle Europy, Ukształtowanie po­
wierzchni, Dzieje geologiczne, Epoka lodowcowa,
Klimat, Morze Bałtyckie, Wody lądowe, Flora i fauna,
Ludność, Budynki i osiedla, Komunikacja, Zużytkowa­
nie przyrody i wytwórczość materialna, Gęstość zalud­
nienia). Część regionalna pt. Poszczególne krainy zaj­
mowała ponad 50% tekstu (222 str.), a jej rozdziały do­
tyczyły 16 dużych regionów: Pojezierza Pomorskiego
i dolnej Wisły, Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego
i Suwalskiego (!), Poniemnia i Podziśnia, Niziny Wiel­
kopolskiej i Kujaw, Niziny Mazowieckiej i Podlasia,
r

Wyżyny Śląskiej, Pasma Jury Krakowskiej, Kotliny

Nidy, Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej, Wyżyny Lu­
belskiej, Wyżyny Wołyńskiej, Wyżyny Podolskiej, Ni­
zin i Kotlin Podkarpackich, Karpat, Tatr i Podhala. We
wstępie do części regionalnej autor napisał (str. 197):
„...podział Polski na Karpaty i Niż nie podlega wątpli­
wości. Natomiast małe urozmaicenie Niżu utrudnia
wyodrębnienie na nim drobniejszych regionów; różnice
między cechami geograficznymi są niekiedy trudno
uchwytne i wymagają szczegółowych studiów. Podział
Polski na jednostki niższego rzędu nie jest jeszcze tak
opracowany, żeby jednostki te mogły być zupełnie
ustalone w utartych już niezmiennych granicach; toteż
niekiedy do tej samej nazwy różni autorzy dotąd jesz­
cze przywiązują różne pojęcia. Dowolność obszarów
traktowanych pod tymi samymi nazwami pochodzi
stąd, że różni autorzy stosują różne kryteria podziału,
a regiony geograficzne prawie nie mają granic.”
Po 1945 r. i zmianie granic terytorium państwowe­
go Polski powstała pilna potrzeba uporządkowania po­
glądów na regionalizację fizycznogeograficzną i na­
zewnictwo regionów. Sprawę tę poruszono na I Ogól­
nopolskim Zjeździe Geograficznym we Wrocławiu w
1946 r. M. Klimaszewski w tym samym roku opubli­
kował artykuł Podział morfologiczny południowej Pol­
ski, a w następnym roku R. Galon Podział Polski pół­
nocnej na krainy naturalne i S. Pietkiewicz Podział
morfologiczny Polski północnej i środkowej. Artykuł
S. Pietkiewicza, wbrew tytułowi, przedstawiał regiona­
lizację „fizjogeograficzną” całej Polski, uwzględniającą
poglądy R. Galona i M. Klimaszewskiego. Wyróżniał
6 pasów krajobrazowych (Karpaty, kotliny podkarpac­
kie, stare góry i wyżyny, pas wielkich dolin, pojezierza
północne, pobrzeża bałtyckie), 15 jednostek drugiego
rzędu i 77 jednostek podstawowych. Był to podział ty-
pologiczno-regionalny, który oprócz wyróżnienia i na­
zwania jednostek regionalnych przedstawiał na mapie
10 typów krajobrazu: pojezierza właściwe (?), tereny
pagórkowate, wysoczyzny jeziorne, wysoczyzny bezje-
ziome, równiny jeziorne, równiny bezjeziorne, dna do­
lin i kotlin, wyżyny, wzgórza i pogórza, grzbiety i ma­
sywy górskie. Klasyfikacja była oparta na nieprecyzyj­
nych kryteriach.
W 1955 r. wznowiono dzieło S. Lencewicza, zmie­
niając tytuł na Geografia fizyczna Polski, pomijając
rozdziały antropogeograficzne oraz dotyczące ziem
wschodnich, które weszły w skład ZSRR. Redaktor
książki (J. Kondracki) dodał opis ziem zachodnich
i północnych i ujednolicił nazewnictwo regionów natu­
ralnych. Mimo wprowadzonych zmian, liczba rozdzia­
łów regionalnych pozostała taka sama. Książkę wydano
również w tłumaczeniu rosyjskim (Moskwa 1959)
i chińskim (Pekin).
W tym samym czasie w Instytucie Geografii PAN
powstał projekt zespołowego opracowania nowej geo­
grafii Polski. W związku z tym ukazał się w „Przeglą­
dzie Geograficznym” artykuł J. Kondrackiego Proble­
matyka fizycznogeograficznej regionalizacji Polski. Od­
rzucono w nim schemat pasowości Nałkowskiego
i w nawiązaniu do poglądów Rehmana zaproponowano
przyjęcie podziału terytorium Polski na 6 podstawo­
wych jednostek: Niż Polski, Sudety z Przedgórzem,
r

Wyżyna Sląsko-Małopolska, Wyżyna Lubelska z Roz­

toczem, Obniżenie Podkarpackie i Karpaty, dzieląc je
na 16 dużych regionów naturalnych, przy czym prze­
widywano uszczegółowienie podziału na subregiony (w
liczbie kilkudziesięciu) oraz mikroregiony (w liczbie
kilkuset). Regiony odpowiadały w przybliżeniu (nie­
całkowicie) wyróżnionym w Geografii fizycznej Polski
Lencewicza. Jednak do wydania „akademickiej” geo­
grafii Polski wówczas nie doszło i projekt został zreali­
zowany w innej postaci dopiero w latach dziewięćdzie­
siątych.
Nowe wydanie Geografii fizycznej Polski (1959)
ukazało się pod dwoma nazwiskami autorów (S. Len­
cewicz, J. Kondracki), ponieważ tekst został zmoder­
nizowany, ale układ książki pozostał bez zmian. Miało
ono dwa wznowienia (1962, 1964).
Dyskusja na temat zasad regionalizacji fizyczno-
geograficznej rozwijała się także w wielu innych pań­
stwach. Na Międzynarodowym Kongresie Geograficz­
nym w Londynie (1964) Komisja Klasyfikacji Książek
Geograficznych i Map zaproponowała klasyfikację re­
gionów fizycznogeograficznych świata w układzie
dziesiętnym. Umożliwiało to szersze spojrzenie porów­
nawcze na opracowania partykularne, uzgodnienie za­
sad i kryteriów. Propozycje z 1964 r. w odniesieniu do
ziem polskich budziły zastrzeżenia, toteż zmodyfiko­
wano je, uszczegółowiono i zaprezentowano w 1966
r. na międzynarodowym sympozjum, zorganizowanym
przez Polskie Towarzystwo Geograficzne oraz Zakład
Geografii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego
z udziałem 24 gości z krajów sąsiednich. W czasie wy­
cieczki od Zakopanego po Suwałki stwierdzono zbież­
ność metod badawczych i podstawowych pojęć regio­
nalnych mimo różnic terminologicznych i nazewni-
czych. Nowy podział regionalny terytorium Polski był
znacznie szczegółowszy od poprzednich. Opierał się na
siedmioszczeblowym podziale Europy, podobnym do
systemów taksonomicznych stosowanych w ZSRR,
NRD i Czechosłowacji, przy czym poszczególnym
szczeblom nadano nazwy: obszar fizycznogeograficz-
ny, strefa, prowincja, podprowincja, makroregion,
mezoregion, mikroregion. W obrębie granic Polski wy­
różniono dwa obszary fizycznogeograficzne, tj. części
terytorium zaliczone do Europy Zachodniej i Europy
Wschodniej, części 7 prowincji, 17 podprowincji, 56
makroregionów i 318 mezoregionów. W ogólnym po­
dziale kraju mikroregionów nie wyróżniono. Omówie­
nie makroregionów i mezoregionów oraz zastosowane­
go układu dziesiętnego zawarte jest w kolejnych roz­
działach niniej szej książki.
Po uzupełnieniach i poprawkach nową regionaliza­
cję Polski w układzie dziesiętnym wykorzystano
w skrypcie Regiony fizycznogeograficzne Polski (1977),
w trzecim wydaniu Geografii fizycznej Polski (1978),
powtarzanym bez zmian w latach 1980, 1981, 1988,
w Geografii Polski PWN (1991-1994), w Atlasie naro­
dowym Polski (1973-1978), w Atlasie zasobów, walo­
rów i zagrożeń środowiska Polski (1994), w najnow­
szym Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej (1995). Nazwy
regionów zostały w 1987 r. standaryzowane (z małymi
poprawkami) przez Komisję Ustalania Nazw Miejsco­
wości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady
Ministrów i opublikowane w oficjalnym wydawnictwie
Nazwy geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej (1991).
W ten sposób zakończył się ostatni etap w rozwoju po­
glądów na regionalizację fizycznogeograficzną Polski.
Wspomnieć jeszcze można, że I i II wydanie Geo­
grafii fizycznej Polski J. Kondrackiego (1965, 1967)
prezentowało wstępny, czteroszczeblowy etap regiona­
lizacji, niewpasowany jeszcze w uniwersalny układ
dziesiętny i nieco mniej szczegółowy, ale już nie na­
wiązujący do tradycji lencewiczowskiej. Podobny, ale
inaczej uporządkowany i częściowo operujący innymi
nazwami układ regionów przedstawiła Anna Dylikowa
w swym bardzo obszernym podręczniku z 1973 r.
{Geografia Polski - krainy geograficzne, WSiP). Na­
tomiast Podział Polski na jednostki geomorfologiczne
Sylwii Gilewskiej bardzo mało różni się od regionali­
zacji fizycznogeograficznej w jej wersji z 1978 r..
 Rozdział 3
PRZYJĘTY SYSTEM REGIONALIZACJI FIZYCZ-
NOGEOGRAFICZNEJ W UKŁADZIE DZIESIĘTNYM,
TYPY REGIONÓW. PODPROWINCJE
W podrozdziale 1.2 omówiono położenie Polski na
tle ukształtowania i struktur geologicznych Europy,
wyróżniając na tej podstawie prowincje fizycznogeo-
graficzne, a w rozdziale 2 była mowa o zastosowaniu
w regionalizacji fizycznogeograflcznej systemu dzie­
siętnego i hierarchii jednostek, nie podano jednak roz­
winięcia tych zasad.
W nawiązaniu do uniwersalnej klasyfikacji dzie­
siętnej Międzynarodowej Federacji Dokumentacyjnej
(FID) według poprawionej wersji z 1971 r. indeksacja
podstawowych jednostek fizycznogeograficznego po­
działu Europy przedstawia się następująco, z tym że
pominięto wstępny symbol 1-924, oznaczający fizycz-
nogeograficzną regionalizację Europy (1-925 Azja, 1­
926 Afryka itd.).
Europa Północna
1. Półwysep Skandynawski, Masyw Fińsko-Karelski,
wyspy na północnym Atlantyku;
Europa Zachodnia
2. Wielka Brytania, Francja;
3. Pozaalpej ska Europa Środkowa;
4. Alpy wraz z obniżeniami zewnętrznymi i wewnętrz­
nymi;
5. Karpaty, Podkarpacie i Nizina Panońska;
 Europa Południowa
6. Półwyspy i wyspy śródziemnomorskie;
Europa Wschodnia
7. Półwysep Krymski;
8. Niż Wschodnioeuropejski;
9. Ural.
Druga cyfra oznacza prowincję fizyczno geogra­
ficzną, trzecia - podprowincję, czwarta (po kropce) -
makroregion, piąta - mezoregion, szósta - mikroregion.
Jednakże na Niżu Wschodnioeuropejskim drugą cyfrą
oznaczono strefy (lub sektory) geograficzne, trzecią -
prowincje lub (na terenach sąsiadujących z Polską) -
podprowincję. W skład terytorium Polski wchodzą me-
garegiony oznaczone cyframi 3, 5 i 8. Oznaczenie cy­
frowe prowincji i podprowincji przedstawiają się nastę­
pująco:
Prowincje i Podprowincję:
31. Niż Środkowoeuropejski
313. Pobrzeża Południowobałtyckie
314-316. Pojezierza Południowobałtyckie
317. Niziny Sasko-Lużyckie
r

318. Niziny Srodkowopolskie

33. Masyw Czeski
332. Sudety i Przedgórze Sudeckie
34. Wyżyny Polskier

341. Wyżyna Sląsko-Krakowska

342. Wyżyna Małopolska
343. Wyżyna Lubelsko-Lwowska
 51. Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem
512. Północne Podkarpacie
513. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
514. Centralne Karpaty Zachodnie
52. Karpaty Wschodnie
521. Podkarpacie Wschodnie
522. Beskidy Wschodnie
84. Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie
841. Pobrzeża Wschodniobałtyckie
842. Pojezierza Wschodniobałtyckie
843. Niziny Podlasko-Białoruskie
845. Polesie
85. Wyżyny Ukraińskie
851. Wyżyna Wołyńsko-Podolska
Podział regionalny na makro- i mezoregiony wraz
z ich charakterystyką jest treścią dalszych rozdziałów.
Jego najnowsza prezentacja kartograficzna znajduje się
w Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej (1995) jako plansza
53.3. Różni się ona od mapy w Narodowym Atlasie
Polski (1973-1978) większą skalą (1:1,5 min), kilkuna­
stoma korektami nazewniczymi i kilku zmianami w in­
deksach cyfrowych oraz przeprowadzoną typologizacją
mezoregionów przez wyróżnienie barwami następują­
cych klas i rodzajów: regiony nizin i obniżeń (1 - obni­
żenia, kotliny, większe doliny i równiny akumulacji
wodnej; 2 - wysoczyzny staroglacjalne, bezjeziome; 3
- wysoczyzny młodoglacjane, przeważnie z jeziorami;
4 sandry w granicach ostatniego zlodowacenia, z jezio­
rami), regiony wyżyn (5 - z przewagą pokryw lesso­
wych; 6 - z przewagą skał bezwęglanowych; 7 -
z przewagą skał węglanowych), regiony gór (8 - gór
niskich i pogórzy; 9 - gór średnich; 10 - gór wyso­
kich). Na kartonie w skali 1:6 min przedstawiono re­
giony wyższego rzędu: obszary Europy Wschodniej
i Zachodniej, megaregiony (podobszary), prowincje
i podprowincję. Granice tych dwu ostatnich znajdują
się też na mapie głównej wraz z nazwami podprowin-
cji. Mapa typów mezoregionów różni się od map typów
krajobrazu, które w obrębie klas i rodzajów wyróżniają
jeszcze różne gatunki i ewentualnie uwzględniają spo­
sób użytkowania terenu, przedstawiając obraz bardziej
mozaikowy, niezgeneralizowany. Niezbyt udane gra­
ficznie mapy krajobrazu naturalnego (w dwóch warian­
tach) zamieszczono w Geografii Polski {Środowisko
przyrodnicze, 1991; Mezoregiony fizycznogeograficzne,
1994).
Megaregiony i prowincje wyróżniono na podstawie
uwarunkowanych neotektonicznie makroform ukształ­
towania powierzchni. Ich krótka charakterystyka znaj­
duje się w podrozdziale 1.2. Podprowincję wyodręb­
niono opierając się na cechach morfogenetycznych
i krajobrazowych, będących wynikiem różnic litolo­
gicznych, a także mezoklimatycznych. Takie jest uza­
sadnienie podziału Niżu Środkowoeuropejskiego na
Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierza Południo-
r r

wo- bałtyckie i Niziny Srodkowopolskie i Srodkowo-

niemieckie (na zachodzie), a także analogiczne pod-
prowincje na Nizinie Wschodniobałtycko-Białoruskiej,
tj. Pobrzeża Wschodniobałtyckie, Pojezierza Wschod­
niobałtyckie, Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie oraz
Polesia. W wyżynno-górskiej części rozpatrywanego
terytorium podział na podprowincję wynika z różnic
budowy geologicznej i orografii, podporządkowanych
makroformom ukształtowania powierzchni oraz
z wtórnych cech klimatyczno-roślinnych, które w gó­
rach układają się piętrowo. Tylko niektóre podprowin-
cje są ograniczone do terytorium Polski, inne rozciągają
się na terytoria krajów sąsiednich. Rycina 7 przedsta­
wia podział Polski na prowincje, podprowincję i ma­
kroregiony.
Pobrzeża Południowobałtyckie (313) tworzą pas
szerokości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów
wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku, od Zatoki Ki-
lońskiej po Zalew Wiślany włącznie, i oprócz krajobra­
zów nadmorskich z ujściami rzek obejmują przecięte
siecią małych pradolin równiny morenowe położone
poniżej 100 m n.p.m. z nielicznymi wzgórzami prze­
kraczającymi tę wysokość. Wśród krajobrazów nad­
morskich wyróżniono: wydmowy, deltowy, jeziorno-
bagienny oraz wysoczyznowy, opadający ku morzu
podciętymi przez fale urwiskami. Większe wygięcia li­
nii brzegowej tworzą: Zatoka Pomorska z Zalewem
Szczecińskim oraz Zatoka Gdańska z Zalewem Wiśla­
nym i drugorzędną Zatoką Pucką. Odra, wpadająca do
Zalewu Szczecińskiego, nie uformowała typowej delty,
jaka występuje przy ujściu Wisły. Pomiędzy zatokami:
Pomorską i Gdańską linia brzegowa jest wyrównana
przez działalność fal. Klimat Pobrzeży Południowobał-
tyckich znajduje się pod wpływem morza, toteż cechują
go łagodne zimy i niezbyt upalne lata, średnie sumy
opadów rocznych przekraczają 600 mm, a współczyn­
nik odpływu jest wysoki (Słupia 0,47). W zbiorowi­
skach roślinnych występuje wiele gatunków atlantyc­
kich. Pobrzeża Południowobałtyckie zajmują w grani-
O

cach Polski około 19 tys. km , tj. 6% powierzchni kraju

i dzielą się na 3 makroregiony: Pobrzeże Szczecińskie
(313.2-3), Pobrzeże Koszalińskie (313.4) i Pobrzeże
Gdańskie (313.5).
Pojezierza Południowobałtyckie (314-315). Cechą
specyficzną podprowincji Pojezierzy Południowobał-
tyckich jest występowanie krajobrazów młodoglacjal-
nych z dużą liczbą zagłębień bezodpływowych i jezior
związanych z procesem zanikania lodu lodowcowego,
zagrzebanego w materiale morenowym lub lodowco-
wo-rzecznym, przy czym rozróżnia się pagórkowate
wysoczyzny morenowe i równiny sandrowe. Zróżnico­
wanie regionalne wynika z układu form marginalnych
poszczególnych faz zlodowacenia i rozczłonkowania
wysoczyzn przez doliny rzek głównych i ich dopły­
wów, a także z różnic położenia geograficznego, które­
go skutkiem są różnice mezoklimatu. Doliny Odry,
Warty, Noteci i Wisły przedstawiają układ „kratowy”,
złożony z równoleżnikowych odcinków pradolinowych
i południkowych odcinków przełomowych. W pradoli-
nach i dolinach dystalnych występują piaszczyste tara­
sy, związane genezą z odpływem wód lodowcowych,
przy czym u schyłku okresu zimnego wytworzyły się
na nich wydmy. W obrębie wysoczyzn morenowych
gleby należą do brunatnoziemów, a potencjalną roślin­
ność tworzą lasy liściaste ze znacznym udziałem bu-
czyn. Na terenach piaszczystych i żwirowych gleby na­
leżą do bielicoziemów, zajętych przeważnie przez bory
mieszane ze znacznym udziałem sosny, ale bez świerka
(jeśli nie został sztucznie wprowadzony). W zagłębie­
niach oprócz jezior występują torfowiska. Największe
wzniesienia grupują się w pasie form marginalnych
(moren czołowych i kemów), związanych z pomorską
fazą zlodowacenia, który tworzy dwa wysunięte na po­
łudnie luki: odrzański na zachodzie i wiślański na
wschodzie. Na ich styku nastąpiło największe nagro­
madzenie materiału glacjalnego i glacjofluwialnego
i tam występują kulminacyjne wzniesienia (Wieżyca
329 m). Na południe od moren fazy pomorskiej wystę­
pują rozległe powierzchnie sandrowe. Mniejsze sandry
towarzyszą wcześniejszej fazie poznańskiej, prawie ich
brak na granicy najstarszej fazy leszczyńskiej. Podpro-
wincja zajmuje w Polsce 77 tys. km , tj. 25% po­
wierzchni państwa. W strefie marginalnej fazy pomor­
skiej wyróżniono pojezierza: Zachodniopomorskie
(314.4), Wschodniopomorskie (314.5) oraz Iławskie
(314.9), na południe od nich znajdują się pojezierza:
Południowopomorskie (314.6-7) oraz Chełmińsko-
Dobrzyńskie (315.1), rozdzielone Doliną Dolnej Wisły
(314.8). Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (315.3)
dzieli pojezierza pomorskie od pojezierzy wielkopol­
skich, związanych z fazą poznańską zlodowacenia wi-
ślańskiego, tj. Pojezierza Lubuskiego (315.4) i Pojezie­
rza Wielkopolskiego (315.5), a Pradolina Warciańsko-
Odrzańska (315.6) - od Wzniesień Zielonogórskich
(315.7) i Pojezierza Leszczyńskiego (315.8), do któ­
rych sięgał najdalszy zasięg zlodowacenia wiślańskiego
w fazie leszczyńskiej.
W części Niżu Środkowoeuropejskiego na zachód
od nizin polskich w 1971 r. wyróżniono: Jutlandię
(311), Wyspy Duńskie (312), zachodnią część Pobrzeży
Południowobałtyckich (Südbaltische Küstenländer)
z makroregionem Pobrzeży Meklembursko-Przednio-
pomorskich (Mecklenburgisch-Vorpommersche Küs-
ten-und Boddenland - 313.1), zachodnią część Pojezie­
rzy Południowobałtyckich (Südbaltischer Landrücken)
z makroregionami: Pojezierza Szlezwicko-Holsztyń-
skiego i Schleswig-Holsteinisches Seen-und Hügelland
- 314.1), Pojezierza Meklemburskiego (Mecklenburgi­
sches Seenplattenland - 314.2-3), Pojezierza Barnims­
kiego (Lebus-und Bamimplatte - 315.2), Pojezierza
Brandenburskiego (Ostbrandenburgisches Heide-und
Seengebiet - 316.3). r

Odpowiednikiem podprowincji Nizin Środkowo-

r

polskich są Niziny Srodkowoniemieckie (Mitteldeut­

sches Tiefland - 317), w Atlasie Rzeczypospolitej Pol­
skiej (1995) ich części oznaczono jako Niziny Sasko-
Łużyckie wyróżniając m.in. makroregiony: Obniżenie
Dolnołużyckie (Spreewald - 317.2), Fläming (317.3),
Wzniesienia Łużyckie (Lausitzer Grenzwall - 317.4)
r

oraz przeciętą granicą polsko-niemiecką Nizinę Sląsko-

Łużycką (Lausitzer Heideland - 317.7), jednakże
w oznaczeniach dziesiętnych po stronie niemieckiej ist­
nieje pewien brak konsekwencji i podane indeksy nie­
zupełnie są zgodne z cytowaną publikacją FID, a w na­
zewnictwie regionów panuje zamęt.
 Niziny Środkowopolskie (318) rozpościerają się
pomiędzy granicą zasięgu ostatniego (wiślańskiego)
zlodowacenia (podprowincja Pojezierzy Południowo­
bałtyckich) na północy a prowincjami: Masywu Cze­
skiego (podprowincj ą Sudetów z Przedgórzem Sudec­
kim) i Wyżyn Polskich od południa, sąsiadując od
wschodu z Wysoczyznami Podl asko-Bi ałoruski m i oraz
r

Polesiem, a od zachodu z Nizinami Srodkowoniemiec-

kimi. W krajobrazie dominują bezjeziorne równiny de-
nudacyjne, zbudowane z glin morenowych, piasków
i pokryw peryglacjalnych ze żwirowymi ostańcami mo­
ren i kemów starszych zlodowaceń (odrzańskiego
i warciańskiego), porozdzielane dolinami rzek i kotli-
nowymi obniżeniami. Przeważają gleby bielicoziemne,
r

miejscami występują czarne ziemie. Niziny Srodkowo-

polskie leżą przeważnie w cieniu opadowym otaczają­
cych je terenów nieco wyższych, toteż roczne sumy
opadów są stosunkowo niewielkie (450-550 mm). Pod
względem termicznym zaznacza się spadek średnich
temperatur rocznych w kierunku wschodnim, spowo­
dowany chłodniejszymi miesiącami zimowymi, co po­
woduje zwiększanie się wskaźnika kontynentalizmu.
Powierzchnia podprowincji łącznie z częścią
r ^
Niziny
Sląsko-Łużyckiej obejmuje około 93 tys. km , co sta­
nowi 29% terytorium państwa. Podział na makroregio­
ny nawiązuje nie tylko do orografii, lecz również hy­
drografii nizin. I tak w dorzeczu środkowej Warty wy­
różniono Nizinę Południowowielkopolską (318.1-2),
oddzieloną pradolinnym Obniżeniem Milicko-
Głogowskim (318.3) od Wału Trzebnickiego (318.4).
W dorzeczu Odry, od okolic Raciborza po ujście Ka­
czawy, ciągnie się Nizina Śląska (318.5). Prawobrzeżną
część dorzecza środkowej Wisły z dorzeczem dolnej
Narwi (po dolinę Bugu) zaliczono do makroregionu
Niziny Północnomazowieckiej (318.6), środkową część
r

dorzecza Wisły - do Niziny Srodkowomazowieckiej

(318.7), którą od południa otaczają Wzniesienia Połu-
dniowomazowieckie (318.8), a od wschodu wzniesienia
Niziny Południowopodlaskiej (318.9).
Sudety z Przedgórzem Sudeckim (332) są częścią
prowincji Masywu Czeskiego, w którego obrębie wy­
różniono ponadto następujące podprowincję: Krainę
Rudaw (331. Kruśnohorska subprovincie), 332. Sudety
(Krkonośsko-jesenicka subprovincie), Płytę Czeską
(333. Ceska tabule), Krainę Szumawską (334. Sumav-
ska subprovincie), Wyżynę Berounki (335. Pobero-
unska subprovincie), Wyżynę Czesko-Morawską (336.
Ceskomoravska subprovincie). Podprowincja sudecka
składa się z różnych elementów strukturalnych, wyod­
rębnionych przez serię uskoków o kierunku z północo-
zachodu na południo-wschód. W skład Sudetów wcho­
dzą: prekambryj skie masywy krystaliczne, górnopaleo-
zoiczne intruzje granitu, sfałdowane skały paleozoicz-
ne, płytowo zalegające piaskowce kredowe, trzecio­
rzędowe bazalty. Ukształtowanie powierzchni jest
związane z trzeciorzędowymi dyslokacjami tektonicz­
nymi, które zrównany stary blok lądowy przekształciły
w góry zrębowe o wysokościach od 700 do 1600 m, po­
rozdzielane zapadliskowymi lub denudacyjnymi obni­
żeniami. Ze względu na różnice budowy geologicznej
i stosunki orograficzne wyróżnia się 5 makroregionów,
przeciętych granicą polsko-czeską: Przedgórze Sudec­
kie (332.1), Pogórze Zachodniosudeckie (332.2), Sude­
ty Zachodnie (332.3), Sudety Środkowe (332.4-5), Su­
dety Wschodnie (332.6). Prowincja sudecka w grani-
O

cach Polski obejmuje około 9,3 tys. km (3% po­

wierzchni państwa). Pod względem krajobrazowym
wyróżnia się góry średnie, góry niskie; pogórza, wyży­
ny zbudowane ze skał krzemianowych, kotliny i obni­
żenia. Klimat gór jest chłodny i wilgotny, piętra klima­
tyczno roślinne są niższe niż w Karpatach Zachodnich
0 mniej więcej 200 m. Pod względem geobotanicznym
Sudety przedstawiają wyodrębniony dział.
Wyżyna Śląsko-Krakowska (341) jest asymetrycz­
nym wypiętrzeniem tektonicznym, w którego podłożu
występują struktury paleozoiczne, w tym karbońska
niecka węglowa, na nich zaś zalega pokrywa skał me-
zozoicznych zapadających ku północo-wschodowi.
Monoklinalna płyta, ścięta przez denudację w części
zachodniej, tworzy kilka progów denudacyjnych i sub-
sekwentnych obniżeń. Wyżyna obniża się ku północy
1starsze formacje geologiczne kryją się pod osadami
r

czwartorzędowymi Nizin Srodkowopolskich. Od za­

chodu progi wyżyny wysunięte są w obręb Niziny Ślą­
skiej, od południa wyżyna uskokami opada ku obniże­
niu podkarpackiemu (Północnemu Podkarpaciu).
O

Obejmuje około 10,3 tys. km (3,4% powierzchni Pol­

ski). Ze względu na wynikające z budowy geologicznej
różnice krajobrazowe wydzielono trzy makroregiony:
Wyżynę Śląską (341.1), Wyżynę Woźnicko-Wieluńską
(341.2) oraz Wyżynę Krakowsko-Częstochowską).
Wyżyna Małopolska (342) mieści się pomiędzy
lukiem Pilicy pod Tomaszowem Mazowieckim a lu­
kiem Wisły od Krakowa przez Sandomierz po ujście
Kamiennej. Składa się z dwóch różniących się strukturą
geologiczną części: 1) paleozoicznych fałdów Wyżyny
Kieleckiej wraz z ich słabiej sfałdowaną otoczką mezo-
zoiczną oraz 2) kredowej Niecki Nidziańskiej. Na oby­
dwu tych strukturach zalegają transgresywnie w brzeż­
nej części południowej i wschodniej osady morskie
górnego miocenu oraz nawiane płaty lessu, natomiast
na północy w obniżeniach występują piaski lodowco-
wo-rzeczne i gliny zwałowe zlodowacenia odrzańskie­
go (środkowopolskiego). W związku z tym powstała
strefa przenikania krajobrazów wyżynnych i nizinnych.
W podziale regionalnym tę strefę uznano za specyficz­
ny region, który nazwano Wyżyną Przedborską (342.1),
odróżniając go od Wyżyny Kieleckiej 342.3) i Niecki
Nidziańskiej (342.2). Pod względem geobotanicznym
podział regionalny wyodrębnia krainę miechowsko-
sandomierską, związaną z rozmieszczeniem lessów
i występowaniem stepowych gatunków roślin oraz kra­
inę świętokrzyską, obejmującą pozostałą, bezlessową
część podprowincji. Wyżyna
O
Małopolska zajmuje po­
wierzchnię 16,7 tys. km (5,3% terytorium Polski).
Wyżyna Lubelsko-Lwowska (343) pod względem
geologicznym jest niecką zbudowaną z warstw kredo­
wych, ale podniesioną przez metakarpackie ruchy tek­
toniczne od 200 do prawie 400 m n.p.m. w części połu­
dniowo-wschodniej : obciętą uskokami ku zapadlisku
podkarpackiemu. Wyżyna jest pochylona ku północy
i rozczłonkowana erozyjnie na łagodne garby. Zróżni­
cowanie skał na bardziej odporne opoki i gezy oraz ma­
ło odporne margle znajduje swoje odbicie w występo­
waniu pasów wzniesień i obniżeń o kierunku z półno-
co-zachodu na południo-wschód (z odchyleniem ku
wschodowi). Wyżyna powstała dopiero w pliocenie,
ponieważ miejscami na kulminacjach wzniesień za­
chowały się czapy osadów morskich miocenu. Ponadto
cechą charakterystyczną wyżyny jest występowanie
miąższych płatów lessu. Pod względem klimatycznym
jest to odrębna dzielnica o nieco większych sumach
opadów rocznych niż na Nizinach Środkowo- polskich
(ok. 600 mm), co jest konsekwencją stosunków hipso-
metrycznych. Współczynnik odpływu jest niski (Wie­
prz 0,20, Bystrzyca 0,22). Ze względu na ukształtowa­
nie powierzchni wyróżnia się dwa makroregiony: Wy­
żynę Lubelską (343.1) i Roztocze (343.2), które są
również dwiema krainami
O
geobotanicznymi. Podpro-
wincja ma 9,4 tys. km (3% powierzchni Polski).
Północne Podkarpacie (512) jest przedgórskim
rowem tektonicznym wypełnionym osadami morskimi
miocenu, oddzielającym Karpaty Zachodnie od Wyżyn
Polskich. Podpro wincja znajduje się w zlewisku Bałty­
ku, częściowo w dorzeczu Odry, ale głównie w dorze­
czu Wisły. Południową granicę stanowi brzeg nasunię­
cia karpackiego fliszu na miocen, północna jest mniej
wyraźna, choć częściowo związana z uskokami, ponie­
waż morza mioceńskie transgredowały na obszar wy­
żyn przed ich podniesieniem w pliocenie. Granicę Pod­
karpacia Północnego między Krakowem a Sandomie­
rzem tworzy zbocze doliny Wisły, spychanej przez jej
karpackie dopływy ku północy. Granicę z Wyżyną Slą-
sko-Krakowską i Lubelsko-Lwowską wyznaczają
uskoki. Zachodnia część Podkarpacia Północnego jest
bardzo wąska. Występują tu dwie kotliny, utworzone
u spływu płynących z gór rzek: Odry, Ostrawicy i Olzy
w Kotlinie Ostrawskiej (512.1) oraz Wisły, Soły i Ska­
wy w Kotlinie Oświęcimskiej (512.2). Za ich rozgrani­
czenie można przyjąć dział wód Odry i Wisły. Kotlinę
Oświęcimską oddzielają od wielkiej Kotliny Sando­
mierskiej (512.4-5) tektoniczne zręby i rowy Bramy
Krakowskiej (512.3). Za południowo-wschodnią grani­
cę Kotliny Sandomierskiej i Podkarpacia Wschodniego
(521) przyjmuje się Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański
(521.1) położony prawie w całości na Ukrainie. Pod
względem geobotanicznym Północne Podkarpacie na­
leży do działu bałtyckiego, poddziału kotlin podgór­
skich, krainy sandomierskiej. Podprowincja zajmuje 16
O
tys. km (5% terytorium Polski).
Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513) pod wzglę­
dem geologicznym składają się z kilku nasuniętych
z południa płaszczowin, złożonych z naprzemianle-
głych piaskowców, zlepieńców i łupków paleogeńskich
i górnokredowych (fliszu). Ruchy orogeniczne zakoń­
czyły się u schyłku paleogenu. W ciągu neogenu pona-
suwane na siebie masy skalne podlegały w kilku cy­
klach ruchom wypiętrzającym, przerywanym okresami
spokoju tektonicznego i niszczeniem przez procesy de-
nudacyjne, które prowadziły do powstania powierzchni
ścinających struktury fałdowe. Ruchy podnoszące były
zróżnicowane. Zrównanie dolnoplioceńskie spowodo­
wało powstanie na północnym skłonie Karpat Zachod­
nich pogórza o krajobrazie rozciętej erozyjnie wyżyny,
na której wysokości względne między dnem dolin a
wierzchowinami dochodzą do 100-150 m, podczas gdy
w górach są kilkusetmetrowe, przekraczając nawet
1000 m. Zróżnicowanie struktur geologicznych i urzeź­
bienia Zewnętrznych Karpat Zachodnich umożliwia
wyodrębnienie w granicach Polski kilku makroregio­
nów. Są to: Pogórze Zachodniobeskidzkie (513.3), Be­
r

skidy Zachodnie (513.4-5), Pogórze Srodkowobeskidz-

r

kie 513.6), Beskidy Środkowe (inaczej - Beskid Niski,

513.7), stanowiące człon przejściowy do Beskidów
Wschodnich w prowincji Karpat Wschodnich. Taki po­
dział orograficzny ma swój odpowiednik w regionali­
zacji geobotanicznej, która w taki sam sposób rozgrani­
cza działy Karpat Zachodnich i Wschodnich. Poza po­
działem regionalnym istotne znaczenie mają w górach
piętra klimatyczno-roślinne. Zewnętrzne Karpaty Za-
O
chodnie zajmują w granicach Polski 16 tys. km 5% te­
rytorium kraju).
Centralne Karpaty Zachodnie (514) mają odmien­
ną budowę od Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Skła­
dają się z izolowanych masywów zbudowanych ze skał
magmowych i metamorficznych oraz przykrywających
je częściowo pokryw płaszczowin) mezozoicznych
o przewadze skał węglanowych (wapieni i dolomitów).
Wyróżnia się kilka serii skalnych powstałych w odręb­
nych basenach sedymentacyjnych. Dały one początek
płaszczowinom wierchowym (tatrydom), trzem reglo­
wym (granidom; od rzeki Hron-Gran) i pienińskim
(pienidom). Płaszczowiny pienińskie podczas później­
szych trzeciorzędowych ruchów górotwórczych zostały
sprasowane i porozrywane tak, że tworzą obecnie wą­
ską strefę mniejszych i większych skałek wapiennych,
które łukiem otaczają blok Centralnych Karpat Za­
chodnich na jego styku z Zewnętrznymi Karpatami Za­
chodnimi. Centralne Karpaty Zachodnie uzyskały swo­
ją strukturę geologiczną w górnej kredzie, ale w dol­
nym trzeciorzędzie (eocenie) zostały zalane przez mo­
rze, w którym osadził się tzw. flisz podhalański, róż­
niący się od skał tego samego wieku w geosynklinie
zewnętrznokarpackiej. Dzisiejsze makroformy Central­
nych Karpat Zachodnich powstały w młodszym trzecio­
rzędzie dzięki uskokom, powodującym wypiętrzanie się
bloków górskich i zapadanie kotlin, przy czym denuda­
cja odsłoniła w górach starsze skały spod pokrywy eo-
ceńskiej, a w najwyżej wzniesionych blokach zdarła
także mezozoiczne pokrywy płaszczowinowe, odsłania­
jąc paleozoiczne skały magmowe (granity), metamor­
ficzne i osadowe. W związku ze wzmiankowanymi
procesami, krajobraz Centralnych Karpat Zachodnich
jest niezwykle zróżnicowany i można go bliżej omówić
tylko regionalnie. Wspólne cechy wynikają z przeszło­
ści geologicznej, rodzaju występujących skał, kontra­
stów krajobrazowych. Całe Centralne Karpaty Zachod­
nie obejmują około 15 tys. km głównie na terytorium
Słowacji. W granicach Polski znajduje się tylko około
1,1 tys. km (0,3% :erytorium Polski). Są to części
dwóch makroregionów: Obniżenia Orawsko-
Podhalańskiego (514.1) i Łańcucha Tatrzańskiego
(514.5).
Wschodnie Podkarpacie (521) znajduje się prawie
w całości na Ukrainie i tylko mały fragment makrore­
gionu Płaskowyżu Sańsko-Dniestrzańskiego (521.1) na
południe od Przemyśla, o powierzchni niespełna 0,1
tys. k m , leży w granicach Polski. Jest to część dorze­
cza Wiara, prawego dopływu Sanu. Podprowincja nosi
ukraińską nazwę Peredkarpattia.
Beskidy Wschodnie (522) są częścią prowincji
Karpat Wschodnich i wraz z Karpatami Mołdawsko-
Multańskimi (524) należą do Zewnętrznych Karpat fli­
szowych, stanowiących przedłużenie Zewnętrznych
Karpat Zachodnich. Trzecią podprowincją Karpat
Wschodnich są Wewnętrzne Karpaty Wschodnie (523),
złożone z gór pochodzenia wulkanicznego oraz masy­
wów krystalicznych i metamorficznych z pokrywami
mezozoicznymi. Podprowincją ta wchodzi w skład
ukraińskich i rumuńskich Karpat. W granicach Polski
znajduje się część makroregionu Beskidów Lesistych
(522.1), złożona z dwóch
O
mezoregionów o łącznej po­
wierzchni 2,5 tys. km (0,8% terytorium Polski). Polska
część Beskidów Lesistych (Bieszczady Zachodnie i Gó­
ry Sanocko-Turczańskie) osiąga maksymalną wysokość
zaledwie 1346 m, ale ma specyficzny układ pięter kli­
maty czno-roślinny eh, występują tu bowiem tylko pię­
tra: pogórskie (do wysokości 600 m), dolnoreglowe (do
1200 m) i bezleśne subalpej skie, brak natomiast piętra
gómoreglowego ze świerkiem i kosodrzewiny. W skła­
dzie flory jest wiele gatunków wschodniokarpackich.
Pobrzeża Wschodniobałtyckie (841) ciągną się od
Zatoki Gdańskiej po Zatokę Fińską. Znajdują się pod
wpływem morza i klimat ich, choć chłodniejszy od Po-
brzeży Południowobałtyckich, różni się od kontynen­
talnego klimatu Pojezierzy Wschodniobałtyckich.
Ukształtowanie powierzchni jest dosyć zróżnicowane.
Poczynając od północy wyróżniono następujące makro­
regiony: Pobrzeża Estońskie (841.1) o urozmaiconej li­
nii brzegowej, z wyspami, Nizina Estońska (841.2),
Pobrzeże Ryskie (841.3), Pobrzeże Żmudzko-
Kurońskie (841.4), Nizina Staropruska (841.5), Nizina
r

Srodkowolitewska (841.6), Wysoczyzny Zmudzko-

Kurońskie (841.7), Nizina Semigalska (841.8). W gra­
nicach Polski znajduje się tylko południowa część Ni­
ziny Staropruskiej o powierzchni około 2,7 tys. km
(ok. 0,8% terytorium Polski).
Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) sięgają od
okolic Olsztyna po okolice Witebska na Białorusi i je­
zioro Pejpus. Charakteryzuje je znaczna liczba jezior,
zarówno wydłużonych rynnowych o dużych głęboko­
ściach, jak też szerokich wytopiskowych w zagłębie­
niach śródmorenowych. Wzniesienia przekraczają 150­
200 m n.p.m., a w kilku miejscach nawet 300 m. Formy
terenu wytworzyły się w trzech głównych fazach zlo­
dowacenia wiślańskiego. Morenom towarzyszą rozległe
równiny na miejscu dawnych zbiorników zastoisko-
wych. Wyróżniono 8 makroregionów: Pojezierze Wi-
dzemsko-Estońskie (842.1), Równinę Ewikszty (842.2),
Pojezierze Łatgalskie, inaczej Inflanckie (842.3), Poje­
zierze Brasławskie (842.4), Równinę Połocką (842.5),
Pojezierze Białoruskie (842.6), Pojezierze Litewskie
(842.7), Pojezierze Mazurskie (842.8). W Polsce znaj­
duje się całe Pojezierze Mazurskie i południowo-
zachodni fragment Pojezierza Litewskiego, które łącz-
O
nie zajmują powierzchnię 16,7 tys. km (5% terytorium
Polski). Tworzą one odrębną dzielnicę klimatyczną
i krainę geobotaniczną.
Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843) znajdują
się w zasięgu zlodowacenia warciańskiego. Tworzą pas
wysoczyzn od okolic środkowego Bugu po okolice bia­
łoruskiego Mińska, przy czym w okolicach Oszmiany,
Nowogródka i Mińska przekraczają wysokość 300 m
(kulminacja pod Mińskiem 343 m n.p.m.). Podprowin-
cję cechuje brak jezior, peryglacjalne przekształcenie
form lodowcowych i występowanie rozległych, zaba-
gnionych obniżeń. Wyróżniono 4 makroregiony: Wy­
soczyzna Mińska (843.1), Poniemnie (843.2), Nizina
Północnopodlaska (843.3), Przedpolesie Zachodnie
(843.4). Do Polski należy Nizina Północnopodlaska
o powierzchni 16 tys. km (5% terytorium Polski).
Polesie (845) pod względem krajobrazowym ce­
chuje równinność, małe nachylenie powierzchni i zaba-
gnienie, związane z utrudnionym odpływem. Polesie
zaczyna się na terytorium Polski i rozszerza w kierunku
wschodnim, sięgając poza Dniepr. Od północy otaczają
je Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, od południa Wy­
żyna Wołyńsko-Podolska. Oś hydrograficzną Polesia
tworzy Prypeć, dopływ Dniepru. Zachodnia część Pole­
sia znajduje się w dorzeczu Bugu-Wisły. W południo­
wej części podprowincji pojawiają się miejscami na
powierzchni skały przedczwartorzędowe - kredowe
i trzeciorzędowe, przy czym w skałach węglanowych
kredy występują formy krasowe, z którymi wiąże się
występowanie jezior, ale płytkie jeziora wód grunto­
wych występują również w innych częściach Polesia.
Na Polesiu w granicach Białorusi, Ukrainy i Polski wy­
różniono 8 makroregionów: Polesie Zachodnie (845.1­
2), Polesie Wschodnie (845.3), Polesie Wołyńskie
(845.4), Polesie Żytomierskie (845.5), Polesie Kijow­
skie (845.6). Polesie Czernichowskie (845.7), Polesie
Nowgorodzko-Siewierskie (845.8). Do Polski należą
części dwóch makroregionów, tj. Polesia Zachodniego
i Polesia Wołyńskiego, o łącznej powierzchni 6,8 tys.
km (ok. 2% terytorium Polski).
Wyżyna Wołyńsko-Podolska (851), należąca do
prowincji Wyżyn Ukraińskich, jest nierównomiernie
wypiętrzoną częścią platformy wschodnioeuropejskiej,
bez pokrywy utworów lodowcowych, z niezbyt głębo­
ko zalegającymi skałami paleozoicznymi, a dalej ku
wschodowi z wychodniami skał krystalicznych. Klima­
tycznie i biogeograficznie podprowincję zalicza się do
strefy leśno-stepowej. Wyróżniono 6 makroregionów:
Wyżynę Wołyńską (851.1), Małe Polesie (851.2), Po­
dole Północne (851.3), Podole Zachodnie (851.4), Opo­
le (851.5), Podole Wschodnie 1851.6). W granicach
Polski znajduje się zachodnia część Wyżyny Wołyń-O
skiej na lewym brzegu Bugu o powierzchni 1,6 tys. km
(0,3% terytorium Polski).
 R ozdział 4
POBRZEŻA POŁUDNIOWOBAŁTYCKIE
Ogólną charakterystykę podprowincji Pobrzeży
Południowobałtyckich i jej podział na makroregiony
podano w rozdziale 3. W uzupełnieniu trzeba zazna­
czyć jej znaczną atrakcyjność przyrodniczą i turystycz­
ną, na co składają się: nadmorskie położenie i związany
z nim specyficzny klimat, a także roślinność oraz swoi­
ste formy terenu: mierzeje z wydmami, przybrzeżne je­
ziora, piaszczyste plaże, malownicze urwiska nadmor­
skie. Utworzono 2 nadmorskie parki narodowe, 5 par­
ków krajobrazowych i kilkadziesiąt rezerwatów przy­
rody.
4.1. Pobrzeże Szczecińskie (313.2-3)
Pobrzeże Szczecińskie zajmuje terytoria wokół Za­
lewu Szczecińskiego, ujścia Odry i brzegów Zatoki
Pomorskiej. Obiekty te są związane z obniżeniem tek­
tonicznym - kredową niecką szczecińską, obrzeżoną od
północo-wschodu tektonicznym wypiętrzeniem tzw.
wału pomorskiego ze skałami okresu jurajskiego w ją­
drze. Obniżenie szczecińskie wypełniał lodowiec skan­
dynawski u schyłku ostatniego zlodowacenia w Euro­
pie, wysuwając się szerokim lukiem na południe.
Wzgórza, które powstały na skraju lodowca w czasie
jego dłuższego stacjonowania, są określane jako more­
ny czołowe fazy pomorskiej. Są one oddalone od
współczesnego brzegu Bałtyku do 100 km. Moreny
młodszej fazy występują w północnej części regionu
wzdłuż brzegów Zatoki Pomorskiej. Polodowcowa
transgresja morska spowodowała powstanie w środko­
wej części regionu półzamkniętej przez wyspy Uznam
i Wolin zatoki nazwanej Zalewem Szczecińskim
(w geografii niemieckiej Oderhaff), do której wpada
Odra i kilka niewielkich dopływów. Zalew Szczeciński
przecina granica polsko-niemiecka. Po stronie niemiec­
kiej uchodzą do Zalewu Szczecińskiego Peene (Piana)
i Ucker (Wkra), po stronie polskiej Ina, Gowienica
i Wołczenica. Zalew Szczeciński obejmuje powierzch­
nię 968 km2, z tego 479 km2 należy do Polski. Z Zatoką
Pomorską łączy się za pośrednictwem trzech cieśnin:
Peene na zachodzie w granicach Niemiec, dzieląca od
stałego lądu wyspę Uznam (po niemiecku Usedom),
Świna pośrodku pomiędzy wyspami Uznam i Wolin,
Dziwna na wschodzie pomiędzy Wolinem a lądem sta­
łym. Cieśniny zajmują łącznie 333 k m , wliczone do
całkowitej powierzchni zalewu. Jest on płytki (2-6 m).
W celu zapewnienia żeglugi morskiej do położonego
nad Odrą Szczecina musi być stale pogłębiany tor wod­
ny (do 8-9 m). Bilans wodny zalewu przedstawia Osię w
ten sposób, że otrzymuje on rocznie około 16 km wo­
dy rzecznej (głównie Odrą), z czego 75% odpływa do
r

Bałtyku cieśniną Świny, 15% Pianą i 10% Dziwną, ale

okresowo otrzymuje również wlewyO wody morskiej
przy wiatrach północnych (ok. 7 km ), wskutek czego
jest zbiornikiem słonawym o zasoleniu 1%. Wdzieranie
się do zalewu wód morskich spowodowało powstanie
tzw. delty wstecznej na południowym brzegu Uznamu
i Wolina. W mroźne zimy Zalew Szczeciński zamarza,
toteż zachodzi wtedy potrzeba zapewnienia żeglugi za
pomocą lodołamaczy. Poziom wody podlega wahaniom
do 2 m, spowodowanym wezbraniami Odry lub wle­
wami wód morskich, co powoduje zatapianie nad­
brzeżnych łąk. W słonawych wodach mogą żyć ryby
słodkowodne, ale zasoby rybne nie są bogate.
Pobrzeże Szczecińskie w granicach Polski obejmu­
je około 8 tys. km i jest dosyć zróżnicowane. Wyróż­
niono 11 mezoregionów: wyspy Uznam i Wolin
(313.21), Wybrzeże Trzebiatowskie (313.22), Równina
Wkrzańska (313.23), Dolina Dolnej Odry (313.24),
Równina Goleniowska (313.25), Wzgórza Szczecińskie
(313.26), Wzgórza Bukowe (313.27), Równina Wel-
tyńska (313.28), Równina Pyrzycko-Stargardzka
(313.31), Równina Nowogardzka (313.32), Równina
Gryficka (313.33). Niemiecka część Pobrzeża Połu-
dniowobałtyckiego na zachód od Zalewu Szczecińskie­
go została nazwana Vorpommersche Boddenküste, co
można by po polsku określić jako Pobrzeże Przednio-
pomorskie. W indeksacji dziesiętnej przypada mu
oznaczenie 313.1. Wyróżniono tu (FID 1970) dwa
mezoregiony: Mecklenburgisch-Vorpommersche Küste
(mit Rügen) - Wybrzeże Meklenbursko-Przednio-
pomorskie (313.11) oraz Nordostmecklenburgisches
Flachland (313.12) - Równina Północnomeklenburska.
Uznam i Wolin (313.21) są to wyspy dzielące Za­
lew Szczeciński od Zatoki Pomorskiej. UznamO (niem.
Usedom), obejmujący powierzchnię 424 km , tylko
w małej części koło Świnoujścia należy do Polski (19
O
km ), natomiast cały Wolin (265 km ) jest polski. Obie
wyspy rozdziela cieśnina Świny. Jądro obu wysp two­
rzą wzgórza moren czołowych. Na Uznamie (po stronie
niemieckiej) dochodzą one do wysokości 59 m, na Wo­
linie do 115 m (góra Grzywacz). Do wzgórz przyrosły
od zachodu i od wschodu wskutek działalności fal mor­
skich szeregi piaszczystych wałów brzegowych, prze­
kształcone eolicznie w niewysokie wydmy, wzgórza
zaś podcinają falezy, zwłaszcza od strony Zatoki Po­
morskiej, ale również od strony Zalewu Szczecińskie­
go. Procesy brzegowe są stale aktywne. Mimo stosun­
kowo niewielkiej powierzchni Wolina, jego zróżnico­
wanie przyrodnicze pozwoliło na wyodrębnienie nastę­
pujących mikroregionów: 1. Brama Świny - obszar
młodej przybrzeżnej akumulacji morskiej i eolicznej,
mający przedłużenie na lewym brzegu Świny na
Uznamie; 2. Pasmo Wolińskie - wysoki, zalesiony wał
morenowy, kończący się nad morzem falezą; 3. Pagórki
Lubińsko-Wapnickie - oddzielony od Pasma Woliń­
skiego obniżeniem równoleżnikowy wał morenowy nad
Zalewem Szczecińskim; 4. Pojezierze Wolińskie -
zgrupowanie 8 jezior w środkowej części wyspy;
5. Równina Dargobądzka - sandr po południowo-
wschodniej stronie Pasma Wolińskiego; 6. Góry Mo­
krzyckie - guz morenowy nad Zalewem Szczecińskim
w południowo-wschodniej części wyspy, wykorzys­
tywany rolniczo; 7. Obniżenie Kodrąbskie - najwięk­
szy wschodni mikroregion między Pojezierzem Woliń­
skim i Równiną Dargobądzką a cieśniną Dziwny,
o zróżnicowanej strukturze (wysoczyzna morenowa
z ozem, wydmy, małe płaty lasu, pola uprawne i łąki);
8. Mierzeja Dziwny między Dziwną a Zatoką Pomor­
ską (wydmy, plaża, przybrzeżne jezioro Koprowo);
9. Półwysep Rów między Zatoką Szczecińską a Dziw­
ną, płaski, zbudowany z osadów organogenicznych
i mineralnych, zajęty przez łąki i pastwiska. Urozmai­
cony krajobraz, dobrze zachowane lasy mieszane z so­
sną, dębem i bukiem oraz bogactwo fauny ptasiej zade­
cydowały o utworzeniu w środkowej części Wolina
parku narodowego o powierzchni 4897 ha. Istnieją po­
nadto 2 rezerwaty przyrodnicze: Karsiborskie Paprocie
(37,8 ha) i Łuniewo (10,5 ha ) - ostoja ptaków. Obie
wyspy są wykorzystywane od dawna na potrzeby re­
kreacji. Po stronie polskiej kąpieliskami nadmorskimi
są: Międzyzdroje (największe), Międzywodzie i Wiseł­
ka, po stronie niemieckiej: Ahlbeck, Bansin i Herings­
dorf. Uzdrowiskiem i kąpieliskiem jest również naj-
r

większe na wyspach miasto - Świnoujście (ok. 44 tys.

mieszk.), rozłożone po obu stronach Świny, ale głównie
na Uznamie. Świnoujście łączy ze Szczecinem nie tyl­
ko pogłębiany tor wodny przez Zalew Szczeciński, lecz
również linia kolejowa. Jest ono tzw. awanportem
Szczecina, przystanią dla promów do Skandynawii oraz
portem rybackim. Jednak najstarszym osiedlem jest
niewielkie miasto Wolin nad Dziwną, stolica starosło­
wiańskiego państwa Wolinian (IX-XII w.), znany
w zapiskach kronikarzy również pod nazwą Wineta lub
Jomsborg. Szlaki drogowy i kolejowy przekraczają
w Wolinie mostami cieśninę Dziwny. W Świnoujściu
mostu nie ma, a połączenie między obu brzegami cie­
śniny zapewniają promy.
 Wybrzeże Trzebiatowskie (313.22) ciągnie się wą­
skim pasem na północo-wschód od cieśniny Dziwny po
Kołobrzeg, zajmując powierzchnię około 290 km , przy
długości linii brzegowej około 56 km. Nad Dziwną i od
ujścia Regi po ujście Parsęty w Kołobrzegu ciągnie się
wzdłuż brzegu pas wydm, mierzeja zamyka częściowo
wylot cieśniny Dziwny, na wschodzie zaś przybrzeżna
akumulacja piasków
O
odcięła od morza jeziora Liwia
Łuża (2,1 km , głęb. 1,7 m), i Resko Przymorskie (5,8
km , głęb. 2,5 m). W środkowej części Wybrzeża Trze­
biatowskiego występują podcinane przez fale kępy mo­
renowe. W Trzęsaczu nad urwiskiem nadmorskim stoi
jedna ściana kościoła, pochodzącego z XIII w. Abrazja
spowodowała tu w ciągu 700 lat przesunięcie linii
brzegowej o tysiąc kilkaset metrów, bo w takiej odle­
głości od morza był zbudowany kościół. Brzeg jest
obecnie umocniony, ale fale sztormowe zagrażają mu
w dalszym ciągu. Jezioro Liwia Łuża jest rezerwatem
jako miejsce łęgowe łabędzi i ostoja ptactwa wodnego.
Wybrzeże Trzebiatowskie, aczkolwiek znajduje się na
uboczu głównych szlaków komunikacyjnych, jest wy­
korzystywane w lecie na potrzeby rekreacji. Takimi
miejscowościami są: Dziwnów, Łukęcin, Pobierowo,
Trzęsacz, Rewal, Niechorze, Dźwirzyno i Mrzeżyno.
Wody Bałtyku są tu stosunkowo mało zanieczyszczone.
Największym osiedlem jest Trzebiatów (ok. 9 tys.
mieszk.) nad Regą, położony w odległości kilkunastu
kilometrów od jej ujścia do morza. Prawa miejskie uzy­
skał w XIII w., zachował nieco zabytków średnio­
wiecznych (fragment murów obronnych z basztą, ko­
ściół, ratusz), ma kilka zakładów przemysłowych
0 znaczeniu lokalnym. Przez miasto przechodzi linia
kolejowa ze Szczecina do Kołobrzegu. W sezonie let­
nim jest wykorzystywana linia wąskotorowa nad morze
do Rewala i Niechorza.
Równina Wkrzańska (313.23) znajduje się na za­
chód od ujścia Odry do Zalewu Szczecińskiego i na
północ od Wzgórz Szczecińskich po obu stronach gra­
nicy polsko-niemieckiej. Zbudowana jest z materiału
stożka napływowego Odry, który powstał pod koniec
plejstocenu i ma kilka stopni tarasowych osiągających
wysokości od 3 do 19 m n.p.m. Taras najwyższy jest
zdeformowany przez liczne zagłębienia wytopiskowe
1 częściowo przemodelował go wiatr w wydmy wyso­
kości do kilkunastu metrów. W wytopiskach występują
zatorfienia lub jeziorka. Jest to region w przeważającej
części porośnięty borem sosnowym o nazwie Puszcza
Wkrzańska, w której ochroną objęto jezioro Swidwie
(382 ha) jako ostoję ptactwa wodnego. W granicach
9
Polski region obejmuje około 340 km . Pola uprawne
występują jedynie na krańcach wschodnich i południo­
wych. W południowej części leży nad Odrą miasto Po­
lice (ok. 35 tys. mieszk.) z dużymi zakładami przemy­
słu chemicznego, na północo-wschodzie znajduje się
miejscowość Trzebież nad Zalewem Szczecińskim,
osiedle rybackie z małą stocznią remontową, połączone
linią kolejową przez Police ze Szczecinem, a nad prze­
ciętą granicą zatoczką - Nowe Warpno (ok. 1,5 tys.
mieszk.). Po stronie niemieckiej blisko granicy znajdują
się miasta UckermUnde i Torgelow.
 Dolina Dolnej Odry (313.24) zaczyna się po zmia­
nie kierunku biegu rzeki z północno-zachodniego na
północno-wschodni pod Cedynią i ciągnie po Zalew
Szczeciński przez około 84 km. W części południowej
ma kilka kilometrów szerokości, rozszerzając się pod
Szczecinem do 10-12 km i osiągając powierzchnię oko­
ło 740 km . Brzegi dochodzą do wysokości kilkudzie­
sięciu metrów, ale poniżej Szczecina obydwa są niskie.
Koryto Odry pod Widuchową dzieli się na dwa ramio­
na: Odrę Zachodnią i Odrę Wschodnią (Regalicę), po­
łączone licznymi rozgałęzieniami, a dno doliny jest za-
bagnione. Odra Wschodnia tworzy pod Szczecinem
wielkie rozlewisko, zwane jeziorem Dąbie O
(56 km ,
maks. głęb. 4,2 m, pojemność 168 min m ). Odra Za­
chodnia niesie główną masę wody, łączy się z odpły­
wem jeziora Dąbie i lejkowatym ujściem, zwanym
Roztoką Odrzańską, uchodzi do Zalewu Szczecińskie­
go. Droga wodna dolnej Odry nie odgrywa obecnie
większej roli, jednak przed kilkudziesięciu laty miała
poważne znaczenie j ako połączenie ze Śląskiem i przez
kanał pod Eberswalde z Berlinem. Po 1945 r. Odra sta­
ła się rzeką graniczną. Nad dolną Odrą powstały dwa
duże zakłady przemysłowe: po stronie polskiej wybu­
dowano w Gryfinie (ok. 22 tys. mieszk.) elektrownię
Dolna Odra, po stronie niemieckiej zakłady petroche­
miczne w Schwedt. Najważniejsze jednak jest wyko­
rzystanie ujściowego odcinka Odry pod Szczecinem ja­
ko portu morskiego, obsługującego zachodnią część
Polski i częściowo czeski Śląsk. Istnieje nad Odrą duża
stocznia okrętowa, zakłady chemiczne w Policach i
wiele innych. Miasto Szczecin tylko częściowo zajmuje
dno doliny z przedmieściami na prawym brzegu rzeki
(Podjuchy, Zdroje, Dąbie i in.), a główna część miasta
leży na lewobrzeżnej wysoczyźnie.
Nad dolną Odrą istnieje kilka rezerwatów przyro­
dy: „Kanał Kwiatowy” (3 ha) - starorzecze Odry koło
Kołbaskowa, „Olszyna pod Lubiechowem Dolnym”
(1 ha), „Bielinek” (76,5 ha) na północ od Cedyni,
obejmujący zbocze doliny z ciepłolubnymi murawami
i jedynym w Polsce stanowiskiem dębu omszonego,
„Kurowskie Błota” (30,6 ha) na południe od Szczecina,
na kępie między ramionami Odry, będące miejscem lę­
gowym kormorana i czapli siwej.
Równina Goleniowska (313.25) rozciąga się na
wschód od jeziora Dąbie i Zalewu Szczecińskiego,
zajmując powierzchnię około 770 km . Na piaszczy­
stym, zwydmionym podłożu rosną bory sosnowe no­
szące nazwę Puszczy Goleniowskiej. Istnieje kilka re­
r

zerwatów: „Uroczysko Święta” (15,2 ha), „Wilcze

Uroczysko” (62,8 ha), „Cisy Rokickie” (15,9 ha).
Równina leży poniżej 50 m n.p.m. i przecinają dolny
bieg Iny (dopływ Odry) oraz Gowienica, uchodząca do
Zalewu Szczecińskiego. Piaski Równiny Goleniowskiej
na północy w okolicy Wysokiej Kamieńskiej wchodzą
między wysoczyzny morenowe Równiny Gryfickiej,
obniżenie zaś ciągnące się na północo-wschód w kie­
runku miejscowości Płoty jest częścią tzw. pradoliny
pomorskiej. Osiedla są nieliczne. Największe jest poło­
żone nad Iną miasto Goleniów (ok. 22,5 tys. mieszk.),
węzeł kolejowy na liniach ze Szczecina do Świnoujścia
i Kołobrzegu. Istnieją tu zakłady przemysłu drzewnego,
pożywczego i metalowego, zachowało się trochę za­
bytków średniowiecznych, mury obronne, baszty, ko­
ściół), odbudowanych po zniszczeniach wojennych.
Pod ciastem znajduje się port lotniczy Szczecina, odle­
głego o 24 km.
Wzgórza Szczecińskie (313.26) znajdują się na le­
wym brzegu Odry i składają się z dwóch kompleksów:
Wzgórz Warszewskich (130 m) w północnej części
Szczecina oraz wysoczyzny morenowej w południowej
i zachodniej części miasta, rozciągającej się w znacznej
części po stronie niemieckiej i dochodzącej do wysoko­
ści 60-80 m n.p.m. W granicach Polski Wzgórza
Szczecińskie zajmują powierzchnię około 240 km .
Zbudowane są z zaburzonych glacjotektonicznie utwo­
rów czwartorzędowych w strefie marginalnej jednej
z faz zlodowacenia Ułańskiego. Rezerwatem krajobra­
zowym jest „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem”
(4,2 ha) w gminie Kołbaskowo - wysoki brzeg doliny
Odry ze stanowiskiem roślin sucholubnych. Na terenie
miasta środowisko jest silnie zmodyfikowane antropo­
genicznie. Aglomeracja Szczecina obejmuje również
część doliny Odry, zajmując obszar 301 km . Port
Szczeciński ma powierzchnię 17,6 km2 ^nadbrzeża i ba­
seny). Szczecin jest dużym ośrodkiem przemysłowym
i kulturalnym, siedzibą władz wojewódzkich, wyższych
uczelni i największym miastem północno-zachodniej
Polski (420 tys. mieszk.). Uległ wielkim zniszczeniom
wojennym w 1944-1945 r„ ale całkowicie go odbudo­
wano, w tym również wiele budowli zabytkowych (za­
mek książąt pomorskich, kościoły, niektóre obiekty na
starym mieście). Oprócz szlaków kolejowych na Śląsk,
do Poznania i Warszawy, do Gdańska, do Kołobrzegu
i do Świnoujścia ma połączenia kolejowe z Republiką
Federalną Niemiec: do Berlina i na niemiecką część
Pomorza (Vorderpommern - tzw. Pomorze Przednie)
do Greifswaldu i Stralsundu. W Kołbaskowie jest waż­
ne przejście graniczne na autostradzie do Berlina.
Wzgórza Bukowe (313.27) są wałem spiętrzonych
moren czołowych po wschodzie; stronie Doliny Dolnej
Odry, dochodzącym do wysokości 148 m n.p.m. Przy
długości 14 km i szerokości 5-6 km, zajmują po­
wierzchnię około 80 km . Sfałdowane utwory czwarto­
rzędowe zawierają porwaki iłów oligoceńskich i margli
kredowych. Występują tu jeziorka wytopiskowe. Oso­
bliwością jest małe Jezioro Szmaragdowe w dawnym
kamieniołomie kredy. Wzgórza pokrywa zwarty
płaszcz leśny Puszczy Bukowej. Istnieje wiele rezerwa­
tów przyrody, obejmujących głównie typowe buczyny
pomorskie, częściowo również lasy łęgowe: „Bukowe
Zdroje” (207,9 ha), „Kołowskie Parowy” (24,4 ha),
r

„Buczynowe Wąwozy” (39,9 ha), „Zródliskowa Bu­

czyna” (122,2 ha), „Trawiasta Buczyna” (79,6 ha). Na
przedmieściu Szczecina o nazwie Zdroje, u podnóża
Wzgórz Bukowych objęto ochroną park leśny „Zdroje”
(2,2 ha). Ze względu na szczególną atrakcyjność regio­
nu utworzono w 1983 r. na Wzgórzach Bukowych
Szczeciński Park Krajobrazowy o powierzchni 91 km .
Równina Wełtyńska (313.28) jest falistą wysoczy­
zną morenową na prawym brzegu Odry pomiędzy
Wzgórzami Bukowymi na północy a Pojezierzem My-
śliborskim na południu. Wznosi się od 50 do 70
m n.p.m. i zajmuje powierzchnię około 970 km . Nali­
czono tutaj 35 niewielkich na ogół jezior, przeważnie
bez nazwy, z których tylko 10 ma powierzchnię więk­
szą od 10 ha (największe Jezioro Wełtyńskie ma ok.
300 ha i maks. głęb. 11,2 m). Jest to region rolniczy,
pozbawiony miast. Znaczniejsze płaty lasu występują
w części południowo-zachodniej w pobliżu doliny Od­
ry. Zachodnią część regionu przecina linia kolejowa ze
Szczecina przez Gryfino na Śląsk, a w kierunku równo­
leżnikowym z Gryfina do Pyrzyc. Miasto Gryfino jest
położone nad Odrą.
Równina Pyrzycko-Stargardzka (313.31) jest za­
klęsłością, której dnem płyną mniej więcej równolegle
Ina, Mała Ina i Płonią, przy czym ta ostatnia przepływa
przez jeziora: Płoń (wys. 16 m n.p.m., pow. 7,9 O
km ,
głęb. 4,5 m) i Miedwie (wys. 14 m, pow. 35 km , głęb.
44 m - a więc kryptodepresja). Granice z Równiną We-
łtyńską na zachodzie, Równiną Nowogardzką na
wschodzie i Pojezierzem Myśliborskim na południu nie
są wyraźne. Od Równiny Goleniowskiej na północy
różni się natomiast pod względem genetycznym i lito­
logicznym, ponieważ powierzchnię terenu pokrywają
w znacznej części iły, mułki i piaski drobnoziarniste
przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się
urodzajne czarne ziemie, ale na obrzeżeniu równiny
występuje glina morenowa. Powierzchnia regionu wy­
nosi około 1140 km i jest prawie w całości zajęta pod
uprawę, głównie pszenicy i buraków cukrowych. Istnie­
ją 3 rezerwaty roślinności: stepowej „Brodo góry” (5,2
ha), torfowiskowej „Czarnocin” (9,4 ha ) i florystyczny
„Stary Przylep” (2,1 ha). W regionie znajdują się dwa
miasta: Stargard nad Iną (ok. 73 tys. mieszk.), ośrodek
przemysłowy (m.in. warsztaty kolejowe, cukrownia)
i węzeł kolejowy na liniach ze Szczecina do Poznania
i Gdańska, bogaty w zabytki architektury świadczące
0 znaczeniu miasta w wiekach ubiegłych, oraz znacznie
mniejsze Pyrzyce (ok. 13,5 tys. mieszk.), które mają
również stare tradycje miejskie, ale są położone na
uboczu głównych szlaków komunikacyjnych, ponadto
w czasie działań wojennych były zniszczone w 80%. Są
ośrodkiem przemysłu rolno-spożywczego.
Równina Nowogardzka (313.32) wznosi się na
ogół powyżej 50 m n.p.m., przekraczając w poszcze­
gólnych miejscach wysokość 80 m. Na zachodzie styka
się z równinami: Goleniowską i Pyrzycko-Stargardzką,
na wschodzie z Pojezierzem Ińskim i Wysoczyzną Ło-
bezką, na północo-wschodzie z Równiną Gryficką.
W falistą powierzchnię morenową z wałami drumlinów
1 ozów są wcięte małe, zabagnione obniżenia o kierun­
ku południkowym. Występowanie równoległych wałów
i obniżeń jest właśnie cechą charakterystyczną regionu.
Jezior jest niewiele. W użytkowaniu ziemi przeplatają
się pasy pól uprawnych i lasów. Gleby należą do kate­
gorii bielicoziemnych. Region ma powierzchnię około
O
1220 km . Na wschód od Stargardu Szczecińskiego ob­
jęto ochroną jako rezerwat krajobrazowy „Ozy Kicza-
rowskie” (4,7 ha). Rezerwatem florystycznym jest
„Gogolewo” (3 ha) - stanowisko pełnika europejskie­
go. Równinę przecinają dolina Regi i jej dopływu Są-
pólny.
Znajdujący się mniej więcej pośrodku regionu
Nowogard (ok. 17 tys. mieszk.) jest miastem położo­
nym przy linii kolejowej ze Szczecina przez Goleniów
do Kołobrzegu. Mniejsze są miasta: Maszewo (3 tys.)
na zachodzie i Resko (4,5 tys.) nad Regą na wschodzie.
Wszystkie trzy mają zabytki średniowieczne.
Równina Gryficka (313.33) jest wysoczyzną more­
nową położoną na wschód od cieśniny Dziwny, na po­
łudnie od Wybrzeża Trzebiatowskiego, na północo-
wschód od Równiny Goleniowskiej, na północ od
Równiny Nowogardzkiej. Za jej wschodnią granicę
przyjęto dolinę Parsęty. W tak określonych ramach
2 • • •
zajmuje powierzchnię około 2100 km . Wzniesienie
nad poziomem morza dochodzi do 40-50 m, ale wzgó­
rze kemowo-morenowe na zachód od Gryfic osiąga 75
m (góra Bukowiec). Południowym skrajem Równiny
Gryfickiej przebiega pradolina pomorska, zwężająca się
koło miasta Płoty (ok. 4 tys. mieszk.) nad Regą. Jej dal­
szą część zachodnią zaliczono do Równiny Goleniow­
skiej. Dosyć żyzne brunatnoziemy sprawiają, że Rów­
nina Gryficka jest zajęta przeważnie przez pola upraw­
ne, ale w pradolinie na piaszczystym podłożu występu­
ją bory sosnowe. 20% użytków zajmują łąki i pastwi­
ska. Są 3 rezerwaty: „Wrzosowisko Sowno” (26 ha),
„Mszar koło Starej Dobrzycy” (11,2 ha) i „Mszar nad
jeziorem Piaski” (4,1 ha). Równinę przecina dolina
dolnej Regi, w części zachodniej do Bałtyku spływa
Liwka, v części wschodniej Błotnica z Debosznicą,
wpadające do jeziora Resko Przymorskie. W podłożu
czwartorzędu, który ma tutaj stosunkowo niedużą
miąższość, występują wapienie i margle jurajskie eks­
ploatowane w Czarnogłowach w południowo-zachod­
niej części równiny).
Centralnie położonym miastem są Gryfice (ok. 18
tys. mieszk.) nad Regą przy linii kolejowej ze Szczeci­
na do Kołobrzegu. W Gryficach znajduje się cukrow­
nia. Spadek Regi wykorzystano do budowy elektrowni
wodnych, z których jedna znajduje się powyżej Gryfic,
a druga na południe od miejscowości Płoty. Starszym
ośrodkiem o dużych tradycjach historycznych jest Ka­
mień Pomorski (ok. 9,5 tys. mieszk.) nad cieśniną
Dziwny, która pod miastem tworzy małe rozlewisko
(Zalew Kamieński). W XI w. był stolicą Pomorza Za­
chodniego i stał się siedzibą biskupstwa. Mimo znisz­
czeń wojennych zachował sporo zabytków (romańsko-
-gotycka katedra, okazała Brama Wolińska i in.).
4.2. Pobrzeże Koszalińskie (314.4)
Pobrzeże Koszalińskie rozciąga się od Wybrzeża
Trzebiatowskiego i Równiny Gryfickiej na Pobrzeżu
Szczecińskim po Kępę Swarzewską i Kępę Pucką na
Pobrzeżu Gdańskim. W podłożu osadów czwartorzę­
dowych oraz trzeciorzędowych występują wypiętrzenia
skał starszych: we wschodniej części regionu wyniesie­
nie zaliczane do platformy wschodnioeuropejskiej,
w zachodniej części jurajski wał pomorski. Istnienie
tych wgłębnych struktur wywarło pewien pośredni
wpływ na przebieg współczesnej linii brzegowej Bałty­
ku. W przeciwieństwie do Pobrzeża Szczecińskiego
i Pobrzeża Gdańskiego linia brzegowa jest mało uroz­
maicona, wykazując tylko lekkie wgięcie pomiędzy
walem pomorskim i wyniesieniem Łeby. Została wy­
równana przez działalność fal, podcinających wysoczy­
zny morenowe i akumulujących piaszczyste mierzeje,
przekształcane przez wiatr w wały wydmowe, za któ­
rymi wytworzyły się odcięte od morza jeziora i torfo­
wiska. Od strony lądu towarzyszy im polodowcowa
równina, nie przekraczająca na ogół (z małymi wyjąt­
kami wzgórz morenowych) wysokości 100 m n.p.m.
Od wzniesień pojeziernych dzieli nadmorską nizinę ła­
godny stopień terenowy o wysokości 50-100 m. Nizinę
tę rozcinają rzeki, biorące początek na wzgórzach poje­
zierza. Są to Parsęta z Radwią, Grabowa, Wieprza, Słu­
pia, Łupawa i Łeba. Szerokość niziny wynosi 25-30
km, ale dolinie Parsęty towarzyszy zatokowe wgięcie
niziny w kierunku południowo-wschodnim do 60 km
od brzegu morza. Zróżnicowanie termiczne powierzch­
ni morza i powierzchni lądu wpływa nie tylko na klimat
lokalny wybrzeża, lecz również na mezoklimat szer­
szego pobrzeża. Pod względem geobotanicznym zazna­
cza się różnica między terenami nadmorskimi i położo­
nymi dalej od morza. Na wydmach rośnie nadmorski
bór sosnowy z bażyną czarną, na torfowiskach bór ba­
gienny z wrzoścem, stosunkowo liczne są gatunki ro­
ślin zielnych atlantyckich. Na równinach morenowych
występują lasy mieszane i buczyny. Pobrzeże Koszaliń-
O
skie zajmuje powierzchnię około 6,5 tys. km i dzieli
się na 6 mezoregionów: Wybrzeże Słowińskie (313.41),
Równinę Białogardzką (313.42), Równinę Sławieńską
(313.43), Wysoczyznę Damnicką (313.44), Wyso- czy-
znę Żarnowiecką (313.45) oraz Pradolinę Łeby i Redy
(313.46).
Wybrzeże Słowińskie (313.41) to wąski pas lądu
wzdłuż brzegu Bałtyku,
O
długości 200 km i powierzchni
około 1120 km , od ujścia Parsęty po Kępę Swarzew-
ską. Na jego krajobraz składają się: plaża, nadmorskie
wydmy, nadbrzeżne jeziora i bagna oraz elementy
rzeźby polodowcowej, do których należy przede
wszystkim łuk morenowy nad jeziorem Gardno, wzno­
szący się w kulminacji Rowokołu do 115 m n.p.m.
i podcięty falezą koło Poddębia (na wschód od Ustki).
Linia brzegowa jest wyrównana przez działalność fal.
Wydmy odcinają od morza płytkie jeziora: Jamno (22,4
km2 , maks. głęb. 3,9 m), Bukowo (17,5 km 2 , głęb. 2,8
m), Kopań (7,9 km2, głęb. 3,9 m), Wicko (10,6 km2,
głęb. 3,9 m), Gardno (24,7 km2, głęb. 2,6 m), Dołgie
Wielkie (1,6 km2, głęb. 2,9 m), Dołgie Małe (6,3 ha,
O

głęb. 0,7 m), Łebsko (71,4 km , głęb. 6,3 m), Sarbsko

(6,5 km , głęb. 3,2 m). Łącznie zajmują one po­
wierzchnię 172,6 km , tj. około 1/6 regionu. Znaczniej­
szymi obiektami bagiennymi są Bielawskie Błota koło
Karwi na wschodnim krańcu regionu i bagna na połu­
dniu od jeziora Łebsko. Większe jeziora są zasilane
przez rzeki: Łebsko przez Łebę, Gardno przez Łupawę,
Bukowo przez Grabową, Jamno przez mniejsze cieki
(Dzierżęcinka, Unieść). Inne rzeki bezpośredniego zle­
wiska Bałtyku: Parsęta, Wieprza i Słupia uchodzą bez­
pośrednio do morza. Strefa nadmorska, którą jest Wy­
brzeże Słowińskie (a także Kaszubskie, Trzebiatowskie
i wyspa Wolin), przedstawia swoisty geosystem przy­
rodniczy, w którym na środowisko lądu nakłada się od­
działywanie morza (i odwrotnie), przy czym dużą rolę
odgrywają procesy zachodzące w atmosferze. Wyrazem
tego są bryzy morskie i lądowe, cieplejsze zimy
i chłodniejsze miesiące letnie niż w głębi lądu, później­
sza wiosna dłuższa jesień, zawartość w powietrzu czą­
steczek jodu i chlorku sodu jako aerozoli. Falowanie,
będące efektem działalności wiatru, powoduje szybko
zachodzące zmiany linii brzegowej, abrazję, transport
rumowiska i akumulację. Wiatr kształtuje też wydmy.
Na te czynniki naturalne nakłada się działalność ludz­
ka: umacnianie brzegów i wydm, budowa urządzeń
portowych, miast i osiedli rekreacyjnych, niszczenie
szaty roślinnej, zanieczyszczenie wód przez ścieki ko­
munalne i rolnictwo. W celu ochrony środowiska przy­
rodniczego utworzono w 1967 r. Słowiński Park Naro­
dowy o powierzchni 18247 ha, obejmujący min. unika­
towe w Polsce ruchome wydmy na mierzei między
brzegiem morskim a jeziorem Łebsko, dochodzące do
wysokości 56 m, jeziora Łebsko, Gardno, Dołgie Wiel­
kie i Małe. Występuje tu nadmorski bór sosnowy z ba-
żyną czarną i bór bagienny z wrzoścem i woskownicą
europejską - roślinami charakterystycznymi dla klima­
tu oceanicznego w Europie Zachodniej. Liczne i różno­
rodne jest ptactwo wodne - gniazdujące i sezonowe
(łącznie ok. 250 gatunków). W 1979 r. UNESCO zali­
czyło Słowiński Park Narodowy do światowej sieci re­
zerwatów przyrody. We wsi Kluki nad jeziorem Łebsko
istnieje skansen budownictwa wiejskiego dawnych
mieszkańców tego regionu - Słowińców. W Kołobrze­
gu jest rezerwat florystyczny „Solnisko” (1,5 ha) z ro­
ślinami słonolubnymi, związanymi z wypływem natu­
ralnej solanki. Na torfowiskach na południe od jeziora
Łebsko są 3 rezerwaty: „Bagna Izbickie” (281,2 ha),
„Torfowisko Pobłockie” (112,3 ha) i „Las Górkowski”
(99,4 ha). Rezerwatem jest wał morenowy Rowokołu
z otoczeniem (521, 8 ha), na jeziorze Wicko jest rezer­
wat „Mierzeja Sarbska” (547 ha) ze zbiorowiskiem ro­
ślinności wydmowej oraz rezerwat florystyczny „Nowe
Wicko” (24,5 ha), a między Łebą a ujściem Piaśnicy
rezerwat leśny „Choczewskie Cisy” (9,1 ha), rezerwat
torfowy „Białogóra” (55,7 ha) oraz „Piaśnickie Łąki”
(54,7 ha) - zbiorowisko słonorośli z udziałem gatun­
ków atlantyckich, obydwa w gminie Krokowa. Na Bie­
lawskich Błotach są 3 rezerwaty chroniące: woskowni-
cę europejską, malinę moroszkę i wiciokrzew pomor­
ski. Starymi nadmorskimi miastami są: Kołobrzeg (ok.
46 tys. mieszk.), Darłowo (ok. 16 tys.), Ustka (ok. 17,5
tys.) i Łeba (ok. 4 tys.), z których każde jest małym
portem (głównie rybackim) oraz kąpieliskiem morskim.
Kołobrzeg dzięki słonym źródłom jest również cało­
rocznym uzdrowiskiem z odpowiednimi urządzeniami
leczniczymi; ma połączenia liniami kolejowymi ze
Szczecinem na zachodzie, Koszalinem na wschodzie
i Piłą na południu. Pozostałe trzy miasta nadmorskie
lokalne linie kolejowe łączą z magistralą Szczecin-
Gdańsk. W okresie letnim funkcje rekreacyjne pełni
wiele innych miejscowości nadmorskich, poczynając
od Kołobrzegu: Ustronie Morskie, Sarbinowo, Mielno
z Unieściem (na mierzei jeziora Jamno), Jarosławiec
oraz Rowy (między jeziorem Gardno i morzem).
Równina Białogardzka (313.42) znajduje się na
wschód od doliny Parsęty między Białogardem a Ko­
szalinem, wysuwając się klinem wzdłuż górnego biegu
Parsęty w obręb pojezierzy - Drawskiego na zachodzie
i Bytowskiego Ona wschodzie. Zajmuje powierzchnię
około 1800 km . Za granicę wschodnią przyjmuje się
pasmo wzgórz na wschód od Koszalina (Krzyżanka
136 m n.p.m.), przebiegających z północo-zachodu na
południo-wschód przez 13,5 km w poprzek zwężenia
pasa równin nadmorskich. Jest to glacjotektonicznie
spiętrzona morena czołowa, w której tkwią porwaki
piasków i iłów trzeciorzędowych. Powierzchnię równi­
ny tworzy lekko falista morena denna, rozczłonkowana
przez prawe dopływy Parsęty, z których największa jest
Radew. Jeziora są małe i nieliczne. Ptasi rezerwat „Je­
zioro Lubiatowskie” (370 ha) pod Koszalinem jest
miejscem lęgowym łabędzia niemego (głęb. 28,8 m).
Drugi rezerwat ptasi „Pamowo” (66 ha) znajduje się na
zachód od Koszalina. Wiele zagłębień bezodpływo­
wych uległo zatorfowieniu. Na rzece Radwi istnieją
małe elektrownie wodne (zbiorniki Hajka i Rośno w-
ski). Nad powierzchnią równiny położonej od kilkuna­
stu metrów nad morzem do 40-50 m w głębi lądu
wznoszą się pagórki morenowe do wysokości 60-70 m
(góra Niwka pod Białogardem 88 m). Gliniasto-
piaszczyste grunty są podłożem gleb brunatnoziemnych
i bielicoziemnych, zajętych głównie pod uprawy żyt­
nio-ziemniaczane. Koło Koszalina są 2 rezerwaty gle­
bowe „Bielice” (1,3 ha), i „Brunatna gleba” (1,1 ha).
W produkcji zwierzęcej przeważa kierunek mleczny.
Pod Karlinem znaleziono przed kilkunastu laty złoże
ropy naftowej, przy czym nastąpił wybuch i pożar szy­
bu, który z trudnością opanowano. Przez południową
część równiny przebiega fragment pradoliny pomor­
skiej, której dno zajmują bory sosnowe. Na wysoczyź-
nie morenowej są płaty lasów liściastych z bukiem. Na
zachód od Koszalina, w gminie Będzino utworzono re­
zerwat „Buczyna” (9,8 ha). Gęstość zaludnienia jest
O

mała (40-60 mieszk./km). Białogard (ok. 25 tys.

mieszk.) nad Parsętą jest osiedlem, które istniało już
w X w. Należy do miast z drobnymi zakładami produk­
cyjnymi (przemysł spożywczy, drzewny, skórzany).
Spośród zabytków średniowiecznych zachował się ko­
ściół z XIV w., Wysoka Brama i fragmenty murów
obronnych. Równie stare, ale znacznie mniejsze, jest
położone w odległości 8 km Karlino (ok. 6 tys.
mieszk.), usytuowane przy ujściu Radwi do Parsęty.
Największym miastem regionu jest Koszalin znajdują­
cy się na północo-wschodzie. Jego tradycje historyczne
są skromniejsze. Pod koniec XVIII w. Niemcy uloko­
wali tu siedzibę władz administracyjnych nowo utwo­
rzonej rejencji. W XIX w. budowa linii kolejowych
i rozwój przemysłu przyczyniły się do rozkwitu miasta.
Po wojnie w 1950 r. Koszalin stał się siedzibą władz
wojewódzkich. Miasto odbudowano i rozbudowano;
osiągnęło liczbę około 112 tys. mieszkańców, tj. prze­
szło dwukrotnie więcej niż w 1939 r„ ma zakłady
przemysłu elektromaszynowego, włókienniczo-odzie-
żowego, spożywczego i in. Przez Koszalin : Białogard
prowadzi magistrala kolejowa i szosa, łącząca Szczecin
z Gdańskiem. Bliskość wybrzeża morskiego sprawia,
że Koszalin jest ośrodkiem centralnym dla kąpielisk od
Kołobrzegu do Mielna, z którymi ma połączenie kole­
jowe.
Równina Sławieńska (313.43) jest przedłużeniem
Równiny Białogardzkiej w kierunku wschodnim, od­
dzielonym wałem Wzgórz Koszalińskich osiągających
wysokości ponad 100 m. Sięga po dolinę Słupi, zajmu-
O

jąc powierzchnię około 1520 km . Od południa ograni­

cza ją stopień terenowy Wysoczyzny Polanowskiej.
Powierzchnia terenu jest mało urozmaicona, miejscami
zupełnie płaska i wznosi się od 40 do 60 m. Oprócz gli­
ny morenowej budują ją częściowo piaski glacjoflu-
wialne oraz iły i mułki glacjolimniczne, w szczególno­
ści między dolnym biegiem Wieprzy i Grabowej, rzek
przecinających Równinę Slawieńską szerokimi dolina­
mi, które w czasie recesji zlodowacenia pełniły funkcje
dolin marginalnych pradolin). Na północy między rów­
noleżnikowym odcinkiem doliny Wieprzy a wybrze­
żem ciągnie się pasmo moren czołowych fazy gar-
dzieńskiej, ostatniej w czasie recesji zlodowacenia z te­
rytorium dzisiejszej Polski (Wzgórza Barzowickie 72 m
n.p.m.). Pod względem zagospodarowania jest to kraina
rolnicza podobnego typu, jak mezoregiony sąsiadujące,
ale z nieco większym udziałem powierzchni leśnych
(Puszcza Słupska). W gminie Sławno jest rezerwat „Ja-
niewickie Bagno” (162 ha) ze stanowiskiem maliny
moroszki. Powyżej Słupska utworzono w 1981 r. Park
Krajobrazowy Dolina Słupi o powierzchni 307,4 ha.
W gminie Trzebielino rezerwatem jest „Torfowisko
Zielin Miastecki” (46,5 ha), w gminie Kępice -
Torfowisko Potoczek” (15,2 ha). W Puszczy Słupskiej
istnieją rezerwaty Grodzisko Borzytuchom” (27 ha)
z pomnikowymi bukami, „Jeziora Małe i Duże Sitno”
(40,6 ha), rezerwat krajobrazowy „Gołębia Góra”
(7 ha) nad Słupią, Gniazda Orła Bielika” (10,4 ha),
w gminie Sianów „Jodły Karniszewskie” (37,1 ha) poza
naturalną granicą zasięgu tych drzew, koło Ustki „Bu­
czyna nad Słupią” (18,1 ha) i „Jezioro Modła” (194,8
ha), koło Sławna „Sławieńskie Dęby” (34,3 ha).
Słupsk (103 tys. mieszk.) został miastem woje­
wódzkim w 1975 r. i ma podobną liczbę ludności, jak
Koszalin, z którym rywalizuje o prymat w tej części
Polski. Miasto jest dobrze zagospodarowane, ma teatr,
Wyższą Szkołę Pedagogiczną, zabytki architektury
(zamek, Kościół Mariacki, bramy miejskie i in.). Z ma­
gistralą Szczecin-Gdańsk krzyżuje się tutaj szlak z Ust­
ki na południe. Znacznie mniejszym miastem jest cen­
tralnie położone Sławno (ok. 4,5 tys. mieszk.), które
było przez pewien czas stolicą samodzielnego księstwa
i również zachowało kilka zabytków średniowiecznych.
Na zachodnim krańcu Równiny Sławieńskiej w pobliżu
Koszalina leży Sianów (ok. 5,5 tys. mieszk.) ze znaną
w całej Polsce fabryką zapałek.
Wysoczyzna Damnicka (313.44) znajduje się po­
między dolinami Słupi i Łeby, wznosząc się 20-30
m wyżej niż przylegająca od zachodu Równina Sła-
wieńska, tj. do 60-80 m, a miejscami nawet do 100 m.
Dzięki większemu wzniesieniu i stromym zboczom
rozgraniczających dolin Wysoczyzna Damnicka wy­
raźnie się wyodrębnia z otaczających ją regionów. Na
północy, na pograniczu Wybrzeża Słowińskiego prze­
biegają wzgórza morenowe fazy gardzieńskiej, którym
towarzyszy od południa sandr. Gleby, podobnie jak
w sąsiednich regionach, są przeważnie bielicoziemne
na piaskach i brunatnoziemne na glinach, podobny jest
też, jak na Równinie Sławińskiej typ gospodarki rolnej;
lasów jest mało. Region zajmuje powierzchnię 830 km
i jest pozbawiony miast. Nazwę nadano mu od położo­
nej pośrodku wsi Damnice (przy linii kolejowej ze
Słupska do Lęborka, odcinka magistrali pomorskiej).
Istnieje tylko parę zakładów przemysłowych (Jerzyce
koło Słupska, Dębnica) i mała elektrownia wodna w
Żelkowie nad Łupawą, która płynie przez środek regio­
nu i wpada do jeziora Gardno na Wybrzeżu Słowiń­
skim.
Wysoczyzna Żarnowiecka (313.45) jest dobrze
wyodrębnionym regionem, którego wysokość przekra­
cza 100 m n.p.m., oddzielonym od zachodu i południa
Pradoliną Łeby i Redy, a od wschodu rynną Jeziora
Żarnowieckiego. Region ma około 800 km powierzch­
ni i jest rozczłonkowany obniżeniami na wiele kęp wy-
soczyznowych: Gniewinowską, Osiecką, Salińską, Ta-
węcińską, Łebieniecką i Redkowicką. Na wysoczyźnie
zaznaczają się dwa pasma niewysokich wzgórz more­
nowych (na północy i na południu) oraz zalesiony sandr
(Puszcza Wierzchucińska). W Łęcznie istnieje rezerwat
florystyczny „Długosz Królewski” (2 ha). Na wyso-
czyźnie istnieje ponad 20 małych jezior i duże, rynno-
we Jezioro Żarnowieckie (14,3 km 2 , głęb. 19,4 m), któ­
rego zwierciadło znajduje się na wysokości 1,5
m n.p.m., jego dno jest zatem kryptodepresją. W latach
siedemdziesiątych zdecydowano się na wybudowanie
nad tym jeziorem elektrowni jądrowej oraz szczytowo-
pompowej, wykorzystującej ponad 100 m różnicy po­
ziomów między zwierciadłem jeziora a wysoczyzną. Tę
drugą inwestycję zakończono w 1983 r. Składa się ona
ze sztucznego zbiornika wodnego o pojemności 13,8
O

min m wody na wysoczyźnie po zachodniej stronie

rynny, 4 stalowych rurociągów długości 1139 m i si­
łowni o mocy 170 MW, połączonej z jeziorem kanałem
długości 835 m. Elektrownię jądrową zlokalizowano na
południowo-wschodnim brzegu Jeziora Żarnowieckie­
go. Prace rozpoczęto w 1982 r. od niwelacji terenu, za­
sypania około 40 ha powierzchni jeziora, uzbrojenia te­
renu, budowy betonowej płyty, wybudowania różnych
obiektów zaplecza technicznego oraz j azu przy wypły­
wie Piaśnicy z jeziora, jednakże wskutek licznych pro­
testów (a także braku środków finansowych) zaniecha­
no budowy elektrowni. Wykonane kosztowne prace
spowodowały poważne zmiany środowiska. Zmieniło
się użytkowanie ziemi, system osadniczy (likwidacja
kilku wsi, budowa osieli mieszkaniowych), struktura
zatrudnienia, układ sieci transportowej (przez moderni­
zację dróg i budowę zelektryfikowanej linii kolejowej
z Wejherowa), przekształcił się ustrój wodny Jeziora
Żarnowieckiego wskutek mieszania wód spowodowa­
nego periodycznym poborem i odpływem wody w elek­
trowni szczytowo-pompowej, zachwiał się łańcuch
produkcji biologicznej w jeziorze, zmieniły warunki
sedymentacji, przy dobowych wahaniach stanów wody
przekształceniom ulega linia brzegowa. Środowisko
przyrodnicze uległo więc poważnym zmianom.
Pradolina Łeby i Redy (313.46) jest bardzo wyraź­
nie wykształconą formą dolinną, powstałą w czasie re­
cesji zlodowacenia z terytorium dzisiejszej Polski i od­
pływu wód roztopowych na zachód. Pradolina ma oko­
ło 90 km długości i około 350 km powierzchni, przy
czym rozszerza się w kierunku północno-zachodnim od
około 1.5 km w okolicach Wejherowa do 5,5 km u wy­
lotu na Wybrzeże Słowińskie. Pradolina tworzy wyraź­
ny meander na zachód od Wejherowa i zmienia kieru­
nek z zachodniego na północny na zachód od Lęborka.
Współcześnie spadek dna doliny następuje w dwóch
kierunkach. Reda płynie na wschód do Zatoki Puckiej,
Łeba na północo-zachód do jeziora Łebsko. Dział wod­
ny pod Strzebielinem leży na wysokości 40 m i biegnie
po stożku napływowym, osadzonym przez spływającą
ze wzniesień pojeziernych Łebę. Wysokie położenie
działu wodnego i wzrost wysokości o kilkadziesiąt me­
trów równin morenowych od Sławieńskiej przez Dam-
nicką do Żarnowieckiej nasuwa przypuszczenie o pod­
noszeniu się lądu na tym obszarze po ustąpieniu zlodo­
wacenia, tak jak stwierdzono obniżanie się skorupy
ziemskiej w okolicach Szczecina. Dział wodny dzieli
pradolinę na część należącą do Pobrzeża Koszalińskie­
go (Pradolina Łeby) i część związaną z Pobrzeżem
Gdańskim (Pradolina Redy). Dolne części obu pradolin
są zatorfione. Pradolina oddziela pobrzeża od pojezie­
rzy. Znajdują się w niej dwa miasta: Wejherowo (ok.
47 tys. mieszk.) i mniejszy Lębork (ok. 35 tys.), oba
położone przy pomorskiej magistrali kolejowej, ścina­
jącej meander pradoliny. Wejherowo powstało w XVII
w., Lębork jest miastem od XIV w. i zachował pewne
zabytki architektoniczne z tego okresu. Rozwój Wejhe­
rowa wiąże się z bliskością nadmorskiej aglomeracji
gdańskiej.
4.3. Pobrzeże Gdańskie (313.5)
Pobrzeże Gdańskie jest regionem otaczającym pół­
koliście Zatokę Gdańską na południe od linii łączącej
przylądek Rozewie na zachodzie z półwyspem Sambii
na wschodzie. Zatoka Gdańska obejmuje powierzchnię
O

około 6300 km . Jej część zachodnia, odgrodzona Mie­

rzeją Helską, nosi nazwę Zatoki Puckiej (115 km ),
część południowo-wschodnia, zamknięta Mierzeją O
Wi­
ślaną, nazywa się Zalewem Wiślanym (838 km ). Prze­
cina go granica polsko-rosyjska, przy czym część pol­
ska jest nieco mniejsza (328 km ). Zlewnia Zatoki
Gdańskiej obejmuje około 220 tys. km i jest większa
od zlewni Zatoki Pomorskiej. Głównym dopływemO
jest
Wisła, której dorzecze obejmuje 193,4 tys. km . Oprócz
Wisły do Zatoki Gdańskiej bezpośrednio wpadają tylko
małe rzeczki Płutnica i Reda, natomiast do Zalewu
O
Wi­
ślanego uchodzi Pregoła (dorzecze 12,3 tys. km ) i Pa­
słęka (dorzecze 2,3 tys. km ), a dawniej również delto­
we ramiona Wisły Szkarpawa (Wisła Elbląska) i Nogat,
obecnie oddzielone od głównego koryta Wisły śluzami.
Zatoka Gdańska jest stosunkowo głęboka (118 m), co
jest wynikiem żłobiącej działalności lodowca skandy­
nawskiego, przesuwającego się z północy wzdłuż połu-
dnikowo zorientowanej misy Bałtyku Środkowego, jej
zaś istnienie wiąże się z obniżeniem tektonicznym
zwanym depresją perybałtycką, która oddziela wynie­
sienie Łeby na zachodzie od właściwej platformy
wschodnioeuropej skiej.
Morze w zagłębieniu dzisiejszego Bałtyku pojawi­
ło się przed ostatnim okresem lodowcowym i sięgało
dalej na południe niż obecnie. Również po ociepleniu
się klimatu w holocenie Zatoka Gdańska sięgała dalej
na południe, ale intensywna akumulacja aluwiów
rzecznych doprowadziła do powstania równiny delto­
wej, noszącej nazwę Żuławów Wiślanych, a działalność
fal przyczyniła się do uformowania mierzei. Dopływ
wód rzecznych do Zatoki Gdańskiej jest
O
większy niż do
Zalewu Szczecińskiego (ponad 30 km ). Wody wiślane
wysładzają wody morskie w warstwie przypowierzch­
niowej do 5%o zasolenia, natomiast zasolenie warstw
przy dennych jest większe (ll-16%o). Małe zasolenie
cechuje płytkie akweny Zatoki Puckiej i Zalewu Wiśla­
nego. Wody wiślane są obecnie bardzo zanieczyszczo­
ne i wpływają negatywnie na stan czystości wód mor­
skich. To samo dotyczy aglomeracji nadmorskiej miast
Gdańsk-Sopot-Gdynia wskutek ich rozwoju, braku
oczyszczalni ścieków i rozbudowy szkodliwych dla
środowiska gałęzi przemysłu.
 Cechą charakterystyczną Pobrzeża Gdańskiego
jest: występowanie wyodrębnionych płatów wysoczy-
znowych o wysokości kilkudziesięciu metrów, rozdzie­
lonych formami dolinowymi i nazywanych „kępami”,
wspomnianych mierzei oraz rozległej delty Wisły. Wy­
sunięcie tej części Pobrzeża Południowobałtyckiego ku
wschodowi i osłonięcie od zachodu wzniesieniami po­
jezierzy pomorskich sprawia, że klimat Pobrzeża Gdań­
skiego ma cechy nieco bardziej kontynentalne i jest zi­
mą trochę chłodniejszy niż klimat Pobrzeża Szczeciń­
skiego i Koszalińskiego, ale również tutaj sąsiedztwo
morza wywiera duży wpływ, zwłaszcza na Mierzei
Helskiej, otoczonej wokół morzem. Pobrzeże Gdańskie
O
obejmuje około 4,5 tys. km lądu i dzieli się na 7 mezo-
regionów: Pobrzeże Kaszubskie (313.51), Mierzeję
Helską (313.52), Mierzeję Wiślaną (313.53), Żuławy
Wiślane (313.54), Wysoczyznę Elbląską (313.55),
Równinę Warmińską (313.56) i Wybrzeże Staropruskie
(313.57).
Pobrzeże Kaszubskie (313.51) jest mezoregionem
o powierzchni około 400 km , położonym po zachod­
niej stronie Zatoki Gdańskiej od Władysławowa po
Gdańsk. Obejmuje dwa typy krajobrazu: wysoczyzno-
we kępy i rozdzielające je części pradolin z okresu re­
cesji pomorskiej fazy zlodowacenia. Można wyróżnić
następujące mikroregiony: Kępę Swarzewską, Dolinę
Płutnicy, Kępę Pucką, tzw. Pradolinę Kaszubską, ota­
czającą od zachodu i północy Kępę Oksywską, Obniże­
nie Redłowskie, Kępę Redłowską, Taras Sopocko-
Wrzeszczański. Kępy od strony morza opadają mniej
lub bardziej wysokimi urwiskami. Kępa Pucka łączy się
z wysoczyzną sandrowo-morenową, sięgającą po rynnę
Jeziora Żarnowieckiego. W zachodniej części tej wyso­
czyzny, ze wzgórzami przekraczającymi miejscami wy­
sokość 100 m n.p.m., znajduje się duży obszar leśny
zwany Puszczą Darżlubską, w której utworzono w oko­
licach Mechowa rezerwat „Darżlubskie Buki” (27,1
ha). W Mechowie pewną osobliwością jest płytka ja­
skinia lub nisza, w scementowanych węglanem wapnia
piaskach lodowcowo-rzecznych. W pobliżu ujścia Redy
do Zatoki Puckiej znajduje się rezerwat ptasi „Beka”
(193 ha). Pobrzeże Kaszubskie uległo znacznym prze­
kształceniom antropogenicznym, zwłaszcza w części
południowej, gdzie rozbudowała się aglomeracja miast
Gdańska, Sopotu i Gdyni (tzw. Trójmiasto), powstał
port gdyński przez wykopanie w dnie Pradoliny Ka­
szubskiej basenów oraz wysunięcie w morze długich
molo i falochronów. Rozwój trójmiejskiej aglomeracji
spowodował zanieczyszczenie przybrzeżnych wód Za­
toki Gdańskiej, utrudniając ich wykorzystanie w kąpie­
liskach, jak to było do niedawna. Jednakże i w tym re­
gionie zachowały się rezerwaty przyrodnicze: Kępa
Redłowska na terytorium Gdyni (118,6 ha) - las z bu­
kiem i jarząbem szwedzkim na południowej granicy za­
sięgu tego drzewa oraz przylądek Rozewie na Kępie
Swarzewskiej (12,2 ha) - najdalej na północ wysunięta
część terytorium Polski, obejmująca również fragment
lasu bukowego z jarząbem szwedzkim. W sąsiedztwie
około 800-tysięcznej aglomeracji gdańskiej utworzono
w 1970 r. Trójmiejski Park Krajobrazowy (201 km );
obejmuje on część wysoczyzny sąsiadującego z Po-
brzeżem Kaszubskim Pojezierza Kaszubskiego. Są tu
m.in. rezerwaty: „Zródliska w Dolinie Ewy” (12 ha) ze
zbiorowiskami łęgowymi, ziołoroślowo-szuwarowymi
oraz „Zajęcze Wzgórze” (11,7 ha) - fragment buczyny
z licznymi drzewami pomnikowymi.
Gdańsk (ok. 470 tys. mieszk.), którego zabytkową,
niezwykle cenną pod względem architektonicznym
część staromiejską odbudowano po zniszczeniach wo­
jennych, jest obok Szczecina głównym portem mor­
skim Polski, funkcjonującym wspólnie z wybudowa­
nym przez Polskę w okresie międzywojennym portem
w Gdyni (ponad 251 tys. mieszk.). Położony pomiędzy
Gdańskiem a Gdynią Sopot (ok. 44 tys. mieszk.) po­
wstał pod koniec XVIII w. jako ośrodek rekreacji nad­
morskiej. Wąskie pobrzeże między tymi miastami ze
względu na warunki geograficzne koncentruje bardzo
intensywny ruch drogowy i kolejowy. Gdańsk i Gdynia
skupiają również wielkie zakłady przemysłowe (prze­
mysł stoczniowy, rafineria importowanej ropy naftowej
w Gdańsku i in.). Są też największym w północnej czę­
ści Polski centrum kultury i nauki (teatry, muzea, uni­
wersytet, politechnika, akademia medyczna i wiele in­
nych instytucji). Do aglomeracji Trójmiasta należy
również Reda (15 tys. mieszk.), Rumia (40 tys.
mieszk.) na północy i Pruszcz Gdański (21 tys.), gdzie
jest m.in. cukrownia. W północnej części Pobrzeża Ka­
szubskiego leży nad Zatoką Gdańską stare miasto Puck
(ok. 12 tys. mieszk.), który w XVII w. był polskim por­
tem wojennym, u nasady Mierzei Helskiej zaś port ry­
backi i miasto Władysławowo (ok. 13 tys. mieszk.),
wybudowane w latach międzywojennych. Przyłączono
do niego kąpielisko nadmorskie Jastrzębią Górę (na za­
chód od przylądka Rozewie).
Mierzeja Helska (313.52) jest rodzajem wąskiego,
piaszczystego półwyspu (kosy), długości 34 km, szero­
kości od 150 m do 3 km i powierzchni 32,3 km , cią­
gnącego się od Kępy Swarzewskiej w kierunku połu­
dniowo-wschodnim ku środkowi Zatoki Gdańskiej.
Mierzeja powstała pod wpływem działalności fal i wia­
trów, które usypały dochodzące do 23 m wysokości
wydmy, przeważnie unieruchomione przez porastający
je bór sosnowy. Brzeg od strony otwartego morza jest
jednostajny, natomiast linia brzegowa od strony Zatoki
Gdańskiej jest niewyrównana. Wyróżniono następujące
typy terenu (Przewoźniak 1980): plażę z przedwydmą
(wałem brzegowym), bezleśny nadbrzeżny wał wy­
dmowy od strony otwartego morza z roślinnością ini­
cjalną, wydmy równoległe do linii brzegowej z borem
sosnowym (suchym na glebach słabo wykształconych,
świeżym na glebach bielicowych, wilgotnym w zagłę­
bieniach śródwydmowych na glebach murszowo-
glej owych), wały wydmowe poprzeczne z borem so­
snowym świeżym na glebach bielicowych, słabo wy­
kształcone wydmy od strony zatoki z glebami inicjal­
nymi, równiny od strony zatoki z płytką wodą grunto­
wą i ubogą roślinnością łąkową lub wrzosowiskami na
płytkich torfach i glebach murszowych. Regionalny
geosystem Mierzei Helskiej, pozostający pod wpływem
morza i atmosfery w aspekcie mezoklimatycznym, jest
modyfikowany działalnością człowieka. Mierzeja Hel­
ska i część Zatoki Gdańskiej między ujściem Redy
a wsią Jastarnia na mierzei, nosząca nazwę Zatoki Puc­
kiej oraz wybrzeże otwartego morza na zachód od na­
sady mierzei wchodzą w O
skład Nadmorskiego Parku
Krajobrazowego 155 km ). Na początku XX w. istniało
na mierzei kilka wsi rybackich (Chałupy, Kuźnica, Ja­
starnia, Hel), które w okresie międzywojennym stały
się głównymi ośrodkami rekreacji nadmorskiej w Pol­
sce. Obok Jastarni rozbudował się nowy ośrodek wypo­
czynkowy Jurata, do Helu doprowadzono linię kolejo­
wą, a w poprzek Zatoki Gdańskiej kursowały statki
z Gdyni do Helu. Te funkcje Mierzeja Helska pełni na­
dal. Wysunięta w morze wyróżnia się klimatem o ce­
chach morskich, podobnie jak wyspa Wolin, Wybrzeże
Trzebiatowskie i Słowińskie. Temperatura najzimniej­
szego miesiąca (stycznia) mieści się w granicach od 0°
do -1° C, temperatura najcieplejszego miesiąca (lipca)
między 17° a 18° C. Otoczone ze wszystkich stron mo­
rzem, małe miasto Hel (ok. 5 tys. mieszk.) jako umoc­
niony punkt obrony wybrzeża odegrało znaczną rolę
w wojnie 1939 r.
Mierzeja Wiślana (313.53) jest piaszczystym wa­
łem z wydmami powstałym pod opływem działalności
fal i dryfu piasków pochodzących z abrazji brzegów
Półwyspu Sambii, uformowanych przez wiatr w wy­
dmy przekraczające 30 m wysokości. Mierzeja Wiślana
zabarykadowała wewnętrzną część zatoki, w której
w ciągu około 5 tys. lat Wisła utworzyła swą deltę, czy­
li Żuławy Wiślane, nie wypełniony zaś osadami rzecz­
nymi akwen nosi nazwę Zalewu Wiślanego. Mierzeja
od Gdańska po Sambię w okręgu kaliningradzkim Fe­
deracji Rosyjskiej ma około 90 km długości, szerokość
1-2 km i powierzchnię ponad 100 km . W części za­
chodniej mierzeja jest zrośnięta z deltą Wisły, której
blokowała ujście do otwartej zatoki, wobec czego jedno
z ramion rzecznych skierowało się na zachód, gdzie
znalazło wylot pod miejscowością Wisłoujście, drugie
zaś, zwane Szkarpawą, do Zalewu Wiślanego. W 1840
r. wezbranie wskutek zatoru lodowego spowodowało
przerwanie mierzei pod miejscowością Górki i powsta­
nie nowego ujścia do Zatoki Gdańskiej (tzw. Wisła
r

Śmiała). Wreszcie w 1895 r. przekopano sztuczne uj­

ście pod Swibnem, skracając radykalnie długość odcin­
ka ujściowego. Dawne koryto w kierunku Gdańska za­
mknięto śluzą w Przegalinie jako tzw. Martwą Wisłę.
Również Szkarpawa jest odcięta śluzą od głównego ko­
ryta. W ten sposób zachodnia część Mierzei Wiślanej
jest przecięta w trzech miejscach. Na wschód od miej­
scowości Kąty Rybackie Mierzeja Wiślana oddziela
Zalew Wiślany od Zatoki Gdańskiej. Zalew ma około
85 km długości, 8-10 km szerokości. Jest płytki (mak­
symalna głębokość 5,1 m) i ma wody lekko słonawe,
ponieważ przez połączenie z Zatoką Gdańską w Bałtij-
sku (dawna polska nazwa Piława, niemiecka Pillau) na­
stępują wlewy wody morskiej. Wydmy na mierzei po­
rasta bór mieszany z przewagą sosny. W granicach
Gdańska jest rezerwat „Ptasi Raj” (198,1 ha). W miej­
scowości Przebrno istnieje rezerwat „Buki w Prze­
brnie” (5,9 ha) z naturalnym stanowiskiem buka. Re­
zerwat w miejscowości Kąty Rybackie (5,9 ha); obej­
muje starodrzew sosnowy i miejsce lęgowe kormora­
nów. W 1985 r. utworzono na Mierzei Wiślanej park
krajobrazowy o powierzchni 39 km . Na mierzei ulo­
kowały się liczne osiedla. W części zachodniej są to
przedmieścia Gdańska: Stogi, Górki, • Sobieszewo,
r

Swibno, za Przekopem Wisły od strony Żuław Wiśla­

nych wsie: Mikoszewo, Jantar, Stegna, Sztutowo, nad
Zalewem Wiślanym Kąty Rybackie, Przebrno i naj­
większa Krynica Morska - kąpielisko nad Zatoką
Gdańską i port rybacki nad Zalewem Wiślanym. Ostat­
nią miejscowością przed granicą z okręgiem kalinin­
gradzkim są Piaski z małym portem rybackim. Wzdłuż
mierzei prowadzi droga z Gdańska z mostem pontono­
wym w Sobieszewie i promem w Swibnie. Zachodnia,
najniższa część mierzei znajduje się na terenie Gdań­
ska, gdzie dawne ujście Wisły przesunęło się poza No­
wy Port i uformował się najmłodszy cypel mierzei -
Westerplatte, otaczający ujście Martwej Wisły i Mo-
tławy od północy. Na wschód od Westerplatte oddano
do eksploatacji w 1974 r. nowoczesny Port Północny,
przeznaczony do przeładunku towarów masowych -
węgla, ropy naftowej i siarki z wysuniętymi daleko
w głąb zatoki molami. Inwestycje portowe i budowa ra­
finerii ropy spowodowały duże, niekorzystne zmiany
w środowisku naturalnym.
Żuławy Wiślane (313.54) jest to delta Wisły - ni­
sko położona równina o powierzchni około 2460 km ,
utworzona przez akumulację namułów rzecznych
w ciągu ostatnich 5 tys. lat. Akumulacja przykorytowa
odcięła tereny niżej położone, częściowo poniżej po­
ziomu morza (depresje), zajmujące powierzchnię 450
km . Współczesny krajobraz Żuław Wiślanych jest wy­
nikiem działalności gospodarczej, prowadzonej od XIV
w. przez osadników sprowadzonych z Holandii. Usy­
pano wały chroniące przed powodziami, wykopano ka­
nały i rowy melioracyjne oraz przepompownie wody
z terenów niżej położonych do wyżej płynących rzek.
Były to dawniej urządzenia korzystające z energii do­
starczanej przez wiatr, obecnie zaś z energii elektrycz­
nej. W ten sposób osuszono tereny depresyjne. Naj­
głębsza jest depresja w Karczowiskach Dolnych koło
Elbląga (-1,8 m), natomiast najwyżej położona część
stożka deltowego (ok. lim n.p.m.) znajduje się na po­
łudniu, gdzie Wisła dzieli się na dwa ramiona - Leniw­
kę i Nogat. Ponad powierzchnię akumulacji rzecznej
wznoszą się dwa pagórki zbudowane z materiałów po-
lodowcowych: w Grabinach-Zameczku na wschód od
Pruszcza Gdańskiego 14,6 m n.p.m.) i w Jegłowniku na
południo-zachód od Elbląga (11,3 m). We wschodniej
części regionu istnieje szczątkowe jezioro Druzno, któ­
rego zwierciadło leży w poziomie 0,1 m, głębokość
wynosi 1,2 m (ale osady denne mają miąższość kilku­
nastu metrów), prawie całkowicie zarośnięta przez ro­
śliny wodne powierzchnia ma według mapy 1:50 000
r
11,5 km2 , a według
O
danych Instytutu Rybactwa Sródlą-
dowego 14,5 km . Utworzono tu rezerwaty: „Jezioro
Druzno” (3021,6 ha), a także „Zatoka Elbląska” (420
ha), chroniące miejsca lęgowe ptactwa wodnego i błot­
nego. Pierwotne lasy łęgowe zamieniono na pola i łąki.
Tylko w jednym miejscu zachował się nad Nogatem
naturalny las łęgowy, gdzie utworzono rezerwat o po­
wierzchni 33 ha (las jesionowo-wiązowy). Oprócz Le­
niwki i Nogatu odciętego od Wisły jazem i śluzą) za­
chodnim skrajem Żuław Wiślanych płynie w kierunku
r

Gdańska Motława, pośrodku Święta (do Zalewu Wiśla­

nego), we wschodniej zaś części małe dopływy Drużna,
które łączy z Zalewem Wiślanym rzeczka Elbląg.
Ogólną długość kanałów melioracyjnych ocenia się na
3 tys. km, a długość bocznych rowów na 17 tys. km.
Wody gruntowe zalegają płytko, przy Tm są częściowo
zasolone i zanieczyszczone, nie nadające się do kon­
sumpcji, toteż konieczna była budowa centralnego wo­
dociągu. Gleby Żuław to próchniczne mady, ale o róż­
nej frakcji ziarna: ciężkie, lekkie, piaszczyste, mułowo-
błotne, a także gleby torfowe. Wyróżnia się Żuławy
Gdańskie na zachód od Wisły, Żuławy Wielkie (Mal-
borskie) między Wisłą a Nogatem oraz Żuławy Elblą­
skie na wschód od Nogatu. Zalanie części Żuław Gdań­
skich w 1945 r. przez cofające się wojska niemieckie
spowodowało obniżenie wartości gleb i wymagało wie­
loletnich zabiegów melioracyjnych. Początki osadnic­
twa na Żuławach sięgają wprawdzie schyłku neolitu,
ale dopiero przeprowadzenie melioracji gruntów w peł­
ni umożliwiło gospodarkę rolną. Projektowane jest
utworzenie Żuławskiego Parku Krajobrazowego. Naj­
większym osiedlem na Żuławach jest miasto Nowy
Dwór Gdański nad rzeką Świętą (ok. 10 tys. mieszk.),
drugim z kolei położony 10 km powyżej Nowy Staw
(ok. 4,5 tys.), gdzie istnieje cukrownia. Gdańsk i Elbląg
znajdują się na zachodniej i wschodniej peryferii Żuław
Wiślanych, przeważnie w obrębie regionów przyle­
głych. Żuławy przecinają trzy szlaki kolejowe: z Elblą­
ga do Malborka nad Nogatem, z Malborka do Tczewa
(część linii Warszawa-Gdańsk) z długim mostem przez
Wisłę i z Tczewa do Gdańska przez Pruszcz Gdański
zachodnim skrajem delty. Przez Nowy Dwór przecho­
dzi szosa z Gdańska do Elbląga. Nowy Dwór jest połą­
czony siecią kolei wąskotorowych z wieloma miejsco­
wościami na Żuławach.
Wysoczyzna Elbląska (313.55) obejmuje 450 km2
falistej kępy wysoczyznowej, dochodzącej w Maślanej
Górze (na zachód od Milejewa) do wysokości 197 m
i opadającej stromymi stokami ku Zalewowi Wiślane­
mu oraz Żuławom Wiślanym, a mniej wyraźnie ku
Równinie Warmińskiej. Znaczna wysokość względna
wysoczyzny przyczyniła się do powstania głębokich
rozcięć erozyjnych. Na jej zachodnim skłonie odsłania­
ją się pod moreną iły morskie z ostatniego okresu mię-
dzylodowcowego, eksploatowane w kilku cegielniach.
Stoki wysoczyzny i wąwozy porastają lasy mieszane
z bukiem i dębem, natomiast część środkowa jest zajęta
w dużej części pod uprawy rolne. Większym obszarem
leśnym są Lasy Kadyńskie na północo-zachodzie, zali­
czone doOParku Krajobrazowego Wzniesienia Elbląskie
(100 km ). W Łęczach (na północ od Elbląga) istnieje
rezerwat „Buki Wysoczyzny Elbląskiej” (92,1 ha),
a koło Stegien (na północ od Pasłęka) rezerwat „Lenki”
(9,7 ha) obejmujący starodrzew modrzewia europej­
skiego, a ponadto „Pióropusznikowy Jar” i „Kadyński
Las” (8,2 ha) ze starodrzewiem bukowym. Na granicy
wysoczyzny i Żuław Wiślanych leży Elbląg, założony
w XIII w. przez Krzyżaków jako warownia i port mor­
ski, w latach 1466-1772 portowe miasto polskie w Pru­
sach Królewskich, konkurujące z Gdańskiem. Znisz­
czony w 60% w 1945 r. wskutek bombardowań i odcię­
ty od wyjścia na Bałtyk przez zamkniętą dla żeglugi
granicę na Zalewie Wiślanym, odbudowany Elbląg (ok.
129 tys. mieszk.) stał się znacznym ośrodkiem przemy­
słu maszynowego (turbiny). Między skłonem Wyso­
czyzny Elbląskiej a brzegiem Zalewu Wiślanego znaj­
duje się kilka miejscowości przy lokalnej linii kolejo­
wej z Elbląga do Braniewa na Równinie Warmińskiej:
Kadyny ze stadniną koni, niewielkie miasto Tolkmicko
(2,7 tys.) z portem rybackim nad Zalewem Wiślanym
oraz Frombork (2,5 tys.) ze wspaniałą obronną katedrą
warmińską z XIII-XIV w. Kanonikiem katedralnym był
Mikołaj Kopernik, który tu mieszkał przez kilkadziesiąt
lat, tu napisał rewolucjonizujące astronomię dzieło
o obrotach ciał niebieskich i tu go pochowano. Obok
katedry jest poświęcone Kopernikowi muzeum.
Równina Warmińska (313.56) znajduje się na
wschód i południo-wschód od Wysoczyzny Elbląskiej
nad rzekami Baudą i dolną Pasłęką, zajmując obszar
około 640 km . Powierzchnia równiny pochyla się
ogólnie w kierunku północnym od 60-70 m do 20
m n.p.m. i opada stopniem terenowym do ciągnącego
się wzdłuż Zalewu Wiślanego Wybrzeża Staropruskie-
go. Równinę Warmińską pokrywają częściowo iły za-
stoiskowe z okresu recesji fazy pomorskiej zlodowace­
nia wiślańskiego. Gleby są na ogół urodzajne i zajęte
pod uprawę, ale wzdłuż dolin ciągną się płaty lasów.
Na południu granica z Pojezierzem Iławskim zaznacza
się kilkudziesięciometrową różnicą wysokości oraz
zmianą typu krajobrazu z równinnego na pojezierny
i biegnie na południe od Pasłęka nad rzeką Wąską,
a dalej w kierunku Ornety nad Drwęcą Warmińską, do­
pływem Pasłęki. Zastoisko warmińskie nie sięgało
w okolice Pasłęka, gdzie powierzchnię terenu buduje
glina morenowa. Na północnym skraju Równiny War­
mińskiej leży nad Pasłęką miasto Braniewo (ok. 18,5
tys. mieszk.), które w przedrozbiorowej Polsce było
największym miastem księstwa-biskupstwa Warmii
i stolicą administracyjną tej jednostki. Miasto uległo
w czasie działań wojennych znacznym zniszczeniom,
ale odbudowano je; ma kilka cennych zabytków archi­
tektury. Braniewo jest węzłem kolejowym na szlaku do
Kaliningradu (Królewca) w Federacji Rosyjskiej. Dru­
gim miastem regionu jest założony przez Krzyżaków
Pasłęk (ok. 12 tys. mieszk.), który nie należał do War­
mii i do Prus Królewskich. Zachowały się mury obron­
ne, baszty, bramy, ratusz i kościoły.
Na rzece Pasłęce powyżej Braniewa jest elektrow­
nia wodna i zbiornik zaporowy (Jezioro Pierzchalskie)
o powierzchni 2,4 km . Utworzono również duży re­
zerwat „Ostoja Bobrów” (4116,2 ha). Pod Braniewem,
w sąsiedztwie Zalewu Wiślanego jest rezerwat „Cielęt-
nik” (3,4 ha) ze stanowiskiem brzozy niskiej.
Wybrzeże Staropruskie (313.57) jest nisko poło­
żoną równiną akumulacji rzecznej i brzegowej, ciągną­
cą się wzdłuż Zalewu Wiślanego od Fromborka po uj­
ście Pregoły w okręgu kaliningradzkim Federacji Ro­
syjskiej. W granicach Polski znajduje się niewielka je­
go część o powierzchni niespełna 100 km z deltami
Baudy i Pasłęki. Od Fromborka po granicę państwa
brzeg Zalewu Wiślanego ma kilkanaście kilometrów
długości przy szerokości niziny do 6-7 km. Równina
wobec płytkiego zalegania wody gruntowej, jest zajęta
przeważnie przez łąki, ale na namułach rzecznych wy­
stępują również pola uprawne. Na północ i na zachód
od Braniewa są płaty leśne. Gospodarowało tutaj kilka
PGR. Równiną przebiega odcinek szlaku kolejowego
do Kaliningradu przez położone tuż za granicą Mamo­
no wo (dawna nazwa polska Swiętomiejsce, niemiecka
Heiligenbeil).

R ozdział 5
PO JEZIER ZA POM ORSKIE
Pojezierza pomorskie są częścią podprowincji Po­
jezierzy Południowobałtyckich położoną na północ od
bruzdy Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Ogólną
charakterystykę Pojezierzy Południowobałtyckich
przedstawiono w rozdziale 3. Główne formy terenu po­
jezierzy pomorskich ukształtowały się przed kilkunastu
tysiącami lat podczas recesji ostatniego (wiślańskiego)
zlodowacenia u schyłku fazy poznańskiej i podczas na­
stępnej, wyraźnie zaznaczającej się fazy pomorskiej,
kiedy w czasie trwającej parę tysięcy lat stagnacji czoła
lodowca skandynawskiego powstał łańcuch moren czo­
łowych i innych form marginalnych, zarysowujący dwa
łuki wzniesień: zachodniopomorski, otaczający obniże­
nie dzisiejszej Zatoki Pomorskiej oraz wschodniopo-
morski wokół obniżenia dzisiejszej Zatoki Gdańskiej.
Ten łańcuch wzgórz stanowi na ogół strefę wododzia­
łową między rzekami płynącymi współcześnie bezpo­
średnio do Bałtyku lub do ujściowych odcinków Odry
i Wisły oraz rzekami płynącymi na południe do Prado-
liny Toruńsko-Eberswaldzkiej szlakiem odpływu lo-
dowcowo-rzecznego, z którym są związane wielkie
równiny piaszczyste (sandry). Przed fazą pomorską,
w czasie subfazy krajeńskiej, powstał szereg wzgórz
morenowych i kemowych, rozciętych później przez
rzeki glacjofluwialne fazy pomorskiej. Z kolei podczas
dosyć szybkiej recesji lodowca skandynawskiego z linii
moren fazy pomorskiej powstały na Pobrzeżu Połu-
dniowobałtyckim znacznie mniej wyraziste ślady kilku
krótkotrwałych stagnacji czoła zanikającego lodowca
(m.in. subfazy kaszubsko-warmińska i gardzieńska)
oraz krótkie odcinki pradolin, odprowadzające wody
zanikającego lodowca, które nie mogły już kierować się
na południe. Na pojezierzach pomorskich po ociepleniu
się klimatu powstało około 4 tys. jezior wytopiskowych
(licząc od 1 ha wzwyż) o łącznej powierzchni około
1150 km2.
Układ form terenu związanych z fazą pomorską
pozwala na wyróżnienie 6 makroregionów: Pojezierza
Zachodniopomorskiego (314.4), Pojezierza Wschód-
niopomorskiego (314.5), Pojezierza Południowopomor-
skiego (314.6-7), Doliny Dolnej Wisły (314.8), Pojezie­
rza Iławskiego (314.9) i Pojezierza Chełmińsko-
Dobrzyńskiego (315.1). Na zachód od doliny Odry do
Pojezierzy Południowobałtyckich zaliczono m.in.: Po­
jezierze Szlezwicko-Holsztyńskie (Schleswig-Hols­
teinische Seen-und Hügelland, 314.1) oraz Pojezierze
Meklemburskie (Mecklenburgisches Seenplattenland
lub Mecklenburgische Seenplatte, 314.2-3).
5.1. Pojezierze Zachodniopomorskie (314.4)
Pojezierze Zachodniopomorskie obejmuje strefę
marginalną fazy pomorskiej zlodowacenia wiślańskie-
go, otaczającą od południa Pobrzeże Szczecińskie i Po-
brzeże Koszalińskie. Wzgórza morenowe mają ogólny
kierunek z południo-zachodu na północo-wschód mniej
więcej równoległy do współczesnego wybrzeża Bałty­
ku. Ich wysokość bezwzględna zwiększa się w kierun­
ku północno-wschodnim od stukilkudziesięciu metrów
w pobliżu doliny Odry do ponad 250 m w okolicach
Bytowa. W ich strefie przebiega dział wodny rzek
wpadających do dolnej Odry (Ina, Płonią) i bezpośred­
nio do Bałtyku (Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupa-
wa i Łeba) oraz spływających na południe do Noteci
i dolnej Warty (Drawa, Gwda). Ekspozycja pasma
wzgórz na napływające od północo-zachodu powietrze
oceaniczne oraz ich wysokość względna przekraczająca
100 m sprawiają, że opady atmosferyczne są tu większe
niż w regionach przyległych (600-750 mm rocznie),
a średnie temperatury niższe około 1° C. Naturalną sza­
tę roślinną stanowiły pierwotnie lasy bukowe, jednak
stosunkowo żyzne brunatnoziemy na podłożu glin mo­
renowych zostały w znacznym stopniu zajęte pod
uprawę. Jeziora są przeważnie typu rynno wo-
wy topisko wego.
Pojezierze Zachodniopomorskie obejmuje po­
wierzchnię 9,7 tys. km i dzieli się na 7 mezoregionów:
Pojezierze Myśliborskie (314.41), Pojezierze Chosz-
czeńskie (314.42), Pojezierze Ińskie (314.43), Wyso-
czyznę Łobeską (314.44), Pojezierze Drawskie
(314.45), Wysoczyznę Polanowską (314.46) i Pojezie­
rze Bytowskie (314.47).
Pojezierze Myśliborskie (314.41) przedstawia ze­
spół form glacjalnych związanych z wysuniętym najda­
lej na południe zasięgiem fazy pomorskiej zlodowace­
nia wiślańskiego, przy czym wyróżniono trzy linie po­
stoju czoła lodowca: myśliborską, chojeńską i mielę-
cińską. Pojezierze Myśliborskie zajmuje powierzchnię
około 1810 km . Zachodnią granicą jest Dolina Dolnej
Odry, wschodnią - dolina Płoni, od południa przylega
do sandrów Równiny Gorzowskiej, od północy sąsiadu­
je z równinami Wełtyńską i Pyrzycko-Stargardzką.
Wzgórza morenowe tylko w niewielu miejscach prze­
kraczają wysokość 100 m n.p.m., przy wysokościach
względnych od 20 do 40 m. Jedynie na północo-
zachodzie, w pobliżu doliny Odry występuje znacznie
wyższy wał morenowy, osiągający wysokość 166 m
(Góra Czcibora), czyli ponad 160 m w stosunku do od­
ległego o 4 km dna doliny Odry. Krajobrazowa granica
pojezierza przebiega na południe od Cedyni, Morynia,
Myśliborza i Barlinka. Jeziora są przeważnie małe, ale
większych od 1 ha jest około 200, przy czym Jezioro
Myśliborskie ma około 6 km powierzchni i 22 m głę-
bokości, Długie 3,5 km 2 (głęb. 6 m), Morzycko 3,2 km2
(głęb. 60 m!), Chłop 3,1 km2 (głęb. 33 m), Barlińskie
2,5 km (głęb. 18 m). Najrozleglejsze lasy występują
w zachodniej części regionu, w okolicach Myśliborza
i Barlinka lasów jest mało. Istnieją rezerwaty: „Wrzo­
sowiska Cedyńskie” (71,6 ha), Dąbrowa Krzymowska”
(30,4 ha), „Olszyny Ostrowskie” (9,5 ha), „Jeziora Sie-
gniewskie” (23,1 ha), „Jezioro Jasne” (15,2 ha), torfo­
wisko „Tchórzyna” (32 ha), „Czapli Ostrów” na Jezio­
rze Ostrowieckim (16,5 ha) w gminie Dębno, morena
czołowa „Długogóra” (120,4 ha) w gminie Myślibórz.
W 1991 r. utworzono Barliniecko- -Gorzowski Park
Krajobrazowy (202,9 km ). Zachodnią część regionu
przecina magistrala kolejowa ze Szczecina na Śląsk
oraz dwie łączące się z nią lokalne linie kolejowe: z Py­
rzyc przez Trzcińsko-Zdrój do Godkowa (na południe
od Chojny) oraz z Pyrzyc przez Myślibórz do Kostrzy­
na nad Odrą. Niewielkie miasta: Barlinek (ok. 15 tys.
mieszk.), Myślibórz (ok. 13 tys.) i Chojna (ok. 8 tys.)
istnieją od XIII w. i mimo zniszczeń wojennych za­
chowały wiele zabytków średniowiecznych. Znacznie
mniejsza jest Cedynia (1,5 tys. mieszk.), która upa­
miętniła się zwycięską bitwą wojów Mieszka I z Niem­
cami w 972 r. Małym miasteczkiem jest również
Trzcińsko-Zdrój (2,5 tys. mieszk.), jednak wbrew na­
zwie straciło funkcje uzdrowiskowe.
 Pojezierze Choszczeńskie (314.42) wiąże się z lu­
kiem moren czołowych, uformowanych przez wysunię­
ty na południe odrzański lob lodowcowy, gdzie wały
morenowe zmieniają kierunek z równoleżnikowego na
południkowy, tworząc człon pośredni między Pojezie­
rzem Myśliborskim a Pojezierzem Ińskim. Od wschodu
Pojezierze Choszczeńskie sąsiaduje z zalesioną san­
drową Równiną Drawską, od południa styka się z ma­
łym Pojezierzem Dobiegniewskim ze wcześniejszej,
krajeńskiej podfazy zlodowacenia wiślańskiego, od
północo-zachodu przechodzi w Równinę Pyrzycko-
Stargardzką. W tych granicach zajmuje powierzchnię
O
około 545 km . Prostopadle do luku moren przebiega
kilka rynien jeziornych: wąskiego, wydłużonego jeziora
Pełcz (2,7 km , głęb. 31 m), jezior choszczeńskich i in­
nych mniejszych. Wysokości moren dochodzą do 100­
120 m n.p.m. Region przecina magistrala kolejowa
Szczecin-Poznań. Położony przy niej lokalny ośrodek
przemysłowy Choszczno ma około 16 tys. mieszkań­
ców. W latach 1940-1945 mieścił się tutaj oficerski
obóz jeńców polskich (Oflag II B Amswalde). Odgałę­
zia się stąd linia kolejowa do Kalisza Pomorskiego.
Niewielkim miasteczkiem jest Recz (ok. 2,5 tys.
mieszk.), położony na północnej granicy Pojezierza
Choszczeńskiego, przy linii kolejowej ze Stargardu
Szczecińskiego do Piły. Naglinowe brunatnoziemy
przedstawiają korzystne warunki dla rolnictwa, toteż
lasy występują tylko niewielkimi płatami na piaskach
sandrowych i większych stromiznach stoków.
 Pojezierze Ińskie (314.43) wyróżniono jako odręb­
ny mezoregion o powierzchni około 750 km , położony
na skręcie zachodniopomorskiej strefy moren czoło­
wych z kierunku południkowego na północno-
wschodni. Cechuje go urozmaicone urzeźbienie i więk­
sze wzniesienie nad poziomem morza niż na Pojezierzu
Choszczeńskim, od którego dzieli je równoleżnikowa
rynna, którą płynie Ina. Najwyższym wzniesieniem jest
góra Głowacz (179 m), która jest rezerwatem krajobra­
zowym (78,7 ha). Region od wschodu sąsiaduje z San­
drem Równiny Drawskiej, od zachodu z morenową
Równiną Nowogardzką, od północo-wschodu z Poje­
zierzem Drawskim. Zajezierzenie jest znaczne.
O
Naj­
większymi jeziorami są: Woświn (ok. 8 km , głęb. 28
O
m) oraz Ińsko (5,9 km , głęb. 42 m), z którego wypły­
wa rzeka Ina, płynąca początkowo w kierunku połu­
dniowym, równolegle do przebiegu moren, a od mia­
steczka Recz w kierunku zachodnim.
Miasteczko Ińsko (ok. 2 tys. mieszk.), położone
nad malowniczym jeziorem tej samej nazwy, jest lokal­
nym ośrodkiem turystyki; jest połączone wąskotorową
linią kolejową ze Stargardem Szczecińskim. Niewiele
większym miasteczkiem jest Chociwel (ok. 3 tys.
mieszk.) w zachodniej części regionu, przy linii kole­
jowej ze Stargardu do Gdańska. W 1981 r. utworzono
Iński Park Krajobrazowy (165,3 km ) z rezerwatem
„Kamienna Buczyna” (11,4 ha).
Wysoczyzna Łobeska (314.44) przylega od półno­
cy do Pojezierza Ińskiego, od którego różni się mniej­
szą wysokością i mniejszą liczbą jezior. Wysoczyznę
rozcinają dolina Regi i jej dopływy wykorzystujące
częściowo subglacjalne rynny. Region ma około 1120
km powierzchni i obniża się stopniowo na północo-
zachód ku Równinie Nowogardzkiej. Za granicę półno-
co-wschodnią przyjęto dolinę Parsęty. Pomiędzy Parsę­
tą a Regą zaznacza się pasmo recesyjnych moren czo­
łowych, dochodzących do wysokości 176 m. Rzeka
Rega, biorąca początek na Pojezierzu Drawskim, płynie
początkowo ku północy, powyżej Świdwina zatacza
wielki luk na południo-zachód i pod Łobezem ponow­
nie skręca na północ na Równinę Gryficką. Jej dolinę
pomiędzy Łobezem a Świdwinem wykorzystuje magi­
strala kolejowa Szczecin-Gdańsk. Obydwa wymienione
miasta, jak prawie wszystkie na Pomorzu Zachodnim,
sięgają początkami XIII w.; Łobez ma około 11 tys.
mieszkańców, Świdwin - 17 tys. Wysoczyzna jest re­
gionem rolniczym, zakłady przemysłowe w miastach
wykorzystują głównie miejscowe produkty rolne,
drewno i surowce skalne.
Pojezierze Drawskie (314.45) stanowi przedłuże­
nie moren fazy pomorskiej Pojezierza Ińskiego w kie­
runku północno-wschodnim w strefie wododziałowej
bezpośredniego zlewiska Bałtyku (dorzecza Regi i Par­
sęty) oraz dorzecza Warty-Noteci, do której płyną
Drawa i Gwda. Od północy sąsiaduje ono z Wysoczy­
zną Łobeską, Równiną Białogardzką i Wysoczyzną Po­
lano wską, od południa z sandrowymi równinami:
Drawską i Wałecką, od wschodu z Pojezierzem Bytów-
skim, zajmując powierzchnię około 1900 km . Najwyż­
sze wzniesienie w okolicach Połczyna-Zdroju, Wola
Góra, osiąga 219 m n.p.m. W obrębie Pojezierza Draw­
skiego wyróżnia się trzy ciągi moren czołowych fazy
pomorskiej oraz zaznaczające się między nimi zagłę­
bienia wytopiskowe po martwym lodzie. Wizualno-
krajobrazową atrakcyjność pojezierza zwiększają duże
jeziora na przedpolu najwyższych wzniesień: Łubie
(ok. 15 km2 , głęb. 46 m), Drawsko (ok. 18 km2 , głęb.
80 m), Wielimie (ok. 17 km , głęb. 6 m), Woświn (ok.
8 km , głęb. 28 m). Piaszczysto-kamieniste gleby spra­
wiają, że stosunkowo znaczną powierzchnię zajmują
lasy, w produkcji rolnej dominuje typ żytnio-
ziemniaczany, duży jest udział pastwisk i łąk. W 1979
r. utworzono Drawski Park Krajobrazowy (103,6 km )
z rezerwatem „Dolina Pięciu Jezior” (228,8 ha). Re­
zerwatami są również „Torfowisko nad Jeziorem Mo-
rzysław Mały” (7,6 ha), „Jezioro Czamówek” w gminie
Złocieniec, „Jezioro Prosino” (81 ha) w gminie Czapli­
nek i „Dęby Wilczkowskie” (1,6 ha) w gminie Szczeci­
nek. Największym miastem jest Szczecinek (ok. 42 tys.
mieszk.), będący ośrodkiem ruchu turystycznego w re­
gionie, lokalny węzeł kolejowy z liniami do Kołobrze­
gu, Słupska i Ustki nad morzem, Chojnic w kierunku
wschodnim, na południe przez Piłę do Poznania, na po-
łudnio-zachód do Stargardu Szczecińskiego. Przy tej
ostatniej linii kolejowej, biegnącej południowym skra­
jem Pojezierza Drawskiego, leżą miasta: Czaplinek (ok.
6,5 tys.) nad jeziorem Drawsko oraz Złocieniec (ok. 14
tys.) i Drawsko Pomorskie (12 tys.) nad Drawą, wy­
pływającą z Jeziora Drawskiego. Czaplinek i Stare
Drawsko (dawniej Drahim) należały do Polski od 1368
do 1668 r. W Starym Drawsku zachowały się ruiny
zamku, wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego na
siedzibę starosty. W północnej części Pojezierza Draw­
skiego, przy szosie ze Szczecinka do Koszalina, leży
miasteczko Bobolice (ok. 4,5 tys. mieszk.), a na półno-
co-zachodzie u podnóża najwyższych wzgórz moreno­
wych ładnie położone w lasach uzdrowisko Połczyn-
Zdrój (ok. 9 tys.), znane już od XVIII w.
Wysoczyzna Polanowska (314.46) jest wewnętrzną
częścią wzniesień pojezierzy, regionem przejściowym
między Pojezierzem Bytowskim a Równiną Sławieńską
i Wysoczyzną Damnicką; osiąga wysokości ponad 100
m. Na zachodzie sięga po dolinę górnej Radwi, na
wschodzie po dolinę Łupawy. Wysoczyznę przecinają
ponadto rzeki: Grabowa, Wieprza i Słupia. Jezior jest
mało. Największym jeziorem jest Jasień na wschodzie
(5,8 km , głęb. 32 m). Wysoczyzna Polanowska zajmu­
je powierzchnię około 1700 km . Wzdłuż północnej
granicy regionu przebiega ciąg moren czołowych po­
wstałych w czasie recesji fazy pomorskiej. Od Pojezie­
rza Bytowskiego dzieli je obniżenie, wypełnione przez
piaski lodowcowo-rzeczne, toteż jest to region zajęty
w znacznej części przez rozległe lasy i rzadko zalud­
niony. Koło Polanowa istnieje rezerwat krajobrazowy
„Wieleń” (2 ha) z lasem bukowym w głębokim jarze
oraz „Rezerwat na rzece Grabowa” (1,5 ha) - na odcin­
ku rzeki długości 7,6 km znajdują się tu tarlisko pstrąga
i ostoja ptactwa, a także „Park Krajobrazowy Doliny
Słupi” (370 km ) i kilka mniejszych rezerwatów. Mia­
steczko Polanów (ok. 2,5 tys. mieszk.) leży w polu-
dniowo-zachodniej części regionu na granicy wzniesień
Pojezierza Bytowskiego.
Pojezierze Bytowskie (314.47) rozciąga się na
przedłużeniu Pojezierza Drawskiego pomiędzy górną
Radwią a górną Słupią, sąsiadując od północy z Wyso­
czyzną Polanowską, od południa z sandrową Równiną
Charzykowską w dorzeczu Brdy, od wschodu z Poje­
zierzem Kaszubskim. Przy rozciągłości około 70 km
i szerokości 20 km zajmuje powierzchnię około 1400
km . Pośrodku jest przecięte doliną górnej Wieprzy.
Wzgórza morenowe w wielu miejscach przekraczają
wysokość 200 m, kulminując w Siemierzyckiej Górze
(256 m) na południo-zachód od Bytowa oraz w Górach
Szybskich (236 m) na południo-zachód od Miastka. Je­
zior jest znaczna liczba, ale przeważnie niewielkich. Do
9
największych należą: Bobięcino Wielkie (ok. 5 km ,
głęb. 48 m) na zachód od Miastka, Mausz (ok. 4 km ,
głęb. 45 m) na wschód od Bytowa oraz Kłączno (ok. 2
km , głęb. 17 m) na południe od Bytowa. Na małych,
oligotroficznych jeziorach utworzono rezerwaty przy­
rody: „Jezioro Orle” (11,4 ha) na wschód od Miastka ze
stanowiskiem lobelii i poryblina jeziornego oraz po­
dobne „Jezioro Kiełpino” (49,4 ha), „Jezioro Szare”
(8,8 ha), „Jezioro Głębokie (8,5 ha), „Jezioro Iłowatka”
(14,7 ha), „Jezioro Piekiełko” 110 ha), „Jezioro Cedyń­
skie Małe” (49 ha) i „Jezioro Głęboczko” (24,3 ha).
Gleby na glinach morenowych (brunatnoziemy) są uro­
dzajniejsze niż bielicoziemy Wysoczyzny Polanowskiej
i Równiny Charzykowskiej, toteż Pojezierze Bytowskie
ma mało lasów, które zajmują znaczne powierzchnie po
jego stronie północnej i południowej. W najwyższej
części regionu istnieje rezerwat „Bukowa Góra nad
Pysznem” (6,2 ha), a koło Bobolic rezerwat torfowy
„Wierzchomińskie Bagno” 43,6 ha). Klimat w stosunku
do równin pobrzeża Bałtyku i równin sandrowych na
południu jest chłodniejszy (średnia roku 6-7° C), opady
zaś w ciągu roku są większe (średnia roczna 600-700
mm). Warunki klimatyczne sprawiają, że uprawia się
głównie żyto i ziemniaki, a także owies. Pojezierze By­
towskie przecinają dwie linie kolejowe: ze Szczecinka
do Słupska oraz z Kościerzyny przez Sławno do Dar­
łowa. Przy pierwszej z nich leży Miastko, przy drugiej
Bytów, jedyne miasta w tym regionie. Większy jest By­
tów (ok. 17,5 tys. mieszk.), o tradycjach starego grodu
słowiańskiego, który kilkakrotnie przechodził zmiany
przynależności politycznej, należał bowiem w czasach
piastowskich i jagiellońskich do Polski, przez pewien
czas do państwa krzyżackiego (XIV-XV w.), oddawany
był w lenno książętom zachodniopomorskim, wreszcie
w połowie XVII w. Polska zrzekła się Bytowa na rzecz
elektorów brandenburskich. W 1945 r. miasto uległo
zniszczeniu w 80%. Po odbudowie jest ośrodkiem lo­
kalnego przemysłu drzewnego (tartak, fabryka mebli),
materiałów budowlanych, odzieżowego i spożywczego.
Zachował się w dobrym stanie wielki zamek pokrzy-
żacki oraz kościół późnogotycki. W odległości 4 km
nad jeziorem Jeleń powstał ośrodek turystyczny.
Miastko (ok. 12 tys. mieszk.) jest znacznie młodsze,
sięgając początkami XVIII w. Pełni funkcje przemy­
słowo-usługowe; istnieje tu fabryka rękawiczek
i odzieży skórzanej.
5.2. Pojezierze Wschodniopomorskie (314.5)
Pojezierze Wschodniopomorskie pokrywa się
z wygiętym na południe łukiem form marginalnych fa­
zy pomorskiej wokół dzisiejszej Zatoki Gdańskiej od
okolic Kartuz i Kościerzyny po dolinę Wisły. Jego dal­
szym ciągiem po wschodniej stronie doliny Wisły jest
Pojezierze Iławskie. Wysokości nad poziomem morza
obniżają się ku krawędzi doliny Wisły od dwustu kil­
kudziesięciu metrów (z kulminacją 329 m) w okolicy
Kartuz do 80-90 m. Prawie cały region, z wyjątkiem
części północno-zachodniej, znajduje się w dorzeczu
Wisły, do którego należy Radunia po strome północnej
oraz Wda i Wierzyca po stronie południowej. Najwięk­
sze zgrupowanie jezior występuje w dorzeczu górnej
Raduni. Region zajmuje powierzchnię 4,3 tys. km
i dzieli się na dwa mezoregiony: Pojezierze Kaszubskie
(314.51) oraz Pojezierze Starogardzkie (314.52).
Pojezierze Kaszubskie (314.51) jest najwyższą
częścią wszystkich pojezierzy pomorskich, osiągając
we Wzgórzach Szymbarskich (góra Wieżyca) wyso­
kość 328 m n.p.m., przy czym wysokości względne do­
chodzą do 160 m. Pojezierze Kaszubskie graniczy od
wschodu z wąskim Pobrzeżem Kaszubskim i Żuławami
Wiślanymi, od północy z Pradoliną Łeby i Redy, od za­
chodu z Wysoczyzną Polanowską i Pojezierzem By-
towskim, od południo-zachodu z Równiną Tucholską,
od południo-wschodu z Pojezierzem Starogardzkim.
Region obejmuje powierzchnię około 3000 km . Duża
miąższość utworów czwartorzędowych i układ moren
wynika z usytuowania między dwoma wielkimi lobami
lodowcowymi w fazie pomorskiej zlodowacenia wi-
ślańskiego: zachodniopomorskim i wschodniopomors-
kim. Układ rynien lodowcowych w centralnej części
regionu przedstawia rycina 15. Z najwyższej części Po­
jezierza Kaszubskiego wody spływają we wszystkich
kierunkach: na północ do Redy i Łeby, na wschód
przez Radunię do Motławy lub bezpośrednio do Zatoki
Gdańskiej, na południe przez Wierzycę i Wdę do Wi­
sły, na zachód do Słupi i Łupawy. Na działach wod­
nych tych zlewni występuje wiele obszarów bezodpły-
O
wowych, zajmujących łącznie ponad 400 km . Wody
płynące wykorzystują rynny polodowcowe i tylko czę­
ściowo mają ukształtowane doliny erozyjne. Jeziomość
regionu należy do największych w Polsce. Naliczono
około 500 jezior o powierzchni większej lub równej
1 ha. Zajmują one około 3,5% powierzchni, ale w nie­
których mikroregionach znacznie więcej. Do najwięk­
szych skupisk należy grupa 19 jezior w dorzeczu górnej
Raduni o łącznej powierzchni 22,1 km O, w tym Jezioro
Raduńskie Dolne i Górne (11,2 k m , głęb. 43 m),
Ostrzyckie
O
(2,7 km2, głęb. 19 m), Wielkie Brodno (1,3
km , głęb. 16 m). Inne jeziora są na ogół mniejsze,
z wyjątkiem Gowidlińskiego (3,8 km , głęb. 27 m)
w dorzeczu Słupi. Znaczne powierzchnie zajmują mo­
kradła i bagna. Pod względem klimatycznym, wskutek
znacznego wzniesienia, Pojezierze Kaszubskie cechują
podobne stosunki termiczne i opadowe, jak na Pojezie­
rzu Bytowskim oraz duże zróżnicowanie topoklima-
tyczne. We florze zaznacza się obecność gatunków
0 zachodnim, północnym i górskim typie rozmieszcze­
nia oraz występowanie roślin reliktowych, co pozwala
mówić o geobotanicznej odrębności regionu (H. Pio­
trowska 1979). Lesistość jest znaczna (ok. 30%). Lasy
występują na bardziej wyniesionych partiach terenu
1 wzdłuż cieków wodnych. Dominuj ą lasy mieszane
i liściaste z bukiem i dębem, rzadziej z grabem. Na pia­
skach i torfach występują zbiorowiska borowe z sosną.
Gleby ze względu na urozmaicone ukształtowanie po­
wierzchni i zmienność utworów powierzchniowych
przedstawiają zróżnicowaną mozaikę. Ich cechą ogólną
jest znaczne zakwaszenie i ubóstwo mikroelementów.
Przeważają bielicoziemy i kwaśne brunatnoziemy
0 stosunkowo słabej przydatności rolniczej. Powszech­
ne są kompleksy słaby i dobry żytni, a we wschodniej
części regionu nawet pszenny dobry.
Spośród 20 submezoregionów (T. Gacki, J. Szu-
kalski 1979) pięć należy właściwie do regionów są­
siednich. Geokompleksy te odpowiadają randze mikro­
regionów w innych częściach Polski. Autorzy wyróżnili
następuj ące j ednostki:
- Wysoczyzny centralne w zlewni górnej Raduni,
które można by nazwać Pojezierzem Raduńskim,
obejmującym też najwyższe Wzgórza Szymbarskie,
- Pojezierze Sianowsko-Dzierżąskie na północ
1 wschód od Kartuz, nieco niższe, dość zalesione,
 - Wysoczyznę Żukowsko-Przy widzką na południe
od doliny Raduni po dolinę Kłodawy i Jezioro Przy-
widzkie,
- Pojezierze Grabowsko-Polaszkowskie na wschód
i południo-wschód od Kościerzyny,
- Wysoczyznę Klukowsko-Kobuczyńską między
Klukową Hutą a Kłobuczynem, otaczającą od połud-
nio-zachodu i południa Jeziora Raduńskie, Pagóry Ka-
mienickie na zachód od Jezior Radlińskich po Jezioro
Gowidlińskie, o kulminacji 267 m, przeważnie bezle­
śne,
- Wysoczyzny Moj usze wsko-Mirachowskie i Miło-
szewskie w źródłowiskach rzeki Łeby,
- Równinę Cewicką (Cewicko-Tępozowska) - mały
sandr z lasami w górnym biegu Łupawy na wysokości
150-160 m,
- Wzniesienia Łebsko-Pogorzelickie, lepiej Wzgó­
rza Lęborskie, ciąg moren na południe od Pradoliny
Łeby z kulminacją 221 m,
- Wysoczyznę Luzińską na południe od łuku Prado­
liny Redy i na wschód od górnej Łeby,
- Wysoczyznę Gniewkowsko-Koleczkowską na po­
łudnie od Wejherowa i na zachód od Rumii, prawie
w całości zalesioną,
- Pagóry (moreny) Łebnowsko-Kielnowskie na za­
chód od Kacka,
- Równinę Chwaszczyńsko-Rębiechowską na za­
chód od Sopotu,
- Wzgórza Gdańsko-Wejherowskie, wschodni, roz­
cięty erozyjnie stok Pojezierza Kaszubskiego, zalesiony
i objęty ochroną w 1979 r. jako Trójmiejski Park Kra­
jobrazowy (201 km ), w którego skład wchodzą rów­
nież lasy Wysoczyzny Gniewkowsko-Koleczkowskiej.
W środkowej części Pojezierza Kaszubskiego O
utworzono Kaszubski Park Krajobrazowy (345 km ).
Jest tu m.in. rezerwat „Żurawie Chrusty” (21,8 ha) - je­
zioro dystroficzne, ostoja ptaków; „Kurze Grzędy”
(170,7 ha) - miejsce lęgowe żurawia i kilka innych
w okolicach Kartuz.
W regionie istnieje kilkanaście rezerwatów przy­
rodniczych. Rezerwatem krajobrazowym jest najwyż­
sze wzniesienie Wieżyca (26,5 ha) i położony poniżej
.Ostrzycki Las” (16,8 ha) z buczyną pomorską. Las bu­
kowy jest chroniony również na Zamkowej Górze pod
Kartuzami (7,6 ha; grodzisko), tamże rezerwat krajo­
brazowy „Lubygość” (70,9 ha) i „Jezioro Turzycowe”
(0,3 ha), „Stare Modrzewie” (4,8 ha) - las mieszany ze
stanowiskiem modrzewia polskiego oraz rezerwaty tor­
fowe „Żurawie Błoto” (109,1 ha) i „Leśne Oczko”
(31,7 ha). Na Wysoczyźnie Miłoszewskiej utworzono
rezerwat „Jezioro Kamienne” (14,4 ha) - oligotroficzny
zbiornik z lobelią, na Pojezierzu Sianowsko-
Dzierżąskim „Staniszewskie Błoto” (44,6 ha) - torfo­
wisko wysokie, „Staniszewskie Zdroje” (37,5 r. - łęg
jesionowy, na Pojezierzu Grabowsko-Polaszkowskim
rezerwat „Orle nad Jeziorem Dużym” (1,6 ha) - las
mieszany z okazałymi dębami oraz kilka innych rezer­
watów leśnych, na Równinie Cewickiej rezerwat bu­
kowy z grodziskiem Grodzisko Runowo” (25,5 ha)
i „Jeziorka Chrośnickie” (213,6 ha). W latach osiem­
dziesiątych powstały rezerwaty: „Kacze Łęgi” (9 ha)
w Gdyni, „Cisowa” 24.8 ha) w gminie Wejherowo,
tamże na torfowisku „Lewice” (22,9 ha) oraz rezerwat
leśny „Gołęźna Góra” (34,1 ha), a pod Kościerzyną re­
zerwat leśny Strzelnica” (3,1 ha) i ptasi „Czapliniec
w Wierzysku” (10,3 ha). Jak z tego wynika, Pojezierze
Kaszubskie jest regionem bardzo atrakcyjnym pod
względem przyrodniczym, a także wizualno-kraj­
obrazowym, zwłaszcza w mikroregionie jezior Raduń-
skich.
Stopień antropizacji środowiska nie jest duży, naj­
większy w pobliżu miast położonych na peryferiach re­
gionu. W centrum znajdują się tylko Kartuzy (ok. 16
tys. mieszk.), ośrodek grupy etnicznej Kaszubów, z za­
bytkowym klasztorem i muzeum regionalnym. Położo­
na na granicy Równiny Tucholskiej Kościerzyna (ok.
23 tys. mieszk.) jest miastem usługowym dla zaplecza
rolniczego z różnorodnymi zakładami przemysłowymi
i węzłem kolejowym. Linia kolejowa z Kościerzyny do
Gdyni (część magistrali węglowej Śląsk-Gdynia) prze­
chodzi u podnóża Wieżycy i w Somoninie ma odgałę­
zienie do Kartuz, które są stacją węzłową ze szlakiem
poprzecznym Pruszcz Gdański-Lębork. W Rębiecho-
wie znajduje się port lotniczy Gdańska. Spadek rzeki
Raduni jest wykorzystywany na potrzeby energetyki.
Utworzono rezerwaty krajobrazowe „Jar rzeki Raduni”
(84,2 ha), „Jar Reknicy” (67,2 ha) i „Bursztynowa Gó­
ra” (5 ha) - dawna kopalnia bursztynu w gminie Kol­
budy Górne.
 Pojezierze Starogardzkie (314.52) odgałęzia się od
Pojezierza Kaszubskiego w kierunku południowo-
wschodnim i obniża ku Dolinie Dolnej Wisły od 150­
160 m do 80-90 m. Zgodnie z ogólnym nachyleniem te­
renu i przebiegiem marginalnych form rzeźby fazy po­
morskiej płynie przez środek regionu rzeka Wierzyca,
uchodząca pod Gniewem do Wisły. Jezior jest stosun­
kowo niewiele, około Ostu. Największe są: Borzechów-
skie Wielkie
O
(2,4 km , głęb. 43 m) i Godziszewskie
(1,6 km , głęb. 17 m). Pojezierze Starogardzkie od pół­
noco-wschodu graniczy z Żuławami Wiślanymi i Doli­
ną Dolnej Wisły na jej odcinku kwidzyńskim, od połu-
dnio-zachodu z sandrową Równiną Tucholską, obejmu-
2
jąc powierzchnię około 1440 km . Na powierzchni te­
renu zalega przeważnie glina zwałowa, wzgórza more­
nowe są niewysokie, rzadko przekraczają wysokość
względną 15 m, gleby naglinowe należą do brunatno-
ziemów, na piaskach do bielicoziemów. Przeważa
uprawa żyta i ziemniaków, a w hodowli równowaga
bydła mlecznego i trzody chlewnej. Lasów jest mało.
Istnieją następujące rezerwaty przyrody: krajobrazowy
„Wyspa na jeziorze Przywidz” (4,6 ha), „Brzęczek”
(25,5 ha), obejmujący fragment lasu bukowego oraz
kilka florystycznych na zboczu doliny Wisły.
Region jest gęsto zaludniony, ale więcej niż poło­
wa ludności mieszka w miastach. Są to: Starogard
Gdański (51 tys. mieszk.) i Pelpin (8,6 tys. mieszk.) nad
Wierzycą, położone peryferycznie: Tczew (60,5 tys.
mieszk.), Gniew (7,3 tys. mieszk.) i Nowe (6,8 tys.
mieszk.) nad Wisłą oraz niewielki Skórcz (3 tys.
mieszk.) na granicy Równiny Tucholskiej. Najbardziej
uprzemysłowione są Tczew i Starogard Gdański. We
wszystkich miastach zachowały się zabytki średnio­
wieczne, głównie kościoły. Najcenniejszy jest pocy-
sterski kościół i zabudowania klasztorne w Pelplinie.
W mieście jest cukrownia i fabryka kwasku cytryno­
wego. W Gniewie zachował się duży zamek pokrzy-
żacki, w Nowym są ruiny zaniku. Region przecina
szlak kolejowy z Piły przez Chojnice-Czersk i Staro­
gard do Tczewa (część dawnej magistrali Berlin-
Królewiec), linia z Bydgoszczy przez Pelplin do Tcze­
wa i Gdańska oraz kilka linii lokalnych (Smętowo-
Skórcz-Czersk, Skórcz-Starogard, Kościerzyna-Skar-
szewo-Pszczółki).
5.3. Pojezierze Południowopomorskie (314.6-7)
Pojezierze Południowopomorskie obejmuje teryto­
ria pomiędzy morenami fazy pomorskiej na północy,
Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką na południu, doliną
Odry na zachodzie i doliną Wisły na wschodzie, na
szlaku odpływu lodowcowo-rzecznego, który spowo­
dował powstanie rozległych piaszczystych równin
(sandrów) w dorzeczach dopływów Noteci - Drawy
i Gwdy oraz dopływów Wisły - Brdy i Wdy. Pomiędzy
dolinami tych rzek występują wysoczyzny ze wzgó­
rzami morenowymi z okresu recesji fazy poznańskiej
i podfazy krajeńskiej. Zarówno na wysoczyznach mo­
renowych, jak i na Sandrach występują liczne jeziora
wytopiskowe. Klimatycznie jest to region nieco cieplej­
szy i otrzymujący mniej opadów średnia roczna 500-
550 mm) niż wzniesienia Pojezierza Zachodnio-
i Wschodniopomorskiego. W składzie lasów przeważa­
ją bory sosnowe na sandrach. Mieszane lasy liściaste na
wysoczyznach morenowych przeważnie ustąpiły miej­
sca polom uprawnym. Makroregion zajmuje po­
wierzchnię 17,8 tys. km i dzieli się na 12 mezoregio-
nów: Równinę Gorzowską (314.61), Pojezierze Dobie-
gniewskie (314.62), Równinę Drawską (314.63), Poje­
zierze Wałeckie (314.64), Równinę Wałecką (314.65),
Pojezierze Szczecineckie (314.66), Równinę Charzy­
kowską (314.67), Dolinę Gwdy (314.68), Pojezierze
Krajeńskie (314.69), Równinę Tucholską (314.71), Do­
linę Brdy (314.72), Wysoczyznę Świecką (314.73).
Na Pojezierzu Południowopomorskim utworzono 2
parki narodowe, 4 parki krajobrazowe i ponad 30 re­
zerwatów przyrody.
Równina Gorzowska (314.61) rozpościera się na
południe od Pojezierza Myśliborskiego i zasięgu fazy
pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego, na wschód od
Kotliny Freienwaldzkiej, tj. zachodniej części Pradoli-
ny Toruńsko-Eberswaldzkiej, na północ od Kotliny Go­
rzowskiej w tej pradolinie i na zachód od Pojezierza
Dobiegniewskiego. Region obejmuje powierzchnię
1640 km . Równina jest w większej części sandrem fa­
zy pomorskiej, jednak spod piasków wynurzają się kę­
py morenowe: między Mieszkowicami a Dębnem, Ko-
strzyniem a Witnicą i w okolicach Gorzowa. Równiny
sandrowe rozciągają się na wysokości od 40 do 60
m n.p.m., natomiast wzgórza morenowe dochodzą do
wysokości 86 m, a nawet przekraczają 100 m w okoli­
cach Gorzowa. Piaszczyste równiny zajmują Lasy
Mieszkowickie i Puszcza Gorzowska. Region przecina­
ją dopływy Odry - Myślą i Kurzyca. Występują nie­
wielkie jeziora wytopiskowe. W Puszczy Gorzowskiej
utworzono Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy
(202,9 km ) z rezerwatem „Buki Zdrońskie” (75,6 ha),
„Wilanów” (67,6 ha), a dalej ku zachodowi rezerwaty
leśne Bogdaniec I (20,8 ha), Bogdaniec II (40,1 ha)
oraz „Bagno Chłopiny” (27,8 ha) - śródleśne torfowi­
sko przejściowe, miejsce lęgowe żurawi. W gminie Ce­
r

dynia rezerwatem jest „Dolina Swiergotki” z buczyną

pomorską.
Na granicy wysoczyznowej równiny i pradoliny le­
ży Gorzów Wielkopolski ok. 125 tys. mieszk.), siedziba
władz wojewódzkich; ma rozwinięty przemysł che­
miczny, włókienniczy, maszynowy, papierniczy i in.
Na kępach morenowych są jeszcze dwa małe miasta -
lokalne ośrodki usługowe rolniczego zaplecza: Dębno
(ok. 14 tys. mieszk.) i Mieszkowice (ok. 3 tys.).
Pojezierze Dobiegniewskie (314.62) znajduje się
między dwiema równinami sandrowymi: Gorzowską na
zachodzie i Drawską na wschodzie, na północy grani­
czy z Pojezierzem Choszczeńskim, na południu z Ko­
tliną Gorzowską w pradolinie i zajmuje powierzchnię
około 580 km . Na południo-zachód i południe od Do­
biegniewa zaznacza się pasmo moren czołowych subfa-
zy krajeńskiej, poprzedzającej fazę pomorską zlodowa­
cenia wiślańskiego. Moreny te przekraczają wysokość
100 m n.p.m. (kulminacja 118 m). W regionie znajduje
się około 100 jezior o powierzchni ponad 1 ha, z któ­
rych największe są: Osiek (ok. 5 km , głęb. 35 m).
Bierzwnik (2 km , głęb. 12 m), Lipie (ok. 1,7 km ,
głęb. 42 m), Wielgie lub inaczej Dobiegniewskie (1,4
km , głęb. 7 m). Są trzy rezerwaty przyrody: „Łasko”
(19 ha) - miejsce lęgowe czapli siwej, „Wyspa na je ­
ziorze Bierzwnik” (1,2 ha) oraz „Zródłowisko Skrzy­
powe” (1,1 ha), wszystkie w gminie Bierzwnik. Region
jest w znacznej części lesisty. Pola uprawne występują
wokół miast Strzelce Krajeńskie (ok. 10 tys. mieszk.)
i Dobiegniew (ok. 4 tys.), położonych przy szosie
z Wałcza do Gorzowa. Obok Dobiegniewa przechodzi
magistrala kolejowa ze Szczecina do Poznania. W od­
ległości około 2 km od tego miasta istniał w latach
1940-1945 oficerski obóz 6 tys. jeńców polskich, znany
pod nazwą Oflag II C Woldenberg (po wojnie urządzo­
no tam tuczamię trzody chlewnej). W Strzelcach Kra­
jeńskich istnieje jeden z lepiej zachowanych średnio­
wiecznych obiektów grodowych w postaci murów
obronnych, baszt i bram.
Równina Drawska (314.63) obejmuje szeroki pas
2
piasków glacjofluwialnych o powierzchni 1155 k m ,
ciągnących się wzdłuż biegu Drawy na wschód od po­
jezierzy: Dobiegniewskiego, Choszczeńskiego oraz Iń-
skiego, na południe od Pojezierza Drawskiego i na za­
chód od Pojezierza Wałeckiego. Drawa ma 199 km
długości, 2 a całe jej dorzecze obejmuje powierzchnię
3198 km . Wypływa z jeziora Drawsko na wysokości
128 m, przepływa przez jezioro Lubię i uchodzi do No­
teci pod miejscowością Krzyż na wysokości 27 m
n.p.m. Równina ma około 65 km długości, średnio kil­
kanaście kilometrów szerokości, przy czym dzieli się
na kilka stopni tarasowych, a spod piasków wynurzają
się miejscami ostańce morenowe. Występują również
dość liczne jeziora wytopiskowe. Do największych na­
leżą: Ostrowieckie (3,9 km , głęb. 28,5 m), Przytoczno
(2,3 km2, głęb. 12,5 m), Radęcino (1,7 km2, głęb. 15 m)
oraz Adamowo, inaczej Dubie (1,1 km , głęb. 34 m).
Prawie całą równinę porastają bory sosnowe, noszące
nazwę Puszczy Drawskiej. Koło Radęcina utworzono
rezerwat (46,3 ha) z fragmentem pierwotnych lasów
dębowo-bukowych oraz rezerwat „Łakno” (19 ha) -
miejsce lęgowe czapli siwej, a na wschód od Jeziora
Ostrowieckiego mały rezerwat „Stary Załom” (1 ha) ze
stanowiskiem rzadkiego gatunku turzycy, w gminie
Człopa natomiast bardzo zróżnicowany roślinnie re­
zerwat leśny „Pustelnik” (38 ha). Ze względu na dużą
lesistość, gęstość zaludnienia jest niewielka. Najwięk­
szym osiedlem jest miasteczko Drawno (ok. 2,5 tys.
mieszk.) przy lokalnej linii kolejowej z Kalisza Pomor­
skiego do Choszczna, położone nad jeziorem Adamo­
wo, przez które przepływa Drawa. Jest to mały ośrodek
turystyki wodnej. Nad Drawą poniżej Drawna i jej do­
pływem Płociczną powstał w 1979 r. Drawieński Park
Narodowy (8626 ha).
Pojezierze Wałeckie (314.64) rozciąga się na ob­
szarze około 1860 km , między Równiną Drawską na
zachodzie, Pojezierzem Drawskim na północy, Równi­
ną Wałecką i Doliną Gwdy na wschodzie oraz pradoli-
ną Noteci (wschodnią częścią Kotliny Gorzowskiej) na
południu. Jest to wysoczyzna z kilku pasmami moren
czołowych podfazy krajeńskiej na południowym przed­
polu moren fazy pomorskiej. Wzgórza przekraczają
wysokość 150 m, a w kilku miejscach nawet 200 m, jak
góra Racza (211 m) na północ od Mirosławca i góra
Dąbrowa (207 m) na zachód od Piły. W środkowej czę­
ści Pojezierza Wałeckiego występują liczne jeziora,
z których największe są: Betyń (8,8 km , głęb. 41 m) na
zachód od Wałcza oraz Raduń, inaczej Debrzno (ok.
2 km , głęb. 25 m). Rzeki płyną odśrodkowo w kierun­
ku otaczających dolin - Noteci, Gwdy i Drawy. Połu­
dniową część Pojezierza Wałeckiego zajmuje znaczny
obszar leśny, łączący się z Puszczą Drawską. Są tu re­
zerwaty: „Mszary Tuczyńskie” (6,1 ha), „Wielki Be­
tyń” (1826,6 ha), „Smolary” (149,1 ha). Las dębowo-
bukowy w gminie Wierzchów z pomnikowymi drze­
wami objęto ochroną w rezerwacie „Sośnica” (12,1 ha).
W gminie Mirosławiec jest rezerwat torfowiskowy
„Rosiczki Mirosławskie” (20,8 ha). Dużą część użyt­
ków stanowią łąki i pastwiska, toteż znaczącą rolę od­
grywa hodowla bydła. Głównym ośrodkiem miejskim
jest Wałcz (ok. 27 tys. mieszk.), położony na północo-
wschodzie, na pograniczu sandrowej Równiny Wałec­
kiej. Miasto w Polsce przedrozbiorowej należało do
Wielkopolski jako siedziba starostwa grodowego, jed­
nak w 1918 r. pozostało w granicach Niemiec. Obecnie
jest to ośrodek usługowy z drobnym przemysłem, peł­
niący również funkcje rekreacyjne, węzeł drogowy
i kolejowy na szlaku z Piły do Stargardu Szczecińskie­
go oraz do Krzyża. Pod Wałczem istnieje rezerwat
„Glinki” (15,7 ha) obejmujący wielogatunkowy las li­
ściasty. W zachodniej części Pojezierza Wałeckiego, na
pograniczu Równiny Drawskiej leżą miasteczka: Mie-
rosławiec (ok. 2 tys. mieszk.), Kalisz Pomorski (ok.
4 tys.), Człopa (ok. 2,5 tys.) i Tuczno (ok. 2 tys.),
a w części południowej Trzcianka (17 tys.).
Równina Wałecka (314.65) obejmuje sandr w do­
rzeczach prawych dopływów Gwdy - Dobrzycy, Piła­
wy, Purzycy i Płytnicy, położony między Pojezierzem
Wałeckim, Pojezierzem Drawskim, Pojezierzem Szcze­
cineckim, Doliną Gwdy i zajmujący powierzchnię oko­
ło 700 km . Na sandrze występuje wiele wytopisko-
wych jezior rynnowych, z których największe są: Wą­
sosze na północo-zachodzie (3,3 km , głęb. 8,5 m) oraz
Zdbiczno (2,7 km , głęb. 29 m). Równina jest prawie
w całości zalesiona i pozbawiona większych miejsco­
wości. Jedną z nielicznych wsi jest Szwecja, w której
pobliżu znajduje się rezerwat „Diabli Skok” (11,6 ha)
ze starodrzewiem bukowym. W gminie Wałcz istnieje
rezerwat „Golcowe Bagno” 1123,8 ha). Przez Szwecję
przechodzi szosa z Wałcza do Jastrowia. Sam Wałcz
leży na granicy Pojezierza Wałeckiego z Równiną Wa­
łecką.
Pojezierze Szczecineckie (314.66) jest wysoczyzną
morenową położoną na zewnątrz moren czołowych fa­
zy pomorskiej, pomiędzy sandrem Równiny Wałeckiej
na zachodzie i doliną Gwdy na wschodzie. Powierzch­
nia tego regionu wynosi około 830 km . Na Pojezierzu
Szczecineckim zaznaczają się dwa pasma moren czo­
łowych podfazy krajeńskiej: na zachód od miejscowo­
ści Okonek (z kulminacją Skotna Góra 205 m) i na za­
chód od Jastrowia (kulminacja 169 m). Jezior jest kil­
kadziesiąt, przeważnie małych, skupionych głównie
w północnej części regionu, gdzie wyróżnia się wielko­
ścią jezioro Pile (9,8 km , głęb. 44 m); z położonych
w pobliżu można jeszcze wymienić Ciemino (2,4 km ,
głęb. 13 m), Lubiecko Wielkie (1,7 km , głęb. 36 m)
i Śniadowo (1,3 km , głęb. 15 m). Lasy zajmują znacz­
ny obszar. Większe powierzchnie pól uprawnych wy­
stępują między Okonkiem a Szczecinkiem i w okolicy
Jastrowia. W gminie Jastrowie istnieje rezerwat torfo­
wy „Kozie Brody” (0,7 ha) z brzozą niską i bogatym
stanowiskiem storczyka. Region przecina linia kolejo­
wa ze Szczecinka przez Okonek (ok. 4 tys. mieszk.)
i Jastrowie (ok. 8 tys.) do Piły; są to miasteczka stosun­
kowo młode (XVII-XVIII w.) z niewielkimi zakładami
przemysłowymi. Nad jeziorem Pile znajduje się nowe
miasto Borne Sulinowo, gdzie w latach 1941-1945 mie­
ścił się obóz jeniecki oficerów polskich (Oflag II D
Gross-Bom), a później rosyjski obóz wojskowy. Przez
tereny położone na zachód przebiegały niemieckie
umocnienia (tzw. Wał Pomorski), zdobyte w styczniu
i lutym 1945 r. przez I Armię Wojska Polskiego.
Równina Charzykowska (314.67) obejmuje obszar
sandru o powierzchni około 2100 km na południe od
Pojezierza Bytowskiego, w górnym dorzeczu Brdy.
Równina sąsiaduje od południo-zachodu z sandrem do­
liny Gwdy, przy czym granicę stanowi dział wodny, od
południa z Pojezierzem Krajeńskim, od wschodu
z Równiną Tucholską. Liczne zagłębienia po przykry­
tym piaskami martwym lodzie wypełniają wody jezior,
z których największe są: Charzykowskie (13,6 km ,
głęb. 30,5 m), Karsińskie (6,9 km , głęb. 27 m), Kru­
szyńskie (4,6 km , głęb. 7 m), Somińskie (4,2 km ,
głęb. 14 m), Ostrowite (2,8 km , głęb. 43 m), Dybrzk
(2,2 km , głęb. 19 m) i kilka innych większych od
1 km . Równina jest zajęta przeważnie przez lasy, sta­
nowiące część kompleksu Borów Tucholskich. Utwo­
rzono w nich liczne rezerwaty: „Ostrów Trzebielski”
(8,1 ha) - miejsce lęgowe ptaków, „Bagnisko Nie­
dźwiady” (47,8 ha), „Przytoń” (18 ha), „Bagno Sta­
wek” (40,8 ha), „Jezioro Laska” (70 ha), „Bocheńskie
Błoto” (15,9 ha) - zarastające jezioro, miejsce lęgowe
żurawi, kormoranów i bociana czarnego, „Jezioro Bar­
dzo Małe” (7,4 ha) w gminie Człuchów, „Osiedle Kor­
moranów” (22,3 ha) - las dębowo-bukowy z kolonią
kormoranów, „Międzybórz” (1,3 ha) - las mieszany
z roślinami górskimi, „Jezioro Sporackie” (11,4 ha)
„Jezioro Smołowe” (36,8 ha), „Jezioro Kamień” (50,6
ha), „Jezioro Nawionek” (10,7 ha) z rzadkimi gatun­
kami roślin wodnych. Równina jest pozbawiona osiedli
miejskich. Głównym szlakiem komunikacyjnym jest
szosa z Chojnic do Bytowa. W rejonie Jeziora Charzy­
kowskiego utworzono w 1990 r. „Zaborski Park Kraj
obrazowy” (312,8 km ) z kilkoma rezerwatami przyro­
dy, a w 1996 r. w jego obrębie między jeziorami Cha­
rzykowskim i Dybrzk - Park Narodowy Bory Tuchol­
skie o pow. 4795 ha.
Dolina Gwdy (314.68) była szlakiem odpływu wód
roztopowych lodowca w fazie pomorskiej zlodowace­
nia wiślańskiego. Gwda przepływa przez jezioro Wie-
limie koło Szczecinka na Pojezierzu Drawskim, ale jej
źródeł można doszukiwać się powyżej jeziora. Po 147
km biegu wpada ona do Noteci naprzeciw miasta Uj­
ście. Spadek rzeki od jeziora Wielimie (132 m n.p.m.)
do Ujścia (47 m n.p.m.) wynosi 85 m i wykorzystano
go na potrzeby energetyki, budując cztery elektrownie
wodne między Lędyczkiem a Piłą. Głównym lewym
dopływem jest Czernica, biorąca początek na wschód
od miejscowości Biały Bór, prawymi dopływami -
Płytnica, Rurzyca i Dobrzyca z Piławą, odwadniające
Równinę Wałecką. Sandr Gwdy łączy się na wschodzie
z Równiną Charzykowską w dorzeczu Brdy, a za ich
granicę można przyjąć dział wodny. W dolnym biegu
Dolina Gwdy oddziela Pojezierze Wałeckie od Pojezie­
rza Krajeńskiego, przy czym szerokość glacjofluwial-
nych arasów zwiększa się od kilku do kilkunastu kilo­
metrów. Region zajmuje powierzchnię około 640 km
(całe dorzecze Gwdy 4744 km ). Prawie na całej długo­
ści Gwda przepływa przez bory sosnowe. W gminie
Kuźnica Pilska jest rezerwat „Kuźnik” (96 ha) o zróż­
nicowanych typach lasu, z ostoją ptactwa, nadleśnic­
twie Czarne istnieje „Rezerwat Cisowy” (25,2 ha), jed­
no z największych stanowisk tego drzewa. Dolina jest
słabo zaludniona, a nieliczne osiedla są nastawione na
gospodarkę leśną. Należy do nich położony w środko­
wym biegu Lędyczek, w średniowieczu graniczny gród
obronny. W górnej części dorzecza leżą wśród lasów
dwa małe miasta: Czarne (ok. 6 tys. mieszk.) nad Czer­
nicą i Biały Bór (ok. 2,5 tys.) ze stadniną ogierów nad
Jeziorem Białym. Obie miejscowości pełnią funkcje re­
kreacyjne. W Czarnem w latach 1940-1945 był duży
obóz dla szeregowych jeńców wojennych różnych na­
rodowości (Stalag II Hammerstein). Czarne leży przy
linii kolejowej z Człuchowa na Pojezierzu Krajeńskim
do Szczecinka na Pojezierzu Drawskim. Największym
miastem Doliny Gwdy jest Piła (ok. 76 tys. mieszk.),
położona w odległości 11 km od uj ścia, znaczny ośro­
dek przemysłowy (m.in. fabryka żarówek, warsztaty
kolejowe). Miasto powstało na początku XVI w., ale
zaczęło się rozwijać w XIX w. dzięki powstaniu duże­
go węzła kolejowego i różnorodnych zakładów prze­
mysłowych, obecnie jest siedzibą władz województwa.
Zabytków nie ma, zresztą po zniszczeniach wojennych
ma całkowicie nową zabudowę. W węźle kolejowym
zbiega się 6 szlaków: do Poznania, Bydgoszczy, Tcze­
wa, Słupska, Szczecinka i Gorzowa Wielkopolskiego.
Linia kolejowa w kierunku Słupska do Jastrowia jest
poprowadzona wzdłuż doliny Gwdy.
Pojezierze Krajeńskie (314.69) znajduje się między
dolinami Gwdy, Brdy środkowej Noteci, od północy
zaś otaczają je równiny Charzykowska i Tucholska.
W tych granicach zajmuje powierzchnię około 4380
km . Na wysoczyźnie Pojezierza Krajeńskiego zazna­
cza się kilka linii postoju czoła lodowca w recesyjnej
subfazie krajeńskiej zlodowacenia wiślańskiego. Naj­
wyższe wzniesienia przekraczają 200 m n.p.m.: na za­
chód od Człuchowa 223 m, na zachód od Chojnic 207
m (góra Wolność), natomiast w południowej części re­
gionu bezpośrednio nad Doliną Środkowej Noteci kul­
minację stanowi Dębowa Góra (193 m n.p.m. i 150 m
nad dnem doliny Noteci). Obok moren akumulacyjnych
i spiętrzonych występują kemy, ozy i rynny lodowcowe
oraz doliny dopływów Gwdy, Brdy i Noteci. Jezior
większych od 1 ha jest około 300. Największe są:
Szczytno (ok. 6 km 2 , głęb. 21 m), Krępsko (3,8 km 2 ,
głęb. 17 m), Sławiankowskie (2,7 km , głęb. 15 m),
Więcborskie (ok. 2 km , głęb. 18 m) i kilka innych o
powierzchni ponad 1 km . Przeważają brunatnoziemy
na glinach zwałowych lekkich i piaskach naglinowych.
Na piaskach glacjofluwialnych mniejsze powierzchnie
zajmują bielicoziemy. W związku z tym lasów jest ma­
ło, przeważają pola uprawne, a na podmiejskich tere­
nach Chojnic i Złotowa uprawa warzyw. Dobrze jest
rozwinięty chów bydła mlecznego i trzody chlewnej.
Poziom produkcji rolnej w południowej części regionu
jest wysoki, w północnej średni. W lasach utworzono
kilka rezerwatów: na zachód od Sępólna Krajeńskiego
„Gaj Krajeński” (10,3 ha) z lasem bukowo-dębowym,
„Czarci Staw” (4,9 ha) w gminie Złotowo, „Lutowo”
(12 ha) z borem bagiennym, „Wąwelno” (4,7 ha) z la­
sem mieszanym (buki, jesiony, dęby, brekinia), „Zielo­
na Góra” (14,6 ha) - las grądowy i dąbrowa. W gminie
Debrzno rezerwat „Miłachowo” (3,7 ha) chroni rośliny
ciepłolubne. Największym miastem są położone na
północy Chojnice (ok. 40 tys. mieszk.), duży węzeł ko­
lejowy (linie: do Gdyni przez Kościerzynę, Szczecinka
przez Człuchów, Piły przez Złotów, Nakla nad Notecią
przez Więcbork, Grudziądza przez Tucholę oraz Tcze­
wa przez Czersk). Około 30% mieszkańców jest za­
trudnionych w przemyśle (drzewnym, spożywczym,
metalowym i in.), liczni są zatrudnieni na kolei. Miasto
powstało w XIII w., ma kilka zabytków średniowiecz­
nych. Położony na zachód od Chojnic Człuchów (ok.
15 tys.) ma równie starą historię, jak Chojnice, ale
mniejsze możliwości rozwoju i pełni funkcje usługowe
dla rolniczego zaplecza, podobnie jak Tuchola (13,5
tys.) na skraju Borów Tucholskich. Skromniejsze tra­
dycje historyczne ma Złotów (ok. 18 tys.) w południo­
wo-zachodniej części Pojezierza Krajeńskiego. W Pol­
sce przedrozbiorowej był własnością magnacką. W la­
tach 1772-1945 należał do Niemiec, ale stanowił ośro­
dek mieszkającej w okolicy ludności polskiej. Mniej­
szymi miastami są: Sępólno Krajeńskie (8 tys.), Debrz­
no (5,5 tys.), Więcbork (5,5 tys.), Wyrzysk (4,5 tys.),
Mrocza (4 tys.), Krajenka (3,5 tys.), Wysoka (2,5 tys.)
i Kamień Krajeński (2 tys.).
Bory Tucholskie (314.71) są regionem obejmują­
cym sandr pomorskiej fazy zlodowacenia w dorzeczu
Wdy oraz części środkowego dorzecza Brdy i łączącym
się na północo-zachodzie z sandrem Równiny Charzy­
kowskiej. Od północo-wschodu region graniczy z Poje­
zierzem Kaszubskim i Starogardzkim, od południo-
wschodu z doliną Wisły i Wysoczyzną Świecką, od po­
łudnia z Doliną Dolnej Brdy, wreszcie od południo-
zachodu przylega do Pojezierza Krajeńskiego. Region
2 •• •
zajmuje powierzchnię około 2400 km . Miejscami spod
pokrywy piasków wynurzają się kępy morenowe, jak
w okolicach Czerska i Brus. Występują liczne jeziora
wytopiskowe. Największe i najgłębsze,2 o złożonym
kształcie, jest jezioro Wdzydze (14,6 km , głęb. 68 m).
 2
Inne są znacznie mniejsze: Kałębie (4,7 km , głęb. 6,4
m), Radodzież (2,5 km , głęb. 9,5 m), Sudomie (1,7
2 2
km , głęb. 13 m), Wielewskie (1,6 km , głęb. 40,5 m),
2 2
Kręg (1,5 km , głęb. 2 m), Wyrówno (1,4 km , głęb. 5,6
m). Zagnanie (1,4 km , głęb. 19,5 m), Udzierz (1,3
km , głęb. 2,1 m). Prawie cały obszar, z wyjątkiem mo­
renowych kęp, pokrywa jeden z największych w Polsce
borów sosnowych o powierzchni 3000 km , rozciągają­
cych się również na Równinie Charzykowskiej, noszący
nazwę Borów Tucholskich, choć Tuchola leży ich skra­
ju, poza rozpatrywanym regionem. Monokulturę sosny
wprowadzono dość dawno w gospodarce leśnej, ale ist­
nieje kilkanaście chronionych obiektów pierwotnej sza­
ty roślinnej. W 1985 r. utworzono Tucholski Park Kra­
jobrazowy powierzchni 36 983 ha. Najcenniejszy jest
rezerwat o nazwie „Cisy Staropolskie im. L. Wyczół­
kowskiego” (85,7 ha) koło wsi Wierzchlas, z natural­
nym stanowiskiem cisów w wieku ponad 600 lat oraz
fragmentem pierwotnej puszczy oraz „Cisy nad Czer­
ską Strugą” (17,2 ha). Rezerwatami leśnymi są rów­
nież: „Ustronie” (3,9 ha) z lasem mieszanym, „Krzywe
Koło” (9,8 ha) - położony w pętli Wdy las mieszany
z brekinią, podobne „Brzęki im. Zygmunta Czubińskie-
go” (102,2 ha), bór bagienny „Kuźnica” (7,3 ha) oraz
„Dury” (12,6 ha); rezerwatami torfowiskowymi są:
„Mętne” (53,2 ha) - torfowisko wysokie z tundrową
brzozą niską, bagno „Grzybna” (6,3 ha), „Jeziorka Ko­
zie” (12,3 ha), „Osiny” (22 ha), „Twardy Dół” (4,5 ha)
- torfowisko przejściowe; rezerwatami ornitologiczny­
mi: „Miedźno” (86 ha) i „Czapli Wierzch” (5 ha) z ko­
lonią czapli siwej, rezerwatem bobrów „Zdrójno”
(167,6 ha) oraz rezerwatem roślinności wodnej „Jezioro
Zdręczno” (5,7 ha). Istnieje również rezerwat archeolo­
giczny „Kręgi Kamienne” (19,6 ha). Wokół jeziora
Wdzydze utworzono w 1983 r. park krajobrazowy
o powierzchni 176 km z 53 jeziorami i projektowany­
mi siedmioma rezerwatami. Punktem oparcia dla tury­
styki jest miejscowość Wdzydze Kiszewskie ze skanse­
nem etnograficznym. Przez jezioro przepływa Wda. Za­
równo wody jezior, jak również Wdy utrzymują się
w I klasie czystości. Rolnictwo na śródleśnych pola­
nach wokół miast Brusy i Czersk jest słabo rozwinięte.
Czersk (ok. 9 tys. mieszk.) jest środkiem przemysłu
drzewnego (tartak, fabryka mebli, destylarnia) i lokal­
nym węzłem kolejowym na szlaku Chojnice-Tczew.
Brusy (ok. 4 tys. mieszk.; przetwórstwo owoców le­
śnych i grzybów) uzyskały prawa miejskie dopiero -
1988 r. Na uwagę zasługuje również wieś Czarna Woda
nad Wdą z fabryką płyt pilśniowych, kalafonii i terpen­
tyny oraz węzłem kolejowym, w którym szlak Chojni­
ce-Tczew krzyżuje się z linią węglową Śląsk-Gdynia.
Dolina Brdy (314.72) była szlakiem odpływu wód
roztopowych z równin Charzykowskiej i Tucholskiej
w fazie pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego. Dolina
jest wcięta do 50 m w otaczające wysoczyzny: od
wschodu - Świecką, od zachodu - Pojezierza Krajeń­
skiego i rozszerza się od około 5 do 10 km w dolnym
odcinku przy wylocie do Kotliny Toruńskiej. Dolina
ma około 50 km długości i 320 km powierzchni.
W miarę jej pogłębiania uformowało się 11 tarasów.
Cała Brda ma, przy długości 217 km, dorzecze o po-
wierzchni 4718 km2 , z czego 2506 km2 przypada na
zlewnię powyżej Tucholi. W dolnym biegu zasilają ją
dopływy z Pojezierza Krajeńskiego: Kamionka, Sępól­
na i Krówka oraz krótsze cieki z Wysoczyzny Świec­
kiej. Kilkudziesięciometrowy spadek rzeki między Tu­
cholą i Kotliną Toruńską wykorzystano na potrzeby
energetyki - zbudowano zaporę wysokości 23 m i elek­
trownię wodną pod Koronowem. Jezioro Koronowskie
ze względu na charakter doliny jest bardzo wąskie
i przy długości cofki 28 km zajmuje powierzchnię 17
km , przy czym włączono do niego kilka przyległych
jezior wytopiskowych. Poniżej Koronowa istnieją jesz­
cze dwa mniejsze spiętrzenia rzeki. Dolina Brdy jest
słabo zaludniona. Dominuje gospodarka leśna. Jedy­
nym miastem jest Koronowo (ok. 10 tys. mieszk.), któ­
re dzięki powstaniu zbiornika zaporowego stało się
ośrodkiem sportów wodnych i rekreacji. Dolinę przeci­
nają w poprzek dwie linie kolejowe: z Chojnic przez
Tucholę do Grudziądza i ze Złotowa przez Pruszcz do
Terespola Pomorskiego na trasie Bydgoszcz-Gdańsk.
Wysoczyzna Świecka (314.73) to falista równina,
położona pomiędzy Doliną Brdy a Doliną Dolnej Wi­
sły, granicząca na południu z Kotliną Toruńską, a na
północy z Równiną
O
Tucholską. Zajmuje powierzchnię
około 1170 km . Wysoczyznę rozcina dolny bieg Wdy,
której dolina stano wiła j eden z kilku szlaków odpływu
glacjofluwialnego w fazie pomorskiej zlodowacenia
wiślańskiego. Oddziela ona wschodnią część wysoczy­
zny w okolicach Laskowic. Wysoczyzna obniża się od
ponad 120 m na północy do 90-100 m w części połu­
dniowej. Krajobraz urozmaica kilkadziesiąt małych je­
zior, z których największe są: Stechno (1,5 km , głęb.
10 m) i Cekcyńskie (1,2 km2, głęb. 28 m). Dolina dol­
nej Wdy ma około 30 km długości i 3 do 4 km szeroko­
ści. Całkowita długość rzeki wynosi 168 km, a dorze­
cze obejmuje 2345 km . Wdę (podobnie jak Brdę)
w dolnym biegu wykorzystano na potrzeby energetyki
budując zapory i elektrownie wodne w Żurze (po­
wierzchnia zalewu 5 km , długość cofki 8 km) i mniej­
szą w Gródku. Stosunkowo urodzajne naglinowe bru-
natnoziemy sprzyjają gospodarce rolnej. Na piaskach,
na północy i w dolinie Wdy, występują bielicoziemy,
zajęte głównie przez lasy. Jedyny rezerwat przyrodni­
czy - „Augustowo” (6,8 ha), znajduje się w południo­
wej części wysoczyzny i obejmuje stanowisko wierzby
borówkolistnej. Swiecie (ok. 27 tys. mieszk.) leży na
krawędzi doliny Wisły przy ujściu Wdy. W 1967 r.
uruchomiono tu duże zakłady celulozowo-papiernicze,
istnieje zespół młynów, cukrownia, zakłady mięsne i in.
Zachowały się ruiny zamku krzyżackiego i pozostałości
murów obronnych. Wysoczyznę przecina kilka szlaków
kolejowych: Bydgoszcz-Gdańsk, Bydgoszcz-Gdynia,
Chojnice-Grudziądz oraz Złotów-Terespol Pomorski.
5.4. Dolina Dolnej W isły (314.8)
Dolina Dolnej Wisły jest w obrębie podprowincji
pojezierzy regionem odmiennym genetycznie i krajo­
brazowo. Szeroka dolina przecina wzniesienia pojezie­
rzy rodzajem przełomu pomiędzy Pradoliną Toruńsko-
Eberswaldzką a równiną Żuławów Wiślanych. Odpływ
wód wiślanych do zagłębienia Zatoki Gdańskiej po­
wstał po wycofaniu się czoła lodowca fazy pomorskiej
do zagłębienia bałtyckiego. Od Bydgoszczy, gdzie Wi­
sła opuszcza pradolinę, po Gniew, poniżej którego za­
czyna się delta, długość doliny wynosi 120 km, a sze­
rokość zmienia się w granicach od 3 do 15 km w kotli­
no wy ch rozszerzaniach. Zbocza doliny osiągają wyso­
kość względną od 50 do 70 m, a średnie zwierciadło
Wisły obniża się od 28 m n.p.m. do około 7 m u po­
czątku delty w Cyplu Mątawskim. Budowa geologiczna
podłoża utworów czwartorzędowych wskazuje, że wy­
żłobiły je lodowce starszego plejstocenu, usuwając czę­
ściowo osady trzeciorzędowe. Utworzone w ten sposób
zagłębienie nie zostało całkowicie wyrównane przez
czwartorzędową akumulację lodowcową i wodną, co
stworzyło predyspozycję do przelania się wód z prado-
liny na północ po wytopieniu się lodu lodowcowego.
Dolina Dolnej Wisły znajduje się w cieniu opado­
wym wzniesień morenowych. Pod względem biogeo­
graficznym zasługują na uwagę pozostałości lasów łę­
gowych z olszą czarną na tarasie zalewowym oraz zbio­
rowiska łąkowo-stepowe na nasłonecznionych zbo­
czach doliny, gdzie stwierdzono występowanie ponad
100 gatunków roślin ciepłolubnych. Dolina stanowiła
ważny szlak komunikacyjny już w czasach przedhisto­
rycznych. W średniowieczu rozpoczęło się zagospoda­
rowywanie rolnicze urodzajnych gleb madowych na
dnie doliny, ale koryto Wisły ostatecznie uregulowano
r

pod koniec XIX w. Średniowieczne miasta zostały zlo­

kalizowane nie na dnie doliny, ale nad krawędzią jej
zboczy na wysoczyznach, z wyjątkiem Fordonu, obec­
nego przedmieścia Bydgoszczy, oraz Swiecia przy uj­
ściu Wdy. Dolina Dolnej Wisły zajmuje powierzchnię
niespełna 1 tys. km i dzieli się na 3 mezoregiony: Do­
linę Kwidzyńską (314.81), Kotlinę Grudziądzką
(314.82) oraz Dolinę Fordońską (314.83).
Dolina Kwidzyńska (314.81) jest północnym od­
cinkiem Doliny Dolnej Wisły pomiędzy Kotliną Gru­
dziądzką a Żuławami Wiślanymi. Ma około 40 km dłu­
gości, 7-9 km szerokości i powierzchnię około 400
km . Dno doliny obniża się od 15 do 7 m n.p.m., a zbo­
cza wznoszą się ponad nimi od 50 do 60 m. Granic re­
gionu nie można prowadzić arbitralnie w poprzek doli­
ny, biorąc pod uwagę zróżnicowanie na mikroregiony,
dla których granicą jest koryto Wisły. Granicę połu­
dniową trzeba poprowadzić korytem Wisły między
miastem Nowe na lewym brzegu a zboczem wysoczy­
zny Pojezierza Iławskiego naprzeciw Mątawy na pra­
wym brzegu, skośnie do ogólnego kierunku doliny. Do­
lina Kwidzyńska przebiega w osi lobu lodowca fazy
pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego i utworzyła się
po wycofaniu czoła lodowca w obręb niecki Bałtyku,
przy stałym obniżaniu się podstawy erozyjnej wód pro-
glacjalnych i jednoczesnym izostatycznym podnoszeniu
lądu, co powodowało intensywne wcinanie się rzeki.
W holocenie, przy eustatycznym podnoszeniu się
zwierciadła wód w niecce Bałtyku, w delcie Wisły i na
dnie doliny nastąpiło narastanie aluwiów rzecznych,
których miąższość dochodzi do kilkunastu metrów. Do­
lina otrzymuje mniej opadów niż sąsiednie wysoczyzny
pojezierne i jest od nich cieplejsza, toteż na nasłonecz­
nionych zboczach występują miejscami zbiorowiska
roślinności łąkowo-stepowej, chronione w rezerwatach:
„Biała Góra” (3,5 ha) i „Kwidzyńskie Ostnice” (0,2 ha)
na prawym brzegu doliny oraz „Opalenie Górne” (1,6
ha) i „Wiosło Małe” (21,9 ha) na lewym brzegu, gdzie
ochroną objęto również fragment boru mieszanego. Re­
zerwat „Opalenie Dolne” (1,75 ha) obejmuje fragment
lasu mieszanego z udziałem buka. Pod Gniewem Wisła
przyjmuje z lewej strony dopływ Wierzycę. Między
Kwidzynem a Białą Górą. równolegle do Wisły, u pod­
nóża prawego zbocza płynie Liwa, która pod Białą Gó­
rą wpada do Nogatu, odciętego jazem od koryta Wisły.
Według T. Gackiego i J. Szukalskiego (1982) w Doli­
nie Kwidzyńskiej można wyróżnić 10, a właściwie
9 mikroregionów, ponieważ mikroregion „Piekło” na­
leżałoby zaliczyć do Żuław Wiślanych. Na lewym
brzegu Wisły są to mikroregiony: walichnowski,
gniewski, opalenicki i nowieński; trzy pierwsze obej­
mują fragmenty zalewowego dna doliny, zabezpieczo­
nego wałami ochronnymi, ostatni zaś zbocza doliny,
nie wymieniono jednak zboczy doliny od Opalenia po
Rybaki. Na prawym brzegu wspomniani autorzy wy­
różnili mikroregiony: janowski, nebrowski, ryjewski,
kwidzyński i wełczeski. Dwa pierwsze są częściami za­
lewowego, chronionego wałami dna doliny i nie mają
kontaktu z jej zboczem. Podzboczowe mikroregiony:
ryjewski i kwidzyński cechuje występowanie zatorfień
i duży udział użytków zielonych, mikroregion wełcze-
ski zaś obejmuje zalesione zbocze doliny na północ od
Kotliny Grudziądzkiej. Dno doliny jest dosyć gęsto za­
siedlone ze względu na żyzność mad rzecznych, ale
około 1/5 powierzchni zajmują zmeliorowane użytki
zielone o dużej wartości produkcyjnej. Lasy zachowały
się tylko na zboczach. Po regulacji Wisły i zmelioro­
waniu dna doliny znikły pierwotne lasy łęgowe. Zwią­
zane z doliną Wisły miasta Kwidzyn i Gniew są zloka­
lizowane na otaczających wysoczyznach i jest o nich
mowa przy rozpatrywaniu regionów sąsiednich.
Kotlina Grudziądzka (314.82) jest środkową czę­
ścią makroregionu Doliny Dolnej Wisły pomiędzy Do­
liną Kwidzyńską a Doliną Fordońską. Występuje tu
rozszerzenie doliny o zarysie kolistym, pośrodku które­
go wznoszą się odosobnione kępy wysoczyznowe:
Strzemięcińska (78 m) i Forteczna (86 m) na prawym
brzegu Wisły oraz kępa Grupy (77 m) na lewym brze­
gu. Dno doliny obniża się od 21 m pod Swieciem do 14
m koło Nowego. Szerokość kotliny dochodzi do 15 km,
powierzchnia do 300 km . Od zachodu kotlina przylega
do wysoczyzny Borów Tucholskich, od wschodu do
Pojezierza Chełmińskiego. Kotlina powstała w miejscu
zmiany kierunku pierwotnego odpływu wód z połud-
nio-zachodniego na północo-wschodni pod koniec fazy
pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego. Martwe zakola
dolinne po wschodniej i zachodniej stronie współcze­
snej doliny zalewowej są wypełnione piaskami, na któ­
rych powstały wydmy i zabagnienia, a nawet wytopi-
skowe Jezioro Rudnickie na południe od Grudziądza.
Wytapianie się martwych lodów odegrało pewną rolę
w powstaniu kotliny. Kępa Grupy i zachodni martwy
meander dolinny są zalesione, las zachował się czę­
ściowo również we wschodnim meandrze na południe
od Grudziądza. Na Kępie Strzemięcińskiej i Kępie For-
tecznej oraz w obniżeniu między nimi rozbudował się
Grudziądz. I. Gacki i J. Szukalski (1982) wyróżnili
w Kotlinie Grudziądzkiej 13 mikroregionów: 6 na le­
wym brzegu i 7 na prawym brzegu koryta Wisły. Do
lewobrzeżnych należą: ciągnący się wzdłuż koryta Wi­
sły wąski, wydłużony mikroregion dragacki (Dragacz
jest wsią naprzeciw Grudziądza), równie wydłużony,
ciągnący się wzdłuż równoległej do Wisły Mątawy
u podnóża zboczy współczesnej doliny mikroregion
komórski, zalesiony mikroregion fletnowski w martwej
dolinie na północ od Grupy, zalesiona kępa Grupy oraz
również zalesiona południowa część martwego mean­
dra na południe od Grupy, wreszcie mikroregion wiąski
(od wsi Wiąg), obejmujący zbocze doliny między Sar-
r

towicami a Swieciem. Na prawym brzegu Wisły są to

mikroregiony: na północ od Grudziądza świekociński
nad dolnym biegiem Osy, wykorzystującym stary me­
ander doliny Wisły, Piaskowski na wschód od Grudzią­
dza, rudnicki na południe od Grudziądza, grudziądzki
obejmujący zurbanizowane kępy Strzemięcińską i For-
teczną, łęski ciągnący się wzdłuż Wisły w kierunku
Chełmna, równoległy piaszczysty z płatami lasu pod-
wieski, niższy łąkowy u podnóża zalesionego zbocza -
łunawski oraz pod samym Chełmnem, położony w gra­
nicach miasta, chełmiński. Grudziądz (ok. 103 tys.
mieszk.) jest jedynym miastem w obrębie samej Doliny
Dolnej Wisły odgrywającym w przeszłości znaczną ro­
lę dzięki położeniu nad ważną drogą wodną Wisły,
o czym świadczy zespół śpichrzy z XVII-XVIII w., za­
chowały się również zabytki z XIV w. (kościoły, frag­
menty obwarowań miejskich). Wisła straciła dziś zna­
czenie jako szlak komunikacyjny, ale miasto stało się
poważnym ośrodkiem przemysłu gumowego, metalo­
wego, drzewnego, spożywczego i in., jest węzłem kole­
jowym, w którym zbiegają się linie z Malborka do To­
runia i z Chojnic przez Lasko wice Pomorskie na Wyso-
czyźnie Świeckiej do Jabłonowa Pomorskiego na Poje­
zierzu Chełmińskim. Miasta: Nowe na lewym brzegu
na północy i Chełmno na prawym brzegu na południu,
zbudowano na wysoczyznach i chociaż były one zwią­
zane z drogą wodną Wisły, to ze względu na lokalizację
zaliczono je do regionów przyległych, tj. Pojezierza
Starogardzkiego i Pojezierza Chełmińskiego.
Dolina Fordońska (314.83) rozciąga się od Kotliny
Toruńskiej do Kotliny Grudziądzkiej na długości około
40 km, przy szerokości od 3 km pod Fordonem do 8 km
w kotlinowym rozszerzeniu pod Unisławiem, zajmując
powierzchnię około 260 km . Powstała ona w związku
ze zmianą kierunku spływu Prawisły z zachodniego
w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej na północo-
wschodni. Dolina Fordońska od wschodu graniczy
z Pojezierzem Chełmińskim, od zachodu z Wysoczyzną
Świecką. T. Gacki i J. Szukalski (1982) wyróżnili
w dnie doliny 6 mikroregionów. Na lewym brzegu są
to: świecki, obejmujący taras zalewowy na południe od
ujścia Wdy po występ Wysoczyzny Świeckiej pod Ko-
zielcem, kozielecki na zboczu doliny i fordoński
w zwężeniu na terenie Fordonu, przedmieścia Byd­
goszczy. Na prawym brzegu są to mikroregiony:
ostromęcki naprzeciw Fordonu, kokocki - zalewowy
wzdłuż biegu Wisły, chroniony wałami oraz bracki (od
wsi Bruki) na wyższym stopniu tarasowym w łuku
skarpy unisławskiej (której jednak nie wyróżniono).
Dno doliny jest w zasadzie bezleśne, ale w okolicach
Ostromecka zachowały się fragmenty lasów łęgowych
z udziałem topoli, dębu, wiązu, jesionu i olchy, w któ­
rych utworzono dwa rezerwaty: „Las Mariański” (27,5
ha) oraz „Wielką Kępę” (27,8 ha). Na północ od Uni-
sławia, na zboczach doliny istnieją rezerwaty roślinno­
ści łąkowo-stepowej: „Płutowo” (19,4 ha) wąwóz z ro­
ślinnością stepową na zboczach o ekspozycji połu­
dniowej i mieszanym lasem liściastym, „Zbocza Płu-
towskie” (19,5 ha) oraz „Góra św. Wawrzyńca” (0,75
ha) koło wsi Kałdus, a poniżej w dolinie rezerwat
„Ostrów Panieński” (14,4 ha) - las łęgowy z udziałem
klonu polnego. Dno doliny zajmują pola uprawne i łąki
oraz rozproszone osadnictwo. Na tarasie przy ujściu
Wdy znajduje się miasto Swiecie (25 tys. mieszk.), jed­
no z najstarszych miast pomorskich zdobyte w 1309 r.
przez Krzyżaków, którzy zbudowali tu zamek. Powsta­
ły tu duże zakłady celulozowo-papiernicze, istnieje cu­
krownia, zakłady mięsne, zbożowo-młynarskie i in.
Fordon, włączony do aglomeracji bydgoskiej, był
w XII w. grodem kasztelańskim. Łączy go most dro­
go wo-kolej owy ze wsią Ostromecko na prawym brzegu
Wisły, gdzie znajduje się eksploatowane źródło wody
alkalicznej i powstało wśród lasów podmiejskie letni­
sko.
5.5. Pojezierze Iławskie (314.9)
Pojezierze Iławskie jest symetrycznym odpowied­
nikiem Pojezierza Wschodniopomorskiego, do którego
było poprzednio zaliczane (z indeksem 314.53), jed­
nakże dzieli je Dolina Dolnej Wisły, traktowana jako
odrębny makroregion.
Lodowiec fazy pomorskiej zanikał tu stopniowo
w kierunku północno-zachodnim, a wody roztopowe
kierowały się na południo-zachód doliną Drwęcy. Po­
łudniową granicę Pojezierza Iławskiego wyznacza za­
sięg fazy pomorskiej i dolny bieg dopływu Wisły -
Osy, a na wschodzie częściowo dolina Drwęcy; na pół­
nocy wysoczyzna pojezierza opada wyraźnym stop­
niem terenowym ku Żuławom Wiślanym i Równinie
Warmińskiej, od wschodu łączy się z Pojezierzem
Olsztyńskim. Wysokości nad poziom morza wzrastają
w kierunku północno-wschodnim od 50-60 m na kra­
wędzi doliny Wisły do 140 m. Region obejmuje po­
wierzchnię 4230 km . Podziału na mezoregiony nie
przeprowadzono.
Pojezierze Iławskie obfituje w jeziora, z których
największe są: długi Jeziorak (32 km , głęb. 13 m) na
północ od Iławy, złożone z dwóch rynien Jez. Drwęckie
koło Ostródy (ok. 8 km , głęb. 22), Dzierzgoń (ok. 8
2 2
km , głęb. 15 m) koło Prabut, Karaś (4,2 km , głęb. 4,5
2 2
m), Trupel (ok. 3 km , głęb. 8 m), Łabędź (ok. 3 km ,
rieb. 10,5 m) i kilka innych o powierzchni ponad 1 km 2 .
Jeziorak i Jezioro Drwęckie są połączone zabytkowym
Kanałem Elbląskim z połowyO XIX w. przez jezioro
rynnowe Ruda Woda (6,1 km , głęb. 28 m) i jezioro
Druzno na Żuławach Wiślanych z Elblągiem. Utwo­
rzony w ten sposób system dróg wodnych (wraz jezio­
rami) ma 159 km długości i jest wykorzystywany w se­
zonie letnim głównie w celach turystycznych. Kanał
Elbląski jest pewną ciekawostką techniczną, ponieważ
stumetrową różnicę wysokości statki (nośności do 50 t)
pokonują za pomocą 5 pochylni, po których są przewo­
żone na specjalnych platformach na linie, poruszanej
dzięki wykorzystaniu spadku wody. Warunki do pro­
dukcji rolnej i jej kierunki są podobne, jak na Pojezie­
rzu Starogardzkim. Większy obszar leśny występuje na
sandrze, na północ od Iławy, po obu stronach rynny Je-
zioraka. Kilka rezerwatów w celu ochrony miejsc lę­
gowych ptaków utworzono na jeziorach: „Gaudy” (318
ha; na wschód od Prabut), „ligi” (90,5 ha), „Czarne”
(9,2 ha), w okolicach Ostródy, na wyspie jeziora
„Czerwicą” (7,4 ha) na północ od Iławy, gdzie jest ko­
lonia kormoranów, „Jezioro Karaś” (815,9 ha) na połu­
dnie od Iławy oraz na jeziorze Liwieniec (82,8 ha)
w gminie Prabuty. Na północy w okolicach Małdyt re­
zerwat „Niedźwiedzie Wielkie” (34 ha) obejmuje las
bukowy z grabem, dębem i lipą, rezerwat „Zielony Me-
chacz” (94,3 ha) - torfowisko wysokie ze stanowiskiem
tundrowej maliny moroszki. W zachodniej części re­
gionu są w gminie Rogoźno dwa rezerwaty leśne „Ja­
my” (106,1 ha) i „Rogoźno Zamek” (28,4 ha).
 Ośrodki miejskie są położone peryferycznie: na
krawędzi doliny Wisły Kwidzyn (ok. 39 tys. mieszk.),
na granicy Żuław Wiślanych nad Nogatem Malbork
(ok. 40 tys.), między tymi miastami położony na wyso-
czyźnie Sztum (11 tys.) z zamkiem krzyżackim, na po­
łudniowym krańcu Jezioraka Iława (ok. 32,5 tys.), nad
Jeziorem Drwęckim Ostróda (ok. 35 tys.). Region prze­
cina magistrala kolejowa Warszawa-Iława-Malbork-
Gdańsk i szlak Toruń-Iława-Ostróda-Olsztyn, ponadto
linie z Malborka przez Morąg do Olsztyna i z Malborka
przez Kwidzyn do Torunia. Głównymi węzłami kole­
jowymi są Iława i Malbork. Malbork jest znany z po­
tężnego zamku krzyżackiego, Kwidzyn ma również
średniowieczne zabytki (zamek biskupi i dawna kate­
dra), a także duże zakłady przemysłowe (przemysł ce­
lulozowo-papierniczy). W Malborku znajduje się cu­
krownia. W środku regionu przy linii kolejowej War-
szawa-Gdańsk leżą Prabuty (ok. 7,5 tys.), gdzie odgałę­
zia się lokalna linia kolejowa do Kwidzyna.
5.6. Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1)
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie leży na
wschód od doliny Wisły po obu stronach jej dopływu
Drwęcy. Formy terenu są związane z fazą poznańską
oraz subfazami kujawską i krajeńsko-wąbrzeską ostat­
niego zlodowacenia. Wzniesienia morenowe tylko
w kilku miejscach przekraczają wysokość 150
m n.p.m., ale na północo-wschodzie Garb Lubawski
wznosi się ponad 200 m, osiągając w najwyższym
punkcie 312 m. Ma to swoje odbicie w stosunkach kii-
matycznych. Średnie temperatury na tych wzniesie­
niach są niższe około 1° C, natomiast opady atmosfe­
ryczne większe o mniej więcej 50 mm w ciągu roku,
w porównaniu z otoczeniem. Jezior jest dwieście kilka­
dziesiąt, nie osiągają jednak większych
O
rozmiarów. Re­
gion obejmuje około 8,6 tys. km i składa się z 6 mezo-
regionów: Pojezierza Chełmińskiego (315.11), Pojezie­
rza Brodnickiego (315.12), Doliny Drwęcy (315.12),
Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14), Garbu Lubawskie­
go (315.15) i Równiny Urszulewskiej (315.16).
Pojezierze Chełmińskie (315.11) jest wysoczyzną
morenową pomiędzy Doliną Drwęcy, Kotliną Toruń­
ską, Doliną Fordońską, Kotliną Grudziądzką i rzeką
Osą, uchodzącą do Wisły poniżej Grudziądza. Od
wschodu graniczy z odmiennie ukształtowanym Poje­
zierzem Brodnickim. Zajmuje powierzchnię 2165 km .
W północnej części regionu wyróżniono pagórki moren
czołowych, uszeregowane w trzy pasma: północno-,
środkowo- i południowowąbrzeskie, zaliczane do
subfazy krajeńskiej (krajeńsko-wąbrzeskiej) zlodowa­
cenia wiślańskiego. Południowa część regionu nosi ce­
chy deglacjacji powierzchniowej, tzn. przeważają tzw.
moreny martwego lodu, kemy i ozy. Z morenami wą­
brzeskimi są związane sandry: chełmiński, wąbrzeski
i jabłonowski. Jeziora są stosunkowo nieliczne (ok.
100) i niezbyt duże. Największe są: Chełmżyńskie (ok.
2 2
3 km , głęb. 27 m), Wietrzno I (ok. 1,5 km ) i Wietrzno
•

II (ok. 2 km , głęb. 4 m), powstałe z podziału j ednego

zbiornika wodnego. Wysokości nad poziomem morza
na ogół nie przekraczają 120 m, najwyższe wzgórze na
północo-wschód od Wąbrzeźna osiąga wysokość 134
m. Lasów jest mało. Na krańcu zachodnim, w sąsiedz­
twie Doliny Fordońskiej istnieją dwa rezerwaty: „Rep-
towo” (3,6 ha), obejmujący starodrzew sosnowy z ko­
lonią czapli siwej oraz „Linie” (12,3 ha) - torfowisko
śródleśne z reliktową brzozą karłowatą. Koło Wąbrzeź­
na jest rezerwat „Wronie” (68,7 ha) obejmujący buczy­
nę na granicy wschodniego zasięgu buka. Przeważają
brunatnoziemy na glinach zwałowych lekkich, czę­
ściowo również ciężkich oraz bielicoziemy na piaskach
sandrowych. Region jest w przeważającej części rolni­
czy. Głównym miastem historycznej Ziemi Chełmiń­
skiej, oddanej w XIII w. przez Konrada Mazowieckie­
go Zakonowi Krzyżackiemu, który stąd rozpoczął opa­
nowywanie ziemi Prusów, jest Chełmno (ok. 22 tys.
mieszk.), położone na krawędzi doliny Wisły, bogate w
zabytki architektury (renesansowy ratusz, stare kościo­
ły). W środku regionu znajdują się miasta: Chełmża
(ok. 15 tys. mieszk.) z dużą cukrownią i Wąbrzeźno
(ok. 14 tys.) z różnymi zakładami przemysłowymi,
obydwa powstałe v XIII w. Cukrownie są również
w Unisławiu (na zachód od Chełmży) i Mełnie ma za­
chód od Jabłonowa). Mniejszymi miasteczkami są: Ra­
dzyń Chełmiński (ok. 1,5 tys.), Jabłonowo Pomorskie
(ok. 3,5 tys.) i Kowalewo Pomorskie (ok. 4 tys.). Re­
gion przecina kilka szlaków kolejowych: Torań-
Olsztyn przez Kowalewo Pomorskie i Jabłonowo, To-
ruń-Malbork przez Chełmżę, Bydgoszcz-Brodnica
przez Chełmżę i Kowalewo oraz Grudziądz-Brodnica
przez Jabłonowo.
 Pojezierze Brodnickie (315.12) znajduje się na
północ od Doliny Drwęcy, na wschód od Pojezierza
Chełmińskiego, na południe od Pojezierza Iławskiego
i na zachód od Garbu Lubawskiego. Jest to przeważnie
równina sandrowa z licznymi jeziorami rynnowymi,
zgrupowanymi w cztery łańcuchy. Sandr brodnicki łą­
czy się na północy z sandrem iławskim, oddzielając
wysoką kępę moreny dennej (kulminacja 163 m) na za­
chód od Doliny Drwęcy, pod Nowym Miastem lubaw­
skim, zaliczoną do regionu Pojezierza Brodnickiego.
O

Poj ezierze Brodnickie ma 560 km powierzchni. Dzięki

lesistości i malowniczym jeziorom jest atrakcyjne pod
względem wizualno-kraj obrazowym i turystycznym,
toteż utworzono
O
tutaj Brodnicki Park Krajobrazowy
(104,6 km ), w którym jest kilka rezerwatów przyrody:
„Mieliwo” (5,4 ha) nad jeziorem tej samej nazwy - las
mieszany 3 charakterze pierwotnym z bukiem w pobli­
żu granicy jego naturalnego zasięgu, .Wyspa na jezio­
rze Wielkie Partęczyny” (0,6 ha) - las mieszany ze sta­
nowiskiem obuwika pospolitego, rezerwaty roślinności
bagiennej „Bachotek” (22,4 ha), „Okonek” (8 ha),
„Stręszek” (4,5 ha), „Łabędź” (10,6 ha), „Kociołek”
(7,4 ha), „Żurawie Bagno” (5,6 ha). W gminie Zbiczno
rezerwatem grądowym jest „Retno” (33,6 ha).
Największymi jeziorami są: Wielkie Partęczyny
(3,2 km2, głęb. 28,5 m), Skarlińskie (2,9 km2, głęb. 15,1
m), Bachotek (2,1 km2, głęb. 24 m), Sosno (1,8 km2,
głęb. 12 m), Płowęż (1,7 km , głęb. 6 m), Wądzyńskie
(1,6 km 2 , głęb. 35 m), Łąkorz (1,6 km 2 , głęb. 30 m),
Głowińskie (1,3 km2, głęb. 18,5 m). Ciche (1,1 km2,
głęb. 13 m). Jedynym miastem na pograniczu Pojezie­
rza Brodnickiego jest położona w Dolinie Drwęcy
Brodnica (27 tys. mieszk.), której początki sięgają XIII
w.; zachowało się tu kilka zabytków średniowiecznych
(kościół, zamek, fragmenty murów miejskich). Jest
0 niej mowa również w związku z Doliną Drwęcy.
Dolina Drwęcy (315.13) pełniła funkcję płytkiej
doliny marginalnej w subfazie krajeńsko-wąbrzeskiej
1 stanowiła drogę odpływu lodowcowo-rzecznego
z sandrów fazy pomorskiej, o czym świadczą wysoko
położone w dolnym biegu fragmenty tarasów (do 40
m ponad współczesne dno doliny). Ogółem wyróżniono
11 stopni tarasowych (Niewiarowski 1968), które
kształtowały się w związku z rozwojem doliny dolnej
Wisły, zanikając stopniowo w górę biegu rzeki. Piaski
zakonserwowały bryły martwego lodu w rynnach z ku-
jawsko-dobrzyńskiej subfazy zlodowacenia wiślańskie-
go, wytopione dopiero w holocenie już po pogłębieniu
doliny, wskutek czego na jej tarasach pojawiły się je­
ziora i zagłębienia bezodpływowe. Dolina Drwęcy roz­
ciąga się między pojezierzami: Chełmińskim. Brodnic­
kim i częściowo Iławskim od północo-zachodu a Poje­
zierzem Dobrzyńskim i Garbem Lubawskim od połud-
nio-wschodu. Od miejsca wypływu Drwęcy z Jeziora
Drwęckiego (wys. 94 m n.p.m.) po ujście do Wisły
(wys. 38 m) dolina ma ponad 100 km długości i około
320 km powierzchni, ale Drwęca bierze początek po­
wyżej jeziora na Pojezierzu Olsztyńskim na wysokości
191 m i w górnym biegu płynie wzdłuż Garbu Lubaw­
skiego w kierunku północo-zachodnim. Całkowitą dłu­
gość rzeki określono na 250 km. Dolina składa się
z dwóch części o różnym charakterze. Poniżej Brodnicy
tworzą ją kotlinowe rozszerzenia i zwężenia. Są to: Ko­
tlina Młyniecka powyżej ujściowego odcinka rzeki
w Kotlinie Toruńskiej szerokości do 5 km, Kotlina El-
giszewska (szer. 5-6 km), zwężenie koło Golubia-
Dobrzynia (2 km), Kotlina Konstancjewska przy ujściu
Strugi Wąbrzeskie; i Kujawki (8-9 km), zwężenie koło
Kupna (2 km), Kotlina Rypniewska przy ujściu Rypie-
nicy (6-7 km), zwężenie pod Brodnicą (3 km). Powyżej
Brodnicy Drwęca zatacza wielki luk, a dolina zmienia
kierunek z południowo-zachodniego na północno-
południowy, zwężając się do 1-2 km („Przełom Lubaw­
ski” koło Nowego Miasta), po czym ponownie się roz­
szerza, przechodząc w poziomy sandrowe. Ponad wą­
skim na ogół tarasem zalewowym wyższe piaszczyste
tarasy zajmują przeważenie lasy. Między Golubiem-
Dobrzyniem a Brodnicą istnieją dwa rezerwaty ze sta­
nowiskiem modrzewia polskiego: „Tomkowo” (15 ha)
i „Bobrowisko” (3,4 ha), Drwęcę zaś na całej długości
objęto ochroną jako rezerwat (1248 ha). W jej czystych
wodach żyją pstrągi i łososie. Rzeka poniżej Brodnicy
w latach 1772-1918 stanowiła granicę państwa pruskie­
go, co nie sprzyjało rozwojowi komunikacji przed od­
zyskaniem przez Polskę niepodległości i scaleniu ziem
po obu stronach rzeki. Wtedy można było połączyć
przygraniczne miasta Golub i Dobrzyń (obecnie ok.
12,5 tys. mieszk.). Na przeprawach przez rzekę powsta­
ły również miasta Brodnica i Nowe Miasto Lubawskie
(10,5 tys.). Wszystkie sięgają początkami średniowie­
cza. W zaborze niemieckim Brodnica uzyskała w latach
1886-1902 połączenia kolejowe w 4 kierunkach, ale
dopiero w 1937 w kierunku południowym przez Sierpc
i Płock do Kutna i do Warszawy.
Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) leży na północ od
Kotliny Płockiej, na południo-wschód od Doliny Drwę­
cy, na południo-zachód od Garbu Lubawskiego, od
wschodu zaś graniczy z sandrową Równiną Urszulew-
ską, Równiną Raciąską i Wysoczyzną Płońską. Region
zajmuje powierzchnię około 2800 km2. Wzniesienie
• • •
nad poziomem morza mieści się w granicach od 100 do
150 m i tylko w kilku miejscach jest nieco większe, do­
chodząc do 154 m na północ od Rypina i 161 m na po­
łudnio-wschód od Brodnicy. Formy urzeźbienia po­
wstały w fazie poznańskiej i subfazie kujawsko-
dobrzyńskiej zlodowacenia wiślańskiego i są dosyć
zróżnicowane. Obok wzgórz morenowych i kemowych
charakterystyczny element krajobrazu tworzy system
równoległych wałów drumlinowych w okolicach Zbój­
na i na wschód od Brodnicy oraz około 10 ozów
(D. Czemicka-Chodkowska 1991) rozrzuconych na ca­
łym terytorium. W. Nechay (1932) znalazł tutaj 344 je­
ziora : łącznej powierzchni 39,2 km , zajmujące 1,6%
terytorium, ale tylko 132 o powierzchni ponad 1 ha.
Wyznaczył on jednak nieco inaczej wschodnią granicę
Pojezierza Dobrzyńskiego, prowadząc ją wzdłuż doliny
Skrwy. Jeśli kierować się przesłankami geomorfolo­
gicznymi, to przebiega ona na wschód od Płocka jako
granica zasięgu zlodowacenia wiślańskiego, a dalej na
północ jako granica sandru Równiny Urszulewskiej, na
której występuje kilka jezior wytopiskowych. W tak ro­
zumianych granicach 7 jezior jest większych od 1 km :
Wielgie, inaczej Żalskie (1.6 km , głęb. 17 m), Ostro-
wite (1,4 km2 , głęb. 7,5 m), Sumińskie (1,3 km2 , głęb.
5.5 m), Chalińskie (1,2 km , głęb. 3,7 m) oraz Długie,
Łąkie i Steklin o powierzchni około 1,1 km i kilkuna­
stometrowej głębokości. Wysoczyzna pojezierza koń­
czy się na południu zboczem doliny Wisły, które pod
Włocławkiem osiąga wysokość względną około 80 m,
a w Dobrzyniu i Płocku około 50 m. Pod Włocławkiem
rezerwacie „Kalin” (15,5 ha) znajduje się najbogatsze
w Polsce stanowisko dyptamu jesionolistnego. Wpada­
jąca do Wisły na zachód od Płocka Skrwa tworzy po­
bliżu ujścia rodzaj krętego jaru o zalesionych zboczach,
objętego ochroną jako Brudzieński Park Krajobrazowy
(34,5 km ), z rezerwatami leśnymi „Brwilno” 10,6 ha)
i „Sikórz” (148, 8 ha), ale lasów jest w ogóle mało, wy­
stępują głównie na terenach sandrowych na wschód od
Lipna w gminie Skrwilno. W rezerwacie „Okalewo”
(6,4 ha) występuje las mieszany ze świerkiem. Koło
Skępego jest rezerwat „Torfowisko Mieleńskie” (16
ha). Lokalnymi ośrodkami usługowymi środkowej czę­
ści Pojezierza Dobrzyńskiego są miasta Lipno (15,5
tys. mieszk.) Rypin (17 tys.). W Ostrowitem (na zachód
od Rypina) i Chełmicy (na północ od Włocławka) są
cukrownie. Na skarpie doliny Wisły leży niewielki Do­
brzyń (ok. 2 tys. mieszk.), niegdyś główne miasto Zie­
mi Dobrzyńskiej, które straciło znaczenie wraz z utratą
przez Wisłę roli głównego szlaku komunikacyjnego;
podmywana przez spiętrzone wody zbiornika włocław-
skiego Góra Zamkowa jest zagrożona wskutek osu­
wisk, predysponowanych przez sfałdowane glacjotek-
toniczne iły plioceńskie. Ziemia Dobrzyńska po rozbio­
rach Polski znalazła się na uboczu głównych szlaków
komunikacyjnych. Dopiero w latach międzywojennych
wybudowano linie kolejowe z Nasielska przez Sierpc
i Lipno do Torunia oraz z Sierpca do Płocka i do Brod­
nicy. Również największy ośrodek miejski regionu -
Płock (ok. 127 tys. mieszk.), położony zresztą poza hi­
storyczną Ziemią Dobrzyńską, był pozbawiony do 1922
r. komunikacji kolejowej, którą zapewniła linia z Kutna
do przedmieścia Radziwie na lewym brzegu Wisły (po­
łączenie z Sierpcem przez most na Wiśle nastąpiło
w 1934 r.). Jednakże Płock, bogaty w tradycje histo­
ryczne i kulturalne (Płockie Towarzystwo Naukowe
działa od 1820 r.), znalazł w XX w. podstawy rozwoju
w przemyśle (stocznia rzeczna, fabryka maszyn żniw­
nych i różnorodne zakłady przemysłowe). W 1964 r.
uruchomiono największe w Polsce Zakłady Rafineryjne
i Petrochemiczne, zaopatrywane w ropę naftową ruro­
ciągiem z Rosji, co przyczyniło się do znacznego wzro­
stu liczby ludności i rozbudowy miasta, ale jednocze­
śnie stworzyło zagrożenie dla środowiska przyrodni­
czego i zdrowia okolicznych mieszkańców. Badaniem
oddziaływania miej sko-przemy sio wej aglomeracji
płockiej na otoczenie zajmuje się Mazowieckie Obser­
watorium Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego
w Murzynowie, położonym na wysokim brzegu Wisły
kilkanaście kilometrów na zachód od Płocka. Płock był
głównym miastem średniowiecznego Mazowsza, od
1075 r. siedzibą biskupstwa, a w XII w. siedzibą wład­
ców Polski Władysława Hermana i Bolesława Krzywo­
ustego, których groby znajdują się w katedrze. W tzw.
królestwie kongresowym był miastem gubernialnym,
obecnie jest miastem wojewódzkim. Na wschodnim
krańcu Pojezierza Dobrzyńskiego leży nad głęboką
rynną niewielkie miasto Górzno (1,3 tys. mieszk.).
Garb Lubawski (315.15) różni się wyraźnie od re­
gionów sąsiednich znaczną wysokością bezwzględną
(Dylewska Góra 312 m) i wysokościami względnymi
przekraczającymi miejscami 100 m. Sąsiaduje od pół­
noco-wschodu z Pojezierzem Olsztyńskim, od zachodu
granicę stanowi Dolina Drwęcy, od południa graniczy
z Pojezierzem Dobrzyńskim i Równiną Urszulewską.
Region obejmuje powierzchnię 1920 km , a zwrócony
wypukłością ku północy łuk wzniesień wskazuje na ich
międzylobowe położenie, przypominające układ wałów
morenowych na Pojezierzu Kaszubskim z usytuowa­
niem najwyższych wzniesień na styku dwóch płatów
lodowca skandynawskiego. Różnica wyraża się w tym,
że na Pojezierzu Kaszubskim loby zachodnio-
i wschodniopomorski zarysowały się w fazie pomor­
skiej, a loby kujawsko-dobrzyński i mazurski w fazie
poznańskiej zlodowacenia wiślańskiego. Trzeba dodać,
że powstanie działu lodowego było uwarunkowane
elewacją trzeciorzędowego podłoża do wysokości oko­
ło 100 m nad dzisiej szy poziom morza. Garb Lubawski
nie jest jednorodnym wałem, ale ma zróżnicowane
formy terenu. Wyodrębnia się na południo-zachodzie
wysoczyzną pomiędzy Doliną Drwęcy a jej lewym do­
pływem Welą z wysokościami tylko w niewielu miej­
scach przekraczającymi 160 m (najwyższy punkt koło
Mroczna 169 m). Dosyć płaskie, o wysokościach 160­
180 m, są okolice Lubawy na wschód od rynnowej do­
liny Weli. Wzgórza wysokości ponad 200 m zaczynają
się na wschód od Lubawy i są ukierunkowane na pół­
noco-wschód i północ, osiągając największą wysokość
jako Dylewska Góra, gdzie stykają się ze wzgórzami
0 kierunku z północo-zachodu na południo-wschód,
które dochodzą do okolicy Nidzicy. Ciągłość wałów
morenowych przerywają obniżenia, z których najwięk­
sze występuje między słynnym polem bitwy pod
Grunwaldem na skłonie północno-wschodnim a miej­
scowością Dąbrówno na południowym skłonie Garbu
Lubawskiego. Dąbrówno leży między dwoma 2
jeziorami
rynnowymi: Dąbrowa Wielka (ok. 6 km , głęb. 35 m)
1 Dąbrowa Mała (1,7 km , głęb. 34,5 m). Do większych
jezior należą ponadto: Rumian (ok. 3 km , głęb. 14 m),
Kownatki (2,2 km , głęb. 31 m), Tarczyńskie (1,6 km ,
głęb. 9 m), Grędy (1,1 km , głęb. 9 m). Najwyższe
wzniesienia Garbu Lubawskiego są zalesione. Wzgórza
Dylewskie dzięki swej wysokości wyróżniają się spo­
śród regionów sąsiednich niższymi o mniej więcej 1° C
temperaturami i wyższymi o ± 50 mm średnimi opada­
mi. W pobliżu Dylewskiej Góry z rezerwatem leśnym
„Dylewo” (9,5 ha; las bukowy) istnieje rezerwat flory-
styczny „Jezioro Francuskie” (14,8 ha) na przyjezior-
nym torfowisku ze stanowiskiem wierzby borówkolist-
nej i buczyną pomorską na wschodniej granicy wystę­
powania. Projektuje się utworzenie parku kraj obrazo­
wego. Region przecina szlak kolejowy Warszawa-
Gdańsk pomiędzy stacjami węzłowymi Działdowo oraz
Iława i Działdowo-Olsztyn przez Nidzicę. Miastami są:
na zachodzie Lubawa (ok. 9 tys. mieszk.), na wscho­
dzie Nidzica (ok. 15 tys.), na południu Lidzbark Welski
(ok. 7 tys.), położony na granicy sandru Równiny Ur-
szulewskiej u wylotu rynny, którą przepływa w kierun­
ku północnym rzeczka Wela (dopływ Drwęcy). Czwar­
te z miast na peryferiach - Nowe Miasto Lubawskie,
jest zlokalizowane w dolinie Drwęcy. Wszystkie wy­
mienione miasta powstały w XIII w. w państwie krzy­
żackim. W Nidzicy zachował się z tych czasów okazały
zamek.
Równina Urszulewska (315.16) jest sandrem fazy
poznańskiej zlodowacenia wiślańskiego. Lodowcowo-
rzeczne piaski pokryły bryły martwego lodu wcześniej­
szej fazy leszczyńskiej, które po wytopieniu w holoce-
nie spowodowały powstanie bezodpływowych zagłę­
bień i jezior, zresztą niezbyt licznych. Równina Uru-
szulewska na północy graniczy z Garbem Lubawskim,
na zachodzie i południu z Pojezierzem Dobrzyńskim,
na wschodzie z Równiną Raciąską i Wzniesieniami
Mławskimi i zajmuje powierzchnię około 850 km .
Znaczną część regionu zajmują lasy, zwane Lidzbar­
skimi i Skrwileńskimi, w których utworzono kilka re­
zerwatów: „Klonowo” (31,6 ha), obejmujący liściasty
las grądowy, „Jar Brynicy” (26,1 ha), z lasem grądo­
wym, borem mieszanym i łęgiem na dnie doliny,
„Ostrowy nad Brynicą” (2 ha) - las mieszany z lipą
drobnolistną, „Czarny Bryńsk” (11,3 ha) - zarastające
jezioro z roślinnością torfowiskową, las mieszany
„Okalewo” (6,8 ha) i „Szumny Zdrój” (4,15 ha).
Rzeczka Brynica wypływa na południe od Lidzbarku :
płynie na zachód do Drwęcy. W lasach lidzbarskich ma
swoje źródła Skrwa, kierująca się na południe do Wi­
sły, natomiast wzdłuż północno-wschodniego skraju
regionu przepływa uchodząca od Narwi Wkra. Naj­
większym jeziorem jest Urszulewskie (2,9 km , głęb.
6 m); położone obok Jezioro Sztutowskie ma niespełna
1 km powierzchni. Na północy, na granicy regionu
znajduje się Jezioro Lidzbarskie (1,3 km , głęb. 25,5
m). Na Równinie Urszulewskiej, poza Lidzbarkiem
Welskim (ok. 7 tys. mieszk.), miast nie ma. W północ­
nej części przecina ją lokalna linia kolejowa z Dział­
dowa przez Lidzbark do Brodnicy. W 1990 r. utworzo­
no Górzyńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy (189,7
km ) obejmujący również część Pojezierza Dobrzyń­
skiego. Nad górną Welą i nad Działdówką są dwa re­
zerwaty ptasie: „Czapliniec Welski” (15,6 ha) i „Bagno
Koziana” (54,9 ha).
 R ozdział 6
POLSKA PÓŁNOCNO-W SCHODNIA
Określeniem „Polska północno-wschodnia” objęto
położone w granicach Polski części dwóch podprowin-
cji: Pobrzeży Wschodniobałtyckich i Pojezierzy
Wschodniobałtyckich, które są przedłużeniem Pobrze­
ży i Pojezierzy Południowobałtyckich o podobnym ty­
pie krajobrazu polodowcowego w zasięgu ostatniego
zlodowacenia, ile w ogólnym podziale Europy zaliczają
się do jej części wschodniej. Wynika to z położenia w
obrębie strukturalnej platformy wschodnioeuropejskiej
i subborealnej strefy klimatyczno-roślinnej, w prowin­
cji Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Krótka
charakterystyka obu podprowincji fizycznogeograficz­
nych z podziałem na makroregiony znajduje się w roz­
dziale 3.
W północno-wschodniej Polsce znajduje się jeden
park narodowy (Wigierski) i dwa parki krajobrazowe
(Mazurski i Suwalski) oraz kilkadziesiąt rezerwatów
przyrody.
6.1. Nizina Staropruska (841.5)
Do Polski należy tylko południowa część Niziny
Staropruskiej. Nazwa jej rochodzi od pierwotnych
mieszkańców tej ziemi - Prusów, spokrewnionych ję­
zykowo ze współczesnymi Litwinami i Łotyszami.
Ziemie te podbił Zakon Krzyżacki, a ludność wytępio­
no lub zasymilowała się z przybyszami z Niemiec, któ­
rzy przejęli nazwę kraju - Prusy (Preussen), i byli na­
zywani Prusakami. Z tego względu (dla odróżnienia)
zastosowano nazwę „Nizina Staropruska”, nie „Nizina
Pruska”.
Część północna dawnych niemieckich Prus
Wschodnich (Ostpresussen) należy obecnie do Rosji
jako enklawa o nazwie „okręg kaliningradzki”; po wy­
siedleniu ludności niemieckiej po drugiej wojnie świa­
towej zamieszkują ją głównie Rosjanie. Brak jest fi-
zycznogeograficznego podziału tego terytorium na
mezoregiony, ale w indeksacji dziesiętnej zarezerwo­
wano dla niego oznaczenia od 841.51 do 841.56.
W przeciwieństwie do sąsiadującego od strony po­
łudniowej Pojezierza Mazurskiego, Nizina Staropruska
jest prawie zupełnie pozbawiona jezior i ma dobrze
rozwinięty system dolin. Charakterystyczną cechą jest
również mała liczba marginalnych form lodowcowych
(moren czołowych). Pod względem litologicznym
przeważają na powierzchni gliny morenowe, ale miej­
scami występują ilaste osady krótkotrwałych jezior za-
stoiskowych. Prawie cały region należy do dorzecza
Pregoły, jedynie na zachodzie Wałsza i Drwęca War­
mińska są dopływami Pasłęki. Pod względem klima­
tycznym jest to dzielnica, w której bliskość Bałtyku ła­
godzi kontynentalizm. Przy ogólnej przewadze wiatrów
z sektora zachodniego wiosną : jesienią zwiększa się
udział wiatrów wschodnich. Polska część regionu
obejmuje około 2660 km i dzieli się na 3 mezoregiony:
Wzniesienia Górowskie (841.57), Równinę Ornecką
(841.58) i Równinę Sępopolską (841.59).
 Wzniesienia Górowskie (841.57) są izolowaną wy­
soczyzną morenową, przekraczającą wysokość 100 m
n.p.m. Najwyżej wznosi się wał morenowy Góry Zam­
kowej (216 m) na północo-zachód od Górowa Iławec­
kiego. Wzniesienia Górowskie sąsiadują od zachodu
z Równiną Warmińską, od południa z Równiną Ornec­
ką, od wschodu z Równiną Sępopolską, od północy zaś
obniżają się poza granicą państwa ku nizinie nad dolną
Pregołą, zajmując w granicach Polski powierzchnię
około 1280 km . Kulminacje Wzniesień Górowskich
tworzy kilka pasm moren czołowych pochodzących
z recesji fazy pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego.
Na zachodnich stokach Góry Zamkowej bierze począ­
tek Wałsza, prawy dopływ Pasłęki długości 67 km, po­
wierzchni dorzecza 420 km i spadku od około 180 m
u źródeł do 26 m przy ujściu. Jezior w regionie jest
bardzo mało. Wałsza, płynąca początkowo w kierunku
południowym, a następnie południowo-zachodnim,
tworzy poniżej miasta Pieniężno głęboko wcięty jar
długości 6 km i wysokości zboczy 50-60 m. Strome
stoki porastają lasy lipowo-grabowe, a na dnie doliny
łęgowe, występuje wiele gatunków roślin podlegają­
cych ochronie, jak obuwik pospolity, wawrzynek wil­
cze łyko i in. Rzeka płynie z szumem wśród wypłuka­
nych z glin zwałowych głazów, sprawiając wrażenie
górskiego potoku. Na tym odcinku utworzono rezerwat
„Dolina rzeki Wałszy” (206 ha). Również inne spływa­
jące z Wzniesień Górowskich potoki mają odcinki jaro
we. Region leży na rubieży dwóch działów geobota-
nicznych: bałtyckiego i północnego (Szafer 1959; gra­
nicę tych działów przesunięto później nieco na
wschód), czego wyrazem jest nakładanie się wschod­
niego zasięgu buka i zachodniego krańca subborealne-
go zasięgu świerka. Tak zwane Lasy Górowskie zajmu­
ją nieco większą powierzchnię w rejonie najwyższych
wzniesień między Górowem Iławeckim a granicą pań­
stwa. W gminie Górowo Iławeckie istnieje rezerwat na
torfowisku wysokim „Jezioro Martwe” (17,3 ha) ze
stanowiskiem tundrowej maliny moroszki.
Wzniesienia Górowskie są położone na uboczu od
głównych szlaków komunikacyjnych i są rzadko zalud­
nione. Istnieją tu dwa niewielkie miasta. Górowo Iła­
weckie (ok. 4 tys. mieszk.), niegdyś siedziba urzędów
powiatowych, położone przy nieczynnej obecnie linii
kolejowej z Lidzbarku Warmińskiego do Kaliningradu
(Królewca), prawa miejskie uzyskało w 1335 r. pod na­
zwą Landsberg. Obecnie jest to niewielki ośrodek
przemysłu drzewnego i spożywczego. Pieniężno (ok.
2,5 tys.) nad Wałszą, leży przy lokalnej linii kolejowej
z Olsztyna do Braniewa. W czasie działań wojennych
zniszczono je w 90%. O jego dawnej randze świadczą
pozostałości murów obronnych i zamku. Powstało
również w XIV w. pod nazwą Mehlsack, a obecną swą
nazwę uzyskało dla uczczenia pamięci zasłużonej dla
polskości na Warmii rodziny Pieniężnych.
Równina Ornecka (841.58) jest sandrem rozciąga­
jącym się wzdłuż Drwęcy Warmińskiej (prawego do­
pływu Pasłęki), na południe od moren czołowych
Wzniesień Górowskich i na północ od Pojezierza Olsz­
tyńskiego, na zachodzie zaś sąsiaduje z Równiną War­
mińską. Mezoregion ma 225 km powierzchni. Piaski
równiny są przeważnie zajęte przez bory sosnowe
z wąskim pasem lasów łęgowych wzdłuż rzeki (Lasy
Orneckie). W zachodniej części równiny, przy linii ko­
lejowej z Olsztyna do Braniewa leży nad Drwęcą mia­
sto Orneta (ok. 8,5 tys. mieszk.), która prawa miejskie
uzyskała w 1313 r. jako Wormditt i była w Polsce
przedrozbiorowej własnością biskupów warmińskich.
Zachowały się tu cenne zabytki w XIV i XV w. (duży
kościół gotycki i ratusz). Jest to niewielki ośrodek
przemysłowy z tartakiem, zakładami przemysłu odzie­
żowego, spożywczego i metalowego (fabryka śrub).
Równina Sępopolska (841.59) przedstawia rozle­
głą nieckę, wznoszącą się na obrzeżu do 80-100
m n.p.m. i obniżającą się ku środkowi do 40-50 m.
Równina od zachodu graniczy ze Wzniesieniami Gó­
rowskimi, od południa z pojezierzami Olsztyńskim
i Mrągowskim, od wschodu z Krainą Wielkich Jezior
Mazurskich i Krainą Węgorapy. Na północy, poza gra­
nicą państwa przechodzi w równinę nad Pregołą.
W granicach Polski zajmuje powierzchnię około 1160
km . W powierzchnię równiny są wcięte na głębokość
20-30 m doliny Łyny i Guberu, uchodzącego do Łyny
pod Sępopolem. Na powierzchni równiny zalegają
miejscami czerwone iły, będące osadami krótkotrwa­
łych jezior tworzących się przed czołem zanikającego
lodowca skandynawskiego. Wytworzyły się na nich
ciężkie gleby brunatne, na których uprawia się buraki
cukrowe i pszenicę. W północno-wschodniej częściO
re­
gionu znajduje się płytkie jezioro Oświn (6,4 km , głęb.
3,5 m), będące wraz z otoczeniem rezerwatem fauni­
stycznym zwanym „Jezioro Siedmiu Wysp” (10 km )
jako teren lęgowy ponad 110 gatunków ptaków. Re­
zerwatami ptasimi są „Jezioro Jasne” (106 ha) i „Ka-
łeckie Błota” (186,5 ha) oraz „Bajory” (216,4 ha)
w gminie Srokowo. W pobliżu tego jeziora oraz poło­
żonego w kierunku zachodnim Jeziora Arklickiego wy­
stępują żwirowe wzgórza kemowe i morenowe. Głów­
nym ośrodkiem miejskim regionu są założone w XIV
w. Bartoszyce (26 tys. mieszk.) nad Łyną. W XIX w.
powstał tu węzeł kolejowy na szlaku z Ukrainy do Kró­
lewca i odgałęzieniu do Lidzbarka Warmińskiego.
Obecnie odcinek do granicy państwa w kierunku Kali­
ningradu (Królewca) jest nieczynny, pozostały połą­
czenia ze stacją węzłową Korsze i Lidzbarkiem War­
mińskim. Zachowały się dwa kościoły gotyckie i frag­
menty murów obronnych z Bramą Lidzbarską. Istnieją
zakłady przemysłu dziewiarskiego, drzewnego (tartak),
budowlanego (stolarnia, betoniamia, kaflamia) i spo­
żywczego. Korsze (ok. 5 tys. mieszk.) są osiedlem ko­
lejarskim przy ważnym dawniej węźle kolejowym. Ma­
ją wytwórnię sieci rybackich i mleka w proszku. Prawa
miejskie uzyskały dopiero w 1962 r. Położony central­
nie Sępopol (ok. 2,5 tys. mieszk.) przy ujściu Guberu
do Łyny ma roszarnię lnu, mleczarnię i młyn, z zabyt­
ków gotycki kościół i pozostałości murów miejskich.
Obecnie jest pozbawiony komunikacji kolejowej (ist­
niała lokalna linia do stacji Wiatrowiec między Kor­
szami a Bartoszycami). Barciany we wschodniej części
regionu były miastem w XVII-XVIII w.
6.2. Pojezierze Mazurskie (842.8)
Pojezierze Mazurskie jest najbardziej na zachód
wysuniętym makroregionem Pojezierzy Wschodniobał-
tyckich. Od zachodu sąsiaduje z Pojezierzem Iławskim,
a granicę z Niziną Północnomazowiecką i Niziną Pół-
nocnopodlaską wyznacza zasięg ostatniego zlodowace­
nia, z którym wiąże się występowanie polodowcowych
jezior wytopiskowych. Od północy graniczy z Niziną
Staropruską, od wschodu z Pojezierzem Litewskim.
Fundament geologiczny tworzy wyniesienie mazursko-
-podlaskie platformy wschodnioeuropejskiej, gdzie ska­
ły prekambru występują na głębokości kilkuset metrów,
zapadając ku północy, zachodowi i południu poniżej
1500 m. Na tym fundamencie zalegają epikontynental-
ne osady morskie paleo- i mezozoiczne o nierównej
powierzchni, która w okolicach Giżycka znajduje się
około 160 m poniżej poziomu współczesnego Bałtyku
i podnosi się ku wschodowi i zachodowi powyżej 0 m.
Miąższość pokrywy osadów lodowcowych i wodno-
lodowcowych przekracza miejscami 350 m. W obrębie
Pojezierza Mazurskiego zbiegają się w pasie o szeroko­
ści kilkudziesięciu kilometrów zasięgi głównych faz
zlodowacenia wiślańskiego (leszczyńskiej, poznańskiej
i pomorskiej), które zarówno w kierunku zachodnim,
jak i wschodnim są odsunięte od siebie na większe od­
ległości. Lodowiec skandynawski w fazie poznańskiej
tworzył dwa łukowate wygięcia, których osiami były
obniżenia, wykorzystywane obecnie przez Łynę na za­
chodzie i system dużych jezior na wschodzie. Po trans-
gresywnej fazie pomorskiej czoło lodowca stacjonowa­
ło jeszcze kilkakrotnie, pozostawiając na zewnątrz pła­
ty martwego lodu. Ich śladem są m.in. misy jezior,
r

z których największe są Sniardwy i zespół Mamr. Przez

Pojezierze Mazurskie przebiega z południo-zachodu na
północo-wschód dział wodny bezpośredniego zlewiska
Bałtyku, do którego płyną Pasłęka i Pregoła (z dopły­
wami: Łyną z Guberem oraz Węgorapą), i dorzecza
Wisły, do którego należą dopływy Narwi (Omulew,
Rozoga, Szkwa, Pisa, Biebrza). Rzeki są zasilane
głównie przez jeziora, które zajmują około 7% po­
wierzchni regionu.
Klimat Pojezierza Mazurskiego jest chłodniejszy
od klimatu Pojezierzy Południowobałtyckich na zacho­
dzie, Niziny Staropruskiej na północy i nizin mazo­
wieckich na południu, ale jest zróżnicowany w zależno­
ści od uksztahowania powierzchni terenu, sąsiedztwa
zbiorników wodnych i występowania lasów. Kulmina­
cyjne wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m., a zwier­
ciadła większych jezior znajdują się na wysokości od
90 do 120 m. Region pod względem geobotanicznym
należy do działu północnego (subborealnego). Jest ob­
jęty borealnym zasięgiem świerka, występuje tu kilka­
dziesiąt gatunków borealnych roślin zielnych i relikto­
we gatunki tundrowe, natomiast w zachodniej części
Pojezierza Mazurskiego przebiega północno-wschodnia
rubież zasięgu buka. Lasy zajmują znaczniejsze po­
wierzchnie na południu na piaskach sandrowych (Pusz­
cza Piska, Lasy Napiwodzkie). Liczne są torfowiska
z roślinnością bagienną. Gleby należą przeważnie do
brunatnoziemów. Na gliniastych terenach morenowych
przeważa gospodarka rolniczo-hodowlana, na jeziorach
jest prowadzona gospodarka rybacka.
Pojezierze Mazurskie zajmuje powierzchnię około
13 180 km i dzieli się na 7 mezoregionów: Pojezierze
Olsztyńskie (842.81), Pojezierze Mrągowskie (842.82),
Krainę Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Krainę
Węgorapy (842.84), Wzgórza Szeskie (842.85), Poje­
zierze Ełckie (842.86) i Równinę Mazurską (842.87).
Pojezierze Olsztyńskie (842.81) jest zachodnią
częścią Pojezierza Mazurskiego, odpowiadającą w fazie
poznańskiej i pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego
lobowi lodowca skandynawskiego, którego etapy rece­
sji zaznacza 7 koncentrycznych łuków moren czoło­
wych. Pojezierze Olsztyńskie od północy sąsiaduje
z Równiną Ornecką, Wzniesieniami Górowskimi
i Równiną Sępopolską, od wschodu z Pojezierzem
Mrągowskim, od południa z Równiną Mazurską i Gar­
bem Lubawskim, od zachodu z Pojezierzem Iławskim
i zajmuje powierzchnię około 3820 km . Osią symetrii
łuków morenowych jest płynąca z południa na północ
Łyna, która bierze początek z obfitych źródeł na wyso­
kości 153 m n.p.m., w Olsztynie znajduje się na wyso­
kości 98 m, a w Lidzbarku Warmińskim na północnym
krańcu Pojezierza Olsztyńskiego - po 146,5 km od źró­
deł - na wysokości 55 m. Cała rzeka ma długość 289
km i wpada do Pregoły poza granicami Polski. Jej do­
rzecze ma powierzchnię 7126 km , z czego około 2/3
na terytorium Polski. Najwyższe wzniesienia znajdują
się na południu i nieznacznie przekraczają 200 m
n.p.m. Dorzecze Łyny jest asymetryczne, ponieważ za­
chodnia część Pojezierza Olsztyńskiego jest odwadnia­
na przez Pasłękę. Niewielka część na południo-
zachodzie przypada na dorzecze górnej Drwęcy (po Je­
zioro Ostródzkie), a południowo-wschodnia na dorze­
cze Narwi. Łyna przepływa przez wiele jezior, z któ­
rych największe są Łańskie (10,7 km , głęb. 53 m) i pa-
• 2
rę kilometrów na zachód od niego - Pluszne (9 km ,
głęb. 52 m). W górnym dorzeczu Łyny znajdują się je­
ziora Mielno (3,6 km2, głęb. 39,9 m) i Maróz (3,3 km2,
głęb. 41 m). W okolicach Olsztyna i we wschodniej
części Pojezierza Olsztyńskiego do większych jezior
należą: Ukiel (4 km2, głęb. 43 m), Dadaj (9,8 km2, głęb.
39,8 m), Kałwa (5,6 km2, głęb. 31,7 m), Kośno (5,5
km2, głęb. 44,6 m), Wadąg (4,9 km2, głęb. 35,5 m), Le-
leskie (4,2 km2, głęb. 49,5 m), Klebarskie (2,6 km2,
głęb. 9,7 m), Serwent (4 km , głęb. 26,2 m), Malszew-
skie (2 km2, głęb. 16,9 m), Tejstyny (2 km2, głęb. 33
m), Linowskie (1,6 km , głęb. 25 m), w północnej czę­
ści - Luterskie (6,9 km2, głęb. 20,7 m), Blanki (4,4
km2 , głęb. 8,4 m), Limajno (2,3 km2 , głęb. 39,5 m),
Tonka (1,6 km2 , głęb. 4,2 m), Symsar (1,3 km2 , głęb.
9,6 m), Suna (1,1 km , głęb. 8,8 m). Duże jeziora znaj­
dują się również w dorzeczu Pasłęki. Bierze ona począ­
tek na torfowiskach pod wsią Gryźliny na północ od
Olsztynka na wysokości 157 m (niedaleko jeziora
Pluszne) i uchodzi do Zalewu Wiślanego poniżej Bra­
niewa po 211 km biegu. Jej większymi dopływami
z prawej strony są Drwęca Warmińska i Wałsza, spły­
wające ze Wzniesień Górowskich. Dorzecze Pasłęki
obejmuje 2330 km . Na Pojezierzu Olsztyńskim do do-
rzeczą Pasłęki należą m.in. jeziora:
O
Narie (12,4 km ,
głęb. 43 m), Wulpińskie (7 km , głęb. 34,6 m), Isąg
(3,9 km2, głęb. 54,5 m), Morąg (3,9 km2, głęb. 20 m),
Sarąg (1,8 km2 , głęb. 16,5 m), Wuksniki (1,2 km 2 , głęb.
68 m - największa na Pojezierzu Mazurskim) i Mildze
(1,1 km , głęb. 19,4 m). W dorzeczu Drwęcy najwięk­
sze jest jezioro Szeląg Wielki (6 km , głęb. 35,5 m) na
wschód od Ostródy, w dorzeczu Narwi - Omulew (5,1
km2, głęb. 32,5 m), Dłużek (2,2 km2, głęb. 38 m) i Gim
(1,7 km , głęb. 26,8 m). Zajezierzenie jest znaczne, ale
nierównomierne, mniejsze w północnej części. Na pół­
nocy przeważają tereny gliniastej moreny dennej zajęte
pod uprawę, na południu piaski i żwiry porośnięte
przez rozległe lasy, nazywane Puszczą Nidzicką,
a w zachodniej części - Lasami Taborskimi. W lasach
utworzono wiele rezerwatów przyrodniczych. Należą
do nich: teren źródliskowy Łyny (121,4 ha) z lasem łę­
gowym, dwie ostoje bobrów na Pasłęce: „Ełdyty Wiel­
kie” (30,8 ha), „Kudypy (722,7 ha wraz z lasem i ba­
gnem), „Jezioro Orłowo Małe” (3,5 ha) ze stanowi­
skiem żółwia błotnego, oligotroficzne „Jezioro Tyrsko”
(20,7 ha) pod Olsztynem z rzadką rośliną wodną pory-
blinem jeziornym, torfowisko „Redykajny” 10,4 ha)
nad Jeziorem Długim, „Mszar” (4,5 ha), „Wyspa Lipo­
wa na jeziorze Morąg” (5 ha) ze starodrzewem lipo­
wym, rzadkimi gatunkami roślin zielnych i stanowi­
skiem czapli siwej, „Bagno Nadrowskie” (51,8 ha)
w gminie Olsztynek, „Las Warmiński” (1815,9 ha)
w gminie Stawigruda, „Jezioro Kośno” (1247,8 ha)
w gminie Pasym, „Sołtysek” (10 ha) w gminie Pasym -
zespół torfowisk ze stanowiskiem modrzewnicy pół­
nocnej (Chamaedaphne calyculata), „Zabrodzie” (26,5
ha) w gminie Biskupiec ze stanowiskiem brzozy ni­
skiej. Rezerwatami ptasimi są: „Mokradła Żegockie”
(33,6 ha) w gminie Kiwity i „Ustnik” (32,5 ha) w gmi­
nie Jeziorany. Geobotaniczny okręg olsztyński cechuje
dominacja borów sosnowych z miejscową odmianą so­
sny taborskiej, objętej ochroną w rezerwacie „Sosny
Taborskie” (77 ha) na południe od jeziora Morąg. Pro­
jektowany jest park krajobrazowy górnego biegu Łyny.
W środku regionu leży nad Łyną wojewódzkie
miasto Olsztyn (167 tys. mieszk.). Prawa miejskie
otrzymał w 1353 r. pod nazwą Allenstein i był jednym
z głównych miast księstwa-biskupstwa warmińskiego,
które w latach 1466-1772 wchodziło w skład ziem Ko­
rony Polskiej. W drugiej połowie XIX w. powstał tu
duży węzeł kolejowy na głównym szlaku z Berlina
w kierunku nadbałtyckich guberni rosyjskich. Obecnie
zbiegają się tutaj szlaki: z Warszawy przez Działdowo,
z Torunia i Poznania przez Iławę, z Gdańska przez El­
bląg, z Białegostoku przez Ełk i Giżycko oraz z Ełku
przez Szczytno, z Braniewa przez Dobre Miasto. Olsz­
tyn w czasach niemieckich był ośrodkiem polskości na
Warmii, działały tu różne organizacje społeczne i wy­
chodziła „Gazeta Olsztyńska”. O średniowiecznej prze­
szłości mówi dobrze zachowany zamek kapituły war­
mińskiej (obecnie muzeum), gotycka katedra Sw. Jaku­
ba i jedna z dawnych bram miejskich. Olsztyn ma dwa
teatry, filharmonię, dwie wyższe uczelnie, instytuty na­
ukowe i wiele różnych zakładów przemysłowych,
w tym dużą fabrykę opon samochodowych. W promie­
niu 15-30 km leżą miasta satelitarne: Barczewo (7,5
tys. mieszk.) - dawniej Wartembork, Jeziorany (3 tys.)
z przemysłem spożywczym i tartakiem, Olsztynek
(6 tys.) z muzeum budownictwa ludowego Warmii
i ziemi Mazurów. Miasto otrzymało prawa miejskie
w 1359 r. pod nazwą Hohenstein, co Mazurzy wyma­
wiali jako „Olsten”, przez podobieństwo brzmienia do
pobliskiego Olsztyna przekształcone w Olsztynek.
Na północ od Olsztyna znajdują się miasta Lidz­
bark Warmiński (ok. 18 tys. mieszk.) i Dobre Miasto
(ok. 11 tys.). Lidzbark był rezydencją biskupów war­
mińskich, czego pamiątką jest czworoboczny zamek
gotycki z arkadowym dziedzińcem, kościół famy
i fragmenty murów miejskich z potężną Wysoką Bra­
mą. Miasto jest ośrodkiem usługowym rolniczego za­
plecza. W Dobrym Mieście cennym zabytkiem jest du­
ży kościół gotycki. Przemysł reprezentują zakłady
przemysłu drzewnego, fabryka maszyn rolniczych
i przetwórnia owocowo-warzywna. Na wschodniej ru­
bieży Pojezierza Olsztyńskiego i historycznej Warmii
leżą miasta Biskupiec i Bisztynek (po niemiecku
Bischofstein). Biskupiec (11 tys. mieszk.) leży nad
rzeczką Dymer, wpadającą do jeziora Dadaj, przy linii
kolejowej z Olsztyna przez Mrągowo do Ełku. Powstał
pod koniec XIV w., ale nie odgrywał większej roli do
XIX w., kiedy został siedzibą powiatu. Istnieje tu bro­
war, młyn, kaflarnia, tartak i zakład meblarski. Biszty­
nek (2,3 tys.) ma tylko młyn. Zabytkiem jest Brama
Lidzbarska i barokowy kościół. W północo-zachodniej
części regionu, nad niedużym jeziorem Skiertąg jest
usytuowany Morąg (15 tys. mieszk.). Leży przy linii
kolejowej z Olsztyna do Elbląga i Gdańska. Zamek
powstał tu w 1280 r. przy starym osiedlu Prusów, które
prawa miejskie uzyskało w 1331 r., a siedzibą powiatu
zostało w 1752 r. W Morągu istnieje fabryka sklejek,
zakłady mechaniczne, odzieżowe i spożywcze. Zabyt­
kami są kościół (XIV-XVI w.) i ratusz (XV w.), w któ­
rym mieści się muzeum urodzonego w Morągu wybit­
nego filozofa niemieckiego Herdera.
Pojezierze Mrągowskie (842.82) obejmuje środ­
kową część Pojezierza Mazurskiego pomiędzy Pojezie­
rzem Olsztyńskim na zachodzie a Krainą Wielkich Je­
zior Mazurskich na wschodzie. Na północy graniczy
z Równiną Sępopolską, na południu z Równiną Mazur­
ską i jest wyższe od regionów przyległych, przekracza­
jąc w wielu miejscach wysokość 200 m n.p.m. (naj­
wyższy punkt 221 O
m). Region zajmuje powierzchnię
około 1830 km . Jego cechą charakterystyczną jest
mniej więcej południkowo zorientowane pobrużdżenie
rynnami lodowcowymi oraz równoleżnikowy przebieg
7 łańcuchów moren. Dział wodny Wisły i Pregoły
przebiega w ten sposób, że wody z zachodnich rynien
kierują się na południe do Narwi, ze wschodnich zaś do
Łyny. Wzdłuż rynien ciągną się wały ozów i kemów,
ale na wysoczyznach między rynnami występuje glina
O
morenowa. Jeziora zajmują około 90 km , tj. 5% po­
wierzchni regionu. Granica z Pojezierzem Olsztyńskim
wyraża się w zmianie kierunku pasm morenowych
z północno-wschodniego na wschodni oraz ich więk­
szej wysokości nad poziomem morza. Przebiega ona na
wschód od Bisztynka i Biskupca do jeziora Sasek
Wielki pod Szczytnem. Za granicę wschodnią przyjęto
dział wód ze zlewnią Wielkich Jezior Mazurskich, ale
bez górnego dorzecza Krutyni, do miejsca zmiany kie­
runku jej biegu z południowego na północno-wschodni
między wsiami Krutyń i Woj nowo. Na południu grani­
ca regionu przebiega między morenami fazy poznań­
skiej a sandrami.
Licząc od południo-zachodu pierwszą rynnę wy­
pełnia jezioro Sasek Wielki (8,8 km , głęb. 38 m), ma­
jące odpływ do rzeki Omulew i Narwi. W drugiej ryn­
nie z kolei, na południe od morenowego Jeziora Rab­
skiego (2,9 km , głęb. 7,8 m), znajduje się kręte i wą­
skie jezioro Łęsk (1,2 km , głęb. 39,5 m), którego prze­
dłużeniem jest Wałpusz na Równinie Mazurskiej. Trze­
cią rynnę wypełniają jeziora
O
Pierwój (1,3 km , głęb. 26
m), Stromek (1,5 km , głęb. 2,5 m), Babięty Wielkie
O
(2,5 km , głęb. 65 m), a w przedłużeniu Marksoby na
Równinie Mazurskiej. Czwarta rynna (sorkwicka) za­
czyna się na północy koło Warpun. Mieszczą się w niej
jeziora: Warpuńskie, Krawno Małe, Gielądzkie (4,2
km2 , głęb. 23 m), Lampackie (2,8 km 2 , głęb. 34 m)
i oddzielone recesyjną moreną Piłakno (2,6 km , głęb.
56,6 m), ale od Jeziora Lampackiego odgałęzia się piąta
rynna z jeziorami: Lampasz (0,8 km , głęb. 21,5 m),
Dłużec (1,2 km2, głęb. 19,8 m), Białe (3,4 km2, głęb. 31
m) i Zyzdrój Wielki, już na sandrze Równiny Mazur­
skiej . Rynna ta wraz z sorkwicką należy do górnego do-
rzeczą Krutyni, a łączące jeziora cieki noszą różne na­
zwy; dalszy przepływ prowadzi przez Jezioro Spy-
chowskie (dawna nazwa Pupskie), a następnie ku pół­
nocy
O
przez Zdruzno do rynny Jeziora Mokrego (8,4
km , głęb. 51 m), z którego odpływ przybiera nazwę
Krutyni, skręca na południe równolegle do Jeziora Mo­
krego, a następnie koło wsi Wojnowo na północo-
wschód i wpada do Jeziora Bełdany jako największy
dopływ zespołu Wielkich Jezior Mazurskich. Całkowita
długość cieków i jezior składających się na Krutynię O
dochodzi do 94 km, powierzchnia zlewni do 637,7 km ,
ogólna liczba jezior większych od 1 ha do 93 (Mikulski
1958). Do zlewni Krutyni należy również Jezioro
Krzywe (1,4 km , głęb. 22,4) położone w krótkiej,
równoległej rynnie na wschód od jeziora Dłużec, nato­
miast przedłużenie tej rynny ku północy z ciągiem ma­
łych jeziorek typu eworsyjnego (Karwik, Karw, Kocio­
łek, Głębokie i in.) znajduje się w dorzeczu Pregoły. Na
południe od Jeziora Krzywego do dorzecza Krutyni na­
leży morenowe jezioro Nawiady (2,2 km , głęb. 25,8
m) pomiędzy rynnami jezior Białego i Mokrego. Naj­
dłuższa jest rynna mrągowska, z której wody odprowa­
dza Dejna do Gubera i Łyny. W kolejności odpływu
z południa na północ znajdują się w niej jeziora: Wą-
giel (1,6 km2 , głęb. 13 m), Wierzbowskie (1 km2 , głęb.
13 m), Czos (2,8 km2, głęb. 42,6 m), Juno (3,9 km2,
głęb. 33 m), Kiersztanowskie (1,5 km , głęb. 32,5 m)
i Dejnowa (1,2 km , głęb. 33 m). Brzegom jezior towa­
rzyszą dobrze wykształcone ozy i kemy. Ostatnią
(ósmą) rynnę, odwadnianą do Dejny, licząc od północy
wypełniają jeziora: Rydwągi (0,6 km , głęb. 9 m), Ru-
skowiejskie (0,3 km2, głęb. 11,5 m), Salęt (3,3 km2,
głęb. 17,2 Om), Juksty (3,3 km2, głęb. 38,6 m) i Probar-
skie (2 km , głęb. 31 m). Następne ku wschodowi ryn­
ny zaliczono do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich ja­
ko położone w ich zlewni. Odrębną grupę stanowią na
północy jeziora w okolicy Łężan (na południe od Resz­
la), w tym Jezioro Legińskie (2,3 km , głęb. 37,2 m)
i Widryńskie (1,3 km2, głęb. 27 m).
Większe obszary leśne występują tylko na piaskach
glacjofluwialnych pomiędzy morenami fazy poznań­
skiej na południowym skraju regionu a morenami fazy
pomorskiej na południe od Mrągowa (Krzywe Góry
206 m, pod Kobułtami 216 m). Utworzono w tym rejo­
nie kilka rezerwatów przyrodniczych. W okolicach wsi
Krutyń w obrębie Mazurskiego Parku Krajobrazowego
są to: rezerwat krajobrazowy „Krutynią” (273 ha),
chroniący Jezioro Krutyńskie oraz odcinek rzeki Kru­
tyni wraz z przyległymi lasami liściastymi i mieszany­
mi, uznany za najpiękniejszy szlak kajakowy, często
frekwentowany; „Zakręt” (105,8 ha) fragment lasu ze
starodrzewem sosnowym i dębem szypułkowym, ma­
łymi jeziorkami dystroficznymi i torfowiskami; „Kró­
lewska Sosna” (97 ha) o podobnym charakterze z po­
mnikową sosną w wieku około 300 lat; „Czaplisko
Ławny Lasek” (7,6 ha) nad jeziorem Uplik koło wsi
Zgon - miej sce gniazdowania czapli siwej. Dalej na za­
chód nad jeziorem Łęsk na jego stromym, wschodnim
brzegu istnieje rezerwat roślinności sucholubnej „Kul­
ka” (12,2 ha). W gminie Sorkwity istnieje rezerwat pta­
si „Piłaki” (52,5 ha). W północnej części regionu po­
między Reszlem a Biskupcem utworzono rezerwaty:
„Bukowy” (8,3 ha) oraz „Dębowo” (24,7 ha) z wystę­
powaniem buka na rubieży jego wschodniego zasięgu.
Pojezierze Mrągowskie przecina w poprzek linia
kolejowa z Olsztyna przez Biskupiec i Mrągowo do Eł­
ku. Mrągowo (ok. 23 tys. mieszk.) leży na zachodnim
brzegu jeziora Czos. Prawa miejskie uzyskało w końcu
XIV w. pod nazwą Sensburg (po mazursku Ządzbork).
Obecna nazwa została nadana w 1946 r. na cześć pasto­
ra Krzysztofa Mrongoviusa, obrońcy języka polskiego
w byłych Prusach Wschodnich. Miasto ma zakłady
przemysłu drzewnego, mechanicznego i spożywczego.
Ze względu na malownicze położenie jest ośrodkiem
turystycznym. Na północnym krańcu regionu znajduje
się Reszel (ok. 5,5 tys. mieszk.), który prawa miejskie
otrzymał od biskupów warmińskich o 70 lat wcześniej
od Ządzborka (Mrągowa), tj. w 1337 r. Położony obec­
nie na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych za­
chował historyczną zabudowę: kamieniczki na małym
rynku, budynek ratusza, cenny kościół gotycki i zamek
z potężną basztą. 7 km na wschód znajduje się piękny
barokowy kościół i klasztor Jezuitów w Świętej Lipce
na północnym krańcu jeziora Dej nowa w rynnie mrą-
gowskiej, świadczący o wpływach katolickich na tery­
torium niegdyś protestanckich Prus Książęcych. Na po­
łudniowo-zachodnim krańcu Pojezierza Mrągowskiego,
na granicy z Równiną Mazurską, przy linii kolejowej
z Olsztyna do Ełku przez Pisz, leży Szczytno (ok. 27,5
tys. mieszk.). Zamek krzyżacki powstał tu w XIII w.,
ale osiedle uzyskało prawa miejskie dopiero w 1616 r.
Miasto zasiedlili przeważnie przybysze z sąsiedniego
Mazowsza i było ośrodkiem polskiego ruchu narodo­
wego protestanckich Mazurów. Zabytków brak. Zamek
krzyżacki całkowicie przebudowano. W mieście istnie­
ją zakłady lniarskie, tartak, fabryka mebli, wytwórnia
płyt paździerzowych, browar oraz kilka mniejszych za­
kładów przemysłu mechanicznego i spożywczego.
Szczytno ma również połączenie kolejowe z Ostrołęką.
Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83) roz­
ciąga się na obszarze około 1730 km , w obniżeniu
pomiędzy: Pojezierzem Mrągowskim od zachodu i Po­
jezierzem Ełckim od wschodu. Od północy graniczy
z Krainą Węgorapy, od południa z Równiną Mazurską,
przy czym granicę tworzą formy marginalne (moreny
i kemy) fazy poznańskiej na północ od Rucianego, na
południe od Śniardw i Orzysza. Na północ od Sniardw
ciągną się w kierunku północno-wschodnim formy
marginalne fazy pomorskiej, a jezioro jest misą wytopi-
skową po wielkiej bryle martwego lodu. Kolejne etapy
zanikania czaszy lodowej zaznaczyły się morenami
między Rynem a Giżyckiem i wokół jeziora Niegocin,
na północ od Giżycka między poszczególnymi jeziora­
mi zespołu Mamr oraz na granicy Pojezierza Mazur­
skiego i Równiny Sępopolskiej od Kętrzyna po Diablą
Górę (157 m) koło Srokowa. Największe wysokości nie
osiągają nigdzie 200 m n.p.m.: Wieżyca 198 m koło
wsi Jeziorko pomiędzy Rynem a Giżyckiem, 175 m na
północo-wschód od Giżycka koło Spytkowa, ale wyso­
kości względne w stosunku do jezior dochodzą do kil­
kudziesięciu metrów.
Najbardziej charakterystycznym rysem omawiane­
go regionu jest największy w Polsce zespół połączo­
nych kanałami jezior o łącznej powierzchni 302 km
i o wyrównanym zwierciadle na wysokości 116
m n.p.m., mający odpływ zarówno na północ przez
Węgorapę do Pregoły, jak i na południe przez Pisę
r

i Narew do Wisły. Zlewnia zespołu Sniardwy-Mamry

jest większa od omawianego regionu (3150 km ), po­
nieważ obejmuje części pojezierzy Mrągowskiego
i Ełckiego.
Połączone zbiorniki wodne dzielą się na trzy grupy
(Z. Mikulski 1966), obejmujące 24 jeziora:
I. Zespół Mamr o łącznej powierzchni 102,31 km ,
w którego skład wchodzą: Mamry północne (25,04
km2, głęb. 43,8 m), Święcajty (8,14 km2, głęb. 28 m),
Kirsajty (2,07 km2, głęb. 5,8 m), Dargin (30,3 km2,
głęb. 37,6 m), Dobskie (17,8 km2, głęb. 22,5 m), Kisaj­
no (18,96 km2, głęb. 25 m).
II. System jezior i kanałów Niegocin-Tałtowisko
o łącznej powierzchni 50,81 km : Niegocin (27,83 km ,
głęb. 39,7 m), Tajty (2,4 km2, głęb. 34 m), Buwełno
(3,6 km2, głęb. 49,1 m), Wojnowo (1,76 km2, głęb. 14,2
m), Jagodne z Górkłem (9,99 km , głęb. 37,4 m), Szy-
mońskie (1,54 km2, głęb. 2,9 m), Kotek (0,42 km2,
głęb. ?), Tałtowisko (3,27 km2, głęb. 39,5 m);
r

III. Zespół Sniardw o łącznej powierzchni 148,46

km2: Ryńskie z Tałtami (18,31 km2, głęb. 58 m), Miko­
łajskie (4,98 km2, głęb. 25,9 m), Bełdany (9,41 km2,
głęb. 46 m), Sniardwy z Sekstami i Kaczorajnem
(109,7 km2, głęb. 23,4 m), Wamołty (3,7 km2, głęb. 6,2
m), Tyrkło (2,36 km2, głęb. 29,2 m).
W granicach regionu znajduje się ponadto kilkana­
ście jezior, o powierzchni większej niż 1 km , bezod­
pływowych lub odprowadzających wody do systemu
r

Mamry-Sniardwy. Na wschód od zespołu Mamr są to

jeziora: Harsz (2 km 2 , głęb. 47 m), Stręgiel (4 km2 ,
głęb. 12,5 m), Pozezdrze (1,2 km , głęb. 4 m), Wilkus
(1,4 km2 , głęb. 5,6 m), Krzywa Kuta (1,3 km 2 , głęb.
26,5 m),O Gołdopiwo (8,6 km2, głęb. 26,9 m), Kruklin
(3,5 km , głęb. 25 m). Na północo-zachód odO Mamr
największym jeziorem jest Rydzówka (5 km , głęb.
16,7 m), na zachód Dejguny (7,6 km , gł. 45 m). Na
północ od Śniardw znajduje się jezioro Łuknajno (6,8
km2, głęb. 3 m), Tuchlin (2,3 km2, gł. 4,9 m) i Ublik
(1,9 km2, głęb. 32,5 m), na wschód - Białoławki (2,1
km2, głęb. 36,1 m), Kocioł (2,9 km2, głęb. 26,4 m) i
O
Orzyskie (10,7 km , głęb. 36 m).
Ogółem jeziora zajmują około 350 km , tj. 20%
powierzchni Krainy Wielkich Jezior, co stawia ją na
wyjątkowej pod tym względem pozycji w Polsce.
A. Richling (1985) podzielił mezoregion na 5 mi­
kroregionów: Pojezierze Giżycko-Węgorzewskie
(842.831), Wyniesienie Pozezdrzańsko-Kożuchowskie
(842.832), Pojezierze Ryńskie (842.833), Pojezierze
Orzyskie (842.834) i Pojezierze Bełdańskie (842.835).
Na południu wokół jeziora Sniardwy utworzono
w 1977 r. Mazurski Park Krajobrazowy o powierzchni
496,2 k m , obejmujący również małą część Pojezierza
Mrągowskiego, po jeziora Wągiel i Mokre, oraz sandru
Równiny Mazurskiej między Rucianem a Piszem.
W granicach Krainy Wielkich Jezior Mazurskich na te­
renie parku krajobrazowego znajdują się rezerwaty: je­
zioro Łuknajno (710 ha) - płytkie jezioro w najbliż­
szym sąsiedztwie Śniardw z największą w Polsce kolo­
nią łabędzia niemego (ok. 2000 osobników) oraz in­
nych rzadkich ptaków wodnych (175 gatunków); jezio­
ro to wchodzi w skład międzynarodowej sieci rezerwa­
tów biosfery; „Czapliniec” (12,5 ha) - starodrzew so­
snowy, położony 3 km na wschód od Łuknajna, z kolo­
nią czapli siwej; jezioro Warnołty (373,3 ha), właściwie
r

zatoka Sniardw, rezerwat krajobrazowo-ornitologiczny;

jezioro Lisiny (15,8 ha) - stanowisko kłóci wiechowa-
tej oraz innych rzadkich roślin wodnych; „Strzałowo”
(14 ha) - bór sosnowy w wieku około 130 lat z udzia­
łem świerka, dębu szypułkowego, lipy drobnolistnej,
leszczyny, z licznymi chronionymi roślinami zielnymi;
„Krutynią Dolna” (ok. 1000 ha) - rezerwat krajobrazo-
wo-florystyczno-faunistyczny, obejmujący odcinek
biegu rzeki od Ukty do Nowego Mostu, jeziora: Gar-
dyńskie, Malinówko, Dłużec i Smolak oraz przyległe
lasy i torfowiska, „Pierwos” (605,5 ha) - rezerwat
o podobnym charakterze, obejmujący ujściowy odcinek
Krutyni poniżej osady Nowy Most oraz zarastające je­
zioro Pierwos. W północnej części regionu, w okoli­
cach jeziora Mamry rezerwat utworzono na wyspach
Jeziora Rydzewskiego (26 ha) - miejscu lęgowym wie­
lu gatunków ptaków, a także na 38 wyspach zespołu je­
ziornego Mamr (214 ha), przeważnie zalesionych i sta­
nowiących ostoje ptasie, w tym na Wysokim Ostrowie
(Jezioro Dobskie) jest duża kolonia kormoranów. Na
Półwyspie Sztynorckim, między Mamrami północnymi
a Darginem, rezerwat „Mokre” (7 ha) obejmuje łęg je-
sionowo-olszowy. Na półwyspie Fuledzki Róg, między
Jeziorem Dobskim a Kisajnem, rezerwat „Głazowisko”
(40 ha) jest moreną czołową jednej z subfaz zanikają­
cego lodowca skandynawskiego i przedstawia wielkie
nagromadzenie bloków skalnych. Na wschód od Kisaj­
na są dwa rezerwaty torfowe: „Perkuny” (3,5 ha)
i „Spytkowo” (2,1 ha) z roślinami charaktery stycznymi
dla torfowiska wysokiego i przejściowego oraz z relik­
tową wierzbą lapońską. Na wschód od Giżycka, w za­
rastającej zatoce jeziora Kruklanki utworzono rezerwat
faunistyczny „Kożuchy” (28,2 ha) z dużą kolonią me­
wy śmieszki i 58 gatunkami innych ptaków. Jest to
również tarłowisko ryb, zwłaszcza lina.
Centralną miejscowością Krainy Wielkich Jezior
Mazurskich jest Giżycko (ok. 30,5 tys. mieszk.), poło­
żone między jeziorami: Kisajno w zespole Mamr
aNiegocinem, przy sztucznym kanale łączącym oba je­
ziora i na ważnym przejściu w poprzek systemu jezior,
wykorzystywanym przez szosę i linię kolejową z Olsz­
tyna przez Ełk do Białegostoku. Krzyżacy wybudowali
już w 1340 r. na przesmyku zamek Lotzen, a w XV w.
powstała przy nim osada mazurska, pod nazwą Nowa
Wieś, która uzyskała w 1612 r. prawa miejskie i nazwę,
przysługującą zamkowi, spolszczoną przez Mazurów
na Lec. W XIX w. Niemcy wybudowali na przesmyku
twierdzę Boy en, która obroniła się w czasie inwazji ro­
syjskiej w 1914-1915 r. W 1946 r. miastu nadano na­
zwę Giżycko na cześć Marcina Hermana Giżyckiego
(Giseviusa), jednego z najwybitniejszych działaczy pol­
skich na Mazurach, urodzonego w Piszu, zmarłego
w Ostródzie. Miasto do końca XIX w. rozwijało się
słabo, ale w latach międzywojennych nabrało znaczenia
jako ośrodek ruchu turystycznego i sportów wodnych;
maje również współcześnie jako centrum żeglugi pasa­
żerskiej na jeziorach. Zabytków właściwie nie ma poza
skromnym kościołem ewangelickim z początku XIX w.
1 zamkiem, przebudowanym w stylu barokowym. Po
odbudowie był on jakiś czas hotelem, obecnie jest za­
niedbany. W mieście są zakłady przemysłu spożywcze­
go (fabryka konserw rybnych, mleczarnia i in.),
a w Wilkasach po drugiej stronie jeziora Niegocin duże
Zakłady Aparatury Oświetleniowej. Piękne jezioro ule­
gło zanieczyszczeniu ściekami komunalnymi rozbudo­
wującego się miasta i nie nadaje się, jak niegdyś, do
kąpieli.
Węgorzewo (ok. 12 tys. mieszk.) leży w odległości
2 km od północnego końca jeziora Mamry, nad wypły­
wającą z niego rzeką Węgorapą. Zamek krzyżacki An­
gerburg (po mazursku Węgobork) powstał w drugiej
połowie XIV w., a osiedle przy zamku uzyskało prawa
miejskie w 1571 r. Pod koniec XIX w. do rozwoju mia­
sta przyczyniło się zbudowanie kilku połączeń kolejo­
wych, które obecnie zlikwidowano, z wyjątkiem linii
do Kętrzyna. W czasie działań wojennych zniszczenia
objęły 80% zabudowy. Miasto ma kilka małych zakła­
dów przemysłowych i pełni funkcje lokalnego ośrodka
usługowego i turystycznego (latem połączenie statkiem
z Giżyckiem).
Kętrzyn (ok. 31 tys. mieszk.) leży nad rzeczką Gu-
ber, w miejscu styku trzech mezoregionów: Krainy
Wielkich Jezior Mazurskich, Równiny Sępopolskiej
i Pojezierza Mrągowskiego, przy linii kolejowej z Olsz­
tyna przez Giżycko i Ełk do Białegostoku. Znajduje się
tu cukrownia, browar, drożdżownia, młyn, wytwórnia
konserw, fabryka mebli i zakłady odzieżowe. O śre­
dniowiecznej przeszłości świadczy odbudowany zamek
krzyżacki i obronny kościół gotycki. Miasto miało ma­
zurską nazwę Rastembork (wywodzącą się z niemiec­
kiej Rastenburg); obecną uzyskało w 1946 r. na cześć
wybitnego historyka i patrioty polskiego Wojciecha
Kętrzyńskiego (urodzonego w Giżycku), który tu przez
pewien czas mieszkał i uczył się w miejscowym gim­
nazjum.
Ryn (4,8 tys. mieszk.) leży u początku wielkiej
rynny jeziornej, ciągnącej się na południe do Ruciane­
go. Przez pewien czas był siedzibą komturów krzyżac­
kich, ale prawa miejskie uzyskał dopiero w 1723 r. Jest
to lokalny ośrodek usługowy przy szosie z Olsztyna do
Giżycka. Dawny zamek krzyżacki służył różnym celom
i uległ przebudowie.
Mikołajki (3,8 tys. mieszk.) jako wieś kościelna
istniały od XV w. Prawa miejskie uzyskały w 1726 r.
Było to mazurskie osiedle rybackie, położone przy
przeprawie w miejscu zwężenia długiej rynny jeziornej.
Obecnie są ośrodkiem rekreacyjnym przy linii kolejo­
wej z Olsztyna przez Mrągowo do Ełku, z przystanią
żeglugi na jeziorach. Przemysł reprezentują tu Mazur­
skie Zakłady Prefabrykatów Trzcinowych. Istnieje sta­
cja hydrobiologiczna oraz meteorologiczna (poprzednio
Obserwatorium Meteorologiczne i Hydrologiczne).
Przez ponad 20 lat była czynna Stacja Limnologiczna
Instytutu Geografii PAN.
Orzysz (ok. 5,8 tys. mieszk.) jest miastem równie
młodym, jak Mikołajki, ponieważ prawa miejskie uzy­
skał w 1725 r. Leży kilka kilometrów na wschód od je­
ziora Śniardwy nad rzeczką Orzysz, wypływającą z je­
ziora tej samej nazwy i uchodzącą do Śniardw (a wła­
ściwie do połączonego ze Sniardwami jeziora Tyrkło).
Leży przy linii kolejowej do Ełku. Istniejące w pierw­
szej połowie XX w. połączenia kolejowe na południe
do Piszu i na północ do Giżycka zlikwidowano, pozo­
stał tylko węzeł drogowy. Miasto jest ośrodkiem szko­
lenia wojskowego z dużymi koszarami i rozległym po­
ligonem.
Kraina W ęgorapy (842.84) jest przedłużeniem ku
północy Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, od której
różni się prawie zupełnym brakiem jezior, niższym po­
łożeniem i odmiennym typem ukształtowania po­
wierzchni. Cechą charakterystyczną jest wykształcona
sieć rzeczna w postaci wypływającej z jeziora Mamry
Węgorapy i jej dopływu Gołdapi. Węgorapa wypływa
na wysokości 116 m, przepływa przez kilka zagłębień
wytopiskowych, następnie jej dolina jest wcięta kilka­
naście metrów w wysoczyznę morenową, po czym rze­
ka meandruje po płaskiej kotlinie w kierunku wschod­
nim; w pobliżu granicy państwa, którą opuszcza na wy­
sokości 87 m, skręca raptownie na północ, na teryto­
rium rosyjskim znów wcina się silnie w skłon wznie­
sień pojeziernych i po 172 km biegu łączy się z Prego-
łą. Za początek Gołdapi przyjmuje się rzeczkę Jarkę,
która opływa od wschodu Wzgórza Szeskie i wpada do
jeziora Gołdap. Wypływ z jeziora przyjmuje nazwę
Gołdapi i kieruje się początkowo na południe, a następ­
nie na zachód, przecinając wzgórza morenowe i łączy
z Węgorapą. Jednakże początkowo odpływ lodowco-
wo-rzeczny odbywał się na południe, o czym świadczy
wysoki poziom piaszczysty, obrzeżający Wzgórza Sze­
skie od zachodu na terenie Puszczy Boreckiej. A. Ri-
chling (1985) wyróżnił w Krainie Węgorapy trzy mi­
kroregiony. Wyniesienie Pawłowskie (842.841) tworzą
wzgórza morenowe na północ od Węgorzewa osiągają­
ce wysokości 161 m, przecięte doliną Węgorapy. Niec­
ka Skaliska (842.842) jest płaskim obniżeniem wytopi-
skowym otoczonym wzgórzami morenowymi. Dno
niecki leży poniżej 100 m. Zaznaczają się w nim pła­
skie wały piaszczystych kemów oraz zagłębienia wy­
pełnione iłami, pyłami i torfowiskami. Ten obszar de-
glacjacji arealnej ma z zachodu na wschód około 20 km
długości. Nieckę w 45% zajmują Lasy Skaliskie, repre­
zentowane przez kontynentalny bór mieszany. Znaczną
powierzchnię stanowią użytki łąkowe. Pagórki Rogal­
skie (842.843) to wzgórza morenowe otaczające Nieckę
Skaliską od wschodu i dochodzące do wysokości 190
m, przy czym zaznacza się kilka linii postoju czoła lo­
dowca, a wśród nich występują nieliczne małe jeziorka.
Lasy zajmują około 20% powierzchni. Mikroregion od
wschodu i południa opływa Gołdapa.
Kraina Węgorapy
O
obejmuje w granicach Polski
około 690 km powierzchni. Jest rzadko zaludniona.
Największym osiedlem jest wieś Banie Mazurskie nad
Gołdapią.
Wzgórza Szeskie (842.85) są najmniejszym, o po­
wierzchni około 400 km , ale wyraźnie wyodrębniają­
cym się mezoregionem Pojezierza Mazurskiego, po­
nieważ jest on najwyższy. Kulminacyjne wzniesienia
przekraczają wysokość 300 m n.p.m.: na południu Sze-
ska Góra (309 m), dalej ku północy Góra Tatarska (301
m). Najdalej na północ wysunięta Góra Gołdapska (271
m) wznosi się nad otoczeniem przeszło 100 m. Jezior
w zasadzie brak, występują tylko na obrzeżeniu. Wzgó­
rza Szeskie mają klimat wyraźnie chłodniejszy (o 0,5
do 1° C) od regionów sąsiednich, co bywa widoczne na
wiosnę, kiedy na wzgórzach zalegają płaty śniegu o pa­
rę tygodni dłużej niż w otoczeniu. Wyższa jest roczna
suma opadów (ok. 700 mm). Wzgórza Szeskie, podob­
nie jak Garb Lubawski dalej na zachodzie, znajdują się
na styku dwóch wielkich lobów lodowcowych, w tym
przypadku mazurskiego i litewskiego (niemnowego).
W rzeźbie terenu dużą rolę odgrywają wzgórza kemo-
we, w tym wysokie kemy ilaste. Lasów jest mało. Ist­
nieje jeden rezerwat przyrodniczy „Cisowy Jar” (9 ha),
w gminie Kowale Oleckie, ze stanowiskiem cisa pospo­
litego w lesie mieszanym. Większych osiedli brak. Po­
łożone u północnego podnóża miasto Gołdap zaliczono
do mezoregionu Puszczy Rominckiej.
 Pojezierze Ełckie (842.86) zajmuje wschodni skraj
mazurskiego lobu lodowcowego. Od północy graniczy
z Krainą Węgorapy i Wzgórzami Szeskimi, od wscho­
du z Pojezierzem Zachodniosuwałskim i Równiną Au­
gustowską, od południa z Kotliną Biebrzańską i Wyso­
czyzną Kolneńską, od zachodu z Krainą Wielkich Je­
zior Mazurskich. Obejmuje powierzchnię około 2630
km . Ukształtowanie powierzchni jest silnie pagórko­
wate, a kulminacje wzniesień przekraczają wysokość
200 m n.p.m.: Góry Piłackie (219 m) na północy, Li­
powa Góra (223 m) w Puszczy Boreckiej, Płowiecka
Góra (205 m) na północo-zachód od Ełku. Wody od­
prowadza na południe rzeka Ełk (w dolnym biegu Łęg)
do Biebrzy oraz Lega, wypływająca z Jeziora Oleckie­
go Wielkiego, przepływająca przez jeziora Selmęt
i Raj grodzkie, z którego odpływ przybiera nazwę Je-
grzni. Ełk przepływa przez jezioro Lity gaj no w Puszczy
Boreckiej. Jezior jest dużo, ale rozmieszczonych nie­
równomiernie, najwięcej w środkowej części mezore-
gionu. A. Richling (1985) wyróżnił 7 mikroregionów.
Na południo-zachodzie, w zasięgu fazy leszczyńskiej
wyodrębnia się Wysoczyzną Białej Piskiej (842.861),
oddzielona od Krainy Wielkich Jezior Mazurskich
wschodnią częścią Równiny Mazurskiej i doliną Pisy.
Rzeźba jest urozmaicona, wysokości dochodzą do 180­
200 m (najwyższe wzniesienie 208 m), jezior jest nie­
wiele i są małe, największe Borowe (1,7 km , głęb.
31,8 m) znajduje się na wschodnim krańcu mikroregio­
nu. Dalej ku wschodowi ciągną się Wzgórza Dybow-
sko-Wiśniowskie (842.862), przecięte doliną Ełku
i znacznie niższe (130-150 m). Wyższa jest część za­
chodnia (do 191 m), z kilkoma jeziorami,
O
z których
największe jest Dybowskie (1,5 km , głęb. 17,3 m),
stanowiąca właściwie dalszy ciąg Wysoczyzny Białej
Piskiej. W dolinie Ełku między Grajewem a Prostkami
znajduje się jezioro Toczyłowo (1 km , głęb. 9,9 m).
Większe skupienie jezior występuje w Obniżeniu Sel-
męckim (842.863), przez które przepływa Lega, łącząc
duże jeziora Selmęt Wielki (12,7 km , głęb. 21,9 m)
O
i Raj grodzkie (15 km , głęb. 52 m); jego odgałęzienia
mają odrębne nazwy (Jezioro Stackie i Przepiórka),
a w przedłużeniu północnej rynny znajduje się oddzie­
lone przesmykiem Jezioro Białe (1,2 km , głęb. 32,3
m). W tym mikroregionie jest również płytkie jezioro
Skomętno, którego wielkość różne źródła podają roz­
maicie (1,6 km lub 2,3 km , głęb. 3,3 m). Na zachód
od jeziora
O
Selmęt Wielki znajduje się Jezioro Ełckie
(3,8 km , głęb. 55,8 m), przez które przepływa rzeka
Ełk; leżące na wschodnim brzegu jeziora miasto Ełk
spowodowało całkowite zatrucie wód podpowierzch-
niowych. Południowo-wschodnia część Pojezierza Ełc­
kiego tworzy mikroregion nazwany Wyniesieniem
Bargłowsko-Milewskim (842.864), położony między
Obniżeniem Selmęckim a Równiną Augustowską. Bar­
głów leży w połowie drogi między Rajgrodem a Augu­
stowem, a Milewo przy wąskotorowej linii kolejowej
na północo-wschód od Ełku; najwyższy punkt (186 m)
znajduje się na południe od Milewa. To wododziałowe
wyniesienie jest zbudowane przeważnie z gliny more­
nowej i jest krainą rolniczą, lasy zajmują tylko około
13% powierzchni. Jeziora występują jedynie w części
południowej (na wschód od Rajgrodu). Największe są
Dreństwo (5 km , głęb. 25 m) i Tajno (2,3 km , głęb.
6,6 m) na granicy z Kotliną Biebrzańską.
Pojezierze Łaśmiadzkie (842.865) obejmuje bogate
w jeziora obszary na północ i na zachód od Ełku w ob­
rębie zbiegania się zasięgu fazy poznańskiej i pomor­
skiej. Osią odpływu jest górny bieg rzeki Ełk, powyżej
miasta tej samej nazwy, przepływającej przez najwięk­
sze w tym mikroregionie jezioro Łaśmiady (8,8 km ,
głęb. 43,7 m). Inne jeziora tego mikroregionu większe
O
od 1 km w kolejności według zajmowanej powierzchni
O
są następujące: Szostak (5,1 km , głęb. 28,6 m), Gawlik
(4,2 km2, głęb. 12,6 m), Druglin (4,3 km2, głęb. 6,4 m),
Wydmińskie (3,9 km2, głęb. 9,8 m), Ułówki (2,6 km2,
głęb. 26 m), Lipińskie (2,4 km2, głęb. 23 m), Oleckie
Wielkie (2,3 km2, głęb. 45,2 m), Oleckie Małe (2,2
km2 , głęb. 38 m), Przytulskie (2 km 2 , głęb. 19 m), Sa-
winda (2 km 2 , głęb. 9,5 m), Krzywe (1,8 km2 , głęb.
29,7 m), Woszczelskie (1,7 km , głęb. 10,6 m), Sunowo
(1,7 km2, głęb. 20,6 m), Jędzelewo (1,5 km2, głęb. 13,3
m), Dobskie (1,6 km , głęb. 43,3 m), Kukowino (1,3
km2 , głęb. 14,1 m), Dudeckie (1,3 km 2 , głęb. 9,5 m).
Odrębnym mikroregionem jest Puszcza Borecka
(842.866), położona na północ od Pojezierza Ła-
śmiadzkiego, przy czym 92% powierzchni regionu
zajmuje las o różnorodnym składzie - na piaskach bór,
na glinie morenowej grąd. Występuje
O
tu grupa więk-
szych jezior: Łaźno (5,6 km , głęb. 18 m), Szwałk
Wielki (2,1 km2, głęb. 11 m), Szwałk Mały (0,7 km2,
głęb. 6,7 m), Litygajno (1,6 km , głęb. 16,4 m), Piłwąg
(1,3 km , głęb. 3,6 m) oraz kilkanaście mniejszych.
W Puszczy Boreckiej istnieje kilka rezerwatów le­
śnych: „Borki” (232 ha), „Lipowy Gaj”, „Lipowa Wy­
spa” na jeziorze Szwałk Wielki i „Mazury” między je­
ziorami Łaźno i Szwałk Wielki. Projektowane jest
utworzenie parku krajobrazowego Puszcza Borecka.
Wzgórza Piłackie (842.867) są wałem morenowym
o wysokości ponad 200 m (Góra Piłacka 218 m, rezer­
wat o powierzchni 277,2 ha), obniżającym się ku
wschodowi do 170 m. Jeziora są małe i nieliczne, lasy
zajmują poniżej 20% powierzchni.
Największym miastem regionu jest Ełk (ok. 55 tys.
mieszk.). Prawa miejskie uzyskał w 1445 r. pod nazwą
Lyck. W dawnych Prusach Wschodnich był jednym
z głównych ośrodków mazurskich. Rozbudowano go
po 1945 r.; ma duże zakłady mięsne, mleczarskie, fa­
brykę mebli, materiałów budowlanych i in., rozwinięte
dobrze szkolnictwo. Stacja kolejowa jest węzłem 5 linii
normalnotorowych: do Białegostoku, Olsztyna (3 nie­
zależne linie - przez Giżycko, przez Mrągowo i przez
Szczytno), przez Olecko do Gołdapi i Suwałk oraz 2 li­
nii wąskotorowych - do Turowa i do Zawad. Na za­
chód od miasta, między jeziorami Sunowo i Szarek,
istnieje rezerwat bobrów „Bartosze” (190,2 ha).
Olecko (ok. 17 tys. mieszk.) nad Jeziorem Oleckim
Wielkim jest miastem od 1560 r. (pod nazwą Margra-
bowa). Jest lokalnym ośrodkiem rekreacyjnym i usłu­
gowym z zakładami przemysłu spożywczego. Ma połą­
czenia kolejowe w trzech kierunkach (Ełk, Suwałki,
Gołdap).
Biała Piska (ok. 3,5 tys. mieszk.) prawa miejskie
uzyskała w 1722 r. Ma zakłady przemysłu drzewnego
i spożywczego (młyn, gorzelnia). Leży przy linii kole­
jowej z Ełku przez Szczytno do Olsztyna.
Rajgród (ok. 2 tys. mieszk.) leży na południowym
końcu Jeziora Raj grodzkiego, przy szosie z Warszawy
do Augustowa i Suwałk. Osiedle istniało już w XIII w.
ako pograniczny gród Mazowsza. Obecnie jest niewiel­
kim ośrodkiem usługowym rolniczego zaplecza.
Równina Mazurska (842.87) obejmuje północną
część rozległych sandrów, nakrywających zasięg fazy
leszczyńskiej. Od północy ograniczają ją moreny fazy
poznańskiej pojezierzy: Olsztyńskiego, Mrągowskiego
i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, natomiast wcze­
śniejsza rzeźba lodowcowa przejawia się w postaci wy-
topiskowych mis jeziornych i wynurzających się miej­
scami spod piasków wzniesień morenowych, toteż po­
łudniową granicę regionu można wyznaczyć tylko
w przybliżeniu na podstawie wymienionych cech.
Wielkość tego mezoregionu wyraża się liczbą około
3000 km . Powierzchnia równiny obniża się od 130­
140 m na północy do 115-120 m na południu. Szlakiem
dawnego odpływu glacjofluwialnego kierują się na po­
łudnie rzeki: Omule w, Szkwa, Rozoga i Pisa, uchodzą-
r

ce do Narwi. Na wschód od jeziora Sniardwy i na połu­

dnie od Orzysza do Równiny Mazurskiej zaliczono
sandr sięgający po Kłusy i Drygały na Pojezierzu Ełc­
kim. We wschodniej części Równiny Mazurskiej
A. Richling (1985) wyróżnił 3 mikroregiony: Równinę
Nidzkq (842.871), Obniżenie Piskie (842.872) - niski
poziom sandrowy, który w dolinie Pisy ma około 4 km
szerokości oraz Równiną Bemowską (842.873) - wy­
soki poziom sandrowy, rozcięty przez rzeczki Dzięgie-
lówkę i Swięcek. Sandr ten powstał w fazie poznań­
skiej. Jego powierzchnia jest pochylona w kierunku za­
chodnim od około 145 do 130 m n.p.m. We wschodniej
części występuje kilka jezior, z których największe są
Druglin (4,3 km2 , głęb. 6,4 m) i Lipińskie (2,4 km2 ,
głęb. 23 m). Lasy zajmują prawie 60% powierzchni. Na
pd.-wsch. od Orzysza jest duży poligon wojskowy. Za­
chodnia część Równiny Mazurskiej nie ma podziału na
mikroregiony. Na równinie występuje wiele dużych je ­
zior na przedłużeniu rynien Pojezierza Mrągowskiego
i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. W okolicach
O

Szczytna są to jeziora: Sędańskie (1,3 km , głęb. 6,1 m)

i Szoby (3 km , głęb. 3,7 m) na przedłużeniu rynny je-
O
ziora Sasek Wielki, Wałpusz (4 km , głęb. 10,3 m) na O

przedłużeniu rynny jeziora Łęsk, Marksoby (1,5 km ,

głęb. 10,2 m) na przedłużeniu rynny jeziora Babięty
Wielkie, dalej rynny jezior: Świętajno (2,1 km , głęb.
9,1 m), Zyzdrój Wielki (2,4 km2, głęb. 19,5 m), jeziora:
Spychowskie (0,5 km , głęb. 7,7 m), Zdruzno (2,5 km ,
głęb. 24,5 m), Uplik Wielki (1,9 km2, głęb. 32,5 m),
przez które przepływa Krutynią w swoim górnym bie­
gu. Pomiędzy miastami Ruciane-Nida i Pisz znajduje
się w otoczeniu leśnym malownicze, łukowato wygięte
O

Jezioro Nidzkie (18 km , głęb. 23,7 m), uznane za re­

zerwat krajobrazowy, a w przedłużeniu rynny tego je­
ziora ku północo-wschodowi znajdują się jeziora: Wiar-
teł (1,8 km2 , głęb. 29 m), Brzozolasek (1,5 km2 , głęb.
17,2 m) i podwójna rynna jeziora Roś (18,9 km , głęb.
32 m), z którego wypływa rzeka Pisa. W granicach
Mazurskiego Parku Krajobrazowego mieszczą się je-
O

ziora Jegocin Duży (1,3 km , głęb. 33,1 m) i Mały (0,5

km , głęb. 17,9 m). Pomiędzy Jeziorem Nidzkim a do­
liną Pisy znajduje się rozległe i płytkie jezioro Pogubię
O

(6,7 km , głęb. 2,6 m) z rezerwatem ptactwa wodnego.

Równinę Mazurską zajmują rozległe lasy, których
wschodnia część (ok. 1000 km ) nosi nazwę Puszczy
Piskiej, a zachodnia jest częścią Puszczy Nidzickiej,
w której utworzono rezerwat leśny „Dęby Napiwodz-
kie” (37,1 ha), „Koniuszanka I” (24 ha), „Koniuszanka
II” (64,6 ha), rezerwat ptasi „Małga” (147,1 ha) i tor­
fowiskowy „Galwica” (95,1 ha).
W regionie są tylko dwa miasta, obydwa przy linii
kolejowej z Ełku przez Szczytno do Olsztyna. Ruciane-
Nida (ok. 5 tys. mieszk.) uzyskało prawa miejskie
w końcu 1965 r. Składa się z dwóch części: osiedla tar­
tacznego, a zarazem miejscowości wypoczynkowej Ru­
ciane nad Jeziorem Nidzkim oraz dawnej wioski śród­
leśnej Nida, gdzie w latach 1949-1962 powstały duże
Zakłady Płyt Pilśniowych i Wiórowych z kilkunastoma
blokami mieszkalnymi dla załogi. Zakłady te powodują
znaczne zanieczyszczenie wód jeziornych. Pisz (ok. 19
tys. mieszk.), położony nad Pisą, nosił mazurską nazwę
Jańsbork (z niemieckiego Johannisburg). Powstał
w XIV w. jako osada przy pogranicznym zameczku
krzyżackim. Osiedle prawa miejskie uzyskało w 1645
r., a w 1818 zlokalizowano tu władze powiatowe. Mia­
sto jest ośrodkiem przemysłu drzewnego, który repre­
zentują tartak i zakłady produkcji sklejek, a także spo­
żywczego (młyn i mleczarnia). Dawny zamek rozebra­
no w XIX w.
6.3. Pojezierze Litewskie (842.7)
Pojezierze Litewskie jest członem Pojezierzy
Wschodniobałtyckich, obejmującym, podobnie jak Po­
jezierze Mazurskie, formy polodowcowe trzech głów­
nych faz ostatniego zlodowacenia (leszczyńskiej, po­
znańskiej i pomorskiej). Większa część tego makrore­
gionu znajduje się na terytorium Republiki Litewskiej.
Moreny czołowe fazy poznańskiej i pomorskiej układa­
ją się lukami po obu stronach przełomu Niemna, nato­
miast zasięg fazy leszczyńskiej jest maskowany przez
młodsze sandry i sygnalizuje go występowanie wytopi-
skowych jezior (na wschód od Grodna). Prawie całe
Pojezierze Litewskie (z wyjątkiem Pojezierza Zachod-
niosuwalskiego) należy do dorzecza Niemna. Klimat
tego regionu ma wyraźne cechy kontynentalne. Część
położona w granicach Polski wyróżnia się najniższymi
(poza górami) temperaturami. W Suwałkach średnia
wieloletnia temperatura najzimniejszego miesiąca (lu­
tego) wynosi -5,6°C (w Sejnach -5,9°C), średnia lipca
17,3°C, średnia roku 6,1°C (w Sejnach 6,9°C), roczna
amplituda średnich temperatur miesięcznych 22,9°C.
Zima pojawia się w Suwałkach już w końcu listopada
i trwa 119 dni, tj. prawie 4 miesiące, pokrywa śnieżna
zalega 101 dni. Średnia suma opadów rocznych wynosi
576 mm. Charakterystyczna jest duża liczba dni po­
chmurnych: w Suwałkach 169 dni w roku. Lasy są typu
subborealnego, ale większe powierzchnie zajmują tylko
w południowej części regionu na sandrach: Puszcza
Augustowska na zachód od doliny Niemna, Puszcza
Rudnicka w dorzeczu prawego dopływu Niemna - Me-
reczanki.
Zachodnia część Pojezierza Litewskiego bywa na­
zywana Pojezierzem Suwalsko-Augustowskim i po­
dzielono ją na 4 mezoregiony. Są to: Puszcza Rominc-
ka (842.71) na pograniczu należącego do Rosji obwodu
kaliningradzkiego, Pojezierze Zachodniosuwalskie
(842.72) na zachód od doliny Czarnej Hańczy, Pojezie­
rze Wschodniosuwalskie na wschód od tej doliny
(842.73) po dolinę Niemna na Litwie, Równina Augu­
stowska (842.74) na południe od Suwałk i jeziora Wi­
gry. Polska częśćO Pojezierza Litewskiego obejmuje
około 3,5 tys. km . Na terytorium Litwy i częściowo
Białorusi wyróżnia się: Równinę Mereczanki-Kotry
(Pietryęią lyguma, 842.75), prawie bezjeziorną Wyso-
czyznę Srodkowoniemeńską (Nemuno vidyrupio ply-
naukśte, 842.76), Pojezierze Wileńskie (Aukśtaićią
aukśtuma, 842.77), Wysoczyznę Zachodnioauksztocką
(Vakarą Aukćtocią plynaukśte, 842.78) i Równinę
Żejmiany-Wilii (Zeimenos-Neris vidurupio lyguma,
842.79).
Puszcza Romincka (842.71) zajmuje pagórkowaty
teren morenowy w dorzeczu Pregoły. Nazwa puszczy
pochodzi od rzeczki Rominty; na terenie należącym do
Rosji nazwano ją „Krasnaja”, natomiast w Polsce Błę-
dzianką. Region rozciąga się między Gołdapią w Polsce
a Jeziorem Wisztynieckim na pograniczu litewsko-
rosyjskim (dawniej litewsko-pruskim). Polska część re­
gionu zajmuje powierzchnię około 180 km . Najwyższe
wzgórza przekraczają wysokość 200 m n.p.m. Jezior
jest mało. Największe
O
jest Jezioro Gołdapskie (w grani-
cach Polski 1,5 km , głęb. 10,9 m). Prawie cały obszar
po obu stronach granicy jest zalesiony, przy czym
przeważają drzewostany sosnowo-świerkowe, ale sie­
dliska leśne są zróżnicowane, oprócz różnego typu bo­
rów występują grądy i roślinność bagienna. W Puszczy
Rominckiej jest 5 rezerwatów: „Czerwona Struga” (3,6
ha), „Dziki Kąt” (34,1 ha), „Boczki” (108,8 ha), „Me-
chacz Wielki” 146,7 ha) oraz „Struga Żytkiejmska
(467,1 ha). Puszcza Romincka sąsiaduje na zachodzie
z Krainą Węgorapy, na południu ze Wzgórzami Sze-
skimi i Pojezierzem Zachodniosuwalskim, na wscho­
dzie z Pojezierzem Wschodniosuwalskim. Wzdłuż po­
łudniowej granicy regionu prowadzi szosa z Gołdapi do
Wiżajn. Po budowanej przed 1945 r. okrężnej wokół
puszczy linii kolejowej zostały nasypy, wkopy i wysoki
wiadukt w Stańczykach, podobny do rzymskich akwe­
duktów. Na wschodnim krańcu regionu na granicy Po­
jezierza Wschodniosuwalskiego leży w otoczeniu la­
sów wieś Żytkiejmy, na południu Dubeninki, na zacho­
dzie miasto Gołdap (14 tys. mieszk.) z tartakiem, drob­
nym przemysłem spożywczym i metalowym, ośrodek
turystyczno-wypoczynkowy, mający połączenie kole­
jowe z Ełkiem (przez Olecko). A. Richling (1985) wy­
różnił dwa mikroregiony: Nieckę Gołdapską (842.711)
wokół Jeziora Gołdapskiego o powierzchni 22 km
(w granicach Polski) oraz Lasy Rominckie (842.712)
o nazwie synonimicznej z nazwą mezoregionu.
Pojezierze Zachodniosuwalskie (842.72) znajduje
się na południe od Puszczy Rominckiej, na zachód od
doliny Czarnej Hańczy i Puszczy Augustowskiej, na
wschód od Wzgórz Szeskich oraz Pojezierza Ełckiego,
zajmując obszar 830 km . Jest to region przejściowy
między Pojezierzem Mazurskim a Pojezierzem Litews­
kim, ale zaliczony do tego drugiego. Orograficzną i hy­
drograficzną oś regionu tworzy rynna Rospudy z kil­
koma wydłużonymi jeziorami: Rospuda (3,4 km , głęb.
38,9 m), Garbaś (1,5 km2, głęb. 48 m), Sumowo (0,9
km2, głęb. 13,6 m), Bolesty (1,4 km2, głęb. 16,2 m)
oraz paroma mniejszymi. Przepływająca przez te jezio­
ra rzeka Rospuda wpada do Jeziora Białego pod Augu­
stowem i należy do dorzecza Wisły. Wzdłuż tej osi na­
sunął się jeden z lobów lodowca skandynawskiego
w pomorskiej fazie zlodowacenia. Na wschód od rynny
Rospudy ciągnie się rynna Przerośli skręcająca bardziej
w kierunku południowo-wschodnim, w której najwięk­
szymi jeziorami są: Białe Filipowskie (1,3 km , głęb.
52 m) i Okmin (1,1 km , głęb. 39,9 m). Za północno-
zachodnią granicę regionu (ze Wzgórzami Szeskimi)
przyjęto rzeczkę Jarkę (dopływ Gołdapi). W jej dorze­
czu na przedłużeniu rynny Rospudy znajduje się Jezio­
ro Czarne (1,7 km , głęb. 27,5 m), a na zachód od Ro­
O
spudy Jezioro Mieruńskie Wielkie (1,9 km , głęb. 25,5
m), mające odpływ do jeziora Garbaś. A. Richling
(1985) wyróżnił 3 mikroregiony: Garb Przerośli
(842.722) wysokości do 257 m na obszarze wododzia­
łowym Błędzianki, Czarnej Hańczy i Rospudy, Wynie­
sienie Oleckie na zachód od rynny Rospudy (842.721)
i Pagórki Przebrodzkie (842.723) na wschód od niej,
ale w tym podziale zagubił się charakterystyczny ele­
ment jakim jest sama długa rynna. Pojezierze Zachod-
niosuwalskie jest regionem rolniczym, lasów ma mało,
miast nie ma. Przecina je w poprzek linia kolejowa
z Olecka do Suwałk.
Pojezierze Wschodniosuwalskie (842.73) rozpo­
ściera się na pograniczu Polski i Litwy, w większej czę­
ści na wschód od granicy polsko-litewskiej. Zachodnią
granicę tworzy częściowo górny bieg Błędzianki
i Czarnej Hańczy, południową - granica sandru augu­
stowskiego. Powierzchnia
O
regionu w Polsce wynosi
około 1250 km . Wały morenowe tego pojezierza mają
w Polsce ogólny kierunek z północo-zachodu na połud-
nio-wschód i od jeziora Wigry skręcają w kierunku
wschodnim, ale A. Ber wyróżnił dwa loby lodowcowe,
związane z nasunięciem w fazie pomorskiej: lob Hań­
czy i lob Sejn, natomiast zewnętrzny pas moren na gra­
nicy sandru odpowiadałby fazie poznańskiej. Znaczny
obszar na północ od Suwałk przekracza wysokość 200
m n.p.m. i ma bardzo urozmaiconą rzeźbę terenu. Wy­
stępują tu wały moren czołowych, kemy, drumliny, ozy
i bardzo głębokie rynny. Do tych ostatnich należy ryn­
na najgłębszego
O
na nizinach europejskich jeziora Hań-
cza (3,1 km , głęb. 108,5 m), którego lustro wody znaj­
duje się na wysokości 227 m n.p.m. (rezerwat krajobra­
zowy). Wypływa z niego rzeka Czarna Hańcza, ucho­
dząca do Niemna na granicy litewsko-białoruskiej. Re­
zerwatem jest „Głazowisko Bachanowo nad Czarną
Hańczą” (1 ha). Na wschód od jeziora Hańcza znajduje
się rynna jezior SzelmentO Wielki (3,6 km , głęb. 45 m)
i Szelment Mały (1,7 km , głęb. 28,5 m), z których wo­
dy odpływają do Szeszupy. Do większych należą rów­
nież jeziora: Gaładuś (7,4 km , w granicach Polski 5,6
km2 , głęb. 54,8 m), Pomorze (2,9 km2 , głęb. 23,5 m),
Pierty (2,3 km 2 , głęb. 38O m), Gremzdy (1,9 km2 , głęb.
14,3 m) i Hołny (1,6 km , głęb. 15,2 m), ale największe
są Wigry (21,2 km , głęb. 73 m), położone w połowie
w obrębie sandru Równiny Augustowskiej. Przez Wi­
gry przepływa Czarna Hańcza. Pojezierze Wschodnio-
suwalskie ma klimat o cechach najbardziej kontynen­
talnych w Polsce, co wynika z obserwacji w Suwałkach
i Sejnach. Okres wegetacyjny trwa tylko 180-190 dni.
Region należy do najbardziej atrakcyjnych pod wzglę­
dem przyrodniczym, toteż utworzono tu wiele obiektów
chronionych, a przede wszystkim WigierskiOPark Naro-
dowy w otoczeniu jeziora Wigry (149,6 km ), a na pół­
noc od Suwałk - Suwalski Park Krajobrazowy (62,8
km ) obejmujący kilkanaście jezior, w tym unikatową
Hańczę. Poza tymi parkami istnieją rezerwaty bobrów:
„Bobruczek” (0,9 ha) w pobliżu linii kolejowej z Su­
wałk do Trakiszek, „Marycha” (208,8 ha) na północo-
zachód od Sejn. Rezerwatem archeologicznym jest
„Cmentarzysko Jadźwingów” (4,1 ha) obejmujące bór
świerkowy z kurhanami w Szwajcarii na północ od
Suwałk, rezerwatem geologicznym „Głazowisko Łopu-
chowskie” (15,9 ha) w gminie Jeleniewo, malowni­
czym obiektem zabytkowym jest klasztor Kamedułów
na półwyspie jeziora Wigry. A. Richling (1985) podzie­
lił Pojezierze Wschodniosuwalskie w granicach Polski
na 4 mikroregiony. Należy do nich Garb Wiżajn
(842.731) na północy, z kulminacją Rowelskiej Góry
(298 m); w jego granicach z większych jezior oprócz
wspomnianego jeziora Hańcza trzeba wymienić more­
nowe jezioro Wiżajny (2,9 km , głęb. 5,3 m). Środkową
część Pojezierza Wschodniosuwalskiego zajmują zróż­
nicowane Wzgórza Jeleniewskie (842.732) z kulmina­
cją Krzemieniuchy (289 m), oddzielone od Garbu Wi­
żajn doliną Szeszupy, z licznymi jeziorami, wśród któ­
rych największe są wymienione poprzednio Szelment
Wielki i Szelment Mały. Na północ od Suwałk przecina
je wyraźne obniżenie, nazwane przez S. Pietkiewicza
Bramą Jeleniewską. Pojezierze Wigierskie (842.733)
występuje na południu wokół jeziora Wigry i jest dużo
niższe (130-165 m). Powierzchnia wodna zajmuje
znaczną część terytorium. Czwartym mikroregionem są
Pagórki Sejneńskie (842.734) położone w dorzeczu
Marychy (lewego dopływu Niemna). Wśród jezior
największe są wspomniane: bezodpływowy Gaładuś,
Hołny i Pomorze. Wysokości nad poziomem morza nie
przekraczają 180 m.
Największym miastem Pojezierza Wschodniosu­
walskiego są Suwałki (ok. 66 tys. mieszk.), położone
nad Czarną Hańczą na południowo-zachodniej rubieży
mezoregionu. Miasto jest stosunkowo młode, powstało
bowiem w 1715 r. W latach 1866-1915 było w Króle­
stwie Polskim stolicą guberni, obejmującej część dzi­
siejszej Litwy po dolinę Niemna i Kowno. Obecnie jest
siedzibą władz województwa, sięgającego na zachód
poza Wielkie Jeziora Mazurskie w dawnych Prusach
Wschodnich. W Suwałkach zbiegają się 3 linie kolejo­
we: z Sokółki i Augustowa od południa, z Olecka od
zachodu i od granicy litewskiej w Trakiszkach od pół­
noco-wschodu. W mieście istnieje wiele zakładów
przemysłowych (fabryka płyt wiórowych, wytwórnia
strunobetonowych podkładów kolejowych, fabryka
mebli, browar, elewator zbożowy). Jest kilka zabytków
z początku XIX w. Drugim miastem są Sejny (ok. 5 tys.
mieszk.), ośrodek mniejszości litewskiej w Polsce,
dawna siedziba biskupstwa. Powstały w XVII w. wokół
dużego zespołu klasztornego. Pojezierze Wschodnio-
suwalskie należy wraz z regionami przyległymi do ob­
szarów o stosunkowo mało zagrożonym przez przemysł
środowisku przyrodniczym i czystych wodach. Zagro­
żenie powstałoby w przypadku eksploatacji rud żelaza
i innych metali odkrytych w okolicach Jeleniewa na
głębokości około 2000 m w krystalicznych skałach
platformy wschodnioeuropej skiej.
Równina Augustowska (842.74) jest sandrem za­
czynającym się w okolicy Suwałk na wysokości około
190 m i obniżającym do około 120 m w okolicach Au­
gustowa. Od północy sandr graniczy z morenami Poje­
zierza Wschodniosuwalskiego, od zachodu z Pojezie­
rzem Zachodniosuwałskim, od południa z Kotliną Bie­
brzańską i w granicach Polski zajmuje powierzchnię
około 1170 km . Sandr powstał w fazie poznańskiej
i pokrywa zasięg fazy leszczyńskiej. Powierzchnię
równiny urozmaicają wytopiskowe misy licznych je­
zior, do których należy południowa część jezioraOWigry
i grupa jezior pod Augustowem: Necko (4 km , głęb.
25 m), Białe (1,8 km2, głęb. 30 m), Długie (1,6 km2,
głęb. 12 m), Sajno (5,2 km , głęb. 27 m), Studzieniczne
(2,5 km , głęb. 30,5 m), a nieco dalej ku wschodowi
Serwy (1,6 km2 , głęb. 41,5 m), Mikaszewo (1,3 km2 ,
głęb. 15 m) i in. Przeważającą część równiny zajmuje
Puszcza Augustowska, w której utworzono wiele re­
zerwatów przyrodniczych: na północo-wschodzie „To-
bolinka” (4,3 ha) - śródleśne jezioro dystroficzne, re­
zerwaty leśne „Kukle” (313,5 ha), „Łempis” (126,6 ha)
i „Pomorze” 120,5 ha) - wszystkie w gminie Giby.
W okolicach Augustowa „Brzozowy Grąd” (0.1 ha) -
stanowisko obuwika pospolitego na wyspie Jeziora
Studzienicznego, dalej ku wschodowi rezerwaty leśne:
„Mały Borek” (90,5 ha), obejmujący fragment boru so­
snowego, „Starożyn” (183,4 ha) - zbiorowisko grądo­
we i ols, „Kozi Rynek” (143,6 ha) o podobnym charak­
terze, „Jezioro Kalejty” (740,7 ha) oraz z otaczającym
borem sosnowym, „Stara Ruda” (83,2 ha) - obszar źró-
dliskowy rzeczki Rudawki z borem świerkowym, „Ku-
riańskie Bagno” (1713 ha), „Perkuć” 209,8 ha), rezer­
wat florystyczny „Glinki” (1,7 ha) w gminie Sztabin -
stanowisko paproci pióropusznika strusiego i in. Na po­
łudnie od Augustowa rezerwatem jest Jezioro Kolno
(269,3 ha) - miejsce lęgowe łabędzia niemego. Projek­
towany jest Augustowski Park Krajobrazowy.
A. Richling (1985) wyróżnił na Równinie Augu­
stowskiej 5 mikroregionów. Obniżenie Suwalskie
(842.741) jest szlakiem odpływu lodowcowo-rzecznego
w fazie pomorskiej wzdłuż biegu Czarnej Hańczy po jej
ujście do jeziora Wigry. Pagórki Augustowskie
(842.742) stanowią strefę brzeżną sandru od strony za­
chodniej, gdzie wśród piasków pojawiają się kępy gliny
morenowej i zatorfione wytopiska. Ciągną się one na
zachód i południo-zachód od Wigier, oprócz których
większym jeziorem jest Blizno (2,4 km , głęb. 26 m).
Równina Frąckowska (842.743) obejmuje północną
część Równiny Augustowskiej, zajętej w 90% przez
bory sosnowe oraz mieszane i przeciętej doliną Czarnej
Hańczy poniżej jej wypływu z Wigier. Równina Stu-
dzieniczna (842.744) jest południową częścią Równiny
Augustowskiej w okolicach samego Augustowa z licz­
nymi jeziorami wytopiskowymi. Równina Mikaszew-
ska (842.745) znajduje się na wschód od poprzedniej.
Spod pokrywy piaszczystej wynurzają się tu miejscami
kępy gliny morenowej. Lasy zajmują 93% powierzchni.
Jedynym miastem Równiny Augustowskiej jest
Augustów (ok. 30 tys. mieszk.) położony nad jeziorami
Necko i Białym. Miasto powstało w 1591 r. Zyskało na
znaczeniu przez wybudowanie w latach 1824-1839 ka­
nału łączącego dorzecze Wisły i Niemna przez jeziora:
Necko, Białe, Studzieniczne i Mikaszewo. Całkowita
długość kanału wynosiła 101 km, z czego w obecnych
granicach Polski pozostały 82 km. Na kanale jest 18
śluz (w granicach Polski 14). Pokonują one różnicę wy­
sokości 15 m od strony Biebrzy do Augustowa i 41 m
od Niemna do Augustowa. Kanał miał stanowić drogę
wodną z Królestwa Polskiego na Bałtyk z ominięciem
Prus, ale nigdy nie miał większego znaczenia. Jest za­
bytkiem sztuki inżynierskiej, wykorzystywanym czę­
ściowo do spławu drewna do tartaku w Augustowie
oraz w turystyce wodnej. Augustów uzyskał połączenie
kolejowe z Suwałkami; Grodnem (obecnie nie istnieją­
ce) w 1899 r., ale dopiero w 1963 r. bezpośrednio na
południe przez Sokółkę do Białegostoku. Ma kilka za­
kładów przemysłowych m.in. fermentownię tytoniu,
fabrykę obuwia, dwa młyny, mleczarnię i in.). Jest zna­
czącym ośrodkiem rekreacji i turystyki.
 R ozdział 7
PO JEZIER ZA W IELKOPOLSKIE
Określeniem zbiorczym „pojezierza wielkopol­
skie” objęto część podprowincji Pojezierzy Południo-
wobaltyckich oddzieloną od pojezierzy pomorskich
wybitną równoleżnikową bruzdą Pradoliny Torańsko-
Eberswaldzkiej, którą do tego obszaru trzeba włączyć.
Pojezierza wielkopolskie odpowiadają dwóm fazom
ostatniego zlodowacenia: poznańskiej (w Niemczech
nazywanej frankfurcką) i leszczyńskiej (brandenbur­
skiej). Intensywność ukształtowania powierzchni jest tu
mniejsza niż na pojezierzach pomorskich i mazursko-
litewskich, linie stagnowania czoła lodowca skandy­
nawskiego są rozsunięte, dużą rolę odgrywało zanika­
nie na miejscu nieruchomego, martwego lodu lodow­
cowego. Wzniesienia nie przekraczają 200 m n.p.m„
z wyjątkiem części zachodniej. Zajezierzenie jest
mniejsze, niż na pojezierzach pomorskich i mazursko-
litewskich. A. Choiński znalazł na Pojezierzu Wielko-
polsko-Kuj awskim, a właściwie na całym omawianym
terytorium, 1347 jezior od 1 ha wzwyż, zajmujących
O
łącznie 420 km , podczas gdy według Katalogu jezior
polskich (1952) były tu 1572 jeziora o łącznej po­
wierzchni 495 km , czyli w ciągu półwiecza ubyło 225
jezior lub ich powierzchnia zmniejszyła się poniżej 1
ha, a całkowita powierzchnia uległa zmniejszeniu o 75
km2.
 Południowa granica pojezierzy wielkopolskich po­
krywa się z najdalszym zasięgiem zlodowacenia wi-
ślańskiego w fazie leszczyńskiej.
Sieć rzeczna ma układ kratowy, na który składają
się równoleżnikowe odcinki pradolinowe i łączące je
doliny poprzeczne. Poza Pradoliną Toruńsko-Ebers-
waldzką są to równoleżnikowe odcinki doliny Warty
i jej dopływu Wełny, a dalej na południe równoleżni­
kowy ciąg dolin Warty, Obry i Odry, nazywany daw­
niej pradoliną warszawsko-berlińską, ale nie ma on
w całości charakteru jednego regionu, jak Pradolina To-
ruńsko-Eberswaldzka. Prostopadle do biegu pradolin
przebiegają łączące je doliny poprzeczne: Poznański
Przełom Warty oraz Lubuski Przełom Odry.
Położenie pojezierzy wielkopolskich niejako
w cieniu opadowym pojezierzy pomorskich od północy
oraz Sudetów od południa sprawia, że roczne sumy
opadów są tu mniejsze, niż w innych częściach Nizin
Polskich, zwłaszcza między Wartą a Wisłą. Lasów jest
stosunkowo mało, przeważają pola uprawne. Istnieje
1 park narodowy (Wielkopolski), 6 parków krajobra­
zowych i kilkadziesiąt rezerwatów.
Wyróżniono następujące makroregiony: Pradolinę
Toruńsko-Eberswaldzką (315.3), Pojezierze Lubuskie
(315.4), Pojezierze Wielkopolskie (ściślej - Wielko-
polsko-Kujawskie, 315.5), Pradolinę Warciańsko-
Odrzańską (315.6), Wzniesienia Zielonogórskie
(315.7), Pojezierze Leszczyńskie (315.8). Przedłuże­
niem Pojezierza Lubuskiego na zachód od Odry jest
Pojezierze Barnimskie (Lebus- und Barnimplatte
(315.2), a przedłużeniem Pojezierza Wielkopolsko-
Kujawskiego na wschód od Wisły, omówione łącznie
z pojezierzami pomorskimi - Pojezierze Chełmińsko-
Dobrzyńskie (315.1). Fazie leszczyńskiej na terytorium
Niemiec odpowiada Pojezierze Brandenburskie (Ost-
brandenburgisches Heide- und Seengebiet, 316.1).
7.1. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (315.3)
Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka przedstawia
rozległą formę wklęsłą, oddzielającą pojezierza pomor­
skie od wielkopolskich. W pomorskiej fazie zlodowa­
cenia był to szlak odpływu wód lodowcowo-rzecznych
na zachód, ale geneza tej formy ukształtowania po­
wierzchni ma predyspozycje wcześniejsze. Region
składa się z 4 kotlinowych rozszerzeń połączonych od­
cinkami węższymi. W strukturze pionowej występuje
kilka poziomów akumulacji rzecznej, związanych
z etapami kształtowania się odpływu w rytmie wahań
klimatu. Liczba tych stopni tarasowych jest niejedna­
kowa w poszczególnych częściach pradoliny. Występu­
je wyraźna różnica krajobrazowa między zatorfionymi
częściami dna pradoliny zajętymi przez łąki a jej wyż­
szymi terenami piaszczystymi, na których występują
pola wydmowe, porośnięte borami sosnowymi. W ko­
tlinach zachowały się miej scami formy terenu związane
z wtargnięciem do istniejącej wcześniej doliny intergla­
cjalnej lodowca, który z czasem przekształcał się w pła­
ty martwego lodu, pozostawiającego po sobie jeziora,
kemy i ozy.
 W granicach Polski Pradolina Toruńsko-Ebers-
waldzka zajmuje powierzchnię 7,2 tys. km . Wyróżnio­
no następujące mezoregiony: Dolinę Eberswaldzką
(Eberswalder Tal, 315.31) na terytorium Niemiec, Ko­
tlinę Freienwaldzką (Oderbruch, 315.32), przeciętą
granicą państwa wzdłuż biegu Odry, Kotlinę Gorzow­
ską (315.33), Dolinę Środkowej Noteci (315.34), Kotli­
nę Toruńską (315.35) i Kotlinę Płocką (315.36).
Kotlina Freienwaldzka (315.32) rozpościera się
głównie na lewym brzegu Odry, na terytorium Nie­
miec. W Polsce należy do niej wąski pas doliny na
prawym brzegu Odry od Kostrzyna do Kostrzynka,
gdzie rzeka skręca na północ, odcinając ostrogę mean­
drową po stronie niemieckiej na wschód od Eberswal­
de; ten odcinek doliny ma około 42 km długości
i w starym meandrze doliny (na zachód od Dębna) do­
chodzi do 7 km szerokości, ale dalej zwęża się do 1-2
km. W granicach Polski znajduje się około 160 km .
Kotlina Gorzowska (315.33) jest największym
mezoregionem Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej,
szlakiem odpływu na zachód wód lodowcowo-
rzecznych w subfazie krajeńsko-wąbrzeskiej oraz w fa­
zie pomorskiej. Od północy graniczy z wysoczyzną
Równiny Gorzowskiej, Pojezierzem Dobiegniewskim,
Równiną Drawską i Pojezierzem Wałeckim, od połu­
dnia - z Pojezierzem Łagowskim i Pojezierzem Po­
znańskim, od wschodu - z Pojezierzem Chodzieskim,
na zachodzie łączy się z Kotliną Freienwaldzką. Dłu­
gość Kotliny Gorzowskiej dochodzi do 120 km, szero­
kość do 35 km, a powierzchnia obejmuje 3740 km .
W jej skład wchodzą 4 submezoregiony, a mianowicie:
Dolina Dolnej Noteci od wielkiego zakrętu poniżej uj­
ścia Gwdy do połączenia z Wartą, Obornicka Dolina
Warty poniżej ujścia Wełny do ujścia Noteci, Dolina
Dolnej Warty od ujścia Noteci po dolinę Odry (Kotlinę
Freienwaldzką), wreszcie wysoki, tarasowy poziom lo-
dowcowo-rzeczny pomiędzy dolinami Warty i Noteci -
Międzyrzecze Warty i Noteci.
Dolina Dolnej Warty (315.331) pomiędzy Santo­
kiem przy ujściu Noteci a Kostrzynem ma 55 km dłu­
gości i do 20 km szerokości, przy czym można wyróż­
nić dwa mikroregiony: podmokły, zmeliorowany taras
zalewowy szerokości 8-10 km, noszący nazwę Łęgów
Warciańskich oraz piaszczysty, przeważnie zalesiony
taras muszkowski (od wsi Muszków), ciągnący się
w kierunku wschodnim po ujście Obry do Warty.
W gminie Słońsk są 3 rezerwaty: „Lemieszyce” (3,3
ha) - las mieszany oraz „Słońsk” (4244,3 ha) i „Czapli-
niec Lemieszycki” (7 ha) - rezerwaty ptasie. Jako od­
rębny mikroregion trzeba potraktować stożek napły­
wowy Warty przy jej połączeniu z Notecią, naprzeciw
Gorzowa Wielkopolskiego, zajęty przeważnie pod
osadnictwo i gospodarkę rolną. Dolna Warta jest uregu­
lowana i ma 68 km długości, przy czym jej zwierciadło
obniża się od około 19 m do 13 m pod Kostrzynem.
Przy ujściu Warty do Odry na prawobrzeżnym tarasie
pradolinnym leży Kostrzyn (17 tys. mieszk.), niegdyś
forteca z zachowanymi bastionami ziemnymi z XVI w.,
w 1945 r. zniszczony w 95%. Po wojnie zbudowano
dużą fabrykę celulozy i papieru. Jest to miasto nadgra­
niczne z dużym węzłem kolejowym, w którym zbiegają
się linie: ze Szczecina na Śląsk, z Bydgoszczy przez Pi­
łę i Gorzów do Berlina, równoległa do niej na lewym
brzegu lokalna linia z Gorzowa oraz linia ze Stargardu
Szczecińskiego. Przy prawobrzeżnej magistrali z Go­
rzowa leży miasto Witnica (ok. 6,5 tys. mieszk.) z za­
kładami przemysłu drzewnego, metalowego i spożyw­
czego.
Obornicka Dolina Warty (315.332) jest to odcinek
doliny Warty od ujścia Wełny pod Obornikami do uj­
ścia Noteci. Rzeka na tym odcinku ma 142,4 km długo­
ści, a dolina 2-4 km szerokości. Dno doliny jest zajęte
przez łąki, ale po obu jego stronach na wyższych tara­
sach rosną bory sosnowe. Na prawym brzegu doliny
naprzeciw Międzychodu istnieją koło Chrzępowa re­
zerwaty: „Cegliniec” (4,3 ha) ze starodrzewem sosno­
wym, „Czaple Wyspy” (8,1 ha) - miejsce lęgowe kani
czarnej, „Mszar nad jeziorem Mnich” (5,8 ha) -jezioro
dystroficzne i torfowisko przejściowe. Inny rezerwat
bagienny, „Chlebowo” (4,4 ha) koło Obornik, obejmuje
torfowisko wysokie. Na ujściowym odcinku Wełny jest
rezerwat „Słonawy” (3,5 ha) z tarliskiem łososia oraz
„Wełna” (9,6 ha). Na środkowym tarasie, naprzeciw
Sierakowa występują wytopiskowe jeziora rynnowe.
W 1991 r. utworzono Sierakowski Park Krajobrazowy
(304,1 km2) z rezerwatem „Buki nad Jeziorem Lutom­
skim” (55,2 ha). Na lewym brzegu Warty powstało
przy przeprawach przez rzekę kilka miast: Skwierzyna
(ok. 10,5 tys. mieszk.), Międzychód (11 tys.), Sieraków
(6 tys.), Wronki (11,5 tys.), Obrzycko (2,5 tys.). Na
prawym brzegu przy ujściu Wełny znajdują się Oborni­
ki (17 tys.).
Międzyrzecze Warty i Noteci (315.333) obejmuje
wysokie tarasy lodowcowo-rzeczne, pochylające się ze
wschodu na zachód od około 60 m do 40 m n.p.m. Cha­
rakterystyczną cechą krajobrazu tego regionu są wy­
dmy wysokości względnej 20-40 m (ponad 90
m n.p.m.); porasta je bór sosnowy nazwany Puszczą
Notecką. Są one różnego typu. W centrum obszaru, na
północ od Sierakowa i Wronek przeważają wydmy po­
przeczne, na zachodzie podłużne, na wschodzie parabo­
liczne, co wskazywałoby na istnienie kilku cykli wy-
dmotwórczych. Tereny wydmowe są pozbawione wód
płynących. Jedynym ciekiem jest w części północnej
równoległa do Noteci Miałka, płynąca na granicy pola
wydmowego i niższego stopnia tarasowego. Wzdłuż jej
biegu jest widoczny na mapach łańcuch jedenastu ma­
łych zbiorników wodnych, nazywanych Jeziorami
Mialskimi. Są to zbiorniki sztuczne, utworzone przez
spiętrzanie wód Miałki na potrzeby lokalne, co umoż­
liwił stosunkowo znaczny spadek cieku (25 m na dłu­
gości kilkudziesięciu kilometrów), większy niż Noteci,
do której Miałka wpada pod Drezdenkiem. Jednakże na
środkowych tarasach występują wytopiskowe jeziora
rynnowe w dwóch skupieniach: na południe od Drez­
denka i na północ od Sierakowa. Rynny te powstały
w poznańskiej fazie zlodowacenia wiślańskiego, wy­
pełnił je martwy lód w czasie procesu deglacjacji i po­
kryła gruba seria piasków lodowcowo-rzecznych. Po
wcięciu się Warty i Noteci pod koniec plejstocenu i na
początku holocenu oraz wytopieniu się martwych lo­
dów, rynny wypełniły się wodą wskutek podniesienia
się poziomu wód gruntowych, spowodowanego zwil­
gotnieniem klimatu. W grupie jezior sierakowskich
największe są Kłosowskie (1,2 km , głęb. 14,3 m)
i Barlin (Chorzępowskie) (1,1 km , głęb. 3,2 m). Spe­
cyficznym zjawiskiem było pojawienie się w latach
dwudziestych efemerycznych jeziorek śródwydmo-
wych, spowodowane wycięciem znacznych połaci la­
sów, zniszczonych przez masowy pojaw sówki choj-
nówki w latach 1922, 1923 i 1924. Zanik sczerpywania
wód gruntowych wskutek ewapotranspiracji drzew
spowodował podniesienie się ich poziomu i powstanie
efemerycznych jeziorek w zagłębieniach śródwydmo-
wych oraz zalanie zagajników ocalałych przed sówką.
Puszcza Notecka jest obiektem gospodarki leśnej, ale
w jej zachodniej części, w okolicach Goszczanowa
i Lubiatowa utworzono 3 rezerwaty ptasie: „Czapleni-
ce” (8,1 ha) - bór sosnowy z kolonią czapli siwej
„Czaplisko” (2,9 ha) - kolonia czapli siwej na Jeziorze
Witolskim oraz „Łabędziniec” (2,8 ha) - kolonia czapli
siwej, łabędzia niemego i żurawia na wyspach jeziora
Pawle. Na południe w Drezdenku jest rezerwat krajo­
brazowy „Jezioro Łubówko” (77,5 ha). We wschodniej
części regionu, w okolicach Klempicza wśród wydm
parabolicznych występuje rozległe torfowisko Elżbie-
cin. Koło wsi Hamrzysko istnieje rezerwat roślinności
bagiennej „Wilcze Błoto” (2,5 ha). Region jest pozba­
wiony miast, wsie są zlokalizowane na obrzeżeniu ob­
szaru leśnego, który przecinają dwa szlaki komunika­
cyjne: szosa z Międzychodu do Drezdenka oraz magi­
strala kolejowa Poznań-Szczecin między Wronkami
nad Wartą a Krzyżem nad Notecią.
Dolina Dolnej Noteci (315.334) obejmuje odcinek
doliny od ujścia Gwdy do połączenia Noteci z Wartą.
Rzeka na tym odcinku ma 169,9 km długości i spadek
od około 47 m n.p.m. do około 19 m. Szerokość łąko­
wego dna doliny (Łęgi Nadnoteckie) jest zmienna (od
2 do 10 km), zwężenia występują w łuku doliny powy­
żej Czarnkowa, pod Drezdenkiem i pod Santokiem,
rozszerzenia w okolicy Krzyża i między Drezdenkiem
a Santokiem. Nad holoceńskim tarasem zalewowym
wznoszą się piaszczyste tarasy lodowcowo-rzeczne,
przeważnie zalesione, które powstały w czasie recesji
zlodowacenia (taras walkowicki na lewym brzegu mię­
dzy Ujściem a Czarnkowem, taras średnicki i taras
zwierzyński na prawym brzegu). W obrębie doliny leżą
miasta: Czarnków (ok. 12,5 tys. mieszk.), Wieleń (ok.
6,5 tys.) i Drezdenko (ok. 10,7 tys.) na lewym brzegu
oraz Krzyż (ok. 6 tys.) na prawym brzegu, duży węzeł
kolejowy na skrzyżowaniu szlaku Poznań-Szczecin
z nadnotecką linią do Kostrzyna na zachód, do Byd­
goszczy na wschód oraz linią do Chojnic, częścią waż­
nego dawniej szlaku z Berlina do Królewca i na Litwę.
Santok, położony naprzeciw spływu Warty i Noteci,
obecnie wieś, był w średniowieczu ważnym grodem
nadgranicznym, o który walczyli książęta polscy
z margrabiami brandenburskimi.
Dolina Środkowej Noteci (315.34) ciągnie się
równoleżnikowo od Nakla po Ujście na długości 80 km
i szerokości do 8 km, zwężając się do 2 km pod Na-
kłem i Opowyżej Ujścia. Zajmuje powierzchnię około
560 km . Na północy oddziela dolinę od wysoczyzny
Pojezierza Krajeńskiego wysokie i strome zbocze osią­
gające w morenie Dębowej Góry wysokość 197
m n.p.m., tj. około 140 m nad dnem doliny. Do podob­
nej wysokości dochodzą również wzgórza morenowe
pod Miasteczkiem Krajeńskim oraz na południo-
zachodzie, na granicy Pojezierza Chodzieskiego (Gon-
tyniec 192 m). Po stronie południowej dno doliny od­
dziela od wysoczyzny morenowej piaszczysty taras
szamociński. Noteć obniża swoje zwierciadło od około
57 m pod Nakłem do 47 m przy ujściu Gwdy, płynąc
po torfach, których miąższość dochodzi do 10 m, ale
w zwężeniu pod Dziembowcem powyżej Uj ścia torfu
brak i pojawia się glina zwałowa. Na zmeliorowanym
dnie doliny rozwija się gospodarka łąkowa, są także
stawy rybne, na tarasie szamocińskim występują lasy
i osiedla wiejskie, unikające na ogół dna doliny. Osie­
dla występują również wzdłuż linii kolejowej prowa­
dzącej z Bydgoszczy przez Nakło do Piły, w znacznej
części u podnóża północnego zbocza doliny. Na
wschodnim końcu regionu leży Nakło nad Notecią (ok.
21 tys. mieszk.). Od Nakla do Bydgoszczy wybudowa­
no już w końcu XVIII w. żeglowny Kanał Bydgoski,
łączący dorzecze Odry z dorzeczem Wisły. Nakło jest
również węzłem kolejowym, w którym linia z Byd­
goszczy do Piły krzyżuje się z linią Gniezno-Chojnice.
Istnieje tu cukrownia. Drugim miastem w regionie jest
Szamocin (ok. 4 tys. mieszk.), z fabryką mebli i tuczar-
nią trzody chlewnej. W dolinie utworzono dwa rezer­
waty przyrodnicze: „Łąki Slesińskie” (42,4 ha) w gmi­
nie Nakło, ze stanowiskiem brzozy niskiej na łąkach
nadrzecznych, i „Borek” (0,5 ha) z wielogatunkowym
lasem łęgowym.
Kotlina Toruńska (315.35) rozciąga się od Wło­
cławka nad Wisłą po Nakło nad Notecią. Na północy
graniczy z Pojezierzem Krajeńskim, Wysoczyzną
Świecką, Doliną Fordońską, Pojezierzem Chełmińskim,
na wschodzie z Pojezierzem Dobrzyńskim i Kotliną
Płocką, na południu z Równiną Inowrocławską, na za­
chodzie z Pojezierzem Chodzieskim i Doliną Środko- O
wej Noteci, zajmując powierzchnię około 1850 km .
Najniżej położoną częścią kotliny jest równina zale­
wowa (taras zalewowy) Wisły od stopnia wodnego po­
wyżej Włocławka do kolana Wisły w Bydgoszczy. Uj­
ście Brdy do Wisły znajduje się na wysokości 28 m
n.p.m., zwierciadło Wisły we Włocławku na wysokości
47 m, a długość rzeki na tym odcinku ma około 92 km.
Uchodzą do niej z prawej strony Mienia i Drwęca,
z lewej Zgłowiączka, Tążyna, Zielona i Brda. Jedynie
z zachodniej części kotliny wody odpływają Notecią na
zachód przez Wartę do Odry. Pomiędzy dorzeczem Wi­
sły a dorzeczem Noteci rozpościera się wysoki, piasz­
czysty taras, przekształcony eolicznie w wielkie pole
wydm, ciągnący się również pomiędzy Tążyną a Zielo­
ną na południe od Torunia. Ten obszar, składający się
z pozrastanych ramionami wydm parabolicznych,
zwróconych wypukłościami na wschód, zajmują rozle­
głe bory sosnowe noszące nazwę Puszczy Bydgoskiej
(315.351). Noteć, opuszczając Równinę Inowrocław­
ską, przepływa między Łabiszynem a Szubinem przez
jakby zatokę Kotliny Toruńskiej, którą można nazwać
Równiną Szubińsko-Łabiszyńską (315.353). Zachodnim
jej skrajem przepływa uchodząca do Noteci Gąsawka.
Równina ta jest zalesiona i znacznie słabiej zwydmiona
niż Puszcza Bydgoska. Znajdują się tutaj 2 rezerwaty:
„Ostrów koło Pszczółczyna” (16,8 ha) - grąd niski i łęg
olszowy oraz „Dziki Ostrów” (74,7 ha) - świetlista dą­
browa. Pomiędzy Równiną Inowrocławską a Puszczą
Bydgoską znajduje się zajęte przeważnie przez łąki ob­
niżenie, nazwane Łęgami Zielonki (Bartkowski 1970),
będące śladem przepływu Prawisły na zachód
(315.352). Na wschód od zwężenia pod Nakłem ciągnie
się w kierunku Bydgoszczy martwa dolina, którą prze­
cina dział wodny Noteci i Wisły na wysokości 59 m
n.p.m. Poprowadzono tędy w końcu XVIII w. Kanał
Bydgoski. Ma on 24,7 km długości i różnicę wysokości
z poziomem Wisły pod Bydgoszczą 131 m) pokonuje
się za pomocą 6 śluz. Kanał jest zasilany wodami gór­
nej Noteci, odprowadzanymi poniżej Łabiszyna przez
Kanał Notecki do położonej na dziale wodnym części
Kanału Bydgoskiego. Mikroregion położony wzdłuż
tego drugiego kanału nazwano Doliną Kanału Bydgo­
skiego (Bartkowski 1970, 315.354). Pomiędzy dolną,
r

skanalizowaną Brdą a Wysoczyzną Świecką występuje

w obrębie Bydgoszczy niewielki, tarasowy mikroregion
zajęty przez tzw. Las Bydgoski (315.355). Na prawym
brzegu równiny zalewowej Wisły (mikroregion ten
można by nazwać Doliną Włocławsko-Bydgoską,
oznaczając go indeksem 315.356) wyróżnić można
3 piaszczysto-leśne mikroregiony tarasowe: na wschód
od Ostromęcka (315.357), na północ od Torunia
(315.358) i na południe od ujścia Drwęcy po okolice
Włocławka (Równina Bobrownicka, 315.359). W Ko­
tlinie Toruńskiej jest kilka rezerwatów przyrody: łęg
wierzbowo-topolowy „Kępa Bazarowa” w Toruniu
(32,4 ha), sosnowo-dębowy „Las Piwnicki” (28,5 ha)
na północ od Torunia, „Tarkowo” (0,25 ha) - bór so­
snowy z wiśnią karłowatą na południe od Bydgoszczy
oraz stanowisko słonorośli „Ciechocinek” (1,9 ha).
W użytkowaniu ziemi dominują lasy i łąki, pól upraw­
nych jest stosunkowo mało. Ludność jest skupiona
przede wszystkim w dwóch aglomeracjach miejskich,
które łącznie zamieszkuje ponad 600 tys. osób. Byd­
goszcz (ok. 386 tys.) jest znacznym ośrodkiem przemy­
słowym, ma m.in. zakłady chemiczne, elektrotechnicz­
ne, mechaniczne (produkcja rowerów) i wiele innych,
dużym węzłem kolejowym na trasach między aglome­
racją gdańską, górnośląską i warszawską, a także z za­
chodu na wschód, portem rzecznym u wylotu Kanału
Bydgoskiego, siedzibą władz województwa i licznych
instytucji kulturalnych. Położony w odległości 50 km
Toruń (ok. 204 tys. mieszk.) słynie z cennych zabytków
architektury (wielki gotycki ratusz, kościoły, średnio­
wieczne mury i baszty bramne nad Wisłą), jest siedzibą
uniwersytetu i wielu placówek kulturalnych, ośrodkiem
przemysłu (sztuczne włókna i tkaniny, fabryka nawo­
zów fosforowych i in.). Miastami są ponadto: Solec
Kujawski (ok. 14,5 tys. mieszk.), położony na lewym
brzegu Wisły pomiędzy Toruniem a Bydgoszczą - na­
zwa wskazuje na tradycję handlu solą, Ciechocinek (ok.
11,5 tys.) - duże uzdrowisko solankowe na tarasie za­
lewowym Wisły, Szubin (ok. 8,5 tys.) i Łabiszyn (ok.
4 tys.) nad Notecią, obydwa z drobnym przemysłem
chemicznym, metalowym i spożywczym.
Kotlina Płocka (315.36) znajduje się pomiędzy Po­
jezierzem Dobrzyńskim na północy a Pojezierzem Ku­
jawskim na południu i łączy się poniżej Włocławka
z Kotliną Toruńską, a powyżej Płocka z Kotliną War­
szawską. Jest mniejsza i ma mniej złożoną strukturę niż
kotliny sąsiednie. Obejmuje powierzchnię około 850
km i składa się właściwie tylko z dwu mikroregionów:
rozległego, piaszczystego tarasu z formami polodow-
cowymi i wydmami na lewym brzegu Wisły oraz tarasu
zalewowego, przekształconego pod koniec lat sześć­
dziesiątych w zbiornik retencyjny, nazwany niesłusznie
(choć oficjalnie) Jeziorem Włocławskim. Powstanie te­
go zbiornika zmieniło w sposób istotny środowisko
przyrodnicze w jego otoczeniu. Parametry zbiornika
przedstawiają się następująco: wysokość spiętrzenia
przy średnim stanie wody 10,7 m (zwierciadło zbiorni­
ka 57,3 m, poziom rzeki poniżej zapory 46,6 m), po­
wierzchnia zbiornika 70,4 km , pojemność całkowita
387,2 min m , szerokość 1,2-1,4 km, długość cofki
około 58 km. Podpiętrzenie Wisły kończy się nieco
powyżej Płocka. W wyniku spiętrzenia rzeki uległo za­
laniu około 22 km terenów nadbrzeżnych, nie licząc
kęp w korycie Wisły, z czego gruntów ornych 59%, łąk
i pastwisk 27%, nieużytków 13%, lasów 1%. Wywłasz­
czono 190 gospodarstw. Spiętrzona woda przesiąka
przez obwałowania boczne na nie objętą zalewem część
dna doliny i jest odprowadzana do Wisły poniżej zapo­
ry kanałem odwadniającym. Przy zaporze istnieje elek­
trownia wodna o mocy 160 MW i śluza, umożliwiająca
żeglugę. Na podmytym przez zbiornik prawym zboczu
doliny nastąpiły procesy abrazyjne, które uruchomiły
osuwiska. Wysoki piaszczysty taras na lewym brzegu
doliny S. Lencewicz (1929) nazwał Pojezierzem Go­
styńskim. Występują tu 63 jeziora polodowcowe, z któ­
rych kilka przekracza powierzchnię 1 km : Rakutow-
skie (3,5 km , głęb. 2,5 m), Zdworskie (3,5 km , głęb. 5
m), Lucieńskie (2 km2, głęb. 20 m) i Białe (1,5 km2,
głęb. 31 m). Według koncepcji Lencewicza (1927) je­
ziora powstały wskutek „oscylacji”, tj. wtargnięcia lo­
dowca do istniejącej wcześniej pradoliny. Można do­
dać, że ów lob lodowcowy przekształcił się w martwy
płat, a wypełnione lodem zagłębienia wytopiły się
i wypełniły wodą pod koniec piej stocenu i na początku
holocenu po klimatycznej fazie wydmotwórczej. Poje­
zierze Gostyńskie zajmują rozległe Lasy Włocławsko-
Gostynińskie, sięgające na lewym brzegu Wisły poza
Włocławek. Ze znacznej ich części utworzono w 1979
r. Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy (385,4
O
km ). W rezerwacie „Jazy” (2,6 ha) objęto ochroną sta­
rodrzew sosnowy z kolonią czapli siwej. Rezerwatami
są „Wójtowski Grąd” (3,5 ha), „Olszyny Rakutowskie”
(174,6 ha), „Jezioro Rakutowskie” (414,1 ha), „Łąck”
(15,5 ha) w gminie Łąck - starodrzew sosnowy, miej­
sca lęgowe bociana czarnego; „Kurzeń” (36,3 ha)
w gminie Łąck - las grabowo-dębowy z domieszką so­
sny; „Rzepki” (43,9 ha) w gminie Nowy Duninów -
starodrzew sosnowy z domieszką dębów, grabów oraz
bogatym runem; „Drzewce” (60,3 ha) - zbiorowiska
grabowe w dolinie Skrwy lewej w gminie Gostynin;
„Dolina Skrwy” tzw. lewej (62,8 ha) w okolicach Go­
stynina; „Jastrząbek” (463,2 ha) w gminie Nowy Duni­
nów i Łąck - ekosystemy leśne, jeziorne i bagienne;
„Komory” (17,7 ha) w gminie Gostynin - zbiorowiska
boru mieszanego i grądu z pomnikowymi dębami i ol­
su; „Lucień” (55,4 ha) w gminie Gostynin - bór mie­
szany i fragment olsu ze znacznym udziałem jesionu;
„Lubaty” (33,5 ha) w gminie Gostynin - jezioro tej na­
zwy z otaczającymi bagnami i lasami; „Osetnica” (54,7
ha) - dolina tej rzeczki w Gostyninie; „Dybanka” (20,1
ha) - w gminie Gostynin, fragment ozu i różnorodne
zbiorowiska roślinne; „Dąbrowa Łącka” (305,9 ha)
w gminie Łąck - jezioro i zbiorowiska roślinne.
W charakterystyce fizycznogeograficznej Kotliny
Płockiej i Kotliny Toruńskiej pominięto koncepcje
geomorfologiczne dotyczące liczby i wieku tarasów
Wisły jako problematykę specjalną, nieistotną przy
ogólnym omawianiu zróżnicowania mikroregionalnego.
Zajmowali się tą problematyką m.in. S. Lencewicz (Dy-
luwium i morfologia środkowego Powiśla, 1927),
R. Galon, S. Skompski, E. Wiśniewski i in. A Richling
i L. Czajkowski (Regionalizacja fizycznogeograficzna
województwa płockiego (Notatki Płockie, 1988/1), na
podstawie przeprowadzonych badań, wyróżnili w Ko­
tlinie Płockiej w granicach województwa płockiego
cztery mikroregiony: Obniżenie Rakutowskie
(315.361), Poziom Duninowski (315.362), Poziom
Brwilna-Radziwia (315.363) i Pojezierze Łąckie
(315.364).
Historyczny Płock nie leży w kotlinie noszącej na­
zwę „Płocka” (podobnie jak Sandomierz nie leży w Ko­
tlinie Sandomierskiej), ale na wysoczyźnie zaliczonej
do Pojezierza Dobrzyńskiego, jedynie jego przedmie­
ście Radzi wie jest zlokalizowane na tarasie zalewowym
na lewym brzegu Wisły. Mimo obwałowań niejedno­
krotnie podlegało powodziom (np. w czasie zatorowej
powodzi w zimie 1982 r.). W Radziwiu mieści się
stocznia i port rzeczny. Na granicy lewobrzeżnej wyso­
czyzny i Kotliny Płockiej leżą miasta: Gąbin (ok. 4,5
tys. mieszk.), Gostynin (ok. 20 tys.) i Kowal (ok.
3 tys.), jednakże największym miastem jest położony
nad Wisłą Włocławek (123 tys. mieszk.), siedziba wo­
jewództwa i ośrodek przemysłowy z dużymi zakładami
azotowymi, celulozowo-papierniczymi i in. Włocławek
już od XII w. był siedzibą biskupstwa, ma wielką kate­
drę gotycką z XIII w.
7.2. Pojezierze Lubuskie (315.4)
Pojezierzem Lubuskim nazwano makroregion po­
łożony pomiędzy Kotliną Gorzowską na północy, Doli­
ną Środkowej Odry na południu i obniżeniem wykorzy­
stywanym przez dopływ Warty - Obrę na wschodzie.
Jego przedłużeniem na terytorium Niemiec jest Pojezie­
rze Barnimskie (Lebus- und Barnimplatte). Pojezierze
Lubuskie różni się istotnymi cechami od położonego
dalej ku wschodowi Pojezierza Wielkopolsko-
Kujawskiego. W części środkowej wzgórza są zbudo­
wane z zaburzonych glacj otektonicznie warstw trzecio­
rzędowych, przy czym najwyższe miejsca przekraczają
wysokość 200 m n.p.m., są więc wyższe, niż na Poje­
zierzu Myśliborskim na północ od Kotliny Gorzow­
skiej, związanym z fazą pomorską. Na południo-
zachodzie i wschodzie występują sandry, związane
z morenami fazy poznańskiej. Dział wodny Odry
i Warty przebiega skośnie z północo-zachodu na połu-
dnio-wschód. Dopływami Odry są m.in. Hanka i Plisz­
ka, dopływami Warty - Obra i Postomia. Wśród jezior
największe jest Zbąszyńskie o powierzchni ponad
7 km . Ze względu na stosunkowo znaczne wzniesienia
i duże zalesienie klimat jest wilgotniejszy niż na Poje­
zierzu Wielkopolsko-Kujawskim. Dla zespołów le­
śnych charakterystyczne są drzewostany bukowe. Re­
gion w granicach
O
Polski zajmuje powierzchnię około
5,1 tys. km i dzieli się na 4 mezoregiony: Lubuski
Przełom Odry (315.41), Pojezierze Łagowskie
(315.42), Równinę Torzymską (315.43) i Bruzdę Zbą-
szyńską (315.44).
Lubuski Przełom Odry (315.41) jest niewielkim re­
gionem pomiędzy Pojezierzem Łagowskim w Polsce
a Pojezierzem Bamimskim w Niemczech. Dolina Odry
na tym odcinku ma 25 km długości i 2-5 km szeroko­
ści, obniżając się od około 21 m do 12 m n.p.m., przy
czym w granicach Polski zajmuje około 80 km . Dolina
jest poprzeczna w stosunku do zasięgu fazy poznań­
skiej zlodowacenia wiślańskiego i łączy Pradolinę
Warciańsko-Odrzańską z Pradoliną Toruńsko-Ebers-
waldzką. Odra od Frankfurtu po Lubusz płynie u pod­
nóża zachodniego zbocza doliny, pozostawiając po
stronie polskiej szeroki taras zalewowy, w którego ob­
rębie leży na tarasowej kępie naprzeciw Frankfurtu
nadgraniczne miasto Słubice (ok. 17 tys. mieszk.). Na
północ od Słubic w gminie Górzyce utworzono rezer­
wat „Pamięcin” (2,7 ha) z roślinnością sucholubną.
Zwężenie doliny zalewowej stanowiło od czasów śre­
dniowiecznych dogodne przejście na szlaku z zachodu
na wschód, co spowodowało lokalizację Frankfurtu na
wysokim lewym brzegu, panującym nad przeprawą
(Furt oznacza po niemiecku bród na rzece). Przez
Frankfurt też, ale ze względu na ukształtowanie terenu
nieco powyżej miasta, przeprowadzono przed 1870 r.
linię kolejową z Berlina do Poznania. Również nowy
most wybudowany na trasie autostrady powstał powy­
żej Frankfurtu w pobliżu mostu kolejowego, niezależ­
nie od mostu między Frankfurtem a Słubicami na miej­
scu starej przeprawy. Starszym od Frankfurtu osiedlem
jest położone na lewym brzegu, dalej ku północy mia­
sto Lubusz (niem. Lebus), dawna stolica Ziemi Lubu­
skiej, rozciągającej się po obu stronach Odry i związa­
nej w X-XII w. z Polską (Bolesław Krzywousty założył
ok. 1125 r. biskupstwo w Lubuszu), jednak w połowie
XIII w. Ziemię Lubuską opanowali margrabiowie
brandenburscy.
Pojezierze Łagowskie (315.42) jest pagórkowatym
terenem morenowym na wschód od Lubuskiego Prze­
łomu Odry, na południe od Kotliny Gorzowskiej i na
zachód od Bruzdy Zbąszyńskiej, sąsiadującym od po-
łudnio-zachodu z Równiną Torzymską. W tych ramach
ma około 2000 km powierzchni, przy czym wznosi się
na ogół powyżej 100 m n.p.m., a w środkowej części na
północ od Łagowa nawet powyżej 200 m. Najwyższe
wzgórze Bukowiec osiąga wysokość 225 m, 119 m po­
nad zwierciadło przyległego od południa jeziora Ciecz.
Moreny Pojezierza Łagowskiego są przeważnie typu
glacjotektonicznego, tzn. powstały pod wpływem naci­
sku nasuwającego się lodowca na podłoże, przy czym
uległy sfałdowaniu warstwy mioceńskie z pokładami
węgla brunatnego. W północnej części regionu prze­
biega granica zasięgu fazy poznańskiej, natomiast na
południo-wschodzie występują recesyjne moreny fazy
leszczyńskiej zlodowacenia wiślańskiego. Wzgórza
morenowe przecinają rynny z licznymi jeziorami, które
jednak nie osiągają większychO rozmiarów. Do najwięk-
szych należą: Niesłysz (5 km , głęb. 39,5 m) na zachód
od Świebodzina, Paklicko Wielkie (2,0 km2, głęb. 23
m), Lubniewko (2,4 km , głęb. 15,1 m) i Lubiąż (1,4
km , głęb. 12,8 m) na północo-wschód od Sulęcina
i najbardziej malownicze Ciecz (1,7 km , głęb. 58,8 m),
czyli Trześniowskie oraz Łagowskie (0,8 km , głęb.
13,5 m), między którymi na przesmyku leży Łagów
z dobrze zachowanym zamkiem Kawalerów Maltań­
skich. Na zachód od rynny jezior łagowskich znajduje
O
się podwójne jezioro Malcz I i II (1,1 km ). W północ­
nej części regionu występują rozległe lasy bukowe
(Puszcza Lubniewicka), w których utworzono w 1985
r. Łagowski Park Krajobrazowy, obejmujący wraz zje-
ziorami 45 km . Są w nim rezerwaty: „Buczyna Ła­
gowska” (116,6 ha) oraz „Nad Jeziorem Trześnio w-
skim” 150 ha). W gminie Lubniewice jest rezerwat
„Janisze”, ostoja ptaków wodnych (57,9 ha), w gminie
Międzyrzecz „Nietoperek” (2,5 ha), miejsce masowego
zimowania nietoperzy, w gminie Szczaniec „Uroczysko
Grodziszcze” (15,7 ha), w gminie Świebodzin „Dębo­
wy Ostrów” (2,3 ha).
Na granicy Pojezierza Łagowskiego i Równiny To-
rzymskiej przez Rzepin i Torzym, a następnie w po­
przek południowej części regionu przez Świebodzin
(ok. 22,7 tys. mieszk.) przechodzi magistrala kolejowa
Berlin-Poznań oraz międzynarodowa droga samocho­
dowa. Równoległy drugorzędny szlak kolejowy popro­
wadzono wzdłuż północnej części regionu z Między­
rzecza (20 tys.) przez Sulęcin (ok. 10 tys. mieszk.)
i Ośno Lubuskie (ok. 6,5 tys.) do Rzepina (ok. 6 tys.),
który jest węzłem linii kolejowych w 5 kierunkach (do
Poznania, Wrocławia, Berlina, Szczecina oraz lokalnej
do Międzyrzecza). Na południo-wschodzie lokalnym
węzłem kolejowym jest miasto Sulechów (ok. 18 tys.),
gdzie zbiegają się linie ze Zbąszynka, Wolsztyna
i Czerwieńska nad Odrą.
Równina Torzymska (315.43) od północy i wscho­
du graniczy z Pojezierzem Łagowskim, a od południa
i zachodu otacza ją Dolina Środkowej Odry. Obejmuje
ona około 1560 km przeważnie zalesionego teryto­
rium. Jest to równina sandrowa pochylona na zachód
i na południe od 90-100 m n.p.m. do 40-50 m, przy
czym na południo-zachodzie wyodrębnia się Wał Cy-
binkowsko-Lubogoski wysokości do 129 m, uznany za
glacjotektoniczną morenę. Przez równinę przepływa
w kierunku zachodnim rzeka Pliszka, biorąca początek
w Jeziorze Łagowskim i uchodząca do Odry poniżej
miasteczka Cybinka. Mniejszym ciekiem jest Ilanka,
wypływająca z rynny, ciągnącej się od Ośna do Rzepi­
na i poniżej Rzepina skręcająca na zachód równolegle
do Pliszki. Na południu płyną do Odry Ołoboczek
z okolic Sulechowa, Gryżynka i Biela. Wytopiskowe
jeziora są niezbyt liczne i na ogół niewielkie. Zwarty
obszar lasów Równiny Torzymskiej nosi nazwę Pusz­
czy Rzepińskiej. Rezerwatami są: „Dąbrowa Brzeźnic-
ka” (6,5 ha) na południo-zachodzie, „Pniewski Ług”
(7,9 ha) w gminie Lubrza, „Torfowiska Sułowskie”
(33,7 ha) w gminie Rzepin. Nieliczne wsie są ulokowa­
ne na kępach morenowych. Jedynym niewielkim mia­
stem jest Cybinka (ok. 2,5 tys. mieszk.), położona na­
przeciw hutniczego miasta Eisenhuttenstadt po nie­
mieckiej stronie doliny Odry. Torzym jest wsią położo­
ną na granicy regionu, przy magistrali kolejowej Ber-
lin-Poznań, podobnie jak Rzepin i Kunowice (z polską
graniczną stacją kolejową), natomiast przez środek re­
gionu z północo-zachodu na południo-wschód przebie­
ga z Rzepina szlak kolejowy Szczecin-Wrocław.
Bruzda Zbąszyńska (315.44) to szerokie obniżenie
między Pojezierzem Łagowskim a Pojezierzem Po­
znańskim o powierzchni około 1650 km . Wy­
korzystuje je Obra, która bifurkuje w Pradolinie War-
ciańsko-Odrzańskiej i jednym ramieniem kieruje się na
północ przez rynnę jezior zbąszyńskich do Warty,
a drugim na zachód do Odry. Na północ od miasteczka
Trzciel Obra opuszcza rynnę jeziorną i kieruje się na
północo-zachód przez Międzyrzecz do Skwierzyny nad
Wartą. Od ujścia Dojcy pod Wolsztynem do Warty
Obra ma 135 km długości i zlewnię 1955 km . Prze­
pływa przez jeziora: Kopanickie, Wielko wiejskie, Cho-
bienickie (2,3 km , głęb. 3,4 m), Zbąszyńskie (7,4 km ,
głęb. 9,6 m), Lutol (1,4 km2, głęb. 8,3 m) i Wielkie (2,3
km , głęb. 3,7 m), gdzie opuszcza rynnę, której dalszy
ciąg można śledzić poza Pszczewem, łącznie na długo­
ści około 50 km. W części północnej rynny większymi
jeziorami są: Chłop (2,2 km , głęb. 23 m), Szarcz
(1,7 km2 , głęb. 14,5 m) i Lubikowskie (ok. 3,0 km2 ,
głęb. 35,5 m), dwa ostatnie w bezpośrednim dorzeczu
Warty. Zwierciadło największego Jeziora Zbąszyńskie-
go znajduje się na wysokości 50 m n.p.m., natomiast
ujście Obry do Warty na wysokości około 22 m. Spa­
dek rzeki poniżej Międzyrzecza wykorzystuje elek­
trownia wodna przy Zbiorniku („Jeziorze”) Bledzew-
skim. Równolegle do Obry „zbąszyńskiej”, oddzielona
Wałem Zbąszynkowskim, płynie w kierunku przeciw­
nym Gniła Obra, która na południe od Babimostu
O
prze-
pływa przez Jezioro Wojnowskie (1,4 km , głęb. 9,7 m)
i przybiera nazwę Obrzycy. Jeszcze jedno znaczniejsze
jezioro znajduje się na północ od Międzyrzecza, mia­
nowicie Głębokie (1,2 km , głęb. 25,3 m). Tak więc ce­
chą charakterystyczną Bruzdy Zbąszyńskiej są skom­
plikowane stosunki hydrograficzne i zorientowany po-
łudnikowo układ mikroregionalny: płytka, bezjeziorna
rynna Gniłej Obry na zachodzie, wydłużony, glacjotek-
toniczny Wał Zbąszynkowski z najwyższym wzniesie­
niem na północy koło Bukowca (133 m), obniżający się
do około 80 m pod Babimostem, przylegający do niego
od wschodu taras kemowy wysokości około 60 m,
wreszcie opisana rynna jeziorna. Na wschód od niej
rozpościera się Równina Nowotomyska, wzniesiona
ponad 80 m i zaliczona do Pojezierza Poznańskiego. Na
wyspie Jeziora Chobienic- kiego istnieje rezerwat
(26,2 ha) obejmujący starodrzew sosnowo-dębowy
i miejsca lęgowe czapli siwej. W okolicach Pszczewa
utworzono w 1986 r., wzdłuż
O
Obry, Pszczewski Park
Krajobrazowy (187,8 km ) z rezerwatami „Jezioro Go-
łyńskie” (3,1 ha) i „Jezioro Wielkie” (236,3 ha).
W gminie Trzciel jest rezerwat leśny „Czarna Droga”
(22 ha), w gminie Zbąszynek „Kręćki Łęg” (65,3 ha),
w gminie Babimost las mieszany „Laski” (43,4 ha).
Miasta Zbąszyń (ok. 7 tys.) i Zbąszynek (ok.
4,5 tys. mieszk.), rozdzielone w latach międzywojen­
nych granicą państwową i oddalone o 6 km, są jakby
podwójnym węzłem na głównym szlaku kolejowym
z zachodu na wschód. Przez Zbąszynek przechodzi li­
nia poprzeczna na północ do Gorzowa, a na południe
przez Babimost (ok. 4 tys. mieszk.) i Sulechów do
Czerwieńska w dolinie Odry, natomiast ze Zbąszynia
na południo-wschód przez Wolsztyn do Leszna. Jej
przedłużenie przez Trzciel (ok. 2,5 tys. mieszk.) do
Międzychodu nad Wartą jest nieczynne. Wśród miast
największy jest Międzyrzecz (20 tys. mieszk.) nad Obrą
przy linii kolejowej ze Zbąszynka do Gorzowa oraz po­
przecznej z Szamotuł do Rzepina. Międzynarodowa
droga samochodowa od granicy Niemiec do Poznania
przecina Obrę w niegdyś granicznym Trzcielu na pół­
noc od Zbąszynia. W użytkowaniu ziemi przeważają
lasy, tereny rolne występują wokół miast.
7.3. Pojezierze Wieikopolsko-Kujawskie (315.5)
Oficjalnie ustalono dla tego makroregionu nazwę
Pojezierze Wielkopolskie, ale ponieważ określeniem
zbiorczym „pojezierza wielkopolskie” objęto całą poło­
żoną w Polsce część podprowincji Pojezierzy Połu-
dniowobałtyckich, od Pradoliny Toruńsko-Ebers-
waldzkiej po granicę zasięgu ostatniego zlodowacenia,
lepiej będzie przyjąć dla rozróżnienia używaną po­
przednio nazwę „Pojezierze Wieikopolsko-Kujawskie”.
Jest ono nieco niższe od Pojezierza Lubuskiego, nie
przekraczając nigdzie wysokości 200 m n.p.m., a na
znacznej powierzchni nawet 100 m n.p.m. Równoleż­
nikową oś regionu tworzą moreny fazy poznańskiej,
które przecinają dwie poprzeczne bruzdy: Poznański
Przełom Warty i rynna jezior goplańskich, łączące dwie
pradoliny - Warciańsko-Odrzańską (część szerzej ro­
zumianej tzw. warszawsko-berlińskiej) i Toruńsko-
Eberswaldzką.
Pojezierze Wieikopolsko-Kujawskie cechują sto­
sunkowo niskie roczne sumy opadów: 450-500 mm, co
łącznie ze znacznym wylesieniem i przeprowadzonymi
melioracjami odwadniającymi jest przyczyną niedoboru
wilgoci w glebach i zjawiska nazywanego stepowie­
niem. Region znajduje się poza naturalnym zasięgiem
buka.
 Makroregion zajmuje znaczną powierzchnię - 15,7
tys. km - i dzieli się na 7 mezoregionów: Pojezierze
Poznańskie (315.51), Poznański Przełom Warty
(315.52), Pojezierze Chodzieskie (315.53), Pojezierze
Gnieźnieńskie (315.54), Równinę Inowrocławską
(315.55), Równinę Wrzesińską (315.56) i Pojezierze
Kujawskie (315.57).
Pojezierze Poznańskie (315.51) jest wysoczyzną,
otoczoną z czterech stron dolinami: Obornicką Doliną
Warty na północy, Poznańskim Przełomem Warty na
wschodzie, Doliną Środkowej Obry na południu (czę­
ścią Pradoliny Warciańsko-Obrzańskiej), Bruzdą Zbą-
szyńską na zachodzie. Jest to region duży, zajmuje bo­
wiem powierzchnię około 3100 km i dosyć zróżnico­
wany, toteż trzeba scharakteryzować 8 wyraźnie wyod­
rębniających się mikroregionów.
Równina Nowotomyska (315.511) jest sandrem
fazy poznańskiej zlodowacenia wiślańskiego, zaczyna­
jącym się na południowym skłonie moren między-
chodzko-pniewskich na wysokości około 100 m n.p.m.
i obniżającym się w kierunku południowo-zachodnim
do 60-80 m. Po tej pochyłości płyną do Obry: Czarna
Woda, Szarka i Dojca. Na powierzchni równiny wystę­
pują wydmy. Jezior jest mało, największe znajdują się
O
na południu koło Wolsztyna: Berzyńskie (3,3 km ,
O
głęb. 4,5 m) i Wolsztyńskie (1,2 km , głęb. 4,2 m).
W lesie pod Wolsztynem utworzono rezerwat „Bagno
Chorzeniowskie” (3,7 ha). Na całej równinie dominują
lasy. Ludność skupia się wokół dwu miast: położonego
centralnie przy magistrali kolejowej Poznań-Berlin
Nowego Tomyśla (ok. 15 tys. mieszk.) oraz Wolsztyna
(ok. 14 tys.), gdzie zbiegają się lokalne linie kolejowe
z 5 kierunków, tj. z Poznania, Leszna, Nowej Soli, Su­
lechowa i Zbąszynia.
Pojezierze Międzychodzko-Pniewskie (315.512),
określone przez S. Pawłowskiego (1931) i B. Krygow­
skiego (1961) terminem „pagórki”, stanowi strefę mar­
ginalną fazy poznańskiej długości około 75 km i szero­
kości 10-20 km. Jest to dalszy ciąg pasma moren pół­
nocnej części Pojezierza Łagowskiego, ale niższy od
tamtych. Rozgranicza je dolny bieg Obry poniżej Mię­
dzyrzecza. Pojezierze Międzychodzko-Pniewskie przy­
lega do Obornickiej Doliny Warty, nad której dno kul­
minacje wznoszą się do 80 m, tj. około 110 m n.p.m.
Najwyższe wzgórze na wschód od Pniewa osiąga wy­
sokość 125 m. Jeziora są liczne. Przedstawiają dalszy
ciąg systemu jezior rynnowych Kotliny Gorzowskiej.
Do największych należą: Bytyńskie (3,1 km O, głęb.
7 m) na wschód od Pniew, O
Chrypskie (3,0 km , głęb.
15 m), Wielkie (2,6 km , głęb. 17 m), Lutomskie
(1,7 km2, głęb. 15,0 m), Białkowskie (1,5 km2, głęb.
r
31,4 m),OKłosowskie (1,4 km2 , głęb. 14,3 m) i Sremskie
(1,2 km , głęb. 45 m - kryptodepresja!) w okolicach
Sierakowa. Użytkowanie ziemi jest mieszane - rolni-
czo-leśne. Istnieje kilka rezerwatów: ptasi „Wyspy na
Jeziorze Bytyńskim” (30,8 ha), „Buki nad Jeziorem Lu­
tomskim” (55 ha), „Kolno Międzychodzkie” 113,9 ha)
- wielogatunkowy las liściasty między jeziorami, „By­
tyńskie Brzęki” 114,2 ha) - grąd z obfitym stanowi­
skiem jarzębu brekinii. Miasta Międzychód i Sieraków
leżą nad Wartą, natomiast Pniewy (ok. 6 tys. mieszk.)
znajdują się na wysoczyźnie przy linii kolejowej z Po­
znania do Międzyrzecza i na międzynarodowym szlaku
samochodowym z Poznania do granicy państwa.
Wał Lwówecko-Rakoniewicki (315.513) jest relik­
tem starszych zlodowaceń, kryje bowiem we wnętrzu
struktury glacjotektoniczne, na których spoczywa mo­
rena denna fazy leszczyńskiej. Zaburzone są tylko
utwory piejstoceńskie bez warstw mioceńskich (jak jest
na Pojezierzu Łagowskim i w Bruzdzie Zbąszyńskiej).
Na powierzchni morenowej występują miejscami kemy
i wydmy. Płaska, zorientowana południkowo wysoczy­
zna wznosi się powyżej 100 m n.p.m. Jest prawie be-
zjeziorna i porośnięta lasami. W gminie Lwówek istnie­
je „Rezerwat na Jeziorze Zgierzynieckim” (71,4 ha),
miejsce lęgowe ptaków. Niewielkie miasta są położone
peryferycznie: na północy Lwówek (ok. 2,5 tys.
mieszk.) przy międzynarodowej drodze samochodowej
z Poznania do granicy państwa, na południu Rakonie­
wice (ok. 2,5 tys.).
Równina Opalenicka (315.514) to płaska niecka
moreny dennej na wschód od Wału Lwówecko-
Rakoniewickiego i na południe od Pojezierza Między -
chodzko-Pniewskiego, długości około 40 km i szeroko­
ści 16-20 km. Jej osią płynie na południe Mogilnica,
która uchodzi do Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej
w pobliżu działu wodnego między Wartą i Obrą na wy­
sokości około 70 m n.p.m. i bifurkuje kanałami na
wschód i na zachód. Równina jest w zasadzie bezje-
zioma, ale na j ej wschodnim krańcu ciągną się rynny
z jeziorami: Niepruszewskim (2,4 km , głęb. 5,2 m) na
granicy Równiny Poznańskiej i Strykowskim (3,0 km ,
głęb. 7,7 m) na granicy Pojezierza Stęszewskiego.
Wschodnią część równiny przecina długi oz bukowski,
mający przedłużenie na Pojezierzu Stęszewskim. Rów­
nina jest krainą rolniczą, dosyć gęsto zaludnioną, lasy
są nieliczne. Na południe od Pniew utworzono małe re­
zerwaty leśne: „Jakubowo” (4,2 ha) z buczyną, „Las
Grądowy nad Mogilnicą” (8,9 ha) i „Wielki Las” (3 ha)
- łęg z bukiem i klonem, a dalej ku wschodowi koło
Dusznik - „Duszniczki” (0,8 ha) ze stanowiskiem mo­
drzewia polskiego, „Huby Grzebieniskie” (1,3 ha) oraz
„Brzęki przy Starej Gajówce” (6 ha). W okolicach Opa­
lenicy ochroną rezerwatową objęto ols i łęg olszowy
„Urbanowo” (7,6 ha). Miasto Opalenica (ok. 5 tys.
mieszk.) leży pośrodku regionu nad Mogilnicą, przy
magistrali kolejowej Poznań-Berlin. Istnieje tu cukrow­
nia. 8 km na południe na rubieży Wału Lwówecko-
Rakoniewickiego znajduje się Grodzisk Wielkopolski
(ok. 11,5 tys. mieszk.) znany ze swego browaru,
a w kierunku północno-wschodnim Buk (ok. 6 tys.).
Pojezierze Stęszewskie (315.515) jest niewielkim,
ale bardzo urozmaiconym mikroregionem krajobrazo­
wym na południowo-wschodnim krańcu Pojezierza Po­
znańskiego, gdzie w 1948 r. utworzono Wielkopolski
Park Narodowy (5194 ha). Występuje tu cały zespół
polodowcowych form rzeźby - wał moreny czołowej
na krawędzi pradoliny z kulminacją Osowej Góry (132
m), ozy, drumliny i rynny z jeziorami, zróżnicowana
szata roślinna i związana z nią fauna. Jeziora, na ogół
niewielkie, są zgrupowane w 4 rynnach: 1) Jeziora Ja-
rosławieckiego, 2) Jeziora Góreckiego (1,1 km , głęb.
17,2 m), Kociołka i Budzyńskiego, 3)Ojeziora Skrzynki,
4) Jeziora Dymaczewskiego (1,2 km , głęb. 12 m). Na
zachodzie Pojezierze Stęszewskie sięga do rynny Jezio­
ra Strykowskiego. Na granicach mikroregionu leżą
3 miasta: Stęszew (ok. 4,5 tys. mieszk.) na zachodzie,
Puszczykowo (ok. 9 tys.) na wschodzie i Mosina (ok.
12 tys.) na południu. Puszczykowo jest podmiejską
miejscowością rekreacyjną (12 km od Poznania).
Równina Poznańska (315.516) to zurbanizowany
fragment wysoczyzny morenowej na północ od Poje­
zierza Stęszewskiego, na południe od Wzgórz Owiń-
sko-Kierskich i na zachód od doliny Warty. Zachodnią
granicę mikroregionu przedstawia rynna Jeziora Nie-
pruszewskiego. Na tej równinie rozbudowało się nowe
śródmieście Poznania i jego zachodnie przedmieścia,
podczas gdy rynek Starego Miasta i dzielnica katedral­
na znajdują się w dolinie Warty. Poznań (582 tys.
mieszk.), jest głównym miastem historycznej dzielnicy
wielkopolskiej, ośrodkiem kultury, przemysłu i handlu,
wielkim węzłem komunikacji kolejowej i drogowej.
Jego znaczenie podkreślają doroczne Międzynarodowe
Targi Poznańskie. Pod Poznaniem w gminie Suchy Las
utworzono rezerwat „Meteoryt Morasko” (53,8 ha).
Wzgórza Owińsko-Kierskie (315.517) są to moreny
fazy poznańskiej, kulminujące na północ od Poznania
w Górze Moraskiej (153 m) i obniżające się w kierunku
zachodnim poniżej 100 m n.p.m. Za ich granicę z Poje­
zierzem Międzychodzko-Pniewskim można przyjąć
rynnę, którą wykorzystuje spływająca ku północy
rzeczka Sama. W mikroregionie znajdują się jeziora:
Kierskie (3,1 km2 , głęb. 34,1 m), Lusowskie (1,2 km 2 ,
głęb. 19,5 m) i kilka mniejszych. Rezerwatami są: „Zu-
rawiniec” (1,5 ha) - torfowisko przejściowe pod Po­
znaniem i „Trzecielińskie Bagno” (29,7 ha) w gminie
Dopiewo.
Równina Szamotulska (315.518) rozciąga się na
lewym brzegu Warty na zapleczu moren fazy poznań­
skiej. Przedstawia dosyć płaską powierzchnię moreny
dennej - wysokości nie przekraczają 80-90 m n.p.m., tj.
30-40 m ponad dno doliny Warty. Równinę rozcinają
kierujące się na północ dopływy Warty: Samica, Sama
i Ostroga. Jeziora są nieliczne. W użytkowaniu ziemi
dominują pola uprawne na glebach brunatnoziemnych,
miejscami czarnych bagiennych. Okolice Szamotuł są
obszarem intensywnej uprawy buraka cukrowego (7­
8% ogólnej powierzchni rolnej) oraz gospodarki sa­
downiczej . Centralnie położonym miastem są Szamotu­
ły (ok. 19 tys. mieszk.) z cukrownią, olejarnią i wy­
twórnią pasz, węzłowa stacja kolejowa na magistrali
Poznań-Szczecin. Kilka kilometrów na zachód, przy li­
nii kolejowej do Międzyrzecza leży miasteczko Ostro­
róg (ok. 1,6 tys. mieszk.).
Poznański Przełom W arty (315.52) jest to połu­
dnikowy odcinek doliny Warty między Mosiną a Obor­
nikami długości 45 km, szerokości 2-4 km i po­
wierzchni 160 km . Przełom Warty łączy pradoliny
Warciańsko-Odrzańską i Toruńsko-Eberswaldzką. Po­
nad aluwialne dno doliny, które na tym odcinku obniża
się od 58 m do 46 m n.p.m. wznosi się piaszczysty taras
z wydmami i tarasy wyższe, których ostatnio naliczono
łącznie 8. Środkowa część przełomu jest zabudowana,
a bieg rzeki w obrębie Poznania uregulowany. Poznań­
skie Stare Miasto powstało w XIII w. na tarasie nadza-
lewowym, po zachodniej stronie doliny, jednak starsze
osiedle istniało już w X w. na kępie Ostrowu Tumskie­
go między dwoma ramionami Warty, z których
wschodnie wykorzystuje obecnie dolny bieg Cybiny.
Nieco powyżej Cybina jest podparta tamą, dzięki której
powstał sztuczny zbiornik zwany Jeziorem Maltańskim,
służący sportom wodnym. Powyżej i poniżej Poznania
dolina jest zalesiona, a kliny leśno-łąkowe wchodzą
między zabudowę przedmieść. Między Poznaniem
a Puszczykowem leży w dolinie miasto Luboń (ok. 21
tys. mieszk.).
Pojezierze Chodzieskie (315.53) znajduje się po­
między Doliną Środkowej Noteci (częścią Pradoliny
Toruńsko-Eberswaldzkiej) a doliną Wełny, prawego
dopływu Warty, pełniącą funkcję doliny marginalnej
podczas subfazy chodzieskiej zlodowacenia wiślań-
skiego. Moreny tej subfazy ciągną się równoleżnikowo
od Chodzieży poza Kcynię na wschodzie, a na zacho­
dzie występują pod Czarnkowem. Tak określony mezo-
region ma około 1800 km powierzchni i sąsiaduje
z zachodnią częścią Kotliny Toruńskiej, Pojezierzem
Gnieźnieńskim i Kotliną Gorzowską. Pod Chodzieżą
glacjotektonicznie spiętrzone moreny osiągają w górze
Gontyniec wysokość 192 m n.p.m. i tworzą 6 koncen­
trycznych łuków zwróconych wypukłością na zachód,
a w zagłębieniu końcowym
O
znajduje się Jezioro Cho-
dzieskie (1,2 km , głęb. 6,7 m). Na północ od Kcyni,
w Dębogórze dochodzą one do 162 m n.p.m. Na połu­
dnie od pasma moren występują pola sandrowe i wyto-
piskowe rynny jeziorne, zgrupowane zwłaszcza w oko­
licach Wągrowca nad Wełną i Żnina na wschodzie,
przy czym rynna jezior żnińskich może być uznana za
wschodnią granicę Pojezierza Chodzieskiego. Wśród
jezior największe są: ŻnińskieO Duże (4,3 km , głęb.
11.1 m), Kaliszańskie (3,0 km , głęb. 26,9 m), Margo-
nińskie (2,2 km2, głęb. 19,8 m), Wolskie (1,8 km2, głęb.
28.2 m) i Tonowskie (1,6 km , głęb. 7,3 m) na północ
od Rogowa, Znińskie Małe (1,3 km , głęb. 5,3 m), Du-
rowskie (1,4 km 2 , głęb. 14,6 m), Rgielskie (1,5 km2 ,
głęb. 17,6
O
m) pod Wągrowcem, Stępuchowskie
(1,1 km , głęb. 8,9 m). Lasy występują na sandrach,
głównie w części zachodniej, w części wschodniej jest
ich mało. Koło Wągrowca istnieje rezerwat leśny „Dę­
bina” (30,4 ha) reprezentujący wielogatunkowy grąd,
na północ od Kcyni „Grocholin” (12,1 ha) z lasem łę­
gowym, w gminie Czarnków „Czapliniec Kuźnicki”
(5,5 ha), w gminie Rogoźno „Promenada” (4,4 ha) - las
grądowy z okazałymi dębami i masowym stanowiskiem
kokoryczy pustej (Corydelis cava). Największymi mia­
stami są: Wągrowiec (ok. 24 tys. mieszk.) nad Wełną
i dwoma jeziorami, Chodzież (ok. 20,5 tys.) i Żnin (ok.
14,5 tys.). Spośród zakładów przemysłowych najbar­
dziej znane są Chodzieskie Zakłady Porcelany i Porce­
litu. Lokalnymi ośrodkami są: Kcynia (ok. 5 tys.
mieszk.), Gołańcz (3 tys.) i Janowiec Wielkopolski (ok.
4,5 tys.). W Wapnie (na południe od Kcyni) na wysa-
dzie solnym istniała kopalnia soli i anhydrytu. Do czasu
katastrofy w 1977 r., kiedy woda wdarła się do pod­
ziemnych wyrobisk kopalni w Wapnie, dostarczała ona
około 0,5 min ton soli rocznie. Potem zakład ten pro­
wadził inną działalność gospodarczą do listopada 1991
r., kiedy to postawiono go w stan likwidacji. Zachodnią
część regionu przecina linia kolejowa z Poznania przez
Chodzież do Piły i nad morze, we wschodniej istnieje
sieć kolei lokalnych z węzłami w Wągrowcu, Kcyni
i Damasławku.
Pojezierze Gnieźnieńskie (315.54) jest środkową
częścią Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego. Od
północy dolina Wełny dzieli je od Pojezierza Chodzie-
skiego, na zachodzie Poznański Przełom Warty rozgra­
nicza z Pojezierzem Poznańskim, na wschodzie rynna
goplańska i dolina Noteci dzielą od Pojezierza Kuj aw-
skiego i Równiny Inowrocławskiej, na południu zaś
rozciąga się prawie bezjeziorna Równina Wrzesińska.
Tak określony region ma około 4300 km powierzchni.
Odpowiada on formom terenu, związanym z poznańską
fazą zlodowacenia wiślańskiego, które tworzą pasmo
wzgórz, ciągnące się od Dziewiczej Góry (143 m) na
północ od Czerwonaka pod Poznaniem przez Pobiedzi­
ska, Gniezno i Trzemeszno, gdzie skręcają na południo-
wschód w stronę Konina. Najwyższe wzgórze znajduje
się na północ od Trzemeszna (166 m). Wschodnią
część Pojezierza Gnieźnieńskiego Bartkowski (1970)
nazwał Pojezierzem Mogileńskim. Cechuje je skupienie
dużych jezior rynnowych, z których największe jest
 2
Gopło (21,5 km , głęb. 16,6 m). Rynna Gopła ma 26
km długości przy szerokości od 1/4 do 2 km, przypo­
minając wyglądem rzekę. W XIX w. Gopło zmniejszy­
ło się po obniżeniu zwierciadła o 1,3 m wskutek regu­
lacji Noteci. Przed kilkuset laty było jeszcze większe
i było ważnym szlakiem komunikacji wodnej z połu­
dnia na północ. Przez jezioro przepływa Noteć, a na
przedłużeniu Gopła w tej samej rynnie znajdują się je­
ziora: Slesińskie (1,5 km , głęb. 25,7 m), Mikorzyńskie
(2,5 km2, głęb. 38,0 m), Pątnowskie (3,1 km2, głęb. 5,4
m), Licheńskie (1,5 km , głęb. 13,3 m) i odchylone ku
zachodowi Jezioro Gosławskie (3,8 km , głęb. 3,0 m).
Od Warty pod Koninem do Gopła poprowadzono w la­
tach pięćdziesiątych kanał żeglowny. Ma on 32 km
długości, 4 śluzy i mogą nim przepływać statki o po­
jemności 300 t. Na południe od Gopła, w równoległej
bocznej rynnie znajdują się jeziora: Skulskie (1,2 km ,
głęb. 8,2 m) i Skulska Wieś (1,2 km2, głęb. 17,6 m).
Długa, rozgałęziająca się rynna jeziorna o kierunku
z północo-wschodu na południo-zachód ciągnie się od
Strzelna do Słupcy. Największym
O
jeziorem jest w niej
Powidzkie (11,7 km , głęb. 46 m), następnie Ostrow­
skie (3,2 km2, głęb. 35,1 m), Budzisławskie (1,6 km2,
głęb. 36,7 m), Wilczyńskie (1,9 km2, głęb. 24,9 m) i in.
Pod Słupcą restytuowano spore jezioro w osuszonej
poprzednio misie. Trzecia
O
rynna ciągnie się od Jeziora
Pakoskiego (8,1 km , głęb. 15,9 m) na północy przez
Kamienickie (2,3 km , głęb. 18,5 m) do jeziora Nie-
dzięgiel, zwanego również Skorzęcińskim (6,4 km ,
głęb. 21,6 m), czwarta od Mogilna przez Jezioro Popie-
 2
lewskie (3,0 km , głęb. 45,8 m) koło Trzemeszna do
Wierzbiczańskiego (1,9 km , głęb. 21,6 m) na wschód
od Gniezna z odgałęzieniami jezior Szydłowskiego
(1,4 km2, głęb. 24,5 m) i Ostro- wickiego (2,8 km2,
głęb. 27,0 m). Piątą rynnę wykorzystuje górna Wełna,
przepływająca na północ od Gniezna przez jeziora Zio­
ło (2,5 km2, głęb. 17,9 m) i Rogowskie (2,9 km2, głęb.
14,3 m). Następna rynna występuje na południe od Ja­
nowca Wielkopolskiego i znajdują się w niej jeziora:
Łopieńskie (0,6 km2), Kłeckie (1,8 km2, głęb. 12,5 m),
O
Gorzuchowskie (1,0 km , głęb. 5 m) i Lednica (3,4
O
km , głęb. 15,1 m), ostatni wreszcie zorientowany po-
łudnikowo łańcuch mniejszych jezior występuje w oko­
licy miasta Skoki
O
z największym Jeziorem Budziszew-
skim (1,6 km , głęb. 14,0 m). Odbiega Ood tego kierunku
rynna Jeziora Stęszewskiego (0,9 km , głęb. 13,0 m),
ciągnąca się na północo-zachód od Pobiedzisk. Poza
opisanymi rynnami jeziornymi odrębną grupę stanowią
jeziora na południo-wschód od Żnina, do której należą:
Jezioro Weneckie (1,3 km , głęb. 20,3 m), Jezioro Bi­
skupińskie (1,2 km , głęb. 13,7 m), nad którym odkryto
ślady osiedla sprzed 2500 lat, oraz jeziora: Gąsawskie
(1,0 km2, głęb. 10,5 m), Oćwieckie (1,4 km2, głęb. 42,5
m), Ostrowieckie (1,6 km , głęb. 28,6 m) i kilka in­
nych. W 1988 r. utworzono Lednicki Park Krajobrazo­
wy (48,5 km ) z Muzeum Pierwszych Piastów. Projek­
tuje się utworzenie Powidzkiego Parku Krajob­
razowego. W okolicach Murowanej Gośliny pod Po­
znaniem są 3 rezerwaty florystyczne: „Żywiec Dzie-
więciolistny” (10,5 ha), „Snieżycowy Jar” (4,2 ha)
i „Jezioro Pławno (16,7 ha).
Na powierzchni Pojezierza Gnieźnieńskiego wy­
stępuje głównie glina morenowa, a powstałe na niej
gleby należą do branatnoziemów. Jest to dobrze zago­
spodarowana kraina rolnicza. Lasów jest mało, wystę­
pują miejscami na piaskach sandrowych. Na sandrze na
południe od miasta Skoki, w Puszczy Zielonce są 3 re­
zerwaty: „Klasztorne modrzewie koło Dąbrówki Ko­
ścielnej” (6 ha), stary las mieszany „Łopuchowko”
(9,3 ha) oraz zarastające jezioro i torfowisko przejścio­
we „Jezioro Czarne” (17,8 ha), w gminie Rogoźno
„Buczyna” (15,6 ha). W 1993 r. utworzono Park Krajo-
O

brązowy Puszcza Zielonka (99,8 km ). W okolicach

Pobiedzisk są 2 rezerwaty: zarastające jezioro śródleśne
„Drążynek” (6,5 ha) oraz „Jezioro Dębliniec” (37,1 ha),
obejmujący łąki i bagna nadjeziome. W lasach na pół­
noc od Gniezna utworzono rezerwat z kolonią czapli
siwej „Długi Bród” (5,7 ha), a na północ od Konina re­
zerwat nad małym jeziorem „Mielno” (93,7 ha) - miej­
sce lęgowe perkoza i mewy śmieszki. W gminie Strzel­
no jest rezerwat „Czapliniec Ostrowo” (13,9 ha).
Ochroną objęto w 1967 r. Nadgoplański Park Krajobra­
zowy (126,8 km2).
W rejonie na północ od Konina w obrębie pojezie­
rza rozpoczęto w 1958 r. odkrywkową eksploatację
węgla brunatnego, najpierw w kopalni „Gosławice”
(obecnie już nieczynnej), a w latach następnych kolejno
w odkrywkach: „Pątnów” (1962), „Kazimierz” (1964),
„Jóźwin” (1972). Wydobycie roczne wzrosło w łatach
siedemdziesiątych do kilkunastu milionów ton. Zbudo­
wano dwie elektrownie: „Kazimierz” (moc 625 MW)
i „Pątnów” (moc 1200 MW) oraz hutę aluminium
(1966). W Gosławicach jest cukrownia. Kompleks
przemysłowy Konina uzupełniają zakłady obsługujące
przemysł węglowy i energetyczny. Głębokie odkrywki
i wysokie hałdy zmieniły ukształtowanie powierzchni,
spowodowały obniżenie poziomu wód podziemnych,
zmiany stosunków termicznych jezior, a przez to zmia­
ny ich flory i fauny, zanieczyszczenie atmosfery pyłami
i gazami z elektrowni i huty. Znaczne obszary zajęto
pod zabudowę przemysłową i komunalną. Koniński
kompleks przemysłowy jest, obok Górnośląskiego
Okręgu Przemysłowego (zresztą znacznie większego),
okolic Turoszowa i Bełchatowa, obszarem, w którym
środowisko przyrodnicze uległo szczególnie dużym
zmianom.
Pojezierze Gnieźnieńskie było w X w. kolebką
państwowości polskiej. Stąd wywodziła się książęca
dynastia Piastów. Do najstarszych ośrodków władzy
należały: Kruszwica nad Gopłem, Gniezno, Ostrów na
jeziorze Lednica (dziś tylko ruiny). Największym mia­
stem jest obecnie Gniezno (ok. 71 tys. mieszk.), od ro­
ku 1000 stolica pierwszego arcybiskupstwa. Miasto ma
zabytkową katedrę i inne kościoły, jest ośrodkiem róż­
norodnego przemysłu (m.in. istnieje cukrownia). Leży
przy magistrali kolejowej Poznań-Inowrocław-Toruń
nad trzema niewielkimi jeziorami (Święte, Bielidło i Je­
lonek) w odległości 50 km od Poznania, na skrzyżowa­
niu ze szlakiem poprzecznym Września-Nakło. Przy
wspomnianej magistrali leżą miasta: Pobiedziska
(ok. 6,5 tys. mieszk.) z hutą szkła, Trzemeszno i 7,5
tys.) oraz Mogilno (ok. 13 tys.) z opactwem Benedyk­
tynów z XI w. i położoną w pobliżu kopalnią soli. Na
wschód od Mogilna leży Strzelno (ok. 6 tys.) z zabyt­
kami architektury romańskiej oraz Kruszwica (8,5 tys.),
gdzie znajduje się m.in. cukrownia. Na północo-
wschodzie nad Notecią leży Barcin (ok. 8 tys.), Pakość
(ok. 6 tys.) oraz Janikowo nad Jeziorem Pakoskim
(8,5 tys.) z wielkimi zakładami sodowymi, warzelnią
soli i cukrownią. Mniejszymi ośrodkami lokalnymi są
na południo-wschodzie miasteczka Kleczew (ok. 2,5
tys. mieszk.) i Ślesin w rynnie goplańskiej (ok. 2,2
tys.), a na zachód od Gniezna Kłecko (ok. 2,5 tys.),
Skoki (ok. 3,5 tys.), Rogoźno (ok. 11 tys.) nad Wełną
i Murowana Goślina (ok. 5 tys.) w pobliżu doliny War­
ty-
Na rubieży historycznych Kujaw i właściwej Wiel­
kopolski od Łęczycy przez Kłodawę, okolice Inowro­
cławia, Mogilna, Pakości, Barcina po Wapno na Poje­
zierzu Chodzieskim ciągnie się pod cienką pokrywą
czwartorzędu i trzeciorzędu tektoniczny wał kujawski,
złożony z wapieni jurajskich, które w kilku miejscach
przebijają egzematy (wyciśnięcia) soli permskich, eks­
ploatowanych w Kłodawie, Inowrocławiu, Mogilnie
i Wapnie.
Równina Inowrocławska (315.55) jest płaską wy­
soczyzną morenową o powierzchni około 1540 km ,
położoną na północ od Pojezierza Kujawskiego, na po­
łudnie od Kotliny Toruńskiej i na wschód od Pojezierza
Gnieźnieńskiego, przy czym za granicę między nimi
przyjęto dolinę Noteci od wypływu z Gopła po Łabi­
szyn. Wysokości nad poziomem morza mieszczą się
w granicach 80-100 m. W południowej części równinę
przecina ze wschodu na zachód dolina Bachorze z prze­
kształconym w kanał ciekiem. „Szerokość jej i strome
stoki wymownie świadczą, że nie jest ona wytworem
zajmującej ją dziś strugi-kanału. W zachodniej części,
bliżej Gopła, dolina rozszerza się, a stoki łagodnieją;
we wschodniej, pod Brześciem Kujawskim, łączy się
ona z doliną Zgłowiączki, oddając jej nawet część
swych wód” (Lencewicz 1927). Na wschód od Inowro­
cławia bierze początek Tążyna, wpadająca do Wisły
poniżej Ciechocinka. Nieliczne małe jeziora występują
na północo-zachodzie. Małe nachylenie powierzchni te­
renu i słaby drenaż naturalny były przyczyną nadmier­
nego uwilgocenia gleby i powstania czarnych ziem ba­
giennych z kilkudziesięciocentymetrową miąższością
poziomu próchnicznego o właściwościach podobnych
do czarnoziemów stepowych. Z zabarwieniem gleb
wiąże się nazwa tej krainy - „Czarne Kujawy”. Ży­
zność gleb sprawiła, że jest to region wybitnie rolniczy,
prawie pozbawiony lasów. Czarne ziemie powstały
jednak zapewne w klimacie wilgotniejszym niż współ­
czesny, ponieważ część Niżu Polskiego nad dolną Wi­
słą i górną Notecią znajduje się w cieniu opadowym
wzniesień pojeziernych na północo-zachodzie i zacho­
dzie i ma najmniejsze w Polsce roczne sumy opadów
atmosferycznych, około 500 mm i mniej. Mimo do­
brych gleb stanowi to czynnik wpływający niekorzyst­
nie na produkcję rolną. Na wschód od Inowrocławia
występuje zalesiony płat piasków, gdzie utworzono
dwa rezerwaty: „Rejna” (5,8 ha), obejmujący bór so­
snowy z wiśnią karłowatą oraz „Balczewo” (24,4 ha) -
miejsce lęgowe i żerowisko ptaków wodnych i bagien­
nych. Głównym miastem regionu jest Inowrocław
(ok. 79 tys. mieszk.), położony w zachodniej części
równiny w pobliżu Noteci. W mieście jest kopalnia so­
li, duże zakłady sodowe na przedmieściu Mątwy, huta
szkła i in. zakłady przemysłowe, a także uzdrowisko
solankowe. Krzyżują się tutaj linie kolejowe Poznań-
Toruń, tzw. linia węglowa Śląsk-Gdynia oraz lokalna
przez Barcin do Wągrowca. Przy linii do Torunia, na
granicy Kotliny Toruńskiej leży miasto Gniewkowo
(ok. 7,5 tys. mieszk.), a dalej na wschód przy linii kole­
jowej Kutno-Toruń i odgałęzieniu do uzdrowiska
w Ciechocinku - Aleksandrów Kujawski (ok. 13 tys.),
zresztą również pełniący funkcje uzdrowiska solanko­
wego. W Tucznie i Dobrem są cukrownie.
Równina Wrzesińska (315.56) rozpościera się na
południe i zachód od zasięgu poznańskiej fazy zlodo­
wacenia wiślańskiego, reprezentowanej przez Pojezie­
rze Gnieźnieńskie, od zachodu graniczy z Poznańskim
r

Przełomem Warty, od południa z Kotliną Sremską

i Doliną Konińską. Równina jest prawie bezjezioma,
ale na południo-zachodzie występuje długa rynna kór­
nicka z 8 jeziorami, z których największe są Bnińskie
(2,3 km2, głęb. 8,5 m) i Raczyńskie (1,0 km2, głęb. 5,8
m). Tę część Równiny Wrzesińskiej wyróżniano jako
odrębny region pod nazwą Równiny Sredzkiej (Paw­
łowski 1931, Krygowski 1961). W północnej części
Równiny Wrzesińskiej występują sandry związane
z morenami gnieźnieńskimi. Zarejestrowano kilka
ozów: na południe od Kostrzyna, w okolicach Wrześni
i pod Miłosławiem. Region obejmuje powierzchnię
około 2150 km . Mimo monotonii ukształtowania po­
wierzchni pokrywa glebowa jest zróżnicowana. Na pia­
skach występują bielicoziemy, na glinie morenowej
brunatnoziemy, w płytkich zagłębieniach terenu czarne
ziemie bagienne, podobne do występujących na Rów­
ninie Inowrocławskiej. Cieki wodne spływają na połu­
dnie do Warty: Meszna z Jeziora Powidzkiego na Poje­
zierzu Gnieźnieńskim, Bawół spod Witkowa, Wrześni-
ca z okolic Gniezna i Maskawa spod Miłosławia. Wody
z rynny kórnickiej są odprowadzane na północo-zachód
przez Głuszynkę i Kopel do Warty pod Poznaniem.
Równina Wrzesińska jest zajęta głównie przez uprawy
rolne. W lasach na sandrze koło Czerniej owa są 3 re­
zerwaty: łęg wiązowy „Nowy Las” (1,5 ha), „Bielawy”
(20 ha) - las liściasty ze stanowiskiem modrzewia pol­
skiego oraz „Noskowo” (1 ha) - bór sosnowy z mo­
drzewiem polskim, w gminie Pobiedziska „Rezerwat
leśny w Promnie” (6,1 ha) - grąd z bogatym runem
i rzadkimi gatunkami ślimaków.
Region przecinają ważne szlaki komunikacyjne:
magistrala kolejowa Poznań-Warszawa przez Swarzędz
(ok. 26 tys. mieszk.), Kostrzyn (ok. 7 tys.), Wrześnię
(ok. 29 tys.) i Słupcę (ok. 15 tys.), równoległa do niej
droga samochodowa oraz powstająca autostrada. Drugi
główny kierunek to magistrala kolejowa Poznań-
Katowice przez Środę Wielkopolską (ok. 21 tys.), a da­
lej Ostrów Wielkopolski. Września jest stacją węzłową
na skrzyżowaniu z linią Gniezno-Jarocin przez Miło­
sław (ok. 3,5 tys.). Wszystkie wymienione miasta mają
różnorodne zakłady przemysłowe. Ze względu na spe­
cyfikę na uwagę zasługuje przemysł meblarski v Swa­
rzędzu i Kostrzyniu, cukrownia w Środzie Wielkopol­
skiej i browar w Miłosławiu. Na północo-wschód od
Wrześni leży na uboczu Witków (ok. 5 tys. mieszk.)
z drobnym przemysłem. Położony w rynnie jeziornej
Kórnik (ok. 6 tys. mieszk.), z neogotyckim zanikiem,
jest siedzibą Instytutu Dendrologii PAN z największym
w Polsce parkiem dendrologicznym.
Pojezierze Kujawskie (315.57) jest dalszym cią­
giem Pojezierza Gnieźnieńskiego na wschód od Gopła
i południowego przedłużenia jego rynny po dolinę
Warty. Od północy sąsiaduje z Równiną Inowrocław­
ską, od wschodu z Kotliną Płocką, od południa zaś wy­
raźna granica krajobrazowa z Kotliną Kolską i Wyso­
czyzną Kłodawską wyznacza zasięg zlodowacenia wi-
ślańskiego. Region ma około 2500 km powierzchni.
Można wyróżnić dwa pasma wzgórz morenowych
o kierunku równoleżnikowym oraz rozdzielającą je
równinę, którą przepływa Noteć w górnym biegu
(Równina Sompoleńska). Pasmo południowe jest wyż­
sze; najwyższe wzgórze w kolonii Lipiny na południo-
zachód od Brdowa osiąga 159 m, w paśmie północnym
wzgórza mają wysokości do 100-115 m. Noteć prze­
pływa przez Jezioro Modzerowskie i wypływa z niego
na wysokości 103 m, a po 42 km wpada do Gopła, któ­
rego zwierciadło znajduje się na wysokości 77 m.
W paśmie południowym większymi jeziorami są: Mo-
dzerowskie z Długim (2,3 km , głęb. 8.1 m), Brdowskie
(1,9 km2, głęb. 4,9 m) i Lubotyń (1,1 km2, głęb. 13,3
m). Mniejszą powierzchnię niż 1 km mają m.in.: rów­
noleżnikowo rozciągnięte Jezioro Lubstowskie (na po­
łudnie od Sompolna) oraz łańcuch 6 jezior w południ-
kowo zorientowanej rynnie koło Chodecza. W paśmie
północnym znajduje się największe na Pojezierzu Ku­
jawskim Jezioro Głuszyńskie (6,1 km , głęb. 36,5 m) na
wysokości 80 m n.p.m., przez które przepływa Zgło­
wiączka, uchodząca do Wisły we Włocławku oraz Je-
O

zioro Borzymowskie (1,8 km , głęb. 10,5 m). Lasów

jest mało. Koło Lubotynia (między Sompolnem a Izbi­
cą Kujawską) istnieje rezerwat „Kawęczyńskie Brzęki”
(49,6 ha) - las liściasty z jarzębem brekinią, a w Ro­
goźnie koło Przedecza las mieszany z bukiem i klonem
polnym na wschodniej granicy ich zasięgu (pow. 0,4
ha). Pojezierze Kujawskie jest dosyć gęsto zaludnioną
krainą rolniczą, ze starymi ośrodkami miejskimi, które
jednak w czasach zaboru rosyjskiego były pozbawione
komunikacji kolejowej i nie miały możliwości rozwoju.
Niegdyś głównym miastem Kujaw był Brześć Kujaw­
ski (ok. 4,5 tys. mieszk.), ale stracił swoje znaczenie na
rzecz położonego nad Wisłą Włocławka. Kujawy uzy­
skały na początku XX w. lokalną sieć kolei wąskoto­
rowych, obsługujących przede wszystkim cukrownie w
Brześciu Kujawskim, Dobrem (na Równinie Inowro­
cławskiej) i Ostrowach (na Wysoczyźnie Kłodawskiej),
ale w ostatnich latach ruch pasażerski zlikwidowano.
Na wschodnim krańcu Pojezierza Kujawskiego istnieje
wcześnie wybudowana linia kolejowa (1862) z Kutna
przez Włocławek do Torunia. W 1933 r. przecięła re­
gion linia Górny Śląsk-Gdynia, która jednak omija stare
ośrodki miejskie. Należą do nich oprócz Brześcia Ku­
jawskiego: Radziejów (ok. 5,4 tys. mieszk.), Lubraniec
(ok. 3,3 tys.), Sompolno (2,8 tys.), Izbica Kujawska
(ok. 2,6 tys.), Przedecz (ok. 1,7 tys.), Chodecz (ok. 1,6
tys.), Lubień Kujawski (ok. 1,4 tys.) oraz położone na
krawędzi Kotliny Płockiej Kowal (ok. 3 tys.) i najwięk­
szy Gostynin (ok. 20 tys. mieszk.), ten ostatni przy sto­
sunkowo nowej linii kolejowej z Kutna do Płocka
(1922).
7.4. Pradolina Warciańsko-Odrzańska (315.6)
Na południe od moren i sandrów fazy poznańskiej
występuje równoleżnikowe obniżenie, zaliczane od kil­
kudziesięciu lat do tzw. pradoliny warszawsko-
berlińskiej, którym w fazie poznańskiej odpływały na
zachód wody lodowcowo-rzeczne. Nie jest to jeden re­
gion, jak Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Za pewną
jednostkę regionalną można uznać część tej bruzdy
w obrębie zasięgu zlodowacenia wiślańskiego, znajdu­
jącą się między morenami fazy leszczyńskiej i poznań­
skiej, przy czym jej część środkowa nie ma formy doli­
ny, ale łączy dorzecza Warty, Obry i Odry. Pradolina
Warciańsko-Odrzańska ma około 220 km długości,
zajmuje powierzchnię 2,1 tys. km i składa się z 4 róż­
niących się znacznie mezoregionów: Doliny Środkowej
Odry (315.61), Kotliny Kargowskiej (315.62), Doliny
Środkowej Obry (315.63) i Kotliny Śremskiej (315.64).
Na zachód od Odry dalszym ciągiem pradoliny o dłu­
gości około 100 km, po Berlin i dolinę Haweli, jest
w obrębie Pojezierza Brandenburskiego dolina dolnej
Sprewy, którą łączy z Odrą kanał koło miasta Ei­
senhuttenstadt.
Dolina Środkowej Odry (315.61) rozciąga się od
ujścia Obrzycy poza ujście Pliszki na południe od
Frankfurtu i Słubic, gdzie łączy się z martwym odcin­
kiem pradoliny ku dolinie dolnej Sprewy, Odra zaś
skręca na północ w poprzek moren fazy poznańskiej,
zwanej w Niemczech frankfurcką (Lubuski Przełom
r

Odry). W Dolinie Środkowej Odry rzeka ma około 100

km długości, a dolina 5-10 km szerokości, przy czym
nad łąkowym tarasem zalewowym wznoszą się zalesio­
ne tarasy piaszczyste o wysokości względnej 10 m i 18
m. Dno doliny obniża się od 50 m do 21 m. Ponad nim
po stronie północnej rozpościera się wysoczyzna Rów­
niny Torzymskiej, a po stronie południowej znajdują
się Wzniesienia Gubińskie i Wysoczyzna Czerwieńska.
O

Region zajmuje powierzchnię około 600 km . Od ujścia

Nysy Łużyckiej Odra jest rzeką graniczną. Osiedli
w dolinie jest niewiele. Po stronie niemieckiej na po­
czątku kanału Odra-Sprewa leży miasto hutnicze Ei­
senhuttenstadt (ok. 50 tys. mieszk.), po stronie polskiej,
naprzeciw ujścia Bobru Krosno Odrzańskie (ok. 13
tys.), a 20 km ku wschodowi Czerwieńsk (ok. 4,5 tys.),
węzeł kolejowy u zbiegu linii z Sulechowa, Wolsztyna,
Gubina oraz magistrali Szczecin-Śląsk przez Zieloną
Górę. Linia z Czerwieńska do Gubina jest po prowa­
dzona do Krosna doliną Odry. W Niemczech wzdłuż
doliny Odry wiedzie linia z Frankfurtu przez Ei­
senhuttenstadt do miasta Guben.
Kotlina Kargowska (315.62) jest piaszczystą
i podmokłą równiną o powierzchni około 620 km , po­
wstałą w miejscu, gdzie Bruzda Zbąszyńska łączy się
z Pradoliną Warciańsko-Odrzańską. Forma kotliny nie
zaznacza się wyraźnie. Powierzchnię równiny urozmai­
cają wydmy. Sieć wodna w stanie naturalnym była sła­
bo zorganizowana. Ingerencja człowieka polegająca na
przekopaniu kanałów melioracyjnych uporządkowała
odpływ wody. Zachodnim skrajem Kotliny Kargow-
skiej przepływa Odra i jej dopływ Obrzyca, biorąca po­
czątek powyżej Jeziora Sławskiego na południu i prze-
O

pływająca przez jezioro Rudno (1,6 km , głęb. 9,1 m).

We wschodniej części kotliny wody Obry są rozdzielo­
ne na trzy mniej więcej równoległe kanały, przy czym
r

Kanał Północny i Kanał Środkowy po połączeniu od­

prowadzają wody Obry do rynny jezior zbąszyńskich,
a Kanał Południowy do jeziora Rudno i do Obrzycy.
Region jest zalesiony i słabo zaludniony, zajęty
:zęściowo przez łąki. Pomiędzy Obrą „zbąszyńską”
aObrzycą, na kępie morenowej, przy linii kolejowej
z Wolsztyna do Sulechowa leży miasto Kargowa (ok. 3
tys. mieszk.).
Dolina Środkowej Obry (315.63) obejmuje zator-
fione obniżenie pomiędzy doliną Warty a Kotliną Kar-
gowską, z którą granicę można wyznaczyć na południe
od Wolsztyna. Od północy sąsiaduje z morenową Rów­
niną Opalenicką, od południa z Pojezierzem Sławskim,
ale obie wysoczyzny leżą wyżej tylko o 7-10 m. W Do­
linie Środkowej Obry naturalne cieki zastąpiono kana­
łami melioracyjnymi, do których skierowano wody
płynącej z Pojezierza Sławskiego górnej Obry oraz
Mogilnicy, płynącej z Równiny Opalenickiej. Kanały
Północny i Środkowy odprowadzają wody Obry i czę­
ściowo Mogilnicy do rynny zbąszyńskiej, kanał Połu­
dniowy kieruje część wód Obry do Obrzycy i przez nią
do Odry, a część wraz z częścią wód Mogilnicy spływa
do Warty Kanałem Mosińskim. Tak więc na pierwot­
nym dziale wodnym, który znajdował się na wysokości
około 70 m, następuje obecnie bifurkacja w dwóch kie­
runkach: na wschód i na zachód. Dolina Środkowej Ob­
ry jest regionem łąkowo-łeśnym o powierzchni około
9
420 km , pozbawionym większych osiedli. Przecinają
ją w poprzek linie kolejowe: ze Zbąszyna przez Wolsz­
tyn do Leszna, z Poznania przez Mosinę i Leszno do
Wrocławia oraz lokalna linia z Grodziska Wielkopol­
skiego do Kościana.
Kotlina Śremska (315.64) obejmuje odcinek doliny
Warty od ujścia Prosny do ujścia Kanału Mosińskiego,
po czym Warta dostaje się do odcinka przełomowego
pod Poznaniem, ale kierunek z równoleżnikowego na
południkowy zmienia w zwężeniu pod Śremem. Dno
doliny przy ujściu Prosny znajduje się na wysokości
około 71 m n.p.m., pod Mosiną na wysokości około 53
m. Warta na tym odcinku ma 83 km długości, przy
czym szerokość doliny dochodzi powyżej Śremu do 8­
10 km. Region zajmuje powierzchnię około 450 km .
Nad łąkowym tarasem zalewowym wznoszą się prze­
ważnie zalesione tereny piaszczyste, ale występują
również pola uprawne. We wschodniej części regionu,
w okolicach Czeszewa (na południe od Miłosławia)
utworzono kilka rezerwatów obejmujących nadrzeczne
-asy łęgowe: „Dwunastak” (9,9 ha), „Samice” (2,5 ha),
„Czeszewo” (23,7 ha) i „Lutynia” (13,4 ha) przy ujściu
cieku tej samej nazwy. W części północno-zachodniej,
w okolicach położonego na prawym brzegu Rogalina,
duży rezerwat „Krajkowo” (160,5 ha) obejmuje las
w starorzeczu Warty, miejsce lęgowe czapli siwej.
W parku barokowego pałacu w Rogalinie i na pobli­
skich łąkach nad Wartą ochronie podlega kilkaset po­
tężnych, zabytkowych dębów. W Grzybnie (na połu­
dnie od Mosiny) w borze sosnowym na wydmie objęto
ochroną stanowisko goździka sinego (3,5 ha). Położony
r

na lewym brzegu Warty Srem (ok. 30 tys. mieszk.) ma

dużą odlewnię żeliwa, wytwórnię przyczep, zakłady
przemysłu włókienniczego, odzieżowego i chemiczne­
go, zachowało się kilka zabytkowych kościołów. Mia­
sto obsługuje lokalna linia kolejowa Czempiń- r

Mieszków pod Jarocinem. 15 km na wschód od Śremu

leży miasteczko Książ Wielkopolski (ok. 2,5 tys.
mieszk.). Nieco dalej dolinę Warty przecina linia Po-
znań-Katowice przez Jarocin. Na północo-zachodzie,
na granicy Wielkopolskiego Parku Narodowego leży
Mosina (ok. 12 tys.) przy linii kolejowej Poznań-
Wrocław.
7.5. Wzniesienia Zielonogórskie (315.7)
Pas wzniesień na południe od Pradoliny Warciań-
sko-Odrzańskiej, związany z maksymalnym zasięgiem
zlodowacenia wiślańskiego w fazie leszczyńskiej, na­
zwano Wzniesieniami Zielonogórskimi, ponieważ koło
Zielonej Góry osiągają największą wysokość, ponad
200 m n.p.m. Za ich granice przyjęto dolinę dolnej Ny­
sy Łużyckiej na zachodzie i poprzeczny w stosunku do
pradolin odcinek doliny Odry na północ od Nowej Soli,
od południa obrzeżenie stanowi Obniżenie Nowosol-
skie, uważane za część pradoliny głogowsko-baruckiej.
Jest to niewielki, w znacznej części zalesiony region,
O
0 powierzchni 1,4 tys. km . Na zachód od Nysy Łużyc­
kiej jego odpowiednikiem są wzgórza morenowe Poje­
zierza Brandenburskiego, na wschód od Odry - Poje­
zierze Leszczyńskie. Wyróżniono 4 mezoregiony:
Wzniesienia Gubińskie (315.71), Dolinę Dolnego Bo­
bru (315.72), Wysoczyznę Czerwieńską (315.73) i Wał
Zielonogórski (315.74).
Wzniesienia Gubińskie (315.71) znajdują się po­
między Doliną Środkowej Odry a dolinami jej dopły­
wów: Bobru na wschodzie i Nysy Łużyckiej na zacho­
dzie, od południa zaś ogranicza je pradolinowe Obniże­
nie Nowosolskie. Region tworzą wzgórza morenowe
1 kemowe związane z zasięgiem fazy leszczyńskiej, do­
chodzące w części wschodniej do wysokości 125 m
n.p.m. Występują również małe jeziora; największe jest
Jańsko (1,5 km , głęb. 2,9 m). Łącznie z przygranicz­
nym odcinkiem doliny Nysy Łużyckiej, który jest swoi­
stym mikroregionem, zajmują około 750 km po­
wierzchni. B. Krygowski (1961) wyróżnił 6 mikrore­
gionów, nie uwzględnił jednak przełomowego odcinka
doliny Nysy Łużyckiej i nie przedstawił charakterystyki
tych jednostek. Są to: 1. Równina Strzegowska (na po-
łudnio-zachodzie), 2. Równina Jasienicka (?), 3. Obni­
żenie Gubińsko-Jałowieckie (wzdłuż biegu Lubszy),
4. Pagórki Kaniawskie, 5. Obniżenie Chocickie (na po­
łudnie od najwyższych wzniesień), 6. Pagórki Dachow-
skie. Region jest przeważnie zalesiony i wchodzi
w skład Borów Zielonogórskich. W gminie Lipniki Łu­
życkie jest rezerwat „Wrzosiec” (23,9 ha), a w gminie
Gubin - rezerwat „Dębowiec” (9,7 ha) ze starodrze­
wem oraz „Uroczysko Węglińskie” - wielogatunkowy
starodrzew. Zaludnienie jest w związku z tym rzadkie.
Jedynym miastem jest Gubin (ok. 9 tys. mieszk.), poło­
żony nad Nysą Łużycką przy ujściu Lubszy, która bie­
rze początek na Wzniesieniach Żarskich. Po drugiej
stronie Nysy Łużyckiej znalazła się mniejsza część
miasta, nosząca niemiecką nazwę Guben. Gubin ma po­
łączenia kolejowe przez Krosno Odrzańskie ze stacją
węzłową Czerwieńsk pod Zieloną Górą.
Dolina Dolnego Bobru (315.72) ma około 30 km
O
długości i zajmuje powierzchnię około 90 km . Od za­
chodu graniczy z Wzniesieniami Gubińskimi, od
wschodu z Wysoczyzną Czerwieńską i Wałem Zielo­
nogórskim. Spadek rzeki na tym odcinku jest dosyć
znaczny: od 72 m n.p.m. w Krzywańcu poniżej Nowo­
grodu Bobrzańskiego do około 37 m przy ujściu Bobru
do Odry. Spadek meandrującej rzeki wykorzystano na
potrzeby energetyki - wybudowano (w 1936 r.) elek­
trownie wodne w Dychowie i Raduszcu Starym. Woda
do elektrowni w Dychowie jest doprowadzana równo­
ległym do Bobra kanałem długości 21 km od zapory
wKrzywańcu do zbiornika w Dychowie, przy czym
poniżej zapory w Dychowie utworzono drugi zbiornik
w Raduszcu Starym. Elektrownia dychowska należy do
typu pompowo-szczytowych, tj. w czasie nadwyżek
w sieci energetycznej woda ze zbiornika dolnego prze­
pompowywana jest do zbiornika górnego, a w godzi­
nach zwiększonego zapotrzebowania energii porusza
turbiny obu elektrowni. W południowej części oma­
wianego odcinka doliny leży przy linii kolejowej z Zie­
lonej Góry do Żar miasto Nowogród Bobrzański
(ok. 4,5 tys. mieszk.), a przy ujściu Bobru do Odry -
Krosno Odrzańskie (13 tys.), natomiast sama dolina jest
zalesiona i rzadko zaludniona.
Wysoczyzna Czerwieńska (315.73) jest drobnopa-
górkowatym terenem kemowym i morenowym ukształ­
towanym w fazie leszczyńskiej zlodowacenia wiślań-
skiego, kiedy lodowiec skandynawski wsparł się
w swym maksymalnym zasięgu na starszym glacjotek-
tonicznym Wale Zielonogórskim i uległ stopniowemu
rozpadowi. Wysoczyzna obrzeża od południa Dolinę
Środkowej Odry, która była zagłębieniem końcowym
w tej fazie zlodowacenia. Wobec skośnego kierunku
Wału Zielonogórskiego wysoczyzna w części zachod­
niej nad doliną Bobru ma około 16 m szerokości i jakby
wyklinowuje się ku wschodowi, zajmując powierzchnię
około 320 km . Wznosi się kilkadziesiąt metrów ponad
przyległe doliny, przekraczając w wielu miejscach wy­
sokość 100 m n.p.m. (kulminacja 134 m). Jest to obszar
lasów Puszczy Zielonogórskiej z nielicznymi osiedlami
wiejskimi. Jedynym miastem jest Czerwieńsk (ok. 4,5
tys. mieszk.), położony na pograniczu doliny Odry, wę­
złowa stacja kolejowa na przecięciu linii ze Szczecina
przez Zieloną Górę na Śląsk oraz ze Zbąszynka przez
Sulechów do Gubina.
W ał Zielonogórski (315.74) to glacjotektoniczne
wypiętrzenie wysokości do 221 m n.p.m. i około 100
m wysokości względnej. Wał powstał w czasie star­
szych zlodowaceń, ale znalazł się w strefie marginalnej
fazy leszczyńskiej zlodowacenia wiślańskiego. Ciągnie
się od Kotliny Kargowskiej na wschodzie po Dolinę
Dolnego Bobru, gdzie na północ od Nowogrodu Bo­
brzańskiego dochodzi do wysokości 166 m n.p.m. Od
północy przylega do niego Wysoczyzna Czerwieńska,
od południa Obniżenie Nowosolskie.O W tych ramach
zajmuje powierzchnię około 240 km . W jądrze wału
występują sfałdowane warstwy trzeciorzędu z węglem
brunatnym, który do niedawna był eksploatowany. We
wschodniej części regionu znajduje się kilka małych je­
ziorek. Wał Zielonogórski należy do regionów o dużym
zalesieniu, ale wokół kilkunastu wsi występują również
pola uprawne. Podobnie jak w całej południowo-
zachodniej Polsce, klimat jest stosunkowo ciepły, zimy
są krótkie i niezbyt mroźne. Od wieków średnich
w okolicy Zielonej Góry uprawiano winorośl. Niewiel­
kie winnice istnieją nadal, ale mają raczej symboliczne
znaczenie. Głównym ośrodkiem, położonym na wyso­
kości około 150 m, jest Zielona Góra (ok. 116 tys.
mieszk.), która w ciągu ostatnich 50 lat czterokrotnie
zwiększyła liczbę ludności. Jest to związane zarówno
z uzyskaniem statusu miasta wojewódzkiego, jak
i z rozbudową przemysłu, w szczególności metalowego
i włókienniczego; do największych zakładów należą:
„Zastał” (budowa wagonów towarowych), „Lumel”
i „Polska Wełna”. Zielona Góra, która uzyskała prawa
miejskie w XIV w., była zawsze ośrodkiem przemysłu
włókienniczego i słynęła z wyrobu sukna, ale znajdo­
wała się na uboczu od głównego szlaku komunikacyj­
nego wzdłuż Odry. W latach siedemdziesiątych ubie­
r

głego wieku powstał szlak kolejowy, łączący Śląsk ze

Szczecinem, który poprowadzono przez Zieloną Górę,
skracając zakręty doliny Odry. Budowa tej kolei przy­
czyniła się wówczas do rozwoju miasta. Pod koniec
XIX w. Zielona Góra uzyskała połączenie kolejowe
z miastem Żary. Po przyłączeniu do Polski stała się
ośrodkiem kultury, ma dwie wyższe uczelnie, dwa tea­
try, filharmonię, muzea. Miasto było mało zniszczone
i zachowały się pewne zabytki architektury.
7.6. Pojezierze Leszczyńskie (315.8)
Pojezierze Leszczyńskie znajduje się w skrajnym
zasięgu zlodowacenia wiślańskiego - fazie leszczyń­
skiej. Od północy przylega do Pradoliny Warciańsko-
Odrzańskiej, od południa i wschodu graniczy z Niziną
Południowowielkopolską, od zachodu z Pradoliną Gło­
gowską. Wzgórza morenowe dochodzą do wysokości
160 m n.p.m., a występowanie jezior odróżnia ten re­
gion od przyległych. Lasów jest mało. Nazwa regionu
pochodzi od miasta Leszna, które leży na południowym
pograniczu, ale w innym regionie. Pojezierze Lesz­
czyńskie zajmuje powierzchnię 2,2 tys. km i składa się
z 4 mezoregionów: Pojezierza Sławskiego (315.81),
Pojezierza Krzywińskiego (315.82), Równiny Kościań­
skiej (315.83) i Wału Żerkowskiego (315.84).
Pojezierze Sławskie (315.81) jest zachodnią czę­
ścią Pojezierza Leszczyńskiego. Znajduje się na połu­
dnie od Kotliny Kargowskiej i Doliny Środkowej Obry,
na północ od Pradoliny Głogowskiej i Wysoczyzny
Leszczyńskiej, od wschodu zaś sąsiaduje z Pojezierzem
Krzywińskim, przy czym za granicę można przyj ąć ob­
niżenie, którym płynie dopływ Obry Samica. Od Wału
Zielonogórskiego na zachodzie dzieli je dolina Odry
i sandr borowiecki (Bartkowski 1967). Region obejmu­
je powierzchnię około 770 km . Wzgórza kemowe
osiągające wysokości ponad 100 m n.p.m. wyznaczają
granicę zasięgu zlodowacenia wiślańskiego v postaci
wygiętego na południe luku i kończą się na północ od
Wschowy. W jego obrębie występuje kilkanaście je­
zior, z których największe są: Sławskie (8,2 km , głęb.
12,3 m), Przemęckie z Orłowińskim i Wieleńskim (6,4
km2 , głęb. 5,6 m), Dominickie (3,4 km2 , głęb. 17,1 m),
Białe (1,1 km2 , głęb. 10,2 m), Tarnowskie (lkm 2 , głęb.
7,5 m). Przez Jezioro Sławskie przepływa Obrzyca,
uchodząca do Odry powyżej Cigacic. Na Jeziorze
Przemęckim utworzono rezerwat „Wyspa Konwalio­
wa” (20,2 ha) z lasem mieszanym, w którym rośnie
m.in. lilia złotogłów konwalia. W gminie Kolsko są
 r

dwa rezerwaty: „Jezioro Święte” (19,5 ha) „Mesze”

(19,9 ha). W 1991 r. powstał Przemęcki Park Krajobra-
O

zowy o powierzchni 214,5 km . Wzgórza są przeważ­

nie zalesione. Rozleglejsze tereny rolne występują
w rejonie miast Sława (ok. 3 tys. mieszk.) i Śmigiel
(5,5 tys.). Sława jest ośrodkiem wypoczynku i sportów
wodnych na Jeziorze Sławskim. Zachodnią część re­
gionu przecina linia kolejowa z Wolsztyna do Nowej
Soli, a wschodnią - z Wolsztyna do Leszna.
Pojezierze Krzywińskie (315.82) znajduje się na
wschód od Pojezierza Sławskiego, a dzielące je obniże­
nie wykorzystuje szosa i magistrala kolejowa Poznań-
Wrocław. Od północy przylega do Pojezierza Krzywiń-
skiego Równina Kościańska, od południa Wysoczyzną
Leszczyńska, od wschodu Wał Żerkowski. Region ma
powierzchnię 650 km . W okolicach Osiecznej, Krzy­
winia i Dolska występuje kilkadziesiąt jezior, związa­
nych genetycznie z leszczyńską fazą zlodowacenia wi-
ślańskiego. Marginalne moreny i kemy osiągają mak­
symalną wysokość 150 m n.p.m. i wysokość względną
do 50 m (pomiędzy Lesznem a Osieczną). Najwięk­
szymi jeziorami są: Dolskie Wielkie (1,6 km , głęb. 3,0
O
m), Grzymisławskie (1-8 km , głęb. 11,2 m), Łoniew-
skie (1,0 km , głęb. 5,4 m) koło Osiecznej, Wonieść
(1,2 km2, głęb. 14,5 m), Zbęchy (1,1 km2, głęb. 8,5 m),
Cichowo (2,0 km , głęb. 17,2 m). Koło Zglińca (na za­
chód od Krzywinia) istnieje rezerwat Czerwona Wieś”
(2,8 ha), obejmujący skupienie wysokich jałowców
oraz krzewów ligustru, berberysu i dzikiej róży,
w gminie Dolsk „Miranowo” (4,8 ha) z roślinnością łą­
kową, w Osiecznej „Ostoja Żółwia Błotnego” (4,4 ha),
w gminie Lipno „Dolinka” (1,8 ha) stanowisko pełnika
europejskiego (Trollius europaeus). Region jest prze­
ważnie rolniczy, ale w dnach rynien występują łąki,
a wzgórza są zalesione. Miastami są: Osieczna (ok. 2
tys. mieszk.), Krzywin (ok. 1,5 tys.) i Dolsk (ok. 1,2
tys.). Ze względu na zróżnicowany krajobraz i wystę­
powanie malowniczych jezior są to tereny atrakcyjne
dla wypoczynku i turystyki, zwłaszcza w okolicach
Osiecznej.
Równina Kościańska (315.83) jest bezjeziorną wy­
soczyzną morenową po wewnętrznej stronie marginal­
nych form i osadów fazy leszczyńskiej, od północy
ogranicza ją Pradolina Warciańsko-Odrzańska. Na za­
chodzie za granicę można przyjąć dolinę Samicy (do­
pływ Obry). Przez środek przepływa w kierunku pół­
nocno-zachodnim Obra, przekształcona zresztą w ka­
nał. Powierzchnia regionu wynosi około 560 km .
Wzniesienie nad poziomem morza mieści się w grani­
cach 70-90 m, wysokości względne nie przekraczają 10
m. Gleby należą przeważnie do brunatnoziemów. Jest
to dobrze zagospodarowana kraina upraw rolnych,
z niewielkim udziałem lasów i łąk. Głównym ośrod­
kiem jest miasto Kościan (ok. 24,5 tys. mieszk.) z roz­
winiętym przemysłem spożywczym (cukrownia, zakła­
dy mięsne), tytoniowym, meblarskim i in., położone
przy magistrali kolejowej Poznań-Wrocław i lokalnej
linii do Grodziska Wielkopolskiego. W odległości
10 km w kierunku Poznania leży miasto Czempiń
(ok. 4 tys.), z wytwórnią tlenu i antracytu granulowa­
nego, węzłowa stacja kolejowa z lokalną linią przez
Mieszków do Jarocina.
W ał Żerkowski (315.84) ciągnie się na przedłuże­
niu Pojezierza Krzywińskiego w kierunku wschodnim
w postaci pozbawionej jezior wysoczyzny, ograniczo-
r

nej od północy doliną Warty (Kotliną Sremską), od po­

łudnia zaś i wschodu doliną uchodzącej do Warty Lu­
tyni. Wał jest spiętrzeniem glacjotektonicznym, przy
czym zaburzeniu uległy iły plioceńskie. Maksymalną
wysokość osiąga w Łysej Górze (161 m) koło Żerkowa.
Uważany jest za formę marginalną fazy leszczyńskiej.
Na północ od Mieszkowa występuje forma akumula­
cyjna, opisana jako oz długości 10 km i wysokości do
15 m, o kierunku nieco skośnym do osi wału. Być może
jest to forma marginalna. W gminie Nowe Miasto nad
Wartą jest rezerwat „Dębno” (21,6 ha) ze stanowiskiem
rzadkich zwierząt bezkręgowych (ślimaków). Mezore-
gion ma powierzchnię 240 km .
We wschodniej części wał przecinają trzy linie ko­
lejowe, zbiegające się na południu poza regionem w Ja­
rocinie. Jedynym miastem jest Żerków (ok. 1,7 tys.
mieszk.), lokalny ośrodek usługowy z drobnym prze­
mysłem, mający również pewne znaczenie turystyczne.
 R ozdział 8
NIZINY W IELKOPOLSKO-ŚLĄSKIE
Podprowincję Nizin Srodkowopolskich można po­
dzielić na podstawie kryterium hydrograficznego na
dwie części: położoną w dorzeczu Odry część wielko-
polsko-śląską oraz położoną w dorzeczu Wisły część
mazowiecko-podlaską (zaliczoną częściowo do mega-
regionu Europy Wschodniej). Granicę między nimi sta­
nowi zasadzie dział wodny dorzecza Odry i Wisły, gra­
nicę północną zasięg zlodowacenia wiślańskiego, od­
dzielający krajobrazy młodoglacjalne z występowaniem
wytopiskowych jezior od krajobrazów staroglacjalnych
o polodowcowej rzeźbie erozyjno-denudacyjnej,
ukształtowanej w warunkach klimatu peryglacjalnego,
pozbawionej jezior. Południowo-Zachodnia część nizin
polskich graniczy z prowincją Masywu Czeskiego,
a ściślej - z podprowincją sudecką i częściowo z pro­
wincją Wyżyn Polskich.
Niziny wielkopolsko-śląskie dzielą się na 4 makro­
regiony: Nizinę Południowo-wielkopolską (318.1-2),
Obniżenie Milicko-Głogowskie (318.3), Wał Trzebnic­
ki 318.4), Nizinę Śląską (318.5) oraz część zaliczoną
do podprowincji Nizin Sasko-Łużyckich (317).
8.1. Nizina Południowowielkopolska (318.1-2)
Nizina Południowowielkopolska znajduje się mię­
dzy pojezierzami Leszczyńskim i Wielkopolsko-
Kujawskim od północy a Obniżeniem Milicko-
Głogowskim oraz Wyżyną Małopolską od południa,
przeważnie w dorzeczu Warty i małej części dorzecza
środkowej Odry, w granicach zasięgu zlodowacenia,
a według innych poglądów - stadiału warciańskiego.
Nizina ma zarys trójkątny, zwężający się i kończący
w części zachodniej, gdzie Obniżenie Milicko-
Głogowskie przybiera postać pradoliny przed czołem
lodowca wiślańskiego. Granica wschodnia przebiega
w pobliżu działu wodnego od okolic Gostynina na pół­
nocy przez Łódź po okolice Działoszyna nad Wartą.O
Jest to region rozległy, obejmujący około 17 tys. km
powierzchni, ale pod względem przyrodniczym mało
zróżnicowany. Nizinę rozczłonkowują doliny rzeczne,
w których występują kotlinowate rozszerzenia, a po­
między nimi rozciągają się dosyć płaskie, bezjeziorne
wysoczyzny z ostańcami form glacjalnych. Wysokości
nad poziomem morza mieszczą się między 100 a 200 m
i poniżej 100 m n.p.m. Ze względu na różnice usytuow­
ania oraz ukształtowanie powierzchni wyróżniono 13
mezoregionów: Wysoczyznę Leszczyńską (318.11),
Wysoczyznę Kaliską (318.12), Dolinę Konińską
(318.13), Kotlinę Kolską (318.14), Wysoczyznę Kło-
dawską (318.15), Równinę Rychwalską (318.26), Wy­
soczyznę Turecką (318.17), Kotlinę Sieradzką
(318.18), Wysoczyznę Łaską (318.19), Kotlinę Gra­
bowską (318.21), Wysoczyznę Złoczewską (318.22),
Kotlinę Szczercowską (318.23), Wysoczyznę Wieru-
szowską (318.24).
Wysoczyzna Leszczyńska (318.11) znajduje się
pomiędzy pojezierzami Sławskim i Krzywińskim na
północy a Pradoliną Głogowską, którą odpływały wody
polodowcowo-rzeczne na zachód. Siadem tego odpły­
wu na wysoczyźnie są wysłane piaskami doliny Kopa-
nicy, Rowu Krzyckiego i Rowu Polskiego oraz nie­
wielkie pola sandrowe na przedpolu pojezierzy. Na po­
łudniu, nad doliną Baryczy ciągną się morenowe
Wzgórza Rudnowskie (186 m) o strukturze glacjotek-
tonicznej. Od północy przylega do nich lekko falista
Wysoczyzna Bojanowska, wznosząca się do 110-115
m, od zachodu Wysoczyzna Strumieńska, oddzielona
od Wzgórz Rudnowskich obniżeniem z miastem Góra.
Mezoregion obejmuje powierzchnię około 1380 km .
Wysoczyzna Leszczyńska jest krainą rolniczą. Lasów
jest niewiele. W okolicach Góry zachowały się lasy łę­
gowe, natomiast między Bojanowem a Rawiczem wy­
stępują grądy i bory mieszane z rezerwatem „Dębno”
(7,7 ha). Największym ośrodkiem jest wojewódzkie
miasto Leszno (ok. 61 tys. mieszk.), duży węzeł kole­
jowy na szlaku Poznań-Wrocław oraz poprzecznym
z Ostrowia Wlkp. do Głogowa, z przemysłem spożyw­
czym, włókienniczym metalowym. W XVI-XVII w.
było siedzibą magnackiego rodu Leszczyńskich, pro­
tektorów reformacji (szkoły, drukarnie). Mniejszym,
choć starszym miastem jest w zachodniej części regio­
nu Wschowa (ok. 15 tys. mieszk.), gdzie istnieje cu­
krownia. Ośrodkami miejskimi są ponadto Rydzyna
(ok. 2,5 tys. mieszk.), Poniec (ok. 3 tys.), Bojanowo
(ok. 3,5 tys.) i Góra (ok. 13 tys.), również z cukrownią.
Wysoczyzna Kaliska (318.12) stanowi przedłużenie
Wysoczyzny Leszczyńskiej ku wschodowi, od której
dzieli ją Obniżenie Gostyńsko-Rawickie. W przeważa­
jącej części należy do dorzecza Warty, część południo­
wa zaś do dorzecza Baryczy, do której odprowadza
wody Orla i kilka mniejszych cieków. Do Warty płynie
Prosną, rrzecinająca wschodnią część wysoczyzny, oraz
Lutynia w części północnej. W okolicach Koźmina bie­
rze początek Obra. Od północy Wysoczyzna Kaliska
praniczy z młodoglacjalnymi morenami żerkowskimi
i kotlinowym Obniżeniem Rychwalskim, od wschodu
z Wysoczyzną Turecką i Kotliną Grabowską, od połu­
dnia z kotlinami: Żmigrodzką i Milicką. W przedsta­
wionych ramach zajmuje powierzchnię około 2620
km . Denudacja peryglacjalna tak zniszczyła pokrywę
morenową, że miejscami (np. pod Krotoszynem) odsła­
niają się spod niej iły plioceńskie. Zachowały się jed­
nak ostańce moren czołowych i kemów zlodowacenia
warciańskiego na południe od Krotoszyna w postaci
glacjotektonicznych Wzgórz Cieszkowskich (179 m),
na południe od Jarocina, pod Ostrowiem Wielkopol­
skim (185 m) i na południo-wschód od Kalisza (189
m). Na zachód od doliny Orli wyodrębnia się Wyso­
czyzna Konarska, w środkowej części regionu - Wyso­
czyzna Koźmińska. Lasów jest mało. W okolicach Kro­
toszyna są to tzw. Dąbrowy Krotoszyńskie, w których
utworzono rezerwaty: „Miejski Bór” (28,9 ha), „Dą­
browa koło Biadek Krotoszyńskich” (16,2 ha) i „Dą­
browa Smoszew” (9,2 ha). Rezerwaty: „Baszków” pod
Krotoszynem (4 ha) i „Brzeziny” pod Kaliszem oraz
„Długosz królewski w Węglewicach” (3,3 ha) utwo­
rzono w celu ochrony rzadkiej paproci długosza kró­
lewskiego, pod Gostyniem znajduje się „Czerwona Ró­
ża” (4,9 ha) w lasach z modrzewiem europejskim, dę­
bem, sosną, brekinią, „Bodzewko” (1,1 ha) z lipą drob-
nolistną, „Pępowo” z dębem, bukiem i brekinią. Re­
zerwaty torfowe istnieją w Gostyniu Starym (3,6 ha)
i pod Kaliszem („Torfowisko Lis”, 4,1 ha).
Ośrodkami miejskimi są: wojewódzkie miasto Ka­
lisz (ok. 107 tys. mieszk.) nad Prosną, jedno z najstar­
szych udokumentowanych osiedli w Polsce, położony
w odległości 23 km duży węzeł kolejowy Ostrów
Wielkopolski (ok. 75 tys. mieszk.), Krotoszyn (ok. 29
tys.) i Rawicz (ok. 21,5 tys.) w części południowej oraz
Pleszew (ok. 18 tys.), Jarocin (ok. 26 tys.) i Gostyń (ok.
21 tys.) z cukrownią w części północnej mezoregionu.
Między Rawiczem a Krotoszynem w Miejskiej Górce
(ok. 3 tys.) i Zdunach (ok. 4,5 tys.) na południe od Kro­
toszyna są cukrownie. Cukrownia jest również w Wita-
rynach pod Jarocinem.
Dolina Konińska (318.13) - tak nazwano równo­
leżnikowy odcinek doliny Warty między Koninem
a Pyzdrami, część pradoliny związanej z fazą poznań­
ską zlodowacenia wiślańskiego. Ten odcinek doliny ma
około 60 km długości, 4 km szerokości i 240 km po­
wierzchni, przy czym dno doliny obniża się od 80 do
60 m n.p.m. Od północy Dolina Konińska przylega do
Pojezierza Kujawskiego, od południa do Równiny Ry-
chwalskiej, od wschodu łączy się z Kotliną Kolską, od
r

zachodu z Kotliną Sremską, stanowiącymi poszerzone

odcinki tej samej pradoliny. Holoceńskie dno doliny
jest zajęte przeważnie przez łąki, miejscami zachowały
się lasy łęgowe. Na wyższych tarasach piaszczystych
występują bory sosnowe lub pola uprawne. Wojewódz­
kie miasto Konin (ok. 82,5 tys. mieszk.), ulokowane
w średniowieczu w dolinie przy przeprawie przez War­
tę, było w XIX w. niewielkim ośrodkiem przemysło­
wym. Dzięki odkryciu po obu stronach doliny Warty
dużych złóż węgla brunatnego stało się ośrodkiem Ko­
nińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego, powstała elek­
trownia i huta aluminium, pobudowano nowe dzielnice
mieszkaniowe na prawym brzegu Warty przy linii kole­
jowej z Warszawy do Poznania.
Kotlina Kolska (318.14) jest rozszerzeniem doliny
Warty w miejscu, gdzie rzeka ta płynąc z południa
skręca na zachód. Powyżej miasta Koło wpada do War­
ty rzeczka Ner, biorąca początek na stokach Wzniesień
Łódzkich. W dolnym biegu wykorzystuje fragment
pradoliny, przecinającej dział wód Bzury w okolicach
Łęczycy i przechodzącej w równoleżnikową pradolinę
Warty, uważaną dawniej za część hipotetycznej prado­
liny warszawsko-berlińskiej. Od północy Kotlina Kol­
ska przylega do Wysoczyzny Kłodawskiej, od południa
do Wysoczyzny Łaskiej, od zachodu do Wysoczyzny
Tureckiej, które są o kilkadziesiąt metrów wyższe.
Granicą wschodnią jest dział wód Bzury. W gminie Łę­
czyca istnieje rezerwat .Błonic” (20,7 ha) z roślinnością
O
słonolubną. Kotlina Kolska ma areał około 960 km .
Przeważają grunty piaszczyste, ale gleby są zróżnico­
wane. Dominuje gospodarka rolna. Miasto Koło (ok. 24
tys. mieszk.) powstało w XIII w. na prawym brzegu
Warty w miejscu przeprawy przez rzekę. Prosperowało
szczególnie dobrze w XV w., ale później straciło na
znaczeniu, choć było miastem powiatowym. Obecnie
jest znacznie mniejsze od odległego o 29 km Konina.
Wysoczyzna Kłodawska (318.15) znajduje się na
północ od Kotliny Kolskiej. Północną granicę tej rów­
niny denudacyjnej stanowi zasięg zlodowacenia wiślań-
- kiego z charakterystycznym zespołem młodoglacjal-
nych form terenu i występowaniem jezior rynnowych
w okolicach Brdowa, Chodecza, Lubienia Kujawskiego
i Gostynina. Granicę południową tworzy feston kamie­
nistych moren kutnowskich, powstałych podczas recesji
zlodowacenia warciańskiego i dochodzących do wyso­
kości 164 m. Ten wyraźny ciąg wzgórz interpretowano
też jako utwór szczelinowy (Jewtuchowicz 1967).
Wpodłożu Wysoczyzny Kłodawskiej przebiega tekto­
niczny wał kujawski z wy sadami słupowymi permskiej
soli kamiennej i soli potasowych, eksploatowanymi
w Kłodawie. Od południo-wschodu Wysoczyzna Kło­
dawska sąsiaduje z Równiną Kutnowską, zaliczoną do
r

Niziny Srodkowomazowieckiej. Wysoczyzna Kłodaw­

ska leży w dorzeczu Warty, z wyjątkiem wschodniego
krańca, natomiast Równina Kutnowska w dorzeczu Wi­
sły. W okolicach Krośniewic są 4 rezerwaty leśne
obejmujące fragmenty typowych grądów z lipą i staro-
drzewiem dębów: „Ostrowy” (14,4), „Ostrowy Bażan­
tarnia” (27,2 ha), „Perna” (15,3 ha) i „Dąbrowa Świe­
tlista” (40,1 ha). Między Kutnem a Kołem wysoczyznę
przecinają linia kolejowa i szosa o znaczeniu między­
narodowym, raczące państwa Europy Wschodniej przez
Warszawę z Berlinem i Paryżem, z południa na północ
przebiega kolejowa magistrala węglowa z Górnoślą­
skiego Okręg u Przemysłowego do Gdańska i Gdyni.
Przy szlaku Warszawa-Poznań leżą miasta Krośniewice
(ok. 4 tys. mieszk.) i Kłodawa (ok. 7 tys.). Jest to re­
gion rolniczy o dosyć dobrych glebach brunatnoziem-
nych i płowych, silnie wylesiony. W Krośniewicach
jest cukrownia. Powierzchnia regionu wynosi około
1155 km2.
Równina Rychwalska (318.16) jest kotlinowatym
obniżeniem pomiędzy wysoczyznami: Kaliską i Turec­
ką, o powierzchni około 1185 km , ograniczonym od
r

północy pradoliną Warty (Doliną Konińską). Środkową

część regionu pokrywają piaski na glinie zwałowej.
Występują tu pola wydmowe, a miejscami zabagnienia.
Na urozmaicenie krajobrazu wpływa przeplatanie się
lasów, łąk i pól uprawnych.
Zachodnim skrajem Równiny Rychwalskiej prze­
pływa Prosną i dolny odcinek Lutyni, które lejkowatym
rozszerzeniem tarasu zalewowego łączą się z doliną
Warty. Przez środek regionu płynie do Warty Czarna
Struga, a na granicy Wysoczyzny Tureckiej - Powa,
która wpada do Warty w Koninie. Region jest pozba­
wiony większych osiedli. Na krawędzi doliny Warty,
naprzeciw ujścia Czarnej Strugi leży miasteczko Zagó­
rów (ok. 2 tys. mieszk.) ośrodek usługowy zaplecza
rolniczego. Lokalnym ośrodkiem usługowym jest także
położony bardziej centralnie Rychwał (ok. 2 tys.
mieszk.), przy szosie z Kalisza do Konina. Północno-
wschodni skraj równiny w pobliżu Konina przecina
powstająca autostrada Poznań-Warszawa. W Zbiersku
na południe od Rychwału jest cukrownia.
 Wysoczyzna Turecka (318.17) wyróżnia się zróż­
nicowanym ukształtowaniem pionowym, ponieważ wy­
stępują tu wzgórza dochodzące do 100 m wysokości
względnej w stosunku do przyległej doliny Warty, tj.
Kotliny Kolskiej i Doliny Konińskiej. Od zachodu są­
siaduje ona z Równiną Rychwalską, od południa z Wy­
soczyzną Złoczewską. W podłożu utworów czwarto­
rzędowych występują złoża węgla brunatnego, eksploa­
towane w okolicach Turka. Mezoregion ma około 1360
km powierzchni. T. Bartkowski (1970) wyróżnił
5 grup wzgórz: 1. Grupę Złotej Góry (191 m) na połud-
nio-wschód od Konina; 2. Wzgórza Tuliszkowskie na
południe od Konina (z kulminacjami ok. 140 m); 3. Gó­
ry Szadowskie (173 m), oddzielone od Wzgórz Tulisz­
kowskich szerokim obniżeniem rzeczki Topiec - pła­
skie wzniesienia, opadające ku północy wyraźną kra­
wędzią do dolinki Małoszyny i łagodnym stokiem na
południe ku nisko położonej równinie morenowej koło
Turka; 4. Wzgórza Władysławowskie (169 m), nieregu­
larne owalne wzgórza oddzielone dolinami Małoszyny
i Topca od poprzednio wymienionych; 5. Wzgórza Dą-
browickie (170 m) o formach wałowych, na północ od
Wzgórz Władysławowskich, bezpośrednio nad doliną
Warty, przy szosie z Konina do Koła. Do wymienio­
nych należy doliczyć szóstą grupę, do której należy
Wał Malanowski (190 m) na południo-zachód od Turka
przy szosie do Kalisza, a także falistą wysoczyznę mo­
renową, rozciętą dolinami Swędrni (dopływ Prosny)
i Teleszyna (dopływ Warty), wyodrębnioną przez
T. Bartkowskiego pod nazwą Wysoczyzny Goszcza-
nowskiej i łączącą się bez wyraźnych granic z wyso­
czyznami: Kaliską na południo-zachodzie i Złoczewską
na południu. Wymienione wzgórza są zbudowane pra­
wie wyłącznie z piasków i żwirów warstwowanych.
Uważa się je za kemy z okresu recesji zlodowacenia
warciańskiego. Region uległ dość znacznym zmianom
antropogenicznym, spowodowanym odkrywkową eks­
ploatacją węgla brunatnego. Głównym ośrodkiem jest
miasto Turek (ok. 31 tys. mieszk.), pozbawione jednak
połączeń kolejowych. Na zachód leży Tuliszków (ok. 3
tys. mieszk.), na południe Dobra (1,5 tys.).
Kotlina Sieradzka (318.18) - tak nazwano odcinek
doliny Warty na południe od Kotliny Kolskiej, rozsze­
rzający się w okolicach Sieradza. Otaczają ten fragment
doliny Warty 3 wysoczyzny: od zachodu Turecka
i Złoczewską, od wschodu Łaska. Elementami krajo­
brazu naturalnego są tarasy - mado wy holoceński, zaj ę-
ty przeważnie przez łąki, i piaszczyste plejstoceńskie,
przeważnie zalesione. Zaliczona do tego regionu denu-
dacyjna równina na lewym brzegu Warty, gdzie leży
miasto wojewódzkie Sieradz (ok. 45 tys. mieszk.), jest
zbudowana z gliny zwałowej. Sieradz uzyskał prawa
miejskie w XIII w., zachował pewne zabytki, ma za­
kłady przemysłu dziewiarskiego i kilka innych. Poniżej
starego miasteczka Warta (ok. 3,5 tys.), na lewym
brzegu doliny powstał w 1986 r. zbiornik retencyjny
„Jeziorsko”
O
o powierzchni 423 ha i pojemności 203
min m . Powyżej Sieradza zwężenie doliny przy ujściu
Widawki stanowi granicę z Kotliną Szczercowską. Re­
gion ma około 350 km powierzchni, przy długości po­
nad 50 km.
Wysoczyzna Łaska (318.19) jest zdenudowaną pe-
ryglacjalnie równiną morenową położoną na wschód od
Kotliny Sieradzkiej, na południe od Kotliny Kolskiej,
na zachód od Wzniesień Łódzkich i na północ od Ko­
tliny Szczercowskiej, zajmującą powierzchnię około
2330 km . Wysoczyznę rozcinają doliny Grabi, Pichny,
Neru i górnej Bzury. Dosyć powszechnym elementem
rzeźby są wydmy. J. Dylik (1948) wyróżnił na tym te­
rytorium następujące jednostki morfograficzne: na pół­
nocy przeciętą doliną Neru Równinę Poddębicką (140­
150 m n.p.m.), do której przylegają od południo-
zachodu Pagórki Niemysłowskie (do 165 m wysoko­
ści), na zachodzie po obu stronach Pichny Równinę
Szadkowską, zajętą w części przez kompleks Lasów
Sieradzkich, na południu w łuku rzeczki Grabi Równi­
nę Łaską (do 213 m wysokości), na wschodzie Równi­
nę Pabianicką nad górnym Nerem, Pagórki Lutomier­
skie i Pagórki Ozorkowskie. W okolicach Zduńskiej
Woli istnieją 4 rezerwaty leśne ze stanowiskiem jodły
na granicy jej zasięgu: „Jaźwiny” (3,8 ha), „Jamno”
(22,4 ha), „Wojsławice” (97,3 ha), „Jabłecznik” (47,3
ha) oraz dąbrowa świetlista „Półboru” (56,3 ha);
w gminie Lutomiersk „Jodły Oleśnickie” (11,7 ha),
a w gminie Sądziejowice „Jodły Ładzie” (59,2 ha). Ca­
ła część wschodnia regionu wchodzi w obręb Łódzkie­
go Okręgu Przemysłowego, do którego, oprócz samej
Łodzi (ok. 930 tys. mieszk.), należą satelitarne miasta
Ozorków (ok. 27 tys.), Zgierz (ok. 60 tys.), Aleksan­
drów Łódzki (ok. 20,5 tys.), Konstantynów Łódzki (ok.
18 tys.) i Pabianice (ok. 76 tys.), powiązane z Łodzią
liniami kolejowymi i podmiejskimi tramwajami. Duże
skupienie miast i przemysłu wpłynęły na znaczne
zmiany środowiska przyrodniczego, a przede wszyst­
kim na ogromne zanieczyszczenie wód. Obfitość źródeł
na stokach Wzniesień Łódzkich była przed stukilku-
dziesięciu laty jednym z powodów lokalizacji manufak­
tur włókienniczych w małym miasteczku Łodzi, wkrót­
ce przekształconych w wielkie zakłady przemysłowe.
Dzisiaj aglomeracja łódzka odczuwa brak wody, którą
pozyskuje ze studni artezyjskich oraz rurociągami z Pi­
licy. Łask (ok. 20 tys. mieszk.) leży nad rzeczką Gra­
bią, między Pabianicami a Zduńską Wolą (ok. 46 tys.
mieszk.), przy linii kolejowej do Kalisza i Wrocławia.
Kotlina Grabowska (318.21) jest to nieckowate
obniżenie pomiędzy Wzgórzami Ostrzeszowskimi na
zachodzie, Wysoczyzną Złoczewską na wschodzie
i Wysoczyzną Wieruszowską na południu. Przez środek
tej kotliny przepływa w kierunku północnym Prosną.
Dno kotliny wyściełają piaski lodowcowo-rzeczne
i rzeczne, na których występują wydmy. Mezoregion
ma około 830 km powierzchni. Po wschodniej stronie
doliny Prosny występuje większy kompleks leśny,
zwany Lasami Grabowskimi. Utworzono tu rezerwat
„Olbina” (16,3 ha). Jedynym miastem jest Grabów nad
Prosną (ok. 2 tys. mieszk.), lokalny ośrodek usługowy.
Wysoczyzna Złoczewską (318.22) jest równiną mo­
renową na międzyrzeczu górnej Warty i Prosny, po­
między kotlinami: Grabowską na zachodzie a Sieradzką
i Szczercowską na wschodzie. Na północy sąsiaduje
z Wysoczyzną Turecką, na południu z Wysoczyzną
Wieruszowską. Z północo-zachodu na południo-
wschód ciągną się ostańce moren i kemów zlodowace­
nia warciańskiego, dochodzące do wysokości 206
m n.p.m., przeważnie zalesione. Wysoczyzna Złoczew-
ska zajmuje powierzchnię 1190 km . Rozcinają ją do­
pływy Prosny: Łużyca i Cienia (w jej dolnym biegu
pod Kaliszem jest mały zbiornik retencyjny) oraz War­
ty - Oleśnica i Zeglina. Większym osiedlem jest Zło­
czew (ok. 3 tys. mieszk.), położony przy szosie z Łodzi
przez Sieradz do Wrocławia, a na północnym skraju
Błaszki (ok. 3 tys.) między Sieradzem a Kaliszem. Są
to tereny rolniczo-leśne o glebach przeważnie bielico-
ziemnych i rdzawych. Przed pierwszą wojną światową
była to peryferyczna, zaniedbana komunikacyjnie część
Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim, należąca do
guberni kaliskiej. Koło Złoczewa istnieje rezerwat
„Nowa Wieś” (116,8 ha) - ols i grąd wilgotny z jodłą
i bukiem, a koło Lututowa „Ryś” (54 ha) - drzewostan
bukowy na granicy zasięgu tego gatunku.
Kotlina Szczercowską (318.23) jest równiną
o charakterze misy końcowej lodowca warciańskiego,
wyścieloną iłami wstęgowymi i piaskami, częściowo
uformowanymi w wydmy. Ograniczają ją wysoczyzny:
Złoczewską na zachodzie, Łaska na północy, Bełcha-
towska na wschodzie i częściowo na południu, obok
Wyżyny Wieluńskiej. Dnem kotliny płynie Warta i jej
dopływ Widawka. Jest ono częściowo podmokle i zale­
sione. Region zajmuje obszar około 1200 km . W 1989
r. utworzono Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty
i Widawki (142,5 km ). W gminie Pajęczno jest rezer­
wat „Murowaniec” (41,6 ha) z dużym udziałem jodły,
w gminie Siemkowice „Mokry Las” (14,4 ha), w gmi­
nie Działoszyn „Dąbrowa w Niżankowicach” (102,3
ha). Kotlina uległa i nadal ulega znacznym przekształ­
ceniom antropogenicznym wskutek eksploatacji dużych
złóż węgla brunatnego i powstaniu wykorzystującej te
złoża wielkiej elektrowni. Odkrywkowa kopalnia ma
około 100 m głębokości, a hałdy płonego urobku oraz
składowisko żużlu i popiołu z elektrowni osiągają kil­
kadziesiąt metrów wysokości. Budowa kopalni wyma­
gała zmiany biegu Widawki, spowodowała powstanie
wielkiego leja depresyjnego i zanik wody w okolicz­
nych studniach, likwidację niektórych osiedli i powsta­
nie sieci dróg dojazdowych. Bełchatowskie Zagłębie
Górniczo-Energetyczne nie ogranicza się do Kotliny
Szczercowskiej, lecz obejmuje również Wysoczyznę
Bełchatowską, zaliczoną do Wzniesień Południowoma-
zowieckich. Szczerców leży nad Widawką w północno-
zachodniej części kotliny. Występujący na południe od
tej wsi dalszy ciąg złoża węgla brunatnego, eksploato­
wanego we wschodniej części kotliny, ma być zago­
spodarowany w okresie późniejszym.
Wysoczyzna Wieruszowska (318.24) jest zdenu-
dowaną równiną morenową ze zlodowacenia odrzań-
skiego o powierzchni 1170 km2 i jest rodzajem pomo­
stu między Wyżyną Wieluńską na południo-wschodzie
a Wzgórzami Ostrzeszowskimi na północo-zachodzie,
osiągając wysokość od 170 m do ponad 200 m na polu-
dniu. Za granicę z Równiną Oleśnicką na Nizinie Ślą­
skiej można przyjąć dział wód Prosny i Widawy. Wy­
soczyzna leży zatem w dorzeczu Prosny, która prze­
pływa w kierunku północnym przez jej środek.
W ukształtowaniu powierzchni zarysowują się kępy
wysoczyznowe (Opatowska, Siemianicka, Mikorzyń-
ska, Wójcińska, Żdżarska), rozdzielone obniżeniami,
np. w okolicy Kępna nad rzeczką Samicą i nad Po-
mianką. Lasy nie tworzą większych kompleksów.
Przeważają drzewostany sosnowe z domieszką dębu, na
miejscach wyższych występuje buk i jodła z elementa­
mi górskimi w runie. Zachowało się kilka fragmentów
pierwotnej przyrody. Rezerwat „Studnica” (5,8 ha) na
zachodniej rubieży wysoczyzny obejmuje wąwóz, któ­
rego stoki są porośnięte lasem sosnowo-dębowo-
świerkowym o charakterze pierwotnym (wiek drzew
ponad 150 lat). W dolinie Pomianki zachowały się
fragmenty lasu łęgowego (6 ha) i olsu (3 ha). W tej sa­
mej okolicy jest rezerwat „Stara Buczyna” w Rakowie
(3,5 ha), obejmujący 180-letni starodrzew buka.
W gminie Wieluń rezerwatem jest „Lasek Kurowski”
(22,1 ha) - grąd, ols i łęg. Miasta są dwa: Kępno (ok.
15 tys. mieszk.) jest węzłem kolejowym i leży przy
drodze samochodowej z Łodzi do Wrocławia i Pragi
oraz położony przy tej szosie 12 km ku wschodowi
Wieruszów nad Prosną (ok. 8 tys. mieszk.), który był
przed pierwszą wojną światową graniczną miejscowo­
ścią Królestwa Polskiego, ponieważ Prosną stanowiła
granicę rosyjsko-niemiecką.
8.2. Obniżenie Milicko-Głogowskie (318.3)
Obniżenie Milicko-Głogowskie nie jest jednorodne
krajobrazowo. Obejmuje dwa kotlino we zagłębienia
odwadniane przez Barycz, uważane za misy końcowe
jęzorów lodowca warciańskiego, fragment doliny Odry
0 charakterze pradoliny oraz j ej przedłużenie pomiędzy
Wałem Zielonogórskim a Wzgórzami Dałkowskimi
1 Żarskimi, przecięte w poprzek przez Bóbr i Nysę Łu­
życką. W całości Obniżenie Milicko-Głogowskie jest
uważane za część tzw. pradoliny barucko-głogowskiej,
która ma swój dalszy ciąg na terenie Niemiec na ze­
wnątrz form marginalnych fazy leszczyńskiej (inaczej:
brandenburskiej) zlodowacenia wiślańskiego po okolice
miejscowości Baruth i Luckenwalde. Dno Obniżenia
Milicko-Głogowskiego pochyla się od około 120
m w okolicach Odolanowa do około 70 m n.p.m.
w okolicach Nowej Soli nad Odrą. Dalej ku dolinie
Sprewy jest niewyrównane, wznosząc się do około 80
m i obniżając za Nysą Łużycką w Spreewaldzie do 50­
60 m.
Omawiana bruzda w obrębie wysoczyzn i wzgórz
ma w granicach Polski około 3,2 tys. km powierzchni
i zgodnie z podanym omówieniem składa się z 4 mezo-
regionów, licząc od zachodu: Obniżenia Nowosolskie-
go (318.31), Pradoliny Głogowskiej (318.32), Kotliny
Żmigrodzkiej (318.33), Kotliny Milickiej (318.34).
Przedłużeniem Obniżenia Nowosolskiego na terenie
Niemiec jest Obniżenie Dolnołużyckie (Spreewald,
317.2).
 Obniżenie Nowosolskie (318.31) jest uważane za
część pradoliny barucko-głogowskiej, której przedłuże­
nie na terenie Niemiec ciągnie się na południe od Ber­
lina aż po Łabę na zewnątrz moren czołowych fazy
brandenburskiej (w Polsce: leszczyńskiej) zlodowace­
nia wiślańskiego. Obniżenie Nowosolskie od północy
obramowuje Wał Zielonogórski, od południa Wzgórza
Dałkowskie i Żarskie. Między Nową Solą nad Odrą
a Lubskiem na granicy Kotliny Zasieckiej ma ono oko­
ło 90 km długości, 2-6 km szerokości i około 520 km
powierzchni, a przecina je w poprzek dolina Bobru.
Jednakże między Nowogrodem Bobrzańskim a Nową
Solą forma pradolinna ma spadek nie ku zachodowi,
lecz ku wschodowi; płyną tędy ku Odrze Czarna Struga
i Ochla. Zwierciadło Odry pod Nową Solą znajduje się
na wysokości około 60 m n.p.m., natomiast dział wód
Bobru i Odry powyżej 80 m. Stosunków geomorfolo­
gicznych dotychczas nie wyjaśniono. W części środ­
kowej po obu stronach Bobru występują znaczne po­
wierzchnie leśne. W części wschodniej, nad Ochlą
utworzono kilka rezerwatów leśnych: koło miejscowo­
ści Zatonie rezerwat o tej samej nazwie (29,6 ha),
obejmujący las dębowy z grabem, bukiem, klonem i li­
pą, oraz „Zimna Woda” (87,7 ha) - podmokłe, bogate
w pnącza olszyny z jesionem i brzozą, a koło miejsco­
wości Otyń - „Bażantarnia” (17,1 ha) z lasem miesza­
nym, w którym występują drzewa pomnikowe oraz
„Bukowa Góra” (5,6 ha) z lasem bukowo-modrze-
wiowym i stanowiskiem rzadkiej rośliny pajęcznicy li-
liowatej (Anthericum liliagó). Nowa Sól (ok. 43,5 tys.
mieszk.) leży na lewym brzegu Odry w miejscu, gdzie
rzeka zmienia kierunek z równoleżnikowego na połu­
dnikowy, przerzucając się do następnej Pradoliny War-
ciańsko-Obrzańskiej. Jest portem żeglugi odrzańskiej,
ma zakłady metalurgiczne, przemysłu Marskiego, fa­
brykę mebli i in. Jest węzłem kolejowym i drogowym.
Prawa miejskie otrzymała w 1743 r. Nazwę zawdzięcza
r

utworzonym w XVI w. składom soli na granicy Śląska i

Brandenburgii. Na zachodnim krańcu tego regionu
znajduje się Lubsko (ok. 16 tys. mieszk.), lokalny wę­
zeł komunikacyjny z przemysłem włókienniczym i ma­
teriałów budowlanych.
Pradolina Głogowska (318.32) przedstawia dużą
formę dolinną szerokości do 12 km, długości około 70
km i powierzchni 850 km , ciągnącą się od Wąsoszy
nad Baryczą po Nową Sól. Było to początkowo zagłę­
bienie końcowe lodowca warciańskiego, z którego zo­
stały wydarte warstwy trzeciorzędowe z węglem bru­
natnym, spiętrzone we Wzgórzach Dałkowskich, towa­
rzyszących tej formie wklęsłej od strony południowej.
Po stronie północnej znajdują się skraj Wysoczyzny
Leszczyńskiej i formy marginalne stadiału leszczyń­
skiego. W pradolinie występuje szeroki taras łąkowy
i piaszczyste tarasy piejstoceńskie z wydmami, zajęte
przeważnie przez lasy. Położony na lewym brzegu Od­
ry Głogów (ok. 74 tys. mieszk.), stolica jednego ze śre­
dniowiecznych księstw śląskich, był całkowicie znisz­
czony podczas działań wojennych w 1945 r. Odbudowa
miasta wiązała się z rozwojem Legnicko-Głogowskiego
Okręgu Miedziowego i lokalizacją pod miastem huty
miedzi. W mieście jest cukrownia. Przy ujściu Baryczy
leży miasteczko Szlichtyngowa (ok. 1,5 tys. mieszk.),
a na granicy Kotliny Żmigrodzkiej Wąsosz (ok. 3 tys.).
Kotlina Żmigrodzka (318.33) jest zagłębieniem
końcowym lodowca warciańskiego. Z zachodu na
wschód ma około 30 km długości, z północy na połu­
dnie do 40 km i około 1025 km powierzchni. Na za­
chodzie przez zwężenie doliny Baryczy łączy się z Pra-
doliną Głogowską, na wschodzie zaś podobne zwężenie
łączy ją z Kotliną Milicką. Od południa zamykają ko­
tlinę Wzgórza Trzebnickie, natomiast granica z wyso­
czyznami Leszczyńską i Kaliską na północy jest niewy­
raźna. Kotlinę przepływa ze wschodu na zachód rzeka
Barycz, do której wpada pod Wąsoszą na wysokości 82
m n.p.m. Orla, płynąca z Wysoczyzny Kaliskiej. Na
wschodnim krańcu kotliny Barycz płynie na wysokości
100 m. Dno kotliny wypełniają piaski, zajęte bądź to
przez bory sosnowe, bądź to w dolinach strug przez la­
sy łęgowe. Rezerwaty „Radziądz” (8,3 ha) i „Wzgórze
Joanny” (24,2 ha) w okolicach Żmigrodu obejmują
fragmenty lasu mieszanego ze starodrzewem buka
(160-200 lat), a „Olszyny Niezgodzkie” (74,3 ha) chro­
nią bagienny ols. Na wschód od Żmigrodu znajduje się
grupa dużych stawów. Żmigród (ok. 5,5 tys. mieszk.)
jest miastem o znaczeniu lokalnym, położonym nad Ba­
ryczą mniej więcej w środku regionu, przy linii kolejo­
wej łączącej Wrocław z Poznaniem.
Kotlina Milicka (318.34), podobnie jak Kotlina
Żmigrodzka, jest zagłębieniem końcowym lodowca
warciańskiego. Piaszczyste dno kotliny, na którym wy­
stępują wydmy, porastają lasy (zespół Lasów Milic-
kich), występują też znaczne powierzchnie łąkowe.
Mezoregion ma około 50 km długości, do 20 km szero­
kości w kierunku południkowym i 850 km powierzch­
ni. Od zachodu, południa i wschodu otaczają go Wzgó­
rza Twardogórskie i Ostrzeszowskie, od północy grani­
czy z Wysoczyzną Kaliską. W okolicach Żmigrodu
i Milicza od czasów średniowiecza istnieją stawy ryb­
ne, zajmujące powierzchnię 65,9 km , przy czym naj­
większe dochodzą do 5-7 km . Na stawach bytuje po­
nad 200 gatunków ptaków, z czego około 3/4 gniazdu­
jących. W 1963 r. utworzono rezerwat ornitologiczny
„Stawy Milickie” o powierzchni 5324,3 ha, w którym
m.in. występuje żuraw, bocian czarny, czapla purpuro­
wa, gęś gęgawa, łabędź niemy, kania rdzawa, orlik
krzykliwy, orzeł bielik i in. rzadkie gatunki. Rezerwat
„Wydymacz” (45,9 ha) jest łęgiem jesionowo-
olszowym ze stawem rybnym. Milicz (ok. 12,5 tys.
mieszk.) na zachodzie i Odolanów (ok. 4 tys. mieszk.)
na wschodzie (obydwa nad Baryczą) są lokalnymi
ośrodkami usługowymi zaplecza rolniczego, Milicz
przy trasie kolejowej z Krotoszyna do Oleśnicy, Odola­
nów - z Ostrowia Wielkopolskiego do Oleśnicy.
8.3. Wał Trzebnicki (318.4)
Wał Trzebnicki jest równoleżnikowym pasmem
wzniesień o długości około 200 km, szerokości kilku­
nastu km i wysokości względnej 100-150 m, ciągnącą
się od okolic Żarów na zachodzie po okolice Ostrze­
szowa na wschodzie, przy czym kulminacje przekra­
czają wysokość 200 m n.p.m., a w kilku miejscach na­
wet 250 m. Zajmuje powierzchnię około 3,2 tys. km
i składa się z 6 różnych członów. Uważa się go za gra­
nicę zasięgu lodowca warciańskiego. Moreny akumula­
cyjne w stosunku do całego pasma wzniesień są nie­
wielkie, Wał Trzebnicki stanowi natomiast strefę zabu­
rzeń glacjotektonicznych, które sfałdowały warstwy
mioceńskie z węglem brunatnym. W podziale geobota-
nicznym Polski W. Szafera Wał Trzebnicki wyodręb­
niono pod nazwą krainy Wzgórz Trzebnicko-
Ostrzeszowskich, zaliczonej do poddziału wyżyn środ­
kowych. Ze względu na większe opady atmosferyczne
niż na terenach przyległych (ponad 600 mm rocznie)
lasy mają skład gatunkowy podobny jak na terenach
wyżynnych. Są to lasy bukowe, z jodłą i świerkiem,
przy czym tu przebiega północna granica ich zasięgu.
Na stokach południowych występują rośliny kseroter-
miczne. Wyróżniono następujące mezoregiony: Wznie­
sienia Żarskie (318.41), Wzgórza Dałkowskie (318.42),
Obniżenie Scinawskie (318.43), Wzgórza Trzebnickie
(318.44), Wzgórza Twardogórskie (318.45) i Wzgórza
Ostrzeszowskie (318.46).
Wzniesienia Żarskie (318.41) są zachodnim czło­
nem makroregionu nazwanego Wałem Trzebnickim
pomiędzy Wzniesieniami Łużyckimi (w szczególności
Wałem Mużakowskim) a Wzgórzami Dałkowskimi. Od
północo-zachodu sąsiadują z Kotliną Zasiecką, od po­
łudnia z Kotliną Żagańską, zaliczoną do mezoregionu
Borów Dolnośląskich. Wzniesienia Żarskie zajmują
2
około 550 km i przedstawiają system rozczłonkowa­
nych równin i wzgórz morenowych z wyciśniętymi
mioceńskimi warstwami węglonośnymi. Lasy pokry­
wają znaczną część terenu. Przeważają bory sosnowe,
ale występują również buk, jodła i świerk. Głównym
ośrodkiem jest miasto Żary (ok. 41 tys. mieszk.)
z przemysłem włókienniczym i odzieżowym, węzeł ko­
lejowy i drogowy; ma zabytki architektury. Wyróżnio­
no 3 mikroregiony (Bartkowski 1970, Walczak 1970).
Wysoczyzna Żarska (318.411) to równina more­
nowa wysokości około 180 m, opadająca ku północy
wyraźnym stopniem terenowym.
Wzgórza Żarskie (318.412) są glacjotektonicznymi
formami marginalnymi zlodowacenia warciańskiego,
osiągającymi na południe od Żar wysokość 227 m
n.p.m.
Obniżenie Bobrzańskie (318.413) to odcinek doli­
ny Bobru, dzielący Wzniesienia Żarskie od Wzgórz
Dałkowskich. Podmokłe dno doliny jest zajęte przez
łąki, piaszczyste tarasy na lewym brzegu Bobru są zale­
sione. Niewielkim miastem jest Nowogród Bobrzański
(ok. 4,5 tys. mieszk.), lokalny ośrodek letniskowy.
Wzgórza Dałkowskie (318.42) rozciągają się 100
km, przy szerokości około 10 km, pomiędzy Wzniesie­
niami Żarskimi na zachodzie a Obniżeniem Scinaw-
skim na wchodzie. Na północy sąsiadują z Pradoliną
Głogowską, na południu z Równiną Szprotawską i Wy­
soczyzną Lubińską. W budowie Wzgórz Dałkowskich
biorą udział glacjotektonicznie spiętrzone warstwy
neogenu i starszego plejstocenu. Wzgórza Dałkowskie
(zajmują 1200 km powierzchni. Lasów jest mało. Na
terenach piaszczystych są to bory mieszane z sosną
i dębem, na wzniesieniach pojawiają się buk, jodła
i świerk. Wyróżniono 4 mikroregiony (Walczak 1970).
Równina Brzeźnicka (318.421) zajmuje zachodnią
część regionu, wzniesioną 120-130 m n.p.m. nad rzecz­
ką Brzeźnicą i jest zdenudowaną moreną denną zlodo­
wacenia odrzańskiego o niezbyt urodzajnych glebach
płowych. W gminie Bytom Odrzański jest rezerwat
„Annabrzeskie Wąwozy” (55,8 ha) obejmujący las
mieszany ze świerkiem i bukiem.
Wzgórza Kożuchowskie (318.422) znajdują się
w części północno-zachodniej i są morenami końco­
wymi zlodowacenia warciańskiego, dochodzącymi do
wysokości 197 m. Rozcięcie erozyjne pod Nowym
Miasteczkiem oddziela je od Grzebietu Dałkowskiego.
Miasto Kożuchów (ok. 10 tys. mieszk.) leży u północ­
nego podnóża wzgórz.
Grzbiet Dałkowski (318.423) składa się z dwóch
wałów morenowych osiągających wysokości 224
m i 230 m, rozdzielonych „bramą”, wykorzystywaną
przez linię kolejową i szosę. Bliskie sąsiedztwo Prado­
liny Głogowskiej sprawia, że deniwelacja dochodzi do
150 m, a rzeźba jest najbardziej urozmaicona. W pobli­
żu kulminacji leży mała miejscowość Dalków, od któ­
rej pochodzi nazwa mezo- i mikroregionu. Istnieją re­
zerwaty leśne: „Dałkowskie Jary” (17,2 ha) i „Uroczy­
sko Orbiszów” (6,3 ha).
Wzgórza Polkowickie (318.424) zaczynają się pod
miastem Polkowice i tworzą w kierunku wschodnim
luk wygięty na południe, dochodząc do 224 m wysoko­
ści. Są częściowo zalesione. Wchodzą w obręb Legnic-
ko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Kopalnie
miedzi istnieją w Polkowicach (ok. 21,5 tys. mieszk.)
i Rudnej (po północnej stronie wału morenowego).
Obniżenie Ścinawskie (318.43) ma stare założenie
przedczwartorzędowe i wczesnoplejstoceńskie. Rozcią­
ga się południkowo pomiędzy Wzgórzami Dałkowski­
mi i Wzgórzami Trzebnickimi, osiągając długość 33
km i szerokość 6-7 km. Wykorzystywane jest przez po­
przeczną dolinę Odry między Pradoliną Wrocławską
i Pradoliną Głogowską. Wypełniają je kilkudziesięcio­
metrowej miąższości osady rzeczne, które na prawym
brzegu budują piaszczyste tarasy, częściowo zwydmio-
ne. Odra płynie bliżej lewego brzegu obniżenia, po
zbudowanym z mad tarasie zalewowym. Mezoregion
ma około 200 km powierzchni. Głównym ośrodkiem
osadniczym jest miasto Ścinawa (ok. 6 tys. mieszk.)
położone na lewym brzegu Odry, przez którą przerzu­
cono most drogowy i kolejowy. Na szerokim tarasie
hołoceńskim występują łąki, na tarasach piaszczystych
po wschodniej stronie doliny rosną lasy.
Wzgórza Trzebnickie (318.44) tworzą luk, otacza­
jący od południa Kotlinę Żmigrodzką. Od zachodu
przylegają do Obniżenia Ścinawskiego, od wschodu do
Wzgórz Twardogórskich, od południa sąsiadują
z Równiną Oleśnicką. Są spiętrzonymi morenami koń­
cowymi zlodowacenia warciańskiego ze sfałdowanymi
warstwami neogeńskimi. Południowe stoki pokrywają
piaski sandrowe oraz less. Są mało zalesione, ale w
drzewostanach występuje buk, jodła i świerk. Cały
 7 • • • •
mezoregion obejmuje 610 km i dzieli się na 5 mikro­
regionów (Walczak 1970).
Wzgórza Wińskie (318.441) są północno-
zachodnim członem luku Wzgórz Trzebnickich, od­
dzielającym Obniżenie Scinawskie od Kotliny Żmi­
grodzkiej. Pod Wińskiem dochodzą do wysokości 202
m n.p.m. i około 100 m wysokości względnej. Zajęte są
przeważnie przez pola uprawne z płatami lasu.
Obniżenie Pełczyńskie (318.442) znajduje się na
wysokości 100-120 m i oddziela Wzgórza Wińskie od
Wzgórz Skrzypińskich. Wysłane jest piaskami glacjo-
fluwialnymi i częściowo zalesione.
Wzgórza Skrzypińskie (318.443) są nieco niższym
członem Wzgórz Trzebnickich (do 187 m) o osi zbliżo­
nej do kierunku południkowego.
Grzbiet Trzebnicki (318.444) to równoleżnikowa,
najbardziej zwarta część Wzgórz Trzebnickich, osiąga­
jąca w Farnej Górze pod Trzebnicą wysokość 257 m.
Średniowieczny gród Trzebnica (ok. 12 tys. mieszk.)
z zabytkowym klasztorem leży na północnym skłonie
tego wału na wysokości około 150 m. W okolicy wy­
stępują duże sady (na miejscu dawnych winnic). Na po­
łudniowo-zachodnim skłonie leży miasto Oborniki Ślą­
skie (ok. 7 tys. mieszk.) przy szlaku kolejowym z Wro­
cławia do Poznania, ośrodek leczniczo-wypoczynkowy,
istnieje przemysł drzewny i spożywczy. Prawa miejskie
uzyskały w 1945 r. Istnieje tu rezerwat „Las Bukowy
w Skarszynie” (23,7 ha).
Brama Malerzowska (318.445) jest poprzecznym
obniżeniem, oddzielającym Wzgórza Trzebnickie od
Wzgórz Twardogórskich i wypełnionym piaskami gla-
cjofluwialnymi, na których rosną zwarte kompleksy le­
śne.
Wzgórza Twardogórskie (318.45) są łukiem moren
wyciśniętych, przylegającym od wschodu do Wzgórz
Trzebnickich i zamykającym od południo-zachodu Ko­
tlinę Milicką. Ten łuk morenowy powstał nieco później
od łuku trzebnickiego i sycowsko-ostrzeszowskiego.
Jest to region rolniczo-leśny. Dzieli się na 3 mikro­
regiony.
Wzgórza Krośnickie (318.451) są wałem o kierun­
ku zbliżonym do południkowego. Dochodzą do wyso­
kości 242 m i oddzielają Kotlinę Milicką od Żmigrodz­
kiej. Po stronie zachodniej (zewnętrznej) występuje
zwarty kompleks leśny.
Grzbiet Twardogórski (318.452) jest środkową,
najwyższą częścią mezoregionu (wzgórze Zbójnik 272
m) o kierunku równoleżnikowym, skręcającym ku pół­
noco-wschodowi do Międzyborza (ok. 2 tys. mieszk.).
Twardogóra (ok. 6 tys. mieszk.) leży po północnej stro­
nie grzbietu, przy linii kolejowej z Ostrowia Wielko­
polskiego do Wrocławia, łączącej się w Grabownie
Wielkim z linią z Krotoszyna i omijającą Grzbiet
Twardogórski od strony zachodniej. Na wschód od
Twardogóry utworzono w lasach rezerwat „Gola” (11,7
ha), przedstawiający resztkę pierwotnego lasu miesza­
nego z udziałem jodły, na granicy jej północnego za­
sięgu. Rezerwatem jest również „Torfowisko koło Gra­
bo wna” (4,2 ha) w gminie Twardogóra.
 Wzgórza Sycowskie (318.453) są krótkim odgałę­
zieniem Grzbietu Twardogórskiego w kierunku połu­
dniowo-wschodnim i nawiązują do łuku Wzgórz
Ostrzeszowskich, przy czym w okolicach Sycowa za­
znacza się obniżenie (brama), stanowiące granicę mię­
dzy nimi. Syców (ok. 10,5 tys. mieszk.) ma zakłady
drobnego przemysłu włókienniczego i spożywczego.
Leży przy linii kolejowej z Kępna do Oleśnicy na skra­
ju Równiny Oleśnickiej.
Wzgórza Ostrzeszowskie (318.46) są wschodnią,
odchyloną ku północo-wschodowi częścią festonów
moren spiętrzonych zlodowacenia warciańskiego, cią­
gnących się od granicy Niemiec przez Wzgórza Żar­
skie, Dałkowskie, Trzebnickie i Twardogórskie. Od
Wzgórz Twarodgórskich są oddzielone obniżeniem ko­
ło Sycowa. Kulminacją jest Kobyla Góra (284 m)
wznosząca się na południe od Ostrzeszowa. Zajmują
powierzchnię około 300 km . Od zachodu sąsiadują
z Kotliną Milicką, od wschodu z Kotliną Grabowską
nad Prosną oraz Wysoczyzną Wieruszowską. Na
wierzchowinie występują płaty leśne, w których utwo­
rzono kilka rezerwatów, chroniących drzewostany jo­
dłowe i świerkowe na granicy ich północnego zasięgu.
Są to: „Majówka” (8 ha), „Niwa” (16,7 ha), „Jodły
Ostrzeszowskie” (9 ha) i „Pieczyska” (5 ha). W okoli­
cach Ostrzeszowa występują złoża gazu ziemnego.
Ostrzeszów (ok. 15 tys. mieszk.) leży przy linii kolejo­
wej z Katowic przez Kluczbork i Ostrów Wielkopolski
do Poznania, istnieją tu fabryki przemysłu ceramiczne­
go, spożywczego i chemicznego.
8.4. Nizina Śląska (318.5)
Nizina Śląska jest rozległą równiną, rozciągającą
się po obu stronach Odry pomiędzy Przedgórzem Su­
deckim i Sudetami Wschodnimi na południo-zachodzie,
r

Wyżyną Sląsko-Krakowską na południo-wschodzie

oraz Wałem Trzebnickim na północy, przy czym w kie­
runku północno-zachodnim przechodzi bez wyraźnej
granicy w Nizinę Sląsko-Łużycką, a w kierunku pół­
nocno-wschodnim w Nizinę Południowowielkopolską.
r

Cała Nizina Śląska znajduje się w obrębie zasięgu zlo­

dowacenia odrzańskiego, nazywanego dawniej środ-
kowopolskim, którego pozostałością są ostańce ozów,
kemów i wzgórz morenowych. W części południowo-
zachodniej występują pokrywy pylaste typu lessów, na
których wytworzyły się urodzajne gleby brunatnoziem-
ne i czarnoziemne. Dolina Odry ma charakter pradoliny
0 szerokości od 8 do 12 km z łąkowym tarasem zale­
wowym i wyższymi tarasami piaszczystymi. Dno doli­
ny obniża się od około 180 m na południo-wschodzie
do 90 m na północo-zachodzie. Prawymi dopływami
są: Kłodnica, Mała Panew, Stobrawa i Widawa, lewymi
r

- Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Slęża, Bystrzyca

1 Kaczawa. W stronę Sudetów powierzchnia niziny
wznosi się do 150-200 m n.p.m.
r

Klimat Niziny Śląskiej pod wpływem tzw. efektu

fenowego, spowodowanego sąsiedztwem bariery gór­
skiej, należy do najcieplejszych w Polsce; zima jest
krótka, wiosna wczesna, a lato suche i ciepłe. Średnia
roczna temperatura we Wrocławiu przekracza 8° C.
Niekorzystnym skutkiem zasilania Odry przez dopływy
z gór są natomiast letnie wezbrania i powodzie spowo­
dowane wzmożonymi opadami, a także wiosenne,
związane z gwałtownym topnieniem śniegów. Natural­
na roślinność i świat zwierzęcy mają wiele elementów
stepowych. Korzystne warunki klimatyczne i glebowe
sprzyjały przekształceniu Niziny Śląskiej w krainę pól
uprawnych już w czasach wczesnośredniowiecznych,
ale na piaszczystych tarasach Odry i jej dopływów za­
chowały się znaczniejsze zespoły leśne (Bory: Namy­
słowskie, Stobrawskie, Niemodlińskie). Dolina Odry
r

stanowiła zawsze Nizina Śląska zajmuje powierzchnię

około 12,7 tys. km i dzieli się na 9 mezoregionów:
Wysoczyznę Rościsławicką (318.51), Pradolinę Wro­
cławską (318.52), Równinę Wrocławską (318.53), Do­
linę Nysy Kłodzkiej (318.54), Równinę Niemodlińską
(318.55), Równinę Oleśnicką (318.56), Równinę Opol­
ską (318.57), Płaskowyż Głubczycki (318.58), Kotlinę
Raciborską (318.59); Równinę Wrocławską podzielono
następnie na 3 części.
Wysoczyzna Rościsławicka (318.51) mieści się
między Pradoliną Wrocławską a Wzgórzami Trzebnic­
kimi i ma 150 km powierzchni. Jest to falisty teren
wysokości do 150 m n.p.m. i 50 m wysokości względ­
nej nad dnem doliny Odry, przedstawiający morenę
martwego lodu późnej fazy deglacjacji zlodowacenia
odrzańskiego. W północnej części, w okolicach Woło­
wa występuje piaszczyste obniżenie z wydmami zajęte
przez lasy, natomiast pozostała część tego regionu jest
krainą rolniczą. W Jodłowicach koło Wołowa utworzo­
no rezerwat (9,4 ha), obejmujący las mieszany z jodłą
na północnej granicy jej zasięgu. Jedynym miastem jest
Wołów (ok. 12 tys. mieszk.) z przemysłem drzewnym
i spożywczym i kilkoma zabytkami.
Pradolina Wrocławska (318.52) to specyficzny
mezoregion długości ponad 100 km i powierzchni 1220
km , odpowiadający odcinkowi doliny środkowej Odry
od j ej zwężenia pod Krapkowicami na granicy Kotliny
Raciborskiej po okolice Lubiąża i Malczyc poniżej
Wrocławia. Pradolinę szerokości 10-12 km wypełniają
piej stoceńskie i holoceńskie osady rzeczne w postaci
tarasów - holoceńskiego wysłanego madami i wyż­
szych piej stoceńskich piaszczystych. W okolicach Opo­
la dolina jest wcięta w wapienie kredowe, które są eks­
ploatowane na potrzeby przemysłu cementowego.
W pradolinie utworzono kilka rezerwatów przyrodni­
czych. Na tarasie zalewowym zachowały się miejscami
lasy łęgowe. Fragment takiego lasu obejmuje rezerwat
„Zabór” (34 ha) poniżej Wrocławia, obejmujący las ol­
chowy z domieszką brzozy omszonej i brodawkowatej,
natomiast w wyższych położeniach las grądowy z dę­
bem, grabem, wiązem i lipą. „Odrzysko” (5,2 ha) koło
Wołowa i „Łacha Jelcz” koło Oławy (6,9 ha) są staro­
rzeczami Odry, w których masowo występuje orzech
wodny, jak również w „Stawie Nowokuźnic- kim” (20
ha) w gminie Prószków. „Zwierzyniec” (9 ha) i „Kani-
góra” (4,4 ha) są fragmentami pierwotnego lasu dębo-
wo-grabowego, ponad 200-letniego. „Grodzisko Ry-
czyńskie” (1,75 ha) to teren prehistorycznego grodziska
porośnięty starodrzewem dębowym (250-300 lat).
„Kamień Śląski” koło Krapkowic (13,7 ha) obejmuje
las mieszany z udziałem sosny, buka, graba i świerka
ze stanowiskiem brekinii. Dolina Odry była odwiecz­
nym szlakiem komunikacyjnym, nad którym w śre­
dniowieczu powstało wiele miast, jak Opole (ok. 131
tys. mieszk.), Brzeg (ok. 40 tys.), Oława (ok. 32 tys.),
Wrocław, Brzeg Dolny (ok. 13,5 tys.), z których naj­
większy jest Wrocław (ok. 650 tys. mieszk.). Na terenie
tego miasta powstał na dnie doliny antropogeniczny
mikroregion, którego cechą, oprócz zabudowy, są m.in.
zmienione stosunki hydrograficzne: stopnie wodne, ka­
nały, urządzenia portu rzecznego i stoczni. Zresztą cały
bieg Odry od Kędzierzyna-Koźla w Kotlinie Racibor­
skiej po Brzeg Dolny skanalizowano przez budowę 24
stopni wodnych, a poniżej uregulowano. Skanalizowa­
na Odra ma 187 km długości, a jej średnie zwierciadło
wody obniża się od 167,8 m w Koźlu do 108
m w Brzegu Dolnym. W celu zapewnienia wystarczają­
cego do żeglugi stanu wody utworzono na jej dopły­
wach zbiorniki retencyjne (Dzierżno, Turawa, Głębi­
no w, Otmuchów, Mietków). Po obu stronach doliny
Odry biegną zelektryfikowane linie kolejowe, łączące
Górnośląski Okręg Przemysłowy z Wrocławiem i dalej
z Berlinem. W Malczycach (poniżej Brzegu Dolnego),
przy linii kolejowej z Wrocławia do Legnicy, znajduje
się cukrownia, fabryka celulozy i port rzeczny.
Równina Wrocławska (318.53) rozpościera się
między Pradoliną Wrocławską a Przedgórzem Sudec­
kim, od doliny Kaczawy na północo-zachodzie po doli­
nę Nysy Kłodzkiej na południo-wschodzie. Przecinają
ją dopływy Odry: Oława, Slęża i Bystrzyca. Wznosi się
od 125 do 165 m i jest dosyć płaską krainą rolniczą,
jednakże zróżnicowaną ze względu na rodzaj gruntów
i gleb. Z tych powodów W. Walczak (1970) podzielił ją
na 3 mniejsze regiony.
Wysoczyzna Średzka (318. 531) jest równiną mo­
reno wo-sandrową z ostańcami moren czołowych i ke­
mów pomiędzy dolinami Kaczawy a Bystrzycy i jejO
dopływu Strzegomki, o powierzchni około 600 km .
Gleby należą do typu brunatonoziemnych i płowych
słabogliniastych i gliniastych. Lasów jest mało. W za­
chodniej części równiny zachowało się kilka niewiel­
kich jezior wytopiskowych wśród kemów (Pojezierze
r r

Kunickie). Jedynym miastem jest Środa Śląska (ok. 8

tys. mieszk.).
Równina Kącka (318.532) nazwana tak od miej­
scowości Kąty Wrocławskie (ok. 5 tys. mieszk.) przy
linii kolejowej do Wałbrzycha, zajmuje położenie środ­
kowe między Wysoczyzną Sredzką i Równiną Grod-
O
kowską i obejmuje powierzchnię 1200 km . Osady gla-
cjalne i glacjofluwialne pokrywa less, na którym wy­
tworzyły się żyzne gleby brunatne i czamoziemy. Przez
środek regionu przepływa Slęża, która we Wrocławiu
uchodzi do Odry. Na równinie rozbudowały się połu­
dniowe dzielnice Wrocławia i zlokalizowano duże za­
kłady przemysłowe (Pafawag, Dolmel i in.).
Równina Grodkowska (318.533) znajduje się po­
między dolinami Oławy O
i Nysy Kłodzkiej i zajmuje
powierzchnię 630 km . Jest to wysoczyzna morenowa
z pagórkami kemowymi i z glebami brunatnoziemny-
mi. W gminie Olszanka istnieje rezerwat „Przylesie”
(17 ha) obejmujący fragmenty lasu liściastego. Lokal­
nym węzłem komunikacyjnym jest Grodków (ok. 8 tys.
mieszk.). Nad Oławą leży miasteczko Wiązów (ok. 2,5
tys.) z przemysłem skórzanym.
Dolina Nysy Kłodzkiej (318.54), dosyć szeroka (6-7
km), z rozwiniętymi tarasami plejstoceńskimi, oddziela
Równinę Grodkowską od Równiny Niemodlińskiej. Na
madach tarasu zalewowego występują łąki i pola
r

uprawne, na piaszczystych tarasach lasy. Środkowy od­

cinek doliny Nysy Kłodzkiej powyżej miasta Nysa za­
liczono do Przedgórza Sudeckiego pod nazwą Obniże­
nia Otmuchowskiego i przedstawia się inaczej (m.in.
wskutek zabudowy hydrotechnicznej). Nysa (ok. 49
tys. mieszk.) jest miastem bogatym w zabytki architek­
toniczne i jednocześnie znacznym ośrodkiem przemy­
słowym. W dolnym odcinku doliny jest położone mia­
sto Lewin Brzeski (ok. 6 tys. mieszk.), z cukrownią
i innymi zakładami przemysłowymi. Mezoregion ma
około 250 km powierzchni.
Równina Niemodlińska (318.55) rozciąga się po­
między Doliną Nysy Kłodzkiej a Pradoliną Wrocław­
ską, od południa zaś sąsiaduje z Płaskowyżem Głub-
czyckim i Kotliną Raciborską, obejmując około 800
km . Na równinie przeważają tereny piaszczyste san­
drowe i kemowe ze zlodowacenia odrzańskiego.
W związku z takim charakterem gruntów znaczną po­
wierzchnię zajmuje kompleks leśny Borów Niemodliń­
skich, w którym utworzono kilka rezerwatów przyrod­
niczych: „Przysiecz” (3 ha) ze starodrzewem modrzę-
wia sudeckiego, „Blok” (6,6 ha) ze starodrzewem so­
snowym, „Jeleni Dwór” (3,5 ha) i „Jaśkowice” (5,9 ha)
z lasem mieszanym. Ze względu na lesistość region jest
słabo zaludniony. Położony centralnie Niemodlin (ok.
6,5 tys. mieszk.) jest niewielkim miastem, ale w XIV
w. przez kilkadziesiąt lat był stolicą odrębnego księ­
stwa.
Równina Oleśnicka (318.56) znajduje się na
wschód od Pradoliny Wrocławskiej i na południe od
Wzgórz Trzebnickich w dorzeczu dopływów Odry:
Widawy oraz Stobrawy. Za jej wschodnią granicę moż­
na przyjąć dział wód Odry i Warty (Prosny). Stobrawa
płynie na granicy piaszczystej Równiny Opolskiej, na­
tomiast na Równinie Oleśnickiej przeważają tereny
zbudowane z gliny zwałowej z ostańcami form glacja-
nych zlodowacenia odrzańskiego, ale na przedpolu
Wzgórz Trzebnickich występują sandry zlodowacenia
warciańskiego. Ten duży mezoregion ma 2350 km
powierzchni, toteż podzielono go na 4 mikroregiony
(Walczak 1970).
Równina Oleśnicko-Bierutowska (318.561) jest
lekko falistą wysoczyzną morenową, częściowo san­
drową, między Wzgórzami Trzebnickimi a doliną Wi­
dawy, pochyloną ze wschodu na zachód, przy czym na
krańcu wschodnim wysokość przekracza 200 m n.p.m.
Gleby są brunatnoziemne, zajęte przeważnie pod upra­
wę. Lasów jest mało. Największym ośrodkiem miej­
skim jest Oleśnica (ok. 39 tys. mieszk.), niegdyś stolica
odrębnego księstwa (zamek, kościoły). Mniejszym
miastem jest Bierutów (ok. 4,5 tys.) nad Widawą.
 Równina Psiego Pola (318.562) jest częścią aglo­
meracji wrocławskiej nad dolnym biegiem Widawy,
z dużą liczbą zakładów przemysłowych.
Równina Jelczańska (318.563) leży na południo-
wschód od Wrocławia i jest regionem rolniczo-
przemysłowym o niezbyt urodzajnych glebach żytnio-
ziemniaczanych. W Jelczu-Laskowicach (ok. 15 tys.
mieszk.) są duże zakłady przemysłu samochodowego.
Miejscowość uzyskała prawa miejskie w 1987 r.
Równina Namysłowska (318.564), położona po­
między Widawą a Stobrawą na wschód od mikroregio­
nu Równiny Jelczańskiej, przedstawia najbardziej lesi­
stą część mezoregionu Równiny Oleśnickiej, zajętą
r

przez Bory Namysłowskie z rezerwatami: „Śmiechowi -

ce” (0,5 ha), „Lubsza” (15,9 ha), „Leśna Woda” (20,1
ha). Dalej ku wschodowi w gminie Wołczyn są jeszcze
dwa rezerwaty leśne „Krzywiczyny” (19,8 ha) oraz
„Komorzno” (3,7 ha). Namysłów (ok. 16 tys. mieszk.)
nad Widawą ma różnorodne zakłady przemysłowe i za­
chował wiele zabytków architektury.
Równina Opolska (318.57) zajmuje część prawego
dorzecza Odry na południe od Stobrawy i na północ od
Garbu Tarnogórskiego na Wyżynie Śląskiej, wysuwa­
jąc się klinem na wschód wzdłuż biegu Małej Panwi.
Powierzchnię terenu budują zwydmione piaski, poro­
śnięte przez Bory Stobrawskie. W Borach Stobraw-
skich utworzono rezerwaty: „Smolnik” (22,8 ha; staw
ze stanowiskiem orzecha wodnego) i „Bażany” (22 ha).
Mezoregion ma około 2600 km powierzchni. Przez
środek równiny przepływa Mała Panew, na której
w Turawie utworzono zbiornik Jezioro Turawskie
0 powierzchni 22 km -je d e n z zasilających żeglugę na
Odrze, ale wykorzystywany również do celów rekrea­
cyjnych. Nad Małą Panwią w gminie Koszęcin istnieje
rezerwat „Jeleniak Mikuliny” (37,5 ha) - miejsce lęgo­
we żurawia, w gminie Tworóg - starodrzew „Dęby Bu-
roszowskie” (2,3 ha), w gminie Wielowieś rezerwat
„Hubert” (13,5 ha) las mieszany. Wschodnia część
Równiny Opolskiej (Obniżenie Małej Panwi) przekra­
cza wysokość 200 m i wkracza w obręb wyżyn, stano­
wiąc szlak komunikacyjny ze wschodu na zachód.
Przebiega tędy linia kolejowa Częstochowa-Opole, któ­
rą przecinają szlaki poprzeczne z węzłami w Lublińcu
1 Fosowskiem. Węzłem komunikacyjnym jest również
Kluczbork nad Stobrawą (ok. 27 tys. mieszk.) na grani­
cy Równiny Opolskiej, Równiny Oleśnickiej i Progu
Woźnickiego oraz Opole w pradolinie Odry i na skraju
opisywanej równiny. Nad Małą Panwią wśród Lasów
Lublinieckich leżą Ozimek (ok. 10 tys. mieszk.), Kolo­
nowskie (ok. 4 tys.) i Zawadzkie (ok. 8,5 tys.), u pod­
nóża Progu Woźnickiego - Dobrodzień (ok. 4,5 tys.).
Płaskowyż Głubczycki (318.58), w Czechach na­
zwany Opavska pahorkatina, jest wysoko wzniesioną
równiną lessową (235-260 m, po czeskiej stronie do
315 m) i właściwie powinien być uznany za wyżynę
w obrębie Przedgórza Sudeckiego. Przez środek prze­
pływa Osobłoga (czeska Osoblaha). Jest to region rol­
niczy o urodzajnych glebach czarnoziemnych (pszen-
no-buraczanych) z nielicznymi płatami lasu (ok. 4%).
Część polska obejmuje około 1700 km , część czeska
390 km 2 . Od wschodu mezoregion graniczy z Kotliną
Raciborską, od południa z doliną Opawy i Kotliną
Ostrawską. Głównymi ośrodkami po polskiej stronie są
Prudnik (ok. 25 tys. mieszk.), Głubczyce (ok. 14 tys.),
Kietrz (ok. 6,5 tys.) i Baborów (ok. 4 tys.), a po stronie
czeskiej Opava i Hlućin. Pod Głubczycami istnieje re­
zerwat „Góra Gipsowa” (1 ha) z roślinnością stepową.
Kotlina Raciborska (318.59) jest najdalej na połu­
dnie wysuniętą częścią Niziny Śląskiej wzdłuż biegu
Odry, sąsiadując od wschodu z Płaskowyżem Rybnic­
kim, Wyżyną Katowicką i Garbem Tarnogórskim, od
zachodu zaś z Płaskowyżem Głubczyckim, zaliczonym
do Niziny Śląskiej, ale o typie krajobrazowym wyżyny
lessowej. Na południu dolina Odry łączy Kotlinę Raci­
borską z Kotliną Ostrawską. Wypełnione piaskami
i żwirami dno kotliny leży poniżej 200 m i ma około
1200 km powierzchni. Na prawym brzegu Odry rosną
rozległe Lasy Raciborskie. Naprzeciw Raciborza
w Marko wicach utworzono rezerwat „Łężczak” (396,2
ha), obejmujący las dębowo-grabowy, stanowisko
orzecha wodnego na starorzeczu, zabytkowe drzewa na
groblach i bogatą awifaunę, ale kotlina uległa dużym
zmianom antropogenicznym. Oprócz Raciborza (ok. 65
tys. mieszk.) dużym ośrodkiem przemysłowo-miejskim
są połączone miasta Kędzierzyn-Koźle (ok. 71 tys.)
z wielkimi zakładami azotowymi, elektrownią, stocz­
nią, portem rzecznym, stanowiącym punkt wyjściowy
żeglugi na Odrze, zwłaszcza po wybudowaniu w 1939
r. Kanału Gliwickiego, łączącego Górnośląski Okręg
Przemysłowy z Odrą. Kanał ma 41 km długości,
6 stopni wodnych i zastąpił dziewiętnastowieczny Ka­
nał Kłodnicki. Na północnym krańcu kotliny, przy uj­
ściu Osobłogi, naprzeciw garbu Chełmu na Wyżynie
r

Śląskiej leżą Krapkowice (ok. 20 tys. mieszk.) z zakła­

dami przemysłu skórzanego, celulozowo-papier­
niczego, maszynowego i in. Nad Osobłogą leży rów­
nież Głogówek (ok. 6,5 tys. mieszk.) z licznymi zabyt­
kami (m.in. zamek). Wśród Lasów Raciborskich nad
prawym dopływem Odry Rudą leży Kuźnia Raciborska
(ok. 6 tys. mieszk.) z fabryką obrabiarek.
8.5. Niziny Sasko-Łużyckie (317)
W rozdziale 3 podano wyjaśnienie pojęcia „Niziny
Sasko-Łużyckie” i podział tej podprowincji na makro­
regiony w układzie dziesiętnym. Podprowincja leży
prawie w całości na terytorium Niemiec w dorzeczu
Łaby i tylko częściowo obejmuje dorzecze Odry, mia­
nowicie środkowe fragmenty zlewni Nysy Łużyckiej,
Bobru i Kaczawy, należące do makroregionów: Obni­
żenia Dolnołużyckiego (317.2), Wzniesień Łużyckich
(317.4) oraz Niziny Śląsko-Łużyckiej (317.7).
Kotlina Zasiecka (317.23) jest niecką końcową lo­
bu lodowca warciańskiego. Przecina ją Nysa Łużycka
i poprowadzona wzdłuż niej granica polsko-niemiecka.
Kotlina jest częścią Obniżenia Dolnołużyckiego
(317.2), ciągnącego się wzdłuż Sprewy jako specyficz­
na kraina bagien i splątanych cieków (niemiecka na­
zwa: Spreewald). Polska część kotliny ma około 200
km powierzchni i sięga po rzeczkę Lubszę oraz
Wzniesienia Gubińskie. Rezerwatem jest torfowisko
„Młodno” (92,9 ha). Miejscowość Zasieki była dzielni­
cą leżącego po stronie niemieckiej miasta Forst (po ser-
bołużycku Barść).
W ał Mużakowski (317.46) zaliczono do Wzniesień
Łużyckich (317.4), które wraz z położonym dalej na
zachód wałem Flamingu oraz Wałem Trzebnickim w
Polsce tworzą wyraźną granicę zasięgu zlodowacenia
warciańskiego, związaną z glacjotektonicznymi dyslo­
kacjami podłoża i formami akumulacji czołowo-
lodowcowej. Wał Mużakowski jest dobrze wyrażonym
lukiem moreny czołowej, rozciętym przez dolinę Nysy
Łużyckiej, nad którą po stronie niemieckiej leży miasto
Mużaków (Bad Muskau), po stronie polskiej Łęknica
(ok. 2,5 tys. mieszk.). Niecką końcową tego lobu lo­
dowcowego jest Kotlina Zasiecka, od południa rozciąga
się sandr zajęty przez Bory Mużakowskie (Muskauer
Heide), zaliczone do Niziny Śląsko-Łużyckiej. Polska
część tego mezoregionu ma około 100 km powierzch­
ni. Od wschodu Wał Mużakowski przylega do Wznie­
sień Żarskich (318.41), wchodzących w skład Wału
Trzebnickiego.
Bory Dolnośląskie (317.74) są częścią makroregio­
nu Niziny Śląsko-Łużyckiej (317.7), położoną między
czołowomorenowymi Wzniesieniami Żarskimi i Wzgó­
rzami Dałkowskimi od północy a Pogórzem Izerskim
od południa. Od strony zachodniej sąsiadują z położo­
nymi w Niemczech Borami Mużakowskimi (Muskauer
Heide 317.72) i Równiną Górnołużycką (Oberlausitzer
Teichgebiet 317.73), od strony wschodniej z Równiną
Szprotawską, Wysoczyzną Lubińską, Równiną Legnic­
ką i Równiną Chojnowską, zaliczonymi również do Ni­
ziny Śląsko-Łużyckiej. Bory Dolnośląskie leżą w do­
rzeczach Nysy Łużyckiej
O
oraz Bobru z Kwisą i zajmują
powierzchnię 1650 km . Nazwę zespołu leśnego odnie­
siono do całego mezoregionu. W lasach tych przeważa­
ją drzewostany sosnowe z wrzosem zwyczajnym, żar­
nowcem i jałowcem w podszyciu, ale miejscami wystę­
pują domieszki drzew liściastych (dąb, brzoza, buk),
natomiast z drzew iglastych także jodła i świerk. Re­
zerwatem przyrodniczym są „Żurawie Bagno” (42,1
ha), miejsce gnieżdżenia się żurawia, „Torfowisko pod
Węglińcem” (1,4 ha) ze stanowiskiem sosny błotnej
oraz „Brzeźnik” (3,2 ha) koło Bolesławca z zachodnio­
europejskim wrzoścem bagiennym oraz las dębowo-
bukowy „Nad Młyńską Strugą” (6,2 ha). Projektowany
jest Park Krajobrazowy Bory Dolnośląskie, a także Do­
liny Kwisy. Wyróżniono 5 mikroregionów (Walczak
1970).
Równina Gozdnicka (318.741) jest obniżeniem
między dolinami Nysy Łużyckiej i Kwisy, którym
w czasie recesji zlodowacenia odrzańskiego i podczas
zlodowacenia warciańskiego odpływały wody na za­
chód. W Gozdnicy (ok. 4 tys. mieszk.) są Zakłady Ce­
ramiki Budowlanej.
Równina Węgliniecka (318.742) to wysoczyzna
morenowa pomiędzy Równiną Gozdnicką a Pogórzem
Izerskim. Pod Węglińcem w Kalawsku znajduje się ko­
palnia węgla brunatnego. Węgliniec (ok. 3 tys. mieszk.)
jest węzłem kolejowym na szlaku z Wrocławia do
Niemiec przez Zgorzelec. Nad graniczną Nysą Łużycką
leży Pieńsk (ok. 6 tys. mieszk.) z przemysłem szklar­
skim i fabryką tektury.
Kotlina Żagańska (317.743) wytworzyła się
u spływu Bobru, Kwisy, Czarnej i Szprotawy. Dno tej
kotliny wypełniają piejstoceńskie i holoceńskie osady
rzeczne. Położony na północnym krańcu Żagań (ok. 28
tys. mieszk.) jest głównym miastem całego mezoregio-
nu, węzłem drogowo-kolej owym i ośrodkiem różnorod­
nego przemysłu.
Równina Nadbobrzańska (317.744) obejmuje pła­
skie stożki napływowe Bobru i Kwisy, na których wy­
stępują wydmy.
Równina Wizowska (317.745) jest dość wysoko
położoną (do 200 m) częścią międzyrzecza Bobru
i Kwisy, zbudowaną z glin morenowych i częściowo
zajętą pod uprawy żytnio-ziemniaczane oraz pastwiska.
W Wizowie koło Bolesławca powstał po 1945 r. duży
kombinat chemiczny.
Równina Szprotawska (317.75) jest szerokim ob­
niżeniem o powierzchni 530 km pomiędzy Wzgórzami
Dałkowskimi od północy a Wysoczyzną Lubińską od
południa, przez które przepływa Szprotawa, uchodząca
pod miastem tej samej nazwy do Bobru. Była uważana
za człon domniemanej pradoliny wrocławsko-
magdeburskiej, która miała funkcjonować w czasie
maksymalnego zasięgu zlodowacenia warciańskiego,
jednakże badania nie potwierdziły tej koncepcji. Rów­
nina jest zbudowana z aluwiów rzecznych i zajęta przez
pola uprawne, łąki oraz pastwiska. Szprotawa (ok. 14
tys. mieszk.) ma kilka zakładów przemysłowych
(przemysł drzewny, włókienniczy, spożywczy), zacho­
wały się pewne zabytki architektury. W gminie Szpro­
tawa istnieje rezerwat „Buczyna Szprotawska” (154,5
ha), a w gminie Przemków nad Szprotawą jest rezerwat
„Stawy Przemkowskie” (1046,3 ha), będące ostoją
licznych gatunków ptaków.
Wysoczyzna Lubińska (317.76) jest o kilkadziesiąt
metrów wyższa od Równiny Szprotawskiej, do której
przylega od południa. Od wschodu sąsiaduje z Obniże­
niem Scinawskim, od południa z Równiną Legnicką.
Jest zbudowana z glin morenowych, częściowo przy­
krytych lessem. Zachodnią część mezoregionu tworzą
Wzniesienia Chocianowskie - wydłużony, płaski garb
moreny ablacyjnej dochodzący do wysokości 188 m
i częściowo zajęty przez lasy. W gminie Lubin jest re­
zerwat „Zimna Woda” (59,8 ha), fragment lasu grądo­
wego z pomnikowymi drzewami. Cały mezoregion
zajmuje powierzchnię około 590 km . W podłożu
czwartorzędu i trzeciorzędu występują permskie łupki
miedzionośne, podstawa rozwoju Legnicko-
Głogowskiego Okręgu Miedziowego z 4 kopalniami
miedzi i 2 hutami, zapoczątkowanego w latach 1960­
1970. Jednakże ogólne korzyści ekonomiczne i ak­
tywizacja poprzednio słabo rozwiniętego terenu, rozbu­
dowa miast i sieci komunikacyjnej są związane z du­
żymi niekorzystnymi zmianami dla środowiska przy­
rodniczego i zdrowia ludności wywołanymi przez za­
kłady wzbogacania rudy, wielkie zbiorniki flotacyjne,
odstojniki, hałdy i zanieczyszczenie atmosfery. Lubin
(ok. 83 tys. mieszk.) jest ośrodkiem mieszkaniowym
i usługowym LGOM i siedzibą dyrekcji kombinatu
górniczo-hutniczego miedzi. Chocianów (ok. 7 tys.) na
zachodzie ma fabrykę urządzeń mechanicznych i tartak.
Równina Legnicka (317.77) obejmuje szerokie,
płaskodenne doliny dolnej Kaczawy i jej dopływów:
Czarnej
O
Wody, Skorej i Nysy Szalonej, łącznie 340
km . Na glebach madowych występują pola uprawne,
a w miejscach bardziej wilgotnych łąki. Głównym
ośrodkiem jest Legnica nad Kaczawą (ok. 108 tys.
mieszk.), w średniowieczu gród kasztelański, a następ­
nie stolica księstwa legnicko-brzeskiego, największy na
Śląsku, po Wrocławiu, ośrodek handlu i rzemiosła,
obecnie znaczny ośrodek przemysłu z hutą miedzi
i ważny węzeł kolejowy. W strukturze Równiny Le­
gnickiej wyodrębniają się dolina Czarnej Wody i dolina
dolnej Kaczawy, a także antropogeniczny mikroregion
Legnicy.
Równina Chojnowska (317.78) stanowi człon po­
średni między Równiną Legnicką a Pogórzem Kaczaw-
skim, do którego przylega od strony północno-
wschodniej, osiągając wysokość w granicach 180-200
m, z kulminacją około 250 m. Jest to zdenudowana
równina morenowa z ostańcami kemowymi i pokrywą
O
lessową, o powierzchni około 690 km , z glebami bru­
natnymi lub płowymi, zajęta prawie w całości przez po­
la z uprawami pszenno-buraczanymi i pszenno-
ziemniaczanymi. W południowej, wyższej części od­
słaniają się miejscami bazalty. W południowo-
wschodniej części wyodrębnia się mikroregion Równi­
ny Jaworskiej nad Nysą Szaloną, wsunięty między
Wzgórza Strzegomskie a Pogórze Kaczawskie. Jego
przedłużenie to Obniżenie Podsudeckie, zaliczone do
Przedgórza Sudeckiego. W mezoregionie ośrodkami
miejskimi są Chojnów (ok. 15 tys. mieszk.) nad Skorą
i Jawor (ok. 26 tys.) nad Nysą Szaloną, prawym dopły­
wem Kaczawy długości 51 km i powierzchni dorzecza
443 km . Poniżej Jawora w 1980 r. ukończono na niej
budowę zbiornika zaporowego Słup o powierzchni za­
lewu 5 km , pojemności 38 min m i długości 2,5 km.
Chojnów leży przy magistrali kolejowej z Wrocławia
przez Legnicę do Zgorzelca, a Jawor przy linii podsu-
deckiej ze Świdnicy przez Jaworzynę Śląską do Legni­
cy.
 R ozdział 9
NIZINY MAZOWIECKO-PODLASKIE
Środkową i wschodnią część staroglacjalnych ni­
zin, położoną w dorzeczu Wisły, a w regionalizacji fi-
zycznogeograficznej zaliczoną do podprowincji Nizin
Środkowopolskich oraz częściowo do wschodnioeuro­
pejskiej podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Biało-
ruskich, można określić historycznym mianem nizin
mazowiecko-podlaskich. Od północy granicę ich sta­
nowi zasięg zlodowacenia wiślańskiego i związane
z nim krajobrazy młodoglacjalne z jeziorami polodow-
cowymi, od południa stykają się z prowincją Wyżyn
Polskich, od wschodu z Polesiem, od zachodu z nizi­
nami w dorzeczu Odry. Osią hydrograficzną tak okre­
ślonego terytorium jest Wisła od wylotu z przełomu
przez wyżyny powyżej Puław po okolice Płocka. Jej
ogólny kierunek predysponowany jest strukturą przed-
czwartorzędowego podłoża, tj. istnieniem tzw. synkli-
norium brzeżnego pomiędzy pohercyńską platformą
Europy Zachodniej a prekambryj ską platformą Europy
Wschodniej. Obie platformy mają złożoną budowę, ale
w związku z trzeciorzędową orogenezą karpacką ich
zróżnicowana budowa geologiczna została niezbyt in­
tensywnie wypiętrzona w postaci wału metakarpackie-
go, stanowiącego równoległą do Karpat oś Wyżyn Pol­
skich, przy czym dalszym tego echem było powstanie
na północ od wyżyn w młodszym trzeciorzędzie płyt­
kiej niecki mazowieckiej. Lodowcowa i wodnolodow-
cowa akumulacja piejstoceńska w dostosowaniu do ist­
niejącej w podłożu niecki tworzy najwyższe wzniesie­
nia na jej peryferiach, a sieć rzeczna ma układ koncen­
tryczny: z północy spływają ku Wiśle Narew i jej do­
pływ Wkra, ze wschodu łączący się z Narwią Bug,
z zachodu Bzura, z południo-zachodu Pilica, z połud-
nio-wschodu Wieprz. Niziny mazowiecko-podlaskie
objęte były w całości zlodowaceniem odrzańskim (ina­
czej: środkowo- polskim), a w części środkowej i pół­
nocnej zlodowaceniem warciańskim i jego młodszymi
stadiałami. Jednakże interpretacja procesów deglacjacji
jest dyskusyjna. Dawniejszym poglądom o stopniowym
cofaniu się czoła lodowca (deglacjacja frontalna) prze­
ciwstawia się koncepcję stagnacji rozległych mas lodu
i stopniowego ich zaniku od powierzchni (deglacjacja
arealna) (A. Musiał 1992).
Istotne znaczenie dla krajobrazu ma peryglacjalne
przekształcenie form glacjalnych i ukształtowanie się
dolin rzecznych z piaszczystymi tarasami plejstoceń-
skimi. Na skraju wysoczyzn polodowcowych i dolin
wytworzyły się równiny denudacyjne z deluwialnymi
pokrywami, dawne zagłębienia wytopiskowe uległy za-
płynięciu lub zatorfieniu, wypukłe formy glacjalne
w postaci ozów, kemów i wałów lub pagórków more­
nowych zachowały się w postaci mniej lub bardziej
szczątkowej, na piaskach powstały pola wydmowe. Na
pokrywach deluwialnych i piaskach występują gleby
bielicoziemne. W średniowieczu w całej tej części Pol­
ski panowały rozległe puszcze, po których pozostały
niekiedy tylko nazwy, ale lasy utrzymały się na nieuro­
dzajnych terenach piaszczystych, np. Puszcza Kampi­
noska pod Warszawą i in. Utworzono 5 parków naro­
dowych i 4 parki krajobrazowe.
Mezoklimat wykazuje zróżnicowanie związane
z ukształtowaniem powierzchni i wzrastającymi w kie­
runku wschodnim cechami kontynentalizmu, wyrażają­
cymi się przede wszystkim czasem trwania zimy i tem­
peraturą miesięcy zimowych, a w związku z tym - am­
plitudą roczną średnich temperatur miesięcznych.
Niziny mazowiecko-podlaskie składają się z 5 ma­
kroregionów: Niziny Północnomazowieckiej (318.6),
Niziny Srodkowomazowieckiej (318.7), Wzniesień Po-
łudniowomazowieckich (318.8), Niziny Południowo-
podlaskiej (318.9) oraz Niziny Północnopodlaskiej
(843.3), zaliczonej do podprowincji Wysoczyzn Podla-
sko-Białoruskich, wchodzących w skład Europy
Wschodniej.
9.1. Nizina Północnomazowiecka (318.6)
Nizina Północnomazowiecka znajduje się na pół­
noc od doliny środkowej Wisły, dolnej Narwi i dolnego
Bugu w ich równoleżnikowym biegu przez środek
niecki mazowieckiej, oraz na wschód i południe od linii
zasięgu zlodowacenia wiślańskiego. Od wschodu sąsia­
duje z Niziną Północnopodlaską, przy czym za granicę
przyjęto dolinę Pisy, prawego dopływu Narwi oraz po­
łudnikowy pas wzgórz Czerwonego Boru pomiędzy do­
linami Narwi i Bugu. Nizinę przecinają Narew oraz jej
dopływ Wkra. Ich doliny odprowadzały wody lodow-
cowo-rzeczne zlodowacenia wiślańskiego. Na wyso­
czyznach między dolinny eh znajdują się dość dobrze
zachowane ostańce polodowcowych form, przy czym
kulminacje wzgórz przekraczają w kilku miejscach wy­
sokość 200 m, a wysokości względne dochodzą do 100
m. Pod względem geobotanicznym Nizina Północno-
mazowiecka została uznana za odrębny okręg. W poda­
nych granicach zajmuje powierzchnię około 14,2 tys.
km i dzieli się na 7 mezoregionów: Wysoczyznę Płoń­
ską (318.61), Równinę Raciąską (318.62), Wzniesienia
Mławskie (318.63), Wysoczyznę Ciechanowską
(318.64), Równinę Kurpiowską (318.65), Dolinę Dol­
nej Narwi (318.66) oraz Międzyrzecze Łomżyńskie
(318.67).
Wysoczyzna Płońska (318.61) znajduje się na pół­
noc od Kotliny Warszawskiej i przedstawia równinę
morenową urozmaiconą łańcuchem wzgórz moreno­
wych i kemowych, ciągnących się równolegle do Wisły
poniżej ujścia Narwi. Od północy i wschodu przylega
do Równiny Raciąskiej i doliny Wkry, od zachodu gra­
nicę stanowi najdalszy zasięg form terenu związanych
z fazą leszczyńską zlodowacenia wiślańskiego na
wschód od Płocka. Wysokości nad poziomem morza
przekraczają 100 m, przy czym najwyższe wzniesienie
osiąga 163 m. Region ma powierzchnię około 1780
O

km . Jest to kraina rolnicza z małym udziałem lasów,

o glebach płowych i brunatnoziemnych na glinie more­
nowej i piaskach naglinowych. W południowej części
utworzono rezerwat „Noskowo” (75,8 ha) z fragmen­
tem naturalnego lasu liściastego. Głównym ośrodkiem
miejskim jest Płońsk (ok. 23 tys. mieszk.), położony
przy linii kolejowej z Nasielska przez Sierpc do Toru­
nia, wybudowanej w latach 1924-1937. Sierpc (ok. 20
tys.) leży w północno-zachodniej części regionu i jest
miastem od pierwszej ćwierci XIV w., ale zabytki sa­
kralne pochodzą z XVI-XVIII w. W mieście jest bro­
war, wytwórnia pasz i zakłady młynarskie. Sierpc jest
także lokalnym węzłem kolejowym z połączeniem do
Płocka i Brodnicy. Miasta położone na 30-40 m skarpie
nad drogą wodną Wisły straciły swe dawniejsze zna­
czenie. Są to: Zakroczym (ok. 3,5 tys.) z drobnym
przemysłem spożywczym i skórzanym, Czerwińsk, któ­
ry był miastem w latach 1373-1869 i zachował zabyt­
kowy kościół wraz z opactwem kanoników regularnych
(XII w.), Wyszogród (ok. 3 tys.), położony na przepra­
wie przez Wisłę (długi drewniany most), mający rów­
nież kilka zabytków sakralnych (XV-XVIII w.). Na po-
łudnio-wschodzie, nad ujściem Narwi do Wisły wzno­
szą się mury wybudowanej w XIX w. fortecy Modlin.
Równina Raciąska (318.62) leży na szlaku odpły­
wu wód lodowcowo-rzecznych zlodowacenia wiślań­
skiego na zewnątrz jego najdalszego zasięgu na Rów­
ninie Urszulewskiej (na zachodzie). Kierunek tego od­
pływu powtarza bieg Wkry i jej dopływu Raciążnicy.
Od północy Równinę Raciąską otaczają Wzniesienia
Mławskie, od wschodu Wysoczyzna Ciechanowska, od
południa Wysoczyzna Płońska. W tych ramach region
zajmuje powierzchnię około 1760 km . Wkra, w gór­
nym biegu nosząca nazwę Działdówki i Nidy, bierze
początek na Garbie Lubawskim w okolicach Nidzicy
i po 246 km biegu wpada do Narwi w odległości zale­
dwie 6 km powyżej jej połączenia z Wisłą. Równinę
Raciąską pokrywają częściowo zwydmione piaski, spod
których miej scami odsłania się glina morenowa, ale la­
sy nie zajmują większych obszarów. W Dziektarzewie
nad Wkrą istnieje mały rezerwat leśny (5,4 ha), obej­
mujący fragment lasu mieszanego (na południe od szo­
sy z Ciechanowa do Raciąża), w gminie Bieżuń nad
Wkrą „Gołdapska Kępa” (10 ha). W regionie są tylko
dwa niewielkie miasta: Żuromin w dolinie Wkry i Ra­
ciąż nad Raciążnicą. W Żurominie (ok. 6,5 tys.
mieszk.) jest filia płockiej fabryki maszyn żniwnych
i mleczarnia, a z zabytków dawne kolegium i kościół
jezuitów (XVIII w.); miasto uzyskało prawa miejskie
w 1765 r. Raciąż (ok. 4 tys.) jest znacznie starszy od
Żuromina (1425 r.), ale ekonomicznie słabszy, ma tylko
zakłady mleczarskie.
Wzniesienia Mławskie (318.63) to zespół wyrazi­
stych form kemowych i morenowych pomiędzy Mławą
a Przasnyszem, przekraczających w kilku miejscach
wysokość 200 m n.p.m. (Dębowa Góra 235 m). Pocho­
dzą one ze stadiału mławskiego zlodowacenia warciań-
skiego. Od południa sąsiadują z Równiną Raciąską, od
północy i zachodu z sandrami zlodowacenia wiślań-
skiego, od wschodu z Równiną Kurpiowską i Wyso­
czyzną Ciechanowską, zajmując powierzchnię około
O

2500 km . Na wschód od Mławy bierze początek rzeka

Orzyc, która zatacza łuk ku północy, wypływa na Rów­
ninę Kurpiowską i uchodzi do Narwi; przez zachodnią
część regionu przepływa górna Wkra. Nieco większe
obszary leśne występują na zachód od Mławy i na za­
chód od Ciechanowa, gdzie utworzono dwa rezerwaty:
„Lekowo” (5,3 h a ) i „Modła” (9,4 ha). Przeważają jed­
nak pola uprawne. Przez środek regionu z południo-
wschodu na północo-zachód przez Mławę i Działdowo
wiedzie magistrala kolejowa Warszawa-Gdańsk. Mła­
wa (ok. 30 tys. mieszk.) uzyskała prawa miejskie
w 1429 r., ale nie zachowała zabytkowej architektury.
Rozwija się jako lokalny ośrodek przemysłu z zakła­
dami elektronicznymi, odzieżowymi, spożywczymi i in.
Działdowo (ok. 21 tys.) nad górną Wkrą (Działdówką)
założyli Krzyżacy w 1349 r.; po 1920 r. przyłączono je
do Polski jako jedyne miasto plebiscytowego obszaru
w Prusach Wschodnich. Miasto ma zakłady przemysłu
szklarskiego, poligraficznego, odzieżowego i spożyw­
czego. Jest tu węzłowa stacja kolejowa, w której od
szlaku Warszawa-Gdańsk oddzielają się linie do Olsz­
tyna i Brodnicy. Przasnysz (ok. 17,5 tys. mieszk.) po­
wstał w tym samym czasie, co Mława (1427 r.), należał
dawniej do znaczniejszych miast Mazowsza i zachował
nieco budowli zabytkowych. Strukturę gospodarczą ma
podobną do Mławy, ale brak mu połączeń kolejowych
(linię wąskotorową z Mławy zlikwidowano).
Wysoczyzna Ciechanowska (318.64) rozciąga się
na powierzchni około 2570 km pomiędzy Równiną
Raciąską i doliną Wkry na zachodzie, Wzniesieniami
Mławskimi na północy, Równiną Kurpiowską i Doliną
Dolnej Narwi na wschodzie. Kotliną Warszawską na
południu. W okolicach Nasielska i Serocka występują
ostańce wzgórz morenowych i kemowych na przedłu­
żeniu moren płońskich, pochodzące z recesji stadiału
Wkry zlodowacenia warciańskiego (kulminacja 157 m
na północ od Nasielska). Rzeki Wysoczyzny Ciecha­
nowskiej spływają na południe: Łydynia i Sona do
Wkry, Pełta i Orzyc do Narwi, przy czym Orzyc prze­
cina wysoczyznę w poprzek, przerzucając się z Równi­
ny Kurpiowskiej wprost na południe do Narwi. Region
jest krainą wybitnie rolniczą. Nad Orzycem istnieje re­
zerwat „Zwierzyniec” (40,4 ha) z fragmentem boru so­
snowego, nad dolną Wkrą „Pomiechówek” (18,9 ha)
i „Dolina Wkry” (23,8 ha). W gminie Serock są 2 re­
zerwaty „Zegrze” (64,3 ha) - las mieszany oraz „Wą­
wóz Szaniawskiego” (11,5 ha) - las porastający wąwóz
i skarpę. Ciechanów (ok. 46 tys. mieszk.) jest siedzibą
władz województwa i dawnym grodem książąt mazo­
wieckich z ruinami ich zamczyska. Leży przy magistra­
li kolejowej Warszawa-Gdańsk w odległości 100 km od
Warszawy; ma cukrownię, browar, zakłady przemysłu
precyzyjnego, maszynowego i in. W pobliżu Ciecha­
nowa, w Opinogórze istnieje neogotycki zameczek
Zygmunta Krasińskiego (XIX w.), w którym zorgani­
zowano Muzeum Romantyzmu. Na południe od Cie­
chanowa, przy szlaku kolejowym do Warszawy leży
Nasielsk (ok. 6 tys. mieszk.), z odgałęzieniem linii do
Torunia. W XII-XIII w. był to gród kasztelański, który
prawa miejskie uzyskał w 1386 r. Istnieją tu zakłady
elektroniczne, metalowe i spożywcze. We wschodniej
części regionu znajdują się miasta Maków Mazowiecki
(10,5 tys.) nad Orzycem, Różan (3 tys.) i Serock (ok. 3
tys.) nad Narwią, wszystkie powstałe w XV w. Różan
ma wytwórnię przyrządów pomiarowych, Serock jest
małym ośrodkiem turystycznym nad Jeziorem Ze­
grzyńskim, a z zabytków zachował się obronny kościół
późno- gotycki (XVI w.). Większy jest Pułtusk, poło­
żony w dolinie Narwi i tylko peryferycznie wkraczają­
cy na wysoczyznę (zob. str. 187).
Równina Kurpiowska (318.65) zajmuje południo­
wą część sandru mazurskiego poza zasięgiem fazy
leszczyńskiej zlodowacenia wiślańskiego, charaktery­
zującym się wytopiskowymi misami jezior polodow-
cowych (Równina Mazurska). Od zachodu graniczy
z Wysoczyzną Ciechanowską i Wzniesieniami Mław­
skimi, od wschodu z Wysoczyzną Kolneńską, na połu-
dnio-wschodzie dochodzi do Doliny Dolnej Narwi, ku
której jest pochylona od 120-130 m do 90-100 m n.p.m.
Równina Kurpiowska zajmuje powierzchnię około
O

2400 km i jest zbudowana z piasków, które na działach

międzydolinnych tworzą wydmy, dochodzące do 20 m
wysokości względnej, natomiast wzdłuż biegu dopły­
wów Narwi: Orzyca, Omulwi, Rozogi, Szkwy i Pisy
ciągną się podmokłe tarasy zalewowe zajęte przez łąki.
Spod pokrywy piasków wystają miejscami kępy, zbu­
dowane z glin morenowych i żwirów zlodowacenia
warciańskiego na przedłużeniu moren przasnyskich
i mławskich, np. w okolicy Chorzeli, na północ od My­
szyńca (gdzie być może pochodzą ze zlodowacenia wi­
ślańskiego), koło Lipnik (morena wysokości 148 m
n.p.m.), Dylewa, Dobrego Lasu i w kilku innych miej­
scach. Równinę Kurpiowską porastała pierwotnie Pusz­
cza Zielona (zwana też Kurpiowską lub Myszyniecką),
a nieliczne wsie skupiały się na nieco urodzajniej szych
kępach morenowych. Tereny te zamieszkuje grupa et­
niczna Kurpiów, związana niegdyś z gospodarką leśną
(myślistwo, bartnictwo, smolarstwo). Cechuje ich swoi­
sta sztuka ludowa, która budziła duże zainteresowanie.
Obecnie lasy nie zajmują zwartej powierzchni, a upra­
wa roli wskutek wzrostu zaludnienia objęła również
mało urodzajne obszary piaszczyste. Fragmenty pier­
wotnej puszczy objęto ochroną w kilku rezerwatach:
„Czarnia” (88,7 ha) z zachowanymi sosnami bartnymi,
„Surowe” (4,6 ha) na zachód od wsi Czarnia, „Podgó­
rze”, a w części wschodniej regionu „Ciemny Kąt”
(126, ha), „Czarny Kąt” (33 ha) „Kaniston” (136,6 ha),
„Mingus” i „Tabory” (17,2 ha). W gminie Zbójna re­
zerwatem torfowym jest „Łokieć” (139,5 ha). Równinę
Kurpiowską przecina linia kolejowa z Ostrołęki do
Szczytna. Nieco na zachód od niej leży nad Orzycem
lokalny ośrodek usługowy Chorzele (ok. 2,5 tys.
mieszk.), jednakże za „stolicę” Kurpiów jest uważany
Myszyniec (ok. 2,6 tys. mieszk.), miasto w latach 1791­
1869 i ponownie w 1993 r.; położone nad Rozogą. Ist­
niejącą do niedawna sieć połączeń kolejami wąskoto­
rowymi zlikwidowano.
Dolina Dolnej Narwi (318.66) jest swoistym regio­
nem w obrębie Niziny Północnomazowieckiej, prze­
chodzącym ku północo-wschodowi w Kotlinę Bieb­
rzańską. Narew od ujścia Biebrzy do połączenia z Bu­
giem w obrębie Jeziora Zegrzyńskiego ma około 210
km długości, przy czym szerokość jej doliny zmienia
się od 1,5 km do około 7 km, zajmując powierzchnię
około 900 km . Dolina składa się z kilku różnych od­
cinków. Opuszczając Kotlinę Biebrzańską powyżej
Łomży Narew skręca ku północo-wschodowi w wąską
dolinę o stromych zboczach i dnie zajętym prawie
w całości przez łąkowy, podmokły taras zalewowy, po
którym rzeka wije się meandrami. To zwężenie doliny,
jakby rodzaj przełomu przez otaczające wysoczyzny -
Kolneńską na prawym brzegu i Międzyrzecze Łomżyń­
skie na lewym brzegu - ma około 20 km długości
i stopniowo rozszerza się, a Narew skręca łukiem na
południo-zachód. Dolina staje się asymetryczna, po le­
wej stronie towarzyszy jej krawędź wysoczyzny Mię­
dzyrzecza Łomżyńskiego, a po prawej piaszczysty taras
Równiny Kurpiowskiej. W okolicy Różana na prawym
brzegu pojawiają się wzniesienia Wysoczyzny Ciecha­
nowskiej, dolina rozszerza się i zatacza wielki luk,
a rzeka skręca pod ostrym kątem ku zachodowi, ale po
około 12 km (w linii prostej) znów skręca raptownie na
południe i poniżej Pułtuska wpada do zaporowego Je­
ziora Zegrzyńskiego. Dolina ma około 3 km szerokości
i towarzyszą jej piaszczyste tarasy porośnięte przez bo­
ry sosnowe, w których utworzono rezerwaty „Bartnica”
(14,6 ha), „Popławy” (6,3 ha) oraz „Wielgolas” (6,7
ha); w tej samej gminie Zatory, w środowisku wodno-
bagiennym jest rezerwat ptasi „Stawinoga” (146,5 ha),
a po drugiej stronie doliny „Dzierżenińska Kępa” (1,2
ha). Naprzeciw Serocka łączy się z doliną Bugu, w któ­
rą wkracza cofka zbiornika zaporowego. Miastem po­
łożonym w samej dolinie Narwi jest Pułtusk (ok. 19
tys. mieszk.), który jako własność biskupów płockich
uzyskał prawa miejskie w 1338 r. Dawny zamek bisku­
pów na sztucznym nasypie w obrębie tarasu zalewowe­
go w latach osiemdziesiątych przebudowano na Dom
Polonii. W mieście jest kilka kościołów z XVI-XVIII
w. i duży rynek z ratuszem (XV-XVI w.). Był to jeden
ze znacznych ośrodków kultury na Mazowszu. Obecnie
działa wiele zakładów przemysłowych (elektrotech­
nicznych, mechanicznych, dziewiarskich, przemysłu
spożywczego). Niedawno powstała tu duża Wyższa
Szkoła Humanistyczna. Pułtusk odgrywa pewną rolę
jako ośrodek turystyczny. Położenie starej części mia­
sta na tarasie zalewowym jest przyczyną zagrożenia
powodziami, które zdarzały się niejednokrotnie mimo
zabezpieczenia wałami przeciwpowodziowymi. Now­
sze dzielnice wkraczają na wysoczyznę. Częściowo
w dolinie Narwi, a częściowo na wysoczyźnie Między­
rzecza Łomżyńskiego leży miasto wojewódzkie Ostro­
łęka (ok. 53 tys. mieszk.), mające równie starą tradycję
prawa miejskie przed 1373 r.), barokowy kościół
i klasztor pobernardyński (XVII-XVIII w.). W 1960 r.
uruchomiono tu wielkie zakłady celulozowe i elektro­
ciepłownię o mocy 720 MW, istnieją też różne inne za­
kłady przemysłowe przemysł metalowy, budowlany,
spożywczy). Miasto ma połączenia kolejowe z Tłusz­
czem, Małkinią i Łapami na szlaku Warszawa-
Białystok oraz ze Szczytnem na Pojezierzu Mazurskim.
Dolną Narew powyżej Serocka przecinają mosty dro­
gowe w Wierzbicy, Pułtusku, Różanie, Ostrołęce, No­
wogrodzie i Łomży.
Międzyrzecze Łomżyńskie (318.67) jest wysoczy­
zną morenową między dolinami Dolnej Narwi i Dolne­
go Bugu. Za wschodnią granicę przyjęto kemowo-
morenowy wał o osi północ-południe, zwany Czerwo­
nym Borem, a właściwie wschodnie podnóże tego wa­
łu, stanowiące granicę Niziny Północnopodlaskiej. Wy­
soczyzna Międzyrzecza Łomżyńskiego jest wzniesiona
100-120 m n.p.m., natomiast kulminacja Czerwonego
Boru, którą jest w części północnej Dębowa Góra,
osiąga wysokość 225 m. W omówionych granicach re­
gion zajmuje powierzchnię około 2300 km . Wysoczy­
znę przecinają lewe dopływy Narwi: Ruż i Orz. Połu­
dniową i wschodnią część regionu zajmują bory so­
snowe - Puszcza Biała między Wyszkowem a Ostrowią
Mazowiecką i Czerwony Bór na północ od Ostrowi
Mazowieckiej, ale i w środkowej części regionu na
zwydmionych piaskach występują mniejsze powierzch­
nie leśne. Północna część jest krainą rolniczą. Na za­
chód od Łomży jest rezerwat „Rycerski Kierz” (43,5
ha) - las grądowy i dąbrowa świetlista. Miasta są zloka­
lizowane na krańcach regionu nad dolinami rzek.
Ostrołękę omówiono w związku z Doliną Dolnej Na­
rwi. Drugim miastem wojewódzkim jest Łomża (ok. 63
tys. mieszk.), która prawa miejskie uzyskała na począt­
ku XV w. W X IX w. była miastem gubernialnym i ro­
syjską fortecą. Ma kilka znaczniejszych zakładów
przemysłowych (fabryka mebli, browar, krochmalnia,
przemysł bawełniany), szkół średnich, instytucje kultu­
ralne, a także pewne zabytki sakralne, w tym gotycką
katedrę. Dzięki malowniczemu położeniu na wyso-
czyźnie, górującej nad doliną Narwi, ma również walo­
ry turystyczne. Była końcową stacją odgałęzienia linii
kolejowej w Śniadowie na szlaku z Białegostoku-Łap
do Ostrołęki (obecnie nieczynnego). W południowej
części regionu, na skarpie nad Bugiem leży Wyszków
(ok. 25 tys. mieszk.), przy linii kolejowej z Tłuszcza do
Ostrołęki, z fabryką mebli, hutą szkła, browarem, filią
fabryki samochodów osobowych i innymi zakładami
przemysłowymi. Po drugiej stronie Bugu w Rybienku
istnieje ośrodek letniskowy. Trzecim miastem regionu
jest Ostrów Mazowiecka (ok. 22 tys.), położona przy
linii kolejowej z Małkini do Ostrołęki. Ma dużą fabrykę
mebli, przemysł elektroniczny, maszynowy i spożyw­
czy, a także w podmiejskim Komorowie wojskowy
ośrodek służby topograficznej dostarczający map. Mię­
dzyrzecze Łomżyńskie przecinają trzy linie kolejowe,
zbiegające się w Ostrołęce. Pozbawiony komunikacji
kolejowej jest niewielki Nowogród (ok. 2 tys. mieszk.),
leżący na wysokim brzegu naprzeciw ujścia Pisy do
Narwi, znany głównie z muzeum budownictwa kur­
piowskiego. Miasto istnieje od pierwszej połowy XV
w., ale było wielokrotnie niszczone wskutek swego
eksponowanego położenia.
9.2. Nizina Środkowomazowiecka (318.7)
Nizina Środkowomazowiecka jest najniżej położo­
ną częścią nizin mazowiecko-podlaskich, którą cechuje
zbieganie się dużych dolin dorzecza środkowej Wisły.
Wysokości bezwzględne mieszczą się w granicach od
60 do 140 m, a formy terenu powstały głównie w wy­
niku procesów fluwialnych, denudacyjnych i eolicz-
nych. W krajobrazie dominują równiny denudacyjne
i tarasy rzeczne, urozmaicone występowaniem wydm.
Wyraźną granicę północną tworzy skarpa wysoczyzn
Niziny Północnomazowieckiej, podmywana przez
współczesne rzeki, natomiast Wzniesienia Południo-
womazowieckie i wysoczyzny Niziny Południowo-
podlaskiej mają stoki łagodne, a granica tych regionów
jest w terenie niewyraźna, zamaskowana przez stożki
napływowe spływających z wysoczyzn rzeczek.
W środkowej części Niziny Srodkowomazowiec-
kiej występują co najmniej dwie serie iłów warwo-
wych: pod szczątkowo zachowaną moreną zlodowace­
nia warciańskiego i nad tą moreną. Iły powstawały
w jeziorach zastoiskowych przed czołem kolejnych na-
sunięć lodowca skandynawskiego, natomiast piaszczy­
ste tarasy uformowały się u schyłku zlodowaceń, kiedy
możliwy był odpływ wód na zachód, toteż hipotetyczna
pradolina warszawsko-berlińska zapewne nie funkcjo­
nowała. Szerokie, piaszczyste tarasy (kampinoski, pra­
ski i in.) mogły powstać w nawiązaniu do Pradoliny
Toruńsko-Eberswaldzkiej i wiążą się ze schyłkiem
ostatniego zlodowacenia.
Gleby są przeważnie bielicoziemne, ale w dnach
dolin występują różnego rodzaju mady, a na równinie
denudacyjnej w okolicach Błonia czarne ziemie, wy­
kształcone na peryglacjalnych utworach pylastych lub
iłach. Potencjalną roślinność naturalną określa się jako
kontynentalne bory sosnowe i mieszane na piaskach
oraz subkontynentalne lasy liściaste (grądy) w odmia­
nie mazowieckiej na podłożu żyźniejszym, natomiast
w dnach dolin występuje kilka typów łęgów, a na tere­
nach zabagnionych olsy. W podziale geobotanicznym
jest to okręg warszawski krainy mazowieckiej w pod­
dziale pasa wielkich dolin. Klimat tego makroregionu
jest nieco cieplejszy niż klimat wysoczyzn, sąsiadują­
cych od północy, południa i wschodu, a roczne sumy
opadu są niższe (ok. 500 mm). Współczynnik odpływu
mały (Bzura 0,19, Utrata 0.20).
r

Nizina Środkowomazowiecka obejmuje około 13,1

tys. km . Wyróżniono 9 mezoregionów: Równinę Kut­
nowską (318.71), Równinę Łowicko-Błońską (318.72),
Kotlinę Warszawską (318.73), Dolinę Dolnego Bugu
(318.74), Dolinę Środkowej Wisły (318.75), Równinę
Warszawską (318.76), Równinę Kozienicką (318.77),
Równinę Wołomińską (318.78), Równinę Garwolińską
(318.79).
Równina Kutnowska (318.71) jest północno-
zachodnią częścią Niziny Środkowomazowieckiej.
Znajduje się na północ od Bzury i na południe od doli­
ny Wisły. Sąsiaduje z Równiną Łowicko-Błońską, Wy­
soczyzną Kłodawską, od której dzielą ją moreny kut­
nowskie, dochodzące do wysokości 140-160 m, Kotliną
Płocką i Kotliną Warszawską. Po jej płaskiej po­
wierzchni wysokości od 90 do 110 m płyną do Bzury:
Ochnia oraz Słudwia z Przysową i Nidą. Mimo mono­
tonii ukształtowania powierzchni, gleby są dosyć zróż­
nicowane. Obok brunatnych i płowych na piaskach na-
glinowych lub ciężkich glinach morenowych występują
także czarne ziemie na gruntach pyłowych. Jest to pra­
wie bezleśna kraina rolnicza o powierzchni około 1670
km . Równinę przecina magistrala kolejowa Warszawa-
-Poznań na odcinku między Łowiczem a Kutnem. Kut­
no (51 tys. mieszk.) nad Ochnią prawa miejskie uzyska­
ło w połowie XV w. Ma wiele zakładów przemys­
łowych, w tym fabrykę maszyn rolniczych, zakłady
farmaceutyczne, podzespołów radiowych, przemysłu
spożywczego i in. W węźle kolejowym ze wspomnianą
linią Warszawa-Poznań łączą się szlaki z Łodzi, Wło­
cławka i Płocka. Pomiędzy Łowiczem a Kutnem leży
Żychlin (ok. 10,5 tys.), który prawa miejskie uzyskał
mniej więcej w tym samym czasie, co Kutno. W mie­
ście jest wytwórnia maszyn elektrycznych i transforma­
torów, a w pobliskim Dobrzelinie cukrownia.
Równina Łowicko-Błońską (318.72) rozciąga się
na przestrzeni około 3100 km na południe od Równiny
Kutnowskiej i zachodniej części Kotliny Warszawskiej,
od zachodu styka się z Kotliną Kolską i Wysoczyzną
Łaską, od południa ze Wzniesieniami Łódzkimi i Wy­
soczyzną Rawską, od wschodu z Równiną War­
szawską. Równinę przecinają rzeczki, spływające do
Bzury z Wzniesień Południowomazowieckich: Mosz­
czenica, Mroga, Skiemiewka, Rawka, Pisia i Utrata.
Równina przedstawia płaski poziom denudacyjny z wy­
sokościami 85-100 m (na południo-zachodzie nieco
więcej), z dobrymi na ogół glebami brunatnoziemnymi
i czarnymi ziemiami na pylastej lub piaszczystej po­
krywie glin morenowych, a także iłów wstęgowych
w okolicach Błonia i Sochaczewa. Nieco większe po­
wierzchnie leśne zachowały się między Skierniewicami
a Żyrardowem. Są to pozostałości dawnych puszcz -
Bolimowskiej i Mariańskiej, gdzie w 1986 r. utworzono
Bolimowski Park Krajobrazowy (179 km ) z rezerwa­
tami „Kopanicha” (42,5 ha), „Ruda-Chlebacz” (12,6
ha) i „Puszcza Mariańska” (120,3 ha). W zachodniej
części regionu są 3 rezerwaty: „Ciosny” (2,4 ha)
w gminie Zgierz - skupienie jałowców na wydmach,
„Zabrzeźnia” (27,6 ha) w gminie Głowno - las grądo­
wy z udziałem jodły i „Torfowisko Rębień” (42,1 ha)
w gminie Aleksandrów Łódzki - torfowisko wysokie.
Dobre gleby i położenie przy magistralach kolejo­
wych z Warszawy do Poznania i z Warszawy do Łodzi
oraz na Śląsk wpłynęły na rozwój osadnictwa, duże
skupienie ludności i powstanie uprzemysłowionych
miast, zwłaszcza przy linii kolejowej z Warszawy do
Skierniewic, uruchomionej już w 1845 r. Poczynając od
przyłączonego do Warszawy Ursusa z dużą fabryką
traktorów (do 1954 r. Czechowice) leżą przy niej: Pia­
stów (24 tys. mieszk.), dawniej Utrata, z przemysłem
gumowym, Pruszków (53 tys.) z warsztatami kolejo­
wymi i fabryką wyrobów biurowych, Brwinów (11
tys.), rezydencyjna Podkowa Leśna (3,4 tys.) połączona
elektryczną koleją dojazdową z Warszawą, Milanówek
(14,5 tys.) z fabryką jedwabniczą, Grodzisk (25 tys.) -
m.in. browar, Żyrardów (43,5 tys.) z zakładami lniar-
skimi i bawełnianymi. Skierniewice (48 tys.) są mia­
stem wojewódzkim, mają zakłady elektroniczne, me­
chaniczne, odzieżowe, spożywcze (m.in. browar), hutę
szkła, instytuty: Warzywnictwa i Sadownictwa; uzyska­
ły prawa miejskie w 1457 r. Do 1795 r. były ośrodkiem
dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich, w latach 1814-1838
mieścił się tu zarząd dóbr księstwa łowickiego, a na­
stępnie (w dawnym pałacu arcybiskupów) rezydencja
carska. Przy linii kolejowej do Łowicza leżą miasta:
Ożarów Mazowiecki (7,5 tys.) z fabryką kabli i hutą
szkła, Błonie (12,5 tys.) z przemysłem precyzyjnym -
prawa miejskie w 1380 r., Sochaczew (40 tys.) z prze­
mysłem chemicznym, ceramiki budowlanej, metalo­
wym i spożywczym (nad Bzurą ruiny zamku książąt
mazowieckich, prawa miejskie w XIV w.). Łowicz
(31,5 tys.) z cennymi zabytkami architektury (m.in. ko­
legiata, kamienice w rynku; prawa miejskie w 1298 r.),
jest ośrodkiem regionalnej kultury ludowej i turystyki,
ma zakłady przemysłu dziewiarskiego, budowlanego,
metalowego i spożywczego; łączy go lokalna linia ko­
lejowa ze Skierniewicami. W regionie istnieją cukrow­
nie w Leśmierzu na zachodzie, Guzowie i Lesznie.
Skupienie miast i przemysłu w znacznym stopniu de­
graduje warunki naturalne. W szczególności niezbyt
obfite w wodę rzeczki są silnie zanieczyszczone ze
względu na zrzuty ścieków komunalnych. Dotyczy to
zwłaszcza Utraty. W Podkowie Leśnej są 2 rezerwaty:
„Parów Sójek” (3,8 ha) oraz „Zaborów” (10,3 ha),
w gminie Ożarów „Wolica” (50,4 ha) - łęg jesionowo-
wiązowy w dolinie Utraty, w Brwinowie „Rezerwat im.
B. Hryniewieckiego” (24 ha).
Kotlina Warszawska (318.73) obejmuje rozszerze­
nie doliny Wisły poniżej Warszawy u zbiegu dolin
środkowej Wisły, Bugu, Narwi i Bzury. Otaczają ją
wyżej położone równiny denudacyjne: Kutnowska,
Łowicko-Błońską, Warszawska, Wołomińska. Kotlina
2 A • •
zajmuje powierzchnię około 1720 km . Średni poziom
zwierciadła Wisły pomiędzy Warszawą a początkiem
Kotliny Płockiej obniża się od 78 m do około 57 m
n.p.m. na ponad 100 km długości rzeki. Szerokość pra-
doliny Wisły w zwężeniach pod Warszawą i powyżej
Płocka wynosi kilka kilometrów, pośrodku powyżej 20
km. W jej obrębie zaznaczają się dwa typy krajobrazu:
tarasów zalewowych, przeważnie łąkowo-rolny oraz
nadzalewowych tarasów piaszczystych z wydmami,
przeważnie zalesiony. Kotlina ma predyspozycje tekto­
niczne. Akumulacja wodna zachodziła tu w wielu cy­
klach i była związana z obniżaniem się kotliny. Na wy­
dmach i bagnach lewego brzegu Wisły zachowała się
Puszcza Kampinoska, z której utworzono Kampinoski
Park Narodowy (357 km 2 , w tym 270 km 2 lasów). Oko­
ło 15% jej powierzchni zajmują rezerwaty ścisłe (Cy-
ranka, Czapliniec, Czarna Woda, Czerwińskie Góry,
Debły, Granica, Kalisko, Kaliszki, Krzywa Góra, Łuże,
Nart, Niepust, Pożary, Roztoka, Rybitew, Sieraków,
Wilków, Zaborów Leśny, Zamczysko, Żurawiec). Są
ponadto pomniki przyrody w postaci pojedynczych
drzew (np. dąb Kobendzy), cmentarze wojskowe i mo­
giły powstańców, miejsca pamięci narodowej (cmen­
tarz ofiar terroru hitlerowskiego w Palmirach). Liczne
rezerwaty istnieją także poza obrębem parku: w gminie
Czosnów „Ruska Kępa” (15,3 ha), w gminie Łomianki
starorzecze „Jezioro Kępińskie” (20,5 ha), za zachód od
doliny Bzury „Kresy” (182,3 ha) w gminie Iłów, z róż­
nymi zespołami leśnymi i torfowiskiem wysokim, na
wschód od Wisły „Jabłonna” (21,7 ha) ze starodrze­
wem dębowo-sosnowym, „Bukowiec Jabłonnowski”
(37,7 ha), „Wieliszewskie Łęgi” nad Narwią, „Łęgi
Czarnej Strugi” (39,5 ha) w gminie Nieporęt, „Łosiowe
Błota” (30,7 ha) w gminie Stare Babice, na prawym
brzegu Wisły, „Rezerwat im. Jana Sobieskiego” (113,6
ha), „Horowe Bagno” (43,8 ha) w gminie Marki, „Ba­
gno Jacka” (119,5 ha) w gminie Wesoła. Jedynym mia­
stem (wchodzącym w skład aglomeracji warszawskiej)
są Łomianki (12,5 tys. mieszk.). W północnej części
regionu po wybudowaniu w Dębem zapory wodnej na
Narwi powstało w 1960 r. zaporowe Jezioro Zegrzyń­
skie (33 km ), którego cofka wkracza w Dolinę Dolnej
Narwi i Dolinę Dolnego Bugu. Jezioro jest połączone
żeglownym Kanałem Żerańskim z Warszawą i m.in.
służy jako zbiornik zaopatrujący w wodę pitną prawo­
brzeżną część miasta, wykorzystywany jest też na po­
trzeby rekreacji oraz do produkcji energii elektrycznej
przez hydroelektrownię w Dębem. Przy linii kolejowej
Warszawa-Gdańsk na wschód od Wisły leżą miasta:
Legionowo (51 tys. mieszk.) i Nowy Dwór Mazowiecki
(27 tys.). Legionowo jest miastem młodym (1952),
z przemysłem budowlanym, Nowy Dwór nad Narwią
powstał w XIV w.; ma zakłady chemii gospodarczej,
odzieżowe, spożywcze. Przyłączono do niego dzie­
więtnastowieczną fortecę Modlin przy ujściu Narwi do
Wisły, z którą dawne miasto łączy most drogowo-
kolejowy na Narwi; drugi most drogowy prowadzi na
lewy brzeg Wisły.
Dolina Dolnego Bugu (318.74) jest sześćdziesię-
ciokilometrowym odcinkiem doliny Bugu pomiędzy
Małkinią a Jeziorem Zegrzyńskim w Kotlinie War­
szawskiej. Dolina ma kilka kilometrów szerokości
i obejmuje łąkowy taras zalewowy z licznymi starorze­
czami oraz piaszczysty taras wydmowy, przeważnie za­
lesiony. Poniżej Małkini wpada do Bugu z prawej stro­
ny rzeka Brok, a następnie z lewej strony Liwiec.
Mezoregion zajmuje powierzchnię około 370 km .
W Lasach Łochowskich są rezerwaty „Jegiel” (18,5 ha)
i „Czaplowizna” (213,2 ha). W 1993 r. powstał Nadbu-
żański Park Krajobrazowy (537 km ). Dolinę przecina­
ją dwie linie kolejowe: z Warszawy przez Tłuszcz
i Małkinię do Białegostoku oraz z Tłuszcza przez Wy­
szków do Ostrołęki. Przy pierwszej z nich leży Łochów
(ok. 5 tys. mieszk.), który prawa miejskie uzyskał
w 1969 r. W mieście jest fabryka maszyn budowlanych.
Położone w pobliżu Urle nad Liwcem są małą miej­
scowością wypoczynkową. Podobną funkcję pełnią
wieś Sadowne i miasteczko Brok (ok. 2 tys. mieszk.) na
prawym brzegu, poniżej ujścia rzeki tej samej nazwy,
a także położone naprzeciw Wyszkowa Rybienko.
Dolina Środkowej W isły (318.75) ciągnie się od
przełomu Wisły przez Wyżyny Polskie powyżej Puław
do zwężenia doliny w Warszawie. Rzeka na tym odcin­
ku ma około 120 km długości, przy czym poziom
zwierciadła rzeki obniża się od 116 do 78 m n.p.m.
Szerokość doliny wynosi 10-12 km. Region zajmuje
powierzchnię około 1350 km . Rzeka płynie w pobliżu
lewego zbocza doliny, które pomiędzy ujściem Pilicy
a Warszawą stanowi granicę denudacyjnej Równiny
Warszawskiej, a na południe od Pilicy - Równiny Ko-
zienickiej. Wisła rozlewa się szeroko (do 1 km), w ko­
rycie występują kępy i mielizny. Towarzyszy jej szero­
ki zalewowy taras łąkowy, chroniony wałami przeciw­
powodziowymi, a na prawym brzegu piaszczysty taras
wydmowy, tylko fragmentarycznie występujący rów­
nież po lewej stronie rzeki. Na prawobrzeżnym tarasie
wydmowym ciągną się lasy: Garwolińskie, Osieckie,
Celestynowskie i Otwockie, objęte w pobliżu Warsza­
wy ochroną jako Mazowiecki Park Krajobrazowy (122
km ) z kilkoma rezerwatami, z których największy jest
rezerwat krajobrazowy „Świder” (238 ha) obejmujący
dolinę dolnego biegu tego dopływu Wisły, ponadto
„Mszar Pogorzelski” w Otwocku, „Na Torfach” (21 ha)
w gminie Karczew, „Bagno Bocianowskie” (69 ha),
torfowisko „Czarci Dół” (8,7 ha) i „Grądy Celestynow-
skie” w gminie Celestynów. W Puławach objęto ochro­
ną fragment lasu łęgowego („Łęg na Kępie”, 4,7 ha).
Wzdłuż Wisły po obu jej stronach poprowadzono szo­
sy, a po tarasie piaszczystym biegnie linia kolejowa
z Warszawy przez Otwock, Dęblin przy ujściu Wieprza
i Puławy do Lublina. Poprzeczne szlaki komunikacyjne
przecinają dolinę Wisły w Warszawie (2 mosty kolejo­
we i 6 drogowych), Górze Kalwarii, Dęblinie (mosty
kolejowy i drogowy) oraz w Puławach (most drogowy).
Na terenie Warszawy w dolinie Wisły leżą dzielnice:
Marymont, Powiśle, Czerniaków, Siekierki, Wilanów
na lewym brzegu oraz Falenica, Wawer, Gocławek,
Grochów, Praga, Bródno i Żerań na prawym brzegu.
Na południe od Warszawy leżą na tarasie nadzalewo-
wym miasta: Józefów (ok. 14,5 tys. mieszk.), Otwock
(ok. 44 tys.) i Karczew (10,5 tys.), a dalej Dęblin (ok.
19 tys.) i Puławy (ok. 54 tys.). Otwock ma status
uzdrowiska z sanatoriami, Dęblin był rosyjską fortecą,
jest ośrodkiem lotnictwa wojskowego i węzłem kole­
jowym z liniami do Warszawy, Lublina, Radomia i Łu­
kowa, w Puławach znajduje się duża fabryka nawozów
azotowych oraz zasłużony Instytut Uprawy i Nawoże­
nia Gleb w dawnym pałacu Czartoryskich (XVIII-XIX
w.).
Równina Warszawska (318.76) ciągnie się po le­
wej stronie Doliny Środkowej Wisły od Warszawy na
północy po dolinę Pilicy na południu, zajmując obszar
O

około 1120 km . Jest to zdenudowana powierzchnia

akumulacji lodowcowej (górny poziom denudacyjny)
położona powyżej 100 m n.p.m. (najwyższy punkt
113,7 m na Stacji Filtrów w Warszawie) i opadająca
20-30 m skarpą ku dolinie Wisły. Od zachodu obniża
się ku Równinie Łowicko-Błońskiej i sąsiaduje z Wy­
soczyzną Rawską, ale granice z tymi regionami są nie­
wyraźne. W północnej części regionu rozpościera się
śródmieście Warszawy i jego dzielnice peryferyjne: Żo­
liborz, Bielany, Wola, Ochota, Mokotów.O
Cała War-
szawa zajmuje powierzchnię 495 km . Zaludnienie
w 1994 r. obejmowało 1 641 tys. mieszk. Najstarsze
ślady osadnictwa stwierdzono w dolinie Wisły na pra­
wym brzegu (X-XI w.). Stare Miasto na skarpie lewo­
brzeżnej powstało w XIV w. i było siedzibą książąt
mazowieckich. W końcu XVI w. Warszawa stała się
stolicą Polski. Obecnie jest największym miastem
w kraju, ważnym ośrodkiem przemysłowym, centrum
politycznym, kulturalnym i naukowym, ale szersze
omówienie problematyki Warszawy wykracza poza za­
kres charakterystyki mezoregionu. Z punktu widzenia
geografii fizycznej trzeba zwrócić uwagę na klimat
miasta, różniący się od klimatu terenów otaczających.
Jako obszar zwartej zabudowy cechuje się wyższą
średnio o 1° C temperaturą powietrza (w zimie nawet
0 2,5°), mniejszym nasłonecznieniem i wilgotnością
powietrza, nieco wyższymi opadami, większym zapy­
leniem i zanieczyszczeniem powietrza, przy czym wy­
stępują wyraźne różnice lokalne w zależności od poło­
żenia i charakteru dzielnicy. Fragmenty pierwotnej ro­
ślinności w granicach miasta są objęte ochroną: Las
Bielański na północy (130 ha), Las Natoliński (105 ha)
1 Las Kabacki na południu (920 ha), starorzecze „Je­
ziorko Czerniakowskie” (46,8 ha), „Olszynka Gro­
chowska” (57 ha) na prawym brzegu. Na południe i po-
łudnio-zachód od Warszawy rezerwatami są: „Stawy
Raszyńskie” (110 ha) w gminie Raszyn, las mieszany
„Obory” (41,3 ha), „Olszyna Łyczyńska (25,4 ha),
„Skarpa Oborska” (15,7 ha), „Łęgi Oborskie” (48,3 ha)
w gminie Konstancin-Jeziorna, las mieszany „Choj­
nów” (11,8 ha), „Biele Chojnowskie (14 ha), „Uroczy­
sko Stephana” (59,1 ha), „Las Pęcherski (15 ha), „Pi­
lawski Grąd (4 ha) w gminie Piaseczno, „Młochowski
Grąd” (27 ha) i „Młochowski Łęg” (12 ha) w gminie
Nadarzyn. Przy linii kolejowej do Radomia leży Pia­
seczno (ok. 25 tys. mieszk.) z uruchomionymi w 1979
r. zakładami kineskopowymi, na skraju doliny Wisły
nad Jeziorką uzdrowisko Konstancin, połączone
z przemysłową Jeziorną w jedno miasto (ok. 16 tys.);
w Jeziornie istnieją zakłady papiernicze, założone
w końcu XVIII w. Dalej na południe, na skarpie doliny
Wisły leży Góra Kalwaria 111 tys.) i Czersk z ruiną
zamku książąt mazowieckich, a na skarpie nad Pilicą
Warka (11 tys.) przy linii kolejowej do Radomia,
z browarem, wytwórnią win i fabryką wyrobów me­
chanicznych, miasto o tradycji sięgającej początku XIV
w. Równina Warszawska jest krainą intensywnego rol­
nictwa, warzywnictwa i sadownictwa, ale na południe
od doliny Jeziorki występuje kompleks Lasów Choj­
nowskich z miejscowością rekreacyjną Zalesie Górne.
W 1993 r. utworzono tu Chojnowski Park Krajobrazo­
wy.
Równina Kozienicka (318.77) znajduje się na po­
łudnie od Równiny Warszawskiej i na zachód od Doli­
ny Środkowej Wisły, od południa zaś przechodzi bez
wyraźnej granicy w Równinę Radomską. Jest to rów­
nież równina denudacyjna, ale na powierzchni zalegają
zwydmione piaski, na których zachowały się pozostało­
ści Puszczy Kozienickiej. Na terenie tej puszczy utwo­
rzono w 1983 r. Kozienicki Park Krajobrazowy o po­
wierzchni 151 km z kilkoma rezerwatami: „Zagoż-
dżon” (65,7 ha), „Ponty” (36,6 ha), „Pionki” (83,2 ha),
„Jedlnia” (86,4 ha), „Brzeźniczka” 1120,6 ha), „Ci­
szek” (40,3 ha), „Załamanek” (75 ha), a dalej na połu­
dnie torfowisko „Ługi Helenowskie” (93,6 ha) i las
mieszany „Miodne” (20,4 ha). Przez środek równiny
płynie rzeka Radomka, mająca swe źródła na Garbie
Gielniowskim. Trzeba też wyodrębnić Dolinę Dolnej
Pilicy (318.771), ale podziału mikroregionalnego nie
przeprowadzono. Region zajmuje powierzchnię około
 2
950 km . Przecinają go dwie linie kolejowe: Warszawa­
Radom i Dęblin-Radom. Przy tej drugiej leży miasto
Pionki (ok. 22 tys. mieszk.) z dużymi zakładami two­
rzyw sztucznych „Pronit”. W okresie międzywojennym
istniała tu wytwórnia prochu. Drugim miastem są Ko­
zienice (ok. 21,5 tys.) położone na krawędzi doliny Wi­
sły, mające zakłady przemysłu drzewnego, elektrotech­
nicznego i budowlanego. Kozienice uzyskały prawa
miejskie w 1549 r. W pobliskich Świerżach Górnych
uruchomiono w 1972 r. wielką elektrownię cieplną
„Kozienice” o mocy 2600 MW.
Równina Wołomińska (318.78) leży na wschód od
Kotliny Warszawskiej i na południe od Doliny Dolnego
Bugu, zajmując powierzchnię około 1920 km . W pod­
łożu równiny w jej części zachodniej występują iły
wstęgowe, stanowiące surowiec dla cegielni, eksploat­
owany intensywnie od stukilkudziesięciu lat. W gminie
Klembów jest rezerwat leśny „Dębina” (50,4 ha), pod
Wołominem rezerwat ptasi „Grabież” (29,3 ha),
r

w gminie Jadów rezerwat torfowy „Sliże” (44,3 ha).

Równina wznosi się łagodnie w kierunku południowo-
wschodnim ku Wysoczyźnie Kałuszyńskiej, z której
spływają dopływy Narwi i Bugu: Struga, Czarna, Rzą­
dzą, Osownica i Liwiec. W poprzek ich płytkich dolin
prowadzi linia kolejowa do Białegostoku, uruchomiona
w 1862 r. jako kolej warszawsko-petersburska. Leżą
przy niej podwarszawskie, niedawno kreowane miasta:
Ząbki (16 tys. mieszk.), Zielonka (15 tys.), Kobyłka
(15,5 tys.), Wołomin (37 tys.), a nieco dalej Tłuszcz
(ok. 5,5 tys.), stacja węzłowa dla linii odgałęziającej się
w kierunku północnym do Ostrołęki. Wybudowaną
przez Rosję w 1897 r. strategiczną linię z Tłuszcza do
Pilawy zlikwidowano, natomiast w 1936 r. poprowa­
dzono z Tłuszcza linię na zachód przez Radzymin i Ze­
grze do Legionowa, omijającą węzeł warszawski w ru­
chu ze wschodu na zachód. Tłuszcz uzyskał prawa
miejskie dopiero w 1967 r., ma zakłady przemysłu ma­
szynowego i ceramicznego. Wołomin jest miastem od
1919 r., jest tu m.in. huta szkła. Przy szosie z Warsza­
wy do Białegostoku leżą Marki (16 tys.) i Radzymin
(8 tys.), które miały do lat sześćdziesiątych połączenie
z Warszawą koleją wąskotorową. Radzymin jest naj­
starszym z wymienionych miast (prawa miejskie
w 1475 r.); obecnie istnieje tu cegielnia sylikatowa
i zakłady spożywcze. Druga linia kolejowa w połu­
dniowej części regionu wiedzie z Warszawy przez Sie­
dlce do Brześcia. Leżą przy niej miasta: Wesoła
(11 tys.) i Sulejówek (17 tys. mieszk.) o podobnym sa­
telitarnym charakterze, jak wymienione poprzednio.
Równina Wołomińska jest krainą rolniczą z małym
udziałem lasów, co ją różni od przyległej Doliny Dol­
nego Bugu.
Równina Garwolińska (318.79) leży po wschod­
niej stronie Doliny Środkowej Wisły, pomiędzy doliną
r

Mieni (dopływu Świdra) na północy a doliną Okrzejki

na południu i sąsiaduje od wschodu bez wyraźnej gra­
nicy z wysoczyznami: Kałuszyńską i Żelechowską,
O
zajmując powierzchnię około 900 km . Jest to piasz-
czysto-gliniasta równina denudacyjna, którą przecinają
w poprzek dopływy Wisły Świder i Wilga. Równina
jest pochylona ku północo-zachodowi od około 140 m
n.p.m. w okolicach Łaskarzewa do 130 m na wschód od
Otwocka. Utworzono tu rezerwaty: „Rogale” (33,2 ha)
- ols i łęg w gminie Pilawa, „Szerokie Bagno” (76,7
ha) w gminie Osieck, a w gminie Maciejowice „Torfy
Orońskie” (12,6 ha), „Kopiec Kościuszki” (6,1 ha) oraz
„Czerwony Krzyż” (56,3 ha) - bór sosnowy. Równole­
gle do doliny Wisły prowadzi szosa z Warszawy do
Lublina, oddzielająca się od szosy do Brześcia w Miło­
śnie. Znajduje się przy niej Garwolin (ok. 16 tys.
mieszk.), który jest miastem od początku XV w. i był
siedzibą powiatu. Obecnie jest niewielkim ośrodkiem
przemysłu spożywczego, skórzanego, odzieżowego
i drzewnego. Przy linii kolejowej z Warszawy do Dę­
blina leży Pilawa (ok. 3,5 tys.) z fabryką farb i lakierów
i wytwórnią sprzętu sportowego oraz stacją węzłową na
skrzyżowaniu z tranzytową linią Skiemiewice-Łuków.
Położony dalej na południe Łaskarzew (ok. 4,5 tys.)
prawa miejskie uzyskał w 1418 r. Ma wytwórnię two­
rzyw sztucznych i zakłady ceramiczne.
9.3. Wzniesienia Południowomazowieckie (318.8)
Wzniesienia Południowomazowieckie pod wzglę­
dem hipsometrycznym stanowią region przejściowy od
r

Nizin Srodkowopolskich do Wyżyny Małopolskiej.

W okolicach Piotrkowa, Łodzi i Rawy Mazowieckiej
wysokości nad poziomem morza przekraczają 200 m,
a nawet 250 m. Wzniesienia Południowomazowieckie
są zbudowane z gliny zwałowej lub piasków lodowco-
wo-rzecznych, podobnie jak cały Niż Srodkowoeuro-
pejski. Wzniesienia znajdują się częściowo w brzeżnej
strefie zlodowacenia warciańskiego. Dzięki znacznym
wysokościom bezwzględnym mają klimat nieco wil­
gotniejszy i chłodniejszy od pozostałych nizin polskich,
co pozwoliło na wyodrębnienie łódzkiej dzielnicy kli­
matycznej. W. Szafer (1959) zaliczył je do krainy pół­
nocnych wysoczyzn brzeżnych pasa wyżyn środko­
wych z bukiem i jodłą w składzie lasów charaktery­
stycznym dla południowej części Polski. Makroregion
obejmuje około 10,5 tys. km i dzieli się na 6 mezore-
gionów: Wysoczyznę Bełchatowską (318.81), Wznie­
sienia Łódzkie (318.82), Wysoczyznę Rawską
(318.83), Równinę Piotrkowską (318.84), Dolinę Bia-
łobrzeską (318.85) i Równinę Radomską (318.86).
Wysoczyzna Bełchatowska (318.81) ma położenie
wododziałowe między dorzeczami Warty i Pilicy. Zali­
czono ją do Wzniesień Południowomazowieckich, choć
nie leży w obrębie historycznego Mazowsza. Obniżenie
w okolicach Tuszyna na południe od Łodzi dzieli ją od
Wzniesień Łódzkich, na zachodzie przylega do Wyso­
czyzny Łaskiej i Kotliny Szczercowskiej, na wschodzie
do Równiny Piotrkowskiej, na południu do Wzgórz
Radomszczańskich, zajmując powierzchnię około 1560
km . Osią wysoczyzny jest ukierunkowane z północy
na południe pasmo ostańcowych wzgórz żwirowych,
związanych z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia
warciańskiego. Przekraczają one wysokość 200 m (na
południe od Tuszyna 289 m, na wschód od Bełchatowa
276 m). W okolicach Tuszyna są dwa rezerwaty leśne
„Molenda” (147,2 ha), z jodłą, bukiem i świerkiem oraz
„Wolbórka” (97,2 ha) - ols i łęg jesionowo-olszowy.
Bełchatów (ok. 60 tys. mieszk.) znajduje się na za­
chodniej rubieży wysoczyzny. Rozbudował się w ostat­
nich dziesięcioleciach w związku z powstaniem Beł-
chatowskiego Zagłębia Górniczo-Energetycznego i od­
krywkową eksploatacją węgla brunatnego w pobliskiej
Kotlinie Szczercowskiej. Jest ośrodkiem dyspozycyj­
nym i bazą mieszkaniową tego zespołu przemysłowe­
go. Drugim miastem jest Tuszyn (ok. 7 tys.). Miastecz­
ko jest starsze od Łodzi (prawa miejskie uzyskało w
XV w.), ale dziś jest tylko miejscowością satelitarną
aglomeracji łódzkiej.
Wzniesienia Łódzkie (318.82) przedstawiają jak
gdyby wyżynny półwysep wysokości ponad 250 m
n.p.m., wznoszący się około 100 m nad sąsiednimi
równinami: Łowicko-Błońską na północy i Łaską na
zachodzie, ale są one zbudowane z luźnych utworów
czwartorzędowych - piasków i glin (a nie starszych
utworów geologicznych), wobec tego zaliczono je do
makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich.
Najwyższe miejsce (284 m) znajduje się na wschód od
Łodzi w pobliżu granicy miasta; dalej ku wschodowi
teren obniża się stopniowo ku dolinie Rawki, która od­
dziela Wzniesienia Łódzkie od Wysoczyzny Rawskiej.
Na południu Wzniesienia Łódzkie sąsiadują z podobnie
wysoką Wysoczyzną Bełchatowską oraz Równiną
Piotrkowską, od których dzieli je obniżenie górnej
Wolborki (dopływu Pilicy). Na Wzniesieniach Łódz­
kich ma swoje źródło Ner i jego dopływy (m.in. Łód­
ka), należące do dorzecza Warty oraz Bzura (uchodząca
do Wisły) i jej dopływy: Moszczenica, Mroga i Skier-
niewka. Obfitość wód źródlanych była jednym z powo­
dów lokalizacji pierwszych manufaktur tkackich w la­
tach dwudziestych ubiegłego stulecia. Wzniesienia
Łódzkie podczas zlodowacenia warciańskiego dzieliły
dwa loby lodowca skandynawskiego, z których jeden
sięgał na południe po okolice Częstochowy, a drugi
stacjonował na północ od doliny Pilicy. Region zajmuje
powierzchnię około 1680 km . Formy terenu uległy
znacznemu przekształceniu w klimacie peryglacj alnym
zlodowacenia wiślańskiego. Wzniesienia są krainą
przeważnie rolniczą, ale w okolicach Łodzi (której za­
budowa wkracza na stoki wzniesień) oraz podłódzkiego
miasta Brzeziny utworzono kilka rezerwatów leśnych.
W samej Łodzi rezerwatem jest „Polesie Konstanty­
nowskie” (9,8 ha), obejmujące wielogatunkowy las
z jodłą na granicy jej zasięgu północnego. W okolicach
Brzezin są to rezerwaty: „Doliska” (3,1 ha) - las mie­
szany z jodłą, „Zimna Woda” (5,6 ha) - las dębowo-
sosnowy, „Wiączyń” (8,8 ha) - las mieszany z bukiem,
jodłą i świerkiem, „Popień” (8,1 ha), w gminie Łysz­
kowice „Bukowiec” (6,6 ha), w gminie Żabia „Skulski
Las” (316,9 ha) - kompleks lasów liściastych w gminie
Maków „Źródła Borówki” (22 ha), w gminie Koluszki
„Galków” (58,6 ha) - las bukowo-jodłowy, w gminie
Rokiciny „Łaznów” (60,8 ha) - grąd z jodłą i bór mie­
szany, „Górki” (0,2 ha) - stanowisko zimoziołu pół­
nocnego, w okolicach Zgierza „Dąbrowa Grotnicka”
(100,5 ha), pod Strykowem „Struga Dobieszkowska”.
Projektowane jest utworzenie Parku Krajobrazowego
w dorzeczu górnej Moszczenicy.
Brzeziny (ok. 13 tys. mieszk.) są miastem starym
(XIV w.), obecnie ośrodkiem przemysłu odzieżowego.
O przeszłości świadczy gotycki kościół parafialny
(XIII-XV w.). Położone w odległości 27 km na wschód
Koluszki (ok. 13 tys.) są natomiast miastem młodym
(1949), powstałym na skrzyżowaniu szlaków kolejo­
wych z Warszawy do Częstochowy i z Łodzi do Rado­
mia oraz Skarżyska- -Kamiennej. Mają dużą odlewnię
żelaza. Na północnych stokach wzniesień leżą wcho­
dzące w skład aglomeracji łódzkiej Zgierz (ok. 60 tys.),
Stryków (4 tys.) i Brzeziny (13 tys.), a nieco dalej przy
linii kolejowej do Warszawy - Głowno (ok. 16 tys.).
Wysoczyzna Rawska (318.83) znajduje się na pół­
noc od doliny Pilicy i na wschód od doliny Rawki, któ­
ra ją oddziela od Wzniesień Łódzkich. Na powierzchni
występują gliny morenowe oraz żwirowe ostańce strefy
moren czołowych zlodowacenia warciańskiego. Od
północy łagodnym skłonem obniża się ku Równinie
Łowicko-Błońskiej, od wschodu ku Równinie War­
szawskiej.
O
Powierzchnię regionu oblicza się na 1700
km . Najwyżej wznosi się na południe od Mszczonowa,
przekraczając 200 m n.p.m. (kulminacja 211 m). Z wy­
soczyzny spływają ku północy dopływy Bzury: oprócz
Rawki Sucha, Pisia i Utrata, na wschód dopływ Wisły
Jeziorka, na południe dopływ Pilicy Mogielnica. Lasów
jest mało, a w istniejących utworzono kilka rezerwa­
tów: na północ od Rawy Mazowieckiej „Babsk” (11 ha)
w lesie mieszanym z udziałem lipy, na północ od mia­
steczka Mogielnicy „Trębaczew” (169,9 ha) w lesie so-
snowo-dębowym z udziałem modrzewia polskiego,
w gminie Skierniewice „Uroczysko Bażantaria”,
w gminie Radziejowice „Dąbrowa Radziejowska” (51,3
ha), w gminie Mszczonów ..Grądy Osuchowskie” (96,4
ha), na zachód od Grójca „Modrzewina” (332,2 ha)
w lesie mieszanym z dużym udziałem modrzewia, re­
zerwatem jest rzeka Rawka (487 ha).
Przez Wysoczyznę Rawską przebiegają dwie tran­
zytowe linie kolejowe: tzw. Centralna Magistrala Kole­
jowa z Warszawy na Śląsk i do Krakowa oraz linia
Skierniewice-Łuków do tranzytu z zachodu na wschód,
omijająca węzeł warszawski, ale dla regionu nie mają
one większego znaczenia. Ważniejsza jest dwupasmo-
r

wa droga szybkiego ruchu z Warszawy na Śląsk (E 67),

przebiegająca obok miast: Mszczonowa (ok. 5,5 tys.
mieszk.) i Rawy Mazowieckiej (ok. 18,5 tys.) w dolinie
Rawki, a na wschodnim skraju wysoczyzny szosa
z Warszawy do Radomia (E 77) przez Grójec (15 tys.),
do którego z Warszawy są również dwa pasma ruchu.
Na uboczu, z dala od głównych szlaków leżą: Biała
Rawska (3 tys.), Mogielnica (3 tys.) i Nowe Miasto nad
Pilicą (4,5 tys.), miasta powstałe jeszcze w XIV-XV w.,
lokalne ośrodki usługowe. Rawa Mazowiecka była sto­
licą jednego z księstw mazowieckich, a po włączeniu
do Korony Polskiej - stolicą województwa. Zachowała
się baszta zamkowa (obecnie muzeum) i kilka zabyt­
ków z XVII-XIX w. W Rawie Mazowieckiej znajduje
się fabryka wyrobów precyzyjnych, zakłady przemysłu
odzieżowego i spożywczego, a w Mszczonowie zakła­
dy przemysłu budowlanego. Pod miastem krzyżują się
wspomniane kolejowe linie tranzytowe.
Równina Piotrkowska (318.84) rozciąga się na ob-
O
szarze około 1640 km pomiędzy Wysoczyzną Bełcha-
towską na zachodzie a doliną Pilicy na wschodzie
w strefie odpływu wód glacjofluwialnych z moren zlo­
dowacenia warciańskiego, stąd też na powierzchni
przeważają piaski. Od północy region sąsiaduje ze
Wzniesieniami Łódzkimi, od południa ze Wzgórzami
Radomszczańskimi, zaliczonymi do prowincji Wyżyny
Małopolskiej. Przez równinę płyną do Pilicy Wolborka
i Luciąża. Poniżej jej ujścia pod Sulejowem (koło
Smardzewic) ukończono w 1977 r. budowę zapory na
Pilicy, dzięki której powstał zbiornik, zwany Jeziorem
O
Sulejowskim, o powierzchni 25 km O
, długości 16 km
i pojemności całkowitej 75 min m mający na celu zao­
patrzenie rurociągiem w wodę Łodzi. Równinę Piotr­
kowską zajmują w znacznej części lasy, zwane Sule­
jowskimi i Spalskimi. W Lasach Sulejowskich są re­
zerwaty: „Meszcze” (2,1 ha) obejmujący fragment lasu
mieszanego z lipą drobnolistną, „Jawora” (88 ha), „Lu-
biaszów” (202,3 ha) - las grądowy z jodłą, podobnie
„Łuszczanowice” (41,1 ha) i „Wielkopole” (42,1 ha)
świetlista dąbrowa, w Lasach Spalskich „Konewka” -
świetlista dąbrowa i „Spała” (58,7 ha) - las grądowy
z jodłą. Na północ od Tomaszowa Mazowieckiego re­
zerwat „Kruszewiec” (81,5 ha) obejmuje wielogatun­
kowy las liściasty z jodłą, „Małecz” (9,2 ha) - stanowi­
sko różanecznika żółtego, „Starodrzew Lubochniański”
(22,4 ha) - starodrzew dębowo-sosnowy, w gminie
Wolbórz jest rezerwat „Dęby w Meszczach” (39,2 ha).
Piotrków Trybunalski (ok. 81 tys. mieszk.), poło­
żony przy linii kolejowej z Warszawy do Częstochowy
(wybudowanej w 1846 r. pod nazwą kolei Warszaw­
sko-Wiedeńskiej), jest siedzibą urzędów wojewódz­
kich. Prawa miejskie uzyskał w 1313 r„ był miejscem
obrad sejmów szlacheckich i siedzibą Trybunału Ko­
ronnego dla Wielkopolski i Mazowsza (od 1578 r.).
W mieście są 3 huty szkła, zakłady przemysłu maszy­
nowego, dziewiarskiego, drzewnego, spożywczego
i in„ zachował się renesansowy zamek (obecnie mu­
zeum), kościoły i kamienice z XVII-XVIII w. Sulejów
(ok. 6 tys. mieszk.) jest znany z opactwa cystersów
z późnoromańskim kościołem (XIII w.), obecnie od­
grywa pewną rolę jako ośrodek turystyczno-wypo­
czynkowy.
Dolina Białobrzeska (318.86) jest odcinkiem doli­
ny Pilicy długości około 65 km i powierzchni około
250 km między Białobrzegami a Tomaszowem Ma­
zowieckim. Szerokość doliny zalewowej i tarasów
nadzalewowych dochodzi do 4 km. Pilica po opuszcze­
niu Wyżyny Małopolskiej skręca ku wschodowi, pły­
nąc na rubieży Wzniesień Południowomazowieckich. r

Na wschód od Białobrzegów wkracza na Nizinę Srod-

kowomazowiecką, dzieląc Równinę Warszawską od
Kozienickiej (do której zaliczono dolinę dolnej Pilicy).
W czasie maksymalnego zasięgu zlodowacenia war­
ciańskiego dolna Pilica odprowadzała wody lodowco-
wo-rzeczne w kierunku wschodnim (prawdopodobnie
do Prypeci). Pilica, której źródła znajdują się na Wyży­
nie Krakowsko-Częstochowskiej, ma całkowitą długość
342 km i powierzchnię dorzecza 9245 km , a od Toma­
szowa Mazowieckiego do ujścia 125 km. W gminie
Mogielnica rezerwat „Tomczyce” (58 ha) obejmuje bór
sosnowy na tarasie Pilicy. Największą miejscowością
w dolinie jest położony przy ujściu Wolborki Toma­
szów Mazowiecki (ok. 70 tys. mieszk.). Prawa miejskie
uzyskał dopiero w 1830 r. Jest ośrodkiem przemysłu
głównie włókienniczego i chemicznego, związanego
z okręgiem łódzkim. Linie kolejowe łączą go z Łodzią
(przez Koluszki), Radomiem i Skarżyskiem-Kamienną.
Na południowym skraju miasta w odległości 3 km od
centrum znajduje się w dolinie Pilicy rezerwat „Niebie­
skie Źródła” (28,8 ha), obfite wywierzysko wód kraso­
wych w pięknym lesie olszowym. 9 km na wschód leży
nad Pilicą Spała, miejscowość wczasowo-wypo­
czynkowa wśród rozległych lasów, gdzie znajdował się
pałacyk myśliwski carów rosyjskich, a później Prezy­
denta Rzeczypospolitej (budynek spalony w czasie
wojny). 6 km dalej w małym osiedlu Inowłódz zacho­
wał się romański kościółek Sw. Idziego (XI w.). W Do­
linie Białobrzeskiej istnieje rezerwat „Żądłowice”
(138,8 ha) obejmujący lasy i bory sosnowe w mozai­
kowym układzie.
Poza Nowym Miastem nad Pilicą, o którym jest
wzmianka przy omawianiu Wysoczyzny Rawskiej,
w samej dolinie na prawobrzeżnym tarasie nadzalewo-
wym leżą Białobrzegi (ok. 7 tys. mieszk.), które prawa
miejskie uzyskały w 1540 r. Obecnie pełnią pewne
funkcje turystyczno-wypoczynkowe, korzystając z po­
łożenia przy ruchliwej szosie Warszawa-Radom. Kilka
kilometrów na zachód znajduje się niewielkie mia­
steczko Wyśmierzyce (ok. 1 tys.), znane od XIV w.
Równina Radomska (318.86) rozpościera się na
południe od Doliny Białobrzeskiej między Przedgó­
rzem Iłżeckim, Równiną Kozienicką i Małopolskim
Przełomem Wisły, obejmując powierzchnię około 3640
O
km . Jest to równina denudacyjna o zdegradowanej po­
krywie utworów czwartorzędowych, pod którą wystę­
pują warstwy jurajskie i kredowe, zapadające ku półno­
co-wschodowi. Równinę przecinają płytkie doliny Ra-
domki, Iłżanki i Krępianki. Jest to kraina rolnicza z ma­
łym udziałem lasów. Z pozostałości dawnej Puszczy
Stromieckiej utworzono rezerwaty „Majdan” (50,6 ha)
i „Starodrzew Dobieszyński” (8,7 ha). Rezerwat „Bo­
rowiec” (57,3 ha) w dolinie Zwolenki jest ostoją zwie­
rząt wodno-błotnych, a „Sadkowice” w gminie Solec
jest stanowiskiem roślin kserotermicznych. Mniej wię­
cej pośrodku tej równiny leży Radom (232 tys.
mieszk.), który prawa miejskie uzyskał w 1360 r.,
a w XIX w. rozwinął się jako miasto gubemialne
i ośrodek przemysłowy przy wybudowanej w 1885 r.
linii kolejowej łączącej Dąbrowę Górniczą z tzw. Kole­
ją Nadwiślańską w Dęblinie. Radom jest miastem wo­
jewódzkim z dużymi zakładami przemysłowymi, np.
„Łucznik” (przemysł metalowy), „Radoskór” (przemysł
skórzany), zakłady przemysłu elektrotechnicznego
(aparaty telefoniczne), tytoniowego, odzieżowego,
włókienniczego, papierniczego, spożywczego i in. Mia­
sto ma Wyższą Szkołę Inżynierską i liczne szkoły za­
wodowe. W 1934 r. uzyskało połączenie bezpośrednią
linią kolejową z Warszawą, a w 1949 r. z Tomaszowem
Mazowieckim i Łodzią. W odległości 16 km na połu­
dnie leży miasteczko Skaryszew (ok. 3 tys. mieszk.),
ośrodek usługowy z drobnym przemysłem, który prawa
miejskie uzyskał wcześniej niż Radom (w 1264 r.). 28
km na wschód od Radomia znajduje się Zwoleń (ok.
7,5 tys.) z filią radomskich zakładów „Łucznik”
i przemysłem spożywczym. Prawa miejskie uzyskał
w 1425 r„ ma późnogotycki kościół parafialny z epita­
fium Jana Kochanowskiego. Na południo-wschód nad
Krępianką jest położone Lipsko (ok. 5,5 tys.) z zakła­
dami mleczarskimi i przetwórnią owocowo-warzywną.
9.4. Nizina Południowopodlaska (318.9)
Nizina Południowopodlaska jest częścią podpro­
wincji Nizin Srodkowopolskich, położoną na północ od
Wyżyny Lubelskiej pomiędzy Niziną Srodkowomazo-
wiecką na zachodzie a Polesiem na wschodzie; dolina
Bugu dzieli ją od Niziny Północnopodlaskiej, zaliczo­
nej do podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Biało-
ruskich. Przez środek regionu z południo-zachodu na
północo-wschód przebiega granica zasięgu zlodowace­
nia warciańskiego, stanowiąca dział wód między do­
pływami środkowej Wisły - Okrzejką, Wilgą i Świ­
drem, a płynącą w kierunku wschodnim Krzną, która
uchodzi do Bugu pod Terespolem. Południową część
regionu przecina Wieprz. Odśrodkowy układ sieci
rzecznej akcentuje płynący w kierunku północnym Li­
wiec, dopływ dolnego Bugu po wewnętrznej stronie
moren warciańskich. Nizina Południowopodlaska jest
wysoczyzną wznoszącą się od 150 do 200 m n.p.m.
i w kilku miejscach przekraczającą 200 m, przy czym
na równinnej na ogół powierzchni zachowały się w
granicach zlodowacenia warciańskiego ostańce wzgórz
morenowych, kemów i ozów.
Nizina Południowopodlaska jest dzielnicą klima­
tyczną chłodniejszą od nizin położonych dalej na za­
chód mniej więcej o 10 C w średnich temperaturach ro­
ku, na co wpływają temperatury miesięcy zimowych.
Pod względem geobotanicznym uznano ją za odrębny
okręg łukowsko-siedlecki z roślinnością nieco zbliżoną
do Wyżyny Lubelskiej; m.in. w lasach występuje jodła,
drzewo charakterystyczne dla południowej części Pol­
ski. Średnia suma opadów rocznych jest nieco wyższa
niż w środkowej części Polski (ok. 550 mm). Makrore-
gion zajmuje powierzchnię około 10,5 tys. km2 i• dzieli
• •
się na 8 mezoregionów: Podlaski Przełom Bugu
(318.91), Wysoczyznę Kałuszyńską (318.92), Obniże­
nie Węgrowskie (318.93), Wysoczyznę Siedlecką
(318.94), Wysoczyznę Żelechowską (318.95), Równinę
Łukowską (318.96), Pradolinę Wieprza (318.97), Wy­
soczyznę Lubartowską (318.98).
Podlaski Przełom Bugu (318.91) jest częścią doli-
r

ny Bugu pomiędzy Polesiem a Niziną Srodkowomazo-

wiecką. W okolicach Mielnika dolina przechodzi w po­
przek strefy moren czołowych zlodowacenia warciań­
skiego, od których wody lodowcowo-rzeczne kierowały
się na wschód. Dolina w najwęższym miejscu ma sze­
rokość około 1,3 km i rozszerza się w obie strony do
6 km, zajmując powierzchnię około 670 km . Głębo­
kość wcięcia doliny w otaczające wysoczyzny wynosi
od 30 do 60 m. Dno doliny obniża się od 130 m w oko­
licach Terespola i Brześcia do 95 m pod Małkinią,
gdzie Bug skręca ku Kotlinie Warszawskiej. Rzeka
w omawianej części doliny ma 187,5 km długości.
Między Terespolem na lewym brzegu i Niemirowem na
prawym brzegu Bug jest granicą między Polską a Bia­
łorusią. Na zboczach doliny zaznaczają się listwy
zrównań tarasowych, ale dno doliny zajmuje szeroki ta­
ras zalewowy. Piaszczysty taras nadzalewowy wznosi
się 4-8 m nad średnie zwierciadło rzeki. Między Tere­
spolem a Drohiczynem występuje tylko fragmen­
tarycznie, ale poniżej Drohiczyna, gdzie dolina zmienia
kierunek z zachodniego na północno-zachodni i rozsze­
rza się, taras nadzalewowy zajmuje zwartą powierzch­
nię najpierw na prawym, a następnie na lewym brzegu
rzeki, gdzie występuje kompleks Lasów Sterdyńskich.
W dolinie jest kilka rezerwatów leśnych: „Sterdyń”
11,9 ha), „Przekop” (21,1 ha), „Kaliniak” (54,4 ha)
i „Dębniak” (20,8 ha) pod Drohiczynem, „Zabuże” pod
Mielnikiem oraz rezerwaty florystyczny i ornitologicz­
ny „Wydma Mołożewska” (63,8 ha) oraz „Skarpa Mo-
łożewska” (2 ha) z roślinnością ciepłolubną. Poniżej
Drohiczyna w gminie Ceranów jest rezerwat flory­
styczny „Biele” (27,9 ha). Dolinę przecinają dwa mosty
kolejowe i most drogowy pod Małkinią, mosty drogo­
we - na zachód od Drohiczyna i na południe od Siemia­
tycz oraz most kolejowy pod Fronołowem na linii
z Siedlec do Hajnówki. Siemiatycze, Drohiczyn i Miel­
nik (niegdyś miasto) znajdują się na Wysoczyźnie Dro-
hiczyńskiej. Nadgraniczny Terespol (ok. 6 tys. mieszk.)
jest położony na rubieży Polesia. Powstał w końcu
XVII w. naprzeciw Brześcia, dzisiaj na ważnym przej­
ściu kolejowym i drogowym na Białoruś i do Rosji.
W gminie Terespol jest rezerwat ornitologiczny „Czapli
Stóg” (4,8 ha), a koło Janowa Podlaskiego rezerwat
„Łęg Dębowy” (132,4 ha).
Wysoczyzna Kałuszyńska (318.92) przypomina
płaski guz, wznoszący się na północ od Kałuszyna do
223 m n.p.m. Od kulminacyjnych wzniesień wody
spływają we wszystkich kierunkach: na zachód przez
r

Mienię i Świder do Wisły, na północ do Bugu i Narwi

(Czarna, Rządzą i Osownica), na wschód i południe do
dopływu Bugu Liwca. Wysoczyzna obejmuje po­
wierzchnię 820 km . W gminie Mrozy rezerwat „Flo­
rianów” (406 ha) obejmuje interesujące formy terenu:
oz, morenę i wydmę, podobnie „Wólczańska Góra”
(4,7 ha) w gminie Siennica. Lasów jest mało, ale na
wschód od Mińska istnieją dwa rezerwaty obejmujące
las mieszany z jodłą: „Jedlina” (70,4 ha) i „Rudka Sa­
natoryjna” (125,6 ha). Na zachodnim skraju regionu le­
ży Mińsk Mazowiecki (35 tys. mieszk.) z warsztatami
kolejowymi, fabryką urządzeń dźwigowych i zakładami
obuwniczymi. Prawa miejskie uzyskał w 1421 r. Przez
Mińsk prowadzi magistrala kolejowa i szosa z War­
szawy do Terespola i Brześcia na Białorusi. Przy szosie
w odległości 17 km znajduje się Kałuszyn (ok. 3 tys.)
z garbarnią i drobnym przemysłem.
 Obniżenie Węgrowskie (318.93) oddziela Wyso­
czyznę Kałuszyńską od Siedleckiej i Żelechowskiej.
Płynie nim Liwiec i jego lewy dopływ Kostrzyń. Mezo-
region ma powierzchnię 580 km . Dno obniżenia znaj­
duje się na wysokości 120-140 m n.p.m., zajęte jest
przez łąki, częściowo lasy. Jedyne miasto - Węgrów
(13 tys. mieszk.), leży nad Liwcem w północnej części
regionu. Prawa miejskie uzyskał w 1441 r. W XVI w.
był ośrodkiem reformacji w tej części Polski, miał
szkołę i drukarnię ariańską. Zachowały się dwa kościo­
ły barokowe i zajazd z XVII w. Miasto jest lokalnym
węzłem drogowym i ma kilka zakładów przemysło­
wych (elektroniczne i spożywcze). W odległości 2 km
na zachód leży nad Liwcem Liw z późnogotyckim za­
nikiem książąt mazowieckich, w którym pomieszczono
małe muzeum. Liw był w średniowieczu grodem kasz­
telańskim, stolicą ziemi liwskiej.
Wysoczyzna Siedlecka (318.94) rozpościera się na
południe od Podlaskiego Przełomu Bugu, na wschód od
Obniżenia Węgrowskiego i na północ od Równiny Lu-
kowskiej, obejmując powierzchnię około 2500 km .
Wysoczyzna leży w strefie moren czołowych zlodowa­
cenia warciańskiego i jego faz recesyjnych. Wysokości
dochodzą do 190-200 m n.p.m. Na glinach moreno­
wych i gliniastych piaskach występują gleby brunatno-
ziemne i płowe zajęte przez pola uprawne i płaty lasu,
zwłaszcza w części wschodniej. Pod Siedlcami są 2 re­
zerwaty: „Gołobórz” (65,9 ha) w lesie mieszanym oraz
„Stawy Broszkowskie” (266 ha) - miejsce lęgowe 70
gatunków ptaków. Na północ od Siedlec w dolinie
Repki jest rezerwat florystyczny „Śnieżyczki” (23,5
ha).
W południowo-zachodniej części regionu leży
miasto wojewódzkie Siedlce (74 tys. mieszk.), przy li­
nii kolejowej z Warszawy, która w Siedlcach rozgałęzia
się. Jeden szlak kieruje się przez Łuków do Brześcia
i stanowi trasę międzynarodowych pociągów do Miń­
ska białoruskiego i Moskwy, a drugi biegnie na półno­
co-wschód przez Czeremchę i Hajnówkę w stronę
Wołkowyska na Białorusi; na razie nie ma tu między­
narodowego ruchu pasażerskiego. Trzecia linia prowa­
dzi z Siedlec na północ do Małkini i Ostrołęki. Siedlce
uzyskały prawa miejskie w 1549 r. W XIX w. były
miastem gubernialnym. Mają zakłady przemysłu elek­
tromaszynowego, dziewiarskiego, materiałów budow­
lanych i spożywczego, Wyższą Szkołę Rolniczo-
Pedagogiczną, a z zabytków barokowy kościół, ratusz
i pałac klasycy styczny. Przy linii kolejowej do Małkini
leży Sokołów Podlaski (ok. 18 tys. mieszk.) z cukrow­
nią, zakładami mięsnymi, skórzanymi i drzewnymi.
Prawa miejskie uzyskał w 1424 r. Przy linii kolejowej
do Hajnówki są dwa małe miasta: Mordy (ok. 2 tys.
mieszk.) z drobnym przemysłem spożywczym, kościo­
łem i pałacem barokowym (prawa miejskie 1488 r.)
oraz Łosice (ok. 6,5 tys.) nad dopływem Bugu Toczną
(prawa miejskie 1505 r.).
Wysoczyzna Żelechowska (318.95) znajduje się po
zewnętrznej stronie moren zlodowacenia warciańskie-
go, które występują w części północnej regionu. Na za­
chodzie sąsiaduje z Równiną Garwolińską i Doliną
Środkowej Wisły, na południu z Pradoliną Wieprza, na
wschodzie z Równiną Łukowską, zajmując po wierzch-
nię około 1850 km . W środkowej części wznosi się
ponad 180 m n.p.m. (kulminacja pod Stoczkiem Łu­
kowskim 204 m). Jest to falista równina z ostańcowymi
wzniesieniami, odwadniana do środkowej Wisły przez
Okrzejkę, Wilgę i Świder, a na wschód i południe przez
dopływy Wieprza (największy - Bystrzyca). Koło
Stoczka Łukowskiego są 2 rezerwaty leśne: „Kulak”
(47,2 ha) i „Dąbrowy Seroczyńskie” (550,2 ha) oraz re­
zerwat ornitologiczny „Moczydło” (58,1 ha). Jest to
kraina rolnicza, średnio zalesiona, przecięta dwiema li­
niami kolejowymi: tranzytową Skierniewice-Łuków
oraz z Dęblina do Łukowa. W regionie są trzy miasta.
r

Nad górnym Świdrem leży Stoczek Łukowski (ok. 2,5

tys. mieszk.) przy wspomnianej linii tranzytowej,
z drobnym przemysłem oraz przetwórnią owoców i wa­
rzyw (prawa miejskie w 1540 r.). Żelechów (ok. 4 tys.
mieszk.) jest na uboczu, z dala od głównych szlaków
komunikacyjnych, ma zakłady mechaniczne, drobny
przemysł skórzany, spożywczy i betoniamię (prawa
miejskie w 1447 r.). Ryki (11 tys. mieszk.) leżą w po­
bliżu Dęblina przy linii kolejowej do Łukowa i szosie
z Warszawy do Lublina. Mają zamrażalnię owoców
i warzyw, mleczarnię i wytwórnię pasz (prawa miejskie
w 1782 r.).
Równina Łukowska (318.96) to płaski, piaszczysty
obszar w strefie odpływu wód lodowcowo-rzecznych
zlodowacenia warciańskiego, który pochyla się w kie­
runku południowo-wschodnim od 170 do 140 m n.p.m.,
natomiast dopływ Bugu - Krzna i dopływ Wieprza -
Bystrzyca zachowały kierunek wschodni. Region
obejmuje około 2570 km . Ze względu na mało uro­
dzajne, piaszczyste gleby bielicoziemne region odzna­
cza się stosunkowo dużym zalesieniem. W Lasach Łu­
kowskich występuje jodła. Na zachód od Łukowa
utworzono rezerwaty leśne „Jata” (116,2 ha) i „Topór”
(56,5 ha), na północ od Białej Podlaskiej „Chmielinne”
(69,6 ha) z lasem łęgowym jesionowo-olchowym i wią­
zowym, na północ od Radzynia Podlaskiego rezerwat
florystyczny „Las Wagramski” (54,4 ha). Głównym
ośrodkiem jest Łuków (32 tys. mieszk.) przy linii kole­
jowej z Warszawy do Brześcia, do której dochodzi
tranzytowa linia ze Skierniewic, linia z Dęblina oraz
lokalna z Lublina przez Radzyń Podlaski. Łuków jest
miastem od 1403 r. Istnieją tu zakłady przemysłu ma­
szynowego, obuwnicze, materiałów budowlanych, spo­
żywcze i tartak. Pod miastem jest rezerwat geologiczny
„Kra jurajska” (8 ha). Przy linii kolejowej do Brześcia
leżą: Międzyrzec Podlaski (ok. 18 tys. mieszk.) i Biała
Podlaska (ok. 56 tys.). Obydwa miasta powstały w XV
w. Międzyrzec ma zakłady produkujące podzespoły ra­
diowe, przemysł metalowy, spożywczy, drzewny
i odzieżowy. Biała Podlaska pod względem gospodar­
czym ma podobny charakter, ale w XVII-XVIII w.
odegrała większą rolę jako ośrodek kulturalny, o czym
świadczą zespoły klasztorne i pałac. Zyskała na zna­
czeniu po utworzeniu województwa bialskiego. Radzyń
Podlaski (ok. 17 tys.) nad dopływem Tyśmienicy -
Białką ma podobną historię i pełni podobne funkcje go­
spodarcze, jak dwa poprzednio wymienione miasta.
Pradolina Wieprza (318.97) obejmuje dolny bieg
tej rzeki oraz jej dopływu Tyśmienicy, łącząc się na
północy z Zaklęsłością Łomaską, zaliczoną do Polesia
Zachodniego. Pradolina ma około 70 km długości, 4-6
km szerokości, 350 km powierzchni i dzieli położoną
na południu Wysoczyznę Lubartowską od Wysoczyzny
Żelechowskiej na północy. W czasie zlodowacenia
warciańskiego odprowadzała wody glacjofluwialne do
dorzecza Prypeci. Obecnie uznano ją za obszar chronio­
nego krajobrazu. Koło Gołębia jest rezerwat ornitolo­
giczny „Czapliniec” (19 ha), drugi koło Radzynia Pod­
laskiego o nazwie „Feliksówka” (15,7 ha). Jedynym
miastem jest Kock nad Tyśmienicą (ok. 3,5 tys.
mieszk.) z drobnym przemysłem i usługami, klasycy-
stycznym kościołem i pałacem. W rejonie Kocka odby­
ła się w dniach 2-5 października ostatnia bitwa kampa­
nii wrześniowej 1939 r.
Wysoczyzna Lubartowska (318.98) obejmuje oko­
ło 1220 km powierzchni pomiędzy Pradoliną Wieprza
na północy a lessową krawędzią Wyżyny Lubelskiej na
południu i przedstawia zdenudowaną powierzchnię mo­
renową ze żwirowymi ostańcami osiągającą wysokości
160-180 m (kulminacje do 200 m). Wschodnią część
regionu przecina dolina Wieprza. Za granicę z Polesiem
Zachodnim przyjęto linię od Skoków nad Tyśmienicą
przez Wierzchowiny i Brzeźnicę Książęcą ku Zawie-
przycom naprzeciw ujścia Bystrzycy lubelskiej. W pół­
nocno-wschodniej części regionu znajdują się dwa je­
ziora: Firlej i Kunów, położone w granicach Obszaru
Chronionego Krajobrazu Pradoliny Wieprza. Na połu­
dnie od Lubartowa utworzono w 1990 r. Koziowiecki
Park Krajobrazowy (40,2 km , w tym lasu ponad 90%),
z rezerwatem „Kozie Góry” (41 ha). W regionie jest
tylko jedno miasto - Lubartów (ok. 23 tys. mieszk.) nad
Wieprzem, przy linii kolejowej z Lublina do Łukowa.
W Lubartowie są zakłady przemysłu szklarskiego, elek­
trotechnicznego, skórzanego, materiałów budowlanych
oraz wytwórnia wag. Lubartów założono w 1543 r. jako
rezydencję możnego rodu Firlejów. Miasto było ośrod­
kiem kalwinizmu, słynęło ze szkół i rękodzieła. W XIX
w. istniała tu fabryka fajansów, która spłonęła. Zabyt­
kiem jest pałac Firlejów z XVI w. oraz barokowe ko­
ścioły. W Kozłówce (11 km na zachód od Lubartowa)
znajduje się pałac Zamojskich (XVIII-XIX w.), siedzi­
ba ordynacji drugiej linii tego rodu, z dobrze zachowa­
nym bogatym wyposażeniem wnętrz, obecnie muzeum;
w bocznym pawilonie muzeum rzeźb i obrazów z okre­
su PRL.
9.5. Nizina Północnopodlaska (843.3)
Nizinę Północnopodlaską zaliczono do podprowin­
cji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich ze względu na
położenie w obrębie prekambryj skiej platformy
wschodnioeuropejskiej, kontynentalne cechy klimatu
i położenie na rubieży geobotanicznego działu północ­
nego, stanowiącego część subborealnej strefy leśnej
Europy Wschodniej. Pod względem ukształtowania
powierzchni natomiast Nizina Północnopodlaska jest
podobna do Nizin Środkowopolskich w obrębie zasięgu
zlodowacenia warciańskiego, które w Europie Wschod­
niej jest nazywane moskiewskim. Północną granicę
makroregionu wyznacza zasięg ostatniego zlodowace­
nia, który jednak nie wszędzie jest w terenie wyraźny.
Za granicę zachodnią przyjęto dolinę Pisy, prawego
dopływu Narwi na skraju sandrowej Równiny Kur­
piowskiej, następnie prawe zbocze doliny Narwi w jej
zwężeniu pod Łomżą i wschodnie podnóże wału Czer­
wonego Boru, za granicę południową prawe zbocze do­
liny Bugu po okolice Brześcia. Na wschodzie Nizina
Północnopodlaska sięga po okolice Grodna na Białorusi
i dolinę dopływu Niemna Swisłoczy, która dzieli ją od
Wysoczyzny Wołkowyskiej, ale dalej na południe gra­
nica z tzw. Przedpolesiem Zachodnim jest raczej
umowna. Część Niziny Północnopodlaskiej znajdująca
się na północ od doliny Narwi ma polodowcowe formy
terenu wyraźniejsze niż część południowa.
Kontynentalizm klimatu wyraża się w najniższych
na nizinach polskich temperaturach miesięcy zimo­
wych, przy podobnych jak dalej na zachodzie tempera­
turach lata, co sprawia, że roczna amplituda średnich
temperatur miesięcznych dochodzi do 23° C, podobnie
jak w okolicach Suwałk. Średnie sumy opadów w roku
oscylują około 550 mm i są niższe niż na kulminacjach
pojezierzy, ale wyższe niż w środkowej Polsce. Pokry­
wa śnieżna trwa od 80 do 100 dni. Jednakże klimat wy­
kazuje wyraźne zróżnicowanie, związane z ukształto­
waniem powierzchni terenu i rodzajem jej pokrycia
(bagna, lasy). W regionalizacji geobotanicznej W. Sza­
fera z 1970 r. Nizinę Północnopodlaską zaliczono czę­
ściowo do okręgu północnopodlaskiego w podziale pa­
sa wielkich dolin, a częściowo do krainy białowiesko-
knyszyńskiej w dziale północnym.
Nizina Północnopodlaska obejmuje w granicach
Polski powierzchnię około 16 rys. km2 i podzielono ją
na 8 mezoregionów: Wysoczyznę Kolneńską (843.31),
Kotlinę Biebrzańską (843.32), Wysoczyznę Białostocką
(843.33), Wzgórza Sokolskie (843.34), Wysoczyznę
Wysokomazowiecką (843.35), Dolinę Górnej Narwi
843.36), Równinę Bielską (843.37), Wysoczyznę Dro-
hiczyńską (843.38).
Wysoczyzna Kolneńską (843.31) jest dobrze wyod­
rębniającym się regionem 3 powierzchni około 1600
km pomiędzy Kotliną Biebrzańską na wschodzie, Do­
liną Dolnej Narwi na jej odcinku łomżyńskim na połu­
dniu, Równiną Kurpiowską na zachodzie; północną
granicę stanowi zasięg drobnopagórkowatych form
zlodowacenia wiślańskiego na Pojezierzu Ełckim. Wy­
soczyzna wznosi się kilkadziesiąt metrów ponad ota­
czające obniżenia, tj. 120-200 m n.p.m. (kulminacja
213 m). Według ostatnio wyrażonych poglądów (Mu­
siał 1983, 1992) ukształtowanie powierzchni jest wyni­
kiem stopniowego zaniku martwej pokrywy lodowco­
wej zlodowacenia warciańskiego, przy czym rzeźbę
„przetainową” zmodyfikowały procesy peryglacjalne,
których wynikiem są szerokie doliny o łagodnie nachy­
lonych zboczach. Z wysoczyzny spływają Skroda
i Wincenta do Pisy oraz Wissa do Biebrzy. Przeważają
tereny rolne, lasów jest mało, rezerwatem jest „Kali­
nowo” (69,8 ha) - las grądowy na zboczu doliny Narwi
w gminie Piątnica. Główną osią komunikacji jest szosa
z Łomży przez Stawiski i Szczuczyn do Grajewa, z od­
gałęzieniem do Kolna (dalej do Piszu). Wymienione
miasta są ośrodkami o znaczeniu lokalnym. Grajewo
(ok. 22,5 tys. mieszk.) otrzymało prawa miejskie
w 1540 r. Było miastem na granicy Polski i Prus Ksią­
żęcych, a w XIX w. na granicy Królestwa Polskiego
i Prus Wschodnich, nabierając znaczenia jako stacja
graniczna na linii kolejowej z Ukrainy do portu w Kró­
lewcu, uruchomionej w 1873 r. w celu eksportu zboża.
Obecnie istnieje w Grajewie drobny przemysł spożyw­
czy, drzewny i wyrobów pasmanteryjnych. Kolno (ok.
11 tys. mieszk.) pełni funkcje usługowe dla zaplecza
rolniczego zachodniej części regionu. Miejscowość ist­
niała już w XIII w., ale prawa miejskie uzyskała
w 1425 r. i była siedzibą starostwa grodowego. Młod­
szy jest Szczuczyn (ok. 3,5 tys. mieszk.), który prawa
miejskie uzyskał w 1690 r.; ma drobny przemysł spo­
żywczy, skórzany i chemiczny. W okresie Królestwa
Polskiego istniała tu komora graniczna, ale po wybu­
dowaniu kolei przechodzącej przez Grajewo miasto
straciło znaczenie. Pamiątką z okresu po założeniu mia­
sta jest barokowy kościół popij arski z budynkiem daw­
nego kolegium. Stawiski (ok. 2,5 tys. mieszk.) są mia­
stem powstałym również w XVII w., z kościołem
i klasztorem poreformackim. Na wschód od głównej
szosy leży najmłodsze miasto regionu Jedwabne (ok. 2
tys. mieszk.), które prawa miejskie uzyskało dopiero
w 1927 r. Położona na wschodnim skraju wysoczyzny
Wizna to jeden z najstarszych grodów Mazowsza,
wzmiankowany już w XII w.; była miastem w latach
1435-1870, obecnie jest tylko wsią.
Kotlina Biebrzańska (843.32) jest rozległym, zaba-
gnionym obniżeniem o powierzchni około 2600 km ,
długości ponad 100 km i szerokości 10-20 km. Od za­
chodu ogranicza ją Wysoczyzna Kolneńską, od połu­
dnia Wysoczyzna Wysokomazowiecka, od wschodu
Wysoczyzna Białostocka, od północy Pojezierze Ełckie
i Równina Augustowska. W czasie zlodowacenia wi­
ślańskiego Kotlina Biebrzańska funkcjonowała jako
pradolina, odprowadzając wody glacjofluwialne do Na­
rwi. Dno kotliny obniża się z północy na południe od
120 do 98 m przy ujściu Biebrzy do Narwi. Biebrza jest
głównym ciekiem regionu. Bierze początek na Wzgó­
rzach Sokolskich na południe od wsi Nowy Dwór i do
ujścia ma 165 km długości. Południową część kotliny
przepływa Narew. Lewymi dopływami Biebrzy są Si­
dra i Brzozówka, prawymi - Netta, Łęg (Ełk) i Wissa.
Biebrza i Netta były wykorzystywane jako droga wod­
na Kanału Augustowskiego. W okresie późno- lodow­
cowym i w holocenie ustał intensywny przepływ wody
i rozwinęły się procesy zatorfienia, które doprowadziły
do powstania kilkunastometrowych pokładów torfu.
Przyczyny były różnorodne: geomorfologiczne, hydro-
klimatyczne, biologiczne i antropogeniczne (Żurek
1975). Unikatowy w Polsce zespół bagienny w 1989 r.
objęto ochroną jako Biebrzański Park Krajobrazowy
o powierzchni 452,7 km , a w 1993 r. utworzono Bie­
brzański Park Narodowy. Jest to największy park naro-
do wy w Polsce, zajmujący powierzchnię 592,2 km .
Obok roślinności torfowiskowo-bagiennej występują
tam różne typy lasu: łęgi, olsy, grądy i bory, znaczna
liczba reliktów tundrowych; bogata jest fauna (m.in.
253 gatunki ptaków, w tym 157 lęgowych). W północ­
nej części parku istnieje rezerwat „Czerwone Bagno”
(2433,0 ha) obejmujący las brzozowo-sosnowy na tor­
fowisku z ostoją łosia. Bagno Kuwasy na wschód od
Grajewa zmeliorowano, ale utworzono rezerwat ptaków
„Czapliniec Bełda” (12,6 ha), obejmujący bór sosnowy
z miejscem gnieżdżenia czapli siwej. Zmeliorowane
jest również bagno Wizna na południe od Narwi, przy
czym zachowano dwa rezerwaty: „Wizna I” (30 ha)
i „Wizna II” (76 ha), obejmujące torfowiska niskie z re­
liktowymi roślinami tundrowymi (m.in. wierzba lapoń-
ska). Rezerwat „Wielki Dział” (120,1 ha) nad Narwią
jest największym lasem łęgowym. Ponad poziom ba­
gien wznoszą się miejscami piaszczyste równiny tara­
sowe z wydmami, zajęte przez bory sosnowe lub osad­
nictwo. W północno-wschodniej części kotliny są to:
Kępa Sztabińska, Kępa Jastrzębowska i Kępa Lipska,
ale w ogóle Kotlina Biebrzańska jest rzadko zaludnio­
na. Osada Osowiec, położona na kępie przy przeprawie
przez Biebrzę, powstała w drugiej połowie XIX w. jako
rosyjska forteca, którą zniszczyła artyleria niemiecka
w 1915 r. Przez Osowiec przechodzi szosa i linia kole­
jowa z Białegostoku do Ełku. Kotlinę Biebrzańską
przecinają ponadto szosy: z Białegostoku do Łomży, z
Białegostoku do Augustowa (przez Sztabin) i z Augu­
stowa do Grodna oraz linia kolejowa z Sokółki do Au­
gustowa. Jedynym miastem jest od 1983 r. Lipsk na
Kępie Lipskiej (ok. 2 tys. mieszk.), który poprzednio
był miastem w latach 1580-1870. Istnieje tu zakład
przemysłu elektrotechnicznego i muzeum sztuki ludo­
wej.
Wysoczyzna Białostocka (843.33) zajmuje po­
wierzchnię około 3560 km pomiędzy Kotliną Bie­
brzańską, Doliną Górnej Narwi, Wzgórzami Sokolski­
mi i Poniemniem na Białorusi (na wschód od granicz­
nej rzeki Swisłoczy). Krajobraz wysoczyzny jest zróż­
nicowany, występują wysokie wzgórza moren i kemów,
przekraczające 200 m n.p.m. (Krynica 204 m, Góra Sw.
Jana 214 m i in.), równiny sandrowe i morenowe. Doli­
ny Supraśli i Brzozówki rozczłonkowują Wysoczyznę
Białostocką na mniejsze jednostki regionalne: Wyso­
czyznę Białostocką w węższym rozumieniu pomiędzy
Narwią, jej dopływem Supraślą i graniczną Swisłoczą,
płaską Nieckę Knyszyńską po obu stronach Nereśli
(dopływ Narwi), dalej ku północy falistą Wysoczyznę
Goniądzką i oddzieloną od niej doliną Brzozówki Wy­
soczyznę Suchowolsko-Janowską. W Niecce Knyszyń­
skiej znajduje się płytkie jezioro Zygmunta Augusta
(4,8 k m ), nazywane też Czechowizna, utworzone
sztucznie w XVII w. przez spiętrzenie rzeczki Nereśli.
Na piaszczystych powierzchniach kemowo-sandrowych
występują duże obszary leśne - puszcze: Błudowska,
Buksztelska i Knyszyńska. Z tej ostatniej utworzono
w 1988 r. park krajobrazowy o powierzchni 730,9 km ,
rozciągający się na północ i wschód od Białegostoku po
obu stronach Supraśli. Istnieją tu rezerwaty leśne: „Je­
sionowe Góry”, „Karczmisko”, „Krzemianka”, „Wielki
Las”, „Międzyrzecze”, „Jałówka”, „Stara Dębina”,
„Surażkowo”, „Stare Biele”, „Kozłowy Ług”, „Kuli-
kówka”, „Las Zwierzyniecki”, „Łazarz”, „Woronicza”,
„Krasne”, „Las Ciełiczański”, „Krzemienne Góry”
„Starodrzew Szyndziełski”. Poza obrębem parku krajo­
brazowego w pobliżu źródeł Supraśli znajduje się re­
zerwat torfowy „Gorbacz” (113,7 ha), obejmujący tor­
fowisko wysokie i niskie oraz bór bagienny z sosną
i brzozą. Głównym miastem całego regionu jest Biały­
stok (ok. 277 tys. mieszk.), należący do stosunkowo
młodych miast, bowiem prawa miejskie uzyskał
w 1749 r„ choć już kilkadziesiąt lat wcześniej powstała
tu magnacka rezydencja Branickich z pałacem, zwa­
nym „Podlaskim Wersalem”, który współcześnie jest
siedzibą akademii medycznej, politechniki i uniwersy­
tetu. Miasto rozwinęło się w XIX w. jako ośrodek
przemysłu włókienniczego i duży węzeł kolejowy (li­
nie: warszawsko-petersburska, brzesko-grajewska, ba-
ranowieka). Przemysł włókienniczy stracił swe znacze­
nie, powstał przemysł konstrukcji metalowych, maszy­
nowy, drzewny, chemiczny, skórzany, szklarski i spo­
żywczy. W okresie międzywojennym Białystok został
siedzibą województwa i w zmienionych granicach jest
nią również obecnie. W skład aglomeracji białostockiej
wchodzą również przemysłowe przedmieścia Fasty
i Starosielce oraz starsze od Białegostoku miasta Cho­
roszcz (ok. 4,5 tys.), Wasilków (ok. 7 tys.) i Supraśl
(ok. 5 tys.) - ta ostatnia, z zespołem klasztornym Bazy­
lianów (XVI-XVIII w.), jest ośrodkiem turystyczno-
wypoczynkowym. W dalszej odległości (22 km) przy
linii kolejowej do Grodna leży w środku Puszczy Kny­
szyńskiej Czarna Białostocka (ok. 9 tys. mieszk.) z fa­
bryką maszyn rolniczych, tartakiem i betoniamią (pra­
wa miejskie w 1962 r.), przy linii kolejowej do Grajewa
- Knyszyn (ok. 3 tys.), Mońki (11 tys.) i nieco z boku
Goniądz (ok. 2 tys.), a na południo-wschód Zabłudów
(ok. 2 tys.) - lokalne ośrodki usługowe.
Wzgórza Sokolskie (843.34) cechują się występo­
waniem wysokich wzgórz morenowych, kemowych
i ozowych przypominających krajobraz pojezierzy, jed­
nak bez istniejących współcześnie jezior. Swoim cha­
rakterem Wzgórza Sokolskie różnią się wyraźnie od
pozostałych regionów Niziny Północnopodlaskiej.
Najwyższe wzniesienia osiągają na wschód od Sokółki
wysokości 236 i 238 m, a na północy tzw. Karpackie
Góry mają 229 m. Region obejmuje powierzchnię oko­
ło 1300 km . Dopływ Biebrzy - Sidra dzieli go na
część zachodnią i wschodnią. Region przecina war-
szawsko-petersburska linia kolejowa na odcinku mię­
dzy Czarną Białostocką a Grodnem, przy czym w Kuź­
nicy jest stacja graniczna i zmiana szerokości torów.
Przy tej linii leży miasto Sokółka (ok. 20 tys. mieszk.),
która od 1961 r. jest stacją węzłową po wybudowaniu
linii kolejowej do Augustowa, omijającej położone na
Białorusi Grodno. Sokółka ma prawa miejskie od 1688
r., istnieje tu przemysł drzewny, spożywczy i maszy­
nowy. Przy tej nowej linii kolejowej znajduje się mia­
sto Dąbrowa Białostocka (ok. 6 tys. mieszk.) z drob­
nym przemysłem spożywczym i mleczarnią; prawa
miejskie uzyskała w 1783 r.
Wysoczyzna Wysokomazowiecka (843.35) znajdu­
je się pomiędzy Kotliną Biebrzańską na północy, Doli­
ną Górnej Narwi na wschodzie, Doliną Dolnego Bugu
na południu i Międzyrzeczem Łomżyńskim z wałem
Czerwonego Boru na zachodzie. Zajmuje powierzchnię
około 2430 km , urozmaiconą przez zdenudowane pa­
górki żwirowe, dochodzące pod Rutkami do wysokości
172 m. Jest to region dosyć gęsto zaludniony o typie
gospodarki pszenno-ziemniaczanej z bydłem mlecznym
lub mięsnym. Osiedla wiejskie wywodzą się w znacz­
nej części z kolonizacji przez drobną szlachtę zagrodo­
wą. Region przecinają dwie linie kolejowe, dla których
stacją węzłową są Łapy: z Warszawy do Białegostoku
(warszawsko-petersburska) i z Łap do Ostrołęki. Łapy
(ok. 17,5 tys. mieszk.) miastem zostały w 1925 r. Roz­
winęły się jako osiedle kolejarskie przy zakładach na­
prawy taboru kolejowego. Wybudowano tu również
dużą cukrownię. Dwa pozostałe miasta regionu, tj. Za­
mbrów i Wysokie Mazowieckie, leżą na uboczu od linii
kolejowej, w tym Zambrów (24 tys. mieszk.) przy szo­
sie Warszawa-Białystok. Jest miastem od 1430 r., ale
nie odgrywał większej roli. W XIX w. był siedzibą du­
żego garnizonu rosyjskiego, a w latach międzywojen­
nych - Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty.
W 1950 r. rozpoczęto budowę dużych zakładów prze­
mysłu bawełnianego, ponadto istnieje tu drobny prze­
mysł spożywczy. Po zniszczeniach wojennych miasto
estetycznie odbudowano. Wysokie Mazowieckie (ok. 8
tys.) jest nieco młodsze od Zambrowa, bo prawa miej­
skie uzyskało w 1503 r.; ma tylko drobny przemysł
spożywczy. Było siedzibą powiatu. Tykocin (ok. 2 tys.
mieszk.) nad Narwią rozwijał się głównie w XVI-XVIII
w., kiedy powstał tu zespół budowli barokowych fun­
dacji Branickich, kościół famy, kościół i klasztor Ber­
nardynów, synagoga (obecnie muzeum judaistyczne).
Dolina Górnej Narwi (843.36) rozciąga się na po­
wierzchni około 480 km pomiędzy Wysoczyzną Biało­
stocką, Równiną Bielską i Wysoczyzną Wysokomazo-
wiecką. Narew bierze początek na białoruskim Przed-
polesiu Zachodnim i wykorzystuje pradolinę, związaną
ze stadium Wkry zlodowacenia warciańskiego. Pod Su­
rażem skręca na północ i wraz z doliną zatacza trzy du­
że luki, po czym przyjmuje z prawej strony Supraśl i
wpływa do Kotliny Biebrzańskiej. W górnym odcinku
uchodzi do niej z lewej strony Narewka, płynąca z
Puszczy Białowieskiej oraz Orlanka z okolic Bielska
Podlaskiego. Dno doliny jest zabagnione, rzeka rozwi­
dla się i meandruje, w związku z czym w samej dolinie
brak większych osiedli i stanowi ona pewną zaporę
komunikacyjną. W ostatnich latach utworzono
w pobliżu granicy państwa zbiornik zaporowy Jezioro
O

Siemianowskie o pojemności 70 min m , długości 11

km i szerokości 4 km, przecięty linią kolejową do gra­
nicy państwa w kierunku Wołkowyska. Jedynym mia­
stem jest mały Suraż (ok. 1 tys. mieszk.), jedno z naj­
starszych w tej części kraju (prawa miejskie w 1440 r.),
które oddalone od głównych szlaków nie rozwinęło się.
Dolinę Górnej Narwi przecinają jeszcze dwie inne linie
kolejowe: z Łap do Białegostoku (warszawsko-
petersburska) i z Białegostoku do Bielska Podlaskiego.
W dolinie i jej obrzeżeniu między Surażem a szosą
Warszawa-Białystok utworzono w latach osiemdziesią­
tych Narwiański Park Krajobrazowy o powierzchni
227,5 km , a w 1996 r. Narwiański Park Narodowy
o po w. 7350 ha, w którego skład wchodzą tereny nale­
żące do województwa białostockiego i łomżyńskiego.
Gnieżdżą się tu liczne ptaki typowe dla terenów pod­
mokłych.
Równina Bielska (843.37) zajmuje powierzchnię
około 2800 km między Doliną Górnej Narwi a Wyso­
czyzną Drohiczyńską i Wysoczyzną Wysokomazo-
wiecką, natomiast poza granicą państwa - z Przedpole-
siem Zachodnim. Powierzchnię równiny urozmaicają
wzgórza kemowe związane z recesją zlodowacenia
warciańskiego. Przez równinę przebiega dział wód Na­
rwi (Narewki i Orlanki) oraz Bugu (Leśnej i Nurca).
Jest to kraina przeważnie rolnicza. Użytki rolne zajmu­
ją 75% powierzchni, choć gleby nie są zbyt urodzajne,
ale we wschodniej części regionu występuje duży kom­
pleks leśny Puszczy Białowieskiej, obejmujący w gra­
nicach Polski 580 km , jednak ponad drugie tyle znaj­
duje się w granicach Białorusi. W środkowej części
puszczy utworzono Białowieski Park Narodowy o po­
wierzchni 47 km , obejmujący różne typy zespołów le­
śnych oraz różnorodną faunę, obejmującą 11 tys. ga­
tunków, w tym 8,5 tys. gatunków owadów, 228 gatun­
ków ptaków i 56 gatunków ssaków, m.in. restytuowa­
nego mieszkańca pierwotnych lasów żubra oraz wiele
innych większych zwierząt (łosie, jelenie, samy, dziki,
wilki, lisy, borsuki, kuny, tchórze, łasice, rysie i in.).
Poza parkiem narodowym istnieje w Puszczy Białowie­
skiej wiele rezerwatów przyrody: „Głuszec”, „Wilczy
Szlak”, „Pogorzelce”, „Lipiny”, „Głęboki Kąt”, „Dę­
bowy Grąd”, „Nieznanowo”, „Sitki”, „Starzyna”,
.Wysokie Bagno”, rezerwat torfowy „Michniówka”, re­
zerwaty krajobrazowe „Szczekotowo” oraz wzdłuż szo­
sy z Hajnówki do Białowieży, a na północ od Czerem­
chy rezerwat florystyczny „Jelonka”. Miejscowość Bia­
łowieża ma połączenie kolejowe z Hajnówką. W Bia­
łowieży poza dyrekcją parku narodowego istnieje kilka
innych placówek naukowych, w tym muzeum przyrod­
niczo-leśne. Miejscowość jest ośrodkiem turystycznym.
Głównym miastem całego regionu jest Bielsk Pod­
laski (ok. 27,5 tys. mieszk.), niegdyś stolica ziemi biel­
skiej, która prawa miejskie uzyskała w 1440 r. Jest to
lokalny węzeł drogowy i kolejowy z zakładami prze­
mysłu spożywczego, metalowego i materiałów budow­
lanych. Na pograniczu Puszczy Białowieskiej leży Haj­
nówka (ok. 24,5 tys. mieszk.), będąca dużym ośrod­
kiem przemysłu drzewnego (tartak, wytwórnie mebli
i płyt wiórowych), chemicznego (fabryka terpentyny)
oraz maszynowego (urządzenia dla leśnictwa), węzeł
kolejowy na skrzyżowaniu linii z Siedlec przez Cze­
remchę w kierunku Wołkowyska na Białorusi (obecnie
brak połączenia) oraz z Bielska Podlaskiego do Biało­
wieży. Prawa miejskie uzyskała w 1951 r. Znacznie
mniejszy jest położony na prawym brzegu Nurca
Brańsk (ok. 3,5 tys. mieszk.), który prawa miejskie
uzyskał w końcu XV w. i był miejscem sejmików
szlachty bielskiej. Miasteczko ma drobne zakłady wy­
twórcze oraz mleczarnię, ale wskutek położenia na
uboczu od głównych szlaków komunikacyjnych nie
rozwija się.
Wysoczyzna Drohiczyńska (843.38) rozciąga się na
obszarze około 1560 km pomiędzy Nurcem a Podla­
skim Przełomem Bugu. Jest to region nieco wyżej
wzniesiony niż sąsiadująca z nim od północy Równina
Bielska i ma bardziej urozmaicone ukształtowanie po­
wierzchni. Najwyższe wzniesienia przekraczają 200 m
n.p.m.: góra Uszeczna nad doliną Bugu (204 m)
i wierzchołek stożka sandrowego koło Radziwiłłówki
(210 m). Wzniesienia te są związane z maksymalnym
zasięgiem zlodowacenia warciańskiego. Pagórki żwi­
rowe występują też koło Milejczyc (183 m) i Kleszczel
oraz w dolinie Moszczonej koło stacji kolejowej Sie­
miatycze (ozy). W zboczach doliny Bugu koło Mielni­
ka odsłaniają się margle kredowe w postaci porwaków
lodowcowych. Wysoczyzna Drohiczyńska jest regio­
nem rolniczym; lasy zajmują około 24% powierzchni.
W lasach na sandrze koło Radziwiłłówki są dwa rezer­
waty: „Sokole” (44,3 ha) i „Grąd Radziwiłłowski”
(24,2 ha), w Mielniku nad Bugiem rezerwat stepowy
„Góra Uszeście” (12,1 ha), a na wschód od Ciechanow­
ca rezerwat leśny „Koryciny” (89,1 ha). Region przeci­
na linia kolejowa z Siedlec przez Czeremchę do Haj­
nówki, przebiegająca w odległości 7 km od miasta
Siemiatycze (ok. 15 tys.), które jako własność magnac­
ka uzyskało prawa miejskie w połowie XVI w. i ma
kilka zabytkowych budowli sakralnych z XVII-XVIII
w. Oprócz przemysłu spożywczego istnieje skórzany
oraz materiałów budowlanych (zakład przetwórstwa
kredy i kaflarnia). Bogatą przeszłością historyczną
chlubi się położony na wysokim brzegu doliny Bugu
Drohiczyn (ok. 2 tys. mieszk.), gród założony w XI w.
przez książąt ruskich, który kilkakrotnie zmieniał wład­
ców na mazowieckich, potem litewskich, wreszcie
w 1569 r. został inkorporowany do Korony Polskiej.
Prawa miejskie uzyskał w końcu XV w. Z okresu roz­
kwitu w XVII-XVIII w. zachowało się kilka cennych
barokowych budowli sakralnych. Po rozbiorach miasto
znalazło się w Cesarstwie Rosyjskim i podupadło, po­
zbawione zaplecza oraz oddalone od głównych szlaków
komunikacyjnych. Podobnie utracił znaczenie Mielnik
położony na krawędzi zbocza doliny Bugu, będący
miastem w latach 1410-1934. W Mielniku jest kopalnia
kredy i jej przetwórnia. Lokalny ośrodek usługowy
Ciechanowiec (ok. 4 tys. mieszk.), położony na lewym
brzegu Nurca, prawa miejskie uzyskał około 1429 r.
W Ciechanowcu istnieje Muzeum Rolnictwa im.
J. K. Kluka, m.in. z ekspozycją budownictwa ludowe­
go. We wschodniej części regionu trzeba wymienić
nadgraniczny węzeł kolejowy Czeremchę na skrzyżo­
waniu linii z Siedlec do Hajnówki oraz z Białegostoku
przez Bielsk Podlaski do Brześcia na Białorusi.
 Rozdział 10
SUDETY I PRZED G Ó RZE SU D ECK IE
Ogólną charakterystykę tej podprowincji podano
w rozdziale 3. W uzupełnieniu trzeba zwrócić uwagę na
jej atrakcyjność przyrodniczą i turystyczną, spowodo­
waną zróżnicowaniem budowy geologicznej, ukształ­
towania powierzchni, klimatu i roślinności. Po polskiej
stronie granicy utworzono 2 parki narodowe, 8 parków
krajobrazowych i około 20 rezerwatów przyrody. Pod
względem atrakcyjności turystycznej są to tereny I, II i
III klasy (spośród sześciu), przy czym do najbardziej
atrakcyjnych zaliczono grupy górskie Karkonoszy i Gór
Stołowych.
Podprowincja w granicach Polski zajmuje około
9,3 tys. km i dzieli się na 5 makroregionów: Przedgó­
rze Sudeckie (332.1), Pogórze Zachodniosudeckie
(332.2), Sudety Zachodnie (332.3), Sudety Środkowe
(332.4-5) i Sudety Wschodnie (332.6).
10.1. Przedgórze Sudeckie (332.1)
Przedgórze Sudeckie do schyłku oligocenu stano­
wiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sude­
tów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku półno-
co-zachód - południo-wschód i amplitudzie pionowego
przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów
rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską
(zresztą wewnętrznie bardzo zróżnicowaną) i część
przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kil­
koma twardzielcowymi wzniesieniami. Największą
wysokość ma granitowo-gabrowy Masyw Slęży; niższe
od niego są granitowe masywy Wzgórz Strzegomskich
i Wzgórz Strzelińskich. Poza nimi Przedgórze Sudeckie
pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz
czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do
lessu utwory pyłowe, na których powstały dosyć uro­
dzajne gleby brunatnoziemne, co sprawia, że jest to re­
gion rolniczy z niewielkimi płatami leśnymi na wyż­
szych wzniesieniach. W związku z eksploatacją surow­
ców skalnych rozwinęło się kilka ośrodków miejsko-
przemysłowych.
Przedgórze Sudeckie zajmuje powierzchnię około
2,6 tys. km i można w jego obrębie wyróżnić 7 mezo-
regionów: Wzgórza Strzegomskie (332.11), Równinę
Świdnicką (332.12), Masyw Ślęży (332.13), Wzgórza
Niemczańsko-Strzelińskie (332.14), Obniżenie Podsu-
deckie (332.15), Obniżenie Otmuchowskie (332.16)
i Przedgórze Paczkowskie (332.17).
Wzgórza Strzegomskie (332.11) są północno-
zachodnim członem Przedgórza Sudeckiego, położo­
nym na północ od doliny Strzegomki, która stanowi
granicę z Równiną Świdnicką. Są granitową intruzją
w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicz-
nych, przebitą przez żyły trzeciorzędowych bazaltów,
które tworzą kulminację tych wzgórz (350 m). Specy­
ficzne piętno nadają krajobrazowi kamieniołomy grani­
tu i bazaltu w okolicy starego śląskiego grodu kaszte­
lańskiego Strzegomia (ok. 18 tys. mieszk.). Lasów jest
mało, przeważają pola uprawne. Wzgórza Strzegom-
skie łącznie z Równiną Świdnicką, która je ^dzieli od
r

Masywu Slęży, zajmują powierzchnię 510 km .

Równina Świdnicka (332.12) jest niższa, przewa­
żają wysokości 200-230 m, dochodząc na południe od
Świdnicy do 281 m. Podłoże równiny tworzą skały me­
tamorficzne i granit z pokrywą utworów pylastych, na
których występują urodzajne gleby pszenno-buraczane.
Na północnym krańcu Równiny Świdnickiej wyodręb­
niają się Wzgórza Imbramowickie (Buczyna 275 m).
Równinę przecina dolina Bystrzycy. W Mietkowie wy­
budowano na Bystrzycy zaporę, dzięki której powstał
zbiornik
O
o powierzchni
# #
zalewu
#
9,2 km i pojemności 65
r

min m (Jezioro Mietkowskie). Równina świdnicka jest

krainą rolniczą, gęsto zaludnioną, z dobrze rozwiniętą
siecią dróg i linii kolejowych. Największym ośrodkiem
miejskim jest położona w południowej części Świdnica
(ok. 65 tys. mieszk.) nad Bystrzycą, niegdyś stolica
udzielnego księstwa Piastów dolnośląskich. Przy linii
kolejowej z Wrocławia do Wałbrzycha leżą miasta: Ża­
r

rów (ok. 7 tys.) i Jaworzyna śląska (ok. 5 tys.) - węzeł

kolejowy i fabryka porcelany.
M asyw Ślęży (332.13) jest najwyższą częścią
Przedgórza Sudeckiego. Trzeba go zaliczyć do katego­
rii gór niskich, choć wznosi się ponad otaczające rów-
r

niny około 500 m. Kulminację tworzy góra Slęża (718

m) w północnej części masywu, będąca granitowo-
gabrowym twardzielcem z mieszanymi lasami piętra
pogórskiego oraz regla dolnego ze świerkiem, bukiem,
jodłą, jaworem i dębem. W partii szczytowej utworzo­
no rezerwat „Góra Sobótka” (147,7 ha). W dolnych
partiach istnieje kilka kamieniołomów. U północnego
podnóża leży miasto Sobótka (ok. 6,5 tys. mieszk.),
ośrodek rekreacji i ruchu turystycznego, zwłaszcza
świątecznego dla mieszkańców Wrocławia. Przełęcz
r

Tąpadła (384 m) oddziela od Slęży zbudowane z ser­

pentynitów pasmo Raduni (573 m) i stanowiących jego
przedłużenie Wzgórz Oleszeńskich (387 m) z lasami
piętra pogórskiego (sosna, dąb). Na Raduni są dwa re­
zerwaty florystyczne: w partii szczytowej „Góra Radu-
nia” (42,3 ha) i na północnym stoku „Łąka Sulistrowic-
ka” (26,4 ha). Trzeci mikroregion na południo-
zachodzie tworzą odizolowane Wzgórza Kiełczyńskie
(Szczytna 466 m) o zalesionej wierzchowinie, Masyw
r

Slęży zajmuje powierzchnię 160 km'. Utworzono tu

r

Slężański Park Krajobrazowy (73,5 km”).

Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie (332.14) są
najrozleglejszą i najbardziej zróżnicowaną częścią
Przedgórza Sudeckiego o powierzchni około 1140 km .
Zbudowane są z różnych skał magmowych i metamor­
ficznych, z których na uwagę zasługuje pionowa intru-
zja granitu w okolicach Strzelina. Miejscami występuje
kaolinowa zwietrzelina skał podłoża, w obniżeniach zaś
trzeciorzędowe iły. Zachowało się także częściowo po­
krycie piaskami i glinami czwartorzędowymi.
W ukształtowaniu powierzchni zaznaczają się pasma
wzniesień i obniżeń, wykorzystywanych przez dopływy
r r

Odry: Slężę (z Małą Slężą) i Oławę, od strony połu­

dniowej i wschodniej zaś przez dopływy Nysy Kłodz­
kiej . W związku z taką konfiguracj ą terenu wyróżniono
liczne mikroregiony (Walczak 1970).
 Wzgórza Łagiewnickie są północno-zachodnią czę­
ścią mezoregionu z kulminacją Jańskiej Góry (253 m),
r

oddzieloną doliną Oleszny (dopływ Slęży) od Masywu

Ślęży.
Wzgórza Krzyżowe stanowią północno-wschodnie
obramowanie Kotliny Dzierżoniowskiej w mezoregio-
nie Obniżenia Podsudeckiego. Zbudowane są z gnej­
sów sowiogórskich i dochodzą w Zamkowej Górze do
wysokości 407 m.
Wzgórza Gumińskie to pasmo wysokości maksy­
malnej 362 m położone na południe od Wzgórz Krzy­
żowych pomiędzy Dzierżoniowem a Niemczą. Zbudo­
wane są z łupków metamorficznych.
Wzgórza Dębowe i Dobrzeniewskie znajdują się
r

na wschód od Niemczy pomiędzy dolinami Slęży i Ma­

łej Slęży z najwyższym wzniesieniem 377 m. Znana
z historii średniowiecznej Niemcza (ok. 4 tys. mieszk.)
leży nad Ślężą.
Wzgórza Lipowe o zróżnicowanym składzie litolo­
gicznym (granit, łupki metamorficzne, trzeciorzędowe
r

bazalty) rozciągają się pomiędzy dolinami Małej Slęży

i Oławy, dochodząc do wysokości 312 m.
Wzgórza Szklarskie obrzeżają od strony północnej
Kotlinę Ząbkowicką. Zbudowane są z serpentynitów.
W Szklarach eksploatuje się odkrywkowo rudy magne­
zu oraz niklu i istnieje huta niklu. Na wschód od Szklar
są dwa rezerwaty przyrody: Muszkowicki Las Bukowy
(16,4 ha) i Skałki Stoleckie (2 ha).
Wzgórza Bielawskie są gnejsowymi pagórkami
przylegającymi do Gór Sowich i osiągają wysokości do
441 m. Przebiega przez nie dział wód Bystrzycy i Nysy
Kłodzkiej.
Wysoczyzna Ziębicka jest szerokim garbem wyso­
kości 260-300 m na północ od Obniżenia Otmuchow-
skiego, zbudowanym na powierzchni ze zdenudowa-
nych materiałów plejstoceńskich (morenowych i ke-
mowych), zalegających na jeziornych iłach mioceń­
skich. W Ziębicach (ok. 10 tys. mieszk.) nad górną
Oławą jest cukrownia; miasto w XIV w. było stolicą
jednego z księstw dolnośląskich.
Dolina Oławy - szeroka, płaskodenna dolina mię­
dzy Wzgórzami Lipowymi od zachodu i Strzelińskimi
od wschodu, rozszerzająca się w okolicach Henrykowa
v uwarunkowaną tektonicznie kotlinę.
Wzgórza Strzelińskie - zorientowany południkowo
szeroki wał granitowy (Gromnik 392 m), z naj­
większymi w Europie kamieniołomami granitu i ko­
palniami materiałów ogniotrwałych w Strzelinie (ok.
13,5 tys. mieszk.) nad Oławą. W części wschodniej
regionu wzgórza kemowe. Przez Strzelin przechodzi
szlak kolejowy z Wrocławia do Pragi Czeskiej.
Obniżenie Podsudeckie (332.15) oddziela
właściwe Przedgórze Sudeckie od gór jako rodzaj rowu
tektonicznego, wypełnionego osadami mioceńskiego
morza oraz piaskami i glinami czwartorzędowymi.
Wzdłuż brzeżnego uskoku sudeckiego sąsiaduje
z Pogórzem Wałbrzyskim i Górami Sowimi, od
północo-wschodu zaś ze Wzgórzami Strzegomskimi,
r r

Równiną Świdnicką i Masywem Slęży. Jest krainą

rolniczą z urodzajnymi glebami pszenno-buraczanymi.
Długość tego mezoregionu wynosi 45 km, szerokość 5­
15 km, powierzchnia 320 km . Wyodrębnia się jego
południowo-wschodnia część w postaci rozszerzenia
Kotliny Dzierżoniowskiej, w której powstała
aglomeracja miejsko-przemysłowa Dzierżoniowa (ok.
48 tys. mieszk.), Bielawy (ok. 35 tys.) i Piławy Górnej
(ok. 7 tys.), głównie z przemysłem włókienniczym.
W środkowej części na granicy Pogórza Wałbrzyskiego
leżą Świebodzice (ok. 25 tys.) przy linii kolejowej
z Wrocławia do Wałbrzycha i Jeleniej Góry.
Obniżeniem Podsudeckim wiedzie stary szlak
komunikacyjny z Legnicy na południo-wschód.
Obniżenie Otmuchowskie (332.16) jest
zapadliskiem tektonicznym, które wykorzystuje Nysa
Kłodzka w swym środkowym biegu. Szerokie dno
doliny zajmują pola uprawne i łąki, częściowo jednak
jest zalane po utworzeniu dwóch zbiorników
retencyjnych: starszego (z
O
1934 r.) Jeziora
Otmuchowskiego (23,5 km po w.) i nowszego (z 1973
r.) - Głębinowskiego (22 km ) powyżej miasta Nysy.
Z Obniżeniem Otmuchowskim wiąże się Kotlina
Ząbkowicka nad lewym dopływem Nysy Budzówką.
W tej części Przedgórza Sudeckiego występuje koło
Braszowic i Grochowej izolowany Masyw Grochowski
(492 m), diabazowo-serpentynowy twardzielec ze
złożami magnezytu, eksploatowanymi odkrywkowo.
Pomiędzy Masywem Grochowskim a Wzgórzami
Bielawskimi na dziale wodnym Bystrzycy i Nysy
znajduje się Kotlina Stoszowieka. Tak rozumiany
region jest przedłużeniem Obniżenia Podsudeckiego
w dorzeczu Bystrzycy i zajmuje około 290 km 2
powierzchni. Spełnia analogiczną funkcję podgórskiego
szlaku komunikacyjnego, z którym krzyżuje się
w Kamieńcu Ząbkowickim szlak poprzeczny
z Wrocławia do Kłodzka i dalej do Czech. Przy szlaku
r

podłużnym leżą stare miasta: Ząbkowice Śląskie (ok.

17,5 tys. mieszk.), Paczków (ok. 8 tys.), Otmuchów
(ok. 5 tys.) i Nysa (ok. 49 tys.).
Przedgórze Paczkowskie (332.17) po stronie
czeskiej nazwane Zulovska pahorkatina, znajduje się na
południe od Obniżenia Otmuchowskiego i przylega do
Gór Złotych (Rychlebske hory). Zbudowane jest
z granitu, który po stronie czeskiej koło miasta Zulova
tworzy interesujące wietrzeniowe formy skalne. Po
stronie polskiej na powierzchni zalegają żwiry i piaski
z okresu deglacjacji zlodowacenia odrzańskiego.
W gminie Głuchołazy utworzono rezerwat „Przyłęk”
(0,8 ha obejmujący fragment lasu liściastego z jodłą,
jaworem, jesionem i modrzewiem europejskim. Część
polska obejmuje około 130 km , część czeska około
110 km z kulminacją 525 m.
10.2. Pogórze Zachodniosudeckie (332.2)
W zrębowym bloku sudeckim wyodrębnia się
część północno-zachodnia, która pod względem krajo­
brazowym jest wyżyną, zbudowaną z różnych skał pa-
leozoicznych i mezozoicznych, osadowych i krystalicz­
nych, osiągającą wysokości od 200 m do ponad 500 m
n.p.m. Nazwano ją Pogórzem Zachodniosudeckim.
Rozciąga się ono od okolic Drezna w Niemczech po
okolice Wałbrzycha w Polsce, przy czym częściowo
znajduje się również w granicach Czech. W Niem­
czech, według Handbuch der naturräumlichen Gliede­
rung Deutschlands (1953-1962), występują następujące
jednostki regionalne, odpowiadające mezoregionom
w Polsce, których polskie nazwy i oznaczenia dziesięt­
ne według systemu przyjętego w Geografii fizycznej
Polski (1978) przedstawiają się następująco:

Pogórze Zackocmiołużyckie (332.21) —Westlausitzer Vorkerge

Płaskowyż Buaziszyński (332.22) —Lausitzer Gefilae

Pogórze Wsckoaniołużyckie (332.23) —Ostlausitzer Vorkerge

Góry Łużyckie (332.24) —Lausitzer Berglana

Polska część Pogórza Zachodniosudeckiego zajmu­

je powierzchnię około 2,6 tys. km i została podzielona
na 4 mezoregiony: Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie
(332.25), Pogórze Izerskie (332.26), Pogórze Kaczaw-
skie (332.27) i Pogórze Wałbrzyskie (332.28). Część
Pogórza Izerskiego należy do Czech, gdzie nosi nazwę
Frydlantska pahorkatina.
Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie (332.25) rozcią­
ga się wzdłuż Nysy Łużyckiej między Pogórzem
Wschodniołużyckim w Niemczech a Pogórzem Izer­
skim w Polsce. Składa się z Kotliny Turoszowskiej
(332.251), zapadliska tektonicznego wypełnionego
trzeciorzędowymi osadami jeziornymi z grubymi po­
kładami węgla brunatnego, przełomowej doliny Nysy
(332.252), Obniżenia Zawidowskiego (332.253)
i Równiny Zgorzeleckiej (332.254). Między Obniże­
niem Zawidowskim, odwadnianym przez dopływ Nysy
Łużyckiej Witkę, z niedużym zbiornikiem zaporowym
O

(5 min m ) w Niedowie (Jezioro Niedowskie), a Rów­

niną Zgorzelecką występują pagóry bazaltowe. Równi­
na Zgorzelecka przedstawia lekko falisty teren rolniczy
z niewielkimi płatami leśnymi, a Zgorzelec (ok. 37 tys.
mieszk.) jest właściwie przedmieściem dużego nie­
mieckiego miasta Górlitz (Zhorjelec po serbołużycku),
od którego jest oddzielone Nysą Łużycką, stanowiąc
ważne przejście graniczne na szlakach kolejowym
i drogowym. Wielkim przekształceniom antropoge­
nicznym uległa Kotlina Turoszowska, przecięta grani­
cami Niemiec i Czech. Eksploatacja węgla brunatnego
w kopalniach odkrywkowych Turów I i Turów II spo­
wodowała powstanie głębokich, nawet do 300 m, wy­
robisk oraz wysokich hałd płonego urobku. Turoszow-
skie złoże węgla brunatnego zalega na obszarze 32
km , przy czym główna część znajduje się w Polsce -
około 1150 min t, pozostała na terenie Niemiec w rejo­
nie miasta Żytawy (Zittau) - około 400 min t i Czech -
koło Hradka. Na węglu tym pracuje w Polsce wielka
elektrownia Turoszów o mocy 2000 MW i mniejsza
Hirschfelde w Niemczech (na samej granicy). Elek­
trownie te są jednym z groźniejszych źródeł zanie­
czyszczenia atmosfery, powodującym zniszczenie la­
sów w Górach Izerskich i Karkonoszach. Uciążliwość
zwałowisk usiłuje się zmniejszyć przez ich zalesienie.
Powierzchnię całego mezoregionu oceniono na 240
O

km . Po polskiej stronie status miasta ma Bogatynia

(ok. 20 tys. mieszk.).
Pogórze Izerskie (332.26) jest rozległą częścią Po­
górza Zachodniosudeckiego pomiędzy Obniżeniem Ży-
tawsko-Zgorzeleckim na zachodzie a doliną Bobru na
wschodzie, na południu oddzieloną od Gór Izerskich
dyslokacją tektoniczną, na północy zaś zanurzającą się
pod osady morza mioceńskiego oraz piaski i gliny
czwartorzędowe, zalegające również częściowo na sa­
mym Pogórzu Izerskim tak, że granica północna nie
jest wyraźna. Zachodnia część Pogórza Izerskiego
znajduje się częściowo w granicach Czech. Część poi-
ska zajmuje powierzchnię około 1460 km , czeska -
około 240 km . Pogórze Izerskie jest zbudowane prze­
ważnie z gnejsów oraz granitów batolitu izersko-
karkonoskiego i przecięte żyłami bazaltu. W obrębie
tego dużego mezoregionu wyróżniono wiele mikrore­
gionów (Walczak 1968), które (w nieco zmodyfikowa­
nej postaci) przedstawiają się następująco.
Przedgórze Izerskie (332.261) - część Pogórza
Izerskiego sąsiadująca bezpośrednio z Górami Izerski­
mi, z wysokościami dochodzącymi do 450-540 m, jest
zbudowana z gnejsów, granitognejsów, szarogłazów
i bazaltów. Na zachodzie zaczyna się Wysoczyzną
Działoszyńską nad doliną Nysy Łużyckiej, występ tery­
torium czeskiego nosi nazwę Frydlantskej pahorkatiny,
dalszy ciąg po stronie polskiej - Wysoczyzny Rybnic­
kiej, która opada stromym stopniem do Kotliny Jele­
niogórskiej, granicząc od południa z Pasmem Kamie-
nickim we wschodniej części Gór Izerskich. Najwięk­
szymi ośrodkami są Frydlant i Nove Mésto pod
Smrkom po stronie czeskiej.
Wysoczyzna Siekierczyńska (332.262), położona
na wschód od Równiny Zgorzeleckiej i Obniżenia Za-
widowskiego, osiąga wysokość 250-300 m. W jej pod­
łożu występują zlepieńce permskie i gnejsy, przykryte
gliną zwałową i utworem pyłowym. W użytkowaniu
ziemi przeważają pola uprawne z małym udziałem łąk
i pastwisk. W pobliżu granicy czeskiej leży niewielkie
miasto Zawidów (ok. 4 tys. mieszk.).
Wzgórza Zalipiańskie (332.263) są falistą wyżyną
wysokości 350-400 m zbudowaną z diabazów, gnejsów
i bazaltu. Przeważają lasy.
Dolina Kwisy (332.264) składa się z trzech odcin­
ków: dwóch południkowych i równoleżnikowego mię­
dzy Gryfowem Śląskim (ok. 7 tys. mieszk.) a Leśną
(ok. 5 tys.). Dno wypełniają aluwia rzeczne, na których
występują pola uprawne i łąki. Powyżej Leśnej istnieją
dwa nieduże zbiorniki zaporowe z początków naszego
stulecia: w Leśnej (1,4 km2 pow., 15 min m 3 pojemno-
ści) i w Złotnikach (1,4 km2, 10,4 min m 3). Powyżej
Gryfowa Śląskiego dolina poszerza się, tworząc tzw.
Kotlinę Mirską, w której opuszczająca Góry Izerskie
Kwisa i jej dopływy utworzyły stożki napływowe.
Mirsk (ok. 4,5 tys. mieszk.) powstał w średniowieczu.
Poniżej Leśnej leży nad Kwisą Lubań (ok. 24 tys.
mieszk.), przy szlaku z Łużyc na Śląsk, niegdyś gra­
niczny gród Łużyc. Jest to ośrodek przemysłu baweł­
nianego, ma warsztaty kolejowe i kamieniołomy. Mię­
dzy Gryfowem a Leśną ma powstać Leśniańsko-
Złotnicki Park Krajobrazowy.
Wzniesienia Radoniowskie (332.265) to płaskie
pagóry wysokości 350-400 m, zbudowane z gnejsów,
przykrytych glinami zwałowymi i utworami pyłowymi,
zajęte przeważnie pod uprawę.
Obniżenie Lubomierskie (332.266) jest tektoniczną
zaklęsłością o pagórkowatej powierzchni pomiędzy
Wzniesieniami Radoniowskimi a Radomickimi. Mia­
steczko Lubomierz (ok. 2 tys. mieszk.) ma wiele zabyt­
ków architektonicznych.
Wzgórza Radomickie (332.267) to falista wyżyna
wysokości 300-350 m zbudowana z granitognejsów
i zlepieńców permskich, o mieszanym rolno-leśnym
użytkowaniu ziemi.
Wzniesienia Gradowskie (332.268) to wyżyna
zbudowana z łupków sylurskich i czerwonych zlepień­
ców permskich, w znacznej części zalesiona.
Niecka Lwówecka (332.269) jest szerokim, pła­
skim obniżeniem tektonicznym osiągającym wysokości
200-300 m n.p.m., zbudowanym z piaskowców triaso­
wych i kredowych, z pokrywą utworów czwartorzędo­
wych, rozciągającym się pomiędzy dolinami Kwisy
i Bobru. Przeważają uprawy rolne. Lwówek Śląski nad
Bobrem (ok. 9 tys. mieszk.) jest jednym z najstarszych
miast śląskich, którego powstanie było związane z roz­
wojem górnictwa rud metali na przełomie XII i XIII w.;
obecnie niewielki ośrodek przemysłu i węzeł drogowo-
kolejowy.
Pogórze Kaczawskie (332.27) rozpościera się na
północ od Gór Kaczawskich, pomiędzy dolinami Bobru
i Nysy Szalonej, a od północo-wschodu granicą jest
brzeżny uskok sudecki. Od zachodu sąsiaduje z Pogó­
rzem Izerskim, od południo-wschodu z Pogórzem Wał­
brzyskim. Zajmuje powierzchnię około 770 km . Pod
względem budowy geologicznej przedstawia nieckę
złożoną z warstw cechsztynu, dolnego triasu i kredy,
których wychodnie tworzą kuesty. Północno-wschodnie
i południowo-zachodnie obrzeżenie tej niecki budują
skały staropaleozoiczne (kambryjskie i sylurskie). Jed­
nakże najwyższe wzniesienia są stożkami bazaltowymi,
pochodzącymi z mioceńskich erupcji wulkanicznych
(Ostrzyca 499 m). Rezerwatami przyrody są: „Wilcza
Góra” (1,7 ha) w Złotoryi - odsłonięcie bazaltu o cha­
rakterystycznej oddzielności słupowej, „Ostrzyca Pro-
boszczowicka” (3,8 ha) - gołoborze bazaltowe z roślin­
nością naskalną na stoku Ostrzycy i „Wąwóz Myślibor-
ski koło Jawora” (1,7 ha). Cechsztyńskie łupki mie-
dzionośne były do niedawna eksploatowane w kilku
kopalniach koło Bolesławca. Nazwa Złotoryi (ok. 17,5
tys. mieszk.) przypomina o istniejących tu dawniej
płóczkamiach złota nad Kaczawą. W obrębie Pogórza
Kaczawskiego wyróżniono wiele mikroregionów (Wal­
czak 1968).
Dolina Bobru (332.271) poniżej Kotliny Jelenio­
górskiej jest krótkim przełomem między wyżyną
Przedgórza Izerskiego a przedpolem Gór Kaczawskich,
po czym skręca na północ przez Wleń i Lwówek do
Bolesławca. Powyżej Wlenia utworzono na początku
XX w. trzy zbiorniki retencyjne: niewielkie Jezioro
Modre w samym przełomie, poniżej Jezioro Wrzesz-
czyńskie i największe Jezioro Pilchowickie (12 km
powierzchni, 50 min m pojemności). Powstał Park
Krajobrazowy Doliny Bobru o powierzchni 132,7 km .
Pogórze Bolesławieckie (332.272) jest silnie zde-
nudowaną brzeżną częścią Pogórza Kaczawskiego
między Bobrem a Skorą i ma postać płaskich zalesio­
nych pagórów z polami uprawnymi poniżej. Wzniesie­
nia przekraczają 300 m n.p.m. (bazaltowy Grodziec 389
m). Bolesławiec (ok. 45 tys.) leży nad Bobrem na skra­
ju pogórza, przy linii kolejowej i szosie z Wrocławia do
Niemiec przez Zgorzelec; ma rozwinięty przemysł
szklarski, chemiczny i in.
Rów Zbylutowski (332.273), położony na południe
od Pogórza Bolesławieckiego, otaczają progi z pia­
skowca pstrego i gómokredowego.
Wzniesienia Płakowickie (332.274) to szereg zale­
sionych wzgórz na południe od Rowu Zbylutowskiego.
Kotlina Proboszczowska (332.265) jest rozszerze­
niem doliny Skory pomiędzy Wzniesieniami Płakowic-
kimi na zachodzie a Działem Jastrzębnickim na wscho­
dzie; wysłana utworami plejstoceńskimi, z twardziel-
cowymi zalesionymi pagórkami, zbudowanymi z porfi­
rów i zlepieńców permskich.
Wysoczyzna Ostrzycka (332.266) to częściowo za­
lesione wzgórza melafirowe, osiągające wysokości
250-400 m, z kulminacją w postaci pięknego bazalto­
wego stożka Ostrzycy (499 m).
Dział Jastrzębnicki (332.267) jest częścią Pogórza
Kaczawskiego pomiędzy dolinami Skory i Kaczawy.
Rów Świerzawski (332.268) to tektoniczne obniże­
nie u podnóża Gór Kaczawskich. Świerzawa (ok. 3 tys.
mieszk.) prawa miejskie uzyskała w końcu XIII w.
Obecnie jest małym ośrodkiem wypoczynkowym.
Pogórze Złotoryjskie (332.269) stanowi część po­
górza na wschód od doliny Kaczawy zbudowaną z pia­
skowców i łupków staropaleozoicznych oraz bazaltu
z kulminacją 481 m. W 1992 r. utworzono Park Kraj o­
brązowy Chełmy (148,9 km 2 ) obejmujący duży kom­
pleks leśny z drzewostanem jaworowo-jodłowo-
świerkowym oraz odsłonięciami skał wulkanicznych.
Pogórze Wałbrzyskie (332.28) jest najdalej na po-
łudnio-wschód usytuowaną częścią Pogórza Zachod­
nio sudeckiego, u podnóża porfirowych Gór Wałbrzy­
skich, pomiędzy doliną Nysy Szalonej a Górami Sowi­
mi. Przy rozciągłości około 30 km i szerokości około
6 km zajmuje powierzchnię około 180 km . Zbudowane
jest przeważnie ze skał paleozoicznych, zrównanych
w poziomie od 300 do 500 m i opada tektonicznym
stopniem ku Obniżeniu Podsudeckiemu. Krawędź tego
progu rozcinają jaro we doliny Strzegomki i Pełcznicy.
W obrębie Pogórza Wałbrzyskiego wyróżniono 4 mi­
kroregiony (Walczak 1968; zmodyfikowane).
Obniżenie Wolbromki (332.281) znajduje się
w dolinie Nysy Szalonej, a zlepieńce permskie i porfiry
w podłożu są przykryte osadami czwartorzędowymi.
Pogórze Bolkowskie (332.282) między dolinami
Nysy Szalonej i Strzegomki jest zbudowane z różno­
rodnych skał od prekambru po perm. Położony nad Ny­
są Szaloną Bolków (ok. 6 tys. mieszk.) jest niewielkim
zabytkowym miastem z okazałymi ruinami zamku
księcia Bolka I.
Pogórze Świebodzickie (332.283) rozciąga się
między doliną Strzegomki a Górami Sowimi. Położone
u podnóża progu pogórskiego Świebodzice (ok. 25 tys.
mieszk.) są znacznym ośrodkiem przemysłu. Linia ko­
lejowa ze Świebodzic do Wałbrzycha Głównego poko­
nuje 150 m próg pogórza licznymi zakrętami. Nad ja­
rem Pełcznicy wznosi się największy zamek dolnoślą­
ski Książ. Utworzono tu Książański Park Krajobrazowy
(31,2 km2).
Kotlina Wałbrzyska (332.284) to kotlinowe prze­
dłużenie poziomu pogórskiego wśród kopuł Gór Wał­
brzyskich. Wałbrzych omówiono w związku z Górami
Wałbrzyskimi.
10.3. Sudety Zachodnie (332.3)
Sudety Zachodnie są górami rozpościerającymi się
od okolic Żytawy (Zittau) w Niemczech na zachodzie
po Bramę Lubawską na wschodzie. Budowa geologicz­
na Sudetów Zachodnich jest bardzo charakterystyczna:
środkową część tworzy wielki batolit granitowy, zwią­
zany z orogenezą hercyńską, w otoczce mniej lub bar­
dziej zmetamorfizowanych paleozoicznych serii skal­
nych, przy czym na północnej peryferii regionu wystę­
pują kaledońskie struktury fałdowe Gór Kaczawskich.
Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne
doprowadziły do zrównania starych struktur, odsłonię­
cia granitoidów i selektywnego wypreparowania bar­
dziej odpornych partii skalnych, które tworzą mniej lub
bardziej wysokie formy wypukłe. Trzeciorzędowe dys­
lokacje wypiętrzyły nierównomiernie część środkową
regionu w postaci grupy górskiej Karkonoszy, wzno­
szących się na znacznej powierzchni ponad 1400 m
n.p.m. Inne części Sudetów Zachodnich nie osiągają
wysokości 1000 m lub ją nieco przekraczają. Dalszą
charakterystykę Sudetów Zachodnich zawiera omówie­
nie mezoregionów, które przedstawiają duże zróżnico­
wanie. Ogólny podział przedstawia się następująco:

Góry Żylawskle (323.31) — Zittauer Gekirge, Lużicke nory (na pograni­

czu niemiecko-czeskim na zackóa oa Nysy Łużyckiej)

Grzkiel jesztleazki (332.32) —Jesteasky nrbet (w Czechach, na południe

oa Kotliny Likereckiej)

Kotlina Likerecka (332.33) — Likerecka kotlina, zwana także Żltavska

panev (w Czeckack)

Góry Izerskie (332.34) —lzerske koty (przecięte granicą czesko-polską)

Góry Kaczawskie (332.35) — tylko w Polsce

 Kotlinajeleniogórsfca (332.36) —tylko w Polsce

Karkonosze (332.37)—Krfeonose (przecięte granicą czesko-polską)

RudawyJanowickie (332.38) —tylko w Polsce

Podgórze Karkonoskie (332.39) — Krkonosske podkuń (tylko w Cze­

chach).

Oznaczenia dziesiętne poza granicami Polski są

dostosowane do systemu przyjętego w Geografii f i ­
zycznej Polski (1978). Polska część Sudetów Zachód-
nich obejmuje około 1250 km .
Góry Izerskie (332.34) są najdalej na zachód poło­
żonym fragmentem polskich Sudetów, ale większa ich
część znajduje się na terytorium Czech. W całości po­
krywają powierzchnię okołoO 1000 km , z czego na Pol­
skę przypada około 400 km . Zbudowane są z granitoi-
dów batolitu izersko-karkonoskiego z otoczką skał me­
tamorficznych. Po stronie czeskiej występują młodo-
trzeciorzędowe intruzje wulkaniczne. Od północy są­
siadują z Pogórzem Izerskim, ku któremu opadają tek­
tonicznym stopniem wysokości około 400 m. Od
wschodu graniczą z Kotliną Jeleniogórską i Karkono­
szami, od południa z Podgórzem Karkonoskim i Kotli­
ną Liberecką, od zachodu z Kotliną Turoszowską.
Skłon południowo-wschodni należy do dorzecza Izery
(dopływu Łaby), skłon południowo-zachodni, zachodni
i północno-zachodni do dorzecza Nysy Łużyckiej,
skłon północny do dorzecza Kwisy, skłon wschodni do
dorzecza Bobru - trzy ostatnie należą do dorzecza Od­
ry. Góry Izerskie tylko w kilku kulminacjach przekra­
czają 1100 m n.p.m. Erozja rozczłonkowała wyrówna­
ną powierzchnię szczytową na poszczególne pasma
o rozciągłości z północnego zachodu na południowy
wschód, rozdzielone szerokimi padołami, w które są
wcięte potoki. Najwyższym wzniesieniem jest Wysoka
Kopa (1126 m) w polskiej części gór, złożonej z dwóch
równoległych pasm, rozdzielonych padołem wykorzys­
tywanym przez górną Kwisę (Obniżenie Swieradow-
skie) i Małą Kamienną (dopływ Bobru). Płaski dział
wód między nimi nosi nazwę Rozdroża Izerskiego (767
m). Od północy rozciąga się Grzbiet Kamienicki (Ka­
mienica 973 m), od południa Grzbiet Wysoki z kulmi­
nacją Wysokiej Kopy. Granica państw przecina w po­
przek zachodnią jego część, pozostawiając po stronie
czeskiej szczyt Smrk (1124 m) i schodzi w dolinę gór­
nej Izery, pozostawiając po stronie polskiej część jej
lewego dorzecza, a następnie skręca ku północy na
Przełęcz Szklarską (886 m) na dziale wodnym dorzeczy
Odry i Łaby, przyjętą za granicę Karkonoszy. W zme-
tamorfizowanych utworach Gór Izerskich występują
żyły kwarcu i półszlachetne minerały ozdobne. Selek­
tywne wietrzenie wytworzyło urozmaicone formy skal­
ne, którym ponadawano różne fantazyjne nazwy.
Kwarc jest eksploatowany na potrzeby przemysłu. Gó­
ry Izerskie są regionem lesistym, jednak sąsiedztwo re­
jonów uprzemysłowionych, zwłaszcza w północnych
Czechach, oraz pobliskich dużych elektrowni na węglu
brunatnym w Kotlinie Turoszowskiej (po stronie nie­
mieckiej i polskiej) spowodowały w ostatnich dziesię­
cioleciach katastrofalne zniszczenie drzewostanów,
szczególnie sztucznie wprowadzonych monokultur
świerkowych. Na płaskich garbach występują miejsca­
mi torfowiska wysokie, np. po polskiej stronie w re­
zerwacie „Torfowisko Izerskie” (44,7 ha) z reliktowym
stanowiskiem kosodrzewiny. W gminie Stara Kamieni­
ca istnieje rezerwat „Krokusy w Górzyńcu” (3,9 ha).
W dolinie Kwisy znajduje się uzdrowisko Świeradów
Zdrój (ok. 5 tys. mieszk.), a w dolinie Kamiennej na
pograniczu Karkonoszy ośrodek rekreacyjny Szklarska
Poręba (ok. 8,5 tys. mieszk.). Po stronie czeskiej u pod­
nóża Gór Izerskich leży duże miasto przemysłowe Li­
bérée oraz słynny z wyrobu sztucznej biżuterii Jablo­
nec.
Góry Kaczawskie (332.35) są niewysoką grapą
górską (najwyższy Skopiec 724 m), zamykającą od
północy Kotlinę Jeleniogórską. Od północo-wschodu
opadają tektonicznym stopniem ku Pogórzu Kaczaw-
skiemu, za ich zachodnią granicę z Pogórzem Izerskim
przyjmuje się dolinę Bobru, od wschodu i południo-
wschodu sąsiadują z Pogórzem Polkowskim i Górami
Wałbrzyskimi. Wysokości względne nie przekraczają
250 m, piętrowość klimatyczno-roślinna nie zaznacza
się, należą więc do typu gór niskich. Jednakże urozmai­
cenie form urzeźbienia jest dosyć znaczne, co wiąże się
ze zróżnicowaniem materiału skalnego. Zbudowane są
przeważnie ze skał staropaleozoicznych, sfałdowanych
w orogenezie kaledońskiej i zdyslokowanych w póź­
niej szych fazach górotwórczych. W strukturze ich biorą
udział zmetamorfizowane (krystaliczne) wapienie kam-
bryjskie, kwarcyty, łupki i różne skały pochodzenia
wulkanicznego (przede wszystkim porfiry i keratofiry).
Rzeka Kaczawa, która bierze w tych górach początek,
dzieli je na dwie nierówne części. W części zachodniej
zaznaczają się trzy pasma: Północnokaczawskie, Połu-
dniowokaczawskie i niski Mały Grzbiet na zachodzie,
przy czym przedłużeniem Pasma Południowokaczaw-
skiego są Góry Ołowiane nad doliną Bobru; mniejsza
jest część wschodnia za doliną Kaczawy. Partie szczy­
towe porastają sztucznie wprowadzone drzewostany
świerkowe i łąki, niżej występują lasy liściaste piętra
pogórskiego i pola uprawne. Osiedla są dosyć liczne.
Miastem jest Wojcieszów lok. 4,5 tys. mieszk.) w doli­
nie Kaczawy, gdzie znajdują się duże kamieniołomy
eksploatujące wapienie i porfiry. Góry są łatwo dostęp­
ne, przecięte licznymi drogami oraz linią kolejową
wzdłuż Kaczawy między Marciszowem na szlaku
z Wałbrzycha do Jeleniej Góry a Złotoryją na Pogórzu
Kaczawskim.
O
Góry Kaczawskie zajmują około 300
km . Projektowany jest Kaczawski Park Krajobrazowy.
Kotlina Jeleniogórska (332.36) jest wypreparowa­
na w granitach batolitu izersko-karkonoskiego, tworzą­
cych izolowane garby i skałki. Przez północną część
kotliny przepływa rzeka Bóbr, do którego uchodzą pły­
nące z Karkonoszy Kamienna i Łomnica z dopływami.
Poniżej ujścia Kamiennej Bóbr tworzy przełom przez
próg Pogórza Izerskiego, które ogranicza kotlinę od za­
chodu stopniem wysokości 100-150 m. Od południa
zamykają kotlinę Karkonosze, wznosząc się 1000 m
ponad jej dnem, od wschodu około 500 m niższe Ru­
dawy Janowickie, od północy Góry Kaczawskie wznie­
sione 200-300 m ponad dolinę Bobru. W tym obramo­
waniu Kotlina Jeleniogórska ma około 270 km po­
wierzchni i dzieli się na kilka mikroregionów (Wal­
czak, 1968): 1) Obniżenie Jeleniej Góry (332.361),
obejmujące dolinę Bobru (wraz z ujściową częścią do­
liny Kamiennej) zajęte przez zabudowę miejską; 2)
Obniżenie Sobieszowskie (332.362) z płaskimi stożka­
mi napływowymi Kamiennej i jej dopływu Wrzosówki;
3) Wzgórza Łomnickie 332.363), będące pagórami gra­
nitowymi wysokości 400-500 m (najwyższa Grodna
506 m), przeważnie porośnięte lasem; 4) Obniżenie
Mysłakowickie (332.364) ze stożkiem napływowym
Łomnicy, zajętym przez osadnictwo i pola uprawne; 5)
Wzgórza Karpnickie (332.365) - podobne do Wzgórz
Łomnickich wzniesienia granitowe, stanowiące przed­
górze Rudaw Janowickich, z kulminacją Sokolich Gór
Krzyżna Góra 654 m), 6) Wzgórza Dziwiszowskie
(332.366) - pagórkowaty, częściowo zalesiony skłon
Gór Kaczawskich. W czwartorzędzie do Kotliny Jele­
niogórskiej wkraczał kontynentalny lodowiec skandy­
nawski, którego śladem są resztki moreny dennej, iły
zastoiskowe i piaski. Warunki klimatyczne kotliny są
niekorzystne, zwłaszcza zimą, kiedy tworzą się zastoi-
ska mroźnego powietrza z inwersją termiczną w sto­
sunku do otaczających gór. Zlokalizowany w kotlinie
przemysł powoduje znaczne zanieczyszczenie powie­
trza. Kotlina Jeleniogórska jest gęsto zaludniona
i uprzemysłowiona. Głównym ośrodkiem jest węzeł ko­
lejowy i drogowy, zabytkowe miasto wojewódzkie Je­
lenia Góra (ok. 94 tys. mieszk.) wraz z przyłączonymi
do niej Cieplicami Śląskimi-Zdrojem nad Kamienną,
uzdrowiskiem znanym od XVII w. U podnóża Karko­
noszy leżą ośrodki satelitarne: przy linii kolejowej do
Szklarskiej Poręby Piechowice (ok. 8 tys.), dalej ku
wschodowi Podgórzyn, Sosnówka, Miłków, a u podnó­
ża Rudaw Janowickich - Janowice nad Bobrem i Ko­
wary (ok. 13 tys.). Jelenia Góra jest punktem wyjścio­
wym do okolicznych ośrodków rekreacji i turystyki
w górach zarówno w porze letniej, jak i w zimie.
Karkonosze (332.37) są najwyższą grupą górską
w całych Sudetach. Główne ich pasmo, będące od­
wieczną granicą Śląska i Czech, ciągnie się na prze­
strzeni 36 km od Przełęczy Szklarskiej (886 m) na gra­
nicy z Górami Izerskimi po Przełęcz Kowarską (727
m), oddzielającą je od Rudaw Janowickich. W kierunku
południowym odchodzą od niego długie ramiona,
w tym m.in. graniczny między Polską a Czechami
Grzbiet Lasocki (Łysina 1188 m) - po czesku Pomezni
hreben. Czeska część Karkonoszy jest znacznie więk-
O
sza od polskiej, mającej zaledwie około 180 km po­
wierzchni, podczas gdy po drugiej stronie granicy góry
te obejmują około 450 km i są oddzielone tektonicz­
nym załomem od Podgórza Karkonoskiego. Główne
pasmo Karkonoszy, ich północny skłon i Kotlina Jele­
niogórska są zbudowane z granitów batolitu izersko-
karkonoskiego, natomiast czeska część Karkonoszy ma
bardziej złożoną budowę geologiczną, na którą składają
się zmetamorfizowane skały prekambryjskie i paleozo-
iczne. W południowych ramionach Karkonoszy wyróż­
nia się rozcięty przez Łabę, równoległy do granicznego
pasma ciąg wzniesień, zbudowanych z odpornych na
denudację łupków metamorficznych, oddzielony sub-
sekwentnymi dolinami górnej Łaby i jej lewego dopły-
r

wu Białego Potoku. Obydwa pasma górskie (tzw. Ślą­

skie i Czeskie) zbiegają się na wschodzie na szczycie
Śnieżki (1602 m), która swą wysokość zawdzięcza od­
porności na wietrzenie i denudację budujących ją skał.
Wznosi się ona nad pozostałością trzeciorzędowej po­
wierzchni zrównania na wysokości około 1400 m, na­
zywanej Równią pod Śnieżką i dochodzącej po obu
stronach granicy do 3 km szerokości. Po stronie cze­
skiej wznoszą się ponad jej poziom jeszcze dwa twar-
dzielcowe ostańce: Lućni hora (1548 m) i Studnićni ho­
ra (1554 m). Głęboka Przełęcz Karkonoska (1197 m)
dzieli graniczny grzbiet Karkonoszy na część zachodnią
z kulminacją Wielkiego Szyszaka (1509 m) - po czesku
Vysoke Kolo - i część wschodnią z kulminacją Śnieżki.
Karkonosze uległy w czwartorzędzie dwukrotnie lokal­
nemu zlodowaceniu, którego śladem są dobrze wy­
kształcone cyrki lodowcowe i moreny. Na północnym
skłonie Wielkiego Szyszaka są to Wielki, Mały i Czar­
ny Kocioł Śnieżny, a na północnym skłonie Równi pod
r

Śnieżką cyrki Wielkiego i Małego Stawu oraz Łom-

niczki. Lodowiec dolinowy z dobrze wykształconym
cyrkiem istniał po stronie południowej w źródłowi-
skach rzeki Upy pomiędzy Śnieżką a Studniczną. Naj­
wyższe wzniesienia pokrywają rumowiska skalne po­
wstałe w warunkach klimatu peryglacjalnego. Ponadto
na zboczach i na wierzchowinie gór występują grupy
skalne, będące rezultatem selektywnego wietrzenia
i denudacji zwietrzeliny.
Północne stoki Karkonoszy oddziela od Kotliny Je­
leniogórskiej rozczłonkowany erozyjnie ciąg wzniesień
wysokości 600-800 m, nazywany Przedgórzem Kar­
konoszy. Pomiędzy tymi wzniesieniami a głównym
grzbietem gór występuje podłużne obniżenie, zaznacza­
jące się w postaci przełęczy i układzie dolin - tzw.
Karkonoski Padół Śródgórski.
W Karkonoszach zaznacza się 5 pięter klimatycz-
no-roślinnych: podgórskie do wysokości około 450-500
m, regla dolnego do wysokości około 1000 m z lasami
sosno wo-bukowo-jodłowymi i domieszką różnych
drzew liściastych, regla górnego do wysokości 1250 m
z dominacją świerka, subalpejskie do wysokości około
1450 m z kosodrzewiną i alpejskie na najwyższych
wierzchołkach. W porównaniu z Tatrami wysokość pię­
ter jest niższa o 250-300 m. Roczne sumy opadów
wzrastają od 700-800 mm w piętrze podgórskim do
1150 mm w piętrze alpejskim, natomiast średnie tempe­
ratury roczne maleją od około 7° C w piętrze podgór-
r

skim do 0,1 °C na szczycie Śnieżki. Pod względem ge-

obotanicznym Karkonosze należą do odrębnego działu
sudeckiego o uboższym niż w Karpatach składzie flo-
rystycznym, ale z pewnymi reliktami tundrowymi, któ­
rych brak w Karpatach, np. wierzba lapońska, malina
moroszka, skalnica śnieżna, gnidosz sudecki, sosna
błotna i in. Charaktery stygnę są zbiorowiska roślinne
torfowisk wysokich. Po obu stronach granicy utworzo­
no parki narodowe. Karkonoski Park Narodowy w Pol­
sce powstał w 1974 r. i obejmuje tylko najwyższą część
gór o powierzchni 55,6 km , w tym 17 km to rezerwat
ścisły ponad górną granicą lasu. Znacznie większy jest
park narodowy po stronie czeskiej, utworzony w 1963
r. i obejmujący prawie całe góry (385 km ).
Karkonosze stanowią najważniejszą pod względem
turystycznym część Sudetów i są dość dobrze zainwe­
stowane. Głównymi ośrodkami rekreacji i turystyki po
polskiej stronie są Szklarska Poręba (8,5 tys. mieszk.)
w dolinie Kamiennej na zachodzie i Karpacz (ok. 6,5
tys. mieszk.) na wschodzie, po stronie czeskiej zaś Har-
rachov nad dopływem Izery Mumlawą, Spindleruv
Młyn nad Łabą, Pec nad dopływem Łaby Upą i zdro­
jowisko Janske Lazne u podnóża Czarnej Góry (Cema
hora 1299 m). W miejscowościach tych pobudowano
koleje linowe kabinowe lub krzesełkowe oraz liczne
wyciągi narciarskie, a wysoko w górach schroniska Tu­
rystyczne.
Rudawy Janowickie (332.38) są górami zamykają­
cymi od wschodu Kotlinę Jeleniogórską. Od północy
sąsiadują z Górami Ołowianymi w grupie Gór Kaczaw-
skich, od których dzieli je dolina Bobru, od wschodu
z małymi kotlinami Mieroszowską i Kamiennogórską,
od południa przez Przełęcz Kowarską (727 m) z Kar­
konoszami. Oś Rudaw Janowickich ma kierunek zbli­
żony do południkowego. Najwyższym wzniesieniem O
jest Skalnik (935 m). Region ma około 130 km po­
wierzchni. Rudawy Janowickie są zbudowane częścio­
wo z granitu, ale głównie ze zmetamorfizowanych skał
paleozoicznych na kontakcie z batolitem izersko-
karkonoskim i odznaczają się urozmaiceniem składu
mineralogicznego, w tym kruszcami metali, m.in. żela­
za i ołowiu, jednakże opłacalne zasoby metali i rudy
uranu już wyeksploatowano. Stoki i wierzchowiny po­
rastają lasy, występują ostańcowe formy skalne. W ru­
chu turystycznym nie odgrywają one większej roli wo­
bec sąsiedztwa Karkonoszy. W 1989 Or. utworzono Ru­
dawski Park Krajobrazowy (126,7 km ).
10.4. Sudety Środkowe (332.4-5)
r

Sudety Środkowe pod względem geologicznym

przedstawiają strukturę niecko watą, której oś przebiega
zgodnie z ogólnym kierunkiem zrębu sudeckiego z pół-
noco-zachodu na południo-wschód. Obrzeżenie tej
niecki tworzą prekambryj skie, metamorficzne bloki
Gór Sowich na północo-wschodzie oraz Gór Orfickich
i Bystrzyckich na południo-zachodzie. Nieckę wypeł­
niają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na
nich leży kilkusetmetrowej grubości płyta piaskowców
kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej,
która objęła środkową część Masywu Czeskiego
i wtargnęła w nieckę środkowosudecką. Płyta piaskow­
ców kredowych została w trzeciorzędzie zdyslokowana.
Część północno-zachodnia podległa wypiętrzeniu
i tworzy Góry Stołowe, część południowo-wschodnia
wypełnia tektoniczny rów Nysy Kłodzkiej. Występują­
ce w spodzie niecki mało odporne warstwy karbońskie
(z wkładkami węgla kamiennego) wyłaniają się na jej
brzegach, tworząc subsekwentne obniżenia śródgórskie
Bramy Lubawskiej i Obniżenia Noworudzkiego.
W permie (cechsztynie) nastąpiły warstwowe i żyłowe
intruzje magmy, z której powstały odporne na denuda­
cję porfiry, budujące izolowane wzniesienia Gór Wał­
brzyskich i pasmo Gór Kamiennych. We wschodniej
części Sudetów Środkowych pojawiają się hercyńskie
struktury fałdowe, które wchodzą w skład Gór Bardz-
kich i są ścięte uskokami, prostopadłymi do ich biegu.
Dyslokacje wytworzyły w trzeciorzędzie zapadlisko
zwane rowem Nysy, które dało początek Kotlinie
Kłodzkiej, oddzielającej Sudety Środkowe od Wschód-
r

nich. Sudety Środkowe są niższe od Sudetów Zachod­

nich i Wschodnich. Tylko w niewielu miejscach prze­
kraczają wysokość 1000 m. W granicach Polski zajmu­
ją powierzchnię około 2100 km . Podział mezoregio-
nalny przedstawia się w sposób następujący: Brama
Lubawska (332.41), Góry Wałbrzyskie (332.42), Góry
Kamienne (332.43), Góry Sowie (332.44), Góry Bardz-
kie (332.45), Obniżenie Noworudzkie (332.46), Obni­
żenie Ścinawki (332.47), Góry Stołowe (332.48) -
przecięte w poprzek granicą, przy czym część czeska
nosi nazwę Broumovska vrchovina, Pogórze Orlickie
(332.51) - Podorlicka pahorkatina, w Polsce jedynie
mały fragment w okolicach Kudowy, Góry Orlickie
(332.52) - Orlicke hory w ogromnej większości na te­
rytorium Czech, Góry Bystrzyckie (332.53), Kotlina
Kłodzka (332.53).
Brama Lubawska (332.41) jest obniżeniem śród-
górskim wypreparowanym w mało odpornych na denu­
dację skałach karbońskich na zachodnim obrzeżeniu
niecki środkowosudeckiej i z tego względu zaliczonym
do makroregionu Sudetów Środkowych, stanowiąc jed­
nocześnie pogranicze Sudetów Zachodnich. Od strony
wschodniej Brama Lubawska graniczy z Górami Ka­
miennymi i Wałbrzyskimi. W okolicy miasta Lubawki
bierze początek rzeka Bóbr, kierująca się na północ
przez Kamienną Górę w rejon Marciszowa, gdzie skrę­
ca na północo-zachód, oddzielając Rudawy Janowickie
od Gór Kaczawskich. Powstała tu niewielka Kotlina
Marciszowska, oddzielona zwężeniem doliny Bobru od
następnej Kotliny Kamiennogórskiej. Trzecim członem
omawianego obniżenia śródgórskiego są okolice Lu­
bawki. Dział wodny dorzeczy Odry (Bobru) i Łaby
(Upy) jest tu bardzo niski i przebiega na terytorium
czeskim. Leży na nim miejscowość Zacier z kopalnią
węgla kamiennego. Brama Lubawska zawdzięcza swą
nazwę funkcji komunikacyjnej, ponieważ tworzy do­
godne przej ście z Czech na Śląsk, które odgrywało du­
żą rolę od czasów średniowiecza, ale obecnie straciło
swoje znaczenie, gdyż międzynarodowe szlaki kolejo­
we i drogowe między Czechami a Polską przebiegają
przez inne części Sudetów. Obniżenie Bramy Lubaw­
skiej (wszystkie trzy jego człony) zajmuje po wierzch-
nię około 80 km , a jego wzniesienie nad poziomem
morza mieści się w granicach od nieco powyżej 500 m
na dziale wodnym Bobru do około 420 m w okolicach
Marciszowa. Stare ośrodki miejskie Kamienna Góra
(ok. 24 tys. mieszk.) i Lubawka (ok. 7 tys.) mają od
XIX w. fabryki przemysłu lekkiego - lniarskiego,
odzieżowego, obuwniczego, meblarskiego i in., Marci­
szów zaś jest lokalnym węzłem kolejowym na szlaku
z Wałbrzycha do Jeleniej Góry.
Góry Wałbrzyskie (332.42) przedstawiają izolowa­
ne zalesione kopuły, wznoszące się ponad poziomem
Pogórza Wałbrzyskiego 200-400 m. Są to wychodnie
porfirowych żył kominowych, przecinających skały
karbońskie z węglem kamiennym, eksploatowanym
w Wałbrzychu, a także inne paleozoiczne formacje
skalne. Od północo-zachodu sąsiadują z Górami Ka-
czawskimi, od których dzieli je szerokie obniżenie
przełęczowe koło Domanowa i górny bieg Nysy Szalo­
nej, od południo-wschodu graniczą z Górami Sowimi,
od południo-zachodu z Górami Kamiennymi, przy
czym granicę tworzą dolina Lesku (dopływ Bobru,
wpadający do niego pod Marciszowem) oraz dolina
Rybnej (dopływ Bystrzycy). Największą wysokość
osiąga grupa Rybnickiego Grzbietu i Borowej (854 m)
na południe od Wałbrzycha oraz Chełmiec (834 m) na
zachód od Wałbrzycha, podczas gdy na północ od tego
miasta najwyższy jest Lisi Kamień (630 m). Na półno-
co-zachód od Chełmca ciągnie się charakterystyczny
grzbiet Trój garbu (779 m), a dalej kopuły Łysicy (666
m), Kokoszą (662 m), Borowca (645 m) i Krąglaka
(687 m). Góry Wałbrzyskie rozciągają się na przestrze-
9 •
ni 26 km i zajmują powierzchnię około 160 km . Mimo
niezbyt wielkiego wzniesienia nad poziomem morza
wysokości względne są znaczne, a stoki mają duże na­
chylenie i są porośnięte przez mieszane lasy liściaste
regla dolnego, co w połączeniu z silną urbanizacją
i uprzemysłowieniem okolic Wałbrzycha stwarza duże
kontrasty krajobrazowe, decydujące o atrakcyjności
tych gór. Jednakże zagrożenie środowiska przyrodni­
czego przez zanieczyszczenie wód i powietrza, wyrobi­
ska i hałdy jest bardzo duże. Oprócz koksującego węgla
kamiennego, wydobywanego do niedawna w Wałbrzy­
chu, jest eksploatowany baryt (siarczan baru), surowiec
dla przemysłu chemicznego, ceramicznego i papierni­
czego, w Boguszowie-Gorcach (ok. 19 tys. mieszk.),
a także gliny ceramiczne. Działają w Wałbrzychu: elek­
trownia, huta żelaza, huta szkła, zakłady porcelany sto­
łowej i in. Problemy ekologiczne spowodowały po­
wstanie projektu przekształcenia struktury przemysłu
i zaniechania wydobycia węgla (także ze względu na
nieopłacalność wskutek trudnych warunków eks­
ploatacyjnych). W granicach zespołu miejskiego Wał­
brzycha (ok. 140 tys. mieszk.) znajduje się uzdrowisko
Szczawno-Zdrój. Góry przecinają liczne szlaki komu­
nikacyjne, w tym magistrala kolejowa z Wrocławia
przez Wałbrzych do Jeleniej Góry i granicy państwa w
Zgorzelcu.
Góry Kamienne (332.43) są wychodnią potężnej
pokładowej żyły porfirowej z okresu permskiego, pod-
kowiasto obrzeżającą nieckę środkowosudecką od pół­
noco-wschodu, północy i zachodu, gdzie graniczą
z Bramą Lubawską. Od północy i północo-wschodu są­
siadują z Górami Wałbrzyskimi, od wschodu z Górami
Sowimi i Obniżeniem Noworudzkim, od południa
z Obniżeniem Scinawki i północo-zachodnim narożni­
kiem Gór Stołowych. Odporności porfiru na denudację
zawdzięczają one stromość stoków i niespokojny profil
linii grzbietowej. W osi niecki środkowosudeckiej
utworzyła się niewielka Kotlina Krzeszowska. Na za­
chód od niej ciągnie się południkowo pasmo Gór Kru­
czych, których kulminacje tworzą: graniczna Szeroka
(843 m) i Spićak (879 m) po stronie czeskiej (na połu­
dnie od Lubawki). Przełom potoku Zadrna dzieli Góry
Krucze od skręcającego na południo-wschód pasma
Czarnego Lasu (Czuba 660 m), które przełom Grzędz-
kiego Potoku (dopływ Lesku) dzieli od Pasma Lesistej
(836 m), złożonego z dwóch równoległych grzbietów. r

Następny człon Gór Kamiennych za przełomem Sci-

nawki tworzą trzy równoległe grzbiety Gór Suchych,
których centralnym węzłem jest Waligóra (936 m).
Najdłuższe z nich jest pasmo na granicy czeskiej
z kulminacją Spićaku (879 m). Nazwa Gór Suchych
jest związana z ubóstwem wód płynących. Porośnięte
są mieszanym lasem regla dolnego. Ich południowo-
wschodnie przedłużenie stanowią Wzgórza Włodzickie
w okolicach Nowej Rudy, zbudowane z czerwonego
spągowca, diabazu i gabra, dochodzące do wysokości
758 m. Góry Kamienne zajmują powierzchnię około
240 km . Rezerwatami są: porfirowy „Kruczy Kamień”
(10,2 ha) w gminie Lubawka oraz piaskowcowe „Głazy
Krasnoludków” (9 ha) w gminie Kamienna Góra.
Region jest atrakcyjny turystycznie, ale położony
na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych i sto­
sunkowo mało frekwentowany. Atrakcyjność przyrod­
niczą uzupełnia wybitny obiekt artystyczny, którym jest
barokowy zespół klasztorny w Krzeszowie (zaliczony
do klasy „0”). Na południe od Krzeszowa leży zabyt­
kowe Chełmsko Śląskie, ośrodek przemysłu włókienni­
czego. Stacją klimatyczną i ośrodkiem rehabilitacyjnym
po przebyciu gruźlicy jest Sokołowsko, położone w
niewielkiej kotlinie Gór Suchych. Węzłem szlaków tu­
rystycznych i drogowych jest schronisko Andrzejówka
(ponad 800 m) u podnóża Waligóry, najwyższego
wzniesienia całych Gór Kamiennych; jest ono łatwo
dostępne z Wałbrzycha. Po południowej stronie, w po­
bliżu granicy państwa leży nad Scinawką Mieroszów
(ok. 5 tys. mieszk.).
Góry Sowie (332.44) rozciągają się na przedłuże­
niu Gór Wałbrzyskich, ale w przeciwieństwie do nich
nie mają zewnętrznego zrównania pogórskiego, bo
uskok brzeżny dzieli je bezpośrednio od podgórskich
obniżeń Przedgórza Sudeckiego. Góry Sowie są zrębem
tektonicznym zbudowanym z prekambryjskich gnej­
sów. Blok ten kończy się na południo-wschodzie na
Przełęczy Srebrnej, stanowiącej granicę hercyńskich
struktur fałdowych Gór Bardzkich. Oś Gór Sowich do­
chodzi do 30 km długości, ich szerokość osiąga 8-10
km, a powierzchnia 270 km . Część północno-
zachodnia jest rozcięta przełomem Bystrzycy i jej do­
pływami na kilka członów. Na zachód od przełomu By­
strzycy wzniesienia nie dochodzą do 650 m n.p.m.
(Klasztorzysko 631 m). W przełomie powyżej Luba-
chowa w 1917 r. utworzono2niewielki zbiornik reten-
. ^
cyjny o powierzchni 0,5 km i pojemności 8 min m .
Nad tym zbiornikiem w miejscowości Zagórz, na
wzgórzu z ruinami średniowiecznego zaniku, utworzo­
no rezerwat „Góra Choina” 19 ha). Na południo-
wschód od przełomu dopływy Bystrzycy: Młynówka,
Walimka i Jaworzynka wyodrębniają równoległe
grzbiety - Michałkowski (591 m), Babiego Kamienia
(670 m), Jawornicki (623 m) i Włodarza (811 m).
Grzbiety te zbiegają się w kulminacji całej grupy gór­
skiej Wielkiej Sowie (1014 m). Stąd Góry Sowie cią­
gną się w kierunku południowo-wschodnim w postaci
jednego wału osiągającego wysokości 800-900 m, ob­
niżającego się do Przełęczy Srebrnej (586 m), ale towa­
rzyszą mu po obu stronach spłaszczenia na wysokości
600-700 m. Na szczytach i stokach występują ostańco-
we skałki. Góry porasta las piętra regla dolnego
z przewagą buka. Na Bukowej Kalenicy (964 m) utwo­
rzono rezerwat o powierzchni 28 ha, chroniący frag­
ment pierwotnej puszczy sudeckiej z udziałem buka,
wiązu, grabu i modrzewia. W poprzek Gór Sowich
przechodzi kilka dróg jezdnych, m.in. przez przełom
r

Bystrzycy ze Świdnicy do Jedliny-Zdroju (ok. 6 tys.

mieszk.), Głuszycy (ok. 7,5 tys.) i Wałbrzycha,
z Dzierżoniowa przez położone u podnóża gór Pieszyce
i Przełęcz Jugowską (805 m), przez Bielawę i Przełęcz
r

Woliborską (711 m) i z Ząbkowic Śląskich przez Prze­

łęcz Srebrną do Nowej Rudy. Okolice położonych
u podnóża Wielkiej Sowy Walimia i Rzeczki oraz So-
kolca i Jugowa na południowo-zachodnim stoku Gór
Sowich mają dobre warunki do uprawiania narciarstwa.
W 1991 r.2 utworzono Park Krajobrazowy Gór Sowich
168,9 km ) z rezerwatem „Bukowa Kalenica” (28,7 ha).
Góry Bardzkie (332.45) są orograficznym przedłu­
żeniem Gór Sowich, od których dzieli je Srebrna Prze­
łęcz, ale w przeciwieństwie do nich są zbudowane ze
sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej skał paleozo-
icznych: zlepieńców, piaskowców kwarcytowych i łup­
ków - kambryj skich, sylurskich i dolnokarbońskich,
a także skał pochodzenia wulkanicznego. Kierunek fał-
dowań przebiega w poprzek do rozciągłości gór, wy­
znaczonej przez trzeciorzędowe uskoki, co sprawia, że
mimo stosunkowo niewielkich wysokości bezwzględ­
nych rzeźba terenu jest dosyć urozmaicona. Góry
Bardzkie przecina antecedentny przełom Nysy Kłodz­
kiej z trzema meandrami wciętymi, dzieląc je na niższą
część północno-zachodnią z kulminacjami Słupa (667
m) i Wilczaka (637 m) oraz część południowo-
wschodnią z Ostrą Górą (751 m), najwyższą Kłodzką
Górą (765 m) i Grodziskiem (730 m). W części północ­
no-zachodniej wyodrębnia się niewielka Kotlina Żda-
nowska pod Przełęczą Srebrną, szerokie Obniżenie
Łęcznej oraz Garb Golińca (517 m) od strony Kotliny
Kłodzkiej, w części południowo-wschodniej od strony
Kotliny Kłodzkiej - dolina Jodłownika z wsią Wojcie­
chowice i po zewnętrznej stronie gór Kotlina Laskówki.
Granicę z Górami Złotymi tworzy szeroka Przełęcz
Kłodzka (481 m). Góry Bardzkie mają około 20 km
rozciągłości i od 6 do 10 km szerokości, zajmując po­
wierzchnię około 160 km . Stoki północno-wschodnie,
związane z sudeckim uskokiem brzeżnym, są bardziej
strome niż stoki od strony Kotliny Kłodzkiej, zajęte
częściowo przez pola uprawne i osadnictwo wiejskie.
Główny grzbiet jest porośnięty lasem regla dolnego.
W okolicach wsi Brzeźnica, na stoku północno-
wschodnim utworzono dwa rezerwaty przyrodnicze:
„Cisowa Góra” (18,5 ha) i „Cisy” (21 ha), obejmujące
fragmenty naturalnego lasu mieszanego z dębem, jawo­
rem, lipą, wiązem, świerkiem, jodłą i modrzewiem oraz
dużymi skupiskami cisa.
Wzdłuż przełomu Nysy Kłodzkiej wiedzie mię­
dzynarodowy szlak kolejowy z Wrocławia przez
Kłodzko do Czech, powyżej dna doliny międzynaro­
dowa szosa E67 przez położone u wylotu przełomu
miasteczko Bardo (ok. 3,5 tys. mieszk.), przez Przełęcz
Kłodzką zaś szosa z Kłodzka do Złotego Stoku, a dalej
do Paczkowa i Nysy, jednak same Góry Bardzkie nie
mają większego znaczenia turystycznego.
Obniżenie Noworudzkie (332.46) jest wypreparo­
waną w mało odpornych na denudację skałach karboń-
skich i dolnopermskich bruzdą, oddzielającą Góry So­
wie od równoległych do nich granicznych Gór Ka­
miennych i Wzgórz Włodzickich. Wody płyną w niej
w dwóch kierunkach: ku północo-zachodowi źródłowy
odcinek Bystrzycy, ku południo-wschodowi Włodzica,
dopływ Scinawki-Nysy Kłodzkiej. Obniżenie ma ponad
25 km długości, kilka kilometrów szerokości i łączy się
przez Obniżenie Bożkowskie z Kotliną Kłodzką, nato­
miast Włodzica łączy się ze Scinawką przez przełom
we Wzgórzach Włodzickich. Powierzchnię Obniżenia
Noworudzkiego oblicza się na 170 km . Bruzda nowo­
rudzka tworzy śródsudecki szlak komunikacyjny, wy­
korzystywany przez linię kolejową i szosę z Wałbrzy­
cha do Kłodzka i jest dosyć gęsto zaludniona. W pół­
nocnej części leży nad Bystrzycą miasto Głuszyca
z przemysłem włókienniczym (ok. 7,5 tys. mieszk.),
w południowej - Nowa Ruda (ok. 27 tys.) nad Włodzi-
cą z kopalnią węgla kamiennego, łupków ogniotrwa­
łych i różnymi zakładami przemysłowymi.
Obniżenie Ścinawki (332.47), w Czechach Broum-
ovska kotlina, tworzy szeroką bruzdę pomiędzy Górami
Kamiennymi od północo-wschodu a Górami Stołowy­
mi (czeska Broumovska vrchovina), na południo-
zachodzie wykorzystywaną przez dopływ Nysy Kłodz­
kiej Scinawkę. Środkowa część tej jednostki z miastem
Broumov należy do Czech, natomiast górna z miastem
r

Mieroszów oraz dolna z dużą wsią Scinawka, mia­

steczkiem Radków (ok. 2,5 tys. mieszk.) i ośrodkiem
odpustowym Wambierzyce znajdują się w granicach
Polski. Obniżenie to ma ponad 30 km długości i 10-12
km szerokości i powstało na wychodniach iłowcowych
i piaskowcowych skał górnopermskich (cechsztyń-
skich), a także dolnotriasowych niecki środkowosudec-
kiej. W polskiej części Obniżenia Ścinawki wyróżnia
r

się Obniżenie Mieroszowskie w górnym biegu Scinaw-

ki oraz w dolnym jej biegu, oprócz samej doliny, nie­
wysokie Wzgórza Ścinawskie (Gardzień 556 m). zaj-
2 2
mujące łącznie około 80 km (cały region ok. 300 km ).
Góry Stołowe (332.48) zajmują centralną część
niecki środkowosudeckiej, są więc górami inwersyjny-
mi, tzn. o odwróconym w stosunku do budowy geolo­
gicznej ukształtowaniu powierzchni, zbudowanymi
z najmłodszych w niecce środkowosudeckiej górnokre-
dowych piaskowców ciosowych i margli (piętra ceno-
manu, turonu i emszeru). Skały te zalegają nieckowato,
ale bardzo płasko, tworząc jakby dwupiętrową strukturę
0 wierzchowinach przypominających z daleka płaski
stół, co stało się powodem nadania im nazwy Gór Sto­
łowych. W granicach Polski na płycie dolnego (ceno-
mańskiego) piaskowca ciosowego, wzniesionej do 300
m ponad otoczenie i opadającej ku niemu urwistymi
ścianami, zalegają turońskie margle i łupki, na których
wytworzył się płaski poziom denudacyjny na wysoko­
ści 700-750 m. Ponad nim wznoszą się skalne pozosta­
łości wyższego stopnia, zbudowanego z górnego pia­
skowca ciosowego, które tworzą kulminacje Małego
1 Wielkiego Szczelińca (919 m) oraz Błędnych Skał
(850 m), Skalniaka (915 m) i Narożnika (851 m). Owa
górna płyta, silnie spękana i zwietrzała, tworzy labiryn­
ty skalne, stanowiące dużą atrakcję turystyczną. Do
Gór Stołowych przylega od południa Obniżenie Dusz-
nicko-Szczytnieńskie na pograniczu Gór Bystrzyckich
i Orlickich, odwadniane przez Bystrzycę Dusznicką.
Góry Stołowe są przecięte granicą państwową
w ten sposób, że do Polski należy niewielki skrawek
północno-zachodni na południe od Krzeszowa (Róg
r

712 m) i Mieroszowa (Mieroszowskie Ściany 655 m),

zbudowany z dolnego piaskowca ciosowego, oraz naj­
wyższa część południowo-wschodnia pomiędzy Rad­
kowem a Kudową, ze szczytem Szczelińca (łącznie ok.
50 km ), natomiast środkowa część w granicach Czech
jest znacznie większa (ponad 500 km ) i bardziej zróż-
r

nicowana. Przedłużenie Mieroszowskich Ścian tworzą

Broumowskie Ściany (Broumovske Steny, Bozanovsky
Śpićak 773 m). Subsekwentne obniżenie w warstwach
turonu otacza środkowe stoliwo, zwane Adersbachskim
Skalnym Miastem (Adrśpaśskoteplicke skały; najwyż­
sze; Supi skały 771 m), gdzie bierze początek dopływ
Łaby Metuja, wreszcie od strony zachodniej kredową
nieckę kończy kuesta Zavora, zbudowana z dolnego
piaskowca ciosowego, na przedłużeniu granicznego pa­
sma kuestowego. Z kolei przedłużenie porfirowych Gór
Kruczych w Polsce stanowią Jestrebi hory (Zaltman
740 m), zamykające na dziale wodnym Upy i Metuji
nieckę środkowosudecką od południo-zachodu.
Lasy Gór Stołowych z udziałem buka, jaworu,
wiązu i modrzewia, a także świerka należą do piętra re­
gla dolnego. Na wierzchowinowych marglach turoń-
skich rozwinęły się miejscami torfowiska wysokie,
m.in. rezerwat Wielkie Torfowisko Batorowskie (39,5
ha). Rezerwatami są również rozczłonkowane szczeli­
nami stoliwa Wielkiego Szczelińca (50,3 ha) oraz
Błędnych Skał (23,5 ha). Region należy do najbardziej
atrakcyjnych części Sudetów. Wzięto go pod ochronę
przez utworzenie w 1994 r. Parku Narodowego Gór
Stołowych. Park ten zajmuje powierzchnię 62,8 km .
Roślinność należy do piętra regla dolnego, występują
też specyficzne łąki tzw. Sawanna Łężycka. Osobliwo­
ścią są: Torfowisko Batorowskie i różne formy wietrze­
jących skał. Najwyższą część Gór Stołowych przecina
droga samochodowa „Stu Zakrętów” z Radkowa na
północy przez Karłów u stóp Wielkiego Szczelińca do
Kudowy Zdroju.
Pogórze Orlickie (332.51), po czesku Podorlicka
pahorkatina, obejmuje zbudowane z granitu, skał pa-
leozoicznych i kredowych wzgórza, położone na za­
chód i północo-zachód od Gór Orlickich prawie w cało­
ści na terytorium Czech. W granicach Polski znajduje
się tylko niewielki fragment tego mezoregionu w okoli­
cach Lewina i Kudowy-Zdroju (ok. 11 tys. mieszk.),
położony w dorzeczu Łaby (Metuji) i obejmujący około
65 km2 , podczas gdy cały ten region ma 1280 km2 po­
wierzchni. W polskiej części wyróżnia się Wzgórza
Lewińskie (Grodziec 803 m) i Obniżenie Kudowy.
Góry Orlickie (332.52), po czesku Orlicke hory, są
blokiem zbudowanym z prekambryjskich gnejsów.
Prawie w całości znajdują się w granicach Czech i tyl­
ko ich północny kraniec ze szczytem Orlicy (po czesku
Vrchmezi, 1084 m) leży na granicy Polski, ale najwyż­
szym wzniesieniem jest Velka Deśtna (1125 m) na tery­
torium Czech. Góry Orlickie są słabo rozczłonkowa­
nym pasmem o rozciągłości ponad 30 km, oddzielonym
doliną Bystrzycy Dusznickiej i Dzikiej Orlicy od Gór
Bystrzyckich. Zajmują powierzchnię okło 360 km ,
z czego na terytorium Polski przypada tylko 20 km .
Położony na stokach Gór Orlickich na wysokości około
900 m Zieleniec jest najwyżej w Sudetach położoną
wsią, odznaczającą się długotrwałą pokrywą śnieżną
i będącą ośrodkiem narciarskim. U podnóża polskiej
części Gór Orlickich leżą miasto i uzdrowisko Duszniki
(ok. 6,5 tys. mieszk.), przy linii kolejowej z Kłodzka do
Kudowy-Zdroju i międzynarodowej drodze samocho­
dowej E67 z Pragi czeskiej przez Kudowę, Wrocław
i Łódź do Warszawy. Droga ta przechodzi przez prze­
łęcz Polskie Wrota (660 m), stanowiącą północną gra­
nicę Gór Orlickich ze Wzgórzami Lewińskimi. Góry
prawie w całości porasta las piętra regla dolnego, z wy­
jątkiem najwyższych wzniesień, które wkraczają w pię­
tro regla górnego.
Góry Bystrzyckie (332.53) znajdują się prawie
w całości na terytorium Polski, z wyjątkiem ich połu­
dniowo-wschodniego przedłużenia pomiędzy dolinami
Dzikiej i Cichej Orlicy. Od Gór Orlickich dzieli je doli­
na Bystrzycy Dusznickiej i Dzikiej Orlicy, która do
miejscowości Lesica (a po czeskiej stronie Bartośovice)
stanowi granicę państwową. Na dziale wodnym Orlicy
i Bystrzycy znajduje się rozległe torfowisko wysokie
z reliktową roślinnością tundrową (m.in. z brzozą niską
i turzycą skąpokwiatową), objęte ochroną jako rezerwat
„Torfowisko pod Zieleńcem” (156,8 ha). Góry By­
strzyckie pod względem budowy geologicznej tworzą
wspólny blok prekambryj ski z Górami Orlickimi i są
równoległym do nich pasmem, opadającym tektonicz­
nym stopniem do Kotliny Kłodzkiej, jednak w północ­
nej części, oddzielone doliną Bystrzycy Kłodzkiej, wy­
stępuje od wschodu drugie ramię z Łomnicką Równią
(898 m), której wierzchowina jest płytą kredowego pia­
skowca ciosowego, tworząc jak gdyby przedłużenie
Gór Stołowych, ale podstawę tej wierzchowinowej pły­
ty stanowią gnejsy bloku prekambryjskiego. Grzbiet
zachodni jest o kilkadziesiąt metrów niższy i obniża się
stopniowo do Przełęczy Spalonej (778 m), która od­
dziela część południową - najwyższą, ze wzniesieniem
Jagodnej (977 m). Oś Gór Bystrzyckich w granicach
Polski ma 37 km długości, szerokość 7-10 km i po­
 7
wierzchnię około 300 km . Na stokach i płaskich
wierzchowinach występują lasy piętra regla dolnego,
łąki górskie : polany. Od strony Kotliny Kłodzkiej
wkracza osadnictwo. Pod względem atrakcyjności tury­
stycznej nie mają szczególnych walorów. Są tu dwa
schroniska turystyczne („Pod Muflonem” nad Duszni­
kami i „Jagodna” na Przełęczy Spalonej).
Kotlina Kłodzka (332.54) jest rowem tektonicznym
0 kierunku południkowym, dzielącym system górski
Sudetów skośnie do jego rozciągłości na część środko­
wą i wschodnią, a właściwie południowo-wschodnią.
Po zachodniej stronie zapadliska znajdują się Góry By-
r

strzyckie, po wschodniej Masyw Snieżnika i jego pół­

nocne przedłużenie (Krowiarki), zachodnie ramię Gór
Złotych i Góry Bardzkie. Granica północna nie jest wy­
raźnie zarysowana i orograficznym przedłużeniem Ko­
tliny Kłodzkiej jest Obniżenie Ścinawki oraz Obniżenie
r

Noworudzkie w Sudetach Środkowych, ale granicę Ko­

tliny Kłodzkiej można poprowadzić od ujścia Ścinawki
do Nysy Kłodzkiej po okolice Polanicy-Zdroju u pod­
nóża Gór Stołowych, co nie pokrywa się z przebiegiem
struktur geologicznych. Na południu rów tektoniczny
Kotliny Kłodzkiej ma swoje przedłużenie poza niską
1 płaską wododziałową Przełęczą Międzyleską (534 m)
na granicy Polski i Czech. W omówionych granicach
długość Kotliny Kłodzkiej przekracza 40 km, przy sze­
rokości 10-12 km i powierzchni około 480 km . Dno
kotliny jest powierzchnią ścinającą różno wieko we serie
skalne, nie tylko warstwy kredowe, lecz również paleo-
zoiczne, w poziomie 300-450 m. W poziom ten są
wcięte Nysa Kłodzka i jej dopływy: Biała Lądecka, By­
strzyca Dusznicka i Kłodzka, Wilczka i in. W obrębie
Kotliny Kłodzkiej poza osadami rzecznymi w dolinach
zachowały się pozostałości pokryw morenowych i iłów
zastoiskowych, osadzonych w środkowym czwartorzę­
dzie wskutek dwukrotnego wtargnięcia lodowca konty­
nentalnego przez przełęcze w Górach Bardzkich.
Wierzchowinę dna kotliny pokrywa częściowo less,
stanowiący podłoże urodzajnych gleb, co stwarzało ko­
rzystne warunki dla rolnictwa. Wskutek tego kotlina
jest prawie całkowicie wylesiona i zajęta pod uprawę.
Klimat jest korzystny dla rolnictwa, toteż kotlina była
zasiedlona od czasów neolitu. W średniowieczu była
przedmiotem sporów między książętami śląskimi
a królestwem Czech, do którego ją włączono. Po opa­
r

nowaniu Śląska przez Prusy w połowie XVIII w. zajęły

one również Ziemię Kłodzką i wtedy wybudowano w
Kłodzku potężną twierdzę, która do dziś góruje nad
miastem. Kłodzko (ok. 31 tys. mieszk.) jest węzłem
komunikacyjnym, od którego na zachód w odległości
około 12 km przy drodze samochodowej E67 i linii ko­
lejowej do Kudowy znajduje się duże uzdrowisko Po-
lanica-Zdrój (ok. 7,5 tys.), na południe zaś miasta By­
strzyca Kłodzka (ok. 12 tys.) z przemysłem drzewnym
i zapałczanym oraz Międzylesie (ok. 3 tys.) przy mię­
dzynarodowym szlaku kolejowym do Czech przez
Przełęcz Międzyleską.
10.5. Sudety Wschodnie (332.6)
Sudety Wschodnie znajdują się prawie w całości
na terytorium Czech, których granica przechodzi na ich
północno-wschodni skłon, obejmując skrawek Niziny
Śląskiej. Do Polski należy północno-zachodni fragment
tych gór. Budowa geologiczna Sudetów Wschodnich
jest odmienna niż Sudetów Zachodnich i Środkowych.
Główny blok stanowią zrównane hercyńskie struktury
fałdowe o kierunku południkowym, złożone ze skał
dewońskich i karbońskich. Są one skośnie ścięte przez
dyslokacje, które nierównomiernie podniosły zrąb gór­
ski, intensywniej w części północno-zachodniej i środ­
kowej, gdzie najwyższe wzniesienia przekraczają 1400
m (Śnieżnik 1425 m, Kepmik 1423 m, Pradziad 1492
m), natomiast część południowo-wschodnia nie prze­
kracza wysokości 800 m n.p.m. i przedstawia krajobraz
wyżyny pogórskiej (Niski Jesionik). Najwyższe wznie­
sienia są zbudowane ze skał metamorficznych i wulka­
nicznych. Za granicę Sudetów Środkowych i Wschod­
nich przyjmuje się niską Przełęcz Międzyleską (534 m)
w dnie rowu Nysy Kłodzkiej, wschodnie zbocze Kotli­
ny Kłodzkiej i Przełęcz Kłodzką między Górami
Bardzkimi a Złotymi. Polska część Sudetów Wschod­
nich obejmuje tylko około 730 km i składa się z części
Gór Złotych, Masywu Śnieżnika oraz skraju Gór
Opawskich.
Podział Sudetów Wschodnich na mezoregiony
przedstawia się następująco:
Góry Złote (332.61) —Rycklebske kory (pasmo graniczne)
 Masyw Śnieżnika (332.62) —Krallcky Sneżnik (większa część w Polsce)

Góry Opawskie (332.63) — Zlatokorska vrckovlna (w Polsce część

krzeżna na północy)

— (332.64) —Hanusovicka vrckovina (tylko w Czeckack)

Wysokljeslonik (332.65) —Hrukyjesenik (tylko w Czeckack)

Niskijeslonlk (332.66) —Nlzkyjesenik (tylko w Czeckack)

— (332.67) —Mokelnlcka kräzaa (tylko w Czeckack)

— (332.68) —Zakreżska vrckovlna (tylko w Czeckack)

Oznaczenia dziesiętne dostosowano do systemu

przyjętego w Polsce. Czeskie nazwy regionów podano
według publikacji Zemepisny Lexikon CSR - Hory
a niziny (1987), podobnie jak w innych częściach Sude­
tów, których nazwy zresztą nie używano wprowadzając
określenie „Krkonośsko-jesenicka subprovincie (sou-
stava)”.
Góry Złote (332.61), po stronie czeskiej zwane Ry-
chlebske hory, zaczynają się na Przełęczy Kłodzkiej,
przyjętej za granicę między Sudetami Środkowymi
i Wschodnimi. Orograficznie są przedłużeniem Gór
Bardzkich i mają ogólny kierunek południowo-
wschodni, dochodząc do Przełęczy Ramzowskiej
(Ramzovske sedlo, 759 m) na terytorium Czech, dzie­
lącej je od Wysokiego Jesionika (Hruby Jesenik) ze
szczytem Praded 1491 m, najwyższym w Sudetach
Wschodnich. Od północo-wschodu granicę Gór Złotych
tworzy brzeżny uskok sudecki, od południo-zachodu
dolina Białej Lądeckiej i jej dopływu Morawki. Niska
przełęcz Różaniec (583 m) wyodrębnia część północno-
zachodnią, zbudowaną przeważnie ze sjenitu, gruboła-
wicowych wapieni krystalicznych (marmuru), amfiboli-
tów i in. skał metamorficznych, z kulminacją Jawornika
(870 m). Część południowo-wschodnia jest zbudowana
z gnejsu, łupków krystalicznych i granitu, z intruzjami
bazaltu. Grzbietem gór przebiega granica polsko-czeska
do szczytu Smrek (1125 m), gdzie skręca na południo-
zachód wzdłuż europejskiego działu wodnego, podczas
gdy przedłużenie głównego grzbietu dochodzi do Prze­
łęczy Ramzowskiej. Do mezoregionu Gór Złotych zali­
czono również wyodrębniające się Góry Bialskie po­
między górnym biegiem Białej Lądeckiej i j ej dopływu
Morawki. Dzielą się one na kilka członów: grzbiet pół­
nocny (Czernica 1083 m), zachodni (Suszyca 1047 m)
i wschodni na granicy państwa, oddzielony Przełęczą
Suchą od poprzedniego i przyrośnięty do grzbietu wła­
ściwych Gór Złotych między szczytami Postawnej
(1124 m) i Smreku. Jest to jedna z najbardziej dzikich
części Sudetów z zachowanym u źródeł Białej frag­
mentem pierwotnej puszczy w rezerwacie „Puszcza
Śnieżnej Białki” (124,7 ha) o różnorodnym drzewosta­
nie (buk, jodła, świerk, jawor). Góry Bialskie były
dawniej terenem eksploatacji żył srebra. Do mezore­
gionu Gór Złotych zaliczono również dolinę Białej Lą­
deckiej i Morawki, które tworzą kotlinowate rozszerze­
nie w okolicach Stronia Śląskiego. Rozciągłość Gór
Złotych od Przełęczy Kłodzkiej do Przełęczy Ramzow­
skiej dochodzi do 35 km, szerokość (wraz z Górami
Bialskimi) do 15 km, przy czym część polska obejmuje
około 240 km2 , część czeska około 280 km 2 . Są prawie
w całości zalesione. Eksploatacja surowców skalnych
i mineralnych pozostawiła w wielu miejscach formy
antropogeniczne w postaci wyrobisk i hałd. Głównymi
ośrodkami są uzdrowisko Lądek-Zdrój (ok. 7 tys.
mieszk.) z radoczynnymi cieplicami oraz Stronie Ślą­
skie (ok. 6 tys.), niewielki ośrodek przemysłu (tartak,
kamieniołom, huta szkła), końcowa stacja lokalnej linii
kolejowej z Kłodzka przez Lądek-Zdrój. Po stronie
północnej na granicy czeskiej leży Złoty Stok (ok. 3
tys.), niegdyś znany z kopalni złota, później arsenu.
Góry Złote z Bialskimi mogą być turystycznie atrak­
cyjne, ale są niezagospodarowane i mało uczęszczane.
M asyw Śnieżnika (332.62) jest zbudowany z gnej­
su. Główną kulminację tworzy wzniesiona ponad górną
r

granicę lasu kopuła samego Śnieżnika (1425 m), od

której odchodzą w 5 kierunkach niższe odgałęzienia.
Najdłuższe jest odgałęzienie północno-zachodnie po­
między bezpośrednim dorzeczem Nysy Kłodzkiej i jej
dopływu Białej Lądeckiej z kulminacjami Średniaka
(1210 m) i Czarnej Góry 11205 m), za przełęczą Pu-
chaczówka (864 m) przechodzące w płaskie, rozczłon­
kowane pasmo Krowiarek (Suchoń 964 m). Dolina po­
toku Kleśnica oddziela to odgałęzienie od krótkiego
grzbietu ze szczytami Stromej (1166 m) i Młyńska (991
m). Odgałęzienie wschodnie tworzy grzbiet łączący
grupę Śnieżnika z Górami Złotymi, przy czym granicę
stanowi przełęcz Płoszczyna (817 m). Odgałęzienie po­
łudniowe znajduje się w całości na terytorium Czech,
ajego kulminacją jest Suśina (1332 m). Odgałęzienie
południowo-zachodnie stanowi graniczny grzbiet wo-
r

dodziałowy, w którym wyodrębniają się Mały Snieżnik

(1318 m) i Trójmorski Wierch (1145 m), po czesku
zwany Klepy. Nazwę Trójmorski Wierch nadano w
Polsce z tego względu, że poniżej po stronie czeskiej
bierze początek Cicha Orlica, należąca do dorzecza Ła­
by, a więc zlewiska Morza Północnego, podczas gdy
polska strona należy do dorzecza Odry, tj. zlewiska
Morza Bałtyckiego, a wschodni skłon grzbietu przez
Morawę do dorzecza Dunaju - zlewiska Morza Czar-
r

nego. Źródła Morawy znajdują się na południowym

skłonie Snieżnika. Wśród promieniście rozchodzących
się dolin pomiędzy wymienionymi odgałęzieniami za­
sługuje na szczególną uwagę dolina Wilczki z 27 m
wodospadem w Międzygórzu, związanym z uskokiem
oddzielającym grupę Snieżnika od tektonicznego rowu
Kotliny Kłodzkiej. W grupie Snieżnika zaznaczają się
dwa piętra leśne: regla dolnego z bukiem, jodłą i jawo­
rem oraz regla górnego ze świerkiem, powyżej zaś gór­
nej granicy lasu, na wysokości 1250-1300 m, piętro
subalpejskie z łąkami wysokogórskimi. Las świerkowy
i łąki kopuły szczytowej tworzą rezerwat „Snieżnik
Kłodzki” (181,2 ha). Drugim rezerwatem jest „Wodo­
spad Wilczki” (2,75 ha). W dolinie Kleśnicy występują
w skałach metamorficznych soczewy wapienia krysta­
licznego (marmuru), w których powstały jaskinie,
w szczególności piękna „Jaskinia Niedźwiedzia”, re­
zerwat o powierzchni 89 ha. Marmur jest eksploatowa­
ny w kamieniołomie „Marianna” w Kletnie na południe
 r r

od Stronia Śląskiego. Masyw Snieżnika jest atrakcyjny

turystycznie, ale mało zagospodarowany do tego celu.
Istniał projekt stworzenia dużego ośrodka narciarskiego
z odpowiednią infrastrukturą („drugie Zakopane”), ale
nie było dotąd warunków do jego realizacji. Cały Ma­
r • • • • • • 9
syw Snieżnika zajmuje powierzchnię około 500 km O,
z czego na terytorium Polski przypada około 360 km .
Masyw Snieżnika, Góry Bialskie i Złote tworzą Śnież-
nicki Park Krajobrazowy (288 knr). Oprócz wymienio­
nych rezerwatów w gminie Stronie Śląskie istnieje re­
zerwat leśny „Nowa Morawa” (22,2 ha).
Góry Opawskie (332.63), w geografii czeskiej Zla-
tohorska vrchovina, są częścią Sudetów Wschodnich
pomiędzy dolinami Białej Głuchołazkiej, Czarnej
Opawy oraz Opawicy. Od północo-zachodu sąsiadują
z Górami Złotymi, od południo-wschodu z Niskim Je-
sionikiem, od południo-zachodu z Wysokim Jesioni-
r

kiem, od północo-wschodu z Niziną Śląską. Nazwę

Zlatohorska vrchovina nadali Czesi od miasta Zlate Ho­
ry (niegdyś Zuckmantal) na granicy polskiego Śląska,
gdzie istniały dawniej kopalnie złota. Polska nazwa
mogłaby wydawać się wątpliwa, ponieważ miasto
Opawa leży dalej na południe u podnóża Niskiego Je-
sionika, ale jest związana z historyczną krainą Śląska
Opawskiego, obejmującą cały północno-wschodni
skłon Sudetów Wschodnich, do 1918 r. należący do
Austrii, a po 1918 r. przyznany Czechosłowacji. Na po­
łudnie od Zlatych Hor góry te osiągają kulminację
w szczycie Prićny vrch (975 m), natomiast na wschód
od tego miasta w położonej na polskiej granicy Bisku­
piej Kopie (Biskupska kupa, 889 m). Do Polski należy
tylko niewielki fragment tych gór: północny skłon Bi­
skupiej Kopy, położona u jej podnóża część doliny Zło­
tego Potoku oraz Góra Parkowa (542 m) w Głuchoła­
zach, łącznie niespełna 100 km (po stronie czeskiej ok.
O
600 km ). Biskupia Kopa jest jedyną górą na terytorium
r

Śląska Opolskiego, przy tym z dobrze zachowaną szatą

leśną i dlatego stanowi regionalną atrakcję turystyczną.
Utworzono na tym obszarze Park Krajobrazowy Gór
O

Opawskich (46,3 k m ). Ten fragment Sudetów

Wschodnich jest zbudowany ze staropaleozoicznych
łupków metamorficznych i szarogłazów, które są eks­
ploatowane w Jarnołtówku i Dębowcu. Jarnołtówek
i Pokrzywna, a zwłaszcza Głuchołazy (ok. 16 tys.
mieszk.) mają domy wczasowe i sanatoria. Przez Głu­
chołazy przechodzi czeski tranzyt kolejowy z Ostrawy
i Opawy do Jesenika, miasta nad Białą u podnóża Hra-
bego Jesenika i Rychlebskich hor.
 Rozdział 11
WYŻYNA SLĄSKO-KRAKOWSKA
11.1. Wyżyna Śląska (341.1)
Fundament Wyżyny Śląskiej tworzą węglonośne
skały karbońskie, wypełniające nieckę, na którą od po­
łudnia są nasunięte płaszczowiny karpackie. Od półno­
cy i wschodu zalegają epikontynentalne skały osadowe
triasu, a na nich skały jurajskie. Pozostałości tej pokry­
wy zachowały się na skałach karbońskich w postaci
ostańcowych wzgórz. Zagłębie węglowe mieści się
w granicach, których skraj przebiega na zachód od
Krakowa i w okolicach Ostrawy, a na północy w okoli­
cach Tarnowskich Gór. Węgiel jest eksploatowany
głównie na obrzeżeniu niecki, gdzie zalega stosunkowo
płytko, natomiast w środku niecki na głębokościach do
2000 m. Niecka jest zdyslokowana uskokami. Drugi
ważny surowiec mineralny stanowią rudy cynkowo-
ołowiowe, występujące jako żyły w wapieniach i dolo­
mitach triasowych. Straciły znaczenie niskoprocentowe
rady żelaza, eksploatowane do drugiej połowy XX w.
w iłach środkowojurajskich na północno-wschodnim
obrzeżeniu zagłębia węglowego. Południowa część za­
głębia węglowego w miocenie znalazła się w zasięgu
transgresji morskiej, która wypełniła ugięcie skorupy
ziemskiej wzdłuż brzegu powstających Karpat. W su­
chym, gorącym klimacie zanikające morze osadziło
złoża soli, gipsu i siarki. Różnorodne surowce mineral­
ne stworzyły warunki do rozwoju górnictwa i przemy­
słu przetwórczego, w szczególności hutnictwa żelaza
r

i metali kolorowych, co sprawiło, że Wyżyna Śląska

jest obecnie najgęściej zaludnioną i najbardziej uprze­
mysłowioną częścią Polski, z czym się jednak wiążą
ogromne zmiany środowiska naturalnego.
Wyżyna Śląska od zachodu sąsiaduje z zaliczoną
do Niziny Śląskiej Kotliną Raciborską, która ją oddzie­
la od Sudetów Wschodnich (na terytorium Czech), od
południa z obniżeniem podkarpackim, w szczególności
z Kotliną Ostrawską w dorzeczu Odry i Kotliną Oświę­
cimską w dorzeczu Wisły, od północy z Równiną
Opolską, rozciągającą się wzdłuż dopływu Odry rzeki
Małej Panwi, od wschodu I z Wyżyną Olkuską i Gar­
bem Tenczyńskim, zaliczonymi do Wyżyny Krakow­
sko-Częstochowskiej. Przez wyżynę przechodzi dział
wód między dorzeczami Odry i Wisły. Ukształtowanie
powierzchni jest zróżnicowane, dochodzące w najwyż­
szych miejscach do 400 m n.p.m. Wyżyna zajmuje po­
wierzchnię 3930 km . W jej obrębie wyróżniono
5 mezoregionów: Chełm (341.11), Garb Tamogórski
(341.12), Wyżynę Katowicką (341.13), Pagóry Jaworz­
nickie (341.14) i Płaskowyż Rybnicki (341.15).
Chełm (341.11) jest wsuniętym między Równinę
Opolską a Kotlinę Raciborską zachodnim przedłuże­
niem Garbu Tamogórskiego, zbudowanym z dolomi­
tów i wapieni środkowego triasu. Granicę z Garbem
Tarnogórskim tworzy zwężenie i obniżenie pasma
wzniesień na północ od Toszka i Pyskowic. Kulminację
Chełmu stanowi szczątkowy komin wulkaniczny Góry
r

Sw. Anny (400 m n.p.m.) w postaci żyły bazaltu oraz

klastycznego materiału wulkanicznego. Ku Kotlinie
r

Raciborskiej i dolinie Odry Góra Sw. Anny opada 170

m progiem; ku Równinie Opolskiej schodkowato. Na
skłonie północnym i wschodnim zachowały się frag­
menty pokrywy czwartorzędowej w postaci glin zwa­
łowych i piasków, tworzących wzgórza kemów oraz
moren ablacyjnych. Od północy jest to wysoczyzna
tzw. Działu Strzeleckiego (180-200 m), na wschód od
r

Góry Sw. Anny faliste Płaskowzgórze Olszowskie

(260-280 m). Czwartą jednostką są Pagóry Sarnowskie,
stanowiące pomost do Garbu Tarnogórskiego. Mają
one strukturę monoklinalno-zrębową i tylko w kilku
miejscach przekraczają nieznacznie wysokość 300 m.
Cały mezoregion obejmuje powierzchnię około 320
O

km . Ostaniec Chełmu jest od 1990 r. parkiem krajo-

r ^
brązowym „Góra Sw. Anny” o powierzchni 57,8 km .
W starym kamieniołomie jest rezerwat geologiczny
r

„Góra Sw. Anny” (2,7 ha), obejmujący kontakt wulka-

nitów ze skałami triasu i kredy. Na północnym skłonie
w rezerwacie florystycznym „Ligota Dolna” (4,9 ha)
ochronie podlega ciepłolubna roślinność na skałach
wapiennych, w pobliżu cementowni Górażdże w re­
zerwacie „Kamień Śląski” (13,7 ha) fragment lasu mie­
szanego ze stanowiskiem rzadkiego gatunku drzewa
brekinii (gatunek jarzębu), a w rezerwacie „Płużnica”
(2,7 ha) koło Strzelec Opolskich fragment lasu miesza­
nego z potężnymi okazami buka i graba. Środowisko
przyrodnicze Chełmu jest zagrożone przez okoliczne
zakłady przemysłowe - cementownie, zakłady wapien­
nicze, koksownię w Zdzieszowicach (ok. 14 tys.
mieszk.). Duże kamieniołomy występują w okolicach
Strzelec Opolskich (ok. 22 tys.) i Gogolina (ok. 6,5
tys.), w Górażdżach na północo-zachodzie wybudowa­
no wielką cementownię. Oprócz wymienionych miast
trzeba jeszcze wspomnieć Leśnicę (ok. 3 tys.) u podnó-
r

ża Góry Sw. Anny. Położony na jej szczycie kościół

i klasztor jest celem pielgrzymek Ślązaków.
Garb Tarnogórski (341.12) jest rozczłonkowaną
płytą wapienia muszlowego środkowy trias) o po­
O

wierzchni około 1010 km , wznoszącą się do 340-380

m i opadającą progiem tektoniczno-denudacyjnym ku
Wyżynie Katowickiej. Na wschodzie, na skałach tria­
sowych i dolnojurajskich zalega płyta wapieni górnej
jury, tworzących Wyżynę Olkuską, na północy wystę­
puje subsekwentne obniżenie, wypreparowane w ila­
stych skałach górnego triasu. Najwyższy punkt pod
Twardo wicami dochodzi do 398 m n.p.m. Wschodnią
część Garbu Tarnogórskiego przecinają doliny: Bryni-
cy, Czarnej Przemszy i Białej Przemszy. Wyróżnia się
następujące jego człony, poczynając od zachodu: Garb
Laryszowski, Płaskowyż Tarnowieki, oddzielony kotli­
ną Józefki w przełomie Brynicy od najwyższego Pła­
skowyżu Twardowickiego, a ten z kolei przełom Czar­
nej Przemszy odgranicza od Garbu Ząbkowickiego. Na
północ od Bytomia jest rezerwat „Segiet” (24,3 ha) -
las bukowy ze świerkiem i sosną. Po północnej stronie
tych garbów i płasko wyży, i podnóża Progu Woźnic-
kiego i Wyżyny Olkuskiej ciągnie się pas kotlino wy eh
obniżeń nad górną Brynicą, Czarną Przemszą i jej do­
pływem Mitręgą oraz górną Białą Przemszą. Na Bryni-
cy koło Swierklańca i Czarnej Przemszy poniżej Sie­
wierza utworzono małe zbiorniki zaporowe. Kotlinę
nad Białą Przemszą wypełniają dużej miąższości piaski
czwartorzędowe, których pozbawiona szaty leśnej po­
wierzchnia tworzy tzw. Pustynię Błędowską. Rozciąga
się ona na długości 8 km i szerokości 4 km między
miejscowością Chechło, Klucze i Błędów. Na północ
od Pustyni Błędowskiej pod Niegowonicami znajduje
się ostaniec płyty wapieni jurajskich wysokości 434 m
z kamieniołomem, na którego produkcji opiera swą
działalność cementownia „Wysoka”. W budowie Garbu
Tarnogórskiego bierze udział dolomit kruszconośny,
zawierający gniazda rud ołowiu i cynku, a także srebra
i kadmu. Ołów i srebro eksploatowano od XIII w.
w Olkuszu i Tarnowskich Górach (ok. 75 tys. mieszk.),
w nowszych czasach większe znaczenie ma wydobycie
cynku. W dzielnicy Tarnowskich Gór Miasteczko Ślą­
skie jest duża huta cynku. Wschodnia część Garbu Tar­
nogórskiego wchodzi w skład miejsko-przemysłowej
aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego:
Ząbkowice (dzielnica Dąbrowy Górniczej), Sławków
(ok. 11 tys. mieszk.), nad Białą Przemszą Bukowno (8
tys.) z hutą cynku i ołowiu, na północo-wschodzie Sie­
wierz (ok. 5,5 tys.) nad Czarną Przemszą i Łazy (ok.
7,5 tys.).
Wyżyna Katowicka (341.13) jest środkową częścią
Wyżyny Śląskiej na podłożu węglonośnych skał kar-
bońskich. Zalegają na nich dolomity i wapienie środ­
kowego triasu, które od północy i wschodu tworzą
zwarte wzniesienia Garbu Tarnogórskiego, ale wyspo­
wo występują również w południowej części Wyżyny
Katowickiej i w zrębowym mezoregionie Pagórów Ja­
worznickich na południo-wschodzie. Od zachodu Wy­
żyna Katowicka przylega do Kotliny Raciborskiej, od
południo-zachodu do Płaskowyżu Rybnickiego.
W ukształtowaniu powierzchni wyodrębnia się Płasko­
wyż Bytomsko-Katowicki wysokości 240-260 m, Zrąb
Mikołowski na południu, dochodzący prawie do 350 m,
Kotlinę Mysłowicką nad Przemszą i Wysoczyznę Dą­
browską (ponad 300 m) na wschodzie. Przez Płasko­
wyż Bytomsko-Katowicki przechodzi dział wód Odry
i Wisły. Do dorzecza Odry należy Kłodnica z dopły­
wami, do dorzecza Wisły - Przemszą z Brynicą. Jest to
region, który w największym stopniu uległ przekształ­
ceniu przez górnictwo i przemysł. Ponad 200-letnia
eksploatacja węgla kamiennego, początkowo niewielka,
w połowie XX w. osiągnęła ogromne rozmiary; wydo­
bycie dochodziło do 200 min t rocznie (obecnie jest
znacznie mniejsze). W ślad za kopalnictwem węgla
rozbudowano przemysł hutniczy, energetyczny, che­
miczny, maszynowy i in. Rozrastały się miasta, tworząc
największą w Polsce aglomerację miejsko-przemy-
słową, rozciągającą się prawie bez przerwy na długości
około 60 km od Gliwic na zachodzie po Dąbrowę Gór­
niczą na wschodzie i obejmującą 21 miast. Łącznie na
tym terenie zamieszkuje około 2,5 min ludzi. Jest to
tzw. Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP). Skutki
eksploatacji węgla powodują wyraźne zmiany
w ukształtowaniu powierzchni. Wyeksploatowane
chodniki podziemne zapadając się powodują osiadanie
gruntu, powstanie zagłębień o głębokości 5-10 m. czę­
stokroć wypełniających się wodą, pękanie budynków,
przerywanie dróg, natomiast z wydobytego płonego
materiału skalnego usypywane są hałdy kilku­
dziesięciometrowej wysokości. Zjawiska te występują
na obszarze około 640 km . Nie mniej poważne zmiany
zaszły w stosunkach wodnych. Podziemna eksploatacja
kopalin powoduje drenaż płytszych i głębszych wód
podziemnych, jednocześnie jest konieczne odprowa­
dzanie wód kopalnianych do powierzchniowej sieci
rzecznej. Część tych wód jest gospodarczo wykorzy­
stywana, natomiast pozostała silnie zanieczyszczona
jest zrzucana do rzek, które i tak ze względu na koncen­
trację przemysłu i ludności są zamienione w kanały
ściekowe. Występuje wielki deficyt wody, zwłaszcza
do celów konsumpcyjnych. Dla jego zaspokojenia wy­
budowano Goczałkowicki Zbiornik Wodny na Wiśle,
skąd woda jest przepompowywana rurociągiem do
GOP, co jednak nie zaspokaja potrzeb i trzeba korzy­
stać z wód Soły, a nawet odleglejszych rzek karpac­
kich. Na potrzeby transportu wodnego za czasów nie­
mieckich wybudowano wzdłuż Kłodnicy kanał że­
glowny z Gliwic do Koźla nad Odrą. Droga wodna
górnej Wisły nie jest wykorzystywana. Koncentracja
przemysłu spowodowała zły stan sanitarny powietrza
atmosferycznego przez zapylenie i zanieczyszczenia
gazowe. Zanieczyszczenie środowiska wpływa nieko­
rzystnie na zdrowie ludności, lasy i gleby. 2/3 areału le­
śnego w regionie uległo różnym uszkodzeniom, 49%
powierzchni gruntów ornych znajduje się w strefie ska-
żenią środowiska. Pod Katowicami są 2 rezerwaty:
„Las Murckowski” (7 ha) i „Ochojec” (26,8 ha). Przy
tych wszystkich niekorzystnych zjawiskach jest to naj­
większy okręg przemysłowy Polski i największy węzeł
komunikacyjny, z którego rozchodzą się szlaki kolejo­
we w 12 kierunkach. Jeśli brać pod uwagę całe woj. ka­
towickie, którego granice obejmują części regionów
przyległych od Raciborza na zachodzie po Olkusz na
wschodzie, to jego zaludnienie stanowi 10,5% ogółu
mieszkańców Polski (4 min) na obszarze około 2% te­
rytorium państwa, miast jest 63, w tym 11 z liczbą lud­
ności powyżej 100 tys. Wydobywa się 98% węgla ka­
miennego, wytwarza 55% produkcji hutnictwa żelaza,
100% hutnictwa cynku i ołowiu. Zakłady przemysłowe
dostarczają 30% krajowej produkcji gazów, 40% emisji
pyłów i 60% szkodliwych odpadów przemysłowych.
Pagóry Jaworznickie (341.14) występują na połud-
nio-wschód od Wyżyny Katowickiej i są ciągiem zrę­
bów tektonicznych zbudowanych z wapieni triasowych.
Zamykają one od południa Nieckę Mysłowicką i Pu­
stynię Błędowską. Wyróżnia się pagóry: Lędzińskie,
Imielińskie, Jeleniewskie, Ciężkowickie, Libiąskie,
Chrzanowskie i inne, osiągające wysokości ponad 300
m. Między nimi występują kotliny, wypełnione pia­
skami czwartorzędowymi, przy czym największa jest
Kotlina Chrzanowska, stanowiąca przedłużenie tekto­
nicznego Rowu Krzeszowickiego. Z zalegających
w podłożu skał karbońskich jest wydobywany węgiel
w okolicach Jaworzna (ok. 98,5 tys. mieszk.), Chrza­
nowa (ok. 42 tys.), Libiąża (ok. 18 tys.) i Trzebini (ok.
20 tys.), gdzie w dzielnicy Siersza działa duża elek­
trownia. Region uległ podobnym przekształceniom an­
tropogenicznym, jak Wyżyna Katowicka, ale na mniej­
szą skalę. Na wzmiankę zasługuje rezerwat leśny
„Ostra Góra” (7,2 ha) koło Karniowa z fragmentem bu- O

czyny typu karpackiego. Region ma około 510 km

powierzchni. Od wschodu sąsiaduje z Garbem Ten-
czyńskim, Rowem Krzeszowickim i Wyżyną Olkuską,
od południa z Kotliną Oświęcimską.
Płaskowyż Rybnicki (341.15) znajduje się między
Kotliną Raciborską na zachodzie, Kotliną Ostrawską na
południu i Kotliną Oświęcimską na wschodzie, prze­
chodząc bez wyraźnej granicy w Równinę Pszczyńską,
od północy przylega do Wyżyny Katowickiej. Obejmu­
je południową część górnośląskiego zagłębia węglowe­
go, ale fundament ze skał karbońskich pokrywają osady
morza mioceńskiego, zawierające złoża soli, gipsu
i siarki, na powierzchni zaś zalegają gliny, żwiry i pia­
ski czwartorzędowe. Na południe od Rybnika płasko­
wyż wznosi się do 310 m, górując do 100 m ponad do­
liną Odry i około 70 m ponad doliną Wisły. Dział wód
przebiega krętą linią od okolic Jastrzębia-Zdroju przez
okolice Żor do Orzesza i Mikołowa na Wyżynie Kato­
wickiej . Płaskowyż Rybnicki był do końca lat pięćdzie­
siątych krainą przeważnie rolniczą, choć na początku
XX w. powstało w okolicach Rybnika kilka kopalń wę­
gla. W latach 1960-1980 wybudowano osiem najnowo­
cześniejszych w Polsce kopalń, wydobywających wę­
giel szczególnie wysokiej jakości, prawie wyłącznie
gazowo-koksowy, powstały koksownie, brykietownie
i duża elektrownia. Jest to na Śląsku drugi po GOP pod
względem znaczenia rejon przemysłowy, noszący na­
zwę Rybnickiego Okręgu Węglowego (ROW), oddzie­
lony od GOP pasem lasów. W skład aglomeracji ROW
wchodzą miasta Rybnik (ok. 144 tys. mieszk.), Wodzi­
sław (ok. 188 tys.), Jastrzębie-Zdrój (ok. 104 tys.), Żory
(ok. 66 tys.), Juszczyny (30 tys.), Rydułtowy (24 tys.).
Jastrzębie-Zdrój było niewielkim uzdrowiskiem wyko­
rzystującym solanki związane z mioceńskimi złożami
soli. W ciągu niewielu lat przekształciło się w stuty­
sięczne miasto z 5 kopalniami węgla, natomiast źródła
mineralne zaczęły zanikać wskutek eksploatacji górni­
czej. ROW skupia kilkaset tysięcy mieszkańców. Ryb­
nickie wody dołowe, odprowadzane do Wisły, są silnie
zasolone, co daje się odczuć w całym górnym biegu tej
• 9
rzeki. Powierzchnia mezoregionu wynosi 850 km .
11.2. Wyżyna W oźnicko-W ieluńska (341.2)
Na północ od rozległego obniżenia, którym płynie
do Odry Mała Panew, tj. Równiny Opolskiej, w rzeźbie
terenu zaznaczają się trzy pasma wzniesień - progi, od­
powiadające wychodniom bardziej odpornych na denu­
dację warstw skalnych górnego triasu (kajpru) i trzech
pięter jury (lias, dogger i malm), które zapadają mono-
klinalnie ku północo-wschodowi, kryjąc się pod po­
krywę osadów trzeciorzędowych i czwartorzędowych
r

Nizin Srodkowopolskich. Region ten leży poza obrę­

bem niecki węglowej, natomiast subsekwentne obniże­
nia między progami skalnymi wypełniają piaski i gliny
morenowe osadzone w plejstocenie, głównie w czasie
zlodowacenia odrzańskiego, miejscami również na
wzniesieniach starszego podłoża, w postaci zdenudo-
wanych wzgórz morenowych i kemowych. Teren naj­
wyżej wznosi się w części południowej na Progu Woź-
nickim, gdzie przekracza 350 m n.p.m., podczas gdy
w okolicach Wielunia wysokości mieszczą się w grani­
cach 220-300 m. Od położonych na krańcach miast re­
gion nazwano Wyżyną Woźnicko-Wieluńską. Pod
względem hydrograficznym cały znajduje się w dorze­
czu Odry pomiędzy Małą Panwią a Wartą, która rozci­
na wyżynę na północy, a jej dolina na południo-
wschodzie i wschodzie stanowi granicę z Wyżyną Kra-
r

kowsko-Częstochowską i Niecką Włoszczowską. Środ­

kową część wyżyny rozcinają dopływy Warty - rzeka
Liswarta, a na północo-zachodzie Prosną. Wyżyna zaj­
muje powierzchnię 3740 km i składa się z 6 mezore-
gionów: Wyżyny Wieluńskiej (341.21) na północy,
subsekwentnego Obniżenia Liswarty-Prosny (341.22),
Progu Woźnickiego (341.23) na południu i Obniżenia
Górnej Warty (341.25) na południo-wschodzie; mniej
wyraziste są Próg Herbski (341.24) w części środkowej
oraz Obniżenie Krzepickie (341.26) na przedłużeniu
Obniżenia Górnej Warty.
Wyżyna Wieluńska (341.21), rozciągająca się mię­
dzy Wieluniem a Częstochową, stanowi część płyty
gómojurajskiej dochodzącej do okolic Krakowa, ale
jest pozbawiona tych cech krajobrazowych, które są ty­
powe dla części położonej na południo-wschód od Czę­
stochowy. Stopień denudacyjny (kuesta) jest częściowo
zatarty, wysokości nad poziomem morza są znacznie
mniejsze - od 220 do 280 m. skały podłoża odsłaniają
się spod zasypania czwartorzędowego tylko miejscami,
przy czym niektóre wzniesienia są pochodzenia akumu­
lacyjnego, inne zaś, zwłaszcza w okolicach Wielunia -
tektonicznego i są zbudowane nie z wapieni gómojuraj-
skich, lecz mniej odpornych skał jury środkowej, a na­
wet górnego triasu (Tomalkiewicz 1975). Z. Czeppe
w zbiorowej monografii Wyżyny Krakowsko-
Wieluńskiej (1972) podzielił Wyżynę Wieluńską na
trzy mikroregiony: Wysoczyznę Wieluńską, Wysoczy-
znę Działoszyńsko-Lindowską i Równinę Kłobucką,
którą K. Klimek (1966) nazwał słuszniej Pagórami
Kłobuckimi. Wyżyna Wieluńska ma około 1440 km
powierzchni. Kilkakrotnie rozcinają ją doliny rzeczne,
w tym Warta trzykrotnie: pod Częstochową płynąc
w kierunku wschodnim, pod Działoszynem - w kierun­
ku zachodnim, po czym zatacza wielki luk ku północo­
-wschodowi i wypływa na nizinę. Z kolei dopływ War­
ty - Liswarta poniżej trzepie przecina wyżynę w kie­
runku północno-wschodnim i tak samo jej dopływy
Biała Oksza i Kocinka, które biorą początek w subse-
kwentnym Obniżeniu Krzepickim. W wapiennym pod­
łożu wyżyny występują leje i szczeliny pochodzenia
krasowego.
Wysoczyzna Wieluńska, stanowiąca północno-
zachodnią część omawianego mezoregionu, dochodzi
do wysokości 265 m i ma najbardziej złożoną budowę
geologiczną. Jej północną granicę stanowi 30-50 m wy­
sokości próg denudacyjny. predysponowany uskokiem
wieluńsko-siemkowickim, od wschodu granicę stanowi
dolina Warty, od południa martwa dolina między Wartą
a Prosną. W ten sposób zaznacza się wyraźnie wyod­
rębniony mikroregion. Jest to kraina rolnicza, o glebach
przeważnie gliniastych, przecięta linią kolejową z Her­
bów przez Wieluń do Kępna. Wieluń (ok. 25 tys.
mieszk.) jest starym ośrodkiem miejskim (prawa miej­
skie w 1283 r.). Ma kilka sporych zakładów przemysłu
maszynowego, spożywczego (cukrownia) i drzewnego,
a także mimo zniszczeń wojennych kilka zabytków (ze­
społy klasztorne, brama z XIV w.).
Po obu stronach działoszyńskiego przełomu Warty
po dolinę Liswarty rozciąga się Wysoczyzna Działo-
szyńsko-Lindowska. Północna jej część wewnątrz łuku
Warty jest lesista, w południowej lasy występują pła­
tami, zaludnienie jest słabsze niż w okolicach Wielunia.
Działoszyn jest siedzibą gminy, ma stację kolejową,
istnieje tu duża cementownia „Warta”, w okolicy ka­
mieniołomy i wapienniki. Rezerwat „Węże” (20,7 ha)
obejmuje wapienne wzgórze z formami krasowymi.
W dolinie Warty utworzono w 1978 r. Załęczański Park
Krajobrazowy (175,3 km ). W gminie Lipsze są dwa
rezerwaty leśne: Stawiska (6,3 ha) - las dębowy oraz
Bukowa Góra (1,1 ha) - las bukowy oraz rezerwat geo­
logiczny „Szachownica” (12,7 ha).
Pagóry Kłobuckie są pojedynczymi wzniesieniami
wapiennymi, między którymi występują zasypane pia­
skami obniżenia. Kłobuck (ok. 14 tys. mieszk.) jest
miastem o tradycji sięgającej XIII w., z lokalnym
przemysłem (dawniej związanym z wydobyciem rud
żelaza i hutnictwem); położony przy linii kolejowej
z Herbów do Zduńskiej Woli (szlak Górny Sląsk-
Gdynia). W regionie są 3 rezerwaty: „Zamczysko” (1,4
ha) w gminie Wręczyca Wielka, „Dębowa Góra” (5,4
ha w gminie Kłobuck i „Modrzewiowa Góra” (49,3 ha)
w gminie Przystań.
Obniżenie Liswarty-Prosny (341.22) jest wyprepa­
rowane w mało odpornych skałach dolnej i środkowej
jury, wykorzystywanym przez górny bieg Liswarty
i górny bieg Prosny. Utwory dolnojurajskie zawierają
kilkunastometrową wkładkę kwarcowych i kwarcyto-
wych żwirów, które budują niewielkie pagórki o wyso­
kości 10-18 m (Geomorfologia Polski, Gilewska 1972).
Obniżenie rozciąga się w kierunku północno-
zachodnim pomiędzy dwoma pasmami wzniesień: Pro­
giem Woźnickim od południo-zachodu i Progiem Herb­
skim od północo-wschodu. W obniżeniu tym na połud-
nio-wschodzie znajduje się duży węzeł kolejowy Her­
by. i Region zajmuje powierzchnię około 610 km .
Charakteryzuje się dużym zalesieniem i brakiem więk­
szych osiedli. Istnieją rezerwaty „Cisy nad Liswartą”
(21,3 ha „Cisy w Łebkach” (23,7 ha) oraz „Rajchowa
Góra” (8,2 ha) las mieszany z udziałem buka, dębu,
modrzewia, świerka i sosny.
Próg Woźnicki (341.23) jest to monoklinalny pas
wzniesień zbudowanych ze skał górnotriasowych (kaj-
per), głównie piaskowców i zlepieńców. Najwyższy
jest w części południowo-wschodniej, gdzie osiąga
360-380 m n.p.m. i obniża się ku północo-zachodowi
do 260-280 m. Od południa sąsiaduje z Równiną Opol­
ską nad Małą Panwią, wznosząc się ponad nią o 60-80
m. Na południo-wschodzie dochodzi do okolic Zawier­
cia i dzieli dorzecze górnej Warty od dorzecza Czarnej
Przemszy, których źródła znajdują się blisko siebie.
Czoło progu jest szczególnie wyraziste w okolicach
miasta Woźniki (ok. 4,5 tys. mieszk.) między Pińczy-
cami na wschodzie a Lubszą na zachodzie. Północno-
zachodnią część tego progu, którą S. Gilewska (1972)
nazwała Garbem Olesna, pokrywają piaski i gliny
czwartorzędowe. Za jego przedłużenie można uznać
wzniesienia na wschód od Kluczborka, dochodzące do
267 m n.p.m. (na zachód od Praszki). W gminie Ciasna
r

jest rezerwat „Cisy koło Scierakowa” (8,1 ha), podobny

w gminie Koziegłowy „Cisy w Hucie Starej” (2,1 ha).
Obniżenie na północ od Lublińca dzieli Garb Olesna od
właściwego Progu Woźnickiego. Obniżenia są wyko­
rzystane przez szlaki kolejowe: z Lublińca na Równinie
Opolskiej do Olesna i Kluczborka, częściowo po pół­
nocno-wschodnim skłonie Garbu Olesna, z Lublińca
przez Herby do Częstochowy i z Tarnowskich Gór do
Herbów. Mezoregion ma powierzchnię około 960 km .
Oprócz Woźnik miastami są Olesno (ok. 11 tys.
mieszk.) i Lubliniec (ok. 27 tys.) u podnóża progu.
Próg Herbski (341.24) tworzy ciąg wzniesień zbu­
dowanych z piaskowców środkowojurajskich (dogger),
zaczynających się koło Gężyna nad górną Wartą do­
chodzących do okolic Praszki (ok. 8 tys. mieszk.) nad
górą Prosną. Próg Herbski opada 10-30 m stopniem ku
subsekwentnemu obniżeniu, wykorzystywanemu przez
górną Liswartę. Zajmuje powierzchnię około 450 km
i składa się z kilku członów przedzielonych obniżenia­
mi. Na południo-wschodzie są to Garby Rększowickie
z kulminacjami 331 m koło Łyśca i 338 m koło Dębo­
wej Góry, oddzielone obniżeniem na południe od Her­
bów od Pagórów Brzezińskich (304 m). Poprzeczna do­
lina Liswarty pod Bodzanowicami dzieli Pagóry Brze­
zińskie od Pagórów Biskupickich (285 m), natomiast
mała Kotlina Gorzowska nad górną Prosną oddziela
wzniesienia pod Praszką (220 m). Pod Herbami przeci­
nają próg 3 linie kolejowe (z Wielunia, Zduńskiej Woli
i Częstochowy), zbiegające się w tej stacji węzłowej.
W pobliżu, przy linii kolejowej do Częstochowy, znaj­
duje się Blachownia (10 tys. mieszk.) z zakładami elek-
trometalurgicznymi.
Obniżenie Górnej Warty (Górnowarciańskie;
341.25) jest subsekwentną bruzdą u podnóża kuesty
Wyżyny Częstochowskiej między Zawierciem a Czę­
stochową, wypreparowaną w mało odpornych na erozj ę
rudonośnych iłach środkowojurajskich, przykrytych
piaskami i glinami czwartorzędowymi. Obniżeniem
przepływa Warta, która bierze początek we wsi Kromo-
łów na Wyżynie Częstochowskiej z wydajnego źródła
krasowego na wysokości 352 m, kieruje się na zachód
do Zawiercia, skąd płynie ku północo-zachodowi,
zmieniając w Częstochowie kierunek na wschodni, wy­
sokość dna doliny obniża się od 335 m n.p.m. w Za­
wierciu do 240 m n.p.m. v Częstochowie. Do Obniże­
nia Górnej Warty trzeba zaliczyć dorzecze jej lewego
dopływu Stradomki, uchodzącej do Warty w Często­
chowie. Dalszy ciąg omawianej bruzdy w dorzeczu Li­
swarty (jej dopływu Pankówki) zaliczono do nowo wy­
różnionego mezoregionu, nazwanego Obniżeniem
Krzepickim. Od zachodu sąsiadują z Obniżeniem Gór­
nej Warty zbiegające się wzniesienia progów Woźnic-
kiego Herbskiego. Kuesta (próg) Wyżyny Częstochow­
skiej, która tworzy wschodnią granicę regionu, ma
przebieg nieregularny, dlatego szerokość obniżenia
zmienia się od 4 do 8 km przy ogólnej długości około
50 km, powierzchnia zaś wynosi około 270 km . W ob­
rębie obniżenia występują ostańce płyty wapieni
i piaszczysto-żwirowe pagórki związane z deglacjacją
zlodowacenia odrzańskiego. Ostańcami wapiennymi są:
Jasna Góra oraz wzgórza w Rakowie, Błesznej i Wrzo­
sowej na terenie Częstochowy. Obniżenie Górnej War­
ty jest dosyć gęsto zaludnione, ale na płatach czwarto­
rzędowych piasków zachowało się sporo powierzchni
zalesionych (Lasy Częstochowskie). Pod Częstochową
utworzono rezerwat „Cisy w Hucie Starej” (2,1 ha).
Eksploatację rudy żelaza, zapoczątkowaną w XIX w.,
zarzucono jako nieopłacalną, ale pozostały po niej hał­
dy i wyrobiska. W 1978 r. powstał na Warcie koło Po­
raja zbiornik zaporowy o pojemności 22 min m i po­
wierzchni zalewu 3,4 km . Częstochowa (ok. 260 tys.
mieszk.) jest ważnym ośrodkiem przemysłu (m.in. huta
żelaza), węzłem kolejowo-drogowym, siedzibą władz
wojewódzkich i szkół wyższych. Słynie jako miejsce
pielgrzymek religijnych do klasztoru na Jasnej Górze.
Wzdłuż linii kolejowej z Częstochowy do Zawiercia
(stary szlak tzw. kolei warszawsko-wiedeńskiej z po­
łowy ubiegłego stulecia) leżą miasta: Zawiercie (ok. 57
tys.) i Myszków (ok. 34 tys.) z różnorodnym przemy­
słem.
Obniżenie Krzepickie (341.26) - nowo wprowa­
dzona jednostka mezoregionalna stanowiąca przedłuże­
nie Obniżenia Górnowarciańskiego i traktowana po­
przednio jako jego część, ma jednak odmienne cechy,
ponieważ dno wypełniają piaski i gliny czwartorzędo­
we znacznej miąższości, tworząc odosobnione stoliwa,
wały i pagórki kemowe, np. stoliwo w Truskolasach
0 powierzchni 12 km i wysokości 290-300 m (Klimek
1966), wał między Pankami a Dankowicą i in. Granica
z Wyżyną Wieluńską (Pagórami Kłobuckimi) jest nie­
zbyt wyraźna. Obniżeniem płynie Pankówka, dopływ
Liswarty. Dalej ku północo-zachodowi obniżenie moż­
na prześledzić po dorzecze Prosny. Położone centralnie
Krzepice (ok. 4,5 tys. mieszk.) nad Liswartą powstały
jako gród warowny w XIII w. Są małym ośrodkiem
przemysłu przy linii kolejowej Herby-Wieluń.
11.3. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (341.3)
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest płytą wa­
pieni górnojurajskich, która na wschód od Częstocho­
wy wznosi się około 300 m n.p.m., a w części połu­
dniowej ponad 450 m, przekraczając w dwóch miej­
scach nawet 500 m. Płyta jest pochylona w kierunku
północno-wschodnim, gdzie wapienie zapadają pod iły
1 piaskowce kredowe Wyżyny Małopolskiej. Od strony
zachodniej wyżyna kończy się progiem denudacyjnym,
dochodzącym do wysokości względnej 100 m. Ponad
zrównaną powierzchnią wyżyny wznoszą się do kilku­
dziesięciu metrów ostańcowe skałki wapienne jako re­
likt procesów krasowych w podzwrotnikowym klima­
cie, który panował tu w trzeciorzędzie. Procesy kraso­
we spowodowały też powstanie licznych jaskiń, zresztą
przeważnie niewielkich. Od strony południowej wyży­
nę przecinają uskoki, dzięki którym powstał Rów Krze­
szowicki i zrębowy Garb Tenczyński na granicy Pół­
nocnego Podkarpacia. Przez wyżynę przebiega w po­
przek dział wodny Odry i Wisły, przy czym biorą tu
początek duże dopływy tych rzek, tj. Warta po stronie
zachodniej, a Pilica po stronie wschodniej. Roczne su­
my opadów mieszczą się w granicach 650-700 mm i są
nieco większe niż w regionach przyległych, a średnie
temperatury niższe o 0,5-l,0°C. Gleby wyżyny są nie­
zbyt urodzajne - bielicoziemne na polodowcowych pia­
skach lub szkieletowe rędziny na wapieniach, ale też
brunatnoziemne na płatach lessowych. Roślinność jest
dosyć zróżnicowana, co łącznie z urozmaiceniem kra­
jobrazu wapiennego spowodowało utworzenie jednego
parku narodowego, około 20 rezerwatów przyrody
i 7 parków krajobrazowych, tworzących Zespół Juraj­
skich Parków Krajobrazowych na terytoriach 3 woje­
wództw: częstochowskiego, katowickiego i krakow­
skiego, o łącznej powierzchni 1030 km . Występuje tu
około 350 niewielkich jaskiń, wywierzysko we źródła,
murawy naskalne, fragmenty lasów bukowych na pod­
łożu wapiennym i borów sosnowych na pokrywowych
piaskach. Cały makroregion obejmuje 2615 km2 i• dzieli
• •
się na 4 mezoregiony: Wyżynę Częstochowską 341.31),
Wyżynę Olkuską (341.32), Rów Krzeszowicki (341.33)
i Garb Tenczyński (341.34).
Wyżyna Częstochowska (341.31) rozciąga się
między przełomową doliną Warty od Częstochowy po
Mstów na północy a tzw. Bramą Wolbromską i doliną
Białej Przemszy na południu, zajmując powierzchnię
około 1300 km . Od zachodu góruje nad Obniżeniem
Górnej Warty, ku któremu opada kilkudziesięciome­
trowym progiem (kuestą) o nierównym zarysie, od
wschodu przylega do Niecki Włoszczowskiej i Progu
Lelowskiego. Zbudowana jest z wapieni gómojuraj-
skich (malm), zdenudowanych przez trzeciorzędowe
procesy krasowe, czego śladem są skaliste ostańce wa­
pienne, tzw. mogoty. Płaskie doliny są wypełnione pia­
skami z okresu zlodowacenia odrzańskiego. Odprowa­
dzają one wody tylko okresowo podczas wiosennych
roztopów lub po obfitych letnich opadach burzowych
i noszą ludową nazwę „wodące”. Wyżyna pochyla się
w kierunku północnym od czterystukilkudziesięciu me­
trów w okolicach Ogrodzieńca i Ryczowa do około 300
m na południo-wschód od Częstochowy. Z. Czeppe
(1972) wyróżnił w obrębie Wyżyny Częstochowskiej
kilka mikroregionów. Wyżynę Mirowsko-Olsztyńską
(341.311) na północo-zachodzie cechują liczne mogoty,
niekiedy uwieńczone ruinami średniowiecznych zam­
ków (Olsztyn, Mirów, Bobolice, Smoleń, Ogrodzie­
niec), oprócz mogotów występują również inne formy
i zjawiska krasowe: jaskinie, chłonące wodę leje, wy­
wierzyska. Rezerwatami są: Zielona Góra (19,7 ha)
i Sokole Góry (216 ha) koło Olsztyna, „Ostrężnik” (4,1
ha) w gminie Żarki, „Kaliszak” (14,6 ha) w gminie Ja­
nów oraz wzgórze zamkowe w Smoleniu (4,3 ha) z la­
sem bukowo-grabowym. Na wschód od Olsztyna znaj­
duje się Równina Janowska (341.312), obniżająca się
w kierunku wschodnim poniżej 300 m i przeważnie po­
kryta piaskami, ale z pojedynczymi pagórami wapien­
nymi. Rozcinają dopływ Warty Wiercica, nad którą le­
ży duża wieś Janów i Złoty Potok. Utworzono tu Park
Krajobrazowy „Stawski” (17,5 k m ) z rezerwatem
„Wielki Las” (32,1 ha). W dolinie Wiercicy rezerwat
krajobrazowy „Parkowa” (153,2 ha) obejmuje fragment
lasu bukowego i skałki wapienne. Na wierzchowinie
znaczny obszar jest porośnięty lasem. Na południe od
Równiny Janowskiej, nad dopływem Pilicy rzeczką
Krztynią i jej dopływem - Białą, rozpościera się Obni­
żenie Pradeł (341.313), będące formą tektoniczno-
denudacyjną w obrębie słabo przepuszczalnych skał
środkowokredowych, zamkniętą od wschodu Progiem
Lelowskim. Jest to teren podmokły, częściowo zalesio­
ny. Czwartym mikroregionem jest Wyżyna Ryczowska
(341.314), oddzielona od Wyżyny Mirowsko-
Olsztyńskiej doliną Białej i jej przedłużeniem w kie­
runku Myszkowa. Wyżyna Ryczowska osiąga najwięk­
szą wysokość, dochodząc w skałkach pod Ogrodzień-
cem do 504 m i w Górze Straszy ko wej koło Ryczowa
do 494 m. Rezerwatem jest „Góra Zborów” (45 ha);
obejmuje on grupę malowniczych skał w gminie Kro­
czyce; a także „Góra Chełm” w gminie Łazy. Na Wy­
żynie Ryczowskiej bierze początek Pilica pod wsią o tej
samej nazwie. Piątym mikroregionem jest Brama Wol-
bromska (341.315)- poprzeczne obniżenie o założeniu
tektonicznym, wykorzystywane przez spływającą na
zachód Białą Przemszę, której źródłowiska znajdują się
na torfowisku pod Wolbromiem. Tu też bierze początek
płynąca na południo-wschód Szreniawa.
Wyżyna Częstochowska jest krainą przeważnie
rolniczą o zróżnicowanych glebach, od mało urodzaj­
nych bielicoziemnych na piaskach, zajętych przez lasy,
przez szkieletowe rędziny na wapieniach do brunatno-
ziemnych urodzajnych na lessach. Miasta są tylko trzy:
Wolbrom (ok. 9 tys. mieszk.) na południo-wschodzie,
miejscowość letniskowa Żarki (ok. 4 tys.) oraz Ogro­
dzieniec (ok. 5 tys.) z ruinami wielkiego zamku na za­
chodnim skraju wyżyny. Wapień jest eksploatowany
w kamieniołomach pod Częstochową i w Ogrodzieńcu,
gdzie pracuje cementownia „Wiek”. Wyżynę Często­
chowską przecinają trzy linie kolejowe: na północy
z Częstochowy do Kielc, przebiegająca w pobliżu Olsz­
tyna z okazałymi ruinami zamku, pośrodku między wy­
żynami Mirowsko-Olsztyńską i Ryczowską tzw. Cen­
tralna Magistrala Kolejowa z Warszawy do Katowic
przez Zawiercie, na południu z Dęblina do Dąbrowy
Górniczej przez Wolbrom i Olkusz. Na Wyżynie Czę­
stochowskiej
O
istnieje Park Krajobrazowy Orlich Gniazd
(596,6 km ), obejmujący ostańce wapienne z ruinami
średniowiecznych zaników.
Wyżyna Olkuska (341.32) jest zwartym, płytowym
blokiem wapieni gómojurajskich ograniczonym od po­
łudnia Rowem Krzeszowickim i rozciętym przez krót­
kie, głęboko wcięte doliny. Od wschodu sąsiaduje
z Wyżyną Miechowską, od północy z Wyżyną Często­
chowską, przy czym granicą jest dolina Białej Prze-r

mszy i Brama Wolbromska, od zachodu z Wyżyną Ślą­

ską. Przeważająca część Wyżyny Olkuskiej przekracza
wysokość 400 m, przy czym różnica wysokości w sto­
sunku do Rowu Krzeszowickiego i doliny Wisły pod
Krakowem przekracza 200 m, natomiast najwyższy
punkt według nowych map osiąga wysokość 512 m
(pod Jerzmanowicami na zachód od doliny Prądnika).
W nakreślonych ramach Wyżyna Olkuska zajmuje po­
wierzchnię około 820 km . Wierzchowina wyżyny jest
falista, ostańcowe skałki nie są tak liczne, jak na Wy­
żynie Częstochowskiej, natomiast urozmaicone formy
skalne występują na południu w jarowych dolinach Ra-
cławki, Szklarki, Będkówki i Prądnika z Sąspówką.
Z. Czeppe (1972) wyróżnił w obrębie tego mezoregio-
nu trzy mikroregiony, nadając im niezbyt udane nazwy:
Grzędy Olkuskie, Płaskowyż Sutoszowej i Skały oraz
Doliny Podkrakowskie. Bezpośrednich okolic Olkusza
nie można nazwać „grzędami”. Kuesta jest tu silnie
rozczłonkowana, suche doliny wkraczają w głąb wyży­
ny, wyodrębniając poszczególne wzniesienia. Na jed­
nym z nich zachowały się ruiny zamku Rabsztyn,
a więc tę część Wyżyny Olkuskiej można by nazwać
Wzgórzami Rabsztyńskimi (341.321). Interesującym
zjawiskiem jest rzeczka Baba, która zaczyna się pokaź­
nym źródłem w lesie pod Kromołowem, płynie kilka
kilometrów w kierunku Olkusza i nie dochodząc do te­
go miasta gubi się w piaskach. Wodą jej zasila się
rzeczka Sztoła, przepływająca przez tzw. Pustynię Star-
czynowską na Wyżynie Śląskiej (Lencewicz 1922). Po­
łożony w rozcięciu kuesty Olkusz (ok. 40 tys.) jest śre­
dniowiecznym miastem górniczym, związanym z eks­
ploatacją ołowiu i srebra (istniała tu mennica),
a w nowszych czasach przede wszystkim cynku z do­
lomitów kruszconośnych środkowego triasu, na których
prawie bezpośrednio zalega górna jura. W okolicy są
kamieniołomy wapienia, w miejscowości Klucze istnie­
je cementownia, a także papiernia.
Na wschód od Wzgórz Rabsztyńskich po okolice
na południe od Wolbromia rozciąga się słabo rozczłon­
kowany, falisty Płaskowyż Sułoszowski (341.322),
gdzie nachylenie stoków nie przekracza 9%, a na
wierzchowinach 2% (Z. Czeppe 1972). Wapienie po­
krywa tu less o miąższości do 10 m, toteż jest to teren
bezleśny, zajęty pod uprawę. Krasowość przejawia się
niemal zupełnym brakiem wód powierzchniowych
i głębokim zaleganiem szczelinowych wód podziem­
nych. Długie wsie ulicowe (Sułoszowa 10 km!) zajmują
przeważnie obniżenia dolinne. W Sułoszowej są źródła
Prądnika, który płynąc na południe wcina się w płytę
wapienną i tworzy malowniczy jar.
Rozciętą jarowymi dolinami część Wyżyny Olku­
skiej można by nazwać Wyżyną Ojcowską (341.323).
Utworzono tu Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie
1137,1 km ). W dolinie Prądnika i jego dopływu Są-
spówki powstał już w 1956 r. Ojcowski Park Narodowy
o powierzchni 15,9 km . Mimo niewielkiego obszaru
szata roślinna Ojcowskiego Parku Narodowego jest
bardzo zróżnicowana. Występują tu grądy, buczyny (na
stokach), bory mieszane (na wierzchowinie), pozostało­
ści łęgów w dnie doliny, łąki i murawy naskalne.
W wapieniach zostały wymodelowane różne fanta­
styczne formy (jak tzw. Maczuga Herkulesa w Piesko­
wej Skale, Igła Deotymy w Ojcowie, tzw. Brama Kra­
kowska i in.), liczne są jaskinie, np. Ciemna Ojcowska)
80 m nad dnem doliny, Czajkowska, Królewska (Ło-
kietkowa) i wiele innych. W Ojcowie są ruiny średnio­
wiecznego zamku, a kilka kilometrów w górę doliny
pięknie odrestaurowany renesansowy zamek w Pie­
skowej Skale. Poza parkiem narodowym rezerwatami
są: „Wąwóz Bolechowieki” z murawami naskalnymi
(21,3 ha) „Dolina Kluczwody” (35,2 ha), „Dolina
Szklarki” (47,3 ha) i „Dolina Racławki” (473,9 ha).
Jednakże roślinność Wyżyny Ojcowskiej jest poddana
degradującemu oddziaływaniu zanieczyszczeń atmosfe­
rycznych napływających z Wyżyny Śląskiej i Krakowa.
Nad górną Dłubnią utworzono Dłubniański Park Krajo­
brazowy (69,7 km ). W gminie Trzyciąż jest rezerwat
florystyczny „Michałowiec” (12,6 ha) - stanowisko
obuwika pospolitego. W środku Wyżyny Ojcowskiej,
na północ od turystycznego osiedla Ojców w jarze
Prądnika leży na wysoczyźnie miasteczko Skała (ok. 4
tys. mieszk.).
Rów Krzeszowicki (341.33) jest trzeciorzędowym
zapadliskiem tektonicznym o kierunku równoleżniko­
wym między Trzebinią a Krakowem. Ma ponad 30 km
długości, kilka kilometrów szerokości i 225 km po­
wierzchni. Oddziela Wyżynę Olkuską na północy od
Garbu Tenczyńskiego na południu. Wypełniają go osa­
dy morskiego i lądowego miocenu (tortonu), przykryte
piaskami i glinami czwartorzędowymi. Dnem Rowu
Krzeszowickiego płynie rzeczka Rudawa z dopływem
Krzeszówką-Dulówką. Przedstawia on odwieczną bra­
mę komunikacyjną na szlaku między Śląskiem a Kra­
kowem, wykorzystywaną dziś przez linię kolejową
i autostradę. Krzeszowice (ok. 8,5 tys. mieszk.) są nie­
wielkim zdrojowiskiem siarczanym; niegdyś były rezy­
dencją rodu Lubomirskich, a po nich - Potockich.
Garb Tenczyński (341.34) to zrąb tektoniczny, od­
cięty od Wyżyny Olkuskiej Rowem Krzeszowickim
i opadający uskokami do Kotliny Oświęcimskiej
i Bramy Krakowskiej. Budowa Garbu Tenczyńskiego
jest zróżnicowana, ponieważ spod zalegających na
wierzchowinie wapieni gómojurajskich odsłaniają się
skały znacznie starsze - dewońskie, karbonu produk­
tywnego oraz permskie skały wulkaniczne - porfiry
i melafiry. Na stokach zalega less. Kulminację Garbu
Tenczyńskiego tworzy twardzielcowy pagór melafiro-
wy w Rudnie koło Tenczynka z ruinami zamku Ten-
czyn, osiągający wysokość 411 m. Przedłużeniem Gar­
bu Tenczyńskiego ku wschodowi są zrębowe wzgórza
okolic Krakowa (Sowiniec, Tyniec, Wawel. Skałka,
Krzemionki i in. - zob. Brama Krakowska). Mezore-
gion obejmuje powierzchnię około 270 km2. Istnieje• • tu
kilka rezerwatów przyrody. Należą do nich „Dolina
Eliaszówki” (105,6 ha) w gminie Krzeszowice, „Dolina
Mnikowska” (20,9 ha) na zachód od Krakowa obejmu­
jąca część doliny potoku Sanka długości około 1 km
i głębokości 80 m ze skałami wapiennymi, roślinnością
murawową i lasem. Rezerwat „Skała Kmity” (19,5 ha)
znajduje się w przełomie Rudawy przez wschodni kra­
niec Garbu Tenczyńskiego. „Lipowiec” (12,4 ha) na
zachodnim krańcu Garbu Tenczyńskiego obejmuje
wzgórze 362 m z ruinami zaniku, otoczonymi buczyną
i dębiną, „Bukowica” (22,8 ha) - las bukowy. Na Gar­
bie Tenczyńskim znajdują się liczne osiedla, istnieją
kamieniołomy wapienia i melafiru, a w Tenczynku ko­
palnia węgla kamiennego. Większe płaty lasu zachowa­
ły się pod Tenczynkiem (na południe od Krzeszowic)
i w okolicach Zabierzowa. Wchodzą one w skład
O
Ten­
czyńskiego Parku Krajobrazowego (117,5 km ). W po­
łudniowej części Garbu Tenczyńskiego nad rzeczką
Rudną utworzono Rudniański Park Krajobrazowy
(117,5 km ). Region przecina lokalna linia kolejowa
z Trzebini przez Alwernię do Wadowic.
 Rozdział 12
WYŻYNA MAŁOPOLSKA
Zróżnicowanie budowy geologicznej i krajobrazu
oraz ich antropogeniczne zagrożenie sprawiły, że zaist­
niała potrzeba ochrony różnych obiektów przyrodni­
czych. W środkowej części wyżyny utworzono Święto­
krzyski Park Narodowy oraz otaczający go zespół
4 parków krajobrazowych o powierzchni 590 km (Su­
chedniowsko-Oblęgorski, Sieradowicki, Cisowsko-
Orłowiński i Jeleniowski), w dorzeczu Nidy zespół
trzech parków krajobrazowych Ponidzia o powierzchni
399 km (Kozubowski, Nadnidziański, Szczaniecki),
w dorzeczu Pilicy - Przedborski Park Krajobrazowy
o powierzchni 166 km . Wszystkie te tereny chronione
zajmują powierzchnię 1214 km . Istnieje ponadto około
50 rezerwatów przyrodniczych. Każdy z trzech makro­
regionów Wyżyny Małopolskiej ma inną specyfikę.
12.1. Wyżyna Przedborska (342.1)
Region nazwany Wyżyną Przedborską
2
rozciąga się
na obszarze około 5,3 tys. km po obu stronach Pilicy
jako zachodnie obrzeżenie paleozoicznych struktur
Wyżyny Kieleckiej. W budowie geologicznej Wyżyny
Przedborskiej biorą udział ;kały mezozoiczne, głównie
górnokredowe, które wypełniają płaską nieckę, ale na
przedłużeniu antyklinorium świętokrzyskiego występu­
ją skały jurajskie i triasowe. Wysokości nad poziomem
morza tylko w niewielu miejscach przekraczają 300 m.
Skały przedczwartorzędowe na peryferiach niecki two­
rzą monoklinalne pasma, natomiast w obniżeniach po­
między nimi i w środku niecki zalegają piaski i gliny
zlodowacenia odrzańskiego (i starszych od niego), któ­
re objęło cały region, toteż na on charakter przejściowy
między krajobrazami nizin i wyżyn. Wyżyna Przedbor­
ska od północy sąsiaduje ze Wzniesieniami Południo-
womazowieckimi, od których pod względem hipsome-
trycznym niewiele się różni, od południa z Niecką Ni-
dziańską, która ma podobne założenie strukturalne, ale
różni się pod względem litologicznym, od zachodu
z jurajskimi wyżynami Częstochowską i Wieluńską, od
wschodu z Wyżyną Kielecką. Wyróżniono 6 niezbyt
dużych mezoregionów: Wzgórza Radomszczańskie
(342.11), Wzgórza Opoczyńskie (342.12), Próg Lelow-
ski (342.13), Nieckę Włoszczowską (342.14), Pasmo
Przedborsko-Małogoskie (342.15) i Wzgórza Łopu­
szańskie (342.16).
Wzgórza Radomszczańskie (342.11) są przedłuże­
niem struktur mezozoicznych obrzeżenia Gór Święto­
krzyskich na zachód od Pilicy w postaci wzniesień
zbudowanych z piaskowców kredowych i wapieni ju ­
rajskich. W najwyższym miejscu, górze Chełmo, osią­
gają wysokość 316 m n.p.m. Porośnięte mieszanym la­
sem, izolowane wapienne wzgórze z grodziskiem na
szczycie jest rezerwatem krajobrazowym (41,4 ha).
Wzgórza Radomszczańskie są pokryte w znacznej czę­
ści piaskami i glinami czwartorzędowymi, a na mapach
geologicznych prawie każdą kulminację oznaczono ja­
ko wzgórze żwirowe lub kamieniste, genetycznie kem
lub morenę czołową. W obniżeniach występują zaba-
gnienia, piaski i wydmy, przeplatające się z masywny­
mi wzniesieniami, w których płytko występuje starsze
podłoże. Na wschód od Radomska kulminacje osiągają
wysokość około 275 m. Na południe od wsi Kodrąb
znajdują się kamieniołomy wapieni jurajskich i wa­
pienniki. Wzniesienia wysokości 250-260 m występują
za torem kolejowym na zachód od Radomska, pod Ka­
mieńskiem zaś przekraczają wysokość 240 m. Na
wschód od stacji kolejowej Kamieńsk na wzgórzu 239
m na mapie zaznaczony jest kamieniołom, co świadczy,
że jest zbudowane z wapieni. Na lewym brzegu Pilicy,
na przedłużeniu Pasma Przedborsko-Małogoskiego
znajduje się zbudowana z wapienia Bąkowa Góra (282
m) z pozostałościami kamieniołomów i ruinami zamku
z XIV w. na szczycie. Dalej ku północy rozciąga się za­
lesione pasmo piaskowców kredowych z kulminacją
Czartoryi (270 m). Granice regionu nie zaznaczają się
wyraźnie. Ku północy przechodzi on stopniowo
w Równinę Piotrkowską, ku zachodowi w Wysoczyznę
Bełchatowską, ku południowi w Nieckę Włoszczow-
ską, ku wschodowi - za doliną Pilicy - sąsiaduje z Pa­
smem Przedborsko-Małogoskim i Wzgórzami Opo­
czyńskimi. W tych ramach Wzgórza Radomszczańskie
obejmują powierzchnię około 640 km . Pod wsią Kod­
rąb bierze początek rzeka Widawka, płynąca w kierun­
ku północno-zachodnim do Warty, a w odległości kilku
kilometrów ku północo-wschodowi są źródła Luciąży,
dopływu Pilicy, a zatem przez region przebiega dział
wód Wisły i Odry. Jest to kraina rolnicza, lasy wystę­
pują w obniżeniach lub niekiedy na wierzchołkach
wzniesień, zwłaszcza skalistych lub żwirowych. Na
wschód od Radomska utworzono dwa rezerwaty leśne:
„Kobiele Wielkie” (63,9 ha), obejmujący las jodłowy
z bukiem, dębem i świerkiem, charakterystyczny dla
Wyżyny Małopolskiej, oraz „Jasień” (14,5 ha) - las
mieszany z cisem. Radomsko (ok. 50 tys. mieszk.) ma
przemysł meblarski, tkacki i metalurgiczny, leży przy
linii kolejowej z Warszawy do Częstochowy. Na pół­
nocnym skraju Wzgórz Radomszczańskich, przy tej
samej kolei leży miasteczko, dawniej miasto Kamieńsk,
podobnie jak Radomsko założone w XIII w. Główne
izlaki drogowe prowadzą z Radomska i z Piotrkowa
Trybunalskiego do Przedborza; ten ostatni szlak jest
częścią historycznego szlaku, łączącego Piotrków
z Krakowem, z przeprawą przez Pilicę w Przedborzu.
Wzgórza Opoczyńskie (342.12) znajdują się na
wschód od luku Pilicy pod Tomaszowem Mazowiec­
kim. Jest to północno-zachodnia otoczka Wyżyny Kie­
leckiej, zbudowana głównie ze skał jurajskich, które
tworzą dwie płaskie antykliny, rozdzielone synkliną ze
skałami okresu kredowego. Na te strukturalne formy są
nałożone czwartorzędowe materiały skalne zlodowace­
nia odrzańskiego. Piaskowcowe progi zbudowanej
z warstw kredowych synkliny zaznaczaj ą się łukowato
między Tomaszowem Mazowieckim, Sławnem i Sule­
jowem, dochodząc pod Sławnem do wysokości 268 m
i obniżając się ku północo-zachodowi. W Białej Górze
pod Tomaszowem istnieje duży kamieniołom tych pia­
skowców. Ich wychodnie są eksploatowane jeszcze w
kilku innych miejscach. W przykrytych gliną zwałową
wapieniach jurajskich między Sulejowem na zachodzie
a Białaczowem na wschodzie, w okolicach wsi Paradyż
rozwijają się zjawiska krasowe, które powodują po­
wstawanie zapadlisk. Pod Tomaszowem Mazowieckim
występują nad Pilicą obfite wywierzyska krasowe,
zwane Niebieskimi Źródłami (rezerwat przyrody). Wa­
pienie odsłaniają się i są eksploatowane w zboczu doli­
ny Pilicy pod Sulejowem. Północno-wschodnie obra­
mowanie synkliny kredowej tworzy antyklina ino-
włodzka, której utwory jurajskie odsłaniają się w zbo­
czu »doliny Pilicy pod Inowłodzem. Wzgórza Opo­
czyńskie sąsiadują od wschodu z Garbem Gielniow-
skim, od południo-wschodu z Płaskowyżem Suche­
dniowskim, od południa ze Wzgórzami Łopuszańskimi
oraz Pasmem Przedborsko-Małogoskim, obejmując
powierzchnię około 1460 km . Region przecinają do­
pływy Pilicy: Czarna Konecka, biorąca początek pod
Niekłaniem na Garbie Gielniowskim i uchodząca do Pi­
licy powyżej Sulejowa, oraz Drzewiczka, która ma źró­
dła również na Garbie Gielniowskim, ale zmieniając
kilkakrotnie kierunek płynie ogólnie ku północy
i uchodzi do Pilicy naprzeciw Nowego Miasta. Na Pili­
cy w Smardzewicach powyżej Tomaszowa Mazowiec­
kiego wybudowano w 1975 r. zaporę ziemną wysokości
17 m, dzięki której powstał zbiornik zwany Jeziorem
9•
Sulejowskim o powierzchni
O
25 km i całkowitej pojem-
ności 75 min m , dostarczający rurociągiem wodę do
aglomeracji miejskiej Łodzi. Zbiornik służy również
ochronie przeciwpowodziowej i regulacji przepływu.
Lasy występują raczej na peryferiach regionu, w środku
przeważają tereny rolnicze. W rozleglejszym płacie le­
śnym pod miasteczkiem (niegdyś miastem) Białaczów
istnieje rezerwat leśny „Białaczów” (22,6 ha) z drzewo­
stanem jodłowym na północnej granicy zasięgu jodły.
Na zachód od Opoczna w lasach nad Pilicą istnieją inne
rezerwaty z jodłą: „Błogie” (69,5 ha), „Jeleń” (47,2 ha),
„Twarda” (23,5 ha); grąd ze starymi dębami - „Gaik”
(36,5 ha), oraz rezerwaty florystyczne „Sługocice” (8,9
ha), „Jaksonek” (79,7 ha), a w gminie Aleksandrów re­
zerwat krajobrazowy „Diabla Góra” (169 ha). Opoczno
(ok. 22 tys. mieszk.) nad Drzewiczką jest miastem
o starych tradycjach, z przemysłem bazującym na miej­
scowych surowcach skalnych (wapiennik, zakłady ce­
ramiczne i materiałów ogniotrwałych, odlewnia żeli­
wa). Przy linii kolejowej z Łodzi przez Koluszki, To­
maszów, Opoczno do Skarżyska-Kamiennej leży mia­
sto Końskie (ok. 22 tys. mieszk.) z zakładami odlewni­
czymi, jedno ze starszych osiedli w tej części kraju (XI
w.). Oprócz wspomnianej linii kolejowej trzeba wy­
mienić wybudowany po 1945 r. szlak kolejowy z To­
maszowa do Radomia, przebiegający północnym skra­
jem Wzgórz Opoczyńskich oraz Centralną Magistralę
Kolejową północ-południe, która jednak jest tylko szla­
kiem przelotowym bez ruchu lokalnego.
Próg Lelowski (342.13) pod względem geologicz­
nym jest monoklinalnym pasmem wzgórz zbudowa­
nych z piaskowców i margli kredowych, na których za­
legają utwory czwartorzędowe, a wśród nich duży płat
lessu pod Lelowem. Pasmo to rozciąga się na zachód
od doliny Pilicy w ogólnym kierunku z północo-
zachodu na południo-wschód i jest południowo-
zachodnim obrzeżeniem Niecki Włoszczowskiej, od
zachodu zaś sąsiaduje z Wyżyną Częstochowską. Za­
czyna się ono w okolicach Julianki nad Wiercicą (do­
pływ Warty) i lekkim, wygiętym ku wschodowi lukiem
dochodzi do doliny Białki (dopływ Pilicy), nad którą
leży Lelów. Dalszym ciągiem pasma jest pas wzgórz
pomiędzy dolinami Białej i Krztyni z Żebrówką. Trzeci
człon tworzy pasmo wzniesień w widłach Pilicy i Że-
browki. Całość ma około 40 km długości i około 160
km powierzchni. Na północo-zachodzie wysokość
progu dochodzi do 280 m n.p.m., na południo-
wschodzie przekracza 340 m, ale wysokości względne
mieszczą się w granicach od 10 do 35 m. W przeci­
wieństwie do przyległych obniżeń, wzgórza są w zasa­
dzie niezalesione.
Niecka Włoszczowska (342.14) rozpościera się po
obu stronach Pilicy pomiędzy Wzgórzami Radomsz­
czańskimi, Pasmem Przedborsko-Małogoskim, Pła­
skowyżem Jędrzejowskim, Progiem Lelowskim, Wy­
żyną Wieluńską i Wysoczyzną Bełchatowską, zajmując
powierzchnię około 2200 km . Pod względem geolo­
gicznym jest to synklinorium kredowe na przedłużeniu
Niecki Nidziańskiej, ale o bardziej płaskim ukształto­
waniu powierzchni, zbudowanej przeważnie z utworów
czwartorzędowych: glin zwałowych, piasków i torfo­
wisk. Środkową część Niecki Włoszczowskiej przecina
w poprzek Pilica, granicę z Płaskowyżem Jędrzejow­
skim tworzy Biała Nida, przez część północno-
zachodnią przepływa lukiem Warta od wyjścia z prze­
 łomu między Częstochową a Mstowem po przełom
przez Wyżynę Wieluńską pod Działoszynem. Pomię­
dzy doliną Pilicy a doliną Warty istnieje martwa, czę­
ściowo zabagniona dolina od Koniecpola do Gidli
i Pławna nad Wartą. Sama Pilica od Koniecpola po uj­
ście rzeczki Czarnej przepływa przez szeroką do kilku­
nastu kilometrów kotlinę, wypełnioną zwydmionymi
piaskami i zabagnieniami (Równina Pilicy wg Geomor­
fologii Polski). Szeroka jest również (ok. 8 km) dolina
Warty między stacją kolejową Teklinów a Radom­
skiem. Krajobraz dolin i kotlin przeplata się z garbami
osiągającymi wysokości 260-270 m. Lasy zajmują
znaczną powierzchnię i brak jest większych skupisk
ludności. W Polichnie, na zachód od Pilicy istnieje re­
zerwat leśny „Dębowiec” (47 ha), obejmujący las grą­
dowy z lipą szerokolistną oraz łęg wiązowo-jesionowy,
natomiast w Radoszew- nicy (na północ od Koniecpo­
la) rezerwat „Borek” (64,7 ha) z lasem sosnowo- -
dębowym, a koło Włoszczowej rezerwat ptasi „Ługi”
(90,2 ha). Nad Pilicą leżą niewielkie miasta Szczekoci­
ny (ok. 4,5 tys. mieszk.) i Koniecpol (ok. 6,5 tys.), na
wysoczyźnie między Pilicą a Białą Nidą Włoszczowa
(ok. 11 tys.), węzeł drogowy i lokalny ośrodek usługo­
wy. Region przecina linia kolejowa Częstochowa-
Kielce przez Koniecpol i Włoszczowę oraz tranzytowa
Centralna Magistrala Kolejowa (które przecinają się
pod Włoszczową), a na zachodnich peryferiach szlak
dawnej kolei warszawsko-wiedeńskiej i dwupasmowa
droga szybkiego ruchu E75, łącząca Warszawę z Czę­
stochową.
 Pasmo Przedborsko-Małogoskie (342.15) stanowi
północno-wschodnie obrzeżenie Niecki Włoszczow­
skiej. Jest to podwójne, monoklinalne pasmo zbudowa­
ne z wapieni górnojurajskich i kredowych piaskowców.
Ciągnie się na przestrzeni około 60 km, od doliny Pili­
cy pod Przedborzem przez Małogoszcz do dolin Łoso­
sinyO i Białej Nidy, obejmując powierzchnię około 240
km . Wysokość względna pasma dochodzi do 60-100
m, wysokość bezwzględna wzgórz wapiennych do 326
m (Góra Skórkowska), wzgórz piaskowcowych do 351
m (pod wsią Cieśle). Ciągłość pasma przerywa po­
przeczna dolina Czarnej Mieczyńskiej, dopływu Pilicy.
W Małogoszczy zaznaczają się dwa pasma zbudowane
ze skał jurajskich, rozdzielone synkliną z piaskowcami
kredy. W północnej części regionu utworzono w 1988
r. Przedborski Park Krajobrazowy (164,4 km ), w któ­
rym znajdują się rezerwaty: leśny „Bukowa Góra”
(34,8 ha), stepowy „Murawy Dobromierskie” (36,3 ha)
i torfowy „Piskorzeniec” (409 ha). W Małogoszczy od­
dano do użytku w 1974 r. dużą cementownię, wykorzy­
stującą miejscowe wapienie. W Skórkowie są zakłady
wapiennicze. Pasmo przecina linia kolejowa Często-
chowa-Kielce. Przedbórz (ok. 4 tys. mieszk.) uzyskał
prawa miejskie w 1405 r„ ale nie rozwijał się w na­
szych czasach wskutek położenia na uboczu, z dala od
linii kolejowych.
Wzgórza Łopuszańskie (342.16) są to krótkie, po­
przecinane uskokami pasemka zbudowane ze skał ju­
rajskich i górnotriasowych (kajper), występujące na
przedłużeniu Padołu Kielecko-Łagowskiego, którego
struktury paleozoiczne zapadają pod lekko sfałdowaną
pokrywę skał mezozoicznych. Region ogranicza od po-
łudnio-zachodu Pasmo Przedborsko-Małogoskie, a od
północo-wschodu zachodnia część Płaskowyżu Suche­
dniowskiego, wypiętrzonego wzdłuż wyraźnej linii dys­
lokacyjnej. Za obniżeniem, wykorzystywanym przez
dopływ Czarnej Pilczycę, znajdują się jurajskie Wzgó­
rza Opoczyńskie. W tych granicach Wzgórza Łopu­
szańskie zajmują powierzchnię około 600 km . Nie
przekraczają one wysokości 300 m n.p.m., osiągając
w najwyższym miejscu pod Łopusznem 299 m, przy
czym ich wysokości względne mieszczą się w grani­
cach 20-40 m, ale miąższość utworów czwartorzędo­
wych w obniżeniach dochodzi do kilkudziesięciu me­
trów. Jedno z takich subsekwentnych obniżeń szeroko­
ści kilku kilometrów ciągnie się wzdłuż Pasma Przed-
borsko-Małogoskiego i jest wykorzystywane przez
górny bieg Czarnej, nazwanej dla odróżnienia od in­
nych rzeczek o tej samej nazwie Czarną Mieczyńską,
ponieważ ma obszar źródłowy pod wsią Mieczyn. Za-
bagniona równina ciągnie się dalej ku północo-
zachodowi wzdłuż Pilczycy. Są to tereny leśno-łąkowe.
W gminie Łopuszna rezerwatem jest „Góra Dobrze-
szowska” (24,6 ha) - zalesiona, z obiektem prehisto­
rycznym, a w gminie Krasocin „Oleszno” (31,4 ha) -
wielogatunkowy las z olszą czarną. Centralnie położo­
ną miejscowością jest leżąca na wzgórzach wieś Ło­
puszno. Południowym skrajem regionu poprowadzono
linię kolejową Częstochowa-Kielce. Koło stacji Mało­
goszcz znajdują się dwa izolowane wzgórza wapienne.
Żwiry kajprowe są eksploatowane pod Snochowicami.
Wyrobiska starych żwirowni występują w Górkach ko­
ło Łopuszna.
12.2. Niecka Nidziańska (342.2)
Niecka Nidziańska jest rodzajem synklinorium
pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską na za­
chodzie a Wyżyną Kielecką na północo-wschodzie. Na
północo-zachodzie przechodzi w Nieckę Włoszczow-
ską, na południo-wschodzie kończy się nad Niziną
Nadwiślańską w Kotlinie Sandomierskiej. Ku Wiśle
spływają: Szreniawa, Nidzica, Nida z Mierzawą i Czar­
na ze Wschodnią. W strukturze Niecki Nidziańskiej
występują deformacje w postaci zgodnych z osią niecki
antyklin i drugorzędnych synklin. Południowa część
regionu uległa w miocenie transgresji morskiej z obni­
żenia podkarpackiego. Jej śladem są wapniste piaskow­
ce, wapienie, iły i gipsy, które następnie zostały lekko
sfałdowane i wypiętrzone. Ponadto w południowo-
zachodniej części niecki powstała pokrywa lessowa
z żyznymi glebami brunatnymi. Tak więc region wyka­
zuje znaczne zróżnicowanie litologiczne, a także gle-O
bowe. Obejmuje powierzchnię około 4,7 tys. km
i dzieli się na 8 mezoregionów. Są to: Płaskowyż Ję­
drzejowski (342.21), Wyżyna Miechowska (342.22),
Płaskowyż Proszowicki (342.23), Garb Wodzisławski
(342.24), Dolina Nidy (342.25), Niecka Solecka
(342.26), Garb Pińczowski (342.27) i Niecka Połaniec­
ka (342.28).
 Płaskowyż Jędrzejowski (342.21) jest wyraźnie
ograniczony dolinami rzecznymi: Pilicy na zachodzie,
Białej Nidy na północy, Nidy na wschodzie i Mierzawy
(dopływu Nidy) na południu. Przedstawia łagodnie sfa­
lowaną wyżynę, zbudowaną z margli kredowych, na
których w dolinach zalegają czwartorzędowe piaski
i gliny. Na północo-wschodzie, w widłach Nidy i Białej
Nidy występują wzniesienia zbudowane z lekko sfał-
dowanych warstw jury i kredy, stanowiące przedłuże­
nie Pasma Przedborsko-Małogoskiego i dochodzące do
wysokości 281 m. Zbliżoną wysokość mają połogie
wzniesienia środkowej części Płaskowyżu Jędrzejow­
skiego w osi synklinorium kredowego, ale w zachod­
niej jego części, na przedłużeniu Garbu Wodzisław­
skiego przekraczają wysokość 300 m (między Sędzi­
szowem nad Mierzawą a Szczekocinami nad Pilicą).
Wzniesienia te oddziela od położonej na południe Wy­
żyny Miechowskiej martwa dolina łącząca Mierzawę
z Pilicą. Na Płaskowyżu przeważają urodzajne gleby
typu rędzin, toteż jest to kraina pól uprawnych. Nie­
liczne lasy mają drzewostany dębowo-grabowe (grądy).
Tylko na zwydmionych piaskach w dolinie Białej Nidy
występują bory sosnowe. Na północo-zachód od Ję­
drzejowa utworzono rezerwat florystyczny „Gaj” (5,9
ha) ze stanowiskiem rzadko występującego storczyka -
obuwika, w runie lasu dębowego. Region przecinają
z północo-wschodu na południo-zachód linia kolejowa
z Kielc do Krakowa oraz równoległa w przybliżeniu
szosa (w odległości od kilku do kilkunastu kilome­
trów). Obydwa szlaki komunikacyjne obsługują jedyne
miasto regionu - Jędrzejów (ok. 18 tys. mieszk.), lokal­
ny ośrodek przemysłowo-usługowy o tradycjach sięga­
jących XII w., kiedy powstało tu opactwo Cystersów.
Zachodnim skrajem Płaskowyżu Jędrzejowskiego od
Szczekocin nad Pilicą do Kozłowa na Wyżynie Mie­
chowskiej poprowadzono odgałęzienie Centralnej Ma­
gistrali Kolejowej w kierunku Krakowa. Z zachodu na
wschód, od Kozłowa przez Sędziszów i Jędrzejów do
Motkowic nad Nidą wiedzie odcinek szerokotorowej
linii ze Śląska na Ukrainę, początkowo wzdłuż torów
kolei normalnotorowej, a następnie nową trasą, uru­
chomioną pod koniec lat siedemdziesiątych. Region ma
około 740 km powierzchni.
Wyżyna Miechowska (342.22) ze względu na sto­
sunki hipsometryczne jest regionem przejściowym
między niższą na ogół niecką kredową a położoną na
zachód, znacznie wyższą monokliną jurajską. Granicę
między Wyżyną Miechowską a Wyżyną Olkuską wy­
znacza linia dzieląca występowanie odpornych wapieni
gómojuraskich od mniej odpornych margli kredowych,
częściowo maskowana przez pokrywę lessową. Prze­
biega ona na południe od miasteczka Żarnowiec nad Pi­
licą, na zachód od dopływu Pilicy Uniejówki w kierun­
ku wsi Szreniawa, przecina dolinę rzeki Szreniawy
i dolinę Dłubni, a dalej biegnie równolegle do niej po
stronie zachodniej, aż po północne przedmieścia Kra­
kowa. Od północy Wyżyna Miechowska graniczy z po­
łudniowo-zachodnim fragmentem Płaskowyżu Jęd­
rzejowskiego i z oddzielonym wyraźnym stopniem
Garbem Wodzisławskim, od południa i południo-
wschodu z niższym o kilkadziesiąt metrów Płaskowy­
żem Proszowickim. W tych granicach obejmuje po­
wierzchnię około 960 km . Wyżynę przecinają doliny
Dłubni, Szreniawy i górnej Nidzicy (po Działoszyn).
Zalegająca na marglach bardziej odporna na denudację
opoka tworzy wzniesienia, które na północ od Miecho­
wa przekraczają w kilku miejscach wysokość 400 m
(najwyższa Biała Góra osiąga wysokość 416 m) i obni­
żają się w kierunku południowo-wschodnim, gdzie po­
kryte są lessem. Pomiędzy tymi wzniesieniami a Gar­
bem Wodzisławskim zaznacza się pozbawiony pokry­
wy lessowej padół, ciągnący się od Mstyczowa nad
Mozgawą przez Kozłów do Książa Wielkiego nad Ni­
dzicą. Ten sam predysponowany tektonicznie kierunek
mają płaskie garby i suche padoły w południowej czę­
ści Wyżyny Miechowskiej, przecięte skośnie przez
Dłubnię i Szreniawę. Powierzchnia garbów obniża się
łagodnie w kierunku południowo-wschodnim od 380 do
300 m, padoły zaś zanikają. Prawie całą Wyżynę Mie­
chowską pokrywa less, wyjątkiem jest część północna
i Padół Słomnicki na południu, wykorzystywany przez
dolny bieg Szreniawy, która zmienia kierunek z połu­
dniowego na południowo-wschodni i przecina Płasko­
wyż Proszowicki (Dłubnia płynie wprost na południe).
Wyżyna Miechowska jest urodzajną krainą rolniczą
z niewielkimi płatami lasów, w szczególności na pół­
noc od Miechowa. W gminie Kozłów utworzono re­
zerwat leśny dębowo-grabowy z bukiem „Kępie na
Wyżynie Miechowskiej” (40,5 ha). Na wschód od Mie­
chowa istnieje natomiast kilka rezerwatów z roślinno­
ścią stepową: „Sterczów Ścianka” (2,4 ha), „Opalonki”
(2,2 ha), „Wały” (5,8 ha), „Dąbie” (2,6 ha), a na połu­
dniu koło Jaksie „Złota Góra” (4,4 ha). Rezerwat ro­
ślinności stepowej utworzono również na zbudowanym
z opoki kredowej najwyższym wzniesieniu wyżyny.
Starymi ośrodkami miejskimi są Miechów (ok. 12 tys.
mieszk.) i Słomniki (ok. 5 tys.), przez które prowadzi
główny szlak drogowy i kolejowy z Warszawy do Kra­
kowa. Pod Białą Górą jest jedyny na Wyżynach Pol-r

skich tunel kolejowy na szlaku do Krakowa i na Śląsk,

omijany przez linię szerokotorową między Koziowem a
Charsznicą. Stacje Kozłów i Tunel po obu stronach tu­
nelu są węzłami kolejowymi dzięki budowie połączeń
w kierunku Krakowa (1934) i Warszawy (na przełomie
lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych).
Płaskowyż Proszowicki (342.23) graniczy od za­
chodu z Wyżyną Miechowską, od północy i północo-
wschodu z Garbem Wodzisławskim, od południa opada
kilkudziesięciometrowym stopniem erozyjnym ku Ni­
zinie Nadwiślańskiej w Kotlinie Sandomierskiej, obej­
mując powierzchnię około 770 km . Od przyległych re­
gionów różni się występowaniem zwartego płaszcza
morskich osadów mioceńskich, zalegających na obniża­
jącej się w kierunku południowo-wschodnim po­
wierzchni warstw kredowych. Cały region pokrywa
less, na którym wykształciły się urodzajne gleby czar-
noziemne. Pod względem hipsometrycznym wierzcho­
winy międzydolinne są pochylone w kierunku połu­
dniowo-wschodnim, obniżając się od 280 do 220 m,
w tym też kierunku płyną ku Wiśle Szreniawa i Nidzi­
ca. Ze względu na warunki glebowe dominują pola, na
których są uprawiane przede wszystkim pszenica i bu­
raki cukrowe. W Kazimierzy Wielkiej (ok. 6 tys.
mieszk.) znajduje się cukrownia. Płaty leśne są bardzo
nieliczne. Osiedla miejskie są niewielkie: lokalny ośro­
dek usługowy (dawniej miasto powiatowe) Proszowice
(ok. 7 tys. mieszk.) nad Szreniawą oraz miasteczka
Działoszyce (ok. 1,5 tys.), Skalbmierz nad Nidzicą (ok.
2 tys.) i Kazimierza Wielka (ok. 6 tys.). Płaskowyż
znajduje się z dala od głównych szlaków komunikacyj­
nych.
Garb Wodzisławski (342.24) rozciąga się z półno-
co-zachodu na południo-wschód na długości ponad 40
km i szerokości ponad 10 km, zajmując powierzchnię
około 510 km . Od północy i północo-wschodu sąsia­
duje z Płaskowyżem Jędrzejowskim, od którego dzieli
go dolina Mierzawy, od południo-zachodu z Wyżyną
Miechowską, od południa z Płaskowyżem Proszowic-
kim, od wschodu z doliną Nidy. Jest to płaska antyklina
opoki kredowej, we wschodniej części pokryta lessem.
Oś garbu stanowi dział wód Nidy i Mierzawy po stro­
nie północnej, a Nidzicy po stronie południowej. Naj­
większą wysokość 368 m osiąga w części zachodniej
pod wsią Wały (na północo-wschód od Książa Wiel­
kiego), a w części wschodniej 336 m koło Polichna
(między Pińczowem a Działoszycami). Dopływ Mie­
rzawy - Mozgawa, wyodrębnia na północ i zachód od
miasteczka Wodzisław wzniesienia wysokości ponad
320 m. Region jest dosyć gęsto zaludniony i zajęty
przez pola uprawne, jednak w dorzeczu Mozgawy na
północy i Mozgawki na wschodzie zachowało się kilka
większych płatów leśnych, w tym ostatnim przypadku
na żyznych glebach lessowych (dawniej prywatne rewi­
ry myśliwskie). Na północ od Książa Wielkiego istnieją
dwa rezerwaty: „Lipny Dół” (20,2 ha) - grąd z lipą
drobnolistną i „Kwiatówka” (11,6 ha) - dębina z runem
ciepłolubnym, podobnie „Polana Polichno” (9,5 ha) w
gminie Pińczów. Rezerwat florystyczny „Lubcza” (6,5
ha) na południe od doliny Mierzawy chroni stanowisko
miłka wiosennego. W lasach części wschodniej utwo­
rzono w 1987 r. Kozubowski Park Krajobrazowy (66,4
km ). Garb otacza od zachodu linia kolejowa Kielce-
Kraków i przecina szosa z Kielc przez Jędrzejów, Wo­
dzisław i Książ Wielki do Miechowa i Krakowa.
Dolina Nidy (342.25) od ujścia Łososiny do Białej
Nidy po Wiślicę ma 2-6 km szerokości i powierzchnię
około 300 km . Jej płaskie dno podlega zalewom. Po­
krywają je mady, na których są łąki i pastwiska. Dolina
ma dwa zwężenia: na zachód od Pińczowa, gdzie omij a
zakończenie Garbu Pińczowskiego oraz na południe od
Pińczowa między Młodzawami a Krzyżanowicami.
Nad tarasem zalewowym miejscami zachowały się
fragmenty tarasów piaszczystych wysokości względnej
do 12-15 m. Dno doliny od Brzegów poniżej połącze­
nia Białej i Czarnej Nidy po ujście do Wisły obniża się
od około 205 do 173 m ze średnim spadkiem
O
0,33%o.
Rocznie odpływa Nidą 500-600 min m wody (średni
przepływ 16-20 m /s). Dolina graniczy z 9 mezoregio-
nami. Po strome zachodniej są to: Pasmo Przedborsko-
Małogoskie, Płaskowyż Jędrzejowski, Garb Wodzi­
sławski, Płaskowyż Proszowicki; po stronie wschodniej
- Wzgórza Chęcińskie, Pogórze Szydłowskie, Niecka
Połaniecka, Garb Pińczowski, Niecka Solecka. Na le­
wym brzegu doliny leży zabytkowe miasto Pińczów
(ok. 12 tys. mieszk.) z przemysłem kamieniarskim,
a w dolnej części doliny, na płaskiej kopule gipsowej
jedno z najstarszych osiedli polskich Wiślica (grodzi­
sko, wykopaliska średniowieczne, gotycka kolegiata).
Mosty istnieją w Brzegach (drogowy), Sobkowie (kole­
jowy), pod Motkowicami (drogowy i kolejowy), w Piń­
czowie (drogowy) i Wiślicy (drogowy). W 1986 r.
utworzono Nadnidziański Park Krajobrazowy2 od Piń-
czowa po Nowy Korczyn nad Wisłą (228,5 km ).
Niecka Solecka (342.26) znajduje się po wschod­
niej stronie doliny Nidy między Garbem Wodzisław­
skim za zachodzie a Garbem Pińczowskim na wscho­
dzie. Na marglach kredowych spoczywają lekko sfał-
dowane osady morza mioceńskiego, reprezentowane
przez wapienie litotamniowe i gipsy (torton) oraz czę­
ściowo scementowane piaski i żwiry (sarmat). Ukształ­
towanie powierzchni jest niespokojne, wysokości
względne wahają się w granicach 20-50 m, wysokości
bezwzględne na północy dochodzą do 250 m, na połu­
dniu nad doliną Wisły obniżają się do 170-180 m, przy
czym brzeg doliny Wisły jest słabo wyrażony. Gipsy
krystaliczne i zbite tworzą na zachodnim skrzydle niec­
ki próg strukturalny nad doliną Nidy, wysuwający się
półwyspowato ku północo-zachodowi zgodnie z prze­
biegiem osi łęków, natomiast na osi siodeł powstały
inwersyjne obniżenia. W gipsach rozwijają się procesy
krasowe, liczne są leje, zapadliska, ślepe dolinki, małe
jaskinie. Na skałach gipsowych występują zbiorowiska
roślin stepowych i reliktowe gatunki owadów, toteż
utworzono kilka rezerwatów: „Krzyżanowice” (18 ha),
„Winiary Zagojskie” (7,7 ha), „Skotniki Górne” (1,9
ha), „Góry Wschodnie” (1,8 ha), „Skorocice” (4,8 ha)
z zespołem miniaturowych form krasowych. Z wystę­
powaniem gipsów wiążą się źródła siarczane, które da­
ły podstawę do powstania uzdrowisk w Busku i Solcu.
Przy źródle siarczanowo-słonym na wschód od Buska
Zdroju utworzono rezerwat roślinności słonolubnej
„Owczary” (0,6 ha). W gminie Wiślica na wzgórzu gip­
sowym jest rezerwat roślinności stepowej „Przęślin”
(0,7 ha). Niecka Solecka leży na uboczu głównych
szlaków komunikacyjnych i jest pozbawiona miast.
Region zajmuje powierzchnię około 200 km .
Garb Pińczowski (342.27) jest wypiętrzeniem mię­
dzy Niecką Solecką a Niecką Połaniecką o kierunku
z północo-zachodu na południo-wschód, ciągnącym się
od Pińczowa do Wójczy i Pacanowa. Wysokość
względna wzniesień dochodzi do 100 m, bezwzględna
na wschód od Buska do 330 m. Koło Skowronnego pod
Pińczowem garb wznosi się do 293 m, na przeciwle­
głym końcu pod Wójczą i Pacanowem ponad 220 m.
Garb tworzą margle kredowe, spod których w okoli­
cach Kikowa odsłaniają się warstwy jurajskie. Na po­
wierzchni garbu zalegają mioceńskie osady morskie ta­
kie same, jak w przyległych nieckach, co świadczy
o pomioceńskim wypiętrzeniu garbu wzdłuż linii dys­
lokacyjnej. Garb Pińczowski ma około 42 km długości
i do 6 km szerokości, zajmując powierzchnię około 250
km , przy czym znacznie zwęża się i obniża w okoli­
cach Buska-Zdroju. W Pińczowie, położonym u połu­
dniowego podnóża Garbu Pińczowskiego w dolinie Ni­
dy, jest eksploatowany zalegający na wierzchowinie
wapień litotamniowy, łatwy w obróbce materiał bu­
dowlany i rzeźbiarski. Położone jakby na przełęczy Bu­
sko-Zdrój (ok. 18 tys. mieszk.) sięga początkami XIII
w., ale nabrało znaczenia w początkach XIX w. jako
uzdrowisko z wodami chlorkowo-jodkowo-sodowymi
z dużą zawartością siarkowodoru, stosowanymi przy
leczeniu chorób reumatycznych. Na wschodnim krańcu
Garbu Pińczowskiego, między Stopnicą a Pacanowem
występuje pokrywa lessowa. Przeważa gospodarka rol­
na, lasów jest mało, większy ich płat występuje między
Pińczowem a Buskiem, gdzie utworzono rezerwat
„Grabowiec” (21,1 ha) z lasem dębowo-grabowym i ro­
ślinnością stepową. Na północo-zachód od Pińczowa
istnieje rezerwat roślinności stepowej „Skowronno”
(1,9 ha). Do Buska-Zdroju doprowadzono w 1953 r. li­
nię kolejową z Kielc.
Niecka Połaniecka (342.28) jest zapadliskiem
0 rozciągłości z północo-zachodu na południo-wschód
pomiędzy Garbem Pińczowskim na południu a Pogó­
rzem Szydłowskim na północy. Na północo-zachodzie
dochodzi do doliny Nidy, na południo-wschodzie do
doliny Wisły. W tych granicach zajmuje powierzchnię
930 km . Nieckę wypełniają mioceńskie gipsy, iły
1 piaski, przykryte częściowo utworami czwartorzędo­
wymi. W pobliżu doliny Nidy wyróżnia się Nieckę
Podłęską o podłożu z margli kredowych bez warstw
mioceńskich. Dalej ku wschodowi występuje płyta
mioceńskich piaskowców (sarmat), opadająca denuda-
cyjnym progiem wysokości 20-30 m, nazwana Płasko­
wyżem Szczanieckim. Utworzono tu w 1986 r. Szcza-
niecki Park Krajobrazowy (103,6 km ). W okolicach
Staszowa nad Czarną na podłożu gipsowym rozwijają
się procesy krasowe, występują zapadliska i małe je­
ziorka. Osią Niecki Połanieckiej płynie rzeczka
Wschodnia z Sanicą, wpadająca pod Połańcem do
Czarnej. Rozcinają one płaską powierzchnię Niecki Po­
łanieckiej, pochyloną ku Wiśle od 230 do 180 m i opa­
dającą do Niziny Nadwiślańskiej kilkudziesięciome­
trowym stopniem. Na wschód od Staszowa występuje
dosyć rozległy obszar leśny (tzw. Lasy Staszowskie),
gdzie utworzono rezerwat ze starodrzewem lipowym
„Zamczysko Turskie” (2,45 ha). Staszów (ok. 17 tys.
mieszk.), który do lat siedemdziesiątych miał połącze­
nia kolejowe tylko mało sprawną linią wąskotorową,
uzyskał w 1969 r. połączenie z Kielcami linią normal­
notorową przez Włoszczowice. W Połańcu (ok. 8 tys.
mieszk.) powstała w 1979 r. duża elektrownia, w pobli­
skim Grzybowie kopalnia siarki, połączone ze Staszo­
wem torami kolejowymi. Osią Niecki Połanieckiej
prowadzi szerokotorowa linia kolejowa z Wyżyny Ślą­
skiej na Ukrainę. Wszystkie te inwestycje wpłynęły na
rozwój Staszowa, głównego ośrodka miejskiego Niecki
Połanieckiej.
12.3. Wyżyna Kielecka (342.3)
Wyżyna Kielecka jest trzeciorzędowym wypiętrze­
niem tektonicznym, w którym odsłaniają się paleozo-
iczne struktury fałdowe w otoczce skał mezozoicznych
od dolnego triasu po górną kredę. Skały te pokryły star­
sze struktury, a następnie uległy niezbyt intensywnym
deformacjom fałdowym na przełomie kredy i trzecio­
rzędu (w tzw. laramijskiej fazie górotwórczości) o nie­
co innym kierunku od fałdowań starszych. W starszym
trzeciorzędzie pokrywa mezozoiczna w środkowej czę­
ści wyżyny została usunięta przez denudację, co do­
prowadziło do odsłonięcia paleozoicznego podłoża.
Różnice odporności serii skalnych spowodowały po­
wstanie pasmowego układu wzniesień i obniżeń, cha­
rakterystycznego dla środkowej części Wyżyny Kielec­
kiej. Jedynie pasmo Łysogór przekracza wysokość 500
m, a w najwyższym miejscu 600 m. Inne pasma są
znacznie niższe, częściowo nawet poniżej 400 m n.p.m.
przy kilkudziesięciu metrach wysokości względnej.
Rozpowszechniony jest pogląd, że Góry Świętokrzy­
skie dlatego są niskie, bo są bardzo stare. Jednakże dzi­
siejsze wzniesienia terenu zależą od intensywności ru­
chów neotektonicznych w młodszym trzeciorzędzie
i czwartorzędzie. Południowo-wschodnia część święto­
krzyskich struktur tektonicznych jest słabiej podniesio­
na niż część środkowa, ale i tutaj pokrywa mezozoiczna
została zniszczona, natomiast w miocenie teren uległ
obniżeniu i zalaniu przez transgresję morską, po czym
znów został podniesiony, a w zimnych fazach piej sto-
cenu pokryty przez eoliczny płaszcz lessów. W obniże­
niach wyżyny zalegają piaski i gliny starszych zlodo­
waceń.
Układ sieci rzecznej jest niedostosowany do odsło­
niętych struktur tektonicznych. Pasma wzniesień prze­
cinają antecedentne doliny dopływów Nidy, Kamiennej
i Pilicy oraz bezpośrednich dopływów Wisły.
Zróżnicowane litologicznie skały dostarczają mate­
riałów budowlanych: twardych kambryjskich kwarcy-
tów, dewońskich wapieni, zwanych po oszlifowaniu
marmurami kieleckimi, czerwonych piaskowców tria­
sowych, jurajskich wapieni i kredowych margli wyko­
rzystywanych do wyrobu cementu, czwartorzędowych
żwirów.
Wzniesienia wyżyny mają klimat nieco chłodniej­
szy i wilgotniejszy niż regiony otaczające. Zachowały
się znaczne powierzchnie leśne, w których drzewosta­
nach oprócz sosny występuje na wzniesieniach jodła
9 • • • • •
i buk. Makroregion ma 6,8 tys. km powierzchni i dzieli
się na 6 mezoregionów: Płaskowyż Suchedniowski
(342.31), Garb Gielniowski (342.32), Przedgórze Iłżec­
kie (342.33), Góry Świętokrzyskie (342.34-35), Wyży­
nę Sandomierską (342.36) i Pogórze Szydłowskie
(342.37).
Płaskowyż Suchedniowski (342.31) jest regionem
przylegającym od północy do paleozoicznego masywu
Gór Świętokrzyskich i zbudowanym głównie z masyw­
nych piaskowców dolnotriasowych (piaskowca pstre­
go). Południową granicę wyznaczają dolny bieg Świ-
śliny (dopływu Kamiennej) i górny bieg Bobrzy do jej
skrętu w kierunku południowym. Granicę północną
tworzy górny bieg Kamiennej po ujście Swiśliny oraz
równoleżnikowy odcinek górnego biegu Czarnej Ko­
neckiej i dopływu Pilicy), gdzie na warstwy dolnotria-
sowe nakładają się iły i piaskowce dolnojurajskie. Na
zachodzie Płaskowyż Suchedniowski kończy się mię­
dzy Radoszycami a Wilczkowicami. W tych ramach
region ma około 915 km powierzchni, przy rozciągło­
ści około 75 km i szerokości około 12 km, i obniża się
od około 400 m (Występ koło Zagnańska 445 m) do
300 m na peryferiach. Między kopulastymi wzgórzami
występują denudacyjne kotliny (Mniowska, Szałaska,
Suchedniowska i in.). Znaczną powierzchnię zajmuje
r

rozległa Puszcza Świętokrzyska. W celu ochrony walo­

rów przyrodniczych regionu utworzono w 1989 r. parki
krajobrazowe po obu stronach szlaku kolejowego i dro­
gowego ze Skarżyska-Kamiennej przez Suchedniów do
Kielc: na zachodzie Suchedniowsko-Oblęgorski (214,7
km2), na wschodzie Sieradowieki (114,6 km 2 ), a w nich
r

kilka rezerwatów przyrody: „Dalejów” (87,6 ha), „Świ­

nia Góra” (50,8 ha) w gminie Bliżyn, obejmujący
fragment lasu mieszanego z bukiem, jodłą i modrze­
wiem oraz „Kamień Michniowski” (10,5 ha), „Wykus”
w gminie Bodzentyn. W Bartkowie koło Samsonowa
znajduje się kilkusetletni dąb Bartek, uznany za pomnik
przyrody. Płaskowyż Suchedniowski był częścią tzw.
Staropolskiego Okręgu Przemysłowego z zakładami
hutniczymi w Samsonowie nad Bobrzą, Sielpi i Stąpor­
kowie (ok. 5,5 tys. mieszk.) nad Czarną Konecką oraz
Niekłaniu. Stare tradycje górnictwa i hutnictwa żelaza
ma również Suchedniów (ok. 10 tys.) nad Kamionką,
obecnie niewielki ośrodek przemysłowy.
Garb Gielniowski (342.32) to obszar wyżynny
zbudowany z piaskowców retycko-liasowych. Rozciąga
się od doliny Kamiennej w kierunku północno-
zachodnim po wieś Gielniów, obniżając się od około
400 m (kulminacja 408 m) do 280 m. Ku wschodowi
opada on progiem tektonicznym wysokości względnej
100-130 m. Na tym garbie biorą początek Radomka
(dopływ Wisły) oraz Drzewiczka (dopływ Pilicy). Re­
gion ma około 40 km długości i zajmuje powierzchnię
około 515 km . Na zachodzie sąsiaduje ze Wzgórzami
Opoczyńskimi, na południu z Płaskowyżem Suche­
dniowskim, od którego dzieli go górny bieg Kamiennej
i Czarnej Koneckiej. Występują znaczne powierzchnie
leśne. Utworzono kilka rezerwatów, w tym dwa ze sta­
nowiskiem cisa: „Mroczków” (6,8 ha) i „Majdów”
(9,25 ha), jeden ze stanowiskiem modrzewia polskiego
- „Skarżysko” (7,4 ha) oraz rezerwat skalny „Piekło”
(6,3 ha) pod Niekłaniem. W gminie Przysucha utwo­
rzono rezerwaty „Puszcza u źródeł Radomki” (73,5 ha)
i „Podlesie” (194,5 ha), obejmujące lasy mieszane
z udziałem jodły i buka. Ośrodkiem miejsko-
przemysłowym i węzłem kolejowym jest Skarżysko-
Kamienna (ok. 52 tys. mieszk.). U wschodniego pod­
nóża leży Przysucha (ok. 6 tys.), która w XVIII w. była
ośrodkiem górniczo-hutniczym.
Przedgórze Iłżeckie (342.33) znajduje się na pół­
noc od doliny Kamiennej w obrębie wychodni skał
okresu jurajskiego, które tworzą niewysokie monokli-
nalne wzniesienia o rozciągłości z północo-zachodu na
południo-wschód. Jedynie wschodnią część regionu
w obrębie kolana, które tworzy dolny bieg Kamiennej
budują skały z okresu kredowego. Region obejmuje
powierzchnię około 1480 km . W obniżeniach między
wychodniami skał podłoża zalegają czwartorzędowe
piaski i gliny. Występują również pagórki żwirowe,
związane z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia od­
rzańskiego. Należy do nich m.in. charakterystyczny oz
pod Tarłowem w południowo-wschodniej części regio­
nu. Ostańce form związanych ze zlodowaceniem wy­
stępują również na północo-zachodzie w okolicach
Szydłowca, gdzie zaznaczają się pasemka skalne zbu­
dowane z niezbyt odpornych, dolnojurajskich tzw. pia­
skowców szydłowieckich (wykorzystywanych w bu­
downictwie). Przekraczają one wysokość 200 m. Ko­
lejną jednostką strukturalną jest próg środkowojurajski,
zbudowany z żelazistych piaskowców i rudonośnych
iłów, rozciągający się na długości 75 km od Korycisk
na północo-zachodzie po okolice Ostrowca nad Ka­
mienną. Na północ od Szydłowca zaznacza się w po­
staci kilku równoległych grzęd strukturalnych wysoko­
ści 190-207 m. Dalszym ich ciągiem są piaskowcowe
garby w okolicach Mirowa (234 m) i na wschód od Sta­
rachowic, gdzie dochodzą do wysokości 265 m. Po
północno-wschodniej stronie tych wzgórz biegnie sub-
sekwentna bruzda górnej Iłżanki, zasypana utworami
czwartorzędowymi. Pod nimi zachodzą zjawiska kra­
sowe, które zaznaczają się na powierzchni w postaci le­
jów i zapadlisk reprodukowanych w piaskach. Bruzda
ta ma swoje kopalne przedłużenie w kierunku połu­
dniowo-wschodnim. Trzecią jednostką strukturalną jest
próg wapieni górnojurajskich, ciągnący się od Orońska
przez Wierzbicę i Iłżę do Bałtowa nad Kamienną, która
tam go przecina w skalistym przełomie. W gminie Bał­
tów istnieje rezerwat „Modrzewie” (5,1 ha) - las dębo-
wo-lipowy z udziałem modrzewia polskiego. Pod Iłżą
przekracza wysokość 246 m i jest rozcięty przełomem
Iłżanki o głębokości około 60 m. W Wierzbicy wapie­
nie te są eksploatowane przez cementownię. Iłża (ok. 5
tys. mieszk.) jest miastem założonym w XIV w. przez
biskupów krakowskich u podnóża obronnego zamku
(dziś ruiny); znana była z wyrobów garncarskich. Nieco
większy Szydłowiec (13 tys.), przy linii kolejowej
z Radomia do Skarżyska-Kamiennej, uzyskał prawa
miejskie w XV w. Zachowało się kilka cennych zabyt­
ków architektury (późnogotycki kościół, renesansowy
ratusz i zamek). Na piaskach między Iłżą a Stara­
chowicami nad Kamienną występuje rozległy obszar
leśny zwany Puszczą Iłżecką (o powierzchni 25 000
ha); używa się również nazwy Lasy Starachowickie.
Wzdłuż doliny Kamiennej powstało wiele ośrodków
przemysłowych opierających się dawniej na eksploata­
cji miejscowych, dosyć ubogich rud żelaza. Górnictwo
zarzucono jako nieopłacalne, a przemysł metalurgiczny
i maszynowy, któremu zawdzięczały swój rozwój mia­
sta: Skarżysko-Kamienna (ok. 52 tys. mieszk.), Stara­
chowice (ok. 58 tys.) i Ostrowiec (ok. 80 tys.), znalazł
się ostatnio w regresie. Na Kamiennej powyżej Skarży­
ska, pod Starachowicami i koło Brodów istnieją nie­
wielkie zbiorniki zaporowe.
Góry Świętokrzyskie (342.34-35) obejmują paleo-
zoiczne (kaledońskie i hercyńskie) struktury fałdowe,
odsłonięte w całości lub częściowo spod pokrywy
warstw młodszych. Określenie „góry” wiąże się w tym
przypadku ze strukturą geologiczną, a nie z krajobra­
zem, ponieważ ani wysokości względne, ani bez­
względne nie odpowiadają pojęciu gór, z wyjątkiem
części głównego Pasma Świętokrzyskiego (Łysogór),
które można zaliczyć do typu gór niskich. Sieć rzeczna
nie jest dostosowana do ekshumowanych struktur pa-
leozoicznych, powstała bowiem na powierzchni po­
krywy mezozoicznej, która wraz z trzonem paleozoicz-
nym uległa neotektonicznemu wypiętrzeniu i w środ­
kowej części została usunięta przez denudację. Na pe­
ryferiach wypiętrzonego guza, po jego stronie północ­
nej płyną do Wisły Kamienna i Opatówka, po stronie
południowej Nida, Wschodnia, Czarna i Koprzywianka,
przy czym dopływy Nidy: Bobrza, Lubrzanka, Bel-
nianka, a także Łagowianka (dopływ Czarnej Staszow-
skiej) przecinają w poprzek struktury paleozoiczne.
Mimo stosunkowo nieznacznego wzniesienia Gór
Świętokrzyskich nad poziomem morza ich warunki
klimatyczne są surowsze niż na otaczających nizinach,
średnia temperatura o 1-2° C niższa, opady zaś wyższe,
przekraczające 600 mm rocznie (na Świętym Krzyżu
ponad 800 mm). Lasy wykazują w swym składzie po­
dobieństwo do dolnego piętra leśnego w Beskidach,
przy czym zaznacza się pewnego rodzaju piętrowość
nie tyle klimatyczna, ile edaficzna: na wysłanych
czwartorzędowymi piaskami dnach obniżeń występują
bory sosnowe, na zboczach i grzbietach pasm lasy jo ­
dłowe z domieszką buka, lokalnie pojawiają się mo­
drzew i cis. W środkowej części regionu2 utworzono
r

Świętokrzyski Park Narodowy (60,6 km ), powstały

także w 1989 r. dwa parki krajobrazowe Cisowsko-
Orłowiński (213,6 km ) i Jeleniowski (47,5 km ) oraz
wiele rezerwatów przyrody. Cały mezoregion Gór
r • • • • • 9
Świętokrzyskich obejmuje powierzchnię 1680 km .
Szczegółowym podziałem Gór Świętokrzyskich
z różnego punktu widzenia zajmowali się: geolog Jan
Czarnocki, gleboznawca Michał Strzemski, geomorfo­
log Mieczysław Klimaszewski z Sylwią Gilewską, bo­
tanik Władysław Szafer i in. W ostatnich latach
M. Balwierczak-Jakubowska i R. Czarnecki (1989) za­
prezentowali podział Gór Świętokrzyskich na mikrore­
giony fizycznogeograficzne rozumiane w sposób kom­
pleksowy, wyróżniając 12 naprzemianległych obniżeń
i pasm wzniesień, które można wpasować w klasyfika­
cję dziesiętną.
Obniżenie Bodzentyńskie (342.341) znajduje się
na północnych peryferiach Gór Świętokrzyskich. Zosta­
ło wypreparowane w środkowo- i górnodewońskich
łupkach, marglach i wapieniach, pokrywa je częściowo
less. Dnem obniżenia płynie Psarka (dopływ Świśliny-
Kamiennej), od południa ogranicza je Pasmo Klonow­
skie, od północy wschodnia część Płaskowyżu Suche­
dniowskiego. Jest to region rolniczy. Miasteczko Bo­
dzentyn, niegdyś miasto założone w XIV w. przez bi­
skupa krakowskiego Bodzentę, jest siedzibą dyrekcji
r

Świętokrzyskiego Parku Narodowego.

Pasmo Klonowskie (342.342) jest zbudowane
z dolnodewońskich piaskowców i składa się z kilku
członów łącznej długości około 27 km. Poczynając od
zachodu są to góry: Barcza (459 m), Bukowa (482 m),
Psarska (412 m), Miejska (428 m) oraz Pasmo Bostow-
skie (351 m). Dolną część stoków pokrywa less, wyżej
na kwaśnych glebach brunatnych rośnie jodłowy bór
mieszany z bukiem. Pasmo Bostowskie ma cechy
przejściowe do Wyżyny Sandomierskiej, gdyż jest po­
kryte całkowicie lessem i zajęte pod uprawę.
Pasmo Pokrzywiańskie (342.343) ma budowę po­
dobną do Pasma Klonowskiego, ale jest od niego od­
dzielone dyslokacją tektoniczną i doliną Słupianki oraz
Pokrzywianki. Najwyższym wzniesieniem jest Góra
Chełmowa (351 m), na której utworzono rezerwat leśny
z modrzewiem polskim, należący do Świętokrzyskiego
Parku Narodowego.
Obniżenie Witkowskie (342.344) jest wydłużoną
bruzdą między głównym Pasmem Świętokrzyskim
i Pasmem Klonowskim długości około 40 km i szero­
kości 3-5 km. Zostało wypreparowane w mało odpor­
nych na denudację łupkach sylurskich, pokrytych przez
piaski i gliny czwartorzędowe. Na glebach bielico-
ziemnych występują bory sosnowe i mieszane. Pod
Wzorkami, na dziale wodnym Lubrzanki i Pokrzy­
wianki, na wysokości około 300 m rośnie bór bagienny.
We wschodniej części regionu, u podnóża Łysej Góry
leży miasteczko (dawniej miasto) Nowa Słupia z mu­
zeum starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego, lokal­
ny ośrodek turystyczny.
Pasmo Świętokrzyskie (342.345) rozciąga się w li­
nii prostej na długości około 50 km i składa się z trzech
członów: Pasma Masłowskiego (473 m), Łysogórskie-
go (Łysica 612 m, Łysa Góra 595 m) i Jeleniowskiego
(Szczytniak 554 m). Najdalej na zachód wysuniętym
członem jest góra Krzemianka (389 m), oddzielona
przełomem Silnicy (dopływu Bobrzy), którym wiedzie
szosa ze Skarżyska-Kamiennej do Kielc. Pasmo przeci­
na również Lubrzanka, a na wschodzie Słupianka (do­
pływ Pokrzywianki), oddzielająca Pasmo Jeleniowskie.
r

Pasmo Świętokrzyskie jest zbudowane z gómokam-

bryjskich kwarcytów, piaskowców oraz łupków
i w znacznej części porośnięte przez jodłowy bór mie­
szany lub las jodłowo-bukowy (tzw. Puszcza Jodłowa),
r

wchodzące w skład Świętokrzyskiego Parku Narodo­

wego. Na grzbiecie i zboczach występują peryglacjalne
złomiska skalne, zwane gołoborzami.
Wzgórza Oblęgorsko-Tumlińskie (342.346) są
orograficznym przedłużeniem Pasma Świętokrzyskiego
na zachodzie, zbudowanym jednak głównie z dolnotria-
sowych piaskowców i mułowców, które zalegają na
sfaldowanych skałach paleozoicznych. Dzielą się na
trzy człony: na południe od górnego biegu Bobrzy
Wzgórza Tumlińskie (411 m), przecięte linią kolejową
ze Skarżyska-Kamiennej do Kielc, równoległe do niego
po stronie południowej Wzgórza Kostomłockie (402
m), gdzie w części południowo-wschodniej odsłaniają
się skały paleozoiczne, wreszcie na zachód od przeło­
mu Bobrzy Pasmo Oblęgorskie (Góra Siniewska 436
m), z którym wiąże się odosobniona Góra Perzowa
(396 m).
Padół Kielecko-Łagowski (342.347) jest uwarun­
kowanym tektonicznie obniżeniem denudacyjnym jako
synklinorium, zbudowane z mało odpornych skał środ­
kowo- i gómodewońskich (margli i wapieni) oraz dol-
nokarbońskich piaskowców i łupków, przykrytych
piaszczysto-gliniastymi utworami czwartorzędowymi.
Padół osiąga długość około 40 km przy 4-5 km szero­
kości. Jego dno rozczłonkowały doliny: Bobrzy, Silni-
cy, Lubrzanki, Belnianki i Łagowianki. Lasy nie po­
krywają większych powierzchni, występując głównie
na drugorzędnych pasmach wniesień, do których należą
m.in. Kadzielnia i Karczówka w Kielcach i Wał Mała-
centowski (ok. 400 m) na północ od Łagowa. Barwne
wapienie dewońskie po oszlifowaniu są stosowane w
budownictwie jako kamień ozdobny pod nazwą mar­
murów kieleckich. Są one miejscami okruszcowane, to­
też rozwijało się tu dawniej górnictwo metali koloro­
wych (ołów, miedź), którego ślady zachowały się w te­
renie. Utworzono kilka rezerwatów geologicznych:
„Sufraganiec” (17,3 ha), „Biesak-Białogon” (15,1 ha),
„Kadzielnia” (0,6 ha), „Karczówka” (27,3 ha) oraz
„Rezerwat Skalny im. Jana Czarnockiego” (0,65 ha).
Kielce (ok. 215 tys. mieszk.), niegdyś miasto biskupów
krakowskich, którzy tu mieli swoją rezydencję, rozrosło
się w nowszych czasach w ośrodek przemysłowy, jest
siedzibą województwa i Wyższej Szkoły Pedagogicz­
nej. Łagów we wschodniej części regionu jest mia­
steczkiem, które do połowy XIX w. miało prawa miej­
skie i było ośrodkiem górnictwa oraz hutnictwa.
Pasmo Dymińskie (342.348) składa się z kilku
członów, będących częściami antykliny złożonej z pia­
skowców i łupków dolnokambryjskich, obrzeżających
południowo-zachodnią część Padołu Kielecko-
Łagowskiego. Najdalej ku zachodowi są wysunięte Gó­
ry Zgórskie (389 m), które przełom Bobrzy koło Sło­
wika dzieli od Gór Posłowickich (378 m), natomiast ni­
ska przełęcz z szosą Kielce-Pińczów stanowi granicę
Gór Dymińskich (góra Telegraf 406 m). Przeważają
gleby rumoszowe na zwietrzelinie skalnej, porośnięte
borami jodłowymi.
Wzgórza Chęcińskie (342.349) są zbudowane
z wapieni i dolomitów środkowodewońskich, występu­
jących na skrzydłach antykliny o jądrze z dolnokam­
bryj skich łupków, na których wytworzyło się inwersyj-
ne obniżenie z miastem Chęciny (ok. 4,5 tys. mieszk.).
Pasmo północne nazywa się Zelejowskim (372 m), po­
łudniowe - Chęcińskim (353 m); wznoszą się na nim
okazałe ruiny zamku. Na przedłużeniu Pasma Chęciń­
skiego ku północo-zachodowi znajdują się rezerwaty
geologiczne: „Góra Rzepka” (9,1 ha), „Góra Miedzian­
ka” (25 ha) ze śladami eksploatacji kruszców miedzi.
Rezerwat „Góra Zelejowa” (67 ha) obejmuje odsłonię­
cia skraso wiały eh wapieni oraz rzadkie gatunki roślin.
Ochroną objęto również naciekową jaskinię „Raj” (7,8
ha) w Paśmie Bolechowickim u podnóża północnego
stoku góry Malik (pomiędzy pasmami Zelejowskim
i Dymińskim). Mimo odmiennej budowy geologicznej
(lekko sfałdowane warstwy jurajskie) do Wzgórz Chę­
cińskich zaliczono tzw. Grząby Bolmińskie i Grzywy
Korzeczkowskie ze względu na ich usytuowanie i ce­
chy krajobrazowe, przyjmując za granicę mikroregionu
doliny Łososiny i Nidy. W gminie Chęciny w rezerwa­
cie „Milechowy” (133,7 ha) objęto ochroną las typu
świetlistej dąbrowy z roślinami sucholubnymi. W Sit-
kówce-Nowinach nad Bobrzą wybudowano kombinat
cementowo-wapienniczy negatywnie oddziałujący na
środowisko przyrodnicze okolicy.
Wzgórza Daleszyckie (342.351) mają budowę bar­
dziej złożoną niż mikroregiony sąsiednie, ponieważ
występuje tu kilka równoległych synklin i antyklin,
zbudowanych ze skał kambryjskich i dewońskich, oraz
wiele dyslokacji poprzecznych, co sprawia, że układ
wzniesień i obniżeń jest nieregularny. Najwyższa góra
Otrocz, pomiędzy poprzecznymi dolinami Warkocza
i Lubrzanki, ma wysokość 372 m, Pasmo Brzechowskie
361 m, Pasmo Daleszyckie 317 m, a między nimi znaj­
duje się niewielka Kotlina Daleszycka w poprzecznej
dolinie Belnianki. Wzgórza porastają lasy jodłowo-
bukowe, w wypełnionych piaskami obniżeniach wystę­
pują bory sosnowe.
Pasmo Orłowińskie (342.352) rozciąga się pomię­
dzy przełomowymi dolinami Belnianki i Łagowianki
i składa się z trzech równoległych grzbietów: Orłowiń-
skiego (Kiełki 462 m), Ociesęckiego (Igrzycznia 350
m) i Cisowskiego (Włochy 427 m). W ich budowie bio­
rą udział szarogłazy i łupki sylurskie, piaskowce dolno-
dewońskie i kambryjskie. Wzgórza porastają lasy jo-
dłowo-bukowe, w których utworzono rezerwaty leśne:
„Cisów” (406,6 ha) i „Zamczysko” (13 ha) oraz torfo­
wy „Białe Ługi” (408,4 ha) w obrębie Cisowsko-
Orłowińskiego Parku Krajobrazowego.
Pasmo Wygiełzowskie (342.353) jest właściwie
płaskowyżem, zbudowanym z pokrytych lessem mu-
łowców, iłołupków i piaskowców kambryj skich. Grani­
cami mikroregionu są doliny: Łagowianki na zachodzie
i Koprzy wianki na wschodzie. Maksymalna wysokość
dochodzi do 381 m. Przeważają urodzajne gleby bru­
natne na podłożu lessowym, toteż jest to kraina upraw
rolnych o cechach zbliżonych do Wyżyny Sandomier­
skiej, lecz o większych spadkach i deniwelacjach.
Wyżyna Sandomierska (342.36) ma jako funda­
ment geologiczne przedłużenie Gór Świętokrzyskich,
ale w części wschodniej na skały paleozoiczne są nało­
żone osady morskie transgresji mioceńskiej, na całej
zaś wyżynie zalega znacznej miąższości pokrywa les­
sowa (miejscami ponad 30 m), co sprawia, że po­
wierzchnia terenu jest dosyć płaska, choć rozcięta przez
systemy dolinne dopływów Wisły: Koprzywianki
i Opatówki, dopływów Kamiennej - Kamionki i Świ-
śliny oraz sieć wąwozów w podatnych na erozję les­
sach. Wyżyna Sandomierska zajmuje powierzchnię
około 1140 km , obniżając się od niespełna 300 do 180
m n.p.m. na peryferiach. Od północy granicę tworzy
dolina Kamiennej i stok pokrywy lessowej między
r

Ćmielowem a Zawichostem, od południa Pasmo Wy­

giełzowskie i zbocze doliny Koprzywianki w jej środ­
kowym biegu poniżej Klimontowa, od wschodu ero­
zyjna krawędź doliny Wisły w Kotlinie Sandomier­
skiej, przy czym na północo-wschód od Sandomierza
odsłaniają się w tzw. Górach Pieprzowych kambryjskie
łupki ilaste z wkładkami kwarcytów. Urodzajne gleby
nalessowe należą do klasy brunatnoziemów, a miej­
scami czarnoziemów, toteż jest to region rolniczy, pra­
wie pozbawiony lasów. Na grunty orne przypada
znacznie ponad 80% powierzchni. Na południe od Bo­
dzechowa w dolinie Kamiennej utworzono rezerwat
„Lisiny Bodzechowskie” (36,6 ha), obejmujący frag­
ment lasu mieszanego w wąwozach lessowych. Jest
jeszcze rezerwat leśny koło Czyżowa „Zielonka” (21,1
ha) i rezerwat roślinności sucholubnej „Góry Pieprzo­
we” (18 ha) pod Dwikozami. Lasy znikły pod wpły­
wem ekspansji zaludnienia, postępującej od czasów
neolitu. Gęstość zaludnienia przekracza liczbę 100
mieszkańców na 1 km . Uprawia się głównie pszenicę
i buraki cukrowe, we Włostowie i Częstocicach są cu­
krownie. Sandomierz (ok. 27 tys. mieszk.), położony
w miejscu obronnym na skraju wyżyny i na granicy
dwóch różnych regionów, był w XII w. stolicą księ­
stwa, później województwa, a w XVI w. niewiele ustę­
pował Krakowowi. Rozbiory położyły kres jego zna­
czeniu. Śladem dawnej świetności są cenne zabytki ar­
chitektury (kościół Św. Jakuba, ratusz, zamek i in.).
Również starym i podupadłym miastem jest drugi ośro-
dek.miejski wyżyny - Opatów (ok. 7 tys.). Pamiątką
dawnej świetności jest piękna romańska kolegiata
z późniejszymi przekształceniami. Jedyna linia kolejo­
wa przechodzi północno-wschodnim i wschodnim skra­
jem wyżyny, przekraczając Wisłę poniżej Sandomierza.
Pogórze Szydłowskie (342.37) jest mezoregionem
przejściowym do Niecki Nidziańskiej. We wschodniej
jego części, na podłożu struktur paleozoicznych charak­
terystycznych dla Gór Świętokrzyskich, zalegają osady
morskie miocenu, sięgające na zachód poza Chmielnik.
Granica z Górami Świętokrzyskimi ma założenie tekto­
niczne, ale w okolicach Bogorii i Rakowa również
abrazyjne. Pogórze Szydłowskie dochodzi na zachodzie
do doliny Bobrzy i Nidy, ponieważ na nich kończą się
Wzgórza Chęcińskie, a stanowiące ich przedłużenie
struktury są zrównane w poziomie 280-300 m. Wyod­
rębnia się z tego poziomu Pasmo Zbrzańskie (Barania
318 m), zbudowane ze sfałdowanych skał węglano­
wych jury i triasu, spod których wyłaniają się skały
dewońskie i kambryjskie (antyklinalne grzbiety
wZbrzy, Strojnowie i Pierzchnicy). Wyraźną granicę
stanowi wysoki brzeg doliny Nidy poniżej Tokami. Ta
krawędź pod Kijami skręca na wschód przez Chmiel­
nik, Szydłów, Kurozwęki, przebiega na północ od Sta­
szowa i dochodzi do wielkiego kolana Koprzywianki
poniżej Klimontowa. Między Chmielnikiem a Szydło­
wem występuje pagór wysokości 325 m. Na podłożu
mioceńskich wapieni litotamniowych rozwinęły się
miejscami zjawiska krasowe. Region obejmuje po­
wierzchnię około 1030 km . Jest to kraina przeważnie
rolnicza, z płatami lasów, pozbawiona znaczniejszych
miast. W gminie Morawica jest rezerwat z naturalnym
stanowiskiem cisa „Rudomice” (23,2 ha). Przecina re­
gion linia kolejowa z Kielc do Buska, z odgałęzieniem
do Staszowa, częściowo zdublowana przez odcinek
szerokotorowej kolei siarko wo-węglo wej, łączącej
Śląsk z Ukrainą. Jedynym miastem jest Chmielnik (ok.
4 tys. mieszk.). Szydłów jest niewielkim osiedlem za­
bytkowym z zachowanymi murami średniowiecznego
miasta. W Chańczy na rzece Czarnej powstał zbiornik
retencyjny.
 Rozdział 13
Polska południow o-w schodnia
Rozdział Polska południowo-wschodnia obejmuje
zaliczoną do prowincji Wyżyn Polskich podprowincję
Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej, położoną na rubieży
tektonicznej między pohercyńską platformą zachodnio­
europejską a platformą wschodnioeuropejską; w skład
tej drugiej wchodzą podprowincję Polesia i Wyżyny
Wołyńsko-Podolskiej, których skrajne części znajdują
się w granicach Polski. Przez to terytorium przebiega
również rubież klimatyczno-roślinna, ponieważ Wyży­
na Wołyńsko-Podolska należy do strefy leśno-stepowej,
a Wyżyna Lubelsko-Lwowska i Polesie do strefy mie­
szanych lasów liściastych. Z takiego położenia geogra­
ficznego wynikaj ą godne uwagi cechy przyrodnicze, to­
też objęto ochroną znaczne powierzchnie. Utworzono
dwa parki narodowe (Roztoczański i Poleski), 11 par­
ków krajobrazowych o łącznej powierzchni 1177 km
i ponad 30 rezerwatów przyrody. Obok rubieży przy­
rodniczej istnieje również rubież etniczno-historyczna
pomiędzy ziemiami polskimi i ruskimi. Krótką charak­
terystykę wymienionych podprowincji podano w roz­
dziale 3, wyróżniając w ich obrębie 5 makroregionów,
z których tylko Wyżyna Lubelska mieści się całkowicie
we współczesnych granicach Polski.
13.1. Wyżyna Lubelska (343.1)
Wyżyna Lubelska rozciąga się od przełomu Wisły
przez Wyżyny Polskie na zachodzie poza dolinę Wie­
prza na wschodzie. Jej północną krajobrazową granicę
z Niziną Południowopodlaską wyznacza 20-30 m stok
płaskowyżu lessowego między Wisłą a Bystrzycą oraz
zasięg płaskowyżu kredowego między Bystrzycą
a Wieprzem. Na południu kończy się stopniami tekto­
nicznymi, oddzielającymi od Kotliny Sandomierskiej
i Wału Roztocza, od wschodu graniczy z krajobrazami
poleskimi i Wyżyną Wołyńską. W tych granicach zaj­
muje powierzchnię około 7,2 tys. km . Sieć hydrogra­
ficzna składa się z rzek płynących zgodnie z nachyle­
niem warstw skalnych ku północo-wschodowi (Wieprz
i jego dopływy - Giełczew oraz Bystrzyca) i z wyko­
rzystujących subsekwentne obniżenia: Chodelki (do­
pływu Wisły), Poru i Łabuńki (dopływy Wieprza). Ła­
godne, zbudowane z warstw kredowych wzniesienia
osiągają wysokości od 180 do 300 m. Wody podziemne
krążą szczelinami i zasilają liczne, niekiedy obfite źró­
dła. Urodzajne gleby typu rędzin i nalessowych brunat-
noziemów sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Lasy dębo-
wo-grabowe i bukowe są nieliczne, przy czym buk ma
tutaj wschodnią granicę swego zasięgu. Wyżyna Lubel­
ska dzieli się na 9 mezoregionów: Małopolski Przełom
Wisły (343.11), Płaskowyż Nałęczowski (343.12),
Równinę Bełżycką (343.13), Kotlinę Chodelską
(343.14), Wzniesienia Urzędowskie (343.15), Płasko­
wyż Świdnicki (343.16), Wyniosłość Giełczewska
(343.17), Działy Grabo- wieckie (343.18) i Padół Za­
mojski (343.19).
Małopolski Przełom W isły (343.11) pomiędzy An­
nopolem na południu a Puławami na północy ma około
80 km długości i od 1,5 do 10 km szerokości, zajmując
powierzchnię około 300 km . Dolina Wisły na tym od­
cinku obniża się od 135 m n.p.m. do 115 mi obramo-
wuje od zachodu Wyżynę Lubelską, stanowiąc jedno­
cześnie jej rubież z Przedgórzem Iłżeckim i Równiną
Radomską. Wisła przecięła neotektoniczne wypiętrze­
nie wału metakarpackiego Wyżyn Polskich w wyniku
antecedencji. Odpływ wód z Północnego Podkarpacia
nastąpił tędy w pliocenie po wyrównanej powierzchni
Wyżyny Lubelskiej, która wtedy zaczęła się kształto­
wać. Obecnie wysokość zboczy doliny dochodzi do 60­
80 m i są one wymodelowane w warstwach systemu
kredowego. W ciągu czwartorzędu, w tzw. wielkim in-
terglacjale, dolina znacznie się pogłębiła - poniżej dzi-
siej szego dna, a następnie była zasypana i w młodszym
interglacjale odpreparowana, ale w części północnej
Wisła popłynęła innym szlakiem, przełamując się mię­
dzy Janowcem a Kazimierzem Dolnym, podczas gdy
stara dolina przebiegała na zachód od wyżynnej kępy
Janowca i dzisiaj jest formą kopalną, stwierdzoną przez
wiercenia. Dolina, przecinając różniące się litologicznie
warstwy skalne, które zapadają w kierunku północo-
wschodnim pod małym kątem nachylenia, zmienia
swoją szerokość. Na samym południu pod Annopolem
prawe zbocze doliny jest zbudowane z dolomitów i wa­
pieni gómojuraj skich oraz piaskowców dolno- kredo­
wych antykliny rachowskiej, dalej ku północy ze
względnie odpornych na denudację węglanowo-
krzemianowych skał górnokredowych (opoka i gezy),
z których są zbudowane Wzniesienia Urzędowskie, na­
stępnie z mało odpornej kredy piszącej i margli, powo­
dujących znaczne rozszerzenie doliny, łączącej się
z subsekwentnym obniżeniem Kotliny Chodelskiej.
Z kolei dolina znów zwęża się w obrębie dość płasko
zalegającej opoki górnokredowej (piętra mastrychtu),
tworzącej sub strat wyżynnej Równiny Bełżyckiej,
wreszcie w okolicach Kazimierza pojawia się gruba do
30 m pokrywa lessowa Płaskowyżu Nałęczowskiego,
wysokość względna zboczy wzrasta do 80-100 m,
a liczne wąwozy stwarzają urozmaicone ukształtowa­
nie powierzchni. Przed Puławami płaskowyż lessowy
kończy się wyraźnym stopniem i zaczyna się perygla-
cjalna Wysoczyzna Lubartowska. W tej części doliny
utworzono rezerwat „Łęg na Kępie w Puławach” (4,7
ha), natomiast przełomowy odcinek między Janowcem,
Kazimierzem i B Ochotnicą wchodzi w skład Kazimier­
skiego Parku Krajobrazowego o powierzchni 136,7 km
i strefie osłonowej równej 250 km , obejmującego
część Płaskowyżu Nałęczowskiego i Równiny Bełżyc­
kiej. W gminie Wilków rezerwatem geologicznym jest
„Skarpa Dobrska” (39,7 ha) z odsłonięciami różno wie­
kowych osadów czwartorzędowych i ciepłolubnymi
murawami, a rezerwatem ptasim „Krowia Wyspa”
(62,3 ha) - kępa w korycie Wisły. Dno doliny Wisły
w całym przełomie jest wysłane madami, zajęte pod
uprawy i osadnictwo, chronione wałami przeciwpowo­
dziowymi, ale zdarzają się powodzie w czasie wyso­
kich stanów wody. Ujemnym zjawiskiem jest zły stan
sanitarny Wisły. Małopolski Przełom Wisły był w prze­
szłości ważnym szlakiem komunikacyjnym, o którego
roli świadczą spirzche zbożowe, bogate kamienice
mieszczańskie oraz ruiny zamków w Kazimierzu i Ja­
nowcu. Dzisiaj Wisła nie odgrywa roli komunikacyjnej,
jest rzeką zdziczałą, a rolę transportową przejęły linie
kolejowe i szosy omijające dolinę. Wisła nie łączy, lecz
dzieli sąsiednie regiony. Świadczy o tym brak mostów
na całym omawianym odcinku. Szosy przecinają Wisłę
tylko na początku przełomu w Annopolu i na końcu
w Puławach. Atrakcyjnym obiektem turystycznym i re­
kreacyjnym jest tylko Kazimierz Dolny (4 tys. mieszk.)
ze względu na urozmaicony krajobraz i zabytki archi­
tektoniczne. Uprzemysłowione Puławy (ok. 54 tys.)
z ich tradycjami kulturalnymi są bramą2 do Kazimier-
skiego Parku Krajobrazowego (19,8 km ), ale znajdują
się poza omawianym regionem.
Płaskowyż Nałęczowski (343.12) jest północno-
zachodnią częścią Wyżyny Lubelskiej. Buduje go gru­
ba seria lessu, spoczywająca na warstwach górnokre-
dowych, zdegradowanej morenie, piaskach i żwirach
glacjofluwialnych. Płaskowyż osiąga wysokości ponad
200 m (kulminacja 253 m) i opada dwoma równole­
głymi stopniami wysokości 20-30 m zarówno na pół­
nocy ku Wysoczyźnie Lubartowskiej, jak i na południu
ku Równinie Bełżyckiej. Na wschodzie granicą jest do­
lina Bystrzycy pod Lublinem, a na zachodzie dolina
Wisły pod Kazimierzem. W tych ramach zajmuje po­
wierzchnię 625 km . Rozcinają go 3 doliny podłużne:
dopływu Wisły - rzeczki Bystrej oraz dopływów By­
strzycy - Ciemięgi i Czechówki, a w pobliżu doliny
Wisły gęsta sieć wąwozów. W górnym biegu Bystrej
pośrodku regionu leży uzdrowisko Nałęczów (ok. 5 tys.
mieszk.), na krańcu wschodnim Lublin, na krańcu za­
chodnim Kazimierz. Wojewódzkie miasto Lublin (ok.
353 tys. mieszk.) jest największym miastem w połu­
dniowo-wschodniej Polsce, ważnym ośrodkiem kultury
(5 wyższych uczelni) i przemysłu, bogatym w zabytki
architektury. Odgrywało dużą rolę również przed roz­
biorami Polski (siedziba województwa i trybunału,
podpisanie unii polsko-litewskiej w 1569 r.). Jest waż­
nym węzłem komunikacyjnym. Linia kolejowa do
Warszawy przecina Płaskowyż Nałęczowski w pobliżu
działu wodnego Wisły i Bystrzycy (Wieprza).
Płaskowyż Nałęczowski ze względu na urodzajne
gleby jest zajęty prawie w całości pod uprawę, bezleśny
i gęsto zaludniony. Oprócz Kazimierskiego Parku Kra­
jobrazowego projektuje się utworzenie obszaru chro­
nionego krajobrazu „Dolina Ciemięgi” (26,3 km ) jako
terenu rekreacyjnego dla mieszkańców pobliskiego Lu­
blina, zwłaszcza służącego do wypoczynku sobotnio-
niedzielnego. Ma on objąć fragment doliny długości 15
km i średniej szerokości 1,8 km.
Równina Bełżycka (343.13) przylega od południa,
pomiędzy doliną Wisły a doliną Bystrzycy, do Płasko­
wyżu Nałęczowskiego, przechodząc łagodnie nachylo­
nym stokiem w Kotlinę Chodelską. Zbudowana jest
z warstw górnokredowych z cienką pokrywą czwarto­
rzędową, zdenudowaną peryglacjalnie. Urzeźbienie tej
części Wyżyny Lubelskiej jest słabe, wysokości
względne niewielkie, chociaż wysokości nad poziomem
morza na dziale wodnym Wisły i Bystrzycy przekra­
czają 230 m. Region rozciąga się na długości około 45
km, przy szerokości od 2 5 do 25 km i zajmuje po-
wierzchnię około 640 km . Centralnie usytuowane mia­
steczko Bełżyce (ok. 6,5 tys. mieszk.) jest lokalnym
ośrodkiem usługowym, położonym na uboczu głów­
nych szlaków komunikacyjnych. Nieco większym mia­
stem jest, położona na zachód od Bełżyc, Poniatowa
(11 tys. mieszk.) z zakładem elektromaszynowym.
Wschodnim skrajem Równiny Bełżyckiej biegnie
linia kolejowa z Lublina do Rozwadowa (Stalowej Wo­
li) w Kotlinie Sandomierskiej. Równina Belżycka jest
regionem rolniczym, prawie bezleśnym.
Kotlina Chodelska (343.14) jest obniżeniem wy­
preparowanym w mało odpornej na denudację kredzie
piszącej. Ma zarys trójkątny, rozszerzający się ku doli­
nie Wisły, w którą przechodzi bez wyraźnej granicy ze
względu na pokrywę piasków, łączących się z plejsto-
ceńskimi tarasami rzecznymi. Dno kotliny obniża się
od 180 m na wschodzie do 130 m w dolinie Wisły. Po­
wierzchnię Kotliny Chodelskiej określono na 370 km .
Dopływ Wisły Chodelka płynie wzdłuż północnej gra­
nicy kotliny u podnóża łagodnego stoku Równiny Beł­
życkiej. Granica ze Wzniesieniami Urzędowskimi na
południu jest wyraźniejsza. Piaski zostały miejscami
uformowane w wydmy. W zachodniej części kotliny
utworzono grapę stawów rybnych położonych wśród
dosyć rozległych lasów. Projektowane jest utworzenie
Chodelskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu o po­
wierzchni 233,3 km2, w tym 30% lasów i 12% łąk. Je­
dynym miastem jest Opole Lubelskie (ok. 7 tys.
mieszk.) z przemysłem spożywczym (cukrownia, mle­
czarnia i in.), natomiast Chodel jest stosunkowo nie­
wielką wsią, położoną w miejscu, gdzie Chodelka
opuszcza Równinę Bełżycką, wznoszącą się ponad 200
m n.p.m.
Wzniesienia Urzędowskie (343.15) są południo­
wo-zachodnią częścią Wyżyny Lubelskiej, dosyć rozle­
głą, bo o powierzchni 1330 km , osiągającą wysokości
od 200 do 270 m n.p.m. Jest to brzeżna część kredowej
niecki lubelskiej wsparta na anty klinie rachowskiej,
z wapieniami gómojurajskimi w jądrze na północ od
Annopola. Antyklina zanurza się w kierunku połu­
dniowo-wschodnim i jest ścięta uskokami, oddzielają­
cymi Wyżynę Lubelską od Kotliny Sandomierskiej.
Różnica wysokości między tymi regionami dochodzi
do 80 m. Na północnym skrzydle antykliny rachowskiej
w piaskowcach środkowokredowych występują buły
konkrecji fosforytowych, które były przez kilkanaście
lat eksploatowane. Dalej ku północy odsłaniają się co­
raz młodsze piętra kredy, ale na ich ściętej powierzchni
zachowały się miejscami resztki osadów morza mio­
ceńskiego w postaci piaskowców i wapieni. Wzniesie­
nia są pokryte lessem bardzo nierównej miąższości.
Obniżenia wypełniają piaski czwartorzędowe. Wyżyna
jest rozczłonkowana erozyjnie przez dopływy Wisły
Wyżnicę i Sannę, a na wschodzie przez górną Bystrzy­
cę, która stanowi granicę między Wzniesieniami Urzę-
dowskimi a Wyniosłością Giełczewską. Bystrzyca
i Sanna biorą początek na zachodnim skłonie Roztocza,
które wznosi się 20-40 m ponad wierzchowinę Wznie­
sień Urzędowskich. Górna Sanna oddziela dosyć płaski,
trójkątny płat wysoczyznowy w okolicy Janowa Lubel­
skiego i Frampola wysokości 260-270 m, wsunięty kli­
nem pomiędzy Roztocze a Równinę Biłgorajską; trzeba
go zaliczyć raczej do Wzniesień Urzędowskich niż do
Roztocza. Jest to jeden ze stopni uskokowych na grani­
cy Kotliny Sandomierskiej. W ukształtowaniu Wznie­
sień Urzędowskich wyróżnia się długa, subsekwentna
dolina Wyżnicy, w której górnej części leży miasto
Kraśnik (ok. 37 tys. mieszk.) oraz włączone do niego
odrębne osiedle Kraśnik Fabryczny, z wybudowaną
w latach pięćdziesiątych dużą fabryką łożysk tocznych.
W pobliżu znajduje się wieś Urzędów, od której na­
zwano omawiany region. W dolinie Wyżnicy i w okoli­
cach Kraśnika zaprojektowano utworzenie Kraśnickie­
go Obszaru Chronionego Krajobrazu o powierzchni
293 k m , ciągnącego się wąskim pasem mającym 50
km długości od ujścia Wyżnicy do Wisły po źródła By­
strzycy na wschodzie. Drugim obszarem podlegającym
częściowej ochronie jest Wrzelowiecki Park Krajobra­
zowy w północno-zachodniej części Wzniesień Urzę­
dowskich, przylegającej do doliny Wisły w okolicach
2
Józefowa (ok. 50 km , w tym 38,4% lasów, 8% sadów
i plantacji). W gminie Urzędów istnieje rezerwat jo ­
dłowy „Natalin” (2,5 ha). Obszary leśne na Wzniesie­
niach Urzędowskich są bądź to borami mieszanymi,
bądź to grądami grabowo-dębowymi. Atrakcyjne są
znaczne powierzchnie sadów i plantacje krzewów owo­
cowych, zwłaszcza w okresie kwitnienia drzew.
Wschodnim skrajem regionu biegnie linia kolejowa
z Lublina przez Kraśnik do Rozwadowa (Stalowej Wo-
ii).
Płaskowyż Świdnicki (343.16) znajduje się na
wschód od Płaskowyżu Nałęczowskiego w widłach
Wieprza i Bystrzycy. Jest dosyć płaską równiną denu-
dacyjną o powierzchni 530 km , pozbawioną pokrywy
lessowej i ścinającą margliste warstwy górnokredowe.
Powierzchnia ta jest pochylona na ogół ku północy od
220 do 180 m. Pod Łęczną Wieprz wcina się w skały
podłoża do 25 m, tworząc mały przełom epigenetyczny.
W 1990 r. utworzono Nadwieprzański Park Krajobra-
2
zowy o powierzchni 44,3 km , obejmujący nie tylko
przełom pod Łęczną, lecz również odcinek doliny dłu­
gości około 25 km w górę rzeki, po miejscowość Traw­
niki. Płaskowyż Świdnicki jest regionem rolniczym
z niewielkim udziałem lasów.
r

Świdnik (ok. 40 tys.) z dużą wytwórnią sprzętu

komunikacyjnego (w szczególności śmigłowców)
wchodzi w skład aglomeracji Lublina. Położona na
prawym brzegu Wieprza Łęczna (22 tys. mieszk.) pełni
funkcje usługowe dla pobliskiego Lubelskiego Zagłębia
r

Węglowego. Na wschód od Świdnika utworzono w

1983 r. rezerwat „Wierzchowiska” (24,5 ha), obejmują­
cy drzewostan lipowy z domieszką dębu szypułkowego
i sosny. Płaskowyż przecina linia kolejowa z Lublina
do Chełma i Zamościa oraz szosa do Zamościa.
Wyniosłość Gietczewska (343.17) jest najwyższą,
środkową częścią Wyżyny Lubelskiej z kulminacją Bo­
ży Dar (306 m). Od północy przechodzi bez wyraźnej
granicy w Płaskowyż Świdnicki, na wschodzie granicą
jest dolina Wieprza, na zachodzie dolina Bystrzycy, od
południa denudacyjny Padół Zamojski, którym płynie
do Wieprza rzeczka Por. Od centralnych wzniesień roz­
chodzą się promieniście asymetryczne doliny dopły­
wów Wieprza i Bystrzycy. Wody gruntowe zalegają
głęboko w spękanych warstwach kredowych. Gleby są
typu rędzin lub gleb brunatnych na płytkich lessach.
Region obejmuje 1250 km , ma charakter rolniczy i jest
pozbawiony miast, z wyjątkiem lokalnego ośrodka By­
chawy (ok. 5 tys. mieszk.) nad jednym z dopływów By­
strzycy. W północno-wschodniej części regionu, po obu
stronach dolin Giełczwi i Radomirki powstał w 1990 r.
Krzczonowski Park Krajobrazowy o powierzchni 124
km w gminie Krzczonów. Obszar ten charakteryzuje
się dosyć intensywnym urzeźbieniem i największymi
wysokościami bezwzględnymi. Lasy (24%) są typu
grądów i w dużym stopniu zachowały cechy naturalne.
Są tu dwa rezerwaty: „Chmiel” (25,7 ha) ze starodrze­
wem dębu i buka na wschodniej granicy jego zasięgu
oraz „Olszanka” (8,75 ha) z dębem szypułkowym, gra­
bem i sosną. Na północo-zachodzie ma powstać Czer-
niejewski Obszar Chronionego Krajobrazu (195 km )
nad dopływami Bystrzycy: Kosarzewką, Czerniejówką
i Skrypniczanką, obejmujący również zaporowe Jezioro
Zemborzyckie na Bystrzycy (2,3 km ) i położony nad
nim Stary Las pod Lublinem. Istnieją tu 2 rezerwaty:
„Podzamcze” (3,4 ha) koło Bychawy z murawami ste­
powymi i „Stasin” (24,4 ha) w kompleksie Starego La­
su z najbogatszym w Polsce skupiskiem brzozy czarnej.
 Działy Grabowieckie (343.18) znajdują się na
wschód od doliny Wieprza. Jest to w większości pokry­
ty lessem garb skał górnokredowych o powierzchni
około 1280 km . Podłużne doliny dopływów Wieprza:
Siennicy, Wojsławki i Wolicy nadają wyżynie wygląd
wydłużonych działów międzydolinnych, a boczne do­
linki i wąwozy tworzą urozmaicony zespół form osią­
gających wysokości względne do 100 m, przy maksy­
malnej wysokości bezwzględnej 313 m we wsi Dębo­
wiec na północ od Zamościa. Region leży na rubieży
strefy lasów mieszanych z udziałem buka i jaworu oraz
strefy leśno-stepowej ze świetlistymi dąbrowami.
W gminie Grabowiec jest rezerwat stepowy „Rogów”
(1 ha), w gminie Skierbieszyn „Broczówka” (6,2 ha),
a dalej ku północy „Żmudź” (5,8 ha). Ku wschodowi
Działy Grabowieckie mają przedłużenie w Grzędzie
Horodelskiej, zaliczonej do Wyżyny Wołyńskiej. Za
granicę orograficzną można przyjąć dolinę Białki, do­
pływu Huczwy. Od północy Działy Grabowieckie są­
siadują z mezoregionami, zaliczonymi do przejściowe­
go pasa obniżeń i wzgórz, charakterystycznego dla Po­
lesia Wołyńskiego. W Polsce należą do niego: Obniże­
nie Dorohuckie, Pagóry Chełmskie i Obniżenie Du­
bienki. Od południa przylega Padół Zamojski i czę­
ściowo Kotlina Hrubieszowska. Działy Grabowieckie
są regionem rolniczym, lasy zachowały się miejscami
na wierzchowinach. W zachodniej części regionu leży
Krasnystaw (21 tys. mieszk.) z przemysłem spożyw­
czym (cukrownia i in.). Z Rejowca przez Krasnystaw
do Zawady koło Zamościa poprowadzono w latach
 1915-1918 nadwieprzańską linię kolejową. Grabowiec
jest wsią (niegdyś był miastem) położoną nad Kali­
nówką, dopływem Wolicy.
Padół Zamojski (343.19) jest rozległym obniże­
niem denudacyjnym, wypreparowanym w mało odpor­
nych marglach górnokredowych i kredzie piszącej, po­
dobnie jak Kotlina Chodelska. Zajmuje powierzchnię
około 870 km . Od północy graniczy z Wyniosłością
Giełczewską i Działami Grabowieckimi, od południa
z Roztoczem i zachodnim skrajem Grzędy Sokalskiej,
od wschodu z Kotliną Hrubieszowską, należącą do do­
rzecza Bugu i zaliczoną do Wyżyny Wołyńskiej, przy
czym za granicę z nią trzeba uznać niewyraźny dział
wodny Łabuńki i Huczwy na wysokości około 220 m
n.p.m. Przez Padół Zamojski przepływa w poprzek
Wieprz poniżej Szczebrzeszyna, przy czym zachodnią
częścią padołu płynie do niego Por, wschodnią - La-
buńka, uchodząca w północnej części tego regionu na
wysokości 188 m. Wymienione liczby charakteryzują
wzniesienie Padołu Zamojskiego nad poziomem morza.
W stosunku do otaczających wyżyn dno jego znajduje
się około 80 m niżej. Jest ono równinne, miejscami
podmokłe, o dosyć zróżnicowanych glebach (brunatne
nalessowe, rędziny, mady, bielicoziemne na piaskach).
Na wschód od Zamościa utworzono rezerwat roślinno­
ści stepowej „Łabunie” (110,8 ha) z miłkiem wiosen­
nym i lnem złocistym, a na północ od miasta rezerwat
torfowy „Wieprzec” (31,9 ha). Lasów jest bardzo mało,
przeważają pola uprawne i łąki. Jedynym miastem jest
Zamość (ok. 66 tys. mieszk.), założony przez Jana Za­
mojskiego w końcu XVI w., niegdyś forteca, od 1975 r.
siedziba władz województwa. Rozwija się tutaj prze­
mysł spożywczy, meblarski i odzieżowy, stare miasto
zaś jest wysokiej klasy zabytkiem urbanistyki i archi­
tektury barokowej. Przez Zamość przebiega linia kole­
jowa do Hrubieszowa zdublowana od stacji Zawada
przez linię szerokotorową ze Śląska na Ukrainę.
13.2. Roztocze (343.2)
Roztocze to pas wzniesień odpowiadających pła­
skiej antyklinie warstw kredowych, z pozostałościami
osadów morskich górnego miocenu, a w części zachod­
niej z pokrywą lessową. Jest w pewnym stopniu prze­
dłużeniem Wzniesień Urzędowskich na Wyżynie Lu­
belskiej, oddzielonym wyraźnym stopniem terenowym.
Roztocze rozciąga się w granicach Polski około 180 km
z północo-zachodu na południo-wschód, przy czym je­
go wysokość wzrasta w tym kierunku od około 300 m
do około 400 m n.p.m. w okolicach Lwowa poza
współczesną granicą Polski. Wysokość względna wału
Roztocza osiąga 100-150 m, a szerokość dochodzi do
kilkunastu kilometrów. Granicę z Kotliną Sandomier­
ską tworzą dyslokacje uskokowe, granica z Wyżyną
Wołyńską jest mniej wyraźna. Roztocze jest jak gdyby
pomostem pomiędzy Wyżyną Lubelską a Wyżyną Po­
dolską, z którą łączy się w okolicach Lwowa. Mimo
niezbyt dużego wzniesienia Roztocze otrzymuje więcej
opadów niż tereny przyległe (rocznie ok. 700 mm). Jest
działem wodnym między dorzeczem dolnego Sanu
a dorzeczem górnego Bugu, przy czym obfite źródła
zasilają dopływy tych rzek: Tanew i Lubaczówkę po
stronie zachodniej, a Huczwę, Sołokiję, Ratę i Pełtew
po stronie wschodniej. Południowa (ukraińska) część
Roztocza znajduje się przez Wereszycę w dorzeczu
Dniestru, a północna w dorzeczu Wieprza. Wał Rozto­
cza znajduje się na wschodniej rubieży zasięgów buka,
jodły, modrzewia i świerka, na ważnej granicy geobo-
tanicznej strefy lasów mieszanych i leśno-stepowej
z dąbrowami świetlistymi. Polska część Roztocza zaj­
muje powierzchnię około 2,2 tys. km i dzieli się na 3
mezoregiony: Roztocze Zachodnie (343.21), Roztocze
Środkowe (343.22) i Roztocze Wschodnie (343.23),
a właściwie Południowo-Wschodnie.
Roztocze Zachodnie (343.21) zaczyna się na
wschód od Kraśnika kilkudziesięciometrowym stop­
niem terenowym, za wschodnią granicę przyjmuje się
dolinę Wieprza między Szczebrzeszynem a Zwierzyń­
cem oraz jej przedłużenie w postaci martwej doliny do
Górecka Starego. Jednakże wzniesienia Roztocza Za­
chodniego przecina także równoległa do doliny Wie­
prza dolina Goraj ca (dopływu Poru), znajdująca się
w odległości kilku kilometrów na zachód, fragment
gómoplioceńskiej doliny jakiejś większej rzeki, zapew­
ne karpackiej. Część Roztocza między tymi dolinami
poprzecznymi bywa wyróżniana jako Roztocze Szcze­
brzeszyńskie, na zachód zaś od doliny Goraj ca jako
Roztocze Goraj skie. W 1991 r. utworzono Szczebrze­
szyński Park Krajobrazowy (202,1 km ). Roztocze Za­
chodnie przekracza wysokość 300 m (kulminacja góra
Dąbrowa 343 m). Charakterystyczną jego cechą jest
pokrywa lessowa, rozcięta gęstą siecią wąwozów, jed­
nakże część położona na południe od Zwierzyńca jest
pozbawiona lessu. Roztocze Goraj skie nie przylega
bezpośrednio do Równiny Biłgorajskiej w Kotlinie
Sandomierskiej, ponieważ oddziela je od niej płat do­
syć płaskiej wyżyny, wysokości 260-270 m, w okolicy
Janowa Lubelskiego i Frampola, zaliczony do Wznie­
sień Urzędowskich. Roztocze Zachodnie zajmuje po­
wierzchnię 560 km . Na wschodnim krańcu nad Wie­
przem jest położony Szczebrzeszyn (ok. 5 tys. mieszk.),
ośrodek przemysłowo-usługowy. W pobliżu znajdują
się cukrownia Klemensów i zakłady tłuszczowe w Bo-
daczowie.
Roztocze Środkowe (343.22) nie ma pokrywy les­
sowej. Spoczywające na płaskiej antyklinie kredowej
płaty piaskowców i wapieni mioceńskich budują kul­
minacje, przy czym najwyższe jest wzgórze Wapielnia
(387 m). Nieregularne wzniesienia przecina dolina
Wieprza oraz podłużne doliny górnej Tanwi na zacho­
dzie i górnej Sołokiji na wschodzie. Obniżenie między
tymi dolinami w okolicach Bełżca przyjęto za granicę
r

Roztocza Środkowego i Wschodniego. Na wschód od

doliny górnego Wieprza Roztocze łączy się z równo­
leżnikowo ukierunkowanymi garbami Grzędy Sokal-
skiej, od zachodu opada stopniami ku Równinie Biłgo­
rajskiej. Zajmuje powierzchnię około 1250 km .
W przeciwieństwie do Roztocza Zachodniego jest silnie
zalesione. W okolicach Zwierzyńca utworzono w 1974
r. Roztoczański Park Narodowy o powierzchni 79 km ,
w którym wyodrębniono 5 rezerwatów ścisłych: „Bu-
kowa Góra” (208,4 ha), „Czerkies-Nart” (480,5 ha),
„Jarugi” (112,1 ha) i „Międzyrzeki” (torfowisko).
Chronią one naturalne zespoły bukowe typu karpackie­
go, częściowo z jodłą i świerkiem. Rezerwatami są
również „Stoki nad Wieprzem koło Zwierzyńca” (1,8
ha) - bór sosnowo-jodłowy i „Bór sosnowy na Stokach
koło Zwierzyńca” (0,3 ha), uroczyska „Kamienna Gó­
ra” (29,7 ha), „Obrocz”, „Jarugi” i „Maziarki”. Poza
obrębem Roztoczańskiego Parku Narodowego znajdują
się rezerwaty krajobrazowe: „Szum” (17 ha) w dolinie
potoku tej samej nazwy (pod Góreckiem Starym) z sze­
regiem progów skalnych i małych wodospadów, „Czar-
towe Pole” (63,7 ha) w skalistej dolince potoku Sopo­
tnia, spływającego tak, jak Szum po progach skalnych
oraz „Nad Tanwią” (41,3 ha) - analogiczny przełomo­
wy odcinek tej rzeki oraz jej dopływu potoku Jeleń
przez pasmo Huty Różanieckiej, będące członem raf
przybrzeżnych morza tortońskiego (górny miocen),
rozciągających się równolegle do właściwego Rozto­
cza. Dyrekcja Roztoczańskiego Parku Narodowego
mieści się w Zwierzyńcu, uprzemysłowionej osadzie
śródleśnej (browar, tartak, fabryka mebli) i letnisku,
która w 1990 r. uzyskała prawa miejskie. Mieścił się tu­
taj poprzednio zarząd dóbr Ordynacji Zamojskiej,
obejmującej wielki areał leśny w okolicy. Zwierzyniec
jest węzłową stacją kolejową na szlaku z Zawady pod
Zamościem do Hrebennego na granicy z Ukrainą oraz
do Biłgoraja i Stalowej Woli, zdublowaną przez szero-
r

kotorową kolej hutniczo-siarkową ze Śląska na Ukrai­

nę. Po wschodniej stronie Roztocza, przy szosie z Za-
mościa w kierunku Lwowa leży dawniej powiatowe
miasto Tomaszów Lubelski (ok. 22 tys. mieszk.).
W pobliżu są źródła dopływu Bugu Sołokiji. Nieopodal
źródeł Wieprza leży duża wieś Krasnobród z baroko­
wym zespołem klasztornym. Utworzono tutaj w 1989 r.
Krasnobrodzki Park Krajobrazowy (289,9 k m ).
W gminie Tomaszów Lubelski jest rezerwat geologicz­
ny „Piekiełko” (1,2 ha) obejmujący skupisko dużych
głazów. Po stronie zachodniej Roztocza leży Józefów
(2,5 tys. mieszk.), który prawa miejskie uzyskał w 1988
r.
Roztocze Wschodnie (343.23) ze względu na poło­
żenie powinno się nazywać Południowym lub Połu­
dniowo-Wschodnim. Ciągnie się w kierunku południo­
wo-wschodnim od okolic Narola i Bełżca po Lwów.
W granicach Polski znajduje się tylko jego część pół­
nocna o powierzchni około 385 km , z kulminacją
Wielkiego Działu (390 m), jednak najwyższe wzniesie­
nia, przekraczające wysokość 400 m, znajdują się pod
Lwowem (Czartowska Skała 414 m, Wysoki Zamek
413 m), gdzie Roztocze łączy się z Wyżyną Podolską
(Opolem). Lwów jest zlokalizowany w miejscu zwęże­
nia pasa wyżynnego, na dawnym szlaku z Krakowa do
Kijowa, stąd znaczenie w ubiegłych stuleciach (od XIV
w.) jego przynależności do Polski. Obecnie jest to naj­
większe miasto w zachodniej części Ukrainy (ponad
3/4 min mieszk.), ważny węzeł komunikacyjny, ośro­
dek rozbudowanego przemysłu i centrum kultury
z licznymi zabytkami polskimi. Południowa część Roz­
tocza między Lwowem a podmiejskim letniskiem
Brzucho wicami ma tylko kilka kilometrów szerokości,
ale za przełomową doliną Młynówki, którą wykorzy­
stuje linia kolejowa przez Żółkiew do przygranicznej
Rawy Ruskiej, południowy skraj Roztocza przebiega
lukiem długości około 30 km w kierunku zachodnim i
dopiero w okolicach miejscowości Szkło (pomiędzy
Janowem a Jaworowem) skraj Roztocza przybiera kie­
runek północno-zachodni przez Niemirów do Horyńca
Zdroju i Narola po polskiej stronie granicy. W wymie­
nionych miejscowościach występują mineralne źródła
siarczane, wykorzystywane do celów leczniczych.
W 1989 r. utworzono Południoworoztoczański Park
Krajobrazowy (162,3 km ). W gminie Horyniec jest re­
zerwat „Sołokija” (7,4 ha) obejmujący duże skupisko
jałowca pospolitego.
13.3. Polesie Zachodnie (845.1-2)
Polesie Zachodnie rozpościera się po obu stronach
Bugu i w dorzeczu górnej Prypeci w granicach Polski,
Białorusi i Ukrainy. Ogólną charakterystykę Polesia
i jego podział regionalny podano w rozdziale 3. Część
polska zajmuje powierzchnię ok. 4,7 tys. km . Sąsiadu­
je od północy i zachodu z Niziną Południowopodlaską,
a od południa z regionem przej ściowym, zaliczonym do
Polesia Wołyńskiego. Pod względem krajobrazowym
są to płaskie równiny denudacyjne i wodno-
akumulacyjne, częściowo zabagnione, przy czym w po­
łudniowej części występują jeziora. Na zachód od Bugu
wyróżniono 6 mezoregionów: Zaklęsłość Łomaską
(845.11), Równinę Kodeńską (845.12), Równinę Par­
czewską (845.13), Zaklęsłość Sosnowicką (845.14),
Garb Włodawski (845.15) i Równinę Łęczyńsko-
Włodawską (845.16). W części południowej utworzono
niewielki Poleski Park Narodowy, 1 parki krajobrazo­
we oraz kilkanaście rezerwatów przyrody.
 Zaklęsłość Łomaska (845.11) znajduje się na połu­
dnie od dolnego biegu Krzny, pomiędzy Równiną Ko-
deńską na wschodzie, Równiną Łukowską na Nizinie
Południowopodłaskiej od zachodu i północy oraz Rów­
niną Parczewską na południu, zajmując powierzchnię
około 800 km . We wschodniej części zaklęsłości pły­
nie Zielawa, dopływ Krzny. Ta przeważnie piaszczysta,
zabagniona i zatorfiona równina jest krainą łąkowo-
leśną, pozbawioną miast, ale na jej skraju leżą zaliczo­
ne do Równiny Łukowskiej: Międzyrzec Podlaski, Bia­
ła Podlaska i Radzyń Podlaski. Na wschód od Między­
rzeca Podlaskiego region przecina magistrala Warsza-
wa-Brześć, a z południa na północ kanał Wieprz-Krzna.
Przez południowo- -zachodnią część regionu przepływa
Białka (dopływ Tyśmienicy-Wieprza), nad którą pod
Siedlanowem istnieje rezerwat „Omelno” (23,3 ha),
obejmujący las lipowo-dębowy, a w gminie Drelów, na
południe od Międzyrzeca rezerwat leśny „Liski” (128,8
ha). Przez położoną centralnie wieś Łomazy przechodzi
szosa z Białej Podlaskiej do Włodawy.
Równina Kodeńska (845.12) rozpościera się na ob­
szarze 930 km między Zaklęsłością Łomaską i Równi­
ną Parczewską na zachodzie i Bugiem na wschodzie.
Od północy granicą jest Krzna, od południa przylega
Zaklęsłość Sosnowicka. Na zdenudowanej powierzchni
gliny morenowej występują ostańce żwirowe i czę­
ściowo zwydmione piaski. W północnej części regionu,
nad doliną Krzny istnieje rezerwat „Dobrzyń” (86,6
ha), w gminie Zalesie, obejmujący naturalne zespoły
leśne (grąd, ols i łęg). Zalesienie jest znaczne, gęstość
zaludnienia niewielka, współcześnie miast brak. Kodeń
nad Bugiem był miastem w XVI-XIX w. założonym
przez Sapiehów, którzy zbudowali tu zamek i późnore-
nesansowy kościół. Drugi barokowy kościół powstał
w XVII w. i stał się miejscem kultu maryjnego. W pół­
nocnej części regionu, przy linii kolejowej Warszawa-
Brześć znajduje się duża stacja przeładunkowa Mała­
szewicze (z torów normalnej szerokości na szerokie
wschodnioeuropejskie i odwrotnie).
Równina Parczewska (845.13) znajduje się na po-
łudnio-zachód od Równiny Kodeńskiej, na południe od
Zaklęsłości Łomaskiej i na północ od Zaklęsłości So-
snowickiej, zajmując powierzchnię około 750 km . Re­
gion charakteryzuje się przemiennym występowaniem
płaskich wzniesień, zbudowanych z gliny morenowej
i piaszczystych obniżeń, co różni ten region od sąsied­
nich, zdecydowanie piaszczystych lub gliniastych. Na
północ od Parczewa utworzono rezerwat „Czarny Las”
(16 ha), w gminie Milanów, obejmujący wielogatun­
kowy las mieszany. Równinę przecina środkowy odci­
nek kanału Wieprz-Krzna, a przez jej zachodnią część
prowadzi lukiem linia kolejowa z Lublina do Łukowa
przez Lubartów, Parczew i Radzyń Podlaski. Parczew
(ok. 11 tys. mieszk.) jest miastem starym (prawa miej­
skie 1401 r.), w którym odbywały się do 1564 r. sejmy
i zjazdy polsko-litewskie. Ma hutę szkła, zakłady
przemysłu elektronicznego, spożywczego i materiałów
budowlanych.
Zaklęsłość Sosnowicka (845.14) ciągnie się po­
między Wysoczyzną Lubartowską na zachodzie a Bu­
giem na wschodzie, będąc wypełnionym piaskami
i podmokłym obniżeniem między równinami: Parczew­
ską i Kodeńską na północy a Garbem Włodawskim na
południu; ma powierzchnię około 500 km . Na połud-
nio-zachodzie łączy się z Równiną Łęczyńsko-
Włodawską tak, że za kryterium ich rozgraniczenia
można by przyjąć występowanie na Równinie Łęczyń-
sko-Włodawskiej licznych jezior, które pojawiają się
w okolicach Sosnowicy na zachodnim krańcu Garbu
Włodawskiego. Między Sosnowicą a doliną Tyśmieni-
cy występuje w górnym biegu Piwonii grupa małych
jezior i stawów, z których największe jest Jezioro Białe
Sosnowickie (1,5 km , głęb. 2,7 m). Pomiędzy nimi
przeprowadzono kanał Wieprz-Krzna. Zaklęsłość So-
snowicka znajduje się na wysokości 150-160 m n.p.m.,
zajmują ją przeważnie łąki i lasy łęgowe, przecięte ka­
nałami melioracyjnymi. Naturalnymi ciekami są: do­
pływ Bugu Hanna, dopływ Krzny Zielawa oraz dopływ
Tyśmienicy Piwonia. Zaludnienie jest rzadkie, nie ma
miast i linii kolejowych. Główne drogi jezdne prowa­
dzą z północy i zachodu ku Włodawie: z Terespola
(przez Kodeń), z Białej Podlaskiej oraz z Parczewa. Na
północ od Sosnowicy utworzono rezerwaty: „Królowa
Droga” (35,2 ha), obejmujący bór sosnowy, „Lasy Par­
czewskie” (157,3 ha) oraz rezerwat torfowo-jeziorny
„Jezioro Obradowskie” (81,8 ha). W gminie Poded-
wome jest rezerwat ptasi „Warzewo” (58,3 ha) na ba­
gnie śródpolnym.
Garb Włodawski (845.15) jest płaskim, asyme­
trycznym wzniesieniem, zbudowanym na powierzchni
ze zdenudowanej gliny morenowej, pod którą występu­
ją margle kredowe. Garb Włodawski ma kilkadziesiąt
metrów wysokości względnej, przy czym w najwyż­
szym miejscu osiąga 212 m n.p.m. Znajduje się pomię­
dzy Zapadłością Sosnowicką na północy a Równiną
Łęczyńsko-Włodawską na południu. Zajmuje po­
wierzchnię około 350 km . Na wierzchowinie zachowa­
ły się ostańce moren czołowych, które zaznaczają się
skupieniami głazów narzutowych. Region jest prze­
ważnie zalesiony, wsie są nieliczne. Na południowo-
wschodnim krańcu nad Bugiem leży miasto Włodawa
(ok. 15 tys. mieszk.) z przemysłem spożywczym oraz
skórzanym (Nadbużańskie Zakłady Garbarskie uru­
chomione w 1972 r. w Orchówku). Włodawa prawa
miejskie uzyskała na początku XVI w. Zachował się
późnobarokowy kościół i zespół klasztorny Paulinów.
Jest połączona linią kolejową z Chełmem.
Równina Łęczyńsko-Włodawska (845.16) rozciąga
się na powierzchni około 1315 km pomiędzy Garbem
Włodawskim na północy a Pagórami Chełmskimi na
południu. Jest podmokła i zatorfiona i odznacza się
licznymi zagłębieniami termokrasowymi i krasowymi.
T. Wilgat (1954) znalazł na tym terenie (łącznie z połu­
dniową częścią Zapadłości Sosnowickiej) 68 jezior
o łącznej powierzchni 27 km , z których największe są:
Uściwierz (2,8 km , głęb. 6,6 m), Wytyckie (2,7 km ,
głęb. 4,2 m), Dratów (1,1 km , głęb. 3,3 m), Białe koło
Włodawy (1,1 km , głęb. 33,6 m) oraz wspomniane
przy omawianiu Zaklęsłości Sosnowickiej Jezioro Białe
Sosnowickie (1,5 km ); 10 dalszych jezior przekracza
powierzchnię 0,5 km , przy czym znajduje się wśród
nich najgłębsze jezioro Piaseczno (0,8 km , głęb. 38,8
m). Największym obiektem bagiennym było osuszone
Krowie Bagno (27 k m ). Znaczne obszary objęto
ochroną.2 W 1990 r. utworzono Poleski Park Narodowy
(49 k m ) z rezerwatem „Durne Bagno” (213 ha),
a w 1983 r. we wschodniej części regionu w lasach na
południe od Włodawy - Sobiborski Park Krajobrazowy
(100 km ) z rezerwatem gadów „Żółwiowe Błota”
(734,4 ha) i rezerwatem torfowym „Brudzieniec” (35,9
ha), na północ od Łęcznej - Park Krajobrazowy Poje­
zierze Łęczyńskie (109 km ), obejmujący grupę naj­
większych j ezior, w tym rezerwat florystyczny „Jezioro
Brzeziczno” (87, 5 ha), a w pobliżu granic parku „Tor­
fowisko przy Jeziorze Czarnym” (46,2 ha) w części
r

północnej oraz „Jezioro Swierszczów” (46,1 ha) na po­

łudniu. Dalej ku wschodowi istnieje rezerwat „Sernia-
wy” (37,3 ha) obejmujący łęg olchowo-wiązowy i grąd
niski. Na wschód od Łęcznej powstał nowy okręg wy­
dobycia węgla kamiennego z kopalnią w Bogdance,
uruchomioną w 1982 r. Jest to tzw. Lubelskie Zagłębie
Węglowe. Kopalnia w Bogdance leży 12 km na wschód
od Łęcznej i 40 km od Lublina. Region przecina kanał
Wieprz-Krzna, oddany do użytku w 1961 r. Ogółem ma
142 km długości i pełni funkcje nawadniające w górnej
części, a odwadniające w dolnej. Jedynym osiedlem
miejskim (poza peryferycznymi Włodawą i Łęczną)
jest położony na zachodnim krańcu regionu lokalny
ośrodek usługowy Ostrów Lubelski (ok. 2,5 tys.
mieszk.), który uzyskał prawa miejskie w XVI w. Je­
ziora Łęczyńsko-Włodawskie, zwłaszcza ich część po­
łudniowa, są terenem rekreacyjnym województwa lu­
belskiego, jednak zbytnie nagromadzenie wypoczywa­
jących nad niektórymi jeziorami powoduje degradację
ich walorów przyrodniczych. Budowa kanału Wieprz-
Krzna spowodowała poważne zmiany w środowisku
przyrodniczym. Jeziora Dratów i Mytycze są obecnie
zbiornikami retencyjnymi, obwałowanymi i napełnia­
nymi grawitacyjnie wodą z kanału. W okolicach Jeziora
Krasnego kanał krzyżuje się z rzeką, przepływającą sy­
fonem. Nad Tyśmienicą są położone duże stawy Sie­
mień (3,5 km ), z których jeden pochodzi z XVII w.
Znaczne zagrożenie dla przyrody stanowią prace melio­
racyjne, które w szczególności zniszczyły górne dorze­
cza Tyśmienicy i Piwonii. Jeziora ulegają eutrofizacji.
Poważne zagrożenie przyrody stanowi Lubelskie Za­
głębie Węglowe, powodując: powstanie wokół kopalni
leja depresyjnego wód podziemnych, zwałowanie skał
dołowych zawierających metale ciężkie, szkodliwe od­
działywanie wzmożonego transportu samochodowego,
wreszcie zanieczyszczenie powietrza.
13.4. Polesie Wołyńskie (845.3)
Polesie Wołyńskie ma cechy przejściowe pomię­
dzy Polesiem Zachodnim a Wyżyną Lubelską i Wołyń­
ską. Jego charakterystyczną cechą są wznoszące się po­
śród równin dosyć wysokie garby, zbudowane ze skał
okresu kredowego (przeważnie margli) i trzeciorzędo­
wego (przeważnie piaskowców). Od północy Polesie
Wołyńskie przechodzi bez wyraźnej granicy w Polesie
Zachodnie, od południo-zachodu styka się z Wyżyną
Lubelską, od południa - z lessową Wyżyną Wołyńską.
W granicach Polski zajmuje powierzchnię około 2,1
tys. km , przy czym wyróżniono 3 mezoregiony: Obni­
żenie Dorohuckie (845.31), Pagóry Chełmskie (845.32)
i Obniżenie Dubienki (845.33). Należałoby wydzielić
jako odrębny region również dolinę Bugu, która na tym
odcinku jest dosyć szeroka i różni się od terenów sąsia­
dujących zarówno od strony zachodniej, jak i wschod­
niej. Istnieją 3 parki krajobrazowe i 12 rezerwatów
przyrody.
Obniżenie Dorohuckie (845.31) jest trójkątną rów­
niną o powierzchni 430 k m , wsuniętą wzdłuż biegu
Wieprza pomiędzy Płaskowyż Świdnicki na zachodzie
i Pagóry Chełmskie na wschodzie. Na północy dolinę
Świnki przyjęto za granicę z Równiną Łęczyńsko-
Włodawską na Polesiu Zachodnim. Granica wschodnia
przebiega krętą linią od Stężycy nad Wieprzem do źró­
deł Świnki, omijając wydłużone garby wysokości po­
nad 200 m, zaliczone do Pagórów Chełmskich. Charak­
ter lekko wklęsłej kotliny, nachylonej ku dolinie Wie­
prza, nadaje temu regionowi nieco wyższy teren na po­
łudnie od doliny Świnki, między Łęczną a Cycowem.
Substrat Obniżenia Dorohuckiego tworzą wapienno-
margliste warstwy górnokredowe, na których zalegają
niezbyt dużej miąższości piaski plejstoceńskie. Utwory
kredowe uległy procesom krasowym, których efektem
jest występowanie wielkiej liczby różnych rozmiarów
zagłębień bezodpływowych, wypełnionych zwykle tor­
fem. Miejscami utworzyły się wydmy. Znaczne po­
wierzchnie zajmują łąki, ale na wychodniach podłoża
kredowego występują zajęte pod uprawę gleby typu rę­
dzin. Region ma charakter przejściowy, wykazując za­
równo cechy poleskie (równinność, podmokłości, łąki,
wzniesienie nad poziomem morza poniżej 200 m), jak
i wyżynne (budowa geologiczna, zjawiska krasowe, po­
łożenie wśród regionów wyższych). Ze względu na po­
dobieństwo do Polesia Wołyńskiego Obniżenie Doro-
huckie zaliczono do tego przejściowego regionu. Za­
chodnią jego część przecina kanał nawadniający Wie-
prz-Krzna, zaczynający się koło Stężycy. Wieś Doro-
hucza, od której zaczerpnięto nazwę regionu, leży na
prawym brzegu Wieprza, przy szosie z Lublina do
Chełma (z odgałęzieniem do Włodawy). W 1990 r.
utworzono Nadwieprzański Park Krajobrazowy o po-
wierzchni 44,3 km2 (strefa ochronna 130 km2), długości
około 25 km i szerokości od 0,3 do 2,5 km, wykracza­
jący na północy poza granice regionu. Lasy zajmują
42% powierzchni.
Pagóry Chełmskie (845.32) są wzniesieniami, zbu­
dowanymi z warstw gómokredowych z czapami trze­
ciorzędowych piaskowców, które jako odporniejsze na
denudację spowodowały powstanie ostańcowych gór
stołowych osiągających wysokości do 274 m. Pagóry
nie tworzą zwartej wyżyny, a obniżenia między nimi
wypełniają piaski i zabagnienia, łączące się z przyle­
głymi równinami Obniżenia Dorohuckiego na zacho­
dzie i Obniżenia Dubienki na wschodzie. Od Działów
Grabowieckich oddziela je dolina Białki (dopływu
Wieprza) oraz górnej Uherki i Udali (dopływów Bugu),
których dolinowy dział wodny (na wschód od Rejowca)
znajduje się nieco powyżej 200 m. Najdalej ku północy
jest wysunięty tzw. Łuk Uhruski (235 m), wzniesiony
ponad otaczające równiny 50 m i urywający się stromą
krawędzią nad doliną Bugu. Odpowiednikiem Pagórów
Chełmskich po wschodniej stronie Bugu są Wzgórza
Lubomelskie (wysokości do 219 m), zaliczone do Pole­
sia Wołyńskiego. W okolicach Chełma są dwa rezerwa­
ty roślinności stepowej: „Stawska Góra” (4 ha)
i „Wolwinów” (1,1 ha). Największym ośrodkiem jest
wojewódzkie miasto Chełm (ok. 69 tys. mieszk.), nie­
gdyś stolica jednego z księstw ruskich. Miejscowe war­
stwy kredowe są dobrym surowcem do produkcji ce­
mentu, toteż w okolicy powstało kilka cementowni,
m.in. w pobliskim mieście Rejowiec Fabryczny (ok. 4,5
tys. mieszk.), który rozrósł się obok wsi Rejowiec i wę­
złowej stacji kolejowej tej samej nazwy (linie w kie­
runku Lublina, Kowla na Ukrainie i Zamościa). Po­
wierzchnia regionu wynosi 720 km .
Obniżenie Dubienki (845.33) jest jakby zatoką
równin poleskich po zachodniej stronie Bugu, zamknię­
tą od północy („Łuk Uhruski”) i zachodu Pagórami
Chełmskimi, od południo-zachodu Działami Grabo-
wieckimi, od południa Grzędą Horodelską i zajmuje
około 950 km powierzchni. Równina jest nachylona ku
wschodowi od około 180-200 m do 160-170 m w doli­
nie Bugu, do którego płyną Wełnianka, Udał i Uherka.
Skrasowiałe podłoże kredowe tworzy chaotyczny układ
drobnych form. W zagłębieniach terenu występują pia­
ski, mady i torfy, na których przeważają rozległe łąki
lub lasy. W okolicach gmin Urszulin i Wierzbica re­
zerwatem jest torfowisko niskie „Bagno Bubnów”
(1468,6 ha), a pod Dorohuskiem „Roskosz” (472,8 ha).
Znaczny obszar leśny na międzyrzeczu Bugu i Weł-
nianki, w południowej części regionu nosi nazwę Dą­
browy Strzeleckie. Przecina go granica województwa
zamojskiego i chełmskiego, na którego terytorium
utworzono w 1983 r. Strzelecki Park Krajobrazowy (38
km ) z rezerwatami „Siedliszcze” (15,1 ha) - ostoja
ptaków oraz „Liski” (93,6 ha) z drzewostanem dębowo-
sosnowym. Drugi w tym województwie, nazwany
Chełmskim Parkiem Krajobrazowym (140 km ), utwo­
rzono również w 1983 r. w lasach na północo-wschód
od Chełma; są tu rezerwaty „Bachus” (82,6 ha), rezer­
wat czapli siwej „Małoziemce” (3,8 ha), rezerwaty tor­
fowe „Brzeźno” (157,8 ha) i „Bagno Serebryskie”
(376,6 ha). Większymi osiedlami są położone nad Bu­
giem Dubienka i Dorohusk - graniczna stacja kolejowa
i przejście drogowe. Dubienka w latach 1588-1945
miała prawa miejskie; znana ze zwycięskiej bitwy Ta­
deusza Kościuszki w 1792 r.
13.5. Wyżyna Wołyńska i Małe Polesie (851.1 -2)
Polska część Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej, której
krótką charakterystykę i podział na makroregiony po­
dano w rozdziale 3, obejmuje fragmenty dwóch makro­
regionów, tj. Wyżyny Wołyńskiej i Małego Polesia,
o łącznej powierzchni 1,8 tys. km . Polską część Wy­
żyny Wołyńskiej nazwano poprzednio Wyżyną Zacho-
dniowołyńską (851.1), ale nie jest to odrębny makrore­
gion. Wyróżniono 3 mezoregiony: Grzędę Horodelską
(851.11), Kotlinę Hrubieszowską (851.12) i Grzędę
Sokalską (851.13), a w ukraińskiej części Wyżyny Wo­
łyńskiej, która przed 1939 r. znajdowała się w grani­
cach Polski - Pasmo Pełczańsko-Mizockie (851.14),
Padół Horochowski (851.15) i Wyżynę Łucko-
Równieńską (851.16). Z Małego Polesia w granicach
Polski znalazła się część Równiny Bełskiej (851.21);
S. Lencewicz (1937) wyróżniał Kotlinę Górnego Bugu
(851.22), Kotlinę Styru (851.23), Kotlinę Ikwy
(851.24) i Kotlinę Ostrogską (851.25).
Grzęda Horodelską (851.11) to pas pokrytych les­
sem płaskich wzniesień kredowych wysokości 220-230
m n.p.m. na obszarze około 190 km . Od zachodu styka
się z Działami Grabowieckimi, przy czym za granicę
tych dwu regionów można przyjąć dolinę Białki, wpa­
dającej pod Hrubieszowem do Huczwy oraz górnej
Wełnianki - dopywu Bugu. Grzędę Horodelską cechuje
występowanie gleb czarnoziemnych, podobnie jak na
Wyżynie Wołyńskiej po wschodniej stronie Bugu. Od
północy Grzęda Horodelską graniczy z Obniżeniem
Dubienki, od południa z Kotliną Hrubieszowską. Ku
wschodowi zwęża się, wsunięta w wielki łuk Bugu
między Strzyżowem i Horodłem po stronie polskiej
oraz Uściługiem po stronie ukraińskiej. Jest to kraina
upraw pszeniczno-buraczanych, ze względu na żyzność
gleb pozbawiona lasów. Horodło jest starą osadą nad-
bużańską, znaną z zawartej tutaj w 1413 r. unii polsko-
litewskiej. Nazwa osiedla wiąże się z wczesnośrednio­
wiecznym grodziskiem, położonym w południowo-
wschodniej części miejscowości. W Strzyżowie znajdu­
je się cukrownia.
Kotlina Hrubieszowska (851.12) wytworzyła się
w pasie mało odpornych warstw górnokredowych na
wschodnim przedłużeniu Padołu Zamojskiego. Kotlinę
przecinają w poprzek Bug i jego dopływ Huczwa, któ­
rej ujście znajduje się na wysokości 175 m n.p.m. Gle­
by są przeważnie typu czarnoziemów lub brunatnozie-
mów, w zależności od podłoża (less, margiel, mada,
piasek). Od północy Kotlina Hrubieszowska graniczy
z Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską, od po­
łudnia z Grzędą Sokalską, od zachodu z Padołem Za­
mojskim. W granicach Polski obejmuje 740 km . 80%
powierzchni zajmują użytki rolne. Ze względu na uro­
dzajność gleb rozwija się uprawa buraków cukrowych,
przerabianych w kilku cukrowniach. W gminie Mią­
czyn utworzono rezerwat „Popówka” (53,7 ha) z kolo­
nią susła perełkowanego i innymi chronionymi zwie­
rzętami. Głównym ośrodkiem jest Hrubieszów (20 tys.
mieszk.), który uzyskał prawa miejskie w 1400 r. Ko­
tlina jest terenem osadniczym od czasów neolitu. Na
wschód od Hrubieszowa w Gródku Nadbużnym znaj­
duje się grodzisko z X-XI w., zwane Zamczyskiem,
a w południowej części tej wsi wzgórze lessowe o na­
zwie Horodyszcze ze śladami osadnictwa sprzed 5 tys.
lat. W czasach wczesnośredniowiecznych Kotlina Hru­
bieszowska była ośrodkiem tzw. Grodów Czerwień­
skich. Świetnie zachowane, owalne grodzisko
w Czermnej nad Huczwą jest identyfikowane z Czer­
wieniem. Wiele grodzisk i kurhanów zachowało się na
sąsiedniej Grzędzie Sokalskiej. Przez Hrubieszów prze­
chodzi szerokotorowa linia kolejowa z Ukrainy na
r

Śląsk, obok normalnotorowej z Hrubieszowa przez

Zamość do stacji węzłowej Zawada.
Grzęda Sokalska (851.13) jest ciągiem wzniesień
po obu stronach górnego Bugu na południe od Kotliny
Hrubieszowskiej i Padołu Zamojskiego, przekraczają­
cych 300 m wysokości. Oprócz Bugu Grzędę Sokalską
przecina również Huczwa, biorąca początek na wschód
od Tomaszowa Lubelskiego, na skraju wzgórz zalicza­
nych do Roztocza. Za granicę z Roztoczem można
przyjąć odcinek doliny górnego Wieprza powyżej Kra­
snobrodu oraz obniżenie w okolicach Suchowoli, jed­
nak na północ od tej miejscowości trudno ją wyzna­
czyć, ponieważ wysokie garby o kierunku równoleżni­
kowym, charakterystycznym dla Grzędy Sokalskiej,
zrastają się z garbami o kierunku południowo-
wschodnim, przeważającym na Roztoczu. Od południa
Grzęda Sokalska sąsiaduje z denudacyjną Równiną
Bełską. Granica państwa przecina region na zachód od
Bugu. Polska część tego mezoregionu ma około 720
km powierzchni. Garby zbudowane z warstw górno-
kredowych pokrywa płaszcz lessów, na których wystę­
pują gleby typu czarnoziemów, toteż jest to kraina rol­
nicza z małym udziałem lasów, zasiedlona co najmniej
od neolitu, o czym świadczą liczne cmentarzyska, kur­
hany i wczesnośredniowieczne grodziska. Do okaza­
łych zabytków tego typu należy pierścieniowe grodzi­
sko w Posadowię (20 km na południe od grodziska
w Czerninie), należące do zespołu Grodów Czer­
wieńskich. Współczesnych miast na Grzędzie Sokal-
skiej w granicach Polski nie ma. Sokal leży nad Bu­
giem w granicach Ukrainy. U wylotu doliny Huczwy
do Kotliny Hrubieszowskiej leży osada Tyszowce, nie­
gdyś miasto, pamiętne zawiązaniem antyszwedzkiej
konfederacji w 1655 r. Pod Tyszowcami znajduje się
rezerwat „Skarpa Dobużańska” (5,1 ha) z roślinnością
stepową. W Wożuczynie jest cukrownia.
W zachodniej części regionu, pod Tarnawatką ist­
nieje rezerwat „Skrzypny Ostrów” (1,8 ha), obejmujący
fragment lasu mieszanego z modrzewiem polskim, pod
Wólką Pukarzowską zaś rezerwat „Las lipowy w uro­
czysku Bukowiec” 112,4 ha).
Równina Bełska (851.21) jest częścią Małego Po­
lesia, położonego pomiędzy lessową Wyżyną Zacho-
dniowołyńską na północy, Roztoczem na południo-
zachodzie i Wyżyną Podolską na południo-wschodzie.
Kotlinę Małego Polesia wypreparowały w marglach
kredowych wody spływające do górnego Bugu,
a w części wschodniej do górnego Styru i jest pozba­
wiona pokrywy lessowej. W granicach Polski znajduje
się tylko mały, północno-zachodni fragment tej kotliny
o powierzchni około 160 km , wsunięty pomiędzy Roz­
tocze i Grzędę Sokalską w dorzeczu Sołokiji i górnej
Huczwy. Sołokija, biorąca początek na Roztoczu pod
Tomaszowem Lubelskim i płynąca początkowo po­
dłużną doliną w kierunku południowo-wschodnim,
skręca w okolicach Hrebennego na północo-wschód na
Równinę Bełską, natomiast granica polsko-ukraińska
pod Uhnowem (po stronie ukraińskiej) przechodzi na
północny skłon równoleżnikowej doliny Sołokiji, pozo­
stawiając po stronie ukraińskiej linię kolejową z Rawy
Ruskiej do Sokala. Leży przy niej nad Sołokiją Bełz,
w Polsce przedrozbiorowej stolica województwa, obec­
nie bez większego znaczenia. W polskiej części Kotliny
Pobuża miast nie ma, toteż dla opisywanego mezore-
gionu przyjęto nazwę związaną z dawnym wojewódz­
twem. Sokal i Bełz znajdowały się przed 1918 r. w za­
borze austriackim (Galicji).
W okolicy Sokala powstało w latach pięćdziesią­
tych na obszarze około 1000 km Lwowsko-Wołyńskie
Zagłębie Węglowe. W 1951 r. nastąpiła wymiana tery­
toriów między Polską a ZSRR. Polska odstąpiła wów­
czas część Grzędy Sokalskiej i Równiny Bełskiej na
lewym brzegu Bugu o powierzchni 480 km , uzyskując
w zamian terytorium tej samej wielkości w Karpatach
nad górnym Sanem. Stronie radzieckiej chodziło o zło­
ża węgla kamiennego i linię kolejową z Rawy Ruskiej
do Bełza.
 Rozdział 14
PODKARPACIE
Podkarpackie kotliny i łączące j e zwężenia, zwane
bramami, łączą się genetycznie z Karpatami. Utworzyły
się przez ugięcie przedpola powstających gór i zostały
zalane w miocenie przez morze. Osady tego morza ule­
gły częściowo zaburzeniom tektonicznym, a nawet
przykryciu przez nasuwające się płaszczowiny karpac­
kie, toteż Podkarpacie rozpatruje się łącznie z Karpa­
tami. W ogólnym podziale megaregionu karpackiego
wyróżniono 6 prowincji, z których w skład terytorium
Polski wchodzi część prowincji zachodniokarpackiej
i w małym stopniu wschodniokarpackiej. W obrębie
prowincji zachodniokarpackiej (51) wyodrębnia się
podprowincję Podkarpacia Zachodniego (511) na tery­
torium Czech oraz Podkarpacia Północnego (512), po­
łożonego w przeważającej części na terytorium Polski.
W obrębie Podkarpacia Zachodniego geografowie cze­
scy wyróżnili: Kotlinę Dyjsko-Swratecką, Bramę Wy­
szkowską, Kotlinę Górnomorawską i Bramę Morawską
między Karpatami a Sudetami z działem wodnym Du­
naju i Odry. Krótkie omówienie Podkarpacia Północ­
nego z podziałem na makroregiony podano w rozdziale
3. Wyróżnione jednostki regionalne są pod względem
wielkości bardzo różne. O ile kotliny Ostrawska
i Oświęcimska są niewielkie i słabo zróżnicowane,
o tyle Kotlina Sandomierska zajmuje bardzo dużą po­
wierzchnię, podobną jak makroregiony nizinne i dzieli
się na kilkanaście mezoregionów. Łączy wymienione
kotliny mała, heterogeniczna jednostka przejściowa na­
zwana Bramą Krakowską. Jeśli chodzi o prowincję
wschodniokarpacką, to w granicach Polski znalazł się
tylko bardzo mały skrawek Podkarpacia Wschodniego
(521). W granicach sprzed 1939 r. wyróżniano kotliny:
Naddniestrzańską, Stanisławowską i Pokucką. Tak
zwana Brama Przemyska pomiędzy Karpatami a Roz­
toczem jest szeroka i słabo wyrażona. Dział wodny
między Wisłą a Dniestrem przechodzi przez płaski Pła­
skowyż Sańsko-Dniestrzański, zaliczony do Podkarpa­
cia Wschodniego.
Niezależnie od założenia tektonicznego, rzeźba
Podkarpacia Północnego została wymodelowana przez
rzeki w związku z dźwiganiem się całego obszaru
w pliocenie i plejstocenie. W starszym plejstocenie całe
Podkarpacie Północne było objęte zlodowaceniem sań-
skim (dawniej nazywanym krakowskim lub południo-
wopolskim), a podczas jego recesji wody sprzed mar­
twiejącego lodowca odpływały do Dniestru. Odpływ na
północ przez Małopolski Przełom Wisły (może również
w poprzek Roztocza doliną Gorajca) istniał już przed
zlodowaceniem i odtworzył się w tzw. interglacjale
mazowieckim. Zachodnia część Podkarpacia Północne­
go była objęta również młodszym zlodowaceniem od­
rzańskim (środkowopolskim). Rozczłonkowanie
ukształtowania powierzchni nastąpiło zatem w młod­
szym plejstocenie. Doliny były początkowo głębsze od
współczesnych, a następnie zasypane przez piaski
rzeczne. Na rozległych równinach akumulacyjnych
u schyłku plejstocenu tworzyły się wydmy.
14.1. Kotliny Ostrawska i Oświęcimska (512.1-2)
Kotlina Ostrawska (512.1) po czesku Ostravska
panev, jest obniżeniem u spływu Odry, Ostrawicy i Ol­
zy wypełnionym osadami morza gómomioceńskiego,
które przykrywają gliny i żwiry czwartorzędowe.
Utwory te zalegają na skałach okresu karbońskiego,
zawierających węgiel kamienny, na południowo-
zachodnim skraju górnośląskiego zagłębia węglowego.
Ujście Olzy do Odry pod miejscowością Olza znajduje
się na wysokości około 195 m n.p.m., podczas gdy te­
ren na peryferiach kotliny osiąga wysokość 250-280 m.
Dno kotliny jest częściowo równinne, a częściowo pa­
górkowate wskutek rozcięcia pokryw czwartorzędo­
wych przez współczesne rzeki i potoki. Kotlina
Ostrawska sąsiaduje od południa z Pogórzem Moraw-
sko-Sląskim i Śląskim, od zachodu z blokiem wschod-
niosudec- kim, od północy z Płaskowyżem Rybnickim,
od wschodu z Kotliną Oświęcimską, przy czym za gra­
nicę obu kotlin trzeba przyjąć niezbyt wyraźny dział
wód Odry i Wisły, przebiegający przez miejscowość
Pruchna. Cała Kotlina Ostrawska zajmuje powierzchnię
ponad 600 km , ale w przeważającej części znajduje się
w granicach Republiki Czeskiej. Do Polski należy jej
skraj północny i wschodni
»powierzchni około 130 km , w prawym dorzeczu
Olzy i jej dopływu Piotrówki. Granicę polsko-czeską
wytyczono w 1920 r. (po częściowo zbrojnym konflik­
cie) w ten sposób, że kopalnie węgla w rejonie Karwiny
i Orłowej oraz ważna gospodarczo linia kolejowa
z Ostrawy przez Czeski Cieszyn i Przełęcz Jabłonkow­
ską na Słowację przypadły Czechosłowacji, przy czym
po stronie czeskiej znalazło się dużo miejscowości za­
mieszkałych przez ludność polską. Na szlaku kolejo­
wym z Katowic do Ostrawy i dalej do Pragi lub Wied­
nia graniczną stacją kolejową po stronie polskiej są Ze­
brzydowice, a po stronie czeskiej Piotrowice (Petrovi-
ce) nad Piotrówką.
Kotlina Ostrawska jest silnie zurbanizowana
i uprzemysłowiona, zwłaszcza po stronie czeskiej,
a środowisko przyrodnicze uległo w znacznym stopniu
degradacji wskutek eksploatacji węgla i rozwoju hut­
nictwa, występują hałdy i zapadliska, a powietrze at­
mosferyczne i wody są bardzo zanieczyszczone.
Podziału Kotliny Ostrawskiej ma mniejsze regiony
nie przeprowadzono. W polskiej części Kotliny
Ostrawskiej, pomiędzy dolinami Olzy i Wisły wyróż­
niono Wysoczyznę Kończycką.
Kotlina Oświęcimska (512.2), sąsiadująca od
zachodu z Kotliną Ostrawską, od wschodu zaś z Bramą
Krakowską, składa się z trzech mniejszych jednostek
regionalnych.
Równina Pszczyńska (512.21) stanowi część Kotli­
ny Oświęcimskiej pomiędzy Wyżyną Katowicką a Do­
liną Górnej Wisły, od zachodu zaś przytyka bez wyraź­
nej granicy do Płaskowyżu Rybnickiego. Jest to pochy­
lona ku wschodowi od 270 do 250 m piaszczysta rów­
nina, zajęta w znacznej części przez przeważnie sosno­
wy bór, zwany Lasami Pszczyńskimi; w ich wschodniej
części znajduje się rezerwat żubrów. Lasy Pszczyńskie
są silnie zagrożone przez zanieczyszczenie atmosfery
spowodowane sąsiedztwem Górnośląskiego Okręgu
Przemysłowego. Przez Równinę Pszczyńską przepły­
wają dopływy Wisły - Pszczynka, Korzenica i Gosty­
nia. W podłożu piasków i glin czwartorzędowych
0 miąższości do 40 m zalegają iły mioceńskie, a pod
nimi węglonośne utwory karbońskie, ale na większej
głębokości, niż w regionach sąsiednich. Równina
Pszczyńska zajmuje powierzchnię około 430 km .
Przez Równinę Pszczyńską przebiega z północy na
południe ważny szlak komunikacyjny (linia kolejowa
1 droga samochodowa szybkiego ruchu) z Górno­
śląskiego Okręgu Przemysłowego w kierunku podkar­
packich ośrodków przemysłowych oraz Bramy Moraw­
skiej. Stary ośrodek miejski Pszczyna (ok. 35 tys.
mieszk.) jest położony przy tym szlaku w południowej
części regionu.
Dolina Górnej W isły (512.22), jako środkowa
część Kotliny Oświęcimskiej, zaczyna się tam, gdzie
Wisła opuszcza Pogórze Śląskie i wydostaje się w ob­
ręb bruzdy Podkarpacia Północnego, tworząc duży sto­
żek napływowy na północ od Skoczowa (ok. 16 tys.
mieszk.). Koło miejscowości Strumień rzeka skręca
w kierunku wschodnim. Na tym odcinku jej biegu
utworzono w 1958 r. duży zbiornik zaporowy, zwany
Jeziorem Goczałkowickim (powierzchnia 38 km , po­
jemność 168 min m ), mający na celu zaopatrzenie
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w wodę. Poni­
żej miasta Czechowice-Dziedzice i ujścia rzeki Białej
Wisła ponownie skręca na północ, w rejonie Oświęci­
mia zaś na południo-wschód, przyjmując z prawej stro­
ny Sołę, z lewej zaś - Przemszę. Poniżej miasta Zator
(ok. 3,5 tys. mieszk.) wpada do Wisły Skawa. Dolina
Górnej Wisły między Skoczowem a Spytkowicami ma
około 70 km długości i około 8 km szerokości. Po­
wierzchnię regionu obliczono na około 530 km . Zale­
wowemu dnu doliny towarzyszą piaszczyste tarasy
z niewielkimi wydmami. W dnie doliny Wisły i uj­
ściowych odcinkach jej karpackich dopływów utwo­
rzono bardzo liczne stawy rybne. W Czechowicach-
Dziedzicach (ok. 36 tys.) i Brzeszczu (ok. 13 tys.) są na
prawym brzegu Wisły kopalnie węgla kamiennego,
gdyż w tych miejscach istnieje wyniesienie podłoża
karbońskiego pomiędzy dwoma zagłębieniami bruzdy
podkarpackiej, wypełnionej osadami morskimi mioce-
nu i wykorzystywanymi przez Wisłę. Jak z podanego
opisu wynika, środowisko przyrodnicze doliny Wisły
jest znacznie zmienione, jednak zachowało się kilka
chronionych fragmentów przyrody. Należą do nich: re­
zerwat „Rotuz” (21,2 ha) w okolicy Chybia, na stożku
napływowym Wisły, obejmujący torfowisko przejścio­
we z roślinnością bagienną i rezerwat „Żaki” (17,5 ha)
na wschód od Oświęcimia, obejmujący las grądowy
z przewagą starodrzewia lipowego.
Wzdłuż doliny Wisły prowadzi linia kolejowa od
granicy państwa w Zebrzydowicach przez Czechowice-
Dziedzice i Oświęcim do Krakowa. Jest to część daw­
nej magistrali Wiedeń-Lwów. Oświęcim (44 tys.
mieszk.) prawa miejskie uzyskał w XIII w. Był siedzibą
księstwa włączonego w 1564 r. do Korony Polskiej.
W okresie II wojny światowej hitlerowcy utworzyli tu
obóz masowej zagłady (Auschwitz-Birkenau), w któ­
rym zginęło ponad 1,5 min ludzi, głównie Żydów i Po­
laków.
Podgórze Wilamowickie (512.23) jest częścią Ko­
tliny Oświęcimskiej, położoną między doliną Wisły
a brzegiem nasunięć karpackich Pogórza Śląskiego,
przy czym granica między nimi nie zaznacza się wy­
raźnie. Wzniesione o 30 do 70 m ponad dna dolin do­
pływów Wisły wysoczyzny mają w podłożu utwory
mioceńskie, na których zalegają płaty moreny lub bruk
pomorenowy, przykryte lessem lub podobnym do lessu
materiałem pylastym, toteż występujące na tym podło­
żu gleby tworzą dobre warunki do rozwoju rolnictwa
i przeważnie są zajęte pod uprawę. Region zajmuje
powierzchnię około 270 km i składa się z kilku czło­
nów, rozdzielonych dolinami Soły, Wieprzówki i Ska­
wy. Położone na skraju Pogórza Śląskiego Wilamowice
(ok. 3 tys. mieszk.) są ośrodkiem sztuki ludowej. Na
stożku napływowym Soły leżą Kęty (ok. 20 tys.
mieszk.), z przemysłem wełnianym : walcownią metali
nieżelaznych.
14.2. Brama Krakowska (512.3)
Brama Krakowska to region przejściowy, którego
nie można zaliczyć ani do Kotliny Oświęcimskiej, ani
do zaczynającej się na wschód od Krakowa Kotliny
Sandomierskiej, położony na północ od progu Pogórza
Wielickiego i na południe od Garbu Tenczyńskiego, za­
liczanego do Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,
która na swym południowym krańcu jest pocięta usko­
kami na większe i mniejsze zręby tektoniczne tak, że
trudno wyznaczyć jej południową granicę. Pojedyncze
wapienne wzniesienia wystają jak wyspy wśród osadów
morza mioceńskiego. Prawie cały ten dawny archipelag
znajduje się w granicach współczesnego Krakowa.
W dotychczasowym fizycznogeograficznym podziale
Polski Bramę Krakowską identyfikowano z odcinkiem
doliny Wisły pomiędzy kotlinami: Oświęcimską i San­
domierską, nie przeprowadzając podziału na mniejsze
jednostki regionalne. Bliższa analiza map i literatury
naukowej pozwala na wyróżnienie trzech mezoregio-
nów: Rowu Skawińskiego (nowa nazwa), Obniżenia
Cholerzyńskiego i Pomostu Krakowskiego. Wisła ma
na tym odcinku około 45 km długości. Region zajmuje
powierzchnię 275 km .
Rów Skawiński (513.31) zaczyna się zwężeniem
doliny Wisły pod Spytkowicami pomiędzy wapiennym
zrębem w Kamieniu a progiem Pogórza Wielickiego.
Ta około dwukilometrowej szerokości brama dolinna
stanowi granicę z Kotliną Oświęcimską. Dolina Wisły
ciągnie się stąd prostolinijnie 22 km w kierunku
wschodnim po okolice Skawiny (ok. 24 tys. mieszk.),
gdzie Wisła skręca na północo-wschód, chociaż dalszy
ciąg rowu tektonicznego, wypełnionego osadami morza
mioceńskiego, ciągnie się w kierunku wschodnim do
Swoszowic. Na północ od tego rowu nie ma zwartej
wyżyny, lecz występują pojedyncze wzgórza wapienne
oraz równinna wysoczyzna Obniżenia Cholerzyńskie­
go. Wzdłuż prawego zbocza rowu prowadzi odcinek
szlaku kolejowego między Spytkowicami a Skawiną.
r

Dla umożliwienia transportu wodnego ze Śląska do

Nowej Huty w Krakowie wybudowano na Wiśle jaz
w Łączanach, boczny kanał żeglugowy, stopień wodny
„Kościuszko” pomiędzy Tyńcem a Bielanami (1986)
oraz dwa stopnie wodne poniżej Krakowa.
Obniżenie Cholerzyńskie (512.32) jest łukowato
wygiętą równiną między Garbem Tenczyńskim i zrę­
bem w Kamieniu na zachodzie i północy, Rowem Ska­
wińskim na południu i wyspowymi zrębami wapien­
nymi na terenie Krakowa. Tektoniczne Obniżenie Cho­
lerzyńskie jest zbudowane z iłów wieku mioceńskiego,
na których zalegają utwory czwartorzędowe, w tym les­
sy. Równina ta znajduje się 40 do 50 m nad dnem doli­
ny Wisły (240-260 m n.p.m.). Obniżenie Cholerzyńskie
łączy się przez okolice Balic z równiną nad Rudawą
(tzw. Błonia w obrębie Krakowa), otaczając od północy
zrąb Sowińca.
Pomost Krakowski (512.33) to mozaikowy układ
wzgórz wapiennych i tektonicznych obniżeń, pośród
których przepływa Wisła. Wapienne wzniesienia Tyńca
(282 m), Sowińca (362 m), Pychowic (246 m), Krze­
mionek (235 m), Wawelu i Skałki były od czasów pa­
leolitu miejscami skupiającymi osadnictwo, a przed ty­
siącem lat powstały tu grody obronne i osiedla przy
przeprawach przez Wisłę, stąd nazwa „Pomost” w ob­
rębie Bramy Krakowskiej (poprzeczny do szlaku z za­
chodu na wschód) wydaje się trafna. Pomiędzy Krako­
wem a Czernichowem nad Wisłą utworzono Bielańsko-
Tyniecki Park Krajobrazowy (54,1 km ) z kilkoma re­
zerwatami przyrodniczymi na wapiennych skałkach:
„Panieńskie Skały” (6,4 ha), „Skałki Przegorzalskie”
(1,4 ha), „Skołczanka” (36,5 ha) koło Tyńca, „Bielań­
skie Skałki” (1,7 ha), „Bonarki” (2,3 ha), „Kajasówka”
(11,8 ha) koło Czernichowa i „Zimny Dół” (2,2 ha)
w gminie Liszki. Trzy ostatnie są rezerwatami geolo­
gicznymi. Prawie cały omawiany region znajduje się
w granicach współczesnego Krakowa, toteż antropoge­
niczne zmiany środowiska przyrodniczego są bardzo
duże. Zlokalizowany tutaj przemysł, w szczególności
wielkie zakłady hutnicze, powodują zanieczyszczenie
i skażenie powietrza, poważnym problemem są odpady
poprzemysłowe i komunalne, powodujące zanieczysz­
czenie wód podziemnych i powierzchniowych oraz
gleb. Zieleń miejska zajmuje stosunkowo niewielką
powierzchnię. Kraków, jako ośrodek kultury o wieko­
wych tradycjach (12 szkół wyższych, w tym 600-letni
Uniwersytet Jagielloński) i niezwykle cennych zabyt­
kach sztuki, węzeł komunikacyjny, skupienie różno­
rodnego przemysłu, tworzy aglomerację miejską o za­
ludnieniu ponad 800 tys. Największym zakładem
przemysłowym jest Huta im. Sendzimira w dzielnicy,
która powstała w latach pięćdziesiątych i nazwano ją
Nową Hutą.
14.3. Kotlina Sandomierska (512.4)
Kotlina Sandomierska jest największym makrore­
gionem Podkarpacia Północnego o powierzchni około
15 tys. km . Jej południową granicę tworzy brzeg nasu­
nięcia Karpat na osady morskie miocenu, granicę pół­
nocną - krawędź Wyżyn Polskich, częściowo tekto­
niczna. Na wschodzie szeroka Brama Przemyska sta­
nowi przejście do Podkarpacia Wschodniego, za które­
go granicę przyjęto skraj wododziałowego Płaskowyżu
Sańsko-Dniestrzańskiego na południe od doliny Wiszni
oraz dział wód między Wisznią i Szkłem, które są do­
pływami Sanu, a płynącą z Roztocza Wereszycą, le­
wym dopływem Dniestru. Ta południowo-wschodnia
część Kotliny Sandomierskiej należy do Ukrainy. Cała
kotlina Sandomierska znajduje się w dorzeczu Wisły,
do której uchodzą rzeki karpackie: Raba, Dunajec, Wi­
słoka i San z Wisłoką, budujące przy ujściu swe stożki
napływowe. Zapadlisko Kotliny Sandomierskiej po­
wstało w miocenie, przy czym transgresja morska obję­
ła również skraj dzisiejszych Wyżyn Polskich, których
struktury geologiczne zapadają w kierunku południo­
wo-wschodnim. Osady miocenu osiągają największą
miąższość na skraju Karpat (do 2500 m). Zawierają one
bogate złoża soli kamiennej, eksploatowane od wielu
stuleci w okolicach Wieliczki i Bochni, złoża gipsu
i powstałej z jego rozkładu siarki w okolicach Tarno­
brzega, złoża gazu ziemnego, a także nieco ropy nafto­
wej. Osady czwartorzędowe w postaci glin moreno­
wych i piasków wypełniają doliny rzek do głębokości
20-30 m, ale na płaskowyżach między dolinnych uległy
denudacji i miąższość ich jest niezbyt wielka. Płasko­
wyże w części środkowej kotliny są pochylone ku pół­
nocy, w części wschodniej - ku zachodowi. Najwyższe
ich części wznoszą się do 260-280 m, natomiast dna
dolin obniżają się od około 200 m n.p.m. u wylotu z
Karpat do 135 m na początku Małopolskiego Przełomu
Wisły. Gleby należą przeważnie do bielicoziemnych
(na piaskach), niezbyt urodzajnych, mało jest brunatno-
ziemów. W średniowieczu Kotlinę Sandomierską po­
krywały wielkie lasy, których pozostałościami są Pusz­
cza Niepołomicka na wschód od Krakowa, Puszcza
Sandomierska w widłach Wisły i Sanu, a na wschód od
Sanu Lasy Janowskie, Puszcza Solska, Lasy Sieniaw-
skie. W skład ich wchodzą: dąb, buk, grab, lipa, sosna,
świerk, jodła i modrzew. Pod względem geobotanicz-
nym jest to wyodrębniona kraina sandomierska, w któ­
rej wyróżniono 6 okręgów. Utworzono dwa leśne parki
krajobrazowe i około 24 rezerwatów przyrodniczych.
Wyróżniono 11 mezoregionów fizycznogeograficz-
nych: Nizinę Nadwiślańską (512.41), Podgórze Bo­
cheńskie (512.42), Płaskowyż Tarnowski (512.43), Do­
linę Dolnej Wisłoki (512.44), Równinę Tarnobrzeską
(512.45), Dolinę Dolnego Sanu (512.46), Równinę Bił­
gorajską (512.47), Płaskowyż Kolbuszowski (512.48),
Płaskowyż Tarnogrodzki (512.49), Pradolinę Podkar­
packą (512.51), Podgórze Rzeszowskie (512.52), dołą­
czając informację o fragmencie Podkarpacia Wschod­
niego.
Nizina Nadwiślańska (512.41), jako część Kotliny
Sandomierskiej, obejmuje szeroką dolinę Wisły od
Krakowa po Zawichost długości około 175 km, szero­
kości 8-12 km i powierzchni około 1880 km , przy
czym Wisła wskutek krętego biegu ma na tym odcinku
210 km długości, obniżając średni poziom zwierciadła
wody od 199 do 138 m n.p.m., czyli ze spadkiem 0,3%o.
Dolinę wypełniają czwartorzędowe osady rzeczne
o miąższości kilkunastu metrów. Wyróżnia się obok ta­
rasu zalewowego wyższy taras piaszczysty (częściowo
z wydmami) i taras przykryty lessem. Od południa łą­
czą się z Niziną Nadwiślańską odcinki ujściowe i stożki
napływowe rzek karpackich: Raby, Dunajca i Wisłoki.
Pod piaskami i madami osadzonymi przez rzeki zalega­
ją osady morskie miocenu, zawierające bogate złoża
siarki, eksploatowane odkrywkowo i metodą podziem­
nego wytapiania w okolicach Tarnobrzega. Od północy
Nizinę Nadwiślańską ogranicza kilkudziesięciometro­
wa krawędź erozyjna Wyżyny Małopolskiej. W wi­
dłach Wisły i Raby na terenach częściowo podmokłych
zachowały się pozostałości Puszczy Niepołomickiej,
0 powierzchni 10900 ha, w której utworzono kilka re­
zerwatów przyrodniczych: „Lipówka” (25 ha) z lasem
dębowo-lipowo-grabowym, „Koło” (3,1 ha) z natural­
nym lasem lipowym, „Dębina” (13,1 ha) z lasem dę­
bowym, „Gibiel” (28,5 ha) z pomnikowymi drzewami
1 „Długosz Królewski” (25 ha) ze stanowiskiem tej pa­
proci, „Wiślisko Kobyle” (6,7 ha) starorzecze Wisły,
miejsce lęgowe ptaków. Stopień przekształcenia śro­
dowiska naturalnego w okolicach Krakowa i Tarno­
brzega jest znaczny, ale poza tym niewielki, choć rzekę
obwałowano i częściowo uregulowano jeszcze w cza­
sach zaboru austriackiego. Poniżej Krakowa w Dąbiu
i Przewozie wybudowano w latach pięćdziesiątych
stopnie wodne, mające na celu umożliwienie transportu
r

wodnego ze Śląska do powstającej Nowej Huty. Wisła

ma ustrój śnieżno-deszczowy z dwoma wezbraniami
w ciągu roku - na wiosnę i w lecie, przy czym wezbra­
nia letnie przybierają niekiedy postać katastrofalnych
powodzi, np. w sierpniu 1813 r. iw lipcu 1934 r., kiedy
ulewne deszcze w karpackim dorzeczu Wisły spowo­
dowały silne wezbranie, zwłaszcza Dunajca, przerwa­
nie wałów ochronnych i zalanie całej doliny od ujścia
Dunajca poza Sandomierz; woda pokryła wówczas
2500 km , powodując ogromne straty materialne. Kata­
strofalną powodzią było również wezbranie w lipcu
1960 r. Droga wodna Wisły nie ma współcześnie zna­
czenia, poza lokalnym transportem w okolicach Kra­
kowa, a ponieważ rzeka w okresie zaborów stanowiła
granicę Rosji i Austrii, brak było poprzecznych szla­
ków komunikacyjnych i nie powstały większe ośrodki
miejskie. Na prawym brzegu leży wieś Szczucin (most
na Wiśle i połączenie kolejowe z Tarnowem), Baranów
(1,5 tys. mieszk.) i Tarnobrzeg (ok. 51 tys.), ośrodek
górnictwa siarkowego, węzeł komunikacyjny i w ostat­
nich latach siedziba władz wojewódzkich, wreszcie
przedmieścia położonego na lewym brzegu Sandomie­
rza. Nowy most kolej owo-drogowy powstał powyżej
Tarnobrzega na szerokotorowej linii kolejowej ze Ślą­
ska na Ukrainę. Mosty drogowy i kolejowy pod San­
domierzem.
Podgórze Bocheńskie (512.42) zaliczono do przy-
karpackiego fragmentu Kotliny Sandomierskiej, poło­
żonego pomiędzy Krakowem a doliną Dunajca i przy­
legającego na południu do progu pogórzy: Wielickiego
i Wiśnickiego. Pod względem geologicznym jest to
sfałdowany pod wpływem nacisku płaszczowin kar­
packich solonośny miocen, spiętrzony do wysokości
260-300 m i przykryty częściowo : sadami czwartorzę­
du, w tym lessem. Dolina Raby dzieli ten region na dwa
człony: Wielicko-Gdowski i Wojnicki, do którego zali­
czono również międzyrzecze Dunajca i Białej w pobli­
żu ich połączenia. W tych granicach Podgórze Bocheń­
skie zajmuje powierzchnię około 750 km . Sól mioceń­
ska jest tu eksploatowana co najmniej od XI w., przy
czym szczególne znaczenie uzyskały kopalnie soli
w Wieliczce, gdzie powstała na kilku poziomach rozle­
gła sieć podziemnych korytarzy i komór, obecnie uzna­
nych za obiekty chronione. Zorganizowano również
podziemne sanatorium dla ludzi chorych na astmę. Za­
równo Wieliczka (ok. 18 tys. mieszk.), jak i Bochnia
(ok. 30 tys.) są miastami o starych tradycjach górni­
czych. Dalej ku wschodowi leży Brzesko (ok. 17,5 tys.)
z dużym browarem „Okocim” i innymi zakładami
przemysłowymi. Region jest dosyć gęsto zaludniony
i uległ znacznemu przekształceniu antropogenicznemu.
Prowadzi tędy ważny lądowy szlak z zachodu na
wschód obecnie reprezentowany przez odcinek linii ko­
lejowej i szosy z Krakowa do Tarnowa.
Płaskowyż Tarnowski (512.43) zajmuje część Ko­
tliny Sandomierskiej o powierzchni około 1000 km
pomiędzy Niziną Nadwiślańską na północy, doliną dol­
nego Dunajca na zachodzie i doliną Wisłoki na wscho­
dzie i jest lekko falistą równiną osiągającą wysokość od
200 do 260 m, rozciągniętą z zachodu na wschód około
40 km. Płaskowyż Tarnowski jest zbudowany z osadów
morskich miocenu, na których zalegają gliny i piaski
czwartorzędowe o miąższości 10-20 m. Płaskowyż po­
chyla się łagodnie ku północy do równoległej do Wisły
doliny Brenia na Nizinie Nadwiślańskiej, natomiast od
progu Pogórza Ciężkowickiego oddziela go obniżenie
pomiędzy Tarnowem a Pilznem (na wschód od doliny
Wisłoki jego przedłużeniem jest tzw. Pradolina Pod­
karpacka). Lasów jest niewiele. Warunki klimatyczne
dla rolnictwa korzystne, glebowe zróżnicowane, ale ze
względu na małe uwilgocenie na ogół słabe. Gęstość
zaludnienia w okolicach Tamowa jest duża, natomiast
w części wschodniej wynosi poniżej 100 mieszk./km .
Tarnów (ok. 122 tys. mieszk.), ośrodek przemysłowy,
węzeł komunikacyjny i siedziba województwa, znajdu­
je się na południowo-zachodnim krańcu tego regionu,
na prawym brzegu dopływu Dunajca - Białej. W pół­
nocnej części Płaskowyżu Tarnowskiego leżą małe
miasta Dąbrowa Tarnowska (ok. 11 tys.) i Radomyśl
Wielki (ok. 1,5 tys.).
Dolina Dolnej Wisłoki (512.44) rozdziela płasko­
wyże: Tarnowski i Kolbuszowski. Pomiędzy Pilznem
a Mielcem dolina rozszerza się od 3 do 10 km, prze­
chodząc w rozległy stożek napływowy, zaliczony do
Niziny Nadwiślańskiej. Długość tego odcinka doliny
Wisłoki wynosi około 40 km, powierzchnia 320 km .
Zaznaczają się tutaj dwa stopnie tarasowe: wyższy,
piaszczysty z wydmami (na prawym brzegu rzeki) ma­
jący wysokości względne od 13 do 25 m oraz niższy,
zalewowy, z licznymi starorzeczami. U wylotu doliny
Wisłoki z Pogórza Srodkowobeskidzkiego, na prawym
brzegu rzeki leży ośrodek przemysłowy Dębica (ok. 49
tys. mieszk.), a na granicy z Niziną Nadwiślańską,
u nasady stożka napływowego Wisłoki - miasto Mielec
(ok. 64 tys.) z dużymi zakładami przemysłu lotniczego.
Obydwa miasta łączy linia kolejowa z Dębicy na szlaku
podkarpackim do Tarnobrzega i Sandomierza. Podkar­
packa droga samochodowa z Tamowa do Rzeszowa
odchyla się na odcinku Tamów-Dębica od trasy linii
kolejowej na południe i przechodzi przez miasto Pilzno
nad Wisłoką u podnóża Pogórza Ciężkowickiego. Są
trzy rezerwaty przyrody - dwa flory styczne - „Torfy”
(11,7 ha) w gminie Czarna i „Słotwina” (3,3 ha)
w gminie Pilzno oraz rezerwat torfowy .Bagno Prze-
cławskie” (25,6 ha) między Dębicą a Mielcem.
Równina Tarnobrzeska (512.45) rozciąga się po­
między doliną Wisły (Niziną Nadwiślańską) a Doliną
Dolnego Sanu, sąsiadując od południa z Płaskowyżem
Kolbuszowskim. Ma kształt zbliżony do trójkąta o po­
wierzchni około 1410 km . Zbudowana j est z piasków
rzecznych, miejscami tworzących duże kompleksy wy­
dmowe, między którymi występują obniżenia deflacyj-
ne. Wydmy (o przewadze parabolicznych) dochodzą do
25 m wysokości. Piejstoceńskie piaski zanurzają się na
peryferiach pod aluwialne mady holocenu. W podłożu
tych osadów zalega miocen z pogipsową serią siarko-
nośną, którego strop zapada ku południowi. Pomiędzy
współczesną doliną Wisły a Równiną Tarnobrzeską
ciągnie się ostańcowe wzniesienie, zwane Garbem Tar­
nobrzeskim, odcięte od Równiny Tarnobrzeskiej zlej-
stoceńską doliną Prawisły, którą wykorzystuje Trze­
śniowka. Przez środek Równiny Tarnobrzeskiej płynie
z południa drugi dopływ Wisły Łęg, biorący początek
na Płaskowyżu Kolbuszowskim. Region jest w znacz­
nej części zajęty zrzez pozostałości Puszczy Sando­
mierskiej, składające się głównie z borów mieszanych
z sosną i dębem. W puszczy osadzano dawniej jeńców
z wojen prowadzonych z Turcją i krymskimi Tatarami.
Siadem tego osadnictwa są wsie a nazwie „Majdan”, co
oznacza w języku tureckim plac otoczony budynkami.
W celu aktywizacji ubogich i przeludnionych części
Kotliny Sandomierskiej, a także ze względów strate­
gicznych, powstała w latach trzydziestych naszego
wieku koncepcja tzw. Centralnego Okręgu Przemysło­
wego (COP) w widłach Wisły i Sanu. Zbudowano
wówczas hutę Stalowa Wola pod Rozwadowem i wiele
mnych zakładów przemysłowych na terenach nieco
dalszych (w Nowej Dębie, Dębicy, Mielcu, Rzeszo­
wie). W latach pięćdziesiątych rozpoznano bogate mio­
ceńskie złoża siarkonośne i w ślad za tym odkryciem
rozwinęło się wydobycie siarki zarówno metodą od­
krywkową (Piaseczno, Machów), jak i wytapiania pod­
ziemnego Jeziorko), częściowo na Nizinie Nadwiślań­
skiej i na Równinie Tarnobrzeskiej. Test to górnictwo
wpływające bardzo negatywnie na środowisko przy­
rodnicze. Szlaki komunikacyjne i miasta znajdują się na
peryferiach Równiny Tarnobrzeskiej, z wyjątkiem linii
kolejowej z Tarnobrzega przez Nową Dębę (ok. 12 tys.
mieszk.) i Kolbuszową do Rzeszowa.
Dolina Dolnego Sanu (512.46) jest szeroką bruzdą
erozyjną długości ponad 130 ¡on. szerokości około 10
km i powierzchni około 1320 km , rozciągającą się od
wylotu Sanu z Karpat pod Przemyślem po ujście do
Wisły poniżej Sandomierza. Sama rzeka ma na tym od­
cinku 160 km długości, płynąc łagodnymi skrętami po
częściowym uregulowaniu i obwałowaniu. Zalewowe
dno doliny zajmują łąki i fragmenty lasów łęgowych.
Liczne starorzecza świadczą o wcześniejszym mean­
drowaniu rzeki. Powyżej ujścia Wisłoka i poniżej ujścia
Wiaru, między Przemyślem a Medyką występują kotli-
nowe rozszerzenia doliny (do 15 km). Erozyjne dno do­
liny znajduje się 20-30 m poniżej dzisiejszego dna, któ­
re tworzy materiał naniesiony przez San. Piaski rzeczne
w postaci tarasów akumulacyjnych występują również
do 20 m powyżej zwierciadła rzeki. Na tarasach nadza-
lewowych występują miejscami wydmy. W kilku miej­
scach utworzono rezerwaty przyrodnicze. Należą do
nich „Orzechów” (4,7 ha) i „Pniów” (4,2 ha) - staro­
rzecza w dolnej części doliny, w których zachował się
orzech wodny. Rezerwat „Jastkowice” (45,7 ha) na ta­
rasie nadzalewowym obejmuje las mieszany o charak­
terze pierwotnym dębowo-jodłowo-sosnowy z do­
mieszką lipy i buka. Wzdłuż doliny Sanu biegnie stary,
ważny szlak komunikacyjny z Sandomierza do Prze­
myśla, współcześnie reprezentowany przez linię kole­
jową o znaczeniu międzynarodowym, która łączy War­
szawę ze Lwowem, Kijowem i Odessą. Leżą przy niej
miasta: Stalowa Wola (72 tys. mieszk.), Nisko (15 tys.),
Rudnik (7 tys.), Nowa Sarzyna (6 tys.), Leżajsk (15
tys.), Przeworsk (16 tys.) i Jarosław (42 tys.).
Równina Biłgorajska (512.47) znajduje się pomię­
dzy dolinami Tanwi, Dolnego Sanu oraz Wisły a Wy­
żyną Lubelską i Roztoczem. Jej piaszczysta powierzch­
nia pochyla się od podnóża progu wyżynnego w kie­
runku zachodnim. Urozmaicają ją wydmy i podmokłe
zagłębienia z torfowiskami, jeziorkami i stawami.
W południowej części Równiny Biłgorajskiej występu­
ją wyższe kępy, w których odsłaniają się iły mioceńskie
z pokrywą żwirów, przekraczające wysokość 200 m
n.p.m. i wysokość względną do 50-60 m. U stóp Rozto­
cza wypływa wiele źródeł, z których biorą początek
rzeczki uchodzące do Wisły (Sanna z Karasiówką)
i Sanu (Bukowa z Branwią), a także Łada, dopływ naj­
większej z tych rzek Tanwi, która płynie do Sanu na
południowym skraju Równiny Biłgorajskiej. Rzeki są
wcięte w jej powierzchnię od 10 do 40 m. Jest to kraina
w przewadze leśna z borami sosnowymi, ale występuje
tu także świerk, a miejscami jodła i buk. Lasy te noszą
ogólną nazwę Puszczy Solskiej. Rozległy ten region,
o powierzchni około 2120 km , jest rzadko zaludniony.
Lokalne ośrodki miejskie to Janów Lubelski (ok. 12
tys. mieszk.) na północy i Biłgoraj (ok. 26 tys.) na po­
łudniu. Równinę Biłgorajską przecina linia kolejowa ze
Stalowej Woli do Zwierzyńca, przy której leży Biłgo­
raj, zdublowana przez szerokie tory linii siarkowo-
węglowej na Ukrainę. Na zachodnim skraju równiny
przebiega kolej i szosa z Lublina do Rozwadowa-
Stalowej Woli. W środkowej części Równiny Biłgoraj­
skiej utworzono w 1978 r. „Park Krajobrazowy Lasy
Janowskie” (392 k m ), natomiast na południo-
wschodzie w 1988 r. nad Tanwią
2 „Park Krajobrazowy
Puszczy Solskiej” (289 km ). W obu parkach istnieje
kilkanaście rezerwatów przyrody, w tym torfowe: „Ka­
cze Błota” (169 ha), „Imielty Ług” (738 ha), „Obary”
(82 ha), „Nowiny” (3,8 ha) i leśne: „Szklarnia” (278
ha) w gminie Dzwola oraz „Marynopole” (156,8 ha)
w gminie Gościeradów.
Płaskowyż Kolbuszowski (512.48) zajmuje środ­
kową część Kotliny Sandomierskiej pomiędzy dolinami
Wisłoki na zachodzie, Sanu na wschodzie, Pradoliną
Podkarpacką i doliną Wisłoka na południu. Ku północy
przechodzi bez wyraźnej granicy w położoną o 30-60 m
niżej Równinę Tarnobrzeską. Płaskowyż wznosi się
ponad 200 m, osiągając kulminację w Królewskiej Gó­
rze (265 m) na południo-wschodzie. Sieć wodna ma
układ odśrodkowy. Przez środek regionu płynie na pół­
noc ku Wiśle Łęg, z lewym dopływem Przyrwą, nad
którą leży główny ośrodek miejski - Kolbuszowa (7
tys. mieszk.). Zachodni skraj płaskowyżu opływa Trze­
śnio wka, która podobnie jak Łęg) uchodzi do Wisły
pod Sandomierzem. Fundament Płaskowyżu Kolbu-
szowskiego tworzą iły mioceńskie. Ich nierówna po­
wierzchnia obniża się ogólnie z południa na północ od
250 m do 210 m. Na iłach zalegają preglacjalne żwiry
karpackie, a nad nimi płaty moreny zlodowacenia sań-
skiego oraz pyły i piaski o miąższości od 2 do 20 m.
Płaskowyż rozciąga się około 60 km z zachodu na
wschód i 35 km z południa na północ, zajmując po­
wierzchnię około 1670 km . Jest to kraina rolniczo-
leśna. Lasy mają urozmaicony skład gatunkowy drzew.
Rośnie w nich sosna, jodła, buk, dąb i grab. Osobliwo­
ścią flory styczną jest jedyne w Polsce naturalne stano­
wisko różanecznika żółtego (zwanego azalią pontyj-
ską), chronionego w rezerwacie „Kołacznia” (0,1 ha)
koło Woli Żarczyckiej niedaleko Leżajska. Rezerwata­
mi są również: „Las Klasztorny” (39,5 ha) - pierwotny
las mieszany jodłowo-sosnowy z domieszką dębu
i graba, w którym występuje reliktowa roślina zimoziól
północny, „Zmysłówka” (2,4 ha) o podobnym typie la­
su, jak w poprzednio wymienionym rezerwacie z udzia­
łem modrzewia polskiego, „Wydrze” (14,6 ha), „Bu­
czyna na Cyrance” (20 ha) - las o charakterze przej­
ściowym od bukowego do dębowo-grabowego, „Jaź-
wiana Góra” (3,9 ha) - las jodłowo-bukowy wśród
drzewostanu sosnowego oraz „Suchy Łuk” (10 ha) -
torfowisko wysokie w gminie Leżajsk.
Płaskowyż Kolbuszowski przecinają szosy z Tar­
nobrzega i Stalowej Woli do Rzeszowa oraz linia kole­
jowa z Tarnobrzega przez Kolbuszową do Rzeszowa.
Kolbuszowa (ok. 8,5 tys. mieszk.) uzyskała prawa
miejskie w 1690 r. Jest znanym : środkiem produkcji
mebli, istnieje również przemysł materiałów budowla­
nych, obuwniczy i maszynowy.
Płaskowyż Tarnogrodzki (512.49) od północy jest
ograniczony doliną Tanwi, od zachodu Doliną Dolnego
Sanu, od południa doliną Szkła, od wschodu zaś kra­
wędzią Roztocza, przy czym górna część dorzecza
Szkła, a także jego dopływu Lubaczówki znajdują się
na terytorium Ukrainy. Przez środek regionu przepływa
lukiem do Sanu Lubaczówka. W granicach Polski Pła­
skowyż Tarnogrodzki ujmuje powierzchnię 2260 km .
Wysokości bezwzględne mieszczą się w granicach 120-
280 m, w najwyższym punkcie dochodzą do 284 m,
wysokości względne 3 j-60 m. Płaskowyż jest zbudo­
wany z iłów mioceńskich, na których zalegają gliny
i piaski czwartorzędowe przykryte lessem, w związku
z tym gleby są na ogół urodzajne i region ma przeważ­
nie charakter rolniczy. Jednakże na północ od doliny
Lubaczówki, między Sieniawą w dolinie Sanu a Luba­
czowem występuje dosyć rozległy kompleks wieloga­
tunkowych, mieszanych Lasów Sieniawskich z rezer­
watem „Lupa” (4,2 ha). Głównym ośrodkiem miejskim
jest Lubaczów (13 tys. mieszk.), położony przy lokalnej
linii kolejowej z Jarosławia nad Sanem do Hrebennego
na Roztoczu. W północnej części płaskowyżu leżą Cie­
szanów (1,5 tys.) i Tarnogród (3,5 tys.), na wschodzie
zaś - po stronie ukraińskiej - Jaworów.
Pradolina Podkarpacka (512.51) jest bruzdą po­
między Pogórzem Strzyżowskim i Pogórzem Dynow-
skim oraz Podgórzem Rzeszowskim od południa a Pła­
skowyżem Kolbuszowskim na północy, rozciągającą
się od Doliny Dolnej Wisłoki po Dolinę Dolnego Sanu,
z którą łączy się bez wyraźnej granicy. Bruzda ma oko­
ło 70 km długości, kilkanaście kilometrów szerokości
i powierzchnię prawie 1000 km . Płynie nią ku zacho­
dowi dopływ Wisłoki Wielopolka, a ku wschodowi Wi­
słok. Dno tej bruzdy jest nierówne i nad wymienionymi
rzekami leży na wysokości 180-200 m, natomiast dział
wodny Wisłoka i Wielopolki osiąga 240 m n.p.m.
W zboczach pradoliny występuje kilka stopni taraso­
wych. Znajdowane na tarasach żwiry tatrzańskie po­
zwalały przypuszczać, że odpływały tędy wody od Du­
najca na wschód w czasie recesji zlodowacenia z Kotli­
ny Sandomierskiej. Dna dolin współczesnych wypeł­
niają osady późnoglacjalne i holoceńskie o miąższości
do 10 m.
Pradolina Podkarpacka jest wykorzystywana przez
ważny szlak komunikacyjny z zachodu na wschód, bę­
dący fragmentem trasy z Bramy Morawskiej, przez
Kraków, Tarnów, Dębicę, Ropczyce, Rzeszów (156
tys. mieszk.), Łańcut (18 tys.), Przeworsk (16 tys.), Ja­
rosław (42 tys.) i Radymno (ok. 4,5 tys.) do Przemyśla,
a dalej do Lwowa, Kijowa i Odessy. Tym bardzo sta­
rym szlakiem prowadzi dwutorowa linia kolejowa
i droga samochodowa, a w przyszłości zastąpi ją auto­
r

strada z Niemiec przez Śląsk na Ukrainę. W wymienio­

nych miastach rozbudowano przemysł, a gęstość zalud­
nienia jest znaczna. Rzeszów prawa miejskie uzyskał
w XIV w., zachował szereg zabytków z XV-XVIII w.,
ale rozwinął się głównie po 1945 r. kiedy stał się stolicą
województwa. Zabytkowym miastem jest również Jaro­
sław, którego początki sięgają XI w. Łańcut jest znany
z wczesnobarokowego zamku.
Podgórze Rzeszowskie (512.52) jest to przylegają­
ca do Pogórza Dynowskiego przykarpacka część Kotli­
ny Sandomierskiej pomiędzy dolinami Sanu i Wisłoka,
wygięta w kształcie luku o cięciwie około 60 km
wzdłuż linii Rzeszów-Przemyśl, przy czym szerokość
dochodzi (pośrodku) do 18 km, a powierzchnia do 860
km . Płaskie garby tego podgórza, zbudowane z iłów
mioceńskich, przykrywają piaski i gliny czwartorzędo­
we oraz less. Wysokości nad poziomem morza docho­
dzą do 240-280 m. Region ma charakter rolniczy, ale
miejscami występują płaty lasów dębowo-grabowych.
Mniej więcej pośrodku regionu, nad dopływem Wisło­
ka Mleczką leży miasteczko Kańczuga (ok. 3 tys.
mieszk.), natomiast Rzeszów już poza tym regionem
w dolinie Wisłoka.
P ł a s k o w y ż S a ń s k o - D n i e s t r z a ń s k i (521.1)
jest makroregionem Wschodniego Podkarpacia położo­
nym prawie w całości na terytorium Ukrainy i tylko
mały jego fragment na południe od Przemyśla, nad doi-
nym Wiarem o powierzchni około 100 km , ograniczo­
ny od zachodu progiem Pogórza Przemyskiego, znajdu­
je się w granicach Polski. Na powierzchni tej wysoczy­
zny występuje less. Przez Płaskowyż Sańsko-
Dniestrzański, oddzielający Kotlinę Sandomierską od
Kotliny Naddniestrzańskiej przebiega bałtycko-
czarnomorski dział wodny mniej więcej w strefie naj­
dalszego zasięgu zlodowacenia skandynawskiego.
Znaczne wzniesienie tego działu nad poziomem morza
(280-300 m) świadczyłoby o neotektonicznych ruchach
pionowych, ponieważ położone wysoko żwiry rzeczne
wskazują na przepływ wód z dorzecza Sanu do dorze­
cza Dniestru. Północną granicę tego regionu stanowi
dopływ Sanu Wisznia, wschodnią zaś dolina Wereszy-
cy (dopływu Dniestru). Wzdłuż doliny Wiszni przebie­
ga linia kolejowa i szosa z Przemyśla do Lwowa, przy
której leżą miasta Mościska, Sądowa Wisznia i Gródek
Jagielloński. Granica polsko-ukraińska przebiega kil­
kanaście kilometrów na wschód od Przemyśla, pomię­
dzy Medyką a Szeginią. Z Przemyśla na południe pro­
wadzi linia kolejowa (tranzytem przez terytorium ukra­
ińskie), wykorzystywana przez polskie pociągi po­
spieszne z Warszawy do racji węzłowej Zagórz nad
Osławą na pograniczu Beskidu Niskiego. Jest to frag­
ment dawnej strategicznej kolei austro-węgierskiej
z Przemyśla przez Przełęcz Lupkowską do Budapesztu.
Pod Przemyślem są dwa rezerwaty: florystyczny „Sza­
chownica w Krównikach” (16,7 ha) i rezerwat żółwi
„Skarpa Jaksmańska” (1,9 ha) w gminie Medyka.
 Rozdział 15
ZEW NĘTRZNE KARPATY ZACHODNIE
I W SCHODN IE
Usytuowanie ziem polskich w stosunku do mega-
regionu karpackiego oraz jego podział na prowincje za­
znaczono w rozdziale 1, a w rozdziale 3 omówiono po­
krótce podprowincje Zewnętrznych Karpat Zachodnich
(513) i Karpat Wschodnich (522) wraz z ich podziałem
na makroregiony (w granicach Polski). Dla Zewnętrz­
nych Karpat Zachodnich jest charakterystyczne wystę­
powanie wielkiej jednostki magurskiej, zakorzenionej
na zewnątrz pasa skałkowego i nasuniętej na płaszczo-
winy śląskie. Nie występuje ona w Zewnętrznych Kar­
patach Wschodnich, dla których charakterystyczne są:
płaszczowina skolska, centralne synklinorium, jednost­
ka dukielska i płaszczowina czarnohorska (w części
ukraińskiej). Obszar między Dunajcem a Sanem jest
miejscem zanikania struktur tektonicznych zachodnio-
karpackich i pojawiania się wschodniokarpackich. Ob­
ok przej ściowości geologicznej zaznacza się również
przejściowość geomorfologiczna i geobotaniczna, ob­
niżenie i zwężenie całego górotworu oraz zmiana kie­
runku pasm górskich na południowo-wschodni. A. Re-
hman już przed stu łaty (Karpaty... 1895) za granicę
Karpat Zachodnich i Wschodnich przyjął doliny: Sanu,
Osławy, Osławicy, Przełęcz Lupkowską oraz dolinę
Laborcy w dorzeczu Cisy.
Zarówno Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, jak
i Wschodnie są zbudowane z piaskowców, zlepieńców
i łupków, określanych łącznie nazwą fliszu. Flisz jest
zróżnicowany stratygraficznie i facjalnie. Powstawał od
dolnej kredy po oligocen. Zapoczątkowane z końcem
tego okresu ruchy górotwórcze były skierowane z wnę­
trza luku karpackiego, powodując fałdowanie osadów
płytkiego na ogół morza i nasunięcia wielkich pakietów
skalnych w postaci płaszczowin: śląskich na przedpole
powstających gór, magurskiej na płaszczowiny śląskie.
Młodsze ruchy tektoniczne miały kierunek pionowy
i były związane z kształtowaniem się urzeźbienia tere­
nu przez wody płynące i denudację. Zróżnicowanie
hipsometryczne jest odzwierciedleniem intensywności
pionowych ruchów skorupy ziemskiej, w dalszej kolej­
ności zależy od odporności skał na procesy niszczące.
Intensywność ruchów neotektonicznych w Zewnętrz­
nych Karpatach Zachodnich była niezbyt duża, toteż
należą one pod względem krajobrazowym do gór śred­
nich, które tylko w grupie Pilska i Paśmie Babiogór­
skim przekraczają wysokość 1500 m. W Karmach
Wschodnich na terytoriach Ukrainy i Rumunii ruchy
neotektoniczne były znacznie bardziej intensywne.
Klimatyczno-roślinną piętrowość polskiej części
Karpat Zachodnich ilustruje schematyczny przekrój,
uwzględniający również zróżnicowanie procesów geo­
morfologicznych, a załączona tabela przedstawia układ
piętrowości w poszczególnych regionach Zewnętrznych
Karpat.
Pod względem geobotanicznym całe Karpaty nale­
żą do prowincji górskiej środkowoeuropejskiej {Szata
roślinna Polski, 1972) jako podprowincja, przy czym
różniono dział Karpat Zachodnich i dział Karpat
Wschodnich, przeprowadzając między nimi granicę
w sposób podobny, jak to zrobił A. Rehman w orogra­
ficznym podziale Karpat. W Karpatach Zachodnich
wyróżniono okręg beskidzki z podziałem na 7 podo-
kręgów: śląsko-babiogórski, sądecki, Borów Nowotar­
skich (poza geograficzną granicą Beskidów!), Beskidu
Niskiego, pogórza lessowego, pogórza fliszowego i po­
górza wapiennego — te trzy ostatnie mają charakter
edaficzno- -typologiczny, a nie regionalny; można by
mówić o podokręgu (a może nawet okręgu) pogórskim.
Polską część Karpat Wschodnich zaliczono do okręgu
Karpat Lesistych z podokręgami Bieszczadów i Pogó­
rza Przemyskiego. Flora Karpat pochodzi częściowo z
Azji, częściowo z Półwyspu Bałkańskiego, przy czym
Karpaty Zachodnie są uboższe w gatunki od Karpat
Wschodnich. W górach przed wkroczeniem gospodarki
dominującym zespołem były lasy jodłowo-bukowe pię­
tra regla dolnego, które w XIX w. zastępowano drze­
wostanami świerkowymi, charakterystycznymi dla pię­
tra regla górnego. Flora nie jest zbyt bogata, składa się
na nią około 1000 gatunków roślin naczyniowych, bez
endemitów i roślin reliktowych z innych warunków
klimatycznych. Dla ochrony szaty roślinnej utworzono
4 parki narodowe, 8 parków krajobrazowych i ponad 60
rezerwatów.
Piętra krajobrazowe Zewnętrznych K arpat
polskich
 temp. Beskid Bakia Beskid Bieszczady

roku (°C) Śląski Góra Niski Zackodnie

o
Alpejskie krak 1650-1725 krak krak

o
to

O
oi

o
Sukalpejskie krak 1360-1650 krak 1220-1348
O

(N
O
+
Gómoreglowe +2° do +40 1100-1257 1150-1360 krak krak

Dolnoreglowe +4° do +6° 550-1100 55°-^ 5 ° 550-999 600-1220

Pogórskie +6° do +8° do 550 do 550 do 550 do 600

Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w przeciwieństwie

do Karpat Wschodnich, są dosyć gęsto zaludnione
i w dużej części zagospodarowane rolniczo, szczegól­
nie na pogórzach. W 1988 r. średnia gęstość zaludnie­
nia w całych polskich Karpatach wynosiła 127
osób/km , przy ogólnej liczbie ludności około 2,4 min
(średnia dla Polski 121 osób/km ), przy czym w okoli­
cach Bielska-Białej dochodziła do 300 osób/km ,
a w Bieszczadach i Beskidzie Niskim była mniejsza niż
60 osób/km 2 (w gminie Lutowiska 5 osób/km2 !).
Dostosowanie do warunków, jakie stwarzają góry,
wyraża się istnieniem pięter gospodarczych. I tak piętru
pogórskiemu odpowiada piętro uprawy żyta i pszenicy,
sięgające nawet do 600-700 m. Do wysokości około
1000 m n.p.m. sięga piętro uprawy owsa i ziemniaków,
od 1000 do 1350 m piętro łąk kośnych, a wyżej (ale
również niżej) - piętro gospodarki pasterskiej z wypa­
sem w sezonie letnim. Pasterstwo, które miało do po­
czątków XX w. doniosłe znaczenie, straciło je w na­
szych czasach. Rozprzestrzeniło się w Karpatach
wXV-XVI w. w powiązaniu z migracjami pasterzy
wołoskich (tj. rumuńskich), ale w znacznym stopniu
zmieszanych z ludnością ruską, dzisiaj zwaną ukraiń­
ską, przy czym element rumuński zasymilował się, po­
zostawiając jednak trwałe ślady w nazewnictwie gór
(rumuńskiego pochodzenia są liczne Magury, Kiczery
i in.), strojach i obyczajach pasterskich, budownictwie
itp.
Surowce mineralne Zewnętrznych Karpat są ubo­
gie. Eksploatowane od połowy XIX w. złoża ropy naf­
towej były skromne, ale miały w swoim czasie pewne
znaczenie, dziś są prawie wyczerpane. Również zasoby
gazu ziemnego są niewielkie. Pewną rolę gospodarczą
odgrywają źródła mineralne, zwłaszcza w rejonie dolin
Dunajca i Popradu, przyczyniając się do powstania
miejscowości uzdrowiskowych i ruchu rekreacyjnego.
Lokalne znaczenie ma eksploatacja surowców skalnych
jako materiału budowlanego.
Dostępność gór, ich rozczłonkowanie przez doliny
i niewielka wysokość nie stwarzają poważniejszych
przeszkód dla komunikacji, toteż przecinają je liczne
szosy i linie kolejowe, które rozbudowano jeszcze
przed 1914 r. w państwie austro-węgierskim; obecnie
niektóre szlaki transgraniczne uległy likwidacji lub nie
są wykorzystywane. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
pod względem atrakcyjności turystycznej zaliczono do
II i III klasy w skali sześciostopniowej.
15.1. Pogórze Zachodniobeskidzkie (513.3)
Pogórze Zachodniobeskidzkie rozciąga się od
Bramy Morawskiej na zachodzie pod dolinę Dunajca
na wschodzie na przedłużeniu porozrywanych wznie-
r

sień Karpat Austriacko-Morawskich (513.1) i Srodko-

womorawskich (513.2). Krajobrazowo przedstawia
rozciętą erozyjnie wyżynę o wysokościach od 300 do
ponad 500 m n.p.m., opadającą ku kotlinom podkar­
packim mniej lub bardziej wyraźnym stopniem denuda-
cyjnym, związanym z nasunięciem płaszczowin kar­
packich na przedpole. Od południa ponad powierzchnię
pogórza wznoszą się od 300 do 500 m pasma górskie
Beskidów Zachodnich. Szerokość Pogórza Zachodnio-
beskidzkiego mieści się w granicach od kilku do kilku­
nastu kilometrów. Jego płaskie garby są zbudowane
przeważnie z serii skalnych płaszczowiny cieszyńskiej
obejmujących sekwencję osadów morskich od dolnej
kredy po paleogen. W ich skład oprócz piaskowców
i mało odpornych na denudację łupków wchodzą dol-
nokredowe wapienie cieszyńskie i pokładowe żyły skał
wylewnych typu bazaltów (noszące nazwę cieszyni-
tów), co jest wyjątkiem we fliszu Karpat Zewnętrz­
nych. Pogórze Zachodniobeskidzkie jest całkowicie za­
gospodarowane rolniczo i gęsto zaludnione, a u wylotu
dolin górskich powstały uprzemysłowione miasta:
Novy Jićin. Frydek-Mistek, Trinec po stronie czeskiej,
przecięty granicą Cieszyn nad Olzą. Ustroń nad Wisłą,
Bielsko-Biała nad Białą, Kęty nad Sołą, Andrychów
nad Wieprzówką, Wadowice nad Skawą, Myślenice
nad Rabą. Czeską część Pogórza Zachodniobeskidzkie-
r

go nazywamy Pogórzem Morawsko-Sląskim (513.31).

W nazewnictwie czeskim jest to Podbeskydska pahor-
r

katina. W Polsce wyodrębniono Pogórze Śląskie

(513.32), Pogórze Wielickie (513.33) i Pogórze Wi-
śnickie (513.34). Polska część Pogórza Zachodniobe-
O
skidzkiego zajmuje powierzchnię około 1,8 tys. km .
Pogórze Śląskie (513.32) jest zbudowane z mało
odpornych na denudację serii niszowych z wkładkami
wapieni i cieszynitów. Dosyć złożona struktura podłoża
geologicznego jest ścięta przez powierzchnię denuda-
cyjną, obniżającą się od 400-450 m u podnóża progu
r

Beskidu Śląskiego i Małego do 280-300 m na granicy

Kotliny Oświęcimskiej. Zewnętrzny próg Pogórza Ślą­
skiego zaznacza się niewyraźnie i nie przekracza kilku­
dziesięciu metrów wysokości względnej, natomiast od
południa granica gór jest bardzo wyraźna. Za zachodnią
granicę Pogórza Śląskiego przyjęto dolinę granicznej
Olzy. Szerokość Pogórza Śląskiego w okolicach Cie­
szyna osiąga około 15 km, zwężając się stopniowo ku
wschodowi do paru kilometrów. Za wschodnią granicę
trzeba przyjąć dolinę Wieprzówki (dopływ Skawy) pod
Andrychowem, gdzie granica pogórza zbliża się do
granicy gór, natomiast zewnętrzny skraj nasunięć kar­
packich skręca ku północo-wschodowi, przechodząc
w nieco odmienne krajobrazowo Pogórze Wielickie.
r

Pogórze Śląskie między Cieszynem a Andrychowem O

ma w linii prostej 50 km długości i około 500 km po­

wierzchni. Doliny płynących z gór rzek: Olzy, Wisły,
Białej, Soły i Wieprzówki, są wcięte w działy między-
dolinne do około 50 m. Wybitniejszymi wzniesieniami
są: zbudowana z wapieni Jasieniowa (520 m) koło Go­
leszowa (kamieniołomy, cementownia), sąsiedni Chełm
(460 m), Górka Wilamowieka (389 m) na zachód od
Skoczowa oraz Buczę (417 m) i Górka (474 m) na
wschód od Skoczowa, Hałcnowska Góra (407 m) na
północo-wschód od Bielska-Białej. Rozszerzenie doli­
ny Wisły pomiędzy Ustroniem a Skoczowem wypełnia­
ją stożki napływowe Wisły i jej dopływu Brennicy. Po­
dobnie lejkowaty wylot doliny Soły i Beskidu Małego
wypełnia stożek napływowy tej rzeki, na którym roz­
budowało się miasto Kęty. Za mikroregiony można
uznać wspomniane doliny oraz międzygminne działy:
Cieszyński między Olzą a Wisłą, Bielski między Wisłą
a Białą, Pisarzowicki między Białą a Sołą, Czaniecki
między Sołą a Wieprzówką. Powierzchnię działów po­
krywają gliny, na których rozwinęły się zespoły gleb o
średniej produkcyjności, ale sieć osadnicza jest gęsta,
a gęstość zaludnienia duża. W miastach powstał prze­
mysł, którego największym ośrodkiem jest podwójne
miasto Bielsko-Biała (ok. 180 tys. mieszk.; głównie
przemysł włókienniczy i maszynowy). Mniejszymi
ośrodkami przemysłu są: Andrychów (23 tys.), Kęty
(20 tys.), Skoczów (15 tys.), Ustroń (16 tys.) i przecięty
granicą Cieszyn (ok. 37,5 rys.). Stopień przekształcenia
środowiska jest znaczny, ale istnieje kilka rezerwatów
przyrodniczych: „Kopce” (14,8 ha) - las mieszany
z udziałem buka w dolinie Olzy na północ od Cieszyna,
„Lasek Miejski nad Puńcówką” (7 ha) i „Lasek Miejski
nad Olzą” (3,2 ha) w Cieszynie, „Zadni Gaj” (6,4 ha) w
Cisownicy koło Ustronia z naturalnym stanowiskiem
cisa.
Pogórze Wielickie (513.33) rozciąga się od Andry­
chowa i doliny Wieprzówki po dolinę Raby między
Myślenicami a Dobczycami i Gdowem w linii prostej
50-55 km, przy szerokości 10-15 km, zajmując po­
wierzchnię około 600 km . Ku północy opada wyraź­
nym progiem wysokości 50-100 m na skraju nasunię­
tych na osady morskie miocenu płaszczowin śląskich.
Granica z Beskidem Małym między dolinami Wie­
przówki i Skawy jest bardzo wyraźna, natomiast dalej
ku wschodowi, po dolinę Raby pasma Beskidu Makow­
skiego przewyższają wierzchowinę pogórza tylko
o 100-150 m, natomiast równoległe do skraju gór
wzniesienia Kalwarii Zebrzydowskiej (527 m), Lancko­
rony (550 m), a także zaliczany do pogórza grzbiet
Barnasiówki (566 m) pod Myślenicami niewiele ustę­
pują właściwym górom. Wierzchowinę Pogórza Wie­
lickiego rozcinają płynące na północ do Wisły: Skawa,
Skawinka z lewym dopływem Cedronem oraz ich rów­
noleżnikowe dopływy, natomiast płynąca peryferycznie
Raba kieruje się od Myślenic skośnie na północo-
wschód do tzw. zatoki gdowskiej, gdzie brzeg Karpat
cofa się na południe, a w obniżeniu tym zalegają osady
podkarpackiego morza mioceńskiego. K. German
(1992) regionalizację Pogórza Zachodniobeskidzkiego
przeprowadziła nieco inaczej. Granicę Pogórza Wielic­
kiego widzi tradycyjnie w dolinie Skawy, a nie Wie­
przówki (na co wskazuje budowa geologiczna) i zalicza
do Pogórza Wielickiego Pogórze Wiśnickie, wyraźnie
oddzielone doliną Raby i cechujące się innym typem
rozczłonkowania erozyjnego. Nowością jest podział na
mikroregiony, których na całym opisywanym przez
siebie obszarze wyróżniła 41, w tym na Pogórzu Wie­
lickim (w przyjętych w niniejszym opracowaniu grani­
cach) 8: Pogórze Wadowickie między Skawą a Wie­
przówką (przez K. German zaliczone niesłusznie do
r

Pogórza Śląskiego), Dolinę Skawy, Wzgórza Lancko-

rońskie, Pogórze Witanowickie, Pogórze Głogoczow-
skie, Grzbiet Barnasiówki, Pogórze Swiątnickie, Dolinę
Raby. Wierzchowinę Pogórza Wielickiego pokrywają
gliny i żwiry plejstoceńskie, a gleby są średnio produk­
tywne. Jednak jest to gęsto zaludniony region rolniczy,
osiedla występują nie tylko w dolinach, ale i na wierz­
chowinach. Stopień przekształcenia krajobrazu jest du­
ży. Na wyższych grzbietach zachowały się płaty lasów
mieszanych piętra pogórskiego. Istnieją dwa rezerwaty
przyrodnicze: „Kozie Kąty” (24,3 ha) i „Cieszynianka”
(10,7 ha). Region przecina linia kolejowa z Krakowa do
Suchej i Zakopanego przez Kalwarię Zebrzydowską
oraz z Kalwarii do Bielska-Białej przez Wadowice (ok.
20 tys. mieszk.) i Andrychów, a także szosa z Krakowa
do Myślenic i Zakopanego, z odgałęzieniem w Głogo-
czowie do Bielska-Białej i Cieszyna przez Kalwarię
Zebrzydowską (ok. 5 tys.), Wadowice i Andrychów.
Oprócz wymienionych miast na północnym skraju Po­
górza Wielickiego leżą Skawina i Wieliczka, wchodzą­
ce w skład aglomeracji Krakowa. Myślenice (18 tys.
mieszk.) są położone nad Rabą, u podnóża Beskidu
Makowskiego. Prawa miejskie mają od XIV w. Są ma­
łym ośrodkiem przemysłowym, a jednocześnie tury­
styczno-wypoczynkowym. Istnieje wyciąg krzesełkowy
na Chełm (654 m n.p.m.). Z zabytków wymienić należy
późnogotycki kościół (XV w.) i ruiny zamku (XIV w.).
Pogórze Wiśnickie (513.34) rozciąga się od doliny
Raby po dolinę Dunajca. Mioceńska zatoka gdowska
i szeroka dolina Raby sprawiają, że zachodnia część
Pogórza Wiśnickiego ma tylko kilka kilometrów szero­
kości, ale ku wschodowi rozszerza się ono do kilkuna­
stu kilometrów (na pd. od Bochni około 18 km), zajmu­
jąc powierzchnię około 700 km . Rozciągłość z zacho­
du na wschód od Dobczyc nad Rabą do Zakliczyna nad
Dunajcem wynosi w linii prostej około 50 km. Garby
Pogórza Wiśnickiego osiągają wysokości 320-450 m,
ale miejscami przekraczają 500 m. Według K. German
(1992) można na tym obszarze wyróżnić 8 mikroregio­
nów, zaliczonych przez nią do Pogórza Wielickiego (co
nie wydaje się słuszne): Pogórze Dobczyckie, Kotlinka
Wiśniowej, Pogórze Szczyrzyckie, Pogórze Łapanow-
skie, Pogórze Lipnickie, Obniżenie Żegocińskie, Obni­
żenie Uszwickie, Pogórze Okocimskie. Na Pogórzu
Wiśnickim są dwa rezerwaty przyrodnicze: „Buko­
wiec” (5,5 ha) w gminie Czchów ze stanowiskiem
bluszczu pospolitego i osobliwa forma skalna piaskow­
ca ciężkowickiego „Kamień Grzyb” (1.8 ha). Dopływy
Raby i Dunajca oraz działy pomiędzy nimi przebiegają
mniej więcej równolegle w dostosowaniu do struktury
geologicznej płaszczowiny Wąskiej. Granica z Beski­
dem Wyspowym, odpowiadająca w przybliżeniu (ale
nie wszędzie) granicy między płaszczowinami magur­
ską i śląską, nie jest ostra, co zresztą wiąże się z cha­
rakterem Beskidu Wyspowego, który tworzą pojedyn­
cze, wyodrębnione góry. Północną część pogórza po­
krywają utwory pylaste, toteż występują tam gleby
o dużej produktywności i rozwija się dobrze rolnictwo.
W części południowej, na granicy Beskidu Wyspowego
wyższe grzbiety podrywają lasy piętra pogórskiego. Do
Raby uchodzą Krzyworzeka i Stradomka, biorące po­
czątek w Beskidzie Wyspowym i w górnym biegu pły­
nące równolegle na północ po obu stronach wydłużo­
nego pasma Ciecienia. Południkowy kierunek ma rów­
nież bezpośredni dopływ Wisły Uszwica, której dorze­
cze obejmuje środkową część Pogórza Wiśnickiego, to­
też bezpośrednia zlewnia Dunajca jest wąska. W 1986
r. zakończono w Dobczycach budowę zapory na Rabie,
dzięki której powstał zbiornik retencyjny o powierzchni
O

10 km , mający na celu dostarczanie wody do aglome­

racji krakowskiej. Rurociąg do Krakowa ma 18 km
długości. Region jest pozbawiony większych ośrodków
miejskich. W dolinie Raby leżą Dobczyce, na granicy
z Podkarpaciem Bochnia i Brzesko. Mniej więcej
w środku regionu leży ośrodek gminny Nowy Wiśnicz,
znany z dużego renesansowego zamku. Innymi więk­
szymi miejscowościami są Szczyrzyc i Łapanów nad
Stradomką oraz Lipnica Murowana nad Uszwicą.
15.2. Beskidy Zachodnie (513.4-5)
Beskidy Zachodnie są największym regionem Ze­
wnętrznych Karpat Zachodnich. Na północy stykają się
z Pogórzem Zachodniobeskidzkim, nad którym górują
o kilkaset metrów, osiągając wysokości od 700 do 1750
m n.p.m., od południa - z Centralnymi Karpatami Za­
chodnimi. W całości są zróżnicowanym, neotektonicz-
nym antyklinorium, zbudowanym w znacznej części
z odpornych na denudację naskowców magurskich,
a w części północno-zachodniej z piaskowców godul-
skich płaszczowiny śląskiej. Długość tej części Ze­
wnętrznych Karpat Zachodnich od doliny Morawy po
Kotlinę Sądecką, dopływ Dunajca Kamienicę, Przełęcz
Tylicką i dolinę Topli na Słowacji przekracza 250 km,
szerokość około 50 km, a powierzchnia (tylko w grani-
O

cach Polski) 5,7 tys. km . Na południo-zachodzie Be­

skidy Zachodnie łączą się z Karpatami Słowacko-
Morawskimi (po czesku: Slovensko-moravske Karpaty,
które dzielą się nad Bile vel Biele Karpaty i Javorniky),
nazwanymi przez A. Rehmana Bielawami (513.41), na
zachodzie w granicach Republiki Czeskiej przedłuże­
niem są Vizovicka vrchovina (513.42), Hostynsko- r

Vsetynske vrchy (513.43) i Beskid Morawsko-Śląski

(513.44 - Moravsko-Slezske Beskydy). Między doliną
Olzy i Przełęczą Jabłonkowską a doliną Soły i Bramą
Wilkowicką znajduje się Beskid Śląski (513.45), na
wschód od niego Kotlina Żywiecka (513.46), Beskid
Mały (513.47) i Beskid Makowski (513.48), a dalej Be­
skid Wyspowy (513.49), na europejskim dziale wod­
nym między dopływami Wisły a dopływami Dunaj u-
Wagu - Beskid Żywiecki (513.51, na Słowacji Oravske
Beskydy), w dorzeczu Wisły Gorce (513.52), Kotlina
Sądecka (513.53), Beskid Sądecki (513.54), na Słowa­
cji w dorzeczu Cisy Góry Czerchowskie (513.55 - Cer-
chovske pohorie). Do Zewnętrznych Karpat Zachod­
nich zalicza się na terytorium Słowacji również Góry
Kisuckie (513.56 - Kysucka vrchovina) i Magurę
Orawską (513.57 - Oravska Magura) na południe od
Beskidu Żywiecko-Orawskiego. Wszystkie te grupy
górskie podporządkowano makroregionowi Beskidów
Zachodnich.
Zależnie od wysokości poszczególnych grup gór­
skich wyróżnia się od dwóch do pięciu pięter krajobra­
zowych, o których była mowa poprzednio.
Beskid Śląski (513.45) rozpościera się pomiędzy
doliną Olzy na zachodzie, doliną Soły, Kotliną Ży­
wiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie i opada na
północ wysokim (ok. 500 m) progiem ku Pogórzu Ślą­
skiemu. Strukturalnie i krajobrazowo dzieli się na dwie
części. Część północna składa się z dwóch południko-
wo rozciągniętych pasm rozdzielonych doliną Wisły
i połączonych ze sobą równoleżnikowym pasmem na
dziale wód Olzy i Wisły. Wschodnie z tych pasm jest
znacznie wyższe i silnie rozczłonkowane na ramiona
boczne. Nazwano je pasmem Baraniej Góry (1220 m).
Od tego szczytu ciągnie się w kierunku północnym do
Malinowskiej Skały (1152 m), gdzie dzieli się na krót­
szą prawą odnogę z kulminacją Skrzycznego (1257 m)
i dłuższą lewą, esowato skierowaną ku północy do
mniej więcej równoleżnikowego pasma Klimczoka
(1117 m), na którym kończą się góry. Odgałęziające się
w szczycie Karolowki (931 m) na południe od Baraniej
Góry w kierunku zachodnim, a następnie północnym,
wododziałowe pasmo między dorzeczem Wisły i Olzy
(dopływu Odry) można nazwać pasmem Czantorii (995
m), szczytu stanowiącego jego północne zakończenie
i zarazem kulminację. Od szczytu Kiczory (990 m)
przez Stożek (978 m) do Czantorii stanowi ono granicę
polsko-czeską. Cała ta część Beskidu Śląskiego jest
zbudowana z masywnych piaskowców godulskich
i istebniańskich, natomiast południowa część tych gór
z fliszu magurskiego. Zaczyna się ona na zachód od
Przełęczy Jabłonkowskiej (551 m), położonego na tere­
nie Czech dogodnego przejścia ze Śląska na Słowację.
Bałtycko-czarnomorski dział wodny ciągnie się stąd
w kierunku wschodnim i przechodzi we wsi Jaworzyn­
ka na terytorium Polski, gdzie staje się płaski i zajęty
przez zabudowę wiejską Jaworzynki i Koniakowa,
i granica państwa schodzi na południe, obejmując do­
rzecze Czadeczki, należące do zlewiska czarnomor­
skiego (przez Skaliczankę, Kisucę, Wag i Dunaj). Za
południową granicę Beskidu Śląskiego na wododziało­
wym grzbiecie gór trzeba przyjąć Przełęcz Zwardońską
(ok. 690 m) oraz dolinę Skaliczanki na zachód i Rosto-
ki (dopływu Soły) na wschód, zaliczając do Beskidu
Śląskiego południkowy grzbiet od Solowego Wierchu
(848 m) koło Zwardonia przez Pochodzitą (894 m) Ko­
niakowie oraz Tyniok (891 m) do zwornikowej Karo-
lówki. W granicach Polski Beski Śląski zajmuje około
560 km2 (cały ponad 600 km2).
Beskid Śląski, eksponowany na napływające od
północnego-zachodu powietrze polamo-morskie, ce­
chują duże opady atmosferyczne, dochodzące do wyso­
kości 1200 mm w ciągu roku oraz duże zaśnieżenie
w miesiącach zimowych. Jego północna część jest do­
brze zalesiona, przy czym można wyróżnić dwa piętra
klimatyczno-roślinne: pogórskie w dolinach i na niż­
szych stokach oraz regla dolnego na wzniesieniach,
choć drzewostany są w znacznej części sztuczne świer-
r

kowe). W Beskidzie Śląskim bierze początek Wisła,

której źródłowe potoki Biała i Czarna Wisełka wypły­
wają na zachodnim i południowym skłonie Baraniej
Góry. W miejscu ich połączenia wybudowano niewiel­
ką zaporę wodną w celu zaopatrzenia miasta Wisła (ok.
12 tys. mieszk.), ośrodka rekreacyjnego, który rozwinął
się z dużej wsi góralskiej, wkraczającej przysiółkami
w boczne doliny. U wylotu doliny Wisły z gór leży
miasto Ustroń (ok. 16 tys.), również ośrodek rekreacyj­
ny (krzesełkowa kolej linowa na Czantorię, osiedle
wczasowe Jaszowiec na południowym stoku Równicy).
W dorzeczu Soły, w dolinie jej dopływu Żylicy powsta­
ło centrum sportów zimowych w Szczyrku (ok. 6 tys.
mieszk., krzesełkowa kolej linowa na Skrzyczne, liczne
wyciągi narciarskie, prawa miejskie od 1973 r.). Beskid
Śląski pod względem atrakcyjności krajobrazowej na­
leży do II klasy, ustępując Tatrom i Pieninom, ale dzię­
ki bliskości górnośląskiej aglomeracji miejsko-
przemysłowej o największym w Polsce skupieniu lud­
ności jest bardzo licznie frekwentowany i dość dobrze
zainwestowany. Środowisko przyrodnicze jest zagro­
żone wskutek zanieczyszczenia powietrza przez prze­
mysł okręgów ostrawsko-karwińskiego, rybnickiego
i górnośląskiego. Około 45% powierzchni leśnej wyka­
zuje uszkodzenia. Brak jest oczyszczalni ścieków ko­
munalnych, co powoduje zanieczyszczenie wód płyną­
cych. Utworzono kilka rezerwatów przyrody: „Barania
Góra” (386 ha), obejmujący najwyższe wzniesienia
oraz porośnięty lasem jodłowo-bukowym obszar źró-
dliskowy Wisły, „Stok Szyndzielni” (55 ha) koło Biel­
ska-Białej (las bukowy z jaworem, jodłą i świerkiem),
„Tuł” pod Czantorią stanowisko licznych storczyków)
i wodny rezerwat „Wisła” (17,6 ha) obejmujący potoki
Czarnej i Białej Wisełki. Beskid Śląski ma być uznany
za park kraj obrazowy.
Beskid Śląski można podzielić na kilka mikrore­
gionów o cechach swoistych. Należy do nich zlewnia
górnej Wisły po Ustroń, okolice Istebnej w dolinie gór­
nej Olzy oraz Jaworzynki i Koniakowa na bałtycko-
czarnomorskim dziale wodnym, dolina Żylicy ze
Szczyrkiem i pasmem Skrzycznego, dolina Brennicy,
północny skłon Beskidu Śląskiego z pasmem Klimczo­
ka, wschodni skłon pasma Baraniej Góry i grupa górska
w widłach Soły oraz jej dopływów Rostoki i Janaszki.
Kotlina Żywiecka (513.46) jest obniżeniem śród-
górskim pomiędzy Beskidem Śląskim na zachodzie,
Beskidem Małym na północy, Beskidem Makowskim
na północo-wschodzie oraz Beskidem Żywieckim na
południo-wschodzie. Ma kształt trójkąta z wierzchoł­
kiem na południu i podstawą na północy długości około
20 km, przy wysokości około 15 km i powierzchni 320
km . Pod względem geologicznym jest to okno tekto­
niczne, w którym odsłaniają się mało odporne łupki se­
rii podśląskiej i cieszyńskiej, podścielające gruboławi-
cowe piaskowce płaszczowiny godulskiej, które budują
grzbiety górskie od strony północnej i zachodniej.
Zrównane denudacyjnie dno kotliny obniża się z obu
boków od 500 do około 360 m ku dolinie Soły, przeci­
nającej kotlinę z południa na północ. Dopływy Soły są
wcięte w tę powierzchnię od 20 do 60 m. Północno-
zachodni narożnik kotliny łączy się przez Bramę Wil-r

kowicką na poziomie około 410 m z Pogórzem Ślą­

skim. Cechą charakterystyczną sieci hydrograficznej
jest to, że Soła nie wykorzystuje strukturalnego obniże­
nia Bramy Wilkowickiej pomiędzy Beskidem Śląskim
1 Małym, ale przecina się wąskim i głębokim 300-400
m przełomem przez Beskid Mały wprost na północ.
Wierzchowinowe działy dna kotliny są pokryte podob­
nym do lessu materiałem pylastym, który jest substra-
tem dosyć urodzajnych gleb brunatnych, co sprawia, że
kotlina jest gęsto zaludnioną krainą rolniczą, pozba­
wioną od dawna lasów. W jej środku, przy ujściu do
Soły płynącej ze wschodu Koszarawy powstało uprze­
mysłowione miasto Żywiec, będące lokalnym węzłem
komunikacyjnym, w tym zelektryfikowanych linii kole­
jowych do Bielska-Białej, Zwardonia i Suchej. W miej­
scu, gdzie Soła osiąga początek przełomowej doliny
przez Beskid Mały wybudowano (1968 r.) zaporę, która
spiętrza wody w zbiorniku o powierzchni 10,6 km
(tzw. Jezioro Żywieckie). Żywiec (ok. 32 tys. mieszk.)
rozbudował się na tarasach Soły na wysokości 350-360
m n.p.m.; ma kilka zabytków historycznych (zamek,
2 kościoły gotyckie). Nad miastem góruje ostaniec de-
nudacyjny Grójec (612 m), na którym w XIV-XV w.
stał drewniany zamek. Środowisko przyrodnicze kotli­
ny należy do kategorii o wysokim przekształceniu an­
tropogenicznym, ale otoczenie górami oraz istnienie
sporego zbiornika wodnego sprawia, że okolice Żywca
cechuje pewna atrakcyjność turystyczna, związana tak­
że z łatwą możliwością odbywania wycieczek w trzy
różne grupy górskie. Jednak lokalne warunki klima­
tyczne są niekorzystne. Wklęsłe ukształtowanie po­
wierzchni powoduje powstawanie zastoisk zimnego
powietrza, długi okres przymrozkowy, zanieczyszcze­
nie przyziemnych warstw atmosfery.
Beskid M ały (513.47) jest pod względem geolo­
gicznym przedłużeniem Beskidu Śląskiego (Pasma
Klimczoka), od którego dzieli go niska Brama Wilko-
wicką (ok. 410 m). Zbudowany jest głównie z gruboła-
wicowego piaskowca godulskiego. Ciągnie się w kie­
runku równoleżnikowym na długości ponad 30 km,
przy szerokości 10-15 km i zajmuje powierzchnię oko­
ło 400 km . Najwyższe wzniesienia przekraczają 900 m
n.p.m. (Magurka 909 m, Czupel 933 m, Łamana Skała
929 m, Leskowiec 922 m) i mieszczą się w południo­
wym paśmie gór. Niższe jest zewnętrzne, północne pa­
r

smo, opadające 400 m progiem do Pogórza Śląskiego

(Groniczki 839 m). Osobliwością Beskidu Małego jest
prawie prostolinijny przełom Soły, tnący tę zwartą gru­
pę górską na dwie nierówne części: mniejszą zachodnią
(z kulminacjami Magurki i Czupla) i większą wschod­
nią (z Łamaną Skałą i Leskowcem). W przełomie wy­
budowano w latach trzydziestych dwie zapory wodne -
wyrównawczą w Czańcu i główną z elektrownią w Po­
rąbce, dzięki której powstało Jezioro Międzybrodzkie
(3,8 km pow.); wraz z trzecią zaporą w Tresnej pod
Żywcem tworzą one tzw. kaskadę Soły. Na górze Żar
(761 m) nad Jeziorem Międzybrodzkim wybudowano
elektrownię szczytowo-pompową. Na północno-
wschodnim krańcu Beskidu Małego drugą, mniejszą
dolinę przełomową ma Skawa, odcinająca Jaroszowic-
ką Górę (544 m). W przełomie tym również powstaje
zapora wodna. Wewnątrz Beskidu Małego istnieje kilka
dolin podłużnych. W Porąbce poniżej elektrowni wod­
nej wpada do Soły potok Wielka Puszcza, płynący sła­
bo zaludnioną, zalesioną doliną długości 10 km. Dłuż­
sza jest Dolina Kocierska, biegnąca od Łamanej Skały
w kierunku zachodnim i skręcająca na południe do Ko­
tliny Żywieckiej. Leży w niej wieś Kocierz z przysiół­
kami. Od strony zachodniej uchodzi do Jeziora Mię-
dzybrodzkiego Ponikiewka, której parukilometrowa do­
lina jest prawie w całości zajęta przez osadnictwo. We
wschodniej części Beskidu Małego najdłuższa jest do­
lina dopływu Skawy - Tamawki, również zajęta przez
osadnictwo. Mimo zasiedlenia dolin, grzbiety górskie
przeważnie porasta las piętra regla dolnego i występują
łąki, na których dawniej uprawiano pasterstwo. Beskid
Mały zaliczono do regionów o stosunkowo niskim
stopniu zmian antropogenicznych, choć jest zagrożony
przez zanieczyszczone masy powietrza, napływającego
od północo-zachodu z górnośląskiej aglomeracji prze­
mysłowej. Utworzono trzy rezerwaty przyrodnicze:
„Szeroka” (49,5 ha) w gminie Gilowice i „Zasolnica”
(16,6 ha) w gminie Porąbka, obejmujące fragment kar­
packiego lasu bukowego, oraz „Madohora” na Łamanej
Skale (71,8 ha) z charakterystycznym dla regla górnego
płatem świerczyny i piaskowcowymi całkami. Beskid
Mały jest słabo zagospodarowany turystycznie, ale ma
znaczenie jako teren wypoczynku weekendowego dla
mieszkańców pobliskich miast. Projektowane jest
utworzenie parku krajobrazowego Beskidu Małego.
Beskid Makowski (513.48) składa się z wielu do­
syć rozczłonkowanych pasm, zbudowanych z piaskow­
ców magurskich z przewarstwieniem łupków, w któ­
rych są wypreparowane doliny. Rozciąga się od Kotliny
Żywieckiej i doliny Koszarawy za zachodzie po dolinę
Raby i jej dopływu Krzczonówki na wschodzie, opada­
jąc niezbyt wysokim progiem (150-200 m) ku Pogórzu
Wielickiemu. Granicę od strony Beskidu Małego two­
rzą: dolina górnej Łękawki (dopływ Soły) oraz Kocon-
ki, Lachowki i dolnej Stryszawki (dopływ Skawy). Od
strony południowej granicę tworzy dolina Skawy po uj­
ście Skawicy oraz dolina tej ostatniej. W tak znaczo­
nych ramach Beskid Makowski zajmuje około 900 km
powierzchni przy długości około 60 km i średniej sze­
rokości 15 km. Pomiędzy ujściem Skawicy a miejsco­
wością Skawce dolina Skawy przecina tę mało zindy­
widualizowaną grupę górską na część zachodnią
i wschodnią. Najwyższe jest Pasmo Przedbabiogórskie
w części zachodniej, zaczynające się w orograficznym
węźle góry Medralowej (1170 m) na granicznym dziale
wodnym bałtycko-czarnomorskim, oddzielonej przełę­
czą Głuchaczki (834 m) od grupy pilszczańskiej w Be­
skidzie Żywieckim i Przełęczą Jałowiecką (1017 m) od
Pasma Babiogórskiego. Pasmo Przedbabiogórskie cią­
gnie się w kierunku północnym do oddzielonego prze­
łęczą Przegibek (864 m) szczytu Jałowiec (1110 m),
gdzie rozgałęzia się na ramiona obejmujące dolinę
Stryszawki i dochodzi do doliny Skawy. Równolegle
do niego od strony północno-zachodniej przebiegają
dwa niższe pasma: Pewelskie (Bąków 766 m), dzielące
się w części zachodniej na dwa grzbiety oraz Laskow­
skie (Lasek 871 m) pomiędzy górną Koszarawą i jej
dopływem Pewelką. Strukturalnie do Beskidu Makow­
skiego należałoby zaliczyć również wzniesienia na pół-
noco-zachód od Suchej (Żurawnica 734 m), ale orogra­
ficznie wiążą się one z Beskidem Małym. Pomiędzy
dolinami Skawy i Raby zarysowują się dwa pasma: niż­
sze zewnętrzne na północy (Chełm 604 m, Babica 735
m, Sularzówka 624 m) i wyższe wewnętrzne (Bryn-
dzówka nad Makowem 699 m, Koskówka 874 m, Par-
szywka 848 m, wreszcie Kotoń 868 m), rozdzielone
podłużnymi dolinami Pałeczki (dopływ Skawy) i Trze­
buni (dopływ Raby); w południowym odgałęzieniu tego
pasma najwyższa jest Stołowa (841 m), inne grzbiety
obniżają się stopniowo ku Kotlinie Rabczańskiej.
Beskid Makowski jest dosyć gęsto zaludniony.
W dolinie Skawy leżą miasta: Jordanów na wysokim
tarasie (ok. 4,5 tys. mieszk.), Maków (ok. 6 tys.) i Su­
cha (węzeł kolejowy; ok. 10 tys. mieszk.). W Suchej
istnieje zabytkowy zamek i kościół (XVII-XVIII w.),
Maków pełni funkcje rekreacyjne i lecznicze (sanato­
rium przeciwgruźlicze). Lasy piętra pogórskiego i czę­
ściowo regla dolnego występują na wyższych grzbie­
tach górskich, zrównania śródgórskie i doliny są zajęte
pod uprawy rolne. Stopień przekształcenia środowiska
jest znaczny. Rezerwatów przyrody brak, ale ma po­
wstać Park Krajobrazowy Beskidu Makowskiego.
Beskid W yspow y (513.49) występuje na po­
wierzchni około 1000 km pomiędzy Beskidem Ma­
kowskim, Kotliną Rabczańską, Gorcami i Kotliną Są­
decką, od północy zaś - Pogórzem Wiśnickim. Jego
specyficzną cechą krajobrazową jest występowanie od­
osobnionych gór, wznoszących się 400-500 m ponad
poziom zrównania śródgórskiego do wysokości 850­
1170 m. Góry te są ostańcami denudacyjnymi płasko
zalegających piaskowców magurskich, spod których
w kotlince Mszany Dolnej odsłaniają się serie skalne
płaszczowin śląskich. Najwyższym wzniesieniem jest
położona centralnie Mogielnica (1170 m), na południe
od niej Wielki Wierch (1007 m) z Kiczorą (1008 m),
oddzielone doliną Kamienicy, od Gorców zaś niską
przełęczą, sąsiedni Jasień (1062 m), na północ Łopień
(951 m), Cwilin (1060 m) i Śnieżnica (1006 m), na za­
chód od niej górująca nad Mszaną Dolną Lubogoszcz
(967 m), pomiędzy doliną Raby i jej lewego dopływu
Krzczonówki Szczebel (977 m), Luboń Wielki (1022
m) i Mały (870 m) nad Rabką oraz Zębalowa (860 m),
na wschód od Raby Łysina (897 m) oraz grupa Sliwni-
ka (620 m), Stróży (654 m) i Uklejnej (677 m) nad My­
ślenicami. Odmienne jest południkowe pasmo Ciecie-
nia (893 m), które w przeciwieństwie do pozostałych
gór Beskidu Wyspowego jest zbudowane z warstw fli­
szu serii śląskiej, a nie z piaskowców serii magurskiej
i jest wysunięte w obręb Pogórza Wiśnickiego. Dalej
ku wschodowi góry Beskidu Wyspowego występują po
obu stronach doliny Łososiny, wpadającej do wyrów­
nawczego zbiornika zaporowego na Dunajcu pod
Czchowem. Na północ od Łososiny najwyższe jest pa­
smo Kamionnej (805 m), na południe od doliny tej rze­
ki - pasmo Sałasza (905 m) - Jaworza (921 m) i Cheł­
mu (793 m). Rozległe zrównanie śródgórskie oddziela
je od pasm Cichonia (929 m) - Ostrej (928 m) oraz
równoległego pasma Modynia (1032 m), na których
kończy się Beskid Wyspowy. Beskid Wyspowy przeci­
na z południa na północ dział wodny Dunajca i Raby,
przebiegający od Jasienia przez Ćwilin do Snieżnicy,
a następnie w kierunku wschodnim do Kamionnej,
z której schodzi na Pogórze Wiśnickie. Największym
dopływem Dunajca jest Łososina, biorąca początek pod
Jasieniem. Zbocza gór porasta las piętra regla dolnego,
zrównania śródgórskie są zajęte pod uprawę i zasiedlo­
ne. Konfiguracja Beskidu Wysokiego nie stwarza barier
komunikacyjnych. Przecina go na wierzchowinach po­
górskich szosa z Nowego Sącza do Rabki i równoległa
do niej śródkarpacka linia kolejowa, wykorzystująca
częściowo dolinę Raby i środkowy bieg Łososiny. Leżą
przy niej miasta Mszana Dolna (ok. 6 tys. mieszk.) nad
Rabą i Mszanką oraz Limanowa (ok. 14 tys.) nad do­
pływem Łososiny 5 owiną. Mimo oryginalności krajo­
brazowej tych gór wyspowych nie są one zaliczane do
atrakcyjnych turystycznie. Roślinność jest w znacznym
stopniu synantropijna. Rezerwaty istnieją 4: pod My­
ślenicami „Zamczysko nad Rabą”, (1,4 ha), las miesza­
ny i ruiny zamku, w gminie Dobra „Snieżnica” (8,6 ha),
las bukowy i w gminie Mszana Dolna „Luboń Wielki”
(11,8 ha) osuwisko, las świerkowo-j odłowy oraz
w gminie Łososina Dolna „Białowodzka Góra” nad
Dunajcem (67,7 ha) z roślinnością naskalną.
Kotlina Rabczańska (513.50) jest nowo wyróżnio­
nym mezoregionem pomiędzy Beskidem Makowskim
od północy, Beskidem Wyspowym od północo-
wschodu, Gorcami od południo-wschodu oraz Beski­
dem Orawsko-Podhalańskim od południa i zachodu.
Jest falistą powierzchnią zrównania na wysokości 500­
600 m n.p.m., przeciętą przez górne biegi Skawy i Ra­
by, które zbliżają się do siebie na odległość 1.5 km, na­
tomiast dział wodny między nimi wznosi się zaledwie
0 20 m. Nad wierzchowinę kotliny wznosi się wyspowo
kilka wzgórz ostańcowych przekraczających wysokość
600 m n.p.m., np. zalesiona Zbójecka Góra (644 m) ko­
ło Skomielnej Białej (przy szosie zakopiańskiej), Bania
(607 m) i Grzebień (679 m) v Rabce. Kotlina rozciąga
się w kierunku z zachodu na wschód około 10 km,
1 północy na południe do 9 km. Zbiegają się tu szlaki
drogowe i kolejowe środbeskidzkie do Suchej i Nowe­
go Sącza, szlak do Zakopanego (szosa i kolej) oraz na
Orawę (szosa). Kotlina jest dosyć gęsto zaludniona.
Skupiło się tutaj kilka dużych wsi (Skomielna Biała,
Raba Wyżna, Skawa Górna i Dolna, Spytkowice) oraz
miasto-uzdrowisko Rabka-Zdrój (ok. 14 tys. mieszk.)
z węzłową stacją kolejową na przedmieściu Chabówce.
Stopień przekształcenia środowiska naturalnego jest
znaczny.
 Beskid Żywiecki (513.51) w dotychczasowym ro­
zumieniu rozciągano na wschód po Przełęcz Sieniaw-
ską na dziale wodnym Raby i Dunajca (przebiega tam­
tędy linia kolejowa z Chabówki do Zakopanego) i doli­
nę Skawy, obliczając jego powierzchnię w granicach
Polski na około 1100 km , jednakże na tym obszarze
można w istocie wyróżnić 4 różne submezoregiony:
właściwy Beskid Żywiecki, otaczający od południa
i wschodu dorzecze górnej Soły, Pasmo Babiogórskie,
tzw. Działy Orawskie na południe od Babiej Góry oraz
Beskid Orawsko-Podhalański. Ta cała grupa gór jest
zbudowana z piaskowców i łupków serii magurskiej.
Właściwy Beskid Żywiecki, od strony południowej
nazywany Beskidem Orawskim, a więc Żywiecko-
Orawski (513.511), składa się z głównego grzbietu gra­
nicznego na dziale wodnym bałtycko-czamomorskim
oraz jego odgałęzień po obu stronach granicy. Po stro­
nie polskiej wyodrębnia się w jego obrębie czworokąt­
ny wieniec górski wokół źródłowych potoków Soły.
Poczynając od Przełęczy Zwardońskiej (690 m) gra­
niczny grzbiet prowadzi najpierw w kierunku połu­
dniowym do szczytu Wielkiej Raczy (1236 m), na któ­
rej górną granicę regla dolnego zaznaczają skarłowacia-
łe buki, następnie za Małą Raczą skręca w kierunku
wschodnim przez Wielką Rycerzową (1226 m) do
szczytu Oszast (1147 m), gdzie zmienia kierunek na
północno-wschodni i dochodzi do zwornikowego
szczytu Trzech Kopców (1216 m). Stąd w kierunku za­
chodnim oddziela się rozczłonkowane odgałęzienie z
kulminacjami Romanki (1366 m) i Lipowskiej (1324
m), natomiast w kierunku wschodnim wododziałowy
grzbiet graniczny z kopułą Pilska (1557 m), wzniesioną
ponad górną granicę lasu. Z Pilska graniczny grzbiet
jest skierowany na północo-wschód i przez przełęcz
Glinne (809 m) oraz kilka wzniesień mających wyso­
kości od 900 do 1000 m dochodzi do przełęczy Głu-
chaczki (834 m), nieznacznie wzniesionej ponad dno
doliny Półhorzanki na Słowacji. Dolina Półhorzanki
stanowi granicę z Pasmem Babiogórskim.
W dolinach Beskidu Żywiecko-Orawskiego roz­
ciągają się duże wsie, natomiast grzbiety gór są zale­
sione, przy czym powyżej 1200-1250 m występuje pię­
tro regla górnego, a na Pilsku powyżej 1400 m piętro
subalpejskie z kosodrzewiną. Stopień przekształcenia
środowiska nie jest duży. Utworzono kilka rezerwatów
przyrody: „Romanka” (98,5 ha) z borem świerkowym
regla górnego, „Pod Rysianką” (27,5 ha), z lasem jo-
dłowo-bukowym, „Butorza” (31 ha) koło Zwardonia
r

z lasem regla dolnego, „Srubita” (25 ha) w Rycerce

Górnej z jodłowo-bukowym lasem regla dolnego, „Pil­
sko” (15,4 ha) i „Oszast” (48,8 ha), w grzbiecie gra­
nicznym. Zagospodarowanie turystyczne jest raczej
słabe. Dojazd ułatwia zelektryfikowana linia kolejowa
z Żywca do Zwardonia przez duże wsie Milówkę i Raj­
czę w dolinie Soły i dalej do Cadcy na Słowacji. Istnie­
je w górach kilka schronisk turystycznych: położony na
granicznej przełęczy Zwardoń oraz Korbielów pod Pil-
skiem są ośrodkami narciarskimi (kilka wyciągów).
Powstał tu (1986 r.) Żywiecki Park Krajobrazowy
o powierzchni 358,7 km , który obejmuje wszystkie
najwyższe pasma górskie, od Przełęczy Zwardońskiej
po przełęcz Glinne, w 80% porośnięte lasami regla dol­
nego i górnego oraz piętro subalpejskie z kosodrzewiną
w grupie Piliska. W lasach występuje bogaty świat
zwierzęcy.
Pasmo Babiogórskie (513.512) zaczyna się na za­
chodzie na Przełęczy Jałowieckiej (1017 m), która je
oddziela od Mędralowej w Paśmie Przedbabiogórskim
(Jałowieckim), natomiast dolina orawskiej Półhorzanki
od grupy Pilska. Wododziałowy grzbiet graniczny
wznosi się dość stromo przez szczyt Małej Babiej Góry
(Cyl 1515 m) i przełęcz Izdebczyska (1408 m) do Dia-
blaka, skalno-kamienistej kulminacji Babiej Góry
(1725 m). Jest to najwyższy szczyt Zewnętrznych Kar­
pat Zachodnich. Opada urwistym stokiem ku północy,
pochylając łagodniej na południe a Działom Orawskim.
Złomisko wy grzbiet Babiej Góry długości ponad 4 km
obniża się w kierunku północno-wschodnim przez
skalny występ Sokolicy (1367 mi i w piętrze regla dol­
nego dochodzi do przełęczy Krowiarki (986 m), przez
którą poprowadzono szosę z podbabiogórskiej dużej
miejscowości rekreacyjnej Zawoi Je polskiej części
Orawy. Za Krowiarkami grzbiet Pasma Babiogórskiego
skręca tu północy do wydłużonego równoleżnikowo
grzbietu Policy (1376 m), którego rrzedłużenie po kil­
kunastu kilometrach dochodzi do doliny Skawy. W linii
prostej Pasmo Babiogórskie rozciąga się na długości
około 23 km, przy szerokości około 8 km. Granicę
z Beskidem Makowskim wyznaczają doliny Skawy
i Skawicy. Właściwa Babia Góra (od Przełęczy Jało­
wieckiej po Krowiarki) ma pewne cechy gór wysokich.
Północne stoki wymodelowały obrywy i osuwiska, przy
czym niektóre nisze osuwiskowe zostały w plejstocenie
zajęte przez niewielkie pola firnowe. Dobrze są wyra­
żone piętra krajobrazowe: regla dolnego (do wysokości
1150 m), regla górnego (do ok. 1360 m), kosodrzewiny
(do 1650 m) i alpejskie skalne na samym Diablaku.
Ośnieżenie Babiej Góry jest silne i długotrwałe (5-6
miesięcy). Granica państwa z Diablaka schodzi na
Działy Orawskie tak, że 3/4 Babiej Góry znajduje się
w granicach Polski, a 1/4 w granicach Słowacji. Po pol­
skiej stronie utworzono Babiogórski Park Narodowy
o powierzchni 1734 ha. Pod względem atrakcyjności
turystycznej Babia Góra zalicza się do krajobrazów tej
klasy, co Tatry i Pieniny. W paśmie Policy utworzono
rezerwat im. Zenona Klemensiewicza (58,7 ha) i pro­
jektowany jest park krajobrazowy.
Działy Orawskie (513.513) są przedłużeniem połu­
dniowych stoków Babiej Góry, które na wysokości
800-900 m przechodzą w wydłużone, rozcięte erozyjnie
grzbiety między dolinami potoków, w których rozbu­
dowały się wsie. Są to doliny dopływów Orawy: Zu­
brzycy (z dużą wsią tej samej nazwy), Syhleca (z wsią
Lipnica Mała), Lipnicy z Przywarówką (wieś Lipnica
Wielka), a po stronie słowackiej doliny Rabczycy, By­
strej i Wężowca. Wierzchowina Działów Orawskich na
ogół nie przekracza wysokości 900 m. Graniczny Waj­
dów Groń osiąga wysokość 934 m n.p.m., natomiast na
dziale między Zubrzycą a Syhlecem kulminacjami są
Kamionek (906 m) i Durczaków (862 m). Jest to kraina
rolnicza o roślinności synantropijnej.
Beskid Orawsko-Podhalański (513.514) jest nazwą
nową. Dział wodny bałtycko-czamomorski schodzi
z Pasma Babiogórskiego na Policy przez Syhlec (1318
m) do niskiej Przełęczy Zubrzyckiej (757 m), którą
można uznać za granicę Beskidu Orawsko-
Podhalańskiego. Od przełęczy tej po stronie dorzecza
Skawy odgałęzia się krótkie ramię ze szczytem Kiełek
(961 m), który jest najwyższym wzniesieniem całego
regionu rozciągającego się pomiędzy doliną Zubrzycy
na zachodzie, doliną Skawy oraz Kotliną Rabczańską
na wschodzie, Kotliną Orawsko-Nowotarską na połu­
dniu. Rozciągłość w linii prostej od Przełęczy Zubrzyc­
kiej do Przełęczy Sieniawskiej wynosi 22,5 km, szero­
kość po prostopadłej do tej linii około 12 km. Dział
wód Skawy i Orawy ciągnie się w kierunku południo­
wo-wschodnim do szczytu Żeleźnicy (913 m) na ogół
nie przekraczając wysokości 800 m, z wyjątkiem Łysej
Góry (805 m) na wschód od Przełęczy Spytkowickiej
(720 m), głównego przejścia drogowego na Orawę.
Większe wysokości występują w bocznych odgałęzie­
niach po stronie orawskiej w grzbiecie Wielkiego Dzia­
łu (940 i 936 m) między górnym biegiem Czarnej
Orawki i jej dopływu Potoku Bukowińskiego oraz
w równoległym do poprzedniego grzbiecie Pająkówki
(934 m). Dział bałtycko-czamomorski na zachód od
Żeleźnicy schodzi z Beskidów na dno Kotliny Oraw­
sko-Nowotarskiej, natomiast w kierunku wschodnim od
Żeleźnicy ciągnie się grzbiet tworzący dział wód Raby
i Dunajca. Zaznaczają się w nim dwa obniżenia, wyko­
rzystywane przez szlaki komunikacyjne: płaska Prze­
łęcz Pieniążkowieka (717 m), przez którą prowadzi
szosa z Rabki (Chabówki) do Czarnego Dunajca oraz
wykorzystana przez linię kolejową do Zakopanego
Przełęcz Sieniawska (711 m). Pomiędzy nimi ciągnie
się grzbiet Janiłówki (818 m). Przełęcz Sieniawską
przyjmuje się za graniczną z grupą Gorców. Beskid
Orawsko-Podhalański o małych wysokościach względ­
nych i bezwzględnych przedstawia swego rodzaju bra­
mę komunikacyjną, prowadzącą z północnego na połu­
dniowy skłon Karpat Zachodnich, przez którą element
polski zasiedlił górną Orawę i Podhale. Osadnictwo
wspina się z dolin na grzbiety, lasy zachowały się tylko
płatami, więcej w dorzeczu Skawy niż w dorzeczu
Orawy i Dunajca, toteż synantropizacja szaty roślinnej
jest znaczna, rezerwatów przyrody brak. Region nie ma
większych walorów krajobrazowych i turystycznych
i trzeba go zaliczyć pod względem atrakcyjności do III
kategorii.
Gorce (513.52) są osobliwą grupą górską w kształ­
cie „rozrogu”, którego środek stanowi kulminacja Tur­
bacza (1310 m). Od tego szczytu rozchodzą się we
wszystkich kierunkach różnej długości ramiona gór­
skie. W kierunku zachodnim dochodzą trzy grzbiety:
r

Bukowiny (1140 m), Średniego Wierchu (1114 m)

Obidowca (1102 m), który ciągnie się przez Gronik
i Skałkę do Przełęczy Sieniawskiej na granicy Beskidu
Orawsko-Podhalańskiego, w kierunku północnym -
grzbiet Turbaczyka (1091 m), ku północo-wschodowi -
Mostownicy (1244 m) Kudłonia (1274 m), ku wscho­
dowi - Jaworzyny (1288 m) i Gorca (1228 m), z dłu­
gim odgałęzieniem od Kiczory (1282) ku południowe­
mu wschodowi, w którym za Przełęczą Knurowską
(846 m) rozciąga się grzbiet Lubania (1211 m), docho­
dzący do przełomowej doliny Dunajca na północ od
Krościenka. Krótkie południowe ramię tworzy Góra
Waksmundzka (1105 m) i Ostrowska. Na południu
Gorce sąsiadują z Kotliną Nowotarską, granicę z Pieni­
nami tworzy dolina Krośnicy, granicę wschodnią sta­
nowi przełom Dunajca pomiędzy Krościenkiem a Łąc­
kiem, granicę północną wyznaczają doliny Raby i jej
dopływu Mszanki. W tych ramach Gorce mają w linii
prostej z zachodu na wschód około 33 km długości
i około 15 km szerokości, zajmując powierzchnię około
500 km . Doliny potoków pomiędzy wymienionymi
grzbietami mają układ odśrodkowy. Najdłuższa jest do­
lina Kamienicy, czyli „Rzeki”, która spod Turbacza
płynie najpierw w kierunku wschodnim, następnie za­
tacza wielki luk ku północy, omijając zaliczone do Be­
skidu Wyspowego Wielki Wierch (1007 m) i Kiczorę
(1008 m), skręca na południowy wschód i uchodzi do
Dunajca powyżej Łącka. Mniej więcej równolegle do
niej przebiega kierunku wschodnim dolina Ochotnicy
pomiędzy grzbietem Jaworzyny-Gorca a grzbietem Lu­
bania. Na zachód od Turbacza ciągnie się dolina Le-
pietnicy i jej dopływu Obidowca, rozdzielone grzbie­
tem Średniego Wierchu, na południe - doliny Kowańca
i Łopusznej (dorzecze Dunajca), na północo-zachód -
Poniczanki i Słonki, na północ - Poręby oraz jej do­
pływów Koninki i Koniny (dorzecze Raby). Za mikro­
regiony można uważać zlewnie głównych potoków
oraz silnie wyodrębnione grzbiety (orograficzny węzeł
Turbacza, grzbiet Lubania). W gminie Czorsztyn na
stokach Lubania znajdują się rezerwaty „Modrzewie”
(10,4 ha), „Lasek” (44,3 ha) z drzewostanem jodłowo-
świerkowym oraz „Nad Kotelniczym Potokiem” (25,5
ha) z lasem bukowym (dolnoreglowym).
Gorce są silnie zalesione. Występuje tu zarówno
piętro regla dolnego z jodłą i bukiem, jak również regla
górnego ze świerkiem. W środkowej części gór utwo­
rzono Gorczański Park Narodowy (6744 ha), pozosta­
wiając poza jego obrębem kilka sztucznie utworzonych
grzbietowych polan śródleśnych dla tradycyjnej gospo­
darki pasterskiej (Hala Długa pod Turbaczem, Cioski,
Przysłop i in.). Wsie występują tylko w peryferyjnych,
dolnych częściach dolin, przy czym najdalej w głąb gór
sięgają przysiółki dużej wsi Ochotnica na wschodzie,
Klikuszowej i Obidowej w dolinie Lepietnicy na za­
chodzie oraz Kowańca (przedmieście Nowego Targu)
na południu. Gorce pod względem atrakcyjności krajo­
brazu należą do II kategorii. Zagospodarowanie tury­
styczne jest niewielkie: kilka schronisk, jeden wyciąg
krzesełkowy w Koninkach, parę wyciągów orczyko­
wych. U podnóża Gorców leży uzdrowisko Rabka-
Zdrój i miasto Nowy Targ.
Kotlina Sądecka (513.53) jest pojmowana bądź ja­
ko szeroka od 3 do 8 km dolina u spływu Dunajca, Po­
pradu i Kamienicy, wcięta w wierzchowinę pogórza,
bądź jako zrównana przez procesy erozyjno-
denudacyjne wyżyna osiągająca wysokości od 400 do
500 m między Beskidem Wyspowym od zachodu i pół­
nocy, Beskidem Sądeckim od południa i Beskidem Ni­
skim od wschodu, przy czym od północo-wschodu są­
siadująca z Pogórzem Rożnowskim. W pierwszym ro­
zumieniu miałaby około 80 km powierzchni, wkracza­
jąc lejkowato w doliny do granicy właściwych gór,
w drugim przypadku powierzchnię Kotliny Sądeckiej
trzeba oszacować na około 300 km , przy rozciągłości
z północy na południe i z zachodu na wschód po około
18 km i nieregularnym zarysie. Dna dolin obniżają się
w obrębie kotliny od około 340 do 270 m, dlatego róż­
nice wysokości w stosunku do wierzchowiny pogórza
mieszczą się w granicach od 150 m do 250 m. Osadnic­
two zajęło nie tylko doliny (z wyjątkiem tarasu zale­
wowego), ale wkroczyło również na wierzchowinę po­
górza, przy czym płaty lasu zachowały się głównie na
zboczach dolin. Warunki klimatyczne i glebowe kotliny
sprzyjają rozwojowi rolnictwa i sadownictwa. Stopień
przekształcenia środowiska jest duży. Rezerwatów
przyrodniczych brak. Zbieg dużych dolin rzecznych,
z których dolina Popradu umożliwiała od dawna komu­
nikację z bogatym Spiszem i Węgrami, a dolina Dunaj­
ca na południo-zachód z Podhalem, Orawą i Doliną
Wagu, na północy zaś z Ziemią Krakowską, przyczynił
się do rozwoju miast: Starego Sącza (ok. 8,5 tys.
mieszk.) na tarasie w widłach Dunajca i Popradu oraz
młodszego o półtora wieku Nowego Sącza założonego
w 1292 r. w odległości 7 km przy ujściu Kamienicy do
Dunajca. Położenie Nowego Sącza okazało się korzyst­
niejsze pod względem komunikacyjnym. Dzięki zbie­
gowi dróg z 7 kierunków i powstaniu węzła kolejowego
na szlaku transkarpackim wzdłuż doliny Popradu
i śródkarpackiej linii kolejowej z Chabówki (Rabki) na
wschód Nowy Sącz (ok. 82 tys. mieszk.) rozrósł się
w największy śródgórski ośrodek miejski w polskich
Karpatach z różnorodnym przemysłem i stał się siedzi­
bą województwa. Ma kilka zabytkowych kościołów, ru­
iny zamku i pozostałości murów obronnych. W Starym
Sączu najcenniejszym zabytkiem jest klasztor klarysek
z XIII w.
Beskid Sądecki (513.54) rozpościera się w grani­
cach Polski na powierzchni około 670 km , pomiędzy
doliną Dunajca na zachodzie a dolinami Kamienicy,
Mochnaczki i Przełęczą Tylicką (688 m) na dziale
wodnym bałtycko-czamomorskim. Od północy opada
kilkusetmetrowym progiem do Kotliny Sądeckiej, od
południa sąsiaduje z Małymi Pieninami, od których
dzieli go dolina Grajcarka. Na terenie Słowacji łączy
się z nim pasmo między Kotliną Spiską nad Popradem
a granicznym odcinkiem doliny Popradu od Muszyny
do Piwnicznej. Charakterystyczną cechą Beskidu Są­
deckiego jest występowanie dwóch równoległych pasm
górskich o kierunku ogólnym z północo-zachodu na po-
łudnio-wschód, rozdzielonych podłużną doliną gra­
nicznego odcinka Popradu. Są to pasma: Radziejowej
i Jaworzyny Krynickiej. Właściwy przełom Popradu,
związany ze zmianą jego kierunku, znajduje się między
Leluchowem a Muszyną. Poprad, który w Kotlinie Spi­
skiej na Słowacji zmierza w kierunku północno-
wschodnim i wschodnim, w położonym na granicy pol­
sko-słowackiej Leluchowie skręca na północ w wąskiej
dolinie, zmieniając w Muszynie kierunek na zachodni,
a dalej północno-zachodni, wijąc się meandrami wcię­
tymi pomiędzy odgałęzieniami obu wymienionych
pasm górskich, przy czym największą, potrójną pętlę
tworzy między Andrzej ówką a Żegiestowem-Zdrojem.
Jest to jedna z bardziej malowniczych części Beskidów
Zachodnich. Pasmo Radziejowej jest orograficznym
przedłużeniem pasma Lubania i Gorcach, od którego
jest oddzielone przełomem Dunajca pod Kłodnem.
Pierwszym większym wzniesieniem jest Dzwonkowka
(984 m), od której przekraczający wysokość 1000 m
grzbiet ciągnie się w kierunku wschodnim do Prehyby
(1175 m), następnie skręca ku południo-wschodowi,
osiągając kulminację w szczycie Radziejowej (1265 m)
i przez Wielki Rogacz (1182 m) schodzi do przełęczy
Obidza (931 m) przy granicy Słowacji. Graniczny
grzbiet w dalszym przebiegu osiąga szczyt Eliaszówki
(1026 m), od którego po stronie słowackiej odgałęzia
się długie pasmo ze szczytami Medvedżelica (890 m)
i Osli Vrch (856 m nad zamkiem w Lubowli (Lu­
bo vna), nazywane na Słowacji Lubowelskim Lu­
bo vnanska vrchovina). Pasmo to kończy się nad prze­
łomem Popradu pod Muszyną na Magurze Kurczyń-
skiej (926 m). Po drugiej stronie tego przełomu ńczyna
się pasmo Zimnego (948 m) i Dubnego (904 m), które­
go dalszy ciąg kierunku północno-wschodnim do Prze­
łęczy Tylickiej stanowi granicę państwową ubałtycko-
czarnomorskim dziale wodnym, przesuniętym przez
dorzecze Popradu w obręb Centralnych Karpat Za­
chodnich, natomiast wpadający do Popradu praniczny
Potok Leluchowski i przełęcz Stare Łazy (671 m) na
dziale wodnym dzielą Beskid Sądecki od Gór Czer-
chowskich na Słowacji. Pasmo Jaworzyny Krynickiej
zaczyna się koło Rytra nad Popradem szczytem Mako-
wicy (949 m) i biegnie w kierunku południowo-
wschodnim przez Pisaną Halę (1044 m) oraz Runek
(1082) do Jaworzyny (1114 m), kończąc się na po­
przecznej dolinie Kryniczanki (dopływu Muszynki).
Boczne odgałęzienie od Runka w kierunku wschodnim
z kulminacjami: Przysłop (914 m), Jaworzynka (904 m)
i Huzary (866 m), ciągnie się do miasteczka Tylicz,
otaczając od północy i wschodu uzdrowisko Krynicę.
Pasmo Radziejowej od Dzwonkowki po Eliaszówkę ma
około 16 km długości, pasmo Jaworzyny Krynickiej
około 17 km, natomiast odległość w linii prostej od
Krościenka nad Dunajcem po Piwniczną nad Popradem
wynosi 21 km, a od Piwnicznej do Przełęczy Tylickiej
29 km, czyli Beskid Sądecki rozciąga się z zachodu na
wschód na odległość 50 km. Pasmo Radziejowej wraz
z bocznymi ramionami między Pogórzem Sądeckim
a doliną Grajcarka ma około 10 km szerokości, nato­
miast pasmo Jaworzyny jest bardziej rozgałęzione
i pomiędzy doliną Popradu a doliną Kamienicy osiąga
szerokość od 10 do 15 km.
Beskid Sądecki jest dobrze zalesiony. Są to głów­
nie lasy bukowo-jodłowe piętra regla dolnego, jedynie
kopuła Radziejowej wkracza w piętro regla górnego.
Na grzbietach występują polany użytkowane pastersko.
Środowisko przyrodnicze jest stosunkowo mało zmie­
nione. Utworzono tu wiele rezerwatów, głównie w la­
sach regla dolnego: „Baniska” (55,5 ha) w gminie Piw­
niczna, „Barnowiec” (2,3 ha), „Uhrzyń” (10,7 ha), „Ło­
sie” (1,1 ha), „Pusta Wielka” koło Tylmanowej (2,6 ha,
las mieszany z reliktową sosną), „Łabowiec” (8,6 ha),
„Kłodne nad Dunajcem” (79,5 ha, buczyna karpacka),
„Obrożyska” (35,3 ha - las grądowy w dolinie Popradu
z lipą drobnolistną i modrzewiem polskim) a także
„Hajnik” (25,4 ha), „Lemlaszczek” (47,2 ha). Rezerwa­
tem krajobrazowym są „Okopy Konfederackie” (2,6
ha) pod Przełęczą Tylicką. Osiedla są skupione w doli­
nach, zwłaszcza wzdłuż Dunajca i Popradu. Beskid Są­
decki odznacza się obfitością źródeł mineralnych, nie
wszędzie wykorzystanych. Istnieją tu uzdrowiska: naj­
większe w Krynicy-Zdroju (ok. 13 tys. mieszk.), w Mu­
szynie (ok. 5 tys.), Żegiestowie-Zdroju i Piwnicznej
(ok. 5,5 tys.) nad Popradem, a także w Szczawnicy (ok.
6,5 tys.) na pograniczu Pienin. Wzdłuż doliny Popradu
biegnie linia kolejowa z Nowego Sącza do Koszyc
i Budapesztu z lokalnym odgałęzieniem od granicznej
stacji w Muszynie nad Popradem w kierunku północno-
wschodnim do Krynicy-Zdroju nad Kryniczanką. Szla­
ki drogowe towarzyszą obu głównym dolinom, istnieje
także szosa z Nowego Sącza doliną Kamienicy i przez
przełęcz Huciańską do Krynicy-Zdroju, z odgałęzie­
niem przez dolinę Mochnaczki do Tylicza. Przełęcz
Huciańska i Tylicka oraz wymienione doliny stanowią
granicę Beskidu Niskiego. W Beskidzie Sądeckim, po
obu stronach Popradu (w granicach Polski) utworzono
w 1987 r. Popradzki Park Krajobrazowy (544 km 2 ),
w którym ponad 80% zajmują lasy z bogatą fauną.
15.3. Pogórze Środkowobeskidzkie (513.6)
Jak zaznaczono na wstępie rozdziału, polska część
Karpat między dolinami Dunajca i Kamienicy na za­
chodzie a doliną Sanu na wschodzie ma cechy przej­
ściowe. Zaliczono ją do Zewnętrznych Karpat Zachod­
nich, ale nie do Beskidów Zachodnich i Pogórza Za-
chodniobeskidzkiego, uznając za człon pośredni do Be­
skidów Wschodnich o swoistej strukturze krajobrazo­
wej. Wyżynny typ krajobrazów pogórskich ulega tu
znacznemu rozszerzeniu, a krajobrazy górskie zwęże­
niu. Ze względu na położenie ten człon Zewnętrznych
r

Karpat Zachodnich nazwano Srodkowobeskidzkim

z podziałem na Pogórze Środkowobeskidzkie i Beskidy
Środkowe.
Pogórze Środkowobeskidzkie jest pasmem wzgórz
i kotlin śródgórskich o szerokości kilkudziesięciu kilo­
metrów i wysokościach od 300 do 500 m nad pozio­
mem morza z kilkoma pasmami wyższymi. Rozcinają
je doliny: Białej (dopływu Dunajca), Wisłoki, Wisłoka
i Sanu. Podobnie jak Pogórze Zachodniobeskidzkie jest
gęsto zaludnione, zwłaszcza w kotlinach i dolinach.
Zamieszkuje je ponad 1/3 zaludnienia całych polskich
O

Karpat (ok. 830 tys.) na obszarze 6,4 tys. km , więk­

szym niż polska część Beskidów Zachodnich. Lasów
jest mało. Utworzono ogółem 5 rezerwatów leśnych
i kilka krajobrazowych lub geologicznych. Atrak­
cyjność turystyczna mniejsza niż innych części Karpat
(z małymi wyjątkami). Wyróżniono 9 mezoregionów:
Pogórze Rożnowskie (513.61), Pogórze Ciężkowickie
(513.62), Pogórze Strzyżowskie (513.63), Pogórze Dy­
no wskie (513.64), Pogórze Przemyskie (513.65), Kotli­
nę Gorlicką (513.66), Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską
(513.67), Pogórze Jasielskie (513.68) i Pogórze Bu­
kowskie (513.69).
Pogórze Rożnowskie (513.61) znajduje się na pół­
noco-wschód od Kotliny Sądeckiej. Od doliny Dunajca
na wschód struktura geologiczna Zewnętrznych Karpat
Zachodnich stopniowo się zmienia, pojawiają się nowe
jednostki tektoniczne, natomiast skraj płaszczowiny
magurskiej, będącej substratem Beskidów Zachodnich
r

(z wyjątkiem Beskidu Śląskiego i Małego) odchyla się

skośnie na południo-wschód, stanowiąc w przybliżeniu
nadal granicę gór i pogórza. Pomiędzy dolinami Dunaj­
ca i jego dopływu Białej wyżynny krajobraz pogórski
rozszerza się do 40 km. Północna jego granica, odpo­
wiadająca skrajowi nasunięć karpackich na utwory
mioceńskie Północnego Podkarpacia, pomiędzy doli­
nami Dunajca i Białej (ze względu na ich zbieżność)
ma zaledwie 6 km długości, między Czchowem nad
Dunajcem a Gromnikiem nad Białą osiąga rozciągłość
20 km. Granica z Beskidem Niskim przebiega między
okolicami Grybowa nad Białą a Kotliną Sądecką.
Urzeźbienie Pogórza Rożnowskiego jest urozmaicone.
Wierzchowiny na działach wodnych przekraczają 500
m n.p.m., miejscami przybierając postać gór niskich
(np. Dąbrowska Góra na północ od Nowego Sącza 583
m, Mużeń 550 m. Kobylnica 582 m i in.). Dolina Du­
najca tworzy wcięte do 200-250 m meandry, ale poni­
żej Czchowa poszerza się do 3-4 km. W przełomie
przez pogórze zbudowano dwie zapory wodne: w Roż­
nowie wysokości 49 m, dzięki której powstał zbiornik
retencyjny nazwany Jeziorem Rożnowskim (16 km 2
•

powierzchni: po zakończeniu piętrzenia przed 50 laty

miał powierzchnię 17,8 km , ale w górnej części uległ
zasypaniu), oraz w Czchowie wysokości 24 m i po­
wierzchni zbiornika 3,5 km (Jezioro Czchowskie). La­
sy występują na bardziej stromych zboczach dolin i na
niektórych wyższych garbach wyżynnych. Osadnictwo
z dolin wkracza na wierzchowiny, pokryte przez gliny
lub utwory pylaste, które są podłożem dla gleb brunat­
nych o dosyć wysokiej produktywności. Stopień prze­
kształcenia środowiska jest średni. Istnieją dwa rezer­
waty przyrodnicze: „Diable Skały” (16 ha) w gminie
Korzenna i „Cisy w Mogilnie” (36,7 ha). Pogórze Roż­
nowskie, zaliczane niekiedy do Pogórza Ciężkowickie-
go (Geomorfologia Polski, t. 1, 1970; Karpaty Polskie
1995), zajmuje powierzchnię około 800 km . W mono­
graficznym opracowaniu zbiorowym dorzecza Białej
Dunajcowej (1976) K. German wyróżniła 7 mikrore­
gionów przebiegających w poprzek doliny Białej.
W nowej regionalizacji z 1992 r. ta sama autorka prze­
prowadziła regionalizację nieco inaczej, wyodrębniając
Dolinę Białej i zmieniając częściowo nazewnictwo.
Pogórze Rożnowskie w jej ujęciu dzieli się na 8 mikro­
regionów: Pogórze Czchowskie i Kotlinę Iwkowską na
zachód od doliny Dunajca, Dolinę Dolnej Łososiny,
Pogórze Znamierowickie, Kaskadę Dunajca, Dolinę
Dunajca, Pogórze Korzennej (na północ od Grybowa),
Płaskowyż Rożnowski, Obniżenie Siemiechowskie
i Rozróg Wału.
Pogórze Ciężkowickie (513.62) ciągnie się pomię­
dzy dolinami Białej i Wisłoki, od południa sąsiaduje
z Obniżeniem Gorlickim nad Ropą i Kotliną Stróży nad
Białą, od północy graniczy z Płaskowyżem Tarnow­
skim, przy czym wyraźny próg Góry Sw. Marcina (384
m) na południe od Tarnowa ma około 150 m wysokości
względnej.Wśród serii skalnych płaszczowiny śląskiej,
tworzących złuskowane fałdy o kierunku zachód-
wschód, wyróżniają się odpornością piaskowce i zle­
pieńce ciężkowickie wieku kredowego. Wierzchowinę
pogórza tworzą płaskie garby osiągające wysokość
320-440 m. Nad tą zrównaną powierzchnią góruje
mniej więcej pośrodku równoleżnikowy, skręcający na
południo-wschód zalesiony grzbiet długości ponad 25
km, którego kulminacjami są Brzanka (538 m) w części
zachodniej i Liwocz (561 m) w części południowo-
wschodniej i który można zaliczyć do typu krajobrazo­
wego gór niskich. Stopień przekształcenia środowiska
jest znaczny. Istnieją rezerwaty „Skamieniałe Miasto”
pod Ciężkowicami (15 ha), przedstawiający zespół ska­
łek piaskowcowych wśród lasu dębowego z sosną
iw pobliżu „Wodospad Ciężko wieki” (1,7 ha) - wą­
wóz w skałach piaskowcowych z wodospadem.
Większe osiedla istnieją na peryferiach regionu:
Ciężkowice i Tuchów (ok. 6 tys. mieszk.) w dolinie
Białej, Biecz (ok. 5 tys.) nad Ropą na południu, wresz­
cie położone poza tym regionem Jasło nad Wisłoką,
Pilzno na północo-wschód oraz Tarnów na północo-
zachód. W dolinie Białej można wyróżnić przełomowy
odcinek przez próg pogórza pod Łowczówkiem, kotlino
we rozszerzenie w okolicy Tuchowa i lekko kręty, skie­
rowany ogólnie na północ odcinek doliny od Wilczysk
po Tuchów szerokości od kilkuset metrów do 1 km.
Górny bieg Białej przypada na Beskid Niski i Pogórze
Korzennej (z kotliną w okolicach Stróży), zaliczone do
mezoregionu Pogórza Rożnowskiego. Powierzchnię
Pogórza Ciężkowickiego ceniono na 740 km .
Pogórze Strzyżowskie (513.63) rozpościera się
pomiędzy dolinami Wisłoki na chodzie, Wisłoka na
wschodzie, granicą nasunięcia fliszu karpackiego na
utwory mioceńskie Podkarpacia na północy i Kotliną
Jasielsko-Krośnieńską na południu. Granica północna
ma około 40 km długości, natomiast granica południo­
wa tylko około 14 km, co wynika z przebiegu doliny
Wisłoka, który między Frysztakiem a Strzyżowem
zmienia ogólny kierunek z mniej więcej południkowe­
go na równoleżnikowy, następnie znów skręca na pół­
noc i ponownie na wschód. Rozciągłość z północy na
południe przekracza 25 km. Region obejmuje około
900 km powierzchni. Wierzchowina Pogórza Strzy­
żo wskiego jest mało zróżnicowana, ale wyodrębnia się
w części środkowej zalesione pasmo Chełmu (540 m
n.p.m.), górujące nad otoczeniem 100-150 m. Osie fał­
dów płaszczowiny śląskiej skręcają na południo-
wschód, a jednocześnie zapadają pod młodsze (oligo­
ceńskie) warstwy krośnieńskie, które wypełniają po­
dłużne obniżenie tektoniczne, nazywane centralną de­
presją karpacką. W północnej części Pogórza Strzy­
żo wskiego pojawia się nowa jednostka tektoniczna,
charakterystyczna dla Beskidów Wschodnich, miano­
wicie płaszczowina skolska.
Północna część Pogórza Strzyżowskiego ma gleby
o wysokiej produktywności i jest gęściej zaludniona niż
część południowa, gdzie występuje więcej lasów,
a gleby są gorsze. Środowisko przyrodnicze jest znacz­
nie przekształcone. Rezerwatów przyrodniczych brak.
Jedynym miastem jest Strzyżów (8,2 tys. mieszk.)
w dolinie Wisłoka, ale wiele ośrodków miejskich sku­
piło się wzdłuż szlaku komunikacyjnego na granicy
pogórza w Pradolinie Podkarpackiej. Na południe od
Rzeszowa granica fliszu karpackiego jest cofnięta,
wskutek czego powstała tzw. rzeszowska zatoka morza
mioceńskiego. Rzeszów (160 tys. mieszk.) jest stolicą
województwa, w skład którego wchodzi większa część
Pogórza Strzyżowskiego. Jego skrajem prowadzi doliną
Wisłoka linia kolejowa z Rzeszowa do Jasła.
Pogórze Dynowskie (513.64) jest największym
mezoregionem wśród zewnętrznych pogórzy karpac­
kich, gdyż jego powierzchnię określono na 1840 km .
Rozciąga się pomiędzy dolinami Wisłoka i Sanu, a po­
nieważ obydwie doliny w środkowym biegu zmieniają
ogólny kierunek z północno-zachodniego na wschodni,
kształt północnej części Pogórza Dynowskiego jest roz­
ciągnięty w kierunku wschodnim. Od północy sąsiaduje
z Podgórzem Rzeszowskim, od południa z Kotliną Ja-
sielsko-Krośnieńską, śródkarpackim Pogórzem Bukow­
skim i doliną Sanu. W części północnej jest to wyrów­
nana powierzchnia wyżynna osiągająca wysokości 350­
450 m, przedstawiająca najbardziej monotonny krajo­
brazowo płat pogórzy, ale w części południowo-
zachodniej na granicy z Kotliną Jasielsko-Krośnieńską
występują wyraziste wzniesienia, zbudowane z odpor­
nych piaskowców ciężkowickich. z których najwyższa
jest Sucha Góra (592 m), wznosząca się około 300 m
nad dnem Kotliny Jasielsko-Krośnieńskiej. Występują
tu również formy skalne z rezerwatem geologicznym
„Prządki” (13,6 ha) nieopodal ruin zamku w Odrzyko-
niu. Jednakże większą część Pogórza Dynowskiego bu­
duje flisz płaszczowiny skolskiej. Jest to kraina rolni­
cza. Dwa rezerwaty leśne utworzono w rejonie Suchej
Góry: „Kretówki” (95,3 ha) - las sosnowo-bukowy ze
stanowiskiem cisa oraz „Cisy w Malinówce” (4 ha).
Rezerwat, „Winna Góra” pod Przemyślem (0,1 ha),
utworzono aby ochronić stanowisko wisienki stepowej,
a „Brzoza Czarna w Rzeczpolu” (2,7 ha) powstał w ce­
lu ochrony tego gatunku drzewa.
Gęstość zaludnienia jest tu duża. Istnieje kilka
miast. Dynów (ok. 4 tys. mieszk.) jest położony w doli­
nie Sanu tam, gdzie zmienia on ogólny kierunek na
wschodni. W obrębie samego pogórza leżą Brzozów
(ok. 7,5 tys.) i Błażowa (ok 2 tys.), na skraju „zatoki
rzeszowskiej” Tyczyn (2,7 tys.).
Pogórze Przemyskie (513.65) jest częścią ze­
wnętrzną Karpat w miejscu skrętu ich luku na połud-
nio-wschód, zbudowaną z warstw fliszu wschodniokar-
packiego płaszczowiny skolskiej, ale pod względem
geomorfologicznym stanowi ostatni ku schodowi człon
pogórzy, charakterystycznych dla Zewnętrznych Karpat
Zachodnich. Wysokości garbów pogórskich wzrastają
w kierunku południowo-wschodnim od 400 do 500 m,
nabierając wyglądu gór tzw. rusztowych, do których
zalicza się Góry Sanocko-Turczańskie. Za granicę Po­
górza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczańskich
przyjmuje się równoleżnikowy odcinek doliny Wiaru,
który wypływa z obrębu struktur karpackich pod Ni-
żankowicami (w Republice Ukraińskiej), skręca ci pół­
noc i pod Przemyślem wpada do Sanu. Granicę północ­
ną i zachodnią tworzy dolina Sanu. Pomiędzy górnym,
podłużnym biegiem Wiaru a doliną Sanu za granicę gór
i pogórza można przyjąć doliny Roztoki (dopływ Wia­
ru) i Tyrawki (dopływ Sanu), poza którymi wysokości
bezwzględne garbów przekraczają wysokość 600 m
n.p.m., a wysokości względne 300 m. W tych granicach
Pogórze Przemyskie ma około 640 km powierzchni.
Osiedla rozciągają się wzdłuż dolin dopływów Sanu
i Wiaru, garby wzniesień są przeważnie zalesione.
Największa jest Bircza na poprzecznym szlaku drogo­
wym z Przemyśla do Sanoka. Przemyśl (ok. 70 tys.
mieszk.), wczesnośredniowieczny gród, w XII-XIII w.
stolica odrębnego księstwa, przyłączony do Polski
w XIV w., znajduje się u podnóża północno-
wschodniego krańca pogórza. Ma liczne zabytki sa­
kralne, jest stolicą województwa, ważną stacją granicz­
ną z Ukrainą. Stopień przekształcenia środowiska re­
gionu jest średni. W 1991 r. utworzono tu Park Kraj o-
brązowy Pogórza Przemyskiego (619,6 km ), obejmu­
jący prawie cały region. Lasy zajmują 67% jego po­
wierzchni i należą do piętra pogórskiego (grądy, w do­
linach łęgi), a w najwyższych miejscach do piętra re­
glowego (buczyny karpackie) - rezerwat „Krępak”
(338,5 ha) w gminie Bircza.
Obniżenie Gorlickie (513.66) mieści się między
Pogórzem Ciężkowickim na północy a Beskidem Ni­
skim na południu. Powstało jako forma denudacyjna
w obrębie mało odpornych warstw krośnieńskich cen­
tralnego synklinorium karpackiego - tektonicznego ob­
niżenia między strukturami fliszu zewnętrznego i we­
wnętrznego. Wierzchowina wznosi się 60-100 m nad
dno doliny Ropy, która przepływa przez region z połu-
dnio-zachodu na północo-wschód. Obniżenie Gorlickie
sąsiaduje od wschodu z Pogórzem Jasielskim, którego
granicę stanowi zalesione pasmo Łysej Góry (438 m).
Za granicę zachodnią można przyjąć dział wód Ropy
i Białej Dunaj cowej. W pogórską powierzchnię denu-
dacyjną jest wcięta dolina Ropy, która przy ujściu Sę­
kowej w Gorlicach ma 1-1,5 km szerokości, a przy uj­
ściu potoku Libusza rozszerza się ponad 3 km. Obniże­
nie Gorlickie w podanych granicach ma rozciągłość
z zachodu na wschód około 16 km, z południa na pół­
noc około 13 km i zajmuje powierzchnię około 200
km . Położone nad Ropą miasto Gorlice jest kolebką
przetwórstwa ropy naftowej w Polsce, a w okolicy ist­
nieją, zwłaszcza pod miejscowością Libusza, liczne sta­
re szyby naftowe. W Gorlicach (ok. 30 tys. mieszk.)
jest stara rafineria ropy, a na przedmieściu Glinik Mari-
ampolski fabryka maszyn wiertniczych. Gęstość zalud­
nienia jest duża, lasów prawie nie ma, przekształcenie
środowiska jest znaczne. Północnym skrajem Obniże­
nia Gorlickiego przebiega odcinek śródkarpackiej linii
kolejowej ze Stróży w dolinie Białej do Zagórzan nad
Ropą i dalej wzdłuż Ropy przez Biecz do Jasła.
W gminie Gorlice jest rezerwat „Jelenia Góra” (13 ha)
obejmujący las jaworowy.
Kotlina Jasielsko-Krośnieńska (513.67) to rozległe
obniżenie o powierzchni około 400 km , odwadniane
na północ przez Wisłokę i Wisłok, których dorzecza
przegradza niski dział wodny, wzniesiony tylko kilka­
naście metrów nad dna dolin Wisłoka w Krośnie i od­
ległej o kilka kilometrów Jasiołki - dopływu Wisłoki.
Kotlinowe obniżenie powstało w centralnym synklino-
rium karpackim, wypełnionym mało odpornymi na de­
nudacje warstwami krośnieńskimi. W zachodniej części
koło Jasła do płynącej z południa Wisłoki wpada od za­
chodu Ropa, od wschodu Jasiołka. Zbiegowi dolin tych
rzek odpowiada styk trzech pogórzy: Ciężkowickiego
na północo-zachodzie. Strzyżowskiego na północo-
wschodzie i Jasielskiego na południu, otaczających Ko­
tlinę Jasielską. Wschodnią częścią regionu, Kotliną
Krośnieńską, przepływa Wisłok. Od północy zamykają
Pogórze Dynowskie, od południa i wschodu Pogórze
Bukowskie. Rozciągłość Kotliny Jasielsko-
Krośnieńskiej wynosi 47 km, a szerokość od 5 do 10
km. Jej dno wypełniają osady rzeczne, a nawet jezior­
ne. Kotlinę Krośnieńską łączy szerokie obniżenie z do­
liną Stobnicy na Pogórzu Dynowskim koło miasta
Brzozów.
 Kotlina Jasielsko-Krośnieńska i przyległe pogórza
są najstarszym w Polsce rejonem wydobycia ropy naf­
towej, której zasoby nie były zresztą bogate i przez po­
nad 100 lat eksploatacji uległy wyczerpaniu, pozostały
jednak jej liczne ślady. Wzdłuż kotlin prowadzi śród-
karpacka linia kolejowa z Nowego Sącza przez Jasło.
Krosno, Sanok do położonego poza Karpatami Chyro-
wa w Republice Ukraińskiej (z tranzytowym połącze­
niem z Przemyślem). Kotlina Jasielsko-Krośnieńska ma
gęste zaludnienie (ponad 180 osób/km ), a charakter
rolniczo-przemysłowy, przy czym głównym ośrodkiem
i stolicą województwa jest Krosno (ok. 50 tys. mieszk.),
z przemysłem szklarskim, Marskim, spożywczym i in.
oraz zabytkami z XVI-XVIII w. Jasło (ok. 39 tys.) ma
rafinerię ropy, hutę szkła, zakłady drzewne, jest wę­
złem kolei śródkarpackiej z poprzeczną linią do Rze­
szowa. Środowisko przyrodnicze kotliny jest znacznie
przekształcone, rezerwatów przyrody brak.
Pogórze Jasielskie (513.68) jest położone między
doliną Ropy, Kotliną Jasielsko-Krośnieńską i Beskidem
Niskim. Dolina Wisłoki dzieli je na dwa człony, z któ­
rych większy jest wschodni. Dolina Wisłoki u wylotu
z gór tworzy bezleśny, trójkątny mikroregion Kotliny
Osieckiej o powierzchni kilkudziesięciu kilometrów
kwadratowych, z miasteczkami Osiek i Nowy Żmigród.
Zachodni płat Pogórza Jasielskiego, z wysokościami
300-400 m, przecina dopływ Ropy Bednarka, która
w górnym biegu oddziela od grupy Magury Wątkow-
skiej w Beskidach wzgórze Cieklinkę (514 m). Prze­
biegające dalej w kierunku północnym zalesione pasmo
Łysej Góry (438 m) stanowi granicę z Obniżeniem
Gorlickim. Wschodni płat Pogórza Jasielskiego pomię­
dzy dolinami Wisłoki i Jasiołki ma urzeźbienie bardziej
urozmaicone i większe zalesienie, przy czym zaznacza­
ją się wyraźne, równoleżnikowe garby wysokości 300­
400 m, z których ostatni koło Dukli przekracza 500 m
wysokości. Subsekwentne obniżenie między Nowym
Żmigrodem a Duklą jest granicą Beskidów. Pogórze Ja­
sielskie rozciąga się z zachodu na wschód około 27 km,
przy szerokości z północy na południe około 10-12 km,
zajmując powierzchnię ponad 300 km . Podobnie jak
w Obniżeniu Gorlickim i Kotlinie Jasielsko-
Krośnieńskiej, występują tu stare, wyeksploatowane
szyby naftowe, i w miejscowości Bobrka zorganizowa­
no skansen przemysłu wydobywczego. Zaludnienie jest
tu gęste, stopień przekształcenia środowiska przyrodni­
czego średni, rezerwatów przyrodniczych brak.
Pogórze Bukowskie (513.69) znajduje się na połu­
dnie i południo-wschód od Kotliny Krośnieńskiej, po­
między dolinami Jasiołki na zachodzie oraz Sanu
i Osławy na wschodzie. Wisłok i jego dopływy rozcina­
ją tę pogórską wyżynę na kilka części poprzecznych
i podłużnych osiągających wysokości około 400 m
i więcej. Oś Pogórza Bukowskiego w kierunku połu­
dniowo-wschodnim ma około 45 km długości, szero­
kość od 8-10 km na zachodzie do 18 km na wschodzie,
powierzchnia regionu osiąga wielkość 470 km . W po­
łudniowo-wschodniej części zarysowują się dwa ciągi
wzgórz, przekraczających 500 m wysokości, ale nie łą­
czące się bezpośrednio z Beskidem Niskim, choć kra­
jobrazowo przedstawiają typ gór niskich. Są to: ciąg
wzniesień pomiędzy przełomem Wisłoka pod Beskiem
a doliną Osławy, rozcięty poprzecznymi dolinami po­
toków na kilka członów, przy czym najwyższy z nich
między Bukowskiem a Wysoczanami nad Osławą osią­
ga w grzbiecie Dziadów 664 m wysokości, oraz równo­
legły, również porozcinany, na południe i zachód od
Sanoka, oddzielający Kotlinę Sanocką od Krośnieńskiej
i dochodzący na zachód od Zagórza do wysokości 512
m. Duża wieś Bukowsko leży w długiej, kilkukilome­
trowej szerokości bruzdzie, oddzielającej grzbiet Dzia­
dów od Beskidu Niskiego (grzbietu Bukowca) i sięga­
jącej w kierunku północno-zachodnim poza miasto
Rymanów. Kotlina Sanocka znajduje się na zetknięciu
trzech mezoregionów: Gór Sanocko-Turczańskich od
wschodu, Pogórza Dynowskiego od północy oraz Po­
górza Bukowskiego od zachodu i południa, i trzeba ją
zaliczyć do tego ostatniego. Pomiędzy Osławą a Sanem
wyodrębnia się Pogórze Leskie, które dotychczas
w podziale regionalnym Polski nie było wyróżniane.
Garby tego pogórza przekraczają 500 m wysokości. Nie
można go zaliczyć ani do Bieszczadów Zachodnich, ani
do Gór Sanocko-Turczańskich, ale ze względu na przy­
jęty powszechnie makroregionalny podział na Karpaty
Zachodnie i Południowo-Wschodnie na linii dolin Sanu
i Osławy Pogórze Leskie jest częścią Karpat Wschod­
nich, a nie Pogórza Bukowskiego, choć struktury geo­
logiczne i typy krajobrazu są podobne.
Na granicy Pogórza Bukowskiego i Beskidu Ni­
skiego występują źródła mineralne, które przyczyniły
się do rozwoju uzdrowisk w Iwoniczu-Zdroju i Ryma-
nowie-Zdroju. W 1978 r. wybudowano w Besku zaporę
wodną na Wisłoku, 2 dzięki której. powstał ^ zbiornik
o powierzchni 1,3 km , pojemności 16 min m , mający
na celu zaopatrzenie w wodę najbliższych miast i osie­
dli oraz redukcję gwałtownych wezbrań, spowodowa­
nych nadmiernym wylesieniem zlewni. Stopień antro­
pogenicznego przekształcenia środowiska jest mniejszy
niż w Kotlinie Jasielsko-Krośnieńskiej, ale większy niż
w Beskidzie Niskim. W obrębie regionu znajdują się
miasta: Iwonicz-Zdrój (ok. 2 tys. mieszk.), Rymanów
(ok. 3,5 tys.) i Sanok (ok. 41 tys.).
15.4. Beskidy Środkowe (513.7)
Beskidy Środkowe są rozumiane jako makroregion
przejściowy między Beskidami Zachodnimi i Wschod­
nimi. Nazywane są również Beskidem Niskim i zali­
czane do Beskidów Zachodnich. L. Sawicki (1922) na­
r

zwał tę część Karpat Beskidem Średnim, w sensie „Po­

średni”, tj. Środkowy. Określenie „Beskid Niski” jest
przeciwstawieniem do wyższych części Beskidów, ale
pod względem krajobrazowym góry te należą do typu
gór średnich, podobnie jak Beskid Mały i Beskid Ma­
kowski, od których nie różnią się wysokością. Nazwę
r

Beskidy Środkowe przyjęto w oficjalnych Nazwach

geograficznych Rzeczypospolitej Polskiej (1991), Geo­
grafii fizycznej Polski (Kondracki 1978 i wydania na­
stępne). Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej (1995, plan­
sza 53.3), natomiast w dziele zbiorowym Karpaty Pol­
skie (1995) jako makroregiony wyróżniono tylko Pogó­
rze Karpackie w szerokim, dawniejszym znaczeniu
oraz Beskidy Zachodnie, zaliczając do nich Beskid Ni­
ski. Można przyjąć, że tradycyjny Beskid Niski jest
mezoregionem szerzej rozumianych Beskidów Środ­
kowych, do których należą ponadto Góry Ondawskie
(Ondavska vrchovina) we wschodniej Słowacji. r

Rozpatrując budowę geologiczną Beskidów Środ­

kowych trzeba zauważyć, że skraj płaszczowiny ma­
gurskiej, głównego składnika strukturalnego Beskidów
Zachodnich, na wschód od doliny Dunajca skręca na
południo-wschód i za Przełęczą Dukielską przechodzi
na terytorium Słowacji, pojawiają się natomiast nowe
jednostki tektoniczne - fałdy dukielskie i centralne
synklinorium (zwane przez geologów „depresją”), które
wzdłuż działu wodnego ciągnie się w całych Beskidach
Wschodnich w Republice Ukraińskiej. Beskidy Środ­
kowe2
w granicach Polski zajmują powierzchnię 2,1 tys.
km i pokrywają się z pojęciem Beskidu Niskiego jako
jednego z dwóch mezoregionów.
Beskid Niski (513.71) to przede wszystkim wodo­
działowy, graniczny łańcuch o ogólnym kierunku z za­
chodu na wschód, przebiegający skośnie do struktur
tektonicznych, które przybierają wschodniokarpacki
kierunek południowo-wschodni, wskutek czego przeci­
nają go w poprzek obniżenia i grzbiety, odpowiadające
wychodniom odpornych na denudację piaskowców,
podczas gdy w obniżeniach powstał szereg niskich
przełęczy. Rozciągłość Beskidu Niskiego w linii proste;
pomiędzy doliną Kamienicy i Kotliną Sądecką na za­
chodzie a doliną Osławy i Osławicy na wschodzie
przekracza 100 km, a szerokość po obu stronach grani­
cy dochodzi do 30-40 km. W zachodniej części Beski­
du Niskiego od Przełęczy Tylickiej (688 m) po najniż­
szą Przełęcz Dukielską (500 m), granicę gór i pogórzy
tworzy skraj płaszczowiny magurskiej. Tak zwane Gó­
ry Gorlickie w górnym dorzeczu Białej z płasko zalega­
jącymi warstwami magurskimi przypominają Beskid
Wyspowy. Najdalej wysuniętą ku północy za linią kole­
jową Stróże-Grybów-Nowy Sącz jest Rosochatka (753
m). Na południe od tego szlaku ciągną się dwa wyrazi­
ste pasma: Jaworza (882 m) i Czerszli (871 m) nad do­
liną Kamienicy, a pomiędzy dolinami Białej i Ropy
wyróżnia się odosobniony Chełm (779 m) i Maślana
Góra (747 m). Na wschód od górnego biegu Białej pa­
sma górskie mają układ „rusztowy”. Ta część Beskidu
Niskiego dochodzi do wysokości 1000 m: graniczna
Lackowa u źródeł Białej osiąga 997 m, Busov po stro­
nie słowackiej 1002 m. Małe uzdrowisko Wysową nad
górną Ropą otaczają pasma Ostrego Wierchu (938 m)
i Jaworzynki (872 m). Dalej ku północy występują pa­
sma Magury Małastowskiej (814 m) i Magury Wąt-
kowskiej (847 m), która opada stromym progiem struk­
turalnym ku Pogórzu Jasielskiemu. Na wschód od Prze­
łęczy Dukielskiej po Przełęcz Łupkowską (640 m) gra­
niczny grzbiet wododziałowy początkowo jest bardzo
niski (550-691 m), ale dalej wysokość kulminacji prze­
kracza w kilku miejscach 800 m (Pasika 846 m). Na
północ od pasma wododziałowego pomiędzy dolinami
Wisłoki i Osławy wysokość pasm mieści się przedziale
600-800 m. Do najwyższych należą: Cergowa (716 m),
Piotruś (731 m) i Jawornik (761 m) na południo-
wschód od Dukli oraz pasma Bukowicy (Tokarnia 777
m) i Kamienia (721 m) na północ od Komańczy.
W 1994 r. oddano do użytku zbiornik zaporowy O

Klimkówka na rzece Ropie : pojemności 43,5 min m .

Wysokość zapory wynosi 33 m, powierzchnia zbiorni­
ka 3 km , długość 6 km. Nazwa pochodzi od zalanej
wsi, przeniesionej ponad poziom piętrzenia (maksy­
malnie 398,6 m n.p.m.). Zbiornik ma na celu podnie­
sienie wielkości najniższych przepływów, zaopatrzenie
w wodę miasta Gorlice na Pogórzu Srodkowobeskidz-
kim i produkcję energii elektrycznej.
Pod względem geobotanicznym Beskid Niski two­
rzy podokręg o cechach pośrednich między Beskidami
Wschodnimi i Zachodnimi. Flora górska jest zubożała,
pojawiają się ciepłolubne rośliny z Kotliny Panońskiej.
Lasy należą do piętra pogórskiego i dolnoreglowego,
ale w rezerwatach zachowały się relikty z innych faz
zmian klimatycznych. Rezerwat „Komuty” (11,9 ha)
w paśmie Magury Wątkowskiej obejmuje skałki pia­
skowcowe, las mieszany z bukiem i stanowisko koso­
drzewiny, rezerwat „Cergowa” koło Dukli (63,5 ha)
oraz „Igiełki” (27,9 ha) i „Wadernik” (10,7 ha) - sta­
nowiska cisa, „Cisy w Nowej Wsi” (2,2 ha) - las jo ­
dło wo-sosnowy z cisem, „Modrzyna” (14,5 ha) w po­
bliżu Przełęczy Dukielskiej - las z modrzewiem pol­
skim. W 1992 r. utworzono Jaśliński Park Krajobrazo­
wy (195,2 km ) w paśmie granicznym u źródeł Wisłoka
i Jasiołki z rezerwatem krajobrazowym „Przełom Ja­
siołki” (123,4 ha), a 1 stycznia 1995 r. Magurski Park
Narodowy w paśmie Magury 2Wątkowskiej. Powierzch-
nia parku wynosi 199,6 km , w tym lasy 86%, łąki
14%. Otulinę stanowi istniejący od 1991 r. obszar
chronionego krajobrazu o powierzchni 229,7 km .
W obręb Parku weszły rezerwaty „Komuty”, „Ruski
Zamek”, „Księża Góra” i in. Roślinność należy do pię­
tra pogórskiego i regla dolnego.
Skład narodowościowy Beskidu Niskiego po II
wojnie światowej uległ zmianie wskutek przymuso­
wych przesiedleń ludności ruskiej (Łemków). Góry są
w zasadzie łatwo dostępne, ale omijają je główne szlaki
komunikacyjne. Drogowe przejście graniczne znajduje
się w Barwinku na Przełęczy Dukielskiej, a jedynym
miastem w obrębie gór jest Dukla (ok. 2 tys. mieszk.)
w dolinie Jasiołki w odległości kilkunastu kilometrów
od przełęczy, nazwanej od jej imienia. Drugie przejście
otwarto w Koniecznej na szlaku z Gorlic do Bardejowa
na Słowacji. Beskid Niski jest obecnie słabo zaludniony
i słabo zagospodarowany, przeważa gospodarka leśna
i hodowlana.
15.5. Beskidy Wschodnie (522.1-2)
Beskidy Wschodnie są przedłużeniem Zewnętrz­
nych Karpat Zachodnich i pierwszym członem Ze­
wnętrznych Karpat Wschodnich, których dalszym cią­
giem są w Rumunii Karpaty Mołdawsko-Munteńskie
(522.3). Występują jednak między nimi różnice spowo­
dowane innym stylem tektoniki, różnicami facjalnymi
fliszu, większą intensywnością neotektonicznego wy­
piętrzenia, innym stosunkiem do wewnętrznych masy­
wów krystalicznych i gór pochodzenia wulkanicznego.
Cechą tej części Karpat jest brak progu pogórskiego
i bezpośredni kontakt gór z Podkarpaciem Wschodnim,
zanurzanie się zewnętrznych fałdów fliszu pod osady
morza mioceńskiego oraz objęcie ruchami fałdowymi
osadów neogeńskich. W strukturze gór wyróżnia się
fałdy brzeżne, płaszczowinę skolską, centralne synkli-
norium oraz płaszczowiny wewnętrzne, w tym czarno-
horską, stanowiącą pewną analogię do płaszczowiny
magurskiej w Karpatach Zachodnich, ale inaczej wy­
kształconą. Budowa geologiczna ma swoje odbicie
w podziale Beskidów Wschodnich na dwa podłużne
pasy krajobrazowe: zewnętrzny, niższy, nazywany Be­
skidami Lesistymi i wewnętrzny, wyższy, nazywany
Beskidami Połonińskimi. przy czym granicę między
nimi stanowi centralne synklinorium, wzdłuż którego
przebiega dział wodny Dniestru i Prutu oraz dorzecza
Cisy po strome wewnętrznej luku karpackiego.
A. Rehman (1895) dzielił Karpaty Wschodnie tyl­
ko w poprzek na Bieszczady. Gorgany i szeroko rozu­
mianą Czarnohorę. Późniejsi autorzy podkreślali zna­
czenie zróżnicowania podłużnego, w którym oprócz
Beskidów Lesistych i Połonińskich wyróżnia się we­
wnętrzny pas wulkaniczny i masywy krystaliczno-
mezozoiczne. Makroregion Beskidów Wschodnich
w przeważającej części mieści się w granicach Ukrainy,
ale od połowy XIV w. prawie do połowy XX w. należał
w połowie do Polski i w połowie do Węgier (w latach
1919-1939 do Czechosłowacji). W obrębie całego ma­
kroregionu wschodniobeskidzkiego wyróżniono 12
mezoregionów: 6 w pasie Beskidów Lesistych i 6 w pa­
sie Beskidów Połonińskich. Są to: przecięte granicą
polsko-ukraińską Góry Sanocko-Turczańskie (522.11),
Bieszczady Zachodnie (522.12), Bieszczady Wschod­
nie (522.13), przez geografów ukraińskich nazywane
Beskidami Skolskimi, Beskidy Brzeżne (522.14), sta­
nowiące orograficzne przedłużenie Gór (Beskidów)
Sanocko-Turczańskich, Gorgany (522.15), Beskidy Po-
kucko-Bukowińskie (522.16), Połonina Równa
(522.21), Borżawa (522.22), Połonina Krasna (522.23),
Świdowiec (522.24), Czarnohora (522.25), Połoniny
Hryniawskie (522.26). W granicach Polski oprócz za­
chodniej części Gór Sanocko-Turczańskich znajdują się
Bieszczady Zachodnie (w dorzeczu Sanu), które łącznie
bejmują około 2,5 tys. km .
Góry Sanocko-Turczańskie (522.11) rozciągają się
w brzeżnej części Beskidów Wschodnich między doli­
nami Sanu i Stryja, przechodząc dalej na wschód
wtzw. Beskidy Brzeżne. Grzbiety górskie mają tu re­
gularny, równoległy układ, a ich wysokości wzrastają
w kierunku południowo-wschodnim. Od północy prze­
chodzą w Pogórze Przemyskie. Na północ od Sanoka
za granicę gór i pogórza przyjęto dopływ Wiaru Rozto­
kę i dopływ Sanu Potok Tyrawski. Na południe od jego
doliny przebiega podwójne pasmo, zwane Słonnymi
Górami (672 m). Pomijając wyliczanie dalszych rów­
noległych grzbietów osiągających wysokości 500-600
m, można jeszcze wymienić górę Suchy Obycz (616 m)
w pobliżu granicy państwowej (na północ od wsi Arła-
mów). Na południe od śródkarpackiej linii kolejowej
z Sanoka do Ustrzyk Dolnych i Chyrowa po stronie
ukraińskiej, wysokości grzbietów przekraczają 700 m
n.p.m., np. w mającym 20 km długości paśmie Żukowa
(Holica 762 m), a na jego przedłużeniu w szczycie Ja­
worniki dochodzą do 910 m. Wreszcie Magura Łom-
niańska po stronie ukraińskiej osiąga wysokość 1024
m. Południowo-Zachodnią część Gór Sanocko-
Turczańskich opływa San. Nad zaporą wodną, poniżej
dawnej wsi Solina dominuje Jawor (742 m) w paśmie
równoległym do Żukowa. Budowę zapory ukończono
w 1968 r. Dzięki niej powstał zbiornik o powierzchni
22 km , mieszczący 500 min m wody (największy
w Polsce). Nazwano go Jeziorem Solińskim. Ma on
dwa odgałęzienia: wzdłuż doliny Sanu długości około
21 km i wzdłuż doliny jego dopływu Solinki (14 km).
Jezioro jest dużą atrakcją turystyczną, nad jego brze­
gami powstały środki rekreacji i wypoczynku, z któ­
rych największymi są Solina i Polańczyk Zdrój. Po je ­
ziorze kursuje statek spacerowy. Poniżej zapory w So­
linie wybudowano wcześniej (w latach 1956-1960) ma­
ły zbiornik wyrównawczy w Myczkowcach o po­
wierzchni zalewu 2 km . Z Leska przez Hoczew i Po­
lańczyk po południowej stronie Jeziora Solińskiego po­
prowadzono drogę samochodową do Czarnej i Ustrzyk
Dolnych. Pomiędzy Sanokiem a Ustrzykami Dolnymi
utworzono w 1992 r. Park Krajobrazowy Gór Słonnych
o powierzchni 390 km . W gminie Lesko jest rezerwat
„Góra Sobień” (5,3 ha) z ruinami zamku z XIII w. Re­
gion obejmuje powierzchnię około 930 km . Najwięk­
szym miastem regionu jest Sanok (41 tys. meszk.) po­
łożony malowniczo nad Sanem. Znany jest od XII w.
jako stolica ziemi sanockiej, później miasto powiatowe.
Zachował się zamek z XVI w., obecnie muzeum sztuki.
Na przeciwległym brzegu Sanu zlokalizowano muzeum
budownictwa wiejskiego. Ośrodek przemysłowy, m.in.
fabryka autobusów. Odrębnym miastem jest odległy
0 kilka kilometrów Zagórz (4,6 tys. mieszk.), stacja
węzłowa śródkarpackiej linii kolejowej z odgałęzie­
niem w stronę Przełęczy Łupkowskiej, mające bezpo­
średnie pociągi z Warszawy. Trzecim miastem nad Sa­
nem jest Lesko (6,2 tys. mieszk.) z późnogotycko-
renesansowym zamkiem, kościołem i dawną synagogą
z XVI w. Przy wspomnianej śródkarpackiej linii kole­
jowej leżą Ustrzyki Dolne (10 tys. mieszk.) nad Strwią-
żem, dopływem górnego Dniestru, dawniej miasto po­
wiatowe. Są ośrodkiem turystki z hotelem górskim
1 muzeum przyrodniczym Bieszczadów.
Bieszczady Zachodnie (522.12) są częścią Beski­
dów Wschodnich położoną między Przełęczą Łupkow-
ską (ok. 640 m) i doliną Osławy na zachodzie a Przełę­
czą Użocką (852 m) i źródłami Sanu na granicy Ukrai­
ny, gdzie rozciągają się Bieszczady Wschodnie po
Przełęcz Wyszkowską (933 m) oraz doliny: Mizunki
(dopływ Swicy-Dniestru) i Riki (dopływ Cisy). Od pół­
nocnego-wschodu sąsiadują z niższymi Górami Sanoc-
ko-Turczańskimi. Bieszczady Zachodnie są zbudowane
z fliszu, tworzącego tzw. fałdy dukielskie. W jego skład
wchodzą m.in. odporne na denudację piaskowce, z któ­
rych są zbudowane równoległe grzbiety górskie, przy
czym w ich najwyższych częściach występują partie
skalne. Na wschód od niewielkiej kotliny koło Łupko­
wa na pograniczu Beskidu Niskiego wysokości grzbie­
tów wzrastają, góry stają się bardziej masywne i zwar­
te. Graniczne pasmo wododziałowe składa się z kilku
odcinków. Na południo-wschód od Przełęczy Łupkow-
skiej zalesiony grzbiet z kulminacją Wysokiego Gronia
(902 m) ma 13 km długości. Erozja wsteczna płynącej
na południe Udawy przerwała jego ciągłość i przesunę­
ła dział wód w pobliże dopływów Sanu-Osławy i So-
linki - na wysokość około 700 m. Graniczne pasmo
wododziałowe za źródłowiskami Udawy ma wysokość
ponad 1000 m, osiągając w szczycie Wielkiej Rawki
1307 m, ściślej nieco na północ od działu wodnego
w bocznym grzbiecie, którego dalszym ciągiem jest pa­
smo graniczne. Jego wysokość obniża się i przez niską
przełęcz Beskid nad doliną Wołosatki (746 m) łączy
z równoległą, najwyższą w Bieszczadach Zachodnich
grupą Tarnicy. W dalszym przebiegu grzbiet graniczny
osiąga kulminację w skalistym szczycie Kińczyka Bu­
kowskiego (1251 m) i kończy nad Przełęczą Użocką na
Piniaszkowym (961 m), z którego granica schodzi
w dolinę Sanu pod miej scowością Sianki (po stronie
ukraińskiej). Pomiędzy Kotliną Łupkowską a dopły­
wem Solinki Roztoczką równolegle do pasma granicz­
nego przebiega pasmo Hyrlatej (1103 m), rozcięte
przez górne biegi Osławy i Solinki na kilka członów.
Trzecie, znacznie dłuższe, jest pasmo Chryszczatej
(997 m) i Wołosania (1071 m), zaczynające się koło
Rzepedzi nad Osławą i za przełomem Solinki pod Ci­
sną przedłużające w grzbiet graniczny. Czwarte pasmo
zaczyna się grzbietem Durnej (979 m), na południe od
Baligrodu nad Hoczewką. Za kulminacją Łopiennika
(1069 m) przecinają je przełomy Solinki i Wetliny, po
czym dalszy ciąg tworzy grzbiet Połoniny Wetlińskiej
długości około 10 km, osiągający największą wysokość
w Hnatowym Berdzie (1253 m), a za przełomem Poto­
ku Nasiczniańskiego - grzbiet Połoniny Caryńskiej
(1297 m). Za przełomem Wołosatki pod Ustrzykami
Górnymi znajduje się najwyższa i najpiękniejsza krajo­
brazowo grupa Tamicy (1346 m), złożona z trzech
grzbietów, których punktem zwornikowym jest Krze­
mień (1335 m), tj. grzbietu Tamicy - Szerokiego Wier­
chu, grzbietu Bukowego Berda (1313 m) i grzbietu Ha­
licza (1333 m), który przez Rozsypaniec (1273 m) do­
chodzi do grzbietu granicznego i jest oddzielony od
Tamicy źródłowym potokiem Wołosatki. Do Bieszcza­
dów Zachodnich zaliczono jako piąte długie (18 km)
pasmo Otrytu (Trohaniec 939 m) i jego przedłużenie -
grzbiet Czerwonego Wierchu (818 m) już poza granicą
ukraińską, położone na północ od podłużnej (subse-
kwentnej) doliny górnego Sanu, którą niekiedy przyj­
mowano za granicę między Bieszczadami Zachodnimi
i Górami Sanocko-Turczańskimi. Rozciągłość Biesz­
czadów Zachodnich w linii prostej pomiędzy przełę­
czami Łupkowską i Użocką wynosi około 65 km, sze­
rokość w granicach Polski do 25 km. Po stronie sło­
wackiej tę część Beskidów Wschodnich nazwano Gó­
rami Bukowskimi. Powierzchnię regionu w podanych
granicach obliczono na 1560 km .
 Charakterystyczną cechą Bieszczadów Zachodnich
jest niskie położenie górnej granicy lasu, która przypa­
da na wysokości 1200-1220 m, oraz brak górnego pię­
tra leśnego ze świerkiem. Na górnej granicy lasu rosną
tylko skarłowaciałe buki i olchy, powyżej zaś występu­
ją łąki górskie, zwane połoninami. Wśród roślin ziel­
nych występuje wiele gatunków typowych dla Karpat
Południowo-Wschodnich. W dolinach bieszczadzkich
istniały liczne wsie łemkowskie, które znikły wskutek
przymusowego przesiedlenia ludności pod koniec lat
czterdziestych, a las wkroczył na opuszczone pola.
Największym osiedlem wewnątrz gór jest Cisną nad
Solinką, ośrodek gospodarki leśnej. Istniejącą do nie­
dawna leśną kolej wąskotorową z Łupkowa i Rzepedzi
zlikwidowano. Zagospodarowanie turystyczne jest sła­
be. Rolnictwo nie rozwija się, główną rolę odgrywa go­
spodarka leśna i pasterska. Podstawowym szlakiem
komunikacyjnym jest tzw. obwodnica bieszczadzka,
wybudowana na potrzeby gospodarki leśnej, prowadzą­
ca z Ustrzyk Dolnych w Górach Sanocko-
Turczańskich, przez Lutowiska do Ustrzyk Górnych
i podłużną bruzdą śródgórską do Cisnej, a dalej przez
Baligród i Hoczew do Leska. Z Cisnej istnieje odgałę­
zienie do Komańczy i Rzepedzi nad Osławą. Linie ko­
lejowe istnieją tylko na peryferiach regionu, przy czym
szlak przez Przełęcz Użocką znajduje się tuż za granicą
państwa. Przej ść granicznych brak.
Przekształcanie środowiska do pewnego stopnia
cofnęło się. Z punktu widzenia atrakcyjności Bieszcza­
dy Zachodnie należą do regionów najbardziej cennych.
W grupie Tarnicy i w paśmie Połoniny Wetlińskiej
utworzono w 1973 r. Bieszczadzki Park Narodowy
O

0 powierzchni 56 kOm , powiększony w latach 1989

1 1991 do 270,6 km . Prawie całe Bieszczady Zachod­
nie objęto ochroną w 1992 r. tworząc dodatkowo 2 par­
ki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński (460 km ) i Do­
liny Sanu (356 km ). Wszystkie 3 chronione w Polsce
obszary wchodzą w skład Międzynarodowego Rezer­
watu Biosfery na pograniczu Polski, Słowacji i Ukrai­
ny. W Parku Krajobrazowym Ciśniańsko-Wetlińskim
w okolicach Baligrodu utworzono 4 rezerwaty: geolo­
giczny „Gołoborze” (13,9 ha), florystyczny „Olsza kosa
w Stężnicy” (1,8 ha) i „Woronikówka” (14,8 ha) ze
stanowiskiem cisa pospolitego oraz leśny „Cisy na gó­
rze Jawor” (3 ha), a ponadto „Zwięzło” (1,7 ha), obej­
mujący dwa malownicze jeziorka osuwiskowe pod
Chryszczatą. W Parku Krajobrazowym Górnego Sanu
jest 5 rezerwatów torfowiskowych: „Zakole” (5,3 ha),
„Łokieć” (10,3 ha), „Dźwiniacz” (10,5 ha), „Tarnawa”
(34,4 ha) i „Litmirz” (13 ha), rezerwaty leśne „Puszcza
Bieszczadzka nad Sanem” (498,8 ha) oraz „Hulskie”
(189,9 ha), rezerwaty krajobrazowe: „Krzywe” (511,8
ha) - przełom Sanu przez pasmo Otrytu powyżej Jezio­
ra Solińskiego i „Sine Wiry” (450,5 ha) w przełomie
Wetliny. Istnieje również kilkanaście rezerwatów ści­
słych: „Wetlina” (99,5 ha) las bukowo-jodłowy: „Prze­
łom Solinki” pod Cisną (2,9 ha) do ochrony roślin za­
rodnikowych na skałach piaskowcowych, „Olszyna Łę­
gowa w Kalnicy” (13,7 ha), „U źródeł Solinki” (343,9
ha) z lasem jodłowo-bukowym i jaworowym na zbo­
czach Wielkiej Rawki (ostoja rysia), „Połoniny Małej
i Wielkiej Rawki” (52,2 ha) ze stanowiskiem rzadkich
roślin wysokogórskich i wschodniokarpackich, torfowi­
sko wysokie „Wołosate” (2 ha).
 Rozdział 16
CENTRALNE KARPATY ZACHODNIE
Centralne Karpaty Zachodnie, zarówno pod wzglę­
dem budowy geologicznej, jak i orografii, różnią się
znacznie od Zewnętrznych Karpat Zachodnich. W ich
skład wchodzą łańcuchy górskie zbudowane ze skał
magmowych i metamorficznych oraz zalegających na
nich pokryw ze skał osadowych z przewagą wapieni
i dolomitów. Skały te powstały w ciągu ery mezozoicz-
nej w kilku odrębnych basenach sedymentacyjnych
o charakterze geosynklinalnym. Pod wpływem nacisku
pohercyńskiej platformy panońskiej, skierowanego ku
północy i północo-zachodowi, osady geosynklin uległy
sfałdowaniu i zostały ponasuwane na znaczną odległość
w postaci płaszczowin, określanych zbiorczo jako pie-
nidy, tatrydy i granidy (od Gran - łacińskiej nazwy rze­
ki Hron). Granidy noszą w Polsce nazwę płaszczowin
reglowych, ponieważ ze skał tej serii są zbudowane re­
gle - zalesione niższe wzniesienia polskich Tatr. Wy­
różnia się trzy płaszczowiny reglowe: dolną, nazywaną
na Słowacji kriżniańską, środkową (choczańską) i gór­
ną (strażowską). Tatrydy są fałdami leżącymi na auto­
chtonicznych skałach krystalicznych (granitoidach,
gnejsach i in.) i nie uległy tak znacznemu przemiesz­
czeniu jak płaszczowiny reglowe, które przesunęły się
z południa ponad nimi. Pienidy pochodzą z geosynkli-
ny, która znajdowała się na północ od geosynkliny ta­
try dzkiej. Wymienione procesy tektoniczne nastąpiły
w górnej kredzie i spowodowały powstanie następnej
geosynkliny - magurskiej oraz basenu, w którym gro­
madził się materiał skalny fliszu zewnętrznego, przy
czym płaszczowiny pienińskie pokryło morze, a pozo­
stały obszar był początkowo lądem. W następnym nasi­
leniu procesów tektonicznych z końcem oligocenu sfał-
dowaniu uległ obszar dzisiejszych Karpat Zewnętrz­
nych, przy czym zostały zgniecione, porozrywane
i w takiej postaci wypiętrzone w pionie płaszczowiny
pienińskie. Wcześniej jednak, w środkowym i górnym
eocenie, blok Centralnych Karpat Zachodnich był zala­
ny przez morze i lekko sfałdowany tak, że osady po­
wstającego wówczas tzw. fliszu podhalańskiego były
niejednakowej miąższości: większej w nieckach, mniej­
szej na dzielących je antyklinorialnych garbach. Dzi­
siejsze makroformy Centralnych Karpat Zachodnich
powstały w wyniku dyslokacji, które nastąpiły głównie
w neogenie. Wynurzające się z morza antyklinorialne
bloki podlegały intensywnej denudacji, która odsłoniła
nie tylko struktury gómokredowe, lecz również starsze,
paleozoiczne. Wypiętrzające się łańcuchy górskie od­
dzielają kotliny, w których starsze formacje przykryte
są eoceńskim fliszem podhalańskim, a niekiedy rów­
nież osadami jezior neogeńskich oraz czwartorzędo­
wymi pokrywami akumulacji rzecznej. W ten sposób
powstał mozaikowy krajobraz całych Centralnych Kar­
pat Zachodnich, z mniej lub bardziej izolowanymi łań­
cuchami górskimi i dzielącymi je kotlinami.
Sieć rzeczna zarysowała się przed nasileniem opi­
sanych ruchów tektonicznych w młodszym trzeciorzę­
dzie, wskutek czego rzeki łączą ze sobą kotliny antece-
dentnymi przełomami w poprzek wypiętrzających się
łańcuchów górskich. Przez Centralne Karpaty Zachod­
nie przebiega europejski dział wód. Z Beskidów Za­
chodnich schodzi w Obniżenie Orawsko-Podhalańskie,
przecina w poprzek Tatry i Obniżenie Liptowsko-
Spiskie, obejmując dorzecze Dunajca i Popradu, które
przełamują się na północ przez Beskidy Zachodnie do
Wisły. W dorzeczu Dunaju największą rzeką Central­
nych Karpat Zachodnich jest Wag, biorący początek w
Tatrach. Płynąc początkowo w kierunku zachodnim
przecina przełomami Wielką i Małą Fatrę i podłużną
bruzdą tektoniczną kieruje się na południe do Dunaju.
We wschodniej części Centralnych Karpat Zachodnich
główną rzeką jest Homad (dopływ Cisy).
Odrębność krajobrazowa Centralnych Karpat Za­
chodnich w porównaniu z Zewnętrznymi Karpatami
Zachodnimi jest spowodowana nie tylko różnicami bu­
dowy i historii geologicznej, lecz również znacznym
wypiętrzeniem części środkowej w postaci dwóch łań­
cuchów górskich, przekraczających wysokość 2000 m:
Tatrzańskiego i Niżniotatrzańskiego, wskutek czego
mają one specyficzne formy urzeźbienia, związane ze
zlodowaceniami piej stoceńskimi i dobrze wyrażoną
piętrowość klimatyczno-roślinną.
Całe Centralne Karpaty Zachodnie zajmują po­
wierzchnię około 15 tys. km , ale w przeważającej czę­
ści znajdują się na terytorium Słowacji. W układzie
dziesiętnym (Kondracki 1996) wyróżniono 9 makrore­
gionów: Obniżenie Orawsko-Podhalańskie (514.1),
r

Małe Karpaty (514.2), Dolinę Środkowego Wagu

(514.3). Łańcuch Małofatrzański (514.4), Łańcuch Ta­
trzański (514.5), Obniżenie Nitrzańsko-Turczańskie
(514.6), Obniżenie Liptowsko-Spiskie (514.7), Łańcuch
Wielkofatrzański (514.8), Łańcuch Niżniotatrzański
(514.9). Do Karpat Zachodnich należą ponadto pod-
prowincje: Wewnętrznych Karpat (515-516) z Ruda-
wami Słowackimi. Krasem Słowacko-Węgierskim
i otaczającymi je kotlinami oraz Gór Północno-
węgierskich (517). Do Polski należą części dwóch ma­
kroregionów: Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego
(514.1) i Łańcucha Tatrzańskiego (514.5) o powierzch­
ni około 1100 km2.
16.1. Obniżenie Orawsko-Podhalańskie (514.1)
Obniżenie Orawsko-Podhalańskie jest makroregio­
nem położonym między Łańcuchem Tatrzańskim na
południu a Beskidami Zachodnimi na północy. W eo-
cenie była to niecka sedymentacyjna wypełniona dziś
do głębokości 3000 m fliszem podhalańskim, ale
w związku z neogeńskim wypiętrzaniem się Łańcucha
Tatrzańskiego południowa część tej niecki uległa
znacznemu podniesieniu z jednoczesnym uginaniem się
części północnej, przy czym oś tego ugięcia przesunęła
się na północ od pasa skałek w obręb płaszczowiny
magurskiej. W górnym miocenie w zachodniej części
neogeńskiego obniżenia powstało jezioro, które wypeł­
niła kilkusetmetrowa seria iłów i żwirów, a w środko­
wym i górnym pliocenie mniejszy zbiornik jeziorny
istniał we wschodniej części obniżenia. Dużej miąższo­
ści piej stoceńskie stożki napływowe płynących z Tatr
rzek, tj. Czarnego i Białego Dunajca oraz Białki, wska­
zują na dalsze relatywne obniżanie się północnej części
regionu w stosunku do części południowej i Tatr.
Omówione procesy geologiczne spowodowały zróżni­
cowanie makroregionu na 4 mezoregiony: najniżej po­
łożoną Kotlinę Orawsko-Nowotarską (514.11) o wyso­
kościach od 490 do 650 m n.p.m., wąski pas skałek,
który na wschód od doliny Białki tworzy pasmo Pienin
(514.12), Pogórze Skoruszyńsko-Gubałowsko-Spiskie
(514.13) oraz Rów Podtatrzański (514.14). Przy ogól­
nym pochyleniu z południa na północ najwyższe
wzniesienia Pogórza Skoruszyńsko-Gubałowsko-
Spiskiego osiągają podobne wysokości jak Beskidy Za­
chodnie, przekraczając w wielu miejscach wysokość
1000 m n.p.m.
Obniżenie Orawsko-Podhalańskie rozciąga się
z zachodu na wschód na długości 70 km przy szeroko­
ści 20-30 km, jednakże w granicach Polski znajduje się
tylko
O
jego część środkowa o powierzchni około 960
km . Stosunki hydrograficzne przedstawiają się w ten
sposób, że część zachodnia jest odwadniana przez Ora­
wę do Wagu (Dunaju), a część wschodnia przez Duna­
jec do Wisły. Bałtycko-czamomorski dział wodny
przecina region z północy na południe, przy czym naj­
niżej schodzi na wysokość 650 m na torfowiska w oko­
licach Piekielnika. Na rzece Orawie po stronie słowac­
kiej istnieje duże jezioro zaporowe. Mniejszy zbiornik
powstał na Dunajcu we wschodniej części regionu.
Region znajduje się na pograniczu etnicznym.
Środkową część w dorzeczu Dunajca, zwaną Podhalem,
zamieszkują polscy górale, grupa etniczna o swoistej
gwarze i bogatej kulturze ludowej (ubiór, zdobnictwo,
budownictwo, muzyka W dorzeczu Orawy mieszkają
Słowacy, ale jego północno-wschodnią część zasiedlili
górale polscy i ta została przyłączona do Polski w 1923
r. Wcześniej hrabstwo orawskie (komitat) należało do
Węgier, podobnie jak polska część Spiszą. W części
słowackiej Spiszą ludność używa gwar polskich, ale
jest uważama za Słowaków, choć nazywana „gorola-
mi”. Na Spisz sięgnęło również osadnictwo ruskie. Pol­
ską część Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego za­
mieszkuje około 150 tys. osób, z tego 40% w dwóch
miastach (Nowym Targu i Zakopanem), o funkcjach
głównie usługowych.
Kotlina Orawsko-Nowotarska (514.11) jest obsza­
rem ugiętym pomiędzy łańcuchem Beskidów Zachod­
nich na północy a podniesionymi tektonicznie pogó­
rzami Skoruszyńskim, Gubałowskim i Bukowińskim na
południu. Wgięcie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej na­
stąpiło w młodszym trzeciorzędzie i spowodowało po­
wstanie jeziora, którego osady złożone z iłów i żwirów
osiągają na zachodzie miąższość do 300 m. Również
w czwartorzędzie gromadziły się tutaj w postać: stoż­
ków napływowych lodowcowo-rzeczne żwiry podczas
trzykrotnego zlodowacenia Tatr. Po ociepleniu się kli­
matu przed 10 000 lat zaczęły się tworzy; torfowiska.
Płynące z Tatr rzeki po osiągnięciu dna kotliny kierują
swe wody bądź to na wschód przez przełomy w Pieni­
nach i Beskidach (połączony Dunajec), bądź to na po-
łudnio-zachód (Orawa). Przez torfowiska w okolicach
wsi Piekielnik przebiega niewyraźny dział wód Bałtyku
i Morza Czarnego, znajdujący się w najniższym miej­
scu na wysokości około 650 m n.p.m., wskutek czego
jednorodny krajobrazowo region dzieli się pod wzglę­
dem hydrograficznym na dwie części: Kotlinę Orawską
(w dorzeczu Orawy) i Kotlinę Nowotarską (w dorzeczu
Dunajca), pochylone w przeciwstawnych kierunkach do
około 500 m n.p.m. na wschodzie i około 600 m na za­
chodzie. Wysokości te określają hipsometrycznie poło­
żenie dna kotliny w stosunku do otaczających wznie­
sień, które zarówno w Beskidach I Zachodnich, jak i na
wymienionych pogórzach przekraczają na kulmina­
cjach I wysokość 1000 m. Kotlina mieści się w piętrze
klimatycznym umiarkowani: j ciepłym, ale odznacza
się swoistymi cechami lokalnymi. W czasie zimowej
pogody wyżowej powstaje tu zastoisko zimnego powie­
trza i związane z tym zamglenia, natomiast latem kotli­
na jest cieplejsza i suchsza od otaczających wzniesień,
toteż można mówić o kontynentalnych cechach j ej kli­
matu lokalnego. Pod względem geobotanicznym jest to
odrębny podokręg nazywany Borami Nowotarskimi.
Na rozległych torfowiskach wysokich (tzw. puści­
znach) występuje reliktowa kosodrzewina w odmianie
bagiennej, na stożkach napływowych rosną bory świer-
kowo-sosnowe, jednakże znaczne powierzchnie zajmu­
ją pola uprawne. Torfowiska były dosyć intensywnie
eksploatowane, ale jest planowana ich ochrona i utwo­
rzenie Parku Krajobrazowego Orawsko-Nowo­
tarskiego. Na razie istnieje tylko torfowo-leśny rezer­
wat „Bór na Czerwonem” (pow. 49,7 ha), położony na
prawym brzegu Białego Dunajca na południe od No­
wego Targu (34 tys. mieszk.). Miasto powstało w XIV
w. Było siedzibą starostwa, jest ośrodkiem przemysło­
wym handlowym dla Podhala. Gęstość zaludnienia ko­
tliny jest dość znaczna, a wsie rozłożone są wzdłuż
rzek. W zachodniej Części kotliny, na słowackiej Ora­
wie stworzono w latach pięćdziesiątych duże jezioro
zaporowe o powierzchni 35 k m , którego cofka wkra­
cza w granice Polski. W Polsce ukończono w 1997 r.
zaporę na Dunajcu w jego przełomie pod Niedzicą,
dzięki czemu powstał zbiornik o powierzchni 12,7 km .
Obydwa zbiorniki, obok funkcji ochrony przed powo­
dziami i dostarczania energii elektrycznej mogą pod­
nieść atrakcyjność turystyczną krajobrazu. Stopień
przekształcenia roślinności i całego środowiska przy­
rodniczego określą się w tym regionie jako średni. Pol­
ska część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej obejmuje
około 370 km powierzchni.
Pieniny (514.12) są niewielką grupą górską, sta­
nowiącą część długiego, porozrywanego pasa skałek
wapiennych na granicy Centralnych i Zewnętrznych
Karpat Zachodnich, a w granicach Polski - między Ko­
tliną Nowotarską na północo-zachodzie, Pogórzem Spi­
skim na południu i Beskidem Sądeckim na północo-
schodzie. Zwarte pasmo wapiennych wzniesień rozcią­
ga się na długości około 30 km na wschód od doliny
Białki, która przedziera się przez bramę skalną między
skałkami Obłazową (670 m) i Kramnicą (688 m). Dwa
przełomy Dunajca dzielą Pieniny na 3 człony: grzbiet
Braniska-Hombarku (879 m) pomiędzy Białką a prze­
łomem Dunajca pod Niedzicą, właściwe Pieniny (Trzy
Korony 982 m) do przełomu Dunajca między Sromow­
cami Niżnymi a Szczawnicą i doliną jego dopływu Le­
śnicy na Słowacji oraz Małe Pieniny wzdłuż granicy
polsko-słowackiej z kulminacją Wysokich Skałek
(1052 m). Najbardziej urozmaicona pod względem kra­
jobrazowym jest część środkowa, dzięki masywności
bloków wapiennych głębokiemu rozcięciu przez Duna­
jec, który tworzy w przełomie długości 9 km 7 gwał­
townych zakrętów, a wysokość względna urwistych
ścian skalnych wynosi od 300 do 500 m. Dno doliny,
zwężające się nawet do kilkunastu metrów (tzw. Zbój­
nicki Skok), całkowicie wypełnia rzeka, stanowiąca
granicę państwową. Wąska droga prowadzi tylko po
stronie słowackiej. Pasmo Pienin ma od 2 do 6 km sze­
rokości i w Ogranicach Polski zajmuje powierzchnię
około 100 km . Ze względu m rodzaj podłoża skalnego,
właściwości klimatu lokalnego i historię rozwoju szaty
roślinnej (oddalenie od lodowców w czasie ich maksy­
malnego zasięgu), przetrwały n pewne relikty roślinno­
ści trzeciorzędowej, wykształciły się gatunki ende­
miczne i swoiste dla Pienin zespoły muraw naskalnych,
toteż w regionalizacji geobotanicznej tworzą odrębny
okręg. W środkowej części polskich Pienin utworzono
Pieniński Park Narodowy o powierzchni 22,3 km ,
a w Małych Pieninach kilka rezerwatów przyrodni­
czych: „Wąwóz Homole” (40,5 ha), skalista dolina
„Biała Woda” (33,7 ha), „Wysokie Skałki” (10,9 ha);
rezerwatami są także: „Przełom Białki pod Krempa-
chami” (8,5 ha), „Zielone Skałki” (24,2 ha) i „Zamek
Czorsztyn” (10,6 ha). Wzdłuż północnej granicy Pienin
występują intruzje magmy andezytowej w postaci żył,
np. w górze Wdżar pod Czorsztynem, Bryjarce i Jar-
mucie w Szczawnicy oraz w paru innych miejscach.
Pozostałością po procesach wulkanicznych są zakwa­
szone dwutlenkiem węgla źródła mineralne Szczawnicy
(7 tys. mieszk.) i Krościenka. Zwłaszcza ta pierwsza
miejscowość jest od około połowy XIX w. znanym
uzdrowiskiem. Przełomu Dunajca między Czorsztynem
i Niedzicą strzegły dwa zamki graniczne: po stronie
polskiej w Czorsztynie, który obecnie jest malowniczą
ruiną, po stronie niegdyś węgierskiej w Niedzicy, do
dzisiaj dobrze zachowany. Obecnie pod tym zamkiem
powstała zapora wodna, i poniżej w Sromowcach Wy­
żnych zbiornik wyrównawczy. Inwestycje te wzbudziły
wiele protestów ze strony obrońców środowiska przy­
rodniczego, obawiających się zagrożenia Pienin, które
obok Tatr należą do najatrakcyjniejszych krajobrazowo
regionów Polski. Słynie zwłaszcza spływ tratwami ze
Sromowiec Niżnych do uzdrowiska Szczawnicy, a od
strony słowackiej z położonego naprzeciw Czerwonego
Klasztoru (źródła siarczane).
Pogórze Spisko-Gubałowskie (514.13) to asyme­
tryczny ciąg wzniesień, opadających dość stromo na
południe do Rowu Podtatrzańskiego, a łagodnie ku pół­
nocy. Czarny i Biały Dunajec oraz Białka dzielą rów­
noleżnikowy ciąg wzniesień na kilka członów. Na za­
chód od doliny Czarnego Dunajca, prawie w całości po
stronie słowackiej, rozpościera się Pogórze Skoruszyń-
skie z kulminacjami Skoraszyny 1314 m) i granicznej
Magury Witowskiej (1232 m), pomiędzy Czarnym
a Białym Dunajcem - Pogórze Gubałowskie z kulmi­
nacjami Palenicy (1198 m) i Gubałówki (1123 m), po­
między dolinami Białego Dunajca i Białki - Pogórze
Bukowińskie (Galicowa Grapa 982 m, Cyrhla nad
Białką 1158 m), wreszcie na wschód od doliny Białki -
Pogórze Spiskie (Pawlikowski Wierch 1018 m, Kura-
szowski Wierch 1040 m), od którego wyodrębnia się na
terenie Słowacji wał Magury Spiskiej (Rzepisko 1267
m). Wymienione odcinki dolin rzek tatrzańskich i poło­
żone między nimi wierzchowiny można uznać za mi­
kroregiony.
Pogórze Spisko-Gubałowskie jest zbudowane
z warstw fliszu podhalańskiego (eocen), lekko zdyslo-
kowanego i zapadającego z południa na północ. Wierz­
chowina Pogórza jest powierzchnią erozyjno-
denudacyjną, o czym świadczą żwiry tatrzańskie, znaj­
dywane w dwóch poziomach wysokości względnej do
250 m i do 150 m. Duże nachylenie tej powierzchni
świadczy o jej nierównomiernym wypiętrzeniu. Sieć
cieków wodnych ma układ konsekwentny. Główne do­
liny są dosyć szerokie i występują wzdłuż nich żwirowe
tarasy plejstoceńskie. Północna granica Pogórza Guba-
łowskiego i Bukowińskiego przebiega wzdłuż linii tek­
tonicznej ze skałkami wapiennymi o różnych rozmia­
rach, pojawiającymi się między Starem Bystrem, gdzie
znajduje się rezerwat przyrodniczy „Skałka Rogoźnic-
ka” (0,3 ha), a Nową Białką. Do największych należą:
Żdżar (773 m) w Maruszynie, Ranysborg (678 m> koło
Szaflar, Cisowa Skała (668 m) pod Nową Białką. Pogó­
rze Spisko-Gubałowskie w granicach Polski ma około
370 km powierzchni i jest dosyć gęsto zaludnione.
Osiedla występują nie tylko w dolinach, ale i na wierz­
chowinach do wysokości nawet ponad 1100 m. Lasów
zachowało się niewiele, więcej w części wschodniej,
gdzie na Pogórzu Spiskim na południe od wsi Łapsze
Niżne utworzono rezerwat „Niebieska Dolinka” (22 ha)
z dobrze zachowanym zespołem buczyny karpackiej.
Stopień przekształcenia roślinności i środowiska przy­
rodniczego zaliczono do klasy średniej. Warunki dla
gospodarki rolnej są niekorzystne, toteż ludność góral­
ska żyła głównie z gospodarki pasterskiej. Uprawia się
ziemniaki i owies. Współcześnie znaczną rolę odgry­
wają funkcje rekreacyjne, które przekształcają wsie gó­
ralskie o charakterystycznym podhalańskim typie bu­
dynków w osiedla przystosowane do potrzeb rekrean-
tów. Należą do nich: położona na wierzchowinowych
garbach Bukowina Tatrzańska, Białka Tatrzańska,
Czarna Góra i Jurgów w dolinie Białki, Poronin i Biały
Dunajec w dolinie Białego Dunajca. Witów i Chocho­
łów w dolinie Czarnego Dunajca. Pogórze Spiskie, bar­
dziej odległe od szlaków komunikacyjnych, jest pod
tym względem słabo wykorzystane.
Rów Podtatrzański (514.14) jest to subsekwentne
podłużne obniżenie u północnego podnóża Łańcucha
Tatrzańskiego (tj. Gór Choczańskich, Tatr Zachodnich,
w mniejszym stopniu Tatr Wschodnich), wypreparo­
wane w mało odpornych na denudację warstwach mar-
glistych łupków eoceńskich i ograniczone od północy
progiem pogórzy: Skoruszyńskiego, Gubałowskiego
i Bukowińskiego. Składa się z poszczególnych małych
kotlin, rozdzielonych niskimi działami wodnymi
i utworzonych przez wypływające z gór potoki. Po
stronie słowackiej zaczyna się na zachodzie, w okoli­
cach Kubina i ciągnie się przez Malatynę, Wielkie Bo­
rowe. Huty, Zuberec, Orawicę, a w Polsce przez kotlin­
kę u spływu Siwej i Kirowej Wody (z których powstaje
Czarny Dunajec) do Kotliny Zakopiańskiej i doliny po­
toku Poroniec; z połączenia Zakopianki i Porońca po­
wstaje Biały Dunajec. Dosyć wysoki dział wodny Po­
rońca i Białki jest wschodnią granicą Rowu Podtatrzań­
skiego, ale analogiczną formą po stronie słowackiej jest
odcinek doliny Potoku Jaworzyńskiego od Jaworzyny
do Podspadów oraz równoleżnikowa bruzda, w której
rozciąga się wieś Zdziar u podnóża Tatr Bielskich.
W granicach Polski region ten obejmuje około 130
km . Pochylone ku północy dna kotlin są stożkami na­
pływowymi wypływających z Tatr potoków, przy czym
w Kotlinie Zakopiańskiej wyróżniono pokrywy żwiro­
we trzech zlodowaceń, położone na różnych wysoko­
ściach. Na wschód od Zakopanego dno Rowu Podta­
trzańskiego podnosi się i tworzy płaskie, rozcięte ero­
zyjnie garby Olczańskiego Wierchu i Murzasichla,
a próg Pogórza Bukowińskiego (Galicowa Grapa) jest
cofnięty o kilka kilometrów ku północy. Rów Podta­
trzański ma niekorzystne warunki klimatyczne ze
względu na zimowe inwersje temperatury oraz naraże­
nie na wiatry typu fenu, nazywane przez górali wiatra­
mi halnymi, które powodują zniszczenia w drzewosta­
nach i budynkach oraz powodują podrażnienie systemu
nerwowego u ludzi. Jednakże bliskość wysokich gór,
walory wizualne, długotrwała śnieżna zima, umożliwia­
jąca uprawianie narciarstwa przez kilka miesięcy, latem
zaś piesza turystyka wysokogórska ściągają do 2 min
gości rocznie. Te okoliczności sprawiły, że w ciągu 100
lat biedna góralska wieś Zakopane przekształciła się
w prawie 30 tys. miasto, największy w Polsce ośrodek
rekreacji, sportu i turystyki, zyskując rozgłos między­
narodowy i dystansując inne miejscowości w tym rejo­
nie o korzystniejszych warunkach klimatycznych, np.
sąsiednie Kościelisko lub dalej położona Bukowina Ta­
trzańska. Nie uległa urbanizacji kotlina w dolnej części
Kościeliska u spływu potoków, płynących z dolin Cho­
chołowskiej i Kościeliskiej. Zniekształcenie i zanie­
czyszczenie środowiska przyrodniczego w Kotlinie Za­
kopiańskiej jest dosyć znaczne. Brak jest oczyszczalni
ścieków, a warunki lokalnoklimatyczne powodują
(zwłaszcza w zimie) stagnację zadymienia, choć nie ma
przemysłu. Zainwestowanie turystyczne ustępuje
znacznie mniejszym miejscowościom po południowej
stronie Tatr Wysokich na Słowacji, dysponującym np.
dobrą komunikacją lokalną dzięki kolei elektrycznej
typu tramwajowego.
16.2. Łańcuch Tatrzański (514.5)
Łańcuch Tatrzański jest makroregionem Central­
nych Karpat Zachodnich wyraźnie wyodrębniającym
się spośród otaczających kotlin i pogórzy. We wschod­
niej części osiąga największą w całych Karpatach wy­
sokość bezwzględną ponad 2600 m), a jego budowa
geologiczna i typowa rzeźba lodowcowa jest podobna
do wyższych części Alp. Od północy otacza go Obni­
żenie Orawsko-Podhalańskie, od południa i wschodu -
Obniżenie Liptowsko-Spiskie. Na zachodzie kończy się
w widłach Wagu i Orawy, które go oddzielają od Małej
i Wielkiej Fatry. Wschodnia część łańcucha znajduje
się w dorzeczu Dunajca Popradu. Łańcuch Tatrzański
w młodszym trzeciorzędzie został nierównomiernie
wypiętrzony wzdłuż dyslokacji uskokowych od strony
południowej i wschodniej lub fleksurowych od strony
północnej w ten sposób, że amplituda wypiętrzenia
wzrasta w kierunku z zachodu na wschód. Długość
Łańcucha Tatrzańskiego w linii prostej od Kralovan
u spływu Wagu i Orawy po wschodni kraniec nad do­
pływem Popradu rzeczką Białą wynosi 80 km, najwięk­
sza szerokość 18,5 km. Dyslokacja poprzeczna dzieli
makroregion na dwie części - niższe Góry Choczańskie
514.51) i wyższe Tatry, których zachodni kraniec
przewyższa Góry Choczańskie (słowackie Choćske po-
hori) o 400-500 m. Tatry, mimo swej orograficznej
wartości, dzielą się na dwa mezoregiony: Tatry Za­
chodnie (514.52) i Tatry Wschodnie (514.53) o pełnym
rozwoju wysokogórskiej rzeźby lodowcowej. Budowa
Tatr jest asymetryczna. Mezozoiczne skały osadowe
z przewagą wapieni i dolomitów występują tylko po
północnej stronie gór, natomiast wysoko wypiętrzony
trzon krystaliczny od strony południowej nasunięty jest
bezpośrednio na eoceński flisz Obniżenia Liptowsko-
Spiskiego. W budowie Łańcucha Tatrzańskiego biorą
udział trzy główne jednostki strukturalne: trzon krysta­
liczny z parautochtoniczną pokrywą skał osadowych,
fałdy wierchowe oraz dwie płaszczowiny reglowe,
przywleczone z rejonu na południe od Niżnych Tatr.
Trzon krystaliczny jest zbudowany ze skał metamor­
ficznych oraz intruzyjnych różnych odmian granitu,
przy czym granitoidy przeważają we wschodniej części
Tatr, a gnejsy i łupki krystaliczne w części zachodniej.
Krzepnąca magma granitowa tworzyła ławice, które
wykazują poprzeczne i podłużne spękania, co wpłynęło
na kształtowanie się współczesnych form urzeźbienia.
Trzon krystaliczny tworzy poprzeczne do rozciągłości
Tatr wypiętrzenia (elewacje) i obniżenia (depresje),
które zaznaczają się w rozmieszczeniu pokryw skał
osadowych, zdartych na elewacjach i zachowanych
w depresjach. Przykładem są fałdy Czerwonych Wier­
chów i Giewontu w poprzecznej depresji Goryczkowej,
wykorzystywanej też przez Dolinę Cichą w słowackich
Tatrach Zachodnich. Fałd Giewontu ma alochtoniczne
jądro granitowe, które występuje w postaci tzw. czap
tektonicznych na Czerwonych Wierchach, Goryczko­
wych Czubach i Kasprowym Wierchu, zalegających na
wapieniach fałdu Czerwonych Wierchów. W Tatrach
Wschodnich podobną budowę ma Szeroka Jaworzyń­
ska (2241 m) w depresji tektonicznej między dolinami
Białki i Jaworowej. Płaszczowiny reglowe zachowały
się na północnym skłonie Tatr i w Górach Choczań-
skich, które są znacznie słabiej wypiętrzone. W ich bu­
dowie główny udział ma złożona z triasowych wapieni
i dolomitów płaszczowina reglowa górna (choczańska),
natomiast w reglach zakopiańskich i Tatrach Bielskich
- płaszczowina reglowa dolna (kriżniańska). Osobliwo­
ścią Gór Choczańskich jest rozcięcie całego kilkukilo­
metrowej szerokości pasma przez potoki, spływające na
południe do Wagu. Biorą one początek po północnej
stronie Gór Choczańskich na Pogórzu Skoruszyńskim
i tworzą w wapieniach wąskie, trudno dostępne kaniony
potoków Kwaczańskiego, Proseczańskiego, Sestrecza,
Likawy. Wysokość gór między tymi przełomami mie­
ści się w przedziale 1100-1372 m (Prosećna), wyjątek
stanowi najwyższy, stożkowaty Chocz (1613 m), góru­
jący nad otaczającymi dolinami o 1000-1200 m. Na
północnym skłonie Tatr zlepieńce eoceńskie, świadczą­
ce o transgresji morza na struktury centralnokarpackie,
zalegają na stokach regli do wysokości 1300 m (Hruby
Regiel), zapadając ku północy pod kątem 30-60°, co
mówi o skali wypiętrzenia Tatr w młodszym trzecio­
rzędzie. Zróżnicowanie odsłoniętych przez denudację
struktur mezozoicznych znajduje swoje odbicie w wielu
szczegółach urzeźbienia gór. Wapienie ulegają od mi­
lionów lat krasowieniu, co powodowało powstawanie
jaskiń, którymi krążyły wody podziemne na coraz niż­
szych piętrach wskutek podnoszenia się gór i pogłębia­
nia dolin. W skałach wapiennych zbocza dolin są stro­
me, często skaliste. Wietrzejące dolomity tworzą fanta­
styczne formy skalne w postaci „kominów”, „mni­
chów” itp. Granit i inne skały krystaliczne wytworzyły
pod wpływem wietrzenia mrozowego urwiste tumie
i granie, a działalność lodowców przekształciła doliny
rzeczne zarówno w profilu poprzecznym, jak i podłuż­
nym, który jest niewyrównany, tworzy stopnie i progi.
 Trzykrotne zlodowacenie Tatr, w połączeniu z ich
preglacjalnym oraz interglacjalnymi wypiętrzeniami,
wytworzyło zespół form urzeźbienia, który potocznie
jest nazywany „alpejskim”, ponieważ najwcześniej
i najlepiej poznano go w Alpach. Chronologię zlodo­
waceń poznano na podstawie trzech pokryw akumula­
cyjnych u podnóża gór, występujących na różnych wy­
sokościach, natomiast rzeźba wnętrza Tatr Wysokich
uformowała się w dzisiejszej postaci podczas ostatnie­
go zlodowacenia, kiedy rzeki lodowe wypełniały
wszystkie doliny i wychodziły poza obręb gór. Naj­
większy był lodowiec Białki, który dochodził do 14 km
długości, lodowiec Suchej Wody w polskich Tatrach
miał niespełna 8 km długości. Lodowce Tatr Zachod­
nich były mniejsze i kończyły się w głębi dolin. Lodo­
wiec doliny Chochołowskiej miał 6 km długości,
a w Dolinie Kościeliskiej 4 km. W czasie recesji zlo­
dowacenia zaznaczyły się w dolinach, w postaci moren,
trzy coraz mniejsze zasięgi lodowców. Dzisiaj grzbiety
Tatr znajdują się poniżej klimatycznej linii śnieżnej, ale
w niektórych zacienionych miejscach śnieg i lód
utrzymuje się stale. Znane są: tzw. Lodowczyk Mięgu­
szowiecki nad Morskim Okiem oraz w żlebie Miedzia­
nej Ławki pod Łomnicą.
Klimat Tatr wykazuje najpełniej w Karpatach Za­
chodnich wyrażoną piętrowość. Średnia temperatura
roku zmienia się zależnie od wysokości nad poziomem
morza c +6° C do -4° C, a średni gradient wynosi 0,5°
C na 100 m wzniesienia. Piętra klimatyczne przebiegają
wyżej niż w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich Su­
detach, przy czym na stokach południowych wyżej niż
na północnych.
Wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza
zwiększa się roczna suma opadów, która jednak naj­
większą wartość 1500-1700 mm osiąga w piętrze bar­
dzo chłodnym i zmniejsza się w najwyższych częściach
Tatr. Z wysokością zwiększa się też liczba dni z opa­
dem śnieżnym i czas trwania pokrywy śnieżnej (od 5
do 5 miesięcy), a jej grubość pod koniec zimy dochodzi
do 2 m. Wysoko w górach opad śnieżny pojawia się
niekiedy również w pełni lata. Stromość stoków spra­
wia, że zimą i wiosną częstym zjawiskiem są lawiny
śnieżne, których ofiarą stało się wielu turystów i narcia­
rzy. Lawiny wywierają pewien wpływ na rzeźbę gór,
wyprzątając gruz skalny z bruzd erozyjnych (żlebów)
i pozostawiając go w postaci stożków nasypowych
(piargów) w dolnej części stoków górskich. Do specy­
ficznych zjawisk klimatycznych w Tatrach należą „mo­
rza mgieł” w dolinach, gdy na szczytach gór panuje
słoneczna pogoda. Pojawia się wtedy „widmo Brocke-
nu” - wyolbrzymiony własny cień na tle dolnych
chmur. Mgła skrapla się w postaci rosy. a przy ujem­
nych temperaturach w postaci sadzi, co nosi nazwę
opadu poziomego, nie rejestrowanego przez deszczo-
mierze, a odgrywającego znaczną rolę w bilansie wod­
nym.
Piętra klimatyczne Tatr

Nazwa piętra Średnia Wysokość n.p.m.

 temp.

roku stoki południowe stoki północne

(°C)

Zimne (subniwalne) -4 do -2 >235° >2200

Umiarkowanie zimne -2 do 0 2350-2050 2200-1850

Bardzo ckłodne 0 do +2 2050-1650 1850-1550

C Wodne +2 do +4 1650-1200 155°-^ 5 °

Umiarkowanie cWodne +4 do +6 <1200 <1150

Charakterystycznym zjawiskiem dla gór wysokich

są spadające wiatry, nazywane przez meteorologów fe­
nami (od północnoalpej skiej nazwy „Föhn”), a przez
górali polskich wiatrami halnymi. Wywołują one gwał­
towny wzrost temperatury przez adiabatyczne ogrze­
wanie się powietrza, powodując szybkie tajanie śniegu,
a wskutek swej dużej prędkości powalają drzewa, nisz­
cząc niekiedy całe połacie lasu, zrywając dachy, obala­
jąc płoty itp.
Duże opady atmosferyczne i stromość stoków gór­
skich sprawiają, że współczynnik odpływu w Tatrach
jest bardzo duży, przekracza bowiem 70%. Przeważa
odpływ letni, kiedy opady są największe. Na pewne
wyrównanie odpływu w cyklu rocznym wpływa reten­
cjonowanie wody w materiale gruzowym moren i stoż­
ków usypiskowych, w jeziorach polodowcowych oraz
szczelinach i korytarzach krasowych. Wody krasowe
wydostają się na powierzchnię w postaci obfitych źró­
deł, zwanych wywierzyskami. Do najbardziej znanych
należą: Lodowe Źródło w Dolinie Kościeliskiej o stałej
temperaturze + 4,8° C, wywierzyska w Dolinie Cho­
chołowskiej. Bystrej, Olczyskiej, w Górach Choczań-
skich i in. Odmienny typ źródeł przedstawiają cieplice,
których wody na dyslokacjach tektonicznych wydostają
się na powierzchnię z kilkuset metrów głębokości
ogrzane przez ciepło wnętrza Ziemi. Należy do nich
źródło Jaszczurówka w Zakopanem o stałej temperatu­
rze +18° C. Wodę termalną uzyskuje się w wierceniach
na różne potrzeby, m.in. balneologiczne.
Cechy geomorfologiczne Tatr, związane z ich piej -
stoceńskim zlodowaceniem, wyrażają się m.in. wystę­
powaniem form wklęsłych w cyrkach polodowcowych
i w materiale morenowym. W zagłębieniach tych często
znajdują się jeziora lub torfowiska. Egzaracyjne jeziora
cyrkowe występują na wysokościach od 1500 do 1900
m (Furkotny Staw na słowackiej stronie Tatr nawet
2154 m), jeziora morenowe na wysokości 1100-1400
m. W całych Tatrach naliczono 120 jeziorek, przy czym
43 jeziorka o łącznej powierzchni 1,6 km znajdują się
w granicach Polski. Jedenaście z nich przekracza po­
wierzchnię 1 ha, w tym są dwa największe w całych
Tatrach.
Jeziora polskich Tatr większe od 1 ha

Nazwajeziora Wysokość Powierzchnia Głęb. maks. Pojemność

m n.p.m. ka m tys. m
 Morskie Oko U 93 34,9 50,8 9 935

Wielki Staw 1665 34,3 79.3 12967

Czarny Staw nad 1580 20,6 76.4 7762

Morskim Okiem

Czarny Staw 1620 17.9 51,° 3798

Gąsienicowy

Czarny Staw z 1772 12,7 50,4 2 826

Pięciu Stawów

Polskich.

Przedni Staw 1668 7.1 34.6 1130

z Pięciu Stawów

Polskich.

Zadni Staw 1890 6,5 3.-6 918

z Pięciu Stawów

Polskich.

Zielony Staw 1672 3.8 15.1 260

Gąsienicowy

Długi Staw 1784 i,6 10,6 81

Gąsienicowy

Kurtkowiec 1686 1.5 4,8 21

 Dwoisty 1657 W 9,2 49

(Wsckodni)

Najwyżej położone jeziora noszą nazwę Zmarzłych

Stawów, ponieważ odmarzają całkowicie tylko na parę
miesięcy, a temperatura wody nie podnosi się ponad 5°
C.
Jak już była o tym mowa, Łańcuch Tatrzański
przecina w poprzek bałtycko-czarnomorski dział wod­
ny, przy czym cała polska część Tatr należy do dorze­
cza Dunajca. Najdłuższymi potokami polskich Tatr są:
Sucha Woda (13 km), Potok Chochołowski - Siwa
Woda (11,7 km), Potok Kościeliski-Kirowa Woda
(10,5 km), Bystra (7 km), Rybi Potok (5 km), Roztoka
poniżej wodospadu Wielkiej Siklawy (4 km). Niewy-
równany profil podłużny polodowcowych dolin i wy­
stępowanie dolin „wiszących” powoduje istnienie wo­
dospadów.
Tatry są w obrębie Karpat Zachodnich głównym
okręgiem występowania roślinności wysokogórskiej,
a zróżnicowanie podłoża skalnego i gleb oraz piętro-
wość klimatyczna wpływa na różnorodność gatunkową
roślin. Tatry są pod tym względem najbogatszym re­
gionem Polski, znaleziono tu bowiem 1800 gatunków
roślin naczyniowych, nie licząc mchów, grzybów, po­
rostów i wątrobowców. Około 20 gatunków roślin ta­
trzańskich nie rośnie poza nimi nigdzie w Karpatach
Zachodnich, przy czym 4 gatunki są znane tylko z Tatr.
Kilkadziesiąt gatunków poza Tatrami rośnie tylko
w najwyższych częściach Centralnych Karpat Zachód-
nich, tj. w Niżnych Tatrach, Małej i Wielkiej Fatrze
oraz na Choczu. Reliktami trzeciorzędowymi są ostróż-
ka tatrzańska (Delphinium oxysepalum) i skalnica ta­
trzańska (Saxifraga Wahlenbergii), reliktami plejsto-
ceńskim dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetcila), zi-
moziół północny (Linnea borealis) i wierzba zielna
(Salix herbacea). Typową rośliną wapieniolubną jest
popularna szarotka i Leontopodium alpinum) i pierwio­
snek łyszczak (Primula auricula). Pospolitą rośliną łąk
i hal jest fioletowo kwitnący wczesną wiosną szafran,
czyli krokus ¿piski (Crocus scepusiensis). W lasach re­
gla dolnego rosną wapieniolubne buki i jodły z do­
mieszką innych drzew liściastych. Regiel górny jest
prawie jednolitym drzewostanem świerkowym. W pię­
trze subalpejskim rośnie płożąca się kosodrzewina (Pi-
nus mughus) i reliktowa, wysokopienna limba (Pinus
cembra).
Świat zwierzęcy Tatr jest również bogaty, choć
w czasach historycznych pewne gatunki wytępiono.
Typowo wysokogórskimi gatunkami ssaków są świstak
i kozica, żyjące głównie w piętrze alpejskim. W pię­
trach leśnych żyją nieliczne niedźwiedzie brunatne, ma­
jące swoje ostoje głównie na Słowacji. Z ptaków zasłu­
guje na uwagę orzeł przedni, z gadów jaszczurka żywo-
rodka i jaszczur plamisty. Z ryb pstrąg sięga do Mor­
skiego Oka. Inne jeziora pozbawione są ryb.
Przyroda Tatr jest objęta ochroną. Już w 1948 r.
Słowacka Rada Narodowa ogłosiła ustawę o Tatrzań­
skim Parku Narodowym (Tatransky narodny park,
w skrócie TANAP), obejmującym Tatry Bielskie, Tatry
Wysokie i część Tar Zachodnich (Dolinę Cichą i grupę
Wielkiej Kopy Koprowej ) o łącznej powierzchni 509
km . Polski Tatrzański Park Narodowy (w skrócie
TPN) powstał w 1954 r. i obejmuje całe polskie Tatry
wraz z częścią lasów podtatrzańskich, łącznie 211,6
km , ale idea ochrony Tatr pojawiła się już w drugiej
połowie XIX w. i była realizowana częściowo przed
1939 r. Na terenie TPN jest kilka rezerwatów ścisłych.
W zachodniej części słowackich Tatr istnieje tylko park
krajobrazowy.
Jednakże przyroda Tatr jest w pewnym stopniu
zniekształcona przez działalność gospodarczą, prowa­
dzoną w Tatrach już od XV w. Po obu stronach ówcze­
snej polsko-węgierskiej granicy rozwijało się sezonowe
pasterstwo, w szczególność wypas owiec, ale również
bydła rogatego, na halach powyżej górnej granicy lasu,
która ulegała sztucznemu obniżaniu przez wypas.
Zmianie ulegała również roślinność hal. W latach mię­
dzywojennych w polskich Tatrach wypasano około 20
000 owiec, istniało około 300 zamieszkiwanych latem
szałasów pasterskich. P utworzeniu parku narodowego
szałasy zlikwidowano, a wypas owiec przeniesiona
w inne części gór (Małe Pieniny, Bieszczady). Obecnie
wypas odbywa się tylko szczątkowo. Eksploatowano
również lasy tatrzańskie, częściowo także surowce
skalne (kamieniołomy).
Od stuleci poszukiwano w całych Tatrach cennych
metali. Na Krywaniu w słowackich Tatrach Wysokich
próbowano pozyskiwać złoto już od końca XV w.,
a w polskich Tatrach miedź i srebro na Ornaku nad Do­
liną Kościeliską, ale metaliczne żyły były ubogie. Od
końca XVIII w. rozpoczęła się eksploatacja rud żelaza.
Huta i mechaniczne kuźnice powstały w Dolinie By­
strej pod Zakopanem i w Dolinie Kościeliskiej (Stare
Kościelisko). Zakopiańskie „Hamry” (Kuźnice) osią­
gnęły największą produkcję w połowie XIX w., ale wy­
czerpywanie się ubogich złóż i konkurencja bardziej
r

nowoczesnego hutnictwa na Śląsku położyły kres te

r

działalności w Tatrach około 1880 r. Siady dawnego

górnictwa w postaci sztolni hałd i pozostałości urzą­
dzeń technicznych, a także nazewnictwa lokalnego, tra­
dycji ludowej i dokumentów literackich przetrwały do
naszych czasów.
Tatry Zachodnie (514.52) są środkową częścią
Łańcucha Tatrzańskiego pomiędzy znacznie niższymi
Górami Choczańskimi na zachodzie a Tatrami
Wschodnimi. Za zachodnią granicę Tatr Zachodnich
przyjmuje się dyslokację tektoniczną na linii Doliny
Suchego Potoku i Przełęczy Huciańskiej, za granicę
wschodnią - Dolinę Suchej Wody w Polsce, przełęcz
Liliowe, Dolinę Wierchcichą, Zawory i Dolinę Kopro­
wą na Słowacji. Granicę południową tworzy wielki,
przebiegający lukiem uskok, który oddziela wypełnione
eoceńskim fliszem dno Kotliny Liptowskiej, natomiast
granicę północną - zapadanie płaszczowin reglowych
pod pokrywy fliszu podhalańskiego. Położone w tych
ramach góry mają asymetryczną budowę geologiczną:
ich część południową tworzy masyw krystaliczno-
metamorficzny, część północną skały osadowe o prze­
wadze facji węglanowych, które należą do kilku róż­
nych serii - parautochtonicznych tatrydów (seria wier­
chowa), częściowo przefałdowanych (leżący fałd
Czerwonych Wierchów i przesunięty nad nim fałd
Giewontu), oraz przywleczonych z południa płaszczo-
win reglowych, które zalegaj, wzdłuż całego północne­
go skraju Tatr tworząc niższe piętro gór zwane reglami
Najwyższe szczyty Tatr Zachodnich mieszczą się
w przedziale 1800-2250 m. Orograficzną oś tworzy
grzbiet, zaczynający się na zachodzie wapiennym Si­
wym Wierchem (1806 m) nad Przełęczą Huciańską
(1185 m). Przełęcz Palenie. (1574 m) oddziela go od
granitowych: Brestowej (1902 m) i Salatynu (2074 m),
a dalej następują: Banówka (Banikov, 2178 m), Rohacz
Płaczliwy (2125 m), Rohacz Ostry (2084 m) i granicz­
ny Wołowiec (2064 m). Odchodzące stąd ku północy
ramię to dział wód Morza Czarnego i Bałtyku, którym
wiedzie granic, państwowa. Od Wołowca po Liliowe
granica Polski i Słowacji pokrywa się z przebiegiem
działu wodnego bałtycko-czarnomorskiego. Wybitniej­
szymi szczytami w grzbiecie granicznym są: Jarząbczy
(2137 m), Kończysta (2003 m), Starorobociański (2176
m), Błyszcz (2158 m), Kamienista (2121 m), Smre-
czyński 2066 m), Tomanowy (1977 m). Głęboka Prze­
łęcz Tomanowa (1686 m) oddziela masyw krystaliczny
od wapiennych Czerwonych Wierchów (Ciemniak
2096 m, Krzesanica 2122 m, Małołączniak 2096 m,
Kopa Kondracka 2005 m). W dalszym ciągu grzbiet
graniczny jest zbudowany z granitów leżących na wa­
pieniach, przy czym wybitniejszymi szczytami są Su­
chy Wierch Kondracki (1890 m), Goryczkowa Czuba
(1913 m), Kasprowy (1985 m) i Beskid (2012 m). Jed­
nakże najwyższe szczyty Tatr Zachodnich znajdują się
na południowych odgałęzieniach głównego grzbietu:
Baranieć (2184 m), Raczkowa Czuba (po słowacku Ja-
kubina - 2194 m) i Bystra (2248 m). W między dolin­
nych odgałęzieniach głównego grzbietu w polskiej czę­
ści Tatr Zachodnich wybitniejszymi szczytami są: wa­
pienny Kominiarski Wierch (1829 m) pomiędzy doli­
nami Chochołowską i Kościeliską, zbudowany również
z wapienia Giewont (1894 m) pomiędzy dolinami Ma­
łej Łąki i Bystrej oraz Uhrocie Kasprowe (1849 m), od­
dzielające Dolinę Kasprową od Doliny Gąsienicowej.
Występowanie najwyższych szczytów na południe od
grzbietu wododziałowego świadczy o jego przesunięciu
pod wpływem erozji wstecznej, która doprowadziła
również do przepiłowania krystalicznego masywu Tatr
Zachodnich przez potok Cicha Woda, oddzielenie gru­
py górskiej Wielkiej Kopy Koprowej (2053 m), struktu­
ralnie i krajobrazowo przynależnej do Tatr Zachodnich
i przesunięcie działu wodnego na pokrywy północnego
skłonu Tatr od Czerwonych Wierchów po Beskid. Do­
liny ukształtowała głównie erozja wód płynących przy
selektywnej denudacji zboczy w skałach o różnej od­
porności, wskutek czego wytworzyły się różne fanta­
styczne formy skalne, zwłaszcza w dolomitach.
W przeważających po polskiej stronie skałach wapien­
nych rozwinęły się zjawiska krasowe i powstały syste­
my jaskiń na różnych poziomach. Zlodowacenie plej-
stoceńskie nie objęło głównych dolin w całości i nie
w pełni przekształciło górne ich piętra. Polodowcowe
jeziorka są nieliczne i niewielkie. Malowniczy Smre-
czyński Staw w górnej części Doliny Kościeliskiej ma
0,75 ha powierzchni i należy do typu jezior morenowo-
-wytopiskowych, podobnie jak Toporowy Staw u wylo­
tu Doliny Suchej Wody.
Tatry Zachodnie mają około 400 km powierzchni,
z czego do Polski należy około 100 km , w całości
wchodzące w skład Tatrzańskiego Parku Narodowego.
W górnych piętrach największej doliny północnego
skłonu słowackich Tatr Zachodnich, tj. Rohackiej, for­
my lodowcowe są najlepiej wykształcone w granitowej
grupie Rohaczy, podobnej krajobrazowo do Tatr Wy­
sokich. Góry są niezamieszkałe, z wyjątkiem schronisk
turystycznych w Dolinie Chochołowskiej, Kościeli­
skiej, Hali Kondratowej, na Polanie Kalatówki i obser­
watorium meteorologicznego na Kasprowym Wierchu.
W dolinie Bystrej istnieją również 2 klasztory oraz
osiedle Kuźnice w jej dolnej części. Negatywne skutki
masowej turystyki i sportu narciarskiego są najbardziej
ewidentne w rejonie Kasprowego Wierchu, na który
doprowadzono w latach 1935-1936 kolej linową,
a w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dwa czyn­
ne w zimie wyciągi krzesełkowe. Pod względem atrak­
cyjności turystycznej Tatry Zachodnie należą do naj­
wyższej klasy.
O ile przy wyodrębnieniu mezoregionu Tatr Za­
chodnich zasadnicze kryterium stanowi orografía, bu­
dowa geologiczna i krajobraz, o tyle dalszy podział na
mikroregiony trzeba oprzeć na kryterium hydrograficz­
nym wyróżniając zlewnie o swoistym obiegu wody
i substancji mineralnych. Mikroregionami byłyby za­
tem Dolina Chochołowska z Jarząbczą i Starorobociań-
ską, Dolina Kościeliska z Tomano wą i Miętusią, Dolina
Lejowa, Małej Łąki, Za Bramką, Strążyska, Białego.
Bystrej z Kondratową i Kasprową, Jaworzynki oraz 01-
czyska.
Tatry Wschodnie (514.53) tworzą wygięty na po­
łudnie, zbudowany z granitu, ostry grzbiet górski
z licznymi bocznymi odgałęzieniami, przewyższający
o 300-400 m najwyższe wzniesienia Tatr Zachodnich,
za których granicę przyjmuje się przełęcze: Liliowe
(1952 m) w grani wododziałowej i Zawory (1879 m)
w bocznym odgałęzieniu między Gładkim Wierchem
a Cichym Wierchem, należącym do grupy Liptowskich
Kop (Wielkiej Kopy Koprowej) w słowackich Tatrach
Zachodnich. Do Tatr Wschodnich należą też przylega­
jące od północy sfałdowane skały serii wierchowej i re­
glowej. Pierwszą z nich reprezentuje grupa Szerokiej
Jaworzyńskiej (2221 m) pomiędzy skierowanymi na
północ dolinami Białki i Jaworową, a drugą - regle
Kop Sołtysich i Gęsiej Szyi (1493 m) pomiędzy doli­
nami Białki i Suchej Wody oraz wyodrębnione od po­
zostałej części Tatr pasmo Tatr Bielskich z kulminacją
Hawrania (2154 m), stanowiące przedłużenie zakopiań­
skich wzniesień reglowych, ale znacznie od nich wyż­
sze i slabie rozczłonkowane. Od granitowej części Tatr
Wschodnich, nazywanej Tatrami Wysokimi, Tatry
Bielskie oddzielają doliny Przednich i Zadnich Koper-
szadów (po słowacku Med'odoly) i położona między
nimi Przełęcz pod Kopą (1756 m). W głównej grani
Tatr Wysokich, która po szczyt Cubryny stanowi bał-
tyckc-czamomorski dział wód, a po szczyt Rysów gra­
nicę polsko-słowacką, wybitniejszymi wzniesieniami
są: Skrajna Turnia (2097 m), Pośrednia Turnia (2128
r

mi), Swinica (2301 m), Walentkowy Wierch (2156 m),

Gładki Wierch (2065 m), Szpiglasowy Wierch (2172
m), Cubryna (2376 m), Mięguszowiecki Szczy (2438
m) i Rysy (2499 m) - najwyższe wzniesienie na teryto­
rium Polsk z którego granica państwa schodzi bocznym
odgałęzieniem przez Niżne Rysy (2430 m) oraz Żabie
Szczyty (2259 m) do Rybiego Potoku i Białki i jej nur­
tem do granicy Tatr. W głównej grani Tatr Wysokich
na terytorium Słowacji kilka szczytów przekracza wy­
sokość 2500 m: Wysoka (2560 m), Zadni Gerlach
(2638 m), Lodowy (2628 m), Baranie Rogi (2526 m),
jednak najwyższe wzniesienia znajdują się w połu­
dniowych odgałęzieniach głównego grzbietu. Należą do
nich Gerlach (2655 m) i Łomnica (2632 m); wysokość
2500 m przekraczają również: Kończysta (2540 m),
Dumy (2625 m) i Kieżmarski (2556 m).
W granicach Polski z Tatr Wschodnich znajduje
się tylko część lewego dorzecza Białki - boczne doliny
Rybiego Potoku, Roztoki i Waksmundzie, a także doli­
na Suchej Wody wraz z boczną Doliną Pańszczycy
i cyrkami Stawów Gąsienicowych, łącznie około 65
km powierzchni (całe Tatry Wschodnie mają ok. 300
km powierzchni). Pomiędzy dorzeczem Suchej Wody
i Roztoki, a właściwie jej górnego piętra - Doliny Pię­
ciu Stawów Polskich, ciągnie się obustronnie podcięta
grań tzw. Polskich Tatr Wysokich przez przełęcz Za­
wrat (2159 m), Kozi Wierch (2291 m), Granaty (2240
m) do przełęczy Krzyżne (2112 m), gdzie dzieli się na
dwa ramiona: północne ze szczytem Koszystej (2193
m) i wschodnie z długim grzbietem Wołoszyna (2145
m), obejmujące krótką Dolinę Waksmundzką ze ści­
słym rezerwatem przyrody. Drugie boczne odgałęzienie
od grzbietu granicznego tworzy Miedziane (2233 m)
i Opalony Wierch (2124 m) pomiędzy doliną Roztoki
i Pięciu Stawów Polskich a Doliną Rybiego Potoku
z największym jeziorem Tatr Morskim Okiem oraz po­
łożonymi nad nim cyrkami Czarnego Stawu pod Rysa­
mi i Doliny Za Mnichem. Najdłuższa w polskich Ta­
trach Wysokich jest granicząca z Tatrami Zachodnimi
Dolina Suchej Wody z Doliną Pańszczycy i Gąsieni­
cową, z czwartym pod względem wielkości po polskiej
stronie granicy Czarnym Stawem Gąsienicowym, jed­
nym z 21 jeziorek w górnych piętrach tej doliny.
Wysokogórski glacjalny krajobraz Tatr Wschod­
nich jest unikatowy w Polsce i należy do najwyższej
kategorii pod względem atrakcyjności. Uległ mniej­
szym zmianom antropogenicznym niż krajobraz Tatr
Zachodnich, gdzie przed utworzeniem Tatrzańskiego
Parku Narodowego odbywał się dosyć intensywny wy­
pas owiec (w polskich Tatrach Wschodnich na znacznie
mniejszą skalę). W dolinach Białki i Rybiego Potoku
oraz Suchej Wody istnieją drogi jezdne, ale w zasadzie
zamknięte dla ruchu samochodów, które mogą dojeż­
dżać tylko do polany Palenica w dolinie Białki; nieco
poniżej na Łysej Polanie istnieje graniczne przejście
drogowe na Słowację. W polskich Tatrach Wysokich
istnieją 4 schroniska turystyczne (na Hali Gąsienico­
wej, w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, nad Morskim
Okiem i przy ujściu potoku Roztoki do Białki). W czę­
ści słowackiej zagospodarowanie gór jest dalej posunię­
te. Powstała kolej linowa i obserwatorium meteorolo­
giczne na drugim pod względem wysokości szczycie
Tatr - Łomnicy, obserwatorium astronomiczne, hotele
i 3 stacje kolei linowych w cyrku Łomnickiego Stawu,
kolej linowo-terenowa na Hrebienok w Starym Smo­
kowcu, schroniska turystyczne w dolinie Młynicy, Wie­
lickiej Wielkiej Staroleśnej i Zimnej Wody, osiedle re­
kreacyjno-sportowe nad Szczyrbskim Jeziorem z hote­
lami, koleją linową na Solisko, stacjami podtatrzańskiej
kolei elektrycznej i kolei zębatej.