Panitikanpampanga

Panitikan ng Pampanga 2
Kaligiran Pangkasaysayan ng Lugar
Sukat
Ang Pampanga ay may maliit na lupain na 2,203.28 sqkm. Binubuo ito ng

tatlong seksyon. Ang una ay ang bulubunduking seksyon na kinabibilangan kahabaan ng
saklaw ng Zambales (kung saan ang Mt Pinatubo ang pinakamataas na rurok) sa
kanluranin na lupain at Mt. Arayat sa hilagang-silangan na bahagi. Ang lugar na ito ay
pinaninirahan ng Aeta na pangunahing nakasalalay sa pangangaso, pagtitipon, at
pagpapalaki ng mais. Ang ikalawang seksiyon ay matatagpuan sa timog-kanluran at sa
timog na bahagi ng lalawigan, ay nasa ilalim ng Pampanga River (Rio grande de la
Pampanga) at mga estero nito. Ang ilog, ang pinakamalaking katawan ng tubig sa
lalawigan, ay dumadaloy sa timog sa pamamagitan ng silangang bahagi ng lalawigan sa
Manila Bay. Sa pagitan ng silangang bangko at ang hangganan ng Bulacan ay ang lawa
ng Candaba na nagiging malaking lawa sa panahon ng tag-ulan. Ang seksyon na ito ay
nagbibigay ng kabuhayan sa maraming Pampango na nagtatag ng industriya ng
pangingisda sa lugar. Ang ikatlong bahagi ay sumasaklaw sa kapatagan ng kapatagan
ng Gitnang Luzon na ginagamit para sa pag-usbong ng bigas at asukal. Ito ay
kumakatawan sa karamihan ng lupain ng lalawigan at itinuturing na pinakamalaking
pinagkukunan ng kabuhayan para sa mga mamamayan nito.
Ang Pampanga ay agrikultural at ang mga pangunahing pagbabago na

nagaganap sa lipunan ng Pampango ay nakaugnay sa mga pagbabago sa agrikultura.
Gayunpaman ang pagsabog ng Mt. Ang Pinatubo na sumasaklaw sa halos lahat ng
agrikultura sa Pampanga ay nagbago ng topographiya at pang ekonomiyang profile ng
lalawigan.
Nang dumating ang mga Espanyol, may mga komunidad sa mga ruta ng tubig,
pangunahin sa timog na malapit sa rio Grande o sa mga tributary nito sa mas malayo sa
hilaga. Ang 11 pinakamahalagang pag-aayos sa ika-16 siglo ay ang Lubao, Macabebe,
Sexmoan, Betis, Guagua, Bacolor, Apalit, Arayat, Candaba, Porac at Mexico (Masicu).
Ang Pampanga ay nahahati sa 3 lungsod. Ang (1) Angeles City na kilala bilang
highly urbanized city, kasunod ng lungsod ng (2) Mabalacat at (3) San Fernando. Ang
Pampanga ay kilala rin bilang Culinary Capital ng Pilipinas, ang Tilapia Capital ng
Pilipinas at ang Christmas Capital ng Pilipinas. Mayroon itong 2.1 milyong populasyon sa
buong Pampanga. Ang populasyon nito ay nahahati sa 3 etnikong grupo kung saan 78%
gamit ang Kapampangan, 20% tagalog / ingles at 2% ay Sambal.
Angeles City
Ang Angeles City ay matatagpuan sa Sentrong Luzon sa lalawigan ng Pampang.

Ang Angeles ay isang maunlad na lungsod na may populasyong humigit-kumulang
330,000. Ang mga pangunahing wika na ginagamit ay Tagalog, at Kapampangan, ngunit
ang wikang Ingles ay malawakang sinasalita. Ang kasaysayan ng Angeles ay nagsimula
sa panahon ng Espanyol, at ito ay ang kabisera ng Republika ng Pilipinas sa panahon ng
digmaang Pilipino laban sa mga Amerikano. Ang Pamintuan Mansion ay naging upuan
ng maikling-buhay na pamahalaan noong 1899.
Mabalacat
Ang lungsod ng Mabalacat ay isang unang klaseng lungsod sa lalawigan ng

Pampanga, Pilipinas. Ayon sa senso noong 2000, ito ay may populasyon na 171,045
katao sa 35,134 na kabahayan. Nagmula sa sinaunang punong “balacat” ang pangalan
ng bayan kung saan dating laganap sa pook.
San Fernando
Ang San Fernando ay isang lungsod sa Pilipinas sa lalawigan ng Pampanga, sa

hilagang-kanluran ng Manila. Dito na kilala sa Giant Lantern Festival nito, na may mga
tradisyonal na Christmas parol lantern. Ang istasyon ng tren, na ngayon ay isang museo,
ay ang huling punto ng WWII Bataan Death March. Ang Archdiocesan Museum at
Archives ay may relihiyosong kultura at artifacts. Sa hilagang-silangan, ang Candaba
Wetlands ay nakakuha ng mga bihirang species ng ibon.
Ang San Fernando ang opisyal na Capital City ng Pampanga. Ayon sa ensus
2015, mayroon itong 306, 656 populasyon sa lungsod ng san Ferando. Ito ang lugar kung
saan ipinagdiriwang ang Lantern Festival, o kung saan tinawag nila bilang Heart of
Pampanga. Ito ay ang ika-3 dulang ng Pampanga kung saan nakuha noong 1754, Agosto
16. Mayroon itong 3 Barangay. Ang lunsod ay pinangalanang Haring Ferdinand VI ng
Spain at inilagay sa ilalim ng pagtataguyod ng Saint Ferdinand III ng Castile at Leon na
ang Pista ay ipinagdiriwang tuwing ika-30 ng Mayo.
Ang San Fernando ay itinuturing na lugar ng kapanganakan ng kilusang paggawa

sa Pilipinas. Noong 1872, sa protesta laban sa mga pang-aabuso ng kanilang mga pinuno
ng halaman, ang unang organisadong nagwelga ay isang gremio nang pamahalaan na
matatagpuan sa bayan. Ang unang labor union na kilala bilang Union de Lithografos y
Impresores de Filipinas (ULIF), na inorganisa at pinamunuan ni Hermegildo Cruz ay
itinatag din sa San Fernando sa planta ng paglimbag ng La Independencia, na iniayos ni
General Antonio Luna. Ang kilusang sosyalista ay nagmula sa mga bayan noong unang
bahagi ng ika-20 siglo sa ilalim ng pamumuno ni Pedro Abad Santos.
Bilang bahagi ng nakaraan Si Dr. Jose P. Rizal ay bumisita sa bayan bilang bahagi
ng kanyang misyon upang kumalap ng mga miyembro sa La Liga Filipina noong Hunyo
27 ng parehong taon.
Ang San Fernando ay matatagpuan sa gitnang bahagi ng Pampanga Province sa

Central Luzon Region. Sa paligid ng 67 kilometro hilaga ng Maynila, ang lungsod ay
namamalagi sa kanluran ng Mount Arayat. Ang lungsod ay 16 kilometro lamang mula sa
Angeles City. Ang topograpiya nito ay isang malawak na kapatagan na bahagi ng
malawak ng Luzon. Ang lungsod ay hangganan sa hilagang-kanluran ng Angeles City,
sa hilagang-silangan ng bayan ng Mexico, sa timog ng Sto. Tomas, at sa kanluran ng
bayan ng Bacolor.
Hangganan
Ang Pampanga ay binubuo ng bahagi ng sentral na pagpapalawig mula sa

Manila Bay sa hilaga hanggang sa Gulpo ng Lingayen.
Klima
May dalawang natatanging klima ang lalawigan ng Pampanga, tag-ulan at tag-

araw. Kadalasang tag-ulan pagsimula ng Mayo hanggang Oktubre, samantalang tag-
araw sa nalalabing mga buwan. Ang pinakamainit na panahon ay tuwing Marso at Abril,
samantalang pinakamalamig.
Wika
Ang Pampango ay tumutukoy sa mga taong nagsasalita ng wika ng

Pampanga na naninirahan sa lalawigan ng Pampanga. Ang pampango na wika ay isang
uri ng wikang Malayo - Polynesian. Ito ang nagtataguyod ng Pampango sa kanilang
natatanging pagkakakilanlan at damdamin ng pakikiisa ng grupo, at pinahihina sila mula
sa iba pang mga grupong etniko, lalo na ang Tagalog at ang Ilocano na nakatira sa tabi
nila. Gayunpaman, ang wika ay ginagamit din sa mga heograpikal na dulong lalawigan
lalo na sa Tarlac at ang salitang Kapampangan ay naiintindihan din ng iba pang kalapit
lugar gaya ng Bulacan, Nueva Ecija at ang mga Aetas o Aitas ng Zambales.
Sa panahon ng hapon naman ay gumamit sila ng kanilang sariling pantig at wika
na ng kalaunay pinawalang saysay ng mga Romano na ipinakilala ng mga Espanyol.
Sinasabing noong panahon na iyon ay matatansa ang mga nagsasalita ng wikang
Pampango sa 1,871,00 noong 1980. Sinasabing ang mga unang nagsalita ng
Kapampangan ay sa bahagi ng Tondo na ipinatupad ng mga Lakans bilang isang wikang
gamitin.
Kulitan ang tawag nila sa paraan ng pagsusulat sa Kapampangan. Ang ilan sa

mga diksyonaryo at iba pang mga libro sa Kapampangan ay isinulat noong panahon ng
Espanol.
Mga diksoyaryo at libro ng Kapampangan:
 Alang Dios noong 1901 na isinulat ni Diego Bergano

 Crissotan noong 1950 na isinulat ni Amado Yuzon
 Arte de la Lengua Pampanga taong 1729 at,
 Vocabolario de la Lengua Pampanga noong 1732 ni Soto
Paraan ng Pagsusulat
Patinig
Ang wikang Kapampangan ay mayroong
dalawamput isang ponema, kung saan ang katinig
ay may bilang na labinlima, habang lima naman
sa patinig. Ang ibang dialekto sa bandang
silangan ng Pampanga ay mayroon namang anim
na patinig ng kapampangan. Ang istrukturang
pantig ay maituturing simple lamang kagaya
pagdating sa mga panitig, gaya ng karaniwang dialekto at wika sa bansa mayroon din
itong a, e, i, o, u ngunit mayroon silang apat na pangunahing diphthongs (ang mga salita
na pinagsama ang dalawang patinig) yun ay ang ai, oi, ae, at ing. Ang karamihang
Kapampangan ai, ae at ing ay binabawasan ayon sa pagkakabigkas ng mga salita.
Samantalang ang monophthongs (mga letrang magkatabi sa isang salita ay naiiba ang
pagbigkas dito). Ang tunog (i at e) ay karaniwang binabanggit bilang E, at ang (o at u) ay
binibigkas bilang O. Maari ding ang (o at u) ay mabigkas sa U, depende sa binibigkas na
salita.
Halimbawa. Nanu ine hindi Nanu ini, Me kene at hindi Me Keni at Ninui Pedro hindi Ninu
I Pedru
Katinig
Hindi kagaya ng ibang wika sa Pilipinas ang Kapampangan ay walng ponemang

H. “Que” at “C” ay madalas na ginagamit ng mga ito kaysa sa letrang k, dahil sa
tradisyunalna pananalita ng mga ito. Halimbawa. Caluguran da ca at Me queni. Ang
letrang “K” sa Kapampangan ay ginagamit bilang pangbigkas sa letrang “X” sa pagitan
ng mga patinig sa salita. Ang “D” at “~” ay isang allophones sa Kapampangan at minsan
ito’y maaring mabaliktad. Halimbawa. Nukarin la ring libro ay pwedeng bigkasin bilang
“Nukarin la ding libro”.
Magagandang Tanawin
Puning Hot Springs ay

parehong pangalan ng lugar at ang
pribadong resort na nagpapatakbo ng
isang recreational facility sa timog-
kanlurang bahagi ng Sacobia River sa
bayan ng Porac. Ito rin ang homeland ng
Aetas, ang mga katutubo ng Pampanga na
nakakita ng bagong kabuhayan.
Ang pagpunta sa Puning Hot Spring ay nagsisimula sa buffet lunch sa kanilang

restaurant sa Brgy. Inararo. Ang jump-off na lugar na tinatawag na Station 1 ay
nagsisilbing lugar ng registration at orientation. At kung gusto mong tingnan ang
pakikipagsapalaran-perpekto sa iyong mga larawan, dalhin ang iyong mga OOTD, kung
hindi man ay maluwag sa mga resort na ibinigay outfits.
porac pampanga
Ang bersyon ng Porac ng Crow Valley ng Tarlac ay ang mga troughs ng Inararo na
nababalutan ng mga bundok ng lahar o matigas na pyroclastic na mga labi. Ito ay mas
maliit at mas mababa sa hyped ngunit hindi maikling ng tanawin.
Ang nakakaakit na 4 × 4 rides ay magdadala sa iyo sa isang masaya at kamangha-

manghang mga landscape na dumadaan sa mababaw na mga sapa, maalikabok na
disyerto at lahar canyon. Ang Puning Hot Spring ay geothermic kingdom ng Pampanga.
Ang terrace na ito ng mga gawa-gawa ng mga pool ay pinainom ng mga thermal spring
ng Sacobia River. Ang tubig ay pinainit habang natagpuan nito ang daan sa
pamamagitan ng landas ng bulkan at dumadaloy sa mga hagdan ng mga lawa ng mga
puno ng bulkan.
puning sand spa
Ang isa pang natatanging atraksyon sa Puning Hot Spring ay ang psammotherapy o
volcanic sand spa. Ang ganitong uri ng pagrerepaso ay nakasalalay sa mga pinagmulan
nito sa sinaunang mga daigdig. Ang paglilibing ng katawan sa ilalim ng pinainit na
buhangin ay kilala upang mapawi ang sakit ng musculoskeletal at arthritic.
Nayong Pilipino Ang pinakadakilang

Philippine natural at gawa ng tao na
mga kababalaghan na magkakasama
sa isang village theme park sa
Pampanga.
Sa higit sa 15 na lugar, mga museo, at

mga gawain upang matuklasan, ang
Nayong Pilipino ay naglalayong turuan
ang mga bata at turista tungkol sa kasaysayan na patuloy na bumubuo sa bayang
Pilipino.
Ang Nayong Pilipino ay isang theme park na pinasimulan ng pamahalaan na

nagtatampok ng mga replika ng mga pambihirang likas na kagandagan ng kalikasan.
Isang araw sa parke ay magdadala sa iyo sa isang natatanging karanasan upang

matutunan ang kultura, pamana, at kasaysayan ng bansa.
Sa halip na replicas ng tao, ang Nayong Pilipino ay binubuo ng mga imitasyon ng

parehong natural at gawa ng tao na makikita sa Pilipinas. Kabilang dito ang mas maliliit
na bersyon ng Rice Terraces sa Banaue, Mt. Tabon sa Palawan, ang National Hero Jose
Rizal, at ang Barasoain Church sa Malolos, Bulacan.
Bukod sa mga imprastruktura, mayroon ding mga katutubong nayon sa loob ng Nayong
Pilipino, ang Kalinga, Ifugao, at Aeta na may mga katutubo na maaaring magpaliwanag
at magpapakita ng kanilang paraan ng pamumuhay.
Ang Kalinga Village ay kumakatawan sa katutubong Kalinga na kultura na matatagpuan

sa Cordillera Administrative Region, Northern Luzon.
Mayroon ding Aeta Village ang Nayong Pilipino.
Ang lahat ng mga atraksyon at palabas ay ginawa upang maging family-friendly, masaya,
pati na rin pang-edukasyon. Hindi ito ang iyong karaniwang parke ng tema dahil ito ay
isang lugar upang maipakita ang pinakamahusay na pamana ng Pilipinas.
Bukod dito, ang kawani ng Nayong Pilipino ay binubuo ng mga mananayaw at musikero
na nagsasagawa ng mga tradisyonal na sayaw na Pilipino. Tinatanggap din ang mga
bisita upang matuto at sumali sa mga mananayaw.
Ang mga mananayaw ay nagsasagawa ng Tinikling, isang sayaw na Pilipino na

nagsasayaw sa tren ng Buff-banded rail o tikling bird, na naglalakad sa mga traps ng
kawayan sa mga palayan.
Mayroong araw-araw na palabas sa kultura sa Amphitheatre, sa Teatro, sa Heroes Plaza,

at sa paligid ng Lagoon. Mayroon ding dalawang museo ng Nayong Pilipino na
nagtatampok ng mga kultural na artifact.
Ang Museo ng Nayon (Museum of the Village) ay kasalukuyang nagtataglay ng mga

tradisyonal na tela ng Pilipino, damit, korona, at paghabi.
Bukas ang parke mula 8 ng umaga hanggang 5 p.m. sa Martes hanggang Linggo.
Tinatanggap din nito ang mga pribadong non-commercial photoshoots para sa Php 2,000
para sa 4 na oras.
Museo Ming Angeles Ang Museo ning

Angeles (Museum ng Angeles) ay isang hindi
mabibili ng salapi na tanawin at isang vintage
circa 1920 structure. Ang gusali ay isang piraso
ng museo mismo na matatagpuan sa prime
"Santo Rosario Historic District" sa buong Holy
Rosary Cathedral. Ang gusali na ito ay itinayo
noong 1922 at nagsilbi bilang Municipio del Pueblo o Town Hall hanggang 1998. Ang
Museum ay naging lugar ng mga aktibidad sa kultura ng lungsod maging ito mula sa
pribado o sektor ng gobyerno. Mula noong ito ay binuksan sa taong 1999, ito ay naging
isang bahay-pukyutan ng aktibidad mula sa mga exhibit, mga klase sa sining, konsyerto,
lugar para sa mga pagtatanghal at kasukdulan para sa mga tradisyonal na pagdiriwang.
Noong Hunyo 2012, idineklara ng National Museum of the Philippines ang Museo ning
Angeles bilang isang "Mahalagang Kultural na Ari-arian ng Pilipinas," ang unang kultural
na ari-arian na ibibigay sa gayong pagkakaiba. Ang museo ay kasalukuyang
pinangangasiwaan ng Kuliat Foundation, Inc.
Sa loob ng museo ay Balikdan (ibig sabihin "upang tumingin pabalik") na tungkol sa pag-
unawa sa nakaraan ni Angeles para sa kasalukuyan. Pinagsasama nito ang aming
makulay at nagbabagong kasaysayan, at nagpapagana sa amin na makarating sa aming
inaasahang patutunguhan. Ang mga seksyon na nagsisimula sa Culiat ay isinilang noong
1796 at natapos sa Mt. Pinatubo ng galit noong 1991.
Gayundin sa imprastraktura ay ang Culinarium. Ang Pampanga, pinaka-partikular na

Angeles, ay kilala bilang "Culinary Capital of the Philippines." Ito ay nakatuon sa
Kapampangan sa pagluluto sining at agham na nagmula sa pangunahing konsepto na
ang paghahanda ng pagkain ay isang pamana at isang legacy na nagkakahalaga ng
pagpapanatili.
Bulkang Pinatubo ay isang aktibong

bulkan sa pulo ng Luzon sa Pilipinas, sa isang
interseksiyon ng mga hangganan ng mga
lalawigan ng Zambales, Tarlac, at Pampanga.
Bago ang 1991, hindi gaanong napapansin
ang bundok at mabigat ang erosyon. Makapal
ang gubat nito na sinusuportahan ng mga
ilang libo na mga katutubong Aeta, na lumikas
sa mga patag na lugar patungong mga
bundok nang sinakop ng mga Kastila ang
Pilipinas noong 1565.
Mt. Arayat Ang Pampanga ay mayroon ding
isang sikat na bundok na kung saan ay ang
bundok ng Arayat, mayroon itong 1,026 metro
ngunit hindi tulad ng bundok Pinatubo, ang isang
ito ay hindi aktibo bulkan sa isla ng Luzon.
San Agustin Church Natatangi simbahan sa

pampanga ang pinaka kilala sa buong bansa ito ay ang
San Agustin Church na mas kilala bilang Lubao Church.
Ang simbahan ay isang Neo classic at ito ay naitatag
noong 17 century. Kasabay nito sinasabing ito rin ang
pinaka malaki at pinaka matandang simbahan sa buong
Pampanga. Sa kasalukuyang panahon kilala ang Lubao
Church sa pamosong disenyo at arkitektura nito sumabalit
bago marating ng simbahan ang kanyang kasalukuyang
estado himanon at sinubok muna ito ng panahon.
Pangkabuhayan at Produkto
Ang kabuhayan ng isang lalawigan o bayan ay nakadepende sa kultura at pisikal

na anyo na nakapalibot rito. Maaaring ang maging hanap-buhay ng isang tao o pangkat
ay pagsasaka, pangingisda, pagtitinda, paghahabi o pag-uukit. Kilala ang Kapampangan
sa pagluluto ng mga masasarap na pagkain. Ang mga Kapampangan ay kilala rin sa
pagiging masipag at masinop sa trabaho.
Pagsasaka Isa sa pangunahing hanap-

buhay ng mga Kapampangan dahil na rin sa
lokasyon. Ang Pampanga ay kabilang sa
Gitnang Luzon kung saan matataba ang lupa.
Mais Ang isa sa pangunahing produktong

inaangkat ng Kapampanga. Dahil nga sa
produktong mais ay maraming mga iba’t ibang
pagkain ang naluluto at nagagawa. Isa na ito ang
Popcorn na gustong-gusto ng mga turista dahil
sa mga iba-ibang pampalasang hinahalo dito.
Bukod dito, sikat din ang swam na mais na kung
saan ginigisa ang mais at pagkatapos ihahalo sa isang malapot na kondiment kasama
ang malunggay. Ang paborito ng mga ilang taga lungsod ay ang binatog, isang malapot
na pagkain na may halonh mais na walang lasa at hahaluan ng niyog at asukal.
Palay Ang isa pang pangunahing

produkto ng Kapampangan, sapagkat ang lupa
dito ay angkop sa pagsasaka. Pansiyam ang
Pilipinas sa labing dalwang bansang umaani ng
Palay sa buong mundo. Tinaguriang ang Gitnang
Luzon ang tinaguriang kalamig ng bigas. Mataba
ang lupa sa malalawak na kapatagan niti, sagana
sa ulan at maunlad ang paraan ng patubig, kaya’t umaani ang mga magsasaka ng tatlong
ulit sa isang taon.
Tubo ay isa din sa ipinagmamalaking

produkto ng Pampanga, dahil nga sa tubo ay
nakakagawa ang mga Kapampangan ng mga
asukal. Kaya ang Pampanga ay isa sa
pangunahing probinsya na nagproprodyus ng
bigas at asukal.
Pangingisda ang isa pang pangunahing

hanap-buhay ng mga Kapampangan, dahil nga
hindi lang sila sagana sa anyong lupa pati na rin
sa anyong tubig.
Tilapia ang pangunahing produkto sa

pangingisda. Malalaking mga tilapia ang makikita
at matagpuan sa Pampanga na kinagigiliwan ng
mga tao.
Tanyag ang Pampanga sa pagluluto.
Kilala rin Kapampangan sa kanilang husay sa
paggawa ng mga bagong uri ng pagkain, mula sa
pinakapayak na ulam hanggang sa kakaiba.
Dahil nga sa kanilang husay sa pagluluto ay isa
rin ito oportunidad upang magtayo ng mga kainan
sa lugar. Marami ang nagtatayo ng mga kaninan
sa Pampanga. Sa lalawigan ng Pampanga.
Mga Putaheng Kapampangan
Sisig Kare-kare Kilawin
Ang isang produkto na kilala ang Pampanga

ay ang Pampanga’s Best. Ito ay ipinagmamalaki ng
mga Pampangeno. Itinatag ito ni Lolita O. Hizon
noong 1967. Ang tocino, na isa sa mga produktong
likha ng Pampanga’s Best ang pinakatinatangkilik
ng mga mamayan di lamang sa bayang ito, kundi
pati na rin sa buong bansa dahil ito ay gawa sa
“young pork” na mas malaman, malinamnam at
malasa, kumpara sa mga tocinong gawa sa inahing baboy. Ang korporasyong ito ay
isang simpleng pagawaan ng tocino lamang na lumago dahil sa pagsisikap at
kakaibang lasa ng mga produkto nito. Mula sa tocino mayroong mga iba’t ibang klase
na ng produkto ang Pampanga’s Best tulad ng hotdog, bologna, longganisa at bacon.
Ang pangunahing sangay nio ay matatagpuan sa Dela Paz Norte, San Fernando,
Pampanga. Nagkalat din ang ibang sangay nito sa iba’t ibang panig na bansa.
Nakatanggap na din ito ng mga parangal mula sa iba’t ibang departamento ng bansa.
Kaya ito ay pinagmamalaki ng mga Pampangeno. Bukod sa Pampanga’s Best ay
meron ding Mekeni Food na gumagaawa ng mga tocino, tapa at longganisa.
Paglililok ang ibang hanap-buhay sa

Pampanga bukod sa pangingisda at pagsasaka.
Ang lokasyon ng Pampanga ay maraming punong
kahoy sapagkat walang masyadong itinatayong
gusali dito. Napapalibutan din ito ng mga gubat na
pinagkukuhanan ng mga nagtrotroso. Sa
Pampanga Malaki ang produksyon ng mga
kagamitan tulad ng kuna, sofa, lamesa at upuan
na yari sa Narra. Marami ang bumibili ng mga
likha ng mga Kapampangan dahil sa gamit na
materyales na tinaguriang pinakamatibay na puno
sa Pilipinas. Bukod sa paggawa ng kasangkapan
ay gumagawa din sila ng gitara na matatagpuan
sa San Fernano Pampanga.
Sadyang malikhain ang mga Kapampangan dahil bukod sa

paglililok ay marami pa silang ibang produkto na yari sa kamay.
Dinarayo rin ang Alipat sa produksyon ng mga banig, dahil
bihasa na ang mga tao ng gumawa nito. Ito ay naging parte ng
kanilang kultura. Ayon Llamzon na noong unang panahon ay lahat
ng mga kababaihan sa Pampanga ay marunong gumawa ng
banig, dahil ang mga babaeng hindi marunong maghabi ng banig
ay tamad at hindi itinuturing na may paggalang sa mga
kalalakihan.
Sa bayan Betis sa Pampanga sikat ang mga
Mandudukit isa salitang kapampanga na ang ibig
sabihin ay woodcarver. Tila isang tala kung ituring
ang mga mandudukit sa betis sapagkat ang
kanilang likha ay walang kupas at kapantay.
Sinasabi na bago dumating ang mga kastila sa
ating bansa kilala na ang Betis sa larangan ng
pagdudukit at hanggang sa ngayon laganap parin ang kanilang sariling sining, katunayan
kilala ang bayan ng Betis sa ibang bansa sa pag gawa ng mga magagandang kagamitang
pang tahanan.
Tuwing panahon ng kapaskuhan, ang

lalawigan ng Papangga ay nagiging sentro ng
Paggawaan ng Parol.
Tao
Ang mga kapampangan ang ikapitong pinakamalaking pangkat etniko ng Pilipino.

Ang wikang kapampangan ay isa sa mga pangunahing wika sa Pilipinas. Ito ang
pangunahing wikang ginagamit sa pampanga. Pampango, Capampangan,
Pampangueno, at Amanung susan (wikang pinasuso). Mangilan-ngilan lang ang mga
taong nakakaintindi dito dahil sa pag-usbong ng wikang Filipino. Sa kasalukuyan, ang
paggamit ng wikang Kapampangan, kahit na sa mga lugar na kung saan tradisyunal na
ginagamit ang wika ay unti-unti na ding nababawasan dahil nga sa mga umuusbong na
wika sa ating bansa.
Taguri
Ang pangalan ng lalawigan ay inilikha ng mga sinaunang mananakop na espanol,

mula sa salitang “pampang” o “pampangan” na nangangahulugang ilog. Ang
Kapampangan ay literal na nangangahulugang rehiyong mga taong naninirahan sa mga
ilog. Ang pampango ay ang espanol na bersyon ng Pampanga.
Pagkakakilanlan
Ang lalawigan ng Pampanga ay

itinuturing bilang “Culinary Capital of the
Philippines” dahil sinasabing ang lutuing
Kapampangan ang nangunguna at
pinakadalisay sa mga lutuing Pilipino.
Ang pagluluto ay tradisyon na ng mga

Kapampangan. Ang ilan sa mga pagkaing
nagmula sa kanilang lugar ay ang kare-kare, sisig
at kilawin. Ngunit hindi lamang pagkain ang
maipagmamalaki ng mga Kapampangan sapagkat dinarayo din ng mga tao maging ang
mga dayuhan ang mga pagdiriwang dito katulad ng mga piyesta at ilan pang masasayang
selebrasyon.
Ang ilan sa mga piyesta na ginaganap sa

Pampanga ay ang Sisig Festival kung saan ito ay
ipinagdiriwang taun-taon ng mga Kapampangan
tuwing Disyembre sa Lungsod ng Angeles sa
lalawigan ng Pampanga na nagpapakita ng
pagiging kilala ng mga Kapampangan sa larangan
ng pagluluto.
Isa pang kaganapan sa Pampanga ay ang

piyesta ng Tigtigan Terakan Queng Dalan na
ginaganap tuwing ika-huling biyernes at sabado ng
Oktubre sa malawak na kalye sa Balibago. Ito ay
isang pagdiriwang para sa pagbangon ng lalawigan
ng Pampanga mula sa mga kalamidad na kanilang
naranasan. Hinding-hindi mawawala rito ang mga food stalls kung saan sila ay
naghahanda ng iba’t ibang mga putahe mula sa iba’t ibang munisipalidad ng Pampanga.
Hinding-hindi rin mawawala ang taunang

pagdiriwang ng mga Kapampangan sa
Ligligang Parul o Giant Lantern Festival
tuwing Disyembre bago magbisperas ng pasko
sa lungsod ng San Fernando, Pampanga.
Sa lungsod naman ng Lubao sa

lalawigan ng Pampanga ay ipinagdiriwang ang
Philippine International Hot Air Baloon
Festival kung saan ito ay ginaganap tuwing ika-
10 hanggang 13 araw nang Abril. Iba’t ibang
makukulay na hugis ng lobo ang tampok rito.
Mahigit 500 katao ang dumarayo dito taon- taon,
hindi lamang mga Pilipino kundi pati mga taga-ibang bansa ay dinarayo ito. Ang
pagdiriwang na ito ay pagkakataon nating mga Pilipino upang ibahagi ang ating kultura
at tradisyon sa iba’t ibang bansa sa lahat ng dako ng mundo. Maipapakita ang kultura at
tradisyon ng iba’t ibang bansa na makikilahok sa pistang ito sa disenyo ng lobo na
kanilang ipapakita sa pagdiriwang.
Isa rin sa pinaka-engrandeng piyesta sa
lalawigan ng Pampanga ay ang Nuestra Señora
del Santisimo Rosario de La Naval de
Angeles. Ito ay taunang pista para sa pabibigay
karangalan ng mga deboto sa kanilang patron
saint na si Santa Rosario o Our Lady of La Naval
de Angeles. Ang pistang ito ay nagaganap
tuwing ikalawang Linggo ng Oktubre.
Nagkakaroon din ng parada ng mga santo kung saan mayroon itong iba’t ibang kasuotan
na nagpapakita ng kultura at tradisyon ng mga Kapampangan.
Ang Sinukwan Festival ay isa rin sa

mga ipinagdiriwang sa Pampanga. Ito ay
pagdiriwang para kay Aring Sinukwan (Haring
Sinukwan) na Panginoon ng mga ninuno o
matatandang Kapampangan. Ang piyesta ay
nilalahukan ng mga kinatawan ng iba’t ibang
bayan ng Pampanga. Isa sa mga inaabangan
sa pagdiriwang na ito ay ang Street Dancing kung saan ang mga manlalahok ay sasayaw
sa himig o tono ng awiting kapampangan na “Atin Cu Pung Singsing” suot ang kanilang
naggagandahan at makukulay na kasuotan. Hindi rin mawawala ang Makatapak Festival
sa mga tradisyon ng Kapampangan. Ang pagdiriwang na ito ay ang pinakakilalang
pagsasadula ng mga tao sa Apalit kung saan sila ay naglakad sa lahar ng walang sapin
ang paa upang maghanap ng ligtas na lugar pagkatapos ng pagsabog ng Mt. Pinatubo.
Samantala, ang Sabuaga Festival naman
ay ipinagdiriwang tuwing umaga ng Linggo ng
Pagkabuhay. Isinasagawa ito sa pamamagitan ng
pagsasabog o pagkakalat ng talulot ng mga
bulaklak habang nagpuprusisyon at dumadaan ang
imahe ng Mahal na Birheng Maria. Ito ay
ipinagdiriwang sa Sto. Tomas upang parangalan
ang Mahal na Birheng Maria. Isa pa sa mga piyesta na idinadaos sa Pampanga ay ang
Caragan Festival kung saan ito ay ginaganap tuwing ikatlong linggo ng Pebrero sa
pamamagitan ng pagsasayaw sa daan (Street Dancing). Ito ay pinangungunahan ng mga
katutubong Aeta na nagpapakita ng kanilang kaugalian at tradisyon gamit ang kanilang
katutubong kasuotan.
Ang piyestang Tugak o Frog Festival ay

nagsimula noong 2003 sa siyudad ng San
Fernando. Layunin nitong pangalagaan ang kultura
ng mga Kapampangan at paunlarin ang mga
natatanging luto ng palaka ng mga Kapampangan.
Isa pang tradisyon na ipinagdiriwang ng mga
Kapampangan ay ang Duman Festival kung saan ito
ay pagbabayo at pagtatahip ng palay na malagkit hanggang sa ito’y maging kakanin. Ito
ay idinadaos tuwing unang Sabado ng Disyembre sa Sta. Rita Parish Church.
Sa bayan naman ng Candaba ay

ginaganap ang Ibun-Ebun Festival. Ang
pagdiriwang na ito ay pagkilala sa masaganang
pangingitlog ng mga pato sa kanilang lugar. Ang
Dumara ay isang hindi kilalang uri ng pato sa
Pilipinas na matagumpay na naparami sa
Candaba. Ipinagdiriwang din ng mga
Kapampangan ang Mal a Aldo o San Pedro Cutud Lenten Rites. Isang tradisyon ng mga
Pilipino at lalo na ng mga Kapampangan ang pamamanata tuwing Mahal na Araw o Holy
Week. Taon-taon ay ginaganap sa Pampanga ang senakulo, pagpapako sa krus,
pagsasalibat-bat o karaniwang tinatawag na pagpipinetensya. Ang mga Kapampangan
ay namamanata sa bayan ng Pampanga kung saan isinasariwa at inaalala nila ang
pagsasakripisyo ng Panginoong Hesukristo at ang hirap na nagawa nito para sa lahat.
Ang pamamanata ay ginagawa upang humingi ng kapatawaran, maituwid ang mga
kasalanan at pasasalamat sa mga biyaya na ating natatanggap.
Panitikan ng Pampanga
a. Tula
Mepupus Na….
(Caibat ning Baguiu ning Octubre 16, 1934)
Rosario Tuazon Baluyut
Mamangin, mumuran, malisuas ing sabla,
Tatacut, balisa ing quilus ding madla
Ding matibe bale at pelalung dampa
Ing maniagsang angin sable no ngang yapa.
Quilib na ning cubu a quequeng santungan
Abe cong ana′cu tatacut gagalgal,
Malicsing tatacas quetang caparusan
Ning mayupayang Dios qng sabla mimiral.
Catuclu ming gabun iquit queang malasac
Ing matbud ming cubu qng gabun mipatag,
Milmal cong labi cu, ing lua cu papatac
At mitdas yang bigla ing piping gulisac.
Bimbing at marimla, maputla′t danupan
Macanian ing bili anggang cabucasan;
Caibat na ning baguiu ing catajimican
Ya ing sinalisi qng meto quetauan.
Cabucasan abac, payapa nang sabla
Dacal ing mesintang ampon mengaragsa;
Ding ating santungan pawa lang matula
Dapot, detang ala malumbe lang maglua.
Ing cubung santungan qng gabun mipase
Cacu yang aclatan at panintuan que,
Binie mung larauan qng sumpa patibe
A cacu diwang mu iniang bayu mate.
Cuadru nang cabilian, balbal ya at sira,
Mabasa ya′t dunut abu niang mistula
Dimput qung malale qng milalung lugma
At layun queng becas ing tauli cung uma.
Dunut neng larauan a cacu binie mu
Dapot mabie camu qng catandanan cu,
Asuc nang linipo ing meguing bacas mu
Dapot mapali mu ing lugud mu cacu.
Cabang quilub salu manintun yang lunas
Ing pusung ulila qng saquit mangaplas
Dapot bigung palad…ing queang atuclas
Mayumu nang lasun ning mete paninap.
Ngeni… ulila cu, milabas nang baguiu
Ing cubung santungan melasac ne cacu.
Mipda ne′t merunut ing cacu bibie mu
Inia mepuspus na ing sable canacu…
NATAPOS NA…
(Ang bagyo noong Oktubre 16, 1934)
Ni Rosario Tuazon Baluyut
Isinalin ni Lourdes H. Vidal
Mahangin, maulan, balisa ang madla
Takot at taranta ang kilos at diwa.
Matatag mang bahay at mahinang dampa,
Mapanirang hangin dinadalaw kapwa.
Sa loob ng kubo na aming lanlungan,
Takot, nanginginig, anak ko kapisan,
Mabilus na tumakas sa kaparusahan,
Ng Diyos na ang lakas sa lahat iiral.
Pagtapak sa lupa nakitang nawasak,
Marupok na kubo sa lypa’y napatag,
Kinagat ang labi, luha ay pumatak
At ang piping hiyaw biglang sumambulat.
Gutom at maputla, babad, giniginaw,
Kalagaya’y ganyan sa kinabukasan,
Paglipas ng bagyo ang katahimikan
Ang lumalaganap sa buong daigdigan.
Kinaaumagahan payapa ang madla
Maraming nawasak, nagkagiba-giba.
Ang may tirahan pa pa, pawing natutuwa
Ngunit ang nawalan lumbay sa pagluha.
Ang kubong kanlungan sa lupa’y nawasak
Sa akingaklatan layong hinahanap.
Larawang bigay mo, sump among metatag
Nang bago namatay sa akin mo ambag.
Basag at sira na binastagang k’wadro,
Basang-basa’t durog mistula nang abo,
Ingat na dibampot ng puso kong lumo
At isang huling haklik ang igiunawad ko.
Durog na nag larawang sa aki’y ibinigay
Ngunit narito ka sa gunita ko ay buhay.
Usok nang napawi bakas lang ang buhay
Ngunit mainit pa ang ‘yong pagmamahal
Sa loob ng dibdib lunas ang lunggati
Sa pusong naulila, pangkaw ay mahapdi
Sadyang bigong palad… ang kanyang minithi
Ngayon… ulila na, sa bagyong lumipas
Kubong kanlungan ko’y ganap na’ng nawasak
Durog nang napawi ang sa aking palad
Kaya natapos na, tapos na’ng lahat-lahat.
b. Maikling Kwento
Cuadrong Matuling
Ni Juan Crisostomo Soto
Inang… Inang… nasi!”

Ngana ning metung a anac cang induma. Itang calulung indu mamalibis
ya lua… eya bubulad.
“Inang… nasi!” nganang minulit ning anac a ditac ditac mimina siula qng
danup.
Itang inda… eya bubulad, lalauane ing anac na, mapupuput ya
pangisnaua… maibug neng maspac a salu.
“Queni bungsucu… ala nang tutulung gatas… danupan cu naman!”
Itang anac, pagumasdane itang calulung inda, lalauaneng maratna at
maipatudtud ya.
Caniamana ning tudtud qng taung danupan! Ditac muman mau-ulu ya
danup!
Pangatudtud na ning anac, ing inda, itang bigung menganac a alang
ipacan qng bungsuna, penuma ne ing anac na, eya mingutngut… at
mebabad ya lupa itang maputlang pungul qng lua nang mamagus.
Quetang cuadrong macapangilabot, alang pintor a macapinta, uling alang
color a macabague: maputla ngan a cule!
Ing metung a babaying maputlang danupan, tatangis at maniambitan, uling
alayang ipacan qng anac na, at quetang marimla nang candungan ing anac a
mangalambut, mipatudtud qng danup mu naman… metung yang cuadrong
matuling… daraya at tatangis at alang pincel a macapinta, uling ita ya ing saquit
ning casaquitan… at lungcut ning calungcutan!
Itang inda malagu ya pa, dapot nanana itang leguan, nun ena agamit man
qng anac nang danupa?
Iniapin ngana:
“Ing Dios dinina nacung leguan: ing buacu matuling yapa qng asabache:
ding matacu, ngara malagula at alang macapibata qng panlalauera; ding
pisngicu’t cule, paquianti ro caring rosas, ding ipan cu canu nacarla,
dapot…nanung ulaga na ngan canacu niti? Mamamate? cung danup… cacu
ebala, o qng anacu? Calulung pungul! Y tata mu… Dios co! baquet eya
matanggal qng lub itang alang pasalamat! Ing leguan cung pacapurian da, ing
puri cung pagmulalan da…peniuala cu ngan quea… binie cu angga ing marine
cu at…
Canita merandam ing mainang calugcug: milalapit, milalapit, sisican.
Itang calugcug, manibat qng metung a carruageng guguliutan ding aduang
matabang cabayu. Itang calulung inda, sinilip qng metung nang wacwac ning
dingding ning bale na, at qng ena sasarian, linaue ne ing macasaque qng
carruge.
Ya ing lalaquing menampalasan quea!
Mapagulisac ya canita at miguising ya ing anac.
“Inang… nasi!” ngana niti.
“Nasi! Oyan… anac nang saliua ning camalian,” at pisla ne batal.
Cabang ing anac mamamate ya, ngana ning inda:
“Aduananan mucung nasi, ala nacung a ibie queca, uling malangino dening
susu cu…! Mate ca…! Ua, mateca caring gamat cu, bacang e maluat
magcasaquit a anti acu.”
Matuling neng binili na, at panaquit nang mete ya, sinagacgac ya misan,
dapot qng sagacgac nang macapangilabut ning mamulang!
Itang calulu, memulang yapin.!
Larawang Itim
Juan Crisostomo Soto
Isinalin nina: Lourdes H. Vidal at MA. Crisanta S. Nelmida
Inang, inang, kain!"
Tumatawag ang isang anak sa kanyang ina. Dumadaloy ang luha ng kawawang
ina. Di umiimik.
" Inang, kain" ulit ng anak na unti-unting humihina ang tinig dahil sa gutom.
Di makaimik ang ina. Nakatitig lamang sa anak niya. Hirap siya sa paghinga. Halos
mabiyak ang dibdib.
"Tingnan mo, bunso ko, wala nang tumulong gatas. Gutom din ako! "
Pinagmasdan na lang ang ng anak ang kawawang ina. Sa matamang

pagkakatingin ay nakatulog na rin.
Kay sarap ng tulog ng taong gutom. Napapawi kahit kunti ang hapdi ng sikmura.
Nang tulog na ang anak, hinalikan ito nang hinalikan ng ina. Di nakapagpigil ang
inang nagsilang ngunit walang maipakain sa bunso niya. Ang maputlang mukha ng
sanggol ay natigmak ng luhang umaagos.
Sa larawang kakila-kilabot, walang pinto rang makaguguhit
Walang babagay na kulay. Putlain ang lahat ng bagay.
Maputla at gutom ang tumatangis. Di maipipinta ang alinmang pinsel dahil ito ang
sakit ng kasakitan at ang lungkot ng kalungkutan.
Maganda pa ang ina ngunit aanhin niy nag ganda kung di makalulunas sa gutom
ng anak.
Nasabi tuloy niyang, " Binigyan ako ng Diyos ng ganda. Maitim na parang gabi ang
aking buhok. Maganda at makalaglag-tingin ang aking mga mata. Kulay rosas ang pisngi
at kutis ko. Garingang kawangis ng ngipin ko. Nunit ano ang halaga sa akin ng lahat.
Namamatay ako sa gutom. Kaya kong magtiis ngunit paano ang aking anak? Kawawang
sanggol! Ang tatay mo….. Diyos ko! Bakit di ko maiwaksi sa aking puso ang walang utang
na loob. Ipinagkatiwala ko sa kanya ang lahat ang ganda kong sinamba nila at ang puri
kong hinangaan ng lahat. Ibinigay ko pati na nag aking karangalan…."
Mahina ang tunog ng sasakyan. Unti-unting lumalakas sa paglapit.
Isang karwahe ang padating na hila ng dalawang malusog na kabayo. Sumilip ang
kawawang ina sa isang wakwak na uwang sa dingding ng bahay niya. Napatingin iya sa
naksakay a karwahe.
Nakita niya ang lalaking nagsamantala sa kanya.
Napasigaw siya kaya nagising ang tulog na anak.
"Inang, kain!" sabi nito.
" Pagkain! Hyan, anak ka ng tiwaling kapalaran, " at sinakal ang anak.
Salita nang salita samantalang agaw-buhay ang anak.
" Hihingi ka sa kin ng pagkain kahit wala na akong maibigay.
Tuyo na ang aking dibdib. Mamatay ka! Oo, mamatay ka sa aking mga kamay nang di ka
na naghihirap na gaya ko. "
Nangingitim na nang bitian ang sanggol. Nang Makita ang pinatay, humalakhak nang
kakila-kilabot ang baliw.
Ang kawawang babae, nasiraan ng bait.
Y’ Miss Phathupats
Y’Miss Yeyeng metung yang dalagang mipnung colorete lupa. Ngara qng ding
pengari na bait la qng metung nang suluc ning Capampangan, at qng palalu nang
malating balen niti. Uli na nita y’Miss Yeyeng Filipina ya manibat qng bitis angga qng
buntuc, at angga na ing sicoti nang buac Capampangan naman.
Ing bie ra deti, anti ning maluca mu, lasa mamagtinda mu; at i’Miss Yeyeng marajil
de canung acaquit mamuntuc guinatan o caya bichu-bichung pagtinda nang pupuntucan
at lalacad nung nu carin ing sugalan. angga ngeni ala pang sucat panibayuan qng bie
nang Miss.
Mipayapa ing revolucion. Ing gobierno military Americano mibuclat yang escuelas
at memili yang mapilan caring sundalus a turu careti. Anti ning i’Miss Yeyeng, Yeyeng ya
pa canita, ala ya pang Miss, atin yang aca-“suqui” careting sundalus o caring maestrong
sundalus. Pigpilita’ niti ing papagarala’ne qng escuelang nung nu ya tuturu, balang
macaintindi; uling ngening misabi la ing sundalus mag-Ingles ya at i’Yeyeng
Capampangan neman inia pin pigimbuta’nang matalic ing magaral niti.
Mapilan mung bulan, i’Miss Yeyeng sasabi neng Ingles; at caras ning ualung bulan
a tapat, qng capamilata’na ning maestrong sundalus pepatad de qng metung a balen,
mig-maestra ya carin.
Iniang cari’ne tuturu, sabian pa casi ing pamamaliquid ding memalen caya uling
acaquit deng biasa y among ingles carela.
Macanian lalabas ing panaun: i’Miss Yeyeng bitasang e ne sasabing

Capampangan canu masias at masasaclit ya dila, inia capilan man e ya mitulid at balid
ya caniti.
Detang culam a macaquilala caya, ngening daramdaman da iti, agad da neng

picalbitan. Inalilan de laguiungmelausa, at ing pemalaguiu ra ining matni at
masalingasang a “Miss Phathupats”, laguiung menibat qng tinauac nang malapad a pilit
nang upitan qng corcheng misnang catalic a bibili na, inia pin ala yang queliuan qng
patupat o suman bulagtang matalic a bidbid.
Manibat na canita iting laguiu mipalacad caya, at acalinguan dang melaus ing
Yeyeng a malambut nang palayo. Ing Miss phathupats ya ing mipalacad.
Macanian e melambat mibait ya “Ing Emangabiran,” pajayagan Capampangan

Baculud. Qng metung a fiesta o velada qng balen X a nung nu ya mitagun i’ Miss
Phathupats babasan de iti. Linapit ya i’Miss, at iniang aquit na ing Capampangan ya,
sinibi yang baguia, piling ne ing buntuc na, at ngana:
“Mi no entiende el Pampango.”
“Mi no entiende ese Castellano, Miss,” ngana naman ning metung a pusacal.
Pequiapusa’ne tonu.
Detang pacarungut mipatiman la; dapot uling maquipegaralan la, agad

dang linili’t e pepajalata qng malagung Miss. At iti aguiang balu na ing anti reng
mumulangan, sinulung na rin, at ngana:
“Qng camatutuanan, tutu cung pagcasaquitan sabian ing Capampangan, at lalu

na pa nung babasan cu.”
Caniting mapilan ayamanung sinabi na, linub langan ding anggang diccionariong
tinda, o ngacu uari, ing Ingles, Castila, Tagalug a mababang pisamutsamut na. Era na
tutu acauat ding darandam, mipacaili lang masican.
Mimua ya i’Miss Phathupats, inarapa’no ring maili at ngana:
“Porque reir?”
“Porque el chapurao, Miss,” ngana ning minunang mequibat.
Lalung mesican ing sagacgacan detang maquirandam, at i’Miss Phathupats

mitatas ne man a vapor.
Ing metung a macarungut ngana:
“E yu pagmulalan qng i’Miss e ya biasing Capampangan: muna uling malambat
neng maquiutus caring sundalus a Americano, at ing cadua, e ne Capampangan. Ing
causta’na nita ing laguiu na Miss Phathupats.”
Canita memacbung. Acbung a misnang casican, mitdas ya ing caldera nang Miss
Phathupats, at quetang asbuc nang masapa, linual ngan ing lablab ning Vesubio, o ing
sablang sabing marinat qng amanung Capampangan bigya nan gang pemisan qng asbuc
nang maquing dapug.
“Alang marin! Mapanaco! Manlalasun! Anac -!” ngana qng mesabing amanung
Capampangan.
“Aba! Capampangan ya pala!” ngara ding daramdam.
“Ua, e uari balu?” ngana ning metung a macaquilala quea.
“Anac neng matuang Godiung Cacbung a cabarriu cu.”
Mipasagacgac lang masican ding pacayalbe. I’miss Phathupats mipaquiac ya

caniti, at quetang pamipulis-pulis na qng lua nang tutulu tinuqui ing macapal a blanquete.
Quetang lupa na linto ing talaga nang cule, matuling ya pa qng duat. Inia inyang aquit da
iti ding lalbe lalu lang mipacaili at ngara:
“Abah! Matuling ya pala!”
“Ua, Americana Negra ya!”
Galisacan, pacpacan, sagacgacan ing mararandama canita. I’Miss Phathupats e

na abata. Linual yang tapa-tapisung qng dalan at ngana:
“Mi no vuelve en esta casa.”
“Adios, Miss a e biasing Capampangan!”
Adios, Miss Alice Rossevelt!”
“Adios, Miss Phathupats!”
Macanian yang pisalusalu ra. At ing pacacalulung Yeyeng meco yang bulung-bulung con
el rabun inter pernarum . . .
Caracal da ring Miss Phathupats qng panaun ngene, e no biasamg Capampangan
o picarine ra ing Capampangan uling macasabi nong Ingles a champurao.
Si Binibining Phathupats
Punung-puno ng kolorete ang mukha ng dalagang si Binibining Yeyeng. Sabi nila,
ipinanganak ang kanyang magulang sa isang sulok ng Pampanga, sa pinakamaliit na
bayan nito. Dahil dito, Pilipina si Binibining Yeyeng mula ulo hanggang paa at kahit sa
dulo ng kanyang buhok ay Kapampangan siya.
Dahil mahirap lang sila, karaniwang pagtitinda ang kanilang ikinabubuhay.

Nakikita si Binibining Yeyeng sa sunong ang ginataan o kaya’y bitso-bitso na inilalako
niya sa mga sugalan. Nagdalagang walang pagbabago sa buhay itong binibini.
Natahimik ang rebolusyon. Nagbukas ng paaralan ang pamahalaang militar ng

Amerika at nahirang ang ilang kawal na magtuturo dito. Dahil si Binibining Yeyeng,
Yeyeng pa noo’t wala pang binibini, ay may nagging suki sa mga kawal o gurong kawal,
ipinagpilitang papasukin siya nito sa paaralang pinagtuturuan, upang sila’y
magkaintindihan. Sa kanilang pag-uusap, nag-Ingles ang sundalo at nagkakapampangan
si Binibining Yeyeng, kaya napilitan siyang mag-aral.
Pagkaraan ng ilang buwan, nagsasalita nang Ingles si Binibining Yeyeng. Paglipas

ng walong buwan, sa amuki ng gurong kawal, ipinahatid siya sa ibang bayan, at doo’y
pinagturo siya.
Nang nagtuturo na roon, sabihin pa’y hanga ang mga taong-bayan sa kanya.
Nakita nilang mas marunong siya ng Ingles kaysa sa kanila.
Sa ganoon lumipas ang panahon. Si Binibining Yeyeng ay lubusang hindi na

nagsasalitang Kapampangan dahil nakalimutan na raw niya. Matigas daw ang
Kapampangan at nababaluktot ang kanyang dila, kaya kailanma’y hindi na siya
makapagsalita nito nang tuwid, at nauutal siya.
Nagkalabitan ang mga maalam sa nakakikilala sa kanya pagkarinig nito. Pinalitan

tuloy ang kanyang pangalan at pinangalanan siya ng matunog at umaalingasaw na
“Binibining Phathupats,” pangalang hango sa malapad niyang balakang na pilit na iniipit
sa pahang mahigpit ang ballot.
Magmula noon, ito ang pangalang napabansag sa kanya at nakalimutan nilang
tuluyan ang Yeyeng, ang malambing niyang palayaw. Binibining Phathupats ang naging
palasak.
Ganito nang ganito ang buhay. Hindi nagtagal lumabas ang Ing Emangabiran,
pahayagang Kapampangan sa Bacolor. Sa isang pista o “velada” sa baying X, na
dinaluhan ni Binibining Phathupats, may nagbabasa nito. Lumapit siya, ngunit nang
Makita na Kapampangan ang binabasa, lumabi nang kaunti, umiling at nagsabi:
“Mi no entiende ese Pampango.”
“Mi no entiende ese Castellano, Binibini,” sabi naman ng isang susut, ginagad ang
kanyang tono.
Napangiting lahat ang nasa umpukan; ngunit kaagad nilang iniligaw ang usapan
upang hindi mahalata ng magandang binibini, dahil may pinag-aralan ang lahat. At ito
namang babae, kahit alam na parang tinutukso na siya ay nagpatuloy din at ang sabi:
“Sa katunayan, totoong nahihirapan na akong bumigkas ng Kapampangan lalo na

kung binabasa ko.’
Dito sa iilang salitang binigkas niya, naghalo ang lahat ng iba’t ibang wika ng talasalitaang
itinitinda, o ang ibig kong sabihin, ang mababang Ingles, Kastila, at Tagalog. Hindi na
nakapagpigil ang mga nakarinig, at napatawa sila nang malakas.
Nagalit si Binibining Phathupats, hinarap ang mga tumatawaat sabi niya:
“Porque rei?”
“Por el tsampurado, Binibini,” sabi ng unang sumagot.
Lalong lumakas ang halakhak ng mga nakikinig at naginit ang pakiramdam ni

Binibining Phathupats.
“Hindi kayo dapat magyaka kung hindi na marunong ng Kapampangan si

Binibining Phathupats. Una, dahil matagal na siyang nakisama sa mga kawal na
Amerikano. Pangalawa, hindi na siya Kapampangan. Sa katunayan, Binibining
Phathupats ang kanyang pangalan.”
At doon sumabog ang bulkan. Putok na ubod ng lakas, sumabog ang kaldera ni
Binibining Phathupats at mula sa bunganga niyang naglalawa’y lumabas ang lagabgab
ng Vesubio. Ang lahat ng maruruming salita sa Kapampangan ay bigla niyang
pinagsama-sama sa bunganga niyang nag-aapoy.
“Walanghiya! Magnanakaw! Tagalason! Anak ng … !” sabi sa tinurang wikang

Kapampangan.
“Aba, Kapampangan pala siya!’ sabi ng mga nakarinig.
“Oo, hindi ba ninyo alam?” sabi ng nakakikilala sa kanya, “Anak siya ni Matandang
Godiung Pakbong na aking kanayon.”
Napahagalpak ng tawa ang mga nanonood. Napaiyak na si Binibining Phathupats,

at nang kanyang punasan ang kanyang tumutulong luha’y sumama ang makapal niyang
pulbosa sa pisngi. Lumitaw ang likas niyng kulay, maitim pa siya sa duhat. Nang Makita
ito ng mga nanonood, lalo silang napatawa at nagsabi:
“Aba! Maitim pala siya!”
“Oo, Amerikanang Negra!”
Sigawan, palakpakan, halakhakan ang naririnig noon. Hindi na nakatiis si

Binibining Phathupats. Nagkandarapa sa paglabas sa daan at sabi niya:
“Mi no vuelve en esta casa.”
“Paalam, binibining hindi marunong ng Kapampangan!”
“Paalam, Binibining Alice Roosevelt!”
Paalam, Binibining Phathupats!”
Ganyan siya pinagtulung-tulungan, at ang kawawang Yeyeng ay umalis na

bubulung-bulong, bahag ang buntod.
Napakarami ng Binibining Phathupats sa panahon ngayon. Hindi na sila marunong

ng Kapampangan, o ikinahihiya na nila ang Kapampangan dahil nakapagsalita na sila ng
Ingles na tsampurado.
Sisilim
Ni Diosdado Macapagal
Ing ketwan ya ing sisilim ning bye. Kng sisislim Karin mapupupul kng pamigunam
ing Bangalore Ning lingasngas kbg patingapun. Kng sisilim, nung kapilan ing Aldo
mamamate ya Kng kabengyan.
Kng metung a pipagpatinganginan nang Hardin Ning syudad matitipun lang

sasNgkap kng mabanglung pangipangisnawa Ning abagat anggang sisilim ding dakal sa
tau. Maralas e la makikilala.Kng syudad kasiping Meng bale emerge kakilal.
Eh pakinuldas ing sisilim inyang ing metunga anting magpatalan a matwang babai
kng mabule nang paglakad makisabi Yang lukluk kng kapitnaning metung a bangkung
bakal kng Hardin nung nu ya makalukluk ing metung a atin nang ketwana lalaki.
Kaluklukna Ning menuban a baabi ing anak a malating tataid kea milai yanf meko
mekyagum karing kalupa nang anak a mitatagalan kng metung malating pulayan.
Ah ding "anak-anak! " Nana Ning makalukluk a matwang babai. "Tutu lang Mayan
a katawan. Kanitang kayanakan ku, Mayan ku Naman a katawan anti ring pakpak Ning
mariposang alang patugut lilibad karinh sampaga Ning hardin. Ikayu man inyang anak
kayu," inarapane ing kaluklukana kng bangku, "Mayan ko katawan? Ing kayanakan ya
ing katucudnang maligayang dili Ning bye. Kng panaun na Ning ketwan anti mo ing
kekatamu, ing kayanakan katandaan Yang mayubu, panagawla Yang masampat kng
managuipus a sikanan a kasagana Ning katayan. Kabang sasagaban TAMU ing
kanangga Ning aplaya, eh yu ikamwa, isalita ku kekayi ing kanakung kayanakan?" Tengo
ne ing buntuk na Ning keang kaluklukan.
II
"E ku sasawan sasalita kenu mang akarungut ku; ya na mung mitagan a mapaling
ligaya kng marimla kung ketwan anti mung ing bibitasan kung kiimtan yu Naman-uling
ding sala kakamtan da-milsinta ku. E ku na kalingwan nyang kng metung a hardin a a
makayaliea kanitang keala nang tau sibali kekami miaumpinan keng palahiwan ta Yang
Claudio, uling nung ing talaga nang lagyu ing hamitan TAMU balang ibugtu real ding labia
ku mipakde na kng ketwqn. "
"Matali'keng mipalsintang claudio. ALang oras a eh ke misusulatanan; lang
benging kasalan a eh ke mitipanan mikit kng Hardin nungnu minunang ibain eng kekeng
sinta durundunhan. Ding maititundung batwin Ning kaniglan; lang babaing dadalawa na
kng masapsap Ming katapatan.
Matitipan keng tumakas kng kalabing limang Aldo ninh Mayo ing Aldo king
kebaiyan kng Bulan ing kadkad a sampaga at dalit kapilan anti mo ring sampaga
maisasapwak inh dakal a kapalsintan.
Ding matwang ku atin lang sariling tanka kng paintungilan ku. Tinatag da kng kasal
kng metung a masalaping lalaki; at ing maragul a kayaldawan karing matwa ku at qng
lalaking balamu e matulang makikasi king e malsinta kea, mitutuk kng kadwa nang pulung
Aldo Ning Mayo. E ku kelingasngas ting alalang pagsadyan da kng Aldo mi...uling matibe
pisumpanan Ming Claudio at siksyan mi lang mapawi ring anggang batuin at patugut ing
tibuk din sablang puso Pati ring kekami nung eke tupad kung tulirqn na ko kng Aldo kng
beitan kng kakung silid a tudturan at tiplad kami kambe ninh patnube at mayapa
kapagnasan ninh banglu ring sapagang kurungut mi kng hardin inyang pisusulwan Ming
parati ing ligaya Ning kekeng pamipalsinta.
“Dapot inyang lalapit na ing ildo pituldwanan mi atin kung penibaywan lang
Claudio. E na na ku pakikitan. E nana ku silatanan. Malale maitatarak yak ng pusu ku ing
makamate sundang ning salupsupan a i Claudio kakukulangan yang katapangan. Aku
ing migayak kng pamanakas mi; aganaka ku kng dakal lang lalaking tapat kng pamalsinta
dapot manginlang kng aldo ningpamyasawa. Pasakitn ke ing pusu ku kng takot a i Claudio
e mamangga kng altar ing pali ning lugud na kaku; inya ngening abalita’ nan a ing tingka
ring matwa kung makikasal kng aliwa, uling dapat na nang abalitan, menakit neng panaun
at sangkan painggulut kaku at papayapa kng panamdam nang mayap inyamanginlag ya
kaku. Dapot uling tapat ku kaya at angga man kng kakung tahimik a burulan, inaru ke ing
salunan kung pusu kng kapaniwalan a marahil inya makanyan ya uling daratang na ing
penandit ning pamandayu at ilaut na kami kng salupsupan ding kakung pengari. Inyat
menalig ku kng pituldwanan ming aldo o benging pamaniplad.’
“Dinatang ya itang bengi ning kalma. Ala ya ing bulan kng banwa, uling kasapakat
mi yak ng kekeng pamipalsinta, e na buring sulwan ing pandayu mi magkang marakap
kami. Ding mang sampagang dama de noche a parating mekiramdam kng kekeng
pamisitsitan kinawat dang pepasalingalngalan ing bangle ra magkang ating mawiling
makasangap at lumapit a e nung bigu, nung makananu kasadsad ing kayang ligaya nung
mapalad. Dapot busal ning salpak at kaplas kng pusus Ku kabang tatakasan ing lugar
kung keragulan at karinan ning mayumu kung filing ligaya, tintu Ku kng kikyak kung
kasalpantayanan kng pigtaksila'na Ku mang Claudio kaluguran Kaia run at yang pilot
panintuan Ku, at nunge Ku ne skit pa, e ku naman alasa pa nung nanu ing ligaya."
" Makuyad nya mu in kataid ning salita ning bye ku ibat karing banwang linabas a
katuki na. Akasalan ku ing pamaglakad ku king kasiping a balen: mekitudtud ku itang
abak kng metung a bale ring adwang matwang myasawang e ku kakilala; at itang
gatpanapun linuslus ku kng syudad uling karin me tuturu ning push kung mints ya I
Claudio. keti ku menatiling menintunan at migkabyayan; e ra na ku ikit ding matwa Ku;
dapot e ku nyanaman ikit i Claudio, bistat ala keng patugut panintunan at pakibalwan
angga ngeni, o atin nang apu, at marahil atyu magkabyayan kng lugal a makalaut keti.
Dapot aku e na ku mekyasawa nune kng pusu ku; at angga kng malubusyang matanggal
ing bulung ning bye ku kng malanging sanga ning ketwan alang larawan a sinup ku kng
pusu ku nung e ing kang Claudio.”
III
“Milulupa ta palad,” ngana ning matwang lalaking maibubuklat aburi kng salitang bisni
ning kalukluka’ na. “Ngening pekiramdaman ki ing bye yu, eyu naman buring damdaman
ing bye ko?”
Dinatnang ya ing anak a mepagal mekyalung a tataid kng matwang babaing migit
nang walung pulung banwa twa. Minimpis la ring taung sasangap king angina ning
aplaya.
“Tara pu, muli tana/” ngana ning anak.
E ne pekiramdaman ning matwa ing anak. “Bat e ta damdaman ing bye yu?” ngana, ing
mayna nang gamat pinulis ne kng balamu makliwa nang mata.
IV
“Mamakas mu kng katandanan ku. Anti mo ing sinabi ku mekipalsinta ku naman. Pilsintan
keng maruruk at banal i Lourdes, e uling masalapi la at metung kung kalulu nune uling
ing sinta pisuge nong matibe ring pusu mi. Ing daklat ning sinta miglakad migit anam a
pulung banwa; dapot asalita ku kng makuyad, pablasang ing kapalsintan maralas
milupalupa, dakal a kalupa kng kekayu. Mipalsinta kami nman kng metung a hardin,
menagtal kung dakal a sampaga at binili ko kng metung a hardin, menagtal kung dakal a
sampaga at binili ko kng metung kandungan’ na at ilang inulunan ku kanitang bengi
inyang misumpanan kaming e no sunlag ding batwin kapilan man at ala nang tumubung
bulaklak nune pawa na lang suksuk karing tanaman nung ating painggulut kekami.”
“Dapot pepainggulut ya. Ing sinta mekad makanyan talaga; maglapo kng
katapatan nung susumpa, dapot mayna kng kataksilan nung tutupad kng keang pangaku.
Anti mo ing asabi ku, masalapi lang sapni at musmus kami; inya mekad pialung na ku.
Anti mo ikayu, mituldawanan keng tumakas misan a bengi at ya pa ing tinuldu kng
kayaldawan keng tumakas misan a bengi at ya pa ing tinuldu kng kayaldawan, at ing
kaladwa kung malugud kea melumud yak ng ligaya; dapot mu, ulingukulan nang
makyasawa, kambe ning talagang kaburyan ding kayang pengari,kng kayadle nang
masalapu, ita palang pengakun a pigawa. Mepuput ku kng kasakitan inyang akit ke ing
larawa’na at ing painturung kasal na karing pahayagan; at daramdaman kung ing mabilug
a balen a makibalu kng pamipalsinta mi kaylyan na ku.
Inya inyang ume neng sumikat ing aldo ning pamyasawara a hayag mabilug a
balen, e ku na agyung panayan a isunu naku kng mayna kung kapahamakan at meko
kung marayu, marayung-marayu, ban e kun a sangapan ing angina nang lasunan ning
mipahamak. Pilan banwa itang maglitolito ku kng Kabisayan at mipayangga ju Mindanaw,
darayung pilit kng anino Tukituki kaku ning mepirait a kapalsintahan. Dakal ku akilalang
dalaga; dapot ing legwan da sulu lang duduluk kng sugatan kung katandanan: e ku mewili
uling ing pusu ku mengari yang kalubkuban, metwa ku, migkanlung kng kanwan ku ing
maputing uban, dapot ing pusu menatili yang matuling kng keang pangabalu at angga
ngeni e ku biryani ing makyasawa.”
“Ing sinta mayumu yang diling sangkap ning bye agyamang maraya kng kabigwan.
Ing patina lalasang mayumu. Ing kataksilan na magagawang mamu kng malugud a
kapatawaran. Pigtaksila’na kung Lourdes, dapot nung kapilan na ku pigtaksilan karin wari
meging makabayang silab ing pusu ku kng kau na at pakamal kea.
E na ku makyasawa; uling pigtaksilan na ku mang Lourdes a mekad ngeni maligayang

magkabyayan kng sepupunan ning pibandyan kambe ning pinili nang kalupa nang
masalapi, aku pakamalan kya rin at ing lalaking tapat kng keang sarili e ya malyaring
makikasi king aliwa nung atin yang e mamamate larawan aliwang babay kng pusu. Kng
penandit kung kamatayan e na lambat uling atin na kung walung pulu’t limang banwa twa
ngeni, ing bukud a makabie timan karing dirimla kung labi kng kakung piburulan ya ing
papasikan kaku karing dakal a milabas a banwa-ing ligayang malyaring kimtan ming
Lourdes nung e na ku pigtaksilan.”
“Makalunus mu naman ing bye yu anti mo ing kaku,” ngana ning matwang babai
kabang kng nanang ukul ating migising a kaisipan. Ing anak a malati matudtud yak ng
kandunga’na.
E bubulad ing matwang lalaki; at anti mo kng kalukluk’na, ating pamigunam malamlam
gagalo kilub nang kanwan.
“Mako na ku,” ngana ning matwang babai.”Dilidili tana mu. Dapot bayu rako
lakwan, yarin itang pibusnyan ta la ring kekatang milabas, ipabalu kun a kekayu ing lubus
a katutuwan at sabyan ke ing tune nang lagyung Claudio. Ing lagyu na Carlos.”
Minatna yak ng pangadukuna ing gugupung matwang lalaki at nga na: “Nung
makanyan ika I Lilia?”
“Carlos!”
“Lilia!”
Lubus naang sisilim. Ing tindag ding kabaitbait a batwin makakandung kng kikislap
a dagat. Kng maputlang dalumdum ning bayung kabengyan, mumuli ya ing metung a
mipagtukud a matwang babai a nandin tatayran nang minta kng hardin balen ning metung
a anak; ngeni kng panuli na e ne anak mamalale, nune metung yang matwang lalaki.
Miabalalayun ing kekeng pamanakas. Dapot ding batwin peitando la ring kng banwa
magkang kng dalumdum malili ke kng kekeng panlakad. Kng penandit ming
pamaglayas,kasapakatmi ing mabilug a lelengan subali ring kakung pengaring matudtud
manyaman."
"Dapoti Claudio e dinatang. Mitundu no ring batwin a talagang sulu kng dalan mi,sinilip
ne ing bulan kng pialikuta′ na uling ala yang akakit pupulaing tatakas a mipapalsinta, at
ding dama de noche bignus da na ing bangle uling beni, dapot i Claudio e pa tinulud
kakung awing. Kng pusu ku metung yang kalubkuban ning ning pagsalbat a kasing dmla
ning ambun a metudtud alang ulas punlas ding maganakang sampaga. Alang paksang
tataid kaku nune ing maliswas qng lungkut, migpabaldug ku kng kakung awing,linabas
karing kikyak a sampaga, at pepainturu kng bale ri Claudio."
"Mengising ku. Tindawa′ na ku ning kapatad nang dalaga a makibalu kkeng

pamipalsinta. Ing salubung na kaku kng pusu kasing dimla ring kabibingbing kung lugma.
Menik ku. Alayu i Claudio. Atin neng limang aldo meko, ngana ning kapatad na, at ala
yang likwan a bilin kakung kesumpanan nang mako kng benging iti."
"E ku mibalik keta kekami ni metudtud kng bale na; nune tiniplad kung dili ku, e ku balu
nung nu painturu. Dakal la ring penandit kng milabas a sinese ku kng isip ku ing kanitang
bengi lumayas kami ning mal diling tau kng bye ku; linayas ku pin dapot dilidili kumu.
Nung nuku munta, e ku balu. Ala kung nais nune ing milalablab isipan ku kng ngening
alang salang maarapat ing kasal mi ning buri ding matwa ku, at bengi ning aldo kung
kebaitan, kng ku mabayat yang krus ning dusa, at karing bitis ku tanikala lang bakal ning
pagal. Karing lua kung tutulu kabang lalakad ku karin ku alas ing masakdal a pait ning
sinta
Takipsilim
Diosdado Macapagal
Ang pagtanda ay takipsilim ng buhay. Sa takipsilim, naiipon sa alaala ang bunga
ng kaguluhan sa maghapon. Sa takipsilim, sumusuko ang araw sa gabi.
Sa isang sagapan ng hangin na hardin sa lunsod, nagtipon ang mga sumasagap

ng mabangong hininga ng habagat. Hanggang takipsilim ay maraming tao. Madalas ay
di sila magkakakilala. Sa lungsod, kapitbahay mo na ay di mo pa kilala.
Di pa bumababa ang takipsilim nang may isnag matandang babaing tila

humahapay na sa mabuway na paglakd ang nakiusap na umupo sa hati ng isang
bangkong bakal sa hardin, na kinauupuan ng isang may katandaan nang lalaki. Pagupo
ng ubanin nang babae, ang maliit na batang umaakay sa kanaya ay patakbong umalis.
Nakipaglaro ito sa mga kappa batang naghahabulan sa maliit na espasyong takbuhan.
"Ah, ang mga kabataan!" sabi ng nakaupo nang matandang babae. "tunay na
magaan ang katawan. Noong kabataan ko, magaan din ang aking katawan gaya ng mga
pakpak ng paruparong walang tigil na palipat-lipat sa mga bulaklak ng hardin. Kayo rin,
nang bata pa kayo" humarap sa kasamang nakaupo sa bangko, "maganda din ba nag
katawwn ninyo? Ang kabataan ang maligayang bahagi ng buhay. Sa panahon ng
katanaan, gaya n gating lgay ngayon, mutyang alaala′y mabisang pangkulay sa nasasaid
nang lakas na sundan na aplaya, huwag ninyong ikagalit at ikukuento ko sa inyo ang
aking kabataan". Tumango ang ulo ng kanyang kasamang nakaupo.
II
"Di ko pinagsasawaang ikuwento kanino mang makaharap koy itona lang ang
natititrang mainit na ligaya sa malamig kong katandaan. Gaya ng inaakala kung
naranasan ninyo- dahil naranasan ng lahat-umibig ako. Di ko na malilibot ang isa sa isang
harding iba rito, dahil walang tao maliban a amin, na pinagsumpaan naming ng isang
taong pangalanan nating Claudio. Ang tunay niyang pangalan ay mabibigkas lmang nang
paanas ng mga labi kong pinamanhid na ng katandaan."
"Masidhi kaming nagmahalan ni Claudio. Walang oras na di kami nagsusulatan;
walang gabing mliwanag na di kami nagtitipang magkita sa harin na sinilangan n g aming
pagmamahalang idinuyan ng antok ng bituin sa dilim. Walang ibag babng dinadalaw si
Claudio sa tibay ng kanyang katapatan. "
"Nagtipanan kaming magtatanan sa ika-labing lima ng Mayo, ang araw ng aking

kapanganakan, sa buwan ng nananaganang ibon, ang buwan ng pamumukadkad ng mga
bulaklak at maraming sinta."
"May sariling balak ang aking mga magulang para sa akin. Itinakda ang aking kasal
sa isang masalaping lalaki. Ang maringalna araw para sa aking magulang at sa lalaking
parang di natutuwang ipagkasundo sa di umiibig sa kanya ay pumatak sa ika-dalawampu
ng Mayo. Di nakabalisa a akin ang I nila pagsasa-alang-alang sa aming araw dahil
matibay ang sumpaan naming ni Claudio. Sumumpa kami na mapapawi ang laat ng bituin
at titigil ang tibok ng lahating puso pati na ang sa amin kung di mtutupad ang usapag
tatapatan niya ako sa araw ng aking kapanganakan sa aking silid-tulugan. Pagkatapos
ay lilipad kaming kasama ang patnubay at mabuting mithi ng mabangog bulaklak na
kasalo naming sa harding lagi naming pinagsasaluhan ng ligaya n gaming pag-ibig."
"Ngunit nang malapit na nag araw n gaming tipanan, may napansin akong
pagbabago kay Claudio. Di na nakipagkita sa akin. Di na ako sinulatan. Dahan-dahang
bumaon sa aking puso ang nakamamatay na sundang ng hinala na nagkukulang sa
katapatan si Claudio. Nagbanda ako sa aming pagtatanan. Naalala ko na maraming
lalaking tapat a pag-ibig ngunit ilag sa araw ng pag-aasawa. Pinasakitan ko ang aking
puso sa takot na di darating si Claudio at di hanggang altar ang init ng pag-ibig niya sa
akin.
Kaya nang nabalitaan niya ang tangka ng aking magulang na maksal ako sa iba, na dapat
na niyang nabalitaan, nakakita siya ng panahon at dahilang talikuran ako. Iyon ang
lubusang magpapatahimik a kanyang damdamin kaya umiwas siya sa akin. Ngunit dahil
tapat ako sa kanya magpahanggang libing, inaliw ko ang sugatan kong puso sa
paniniwala na marahil ay ganyan siya sapagkat dumating na ang sandal ng paghihiwalay,
at palayuin kami ng pakana ng aking mga magulang. Kaya nanalig ako sa tipanan naming
pagtataran araw man o gabi."
"Dumating na ang gabi ng tadhana. Wala ng buwan sa langit dahil kasapakat
namin ito sa aming pag-ibig. Di nito nais ilawan ang daming paglayo at baka mahuli kami.
Kahit bulaklak ng dama de noche na laging nakikinig sa aming bulungan ay pigil sa
pagsasaboy ng bango at baka may mawiling makaamoy at lumapit, at tuloy ay maudlot
an gamin pagtatanan. Dumungaw rin ang mga bituin sa langit at baka sa dilim ay maligaw
kami ng landas at mabigo ang aming lakad. Sa sandal ng aming pagtakas, kasapakat
namin ang lahat ng nilalang, maliban sa aking mga magulang na natutulog nang
mahimbing."
"Ngunit di dumating si Claudio. Inantok na ang mga bituin na nakatalagang ilaw sa

aming dadaanan, sumilip na ang buwan mula sa kanyang taguan dahil wala itong
nakitang tumatakbong nagtatanang magkasi. Isinabog na ng dama de noche ang
kaniyang bango dahil gabi na ngunit di pa tumatapat si Claudio sa aking bintana. Ang
puso ko ng isang pugad ng pasakit na kasinlamig ng ambon ay natulog nang walang takip
na talulot ng mababait na bulaklak. Walang paksang nag-uudyok sa akin kundi ng
mabalisa sa lungkot, kaya′t bumaba ako sa king bintana, dinaanan ang umiiyak na
bulaklak, at nagtungo sa bahay ni Claudio."
"Hindi ako nagbalik sa amin o natulog sa bahay nila sa gabi rin na iyon ay lumayas
akong mag-isa. Hindi ko alam ang aking patutunguhan. Maraming sandal sa nakalipas
na panahon na inalagaan ko sa aking isipan ang gabing magtatanan kami ng taong
minahal ko sa lahat sa aking buhay; nagtanan nga ako ngunit mag-isa. Kung saan ako
pupunta, di ko alam. Walang masidhi sa aking isipan kundi ang pangambang walang
salang natutuloy ang kasal ko sa lalakeng gusto ng aking magulang, at hindi sa pinili kong
si Claudio kaya magdamag akong naglakad sa gabing iyon ng araw ng aking
kapanganakan. Sa puso ko ay mabigat na kurus ang dusa at sa aking paa ay tanikalang
bakal ng pagod. Sa luha kog tumulo, nalasahan ko ang aking sakdal-pait na sinta kung
bigo at gaano kasidhi ang ligaya kung ako’y mapalad! Ngunit ubod ng pakla at hapdi ang
aking puso habang tinatakasan ko ang kinalakhan kong lugar na tahanan ng
pinakamatamis kong ligaya. Tanto ko sa tumatangis kong paniwala na pinagtaksilan man
ako ni Claudio ay mahal ko parin siya at pilit ko siyang hahanapin at kung di ko na siya
makikita’y nanaisin ko pang din a matikman ang anumang ligaya. "
"Maikli na lang ang karugtong ng kuwento ng aking buhay mula noong mga taong
sumunod. Inabutan ang ng liwanag sa aking paglalakad sa katabing bayan. Nang umaga
na’y nakituloy ako sa bahay ng matandang mag-asawang di ko kilala. Nang hapon ay
lumuwas ako ng lungsod dahil dito itinuro ng puso kong pumunta si Claudio. Dito na ako
mananatiling maghanapbuhay at mamuhay. Di na ako nakita ng mga magulang ko, ngunit
di ko na rin nakita si Claudio kahit walang tigil ang aking paghahanap at pagtatanong
magpahanggang ngayon. Marahil ay nag-asawa na siya at may anak nang binata at
dalaga o may apo at marahil ay namumuhay malayo rito. Ngunit ako’y din a nag-sawa.
Sa aking puso, at hanggang sa malagas lahat ang dahon ng buhay sa tuyong sanga ng
katandaan. Walang larawan akong iingatan sa aking puso kundi ang kay Claudio. "
III
"Magkapalad tayo, " sabi ng matandang lalaki na napukaw ang pananabik sa

paksang binuksan ng katabi sa upuan, " ngayong narinig ko ang buhay ninyo, marahil
gusto ninyong marinig ang sa akin? "
Dumating ang batang umakay sa matandang babaing higit na walumpung taon

ang tanda. Pagod na ito sa kalalaro. Madalang na ang mga taong sumasagap ng hangin
sa aplaya.
"Tayo na po, uuwi na tayo, " yaya ng bata.
Di pinakinggan ng matanda ang bata. "Bakit di natin pakinggan ang buhay ninyo?
"sabi niya, sabay punas ng mahinang kamay sa matang pinangiliran ng luha.
IV
"Nababakas ko pa sa alaala. Gayanang sinabi ko, nakipagibigan din ako. Inibig ko

nang wagas at banal si Lourdes di dahil sa mayaman sila at isa akong dukha kundi dahil
matibay na pinag-isa ng pagmamahalan an gaming mga puso. Ang daloy ng pag-ibig ay
tumagal sa akin ng higit na apatnapung taon ngunit maisasalaysay ko ng madali,
palibhasa ang pag-iibigan ay madalas na nagkakahawig. Maraming kalawig ang sa inyo.
Nagmahalan din kami sa isang hardin. Namitas ako ng maraming bulaklak at inihain sa
kanyang kandungan na naging unan ko nang gabing magsumpaan kaming di na sisikat
ang bituin kailanman at wala ng tutubong bulaklak kundi panay tinik sa halamanan kung
may tatalikod sa amin. "
"Ngunit tumalikod siya. Marahil ay ganyan talaga ang sinta; umaapaw sa

katapatan kong sumusumpa, ngunit pinanghihina ng kataksilan kung tutupad na sa
kanyang pangako. Gaya ng sinabi ko na, mayaman silang dakila at busabos kami; kaya
marahil nya ako pinaglaruan. Gaya ninyo, nagtakda kamimg magtatanan isang gabi at
siya pa ang nagtakda ng araw, at ang nagmamahal kong kaluluwa ay nalunod sa ligaya.
Iyon pala’y balak niyang mag-asawa sa tunay na gusto ng kaniyang mga magulang na
kapantay niyang mayaman. Kinatha lang pala ang kanyang pangako. Nagsikip ang dibdib
ko sa hirap nang Makita ko ang kanyang larawan at nabasa ang nakatakdang kasal niya
sa pahayagan, at narinig ko ang buing baying nakakaalam sa aming pag-iibigan na ako’y
pinagtatawanan. Kaya nang malapit nang sumikat ang araw ng kaniyang pag-aasawa na
hayag sa buong bayan, di ko na kayang hintayin pang libakin ako sa dusta kong
kapahamakan. Umalis ako ng malayung-malayo nang di ko na malanghap pa ang
nakakalasong hangin ng kasawian. Ilang taon akong naglimayon sa Visayas at umabot
ako sa Mindanao, pilit na tumatakas sa tumutugis na anino ang siniphayong pag-ibig.
Marami akon nakilalang dalaga ngunit ang ganda nila’y apoy na tumutupok sa sugatan
kong alaala, kaya’t di ako natukso sapagkat ang puso ko’y para nang libingan. Tumanda
ako, nakanlong sa nook o ng uting uban ngunit nantiling itim at sariwa ang aking puso sa
kanyang pagkabalo, at hanggang ngayon ay di ko na ninais na makapag-asawa. "
"Sa lahat ng sangkap ng buhay, ang pag-ibig ang pinakamatami kahit tigmak sa
dugong kabiguan. Nalalasahang matami ang pait nito. Magagawang maamo ang
katakilan sa mapagmahal na pagpatawad. Pinagtaksilan ako ni Lourdes, ngunit kung
kalian ako pinagtaksilan ay doon pa lalong nagbabaga ang aking puso sa uhaw at pag-
ibig sa kanya. Di na ako nag-asawa, dahil pinagtaksilan man ako ni Lourdes ay maligaya
naman siya marahil ngyon sa sinapupunan ng yaman. Mahal ko parin siya, at ang lalaking
tapat sa sarili ay ay di maaaring umibig sa iba habang di nagmamaliw ang larawan ng
sinta sa kanyang puso. Ang sandaling aking kamatayan ay di na magtatagal; may
walumpu at limang taong gulang na ako ngayon. Ang tanging pagpapasilay ng ngiti sa
malamig kong mga labi sa aking burol, ang nagpalakas sa akin sa maraming lumipas na
taon, ay ang ligayang nakamtan sana naming ni Lourdes kung di niya ako pinagtaksilan.
"Nakakaawa rin naman ang buhay ninyo, parang sa akin, " sabi ng matandang
babae samantalang sa mahina na niyang isipan ay may nagising na alaala. Nakatulog na
sa kanyang kandungan ang batang maliit.
Di umimik ang matandang lalaki at gaya ng katabi sa upuan ay may malalimna

alaalang kumislot sa kanyang noo.
"Aalis na ako, " sabi ng matandang babae. "Nagsasarili na lang tayo. Bago ko kayo
iwan, dahil binuksan natin an gating nakaraan, ilalahad ko sa inyo ang lubos
nakatotohanan at sasabihin ko ang tunay na pangalan ni Claudio. Carlos ang pangalan
niya. "
Itinaan ng uugod-ugod na matandang lalaki ang kanyang ulo at nagwika "kung

gayon, ikaw si Lilia?"
"Carlos!"
"Lilia! "
Ganap na ang takipsilim. Ang kislap ng kasisilang na bituin ay nasa kandungan ng
kumukislap nang dagat. Sa maputlang dilim ng bagong gabi, umuwi na ang isang bata,
ngunit ngayon sa kanyang pag-uwi’y di na bata ang umaalalay kundi isang matandang
lalake
c. Nobela
Lidia (1907)
ni Juan Crisostomo Soto
Kasintahan ni Lidia si Hector. Ngunit pagkaraan ng ilang panahon, biglang
nagbago ng pakikitungo si Lidia sa kasintahan. Maging sa pamaskong pagtitipong
dinaluhan nila sa bahay ng kaibigang si Miling at sa pamamasyal nila sa pagdiriwang ng
naval sa Angeles, ipinahalata ni Lidia kay Hector ang panlalamig ng pag-ibig niya rito.
Ipinasya ni Hector na kausapin si Lidia sa kanilang pag-uwi galing sa simbahan

isang hapon. Ngunit sa halip na pagbuhatan ng kamay sa kanilang pagsasagutan,
niyakap at hinagkan ni Hector sa publiko si Lidia na naging dahilan ng paghahabla ng
mga magulang ng dalaga likha ng eskandalong ginawa ni Hector.
Isang mahabang liham ng pag-ibig ang ipinadala ni Hector kay lIdia ngunit bago
iyon nabasa ng dalaga, dinalaw ito ng isang nakatatakot na panaginip. Namatay raw si
Hector. Kinabukasan ng umaga, natagpuan nga ang bangkay ni Hector sa isa nilang
bakanteng bahay na nagsisilbing botika ng mga magulang ng binate. Isinumbat kay
Lidia ng mga kababayan ang pagkamatay ni Hector.
Ang pagbabago pala ng pakikitungo ni Lidia kay Hector ay dahilan sa isang

kaibigan ni Hector na humaharang ng mga liham ni Lidia sa kasintahan. May lihim na
pagtatangi kay Lidia ang kaibigang ito ni Hector at siniraan nito si Hector kay Lidia na
hindi ito tapat sa dalaga. Nalaman lamang ito ni Lidia nang patay na ang kasintahan.
Nakatagpo si Lidia sa libingan ni Hector ang taksil na kaibigan ni Hector at

nagawa ni Lidiang paluhurin sa harap ng puntod ng kasintahan ang kaibigan at pahingin
iyon ng tawad kay Hector.
Ang Buhok ning Ester
ni Aurelio Tolentino
Naiingit si Gerardo, ampong anak ni Don Luis gatchalian, kay Ruben na tunay
na anak ng Don. Kararating lamang buhat sap ag-aaral ng medisina si Ruben at isang
pagtitipon ang parangal sa anak ng don.
Sa pamamagitan ng paglinlang at pagpatay, nagawa ni Gerardo na maikaso si

Ruben. Ipinakidnap ni Gerardo si ruben at ang kasintahan nitong si Gloria na lihim ding
pinagnanasaan ni Gerardo. Pinatay ni Gerardo ang kanyang kerida at sinabing iyon ay
si Gloria na pinatay ng nawawalang si Ruben.
Si Oscar na matapat na kaibigan ni Ruben at manliligaw ng kapatid nitong si

Ester ay nagpalathala sa mga pahayag na magbibigay ng malaking pabuya sa
sinumang magsasauli sa isang nawawalang panyo na may lamang mga hibla ng buhok.
Ipinaliwanag ni Ester kay Gerardo na ang pabuya ay alok ng asawa ng kerida ni Ruben
na nkatuklas sa kataksilan ng asawa. Sa katotohanan, pakana lamang iyon nina Ester
at Oscar at ang nawawalang panyo ay kay Oscar at ang buhok na laman niyon ay kay
Ester na ibinigay niyang sangla ng pag-ibig niya kay Oscar.
Hinangad ni Gerardo na mapasakanya ang pabuya sa pagsasauli sa panyo na

amy buhok ni Ester. Bago niya iyon nagawa, natagpuan si Ruben ng makapangyarihan
at bibutayin na lamang nang dumating si Gloria at ang asawa ng kasapakat ni Gerardo.
Hindi natuloy ang pagbitay kay Ruben at nakakulong si Gerardo sa pagtatapat ng
asawa ng kanyang kasapakat at sa buhok ni Ester na nakuha kay Gerardo.
d. Bugtong
Metung ya ing piluban, atlu la reng pilwalan (Isa lamang ang
pasukan, tatlo ang labasan.
Sagot: Baru/Shirt
Kabinutil yang pale, sekupan ne ing buong bale (Isang butil

lamang palay, sinakop niya ang buong bahay).
Sagot: Bumbilya/Bulb
Nung kapilan ke pete, kinaba ya pa bie (Kung kailan ko ito

pinatay, lalong humaba ang buhay).
Sagot: Kandila/Candle
Nung eme pukpukan, eya mangan (Kung hindi mo siya

pupukpukin, hindi ito kakain)
Sagot: Paku/Nail
Payung ng Kaka, eya mababasa (Payong ni Kaka, hindi

nababasa).
Sagot: Bulung Gandus/Taro Leaf
e. Awiting – Bayan
Atin cupung singsing
Atin cupung singsing
Metung yang timpukan
Amana ke iti
King indung ibatan.
Sangkan keng sininup
King metung a akaban
Mewala ya iti,
E ku kamalayan.
Ing sukal ning lub ku
Susukdul king banwa
Pikurius kung gamat
Babo ning lamesa.
Ninu mang manaquit
Qng singsing cung mana
Calulung pusu cu
Mangina ya caya!
Ako ay may Singsing
Ako may singsing
May batong kay inam
Binigay sa akin
Ng mahal kong nanay
Sa tapat ng dibdib
Iningat-ingatan
Kung san nawaglit
‘Di ko na nalaman
Nawala ang singsing
‘Di ko na nakita
Abot hanggang langit
Ang taglay kong dusa
Sino mang binate
Ang makakakuha
Ang abang puso ko
Ay magiging kanya
Instrumental (ulitin lahat)
Coda: Ang abang puso ko
Ay magihing kanya
Uri ng Awiting Bayan
1. Basulto – ito`y naglalaman ng mga matatalinghagang salita na
pangkaraniwang ginagamit sa pagpastol ng mga kambing, baka, kalabaw
at iba pang mga hayop.
2. Goso –tumutungkol sa moralistikong aspekto ng kanilang kalinangan. Ito

ay may tiyak na aral at inaawit sa sailw sa gitara, biyolin, at tamburin
tuwing araw ng mga patay.
3. Pamuri –nag-ugat sa salitang “puri” at inihahanay sa isang uri ng awit ng

pag-ibg ng mga kapampangan.
4. Pang-obra –nagpapakita ng pag-papahalaga sa mga gawain ng mga

kapampangan.
5. Paninta –awit bilang pag-paparangal ng mga kapampangan sa isang

hayop, bagay, lugar o tao na kanilang labis na pinapahalagahan.
Pinapalagay din itong isang awit ng pag-ibig
6. Sapataya – awiting nag-uugnay sa mga kapampangan sa kanilang

paniniwalang politikal. May himig ito ng pangangatwiran o pagtatalo
habang sinasaliwan ng isang sayaw sa saliw ng kastanyente.
7. Diparan –naglalaman ng mga salawikain at kasabihan ng mga

kapampangan. Ang kanilang paksa ay hango sa katotohanan na kanilang
nararanasan sa buhay.
f. Kwentong bayan
Bakit Naparusahan ang Lamok
Noong araw, si Mariang Sinukuan ang reyna sa bundok ng Arayat. Iginagalang

siya ng mga tao sa paligid ng bundok. At dahil isang diwata, iginagalang din siya ng mga
hayop. Sinasabi na may hukuman si Maria sa bundok ng Arayat at dito nililitis ang kaso
ng mga hayop.
Isang araw, umiiyak na dumating si Martines sa hukuman ni Mariang Sinukuan. Dali-dali

niyang ipinakita kay Maria ang kanyang dala-dalang mga basag na itlog. "Bakit? Ano ang
nangyari at nabasag ang iyong itlog?" tanong ni Maria. "Kasi po, kagabi, dumamba nang
dumamba si Kabayo at natapakan ang aking pugad," sumbong ni Martines habang
umiiyak.
Ipinatawag ni Maria si Kabayo. "Bakit ka dumamba ng dumamba kagabi kaya nabasag

ang mga itlog ni Martines?" tanong ni Maria sa Kabayo pagdating. "Kasi po, nagulat ako
sa biglang pagkokak ni Palaka," paliwanag ni Kabayo.
Ipinatawag ni Maria si Palaka. "Bakit ka biglang kumokak kagabi kaya dumamba nang
dumamba si Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?" tanong ni Maria kay
Palaka pagdating. Kasi po, humihingi lang ako ng saklolo dahil dala ni Pagong ang
kanyang bahay at natakot akong mabagsakan," paliwanag ni Palaka.
Ipinatawag ni Maria si Pagong. "Bakit dala mo ang bahay mo kagabi kaya natakot at
kumokak si Palaka kaya dumamba nang dumamba si Kabayo kaya nabasag ang mga
itlog ni Martines?" tanong ni Maria kay Pagong pagdating. "Kasi po, may dalang apoy si
Alitaptap at natatakot akong masunog ang aking bahay," paliwanag ni Pagong.
Ipinatawag ni Maria si Alitaptap. Bakit may dala kang apoy kagabi kaya nagbuhat ng
bahay si Pagong kaya natakot at kumokak si Palaka kaya dumamba nang dumamba si
Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?" tanong ni Maria kay Alitaptap
pagdating. "Kasi po, natatakot akong masaksak ni Lamok. May dala siyang gulok araw-
gabi at apoy lamang ang panlaban ko sa gulok," paliwanag ni Alitaptap.
Ipinatawag ni Maria si Lamok. "Bakit may dala kang gulok araw-gabi kaya nagdala ng
apoy si Alitaptap kaya nagbuhat ng bahay si Pagong kaya natakot at kumokak si Palaka
kaya dumamba nang dumamba si Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?"
tanong ni Maria kay Lamok pagdating. "Kasi po, hinahanap ko si Talangka," paliwanag ni
Lamok.
"Bakit naman galit ka kay Talangka?" tanong uli ni Maria kay Lamok. "Kasi po, sinipit niya
ako nang minsang magdaan ako sa kanyang bahay. Mabuti at daplis lang ang sipit niya.
Wala akong gulok na dala noon. Nang bumalik ako ay nagtago siya at hindi malaman
kung saan nagpunta. Pero maski saan siya magsuot, hahanapin ko siya," galit nag alit
na paliwanag ni Lamok.
Dahil sa laki ng galit ni lamok, wala sa loob na iwinasiwas niya ang dala-dalang gulok.
Tinamaan si Palaka at kumokak ng malakas. Nagulat si Kabayo at dumamba nang
dumamba. Nagkanya-kanyang takbo sina Martines, Alitaptap, Pagong at iba pang mga
saksi. Nagulo ang buong hukuman ni Maria.
Dito nagalit si Maria at ipinasiyang parusahan si Lamok. "Masyado kang marahas,

Lamok," sabi niya. "Kung nagkasala si Talangka sa iyo, dapat na isinumbong mo siya
dito at bahala akong magparusa sa kanya. May batas tayo at hukuman para sa
pagkakasala. Pero dahil naging marahas ka, nagulo pati ang iyong mga kapitbahay. Pati
ang hukumang ito ay nagulo sa iyong kawalan ng pagtitimpi.
Pinarusahan ni Maria si Lamok na mabilanggo sa loob ng tatlong araw. Ipinagbawal din

niya ang pagdadala ng gulok sa paglilibot ni Lamok. Pinagbayad din niya si Lamok sa
mga nabasag na itlog ni Martines at pinayuhan si Martines na huwag nang gagawa ng
pugad sa lupa.
Natakot si Lamok na maparusahan uli kaya nang makalaya ay hinding-hindi na nagdala

ng gulok. Pero patuloy pa rin siya sa kanyang paghahanap sa kalabang Talangka. Si
Talangka naman ay lagi nang nasa butas at nagtatago kay Lamok. Kaya ngayon, pag
may aali-aligid at bubulong-bulong na kulisap sa iyong tenga, si Lamok iyon. At akala ay
butas ni Talangka ang butas ng iyong tenga.
g. Epiko
RIHAWANI
Sa isang kagubatan maraming bundok sa isang lugar ng Marulu, isang liblib na

pook, ang mga naninirahan doon ay may pinaniniwalaang isang diyosa o diwata ng
mgaputting usa. Ito ang kuwento ng kanilanga mga ninuno na unang nanirahan doon.
Ang Diyos raw na ito ay tinatawag na Rihawani. Kung minsan ay nagpapalit daw
ito ng anyo bilang isa ring puting usa. Ang mga naninirahan sa liblib na pook na ito natakot
na takot na magawi o maglagalag sa kagubatan pinananahanan ni Rihawani, kahit alam
nilang dito sila maraming makukuhang mga bagay-bagay na maari nilang magamit o
mapagkakitaan. Mga prutas, mga hayop-gubat, mga halamang gubat, at ibapa.
Sang-ayon sa kanila, may nakasumpong na kay Rihawani. Isa sa mga taong nanirahan
din doon. Minsan daw, nang maligaw ito sa pangunguha ng mga kahoy at prutas ay
napadako ito sa pook ni Rihawani. Nakita raw at nasumpungan nito ang diyosa. Kahit sa
malayo ay kapansinpansin ang angking kagandahan nito, habang nakikipag-usap sa
ilang mga usang puti na nasa kaniyang paligid, Nang maglakad ang mga ito sa dakong
patungo sa kinaroroonan ng tao ay mabilis na humangos ito sa bahay ay hindi
magkumahog sa pagbabalita sa kaniyang nasaksihan. Mula noon ay lalo nang nagging
katatakutan ang kagubatang iyon.
Isang araw ay may mga dayuhan na dumating doon na ang pakay ay mangaso o
mamaril ng hayop sa gubat. Nagtanong daw ang mga ito kung sang gubat marami ang
mga hayop o ibon na maaring puntahan. Itinuro nila ang gubat ngunit isinalaysay rin ang
kasaysayan nito na pinananahan ni Rihawani. Itinagubilin ding huwag pagnasaang
puntahan ang pook na iyon. Paara sa ikasisiguro ng lakad ay ipinagsama ng mga itoang
isang tagapaggabay. At lumisan ang mga ito patungo sa gubat na pupuntahan.Pagdating
sa paanan ng isang bundok ay napagkasunduan ng mga itong maghiwa- hiwalay at
magkita-kita na lamang sa isang lugar sa dakong hapon. Ngunit lingid sa kaalaman ng
lahat, ang isa ay nagka-interes na dumako sa gubat na pinananahanan ni Rihawani. Hindi
nito pinakinggan ang tagubilin ng nakatatanda sa lugar na iyon. Nang makasapit na ito
sa dakong itaas ng bundok ay naglakad-lakad muna at nagsipat-sipat ng mababaril na
hayop. Naisip nito ang
Mga Kilalang Maanunulat sa Pampanga
maputing usa na sinasabi ng
matatanda. Nang mapadako
ito sa gawing ilang, napansin niya ang isang pangkat ng mapuputing usa. Nang
maramdaman ng mga hayop na may tao, nabulabog ang mga ito at nagtakbuhan
papalayo. Hinabol nito ang isa at tinangkang barilin, ngunit walang natiyempuhan.
Hanggang sa may Makita ito sa dakong kadawagan ng gubat, agad inasinta at binaril.
Tinamaan ang puting usa sa binti at hindi na nakatakbo. At nang lalapitan na ng
mangangaso ang puting usa may biglang sumulpot sa likuran na isang putting usa na
malayo sa hitsura ng nabaril. Lalo itong namangha nang ang usa ay mag-iba nganyo at
nagging isang napakagandang babae. Sinumbatan nito ang mangangaso. Sa ginawang
iyon ng dayuhan, umusal ng sumpa ang diwata at ang lalaki ay maging isang putting usa
rin at mapabilang na sa mga alagad ni Rihawani.
Nang dakong hapon na, hinanap ito ng mga kasamahan. Tinawag nang tinawag
ang pangalan nito ngunit walang sumasagot. Napaghinuha na lamang ng lahat lalo na ng
kasamahan gabay nasinuway nito marahil ang tagubilin, tuloy nabilang sa sumpa ni
Rihawani. Mula noon, bukod sa nagging aral na sa mga nandoon ang pangyayaring iyon,
ay pinangilagan na ng mga mangangaso ang dakong iyon ng kagubatan.
Mula sa Panitikang Filipino (Pampanahong Elektroniko),(Arrogante et.al,1991 )
Aurelio Tolentino (13 Oktubre
1867-5 Hulyo 1915
Isang mandudula, makata, at mangangatha, si

Aurelio Valenzuela Tolentino (Aw∙rél∙yo Va·len·zwé·la
To∙len∙tí∙no) ang sumulat ng Kahapon, Ngayon at Bukas
(1903), isang drama simbolika at pinakasikat sa mga dulang
sedisyoso noong panahon ng Amerikano. Isa siyáng
Kapampangan ngunit sumulat sa mga wikang
Kapampangan, Tagalog, at Espanyol. Aktibo siyáng
Katipunero at kasáma ni Bonifacio sa kuweba ng Pamitinan noong 10 Abril 1895 sa isang
lakaran para sa kalayaan.
Bukod sa naturang drama simbolika, itinuturing ding makabuluhan ang kaniyang

dulang Bagong Cristo (1907) dahil sa paksang manggagawa. Ang kaniyang nobelang Ing
Buak nang Ester (1911) sa Kapampangan ay may saling Ang Buhok ni Ester (1914015).
Nása Tagalog din at Kapampangan ang Maring ( 193 at 1914). Nása Espanyol
naman ang komedyang La Venganza de Robdeil (1891) at ang sarsuwelang Rizal y los
dioses (1901). May mga tula siyáng tinipon sa Dakilang Asal (1907).
Zoilo Hilario
Siya ay isang makata, mananaysay, mandudula at

mambabatas na Pampanggo. Naging mahalaga ang
kaniyang librong Bayong Sunis na naglalaman ng kaniyang tula
sa wikang Pampango, pagpupugay sa mga bayani at mga
manunulat ng Pampanga, gayundin ang kaniyang mga
prinsipyo sa pagtula at mga saliksik sa alpabeto at
ortograpiyang Pampanggo.
Isinilang siyá noong 27 Hunyo 1892 sa San Fernando, Pampanga kina Tiburcio
Hilario at Adriana Sangalang. Nagtapos siyá ng bachiller en artes sa Liceo de Manila.
Natapos niya naman ang abogasya sa Escuela de Derecho noong 1911 at naging ganap
na abogado nang sumunod na taón.
Nalathala ang kaniyang aklat ng tulang Adelfas de la lira Filipina noong 1913 at
Patria y redencion noong 1914. Nagkamit siyá ng karangalang Makatang Laureado
noong 1917 at 1918 sa kaniyang mga tulang “Alma Española” at “Jardin y Epicureo.
”Kinilala din ang kaniyang pagtula sa wikang Kapampangan nang magwagi sa isang
timpalak sa Pampanga ang kaniyang tulang Ing Babai. Ang Bayong Sunis ang hulíng
aklat na ipinalimbag niya nanaglalaman ng 150 pilìng tulang Kapampangan. Nailimbag
naman noong 1968 ang kaniyang Ilustres varones at Himnos y arengas na naglalaman
ng kaniyang mga tula sa Español. Bukod sa pagiging makata, kinilala rin siyá bílang man-
dudula. Ilan sa kaniyang mga isinulat ay ang Mumunang Sinta, Sampagang E Malalanat,
Bandila ning Filipinas at Juan dela Cruz, Anak nang Katipunan.
Félix Galúra
isang kalahok sa Himagsikang Filipino at

isang bantog na manunulat sa Pampanga. Isa siyá sa
mga pinakamahusay na produkto ng panitikang
Kapampangan. Kilalá siyá bilang isa sa mga pangunahing
mandudula ng Gitnang Luzon at “Ama ng Balarilang
Kapampangan.”
Noong 1906, sumulat siyá ng isang nobenang dasal, ang “Pamagsiam King
Ikarangal Ning Ginu Tang Virgin Karin Lourdes.” Noong 1915, sinulat niya ang “Ing
Kabiguan” (Ang Kabiguan) na tungkol sa isang pag-aaklas laban sa mga Espanyol.
Itinatag niya ang Ing Alipatpat, isang lingguhang publikasyon sa Pampanga. Noong 1916,
sumulat siyá ng aklat tungkol sa balarila, ang Sanayan o Malaguang Pipagaralan qng
Amanung Castila Agpang qng Gramatica (Mga Pagsasanay sa Madaling Paraan ng Pag-
aaral ng Wikang Español Gamit ang Balarila). Dahil sa akdang ito, kinikilala siyá bilang
“Ama ng Kapampangang Balarila.” Ilan sa iba pa niyang obra ay ang Ing Babaying
Panguingera (Ang Babaeng Pangginggera), Ing Mora (Ang Babaeng Muslim), at Ing
Singsing a Bacal (Bakal na Singsing), isang pagsasaling ginawa kasáma si Soto.
Pumanaw siyá noong 21 Hulyo 1919. (PKJ)
Jose Gallardo
Siya ang sumulat ng kuwentong Sumpa Ning Poeta (sumpa ng

Makata).
siya ang naglathala ng tula gaya ng Bie-Salita, poesias, cula,

Pambule, at Dalit. Pinakatanyag niyang tulang pandamdamin
ang Sulu.
Amado M. Yuzon
Siya ang sumulat ng Rosa at Simbang Bengi .
Diosdado Macapagal
Siya naman ang sumulat ng kuwentong Sisilim(takipsilim)
Rosendo M. Dayrit
Hindi lamang siya sumusulat ng mga tula kundi kilala ring mambibigkas. Isa sa mga
popular niyang tula ang Makananu yang Milapit Ing Tau King Diyos.
Sergio Navarro, Jr.
isa siya sa mga kabataang makata. Pimakamahusay niyang akda ang Nipun, Ngeni,
Bukas.
Rosa Yumul Ogsimer
Siya ang pinakakilalang makatang babae. Siya ang kinoronahanang babaeng makatang
laureado ng Pampanga at Tarlac. Pinakatanyag niyang akda ang Murya.
Rosario Tuazon Baluyut
Siya ang sumulat ng Mepuspus na ( natapos na) kuwentong pamamali (paghihiganti).
Canuto Tolentino
Siya ang sumulat ng kuwentong Mibalic a Paraiso(Nagbalik na Paraiso).
Ramiro G. Mercado
Siya ang sumulat ng kuwentong Bye Alamang (Buhay Alamang)
Florentino Turla
Siya ang sumulat ng Bulun ning Sentral (Ang Baho ng Sentral).
Querubin D. Fernandez
Ang sumulat ng kuwentong Ing Kapagpabustan (Ang kapabayaan)
Braulio Sibug
Siya ang sumulat ng Ing Hermanu Mayul (Ang Hermano Mayor).

Panitikanpampanga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Panitikanpampanga

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Panitikanpampanga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Panitikan ng Pampanga 2

Kaligiran Pangkasaysayan ng Lugar

Ang Pampanga ay may maliit na lupain na 2,203.28 sqkm. Binubuo ito ng

Ang Pampanga ay agrikultural at ang mga pangunahing pagbabago na

Ang Angeles City ay matatagpuan sa Sentrong Luzon sa lalawigan ng Pampang.

Ang lungsod ng Mabalacat ay isang unang klaseng lungsod sa lalawigan ng

Ang San Fernando ay isang lungsod sa Pilipinas sa lalawigan ng Pampanga, sa

Ang San Fernando ay itinuturing na lugar ng kapanganakan ng kilusang paggawa

Ang San Fernando ay matatagpuan sa gitnang bahagi ng Pampanga Province sa

Ang Pampanga ay binubuo ng bahagi ng sentral na pagpapalawig mula sa

May dalawang natatanging klima ang lalawigan ng Pampanga, tag-ulan at tag-

Ang Pampango ay tumutukoy sa mga taong nagsasalita ng wika ng

Kulitan ang tawag nila sa paraan ng pagsusulat sa Kapampangan. Ang ilan sa

Mga diksoyaryo at libro ng Kapampangan:

 Alang Dios noong 1901 na isinulat ni Diego Bergano

Hindi kagaya ng ibang wika sa Pilipinas ang Kapampangan ay walng ponemang

Puning Hot Springs ay

Ang pagpunta sa Puning Hot Spring ay nagsisimula sa buffet lunch sa kanilang

Ang nakakaakit na 4 × 4 rides ay magdadala sa iyo sa isang masaya at kamangha-

puning sand spa

Nayong Pilipino Ang pinakadakilang

Sa higit sa 15 na lugar, mga museo, at

Ang Nayong Pilipino ay isang theme park na pinasimulan ng pamahalaan na

Isang araw sa parke ay magdadala sa iyo sa isang natatanging karanasan upang

Sa halip na replicas ng tao, ang Nayong Pilipino ay binubuo ng mga imitasyon ng

Ang Kalinga Village ay kumakatawan sa katutubong Kalinga na kultura na matatagpuan

Ang mga mananayaw ay nagsasagawa ng Tinikling, isang sayaw na Pilipino na

Mayroong araw-araw na palabas sa kultura sa Amphitheatre, sa Teatro, sa Heroes Plaza,

Ang Museo ng Nayon (Museum of the Village) ay kasalukuyang nagtataglay ng mga

Museo Ming Angeles Ang Museo ning

Gayundin sa imprastraktura ay ang Culinarium. Ang Pampanga, pinaka-partikular na

Bulkang Pinatubo ay isang aktibong

San Agustin Church Natatangi simbahan sa

Ang kabuhayan ng isang lalawigan o bayan ay nakadepende sa kultura at pisikal

Pagsasaka Isa sa pangunahing hanap-

Mais Ang isa sa pangunahing produktong

Palay Ang isa pang pangunahing

Tubo ay isa din sa ipinagmamalaking

Pangingisda ang isa pang pangunahing

Tilapia ang pangunahing produkto sa

Mga Putaheng Kapampangan

Sisig Kare-kare Kilawin

Ang isang produkto na kilala ang Pampanga

Paglililok ang ibang hanap-buhay sa

Sadyang malikhain ang mga Kapampangan dahil bukod sa

Tuwing panahon ng kapaskuhan, ang

Ang mga kapampangan ang ikapitong pinakamalaking pangkat etniko ng Pilipino.

Ang pangalan ng lalawigan ay inilikha ng mga sinaunang mananakop na espanol,

Ang lalawigan ng Pampanga ay

Ang pagluluto ay tradisyon na ng mga

Ang ilan sa mga piyesta na ginaganap sa

Isa pang kaganapan sa Pampanga ay ang

Hinding-hindi rin mawawala ang taunang

Sa lungsod naman ng Lubao sa

Ang Sinukwan Festival ay isa rin sa

Ang piyestang Tugak o Frog Festival ay

Sa bayan naman ng Candaba ay

(Caibat ning Baguiu ning Octubre 16, 1934)

Rosario Tuazon Baluyut