Ang Talambuhay ni Dr.
Jose Rizal Rizal na nakaaalam ng Arabe, Katalan, Tsino, Inggles, Pranses, Aleman, Griyego, Ebreo,
Ibang pangalan: José Rizal
Kapanganakan: Hunyo 19, 1861
Lugar ng kapanganakan: Calamba, Laguna,Pilipinas
Kamatayan: Disyembre 30, 1896 (edad 35)
Lugar ng kamatayan: Bagumbayan (Luneta ngayon),Maynila, Pilipinas
Pangunahing organisasyon: La Solidaridad, La Liga Filipina
Pangunahing monumento: Liwasang Rizal
Si Dr. José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda (Hunyo 19, 1861–Disyembre 30,
1896) ay ang pampito sa labing-isang anak ng mag-asawang Francisco Engracio Rizal
Mercado y Alejandro at ng asawa nitong si Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos.
Ipinanganak si José Rizal sa Calamba, Laguna. Sina Saturnina, Paciano, Narcissa, Olimpia,
Lucia, Maria, Jose, Concepcion, Josefa, Trinidad at Soledad ang kanyang mga kapatid.
Ang ina ni Rizal ay siyang kaniyang unang guro at nagturo sa kaniya ng abakada noong
siya ay tatlong taon pa lamang. Noong siya naman ay tumuntong ng siyam na taon,
pinadala siya sa Biñan, Laguna upang mag-aral sa ilalim ng pamamatnubay ni Justiano
Aquino Cruz. Ilang buwan ang nakalipas, pinayuhan niya ang magulang ni Rizal na pag-
aralin siya sa Maynila.
Ang Ateneo Municipal de Manila ang unang paaralan sa Maynila na kaniyang pinasukan
noong ikadalawa ng Enero 1872. Ayon sa isang salin ng Noli me tangere ni Guzman atbp.,
sa kaniyang pananatili sa paaralang ito, natanggap niya ang lahat ng mga pangunahing
medalya at notang sobresaliente sa lahat ng aklat. Sa paaralan ding ito niya natanggap
ang kaniyang Batsilyer sa Sining na may notang sobresalyente kalakip ang pinakamataas
na karangalan.
Nang sumunod na taon, siya ay kumuha ng Pilosopiya at Panitikan sa Pamantasan ng
Santo Tomas. Sa Ateneo, kasabay niyang kinuha ang agham ng Pagsasaka. Pagkaraan,
kinuha niya ang kursong panggagamot sa nasabing Pamantasan (Santo Tomas)
pagkatapos mabatid na ang kaniyang ina ay tinubuan ng katarata. Noong Mayo 5, 1882,
nang dahil sa hindi na niya matanggap ang tagibang at mapansuring pakikitungo ng mga
paring Kastila sa mga katutubong mag-aaral, nagtungo siya sa Espanya. Doo'y pumasok
siya sa Universidad Central de Madrid, kung saan, sa ikalawang taon ay natapos niya ang
karerang Medisina, bilang "sobresaliente" (napakahusay). Nang sumunod na taon,
nakamit niya ang titulo sa Pilosopiya-at-Titik. Naglakbay siya sa Pransya at
nagpakadalubhasa sa paggamot ng sakit sa mata sa isang klinika roon. Pagkatapos ay
tumungo siya sa Heidelberg, Alemanya, kung saan natamo pa ang isang titulo.
Sa taon din ng kaniyang pagtatapos ng Medisina, siya ay nag-aral ng wikang Ingles, bilang
karagdagan sa mga wikang kaniya nang nalalaman gaya ng Pranses. Isang dalubwika si
Italyano, Hapon, Latin, Portuges, Ruso, Sanskrit, Espanyol, Tagalog, at iba pang mga
katutubong wika ng Pilipinas.
TUNGKOL SA PANGALAN NI RIZAL
José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda ang nakatalang buong pangalan ni
Rizal sa kanyang katibayan ng kapanganakan at José Rizal Mercado y Alonso o
simpleng José Rizal Mercado (ayon sa mga panutong Espanyol) ang kanyang ginamit
sa kanyang buong kabataan. Gayumpaman, sa payo ng kanyang kapatid na si
Paciano Rizal Mercado, pinalitan ni Rizal ang kanyang legal na pangalan upang hindi
siya maiugnay sa mga aktibidad ng kanyang kapatid na kilala noon bilang aktibista
at tagasuporta ng binitay na paring si José Burgos. Mula sa kanyang orihinal na
pangalang legal ito'y naging José Protasio Rizal (rizal = “luntian”), pinaikling José
Rizal. Sa isang liham, isinulat ni Rizal: "My family never paid much attention [to our
second surname Rizal], but now I had to use it, thus giving me the appearance of an
illegitimate child!" ("Hindi pinapansin ng aking pamilya [ang aming ikalwang
apelyidong Rizal], ngunit ngayon'y kailangang kong gamitin ito, kaya't lumalabas na
ako'y parang isang anak sa labas!)
MAGULANG NI RIZAL
May palayaw na Pepe, siya ay ang ika-pito sa labing-isang anak nina Francisco
Engracio Rizal Mercado y Alejandro at Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos.
Si Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro na kaniyang ang ama, ay kabilang sa
ika-apat na henerasyong apo ni Domingo Lam-co, isang Tsinong mangangalakal na
naglayag sa Pilipinas mula sa Jinjiang, Quanzhou noong kalagitnaan ng ika-
labimpitong siglo[2]. Si Lamco ay nakapag-asawa ng isang Pilipina sa katauhan ni
Inez de la Rosa at upang makaiwas sa hostilidad ng mga Espanyol para sa mga Intsik
ay pinalitan niya ang kaniyang apelyido ng "Mercado" (pangangalakal).
Ang pangalan namang Rizal ay nagmula sa salitang "Ricial" o kabukiran na ginamit
lamang ni Francisco (dahil siya ay isang magsasaka) alinsunod sa kautusan ni
Gobernador Narciso Calaveria noong 1849 na magpalit ng mga apelyido ang mga
Pilipino. Kalaunan ay ginamit na rin ni Francisco ang Rizal Mercado upang makaiwas
sa kalituhan mula sa kaniyang kasamang mangangalakal.
Ang ina naman niyang si Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos, ay anak nina
Lorenzo Alonzo (isang kapitan ng munisipyo ng Biñan, Laguna, kinatawan ng Laguna
sa Kortes ng Espanya, agrimensor, at kasapi ng isang samahan ng mga Katoliko) at ni
Brijida de Quintos (na mula sa isang prominenteng pamilya). Ang kanilang apelyido
ay pinalitan ng Realonda noong 1849.
KABATAAN NI RIZAL
Ipinanganak sa Calamba, Laguna si Pepe ay mula sa pamilyang masasabi ring
nakaaangat sa buhay dahil sa kanilang hacienda at lupang sakahan. Si Paciano at si
Pepe lamang ang mga anak na lalaki sa kanilang labing-isang magkakapatid. Ang
kaniyang mga kapatid na babae ay sina Saturnina, Narcisa, Olympia, Lucia, Maria,
Josefa, Concepcion, Trinidad at Soledad.
Ang pagkahilig sa sining ay ipinamalas niya sa murang edad. Natutunan niya ang
alpabeto sa edad na tatlo at limang taong gulang naman nang siya ay mututong
bumasa at sumulat. Napahanga niya ang kaniyang mga kamag-anak sa angking
pagguhit at paglilok. Walong taong gulang siya nang kanyang isinulat ang tulang "Sa
Aking Mga Kababata," na ang paksa ay tungkol sa pagmamahal sa sariling wika (na
noon ay Tagalog).
Leonor Rivera
akikita ang malaking bahagi ni Leonor Rivera sa buhay ni Rizal sa mga sulating
kagaya ng “If Dreams Must Die” at “The Love of Leonor Rivera” ni Severino
Montana. Kung saan kapwa nagpapakita ng imahe ng isang dalagitang umiibig sa
bata nitong puso, isang kolehiyala na naihahalintulad kay Maria Clara, at isang
walang-hanggang pag-ibig ni Rizal.
Sinasabing inspirasyon ni Rizal si Leonor Rivera para sa kaniyang tauhan na Maria
Clara sa Noli me Tangere at El FIlibusterismo
Unang nagkita si Rizal at Rivera sa Maynila noong 14 taong gulang pa lang si Rivera.
Noonglumuwas si Rizal sa Europa nong 3 Mayo 1882, si Rivera ay 16 taong gulang
pa lamang. Nagsimula ang kanilang pagtatalastasan noong nag-iwan si Rizal ng tula
para kay Rivera na namamaalam.
Nananatiling nakatuon si Rizal sa kaniyang pag-aaral sa Europa dahil sa kaniyang
pakikipagtalastasan kay Rivera.Dahil hindi gusto ng nanay ni Rivera si Rizal ay
gumagamit sila ng kodigo sa kanilang mga sulat. Sa sulat niMariano Katigbak na
nakapetsa sa 27 Hunyo 1884, binanggit si Rivera bilang "katipan" ni Rizal. Nilarawan
niKatigbak si Rivera bilang lubhang apektado sa paglisan ni Rizal, na palaging
maysakit dahil sa insomnia
Noong umuwi si Rizal sa Pilipinas noong 5 Agosto 1887, bumalik na si Rivera at
kaniyang pamilya sa Dagupan,Pangasinan. Pinagbawalan si Rizal ng kaniyang amang
si Francisco Mercado na makipagkita kay Rivera upanghuwag mailagay ang
pamilyang Rivera sa panganib, dahil sa mga araw na iyon binansagan na si Rizal ng
pamahalaang Kastila bilang filibustero o mapanghimagsik dahil sa kaniyang
nobelang Noli Me Tangere Nais pakasalan ni Rizal si Rivera habang siya'y nasa
Pilipinas pa dahil sa lubusang katapatan ni Rivera. Muli, pinakiusapan ni Rizal ang
kaniyang ama bago ang kaniyang muling paglisan sa Pilipinas. Ngunit hindi
naganapang pagkikita. Noong 1888, hindi na pinapadalhan ng sulat si Rizal galing
kay Rivera ng isang taon, sa kabila ng patuloy na pagpapadala ni Rizal ng liham sa
kaniya. Ang dahilan ng pananahimik ni Rivera ay dahil sa kasunduang ina ni Rivera
at ng isang Ingles na nagngangalang Henry Kipping, isang inhenyero sa daangbakal
na nabighanikay Rivera at mas sinasang-ayunan ng ina ni Rivera. Lubusang nasaktan
si Rizal noong nabalitaan niyang nag pakasal na si Rivera kay Kipping.
EDUKASYON NI RIZAL
Ang kaniyang ina ang unang guro ng ating pambansang bayani. Ito ang nagturo sa
kaniya ng alpabeto, kagandahang asal, at mga kuwento ("Minsan ay may Isang
Gamo-gamo"). Samantala, ang kanyang pormal na edukasyon ay unang ibinigay ni
Justiniano Aquino Cruz sa Biñan, Laguna.Noong Hunyo 10, 1872 si Rizal ay pumunta
ng Maynila para mag-aral sa Ateneo Municipal de Manila. Muntikan na siyang hindi
marehistro dahil hindi siya pinayagan ng tiga-rehistro na si Fr. Magin Ferrando dahil
siya ay huli na sa pasukan ngunit tinulungan siya ng pamangkin ni Fr. Burgos na si
Manuel Xeres Burgos at siya ay narehistro din. Siya ay nakatira sa labas ng
eskwelahan ang kanyang kasera ay si Donya Titay. Sa eskwelahan ng Ateneo ay
ginugrupo ang mga mag-aaral ng dalwang parte ang Roman Empire (inside
border)at Carthaginian Empire(outside border), siya ay sakup sa Carthaginian dahil
sa labas siya ng eskwelahan nakatira. Sa isang grupo ay may mga opisyal
Emperor(best student),Tribune,Decurion,Centurion at Standard. Ang una niyang
magtutudlo ay si Jose Bech ,naging Emperor si Rizal dahil siya ay nanalo sa isang
timpalak at nakakuha siya ng isang religious picture para sa kanyang gantimpala.
Nag-aral din siya sa Kolehiyo ng Santa Isabel para pagbutihin ang kanyang Wikang
Kastila.
MGA AKDA
Si Rizal ay nakilala sa dalawang nobelang kaniyang isinulat, ang Noli me tangere
(Huwag Mo Akong Salingin) na nilimbag sa Berlin, Alemanya (1886), sa tulong ni Dr.
Maximo Viola. At nilathala ang El Filibusterismo (Mga Pagbalakid o Pangungulimbat)
sa Gante, Belgica (1891); pinahiram siya ni Dr. Maximo Viola ng 300 piso sa
pagpapalimbag. Naglalaman ang mga ito ng mga paglalarawan at pagpuna sa mga
nagaganap na pangyayari sa lipunang Pilipino ng mga panahong iyon. Ang mga aklat
na ito ay halaw at hango sa Don Quixote ni Miguel Cervantes, manunulat na
Espanyol. Ang mga ito ang naging daan upang magising ang pagkakaisang-diwa at
katauhan ng mga Pilipino, na nauwi sa Rebolusyon ng 1896.
Noong siya'y walong taong gulang pa, naisulat niya ang tulang Sa aking mga Kabata
na naging Sa Aking mga Kababata. Tumutukoy ang tulang ito sa pagmamahal sa
bayan dahil bata pa lang siya ay nakitaan na siya ng pagiging nasyonalismo. Nang
malapit na siyang bitayin, sinulat niya Mi Ultimo Adios (Huling Pamamaalam).
Kabilang sa iba niyang naisulat ay ang Awit ni Maria Clara, Pinatutula Ako, Ang Ligpit
Kong Tahanan atbp.
Dagdag dito, si Rizal din ang masugid na taga-ambag ng mga sulatin sa La
Solidaridad, isang pahayagang inilunsad ng mga Pilipinong repormista sa Espanya.
Sumulat siya sa ilalim ng pangalang Dimasalang at Laong-laan, habang lumagda
naman si Marcelo Del Pilar bilang Plaridel.
MGA HULING ARAW NI JOSE RIZAL
03 Nobyembre 1896 Dumating si Rizal sa Manila ng dalawampu't-pitong araw galing
Barcelona saan siya'y umalis noong Oktubre 6. Ikinulong siya sa Fort Santiago.
20 Nobyembre 1896 Nagpakita siya kay Francisco Olive y Garcia nung siya pa ay
nakarating sa Fort Santiago nung Nobyembre 3. Hinarap niya ang mga katanungan
na binigay sa kanya: ang mga relasyon, kaibigan, atbp. niya sa Rebolusyon. Tumagal
ang mga katanungan nito ng limang araw.
11 Disyembre 1986 Ang mga paratang ni Rizal ay ipinagbasa sa kanya at sa kanyang
tagapagtanggol, si Lt. Luis Taviel de Andrade. Dahil dito, hindi puwede humarap si
Rizal sa mga saksi na nasakdal sa kanya.
21 Disyembre 1896 Sinulat niya and kanyang depensa sa Fort Santiago.
22 Disyembre 1896 Si Jose Rizal, incomunicado sa Fort Santiago, ay sumulat ng
isang "manifesto" sa kanyang kababayan para tumigil ang kanilang labanan. Hindi
ipinalatha ng pamamahalang Espanyol ang kanyang "manifesto".
23 Disyembre 1896 Nagsulat siya kay Lt. Andrade, naghihingi ng patawad para sa
kanyang mga kapatid na babae na sinasadyaing sumangguni sa isang sikat na
abugado para sa kaso niya.,
24 Disyembre 1896 Ang mga paratang ni Lieutenant Fiscal D. Enrique Alcocery R. de
Vaamonde kay Rizal, ay binasa sa mga miyembro ng Sanggunian Digmaan.
25 Disyembre 1896 Nasa Fort Santiago si Rizal nung Araw ng Pasko at nais niyang
makita ang tagapagtanggol niya priyor sa miting niya sa Sanggunian Digmaan, ay
sumulat kay Lt. Luis Taviel de Andrade para pakiusapin siyang magpakapanayamin.
26 Disyembre 1896 Pumunta siya sa Cuartel de España saan siya'y dumating ng 8:10
ng umaga. Nagpakita siya sa Sanggunian Digmaan para iharap ang kanyang mga
kaso.
27 Disyembre 1896 Tagasuri Heneral D. Nicolas de la Peña ay nagsabi ng hatulan ng
kamatayan kay Rizal.
28 Disyembre 1896 Gobernador-Heneral Polavieja ay nagutos sa araw na ito ng
hatulan ng kamatayan ni Rizal. Si Polavieja ang nagpatunayan ng hatulan.
29 Disyembre 1896 Sa isang sulat, sinabi ni Rizal kay Propesor Blumentritt na
mamamatay siya sa Bagumbayan ng alas syete ng umaga. Sumulat din siya ng
maraming pasalamat kay padre Paciano na nagsakripisyo para kay Rizal upang siya'y
magaral sa ibang bansa.
Ang hatol ni Tagasuri Heneral D. Nicolas de la Peña at ang pagpapatiby ng hatol ng
kamatayan ni Gobernador-Heneral Polavieja, ay binasa kay Rizal ni Tagahatol
Dominguez sa umaga ng araw na ito. Kalmado si Rizal at hindi naapektuan ang
kanyang pagpipirma ng dokyumento judisyal.
30 Disyembre 1896 Humingi ng patawad si Rizal sa kanyang mga magulang para sa
lahat ng bagay na nagpapasakit na binigay niya sa kanila pagpalit sa mga
pagsasakripisyo at bagay na hindi sila natutulog para sa edukasyon niya. Ala syete at
tres na segundo ng umaga, sa harap ng maraming Filipinos at Spaniards sa
kabukiran ng Bagumbayan, binarilan si Rizal sa kanyang likod. Nahulog siya paharap
ng umaangat na araw.
PAGBITAY, KAMATAYAN, AT PAGKA-MARTYR
Noong 1896, natuklasan ang lihim na samahang Katipunan, kaya bigla itong
naglunsad ng rebolusyon. Nang mga panahong iyon. Pinayagan si Rizal ng
pamahalaang maglingkod sa Cuba bilang manggagamot sa panig ng Espanya at
naglalayag patungo sa nasabing lugar. Pagsiklab ng himagsikan, kaagad siyang
ipinaaresto sa barko at ipinabalik sa Pilipinas. Nadawit siya bilang kapangkat at
kapanalig ng mga nag-aalsa. Pinaratangan siya ng paghihimagsik at pagtatangkang
ibagsak ang pamahalaan, at pagtatatag ng isang bawal na samahan.
Napatunayang siyang nagkasala at hinatulan ng bitay. Noong ika-30 ng Disyembre
1896, binaril siya sa Bagumbayan, na Liwasang Rizal ngayon. Hiniling niyang huwag
lagyan ng piring sa mata at mabaril ng paharap, subalit pinayagan lamang na alisin
ang piring sa mata. Dahil dito, sa pagbaril sa kanya, siya'y pumihit paharap, habang
bumabagsak, bilang tanda na hindi siya taksil sa pamahalaan.
Sipi mula sa kaniyang huling liham: "Prof. Fernando Blumentritt - My dear Brother,
when you receive this letter, I shall be dead by then. Tomorrow at 7, I shall be shot;
but I am innocent of the crime of rebellion..." (Mahal na Kapatid, wala na akong
buhay sa oras na matanggap mo ang liham na ito. Bukas ng ala-siyete, ako ay
babarilin; subalit ako ay walang kinalaman sa salang rebelyon...)
Hindi kalayuan sa lugar na kanyang kinabagsakan, may isang malaking monumento
ngayon, gawa ni Richard Kissling, isang eskultorescoces na siya ring lumikha ng
estatwa ni Wilhelm Tell. May nakasulat dito- "Nais kong ipakita sa mga nagkakait ng
karapatan sa pag-ibig sa tinubuang lupa, na kapag tayo'y marunong mag-alay ng
sariling buhay alinsunod sa ating tungkulin at paniniwala, ang kamataya'y di
mahalaga, kung papanaw dahil sa ating mga minamahal- ang ating bayan at iba
pang mga mahal sa buhay."
NOLI ME TANGERE
Mula sasalitang Latin na nangangahulugang “Huwag mo Akong Salingin ,
hinango sa Bibliya , sa ebanghelyo ni San Juan 20: 13-17
Sinimulang isulat sa Madrid , Spain noong 1884 , ipinagpatuloy sa Paris ,
France at natapos sa Berlin , Germany nooong Pebrero 1887
Inihandog sa Inang bayan
Ang kasaysayang nakapaloob sa aklat na “Uncle Tom’s Cabin” ni Hariet
Beecher Stowe , na naglalahad ng mga paghihirap ng mga aliping Negro sa
kalupitan ng mga Amerikanong puti ang nagbigay ng ideya sa ating bayani.
Nakita ni Rizal ang pagkakatulad nito sa kaapihang dinaranas ng mga
Pilipino sa ilalim ng pamamalakad ng mga Kastila.
Nobelang Panlipunan
Nalimbag sa tulong ni Dr.Maximo Viola . Ipinalimbag sa Imprenta Lette sa
Berlin , Germany noong Marso 1887. Bilang pasasalamat , ibinigay niya kay
Dr.Viola ang orihinal na manuskrito at ang plumang ginamit niya sa
pagsulat ng nobelang ito.
EL FILIBUSTERISMO
Mula sa salitang “ Filibusterismo ” na nangangahulugang taong kalaban ng
mga prayle o ng Relihiyong Katoliko Romano
Sinimulang isulat noong 1890 sa London , England at natapos sa Brussels ,
Belgium noong 1891.
Inihahandog kina GomBurZa
Naniniwala si Rizal na biktima lamang ng kasakiman at kawalang
katarungan ang tatlong paring martir na sina Padre Mariano Gomez ,
Padre Jose Burgoz at Padre Jacinto Zamora. Pinabintangan ang mga ito ,
kasama ang isang Sarhento Lamadrid , na namuno sa Pag-aalsa sa
Cavite noong Enero 1872 at nahatulan ng bitay sa pamamagitan ng
garote noong Pebrero nang taon ding iyon.
Nobelang Pulitikal
Sinimulang ilimbag sa isang palimbagan sa Ghent , Belgium noong Mayo
1891.Kinapos ng pera si Rizal kaya’t nahinto ang pagpapalimbag nito
.Sa tulong ni Valentin Ventura ,naipagpatuloy ang paglilimbag at
natapos noong Setyembre 1891. Bilang pasasalamat at pagtanaw ng
utang na loob , ibinigay ni Rizal kay Ventura ang orihinal na manuskrito
ng nobelang kasama ang isang nilagdaang sipi ng aklat.