ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2019

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
Διοικητής Αεροπορικής Σχολής Πολέμου
Ταξίαρχος (Ι) Ιωάννης Σακαράκας
τηλ. 210 8193901

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Καθηγητής Γεράσιμος Καραμπελιάς

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΛΟΓΗΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Ταξίαρχος (Ι) Ιωάννης Σακαράκας
(Διοικητής ΑΣΠ)
Σμήναρχος (Ι) Ανδρέας Ανδρεάδης
(Υποδιοικητής ΑΣΠ)
Σμήναρχος (Ι) Χρήστος Οικονόμου
(Διευθυντής Μελετών ΑΣΠ)
Σμήναρχος (Ι) Χρήστος Συλαϊδής
(Τμηματάρχης Τμήματος Έκδοσης Περιοδικού)
Ασμχος (Ι) Δημήτριος Ζερβός
(Προϊστάμενος Γραφείου Σύνταξης)
Τηλ. 219 8193915 | Fax 210 2467682

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ

Ουρανία Χατζηδάκη (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Σχολής Ικάρων)

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Ανθυπασπιστής (ΕΕΔΕ) Δομινίκη Σπάδα

ΕΚΤΥΠΩΣΗ
Υπηρεσία Αεροπορικών Εκδόσεων

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ / ΔΙΑΝΟΜΗ
Αεροπορική Σχολή Πολέμου / Τμήμα Έκδοσης Περιοδικών

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
www.haf.gr/news/publications/aeroporiki-epitheorisi

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ
aero_epi@haf.gr
 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2019
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Γεράσιμος Ν. Καραμπελιάς
Καθηγητής - Διευθυντής Σύνταξης

Καθώς η τεχνολογία εξελίχθηκε στον μεγαλύτερο συντελεστή καθορισμού του νι-

κητή μιας πολεμικής σύγκρουσης/σύρραξης, από τα μέσα του 20ου αιώνα έως και τις ημέ-
ρες μας, η Πολεμική Αεροπορία, ως στρατιωτικό όπλο κατεξοχήν συνδεδεμένο με αυτήν,
ήταν φυσικό να μετεξελιχθεί σε αδιαφιλονίκητο παράγοντα υπεροχής των κρατών της
Δύσης στο πεδίο των μαχών. Η εναρμόνιση της εκπαίδευσης των στελεχών της Ελληνικής
Πολεμικής Αεροπορίας σε θέματα που αφορούν όχι μόνο τα τεχνολογικά επιτεύγματα του
κλάδου τους και τις νέες μορφές πολέμου αλλά και τη γενικότερη αντίληψή των για ένα
κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και διεθνές περιβάλλον που μεταβάλλεται ραγδαία και εγ-
κυμονεί νέες αλλά και εκσυγχρονισμένες μορφές παλαιότερων απειλών και κινδύνων, απο-
τελεί, κατά γενική ομολογία, τον ποιοτικό πολλαπλασιαστή ισχύος που οφείλει να επιδιώκει
κάθε σύγχρονη, δημοκρατική πολιτεία και η στρατιωτική της ηγεσία.

Αν και όλοι μας τείνουμε να συμφωνούμε με τη φράση του Αρχαίου Έλληνα Φιλο-
σόφου Πλουτάρχου ότι «το μυαλό δεν είναι ένα δοχείο που πρέπει να γεμίσει αλλά μια
φωτιά που πρέπει ν’ ανάψει», στην πραγματικότητα η δύναμη της παράδοσης και οι ευ-
κολίες που παρέχουν οι συνήθεις πρακτικές στους τομείς της μεταλαμπάδευσης της γνώ-
σης, τείνουν να επιβάλλονται εμφατικά στην προοπτική της αλλαγής ή και ριζικής αλλαγής
που υποδηλώνει συμβολικά η έννοια της φωτιάς. Διότι η επαγγελματική εκπαίδευση (train-
ing) μπορεί να (απο)δώσει σε σύντομο χρονικό διάστημα ορατούς καρπούς καθώς αφορά
τη διδασκαλία του προσωπικού με σκοπό «να αυξηθεί η ικανότητά του στο να εκτελεί συγ-
κεκριμένες στρατιωτικές λειτουργίες και συναφή ατομικά και συλλογικά καθήκοντα», επι-
βραβεύοντας έτσι τις επιλογές της ηγεσίας του στρατεύματος και ενισχύοντας το βαθμό
της εσωτερικής συνοχής και πειθαρχίας του σώματος. Αντίθετα, όμως, τα αποτελέσματα
της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης (education) απαιτούν χρόνο για να γίνουν ορατά, καθώς
αφορούν «τη διδασκαλία με αυξανόμενες γνώσεις και δεξιότητες, ή/και εμπειρία, ως επι-
θυμητό αποτέλεσμα για τον εκπαιδευόμενο μέσω της επεξεργασίας αφηρημένων εννοιών».
Ταυτόχρονα, ενέχουν την πιθανότητα δημιουργίας κινδύνων για την ιεραρχική δομή και
πειθαρχία των στρατιωτικών ομάδων/οργανισμών καθώς μεταξύ άλλων προϋποθέτουν
την καλλιέργεια της αντιπαράθεσης και της αμφιβολίας.1

Έχοντας ως αφετηρία μια «προκλητική» ρήση του θυμόσοφου λαού ότι το κράτος
 Αεροπορική Επιθεώρηση 2

που διαχωρίζει τους ανθρώπους του πνεύματος από τους πολεμιστές «θα έχει ως δημι-
ουργούς σκέψης τους δειλούς και ως υπερασπιστές στο πεδίο των μαχών τους ανοήτους»
αλλά και την ανάγκη ενίσχυσης της υπάρχουσας, δυναμικής επαγγελματικής και ακαδη-
μαϊκής εκπαίδευσης των στελεχών της Πολεμικής Αεροπορίας, ώστε τα στελέχη της να αν-
ταποκριθούν με επιτυχία στους εκτεταμένους ρόλους και αποστολές που απαιτεί το όλο
και πιο περίπλοκο και μετεξελισσόμενο περιβάλλον ασφάλειας τόσο σε τοπικό/περιφερει-
ακό επίπεδο όσο και σε παγκόσμιο, το παρόν τεύχος της Αεροπορικής Επιθεώρησης είναι
αφιερωμένο στην ευαίσθητη θεματική της εκπαίδευσης.

Το πρώτο άρθρο είναι του Επισμηναγού Αλέξανδρου Καρυτινού, που περιγράφει

την εκπαίδευση στην Ελληνική Πολεμική Αεροπορία από τη γέννησή της έως τον Δεύτερο
Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αδυναμία του συναδέλφου που είχε αναλάβει την περιγραφή της
εκπαίδευσης στην ΠΑ από το Β΄ΠΠ έως τη δεκαετία του 1980 να ανταποκριθεί στην αρ-
χική του δέσμευση αφήνει ένα σημαντικό κενό, το οποίο ελπίζουμε να καλύψουμε σε επό-
μενο τεύχος. Ακολουθούν, το άρθρο του Επισμηναγού Θεόδωρου Αποστολίδη για την
εκπαίδευση των ιπταμένων στα ελικόπτερα, του Επισμηναγού Ιωάννη Γιαννόπουλου για
την πορεία της εκπαίδευσης μέσω της διακρατικής συμφωνίας Ελλάδας και Ιταλίας την
τελευταία δεκαετία και του Επισμηναγού Παναγιώτη Παναγιωτόπουλου για το πολυεθνικό
πρόγραμμα εκπαίδευσης των ιπταμένων στο Ντάλας του Τέξας (ΗΠΑ). Τα άρθρα του Σμή-
ναρχου Κωνσταντίνου Γράψα και του Αντισμήναρχου Αναστάσιου Καπογιάννη κάνουν
εκτενή αναφορά στις προκλήσεις του υβριδικού πολέμου το πρώτο, και στις νέες μορφές
εκπαίδευσης στον 21ο αιώνα το δεύτερο. Τη θεματική κλείνει με το άρθρο του Ειδικού
Επιστήμονα Ναούμ Καραμηνά σχετικά με τις διαδικασίες επιλογής και εκπαίδευσης του
προσωπικού στην Ελληνική Αεροπορία αλλά και με προτάσεις για τη βελτίωση αυτών. Το
τελευταίο άρθρο του τεύχους είναι της Επισμηναγού Αικατερίνης Τασιούδη για το ρόλο
των γυναικών στις Ελληνικές και Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις, αποβλέποντας στην επι-
βράβευση εργασιών των σπουδαστών της ΑΣΠ με πρωτογενή στοιχεία έρευνας.

1
K.C. Jordan, “The yin and yang of junior officer learning”, The Land Warfare Papers, 49 (2004)
σελ.2
Σελ. 5
Η αεροπορικΗ εκπαιδευσΗ κατα
το πρωτο Μισο του 20ου αιωνα

Επισμηναγός (Δ) Αλέξιος Καρυτινός

Σελ.25
εκπαιδευσΗ στα ελικοπτερα

Επισμηναγός (Ι) Θεόδωρος Αποστολίδης

Σελ. 47
εκπαιδευσΗ ιπταΜενων στΗν ιταλια

Επισμηναγός (Ι) Ιωάννης Γιαννόπουλος

Σελ. 61
EURO NATO JOINT JET PILOT TRAINING
(ENJJPT)

Επισμηναγός (Ι) Παν. Παναγιωτόπουλος

Σελ. 75
Η ευρωπαϊκΗ απαντΗσΗ στισ υβριδικεσ
απειλεσ του 21ου αιωνα

Σμήναρχος (Ι) Κωνσταντίνος Γραψας

Σελ. 95
Η εκπαιδευσΗ των ιπταΜενων τΗσ
ελλαδασ στον 21ο αιωνα
εκπαιδευοντασ νεα κοινωνικα συνολα

Αντισμήναρχος (Ι) Αναστάσιος Καπογιάννης

Σελ. 113
προσελκυσΗ, επιλοΓΗ και εκπαιδευσΗ
προσωπικου στΗν πα

Ναούμ Καραμηνάς

Σελ. 129

οι Γυναικεσ στισ ενοπλεσ δυναΜεισ.

συΓκριτικΗ προσεΓΓισΗ Με τον στρατο τΗσ
τουρκιασ

Επισμηναγός (ΜΑ) Αικατερίνη Τασιούδη

 Η ΑεροπορικΗ
εκπΑιδευσΗ κΑτΑ
το πρΩτο μισο
του 20ου ΑιΩνΑ

Επισμηναγός (Δ) Αλέξιος Καρυτινός

 Αεροπορική επιθεώρηση 6

Από την πρώτη εμφάνιση του αεροπλάνου

στον κόσμο τα κράτη άρχισαν να σκέφτον-
ται τρόπους για την εκμετάλλευση του
νέου μέσου ως πολεμικού. Την πρώτη δε-
καετία του 20ου αιώνα η Ελλάδα δεν μπο-
ρούσε να φανεί κατώτερη στον τομέα
αυτό, ιδιαίτερα μετά την επανάσταση στο
Γουδί το 1909, που πρόβαλε τη συγκρό-
τηση αξιόμαχου στρατού ως επιτακτική
ανάγκη.
Μία από τις χώρες που είχαν επιδείξει
αξιόλογη ανάπτυξη στην αεροπλοΐα ήταν
η Γαλλία και αυτή επελέγη για την απο-
στολή των πρώτων Ελλήνων αξιωματικών
για εκπαίδευση στον τομέα αυτό. Στα
μέσα Δεκεμβρίου του 1911 αναχώρησαν
για τη Γαλλία οι Υπολοχαγοί Δημήτριος
Καμπέρος του Πυροβολικού και Μιχαήλ
Δημήτριος Καμπέρος, ο πρώτος
Μουτούσης του Μηχανικού, και ο Ανθυπί- στρατιωτικός αεροπόρος.
λαρχος Χρήστος Αδαμίδης. Λίγο αργό-
τερα, τον Απρίλιο του 1912 ακολούθησαν σφαλίζει πολιτικό δίπλωμα σχετικά εύκολα,
οι Υπολοχαγοί Λουκάς Παπαλουκάς του τον δεύτερο όμως να οδηγεί σε ανώτερο
Πεζικού και Μάρκος Δράκος του Πυροβο- δίπλωμα μετά από αυστηρές δοκιμασίες,
λικού, και ο Ανθυπίλαρχος Πανούτσος Νο- θεωρητικές αλλά και πρακτικές. Οι τελευ-
ταράς. ταίες, μάλιστα, περιλάμβαναν και πτήσεις
εκατοντάδων χιλιομέτρων σε προκαθορι-
1912-1918 σμένη εναέρια διαδρομή, πολλές φορές σε
ύψος άνω των 1000 μέτρων (Ιστορία της
Οι Έλληνες αξιωματικοί εκπαιδεύτηκαν Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος
στην αεροπορική σχολή του Henry Far- Α’, σελ. 26-28).
man, στο αεροδρόμιο Etampes, κοντά Αυτό ήταν το πρώτο εκπαιδευτικό σύ-
στο Παρίσι, με πρωτόγονα αεροπλάνα στημα των Ελλήνων Αεροπόρων, η εκπαί-
τύπου Farman 50 ίππων, χωρίς όργανα δευση των οποίων είχε πάρει διαστάσεις
πτήσεως. Η εκπαίδευση περιλάμβανε δύο γεγονότος εθνικής σημασίας. Τέσσερις
κύκλους σπουδών, με τον πρώτο να εξα- από τους έξι αξιωματικούς κατάφεραν να
7 Αεροπορική επιθεώρηση
ολοκληρώσουν τις σπουδές τους στη Γαλ-
λία και με την επιστροφή τους στην Ελ-
λάδα επάνδρωσαν τον νεόκοπο Λόχο
Αεροπορίας και συμμετείχαν στους Βαλ-
κανικούς Πολέμους στα τέλη του 1912.
Παράλληλα, συμμετοχή στους πολέμους
αυτούς είχε και η νεοσύστατη Ναυτική Αε-
ροπορία.
Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέ-
μων, η Ελληνική Αεροπορία περιέπεσε σε
αδράνεια λόγω έλλειψης οικονομικών
πόρων, όμως με προσπάθειες του Λοχα-
γού Καμπέρου ιδρύθηκε στο αεροδρόμιο
Λεμπέτ Θεσσαλονίκης, στα τέλη του 1913,
το πρώτο εκπαιδευτικό κέντρο της Στρα-
τιωτικής Αεροπορίας, με διοικητή και μο-
ναδικό εκπαιδευτή τον ίδιο. Τα μέσα στο
εκπαιδευτικό κέντρο ήταν παλαιά, υπο-
λείμματα του υλικού των Βαλκανικών, και
συγκεκριμένα δύο αεροπλάνα Henry Far-
man και ένα Maurice Farman, που συναρ-
μολογήθηκαν και αποτέλεσαν το πτητικό
υλικό της σχολής. Με αυτά τα περιορι-
σμένα μέσα άρχισε το έργο της θεωρητι-
κής, τεχνικής και πρακτικής εκπαίδευσης
των αεροπόρων και, παρά τις ατέλειες, εκ-
παιδεύτηκε ένας αριθμός αξιωματικών
χάρις στις άοκνες προσπάθειες του προ-
σωπικού και κυρίως του διοικητή Δ. Καμ-
πέρου (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
Αεροπορίας, Τόμος Α’, σελ. 63-64).
Κατά τη διάρκεια των επομένων ετών
(1914-1916), οι συνεχείς μετασταθμεύ-
σεις της Αεροπορικής Υπηρεσίας Στρατού
δυσκόλεψαν το έργο της εκπαίδευσης, η
οποία γινόταν αποσπασματικά στα αερο-
δρόμια που τη φιλοξενούσαν. Με διαταγή
του Υπουργείου Στρατιωτικών αποσπάστη-
καν αξιωματικοί από διάφορα Σώματα, οι
οποίοι αποτέλεσαν την πρώτη εκπαιδευ-
τική σειρά. Όμως από τους μαθητές της
πρώτης σειράς μόνον ένας, ο Λοχαγός Χα-
τζηζαφειρίου, κατάφερε να αποφοιτήσει
λαμβάνοντας το κατώτερο πτυχίο χειρι-
στή. Στη δεύτερη σειρά συμμετείχαν οκτώ
αξιωματικοί, οι οποίοι μέσα στο 1916
εκτέλεσαν εκπαιδευτικές πτήσεις, αντιμε-
τωπίζοντας σοβαρά προβλήματα λόγω έλ-
λειψης καυσίμων. Τελικά, η κρίση που
ξέσπασε με τον εθνικό διχασμό οδήγησε
στην παραίτηση του Καμπέρου και τη δια-
κοπή της δράσης της αεροπορικής υπηρε-
σίας (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
Αεροπορίας, Τόμος Α’, σελ. 67-71).
Την ίδια περίοδο ιδρύθηκε Ναυτικό
Αεροπορικό Σώμα, το οποίο ακολούθησε
διαφορετική πορεία με ηγέτη τον Πλω-
τάρχη Αριστείδη Μωραϊτίνη, Διοικητή του
Σώματος (Αρχείο Μουσείου Ιστορίας ΠΑ,
Α’ Περίοδος, Φάκελος 11). Η ισχυρή προ-
σωπικότητα του τελευταίου και το ενδια-
φέρον των Άγγλων για ανάπτυξη της
Ναυτικής Αεροπορίας αποτέλεσαν εχέγ-
γυα για τη γρήγορη ανάπτυξη του Σώμα-
τος. Με Βασιλικό Διάταγμα του 1914
καθορίστηκαν τα σχετικά με την εκπαί-
δευση στο Ναυτικό Αεροπορικό Σώμα.
Αυτή θα γινόταν από πτυχιούχους Αεροπό-
ρους υπό τη διεύθυνση του διοικητή, ο
οποίος θα αναλάμβανε και την εκπαί-
 Αεροπορική επιθεώρηση 8

δευση μέχρι το Σώμα να αποκτήσει και άλ-

λους πτυχιούχους αεροπόρους. Προβλε-
πόταν η ίδρυση Σχολείων αξιωματικών
αεροπόρων, ανώτερου και κατώτερου,
καθώς και Σχολείου πολιτικών αεροπόρων
και Σχολεία τεχνιτών (Ιστορία της Ελληνι-
κής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος Α’, σελ.
73-74).
Η πρώτη αυτή Σχολή Αεροπόρων του
Ναυτικού είχε τη βάση της στο αεροδρό-
μιο Ελευσίνας, ενώ η πρώτη σειρά εκπαι-
δευομένων αποτελείτο από τέσσερις
Αξιωματικούς του Ναυτικού και εμπλουτί-
στηκε αργότερα με περισσότερους υπο-
ψήφιους αεροπόρους. Η Σχολή σύντομα
μεταφέρθηκε στο Παλαιό Φάληρο, σε
χώρο κοντά στον ζωολογικό κήπο. Την πε-
ρίοδο που ακολούθησε, με τη σκιά του δι- Ο οργανωτής και αρχηγός της Ναυτικής Αε-
ροπορίας Α.Μωραϊτίνης, η φήμη του οποίου,
χασμού να πέφτει βαριά πάνω στη χώρα, λόγω της δράσης του στον Α' Παγκόσμιο Πό-
η Ναυτική Αεροπορία τάχθηκε ανοιχτά με λεμο, ξεπέρασε τα όρια της Ελλάδας.
την πλευρά Βενιζέλου και τους συμμάχους
της Αντάντ, συμμετέχοντας στον Α΄ Παγ- παρατηρητών και μηχανικών αεροσκα-
κόσμιο Πόλεμο, από το 1916, στο πλευρό φών. Οι εκπαιδευτές ήταν Γάλλοι, ιπτάμε-
της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης (Ιστο- νοι και αερομηχανικοί. Παράλληλα,
ρία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, αρκετοί υποψήφιοι αεροπόροι στάλθηκαν
Τόμος Α’, σελ. 76-77). στη Γαλλία για να εκπαιδευτούν, καθώς οι
Μετά την είσοδο της Ελλάδας στον δυνατότητες της Σχολής στο Σέδες δεν
πόλεμο το 1917, ξεκίνησε η αναδιοργά- μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες. Οι
νωση της Στρατιωτικής Αεροπορίας. Ήδη συγκεκριμένοι υποψήφιοι αναχώρησαν
από το 1916 λειτουργούσε η Γαλλική τον Οκτώβριο του 1917 για το αεροδρό-
Σχολή Αεροπορίας στο αεροδρόμιο Σέδες, μιο Chartes, όπου θα εκπαιδεύονταν, και
στην οποία οι Έλληνες εκπαιδευόμενοι επέστρεψαν στα τέλη Φεβρουαρίου
αποτέλεσαν ιδιαίτερη ομάδα, διοικητικά 1918. Στη συνέχεια τοποθετήθηκαν στο
ανεξάρτητη από το γαλλικό προσωπικό. Σέδες για συμπληρωματική εξάσκηση. Το
Προβλέπονταν τρία τμήματα, αεροπόρων, καλοκαίρι του 1918, μάλιστα, ιδρύθηκε
9 Αεροπορική επιθεώρηση
Μοίρα Εκπαιδεύσεως στο Κέντρο
Εκπαιδεύσεως Σέδες, για την εκπαίδευση
τόσο των ιπταμένων όσο και του τεχνικού
προσωπικού, ώστε τα Ελληνικά συνεργεία
να μπορούν όχι μόνο να επισκευάζουν τις
ζημιές των αεροσκαφών αλλά και να συ-
ναρμολογούν τα ανταλλακτικά που έρχον-
ταν από τη Γαλλία (Ιστορία της Ελληνικής
Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος Α’, σελ. 83-
84) .
Παράλληλα ενισχύθηκε και η θέση του
Ναυτικού Αεροπορικού Σώματος, έχοντας
κερδίσει την εμπιστοσύνη των συμμάχων
ήδη πριν την επίσημη είσοδο της χώρας
στον πόλεμο. Στον Μούδρο Λήμνου λει-
τουργούσε Αγγλική Σχολή Αεροπορίας, η
οποία, όμως, δεν επαρκούσε για την ικα-
νοποίηση των συνεχώς αυξανόμενων
αναγκών των ναυτικών αεροπορικών μοι-
ρών σε ιπτάμενο προσωπικό. Για τον λόγο
αυτό οι Άγγλοι επεδίωξαν να μετατρέψουν
τη βάση του Παλαιού Φαλήρου, που λει-
Οι πρώτοι δόκιμοι αεροπόροι
της Ναυτικής Αεροπορίας, οι
οποίοι εκπαιδεύθηκαν κατά τη
διάρκεια του Α' Παγκοσμίου
Πολέμου στις Αγγλικές Σχολές
της Αιγύπτου (1917-1918).
τουργούσε από το 1914, σε Σχολείο
προκαταρκτικής εκπαίδευσης για αεροπό-
ρους, οι οποίοι στη συνέχεια προορίζονταν
για τη Σχολή του Μούδρου. Το Σχολείο
αυτό λειτούργησε από το καλοκαίρι του
1917.
Λόγω των αυξημένων αναγκών του
πολέμου αποφασίστηκε, επίσης, η απο-
στολή Ελλήνων αεροπόρων στην Αεροπο-
ρική Σχολή Ηλιουπόλεως στην Αίγυπτο.
Παράλληλα, η Αεροπορική Βάση Φαλήρου
περιέπεσε σε αχρηστία, ενώ δημιουργή-
θηκε το Κέντρο Εκπαιδεύσεως Αεροπο-
ρίας Μούδρου, καθώς και η Σχολή
Εκπαιδεύσεως Αεροπόρων στη βάση Ρω-
μανό της Θάσου. Σε αυτή την εκπαιδευ-
τική διαδικασία στηρίχθηκε η πλούσια
δράση των Ελληνικών Μοιρών στα Μέ-
τωπα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην
Ελλάδα (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
Αεροπορίας, Τόμος Α’, σελ. 86-87).

Προσωπικό της Ναυτικής Αεροπορίας στο αεροδρόμιο Μούδρου κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο
(1917-1918).
1919-1930
Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέ-
μου και την αποχώρηση των συμμαχικών
στρατευμάτων από τη Μακεδονία, το Δια-
συμμαχικό Κέντρο Αεροπορικής Εκπαιδεύ-
σεως παραδόθηκε στους Έλληνες με όλες
τις εγκαταστάσεις και το αεροπορικό
υλικό και, υπό τη Διοίκηση του Λοχαγού
Αεροπόρου Μαγιάκου, αναδιοργανώθηκε
και αποτέλεσε την πρώτη Στρατιωτική
Σχολή Αεροπλοΐας για την εκπαίδευση των
στελεχών. Στο κέντρο αυτό, στο Σέδες, εκ-
παιδεύονταν υπαξιωματικοί χειριστές
αεροπόροι και μετεκπαιδεύονταν αξιωμα-
τικοί του Στρατού ως παρατηρητές. Η εκ-
παίδευση περιλάμβανε δύο στάδια, το
Αεροπορική επιθεώρηση 10
θεωρητικό και το πρακτικό. Η σχολή στο
Σέδες κάλυψε τις εκπαιδευτικές ανάγκες
της Στρατιωτικής Αεροπορίας καθόλη τη
διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Παράλληλα δημιουργήθηκαν τα Κέν-
τρα Εκπαιδεύσεως της Ναυτικής Αεροπο-
ρίας στο Φάληρο και το Τατόι, στα οποία
εκπαιδεύονταν και ιδιώτες για την κάλυψη
των απαιτήσεων σε προσωπικό. Ένας
αριθμός από στελέχη της Ναυτικής Αερο-
πορίας εκπαιδευόταν την ίδια εποχή στην
Αγγλική Αεροπορική Σχολή της Αιγύπτου
(Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αερο-
πορίας, Τόμος B‘, σελ. 11).
Το 1925 η Στρατιωτική Αεροπορία
αποτέλεσε ιδιαίτερο Όπλο του Στρατού
Ξηράς, η οργάνωση του οποίου προ-
έβλεπε Στρατιωτικές Σχολές. Κατώτεροι
11 Αεροπορική επιθεώρηση
Το εκπαιδευτικό αεροδρόμιο Μούδρου κατά τον
Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1917-1918).
αξιωματικοί από άλλα Όπλα μετατάχθη-
καν και εκπαιδεύτηκαν ως επίκουροι πα-
ρατηρητές, ενώ εισήχθησαν απευθείας
και ιδιώτες ως εκπαιδευόμενοι στη Σχολή
στο Σέδες. Αυτοί λάμβαναν το πτυχίο του
αεροπόρου μετά από πετυχημένη αερο-
πορική εκπαίδευση ενός χρόνου και κατα-
τάσσονταν με τον βαθμό του Λοχία. Μετά
από επιτυχημένη υπηρεσία δύο ετών προ-
άγονταν σε ανθυπασπιστές και, αργότερα,
μετά από διαγωνισμό, σε Ανθυπολοχα-
γούς, σταδιοδρομώντας ως αξιωματικοί
της Αεροπορίας.
Η εκπαίδευση του ιπταμένου προσω-
πικού της Στρατιωτικής Αεροπορίας λάμ-
βανε χώρα στη Στρατιωτική Σχολή
Αεροπλοΐας στο Σέδες, καθώς και σε Γαλ-
λικές Σχολές του εξωτερικού. Στη Σχολή
Σέδες εισέρχονταν απόφοιτοι Γυμνασίου,
οι οποίοι, αφού ολοκλήρωναν τη θεωρη-
τική και την πρακτική εκπαίδευση, ονομά-
ζονταν υπαξιωματικοί χειριστές.
Μετά από υπηρεσία δύο χρόνων
προάγονταν σε Ανθυπασπιστές
και, στη συνέχεια, μετά από δια-
γωνισμό, λάμβαναν τον βαθμό
του Ανθυπολοχαγού και σταδιο-
δρομούσαν ως αξιωματικοί.
Η εκπαίδευση διεξαγόταν με
βάση το γαλλικό σύστημα και ο
χρόνος φοίτησης ήταν ανάλογος
με τον κύκλο μαθημάτων, θεωρη-
τικών και πρακτικών. Η πρακτική
εκπαίδευση περιλάμβανε ποικίλες
πτήσεις και προσγειώσεις – απογει-
ώσεις.
Το τεχνικό προσωπικό αποτελείτο από
τεχνίτες με αεροπορική κατάρτιση, αλλά
διαφορετικής προέλευσης και δεν κάλυπτε
τις ανάγκες της Αεροπορίας ούτε ποσο-
τικά ούτε ποιοτικά. Τα στελέχη ήταν πτυ-
χιούχοι του Πολυτεχνείου που κα-
τατάσσονταν στο Όπλο, πτυχιούχοι ξένων
Πολυτεχνείων (Αγγλίας και Γαλλίας) και
αξιωματικοί της Αεροπορίας που εκπαι-
δεύονταν στην Ανώτερη Σχολή Αεροναυτι-
κής (ESNA) στο Παρίσι (Ιστορία της
Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος
B‘, σελ. 252-253).
Η Ναυτική Αεροπορία την ίδια εποχή
είχε ως στόχο την ενίσχυση του προσωπι-
κού, κάτι που επετεύχθη ως ένα σημείο με
την απόσπαση από το Πολεμικό Ναυτικό
αριθμού αξιωματικών, οι οποίοι στάλθη-
καν στη Γαλλία και την Αγγλία για να εκ-
παιδευτούν σε αεροπορικές σχολές.

Παράλληλα οργανώθηκαν εκπαιδευτικές
αποστολές και για τις αγγλικές Σχολές της
Αιγύπτου, από τις οποίες αποφοίτησαν
πολλοί ιδιώτες που κατατάχτηκαν στη
Ναυτική Αεροπορία ως αξιωματικοί. Για το
ίδιο σκοπό λειτούργησαν από το 1924 η
Σχολή Αεροπορίας στο Παλαιό Φάληρο για
την παραγωγή υπαξιωματικών οδηγών-αε-
ροπόρων και η Σχολή Ναυτικής Αεροπο-
ρίας στο αεροδρόμιο Τατοΐου (Ιστορία της
Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος
B‘, σελ. 260).
1930-1940
Στα τέλη του 1929, με τον Νόμο 4451
Περί Συστάσεως Υπουργείου Αεροπορίας,
οι δύο Κλάδοι της Ελληνικής Αεροπορίας,
η Στρατιωτική και η Ναυτική Αεροπορία,
ενοποιούνται, αποτελώντας το τρίτο Όπλο
των ενόπλων δυνάμεων της χώρας. Επι-
πρόσθετα, ο Νόμος 5121 της 10ης Ιουλίου
1931 «Περί Οργανισμού της Πολεμικής Αε-
ροπορίας» αποτέλεσε το πρώτο ολοκληρω-
μένο θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας της,
προβλέποντας Σχολή Αεροπορίας στο
Τατόι και Σχολή Τεχνιτών Αεροπορίας στο
Φάληρο (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμι-
κής Αεροπορίας, Τόμος Γ’, σελ. 34).
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα
που προέκυψαν από την ενοποίηση ήταν
η αυτόνομη παραγωγή στελεχών που θα
ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της επο-
χής. Το επίπεδο επιστημονικής και τεχνι-
κής κατάρτισης του ανθρώπινου
Αεροπορική επιθεώρηση 12
δυναμικού αποτελούσε κρίσιμο παρά-
γοντα εξασφάλισης του αξιόμαχου του
νέου αυτόνομου Όπλου. Η διπλή προ-
έλευση των στελεχών της Στρατιωτικής και
της Ναυτικής Αεροπορίας, εκτός των ορ-
γανωτικών διαφορών, ευνοούσε την ανά-
πτυξη αντιζηλίας, δυσκολεύοντας τη
μεταξύ τους συνεργασία (Ιστορία της Ελ-
ληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος Γ’,
σελ. 43-44).
Ήταν αναγκαία, λοιπόν, η δημιουργία
Σχολής παραγωγής στελεχών διαφόρων
ειδικοτήτων η οποία θα καταργούσε και
αντικαθιστούσε τις προϋπάρχουσες, προ-
σφέροντας στην Αεροπορία χειριστές με
ομοιογενή εκπαίδευση και εμπειρίες και
δημιουργώντας αυτόνομη αεροπορική πα-
ράδοση. Έτσι, με τον Νόμο 5121 του
1931 ιδρύθηκε Σχολή Αεροπορίας με δύο
ξεχωριστούς κλάδους, Αξιωματικών και
Υπαξιωματικών. Για την εκπαίδευση των
τεχνικών ιδρύθηκε αντίστοιχα Σχολή Τεχνι-
τών Αεροπορίας, ενώ για το ανώτερο επι-
στημονικό τεχνικό προσωπικό χρησι-
μοποιήθηκε η Τεχνική Σχολή, που λειτουρ-
γούσε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Πα-
ράλληλα ιδρύθηκε Σχολή Βολής για
άσκηση του ιπταμένου προσωπικού στην
εκτέλεση βολών, καθώς και η Σχολή Ανω-
τέρας Αεροπορικής Εκπαιδεύσεως στο
Τατόι (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
Αεροπορίας, Τόμος Γ’, σελ. 45).
Με την ψήφιση του Νόμου 5123 της
10 Ιουλίου 1931 «Περί Εκπαιδεύσεως
ης
της ΠΑ» καθορίστηκαν οι Σχολές που θα
13 Αεροπορική επιθεώρηση
ιδρύονταν (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμι-
κής Αεροπορίας, Τόμος Γ’, σελ. 45) για
την εκπαίδευση των υποψηφίων Αξιωματι-
κών και Υπαξιωματικών διαφόρων ειδικο-
τήτων της ΠΑ:
Α. Σχολή Αεροπορίας
Β. Σχολή Βολής
Γ. Σχολή Ανωτέρας Αεροπορικής
Εκπαιδεύσεως
Δ. Κέντρο Ναυτικής Αεροπορικής
Εκπαιδεύσεως
Ε. Κέντρα Εκπαιδεύσεως Επίκουρων
Παρατηρητών (Στρατού – Ναυτι-
κών)
ΣΤ. Κέντρο Εκπαιδεύσεως Εκπαιδευ-
τών Πτήσεων
Ζ. Κέντρο Εκπαιδεύσεως Στρατευσί-
μων Χειριστών
σχολή Αεροπορίας
Η ίδρυση Σχολής Αεροπορίας, ισότιμης με
τις αντίστοιχες των Ευελπίδων και των
Ναυτικών Δοκίμων ήταν πρωταρχικής ση-
μασίας για την εφαρμογή του νέου συστή-
ματος εκπαίδευσης. Το εκπαιδευτικό
σύστημα της Σχολής, που αργότερα μετο-
νομάστηκε σε Σχολή Ικάρων, είχε ως πρό-
τυπο το πρόγραμμα ανάλογων Σχολών της
Μ. Βρετανίας. Τα πρώτα προβλήματα πα-
ρουσιάστηκαν σε σχέση με τον τρόπο ει-
σαγωγής των πρώτων Δόκιμων
Αεροπόρων στη Σχολή. Τελικά καθιερώ-
θηκε ένα σύστημα αυστηρότατων εισαγω-
γικών εξετάσεων από την πρώτη κιόλας
σειρά.
Η σχολή στεγάστηκε σε κτήριο στο
Τατόι, ενώ οργανώθηκε εκτεταμένη δια-
φημιστική καμπάνια για την προσέλκυση
υποψηφίων. Διοργανώθηκαν αεροπορικές
επιδείξεις σε διάφορες περιοχές εκτός
Αθηνών, οι οποίες συμπεριέλαβαν και πτή-
σεις με συμμετοχή εθελοντών. επίσης,
διοργανώθηκαν δύο εκδηλώσεις το 1931,
μία στο Φάληρο και μία στο Τατόι, οι
οποίες βοήθησαν να γίνει η Αεροπορία
θέμα συζήτησης στους κοινωνικούς κύ-
κλους της εποχής και να προσελκύσει το
ενδιαφέρον των νέων.
Παρόλα αυτά, μικρός ήταν ο αριθμός
των υποψηφίων την πρώτη χρονιά, καθώς
απαιτείτο η έγγραφη συγκατάθεση των γο-
νέων και κηδεμόνων των υποψηφίων, που
δύσκολα μπορούσε να εξασφαλιστεί.
Δικαίωμα υποβολής υποψηφιότητας είχαν
όλοι οι νέοι με άμεμπτη διαγωγή, υγεία και
άρτια σωματική διάπλαση, Συγκατάθεση
κηδεμόνα ή επιτρόπου, απολυτήριο δημο-
σίου Γυμνασίου ή ισότιμης σχολής, να μην
έχουν καταδικαστεί για αδικήματα του
ποινικού κώδικα και να έχουν ηλικία 17-
21 ετών.
Στη συνέχεια, οι υποψήφιοι περνού-
σαν από υγειονομικές εξετάσεις έναντι της
Ανωτάτης Υγειονομικής Επιτροπής Αερο-
πορίας και υποβάλλονταν σε σωματική δο-
κιμασία δρόμων, αλμάτων και ρίψεων με
απαιτούμενες συγκεκριμένες επιδόσεις.
Όποιος επιτύγχανε στα παραπάνω προχω-
 Αεροπορική επιθεώρηση 14

ρούσε στις θεωρητικές

εξετάσεις σε μαθή-
ματα όπως Ελληνική
Γλώσσα, Άλγεβρα, Τρι-
γωνομετρία, Φυσική
Πειραματική, Χημεία,
Γεωγραφία και Γαλ-
λικά.
Όλα τα παραπάνω
είχαν ως αποτέλεσμα
να μην συμπληρωθεί ο
αριθμός των εισα-
κτέων της πρώτης χρο-
νιάς, αναγκάζοντας
την επιτροπή εξετά- 1η Σειρά Ικάρων και Διοίκηση της ΣΙ το 1932.
σεων να πριμοδοτήσει
επί ίσοις όροις τους
Αξιωματικών και Υπαξιωματικών, Σχολή
υποψηφίους, ώστε τελικά να υπάρχουν 11
Ανωτέρας Αεροπορικής Εκπαιδεύσεως,
επιτυχόντες, που αποτέλεσαν την πρώτη
στην οποία φοιτούσαν όλοι οι ιπτάμενοι
σειρά της Σχολής Αεροπορίας.
αξιωματικοί που προάγονταν στον βαθμό
Οι επιτυχόντες παρουσιάστηκαν για
του Σμηναγού, Κέντρο Ναυτικής Αεροπο-
κατάταξη στις 23-11-1931. Το πρό-
ρικής Εκπαιδεύσεως για επιμόρφωση
γραμμα περιλάμβανε αριθμό θεωρητικών
πάνω σε θέματα Ναυτικής Αεροπορίας,
μαθημάτων και πρακτικών δοκιμασιών,
Κέντρα Εκπαιδεύσεως Επίκουρων Παρα-
κατά τις οποίες έπρεπε να συμπληρώσουν
τηρητών Στρατού – Ναυτικού, όπου εκ-
συγκεκριμένες ώρες πτήσεων (συγκυβέρ-
παιδεύονταν αξιωματικοί του Στρατού και
νησης, ατομικής εκπαίδευσης, δίωξης).
του Ναυτικού στα καθήκοντα παρατηρη-
Συμπληρωματικά προσφερόταν εκπαί-
τών αεροπόρων, Κέντρο Εκπαιδεύσεως
δευση εδάφους με ποικίλα μαθήματα για
Εκπαιδευτών Πτήσεων με τετράμηνη
την αεροπορική τέχνη σε αέρα και έδα-
διάρκεια και Κέντρο Εκπαιδεύσεως Στρα-
φος, για τη μηχανοσύνθεση και τους κινη-
τευσίμων Χειριστών (το τελευταίο δεν λει-
τήρες (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
τούργησε ποτέ στην πράξη) (Ιστορία της
Αεροπορίας, Τόμος Γ’, σελ. 45-50).
Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος
Εκτός της Σχολής Αεροπορίας λει-
Γ’, σελ. 51-53).
τούργησαν: Σχολή Βολής με τμήματα
15 Αεροπορική επιθεώρηση

Την περίοδο 1932-1935

οι προσπάθειες για τη σωστή
οργάνωση και λειτουργία της
Σχολής Αεροπορίας συνεχί-
στηκε από στελέχη που πί-
στευαν στον εκσυγχρονισμό
της Σχολής και του Όπλου γενι-
κότερα. Τα κινήματα, όμως,
του 1933 και 1935 και οι ομα-
δικές αποστρατείες και αποτά-
ξεις που ακολούθησαν
ανέκοψαν την ομαλή πορεία,
καθώς τη στέρησαν από τα
στελέχη που την είχαν βοηθή-
1η Σειρά Παρατηρητών Φωτογράφων και Διοίκηση της Σχολής
σει να ορθοποδήσει. Η Σχολή Αεροπορίας το 1932.
έχασε την ανεξαρτησία της
και υπήχθη σε μία κοινή Διοί-
κατάργηση της ανεξαρτησίας της Αεροπο-
κηση για όλες τις Σχολές με την ονομασία
ρίας και κατά συνέπεια της Σχολής. Τελικά
Αεροπορική Βάσις Σχολών.
η διατήρηση του Υπουργείου αποσόβησε
Παράλληλα γίνονταν συζητήσεις για
αυτό τον κίνδυνο και η
Σχολή αφέθηκε να συνεχίσει
το έργο της πέρα από πολι-
τικές διαμάχες. Με νομοθε-
τικό διάταγμα του
Αυγούστου του 1935 συ-
στάθηκε η Ανωτέρα Διοίκη-
σις Σχολών Αεροπορίας στο
Τατόι, η οποία περιλάμβανε
τις παρακάτω Σχολές:
Σχολή Αεροπορίας
Σχολή Βολής, που μετο-
νομάστηκε σε Σχολή Γενικής
Εκπαιδεύσεως και Ειδικοτή-
Ορκωμοσία αποφοίτων Σχολής Αεροπορίας. των Αεροπορίας (ΣΓΕΕ)
Αεροδρόμιο Δεκέλειας (1932).
 Αεροπορική επιθεώρηση 16

Σχολή Μετεκπαιδεύσεως
Αξιωματικών Αεροπορίας
(ΣΜΑΑ)
Σχολή Τεχνιτών Αεροπο-
ρίας (ΣΤΑ)
Στη ΣΓΕΕ φοιτούσαν από
το 1935 οι νέοι Ανθυποσμη-
ναγοί απόφοιτοι της Σχολής
Αεροπορίας, οι οποίοι εξειδι-
κεύονταν στους τομείς της
Αεροναυτιλίας, της Συνεν-
νοήσεως, της Φωτογραφίας
και της Βολής. Στη ΣΓΕΕ πα-
3η Σειρά Αξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας
ρακολουθούσαν μαθήματα
με τον εκπαιδευτή τους (1935).
και απόφοιτοι των Σχολών
Ευελπίδων και Ναυτικών Δο-
κίμων. Η αρχαιότητα κάθε τάξης της ΣΑ ταν ως ιπτάμενοι μετά από διαγωνισμό
καθοριζόταν μετά την αποφοίτηση από τη ιδιώτες εθελοντές, σύμφωνα με τον Νόμο
ΣΓΕΕ. 5123 του 1930. Οι υποψήφιοι, μετά από
Η Σχολή Μετεκπαιδεύσεως χωριζόταν διετή εκπαίδευση ονομάζονταν Σμηνίες,
σε δύο τμήματα, ένα για τους αξιωματι- χωρίς δικαίωμα πτητικού επιδόματος ή
κούς από τη ΣΑ και ένα για τους αξιωμα- κάποιας άλλης ιδιαίτερης απολαβής. Οι
τικούς εξ υπαξιωματικών. Εξειδικεύονταν απόφοιτοι του τμήματος αύξησαν τον
σε θέματα πολεμικής τακτικής, γι’ αυτό αριθμό των εκπαιδευμένων στελεχών και
και η Σχολή έμεινε γνωστή ως Μικρή κάλυψαν σε σύντομο χρονικό διάστημα τις
Σχολή Πολέμου. οργανωτικές ανάγκες της Αεροπορίας.
Με το ίδιο νομοθετικό διάταγμα η Αε- Η συγκεκριμένη περίοδος μπορεί να
ροπορική Βάση Τατοΐου συγχωνεύτηκε με χαρακτηριστεί ως μία από τις κρισιμότε-
τη ΣΓΕΕ, με δυνατότητα ανασύστασης ρες και δυσκολότερες στην ιστορία της
μετά από διαταγή του Υπουργού (Ιστορία Σχολής Αεροπορίας, η οποία, λίγο μετά
της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, την ίδρυσή της, αντιμετώπισε μαζικές απο-
Τόμος Γ’, σελ. 59-60). μακρύνσεις στελεχών, έξωθεν παρεμβά-
Το 1935 άρχισε επίσης η λειτουργία σεις για την εισαγωγή των υποψηφίων και
του Τμήματος Υποψηφίων Υπαξιωματικών εχθρότητα εκ μέρους σημαντικών στελε-
Χειριστών της ΣΑ, στο οποίο εκπαιδεύον- χών του πολιτειακού συστήματος. Βρέ-
17 Αεροπορική επιθεώρηση

Το ΓΕΑ, για να εξα-

σφαλίσει την ανοδική πο-
ρεία της Σχολής, δεν
περιορίστηκε μόνο στην
αύξηση του διδακτικού
προσωπικού, αλλά επε-
κτάθηκε σε μια σειρά νο-
μοθετικών ρυθμίσεων οι
οποίες κατοχύρωναν την
αναβάθμιση του επιπέδου
σπουδών. Ο Νόμος
214/1936 προέβλεπε
την αύξηση του αριθμού
3η σειρά Σχολής Ικάρων κατά την ορκωμοσία (Μαργαρίτης - του κατώτερου τεχνικού
Διαμαντόπουλος - Γερανόπουλος - Μουργόπουλος - προσωπικού με άμεση ει-
Εξαρχάκος - Βογιατζής) (1936).
σαγωγή στη Σχολή Τεχνι-
τών Αεροπορίας αριθμού
θηκε στο κέντρο μιας πολιτικής διαμάχης,
σπουδαστών από τις τάξεις των υπηρε-
σε μια εποχή ιδιαίτερα ασταθή για τη
τούντων σμηνιτών με ειδικότητα Μηχανο-
χώρα. Παρόλα αυτά, η αγάπη και το εν-
συνθέτη. Επίσης, ο Νόμος 233/1936
διαφέρον αυτών που παρέμειναν, αλλά
επεδίωκε τη συμπλήρωση της εκπαίδευ-
και της κοινωνίας, την κράτησαν ζωντανή
σης των Ιπταμένων Αξιωματικών, ώστε να
και της έδωσαν τη δυνατότητα να ξεπερά-
έχουν όλοι πτυχία χειριστή και παρατη-
σει τις δυσκολίες και να αναβαθμίσει την
ρητή, με σύσταση σχολείων και κέντρων
εκπαίδευση που προσέφερε (Ιστορία της
εκπαίδευσης, ενώ καταργήθηκε η Ανω-
Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Τόμος
τέρα Διοίκησις Σχολών.
Γ’, σελ. 62).
Παράλληλα με τον Νόμο 60/1937, το
Από το 1936 επικράτησε ηρεμία στη
ΓΕΑ προσπάθησε να δημιουργήσει επίκου-
ΣΑ, κάτι που επέτρεψε να αφιερωθεί στο
ρους παρατηρητές με ειδική εκπαίδευση
εκπαιδευτικό της έργο χωρίς εξωτερικές
αξιωματικών του Στρατού και του Ναυτι-
παρεμβάσεις. Η αναβάθμιση των σπου-
κού που ήταν στην Αεροπορία και προορί-
δών σε συνδυασμό με τις μαζικές προμή-
ζονταν να συμπληρώσουν πληρώματα
θειες πτητικού υλικού δημιούργησε μία
αεροσκαφών Ναυτικής και Στρατιωτικής
αξιόμαχη Αεροπορία, με άρτια εκπαιδευ-
Συνεργασίας. Τέλος, ο Νόμος 761/1937
μένο ιπτάμενο και τεχνικό προσωπικό.
καθόριζε να εκπαιδεύονται στη Σιβιτανί-
 Αεροπορική επιθεώρηση 18

δειο Σχολή Τεχνών και επαγγελμά-

των τεχνίτες της Αεροπορίας με ειδι-
κότητες Μηχανοσυνθέτη,
Ηλεκτροτεχνίτη, Οπλουργού και Φω-
τοτεχνίτη.
Την περίοδο αυτή σημειώθηκε
αύξηση στις αποστολές αξιωματικών
και υπαξιωματικών στο εξωτερικό
για ειδίκευση και μετεκπαίδευση.
Επιπρόσθετα εκτός των αξιωματι-
κών και υπαξιωματικών που εισάγον-
ταν στα δύο τμήματα της Σχολής
Ο διάδοχος Παύλος Α' παραδίδει τα ξίφη
Αεροπορίας, το Υπουργείο αποφά- των νέων αποφοίτων της Σχολής Ικάρων
σισε την κατάταξη και εφέδρων χει- (18 Νοεμβρίου 1937).

ριστών. Έτσι, το 1939 και 1940

όπου, μέσα από υπερεντατικό πρόγραμμα
μετατάχθηκαν έφεδροι αξιωματικοί του
εκπαίδευσης, θα ετοιμάζονταν για το Μέ-
Στρατού, οι οποίοι παρακολούθησαν εντα-
τωπο. Με επικείμενη την κατάληψη της
τική εκπαίδευση αέρος στη Σχολή Εφέ-
χώρας από τους Γερμανούς, αποφασί-
δρων Χειριστών που δημιουργήθηκε στη
στηκε η μεταφορά του ΕΚΙ στην Κρήτη.
Λάρισα, με έμπειρους εκπαιδευτές (Ιστο-
Παρά κάποια μεμονωμένα περιστατικά
ρία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας,
αταξίας, εξαιτίας της σειράς προτεραιότη-
Τόμος Γ’, σελ. 86).
τας που τηρήθηκε λόγω περιορισμένου
χώρου, το ακτοπλοϊκό Alberta που διατέ-
1940-1944
θηκε από το ΓΕΝ απέπλευσε από το Ναύ-
πλιο στις 20-4-1941, με προορισμό την
Το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέ-
Κρήτη (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
μου, η ιταλική επίθεση, η επιτυχής αντί-
Αεροπορίας, Τόμος Δ’, σελ. 53-55).
δραση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων
Αρχικά οι Ίκαροι στρατωνίστηκαν
και η γερμανική εισβολή οδήγησαν σε
στους Αρμένους και τις Καλύβες και ξεκί-
αναστολή των εκπαιδευτικών δραστηριο-
νησαν μαθήματα κανονισμών και στρα-
τήτων της Σχολής Αεροπορίας και τη συγ-
τιωτικής λειτουργίας, εκτελώντας
κρότηση του Εκπαιδευτικού Κέντρου
παράλληλα και πεζικές ασκήσεις. Όμως η
Ιπταμένων (ΕΚΙ). Το Υπουργείο μερίμνησε
περιοχή δεν θεωρείτο ασφαλής, καθώς
για τη μεταφορά των εκπαιδευομένων στο
αποτελούσε έναν από τους βασικούς στό-
ασφαλέστερο αεροδρόμιο του Άργους,
19 Αεροπορική επιθεώρηση
Η Ελληνική Αεροπορία στη Μέση Ανατολή.
χους επιδρομών της Luftwaffe. Έτσι απο-
φασίστηκε η μεταφορά των Ελλήνων αε-
ροπόρων στην Αίγυπτο, τμήμα των οποίων
επιβιβάστηκε στο HMS New Zealand και
απέπλευσε από τη Σούδα με κατεύθυνση
την Αίγυπτο. Οι υπόλοιποι συνελήφθησαν
από τους Γερμανούς και στάλθηκαν σε
στρατόπεδα αιχμαλώτων για κάποιους
μήνες (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής
Αεροπορίας, Τόμος Δ’, σελ. 95-99).
Τον Δεκέμβριο του 1940 αποφασί-
στηκε η αποστολή 30 αξιωματικών και
υπαξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας
για εκπαίδευση στο 4th Special Flying
Training School της Habbaniya στο Ιράκ,
η οποία πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο
του 1941, με μεταφορά 21 αξιωματικών,
9 υπαξιωματικών, δύο εφέδρων ανθυπο-
σμηναγών εκπαιδευτών και τεσσάρων αγ-
γλομαθών σμηνιτών στην περιοχή, μέσω
Αιγύπτου και Ισμαηλίας. Το ελληνικό
τμήμα αποφοίτησε στις 11-4-1941 και με-
ταφέρθηκε στη Γάζα της Παλαιστίνης ανα-
μένοντας εντολές για την περαιτέρω
πορεία τους. Δύο μέρες αργότερα, στις 13
Απριλίου 1941, αφίχθησαν στη βάση 17
αρχισμηνίες και υπαξιωματικοί, που απο-
τελούσαν τη νέα σειρά. Οι συγκεκριμένοι
ενεπλάκησαν στις πολεμικές επιχειρήσεις
των Βρετανών εναντίον των Ιρακινών,
στον πόλεμο που ξέσπασε λίγες μέρες αρ-
γότερα, συνεισφέροντας στη νίκη των
Βρετανών (Ιστορία της Ελληνικής Πολεμι-
κής Αεροπορίας, Τόμος Δ’, σελ. 111-116).
Παράλληλα παρουσιάστηκε επιτα-
κτικά η ανάγκη για εκπαίδευση των Ελλή-
νων αεροπόρων που είχαν διαφύγει στη
Μέση Ανατολή, ένα ζήτημα που αφορούσε
όχι μόνο τους δόκιμους αεροπόρους που
δεν είχαν προλάβει να ολοκληρώσουν την
εκπαίδευσή τους στην Ελλάδα, αλλά και
τους παλαιότερους χειριστές, που έπρεπε
να μετεκπαιδευτούν στους νέους τύπους
αεροπλάνων, με τα οποία εφοδιάστηκαν
οι Ελληνικές Μοίρες.
Επιπρόσθετα, εκτός από τις ανάγκες
σε ιπτάμενο προσωπικό (χειριστές, παρα-
τηρητές, ασυρματιστές και πολυβολητές),
ανάλογες ήταν και οι ανάγκες σε προσω-

πικό εδάφους, κυρίως μηχανικούς αερο-
σκαφών, οπλουργούς, ηλεκτροτεχνίτες
κ.ά.). Καθώς η υποδομή για αυτόνομη εκ-
παίδευση ήταν ανύπαρκτη, αποτελούσε
αναγκαιότητα η εκπαίδευση να πραγμα-
τοποιηθεί σε μια από τις Σχολές της RAF
στην Αφρική, και ειδικότερα σε αυτές της
Ροδεσίας και της Νότιας Αφρικής. Το
πρώτο βήμα ήταν η εκμάθηση της αγγλι-
κής γλώσσας, η οποία έγινε υποχρεωτική
για όλο το προσωπικό των μονάδων και
συνεργείων στη Μέση Ανατολή.
Σε σύσκεψη που έγινε στις 26 Ιουνίου
1942 στο Εκπαιδευτικό Συγκρότημα Ρο-
δεσίας τέθηκαν οι βάσεις συμφωνίας για
την εκπαίδευση των Ελλήνων χειριστών.
Το ελληνικό προσωπικό υπαγόταν στον
Βρετανό διοικητή της Βάσης. Ο αρχαιότε-
ρος Έλληνας αξιωματικός θεωρείτο Διοι-
κητής του Ελληνικού Εκπαιδευτικού
Τμήματος Νοτίου Ροδεσίας (ΕΕΤΝΡ) και
αξιωματικός σύνδεσμος με τη RAF.
Μεγάλη σημασία σε όλη τη διαδικασία
της εκπαίδευσης είχε η εκμάθηση της αγ-
γλικής. Οι προϋποθέσεις για την επιλογή
ενός υποψηφίου ιπταμένου αφορούσαν
τρεις βασικούς παράγοντες, την ηλικία
(18-31 ετών), την υγειονομική κατάσταση
και τις γραμματικές γνώσεις (μαθηματικά,
αγγλικά). Σε περίπτωση αποτυχίας οι μα-
θητευόμενοι χειριστές ακολουθούσαν εκ-
παίδευση παρατηρητή, ασυρματιστή ή
πολυβολητή. Παρόλη την ελλιπή ροή υπο-
ψηφίων, τα κριτήρια επιλογής παρέμεναν
ιδιαίτερα αυστηρά.
Αεροπορική επιθεώρηση 20
Οι παλαιότεροι χειριστές εκπαιδεύον-
ταν αρχικά ως συγκυβερνήτες και εξετά-
ζονταν από ειδική επιτροπή. Αν
επιτύγχαναν, στη συνέχεια εκπαιδεύονταν
σε νέους τύπους αεροσκαφών και τοποθε-
τούνταν στις Μοίρες. Η εκπαίδευση των
χειριστών στα Κέντρα Επιχειρησιακής Εκ-
παιδεύσεως (Operational Training Units -
OTUs) είχε ως σκοπό την εξοικείωσή τους
σε συνθήκες μάχης (Ελληνική Αεροπορία
1908-1944, σελ. 122).
Στις 25 Φεβρουαρίου 1943 συγκρο-
τήθηκε και το Ελληνικό Εκπαιδευτικό
Τμήμα Νότιας Αφρικής (ΕΕΤΝΑ), επιτρέ-
ποντας στην Ελληνική Αεροπορία να εξα-
σφαλίζει στελέχη από μία ακόμα
φημισμένη αγγλική σχολή. Η Μόνιμη Δια-
ταγή Οργάνωσης που εκδόθηκε την 1η Φε-
βρουαρίου 1943 κάλυπτε όλο το φάσμα
λειτουργίας του (θέματα πειθαρχίας, διοί-
κησης, οργάνωσης, εκπαίδευσης και δια-
βίωσης).
Το προσωπικό της ΕΒΑ στη Νότιο
Αφρική διεπόταν από τη στρατιωτική νο-
μοθεσία της RAF, σε συνδυασμό με τις αν-
τίστοιχες σχετικές διατάξεις της ΕΒΑ.
Διοικητής του ΕΕΤΝΑ ήταν ανώτερος
αξιωματικός, επιφορτισμένος συγχρόνως
με καθήκοντα αξιωματικού συνδέσμου με-
ταξύ των Αρχών των δύο Αεροποριών.
Κύρια αρμοδιότητά του ήταν η παρακο-
λούθηση της ομαλής διεξαγωγής της εκ-
παίδευσης, η επαφή των σχολών με τη
Διοίκηση του ΕΕΤΝΑ και η ενημέρωση για
το εκπαιδευτικό σύστημα και τα προγράμ-
21 Αεροπορική επιθεώρηση
Η Ελληνική Αεροπορία στη Μέση Ανατολή.
ματα διδασκαλίας. Ιδιαίτερη σημασία είχε
η διδασκαλία της αγγλικής γλώσσας.
Ασυρματιστές και παρατηρητές υπο-
βάλλονταν σε εκπαίδευση αέρος, ενώ οι
αξιωματικοί Οπλισμού, Ναυτιλίας και Συ-
νεννοήσεως εκπαιδεύονταν για 14 εβδο-
μάδες στο Cape Town (Ελληνική
Αεροπορία 1908-1944, σελ. 123-124).
Ειδικότερα για την εκπαίδευση του τε-
χνικού προσωπικού το Υπουργείο Αεροπο-
ρίας συγκρότησε Σχολές Τεχνικής
Εκπαιδεύσεως, όπως Σχολές Προπαρα-
σκευής Ειδικοτήτων, Σχολές Ειδικοτήτων
και Κέντρα Μετεκπαιδεύσεως. Οι Σχολές
λειτουργούσαν στην Αίγυπτο (Aqir, Μο-
νάδα Συγκεντρώσεως Γάζας, 107 Μονάδα
Συντηρήσεως, Ηλιούπολη) και τη Νότιο
Αφρική. Οι ειδικότητες που απονέμονταν
ήταν Συνθέτη, Μηχανικού, Ηλεκτροτε-
χνίτη, Οπλουργού και Φωτοτεχνίτη. Τα
Κέντρα Μετεκπαιδεύσεως αποσκοπούσαν
στη βελτίωση και συμπλήρωση των γνώ-
σεων του τεχνικού προσωπικού. Όλα τα
προγράμματα εκπαίδευσης και μετεκπαί-
δευσης συντάσσονταν βάσει Γενικών Δια-
ταγών και Οδηγιών από τη Διεύθυνση

Τεχνικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Αε-
ροπορίας, στην αρμοδιότητα της οποίας
υπάγονταν όλα τα σχολεία και τα κέντρα
εκπαιδεύσεως των τεχνικών (Ελληνική Αε-
ροπορία 1908-1944, σελ. 124).
Χάρις στις προσπάθειες των Ελλήνων
εκπαιδευομένων το επίπεδο απόδοσης
των Σχολών ήταν υψηλό. Η συστηματική
και οργανωμένη εκπαίδευση και μετεκπαί-
δευση των Ελλήνων Τεχνικών της ΕΒΑ είχε
ως αποτέλεσμα την παραγωγή στελεχών
με ιδιαίτερη επάρκεια σε τεχνικές γνώσεις
και ικανότητες. Αυτό το υψηλό επίπεδο εκ-
παίδευσης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο
στην απόδοση της ΕΒΑ, ιδιαίτερα αν λη-
φθεί υπόψη η ανάγκη προσαρμογής σε
νέους τύπους αεροπλάνων με τους οποί-
ους εφοδίαζε η RAF την Ελληνική Αεροπο-
ρία.
1944-1949
Μετά την απελευθέρωση η εκπαίδευση
των ιπταμένων συνέχισε να γίνεται σε βρε-
τανικές σχολές του εξωτερικού (π.χ. Ροδε-
σία). Τον Μάιο του 1945
πραγματοποιήθηκε ο πρώτος διαγωνισμός
για μεταπολεμική σειρά (19η) ιπταμένων.
Οι υποψήφιοι ήταν 1200, από τους οποί-
ους παρουσιάστηκαν 800 ενώ 69 πέρα-
σαν τις εξετάσεις. Μέχρι το τέλος του
1946 παραιτήθηκαν 14. Στα τέλη του
1946, αρχές του 1947, οι υπόλοιποι εστά-
λησαν στην Αγγλία για εκπαίδευση, όπου
42 αποφοίτησαν και 13 απέτυχαν. Στη συ-
Αεροπορική επιθεώρηση 22
νέχεια άλλες δυο σειρές (20η, 21η) Ικάρων
μπήκαν στη Σχολή Αεροπορίας. Αρχικά εκ-
παιδεύτηκαν με Tiger Moth και Harvard,
κατόπιν με Spitfire. Η τέταρτη μεταπολε-
μική σειρά (22η) εισήλθε σε δύο τμήματα.
Συνολικά 97 άτομα πέτυχαν στις εξετά-
σεις. Το πρώτο τμήμα (42 επιτυχόντες) εκ-
παιδεύτηκε στην Ελλάδα. Τον Οκτώβριο
του 1949, 18 από αυτούς ονομάσθηκαν
Ανθυποσμηναγοί. Οι υπόλοιποι 55 παρου-
σιάστηκαν στις 2-2-49, εκ των οποίων 35
εστάλησαν στην Αμερική για εκπαίδευση.
Από αυτούς μόνο οι 13 κατάφεραν να
αποφοιτήσουν. Άλλες δύο σειρές (23η και
24η) εισήχθησαν στη Σχολή Αεροπορίας
μέχρι το τέλος του 1949 (11 Μαΐου 49
και 26 Σεπτεμβρίου 49 αντίστοιχα). (Φ.
Φωτιάδης-Νεγρεπόντης, Σχολή Ικάρων, Αι
πρώται 40 Σειραί Ιπταμένων, σελ. 30-46).
Κατά τον Απρίλιο του 1946 λειτούρ-
γησε στη Σχολή Κέντρο Εκπαιδεύσεως Χει-
ριστών άνευ πτητικής εκπαίδευσης. Τον
Σεπτέμβριο του 1947 πραγματοποιήθη-
καν τα εγκαίνια της νέας Σχολής Αεροπο-
ρίας, οργανωμένης με δυνατότητες
αρχικής και προκεχωρημένης εκπαίδευ-
σης ιπταμένων και πλήρους εκπαίδευσης
εδάφους. Στη Σχολή λειτούργησε και Κέν-
τρο Εκπαιδεύσεως Εκπαιδευτών. Σκοπός
του ήταν η παραγωγή των αναγκαίων εκ-
παιδευτών αέρος για την κάλυψη των
αναγκών των σχολών. Η εκπαίδευση ήταν
τρίμηνη.
H εκπαίδευση εδάφους γινόταν στο
Τατόι και τον Άραξο, όπου μεταφέρθηκαν
23 Αεροπορική επιθεώρηση
Η Ελληνική Αεροπορία στη Μέση Ανατολή.
οι εκπαιδευόμενοι σμηνίτες από τον Πόρο.
Στον Άραξο εγκαταστάθηκε η Μ.Ε.Ν.
(Μοίρα Εκπαιδεύσεως Νεοσυλλέκτων) για
την εκπαίδευση των σμηνιτών. Το αερο-
δρόμιο χρησιμοποιούσε και η Πολιτική Αε-
ροπορία (Αρχείο Μουσείου Ιστορίας ΠΑ,
Περίοδος Ε’) .
Άλλες σχολές
- Σχολή «Σ» Εκπαίδευσης Αξιωματικών
Στρατού-Αεροπορίας για την αμοιβαία κα-
τανόηση του ρόλου των δυο Όπλων. Οι
πρώτοι εκπαιδευόμενοι εστάλησαν στην
Αίγυπτο σε Σχολείο Συνεργασίας Στρατού-
Αεροπορίας και στη συνέχεια (2 Ιανουα-
ρίου 1947) λειτούργησε στην Ελευσίνα με
εντολή του Σμχου Κελαϊδή (Αρχηγού ΑΔΑ)
Κέντρο Συνεργασίας Στρατού-Αεροπορίας
για την εκπαίδευση αξιωματικών με την ει-
δικότητα Α.Σ.Σ.Α. (Αξιωματικός Σύνδεσμος
Στρατού-Αεροπορίας). Στη συνέχεια το
Κέντρο μεταφέρθηκε στη Λάρισα και λει-
τούργησε με 40 Αξιωματικούς εκπαιδευό-
μενους.
- Ίδρυση ΕΚΑΠΙ (Εκπαιδευτικού Κέν-
τρου Ανανέωσης Πτητικής Ικανότητος)
στις 17 Μαΐου 47. Σκοπός του ήταν η ανα-
νέωση της ικανότητας των χειριστών που
βρίσκονταν επί μακρόν σε πτητική ακινη-
σία και ο έλεγχος της ικανότητας χειρι-
στών οι οποίοι είχαν κριθεί ακατάλληλοι
από τις Μονάδες τους.
-Τμήμα Εφέδρων Χειριστών (αργό-
 Αεροπορική επιθεώρηση 24

τερα ΕΚΕΧ): Το 1949 αποφασίστηκε η

ανανέωση και η αύξηση του προσωπικού πηγές
της Αεροπορίας. Εκτός από το Τμήμα Ικά- Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αε-
ρων δημιουργήθηκαν στη Σχολή Αεροπο- ροπορίας, Τόμος Α‘, Αθήνα, 1980.
ρίας η Σχολή Μηχανικών Αεροπορίας Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αε-
(ΣΜΑ) και το Τμήμα Εφέδρων Χειριστών, ροπορίας, Τόμος Β’, Αθήνα, 1983.
το μετέπειτα ΕΚΕΧ (Εκπαιδευτικό Κέντρο Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αε-
Εφέδρων Χειριστών), το οποίο θα λειτουρ- ροπορίας, Τόμος Γ’, Αθήνα, 1990.
γούσε για όσο διάστημα υπήρχαν ανάγκες Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αε-
σε χειριστές. Η πρώτη σειρά κατατάχτηκε ροπορίας, Τόμος Δ’, Αθήνα, 1998.
μαζί με την 24η σειρά Ικάρων στις 3 Οκτω- Ελληνική Αεροπορία 1908-1944,
βρίου 1949, ενώ η εκπαίδευση ολοκληρώ- Υπηρεσία Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας,
θηκε στις 14 Φεβρουαρίου 1952. Αθήνα, 2000.
Κλείνοντας το κεφάλαιο της Αεροπο- Αρχείο Μουσείου Ιστορίας ΠΑ, Περίο-
ρικής Εκπαίδευσης κατά το πρώτο μισό δος Α΄, Φάκελος 11
του 20ου αιώνα δεν θα ήταν υπερβολή να Αρχείο Μουσείου Ιστορίας ΠΑ, Περίο-
αναφέρουμε την αξιέπαινη προσπάθεια δος Ε΄, Φάκελοι 300, Εκπαίδευση
που καταβλήθηκε από το προσωπικό της Φ. Φωτιάδης-Νεγρεπόντης, Σχολή
Ελληνικής Αεροπορίας σε όλες τις χρονι- Ικάρων, Αι πρώται 40 Σειραί Ιπταμένων.
κές περιόδους της πορείας της, ώστε να Στρατηγικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2000.
διαμορφώσει εκπαιδευτικές συνθήκες κα-
τάλληλες για την παραγωγή καταρτισμέ-
νου προσωπικού, ικανού να υποστηρίξει
τις εθνικές διεκδικήσεις και τα συμφέ-
ροντα της χώρας. Μέσα σε συνθήκες ιδι-
αίτερα δύσκολες, πολλές φορές σε ξένο
έδαφος και χωρίς συγκροτημένη κρατική
υποστήριξη, το προσωπικό της Ελληνικής
Αεροπορίας κατέβαλε άοκνες προσπά-
θειες για να στηρίξει την εθνική προσπά-
θεια αλλά και να δημιουργήσει τις βάσεις
για την περαιτέρω ανάπτυξη κατά την
εποχή των αεριωθουμένων, μετά το
1950.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΑ
ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΑ

Επισμηναγός (Ι) Θεόδωρος Αποστολίδης


ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στις 28 Δεκεμβρίου 2014 στην Αδριατική
θάλασσα, στο στενό του Οτράντο, ξέσπασε
πυρκαγιά στο πλοίο Norman Atlantic, ενώ
αυτό μετέφερε κατά προσέγγιση 500
άτομα επιβάτες και πλήρωμα. Η μεγάλη
απόσταση από τις κοντινότερες ακτές,
καθώς και η κρισιμότητα της κατάστασης
κατέστησαν την διάσωση με ελικόπτερα τη
μοναδική επιλογή για την σωτηρία των επι-
βαινόντων στο πλοίο.
Το Norman Atlantic φλεγόμενο.
Η επιχείρηση διάσωσης κράτησε όλη
την ημέρα και συνεχίστηκε και στο σκο-
τάδι της νύχτας, με τους καπνούς από το
φλεγόμενο πλοίο να περιορίζουν επιπλέον
την ορατότητα και το κατάστρωμα να κι-
νείται συνεχώς από την ορμή των κυμά-
των. Οι καιρικές συνθήκες ήταν τόσο
δυσχερείς, ώστε, μέχρι αυτές να βελτιω-
Αεροπορική Επιθεώρηση 26
θούν, το μοναδικό ελικόπτερο που κατά-
φερε να φτάσει και να επιχειρήσει πάνω
από το πλοίο ήταν ένα Super Puma της
Πολεμικής Αεροπορίας1. Στην ερώτηση
εκείνων των ημερών, πώς, δηλαδή, μπόρε-
σαν τα πληρώματα της Πολεμικής Αεροπο-
ρίας να κάνουν κάτι που φάνταζε
αδύνατο, η απάντηση ήταν μονολεκτική:
«εκπαίδευση».
Μια εκπαίδευση η οποία είναι μακρο-
χρόνια, συνεχής και ποικίλει ανάλογα με
την ιδιότητα του κάθε μέλους του πληρώ-
ματος (ιπτάμενοι, μηχανικός και δύτες–
διασώστες). Στη συνέχεια του άρθρου θα
παρουσιασθεί κατά κύριο λόγο η εκπαί-
δευση των ιπταμένων, ενώ παράλληλα θα
παρατεθούν στοιχεία για τα υπόλοιπα μέλη
του πληρώματος.
27 Αεροπορική Επιθεώρηση
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΙΠΤΑΜΕΝΩΝ
Όσον αφορά τους ιπτάμενους χειριστές, η
εκπαίδευση στα αρχικά της στάδια δεν
διαφέρει από αυτήν των υπόλοιπων που
υπηρετούν σε Μοίρες μαχητικών ή μετα-
φορικών αεροσκαφών. Ακολουθούν, δη-
λαδή, τη θεωρητική και πτητική
εκπαίδευση στη Σχολή Ικάρων, όπου απο-
κτούν τις βασικές γνώσεις και δεξιότητες
ως αεροπόροι και έπειτα, ως Ανθυποσμη-
ναγοί, ξεκινούν την εκπαίδευσή τους στα
ελικόπτερα.
Επειδή το ελικόπτερο είναι μία ιδιαί-
τερη πτητική μηχανή, απαιτείται οι ιπτάμε-
νοι να ακολουθήσουν από νωρίς μια
αρκετά εξειδικευμένη εκπαίδευση, τόσο
θεωρητική όσο και πτητική. Η κύρια δια-
φορά είναι ότι το ελικόπτερο έχει περιστρε-
φόμενες πτέρυγες (blades) αντί για
σταθερές όπως τα αεροπλάνα. Αυτή η καί-
Ενδεικτική ροή αέρος στις περιστρεφόμενες πτέρυγες (blades) κατά την πτήση.
ρια διαφορά μεταξύ αεροπλάνων (fixed
wing aircraft) και ελικοπτέρων (rotary wing
aircraft) προσδίδει αφενός νέες δυνατότη-
τες2, αφετέρου περιπλέκει σημαντικά την
αεροδυναμική της πτήσης και κατά συνέ-
πεια τους μηχανισμούς και την τεχνική
ελέγχου του ελικοπτέρου.
Η εκπαίδευση χωρίζεται σε 2 μεγάλες
ενότητες, οι οποίες διαφοροποιούνται με
βάση τους αντικειμενικούς σκοπούς που
επιδιώκονται και τα ιπτάμενα μέσα που
χρησιμοποιούνται. Η πρώτη ενότητα περι-
λαμβάνει η βασική εκπαίδευση χειριστών
ελικοπτέρων και η δεύτερη την επιχειρη-
σιακή εκπαίδευση. Στόχος της πρώτης
είναι η εξοικείωση με το ελικόπτερο ως
πτητική μηχανή και η εκμάθηση της τεχνι-
κής ελέγχου του, ενώ της δεύτερης η αξιο-
ποίηση του ελικοπτέρου στον
επιχειρησιακό ρόλο που κατέχει στην Πο-
λεμική Αεροπορία.

Βασική Εκπαίδευση
Η πρώτη επαφή με το ελικόπτερο μέχρι
πρόσφατα λάμβανε χώρα στην αεροπο-
ρική βάση Ελευσίνας, στο Σμήνος Μετεκ-
παίδευσης της 112ΠΜ και στις Μοίρες
Ελικοπτέρων (358 και 384 Μοίρες Έρευ-
νας και Διάσωσης). Το ελικόπτερο βασικής
εκπαίδευσης ήταν το AS332 Super Puma
ή το Augusta Bell AB-205, ανάλογα με την
Augusta Bell AB-205.
τοποθέτηση του νέου χειριστή.
Πλέον, όμως, από το 2018 και μετά,
η βασική εκπαίδευση των Ανθυποσμηνα-
Breda Nardi NH-300C.
Αεροπορική Επιθεώρηση 28
γών στα ελικόπτερα γίνεται στη Σχολή Αε-
ροπορίας Στρατού στην Αλεξάνδρεια Ημα-
θίας από εκπαιδευτές της ΠΑ και του
Στρατού Ξηράς. Η εξέλιξη αυτή, εκτός από
τα προφανή οφέλη σε θέματα οικονομίας
κλίμακας, έχει και τα εξής πρόσθετα πλε-
ονεκτήματα:
● Χρησιμοποιείται για την αρχική εκπαί-
δευση σε rotary wing ένας τύπος (ΝΗ-
300C) που σχεδιάστηκε με
Eurocopter AS-332C1 Super Puma.
προδιαγραφές εκπαιδευτικού και όχι
μεταφορικού ελικοπτέρου, όπως το
Super Puma και το ΑΒ205.
29 Αεροπορική Επιθεώρηση
● Η εκπαιδευτική μονάδα που υλοποιεί
την εκπαίδευση στελεχώνεται από
κοινού με εκπαιδευτές της ΠΑ και της
Αεροπορίας Στρατού και έτσι επιτυγ-
χάνεται μία σύνθεση εκπαιδευτικών
εμπειριών και μεθόδων, που έχει ως
αποτέλεσμα τη βελτίωση του τελικού
αποτελέσματος.
Η εκπαίδευση σε αυτό το στάδιο διαρ-
κεί κατά προσέγγιση 4 μήνες και περιλαμ-
βάνει θεωρητική και πτητική εκπαίδευση.
Η θεωρητική εκπαίδευση εστιάζει στις ιδι-
αιτερότητες των ελικοπτέρων και συγκε-
κριμένα στα πεδία:
● Γενικά χαρακτηριστικά και λειτουργία
συστημάτων ελικοπτέρων.
● Αεροδυναμική πτήσης rotary wing air-
craft.
● Κανόνες εναέριας κυκλοφορίας ει-
δικά για ελικόπτερα.
Τα παραπάνω είναι εναρμονισμένα με
τα διεθνή πρότυπα επιπέδου EASA
ATPL(H), που διδάσκονται σε όλους τους
αεροπορικούς εκπαιδευτικούς οργανι-
σμούς, στρατιωτικούς ή πολιτικούς.
Η πτητική εκπαίδευση περιλαμβάνει
τις εξής ενότητες:
● Βασικός έλεγχος ελικοπτέρου.
● Επιχειρήσεις σε πεδία εκτός αεροδρο-
μίων / ελικοδρομίων.
● Πτήση δι’ οργάνων (IFR – Instrument
Flight Rules).
● Εκπαίδευση σε διαδικασίες ανάγκης.
Βασικός έλεγχος ελικοπτέρου
Αφορά την εκμάθηση της τεχνικής ελέγ-
χου κατά την πλεύση (cruising flight), αι-
ώρηση (hover), απογείωση και
προσγείωση. Η ενότητα αυτή υλοποιείται
σε ειδικές περιοχές πτήσεων, όσον αφορά
τις ασκήσεις πλεύσης, και σε κατάλληλα
διαμορφωμένα πεδία προσγείωσης, όπως
διάδρομος και ελικοδρόμια. Η κρισιμότητα
αυτού του σταδίου έγκειται στο γεγονός
ότι πραγματοποιείται η πρώτη επαφή του
ιπταμένου με το ελικόπτερο και τις ιδιαιτε-
ρότητες του.
Ειδικότερα, ο ιπτάμενος θα μάθει στη
φάση αυτή να χειρίζεται το αεροσκάφος
του στην περιοχή ταχυτήτων που χαρακτη-
ρίζεται ως reverse command. Σε αυτήν
την περιοχή η έλξη του χειριστηρίου (stick)
προς τα πίσω (nose up) έχει ως αποτέλε-
σμα να μειώνεται η ταχύτητα και το αερο-
σκάφος να χάνει ύψος αντί να ανεβαίνει,
Προσέγγιση σε εκπαιδευτικό πεδίο προσγείωσης.
 Αεροπορική Επιθεώρηση 30

όπως συνήθως γίνεται στην περιοχή nor- λίες στον έλεγχο του ελικοπτέρου, καθώς
mal command. Τα αεροπλάνα, λόγω της τότε είναι που βρίσκεται στην πιο ασταθή

Διάγραμμα Ταχύτητας – Απαιτούμενης Ισχύος.

απώλειας στήριξης (stall) σε χαμηλές τα- κατάσταση του. Αυτό οφείλεται στο ότι,
χύτητες, πετούν κατά κύριο λόγο στην πε- λόγω της μηδενικής ταχύτητας αέρος,
ριοχή normal command, σε αντίθεση με έχουν χάσει την δραστικότητα τους τα
τα ελικόπτερα, τα οποία δεν έχουν τέτοιο σταθεροποιητικά πτερύγια της ατράκτου
περιορισμό. και το ελικόπτερο συμπεριφέρεται σαν ένα
Η μερίδα του λέοντος της προσπά- σύμπλεγμα από μεγάλα γυροσκόπια (άτρα-
θειας και της προσοχής τόσο των εκπαι- κτος, κύριο και ουραίο στροφείο). Σε
δευόμενων όσο και των εκπαιδευτών σε
αυτό το στάδιο αφορά τον έλεγχο του ελι-
κοπτέρου στην αιώρηση. Είναι αυτό ακρι-
βώς το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του
ελικοπτέρου που το κάνει αναντικατά-
στατο σε όλες τις επιχειρήσεις όπου χρησι-
μοποιείται και απαιτείται οι
εκπαιδευόμενοι να το διατηρούν πρακτικά
ακίνητο στον αέρα3. Στην φάση του hover
παρουσιάζονται και οι μεγαλύτερες δυσκο- Ελικόπτερο UH-1 σε αιώρηση (hover).
31 Αεροπορική Επιθεώρηση
αυτήν την περίπτωση, ο χειριστής θα πρέ-
πει, για να διατηρήσει τον έλεγχο, να αυ-
ξομειώνει τη ροπή στρέψης τους και να
διατηρεί έτσι την άτρακτο του ελικοπτέρου
σταθεροποιημένη.
Αρκεί να παρατηρήσουμε ένα video
με καταστροφή του ουραίου στροφείου
και την βίαιη και ανεξέλεγκτη περιστροφή
του ελικοπτέρου που ακολουθεί, για να συ-
νειδητοποιήσουμε το μέγεθος των δυνά-
μεων που ασκούνται και πρέπει να τεθούν
υπό έλεγχο.
Η αρχική αυτή φάση εκπαίδευσης
είναι ιδιαίτερα σημαντική και για έναν επι-
πλέον λόγο: επειδή ο ιπτάμενος ξεκινά τότε
να διαμορφώνει τα μοντέλα συμπεριφο-
ράς (habit patterns) για rotor wing air-
crafts τα οποία θα τον συνοδεύουν στην
υπόλοιπη καριέρα του στα ελικόπτερα. Υιο-
θετεί, δηλαδή, συνήθειες και τυποποιημέ-
Confined Area Approach.
νες αντιδράσεις στα διάφορα εξωτερικά
ερεθίσματα κατά την πτήση, ώστε σε συν-
θήκες stress (π.χ. αντίδραση για αποφυγή
bird strike) να εκτελεστούν ενστικτωδώς οι
σωστές ενέργειες. Για τους ιπταμένους της
Πολεμικής Αεροπορίας που έχουν προ-
ηγούμενη εμπειρία σε αεροπλάνα και δια-
μορφωμένα ήδη κάποια μοντέλα
συμπεριφοράς, είναι ιδιαίτερα κρίσιμο όσο
το δυνατόν νωρίτερα να υιοθετήσουν τη
νέα φιλοσοφία ελέγχου του αεροσκάφους
τους4.
Επιχειρήσεις σε πεδία εκτός
αεροδρομίων / ελικοδρομίων.
Τα ελικόπτερα διαθέτουν το μοναδικό χα-
ρακτηριστικό για ιπτάμενο μέσο, να προσ-
γειώνονται πρακτικά οπουδήποτε χωρίς
απαιτήσεις σε ειδικά προετοιμασμένους
διαδρόμους ή ελικοδρόμια. Έτσι μπορεί,

για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθεί σαν
χώρος προσγείωσης και απογείωσης ένα
ξέφωτο σε δάσος με εμπόδια περιμετρικά
και έδαφος το οποίο έχει 10° κλίση. Σκο-
πός της εκπαίδευσης σε αυτήν τη φάση
είναι να διδαχθεί ο ιπτάμενος την εξειδι-
κευμένη τεχνική και τις διαδικασίες, προ-
κειμένου να επιχειρεί με το ελικόπτερο με
ασφάλεια σε κάθε πιθανό ανάγλυφο. Τα
επιμέρους αντικείμενα περιλαμβάνουν
από-προσγειώσεις σε πεδία περιορισμένων
διαστάσεων με κάθετα εμπόδια (confined
area operations), ορεινές περιοχές (moun-
tain operations - pinnacle approaches)
καθώς και κεκλιμένα πεδία.
Πτήση δι’ Οργάνων (ΠΔΟ – IFR)
Το φάσμα των αποστολών που αναλαμβά-
νουν τα ελικόπτερα της Πολεμικής Αερο-
πορίας είναι τέτοιο, ώστε αρκετά συχνά
απαιτείται οι ιπτάμενοι να πετούν χωρίς να
έχουν καθόλου ορατότητα (εντός νεφών,
ασέληνη νύχτα στο Αιγαίο κ.λπ.) και να
ελέγχουν έτσι το ελικόπτερο μόνο με ανα-
φορά στα όργανα πτήσης. Επειδή οι διαδι-
κασίες ενόργανης προσέγγισης είναι ίδιες
για αεροπλάνο και ελικόπτερο και λόγω
του ότι οι ιπτάμενοι της ΠΑ έχουν ήδη εκ-
παιδευτεί στην πτήση IFR, έμφαση δίνεται
μόνο στον βασικό έλεγχο του ελικοπτέρου
και ειδικότερα στην περιοχή reverse com-
mand (χαμηλές ταχύτητες). Κατά την εκ-
παίδευση χρησιμοποιούνται κατάλληλα
γυαλιά (IFR training glasses) που περιορί-
ζουν το οπτικό πεδίο του εκπαιδευόμενου
Αεροπορική Επιθεώρηση 32
IFR training glasses.
χειριστή εντός του cockpit, χωρίς να επη-
ρεάζουν την ορατότητα του εκπαιδευτή.
Εκπαίδευση σε Διαδικασίες
Ανάγκης
Η ιδιαίτερη κατασκευή και λειτουργία του
ελικοπτέρου ως πτητικής μηχανής συνεπά-
γεται και μοναδικά πτητικά χαρακτηρι-
στικά σε περίπτωση βλάβης ορισμένων
συστημάτων και συγκεκριμένα του κινη-
τήρα και του ουραίου στροφείου (tail
rotor). Η φιλοσοφία αντιμετώπισης αυτών
των περιπτώσεων ανάγκης είναι εντελώς
καινούργια για τον ιπτάμενο που προέρχε-
ται από τα αεροπλάνα και απαιτούνται αρ-
κετές ώρες εκπαίδευσης σε εξειδικευμένες
ασκήσεις. Το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα
είναι να μπορεί ο εκπαιδευόμενος να ελέγ-
χει και να προσγειώνει το ελικόπτερο, πρώ-
τον, χωρίς κινητήρα με την διαδικασία της
αυτοπεριστροφής5 και, δεύτερον, με αδυ-
ναμία ελέγχου του tail rotor6. Η υλοποίηση
αυτής της εκπαίδευσης σε ένα ελαφρύ εκ-
παιδευτικό δίνει δυνατότητες αντίληψης
και αίσθησης του ελιγμού που με άλλον
τύπο, όπως AB205 και Super Puma, δεν
33 Αεροπορική Επιθεώρηση

χειρησιακής εκπαίδευ-
σης που υλοποιείται
στην 112ΠΜ, αρχικά
στο Σμήνος Μετεκπαί-
δευσης (ΣΜΕΤ) και κα-
τόπιν στην Μοίρα που
θα τοποθετηθούν
(384ΜΕΔ ή 358ΜΕΔ).
Τα επιμέρους στάδια,
ανάλογα και με την αν-
Αυτοπεριστροφή.
τίστοιχη Μοίρα, περι-
λαμβάνουν τη
υπάρχουν.
μετεκπαίδευση στον νέο τύπο ελικοπτέ-
ρου, την εκπαίδευση στην Έρευνα και Διά-
Επιχειρησιακή Εκπαίδευση
σωση (Search And Rescue – SAR), Έρευνα
και Διάσωση Μάχης (Combat Search And
Με την ολοκλήρωση της βασικής εκπαί-
Rescue – CSAR), επιχειρήσεις σε μεγάλο
δευσης, ο ιπτάμενος έχει την ικανότητα να
υψόμετρο και διάφορες ειδικές εκπαιδεύ-
εκτελεί με ασφάλεια, υπό ποικίλες καιρικές
σεις (προσεγγίσεις σε ελικοδρόμια κατά τη
συνθήκες, απλές αποστολές όπως πτήσεις
νύχτα, πτήση με διόπτρες νυχτερινής όρα-
ναυτιλίας από και προς αεροδρόμια / ελι-
σης κ.λπ.).
κοδρόμια / μη προετοιμασμένα πεδία.
Αυτό, ωστός,ο που απαιτείται είναι να χει-
ρίζεται τα ελικόπτερα της Πολεμικής Αερο-
Μετεκπαίδευση (type rating)
H μετεκπαίδευση περιλαμβάνει την εκμά-
πορίας στον ρόλο που τους έχει ανατεθεί.
θηση των συστημάτων και διαδικασιών
Αυτό είναι και το αντικείμενο της επι-
του νέου τύπου, καθώς και την εκτέλεση
βασικών ελιγμών και διαδικασιών ανάγ-
κης. Χειριστικά, δηλαδή, ο ιπτάμενος εκτε-
λεί ό,τι ήδη έχει μάθει (απογείωση,
προσγείωση, πλεύση, αιώρηση κ.λπ.), προ-
σαρμοσμένο, όμως, πλέον στις ιδιαιτερό-
τητες του νέου ελικοπτέρου (διαφορετικές
ταχύτητες, ύψη, τεχνικές κ.λπ.).
Επειδή, λοιπόν, δεν γίνεται εκπαί-
δευση σε νέα αντικείμενα αλλά μια προ-

σαρμογή σε ήδη γνωστές ασκήσεις, η διάρ-
κεια αυτού του σταδίου είναι σχετικά πε-
ριορισμένη. Ωστόσο, λόγω της
μεγαλύτερης πολυπλοκότητας του νέου
μέσου (ΑΒ205 ή AS332) σε σχέση με το
εκπαιδευτικό ΝΗ300, η συγκεκριμένη
φάση εκπαίδευσης είναι από πολύ έως
πάρα πολύ απαιτητική. Ιδιαίτερα στην πε-
ρίπτωση του Super Puma πραγματοποιεί-
ται η πρώτη επαφή με δικινητήριο (twin
engine) ελικόπτερο, το οποίο επιπλέον δια-
θέτει εξελιγμένα ηλεκτρονικά συστήματα
(avionics) όπως υπολογιστή πτήσης, πλατ-
φόρμες ναυτιλίας GPS-INS-Doppler,
Radar, υπέρυθρη κάμερα (FLIR) και αυτό-
ματο πιλότο 4 αξόνων7 (4-axis Autopilot /
Flight Director Coupler).
Αεροπορική Επιθεώρηση 34
Έρευνα και Διάσωση (Search And
Rescue – SAR)
Όλα τα προηγούμενα στάδια εκπαίδευσης
υπάρχουν για να καταλήξουμε κάποια
στιγμή στην εκμάθηση του κύριου ρόλου
των Μοιρών της Πολεμικής Αεροπορίας,
που δεν είναι άλλος από τις αποστολές
SAR. Η φάση αυτή ακολουθεί αμέσως
μετά από τη μετεκπαίδευση και είναι το
δυσκολότερο, απαιτητικότερο και ταυτό-
χρονα συναρπαστικότερο κομμάτι της εκ-
παιδευτικής διαδικασίας. Δεν αρκεί, για
παράδειγμα, ο ιπτάμενος να ελέγχει το ελι-
κόπτερο στην αιώρηση, αλλά απαιτείται να
το κάνει χωρίς συγκριτικά σημεία, πάνω
από ένα πλοίο που κλυδωνίζεται στα 9
μποφόρ και ταυτόχρονα να ανεβοκατεβά-
ζει διασώστες και ναυαγούς με το βα-
ρούλκο διάσωσης (hoist).
Από τη στιγμή που η έρευνα/διάσωση
είναι ένας όρος που καλύπτει πληθώρα
επιμέρους αποστολών, κατ’ αντιστοιχία και
η εκπαίδευση στον ρόλο αυτό περιλαμβά-
νει ανάλογο αριθμό ασκήσεων – events.
Γενικά η εκπαίδευση κατηγοριοποιείται σε
SAR στη θάλασσα την ημέρα, SAR στη θά-
λασσα την νύχτα8, SAR στην ξηρά την
ημέρα και SAR στην ξηρά την νύχτα8.
SAR στην θάλασσα
Στην έρευνα και διάσωση, όπως φανερώ-
νει και το όνομα, υπάρχουν δύο ξεχωρι-
στές λειτουργίες που επιτελούνται προ-
κειμένου να επιτευχθεί η αποστολή. Έτσι,
λοιπόν, αρχικά ο ιπτάμενος μαθαίνει την
35 Αεροπορική Επιθεώρηση
τεχνική σχεδίασης και εκτέλεσης έρευνας
σε μία εκτεταμένη περιοχή, εν προκειμένω
θαλάσσια, ούτως ώστε να εντοπιστεί το
Ίχνος και παράμετροι Search Pattern.
πρόσωπο που κινδυνεύει.
Η πιθανότητα εντοπισμού (Probability
of Detection – PoD) εξαρτάται από πλη-
θώρα παραγόντων όπως το μέγεθος της
μετατόπισης (drift) λόγω θαλάσσιων ρευ-
μάτων, ορατότητα, νεφοκάλυψη, ύψος κύ-
ματος κ.λπ. Ειδικά για την περίπτωση ενός
μεμονωμένου ανθρώπου που βρίσκεται
στη θάλασσα, η δυσκολία εντοπισμού είναι
τόσο μεγάλη, που απαιτείται λεπτομερής
σχεδίαση και ακριβής εκτέλεση της έρευ-
νας προκειμένου να υπάρχει αυξημένο πο-
σοστό PoD.
Οι επιδράσεις όλων των εξωτερικών
παραγόντων έχουν μελετηθεί, υπολογισθεί
και δοκιμαστεί από την διεθνή αεροπορική
κοινότητα και τα στοιχεία είναι αποτυπω-
μένα στην αντίστοιχη βιβλιογραφία9. Ο
ιπτάμενος, λοιπόν, εκπαιδεύεται αρχικά
στο να υπολογίζει το drift του αντικειμένου
/ ανθρώπου λόγω ανέμου και ρευμάτων,
να εκτιμά την επίδραση των εξωτερικών
παραγόντων στην οπτική αποκάλυψη και
τελικά να επιλέγει τον κάλλιστο συνδυασμό
ύψους – ταχύτητας – διαδρομής, προκει-
μένου να έχει αυξημένο PoD σε όσο το δυ-
νατόν λιγότερο χρόνο10.
Έπειτα εφαρμόζει τα παραπάνω σε
θαλάσσια περιοχή, επιδιώκοντας την
ακριβή εκτέλεση του σχεδιαζόμενου
ίχνους, την εκμετάλλευση όλων των διαθέ-

«Ναυαγοί» σε άσκηση ΙΩΝΑΣ.
σιμων μέσων εντοπισμού (Radar, FLIR, Di-
rection Finder) και την εφαρμογή κατάλ-
ληλων τεχνικών οπτικής έρευνας (lookout
techniques). Επιπρόσθετα, συνυπολογίζον-
ται τα υπάρχοντα νησιά εντός της περιο-
χής, οι καιρικές μεταβολές, περιορισμοί
καυσίμου, ενώ η σχεδίαση αναπροσαρμό-
ζεται κατάλληλα εν πτήσει. Ως προς το αν-
τικείμενο της έρευνας στην εκπαίδευση,
μπορεί να χρησιμοποιηθεί πλωτό σκάφος
του Λιμενικού Σώματος, φουσκωτό της
31ΜΕΕΔ, δύτες-διασώστες στη θάλασσα,
σημαδούρες και, σε περίπτωση μεγάλων
ασκήσεων, ομοίωμα ναυαγού σε ατομική
σωσίβια λέμβο.
Από τη στιγμή που θα ολοκληρωθεί ο
εντοπισμός, ακολουθεί η φάση της διάσω-
σης. Η εκπαίδευση περιλαμβάνει τη διά-
σωση με χρήση διαφόρων μέσων όπως
κολάρο διάσωσης, φορείο διάσωσης, res-
Αεροπορική Επιθεώρηση 36
cue basket, rescue net, ενώ η χρήση τους
ποικίλλει ανάλογα με το σενάριο της εκπαί-
δευσης. Τα σενάρια περιλαμβάνουν διά-
σωση ναυαγού απευθείας από τη
θάλασσα, διάσωση από κατάστρωμα, σκά-
φος με υπερκατασκευές που εμποδίζουν
την ασφαλή αιώρηση σε κοντινή από-
σταση, ακυβέρνητο πλοίο, ναυαγού τραυ-
ματισμένου κ.λπ. Για όλες αυτές τις
περιπτώσεις υπάρχουν ειδικές ασκήσεις –
events στις οποίες ο ιπτάμενος πετυχαίνει
συγκεκριμένα ελάχιστα επίπεδα απόδο-
σης, ούτως ώστε να μην είναι μόνο ασφα-
λής σε αυτό που κάνει αλλά, επιπλέον,
ακριβής και αποτελεσματικός.
Μία επιπλέον ιδιαιτερότητα αυτού του
σταδίου, είναι ότι πλέον για την επιτυχή
ολοκλήρωση μιας άσκησης έρευνας διά-
σωσης είναι απαραίτητη η συνεργασία
όλου του πληρώματος. Όσο καλά και να
37 Αεροπορική Επιθεώρηση
Διάσωση με αρτάνη.
πετάει ο πιλότος το ελικόπτερο, εάν δεν
χρησιμοποιηθεί κατάλληλα το hoist από
τον μηχανικό και δεν βρεθεί ο διασώστης
στο σημείο που πρέπει, η διάσωση θα απο-
τύχει. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό με τον
πιο ξεκάθαρο τρόπο ότι οι διαδικασίες
CRM (Crew Resource Management) δεν
αποτελούν πολυτέλεια αλλά αναγκαιό-
τητα. Έτσι ο χειριστής, ανάλογα με τη θέση
του (Κυβερνήτης ή Συγκυβερνήτης), εκπαι-
Δημιουργία Downwash.
Διάσωση με Rescue Net.
δεύεται στο να αποτελεί αρμονικό κομμάτι
της ομάδας και να εκτελεί τις ενέργειες
που του αναλογούν, να επικοινωνεί με το
πλήρωμα και να αλληλεπιδρά με τους υπό-
λοιπους σύμφωνα με τα καθοριζόμενα
standards.
Ειδικότερα για την 384ΜΕΔ, τη
Μοίρα των Super Puma, τα παραπάνω
εκτελούνται και κατά την διάρκεια της νύ-
χτας, με την εκμετάλλευση στο έπακρο
των avionics του ελικοπτέ-
ρου. Κατά την εκτέλεση νυ-
χτερινής διάσωσης, το
πρόβλημα είναι ότι ακόμα
και με έναν πολύ ισχυρό
προβολέα, ο περιβάλλον
χώρος στην θάλασσα δεν
φωτίζεται επαρκώς ώστε
μπορεί ο ιπτάμενος χειροκί-
νητα (manual) να ελέγξει με
αποτελεσματικότητα το ελι-
κόπτερο. Ο κυματισμός που
προξενείται από το ρεύμα

αέρος του κυρίου στροφείου (downwash)
και σε συνδυασμό με την απουσία φυσικού
ορίζοντα, έχει ως αποτέλεσμα την πρό-
κληση παραισθήσεων στο πλήρωμα (αί-
σθηση καθόδου) και την αδυναμία
αντίληψης της πλευρικής μετατόπισης.
Απαιτείται, λοιπόν, τη νύχτα η πλήρης
αξιοποίηση του Autopilot και των δυνατο-
τήτων του, σε συνδυασμό με συσκευές
υπολογισμού ταχύτητας (εν προκειμένω
Doppler), χρήση προβολέα ισχυρής έντα-
σης και άψογη συνεργασία πληρώματος
με επιμερισμό καθηκόντων.
Ενδεικτικό της πολυπλοκότητας της
άσκησης, είναι ότι για την εκτέλεση μιας
Νυχτερινή διάσωση.
Αεροπορική Επιθεώρηση 38
απλής αιώρησης τη νύχτα στην θάλασσα,
χωρίς να επεκταθούμε και στις διαδικασίες
διάσωσης, ο καταμερισμός των καθηκόν-
των είναι ως εξής:
Ο κυβερνήτης ελέγχει την πλευρική
και εμπρόσθια-οπίσθια κίνηση του ελικο-
πτέρου.
Ο συγκυβερνήτης ελέγχει την πορεία-
κατεύθυνση του ελικοπτέρου, τα όργανα
πτήσης και παρακολουθεί τον Autopilot.
Ο μηχανικός ελέγχει πλευρικά και
πίσω τον χώρο και δίνει οδηγίες για τη με-
τακίνηση του ελικοπτέρου πάνω από το
σημείο ενδιαφέροντος.
SAR στην ξηρά
Στην περίπτωση της έρευνας και διάσω-
σης στην ξηρά, η πρόκληση στην εκπαί-
δευση έγκειται στην εκτέλεση της
αποστολής σε ένα δύσκολο περιβάλλον με
έντονο ανάγλυφο. Ορεινοί όγκοι, πτήση σε
χαράδρες, τεχνητά εμπόδια (καλώδια, κε-
ραίες, ανεμογεννήτριες), ισχυρά καθοδικά
ρεύματα και αναταράξεις αποτελούν το
σκηνικό μέσα στο οποίο υλοποιείται η εκ-
παίδευση. Οι ρεαλιστικές συνθήκες στην
εκπαίδευση, τηρουμένων πάντοτε των κα-
νόνων ασφαλείας, έχουν ως στόχο, οπου-
δήποτε στην ελληνική επικράτεια κληθεί ο
ιπτάμενος να εκτελέσει αποστολή SAR, να
έχει ήδη αντιμετωπίσει παρόμοια περί-
πτωση.
Έτσι λοιπόν εκτελούνται ασκήσεις σε
μικρά ξέφωτα στο δάσος, σε απότομες κο-
ρυφογραμμές χωρίς συγκριτικά σημεία, σε
39 Αεροπορική Επιθεώρηση
Διάσωση σε κορυφογραμμή.
απότομες πλαγιές και χαράδρες. Μέσα
από την εκπαίδευση σε τόσο απαιτητικά
πλαίσια, ο νέος χειριστής μαθαίνει να ανα-
γνωρίζει πιθανούς κινδύνους, να επανα-
σχεδιάζει σε σύντομο χρόνο την αποστολή
του και να προσαρμόζει την τεχνική του
ανάλογα με το περιβάλλον.
Ένα ξεχωριστό και σημαντικό κομμάτι
της εκπαίδευσης SAR στην ξηρά είναι η
διάσωση σε μεγάλα υψόμετρα. Οι περιοχές
Στην κορυφή του Ολύμπου.
που επιλέγονται είναι συνή-
θως τα βουνά Πάρνηθα, Κι-
θαιρώνας, Παρνασσός και
Όλυμπος, χωρίς όμως να πε-
ριορίζονται μόνο σε αυτά. Η
εκπαίδευση γίνεται στα-
διακά από τα χαμηλότερα
ύψη και καταλήγουμε σε κο-
ρυφές 8000 - 9000ft,
ούτως ώστε να χτίζεται εμ-
πειρία σε διασώσεις από με-
σαία έως μεγάλα υψόμετρα
(4000ft έως 9000ft). Η ιδι-
αιτερότητα στα μεγάλα ύψη που επιβάλλει
τις εξειδικευμένες ασκήσεις είναι η ελατ-
τωμένη πυκνότητα του αέρα, η οποία συ-
νεπάγεται χαμηλότερη παραγωγή
άντωσης και μείωση της δραστικότητας
του χειριστηρίου (cyclic stick). Τα παρα-
πάνω συνδυάζονται τις περισσότερες
φορές και με αντίξοες συνθήκες ανέμου,
οι οποίες, μάλιστα, λόγω του έντονου ανά-
γλυφου, δεν μπορούν να
προβλεφθούν. Κρίσιμες
δεξιότητες, λοιπόν, όπως
το σωστό power manage-
ment11 και η εξοικείωση
με τα πτητικά χαρακτηρι-
στικά του ελικοπτέρου σε
όλο το φάκελο πτήσης12,
ολοκληρώνονται και τελει-
οποιούνται σε αυτό το
στάδιο.

Ειδικές Εκπαιδεύσεις (Ελικοδρόμια
Νύχτα – NVG – F/S)
Με την ολοκλήρωση και της εκπαίδευσης
στην Έρευνα και Διάσωση, ο ιπτάμενος
συγκαταλέγεται πλέον στα ετοιμοπόλεμα
πληρώματα των Μοιρών SAR της Πολεμι-
κής Αεροπορίας, στελεχώνοντας τις διά-
σπαρτες ανά την Ελλάδα θέσεις
ετοιμότητας. Η εκπαιδευτική διαδικασία,
ωστόσο, δεν σταματά, καθώς οι αποκτη-
θείσες γνώσεις και δεξιότητες πρέπει αφε-
νός να ανανεώνονται, αφετέρου να
εμπλουτίζονται. Για τον σκοπό αυτό εκπο-
νούνται εκπαιδευτικά προγράμματα συν-
τήρησης, τα οποία έχουν τα ίδια events με
αυτά του βασικού και επιχειρησιακού στα-
δίου, που όμως εφαρμόζονται με αυστηρό-
τερα κριτήρια απόδοσης και σε
Διάσωση με φορείο από κατάστρωμα με εμπόδια.
δυσκολότερες συνθήκες.
Επιπλέον υλοποιούνται και ειδικές εκ-
παιδεύσεις σε εξειδικευμένα αντικείμενα,
Αεροπορική Επιθεώρηση 40
με σκοπό να καλυφθούν επιπρόσθετες επι-
χειρησιακές απαιτήσεις των Μοιρών, όπως
προσεγγίσεις σε ελικοδρόμια νήσων κατά
τη νύχτα, χρήση συσκευών νυχτερινής
όρασης (NVG – Night Vision Goggles) κ.λπ.
Πτήση με NVG.
Ένα ιδιαίτερο κομμάτι είναι και η εκ-
παίδευση στο Flight Simulator (F/S). Οι
εξομοιωτές πτήσης χρησιμοποιούνται σε
ένα ευρύ φάσμα εκπαιδευτικών δραστη-
ριοτήτων όπως διαδικασίες ανάγκης, type
rating, εκπαίδευση SAR, πτήσεις IFR με
οριακές καιρικές συνθήκες, NVG κ.λπ.
Εκτός από οικονομικά και επιχειρησιακά
οφέλη13, η χρήση των εξομοιωτών έχει και
το πλεονέκτημα ότι εκεί μπορεί γίνει εκπαί-
δευση σε συνθήκες που στο ελικόπτερο
αποφεύγονται και/ή απαγορεύονται. Για
παράδειγμα, δεν θα σβήσουμε ποτέ τον κι-
νητήρα εν πτήσει σε ένα μονοκινητήριο
ελικόπτερο για να εκπαιδευτούμε στην
αναγκαστική προσγείωση, ούτε θα απογει-
41 Αεροπορική Επιθεώρηση
Συσκευή Flight Simulator.
ωθούμε με διαδικασίες mandatory14 για
εξοικείωση με οριακές καιρικές συνθήκες.
Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, τα Flight Sim-
ulator είναι αναντικατάστατα για τις εξε-
ζητημένες εκπαιδευτικές συνθήκες που
δημιουργούν. Γι’ αυτόν τον λόγο ακολου-
θούνται σε περιοδική βάση προγράμματα
εκπαίδευσης σε κέντρα εξομοιωτών στο
εξωτερικό, σύμφωνα και με τον προγραμ-
ματισμό που εκπονείται κάθε χρόνο.
Έρευνα και Διάσωση Μάχης
(Combat Search And Rescue –
CSAR)
Οι επιχειρήσεις CSAR είναι ό,τι πιο απαιτη-
Πτήση Nap On Earth - NOE.
τικό θα κληθεί να υλοποιήσει ένας ιπτά-
μενος ελικοπτέρων της Πολεμικής Αερο-
πορίας, καθώς, εκτός από τις
δυσχέρειες των αποστολών SAR, έχει
επιπλέον να αντιμετωπίσει τις εχθρικές
απειλές και την έλλειψη χρόνου. Συγκε-
κριμένα, το ελικόπτερο πρέπει να διεισ-
δύσει βαθιά σε εχθρική περιοχή, να
αποφύγει τον εντοπισμό από την εχ-
θρική αεράμυνα, να αντιδράσει κατάλ-
ληλα εάν δεχθεί επίθεση και, τέλος, να
εντοπίσει και να διασώσει το αποκομμένο
προσωπικό εντός περιορισμένου και
σαφώς καθοριζόμενου χρόνου.
Η εκπαίδευση, λοιπόν, περιλαμβάνει
τη μελέτη των οπλικών συστημάτων του
αντιπάλου, τεχνικές απόκρυψης, πτήση σε
πολύ χαμηλό ύψος (Nap On Earth - ΝΟΕ)15,
αντιδράσεις σε αεροσκάφη αναχαίτισης -
SAM (Surface to Air Missile) - AAA (Anti-
Aircraft Artillery), συνεργασία με φίλιες δυ-
νάμεις σε περιβάλλον Ηλεκτρονικού
Πολέμου και όλα αυτά όχι μόνο την ημέρα
αλλά και τη νύχτα. Απαραίτητη προϋπό-
θεση για την έναρξή της είναι
τα πληρώματα να είναι έμπειρα
στον ρόλο SAR και ειδικότερα
για την νύχτα να έχει προηγη-
θεί ειδική εκπαίδευση στα NVG.
Τα events της εκπαίδευσης που
απαιτούν μόνο ένα ελικόπτερο
(πτήση ΝΟΕ, βολές με πυρο-
βόλα κ.λπ) εκτελούνται στις πε-
ριοχές και πεδία βολής πλησίον
της 112ΠΜ. Τα αντικείμενα,

Άσκηση CSAR στην Κρανέα.
όμως, στα οποία εμπλέκονται και άλλες
μονάδες (αντιδράσεις σε απειλές, σύνθετοι
σχηματισμοί κ.λπ.), υλοποιούνται στο
ΚΕΑΤ/ΣΟΤ στα πλαίσια των δραστηριοτή-
των του και σε ασκήσεις μικρής-μεσαίας-
μεγάλης κλίμακας (ΗΝΙΟΧΟΣ,
ΠΑΡΜΕΝΙΩΝΑΣ, ΣΑΡΙΣΣΑ κ.λπ.).
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΛΗΡΩΜΑΤΩΝ
ΚΑΜΠΙΝΑΣ
Σε μία αποστολή SAR ή CSAR ο ρόλος του
ιπταμένου είναι να φέρει το ελικόπτερο σε
συγκεκριμένο σημείο στον χώρο, ούτως
ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία διάσωσης.
Τη διάσωση, όμως, καθαυτή την εκτελούν
τα πληρώματα καμπίνας και συγκεκριμένα
ο hoist operator και ο διασώστης. Η εκπαί-
Αεροπορική Επιθεώρηση 42
δευση των μελών του πληρώματος είναι
μεν ανάλογη των καθηκόντων τους, έχουν
ωστόσο και κάποια κοινά πεδία. Αυτά αφο-
ρούν τη φρασεολογία / επικοινωνία με-
ταξύ τους, τον εξοπλισμό ανάγκης της
καμπίνας, τη χρήση του συστήματος ενδο-
επικοινωνίας και την αντιμετώπιση διαδι-
κασιών ανάγκης (φωτιά στην καμπίνα,
αναγκαστική προσγείωση, προσθαλάσ-
σωση κ.λπ.).
Ειδικότερα τον ρόλο του hoist operator
(χειριστής βαρούλκου διάσωσης) τον ανα-
λαμβάνουν μηχανικοί της Πολεμικής Αερο-
πορίας, οι οποίοι κατά την πτήση έχουν και
τα καθήκοντα του επικεφαλής καμπίνας
(Chief Cabin Crew). Επιπλέον, στα Super
Puma, από τη στιγμή που το ελικόπτερο
σταθεροποιηθεί στην αιώρηση, ο μηχανι-
43 Αεροπορική Επιθεώρηση
κός αναλαμβάνει τον έλεγχο μέσω του Au-
Καταβίβαση hoist σε διάσωση.
topilot και το κατευθύνει ακριβώς πάνω
από τον ναυαγό. Η εκπαίδευση των μηχα-
νικών υλοποιείται παράλληλα με την εκπαί-
Εκπαίδευση Διασώστη σε Super Puma
(ο ένας διασώστης υποδύεται τον ναυαγό).
δευση – συντήρηση των ιπταμένων σε
όλες τις αποστολές που αναλαμ-
βάνει η κάθε Μοίρα. Έτσι έχουμε
και εδώ ασκήσεις SAR ημέρα και
νύχτα στη θάλασσα, σε πλοίο,
στην ξηρά, σε μεγάλο υψόμετρο,
συνδυάζοντας ποικίλα μέσα διά-
σωσης (φορεία, rescue basket,
net κ.λπ.).
Όσον αφορά τους διασώστες
αυτοί χρησιμοποιούνται ως απα-
ραίτητα μέλη πληρώματος μόνο
στα ελικόπτερα Super Puma. Αυτό
συμβαίνει διότι, λόγω μεγάλης έν-
τασης του κατωρεύματος από το
κύριο στροφείο, είναι πολύ δύσκολο για
τον ναυαγό να χρησιμοποιήσει μόνος του
τα μέσα διάσωσης. Έτσι, απαιτείται η συν-

δρομή επαγγελματία δύτη-διασώστη, ο
οποίος θα κατέβει στη θάλασσα με το
hoist και, χρησιμοποιώντας τις συσκευές
διάσωσης, θα ανεβάσει τον ναυαγό στο
ελικόπτερο.
Βολή από ελικόπτερο με πολυβόλο 7,62mm.
Τα άτομα που στελεχώνουν τις συγκε-
κριμένες θέσεις είναι προσωπικό του Λιμε-
νικού Σώματος για τις αποστολές SAR και
στελέχη της 31ης ΜΕΕΔ για τις επιχειρήσεις
CSAR. Η εκπαίδευσή τους, εκτός από τις
ασκήσεις διάσωσης που γίνονται παράλ-
ληλα με τους ιπταμένους και τους μηχανι-
κούς, περιλαμβάνει και ειδικό πρόγραμμα
εκγύμνασης, κολύμβησης, βολών φορητού
οπλισμού και συναφών αντικειμένων που
ακολουθούν οι μονάδες ειδικών δυνά-
μεων.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η εκπαίδευση στα ελικόπτερα της Πολεμι-
κής Αεροπορίας είναι τόσο μακροχρόνια,
απαιτητική και δαπανηρή, όσο περίπλοκο
Αεροπορική Επιθεώρηση 44
και δύσκολο είναι το αποτέλεσμα στο
οποίο στοχεύει. Να εξασφαλίσει, δηλαδή,
πληρώματα τα οποία θα κάνουν την δια-
φορά μεταξύ ζωής και θανάτου για οποι-
ονδήποτε βρίσκεται σε κίνδυνο. Ωστόσο
χρειάζεται συνεχής παρακολούθηση των
εξελίξεων και των διδαγμάτων από τις
ασκήσεις – αποστολές, ούτως ώστε η εκ-
παίδευση να αναπροσαρμόζεται κατάλ-
ληλα και το ποιοτικό επίπεδο του
προσωπικού να παραμένει υψηλό. Ποιο
είναι αυτό το επίπεδο φάνηκε στην απο-
στολή διάσωσης στο Norman Atlantic.
Μετάλλιο Εξόχου Πράξεως με το οποίο βραβεύτη-
καν τα πληρώματα της αποστολής SAR στο
Norman Atlantic.
Όταν τα πληρώματα πετούν σε συνθήκες
οι οποίες δικαιολογούν τη βράβευση τους
με το Μετάλλιο Εξόχου Πράξεως, γίνεται
φανερό το πόσο ψηλά έχει τεθεί ο πήχυς.
45 Αεροπορική Επιθεώρηση
ΠΗΓΕΣ
FAA-H-8083-21A Helicopter Flying
Handbook
www.flightliteracy.com
IAMSAR Manual Vol 2 IMO/ICAO
www.haf.gr
www.geetha.mil.gr
nb.bbend.net/media/news/2017/1
0/10/828194/main/super-puma-
olympos.jpg
i.ytimg.com/vi/9wOSisuC7U4/hqde-
fault.jpg
www.thessnews.gr/photos/norman-
atlantic.jpg
sl.theomegaconcern.com/images/st
ories/N500-Autorotation.jpg
www.helisim.com/img/simulators.jp
g d-accidents/2017/june/19/force-
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Αρχικά, οι καιρικές συνθήκες που
επικρατούσαν ήταν ορατότητα μι-
κρότερη από 1500m, βάσεις νεφών
300ft, ισχυρή βροχόπτωση και διά-
σπαρτες καταιγίδες. Με τη βελτίωση
του καιρού ήρθαν να συνδράμουν
ελικόπτερα του Πολεμικού Ναυτικού
και της Ιταλίας.
2. Δεν υπάρχει η απαίτηση, όπως στο
αεροπλάνο, να έχει το ελικόπτερο
ταχύτητα για την παραγωγή άντω-
σης και να διατηρείται έτσι στον
αέρα. Την ταχύτητα του αεροσκά-
φους αντικαθιστά η περιστροφή του
main rotor.
3. Τα όρια – standard για επιτυχή ολο-
κλήρωση της εκπαίδευσης είναι μι-
κρότερα του 0,5m και στις 3
διαστάσεις.
4. Ιπτάμενοι με μεγάλη πρότερη εμπει-
ρία σε αεροπλάνα βρέθηκαν σε κα-
τάσταση emergency με ελικόπτερα
και αντέδρασαν ενστικτωδώς λανθα-
σμένα, επειδή δεν είχαν χτίσει τα κα-
τάλληλα habit patterns. (Robinson
Helicopter Company Safety Notice
29, www.aopa.org/training-and-
s a f e t y / a i r - s a f e t y -
institute/accident-analysis/feature
of-habit).
5. Σε περίπτωση βλάβης του κινητήρα,
το στροφείο υπό προϋποθέσεις περι-
στρέφεται από το ρεύμα του περικεί-
μενου αέρα (windmilling effect),
ούτως ώστε να εξασφαλίζεται η ελεγ-
χόμενη κάθοδος του ελικοπτέρου.
6. Ο σκοπός του tail rotor είναι να αντι-
σταθμίζει τη ροπή του main rotor. Σε
περίπτωση βλάβης η άτρακτος περι-
στρέφεται ανεξέλεγκτα ιδίως σε χα-
μηλές ταχύτητες, έως να
εξουδετερωθεί η ροπή με άλλα μέσα
(αεροδυναμική επίδραση στο verti-
cal fin, μείωση ισχύος κινητήρα ή και
απεμπλοκή του κυρίου στροφείου
από τον κινητήρα).
 Αεροπορική Επιθεώρηση 46

7. Οι 3 άξονες είναι οι διαμήκης-εγκάρ- καιρικών συνθηκών, απαγορεύεται η

σιος-κατακόρυφος (pitch-roll-yaw), προσέγγιση/προσγείωση, αλλά υπό
ενώ ο 4ος αναφέρεται στην αυτό- προϋποθέσεις επιτρέπεται η απογεί-
ματη ρύθμιση της ισχύος. Το ανά- ωση για εκτέλεση αποστολών.
λογο αντίστοιχο στα αεροπλάνα 15. Πτήση σε ύψος μικρότερο των 50 ft,
είναι η δυνατότητα auto-throttle. ακολουθώντας το ανάγλυφο του
8. Αναφέρεται μόνο σε αποστολές με εδάφους.
ελικόπτερα Super Puma.
9. Πρόκειται για τα εγχειρίδια των διε-
θνών οργανισμών ICAO / IMO για την
έρευνα και διάσωση (IAMSAR Man-
ual Volume 1,2,3).
10. Λόγω εξάντλησης και υποθερμίας, οι
πιθανότητες επιβίωσης ενός ναυα-
γού μειώνονται κατά πολύ με την πά-
ροδο του χρόνου.
11. Ως power management νοείται η
χρήση της διαθέσιμης ισχύος σε
οριακές συνθήκες βάρους, θερμο-
κρασίας και ύψους.
12. Το εύρος ταχύτητας και ύψους που
είναι πιστοποιημένο το ελικόπτερο
να πετάει από τον κατασκευαστή
του.
13. Αφενός το κόστος χρήσης ενός Fli-
ght Simulator είναι πολύ μικρότερο
από ενός ελικοπτέρου, αφετέρου εκ-
μηδενίζεται η πιθανότητα ατυχήμα-
τος και απώλειας ζωής και/ή υλικού.
Επιπλέον, αποδεσμεύονται ιπτάμενα
μέσα από την εκπαίδευση και καλύ-
πτονται έτσι τυχόν αυξημένες επιχει-
ρησιακές απαιτήσεις.
14. Εφαρμόζεται σε περιπτώσεις όπου
σε ένα αεροδρόμιο, λόγω δυσμενών
ΕκπαΙδΕυση ΙπταμΕνων
στην ΙταλΙα

Επισμηναγός (Ι) Ιωάννης Γιαννόπουλος


Γενικά στοιχεία
Οκτώβριος του 2008. Οι πρώτοι Έλληνες
αεροπόροι αφικνούνται στην αεροπορική
βάση της Galatina, στο Lecce της Ιταλίας,
με σκοπό να εκπαιδευτούν στα αερο-
σκάφη Aermacchi MB-339CD. Η παρου-
σία τους εκεί είναι απόρροια της
διακρατικής συμφωνίας που είχε υπογρα-
φεί λίγους μήνες νωρίτερα μεταξύ ελληνι-
κής και ιταλικής ηγεσίας και η οποία
προέβλεπε την συμμετοχή εκπαιδευόμε-
νων και εκπαιδευτών ιπταμένων της μίας
χώρας στο πτητικό εκπαιδευτικό πρό-
γραμμα της άλλης. Έντεκα χρόνια μετά,
ίσως ούτε και οι πιο αισιόδοξοι δεν θα μπο-
ρούσαν να προβλέψουν ότι Έλληνες και
Ιταλοί θα έχουν πλέον μια αγαστή συνερ-
γασία όσον αφορά στο κομμάτι της εκπαί-
δευσης, αφού κάθε χρόνο Ιταλοί
εκπαιδευόμενοι μεταβαίνουν στην Καλα-
μάτα προκειμένου να εκπαιδευτούν σε αε-
ροσκάφη Τ-6 και ομοίως Έλληνες
αξιωματικοί ταξιδεύουν στην Ιταλία προς
εκπαίδευση με το αεροσκάφος MB-
339CD. Στο συγκεκριμένο άρθρο θα
εστιάσουμε στο διεθνές πρόγραμμα αερο-
πορικής εκπαίδευσης που λαμβάνει χώρα
στην αεροπορική βάση της Galatina,
καθώς και στην παρουσία και τη συμμε-
τοχή των Ελλήνων αεροπόρων σε αυτό.
Η αεροπορική βάση της Galatina βρί-
σκεται 17χλμ. νότια της πόλης του Lecce,
στη Νότια Ιταλία, και σε αυτήν εδρεύει η
61η Stormo της Aeronautica Militare. Φτά-
αεροπορική Επιθεώρηση 48
νοντας στην πύλη του αεροδρομίου αντι-
κρίζει κανείς να κυματίζουν σε σειρά οι ση-
μαίες των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα
κρατών, ως ελάχιστη ένδειξη σεβασμού σε
αυτά. Στη Μονάδα εδρεύουν τρεις εκπαι-
δευτικές μοίρες. H 214 Sq, στην οποία πα-
ρέχεται εκπαίδευση phase II με
αεροσκάφη ΜΒ-339Α, η 213 Sq, υπεύ-
θυνη για παροχή εκπαίδευσης phase III με
αεροσκάφη MB-339CD, και η 212 Sq,
όπου πραγματοποιείται εκπαίδευση phase
IV1, παλιότερα με αεροσκάφη MB-339CD
και από το 2017 με το νέο και εξελιγμένο
εκπαιδευτικό αεροσκάφος Μ-346. Στις εκ-
παιδευτικές μοίρες, εκτός από Ιταλούς, συ-
ναντά κανείς ιπταμένους από όλον τον
κόσμο (Αργεντινή, Ισπανία, Ελλάδα, ΗΠΑ,
Γαλλία, Αυστρία, Σιγκαπούρη, Κουβέιτ), με
τη λίστα των συμμετεχόντων κρατών να
ανανεώνεται συνεχώς.
Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες
που συμμετείχαν στο υπόψη εκπαιδευτικό
πρόγραμμα, με την ενεργή συμμετοχή όχι
μόνο Ικάρων αλλά και εκπαιδευτών. Έτσι,
από το 2008 μέχρι σήμερα περισσότεροι
από 20 Ανθυποσμηναγοί εκπαιδευόμενοι
έχουν μεταβεί στην Ιταλία προς εκπαί-
δευση, την οποία και έχουν περατώσει επι-
τυχώς. Η ελληνική συμμετοχή ενισχύεται
και από την παρουσία εκεί Ελλήνων εκπαι-
δευτών, οι οποίοι παρακολουθούν / αξιο-
λογούν την παρεχόμενη εκπαίδευση,
συμβάλλουν στην υλοποίηση του πτητικού
έργου της ιταλικής αεροπορίας, ενώ ταυ-
τόχρονα τους δίνεται η δυνατότητα να μοι-
49 αεροπορική Επιθεώρηση
ραστούν γνώση και εμπειρίες με τους υπό-
λοιπους εκπαιδευτές της Μονάδας.
το αεροσκάφος
Στη Μονάδα, όπως προαναφέρθηκε,
υπάρχουν τριών ειδών αεροσκάφη, ανά-
λογα με το στάδιο εκπαίδευσης, παλαι-
ότερο εκ των οποίων είναι το ΜΒ-339Α.
Πρόκειται για ένα μονοκινητήριο αεροσκά-
φος ιταλικής κατασκευής το οποίο δεν δια-
θέτει αρκετά ηλεκτρονικά συστήματα, γι’
αυτό και χρησιμοποιείται για εκπαίδευση
στο στάδιο phase II, όπου οι εκπαιδευτικές
απαιτήσεις δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές,
συγκριτικά πάντα με τα υπόλοιπα στάδια
εκπαίδευσης. Το υπόψη αεροσκάφος, πα-
ρόλο που είναι εξοπλισμένο με αρκετά ρα-
διοβοηθήματα, διαθέτει αναλογικά
όργανα πτήσης.
Για πολλά χρόνια πρωταγωνιστικό ρόλο
στην τομέα της εκπαίδευσης κατείχε το
MB-339CD, καθώς με αυτό πραγματοποι-
είτο η πλειοψηφία των εκπαιδεύσεων στη
Μονάδα (phase III και IV ). Πρόκειται για
την βελτιωμένη έκδοση του ΜΒ-339Α και
αποτελούσε το μέσο για μία ομαλή μετά-
βαση των εκπαιδευομένων σε αεροσκάφη
τέταρτης γενιάς. Παρόλο που κατασκευά-
στηκε αρκετά χρόνια πριν, διαθέτει πλη-
θώρα ηλεκτρονικών συστημάτων και
ψηφιακά όργανα πτήσης που αναβαθμί-
ζουν σημαντικά το επίπεδο της παρεχόμε-
νης εκπαίδευσης, βοηθούν τους
εκπαιδευόμενους να προσαρμοστούν στα-
διακά σε περιβάλλον με πολλά avionics και
κατά συνέπεια καθιστούν το ΜΒ-339CD
ένα ιδιαίτερα χρηστικό εκπαιδευτικό αερο-
σκάφος. Πιο συγκεκριμένα, από πλευράς
Από πάνω προς τα
κάτω, τα αεροσκάφη:
M-346,
MB-339C/D,
MB-339A
(difesaonline.it)

ραδιοναυτιλιακών βοηθημάτων είναι
άρτια εξοπλισμένο, αφού διαθέτει TACAN,
VOR, ILS και δύο ασυρμάτους (VHF-UHF),
ενώ όσον αφορά στις δυνατότητες εκτέλε-
σης ναυτιλίας RNAV είναι εφοδιασμένο με
INS/GPS. Αναφορικά με το οπλικό σύ-
στημα, το αεροσκάφος, με τη βοήθεια του
INS, παρέχει δυνατότητα εκτέλεσης βολών
(εκπαιδευτικών και πραγματικών πυρομα-
χικών) σε αποστολές Αέρος–Εδάφους, ενώ
αντίστοιχα στις αποστολές Αέρος-Αέρος
παρέχεται η δυνατότητα εκτέλεσης πυρο-
βόλων καθώς και εξομοίωσης άφεσης πυ-
ραύλων Αέρος-Αέρος μέσω χρήσης
Captive2. Η απεικόνιση - διαχείριση των
πληροφοριών γίνεται μέσω HOTAS3, τριών
MFD4, ενός DEP (Data Entry Panel) και
ενός Head Up Display σε κάθε cockpit. Το
αεροσκάφος, τέλος, έχει σύστημα κατα-
γραφής VTR, όπου καταγράφονται σε κα-
σέτα τα στοιχεία που απεικονίζονται στα
MFD ή στο HUD.
Από τον Οκτώβριο του 2017, η εκπαί-
δευση στο στάδιο phase 4 πραγματοποι-
είται εξ ολοκλήρου με αεροσκάφη Μ-346,
με απώτερο σκοπό την ομαλότερη μετά-
βαση των εκπαιδευόμενων σε αεροσκάφη
πέμπτης γενιάς. Πρόκειται για ένα αερο-
σκάφος επίσης ιταλικής κατασκευής, δύο
κινητήρων, με εξαιρετικές αεροδυναμικές
επιδόσεις και avionics όμοια με αυτά των
μαχητικών αεροσκαφών. Όλα τα ανωτέρω,
σε συνδυασμό με τη δυνατότητα προσο-
μοίωσης radar (μέσω της χρήσης Data
Link) και κατά συνέπεια τη δυνατότητα
αεροπορική Επιθεώρηση 50
εκτέλεσης BVR setup κατά τη διάρκεια της
εκπαίδευσης, σε κάνουν πολλές φορές να
ξεχνάς ότι πρόκειται για εκπαιδευτικό και
όχι για μαχητικό αεροσκάφος.
αεροδρόμιο – Εγκαταστάσεις
μονάδας
Το αεροδρόμιο διαθέτει έναν μόνο διά-
δρομο προσγείωσης και γι’ αυτόν τον λόγο
χρησιμοποιούνται δύο κοντινά αεροδρό-
μια ως εναλλακτικά, σε περίπτωση που
απαιτηθεί. Περιμετρικά του αεροδρομίου
βρίσκονται οι περιοχές πτήσης, οι οποίες
χρησιμοποιούνται από όλους τους τύπους
αεροσκαφών που ίπτανται στη μονάδα.
Όσον αφορά στα ραδιοβοηθήματα, υπάρ-
χει TACAN, ILS, VOR καθώς επίσης και
radar εδάφους που συμβάλλει στη ρύθ-
μιση της εναέριας κυκλοφορίας. Όλα τα
ανωτέρω μέσα βοηθούν στην πραγματο-
ποίηση μιας όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστι-
κής εκπαίδευσης, ειδικά σε περιπτώσεις
όπου οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ιδιαί-
τερα ευνοϊκές.
Όσον αφορά στις εγκαταστάσεις του
αεροδρομίου, σε όλους τους εκπαιδευόμε-
νους παρέχεται διαμονή σε δωμάτιο εντός
της Μονάδας, καθόλη τη διάρκεια του
σταδίου εκπαίδευσης. Στη Μονάδα, επι-
πλέον, λειτουργεί λέσχη για την εστίαση
του προσωπικού, υπάρχει πλήρως εξοπλι-
σμένο γυμναστήριο, καθώς επίσης και γή-
πεδα για εκτέλεση διαφόρων αθλητικών
51 αεροπορική Επιθεώρηση
Το έμβλημα της Μονάδας.
δραστηριοτήτων. Η χρήση των αθλητικών
εγκαταστάσεων από τους εκπαιδευόμε-
νους γίνεται κυρίως τα απογεύματα και,
παρά τον αυξημένο φόρτο, καταβάλλουν
κάθε δυνατή προσπάθεια να αθλούνται
τακτικά, καθώς γνωρίζουν ότι η καλή φυ-
σική κατάσταση αποτελεί εφόδιο που θα
τους βοηθήσει να αντεπεξέλθουν καλύ-
τερα στο περιβάλλον των επιταχύνσεων
που πρόκειται να αντιμετωπίσουν κατά τη
διάρκεια της πτήσης.
η Εκπαίδευση
Επίσημη γλώσσα στο εκπαιδευτικό κέντρο
είναι η αγγλική, γεγονός που σημαίνει ότι
η παρεχόμενη βιβλιογραφία, η εκπαίδευση
εδάφους, η εκπαίδευση στον εξομοιωτή
πτήσεων, η πτητική εκπαίδευση καθώς και
οι στιχομυθίες στον ασύρματο πραγματο-
ποιούνται κατ’ αποκλειστικότητα στα Αγ-
γλικά. Γι’ αυτό και ένα από τα βασικά
προαπαιτούμενα της συμμετοχής των εκ-
παιδευομένων στην εκπαίδευση είναι η
πολύ καλή γνώση της αγγλικής γλώσσας.
Υπεύθυνος για την παρακολούθηση
των πτήσεων είναι ο Διοικητής της Μονά-
δας (αξιωματικός προερχόμενος από την
Ιταλική Αεροπορία5 ). Σημαντικό, ωστόσο,
ρόλο στη διεξαγωγή των πτήσεων, στη λε-
πτομερή εφαρμογή του αναλυτικού προ-
γράμματος και στην ορθή εκπαίδευση των
εκπαιδευομένων διαδραματίζουν οι εκπαι-
δευτές, των οποίων η εθνικότητα ποικίλλει
και των οποίων η πλειονότητα διαθέτει
πρότερη εμπειρία σε μαχητικά ή/και εκ-
παιδευτικά αεροσκάφη.
Οι πραγματικοί πρωταγωνιστές, όμως,
και οι άνθρωποι για τους οποίους όλο το
προσωπικό της Μονάδας καταβάλλει τη
μέγιστη προσπάθεια, προκειμένου να φέ-
ρουν σε πέρας το δύσκολο έργο τους, είναι
οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι. Οι εκκολαπτόμε-
νοι αυτοί αεροπόροι, που αντιμετωπίζουν
την παρουσία τους στη Μονάδα ως μια μο-
ναδική ευκαιρία να πραγματοποιήσουν το
όνειρό τους πετυχαίνοντας τον στόχο
τους, που δεν είναι άλλος από την επιτυχή
περάτωση της πτητικής τους εκπαίδευσης.
Αυτό είναι και το εισιτήριο για να συνεχί-
σουν την καριέρα τους στον τύπο του αε-
ροσκάφους που θα τους τοποθετήσει η
αντίστοιχη πολεμική αεροπορία της χώρας
τους.

Όσον αφορά στο σύστημα που εφαρ-
μόζει η Ιταλική Αεροπορία για την κατα-
νομή των Ιταλών εκπαιδευόμενων στους
διαφόρους τύπους αεροσκαφών, με το
πέρας της εκπαίδευσης στο στάδιο phase
II διενεργείται ένας αρχικός διαχωρισμός
των εκπαιδευομένων σε αυτούς που θα
συνεχίσουν την καριέρα τους:
στα μεταγωγικά αεροσκάφη / ελικό-
πτερα,
στα μη επανδρωμένα αεροσκάφη και
στα μαχητικά.
Ένα από τα σημαντικότερα στάδια στη
ζωή ενός Ιταλού αεροπόρου είναι το
phase III, στάδιο στο οποίο εκπαιδεύονται
μόνο οι δόκιμοι που έχουν επιλεγεί για τα
μη επανδρωμένα6 και τα μαχητικά αερο-
σκάφη. Ο λόγος είναι ότι οι εκπαιδευόμενοι
απαιτείται να περατώσουν επιτυχώς το
υπόψη στάδιο προκειμένου να λάβουν τον
“Acquilla” (διακριτικό ιπταμένου με σήμα
τον αετό) και να τους απονεμηθεί επίσημα
ο τίτλος του “Military Pilot”. Αποτελεί ύψι-
στη τιμή για έναν Ιταλό αεροπόρο ο τίτλος
αυτός, γι’ αυτό και οι εκπαιδευόμενοι τον
δέχονται με περίσσεια υπερηφάνειας και
με καμάρι, εκλαμβάνοντάς τον ως αντα-
μοιβή των μέχρι τότε κόπων τους.
Η σημασία, όμως, του ανωτέρω
τίτλου ενισχύεται και από την αξία που του
δίνει και η ηγεσία της Ιταλικής Αεροπο-
ρίας. Σε μία λαμπρή τελετή, γνωστοποιεί-
ται στους εκπαιδευόμενους ο τύπος του
μαχητικού αεροσκάφους που θα χρησιμο-
ποιούν στην καριέρα τους μετά το πέρας
αεροπορική Επιθεώρηση 52
της συνολικής τους εκπαίδευσης, ενώ ο
ίδιος ο Διοικητής της Μονάδας τους απο-
νέμει το διακριτικό του Ιπταμένου. Πρόκει-
ται για μία εθιμοτυπική διαδικασία η οποία
κρατάει χρόνια και η οποία τηρείται με ιδι-
αίτερη ευλάβεια από κάθε γενιά αεροπό-
ρων.
Τέλος, οι εκπαιδευόμενοι που έχουν
επιλεγεί για τα μαχητικά Α/Φ εκπαιδεύον-
ται στο phase IV, που αποτελεί και το τε-
λευταίο πτητικό στάδιο πριν συνεχίσουν
την καριέρα τους στον τύπο του μαχητικού
αεροσκάφους το οποίο τους έχει οριστεί
να πετούν.
πρόγραμμα Εκπαίδευσης
Αναφορικά με το πρόγραμμα εκπαίδευσης
που ακολουθούν οι δόκιμοι, περιλαμβάνει
αρχικά διαλέξεις, που στην πλειοψηφία
τους επικεντρώνονται στις διαδικασίες που
εφαρμόζονται στο αεροδρόμιο και στα
είδη ασκήσεων που πρόκειται να εκτελέ-
σουν κατά την εκπαίδευσή τους. Με το
πέρας των διαλέξεων οι εκπαιδευόμενοι
πραγματοποιούν πτήσεις στον εξομοιωτή,
προκειμένου να εξοικειωθούν με το cock-
pit του αεροσκάφους αλλά και με τις δια-
δικασίες πτήσης και τις ασκήσεις που
έχουν ήδη διδαχτεί. Ο εξομοιωτής αποτε-
λείται από οθόνες και διαθέτει πολύ καλά
γραφικά και εξαιρετική απεικόνιση του
εδάφους της περιοχής όπου πραγματοποι-
είται η πτήση, με αποτέλεσμα οι εκπαι-
δευόμενοι να είναι ήδη εξοικειωμένοι με το
53 αεροπορική Επιθεώρηση
Πτήση τριάδας αεροσκαφών αποτελούμενης από τους τρεις τύπους αεροσκαφών της Μονάδας.
(blogbeforeflight.net)
περιβάλλον του αεροδρομίου, πριν ακόμα
ξεκινήσουν την πτητική τους εκπαίδευση.
Τέλος, ακολουθεί η πτητική εκπαί-
δευση, η οποία περιλαμβάνει διάφορα
είδη ασκήσεων, ανάλογα φυσικά με το
στάδιο εκπαίδευσης. Έτσι, στο στάδιο
phase II μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται σε
βασικές ασκήσεις πτήσης του αεροσκά-
φους, ώστε να καταλήξουν οι εκπαιδευό-
μενοι (2 χρόνια αργότερα) να εξασκούνται
στο στάδιο phase IV σε περισσότερο επι-
χειρησιακές ασκήσεις, όπως εναέρια μάχη,
αναχαιτίσεις, προσβολές επίγειων στόχων
κ.ά.
Καινοτομία στο πρόγραμμα πτητικής
εκπαίδευσης και καλό συνδετικό κρίκο με-
ταξύ του σταδίου των βασικών και των επι-
χειρησιακών ασκήσεων αποτελεί η εκπαί-
δευση στο στάδιο phase III. Ο όρος καινο-
τομία χρησιμοποιήθηκε γιατί από το 2017,
οπόταν και άρχισε να χρησιμοποιείται το
Μ-346 στο phase IV στάδιο, οι εκπαιδευό-
μενοι, πέραν των κλασικών ασκήσεων του
υπόψη σταδίου, άρχισαν επιπλέον να εκ-
παιδεύονται σε βασικούς ελιγμούς εναέ-
ριας μάχης, προσβολές επίγειων στόχων,
αλλά και άφεση εκπαιδευτικών βομβών
στο πεδίο βολής. Ο λόγος που πραγματο-
ποιήθηκε αυτή η αλλαγή και ο εμπλουτι-
σμός του σταδίου phase III με ασκήσεις
περισσότερο επιχειρησιακές έχει να κάνει
με τη χρήση του Μ-346 στο επόμενο εκ-
παιδευτικό στάδιο, ενός αεροσκάφους με
ομολογουμένως αξιοθαύμαστες επιδόσεις

και ιδιαίτερα αυξημένες απαιτήσεις. Ως εκ
τούτου, από το προηγούμενο κιόλας στά-
διο ξεκινά η προετοιμασία του εκπαιδευό-
μενου σε με ασκήσεις πιο επιχειρησιακές
και η εξοικείωσή του σε περιβάλλον με
πολλές επιταχύνσεις (g).
Όσον αφορά στην εκπαίδευση στο
πεδίο βολής, 2 έως 3 φορές τον χρόνο οι
δύο μοίρες (213 Sq και 212 Sq), στις
οποίες διδάσκονται ασκήσεις άφεσης βομ-
βών σε Π.Β., πραγματοποιούν μεταστάθ-
μευση στην αεροπορική βάση
Decimomannu της Σαρδηνίας. Από εκεί
επιχειρούν στο πεδίο βολής, το οποίο βρί-
σκεται στα δυτικά του νησιού και στο
οποίο εξασκούνται, ανάλογα με το στάδιο
εκπαίδευσης, σε διάφορα είδη άφεσης
βομβών και στην εκτέλεση πυροβόλων.
Σχετικά την πτητική εκπαίδευση, αξίζει
να σημειωθεί η ιδιαίτερη βαρύτητα που
δίνει η Ιταλική Αεροπορία στις ασκήσεις
πτήσης οργάνων, καθώς και στα ακροβα-
τικά. Αυτό το συμπεραίνει κανείς εύκολα,
αν αναλογιστεί τον μεγάλο αριθμό πτή-
σεων που διενεργούνται υπό κανόνες πτή-
σης με όργανα (IFR). Κατά τη διάρκεια της
εκπαίδευσης, λοιπόν, εκτελούνται πολλές
ραδιοναυτιλίες σε αεροδρόμια όλης τις
ιταλικής επικράτειας, ενώ κάποιες φορές
τον χρόνο πραγματοποιούνται και πτήσεις
σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έτσι, οι εκπαι-
δευόμενοι εξοικειώνονται αρκετά με τις
διαδικασίες που αφορούν στη σχεδίαση
και στην εκτέλεση αποστολών με Α/Δ προ-
ορισμού διαφορετικό από το μητρικό,
αεροπορική Επιθεώρηση 54
καθώς επίσης και σε πτήσεις cross coun-
try7. Όσον αφορά στα ακροβατικά, γίνεται
εξάσκηση στις περισσότερες από τις πτή-
σεις, γεγονός που είναι μεν πρωτόγνωρο
για τους μη Ιταλούς εκπαιδευόμενος, αλλά
που μοιάζει απολύτως λογικό αν αναλογι-
στούμε ότι βρισκόμαστε στην χώρα των
Frecce Tricolori, μία από τις καλύτερες
ακροβατικές ομάδες στον κόσμο, οι οποίοι
συνεχίζουν μία παράδοση που κρατάει
από το 1961. Εξάλλου, ο θαυμασμός και
ο σεβασμός που δείχνουν όλοι οι αεροπό-
ροι (και όχι μόνο) στο πρόσωπο των Frecce
και οι εκδηλώσεις θαυμασμού σε όλες τις
αεροπορικές επιδείξεις που συμμετέχουν
αποδεικνύουν πόσο βαθιά ριζωμένα στην
αεροπορική τους κουλτούρα είναι τα
ακροβατικά, κυρίως από θέση του κλει-
στού σχηματισμού (fingertip).
πτητική λειτουργία μονάδας
Κάθε πρωί, στις 08:05, στην κεντρική αί-
θουσα του κτιρίου λαμβάνει χώρα το
πρωινό briefing. Η παρουσία του εμπλεκό-
μενου με τις πτήσεις προσωπικού (μαθη-
τών, εκπαιδευτών και ελεγκτών εναέριας
κυκλοφορίας) είναι υποχρεωτική και το
προσωπικό ενημερώνεται για τον καιρό, τα
Notams, την κατάσταση των εναλλακτι-
κών αεροδρομίων, ενώ σε ορισμένες περι-
πτώσεις δίνονται ειδικές οδηγίες
(αναφορικά με τις πτήσεις) από τον επιβλέ-
ποντα. Επιπλέον, μία φορά την εβδομάδα,
55 αεροπορική Επιθεώρηση
πραγματοποιείται σύντομη ενημέρωση
που αφορά αποκλειστικά σε θέματα Ασφά-
λειας Πτήσεων.
Σημαντικό ρόλο στην επιχειρησιακή
λειτουργία της Μονάδας και στην εύρυθμη
διεξαγωγή των πτήσεων διαδραματίζει ο
Director of Flights (DoF), θέση η οποία στε-
λεχώνεται από εκπαιδευτές ιπτάμενους. Ο
DoF είναι υπεύθυνος για την αξιολόγηση
του καιρού, των Notams, της κατάστασης
του μητρικού και των εναλλακτικών αερο-
δρομίων, την επάρκεια των μέσων που
υποστηρίζουν τις πτήσεις, ενώ είναι αυτός
που δίνει τελικά το πράσινο φως για την
έναρξη των πτήσεων. Επιπρόσθετα, διαχει-
ρίζεται τις περιοχές των πτήσεων, κάνει το
last minute briefing στα πληρώματα πριν
Τετράδα αεροσκαφών MB-339CD.
(twitter.com/italianairforce)
από την πτήση και γενικά αποτελεί τον
συνδετικό κρίκο μεταξύ του εμπλεκομένου
με τις πτήσεις προσωπικού και της Διοίκη-
σης.
Πέραν της γενικής πρωινής ενημέρω-
σης, υπάρχουν και τα επιμέρους briefing
του κάθε σχηματισμού τα οποία πραγμα-
τοποιούνται πριν από κάθε πτήση. Οι εκ-
παιδευόμενοι έχουν ήδη ενημερωθεί από
την προηγούμενη ημέρα για το πρό-
γραμμα των πτήσεων και 5 λεπτά πριν την
προβλεπόμενη ώρα του briefing όλα είναι
έτοιμα, άπαντες είναι στη θέση τους και
περιμένουν τον αρχηγό σχηματισμού να
ξεκινήσει την ενημέρωση. Η ενημέρωση
είναι συγκεκριμένης χρονικής διάρκειας
και επικεντρώνεται σε βασικά στοιχεία της

Ζεύγος αεροσκαφών (MB-339CD και MB-339A) σε πτήση Χαμηλής Ναυτιλίας.
( aeronauticadifesa.it)
πτήσης, ανάλογα με τις αδυναμίες και το
επίπεδο εμπειρίας του κάθε εκπαιδευόμε-
νου.
Μετά από την ενημέρωση τα πληρώ-
ματα παρακολουθούν το last minute brief-
ing από τον DoF και πλέον είναι έτοιμα να
απογειωθούν για να εκτελέσουν την προ-
γραμματισμένη άσκηση, η οποία μπορεί
να είναι πτήση σε τοπική περιοχή πτήσης,
ναυτιλία όψεως ή ραδιοναυτιλία. Αναφο-
ρικά με την τεχνική εκπαίδευσης αέρος,
εφαρμόζεται η τεχνική της επίδειξης –
εκτέλεσης (Demo – Do). Αυτό σημαίνει ότι
για κάθε άσκηση που εκτελείται για πρώτη
φορά πραγματοποιείται αρχικά επίδειξή
της από τον εκπαιδευτή και στη συνέχεια
εκτέλεση από τον εκπαιδευόμενο. Έτσι, ο
τελευταίος, πέρα από ό,τι έχει μελετήσει
στο βιβλίο της τεχνικής πτήσης, έχει τη δυ-
νατότητα να δει τον ακριβή τρόπο εκτέλε-
αεροπορική Επιθεώρηση 56
σης της άσκησης και με τη βοήθεια του εκ-
παιδευτή προσπαθεί να την εκτελέσει και
ο ίδιος. Σταδιακά και με την αύξηση της
εμπειρίας, οι οδηγίες και η βοήθεια του εκ-
παιδευτή ελαττώνονται, ώστε να φτάσει
κάποια στιγμή ο εκπαιδευόμενος να εκτε-
λεί τις ασκήσεις μόνος του, χωρίς να απαι-
τείται παρέμβαση ή υπόδειξη από τον
εκπαιδευτή. Και αυτή είναι η πεμπτουσία
της εκπαίδευσης.
Η πτήση, η οποία διαρκεί μία ώρα,
ολοκληρώνεται πάντα με το πέρας της
απενημέρωσης. Τα πληρώματα συγκεν-
τρώνονται πάλι στην αίθουσα απενημέρω-
σης και ο αρχηγός του σχηματισμού ξεκινά
το debriefing επισημαίνοντας και ανα-
λύοντας τα σφάλματα που έγιναν κατά τη
διάρκεια της πτήσης. Πολύ σημαντικό βοή-
θημα για την εκτέλεση της απενημέρωσης
αποτελεί το RES (Representation and
57 αεροπορική Επιθεώρηση
Απογείωση αεροσκάφους M-346.
(Facebook: Aeronautica Militare )
Elaboration System). Πρόκειται για σύ-
στημα το οποίο παρέχει τρισδιάστατη
απεικόνιση των ιχνών πτήσης όλων των αε-
ροσκαφών του σχηματισμού, καθώς και
τις παραμέτρους πτήσης, όπως αυτές
απεικονίζονται στο HUD του εκάστοτε αε-
ροσκάφους. Με τον τρόπο αυτό γίνεται
πλήρως αντιληπτή από τους μαθητές η κί-
νηση των αεροσκαφών, ενώ οι εκπαιδευ-
τές έχουν τη δυνατότητα να αναλύσουν με
μεγαλύτερη ακρίβεια και σαφήνεια τα
σφάλματα που συνέβησαν κατά την
πτήση, αλλά και να προτείνουν συγκεκρι-
μένους τρόπους διόρθωσής τους. Με το
πέρας της απενημέρωσης οι εκπαιδευόμε-
νοι αποσύρονται για μελέτη, προκειμένου
να προετοιμαστούν για την επόμενη
πτήση, η οποία μπορεί να πραγματοποι-
ηθεί την ίδια ή επόμενη ημέρα.
Κατά τη διάρκεια του προγράμματος
εκπαίδευσης, οι εκπαιδευόμενοι εκτελούν
και ορισμένες πτήσεις ΜΟΝΟΣ, ο αριθμός
των οποίων ποικίλλει ανάλογα με το στάδιο
εκπαίδευσής τους. Σημαντική στιγμή στην
εκπαιδευτική ζωή του κάθε εκπαιδευόμε-
νου αποτελεί η πρώτη πτήση ΜΟΝΟΣ σε
κάθε στάδιο, γι’ αυτό και το γιορτάζουν με
το καθιερωμένο επονομαζόμενο Solo
Party, με τη συμμετοχή όλων των εκπαι-
δευόμενων και εκπαιδευτών της Μοίρας,
αλλά και της Διοίκησης.
 αεροπορική Επιθεώρηση 58

σχέση Εκπαιδευτή – δευόμενοι οφείλουν να διατηρήσουν μεν

Εκπαιδευόμενου
Στο εκπαιδευτικό κέντρο υπάρχει συγκε-
κριμένη διαχωριστική γραμμή μεταξύ του
ρόλου του εκπαιδευτή και του εκπαιδευό-
μενου. Ας μην ξεχνάμε ότι στην υπόψη Μο-
νάδα συγκεντρώνονται αεροπόροι από
διαφορετικές χώρες, με διαφορετική εμ-
πειρία, διαφορετική εκπαίδευση (στρατιω-
τική και πτητική) αλλά και διαφορετική
κουλτούρα, και ο μόνος τρόπος να συνυ-
πάρξουν και να συνεργαστούν όλοι είναι ο
καθένας να συμπεριφέρεται τηρώντας τον
ρόλο του με απαρέγκλιτη συνέπεια.
Από την πλευρά τους, λοιπόν, οι εκπαι-
τις μέχρι τότε εμπειρίες τους και τα όσα
είχαν διδαχθεί στη πατρίδα τους, αλλά
γρήγορα να προσαρμοστούν στις νέες δια-
δικασίες και εκπαιδευτικές μεθόδους,
καθώς τα επιθυμητά επίπεδα απόδοσης
καθορίζονται εντέλει από την Ιταλική Αε-
ροπορία. Από την άλλη, οι εκπαιδευτές
οφείλουν να διασφαλίσουν τη σωστή εφαρ-
μογή των διαδικασιών (όπως αυτές ορίζον-
ται από την Ιταλική Αεροπορία) και να
παρέχουν τη βέλτιστη εκπαίδευση, δίχως
όμως να λησμονούν τη διαφορετική κουλ-
τούρα της κάθε χώρας από την οποία προ-
έρχονται οι εκάστοτε εκπαιδευόμενοι.

Πτήση Χαμηλής Ναυτιλίας από τους τρεις τύπους αεροσκαφών της Μονάδας, στην περιοχή του Salento.
(difesaonline.it)
59 αεροπορική Επιθεώρηση
Έλληνες εκπαιδευόμενοι φωτογραφίζονται κρατώντας την ελληνική σημαία.
η παρουσία των Ελλήνων
Εκπαιδευόμενων
Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην γίνει
ιδιαίτερη αναφορά στους Έλληνες αεροπό-
ρους που έχουν κατά καιρούς εκπαιδευτεί
στο υπόψη εκπαιδευτικό κέντρο και έχουν
διαπρέψει με τις επιδόσεις τους. Με την
άφιξή τους στη Μονάδα έχουν να αντιμε-
τωπίσουν αρκετές δυσκολίες και καταστά-
σεις πρωτόγνωρες γι’ αυτούς. Ξαφνικά
βρίσκονται σε μία ξένη χώρα, σε ένα μη οι-
κείο περιβάλλον, εκπαιδεύονται σε μία
γλώσσα διαφορετική από τη μητρική τους,
βλέπουν διαδικασίες που είναι ελαφρώς
διαφορετικές από ό,τι είχαν συνηθίσει
μέχρι τότε και όλα αυτά πρέπει γρήγορα
να τα ξεπεράσουν προκειμένου να εξα-
σφαλίσουν τη μέγιστη απόδοση από τον
εαυτό τους, ώστε να πετύχουν τον στόχο
τους. Και τα καταφέρνουν. Γνωρίζουν ότι
η εκπαίδευση είναι απαιτητική, αλλά η
σωστή μέχρι τότε εκπαίδευσή τους και η
αγάπη για το επάγγελμά τους τούς βοη-
θούν να μένουν πάντα προσηλωμένοι στον
στόχο τους και να μην παρεκκλίνουν ούτε
κατ’ ελάχιστο απ΄ αυτόν.
Από το 2008 μέχρι και σήμερα, αρκε-
τοί Έλληνες έχουν εκπαιδευτεί στο υπόψη
εκπαιδευτικό κέντρο πετυχαίνοντας από-
δοση άνω του μέσου όρου, ενώ τα σχόλια
που αποκομίζουν είναι ιδιαίτερα κολακευ-
τικά και ενθαρρυντικά τόσο για τους ίδιους

όσο και για την Πολεμική Αεροπορία. Πε-
ρατώνοντας την εκπαίδευσή τους, είναι
πλέον έτοιμοι να στελεχώσουν τις Μοίρες
Εκπαίδευσης των μαχητικών αεροσκα-
φών, έχοντας πλέον στη φαρέτρα τους
δύο πολύ καλά εφόδια, που θα τους φα-
νούν ιδιαίτερα χρήσιμα στη συνέχεια της
καριέρας τους: εμπειρία και αυτοπεποί-
θηση.
σύνοψη
Εκ των προαναφερθέντων συμπεραίνουμε
ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερα αξιόλογο
κέντρο πτητικής εκπαίδευσης με τρία δια-
φορετικά είδη αεροσκαφών, καθένα εκ
των οποίων καλύπτει επάξια τις ανάγκες
του ρόλου για τον οποίο χρησιμοποιείται.
Τα μέσα του αεροδρομίου είναι επαρκή
και συντελούν στην παροχή μιας ποιοτικής
και αρκετά ρεαλιστικής εκπαίδευσης. Σα-
φέστατα και δεν είναι εύκολο να λειτουρ-
γήσει μία Μονάδα στελεχωμένη από
προσωπικό τόσο διαφορετικό, ο επαγγελ-
ματισμός, όμως, όλων και η αγάπη τους
για την αεροπορική ιδέα τους οδηγούν στο
να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια
προκειμένου να ξεπεραστεί κάθε εμπόδιο
και να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλε-
σμα, που δεν είναι άλλο από την παροχή
εκπαίδευσης υψηλού επιπέδου στους εκ-
παιδευόμενους και την ανάδειξη του διε-
θνούς αυτού κέντρου πτητικής
εκπαίδευσης.
αεροπορική Επιθεώρηση 60
1
Με τον όρο phase II αναφερόμαστε σε
πτητική εκπαίδευση βασικού σταδίου.
Ομοίως, το στάδιο phase III αντιστοιχεί σε
προκεχωρημένη πτητική εκπαίδευση, ενώ
το phase IV είναι το στάδιο στο οποίο πα-
ρέχεται επιχειρησιακή πλέον εκπαίδευση.
2
Εκπαιδευτικός πύραυλος που εξομοιώνει
τη λειτουργία του πραγματικού.
3
Hands on Throttle and Stick. Η γενική
ιδέα της τοποθέτησης κομβίων και διακο-
πτών στη μανέτα και στο χειριστήριο, επι-
τρέποντας στον χειριστή να έχει
πρόσβαση σε όλες τις λειτουργίες του
cockpit και να πετάει το αεροπλάνο χωρίς
να απομακρύνει τα χέρια του από αυτά.
4
Οθόνες πολλαπλών λειτουργιών.
5
Παρά το γεγονός της παρουσίας αξιωμα-
τικών από διάφορα κράτη, όλες οι θέσεις
διοίκησης καλύπτονται από αξιωματικούς
της Ιταλικής Αεροπορίας. Δεν προβλέπε-
ται μη Ιταλός αξιωματικός να κατέχει
οποιαδήποτε θέση άσκησης διοίκησης στη
Μονάδα.
6
Οι εκπαιδευόμενοι που επιλέγονται για τα
μη επανδρωμένα αεροσκάφη εκπαιδεύον-
ται σε ένα σύντομο πτητικό πρόγραμμα
προκεχωρημένης εκπαίδευσης (phase III),
διαφορετικό από εκείνο στο οποίο εκπαι-
δεύονται οι δόκιμοι που έχουν επιλεγεί για
τα μαχητικά αεροσκάφη. Με το πέρας της
υπόψη εκπαίδευσης λαμβάνουν και αυτοί
τον τίτλο του “Military Pilot”.
7
Πτήση κατά την οποία ένα ή περισσότερα
Α/Φ απογειώνονται από το μητρικό αερο-
δρόμιο και προσγειώνονται σε αεροδρό-
μιο άλλης χώρας.
EURO NATO JOINT JET
PILOT TRAINING
(ENJJPT)

Επισμηναγός (Ι) Παναγιώτης Παναγιωτόπουλος

Hellenic Air Force
Senior National Representative ENJJPT
2016-2019

Στην πόλη Wichita Falls του Τέξας των
ΗΠΑ, 110 Ναυτικά Μίλια (110NM) βορει-
οδυτικά του Dallas, βρίσκεται η Αεροπο-
ρική Βάση Sheppard AFB, η μεγαλύτερη
Βάση Εκπαίδευσης της Αμερικανικής Πο-
λεμικής Αεροπορίας (United States Air
Force – USAF).
Η Βάση Sheppard AFB αποτελεί με-
ταξύ άλλων την έδρα του Προγράμματος
Euro NATO Joint Jet Pilot Training (EN-
JJPT), του οποίου τα μοναδικά χαρακτηρι-
στικά αποτελούν το αντικείμενο του ανά
χείρας σημειώματος. Το πρόγραμμα EN-
JJPT είναι το μοναδικό παγκοσμίως πολυε-
θνικό πρόγραμμα εκπαίδευσης χειριστών
μαχητικών αεροσκαφών, το οποίο απο-
λαμβάνει το καθεστώς Διεθνούς Οργανι-
σμού (International Organization Status),
στον οποίο, μάλιστα, έχει εκχωρηθεί από
τις ιδρυτικές χώρες-μέλη καθεστώς Διακυ-
βερνητικής Αυτοδυναμίας (Self-gover-
nance) με εξουσιοδοτική και γνωμοδοτική
τάξη αποφάσεων Υπουργικού Επιπέδου
(Ministerial Decision Making Level). Στο
πρόγραμμα ENJJPT συμμετέχουν 14
χώρες. Η Ελλάδα αποτελεί Ιδρυτικό Μέλος
του ENJJPT και η συμβολή της Ελληνικής
Πολεμικής Αεροπορίας έχει υπάρξει ση-
μαντική και πολυσχιδής κατά τη διάρκεια
των 36 ετών της λειτουργίας του Οργανι-
σμού.
Αεροπορική Επιθεώρηση 62
ΙΣΤΟΡΙΚΟ
Η αεροπορική ιστορία της ευρύτερης πε-
ριοχής του βορείου Τέξας ανάγεται στα
χρόνια πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην τότε πολίχνη της Wichita Falls έδρευε
το Αεροπορικό Πεδίο Εκπαίδευσης του
Αμερικανικού Στρατού (US Army Air Corp
Air Training Range), γνωστό ως Kell Field.
Το έτος ίδρυσής του τοποθετείται στο
1911, πολύ πριν τον διαχωρισμό της Αμε-
ρικανικής Αεροπορίας σε ξεχωριστό Κλάδο
των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων.
Μετά τη θετική έκβαση του Α΄ Παγκο-
σμίου Πολέμου για τις ΗΠΑ, το πεδίο Kell
απενεργοποιήθηκε και η περιοχή στερή-
θηκε της παρουσίας αεροπορικών δυνά-
μεων και της συνεπαγόμενης ανα-
πτυξιακής πτυχής της ύπαρξης τους, εγγύς
της κοινότητας της Wichita Falls.
Ο γερουσιαστής Morris Sheppard,
πρόεδρος της Επιτροπής Ενόπλων Δυνά-
μεων της Γερουσίας των ΗΠΑ, καταγόμε-
νος από την Wichita Falls, μεσολάβησε
παρασκηνιακά, ώστε η Αεροπορία των
ΗΠΑ να επαναξιολογήσει την τοποθεσία
και να προβεί στη θεμελίωση Αεροπορικής
Βάσης, της οποίας αρχικός ρόλος υπήρξε
η υποστήριξη Δυνάμεων Βομβαρδιστικών
και, δευτερευόντως, η παροχή ευκολιών
για αεροπορική εκπαίδευση. Η θεμελίωση
της Βάσης συνέπεσε ιστορικά με την
έναρξη της εμπλοκής των ΗΠΑ στον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η ολοκλήρωση της
εδραίωσής της συνετελέσθη στο απόγειο
63 Αεροπορική Επιθεώρηση
Έμβλημα ENJJPT.
του ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων, ο
οποίος έμεινε γνωστός με τον όρο Ψυχρός
Πόλεμος. Αν και αρχικά η Βάση αποτέλεσε
θεμελιώδη κόμβο στη μετακίνηση Αεροπο-
ρικών Στρατηγικών Δυνάμεων προς την
Ασία, οι συνθήκες που επικρατούσαν στην
ευρύτερη γεωγραφική περιοχή την κατέ-
στησαν ιδανική κυρίως για την ανεμπόδι-
στη εκτέλεση του εκπαιδευτικού
αεροπορικού έργου. Καλές καιρικές συν-
θήκες επικρατούν κατά την μεγαλύτερη
διάρκεια του έτους, ενώ απέραντες ακα-
τοίκητες εκτάσεις περιβάλλουν τη Βάση,
διαμορφώνοντας ιδιαίτερα ευνοϊκές προ-
ϋποθέσεις για την Πτητική Εκπαίδευση των
νέων, άπειρων Αεροπόρων.
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1960
& ‘70, η Αεροπορική Βάση χρησιμοποι-
ήθηκε για την παροχή Αεροπορικής Εκπαί-
δευσης σε Τεχνικούς και Πιλότους
Αεροποριών Τρίτων Χωρών, φίλα προσκεί-
μενων στην Αμερική, όχι όμως μελών της
Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Η εν λόγω
Αεροπορική Βάση μετονομάστηκε σε
Sheppard AFB προς τιμήν του θεμελιωτή
της. Αυτό διότι η παρέμβαση του εν λόγω
πολιτικού ανδρός ανασχημάτισε ουσια-
στικά την περιοχή, γνωστή σήμερα ως TEX-
OMA (North Texas – South Oklahoma).
Αφρικανικές και ασιατικές χώρες εκπαί-
δευσαν κατά τις δεκαετίες αυτές το προ-
σωπικό τους στην περιοχή. Σήμερα η
παρουσία των χωρών εκείνης της περιό-
δου αναγνωρίζεται ως καταλυτικής σημα-
σίας, καθότι συντελέστηκαν τα κάτωθι:
1. Οι τοπικές, συντηρητικές Κοινότη-
τες εκτέθηκαν στην παρουσία ξένων λαών
και ανέπτυξαν το αίσθημα της φιλοξενίας.
2. Θεσμικά αναγνωρίστηκε ότι οι
Ιπτάμενοι διαφορετικών εθνικοτήτων,
παρά τις τεράστιες διαφορές μορφωτικού
και εκπαιδευτικού υποβάθρου, ανέπτυξαν
τυποποίηση εξαιρετικού επιπέδου, ενίσχυ-
σαν τους δεσμούς των χωρών τους με τις
ΗΠΑ και προέβαλαν διεθνώς την ποιότητα
της παρεχόμενης Αμερικανικής Αεροπορι-
κής Εκπαίδευσης.
3. Επιχειρησιακά αποτυπώθηκε ότι
οποιαδήποτε μορφή δυσχερειών αποδί-
δονται στην πολυτυπία αεροπορικών
μέσων και υλικών, δύνανται να εξομαλύν-
θούν με την επικαιροποιημένη, τυποποι-
ημένη, κοινή εκπαιδευτική εμπειρία που
ένα πολυεθνικό περιβάλλον μπορεί να προ-
σφέρει.
Τα ανωτέρω χαρακτηριστικά συμπερά-

σματα έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στον
προσδιορισμό του περιγράμματος της πρό-
τασης που οδήγησε στο πρόγραμμα Euro-
NATO Joint Jet Pilot Training. Στις αρχές
της δεκαετίας του 1980, τίποτα δεν προ-
μήνυε την κατάρρευση του ανατολικού
μπλόκ σοσιαλιστικών χωρών. Ο ανταγωνι-
σμός των υπερδυνάμεων βρισκόταν στο
απόγειο και ήταν προφανές ότι οι αεροπο-
ρικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ χρειάζονταν
επειγόντως καλύτερο συντονισμό, τυποποι-
ημένη εκπαίδευση και κοινές επιχειρησια-
κές καταβολές για τους Ιπταμένους τους.
Ιδιαίτερα οι μικρότερες πληθυσμιακά
χώρες της Ευρώπης στερούνταν εκπαιδευ-
τικών αεροσκαφών και εγκαταστάσεων
ικανών να παρέξουν υψηλού επιπέδου ρε-
αλισμού στην εκπαίδευση κατά της απει-
λής. Επιπλέον ο εναέριος χώρος της
Ευρώπης, κυρίως για πολιτικούς λόγους,
ήταν από τότε πολύπλοκος και πολυδια-
σπασμένος. Κάτι τέτοιο δε συνέβαινε στις
ΗΠΑ και κυρίως στο Τέξας. Η ανάγκη τυ-
ποίησης της εκπαίδευσης των πληρωμά-
των αέρος των αεροποριών του ΝΑΤΟ,
ανεξαρτήτως τύπου αεροσκάφους με το
οποίο αυτά ίπτανται, και η αναζήτηση λύ-
σεων στα προβλήματα πολυτυπίας, οδή-
γησε στο συμπέρασμα ότι από πολύ νωρίς,
στην έναρξη της καριέρας τους, οι Ιπτάμε-
νοι Μαχητικών, Μεταγωγικών και Ελικο-
πτέρων θα έπρεπε να λαμβάνουν κοινή,
τυποποιημένη, αυστηρή και ακριβή εκπαί-
δευση. Το επίπεδο αυτό εκπαίδευσης για
πολλά κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ ήταν και πα-
Αεροπορική Επιθεώρηση 64
ραμένει ανέφικτο λόγω κόστους, απουσίας
μέσων και έλλειψης κατάλληλου εναερίου
χώρου, τόσο από πλευράς έκτασης όσο
και επικρατουσών καιρικών συνθηκών κα-
τάλληλων για εκτέλεση Επιχειρήσεων Εκ-
παίδευσης Πληρωμάτων Αέρος. Η ιδέα
ενός κοινού Κέντρου Αεροπορικής Εκπαί-
δευσης διαθέσιμου σε όλες τις χώρες-μέλη
του ΝΑΤΟ ωρίμασε κάτω από τις ιστορικές
συνθήκες της εποχής και οδήγησε στην
ίδρυση του ENJJPT.
Το ENJJPT ιδρύθηκε το 1981 και εξαρ-
χής εδρεύει στη Βάση Sheppard AFB. Η
Ελλάδα, δια της Ελληνικής Πολεμικής Αε-
ροπορίας αποτελεί ιδρυτικό μέλος του Ορ-
γανισμού, μαζί με το Βέλγιο, τις ΗΠΑ, τη
Γερμανία, την Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο
και τον Καναδά. Στις αρχικές 7 χώρες προ-
σετέθησαν αργότερα η Ολλανδία, η Ισπα-
νία, η Δανία, η Νορβηγία, η Τουρκία, η
Πορτογαλία και πρόσφατα (2018) η Ρου-
μανία. Το πρόγραμμα σήμερα λειτουργεί
βασιζόμενο στην εξολοκλήρου ή εν μέρει
συμμετοχή των 14 χωρών-μελών, έχει δε
ήδη απευθύνει πρόσκληση συμμετοχής σε
επιπλέον χώρες, με πρόσφατο παράδειγμα
αυτό του Μαυροβουνίου.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ – ΔΟΜΗ –
ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ
Η βάση Sheppard AFB ανήκει και διοικεί-
ται από την 82nd Training Wing (82η Πτέ-
ρυγα Εκπαίδευσης). Βασικός και
πρωτεύων ρόλος της Πτέρυγας είναι η πα-
65 Αεροπορική Επιθεώρηση
ροχή Τεχνικής Εκπαίδευσης επί όλων των
ζητημάτων που άπτονται της τεχνικής και
εφοδιαστικής Υποστήριξης Αεροσκαφών,
Μέσων και Υλικών της Αμερικανικής Αερο-
πορίας. Στην Πτέρυγα υπηρετούν, ως το-
ποθετημένα, 17.200 άτομα, ενώ ετησίως
εκπαιδεύονται 64.000 Τεχνικοί Αξιωματι-
κοί και Υπαξιωματικοί. Δευτερεύων ρόλος
της 82ης Πτέρυγας Εκπαίδεσης είναι η υπο-
στήριξη και φιλοξενία του ENJJPT. Το πρό-
γραμμα ENJJPT,για λόγους διοικητικής και
λειτουργικής αυτοδυναμίας, έχει λάβει δι-
οικητικά δομή Πτέρυγας Εκπαίδευσης
Αέρος, με αριθμητική ονοματοδοσία 80th
Fighter Training Wing.
Η 80η Πτέρυγα Εκπαίδευσης Αέρος φι-
λοξενείται εντός της Αεροπορικής Βάσης
του Sheppard και υποστηρίζεται αποκλει-
στικά από την 82nd Training Wing. Η υπο-
στήριξη – εντός βάσης περιλαμβάνει τα
κάτωθι:
1. Κτηριακό Συγκρότημα Διοικητη-
ρίου
2. Κέντρο Ελέγχου Περιοχής Πτήσεων
3. Κέντρο Ελέγχου Αεροδρομίου
4. Πύργο Ελέγχου Αεροδρομίου
5. Αεροπορικό Νοσοκομείο
6. Διασπορές Οικιών Αξιωματικών
7. Διασπορά Οικιών Υπαξιωματικών
8. Ξενοδοχείο
9. Οικίες Διερχομένων και Ασκούμε-
νων
10. Δύο Γυμναστήρια χωρητικότητας
500 και 250 αθλητών, αντίστοιχα.
11. Κολυμβητήριο ολυμπιακών διαστά-
σεων και γειτνιάζον water park
12 .Αθλητικά και Τακτικά Πεδία Βολής
Ελαφρών και Βαρέων Όπλων Πεζι-
κού
13 Κέντρο νεότητας
14. Δημοτικό σχολείο
15. Παιδικό και βρεφονηπιακό σταθμό
και κέντρο προσχολικής φροντίδας
16. Εμπορικό κέντρο (Base Exchange
– BX)
17. Συγκρότημα κτηρίων τραπεζών
18. Διοικητικό κτήριο πανεπιστημίων
και κολεγίων
19. Στρατοδικείο
20. Κινηματοθέατρα
21. Λέσχη Αξιωματικών
22. Λέσχες Υπαξιωματικών
23. Αίθουσα ιστορίας και παράδοσης
24. Ναούς διαφόρων θρησκειών και
δογμάτων
25. Υπαίθριους χώρους αθλοπεδιών
26. Γήπεδα golf
Τα ανωτέρω συνιστούν την υποστηρικτική
δομή, η οποία, παρεχόμενη στο ENJJPT,
του επιτρέπει απρόσκοπτη λει- τουργία,
απαλλαγμένη από την μέριμνα προσωπι-
κού. Το ENJJPT, ωστόσο, διαθέτει ίδιες εγ-
καταστάσεις υποστήριξης επιχειρήσεων, οι
οποίες συνοψίζονται στις κάτωθι:
1. Κτήριο διοικητηρίου
2. Κεντρικό κτήριο επιχειρήσεων /
Κτήριο Μοιρών ENJJPT
3. Κτήριο εξομοιωτών αεροσκαφών
T-6 A / Τ-38 C
4. Κτήριο αεροδιαστημικής ιατρικής
 Αεροπορική Επιθεώρηση 66

5. Θάλαμο Χαμηλής Πίεσης

6. Εξομοιωτή αλεξιπτώτου
τύπου στατικού ιμάντα
7. Κτήριο μελέτης / αμφιθεά-
τρου και διοικητικής υπο-
στήριξης
8. Υπόστεγα αεροσκαφών
9. Συνεργεία συντήρησης και
τεχνικής υποστήριξης αε-
ροσκαφών
10. Εργοστάσιο αεροσκαφών
Τ-38 C
11. Δοκιμαστήρια κινητήρων
jet και turboprop
Ioannis Lekkas - Eagle Aviation 2018.
12. Πλυντήρια αεροσκαφών
Ο εναέριος χώρος που έχει ανατε-
θεί από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπο- pard με τον εναέριο χώρο του Dallas
ρίας των ΗΠΑ (Federal Aviation Agency – Fort-Worth, Νότια της Βάσης, προ-
FAA) στον έλεγχο της Αεροπορικής Βάσης σφέρει μοναδικές ευκαιρίες εκπαίδευ-
Sheppard AFB αποτελείται από διακριτά σης των νέων Ιπταμένων στο
μέρη, των οποίων τα μοναδικά χαρακτηρι- πολυπλοκότερο σύστημα πολιτικής
στικά συνοψίζονται κάτωθι: εναέριας κυκλοφορίας των ΗΠΑ, επι-
1. Οι Περιοχές Ασκήσεων και Επιχειρή- τρέποντάς τους να εκτελούν αποστο-
σεων (Military Operating Areas – λές ναυτιλίας και εκπαίδευσης
MOAs) καταλαμβάνουν έκταση ίση πτήσεως δι’ οργάνων εντός Εναερίου
σχεδόν με το ήμισυ του FIR Αθηνών. Χώρου Κατηγοριοποίησης Β (Β Class
Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι το μέ- Airspace), ο οποίος ανατίθεται μόνο
γεθος των διαθέσιμων περιοχών ξε- στα μεγαλύτερα και πλέον πολυσύχνα-
περνά σε εδαφοκάλυψη την έκταση στα αεροδρόμια των ΗΠΑ.
των πολιτειών Maine, Νέας Υόρκης 3. Οι Περιοχές Πτήσεων χωρίζονται σε
και Connecticut αθροιστικά. Δεν βόρειες, δυτικές και ανατολικές. Οι
υπάρχει άλλη Εκπαιδευτική Βάση στο βόρειες επεκτείνονται εκτός Πολιτείας
ΝΑΤΟ η οποία να διαθέτει μεγαλύτερη του Τέξας και καταλαμβάνουν μέρος
έκταση Περιοχών Πτήσεων. της Πολιτείας της Οκλαχόμα. Στο αυτό
2. Η γειτνίαση των Περιοχών του Shep- τμήμα βρίσκονται και δύο Τακτικά
67 Αεροπορική Επιθεώρηση
Πεδία Βολής, τα οποία χρησιμοποι-
ούνται για συνδυασμένες, διακλαδικές
επιχειρήσεις, υποστηρίζοντας κυρίως
την επιχειρησιακή εκπαίδευση των αε-
ροσκαφών T-38C. Τα ίδια Τακτικά
Πεδία Βολής χρησιμοποιούνται από το
Πυροβολικό του Αμερικανικού Στρα-
τού, αλλά και για εκτέλεση πτήσεων
δοκιμών Μη-Επανδρωμένων Αεροχη-
μάτων (Unmanned Aerial Vehicles –
UAVs) από το Αεροναυπηγικό Πανεπι-
στήμιο της πόλης Norman της Okla-
homa. Επιπλέον, στα εν λόγω πεδία
βολής ασκούνται μαχητικά αερο-
σκάφη F-16, Α-10, F-15E και F-35, τα
οποία, σε πολλές περιπτώσεις, κατόπιν
ολοκλήρωσης των ασκήσεών τους, με-
τασταθμεύουν στο Sheppard AFB για
απενημέρωση και ανεφοδιασμό.
4. Στις Περιοχές Πτήσεων, παρότι άνω-
θεν ξηράς, επιτρέπεται η Υπερηχητική
Πλεύση.
5. Πέριξ του Sheppard AFB και ξεκινών-
Ioannis Lekkas - Eagle Aviation 2018.
τας με κέντρο το αεροδρόμιο έχουν
οριοθετηθεί πολλαπλοί Διάδρομοι Χα-
μηλών Πτήσεων (Low Level Corridors).
Χωρίζονται σε Υψηλής και Χαμηλής
Ταχύτητας, ώστε ασφαλώς να διαχω-
ρίζονται τα ταχέα Jet T-38C από τα
χαμηλότερης ταχύτητας πτήσης Tur-
boprops T-6 A.
6. Ο εναέριος χώρος της Βάσης επιτηρεί-
ται από Σύστημα Ελέγχου Τερματικής
Περιοχής (Terminal Approach Control)
με τη βοήθεια σύγχρονων, τρισδιάστα-
των Ραντάρ Ελέγχου Προσέγγισης (3-
D RADAR Approach Control –
RAPCON). Επιπλέον, τρισδιάστατο
Ραντάρ Καιρού απεικονίζει την επι-
κρατούσα κατάσταση και συμπληρώ-
νει την εικόνα που παρέχεται στη
Βάση από το Εθνικό Κέντρο Πρόγνω-
σης Καιρού στο Norman της Okla-
homa (National Weather Center,
Oklahoma). Η συνδυασμένη πρό-
βλεψη επιτρέπει ακριβέστατη ροή
πληροφοριών
καιρικών συν-
θηκών, καλύ-
π τ ο υ σ α
εκτεταμένες
περιοχές πτή-
σεων και επι-
τρέποντας
στους επιβλέ-
ποντες των
πτήσεων να
λαμβάνουν

αποφάσεις γρήγορα και έγκαιρα.
Στο Sheppard AFB ανήκει σήμερα οργα-
νικά και επιχειρεί αποκλειστικά για το EN-
JJPT δύναμη 202 Αεροσκαφών.
Αποτελούνται από 115 Αεροσκάφη Αρχι-
κής και Προκεχωρημένης Εκπαίδευσης
τύπου Beechcraft Τ-6 και 87 Αεροσκάφη
Επιχειρησιακής Εκπαίδευσης Boeing Τ-38
C (πρώην Northrop-Grumman). Τα 40 εκ
των 87 Τ-38C ανήκουν στη Γερμανική Πο-
λεμική Αεροπορία και αποτελούν μέρος
της συμβολής της στο πρόγραμμα. Αξίζει
στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι η εκπαί-
δευση των Γερμανών πιλότων, κατόπιν του
Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εκτελείται απο-
κλειστικά σε αμερικανικό έδαφος. Tο EN-
JJPT αναλαμβάνει το κύριο φορτίο της
εκπαίδευσης αυτής, εξ ου και η αυξημένη
γερμανική συμβολή στα μέσα και υλικά
της Μονάδας.
Η διοικητική δομή του Προγράμματος
ENJJPT, όπως προαναφέρθηκε, αντανα-
κλά το status δομής Διεθνούς Οργανισμού
(International Organization). Η εκχώρηση
αρμοδιοτήτων πραγματοποιήθηκε με
υπουργική απόφαση εκάστης κυβέρνησης,
εγκεκριμένης από τα κοινοβούλια των
χωρών-μλών του προγράμματος. Από
πλευράς Ελλάδας, η απόφαση προσυπε-
γράφη το 1981 και απεστάλη προς κοινο-
ποίηση στη Συμμαχία, ώστε η χώρα να
λάβει και επίσημα το status του Signatory
Member του προγράμματος.
Το περίγραμμα της διακθβέρνησης του
Οργανισμού ENJJPT αναλύεται λεπτομε-
Αεροπορική Επιθεώρηση 68
ρώς στο κείμενο του Plan of Operations,
γνωστού και ως ENJJPT PO1. Εκ του κειμέ-
νου συνάγονται τα κάτωθι:
1. Ως Ανώτατο Διοικητικό Όργανο ορίζε-
ται η ENJJPT Steering Committee.
(ENJPPT SC). H ENJJPT SC συνεδριά-
ζει 2 φορές ετησίως και επιλαμβάνε-
ται όλων των διοικητικών, οικο-
νομικών, νομικών και τεχνικών ζητη-
μάτων που απασχολούν και επηρεά-
ζουν την ομαλή λειτουργία του
Οργανισμού.
2. Το Ανώτατο Διοικητικό Όργανο ανα-
φέρεται ξεχωριστά στα Υπουργεία
Άμυνας των χωρών-μελών και για ζω-
τικής σημασίας αλλαγές εποπτεύει την
ύπαρξη ή επίτευξη ομοφωνίας.
3. Το Ανώτατο Διοικητικό Όργανο αναθέ-
τει στη Διοίκηση της Μονάδος συγκε-
κριμένες ενέργειες (Task List), οι
οποίες, κατόπιν έγκρισης των μελών,
οφείλουν να υλοποιηθούν πριν την πα-
ρέλευση εξαμήνου.
4. Υποεπιτροπές οικονομικών, νομικών
και τεχνικών ζητημάτων συνεδριάζουν
και αναφέρουν στην ENJJPT SC τα
αποτελέσματα των εργασιών τους,
ώστε τουλάχιστον 60 ημέρες πριν την
παρέλευση του εξαμήνου να μπορεί
να καταστεί δυνατή η προβολή ανα-
γκαίων ενεργειών για το επόμενο εξά-
μηνο.
5. Εθιμικά ορίστηκε η εκ περιτροπής φι-
λοξενεία της μιας εκ των δύο ετησίων
συνεδριάσεων στις πρωτεύουσες των
69 Αεροπορική Επιθεώρηση
χωρών-μελών, η δε Εαρινή Σύνοδος
πραγματοποιείται πάντα στις εγκατα-
στάσεις του Sheppard AFB, ώστε να
εξασφαλίζεται η αμεσότητα της επο-
πτείας του προγράμματος σε εθνικό
επίπεδο.
6. Στις Συνόδους εκπροσωπούν τις
χώρες-μέλη οι Ύπατοι Εθνικοί Εκπρό-
σωποι (Senior National Representa-
tives) καθώς και πολυμελής
αντιπροσωπεία από τα αντίστοιχα
Υπουργεία Άμυνας.
Η Στρατιωτική Διοίκηση του Προγράμμα-
τος αντικατοπτρίζει τη διεθνή φύση του
Οργανισμού. Διοικητής ορίζεται πάντα
Αμερικανός Αξιωματικός ως Διοικητής Πτέ-
ρυγας. Διοικητής Επιχειρησιακών Μονά-
δων (Operational Group Commander –
OG Commander) ορίζεται εκ περιτροπής
Αξιωματικός από τις χώρες-μέλη του προ-
γράμματος. Απαιτείται η υποβολή υποψη-
φιότητας για τη συγκεκριμένη θέση και
εθιμικά ανατίθεται στις χώρες, πλην ΗΠΑ,
με τη μεγαλύτερη συμμετοχή στο πρό-
γραμμα (Γερμανία, Ιταλία).
Η Στρατιωτική Διοίκηση του ENJJPT
αναλαμβάνει την υλοποίηση των ενερ-
γειών της Task List, την απρόσκοπτη ολο-
κλήρωση του προβλεπόμενου Πτητικού –
Εκπαιδευτικού Έργου και τον συντονισμό
με την 82nd Training Wing για τη διοικητική
– λογιστική υποστήριξη προσωπικού και
μέσων. Επιπλέον επιβλέπει την υλοποίηση
των συμβολαίων υποστήριξης του στόλου
αεροσκαφών και συντονίζει τις ενέργειες
της Πτέρυγας με της ανάγκες της Διοίκη-
σης Αεροπορικής Εκπαίδευσης της USAF
(AETC – Air Education and Training Com-
mand).
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ –
ΠΤΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑMΜΑ
To Πτητικό Πρόγραμμα ENJJPT έχει διάρ-
κεια 55 εβδομάδες. Χωρίζεται σε Αρχική
και Βασική Πτητική Eκπαίδευση επί του
αεροσκάφους Τ-6 Α και Προκεχωρημένη
και Επιχειρησιακή Εκπαίδευση επί του αε-
ροσκάφους Τ-38C.
Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι το αεροσκά-
φος T-38C θα αντικατασταθεί σταδιακά
από το Βoeing Τ-7 A Redhawk, το οποίο
υπήρξε το προϊόν του διαγωνισμού νέου
εκπαιδευτικού αεροσκάφους της USAF με
τεχνική επωνυμία Τ-Χ.
Οι εκπαιδευόμενοι Ιπτάμενοι του προ-
γράμματος λαμβάνουν:
1. Βασική Ακαδημαϊκή Εκπαίδευση επί
των αεροσκαφών που θα κληθούν να
πετάξουν.
2. Εκπαίδευση εξομοιωτών Τ-6 Α, διάρ-
κειας 36 ωρών.
3. Αρχική και Βασική Πτητική Εκπαί-
δευση στο αεροσκάφος Τ-6 Α διάρ-
κειας πτήσεων 107 ωρών.
Απαρτίζεται από Πτήσεις Αρχικής Διά-
θεσης και Προσαρμογής – Ακροβατι-
κών, Ναυτιλίας και Πτήσεως δι’
Οργάνων, Σχηματισμού και Χαμηλής
Τακτικής Ναυτιλίας και Τακτικής Ναυ-

τιλίας Σχηματισμού Αε-
ροσκαφών.
4. Εκπαίδευση εξομοι-
ωτών Τ-38C διάρκειας
29 ωρών.
5. Προκεχωρημένη Πτη-
τική Εκπαίδευση στο αε-
ροσκάφος Τ-38C
διάρκειας πτήσεων 128
ωρών. Απαρτίζεται από
Πτήσεις Αρχικής Διάθε-
σης και Προσαρμογής –
Ακροβατικών, Ναυτιλίας
και Πτήσεως δι’ Οργά-
νων, Σχηματισμού και Χαμηλής Τακτι-
κής Ναυτιλίας και Τακτικής Ναυτιλίας
Σχηματισμού Αεροσκαφών.
Κατόπιν των ανωτέρω, το πρόγραμμα
συμπληρώνει τις προδιαγεγραμμένες 55
εβδομάδες χρονικής διάρκειας και οι εκ-
παιδευόμενοι αποφοιτούν. Όσοι εξ αυτών
κριθούν ικανοί συνεχίζουν κατόπιν της
αποφοίτησης στην Επιχειρησιακή Φάση
του ENJJPT, ως εξής:
6. Επιχειρησιακή Πτητική Εκπαίδευση
στο αεροσκάφος Τ-38C διάρκειας
πτήσεων 38 ωρών. Απαρτίζεται από
Πτήσεις Τακτικής, Εναέριας Μάχης
και Αποστολών εναντίον Στόχων Εδά-
φους. Το στάδιο αυτό της Πτητικής
Εκπαίδευσης αποκαλείται Introduc-
tion to Fighter Fundamentals – IFF
και το παρακολουθούν μόνον οι από-
φοιτοι ENJJPT των οποίων η επίδοση
τούς εξασφάλισε την τοποθέτηση σε
Αεροπορική Επιθεώρηση 70
Ioannis Lekkas - Eagle Aviation 2018.
μαχητικά αεροσκάφη.
Ημερησίως πραγματοποιούνται από τα αε-
ροσκάφη του ENJJPT περισσότερες από
250 αποστολές, γεγονός που αθροιστικά
αποδίδει 50.000 αποστολές ετησίως, οι
οποίες ισοδυναμούν με 66.000 ώρες πτή-
σεων ετησίως. Το γεγονός αυτό καθιστά το
αεροδρόμιο του Sheppard το πλέον πολυ-
σύχναστο της Αμερικανικής Αεροπορίας2.
Στα 38 χρόνια λειτουργίας του προ-
γράμματος ENJJPT έχουν συνολικά απο-
φοιτήσει 7.500 Ιπτάμενοι μαχητές και
έχουν περατώσει την εκπαίδευση – πιστο-
ποίηση Εκπαιδευτού Πτήσεων περισσότε-
ροι από 3.500 εκπαιδευτές Ιπταμένων.
Στο ENJJPT εκπαιδεύεται το 50% των
ιπταμένων μαχητικών της Αμερικανικής
Αεροπορίας και το πρόγραμμα αποτελεί
την μοναδική πηγή εκπαίδευσης ιπταμέ-
νων μαχητικών για τις Πολεμικές Αεροπο-
ρίες των Κρατών της Γερμανίας, Βελγίου,
71 Αεροπορική Επιθεώρηση
Ολλανδίας, Νορβηγίας και Δανίας.
ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ
Το ENJJPT προσφέρει στις χώρες-μέλη μο-
ναδικές ευκαιρίες συμμετοχής σε καινο-
τόμα προγράμματα δοκιμών νέων
συστημάτων, εφαρμογών διαφορετικών
μοντέλων διοίκησης και αναζήτησης μον-
τέρνων λύσεων σε χρονίζοντα προβλήματα
των συμμετεχουσών αεροποριών. Η Διοί-
κηση του ENJJPT υποβάλλει κάθε εξάμηνο
προς έγκριση στη σύσκεψη της ENJJPT
Steering Committee τα προς εκτέλεση
προγράμματα καινοτομίας της επόμενης
περιόδου. Εφόσον υπάρξει ομόφωνη έγ-
κριση των προτάσεων, ενεργοποιούνται
διαθέσιμα κονδύλια χρηματοδότησης των
μελετών, δοκιμών και εφαρμογών, σε δο-
κιμαστικό αρχικά στάδιο. Η πλήρης εφαρ-
μογή των καινοτόμων λύσεων και η
διασπορά των νέων εφαρμογών θα επι-
τραπεί μόνον και εφόσον κατά την επό-
μενη εν σειρά Σύνοδο της ENJJPT SC
εγκριθούν τα αρχικά δοκιμαστικά – πειρα-
ματικά δεδομένα. Στην περίπτωση αυτή
αποδεσμεύονται και οι απαιτούμενοι
πόροι τελικής υλοποίησης προγραμμάτων
καινοτομίας. Παρακάτω παρατίθενται με-
ρικά από τα χαρακτηριστικά Προγράμ-
ματα Καινοτομίας της τελευταίας
πενταετίας (2015-2019), των οποίων τα
αποτελέσματα υπήρξαν ενθαρρυντικά, οι
εφαρμογές τους επεκτάθηκαν και εν συνε-
χεία εδραιώθηκαν στην USAF και σε κά-
ποιες από τις συμμαχικές αεροπορίες του
Ππρογράμματος:
1. Ανάθεση Συντήρησης και Τεχνικής
Υποστήριξης των Αεροσκαφών του
ENJJPT εξ ολοκλήρου στον ιδιωτικό
τομέα. Η Αμερικανική Αεροπορία δο-
κιμαστικά από το 2015 πρότεινε την
ανάθεση του συνόλου των εργασιών
συντήρησης εκπαιδευτικών αεροσκα-
φών σε ιδιωτικές εταιρείες. Η Βάση
του Sheppard υπήρξε εκ των πρώτων
(μαζί με τη Βάση Randolf AFB στο Au-
stin του Texas) που εφάρμοσαν το νέο
καθεστώς λογιστικής και τεχνικής υπο-
στήριξης, με εντυπωσιακά εξ αρχής
αποτελέσματα. Το μέτρο άμεσα επε-
κτάθηκε σε όλες τις εκπαιδευτικές Βά-
σεις. Έκτοτε, η Αμερικανική
Αεροπορία αναλαμβάνει τη συντή-
ρηση ιδίων αεροσκαφών και μέσων
μόνο εκτός εδάφους ΗΠΑ και σε πε-
ριοχές επιχειρήσεων – μάχης. Η πραγ-
ματική διαθεσιμότητα αεροσκαφών
στη γραμμή πτήσεων κυμαίνεται κατά
μέσο όρο στο 87% για τα αεροσκάφη
Τ-6 και στο 92% για τα αεροσκάφη Τ-
38, μεγέθη πραγματικά εντυπωσιακά,
λαμβανομένης υπόψη της έντασης
των καθημερινών επιχειρήσεων και
της ηλικίας του στόλου αεροσκαφών.
2. Πρόγραμμα Αντιμετώπισης Απομεί-
ωσης Προσωπικού και Έλλειψης Ιπτα-
μένων (Countering Pilot Shortage and
Personnel Attrition Rates). Η Διοίκηση
του ENJJPT επέτυχε να λάβει ομό-

φωνη απόφαση υποστήρι-
ξης αύξησης των μισθών
των εκπαιδευτών εξομοι-
ωτών πτήσεων, ώστε να
μπορεί έυκολα να απευ-
θυνθεί στην ελέυθερη
αγορά, η οποία στην πε-
ριοχή του Dallas Fort-
Worth Metroplex είναι
πολύ ανταγωνιστική. Επι-
πλέον, με πολιτική παρέμ-
βαση επετεύχθη για πρώτη
φορά στην ιστορία της
USAF η πρόσληψη πολιτών
– ιπταμένων εκπαιδευτών
με τον βαθμό δημοσίου υπαλλήλου,
ώστε να στελεχωθούν καίριες θέσεις
ιπταμένων εκπαιδευτών.
3. Δοκιμή, αποδοχή και χρέωση σε
όλους τους Ιπταμένους Φορητών Συ-
σκευών Ψηφιακών Πληροφοριών
Ναυτιλίας και Ηλεκτρονικής Βιβλιο-
γραφίας (Electronic Flight Bags –
EFBs). Στο πλαίσιο της πρότασης δο-
κιμάστηκαν (2017-2018) όλοι οι πιθα-
νοί συνδυασμοί Tablet – Dongle –
GPS Antennas επί όλων των τύπων
αεροσκαφών και με όλες τις πιθανές
διαμορφώσεις αποστολής (Cockpit –
Mission Requirements). Στις δοκιμές
εκτός των ΗΠΑ συνεισέφεραν με στοι-
χεία το Βέλγιο και η Ολλανδία. Ως απο-
τέλεσμα της περιόδου δοκιμών
αποφασίστηκε η χρέωση όλων των
Ιπταμένων ENJJPT με ατομικό iPad
Αεροπορική Επιθεώρηση 72
Ioannis Lekkas - Eagle Aviation 2018.
tablet, το οποίο, με τη βοήθεια του λο-
γισμικού Foreflight,3 κατεβάζει σε
πραγματικό χρόνο εν πτήσει, όλες τις
διαθέσιμες ναυτιλιακές αναφορές
GPS, ανανεώνει τις πληροφορίες και-
ρικών συνθηκών με τη συνδρομή του
λογισμικού SiriusXM4 Weather, και πα-
ρουσιάζει όλες τις διαθέσιμες πληρο-
φορίες ασφαλούς πλοήγησης σε
πολύπλοκα τμήματα του εναερίου
χώρου με τη χρήση ψηφιακών e-
ΝΟΤΑΜ.
4. Pilot Training Next. Το πρόγραμμα
αυτό εγκρίθηκε στην αρχή του έτους
20195. Εισάγει και δοκιμάζει νέες τε-
χνολογίες για την επιτάχυνση της εκ-
παίδευσης Ιπταμένων και την
ελαχιστοποίηση των απωλειών ωρών
πτήσεων. Στο κτήριο του ENJJPT δια-
μορφώθηκαν ειδικές αίθουσες, στις
οποίες συσκευές Εικονικής και Ενισχυ-
73 Αεροπορική Επιθεώρηση
μένης Πραγματικότητας (Virtual Real-
ity Simulators and Augmented Reality
Stations) διδάσκουν αυτοματοποι-
ημένα στους εκπαιδευόμενους Ιπτα-
μένους όλα τα τεχνικά τμήματα των
αεροσκαφών τους, καθώς και τους
βασικούς ελιγμούς που αυτοί οφεί-
λουν να μελετούν πριν πραγματικά πε-
τάξουν στην αντίστοιχη αποστολή. Τα
αυτόματα συστήματα διαθέτουν κά-
μερες και αξιολογούν τον βαθμό αφο-
μοίωσης της πληροφορίας από τους
εκπαιδευόμενους, ενώ παρέχουν ηλε-
κτρονική καταγραφή επίδοσης για τη
βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέ-
σματος μέσω Ψηφιακής Ανάδρασης
(Digital Feedback). Ήδη αναδιαμορ-
φώθηκαν τα Πτητικά Προγράμματα
Τάξεων ENJJPT και το σύστημα βρί-
σκεται σε φάση επέκτασης – πλήρους
υλοποίησης.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ
ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΥΤΗΣ
Η ελληνική συμμετοχή στο πρόγραμμα EN-
JJPT διακρίνεται για την ιστορική βαρύ-
τητα, αλλά και την ουσιαστική, καθημερινή
συμβολή στην παραγωγή νέων Ιπταμένων
και Εκπαιδευτών για τους Συμμάχους μας
στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ.
Η Ελλάδα υπήρξε ιδρυτικό μέλος του
ENJJPT (Signatory Member State) επιδει-
κνύοντας οξυδέρκεια, ετοιμότητα και πρό-
νοια σε μια πραγματικά τεταμένη ιστορική
περίοδο, μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου.
Η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία εκ-
προσωπούνταν πάντοτε μέσω του Έλληνα
Senior National Representative, ο οποίος
είχε - εκτός των Διοικητικών, Στρατιωτικών
και Διπλωματικών καθηκόντων της αρμο-
διότητάς του – και πλήρη καθήκοντα Εκ-
παιδευτού Πτήσεων.
Η Ελλάδα σε αντίθεση με πολλές άλλες
χώρες-μέλη του ENJJPT διαθέτει ίδια πα-
ραγωγή Ιπταμένων. Το Ελληνικό Εκπαιδευ-
τικό Αεροπορικό Σύστημα παρουσιάζει
σημαντικές ομοιότητες με τα πλέον προ-
οδευμένα αντίστοιχα συστήματα σύγχρο-
νων χωρών της Συμμαχίας, είναι ωστόσο
προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες συνθήκες
εντός των οποίων η Ελληνική Πολεμική Αε-
ροπορία καλείται να αντιμετωπίσει υπαρ-
κτή σπειλή. Η συνεχής παρουσία Ελλήνων
Ιπταμένων Αξιωματικών στο ENJJPT συνέ-
βαλε αποφασιστικά στην τυποποίηση της
ροής σύγχρονων εκπαιδευτικών δεδομέ-
νων πρός την Ελλάδα, συνυπολογιζομένου
του δεδομένου ότι η Ελληνική ΠΑ χρησιμο-
ποιεί επί σειρά δεκαετιών τους ίδιους τύ-
πους αεροσκαφών που χρησιμοποιούνται
και στο ENJJPT (T-37 / T-6).
Πρόσφατα, η ελληνική ΠΑ αναβάθμισε
την παρουσία της στο πλαίσιο του Προ-
γράμματος ENJJPT6. Συγκεκριμένα, κατό-
πιν διακρατικής συμφωνίας με τις ΗΠΑ,
Έλληνες Ιπτάμενοι Εκπαιδευτές θα υπηρε-
τούν στο ENJJPT με σκοπό τη συμβολή
στην ενεργή μείωση της έλλειψης Αμερικα-
νών Εκπαιδευτών Πτήσεων. Ήδη οι πρώτοι

4 νέοι Έλληνες εκπαιδευτές ENJJPT προσε-
τέθησαν στη δύναμη του προγράμματος,
περάτωσαν την διαδικασία πιστοποίησής
τους και αποδίδουν ώρες εκπαιδευτικών
πτήσεων, επ’ ωφελεία του προγράμματος.
Η θετική συμβολή της Ελλάδος στο
πρόγραμμα αποτυπώνεται επισήμως και
καταγράφεται επανειλημμένα με θετικό
πρόσημο. Λογιστικά, επιπλέον, το πρό-
γραμμα αποφέρει έσοδα στην Ελληνική
ΠΑ, καθότι η συμβολή της εντοπίζεται σε
παραγωγική δύναμη εκπαιδευτών, χωρίς
να γίνεται χρήση των προβλέψεων του
προγράμματος για αποστολή προς εκπαί-
δευση Ιπταμένων.
Η πραγματική καθημερινότητα στο
ENJJPT χαρακτηρίζεται από τις εξαιρετι-
κές σχέσεις μεταξύ Συμμάχων Ιπταμένων
Αξιωματικών, καθώς και τους άρρηκτους
δεσμούς φιλίας που αναπτύσσονται με-
ταξύ των οικογενειών αυτών. Στο κλίμα
αυτό, είναι προφανές, ότι υφίσταται απρό-
σκοπτη ροή ανταλλαγής απόψεων και πλη-
ροφορίας για όλα τα ανοιχτά ζητήματα
που απασχολούν την καθημερινότητα της
Συμμαχίας. Συνειδήσεις διαμορφώνονται,
εθνικές θέσεις προβάλλονται και γίνεται
αντιληπτό το περιβάλλον απειλής που κάθε
χώρα αντιμετωπίζει, καθώς και οι λόγοι για
τους οποίους οι συμμετέχοντες στο πρό-
γραμμα επιζητούν υψηλό επίπεδο αεροπο-
ρικής εκπαίδευσης.
Είναι προφανής η μοναδικότητα του
περιβάλλοντος του ENJJPT και και η ανε-
κτίμητης σημασίας ακατάπαυστη συμμε-
Αεροπορική Επιθεώρηση 74
τοχή της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας
σε αυτό. Οι εξελίξεις που συνοδεύουν την
έλευση του νέου εκπαιδευτικού αεροσκά-
φους Τ-7 Α Redhawk, καθώς και η πιθανό-
τατη εισδοχή νέων χωρών-μελών στον
Οργανισμό καθιστούν το μέλλον του προ-
γράμματος ENJJPT λαμπρό.
Σημαντικότερο γεγονός όλων παραμέ-
νει η διαρκής δυνατότητα πρόσβασης της
Ελλάδας στο δυναμικό αυτό και διαρκώς
εξελισσόμενο περιβάλλον του ENJJPT, ευ-
ρέως χαρακτηριζόμενο εντός Συμμαχίας
του ΝΑΤΟ ως το μοναδικό και πραγματικό
Σχολείο Ιπτάμενων Μαχητών.
Υποσημειώσεις
1
ENJJPT Plan Οf Operations, Ed.8,
Sheppard AFB, March 2018.
2
https://www.sheppard.af.mil/Units/
80th-Flying-Training-Wing
3
https://foreflight.com/solutions
4
https://www.siriusxm.com/servlet/S
atellite
5
https://www.af.mil/News/pilot-train-
ing-next/
6
https://www.timesrecordnews.com /
story/news/local/2018/10/27/gree
ce-boosts-enjjpt-presence-
4/1741042002/
Η ευρωπαϊκΗ απαντΗσΗ
στισ υβριδικεσ απειλεσ
του 21ου αιωνα

Σμήναρχος (Ι) Κωνσταντίνος Γράψας


Πριν το 2016, οι όροι «υβριδικές απειλές»
και «υβριδικός πόλεμος» δεν υπήρχαν στο
επίσημο λεξιλόγιο της Ευρωπαϊκής Ένω-
σης. Πολιτικοί, στρατιωτικοί, δημοσιογρά-
φοι, υπεύθυνοι σχεδιασμού και άλλοι
συζητούσαν για το τι σημαίνει «υβριδικός»,
χωρίς, ωστόσο, να έχουν πλήρη κατα-
νόηση του εύρους και της πραγματικής
φύσης της απειλής. Πράγματι, για την αν-
τιμετώπιση του φαινομένου, ένα από τα
πρώτα βήματα ήταν η συνειδητοποίηση
ότι οι υβριδικές απειλές αποτελούν πρό-
κληση για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ)
,τόσο για τα Κράτη Μέλη (ΚΜ) όσο και για
το σύνολο των ευρωπαϊκών οργάνων και
μηχανισμών.
Παρόλο που έχουν περάσει σχεδόν
τρία χρόνια και ο όρος χρησιμοποιείται ευ-
ρύτατα, εξακολουθεί να παραμένει δύσκο-
λος στην κατανόηση. Στο σύντομο αυτό
άρθρο γίνεται απόπειρα αποσαφήνισης
του υβριδικού αφηγήματος με όσο το δυ-
νατό πιο απλό τρόπο. Επιπλέον, παρουσιά-
ζεται η ευρωπαϊκή αντίδραση και τα
μέτρα που έχει λάβει η ΕΕ μέχρι σήμερα,
προκειμένου να θωρακιστεί αυτή και τα
ΚΜ της.
ιστορική αναδρομή
Ο υβριδικός πόλεμος δεν είναι κάτι και-
νούργιο. Υβριδικές απειλές και υβριδικές
τακτικές υπήρχαν από την αρχαιότητα.
Μπορούμε να πούμε ότι η πρώτη πολεμική
επιχείρηση υβριδικού χαρακτήρα σχεδιά-
αεροπορική επιθεώρηση 76
στηκε από τον Οδυσσέα, βασιλιά της Ιθά-
κης, με σκοπό την κατάληψη της Τροίας
κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου.
Το σχέδιο είχε πολλαπλές υβριδικές πτυ-
χές, όπως, για παράδειγμα, μια εκστρα-
τεία παραπληροφόρησης, την εξαπάτηση
των Τρώων με την αποχώρηση των στρα-
τευμάτων και, τέλος, τη δημιουργία του
Δούρειου Ίππου.
Από τότε πέρασαν πολλοί αιώνες. Τον
Φεβρουάριο του 1999, δύο Σμήναρχοι
της Πολεμικής Αεροπορίας της Λαϊκής Δη-
μοκρατίας της Κίνας δημοσίευσαν τη με-
λέτη: «Απεριόριστος Πόλεμος - Υποθέσεις
σχετικά με τον πόλεμο και τις τακτικές του
την εποχή της παγκοσμιοποίησης» (Qiao
& Wang , 1999). Οι συγγραφείς παρουσιά-
ζουν ένα πλήθος στρατιωτικών αλλά, κυ-
ρίως, μη στρατιωτικών μεθόδων,
προκειμένου να χτυπήσουν τις Ηνωμένες
Πολιτείες σε περίπτωση σύγκρουσης. Κυ-
77 αεροπορική επιθεώρηση
βερνοεπιθέσεις σε ιστοσελίδες και πληρο-
φοριακά συστήματα, στόχευση χρηματο-
πιστωτικών ιδρυμάτων, τρομοκρατία,
χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και
διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων σε
αστικά κέντρα είναι κάποιες από τις προ-
τεινόμενες μεθόδους (Thornton, 2018).
Ωστόσο, εκείνος που έβαλε στην καθη-
μερινότητά μας τον όρο είναι ο Αρχηγός
του Γενικού Επιτελείου της Ρωσικής Ομο-
σπονδίας Στρατηγός Valery Gerasimov. Σε
ομιλία του στη Ρωσική Ακαδημία Στρατιω-
Valery Gerasimov.
τικών Επιστημών τον Φεβρουάριο του
2013, υπογράμμισε ότι στις σύγχρονες με-
θόδους σύγκρουσης υπάρχει η τάση για
ευρεία χρήση πολιτικών, οικονομικών, πλη-
ροφοριακών, ανθρωπιστικών και άλλων μη
στρατιωτικών δραστηριοτήτων σε συνδυα-
σμό με την υποκίνηση εξεγέρσεων του το-
πικού πληθυσμού. Οι ενέργειες αυτές
υποστηρίζονται και συμπληρώνονται με
συγκεκαλυμμένες στρατιωτικές επιχειρή-
σεις, για παράδειγμα, ψυχολογικές και
πληροφοριακές επιχειρήσεις καθώς και με
στοχευμένη χρήση των ειδικών δυνάμεων.
Επιπλέον, υποστήριξε ότι σε μία διαμάχη
η απροκάλυπτη χρήση βίας, συχνά με το
πρόσχημα της διατήρησης της ειρήνης και
της επίλυσης της κρίσης, δρομολογείται
μετά από ένα ορισμένο στάδιο, προκειμέ-
νου να επιτευχθεί ο τελικός αντικειμενικός
σκοπός. (Szałek, 2015, σσ. 91-92) (Kof-
man, 2016).
Τέτοιοι τρόποι δράσης χρησιμοποιήθη-
καν εκτενώς το 2014 στην Κριμαία και πιο
πριν στη Γεωργία και σε άλλες γειτονικές
χώρες της Ρωσίας. Ωστόσο, οι υβριδικές
τακτικές δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο
των Ρώσων. Χρησιμοποιήθηκαν και χρησι-
μοποιούνται ευρέως από κρατικούς και μη
κρατικούς παράγοντες στο διεθνές σύ-
στημα, όπως η Κίνα, το Ιράν, η Τουρκία, η
Βόρεια Κορέα, το Ισλαμικό Κράτος, η
Χαμάς κ.ά. Αλλά τι είναι τέλος πάντων οι
υβριδικές απειλές;
ορισμός;
Προσπαθώντας να δώσουμε έναν ορισμό,
διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν περισσότε-
ρες από μία προσεγγίσεις για το θέμα.
Ακόμη και η ονομασία διαφέρει, αφού
απαντά ως «υβριδικός πόλεμος», «υβριδι-
κές απειλές» ή ακόμη «ασύμμετρες απει-
λές» (Hoffman, 2014) (Kofman, 2016). Η
ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο όρων

είναι η επίσημη κήρυξη του πολέμου . Έτσι,
αν έχει κηρυχθεί επίσημα πόλεμος, τότε μι-
λάμε για υβριδικό πόλεμο, αν όχι, τότε
έχουμε υβριδικές απειλές.
Για την ΕΕ (COUNCIL, 2016, σ. 2) οι
υβριδικές απειλές αφορούν τον συνδυα-
σμό επιχειρήσεων εξαναγκασμού και ανα-
τροπής, συμβατικών και ανορθόδοξων
ενεργειών (π.χ. διπλωματικές, στρατιωτι-
κές, οικονομικές, τεχνολογικές), οι οποίες
διεξάγονται με συντονισμένο τρόπο από
κρατικούς ή μη κρατικούς παράγοντες με
σκοπό την επίτευξη συγκεκριμένων στό-
χων και ταυτόχρονα παραμένοντας κάτω
από το όριο της επίσημης κήρυξης πολέ-
μου. Συνήθως, ο επιτιθέμενος εκμεταλ-
λεύεται τα τρωτά σημεία του στόχου,
καλλιεργώντας τη διχόνοια, την αβεβαι-
ότητα και την αναταραχή, τόσο στο λαό
αεροπορική επιθεώρηση 78
όσο και στους κυβερνώντες. Είναι σημαν-
τικό να γίνει κατανοητό ότι ο επιτιθέμενος
αξιοποιεί τις ήδη υπάρχουσες αδυναμίες
και παθογένειες του στόχου, όπως, για πα-
ράδειγμα, κοινωνικές διαιρέσεις, πολιτικό
διχασμό, θρησκευτικές έριδες, θέματα μει-
ονοτήτων, οικονομική δυσπραγία, δια-
φθορά, οργανωμένο έγκλημα, εδαφικές
διαφορές με τρίτες χώρες, παράνομη με-
τανάστευση κ.ά.
Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται
συνθήκες όπου είναι δύσκολη η λήψη απο-
φάσεων και η εξαγωγή ασφαλών συμπε-
ρασμάτων. Σημαντικό ρόλο στη
διαμόρφωση τέτοιων καταστάσεων παί-
ζουν οι εκστρατείες παραπληροφόρησης
μέσω των μέσων ενημέρωσης και κοινωνι-
κής δικτύωσης. Με τη βοήθεια αυτών των
εργαλείων επιχειρείται ο έλεγχος και ο επη-
79 αεροπορική επιθεώρηση
ρεασμός της πολιτικής κατάστασης.
Στην ανωτέρω εικόνα παρουσιάζεται
ένα παράδειγμα συνδυασμένων επιχειρή-
σεων επιρροής, καθώς και οι τρόποι με
τους οποίους λειτουργούν, προκειμένου
να περιορίσουν την εθνική κυριαρχία του
στόχου και να επιτύχουν την επιβολή μιας
επιθυμητής κατάστασης. Διακρίνονται δύο
φάσεις, η αρχική, κατά την οποία έχουμε
τη χρήση ήπιων μέσων, και η επιχειρη-
σιακή, όπου η βία κυριαρχεί.
Για παράδειγμα, η Ρωσία παρέδωσε
μαθήματα υβριδικών τακτικών κατά τη
διάρκεια της κατάληψης της Κριμαίας . Οι
επιχειρήσεις ξεκίνησαν πολύ πριν τη χρήση
στρατιωτικής ισχύος, με τη διασπορά ψευ-
δών ειδήσεων στην ουκρανική κοινωνία,
τη δημιουργία ταραχών και εξεγέρσεων με
τη συμμετοχή της τοπικής ρωσικής μειονό-
τητας, υποδαυλίζοντας το αυτονομιστικό
κίνημα και τις διαμαρτυρίες κατά της ου-
κρανικής κυβέρνησης. Ο σχεδιασμός ολο-
κληρώθηκε με την εισβολή στη χώρα
στρατιωτικών τμημάτων χωρίς διακριτή
ταυτότητα (Little Green Men). Ο αιφνιδια-
σμός της κυβέρνησης και των ένοπλων δυ-
νάμεων της Ουκρανίας, καθώς και των
δυτικών κυβερνήσεων που παρακολου-
θούσαν τις εξελίξεις, ήταν ολοκληρωτικός.
Η αδυναμία διαχείρισης της κατάστασης
έδωσε τον απαραίτητο χρόνο στη Μόσχα
να αναπτύξει τις δυνάμεις της και να πε-
τύχει τους αντικειμενικούς σκοπούς της
 αεροπορική επιθεώρηση 80

(Thornton, 2018). γάλη δύναμη θαλάσσιας πολιτοφυλακής1.

Από την άλλη μεριά, το Ισλαμικό Κρά- Αυτή είναι οργανωμένη σύμφωνα με στρα-
τος, μία μη κρατική οντότητα, χρησιμοποί- τιωτικά πρότυπα και αποτελείται από εκα-
ησε ευρύτατα υβριδικές τακτικές . Το τοντάδες ψαράδες και τα ογκώδη
στρατηγικό σχέδιο των ηγετών της οργά- μηχανοκίνητα σκάφη τους . Η κύρια βάση
νωσης ήταν η κατάκτηση εδαφών για την τους βρίσκεται στο νησί Hainan, στα νότια
αναγέννηση του Ισλαμικού Χαλιφάτου. της ηπειρωτικής χώρας (Tisdall, 2016).
Προκειμένου να πετύχουν τον στόχο τους, Φαινομενικά άκακοι ψαράδες επιχειρούν
διεξήγαγαν, παράλληλα με τις πολεμικές μαζικά με δεκάδες μηχανότρατες, με τις
τους επιχειρήσεις, κυβερνοεπιθέσεις σε οποίες κατακλύζουν, κυριολεκτικά, μεγά-
κρατικές ιστοσελίδες και οργανισμούς,
τρομοκρατικές επιθέσεις, εκστρατείες πα-
ραπληροφόρησης και διασποράς του τρό-
μου στις αντίπαλες κοινωνίες. Παράλληλα,
στρατολογούσαν νέους μαχητές μέσω επι-
χειρήσεων επιρροής και προπαγάνδας με
ευρύτατη χρήση των μέσων κοινωνικής δι-
κτύωσης (Twitter, YouTube κ.ά.) και του
Dark Web. Με τις τακτικές αυτές σημεί-
ωσαν σημαντικές επιτυχίες, καθιστώντας
τους εχθρούς τους ευάλωτους και ηττοπα-
θείς, όπως για παράδειγμα στην κατά-
ληψη της Μοσούλης το 2014 (Muir, 2016)
(Γράψας, 2017, σσ. 77-78) λες θαλάσσιες περιοχές, εμποδίζοντας
Στην Νότια Κινεζική Θάλασσα, η Κίνα, οποιονδήποτε άλλο να ψαρέψει ή να πε-
στο πλαίσιο του σχεδίου της για τον έλεγχο ράσει από εκεί. Επιπλέον, τα σκάφη είναι
της περιοχής, έχει οργανώσει μια πολύ με- εφοδιασμένα με όπλα, προκειμένου να εκ-
81 αεροπορική επιθεώρηση

θνούς δικαίου κατά το δοκούν.

Παράλληλα, χρησιμοποιεί τους
Τούρκους ψαράδες με την κά-
λυψη της ακτοφυλακής και του
Πολεμικού Ναυτικού, σε μια προ-
σπάθεια ελέγχου ολόκληρου του
Αιγαίου (Τουρκικά αλιευτικά
έφθασαν έξω από τη Θάσο,
2018) (Τούρκοι ψαράδες στα
Ίμια υπό επίβλεψη τουρκικού λι-
φοβίζουν και να διώχνουν από την περιοχή
μενικού, 2017).
επίδοξους διεκδικητές. Σε περίπτωση
ανάγκης, παρέχεται κάλυψη από το κινε-
ζικό Λιμενικό και το Πολεμικό Ναυτικό. Η
Η αντίδραση της εε στις
θρασύτητα και η μαχητικότητα των «ψα-
υβριδικές απειλές
ράδων» έχει ξεπεράσει κάθε όριο, αφού,
Η αστάθεια που επικρατεί στη γειτονία της
σε κάποιες περιπτώσεις, δεν δίστασαν να
ΕΕ και οι μεταβαλλόμενες μορφές των
παρενοχλήσουν μέχρι και πολεμικά σκάφη
απειλών τα τελευταία χρόνια έχουν δημι-
των ΗΠΑ που έπλεαν στην περιοχή. (Erick-
ουργήσει σημαντικά προβλήματα ασφά-
son, 2016) (Cavas, 2015).
λειας. Οι υβριδικές απειλές θίγουν άμεσα
Αντίστοιχες τακτικές εφαρμόζει η
την εθνική ασφάλεια και άμυνα, υπονο-
Τουρκία στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο
μεύοντας, ταυτόχρονα, την τήρηση του
(Λουτράδης, 2018). Οι τουρκικές υβριδι-
νόμου και της τάξης σε μία χώρα. Για τον
κές επιχειρήσεις περιλαμβάνουν συστημα-
λόγο αυτό η πρωταρχική ευθύνη αντιμετώ-
τική χρήση προπαγάνδας, απειλών,
πισής τους βαραίνει τα ΚΜ.
εμπρηστικών δηλώσεων και διασπορά
Ωστόσο, πολλές από αυτές τις απειλές
ψευδών ειδήσεων, παραβάσεις και παρα-
είναι κοινές. Επομένως, μπορούν να αντι-
βιάσεις του εθνικού εναέριου και θαλάσ-
μετωπιστούν αποτελεσματικότερα και με
σιου χώρου της Ελλάδας και της Κύπρου,
συντονισμένο τρόπο σε επίπεδο ΕΕ, θέτον-
ναυτικά επεισόδια, παρεμβάσεις σε ναυ-
τας σε εφαρμογή τις διατάξεις της Συνθή-
τικά ατυχήματα και συμβάντα με το πρό-
κης της Λισαβόνας για την ευρωπαϊκή
σχημα παροχής βοήθειας (Hellas Journal,
αλληλεγγύη2 (Solidarity Clause) (European
2019), αμφισβητήσεις της εδαφικής κυ-
Union, 2012, σ. C326/148) και την αμοι-
ριαρχίας των γειτονικών κρατών και των
βαία άμυνα3 (Mutual Defence Clause)
διεθνών συνθηκών και ερμηνείες του διε-
(European Union, 2012, σ. C326/39).

Για να ανταποκριθεί σε αυτές τις προ-
κλήσεις, το Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέ-
σεων της 18ης Μαΐου 2015 κάλεσε την
Ύπατη Εκπρόσωπο να συνεργαστεί με τις
υπηρεσίες της Επιτροπής, τον Ευρωπαϊκό
Οργανισμό Άμυνας (European Defence
Agency - ΕDΑ) και τα KM, προκειμένου να
παρουσιάσει ένα κοινό πλαίσιο προτάσεων
για την αντιμετώπιση των υβριδικών απει-
λών και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας
της ΕΕ, των ΚΜ και των εταίρων (COUN-
CIL, 2016, σ. 2). (Council, Council conclu-
sions on CSDP Consilium 8971/15,
2015, σ. 3)
Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας
ήταν η έκδοση ενός Κοινού Πλαισίου (Joint
Framework) στο οποίο περιλαμβάνονται
συνολικά 22 Ενέργειες για την αντιμετώ-
πιση των υβριδικών απειλών, καλύπτοντας
τέσσερις βασικούς τομείς (COUNCIL,
2016):
Αντίληψη της κατάστασης
Αύξηση της ανθεκτικότητας
Πρόληψη
Αντίδραση σε μια κρίση και ανάκαμψη.
αντίληψη της κατάστασης
Υβριδική Έρευνα
Η διαδικασία αντιμετώπισης μιας απει-
λής ξεκινά πάντα από τη γνώση ότι κάτι
συμβαίνει. Στο πλαίσιο αυτό, τα ΚΜ κλή-
θηκαν από την 1η Ενέργεια (Action 1) του
Κοινού Πλαισίου να πραγματοποιήσουν
μια «υβριδική» έρευνα. Στόχος ήταν να
αεροπορική επιθεώρηση 82
αποκαλυφθούν οι αδυναμίες στις δομές,
τις λειτουργίες και τους μηχανισμούς τους,
ενώ, σε δεύτερη φάση, προβλέπεται η χρη-
ματοδότηση, από την Ευρωπαϊκή Επι-
τροπή, συγκεκριμένων προγραμμάτων για
την εξάλειψή τους.
Παράλληλα, δημιουργήθηκε το γκρουπ
«Φίλων της Προεδρίας για την αντιμετώ-
πιση των υβριδικών απειλών στο πλαίσιο
της 1ης Ενέργειας», με σκοπό την κατάρ-
τιση του ερωτηματολογίου της έρευνας
και την επεξεργασία των αποτελεσμάτων.
Μετά από έναν χρόνο εργασιών, εκδόθηκε
από την Προεδρία του γκρουπ μια ημιτε-
λής αναφορά των ευρημάτων. Η προσπά-
θεια ολοκληρώθηκε στα μέσα του 2019
με την έκδοση της τελικής έκθεσης των
αποτελεσμάτων. Συνολικά, στην έρευνα
συμμετείχαν 24 από τα 28 ΚΜ. Την ίδια
περίοδο εκδόθηκε ένας οδηγός με τις Βέλ-
τιστες Πρακτικές4 Αντιμετώπισης Υβριδι-
κών Απειλών. Όσον αφορά το μέλλον, η
Φινλανδική Προεδρία μετέτρεψε το
γκρουπ σε μόνιμη ομάδα εργασίας υπό
την Επιτροπή των Μονίμων Αντιπροσώπων
(COREPER).
Hybrid Fusion Cell
Η 2η Ενέργεια του Κοινού Πλαισίου προ-
βλέπει τη δημιουργία κέντρου συλλογής
και ανάλυσης πληροφοριών με σκοπό την
αποκάλυψη υβριδικών επιθέσεων κατά
της ΕΕ. Το κέντρο δημιουργήθηκε στις
Βρυξέλλες το 2017 με τον τίτλο Hybrid Fu-
sion Cell (HFC) και φιλοξενείται στο Κέν-
83 αεροπορική επιθεώρηση
τρο Πληροφοριών της ΕΕ (INTCEN ΕU). Το
HFC συγκεντρώνει διαβαθμισμένες πληρο-
φορίες από τα ΚΜ, ανάλογα με τις επιθυ-
μίες τους, καθώς και από ανοιχτές πηγές.
Στη συνέχεια, αυτές υφίστανται επεξεργα-
σία και ανάλυση και οι αναφορές κοινοποι-
ούνται στην Ηγεσία της ΕΕ και τα ΚΜ. Στο
πλαίσιο των δραστηριοτήτων του, το HFC
συνεργάζεται στενά με τη Διεύθυνση Πλη-
ροφοριών του Στρατιωτικού Προσωπικού
της ΕΕ (EUMS), με το Τμήμα Υβριδικής
Ανάλυσης του ΝΑΤΟ καθώς και με άλλους
σχετικούς οργανισμούς. Μέχρι σήμερα, το
HFC έχει εκδώσει περισσότερες από 130
αναφορές, αξιολογήσεις και ενημερώσεις,
αναλύοντας τις τρέχουσες υβριδικές τά-
σεις και επιθετικές ενέργειες εναντίον της
Ένωσης και των ΚΜ της.
Κέντρο Αριστείας για την Αντιμετώ-
πιση Υβριδικών Απειλών5
Το 2017 η Φινλανδία ίδρυσε το Ευρω-
παϊκό Κέντρο Αριστείας για την Αντιμετώ-
πιση Υβριδικών Απειλών στο Ελσίνκι6
(Εικόνα 10). Αποτελεί έναν διεθνή κόμβο
συνεργασίας διπλωματών, στρατιωτικών,
επιστημόνων και ειδικών, με σκοπό την πα-
ροχή βοήθειας
στα ΚΜ και τα
ευρωπαϊκά όρ-
γανα για συντε-
τ α γ μ έ ν η
αντίδραση
απέναντι στις
υβριδικές απει-
λές. Ειδικοί διαφορετικών προελεύσεων
διεξάγουν έρευνες, ανταλλάσσουν πληρο-
φορίες, δοκιμάζουν νέες ιδέες, σενάρια
και λύσεις, διεξάγοντας παράλληλα, ασκή-
σεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα υβριδι-
κών απειλών. Επιπλέον, το Κέντρο
αποτελεί κοινό τόπο καλλιέργειας της συ-
νεργασίας μεταξύ της ΕΕ με το ΝΑΤΟ.
Μέχρι στιγμής, 22 ΚΜ της ΕΕ και νατοϊκοί
σύμμαχοι έχουν γίνει μέλη του Κέντρου.7
Στρατηγική επικοινωνία8
Με σκοπό την αντιμετώπιση ψευδών ειδή-
σεων και επιχειρήσεων παραπληροφόρη-
σης, δημιουργήθηκαν τρεις ομάδες
δράσης στρατηγικής επικοινωνίας (Strate-
gic Communication Task Forces) ). H East
Stratcom Task Force (EuropeanParlia-
ment, 2016) (EUCommission, 2018) ερ-
γάζεται για την καταπολέμηση της
ρωσικής προπαγάνδας, η Task Force
South είναι υπεύθυνη για τη Μέση Ανα-
τολή, τη Βόρεια
Αφρική και την
περιοχή του Περ-
σικού κόλπου,9
ενώ η Task Force

for Western Balkans ερ-
γάζεται για την ενίσχυση
της επιρροής της ΕΕ στα
Δυτικά Βαλκάνια. Σκοπός
αυτών των ομάδων είναι
η διάψευση των ψευδών
ειδήσεων και η παρου-
σίαση της αλήθειας. Στο
πλαίσιο αυτό, τα προϊόντα
τους διανέμονται μέσω
της ιστοσελίδας euvsdisi-
nfo.eu και των αντίστοι-
χων μέσων κοινωνικής δικτύωσης.10 Κατά
τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών,
μόνο η Task Force East έχει αποκαλύψει
πάνω από 5000 μεμονωμένες προσπά-
θειες παραπληροφόρησης, η πλειοψηφία
των οποίων είχαν ως στόχο τα ΚΜ της Ευ-
ρώπης.
ενίσχυση της ανθεκτικότητας
(Resilience)
Ο όρος ανθεκτικότητα (resilience) αφορά
την ικανότητα ενός κοινωνικοοικονομικού
συστήματος να αντιστέκεται σε μεταβο-
αεροπορική επιθεώρηση 84
λές, να απορροφά πιέσεις και να ανακάμ-
πτει, διατηρώντας σταθερές τις βασικές
λειτουργίες, τη δομή και την ταυτότητά
του. (HR/VP, 2016, p. 23) Προκειμένου,
λοιπόν, να θωρακιστεί η ΕΕ από υβριδικές
απειλές πρέπει να βελτιωθεί η ανθεκτικό-
τητά της. Για να επιτευχθεί αυτό, έχουν
σχεδιαστεί ποικίλες ενισχυτικές δράσεις σε
τομείς όπως:
1. Κρίσιμες υποδομές και ενεργειακά
δίκτυα
2. Μεταφορές και αλυσίδες εφοδια
σμού
3. Διαστημικές υποδομές
4. Χρηματοπιστωτικά συστήματα
5. Δημόσια υγεία
6. Εξτρεμισμός και ριζοσπαστικοποί-
ηση
7. Κυβερνοασφάλεια
8. Άμυνα
9. Συνεργασία με τρίτες χώρες
85 αεροπορική επιθεώρηση
πρόληψη, διαχείριση κρίσης
και ανάκαμψη
Μηχανισμός Διαχείρισης Κρίσεων
Για την αντιμετώπιση κρίσεων, η ΕΕ διαθέ-
τει σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης και
διαχείρισης κρίσεων τριών επιπέδων: Πο-
λιτικό, Επιχειρησιακό και Τεχνικό. Έτσι,
όταν υπάρχουν ενδείξεις ότι μια κρίση
πρόκειται να ξεσπάσει ή υπάρχει ήδη μία
σε εξέλιξη, ενεργοποιούνται οι 3 βασικοί

μηχανισμοί της ΕΕ, ανάλογα με το ευρω-
παϊκό όργανο που εμπλέκεται. Η Επιτροπή
ενεργοποιεί το σύστημα διαχείρισης κρί-
σεων ARGUS, το Συμβούλιο το IPCR (Μη-
χανισμός Ολοκληρωμένης Αντίδρασης
Πολιτικής Κρίσης - Integrated Political Cri-
sis Response) και, τέλος, η Ευρωπαϊκή
Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης – European
External Action Service (EEAS), το CRM
(Crisis Management Response).
συνεργασία εε-νατο
Στο σύγχρονο πολύπλοκο και ανταγωνι-
στικό διεθνές σύστημα, παρόλες τις δομές
και τους αμυντικούς μηχανισμούς που δια-
θέτει η ΕΕ, δεν μπορεί να λειτουργήσει
μόνη της. Γι’ αυτόν τον λόγο, το 2016,
υπέγραψε με το ΝΑΤΟ την Κοινή Διακή-
ρυξη της Βαρσοβίας, εγκαινιάζοντας μια
νέα στρατηγική σχέση μεταξύ των δύο ορ-
αεροπορική επιθεώρηση 86
γανισμών. Στο πλαίσιο αυτό, τα Συμβούλια
της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, τον Δεκέμβριο του
2016 και του 2017, ενέκριναν κοινές συ-
νεργασίες με συνολικά 74 προβλεπόμενες
δράσεις, σε 7 διαφορετικούς τομείς. Από
αυτές, οι 20 αφορούν την αντιμετώπιση
υβριδικών απειλών.
συνεργασία με τρίτα κράτη
Η ΕΕ υποστηρίζει ενεργά τις συνεργαζόμε-
νες χώρες που βρίσκονται στη γειτονιά
της11 (COUNCIL, 2016, σ. 15). Προϋπό-
θεση γι’ αυτό είναι η ενδιαφερόμενη χώρα
να ζητήσει τη βοήθεια από την Ένωση και
στη συνέχεια να διεξαγάγει υβριδική
έρευνα με σκοπό την αποκάλυψη των αδυ-
ναμιών της, των δυνατοτήτων της και των
ισχυρών της σημείων. Ακολουθεί η ανά-
λυση των ευρημάτων της έρευνας από τα
όργανα της ΕΕ, προκειμένου να γίνει προ-
τεραιοποίηση των
αναγκών. Το τελευ-
ταίο βήμα είναι η
χρηματοδότηση του
κράτους μέσω υπαρ-
χόντων ευρωπαϊκών
προγραμμάτων. Η
πρώτη χώρα που
συμμετείχε ήταν η
Μολδαβία, η οποία
ολοκλήρωσε τη διαδι-
κασία.12 Ακολούθη-
σαν η Γεωργία και η
Ιορδανία, οι οποίες
87 αεροπορική επιθεώρηση
βρίσκονται σε φάση ολοκλήρωσης της
έρευνας. Το περασμένο έτος (2018), η
έρευνα προσφέρθηκε στα 6 κράτη των
Δυτικών Βαλκανίων. Μέχρι στιγμής, έχει
ξεκινήσει σε τέσσερα από αυτά.13
τελευταίες εξελίξεις
Η επίθεση με χημικά όπλα στο Salisbury,
στο Ηνωμένο Βασίλειο, ανάγκασε το Ευ-
ρωπαϊκό Συμβούλιο, στις 22 Μαρτίου
2018, να ζητήσει την ενίσχυση της άμυνας
της Ευρώπης στους τομείς: Χημικές, βιο-
λογικές, ραδιολογικές και πυρηνικές απει-
λές (CBRN), Υβριδικές απειλές,
Κυβερνοάμυνα, Στρατηγική Επικοινωνία
και Αντικατασκοπεία (Council, European
Council Meeting (22 March 2018) - Con-
clusions, 2018, σ. 4). Το αποτέλεσμα ήταν
τρεις ενημερωτικές εκθέσεις προόδου14
για την πρόοδο των ενεργειών στους το-
μείς της εντολής. Τον περασμένο Μάιο
(2019), μια νέα, κοινή έκθεση προόδου15
εκδόθηκε με τις τελευταίες εξελίξεις.
Όσον αφορά τις ασκήσεις, η ΕΕ οργά-
νωσε και διεξήγαγε τον περασμένο Νοέμ-
βριο (19-23 Νοεμβρίου 2018) την
υβριδική άσκηση HEX-ML 18 (PACE), πα-
ράλληλα και σε συνεργασία με το ΝΑΤΟ.
Ήταν η πιο δύσκολη άσκηση που έγινε
ποτέ στην ΕΕ. Συμμετείχαν περισσότεροι
από 700 εμπειρογνώμονες από την Επι-
τροπή, το Συμβούλιο και την EEAS. Κατά
τη διάρκεια της άσκησης δοκιμάστηκαν οι
διαδικασίες των ποικίλων μηχανισμών αν-
τίδρασης της ΕΕ και η ικανότητά τους να
συνεργάζονται αποτελεσματικά μεταξύ
τους. Επιπλέον, εξετάστηκε η συνεργασία
και η αλληλεπίδραση με το ΝΑΤΟ. Η επό-
μενη άσκηση προβλέπεται για το 2020.
Για την αντιμετώπιση της παραπληρο-
φόρησης, η ΕΕ παρουσίασε τον περα-
σμένο Δεκέμβριο (2018) ένα
ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης.16 Επιπλέον,
τον Μάρτιο του 2019 δημιουργήθηκε σύ-
στημα ταχείας ειδοποίησης (Rapid Alert
System)17 συνδέοντας τα ΚΜ και τα θε-
σμικά όργανα της ΕΕ μέσω πλατφόρμας
ανταλλαγής πληροφοριών και δεδομένων.
Στο ίδιο πλαίσιο, εκπρόσωποι μεγάλων δια-
δικτυακών οργανισμών, καθώς και κοινω-
νικά δίκτυα όπως η Google, το Facebook,
το Twitter, η Mozilla, άνθρωποι της διαφή-
μισης και της επικοινωνίας, συμφώνησαν
σε έναν Κώδικα Ορθής Πρακτικής (Code
of Practice)18 για την αντιμετώπιση της
εξάπλωσης της παραπληροφόρησης και
των ψευδών ειδήσεων. Είναι η πρώτη
φορά παγκοσμίως που η βιομηχανία της
επικοινωνίας συμφωνεί να αναλάβει κοινή
δράση για την καταπολέμηση της παρα-
πληροφόρησης.
Τέλος, τον περασμένο Σεπτέμβριο
(2018) εκδόθηκε η οδηγία για την
«Ασφαλή διεξαγωγή ελεύθερων και δί-
καιων ευρωπαϊκών εκλογών»19 κατά της
χειραγώγησης από τρίτες χώρες ή ιδιωτικά
συμφέροντα.

ατενίζοντας το μέλλον
Η εισαγωγή νέων τεχνολογικών επιτευγμά-
των μέσα στον 21ο αι. αναμένεται να αλ-
λάξει δραματικά τα δεδομένα. Οι
τεχνολογίες που χαρακτηρίζουν την απο-
καλούμενη «4η Βιομηχανική Επανάσταση»
συγχέουν τα όρια μεταξύ του φυσικού, του
ψηφιακού και του βιολογικού κόσμου,
καθώς αλλάζουν δραστικά τον τρόπο με
τον οποίο ζούμε, εργαζόμαστε και αλληλε-
πιδρούμε μεταξύ μας. Ως εκ τούτου, επη-
ρεάζουν το περιβάλλον ασφαλείας. Η
εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης, των
κβαντικών υπολογιστών, των δικτύων τη-
λεπικοινωνιών 5G, της τεχνολογίας drone
swarms, των 3D εκτυπώσεων, της βιοτε-
χνολογίας και του Διαδικτύου των Πραγ-
μάτων (Internet of Things), σύμφωνα με
πρόσφατη έκθεση της Europol (EUROPOL,
2019), αναμένεται να ανανεώσει τα όπλα
στη φαρέτρα των επίδοξων υβριδικών παι-
κτών.
Από τη μεριά της, η ΕΕ, τα τελευταία 3
χρόνια, στον τομέα της Άμυνας και της
Ασφάλειας, έχει καταφέρει πολύ περισσό-
τερα πράγματα από όσα πέτυχε από την
ίδρυσή της. Ωστόσο, χρειάζεται να γίνουν
πολύ περισσότερα βήματα. Εστιάζοντας
στις υβριδικές απειλές, το κύριο βάρος
των προσπαθειών θα πρέπει να δοθεί στην
εξάλειψη των αδυναμιών της Ένωσης και
των ΚΜ. Παράλληλα, λοιπόν, με τις δρά-
σεις που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη
και προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα,
αεροπορική επιθεώρηση 88
δύναται να γίνει στόχευση για την υιοθέ-
τηση των ακολούθων:
Ολιστική Προσέγγιση στη διακυβέρ-
νηση κάθε ΚΜ, όπου όλα τα υπουργεία, οι
δημόσιες και οι στρατιωτικές υπηρεσίες
θα συνεργάζονται στενά ανταλλάσοντας
πληροφορίες και συζητώντας για την κοινή
αντιμετώπιση κρίσεων και επιθέσεων. Αν-
τίστοιχα, ολιστική προσέγγιση στην κοινω-
νία, με τη στενή συνεργασία του δημόσιου
και ιδιωτικού τομέα, της ακαδημαϊκής κοι-
νότητας και της ευρύτερης κοινωνίας.
Δημιουργία συστήματος διαχείρισης
κρίσεων κατά τα πρότυπα του IPCR σε πα-
νευρωπαϊκό επίπεδο. Ένα τέτοιο εργαλείο
όχι μόνο θα διευκολύνει την ταχεία συλ-
λογή πληροφοριών, προειδοποιήσεων και
ενδείξεων υβριδικής δραστηριότητας με-
ταξύ των ΚΜ αλλά, επιπλέον, θα βοηθήσει
στην ανάλυση των στοιχείων και τη διευ-
κόλυνση των αποφάσεων στον ελάχιστο
δυνατό χρόνο.
Επιπλέον, εγκατάσταση ενός δικτύου
συνεργασίας των Εθνικών Επιτροπών
89 αεροπορική επιθεώρηση
Ασφάλειας καθώς και διεξαγωγή ασκή-
σεων υβριδικού χαρακτήρα μεταξύ των
ΚΜ, περιλαμβάνοντας διαφορετικά επί-
πεδα διοίκησης (από το υψηλότερο έως το
χαμηλότερο), θα βοηθήσει στην εκπαί-
δευση και την επαγρύπνηση του πληθυ-
σμού, καλλιεργώντας, ταυτόχρονα,
κουλτούρα αντιμετώπισης των υβριδικών
απειλών.
Φυσικά, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί η
τεράστια συμβολή της εκπαίδευσης στην
ενίσχυση της ανθεκτικότητας της ευρω-
παϊκής οικογένειας. Για τον λόγο αυτό,
ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Κολέγιο Άμυνας
και Ασφάλειας – European Security and
Defence College (ESDC),20 το οποίο έχει
ως σκοπό την ενημέρωση σε θέματα Κοι-
νής Εξωτερικής Πολιτικής και Άμυνας και
Κοινής Πολιτικής Άμυνας και Ασφάλειας
της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο πλαίσιο
αυτό, διοργανώνει διάφορες εκπαιδεύσεις
και σεμινάρια, συμπεριλαμβάνοντας και
τις υβριδικές απειλές.21 Παράλληλα, τα
Κράτη Μέλη διοργανώνουν σεμινάρια και
ενημερώσεις σε εθνικό επίπεδο, προκειμέ-
νου να κάνουν γνωστές στους οργανι-
σμούς τους και στο ευρύ κοινό τις
σύγχρονες, αθόρυβες και ύπουλες απει-
λές, οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο τις κοινω-
νίες τους.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι υβρι-
δικές επιθέσεις δημιουργούν ένα ομιχλώ-
δες και ασαφές τοπίο, καθιστώντας
δύσκολη την εκτίμηση της κατάστασης και
τη λήψη αποφάσεων. Γι’ αυτό ακριβώς τον
λόγο, απαιτείται μια ριζικά διαφορετική νο-
οτροπία με ταυτόχρονη εμπιστοσύνη και
πολιτική ενότητα στους κόλπους της Ένω-
σης για την επιτυχή αντίδραση και αντιμε-
τώπιση των απειλών. Ωστόσο, το ποιο
σημαντικό από όλα είναι η συνειδητοποί-
ηση από ολόκληρη την κοινωνία ότι οι
υβριδικές απειλές είναι πραγματικές. Δεύ-
τερον, ότι όλοι εμπλέκονται στην αντιμε-
τώπισή τους και παίζουν το ρόλο τους,
συνεισφέροντας στην ασφάλειά της. Και,
τέλος, ότι ο εχθρός εκμεταλλεύεται τις ήδη
υπάρχουσες αδυναμίες μιας κοινωνίας,
για να εκτελέσει τα σχέδιά του. Όσο, λοι-
πόν, πιο υποψιασμένη, ενημερωμένη και
συνεκτική είναι μια κοινωνία, τόσο πιο
καλά θωρακισμένη είναι απέναντι στις
υβριδικές απειλές.
βιβλιογραφία
Cavas, C. P. (2015, 11 02). China’s
‘Little Blue Men’ Take Navy’s Place in
Disputes. Ανάκτηση από Defense News:
https://www.defensenews.com/naval/2
015/11/03/chinas-little-blue-men-take-
navys-place-in-disputes/
Council. (2015). Council conclusions
on CSDP Consilium 8971/15. Brussels:
Council of the European Union. Ανά-
κτηση από https://www.consilium.eu-
ropa.eu/en/press/press-releases/2015
/05/18/council-conclusions-csdp/

Council. (2018). European Council
Meeting (22 March 2018) - Conclusions.
Brussels: European Council. Ανάκτηση
από
https://www.consilium.europa.eu/medi
a/33457/22-euco-final-conclusions-
en.pdf
COUNCIL, J. C. (2016). Joint Frame-
work on countering hybrid threats a Eu-
ropean Union response. Βρυξέλλες:
Ευρωαπική Επιτροπή - Ύπατη Εκπρόσω-
πος της Ένωσης για Θέματα Κοινής Εξω-
τερικής Πολιτικής και Πολιτικής
Ασφάλειας.
Erickson, A. (2016, 12 17). China’s
‘Little Blue Men’ Prepare for Hybrid War-
fare. Ανάκτηση από Medium:
https://medium.com/war-is-boring/chi-
nas-little-blue-men-prepare-for-hybrid-
warfare-22bd2ec08e8d
EUCommission. (2018). Tackling on-
line disinformation: a European Ap-
proach. Brussels: European
Commission.
European Union. (2012). Consoli-
dated Version of the Treaty on the Func-
tioning of the European Union. Lisbon:
Official Journal of the European Union.
Ανάκτηση από https://eur-
lex.europa.eu/legal-
content/EN/TXT/?uri=celex%3A12012E
%2FTXT
European Union. (2012). Consoli-
dated versions of the Treaty on Euro-
αεροπορική επιθεώρηση 90
pean Union and the Treaty on the Func-
tioning of the European Union. Lisbon:
European Union. Ανάκτηση από
https://eur-lex.europa.eu/legal-con-
tent/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2012:326:
FULL&from=EN
EuropeanParliament. (2016). EU
strategic communication to counteract
anti-EU propaganda by third parties.
Brussels: European Parliament
P8_TA(2016)0441.
EUROPOL. (2019). Do criminals
dream of electric sheep: how technology
shapes the future of crime and law en-
forcement. European Union Agency for
Law Inforcement Cooperation. Ανάκτηση
από
https://www.europol.europa.eu/news-
room/news/do-criminals-dream-of-elec-
tric-sheep-how-technology-shapes-future
-of-crime-and-law-enforcement
Hellas Journal, Γ. (2019, 05 11). Ο
υβριδικός πόλεμος του «Θαλασσόλυκου»:
Η αντιμετώπιση της τουρκικής προκλητι-
κότητας. Ανάκτηση από Hellas Journal:
https://hellasjournal.com/2019/05/o-
yvridikos-polemos-toy-thalassolykoy-i-an-
timetopisi-tis-toyrkikis-proklitikotitas/
Hoffman, F. (2014, 07 28). ON NOT-
SO-NEW WARFARE: POLITICAL WAR-
FARE VS HYBRID THREATS. Ανάκτηση
από War on the Rocks: https://waron-
therocks.com/2014/07/on-not-so-new-
warfare-political-warfare-vs-hybrid-threat
91 αεροπορική επιθεώρηση
s/
HR/VP. (2016). Shared Vision, Com-
mon Action: A Stronger Europe. A Global
Strategy for the EU’s Foreign and Secu-
rity Policy. Brussels: European External
Action Service. Ανάκτηση από http://eu-
ropa.eu/globalstrategy/en
JOINT COMMUNICATION TO THE EU-
ROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN
COUNCIL AND THE COUNCIL - Increas-
ing resilience and bolstering capabilities
to address hybrid threats. JOIN (2018)
16final, dated 13 June 2018. (2018).
Brussels.
Kofman, M. (2016, 03 11). Russian
Hybrid Warfare and Other Dark Arts.
Ανάκτηση από War on the Rocks:
https://warontherocks.com/2016/03/r
ussian-hybrid-warfare-and-other-dark-
arts/
Muir, J. (2016, 06 20). Islamic State
group: The full story. Ανάκτηση 12 18,
2016, από BBC News:
http://www.bbc.com/news/world-
middle-east-35695648
Qiao , L., & Wang , X. (1999). “Unre-
stricted Warfare” - Assumptions on War
and Tactics in the Age of Globalization.
Beijing: PLA Literature and Arts Publish-
ing House. Ανάκτηση από
https://www.c4i.org/unrestricted.pdf
Szałek, B. Z. (2015). Geopolotics, Po-
litical Topology and Hybrid Warfare (Τόμ.
Reality of Politics). University of
Szczecin. Ανάκτηση από https://cza-
sopisma.marszalek.com.pl/images/pliki
/rop/2015/rop201507.pdf
Thornton, R. (2018, 01 17). Current
Russian and Chinese ways of warfare:
The end (?) of military violence in peer-
state conflict. Ανάκτηση από Defence-in-
Depth Reserch from the Defense
Studies Department, King’s College Lon-
don:
https://defenceindepth.co/2018/01/17
/current-russian-and-chinese-ways-of-
warfare-the-end-of-military-violence-in-
peer-state-conflict/
Tisdall, S. (2016, 05 16). Little blue
men: the maritime militias pushing
China’s claims . Ανάκτηση από The
Guardian:
https://www.theguardian.com/world/20
16/may/16/little-blue-men-the-mar-
itime-militias-pushing-chinas-claims-in-
south-china-sea
Γράψας, Κ. (2017). Ισλάμ και Τζιχαν-
τισμός: Θεωρητικές ρίζες και εφαρμογές
του τρόμου στο πλαίσιο της λειτουργίας
του επονομαζόμενου Ισλαμικού Κράτους
(Διπλωματική Εργασία). Θεσσαλονίκη:
Πανεπιστήμιο Μακεδοίας.
Λουτράδης, Χ. (2018, 04 02). Ο
«υβριδικός πόλεμος» της Τουρκίας και οι
δύο αλλαγές που πρέπει να κάνει η Ελ-
λάδα για την αντιμετώπιση των προκλή-
σεων. Ανάκτηση από Huffpost GR:
https://www.huffingtonpost.gr/entry/o-

evridikos-polemos-tes-toerkias-kai-oi-
deo-allayes-poe-prepei-na-kanei-e-el-
lada-yia-ten-antimetopise-ton-prokleseo
n_gr_5ac1e498e4b0f112dc9d7a0a?ut
m_hp_ref=gr-homepage
Τουρκικά αλιευτικά έφθασαν έξω
από τη Θάσο. (2018, 01 29). Ανάκτηση
από Athens Voice GR: https://www.ath-
ensvoice.gr/greece/414520_toyrkika-
alieytika-efthasan-exo-apo-ti-thaso
Τούρκοι ψαράδες στα Ίμια υπό επί-
βλεψη τουρκικού λιμενικού. (2017, 02
05). Ανάκτηση από Η Καθημερινή:
http://www.kathimerini.com.cy/gr/el-
lada/260877/?ctype=ar
υποσημειώσεις
1
Γνωστή στην βιβλιογραφία και ως Little
Blue Men (Οι Μικροί Μπλε Άνδρες).
2
Article 222 1. The Union and its Mem-
ber States shall act jointly in a spirit of
solidarity if a Member State is the ob-
ject of a terrorist attack or the victim of
a natural or man-made disaster. The
Union shall mobilise all the instruments
at its disposal, including the military re-
sources made available by the Member
States, to: (a) — prevent the terrorist
threat in the territory of the Member
States; — protect democratic institu-
tions and the civilian population from
any terrorist attack; — assist a Member
αεροπορική επιθεώρηση 92
State in its territory, at the request of its
political authorities, in the event of a
terrorist attack; (b) assist a Member
State in its territory, at the request of its
political authorities, in the event of a
natural or man-made disaster. 2.
Should a Member State be the object
of a terrorist attack or the victim of a
natural or manmade disaster, the other
Member States shall assist it at the re-
quest of its political authorities. To that
end, the Member States shall coordi-
nate between themselves in the Coun-
cil. 3. The arrangements for the
implementation by the Union of the sol-
idarity clause shall be defined by a de-
cision adopted by the Council acting on
a joint proposal by the Commission and
the High Representative of the Union
for Foreign Affairs and Security Policy.
The Council shall act in accordance
with Article 31(1) of the Treaty on Euro-
pean Union where this decision has de-
fence implications. The European
Parliament shall be informed. For the
purposes of this paragraph and without
prejudice to Article 240, the Council
shall be assisted by the Political and
Security Committee with the support of
the structures developed in the context
of the common security and defence
policy and by the Committee referred to
in Article 71; the two committees shall,
if necessary, submit joint opinions. 4.
The European Council shall regularly
93 αεροπορική επιθεώρηση
assess the threats facing the Union in
order to enable the Union and its Mem-
ber States to take effective action.
3
42.7. If a Member State is the victim of
armed aggression on its territory, the
other Member States shall have to-
wards it an obligation of aid and assis-
tance by all the means in their power,
in accordance with Article 51 of the
United Nations Charter. This shall not
prejudice the specific character of the
security and defence policy of certain
Member States. Commitments and co-
operation in this area shall be consis-
tent with commitments under the North
Atlantic Treaty Organisation, which, for
those States which are members of it,
remains the foundation of their collec-
tive defence and the forum for its imple-
mentation.
4
Best Practices Guide οn Countering
Hybrid Threats: Ο οδηγός αυτός απο-
τελεί ένα πρακτικό εργαλείο το οποίο
συστήνει στα ΚΜ, βέλτιστες πρακτικές
για τη προαγωγή της αντίληψης, της
αποκάλυψης και της ενίσχυσης της αν-
θεκτικότητας σε εθνικό επίπεδο.
5
Ενέργεια 3 του Κοινού Πλαισίου. Ιστό-
τοπος του Κέντρου: https://www.hybrid-
coe.fi/
6
https://eeas.europa.eu/headquarters/
headquarters-homepage_en/24572/
EU%20welcomes%20establish-
ment%20of%20the%20Finnish%20Ce
ntre%20of%20Excellence%20for%20
countering%20hybrid%20threats
7
Μέχρι την 19η Ιουλίου 2019, τα κράτη
μέλη του Κέντρου ήταν τα εξής: Αυ-
στρία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελ-
λάδα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο,
ΗΠΑ, Ισπανία, Ιταλία, Καναδάς, Κύ-
προς, Λετονία, Λιθουανία, Μαυροβού-
νιο, Νορβηγία, Ολλανδία, Πολωνία,
Ρουμανία, Σουηδία, Τσεχία, και Φινλαν-
δία.
8
Ενέργεια 3 του Κοινού Πλαισίου.
9
Παράλληλα δραστηριοποιείται για την
αναχαίτιση της προπαγάνδας του Ισλα-
μικού Κράτους.
10
Το έργο της ομάδας προβάλλεται μέσω
της ιστοσελίδας euvsdisinfo.eu, του λο-
γαριασμού Twitter @EUmythbuster
(https://twitter.com/EUvsDisinfo), του
λογαριασμού Facebook https://www.fa-
cebook.com/EUvsDisinfo/, και του κα-
ναλιού στο YouTube. EU vs
Disinformation.
11
Ενέργεια Νο 18 του Κοινού Πλαισίου
12
α κονδύλια παραμένουν παγωμένα
λόγω της πολιτικής κατάστασης στη
χώρα.
13
Οι χώρες αυτές είναι: Κόσοβο, Μαυρο-
βούνιο, Αλβανία και Βόρεια Μακεδονία.
14
α. JOINT COMMUNICATION TO THE
EUROPEAN PARLIAMENT, THE EU-
ROPEAN COUNCIL AND THE CO-
UNCIL - Increasing resilience and
bolstering capabilities to address hy-
brid threats. JOIN (2018) 16final,
dated 13 June 2018.
 αεροπορική επιθεώρηση 94

β. JOINT REPORT ON THE PROG- 19

http://europa.eu/rapid/press-
RESS OF THE IMPLEMENTATION OF release_IP-18-5681_en.htm
THE JOINT FRAMEWORK ON COUN- 20
https://esdc.europa.eu/
TERING HYBRID THREATS FROM 21
https://esdc.europa.eu/education-trai-
JULY 2017 TO JUNE 2018. JOIN ning/ και https://esdc.europa.eu/curri-
(2018) 14 final, dated 13 June 2018. cula/
γ. 15th Progress Report towards an ef-
fective and genuine Security Union.
COM (2018) 470 final, dated 13 June
2018.
15
Report on the implementation of the
2016 Joint Framework on countering
hybrid threats and the 2018 Joint Com-
munication on increasing resilience
and bolstering capabilities to address
hybrid threats (28-05-2019)
16
JOINT COMMUNICATION TO THE
EUROPEAN PARLIAMENT, THE EU-
ROPEAN COUNCIL, THE COUNCIL,
THE EUROPEAN ECONOMIC AND
SOCIAL COMMITTEE AND THE
COMMITTEE OF THE REGIONS Ac-
tion Plan against Disinformation,
Brussels, 5.12.2018, European Com-
mission and EEAS https://eeas.eu-
ropa.eu/sites/eeas/files/action_plan_a
gainst_disinformation.pdf
17

https://eeas.europa.eu/headquarters/h
eadQuarters-homepage/59644/fact-
sheet-rapid-alert-system_en
18

https://ec.europa.eu/commission/new
s/code-practice-against-disinforma-
tion-2019-jan-29_en
Η ΕκπαιδΕυσΗ των ιπταμΕνων τΗσ
Ελλαδασ στον 21ο αιωνα.
ΕκπαιδΕυοντασ νΕα κοινωνικα
συνολα

Αντισμήναρχος (Ι) Αναστάσιος Καπογιάννης


Εισαγωγή
Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να εν-
τοπίσει και να κατανοήσει τους παράγον-
τες που επηρεάζουν την εκπαίδευση των
Ιπταμένων και ιδιαίτερα αυτή που πραγ-
ματοποιείται στη χώρα μας, στη σύγχρονη
εποχή. Θα ασχοληθούμε με τους τρεις κύ-
ριους πυλώνες της εκπαίδευσης, τον εκ-
παιδευόμενο, τον εκπαιδευτή και το
εκπαιδευτικό σύστημα, διερευνώντας το
πώς αυτοί ανταποκρίνονται στο σύγχρονο
πολύπλοκο περιβάλλον των συνεχώς μετα-
βαλλόμενων κοινωνικών δομών. Εξετάζον-
τας νέα φαινόμενα της εποχής μας, όπως
αυτό της επίδρασης της περιόδου της Ανα-
δυόμενης Ενηλικιότητας (Arnett, 1998,
2000, 2004) στους νέους των σύγχρονων
κοινωνιών, μπορούμε να εξάγουμε πολύ-
τιμα συμπεράσματα για το πώς θα πρέπει
να ακολουθηθεί μια διαφορετική προσέγ-
γιση στην εκπαίδευση των νέων Ιπταμένων
της Πολεμικής Αεροπορίας.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω,
είναι εξίσου σημαντικό να εντοπίσουμε τις
απαιτήσεις που προκύπτουν για τον Εκπαι-
δευτή Πτήσεων όσον αφορά τα προσόντα
που θα πρέπει να διαθέτει και τις δεξιότη-
τες που θα πρέπει να αναπτύξει, ώστε να
μπορεί να προσαρμοστεί στον σύγχρονο
τρόπο εκπαίδευσης ενηλίκων, η οποία
πλέον αποτελεί επιστημονικό πεδίο (Κόκ-
κος, 2005).
Επιπρόσθετα, θα παραθέσουμε τον
τρόπο με τον οποίο είναι διαρθρωμένο το
αεροπορική Επιθεώρηση 96
εκπαιδευτικό σύστημα των Ιπταμένων της
Πολεμικής Αεροπορίας, ούτως ώστε να δη-
μιουργηθεί μία σαφής εικόνα της εκπαι-
δευτικής μεθοδολογίας που ακολουθείται,
με σκοπό την ολοκλήρωση του δύσκολου
και επίπονου έργου, που απαιτεί από τους
εκπαιδευόμενους στοιχεία «ενηλικιότη-
τας», τα οποία πιθανόν να μη διαθέτουν
στην περίοδο της ζωής που διανύουν.
Ολοκληρώνοντας, θα προσπαθήσουμε
να καταλήξουμε σε κάποια συμπερά-
σματα σχετικά με τα νέα δεδομένα που θα
πρέπει να λάβουν υπόψη τους οι σχεδια-
στές των Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων
Αεροπορικής Εκπαίδευσης, ούτως ώστε να
επιτυγχάνεται η γρήγορη και αποτελεσμα-
τική αφομοίωση της από τους εκπαιδευό-
μενους της Πολεμικής Αεροπορίας.
το προφίλ του σύγχρονου
νέου εκπαιδευόμενου υπό το
πρίσμα της αναδυομένης
Ενηλικιότητας
Είμαι πια ενήλικος; Αυτό είναι ένα ερώ-
τημα το οποίο έχει απασχολήσει κάθε άν-
θρωπο σε κάποια στιγμή ζωής του. Ποια
ήταν όμως αυτή η στιγμή για τον καθένα
από εμάς; Μελετώντας τη βιβλιογραφία
(Brookfield, 1986· Jarvis, 2004· Knowles,
1998· Merriam & Caffarella, 1999· Pater-
son, 1979· Rogers, 1999, οπ. αναφ. στο
Κόκκος, 2005), διαπιστώνουμε ότι υπάρ-
χει καθολική σύγκλιση στην άποψη ότι η
ενήλικη κατάσταση δεν προσδιορίζεται με
97 αεροπορική Επιθεώρηση
βάση το τυπικό κριτήριο της ηλικίας ενηλι-
κίωσης. Το κριτήριο αυτό ούτως ή άλλως
δεν διατηρείται σταθερό στις διάφορες
εποχές και κοινωνίες, ενώ η ηλικία στην
οποία κάποιος μπορεί να χαρακτηρίζεται
ενήλικος μπορεί να διαφέρει ακόμα και
εντός μιας και της αυτής κοινωνίας
(Rogers, 1999). Για τον χαρακτηρισμό
ενός ατόμου ως ενηλίκου θα πρέπει να
εξετάσουμε το κατά πόσο αυτό βρίσκεται
στην κατάσταση της ενηλικιότητας (Κόκ-
κος, 2005).
Σύμφωνα με τον Arnett (1998, 2000,
2004), η μετάβαση από την περίοδο της
εφηβείας σε αυτή κατά την οποία ο άν-
θρωπος βρίσκεται στη κατάσταση ενηλι-
κιότητας δεν γίνεται άμεσα. Ιδιαίτερα στην
Ευρώπη, η εξάπλωση της ανεργίας (Ar-
nett, 2014), η παράταση της ηλικίας
γάμου και η παρατεταμένη εξάρτηση των
παιδιών από τους γονείς (Arnett, 2000,
2014· Bjarnason & Sigurdardottir, 2003·
Petrogiannis, 2011· Leontopoulou, 2016)
έχουν μετατοπίσει το στάδιο αυτό περίπου
στα τελευταία χρόνια της δεκαετίας των
20 (Arnett, 2000, 2014· Bynner, 2005).
Ο χρόνος που απαιτείται για να γίνει
αυτού του είδους η μετάβαση αποτελεί
πλέον στην εποχή μας ξεχωριστή και ιδιαί-
τερη περίοδο στη ζωή του ανθρώπου,
κατά την οποία το άτομο εμφανίζει χαρα-
κτηριστικά τα οποία δεν είναι ενδεικτικά
του τέλους της εφηβείας, αλλά ούτε και
της αρχής της ενήλικης ζωής. Μέσω μίας
σειράς δημοσιεύσεων, ο Arnett (1994,
1997, 1998, 2000, 2001, 2003,
2007a/b/c, 2010, 2014), καταλήγει στο
συμπέρασμα ότι, ο άνθρωπος διέρχεται
μια ιδιαίτερη περίοδο από τα μετεφηβικά
του χρόνια έως τα μέσα της δεύτερης ει-
κοσαετίας της ζωής του, την οποία ο ερευ-
νητής ονομάζει περίοδο της αναδυόμενης
ενηλικιότητας.
Από τη μελέτη της βιβλιογραφίας προ-
κύπτει ότι δεν υπάρχει μεγάλος αριθμός
ερευνών στον ευρωπαϊκό χώρο, ιδιαίτερα
στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου, που να
έχουν ασχοληθεί διεξοδικά με την εκπαί-
δευση των νέων κατά το διάστημα που
αυτοί διέρχονται την περίοδο της αναδυό-
μενης ενηλικιότητας (Zacarés, Serra &
Torres, 2015). Στην Ελλάδα, μάλιστα, η
έρευνα σχετικά με το ενδιαφέρον αυτό
φαινόμενο βρίσκεται σε εξαιρετικά
πρώιμο στάδιο (Tsipianitis & Karalis,
2018).
Διαπιστώνουμε μια καθολική σύγκλιση
στην άποψη ότι η ενήλικη κατάσταση δεν
μπορεί πλέον να προσδιοριστεί με βάση το
τυπικό κριτήριο της ηλικίας ενηλικίωσης
(Κόκκος, 2005). Καθώς οι νέοι προχω-
ρούν προς την ενηλικίωση, συλλέγουν εμ-
πειρίες, προβαίνουν σε ενέργειες,
αποκτούν γνώσεις και δεξιότητες από την
τυπική ή άτυπη εκπαίδευση, προετοιμαζό-
μενοι για την δική τους αυτόνομη ύπαρξη
στην ενήλικη ζωή. Αυτή η μετάβαση είναι
διαφορετική για τον καθένα και δεν σχετί-
ζεται απλά με τη χρονολογική ηλικία
(Brookfield, 1986· Jarvis, 2004· Knowles,

1998· Merriam & Caffarella, 1999·
Rogers, 1999· Petrogiannis, 2011). Επι-
πρόσθετα, παρατηρούμε ότι στις σύγχρο-
νες βιομηχανοποιημένες κοινωνίες οι νέοι
τείνουν να μετατοπίσουν χρονικά την
έναρξη της εμπλοκής τους με τα δύο πα-
ραδοσιακά χαρακτηριστικά του ενήλικου,
τον γάμο και την ανατροφή παιδιών (Pet-
rogiannis, 2011).
Αρκετοί είναι οι παράγοντες που έχουν
συμβάλει σε αυτή την μετατόπιση. Ένας
από τους πιο σημαντικούς είναι η αύξηση
του επίπεδου της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα
των γυναικών. Η ανώτερη εκπαίδευση επέ-
τρεψε στις γυναίκες να διεκδικήσουν πε-
ρισσότερη οικονομική ισότητα, δίνοντάς
τους μια εναλλακτική σε σχέση με το να ξε-
κινήσουν κατευθείαν τη ζωή τους με τον
γάμο και τη μητρότητα. Επίσης, αλλαγές
στις παραδοσιακές πεποιθήσεις που αφο-
ρούσαν μια σειρά ζητήματα έπαιξαν ση-
αεροπορική Επιθεώρηση 98
μαντικό ρόλο στην καθυστέρηση των νέων
να εισέλθουν στην ενήλικη κατάσταση (Ar-
nett, 2000, 2004· Zorotovich, 2014). Τα
ζητήματα αυτά είναι:
η αναγκαιότητα και η επιβολή στη γυ-
ναίκα να παντρευτεί νωρίς και να κάνει
παιδιά μέχρι κάποια συγκεκριμένη ηλικία,
η αποδοχή από την κοινωνία της συμ-
βίωσης πριν το γάμο,
η αλλαγή στάσης απέναντι στη διάδοση
των σύγχρονων μεθόδων αντισύλληψης
και
η οικονομική μετατόπιση από την βιο-
μηχανική εποχή στην εποχή της πληροφο-
ρίας,
Η προσωπική εμπειρία μου από την πο-
λύχρονη ενασχόληση μου με την εκπαί-
δευση των νέων πιλότων της Πολεμικής
Αεροπορίας δημιουργεί την αίσθηση ότι
απαιτείται επιπρόσθετη μελέτη η οποία θα
εξετάζει σε βάθος την επίδραση της περιό-
99 αεροπορική Επιθεώρηση
δου της αναδυόμενης ενηλικιότητας στην
εκπαίδευση των νέων Ιπταμένων, που σε
αυτή τη φάση της ζωής τους υποχρεώνον-
ται, σε αντίθεση με τον κοινωνικό τους πε-
ρίγυρο, να εμφανίσουν χαρακτηριστικά
ενηλικιότητας πολύ νωρίς (Κόκκος, 2005).
Η εκπαίδευση των Ιπταμένων της Πολεμι-
κής Αεροπορίας, φαίνεται, λοιπόν, πως
αποτελεί ένα ιδιαίτερο πεδίο έρευνας, που
παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Η έννοια του Εκπαιδευτή στην
πολεμική αεροπορία1
Σε όλες τις πολεμικές αεροπορίες του κό-
σμου η πτητική εκπαίδευση κατέχει ιδιαί-
τερα σημαντική θέση, καθώς αποτελεί το
φυτώριο των Ιπτάμενων στελεχών της.
Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, οι Εκπαι-
δευτές Πτήσεων διαδραματίζουν εξαιρε-
τικά σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της
αεροπορίας μιας χώρας, καθώς σε αυτούς
έχει ανατεθεί το έργο της δημιουργίας των
μελλοντικών μαχητών του ουρανού. Η Πο-
λεμική Αεροπορία δεν αποτελεί εξαίρεση
στον κανόνα και αποδίδει στην πτητική εκ-
παίδευση και ιδιαίτερα στους «Εκπαιδευ-
τές Αέρος» την προσοχή και σημασία που
τους αρμόζει.
Η Πολεμική Αεροπορία, ενστερνιζόμενη
την παραπάνω πεποίθηση, έχει προσδιορί-
σει μέσω θεσμικών κειμένων (προεδρικά
διατάγματα, κανονισμούς και βασικές δια-
ταγές) τα βασικά και επιθυμητά κριτήρια
που πρέπει να διαθέτει ο Εκπαιδευτής
Πτήσεων, τα οποία στο σύνολό τους απαι-
τούν Ιπταμένους με ικανότητες άνω του
μέσου όρου. Αυτό σημαίνει ότι οι Εκπαι-
δευτές Πτήσεων θα πρέπει να διακρίνον-
ται όχι μόνο για την πτητική τους
ικανότητα αλλά και για την έφεσή τους
όσον αφορά στην κατανόηση των διεργα-
σιών, των τεχνικών και των λειτουργιών
της μάθησης – διδασκαλίας. Ταυτόχρονα
με τα ανωτέρω, θα πρέπει να διακατέχον-
ται από αίσθημα ευθύνης και υπερηφά-
νεια για την υπηρεσία και το έργο που
προσφέρουν στην Πολεμική Αεροπορία.
Για να πετύχει ο Εκπαιδευτής Πτήσεων
στον τόσο σημαντικό ρόλο που του έχει
ανατεθεί, θα πρέπει να διαθέτει ορθή και
ολοκληρωμένη άποψη για την πτητική εκ-
παίδευση. Είναι επιτακτικό να διαθέτει
ώριμη και συγκροτημένη προσωπικότητα,
με ικανότητα να διαχωρίζει τα προσωπικά
του προβλήματα και πεποιθήσεις από τις
απαιτήσεις του ρόλου του. Η γενικότερη
στάση ζωής του, το μαχητικό και ομαδικό
πνεύμα που πρέπει να επιδεικνύει, οι
αρχές και η ευταξία των συναισθημάτων
του, σε συνδυασμό με το αίσθημα ευθύνης
αποτελούν ιδιαίτερα ισχυρή δύναμη, ικανή
να στηρίξει το οικοδόμημα της πτητικής
εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Η στάση που πρέπει να έχει ένας Εκπαι-
δευτής Πτήσεων για το πως αυτοπροσδιο-
ρίζεται και αντιλαμβάνεται τον εαυτό του
(Rogers, 1999), καθώς και η γενικότερη
φιλοσοφία ζωής του, αποτελούν ουσια-

στικό παράγοντα ως προς την ικανότητά
του να μπορεί να αποτελεί παράδειγμα για
τους άλλους. Ένας επιτυχημένος εκπαιδευ-
τής αισθάνεται υπερήφανος για τη δου-
λειά του, καθώς αυτή σχετίζεται και
επιδρά καθοριστικά στη ζωή άλλων αν-
θρώπων. Η υπερηφάνεια, η υψηλή αί-
σθηση του καθήκοντος και η ευαισθησία
με την οποία ο Εκπαιδευτής αντιμετωπίζει
την αποστολή του αντανακλώνται άμεσα
στην ποιότητα των εκπαιδευομένων του!
Οι αποτελεσματικοί Εκπαιδευτές έχουν
ισορροπημένη άποψη για τον εαυτό τους.
Παραδέχονται ότι έχουν αδυναμίες και
ελαττώματα, αλλά εργάζονται αδιάκοπα
για να τα εντοπίσουν, περιορίσουν και τε-
λικά να τα εξαλείψουν. Συναισθηματικά
ώριμοι εκπαιδευτές, δεν κατηγορούν άλ-
λους για τα λάθη τους αλλά και δεν δικαιο-
λογούν αβίαστα τον εαυτό τους.
Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό
ότι οι Εκπαιδευτές Πτήσεων παίζουν καί-
ριο ρόλο όχι μόνο στην πτητική ικανότητα
των μελλοντικών Αεροπόρων αλλά και στη
διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Για τον
λόγο αυτό, θα πρέπει να προσέχουν ιδιαί-
τερα τον τρόπο με τον οποίο τους αντιμε-
τωπίζουν. Ο Εκπαιδευτής, δεν θα πρέπει
να είναι ποτέ απότομος και απόμακρος
προς τους εκπαιδευόμενους αλλά, αντί-
θετα, να τηρεί φιλική και αντικειμενική
στάση.
Ο σεβασμός απέναντι στην προσωπικό-
τητα των εκπαιδευόμενων αποτελεί ένα
ακόμα κύριο και ουσιαστικό γνώρισμα της
αεροπορική Επιθεώρηση 100
στάσης του εκπαιδευτή. Ο κάθε εκπαι-
δευόμενος αποτελεί ιδιαίτερη και ξεχωρι-
στή προσωπικότητα που διαπλάθεται και
διαμορφώνεται μέσα σε ένα ιδιαίτερα σύν-
θετο περιβάλλον, όπως αναπτύξαμε στην
προηγούμενη ενότητα. Συνεπώς, ο τρόπος
διδασκαλίας, θα πρέπει να προσαρμοστεί,
με σκοπό τη βοήθεια προς τον εκπαιδευό-
μενο, ούτως ώστε αυτός να κατορθώσει
να επιτύχει το μέγιστο των δυνατοτήτων
του.
Το Σχολείο Εκπαιδευτών Εδάφους
(ΣΕΕ) της Πολεμικής Αεροπορίας και η εκ-
παίδευση που λαμβάνει ο Εκπαιδευτής
στο Σμήνος Μετεκπαίδευσης (ΣΜΕΤ) του
εκάστοτε τύπου αεροσκάφους, αποτελούν
μια καλή αρχή στο να γίνει ο Ιπτάμενος
καλός Εκπαιδευτής Πτήσεων, επιβάλλεται
όμως η προσωπική ανησυχία και η συνε-
χής προσπάθεια για την περαιτέρω βελ-
τίωση του. Με την απόκτηση εμπειρίας, οι
πτητικές και επικοινωνιακές ικανότητες
του εκπαιδευτή αναμένεται να βελτιωθούν
σημαντικά.
Τέσσερα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά
που πρέπει απαραίτητα να διακρίνουν τον
Εκπαιδευτή Πτήσεων: ενθουσιασμός, υπο-
μονή, σοβαρότητα και προσαρμοστικό-
τητα.
Ο ενθουσιασμός είναι μεταδοτικός και
λειτουργεί καταλυτικά στο ηθικό και τη
στάση των εκπαιδευόμενων απέναντι στην
εκπαίδευση.
Η υπομονή, αποτελεί απαραίτητο προ-
σόν στην εκπαίδευση «απείρων» (Αρχικό/
101 αεροπορική Επιθεώρηση
Βασικό στάδιο, κυρίως) η σε «αργούς»,
όσον αφορά την πρόοδο, εκπαιδευόμε-
νους.
Η σοβαρότητα και η πίστη στην εκπαί-
δευση, τονώνει την εμπιστοσύνη των εκ-
παιδευομένων σε όλη τη διάρκεια του
εκάστοτε σταδίου εκπαίδευσης.
Τέλος, η προσαρμοστικότητα είναι εκ
των πραγμάτων απαραίτητη, καθώς κάθε
εκπαιδευόμενος αποτελεί ξεχωριστή περί-
πτωση που ίσως απαιτεί ιδιαίτερη προσέγ-
γιση.
Σε πρώτη ανάγνωση των ανωτέρω, φαί-
νεται ότι ο Εκπαιδευτής απαιτείται να είναι
υπεράνθρωπος. Η πραγματικότητα όμως
είναι ότι αυτά τα χαρακτηριστικά δεν απο-
κτώνται σε μια μέρα αλλά είναι στοιχεία τα
οποία ο καθένας προσπαθεί να κατακτή-
σει κατά τη διάρκεια ζωής του, ώστε να
γίνει καλύτερος άνθρωπος και να βοηθή-
σει τους άλλους.
το Εκπαιδευτικό πρόγραμμα
της πολεμικής αεροπορίας2
Αφού αναλύσαμε το προφίλ του νέου εκ-
παιδευόμενου Ιπταμένου που λειτουργεί
υπό την επίδραση της περιόδου της ανα-
δυόμενης ενηλικιότητας όπως και οι υπό-
λοιποι νέοι, αλλά και τις υψηλές
απαιτήσεις που προκύπτουν για τους Εκ-
παιδευτές Πτήσεων, θα ήταν θεμιτό να
γίνει μια συνοπτική περιγραφή του Εκπαι-
δευτικού Προγράμματος της Πολεμικής
Αεροπορίας.
Θα προσπαθήσουμε, χωρίς να μπούμε
σε λεπτομέρειες, λόγω της εμπιστευτικής
φύσης των πληροφοριών, να παραθέ-
σουμε τα στάδια της εκπαίδευσης που
διέρχεται ο Ιπτάμενος της Πολεμικής Αε-
ροπορίας, μέχρι να τοποθετηθεί στις Μοί-
ρες Μαχητικών, Μεταφορικών,
Πυροσβεστικών Αεροσκαφών και Ελικο-
πτέρων.
Ο εκπαιδευόμενος, αφού εισαχθεί στη
Σχολή Ικάρων, ξεκινάει μία δύσκολη γνω-
στική διαδικασία, προσανατολισμένη τόσο
στην ακαδημαϊκή μόρφωση όσο και στην
πτητική εκπαίδευση. Η Σχολή Ικάρων, στο
πλαίσιο των σπουδών της, παράγει και με-
ταδίδει τη γνώση στους σπουδαστές της,
μέσω της έρευνας και της διδασκαλίας
στο ευρύτερο πεδίο της Αεροπορικής Επι-
στήμης και Τεχνολογίας, καθώς και στις
συναφείς θεωρητικές και εφαρμοσμένες
επιστήμες. Η εκπαίδευση που παρέχει η ΣΙ
έχει ως σκοπό την ανάπτυξη στρατιωτικών
αρετών, ούτως ώστε να διαμορφώσει τους
αξιωματικούς της Πολεμικής Αεροπορίας
με στρατιωτική και αεροπορική συνεί-
δηση. Ο εκπαιδευόμενος λαμβάνει μόρ-
φωση ανώτατου επιπέδου, καθώς και
κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική παιδεία
και αγωγή, εφόδια ικανά για να καταστεί
ηγήτορας με άρτια επαγγελματική και επι-
στημονική κατάρτιση.
Η πτητική εκπαίδευση τον Ικάρων και
Ανθυποσμηναγών της ΠΑ πραγματοποιεί-
ται αρχικά στην Αεροπορική Βάση Δεκέ-
λειας και στη συνέχεια στην 120 Πτέρυγα

Εκπαίδευσης Αέρος (120 ΠΕΑ).
Η πρώτη επαφή με την πτητική εκπαί-
δευση πραγματοποιείται στην 360 Μοίρα
Εκπαίδευσης Αέρος (ΜΕΑ) στην Αεροπο-
ρική Βάση Δεκέλειας στο Τατόι.
Στάδιο Επιλογής: Σκοπός του σταδίου είναι
η αρχική επιλογή των Ικάρων που είναι κα-
τάλληλοι και δείχνουν ότι έχουν την δυνα-
τότητα να εξελιχθούν ως Ιπτάμενοι.
Εκτελείται στο 1ο έτος σπουδών και περι-
λαμβάνει πτήσεις συγκυβέρνησης και πτή-
σεις Μόνος με αεροσκάφος Τ-41D
(μονοκινητήριο ελικοφόρο), το οποίο στα-
διακά αντικαθίσταται από το νεοαποκτη-
θέν Tecnam P2002JF (μονοκινητήριο
ελικοφόρο). Επιπλέον, περιλαμβάνει εξό-
δους σε εξομοιωτή πτήσεων και εκπαί-
δευση εδάφους. Η συνολική διάρκεια του
σταδίου δεν ξεπερνά, στο σύνολό της,
τους 4 μήνες.
Αφού ολοκληρωθεί η εκπαίδευση στο
στάδιο επιλογής, οι Ίκαροι συνεχίζουν την
εκπαίδευσή τους στην 120 Πτέρυγα Εκ-
παίδευσης Αέρος (ΠΕΑ) στην Καλαμάτα.
Τα αεροσκάφη Τ-41D και Τecnam P2002JF
αεροπορική Επιθεώρηση 102
Αποστολή της 120 ΠΕΑ είναι η ακαδη-
μαϊκή αλλά, κυρίως, η πτητική εκπαίδευση
των Ικάρων και των νέων Ανθυποσμηνα-
γών, ώστε να αποκτήσουν τις απαραίτητες
ικανότητες και δεξιότητες που απαιτείται
να κατέχουν ως Αξιωματικοί Ιπτάμενοι.
Η Μονάδα, εκπληρώνει την αποστολή
της, παρέχοντας θεωρητική και πρακτική
εκπαίδευση σε ό,τι έχει να κάνει με την
«Αεροπορική Τέχνη». Μέσα από την εκπαί-
δευση αυτή, ο εκπαιδευόμενος, αποκτά
ιδιαίτερες επαγγελματικές γνώσεις, ανα-
πτύσσει το μαχητικό του πνεύμα και καλ-
λιεργεί τη νοοτροπία επάνω στην οποία
θεμελιώνεται το αεροπορικό του μέλλον.
Η ποιότητα και το υψηλό επίπεδο της πα-
ρεχόμενης εκπαίδευσης, έχουν ως αποτέ-
λεσμα την επαύξηση της μαχητικής
ικανότητας της Πολεμικής Αεροπορίας.
Η εκπαίδευση των νέων Ιπταμένων, γί-
νεται με δυο τύπους αεροσκαφών· το
Beechcraft Τ-6Α και το T-2E Buckeye. Το
Τ-6Α είναι ένα υπερσύγχρονο διθέσιο στρο-
βιλοελικοφόρο3 (turboprop) αεροσκάφος
σχεδιασμένο να παρέχει Αρχική και Βα-
103 αεροπορική Επιθεώρηση

Το αεροσκάφος Τ-6Α

σική εκπαίδευση σε νέους ιπταμένους, το του.

οποίο αποτελεί αεροσκάφος επιλογής αρ-
κετών χωρών με προηγμένες Αεροπορίες
και εμπειρίας στην αεροπορική εκπαί-
δευση, όπως η Αεροπορία, ο Στρατός και
το Ναυτικό των ΗΠΑ (USAF, USΑ, USN), η
RCAF (Καναδάς), η IAF (Ισραήλ), η RAF
(Αγγλία), αλλά και άλλες όπως Μεξικό, Μα-
ρόκο, Αργεντινή, Ιράκ και Νέα Ζηλανδία.
Το Τ-2Ε εντάχθηκε στη δύναμη της ΠΑ το
1977. Χρησιμοποιείται από τη χώρα μας
για την παροχή προκεχωρημένης και επι-
χειρησιακής εκπαίδευσης και διανύει το
τελευταίο στάδιο επιχειρησιακής χρήσης
Η εκπαίδευση των νέων Ιπταμένων της
Πολεμικής Αεροπορίας που παρέχεται
στην 120 ΠΕΑ περιλαμβάνει 5 στάδια δια-
φορετικής χρονικής διάρκειας, τα οποία
είναι αλληλένδετα μεταξύ τους και χαρα-
κτηρίζονται από συνεχώς αυξανόμενη δυ-
σκολία και ιδιαιτερότητα. Ο σκοπός του
κάθε σταδίου περιγράφεται συνοπτικά πα-
ρακάτω:
Αρχικό Στάδιο (Α/Φ Τ-6Α): Σκοπός του στα-
δίου είναι η απόκτηση γνώσεων και η ανά-
πτυξη ικανοτήτων του εκπαιδευόμενου σε

Το αεροσκάφος Τ-2Ε

βασικές διαδικασίες, ελιγμούς και στη δια-
χείριση των συστημάτων του αεροσκά-
φους, στην τυποποίηση, στην τήρηση των
κανόνων ασφαλείας και στη λήψη αποφά-
σεων σε όλες τις συνθήκες πτήσεων, σε
συνδυασμό με την ανθρώπινη φυσιολογία.
Βασικό Στάδιο (Α/Φ Τ-6Α): Σκοπός του
σταδίου είναι η περαιτέρω βελτίωση των
γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων του
εκπαιδευόμενου οι οποίες αποκτήθηκαν
στο Αρχικό στάδιο, η ανάπτυξη ηγετικών
ικανοτήτων, η καλλιέργεια ομαδικού πνεύ-
ματος και η βελτίωση της ικανότητας στη
διαχείριση πληροφοριών και στην αντί-
ληψη κατάστασης, θέτοντας τις βάσεις για
τη διαμόρφωση αεροπορικής προσωπικό-
τητας.
Προκεχωρημένο Στάδιο Μεταφορικών Αε-
ροσκαφών (Α/Φ Τ-6Α): Σκοπός του στα-
δίου είναι η περαιτέρω βελτίωση των
γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων του
εκπαιδευόμενου που αποκτήθηκαν στο
Βασικό στάδιο, η καλλιέργεια πνεύματος
ομαδικότητας και συνεργασίας πληρώμα-
τος, η βελτίωση της ικανότητας στη διαχεί-
ριση πληροφοριών και στην αντίληψη
κατάστασης, έτσι ώστε να ανταποκριθεί ́ Είναι σημαντικό όμως, επίσης, να διερευ-
με επιτυχία στα καθήκοντα και τις ευθύνες
του Ιπταμένου των Μεταφορικών Α/Φ της
ΠΑ.
Προκεχωρημένο Στάδιο Μαχητικών (Α/Φ
Τ-2Ε): Σκοπός του σταδίου, είναι η από-
αεροπορική Επιθεώρηση 104
κτηση γνώσεων, η ανάπτυξη ικανοτήτων
και δεξιοτήτων του εκπαιδευόμενου σε πε-
ριβάλλον υψηλών απαιτήσεων με αεριω-
θούμενο αεροσκάφος, καθώς και η
ολοκληρωμένη διαμόρφωση της αεροπο-
ρικής του προσωπικότητας.
Επιχειρησιακό Στάδιο (Α/Φ Τ-2Ε): Σκοπός
του σταδίου είναι απόκτηση γνώσεων και
η ανάπτυξη ικανοτήτων, δεξιοτήτων, τα-
κτικής σκέψης και συμπεριφοράς του εκ-
παιδευόμενου στις βασικές αρχές,
διαδικασίες και ελιγμούς που υπαγορεύον-
ται από τη σχεδίαση, τις τακτικές, τη
χρήση όπλων και συστημάτων στις αερο-
πορικές επιχειρήσεις.
μετάβαση στη σύγχρονη
εκπαιδευτική φιλοσοφία.
Η ανάγκη για μετασχηματισμό
Στις προηγούμενες ενότητες αναλύσαμε
τους τρεις πυλώνες της εκπαιδευτικής δια-
δικασίας που ακολουθείται στην εκπαί-
δευση των Ιπταμένων της Πολεμικής
Αεροπορίας: τον εκπαιδευόμενο, τον εκ-
παιδευτή και το εκπαιδευτικό σύστημα.
νήσουμε τους τρόπους βελτίωσης της
ανωτέρω εκπαίδευσης, με σκοπό τη διατή-
ρηση της ποιότητας και των υψηλών προ-
τύπων που απαιτούνται στο σύγχρονο
θέατρο επιχειρήσεων, το οποίο χαρακτη-
ρίζεται από υψηλή τεχνολογία, πολύπλοκες
105 αεροπορική Επιθεώρηση
T-6 ΙΙ.
αλληλεπιδράσεις και άνευ προηγουμένου
εξειδίκευση.
Η διερεύνηση της περιόδου της ανα-
δυόμενης ενηλικιότητας στους εκπαιδευό-
μενους των Ενόπλων Δυνάμεων και
ιδιαίτερα στους νέους Ιπταμένους της Πο-
λεμικής Αεροπορίας παρουσιάζει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον.
Σε έρευνα που πραγματο-
ποιήθηκε στους νέους εκπαι-
δευόμενους της 120 ΠΕΑ
από τον Δεκέμβριο 2017 έως
και τον Μάρτιο 2018, διερευ-
νήθηκε για πρώτη φορά η
επίδραση της περιόδου της
αναδυόμενης ενηλικιότητας
στην εκπαιδευτική διαδικα-
σία. Η έρευνα, αφού έλαβε
υπόψη της τόσο ποσοτικά
όσο και ποιοτικά δεδομένα,
προσπάθησε να απαντήσει
τα κάτωθι τρία ερευνητικά ερωτήματα:
α. Πώς σχετίζεται η αναδυομένη ενη-
λικιότητα με την αποτελεσματική αφομοί-
ωση της εκπαίδευσης από τους
εκπαιδευόμενους της Πολεμικής Αεροπο-
ρίας; (Έλλειψη προσωπικής ανάπτυξης,
μειωμένη προοπτική και απουσία ώριμης
κρίσης, μειωμένη αυτοεκτίμηση και περιο-
ρισμένη λήψη αποφά-
σεων) (Arnett, 1999,
2000, 2004, 2014·
Rogers, 1998).
β. Πώς επηρεάζουν
τα χαρακτηριστικά της
περιόδου της αναδυό-
μενης ενηλικιότητας
την ανάπτυξη κινήτρων
για την επιτυχή ολοκλή-
ρωση της εκπαίδευσης
των Ιπταμένων της Πο-
λεμικής Αεροπορίας;
(Arnett, 1999, 2000,
 αεροπορική Επιθεώρηση 106

να ανταπεξέλθουν
στις δυσκολίες του,
διατηρούν ισχυρή
την πίστη ότι έχουν
κάνει τη σωστή επι-
λογή (91,3%), ανα-
λαμβάνοντας σε
μεγάλο ποσοστό τις
ευθύνες της επιλο-
γής τους (80,2%).
Οι εκπαιδευόμε-
νοι Ιπτάμενοι, παρά
το γεγονός ότι διέρ-
χονται την περίοδο
2004, 2014· James &Wendi, 2013).
της αναδυόμενης ενηλικιότητας, εμφανί-
γ. Ποια είναι η άποψη των εκπαιδευό-
ζουν σε μεγάλο ποσοστό ορθή και ώριμη
μενων σχετικά με τον ρόλο που παίζουν οι
κρίση, ικανότητα να αναγνωρίζουν τα χα-
Εκπαιδευτές που καλούνται να υλοποι-
ρακτηριστικά που απαιτούνται για να είναι
ήσουν το αναλυτικό πρόγραμμα εκπαίδευ-
κάποιος ενήλικος και επιλέγουν να προ-
σης Ιπτάμενων στον περιορισμό των
σαρμοστούν στις υψηλές απαιτήσεις της
επιδράσεων της περιόδου της αναδυόμε-
εκπαίδευσης, επιδεικνύοντας με αυτή
νης ενηλικιότητας; (Arnett, 1999, 2000,
2004, 2014).
Τα συμπεράσματα
που προέκυψαν πα-
ρουσίασαν εξαιρετικό
ενδιαφέρον, καθώς
διαπιστώθηκε ότι οι
νέοι εκπαιδευόμενοι
θεωρούν το πρό-
γραμμα εκπαίδευσης
της Πολεμικής Αεροπο-
ρίας ιδιαίτερα απαιτη-
τικό, αλλά, παρόλη την
πίεση και την ανάγκη
107 αεροπορική Επιθεώρηση
τους τη στάση σαφή δείγματα ωριμότητας
(Καπογιάννης, 2018, σ. 67-87).
Από την έρευνα προέκυψε ότι, η
ανάγκη για συνεχή ανταπόκριση στις απαι-
τήσεις, φαίνεται να ενισχύει τα ενήλικα χα-
ρακτηριστικά που εμφανίζουν οι νέοι
Ιπτάμενοι, διαφοροποιώντας έτσι τα απο-
τελέσματα για την «αίσθηση ενηλικίωσης»,
σε σχέση με τα αντίστοιχα δείγματα φοι-
τητών των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων
που χρησιμοποιήθηκαν στις άλλες έρευ-
νες. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε
με ασφάλεια ότι η δυσκολία της εκπαίδευ-
σης παίζει καταλυτικό ρόλο στον περιορι-
σμό της περιόδου της αναδυόμενης
ενηλικιότητας, στην έγκαιρη ωρίμανση
των νέων και την επίσπευση εισαγωγής
στην κατάσταση ενηλικιότητας.
Τέλος, οι συμμετέχοντες, αναγνώρισαν
τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι εκπαι-
δευτές στο πρόγραμμα εκπαίδευσης των
Ιπταμένων, αποδίδοντάς τους μια σειρά
από ποιοτικά χαρακτηριστικά, τα οποία
χρησιμοποιούν και οι ίδιοι ως παράδειγμα
στην προσπάθειά τους να ανταπεξέλθουν
με επιτυχία στην εκπαίδευση αέρος, πα-
ρότι βιώνουν τις επιδράσεις της περιόδου
της αναδυόμενης ενηλικιότητας.
Επίλογος
Το πρόγραμμα εκπαίδευσης της Πολεμι-
κής Αεροπορίας δεν είναι κάτι απλό. Για
να ολοκληρωθεί με επιτυχία, απαιτεί τόσο
από τους εκπαιδευόμενους όσο και από
τους Εκπαιδευτές Πτήσεων να αναπτύ-
ξουν ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά,
 αεροπορική Επιθεώρηση 108

όπως η ορθή και ώριμη κρίση,

η ικανότητα ανάληψης και δια-
χείρισης ευθυνών, η προσαρ-
μοστικότητα στις δυσκολίες και
η ώριμη στάση απέναντι στο
καθήκον και την Αποστολή
(Καπογιάννης, 2018).
Η ανάγκη για συνεχή αντα-
πόκριση στις απαιτήσεις, φαί-
νεται να ενισχύει τα ενήλικα
χαρακτηριστικά που εμφανί-
ζουν οι νέοι Ιπτάμενοι, διαφο-
ροποιώντας έτσι τα απο-
ελέσματα για την «αίσθηση ενη-
στην ενηλικίωση δεν είναι κάτι το οποίο θα
λικίωσης» σε σχέση με τα αντίστοιχα δείγ-
πρέπει να μας αφήσει αδιάφορους. Το
ματα φοιτητών των πανεπιστημιακών
υπάρχον σύστημα εκπαίδευσης, αν και
ιδρυμάτων. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπε-
έχει αποδείξει ότι παράγει ποιοτικό αποτέ-
ράνουμε με ασφάλεια, ότι η δυσκολία της
λεσμα, χρήζει σαφούς και ουσιαστικής βελ-
εκπαίδευσης παίζει καταλυτικό ρόλο στον
τίωσης, καθώς απαιτείται πλέον να λάβει
περιορισμό της περιόδου της αναδυόμε-
σοβαρά υπόψη τα νέα δεδομένα που προ-
νης ενηλικιότητας, στην έγκαιρη ωρίμανση
κύπτουν από ένα κόσμο που αλλάζει.
των νέων και την επίσπευση εισαγωγής
Η γνώση της ύπαρξης νέων φαινομέ-
στην κατάσταση ενηλικιότητας (Καπογιάν-
νων, όπως η αναδυομένη ενηλικιότητα και
νης, 2018).
η μελέτη νέων επιστημονικών πεδίων όπως
Το εννοιολογικό πλαίσιο που συνδέεται
η Εκπαίδευση Ενηλίκων, μπορεί να δώσει
με την έννοια της αναδυόμενης ενηλικιό-
στους σχεδιαστές Προγραμμάτων Πτητι-
τητας δεν είναι ευρέως γνωστό στη χώρα
κής Εκπαίδευσης, σημαντικά εφόδια, που
μας στο χώρο της εκπαίδευσης. Μπο-
θα τους κάνουν να αντιληφθούν τις αντι-
ρούμε, όμως, να πούμε ότι στον χώρο της
κειμενικές δυσκολίες της εκπαίδευσης και
στρατιωτικής εκπαίδευσης η ανωτέρω έν-
τις νέες πτυχές της, τις οποίες θα κληθούν
νοια είναι παντελώς άγνωστη. Η σύγχρονη
να συμπεριλάβουν στον βασικό τους σχε-
εποχή μάς φέρνει αντιμέτωπους με νέες
διασμό.
δυσκολίες αλλά και προκλήσεις. Η εμφά-
νιση νέων κοινωνικών δομών, που δυσχε-
ραίνουν τη μετάβαση από την εφηβεία
109 αεροπορική Επιθεώρηση
Βιβλιογραφία
Arnett, J. J. (1994). Are college students
adults? Their conceptions of the transition to
adulthood. Journal of Adult Development, 1,
154-168.
Arnett, J. J. (1997). Young people’s con-
ceptions of the transition to adulthood. Youth
& Society, 29, 3-23.
Arnett, J. J. (1998). Learning to stand
alone: The contemporary American transition
to adulthood in cultural and historical context.
Human Development, 41, 295-315.
Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A
theory of development from the late teens
through the twenties. American Psychologist,
55, 469-480.
Arnett, J. J. (2003). Conceptions of the
transition to adulthood among emerging
adults in American ethnic groups. New Direc-
tions in Child and Adolescent Development,
100, 63-75.
Arnett, J. J. (2004). Emerging adulthood:
The winding road from the late teens through
the twenties. New York: Oxford University
Press.
Arnett, J. J. (2007a). Socialization in
emerging adulthood: From the family to the
wider world, from socialization to self-social-
ization. In JE Grusec & PD Hastings, Hand-
book of Socialization – Theory and Research,
(pp.208-230). New York: The Guilford Press.
Arnett, J. J. (2007b). Suffering, selfish,
slackers? Myths and reality about emerging
adults. Journal of Youth & Adolescence, 36,
23-29.
Arnett, J. J. (2007c). The long and leisurely
route: Coming of age in Europe today. Current
History, 106, 130-136.
Arnett, J. J. (2010). Adolescence and
Emerging Adulthood. A Cultural Approach (4th
edition). New Jersey: Pearson Education, Inc.
Arnett, J. J., Žukauskienė, R. & Sugimura,
K. (2014). The New Life Stage of Emerging
Adulthood at ages 18 to 29 years: Implica-
tions for Mental Health,
www.thelancet.com/psychiatry, vol.1, De-
cember 2014: 569-576.
Βεργίδης, ∆., Καραλής, Θ. (2004). Τυπολο-
γίες και Στρατηγικές στην Εκπαίδευση Ενηλί-
κων, Εκπαίδευση Ενηλίκων, 2, 12.
Bjarnason, T. & Sigurdardottir, T. J. (2003).
Psychological distress during unemployment
and beyond: social support and material dep-
rivation among youth in six northern Euro-
pean countries, Social Science 6 - Medicine,
vol. 56: 973-985.
Brzezińska, A. I. (2013). Editorial. Becom-
ing an Adult – Contexts of Identity Develop-
ment, Polish Psychological Bulletin, vol. 44
(2013), 239-244. doi:10.2478/ppb-201-
0027.
Brookfield, S. (2007). Η μετασχηματίζουσα
μάθηση ως κριτική της ιδεολογίας. Στο J.
Mezirow & Συνεργάτες (επιμ.), Η Μετασχημα-
τίζουσα Μάθηση. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Bynner, J. (2005). Rethinking the youth
phase of the life course: the case for emerg-
ing adulthood. Journal of Youth Studies, 8,
367-384.

doi:10.1080/13676260500431628.
Creswell, J. (2016). Η Έρευνα στην Εκπαί-
δευση. Σχεδιασμός, Διεξαγωγή και Αξιολόγηση
Ποσοτικής και Ποιοτικής Έρευνας. Αθήνα: Εκ-
δοτικός Όμιλος ΙΩΝ.
De Marco, A. & Berzin, S. (2008). The In-
fluence of Family Economic Status on Home-
leaving Patterns during Emerging Adulthood.
Families in Society, 89, no2 (2008), 208-218.
doi:10.1606/1044-3894.3736.
Erikson, EH., (1968). Identity: Youth in cri-
sis. Austen Riggs Monograph, No. 7. New York:
WW Norton.
Farukh N & Zahyah H. (2017). Discovering
Statistics using SPSS (2nd Edition). London:
Sage.
Field, A. P. (2005). The theory of Commu-
nicative Action. Reason and the Rationaliza-
tion of society.. Boston: Beacon Press.
Galanaki, E., & Sideridis, G. (2018). Di-
mensions of emerging adulthood, criteria for
adulthood, and identity development in Greek
studying youth: A person-centered ap-
proach. Emerging Adulthood. Published on-
line-first on May 22, 2018.
doi: 10.1177/2167696818777040.
Habermas, J. (1984). The theory of Com-
municative Action. Reason and the Rational-
ization of society. Boston: Beacon Press.
Illeris, K. (2009). Μια περιεκτική θεωρία
για την κατανόηση της ανθρώπινης μάθησης.
Στο K. Illeris (επιμ.) Σύγχρονες Θεωρίες Μάθη-
σης. 16 Θεωρίες μάθησης… με τα λόγια των
δημιουργών τους. Αθήνα: Μεταίχμιο.
αεροπορική Επιθεώρηση 110
James Y. S. & Wendi. L.G. (2013). Hand-
book of Motivation Science. London: The Guil-
ford Press.
Jarvis, P. (2004). Συνεχιζόμενη Εκπαί-
δευση και Κατάρτιση, Θεωρία και Πράξη.
Αθήνα: Μεταίχμιο.
Καραλής, Θ. (2005). Σχεδιασμός, Διοί-
κηση, Αξιολόγηση Προγραμμάτων Εκπαίδευ-
σης Ενηλίκων. Αξιολόγηση Προγραμμάτων,
Τόμος Δ. Πάτρα: ΕΑΠ.
Καραλής, Θ. & Παπαγεωργίου Η. (2012). Σχε-
διασμός, Υλοποίηση και Αξιολόγηση Προγραμ-
μάτων Δια Βίου Εκπαίδευσης. Αθήνα:
ΙΝΕ/ΓΣΕΕ.
http://www.inegsee.gr/wp-content/up-
loads/2014/02/ekpaideutiko_yliko.pdf
Καραλής, Θ. (2013). Κίνητρα και Εμπόδια
για τη Συμμετοχή των Ενηλίκων στη Δια Βίου
Εκπαίδευση. Αθήνα: ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, IME/ΓΣΕΒΕΕ.
Καραστογιάννης, Π. (2017). Διερεύνηση
των Ενεργητικών Τεχνικών Μάθησης, του Μα-
θησιακού Κλίματος και της Καθημερινής Ερ-
γασίας στο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα της
Σχολής Τεχνικής Εκπαίδευσης Αξιωματικών
Μηχανικού: Στάσεις και Απόψεις Εκπαιδευο-
μένων και Εκπαιδευτών. Διπλωματική Εργα-
σία. Πάτρα: ΕΑΠ.
Καπογιάννης, Α. (2018). Διερεύνηση των
Διαστάσεων της Αναδυόμενης Ενηλικιότητας
στους εκπαιδευόμενους των Ενόπλων Δυνά-
μεων: Η περίπτωση των Ιπταμένων της Πολε-
μικής Αεροπορίας. Διπλωματική Εργασία.
Πάτρα: ΕΑΠ.
Kegan, R. (1994). In over our heads: The
mental demands of modern life. Cambridge,
111 αεροπορική Επιθεώρηση
Massachusetts: Harvard University Press.
Knowles, M. (1980). The modern practice
of adult education: from pedagogy to andra-
gogy (Rev. ed.). Englewood Cliffs, NJ: Cam-
bridge Adult Education.
Knowles, M. (1990). The Adult Learner: a
neglected species (4th edition). Houston: Gulf
Publishing.
Κόκκος, Α. (2005). Μεθοδολογία
Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Τομ. Α. Πάτρα: ΕΑΠ.
Κόκκος, Α. (2005). Εκπαίδευση Ενηλίκων:
Ανιχνεύοντας το πεδίο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Κόκκος, Α. (2005β). Η εμπειρική Εκπαί-
δευση Ενηλίκων. Εκπαίδευση Ενηλίκων.
Πάτρα: ΕΑΠ.
Κόκκος, Α. (2010). Κριτικός Στοχασμός:
Ένα Κρίσιμο Ζήτημα. Στο Δ. Βεργίδης & Α. Κόκ-
κος (επιμ.), Εκπαίδευση Ενηλίκων, διεθνείς
προσεγγίσεις και ελληνικές διαδρομές. Αθήνα:
Μεταίχμιο.
Leontopoulou, S. (2015). A Positive Psy-
chology Intervention with Emerging Adults.
The European Journal of Counselling Psychol-
ogy, 2015, Vol. 3(2), 113–136.
doi:10.5964/ejcop.v3i2.33.
Leontopoulou, S., Mavridis, D. & Giotsa, A.
(2016). Psychometric Properties of the Greek
Inventory of the Dimensions of Emerging
Adulthood (IDEA): University Student Percep-
tions of Developmental Features. J Adult Dev,
2016, 23:226–244 doi: 10.1007/s10804-
016-9239-4
Macek, P., Bejcek, J., & Vanickova, J.
(2007). Contemporary Czech emerging
adults: Generation growing up in the period of
social changes. Journal of Adolescent Re-
search, 22, 444-475.
Mastrotheodoros, S. & Motti-Stefanidi, F.
(2016). Dimensions of Identity Development
Scale (DIDS): A test of longitudinal measure-
ment invariance in Greek adolescents. Euro-
pean Journal of Developmental Psychology,
2016, 14:5, 605-617,
doi: 10.1080/17405629. 2016.1241175
Mezirow, J. (1991). Transformative dimen-
sions of adult learning. San Francisco: Jossey-
Bass.
Mezirow, J. (2007). Μαθαίνοντας να σκε-
φτόμαστε όπως ένας ενήλικος. Στο J. Mezirow
& Συνεργάτες (επιμ.), Η Μετασχηματίζουσα
Μάθηση. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Moin, S. (2015). Emerging Adulthood: De-
velopmental stage, Theory or Nonsense? Στο
Arnett, J.J. (2015). The Oxford Handbook of
Emerging Adulthood (p.11-25). New York: Ox-
ford University Press.
Nelson, L., Badger, S. & Wu, B. (2004). The
Influence of Culture in Emerging Adulthood:
Perspectives of Chinese College Students. In-
ternational Journal of Behavioral Develop-
ment, 28(1), 2004,
26–36,
doi: 10.1080/ 016502503344000244.
Pardee, R. L. (1990). Motivation Theories
of Maslow, Herzberg, McGregor & McClelland.
A Literature Review of Selected Theories Deal-
ing with Job Satisfaction and Motivation, ERIC
Report.
https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED316767.p
df

Petrogiannis, K. (2011). Conceptions of
the transition to adulthood in a sample of
Greek higher education students. Interna-
tional Journal of Psychology and Psychologi-
cal Therapy, 11(1), March 2011, 121-137.
Ράικου, Α. (2013). Η είσοδος στην ενήλικη
ζωή εμφανίζεται με μεγαλύτερη καθυστέρηση
και γίνεται πιο σταδιακά στις χώρες της Με-
σογείου στις οποίες εντάσσεται και η Ελλάδα.
Το φαινόμενο έχει μελετηθεί σε σημαντικό
βαθμό και αποδίδεται συχνά σε πολιτισμικούς
παράγοντες που σχετίζονται με το διαφορε-
τικό τρόπο λειτουργίας της μεσογειακής οικο-
γένειας. Διδακτορική Διατριβή. Πάτρα:
Πανεπιστήμιο Πατρών.
Reifman, A., Arnett, J.J., & Colwell, M.J.
(2007, Summer). Emerging adulthood: The-
ory, assessment, and application. Journal of
Youth Development, 2(1).
Robson, C. (2010). Η Έρευνα του Πραγμα-
τικού Κόσμου. Ένα μέσο για κοινωνικούς επι-
στήμονες και επαγγελματίες ερευνητές.
Αθήνα: Gutenberg.
Rogers, A. (1999). Η Εκπαίδευση Ενηλί-
κων. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Σαββόπουλος, Θ. (2013). Μέθοδοι Εκπαί-
δευσης. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις. Καλαμάτα:
120 ΠΕΑ.
Τσιπιανίτης, Δ. (2015). Διερεύνηση Όψεων
Ενηλικιότητας Φοιτητών της Τριτοβάθμιας Εκ-
παίδευσης. Διπλωματική Εργασία. Πάτρα:
ΕΑΠ.
Tsipianitis, D., & Karalis, T. (2018). An In-
vestigation of Emerging Adulthood in Greek
higher education students. Educational Jour-
αεροπορική Επιθεώρηση 112
nal of the University of Patras UNESCO Chair
2018, 5(1), 47-57, ISSN: 2241-9152
Zacarés, J. J., Serra, E. & Torres, F. (2015).
Becoming an adult: A proposed typology of
adult status based on a study of Spanish
youths. Scandinavian Journal of Psychology,
56, 273–282.
Zorotovich, J.R. (2014). Five Dimensions of
Emerging Adulthood: A Comparison Between
Students, Nonstudents, and College Gradu-
ates. Doctoral Dissertation. University of
Tennessee.
http://trace.tennessee.edu/utk_grad-
diss/2881
υποσημειώσεις
1
Τα στοιχεία και οι απόψεις που αναφέρον-
ται στο παρόν πόνημα αποτελούν προϊόν
ανάλυσης των διαθέσιμων εγχειριδίων που
έχει εκπονήσει η Πολεμική Αεροπορία σχε-
τικά με το θέμα, όπως το εκπαιδευτικό σύγ-
γραμμα με τίτλο: «Μέθοδοι Εκπαίδευσης»
της 120 ΠΕΑ, Καλαμάτα, 2013, βασισμένο
στην πολυετή εμπειρία του συγγραφέα
στην εκπαίδευση Ιπταμένων, καθώς και της
χρησιμοποίησης της σχετικής βιβλιογρα-
φίας της ΠΑ των ΗΠΑ.
2
Οι πληροφορίες που ακολουθούν είναι
αδιαβάθμητες και βρίσκονται αναρτημένες
(18 Σεπτεμβρίου 2019) στον επίσημο ιστό-
τοπο της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας
www.haf.gr.
3
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με
τη συγκεκριμένη τεχνολογία, βλ.
https://en.wikipedia.org/wiki/Turboprop.
Προσέλκυση, Επιλογή και
Εκπαίδευση Προσωπικού
στην ΠΑ

Ναούμ Καραμηνάς, Ειδικός Επιστήμονας


Εισαγωγή
Στο πλαίσιο της προσφάτως παρατηρού-
μενης συρρίκνωσης του ανθρώπινου δυνα-
μικού των ΕΔ λόγω τόσο της οικονομικής
κρίσης τα τελευταία χρόνια όσο και της ει-
σαγωγής υψηλής τεχνολογίας που περιορί-
ζει τις αριθμητικές απαιτήσεις σε
εργαζόμενους και αυξάνει το απαιτούμενο
επίπεδο ποιότητάς τους, είναι καθοριστική
η σημασία της μεθόδου και των κριτηρίων
επιλογής του κατάλληλου προσωπικού.
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να πα-
ραθέσει τα θετικά και αρνητικά σημεία
του Συστήματος Επιλογής της ΠΑ τα τελευ-
ταία 40 έτη και να προτείνει πιθανές λύ-
σεις για τη νέα εποχή προκλήσεων,
ξεκινώντας από τη βασική θέση ότι η ορθή
επιλογή προσωπικού αλλά και η εκπαί-
δευση είναι τα δύο κλειδιά για την αποτε-
λεσματική λειτουργία της εθνικής άμυνας
συνολικά.
Πριν ξεκινήσω την παράθεση των θε-
ωρητικών βάσεων πάνω στις οποίες στηρί-
ζονται οι θεματικές του τίτλου (Π, Ε & Ε για
συντομία), αλλά και των εμπειριών μου στο
διάστημα της 37χρονης ενασχόλησής μου
με το αντικείμενο, θα ήθελα να τονίσω ότι,
όπως θα δούμε και παρακάτω, η πράξη (η
ίδια η ζωή, αν θέλετε) είναι ο καλύτερος
τελικός αξιολογητής και δάσκαλος. Αυτό
σημαίνει ότι η καταλληλότητα και ποι-
ότητα του Προσωπικού της ΠΑ και των ΕΔ
γενικότερα είναι, ανά πάσα στιγμή, η κα-
λύτερη δυνατή, δεδομένων πάντα των τρε-
Αεροπορική Επιθεώρηση 114
χουσών συνθηκών και αναγκών. Το γεγο-
νός ότι, θεωρητικά πάντα, υπάρχει περι-
θώριο βελτίωσης, δεν επιτρέπει
αμφισβήτηση της επιτυχούς λειτουργίας
του συστήματος Εθνικής Άμυνας και δεν
πρέπει να μας σταματά από το να αποδί-
δουμε τα εύσημα και, γιατί όχι, να θαυμά-
ζουμε τους ανθρώπους που με κόπο,
ευσυνειδησία και, πολλές φορές, αυτοθυ-
σία φέρουν σε πέρας το δύσκολο έργο που
τους έχει αναθέσει η Πατρίδα.
Τώρα, σε ό,τι αφορά στο θέμα μας,
αυτό που πρέπει να λάβουμε αρχικά
υπόψη μας είναι ότι κάθε κενή θέση εργα-
σίας χρειάζεται να καλυφθεί από εργαζό-
μενο που πληροί τα κριτήρια, έχει δηλαδή
τις κατάλληλες ικανότητες και δεξιότητες,
καθώς και τις καταλληλότερες αξίες και
συμπεριφορές για το συγκεκριμένο πόστο.
Η εξεύρεση καταλλήλων υποψηφίων εξαρ-
τάται, καταρχάς, από τη σωστή περιγραφή
της θέσης κατά τη διαδικασία της Προσέλ-
κυσης. Από εκεί και πέρα, κρίσιμο είναι να
αποκλειστούν οι ακατάλληλοι υποψήφιοι
και να αξιολογηθούν οι υπόλοιποι ως προς
τα προαναφερθέντα κριτήρια, λειτουργία
που επιτελεί η διαδικασία της Επιλογής.
Τέλος, η ανάγκη για την απόκτηση των
αναγκαίων επαγγελματικών δεξιοτήτων
καλύπτεται από τη διαδικασία της Εκπαί-
δευσης.
Συνάγεται από τα παραπάνω ότι, για
να αποκτήσει κανείς το καλύτερο πρέπει
να ξέρει τι πραγματικά θέλει (ή, σωστό-
τερα, χρειάζεται). Απλό και προφανές, όχι
115 Αεροπορική Επιθεώρηση
όμως και τόσο εύκολο στην εφαρμογή. Η
πείρα έχει, δυστυχώς, δείξει ότι στην πλει-
ονότητα των περιπτώσεων η επιλογή υπο-
ψηφίων και η τελική αξιολόγηση βασί-
ζονται σε ασαφή και, σε αρκετές περιπτώ-
σεις, μη ορθά κριτήρια.
Δεύτερος σε σημασία, αλλά εξίσου ση-
μαντικός με τον πρώτο, είναι ο παράγων
κόστος. Το ότι το κόστος των Π, Ε & Ε σε
χρόνο και χρήμα πάντα αποδίδει πολλα-
πλάσιο κέρδος κατά τη μελλοντική χρήση
τού εν λόγω ανθρώπινου δυναμικού (μεγα-
λύτερη αποδοτικότητα, καλύτερη ποι-
ότητα, πολύ λιγότερα λάθη και ζημίες)
αποτελεί αξίωμα στον εργασιακό χώρο
(π.χ., Ganesh and Indradevi, 2015· Halidu,
2015). Παρόλα αυτά, ο άμεσος χαρακτή-
ρας του αρχικού κόστους σε σχέση με το
μελλοντικό κέρδος τείνει να βαρύνει περισ-
σότερο στην κρίση αυτών που παίρνουν τις
τελικές αποφάσεις, τόσο ώστε πολλές
φορές το κόστος να ανάγεται σε πρω-
τεύοντα παράγοντα σε θέματα Π, Ε & Ε.
Τρίτο παράγοντα, τέλος, αποτελεί η
προσφορά εργαζομένων, το πόσοι, δη-
λαδή, υποψήφιοι υπάρχουν για κάθε θέση
εργασίας. Είναι προφανές, όπως θα δούμε
και παρακάτω, ότι το στοιχείο αυτό είναι
καθοριστικό ως προς την αναγκαιότητα
της διαδικασίας Προσέλκυσης και, έμμεσα,
ως προς τα τελικά κριτήρια Επιλογής.
Οι ανωτέρω παράγοντες, λοιπόν, κα-
θορίζουν τον τύπο και τη διάρκεια των δια-
δικασιών Προσέλκυσης, Επιλογής και
Εκπαίδευσης, καθώς και την επί μέρους
βαρύτητά τους.
Παρακάτω, περιγράφεται το ιστορικό
της εφαρμογής της πρώτης, πρακτικής
μεν, όχι όμως και πλήρους ή ιδανικής,
λύσης που εφαρμόστηκε ταυτόχρονα με
την προσχώρηση των Στρατιωτικών Σχο-
λών στο Εθνικό Ακαδημαϊκό σύστημα και
συνεχίζει να υφίσταται έκτοτε (βελτιωμένη,
όχι όμως και άρτια). Ακολουθεί, τέλος, μια
σύντομη θεωρητική ανάλυση των τριών
προαναφερθέντων θεματικών.
Ιστορικό
Όταν, πίσω στο μακρινό 1982, πρω-
τοήρθα σε επαφή με το σύστημα Επιλογής
της ΠΑ, βρέθηκα αντιμέτωπος με μια
σειρά «φρέσκων» διαδικασιών (μόλις του
1978) που σκοπό είχαν να ακολουθήσουν
τον προσφάτως επιβεβλημένο ακαδη-
μαϊκό του χαρακτήρα (σύνδεση με τον
θεσμό των πανελληνίων εξετάσεων), θέ-
τοντας όμως όρους ως προς τη στρατιω-
τική καταλληλότητα των υποψηφίων. Αυτό
σήμαινε ότι, για να φτάσει κανείς στο ση-
μείο να «μετρήσει» η ακαδημαϊκή του βαθ-
μολογία, έπρεπε πρώτα να κριθεί
κατάλληλος μέσα από σειρά ειδικών διαδι-
κασιών των ΕΔ. Αυτές αποτελούνταν από
ψυχομετρικές δοκιμασίες (τα περίφημα
«ψυχοτεχνικά» τεστ, όπως πολλοί ακόμη
λανθασμένα τις αποκαλούν), Υγειονομικές
εξετάσεις (γιατροί) και μέτρηση Φυσικής
Κατάστασης (αθλητικές δοκιμασίες). Το

σύστημα αυτό αποτελούσε προσπάθεια
αντιγραφής διαφόρων συστημάτων επιλο-
γής άλλων χωρών της Δύσης (και μελών
του ΝΑΤΟ) προσαρμοσμένων στις ελληνι-
κές συνθήκες. Σωστά δομημένο ως προς
τα επί μέρους στοιχεία του, διέφερε από
τα ξένα τόσο ως προς τον χρόνο και τη
διάρκεια διεξαγωγής του όσο και ως προς
το περιεχόμενο και την εφαρμογή των
ψυχομετρικών δοκιμασιών.
Αναφορικά με τη διεξαγωγή, εκεί όπου
η πλειονότητα των άλλων συστημάτων λει-
τουργούσε, και λειτουργεί ακόμη καθόλη
τη διάρκεια του έτους και ανεξάρτητα από
το Εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, το
Ελληνικό Σύστημα Επιλογής είχε και έχει
διάρκεια ενός μηνός και διεξάγεται αυ-
στηρά κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ
των πανελληνίων (ή των αντιστοίχων τους)
και της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων
τους.
Εστιάζοντας στο περιεχόμενο και την
εφαρμογή του Ψυχομετρικού Ελέγχου, πα-
ρατηρεί κανείς μια, κυματοειδή μεν, αλλά
σταθερά βελτιούμενη πορεία των συγκε-
κριμένων διαδικασιών. Δεδομένου του ότι,
πίσω στο 1978, η επιστήμη της Ψυχολο-
γίας ήταν στα σπάργανα στον ελληνικό
χώρο, η ειδικότητα του Ψυχολόγου δεν
υφίστατο στις ΕΔ και οτιδήποτε «Ψ» καλύ-
πτονταν από τους ψυχιάτρους. Οι υπολο-
γιστές δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί με τη
μορφή του προσωπικού Η/Υ, με αποτέλε-
σμα οι ψυχομετρικές δοκιμασίες να απο-
τελούνται κυρίως από τεστ χαρτιού –
Αεροπορική Επιθεώρηση 116
μολυβιού που βαθμολογούνταν με το χέρι,
καθώς και, στην περίπτωση ψυχοκινητικών
δοκιμασιών (π.χ. ταχύτητα αντίδρασης,
συντονισμός χεριού – ματιού, κ.λπ.), από
ηλεκτρομηχανικού τύπου συσκευές με με-
γάλο κόστος και υψηλές απαιτήσεις σε
χώρο και συντήρηση. Επίσης, το γεγονός
ότι οι ψυχίατροι ήταν εκπαιδευμένοι στην
κλινική συνέντευξη και τη διάγνωση πιθα-
νής ή ενεργού ψυχοπαθολογίας, όχι όμως
και στην επαγγελματική και ψυχομετρική
αξιολόγηση (έργο κυρίως εξειδικευμένων
ψυχολόγων), δημιουργούσε προβλήματα
στην εξεύρεση και ορθή χρήση τόσο των
χρησιμοποιουμένων εργαλείων, όσο και
των μεθόδων συνέντευξης επαγγελματικού
τύπου. Αρχικά, λοιπόν, χρειάστηκε μια διε-
ρεύνηση σε βάθος των εν ισχύι μεθόδων
της εποχής εκείνης, η κατάργηση κάποιων
από αυτές, η προσαρμογή των υπολοίπων
ως προς τα κριτήρια βαθμολόγησης και
ερμηνείας, και η προσθήκη νέων στο ψυ-
χομετρικό κομμάτι του Συστήματος Επιλο-
γής. Παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων
αποτελούν τα περίφημα Raven’s Matrix
Tests (Kaplan & Saccuzzo, 2009). Αυτά
βαθμολογούνταν με λάθος τρόπο (εκατο-
στιαία γραμμική επιτυχία αντί της ορθής
βαθμολόγησης επί σταθμισμένης καμπύ-
λης· Raven, 1981) και χρειάστηκε να κα-
ταργηθούν, έτσι κι αλλιώς, διότι απο-
δείχτηκε ότι είχαν διαρρεύσει στα Φροντι-
στήρια Στρατιωτικών Σχολών, με αποτέλε-
σμα το μεγαλύτερο ποσοστό των
υποψηφίων να προσέρχεται προετοιμα-
117 Αεροπορική Επιθεώρηση
σμένο και να επιτυγχάνει, σχεδόν πάντα,
άριστη βαθμολογία. Παράδειγμα προσαρ-
μογής και βελτίωσης απετέλεσε το παλιό
τεστ Minnesota Multiphasic Personality
Inventory (MMPI) (Κοκκέβη et al., 1981),
για το οποίο αναπτύχθηκε ειδικό λογισμικό
και του οποίου άλλαξε το φύλλο απαντή-
σεων έτσι ώστε να βαθμολογείται αυτό-
ματα από Η/Υ (αντί στο χέρι, που
απαιτούσε ομάδα 15 ατόμων για τη βαθ-
μολόγηση των 120 περίπου γραπτών ανά
ημέρα εξετάσεων). Εντωμεταξύ, διερευνή-
θηκαν επιστημονικά και νέες ψυχομετρι-
κές δοκιμασίες όπως το Defense
Mechanism Test (DMT) (Kyriazis & Karam-
inas, 1986), το INS-B2, το 16PF και άλλα,
με σκοπό την επιλογή βάσει του κριτηρίου
της Ασφάλειας Πτήσεων. Κατά την ίδια πε-
ρίοδο, δημιουργήθηκαν και επανδρώθη-
καν το Κέντρο Επιλογής της ΠΑ και το
Ψυχολογικό Εργαστήριο του Κέντρου Αε-
ροπορικής Ιατρικής (Κ.Α.Ι.). Τέλος, σημαν-
τικό βήμα απετέλεσε και η συμφωνία (υπό
την αιγίδα του ΓΕΕΘΑ, το 1991) για χρήση
ενός Κοινού Συστήματος Επιλογής από
όλους τους Κλάδους των Ενόπλων Δυνά-
μεων και των Σωμάτων Ασφαλείας. Φυ-
σικά, ο κάθε Κλάδος και Σώμα
προσάρμοσε τις διαδικασίες στις δικές του
ανάγκες και ιδιαιτερότητες, διατηρώντας
όμως κοινές ψυχομετρικές δοκιμασίες.
Σχετικά πρόσφατα, η ευθύνη για την
ψυχομετρική αξιολόγηση των υποψηφίων
έχει περάσει στο Διακλαδικό Κέντρο Ψυχι-
κής Υγείας Ενόπλων Δυνάμεων του ΓΕΕΘΑ,
που ελέγχει και συντονίζει τις εν λόγω εξε-
τάσεις και όπου αναπτύσσονται και νέες
δοκιμασίες. Σε ό,τι αφορά στην πτήση, η
μετά την Επιλογή αξιολόγηση (Υγειονομική
και Ψυχομετρική), για λογαριασμό όλων
των Κλάδων των Ε.Δ. και των Σωμάτων
Ασφαλείας, λαμβάνει χώρα στο Κέντρο Αε-
ροπορικής Ιατρικής της Π.Α. που είναι και
διεθνώς πιστοποιημένο Aero-Medical Cen-
ter και συνεργάζεται με την EASA (Euro-
pean Aviation Safety Agency) μέσω της
ΥΠΑ (Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας). Βα-
σική ψυχομετρική δοκιμασία στο εν λόγω
Κέντρο αποτελεί το σταθμισμένο στην Ελ-
λάδα τεστ Προσωπικότητας και ενεργού ή
λανθάνουσας ψυχοπαθολογίας MMPI-2
(Butcher et al., 1989· Karaminas et al.,
2007). Εξίσου σημαντική είναι και η εξει-
δικευμένη ημι-δομημένη επαγγελματική /
κλινική συνέντευξη που διενεργείται από
ειδικά εκπαιδευμένους και πιστοποιημέ-
νους στη χρήση των εργαλείων ψυχολό-
γους (κλινικούς και εργασιακούς) με
εκπαίδευση, ερευνητικό έργο (Karaminas
et al., 2017, Karaminas et al., 2019) και
πείρα στην εφαρμοσμένη Αεροπορική Ψυ-
χολογία. Όλα τα παραπάνω λαμβάνουν
χώρα στο Τμήμα Αεροπορικής Ψυχολογίας
του Κ.Α.Ι.
Προσέλκυση υποψηφίων
Υπό κανονικές συνθήκες, η διαδικασία
προσέλκυσης υποψηφίων δεν είναι τίποτε

Εικόνα 1: Ιεράρχηση Ανθρώπινων Αναγκών κατά Maslow.
άλλο παρά η δημοσιοποίηση (αγγελία, προ-
κήρυξη, κ.λπ.) της ανάγκης πλήρωσης μίας
ή περισσοτέρων θέσεων εργασίας. Βασικό
στοιχείο αυτής της διαδικασίας είναι η,
όσο το δυνατόν πληρέστερη περιγραφή
της θέσης, καθώς και τα τυπικά και πλέον
επιθυμητά προσόντα του υποψηφίου. Η
ουσία εδώ είναι να δοθούν τα σωστά κίνη-
τρα στους σωστούς ανθρώπους, όπου σω-
στοί άνθρωποι είναι οι πραγματικά
κατάλληλοι για τη θέση και σωστά κίνητρα
είναι αυτά που πηγάζουν κυρίως από τις
ανάγκες ανάπτυξης του κάθε ατόμου (εικ.
1). Αναζητώντας, για παράδειγμα, άτομο
για τη θέση Ιπταμένου της Π.Α., θα θέλαμε
να Επικοινωνήσουμε προς τα έξω κίνητρα
όπως αγάπη για την Πατρίδα, αγάπη για
το αεροπλάνο, σεβασμός στην Ιεραρχία,
πρωτοβουλία, συνεργασία, ανάληψη ευθυ-
νών, κ.λπ., ελπίζοντας να προσελκύσουμε
υποψήφιους που δίνουν προτεραιότητα
και επιθυμούν αυτά τα στοιχεία της συγκε-
κριμένης θέσης και δεν μας τα αναφέρουν
απλά επειδή ξέρουν ότι αυτά θέλουμε να
Αεροπορική Επιθεώρηση 118
ακούσουμε, ενώ τα
πραγματικά τους κίνη-
τρα πηγάζουν από ανάγ-
κες έλλειψης (σίγουρη
και σταθερή εργασία, μι-
σθός, κ.λπ.).
Τα ανωτέρω ισχύ-
ουν, όπως είπαμε, κάτω
από κανονικές συνθήκες
λειτουργίας της αγοράς
εργασίας. Τι συμβαίνει
όμως σε περίπτωση
ανισσοροπίας της συγκεκριμένης αγοράς;
Αναφερθήκαμε προηγουμένως στον παρά-
γοντα της προσφοράς εργαζομένων, στο
πόσοι δηλαδή υποψήφιοι προσφέρονται
για κάθε θέση εργασίας. Το στοιχείο αυτό
είναι καθοριστικό ως προς την αναγκαιό-
τητα της διαδικασίας Προσέλκυσης και,
έμμεσα, ως προς τα κίνητρα των υποψη-
φίων και τα τελικά κριτήρια Επιλογής.
Πράγματι, συνήθως, το κομμάτι της
Προσέλκυσης τείνει να μπαίνει στο περιθώ-
ριο και να ανασύρεται μόνον όταν μειώνε-
ται δραστικά η προσφορά υποψηφίων.
Αυτό συμβαίνει σε όλο το φάσμα του Ερ-
γασιακού Τομέα. Σε καιρούς ύφεσης και
ανεργίας (όπως, για παράδειγμα, η τελευ-
ταία δεκαετία), ο αριθμός των υποψηφίων
για κάθε θέση εργασίας είναι τόσο μεγά-
λος, ώστε να καθιστά κάθε διαδικασία
Προσέλκυσης μη απαραίτητη (π.χ., Mohr-
man & Worley, 2009). Επίσης, αυτή η
υπερπροσφορά συνεπάγεται και μεγάλο
αριθμό υποψηφίων με περισσότερα προ-
119 Αεροπορική Επιθεώρηση
σόντα από τα απαιτούμενα (overqualifica-
tion ή, για παράδειγμα, η παρατηρούμενη
συνεχής άνοδος των βάσεων εισαγωγής
για τις Στρατιωτικές Σχολές), γεγονός που
καθιστά «δευτερεύουσες» τις όποιες διαδι-
κασίες αρχικής Επιλογής (τουλάχιστον σε
ό,τι αφορά στα τυπικά προσόντα). Αναπό-
φευκτα, προτεραιότητα δίδεται στο κό-
στος του ακατάλληλου προσωπικού
(θέματα λανθασμένου Κινήτρου, Ασφά-
λειας Πτήσεων και Εδάφους, Security,
επανεκπαίδευσης, αντικατάστασης, κ.λπ.),
γεγονός που καθιστά τον παράγοντα Επι-
λογή και Αξιολόγηση κατά τη διάρκεια της
Εκπαίδευσης τον βασικότερο υπό τις συγ-
κεκριμένες συνθήκες.
Επιλογή
Ουσιαστικά, Επιλογή είναι η προσπάθεια
εντοπισμού υποψηφίων που ταιριάζουν,
όσο το δυνατόν περισσότερο, σε μια συγ-
κεκριμένη ειδικότητα και θέση. Για να λει-
τουργήσει αποτελεσματικά ένα άτομο υπό
συγκεκριμένες συνθήκες, πρέπει να κατέ-
χει τις απαραίτητες για την επιτυχή εκτέ-
λεση του συγκεκριμένου έργου Δεξιότητες
(Skills – αποκτηθείσες μέσω εκπαίδευσης
ικανότητες όπως π.χ. ανάγνωση, πτήση,
χρήση όπλων, κ.λπ.) και να επιδεικνύει Συμ-
περιφορά (π.χ. υπακοή, υπευθυνότητα,
αξιοπιστία, ομαδικό πνεύμα, κλπ) που του
επιτρέπει την ομαλή ένταξη και λειτουργία
του στο συγκεκριμένο εργασιακό περιβάλ-
λον. Στην περίπτωση των Στρατιωτικών
Σχολών, η μόνη πληροφορία που έχουμε
ως προς τις δεξιότητες των υποψηφίων
αφορά στην ακαδημαϊκή τους δεινότητα
και προέρχεται από τη βαθμολογία τους
στις πανελλήνιες εξετάσεις. Όσο για τη
συμπεριφορά, τα κίνητρα και τις αξίες
τους… δεν έχουμε παρά να ελπίζουμε ότι
αυτά που μας λένε και μας δείχνουν κατά
τη διάρκεια της ομαδικής και ατομικής συ-
νέντευξης είναι η αλήθεια. Η δύναμη ενός
Επιλογικού Συστήματος βρίσκεται στη δυ-
νατότητα Πρόβλεψης του μελλοντικού επι-
πέδου Δεξιοτήτων (Εκπαιδευσιμότητα)
μέσα από τη μέτρηση των Ικανοτήτων (Ap-
titudes – εγγενών δηλαδή ιδιοτήτων όπως
π.χ. ευφυΐα, ταχύτητα αντίδρασης, ετοιμό-
τητα, κ.λπ.) του υποψηφίου, καθώς και
στην ικανότητα Πρόβλεψης της μελλοντι-
κής Συμπεριφοράς του μέσα από τη μέ-
τρηση της Προσωπικότητάς του
(συμπεριλαμβανομένου και του αποκλει-
σμού της πιθανότητας ύπαρξης ψυχοπα-
θολογίας ή ψυχικών διαταραχών
γενικότερα). Η πρόβλεψη των ανωτέρω
ιδιοτήτων αποτελεί και το κυρίως έργο της
επιστήμης της Ψυχομετρίας. Τα εργαλεία
που έχουν αναπτυχθεί, και συνεχίζουν να
αναπτύσσονται γι’ αυτόν τον σκοπό διακρί-
νονται στις εξής κατηγορίες:
Προσωπικότητας (Personality tests)
Ερωτηματολόγια
Προβολικές δοκιμασίες
Ικανοτήτων (Aptitude tests)
Γνωστικών ικανοτήτων (Cognitive abil-
ity tests)

Εικόνα 2: Πραγματική κατανομή scores σε δοκιμασία ικανοτήτων.
Ψυχοκινητικών (psychomotor ability
tests) ή αισθητικοκινητικών (sensory
motor ability tests) ικανοτήτων
Δεξιοτήτων (Skills tests)
Τεστ Ακαδημαϊκών γνώσεων
Πρακτικές δοκιμασίες
Προφανώς, η επιλογή του κατάλληλου
ψυχομετρικού εργαλείου εξαρτάται από
τον τύπο του κριτηρίου που θέλουμε να με-
τρήσουμε. Ακολούθως, η αξιολόγηση του
συγκεκριμένου χαρακτηριστικού βασίζεται
στη σύγκριση των αποτελεσμάτων με τα
ανάλογα αποτελέσματα ικανού δείγματος
του Πληθυσμού στην ίδια δοκιμασία (Νόρ-
μες). Κοινώς, η Γραμμική βαθμολόγηση
(του τύπου «5 προβλήματα των 2 βαθμών
ανά πρόβλημα, με άριστα το 10» γνωστή
από το ακαδημαϊκό μας σύστημα) είναι
άχρηστη στην αξιολόγηση ατομικών χαρα-
κτηριστικών. Αντί αυτής, χρησιμοποιείται
είτε η Κλασική μέθοδος στάθμισης με βαθ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 120
μολόγηση βάσει καμπύλης κατανομής
(Νόρμες), είτε η πιο πρόσφατη μέθοδος
Item Response Theory, όπου τα ερωτή-
ματα ή προβλήματα επιλέγονται από προ-
ϋπάρχουσα βάση δεδομένων και όπου η
βαθμολόγηση γίνεται βάσει Item Difficulty
(χρήση κυρίως σε αυτοματοποιημένα, αυ-
τοπροσαρμοζόμενα ψυχομετρικά τεστ ικα-
νοτήτων ή/και δεξιοτήτων).
Το επόμενο βήμα στην Επιλογή είναι η
λήψη της τελικής απόφασης ως προς την
καταλληλότητα ή ακαταλληλότητα του
υποψηφίου. Εδώ, τα πράγματα είναι πιο
πολύπλοκα από ό,τι δείχνουν. Στην Εικόνα
2, βλέπουμε την κατανομή των βαθμολο-
γιών σε κάποια δοκιμασία (κάθε στήλη δεί-
χνει πόσοι πήραν τη συγκεκριμένη
βαθμολογία). Η συνεχής κωδωνοειδής
γραμμή της εικόνας 3 είναι η θεωρητική
καμπύλη που αναπαριστά αυτήν την κατα-
νομή (το γκρι χρώμα αντιπροσωπεύει το
121 Αεροπορική Επιθεώρηση

Εικόνα 3: Θεωρητική κατανομή scores σε δοκιμασία ικανοτήτων.

95% του συνόλου των εξετασθέντων).
Ας αξιολογήσουμε, λοιπόν, το υπάρχον
Σύστημα Επιλογής των ΕΔ υποθέτοντας ότι
μετράμε μια ικανότητα (π.χ. το εύρος μνή-
μης) υποψηφίων ιπταμένων και ότι έχουμε
ορίσει το κατώτατο αποδεκτό όριο στο επί-
πεδο της κόκκινης γραμμής στην Εικόνα
4. Αυτό σημαίνει ότι όσοι σκοράρουν κάτω
από αυτό το σημείο είναι ακατάλληλοι για
ιπτάμενοι.
Ο αποκλεισμός των ακατάλληλων
αυτών υποψηφίων αποτελεί την αποκα-
λούμενη Αρνητική Επιλογή (Select Out) και

Εικόνα 4: Ιδεώδεις συνθήκες = Ταυτόχρονη Θετική & Αρνητική επιλογή.


Εικόνα 5: Παρούσες συνθήκες = Αρνητική επιλογή μόνον.
συμβολίζεται με το κόκκινο χρώμα στην Ει-
κόνα. Το ιδανικό βήμα, από εδώ και πέρα,
θα ήταν να επιλέξουμε όσους χρειαζόμα-
στε από αυτούς που έχουν υψηλά σκορ
(μπλε χρώμα), με κατιούσα σειρά σκορ.
Αυτή η συγκριτική αποδοχή των ικανοτέ-
ρων υποψηφίων αποτελεί την Θετική Επι-
λογή (Select In). Η ταυτόχρονη χρήση των
δύο αυτών μεθόδων αποτελεί και την ιδα-
νική λύση. Δυστυχώς, η μέθοδος που χρη-
σιμοποιείται εδώ και δεκαετίες είναι αυτή
της αρνητικής επιλογής και μόνο, που επι-
τρέπει μεν την απομάκρυνση «ατάλαντων»
υποψηφίων, όχι όμως και τη σύγκριση των
«ταλαντούχων» μεταξύ τους (η βαθμολογία
τους στη συγκεκριμένη ικανότητα υπερ-
σκελίζεται από την ακαδημαϊκή τους βαθ-
μολογία στις Πανελλήνιες). Έτσι εισάγονται
και υποψήφιοι που βρίσκονται στην πρά-
σινη περιοχή του διαγράμματος (από
οριακά κατάλληλους έως άριστους - Ει-
Αεροπορική Επιθεώρηση 122
κόνα 5), καθιστώντας το Σύστημα Επιλο-
γής μέρος του Εκπαιδευτικού συστήματός
μας, ενεργό μεν ως προς τον αποκλεισμό
υποψηφίων (αρνητική επιλογή), αδρανές
δε ως προς την τελική τους αξιολόγηση (έλ-
λειψη θετικής επιλογής).
Το ίδιο συμβαίνει με τη μέτρηση χαρα-
κτηριστικών της Προσωπικότητας και πι-
θανής Ψυχοπαθολογίας (Εικόνες 6 και 7)
με ανεστραμμένες απλώς τις περιοχές κα-
ταλληλότητας.
Ένα άλλο πρόβλημα της σύνδεσης Επι-
λογής - Εκπαιδευτικού Συστήματος έγκει-
ται στο ότι, όπως αναφέρθηκε στο
Ιστορικό, το Ελληνικό Σύστημα Επιλογής
των ΕΔ είχε και έχει διάρκεια ενός μηνός
και διεξάγεται αυστηρά κατά το χρονικό
διάστημα μεταξύ των Πανελληνίων (ή των
αντιστοίχων τους) και της ανακοίνωσης
των αποτελεσμάτων τους. Αναπόφευκτα,
δεδομένου του αρκετά μεγάλου αριθμού
123 Αεροπορική Επιθεώρηση

Εικόνα 6: Ιδεώδεις συνθήκες = Ταυτόχρονη Θετική & Αρνητική επιλογή.

Εικόνα 7: Παρούσες συνθήκες = Αρνητική επιλογή μόνον.

των υποψηφίων, ο διαθέσιμος στους αξιο-
λογητές χρόνος είναι ελάχιστος, με πιθανό
κίνδυνο να επηρεαστεί αρνητικά η ποι-
ότητα της αξιολόγησης.
Τέλος, όπως αναφέρθηκε στην εισα-
γωγή, στην πλειονότητα των περιπτώσεων,
η επιλογή υποψηφίων και η τελική αξιολό-
γηση βασίζονται σε ασαφή και, σε αρκετές
περιπτώσεις, μη ορθά κριτήρια. Αυτό
ισχύει τόσο στον δημόσιο όσο και στον
ιδιωτικό τομέα. Τα παραδείγματα αυτού
του «λανθασμένου» τρόπου επιλογής ποικί-

λουν, από απλές περιπτώσεις τύπου «προ-
σέλαβα για γραμματέα την ομορφότερη»
(π.χ., Commisso & Finkelstein, 2012·
Johnson et al., 2010) ή «τον πήρα επειδή
ήταν γνωστός του Τάδε» (μέσον), έως το
κοινό πολύ παλαιότερα στις ΕΔ «είναι δικός
μας» (από στρατιωτική οικογένεια), «έχει
γκλάβα Ιπταμένου» (ασαφής αρεστή Ει-
κόνα και συμπεριφορά), κ.λπ. (π.χ., Bolan-
der & Sandberg, 2013).
Ιδού, λοιπόν, η πραγματική Εικόνα! Οι
ακαδημαϊκές εξετάσεις, παρόλη την κρι-
τική που τους ασκείται από πολλούς (μη
σταθμισμένα θέματα, προαγωγή της «πα-
παγαλίας», υποβιβασμός κριτικής σκέψης,
κ.λπ.), έχουν σωστά σχεδιαστεί και λειτουρ-
γούν ως αδιάβλητο εργαλείο μέτρησης κα-
ταλληλότητας για την επιτυχία στο πλαίσιο
ενός ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Η τρι-
τοβάθμια εκπαίδευση κάνει δεκτούς τους
καλύτερους, εκπαιδεύει όσους ακολου-
θούν επιτυχώς τα προγράμματά της και
τους αποδίδει ως πτυχιούχους πίσω στην
κοινωνία. Ουδόλως επηρεάζεται από τον
βαθμό καταλληλότητάς τους, τόσο πριν
όσο και μετά την αποφοίτησή τους, εκτός
ίσως από τις περιπτώσεις που κάποιοι ακο-
λουθούν ακαδημαϊκή καριέρα (όπου όμως
ισχύουν επιπλέον επιλογικές διαδικασίες
και διαφορετικά κριτήρια). Όσο για τους
ακατάλληλους, κανείς δεν ασχολείται μαζί
τους, εκτός φυσικά από τις οικογένειές
τους και τους φίλους τους! Ισχύει το ίδιο
για αυτούς που αποφοιτούν από τις Στρα-
τιωτικές Σχολές; Όχι βέβαια! Εφόσον κά-
Αεροπορική Επιθεώρηση 124
ποιος εισαχθεί και αποφοιτήσει, δεν απο-
κόπτεται, φυσικά, από το σύστημα των ΕΔ,
αντιθέτως προσλαμβάνεται από αυτές. Εν
κατακλείδι, είναι προφανές ότι σ’ αυτήν
την περίπτωση χρειάζεται και περαιτέρω
αξιολόγηση με βάση επιπλέον κριτήρια.
Αυτή η αξιολόγηση αναγκαστικά έπεται
της αρχικής Επιλογής και λαμβάνει χώρα
κατά τη διάρκεια της Εκπαίδευσης και
αφού το άτομο αποτελεί πλέον μέλος των
ΕΔ (στάδιο στρατιωτικής και πτητικής εκ-
παίδευσης, κ.λπ.). Καταλήγουμε, με άλλα
λόγια, στο ίδιο συμπέρασμα που βγάλαμε
στο τέλος της συζήτησης για την Προσέλ-
κυση. Πρόκειται για την ανάγκη Επιλογής
και Αξιολόγησης κατά τη διάρκεια της Εκ-
παίδευσης, δεύτερης δηλαδή φάσης επιλο-
γής μετά την Επιλογή!
Εκπαίδευση
Εστιάζοντας στην Εκπαίδευση, βλέπουμε
ότι η επαγγελματικού τύπου εκπαίδευση
(κυρίως στρατιωτική - military training)
αποτελούσε πάντα απαραίτητο μέρος της
ένταξης προσωπικού στις τάξεις των Ενό-
πλων Δυνάμεων. Δεν νοείται στρατιωτικός
που δε γνωρίζει την τέχνη του πολέμου
(ακόμη και οι στρατιωτικοί γιατροί φέρουν
ξίφος – έστω και συμβολικά πλέον). Η σχε-
τικά πρόσφατη (σε σχέση με χιλιετηρίδες
απλού οπλισμού) τεχνολογική ανάπτυξη
στον τομέα των όπλων κατέστησε ανα-
γκαία και την ακαδημαϊκή πλευρά της εκ-
125 Αεροπορική Επιθεώρηση
παίδευσης του στρατιωτικού προσωπικού
(π.χ., Fletcher, 2009). Αυτό οδήγησε στην
ανάγκη αναβάθμισης των Στρατιωτικών
Σχολών, εντάσσοντάς τις στην Τριτοβάθ-
μια Εκπαίδευση και καθιστώντας τις ισό-
βαθμες με αντίστοιχες πανεπιστημιακές
σχολές. Η αναβάθμιση αυτή βελτίωσε
κατά πολύ την εκπαιδευσιμότητα και την
Εικόνα του μέσου μέλους των Ενόπλων Δυ-
νάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, απε-
τέλεσε όμως τροχοπέδη για τη βελτίωση
του Συστήματος Επιλογής στον χώρο. Το
πρόβλημα σ’ αυτήν την περίπτωση, όπως
έχουμε ήδη τονίσει, αποτελούν οι ακαδη-
μαϊκού τύπου εξετάσεις (πανελλήνιες και
αντίστοιχες), οι οποίες κατήργησαν ουσια-
στικά το περίφημο «μέσον» και κατέστησαν
αδιάβλητες τις διαδικασίες εισαγωγής στα
ΑΕΙ, αλλά αποτελούν το τελικό κριτήριο
σύγκρισης μεταξύ των υποψηφίων (ορθό
μεν, όχι όμως απαραίτητα μοναδικό και
κρίσιμο). Με άλλα λόγια, το να έχει κανείς
υψηλή βαθμολογία στις Πανελλήνιες δεν
σημαίνει απαραίτητα ότι είναι καταλληλό-
τερος για τις Στρατιωτικές Σχολές από κά-
ποιον άλλο με κάπως χαμηλότερο βαθμό
(δεν μιλάμε για πολύ μεγάλες διαφορές
φυσικά). Αυτό συμβαίνει διότι, αφενός μεν
η επιτυχία στη στρατιωτική εκπαίδευση
απαιτεί ικανότητες επιπλέον της ακαδη-
μαϊκής δεινότητας, αφετέρου δε η απο-
στολή του στρατιωτικού απαιτεί
χαρακτηριστικά που απλά δεν αξιολογούν-
ται μέσα από τις ακαδημαϊκού τύπου εξε-
τάσεις. Έτσι, ο τρόπος τελικής αξιολόγησης
των υποψηφίων είναι σαφώς αδιάβλητος
(δεν επιτρέπει «κλέψιμο»), δεν είναι όμως
αντικειμενικός (όπως θέλουν πολλοί να πι-
στεύουν) ως προς την ουσία της επιλογής
των καταλληλότερων. Τι πρέπει λοιπόν να
γίνει;
Σ’ αυτό το σημείο, δεν υπάρχουν πολ-
λές λύσεις. Είτε αλλάζει ο τρόπος αρχικής
επιλογής (θετική επιλογή και περισσότερος
χρόνος για τις διαδικασίες), είτε χρησιμο-
ποιείται η εκπαίδευση σαν επιλογικό εργα-
λείο. Δεδομένων των έως τώρα δυσκολιών
εφαρμογής της πρώτης λύσης, έχει αναγ-
καστικά ισχύσει η δεύτερη. Έτσι, το σκέλος
της Βασικής Στρατιωτικής Εκπαίδευσης
αποτελεί ζωντανό επιλογικό εργαλείο για
την αξιολόγηση των εκπαιδευόμενων ως
προς την καταλληλότητά τους, την απόρ-
ριψη των ακατάλληλων και την αντικατά-
στασή τους με άλλους (επιλαχόντες) που
θα δοκιμαστούν με τη σειρά τους. Σε πιο
απαιτητικές καταστάσεις (π.χ. πτήση,
κ.λπ.), έχουν θεσπιστεί ειδικές φάσεις,
όπως, για παράδειγμα, το Επιλογικό Στάδιο
Πτητικής Εκπαίδευσης της Σχολής Ικάρων.
Μέρος, επίσης, της ίδιας διαδικασίας απο-
τελεί και η σε βάθος πλέον επανεξέταση
των νεοεισαχθέντων στις τάξεις των ΕΔ.
Παράδειγμα αποτελεί ο πλήρης ιατρικός
και ψυχομετρικός έλεγχος των μαθητών
των Σχολών της ΠΑ στο Κ.Α.Ι. και στο 251
ΓΝΑ. Το σύστημα λειτουργεί επιτυχώς,
όμως κοστίζει. Κοστίζει σε ανθρωποώρες,
καύσιμα, υλικό, χαμένο χρόνο και αρνητι-
κές εμπειρίες για τους αποτυχόντες (μαθη-

τής που παραιτείται, αποτυγχάνει ή κρίνε-
ται ακατάλληλος χάνει τη χρονιά του και,
πιθανά, τον αυτοσεβασμό του), πράγματα
που θα μπορούσαν να αποφευχθούν, σε
μεγάλο βαθμό, με την κατάλληλη αρχική
επιλογή όπως την περιγράψαμε πιο πάνω.
Πρέπει, τέλος, να αναφερθεί και η
αναγκαιότητα θέσπισης συστήματος ανά-
δρασης μεταξύ του σταδίου της Επιλογής
ή/και Αξιολόγησης και του σταδίου της Εκ-
παίδευσης. Έτσι:
α. οι εκπαιδευτές θα μπορούν να επω-
φεληθούν από τις επιπλέον πληροφορίες
που θα τους δώσουν οι αξιολογητές: οι
αξιολογημένες δυνατότητες και αδυναμίες
του εκπαιδευόμενου θα βοηθήσουν στην
εξατομίκευση και μεγιστοποίηση της μετα-
τροπής των ικανοτήτων του στις επιθυμη-
τές δεξιότητες, ενώ επιπλέον πληροφορίες
για την προσωπικότητα και τις ευαισθησίες
του εκπαιδευόμενου θα βοηθήσουν στην
αποφυγή πιθανών παρεξηγήσεων στις δια-
προσωπικές σχέσεις του με τους εκπαιδευ-
τές και τους συναδέλφους του,
συμβάλλοντας στην ταχύτερη και πιο επι-
τυχή προσαρμογή και ενσωμάτωσή του
στο περιβάλλον του Οργανισμού, και
β. οι αξιολογητές θα μπορούν να βελ-
τιώσουν τις διαδικασίες και τα εργαλεία
τους βασισμένοι στα ποιοτικά και ποσο-
τικά δεδομένα της Εκπαίδευσης (βαθμοί,
εκθέσεις επιτυχίας/αποτυχίας, κ.λπ.), ενώ
και τα αρχικά κίνητρα και οι αξίες του εκ-
παιδευόμενου μπορούν να διοχετευτούν
στη διαμόρφωση σαφέστερων κριτηρίων
Αεροπορική Επιθεώρηση 126
(επιθυμητών αξιών και ιδανικών των ΕΔ)
βελτιώνοντας περαιτέρω τις διαδικασίες
Προσέλκυσης και Επιλογής.
Συμπεράσματα και Προτάσεις
Πρόβλημα: Η τελική επιλογή γίνεται από το
Υπ. Παιδείας βάσει του βαθμού στις Πα-
νελλήνιες εξετάσεις.
Πρόταση - Λύση: Ανάπτυξη αλγορίθ-
μου όπου ο βαθμός «καταλληλότητας»
προκύπτει από συνυπολογισμό βαθμού
Πανελληνίων και βαθμού Επιλογής (με
προσυμφωνημένη αναλογία – βαρύτητα
μεταξύ τους).
Πρόβλημα: Στενότητα χρόνου διαδικα-
σιών επιλογής (1 μήνας μεταξύ Πανελλη-
νίων εξετάσεων και ανακοίνωσης
αποτελεσμάτων).
Πρόταση - Λύση: Λειτουργία Κέντρου/-
ων Επιλογής των ΕΔ όλο το χρόνο. Προσέ-
λευση υποψηφίων κατόπιν ραντεβού, σε
συμφωνία με το Υπουργείο Παιδείας για το
θέμα απουσιών των μαθητών.
Πρόβλημα: Απουσία συστήματος συ-
νεργασίας Επιλογής – Εκπαίδευσης.
Πρόταση - Λύση: Θέσπιση ψηφιακού
δικτύου αμφίδρομης ανταλλαγής πληρο-
φοριών μεταξύ των συστημάτων Επιλογής
και Εκπαίδευσης, καθώς και εκπαίδευση
των μελών των δύο συστημάτων στην σε
βάθος κατανόηση των στοιχείων της
άλλης πλευράς.
127 Αεροπορική Επιθεώρηση
Βιβλιογραφία
Bolander, P., & Sandberg, J. (2013).
How employee selection decisions are
made in practice. Organization Studies,
34, 285-311. doi:
10.1177/0170840612464757
Butcher, J. N., Dahlstrom, W.G., Gra-
ham, J. R., Tellegen, A., & Kaemmer, B.
(1989). Minnesota Multiphasic Personal-
ity Inventory-2 (MMPI-2): Manual for ad-
ministration and scoring. Minneapolis:
University of Minnesota Press.
Commisso, M., & Finkelstein, L.
(2012). Physical attractiveness bias in
employee termination. Journal of Applied
Social Psychology, 42, 2968-2987. doi:
10.1111/j.1559-1816.2012.00970.x
Fletcher, J. (2009). Education and
training technology in the military. Educa-
tion & Technology, 323, 72-75. doi:
10.1126/science.1167778
Ganesh, M., & Indradevi, R. (2015).
Importance and effectiveness of training
and development. Mediterranean Journal
of Social Sciences, 6, 334-338. doi:
10.5901/mjss.2015.v6n1p334
Halidu, S. (2015). The impact of train-
ing and development on workers produc-
tivity. Review of Public Administration and
Management, 3, 1000160. doi:
10.4172/2315-7844.1000160
Johnson, S., Podratz, K., Dipboye, R.,
& Gibbons, E. (2010). Physical attractive-
ness biases in ratings of employment suit-
ability: Tracking down the “beauty is
beastly” effect. The Journal of Social Psy-
chology, 150, 301-318. doi:
10.1080/00224540903365414
Kaplan, R. M., & Saccuzzo, D. P.
(2009). Standardized tests in education,
civil service, and the military. Psychologi-
cal testing: Principles, applications, and
issues (7 ed. pp. 325–327). Belmont, CA:
Wadsworth.
Karaminas, N., Georgakas, P., Kantas,
A., Tsaousis, I., Marini, K., Karakosta, A.,
& Stalikas, A. (2007). The robustness of
MMPI-2: The Greek standardization. Inter-
national Psychology Bulletin, 11, 24-26.
Karaminas, Ν., Raikos, N., Merianou,
A., Iliopoulos, T., Kitsios, N., Karounis, D.
(2017). A Comparison Study of MMPI-2
Profiles, between Young Civilian and Air-
Force Trainee Pilots in the Greek Popula-
tion. Poster presented at the 22nd
Congress of the Balkan Military Medical
Committee, held in Belgrade, Serbia, Sep-
tember, 2017 (Abstract Book, pp.108).
Karaminas, Ν., Raikos, N., Tetradi, E.,
Poultides, G., Galtseva, A., Tsionos, K.
(2019). Dealing with Elevated MMPI-2 De-
fensiveness Scores in Trainee and Expe-
rienced Aviation Professionals under
Assessment Conditions. Poster presented
at the 24th Congress of the Balkan Mili-
tary Medical Committee, held in Tirana,
Albania, April - May, 2019 (Book of Ab-
 Αεροπορική Επιθεώρηση 128

stracts, p.253).
Κοκκέβη, Α., Τυπάλδου, Μ., Ρεπάπη,
Μ., Αδάμου, Α., & Στεφανής, Κ. (1981). Το
ερωτηματολόγιο προσωπικότητας MMPI
σε δείγμα ελληνικού πληθυσμού ενηλίκων
και εφήβων. Materia Medica Greca, 5,
515-521
Kyriazis, D., Karaminas, N. (1986). A
Study of Perceptual Defences in Depres-
sion Detected by Means of a Percept Ge-
netic Technique (DMT). Paper presented
at the International regional Symposium
of the World Psychiatric Association on
“Emotional Disorders”, held in Athens,
October, 1985. Published in: Hellenic
Armed Forces Medical Review 20 (suppl.
1): 1986, pp 61-70.
Mohrman, A., & Worley, C. (2009).
Dealing with rough times: A capabilities
development approach to surviving and
thriving. Human Resource Management,
48, 433-445. doi: 10.1002/hrm.20292
Raven, J. (1981). Manual for Raven’s
Progressive Matrices and Vocabulary
Scales. Research Supplement No.1: The
1979 British Standardisation of the Stan-
dard Progressive Matrices and Mill Hill
Vocabulary Scales, Together With Com-
parative Data From Earlier Studies in the
UK, US, Canada, Germany and Ireland.
San Antonio, Texas: Harcourt Assess-
ment.
 Οι γυναικες ςτις
ενΟπλες Δυναμεις.
ςυγκριτικΗ πρΟςεγγιςΗ
με τΟν ςτρατΟ τΗς
τΟυρκιας
Επισμηναγός (ΜΑ) Τασιούδη Αικατερίνη

Στη σύγχρονη εποχή παρατηρούμε στρα-
τούς όπου η γυναίκα έχει εισχωρήσει σε
όλα τα επίπεδα των ενόπλων δυνάμεων,
ακόμη και σε τομείς και θέσεις που παρα-
δοσιακά θεωρούνταν ανδροκρατούμενοι.
Στη χώρα μας το δημογραφικό πρό-
βλημα, η απροθυμία προσέλευσης των
νέων στους κόλπους των ΕΔ, οικονομικοί
παράγοντες, όπως επίσης και η υλοποίηση
της αρχής της ισότητας των δύο φύλων
επιβάλλουν την αναζήτηση λύσεων με χρη-
σιμοποίηση, αντίστοιχα, των γυναικών σε
όλες ανεξαιρέτως τις θέσεις.
Η θέση της Ελλάδας, το είδος και το
πλήθος των απειλών, αλλά και οι πρόσθε-
τες ανάγκες, με τη συμμετοχή της σε διά-
φορες αποστολές-επιχειρήσεις στα πλαίσια
του ΝΑΤΟ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε
πολυεθνικές επιχειρήσεις υποστήριξης ει-
ρήνης (PfP) επιβάλλουν την εξέταση της ει-
σαγωγής και χρησιμοποίησης των
γυναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις.
Όλη αυτή η θεώρηση της γυναικείας
παρουσίας στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνά-
μεις ολοκληρώνεται με τη συγκριτική προ-
σέγγιση της αντίστοιχης θέσης που
κατέχουν οι γυναίκες στις Τουρκικές Ένο-
πλες Δυνάμεις.
παρΟυςια γυναικΩν
ςτις ελλΗνικες ενΟπλες
Δυναμεις
Όσοι αμφισβητούν τον χαρακτηρισμό των
γυναικών ως «ασθενούς φύλου» θα νιώ-
αεροπορική επιθεώρηση 130
σουν ικανοποίηση διαβάζοντας λεπτομέ-
ρειες της ελληνικής ιστορίας. Θα διαπιστώ-
σουν ότι, ακόμα και από τα αρχαία χρόνια,
εκτός από τις μυθικές Αμαζόνες, χιλιάδες
Ελληνίδες διακρίθηκαν σε πολλά έργα αρ-
μοδιότητας ανδρών. Φυσικά, σε αυτά πε-
ριλαμβάνονται και τα πολεμικά έργα σε
θέσεις στις οποίες οι γυναίκες έχουν να πα-
ρουσιάσουν εντυπωσιακά επιτεύγματα.
Οι Ελληνίδες από την αρχαιότητα μέχρι
τη σύγχρονη εποχή τάχθηκαν στο πλευρό
των αντρών για να διώξουν τον εκάστοτε
κατακτητή και να χαρίσουν στα παιδιά
τους το δώρο της Ελευθερίας. Δε δίστασαν
να πάρουν στα χέρια τους τα όπλα, να
ανεβούν στα βουνά και να κουβαλήσουν
στις πλάτες τους πολεμοφόδια για τον ανε-
φοδιασμό του μετώπου, να γίνουν κατά-
σκοποι και να ενημερώνουν με καίριες
πληροφορίες την ηγεσία διακινδυνεύοντας
τη ζωή τους ή να πέσουν στον γκρεμό αγ-
καλιά με τα μωρά τους για να μην τις
σκλαβώσουν οι βάρβαροι, αναδεικνύον-
τας μία άλλη μορφή του πολέμου για την
Ελευθερία.
Οι πρώτες γυναίκες πολεμίστριες τις
οποίες συναντάμε ήταν οι γνωστές Αμαζό-
νες της μυθολογίας. Πρόκειται για τις θρυ-
λικές και φιλοπόλεμες κόρες του θεού του
πολέμου Άρη, οι οποίες πολέμησαν με τον
Θησέα και τον Ηρακλή.
Δεν ήταν μόνο πλάσματα της φαντα-
σίας, όμως, οι Ελληνίδες πολεμίστριες.
Στην αρχαία Ελλάδα υπάρχουν πολλά πα-
ραδείγματα γυναικών που αντικατέστησαν
131 αεροπορική επιθεώρηση
Αρτεμισία της Καρίας.
τους άνδρες σε στρατιωτικά καθήκοντα.
Το όνομα της Αρτεμισίας Α΄, βασίλισ-
σας της Αλικαρνασσού, είναι ίσως το πιο
γνωστό γυναίκας-στρατηλάτου στην ιστο-
ρία του Ηροδότου. Κρητικής καταγωγής,
η Αρτεμισία περιγράφεται ως μια όμορφη
και δυναμική γυναίκα, που διακρίνεται για
την τόλμη, την εξυπνάδα και την ξεκά-
θαρη και συνετή σκέψη της. Συμμετέχει με
πέντε πολεμικά πλοία στην γιγάντια εκ-
στρατεία του Ξέρξη και ασκεί δυσανάλογα
μεγάλη επιρροή στον Πέρση βασιλιά. Ο Έλ-
ληνας ιστορικός εκφράζεται με ιδιαίτερα
κολακευτικά σχόλια για την ίδια, πράγμα
σημαντικό, αν αναλογιστούμε τα αισθή-
ματα του Ηροδότου προς τους βαρβά-
ρους εισβολείς και τις γυναίκες στην
αρχαία Ελλάδα. Πολέμησε στο Αρτεμίσιο
και στη Σαλαμίνα, όπου εμβόλισε μια
τριήρη, κάνοντας τον Ξέρξη να αναφωνή-
σει με απελπισία: «Οι άνδρες μου εγένοντο
γυναίκες, και αι γυναίκες μου άνδρες».
Υπάρχουν πολλά στοιχεία που καταδει-
κνύουν τη σημαντική συμβολή των γυναί-
κων κατά την Τουρκοκρατία και την
Ελληνική Επανάσταση. Οι γυναίκες πολέ-
μησαν, αιχμαλωτίστηκαν, βασανίστηκαν
και θυσιάστηκαν στον αγώνα για την απε-
λευθέρωση της Ελλάδας, συχνά προάγον-
τας την ανδρεία πάνω από το συναίσθημα,
ακόμη και αν αυτό αφορούσε στη μητρό-
τητα ή τη συζυγική αφοσίωση. Ανάμεσα
στις γυναίκες που πολέμησαν ηρωικά είναι
και οι καπετάνισσες του στόλου, όπως οι
γνωστές σε όλους Λασκαρίνα Μπουμπου-
λίνα και Μαντώ Μαυρογένους, αλλά και η
λιγότερη γνωστή Θρακιώτισσα, χήρα και
μητέρα τεσσάρων παιδιών. Όπως έγραψε
ο Ιωάννης Φιλήμων, η Δόμνα Βισβίζη ανέ-
λαβε τη διοίκηση του πλοίου, που διοι-
κούσε ο πλοίαρχος σύζυγός της, «ως άλλος
ανήρ, επί πολύ χρόνον, ίνα μη στερηθή η
πολιορκία της από θαλάσσης βοήθειας»,
ενώ ο Οδυσσέας Ανδρούτσος «πιστοποι-
ούσε με έγγραφό του ότι η Δόμνα Βισβίζη
τον Μάη του 1822 έσωσε αυτόν και τους
άντρες του προμηθεύοντας τρόφιμα και
πολεμοφόδια, που χωρίς αυτά ο στρατός
του θα είχε διαλυθεί». (Αντζουλάτου-Ρε-
τσίλα, 2019)
Ασφαλώς, ξεχωριστή θέση και στην
ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων κατέ-

Δόμνα Βισβίζη.
χουν επάξια οι γυναίκες της Ηπείρου. Οι
Ηπειρώτισσες, αφενός αποτέλεσαν το
σώμα εφοδιασμού του ελληνικού στρατού,
μεταφέροντας πολεμοφόδια και τρόφιμα,
αφετέρου συμμετείχαν με ηρωισμό και αυ-
τοθυσία στη μάχη.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα
της καπετάνισσας Μαρίας Κωστακίτσαι-
νας από τα Δερβίζιανα Ιωαννίνων. Στις 24
Οκτωβρίου 1912 έγινε καπετάνισσα, τίτ-
λος τιμητικός αλλά και ουσιαστικός, και
Η καπετάνισσα Μαρία Κωστακίτσαινα με Ηπειρώτισσες πολεμίστριες.
αεροπορική επιθεώρηση 132
αμέσως ανέλαβε δράση στο πεδίο της
μάχης. Ο αθηναϊκός τύπος της εποχής,
στις 25 Νοεμβρίου 1912, έγραψε πως η
καπετάνισσα Μαρία Κωστακίτσαινα «επέ-
δειξε θάρρος και ανδρεία πολεμούσα
όρθια επί ώρα και συνετέλεσε σημαντικώς
εις την απόκρουση των Τούρκων, οι οποίοι
επετέθησαν εναντίον του χωριού της, δια
να το πυρπολήσουν». (geonews, 2018)
Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέ-
μου οι Ελληνίδες συνέβαλαν στον αγώνα
μεταφέροντας πυρομαχικά κι εφόδια,
αλλά και ως εθελόντριες αδελφές νοσοκό-
μες. Η συνεισφορά τους στον τομέα των
πληροφοριών ήταν σημαντική. Ωστόσο, ως
αληθινή πολεμίστρια, χαρακτηριστική είναι
η περίπτωση της Σόνιας Στεφανίδου. Ήταν
Πόντια ηρωίδα, που κατατάχθηκε εθελον-
τικά στον Ελληνικό Στρατό, αρχικά ως νο-
σοκόμα και στη συνέχεια δρώντας ως
πράκτορας στην κατεχόμενη Ελλάδα. Τον
133 αεροπορική επιθεώρηση
Σόνια Στεφανίδου.
Νοέμβριο του 1941 εντάχθηκε στις Βρε-
τανικές Υπηρεσίες, όπου πέρασε ένα στά-
διο εκπαίδευσης στη Σχολή Αλεξιπτωτιστών
της RAF. Αφού απέκτησε το πτυχίο της,
έγινε η πρώτη Ελληνίδα αλεξιπτωτίστρια
και μάλιστα σε πόλεμο. Η αποστολή της ξε-
κίνησε στην 1η Ιουλίου 1943, όταν προσ-
γειώθηκε με μεταγωγικό αεροπλάνο στην
κατεχόμενη Φλώρινα. Με άλλους τέσσερις
Βρετανούς κομάντο δρούσε επί δύο μήνες
στα βουνά της Μακεδονίας συλλέγοντας
πληροφορίες. Κατόρθωσε να φτάσει έως
τα Ελληνοαλβανικά σύνορα. Κατείχε τον
βαθμό του Στρατιωτικού Υπαλλήλου Α΄
(αντίστοιχος του ανθυπολοχαγού). Τιμή-
θηκε με 14 μετάλλια, με κυριότερα το
Χρυσό Αριστείο Ανδρείας και το Εξαίρετων
Πράξεων (Βορύλλα, 2014) (Αντζουλάτου-
Ρετσίλα, 2019).
Η συμμετοχή των γυναικών και στην
Εθνική Αντίσταση υπήρξε μεγάλη, σημαν-
τική, πολύπλευρη και αξιόλογη. Γυναίκες
στις πόλεις και τα χωριά προσέφεραν την
εργασία τους γενναιόδωρα για την απελευ-
θέρωση της χώρας. Η συμμετοχή των γυ-
ναικών στις οργανώσεις, ενώ στην αρχή
ξεκίνησε με αργό ρυθμό, τον τελευταίο
χρόνο της Κατοχής αυξήθηκε με ρυθμό γε-
ωμετρικής προόδου, καθώς με τις ενέρ-
γειές τους τόνωσαν το γενικότερο αίσθημα
για αντίσταση και βοήθησαν στη συνέχιση
του αγώνα. Λειτουργούσαν κυρίως ως σύν-
δεσμοι ανάμεσα στα αντάρτικα ένοπλα
τμήματα και στα χωριά, ειδοποιούσαν για
τις κινήσεις του εχθρού και φυλάγανε σκο-
πιά. Ως στατιστικό στοιχείο μπορούμε να
αναφέρουμε ακόμη ότι, στο σύνολο των
3.000.000 μελών της Αντίστασης, τα
1.740.000 ήταν γυναίκες, ενώ από τα
600.000 μέλη της ΕΠΟΝ τα μισά ήταν κο-
ρίτσια. Μια πρόχειρη στατιστική ανεβάζει
σε 1.352 τις εκτελεσμένες, κρεμασμένες
και αγνοούμενες Ελληνίδες στην Κατοχή.
Μια από τις πολλές ηρωικές μορφές
που ανέδειξε η αντίσταση στα χρόνια της
Κατοχής ήταν η Λέλα Καραγιάννη. Από
τον Μάιο του 1941, συγκρότησε αντιστα-
σιακή ομάδα και άρχισε τον αγώνα ενάν-
τια στον κατακτητή. Ανακοίνωσε την
απόφαση της στην οικογένειά της, της
οποίας και τα μέλη ως ιδρυτές αποτέλεσαν
τα πρώτα στελέχη: ο σύζυγός της Νικό-
 αεροπορική επιθεώρηση 134

λαος και τα εφτά παιδιά τους. Με κέν-

τρο ένα σπίτι στην οδό Φυλής και το
φαρμακείο του άντρα της στην Πατη-
σίων, οργάνωσε ολόκληρο δίκτυο από-
κρυψης, περίθαλψης και φυγάδευσης
στρατιωτών οι οποίοι είχαν ξεφύγει
από την αιχμαλωσία. Συγκρότησε την
παράνομη οργάνωση Μπουμπουλίνα,
η οποία είχε χαρακτήρα κατασκοπευ-
τικό και στην οποία συμμετείχαν 140
πατριώτες, άνδρες και γυναίκες. Με
την οργάνωση αυτή πέτυχε τη συλλογή
πληροφοριών με άκρα μυστικότητα
από το αρχηγείο των Γερμανών, από
το Ναυαρχείο, την μυστική αστυνομία
Λέλα Καραγιάννη.
και το Ιταλικό φρουραρχείο. Εξαιτίας
της δράσης της βυθίστηκαν πολλά
πλοία, ανατινάχτηκε το αεροδρόμιο του γυναίκες πατριώτες στο Δαφνί, όπου εκτε-
Τατοΐου και πυρπολήθηκαν αποθέματα λέστηκε ψάλλοντας τον Εθνικό Ύμνο, εμ-
βενζίνης και πυρομαχικών. Κατόρθωσε ψυχώνοντας έως την τελευταία στιγμή
επίσης να οργανώσει αποδράσεις από το τους μελλοθάνατους. (Κηπουροπούλου,
στρατόπεδο της Κοκκινιάς Άγγλων αιχμα- 2014)
λώτων, τους οποίους φυγάδευσε στη Μέση
Ανατολή. Τον Ιούνιο του 1944 οι Γερμανι-
κές υπηρεσίες, έχοντας πληροφορηθεί τη ιςΧυΟν νΟμΟΘετικΟ πλαιςιΟ
δράση της, τη συλλαμβάνουν. Εκείνη, έως
τη σύλληψή της στις 11 Ιουλίου του 1944, Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,
ειδοποίησε τα παιδιά της και όσους περισ- το έτος 1946 κατατάχτηκαν στις ένοπλες
σότερους συνεργάτες της κατόρθωσε. δυνάμεις της πατρίδας μας οι πρώτες Ελ-
Μετά τη σύλληψή της, μεταφέρθηκε αμέ- ληνίδες σε εφαρμογή του νόμου
σως στην οδό Μέρλιν, όπου και υπέστη 915/1946 περί στράτευσης των πρώτων
πρωτοφανή βασανιστήρια προκειμένου να Στρατιωτικών Νοσοκόμων. Όταν εφαρμό-
ομολογήσει, κάτι που δε συνέβη ποτέ. Τα στηκε αρχικά ο θεσμός της στράτευσης
χαράματα της 8ης Σεπτεμβρίου 1944, οδη- των γυναικών στη Στρατιωτική Σχολή Αδελ-
γήθηκε μαζί με 60 γενναίους άνδρες και φών Νοσοκόμων (ΣΑΝ), λόγω της θετικής
135 αεροπορική επιθεώρηση
παρουσίας των Ελληνίδων Νοσοκόμων
στους Βαλκανικούς και στους Παγκόσμι-
ους Πολέμους, το κλίμα ήταν θετικό.
Οι επιφυλακτικοί και μάλλον απαισιόδο-
ξοι όσον αφορά στην παρουσία των γυναι-
κών στις Ένοπλες Δυνάμεις εμφανίστηκαν
με τον επόμενο νόμο, που προέβλεπε τη
στράτευση των γυναικών και σε άλλες ει-
δικότητες. Πολλοί προέβλεπαν ότι ο θε-
σμός θα ήταν επιζήμιος για τις ένοπλες
δυνάμεις.
Πέρασαν από τότε αρκετά χρόνια και
το νομοθετικό πλαίσιο έχει πολλάκις τρο-
ποποιηθεί, καθώς αρκετές χιλιάδες γυναι-
κών κατατάχτηκαν στις Ελληνικές Ένοπλες
Δυνάμεις σε διάφορες θέσεις και ειδικότη-
τες. Ξεκινώντας το 1946, λοιπόν, ακολού-
θησε μία σειρά νόμων που διαμόρφωσαν
τη σημερινή κατάσταση στις Ένοπλες Δυ-
νάμεις ως κάτωθι:
νόμος 915/1946
Λίγο μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πο-
λέμου, δημιουργήθηκε η ανάγκη στελέχω-
σης των Στρατιωτικών Νοσοκομείων με
ανώτερο νοσηλευτικό προσωπικό. Έτσι, λί-
γους μήνες αργότερα, ιδρύεται η τριετούς
φοίτησης Στρατιωτική Σχολή Αξιωματικών
Νοσηλευτικής.
νόμος 705/1977
Με τον νόμο αυτό επιτρέπεται η εθελον-
τική κατάταξη των Ελληνίδων από 18 ως
32 ετών είτε για εκπλήρωση στρατιωτικής
υποχρέωσης είτε για επαγγελματική στα-
διοδρομία (Άρθρο 6). Επίσης, καθορίζεται
το δικαίωμα ανακατάταξης ή μονιμοποί-
ησής τους για περαιτέρω παραμονή στο
στράτευμα (Άρθρο 7). Στον ίδιο νόμο εισά-
γεται η υποχρέωση στράτευσης όλων των
Ελληνίδων, εφόσον κληθούν και μόνο σε
καιρό πολέμου ή επιστράτευσης (Άρθρο
1), γεγονός που δεν χρειάσθηκε να υλοποι-
ηθεί ως σήμερα.
νόμος 1513/1985
Σε συνέχεια του προηγούμενου νόμου, οι
γυναίκες κατατάσσονται με το βαθμό του
Δεκανέα και, μετά τη συμπλήρωση 2 ετών,
προάγονται στον βαθμό του Λοχία. Εφό-
σον εκπληρώσουν την υποχρεωτική θητεία
των 5 ετών, μπορούν να απολυθούν από
τις τάξεις του Στρατού ή να ενταχθούν στο
θεσμό των Εθελοντών Μακράς Θητείας
(ΕΜΘ).
νόμος 1848/1989
Ο προηγούμενος νόμος συμπληρώθηκε το
1989 με τον Ν.1848/89, ο οποίος χειρα-
φέτησε ακόμη περισσότερο τη στρατευ-
μένη Ελληνίδα. Συγκεκριμένα, ορίζεται ότι
με τη συμπλήρωση πενταετούς παραμο-
νής στο στράτευμα, όσες επιθυμούν, μπο-
ρούν, μετά από αίτηση τους, να
παραμείνουν στις Ένοπλες Δυνάμεις με
τον βαθμό που φέρουν ως εθελόντριες μα-
κράς θητείας μέχρι την συμπλήρωση 35
ετών υπηρεσίας (Άρθρο 13). Η βαθμολο-

γική εξέλιξη εξαντλείται στον βαθμό του
Ανθυπασπιστή, ενώ η μισθολογική στο
βαθμό του Λοχαγού.
Επιπλέον, η τριετούς φοίτησης Στρα-
τιωτική Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων μετα-
τρέπεται σε σχολή τετραετούς φοίτησης.
νόμος 1911/1990
Έναν χρόνο αργότερα, στις 11 Δεκεμ-
βρίου 1990, ψηφίσθηκε ο Νόμος 1911.
Σύμφωνα με αυτόν, δινόταν το δικαίωμα
εισαγωγής γυναικών αφενός στις ανώτα-
τες στρατιωτικές σχολές, ώστε να σταδιο-
δρομήσουν ως Αξιωματικοί, και αφετέρου
στις σχολές Υπαξιωματικών των Ενόπλων
Δυνάμεων (ΣΜΥ, ΣΜΥΝ, ΣΤΥΑ), ώστε να
σταδιοδρομήσουν ως μόνιμοι Υπαξιωματι-
κοί.
Δεν επιτρεπόταν η εισαγωγή γυναικών
στο τμήμα όπλων της ΣΣΕ, στο τμήμα Μά-
χιμων Μηχανικών της ΣΝΔ και στο τμήμα
Ιπταμένων της ΣΙ. Η εισαγωγή των γυναι-
κών στα ΑΣΕΙ και τις ΑΣΣΥ ρυθμιζόταν με
ποσοστό ανά έτος, το οποίο καθορίζονταν
με υπουργική απόφαση του ΥΕΘΑ.
νόμος 2913/2001
Στις Στρατιωτικές Σχολές των Ενόπλων Δυ-
νάμεων (Αξιωματικών-Υπαξιωματικών)
μπορούν να εισαχθούν πλέον οι γυναίκες
χωρίς περιορισμούς και ποσόστωση και με
κοινά όρια απόδοσης στα αγωνίσματα και
για τα δύο φύλα.
Κατά την διάρκεια της φοίτησης, ακο-
αεροπορική επιθεώρηση 136
λουθείται κοινό πρόγραμμα εκπαίδευσης
(ακαδημαϊκή – στρατιωτική - πτητική),
όπως αυτό είχε καθοριστεί αρχικά για τους
άνδρες.
πΟςΟςτα γυναικΩν –
αναλΟγια τΩν ΔυΟ ΦυλΩν
Ο αριθμός των γυναικών που υπηρετούν
στις ΕΔ αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία
χρόνια καθώς, παράλληλα, επεκτείνεται το
σχετικό νομοθετικό πλαίσιο. Ενώ το 1992
υπηρετούσαν 1168 γυναίκες στον Στρατό
Ξηράς, 492 στο Πολεμικό Ναυτικό και
1131 στην Πολεμική Αεροπορία, το 2000
οι αριθμοί αυτοί αυξήθηκαν σε 3115 για
το ΣΞ, 1756 για το ΠΝ, 2525 για την ΠΑ
και 76 στα Κοινά Σώματα. Ειδικότερα, από
το 2001, οπότε και ίσχυσε ο θεσμός των
Επαγγελματιών Οπλιτών (ΕΠ.ΟΠ.), αυξή-
θηκε σημαντικά η προσέλευση γυναικών
στις Ένοπλες Δυνάμεις.
Το έτος 2007 υπηρετούσαν στις ΕΔ
9035 γυναίκες και στους τρεις Κλάδους
(ΣΞ, ΠΝ, ΠΑ), από τις οποίες στον Στρατό
Ξηράς 965 Αξιωματικοί και 3012 Ανθυπα-
σπίστριες/ Υπαξιωματικοί, στο Πολεμικό
Ναυτικό 373 Αξιωματικοί και 1854 Ανθυ-
πασπίστριες/Υπαξιωματικοί. Στην Πολε-
μική Αεροπορία υπηρετούσαν 744
Αξιωματικοί αι 1750 Ανθυπασπίστριες/
Υπαξιωματικοί και τα Κοινά Σώματα 337
γυναίκες Αξιωματικοί.
Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι στη Σχολή
Μονίμων Υπαξιωματικών Ναυτικού
137 αεροπορική επιθεώρηση
Σχήμα 1: Συνολικός αριθμός γυναικών στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, 1946-2017.
(ΣΜΥΝ), από τους 188 πρωτοετείς Δοκί-
μους της 25ης σειράς (έτους 2004), οι 101
ήταν γυναίκες. (pronews, 2007)
Η αυξανόμενη παρουσία των γυναι-
κών στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις από
το 1946 μέχρι το 2017 φαίνεται στο
Σχήμα 1.
Σύμφωνα με στοιχεία του ΝΑΤΟ για το
2017, στην Ελλάδα περισσότερο από το
35% των αιτήσεων που υποβλήθηκαν από
τους υποψηφίους των Στρατιωτικών Σχο-
λών ήταν γένους θηλυκού. Οι γυναίκες που
τελικά εισήχθησαν στις Σχολές άγγιζαν το
27,1% επί του συνόλου.
Για το ίδιο έτος, η αναλογία ανδρών-γυ-
ναικών στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις
έχει διαμορφωθεί όπως παρουσιάζεται στο
Σχήμα 2.
Σύμφωνα με το Σχήμα 2, οι γυναίκες
που υπηρετούν στις Ένοπλες Δυνάμεις στη
χώρα μας αναλογούν πλέον στο 15,5%.
Στο σύνολο των περίπου 12.400 γυναικών
στρατιωτικών, το μεγαλύτερο ποσοστό
υπηρετεί στον Στρατό Ξηράς (51%), ενώ
τα αντίστοιχα ποσοστά για την Πολεμική
Αεροπορία και το Πολεμικό Ναυτικό ανέρ-
χονται στο 25% και 20%, αντίστοιχα. Ένα
ποσοστό της τάξης του 4% επί του συνό-
λου των Ελληνίδων στρατιωτικών καλύπτει
πλέον και το θήλυ προσωπικό των Κοινών
Σωμάτων. Ο ξεχωριστός αυτός κλάδος
αποτελείται από τους στρατιωτικούς Νομι-
κούς Γραμματείς, τους στρατιωτικούς δι-
καστές και τους στρατιωτικούς ιερείς των
Ενόπλων Δυνάμεων και εκπροσωπείται
πλέον και από γυναίκες. (NATO-OTAN,
2017)

Σχήμα 2: Ποσοστά εν ενεργεία γυναικών – ανδρών στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, 2017.
ιςΟτΗτα - ςΧεςεις
τΩν ΔυΟ ΦυλΩν
Σύμφωνα με ανάλυση του ΝΑΤΟ, το Μέτρο
Ενδυνάμωσης Ισότητας (μέσω του δείκτη
Women’s Military Participation – WMP),
αποτελεί μέθοδο που καταδεικνύει το επί-
πεδο ισότητας και κατ’ επέκταση των σχέ-
σεων των δύο φύλων στο στράτευμα. Η
αύξουσα τάση του συγκεκριμένου μέτρου
συμβαίνει κυρίως σε χώρες που παρουσιά-
ζουν μεγαλύτερη τάση εκδημοκρατισμού
των σχέσεων των δύο φύλων στην κοινω-
νία γενικότερα. Επίσης, το επίπεδο του
WMP αυξάνεται σε χώρες με εξωτερικές
πολιτικές πιέσεις για την επίτευξη της ισό-
τητας των φύλων στο στράτευμα. Επι-
πλέον, η ισότητα των φύλων είναι
μεγαλύτερη όπου ο στρατός έχει ανοιχτεί
στην κοινωνία λόγω της οργανωτικής στρο-
αεροπορική επιθεώρηση 138
φής προς τον επαγγελματισμό και όπου οι
πολιτική ισότητας των φύλων έχει εφαρμο-
στεί στις ένοπλες δυνάμεις. (Carreiras,
2006)
Εκτός όμως από την επιρροή που ασκεί
η εξωτερική πολιτική στη θέση της γυναί-
κας στις Ένοπλες Δυνάμεις, υπάρχουν και
άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την εν-
σωμάτωση των γυναικών στο στράτευμα.
Σε διαχρονική μελέτη για τη θέση των γυ-
ναικών στην αμερικανική στρατιωτική
ακαδημία του West Point η οποία διενερ-
γήθηκε από τους Yoder, Adams και Prince
και επικεντρώνεται στην άμεση συνάφεια
του πλήθους των γυναικών με την καλύ-
τερη ενσωμάτωσή τους στις Ένοπλες Δυ-
νάμεις, οι μελετητές κατέληξαν στο
συμπέρασμα ότι αυξάνοντας τον αριθμό
των γυναικών, η αλλαγή στάσης των αν-
δρών και η θεσμική υποστήριξη (όπως η
139 αεροπορική επιθεώρηση
σταθερή δέσμευση για την ένταξη των γυ-
ναικών στις ΕΔ και η επαναξιολόγηση του
εκπαιδευτικού συστήματος) έχουν συμβά-
λει στη διευκόλυνση της διαδικασίας ενσω-
μάτωσης. (Carreiras, 2006) (Rice, 1984)
(Νικολουδάκης, 2013)
Η Ελλάδα από το 2001 έχει καταργή-
σει όλους τους περιορισμούς που προβλέ-
πονταν για την εισαγωγή των γυναικών
στις Ένοπλες Δυνάμεις. Ποσοτικά και ποι-
οτικά δεν υπάρχει καμία «οροφή» πλέον,
σύμφωνα με τον Νόμο 2913.
Η άρση του ποσοστιαίου περιορισμού
εκπροσώπησης των γυναικών στις Ένοπλες
Δυνάμεις είχε ως αποτέλεσμα το ευρύτερο
άνοιγμα των θυρών των Στρατιωτικών Σχο-
λών Αξιωματικών και Υπαξιωματικών. Μά-
λιστα, τα ποσοστά των γυναικών σε
κάποιες Σχολές υπερέχουν αυτών των αν-
τρών. Οι γυναίκες δεν αποτελούν πλέον
μειονότητα στο στράτευμα και δεν αντιμε-
τωπίζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Σε άλλη έρευνα διατυπώθηκε η άποψη
ότι «οι γυναίκες στις μη χαρακτηριστικές
ως προς το φύλο τους θέσεις εργασίας
μπορεί να αισθάνονται μεγαλύτερη ευκαι-
ρία για σταδιοδρομία και εξουσία επειδή η
μη παραδοσιακή δουλειά προσδίδει την
ευκαιρία και τη δύναμη που συνδέονται με
αυτή» (Dunivin, 1988) (Νικολουδάκης,
2013)
Η άποψη αυτή αποδεικνύεται από το
γεγονός ότι οι γυναίκες από το 2001 έχουν
τη δυνατότητα να δηλώσουν οποιαδήποτε
ειδικότητα επιθυμούν. Σε ένα ευρύτερο
επαγγελματικό φάσμα οι γυναίκες αποδει-
κνύουν καθημερινά την αξία τους.
Επίσης, σύμφωνα με άλλη έρευνα,
είναι πλέον δυνατό να δούμε ξεκάθαρα τις
συνέπειες της ασυμμετρίας στην αντιπρο-
σώπευση των φύλων, καθώς και της παγί-
δας διαφορετικής αξιολόγησης όπου είχαν
πέσει οι γυναίκες. Η καθιέρωση κοινών μέ-
τρων αξιολόγησης και κριτηρίων εισαγω-
γής στο στράτευμα βρίσκεται στο
επίκεντρο του προβλήματος με στόχο την
επίλυση της ανισότητας. (Segal, 1999)
(Δημήτριος, 2011)
Επομένως, η άμβλυνση των προβλημά-
των στις σχέσεις των δύο φύλων έχει
άμεση συνάφεια με τα κοινά όρια αξιολό-
γησης των δύο φύλων για εισαγωγή τους
στο στράτευμα. Είναι πιο εύκολο να απο-
δεχτείς τη συνάδελφο, όταν και αυτή έχει
επιτύχει στα ίδια αγωνίσματα και έχει κρι-
θεί με τα ίδια πρότυπα.
Στη χώρα μας, από το 2001 τα κριτή-
ρια εισαγωγής στις Στρατιωτικές Σχολές
είναι κοινά, οπότε αυτό δεν επιτρέπει πε-
ριθώρια διακρίσεων εις βάρος των αν-
τρών. Οι γυναίκες δεν έχουν ευνοϊκότερη
αντιμετώπιση, γεγονός που έχει βελτιώσει
τις σχέσεις τους με τους άντρες.
παρΟυςια γυναικΩν
ςτις τΟυρκικες ενΟπλες
Δυναμεις
Η τουρκική Πολεμική Αεροπορία και κατ’
επέκταση οι Ένοπλες Δυνάμεις, υπήρξαν
 αεροπορική επιθεώρηση 140

πολύ καινοτόμες και ριζοσπαστικές, όταν

μόλις το 1937 παρουσίασαν την πρώτη πι-
λότο της παγκόσμιας μαχητικής αεροπο-
ρίας στον κόσμο.
Η Sabiha Gökçen (στην Τουρκική Gök
σημαίνει «ουρανός» και Gökçen σημαίνει
«ανήκει στον ουρανό»), υιοθετημένη κόρη
του Κεμάλ, σε ηλικία μόλις 23 ετών ήταν
η πρώτη πιλότος της παγκόσμιας στρατιω-
τικής ιστορίας.
Η Sabiha Gökçen μετά τις πολλές
στρατιωτικές επιχειρήσεις στις οποίες συμ-
μετείχε, διορίστηκε επικεφαλής εκπαιδεύ-
τρια στην Αεροπορική Ακαδημία Türkkuşu
της Τουρκικής Αεροναυτικής Ένωσης,
Sabiha Gökçen.
όπου υπηρέτησε μέχρι το 1955 και έγινε
μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ένω-
σης. Εκπαίδευσε τις τέσσερις επόμενες γυ-
ιςΧυΟυςα καταςταςΗ
ναίκες αεροπόρους, τις Edibe Subaşı,
Yıldız Uçman, Sahavet Karapas και Ne-
Εν έτει 1955 αποφασίζεται η δυνατότητα
zihe Viranyalı.
κατάταξης θήλεος προσωπικού στις Ένο-
Μέχρι το 1964, δηλαδή σε ένα διά-
πλες Δυνάμεις. Επίσης, το διάστημα αυτό
στημα 28 ετών, η Sabiha Gökçen πέταξε
προσλαμβάνονται οι πρώτες γυναίκες ως
με 22 διαφορετικούς τύπους αεροσκα-
πολιτικό προσωπικό σε διάφορες ειδικότη-
φών, συγκεντρώνοντας συνολικά περισσό-
τες (γιατροί, νοσοκόμες, μηχανικοί, εκπαι-
τερες από 8000 ώρες πτήσης, 32 από τις
δευτικοί, κ.λπ.). Παράλληλα, δίδεται το
οποίες σε πολεμικές αποστολές και απο-
δικαίωμα εισαγωγής στις Τουρκικές Στρα-
στολές βομβαρδισμού σε ολόκληρο τον
τιωτικές Σχολές σε γυναίκες υποψηφίους.
κόσμο. (wikipedia, 2017)
Οι πρώτες γυναίκες αποφοίτησαν το 1957
Από τα χρόνια ωστόσο της Gökçen
και ανάμεσά τους ήταν και γυναίκες πιλό-
μέχρι σήμερα, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνά-
τοι προς συνέχιση της τουρκικής παράδο-
μεις έχουν αλλάξει τακτική και νομοθεσία,
σης με εκπαιδεύτρια την πρώτη γυναίκα
άλλοτε καταργώντας και άλλοτε επαναφέ-
πιλότο της Τουρκικής Αεροπορίας. (ΝΑΤΟ,
ροντας το θεσμό της ένταξης της γυναίκας
2002)
στους κόλπους της.
141 αεροπορική επιθεώρηση
Μερικά χρόνια μετά, για αδιευκρίνι-
στους λόγους, αυτή η δυνατότητα εισαγω-
γής στις Στρατιωτικές Σχολές διακόπηκε.
Απεναντίας προτιμήθηκε η κατάταξη γυ-
ναικών στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις
ως Αξιωματικών με πρόσληψη απευθείας
από τα πολιτικά πανεπιστήμια. (ΝΑΤΟ,
2002)
Τελικά, το 1992, μαζί με την ένταξη γυ-
ναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις από άλλες
πηγές (πολιτικά πανεπιστήμια, εκπαιδευ-
τικά ιδρύματα διετούς φοίτησης), επα-
νήλθε η εισαγωγή τους και σε Στρατιωτικές
Ακαδημίες σε περιορισμένο αριθμό (επι-
τρέπεται η εισαγωγή τους με ποσόστωση
το μέγιστο 4% επί του αριθμού των αν-
δρών). Έκτοτε, κάθε χρόνο, οι ακαδημίες
δέχονταν ένα μικρό αριθμό φοιτητριών,
όπου ολοκληρωνόταν η δευτεροβάθμια
εκπαίδευσή τους. Αυτές οι φοιτήτριες
έπρεπε να επιτύχουν υψηλές βαθμολογίες
σε έναν μακρύ κατάλογο φυσικών, ιατρι-
κών και ακαδημαϊκών προτύπων, μαζί με
την εξασφάλιση υψηλών βαθμολογιών στις
τυποποιημένες εισαγωγικές εξετάσεις κολ-
λεγίων. (ΝΑΤΟ, 2002)
Ωστόσο, το 2017 πάλι διαφοροποι-
ήθηκε το προβλεπόμενο πλαίσιο εισαγω-
γής γυναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις. Στις
εφαρμογές που συμπληρώνουν οι υποψή-
φιοι για δήλωση επιθυμίας εισαγωγής στα
τουρκικά πανεπιστήμια, εξαφανίστηκε η
δυνατότητα επιλογής αίτησης στις γυναί-
κες για τις σχολές του ναυτικού και της αε-
ροπορίας. Αυτό προκάλεσε σοκ στις
πιθανές υποψήφιες. Η απόφαση αυτή
αποτέλεσε μεγάλη οπισθοδρόμηση για την
θέση της γυναίκας στην τουρκική κοινωνία
και προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις.
Η τελευταία αλλαγή ήρθε στις 16 Ια-
νουαρίου 2018, μετά από ευαισθητοποί-
ηση της κοινής γνώμης και
εκπροσώπησης, στα δικαστήρια, των γυ-
ναικών υποψηφίων για τις Τουρκικές Στρα-
τιωτικές Ακαδημίες, από την Aylin
Nazliaka, δικηγόρο που έχει ασχοληθεί
εκτενώς με θέματα ισότητας στην Τουρ-
κία. Ο Τούρκος Υπουργός Εθνικής Άμυνας
αναγκάστηκε να ανακαλέσει την απόφασή
του και να επιτρέψει για ακόμη μία φορά
την παρουσία των γυναικών στις Στρατιω-
τικές Ακαδημίες. (Ahval, 2018)
πΟςΟςτα γυναικΩν –
αναλΟγια τΩν ΔυΟ ΦυλΩν
Κατά το 2007, σύμφωνα με στοιχεία του
ΝΑΤΟ, συνολικά οι γυναίκες στις Τουρκικές
Ένοπλες Δυνάμεις διαμορφώθηκαν ως κά-
τωθι, ανά κλάδο:
ΣΥΝΟΛΟ
ΣΤΡΑΤΟΣ ΞΗΡΑΣ: 640
ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ: 239
ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ : 310
Συνολικά, δηλαδή, για το 2007, στις
Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις υπηρετούσαν
συνολικά 1189 γυναίκες. (NATO, 2007)
Το 2013 ο αριθμός αυτός αυξήθηκε

σχετικά σε 1345 Αξιωματικούς και 370
Υπαξιωματικούς (1715 συνολικά).
Αντίστοιχα, το 2017, ο αριθμός των γυ-
ναικών διαμορφώνεται ως εξής:
ΣΥΝΟΛΟ
ΣΤΡΑΤΟΣ ΞΗΡΑΣ: 620
ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ: 271
ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ : 237
Ουσιαστικά, παρατηρείται μείωση των
ήδη χαμηλών ποσοστών της γυναικείας
παρουσίας στο στράτευμα, εκτός από το
Πολεμικό Ναυτικό, στο οποίο παρατηρεί-
ται ελαφρά αύξηση. Συνολικά, το 2017
υπηρετούσαν μόλις 1128 γυναίκες.
Συγκριτικά με το πλήθος των ανδρών
στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις για το
2017, σύμφωνα με δεδομένα του ΝΑΤΟ, η
παρουσία των γυναικών στο χώρο αυτό
άγγιζε μόλις το 0,8% του συνόλου των
141000 περίπου μελών μόνιμου στρατιω-
τικού προσωπικού (βλ. Σχήμα 3).
Σχήμα 3. Ποσοστά γυναικών στις τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις.
αεροπορική επιθεώρηση 142
Το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών επί
του συνόλου των 1128 γυναικών σε όλες
τις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις υπηρετεί
στο Στρατό Ξηράς (55%), ενώ τα ποσοστά
για το Πολεμικό Ναυτικό και την Πολεμική
Αεροπορία αγγίζουν το 24% και 21%, αν-
τίστοιχα. (NATO-OTAN, 2017)
«ελευΘερια» ςτΗν επιλΟγΗ
ΧρΗςΗς τΟυ HIJAB
(μΟυςΟυλμανικΗς
μαντιλας)
Η χρήση μαντίλας στα τουρκικά δημό-
σια ιδρύματα απαγορεύτηκε στη δεκαετία
του 1980. Η Τουρκία είχε κοσμικό σύν-
ταγμα, χωρίς κρατική θρησκεία από το
1920. Ωστόσο, οι περισσότεροι άνθρωποι
στην Τουρκία είναι σουνίτες μουσουλμά-
νοι. Την τελευταία δεκαετία η απαγόρευση
έχει αφαιρεθεί για σχολεία, πανεπιστήμια,
δημόσιες υπηρεσίες, ενώ τον Αύγουστο
143 αεροπορική επιθεώρηση

φραση ατομικών ελευθεριών.

Το θρησκευτικό-κοσμικό χάσμα της
Τουρκίας είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η
δημοκρατία, αλλά τώρα είναι αναμφισβή-
τητα βαθύτερο από ποτέ.
Οι νέοι κανόνες ισχύουν για τις γυναί-
κες αξιωματικούς, τις υπαξιωματικούς
αλλά και τις δοκίμους των στρατιωτικών
Χρήση hijab στις ΤΕΔ
σχολών. Θα τους επιτραπεί να φορούν
μαντίλα κάτω από τα τζόκεϊ, τα δίκοχα ή
του 2016 και για την αστυνομία. Η απαγό-
τα πηλίκιά τους, αρκεί να έχουν το ίδιο
ρευση της μουσουλμανικής μαντίλας για
χρώμα με τις στολές τους και να μην έχουν
τις γυναίκες στρατιωτικούς στην Τουρκία
σχέδια, σύμφωνα με τη Hurriyet Daily
ήρθη από την κυβέρνηση το 2019.
News.
Ο στρατός ήταν το τελευταίο τουρκικό
Η δυνατότητα αντίστασης των Ένο-
θεσμικό όργανο στο οποίο καταργήθηκε η
πλων Δυνάμεων σε αυτή την απόφαση
απαγόρευση. Είχε από καιρό θεωρηθεί ως
αποδυναμώθηκε μετά την αύξηση των
θεματοφύλακας του κοσμικού συντάγμα-
εξουσιών του προέδρου Ερντογάν, ύστερα
τος της Τουρκίας. Ωστόσο, ο Ισλαμιστής
και από το αποτυχημένο πραξικόπημα της
Πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερν-
15ης Ιουλίου. (BBC News, 2017)
τογάν ισχυρίζεται ότι η απαγόρευση είναι
Σε μία χώρα όπου οι πολίτες που υπο-
«ένα λαμπρό απομεινάρι του παρελθόν-
στηρίζουν την κοσμική πλευρά συνεχώς
τος».
μειώνονται και περιθωριοποιούνται από
Το θέμα είναι αντικείμενο αντιγνωμίας
τους συντηρητικούς-ισλαμιστές είναι επί-
και εσωτερικής διαμάχης εδώ και πολλά
φοβη η σταδιακή υποχρεωτική εφαρμογή
χρόνια στην Τουρκία. Οι κοσμικοί θεωρούν
της μαντίλας σε όλες τις γυναίκες των
τη μαντίλα ως σύμβολο του θρησκευτικού
Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, με όποιο
συντηρητισμού και έχουν κατηγορήσει τον
αντίκτυπο έχει αυτό στις σχέσεις των δύο
Πρόεδρο Ερντογάν ότι προωθεί μια ισλα-
φύλων.
μική ατζέντα, μετατρέποντας πολλά δημό-
σια σχολεία σε θρησκευτικά ως μέρος της
ιςΟτΗτα - ςΧεςεις τΩν
υπόσχεσής του να δημιουργήσει «μια ευ-
ΔυΟ ΦυλΩν
σεβή γενιά». Οι συντηρητικοί απαντούν ότι
θεωρούνται από καιρό ως πολίτες δεύτε-
Μελέτη του ΝΑΤΟ που διενεργήθηκε με
ρης κατηγορίας και ότι η μαντίλα είναι έκ-
συλλογή στοιχείων από τα κράτη-μέλη του

το 2000 και η οποία αφορά στην καταμέ-
τρηση του ποσοστού ενσωμάτωσης των
γυναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις αναφέρει
ότι:
«Σε χώρες όπου:
οι εξωτερικές επιδράσεις για επίτευξη
της ισότητας στο στράτευμα δεν έχουν
γίνει αισθητές
ο στρατός παραμένει πιο κοντά σε μια
μορφή μαζικού στρατού
οι γυναίκες δεν έχουν φθάσει σε κατάλ-
ληλη θέση στην κοινωνική δομή
είναι δεδομένο ότι θα υπάρξουν χαμη-
λότερα επίπεδα ένταξης και ενσωμάτωσης
των δύο φύλων στις Ένοπλες Δυνάμεις.»
(Carreiras, 2006)
Πέραν της ταύτισης των Τουρκικών
Ενόπλων Δυνάμεων με το ανωτέρω συμπέ-
ρασμα της νατοϊκής μελέτης, δεδομένων:
των εξαιρετικά χαμηλών ποσοστών των
γυναικών τους και της εφαρμογής ποσό-
στωσης για την είσοδό τους στις Στρατιω-
τικές Σχολές
του κατ’ εξακολούθηση αποκλεισμού
των γυναικών από μάχιμες ειδικότητες
της αστάθειας και τη συνεχούς τροπο-
ποίησης του υφιστάμενου θεσμικού πλαι-
σίου εισαγωγής των υποψήφιων γυναικών
στις ΤΕΔ
είναι αναμενόμενη η μη ενσωμάτωση
του θήλεος προσωπικού στο τουρκικό
στράτευμα. Οι γυναίκες που επιβιώνουν
στον χώρο αυτό είναι οι εξαιρέσεις (δεδο-
μένων των ποσοστών εκπροσώπησής
τους) και προβάλλονται με στόχο την πα-
αεροπορική επιθεώρηση 144
ρουσίαση ενός πιο εκδημοκρατισμένου
κρατικού προφίλ.
ςυγκριτικΗ πρΟςεγγιςΗ
ελλαΔας – τΟυρκιας Ως
πρΟς τΗ γυναικεια παρΟυςια
ςτις ενΟπλες Δυναμεις
πΟςΟτικΗ ςυγκριςΗ
Στα 29 κράτη που συμμετέχουν στο ΝΑΤΟ,
η Ελλάδα, με ποσοστό 15,5%, κατέχει την
6η θέση στην εκπροσώπηση των εν ενερ-
γεία γυναικών στο στράτευμα, ενώ, αντί-
στοιχα, η Τουρκία, με 0,8%, βρίσκεται
στην τελευταία θέση με μεγάλη διαφορά
από την προτελευταία χώρα, το Μαυρο-
βούνιο. (NATO-OTAN, 2017)
Στο σχήμα 5, που παρουσιάζει ποσοστι-
αία σύγκριση της παρουσίας ανδρών-γυ-
ναικών στρατιωτικών στα κράτη-μέλη του
ΝΑΤΟ, η Τουρκία φαίνεται ότι σχεδόν δεν
εκπροσωπείται από θήλυ προσωπικό.
Η χώρα μας εκπροσωπείται από γυναί-
κες σε ποσοστό κατά πολύ μεγαλύτερο
από τον μέσο όρο (11,1%) των κρατών –
μελών του ΝΑΤΟ. Αντίθετα, η Τουρκία στα
περισσότερα διαγράμματα και τα στατι-
στικά στοιχεία που παραθέτει το ΝΑΤΟ στο
βιβλίο “Summary of the National Reports
of NATO and Partner Nations to the NATO
Committee on Gender Perspectives” δεν
αναφέρεται καν, λόγω της ελάχιστης εκ-
προσώπησης των γυναικών στις Ένοπλες
Δυνάμεις. (NATO-OTAN, 2017)
145 αεροπορική επιθεώρηση

Σχήμα 4. Ποσοστά παρουσίας γυναικών στα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ.

Αυτή η ποσοτική δυσαναλογία μεταξύ κράτη μέλη και συνεργαζόμενα κράτη

των δύο κρατών ενισχύεται και από τη δια- (partners) του ΝΑΤΟ, 37 κράτη στο σύ-
γραμματική απεικόνιση των εν ενεργεία νολο.
γυναικών στρατιωτικών, αν επεκταθεί σε

Σχήμα 5. Ποσοστά παρουσίας γυναικών-ανδρών στα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ.

 αεροπορική επιθεώρηση 146

Σχήμα 6. Ποσοστά γυναικών σε κράτη-μέλη και partners του ΝΑΤΟ.

σκεται στην ένατη θέση, ενώ η Τουρκία

Στην περίπτωση αυτή, η Ελλάδα βρί- διατηρεί σταθερά την τελευταία θέση.
147 αεροπορική επιθεώρηση
Απλά, μειώνεται σχετικά η διαφορά από
την προτελευταία χώρα, που στην προκει-
μένη περίπτωση κατέχει η Φινλανδία, με
ποσοστό 2,9%. (NATO-OTAN, 2017)
πΟιΟτικΗ ςυγκριςΗ
Και ποιοτικά υπάρχει συγκριτικό χάσμα
στην παρουσία των γυναικών στις Ένοπλες
Δυνάμεις Ελλάδας – Τουρκίας.
Στην Ελλάδα εδώ και 18 χρόνια δεν
υπάρχει κανένας περιορισμός στις γυναί-
κες από άποψη επιλογής ειδικότητας στις
Ένοπλες Δυνάμεις. Ακόμη και το Πολεμικό
Ναυτικό, που επέτρεψε τελευταίο λόγω
φύσεως την είσοδο των γυναικών, και η
Πολεμική Αεροπορία στην ειδικότητα των
Ιπταμένων, από το 2002 έχουν παρουσιά-
σει αξιοσημείωτη αλλαγή και το θήλυ προ-
σωπικό εκπροσωπείται πλέον επάξια και
σε αυτές τις θέσεις. (NATO-OTAN, 2017)
Απεναντίας στην Τουρκία υπάρχουν
ακόμη περιορισμοί. Το θήλυ προσωπικό
δεν κατατάσσεται ως στρατεύσιμο ή σε θέ-
σεις κατώτερων υπαξιωματικών (αντίστοι-
χων των Επαγγελματιών Οπλιτών στην
Ελλάδα). Επίσης, δεν υπάρχει δυνατότητα
οι γυναίκες στην Τουρκία να υπηρετήσουν
στις ειδικές δυνάμεις, τα υποβρύχια, το πε-
ζικό και το πυροβολικό ή ως πυροτεχνουρ-
γοί-ναρκαλιεύτριες. (NATO-OTAN, 2017)
ςυμπεραςματα
Στην Ελλάδα, η στελέχωση των ΕΔ με γυ-
ναίκες ξεκίνησε μόλις το 1946, με την
ίδρυση της Στρατιωτικής Σχολής Αδελφών
Νοσοκόμων, καθώς με το πέρας του Β΄
Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργήθηκε η
ανάγκη στελέχωσης των Στρατιωτικών Νο-
σοκομείων με ανώτερο νοσηλευτικό προ-
σωπικό. Εν συνεχεία, το 1979 επιτράπηκε
η είσοδος σε γυναίκες υπαξιωματικούς, σε
διοικητικές υπηρεσίες και υπηρεσίες υπο-
στήριξης διοικητικής μέριμνας.
Οι στρατιωτικές ακαδημίες (Στρατιω-
τική Σχολή Ευελπίδων – ΣΣΕ, Σχολή Ναυτι-
κών Δοκίμων – ΣΝΔ, Σχολή Ικάρων – ΣΙ )
παρέμεναν κλειστές για τις γυναίκες μέχρι
το 1990 και η πρόσβαση στη στρατιωτική
εκπαίδευση παρέμενε περιορισμένη για
κάποια χρόνια.
Οι Ελληνίδες στρατιωτικοί πλέον δεν
εξαιρούνται από τα καθήκοντα μάχης. Το
2002 υπηρέτησε στη θάλασσα η πρώτη
Ελληνίδα Αξιωματικός με την εισαγωγή της
στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, ενώ η
πρώτη γυναίκα πιλότος εισήχθη στη Σχολή
Ικάρων. Έκτοτε δεν υπάρχει καμία απολύ-
τως διαφοροποίηση ανάμεσα στα δύο
φύλα, καθόσον στα Προεδρικά Διατάγ-
ματα από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας
δεν τίθεται κανένας περιορισμός, ούτε ποι-
οτικός ούτε ποσοτικός.
Η εκπροσώπηση των Ελληνίδων στρα-
τιωτικών είναι της τάξης του 15,5%. Η
χώρα μας κατατάσσεται στην 6η θέση στα
κράτη – μέλη του ΝΑΤΟ όσον αφορά στο
ποσοστό γυναικείας παρουσίας στις Ένο-
πλες Δυνάμεις της.

Οι σχέσεις μεταξύ γυναικών και αν-
δρών είναι σαφώς βελτιωμένες και αυτό
είναι απόρροια τριών κυρίως παραγόντων:
Βελτίωση του θεσμικού πλαισίου με
στόχο την ισότητα των δύο φύλων.
Αύξηση του αριθμού των γυναικών στις
Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις.
Κοινά κριτήρια εισαγωγής στις Παρα-
γωγικές Σχολές Αξιωματικών και Υπαξιω-
ματικών.
Αντίθετα, πλήθος ενδείξεων οδηγούν
στο συμπέρασμα ότι οι συνθήκες για τις γυ-
ναίκες στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις
δεν είναι σταθερές. Η Τουρκική πολιτική
στο συγκεκριμένο θέμα παραπαίει μεταξύ
κοσμικών και συντηρητικών, όπως ισχύει
σε πολλά θέματα ισότητας.
Παρά την πρωτοποριακή καινοτομία
γυναικείας παρουσίας σε τουρκικό μαχη-
τικό αεροσκάφος εν έτει 1937, γεγονός
που αποτελεί παγκόσμιο ρεκόρ, η εξέλιξη
στο πέρασμα του χρόνου ήταν τουλάχι-
στον απογοητευτική.
Η παρουσία του θήλεος προσωπικού
στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις παραμέ-
νει σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά. Η γενι-
κότερη παρουσία των γυναικών στον
στρατό είναι της τάξης του 0,8% επί του
συνόλου. Όπως ειπώθηκε, το ποσοστό
αυτό αποτελεί μακράν το χαμηλότερο πο-
σοστό στα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ. Παραμέ-
νει δε στα ίδια επίπεδα για πάνω από μία
δεκαετία, χωρίς να τα έχει ξεπεράσει ποτέ.
(NATO-OTAN, 2017)
Τα χαμηλά αυτά ποσοστά, σε συνδυα-
αεροπορική επιθεώρηση 148
σμό με την έλλειψη θεσμικού υποστηρικτι-
κού πλαισίου και τον κατ’ εξακολούθηση
αποκλεισμό των γυναικών από μάχιμες
ιδιότητες στην Τουρκία διαμορφώνει τις
δύσκολες σχέσεις των δύο φύλων στο
στράτευμα. Δεδομένης και της νέας
άρσης της απαγόρευσης χρήσης της μου-
σουλμανικής μαντήλας και από τις γυναί-
κες που υπηρετούν στις ΤΕΔ, η θέση των
γυναικών ακολουθεί τις αναχρονιστικές
πολιτικές των συντηρητικών της χώρας.
επιλΟγΟς
Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες που
εξετάζουν την ένταξη των γυναικών στον
χώρο των Ένοπλων Δυνάμεων και τη
σχέση των δύο φύλων στον ξεχωριστό
αυτό περιβάλλον. Είναι γεγονός ότι η γυ-
ναικεία παρουσία στο ελληνικό στράτευμα
αποτελεί μία ομάδα με μικρή ή συμβολική,
όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι μελε-
τητές, παρουσία προς το παρόν.
Ωστόσο, η επιχείρηση συμβολικής πα-
ρουσίας των γυναικών στις Ένοπλες Δυνά-
μεις μπορεί να είναι ένα πρώτο βήμα στη
διαδικασία ένταξης, ειδικά αν υποστηρίζε-
ται θεσμικά, και συμβάλλει στη μείωση των
αρνητικών επιπτώσεων της συμβολικής
παρουσίας με την πάροδο του χρόνου.
(Carreiras, 2006)
Υπό το φως των αποτελεσμάτων
αυτών, οι θεσμικές πολιτικές που αποθαρ-
ρύνουν τις αρνητικές συμπεριφορές εναν-
τίον των γυναικών στο στράτευμα με
149 αεροπορική επιθεώρηση
Μαρίνα Κωνσταντίνου: Η πρώτη γυναίκα Αρχηγός Σχολής Ικάρων (ακαδ. έτος 2019-2020).
συμβολική παρουσία μπορεί να είναι ζωτι-
κής σημασίας για την επιτυχία ή αποτυχία
της ενσωμάτωσης.
Οι Rosen et al. (1996) σημειώνουν ότι:
«Ενώ ο ανταγωνισμός ή η απειλή του
ανταγωνισμού μπορεί να οδηγήσει σε αύ-
ξηση των διακρίσεων, είναι επίσης αλήθεια
ότι οι αυξημένες απαιτήσεις για ορισμένες
δεξιότητες ή λειτουργίες μπορεί να οδηγή-
σουν σε μείωση των διακρίσεων, ιδίως σε
επίπεδο χάραξης πολιτικής».
Επιχειρώντας έναν γενικό απολογισμό
του αντίκτυπου που θα μπορούσε να έχει
η παρουσία των γυναικών στις Ένοπλες Δυ-
νάμεις, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι
μετά την αποδοχή του ρόλου των γυναι-

κών σε αυτό τον ιδιαίτερο χώρο, μιας και
ο αριθμός των στρατευμένων γυναικών
συνεχώς αυξάνεται, οι γυναίκες έχουν
αποκτήσει τη δυνατότητα και το δικαίωμα
να ξεδιπλώνουν απερίσπαστα την προσω-
πικότητά τους.
Είναι σε θέση έτσι να εμπλουτίσουν τις
ένοπλες δυνάμεις με στοιχεία που χαρα-
κτηρίζουν την γυναικεία προσωπικότητα,
αλλάζοντας έτσι τον τρόπο με τον οποίο
αναπτύσσονται οι ανθρώπινες σχέσεις και
διαμορφώνεται η επικοινωνία μέσα στους
κόλπους των ενόπλων δυνάμεων, προσδί-
δοντάς τους μια πιο ανθρώπινη προ-
οπτική.
Η αλλαγή προς περισσότερη ισότητα
των φύλων στις ένοπλες δυνάμεις δεν εμ-
φανίζεται αυτόματα, συνεπεία του χρόνου
ή της αύξησης στους σχετικούς αριθμούς.
Θα εξαρτηθεί άμεσα και από τον βαθμό
στον οποίο οι εξωτερικές μεταβλητές,
όπως η ελεγχόμενη παρουσία των γυναι-
κών στην ευρύτερη κοινωνία, θα καθορίσει
τους πολιτικούς προσανατολισμούς και τις
διαδικασίες λήψης απόφασης μέσα στις
ένοπλες δυνάμεις.
ΒιΒλιΟγραΦια
Νόμος 915/1946
Νόμος 705/1977
Νόμος 1513/1985
Νόμος 1848/1989
Νόμος 1911/1990
αεροπορική επιθεώρηση 150
Νόμος 2913/2001
Ahval. (2018, Σεπτεμβρίου 26). Turk-
ish Air Force closes doors on women ap-
plicants in latest recruitment. Ανακτήθηκε
στις 27 Ιουνίου 2019: https://ahvalnew-
str.com/turkish-air-force/turkish-air-force-
closes-doors-women-applicants-latest-rec
ruitment
BBC News. (2017, Φεβρουαρίου 22).
Turkey reverses female army officers'
headscarf ban. Ανακτήθηκε στις 27 Ιου-
νίου 2019:
https://www.bbc.com/news/world-eu-
rope-39053064
Carreiras, H. (2006). Gender and the
Military: Women in the Armed Forces of
Western Democracies. Oxford: Routledge
Military Studies.
Dunivin, K. (1988). There’s Men,
There’s Women, and There’s Me: The
Role and Status of Military Women. Min-
erva: Quarterly Report on Women and the
Military 6(2), 43-68.
geonews. (2018, Ιουλίου 8). Η συμ-
βολή των γυναικών στους Βαλκανικούς
Πολέμους. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου
2019: https://geonews.gr/η-συμβολή-
των-γυναικών-στους-βαλκανικ/
NATO. (2007). Turkish National Report
on Female Soldiers in the Turkish Armed
Forces. Berlin: NATO.
NATO-OTAN. (2017). Summary of the
National Reports of NATO members and
Partner Nations to the NATO Committee
on Gender Perspectives. NATO.
151 αεροπορική επιθεώρηση

newsbeast. (2013, Σεπτεμβρίου 6). Ο Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

ρόλος των γυναικών στον Μεγάλο Πόλεμο. Κηπουροπούλου, Γ. (2014). Η συμμε-
Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2019: τοχή και η δράση της γυναίκας στην
https://www.newsbeast.gr/world/arthro/ Εθνική Αντίσταση (1941-1944). Φλώρινα:
578387/o-rolos-ton-gunaikon-ston- Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
megalo-polemo ΝΑΤΟ. (2002, Μαρτίου 26). Commit-
pronews. (2007, Μάρτιος 9). Οι Γυναί- tee on Women in NATO Forces - Turkey.
κες στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις. Ανα- Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2019:
κτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2019: h t t p s : / / w w w. n a to . i n t / i m s / 2 0 01 /
https://www.pronews.gr win/turkey.htm
Rice, R. W. (1984). Leadership ratings Νικολουδάκης, Α. (2013). Η τήρηση
for male and female military cadets. West της Αρχής της Ισότητας των Φύλων στις
Point: US Military Academy. Αεροπορικές Ένοπλες Δυνάμεις. Θεσσαλο-
Segal, M. W. (1999). Handbook of the νίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Sociology of Gender. New York: Kluwer Ac-
ademic/ Plenum Publishers.
wikipedia. (2017, Αυγούστου 3).
Sabiha Gökçen. Ανακτήθηκε στις 27 Ιου-
νίου 2019:
https://en.wikipedia.org/wiki/Sabiha_Gö
kçen
Αντζουλάτου-Ρετσίλα, Ε. (2019, Ια-
νουαρίου 31). ΠΥΘΕΥΣ. Ανακτήθηκε στις
27 Ιουνίου 2019: https://chilonas.com
Βασιλείου, Σ. (2012, Ιουνίου 28). his-
torical-quest. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου
2019: https://www.historical-quest.com
Βορύλλα, Γ. (2014, Οκτωβρίου 28).
Σόνια Στεφανίδου: Η πρώτη Ελληνίδα αλε-
ξιπτωτίστρια ήταν Πόντια! Ανακτήθηκε
στις 27 Ιουνίου 2019: http://www.pontos-
news.gr/ar ticle/116846/sonia-ste-
fanidoy-i-proti-ellinida-alexiptotistria-itan-p
ontia Δημήτριος, Μ. (2011). Επικοινωνία
και Ανθρώπινες Σχέσεις σε Περιβάλλον.
 Όροι συνεργασίας

Η Αεροπορική Επιθεώρηση δέχεται εργασίες (μελέτες, άρθρα, πληροφορίες και

φωτογραφικό υλικό) πρωτότυπες, μεταφράσεις ή διασκευές πάνω σε θέματα:

-Η ιδέα της πτήσης

-Ιστορία της Ελληνικής Αεροπορίας
-Αεροπορικές μάχες και Επιχειρήσεις
-Η εξέλιξη του αεροπορικού όπλου
-Γενικά αεροπορικά θέματα
-Θέματα γενικού ενδιαφέροντος και μόρφωσης:
Εθνικοί σκοποί - πολιτική και στρατηγική
Διεθνείς οργανισμοί και συμμαχίες
Διεθνές αεροπορικό δίκαιο
Στρατηγικές εξελίξεις
Θέματα οικονομίας, πολιτισμού και τέχνης
Διάφορα επιστημονικά θέματα
-Επίκαιρα θέματα επιχειρησιακής - διοικητικής φύσης της Πολεμικής Αεροπορίας

Ο συγγραφέας είναι υπεύθυνος για τα περιεχόμενα της εργασίας του τόσο για την
ακρίβεια των καταχωρημένων σ΄αυτή γεγονότων ή απόψεων όσο και για την εγκυρότητα
και τα δικαιώματα των χρησιμοποιουμένων πηγών. Οι διατυπούμενες στις εργασίες θέσεις
ή απόψεις απηχούν τις προσωπικές θέσεις ή απόψεις του συγγραφέα και μόνο.
Οι προς δημοσίευση εργασίες που αποστέλλονται πρέπει να είναι δακτυλογραφημέ-
νες, είτε ευανάγνωστα χειρόγραφες, είτε σε ηλεκτρονική μορφή και να συνοδεύονται, αν
απαιτείται, από πρωτότυπες φωτογραφίες, σχέδια, διαγράμματα, σκίτσα, κλπ.
Όλα τα δημοσιευμένα θέματα επιλέγονται από ειδική επιτροπή. Ο υπεύθυνος της
έκδοσης διατηρεί το δικαίωμα να επιφέρει κάθε αλλαγή που κρίνει αναγκαία για την καλύ-
τερη παρουσίαση της ύλης, χωρίς βέβαια να αλλοιώνεται η έννοια του θέματος.
Οι εργασίες που δεν δημοσιεύονται δεν επιστρέφονται στο συγγραφέα.
Συγγραφικές αμοιβές υπόκεινται στο Αρ. Πρωτ. 2/76198/0022/ΚΥΑ (ΦΕΚ 208/τΒ’/11-
02-2008). Οι δικαιούχοι συγγραφικών αμοιβών, αμέσως μετά την έκδοση του αντιστοίχου
τεύχους, μπορούν να επικοινωνούν με την Διεύθυνση Οικονομικών Υπηρεσιών της ΔΑΕ
(τηλέφωνο: 210 8191261) η οποία εδρεύει στην αεροπορική βάση Δεκέλειας.