T. Maruszewski - Psychologia Poznania

Tomasz Maruszewski
Psychologia
poznania
6WP
GDAŃSKIE
WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE
Gdańsk 2001
Copyright © 2001 by Tomasz Maruszewski oraz Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2001.
Wszystkie prawa zastrzeŜone.

KsiąŜka ani Ŝadna jej część nie moŜe być przedrukowywana ani w Ŝaden inny sposób reprodukowana
lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa
Psychologicznego.
Wydanie drugie rozszerzone
Edytor: Anna Switajska

Redakcja: Małgorzata Jaworska
Korekta: Magda Witucka
Skład: Maria Chojnicka
Opracowanie graficzne: Agnieszka Wójkowska
ISBN 83-87957-51-8
Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Łódź, ul świrki 2
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.

ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel7fax 058/551-61-04, 551-11-01
e-mail: gwp@gwp.gda.pl
http://www.gwp.pl
Spis treści
Wstęp......................................................................................................................................... 9
Rozdział 1. Problemy podstawowe ............................................................................................. 11

1.1. Dwa stówa na temat historii psychologii poznawczej ...................................................... 11
1.2. Szerokie i wąskie rozumienie procesów poznawczych .................................................... 17
1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy ............................................................................... 24
1.4. Czy istnieją specyficzne właściwości procesów poznawczych
występujących w interakcjach społecznych ........................................................................... 28
Rozdział 2. Spostrzeganie ........................................................................................................... 32

2.1. Problemy podstawowe .................................................................................................. 32
2.2. Fazy procesu spostrzegania........................................................................................... 37
2.3. Spór o strukturę spostrzeŜeń w psychologii klasycznej jako
wprowadzenie do analizy relacji między elementami sensorycznymi i percepcyjnymi ......... 41
2.4. Spostrzeganie jako proces kategoryzacji percepcyjnej.......................................................50
2.4.1. Kategoryzacja sensoryczna - detektory cech i ich gatunkowe
zróŜnicowanie. Specyficzność detektorów twarzy i ich roli w funkcjonowaniu
społecznym i emocjonalnym ................................................................................. 50
2.4.2. Kategoryzacja w obrębie pamięci - schematy ....................................................... 53
2.4.3. Mechanizmy konfrontacji danych sensorycznych i pamięciowych
- koncepcja gotowości i obronności percepcyjnej .................................................. 55
2.4.4. Cykl percepcyjny Neissera. Rola eksploracji w spostrzeganiu.
Konsekwencje utrwalenia schematów eksploracyjnych dla spostrzegania
- psychologia reklamy ......................................................................................... 62
2.5. Koncepcja ekologiczna spostrzegania ............................................................................. 67
2.5.1. Percepcja bezpośrednia i percepcja pośrednia ........................................................ 67
2.5.2. Percepcja bezpośrednia świata zewnętrznego..........................................................70
2.5.3. Percepcja bezpośrednia świata wewnętrznego ....................................................... 72
Rozdział 3. Uwaga .................................................................................................................... 76

3.1. Funkcje uwagi .............................................................................................................. 76
3.2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi ................................................................................... 82
3.3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w badaniach nad uwagą................................ 85
6 PS/CHOIWA POZNANIA
3.3.1. Czujność ................................................................................................... 85

3.3.2. Przeszukiwanie ........................................................................................... 89
3.3.3. Procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej ...................................................... 91
3.3.3.1. Teoria filtra uwagowego Broadbenta ......................................................... 91
3.3.3.2. Teoria wielu filtrów uwagowych Treisman .................................................. 94
3.3.4. Alokacja zasobów uwagi - teoria zasobów uwagi .............................................. 96
3.4. Dystraktory ...................................................................................................... 103
3.5. Czynności automatyczne i kontrolowane ................................................................ 106
3.6. Refleksyjność i bezrefleksyjność ........................................................................... 109
Rozdział 4. Pamięć ....................................................................................................... 117

4.1. Pamięć jako zdolność i pamięć jako proces ............................................................ 117
4.2. Fazy procesu pamięciowego ................................................................................ 121
4.3. Rodzaje procesów pamięciowych wyodrębnionych ze względu na róŜne kryteria............. 126
4.3.1. Kryterium czasu przechowania: pamięć ultrakrótka, krótkotrwała i trwata .............. 126
4.3.1.1. Pamięć ultrakrótka (sensoryczna) .......................................................... 128
4.3.1.2. Pamięć krótkotrwała ........................................................................... 134
4.3.1.3. Pamięć trwata ................................................................................... 141
4.3.1.4. Dowody odrębności pamięci krótkotrwałej i trwałej ................................... 148
4.3.2. Klasyfikacja pamięci ze względu na format przechowywanych
informacji - pamięć semantyczna i pamięć epizodyczna..................................... 152
4.3.3. Podział ze względu na formy przechowania i mechanizmy wydobycia
- pamięć deklaratywna i niedeklaratywna ........................................................ 160
4.3.4. Podział ze względu na kryterium mechanizmów wydobycia
- pamięć jawna i pamięć ukryta ................................................................... 162
Rozdział 5. Procesy pamięciowe ..................................................................................... 164

5.1. Pamięć niedeklaratywna ...................................................................................... 164
5.1.1. Warunkowanie .......................................................................................... 164
5.1.2. Efekt torowania (priming) ............................................................................ 168
5.1.3. Pamięć proceduralna .................................................................................. 170
5.1.4. Habituacja i sensytyzacja ............................................................................ 171
5.2. Pamięć deklaratywna ......................................................................................... 172
5.2.1. Pamięć semantyczna ................................................................................. 172
5.2.2. Pamięć epizodyczna - organizacja informacji .................................................. 179
5.3. Podstawowe mechanizmy pamięci ........................................................................ 182
5.3.1. Mechanizmy zapamiętywania ........................................................................ 182
5.3.1.1. Zapamiętywanie w pamięci operacyjnej................................................... 185
5.3.1.2. Zapamiętywanie w pamięci trwałej ......................................................... 189
5.3.2. Mechanizmy przechowania .......................................................................... 195
5.3.2.1. Przechowanie w pamięci krótkotrwałej .................................................. 195
5.3.2.2. Przechowanie w pamięci trwałej ........................................................... 197
5.3.3. Mechanizmy odtwarzania ............................................................................ 202
SPIS TREŚCI 1
Rozdział 6. Pamięć autobiograficzna ......................................................................................... 211

6.1. Wprowadzenie - czym jest pamięć autobiograficzna....................................................... 211
6.2. Metody badania pamięci autobiograficznej ................................................................... 217
6.2.1. Metoda swobodnych skojarzeń Galtona ............................................................... 217
6.2.2. Metoda kierowanych skojarzeń Crowitza i Schiffmana ............................................ 218
6.2.3. Metoda pamiętników............................................................................................ 218
6.2.4. Badania nad pamięcią specyficznych zdarzeń Ŝyciowych ...................................... 222
6.2.5. Metody badania pamięci autobiograficznej - podsumowanie ................................. 223
6.3. Formy pamięci autobiograficznej .................................................................................. 224
6.4. Organizacja informacji w pamięci autobiograficznej ....................................................... 229
6.4.1. Mechaniczne zapamiętywanie sekwencji zdarzeń .................................................. 229
6.4.2. Zapamiętywanie kolejności poprzez odwołanie się do skali zewnętrznej ................. 230
6.4.3. Kodowanie kolejności a hierarchiczna struktura pamięci autobiograficznej .............. 233
6.5. Determinanty trwałości przechowania w pamięci autobiograficznej ................................ 236
6.6. Pamięć autobiograficzna a psychologia zeznań świadków ............................................. 244
Rozdział 7. Wyobraźnia ........................................................................................................... 252

7.1. Tradycyjne koncepcje wyobraźni ................................................................................... 252
7.2. Teoria wyobraźni jako pole sporu o mechanizmy tworzenia reprezentacji ........................ 256
7.2.1. Stanowisko obrazowe ......................................................................................... 257
7.2.2. Stanowisko abstrakcyjne .................................................................................... 261
7.3. Próby empirycznego rozstrzygnięcia problemu formy reprezentacji ................................. 263
7.4. Problem kodowania - jeden, dwa lub trzy rodzaje kodów ............................................... 273
7.5. Rola kodu obrazowego w przebiegu innych procesów psychicznych ............................. 283
7.5.1. Wptyw wyobraŜeń na pamięć ............................................................................... 283
7.5.2. Wptyw wyobraŜeń na proces rozwiązywania problemów ........................................ 286
7.5.3. WyobraŜenia a procesy emocjonalne ................................................................... 289
7.5.4. Wykorzystanie wyobraŜeń w procedurach psychokorekcyjnych
i psychoterapeutycznych ...................................................................................... 293
Rozdziat 8. Pojęcia .................................................................................................................. 295

8.1. Czym są pojęcia ........................................................................................................ 295
8.2. Pogląd klasyczny ........................................................................................................ 302
8.3. Pogląd probabilistyczny ............................................................................................... 308
8.4. Pogląd egzemplarzowy ................................................................................................. 318
8.5. Pojęcia jako teorie naiwne ........................................................................................... 322
8.6. Pojęcia odnoszące się do stanów, zjawisk i procesów .................................................. 328
Rozdziat 9. Myślenie i rozwiązywanie problemów ...................................................................... 332

9.1. Czym jest myślenie? .................................................................................................. 332
9.2. Rola języka w myśleniu .............................................................................................. 335
9.3. Podstawowe rodzaje myślenia....................................................................................... 341
9.3.1. Myślenie nieukierunkowane (autystyczne) ...................................... ;..................... 342
8 PSYCHOLDGIA POZNANIA
9.3.2. Myślenie ukierunkowane...................................................................................... 343

9.3.2.1. Myślenie ukierunkowane w sytuacjach źle określonych ................................. 344
9.3.2.2. Myślenie ukierunkowane w sytuacjach dobrze określonych .......................... 349
9.4. Strategie rozwiązywania problemów ............................................................................. 354
9.5. Charakterystyka operacji umysłowych ......................................................................... 361
9.5.1. Rozumowanie dedukcyjne ................................................................................... 362
9.5.2. Rozumowanie indukcyjne ................................................................................... 367
9.5.3. Relacje między procesami myślowymi badanymi w laboratorium
a procesami występującymi w realnych sytuacjach Ŝyciowych .............................. 375
Rozdział 10. Procesy poznawcze i procesy emocjonalne ........................................................... 377

10.1. Dyskusja „emocje - poznanie" .................................................................................. 377
10.2. Poznawcze teorie emocji ........................................................................................... 386
10.3. Rola emocji w procesach poznawczych ..................................................................... 393
Zakończenie ............................................................................................................................ 400
Literatura cytowana.................................................................................................................. 402
Indeks nazwisk ....................................................................................................................... 421
Indeks rzeczowy ..................................................................................................................... 425

Wstęp
Psychologia poznawcza nie naleŜy do przed- cydować, czy Ŝyjemy w świecie abstrakcji,
miotów lubianych przez studentów. Kiedyś mniej lub bardziej eleganckich konstrukcji
usłyszałem opinię, Ŝe na egzaminach z in- umysłowych, stworzonych bądź przez nas
nych przedmiotów moŜna odwołać się do samych, bądź przez społeczeństwo, czy teŜ
własnego doświadczenia Ŝyciowego, intuicji Ŝyjemy wśród Ŝywych ludzi, którzy nas tulą
albo po prostu domyślić się, jaka jest pra- lub ranią. Odpowiedź na to pytanie wiąŜe
widłowa odpowiedź. Nic takiego nie zdarza się ściśle ze sposobem traktowania naszego
się w wypadku psychologii poznawczej. Ciąg umysłu - czy traktujemy nasz umysł jako
dalszy przytaczanej opinii dotyczył tego, Ŝe zbiór programów komputerowych, a mózg
psychologia poznawcza liczbą faktów i ich jako rodzaj komputera biologicznego, czy
uporządkowaniem przypomina podstawowe teŜ uwaŜamy, Ŝe metafora komputerowa jest
dyscypliny medyczne - być moŜe jej opano- nietrafna, Ŝe zasady funkcjonowania naszego
wanie - podobnie jak opanowanie anatomii umysłu są zupełnie inne. Popularność me-
i fizjologii - jest warunkiem udzielania lu- tafory komputerowej znacznie zmalała, ale
dziom fachowej pomocy. Trudno jednak do- wynikające z niej koncepcje są nadal bardzo
strzec związek między jedną (podstawową) rozpowszechnione. NaleŜy do nich między
i drugą (stosowaną) częścią wiedzy psycho- innymi koncepcja przetwarzania informacji,
logicznej. która zdominowała psychologię poznawczą.
Z tego teŜ względu ta ksiąŜka będzie Koncepcja ta traktuje człowieka jako wyko-
próbą spojrzenia na psychologię poznawczą nawcę róŜnych operacji na informacjach, przy
nie tylko jako dyscyplinę akademicką, lecz czym ów wykonawca dysponuje niewielką
takŜe jako tę część wiedzy o człowieku, która swobodą wyboru sposobu operowania tymi
pozwala rozwiązywać jego róŜne problemy. informacjami. Nie sposób sobie wyobrazić,
Tak więc obok systematycznego wykładu, Ŝe ktoś zignoruje informacje docierające do
przedstawiającego psychologię spostrzega- jego narządów zmysłowych albo Ŝe informa-
nia, uwagi, pamięci, wyobraźni, myślenia cje, które zostały poddane wstępnej obróbce
i rozwiązywania problemów, będę starał się w narządach zmysłowych, nie zostaną dalej
odpowiedzieć w róŜnych kontekstach na przekazane do pamięci sensorycznej, by po-
pytanie: czy świat zewnętrzny poznajemy tem, po porównaniu z zawartością schema-
bezpośrednio, czy teŜ za pośrednictwem two- tów pamięciowych, stać się podstawą spo-
rzonych przez nas reprezentacji? Problem strzeŜenia. Czy zatem jesteśmy automatami,
ten byt poruszany marginalnie w mojej wcze- które mniej lub bardziej sprawnie realizują
śniejszej Psychologii poznawczej (1996), tu zaś zaprogramowane ciągi operacji. Gdzie w tym
będzie głównym motywem moich poszuki- wszystkim miejsce na nasze indywidualne
wań. Rozwiązanie tego problemu jest podsta- decyzje, plany, marzenia, próby zrozumienia
wową sprawą dla kaŜdego z nas. Musimy zde- związków z innymi czy z samymi sobą? Ktoś
10 PSTCHOWGIA POZNANIA
moŜe powiedzieć, Ŝe jest to domena psy- badania - aleksytymia moŜe prowadzić do

chologii osobowości, psychologii społecznej róŜnych chorób psychosomatycznych.
czy psychologii emocji i motywacji. MoŜe W badaniach eksperymentalnych czasami
to i prawda, ale wówczas tamte dyscypliny udaje się stworzyć sytuacje, w których czło-
muszą jakoś się odwoływać do bezdusznej wiek posługuje się niemal wyłącznie pro-
maszynerii procesów poznawczych. Jak na cesami poznawczymi lub niemal wyłącznie
takiej „bezdusznej podstawie" mogą budo- procesami emocjonalnymi, ale sytuacja taka
wać obraz człowieka czującego i borykają- moŜe zdarzyć się tylko w laboratorium. La-
cego się z podstawowymi problemami Ŝycio- boratorium nie jest jednak miniaturą Ŝycia
wymi. A moŜe jest tak, Ŝe procesy poznawcze i choć dane uzyskane w badaniach labo-
nie są tak bezduszne i automatyczne, Ŝe ratoryjnych pozwalają zrekonstruować pod-
znając ich podstawowe właściwości, potra- stawowe mechanizmy działania człowieka,
fimy wykorzystywać je w twórczy i tylko dla to nie moŜna na ich podstawie stwierdzić,
nas specyficzny sposób? Gdyby udato mi się w jaki sposób mechanizmy te są integrowane
pokazać czytelnikom tej ksiąŜki, Ŝe tak jest w jedną całość.
w istocie, Ŝe dzięki procesom poznawczym Pisząc tę ksiąŜkę, zawsze myślałem o in-
potrafimy lepiej zorganizować własne Ŝycie, tegracji procesów kierujących zachowaniem
dotrzeć do najgłębszych pokładów naszej człowieka. Zdaję sobie sprawę, Ŝe opisanie
psychiki, a takŜe wejść w bliskie relacje i wyjaśnienie mechanizmów tej integracji jest
z innymi, to uznałbym swoje zadanie za zadaniem niewykonalnym. Na szczęście jest
spełnione. Oczywiście, ktoś moŜe powie- to zadanie niewykonalne, poniewaŜ człowiek
dzieć, Ŝe analogiczne twierdzenia moŜna by stanowi tajemnicę, której zapewne nikt do
wygłosić w odniesieniu do procesów emocjo- końca nie odkryje. Im jednak więcej wiemy
nalnych i Ŝe po podstawieniu w powyŜszym o tej tajemnicy, tym mniej prawdopodobne
zdaniu procesów emocjonalnych w miejsce jest to, Ŝe kogoś urazimy, skrzywdzimy,
procesów poznawczych stałoby się ono jesz- zranimy, lub teŜ stworzymy taką sytuację,
cze bardziej prawdziwe. Zgoda. Szkopuł jed- w której moŜemy to zrobić sami sobie.
nak tkwi w tym, Ŝe ani procesy poznaw- Zapraszam zatem do poszukiwania niektó-
cze, ani procesy emocjonalne nie występują rych ścieŜek wiodących nas w stronę owej
w izolacji. tajemnicy.
Obie grupy procesów składają się na
istotę człowieka i bez którejkolwiek z nich Podziękowania
funkcjonowanie społeczne jest niemoŜliwe. Pragnę podziękować wszystkim, którzy
Ludzie ogarnięci szalem, pogrąŜeni w afekcie przyczynili się do powstania tej ksiąŜki.
działają w sposób niekontrolowany i impul- W szczególności gorąco dziękuję Pierwszej
sywny, wyrządzając szkody innym, a niekiedy Czytelniczce, która dodawała otuchy w chwi-
takŜe sobie. Udział procesów poznawczych lach zwątpienia i pomogła przetrwać trudne
w regulacji ich zachowania jest niewielki chwile. Wiele osób udzieliło mi wsparcia
lub Ŝaden. Z drugiej strony są aleksytymicy emocjonalnego, a Panie Redaktor Anna Świ-
(Maruszewski, Ścigała, 1998), którzy mają tajska i Małgorzata Jaworska dbały o to, by
utrudniony dostęp do własnych procesów język ksiąŜki oddał to, co miałem na myśli.
emocjonalnych i naraŜają innych na dezorien- Język ksiąŜki jest zdecydowanie lepszy w po-
tację w odniesieniu do motywów ich dzia- równaniu z wersją oryginalną; za treść myśli
łania, a takŜe reguł podejmowanych przez w niej wyraŜonych odpowiedzialność ponosi
nich decyzji. Siebie zaś naraŜają na utratę niestety autor.
zdrowia, poniewaŜ - jak wskazują liczne Tomasz Maruszewski
1 Problemy podstawowe
1.1. Dwa sfowa na temat historii psychologii poznawczej

Wśród psychologów popularne jest pocho- powiada słowa w róŜnych zestawach - nie-
dzące od Hermanna Ebbinghausa stwier- które z tych zestawów są zgodne z regu-
dzenie, Ŝe psychologia ma długie dzieje łami gramatyki i są nagradzane przez ro-
i krótką historię. O psychologii poznawczej dziców, inne są niezgodne z tymi regułami
moŜna powiedzieć jeszcze ostrzej: ma ona i karane lub przynajmniej nienagradzane.
długie dzieje i bardzo krótką historię. Chomsky nieco później w swojej kry-
Trudno podać dokładną datę jej powstania, tyce pracy Skinnera Verbal behavior (1957)
podobnie jak trudno podać datę powstania pokazał, Ŝe jest to po prostu niemoŜ-
całej psychologii. Za tę ostatnią uznaje liwe. Człowiek potrafi wypowiadać prak-
się rok 1879, kiedy Wilhelm Wundt na tycznie nieskończoną liczbę poprawnych
uniwersytecie w Lipsku stworzył pierwsze konstrukcji gramatycznych i uczenie się
laboratorium psychologiczne. Data ta jest tych konstrukcji na podstawie procedury
oczywiście umowna i tak samo umowna warunkowania musiałoby trwać nieskoń-
jest data powstania psychologii poznaw- czenie długo. Chomsky przyjmował, Ŝe
czej. istnieją uniwersalne reguły gramatyczne,
KaŜda dyscyplina rozwija się, dąŜąc wspólne dla wszystkich języków. Są one
do autonomii i dopiero po wyodrębnie- wbudowane w nasz umysł i ograniczają
niu się tej dyscypliny pewien fakt uznaje a priori moŜliwe zdania, jakie potrafimy
się ex post za jej początek. W wypadku wypowiadać. Potrafimy wypowiadać zdania
psychologii poznawczej tym faktem stała bezsensowne semantycznie, ale czujemy,
się konferencja w MIT, która odbyła się Ŝe są to zdania. Zdanie „Zielone myśli śpią
w 1956 roku. Uczestnikami tej konferencji wściekle" ma poprawną budowę grama-
byli między innymi Noam Chomsky, Her- tyczną, choć nie potrafimy zrozumieć jego
bert Simon oraz George Miller. Chomsky, znaczenia. Chomsky przywrócił ponadto
twórca gramatyki generatywno-transfor- idee natywistyczne w myśleniu na temat
macyjnej, podwaŜał tezę behawiorystów, języka. Wrodzony charakter mechanizmu
Ŝe język jest tylko i wyłącznie wynikiem nabywania języka (LAD - łanguage acąu-
uczenia się. Behawioryści uwaŜali, Ŝe czło- isition development) stał się wyzwaniem dla
wiek opanowuje język w wyniku złoŜonych empiryzmu wyznawanego przez behawio-
procesów warunkowania. Jako dziecko wy- rystów.
12 PSYCHOLOGIA POZNANIA
George Miller, kolejny z uczestni- oznaczało wówczas przełom w poglądach

ków spotkania w MIT, miał właśnie za na moŜliwości człowieka.
sobą pracę nad słynnym artykułem The Wreszcie w 1956 roku została opubli-
magical number seven, plus or minus kowana wspólna praca Brunera, Goodnow
two (1956). Pokazał w nim, Ŝe istnieją i Austin A study of thinking. W pracy
wyraźne ograniczenia w zdolności do tej autorzy przedstawiali bardzo obszerne
przetwarzania informacji przez człowieka: badania nad strategiami tworzenia po-
wąskim gardłem okazała się pamięć krót- jęć. Pokazali, jak ludzie radzą sobie ze
kotrwała, w której jednocześnie nie mo- złoŜonym zadaniem polegającym na od-
gło być więcej niŜ 7±2 elementy. Gdy gadywaniu treści pojęcia, jakie pomyślał
wprowadza się do niej więcej elementów, badacz. Opiszmy nieco dokładniej jedno
to wtedy stare elementy muszą zostać z przeprowadzonych badań. Eksperyment
z niej usunięte. Przypomina to trochę polegał na pokazaniu jednej karty, która
dziecięcą zabawę w komórki do wyna- była przykładem pojęcia, a zadaniem ba-
jęcia, w której zawsze jest więcej chęt- danego było wskazywanie w duŜym zbio-
nych do zajęcia komórki aniŜeli dostęp- rze kart innych egzemplarzy tego pojęcia.
nych komórek. Przy pomiarze pojemności Analizując to, jakie karty były wskazy-
pamięci krótkotrwałej Miller nie posłu- wane przez badanych, moŜna było zrekon-
giwał się miarami zaczerpniętymi z teorii struować strategie wykorzystywane przez
informacji (na przykład nie wyraŜał nich przy odgadywaniu pojęć. Zilustrujmy
pojemności tej pamięci w bitach), lecz to prostym przykładem. W oryginalnych
stwierdził, Ŝe znacznie dogodniejsze jest badaniach wykorzystywano karty specjal-
intuicyjne pojęcie elementu albo kęsa in- nie skonstruowane na potrzeby ekspery-
formacji. mentu. Tu natomiast opiszemy fragment
W roku 1956 narodziło się teŜ pojęcie badania z uŜyciem zwykłych kart do gry.
sztucznej inteligencji. Jeden z uczestni- ZałóŜmy, Ŝe badacz pokazuje dziewiątkę
ków konferencji, Herbert Simon, naleŜał kier i mówi badanemu, Ŝe jest to eg-
do grupy twórców pierwszych programów zemplarz pojęcia. Badany moŜe wysuwać
komputerowych symulujących myślenie. róŜne hipotezy na temat owego pojęcia.
Wcześniejszy z tych programów, Logic Oto niektóre z nich:
Theorist, potrafił przeprowadzać dowody
twierdzeń logicznych (Newell, Shaw, Si- a) są to wszystkie kiery,
mon, 1957a), natomiast późniejszy, na- b) są to dziewiątki,
zwany General Problem Sofaer (Newell, c) są to karty „czerwone",
Shaw, Simon, 1957b), radził sobie z więk- d) są to nieparzyste kiery i tak dalej.
szą pulą zadań. Program ten oparty był na
stosowaniu prostej heurystyki, określanej Aby sprawdzić pierwszą hipotezę, ba-
jako „analiza w kategoriach środków i ce- dany moŜe wskazać na przykład ósemkę
lów". Heurystyka ta pozwalała sprawdzić, kier i po otrzymaniu odpowiedzi twier-
czy kolejne kroki wykonywane w trak- dzącej moŜe wskazać na piątkę trefl. Wie
cie rozwiązywania problemów przybliŜają juŜ wtedy, Ŝe w skład pojęcia nie wcho-
jednostkę do osiągnięcia załoŜonego celu. dzi parzystość karty, a moŜe wchodzić
Stwierdzenie, Ŝe procesy myślowe mogą jej kolor. Bruner i jego współpracownicy
być realizowane poza ludzkim mózgiem, pokazali, Ŝe ludzie w takiej sytuacji po-
PROBlim PODSTAWOWE
sługują się bardzo róŜnymi strategiami, kreskowych) działają na zupełnie innych

przy czym niektóre strategie w ogóle nie zasadach, to Pandemonium stanowiło bar-
wymagają stawiania hipotez. Praca Bru- dzo istotny krok na drodze zrozumienia
nera i jego współpracowników pokazała, procesu rozpoznawania obiektów przez
Ŝe moŜna badać złoŜone procesy myślowe człowieka.
bez konieczności sięgania do introspekcji. Dalsze losy psychologii poznawczej ści-
Pokazała takŜe i to, Ŝe pomiędzy ludźmi śle wiąŜą się z nazwiskiem Neissera.
występują znaczne róŜnice indywidualne KsiąŜka Cognition and reality (1976) jest
w zakresie strategii rozwiązywania pro- zapowiedzią pewnej ewolucji - Neisser
blemów. Wprawdzie później psychologia odchodzi od traktowania umysłu wyłącznie
poznawcza przez długi czas ignorowała jako narzędzia przetwarzania informaq"i
róŜnice indywidualne, koncentrując się i rejestracji, tego co zdarzyło się wcze-
na poszukiwaniu zaleŜności ogólnych, ale śniej. PrzecieŜ nasz umysł nie jest tylko
u swego zarania dostrzegała znaczenie widzem akcji rozgrywającej się przed jego
tych róŜnic. oczami. Sam tworzy scenę, na której roz-
Dalszy rozwój psychologii poznawczej grywają się zdarzenia, jest ich reŜyserem
wiąŜe się z osobą Ulrica Neissera. Jego i gra główną rolę w sztuce. Z tego względu
publikacje wytyczyły kierunek myślenia modele przetwarzania informacji nieprzy-
i kierunki poszukiwań psychologów po- stają do rzeczywistości. Faktycznie kon-
znawczych. Ewolucja jego poglądów spra- cepcje przetwarzania informacji pozwalają
wiła, Ŝe odszedł on od tradycyjnej psy- zrozumieć, dlaczego ktoś zareagował na
chologii poznawczej, która w pewnym pewną sytuaq'ę - mają więc charakter re-
momencie stała się jedną z najbar- aktywny. Neisser argumentuje, Ŝe waŜnym
dziej sfragmentaryzowanych dziedzin psy- elementem Ŝycia jest nie tylko reagowanie
chologii. na zaszłe zmiany, ale teŜ aktywne pla-
W 1967 roku Neisser opublikował Co- nowanie i tworzenie sytuacji, w których
gnitwe psychology. Ta ksiąŜka sprawiła, Ŝe jednostka moŜe zaspokajać swoje potrzeby
psychologia poznawcza pojawiła się na czy realizować siebie. W tym okresie
rynku intelektualnym, stała się przedmio- powstaje koncepcja cyklu percepcyjnego,
tem studiów nie tylko dla zaawansowa- w której Neisser starał się połączyć kon-
nych badaczy, lecz takŜe dla studentów. cepcje powstałe w psychologii poznaw-
Neisser określił psychologię poznawczą czej z koncepcjami powstałymi na gruncie
jako dyscyplinę zajmującą się nabywa- ekologicznej teorii spostrzegania Gibsona.
niem, strukturalizowaniem, przechowywa- Koncepcja ta zostanie bardziej szczegó-
niem oraz wykorzystaniem wiedzy. Badacz łowo przedstawiona w rozdziale 2, tu
ten potrafił w twórczy sposób podsumować natomiast chciałbym przywołać przykład
ówczesną wiedzę, której był jednym ze cytowany przez Neissera. Gdyby było tak,
współtwórców. W 1957 roku wraz z Oli- Ŝe potrafimy jedynie reagować na zmiany,
verem Selfridge'em skonstruował jeden które juŜ wystąpiły w otoczeniu, to wtedy
z pierwszych modeli symulujących pro- nie bylibyśmy w stanie złapać muchy.
ces spostrzegania, a mianowicie model Nasz wzrok zawsze pozostawałby w tyle
Pandemonium. Choć dzisiejsze urządzenia za muchą, która ma przecieŜ zmienną
spostrzegające świat (na przykład czyt- trajektorię lotu (wyjąwszy wypadki, kiedy
niki kart magnetycznych, czytniki kodów lata, tłukąc się o szybę). W polu najostrzej-
szego widzenia pojawiałaby się przypad- trafne ekologicznie. Oddają jedynie to, co
kiem, a tylko wtedy moŜemy ją złapać. dzieje się w warunkach laboratoryjnych,
Musimy zatem antycypować to, w jakim natomiast codzienne procesy pamięciowe
miejscu znajdzie się mucha, aby odpowied- działają w innych warunkach i dlatego
nio ustawić swoje oczy. Mechanizm ten nie teŜ nie ma Ŝadnego przejścia między
moŜe być świadomy, poniewaŜ świadoma procesami badanymi przez psychologów
analiza zabierałaby zbyt duŜo czasu. Działa eksperymentalnych i procesami badanymi
on wyłącznie w obrębie systemu wzro- bądź to przez psychologów praktyków,
kowego i jest nieodłącznym elementem bądź przez psychologów osobowości czy
spostrzegania. Neisser pisze o procesach psychologów społecznych (Fiske, Taylor,
eksploracji percepcyjnej, uwaŜając za Gib- 1991).
sonem, Ŝe elementem spostrzegania jest W połowie lat osiemdziesiątych po-
aktywność motoryczna. Widzenie to nie jawiły się prace, które podwaŜały jedno
tylko rejestrowanie zdarzeń na siatkówce, z podstawowych załoŜeń psychologii
ale takŜe takie kierowanie ruchami gałek poznawczej, a mianowicie, załoŜenie stwie-
ocznych, aby obraz powstawał w polu rdzające, Ŝe operacje umysłowe wykony-
najostrzejszego widzenia. Klasyczny powane są w sposób sekwencyjny. Zgod-
dział centralnego układu nerwowego na nie z ideą przetwarzania sekwencyjnego
część czuciową i ruchową nie ma zatem człowiek przystępuje do wykonania na-
specjalnego uzasadnienia merytorycznego. stępnego kroku dopiero po wykonaniu
W tym samym okresie Neisser dostrzega kroku poprzedniego. Nowe rozwiązanie
ograniczenia teorii schematów poznaw- zakładało, Ŝe przetwarzanie informacji ma
czych - teorii, która przez długi czas była charakter równoległy i rozproszony (Ru-
wykorzystywana jako wyjaśnienie sposobu melhart, McClelland, 1986; McClelland,
kodowania i przechowania duŜych i upo- Rumelhart, 1986). W modelach tych przyj-
rządkowanych zbiorów informacji. muje się, Ŝe wiele procesów psychicznych
Lata osiemdziesiąte to narodziny dwóch realizowanych jest w sposób równoległy.
nowych sposobów myślenia w psychologii W szczególności odnosi się to do wcze-
poznawczej. Prowadzi się wiele badań nad snych faz odbioru i interpretacji infor-
pamięcią codziennych zdarzeń Ŝyciowych, macji. Mózg traktowany jest w tej kon-
które kwestionują przydatność stosowania cepcji jako zbiór jednostek neuronalnych,
materiału bezsensownego (głównie zgło- które mogą łączyć się ze sobą, tworząc
sek bezsensownych) jako podstawowego sieci. Specyficzny charakter tych połączeń
materiału pamięciowego. Zwolennicy tego umoŜliwia sprawne funkcjonowanie sieci
nurtu powiadają, Ŝe w warunkach Ŝycia nawet wtedy, kiedy pewne jej elementy
codziennego opanowujemy materiał ce- ulegną uszkodzeniu. KaŜdy zapewne miał
chujący się wysokim poziomem organi- do czynienia z zepsutym komputerem,
zacji i strukturalizacji, materiał związany który przestawał działać tylko dlatego,
z naszą dotychczasową wiedzą i czę- Ŝe uszkodzeniu uległ jeden z jego ele-
sto obdarzony bardzo duŜym ładunkiem mentów, albo dlatego, Ŝe poluźnily się
emocjonalnym. To wszystko sprawia, Ŝe połączenia. PoniewaŜ komputery osobi-
tradycyjne badania nad pamięcią, aczkol- ste są urządzeniami działającymi w spo-
wiek bardzo eleganckie i wyrafinowane sób sekwencyjny, konieczna jest w takim
pod względem metodologicznym, są mało wypadku wizyta w punkcie serwisowym,
PROBL£W PODSTAWOWE 15
gdzie wymienia się uszkodzony element badania neuropsychologów poznawczych,

lub naprawia poluźnione połączenie. Na- w przeciwieństwie do badań prowadzo-
tomiast w wypadku uszkodzenia mózgu, nych dawniej, nie ograniczają się do analizy
który jest olbrzymią siecią neuronalną, nie zachowania ludzi z uszkodzeniami mózgu,
musimy stwierdzać „zawalenia się" całej lecz pokazują takŜe, jak funkcjonuje nie-
sieci. Mogą występować lokalne zakłóce- uszkodzony mózg w trakcie wykonywania
nia, natomiast cała reszta funkcjonuje bez rozmaitych zadań.
zarzutu, a niekiedy nawet potrafi skom- Neisser, jeden z ojców psychologii po-
pensować powstałe deficyty. znawczej, odczuł radykalne zmiany, jakie
Koncepcja równoległego rozproszonego zaczęły się dokonywać pod powierzchnią
przetwarzania informacji rozwijana jest nie ruchu, skądinąd bardzo spójnego. Na kon-
tylko przez psychologów, lecz takŜe przez ferencji European Association for Cogni-
biologów, fizyków, matematyków i infor- tive Psychology w Helsingore w 1993 roku
matyków. Budziła ona i budzi nadal róŜne przedstawił referat „Multiple systems".
kontrowersje filozoficzne (np. Fodor, Py- Referat ten spotkał się z dość chłodnym
lyshyn, 1988; Pinker, Prince, 1988). Nie przyjęciem uczestników konferencji, ale
będziemy omawiali jej szczegółowo w ni- później został opublikowany w „European
niejszej pracy, poniewaŜ pełna jej pre- Journal of Cognitive Psychology" (1994).
zentacja wymaga uŜycia dość złoŜonego Neisser w swoim wystąpieniu stwierdził,
aparatu pojęciowego i wykracza poza ramy Ŝe psychologia poznawcza nie jest obecnie
podręcznika. dyscypliną jednolitą. Nie ma jednej ogól-
W drugiej połowie lat osiemdziesią- nej teorii opisującej i wyjaśniającej funk-
tych szybkie postępy w badaniach nad cjonowanie procesów poznawczych, a są
mózgiem, związane na przykład z nie- izolowane mikroteorie spostrzegania, pa-
inwazyjnymi technikami obrazowania (to- mięci, myślenia czy wyobraźni. Co więcej,
mografia pozytronowa, rezonans magne- w odniesieniu do kaŜdego z wymienionych
tyczny) oraz z niuansowymi analizami kon- procesów nie ma zgody wśród badaczy,
sekwenqi uszkodzeń mózgu, doprowadziły która teoria szczegółowa, na przykład
do powstania neuropsychologii poznawczej spostrzegania czy pamięci, winna zostać
(Ellis, Young, 1988). Badania te pozwo- zaakceptowana.
liły odpowiedzieć na pytanie dotyczące Neisser twierdzi, Ŝe umysł ludzki ma
funkcjonalnego znaczenia poszczególnych budowę modułową i działanie kaŜdego
części mózgu (Herzyk, Kądzielawa, 1997). rodzaju modułu opiera się na innych za-
Nikt nie stoi juŜ dzisiaj na stanowi- sadach. WyróŜnił on trzy rodzaje mo-
sku skrajnie lokalizaqonistycznym, gło- dułów: systemy bezpośredniej percep-
szącym, Ŝe kaŜda czynność psychiczna cji/działania tworzą sensoryczne obrazy
wykonywana jest przez ściśle określoną środowiska; percepcja intersubiektywna
okolicę mózgu. Jedną z najwaŜniejszych za- (społeczna) i wraŜliwość społeczna odpo-
let mózgu jest jego plastyczność (Kossut, wiedzialne są za spostrzeganie interakcji
2000), pozwalająca na kompensowanie nie- społecznych i zareagowanie na bodźce spo-
kiedy duŜych ubytków. Neuropsychologia łeczne; wreszcie system rozpoznawania
poznawcza stara się określić, które okolice i reprezentacji klasyfikuje to, co jest rozpo-
mózgu odpowiedzialne są za pamięć, ucze- znawane. Dotychczas psychologia poznaw-
nie się czy mechanizmy uwagi. Co więcej, cza koncentrowała się na tym ostatnim
systemie, pomijając to, Ŝe w naszym syste- Wynika stąd, Ŝe psychologii poznawczej

mie poznawczym występują bardzo proste daleko jest do jednolitości i w chwili
procesy, które nie wymagają uczenia się obecnej rysują się przed nią dwie drogi.
i pamięci. Na przykład podczas pisania Droga pierwsza to tworzenie mikroteorii
widzę ruch kursora na ekranie dzięki rozmaitych procesów szczegółowych, ta-
wrodzonej zdolności systemu wzrokowego kich jak spostrzeganie czy pamięć. Owe
do wykrywania ruchu w otoczeniu. Ruch mikroteorie będą się cechowały wysoką
kursora skojarzony jest z ruchami palców. precyzją i elegancją, będą teŜ miały wiele
Są to bardzo elementarne procesy, które potwierdzeń empirycznych, ale pozostaną
występują u zwierząt czy u noworod- ze swej istoty fragmentaryczne. Rozwiąza-
ków. Ruch w otoczeniu oznacza zmianę nie zagadki przechowywania informacji na
i być moŜe konieczność wykonania od- temat słówek w języku hiszpańskim przez
powiedniej reakcji adaptacyjnej. Jest to okres kilku lat (takie badania faktycznie
reakcja z poziomu percepcji bezpośredniej prowadzono) wcale nie oznacza, Ŝe wiemy,
i bezpośredniego działania. Posługując się iŜ ludzie w taki sam sposób przechowują
najwyŜszym w koncepcji Neissera syste- w pamięci doświadczenia emocjonalne czy
mem reprezentacji i rozpoznawania, mogę dane autobiograficzne. Innym przykładem
powiedzieć, Ŝe ruch kursora pojawia się są bardzo eleganckie modele matema-
na ekranie ciekłokrystalicznym, Ŝe jest to tyczne procesu uczenia się skojarzeń mię-
„kursor", a nie pionowa kreska. W takim dzy literami a cyframi. Badano uczenie się
wypadku muszę uruchomić swoje zasoby materiału, który jest specjalnie konstru-
pamięciowe i wiedzę, aby posługiwać się owany na potrzeby eksperymentu. Modele
takimi określeniami, jak kursor czy ekran. matematyczne budziły podziw wyrafino-
Pionową kreskę traktuję jako kursor, choć waniem i precyzją, okazało się jednak, Ŝe
sam kształt nie jest tu istotny, ponie- odnoszą się tylko do tego konkretnego
waŜ kursor moŜe mieć kształt prostokąta, materiału, natomiast w sytuacjach uczenia
strzałki, bąbelka i tym podobnie. WaŜne się poza laboratorium w ogóle nie znajdują
jest, by byl on skoordynowany z uderze- zastosowania (Baddeley, 1991). Baddeley
niami w klawiaturę w bardzo specyficzny pisze z sarkazmem: „...bardzo często
sposób. Kiedy rozpoznaję mruczące zwie- nasza wiedza ogranicza się do zagadnień,
rzątko jako kota, posługuję się systemem które dają się łatwo zbadać, a nie do
rozpoznawania i reprezentacji. Natomiast zagadnień, które są waŜne, i musimy stale
jeśli zaobserwuję ruch duŜej, pręgowanej, się pilnować, aby nie stworzyć psychologii,
Ŝółto-czarno-białej plamy, to nie muszę która ogranicza się do laboratorium psy-
rozpoznawać jej jako tygrysa, który na chologicznego" (Baddeley, 1991, s. 223).
mnie skacze, ale wystarczy, Ŝe rozpo- Droga druga to tworzenie koncepcji
znam to jako coś niebezpiecznego i zacznę człowieka, w której bardziej dba się o ca-
uciekać co sił w nogach. Neisser zwraca łość obrazu niŜ o precyzję i elegancję
uwagę na to, Ŝe poszczególne systemy rozwiązań szczegółowych. W takiej kon-
mają własną bazę neuronalną i cechują się cepcji z załoŜenia przyjmuje się, Ŝe ist-
róŜnym poziomem plastyczności. Najmniej nieją płynne przejścia między procesami
plastyczne są systemy bezpośredniej per- poznawczymi i emocjonalnymi, Ŝe wpływy
cepcji, najbardziej zaś - systemy rozpozna- obu grup procesów łączą się w regulacji
wania i reprezentacji. zachowania; w realnych sytuacjach Ŝycio-
PROBLEMY PODSTAWOWE 17
wych ludzie planują, marzą, przewidują, chęć udzielenia pomocy eksperymentato-

przy czym przewidywanie to obejmuje rowi w uzyskaniu wyników. W efekcie jego
długą perspektywę czasową. RóŜni to ta- zachowanie całkowicie zaleŜy od bodźców
kie zachowania od zachowań badanych stosowanych przez badacza. Jest to nie-
w typowym eksperymencie laboratoryj- wątpliwie bardzo precyzyjny opis tego, co
nym, który trwa krótko, daje efekty niewy- dzieje się podczas eksperymentu. Pojawia
kraczające specjalnie poza czas jego trwa- się jednak pytanie, czy tym właśnie ma się
nia, a głównym motywem badanego jest zajmować psychologia poznawcza?
1.2. Szerokie i wąskie rozumienie

procesów poznawczych
Tendencja do szerokiego rozumienia pro- Idea, Ŝe ludzie reagują nie tyle na rze-
cesów poznawczych ujawnia się w pracy czywiste cechy sytuacji, ile na jej interpre-
Hazel Markus (1993), która stwierdza, tację, ujawnia się bardzo wyraźnie w kon-
iŜ jeśli chcemy rozumieć i przewidywać cepcji Frijdy (1988). Frijda sformułował
zachowanie człowieka, musimy najpierw tak zwane prawo znaczenia sytuacyjnego,
zrozumieć to, w jaki sposób odbiera on które nazywa konstytucją emocji. Prawo to
i rozumie otaczający go świat. To samo głosi, Ŝe „Emocje powstają w odpowiedzi
zachowanie moŜe mieć zupełnie inne znana struktury znaczeniowe sytuacji; róŜne
czenie wtedy, kiedy potrafimy rozpoznać emocje powstają w odpowiedzi na róŜne
leŜące u jego podstaw motywy, zamiary czy struktury znaczeniowe" (1988, s. 349).
emocje. Zachowanie kulturalne, prawienie Wynika stąd, Ŝe warunkiem pojawienia
uprzejmości, utrzymywanie wielu kontak- się emocji jest pojawienie się interpreta-
tów towarzyskich moŜe być sposobem pre- cji informacji, jakimi dysponuje jednostka.
zentowania siebie jako osoby dobrze przy- Mogą to być informacje, które dotarły
stosowanej, która jest poŜądana w kaŜdym, do niej z zewnątrz, ale mogą to być teŜ
nawet najbardziej ekskluzywnym towarzy- informacje, które ona sama wygenerowała.
stwie. Ale to samo zachowanie moŜe być Emocja nie jest więc automatyczną odpo-
sposobem ukrywania rzeczywistych pla- wiedzią na bodźce, ale próbą ustosunkowa-
nów, polegających na dąŜeniu do uzyskania się, bazującą na pewnym rozumieniu
nia całkowitego panowania fizycznego nad tego, co się dzieje zarówno na zewnątrz
drugą osobą, które prowadzi do przemocy jednostki, jak i w niej samej.
i agresji, ale jest realizowane w imię wyŜ- Tak samo wtedy, kiedy człowiek sięga
szych celów (zachowanie rodziny, prze- po rozmaite informage do pamięci, rzadko
strzeganie przykazań i tak dalej). Wiele udaje mu się je przywołać dokładnie w ta-
przykładów tego typu zachowań przedsta- kiej postaci, w jakiej je zapisał. Nawet te
wia Hermann (1999), wskazując na to, formy pamięci, które określa się jako „pa-
Ŝe osoby, które są katami w związkach, mięć działającą na zasadzie lampy błysko-
bardzo dbają o to, by na zewnątrz związek wej" (Brown, Kulik, 1977), nie są wolne
przedstawiał się jako idealny. interpretacji i zrozumienia tego, co
18 PSYCHOLBGIA POZNANIA
się kiedyś stało (Neisser, 1992). Bardzo holu. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe takie picie ma
często pamiętamy nie same zdarzenia, ale niewiele wspólnego z piciem w rzeczywi-
tylko ich interpretacje albo - co gorsza stych sytuacjach Ŝyciowych. Badania opi-
- nasze przekonania, Ŝe zdarzenie tak sane przez Baddeleya wyglądały zupełnie
właśnie powinno przebiegać. Pamięć nie inaczej. Przedstawiamy je w ramce 1.1.
jest zatem automatycznym urządzeniem Punktem wyjścia dla analizy wpływu
zapisującym i odtwarzającym informacje, alkoholu pitego w sytuacjach społecznych
ale funkcją, znajdującą się pod kontrolą na prowadzenie samochodu były niepu-
jednostki. Gdyby nie zdolność do rozu- blikowane obserwacje jednego ze współ-
mienia i interpretacji danych, cały świat pracowników Baddeleya. Przeprowadził
jawiłby się nam jako niepowiązane ze on eksperyment złoŜony z dwóch czę-
sobą informacje, które w najlepszym wy- ści. W pierwszej badani prowadzili samo-
padku naleŜałoby zapamiętywać literalnie chód ulicami Cambridge po wypiciu jednej
i dokładnie w takiej kolejności, w jakiej szklanki sherry z okazji przyjęcia syl-
pojawiały się one w naszym otoczeniu. westrowego. Podczas prowadzenia samo-
Świat taki raz juŜ został stworzony chodu rejestrowano szybkość jazdy oraz
przez Hermanna Ebbinghausa, który badał sprawność w wykonywaniu zadania ubocz-
proces uczenia się i zapominania zgłosek nego, niezwiązanego z prowadzeniem sa-
bezsensownych. Tworzony jest równieŜ mochodu. Jest to procedura powszechnie
przez psychologów prowadzących eks- wykorzystywana w badaniach nad uwagą,
perymenty laboratoryjne nad procesami którą dokładniej przedstawimy w rozdzia-
poznawczymi. Tak rozumiane procesy le 3. Okazało się, Ŝe badani jechali wol-
czy zjawiska występują jednak wyjątkowo niej, a jednocześnie sprawność wykonania
rzadko w naszym rzeczywistym Ŝyciu. Nie zadania dodatkowego uległa znacznemu
obracamy w głowie złoŜonych figur, ani teŜ pogorszeniu. Grupa kontrolna, która nie
nie przelewamy wody, uŜywając naczynia, piła w czasie przyjęcia sylwestrowego,
które zawiera ponad 100 litrów tego płynu. prowadziła samochód z większą szybko-
Takie badania faktycznie były prowadzone ścią, a zadanie dodatkowe wykonywała
przez psychologów poznawczych, o czym znacznie lepiej.
czytelnik przekona się w następnych roz- Drobna zmiana sytuacji w drugiej czę-
działach tej ksiąŜki. W latach siedemdzie- ści eksperymentu spowodowała zmianę
siątych i osiemdziesiątych pojawił się ruch zachowania kierowców pijących. Kiedy da-
skierowany przeciwko ograniczaniu badań wano im do wypicia szklankę sherry i mó-
empirycznych w psychologii poznawczej wiono, Ŝe jest to element eksperymentu,
do laboratoryjnych sytuacji eksperymen- nadal przejawiali trudności w wykonywa-
talnych. Przykładem mogą być refero- niu zadania dodatkowego, ale jednocześnie
wane przez Baddeleya (1991) badania nad jechali z większą prędkością ulicami Cam-
wpływem alkoholu na funkq'e poznawcze. bridge (nie wiemy, czy policja była poin-
W tradycyjnych badaniach laboratoryjnych formowana, Ŝe jest to tylko eksperyment).
podaje się alkohol na czczo, a badany wy- Ludzie zupełnie inaczej zachowywali się
pija przepisaną dawkę w obecności ekspe- w sytuacji, którą spostrzegali jako natu-
rymentatora. W grupie kontrolnej podaje ralną - potrafili sprawować lepszą kontrolę
się placebo, czyli środek smakujący jak nad prowadzeniem samochodu - aniŜeli
alkohol, który jednak nie zawiera alko- w sytuacji opisywanej jako eksperyment.
PROBLEM/ PODSTAWOWE
RAMKA 1.1
Baddeley zwrócił uwagę na to, Ŝe ziomem złoŜoności gramatycznej;

picie alkoholu ma charakter społeczny zdania opisywały wzajemne poło-
i rzadko zdarza się, by ludzie pili Ŝenie liter AB, a następnie po-
w samotności. Nie piją teŜ na pu- kazywano badanym tę parę, pyta-
sty Ŝołądek. Ilość wypijanego alko- jąc, czy zdanie poprawnie opisuje
holu jest regulowana przez nich oraz połoŜenie liter (przykłady zadań
przez aktualnie dostępne zasoby fi- przedstawiają się następująco: „A
nansowe (Baddeley nie badał nało- występuje po B. BA"; „A nie jest
gowych alkoholików). Badaniom pod- poprzedzane przez B. BA" - wy-
dano grupę 14 płetwonurków, którzy raźnie widać, Ŝe zadanie drugie jest
uczestniczyli w obozie treningowym zdecydowanie trudniejsze).
w czasie świąt wielkanocnych. Płe- d) test przetwarzania semantycznego
twonurkowie zamieszkali w pensjo- - konstrukcja tego testu opiera
nacie i w ciągu dnia odbywali tre- się na zadaniach, które były pod
ningi, wieczorem zaś mieli czas wolny. stawą do stworzenia koncepcji pa
Pierwszego dnia wszyscy przecho- mięci semantycznej (Collins, Qu-
dzili badanie wstępne, określające ich ilian, 1969), którą szczegółowo
sprawność w zakresie wykonywania przedstawimy w dalszych częściach
róŜnych zadań poznawczych, a takŜe ksiąŜki; zadania te zawarte w tym
ich nastrój. Badanie wstępne obejmo- teście wymagają oceny prawdzi
wało następujące zadania: wości zdań odnoszących się do
świata zewnętrznego, na przykład
a) kwestionariusz opisujący nastrój „Kanarek ma skrzydła"; „Kana
badanego - badani mieli określać rek ma dziób"; „Kanarek potrafi
swój nastrój na 16 skalach, których pływać" - dzięki takim zadaniom
krańce były oznaczone za pomocą potrafimy stwierdzić, czy badani
przymiotników, takich na przykład mają szybki dostęp do informaqi
jak oŜywiony - senny, napięty - zawartych w pamięci;
rozluźniony; e) test sprawności motorycznej - test
b) test przypominania - badanym czy ten miał charakter niestandaryzo-
tano 4 listy 16 niepowiązanych ze wany i polegał na ocenie wielkości
sobą słów. Po przeczytaniu kaŜdej „ptaszków", za których pomocą ba
z list proszono badanych o przy dani oznaczali swoje odpowiedzi.
pomnienie sobie jak największej
liczby słów w dowolnej kolejności; ■ Następnego dnia badanych podzie-
c) test rozumowania - proszono bada lono na dwie rownoliczne grupy. Pier-
nych o sprawdzanie prawdziwości wsza grupa mogła pójść do pubu na
zdań cechujących się róŜnym po- piwo, natomiast drugą proszono o po-
RAMKA 1.1 cd.

zostanie w pensjonacie i powstrzyma- sprawności w teście przypominania
nie się od picia. Badania przy uŜyciu (spadek ten był jednak zdecydowanie
alkomatu potwierdziły róŜnice w po- mniejszy aniŜeli w grupie, która piła).
ziomie alkoholu w obu grupach. Grupa Wyniki te przedstawiamy na rycinie
pijąca miała przeciętnie 1 promil alko- 1.1. i rycinie 1.2.
holu we krwi (najniŜszy poziom wyno-
sił 0,5 promila, najwyŜszy zaś 2 pro-
mile!). Wskazuje to, Ŝe w sytuacjach
swobody wyboru ludzie faktycznie wy-
pijają róŜne ilości alkoholu. Natomiast
grupa kontrolna była „czysta" i nie
miała alkoholu we krwi. Grupę, która
była w pubie, zbadano po powrocie do
domu. Drugą, trzeźwą, grupę badano
równolegle o tej samej porze.
Część otrzymanych wyników była
zgodna z oczekiwaniami, natomiast
część okazała się zaskakująca. Roz-
pocznijmy od opisu róŜnic w stanie po RYCINA 1.1 Wyniki w teście przypominania
piciu lub po trzeźwym spędzeniu wie-
czoru. Badani, którzy pili, opisywali Linie oznaczają badane grupy. Grupa osób
siebie jako osoby „kiepskie", „ogłu- trzeźwych wykonywała zadanie pamięciowe
piałe", „ocięŜałe umysłowo", „senne" dwukrotnie w takich samych warunkach. Natomiast
grupa osób pijących wykonywała pierwsze zadanie
i „niekompetentne". Nie wystąpiły na- pamięciowe w stanie trzeźwości, drugie zaś po
tomiast róŜnice między grupami w za- spędzeniu wieczoru w pubie. Choć wyniki pierw-
kresie takich przymiotników, jak „spo- szego badania sugerują, Ŝe grupa ta miata nieco
wyŜszy poziom zdolności pamięciowych, to po
kojny", „zadowolony", „rozluźniony" wypiciu alkoholu straciła swoją przewagę i zde-
i „szczęśliwy". Widać więc, Ŝe picie cydowanie lepsze wyniki uzyskała grupa osób, które
piwa w gronie przyjaciół wcale nie nie odwiedziły pubu. Wykres skonstruowano na
podstawie danych zamieszczonych w pracy
poprawia nastroju, a prowadzi raczej Baddeleya{1991).
do stanów otępienia i senności.
Wyniki testów pamięciowych oraz Natomiast wyniki testu rozumo-
testu szybkości przetwarzania seman- wania okazały się całkowitym zasko-
tycznego okazały się zgodne z przewi- czeniem. Wypicie alkoholu nie po-
dywaniami. W grupie, która pilą alko- garszało sprawności w rozumowaniu
hol, wystąpił spadek sprawności w obu w sposób statystycznie istotny. Jest to
zadaniach, natomiast w grupie trzeź- niezgodne w przekonaniem, Ŝe alkohol
wej nastąpił wyraźny wzrost szybkości zakłóca procesy myślenia logicznego.
przetwarzania semantycznego (efekt Tu akurat nic takiego nie wystąpiło, co
uczenia się) oraz niewielki spadek ilustruje rycina 1.3.
PROBLEMY PODSTAWOWE
RAMKA1.1 cd.
ścią. Czytelnik zapewne powie, Ŝe te-
raz moŜna zrozumieć, dlaczego prawo
zakazuje prowadzenia samochodu po
spoŜyciu alkoholu. JednakŜe dokład-
niejsze badania wykazały, Ŝe wcale nie
chodzi tu o sprawność motoryczną,
a o coś zupełnie innego.
RYCINA 1.2 Porównanie szybkości przetwarzania

semantycznego w grupie trzeźwej i
pijącej
W badaniu pierwszym obie grupy wykonywały

zadanie na trzeźwo (weryfikacja prawdziwości
zdań). W badaniu drugim grupa pijąca wykonywała
zadanie po powrocie z pubu, grupa trzeźwa zaś
wykonywała zadanie na trzeźwo. W grupie trzeźwej
ujawnia się wzrost sprawności w badaniu drugim
w porównaniu z badaniem pierwszym, natomiast
w grupie pijącej następuje niewielki spadek spraw-
ności. Oznacza to, Ŝe pod wpływem alkoholu ludzie
RYCINA 1.3 Porównanie sprawności rozumowania
mają nieco wolniejszy dostęp do własnych zasobów
logicznego w grupie trzeźwej i pijącej
pamięciowych i gorzej korzystają z własnego
doświadczenia. Wykres skonstruowano na pod-
W badaniu pierwszym obie grupy oceniały
stawie danych zawartych w pracy Baddeleya
prawdziwość zdań dotyczących wzajemnego
(1991).
połoŜenia liter, będąc w stanie trzeźwości,
natomiast w badaniu drugim tylko grupa trzeźwa
oceniała te zdania w stanie trzeźwości, grupa
pijąca zaś - po powrocie z pubu. W obu grupach
Pogorszyła się zaś sprawność mo- następuje pewien wzrost sprawności, ale rozmiary
toryczna pijących, czego przejawem tego wzrostu nie róŜnią się w tych grupach
w sposób statystycznie istotny. Wykres skonstru-
było to, Ŝe w drugim badaniu, to jest owano na podstawie danych zawartych w pracy
po wypiciu piwa, stawiali oni więk- Baddeleya (1991).
sze „ptaszki", a poza tym cechowały
się one znacznie większą zmienno-
Ujawniło się tu działanie ukrytych wy- naturalna. Te wyniki (niepublikowane) zo-

magań sytuacji eksperymentalnej, które stały zweryfikowane w badaniu przepro-
modyfikują zachowanie badanego w po- wadzonym w warunkach naturalnych. Ba-
równaniu z sytuacją spostrzeganą jako danie to omawiamy w ramce 1.2.
22 PS/CHOIDGIA POZNANIA
RAMKA 1.2
Brewer i Sandow (1980) przez okres i wykonywaniem dodatkowej czynno-
jednego roku jeździli razem z policją ści bezpośrednio przed wypadkiem,
do losowo wybranej grupy wypad- na przykład takiej, jak sięganie po
ków, jakie zdarzyły się w Adelajdzie. papierosy. Wynikałoby stąd, Ŝe alko-
Otrzymywali oni do wglądu wyniki hol przede wszystkim zaburza wyko-
badań krwi kierowców, a psycholog nywanie zadań podwójnych, obniŜa-
przeprowadza! z kierowcami wywiad jąc ilość dostępnych zasobów uwagi
dotyczący czynności i manewrów wy- (por. rozdz. 3.). Zmniejszona spraw-
konywanych bezpośrednio przed wy- ność motoryczna odgrywała rolę dru-
padkiem. Bardziej szczegółowy wy- goplanową. Jeśli więc jedziemy z kie-
wiad przeprowadzano w tydzień lub rowcą „w stanie wskazującym na spo-
dwa tygodnie po wypadku. Badacze Ŝycie", nie zabawiajmy go rozmową
przeprowadzili wywiady z 403 kierow- ani uwagami na temat jazdy (niech mi
cami, a od 305 uzyskali pełne dane. wymiar sprawiedliwości wybaczy, Ŝe
Okazało się, Ŝe wystąpiła statystycznie zalecam uniemoŜliwienia takiemu
nie istotna zaleŜność między piciem kierowcy siadania za kierownicą).
Przedstawione przykłady badań wska- ale ta interpretacja nastawiona jest głów-

zują na to, Ŝe świat rzeczywisty jest nie na porównanie nowych danych z juŜ
nieco inny niŜ laboratorium psychologa posiadanymi oraz na nadanie tym nowym
poznawczego. W rzeczywistych sytuacjach danym takiej postaci, aby moŜna było je
staramy się zrozumieć to, co się wokół nas wykorzystać w dalszych fazach przetwa-
dzieje. Nasze rozumienie zjawisk wpływa rzania informacji. Impulsy biochemiczne,
na to, jak się do nich ustosunkowujemy jakie pojawiają się pod wpływem świa-
i jakie działania podejmujemy. PoniewaŜ tła padającego na powierzchnię siatkówki,
dociera do nas zbyt duŜo bodźców, abyśmy same w sobie jeszcze nic nie znaczą.
je mogli zinterpretować, musimy podda- Dopiero wtedy, kiedy zinterpretujemy je,
wać je wstępnej selekcji, tak by moŜna by- przykładowo jako jadowitego węŜa peł-
ło reagować na te, które są najwaŜniejsze. znącego w naszą stronę albo jako prze-
Drugi sposób rozumienia procesów po- suwającą się linę, moŜemy mówić o za-
znawczych jest węŜszy. W tym węŜszym początkowaniu przetwarzania informacji.
rozumieniu procesy poznawcze traktuje Interpretacja napływających danych moŜe
się jako procesy przetwarzania informaq"i. odbywać się na róŜnych poziomach. W opi-
Przetwarzanie informacji polega na takim sanym tu przykładzie mamy do czynienia
analizowaniu i ewentualnie przekształca- z bardzo prostą interpretacją, w wyniku
niu napływających danych, by moŜna je której stwierdzamy, czy jakiś przedmiot
było wykorzystać do tworzenia nowej wie- jest dla nas poŜyteczny lub szkodliwy.
dzy lub do programowania działania. Tu Te procesy interpretacji stają się bardzo
równieŜ zwraca się uwagę na to, Ŝe czło- skomplikowane, kiedy stajemy wobec zło-
wiek interpretuje docierające doń dane, Ŝonych zadań poznawczych, wymagających
PROBLEM/ PODSTAWOWE 23
myślenia, sięgania do dotychczasowego utajonym poznaniem (Jarymowicz, 1999;

doświadczenia i poszukiwania nowych, do- Maison, Bruin, 1999; Pawłowska, Sędek,
tąd nieznanych rozwiązań. 1999).
Paradygmat przetwarzania informacji Warto dodać, Ŝe traktowanie przetwa-
miał niewątpliwie tendencje imperiali- rzania informacji jako głównego sposobu
styczne, o czym pisał Robert Zajonc, ujmowania procesów poznawczych zna-
twórca terminu „imperializm poznaw- lazło swój najlepszy wyraz w tak zwa-
czy". Za pomocą przetwarzania informacji nej metaforze komputerowej. Twórcy tej
moŜna wyjaśnić pojawianie się zachowa- metafory powiadają, Ŝe mózg przypomina
nia agresywnego - Bielą (1989a) poka- komputer, a realizowane przezeń pro-
zał, Ŝe takie zachowanie moŜna wyjaśniać gramy to procesy poznawcze. Idea, Ŝe
jako rezultat podejmowania decyzji. Innym mamy w głowie „komputery biologiczne"
przykładem mogą być zachowania prospo- zdobyła sobie bardzo duŜą popularność,
łeczne, związane z udzielaniem pomocy. choć bardzo wcześnie okazało się, Ŝe taka
I tu równieŜ pojawiały się koncepcje wska- koncepcja ma bardzo ograniczone zasto-
zujące, Ŝe zanim jednostka udzieli komuś sowanie. Wszystko wskazuje na to, Ŝe
pomocy, uruchamia całą serię procesów właściwości mózgu i komputera raczej
poznawczych, które obejmują między in- się uzupełniają, a nie są podobne lub
nymi ocenę powagi wypadku, ocenę tego, identyczne (Bolter, 1990). Neisser napisał
czy ofiara zasługuje na pomoc, oraz ocenę o tym wprost: „Umysł nie pracuje tak, jak
kosztów udzielenia pomocy i kosztów jej współczesne komputery; świadomość nie
nieudzielenia (na przykład poczucie winy, jest oknem, przez które moŜna obejrzeć
a w skrajnych wypadkach sankcje karne). określoną fazę przetwarzania informacji"
Analizę tego typu przedstawia Pilliavin (s. 116).
i współpracownicy (1993). W tej pracy bliŜsze mi będzie szerokie
Dyskusja na temat tego, która grupa rozumienie procesów poznawczych; trzeba
procesów - czy procesy poznawcze, jednak dodać, Ŝe większa część badań zo-
czy teŜ procesy emocjonalne - stanowi stała zrealizowana pod wpływem koncepcji
główną determinantę zachowania, zaprzą- przetwarzania informacji, w której pro-
tała uwagę psychologów w latach osiem- cesy poznawcze rozumie się bardzo wąsko.
dziesiątych. Jednym z głównych dyskutan- MoŜna oczywiście przyjąć, Ŝe człowiek,
tów był Richard S. Lazarus, który bronił starając się zrozumieć świat i samego
prymatu poznania, a po drugiej stronie ba- siebie, posługuje się przetwarzaniem in-
rykady znajdował się Robert Zajonc, który formacji, samo jednak przetwarzanie infor-
z kolei uwaŜał, Ŝe emocje są pierwotne. macji nie wystarcza. Człowiek stawia sobie
Ostatnio dyskusja ta straciła na ostrości, róŜne cele, realizuje pragnienia, szuka naj-
poniewaŜ okazało się, Ŝe nie da się jej roz- wyŜszych ideałów, a to juŜ wykracza poza
strzygnąć na gruncie czysto empirycznym. koncepcję przetwarzania informacji. Pisząc
Lazarus powiada, Ŝe konieczna jest teoria, więc o spostrzeganiu, wyobraźni, pamięci
która nie będzie zamykała oczu na fakty, czy myśleniu, będę starał się pamiętać
ale teŜ nie znajdzie się pod ich dyktatem o tym, Ŝe procesy te są słuŜebne wobec
(Lazarus, 1999). Co interesujące, dyskusja podmiotu, Ŝe pełnią one jedynie funkcję
ta doprowadziła do pojawienia się nowych narzędzi, a nie są automatyczną odpowie-
pól badawczych, na przykład badań nad dzią na bodźce czy wymagania zewnętrzne.
24 P$fCHOtf)GIA POZNANIA
1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy

Niekiedy traktuje się psychologię po- Czy w psychologii moŜna mówić o ta-
znawczą jako dziedzinę, w której pojawił kim poziomie dojrzałości, Ŝe daje się
się nowy paradygmat. Jest to dziedzina, ona traktować jako nauka normalna, po-
o której jeden z wybitnych psycholo- siadająca paradygmaty, a w szczególno-
gów polskich powiedział: „Tam juŜ pra- ści czy istnieje coś takiego jak para-
wie wszystko wiadomo, a nawet jeśli nie dygmat poznawczy? Na to pytanie nie
wszystko, to to, co wiadomo, to wiadomo ma prostej odpowiedzi. Niniejsza ksiąŜka
na pewno. Jest to dziedzina, w której będzie próbą zdania sprawy z tego, co
obowiązuje pewien kanon wiedzy". Takie się dzieje w tych działach psychologii,
twierdzenie rodzi pokusę zastanowienia w których podejście poznawcze jest do-
się nad tym, czy rzeczywiście moŜna mó- minujące. W przeciwieństwie do fizyki,
wić o paradygmacie w psychologii proce- gdzie pojawienie się nowego paradygmatu
sów poznawczych. łączyło się z pojawieniem nowej teorii
Pojęcie paradygmatu zostało wprowa- naukowej, a takŜe z pewnym nazwiskiem,
dzone przez znanego metodologa i fi- w psychologii trudno wskazać badacza albo
lozofa nauki Thomasa Kuhna w 1962 określoną teorię, którą moŜna by uznać
roku w jego przetłumaczonej na język za zaczątek paradygmatu poznawczego.
polski pracy Struktura rewolucji nauko- Mówiąc inaczej, psychologia poznawcza
wych (Kuhn, 1968). Pojęciem paradygmatu nie znalazła swojego Newtona -jak fizyka
Kuhn posługiwał się w odniesieniu do na- - czy Chomsky'ego - jak lingwistyka.
uki instytucjonalnej, czyli nauki w dojrzałej Jest ona owocem wysiłku wielu badaczy.
fazie rozwoju. Fizyka stała się nauką in- Powstała nie tyle w wyniku jakiegoś prze-
stytucjonalną, kiedy zostały opublikowane wrotu czy rewolucji, ile raczej na skutek
prace Newtona, chemia - po zaakcepto- erozji pewnych koncepcji rozwijających się
waniu przez społeczność chemików praw w róŜnych dyscyplinach szczegółowych.
Lavoisiera i tak dalej. Właśnie w nauce Być moŜe tworzy się fundament dla doko-
normalnej (instytucjonalnej) pojawiają się nania przełomu, ale przełom ten - wbrew
paradygmaty. Rozumiemy przez nie pewne emfatycznemu tytułowi jednej z opubliko-
fundamentalne dla danej dyscypliny osią- wanych w Polsce ksiąŜek - jeszcze się
gnięcia, wyznaczające sposób uprawiania nie dokonał. Aktualny stan psychologii
tej dyscypliny przez całe grupy uczonych, poznawczej moŜna scharakteryzować ra-
przy czym osiągnięcia te charakteryzują czej jako zbiór mikroparadygmatów do-
się dwiema właściwościami. Po pierw- tyczących róŜnych procesów umysłowych
sze: „Reprezentowany w nich dorobek był (Nowakowska, 1980). Poszczególne mi-
dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby kroparadygmaty pozostają względem sie-
na tej podstawie mogła powstać konku- bie w pewnej izolacji - na przykład nowe
rencyjna wobec dotychczasowych metod koncepcje spostrzegania mają stosunkowo
działalności szkoła" (Kuhn, 1968, s. 27). Po niewielki wpływ na koncepcje myślenia.
drugie: „...dorobek ten był na tyle otwarty, Pojawiają się jednak pewne jądra teo-
Ŝe pozostawiał nowej szkole najrozmaitsze retyczne, wokół których koncentrują się
problemy do rozwiązania" (ibidem). zarówno prace empiryczne, jak i analizy
PROBUW PODSTAWOWE 25
teoretyczne. NaleŜy do nich koncepcja zarysem głowy. Jej wygląd przypomina

pamięci, uwagi oraz wiedzy. puzzle.
Koncepcja uwagi pozwala nie tylko zro- Ta obrazowa metafora dokładnie okre-
zumieć procesy filtrowania docierających śla podejście do psychiki i jej badania.
do człowieka informacji, lecz takŜe zmie- Umysł ludzki traktowany jest jako puzzle,
rzyć się z problemem świadomości oraz a zadanie psychologów polega na tym, Ŝeby
kontroli własnych procesów psychicznych. dokładnie zbadać poszczególne kawałki,
Uwaga w niektórych koncepcjach zaczyna a następnie złoŜyć je w całość. Jednym
odgrywać rolę homunculusa, który pocią- z elementów tego badania jest określenie
gając za róŜne sznureczki, kieruje naszym poszczególnych kształtów. Zgoda. W ten
postępowaniem. Zawsze przy takich oka- sposób moŜemy uzyskać obraz ludzkiej
zjach pojawia się następne pytanie: a kto głowy. Co będzie jednak wtedy, kiedy
pociąga za sznureczki kierujące owym okaŜe się, Ŝe kaŜdy z tych kawałków
homunculusem? Wyraźnie więc widać, Ŝe ma inną barwę? PrzecieŜ to, co stanowi
psychologia poznawcza nie moŜe uciec zawartość jednego kawałka układanki (na
od podstawowych problemów metafizycz- przykład teoria spostrzegania, pamięci czy
nych. Koncepcja pamięci, a w szczegól- myślenia), moŜe opierać się na zupeł-
ności koncepcja pamięci autobiograficznej nie innych załoŜeniach. Powstanie ob-
moŜe stać się punktem wyjścia dla bardziej raz ludzkiej głowy, ale będzie on raził
humanistycznego uprawiania psychologii swoją pstrokacizną. Dlatego teŜ ci psy-
procesów poznawczych. chologowie, którzy tworzą niesłychanie
W tej chwili jednak jest to odległa eleganckie i precyzyjne teorie jednego
perspektywa, a aktualnie pewną popu- procesu (na przykład procesu automaty-
larność zdobywa sobie koncepcja syste- zacji na podstawie badań nad efektem
mów wielorakich Neissera (1994), o której Stroopa1) zdają się zapominać, Ŝe auto-
wspominałem wcześniej. Koncepcja ta po- matyzacja czy reagowanie na konfliktowe
zwala zintegrować dane pochodzące z ba- informacje zachodzi zawsze w kontek-
dań nad dziećmi z badaniami z zakresu ście społecznym. Jest to sytuacja nie-
poznania społecznego oraz z badaniami porównanie bardziej skomplikowana ani-
nad przetwarzaniem informacji. Mimo to Ŝeli sytuacja eksperymentu laboratoryj-
aktualny stan integracji moŜemy uznać nego. Na konferencjach organizowane
za wysoce niezadowalający. Logo jednego są sesje poświęcone efektowi Stroopa,
z laboratoriów psychologii poznawczej jest a modele teoretyczne opisujące i wyja-
najdobitniejszym tego przykładem. Przed- śniające ten efekt stają się coraz bar-
stawia ono zarys ludzkiej głowy zbu- dziej wyrafinowane. Ale nawet najbardziej
dowanej z wielu elementów, przy czym precyzyjna koncepcja tego efektu nie do-
niektóre z elementów znalazły się poza starczy materiału, który pozwoliłby zro-
1
Efekt Stroopa polega na tym, Ŝe człowiekowi daje się zadania zawierające konfliktowe
informacje obrazowe i semantyczne. W klasycznym zadaniu Stroopa badanych prószono o czytanie
nazw kolorów napisanych róŜnymi kolorami czcionki. W niektórych wypadkach występowała
zgodność między nazwą a kolorem czcionki (na przykład słowo „niebieski" było wydrukowane
niebieską czcionką), w innych natomiast to samo słowo drukowano przy uŜyciu czerwonej czcionki.
Czas czytania stów tego typu ulegał wydłuŜeniu.
26 PSYCHOLWIA POZNANIA
zumieć ogólne reguły przebiegu procesów stopniu przypomina urządzenia tech-

poznawczych. niczne, gdzie faktycznie moŜna wyzna-
Dlatego teŜ stan obecny jest sta- czyć pojemność. Mózg potrafi elastycz-
nem znacznego rozdrobnienia teoretycznie zmieniać strategie radzenia sobie
nego i postępującej izolacji poszczególnych z informacjami, toteŜ jego pojemność
dziedzin badań procesów poznawczych. nie musi być stała. Jest ona stała w wa-
Być moŜe doprowadzi to do podjęcia prób runkach laboratoryjnych, w których ist-
syntezy, a być moŜe psychologia procesów nieją wyraźne ograniczenia w moŜliwo-
poznawczych zacznie dzielić się na nieza- ści wyboru strategii poznawczych.
leŜne od siebie dyscypliny. 2. Wybór odpowiednich strategii przetwa
Droga pierwsza jest ciernistą drogą rzania informacji, dokonywany z reguły
poszukiwań humanistycznych, gdzie łatwo pod kontrolą świadomości, uwzględ
o spekulacje niemające pokrycia w faktach, nia specyficzne wymogi zadania stoją
tatwo teŜ o dyskurs postmodernistyczny, cego przed jednostką. Modyfikacja tych
w którym co prawda brakuje jasnych reguł strategii moŜe następować w trakcie
poprawności, ale jest nadzieja zrozumienia wykonywania zadania. JednakŜe wtedy,
człowieka. kiedy procesy te juŜ zostały urucho
Droga druga to droga nauk przyrodni- mione, są one względnie niezaleŜne
czych, z ich nastawieniem eksperymental- od świadomej kontroli. Kontrola ta po
nym i tendencją do coraz większej frag- jawia się wtedy, kiedy jednostka na
mentaryzacji. Biologia, która niegdyś była potyka przeszkody stojące na drodze
jedną dziedziną nauki, podzieliła się na do realizacji jakiegoś celu. Świadomość
wiele dyscyplin szczegółowych, pomiędzy byłaby więc czymś w rodzaju „detek
którymi powstają coraz głębsze przepa- tora trudności", poniewaŜ dzięki niej
ście. Takie postacie, jak Gould czy Le- jednostka mogłaby lepiej radzić sobie
vontin, którzy z jednakową swobodą piszą z nowymi problemami (Langer, 1978;
0 ewolucji czy inteligencji lub pamięci, Vallacher, Wegner, 1987; Kowalczyk,
naleŜą w biologii do rzadkości. Gdy psy 1995). JednakŜe poczynając od lat sie
chologia podąŜy w stronę biologii, to i ją demdziesiątych, psychologowie coraz
czeka podobny los. częściej zaczęli zdawać sobie sprawę
Czy istnieją wspólne załoŜenia przyj- z tego, Ŝe wiele procesów poznawczych
mowane przez psychologów zajmujących ma charakter nieintencjonalny, a świa
się procesami poznawczymi? Reynolds doma kontrola jest niedoskonała (Tallis,
1 Flagg (1983) wymieniają następujące 1999).
załoŜenia: 3. Strategie poznawcze po wielokrot
nym wykorzystaniu mogą tworzyć bar
1. Dopływające do człowieka informacje dziej stabilne struktury poznawcze.
nie mogą być w pełni przetworzone Przykładowo, kierunek ruchu gałek
przez jego umysł, poniewaŜ cechuje ocznych przy spostrzeganiu jakiegokol
się on ograniczoną pojemnością. Z tego wiek obiektu początkowo jest zupełnie
teŜ względu informaqe podlegają pro- przypadkowy. Potem jednak, w miarę
cesowi selekcji. Ograniczona pojem- opanowywania umiejętności czytania,
ność nie jest jednak sztywną granicą, wytwarzamy sobie pewną, względnie
poniewaŜ mózg ludzki w niewielkim stabilną strukturę, która sprawia, Ŝe
PROBLEIW PODSTAWOWE 21
badamy swoje otoczenie w bardzo wy- ter wybiórczy, poniewaŜ pewne rzeczy,
standaryzowany sposób. Wiedza na te- choć teoretycznie dostępne, nie zostały
mat tego sposobu wykorzystywana jest zarejestrowane.
na przykład przez specjalistów w dzie- 7. Przetwarzanie informacji na róŜnych
dzinę reklamy. Niemal w kaŜdym pod- poziomach nie ma charakteru auto
ręczniku dotyczącym psychologii re- nomicznego, lecz interakcyjny. To, co
klamy moŜemy znaleźć zalecenie, Ŝe się dzieje na jednym poziomie, wa
waŜne informacje naleŜy umieszczać runkuje zmiany na innych. Kiedy ktoś
w prawym górnym rogu strony (por. np. w swojej wypowiedzi pragnie coś pod
Doliński, 1999). kreślić, nie tylko zmienia intonację,
4. Poszczególne części umysłu człowieka lecz takŜe dobiera słowa w szczególny
tworzą pewien względnie spójny sys sposób. Wykorzystuje więc dwa po
tem. System ten działa w sposób zorga ziomy komunikacji werbalnej - ekspre
nizowany. Istotną funkcję pełnią w nim syjny i deskryptywny. Uruchomienie
procesy kontroli. Są to nie tylko pro kaŜdego z nich wiąŜe się z aktywizacją
cesy uwagi, lecz takŜe procesy meta- odmiennych struktur naszego umysłu.
poznawcze. Procesy te odwołują się do 8. Procesy poznawcze mają zawsze cha
naszej wiedzy na temat procesów po rakter aktywny. Nieprawdą jest, jakoby
znawczych. Na przykład metapamięć, stanowiły one coś w rodzaju odzwier
będąca formą naszej pamięci, pozwala ciedlenia, powstającego niezaleŜnie od
na dostosowanie do naszych moŜliwo woli jednostki. Reprezentacje tworzone
ści róŜnych strategii zapamiętywania są przez jednostkę, odpowiednio do jej
i uczenia się. potrzeb i wymogów stojącego przed
5. System poznawczy ma charakter wielo nią zadania. Oczywiście fakt, Ŝe pro
poziomowy. Szczególnie wyraźnie ujaw cesy poznawcze mają charakter ak
nia się to w wypadku języka. Ten tywny, wcale nie oznacza, Ŝe wszyst
sam element moŜe być zawarty w sys kie procesy poznawcze przebiegają
temie fonologicznym, syntaktycznym pod kontrolą świadomości. W paradyg
lub semantycznym. Podobnie informa macie poznawczym przeprowadzono
cja moŜe być reprezentowana w sposób wiele badań wskazujących na to, Ŝe
abstrakcyjny, albo teŜ w postaci obrazu. istnieje przedświadome przetwarzanie
6. Przetwarzanie na kaŜdym z pozio informacji. Prowadzi się badania nad
mów uzaleŜnione jest od oddziaływa poznaniem przedświadomym czy uta
nia kontekstu. Kontekst wpływa nie jonym. Jednocześnie wykazano bardzo
tylko na spostrzeganie, lecz takŜe na wyraźnie, Ŝe trudno zaakceptować tezę
procesy uwagi, pamięci czy myślenia. psychoanalityków, jakoby poza świado
Bardzo dobrym przykładem oddziały mością kłębiły się wyłącznie emocje
wania kontekstu jest tak zwane zjawi i popędy (Freudowska koncepcja id).
sko pamięci tunelowej (Christianson,
Engelberg, 1999; Christianson, Safer, Zapewne nie wszystkie pozycje umiesz-
1996). Polega ono na tym, Ŝe w sytuacji czone na tej liście zyskałyby pełną ak-
traumatycznej pole widzenia zawęŜa ceptację wszystkich psychologów poznaw-
się do najwaŜniejszych aspektów tej czych, większość z nich jednak zaakcep-
sytuacji. Pamięć tej sytuacji ma charak- towałaby przynajmniej kilka spośród nich.
28 PSTCHOUJGIA P07UANIA
Wynika stąd, Ŝe kanon podstawowy albo tyle tkwi zatem w precyzyjnym określaniu
paradygmat nie jest wcale taki jednolity. zakresu róŜnych pojęć czy koncepcji, co
Nie przeszkadza to jednak w traktowa- w posługiwaniu się nimi. Mając to na
niu psychologii poznawczej jako jednolitej względzie, moŜemy stwierdzić, Ŝe więk-
dyscypliny. Analogicznie przedstawia się szość psychologów poznawczych będzie
sprawa w teorii pojęć: choć ludzie przed- się posługiwała takim pojęciem ogólnym
stawiają róŜne określenia tego, czym są jak psychologia poznawcza, czy nieco węŜ-
stoły, to wtedy, kiedy mają stwierdzić, czy szym pojęciem psychologii procesów po-
obiekt X jest stołem, czy teŜ nie, wyka- znawczych, choć formułowane przez nich
zują zadziwiającą zgodność. Problem nie definicje mogą być róŜne.
1.4. Czy istnieją specyficzne właściwości procesów

poznawczych występujących w interakcjach
społecznych
Od czasu pojawienia się w psychologii zachowuje się w sposób losowy. Ale to
społecznej nurtu social cognition wielu zdarza się rzadko.
badaczy podejmowało problem istnienia Twórcy social cognition podjęli poszu-
specyficznych procesów poznawczych wy- kiwania uniwersalnych właściwości proce-
stępujących w interakcjach społecznych. sów poznawczych. Ostrom (1984) prezen-
Pytanie faktycznie dotyczy tego, czy nasze tuje argumenty zwolenników twierdzenia,
procesy poznawcze zmieniają się wtedy, Ŝe moŜna wyodrębnić uniwersalne cechy
kiedy zmienia się ich przedmiot. Jak juŜ wszystkich procesów poznawczych bez
wspominałem w paragrafie 1.1., wiele ba- względu na ich przedmiot. Lista wymie-
dań w psychologii poznawczej to eks- niona w paragrafie 1.3. moŜe być przykła-
perymenty laboratoryjne, które wykorzy- dem takiego rozwiązania. JednakŜe wtedy,
stują materiał sztuczny, stworzony specjal- kiedy mamy do czynienia ze złoŜonym ma-
nie na potrzeby eksperymentu. JednakŜe teriałem pojawiającym się w interakcjach
w realnych sytuacjach Ŝyciowych nie spo- społecznych, procesy poznawcze dostoso-
strzegamy losowo zorganizowanych zesta- wują się do właściwości tego materiału.
wów kropek, nie zapamiętujemy zgłosek Listę takich zmian omówimy, korzystając
bezsensownych i tak dalej. W procesie z uwag Fiske i Taylor (1991):
ewoluq'i nasz mózg dostosował się do
odbioru informacji waŜnych dla organizmu, 1. Ludzie zmieniają swoje otoczenie, sta-
„nauczył" się takŜe organizować ten ma- rając się je kontrolować. Próby tej
teriał w sensowne dla siebie struktury. kontroli dotyczą głównie otoczenia spo-
Dlatego teŜ trudno uogólniać wyniki uzy- łecznego. Otoczenie fizyczne (na przy-
skane w badaniach laboratoryjnych na re- kład klimat, ukształtowanie terenu)
alne sytuacje Ŝyciowe; jedynym wyjątkiem opiera się takim próbom. Tak więc pro-
jest zapewne generalizowanie wyników na cesy poznawcze odnoszą się do otocze-
sytuacje interakcji z komputerem, który nia, które przynajmniej częściowo zo-
PROBLEM* PODSTAWOWE
stało stworzone przez jednostkę, albo z tego powodu tak duŜą popularnością
teŜ przez innych ludzi. cieszą się programy typu „Ukryta ka-
2. W wypadku poznania społecznego obo mera", w których ludzi pozbawia się
wiązuje zasada wzajemności. Głosi ona, moŜliwości stosowania autoprezentacji.
Ŝe pewien sposób poznawania innych 5. Bardzo waŜnym elementem poznania
zmienia to, jak ci inni będą spostrzegali społecznego jest wnioskowanie o ukry
jednostkę. Przykładowo, jeśli spostrze tych właściwościach i zamiarach in
gamy innych ludzi jako osoby niegodne nych osób. W poznaniu społecznym
zaufania, to zachowujemy się wobec
niesłychanie rzadko zdarza się sytuacja
nich w sposób nadmiernie asekura
czystego odbioru danych. Zwykle sta
cyjny. To zaś prowadzi do nadmiernej
podejrzliwości, co z kolei jest spo ramy się od razu odpowiedzieć na py
strzegane przez innych. Wtedy oni teŜ tanie, dlaczego ktoś coś zrobił albo jaka
przestają nam ufać. względnie trwała cecha doprowadziła
3. Poznanie społeczne zawsze obejmuje do pojawienia się pewnego zachowania.
Ja. Dotyczy to nie tylko poznawania Wnioskowanie moŜe być jednak proce
drugiego człowieka przez pryzmat wła sem zawodnym, naraŜonym na róŜne
snych potrzeb i wartości, lecz takŜe błędy i zniekształcenia.
tego, Ŝe druga osoba moŜe dostarczać 6. Ludzie jako obiekty spostrzegania zmie
wielu informacji na nasz temat. Jest niają się szybciej niŜ obiekty fizyczne.
przecieŜ do nas podobna bardziej niŜ Zmiany te dotyczą z jednej strony
jakikolwiek inny obiekt fizyczny. Wi samych zachowań, będących wynikiem
dząc zmiany, jakie się w niej pojawiają, rozmaitych zmian zachodzących w śro
potrafimy wyobrazić sobie, jak my sami dowisku jednostki, a z drugiej są skut
reagujemy na pewne zdarzenia czy sy kiem róŜnych procesów zachodzących
tuacje. wewnątrz jednostki (stanów emocjo
4. W poznaniu społecznym musimy za
nalnych, planów, intencji). Ludzie zmie
wsze uwzględniać to, Ŝe druga osoba
niają się takŜe w dłuŜszej perspektywie
stosuje rozmaite strategie autoprezen-
tacji. Strategie te stosowane są wów czasowej. Zmiany te są na co dzień nie
czas, kiedy zdaje ona sobie sprawę dostrzegalne, ale kaŜdy, kto po dziesię
z tego, Ŝe jest przedmiotem naszego za ciu latach spotkał kolegę lub koleŜankę
interesowania. W wyniku autoprezen- ze szkoły, zauwaŜy z łatwością wielkość
tacji zachowanie się zmienia, ale bar tych zmian. Telewizor po dziesięciu la
dzo łatwo przewidzieć kierunek tych tach zmienia się w znacznie mniejszym
zmian. Zwykle ludzie przedstawiają sie stopniu i stąd teŜ znaczenie stałości
bie w lepszym świetle. Wtedy, kiedy są spostrzegania2 jest znacznie mniejsze
przekonani, Ŝe nikt ich nie obserwuje, przy spostrzeganiu przedmiotów niŜ
zmieniają swoje zachowanie. Pewnie przy spostrzeganiu ludzi.
2
Zjawisko stałości spostrzegania polega na tym, Ŝe odbieramy pewne właściwości przedmiotów
jako stale mimo zmian obrazu siatkówkowego. Pomidor oświetlony zielonym światłem nadal wydaje
się nam czerwony, choć z praw mieszania barw wynika, Ŝe jest on szary (mamy tu do czynienia
z barwami dopełniającymi).
30 PWCH0U3GIA POZNANIA
7. Dokładność naszych spostrzeŜeń i wnio Przedstawione uwagi wskazują, Ŝe pro-

sków znacznie łatwiej sprawdzić w wy cesy poznawcze wykazują duŜy stopień
padku przedmiotów nieoŜywionych ani elastyczności adaptacyjnej. Zmieniają się
Ŝeli w wypadku ludzi. Przedmioty nie one w zaleŜności od tego, co jest ich
oŜywione nie zmieniają się, kiedy je przedmiotem. Treść i złoŜoność tego, co
spostrzegamy, czego nie moŜemy po jest poznawane, zmienia sposób analizy
wiedzieć o ludziach. MoŜemy badać i interpretagi danych. Kluczową rolę w in-
przedmioty oŜywione, nie pytając ich terpretacji danych odnoszących się do
0 zgodę, co jest niemoŜliwe w wy innych ludzi oraz ich zachowań odgry-
padku ludzi. PoniewaŜ zachowanie ludzi wają intencje. Zamiary innych prawie ni-
jest bardzo złoŜone i wieloaspektowe, gdy nie mogą być poznawane w sposób
zawsze moŜna przywołać jakieś przy bezpośredni. Niemal zawsze wnioskujemy
kłady, przemawiające przeciwko pew o nich na podstawie róŜnych wskaźników.
nej interpretaq'i, która została sformu To wnioskowanie pozwala przewidywać
łowana przed chwilą. Co więcej, je zachowania innych, a tym samym daje
śli przedstawiamy swoje spostrzeŜenia
jednostce poczucie kontroli nad sytuacją.
1 interpretacje obserwowanej osobie,
Piszę tu o poczuciu kontroli, a nie o samej
łatwo moŜe ona podać przykłady, które
kontroli - przewidywanie zachowań innych
przemawiają za czymś przeciwnym.
zwykle pozwala się do nich przygotować,
Jest to szczególnie wyraźne w sytu
acjach, kiedy owe przykłady stawiają tę natomiast rzadziej moŜemy zapobiec wy-
osobę w lepszym świetle. stąpieniu pewnych zachowań albo spro-
8. Poznawanie zawsze obejmuje pro wokować wystąpienie takich zachowań, na
ces schematyzacji i upraszczania. Wy których nam zaleŜy.
nika to z ograniczonych moŜliwości Nie wszystkie z podstawowych pro-
przetwarzania informacji przez umysł blemów psychologii poznawczej zostały
człowieka. To upraszczanie jest tym tu podniesione. Nie pojawił się problem
większe, z im bardziej złoŜonym obiek podstawowy, związany z odpowiedzią na
tem spostrzegania mamy do czynie pytanie: czym są procesy poznawcze.
nia. A poniewaŜ inni ludzie (oraz ich W tym miejscu nie pozostaje nic in-
zachowania) są bardziej złoŜeni niŜ nego, jak tylko odwołać się do cyto-
obiekty nieoŜywione, to i stopień sche wanego wcześniej przykładu dotyczącego
matyzacji w tym pierwszym wypadku stołów. Choć nie istnieje powszechnie
musi być większy. Dodajmy, Ŝe umysł akceptowana w świecie naukowym defi-
ludzki jest jednak na tyle elastyczny, nicja stołów, to nawet zwykli ludzie po-
iŜ w zaleŜności od tego, czy pewne trafią odróŜnić stoły od nie-stołów. Ana-
informacje są waŜne, czy teŜ nie, potrafi logicznie, zapewne nie ma akceptowanej
przejść od przetwarzania „schemato- przez wszystkich definicji procesów po-
wego" (czyli pociągającego za sobą ko znawczych, ale badacze potrafią odróŜniać
nieczność upraszczania, ale jednocze procesy poznawcze od innych procesów.
śnie zmniejszającego wysiłek poznaw Oczywiście takie postawienie sprawy za-
czy) do przetwarzania analitycznego, wsze rodzi problemy w wypadkach gra-
biorącego pod uwagę szczegóły, lecz nicznych, to jest leŜących na pograniczu na
wymagającego znacznego wysiłku. przykład procesów emocjonalnych i pro-
PROBLEM PODSTAWOWE 31
cesów poznawczych. Czy ocena bodźca niewaŜ sztuczne jest takŜe samo rozróŜ-
jest procesem emocjonalnym, czy poznaw- nienie procesów poznawczych i emocjo-
czym? MoŜna odpowiadać, Ŝe jest proce- nalnych. W naturze nie ma takiej niecią-
sem poznawczym, moŜna teŜ twierdzić, głości, jaką stwarza język. Szerzej piszę
Ŝe jest procesem emocjonalnym. Moim o tym w innym miejscu (Maruszewski,
zdaniem problem ten jest sztuczny, po- 2001a).
2 Spostrzeganie
2.1. Problemy podstawowe

Spostrzeganie jest jednym z najprostszych dów zmysłowych i - w pewnych wypad-
procesów psychicznych i wydaje się nam, kach - informacji zawartych w pamięci.
Ŝe jest to proces automatyczny, przebiega- Przy opisie spostrzegania wykorzystuje
jący poza naszą świadomą kontrolą i dający się kilka terminów technicznych, okre-
nam dokładny obraz tego, co się wokół ślających róŜne rodzaje bodźców i ich
nas dzieje. fNic bardziej mylnego - nie umysłowe odpowiedniki.
jest to ani proces prosty, ani całkowicie Bodziec dystalny, czyli bodziec dzia-
automatyczny, ani teŜ nie dostarcza nam łający z pewnej odległości, to dowolny bo-
dokładnego i wiernego obrazu środowiska. dziec poza organizmem oddziałujący na na-
Z tym, Ŝe spostrzeganie nie daje pełnego sze narządy zmysłowe. W trakcie pisania
obrazu środowiska, pewien psycholog ze- tego tekstu mam do czynienia z dwiema
tknął się w czasie spaceru ze swoim grupami bodźców dystalnych - z bodźcami
synkiem. Chłopiec - wówczas czteroletni wzrokowymi i bodźcami słuchowymi. Dy-
- powiedział: „Zobacz, jaką dziurę ma ta stalne bodźce wzrokowe to kartka papieru
pani na kolanie". W odpowiedzi usłyszał: i czarny pisak w prawej ręce, słuchowe
„Dziura, jaka dziura, nic nie widzę". Oj- bodźce dystalne zaś to muzyka Preisnera,
ciec faktycznie nie mógł widzieć dziury, dobiegająca z głośników.
poniewaŜ spoglądał na tę panią z zupełnie Bodziec proksymalny to bodziec po-
innego punktu widzenia niŜ syn. Ten pro- jawiający się w bezpośrednim kontakcie
sty przykład pokazuje, jak zmiana perspek- bodźca dystalnego z narządem zmysło-
tywy w sensie fizycznym modyfikuje to, wym. Kartka papieru, czarny pisak i ręka
co spostrzegamy. MoŜemy równieŜ mówić tworzą obraz siatkówkowy. Choć z fizycz-
0 zmianie perspektywy psychologicznej. nego punktu widzenia obraz ten przypo-
Wtedy spostrzeganie moŜe być w znacz mina rzeczywiste bodźce - jest to ob-
nym stopniu modyfikowane przez motywy raz odwrócony i pomniejszony - to, jak
1 emocje; w szczególności ujawnia się to powiada Neisser (1978 a), nie jest on
w spostrzeganiu społecznym. obrazem do oglądania ani do podziwia-
Proces spostrzegania jest procesem nia. Analogicznie przedstawia się sprawa
tworzenia reprezentacji przedmiotu na w wypadku przepięknej muzyki Preisnera
podstawie informacji otrzymanych z narzą- - dźwięki dochodzące z głośników wy-
SPOSTRZEGANIE 33
wolują drgania błony bębenkowej, a dalej Ŝenie. Oznacza ono obraz przedmiotu -
kostek ucha środkowego: młoteczka, ko- obraz wszystkich dostępnych cech, re-
wadełka i strzemiączka, by w końcu pobu- jestrowanych za pośrednictwem róŜnych
dzić włókna błony podstawowej ucha we- zmysłów. Kiedy spoglądam komuś w oczy,
wnętrznego. Dźwięki o róŜnej wysokości widzę nie tylko piwny kolor ich tęczówek,
powodują pobudzenie róŜnych części tej ale teŜ ich wielkość i oprawę, a więc rzęsy
błony (Wortman, Loftus, Marshall, 1985). i brwi, a takŜe makijaŜy SpostrzeŜenie
Ale przecieŜ pobudzenie błony podstawo- - według wspomnianego wcześniej Hebba
wej nie jest tym samym co muzyka, której - jest efektem aktywności pól czuciowych
słucham. Jestem nawet szczęśliwy, Ŝe nie kory mózgowej, które odebrały informacje
słyszę impulsów powstających w błonie pochodzące z róŜnych zmysłów i połączyły
podstawowej. je w całość. Mózg musi skądś wiedzieć,
WraŜenie to odzwierciedlenie elemen- Ŝe informacje zawarte w spostrzeŜeniu
tarnej cechy zmysłowej zarejestrowanej
odnoszą się do jednego przedmiotu, a nie
w wyniku odbioru danych sensorycznych.
pochodzą z róŜnych przedmiotów. _Łącze-
Hebbj[1969) powiada, Ŝe_wraŜenie_lg_ak:
nie róŜnych wraŜeń ze sobą jest wynikiem
tywność dróg wstępujących, biegnących od
percepcyjnego uczenia się. Podczas tego
narządów zmysłowych. Poszczególne wra-
Ŝenia są od siebie izolowane. Przykładowo, procesu wielokrotnie przekonujemy się,
wraŜenie barwy jest niezaleŜne od wraŜe- Ŝe róŜne cechy współwystępują ze sobą,
nia wielkości. Warto dodać, Ŝe wraŜenia, a zmiana w zakresie jednej cechy jest
które wyodrębniamy jako subiektywnie skoordynowana ze zmianą innych cech.
pierwotne, nie muszą mieć swoich fizjo- Przykładowo, jeśli widzę ruch oczu, które
logicznych odpowiedników. Na przykład, teraz nie patrzą prosto, lecz w bok, to
wraŜenie kształtu moŜe być konsekwenqą zmienia się kształt tęczówki, która nie jest
uruchomienia procesów nerwowych odpo- kołem, lecz elipsą.
wiedzialnych za spostrzeganie linii i kątów. Przedstawiony schemat obrazuje pro-
Subiektywnie widzimy trójkąt jako figurę ste przetwarzanie informacji percepcyj-
elementarną, natomiast na poziomie fizjo- nych, obejmuje kodowanie percepcyjne,
logicznym rejestrowane są dane na temat przesyłanie zakodowanych informacji oraz
trzech linii, z których jedna zazwyczaj jest ich dekodowanie. Dzięki kodowaniu infor-
linią poziomą, oraz trzech kątów. macje uzyskują taką postać, Ŝe nadają się
Wreszcie ostatnim terminem, jaki do obróbki na wyŜszych piętrach układu
chciałbym tu wprowadzić, jest spostrze- nerwowego.
bodziec bodziec wraŜenie spostrzeŜenie

dystalny proksymalny zakodowane odkodowane
impulsy nerwowe impulsy nerwowe
RYCINA 2.1 Powstawanie spostrzeŜenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych

wraŜenia przesyłane do
kory drogami czuciowymi -
bodziec zakodowane impulsy
bodziec proksymalny nerwowe spostrzeŜenie
dystalny kodowanie - dekodowanie znaczenia
sensoryczne semantycznego
kodowanie emocjonalne - i emocjonalnego
prosta ocena emocjonalna
RYCINA 2.2 Kodowanie sensoryczne i emocjonalne w spostrzeganiu
Informacje zakodowane przesyłane są kolateralami. Drogi te kierują się w stronę

do kory czuciowej, gdzie dopiero nastę- struktur podkorowych - głównie _wzgó-jâ
puje ich dekodowanie. Dzięki dekodowa- i ciała migdałowatego - skąd 'Biegną
niu odtwarzany jest rzeczywisty obraz "bezpośrednie półąćzenia""<io kory. Właśnie
bodźca. To odtworzenie nie jest idealne, w tych strukturach następuje wczesna
ale znacznie bliŜsze rzeczywistości ani- ocena emocjonalnego znaczenia bodźca.
Ŝeli obraz na siatkówce. W spostrzeŜeniu Jeśli okaŜe się, Ŝe bodziec ma duŜe zna-
dostępnym świadomości obraz jest trój- czenie emocjonalne, uruchamiane są proste
wymiarowy, natomiast obraz siatkówkowy programy behawioralne, które Cannon
jest dwuwymiarowy, świadomie widzimy (1932) określał mianem „flight or fight
przedmioty w rzeczywistym połoŜeniu, response"1. Badania LeDoux (2000) po-
podczas gdy na siatkówce obraz jest od- kazały, Ŝe pobudzenie tych okolic pod-
wrócony i tak dalej, i tak dalej. Ana- korowych zwiększa wraŜliwość na pewne
logicznie przedstawia się sprawa w wy- rodzaje bodźców. Bodźce są juŜ oznako-
padku muzyki, która w uchu rejestrowana wane emocjonalnie, zanim dotrą do kory
jest jako ciąg liniowo uporządkowanych mózgowej. Mechanizm tego typu zapewnia
dźwięków, zróŜnicowanych pod względem bardzo szybkie reagowanie, aczkolwiek nie
głośności, barwy i wysokości. Dopiero jest ono tak precyzyjne jak reagowanie
po zinterpretowaniu przez korę mózgową sterowane przez korę. Na rycinie 2.2.
impulsów przesłanych drogą słuchową, przedstawiam rozbudowaną wersję ryciny
słyszymy stereofonicznie melodię, która 2.1. Kodowanie sensoryczne jest tu
porusza nas do głębi. uzupełnione o proste kodowanie emocjo-
Przedstawiony obraz byłby niepełny, nalne.
gdybyśmy nie uwzględnili w nim dodatko- SpostrzeŜenie nie jest wyłącznie rezul-
wych dróg nerwowych, odpowiedzialnych tatem analizy percepcyjnej, stanowi rów-
za kodowanie emocjonalne. Od dróg czu- nieŜ wynik analizy znaczenia emocjonal-
ciowych odgałęziają się bocznice zwane nego. To znaczenie emocjonalne moŜe
1
Nieprzetłumaczalna gra słów. Dosłownie oznacza to: „walka albo ucieczka".
SPOSTRZEGANIE 35
się wiązać z odbiorem bodźców, których Przedstawiona tu analiza pokazuje bar-

treść emocjonalna jest zdeterminowana dzo wyraźnie, Ŝe przetwarzanie informa-
przez ich właściwości sensoryczne. Do cji nie ma charakteru wyłącznie poznaw-
tych właściwości naleŜą między innymi czego, a efekt spostrzegania - spostrzeŜe-
kształt i sposób poruszania się. Dlatego nie - jest złoŜoną strukturą, zawierającą
teŜ pająki i węŜe wywołują w nas silne nie tylko właściwości percepcyjne, lecz
reakcje emocjonalne bez udziału procesu takŜe właściwości określające znaczenie
uczenia się. Istnieją być moŜe specjalne danego przedmiotu dla jednostki.
filtry sensoryczne, które bardzo wcześnie Relacje między bodźcami proksymal-
otwierają drogę do okolic podkorowych nymi, dystalnymi i spostrzeŜeniami nie
(Pisula, wiadomość osobista). są wcale takie proste. Świadczy o tym
Reakcje emocjonalne mogą powstawać ^zjawisko stajojci^^postrzeganjai Stałość
równieŜ w wyniku procesu uczenia się. spostrzegania polega na tym, Ŝe spostrze-
W takim wypadku reakcja emocjonalna Ŝenie albo nie ulega zmianom, albo teŜ
moŜe „podczepiać się" do bodźców obojęt- ulega mniejszym zmianom w porównaniu
nych. Przykładowo, jeśli kiedyś w trakcie ze zmianami bodźców proksymalnych.
zmywania naczyń albo przygotowywania Odwołajmy się do przykładu. Kiedy pa-
posiłku pojawiła się u mnie myśl, która trzymy na otwierające się drzwi, widzimy,
wyzwoliła silną emocję, to kaŜde spo- Ŝe są one prostokątne, choć faktycznie
strzeŜenie brudnych naczyń czy brudnych na obrazie siatkówkowym powstaje ob-
przyborów kuchennych staje się źródłem raz trapezu. Wyraźnie widać to na ry-
tej samej emocji. cinie 2.3.
RYCINA 2.3 Statość spostrzegania w zakresie kształtu

Drzwi spostrzegamy przez caty czas jako obiekt prostokątny, pomimo, Ŝe na naszej siatkówce powstaje obraz
w kształcie trapezu {bodziec proksymalny). Gdyby przedstawić poniŜej serię prostych figur geometrycznych,
zaczynając od prostokąta, a kończąc wąskim trapezem, to ludzie, dobierając kształt do ksztattu drzwi, popełnią btąd
polegający na tym, Ŝe wskaŜą na kształt przypominający bardziej prostokąt.
36 PS/CHOLOGIA POZNANIA
Stałość spostrzegania dotyczy nie tylko krzywizny soczewki w naszym oku - so-
kształtu, lecz takŜe jasności, wielkości czewka uwypukla się przy spostrzeganiu
i barwy. przedmiotów bliskich, a spłaszcza przy
Stałość jasności moŜna zilustrować, spostrzeganiu przedmiotów dalekich.
opisując następujące zjawisko. Węgiel Wreszcie stałość barwy polega na tym,
oświetlony światłem słonecznym nadal Ŝe barwa przedmiotu wydaje się nam stała,
wydaje się nam czarny, a kartka papieru choć barwa obrazu na siatkówce taka nie
leŜąca w ciemnej piwnicy w dalszym ciągu jest. Pomidor oświetlony niebieskim świa-
wydaje się nam biała. Gdybyśmy zmierzyli tłem (jeśli na przykład stragan przykryty
ilość światła odbitego od węgla i od kartki, jest niebieską folią lub plandeką) powinien
to okazałoby się, Ŝe od węgla odbija się wydawać się nam fioletowy, a faktycznie
więcej światła aniŜeli od kartki. Powinien nadal widzimy go jako owoc o barwie
być zatem jaśniejszy, a wcale tak nie jest. czerwonej. Tu oko i układ wzrokowy do-
Jak wytłumaczyć to zjawisko? Najprostsze konują wyrafinowanej analizy bodźców. Po-
wyjaśnienie głosi, Ŝe po prostu odwołu- midor spostrzegamy centralną częścią pola
jemy się do swojej wiedzy: wiemy, Ŝe wę- widzenia (widzenie centralne), natomiast
giel jest czarny, a papier biały. Jest jednak barwa światła padającego na pomidor reje-
prostsze wyjaśnienie, które nie wymaga strowana jest w widzeniu peryferycznym.
odwoływania się do wiedzy człowieka. Układ wzrokowy wprowadza do informacji
OtóŜ nasze oko rejestruje nie tylko poje- odbieranych z centralnej części pola wi-
dyncze cechy, ale takŜe ich konfiguracje. dzenia poprawkę opartą na danych pocho-
Węgiel w słońcu i tak jest ciemniejszy od dzących z części peryferycznej i dzięki tej
wszystkich innych przedmiotów. Kartka poprawce pomidor nadal spostrzegany jest
papieru w piwnicy jest jaśniejsza od in- jako czerwony. Trzeba jednak pamiętać
nych przedmiotów. Nasz układ wzrokowy o tym, Ŝe stałość spostrzegania w zakresie
reaguje na stosunki jasności w pewnym barwy ma swoje granice. Kiedy twarz
środowisku, a nie na jasność bezwzględną, oświetlamy światłem o róŜnych barwach,
i dlatego węgiel wydaje się nam czarny, karnacja skóry się zmienia. Przy pewnym
a papier biały. typie lamp sodowych, które dają inten-
Stałość wielkości polega na tym, Ŝe sywne Ŝółte światło, kolor skóry nabiera
wielkość przedmiotu wydaje się stała po- trupiego odcienia. Nie naleŜy zatem uma-
mimo zmian wielkości obrazu na siat- wiać się na randki w miejscach oświetlo-
kówce. Osoba mierząca 175 cm wydaje nych takimi lampami!
się nam tak samo wysoka, kiedy widzimy W spostrzeganiu uczestniczą dwa ro-
ją z odległości 2 m, jak i z odległo- dzaje procesów: procesy dót - góra
ści 20 m. Wielkość obrazu na siatkówce (bottom-up) oraz procesy góra - dól (top-
- czyli bodźce proksymalne - jest w obu down).
wypadkach inna. I znowu przy wyjaśnie- Procesy dół - góra są zapoczątko-
niu tego zjawiska nie musimy odwoływać wane przez odbiór informacji zmysłowych
się do wiedzy na temat wzrostu danej przez narządy zmysłowe; informacje te
osoby. Wystarczy porównać wysokość tej następnie podlegają analizie na wyŜszych
osoby z wysokością innych przedmiotów. piętrach układu nerwowego, łącznie z ana-
Korekta oceny wzrostu moŜe się takŜe lizą na poziomie kory mózgowej. Na tym
opierać na danych informujących o stopniu najwyŜszym poziomie powstaje spostrze-
SPOSTRZEGANIE 37
Ŝenię - warunkiem spostrzeŜenia i roz- o ich liczbie oraz spora doza cierpliwości
poznania jakiegoś obiektu jest moŜliwość pozwalają wykryć wszystkie ukryte figury.
zinterpretowania go za pomocą informacji Poszukiwanie kierowane jest przez
zarejestrowanych wcześniej w pamięci. ogólny schemat figury, przy czym schemat
Procesy góra - dół nie są juŜ tak ten moŜe obejmować zarówno całą figurę,
oczywiste i wykraczają poza potoczne jak i jej części. Innym przykładem pro-
ujmowanie spostrzegania. Pojawiają się cesów góra - dół jest omawiane wcze-
wtedy, kiedyjwigkszą rolę w spostrzeganiu śniej zjawisko stałości w zakresie jasności.
Jedno z moŜliwych wyjaśnień, które co
zaczynają odgrywać procesy pamięciowe,
prawda uprzednio zignorowaliśmy, stwier-
które kierują poszukiwaniem i interpre-
dzało, Ŝe wiemy, iŜ węgiel jest czarny,
tacją danych zmysłowych. Uruchamianie a papier biały. A zatem nasze doświad-
takich procesów konieczne staje się wtedy, czenie wpływa na interpretację tego, co
kiedy informacja sensoryczna jest nie- przesyłają nam narządy zmysłowe.
pełna. Kiedy oglądamy zdjęcie znanego Tradycyjny obraz spostrzegania jako
polityka w gazecie codziennej - zwykle procesu związanego wyłącznie z odbiorem
zdjęcia takie są nie najwyŜszej jakości informacji zmysłowych jest nadmiernym
ze względu na technikę druku rastro- uproszczeniem. W następnym paragrafie
wego - znajomość nazwiska tego poli- rozpoczniemy analizę spostrzegania w ka-
tyka pozwala rozpoznać jego twarz. Innym tegoriach dół - góra, a w dalszych pa-
przykładem moŜe być^ wyszukiwanie figur ragrafach wprowadzimy analizy procesów
ukrytych w tle. Często dopiero informacja góra - dół.
2.2. Fazy procesu spostrzegania

Spostrzeganie traktowane jest jako proces powoduje powstanie impulsu nerwowego,
natychmiastowy, to jest uwaŜa się, Ŝe który przekazywany jest kolejno przez ko-
skoro tylko jakiś bodziec działał na nasze mórki dwubiegunowe i zwojowe siatkówki,
narządy zmysłowe, to od razu pojawia a dalej przez ciała kplankowate boczne
się spostrzeŜenie. Nic bardziej mylnego. i wzgórki czworacze^w s\rukturach pod-
Rozpatrując całą rzecz od strony fizjolo- korowych do płatów potylicznych, gdzie
gicznej, na przykładzie drogi wzrokowej, znajdują się pola wzrokowe.
moŜemy zauwaŜyć, Ŝe proces ten anga- Wyraźnie widać, Ŝe proces kodowa-
Ŝuje wiele neuronów. Światło wpadające nia fizjologicznego, opisany tu w duŜym
do oka wywołuje w siatkówce zmiany skrócie i uproszczeniu (nie uwzględniono
fotochemiczne w fotoreceptorach, czyli w tym opisie struktur, odpowiedzialnych
w czopkach i w pręcikach. Następuje tam za określenie emocjonalnego znaczenia
rozpad substancji światłoczułych i bar- bodźca), jest procesem wieloetapowym,
woczułych. W pręcikach substancją świa- złoŜonym i musi trwać pewien czas. Im-
tłoczułą jest rodopsyna, w czopkach zaś puls nerwowy wywołany przez bodźce
fotopsyny i jodopsyny (Hoyenga, Hoyenga, świetlne musi przebyć pewną drogę,
1988). Rozpad substancji światłoczułych a przewodzenie impulsów w naszym ukła-
38 PWCHOLDGIA POZNANIA
dzie nerwowym nie jest wcale tak szybkie, są jako przyjemne lub nieprzyjemne
jak większość ludzi skłonna byłaby sądzić. bądź jako korzystne albo niekorzystne,
Od strony psychologicznej moŜna wy- _ząnim jeszcze jednostka zdąŜy się zo-
róŜnić cztery fazy spostrzegania. rientować, czego one dotyczą (Óhman,
1987). Ze zjawiskami wskazującymi na
1. Rejestracja sensoryczna. W tej fazie wczesne działanie oceny emocjonalnej
następuje zmiana bodźca zewnętrznego zetknęliśmy się zapewne we własnym
na impuls nerwowy; w bardzo wielu doświadczeniu; istnieją teŜ dane ekspe-
wypadkach impulsy zawierają juŜ in rymentalne ilustrujące działanie oceny
formacje na temat specyficznych cech emocjonalnej. Rozpocznijmy od przy-
przedmiotu. Dzieje się tak wtedy, kiedy kładu z Ŝycia. Zdarza się nam spotkać
pobudzone są detektory cech, czyli na ulicy osobę, która wydaje się nam
komórki lub zespoły komórek odpo sympatyczna „od pierwszego wejrze-
wiedzialnych za wyodrębnienie specy nia". Nie potrafimy nawet stwierdzić,
ficznej cechy lub specyficznych cech czy juŜ kiedyś poznaliśmy tę osobę, czy
przedmiotu (Lindsay, Norman, 1984). przypomina nam ona kogoś znajomego,
Detektory wraŜliwe są tylko na jedną nie potrafimy nawet podać, jakie cechy
cechę, nie reagują natomiast na inne sprawiają, Ŝe wydaje się nam sympa-
cechy. Przykładowo, detektor odpowie tyczna. Czujemy po prostu, Ŝe osoba
dzialny za spostrzeganie ruchu nie za ta jest sympatyczna. Przykład ekspe-
reaguje, kiedy będzie działała na niego rymentalny dotyczy badań nadł obron-
linia pionowa. Dane z tej fazy nie są nością percepcyjną/W 1947 roku Bru-
dostępne naszej świadomości. Działa ner i Postman przeprowadzili ekspery-
nie detektorów cech omówię dokład ment, w którym przez bardzo krótki
niej w dalszych częściach tego roz czas pokazywali słowa przyzwoite i nie-
działu. Z rejestracją sensoryczna ściśle przyzwoite. Słowa dobierano tak, aby
związane jest przechowanie prostych miały tę samą długość, czyli czas po-
informacji w buforze sensorycznym trzebny na ich odczytanie powinien
albo w magazynie informacji senso- być identyczny. Okazało się jednak, Ŝe
rycznej (Sperhng, 1960). Pamięć sen ludzie potrzebowali więcej czasu na od-
soryczna daje moŜliwość utrzymania czytanie słów nieprzyzwoitych. Efekt
informacji w systemie poznawczym tak ten nazwano obronnością percepcyjną,
długo, dopóki na odebranym materiale poniewaŜ wyglądało to tak, jak gdyby
nie zostaną wykonane inne operacje ludzie bronili się przed odczytaniem
(ocena emocjonalna, kategoryzacja per- słów nieprzyzwoitych. FlloydÂllport
cepcyjna). Dokładniej działanie pamięci (cyt. za: Reykowski, 1974) w dyskusji
sensorycznej przedstawię w rozdziale 4 nad zjawiskiem obronności percepcyj-
poświęconym pamięci. nej zwrócił uwagę na pewien para-
2. Faza oceny emocjonalnej. Poprzed doks. Powiada on tak: zjawisko obron-
nio wspominaliśmy, Ŝe od dróg czucio ności percepcyjnej jest wewnętrznie
wych odgałęziają się bocznice (kolate- sprzeczne. Po to, by bronić się przed
rale), zdąŜające do struktur podkoro- rozpoznaniem słowa nieprzyzwoitego,
wych, w których następuje pierwotna musieliśmy je najpierw przeczytać, roz-
ocena emocjonalna. Bodźce oceniane poznać je następnie jako stówo nie-
SPOSTRZEGANIE 39
przyzwoite, aby potem móc się przed kategorii, do której naleŜy ten bo-
nim bronić. A skoro je przeczytaliśmy, dziec. W tej fazie następuje porównanie
to nie mogliśmy się przed nim bronić. danych sensorycznych z kategoriami
PoniewaŜ jedna faza następuje po juŜ istniejącym w pamięci. Człowiek,
'drugiej, moŜe zdarzyć się tak, Ŝe wy- jak powiada Bruner (1978), poszukuje
nik rozpoznania w fazie wcześniejszej kategorii, do której najlepiej pasowa-
blokuje uruchomienie fazy późniejszej. łyby napływające bodźce. Proces ten
Istnienie niezaleŜnej fazy oceny emo- schematycznie zilustrowano na rycinie
cjonalnej sugerują równieŜ badania nad 2.4.
pacjentami po komisurotomii, czyli po Proces poszukiwania najlepiej dopaso-
operacyjnym przecięciu spoidła wiel- wanej kategorii trwa pewien czas. Saul
kiego, struktury łączącej obie półkule Sternberg^(1969) sugeruje, Ŝe proces
mózgowe. Stwierdzono, Ŝe jeden z tych ten ma charakter sekwencyjny. Do ta-
pacjentów, który potrafi! czytać słowa kiego wniosku doszedł na podstawie
zarówno prawą, jak i lewą półkulą, nie badań nad tak zwanym efektem wiel-
potrafił ich jednak rozpoznawać, kiedy kości zbioru. Efekt ten polega na tym,
były eksponowane do prawej półkuli. Ŝe im więcej bodźców naleŜy wziąć pod
Okazało się, Ŝe słowa te nie mogły być uwagę w procesie porównywania, tym
przez badanego wypowiadane, ale po- więcej czasu to zajmuje. Eksperyment
trafił on określić, czy były to słowa po- Sternberga był prosty i elegancki. Ba-
zytywne, czy teŜ negatywne (LeDoux, dacz eksponował najpierw jedną literę,
2000). a następnie litera ta znikała. W polu
3. Faza rozpoznania treści bodźca. widzenia badanego pojawiał się zbiór
MoŜemy ją równieŜ określić jako fazę liter o róŜnej wielkości, a zadaniem
oceny semantycznej. Pojawia się teraz badanego było stwierdzenie, czy zbiór
rozpoznanie bodźca, czyli określenie ten zawiera literę wcześniej ekspo-
RYCINA 2.4 Proces poszukiwania kategorii, do której najlepiej pasowałyby dane sensoryczne odbierane za
pośrednictwem narządów zmysłowych
Wyraźnie widać, Ŝe dane sensoryczne są zdecydowanie bogatsze aniŜeli dane pamięciowe.

40
nowaną, czy teŜ nie. Okazało się, podówczas dla wszystkich oczywiste.
Ŝe im większy był zbiór, tym wię- JednakŜe w wielu wypadkach komuni-
cej czasu to zabierało. Udało się katy metaforyczne rozumiane są tylko
nawet obliczyć, o ile wydłuŜa się przez nielicznych, a poza tym róŜne in-
czas podejmowania decyzji po doda- terpretacje jednego komunikatu mogą
niu jednego elementu do drugiego być równoprawne. Przeczytajmy frag-
zbioru - czas ten wynosił 38 mi- ment wiersza Wisławy Szymborskiej,
lisekund. Potem jednak okazało się, pochodzącego z tomu Widok z ziarn-
Ŝe moŜna znaleźć inne wyjaśnie- kiem piasku (1997):
nie uzyskanych danych (Towsend,
1971), zakładające, Ŝe przeszukiwa- Ma około czterdziestki, ale nie w tej chwili.
nie ma charakter równoległy. Nieza- Jest - ale tylko tyle, ile w brzuchu matki
leŜnie od tego, które z tych wyja- za siedmioma skórami, w obronnej ciemności.
śnień jest poprawne, moŜna stwier-
Jutro wygłosi odczyt o homeostazie
dzić, Ŝe dzięki dłuŜej trwającemu
przeszukiwaniu udaje się znaleźć ka- w kosmonautyce metagalaktycznej.
tegorię lepiej dopasowaną, czyli - mó- Na razie zwinął się, zasnął.
wiąc inaczej, spostrzeŜenie będzie do-
kładniejsze niŜ w wypadku kategorii Wiersz ten literalnie opisuje pewne za-
słabo dopasowanej. Fakt odnalezienia chowanie, ale na poziomie metaforycznym
pewnej kategorii (na przykład takiej, dotyczy czegoś zupełnie innego. KaŜdy
jak „stół" czy „osoba ciepła emocjo- z czytających moŜe inaczej odczytać tę
nalnie") pozwala na wykonywanie in- metaforę. Inaczej odczyta ją psycholog,
nych operacji poznawczych na sys- inaczej biolog, inaczej inŜynier. Metafory
temie kategorii. Wiemy na przykład, pozwalają komunikować pewne informacje
Ŝe stoły są meblami, Ŝe zwykle stoją nie wprost i dają bezpośredni dostęp do
w takim, a nie innym miejscu i tak intencji twórcy danej metafory.
dalej. Podobnie mówimy, Ŝe osoby cie- Istnienie fazy oceny znaczenia me-
płe emocjonalnie są osobami empa- taforycznego dowodzi, Ŝe spostrzeganie
tycznymi i w razie potrzeby udzie- nie jest procesem wyłącznie zmysłowym,
lają wsparcia, nie oczekując niczego ale w jego skład mogą wchodzić procesy
w zamian. wnioskowania, odwołujące się do indywi-
4. Faza oceny znaczenia metaforycz- dualnego systemu znaczeń danej osoby.
nego. Spostrzeganie nie zawsze koń- Raz jeszcze ujawnia się tu wspomniane
czy się prostym rozpoznaniem, Ŝe dany wcześniej zjawisko, polegające na tym,
obiekt to na przykład stół. Ludzie, acz Ŝe granice między poszczególnymi proce-
nie wszyscy, potrafią dostrzegać inny sami poznawczymi czy ich fazami mają
sens odbieranych bodźców. W czasie charakter płynny i wprowadza się je dla
stanu wojennego wiele osób nosiło wygody opisu, nie są zaś ostre w świe-
wpięte w ubranie oporniki, co wcale nie cie rzeczywistym. Spostrzeganie obejmuje
oznaczało, Ŝe przed chwilą naprawiały tu proces wnioskowania, co zapewne nie
one radio lub telewizor albo Ŝe są człon- dziwi psychologów społecznych, natomiast
kami związku elektryków. Znaczenie dla psychologów poznawczych nie jest to
tego komunikatu metaforycznego było rozwiązanie oczywiste.
SPOSTRZEGANIE 41
2.3. Spór o strukturę spostrzeŜeń w psychologii klasycznej

jako wprowadzenie do analizy relacji między elementami
sensorycznymi i percepcyjnymi
W psychologii klasycznej toczył się j>pór Stanowisko zakładające prymat całości
o naturę relacji między wraŜeniami i spo- pojawiło się później - w wieku XX. Nosi
strzeŜeniami. Spór ten dokładnie referuje ono nazwę psychologii postaci (psychologii
Tomaszewski (1968). Nie będziemy tu pró- Gestalt2), psychologii całości bądź struktu-
bowali go rozstrzygać, gdyŜ - jak wszyst- ralizmu. Jego zwolennicy nie poszukiwali
kie wielkie spory w psychologii - jest tak solidnej podstawy dla swojej koncep-
on trudno rozstrzygalny czy wręcz nie- qi, jaką dla asocjacjonistów była teoria
rozstrzygalny. Ogólnie rzecz biorąc, spór atomistyczna w fizyce. Poparcie dla ich
ten dotyczy tego, co jest waŜniejsze: część poglądów pochodziło przede wszystkim
czy całość. Czy o cechach całości moŜemy z psychologii, a takŜe z nowych teorii
wnioskować na podstawie znajomości cech w fizyce, takich jak teoria pola. Do najwy-
części, czy teŜ jest na odwrót, to jest cechy bitniejszych przedstawicieli tego kierunku
części są wyznaczane przez cechy całości. naleŜeli między innymi Max Wertheimer,
Czy całość jest pierwotna, czy teŜ pier- Kurt Koffka oraz Wolfgang Kóhler. Później
wotne są części, z których całość ta została w tym nurcie pojawia się nazwisko Kurta
zbudowana. Rozwiązanie tego problemu Lewina, który wprawdzie nie zajmował
nie jest wcale takie oczywiste, poniewaŜ
się bezpośrednio spostrzeganiem, ale miał
odpowiedź na postawione tu pytania zaleŜy
olbrzymie zasługi w podjęciu badań nad
od tego, czy psychologię traktujemy jako
motywacją i myśleniem.
dyscyplinę, która powinna upodobnić się
do nauk przyrodniczych, gdzie obowiązuje Główne tezy obu klasycznych teorii
zasada prymatu części nad całością (przy- spostrzegania przedstawiam w tabeli 2.1.
kładem niech będzie teoria atomistyczna), Przeanalizujmy teraz poszczególne
czy teŜ jako dyscyplinę, która naleŜy do wiersze tabeli: pozwoli to na lepsze zrozu-
nauk humanistycznych, gdzie obowiązuje mienie róŜnic między tymi dwoma typami
zasada holizmu. koncepcji.
Te dwa ogólne stanowiska mają swoje W pierwszym wierszu mowa jest
odnośniki w teorii spostrzegania. Stano- o ogólnych załoŜeniach filozoficznych obu
wisko zakładające prymat części znane koncepcji. Koncepcja atomistyczna za-
jest jako asocjacjonizm albo jako atomizm. kłada, Ŝe części są waŜniejsze aniŜeli ca-
Pojawiło się ono wcześniej - juŜ w wieku łość, czyli - mówiąc inaczej - wraŜenia
XIX. Związane było z naturali stycznym są pierwotne w stosunku do spostrzeŜeń.
ukierunkowaniem ówczesnej psychologii. Teoria postaci uznaje zaleŜność odwrotną,
Jego przedstawicielami byli między innymi a mianowicie, Ŝe istnieje prymat spostrze-
Wundt i Titchener. Ŝeń nad wraŜeniami. To całość albo po-
2
Psychologia Gestalt jest takŜe określeniem pewnego współczesnego kierunku terapeutycz-
nego, który równieŜ przyjmuje załoŜenia holistyczne, ale nie dotyczy spostrzegania.
TABELA 2.1 Porównanie asocjacjonizmu i strukiuralizmu (psychologii postaci)
ASOCJACJONIZM (ATOMIZM) STRUKTURALIZM {PSYCHOLOGIA POSTACI)
prymat części nad całością prymat całości nad częściami

wraŜenia są pierwotne, a spostrzeŜenia wtórne spostrzeŜenia są pierwotne, a wraŜenia moŜna po-
znać dopiero na podstawie analizy spostrzeŜeń
łączenie wraŜeń w spostrzeŜenia następuje na wyodrębnianie całości następuje na podstawie zasad
t
podstawie praw kojarzenia p\'ś'< L J£F ' Wertheimera; zasady te mają charakter wrodzony
wszystkie części w polu percepcyjnym są jed- w polu percepcyjnym moŜna wyodrębnić figurę
nakowo waŜne (część waŜniejsza) oraz tło (część mniej waŜna)
nie są znane fizjologiczne podstawy wraŜeń nieznane są fizjologiczne podstawy spostrzeŜeń oraz
subiektywnie pierwotnych ich spoiwa
główny problem: jakie wraŜenia stanowią kon- giówny problem: izomorfizm, czyli powstawanie
stytutywną część spostrzeŜenia obrazów nerwowych w mózgu
stać określa właściwości elementów, które kiegoś przedmiotu. Nawet wtedy, kiedy
wchodzą w jej skład. Ten sam element wyizolujemy barwę czerwoną z jakiegoś
w obrębie róŜnych spostrzeŜeń staje się przedmiotu (załóŜmy, Ŝe siedzimy we-
czymś zupełnie innym. Niezbyt czysta wnątrz czerwonej kuli), to i tak ujawnia się
barwa czerwona na szarym tle wydaje „kontekst historyczny" spostrzegania - na
się nam bardzo czysta i wyrazista. Jeśli odbiór barwy czerwonej, która w całości
tę samą barwę umieścimy na tle czy- wypełnia pole naszego widzenia, wpływa
sto czerwonym, wówczas wyda się nam to, co widzieliśmy wcześniej. Gdyby to
ona brudna i szara. Wyraźnie ujawnia rozumowanie poprowadzić dalej, to mo-
się tu wpływ kontekstu na spostrzeganie glibyśmy powiedzieć, Ŝe jedyną osobą,
poszczególnych elementów. Analogiczne u której na pewno nie istnieje „kontekst
efekty moŜna odnotować w spostrzega- historyczny" spostrzegania, jest noworo-
niu ludzi. Usta pomalowane ciemnoczer- dek. Zbadanie tego, co noworodek widzi,
woną pomadką wyglądają zupełnie inaczej jest jednak bardzo utrudnione ze względu
u blondynki niŜ u brunetki, choć kolor na to, Ŝe nie moŜe on nas o tym poinfor-
kredki jest taki sam. Zwolennik atomi- mować. Przykład oddziaływania kontekstu
zmu moŜe powiedzieć, Ŝe barwę czer- na spostrzeganie przedstawia rycina 2.5.
woną, o której mowa w przytoczonych W drugim wierszu tabeli mówi się
przykładach, moŜna umieścić poza kontek- o pierwotności wraŜeń lub spostrzeŜeń.
stem i wtedy będziemy mieli do czynienia Jak to jest - czy najpierw odbieramy wra-
z rzeczywistym jej obrazem. Zwolennik Ŝenia, czy teŜ najpierw spostrzegamy cały
strukturalizmu moŜe na to odpowiedzieć, przedmiot, a dopiero potem wyodrębniamy
Ŝe w warunkach naturalnych zawsze spo- w nim poszczególne wraŜenia? Gdyby-
strzegamy barwy w pewnym kontekście, śmy najpierw odbierali wraŜenia, a potem
zawsze barwa czerwona jest barwą ja- budowali z nich spostrzeŜenia, to efekt
SPOSTRZEGANIE
końcowy zawsze byłby taki sam. Psycho- rzadziej były stosowane do wyjaśnienia
logowie postaci skonstruowali cały szereg spostrzegania. W dalszych uwagach skon-
figur wieloznacznych, w których moŜna centrujemy się na prawie kojarzenia przez
wyodrębnić dwa niezaleŜne elementy. Do styczność w czasie i przez styczność
najbardziej znanych naleŜą sześcian Nec- w przestrzeni.
kera oraz schodki Schródera.
Gdyby prawdziwa była koncepcja aso-
cjacjonistyczna, wówczas winniśmy wi-
dzieć jedną i tylko jedną figurę na kaŜdym
z rysunków przedstawionych na rycinie
2.6. KaŜdy z nich składa się ze skoń-
czonej liczby cech elementarnych, które
winny dawać jeden i tylko jeden obraz.
W wypadku innych figur dwuznacznych
moŜemy widzieć rzeczywiste przedmioty,
gdzie wskaźniki związane z trzecim wy-
miarem odgrywają nieco mniejszą rolę.
Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy łą-
czenia elementów w całość. Asocjacjoni-
ści przyjmowali, Ŝe istnieją cztery pod-
stawowe prawa kojarzenia. Sformułował
je Arystoteles. Są to prawa kojarzenia RYCINA 2.5 Wptyw kontekstu na spost.zeganie
przez styczność w czasie, przez styczność Ten sam element graficzny spostrzegany jest
jako liczba 13 albo jako litera 8 w zaleŜności
w przestrzeni, przez podobieństwo oraz od tego, czy oglądamy kolumnę środkową tej
przez kontrast. Te dwa ostatnie prawa tablicy, czy teŜ oglądamy środkowy wiersz.
RYCINA 2.6 Sześcian Neckera i schodki Schródera

Przy dtuŜszym wpatrywaniu się w kaŜdą z tych figur moŜemy widzieć ją tak, jak gdybyśmy oglądali ją z dotu, albo teŜ
tak, jak gdybyśmy oglądali ją z góry. Sześcian Neckera jest bardziej zadziwiający. MoŜemy sobie wyobrazić, Ŝe kulka
znajduje się na jednej z bocznych ścian - wtedy widzimy go w jeszcze innym potoŜeniu. Widzimy go z boku!
W wypadku styczności w czasie łą- Oczywiście, przy spostrzeganiu złoŜonych

czymy ze sobą te elementy, które wspól- obiektów liczba kojarzonych elementów
występują ze sobą albo łączy je następstwo jest znacznie większa, a czasami nawet
czasowe. Na tej zasadzie spostrzegamy trudna do określenia. Asocjacjoniści uwa-
na przykład utwory muzyczne, gdzie po- Ŝali, Ŝe najwaŜniejsze jest prawo kojarzenia
szczególne dźwięki składające się na melo- przez! styczność w czasie, a pozostałe
dię występują zawsze w ściśle określonej przypadki praw kojarzenia starali się spro-
kolejności. Analogicznie przy spostrzega- wadzać do styczności w czasie. Sądzili
niu mowy musimy uwzględniać kolejność takŜe, iŜ wielokrotne łączne powtarzanie
poszczególnych elementów. Słowo „iksla- się poszczególnych elementów sprzyja po-
wok" wydaje się nam dziwaczne, ale jeśli wstaniu skojarzenia.
przeczytamy je w odwrotnej kolejności Współcześnie wiemy, Ŝe istnieje alter-
liter otrzymamy dobrze znane nazwisko natywna moŜliwość wyjaśnienia kojarzenia
Kowalski. przez styczność w przestrzeni. Przeana-
lizujmy to na podstawie przykładu doly^
czącego spostrzegania prostokąta. [Hebbj
(1969) uwaŜa, Ŝe w spostrzeganiu wystę-
puje aktywność zespołów komórkowych
oraz sekwencji fazowych. Zespoły ko-
mórkowe są wyspecjalizowanymi obwo-
dami neuronów, odpowiedzialnych za wy-
krywanie poszczególnych elementarnych
cech przedmiotu. Na rycinie 2.8. przedsta-
wiamy schematycznie przebieg spostrze-
gania prostokąta.
RYCINA 2.7 Na tym rysunku moŜna dostrzec dwie

RYCINA 2.8 Wyjaśnienie spostrzegania
kobiety, jedna starsza, druga młodsza.
prostokąta na podstawie koncepcji Hebba
Przy kojarzeniu przez styczność Strzałki określają kierunek ruchu oczu w czasie
spostrzegania.
w przestrzeni łączymy ze sobą elementy
sąsiadujące. Ten rodzaj kojarzenia ma naj-
Spostrzeganie zaczyna się od skupie-
większe znaczenie przy wyjaśnianiu spo-
strzegania wzrokowego. Prostokąt spo- nia wzroku na jednym z wierzchołków
strzegam jako prostokąt dzięki temu, Ŝe prostokąta. Zespół komórkowy odpowie-
współwystępują ze sobą cztery kąty pro- dzialny za spostrzeganie kąta prostego jest
aktywizowany przez pewien czas. Potem
ste i cztery boki równoległe do siebie.
SPOSTRZEGANIE
oko przesuwa się w kierunku następnego Psychologowie postaci proces ten opi-
wierzchołka po obwodzie prostokąta. Dla sują inaczej. Nie twierdzą, Ŝe podstawą
prostoty przykładu przyjęliśmy, Ŝe kie- łączenia wraŜeń w spostrzeŜenia jest pro-
runek ruchu gałek ocznych jest zgodny ces kojarzenia, a więc jakaś forma pro-
z kierunkiem ruchu wskazówek zegara. cesu uczenia się. Wertheimer (1923) opisał
Oko zatrzymuje się na następnym wierz- pewne zasady wyodrębniania całości, które
chołku prostokąta, gdzie kolejny kąt prosty nie są wcale związane z procesem ucze-
zostaje rejestrowany przez zespół komór- nia się. Aby uniezaleŜnić się od wpływu
kowy. Procedura ta powtarza się tak długo, uczenia się, które mogło wystąpić w wy-
dopóki oko nie trafi na wierzchołek, od padku spostrzegania rzeczywistych przed-
którego zaczęło się spostrzeganie. Seria miotów, eksponował on badanym abstrak-
ruchów pojawiających się w określonej cyjne zbiory kropek, pytając ich potem, co
kolejności i przerywanych w specyficz- widzą. Na podstawie swych badań sformu-
nych miejscach spostrzeganego obiektu, łował następujące zasady:
gdzie pobierana jest informacja o specy-
ficznych cechach, nosi miano sekwen- 1. Bliskość przestrzenna lub sąsiedztwo
cji fazowej. Z badań nad ruchami gałki w polu widzenia. Jeśli kropki były po
ocznej wiadomo, Ŝe są to ruchy przebie- łoŜone obok siebie, widziano je jako
gające po konturze spostrzeganego przed- jednolitą grupę.
miotu. Sekwencję fazową zaangaŜowaną 2. Jednakowy wygląd lub podobieństwo.
przy spostrzeganiu prostokąta moŜemy Jako pewną całość łatwo spostrzegano
opisać następująco: „rejestracja kąta pro- kropki tego samego koloru lub kropki
stego - ruch w prawo - rejestracja kąta róŜniące się od innych wielkością. Tak
prostego - ruch w dół - rejestracja kąta samo w jedną figurę łatwo łączono
prostego - ruch w lewo - rejestracja kąta elementy o tym samym kształcie.
prostego - ruch w górę". Po pewnym 3. „Wspólna droga". Elementy porusza
czasie sekwencja ta się utrwala i wystarczy jące się w tym samym kierunku widzi
zaktywizowanie jej początkowych faz, aby się jako odrębną grupę.
pozostałe informacje zostały przywołane 4. Dobra kontynuacja lub dobra figura.
z pamięci. Gdy grupa zbudowana jest wedle jed
Z analizy tego przykładu wynika, Ŝe nolitej zasady, łatwiej ją wyodrębnić
łączenie elementów w całość odbywało aniŜeli wówczas, kiedy te zasady są
się na zasadzie styczności w czasie, a nie róŜne. Tak samo łatwiej wyodrębnić
styczności w przestrzeni. Proces spostrze- takie ukiady, które tworzą linię za
gania zawiera szereg faz, które występują mkniętą, aniŜeli układy otwarte.
w określonej kolejności, co oczywiście 5. Niewielkie rozmiary. Łatwiej wyod
zajmuje pewien czas. Nie spostrzegamy rębniamy te elementy, które cechują
całego prostokąta od razu, jak dawniej się niewielkimi rozmiarami. Na ryci
sądzili asocjacjoniści. Prostokąt ten jest nie 2.9 przedstawiono krzyŜ maltański.
zbyt duŜy, by moŜna było objąć go jednym W części e znajdują się faktycznie dwa
rzutem oka. Zatem nie moŜemy spostrze- krzyŜe, ale łatwiej dostrzegamy ten,
gać wszystkich kątów prostych jednocze- który ma węŜsze ramiona.
śnie, jak sugerowałaby zasada styczności 6. Symetria. Łatwiej wyodrębnić figury
w przestrzeni. symetryczne aniŜeli niesymetryczne.
46 PStCHOLDGIA POZNANIA
MoŜe to być szczególny wypadek zasady ściwie doceniony dopiero w ostatnich

opisanej w punkcie 4., a mianowicie latach. Czynnik ten sprawia, Ŝe ocze-
zasady „dobrej" figury. 7j Zgodność z kiwanie człowieka na pojawienie się
chwilowym nastawieniem. Jest to czynnik pewnego układu bodźców znacznie uła-
o kluczowym znaczeniu dla twia jego spostrzeganie. Przykładowo,
spostrzegania, który został wła- jeśli pokazujemy człowiekowi siedem
f RYCINA 2.9 Przyktady łączenia elementów

w całości, ilustrujące zasady Wertheimera
Część a przedstawia wyjściowy układ kropek; część b — dzięki zasadzie bliskości spostrzegamy sześć wierszy kropek;
część c - dzięki zasadzie jednakowego wyglądu spostrzegamy naprzemienne kolumny kropek i kwadratów; zauwaŜmy,
Ŝe odległości między kolumnami i rzędami są identyczne; część d - dzięki zasadzie dobrej kontynuacji spostrzegamy
dwie przecinające się linie ab i cd, a nie dwa kąty, połączone wierzchołkami; część e - maie rozmiary ułatwiają
spostrzeŜenie czarnego krzyŜa maltańskiego, choć na rysunku widnieje równieŜ krzyŜ biały; część f to ilustracja
zgodności z chwilowym nastawieniem - wydaje się, Ŝe rysunek został przerwany i po prawej stronie powinna znaleźć się
jeszcze jedna linia obok samotnej sąsiadki.
SPOSTRZEGANIE
tto
linii ułoŜonych jedna za drugą w taki 47
sposób, Ŝe dwie pierwsze są blisko
siebie, potem następuje przerwa, trze- Psychologowie postaci poszli w zupełnie
cia i czwarta znów są blisko siebie innym kierunku. PoniewaŜ spostrzeŜenie
i tak dalej, to wtedy, kiedy mamy do jest pierwotne, w związku z tym moŜna
czynienia z tymi samymi liniami, poło- z góry wyodrębnić cechy zróŜnicowane
Ŝonymi w tych samych odległościach, pod względem waŜności. Jednym z podsta-
spodziewamy się wystąpienia jeszcze wowych pojęć stało się dla psychologów
jednej linii, będącej dopełnieniem do postaci pojęcie figury i tła. Figura jest waŜ-
ostatniej pary. Czynnik ten działa rów- niejszym elementem pola percepcyjnego,
nie silnie przy spostrzeganiu bodźców tło natomiast jest mniej waŜne. RozróŜnie-
sensownych. nie to wprowadził duński psycholog, Edgar
8. Ubiegłe doświadczenie i przyzwyczaje- Rubin (1921). Wymienia on następujące
nia. Kiedy czytamy ksiąŜkę i napoty- róŜnice między figurą a tłem:
kamy błejl nieusunięty w korekcie (na
przykład słowa połączone ze sobą), na 1. Figura ma pewien kształt, tło zaś jest
ogół nie sprawia nam Ŝadnej trudności spostrzegane jako coś bezkształtnego.
wyeliminowanie tego błędu, a czasami 2. Tło wygląda tak, jak gdyby rozprze
nawet go nie spostrzegamy. Werthe- strzeniało się za figurą w sposób ciągły,
imer uwaŜa jednak, Ŝe czynnik ten a nie jak gdyby było przerwane przez
odgrywa drugoplanową rolę; w zasadzie figurę.
najpierw trzeba próbować wyjaśniać 3. Figura wydaje się wysunięta ku przo
spostrzeganie za pomocą tych czyn- dowi, tło zaś wygląda tak, jak gdyby
ników, które działają w sposób bez- było z tylu.
pośredni, a dopiero potem sięgać do 4. Figura ma charakter rzeczy, a tło przed
doświadczenia. Wynikało to z ogólnego stawia się jako nieukształtowany mate
nastawienia psychologii postaci, która riał.
przeciwstawiała się asocjacjonizmowi, 5. Figura silniej się nam narzuca, jest
podkreślającemu podstawową rolę pro- łatwiej zapamiętywana i wydaje się
cesów uczenia się w spostrzeganiu bardziej sensowna.
(kojarzenie). 6. Figura wydaje się jaśniejsza od tła.
Zwolennicy stanowiska atomistycznego
przyjmowali, Ŝe w polu percepcyjnym Rubin zwrócił takŜe uwagę na to, Ŝe
trudno wyodrębnić elementy, które byłyby w wypadku bodźców czarno-bialych mamy
waŜniejsze od pozostałych. Jest to zro- tendencję do spostrzegania figury i roz-
zumiale, poniewaŜ spostrzeŜenie powstaje poznawania kształtu w tej części obrazu,
w wyniku kojarzenia wraŜeń, a w związku która jest czarna, natomiast znalezienie
z tym Ŝadne wraŜenie nie moŜe być uprzy- figury w części białej jest zdecydowanie
wilejowane, poniewaŜ mogłoby to dopro- trudniejsze. Wyraźnie widać to na rycinie
wadzić do powstawania spostrzeŜeń nie- 2.10.
dokładnych lub wręcz błędnych. Dopiero Podział pola percepcyjnego występuje
wtedy, kiedy juŜ powstanie spostrzeŜenie, takŜe w spostrzeganiu słuchowym. W mu-
moŜna mówić o takich cechach, które są zyce tłem jest akompaniament, natomiast
waŜne, i takich, które są mniej waŜne. ^figurą melodia. Sprawa komplikuje się
nieco w wypadku takich form muzycznych,
jak rap czy techno, w których akompania-
ment staje się figurą (niech mi raperzy Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy pro-
wybaczą, Ŝe nie traktuję ich tekstów jako blemów, które w niewielkim stopniu mo-
figury). gli podjąć zwolennicy teorii atomistycznej
i teorii postaci. WraŜenia i spostrzeŜe-
nia wyodrębniali oni na podstawie analizy
introspekcyjnej - czyli, mówiąc inaczej,
uwaŜali oni, Ŝe pewne elementy naszego
doświadczenia są subiektywnie pierwotne.
Nie podejmowali natomiast problemu me-
chanizmów fizjologicznych odpowiedzial-
Rycina 2.10
nych za wyodrębnianie subiektywnie pier-
PoniewaŜ jesteśmy przyzwyczajeni do poszukiwania wotnych wraŜeń i spostrzeŜeń. Dopiero
figury w części zadrukowanej na czarno, wykrycie
stówa „tie" (ang. krawat, węzet) w części biatej późniejsze badania, jakie zaczęto prowa-
nastręcza nam pewne trudności. dzić w latach pięćdziesiątych XX wieku,
pokazały, Ŝe nie zawsze udaje się zna-
W pewnych sytuacjach moŜe nastę- leźć mechanizmy fizjologiczne, które by-
pować zamiana figury i tla. To, co było łyby odpowiedzialne za kodowanie cech
tłem, staje się figurą, figura zaś staje subiektywnie pierwotnych. Przykładowo,
się ttem. Najbardziej znany przykład figur wydaje się, Ŝe taką cechą subiektywnie
odwracalnych to rysunek przedstawiający pierwotną jest kształt, natomiast badania
fizjologiczne wykazały, Ŝe za spostrzeŜenie
wazę i dwa profile. Warto zwrócić uwagę
kształtu odpowiedzialne są mechanizmy
na to, Ŝe jest to rysunek czarno-biały, który
wyodrębniania linii oraz kątów.
wyraźnie widzimy jako coś skonstruowa- Jeszcze trudniejsze jest wyodrębnienie
nego przez grafika (ryc. 2.11). mechanizmów odpowiedzialnych za spo-
iwo spostrzeŜenia. Nie wiemy, jaki mecha-
nizm fizjologiczny sprawia, Ŝe róŜne wła-
ściwości są przypisywane jednemu przed-
miotowi. Pewnym rozwiązaniem moŜe być
teoria sekwencji fazowych Hebba, o której
wspominaliśmy wcześniej. Wedle tej kon-
cepcji za spostrzeganie całości przedmiotu
odpowiada opanowana w trakcie uczenia
się sekwencja zespołów komórkowych,
które były pobudzane w określonej ko-
lejności. Sprawa jest jednak niewątpliwie
bardziej skomplikowana, poniewaŜ opisy-
Rycina 2.11
wany przez nas przykład dotyczył spo-
Przy dłuŜszym wpatrywaniu się widzimy w części strzegania wzrokowego. Olbrzymia więk-
centralnej wazę, a po pewnym czasie moŜemy
dostrzec profile zwrócone do siebie. szość naszych spostrzeŜeń to spostrzeŜe-
nia polisensoryczne, w których zawarte
Później przekonamy się, Ŝe analogiczne są informacje pochodzące z róŜnych na-
efekty moŜemy uzyskać w zakresie spo- rządów zmysłowych. Nawiasem mówiąc,
strzegania przedmiotów. fakt polisensoryczności spostrzegania jest
Tl
SPOSTRZEGANIE
ignorowany w większości badań ekspery- jakie cechy moŜna odejmować „bezkarnie"

mentalnych nad percepcją. Neisser (1976) od spostrzeŜenia róŜy, a róŜa nadal pozo-
sarkastycznie zauwaŜa, Ŝe 99,9% badań stanie róŜą.
dotyczy spostrzegania jednozmystowego, Psychologia postaci z kolei ma na
które w naszym codziennym Ŝyciu wystę- swoim koncie inny błąd - koncepcję izo-
puje niezwykle rzadko. Stąd teŜ nie budzi morfizmu. Zwolennicy tej koncepcji uwa-
zdziwienia fakt, Ŝe wtedy, kiedy psycho- Ŝali, Ŝe w mózgu tworzą się obrazy spo-
logowie postaci czy asocjacjoniści mówili strzeganych przedmiotów i Ŝe kształty
o kojarzeniu wraŜeń czy o wyodrębnianiu konfiguracji pól bioelektrycznych pojawia-
całości, niemal wyłącznie odwoływali się jących się przy widzeniu pewnych obiek-
do spostrzegania wzrokowego.Tymczasem tów są dokładnie takie same jak kształty
wystarczy odwołać się do przykładu spo- tych obiektów. JednakŜe w badaniach em-
strzegania bliskiej osoby, by się przekonać, pirycznych nie udało się potwierdzić ist-
Ŝe spostrzegamy ją nie tylko wzrokowo, nienia takiego zjawiska. NiezaleŜnie od
lecz takŜe słyszymy, odczuwamy jej dotyk,
tego, jak dokładny będzie zapis elektroen-
smak czy zapach. Czy w takim wypadku
cefalograficzny, to i tak przy spostrzeganiu
moŜna mówić o zasadzie kontynuacji, do-
na przykład koła powstające w mózgu po-
brej drogi, zasadzie podobieństwa elemen-
budzenia nie będą miały kolistego kształtu.
tów, o podziale pola percepcyjnego na fi-
gurę i tło albo o kojarzeniu przez styczność Wynika to po prostu stąd, Ŝe informacja
w czasie? Z pewnością nie - opis w takich o kształcie kodowana jest nie przez układ
kategoriach jest absolutnie niewystarcza- pobudzeń dopływających do mózgu, ale
jący, i to nie tylko ze względu na to, Ŝe nie- przez wyspecjalizowane komórki nerwowe
wystarczające są wspomniane wcześniej albo przez zespoły komórek, z których im-
reguły. Jest on niewystarczający takŜe dla- pulsy są odczytywane jako kształt kolisty.
tego, Ŝe owa bliska osoba jest dla nas kimś Jak współcześnie podchodzi się do pro-
niesłychanie waŜnym i w związku z tym blemu relaq'i między częścią a całością
w spostrzeganiu występuje wiele danych, w percepcji? Po pierwsze, stwierdzono,
które mają dla nas charakter aprioryczny Ŝe w róŜnych fazach spostrzegania relacje
(na przykład apriorycznie przyjmujemy, Ŝe te przedstawiają się odmiennie. i^W £a-
osoba ta nas nie oszukuje, Ŝe nie stara się zie rejestracji sensorycznej poszczególne
nas wykorzystać i tak dalej). wraŜenia rejestrowane są równolegle i nie-
Przejdźmy wreszcie do ostatniego zaleŜnie od siebie. MoŜna powiedzieć, Ŝe
wiersza tabeli 2.1. Asocjacjonizm nie od- w odniesieniu do tej wczesnej fazy
powiada na pytanie, jakie wraŜenia są kon- spostrzegania triumfuje podejście atomi-
stytutywną częścią spostrzeŜenia. W wy- styczne. JednakŜe juŜ w fazie wstępnej
padku bodźców o duŜym stopniu złoŜo- oceny emocjonalnej sytuacja się zmienia.
ności trudno podać pełną listę wraŜeń, Wówczas wykrycie pewnych właściwości
które muszą być zsumowane. Poza tym nie waŜnych emocjonalnie zmienia percepcję
wszystkie wraŜenia są jednakowo waŜne obiektu w taki sposób, Ŝe pasuje to bardziej
dla powstania spostrzeŜenia. Gdy róŜa nie do opisu proponowanego przez psycho-
ma charakterystycznego dla siebie zapa- logię postaci. Faza oceny semantycznej
chu, nadal będziemy spostrzegali ją jako moŜe zawierać zarówno elementy asocja-
ten sam kwiat. Pojawia się zatem pytanie, cjonistyczne, jak i postaciowe.
PSYCHOIDGIA
POZNANIA
50
2.4. Spostrzeganie jako proces kategoryzacji

percepcyjnej
W paragrafie 2.1. zwróciliśmy uwagę na Dwa spośród tych czterech rodzajów de-
to, Ŝe w trakcie spostrzegania następuje tektorów moŜna zidentyfikować jako de-
interpretacja danych, nadchodzących z na- tektory owadów, które są pokarmem dla
rządów zmysłowych, przy uŜyciu kategorii Ŝaby, oraz detektory bocianów. W istocie
pojęciowych. Wyraźnie to widać na rycinie rzeczy detektory te reagowały jednak na
2.5. Przedstawimy teraz kolejne etapy bardzo proste właściwości stymulacji, bę-
tego procesu, poczynając od rejestraq'i dące sygnałem tego, Ŝe jakiś przedmiot
sensory cznej. jest „bocianem" lub „owadem".
Detektory owadów pozwalają zidenty-
fikować drobne kształty szybko porusza-
2.4.1. jące się w polu widzenia. Jeśli w polu
Kategoryzacja sensoryczna - widzenia pojawiał się drobny, ruchomy
detektory cech i ich gatunkowe i wypukły obiekt, pewne typy komórek
zróŜnicowanie. Specyficzność detektorów zwojowych w siatkówce zaczynały wysyłać
twarzy i ich roli w funkcjonowaniu impulsy do mózgu. W miarę jak obiekt
społecznym i emocjonalnym ten przesuwał się w kierunku centrum
pola widzenia, częstość tych impulsów
Organizmy Ŝywe odbierają informacje ze wzrastała i w końcu, gdy przekroczyła
środowiska w wysoce specyficzny sposób. pewną wartość krytyczną, pojawiała się
Informacje kodowane są poprzez detek- reakcja ruchowa - szybki ruch języka
tory cech, czyli przez zespoły komórek i zagarnięcie zdobyczy do jamy gębowej.
nerwowych, wyspecjalizowane w odbio- śaba zapewne spostrzega owady zupełnie
rze wybranych cech, takich jak barwa, inaczej, aniŜeli my je widzimy. Bardzo
wielkość, ruch czy połoŜenie w polu wi- istotnym warunkiem spostrzegania jest
dzenia. Detektory te mogą być zlokalizo- ruch. Kiedy w pobliŜu Ŝaby rozłoŜono
wane w narządach zmysłowych, bądź teŜ duŜą liczbę martwych owadów, nie zdra-
na wyŜszych piętrach układu nerwowego, dzała ona wcale ochoty do ich zjedze-
z korą mózgową włącznie. Czytelnika zain- nia - zaczynała się nimi interesować do-
teresowanego mechanizmami fizjologicz- piero wtedy, gdy sztucznie wprawiono je
nymi działania poszczególnych detektorów w ruch.
odsyłamy do pracy Lindsaya i Normana „Detektor bociana" u Ŝaby reagował
(1984), bardzo szczegółowo referującej tę na duŜy przesuwający się cień w polu
problematykę. Tu natomiast ograniczymy widzenia. Reakcja motoryczna Ŝaby miała
się tylko do analizy funkcjonalnej, pomija- tu odmienny charakter i była to reakcja
jąc szczegóły fizjologiczne. ucieczki. Kiedy do Ŝaby zbliŜa się czło-
Seria pomysłowych eksperymentów wiek, reaguje ona na niego identycznie
nad procesami widzenia u Ŝaby, prze- jak na bociana. Widać więc, Ŝe świat spo-
prowadzonych przez Lettvina, Maturanę, strzegany przez Ŝabę jest bardzo prosty.
McCulloch i Pittsa (1959), wykazała, Ŝe Znajdują się w nim wyłącznie obiekty do
w oku Ŝaby są cztery rodzaje detektorów. jedzenia oraz obiekty zagraŜające.
SPOSTRZEGANIE 51
Dla porównania - pająk widzi owady Ruchy sowy nie były więc krępowane
w zupełnie inny sposób^-ijejęstruje on kablami słuchawkowymi. Okazało się, Ŝe
drgania sieci, w którą wpadła zdobycz. manipulując odstępem między dźwiękami
Częstość drgań informuje pająka o rodzaju emitowanymi do prawego i do lewego
zdobyczy - inaczej brzęczy mucha, inaczej ucha, moŜna bardzo precyzyjnie sterować
na przykład komar. Informacja wzrokowa uderzeniami dzioba sowy. Badacze potrafili
jest dla niego niemal nieistotna. Kiedy określić miejsce uderzenia z dokładnością
bowiem przyłoŜono drgające widełki stro- do 1 cm.
ikowe do sieci pajęczej, pająk szybko zbli- Systemy lokalizacji poŜywienia muszą
Ŝał się do nich i oplątywał je swoimi nićmi być bardzo precyzyjne, poniewaŜ to wła-
(Leontiew, 1962). śnie od nich zaleŜy utrzymanie się da-
Jeszcze inne rozwiązanie ewolucyjne nego organizmu przy Ŝyciu. Jednocześnie
zostało wykorzystane u sowy, która re- spostrzeganie oparte na detektorach cech
aguje na bodźce dźwiękowe, a ściślej - na znacznie ogranicza ilość dostępnych infor-
róŜnicę czasową pomiędzy bodźcami do- macji docierających ze środowiska. W opi-
cierającymi do prawego i do lewego ucha. sanym wcześniej przykładzie Ŝaba . jest
Sowa jest wprawdzie obdarzona dobrym zdolna do wykrywania much i bocianów
wzrokiem, ale w nocy dobry wzrok nie w swoim otoczeniu, a inne rzeczy będą
wystarcza, by zauwaŜyć szarą myszkę. przez nią niewykrywane albo teŜ będą
Dlatego teŜ do lokalizacji zdobyczy wy- wykrywane jako poŜywienie lub bociany.
korzystuje ona słyszenie stereofoniczne. Niewielkie są szansę na to, by Ŝaba mogła
Kiedy pisk dobiega najpierw do prawego podziwiać Mglisty poranek Alfreda Sisleya,
ucha, a potem do lewego, oznacza to, Ŝe poniewaŜ płótno to nie ma dla niej Ŝadnej
myszka znajduje się z prawej strony. Kiedy wartości adaptacyjnej.
do obojga uszu dobiega jednocześnie, to Pojawia się pytanie, czy u człowieka
wtedy myszka jest przed nosem (a wła- równieŜ występują detektory cech, a je-
ściwie przed dziobem) sowy. Kiedy dźwięk śli tak, to jakie cechy rejestrowane są
dobiega z lewej, oznacza to, Ŝe myszka jest przez te detektory. Selfridge (1959), bu-
z lewej strony. PoniewaŜ odległość między dując swój model spostrzegania, określony
uszami jest stała, mózg sowy potrafi nie- mianem Pandemonium '(ta ironiczna na-
jako wyliczyć miejsce - połoŜone na prawo zwa, oznaczająca chór demonów, wzięła
lub na lewo od miejsca przed dziobem się stąd, Ŝe poszczególne elementy sys-
sowy - z którego dobiegają dźwięki wywo- temu - demony - wyją wtedy, kiedy są
ływane przez poruszającą się mysz. O dzia- pobudzone; faktycznie w naszej głowie
łaniu tego mechanizmu przekonano się nic nie wyje, ale rozprzestrzeniają się
w bardzo pomysłowych eksperymentach, impulsy bioelektryczne), przyjął, Ŝe do
w których sowom zakładano na uszy słu- rozpoznawania kształtów wystarczą detek-
chawki od walkmana i emitowano odgłosy tory linii poziomych, pionowych i uko-
myszy w pewnych odstępach czasowych śnych, detektory kątów prostych i ostrych
do prawego i do lewego ucha. Po pierw- oraz detektory krzywych otwartych (na
szych nieudanych próbach (sowy zrzucały przykład w ksztacie litery c) i zamknię-
z głowy tradycyjne słuchawki umieszczone tych (w kształcie litery o). Niewątpliwie
na kabłąku) zastosowano słuchawki wkła- spostrzeganie prostych kształtów ma dla
dane do ucha i działające na podczerwień. człowieka pewną wartość adaptacyjną, po-
52 PSTCHOtDGIA POZNANIA
niewaŜ ułatwia uczenie się na przykład twarzy znika partiami. Problem jednak
czytania, ale największe znaczenie adapta- polega na tym, Ŝe stosowane przez niego
cyjne mają informacje odbierane od innych bodźce były bodźcami sztucznymi - był to
ludzi, a w szczególności informacje na rysunek kreskowy twarzy z profilu, a nie
temat ich twarzy. Twarz obrazuje i komu- rzeczywista twarz en foce. Z adaptacyj-
nikuje przeŜywane stany emocjonalne, co nego punktu widzenia właśnie taki bodziec
pozwala planować zachowania w krótkiej - a więc rzeczywista twarz widziana enface
i długiej perspektywie czasowej. Niewiel- - jest waŜny.
kie róŜnice w zmianie wyglądu twarzy O tym, Ŝe twarz jest waŜnym wrodzo-
przynoszą olbrzymią ilość informacji (Yin, nym bodźcem adaptacyjnym, świadczą ba-
1978). dania nad noworodkami, które wykazywały
Pojawia się zatem pytanie, czy ze preferencję do dłuŜszego przyglądania się
względu na tak duŜe znaczenie twarzy jako bodźcom przypominającym twarz ludzką
źródła informacji niezbędnych w procesie aniŜeli takim samym zestawom elemen-
adaptacji ukształtowały się w toku ewo- tów, które jednak nie przypominały twarzy.
lucji u człowieka specyficzne detektory Carey (1981) stwierdziła, Ŝe juŜ w dzie-
twarzy. Na ludziach nie moŜna prowa- wiątej minucie po urodzeniu występuje
dzić takich badań, jakie prowadzono nad u noworodków preferencja do spoglądania
Ŝabami, którym wkłuwano się do nerwu na okrąg z dwiema kropkami w miejscu
wzrokowego i obserwowano zmiany po- oczu oraz z kreską w miejscu ust. Kiedy
jawiające się w rozkładzie impulsów ner- kropki i kreski były losowo rozmiesz-
wowych pod wpływem róŜnych bodźców. czone w środku okręgu, nie stwierdzono
Badania nad ludźmi muszą mieć charakter preferowania tego bodźca w stosunku do
funkcjonalny, to jest powinny się opierać innych. Analogiczna zdolność do prefero-
na przykład na zmianach zdolności do wania twarzy występuje równieŜ u małp.
odbierania pewnych bodźców po dłuŜszej Dotyczy ona zarówno twarzy ludzkich, jak
stymulacji, albo teŜ odwoływać się do i małpich. Świadczy to o tym, Ŝe twarz jest
danych klinicznych. spostrzegana jako całość, w której waŜne
Badanie funkcjonalne moŜe wykorzy- są nie tylko zawarte w niej elementy,
stywać zjawisko adaptacji. Jeśli przez długi lecz takŜe przestrzenne relacje między
czas eksponuje się człowiekowi widok nimi. Być moŜe twarze traktowane są jako
określonej twarzy, a potem twarz ta znika całość, jako postać (Gestalt), jako pewna
z pola wzrokowego, oznacza to praw- konfiguracja. Dowodem takiego konfigu-
dopodobnie, Ŝe detektor odpowiedzialny racyjnego traktowania twarzy jest to, Ŝe
za spostrzeganie twarzy uległ zmęczeniu ludzie mają duŜe trudności w rozpoznawa-
i utracił swoją wraŜliwość. Gdyby nato- niu twarzy do góry nogami, nawet wtedy,
miast znikały części twarzy, to moŜna kiedy potrafią odwracać poszczególne frag-
przypuszczać Ŝe za spostrzeganie twarzy menty tych twarzy.
odpowiedzialne są elementarne detektory, Sergent (1987), która poświęciła wiele
które na przykład rejestrują kształt nosa badań mechanizmom spostrzegania twa-
(w postaci kąta ostrego) czy oczu (dwie rzy, nie wysuwa wprost hipotezy o ist-
krzywe otwarte, stykające się na swych nieniu wrodzonych detektorów twarzy.
krańcach). Badania referowane przez Prit- Twierdzi ona, Ŝe być moŜe mechani-
charda (1969) wykazują, Ŝe obraz profilu zmy spostrzegania twarzy kształtują się
SPOSTRZEGANIE 53
w pierwszych tygodniach Ŝycia, a potem na temat pewnego wycinka środowiska,

mogą osiągać taki poziom doskonałości, będącą wynikiem wielokrotnych kontak-
Ŝe stają się stosunkowo niewraŜliwe na tów z tym wycinkiem. Neisser (1976)
róŜne formy treningu. Co więcej\_prawa idzie dalej, poniewaŜ powiada, Ŝe sche-
półkula wykazuje znaczną przewagę w za- mat jest tą częścią cyklu percepcyjnego,
kresie spostrzegania i róŜnicowania twa- która „...znajduje się wewnątrz obserwa-
rzy, a dane fizjologiczne wskazują na to, tora, która daje się modyfikować przez do-
Ŝe włókna nerwowe w tej właśnie półkuli świadczenie i która jest jakoś specyficzna
wcześniej ulegają mielinizacji. Tak więc wobec tego, co jest spostrzegane. Schemat
mechanizmy spostrzegania twarzy mogą przyjmuje informacje odbierane przez po-
uzyskiwać bardzo wcześnie wysoki poziom wierzchnie sensoryczne i jest zmieniany
sprawności. Interesujące jest równieŜ to, przez te informaqe..." (s. 54).
Ŝe do identyfikacji twarzy nie jest wcale MoŜemy powiedzieć, Ŝe schemat jest
konieczny dostęp do wielu szczegółów poznawczym punktem odniesienia dla in-
i lokalizowanie twarzy w centralnej, naj- formacji odbieranych przez narządy zmy-
ostrzejszej części pola widzenia. słowe. Najprawdopodobniej nie wykorzy-
stuje on języka, jakim posługują się na-
Wyniki badań nie są zatem do końca
rządy zmysłowe - język ten jest zbyt
jasne i trudno w tej chwili powiedzieć,
bogaty i zmienny, by moŜna było za jego
czy rozpoznawanie twarzy oparte jest
pomocą tworzyć bazę danych dla do-
na mechanizmach analitycznych obejmu- tychczasowych i przyszłych doświadczeń.
jących wiele szczegółowych detektorów, Schematy wyposaŜone są jednak w zdol-
czy teŜ na mechanizmach holistycznych, ność rozumienia informacji sensorycznej.
wyodrębniających raczej złoŜoną strukturę Skoro schemat wykorzystywany jest
niŜ pojedyncze cechy. do interpretowania napływających danych,
Podsumowując ten paragraf, zwróćmy a jednocześnie jest modyfikowany przez te
uwagę na to, Ŝe detektory: dane, pojawia się pytanie, skąd biorą się
schematy. PrzecieŜ przy odbiorze pierw-
a) wyodrębniają informacje ze środowi szych informacji sensorycznych w swoim
ska, które są waŜne adaptacyjnie; Ŝyciu noworodek musi dysponować jakimś
b) kodują je w oszczędny sposób, tak by schematem, w przeciwnym razie bowiem
mogły zostać wykorzystane w dalszym nie mógłby ich „zrozumieć" i tworzyć
przetwarzaniu; kodowanie to juŜ na na ich podstawie nowych schematów, ko-
wstępie redukuje ilość dostępnych in niecznych do zinterpretowania następnych
formacji, poniewaŜ detektory są wraŜ informacji.
liwe tylko na pewne informacje. Są dwa sposoby rozwiązania tego pro-
blemu, zaproponowane przez psychologię
poznawczą. Pierwszy pochodzi od samego
2.4.2.
Neissera (1976). Pisze on następująco:
Kategoryzacja w obrębie „Zatem wydaje się konieczne przyznanie
pamięci - schematy małemu dziecku pewnego zbioru wrodzo-
Pojęcie schematu pojawiło się w psycho- nych elementów percepcyjnych - nie tylko
logii za sprawą Bartletta (1932). Bartlett samych narządów zmysłowych, lecz takŜe
rozumiał schematy jako uogólnioną wiedzę schematów, które je kontrolują. Jedno-
54 PSYCH0U3GIA POZNANIA
czesnie nie powinniśmy przyznawać no- zmodyfikowanych bodźców na grupy -

worodkowi zbyt duŜo (...)■ Ludzie muszą badani nie wiedzieli, Ŝe bodźce te były
dowiadywać się, jaki jest świat; nie wiedzą modyfikacjami prototypów. Kiedy uczest-
z góry, do czego będzie on podobny, i nigdy nicy eksperymentu nauczyli się bezbłędnie
nie dowiedzą się wszystkiego, bez względu klasyfikować wszystkie układy kropek, po-
na to, jak byliby wnikliwi i spostrzegawczy. wtarzano badanie, dodając nowe zestawy
Wierzę, Ŝe dzieci wiedzą, jak dowiadywać kropek, które były modyfikacjami proto-
się czegoś na temat swojego otoczenia i jak typu, albo teŜ same byty prototypami.
rozpoznawać otrzymywaną informację, aby Okazało się, Ŝe badani poprawnie kla-
dowiedzieć się jeszcze więcej. Nie wiedzą syfikowali 87% starych bodźców, 67% no-
tego zbyt dobrze, lecz jest to wystarczająco wych bodźców oraz 85% prototypów. Przy-
dobrze, by zacząć" (Neisser, 1976, s. 63). pomnijmy, Ŝe badani nie widzieli przedtem
Dalej Neisser pisze o takich zjawiskach, prototypów i Ŝe potrafili je zaliczyć do pew-
jak reakcja orientacyjna na nowe bodźce nej kategorii, popełniając zdecydowanie
czy poczucie stałości przedmiotu. To ostat- mniej błędów aniŜeli w wypadku (równieŜ
nie występuje juŜ u bardzo małych dzieci. niewidzianych wcześniej) bodźców, które
Badania Spelke (1982) wykazały mianowi- nie były prototypami.
cie, Ŝe jeśli na oczach dziecka przykryje MoŜna powiedzieć, Ŝe oglądając po-
się na przykład jakąś zabawkę pieluszką, to szczególne zbiory kropek, badani stworzyli
dziecko „jest przekonane", Ŝe przedmiot, sobie sumaryczną reprezentację kategorii,
który co prawda zniknął z pola widzenia, której najlepszym przedstawicielem byt
nadal istnieje. Kiedy podnosimy pieluszkę prototyp. W wypadku tego eksperymentu
i przedmiot rzeczywiście zniknął, dziecko jgrototyp był średnia_arytmetyczną ekspo-
jest tym bardzo zaskoczone. Zaskoczenie nowanych egzemplarzy, natomiast w in-
dzieci budzi równieŜ fakt, Ŝe części przed- nych badaniach prototyp był obiektem
miotu mogą się poruszać niezaleŜnie od modalnym, czyli takim obiektem, który
siebie. występował najczęściej. Seria badań eks-
Drugie rozwiązanie pojawiło się w teo- perymentalnych przeprowadzonych przez
riach kategoryzacji percepcyjnej, które na- Neumana (1974, 1977), Goldmana i Homę
wiązują do klasycznych eksperymentów (1977) oraz przez Straussa (1979) poka-
Posnera i Keele'a (1968,1970). Pokazywali zała, w jakich sytuacjach ludzie wykorzy-
oni badanym róŜne układy dziewięciu kro- stują prototypy rozumiane jako średnie
pek, rozłoŜonych na matrycy 30 x 30. Nie- arytmetyczne, a w jakich pojmowane jako
które układy, skonstruowane na potrzeby wartości modalne.
eksperymentu, tworzyły prostą figurę geo- Ta grupa badań wskazuje, Ŝe sche-
metryczną (na przykład trójkąt) albo literę maty mogą mieć pochodzenie czysto em-
(na przykład F). Te pierwotne układy piryczne: nie musimy zakładać, Ŝe ludzie
określono mianem prototypów. Następ- mają jakieś schematy wrodzone. Schematy
nie wprowadzono modyfikacje prototypów, powstają po prostu w wyniku odbierania
przemieszczając kropki w róŜnych kie- złoŜonych układów bodźców, które na-
runkach. Zbiór takich zmodyfikowanych stępnie są uśredniane albo określane jako
bodźców pokazywano badanym; nie po- najczęstsze; wynik tego uśredniania albo
kazywano im natomiast prototypu. Potem znajdowania obiektu „najbardziej popular-
proszono ich o poklasyfikowanie owych nego" stanowi reprezentację schematową.
SPOSTRZEGANIE 55
MoŜemy te dwie interpretacje połą- Z drugiej strony do interpretacji danych

czyć, stwierdzając, Ŝe obok postulowanych sensorycznych wykorzystywane są dane
przez Neissera schematów związanych pamięciowe. Idea traktowania spostrze-
z reakcjami orientacyjnymi oraz schema- gania jako rezultatu konfrontacji danych
tów stałości obiektu istnieją jeszcze sche- sensorycznych z danymi pamięciowymi
maty „uogólniania" (czyli - w naszym wy- pochodzi od amerykańskiego psychologa
padku - znajdowania wartości najczęstszej Jerome Brunera (1978). UwaŜa on, Ŝe
albo przeciętnej w danym zbiorze). Po- w wypadku spostrzegania bodźców ob-
niewaŜ badania Straussa, cytowane wcze- darzonych znaczeniem występuje proces
śniej, pokazały, Ŝe prototypy pojawiają się poszukiwania kategorii, do których najle-
juŜ u dziesięciomiesięcznego niemowlęcia, piej pasowałyby napływające dane senso-
moŜemy sądzić, Ŝe te schematy albo są ryczne. Sięgnijmy raz jeszcze do ryciny
gotowe juŜ w momencie narodzin, albo 2.4., którą przedstawię w nieco bardziej
kształtują się bardzo wcześnie. Pojawia się rozbudowanej postaci.
pytanie, czy przyjmując istnienie takich Brunera interesowało spostrzeganie
bodźców mających jakieś znaczenie. W ta-
schematów „uogólniania" nie przyznajemy
kim wypadku to, co nas otacza, spostrze-
dziecku zbyt wielkiego kredytu, by posłu-
gamy jako konkretne przedmioty, wyraź-
Ŝyć się metaforą Neissera.
nie wyodrębniające się od innych. Wiemy
U ludzi dorosłych schematy juŜ ist-
takŜe, do jakich ogólniejszych kategorii
nieją i podlegają stałej modyfikacji. Są naleŜą te przedmioty; wiem, przykładowo,
one podstawą rozpoznawania bodźców. Ŝe to coś, co szczeka pod moimi drzwiami,
Bodźce zewnętrzne są bardziej zmienne a czasami nawet zostawia mokre ślady, to
niŜ schematy, które przecieŜ takŜe pod- Azorek, wiem, Ŝe Azorek jest psem, Ŝe
legają ewolucji. Ale schematy dzięki swej pies jest ssakiem, Ŝe ssak jest zwierzę-
względnej stałości oraz dzięki posiadanym ciem i tak dalej. W trakcie normalnego
połączeniom z innymi partiami doświad- spostrzegania nie wszystkie z wymienio-
czenia mogą umoŜliwić rozpoznawanie tanych tu przykładowo kategorii będą wyko-
kich bodźców, które pozornie nie przypo- rzystywane tak samo często. Najbardziej
minają niczego, z czym jednostka zetknęła prawdopodobne jest wykorzystanie kate-
się dotychczas. gorii „Azorek" lub „pies", natomiast posłu-
Ŝenie się kategorią „ssak" jest bardzo mało
2.4.3. prawdopodobne. Do sprawy tej wrócimy
w rozdziale poświęconym pojęciom.
Mechanizmy konfrontacji danych
Zdaniem Brunera istotą procesu spo-
sensorycznych i pamięciowych - koncepcja
strzegania jest rozpoznawanie, to znaczy
gotowości i obronności percepcyjnej
określanie, do jakiej kategorii naleŜy jakiś
Dane sensoryczne to dane pochodzące konkretny obiekt. Kategoria ta wcale nie
z narządów zmysłowych. Nie są one musi mieć nazwy, aczkolwiek najczęściej
dokładnym odzwierciedleniem stymulaq'i, jednak ją miewa. Znajomość takich nazw
a mają formę zakodowanych komunikatów. ułatwia rozpoznawanie oraz komunikowa-
Kodowanie to przede wszystkim zachodzi nie się pomiędzy ludźmi na temat katego-
w detektorach cech, o których była mowa rii. Istnieją równieŜ kategorie, które nazwy
poprzednio. nie mają. Ludzie mogą na przykład łączyć
56 P&CHOLOGIA POZNANIA
proces dopasowania
standaryzacja danych przez
detektory cech; wyszukiwanie
przez schematy pamięciowe cech
dane sensoryczne
{dynamiczne i
zmienne) lub zbiorów cech, które najlepiej
pasują do juŜ istniejących struktur
(uporządkowane i względnie
stabilne)
schematy pamięciowe
RYCINA 2.12 Proces odpowiedzialny za rozpoznawanie przedmiotów
W procesie tym uczestniczą dane pochodzące z narządów zmysłowych oraz dane pamięciowe. Najbardziej interesująca
część tego procesu to dopasowywanie do siebie obu grup danych. Dane sensoryczne są „standaryzowane" przez detektory
cech, natomiast dane pamięciowe wykorzystują specyficzny rodzaj kodów, pozwalających odczytać komunikaty
sensoryczne. BliŜej te komunikaty omówimy przy analizie eksperymentów Posnera.
ze sobą róŜne obiekty jako podobne, mimo wyraŜone są w róŜnych kodach, a być
iŜ nie potrafią powiedzieć, na czym to po- moŜe nawet w róŜnych językach. AŜeby
dobieństwo polega. Przykładowo, w języku moŜna było porównać dane sensoryczne
polskim nie ma nazw dla pewnych barw z danymi pamięciowymi, musimy przeło-
chromatycznych; kiedy jednak poprosi się Ŝyć dane sensoryczne na język danych
ludzi o połączenie ze sobą podobnych pamięciowych lub na odwrót, bądź teŜ obie
przedmiotów (a przedmioty te mają tę grupy danych przełoŜyć na jakiś wspólny
samą barwę), wtedy wykorzystują oni tę język.
barwę jako podstawę grupowania. O tym, jak duŜą rolę odgrywajorów-
Wróćmy jednak do typowych kategorii, nywanie i procesy przekładu, świadczy
mających nazwy. Czym jest rozpoznanie cala seria badań przeprowadzonych przez
jakiegoś obiektu? Bruner twierdzi, Ŝe jest Posnera i współpracowników (Posner, Bo-
to znalezienie kategorii, do której najlepiej ies, Eichelman, Taylor, 1969). Badania te
pasowałby dany obiekt. Ten proces poszu- przedstawiamy w ramce 2.1.
kiwania trwa pewien czas. Z jednej strony Wróćmy teraz do koncepcji Brunera
jest to czas potrzebny na przeszukiwanie (1978). Proces rozpoznawania, jak stwier-
pamięci (i to przeszukiwanie wybiórcze dziliśmy poprzednio, polega na poszukiwa-
- skąd mamy wiedzieć, czego szukać, niu kategorii, do której najlepiej pasowa-
zanim nie dowiemy się, czym to coś jest?), łaby stymulacja napływająca z narządów
a z drugiej - czas potrzebny na działalność zmysłowych. Gdy dane sensoryczne nie
o charakterze „translatorskim". Zarówno pokrywają się z jakąś kategorią, w na-
dane pamięciowe, jak i dane sensoryczne szej świadomości pojawia się reakcja typu
SPOSTRZEGANIE
RAMKA 2.1
W badaniach Posnera i współpracow- AA lub BB, jego odpowiedź była

ników (1969) pokazywano dwie litery. błędna. W wypadku badania identycz-
Litery te eksponowano albo równo- ności nominalnej nie stosowano oczy-
cześnie, albo sukcesywnie. Zadaniem wiście zespołów bodźców typu AA lub
badanego było podanie, czy litery są BB, poniewaŜ występuje tu zarówno
takie same, czy teŜ róŜne. Przed roz- zgodność fizyczna, jak i zgodność
poczęciem eksponowania serii bodź- nominalna. Obok bodźców podanych
ców informowano badanych, jakie kry- w drugim wierszu tabeli stosowano
terium identyczności mają stosować. układy AB lub ab - jeśli w tym wy-
Wprowadzono trzy kryteria identycz- padku badany reagował „takie same",
ności (czwarte kryterium uŜywane jego odpowiedź była uznawana za
w tych eksperymentach pominiemy). błędną.
Pierwsze to kryterium identyczności Badany reagował, naciskając jeden
fizycznej - badani mieli traktować ze znajdujących się przed nim klu-
litery fizycznie identyczne jako takie czy - naciśnięcie jednego oznaczało
same. Drugie to kryterium identycz- reakcję „takie same", drugiego - re-
ności nominalnej: „takie same" to akcję „róŜne". Rejestrowano czas re-
litery mające tę samą nazwę. Trzecie akcji. Czas ten w przybliŜeniu wyno-
kryterium oparte na wykorzystaniu sił 400-500 msek w wypadku eks-
pewnej reguły - w tych eksperymen- pozycji równoczesnej. W ciągu tego
tach chodziło konkretnie o to, czy okresu badany musiał odebrać bodźce,
litery są samogłoskami, czy spółgło- porównać je ze sobą, zadecydować,
skami. Poszczególne typy prób wyczy są takie same, i zareagować. Po-
korzystywane w eksperymentach Po- niewaŜ w kolejnych sytuacjach eks-
snera i współpracowników przedsta- perymentalnych wszystkie elementy,
wiono w tabeli 2.2. z wyjątkiem fazy porównywania, były
Jeśli przy stosowaniu kryterium identyczne, róŜnice w czasach reakcji
identyczności fizycznej badany reago- moŜna było przypisywać stosowaniu
wał określeniem „róŜne" na układy odmiennych kryteriów porównywania.
TABELA 2.2 Rodzaje prób wykorzystywanych w eksperymencie Posnera, Boiesa,

Eichelmana i Taylora (1969)
KRYTERIUM ZGODNOŚCI PRZYKŁADOW BODŹCE REAKCJA POPRAWNA

E
AA, BB, aa Itd. takie same
fizyczne
nominalne oparte Aa, Bb itd. takie same
na regule AE, TB itd. takie same
RAMKA 2.1 cd.

Stwierdzono, Ŝe w wypadku identycz- odstęp czasowy między dwiema lite-
ności fizycznej badani reagowali szyb- rami wynosił dwie sekundy lub więcej.
ciej aniŜeli w wypadku identyczności W tej sytuacji dobór nominalny trwał
nominalnej (róŜnica wynosiła około krócej aniŜeli dobór fizyczny, lub teŜ
80 msek3), natomiast w wypadku oba czasy były identyczne. Konkretnie
identyczności nominalnej reakcja poja- badani szybciej stwierdzali, Ŝe litery
wiała się wcześniej aniŜeli w wypadku tworzące parę Aa są takie same, ani-
identyczności opartej na regule. Wy- Ŝeli w wypadku liter tworzących parę
nik taki jest dość oczywisty, poniewaŜ AA.
w wypadku identyczności fizycznej ba- Posner i współpracownicy wyja-
dany porównuje fizyczny wygląd liter. śniają to zjawisko w następujący spo-
Gdy stosuje kryterium zgodności no- sób. W wypadku ekspozycji równo-
minalnej, jego zadanie obejmuje nieco czesnej człowiek porównuje ze sobą
więcej elementów: najpierw badany dwa obrazy wzrokowe. Jak stwier-
sprawdza, czy litery mają taki sam dziliśmy poprzednio, w pierwszej fa-
kształt. JeŜeli tak, to na tym kończy zie analizy następuje porównywanie
się analiza i pojawia się reakqa. Jeśli cech fizycznych - jeśli są one takie
natomiast litery mają róŜny kształt, same, badany kończy analizę i od-
pojawia się następna faza analizy - ba- powiada twierdząco. Jeśli natomiast
dany sprawdza, czy litery mają taką cechy fizyczne są odmienne, nastę-
samą nazwę. To sprawdzanie trwa puje druga faza opisywanego procesu
właśnie 80 msek. - badany nazywa obie litery i po-
Bardzo interesujące zmiany poja- równuje ich nazwy. Inaczej mówiąc,
wiły się wówczas, kiedy zmieniono w wypadku doboru nominalnego musi
warunki ekspozycji bodźców. Litery nastąpić przekodowanie obrazu wzro-
nie były eksponowane równocześnie. kowego na reprezentację werbalną.
Najpierw eksponowano pierwszą li- W wypadku ekspozycji sekwencyjnej
terę, litera ta znikała z pola widze- człowiek najpierw przechowuje do-
nia, a po pewnym czasie ekspono- kładny obraz cech fizycznych litery
wano drugą literę. W takiej sytuacji (jest to, rzecz jasna, obraz wzrokowy),
badany musiał zapamiętać pierwszą a po jakimś czasie następuje przekład
literę i jej obraz pamięciowy porów- na kod nominalny (werbalny). W wy-
nywać ze spostrzeŜeniem następnej. padku pokazywania bodźców jeden po
Stwierdzono, Ŝe wyniki uległy do- drugim badany porównuje ze sobą
kładnemu odwróceniu w porównaniu tylko ich nazwy. Gdy nazwy te są
z sytuacją ekspozycji równoczesnej identyczne, wówczas analiza bodźców
- efekt taki pojawiał się wtedy, kiedy się kończy. Kiedy jednak badany ma
3
Niemal identyczną ilość czasu zabierało przejście na innym poziom ogólności w badaniach nad
podejmowaniem decyzji semantycznych. Badania te omówimy w rozdziale poświęconym pamięci
semantycznej. CzyŜby wartość 75-80 msek. byta jakąś stałą?
SPOSTRZEGANIE 59
RAMKA 2.1 cd.

zastosować kryterium identyczności cyjny sposób. Zapis ten moŜe mieć
fizycznej, musi wykonać dodatkową postać opisu werbalnego, a moŜe być
operację - musi z powrotem przełoŜyć to tylko nazwa pewnej kategorii wraz
nazwę litery na jej obraz i porównać z wiedzą dotyczącą tej kategorii. Dane
go z obrazem aktualnie eksponowanej pamięciowe są porównywane z napły-
litery. Ten przekład zabiera dodatkowy wającą informacją sensoryczną, przy
czas i dlatego decyzja podejmowana czym informacja ta jest w pewien
jest później. sposób uporządkowana przez nasze
Eksperyment Posnera i współpra- narządy zmysłowe. Natomiast przy
cowników (1969) jest dobrym mo- spostrzeganiu przedmiotów całkowi-
delem zjawisk występujących przy cie nowych odwołujemy się nie tylko
spostrzeganiu przedmiotowym. Gdy do pamięci trwałej, lecz takŜe do
mamy do czynienia ze spostrzeganiem podręcznego magazynu naszej pamięci
znanych przedmiotów, odwołujemy się wzrokowej. W magazynie tym zare-
do danych zawartych w naszej pa- jestrowane są informacje, które nie-
mięci, które najczęściej mają postać dawno oddziaływały na nasze zmysły.
informacji zapisanej w dość abstrak-
„to nie jest x". Gdy dane sensoryczne i tak dalej, pomijamy natomiast takie ce-
i pamięciowe pokrywają się w znacznym chy, jak barwa i kształt.
stopniu, obiekt rozpoznawany jest jako Spostrzeganie i rozpoznawanie zaleŜą
naleŜący do danej kategorii. Najbardziej nie tylko od obiektywnych właściwości
interesująca sytuacja pojawia się wtedy, przedmiotu, lecz takŜe od aktualnego
kiedy kategoria i dane sensoryczne po- stanu organizmu. Ten stan organizmu,
krywają się tylko częściowo, -{ikceślony warunkujący to, co będzie spostrzegane,
wzorzec stymulacji moŜe pasować do kilku określa się mianem gotowości percep-
kategorii. Typowym przykładem tego zja- cyjnej. Gotowość percepcyjna to łatwość
wiska mogą być figury wieloznaczne. W ta- wykorzystywania określonej kategorii pa-
kich wypadkach pojawia się proces, który mięciowej do danego materiału percep-
Bruner określa mianem ^.sprawdzania dla cyjnego. Tak rozumiana gotowość percep-
potwierdzania". Polega on na poszukiwa- cyjna uzaleŜniona jest od dwóch grup czyn-
niu cech krytycznych, które są charaktery- ników: zewnętrznych i wewnętrznych.
styczne tylko dla danej kategorii, a nie opi- Czynniki zewnętrzne odpowiedzialne
sują innych kategorii. Jednocześnie pomi- są za uczenie się prawdopodobieństwa
jane są wszystkie pozostałe cechy danego wystąpienia określonego obiektu w danej
obiektu. Gdy chcemy sprawdzić, czy mamy kategorii. Jeśli człowiek spodziewa się
do czynienia z prawdziwym jabłkiem, czy wystąpienia określonego obiektu, wtedy
teŜ z dobrze wykonaną atrapą, moŜemy łatwiej będzie go rozpoznawał. Typowym
zobaczyć, w jaki sposób umocowany jest przykładem oddziaływania czynników ze-
ogonek, czy moŜna noŜem usunąć skórkę wnętrznych jest tak zwane zjawisko toro-
PSYCHOLOGIA POZNANIA
wania (priming). Polega ono na tym, Ŝe czy. Zaniepokojeni informacjami o tym,

jeśli wcześniej człowiek został uprzedzony Ŝe Marsjanie zajmują kolejne miasta
świadomie lub nieświadomie o rodzaju i obiekty strategiczne, wyglądali przez
bodźców, jakie będą eksponowane, wtedy okno i widzieli, Ŝe ruch samochodowy
rozpoznanie będzie łatwiejsze. Przykła- jest większy niŜ zwykle. To stało się juŜ
dowo, jeśli przed ekspozycją słowa „kara- sygnałem do ucieczki - wsiadali w sa-
bin" będziemy eksponowali słowo „broń" mochód i uciekali._Znacznie wzrosła
(nawet podprogowo), to rozpoznanie tego liczba wypadków drogowych, a w kor-
pierwszego stanie się ułatwione. kach ugrzęzło wiele samochodów. In-
Do czynników zewnętrznych warunku- nym przykładem jest efekt rozprosze-
jących gotowość percepcyjną zaliczamy: nia odpowiedzialności (Darley, Ła-
tane, 1968; Pilliavin i in„ 1993). Polega
1. Częstość uprzednich doświadczeń - wyŜ on na tym, Ŝe wzrost liczby świad-
szą gotowością cechują się te katego ków jakiegoś nieszczęśliwego wypadku
rie, których przedstawiciele uprzednio zmniejsza tendencję do udzielania po-
często występowali w otoczeniu jed mocy. Ludzie,widząc, Ŝe ktoś znalazł
nostki. się w opałach, spoglądają na innych.
2. Konsekwencje społeczne - wyŜszą go Jeśli inne osoby nie podejmują dzia-
towość wykazują te kategorie, które są łania, oznacza to, Ŝe interwencja nie
wykorzystywane przez innych. Czyn jest konieczna. W efekcie osoba, która
nik ten szczególnie silnie oddziałuje na przykład uległa wypadkowi, moŜe
wtedy, kiedy dysponujemy niewielką nie doczekać się pomocy, poniewaŜ
liczbą informacji potwierdzających lub interpretacja sytuacji przez osobę X
zaprzeczających, kiedy subiektywnie jest taka sama, jak interpretacja osób
sytuacja wydaje się bardzo niejasna. A, B i Z, które nic nie zrobiły. Zatem
Efekt tego typu moŜe być szczegól nie ma powodu, by zbliŜyć się do ofiary
nie wyraźny przy spostrzeganiu spo i sprawdzić, czy rzeczywiście potrze-
łecznym. W takich wypadkach spo buje ona pomocy.
strzeganie wykazuje wyraźne tenden
cje do stereotypizacji i konformizmu. Drugą grupę stanowią czynniki we-
MoŜemy przytoczyć dwa przykłady od wnętrzne. Czynniki te związane są z we-
działywań konsekwencji społecznych. wnętrzną organizacją systemu kategorii
Pierwszy przykład dotyczy słynnego wykorzystywanych w trakcie spostrzega-
słuchowiska radiowego Orsona Wel- nia. NaleŜą do nich:
lesa, wyemitowanego w 1938 roku.
Inwazja z Marsa wywołała panikę 1. Monopol, czyli liczba kategorii wy-
w całych Stanach Zjednoczonych. Zo korzystywanych przez jednostkę. Im
stała ona nadana w godzinach powrotu mniejsza liczba kategorii, tym monopol
z pracy i większość Amerykanów, któ silniejszy. Wyobraźmy sobie skrajny
rzy wracając do domu, włączali radio, wypadek, Ŝe człowiek dysponuje tylko
nie słyszała początkowej zapowiedzi, Ŝe dwiema kategoriami - wszystko, co jest
jest to tylko słuchowisko, a nie trans spostrzegane, będzie kwalifikowane do
misja bezpośrednia. Doskonale zreali jednej lub do drugiej kategorii. Ka-
zowana audycja wzbudziła lęk u słucha- tegorie te będą wykazywały znacznie
SPOSTRZEGANIE
większą gotowość aniŜeli te, które spo- 3. Konsekwencje motywacyjne - katego-

tykane są u człowieka przechowują- rie, które związane są z realizowa-
cego w swoim umyśle tysiąc niezaleŜ- nymi przez człowieka celami, wyka-
nych kategorii. Wyraźnie ujawnia się zują większą gotowość aniŜeli kate-
to w wypadku osób przejawiających gorie obojętne. Łatwiej spostrzegamy
tendencje do interpretacji czarno-bia- te rzeczy w naszym otoczeniu, które
łych czy osób dogmatycznych. Osoby ułatwiają osiągnięcie stojących przed
takie są niemal całkowicie niepodatne nami celów. Wynikałoby stąd, Ŝe nasze
na perswazję, poniewaŜ ich gotowość spostrzeganie nie jest całkowicie bez-
percepcyjna jest niezwykle wysoka, stronne i obiektywne, jak sądzi wiele
a poza tym zmiana wykorzystywanej osób. Określenia typu „widzieć coś
kategorii na kategorię przeciwstawną przez róŜowe okulary" dokładnie od-
(bo tylko takimi schematami dyspo- dają działanie tego czynniką^Z drugiej
nuje osoba dogmatyczna) moŜe zburzyć strony sygnały zagraŜające powodują
organizację całego systemu kategorii. obniŜenie gotowości percepcyjnej.
Opisane zaleŜności mają powaŜne kon-
sekwencje w wypadku psychopatologii. Klasycznym przykładem obniŜenia
Paranoicy, którzy mają bardzo zintegro- gotowości percepcyjnej jest zjawisko ob-
wany system urojeń, mają kategorie ronności percepcyjnej. Polega ono na ob-
o wysokiej gotowości percepcyjnej. Z niŜeniu progu rozpoznawania materiału
tego względu ich spostrzeganie moŜe zagraŜającego jednostce. Bruner i Post-
być bardziej tendencyjne aniŜeli spo- man (1947) wykazali, Ŝe czas ekspozycji
strzeganie występujące w innych psy- potrzebny do rozpoznania słów nieprzy-
chozach, gdzie system urojeń nie jest zwoitych jest znacznie dłuŜszy aniŜeli czas
tak zorganizowany. ekspozycji potrzebnej do rozpoznania stów
2. Integracja poznawcza systemu katego- neutralnych emocjonalnie. W pomysło-
rii - im silniej powiązane są ze sobą wych badaniach zaprojektowanych przez
poszczególne kategorie, tym wyŜsza Zajonca (opis tych badań znajdzie Czytel-
jest ich gotowość. Łatwiej moŜna wynik w pracy Reykowskiego, 1974) stwier-
korzystać kategorie związane ze zin- dzono, Ŝe jest to zjawisko występujące na
tegrowanym systemem wiedzy aniŜeli poziomie spostrzegania, a nie na poziomie
kategorie występujące w izolacji. Na relacji o tym, co jest spostrzegane. Mówiąc
przykład bardziej dostępna jest kate- dobitniej, ludzie naprawdę mieli kłopoty
goria „jabłko" niŜ kategoria „kosmita", ze spostrzeganiem słów nieprzyzwoitych,
gdyŜ jabłko jest owocem, przedmio- a stwierdzone wyniki nie pojawiły się na
tem jadalnym, częścią świata roślin- skutek obaw przed wypowiadaniem takich
nego, substancją organiczną i tak dalej, słów w obecności eksperymentatora.
kosmita zaś jest „tylko" przybyszem Do sprawy tej wrócono w innych eks-
z innego ciała niebieskiego. Nasza wie- perymentach, które nieoczekiwanie ujaw-
dza na temat kosmitów jest słabo roz- niły inne interesujące zjawisko. McGinnies
budowana i zintegrowana, dlatego teŜ (1949) stwierdził, Ŝe podprogowa ekspo-
przedmiot X rozpoznajemy jako jabłko, zycja słów nieprzyzwoitych wywoływała
mimo Ŝe naprawdę moŜe to być ko- silniejsze pobudzenie autonomiczne. Nie
smita „jabłkopodobny". było jednak jasne, czy to silniejsze pobu-
62
dzenie autonomiczne wiązało się ze spo- na to, Ŝe proces spostrzegania składa się
strzeŜeniem stów tabu, czy teŜ z hamo- z niezaleŜnych od siebie faz.
waniem ich wypowiadania. Aby uniknąć Na koniec warto zastanowić się nad
tych trudności interpretacyjnych, Lazarus tym, jakie funkcje adaptacyjne pełni
i McCleary (1951) warunkowali sylaby obronność percepcyjna. Na pierwszy rzut
bezsensowne za pomocą uderzeń prądem oka blokowanie dostępu do treści za-
elektrycznym. Pewna grupa sylab była graŜających jest nieadaptacyjne, poniewaŜ
kojarzona z lekkim uderzeniem prądem uniemoŜliwia pełne rozpoznanie bodźca
elektrycznym, inne natomiast ekspono- i przygotowanie najbardziej odpowied-
wano bez jakiegokolwiek wzmocnienia. niego sposobu reagowania. Gdyby tak fak-
Następnie wszystkie sylaby byty ekspono- tycznie było, to obronność percepcyjna
wane podprogowo, a badanych proszono powinna zniknąć w trakcie ewolucji. Tak
o zgadywanie, jaka sylaba pojawiła się na się jednak nie stało. A zatem musi ona peł-
ekranie. Okazało się, Ŝe przy sylabach
nić jakieś pozytywne funkcje adaptacyjne.
„elektrycznych" występowało silniejsze
Wydaje się, Ŝe funkcje te polegają na
pobudzenie autonomiczne__-^jest to inter-
uruchomieniu procesów emocjonalnych,
pretowane jako przykład subcepcjil czyli
które wprawdzie blokują pełne rozpozna-
róŜnicowania bodźców na poziomie reakcji
autonomicznych, bez udziału świadomo- nie bodźca, ale jednocześnie przygotowują
ści. Częstość zgadywania obu grup sylab organizm do energicznego działania. Dzia-
byta identyczna. Podobne wyniki uzyskał łanie to nie jest juŜ precyzyjnie sterowane
Perry w studium dotyczącym materiału przez specyficzną treść bodźca, lecz tylko
pochodzącego z osobistego doświadczenia, przez jego znaczenie emocjonalne. Emocja
a nie materiału specjalnie przygotowanego pełni tu prostą funkcję orientacyjną. Ta
na potrzeby eksperymentu. Perry badał „orientacja emocjonalna" jest szybsza, ale
dzieci, które były ofiarami naduŜyć sek- mniej precyzyjna aniŜeli orientacja po-
sualnych. Z dziećmi tymi prowadzono wy- znawcza, oparta na pełnym rozpoznaniu
wiady dotyczące traumatycznych przeŜyć. treści bodźca. W sytuacjach wymagających
Okazało się, Ŝe dzieci nie pamiętały tego, szybkiego działania orientacja emocjonalna
co spotkało je wcześniej; istniała jednak jest zapewne lepszym rozwiązaniem ada-
dokumentacja medyczna zarejestrowana ptacyjnym. Obronność percepcyjna zaś
bezpośrednio po naduŜyciu. W trakcie wy- stanowi przejaw orientacji emocjonalnej
wiadu u dzieci pojawiał się bardzo znaczny i dlatego nie zniknęła z naszego repertuaru
wzrost tętna w porównaniu z wartościami behawioralnego.
zarejestrowanymi podczas zabawy (Perry,
1999).
Cytowane tu wyniki wskazują, Ŝe nie- 2.4.4.
zaleŜnie od rozpoznawania treści bodźca Cykl percepcyjny Neissera. Rola
(nazwaliśmy to oceną semantyczną bodźca) eksploracji w spostrzeganiu. Konsekwencje
występuje rozpoznawanie emocjonalne, utrwalenia schematów eksploracyjnych dla
ujawniające się w postaci wzmoŜonego po- spostrzegania - psychologia reklamy
budzenia fizjologicznego. A zatem zjawisko Analiza spostrzegania w kategoriach wza-
obronności percepcyjnej i pokrewne mu jemnego dopasowywania danych senso-
zjawisko subcepcji dostarczają dowodów rycznych i danych pamięciowych pomija
SPOSTRZEGANIE
dwa fakty. Po pierwsze, zakłada, Ŝe spo- Neisser powiada, Ŝe spostrzeganie ma

strzeganie ma charakter reaktywny, to charakter cykliczny, a równoprawnymi
znaczy Ŝe człowiek reaguje jedynie na częściami cyklu są pobieranie informacji
to, co juŜ zdarzyło się w jego otoczeniu. z otoczenia oraz poszukiwanie tych infor-
Po drugie, przyjmuje, Ŝe to otoczenie, macji. Skoro człowiek poszukuje informa-
a nie człowiek decyduje o tym, co jest cji w otoczeniu, to ten proces poszuki-
spostrzegane. Intuicyjnie czujemy, Ŝe oba wania musi być kierowany przez pewne
załoŜenia są wątpliwe. Neisser próbował oczekiwania i hipotezy. Te oczekiwania po-
rozwiązać te problemy w swojej koncepcji wstają na podstawie schematów poznaw-
cyklu percepcyjnego. czych, które, jak wskazywałem wcześniej,
Zwraca on uwagę na to, Ŝe gdyby- są równieŜ programami uzyskiwania infor-
śmy przyjmowali, ii spostrzeganie jest macji z otoczenia. Spostrzeganie nie jest
odpowiedzią na zmiany w otoczeniu, to zatem samoistnym procesem, lecz stanowi
nasze spostrzeŜenia oraz reakcje byłyby jeden z elementów procesów odpowie-
zawsze spóźnione w stosunku do tego, co dzialnych za sterowanie zachowaniem. Ne-
dzieje się w naszym otoczeniu. Nawet taka isser pisze: „Spostrzeganie jest oczywiście
prosta czynność, jak śledzenie komara, procesem konstrukcyjnym, lecz to, co kon-
który tylko czyha na to, by napić się naszej struowane, nie jest obrazem umysłowym
krwi, byłaby prawie niemoŜliwa. Trajekto- pojawiającym się w świadomości, który ma
ria ruchu komara jest nieregularna, dlatego być podziwiany przez wewnętrznego czło-
teŜ nasze oczy muszą stale zmieniać kie- wieka. W kaŜdym momencie obserwator
runek ruchu, by utrzymać obraz komara tworzy oczekiwania dotyczące pojawienia
w polu najostrzejszego widzenia. Pole to się pewnych informacji; oczekiwania te
jest bardzo małe, poniewaŜ obejmuje tylko umoŜliwiają przyjęcie nowych informacji,
wycinek o wielkości 1 minuty kątowej. kiedy te pojawią się w otoczeniu" (Neisser,
Gdybyśmy reagowali tylko na ruchy ko- 1976, s. 20). W ten sposób oczekiwania
mara, to nasze oczy zawsze zostawałyby stają się planem uzyskania większej ilości
w tyle za nim i jego obraz byłby nieostry; informacji.
wskutek tego nie potrafilibyśmy równieŜ Pełny cykl percepcyjny przedstawia ry-
odróŜnić komara od innych owadów. cina 2.13.
RYCINA 2.13 Cykl percepcyjny Neissera

64 PSfCHOLDGIA POZNANIA
Zgodnie z tą koncepcją spostrzeganie informacji na temat świata. Neisser zwraca

jest czynnością ciągłą, która nie ma wy- uwagę na to, Ŝe spostrzeganie ma charak-
raźnie zaznaczonego początku ani końca. ter wielozmysłowy, Ŝe po odebraniu jednej
Są takie sytuacje, w których zapoczątko- informacji małe dziecko poszukuje innych.
wuje je odbiór informacji z otoczenia, tak Nie jest tu oryginalny, poniewaŜ o podob-
jak przyjmowano w klasycznych teoriach nym zjawisku pisze teŜ polski psycholog
spostrzegania. Stefan Szuman w swojej rozprawie Geneza
Bywają jednak i takie sytuacje, kiedy przedmiotu (1932).
zapoczątkowuje je schemat. Przykładowo, Szuman pokazał, Ŝe proces poznawania
kiedy szukam borowików w lesie, mu- przedmiotu przez małe dzieci realizowany
szę dysponować bardzo dokładnym, wie- jest w ramach specyficznej sekwencji.
lozmysłowym schematem borowika, aby Dziecko najpierw poznaje przedmiot za
nie pomylić go z innymi grzybami. Sche- pomocą telereceptorów, a więc za pomocą
mat ten jest rzeczywiście wielozmysłowy, wzroku i słuchu, a kończy proces po-
poniewaŜ obejmuje nie tylko dane wzro- znawania za pomocą kontaktoreceptorów,
kowe, lecz takŜe informacje smakowe. czyli dotyku i smaku. Dzięki temu obraz
Są grzyby bardzo podobne do borowików, przedmiotu ma charakter wielozmysłowy,
moŜna powiedzieć, Ŝe wyglądają nawet a poza tym dziecko moŜe zweryfikować
bardziej „borowikowato", ale są bardzo dane o mniejszej wiarygodności za po-
gorzkie. W takim wypadku potrzebny jest mocą danych o większej wiarygodności.
test smakowy w celu rozstrzygnięcia, czy Dane wzrokowe czy słuchowe cechują się
nasza zdobycz jest borowikiem, czy teŜ mniejszą wiarygodnością - przedmiot nie
góry czakiem. musi naprawę być taki, na jaki wygląda.
Są teŜ sytuacje, kiedy spostrzeganie Najprostszym przykładem jest choćby po-
zapoczątkowane jest przez procesy eksplo- łoŜenie na osi góra - dół. Na siatkówce
racji. Wykonywanie pewnych ruchów oczu oka powstaje obraz przedmiotu obrócony
i głowy, na przykład rozglądanie się wokół, o 180 stopni. Zwykle jednak widzimy obraz
moŜe dostarczyć nam informacji o poten- w normalnym połoŜeniu. Jest to moŜliwe
cjalnym niebezpieczeństwie. Ta informacja dzięki temu, Ŝe mózg uczy się odwracać
wprowadzana jest do istniejących schema- obraz siatkówkowy na podstawie danych
tów poznawczych; schematy ulegają mo- dotykowych i kinestetycznych. Dane te
dyfikacji; zmodyfikowane schematy z kolei cechują się znacznie większą wiarygodno-
uruchamiają procesy eksploracji i tak dalej. ścią. Pozwalają one zweryfikować informa-
Oczywiście pojawia się pytanie, jak cje uzyskane za pomocą telereceptorów.
to było na początku, czy przypadkiem Natomiast zaletą informacji uzyskiwanych
u małego dziecka nie było tak, Ŝe spoza pośrednictwem telereceptorów jest to,
strzeganie rozpoczynało się faktycznie od Ŝe sygnalizują one wystąpienie bodźców
odbioru danych zmysłowych. Sprawa jest znajdujących się w pewnej odległości od
dość złoŜona. Neisser, jak wskazywałem organizmu, a więc organizm dzięki temu
wcześniej, przyjmuje istnienie wrodzo- zyskuje pewien zapas czasu, pozwalający
nych schematów. Są to jednak nie tyle na przygotowanie się do właściwej reakcji.
schematy, które juŜ zawierają pewne in- MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe Szuman
formacje na temat świata, co schematy opisał prosty schemat eksploracyjny, po-
eksploracyjne, czyli schematy uzyskiwania zwalający maiemu dziecku na stworzenie
SPOSTRZEGANIE
obrazu przedmiotu. Neisser nie mógł znać lub frazy. Oczy poruszają się po czytanym
pracy Szumana, opublikowanej po polsku tekście skokowo. Przedstawiamy poniŜej
(przekład angielski ukazał się dopiero przykład takich ruchów skokowych, wy-
w 1995 roku), ale powtórzył pomysł Szu- stępujących w trakcie czytania zdania:
mana w innym kontekście teoretycznym „Emocje mogą stać się źródłem satys-
(por. teŜ Maruszewski, 1995). fakcji, ale mogą teŜ być przekleństwem".
Neisser zwraca uwagę na to, Ŝe sche- Zapiszmy to zdanie, oznaczając cieniem
maty eksploracyjne mogą mieć bardzo partie rejestrowane w kolejnych fazach
zróŜnicowany charakter. Schematy te nie czytania.
tylko pozwalają na wielozmysłowe po- Emoq'e mogą stać się źródłem satys-
znanie przedmiotu, lecz takŜe dostarczają fakcji, ale mogą teŜ być przekleństwem.
informacji ukierunkowujących proces spo- Zdanie to jest odczytywane w czte-
strzegania. W trakcie eksploracji człowiek rech „taktach". Oko zatrzymuje się na
odbiera coraz to nowe informacje; dotyczą częściach oznaczonych cieniem i na czę-
one nie tylko właściwości spostrzeganego ściach jasnych. Przez chwilę pobierana
obiektu, lecz takŜe czynności, które po- jest informacja wzrokowa, a następnie oko
przedzały uzyskanie tych informacji. „Ob- przeskakuje do następnej części. Skoki te
macując" jakiś przedmiot wzrokiem, do- muszą być bardzo precyzyjnie planowane,
wiadujemy się nie tylko tego, jakie są gdyŜ w przeciwnym razie albo pewne
jego właściwości, ale teŜ rejestrujemy se- słowa lub ich części będą czytane dwu-
kwencję ruchów (vide sekwencja fazowa krotnie, albo teŜ jednostka będzie połykała
u Hebba, o której wspominaliśmy wcze- niektóre słowa. Zaburzenie mechanizmu
śniej). sterującego ruchami gałek ocznych moŜe
Dzięki schematom eksploracyjnym jed- doprowadzić do powstania dysleksji (jest
nostka uczy się specyficznych sposobów to oczywiście jedna z wielu moŜliwych jej
pobierania informacji z otoczenia. Do ta- przyczyn).
kich sposobów naleŜą techniki przeszuki- ___ Znajomość schematów eksploracyjnych
wania wzrokowego. Precyzyjne sterowa- związanych z czytaniem ma bardzo duŜe
nie ruchami oczu pozwala na utrzymanie znaczenie praktyczne. Dzięki niej moŜna
obrazu jakiegoś obiektu w polu najostrzej- przykuć uwagę odbiorcy do pewnych in-
szego widzenia. Z drugiej strony trajekto- formacji, moŜna teŜ doprowadzić do tego,
ria ruchów gałki ocznej pozwala na uzy- Ŝe pewne informacje staną się zupełnie
skanie dodatkowych informacji na temat niedostępne. Bywa to wykorzystywane na
kształtu obiektu. Gałki oczne poruszają się przykład w reklamie.
bowiem w taki sposób, Ŝe obwodzą kontur Polskie prawo zabrania reklamy al-
obiektu. Na rycinie 2.8 przedstawiłem taką koholu, dopuszcza natomiast reklamowa-
sytuację w wypadku spostrzegania pro- nie napojów bezalkoholowych, na przykład
stokąta. Analogiczne zaleŜności występują piwa bezalkoholowego. Spoty reklamowe,
równieŜ przy spostrzeganiu figur złoŜo- jakie moŜna oglądać w telewizji, zawierają
nych. reklamy wielu gatunków piwa. Nie jest
Precyzyjne sterowanie ruchami gaiki to jednak piwo zwykłe, jak wydawałoby
ocznej ma takŜe kluczowe znaczenie dla się na pierwszy rzut oka, lecz piwo bez-
czytania. Osoby, które potrafią czytać, nie alkoholowe. Napis „piwo bezalkoholowe"
czytają pojedynczych liter, lecz całe słowa, umieszczony jest jednak pionowo i bardzo
66
trudny do PSYCH0U3GIA POZNANIA
odczytania.
Nasze schematy uwagę odbiorcy. Doliński (1999) zauwaŜa,
eksploracyjne pozwalają na czytanie tekstu Ŝe kiedy oko swobodnie porusza się
od lewej do prawej, a nie od góry do dołu. po stronicy gazety, łatwo zatrzymuje się
Napis pisany od góry do dołu byłby z kolei w prawym górnym rogu. To miejsce szcze-
łatwo czytelny dla Japończyków, którzy gólnie przykuwa uwagę i tam reklamo-
właśnie w ten sposób zapisują teksty. dawcy powinni umieszczać waŜne infor-
Problem jednak polega na tym, Ŝe reklamy macje. Notabene pisma publikujące płatne
piwa nie są czytane przez Japończyków, ogłoszenia róŜnicują ceny ze względu na
a przez Polaków, którzy nie dostrzegają miejsce na stronie i ta część strony
napisu umieszczonego po lewej stronie jest zazwyczaj najdroŜsza. Innym przy-
(teŜ nieprzypadkowo, poniewaŜ informacja kładem jest reguła ruchu. Oko zazwyczaj
z lewej części pola widzenia jest analizo- podąŜa w kierunku wskazywanym przez
palec albo przez kierunek wzroku osób
wana przez półkulę prawą, która nie spe-
przedstawionych w reklamie. MoŜna takŜe
cjalizuje się w czytaniu) i traktują reklamę
wykorzystać kierunek ruchu gałki ocznej
jako reklamę piwa po prostu, nie zaś piwa wymuszony przez odczytywanie napisu.
bezalkoholowego. Reklama jednego z producentów okien
Schematy eksploracyjne związane kieruje wzrok odbiorcy w specyficzne
z czytaniem mogą równieŜ przykuwać miejsce.
RYCINA 2.14 W tej reklamie wykorzystano zasadę ruchu gatki ocznej
Oko, po przeczytaniu zwrotu TRWAŁE&piękne, wędruje w stronę sylwetki kobiety- Nie wiadomo, jaki zachodzi związek
pomiędzy osobą a oknem, ale nie o to przecieŜ chodzi. WaŜne, by widok okna budził u odbiorcy pozytywne skojarzenia i
zachęcał do kupna.
SPOSTRZEGANIE
Wyraźnie widać, Ŝe reklama ta ma pod- w procesie atrybucji człowiek stale stara

tekst seksualny, choć na poziomie powierz- się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego
chownym dotyczy ona czegoś zupełnie ktoś zachował się tak, a nie inaczej.
innego. Sformułowanie tej odpowiedzi wymaga
Schematy eksploracyjne mają nie tylko uŜycia złoŜonego procesu wnioskowania.
charakter czysto percepcyjny. Ludzie nie RóŜne moŜliwości rozwinięcia koncepcji
poszukują wyłącznie schematów, które po- cyklu percepcyjnego Neissera przedsta-
zwalają dostrzec cechy zmysłowe przed- wiam w innym miejscu (Maruszewski,
miotu. Poszukują takŜe cech niedostęp- 1992). Schemat zaproponowany przez Ne-
nych bezpośrednio. Takimi cechami mogą issera moŜe zostać rozwinięty w taki
być pewne abstrakcyjne albo ukryte wła- sposób, Ŝe obejmuje on nie tylko cykl
ściwości jakiegoś obiektu. Na przykład percepcyjny, lecz takŜe cykl poznawczy.
2.5. Koncepcja ekologiczna spostrzegania

2.5.1. prezentacji. Na rycinie 2.15 przedstawiono
Percepcja bezpośrednia i schematycznie oba stanowiska.
percepcja pośrednia To ostatnie rozwiązanie jest przyjmo-
wane przez teorię przetwarzania infor-
Jeden z podstawowych problemów psycho- macji. Zwane jest ono równieŜ konstruk-
logii poznawczej dotyczy tego, czy świat tywistycznym podejściem do spostrzega-
poznajemy bezpośrednio, czy teŜ za po- nia. Jego zwolennikami, oprócz cytowa-
średnictwem stworzonych przez siebie re- nego wcześniej Brunera, są między innymi
świat zewnętrzny reprezentacja świata podmiot

lub wewnętrzny -zwykle w postaci - poznanie reprezentacji
schematu
■
uporządkowana informacja --------------------------------- *
■
podmiot- poznanie bezpośrednie
uzyskiwana za pośrednictwem
umiejętności percepcyjnych
RYCINA 2.15 Koncepcja spostrzegania pośredniego i spostrzegania bezpośredniego

W pierwszym wypadku, oznaczonym jako A, podmiot faktycznie poznaje wtasne schematy. PoniewaŜ schematy te zawierają
uogólnioną wiedzę na temat rzeczywistości, w związku z tym poznanie nie moŜe dostarczać całkowicie wiernego obrazu
rzeczywistości. Podmiot moŜe rekonstruować tę rzeczywistość, uwzględniając w większym stopniu informacje pochodzące
z narządów zmysłowych, jednak - jak stwierdziliśmy wcześniej - ludzie zazwyczaj uwzględniają tylko część takich informacji
(zmiany schematów są konserwatywne, czy teŜ pozostają w tyle za zmianami w świecie zewnętrznym). W wypadku
oznaczonym jako B mamy zobrazowane zaleŜności występujące w spostrzeganiu bezpośrednim. Nie mamy tu juŜ
schematów, a informacja dostarczana przez narządy zmystowe jest wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości.
PSYCHOLDGIA POZNANIA
Gregory (1980) czy Rock (1983). Czasami cji w świecie społecznym, to świat ten
określa się to stanowisko jako koncep- moŜe się zmieniać. Inni ludzie, zdając so-
cję inteligentnego spostrzegania, poniewaŜ bie sprawę, Ŝe są przedmiotem zaintereso-
przyjmuje ono, Ŝe w spostrzeganie zaan- wania, mogą zmieniać swoje zachowanie.
gaŜowane są wyŜsze procesy poznawcze, Przykład sytuacji interakcji modyfikującej
takie jak pamięć, myślenie czy podejmo- zachowania partnerów przedstawia rycina
wanie decyzji. 2.16.
Zgodnie z tym stanowiskiem podmiot W przykładzie przedstawionym na ry-
ma dostęp tylko do tworzonych przez cinie 2.16 mamy sytuację, jaka pojawia
siebie reprezentacji, a przez nie uzyskuje się w wielu interakcjach. Partnerzy mu-
dostęp"do świata. Reprezentacje te, podob- szą odpowiedzieć sobie na pytanie, w ja-
nie jak język, są przezroczyste, to znaczy kim stopniu to, co spostrzegają u drugiej
jednostka nie zdaje sobie sprawy z tego, osoby, jest odzwierciedleniem rzeczywi-
Ŝe poznaje własne reprezentacje, a dopiero stych właściwości i zachowań tej osoby,
za ich pośrednictwem świat. Nie moŜna a w jakim stopniu jest to wynik stosowa-
więc mówić, czy poznanie jest trafne, czy nia przez nich specyficznych schematów
teŜ nie, poniewaŜ trafność dotyczy relacji eksploracyjnych. MęŜczyzna, który prosi
między tym jak przedstawia się świat kobietę o napisanie listu, zapewne nie
reprezentowany a tym, jak przedstawia się dowiedziałby się, Ŝe traktuje ona jego
świat rzeczywisty. Ta relacja, jak to wynika prośby z rezerwą, gdyby nie to, Ŝe wy-
z ryciny 2.13, jest faktycznie relacją mię- stąpił do niej z jakąś prośbą. W sytuacji
dzy światem zewnętrznym lub wewnętrz- przedstawionej na rycinie 2.16 partnerzy
nym a schematem, który go przedstawia. mogą w trakcie rozmowy ustalić, jakie
Jeśli ktoś jest wnikliwy i zadaje sobie były motywy prośby, a jakie były motywy
pytanie, jaki naprawdę jest świat, to musi pytania o uzasadnienie tej prośby. MoŜna
zastanowić się nad tym, w jakim stop- zatem w jakimś stopniu oddzielić od siebie
niu schematy, którymi dysponuje, oddają te właściwości drugiej osoby, które istnieją
faktyczne właściwości świata. Jeśli są to niezaleŜnie od tej specyficznej interakcji,
schematy bardzo ogólne i sztywne, wów- od właściwości, które zostały przez nią
czas moŜe wystąpić duŜa róŜnica między wyzwolone.
światem a schematem. Gdy schematy są Sprawa staje się znacznie bardziej
modyfikowane na bieŜąco przez napływa- skomplikowana, gdy mamy do czynienia ze
jące dane percepcyjne, ta róŜnica moŜe być spostrzeganiem samego siebie. Tu juŜ bar-
niewielka. dzo trudno oddzielić rzeczywiste właści-
Problem jednak polega tu na czymś wości siebie od właściwości, które zostały
innym. Człowiek podczas spostrzegania wyzwolone przez schematy eksploracyjne.
posługuje się eksploracją, która moŜe do- Koncepcja percepcji bezpośredniej nie
starczać mu nowych informacji na temat boryka się z takimi kłopotami. Przyjmuje
otoczenia. JednakŜe procedury eksplora- ona, Ŝe informacja odbierana z otocze-
cyjne przynoszą róŜne efekty w świe- nia jest informacją wysoce specyficzną
cie obiektów nieoŜywionych i w świecie i w związku z tym nie ma potrzeby odwoły-
społecznym. Kamień nie zmienia swoich wania się do reprezentacji, które stanowią
właściwości, kiedy chcę określić jego twar- ogniwo pośrednie, wprowadzające poprzez
dość. Natomiast kiedy poszukuję informa- swój schematowy charakter róŜne moŜli-
SPOSTRZEGANIE
„Co on chce przez to osiągnąć?"

Czy moŜesz napisać ten list? Dobrze, ale co ma w nim być?
RYCINA 2.16
To, w jaki sposób kobieta reaguje na prośbę o napisanie listu, zaleŜy od tego, jak ocenia ona intencje autora prośby. Ocena tych
intencji moŜe odwoływać się zarówno do trwafych właściwości autora prośby, jak teŜ do analizy sytuacji, w jakiej pojawiła się
ta prośba. W oczywisty sposób w spostrzeganiu wypowiedzi uczestniczą schematy. Schematy te odwołują się nie tylko do
samych faktów, ale takŜe do ich interpretacji.
wości popełnienia błędu. Nasze narządy homomorfizm w stosunku do rzeczywi-

zmysłowe zostały tak ukształtowane w to- stości. .Mówiąc inaczej, moŜe zdarzyć się
ku ewolucji, Ŝe dostarczają nam infor- tak, Ŝe róŜne bodźce zaliczane są do tej
macji umoŜliwiających sprawną orientację samej kategorii. Natomiast koncepcja per-
i adaptaqę. Percepcja, w przeciwieństwie cepcji bezpośredniej postuluje izomorfizm:
do sugestii wysuwanej przez wcześniejszą kaŜdy bodziec tworzy oddzielne spostrze-
koncepcję, nie musi wcale angaŜować wyŜ- Ŝenie. Schematycznie ilustruje to rycina
szych procesów psychicznych. 2.17, przedstawiającą spostrzeŜenia trzech
PoniewaŜ w wypadku konstruktywisty- kropek.
cznej teorii spostrzegania występowały Odwzorowanie homomorficzne jest
pewne uproszczenia, moŜemy powiedzieć, wprawdzie bardziej oszczędne, ale wsku-
Ŝe strukturę spostrzeŜenia charakteryzuje tek tego traci pewną liczbę szczegółów.
•c•d • •c•d •
e e
RYCINA 2.17 Porównanie spostrzeŜeń powstałych w systemie odwzorowania homomorficznego

{charakterystycznego dla konstruktywistycznej teorii spostrzegania - część A) oraz w systemie
odwzorowania izomorficznego (charakterystycznego dla teorii percepcji bezpośredniej - część B)
W części A dwa punkty - C i D - są spostrzegane jako jeden element - jako krótka linia. Punkty te będą widziane jako krótka
linia, gdy odległość między nimi będzie mniejsza od progu róŜnicy. Mogą być równieŜ spostrzegane jako linia, gdy u jednostki
wystąpi oczekiwanie pojawienia się linii. Mamy tu jeszcze jedno potwierdzenie tego, Ŝe złoŜone procesy poznawcze
modyfikują spostrzeganie.
Cała dyskusja między tymi dwoma sta- wahadło będzie nieruchome, a sami bę-
nowiskami sprowadza się do tego, czy dziemy ruszali głową w prawo i w lewo. Od
moŜliwe jest poprawne spostrzeganie i po- strony subiektywnej odróŜnienie obu sy-
prawna adaptacja przy redukcji liczby do- tuacji nie sprawia Ŝadnego kłopotu, mimo
stępnych szczegółów. ZauwaŜmy, Ŝe kon- Ŝe w obu wypadkach występował iden-
cepcje konstruktywistyczne mogą kom- tyczny ruch obrazu na siatkówce. Wy-
pensować braki w dokładności obrazu two- nikałoby stąd, Ŝe analiza spostrzegania,
rzonego na podstawie danych zmysłowych która odwołuje się wyłącznie do danych
za pomocą odwołania się do wyŜszych pro- dostarczanych przez narządy zmysłowe,
cesów poznawczych. Wprawdzie schemat jest niewystarczająca.
pamięciowy osoby X, do którego odwo- Co pozwala na odróŜnienie obu opisa-
łuję się przy interpretacji danych senso- nych sytuacji? Pierwsza odpowiedź, jaka
rycznych, nie musi być bardzo dokładny, przychodzi nam na myśl, dotyczy wyłącz-
ale mogę spróbować wyszukać w pamięci nie danych percepcyjnych: gdy głowa jest
specyficzne informaqe dotyczące osoby X, nieruchoma, a wahadło się porusza, to na
umoŜliwiające zwiększenie precyzji spo- siatkówce występuje ruch spostrzeganego
strzegania i rozpoznawania. wahadła, obraz tła natomiast pozostaje
nieruchomy. W drugiej sytuacji - kiedy
sami poruszamy głową - ruchowi obrazu
2.5.2.
wahadła na siatkówce towarzyszy ruch
Percepcja bezpośrednia obrazu tła.
świata zewnętrznego Takie rozwiązanie jest jednak niewy-
Koncepcja percepcji bezpośredniej zo- starczające. Kiedy wyeliminujemy wskaź-
stała sformułowana przefe Jamesa Gibsonaj niki związane z tłem (na przykład wahadło
(1979) i była rozwijana pfzez jego Ŝonę umieścimy w zaciemnionym pomieszcze-
Eleanor Gibson (1991), która zajmowała niu, którego ściany są jednolicie czarne),
się rozwojem procesów spostrzegania. nadal potrafimy odróŜniać sytuaqę, w któ-
Gibson uwaŜał, Ŝe do organizmu do- rej porusza się wahadło i w której to my
ciera bardzo bogata informacja, uporząd- poruszamy głową. OdróŜnienie od siebie
kowana w postaci tak zwanego szyku obu tych sytuacji jest moŜliwe dzięki temu,
optycznego (optic array). Szyk optyczny Ŝe elementem spostrzegania jest nasza ak-
to światło o róŜnych intensywnościach, tywność motoryczna - w jednym wypadku
padające z róŜnych kierunków. Dzięki tej aktywność ta nie występuje, w drugim
informacji moŜemy stworzyć wierny obraz zaś głowa jest w ruchu. Ten ruch jest
świata. Nie musimy przy tym sięgać do rejestrowany przez prioprioceptory i kora
danych pamięciowych jako podstawy kate- mózgowa otrzymuje inne informacje ani-
goryzowania napływających bodźców. Ŝeli w poprzednim wypadku. Nie musimy
Rozpocznijmy od prostej obserwacji. wcale odwoływać się do zarejestrowanego
Wyobraźmy sobie sytuację, w której obser- w pamięci schematu zegara, zawierającego
poruszające się wahadło - do spostrze-
wujemy wahadło zegara. Kiedy wahadło
Ŝenia zegara wystarczy informacja per-
to się porusza, a nasza głowa jest nieru-
cepcyjna, tyle źe w przeciwieństwie do
choma, wtedy obraz na siatkówce równieŜ
wcześniejszych koncepcji, informacja ta
się porusza. Analogiczny ruch obrazu na
zawiera elementy motoryczne.
siatkówce moŜemy uzyskać wtedy, kiedy
SPOSTRZEGANIE 71
Przedstawiony wcześniej przykład jących się warunkach spostrzegania. Tu

wskazuje na jeszcze jedną rzecz. Dociera- „gibsonowcy" nawiązują pośrednio do psy-
jąca do nas informacja ma charakter kon- chologii postaci, w której równieŜ twier-
tekstowy, a my jesteśmy zaprogramowani dzono, Ŝe spostrzegamy struktury łączące
do odbierania i interpretacji takiej informa- cechy, a nie same cechy. Tę samą melodię
cji kontekstowej. Spostrzeganie wahadła moŜemy zagrać w tonacji c, ale moŜemy
odwołuje się nie tylko do ruchu wahadła, ją równieŜ zagrać w g. Nadal będziemy ją
lecz takŜe do zachowania się tła oraz spostrzegali jako tę samą melodię, mimo
do kontekstu wewnętrznego, związanego Ŝe zmianie uległa tonacja.
ze spostrzeganiem ruchów gałek ocznych. Przedstawimy teraz kilka przykładów
W eksperymentach laboratoryjnych taka niezmienników.
informacja kontekstowa nie jest dostępna, Na rycinie 2.18 niezmiennikiem jest
a występuje ona w naturalnym środowisku, stosunek wielkości do odległości. Obie te
stąd teŜ teorię percepcji bezpośredniej cechy rejestrowane są przez układ wzro-
określa się mianem teorii ekologicznej, i kowy na podstawie niezaleŜnych wskaź-
Koncepcja ta zakłada, Ŝe nie tylko ników. Pomimo, Ŝe cechy drzew rejestro-
spostrzegamy całe obiekty, ale ujmujemy wane przez siatkówkę są zmienne, potra-
je jako coś, co umoŜliwia nam pewne fimy je spostrzegać jako stałe.
działania (affordancesA). Są to „akty lub Jeszcze bardziej zagadkowa sytuacja
zachowania, których wykonanie umoŜli- pojawia się gdy te same kształty raz
wiają nam pewne obiekty, miejsca lub
zdarzenia" (Michaels, Carello, 1985, s. 42).
Na przykład łóŜko daje nam moŜliwość
spania, stół jest do jedzenia i pisania
i tak dalej. Właśnie dzięki „afordancjom"
moŜemy przedmioty spostrzegać bezpo-
średnio - widzimy bezpośrednio, Ŝe stół
jest do jedzenia i pisania, tak samo jak
widzimy, Ŝe stół ma nogi i jest zrobiony
z drewna (Gibson, 1979). Dlatego teŜ nie
wchodzimy w okna wystawowe, poniewaŜ
nie pozwala nam na to grube szkło, nie RYCINA 2.18 Aleja kasztanowa
próbujemy stąpać po powierzchni wody, Kolejne drzewa są coraz mniejsze. Widzimy je jednak jako
poniewaŜ uniemoŜliwia nam to jej płynna drzewa o mniej więcej tej samej wysokości. Drzewa, które
są mniejsze, to drzewa, które są dalej. Inaczej mówiąc,
natura i tak dalej. istnieje niezmiennik percepcyjnfc Wory moŜemy zdefi-
Spostrzeganie bezpośrednie opiera się niować jako wielkość i odległość. Wielkość moŜemy
nie tyle na wyodrębnianiu pojedynczych określać na podstawie wielkości obrazu siatkówkowego;
cech, co na wyodrębnianiu niezmienni- odległość z kolei określamy na podstawie napięcia mięśni
akomodacyjnych, to jest tych mięśni, które regulują
ków NiezmiennikTto specyficzneûkjądy^ stopień krzywizny soczewki w gatce ocznej tak aby, na
cech, które pozostają stałe w zmienia- siatkówce powstawał ostry obraz przedmiotu.
4
Pojęcie ąffórdances jest nieprzetłumaczalne. MoŜna było wykorzystać kalkę językową „afordan-
q'a", ale takie rozwiązanie jest bardzo niezręczne.
72 PSiCHOIDGIA POZNANIA
widziane są jako wklęsłe, raz jako wypukłe. układu nerwowego jest tylko i wyłącznie
Te, które są spostrzegane jako wklęsłe, pewną konwencją, funkcjonalnie bowiem
mają dolną część jaśniejszą, natomiast te, są one do siebie bardzo podobne.
które widzimy jako wypukłe, mają jaśniej- Spostrzeganie traktowane jest nie tyle
szą część górną. W normalnym spostrze- jako pewien proces, ile jako pewna zdol-
ganiu sytuacja taka wynika stąd, Ŝe światło ność czy umiejętność. Umiejętność ta nie
niemal zawsze pada z góry i to daje zawsze ma charakter wrodzony, poniewaŜ
charakterystyczny układ świateł i cieni na moŜe mieć charakter wyuczony. Dzięki
jakimś obiekcie. Dlatego teŜ pojawia się temu jeden i ten sam układ bodźców moŜe
u nas wraŜenie wypukłości i wklęsłości być odmiennie interpretowany w ciągu
przy oglądaniu płaskich obrazów płytek. Ŝycia człowieka.
WraŜenie to jest efektem jednoczesnego
uwzględniania układu świateł i cieni oraz
zakładanego kierunku padania światła. O 2.5.3.
tym, Ŝe światło padające z góry jest czymś Percepcja bezpośrednia
naturalnym, moŜemy się przekonać po- świata wewnętrznego
średnio: kiedy oświetlamy ludzką twarz
Pomysły Gibsona dotyczyły głównie spo-
intensywnym światłem płynącym z dołu.
Chwyt taki stosowany był przez reŜyserów strzegania świata zewnętrznego i propono-
filmów ekspresjonistycznych, a takŜe wy- wały nowe mechanizmy fizjologiczne oraz
korzystywany jest przez niektórych foto- psychologiczne odpowiedzialne za proces
grafików. Pozwala to nadać twarzy wyraz spostrzegania. Pojawia się pytanie, czy
niesamowitości. takie ujęcie moŜna wykorzystać wyłącznie
Gibson podkreśla znaczenie aktywno- do analizy spostrzegania wzrokowego (ten
ści eksploracyjnej w spostrzeganiu. Twier- rodzaj spostrzegania dominuje w analizach
dzi on, Ŝe spostrzeganie nie ma charakteru Gibsona), czy teŜ moŜliwe jest wykorzy-
wyłącznie sensorycznego, ale ma takŜe stanie go w analizie spostrzegania sta-
charakter motoryczny. WraŜliwość na ruch nów wewnętrznych. Próbę taką podjęliśmy
oraz wykonywanie ruchów eksploracyj- wspólnie z Andrzejem Falkowskim i ElŜ-
nych to niezbędne elementy spostrzega- bietą Ścigała (1997). Przedmiotem naszej
nia. Wyraźnie ujawnia się to w wypadku analizy uczyniliśmy spostrzeganie emo-
zjawiska przepływu optycznego. Kiedy cji. Zainteresowanego Czytelnika odsy-
idziemy korytarzem, to rozmaite elementy łamy do tamtej pracy, tu jedynie będziemy
pojawiające się w naszym polu wzrokowym przytaczali niektóre idee, tam omówione
przesuwają się z niejednakową prędkością znacznie dokładniej. Ograniczymy się tutaj
kątową. To, co znajduje się w centralnej do spostrzegania własnych emocji, pomi-
części pola widzenia (jeśli patrzymy prosto niemy natomiast zagadnienia spostrzega-
przed siebie), przesuwa się z niewielką nia emocji u innych.
prędkością kątową. Natomiast ściany, sufit Spostrzeganie własnych emocji - po-
i podłoga przesuwają się szybko w tył. dobnie jak spostrzeganie przedmiotów -
Kierując wzrok na boki, widzimy, jak duŜa ma charakter wielozmysłowy. JednakŜe
jest ta prędkość ucieczki ścian do tyłu. rola, jaką odgrywają w tym procesie in-
Gibson posuwa się nawet do tezy, Ŝe formacje pochodzące z róŜnych zmysłów,
rozróŜnienie na czuciową i ruchową część jest odmienna. Spostrzeganie to obejmuje
SPOSTRZEGANIE
zarówno odbieranie bodźców z wnętrza b) dane odbierane za pośrednictwem prio-

organizmu (informacja o pobudzeniu na- prioceptorów - czyli receptorów zwią
rządów wewnętrznych), jak i bodźców zanych z czuciem mięśniowym; dane
zewnętrznych. Te ostatnie to zarówno bez- te mówią o przebiegu działań wyko
pośrednie bodźce emotogenne, jak i kon- nywanych w czasie przeŜywania emo
tekst, w jakim występują. Tu częściowo cji, a takŜe o reakcjach ekspresyjnych
moŜna wykorzystać analizy Gibsona, choć - mam tu na myśli zmiany mimiczne
występują w tym wypadku mechanizmy i pantomimiczne;
specyficzne, które nie byty znane Gib- c) dane introspekcyjne, mówiące o su
sonowi. Spostrzeganie emocji to takŜe biektywnym obrazie emocji; ten su
uzyskiwanie dostępu do własnych uczuć biektywny aspekt emocji określa się
(Izard, 1984). Dostęp do własnych uczuć mianem uczucia.
moŜe mieć charakter bezpośredni, to jest
człowiek „wie", jakie uczucie pojawiło się Buck zwraca uwagę na to, Ŝe in-
w danym momencie, albo teŜ charakter po- formacje z grupy a) normalnie nie są
średni. W tym ostatnim wypadku o emo- dostępne jednostce; informacje naleŜące
cjach człowiek wnioskuje na podstawie do grupy b) są bardziej dostępne innym
wymienionych wcześniej wskaźników, na ludziom aniŜeli jednostce i są one wy-
przykład na podstawie specyficznego po- korzystywane w symbolicznym komuni-
budzenia fizjologicznego czy na podstawie kowaniu własnych stanów emocjonalnych
własnej mimiki lub pantomimiki. innym; informacje z grupy c) są dostępne
Przeanalizujemy teraz kolejno poszcze- tylko danej jednostce. Autor ten z per-
gólne grupy wskaźników. W naszych pra- spektywy psychologii ewolucjonistycznej
cach (Maruszewski i Ścigała, 1995, 1998) zwraca takŜe uwagę na to, Ŝe poszczególne
zaproponowaliśmy koncepcję psychicznej rodzaje informacji podlegały róŜnym naci-
reprezentacji emocji. Nie będę przedsta- skom selekcyjnym i ich ewolucja w toku
wiał jej in extenso, odsyłając zaintere- rozwoju emocjonalnego moŜe przebiegać
sowanych do wspomnianych wyŜej prac. róŜnymi drogami. MoŜliwa jest taka sytu-
Tu ograniczę się jedynie do przeanali- acja, Ŝe dane naleŜące do tych trzech grup
zowania wskaźników wykorzystywanych będą od siebie niezaleŜne, albo teŜ będą
przy spostrzeganiu emocji. Rozpoczniemy ściśle ze sobą związane. Dlatego człowiek
od wskaźników wewnętrznych. NaleŜą do przechodzi przez edukację emocjonalną,
nich (Buck, 1994): w której wyniku dowiaduje się o swoich
uczuciach i pragnieniach. Uczy się po-
a) dane odbierane za pośrednictwem in- tem, „...jak reagować na swoje uczucia
teroceptorów - czyli receptorów re- i pragnienia w róŜnych kontekstach spo-
jestrujących stan naszych narządów łecznych" (Buck, 1994, s. 99). Uczenie
wewnętrznych; zmiany stanu tych na- się spostrzegania własnych emocji, będące
rządów pojawiają się w sposób auto- elementem edukacji emocjonalnej, róŜni
matyczny, w pewnych wypadkach jed- się od uczenia się spostrzegania świata
nak potrafimy je odnotować i prze- zewnętrznego.
analizować; przykładowo, odczuwamy Spostrzeganie emocji przebiega nieco
przyspieszone bicie serca czy ściskanie inaczej u małego dziecka, a inaczej u czło-
w dołku; wieka dorosłego. U małego dziecka domi-
74 PSfCHOtDGIA POZNANIA
nuje spostrzeganie - zarówno u siebie, jak migdałowatego), ale powodują aktywizację

i u innych - emocji pierwotnych, osoba odpowiednich struktur w korze mózgo-
dorosła zaś ma moŜliwość korzystania z ca- wej. Pobudzone struktury kory mózgo-
łego spektrum emocji czy z całej złoŜonej wej generują wyobraŜenia związane z sy-
tęczy własnych emocji. Pragniemy zwró- tuacją emotogenną. Dopiero wyobraŜenia
cić uwagę na to, Ŝe emocje pierwotne, - dzięki związkom nabytym w doświadcze-
jak i wtórne mają odmienne mechanizmy niu indywidualnym (uczucia) - aktywizują
powstawania, co oznacza, Ŝe inne kore- struktury podkorowe. Proces spostrzega-
laty procesu emocjonalnego stanowić będą nia bodźców emotogennych i uruchomie-
podstawowe, a inne - pomocnicze źródło nie procesu generowania wyobraŜeń wy-
w procesie spostrzegania. maga refleksji (niekoniecznie świadomej),
Podział na emocje pierwotne i wtórne, odwołania się do doświadczenia, które nie
sygnalizowany przez nas, nawiązuje do jest juŜ doświadczeniem gatunkowym, ale
koncepcji Damasio (1999). Damasio za indywidualnym, i które w niewielkim stop-
emocje pierwotne uwaŜa emocje stano- niu moŜe być przydatne do spostrzegania
wiące naturalną i z góry (preorganized, emocji u innych. ZauwaŜmy, Ŝe powstanie
prewired) zorganizowaną odpowiedź na do- stanu emocjonalnego obejmuje juŜ więcej
brze zdefiniowaną klasę bodźców; mają stadiów i angaŜuje większe obszary mó-
one charakter wrodzony i są uruchamiane zgu, a tym samym wymaga od podmiotu
automatycznie. Widok duŜego, szybko zbli- większej wraŜliwości percepcyjnej w wy-
Ŝającego się obiektu wywołuje pierwotnie padku jego spostrzegania. Dzięki owym re-
emocję strachu, sprowadzającą się do kom- prezentacjom wyobraŜeniowym, które sta-
pleksu reakcji autonomicznych, ekspresyj- nowią pierwszy etap generowania złoŜo-
nych (mięśniowych) i neurochemicznych. nego doznania emocjonalnego, jednostka
U dorosłego człowieka proces spostrzega- moŜe sama generować emocje wtórne, bez
nia na tym poziomie nie ulega zakończe- rzeczywistych kontekstów sytuacyjnych.
niu, gdyŜ jako następna faza (czy trafniej: Wynika stąd, Ŝe emocje pierwotne
korelat emocji) pojawia się uczucie w sto- mogą być spostrzegane głównie dzięki
sunku do obiektu, który wywołał emocję; mechanizmom „aferentacji wstecznej", to
jest to uświadomienie sobie związku mię- jest na podstawie rejestrowania zmian
dzy obiektem i stanem organizmu (Da- w organizmie, które pojawiły się w wy-
masio, 1999, s. 132). Fakt uświadomie- niku działania bodźca emotogennego. Na-
nia sobie owego związku przez podmiot tomiast w wypadku emocji wtórnych do-
pełni istotne funkcje regulacyjne, między chodzi dodatkowe źródło informacji - są
innymi dzięki mechanizmowi generalizacji nim wyobraŜenia czy szerzej - psychiczna
pozwala na „przeniesienie" tej wiedzy na reprezentacja emocji - za których po-
inne, podobne obiekty, ponadto zwrotnie mocą jednostka aktywizuje struktury pod-
pozwala na oznakowanie pobudzenia fizjo- korowe. WyobraŜenia te są dostępne in-
logicznego jako symptomu strachu. trospekcyjnie, a oddziaływanie wyobraŜeń
W wypadku emocji wtórnych, jak twier- na struktury podkorowe następuje w spo-
dzi Damasio, proces ulega znacznej kom- sób automatyczny i nieświadomy. W tym
plikacji, ze względu na to, Ŝe bodźce miejscu zgadzamy się z Rossim (1995),
emotogenne nie aktywizują bezpośred- Ŝe „daleko nam jeszcze do rozumienia
nio struktur podkorowych (głównie ciała złoŜonych mechanizmów, które pozwalają
SPOSTRZEGANIE 15
przenosić informację z poziomu seman- wszystkim o spostrzeganie emocji wtór-

tycznego [wyobraŜenie - przyp. T. M.] na nych. Własne doświadczenie zarejestro-
somatyczny" (s. 38). wane w pamięci emocjonalnej nie zawsze
W wypadku emocji wtórnych nie za- jest świadomie dostępne, ale modyfikuje
wsze treść emocji doświadczana na po- ono interpretację nowych informacji. Na-
ziomie świadomym odpowiada zmianom tomiast w wypadku spostrzegania emocji
fizjologicznym charakterystycznym dla tej pierwotnych uruchamiane są mechanizmy
emocji. Wprowadzone przez nas rozróŜ- opisywane przez koncepqę percepcji bez-
nienie świadome/nieświadome spostrze- pośredniej. Ludzie poszukują niezmien-
ganie czy rozpoznawanie wiąŜe się z licz- ników percepcyjnych, a takŜe wyodręb-
nymi zaburzeniami procesów emocjonal- niają pewne cechy krytyczne, pozwalające
nych będących efektem traumatycznych szybko rozpoznać daną emocję i podjąć
wydarzeń. To złoŜone zagadnienie stało się odpowiednie działanie.
przedmiotem naszej analizy w odrębnym Wiedza dotycząca spostrzegania wła-
artykule (Ścigała, Maruszewski, 1999). snych emocji rozwija się bardzo szybko
Przedstawione tu uwagi sugerują, Ŝe i zapewne w tej dziedzinie będziemy
spostrzeganie własnych stanów wewnętrz- świadkami wielu odkryć. Coraz częściej
nych moŜna wyjaśniać, odwołując się do teŜ psychologowie zaczynają zdawać sobie
istniejących teorii spostrzegania. Z jed- sprawę z tego, Ŝe analiza spostrzegania
nej strony proces uczenia się spostrze- własnych emocji nie moŜe abstrahować
gania emocji pozwala na wykształcenie od danych neurobiologicznych (LeDoux,
reprezentacji psychicznych, które wyko- 2000). Dlatego teŜ za kilka lat będziemy
rzystywane są przy interpretacji złoŜonych musieli na nowo przeanalizować problemy,
bodźców emocjonalnych. Chodzi tu przede które wydawały się dawno rozwiązane.
3 Uwaga
3.1. Funkcje uwagi

W czasie konferencji prasowej prezyden- odpowiedzi, które zostaną zaakceptowane
tów Stanów Zjednoczonych i Rosji moŜna przez dziennikarzy i nie sprowokują na-
było zobaczyć taki obrazek: obaj rozmówcy stępnych kłopotliwych pytań; muszą to
mieli załoŜone na uszy słuchawki. Prezy- być takie odpowiedzi, które jasno ko-
dent Clinton zasłonił usta i część nosa munikują własne stanowisko partnerowi,
i słucha z przymkniętymi oczami, nato- a zarazem nie spowodują ewentualnych
miast wzrok prezydenta Putina zwrócony zadraŜnień. MoŜe być tak, Ŝe przed chwilą
jest w górę w bok, a jednocześnie Putin przyszła któremuś z nich waŜna myśl
unosi jedną słuchawkę do góry, albo teŜ do głowy, albo teŜ pojawił się w świa-
poprawia słuchawki. Fakt, Ŝe obaj pre- domości obraz sytuacji, który wielokrot-
zydenci mają słuchawki na uszach, przynie powraca mimo wysiłków nastawionych
pomina znaną w psychologii poznawczej na tłumienie takich myśli lub wyobra-
technikę badania uwagi, określaną mianem Ŝeń.
słuchania dwuusznego. O technice słu- Wszystkie dodatkowe bodźce, które od-
chania dwuusznego piszę więcej w para- ciągają uwagę od podstawowego zadania
grafie 3.2. realizowanego w danym momencie noszą
Trudno o lepszą ilustrację zjawisk zwią- miano dystraktorów. W obrębie pola
zanych z uwagą. Prezydent Clinton jest uwagi moŜna wyróŜnić część centralną,
skupiony, próbuje oddzielić się od bodźców na której koncentruje się jednostka w da-
ubocznych, zamykając oczy i koncentrując nym momencie, oraz część peryferyczną,
się na tłumaczonym tekście. Natomiast która zawiera bodźce trudniej dostępne.
prezydent Rosji wyraźnie poszukuje in- Jednostka moŜe uwzględniać bodźce znaj-
nych bodźców - nie wiemy, w jakim dujące się w części peryferycznej, aczkol-
języku zadawane jest pytanie dziennika- wiek nie rejestruje dokładniej wszystkich
rza, nie wiemy, czy Putin zna język an- właściwości tych bodźców.
gielski, nie wiemy, czy przypadkiem nie MoŜna wyróŜnić trzy podstawowe funk-
słyszy w słuchawkach innego tekstu niŜ cje uwagi:
ten, który - jak mu się wydawało -
docierał do tłumacza. Jednocześnie obaj 1. Selekcjonowanie bodźców docierają-
prezydenci muszą przygotowywać sobie cych do jednostki.
UWAGA 77
2. Ukierunkowanie procesów poznawczych. rzęcia, moŜe się okazać, Ŝe jesteśmy tak

3. Określanie wielkości wykorzystywa sparaliŜowani strachem, iŜ nie potrafimy
nych zasobów poznawczych poświęca wykonać ani jednego kroku. Bodźców jest
nych na realizację róŜnych zadań. zbyt wiele, abyśmy mogli prawidłowo na
wszystkie zareagować. Dlatego teŜ ko-
Omówimy teraz kolejno te funkcje. nieczne jest ich selekcjonowanie.
Funkcja selekcjonująca uwagi jest waŜnym MoŜemy wyróŜnić trzy rodzaje selek-
rozwiązaniem, jakie pojawiło się w czasie cji: selekcję pierwotną, selekcję wtórną
ewolucji. Do kaŜdego organizmu dociera oraz selekcję trzeciego rzędu.
olbrzymia liczba bodźców, która wielokrot- Selekcja pierwotna to selekcja bodź-
nie przekracza moŜliwości przetworzenia ców odbieranych przez narządy zmysłowe.
ich przez mózg, choćby najbardziej skom- Nie wszystkie informacje docierające do
plikowany. Niektóre bodźce nie mają Ŝad- naszych narządów zmysłowych jesteśmy
nego znaczenia z punktu widzenia przysto- w stanie przesiać do dalszej analizy w cen-
sowania i reagowanie na nie oznacza albo tralnym kładzie nerwowym. Pewne ogra-
niepotrzebną stratę energii, albo teŜ pomi- niczenia anatomiczne i fizjologiczne unie-
nięcie waŜnego sygnału. Przyglądanie się moŜliwiają przesyłanie wszystkich docie-
trawie, po której stąpamy, moŜe oznaczać, rających do nas informacji. Na przykład
Ŝe nie dostrzeŜemy niskiego obramowania w kaŜdym oku człowieka znajduje się
furtki i rozbijemy sobie głowę. Kiedy je- około 126 milionów receptorów - czop-
steśmy bardzo zamyśleni, moŜemy nie za- ków i pręcików. Z oka wychodzi jednak
uwaŜyć, Ŝe weszliśmy w mrowisko. Kiedy tylko około 1 miliona włókien - są to
jednak reagujemy na kaŜdy trzask w lesie wypustki komórek zwojowych siatkówki,
jako sygnał zbliŜania się dzikiego zwie- które tworzą nerw wzrokowy (Gleitman,
przygotowanie selekcja <_

programu reakcji * trzeciego rzędu
rejestracja
sensoryczna
bodźce pamięć ► selekcja —► pamięć

selekcja pierwotna krótkotrwała wtórna trwała
kodowanie
zachowanie
RYCINA 3.1 Podstawowe rodzaje selekcji w procesach uwagi

78 PSiCHOIDGiA POZNANIA
Komórki fotoreceptoryczne 126

milionów -130 000 komórek z
dołka centralnego, mających
bezpośrednią reprezentację w
korze wzrokowej
Komórki zwojowe
1 milion
Komórka zwojowa zbiera informacje z przeciętnie 125,87

komórek receptorycznych: 126 000 000 -130 000 =
125 870 000 komórek receptorów na 1 min komórek
zwojowych
RYCINA 3.2 Zjawisko konwergencji w siatkówce
Zjawisko to jest jednym z mechanizmów selekcji pierwotnej, poniewaŜ nie wszystkie bodźce padające na powierzchnię
siatkówki mogą zostać przekazane bezpośrednio do kory mózgowej. Komórki zwojowe zbierają informacje z dość duŜej
powierzchni siatkówki, łączą je ze sobą, a następnie wysytają do mózgu informację „sumaryczną".
1991). Wynika z tego, Ŝe nie kaŜda reak- wany przez mózg. Wszystkie pozostałe
cja komórki fotoreceptorycznej ma szansę informacje są łączone ze sobą i efektem
zostać przesłana do mózgu. Bezpośrednie tego „składania" jest jakaś informacja sta-
reprezentacje komórek siatkówki w po- nowiąca ekstrakt tego, co docierało do
lach wzrokowych kory, znajdujących się siatkówki.
w płacie potylicznym, obejmują bardzo Selekqa wtórna występuje w proce-
matą grupę tych komórek. Są to komórki sach pamięciowych. Jak wynika z ryciny
znajdujące się w plamce Ŝółtej, a ściślej 3.1, zachodzi między pamięcią krótko-
w dołku centralnym. W kaŜdej siatkówce trwałą i pamięcią trwałą. Pamięć trwała nie
znajduje się po 130 000 takich komórek. jest w stanie odebrać wszystkich bodźców
Impulsy z tych komórek odbierane są przesyłanych przez pamięć krótkotrwałą.
przez wyspecjalizowane komórki w pła- Istotnym ograniczeniem jest szybkość ko-
tach potylicznych1. Informacje ze wszyst- dowania informacji w pamięci trwałej. In-
kich pozostałych komórek są zbierane formacje te kodowane są w postaci se-
przez komórki zwojowe. mantycznej, to jest jednostka rejestruje
Widzimy więc, Ŝe tylko niewielki pro- ich znaczenie. Wymaga to określenia zna-
cent informacji docierających do oka moŜe czenia tych informacji, a następnie zna-
być w „dosłownej" postaci przeanalizo- lezienia takiego miejsca w sieci poznaw-
1
W opisywanym tu wypadku przetwarzania informacji wzrokowej pomijamy bardzo wiele
elementów składających się na drogę wzrokową. Do zrozumienia mechanizmów selekcji pierwotnej
nie jest konieczne odwoływanie się do wszystkich staqi pośrednich drogi wzrokowej.
UWAGA
czej, do którego pasowałyby napływające trzech pierwszych lat od momentu ich wy-
dane. Kiedy napływające dane są całkowi- stąpienia stopniowo się poprawiała, a do-
cie zgodne z dotychczas zarejestrowanymi piero po trzech latach wskaźniki przypo-
informacjami, proces uwagi odrzuca je minania zaczęły się stopniowo obniŜać, co
z dalszej analizy. Nie musimy dokładnie sugerowało działanie normalnego procesu
przetwarzać informacji, Ŝe Warszawa jest zapominania. Jedno z moŜliwych wyjaśnień
stolicą Polski albo Ŝe w Warszawie znaj- owego paradoksalnego wzrostu pamięci
duje się Pałac Kultury i Nauki, poniewaŜ w ciągu pierwszych trzech lat odwołuje
te informacje zostały juŜ wcześniej za- się do bardzo wolnego kodowania zdarzeń
rejestrowane i nie ma sensu analizować nadzwyczaj nieprzyjemnych.
ich ponownie. Ograniczenia w szybkości Mechanizmy selekcji zachodzącej mię-
kodowania występują w wypadku infor- dzy pamięcią krótkotrwałą i trwałą opisują
macji nowych, które częściowo wiąŜą się Lindsay i Norman (1984). Podkreślają oni,
z dotychczasową wiedzą, oraz informacji, Ŝe istotą tej selekcji jest proces osłabiania
z którymi jednostka nigdy się nie spo- informacji, które jednostka uznaje za mało
tkała i które stanowią dla niej całkowite waŜne. Dzięki temu informacje stają się
zaskoczenie. Najwyraźniej ujawnia się to relatywnie bardziej wyraziste.
w wypadku informacji dotyczących zda- Procesy selekcji wtórnej były przed-
rzeń traumatycznych, szczególnie takich, miotem zainteresowania tak zwanej teorii
które odnoszą się do działań wykonywa- wczesnej selekcji. Jedną z pierwszych teo-
nych przez osoby bliskie (Elliot, 1997). rii tego typu była teoria Broadbenta (1958),
Zdarzenia takie, jak przemoc fizyczna czy a potem róŜne modele opracowane przez
seksualna, są początkowo bardzo zaskaku- Annę Treisman. Koncepcje te omówię
jące dla ofiary. U wielu ofiar pojawia się w następnych paragrafach tego rozdziału.
zjawisko amnezji funkcjonalnej, a później Procesy selekcji trzeciego rzędu, zgod-
odroczonego przypominania. Oznacza to, nie z tym, co przedstawia rycina 3.1.,
Ŝe ślady pamięciowe w takich wypadkach występują jeszcze później. Pojawiają się
kodowane są niezwykle wolno i informacje one wtedy, kiedy jednostka, posługując się
pamięciowe stają się dostępne z duŜym wiedzą zapisaną w pamięci trwałej, przygo-
opóźnieniem. Podobnym, choć nieco mniej towuje plan działania. Informaq'e wybrane
spektakularnym przykładem są wyniki ba- z pamięci trwałej przesyłane są do pamięci
dań Wagenaara (1986), który przez okres operacyjnej, która bezpośrednio kieruje
dwóch lat prowadził specyficzny pamięt- jakimś działaniem. Przykładowo, w trakcie
nik. Dokładniej to badanie omówione zo- pisania tego tekstu muszę wykorzystywać
stanie w rozdziale 6. Wagenaar codzien- wiedzę dotyczącą funkcjonowania uwagi
nie zapisywał po dwa zdarzenia i oceniał oraz wiedzę dotyczącą posługiwania się
między innymi znak emocjonalny tych komputerem. Jeden i drugi rodzaj wiedzy
zdarzeń. Następnie przez okres sześciu lat jest zapewne znacznie bogatszy aniŜeli
sprawdzał, jak dobrze pamięta te zdarze- zaprezentowany w tym tekście (takie od-
nia. Okazało się, Ŝe zdarzenia oceniane noszę wraŜenie i taką mam nadzieję). Przy
jako bardzo nieprzyjemne zachowywały się pisaniu muszę dokonywać selekcji, gdyŜ
w sposób paradoksalny. Były one zapamię- w przeciwnym wypadku tekst mógłby stać
tywane gorzej aniŜeli zdarzenia przyjemne się przeładowany faktami albo chaotyczny.
lub neutralne. JednakŜe ich pamięć w ciągu Tak samo muszę dokonywać selekcji infor-
80 PSYCHOU3GIA POZNANIA
macji potrzebnych przy posługiwaniu się wprowadzony na początku tego rozdziału

komputerem. W czasie pisania nie muszę podział pola uwagi na część centralną
wykorzystywać wiedzy dotyczącej na przy- i peryferyczną. Aby lepiej zrozumieć ukie-
kład sposobu zapisywania na dysku, czy runkowującą funkcję uwagi, posłuŜmy się
wiedzy na temat rodzaju karty muzycznej metaforą. Uwagę moŜemy porównać do
zainstalowanej w komputerze i tak dalej. snopa światła z reflektora - snop ten
O tym, jak duŜą rolę odgrywają procesy moŜe oświetlać rozmaite części naszego
selekcji trzeciego rzędu, świadczy przy- krajobrazu psychicznego. Przesuwając się,
kład przytoczony przez Monsella (1996). oświetla coraz to inny fragment tego kra-
Pewien męŜczyzna wycierał sztućce i od- jobrazu. Snop światła moŜe być bardzo
kładał je do szuflady. śona przygotowu- wąski lub moŜe teŜ być rozlany. Gdy jest
jąca posiłek poprosiła go, by zostawił je wąski, bardzo dokładnie widzimy część
na wierzchu. MęŜczyzna jednak skończył krajobrazu psychicznego - widzimy ją bar-
wycieranie sztućców i dopiero wtedy wy- dzo dokładnie między innymi dlatego, Ŝe
jął potrzebne z szuflady. Mamy tu do inne rzeczy nie pojawiają się w polu świa-
czynienia z zaburzeniem uwagi, poniewaŜ domości. Gdy jest rozlany, to dociera do
bohater naszego przykładu usłyszał prośbę nas większa ilość informacji, ale informacje
Ŝony, ale nie zmodyfikował programu dzia- te w mniejszym stopniu mogą skupić na
łania. Być moŜe wycieranie naczyń pochła- sobie naszą uwagę.
niało niemal wszystkie dostępne zasoby Opisana tu metafora bardzo dokład-
poznawcze i w związku z tym zabrakło ich nie odpowiada rozwijanej przez Alinę
do zmodyfikowania programu czynności. Kolańczyk koncepcji uwagi intensywnej
Druga funkcja uwagi to ukierunkowa- i ekstensywnej (Kolańczyk, 1991, 1997).
nie procesów poznawczych. Uwaga nie Uwaga intensywna ma stosunkowo wąski
tylko oddziela informacje waŜne od in- zakres, ale pozwala na głębokie przetwa-
formacji niewaŜnych, ale poszukuje rów- rzanie informacji będących w jej zasięgu,
nieŜ informacji, które mogą się przydać natomiast uwaga ekstensywna ma zakres
w rozwiązywaniu róŜnych problemów. Jak stosunkowo szeroki, ale przetwarzanie do-
stwierdziliśmy w rozdziale 2, procesy eks- stępnych jej informacji jest dość płytkie.
ploracji percepcyjnej pozwalają wykrywać Uwaga ekstensywna w połączeniu z moty-
nowe informacje. Ta funkcja uwagi wiąŜe wacją paracelową moŜe być stymulatorem
się z procesami eksploracji, zarówno eks- twórczości.
ploracji percepcyjnej, jak teŜ eksploracji Wreszcie ostatnia funkcja uwagi wiąŜe
poznawczej. Na ten aspekt uwagi zwracał się z określeniem wielkości zasobów po-
uwagę juŜ w 1890 roku William James, trzebnych do wykonania danej czynności.
pisząc: „[Uwaga] jest obejmowaniem w po- Poprzednio opisywałem ukierunkowującą
siadanie przez umysł w jasnej i Ŝywej funkcję uwagi. Na tym jednak nie kończą
postaci jednego z wielu moŜliwych obiek- się jej funkcje kontrolne. Uwaga decyduje
tów pojawiających się w strumieniu myśli. o tym, ile energii psychicznej poświęcimy
Jej istotą jest skupienie czy koncentracja na wykonanie pewnego zadania. W zaleŜ-
świadomości. Obejmuje ona oddzielenie ności od stopnia waŜności danego zadania
się od pewnych rzeczy po to, aby efek- moŜemy wydatkować na jego wykona-
tywnie radzić sobie z innymi..." (James, nie większą lub mniejszą porcję energii.
1890, s. 403). Przypomnijmy raz jeszcze W wypadku zadań bardzo waŜnych czło-
UWAGA Sl
wiek przeznacza na ich wykonanie znaczną dodatkowej czynności moŜe pogarszać wy-
ilość energii. W wypadku zadań mniej konywanie czynności podstawowej.
waŜnych jego zaangaŜowanie będzie odpo- Korzystając z wprowadzonej wcze-
wiednio mniejsze. Skoro jednostka prze- śniej metafory reflektora emitującego snop
znacza róŜną ilość energii na wykonanie światła, moŜemy opisać zjawisko „przy-
zadań mniej lub bardziej waŜnych, musi dzielania" zasobów poznawczych. Wszyst-
dysponować jakimś sposobem oceny tego, kie dostępne zasoby poznawcze moŜna na
czy zadanie jest waŜne czy teŜ nie. Jedną przykład skoncentrować na wykonywaniu
z moŜliwości jest ocena własnego napięcia jednego zadania. Przypomina to koncen-
emocjonalnego pojawiającego się w obliczu trowanie promieni słonecznych za pomocą
zadania - im jest ono wyŜsze, tym zadanie soczewki. Im większa jest powierzchnia
to wydaje się jednostce waŜniejsze. soczewki, tym więcej promieni słonecz-
O tym, jaka ilość zasobów poznaw- nych zogniskujemy i tym większą ener-
czych zostanie zaangaŜowana do wykona- gię uzyskujemy w punkcie zogniskowania.
nia danego zadania, decydują takŜe inne W wypadku wąskiego strumienia światła
czynniki. Pierwszym z nich są wymagania moŜemy zwiększać siłę źródła światła.
zadania. Innej puli zasobów poznawczych Wyobraźmy sobie, Ŝe mamy do czynienia
wymaga proste zadanie, takie jak zmiana z bardzo wąską wiązką promieni, jak na
pościeli czy wyprasowanie koszuli, nieco przykład w laserze. Źródło światła w lase-
większej - sprawdzenie stanu konta porze moŜe być tak słabe, jak we wskaźniku
przez łącze internetowe, a jeszcze więk- laserowym, ale moŜe teŜ być tak, Ŝe laser
szej - pisanie artykułu naukowego. Dru- ma potęŜną moc i światło, które emituje,
gim czynnikiem jest wielkość zasobów moŜe uszkadzać róŜne przedmioty.
poznawczych, jakimi dysponuje jednostka. Opisane tu metaforycznie mechanizmy
Im większa jest pula tych zasobów, tym przypominają dwa mechanizmy, które lu-
więcej jednostka moŜe ich zaangaŜować. dzie rzeczywiście wykorzystują w celu
Trzecim czynnikiem jest stopień prze- zwiększenia ilości zasobów poświęcanych
uczenia zadania. Zadania, które są prze- danemu zadaniu. Pierwszy mechanizm
uczone - czyli, w innym języku, zadania, (ogniskowanie) to przejście od uwagi eks-
które są wysoce zautomatyzowane - wy- tensywnej do intensywnej. Zastosowanie
magają stosunkowo niewielkiej puli zaso- tego mechanizmu naraŜa jednostkę na
bów, natomiast zadania całkowicie nowe pewne koszty. Wynikają one z obniŜe-
wymagają duŜej puli. ZauwaŜmy, Ŝe wy- nia moŜliwości wykorzystania duŜej puli
trawny kierowca moŜe spokojnie rozma- danych, które mogą być potrzebne do
wiać z drugą osobą w czasie prowadzenia rozwiązania jakiegoś problemu. Drugi me-
samochodu. Czynność prowadzenia samo- chanizm z kolei to zwiększenie zaanga-
chodu została w wysokim stopniu zauto- Ŝowania bez zmiany rozmiarów puli da-
matyzowana i w związku z tym kierowca nych, którymi dysponuje jednostka. W tym
ma wolne zasoby, które moŜe przezna- wypadku pojawiają się pewne ogranicze-
czyć na podtrzymywanie konwersacji. Coś nia, związane z moŜliwością zwiększenia
takiego jest niemoŜliwe w wypadku kie- zaangaŜowania. MoŜe zdarzyć się tak, Ŝe
rowcy początkującego. Kierowanie samo- jednostka osiąga kres w zwiększaniu za-
chodem pochłania jego wszystkie zasoby angaŜowania - wtedy moŜe od zewnątrz
poznawcze i wykonywanie jakiejkolwiek stymulować zaangaŜowanie, na przykład
82 PS/CHOLDGIA POZNANIA
pijąc duŜe ilości kawy lub zaŜywając środki pytanie, czy osiągnęliśmy kres zaangaŜo-
pobudzające. Ale i wtedy moŜna osiągnąć wania, a jeśli tak, to trzeba się przyznać, Ŝe
kres. Warto - jeśli patrzymy na to w bez- dany problem przy naszych zasobach nie
stronny sposób - zadawać sobie często moŜe zostać rozwiązany.
3.2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi

Działaniem uwagi kierują mechanizmy tym dokładniej naleŜy go przeanalizować.
fizjologiczne i psychologiczne. Jednym Zdaniem Sokołowa (1969) w skład od-
z głównych fizjologicznych mechanizmów ruchu orientacyjnego wchodzą dwa nie-
uwagi jest odruch orientacyjny |(Le- zaleŜne elementy. Pierwszym jest me-
wicki, 1960; Woodworth, Schlosberg, 1963; chanizm modelujący z komparatorem.
Sosnowski, 2000). Polega on na skiero- ""Mechanizm ten jest odpowiedzialny za
waniu receptorów na źródło stymulacji, stworzenie reprezentacji odebranych bodź-
przy czym towarzyszy temu aktywność ców, a następnie porównanie jej z istnieją-
motoryczna ułatwiająca odbieranie tych cymi zasobami wiedzy. Jeśli zostanie wy-
bodźców. Jednocześnie pojawia się wzrost kryta niezgodność, włączany jest mecha-
wraŜliwości wszystkich receptorów, nie nizm wzmacniający. Odblokowane zostaje
tylko tych, na które aktualnie działają wejście dla bodźców i uruchamia się reakcja
bodźce, lecz takŜe innych. Wygląda to orientacyjna. Reakcja ta nie tylko zmienia
tak, jak gdyby organizm otwierał się na moŜliwości odbioru bodźców docierających
dopływ nowej stymulacji. Jednocześnie do człowieka, lecz takŜe wpływa na
obok tych zmian poznawczych pojawia się przetwarzanie odebranych informacji
wyraźny wzrost poziomu aktywacji organi-
(Ciarkowska, 1992). Reakcja orientacyjna,
zmu. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponie-
będąca swego rodzaju „otwarciem po-
waŜ bodźce nowe częściej aniŜeli bodźce
znawczym", przeciwstawiana jest reakcji
monotonne, powtarzające się, wymagają
reakcji. Berlyne (1960) twierdzi, Ŝe odruch obronnej, polegającej na ograniczaniu do-
orientacyjny uzaleŜniony jest od wystąpie- pływu nieprzyjemnej stymulacji, lub teŜ na
nia bodźców sygnałowych, które obejmują ucieczce od jej źródła (Sokołów, 1969).
niespodziewaność, złoŜoność, niepewność, Nieco inny mechanizm selekcji pier-
niespójność i konflikt. Charakterystyczne wotnej został opisany przez Johna Laceya
jest to, Ŝe odruch orientacyjny ulega wy- (1967). Lacey twierdzi, Ŝe u ludzi wy-
gaszeniu po kilku wystąpieniach jakiegoś stępują dwa przeciwstawne mechanizmy
bodźca. Wygaszenie to następuje bardzo pobierania lub odrzucania informacji z oto-
szybko w wypadku bodźców bardzo pro- czenia. Pobieranie informacji z otoczenia
stych, natomiast w wypadku bodźców zło- występuje na przykład przy wykonywaniu
Ŝonych pojawia się po znacznie większej zadań percepcyjnych. Towarzyszy temu
liczbie powtórzeń. Wynika stąd, Ŝe odruch zwolnienie akcji serca. Natomiast przy od-
orientacyjny jest związany w pewien spo- rzucaniu stymulacji zewnętrznej i koncen-
sób z pobieraniem nowych informacji. Im trowaniu się na bodźcach pochodzących
więcej informacji dostarcza dany bodziec, z wewnątrz występuje przyspieszenie ak-
UWAGA 83
cji serca. Trudno w tej chwili powiedzieć, ność regionów sąsiednich. Prawdopodob-
jaki jest sens adaptacyjny tych zmian w zanie analogiczne zjawisko występuje takŜe
kresie akcji serca, ale na ich podstawie w wypadku uwagi.
moŜna wnioskować, na czym skupiona jest Odruch orientacyjny jest fizjologicz-
uwaga jednostki. nym mechanizmem uwagi niespecyficznej,
Drugim mechanizmem fizjologicznym pojawiającej się przy kontakcie z nowymi
uwagi opisanym przez Pawiowa jest me- bodźcami, natomiast indukcja ujemna uru-
chanizm indukcji ujemnej. Polega on chamia uwagę specyficzną albo uwagę „zo-
na tym, Ŝe pobudzenie pojawiające się gniskowaną". Analogicznie rozdział funkcji
w pewnej okolicy kory mózgowej wywo- uwagi występuje w wypadku trzeciego
łuje hamowanie w okolicach sąsiednich. fizjologicznego mechanizmu uwagi, który
Wskutek tego jednostka jest mało wraŜ- związany jest z aktywnością układu
liwa na bodźce, które są kierowane do tych siatkowatego. Układ ten - zbudowany
okolic. Dzięki indukcji ujemnej pobudzenie z sieci włókien nerwowych, oplatających
w korze mózgowej ma charakter zogni- okolice podkorowe - odpowiedzialny jest,
skowany, a nie rozlany. W początkowej jak powiedzieliby cybernetycy, za pro-
fazie tworzenia odruchów warunkowych cesy zasilania. Zawiera on włókna po-
pobudzenie jest rozlane i wtedy jednostka budzające i hamujące. Przy czym są to
reaguje nie tylko na właściwy bodziec, włókna róŜnego typu - noradrenergiczne,
ale takŜe na bodźce do niego podobne. cholinergiczne, dopaminergiczne i sero-
Dopiero po powstaniu odruchu warun- tonergiczne. Impulsy z nich pochodzące
kowego moŜna zaobserwować efekty in- wywierają zróŜnicowany wpływ na korę
dukcji ujemnej. Warto dodać, Ŝe bardzo mózgową. Włókna te zdąŜają zarówno do
podobny mechanizm został wcześniej opi- pól asocjacyjnych kory, jak i do pierwot-
sany przez innego wielkiego fizjologa ro- nych pól sensorycznych, na przykład pól
syjskiego - Uchtomskiego. Tym mecha- wzrokowych czy słuchowych (Domańska,
nizmem była (dominanta. / Wskutek poja- 1998). Część wstępująca tego układu, zlo-
wienia się dominanty nerwowej organizm kalizowana w okolicach wzgórza, decyduje
koncentrował się na wykonywaniu jednej o wybiórczym pobudzeniu róŜnych okolic
reakcji, a reakcje alternatywne były niemal kory, a tym samym o uwraŜliwieniu ośrod-
całkowicie zahamowane. Pobudzenie, jakie ków poszczególnych zmysłów na odbiór
występowało w jednym ośrodku, miało specyficznych bodźców. Dzięki aktywności
tendencję do ściągania innych pobudzeń, układu siatkowatego w jednym momencie
w wyniku czego trudno było wykony- mamy ułatwiony odbiór bodźców słucho-
wać inne reakcje. Bezpośrednie wskaź- wych, za chwilę zaś jesteśmy szczególnie
niki występowania indukcji ujemnej udało uwraŜliwieni na bodźce wzrokowe. Na-
się uzyskać dopiero w ostatnich latach tomiast pozostałe części układu wstępu-
dzięki nowoczesnym technikom obrazo- jącego działają w sposób niespecyficzny,
wania pracy mózgu. Badania za pomocą pobudzając róŜne okolice kory (Hoyenga,
pozytronowej tomografii emisyjnej (Ny- Hoyenga, 1988).
berg i in., 1996) wykazały, Ŝe te okolice Interesującą koncepcję fizjologicznych
kory, które wykazywały zwiększoną ak- mechanizmów uwagi sformułował La-
tywność w czasie wydobywania informacji Berge (1997, 1998). UwaŜa on, Ŝe od
z pamięci epizodycznej, hamowały aktyw- strony psychologicznej uwaga pojawia
S4 PWCHOIDGIA POZNANIA
się wtedy, kiedy reprezentacja jakiegoś nych w korze czołowej. Na rycinie 3.3
obiektu zostanie połączona z Ja. Od przedstawiono lokalizacje tych ośrodków
strony funkcji mózgowych odpowiadają w mózgu.
temu trzy okolice, które tworzą trójkąt Trójkąt uwagowy moŜe być aktywizo-
aktywności uwagowej. Funkcje te odpo- wany przez bodźce pochodzące ze środo-
wiedzialne są za trzy następujące aspekty wiska lub z wnętrza organizmu. Bodźce
uwagi: ekspresję, mechanizm wzmacnia- wewnętrzne pobudzają część układu zlo-
nia oraz mechanizm kontroli. Z mecha- kalizowaną w płatach czołowych. Infor-
nizmem ekspresji związana jest akty-
macje do płatów czołowych dochodzą ze
wacja sieci neuronalnych w przednich
zwojów podstawowych i dotyczą aktu-
i tylnych częściach kory mózgowej. Neu-
rony te odpowiedzialne są za spostrze- alnego stanu motywacyjnego organizmu.
ganie przedmiotów i ich właściwości, Natomiast bodźce zewnętrzne docierają
a takŜe za organizowanie i wykony- do okolic sensorycznych kory. Dopiero
wanie planów działania. MoŜna powie- wtedy, kiedy pobudzenia z płatów czoło-
dzieć, Ŝe dzięki tej funkcji uwagi kon- wych i okolic sensorycznych osiągną wy-
taktujemy się ze światem zewnętrznym. starczającą siłę, uruchamiany jest mecha-
Mechanizm wzmacniania obejmuje z ko- nizm ekspresji uwagi za pośrednictwem
lei neurony wzgórza, odpowiedzialne za wzgórza (thałamus).
wybiórcze aktywizowanie róŜnych okolic Wszystkie koncepcje fizjologiczne mają
kory. Wreszcie mechanizm kontroli zwią- kłopoty z wyjaśnieniem tego, dlaczego
zany jest z pobudzeniem sieci neuronal- pewne informacje w większym stopniu
kodowanie pole wzrokowe

spostrzeŜenia
ekspresja uwagi
kodowanie działania kontrola uwagowa
RYCINA 3.3 Trójkąt struktur uwagowych w mózgu
Po lewej stronie schematu znajdują się płaty potyliczne z polami wzrokowymi (V,), po prawej zaś ptaty czotowe,
odpowiedzialne za kontrolę uwagową.
UWAGA 85
przyciągają naszą uwagę, a inne w stop- kowatego). JednakŜe nie jest to jedyna
niu zdecydowanie mniejszym. Jedynym cecha sprawiająca, Ŝe będziemy koncen-
wymiarem, który analizowano w fizjolo- trowali uwagę na danym źródle bodźców.
gicznych koncepcjach uwagi, byl wymiar Dlatego teŜ w następnych paragrafach tego
nowości. Bodźce nowe przyciągają uwagę rozdziału zajmiemy się psychologicznymi
(odruch orientacyjny, reakcja układu siat- koncepcjami uwagi.
3.3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w

badaniach nad uwagą
Badania nad uwagą są szybko rozwijającą ców pojawiających się w jej środowi-
się dziedziną. W chwili obecnej konku- sku. Czujność związana jest z pewnym
rują ze sobą dwa podstawowe sposoby poziomem aktywacji, umoŜliwiającym re-
ujmowania uwagi: uwaga ujmowana jest agowanie na bodźce. Jest to warunek
jako proces selekcji lub jako proces od- konieczny, ale niewystarczający. MoŜemy
powiedzialny za gospodarowanie zasobami znajdować się w stanie optymalnego po-
poznawczymi. Odpowiednio do tego mówi budzenia, ale nie potrafimy wykryć bodź-
się o dwóch typach teorii uwagi: o teorii ców krytycznych, wymagających podjęcia
selekcji oraz o teorii zasobów uwagi. Są pewnego działania, na przykład dlatego, Ŝe
jeszcze dwa inne rodzaje zjawisk związa- inne monotonne bodźce działały na nas
nych z uwagą, a mianowicie czujność (vi- przez długi czas, albo dlatego, Ŝe wskutek
gilance), która stanowi warunek zarówno pojawienia się pewnego bodźca człowiek
gospodarowania zasobami uwagi, jak i wa- wytwarza negatywne oczekiwanie, które
runek selekcji, oraz detekcja sygnałów. zakłada, iŜ bodziec krytyczny się nie po-
Detekcja sygnałów moŜe być - przy speł- jawi. Kiedy wkraczamy na przejście dla
nieniu pewnych warunków - traktowana pieszych i widzimy zielone światło, spada
jako specyficzny wypadek selekcji, jednak nasza czujność - nie spodziewamy się, Ŝe
omówimy ją oddzielnie, poniewaŜ teoria na przejście wjedzie samochód.
detekcji sygnałów stworzyła własną ter- Badania nad czujnością dotyczyły nie
minologię i ma własne zastosowania, wy- tylko roli aktywacji w wykrywaniu bodź-
kraczające poza samą psychologię uwagi ców krytycznych czyli sygnałów, ale takŜe
(Coombs, Daves, Tversky, 1977). bardziej specyficznych czynników poznaw-
czych i pozapoznawczych. Czynniki te
opisane zostały w teorii detekcji sygna-
3.3.1.
łów, sformułowanej przez Petersona, Bird-
Czujność
salla i Foksa (1954). Wcześniej jednak
Czujność moŜemy określić jako zdolność prowadzono badania empiryczne nad pro-
lub stan, dzięki któremu jednostka potrafi cesem detekcji. Przykładem takich ba-
w dłuŜszym okresie wykrywać bodźce spe- dań moŜe być eksperyment Mackwortha
cyficzne spośród wielu moŜliwych bodź- (1958). W eksperymencie tym badani mieli
PS/CHOIDGIA POZNANIA
obserwować tarczę zegarową z sekund- konfiguracjach bodźców przedstawia tabela

nikiem. Zadanie badanych polegało na 3.1.
naciskaniu na klucz, ilekroć wskazówka W tabeli mamy dwie sytuacje, w któ-
przeskoczyła o 2 sekundy. Po pół godzinie rych występuje prawidłowa reakcja - są
sprawność badanych zaczęła gwałtownie to kratki oznaczone literami (a) i (d)
spadać - okazało się, Ŝe pomijali oni około - czyli wykrycie sygnału wtedy, kiedy on
25% podwójnych skoków sekundnika. Póź- rzeczywiście występuje, i niewykrywanie
niej okazało się, Ŝe ten wzrost liczby sygnału, kiedy faktycznie go nie ma. Są
błędów spowodowany byt nie tyle spad- teŜ dwie sytuacje, w których pojawiają
kiem wraŜliwości badanych, ile wzrostem się błędy - występują one w kratkach
ich wątpliwości dotyczących własnych ob- oznaczonych jako (b) i (c) - wykrywanie
serwacji. Innym przykładem sytuacji de- samolotu wroga wtedy, kiedy go nie ma,
tekcyjnej moŜe być sytuacja operatorów albo teŜ niewykrywanie samolotu, kiedy
radaru. Obserwując ekran radaru, muszą on w rzeczywistości nadlatuje.
oni podjąć decyzję, czy błyski pojawiające Przedmiotem zainteresowania teorii
się na ekranie oznaczają na przykład nad- detekcji sygnałów jest związek między
latujący samolot nieprzyjaciela, czy jest to częstością występowania^ poprawnychjte-
moŜe własny samolot, czy teŜ olbrzymi tekcji i fałszywych alarmów. Pozostałe re-
latawiec pokryty cynfolią (por. ryc. 3.4.). akcje moŜna pominąć, poniewaŜ proporcja
Lekarz prześwietlający pacjenta musi
podejmować decyzję, czy cienie widoczne
na zdjęciu są objawem choroby, czy teŜ
są to zjawiska niezwiązane z chorobą.
We wszystkich opisywanych wypadkach
moŜe występować pewien krytyczny bo-
dziec, albo teŜ moŜe go nie być. Mogą
występować dwa rodzaje reakcji - reakcja
na sygnał (na przykład odpalenie rakiety RYCINA 3.4 Przykład sytuacji detekcji sygnałów
przeciwlotniczej, skierowanie pacjenta na Operator radaru musi odróŜnić samoloty wroga od
zabieg operacyjny i tak dalej), lub teŜ samolotu własnego. Po stwierdzeniu na przyktad, Ŝe
reakcje negatywne, takie, które są ade- nadlatują tylko samoloty wroga, moŜe odpalić rakietę lub
zaalarmować wtasne myśliwce. Operator nie widzi
kwatne w sytuacji, kiedy nie ma sygnału. samolotów bezpośrednio, a jedynie wnioskuje o nich na
Układ reakcji występujących przy róŜnych podstawie btysków na ekranie radaru.
TABELA 3.1 Model sytuacji detekcji sygnałów (przykład operatora radaru)
SYTUACJA RZECZYWISTA
samolot wroga brak samolotu wroga
Interpretacja nadlatuje samolot wroga prawidłowa detekcja (a) fałszywy alarm (b)
sytuacji nie ma samolotu wroga pominięcie (c) prawidłowe odrzucenie (d)

UWAGA 87
ich występowania stanowi dopełnienie do Nie będziemy omawiali ich szczegółowo,

jedności w stosunku do proporcji wystę- a zwrócimy uwagę na pewien nieintuicyjny
powania albo poprawnych detekcji, albo fakt. Nie zawsze wzrostowi częstości po-
fałszywych alarmów. Zilustrujemy to przy- prawnych detekcji towarzyszy spadek czę-
kładem. Jeśli mamy do czynienia z sy- stości fałszywych alarmów. Wróćmy do
tuacją, w której częstość poprawnych analizowanego wcześniej przykładu lekar-
detekcji wynosi 0,7, to częstość pomi- skiej diagnozy nowotworu. ZałóŜmy, Ŝe le-
nięć wynosi 0,3. ZałóŜmy, Ŝe lekarz stoi karz diagnozuje przypadki czerniaka, który
przed zadaniem zdiagnozowania choroby jest jednym z najzłośliwszych i najszybciej
nowotworowej na podstawie zewnętrz- rozwijających się nowotworów. W takiej
nych objawów. Diagnoza lekarza moŜe sytuacji kaŜdy objaw choroby wygląda
zostać potwierdzona przez badanie histo- groźnie i skłania do szybkiego podejmo-
patologiczne wycinka podejrzanej tkanki, wania dalszych kroków diagnostycznych.
pobranej podczas zabiegu operacyjnego. Wówczas wzrostowi częstości poprawnych
Jeśli mamy do czynienia z przypadkiem detekcji towarzyszy wzrost częstości fał-
rzeczywistej choroby, to w analizowanym szywych alarmów. Diagnoście poniekąd
przykładzie choroba ta jest wykrywana u 7 opłaca się często stawiać diagnozę no-
z 10 pacjentów na podstawie zewnętrz- wotworu, poniewaŜ zmniejsza to szansę
nych objawów, natomiast w 3 przypadkach przeoczenia osoby rzeczywiście chorej.
na 10 objawy są niedostrzegane i mamy Fałszywe alarmy pociągają wprawdzie za
do czynienia z błędem pominięcia. Na sobą konsekwencje negatywne - w postaci
podstawie częstości fałszywych alarmów stresu u osób, którym postawiono dia-
moŜemy obliczyć częstość prawidłowych gnozę choroby, ale potem diagnoza ta nie
odrzuceń. Jest ona równa jedności po- została potwierdzona. MoŜna powiedzieć,
mniejszonej o częstość fałszywych alar- Ŝe szkoda jest tu mniejsza aniŜeli szkoda
mów. ZałóŜmy, Ŝe w analizowanym przy- wynikająca z przeoczenia rozwijającego się
kładzie częstość fałszywych alarmów wy- nowotworu.
nosi 0,2, to znaczy w 2 przypadkach na Na związek między proporcjami po-
10 lekarz stawia diagnozę raka, a poprawnych detekcji i fałszywych alarmów
tem okazuje się, Ŝe pacjenci są zdrowi. wpływają trzy grupy czynników:
Wtedy częstość poprawnych odrzuceń wy-
nosi 0,8 - u 8 pacjentów na 10 lekarz a) Stosunek siły sygnału do siły szumu.
stwierdza, Ŝe są oni zdrowi, i są oni Im jest on większy, tym łatwiej odróŜ-
faktycznie zdrowi. W tym wypadku nie ma nić sygnał występujący na tle szumu od
powodu, by przeprowadzać zabieg opera- samego szumu. Kiedy operator radaru
cyjny w celu pobrania wycinka do badania widzi na monitorze silny i wyraźny
histopatologicznego. błysk obok wielu słabych, to moŜe
Krzywa obrazująca stosunek często- łatwiej nań zareagować w porównaniu
ści poprawnych detekcji do fałszywych z sytuacją, gdy na tle słabych błysków
alarmów nosi nazwę krzywej charakte- pojawia się jakiś błysk, nieco tylko
rystyki funkcjonowania obserwatora silniejszy od pozostałych. Czynnik ten
(Coombs, Daves, Tversky, 1977; Fal- działa w oczywisty sposób, poniewaŜ
kowski, 2000). W pracy Falkowskiego w gruncie rzeczy chodzi tu o większą
moŜna znaleźć przykłady takich krzywych. łatwość róŜnicowania; poza tym silne
ss PWCHOIBGIA POZNANIA
sygnały łatwiej przyciągają uwagę ob- nio do tego lekarze będą częściej roz-
serwatora. poznawali tę chorobę - mogą wtedy teŜ
b) Macierz wypłat. Jest to techniczne zdarzać się równieŜ fałszywe alarmy.
określenie czynników wpływających na Oczekiwania wcale nie muszą być od-
motywacyjne konsekwencje podjęcia zwierciedleniem rzeczywistej często-
określonych decyzji. W opisywanym ści pewnych zdarzeń, ale mogą wyni-
wcześniej przykładzie lekarza stawia kać jedynie z przekonań dotyczących
jącego diagnozę nowotworu, mamy do pewnych zdarzeń. Przykładowo, kiedy
czynienia z konsekwencjami pozytyw w jakimś kraju panuje psychoza strachu
nymi i negatywnymi róŜnych decyzji. związanego z moŜliwością zaatakowa-
Na przykład przy diagnozowaniu czer- nia tego kraju przez obce samoloty,
niaka konsekwencje negatywne niewy wtedy oczywiście operatorzy częściej
krycia choroby są większe aniŜeli kon będą reagowali na błyski na ekranie
sekwencje negatywne naraŜenia pa radaru jako sygnały samolotów wroga
cjenta na niepotrzebny stres. Nato w porównaniu z sytuacją, w której dane
miast wtedy, kiedy mamy do czynie państwo czuje się pewne i bezpieczne.
nia z chorobą, która nie jest śmier
telna i z którą organizm moŜe poradzić Przedstawiona analiza odnosiła się do
sobie własnymi siłami, konsekwencje sytuacji, kiedy dokonujemy diagnozy jakie-
negatywne błędu pominięcia mogą być goś stanu rzeczy w związku z naszymi obo-
niewielkie. Lekarz moŜe częściej sta wiązkami zawodowymi. Sytuacje detek-
wiać diagnozę „zdrowy" - wtedy spada cyjne występują takŜe bardzo często w na-
zarówno częstość poprawnych detekcji, szym Ŝyciu osobistym. Jeśli Ŝyjemy w bli-
jak i fałszywych alarmów. Opisywany tu skiej relacji z drugą osobą, to mamy moŜli-
czynnik wskazuje na to, Ŝe nasza uwaga wość obserwowania wielu zachowań, które
uzaleŜniona jest od motywacji - inaczej mogą być wskaźnikami takich cech, jak
wykrywamy bodźce krytyczne w sy wierność, lojalność czy tendencje do mani-
tuacjach, kiedy bodźce te są „bardzo pulacji. Wtedy moŜemy równieŜ spotykać
krytyczne", to jest decydują o rzeczach, się z opisywanymi w tabeli 3.1 prawidło-
które są dla nas bardzo waŜne, ina wymi reakq"ami detekcyjnymi, jak i z błę-
czej zaś wtedy, kiedy bodźce krytyczne dami. Fałszywy alarm związany ze wskaź-
dotyczą spraw mniej istotnych. Wów nikami wierności moŜe prowadzić do pa-
czas niezareagowanie na jakiś bodziec tologicznej zazdrości; moŜemy teŜ pomijać
nie pociąga za sobą powaŜnych konse wskaźniki tego, Ŝe druga osoba jest wobec
kwencji negatywnych. nas uczciwa i lojalna. Psychologiczne kon-
c) Oczekiwania - są one uzaleŜnione sekwencje określonych zachowań w oso-
od częstości występowania sygnałów bistych sytuacjach detekcyjnych mogą być
w pewnych sytuacjach. Wyobraźmy so równie powaŜne jak w sytuacjach pozaoso-
bie, Ŝe mamy do czynienia ze specyficz bistych. Dodajmy jednak na koniec, Ŝe teo-
nym środowiskiem, w którym ludzie ria detekcji sygnałów pomijała ten wymiar
wystawieni są na działanie promieni i traktowała wszelkie sytuacje detekcyjne
ultrafioletowych. W takim środowisku jako sytuacje identyczne, bez względu na
ludzie są bardziej naraŜeni na ryzyko to, czy decyzja dotyczyła spraw angaŜują-
zachorowania na czerniaka. Odpowied- cych osobiście jednostkę, czy teŜ nie.
UWAGA 89
3.3.2. Opiszemy teraz proces przeszukiwa-

Przeszukiwanie nia, poczynając od prostych mechanizmów,
Detekcja sygnałów jest procesem wykry- a kończąc na mechanizmach bardzo zło-
wania bodźców w określonym miejscu Ŝonych. W najprostszym wypadku prze-
(ekran radaru, organizm pacjenta). Bodźce szukiwanie moŜe być oparte na wykry-
krytyczne pojawiają się co jakiś czas i ni- waniu pojedynczych cech. Na przykład
gdy nie wiadomo, kiedy mogą wystąpić. podczas poszukiwania grzybów jadalnych
Przeszukiwanie natomiast jest procesem koncentrujemy się tylko na tych „obiek-
aktywnym, poniewaŜ nie wiadomo, kiedy tach", które mają ciemnobrązowe kape-
jakiś bodziec moŜe wystąpić, ani teŜ nie lusze. Kiedy przeszukiwanie oparte jest
wiadomo, gdzie moŜe on wystąpić. Do- na pojedynczych cechach, dystraktory nie
brym przykładem procesu wyszukiwania stwarzają specjalnych przeszkód, chyba Ŝe
jest zbieranie grzybów. KaŜdy zbieracz ma są bardzo podobne pod względem cechy
w swojej pamięci podręczny atlas grzy- krytycznej do bodźca właściwego (Stern-
bów, za którego pomocą odróŜnia grzyby berg, 1996). Gdybyśmy jednak zbierali
jadalne od trujących. Ten atlas oczywiście grzyby posługując się tylko tym jednym,
nie zawiera obrazów wszystkich widzia- wymienionym wcześniej kryterium, to po-
nych kiedyś grzybów, lecz obrazy sche- mijalibyśmy wiele smakowitych okazów.
matyczne, stanowiące pewne uogólnienia Znajdowalibyśmy niemal wyłącznie pod-
grzybów dotychczas oglądanych - zarówno
grzybki (w niektórych regionach Polski
w lesie, jak i w atlasach tradycyjnych,
zwane „czarnymi łebkami") oraz niektóre
w postaci ksiąŜek. Sukces w zbieraniu
odmiany borowików. Pomijalibyśmy nato-
grzybów zaleŜy nie tylko od ostrości
wzroku, ale takŜe od strategii wzrokowego miast pomarańczowe kurki i kozaki czy
przeszukiwania lasu. Osoby dysponujące Ŝółto-brązowe maślaki.
efektywnymi strategiami przeszukiwania Dlatego teŜ poszukiwania grzybów
spoglądają we właściwe miejsca i znajdują opierają się nie tyle na pojedynczych ce-
więcej grzybów. chach, ile na koniunkcji cech. Dla prostoty
WaŜnym czynnikiem, który wpiywa na przykładu przyjmijmy, Ŝe w wypadku grzy-
procedury przeszukiwania, jest obecność bów jest to koniunkcja dwóch cech: wy-
dystraktorów, czyli bodźców odwracają- pukłość kapelusza oraz rurkowata budowa
cych uwagę. Wyobraźmy sobie przeszuki- miąŜszu pod kapeluszem2. Nadal reguła ta
wanie pólek w hipermarkecie, gdy chcemy nie obejmuje kurek i rydzów. Pomińmy
znaleźć swój ulubiony szampon Timotei jednak te zastrzeŜenia i poddajmy analizie
o zapachu grapefruitowym. Na półkach następstwa wprowadzenia koniunkcji cech
jest kilkanaście tysięcy produktów, a na - zamiast cech pojedynczych - do pro-
dodatek co kawałek mamy do czynienia cesu wyszukiwania. Proces przeszukiwa-
z wielkim napisem PROMOCJA. W takiej nia komplikuje się tym bardziej, im więk-
sytuacji odnalezienie poszukiwanego pro- sza liczba cech wchodzi w skład koniunkcji.
duktu jest bardzo utrudnione. W naszym przykładzie w skład koniunkcji
2
Grzybiarze zauwaŜą, Ŝe reguła wyodrębniania grzybów jadalnych na podstawie takiego
kryterium jest niedoskonała, poniewaŜ nie wyklucza takich grzybów, jak goryczak Ŝółciowy czy
borowik szatański. Świat grzybów -jak widać -jest bogatszy niŜ koncepcja przeszukiwania.
90 PS/CH0U3GIA POZNANIA
wchodzą dwie cechy - wypukłość kapelu- koniunkcja barwy i wielkości, natomiast

sza i rurkowatość miąŜszu. Gdy dodamy w drugim - sama barwa. Wynika z tego, Ŝe
do tego trzecią cechę - kolor kapelu- koniunkcja dwóch cech - barwy i wielkości
sza - wyszukiwanie staje się trudniejsze. - wymaga takiego samego zaangaŜowania,
Dzieje się tak nie tylko dlatego, Ŝe mniej co pojedyncza cecha. Inny wniosek wypły-
grzybów spełnia wszystkie trzy warunki wający z tych badań głosi, Ŝe pewne zbiory
jednocześnie, lecz takŜe dlatego, Ŝe wystę- cech, stanowiące podstawę wyszukiwania,
pują silne dystraktory, które spełniają dwa są zbiorami „naturalnymi" i powstają one
spośród trzech kryteriów. Często moją bez Ŝadnego wysiłku.
nadzieję jako zbieracza grzybów wzbudzały Z kolei inne badania, przeprowadzone
brązowe kamienie, czy brązowe liście. przez McLeoda i jego współpracowników
Kiedy przeszukiwanie opiera się na ko- (McLeod, Driver, Dienes, Crisp, 1991),
niunkcji cech, pojawia się efekt wielkości pokazały, Ŝe istnieją pewne specyficzne
zbioru: im większy jest zbiór obiektów, cechy, których dołączenie do cech stano-
który musimy przeszukiwać ze względu wiących podstawę wyszukiwania w jednej
na wystąpienie koniunkcji cech, tym wię- sytuacji powoduje ułatwienie wyszukiwa-
cej czasu to zabiera. Analizujemy nie nia, w innej zaś powoduje utrudnienie.
tylko więcej obiektów, lecz takŜe większą Taką cechą jest ruch. Kiedy w zbiorze liter
liczbę niezaleŜnych cech. W procesie tym poruszają się litery O i X, to wyszukiwanie
uwaga spełnia specyficzną funkcję - do- ich pochłania mniej czasu w porównaniu
starcza ona, jak powiada Treisman (1986) z sytuacją, kiedy w zbiorze liter poruszają
- „kleju", który spaja te cechy ze sobą. się na przykład litery nachylone w prawo.
Proces łączenia cech ze sobą przebiega W tym ostatnim wypadku ruch powoduje
w sposób sekwencyjny, dlatego teŜ analiza spowolnienie procesu wyszukiwania.
większej liczby cech i obiektów pochłania Badania nad wyszukiwaniem dostar-
więcej czasu. czyły wielu szczegółowych danych, które
Badania Nakayamy (1990) wskazują trudno wyjaśnić za pomocą jednej kon-
jednak na pewien niedostatek koncepcji cepcji teoretycznej. Wspomniana wcze-
Treisman. Autorka ta zakłada, Ŝe łączenie śniej koncepcja integrowania cech Trei-
ze sobą dowolnych cech jest równie sman (1986) okazała się zbyt prosta.
trudne i dodanie kaŜdej kolejnej cechy Podejmowane są próby jej modyfikacji,
powoduje wydłuŜenie czasu przeszukiwa- tak by moŜna było wyjaśnić dane pocho-
nia. Nakayama wykazał natomiast, Ŝe nie- dzące z cytowanych tu eksperymentów
które cechy łączymy ze sobą łatwiej niŜ i z wielu innych badań. JednakŜe poszuki-
inne. Aby to zilustrować, musimy opu- wania skoncentrowane na danych laborato-
ścić dziedzinę grzybobrania i sięgnąć do ryjnych pomijają fakt, Ŝe w warunkach na-
przykładów „laboratoryjnych". Nakayama turalnych występują równieŜ inne zasady
stwierdził, Ŝe wyszukiwanie na przykład łączenia elementów ze sobą. Na przykład
duŜych czerwonych kół w zbiorze zawie- mogą to być reguły dysjunkcyjne. Wyko-
rającym małe czerwone koła, duŜe zie- rzystują one spójnik logiczny „lub". Mo-
lone koła i małe zielone koła zabiera tyle Ŝemy wyobrazić sobie następującą regułę
samo czasu, co wyszukiwanie czerwonych wyodrębniania grzybów jadalnych: grzyby
kół wśród kół niebieskich. W pierwszym jadalne to grzyby o miąŜszu rurkowa-
wypadku kryterium wyszukiwania jest tym lub pomarańczowe grzyby blaszkowe.
UWAGA 91
W praktyce takie zasady wykorzystujemy Na pierwszy rzut oka w koncepcjach

bardzo często, natomiast rzadziej uwzględ- tych najpierw musi być dokonywana ana-
niane są one w modelach przetwarzania liza ze względu na określone z góry wła-
informacji. Do sprawy tej wrócimy w roz- ściwości fizyczne. Tak rozumiana uwaga
dziale poświęconym pojęciom. działa w sposób bardzo mechaniczny
i trudno oczekiwać, by zapewniała ela-
3.3.3.
styczność naszemu funkcjonowaniu po-
Procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej
znawczemu. Jak się przekonamy póź-
niej, bardziej wyrafinowane teorie selekcji
W koncepcjach tego typu przyjmuje się, przyjmują, Ŝe selekcja jest procesem prze-
Ŝe uwaga działa na poziomie procesów biegającym on linę, to znaczy w trakcie wy-
percepcyjnych i tam juŜ następuje selekcja konywania czynności pobierane są próbki
informaq'i. Informacja, na którą nie zwra- informacji i na podstawie tych próbek
camy uwagi, jest po prostu niespostrze- podejmowana jest decyzja, czy informacje
gana. Dzięki temu nasz umysł nie musi te naleŜy odfiltrować, czy teŜ naleŜy anali-
podejmować znacznego wysiłku związa- zować je dokładniej.
nego z analizą wszystkich docierających do
niego informacji - niektóre informacje są 3.3.3.1. Teoria filtra
z góry skazane na wygaszenie, a o tym, uwagowego Broadbenta
jakie informacje zostaną wygaszone, decy-
Broadbent w swojej pracy z 1958 roku
dują z góry określone właściwości bodź-
Perception and communication, stanowią-
ców. Muszą to być ich właściwości fi-
cej jedną z pierwszych prób zastosowa-
zyczne. Gdyby to były informacje związane
nia teorii informacji i teorii komunikacji
ze znaczeniem bodźców, oznaczałoby to,
Ŝe informacje nie są selekcjonowane ze w psychologii, traktuje uwagę jako rodzaj
względu na fizyczne właściwości bodźców. filtra. Ow filtr przypomina swoim dzia-
Właściwa selekcja następowałaby później, łaniem zwrotnicę, która dopuszczając do
na podstawie analizy znaczenia tych infor- przetwarzania jedną grupę bodźców, blo-
macji. Dopiero wtedy podejmowana byłaby kuje jednocześnie dostęp do drugiej grupy.
decyzja, czy daną informację odrzucić, czy Schematycznie moŜemy to przedstawić
teŜ analizować ją dalej. W takim jednak w postaci ryciny 3.5.
rozwiązaniu traci się to, co stanowi pod- Punktem wyjścia dla koncepcji Bro-
stawową funkcję uwagi - redukcję wysiłku adbenta były wyniki badań przy uŜyciu
poznawczego. Wszystkie fizyczne aspekty techniki cieniowania (shadowing), której
bodźców byłyby analizowane bardzo do- specyficzną odmianę stanowi technika słu-
kładnie, a selekcja następowałaby w póź- chania dwuusznego {dichotic listening).
niejszych fazach przetwarzania informa- Technika ta została skonstruowana przez
cji. Inne moŜliwe rozwiązania, przyjmu- Colina Cherry w 1953 roku. Polega ona
jące, Ŝe najpierw analizowane jest znacze- na tym, Ŝe badany ma równocześnie od-
nie informacji, a dopiero potem fizyczne bierać dwa komunikaty, przy czym sytu-
aspekty bodźców będących jej nośnikiem, acja eksperymentalna jest tak zorganizo-
są absurdalne; pozostają one w całkowitej wana, Ŝe zwraca on uwagę na tylko jeden
sprzeczności z tym, co wiadomo na temat z nich. Moray (1959) zmodyfikował tę
przetwarzania informacji. technikę i w jego wersji jest ona stosowana
92 PS/CH0U3GIA P02NANIA
komunikat 1
komunikat przetwarzany dokładnie

(tu komunikat 2}
komunikat 2
zwrotnica - moŜe przyjmować
dwa połoŜenia do odbioru albo
komunikatu 1 albo komunikatu 2
RYCINA 3.5 Uproszczony model uwagi rozumianej jako zwrotnica
Filtr uwagowy działa na zasadzie „wszystko albo nic". Odbieranie komunikatu 1 wyklucza odbieranie komunikatu 2 i na
odwrót - Qdbiórkomunikatu2wykluczaodbiórkomunikatu1.
do dzisiaj. Przypomnijmy sobie scenę razy! Powtarzali jedynie te słowa, które

przedstawioną na początku rozdziału trze- wystąpiły w ciągu ostatnich 20 sekund
ciego. KaŜdy z prezydentów ma załoŜone przed zakończeniem badania. Badani po-
słuchawki na uszy. Tak właśnie wyglądają trafili jednak zarejestrować pewne wła-
badani w eksperymencie wykorzystującym ściwości bodźców, na które nie zwracali
dichotic listening. Do ich uszu docierają uwagi: potrafili na przykład stwierdzić, czy
jednak inne komunikaty aniŜeli te, które słowa, na które nie zwracali uwagi, były
odbierają prezydenci. W typowym eks- wypowiadane głośno czy cicho, czy wy-
perymencie do jednego ucha przekazuje powiadała je kobieta, czy teŜ męŜczyzna.
się tekst, na którym badany musi się Wynikają z tego dwa wnioski:
koncentrować. Sposoby osiągania koncen-
tracji są róŜne, najczęściej jednak poleca a) informacje, na które nie zwracamy
się badanemu powtarzanie tekstu słowo uwagi, przechowywane są w naszym
w słowo. W niektórych odmianach tej systemie poznawczym przez okres 20
techniki zadaniem badanego jest naciska- sekund;
nie na klucz wtedy, kiedy na przykład poja- b) informacje, na które nie zwracamy
wia się słowo zaczynające się na określoną uwagi, podlegają wstępnej analizie ze
literę albo zawierające określoną literę. względu na ich cechy fizyczne
Natomiast do drugiego ucha eksponuje się
inne bodźce, na przykład niepowiązane ze Przedstawiony model uwagi jest oczy-
sobą słowa. W jednym z pierwszych ekspe- wiście bardzo uproszczony. Obrazuje on
rymentów wykorzystujących tę technikę ogólną zasadę działania uwagi. Faktyczne
stwierdzono, Ŝe badani nie potrafili powtó- ulokowanie modelu w ramach procesów
rzyć słów z ucha „nieśledzonego", pomimo przetwarzania informacji wygląda w taki
Ŝe kaŜde z tych słów powtarzało się aŜ 35 sposób, jak to przedstawia rycina 3.6.
UWAGA 93
efektory
system programu-
kanat jący reakcję
filtr dokonu-
jący selekcji o ograniczonej
przepusto-
wości
pamięć
krótko- magazyn
trwała przechowujący
dotychczasowe
narządy doświadczenia
zmysłowe
RYCINA 3.6 Teoria uwagi Broadbenta
Uwaga ulokowana jest w sekwencji procesów przetwarzania informacji.
Z ryciny wynika, Ŝe selekcja nastę- uwagę na pętlę sprzęŜenia zwrotnego,

puje dopiero po kodowaniu zmysłowym łączącą magazyn przechowujący dotych-
i po przejściu informacji przez magazyn czasowe doświadczenia z filtrem, który
pamięci krótkotrwałej. Model ten nie do- kieruje procesem selekcji. Jeśli pewne in-
strzega zatem konieczności wprowadzenia formacje są całkowicie niezgodne z treścią
selekcji pierwotnej, to jest selekcji ze zawartą w tym magazynie, to winny zostać
względu na pewne cechy zmysłowe. Ogra- zatrzymane. Wynika to między innymi
niczenie i konieczność selekcji informacji z teorii dysonansu poznawczego (Festin-
wynika z istnienia kanału o ograniczonej ger, 1957). Problem jednak polega na tym,
przepustowości między pamięcią krótko- Ŝe aby stwierdzić dysonans, jednostka
trwałą i trwałą. Zrozumiałe staje się więc musi jakoś porównać napływające infor-
to, Ŝe ludzie potrafili w eksperymentach macje z zawartością magazynu pamięci
nad słuchaniem dwuusznym odtwarzać in- trwałej. A jeśli dokonuje takich porównań,
formacje, które dotarły do ucha „nieśle- to naraŜa się na dysonans! Rozwiąza-
dzonego" w ciągu ostatnich 20 sekund. nie polegające na tym, Ŝe pobierana jest
Tyle bowiem wynosi czas przechowania próbka informacji, będąca niejako zwiastu-
w pamięci krótkotrwałej. Jasne staje się nem reszty, jest niezadowalające, ponie-
takŜe to, dlaczego ludzie potrafili określać waŜ w wypadku niezgodności dysonans
fizyczne właściwości głosu przekazującego i tak powstanie (Freedman, Sears, 1965).
komunikaty do ucha nieśledzonego - te Model Broadbenta okazał się zbyt duŜym
cechy, zgodnie z modelem Broadbenta, nie uproszczeniem. Nie wyjaśniał tego, Ŝe
podlegają selekcji. Warto takŜe zwrócić ludzie potrafili szybko przesunąć uwagę
w kierunku bodźca, który w jakimś mo- analogicznie jak w wypadku efektu cocktail
mencie okazał się waŜny. Dobrym przykła- Party, opiera się na znaczeniu bodźca. W in-
dem jest efekt cocktail party. Wyobraźmy nym badaniu Treisman (1964b) stwier-
sobie, Ŝe prowadzimy z kimś interesującą dziła, Ŝe kiedy badanym dwujęzycznym do
rozmowę w czasie przyjęcia. W trakcie obojga uszu eksponowano niezaleŜnie ten
tej rozmowy ktoś za naszymi plecami sam komunikat w róŜnych językach, twier-
wypowiada ściszonym głosem nasze imię. dzili oni, Ŝe jest on identyczny, mimo Ŝe
Pomimo Ŝe informacja ta pojawiła się na od strony percepcyjnej kaŜde ucho otrzy-
peryferiach uwagi i nie była wyrazista per- mywało inny zbiór danych. Oba zbiory
cepcyjnie, zaczynamy koncentrować się na były jednak identyczne pod względem zna-
dalszym ciągu tej wypowiedzi, nie zwraca- czenia. Jeszcze inny dowód przetwarza-
jąc uwagi na to, co mówi nasz rozmówca. nia presemantycznego pochodzi z badań
Wynika z tego, Ŝe komunikat, który znaj- Johnstona i Heinza (1978). Stwierdzili oni,
duje się na peryferiach uwagi, moŜe zo- Ŝe komunikat śledzony wywierał zróŜni-
stać przeanalizowany bardzo dokładnie; co cowany wpływ na komunikat nieśledzony
w zaleŜności od tego, czy był to tekst
więcej, komunikat, na który nie zwracamy
dobrze znany, czy teŜ nie. Gdy komunikat
uwagi, analizowany jest pod względem
nieśledzony był tekstem dobrze znanym,
jego znaczenia. Dlatego teŜ podjęto próbę
to badanym trudniej go było ignorować
modyfikacji tego modelu, tak aby mógł on
aniŜeli wtedy, kiedy był tekstem niezna-
wyjaśniać przypadki tego typu. nym. Jednostka reaguje zatem nie tylko
na właściwości percepcyjne, lecz takŜe na
3.3.3.2. Teoria wielu
pierwotne właściwości semantyczne (od-
filtrów uwagowych Treisman
róŜnienie tekstu znanego od nieznanego).
Treisman (1960,1964a) w swojej koncepcji Treisman zmodyfikowała koncepcję
uwzględniła wyniki badań nad słuchaniem Broadbenta w ten sposób, Ŝe wprowa-
dwuusznym, których nie moŜna było wy- dziła do niej kolejne fazy przetwarzania
jaśnić się za pomocą modelu Broadbenta. informacji, uwzględniające coraz to bar-
Wyobraźmy sobie eksperyment, w którym dziej złoŜone właściwości bodźców. Po
do obojga uszu kierowane są następujące kaŜdej z faz przetwarzania moŜe nastą-
komunikaty: pić albo zatrzymanie przetwarzania, albo
specyficzna reakcja, albo teŜ przetwarza-
Ucho lewe: Obiecanki cacanki, dopóki się
nie moŜe być kontynuowane. Filtrowanie
ucho nie urwie.
informacji moŜe następować na róŜnych
Ucho prawe: Poty dzban wodę nosi, a głu-
poziomach, przy czym kryteria wykorzy-
piemu radość. stywane na tych poziomach są coraz to
Badany ma powtarzać informacje, które inne. Treisman pisze o priorytetach, które
zostały skierowane do prawego ucha. Oka- są uwzględniane w kolejnych fazach.
zuje się, Ŝe słyszy on i powtarza tekst Schemat przetwarzania wykorzystują-
„Poty dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie cego kolejne filtry przedstawiono na ryci-
urwie". Człowiek nie zdaje sobie sprawy nie 3.7.
z tego, Ŝe z informacji eksponowanych do Informacja docierająca z narządów
jednego ucha .„przeskoczył" do informacji, zmysłowych w fazie początkowej anali-
które docierają do drugiego. Ten przeskok, zowana jest ze względu na właściwości
UWAGA
Analiza
znaczenia
jeśli są wysokie
jeśli są niskie
Sprawdzanie
bieŜących
priorytetów zignoruj
jeśli są niskie
Sprawdzanie jeśli są wysokie podejmij

statych odpowiednie
priorytetów działania
jeśli nie jest konieczne natychmiastowe

działanie, kontynuuj porównywanie danych
sensorycznych z danymi pamięciowymi
zareaguj, jeśli jest to

Analiza wfasności
odpowiednio w danym
fizycznych
momencie
Kanały
senesoryczne
RYCINA 3.7 Schemat przedstawiający koncepcję uwagi Treisman (zmodyfikowana wersja ilustracji
przedstawionej w pracy Treisman, 1964)
96 PS/CHOWGIA POZNANIA
fizyczne. Jednostka określa na przykład W koncepcji Treisman wyraźnie ujaw-

to, kto do niej mówi, czy mówi głośno, nia się wieloetapowość procesu uwagi.
czy cicho. W wypadku gdy informacja Uwzględnia ona to, Ŝe w specyficznych
sensoryczna zawiera bardzo waŜne wła- warunkach człowiek bardzo szybko moŜe
ściwości (na przykład ktoś krzyczy), po- przejść do analizy semantycznej, jeśli in-
dejmowane jest odpowiednie działanie (na formacja zawiera dane waŜne z punktu
przykład ucieczka). Natomiast jeśli właści- widzenia jego potrzeb i motywów. W po-
wości sensoryczne nie skłaniają do bezpo- czątkowych fazach przetwarzanie ma cha-
średniego działania, pojawia się znany nam rakter automatyczny, natomiast w póź-
z rozdziału o spostrzeganiu proces poszu- niejszych funkcjonowanie uwagi w coraz
kiwania najlepszego dopasowania danych większym stopniu uzaleŜnione jest od
percepcyjnych do danych pamięciowych - świadomości oraz od analizy znaczenia
czyli, mówiąc inaczej, proces rozpoznawa- bodźców. Treisman zwraca takŜe uwagę
nia. Skoro wiadomo, czym jest to coś, na to, Ŝe róŜne bodźce mają róŜny próg
co przyciągnęło uwagę, jednostka moŜe dostępu dla uwagi. Niektóre z nich - ze
sprawdzić, czy rzecz jest waŜna z punktu względu na swoje konsekwencje - mają
widzenia jej podstawowych interesów (po-
bardzo niski próg dostępu (mówiąc ina-
trzeb, akceptowanej hierarchii wartości
czej, wystarczy bardzo niska intensywność
i tak dalej). Jeśli tak, to wtedy wykonywane
bodźca, aby znalazł się on w centrum
jest specyficzne działanie - na przykład
pola uwagi). Ten próg dostępu nie musi
ktoś zaczyna wycofywać się z interak-
cji, jeśli spostrzega, Ŝe ma do czynienia być stały - w niektórych sytuacjach ulega
z wrogo usposobionym partnerem. Cała zmianie pod wpływem oczekiwań wyni-
uwaga skoncentrowana jest na tym źródle kających z odebrania innych bodźców. Na
bodźców. Natomiast jeśli komunikat zosta- przykład jeśli czytamy zdanie: „Pies ścigał,
nie uznany za mało istotny z punktu wi- ujadając, miauczącego...", to wzrasta ła-
dzenia interesów ogólnych, uruchamiana twość, z jaką moŜemy umieścić w pustym
jest następna faza przetwarzania, pozwala- miejscu słowo „kota". Ten wzrost do-
jąca stwierdzić, czy komunikat jest waŜny stępności psychicznej określamy mianem
z punktu widzenia chwilowych interesów efektu torowania albo efektu poprzedzania
jednostki. Gdy zostanie on uznany za mało (priming). Efekt torowania w pewnych
waŜny, jednostka moŜe go spokojnie zigno- wypadkach moŜe mieć wartość ujemną,
rować. Natomiast gdy zostanie uznany za to znaczy oczekiwania wynikające z od-
waŜny, wtedy następuje pełna analiza jego bioru pewnych bodźców mogą zmniejszać
znaczenia. Te chwilowe priorytety mogą prawdopodobieństwo rozpoznania innych
wiązać się z wymogami aktualnie wyko- bodźców. Na przykład w przedstawionym
nywanego zadania, z aktualnym nastrojem zdaniu występuje negatywny efekt torowa-
czy przeŜywaną emocją. Treisman wpraw- nia dla słowa „hipopotam".
dzie w swoich pracach pisze o prioryte-
tach ogólnych i priorytetach chwilowych, 3.3.4.
ale faktycznie chodzi o interesy w dłuŜ- Alokacja zasobów uwagi -
szej skali czasowej, związane z wyzna- teoria zasobów uwagi
waną hierarchią wartości, albo o interesy Teoria ta została sformułowana przez Kah-
bieŜące. nemana w 1973 roku i stała się pod-
UWAGA
stawą nowego sposobu myślenia o uwadze. 2.4.4. (por. teŜ ryc. 2.13.). Kahneman
Aczkolwiek powstawała w ramach nurtu (1973) o uwadze pisze w podobnym du-
przetwarzania informacji, ma wiele odnie- chu: „...główną funkcją terminu uwaga
sień do koncepcji percepcji ekologicznej w psychologii postbehawiorystycznej jest
Gibsona. Teoria zasobów uwagi - w od- dostarczenie etykiety dla pewnego me-
róŜnieniu od teorii selekq"i - w większym chanizmu wewnętrznego, który determi-
stopniu wiąŜe uwagę z całokształtem psy- nuje waŜność bodźców, a tym samym
chiki jednostki, a nie tylko - jak teorie uniemoŜliwia przewidywanie zachowania
selekcji - z procesami poznawczymi. tylko i wyłącznie na podstawie samych
Aby dokładniej zrozumieć funkcjono- bodźców" (Kahneman, 1973, s. 2).
wanie uwagi w świetle teorii zasobów, Mówiąc inaczej, uwaga jest mecha-
sięgnijmy do uwag Neissera (1976) oraz nizmem wybierającym bodźce, na które
do wyników jego badań przeprowadzonych naleŜy zareagować. Są to bodźce waŜne dla
wspólnie z Robertem Becklenem (Neisser, jednostki, a nie bodźce mające na przykład
Becklen, 1975). Neisser krytykuje teorie pewne z góry określone cechy fizyczne.
filtrów ze względu na to, Ŝe z fizycznego W pewnych sytuacjach nie reagujemy na
i racjonalnego punktu widzenia wydają wrzaski innych, a interesuje nas tylko
się one absurdalne. Neisser ujmuje fil- cichy szept, poniewaŜ przenosi on dla
try z punktu widzenia teorii informacji nas właśnie istotną informację. Na tym
i teorii komunikacji. W świetle tych teorii polega uwolnienie się od zdeterminowania
filtry są urządzeniami, które powodują, zachowania przez same tylko właściwości
Ŝe informacja docierająca do wejścia da- bodźców, o czym pisał cytowany wcześniej
nego układu (czyli do narządów zmysło- Kahneman.
wych) nie ma wpływu na wyjście, czyli Zadaniami, które ujawniają ten aspekt
na zachowanie. Przy takim rozumieniu uwagi, są te same zadania, które były
pojęcia filtra ludzie są filtrami dla pro- przedmiotem zainteresowania teorii fil-
mieni kosmicznych, feromonów wydzie- trów uwagowych. Mogą to być zarówno
lanych przez owady czy- dla jakichkol- zadania typu dichotic listening, lub teŜ
wiek informacji, które nie wpływają na zadania, które angaŜują zmysł wzroku. Ne-
ich zachowanie (Neisser, 1976). Neisser isser i Becklen w swoim eksperymencie
twierdzi, Ŝe działanie uwagi przedstawia nałoŜyli na siebie dwa nagrania magneto-
się inaczej. Nie odfiltrowujemy dociera- widowe (por. ryc. 3.8.).
jących do nas bodźców, ale pobieramy W jednym z nagrań przedstawiona była
takie bodźce z otoczenia, które są nam zabawa w „łapki", polegająca na tym, Ŝe
potrzebne. Uwaga ma więc charakter ak- jedna osoba trzyma dłonie zwrócone w dół
tywny, a nie pasywny, jak zakładały wcze- nad dłońmi drugiej osoby, zwróconymi
śniejsze teorie. w górę. Osoba, której dłonie znajdują się
Procesem pobierania informacji kie- pod spodem, stara się uderzyć w wierzch
rują schematy i jeśli nie dysponujemy dłoni drugiej osoby. Ta z kolei stara się
jakimś schematem albo nie potrafimy go uniknąć uderzeń, cofając dłonie w odpo-
zaktywizować, to nie odbierzemy pew- wiednim momencie. Kiedy „atakującemu"
nych informacji. Te wyjaśnienia wywodzą nie uda się trafić przeciwnika, następuje
się z teorii cyklu percepcyjnego, którą zmiana ról. Drugie nagranie przedstawiało
przedstawiłem szczegółowo w paragrafie grupę trzech osób grających w piłkę.
98 PSYCHOWGIA POZNANIA
RYCINA 3.8 Bodźce stosowane w eksperymencie Neissera i Becklena (1975)
Obrazki A i B nałoŜono na siebie i uzyskano obrazek C. Badani dobrze rejestrowali zdarzenia, wtedy kiedy mieii zwracać
uwagę tylko na jeden ich ciąg (gra w „łapki", gra w pitkę), natomiast ich funkcjonowanie pogarszało się, kiedy mieli
rejestrować równocześnie oba ciągi.
Zadanie badanych polegało na śledzeniu Ŝe tylko w wypadku epizodu, na którym

jednego nagrania i na ignorowaniu dru- badani koncentrowali uwagę, angaŜowany
giego. Badani mieli ponadto naciskać na był pełny cykl percepcyjny. Cykl ten obej-
klucz, kiedy zaszło jakieś zdarzenie (rzut muje oczekiwania oparte na istniejących
piłką, próba uderzenia). Przy 40 zdarze- schematach poznawczych, procesy prze-
niach na minutę, na które badani mieli szukiwania otoczenia (eksploracja) oraz
zareagować, poprawność reakqi w wy- pobieranie informacji z otoczenia. Tylko
padku dwóch nałoŜonych na siebie nagrań wtedy jednostka potrafi świadomie zare-
była niemal taka sama jak w wypadku jestrować dane zdarzenie albo, mówiąc
śledzenia jednego z tych nagrań z osobna. inaczej, koncentruje na nim uwagę, albo
Częstość błędów nie przekraczała 3%. jeszcze inaczej - poświęca mu zasoby
Badacze stwierdzili takŜe, Ŝe wynik taki poznawcze.
uzyskiwany jest juŜ w pierwszej pró- Zinterpretujmy te wyniki na gruncie
bie i nie ulegał on wyraźnym zmianom teoretycznym. Dzięki uwadze jednostka
wskutek ćwiczenia. Natomiast w wypadku, pobrała pewne informacje ze środowi-
kiedy badani musieli śledzić obie gry
ska i mogła je dokładnie zinterpretować.
równocześnie i reagować na zachodzące
Pozostałe informacje nie były pobierane,
w nich zdarzenia, ich funkcjonowanie ule-
nie mogły zatem być dokładniej anali-
gało znacznemu pogorszeniu. Zadanie po-
legające na śledzeniu tylko jednej zabawy zowane, poniewaŜ nie zostały zaktywi-
było dla badanych naturalne i nie sprawiało zowane odpowiednie schematy poznaw-
im Ŝadnych trudności. Oba ciągi zdarzeń cze. Jeśli uwaga ma duŜą pojemność, to
nie róŜniły się od siebie ze względu oprócz informaq'i śledzonych, uznawanych
na zaangaŜowanie specyficznej modalności za waŜne, człowiek moŜe pobierać z oto-
czy ze względu na lokalizację zdarzeń czenia informacje mniej waŜne i poszu-
w polu widzenia, lecz ze względu na ich kiwać schematów poznawczych, do któ-
wewnętrzną strukturę. Neisser twierdzi, rych pasowałyby te dodatkowe informacje.
UWAGA
JeŜeli tak się dzieje, to szybkość wyko- dania. Takie rozwiązanie jest korzystne
nywania zadań poznawczych moŜe ulegać adaptacyjnie, gdyŜ napotykając zadania
zmniejszeniu, poniewaŜ część dostępnych łatwe, nie musimy angaŜować się bez
„poznawczych mocy przerobowych" kie- reszty, a moŜemy uŜyć tylko zasobów
rowana jest na obsługę tej dodatkowej niezbędnych. Zadania trudne pobudzają
czynności poznawczej. nas silniej, dzięki czemu mamy wystar-
Pojęcie pojemności uwagi w koncepcji czającą ilość zasobów, by sobie z nimi
Daniela Kahnemana określa ilość naszych poradzić.
zasobów poznawczych, które moŜemy po- 3. Polityka „alokacyjna" albo polityka
święcić czy skierować na radzenie sobie inwestycyjna systemu poznawczego.
z róŜnymi problemami i zadaniami. To Człowiek wybiera to, co będzie przed-
kierowanie zasobów poznawczych na roz- miotem jego aktywności poznawczej.
wiązywanie róŜnych zadań zaleŜy od wielu Zdarzają się niekiedy wyjątki od tej
czynników. NiŜej przedstawiamy niektóre reguły - na przykład u ludzi z zespołem
z nich: stresu pourazowego (PTSD) występują
zjawiska intruzywne (Tallis, 1999; Ma-
1. Trudność zadania. Zadania łatwe wy ruszewski, 2000a), czyli myśli i obrazy
magają uŜycia niewielkich zasobów po występujące w sposób natrętny i czę-
znawczych, natomiast zadania trudne sto wbrew woli jednostki. Najczęściej
- duŜych zasobów. Dlatego teŜ w trak jednak sami wybieramy to, co będzie
cie radzenia sobie z zadaniami łatwymi przedmiotem naszego zainteresowania
moŜemy wykonywać inne czynności - czy analizy poznawczej. Na tę politykę
na przykład w trakcie obliczania, ile „inwestycyjną" wpływają:
będą kosztowały trzy filmy Kodaka przy a) Chwilowe intencje czy stany mo
cenie jednego filmu 12 złotych, mo tywacyjne - na przykład kiedy od
Ŝemy słuchać wiadomości radiowych czuwamy głód, rozglądamy się za
z odbiornika znajdującego się w skle sklepem spoŜywczym albo za jakąś
pie. Natomiast uwaŜne słuchanie wia restauracją czy barem.
domości w trakcie obliczania przysłu b) Trwałe dyspozycje sprawiają, Ŝe lu
gującej w danym roku ulgi podatkowej dzie poszukują specjalnych rodza
jest bardzo trudne, czy wręcz nie jów informacji albo podejmują się
moŜliwe, poniewaŜ wszystkie zasoby specjalnych zadań. To poszukiwanie
poznawcze zostają skierowane na wy informacji dawniej określano mia
pełnianie PIT-u oraz na interpretację nem zainteresowań. Natomiast po
przepisów regulujących wysokość po szukiwanie szczególnych rodzajów
datku. zadań wykracza poza zainteresowa
2. Poziom pobudzenia. Przy wyŜszym po nia. Na przykład miłośnicy parowo
ziomie pobudzenia dostępna jest więk zów będą poszukiwali specjalnych
sza ilość zasobów poznawczych niŜ publikacji albo miejsc, gdzie moŜna
przy poziomie niskim. Kiedy jesteśmy znaleźć te pojazdy. Miłośnicy szarad
bardzo senni, mamy na ogół kłopoty będą spędzali wiele czasu na ich
z wykonywaniem złoŜonych zadań po rozwiązywaniu, a detektywi - na
znawczych. Wysokość poziomu pobu rozwiązywaniu zagadek kryminal
dzenia zaleŜy z kolei od trudności zanych.
c) Ocena zapotrzebowania na zasoby korzystywano zadanie podwójne. Polegało

umysłowe. Jest to proces kontro- ono na cichym czytaniu tekstu i jednocze-
lny, realizowany z poziomu metapo- snym pisaniu dyktanda. Badani studenci
znania. Zanim podejmiemy się ja- ćwiczyli się w wykonywaniu tego zadania
kiejkolwiek aktywności poznawczej, przez sześć tygodni. Okazało się, Ŝe po
sprawdzamy, czy potrzebna nam bę- upływie tego czasu przestali popełniać
dzie duŜa ilość zasobów poznaw- błędy w dyktandzie, a jednocześnie czytali
czych, czy teŜ nie. MoŜna to zro- tekst z pełnym zrozumieniem. Wynika
bić przed podjęciem tej aktywności, stąd, Ŝe ludzie dysponują ograniczoną pulą
analizując złoŜoność zadania albo zasobów uwagi. Tę pulę mogą rozdzielić
jego podobieństwo do zadań, jana dwa zadania. Jeśli zadania te są bardzo
kie rozwiązywaliśmy kiedyś. MoŜna trudne, to mogą je wykonywać wolniej,
zrobić to równieŜ w trakcie roz- popełniając przy okazji wiele błędów, na-
wiązywania zadania, kiedy na pod- tomiast jeśli wskutek ćwiczenia zadania
stawie postępów w pracy moŜemy te staną się łatwiejsze, to nie będzie wy-
się przekonać, czy zaangaŜowaliśmy stępowała Ŝadna interferencja, wynikająca
się w tę pracę w wystarczającym z wprowadzenia drugiego zadania, w po-
stopniu.
równaniu z sytuacją, w której jednostka
wykonuje tylko jedno zadanie.
Głównym czynnikiem, który wpływa
Teoria Kahnemana naleŜy do teorii
na nasze funkcjonowanie, jest zatem ilość
zainwestowanego wysiłku poznawczego. postulujących istnienie jednej puli zaso-
Schematycznie model Kahnemana moŜna bów uwagi. Schematycznie taką koncepcję
przedstawić tak, jak na rycinie 3.9. Z przedstawia na rycina 3.10.
modelu tego wynika, Ŝe jednostka dys- KaŜde dodatkowe zadanie pochłania za-
ponuje jednym źródłem zasobów uwagi. soby uwagi i prowadzi do ogólnego pogor-
Na poziomie empirycznym oznacza to, szenia w wykonywaniu zadań pozostałych.
Ŝe jeśli w trakcie wykonywania jakiegoś ZauwaŜmy jednak, Ŝe istnieją takie
zadania człowiek ma równocześnie wyko- zadania, które wykonujemy tak samo do-
nywać drugie zadanie - czyli angaŜujemy brze wtedy, kiedy zajmujemy się tylko
uwagę podzielną - to jego sprawność się jednym z nich, jak i wtedy, kiedy mu-
zmniejszy. Człowiek musi bowiem dzielić simy wykonać oba. Nie muszą być one
swój wysiłek poznawczy na dwa zadania. bardzo zautomatyzowane. Pamiętam, Ŝe
Skoro jest to wysiłek poznawczy zwią- kiedy po raz pierwszy prasowałem ko-
zany z wykonywaniem zadań, to moŜna szulę, słuchałem jednocześnie dziennika
przypuszczać, Ŝe zmniejszenie tego wy- radiowego. Prasowanie koszuli było dla
siłku, poświęconego na którekolwiek z za- mnie czynnością całkowicie nową i wy-
dań, doprowadzi do utrzymania pierwotnej magało duŜej uwagi - musiałem pilnować,
sprawności funkcjonowania. by nie przypalić koszuli i nie zostawić za-
Jak moŜna zmniejszyć ten wysiłek? prasowanych fałdek w najmniej odpowied-
Jedną z metod jest dobre opanowanie wy- nich miejscach. Dokładnie zrozumiałem
konywania zadania. Dobrym przykładem i zapamiętałem wiadomości przedstawione
są wyniki eksperymentu Spelke, Hirsta w dzienniku radiowym. Obserwacje tego
i Neissera (1976). W tym badaniu wy- typu moŜna wyjaśnić za pomocą teorii
UWAGA 101
RYCINA 3.9 Schemat przedstawiający teorię zasobów uwagi Kahnemana
Jest to zmodyfikowana wersja rysunku przedstawionego w pracy Kahnemana Attention andeffort (1973, s. 10).
Dostępne zasoby
umysłowe
przydzielone
do zadania 1
Bodźce Wybrany Zachowanie
rodzaj
przydzielone aktywności
do zadania 2
RYCINA 3.10 Koncepcja pojedynczej puli zasobów uwagi
Im więcej zasobów uwagi zostanie przeznaczonych do wykonania zadania 1 (moŜna przedstawić to obrazowo jako
zwiększenie powierzchni zajmowanej przez zasoby przydzielone do zadania 1), tym mniej moŜna ich poświęcić na
wykonanie zadania 2. Zadanie 2 będzie zatem wykonywane na gorszym poziomie.
zasobów uwagi specyficznych dla modal- bez specjalnego uszczerbku dla sprawności
nosci (Gopher, Navon, 1979). Teoria ta w zakresie któregokolwiek z nich.
została schematycznie przedstawiona na Teorie zasobów uwagi wyjaśniają zja-
rycinie 3.11. wisko uwagi podzielnej, pojawiające się
W opisanym przykładzie jedno zadanie w wypadku zadań złoŜonych. Wykonywa-
angaŜuje zasoby uwagi specyficzne dla nie tych zadań poprawia się w wyniku
modalnosci wzrokowej i dotykowej (praso- ćwiczenia, w związku z tym zadania te
wanie), drugie zaś - zasoby specyficzne dla angaŜują mniejszą pulę zasobów uwagi,
modalnosci słuchowej. Z tego właśnie po- a tym samym w mniejszym stopniu kon-
wodu oba rodzaje zadań moŜna wykonywać kurują o ograniczoną pulę zasobów po-
Dostępne zasoby
umysłowe
Bodźce Zachowanie
modalność 1 Wybrany typ

aktywności
modalność 2 Wybrany typ

aktywności
RYCINA 3.11 Teoria zasobów uwagi specyficznych dla modalnosci
KaŜda modalność posiada własną pulę zasobów. ZaangaŜowanie wszystkich zasobów w obrębie danej modalnosci nie
ogranicza moŜliwości wykorzystywania zasobów z innej modalnosci. Wykonanie zadania 1 i 2 moŜe być na wysokim
poziomie, jeśli zadania te angaŜują inne modalnosci.
UWAGA 103
znawczych. Ta koncepcja traktuje uwagę niŜ to, które proponują teorie filtra: to
jako zjawisko czy proces znajdujący się wymagania zadania czy wręcz właściwości
w większym stopniu pod kontrolą jed- bodźców decydują o tym, na czym zo-
nostki, która sama moŜe decydować o tym, stanie skoncentrowana uwaga. Teorie te
na czym skoncentruje swój wysiłek po- moglibyśmy określić jako bardziej apod-
znawczy. Jest to rozwiązanie odmienne miotowe.
3.4. Dystraktory
Analiza uwagi winna takŜe uwzględnić ją w sposób mistrzowski. Dalsze zastana-

właściwości dystraktorów, czyli bodźców wianie się nad tym pytaniem przywodzi
odwracających uwagę. Dystraktory moŜna mu na myśl wiele sytuacji, w których nie
poklasyfikować ze względu na ich pocho- udało mu się osiągnąć sukcesu. To dalej
dzenie: mogą być one bodźcami pocho- prowadzi do pojawienia się przekonania
dzącymi z zewnątrz, albo teŜ mogą to o niskich kompetencjach, a to z kolei znie-
być bodźce, które jednostka niejako sama chęca do wkładania maksymalnego wy-
sobie eksponuje. Większość danych ana- siłku i staranności w realizowaną aktualnie
lizowanych w literaturze przedmiotu do- czynność.
tyczy dystraktorów zewnętrznych, które Aby nasza analiza miała charakter
nie są kontrolowane przez jednostkę, lecz pełny, uzupełnimy ją o klasyfikację form
podlegają kontroli badacza. aktywności wykonywanej pod kontrolą
Faktycznie jednak znaczna część naszej uwagi. Aktywność ta moŜe mieć cha-
aktywności psychicznej dotyczy bodźców rakter zewnętrzny, to jest moŜe wiązać
czy informacji, które sami sobie „eksponu- się z wykonywaniem pewnych czynno-
jemy", czy do których wystąpienia sami się ści, na przykład przepisywaniem tekstu
przyczyniamy. Inaczej mówiąc, w bardzo na komputerze. Czynność ta ma głównie
wielu wypadkach sama jednostka zadaje charakter motoryczny i nie wymaga ak-
sobie róŜne procesy, które mogą zakłócać tywności intelektualnej (z wyjątkiem tych
jej aktywność poznawczą. Sprawą odrębną sytuacji, kiedy w tekście często powta-
jest to, czy dystraktory te pojawiają się rzają się pewne słowa i człowiek zasta-
w wyniku działań intencjonalnych, czy teŜ nawia się, w jaki sposób wykorzystać ten
działań nieintencjonalnych. W większości fakt do przyspieszenia pisania). Aktywność
wypadków stanowią one wynik działań człowieka moŜe teŜ mieć charakter we-
nieintenq'onalnych - to znaczy jednostka wnętrzny, to jest moŜe on zastanawiać się
robi coś, co prowadzi do pojawienia się nad rozwiązaniem róŜnych problemów albo
dystraktorów, chociaŜ ich wywołanie wcale planować jakieś działania w bliskiej lub
nie było jej zamiarem. Przykładowo, kiedy dalekiej przyszłości.
człowiek wykonuje jakąś czynność, za- KrzyŜując ze sobą te dwa podziały, uzy-
czyna się zastanawiać, czy potrafi wykonać skujemy klasyfikację sytuacji, w których
104 PSfCHOLDGIA POZNANIA
pojawiają się dystraktory. Sytuacje te są Natomiast sytuacja zilustrowana w os-

róŜne od strony jakościowej i cieszyły tatniej kratce tabeli, kiedy procesy we-
się zróŜnicowanym zainteresowaniem ba- wnętrzne zakłócane są przez dystraktory
daczy zajmujących się uwagą. Klasyfikację wewnętrzne, jest awersyjna dla wielu ba-
tę przedstawiono w tabeli 3.2. daczy. MoŜliwość kontrolowania zmien-
Gdyby odnieść się do typowych sytu- nych jest w niej bowiem stosunkowo nie-
acji będących przedmiotem badań ekspe- wielka. A przecieŜ sytuacje takie znamy
rymentalnych, to z reguły badaczy intere- z Ŝycia codziennego i mogą być one przed-
sowały sytuacje znajdujące się w górnym miotem udręki dla wielu ludzi. Są to sytu-
wierszu tabeli. Inaczej mówiąc, zajmo- acje, w których w trakcie jakiejś czynności
wały ich zjawiska, które mogą podlegać psychicznej zaczynają się pojawiać myśli
peryferycznym oddziaływaniom bodźców intruzywne albo ruminacje. Myśli oraz ob-
zewnętrznych, a więc zarówno pewne za- razy intruzywne pojawiają się niezaleŜnie
chowania, jak teŜ czynności psychiczne, od woli jednostki i mają charakter natrętny.
których przebieg modyfikowany jest przez Najczęściej dotyczą one spraw nieprzyjem-
dystraktory. Do tej kategorii naleŜą kla- nych. Próby ich usunięcia dają niekiedy
syczne badania nad róŜnymi formami efekt paradoksalny, to znaczy powodują ich
uwagi selektywnej i podzielnej. Prowa- pojawianie się z jeszcze większą często-
dzone są teŜ niekiedy studia nad ak- ścią. Jest to tak zwany efekt rykoszetu
tywnością zewnętrzną, która moŜe być (Wegner, 1989). Wegner wysunął hipo-
zakłócana przez dystraktory wewnętrzne tezę, Ŝe powstrzymywanie się od pewnych
(pierwsza kratka w dolnym wierszu tabeli). myśli moŜe prowadzić do utraty kontroli
Przykładem mogą być badania, w których nad pewnymi formami własnego Ŝycia psy-
badacze starają się określić, jaki wpływ na chicznego: „Zniesienie tłumienia prowadzi
sprawność wykonywania rozmaitych zadań do rykoszetu w zakresie ekspresji, a to wy-
mogą mieć na przykład myśli o dawnych maga coraz silniejszego tłumienia w celu
niepowodzeniach. wyeliminowania niepoŜądanych myśli. To
TABELA 3.2 Klasyfikacja dystraktorów w relacji do typu aktywności podejmowanej przez

jednostkę
CZYNNOŚĆ 0 CHARAKTERZE
ZEWNĘTRZNYM WEWNĘTRZNYM
zewnętrzne
dystraktory - bodźce odgłos karetki zagłuszający muzyka u sąsiada w czasie
peryferyczne rozmowę planowania tekstu referatu
dla danej formy wewnętrzne myśli o nieprzyjemnym spotkaniu w myśli o odrzuceniu w
aktywności czasie prowadzenia samochodu czasie pisania artykułu
UWAGA 105
silniejsze tłumienie z kolei daje jeszcze cyficzny i niezawodny, poniewaŜ pomi-

silniejszy rykoszet (...) prowadząc do my- nięcie jakiegokolwiek sygnału moŜe po-
śli, które występują niesłychanie często wodować powaŜne i nieodwracalne kon-
i uporczywie" (Wegner, 1989, s. 170). sekwencje. Analizowaliśmy taki wypadek
Zjawiska tego typu są często obserwo- w teorii detekcji sygnałów. Kiedy nega-
wane w psychoterapii. Badania nad efektywne konsekwencje pominięcia sygnału
tem rykoszetu przedstawimy w rozdziale są wysokie, jednostka moŜe decydować
poświęconym myśleniu. Z kolei ruminacje się na reakcje typu fałszywy alarm. Wy-
polegają na „przeŜuwaniu" pewnych myśli. jaśnienie odwołujące się do tego systemu
Jednostka wielokrotnie wraca do pew- alarmowego jest dość oczywiste w wy-
nych problemów, ale w przeciwieństwie padku osób cierpiących na zespół stresu
do typowych myśli intruzywnych rumi- pourazowego (PTSD). W PTSD alarmy
nacje nie mają charakteru przymusowego pojawiają się pod wpływem bodźców, które
- są one jednak motywem przewodnim mniej lub bardziej przypadkowo skojarzyły
myśli. się z pierwotną traumą. Przygotowują
Pojawia się pytanie, jaka jest funkcja jednostkę do działania, choć wielokrot-
adaptacyjna tych myśli. Tallis (1999) roz- nie okazuje się, Ŝe działanie takie jest
patruje myśli intruzywne w perspekty- niepotrzebne. Zjawiska intruzywne mogą
wie ewolucjonistycznej, która jako sche- pojawiać się takŜe wtedy, kiedy dopływ
mat wyjaśniania okazuje się nad wyraz stymulacji z zewnątrz jest wyraźnie zre-
pojemna. UwaŜa on, Ŝe myśli intruzywne dukowany, a więc na przykład w póź-
oraz inne zjawiska, nad którymi jednostka nych godzinach wieczornych i nocnych.
nie sprawuje świadomej kontroli, sprzy- Z tego teŜ względu wiele osób poszu-
jają adaptacji, poniewaŜ poszerzają reper- kuje stale nowej stymulacji - dzięki niej
tuar czynności psychicznych oraz zacho- moŜe odpędzić niepoŜądane myśli i ob-
wań organizmu. Zjawiska takie pozwa- razy. Myśli te i obrazy mogą jednak po-
lają wyjść poza istniejące schematy, tryby jawiać się w najbardziej nieoczekiwanych
rozumowania i postępowania, mogą być chwilach.
więc czynnikiem sprzyjającym twórczości. Zjawiska intruzywne stawiają przed
Mają one jednak ciemną stronę: „Nie- nami problem tego, w jakim stopniu
intencjonalne zjawiska psychiczne mogą moŜemy kontrolować swoje zaangaŜowa-
być tak waŜne dla rozwoju intelektualnego nie psychiczne, a w jakim pewne pro-
człowieka, jak przypadkowe mutacje ge- cesy przebiegają niezaleŜnie od nas sa-
nów dla procesu ewolucji (...); jednakŜe mych. Problem ten moŜemy sparafra-
ceną płaconą za plastyczność psychiczną zować, mówiąc, co takiego róŜni sytu-
jest nagłe pojawianie się w świadomo- acje, w których mówimy „Ja myślę",
ści niepoŜądanych myśli i obrazów - od sytuacji „Pomyślało mi się". Psycho-
«strumienia piekła» w metaforze D. H. logowie od lat siedemdziesiątych pro-
Lawrence'a" (Tallis, 1999, s. 282). Bar- blem ten określają jako problem czyn-
low (1988) uznaje zjawiska intruzywne ności automatycznych i kontrolowanych.
za prymitywny system alarmowy, który Czynności te będą przedmiotem na-
ma za zadanie przygotować jednostkę do szego zainteresowania w następnym para-
specyficznego działania zaradczego. Sys- grafie.
tem ten musi działać w sposób niespe-
106 PSfCHOLOGIA POZNANIA
3.5. Czynności automatyczne i kontrolowane
Przedstawiona w poprzednim paragrafie w boczną uliczkę i tak dalej. Natomiast

analiza wskazuje, Ŝe istnieje wiele czynno- początkujący kierowca prowadzi samochód
ści, które moŜemy wykonywać poza świa- pod pełną świadomą kontrolą. Pamiętam,
domą kontrolą, a tylko część czynności Ŝe ucząc się prowadzić samochód, pytałem
wykonujemy z pełną kontrolą. Do czyn- instruktora, przy jakiej prędkości mam
ności wykonywanych bez udziału świa- zmieniać bieg na wyŜszy. Uzyskana odpo-
domej kontroli naleŜą nie tylko zjawiska wiedź „Będziesz słyszał" była dla mnie ab-
intruzywne, lecz takŜe czynności, które solutnie niesatysfakcjonująca. Dopiero gdy
są bardzo dobrze opanowane albo - mó- osiągnąłem pewną wprawę w prowadzeniu
wiąc technicznie - przeuczone. Czynność samochodu przekonałem się, Ŝe była to
jest wykonywana nadal, pomimo Ŝe został trafna odpowiedź.
osiągnięty pewien poziom doskonałości. RozróŜnienie na procesy automatyczne
Kiedy piszemy list, nie musimy się zasta- i kontrolowane zostało wprowadzone przez
nawiać, jak łączyć litery ze sobą. Kiedy Posnera i Snydera (1975) oraz Schneidera
prowadzimy samochód, nie musimy się i Shiffrina (1977). Ci ostatni przeprowadzili
zastanawiać, czy jedziemy na właściwym dobrze kontrolowane badania nad obiema
biegu, nie musimy szukać dźwigni zmiany grupami procesów. Właściwości procesów
biegów, nie musimy zastanawiać się nad automatycznych i kontrolowanych zesta-
tym, na którym biegu mamy pokonać skręt wiono w tabeli 3.3.
TABELA 3.3 Porównanie właściwości procesów automatycznych i kontrolowanych
PROCESY AUTOMATYCZNE PROCESY KONTROLOWANE

Nie angaŜują świadomości. AngaŜują świadomość.
Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi. DuŜe zapotrzebowanie na zasoby uwagi.
Przebiegają w sposób równoległy, wskutek czego Przebiegają w sposób sekwencyjny: do wykonania

moŜna wykonywać róŜne czynności równocze- następnej czynności moŜna przystąpić wówczas,
śnie. kiedy zakończona zostanie czynność poprzednia.
Zadania dobrze znane i łatwe. Zadania nowe i o duŜym stopniu trudności.
DuŜa szybkość wynikająca z dobrego opanowa- Mała szybkość wynikająca albo z duŜej złoŜoności
nia danej czynności i moŜliwości pracy w trybie czynności, niewielkiego stopnia jej opanowania albo
równoległym. z konieczności wykonywania jej w sposób sekwen-
cyjny.
Wykorzystują proste procesy poznawcze. Wykorzystują złoŜone procesy poznawcze.

UWAGA 107
Do procesów automatycznych naleŜą analiza, sprowadzająca się do sprawdze-

między innymi procesy przetwarzania nia ich oznakowania emocjonalnego, lecz
przeduwagowego. Dobrą ilustracją tych takŜe analiza ich znaczenia.
procesów jest eksperyment przeprowa- To ostatnie zjawisko określa się mia-
dzony przez Corteena i Wooda (1972). nem generalizacji semantycznej. Polega
W eksperymencie tym wytwarzano naj- ona na wystąpieniu reakcji warunkowej nie
pierw odruch warunkowy związany z prze- tylko na właściwy bodziec warunkowy (tu:
Ŝywaniem emocji ujemnej. Badanym w fa- bodziec wywołujący wzrost napięcia emo-
zie treningu eksponowano róŜne bodźce cjonalnego), lecz takŜe na bodźce do niego
słowne, a wśród nich nazwy pewnych podobne. Generalizacja semantyczna mo-
miast. Nazwy te wzmacniano, stosując gła pojawić się wskutek działania jednego
lekkie uderzenie prądem elektrycznym. z dwóch hipotetycznych mechanizmów.
Po pewnym czasie u badanych pojawiła Pierwszy z nich mógł być uruchamiany
się wyraźna reakcja emocjonalna na nazwy juŜ w trakcie warunkowania, kiedy badany
tych miast. Jej wskaźnikiem był wzrost zdał sobie sprawę z tego, Ŝe wszystkie
elektrycznego przewodnictwa skóry (reak- bodźce, po których występował szok elek-
cja skórno-galwaniczna GSR). W następnej tryczny, to nazwy miast. W takim wypadku
fazie eksperymentu badani wykonywali w pamięci semantycznej wszystkie nazwy
zadanie typu słuchania dwuusznego. Do miast kojarzyły się w pewnym stopniu
jednego ucha eksponowano im za po- z szokiem. Drugi z tych mechanizmów
średnictwem słuchawek tekst, który mieli mógł być uruchamiany później, podczas
powtarzać słowo w słowo w trakcie jego wykonywania zadania typu dichołic liste-
słuchania, do drugiego ucha zaś róŜne, ning. Nazwy miast, które nie były po-
niepowiązane ze sobą słowa, wśród któ- przednio wzmacniane za pomocą prądu
rych znajdowały się nazwy miast. Acz- elektrycznego, pojawiające się w komuni-
kolwiek badani całkiem poprawnie wy- katach, na które jednostka nie zwracała
konywali czynność nakazaną instrukcją, uwagi, mogły w pewnym stopniu pobudzać
to jest powtarzali tekst, to jednocześnie odpowiadające im reprezentacje w słow-
pojawiły się silne GSR na nazwy miast niku wewnętrznym. Aktywizacja tych re-
eksponowane do drugiego ucha. Jest rze- prezentacji mogła rozprzestrzeniać się na
czą interesującą, Ŝe nazwy te nie do- pozycje sąsiednie pod względem seman-
cierały do świadomości badanych, mimo tycznym. Niektóre z tych pozycji to te,
Ŝe reagowali na nie wzrostem napięcia. które wcześniej kojarzono z uderzeniem
Okazało się równieŜ, Ŝe GSR nie pojawiała prądem elektrycznym. Ten ostatni mecha-
się na bodźce, których nie wzmacniano nizm w przeciwieństwie do poprzedniego
prądem elektrycznym w fazie treningowej. moŜe działać bez udziału świadomości.
Wreszcie wystąpił jeszcze jeden dodat- Logan (1988) zwrócił uwagę na to, Ŝe
kowy efekt: GSR pojawiała się takŜe na podział na czynności automatyczne i kon-
nazwy miast, które badanym eksponowano trolowane jest duŜym uproszczeniem. Za-
po raz pierwszy. Były to nazwy, których równo grupa czynności automatycznych,
nie eksponowano w fazie treningowej. jak i grupa czynności kontrolowanych za-
Wynikałoby stąd, Ŝe w wypadku tych ko- wiera czynności o bardzo róŜnym cha-
munikatów, na które jednostka nie zwraca rakterze. Na przykład do czynności auto-
uwagi, występuje nie tylko zdegradowana matycznych naleŜą między innymi efekt
108 PS/CHOŁdGIA POZNANIA
torowania percepcyjnego, czyli zjawisko cze uwagi zaproponowali dwie koncep-

polegające na ułatwieniu spostrzegania cje automatyzacji: koncepcję integrowania
wskutek odebrania wcześniej jakiegoś in- procedur (Anderson, 1983; Laberge i Sa-
nego bodźca (bodziec ten nie musi zo- muels, 1974) oraz koncepcję egzemplarzy
stać uświadomiony), oraz procesy odpo- (Logan, 1988).
wiedzialne za zawiązywanie krawata. Toro- Pierwsza z tych koncepcji zakłada, Ŝe
wanie percepcyjne nie moŜe zostać uświa- automatyzacja jest procesem stopniowym.
domione, choćbyśmy tego bardzo chcieli, Uczymy się początkowo pojedynczych ele-
nie moŜemy takŜe świadomie wpiynąć mentów czynności, a potem łączymy je
na jego przebieg. Natomiast zawiązywa- ze sobą w większe całości. Na przykład
nie krawata zwykle ma charakter auto- podczas nauki pisania uczymy się najpierw
matyczny, chociaŜ przy pewnym wysiłku wykreślać linie proste w rozmaitych po-
potrafimy uświadomić sobie kolejne fazy łoŜeniach (poziomie, pionowe i ukośne),
tej czynności, a takŜe ją zmodyfikować. następnie opanowujemy rysowanie krzy-
To samo zastrzeŜenie dotyczące niejed- wych zamkniętych i otwartych (kółka,
norodności dotyczy klasy procesów kon- elipsy, niedomknięte kółka, niedomknięte
trolowanych. Mogę napisać list, zawiera- elipsy), a na końcu kombinacje prostych
jący myśli i zwroty, których nigdy dotąd i krzywych („laseczki", jak w wypadku
nie uŜywałem, ale mogę teŜ napisać list pisanego 1). Potem uczymy się pisania po-
dotyczący spraw zawodowych, który za- szczególnych liter, złoŜonych z kombinacji
wiera pewne gotowe zwroty i stwierdze- tych elementów, a wreszcie uczymy się
nia, pewne zbiory informacji, które umie- pisania stów. Początkowo słowa piszemy
ściłem jako całostki, mające informować jako zestawy liter, a potem juŜ jako pewne
odbiorcę na przykład o moich zaintereso- całości. Potem uczymy się pisania zesta-
waniach, czy publikacjach. wów słów - tu dobrym przykładem jest
Jest jeszcze jedna sprawa, na którą własny podpis albo zwroty grzecznościowe
warto zwrócić uwagę. Czynności kon- uŜywane w korespondencji. Proces taki
trolowane mogą stać się czynnościami u dzieci automatyzuje się szybko i później
automatycznymi. Dzieje się tak dzięki pro- jest mało podatny na świadomą kontrolę.
cesowi uczenia się. Wielokrotne powtarza- Natomiast u dorosłych przebiega on wol-
nie jakiejś czynności moŜe doprowadzić niej i jest dostępny kontroli w znacznie
do jej przeuczenia, czyli do automatyzacji. większym stopniu. Przykładem tak rozu-
Oczywiście, jest to inny rodzaj automaty- mianego procesu automatyzacji mogą być
zacji aniŜeli ten, który występuje w wy- wyniki prowadzonych juŜ w XIX wieku
padku torowania percepcyjnego. badań nad uczeniem się alfabetu Morse'a
Z powyŜszych uwag wynika, Ŝe podział przez telegrafistów. Telegrafiści uczyli się
na czynności automatyczne i kontrolowane tego alfabetu podobnie jak dzieci: najpierw
nie jest podziałem ostrym, Ŝe istnieje uczyli się pojedynczych liter zapisywanych
płynne przejście od czynności automatycz- w postaci zestawów kropek i kresek, po-
nych do kontrolowanych. Czynności kon- tem opanowywali pisanie słów, a dopiero
trolowane mogą stać się czynnościami au- na końcu - zestawów słów. Proces uczenia
tomatycznymi; niektóre, choć nie wszyst- się przebiegał jednak znacznie wolniej i te-
kie czynności automatyczne mogą stać legrafiści potrafili zawsze odtwarzać świa-
się czynnościami kontrolowanymi. Bada- domie poszczególne części tego materiału.
UWAGA 109
Teoria egzemplarzy została sformuło- Opisana sytuacja - jak wynika z ry-

wana przez cytowanego poprzednio Gor- sunku - związana jest z funkcjonowaniem
dona Logana (1988). Logan uwaŜa, Ŝe automatycznym. śółw podjął pewną czyn-
proces uczenia się jest wkomponowany ność poza kontrolą uwagi. Przedstawiona
w kontekst wykonywania pewnej czyn- na rysunku sytuacja moŜe być przykładem
ności. Ludzie uczą się pewnych modu-
błędu zaleŜnego od danych, albo teŜ przy-
łów tej czynności i te moduły wiąŜą
ze specyficznymi bodźcami. Na przy- kładem błędu opisu. Być moŜe Czytelnicy
kład uczą się specyficznych sposobów znajdą jeszcze inne moŜliwe odpowiedzi.
kierowania samochodem w róŜnych wa- Przykład powyŜszy wskazuje takŜe, Ŝe
runkach drogowych i atmosferycznych. wyodrębnienie przypadków pasujących do
Uruchamiają poszczególne moduły, kiedy kategorii wymienionych w tabeli 3.4 nie
jest im to potrzebne. Koncepcja Lo- jest wcale takie proste.
gana pokazuje zatem, Ŝe zachowania
zautomatyzowane w pewnych wypadkach
mogą być zachowaniami elastycznymi.
Jest to juŜ wyraźna róŜnica w sto-
sunku do wcześniejszego poglądu na
procesy zautomatyzowane, który zakła-
dał, Ŝe procesy te przebiegają w sposób
sztywny.
Aczkolwiek procesy automatyczne
ułatwiają nam funkcjonowanie poznawcze,
w pewnych wypadkach mogą prowadzić do
rozmaitych deficytów w zakresie zacho-
wania. Przykłady takich deficytów wystę-
pujących w Ŝyciu codziennym przedstawia
tabela 3.4.
Aby lepiej zrozumieć błędy wynika-
jące z działania procesów automatycznych, RYCINA 3.12 Jaki to błąd wynikający z działania
przeanalizujmy rycinę 3.12. procesów automatycznych?
3.6. Refleksyjność i bezrefleksyjność

Teoria refleksyjności została sformuło- trolowane. Nawiązanie do teorii zasobów
wana przez Ellen Langer (1978, 1993; polega na tym, Ŝe refleksyjność ujmowana
Chanowitz, Langer, 1980). Jest to teoria jest jako adaptacyjne tworzenie kategorii,
nawiązująca wprost do teorii kierowania które dobrze określają zmieniającą się na-
zasobami uwagi, a takŜe związana z rozróŜ- turę otoczenia jednostki, w tym przede
nieniem na czynności automatyczne i kon- wszystkim otoczenia społecznego. W kon-
cepcji zasobów uwagę traktuje się równieŜ polega na pozornym podobieństwie czyn-
jako zdolność do percepcji i kategoryzacji, ności automatycznych do stanu bezreflek-
Natomiast nawiązanie do rozróŜnienia na syjności, czynności kontrolowanych zaś
czynności automatyczne i kontrolowane - do stanu refleksyjności.
TABELA 3.4 Zaburzenia występujące w Ŝyciu codziennym wynikające z działania procesów

automatycznych
ZABURZENIE PRZYKŁAD
Ześlizg: rozpoczęcie czynności rutynowej Pewien psycholog przed wyjazdem poszedt
powoduje ześlizg i kontrolę przejmują pro- przebrać się do sypialni. Rozebrał się i za-
cesy automatyczne. miast wtoŜyć rzeczy „wyjściowe", połoŜył
się do łóŜka. Dopiero w łóŜku zdał sobie
sprawę z tego, Ŝe chciał się tylko przebrać.
Analogiczny wypadek przytrafił się ponad
100 lat temu Williamowi Jamesowi.
Ominięcia: przerwanie czynności rutynowej Kiedyś pisałem kilka opinii na temat asy-
powoduje pominięcie pozostałych faz. stentów {stało się to niestety czynnością
automatyczną). Kilka telefonów, a potem
konieczność pójścia do dziekana spowodo-
wały, Ŝe po prostu wyłączyłem komputer, nie
zapisując opinii na dysku.
Perseweracje: powtarzanie części lub cało- Kiedy próbujemy naprawić jakieś urządzenie
ści procedury. i nie udaje się to nam, po jakimś czasie
zaczynamy powtarzać te same ruchy.
Błąd opisu: wewnętrzny opis planowanego Kupione lody wkładamy do pojemnika na
działania prowadzi do wykonania go na złym chleb zamiast to zamraŜarki. Pewien psy-
obiekcie. cholog klucze od swojego pokoju schował
do szafy z ksiąŜkami i zamknął ją na inny
klucz. Inny psycholog, wychodząc z pokoju,
zapukał do drzwi od wewnątrz (na dodatek
był to jego własny pokój).
Błędy zaleŜne od danych: informacja senso- Pewna osoba podczas wybierania numeru
ryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem telefonicznego dodała do tego numeru cenę
działania planowanego. sukienki, o której rozmawiały dwie inne
osoby w tym samym pokoju.
Błędy asocjacyjne; silne skojarzenia wyzwa- Osoba siedząca w pokoju mówi „Proszę
lają ztą czynność rutynową. wejść", gdy dzwoni telefon.
Brak aktywacji do zakończenia czynności. Idziemy do innego pokoju, zapominając po co.
Własna modyfikacja i rozszerzenie zestawienia sporządzonego przez Sternberga (1996).

UWAGA 111
Refleksyjność i bezrefleksyjność poj- tyle to, Ŝe mogę ją sprawować, lecz to,

mowane są jednak przez Langer bardzo iŜ potrafię doprowadzić do tego, Ŝe ona
szeroko, jako „...podstawowe stany organi- zachodzi" albo „Fakt, Ŝe Wielki Kanion
zmu jako całości (sposoby istnienia), które jest piękny, nie jest ekscytujący. W czasie
obejmują zarówno czynniki poznawcze, jak doświadczania ekscytujący jest ruch w kie-
i afektywne. (...) Refleksyjność uwaŜam runku ustabilizowania jego piękna - dąŜe-
za swoiście manifestowany stan gotowości nie do nadania sensu widokowi, którego
i Ŝywej świadomości. Ogólnie refleksyjnie widzieliśmy uprzednio" (Chanowitz,
ność przejawia się w aktywnym przetwa- Langer, 1980, s. 99). Owo poszukiwanie
rzaniu danych, odznaczających się poznaw- sensu, prowadzące do odczucia piękna, jest
czym róŜnicowaniem: tworzeniem nowych czynnością refleksyjną, poniewaŜ w jego
kategorii i rozróŜnień" (Langer, 1993, s. trakcie dokonujemy nowych rozróŜnień
139). Faktycznie refleksyjność odnosi się albo wprowadzamy nowe kategoryzacje.
do osobowości jako całości. Koncepcja re- Dokonywanie rozróŜnień i wprowadza-
fleksyjności dotyczy procesów kontroli, ale nie nowych kategoryzacji moŜliwe jest
kontroli rozumianej w sposób specyficzny. w kaŜdym momencie opanowywania pew-
Na pewno nie jest to proste przeniesienie nej czynności. Jest to moŜliwe, a nawet
pojęcia kontroli z koncepcji procesów au- konieczne w fazie początkowej, ale moŜe
tomatycznych i kontrolowanych. W tra- występować takŜe wtedy, kiedy mamy
dycyjnych koncepcjach psychologicznych do czynienia z czynnością dobrze opa-
kontrola rozumiana była jako „intencjo- nowaną. Kiedy po raz kolejny słuchamy
nalne manipulowanie materiałem w celu tego samego utworu z płyty kompaktowej,
uzyskania poŜądanych wyników" (Chano- mamy do czynienia zawsze z tą samą
witz, Langer, 1980, s. 98). Dlatego teŜ sekwenqą dźwięków. MoŜemy jednak słu-
koncepcje przetwarzania automatycznego chać tej płyty w sposób refleksyjny lub
i kontrolowanego pomijają wiele waŜnych bezrefleksyjny. W pierwszym wypadku po-
faktów. Koncentrują się one na zewnętrz- jawiają się nowe elementy w utworze,
nych objawach kontroli, to jest na łatwości które wywołują w nas nowe wraŜenia
dostosowywania zachowania do zmienia- i budzą nowe wzruszenia. Przy słuchaniu
jących się sytuacji, a nie na głębokich bezrefleksyjnym ludzie odwołują się do
mechanizmach psychologicznych. Uzyski- powstałej niegdyś struktury - oczekują,
wanie kontroli obejmuje nie tylko zdol- Ŝe następna część utworu będzie taka
ność do osiągania poŜądanych wyników sama jak ta, której słuchali poprzednio.
w zmieniających się okolicznościach, lecz Ale doświadczenie - sparafrazujmy uwagi
takŜe zmiany Ja, odpowiadające osiąganym Chanowitza i Langer - nie dyktuje nam,
sukcesom lub doznawanym poraŜkom. abyśmy słuchali muzyki czy prowadzili
Chanowitz i Langer analizują rozróŜ- samochód w taki właśnie sposób; daje
nienie między stanami refleksyjności i bez- nam ono moŜliwość robienia tego na róŜne
refleksyjności na przykładach czynności, sposoby.
które wymagają ćwiczenia - ich ulubionym Kontrola nie jest zatem czymś, co po-
przykładem wykorzystywanym w analizie zwala uzyskiwać powtarzalne efekty. W tej
refleksyjności i bezrefleksyjności jest pro- koncepcji kontrola jest procesem prowa-
wadzenie samochodu. Piszą oni: „Ekscytu- dzącym do uzyskiwania efektów w zmie-
jące w kontroli nad samochodem jest nie niającym się środowisku. Inaczej mówiąc,
kontrola jest formą interakcji między zmie- kątem ucha, w trakcie wykonywania jakieś
niającym się środowiskiem i zmieniającym innej absorbującej czynności, zasłyszała
się Ja. To właśnie prowadzi do coraz informację, Ŝe ofiary gwałtu zazwyczaj są
głębszego zaangaŜowania. Dobrą ilustra- same sobie winne, poniewaŜ w pewien
cją tej tezy jest znana historia George'a sposób mogły sprowokować gwałcicieli.
Mallory'ego, który na pytanie, dlaczego Jeśli informacja taka nie zostanie przetwo-
zdobył Mount Everest, odpowiedział: „Bo rzona w sposób refleksyjny, to jest jeśli ta
on istnieje". Tę wypowiedź Chanowitz osoba nie zastanowi się nad prawdziwością
i Langer uzupełniają o jeszcze jeden ele- tego rozumowania (a rozumowanie to za-
ment: „... a ja jestem tutaj". Dla wspinacza kłada, Ŝe osoba zgwałcona jest współwinna
Mount Everest byl wyzwaniem, któremu swojego nieszczęścia), to moŜe pojawić
naleŜało sprostać, czyli naleŜało się nań się u niej przedwczesne związanie po-
wspiąć. Ale ta sama góra dla narciarza jest znawcze. Gdyby taka osoba została rze-
innym wyzwaniem - dla Yuichiro Miura czywiście zgwałcona, to mogłaby znaleźć
było to miejsce, z którego moŜna zje- się w trudnej sytuacji psychologicznej,
chać. UŜywając terminologii wprowadzo- poniewaŜ pojawiłoby się u niej bardzo silne
nej przez Jamesa Gibsona w ekologicznej poczucie winy. To poczucie winy mogłoby
teorii spostrzegania, moŜna powiedzieć, Ŝe uniemoŜliwić zdanie sobie sprawy z tego,
ten sam obiekt stanowi róŜne „afordancje" Ŝe za gwałt odpowiedzialny jest ktoś inny.
dla róŜnych osób, czyli - mówiąc inaczej Przedwczesne związanie poznawcze moŜe
- stwarza on róŜne moŜliwości do dzia- wynikać z jednorazowego kontaktu z
łania (por. par. 2.5.2.). To, czy jednostka jakąś informacją silnie angaŜującą emo-
je wykorzysta, zaleŜy od niej samej. To cjonalnie, albo teŜ z wielokrotnego po-
samo moŜemy powiedzieć o słuchaniu wtarzania się pewnej informacji (na przy-
muzyki czy o pisaniu jakiegoś tekstu. Dla kład gdy rodzice wielokrotnie powtarzają
niektórych ludzi jest to czynność bezre- dziecku, Ŝe jeśli będzie kłamało, to zosta-
fleksyjna, natomiast dla innych - reflek- nie złodziejem). Przetwarzanie bezreflek-
syjna. syjne, które pojawia się w wyniku przed-
Po utworzeniu pewnej kategorii czy wczesnego związania poznawczego, unie-
pewnego rozróŜnienia nasze funkcjono- moŜliwia wykształcenie nowych sposobów
wanie poznawcze się stabilizuje. Trudno reagowania. Funkcjonowanie poznawcze
dostrzec inne kategorie czy inne spo- w takich sytuacjach moŜe mieć charakter
soby interpretacji. W skrajnych wypadkach balistyczny (Ścigała, Matuszewski, 1999).
człowiek moŜe zostać usidlony przez ka- Odebranie pewnej informacji uruchamia
tegorie, które sobie wcześniej stworzył cały ciąg procesów poznawczych, które
i poza które nie potrafi wyjść w Ŝa- zawsze występują w tej samej kolejności
den sposób. Niekiedy jednorazowy kontakt i dotyczą tych samych treści. UŜywając
z materiałem moŜe doprowadzić do zja- innej terminologii, moŜemy powiedzieć, Ŝe
wiska przedwczesnego związania poznaw- ludzie reagują według pewnego skryptu
czego, to jest do sztywnego interpretowa- czy scenariusza. Langer i jej współpracow-
nia informacji zaakceptowanych w sposób nicy w wielu badaniach zademonstrowali
bezrefleksyjny. Przytoczmy przykład oma- efekty przetwarzania opartego na skryp-
wiany przez Chanowitza i Langer (1981). tach. Jedno z takich badań przedstawiono
Wyobraźmy sobie, Ŝe pewna dziewczyna w ramce 3.1.
UWAGA 113
RAMKA 3.1
W jednym z eksperymentów Cha- Ŝenia linii moŜe się odbywać poprzez

nowitza i Langer (1981) pokazano, odniesienie do bodźców pochodzących
Ŝe pewna informacja, zaakceptowana z narządu równowagi, a nie przez
bezrefleksyjnie, prowadzi do spadku odniesienie do bodźców wzrokowych.
poziomu wykonania prostego zadania Druga metoda badania niezaleŜności
percepcyjnego, badającego zaleŜność od pola polega na wykrywaniu figur
od pola. Badanym przekazywano in- ukrytych w tle.
formację, Ŝe pewne zaburzenie wy- Po przekazaniu instrukcji wszyscy
stępuje w populacji z określoną czę- badani myśleli, Ŝe u nich właśnie
stością. Grupę pierwszą informowano, występuje to zaburzenie. Instrukcja ta
Ŝe występuje ono u 10% członków - zgodnie z teorią - winna wywie-
populacji, grupę drugą, Ŝe jest ono rać odmienny wpływ na osoby, które
bardzo powszechne, poniewaŜ wystę- sądzą, Ŝe jest to zaburzenie częste,
puje u 80% członków populacji, na- i osoby, które sądzą, Ŝe zaburzenie to
tomiast grupa kontrolna nie była in- występuje dość rzadko. Jeśli zaburze-
formowana o częstości występowania nie to byłoby częste, badani mogliby
tego zaburzenia. Dwie pierwsze grupy, sądzić, Ŝe występowanie u nich pew-
które poznały częstość występowania nych symptomów niczego nie zmienia
tego zaburzenia, dzielono następnie w zakresie sprawności funkcjonowa-
na połowy. Pierwszą połowę proszono nia percepcyjnego. Natomiast gdyby
o zastanowienie się nad tym, jak by to to zaburzenie było rzadkie, a ludzie
było, gdyby oni sami zostali dotknięci bezkrytycznie akceptowali informację
tym zaburzeniem. Następnie przepro- o jego symptomach, to winno to dopro-
wadzano badanie testem niezaleŜności wadzić do obniŜenia sprawności funk-
od pola. Badanie to pozwala spraw- cjonowania. Wyniki przedstawiono na
dzić, czy ludzie są wraŜliwi na silne rycinie 3.13.
dystraktory. W badaniu niezaleŜności
od pola stosuje się dwa rodzaje dys-
traktorów. Jeden występuje w zadaniu,
w którym badany ma oceniać, czy linia
połoŜona jest pionowo, czy teŜ nie.
Linia ta pokazywana jest na tle kwa-
dratowej ramki, nachylonej pod pew-
nym kątem. Badanie odbywa się w za-
ciemnionym pokoju, tak Ŝe badany nie
moŜe określać pionu, porównując po- grup
łoŜenie linii z pionowymi krawędziami r 10% 80% , f
kontrolna
ścian. Przechylona ramka jest więc
RYCINA 3.13 Częstość zaburzeń percepcyjnych
bodźcem dystrakcyjnym. Ocena poło-
114 PSTCHOLOGIA POZNANIA
RAMKA 3.1 cd.

Z ryciny 3.13. wynika, Ŝe grupa Ŝe uzyskiwała wyniki zbliŜone do tych,
przekonana o rzadkości danego za- które osiągały pozostałe badane grupy.
burzenia i niezachęcana do myślenia W grupie przekonanej o częstym
na jego temat, bezrefleksyjnie ujaw- występowaniu danego zaburzenia my-
niała największy deficyt w zakresie tej ślenie o jego symptomach niewiele
sprawności, co jest zgodne z hipotezą zmienia w zakresie funkcjonowania,
o bezrefleksyjnym przetwarzaniu in- poniewaŜ badani są przeświadczeni, Ŝe
formacji. Natomiast grupa, która była jest to ich stalą cecha, i mają wystar-
zachęcana do myślenia o tym zaburze- czająco silną motywację do dobrego
niu, potrafiła się na tyle zmobilizować, wykonywania danego zadania.
Pojawia się pytanie, czy refleksyjność i jej współpracowników (Langer, Blank,

moŜe mieć swoje źródło wyłącznie w we- Chanowitz, 1978) starano się sprawdzić,
wnętrznym nastawieniu jednostki, czy w jakich warunkach ludzie przetwarzają
teŜ moŜe być wyzwalana przez rozmaite informacje refleksyjnie, a w jakich bez-
czynniki zewnętrzne. W bardzo znanym refleksyjnie. Eksperyment ten opisujemy
badaniu przeprowadzonym przez Langer w ramce 3.2.
RAMKA 3.2
Eksperyment rozpoczął się od „awa- się spieszę". W pierwszej sytuacji
rii" wszystkich - z wyjątkiem jednej osoba podchodząca do kolejki nie
- kserokopiarek w bibliotece uniwer- podawała Ŝadnego uzasadnienia swo-
syteckiej. Natychmiast przy jedynej jej prośby, w sytuacji drugiej poda-
czynnej kserokopiarce utworzyła się wała uzasadnienie, które faktycznie
kolejka. Do tej kolejki w róŜnych odnie jest Ŝadnym uzasadnieniem, po-
stępach czasu podchodziła jedna osoba niewaŜ ma charakter tautologiczny
i prosiła o umoŜliwienie jej zrobienia (kserokopiarka słuŜy do robienia od-
odbitek poza kolejką. W rzeczywisto- bitek, a nie do, na przykład, od-
ści osoba ta była współpracownikiem twarzania płyt kompaktowych), nato-
eksperymentatorów. Do kolejki ocze- miast w sytuacji trzeciej pojawiało się
kujących kierowała jedną z trzech na- rzeczywiste uzasadnienie. Od strony
stępujących próśb: a) „Przepraszam, czysto strukturalnej uzasadnienia b)
czy mogę skorzystać z kserokopiarki"; i c) są do siebie podobne, nato-
b) „Przepraszam, czy mogę skorzy- miast od strony semantycznej po-
stać z kserokopiarki, bo chcę zro- dobne są do siebie uzasadnienia a)
bić odbitki" i c) „Przepraszam, czy i b). Sprawdzano, jaka część osób
mogę skorzystać z kserokopiarki, bo zgadzała się na wpuszczenie tej osoby
UWAGA 115
RAMKA 3.2 cd.
■ kopiowanie 5 slr
kopiowanie 20 str
rodzaj uzasadnienia
Oznaczenie rodzajów uzasadnienia:
a) .Przepraszam, czy mogę skorzystać z kserokopiarkj"
b) „Przepraszam, czy mogę skorzystać z kserokopiarki, bo chcę zrobić odbitki"
c) „Przepraszam, czy mogę skorzystać z kserokopiarki, bo się spieszę"
RYCINA 3.14 Wyniki eksperymentu Langer, Blanka i Chanowitza
W wypadku mniejszej prośby - odbicie 5 stron poza kolejką - badani nie odróŜniali uzasadnień
„tautologicznych" oraz uzasadnień sensownych - procent wyraŜających zgodę na wpuszczenie kogoś do
kolejki byt prawie taki sam. Natomiast w wypadku większej prośby - odbicie 20 stron poza kolejką - badani
reagowali na treść uzasadnienia: wyraźnie widać róŜnicę między uzasadnieniem b) i c). Wyniki sugerują, Ŝe
badani wykryli równowaŜność semantyczną między uzasadnieniami a) i b).
poza kolejką. Wyniki przedstawia ry- bliŜej rodzajem uzasadnienia. W sy-

cina 3.14. tuacji większej prośby (skopiowanie
Okazało się, Ŝe wielkość proporcji dwudziestu stron poza kolejką) ludzie
osób zgadzających się na wpuszczenie reagują inaczej. Po pierwsze, zmniej-
„intruza" do kolejki zaleŜała od dwóch sza się ogólna liczba osób wyraŜa-
czynników: od rodzaju prośby oraz jących zgodę na wpuszczenie kogoś
od wielkości prośby. W wypadku ma- poza kolejką. Po drugie, ludzie re-
lej prośby (skopiowanie pięciu stron agują w sposób refleksyjny - uwzględ-
poza kolejką), sformułowanej w po- niają nie tylko to, Ŝe pojawiło się
staci zwrotów b) i c), niemal tak jakieś uzasadnienie, ale biorą takŜe
samo duŜo osób stojących w kolejce pod uwagę jakość tego uzasadnienia.
wyraŜało zgodę na wpuszczenie do MoŜemy więc powiedzieć, Ŝe kiedy są
niej dodatkowej osoby. ZauwaŜmy, Ŝe zaangaŜowane osobiste interesy danej
niewaŜne było to, czy prośba o wpusz- osoby, łatwiej wchodzi ona w stan
czenie do kolejki miała sensowne uza- refleksyjności. I znów pojawia się tu
sadnienie, czy teŜ nie - waŜne było, problem zaangaŜowania. Tym razem
Ŝe pojawiło się jakieś uzasadnienie. jest to zaangaŜowanie spowodowane
Jest to typowy przykład przetwarzania działaniem czynników zewnętrznych,
„balistycznego", opartego na skryp- ale równie dobrze człowiek sam w so-
cie - człowiek stwierdza, Ŝe prośba bie moŜe wzbudzać zaangaŜowanie.
jest uzasadniona, i nie interesuje się
Langer (1993) wykazała, Ŝe refleksyj- dza wysiłku człowieka, tak jak to się
ność ma duŜe konsekwencje dla zdro- dzieje w przetwarzaniu automatycznym.
wia człowieka. Pozornie wydawałoby się, Kiedy ludzie reagują w sposób bezreflek-
Ŝe przebywanie w stanie bezrefleksyjno- syjny i prowadzi to do niepowodzeń, tracą
ści jest korzystniejsze, poniewaŜ pozwala wiele energii psychicznej na radzenie so-
uniknąć wysiłku poznawczego czy napięcia bie z konsekwencjami emocjonalnymi tych
towarzyszącego temu wysiłkowi. W rze- niepowodzeń. Poza tym funkcjonowanie
czywistości sytuacja przedstawia się do- bezrefleksyjne moŜe prowadzić do nudy,
kładnie na odwrót. Dowodzą tego bada- która jest stanem o znaku negatywnym
nia przeprowadzone na pensjonariuszach - a tym samym moŜe równieŜ pochłaniać
domu opieki dla osób starszych. Langer energię, którą moŜna by spoŜytkować na
w jednej grupie badanych wprowadziła za- inne cele.
jęcia z medytacji transcendentalnej, które Koncepcja uwagi przechodzi wyraźną
ćwiczą „uwaŜność", a takie zachęcała pen- ewolucję. Ewolucja ta polega na coraz
sjonariuszy do aktywnego nastawienia do silniejszym uznawaniu tezy, Ŝe uwaga nie
regulaminu (czyli mówiąc wprost - do jest izolowaną funkcją psychiczną, która
zrzędzenia), natomiast grupa druga funk- wpływa tylko i wyłącznie na selekcjonowa-
cjonowała w sposób „tradycyjny", podnie informacji docierających do człowieka
porządkowywała się regulaminowi oraz ze świata zewnętrznego. Uwaga selekcjo-
poleceniom personelu. Po dwóch latach nuje takŜe informacje docierające z na-
okazało się, Ŝe śmiertelność w grupie szego wnętrza, a jej funkcjonowanie moŜe
pierwszej była czterokrotnie mniejsza ani- być utrudniane równieŜ przez dystraktory
Ŝeli w grupie drugiej. wewnętrzne. Uwaga decyduje o funkcjo-
Koncepcja refleksyjności i bezreflek- nowaniu całego systemu psychicznego,
syjności jest nowym sposobem myślenia związana jest wyraźnie z osobowością
o pewnych zjawiskach związanych z uwagą jednostki, a co więcej - wpływa takŜe
czy uwaŜnością. RóŜni się ona -jak wska- na funkcjonowanie somatyczne. O wpły-
zywaliśmy na początku tego paragrafu - wie uwagi na zdrowie świadczą nie tylko
od koncepcji przetwarzania automatycz- wyniki podawane przez Langer, ale teŜ
nego i kontrolowanego. Przetwarzanie au- dane Salzberg i Kabata-Zinna (1999) na
tomatyczne pojawia się zazwyczaj w wy- temat wykorzystania technik medytacyj-
padku przeuczenia, natomiast^bezreflek- nych w redukcji stresu. Zainteresowanych
syjność moŜe być efektem jednorazowej Czytelników odsyłam do tej fascynującej
ekspozycji. Bezrefleksyjność nie oszczę- publikacji.
4 Pamięć
4.1. Pamięć jako zdolność i pamięć jako proces

Pamięć wydaje się nam czymś bardzo znaczenia. W kulturach przedpiśmiennych
prostym, poniewaŜ na pierwszy rzut oka pojęcia wyraŜane są w inny sposób i pa-
moŜna sądzić, Ŝe jest to coś związanego mięć ludzi Ŝyjących w tych kulturach moŜe
z zapisywaniem i odtwarzaniem informa- stanowić encyklopedię zbudowaną zupeł-
cji. Przy bliŜszej analizie okazuje się, Ŝe nie inaczej niŜ encyklopedie, które my
pamięć jest złoŜonym systemem przypo- znamy.
minającym serce czy wątrobę (Baddeley, Z drugiej strony nasza pamięć przypo-
1993). Jest ona złoŜona nie tylko od strony mina film - zawiera zapis zdarzeń, w któ-
strukturalnej czy ze względu na zróŜnico- rych sami niegdyś uczestniczyliśmy, czy
wanie i bogactwo elementów składowych, teŜ uczestniczyli w nich inni, bliscy nam
lecz takŜe pod względem funkcjonalnym. ludzie. Pamięć jest sekwencją scen, mają-
Gdy myślimy o jej właściwościach struk- cych mniej lub bardziej konkretny charak-
turalnych, to na myśl przychodzą dwie me- ter, połączonych chronologicznie, a takŜe
tafory: metafora encyklopedii i metafora połączonych związkami przyczynowymi.
filmu. Jeśli chcemy dotrzeć do sensu tych se-
Z jednej strony pamięć jest czymś, co kwencji, musimy zrozumieć wzajemne po-
przypomina encyklopedię, stanowi skarb- wiązania tych zdarzeń ze sobą, zrozumieć
nicę róŜnorodnych informacji, ale w prze- to, w jaki sposób jedno zdarzenie dopro-
ciwieństwie do encyklopedii nie obowią- wadziło do pojawienia się innego, w jakim
zuje w niej zasada porządkowania alfabe- stopniu związane to było z planami, ma-
tycznego. KaŜda pozycja zawarta w owej rzeniami czy intencjami uczestników tych
encyklopedii umysłowej opisuje nie tylko zdarzeń. Ta część pamięci nie przypomina
kawałek świata lub nas samych, lecz za- juŜ encyklopedii, ale jest raczej powieścią
wiera połączenia lub odsyłacze do innych czy filmem. U niektórych osób ten film to
pozycji. KaŜda pozycja zapisywana jest teŜ telenowela, u innych, głęboko przeŜywają-
za pomocą prostych pojęć, a pojęcia z kolei cych swe Ŝycie, to film z wieloma wątkami,
są zapisywane przez symbole z jeszcze zawierający wiele niedopowiedzeń i pytań.
innego poziomu. W naszej kulturze pojęcia Na pewno nasza pamięć nie jest ta-
wyraŜane są za pomocą słów, a słowa z ko- śmą magnetofonową, nie jest teŜ zapi-
lei składają się z liter, które same nie mają sem przypominającym zapisy na twardym
118 PSTCHOtDGIA P07NANIA
dysku (Woodworth, Schlosberg, 1963; Ma- zana jest ze spostrzeganiem (szczegółowo

ruszewski, 1996). Te mechanistyczne me- analizowaliśmy ten związek w rozdziale 2)
tafory pozwalają zrozumieć tylko niektóre oraz z działaniem. Pamięć ma nam uła-
aspekty pamięci, na przykład jak człowiek twić interakcję ze środowiskiem, poniewaŜ
zapisuje pewne fakty w pamięci, jak po- w pewnych wypadkach interakcja ze śro-
szukuje informacji w rejestrach pamięcio- dowiskiem oparta tylko i wyłącznie na per-
wych. WaŜne jest takŜe to, Ŝe modele cepcji bezpośredniej jest niewystarczająca
pokazują nam, jak człowiek potrafi dotrzeć i nie zapewnia pełnej adaptacji.
do danych zawartych w pamięci. Dzięki O tym, jak duŜą rolę odgrywa pamięć
ujmowaniu pamięci człowieka jako ana- w Ŝyciu człowieka, świadczą przypadki
logonu pamięci komputera psychologowie ludzi z amnezją. Cytowany przez Bad-
zrozumieli, Ŝe zapisujemy w pamięci nie deleya przypadek Clive'a Wearinga jest
tylko fakty, lecz takŜe adresy, pod którymi szczególnie dramatyczny. W skutek in-
moŜemy znaleźć informacje na temat tych fekcji Wearing zachorował na encephalitis,
faktów. UŜytkownicy komputerów wiedzą, które doprowadziło go do niemal całko-
Ŝe często mamy zapisane rozmaite infor- witej utraty pamięci. śyje on w wiecznej
macje na twardym dysku, ale jeśli nie teraźniejszości - czyli jest niemal ideal-
pamiętamy nazwy pliku, w którym te nym uosobieniem niektórych zabiegów te-
informaq'e się znajdują, to dotarcie do nich rapeutycznych sugerujących istnienie „tu
moŜe zabrać nam bardzo duŜo czasu. Po- i teraz". Clive Wearing jest muzykiem
dobnie przedstawia się sprawa w wypadku i znawcą muzyki dawnej. Wskutek amnezji
naszej pamięci. Niekiedy mamy poczucie nie jest w stanie pamiętać róŜnych infor-
znajomości jakiegoś faktu, ale nie potra- macji przez czas przekraczający kilka mi-
fimy go w całości odtworzyć. Zjawisko to nut. W dzienniku, który prowadził, znajdo-
określane jest zdaniem „Mam to na końcu wały się zapisy typu: „15.15 - odzyskałem
języka" (Brown, McNeill, 1966) i czasem świadomość"; „15.20 - odzyskałem świa-
pojawia się wtedy, kiedy jakaś informacja domość" i tak dalej. Oznacza to, Ŝe pacjent
jest nam pilnie potrzebna (na przykład na nie pamiętał swojego poprzedniego zapisu
egzaminie). JednakŜe te mechanistyczne o odzyskaniu świadomości, albo teŜ Ŝe
metafory nie pozwalają zrozumieć tego, odzyskał świadomość na krótko. Podobne
dlaczego ludzie zapisują ściśle określone zachowanie przejawiał w stosunku do swo-
informacje w pamięci, nie pozwalają zro- jej Ŝony. Ilekroć pojawiła się w jego pokoju,
zumieć reguł wyboru danych, które są witał ją tak, jak gdyby nie widział jej od
zapisywane, czy czynników odpowiedzial- bardzo dawna. Takie powitania zdarzały
nych za blokowanie dostępu do niegdyś się nawet wtedy, kiedy Ŝona pojawiała się
zapisanych informacji. po kilku czy kilkunastu minutach. Przypa-
Człowiek jest uŜytkownikiem pamięci dek ten pokazuje, jak duŜą rolę odgrywa
i posługuje się nią tak, aby osiągnąć waŜne pamięć w naszym codziennym funkcjo-
dla siebie cele lub uniknąć sytuacji przy- nowaniu, ale ilustruje on takŜe to, jak
krych (Baddeley, 1998). Pamięć pozwala ludzie starają się zaadaptować do deficytów
takŜe wykonywać wiele innych operacji pamięci. Clive Wearing, podobnie jak wielu
poznawczych, związanych z myśleniem, innych amnestyków, zdawał sobie sprawę
spostrzeganiem czy uwagą. Zdaniem Glen- ze złego funkcjonowania własnej pamięci,
berga (1997) główna funkcja pamięci zwią- ale w niewielkim stopniu potrafił sobie
PAMIĘĆ 119
z tym poradzić. Prowadzenie pamiętnika jak sięgamy do naszej pamięci, moŜemy

pozwalało mu przechowywać ślady pamię- znajdować w niej i następnie przywo-
ciowe na papierze, ale kiedy ten pamiętnik ływać róŜne informacje. Kiedy mówimy
stał się bardzo długi, odszukanie jakiejś o wydobyciu czy odzyskiwaniu informa-
myśli zabierało mu duŜo czasu, a poza tym cji z pamięci, sugerujemy tym samym,
mógł w ogóle nie wiedzieć, jakiej myśli czy Ŝe informacje te nie ulegają zmianie,
informacji szukać. Ŝe informacje przywołane są takie same
W psychologii upowszechniły się dwie jak informacje, które niegdyś zarejestro-
tradycje ujmowania pamięci. waliśmy w pamięci, a potem je prze-
Pierwsza polega na traktowaniu pa- chowywaliśmy. Mówiąc o odtwarzaniu,
mięci jako pewnej zdolności, czy wręcz wskazujemy, Ŝe informacje mogą być -
„władzy umysłowej". Takie podejście do przynajmniej częściowo - tworzone na
pamięci pojawiło się w staroŜytnej filozo- nowo z mniej lub bardziej fragmentarycz-
fii, natomiast w koncepcjach psychologicznych danych.
nych nie mówi się juŜ wprost o pamięci Operacje kodowania to operacje po-
jako oddzielnej władzy umysłowej. Nawią- legające na zamianie bodźców, jakie do
zanie do tego podejścia moŜna znaleźć nas docierają, w ślady pamięciowe. Pro-
w pracy Sternberga (1996), który pamięć ces kodowania rozkłada się na mniejsze
określa następująco: „Pamięć jest zbiorem fazy, które dokładniej omówimy później.
środków, za których pomocą sięgamy do Specyficzność kodowania uzaleŜniona jest
naszych przeszłych doświadczeń, dzięki od tego, w jakim rodzaju pamięci będą
czemu moŜemy wykorzystać owe informa- zapisywane informacje. Inaczej bowiem
cje w chwili obecnej" (s. 222). kodowane są informacje, które przecho-
Z drugiej strony pamięć jest trakto- wuje się przez krótki okres, inaczej zaś te,
wana jako pewien proces psychiczny, za- które muszą być przechowywane bardzo
chodzący w czasie, złoŜony z pewnych długo.
faz, pojawiających się zawsze w iden- Operacje przechowania informacji są
tycznej kolejności. Sternberg pisze dalej: częściowo wyznaczone przez sposoby ko-
„Jako proces, pamięć odnosi się do dyna- dowania informacji. Informacje przecho-
micznych mechanizmów związanych z za- wywane krótko w niewielkim stopniu
chowywaniem i odtwarzaniem informacji zmieniają swoją treść, dokładność, czy teŜ
o naszych przeszłych doświadczeniach" postać. Informacje przechowywane długo
(s. 222). W pamięci występują trzy pod- ulegają licznym zmianom - choćby dlatego,
stawowe rodzaje operacji: operacje kodo- Ŝe mogą nakładać się na nie informacje,
wania informacji, operacje przechowania które odbieramy później. Przykładowo,
informacji oraz operacje odtwarzania in- kiedy poznajemy pewną osobę, to moŜemy
formacji, czasami określane jako operacje ją pamiętać jako osobę doskonale radzącą
wydobywania informacji albo odzyskiwa- sobie z trudnymi problemami, osobę pełną
nia informacji. Termin odtwarzanie wydaje optymizmu i wiary w przyszłość. Im dłuŜej
się jednak określeniem najlepszym, po- jednak znamy tę osobę i im więcej nowych
niewaŜ informacje pochodzące z pamięci informacji na jej temat zdąŜyliśmy juŜ ode-
nie są wcale takimi samymi informacjami, brać, tym więcej róŜnych danych nakłada
które były w niej zapisywane, ani teŜ się na owo pierwsze wraŜenie, powodując
przechowywane. W zaleŜności od tego, jego modyfikację.
Ôperacje odtwarzania wiąŜą się z uzy- bie samego, a inaczej, gdy dzieje się
skiwaniem dostępu do zawartości naszej to publicznie, a na dodatek odtwarzanie
pamięci. W niektórych wypadkach do- podlega ocenie (na przykład w czasie
stęp ten jest szybki, bezpośredni i au- egzaminu).
tomatyczny, w innych natomiast wymaga W tabeli 4.1 przedstawiamy zestawie-
wysiłku i do poszukiwanej informacji do- nie aspektów pamięci ujmowanej jako pro-
cieramy niekiedy drogą kolejnych przy- ces i jako zdolność.
bliŜeń. Operacje odtwarzania wyznaczone Rozumienie pamięci jako zdolności
są czasami przez strukturę zadania sto- i jako procesu ujmuje róŜne jej aspekty.
jącego przed jednostką. Inaczej odtwa- Z jednej strony bowiem posiadanie zdolno-
rzam swoją znajomość języka angiel- ści jest warunkiem uruchomienia pewnych
skiego wtedy, kiedy odpowiadam na procesów przetwarzania informaq'i, z dru-
pytanie o drogę, zadane przez cudzo- giej natomiast procesy przetwarzania in-
ziemca, inaczej zaś wtedy, kiedy rozwią- formacji mogą modyfikować ową zdolność,
zuję test wielokrotnego wyboru w cza- doprowadzając do pełniejszego wykorzy-
sie egzaminu Cambridge Proficiency. stania potencjału, jakim dysponuje jed-
Inaczej odtwarzam informacje dla sie- nostka. W rozmaitych treningach pamięci
TABELA 4.1 Porównanie ujęć pamięci jako zdolności i jako procesu
PAMIĘĆ ROZUMIANA JAKO ZDOLNOŚĆ PAMIĘĆ ROZUMIANA JAKO PROCES
Właściwość jednostki będąca warunkiem pojawie- Proces, którego konsekwencje ujawniają się w
nia się pewnego procesu. zachowaniu.
Element psychicznego wyposaŜenia jednostki, wy- Proces złoŜony z uniwersalnych faz - identycznych
kazujący duŜe róŜnice indywidualne. u wszystkich ludzi: fazy kodowania, przechowania
i odtwarzania.
Pamięć jest składnikiem inteligencji, a więc tego Pamięć jest fazą przetwarzania informacji (por. ryc.
elementu psychicznego wyposaŜenia jednostki, 11).
który w duŜym stopniu zdeterminowany jest przez
czynniki genetyczne.
Pamięć składa się ze zdolności specyficznych. Pamięć składa się z róŜnych faz.
Poszczególne zdolności specyficzne odnoszą się Istnieją specyficzne procesy przetwarzania infor-
do róŜnych dziedzin (np. pamięć melodii, pamięć macji, charakterystyczne dla róŜnych form pamięci
cyfr, pamięć dat itd.). (np. pamięci semantycznej czy pamięci autobiogra-
ficznej).
MoŜliwe jest doskonalenie albo ćwiczenie całej MoŜliwe jest doskonalenie poszczególnych faz
pamięci. procesu pamięciowego - przede wszystkim fazy
kodowania i fazy odtwarzania.
PAMIĘĆ 121
ćwiczy się na przykład procedury ela- jako pewna cecha jednostki. Określają oni
stycznego kodowania informacji, w wyniku takie właściwości pamięci, jak pojemność,
czego informacje zapisywane są szybciej, czas przechowywania informacji, czy teŜ
a ponadto zapisywane są w takiej for- dokładność pamięci lub preferencje do
mie, Ŝe ułatwia to późniejsze ich przywo- wykorzystywania pewnej modalności zmy-
ływanie. słowej (mówi się na przykład o pamięci
Psychologowie poznawczy w większym wzrokowej, słuchowej i kinestetycznej).
stopniu koncentrują się na pamięci rozu- Oba te sposoby ujmowania pamięci ujaw-
mianej jako proces, natomiast psycholo- niają róŜne jej cechy i są wykorzystywane
gowie praktycy - na pamięci rozumianej do róŜnych celów.
4.2. Fazy procesu pamięciowego

Klasyczny podział procesu pamięciowego Tulving wyróŜnił dziewięć faz pro-
na trzy fazy (zapamiętywanie, przechowa- cesu pamięciowego. Poszczególnych faz
nie i odtwarzanie) jest zbyt ogólnikowy nie moŜna zaobserwować, ale niektóre
i nie pozwala zrozumieć pewnych zja- z nich są uruchamiane albo modyfikowane
wisk związanych ze swoistością ludzkiej przez zjawiska zachodzące na zewnątrz
pamięci. Podział ten zakłada milcząco, jednostki. Kolejne fazy przedstawiono na
Ŝe informacje najpierw są rejestrowane, rycinie 4.1.
a potem są przechowywane i odtwa- Przeanalizujmy bliŜej przedstawioną
rzane. Nowe informacje zapamiętywane są wyŜej sekwencję. Pierwszą fazą pamięci
niezaleŜnie od informacji wcześniejszych. jest spostrzeganie. Aby coś zapamiętać,
Sekwencja zapamiętanie - przechowanie musimy to coś najpierw spostrzec. W ko-
- odtwarzanie powtarza się w wypadku lejnej fazie następuje zamiana spostrze-
niemal kaŜdej informacji. Wyjątkiem są Ŝenia w ślad pamięciowy, czyli proces
informacje, które jednostka doskonale zna kodowania. Ślad pamięciowy róŜni się od
i których nie musi zapisywać po raz ko- spostrzeŜenia nie tylko dokładnością i wie-
lejny. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe taka koncepq'a rnością, lecz takŜe sposobem przecho-
jest odległa od rzeczywistości. wywania informacji. SpostrzeŜenia zawsze
Dlatego teŜ niŜej opiszemy koncepcję mają charakter obrazowy, a informacje pa-
faz zaproponowaną przez Tulvinga (1976), mięciowe mogą być przechowywane w ko-
dobrze prezentującą punkt widzenia psy- dach dyskretnych, które nie mają cha-
chologii poznawczej na procesy pamię- rakteru obrazowego. Kiedy zapamiętuję
ciowe. Tulving pokazuje wprost, Ŝe pamięć numer telefonu, nie pamiętam głosu infor-
nie jest jakimś autonomicznym procesem, matora, a tylko sam numer. Jeśli bardzo
ale wypadkową lub konglomeratem róŜ- często dzwonię do pewnej osoby, mogę pa-
nych procesów umysłowych, takich jak miętać nie tyle sam numer, ile sekwencję
spostrzeganie, podejmowanie decyzji czy ruchów związanych z wybieraniem tego
programowanie zachowania. numeru.
122 PS/CHOUJGIA POZNANIA
zdarzenia obserwowalne
faza pamięci spostrzeganie
zdarzenie z, --------------------
kodowanie postrzegania
(d.c.p.)
przechowanie śladu kodowanego i
zdarzenia ^...z rekodowanie 2...n (m.c.p.)

eksploracja przechowanie śladu
rekodowanego
zdarzenia ^....
pytania kierowane do pamięci_ poszukiwanie informacji w pamięci
i wskazówki do procesu
wydobycia
(wydobywanie)
decyzja (wybór informacji, która zawarta
jest w śladzie rekodowanym i odpowiada
podanym wskazówkom dla procesu
wydobycia)
pamięć świadoma
zachowanie
RYCINA 4.1 Fazy procesu pamięciowego w świetle decyzja o zachowaniu

zmodyfikowanej koncepcji Tulvinga
d.c.p. - duŜy cykl pamięciowy m.c.p. - mały cykl pamięciowy
Potem ślad pamięciowy przechowy- przez informacje później docierające do

wany jest w postaci kodu charakterystycz- jednostki. Rekodowanie moŜe występować
nego dla danego systemu pamięciowego. i faktycznie występuje wielokrotnie. Nowe
Do sprawy tej wrócimy później. informacje analizowane są ze względu na
Bardzo waŜny element został wpro- dotychczasowe zasoby pamięciowe i jeśli
wadzony w następnej fazie, a mianowi- zawierają nowe elementy, są wbudowy-
cie rekodowanie. Podczas rekodowania na- wane w istniejące systemy wiedzy (Fiske,
stępuje modyfikacja zawartości pamięci Neuberg, 1990; Baddeley, 1993). „ŚwieŜe"
MMIĘĆ 123
informacje mogą więc modyfikować do- zagroŜenia ze strony organizacji przestęp-

tychczasową wiedzę jednostki, przy czym czej, kierowane pod adresem świadka,
od charakteru tych informacji zaleŜy to, który widział zbyt wiele. Gdy decyzja
czy zmiany w systemie wiedzy będą miały jest pozytywna, zawartość pamięci ujawnia
zasięg globalny, czy teŜ lokalny. Infor- się w zachowaniu, na przykład udziela
macje związane z akceptowanym przez się odpowiedzi na pytanie, czy wykonuje
jednostkę systemem wartości mogą wy- się dobrze wyuczoną czynność. Informacja
woływać zmiany globalne; informacje na zawarta w zachowaniu moŜe później stać
temat zdarzeń obojętnych z punktu wi- się przedmiotem spostrzegania przez jed-
dzenia jednostki będą wywoływały zmiany nostkę i cały cykl pamięciowy zaczyna się
lokalne (Abelson, 1988). ponownie.
Ślad rekodowany jest następnie prze- Poszczególne fazy procesu pamięcio-
chowywany. W kolejnej fazie pojawia wego nie są uporządkowane wyłącznie
się bodziec uruchamiający zasoby pamię- liniowo, jak twierdził Tulving, ale ich upo-
ciowe. Pod adresem pamięci kierowane rządkowanie ma formę cykliczną. MoŜemy
są pytania, przy czym z reguły są one wyróŜnić dwojakiego rodzaju cykle pamię-
tak sformułowane, Ŝe zawierają informa- ciowe, z których pierwszy określamy jako
cje ograniczające zakres moŜliwych od- cykl mały, drugi zaś jako duŜy.
powiedzi. Proces wydobywania informacji Mały cykl pamięciowy związany jest
z pamięci jest, zdaniem Tulvinga, efektem z wielokrotnym odbieraniem informacji,
interakcji informacji zarejestrowanej w śla- które w ten czy inny sposób powią-
dzie pamięciowym z informacją zawartą zane są z dotychczasową wiedzą danej
w pytaniu. Jednostka poszukuje w swoich jednostki. Procesy pamięciowe podlegają
zasobach pamięciowych informacji, które wpływowi specjalnej klasy procesów kon-
spełniałyby kryteria zawarte w pytaniu. troli. Procesy kontroli sprawdzają, czy in-
Inaczej mówiąc, szuka pewnego dopa- formacja, która dotarła do jednostki, była
sowania między śladami pamięciowymi juŜ wcześniej zarejestrowana w jej pa-
a pytaniami adresowanymi do pamięci. mięci. Jeśli odpowiedź na to pytanie jest
Jeśli jednostce uda się znaleźć dobre do- negatywna, wówczas poszukiwane są in-
pasowanie, proces wydobywania kończy formacje, które mogłyby wiązać się z da-
się sukcesem, a jego wynik wprowadzany nym faktem. Przykładowo, czytam w ar-
jest do pamięci świadomej. Informacje tykule prasowym, Ŝe Konstytucję 3 maja
zarejestrowane w śladzie pamięciowym planowano uchwalić 5 maja. Król Stani-
są z reguły bogatsze aniŜeli informacje sław August Poniatowski, dowiedziawszy
potrzebne do udzielenia odpowiedzi na się, Ŝe wieść o tym dotarła do ambasa-
pytanie kierowane pod adresem pamięci. dora rosyjskiego, który mógł podjąć próbę
Dlatego teŜ proces wydobywania jest pro- przeszkodzenia uchwaleniu tej konstytucji,
cesem wyboru. zaproponował przyspieszenie posiedzenia
W kolejnej fazie jednostka podejmuje sejmu o dwa dni. Taką informację mogę
decyzję dotyczącą tego, czy ujawnić za- umieścić w kontekście tego wszystkiego,
wartość swojej pamięci w zachowaniu. Nie co wiem na temat historii Polski XVIII
zawsze decyzja ta musi być pozytywna, wieku, a w szczególności tych informa-
poniewaŜ mogą istnieć róŜnego rodzaju cji, które związane są z nurtem reform
ograniczenia sytuacyjne, choćby takie, jak i rozbiorami.
124 PSfCHOIDGIA POZNANIA
Jeśli natomiast informacja pokrywa się Dobrym przykładem tych informacji jest
dokładnie z tym, co było wiadome po- nauka szkolna - programy szkolne są
przednio, nie musi być ona rejestrowana tak skonstruowane, Ŝe nowe informacje
ponownie w magazynie pamięci trwałej. nawiązują w pewien sposób do informacji,
Pozwala to na efektywne wykorzystanie które przekazano wcześniej. Jest jednak
pojemności naszej pamięci. Jedynie in- inna moŜliwość: jednostka sama poszukuje
formacje mające kluczowe znaczenie dla nowych informaqi, poniewaŜ informacje
jednostki mogą być rejestrowane kilka- te są jej potrzebne. Pojawia się proces
krotnie. Pozwala to zapobiec bezpowrotnej eksploracji, który moŜe dostarczać infor-
ich utracie; w wypadku gdyby została macji Z'2'...zn'; te informacje są rekodo-
zapomniana informacja zarejestrowana pod wane i stają się równieŜ częścią systemu
jednym adresem, zawsze moŜna sięgnąć wiedzy. Wiele wskazuje na to, Ŝe te wła-
po informację „zapasową" zarejestrowaną śnie informaqe są zapamiętywane szybciej
pod innym adresem. i w bardziej trwały sposób, aniŜeli na
JeŜeli zaś informacja tylko częściowo przykład informacje, które są dostarczane
pokrywa się z dotychczasową wiedzą, to jednostce niezaleŜnie od tego, czy sobie
jej los moŜe być bardzo róŜny. Wszystko tego Ŝyczyła, czy teŜ nie.
zaleŜy od rodzaju relacji, jaka łączy tę Istnienie podobnej klasy procesów kon-
informację z zawartością magazynu pa- troli postulują Lindsay i Norman (1984),
mięci trwałej. Informacja ta moŜe zostać z tą jednak róŜnicą, Ŝe wiąŜą je raczej ze
włączona w dotychczasowe struktury wie- strategiami wydobywania informacji z pa-
dzy (asymilacja), struktury wiedzy mogą mięci, a nie ze strategiami ich zapamięty-
zostać zmodyfikowane w taki sposób, Ŝe wania.
będą uwzględniały tę informację (akomo- DuŜy cykl pamięciowy wiąŜe się z
dacja), wreszcie - informacja ta moŜe zo- faktem, Ŝe zachowanie ujawniające za-
stać całkowicie odrzucona przez jednostkę wartość pamięci moŜe stać się przedmio-
i tak dalej. BliŜej te róŜnorodne moŜliwości tem spostrzegania. Powstałe spostrzeŜe-
przedstawia Łukaszewski (1974) w swojej nie podlega następnie kodowaniu i cały
teorii rozbieŜności informacyjnej. Nieza- cykl zaczyna się od nowa. Warto pod-
leŜnie od wspomnianych zmian pojawiają kreślić, Ŝe w tym wypadku mamy do
się zmiany oceny walencji emocjonalnej czynienia z nieco innym dostępem do za-
tych informacji - w niektórych wypadkach sobów pamięci aniŜeli wtedy, kiedy pewne
informacje uzyskują walencję pozytywną, informaq'e wchodzą do pamięci świadomej
w innych negatywną, niekiedy zaś mogą (przedostatnia faza procesu pamięciowego
pozostawać neutralne (Wojciszke, 1988; wymieniana przez Tulvinga). Taką sytuację
Zajonc, 1985). moŜemy łatwo zinterpretować jako sytu-
NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe mały cykl pamię- aqę powtarzania.
ciowy moŜe występować w dwóch posta- Bardzo dawno stwierdzono, Ŝe powta-
ciach. Nowe informacje mogą docierać do rzanie pozytywnie wpływa na przechowa-
jednostki niezaleŜnie od tego, czy jed- nie materiału w pamięci. ZaleŜność stwier-
nostka była nimi zainteresowana, czy teŜ dzająca, Ŝe im więcej razy dany materiał
nie. Jej otoczenie jest źródłem tych infor- był powtarzany, tym lepiej jest pamię-
macji i to otoczenie decyduje o rodzaju tany, nosi nazwę prawa częstości (Bu-
tych informacji i o sposobie ich podawania. dohoska, Wlodarski, 1970). Warto dodać,
MMIĘĆ 125
Ŝe powtarzanie utrwala wszystkie rodzaje zewnętrznych niŜ zmian zachodzących we-

materiału: zarówno ten prawidłowy, który wnątrz naszego organizmu (Jones, Nisbett,
jednostka winna opanować, jak i ten zawie- 1971). Gdybyśmy dokładnie chcieli wi-
rający błędy. Jeśli więc zdarzy się tak, Ŝe dzieć, co robimy, musielibyśmy mieć oczy
jednostka podczas odtwarzania popełniła umieszczone na długich czułkach, lub teŜ
błąd, to błąd ten moŜe się utrwalać przy wykonywać wszystkie czynności przed
kolejnych odtworzeniach. Dobrzy nauczy- lustrem. Tak jednak nie jest i dlatego
ciele unikają stawiania podchwytliwych przynajmniej część informacji zawartych
pytań, które mogą prowokować błędne w pamięci i ujawnianych w zachowaniu nie
odpowiedzi, gdyŜ te odpowiedzi równieŜ musi ponownie do tej pamięci wracać. Te
mogą się utrwalać. jednak, które tam wracają za pośrednic-
Gdy zapamiętywany materiał jest ob- twem pętli duŜego cyklu pamięciowego,
szerny, to czas poświęcony na opanowanie przedstawionej na rycinie 4.1, mogą, nie-
jednego elementu wzrasta szybciej aniŜeli zaleŜnie od działania korzystnego, wy-
jego objętość. Mówi o tym prawo Foucault wierać równieŜ szkodliwy wpływ na pa-
(Budohoska, Włodarski, 1970). Prawo to mięć. Kiedy na przykład udzielamy błędnej
moŜemy wyrazić za pomocą wzoru: odpowiedzi na jakieś pytanie, ta błędna
informacja wchodzi do naszej pamięci i ist-
t = kl2 nieje duŜe prawdopodobieństwo powtórze-
nia tego samego błędu w przyszłości.
gdzie t - czas uczenia się jednego ele- Koncepcja Tulvinga pozwoliła rozwią-
mentu (łatwo zauwaŜyć, Ŝe jest on ściśle zać jeden z trudnych problemów psycho-
związany z liczbą powtórek), 1 - długość logii pamięci, a mianowicie problem relaqi
szeregu, k - pewna wartość stała. między dwiema podstawowymi formami
Prawo Foucault nie ma charakteru odtwarzania, wykorzystywanymi niejako
ściśle ogólnego, poniewaŜ wiele innych na co dzień. Mamy tu na myśli przypo-
czynników moŜe zmieniać czas uczenia się minanie i rozpoznawanie. RóŜnice mię-
jednego elementu. Przykładowo, czas ten dzy tymi dwiema formami odtwarzania
będzie dłuŜszy wtedy, kiedy uczymy się przeanalizujemy później. Tulving pokazał
szeregu zgłosek bezsensownych, aniŜeli takŜe, Ŝe zawartość pamięci podlega znacz-
wtedy, kiedy uczymy się wiersza. nej ewolucji w miarę nabywania nowych
Prawo częstości i prawo Foucault mó- informacji i ewolucja ta ma charakter
wią o zaleŜnościach dość oczywistych, zorganizowany. Zmiany zawartości pamięci
by nie rzec - trywialnych. Dodajmy, Ŝe następują nie tylko wskutek dopływu no-
informacje na temat własnego zachowania wych informacji ze środowiska, lecz takŜe
mogą być - w świetle tego, co powie- w wyniku samodzielnego poszukiwania
dzieliśmy wcześniej na temat zjawiska od- przez jednostkę informacji, które uzupeł-
niesienia do siebie - przetwarzane inaczej niłyby lub wzbogaciły istniejące schematy
aniŜeli informacje docierające do człowieka pamięciowe. I wreszcie Tulving pokazał,
z zewnątrz. Są one odbierane w specy- Ŝe nie zawsze zawartość pamięci ujaw-
ficzny sposób, poniewaŜ większość na- niana jest w zachowaniu. Istnieje wiele
szych receptorów jest tak zlokalizowana, sytuacji, w których jednostce zaleŜy na
Ŝe umoŜliwia lepsze rejestrowanie zmian ukryciu zawartości własnej pamięci. Mil-
cząco zakładana w badaniach laboratoryj-
126 PS/CHOlDGIA POZNANIA
nych oraz w sytuacjach egzaminacyjnych tezą zbyt ogólną - w niektórych sytu-

teza, Ŝe człowiek stara się zademon- acjach ludzie zachowują się dokładnie na
strować zawartość swojej pamięci, jest odwrót.
4.3. Rodzaje procesów pamięciowych wyodrębnionych ze

względu na róŜne kryteria
4.3.1. ma równieŜ inne ograniczenia, które spra-
Kryterium czasu przechowania: pamięć wiają, Ŝe informacja musi zostać przeka-
ultrakrótka, krótkotrwata i trwata zana do kolejnego magazynu.
Informacje w pamięci sensorycznej
Podział ze względu na kryterium czasu Ŝyją zbyt krótko, niekiedy krócej niŜ se-
przechowania nawiązuje do magazynowej kundę, toteŜ system poznawczy musi prze-
koncepcji pamięci, której klasyczna postać kazać je do pamięci krótkotrwałej. Tam
pojawiła się w pracach Waugh i Normana wprawdzie ich Ŝywot jest dłuŜszy, ale
(1965) oraz Atkinsona i Shifirina (1968). z kolei pojemność tej pamięci jest ogra-
Koncepcja ta przyjmuje istnienie trzech niczona. Kiedy zostanie ona wypełniona
niezaleŜnych magazynów pamięciowych, informacjami, to do wyboru są dwie drogi
w których informacje są przechowywane - usunięcie informacji, czyli zapominanie,
przez róŜny czas. KaŜdy z tych magazy- albo przekazanie ich do pamięci trwałej.
nów posługuje się odmiennymi sposobami Pojawia się pytanie, dlaczego wszystkie
kodowania informacji, ma inną pojemność, informacje nie są kierowane do pamięci
inne sposoby odtwarzania i wydobywania trwałej. Gdyby tak było, moglibyśmy unik-
informacji oraz inną wraŜliwość na róŜnego nąć zapominania. Dzieje się tak z dwóch
rodzaju czynniki zakłócające. KaŜdy z nich powodów:
pamjęć pamięć
informacja pamięć trwata
sensoryczna krótkotrwata
zapominanie
RYCINA 4.2 Związki między procesami pamięciowymi wyodrębnionymi ze względu na czas przechowania
(uproszczona wersja magazynowego modelu pamięci)
Informacje z pamięci krótkotrwałej są przenoszone do pamięci trwałej. Przypominanie wymaga wydobycia informacji
z pamięci trwałej i przeniesienia ich do pamięci krótkotrwałej - ta właśnie pamięć jest pamięcią świadomą. Jest to
jednocześnie pamięć, w której występuje zapominanie. Informacje przechowywane są w niej przez krótki czas i nie
zawsze jednostka zdąŜy przenieść wszystkie dane do pamięci trwatej.
PAMIĘĆ 127
a) Zapominanie jest procesem adaptacyj formacje w pamięci trwałej zapisywane

nym. Ludzie pozbawieni moŜliwości są wolno, poniewaŜ muszą zostać włą-
zapominania są głęboko nieszczęśliwi, czone w juŜ istniejące struktury wie-
o czym świadczy opisany przez Łurię dzy. Pozwala to uniknąć wielokrotnego
(1970) przypadek człowieka o feno zapisywania tych danych, a jednocze-
menalnej pamięci. Człowiek ten zapa śnie wykryć związki danej informacji
miętywał wszystko i potrafił odtwarzać z wieloma innymi.
wszystkie informacje bez względu na
to, czy informacje te były waŜne, czy Informacje w pamięci trwałej mogą
teŜ nie. pozostać przez bardzo długi czas, pamięć
b) Szybkość przenoszenia informacji do ta ma równieŜ bardzo duŜą pojemność.
pamięci trwałej jest ograniczona. In- Wydawać by się mogło, Ŝe jest ona roz-
RAMKA 4.1
Łuria opisa! dziennikarza nazwiskiem w rozmowie z innym człowiekiem,

Szereszewski, który odznacza! się nie potrafił powstrzymać tendencji do
genialną pamięcią. Szereszewski po- przekładania wszystkiego na obrazy
trafił bez trudu zapamiętać bardzo zmysłowe. Nie umiał zapamiętywać
długie ciągi słów lub liczb, a następ- słów abstrakcyjnych, których nie dało
nie odtwarzać je bezbłędnie po 15-16 się przełoŜyć na obrazy (na przykład
latach! To samo dotyczyło skompli- „nic", „nieskończoność"). Nie rozu-
kowanych wzorów matematycznych, miał takŜe znaczenia tych stów. Bar-
których znaczenia w ogóle nie mu- dzo przeszkadzały mu w zapamięty-
siał rozumieć. Dokładniejsze badania waniu bodźce uboczne - przykładowo,
wykazały, Ŝe człowiek ten w sponta- kiedy podczas zapamiętywania jakie-
niczny sposób potrafił posługiwać się goś zasłyszanego tekstu ktoś kasz-
synestezją, czyli potrafił abstrakcyjny lał, u Szere szewskiego pojawiały się
materiał zapamiętywać w postaci obra- obrazy mgły zasłaniającej fragmenty
zów. Cyfry wyobraŜał sobie jako ludzi zapamiętywanego materiału. Szere-
0 róŜnych właściwościach: na przykład szewski „nie potrafił" zapomnieć roz-
1 byia dla niego obrazem dumnego maitych informacji w sposób spon-
człowieka, 3 to człowiek, który skręcił taniczny. Nadmiar informacji był dla
sobie stopę i tak dalej. Gdy zapamię niego bardzo nieprzyjemny. W końcu
tywał słowo „czerwony", wyobraŜał wpadł na pomysł, aby wykorzystać
sobie człowieka ubranego w czerwoną synestezję równieŜ do zapominania.
koszulkę, a podczas zapamiętywania Informacje, które chciał zapomnieć,
słowa „zielony" wyobraŜał sobie bujną zapisywał w wyobraźni na tablicy,
roślinność. Ta zdolność do syneste- a następnie - równieŜ w wyobraźni
zji bardzo mu jednak przeszkadzała, - wycierał tę tablicę. My na szczęście
poniewaŜ na przykład uczestnicząc nie musimy tego robić.
wiązaniem idealnym, niemającym w ogóle wykonuje znacznie więcej zadań w pro-

albo mającym niewiele ograniczeń. Jed- cesie adaptacji aniŜeli tylko gromadzenie
nakŜe i ta pamięć ma równieŜ jedno po- i przechowywanie doświadczenia.
waŜne ograniczenie - dotyczy ono dostępu
do zmagazynowanych w niej informacji. 4.3.1.1. Pamięć
Informacji tych jest bardzo wiele i wy- ultrakrótka (sensoryczna)
szukiwanie ich moŜe zabierać duŜo czasu. Pamięć ta została wykryta w 1960 roku
Co więcej, nie moŜna przypomnieć sobie przez Sperlinga, choć jej istnienie postu-
zbyt wielu informaq"i naraz, poniewaŜ jak lował juŜ Broadbent (1958) na podstawie
wynika z ryciny 4.2, dostęp do zawartości analizy teoretycznej. Opis tej pamięci roz-
pamięci trwałej odbywa się za pośrednic- poczniemy od przykładu. Stoisz w holu
twem pamięci krótkotrwałej. Czy ludzie kina i przyglądasz się stojącej nieopodal
radzą sobie z ograniczeniami pamięci trwa- dziewczynie. Podziwiasz jej ciemne włosy,
łej? Tak, najczęściej w ten sposób, Ŝe śniadą twarz, piwne oczy osłonięte dłu-
informaqe waŜne, potrzebne w bieŜącej gimi rzęsami. Po chwili stwierdzasz, Ŝe
działalności, umieszczają pod ręką. RóŜ- dziewczyna to zauwaŜyła i zaczyna przy-
nego typu organizery, notesy menadŜer- glądać się tobie. Wpatrujecie się w siebie
skie, informatory, poradniki i encyklopedie przez chwilę i wtedy nagle gaśnie świa-
znajdują się zwykle w zasięgu ręki, kiedy tło. Przez moment widzisz dokładnie jej
zajmujemy się pracą. twarz, mimo Ŝe znajdujesz się w zupełnych
Opisany system ma swoją wewnętrzną ciemnościach. Twarz ta po krótkim czasie
logikę, którą określić moŜemy mianem zaczyna się zacierać w twojej świadomości.
logiki „walki z brakoróbstwem". MoŜna Tym wiaśnie zajmował się Sperling, ale
zadać sobie pytanie, dlaczego w toku ewo- niestety w swoich eksperymentach uŜywał
lucji powstał system mający takie oczy- znacznie mniej interesującego materiału.
wiste braki. Braki te komplikują działanie Opis badania Sperlinga przedstawiamy
systemu, ale jednocześnie zapewniają mu w ramce 4.2. Badanie to dotyczyło pamięci
większą elastyczność i dlatego pamięć ikonicznej, czyli pamięci wzrokowej.
RAMKA 4.2
Sperling (1960) zauwaŜył, Ŝe w tra- Sperling pokazywał 5 liter, czy teŜ

dycyjnych eksperymentach z uŜyciem na planszy znajdowało się 10 liter.
tachistoskopu, czyli urządzenia po- Sugerowałoby to, Ŝe jednym „rzutem
zwalającego na krótkotrwałe ekspozy- oka" badani potrafią objąć około 5
cje bodźców, występuje interesujące liter. Dawniejsze interpretacje tego
zjawisko. Kiedy pokazywał on plansze zjawiska, pochodzące jeszcze z okresu
zawierające róŜną liczbę liter i prosił międzywojennego, stwierdzały, Ŝe jest
badanych o odtworzenie wszystkich to przejawem ograniczonej pojemno-
liter, badani potrafili podać 4—5 liter ści naszej uwagi. Sperling był jednak
poprawnie, niezaleŜnie od tego, czy bardzo bystrym obserwatorem i zasta-
MMIĘĆ 129
RAMKA 4.2 cd.
plansza z i pusta plansza bodziec wskaźnikowy

bodzcarr
btk ton wysoki - górny wiersz ton
mdj średni - środkowy wiersz ton
h wd niski-dolny wiersz
50-100 msek 100-500 msek
RYCINA 4.3 Schemat eksperymentu Sperlinga

W środkowym wierszu schematu przedstawiono bodźce eksponowane w eksperymencie, natomiast w
wierszu dolnym - czasy trwania poszczególnych bodźców.
nowiły go wypowiedzi wielu badanych, nika została rzeczywiście zastosowana

którzy stwierdzali, Ŝe widzieli znacz- i nazwano ją techniką odtworzenia
nie więcej liter, ale zanim zdąŜyli je częściowego.
podać, znikały one z ich świadomości Na rycinie 4.3. przedstawiono
(analogicznie jak w przedstawionym schemat eksperymentu Sperlinga.
wcześniej przykładzie z holu kina). Plansza zawierająca litery była eks-
Postanowił tak zmodyfikować proce- ponowana przez okres około 100
durę eksperymentu, aby sprawdzić, msek. Potem następowała przerwa
czy w pamięci zostało więcej infor- trwająca od 50 do 500 msek. Badany
macji, aniŜeli badani mogli przywołać. widział w tym czasie jasne lub ciemne
Mógł zrobić to na dwa sposoby. Po pole. Potem eksponowano tak zwany
pierwsze, mógł przyspieszyć odtwa- bodziec wskaźnikowy, informujący ba-
rzanie, tak aby badani mogli podać danego, którą część planszy ma od-
wszystkie litery, zanim znikną one tworzyć. Bodźcem wskaźnikowym był
z ich świadomości. Wadą tego roz- ton o róŜnej wysokości. Gdy ton był
wiązania jest to, Ŝe szybkość ludzkiej wysoki, badany miał odtwarzać górny
mowy jest ograniczona (choć Sperling wiersz planszy, gdy ton miał średnią
mógłby poddać badaniom przekupki wysokość - wiersz środkowy, kiedy
albo niektórych spikerów radiowych; zaś ton był niski - wiersz dolny. Po-
wtedy jednak wyniki odnosiłyby się niewaŜ tony eksponowano w losowej
tylko do specyficznej grupy osób). kolejności, badany nigdy nie wiedział,
Po drugie, mógł poprosić badanych jaką część planszy zawierającej litery
o odtwarzanie naraz tylko części liter będzie musiał odtworzyć. Zatem do
znajdujących się na planszy. Ta tech- czasu ekspozycji bodźca wskaźniko-
130 PSiCHOIDGiA POZNANIA
RAMKA 4.2 cd.

wego musiał przechowywać w pamięci wego. Wynika stąd, Ŝe pamięć iko-
wszystkie litery. W tej wersji ekspe- niczna przechowuje informacje przez
rymentu badany przechowywał w pa- czas nieprzekraczający 500 msek.
mięci informację o połoŜeniu liter, to Eksperyment Sperlinga okazał się
jest o tym, w którym wierszu planszy techniką bardzo uŜyteczną i podatną
znajdowały się te litery. Badani potra- na róŜne modyfikacje. Dzięki niemu
fili odtwarzać litery z bardzo wysoką moŜna było stwierdzić, jakie rodzaje
dokładnością i nie popełniali wielu błę- informacji przechowywane są w pa-
dów. Gdy plansza zawierała 9 liter - po mięci sensorycznej. Na rycinie 4.4
3 litery w trzech wierszach - zadanie przedstawiono modyfikację pierwot-
wykonywane było niemal bezbłędnie. nego eksperymentu, która pozwalała
Wyniki przedstawiały się analogicznie, wykazać, Ŝe ludzie w pamięci ikonicz-
gdy eksponowano 12 liter - po 4 litery nej przechowują nie tylko informacje
w trzech wierszach. na temat połoŜenia liter, lecz takŜe na
Stwierdzono, Ŝe w opisanych wa- temat ich wielkości.
runkach technika odtwarzania czę- W jeszcze innej odmianie tego eks-
ściowego dawała bardzo dobre wyniki, perymentu wykazano, Ŝe w pamięci
kiedy odroczenie bodźca wskaźniko- ikonicznej zawarta jest takŜe informa-
wego nie przekraczało 500 msek, czyli cja o barwie. Na planszy umieszczono
pół sekundy. Przy dłuŜszym odrocze- róŜnokolorowe litery i po ekspozycji
niu badani z całej matrycy potrafili tonów o róŜnej wysokości proszono
odtwarzać nie więcej niŜ 4-5 ele- o przypominanie sobie liter mających
mentów, czyli tyle samo, ile w wy- pewną barwę.
padku techniki odtwarzania całościo-
plansza z i pusta plansza bodziec wskaźnikowy

bodzcarr ton wysoki - litery małe
btk
ton niski - litery duŜe
mdj
hwd
50-100 msek 100-500 msek
RYCINA 4.4 Odmiana eksperymentu Sperlinga, w której pokazano, Ŝe w pamięci sensorycznej

przechowywana jest informacja o wielkości bodźca
Bodziec wskaźnikowy informuje, czy badany ma odtwarzać litery matę, czy teŜ duŜe. Litery te są losowo
rozłoŜone na catej planszy, w związku z czym przy odtwarzaniu badany nie moŜe kierować się ich połoŜeniem,
jak to się dziato w podstawowej wersji tego eksperymentu (por ryc.4.3).
PAMIĘĆ 131
RAMKA 4.3
W eksperymencie Moraya, Batesa określało miejsce „pochodzenia" liter,

i Barnetta (1965) badanemu zakładano jakie naleŜało odtworzyć. Światełka
na uszy słuchawki stereofoniczne, zapalały się w kolejności losowej, to-
analogicznie jak w eksperymentach teŜ do momentu pojawienia się świa-
nad uwagą, wykorzystujących tech- tełka badany musiał przechowywać
nikę słuchania dwuusznego. Tym ra- w pamięci wszystkie eksponowane
zem wytwarzano u badanego wraŜe- słuchowo litery. Początkowo sądzono,
nie, Ŝe dźwięki docierają nie z dwóch, Ŝe czas przechowania w pamięci echo-
ale z czterech róŜnych miejsc w prze- icznej jest bardzo krótki, jednak now-
strzeni. Badany słyszał z tych czte- sze badania (Watkins, Watkins, 1980)
rech miejsc losowe ciągi liter. Przed sugerują, Ŝe moŜe on wynosić nawet
badanym znajdował się rząd czterech 20 sekund. Badania Crowdera (1976)
światełek. Światełka te zapalały się wskazują takŜe, Ŝe pamięć echoiczna
po pewnym czasie od momentu eks- ma nieco większą pojemność niŜ pa-
pozycji liter. KaŜde z tych światełek mięć ikoniczna.
Pamięć sensoryczna jest pamięcią spe- procedury badawczej prowadzą do zmiany

cyficzną dla modalności. Obok pamięci oszacowania pojemności tej pamięci.
wzrokowej, czyli ikonicznej, występuje Pamiętamy, Ŝe w klasycznym ekspery-
równieŜ pamięć słuchowa. Neisser (1967) mencie Sperlinga badani radzili sobie do-
określił ją mianem pamięci echoicznej. brze z odtwarzaniem plansz zawierają-
W ramce 4.3 przedstawiam opis badania cych 12 liter. Averbach i Coriell (1961)
nad tą formą pamięci sensorycznej. zmodyfikowali pierwotną procedurę Sper-
Kwestia pojemności pamięci senso- linga. Ich eksperyment przedstawiono
rycznej jest sprawą dyskusyjną. Zmiany w ramce 4.4.
RAMKA 4.4
Plansze eksponowane w tym ekspery- wykorzystywany był bodziec wzro-

mencie były nieco inne niŜ w bada- kowy. Nad miejscem, w którym znaj-
niu Sperlinga. Badanym pokazywano dowała się litera, eksponowano wskaź-
planszę zawierającą 16 liter. Litery te nik informujący badanego, Ŝe naleŜy
ułoŜone były w dwóch wierszach, po 8 odtworzyć tę właśnie literę. Schemat
liter w kaŜdym. Zamiast bodźca dźwię- eksperymentu przedstawiono na ryci-
kowego jako bodziec wskaźnikowy nie 4.5.
RAMKA 4.4 cd.

ZauwaŜmy, Ŝe w tym ekspery- wpływa na to, czy litera z planszy
mencie w jeszcze większym stop- zostanie odtworzona, czy teŜ nie.
niu zredukowano obciąŜenie związane Kiedy w miejscu litery znajdowało się
z odtwarzaniem. W badaniu Sperlinga czarne kółko i było ono eksponowane
naleŜało odtwarzać po 3 lub 4 litery, przed upływem 500 msek, badani nie
co pochłaniało znacznie więcej czasu. potrafili odtworzyć litery znajdującej
Tu odtwarza się po jednej literze, się w tym miejscu. Kiedy bodźcem
co, rzecz jasna, zabiera mniej czasu. wskaźnikowym była inna litera, ba-
W efekcie okazało się, Ŝe pojemność dani składali dwie litery ze sobą. Na
pamięci ikonicznej jest większa, ani- przykład, jeśli na pierwszej planszy
Ŝeli wynikałoby to z badań Sperlinga. znajdowała się litera F, a bodźcem
W badaniu tym wykryto równieŜ wskaźnikowym była połoŜona w tym
zjawisko maskowania. Okazało się, samym miejscu litera L, to badani
Ŝe lokalizacja bodźca wskaźnikowego podawali, Ŝe widzą literę E.
plansza z bodźcami pusta plansza bodziec wskaźnikowy
cglzbtsd
vzrwmkh
50-100 msek 100-500 msek
RYCINA 4.5 Schemat eksperymentu Averbacłia i Coriella (1961)
W środkowej części schematu pokazano eksponowane w eksperymencie bodźce, w części dolnej - czasy
ekspozycji. Zamiast tonu bodźcem wskaźnikowym byt znaczek umieszczony nad literą, którą naleŜało
odtworzyć. W przedstawionym tu przykładzie apostrof znajduje się nad Irterą I, którą badany ma odtworzyć.
PoniewaŜ połoŜenie apostrofu zmienia się w sposób losowy, badani muszą pamiętać wszystkie litery do
momentu ekspozycji apostrofu.
Hamowanie wykryte w eksperymencie nej. PoniewaŜ maskowanie wsteczne

Averbacha i Coriella (1961) nosi nazwę występuje tylko w pamięci ikonicznej,
maskowania wstecznego, poniewaŜ bo- moŜemy sprawdzać, po upływie jakiego
dziec eksponowany później hamuje odtwa- czasu bodziec późniejszy hamuje do-
rzanie bodźca pokazywanego wcześniej. stęp do bodźca wcześniejszego. Podob-
Zjawisko maskowania wstecznego ma duŜe nie jak w innych badaniach, okazało
znaczenie teoretyczne, jak i praktyczne: się, Ŝe bodziec eksponowany po upły-
wie 500 msek nie hamuje dostępu do
a) MoŜe być wykorzystane do określania bodźca pierwotnego - litera widniejąca
czasu przechowania w pamięci ikoniczna planszy pierwotnej była spostrze-
PAMIĘĆ 133
gana tak, jak gdyby nie stosowano Podsumujmy dotychczasowe rozwaŜa-

Ŝadnego bodźca maskującego. nia na temat właściwości pamięci sen-
b) MoŜe być wykorzystane do zaprojekto sorycznej. Pamięć ta cechuje się stosun-
wania takiego badania, w którym ludzie kowo duŜą pojemnością i przewyŜsza pod
mają dostęp tylko do spostrzeŜenia, tym względem pamięć krótkotrwałą, która
a nie do obrazu z pamięci ikonicznej. W dokładniej będzie przedstawiona poniŜej.
eksperymentach nad spostrzeganiem Oszacowania pojemności pamięci senso-
eksponuje się bezpośrednio po poka rycznej zmieniają się i zaleŜą od tego,
zaniu bodźca właściwego szum wzro z jaką modalnością sensoryczną mamy
kowy (kiedy włączymy telewizor na do czynienia, a takŜe od tego, czy przy
kanale, na którym nie nadaje Ŝadna odtwarzaniu wymagamy podawania kilku
stacja albo jest przerwa w emisji i nie elementów, czy teŜ tylko jednego. W tym
jest nadawany obraz kontrolny, wi ostatnim wypadku czas odtwarzania jest
dzimy szum wzrokowy), więc badani bardzo krótki i obraz pamięciowy nie zdąŜy
nie mogą wówczas korzystać z pamięci zaniknąć przed wypowiedzeniem jakiegoś
ikonicznej. słowa. Pamięć sensoryczną moŜe wystę-
c) MoŜe być wykorzystane do tworzenia pować w zakresie róŜnych modalności
obrazów, które człowiek sam składa zmysłowych. Najwięcej badań przeprowa-
we własnym systemie poznawczym. dzono nad pamięcią ikoniczną i echoiczną.
Wtedy człowiek widzi coś, co jest na Badanie pamięci ikonicznej w zakresie
przykład sensownym konglomeratem dotyku, smaku czy węchu nastręczać moŜe
dwóch róŜnych bodźców, choć osobno wiele trudności technicznych, ale zapewne
Ŝaden z nich nie ma charakteru sen z własnego doświadczenia pamiętamy sy-
sownego. Przykład przedstawiamy na tuacje, kiedy na przykład bardzo wyraź-
rycinie 4.6. nie przez krótki czas przechowywaliśmy
bodźce dotykowe (Czytelnicy pamiętają
Widzimy słowo „lato", choć na kaŜdej zapewne to, co odczuwali po zakończeniu
z plansz znajdują się litery które nie two- pocałunku - chodzi tu oczywiście o wra-
rzą sensownego słowa. MoŜna się łatwo Ŝenia dotykowe i ewentualnie smakowe;
domyślić, Ŝe opisane tu zjawisko moŜe być pozostałe wykraczają poza zakres „grzecz-
wykorzystane do bardzo róŜnych celów. nej" psychologii poznawczej).
50-100 msek 100-500 msek
RYCINA 4.6 Wykorzystanie maskowania wzrokowego do tworzenia spostrzeŜeń będących

konglomeratem bodźców pozbawionych znaczenia
Przy zastosowaniu podanych czasów ekspozycji trzech matryc badany na widok trzeciej powie, Ŝe widzi tam napis „lato",
choć faktycznie znajdują się na nim tylko dwie samogłoski.
134 PSiCHOtOGlA POZNANIA
Pamięć sensoryczna przechowuje głów- gle przypominasz sobie, Ŝe miałeś zapisać

nie informacje o fizycznych właściwo- numer telefonu poznanej osoby. Niestety,
ściach bodźców, nie rejestruje natomiast nic nie pamiętasz; co więcej, niewielkie
ich znaczenia. I tu sprawa nieco się kompli- jest prawdopodobieństwo, Ŝe sobie go
kuje, poniewaŜ w wypadku pamięci echo- przypomnisz. Tu właśnie działała pamięć
icznej wykryto ślady przetwarzania kate- krótkotrwała i opisana sytuacja pokazuje,
gorialnego. Z drugiej strony jednak trudno w jaki sposób rejestrujemy informacje
się temu dziwić, poniewaŜ badani dyspo- w tej pamięci, a takŜe to, co powoduje
nują znacznie dłuŜszym czasem dostępu zapominanie w pamięci krótkotrwałej.
do informacji. W pamięci sensorycznej wy- Badania nad pamięcią krótkotrwałą -
stępuje zjawisko maskowania wstecznego, jak wiemy z rozdziału 1 - to badania z po-
polegające na tym, Ŝe bodźce późniejsze czątków psychologii poznawczej (Miller,
nakładają się na bodźce wcześniejsze. 1956). Miller twierdził, Ŝe pojemność pa-
Pamięć sensoryczna jest buforem po- mięci krótkotrwałej wynosi 7±2 kęsy albo
elementy informacji. Miller wolał posługi-
znawczym, umoŜliwiającym przetrzymanie
wać się intuicyjnym pojęciem elementów
bodźców przez krótki czas, potrzebny do
albo kęsów, poniewaŜ miary pojemności
wykonania prostych operacji, polegających
pamięci krótkotrwałej zaczerpnięte z teorii
na wyodrębnieniu cech fizycznych oraz na
informacji dawały bardzo róŜne oszacowa-
usunięciu z obrazu tych cech, które są nia.
nietypowe lub błędne. W słowie „które" W teorii informacji wykorzystuje się
w poprzednim zdaniu uŜyta została ce- miary formalne, określające redukcję nie-
lowo niewłaściwa litera e. Przy szybkim pewności. Im większy jest zbiór, z któ-
czytaniu tekstu albo przy koncentracji na rego pochodzi zapamiętany element, tym
jego treści trudno zauwaŜyć tę dodatkową więcej informacji przenosi. W związku
kreseczkę nad e (błagam korektę o po- z tym jedna litera, która pochodzi ze
zostawienie tego błędu - wiem, Ŝe przy zbioru 24-elementowego, przenosi więcej
pewnych formach kontroli tekstu takie informaq"i niŜ jedna cyfra, która pochodzi
błędy są bardzo widoczne). ze zbioru 10-elementowego. Subiektywnie
jednak czujemy, Ŝe w jednym i drugim
4.3.1.2. Pamięć wypadku zapamiętanie jednej litery i jed-
krótkotrwała nej cyfry wymaga takiej samej pojemności
Rozpocznijmy od przykładu. Poznałeś in- pamięci. Dlatego teŜ Miller zrezygnował
teresującą osobę podczas podróŜy pocią- z wyznaczania pojemności pamięci krót-
giem. Chcesz się z nią spotkać i Ŝegnając kotrwałej w bitach, a posłuŜył się takimi
się z nią na dworcu, pytasz ją o numer jednostkami subiektywnymi, jak „kęsy"
telefonu. Niestety nie masz nic do pisania, informacji czy elementy.
więc starasz się go zapamiętać, by potem W klasycznej metodzie określania po-
wpisać go w domu do swojego notesu. Jed- jemności pamięci krótkotrwałej, opraco-
nakŜe w trakcie jazdy tramwajem obser- wanej jeszcze w XIX wieku przez an-
wujesz bardzo ostrą kłótnię między pasa- gielskiego nauczyciela Jacobsa (1887; cyt.
Ŝerem i kontrolerem i dowiadujesz się, Ŝe za: Baddeley, 1993), badanemu czyta się
będziesz musiał wystąpić w roli świadka. szeregi słów, liter lub cyfr o coraz większej
W domu przeglądasz korespondencję i na- długości. Badanie rozpoczyna się od sze-
PAMIĘĆ 135
regu 3-elementowego, następnie przecho- prosimy badanego o szybkie powtarzanie

dzi się do szeregu 4-elementowego i tak tych cyfr, to powtarza on je cyfra po cyfrze.
dalej. Sprawdza się, jaki jest najdłuŜszy Ludzie rzadko potrafią powtórzyć więcej
szereg, który badany potrafi powtórzyć. niŜ 7 cyfr. JednakŜe niektórzy potrafią to
Metoda taka wykorzystywana jest równieŜ zadanie wykonywać w doskonały sposób.
w testach inteligencji, jako badanie jed- Kiedy dysponują niewielką ilością czasu
nego ze składników inteligencji. Na przy- między zakończeniem ekspozycji a odtwa-
kład w skali Wechslera mamy test powta- rzaniem, zaczynają grupować cyfry razem.
rzania cyfr. Badający czyta cyfry w tempie Trudno zapamiętać zbiór 460204034, li-
jedna cyfra na sekundę, a osoba badana czący dziewięć cyfr w postaci dziewięciu
ma powtarzać cyfry dokładnie w tej samej kolejnych pozyq'i. Jeśli jednak pogrupu-
kolejności bezpośrednio po zakończeniu jemy te cyfry w grupy po trzy elementy,
czytania. Wyobraźmy sobie, Ŝe badający zadanie staje się znacznie łatwiejsze. Pa-
czyta następujące szeregi: 5 7 2; 6 4 1 3; miętamy trzy elementy: 460, 204 i 034.
2 8 5 4 9; 1 9 5 7 2 6; itak dalej. Kiedy Wicklegren (1964) stwierdził, Ŝe grupo-
RAMKA 4.5
Interesującym przykładem posługiwa- to dobre rozwiązanie, gdy mamy coś

nia się grupowaniem jest zapamię- do pisania pod ręką, natomiast zapa-
tywanie numerów telefonów. Nie- miętanie takiej kombinacji jest zde-
mal wszystkie telefony stacjonarne cydowanie trudniejsze. UŜytkownicy
mają numery siedmiocyfrowe. Pierw- sieci komórkowych mają juŜ łatwiejsze
szy numer w sieci lokalnej oznacza zadanie: wszystkie numery (wyjąw-
centralę - w największych miastach szy numery serwisu) są dziewięciocy-
jest to określenie dzielnicy, natomiast frowe. W naturalny sposób dzieli się je
w pozostałych jest to identyczny nu- na trzy grupy trzycyfrowe, z których
mer dla całego miasta. Najbardziej pierwsza jest numerem określającym
ekonomicznym sposobem zapamięty- rodzaj sieci, natomiast dwie pozostałe
wania jest zapamiętanie dwóch grup to numer abonenta. Stosując grupowa-
trzycyfrowych oraz jednej cyfry na nie, moŜemy zapamiętać długie ciągi
początku. Ludzie w praktyce stosują cyfr. Zapewne na to liczyli twórcy
jednak inne zasady podziału: często systemu informatycznego w polskich
posługują się grupą trzycyfrową na po- bankach, którzy do wielocyfrowego
czątku, potem umieszczają dwie pary. numeru naszego konta wprowadzili
Nie jest to złe rozwiązanie. Najgorzej ośmiocyfrowy „przedrostek" identyfi-
jednak dzieje się w wypadku zwy- kujący bank oraz jego oddział. Fak-
czaju przejętego z krajów anglosa- tycznie jednak system jest wygodny
skich, gdzie numery telefonów podaje dla banków i informatyków, a nie dla
się w postaci pojedynczych cyfr. Jest klientów.
wanie po trzy elementy jest najbardziej waŜ wynosi 5 bitów (bierzemy pod uwagę
efektywne przy zapamiętywaniu ciągów polski alfabet zawierający 32 litery).
cyfr. Z własnej praktyki pamiętam przy-
padek pacjenta po operacji neurochirur-
gicznej, który powtórzył dwanaście cyfr Odnosząc się do danych Lehrla i Fi-
bez specjalnego wysiłku! Warto dodać, Ŝe schera (1988), moŜemy stwierdzić, Ŝe win-
bezpośrednio po takich operacjach pojem- niśmy zapamiętać ciąg szesnastoliterowy
ność pamięci krótkotrwałej jest znacznie bez specjalnych problemów (16x5 bitów —
obniŜona, tymczasem ten pacjent uzyski- = 80 bitów). Wydaje się to mało prawdo-
wał wyniki zdecydowanie lepsze od osób podobne. Krytyczną analizę tych wyliczeń
zdrowych. Okazało się, Ŝe był on księgo- przeprowadzi! Orzechowski (1998), wska-
wym i operowanie długimi ciągami cyfr zując na moŜliwość błędów o charakterze
i odczytywanie ich w postaci pewnej sumy ekologicznym, jak i błędów metodologicz-
w złotych było czynnością wysoce wy- nych. Wyliczenia Lehrla i Fischera, jak
ćwiczoną. Grupowanie cyfr było dla niego stwierdziliśmy poprzednio, opierają się na
czymś zupełnie naturalnym. specyficznym typie zadań, które mogą da-
Ostatnio jednak pojawiły się wyniki no- wać inne wyniki niŜ zadania powszechnie
wych badań, wskazujące na to, Ŝe pojem- uŜywane do diagnozowania właściwości
ność pamięci krótkotrwałej jest znacznie pamięci krótkotrwałej.
mniejsza, aniŜeli sądzono dawniej. Lehrl Czas przechowania w pamięci krótko-
i Fischer (1988) na podstawie specyficz- trwałej szacuje się na kilkanaście sekund.
nych zadań, których tu nie będziemy Pierwsze badania, w których wyznaczano
szczegółowo omawiali, stwierdzili, Ŝe po- czas przechowania informacji w tej pa-
jemność pamięci krótkotrwałej wynosi 80 mięci, przeprowadził Brown (1958), jed-
bitów, a więc wrócili oni do sposobu nak w literaturze najbardziej znany jest
mierzenia pojemności zarzuconego przez eksperyment przeprowadzony przez mał-
Millera (1956). Stosowane przez nich za- Ŝeństwo Petersonów (1959). Opis tego
dania wykluczały jednak posługiwanie się eksperymentu przedstawiam w ramce 4.6.
grupowaniem. Aby lepiej zrozumieć ich Oszacowania czasu przechowania w pa-
wyliczenie, przypomnijmy, czym jest jeden mięci krótkotrwałej, podawane przez róŜ-
bit. OtóŜ miarą informacji jest logarytm nych autorów, mogą być odmienne. Na
o podstawie 2 liczby moŜliwych alternatyw. przykład cytowani wcześniej Lehrl i Fi-
Informacja równa 1 bitowi zawarta jest scher (1988) twierdzą, Ŝe czas przecho-
w stwierdzeniu, który z dwóch alterna- wania w pamięci krótkotrwałej wynosi 5,4
tywnych stanów rzeczy wystąpił w danej sekundy. Sternberg (1994) z kolei uwaŜa,
sytuacji. Przykładowo, w systemie zero- Ŝe czas przechowania moŜe się wydłuŜyć
jedynkowym jednemu bitowi odpowiada nawet do minuty lub nieco więcej. Kiedy
informacja, czy wystąpiło 0 czy 1 (N na przykład usłyszymy numer telefonu
alternatyw jest równe 2), a zatem podany w informacji, pamiętamy go tak
długo, dopóki nie uzyskamy połączenia.
RóŜnice w tych oszacowaniach wyni-
Ilość informacji zawartych w stwier- kają nie tylko ze stosowania róŜnych spo-
dzeniu, która litera alfabetu wystąpiła sobów badania czasu przechowania, lecz
w danym wypadku, jest juŜ większa, ponie- takŜe stąd, Ŝe ludzie w warunkach na-
PAMIĘĆ 137
RAMKA 4.6
W eksperymencie Petersonów ekspo- teriału pamięciowego, a mianowicie

nowano badanym trzy spółgłoski, pro- jedno słowo oraz trzy słowa.
sząc o ich zapamiętanie. Aby zapobiec Pojawia się pytanie, dlaczego w wy-
stosowaniu powtórek wewnętrznych, padku jednego słowa proces zapo-
badanym polecano w okresie przecho- minania materiału przedstawia się
wania wykonywanie angaŜującego za- inaczej. Najprawdopodobniej w krót-
dania arytmetycznego w rytm uderzeń kiej przerwie, jaka następowała mię-
metronomu. Było to odejmowanie po dzy ekspozycją słowa a rozpoczęciem
trzy lub cztery od liczby trzycyfrowej odejmowania, badani zdąŜyli juŜ po-
w takt uderzeń metronomu - liczba wtórzyć to słowo w pamięci i dzięki
ta była podawana bezpośrednio po temu stało się ono odporne na zapomi-
ekspozycji trzech spółgłosek. Ekspo- nanie (w kaŜdym razie w ciągu 18 se-
nowano na przykład takie bodźce: kund objętych eksperymentem). Taką
h d n 641 (badany winien liczyć interpretację pośrednio potwierdzają
638, 635, 632 i tak dalej. Dzięki temu wyniki badań Muter (1980), w któ-
moŜna było zbadać, co się dzieje z ma- rych stwierdzono, Ŝe juŜ po upływie
teriałem pamięciowym, kiedy badany 2 sekund informacja moŜe zacierać się
ma bardzo ograniczone moŜliwości w naszej pamięci. Przed upływem tego
powtarzania w pamięci. Sprawdzano czasu jednostce moŜe udać się zareje-
- po wykonaniu przez kaŜdą osobę strować informację w pamięci trwałej.
całej serii prób - ile badani pamiętają Te informacje nie są juŜ zapominane
po upływie kolejnych okresów trzyse- i po 18 sekundach badani mogą korzy-
kundowych. Na rycinie 4.7 przedsta- stać z tej porcji, jaką udało im się zapi-
wiam wyniki eksperymentu Peterso- sać w ciągu tych pierwszych 2 sekund.
nów oraz wyniki eksperymentu Mur- Przedstawione tu dane wskazują, Ŝe
docka (1961), który oprócz spółgło- informacje w pamięci krótkotrwałej
sek stosował równieŜ inny rodzaj ma- mają przed sobą bardzo krótki Ŝywot.
RYCINA 4.7 Wyniki eksperymentu Petersonów (1959)

oraz Murdocka (1961)
W eksperymentach tych stosowano róŜne rodzaje
materiału: byt to zarówno materia! bezsensowny
(spótgtoski), jak i materiat sensowny (stówa). Szybkość
utraty informacji zarejestrowanej w pamięci krótko-
trwałej jest niemal identyczna w wypadku trzech spół-
głosek i trzech stów. Wynika stąd, Ŝe stopień
sensowności materiału nie wpływa na pamięć krótko-
trwałą. Natomiast zdecydowanie wolniej przebiega
zapominanie jednego słowa. Do sprawy tej wrócimy
w tekście.
turalnych posługują się powtórkami we- im zapamiętywanie. To grupowanie moŜe

wnętrznymi, polegającymi na wielokrot- odbywać się nie tylko na zasadzie prostego
nym wprowadzaniu materiału do pamięci łączenia elementów, lecz takŜe na zasadzie
krótkotrwałej. W warunkach laboratoryj- wykorzystywania juŜ istniejących zasobów
nych bardzo trudno zapobiec pojawianiu pamięciowych. Kiedyś musiałem zapamię-
się powtórek, a metody, które umoŜli- tać kod zamka cyfrowego „1885" (wia-
wiają wyeliminowanie powtórek, wprowa- domo, Ŝe tego typu informacji nie naleŜy
dzają dodatkowe czynniki wpływające na nigdzie zapisywać) i po prostu zapamięta-
pamięć. Na przykład cytowane wcześniej łem te cyfry jako „15. rocznicę Komuny
badania oparte na technice Browna i Peter- Paryskiej". Podobny przypadek wystąpił
sonów wprawdzie zapobiegają powtórkom w badaniu Ericssona, Chase i Faloona
wewnętrznym, ale jednocześnie wywołują (1980) nad osobą o przeciętnych zdolno-
hamowanie retroaktywne. Hamowanie to ściach pamięciowych, która po opanowaniu
polega na zakłócaniu przechowania wcze- pewnej specyficznej strategii kodowania
śniej opanowanego materiału przez jakieś potrafiła powtarzać do 80 losowo dobra-
późniejsze zadanie (tu: odliczanie wstecz). nych cyfr eksponowanych w tempie jednej
Dlatego teŜ niesłychanie trudno określić cyfry na sekundę. Dodajmy, Ŝe trening
granice czasowe pamięci krótkotrwałej. trwał 20 miesięcy, a opanowana przez ba-
Następna sprawa, której poświęcimy danego strategia odnosiła się wyłącznie do
kilka uwag, dotyczy kodowania informacji zapamiętywania cyfr. PoniewaŜ badany był
w pamięci krótkotrwałej. Informacje ko- biegaczem, jeden ze stosowanych przez
dowane są w postaci akustycznej, czyli niego sposobów polegał na poszukiwa-
- mówiąc inaczej - ten proces pamięciowy niu w ciągach cyfr czasów, jakie moŜna
działa podobnie jak papuga, powtarzając uzyskać na róŜnych dystansach. Przykła-
elementy, jakie zostały doń wprowadzone. dowo, ciąg 3492 kodował jako 3 minuty
O tym, Ŝe kodowanie ma charakter aku- 49,2 sekundy, czyli prawie rekord świata
styczny, świadczą badania Conrada (1964), na 1 milę. Jednocześnie, kiedy badacze
który analizował rodzaj pomyłek wystę- celowo dobierali takie kombinacje cyfr,
pujących w eksperymentach nad pamięcią których nie dało się przełoŜyć na wyniki
krótkotrwałą. Jeśli badany na przykład w biegach, sprawność badanego znacznie
wśród zapamiętywanych liter miał spół- spadała. Podany przykład wskazuje takŜe
głoskę „P" (wymawiany ją jako „pe"), na to, Ŝe istnieją wprawdzie metody znacz-
to w wypadku błędnej odpowiedzi czę- nego poprawiania sprawności pamięci, ale
sto przypominał sobie podobną dźwiękowo opanowanie niektórych z nich wymaga od
spółgłoskę „T" (wymawianą jako „te"). badanego znacznie większego wysiłku ani-
Natomiast rzadko w wypadku błędnych Ŝeli opanowanie pewnej partii materiału.
odpowiedzi pojawiała się podobna pod Inne badania wykazały, Ŝe w pamięci
względem wyglądu, ale brzmiąca zupełnie krótkotrwałej moŜe być równieŜ przed-
inaczej „R". świadomie kodowane znaczenie mate-
JednakŜe pamięć krótkotrwała to nie riału. Wickens wraz ze swoimi współpra-
tylko mechaniczne powtarzanie. Poprzed- cownikami opracowali technikę określoną
nio zwracaliśmy uwagę na to, Ŝe lu- mianem uwolnienia spod hamowania
dzie spontanicznie grupują materiał pa- proaktywnego. Hamowanie proaktywne
mięciowy w większe jednostki, co ułatwia polega na utrudnieniu zapamiętywania
PAMIĘĆ 139
nowego materiału pod wpływem wcze- włączymy na chwilę radio i usłyszymy in-
śniejszego zapamiętywania podobnego lub formację na temat niespodziewanej zmiany
identycznego materiału. Jeśli długo uczy- układu na liście przebojów, to informacja
my się jakiegoś materiału, to nauka idzie ta bardzo szybko zapada nam w pamięć.
nam coraz wolniej. Jest to nie tylko wynik Obserwacje tego typu doprowadziły Wic-
zmęczenia, ale takŜe hamowania proak- kensa i jego współpracowników do zapro-
tywnego. Ucząc się przez długi czas psy- jektowania pomysłowego eksperymentu
chologii poznawczej, czujemy, Ŝe pamięć nad pamięcią krótkotrwałą. Eksperyment
odmawia nam posłuszeństwa. Jeśli jednak ten przedstawiono w ramce 4.7.
RAMKA 4.7
Wickens, Born i Allen (1963) prze- wstecz, mające zapobiec powtórkom

prowadzili eksperyment, w którym wewnętrznym, a następnie prosi! o po-
wykorzystali technikę Browna i Peter- danie nazw tych owoców. W drugiej
sonów. Badaniom poddano dwie grupy próbie podawano nazwy trzech innych
osób. Pierwsze trzy próby były iden- owoców, znowu proszono o odliczanie
tyczne dla obu grup. Badanym poda- wstec2 i o przypomnienie sobie tych
wano trzy spółgłoski, a następnie wy- nazw. Próba trzecia to nadal poda-
konywali oni znane z badań Peterso- wanie do zapamiętania nazw innych
nów zadanie polegające na odliczaniu owoców, odliczanie i przypominanie.
wstecz. Czwarta próba była odmienna W czwartej próbie zmieniano kate-
dla obu grup. Grupa kontrolna miała gorię semantyczną - zamiast nazw
nadal zapamiętywać spółgłoski, nato- owoców podawano nazwy zwierząt.
miast grupa eksperymentalna dostała Okazało się, Ŝe wyniki stopniowo się
inny materiał do zapamiętania - były obniŜały od próby pierwszej do próby
nim cyfry. W próbie trzeciej obie grupy trzeciej, natomiast w próbie czwartej
uzyskiwały słabe wyniki, to jest pa- (i w kaŜdej następnej, w której wystę-
miętały mało spółgłosek. W próbie powała zmiana kategorii semantycz-
czwartej wyniki grupy kontrolnej na- nej) ulegały znacznej poprawie. Dowo-
dal spadały, natomiast wyniki grupy dziłoby to, Ŝe w pamięci krótkotrwałej
eksperymentalnej się polepszyły. Wy- obok kodowania akustycznego wystę-
nikałoby stąd, Ŝe interferencja proak- puje takŜe kodowanie semantyczne.
tywna wytwarza się w obrębie mate- Opisane zjawisko występuje rów-
riału jednolitego semantycznie. nieŜ w warunkach naturalnych i ujaw-
Analogiczny wynik uzyskał Loess nione zostało w interesujących bada-
(1968) w wypadku materiału słow- niach Guntera, Berry'ego i Clifforda
nego pochodzącego z róŜnych kate- (1981) nad zapamiętywaniem informa-
gorii semantycznych. Eksponował on cji podawanych w wiadomościach te-
po trzy słowa z jednej kategorii (na lewizyjnych. Osobom badanym przed-
przykład były to nazwy róŜnych owo- stawiano specyficznie uporządkowane
ców), potem następowało odliczanie zestawy wiadomości, zawierające po
RAMKA 4.7 cd.

cztery pozycje. Pierwsza grupa bada- zapamiętywania. Ludzie szybko na-
nych oglądała zestaw czterech wiado- sycają się podobnymi wiadomościami
mości o tej samej tematyce, natomiast i przestają zapamiętywać następne.
w grupie drugiej ostatnia wiadomość Wiadomości telewizyjne starają się za-
dotyczyła zupełnie innej dziedziny niŜ chować protokolarny porządek w prze-
poprzednie wiadomości. Sprawdzano kazywanych informacjach (najpierw
stopień zapamiętania tych wiadomości informacje polityczne, potem gospo-
bezpośrednio po ich emisji, jak teŜ po darcze, później kulturalne). W efekcie
upływie pewnego czasu. Część wyni- widzom niewiele zostaje w głowie,
ków przedstawiono na rycinie 4.8. chyba Ŝe zdarzy się coś niespodzie-
Wyniki te wskazują, Ŝe wprowa- wanego, co burzy ten porządek (kata-
dzanie tematycznego uporządkowania strofa lotnicza, zamach stanu, skandal
wiadomości powoduje pogorszenie ich obyczajowy i tak dalej).
80 i
70-
60-
50
40-
30
10
Wiadomość 1 Wiadomość 2 Wiadomość 3 Wiadomość 4
RYCINA 4.8 Wyniki eksperymentu Guntera, Berryego i Clitforda (1981)
W grupie e (eksperymentalnej) ostatnia wiadomość róŜniła się tematycznie od pozostałych, natomiast

w grupie k (kontrolnej) wszystkie cztery wiadomości byty ze sobą tematycznie powiązane. Wyraźna róŜnica
występuje w stopniu zapamiętania ostatniej wiadomości. Przedstawiony wykres dotyczy odtwarzania
następującego po pewnym okresie odroczenia; w wypadku odroczenia następującego zaraz po wysłuchaniu
wiadomości uktad wyników byt podobny, ale wykresy dla obu grup przebiegały na wyŜszym poziomie.
Wynika stąd, Ŝe pamięć krótkotrwała moŜe być działalność środków masowego

nie jest wcale tak mechaniczna, jak począt- przekazu. Być moŜe jednak w wiadomo-
kowo przypuszczano. JednakŜe wiedza na ściach radiowych czy telewizyjnych nie
temat jej właściwości z trudem przebija się chodzi o to, by ludzie dobrze je pamiętali,
do Ŝycia publicznego, czego przykładem ale o coś zupełnie innego.
PAMIĘĆ 141
4.3.1.3. dziliśmy poprzednio - miary pochodzące

Pamięć trwała z teorii informacji są niezbyt przydatne.
Pamięć trwała w przeciwieństwie do Mimo to niektórzy badacze w ten spo-
dwóch pozostałych rodzajów pamięci wiąŜe sób określają pojemność tej pamięci. Na
się w największym stopniu z potocz- przykład Csiksentmihalyi (1990) twierdzi,
nym rozumieniem terminu pamięć. Pa- Ŝe w ciągu Ŝycia człowiek przetwarza
mięć trwała, a jak wcześniej określał ją 185 miliardów informacji1 i zapewne część
William James (1890) - pamięć wtórna, od- tych informacji jest zapisywana w pamięci
nosi się do przeszłości, mniej lub bardziej trwałej. MoŜna sięgnąć do danych Lehrla
odległej, natomiast pamięć krótkotrwała to i Fischera (1988), którzy twierdzą, Ŝe szyb-
teraźniejszość - teraźniejszość w sensie kość przenoszenia informacji z pamięci
psychologicznym, a nie dosłownym. Infor- krótkotrwałej do pamięci trwałej wynosi
macje zawarte w pamięci krótkotrwałej są od 0,1 do 1 bita sekundę. Z tego wynika, Ŝe
zawsze łatwo dostępne i przywołujemy je w ciągu minuty moŜemy zapisać od 6 do 60
bez specjalnego wysiłku. Podczas słucha- bitów informacji. W ciągu godziny moŜemy
nia wykładu potrafimy niemal dosłownie zatem zapisać od 360 do 3600 bitów (czyli
powtórzyć zdanie wypowiedziane przez jest to 3,6 kB). Dyskietka trójcalowa ma
wykładowcę kilkanaście sekund temu. pojemność 1440 kB, czyli do zapisania
Trudno juŜ coś takiego zrobić w odniesie- w pamięci tej ilości informacji, jaka się
niu do wykładu z poprzedniego tygodnia, na niej mieści, człowiek bystry potrze-
choć pamiętamy, o czym była mowa. Po bowałby 400 godzin. Natomiast człowiek,
trzech latach pamiętamy jedynie, Ŝe był to
u którego tempo przenoszenia jest dziesię-
wykład z takiego a takiego przedmiotu, ale
ciokrotnie mniejsze, potrzebowałby 4000
nie pamiętamy, co było na poszczególnych
godzin. Posługując się tymi danymi, moŜna
wykładach.
obliczyć, ile informacji człowiek moŜe
Reguły działania pamięci trwałej są
zapisać w pamięci długotrwałej w ciągu
zupełnie odmienne od reguł działania pa-
Ŝycia, zakładając, Ŝe średnia długość Ŝycia
mięci krótkotrwałej. Jest ona jednocze-
zbliŜa się do 70 lat.
śnie bardziej zróŜnicowana pod względem
mechanizmów przechowywania informacji Te ostatnie wyliczenia, opierające się
oraz pod względem sposobów kodowania na danych Lehrla i Fishera (1988), róŜnią
informacji. się jednak dziesięciokrotnie między sobą.
Pojemność pamięci trwałej prawdopo- To jeden problem. Drugi zaś polega na
dobnie jest praktycznie nieograniczona tym, Ŝe zapisujemy w naszej pamięci in-
(Bahrick, Hali, 1991; Sternberg, 1996), formacje nie tylko w postaci twierdzeń
choć teoretyczne ograniczenia na pewno opisujących relacje między pojęciami, lecz
istnieją. Określenie tej pojemności jest takŜe w postaci obrazów. Obrazy cechują
bardzo trudne, poniewaŜ - jak stwier- się bardzo duŜą pojemnością informacyjną.
1
Obliczenia przedstawione przez tego autora prawdopodobnie opierają się na danych Millera
(1956), poniewaŜ pisze on, Ŝe jednocześnie moŜemy poradzić sobie z 7 bitami informacji. JuŜ
wcześniej stwierdziliśmy, Ŝe Miller się w określeniu pojemności pamięci krótkotrwałej nie
posługiwał bitami, ale intuicyjnymi jednostkami, które określa! mianem kęsów (chunks) czy
elementów.
Jako przykład przytoczę dane dotyczące zmuszało do rejestrowania duŜych ilości

fotografii cyfrowej. Barwne zdjęcie o duŜej nowych informacji.
rozdzielczości pewnej osoby to plik o ob- Podsumowanie tych rozwaŜań nie moŜe
jętości 720 kB. Taką objętość miałoby na zawierać precyzyjnego określenia pojem-
dyskietce zdjęcie Irenę Jacob, jednej z ulu- ności pamięci trwałej. Jest to jednak pa-
bionych aktorek Kieślowskiego (Podwójne mięć o zdecydowanie największej pojem-
Ŝycie Weroniki, Trzy kolory. Czerwony). ności spośród dotychczas omawianych ro-
Zgodnie z przedstawionymi wyliczeniami dzajów pamięci. Aby Czytelnikowi uzmy-
osoba szybko kodująca informacje potrze- słowić, jak wielka jest ta pojemność,
buje na zapisanie tego zdjęcia w pamięci przytoczę jeden przykład. Słynny dyry-
200 godzin (720 kB - 200x3,6 kB). Nie gent Arturo Toscanini pamiętał kaŜdą nutę
zaliczam siebie do osób szybko kodują- dla kaŜdego instrumentu w 250 symfo-
cych informacje w pamięci trwałej, ale niach, 100 operach oraz w wielu innych
zaręczam, Ŝe twarz Irenę Jacob pamiętam utworach (Kalat, 1985). Pewnie nikomu
bardzo dobrze (po prostu bardzo mi się z nas nie uda się osiągnąć takiego wy-
podoba), mimo iŜ nie oglądałem obu wspo- niku. Ale i tak nie jesteśmy w stanie
mnianych filmów przez 200 godzin. wykorzystać w pełni pojemności własnej
Myślę, Ŝe uwagi te dowodzą, iŜ próby pamięci, gdyŜ istnieją pewne ogranicze-
precyzyjnego wyznaczenia pojemności pa- nia biologiczne: wprawdzie moŜemy za-
mięci trwałej są niesłychanie trudne pisać w naszym mózgu znacznie więcej
i w wielu wypadkach skazane na nie- informacji, niŜ to dotychczas uczyniliśmy,
powodzenie. Poza tym nie wszyscy lu- ale mózg będzie się przed tym bronił.
dzie w jednakowym stopniu wykorzystują Mózg zostawia sobie rezerwę na nie-
swój potencjał pamięciowy. Ludzie Ŝyjący przewidziane okoliczności i nie dopuści
w środowisku tradycyjnym, wykonujący do jej uszczuplenia, nawet kiedy takie
zrytualizowane i zrutynizowane czynno- okoliczności nie wystąpią. Jest to sytu-
ści po opanowaniu podstawowego zasobu acja analogiczna do tej, z jaką mamy
wiadomości i umiejętności nie muszą go do czynienia w biznesie. Rozpoczyna-
w znacznym stopniu modyfikować. Szesna- nie działalności gospodarczej, opierające
stowieczny młynarz po opanowaniu swego się na pełnym wykorzystaniu posiadanego
fachu musiał uczyć się niewiele - czy to kapitału, zwykle kończy się niepowodze-
w zakresie umiejętności zawodowych, czy niem. Zawsze zostawia się pewną re-
społecznych (spotykał się przecieŜ niemal zerwę na wypadek jakiegoś niespodziewa-
zawsze z klientami z bardzo wąskiego nego kryzysu czy niesprzyjającego zbiegu
kręgu). Z drugiej strony Herbert Simon okoliczności.
(1995) - jeden z twórców teorii podej- Czas przechowania w pamięci trwałej
mowania decyzji i jeden z ojców psycho- jest bardzo długi, a być moŜe praktycznie
logii poznawczej - powiada, Ŝe człowie- nieograniczony. Nie wiadomo, czy infor-
kowi mającemu silną motywację potrzeba macje, które zostały zapisane w magazy-
co najmniej dziesięciu lat, aby osiągnąć nie pamięci trwałej, kiedykolwiek ulegają
poziom światowy w swojej dyscyplinie. całkowitemu zapomnieniu. Pamięć ta ma
Warto dodać, Ŝe współcześnie większość bardzo duŜą pojemność i być moŜe zapo-
ludzi będzie musiała wielokrotnie zmie- minanie ma charakter pozorny. W rzeczy-
niać zawód w swoim Ŝyciu, co będzie ich wistości jest to brak dostępu do informacji,
PAMIĘĆ 143
która gdzieś została zapisana i trudno operowania językiem, a po urodzeniu nie

powiedzieć, gdzie. O tym, Ŝe zapominanie dysponujemy jeszcze umiejętnością posłu-
moŜe mieć charakter pozorny, świadczy giwania się językiem. Rozmaite informa-
zjawisko reminiscencji, czyli odzyskiwania cje zapamiętujemy w postaci nienazwa-
informacji, które zostały zapomniane. Do- nych obrazów, najczęściej o wyrazistej
kładniej opiszemy to zjawisko w rozdziale treści emocjonalnej (Maruszewski, Ści-
poświęconym pamięci autobiograficznej. gała, 1998). Co więcej, istnieją dowody
Zapamiętujemy róŜne informacje juŜ od eksperymentalne, Ŝe zapamiętujemy róŜne
początku naszego Ŝycia, ale oczywiście informacje juŜ w okresie płodowym.
informacje te nie są dostępne pamięci Świadczą o tym wyniki badań, które przed-
świadomej, poniewaŜ świadomość wymaga stawiamy w ramce 4.8.
RAMKA 4.8
Spelt dawno temu (1938, 1948) prze- teŜ moŜemy powiedzieć, Ŝe dziecko
prowadził badania, w których wykazał, zachowało coś w pamięci. Osobiście
Ŝe juŜ w łonie matki dzieci mogą opowiadałbym się za tą ostatnią in-
tworzyć proste odruchy warunkowe. terpretacją, poniewaŜ dziecko przy-
Jest to jednak moŜliwe dopiero od 6,5 swajało sobie prostą informację na
miesiąca ciąŜy. Eksperyment przed- temat otoczenia: „wibracje o pewnej
stawiał się następująco. Do brzucha częstotliwości zapowiadają hałas albo
matki Spelt przykładał widełki stro- huśtawkę". Oczywiście ta informacja
ikowe nastrojone na pewną częstotli- została wyraŜona w naszym języku,
wość. Jednocześnie eksponował silny a nie w postaci reprezentacji, które
hałas, który wywoływał silną reakcję tworzy nienarodzone dziecko. Wiele
ruchową nienarodzonego dziecka. Po danych wskazuje na to, Ŝe odruch po-
pewnej liczbie prób aktywność ru- wstały w okresie płodowym moŜe na-
chowa płodu pojawiała się w odpo- dal występować po urodzeniu. Kiedy
wiedzi tylko na same drgania wide- przyłoŜymy do ramy łóŜeczka, w któ-
łek stroikowych. W drugim ekspery- rym leŜy dziecko, wibrujące widełki
mencie zamiast hałasu Spelt stosował stroikowe, pojawia się aktywność ru-
bodziec działający na zmysł równo- chowa. Jeśli takie ślady pamięciowe
wagi. Po przyłoŜeniu do brzucha wi- przetrwały okres ciąŜy i porodu, to
dełek stroikowych prosił matkę, le- moŜemy oczekiwać, Ŝe kaŜdy z nas
Ŝącą na plecach, aby przewracają się mógł juŜ przed urodzeniem zostać
z boku na bok. Był to równieŜ bo- wstępnie zaprogramowany na pewne
dziec bezwarunkowy wywołujący ak- bodźce. MoŜemy zrozumieć, dlaczego
tywność ruchową. Po pewnym czasie pewne bodźce zupełnie nieoczekiwa-
nienarodzone dziecko zaczynało nie wywołują w nas emocje pozytywne
wymachiwać nóŜkami na same drga- lub negatywne - we wczesnym dzie-
nia widełek stroikowych. Pojawia się ciństwie, lub nawet w okresie Ŝycia
pytanie, czy moŜemy tu mówić je- płodowego zostaliśmy w pewien spo-
dynie o prostym warunkowaniu, czy sób uwarunkowani na te bodźce.
144 PSiCHOW&A POZNANIA
RAMKA 4.9
Bahrick, Bahrick i Witliger (1975) teŜ dopasowywać nazwiska do fotogra-

sprawdzali, czy ludzie pamiętają na- fii. Natomiast pamięć samych nazwisk
zwiska i twarze swoich kolegów i ko- była juŜ zdecydowanie słabsza.
leŜanek ze szkoły średniej. Pokazywali Bahrick ze swoimi współpracowni-
zestawy fotografii, zawierające zdjęcia kami badał równieŜ trwałość przecho-
osób w wieku szkolnym. Znajdowały wania materiału szkolnego - chodziło
się wśród nich zdjęcia kolegów z klasy mianowicie o znajomość języka ob-
i ze szkoły oraz zdjęcia osób zupełnie cego (byl to język hiszpański), którym
obcych. Pokazywano równieŜ listy na- ludzie nie posługiwali się po ukoń-
zwisk, zawierające nazwiska znane ze czeniu szkoły. Badano rozpoznawanie
szkoły, jak i nazwiska zupełnie obce. słów, rozumienie oraz przypominanie.
Badano osoby po 25 latach i po 50 Okazało się, Ŝe nawet po 50 latach
latach od momentu ukończenia szkoły. ludzie potrafią przypomnieć sobie zna-
Po 25 latach ludzie niemal bezbłędnie czenie około 30% niegdyś opanowa-
rozpoznawali kolegów i koleŜanki na nych słówek (Bahrick, 1984).
fotografiach. Bardzo dobrze potrafili
W pamięci przechowujemy nie tylko mięci trwałej. Pamięć trwała przechowuje

wiedzę szkolną, lecz takŜe informacje na olbrzymie ilości materiału przez długi czas,
temat ludzi, z którymi zetknęliśmy się w związku z tym winna spełniać następu-
kiedyś w ciągu naszego Ŝycia. W chwili jące warunki:
obecnej nie pamiętam wzorów odnoszą-
cych się do ruchu jednostajnie przyspie- 1. Sposób zapisywania materiału winien
szonego, poniewaŜ po ukończeniu szkoty być bardzo ekonomiczny. Tak zapi
nigdy nie musiałem rozwiązywać proble- sywany materiał nie będzie zajmo
mów wymagających ich uŜycia. Pamiętam wał duŜo miejsca, a musimy pamiętać
jednak nauczyciela fizyki oraz kolegów 0 tym, Ŝe pojemność pamięci musi
z klasy. Pamięć takich doświadczeń jest nam starczyć na mniej więcej 70 lat
wyjątkowo trwała, o czym świadczą wyniki 1 stale musimy zapisywać w niej nowe
badań omówionych w ramce 4.9. informacje.
Dane te - niezaleŜnie od obserwacji 2. Materiał zapisywany w pamięci winien
o charakterze anegdotycznym - potwier- być tak zorganizowany, by moŜna było
dzają tezę, Ŝe pamięć trwała jest rzeczywi- łatwo uzyskać do niego dostęp. Jest to
ście trwała. Sam Bahrick wymyślił nowe, zadanie bardzo trudne do spełnienia,
jeszcze mocniejsze określenie - magazyn poniewaŜ - określając to metaforycznie
pamięci stałej ipermastore). Sugeruje to, - wszystko powinno być „na wierzchu".
Ŝe pewne informacje nigdy nie znikają Odwołajmy się do prostego przykładu.
z naszej pamięci. Podczas pisania tej ksiąŜki potrzebny
Kilka uwag poświęcę sposobom orga- jest mi nie tylko komputer, lecz takŜe
nizacji materiału przechowywanego w pa- fiszki bibliograficzne, które kiedyś sta-
PAMIĘĆ 145
ratem się przygotować, ksiąŜki (rozrzu- albo teŜ powinna być wraŜliwa na ten
cone w tej chwili po róŜnych pólkach), wymiar, określany w innym miejscu
notatki z lektur i z konferenqi, nadbitki systemu psychicznego.
waŜnych artykułów i tak dalej. Kiedy
to wszystko jest juŜ na wierzchu, to Wymagania wymienione w punktach
nie mogę znaleźć dyskietek z mate- pozostają ze sobą w konflikcie i nie mogą
riałami z Internetu, a w pokoju nie być spełnione jednocześnie. Kiedy ja-
ma gdzie usiąść. Wtedy poszukiwanie kiś materiał zapisywany jest wielokrotnie
potrzebnych rzeczy pochłania więcej w magazynie pamięciowym, to pojemność
czasu aniŜeli korzystanie z nich. Stale pamięci wykorzystywana jest w sposób
szukam jakiś nadbitek, notatek i boję nieekonomiczny, kiedy pewne informacje
się, Ŝe sterta ksiąŜek za chwilę spadnie mają mieć priorytet w uzyskiwaniu do-
na komputer. stępu, wtedy inne stają się trudno do-
3. Materiał waŜny winien być wielokrot stępne. Jeśli pamięć zorganizowana jest
nie zapisywany w magazynie pamię w bardzo ekonomiczny i uporządkowany
ciowym. To wielokrotne zapisywanie sposób, to w sytuacjach kryzysowych do-
zapobiega utracie tego materiału. Mu stęp do informacji o szczególnym znacze-
szę pamiętać na przykład swój NIP, niu jest tak samo utrudniony, jak do infor-
PESEL, hasło dostępu do poczty elek macji drugorzędnych lub trzeciorzędnych.
tronicznej, PEN-y karty bankomatowej Klasyczne koncepcje pamięci trwałej,
i kredytowej, PEN dostępu do konta które powstały na przełomie lat sześć-
elektronicznego i tak dalej. Gdy zapo dziesiątych i siedemdziesiątych, uwzględ-
mnę którejkolwiek z tych informacji, niały tylko jeden z wymienionych aspek-
tracę dostęp do gotówki, koresponden tów kosztem pozostałych. Tym aspektem
cji, nie mam moŜliwości podpisywania była duŜa pojemność pamięci, a z tego
umów i wystawiania rachunków. Mogę wynikała koncentracja na ekonomiczności
oczywiście te wszystkie informacje za zapisu informacji. Pozostałe aspekty były
pisać, ale ze względów bezpieczeństwa w tle. W tej chwili skoncentrujemy się na
nie powinienem tych zapisów trzymać wyjaśnieniu ekonomicznego aspektu za-
w jednym miejscu. Muszę wobec tego pisu informacji, natomiast do pozostałych
pamiętać, gdzie znajdują się te zapisy. wrócimy w dalszych częściach pracy. Co
„Istny koszmar" - jak powiedzieliby więcej, warto podkreślić, Ŝe teorie, które
poznaniacy. A jednak kaŜdy z nas jakoś wyjaśniały ten aspekt, koncentrowały się
sobie z tym radzi. na specjalnym rodzaju informacji, a miano-
4. Materiał o szczególnym znaczeniu wicie na informacjach, które przypominały
musi być zawsze pod ręką. Muszę wiedzę szkolną. Nie odnosiły się do takich
pamiętać numer alarmowy do pogo rodzajów pamięci, które leŜą na przykład
towia ratunkowego czy policji, muszę u podstaw umiejętności pływania stylem
pamiętać, na co uczulona jest pewna motylkowym, tańca, pisania na kompute-
osoba i jakie leki muszę jej natych rze i na maszynie.
miast podać w razie wstrząsu anafilak- Ludzie starają się wykorzystać eko-
tycznego. Pamięć powinna być zatem nomicznie pojemność pamięci, zapisując
wyposaŜona w mechanizm określania w niej informacje w sposób zorganizowany.
wagi docierających do niej informacji, Ta organizacja z jednej strony polega na
tym, Ŝe usiłujemy grupować informacje list zawierających słowa całkowicie ze sobą

w większe całości, a z drugiej zaś na niepowiązane. Druga grupa badań doty-
tym, Ŝe zasadą grupowania jest znacze- czy zapamiętywania tekstu. W wypadku
nie. Analizę roli organizacji w pamięci pierwszej grupy zaobserwowano wyraźną
trwałej przedstawimy, odwołując się do przewagę uczenia się list tych słów, które
dwóch grup danych. Pierwsza grupa do- moŜna było zorganizować w kategorie.
tyczy uczenia się list słów, które moŜna Przykłady takich badań omawiam w ramce
pogrupować w pewne kategorie, albo teŜ 4.10.
RAMKA 4.10
Pierwsza demonstracja roli grupowa- liście słowa były przemieszane lo-
nia w pamięci semantycznej pochodzi sowo. Okazało się, Ŝe ludzie znacz-
z badań Bousfielda (1953). Ekspono- nie łatwiej opanowywali drugą listę
wał on dwom grupom badanych listy aniŜeli pierwszą. Co więcej, w cza-
słów zawierające 60 pozycji. Grupa sie odtwarzania występowała sponta-
pierwsza dostawała do opanowania li- niczna tendencja do grupowania ze
stę zawierającą słowa całkowicie nie- sobą elementów tworzących katego-
związane ze sobą, natomiast lista dla rię.
drugiej grupy zawierała nazwy 15 Innym przykładem moŜe być po-
zwierząt, 15 imion chłopców, 15 nazw rządkowanie hierarchiczne zbioru ele-
zawodów oraz 15 warzyw. Na tej mentów do zapamiętania. Znajomość
minerały
metale kamienie
przydatne
szlachetne pospolite stopy szlachetne
w kamieniarstwie
platyna aluminium brąz szafir wapien

srebro miedź stal szmaragd granit
złoto ołów mosiądz diament marmur
Ŝelazo rubin
RYCINA 4.9 Fragment hierarchicznego zbioru, za którego pomocą moŜna było uporządkować nazwy
minerałów podawanych do zapamiętania w badaniach Bowera, Clarka, Lesgolda i
Winzenza (1969)
W ramkach znajdują się uporządkowane hierarchicznie nazwy kategorii, natomiast w dolnej części wykresu -
nazwy, które mieli przyswoić sobie badani.
PAMIĘĆ Ul
RAMKA4.10cd.
takiego uporządkowania znakomicie nego zbioru przedstawiono na rycinie

polepsza zapamiętywanie, co wyka- 4.9.
zano w eksperymencie Bowera, Clar- RóŜnica w wynikach była uderza-
ka, Lesgolda i Winzenza (1969). Ba- jąca. Badani, którym przedstawiano
danym pokazywano listę minerałów. materiał w postaci struktury hierar-
Jedna grupa otrzymywała nazwy tych chicznej, zapamiętali średnio 73 spo-
minerałów umieszczone w zhierarchi- śród 112 nazw. Natomiast członko-
zowanym zbiorze, natomiast drugiej wie grupy, której nie udostępniono
grupie podawano same nazwy do za- struktury hierarchicznej, zapamiętali
pamiętania. Część owego hierarchicz- średnio tylko 21 nazw.
Troszeczkę inaczej przedstawia się trwałego ludzie w jednakowym stopniu pa-

sprawa przy zapamiętywaniu tekstu, a nie miętają formę gramatyczną zdań, jak i ich
tylko list słów. „Wprowadzając" tekst do treść, natomiast w wypadku przechowania
pamięci trwałej, ludzie rejestrują nie tylko trwałego pamiętają głównie treść, a forma
jego znaczenie, lecz takŜe właściwości gramatyczna ulega pewnemu zapomnie-
gramatyczne zdań zawierających pewne niu. Ilustruje to badanie Sachs (1967),
treści. W wypadku przechowania krótko- które przedstawiono w ramce 4.11.
RAMKA 4.11
Sachs (1967) w swoim eksperymencie wać w zdaniach sąsiadujących ze sobą

przedstawiała fragmenty tekstu. Od albo połoŜonych w bliskich partiach
czasu do czasu w tekście powtarzały tekstu (czyli informacja znajdowała
się pewne zdania, a zadaniem bada- się nadal w pamięci krótkotrwałej),
nych było stwierdzenie, czy zdania albo teŜ w odległych częściach tekstu
te były takie same, jak pojawiające (czyli w takim wypadku informacja
się wcześniej, czy teŜ wprowadzono była juŜ w pamięci trwałej). Przy krót-
do nich pewne zmiany. Zmiany, jakie kotrwałym przechowaniu badani wy-
wprowadzano w tych zdaniach, nale- krywali zarówno zmiany gramatyczne,
Ŝały do dwóch róŜnych kategorii. Po jak i zmiany semantyczne, natomiast
pierwsze, były to zmiany znaczenia przy przechowaniu dłuŜszym badani
zdań przy jednoczesnym zachowaniu wykrywali niemal wyłącznie zmiany
pierwotnej struktury gramatycznej. semantyczne. Jest to wyraźny dowód
Po drugie, były to zmiany struktury tego, Ŝe pamięć trwała koncentruje
gramatycznej, ale tu z kolei znacze- się na znaczeniu semantycznym ma-
nie semantyczne zdania nie ulegało teriału, a nie na jego formie.
zmianie. Zmiany te mogły następo-
W pamięci trwałej przechowujemy nie niezaleŜne magazyny pamięciowe, o róŜ-

tylko informacje semantyczne, jak wyni- nych właściwościach specyficznych, uru-
kałoby z przedstawionych przykładów. Pa- chamiane w określonej kolejności wtedy,
miętamy równieŜ informacje pochodzące kiedy moŜliwości magazynu uruchomio-
z róŜnych modalnośd zmysłowych. Przy- nego wcześniej zostaną wyczerpane. Dla-
kładowo, potrafię zanucić fragment IX tego teŜ starano się przeprowadzić bada-
symfonii Antoniego Dvoraka Z Nowego
nia, które pozwoliłyby wykazać, Ŝe istnieją
Świata, nie mówiąc juŜ o przebojach mu-
zyki rozrywkowej. MoŜemy takŜe odwo- sytuacje, w których moŜna wyodrębnić
ływać się do trwałej pamięci wzrokowej. oddzielne działanie odrębnych magazynów
Proponuję Czytelnikowi wykonanie pro- pamięci krótkotrwałej i pamięci trwałej.
stego zadania - obliczenie liczby klamek Na omówienie zasługują dwie grupy
w oknach znajdujących się w zajmowanym badań:
przez niego mieszkaniu. Licząc te klamki,
wędrujemy od pokoju do pokoju, od okna, 1. Badania nad tak zwanymi krzywymi
do okna. W rozwiązaniu tego zadania nie pozycyjnymi, które obrazują zróŜnico
pomoŜe nam pamięć semantyczna, ale waną łatwość zapamiętywania elemen
wzrokowy fragment pamięci trwałej. tów zajmujących róŜne miejsca w sze
PowyŜsza analiza wskazuje, Ŝe pamięć regu.
trwała jest procesem niezwykle złoŜonym,
2. Badania neuropsyetiologiczne, wskazu
wykorzystującym róŜne sposoby kodowa-
jące, Ŝe przy róŜnie zlokalizowanych
nia i uwzględniającym specyficzne wymogi
zadań stojących przed jednostką. Urucha- uszkodzeniach mózgu pojawiają się
miana jest ona zarówno w sposób au- ubytki pamięci krótkotrwałej lub ubytki
tomatyczny, kiedy zapisujemy informacje pamięci trwałej.
bardzo waŜne, jak i w sposób dowolny,
kiedy na przykład musimy przyswajać Badania nad krzywymi pozycyjnymi opie-
sobie informacje z jakiegoś przedmiotu. rają się na bardzo prostej metodzie. Ba-
RóŜne mogą być teŜ sposoby wydobywania danym eksponuje się szereg elementów,
informacji z tej pamięci. o długości przekraczającej wyraźnie po-
jemność pamięci krótkotrwałej, prosząc
4.3.1.4. o zapamiętanie jak największej liczby ele-
Dowody odrębności pamięci
mentów. Sprawdza się, które z elementów
krótkotrwałej i trwałej
zapamiętywane są najlepiej - czy te, które
Przedstawiona klasyfikacja rodzajów pa-
znajdują się w początkowej części szeregu,
mięci ze względu na czas przechowania
doprowadziła do pojawienia się wielu god- czy te w części środkowej, czy teŜ te,
nych uwagi hipotez; badania nastawione na które są na końcu szeregu. Typowe wyniki
weryfikacje tych hipotez ujawniły bardzo przedstawiono na rycinie 4.10.
interesujące właściwości poszczególnych Wzniesienie w części początkowej
magazynów pamięciowych. JednakŜe kon- określane jest mianem efektu pierwszeń-
cepcja ta sprowokowała psychologów do stwa i przypisywane działaniu pamięci
postawienia podstawowego pytania, czy trwałej. Natomiast wzniesienie w części
istnieje jedna pamięć, czy teŜ istnieją końcowej określane jest mianem efektu
WMIEĆ 149
zakodowana pewna liczba elementów,

g to brakuje juŜ miejsca na elementy na-
E
o
O-
stępne. KaŜdy następny element moŜe
K spowodować usunięcie elementu za-
M
O. rejestrowanego wcześniej. Ten wcze-
O
B
śniejszy element moŜe zostać albo
co całkowicie zapomniany, albo teŜ prze-
!
o
OJ
niesiony do pamięci trwałej. W wy-
o
-
o padku krzywej pozycyjnej zapomina-
o
a.
o nie powodowane przez eksponowa-
nie nowych elementów ujawnia się
1,0
w środkowej części krzywej. Nato-
0,8 miast część początkowa obrazuje los
drugiej grupy informacji, które zo-
0,6
stały juŜ przeniesione do pamięci
0,4 trwałej.
0,2
3. Tempo kodowania w pamięci trwałej.
Gdyby pamięć trwała potrafiła kodować
15 10 15 20
informacje z taką szybkością, z jaką
Pozycja stówa na liście
są one eksponowane, to wtedy nie
RYCINA 4.10 Krzywa pozycyjna byłoby zagłębienia w początkowej czę
Krzywa została wygładzona. W rzeczywistości
ści krzywej. PoniewaŜ - jak wska
krzywa pozycyjna ma bardziej zębaty wygląd. zują dane Lehrla i Fishera (1988)
- szybkość ta jest stosunkowo nie
wielka, człowiek zdąŜy zapisać w pa
świeŜości - za pojawienie się tego efektu mięci trwałej tylko niewielką grupę
ma być odpowiedzialna pamięć krótko- danych - są to właśnie te słowa,
trwała. Co przemawia za taką interpreta- które zajmowały początkowe miejsca
cją? Wyjaśnienie fenomenu krzywej po- w szeregu.
zycyjnej moŜemy podsumować w trzech 4. WraŜliwość pamięci krótkotrwałej
punktach: i trwałej na oddziaływanie róŜnych
czynników. Z badań nad paradyg
1. Czas ekspozycji szeregu. Czas ten jest matem Browna-Petersonów wynika
dłuŜszy niŜ czas przechowania w pa łoby, Ŝe zastosowanie zadania anga
mięci krótkotrwałej. Jeśli czas czyta Ŝującego uwagę (na przykład odlicza
nia szeregu przedstawionego na ryci nia wstecz) spowoduje zanik efektu
nie 4.10 przekracza 20 sekund, to po świeŜości. Z drugiej strony przyspie
zakończeniu czytania elementy, które szenie tempa ekspozycji materiału do
były na początku, musiały zniknąć zapamiętania winno utrudnić kodowa
z pamięci krótkotrwałej. Pamiętamy, Ŝe nie materiału w pamięci trwałej. Ob
zgodnie z danymi Petersonów czas ten szerne badania Glanzera (1972), obej
nie przekracza 15-18 sekund, zgod mujące nie tylko te, ale i wiele
nie z danymi Lehrla i Fishera - 5,4 innych czynników wpływających wy
sekundy. PoniewaŜ eksperymentator biórczo na kaŜdy z tych efektów,
czyta jeden element za drugim, badani
nie mają moŜliwości korzystania z po
wtórek wewnętrznych. Skoro badany
pamięta elementy z części początko
wej, to musiały one wejść do pamięci
trwałej.
2. Ograniczona pojemność pamięci krót
kotrwałej. Kiedy w pamięci zostanie
150 P$fCH0lS)GIA POZNANIA
potwierdziły hipotezy o niezaleŜno- mięci krótkotrwałej i magazynu pamięci

ści funkcjonalnej obu wspomnianych trwałej. CzyŜby zatem magazyny te wy-
efektów. stępowały tylko w laboratorium, natomiast
tam, gdzie człowiek moŜe sprawować kon-
Przedstawione dane oparte są na jasnych trolę nad własną aktywnością poznawczą,
przesłankach teoretycznych i dają jedno- nie byłoby dla nich miejsca?
lity obraz empiryczny. JednakŜe argumen- WaŜniejsze, zdaniem Baddeleya (1993),
tacja odwołująca się do krzywych pozy- dla hipotezy o istnieniu odrębnych ma-
cyjnych napotkała jeden powaŜnych pro- gazynów pamięci krótkotrwałej i pamięci
blem. Okazało się mianowicie, Ŝe krzywa trwałej są wyniki drugiej grupy badań,
w kształcie przypominającym literę U nie a mianowicie badań neuropsychologicz-
ma charakteru uniwersalnego. W niektó- nych nad pacjentami z róŜnie zlokalizowa-
rych badaniach okazało się bowiem, Ŝe nymi uszkodzeniami mózgu. Obserwacje
nie występuje zagłębienie w jej środko- tych pacjentów wskazują, Ŝe występują
wej części. Wynik taki uzyskał między u nich wybiórcze zaburzenia pamięci krót-
innymi Bernbach (1975). Stwierdził on, Ŝe kotrwałej lub pamięci trwałej. Stwier-
kiedy badani zostali poinformowani o dłu- dzono na przykład, Ŝe osoby z uszkodze-
gości szeregu, jaki mają zapamiętywać, niami lewego płata potylicznego przeja-
uzyskiwali tak samo dobre wyniki w od- wiają trwałą niezdolność do przechowy-
niesieniu do wszystkich części szeregu. wania informacji w pamięci krótkotrwa-
Wyniki tych badań wskazują, jak duŜą łej, pamięć trwała zaś jest nienaruszona
rolę odgrywają wykorzystywane przez ba- (Shallice, Warrington, 1970), natomiast
danych strategie pamięciowe. Strategie osoby z uszkodzeniami okolic skroniowych
te znajdują się pod kontrolą badanych charakteryzują się normalnym zakresem
i jeśli zostaną oni z góry poinformo- pamięci krótkotrwałej w odniesieniu do
wani o strukturze czekającego ich zada- materiału werbalnego, lecz nie potrafią
nia, wtedy mogą szukać takiej strategii, zapamiętać materiału tego typu w spo-
która najlepiej pasuje do struktury tego sób trwały (Warrington, 1982). Przypo-
zadania. Strategia ta pozwala na opty- mnijmy cytowany na początku tego roz-
malne wykorzystanie własnych moŜliwo- działu przypadek Clive'a Wearinga, który
ści poznawczych. po przejściu encephalitis Ŝyl w wiecznej
W realnych sytuacjach Ŝyciowych jest teraźniejszości.
właśnie tak, Ŝe człowiek z góry zna struk- Szczególną rolę w procesach pamięcio-
turę zadania, jakie przed nim stoi, więc wych odgrywa hipokamp, odpowiedzialny
moŜe sam sobie wybierać odpowiednie za kodowanie informacji deklaratywnych
strategie. Natomiast w większości ekspe- (Zola-Morgan, Sąuire, 1990) oraz za utrwa-
rymentów laboratoryjnych nie informuje lanie zarejestrowanej informacji w pamięci
się w pełni badanych o tym, jakie są właści- trwałej (Sąuire, 1986). Aczkolwiek dane
wości czekających ich zadań. Tym samym neuropsychologiczne - ze względu na swój
dobór strategii kontrolowany jest w znacz- kliniczny charakter - stwarzają największe
nym stopniu przez badacza. W takich wła- trudności interpretacyjne, to mogą być
śnie sytuacjach uzyskiwano potwierdzenie uwaŜane za najpowaŜniejszy dowód na
hipotezy o istnieniu dwóch niezaleŜnych rzecz tezy o odrębności pamięci krótko-
magazynów pamięciowych - magazynu pa- trwałej i długotrwałej.
MMIĘĆ 151
Dyskusja na temat istnienia trzech nienie będziemy do niej wracać, a przej-
zaleŜnych mechanizmów pamięciowych, dziemy do innych sposobów klasyfikacji
albo teŜ istnienia jednolitej pamięci, daleka pamięci.
jest od rozstrzygnięcia. Alternatywą dla Na zakończenie podsumujmy przed-
koncepcji trzech magazynów pamięci jest stawione informacje na temat podstawo-
koncepq'a poziomów przetwarzania, którą wych właściwości pamięci sensorycznej,
szczegółowo omawiam w innym miej- krótkotrwałej i trwałej. Odpowiednie dane
scu (Maruszewski, 1996; 2000 b). Tutaj zamieszczono w tabeli 4.2.
TABELA 4.2 Podstawowe właściwości pamięci sensorycznej, krótkotrwałej i trwałej
WŁAŚCIWOŚCI RODZAJ PAMIĘCI
sensoryczna krótkotrwała trwała
pojemność około 18 elementów; 7±2 elementy (Miller), 185 miliardów informacji

zmienna, w zaleŜności 80 bitów (Lehlr, Fisher) (Csiksentmihalyi), prak-
od sposobu badania tycznie nieograniczona
czas przechowania 0,5 s, wyjątkowo nieco 15-18 s (Petersonowie), praktycznie

dłuŜej 5,4 s; moŜe zostać nieograniczony
wydłuŜony dzięki
powtórkom wewnętrznym
format zapisywanych wzrokowy lub słuchowy; akustyczny, moŜliwy semantyczny, moŜliwy

informacji moŜliwe równieŜ inne semantyczny takŜe wzrokowy,
modalności słuchowy, rzadziej w
zakresie innych
modalności
zapominanie zanikanie, występuje zanikanie lub brak dostępu

równieŜ efekt interferencja*
maskowania
kontrola sprawowana brak powtórki wewnętrzne bardzo duŜa; zróŜnico-

przez podmiot nad danym wane formy dotyczące
rodzajem pamięci zarówno organizacji
zapamiętywania, jak i
stosowania specyficznych
strategii odtwarzania
* Interferencja polega na zakłócaniu istniejącego śladu pamięciowego przez informacje docierające do jednostki
później.
152 PSfCHOUJGIA POZNANIA
4.3.2. sowo (wiemy, kiedy coś się zdarzyło albo

Klasyfikacja pamięci ze względu na format kiedy się czegoś dowiedzieliśmy) i prze-
przechowywanych informacji - pamięć strzennie (wiemy, gdzie to coś się zda-
semantyczna i pamięć epizodyczna rzyło albo gdzie się tego dowiedzieliśmy),
oraz pamięci opartej na przypominaniu,
Porównajmy działanie naszej pamięci która ma charakter impersonalny i doty-
w dwóch następujących sytuacjach. W pier- czy wiedzy na temat świata. Ta trady-
wszej staramy się przypomnieć sobie, cyjna klasyfikacja pomija jednak pewne
z kim po raz pierwszy całowaliśmy się waŜne fakty dotyczące ludzkiej wiedzy.
w Ŝyciu i jakie papierosy wówczas palili- Pamięć semantyczna, zdaniem Tulvinga
śmy (jedno i drugie było dla nas wtedy „...jest niezbędna do posługiwania się ję-
oznaką dorosłości). W drugiej sytuacji zykiem. Stanowi ona tezaurus umysłowy,
mamy odpowiedzieć na pytanie, jak i gdzie zorganizowaną wiedzę jednostki o sło-
zginął generał Sikorski. W jednym i w dru- wach i innych symbolach werbalnych,
gim wypadku sięgamy do zawartości na- ich znaczeniach i desygnatach (referents),
szej pamięci. Czy jednak w obu sytuacjach o relacjach między nimi oraz o regułach,
mamy do czynienia z tym samym rodzajem formułach i algorytmach manipulowania
procesów pamięciowych, czy teŜ są one symbolami, pojęciami i relacjami" (Tu-
odmienne? O tym, Ŝe są to róŜne rodzaje lving, 1972, s. 386). Natomiast wiedza
pamięci, świadczy juŜ to, Ŝe całkiem od- epizodyczna jest systemem, w którego
miennie zareagujemy w sytuacji, kiedy nie obrębie przechowywana jest informacja
będziemy mogli przypomnieć sobie któ- o epizodach albo zdarzeniach mających ści-
rejś z wymienionych informacji. W pierw- słą lokalizację czasową i przestrzenną, oraz
szym wypadku musielibyśmy sobie przy- o relacjach między nimi. Głównie chodzi tu
pomnieć, gdzie i kiedy to miało miejsce, 0 relacje związane z rozumieniem sensu
z kim mogliśmy się wtedy spotykać. Przy rozmaitych zdarzeń. MoŜemy powiedzieć,
przypominaniu sobie faktów tego rodzaju Ŝe w pamięci epizodycznej znajdują się
zdani jesteśmy na samych siebie. Znacznie na przykład takie pozycje, jak „Zrobiłem
lepiej wygląda sprawa drugiej informacji pranie"; „Zrobię pranie" oraz „Pamiętam,
- wystarczy zajrzeć do encyklopedii lub do Ŝe jutro muszę zrobić pranie".
podręcznika historii, by znaleźć potrzebną W tabeli 4.3 przedstawiono zestawienie
odpowiedź. Gdybyśmy dalej analizowali właściwości pamięci semantycznej i epi-
nasze funkcjonowanie poznawcze, dotarli- zodycznej, a niektóre ze wskazanych róŜ-
byśmy zapewne do innych róŜnic. nic opatrzymy szerszym komentarzem.
Z analizy powyŜszego przykładu wy- Tulving wyróŜnia trzy grupy kryteriów,
nika, Ŝe w jednym i drugim wypadku pozwalających odróŜnić od siebie oba ro-
mamy do czynienia z pamięcią trwałą. Po- dzaje pamięci: są to operacje, informacje
dział na pamięć epizodyczną i semantyczną oraz sposoby wykorzystywania pamięci.
wprowadził Tulving (1972, 1983, 1984). Podstawowym, jak się wydaje, czynnikiem
Wyszedł on od dobrze znanego rozróŜ- róŜnicującym oba typy pamięci jest ro-
nienia dwóch form pamięci: pamięci typu dzaj zapisywanych informacji. W pamięci
wspomnieniowego, która moŜe wiązać się epizodycznej zapisujemy czyste doznania
z naszą osobistą przeszłością i dotyczy zmysłowe, a więc informacje o zdarzeniach
faktów, które potrafimy zlokalizować cza- 1 faktach, z którymi mieliśmy
bezpośredni
PAMIĘĆ 153
kontakt. Natomiast pamięć semantyczna naleŜy do tej samej klasy przedmiotów,

rejestruje informacje na podstawie danych co piłki, a więc do klasy przedmiotów
pośrednich, danych dostarczanych z róŜ- okrągłych.
nych źródeł i wyraŜanych najczęściej za W powyŜszym przykładzie ujawniła się
pomocą komunikatów językowych. Zapa- jeszcze jedna róŜnica. Informacje zawarte
miętuję na przykład róŜne informacje na w pamięci epizodycznej dotyczą w ten czy
temat wypiawka, przedstawione na lekcji inny sposób osobistej przeszłości, nato-
biologii, choć nigdy w Ŝyciu go nie widzia- miast informacje w pamięci semantycz-
łem. Jeśli będę miał do czynienia z nauczy- nej dotyczą świata. Oczywiście róŜnica
cielem pracującym w sposób tradycyjny, to ta nie jest tak ostra, jak to się wy-
przedyktuje mi informacje stwierdzające, daje na pierwszy rzut oka. Kiedy pod-
Ŝe jest to organizm naleŜący do grupy czas eksperymentu uczę się następującej
wirków, Ŝe ma prymitywny układ nerwowy listy słów: „korek, rzeka, ramka, klucz,
i tak dalej, samego wypławka jednak nie rower, karta, pisak, worek, klapa, ranek",
zobaczę na oczy ani w naturze, ani teŜ na to przy odtwarzaniu sięgam do pamięci
rysunku. Z kolei w pamięci epizodycznej epizodycznej. Dlaczego? OtóŜ przypomi-
mam zarejestrowane informacje na temat nam sobie słowa, które słyszałem w okre-
tego, Ŝe krowa daje mleko, czy tego, Ŝe ślonym miejscu i w określonym czasie,
ma rogi, ale nie muszę wcale wiedzieć, i tylko te słowa winienem sobie przypo-
Ŝe krowa jest kręgowcem czy ssakiem. mnieć. Słowa te znalem juŜ wcześniej,
W tabeli 4.3 znajduje się zestawienie róŜ- poniewaŜ są one częścią mojego języka
nic między pamięcią epizodyczną i seman- ojczystego. JednakŜe związek tej listy stów
tyczną. z moją osobistą przeszłością jest dość
WaŜna róŜnica wymieniona w tabeli wątpliwy.
4.3 dotyczy reguły porządkowania infor- WaŜną cechą róŜnicującą jest zaleŜność
macji. Informacje w pamięci epizodycz- od kontekstu. Ta sama informacja moŜe
nej są porządkowane na osi czasu, nato- przedstawiać się odmiennie w pamięci
miast w pamięci semantycznej uporząd- epizodycznej w zaleŜności od kontekstu,
kowane są pojęciowo. Uporządkowanie na w jakim się pojawia. Mogę wspominać
osi czasu nie musi wiązać się ze znajo- kontakty z pewną osobą jako źródło szczę-
mością dat poszczególnych zdarzeń, ale ścia i spełnienia, gdy jestem w dobrym
moŜe się ono opierać na danych pośred- nastroju, albo teŜ mogę je wspominać jako
nich, takich choćby, jak występowanie coś, co było preludium do późniejszego po-
konkretnych zdarzeń w róŜnych okresach gorszenia stosunków, jeśli mój nastrój się
Ŝycia (na przykład w okresie pierwszej pogorszył. Analogiczne zjawisko nie wy-
pracy zawodowej czy podczas studiów). stępuje w pamięci semantycznej - wiem,
Natomiast w pamięci semantycznej infor- Ŝe Ho Chi Minh był przywódcą Wietnamu
macje uporządkowane są pojęciowo; nie Północnego, bez względu na to, czy jestem
wiemy na przykład tego, kiedy i gdzie w dobrym, czy w złym nastroju.
dowiedzieliśmy się tego, Ŝe pomarańcza Z tą zaleŜnością od kontekstu związana
jest owocem, Ŝe owoc jest częścią rośliny jest inna cecha róŜnicująca oba analizo-
i tak dalej. To uporządkowanie pojęciowe wane rodzaje pamięci - zdolność wypro-
opiera się na wielu krzyŜujących się ze wadzania informacji z dostępnych danych.
sobą kryteriach: wiem, Ŝe pomarańcza Przypominając sobie pewne zdarzenie,
154 PSTCHOIDGIA POZNANIA
TABELA 4.3 RóŜnice między pamięcią epizodyczną a semantyczną
CECHY PAMIĘĆ EPIZODYCZA PAMIĘĆ SEMANTYCZNA
INFORMACJE
Źródło Czyste doznania zmysłowe Rozumienie faktów i zjawisk
Jednostki Zdarzenia, epizody Fakty, idee, pojęcia
Organizacja Czasowa Pojęciowa
Odniesienie Ja Świat
Kryterium prawdziwości Przekonanie osobiste Zgodność społeczna
OPERACJE
Kodowanie Bezpośrednie, sensoryczne Symboliczne
Kodowanie czasowe Występuje; bezpośrednie Brak; pośrednie
Afekt Odgrywa większą rolę Odgrywa mniejszą rolę
MoŜliwość wyprowadzania wniosków Ograniczona DuŜa
z odebranych informacji
ZaleŜność od kontekstu Wyraźna Staba
WraŜliwość DuŜa Mała
Dostęp Dowolny, kontrolowany Automatyczny
przez jednostkę
Pytania uruchamiające Kiedy? Gdzie? Co?
proces wydobycia
Konsekwencje wydobycia informacji Zmiana systemu System pozostaje niezmieniony
Mechanizm wydobycia Synergia Rozwijanie
Przywoływane doświadczenie Zapamiętana przeszłość Zaktualizowana wiedza
Określenie sposobu wydobycia Pamiętam Wiem
Pojawienie się w rozwoju osobniczym Późne Wczesne
Amnezja wczesnodziecięca* Występuje Nie występuje
SPOSOBY WYKORZYSTYWANIA
Przydatność w wykształceniu Brak Bardzo istotna
Ogólna przydatność Niezbyt duŜa Znaczna
Programy inteligencji sztucznej Wątpliwa Doskonała
Związek z inteligencją człowieka Niezwiązana Związana
Dowody empiryczne Zapominanie Analiza języka
Zadania laboratoryjne Odtwarzanie specyficznych Wiedza ogólna
epizodów
Świadectwo w sądzie Dopuszczalne; świadkowie Niedopuszczalne; moŜliwe tylko
w wypadku orzeczenia biegłego
Podatność na amnezję MoŜliwa NiemoŜliwa
Źródło: Tulving, E. (1983). Elements of episodic memory. New York: Oxford University Press. Tabela została
nieznacznie skrócona.
* Do tej róŜnicy wrócimy szerzej w rozdziale poświęconym pamięci autobiograficznej.
MMIĘĆ 155
automatycznie uruchamiam sieć skojarzeń na właściwości audytorium, przed którym

z nim związanych. Mogą to być jakieś zda- jest odtwarzana.
rzenia pokrewne, mogą to być przyczyny Aktualizacja informacji z pamięci epizo-
albo konsekwencje zdarzenia, jakie miało dycznej ma charakter dowolny i wymaga
miejsce i tak dalej. Podobna moŜliwość pewnego wysiłku. Spróbujmy sobie przy-
istnieje wprawdzie w wypadku pamięci pomnieć, co robiliśmy we wtorek, dwa
semantycznej, ale jest wykorzystywana tygodnie temu. Wymaga to chwili zasta-
w znacznie mniejszym stopniu. nowienia, być moŜe nawet sięgnięcia do
WaŜną róŜnicą są teŜ konsekwencje kalendarza. Natomiast aktualizacja infor-
wydobycia pewnych informaq"i. Gdy z pa- macji z pamięci semantycznej ma charak-
mięci epizodycznej wydobywane są infor- ter automatyczny. Kiedy odpowiadamy na
macje na temat własnej przeszłości, moŜe pytanie dotyczące najbardziej wysuniętej
to doprowadzić do zmiany całego sys- na północ części Polski, to albo znamy
temu pamięciowego. Taka zmiana wystę- odpowiedź i pojawia się ona niemal na-
puje w psychoterapii. Helen Healy i Mark tychmiast w naszej świadomości, albo teŜ
Williams wyraŜają to krótko: „Psychotera- nie znamy jej i wtedy musimy sięgnąć
pia jest uzdrawianiem wspomnień" (1999). do naszej pamięci zewnętrznej (do ksiąŜki,
Gdy przywołujemy jakąś informację z pa- atlasu i tym podobnych).
mięci semantycznej, system pamięciowy Wreszcie ostatnia grupa róŜnic doty-
nie ulega zmianie, a jeśli zmiana się po- czy zagadnień związanych z wykorzysty-
jawia, to ma charakter lokalny; dotyczy waniem obu rodzajów pamięci. Pamięć
na przykład większej dostępności danej epizodyczna ma stosunkowo niewielkie
informacji. znaczenie dla wykształcenia ogólnego. To,
Komentarza i wyjaśnienia wymagają co nam ona daje, to raczej pewnego ro-
teŜ określenia „synergii" i „rozwijania", dzaju mądrość Ŝyciowa, nie zaś sformali-
wykorzystywane przez Tulvinga do opisu zowana i uporządkowana wiedza. Z kolei
mechanizmów wydobywania informacji. pamięć semantyczna odgrywa duŜą rolę
Synergia to połączenie informacji zawar- w wykształceniu - zawiera ona wiedzę
tych w pamięci epizodycznej z infor- dotyczącą świata zewnętrznego. Pamięć
macjami dostarczanymi przez poznawcze epizodyczna nie jest jeszcze wbudowy-
otoczenie jednostki. Inaczej mówiąc, od wana w systemy sztucznej inteligencji.
sposobu zadawania pytania zaleŜy to, jakie Co prawda systemy te automatycznie da-
informacje zostaną przywołane z pamięci tują informacje, jakie docierały do nich
epizodycznej. „UŜytkownik" pamięci epi- w róŜnych momentach czasowych, ale na
zodycznej stara się teŜ zrekonstruować szczęście nie odnoszą tych informacji do
oczekiwania osoby zadającej pytanie i od- osobistej przeszłości. Natomiast pamięć
powiednio do tego będzie ujawniał rozma- semantyczna jest bardzo przydatna dla
ite treści. Bliskim przyjaciołom ujawniamy systemów sztucznej inteligencji. Systemy
więcej informacji niŜ osobom nowo pozna- te gromadzą wiedzę na temat świata i po-
nym. Natomiast rozwijanie, występujące rządkują ją tak, by później moŜna ją było
w pamięci semantycznej, polega po prostu łatwo wykorzystać.
na aktualizowaniu posiadanej wiedzy i wie- Zawartość pamięci epizodycznej moŜe
dza ta pojawia się w sposób automatyczny. być wykorzystywana jako świadectwo
Nie jest teŜ modyfikowana ze względu w sądzie, natomiast zawartość pamięci
semantycznej dopuszczana jest w postępo- tują róŜne aspekty tego samego systemu"
waniu sądowym w bardzo specyficzny spo- (1984, s. 238).
sób. Sędzia pyta świadka o to, co widział, Pomijając te problemy dyskusyjne,
przy czym wszelkie pytania zmierzają do musimy podkreślić, Ŝe olbrzymią zasługą
odtworzenia jakiegoś wydarzenia, nie od- Tulvinga było zwrócenie uwagi na jednost-
noszą się natomiast do wiedzy na temat kowy wymiar pamięci i jej odniesienia au-
tego, jak to wydarzenie mogło wyglądać. tobiograficzne. Psychologowie prowadzący
Sędziego słuchającego zeznań świadków badania laboratoryjne nad pamięcią pomi-
mniej interesuje to, co świadkowie „wie- jali fakt, Ŝe jest ona procesem znajdują-
dzą" na temat uczestników pewnego zda- cym się pod kontrolą jednostki i Ŝe to,
rzenia - dąŜy on raczej do odtworzenia co rzeczywiście jest rejestrowane przez
tego, co ci uczestnicy rzeczywiście robili. człowieka, to jego indywidualne doświad-
Natomiast wtedy, kiedy ktoś przed sądem czenia Ŝyciowe, a nie listy bezsensownych
występuje jako biegły, wykorzystywana zgłosek. Ponadto wprowadzenie tej kon-
jest jego pamięć semantyczna. cepcji pozwala podjąć analizę nowych form
Koncepcja TuMnga zelektryzowała śro- uczenia się: tradycyjnie uczenie się ogra-
dowisko psychologów i stała się przed- niczano do przyswajania sobie informacji
miotem wielu dyskusji. Niektóre tezy Tu- w trakcie nauki szkolnej. Współcześnie co-
lvinga ostro krytykowano, na przykład to, raz większą rolę odgrywa uczenie się przez
Ŝe pamięć semantyczna jest wcześniej- doświadczanie, odbywające się w trak-
sza, a epizodyczna pojawia się później; cie róŜnego typu treningów, na przykład
kwestionowano takŜe to, Ŝe te dwa ro- treningu wraŜliwości czy treningu umie-
dzaje pamięci są odmienne jakościowo, jętności interpersonalnych. Tam właśnie
twierdząc, Ŝe pamięć epizodyczna i se- człowiek przyswaja sobie informacje, które
mantyczna to dwa krańce kontinuum, na zapisuje w pamięci epizodycznej, a moŜe
którym moŜna znaleźć wiele wypadków takŜe w innych rodzajach pamięci.
pośrednich, wykazujących właściwości obu Tulving nie poprzestał na przedstawio-
analizowanych rodzajów pamięci, zmie- nym uprzednio rozróŜnieniu, ale w pracy
szane w róŜnych proporcjach. Warto tu z 1985 roku dołączył do pamięci se-
przytoczyć uwagę Baddeleya, który nie- mantycznej i epizodycznej pamięć pro-
zwykle celnie określa ten dylemat, pisząc, ceduralną. Wprawdzie koncepcja pamięci
Ŝe z okna samolotu „...las pod nami wy- proceduralnej pojawiła się wcześniej, ale
gląda jak szarozielony dywan. Ten widok Tulving sądzi, Ŝe te trzy rodzaje pamięci
róŜni się od wyglądu lasu dostępnego tworzą jednolity system, uporządkowany
nam, kiedy w nim stoimy. Z łatwością hierarchicznie (Pettifor, 2000). Analizę tej
mogę podać długą listę właściwości per- części poglądów Tulvinga rozpoczniemy od
cepcyjnych dotyczących wyglądu, słysza- krótkiego wprowadzenia teoretycznego,
nych dźwięków, a nawet odczuwanych dotyczącego ewolucji pamięci w ogóle.
zapachów róŜniących las widziany z okna Pamięć powstała w wyniku procesu
samolotu i oglądany od środka. Czy to ewolucyjnego, w trakcie którego następo-
usprawiedliwia mój wniosek, Ŝe są to wały gwałtowne skoki, zwroty czy zmiany.
dwa całkiem oddzielne lasy? Z pewnością Nie było więc gładkiego przechodzenia od
nie. Przez analogię moŜemy stwierdzić, Ŝe jednej formy pamięci do innej. Wiadomo
pamięć semantyczna i epizodyczna akcen- takŜe, Ŝe u podstaw róŜnych funkcji psy-
PAMIĘĆ 157
chicznych mogą leŜeć róŜne mechanizmy (Tulving, 1985, s. 386). Procesy w obrębie
nerwowe. Jako przykład Tulving cytuje jednego systemu są silniej powiązane z in-
badania Weiskrantza nad zjawiskiem blind- nymi procesami z tego samego systemu
sight (widzenie bez udziału wzroku). W ba- niŜ z procesami spoza systemu. Poszcze-
daniach tych stwierdzono, Ŝe ludzie, u któ- gólne systemy pamięciowe pojawiły się
rych występował ubytek pola widzenia, w kolejnych fazach rozwoju osobniczego
potrafili wskazywać na pewne właściwości i gatunkowego.
przedmiotów, a takŜe róŜnicować je wtedy, Porządkowanie tych systemów pamię-
kiedy znajdowały się one w nieczynnej ciowych jako wyŜszych lub niŜszych nie
części pola widzenia. Wynikałoby stąd, jest specjalnie uzasadnione. Istnieją takie
Ŝe istnieją róŜne mechanizmy pobierania sytuacje, w których system „niŜszy" (na
informacji wzrokowych z otoczenia i re- przykład pamięć proceduralna) daje więk-
jestrowania ich w pamięci. Nie wszystkie szą skuteczność działania. Kiedy siadam
informacje zarejestrowane w pamięci mu- ,za kierownicą po dłuŜszej przerwie, nie-
szą być dostępne świadomości - mogą być wielkie znaczenie dla mojej sprawności
one po prostu wykorzystywane tylko do działania mają wspomnienia z jazdy przed
programowania działania. dziesięcioma laty (byłaby to zaawansowana
Tulving, opierając się na tych argu- ewolucyjnie forma pamięci epizodycznej),
mentach, twierdzi, Ŝe pamięć składa się natomiast bardzo waŜne są nawyki moto-
z pewnej liczby wzajemnie ze sobą powią- ryczne („prymitywna" ewolucyjnie forma
zanych systemów, Przez system z kolei pamięci). Uporządkowanie systemów pa-
rozumie on zbiór skorelowanych procesów mięciowych dotyczy głównie kolejności ich
RYCINA 4.11 Związki między trzema podstawowymi systemami pamięciowymi

wyróŜnionymi przez Tulvtnga (1985)
Najbardziej podstawowy jest system pamięci proceduralnej, umoŜliwiającej skuteczne reagowanie w pewnym
środowisku, na nim nadbudowuje się system pamięci semantycznej, a na systemie pamięci semantycznej - system
pamięci epizodycznej, gromadzącej doświadczenia indywidualne, uporządkowane czasowo. Na podstawie: Pettifor, E.
(2000). Endel Tulving's monohierarchical multimemory systems model.
występowania w rozwoju jednostki oraz odzwierciedlać rzeczywistych właściwości

gatunku. Nowe systemy pamięciowe nad- świata.
budowują się na starych, toteŜ o „wyŜ- Wreszcie pamięć epizodyczna odwołuje
szości" nowego systemu moŜemy mówić się do osobistych doświadczeń jednostki.
jedynie w tym znaczeniu, Ŝe ma on prze- Człowiek wie, Ŝe są to jego własne do-
wagę nad „starym" systemem tylko wtedy, świadczenia, oraz to, iŜ wie, Ŝe wie. Wystę-
kiedy się na nim nadbudowuje. puje tu juŜ samoświadomość. Prosiaczek
Spośród tych trzech systemów tylko moŜe powiedzieć, Ŝe jest bardzo słabą
pamięć proceduralna moŜe działać w spo- istotką i pamięta, iŜ Hohonie kiedyś dła
sób całkowicie autonomiczny. Dzięki niej zabawy starały się nań nadepnąć. Ana-
organizm moŜe wykonywać reakcje do- logicznie aleksytymik moŜe mówić, Ŝe
stosowane do wymagań środowiska, przy wielokrotnie doznał zawodu w kontaktach
czym reakcje te są całkowicie zautomaty- z innymi ludźmi oraz Ŝe - podobnie jak
zowane i nie są świadome. Prosiaczek, je- mówi jeden z bohaterów Bergmana - całe
den z bohaterów Kubusia Puchatka, unika Ŝycie utwierdziło go w przekonaniu, Ŝe
Stumilowego Lasu, poniewaŜ czyhają tam w ostateczności człowiek jest zawsze sam
na niego niebezpieczeństwa. Nie musi on i zdany jest tylko na samego siebie.
wiedzieć, Ŝe las jest niebezpieczny, ale W tabeli 4.4 przedstawiono podsta-
poprawną adaptację zapewnia mu unikanie wowe właściwości pamięci proceduralnej,
tego lasu. Analogicznie ałeksytymicy2 uni- semantycznej i epizodycznej. W przeci-
kają wchodzenia w bliskie kontakty z in- wieństwie do tabeli 4.3 podane są w niej
nymi ludźmi, poniewaŜ przy ich strukturze bardzo ogólne właściwości poszczególnych
osobowości kontakty takie stanowią zbyt rodzajów pamięci oraz ich relacje z zacho-
silne zagroŜenie. waniem oraz świadomością.
Wykorzystanie pamięci semantycznej Koncepcja Tulvinga wzbudziła oŜy-
wymaga wcześniejszego posiadania pa- wioną polemikę, która dotyczyła trzech
mięci proceduralnej. Tu reakcje jednostki grup zagadnień:
są juŜ świadome i odwołują się do wła-
ściwości świata. Prosiaczek moŜe powie- 1. Kolejności pojawiania się poszczegól-
dzieć, Ŝe nie chodzi do lasu, bo jest nych form pamięci w rozwoju osob-
on niebezpieczny i czyhają tam nań Ho- niczym i gatunkowym. Tulving uwaŜa,
honie (tym, którzy nie znają bohaterów Ŝe pojawienie się pamięci semantycz-
Kubusia Puchatka wyjaśniam, Ŝe Hoho- nej poprzedza pojawienie się pamięci
nie to po prostu słonie). Analogicznie, epizodycznej, jego przeciwnicy zaś
aleksytymik moŜe powiedzieć, Ŝe nie na- (Łachman, Naus, 1984; Seamon, 1984)
wiązuje kontaktu z innymi ludźmi, po- twierdzą, iŜ kolejność jest odwrotna -
niewaŜ mogą oni zawieść jego zaufanie najpierw jednostka zdolna jest do reje-
albo zachowują się w sposób nieprze- strowania informacji w pamięci epizo-
widywalny. W tym akurat wypadku za- dycznej, a potem w pamięci semantycz-
wartość pamięci semantycznej nie musi nej. Inaczej mówiąc, krytycy twierdzą,
2
Aleksytymia to brak lub utrudnienie dostępu do własnych procesów emocjonalnych (Maru-
szewski, Ścigała, 1998).
PAMIĘĆ 159
TABELA 4.4 Podstawowe właściwości pamięci proceduralnej, semantycznej i epizodycznej
WŁAŚCIWOŚCI RODZAJ PAMIĘCI

proceduralna semantyczna epizodyczna
nabywanie informacji bezpośrednie spostrze- rozumienie faktów, „dokładanie" nowych
ganie, doświadczanie, restrukturalizacja doświadczeń, mogące
dostrajanie do wymagań wcześniejszego prowadzić do przyrostu
otoczenia doświadczenia lub zuboŜenia
doświadczenia osobistego
reprezentacja preskryptywna, o dość opisowa, składająca się z zdarzenia uporządkowane

sztywnej strukturze, faktów, pojęć oraz relacji czasowo, związane z
wyraŜana w formie między nimi (wyjąwszy osobistą przeszłością
zmiany prawdopodo- relacje czasowe)
bieństwa reagowania na
specyficzne bodźce
przejawianie wiedzy reakcje o sztywnym elastyczne; wiedza moŜe elastyczne, odtwarzanie
przebiegu, będące być ujawniana w informacji opiera się na
skutkiem uczenia się warunkach odmiennych refleksji osobistej; dostęp
związków S-R; ujawniane od tych, w których do informacji ma
w sytuacjach naleŜących została zarejestrowana; charakter świadomy i
do tej samej klasy co dostęp szybki i dowolny i niekiedy
sytuacje, w jakich zostaty automatyczny, w wymaga wysiłku
opanowane; dostęp niektórych wypadkach
całkowicie automatyczny moŜe być kontrolowany
przez jednostkę
świadomość operacji anoetyczna - brak noetyczna - wiedza na autonoetyczna - wiem,

pamięciowych i treści uświadomienia, wtórnie - temat świata Ŝe wiem, i czasami
pamięci uświadomienie sobie, Ŝe zewnętrznego i wiem, jak odnalazłem te
została wykonana pewna wewnętrznego (np. informacje pamięci,
reakcja wiedza, Ŝe kaŜdy człowiek poczucie toŜsamości w
przeŜywa róŜne emocje czasie subiektywnym -
albo marzy o róŜnych przeszłym, teraźniej-
rzeczach). szym i przyszłym.
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 1 zamieszczonej w pracy Tulvinga (1985).
Ŝe najpierw człowiek zdolny jest do 2. Tulving pamięć proceduralną rozumie

rejestracji własnej przeszłości, a do- nieco inaczej niŜ we współczesnej
piero potem wiedzy na temat świata. psychologii poznawczej (Kurcz, 1987).
U dziecka najpierw kształtuje się pier- Według Tulvinga pamięć proceduralna
wotne Ja, a dopiero kiedy zaczyna ono to umiejętność wykonywania róŜnych
odróŜniać siebie od świata, zaczyna czynności, przy czym czynności te ro-
nabywać wiedzę na temat tego świata. zumiane są jako zachowania celowe.
160 PSKCHOldGIA POZNANIA
JednakŜe juŜ dawno próbowano pokazać, NiezaleŜnie jednak od omówionych wąt-

Ŝe niektóre, najbardziej skomplikowane pliwości podział zaproponowany przez Tu-
oraz abstrakcyjne formy rejestrowane w lvinga stanowi znaczny krok naprzód
pamięci semantycznej stanowią w stosunku do magazynowej koncepcji pa-
uwewnętrznienie operacji wykonywanych mięci. TuMng nie korzysta jedynie z inspi-
na poziomie konkretnym. Piaget (1977) racji psychologicznych, ale odwołuje się do
przykładowo stwierdza, Ŝe abstrakcyjne teorii ewolucji. Jest to krok we właściwym
operacje logiczne i matematyczne kierunku, poniewaŜ pamięć to zjawisko
powstają w wyniku uwew-nętrznienia zbyt złoŜone, by udało się je wyjaśnić tylko
operacji wykonywanych na rzeczywistych i wyłącznie za pomocą koncepcji czysto
przedmiotach. Operacje logiczne i psychologicznych.
matematyczne przypominają
funkcjonalnie pamięć proceduralną - mają
4.3.3.
one charakter preskryptywny, a ich
Podział ze względu na formy przechowania
przebieg regulowany jest przez sztywny
i mechanizmy wydobycia - pamięć
program. JednakŜe w przeciwieństwie do
deklaratywna i niedeklaratywna
pamięci proceduralnej nie muszą one
znajdować jakiegokolwiek wyrazu Podział ten został zaproponowany przez
behawioralnego i zwykle są wykonywane Larry'ego Squire'a (1986, 1993) i na-
wyłącznie w umyśle jednostki. wiązuje do wprowadzonego przez Ryle'a
Wynikałoby stąd, Ŝe pojęcie pamięci (1949) podziału na wiedzę deklaratywną
proceduralnej winno być zmodyfikowane, (czyli „wiedzę, Ŝe...") oraz wiedzę pro-
tak aby moŜna było te umiejętności czysto ceduralną (czyli „wiedzę, jak..."). Oka-
poznawcze traktować jako formę pamięci zało się jednak, Ŝe istnieje wiele zjawisk
proceduralnej. 3. MoŜna wykonywać spokrewnionych z pamięcią proceduralną
rozmaite operacje umysłowe na poziomie (tu będziemy posługiwali się terminem
pamięci semantycznej czy pamięci pamięć, a nie terminem wiedza). Z tego
epizodycznej, by zmodyfikować powodu Sąuire wprowadził ogólniejszy
zawartość pamięci proceduralnej. termin „pamięć niedeklaratywna". Był to
Przykładowo dzięki wizualizacji - która bardzo sprytny krok z logicznego punktu
moŜe odwoływać się równieŜ do widzenia, poniewaŜ powstała w ten sposób
naszych osobistych doświadczeń - klasyfikacja jest wyczerpująca - obejmuje
moŜemy modyfikować zawartość pamięci ona wszystkie rodzaje pamięci. Istnieje
proceduralnej. Na przykład w treningu bowiem „pamięć A" i „pamięć nie-A" (czyli
sportowym ludzie wyobraŜają sobie deklaratywna i niedeklaratywna). Nie jest
wykonywanie określonych czynności, co to rozwiązanie zbyt eleganckie, poniewaŜ
w przyszłości prowadzi do wzrostu moŜna wprowadzać dowolne klasyfikacje
sprawności czynności faktycznie tego typu. Na przykład moŜna podzielić
wykonywanych. Pamięć proceduralna - wszystkie zwierzęta na te, które mają
przynajmniej u człowieka - nie jest cztery nogi, i te, które nie mają czterech
bardzo sztywna i w pewnych wypadkach nóg (czyli mają jedną, dwie, trzy lub ponad
podlega świadomej kontroli. cztery nogi). Trudność w naszym ironicz-
nym przykładzie sprawia „grupa nie-A",
161
która moŜe zawierać bardzo róŜne ele- staci związków S-R, czyli - jak powie-
menty, takie jak na przykład zwierzęta dzieliby behawioryści - nawyków. Nawyki
z nieparzysty liczbą nóg. W wypadku kla- te mogą być bardzo proste, jak na przy-
syfikacji Squire'a tego problemu akurat kład nawyk cofania palców przed bardzo
udato się uniknąć, natomiast problemem gorącymi przedmiotami, ale mogą teŜ być
stalą się rozłączność, czyli taki podział bardzo złoŜone, jak na przykład nawyk
pamięci niedeklaratywnej na róŜne ele- pisania tekstu za pomocą komputera. In-
menty, aby nie zachodziły one na siebie. formacje nie są dostępne w postaci werbal-
Do sprawy tej powrócimy później, kiedy nej (bardzo trudno napisać, jak się uŜywa
szczegółowiej będziemy omawiali pamięć komputera do pisania tekstów naukowych
niedeklaratywną. - najlepiej spróbować) i ujawniają się tylko
Podział zaproponowany przez Squire'a w takim kontekście, w jakim zostały przy-
opiera się na dwóch kryteriach: na kry- swojone. Mogę pokazać, jak się pisze za
terium sposobu przechowania oraz kry- pomocą komputera, ale gdy nie ma kompu-
terium wykorzystywanych mechanizmów tera pod ręką, a jest tylko pianino, to wyko-
wydobycia informacji z pamięci. Informa- nywanie ruchów uderzania w klawisze daje
cje zawarte w pamięci deklaratywnej prze- niewielkie pojęcie o tym, jak pisze się na
chowywane są w postaci abstrakcyjnych komputerze. Informacja zawarta w pamięci
lub konkretnych reprezentacji angaŜują- deklaratywnej ujawnia się automatycznie:
cych język i właśnie dzięki wykorzystywanie muszę się zastanawiać, jaka komenda
niu języka mogą być łatwo przywoływane powoduje, Ŝe tekst będzie wyrównywany
w postaci słownej. Dostęp do tych informa- do lewego i prawego marginesu - po
cji jest względnie niezaleŜny od kontekstu, prostu klikam myszką i juŜ. Oczywiście,
to jest moŜemy je odtwarzać w innych sy- muszę kliknąć w odpowiednie miejsce.
tuacjach aniŜeli te, w których owe .informa- Procesy wydobycia informacji mają
cje zostały przyswojone. Czasami wydo- charakter automatyczny. Nie zastana-
bycie informacji z pamięci deklaratywnej wiamy się nad tym, jakie kolejne ruchy
wymaga pewnego wysiłku, ale skoro infor- mamy wykonywać, kiedy wyjeŜdŜamy sa-
macje te zostaną wydobyte, to mogą być mochodem do pracy, ani teŜ nad tym, jak
wykorzystywane w bardzo róŜny sposób. synchronizować rytm oddechu z ruchami
Mogą być one przedstawione werbalnie, rąk i nóg, kiedy znajdziemy się w głębokiej
moŜe to być wskazanie informacji, z którą wodzie. W takich sytuacjach podejmujemy
jednostka wcześniej się zetknęła (przy- decyzje o charakterze strategicznym -
kładem jest test wielokrotnego wyboru). jaką drogą i jak szybko pojedziemy do
Informacje z pamięci deklaratywnej mogą pracy albo jakim stylem będziemy pływali.
zostać wplecione w wypowiedź pisemną: Nie pamiętamy świadomie tego, co trzeba
przykładowo, mogę w liście napomknąć, Ŝe zrobić, aby szybko ruszyć z parkingu, ale
podczas ostatniego pobytu w ParyŜu wi- ujmując to metaforycznie, pamiętają o tym
działem interesującą grafikę - przekazuję nasze nogi, które odpowiednio wciskają
w ten sposób informację, Ŝe ostatnio byłem lub puszczają pedały sprzęgła, hamulca
w ParyŜu. i gazu.
Natomiast informacje (a moŜna lepiej Squire zwraca teŜ uwagę na tof Ŝe od-
powiedzieć - doświadczenia) w pamięci mienne mechanizmy mózgowe wykorzy-
niedeklaratywnej przechowywane są w po- stywane są w wypadku posługiwania się
pamięcią deklaratywną i niedeklaratywną. przechowywane w postaci abstrakcyjnej.

Gdy posługujemy się pamięcią deklara- Podział na pamięć jawną i ukrytą w pew-
tywną, angaŜujemy hipokamp oraz korę nym stopniu pokrywa się z podziałem na
płatów czołowych i skroniowych, nato- pamięć deklaratywną i niedeklaratywną,
miast w wypadku pamięci niedeklaratyw- choć Schacter i Graf - w przeciwieństwie
nej oprócz hipokampa uruchamiana jest do Squire'a - kładą większy nacisk na
kora motoryczna i móŜdŜek. mechanizmy wydobywania informacji.
W wypadku pamięci jawnej wymaga się
od człowieka pełnego ujawnienia zawar-
4.3.4. Podział ze tości pamięci. To wydobywanie informacji
względu na kryterium z pamięci moŜe przyjmować róŜne formy.
mechanizmów wydobycia - MoŜe to być odpowiadanie na pytania
pamięć jawna i pamięć ukryta wymagające uŜycia wiedzy szkolnej (czy
- jak my byśmy powiedzieli - pamięci
Psychologów od dawna fascynowało to,
deklaratywnej). Oto przykład takiego pyta-
Ŝej;ozmaite informacje zawarte w naszej nia: „Nad jaką rzeką leŜy Wrocław?". Mogą
pamięci nie muszą być dostępne naszej to być pytania wymagające uŜycia pamięci
świadomości. JuŜ Ebbinghaus w XIX wieku deklaratywnej, związanej z osobistą prze-
zwrócił uwagę na to, Ŝe kiedy pytamy szłością: „Przy jakiej ulicy znajdowała się
człowieka wprost o to, czy pamięta pewne szkoła podstawowa, do której uczęszcza-
informacje, to odpowiedź brzmi „tak" łeś?". Niekiedy zadania dla pamięci jawnej
lub „nie". Stwarza to złudzenie, Ŝe ślad wymagają tylko rozpoznania właściwej od-
pamięciowy ma naturę zerojedynkową. powiedzi: „W 1989 roku premierem rządu
W rzeczywistości ślady mają róŜną silę został Waldemar Pawlak - a) prawda; b)
- niektóre mogą być tak słabe, Ŝe nie fałsz". W zadaniach wymagających przy-
przekraczają progu świadomości, jednak pominania czasami konieczne jest odtwo-
w pewnych sytuacjach mogą się ujawnić. rzenie pierwotnej kolejności zapamięty-
Niektóre są tak silne, Ŝe pojawiają się wanych elementów (typowy przykład to
bez specjalnego wysiłku. Jeszcze inne są zapamiętywanie numerów telefonów), ale
tak słabe, Ŝe w normalnych warunkach kolejność nie musi być wcale istotna (na
wydają się całkowicie niedostępne. Tech- przykład, kiedy mamy podać wszystkie
nika zaoszczędzenia przy ponownym ucze- znaczenia puł on, nie jest waŜne, czy
niu się, opracowana i zastosowana przez odtwarzamy je w kolejności, w jakiej były
Ebbinghausa, pokazała, Ŝe ślady pamię- podawane w słowniku, czy teŜ nie).
ciowe mogą cechować się zróŜnicowaną W pamięci ukrytej przechowywane są
silą, a nie tylko faktem występowania lub równieŜ złoŜone zbiory informacji. Jed-
niewystępowania. nakŜe ich wydobywanie następuje w nieco
Podział na pamięć jawną i ukrytą został inny sposób. Badanego nie informuje się
zaproponowany przez Schactera i Grafa o tym, Ŝe ma przywołać pewną informację,
(1986). Zwrócili oni uwagę na to, Ŝe ludzie ale podaje mu się zadanie wymagające uŜy-
ujawniają w zachowaniu wiele informacji, cia tej informacji lub umiejętności. Jakie
które nie są dostępne ich świadomości. Są słowo miałem na myśli, kiedy zacząłem
to nie tylko informacje zawarte w pamięci pisać „pa..." i pisanie przerwał mi telefon?
niedeklaratywnej, lecz takŜe informacje Niech Czytelnicy spróbują podać pierwsze
PAMIĘĆ 163
skojarzenie, jakie przychodzi im na myśl. przykład umiejętności czytania, pisania

MoŜe to być słowo „paczka", „parnik", czy posługiwania się jakimiś narzędziami.
„pakcik", „partia", „paltot", „papier" i tak Umiejętności te mogą przejawiać się w na-
dalej. Myślę jednak, Ŝe większości Czytel- szym zachowaniu nawet wtedy, kiedy
ników przyszło do głowy inne słowo, które jawna pamięć deklaratywna (w szczególno-
znajduje się u dołu strony3. Słowo to - ze ści pamięć zdarzeń z osobistej przeszłości)
względu na częste występowanie w tym ulegnie zakłóceniu. Dotyczy to takŜe uta-
rozdziale - na pewno zapadło Czytelnikom jonej pamięci deklaratywnej. Doskonałym
w pamięć i dlatego pojawia się ono jako przykładem moŜe być studium wypadku
słowo „odgadnięte". Faktycznie jednak policjanta z amnezją, przedstawione przez
wystąpiło tu zjawisko torowania ipriming), Warrington i McCarthy (1988). Policjant
czyli ułatwienia dostępu do specyficznej ten w następstwie encephalitis doznał roz-
informacji, z którą mieliśmy wcześniej ległej amnezji. Nie potrafił rozpoznawać
kontakt jednokrotnie lub wielokrotnie. Ten znanych osób przedstawionych na foto-
kontakt mógł mieć charakter pełny i świa- grafiach ani wymieniać róŜnych waŜnych
domy, jak w wypadku czytania tego roz-
zdarzeń politycznych i społecznych z ostat-
działu, mógł być teŜ kontaktem podpro-
nich lat. Kiedy jednak pokazywano mu na
gowym. Gdyby Czytelnicy bezpośrednio
przykład zdjęcia z podpisem zawierającym
przed zadaniem odgadywania słowa „pa..."
zobaczyli na ekranie komputera słowo „pa- imię i inicjał nazwiska, odpowiadał tak
mięć", eksponowane przez 10 msek, czyli samo dobrze, jak osoby zdrowe. Wynika-
przez czas zbyt krótki, by moŜna je było łoby stąd, Ŝe zaburzeniu uległa u niego
przeczytać, to ta podpowiedz ułatwiłaby pamięć jawna, a pamięć ukryta pozostała
podanie prawidłowego rozwiązania. Efekt nietknięta. Baddeley (1993), analizując te
torowania moŜe przyjmować jeszcze inne dane, stwierdza, Ŝe amnezja moŜe być ra-
formy, ale o tym szerzej napiszę później, czej zaburzeniem odtwarzania, a nie zabu-
przy analizie pamięci niedeklaratywnej. rzeniem procesu przechowania. Oznacza
Inną formą pamięci ukrytej jest wy- to, Ŝe informacje nadal mogą znajdować się
konywanie zadań wymagających uŜycia w pamięci, a osoba dotknięta amnezją nie
opanowanych wcześniej umiejętności, na potrafi dotrzeć do tych informacji.
Jest to słowo „pamięć".

5 Procesy pamięciowe
Rozdział ten rozpoczniemy od analizy sze grupy. Analiza ta będzie wprowa-

specyficznych rodzajów pamięci, opisa- dzeniem do omówienia podstawowych
nych w rozdziale 4., a więc od pa- mechanizmów pamięci, związanych z po-
mięci deklaratywnej i niedeklaratywnej, szczególnymi fazami procesu pamięcio-
które moŜna podzielić na jeszcze mniej- wego.
5.1. Pamięć niedeklaratywna

Squire w omówionej w paragrafie 4.3.3. 5.1.1.
koncepcji podzieli! pamięć niedeklara- Warunkowanie
tywna na cztery rodzaje:
a) warunkowanie, Warunkowanie tradycyjnie wiązano z pro-
b) torowanie (priming), cesami uczenia się, a nie z procesami pa-
c) pamięć proceduralną, mięciowymi. Procesy warunkowania były
d) habituację oraz sensytyzację (łącznie przedmiotem szczególnego zainteresowa-
określa je mianem pamięci nieasocja- nia psychologii beha wióry stycznej, nie
cyjnej). zaś psychologii poznawczej. Behawioryzm
programowo odrzucał analizę nieobserwo-
Zwracałem uwagę na to, Ŝe w tym walnych procesów psychicznych, wpro-
podziale bardzo trudno spełnić wymóg wadzając w ich miejsce albo konstmkty
rozlączności, poniewaŜ niektóre z wymie- teoretyczne, albo zmienne pośredniczące
nionych form pamięci mogą na siebie (Lewicki, 1960 a). I jedne, i drugie miały
zachodzić. Pamiętając o pewnej nieostrości wyjaśnić, dlaczego powstał pewien zwią-
granic, poszczególne formy pamięci będę zek S-R, czyli związek między bodźcem
omawiał niezaleŜnie od siebie, poniewaŜ i reakcją. Te wyjaśnienia nie określały
badania nad kaŜdą z nich prowadzono bliŜej natury tych konstruktów czy zmien-
w ramach innego systemu teoretycznego, nych - zarówno natury psychologicznej,
co wiązało się z odmiennym wyjaśnia- jak i fizjologicznej. Dopiero w dojrzałej
niem tych blisko związanych ze sobą fazie rozwoju behawioryzmu zaczęto for-
zjawisk. mułować koncepcje mechanizmów neuro-
PROCES/ PAMIĘCIOWE 165
fizjologicznych, leŜących u podstaw ucze- Thorndike^1, polega na tym, Ŝe zwierzę

nia się (Hebb, 1969). JednakŜe koncepcja lub człowiek uczą się nowej reakcji
Hebba nie była typową koncepcją behawio- instrumentalnej (warunkowej), pozwa-
rystyczną i sam autor określał ją mianem lającej na zaspokojenie pewnej potrzeby,
behawiorystyki. lub teŜ na uniknięcie zagroŜenia. Reakcja
WyróŜniamy dwa rodzaje warunkowania: instrumentalna jest reakcją nową, któ-
rej poprzednio nie było w repertuarze
a) warunkowanie klasyczne, behawioralnym danej jednostki. Reakcja
b) warunkowanie instrumentalne. ta utrwala się w wyniku wzmocnienia,
czyli uzyskania kontaktu z bodźcami za-
Warunkowanie klasyczne było przed- spokajającymi pewną potrzebę. PoniewaŜ
miotem obszernych badań Pawiowa (1951), wystąpienie tej reakqi jest narzędziem
który nie tylko opracował róŜne metody albo instrumentem umoŜliwiającym uzy-
warunkowania, lecz takŜe stworzył teo- skanie wzmocnienia, ten rodzaj warun-
rię wyjaśniającą powstawanie odruchów kowania określono mianem warunkowa-
warunkowych. Warunkowanie klasyczne nia instrumentalnego. Tak jak poprzednio
polega na wiązaniu pewnej reakcji z coraz przy warunkowaniu klasycznym organizm
to nowymi rodzajami bodźców. Bodźce, uczył się wykonywać tę samą reakcję
które wcześniej były obojętne, wskutek w odpowiedzi na coraz to nowe bodźce,
współwystępowania z bodźcami nieobo- tak w warunkowaniu instrumentalnym ob-
jętnymi nabywają zdolność wywoływania serwujemy uczenie się nowych sposo-
reakcji, występującej wcześniej w od- bów reagowania w odpowiedzi na pewną
powiedzi na bodźce nieobojętne. Przy- sytuaqę.
kład warunkowania klasycznego przedsta- Czy warunkowanie moŜemy rozpatry-
wiliśmy w ramce 4.8, zawierającej opis wać jako pewną formę pamięci, a więc
eksperymentów Spelta, i osobom zainte- czy moŜemy analizować je w psychologii
resowanym proponujemy ponowne zapo- poznawczej? Odpowiedź ogólna brzmi
znanie się z tymi danymi. Nie ma po- twierdząco, poniewaŜ zarówno pamięć,
trzeby szczegółowego omawiania dobrze jak i warunkowanie są formami reje-
znanych badań nad warunkowaniem kla- strowania, przechowania oraz odtwarzania
sycznym. Dzięki warunkowaniu klasycz- przeszłych doświadczeń. Powstanie od-
nemu bodźce obojętne nabierają funk- ruchu warunkowego to coś, co przypo-
cji sygnalizacyjnej, to jest zapowiadają mina zapamiętywanie. Dopiero po pewnej
z mniejszym lub większym wyprzedze- liczbie skojarzonego wystąpienia bodźca
niem pojawienie się zjawisk waŜnych dla warunkowego i bodźca bezwarunkowego
organizmu. Pozwalają zatem odpowiednio moŜemy mówić o powstaniu zapisu jakie-
wcześnie wykonać odpowiednią reakcję goś doświadczenia. Przechowanie w pa-
adaptacyjną. mięci i przechowanie odruchów warunko-
Warunkowanie instrumentalne, wpro- wych w czasie mają wiele cech wspól-
wadzone do badań psychologicznych przez nych. Analogonem odtwarzania jest ujaw-
1
Zjawiska warunkowania były znane i wykorzystywane wcześniej, dopiero jednak Thorndike i
Pawłów opisali podstawowe rodzaje warunkowania i poddali je systematycznym badaniom.
nianie wytworzonego niegdyś odruchu wstający ślad pamięciowy jest początkowo

warunkowego. bardzo niespecyficzny, a dopiero w miarę
Badacze zajmujący się warunkowaniem kolejnych powtórzeń ulega wzbogaceniu
wykryli wiele zjawisk specyficznych i ty- o pewne informacje specyficzne.
powych tylko dla warunkowania, a trud- RóŜnicowanie jest procesem przeciw-
niej dostrzegalnych na przykład w wy- nym w stosunku do generalizacji. Polega
padku pamięci deklaratywnej. Do zjawisk ono na powiązaniu reakcji tylko i wyłącz-
tych naleŜą między innymi generaliza- nie z bodźcem, po którym następowało
cja i róŜnicowanie. Generalizacja bodźca wzmocnienie. Organizm nie reaguje juŜ
występuje w warunkowaniu klasycznym na bodźce podobne do bodźca właściwego.
i polega na tym, Ŝe obok bodźca wła- MoŜemy zatem powiedzieć, Ŝe ślad pamię-
ściwego równieŜ bodźce do niego po- ciowy został wypracowany ze wszelkimi
dobne zaczynają kojarzyć się z bodźcem szczegółami.
bezwarunkowym. Na przykład w ekspe- Procedury nabywania odruchów wa-
rymencie Spelta (por. ramka 4.8) niena- runkowych, zarówno klasycznych, jak i in-
rodzone dziecko moŜe reagować wzmo-
strumentalnych, zostały szczegółowo opi-
Ŝoną aktywnością ruchową nie tylko po
sane w monografii Hilgarda i Marqu-
odebraniu bodźców związanych z pewną
isa (1968). Mowrer (1971) podjął próbę
częstotliwością drgań widełek stroikowych
stworzenia jednolitej teorii, wyjaśniającej
(przypomnijmy, Ŝe badacz przykładał te
widełki, wydające drgania o określonej zarówno warunkowanie klasyczne, jak i in-
częstotliwości, do brzucha matki), lecz strumentalne. Zainteresowanych Czytelni-
takŜe bodźce wibracyjne o innych często- ków odsyłamy do tych prac. Tu natomiast
tliwościach. Przykładowo, „wytrenowane" skoncentrujemy się na poznawczej inter-
nienarodzone dziecko moŜe zareagować pretacji powstawania odruchów warunko-
na wibracje spowodowane przez pracującą wych. Analiza ta będzie się odnosiła przede
w pobliŜu maszynę, choć nigdy wcze- wszystkim do ludzi, choć zapewne ana-
śniej wibracje tego typu nie kojarzyły się logiczne mechanizmy występują równieŜ
z bodźcem bezwarunkowym. Generaliza- u zwierząt.
cja reakcji polega na tym, Ŝe w czasie Podczas warunkowania klasycznego
warunkowania instrumentalnego pojawia tworzą się reprezentacje skojarzeń między
się nie tylko właściwa reakcja instrumen- róŜnymi bodźcami występującymi w ota-
talna, lecz takŜe reakqe do niej podobne. czającym nas świecie, a w wypadku warun-
Szczur w skrzynce Skinnera uczy się kowania instrumentalnego - reprezentacje
nie tylko naciskać dźwignię, lecz moŜe skojarzeń albo związków między działa-
takŜe naciskać róŜne inne przedmioty, niami i ich konsekwencjami (Rescorla,
choć ta akurat reakcja nie dostarcza mu 1980). UŜywając innej terminologii, mo-
pokarmu. Ŝemy powiedzieć, Ŝe podczas warunkowa-
Podsumowując, generalizacja jest przy- nia uczymy się nowych zaleŜności. Pawłów
kładem uogólnienia czy to wraŜliwości, czy określał te zaleŜności w sposób szcze-
pewnego sposobu reagowania w początko- gólny - mówił, Ŝe bodziec warunkowy
wej fazie nabywania jakiegoś doświadcze- sygnalizuje wystąpienie bodźca bezwarun-
nia. WyraŜając to w terminach psychologii kowego. Wynikałoby stąd, Ŝe uczymy się
poznawczej, moŜemy powiedzieć, Ŝe po- następstwa czasowego albo - szerzej -
PROCESY PAMIĘCIOWE 167
związku czasowego2 między róŜnymi zda- taką tendencję określano w uczony sposób
rzeniami. Faktycznie jednak waŜne są nie jako post hoc ergo propter hoc, czyli po
tyle same konkretne zdarzenia, ile to, polsku jako „po czymś, a więc wsku-
Ŝe występuje następstwo. Bardzo dobrą tek czegoś" (Maruszewski, 1983). Jednak
ilustracją tej tezy jest przywoływany przez oparte na tej zasadzie rozumowanie nie
Baddeleya (1993) stary eksperyment Wic- musi być wcale poprawne, na co juŜ dawno
kensa (1938). Eksperyment ten omawiam zwróci! uwagę Hume: następowanie zja-
w ramce 5.1. wisk po sobie jest warunkiem koniecz-
Przedstawione wyniki sugerują, Ŝe nym do wystąpienia związku przyczyno-
spostrzeganie związku między zdarze- wo-skutkowego, ale nie jest warunkiem
niami moŜe być waŜnym elementem wystarczającym.
warunkowania przede wszystkim u ludzi. Jeszcze inne względy mogą sprawiać,
JednakŜe spostrzeŜenie wspólzmienności Ŝe interpretacja warunkowania jako pro-
wywołuje u ludzi tendencję do traktowania cesu współwyznaczanego przez tworzenie
jej jako wskaźnika czy wręcz dowodu ist- subiektywnej reprezentacji współwystępo-
nienia związku przyczynowo-skutkowego wania zdarzeń prowadzi do rozmaitych
między zdarzeniami. W teorii atrybucji kłopotów:
RAMKA 5.1
Wickens (1938) w swoim ekspery- trycznym, tym razem jednak wzmoc-

mencie badał warunkowanie ucieczki. nienia nie stosowano. Okazało się, Ŝe
Osoba badana proszona była o po- badany nadal odrywał palce od elek-
łoŜenie opuszki palca na elektro- trody; zauwaŜmy, Ŝe tym razem mu-
dzie. Po ekspozycji bodźca obojęt- siał wykonać ruch angaŜujący zupełnie
nego przez elektrodę przepływał prąd inną grupę mięśni aniŜeli w pierwszej
elektryczny, wywołujący u badanego części eksperymentu. Wynika z tego,
słaby szok. Reakcja ucieczki w odpo- Ŝe warunkowaniu podlegają nie tyle
wiedzi na bodziec obojętny pojawiała konkretne ruchy, ile działania prowa-
się bardzo szybko. W drugiej części dzące do pewnego efektu. MoŜliwe
eksperymentu zmieniono nieco proce- jest to tylko wtedy, kiedy jednostka
durę. Badanego proszono o połoŜenie spostrzeŜe następstwo czasowe mię-
grzbietu palca na elektrodzie. Znowu dzy pewnym bodźcem a konsekwen-
eksponowano bodziec obojętny, po- cjami całej moŜliwej klasy ruchów.
przednio wzmacniany prądem elek-
2
Bodziec warunkowy moŜe poprzedzać lub wspólwystępowac z bodźcem bezwarunkowym. Inny
typ związku czasowego, w którym bodziec bezwarunkowy (nieobojętny dla organizmu) poprzedza
bodziec warunkowy, nie prowadzi do powstania odruchu warunkowego.
168 PSfCHOlDGIA POZNANIA
1. Trwale i odporne na wygaszanie od klasyczne i instrumentalne występuje

ruchy warunkowe powstają w wy w ograniczonej liczbie sytuacji i trzeba
padku wzmocnień nieregularnych, to spełnić szczególne warunki, aby udało
jest wtedy, kiedy nie zawsze po re się wytworzyć reakcję instrumentalną
akcji instrumentalnej czy po bodźcu lub odruch warunkowy. Podsumowu-
warunkowym pojawia się bodziec bez jąc, wynika z tego, Ŝe większą rolę
warunkowy (Hilgard, Marąuis, 1968). u człowieka odgrywają reprezentacje
Zjawisko takie doskonale znamy z Ŝy współwystępowania zjawisk oparte na
cia codziennego. Kiedy tylko niektóre ukrytych teoriach niŜ oparte na danych
próby uruchomienia samochodu koń empirycznych. W szczególności odnosi
czą się powodzeniem, wtedy próbu się to do reprezentacji zdarzeń w zło-
jemy dłuŜej i bardziej wytrwale. Teo Ŝonym środowisku społecznym.
retyczną interpretację tego zjawiska
przedstawił Mowrer (1971), twierdząc, Z tego teŜ względu interpretacja wa-
Ŝe przy wzmacnianiu nieregularnym runkowania jako efektu spostrzegania
pojawia się nadzieja. Im bardziej niere współwystępowania zjawisk ze sobą, choć
gularne było wzmacnianie, tym silniej
intelektualnie bardzo atrakcyjna, nie jest
sza nadzieja, Ŝe wzmocnienie w końcu
jednak rozwiązaniem doskonałym. Psycho-
wystąpi.
logia poznawcza, wkraczając na grunt obcej
2. Ludzie w obliczu informacji dotyczą
cych częstości występowania rozma sobie tradyqi badawczej, nie radzi sobie
itych zjawisk mogą wnioskować o kore z wieloma wynikami uzyskanymi w ra-
lacjach tam, gdzie faktycznie ich nie ma mach tej tradycji. JednakŜe dla koncepcji
(Chapman, Chapman, 1967a, 1967b). pamięci interesujące mogą być dane doty-
To wnioskowanie opiera się na pew czące generalizacji i róŜnicowania, a takŜe
nych przeświadczeniach, istniejących wyniki badań nad wzmacnianiem niere-
w systemie wiedzy jednostki zanim gularnym. Te ostatnie wskazują, Ŝe ślady
jeszcze zetknęła się ona z danymi na pamięciowe mogą powstawać nie tylko
temat współwystępowania rozmaitych w sytuacjach przewidywalnych, ale teŜ
zjawisk. W takim wypadku istnieje jednostka moŜe rejestrować właściwości
pewna reprezentaqa poznawcza wspól- sytuacji probabilistycznych. Do tej ostat-
występowania zdarzeń, zanim jeszcze niej sprawy wrócimy później.
zdarzenia te naprawdę ze sobą współ-
wystąpią. Mamy zatem do czynienia 5.1.2.
z dwoma róŜnymi typami reprezenta
Efekt torowania {priming)
cji współwystępowania zjawisk - raz
reprezentacje te są oparte na danych Efekt torowania (pnming) polega na tym,
empirycznych, tak jak to się dzieje Ŝe bodziec pojawiający się wcześniej mo-
w wypadku warunkowania, innym ra dyfikuje poprawność i łatwość rozpo-
zem natomiast oparte są na pewnej znawania albo - szerzej - przetwarza-
ukrytej teorii dotyczącej współwystę nia bodźców pojawiających się później
powania zjawisk (Jennings, Amabile, (Meyer, Schvaneveldt, 1971). Efekt toro-
Ross, 1982). Nisbett i Ross (1980) wania moŜe działać w dwóch kierunkach,
uwaŜają, Ŝe u ludzi warunkowanie to znaczy bodźce wcześniejsze mogą za-
równo ułatwiać, jak i utrudniać identyfika- Efekty torowania nie są dostępne świa-
cję bodźców późniejszych3. Wynika stąd, domości - człowiek nie musi zdawać sobie
Ŝe bodziec wcześniejszy zostawia jakiś sprawy z tego, Ŝe bodziec A wpłynął w ja-
ślad, który zmienia przetwarzanie bodźca kiś sposób na przetwarzanie bodźca B. Co
późniejszego. Te zmiany przetwarzania więcej, efekt torowania występuje nawet
obejmują nie tylko zmiany dostępności wtedy, kiedy bodziec A nie jest dostępny
pewnych bodźców, lecz takŜe zmiany ich świadomości, na przykład kiedy ekspono-
oceny afektywnej (Murphy, Zajonc, 1994; wany jest zbyt krótko, by jednostka mogła
go świadomie zarejestrować.
Ohme, Pochwatko, Błaszczak, 1999a).
Oba rodzaje efektu torowania róŜnią
WyróŜnia się dwa podstawowe rodzaje
się od siebie. Torowanie automatyczne
efektu torowania: ujawnia się wtedy, kiedy odstęp między
bodźcami jest bardzo krótki i nie przekra-
a) Torowanie automatyczne, pojawiające cza kilku sekund (Meyer, Schvaneveldt,
się wtedy, kiedy bodziec poprzedzający Ruddy, 1975), a bodziec poprzedzający ma
i bodziec właściwy nie są ze sobą niewielką wartość informacyjną w sto-
związane. Stwierdzono przykładowo, sunku do bodźca właściwego. Pńming
Ŝe bardzo krótka, tachistoskopowa eks ten określa się mianem automatycznego
pozycja zbioru „xxxxx" ułatwia rozpo zapewne z tego powodu, Ŝe człowiek
znanie (acz minimalnie) słowa „trawa", dysponuje zbyt małą ilością czasu, by
choć bodźce te nie mają ze sobą nic mógł w pełni analizować informacje za-
wspólnego poza liczbą znaków. warte w bodźcu, więc analizuje tylko ich
b) Torowanie strategiczne albo torowanie część.
oparte na oczekiwaniach. Tu występuje Torowanie strategiczne opiera się na
juŜ pewien związek między bodźcem oczekiwaniach wytworzonych przez bo-
poprzedzającym a bodźcem właściwym. dziec poprzedzający i jego efekty mogą
Człowiek na podstawie bodźca poprze ujawniać się po dłuŜszym czasie. W wy-
dzającego moŜe przewidywać bodziec padku materiału werbalnego, którego zna-
czenie semantyczne jednostka zdąŜyła juŜ
właściwy. Przewidywanie pojawia się
przeanalizować, efekty torowania mogą
wtedy, kiedy bodziec poprzedzający
pojawiać się nawet po upływie roku.
jest nadrzędny lub podrzędny w sto Jest to szczególnie wyraźne w sytuacji,
sunku do bodźca właściwego, kiedy jest gdy bodziec właściwy jest powtórzeniem
jego synonimem lub antonimem lub bodźca poprzedzającego. Tego typu efekt
teŜ pozostaje z nim w bardzo silnym ma bardzo duŜe znaczenie dla pamięci
związku skojarzeniowym (na przykład autobiograficznej Gacoby, Dallas, 1981).
„igła - nitka"). Najprostszy przykład to Rok temu podczas zmywania naczyń otrzy-
identyczność bodźca poprzedzającego małem bardzo nieprzyjemną wiadomość,
i właściwego. i od tej pory kaŜdy kontakt z brud-
3
Termin pńming jest róŜnie tłumaczony na język polski. W podręcznikach (na przykład
w Psychologii pod redakcją Strelaua, tom 2) uŜywa się określenia efekt torowania, natomiast
w literaturze specjalistycznej termin pńming czasami w ogóle nie jest tłumaczony, a czasami bywa
przekładany jako „efekt poprzedzania" (Ohme, Pochwatko, Blaszczak, 1999).
170 PWCH01DGIA POZNANIA
nymi naczyniami i ciepłą wodą powoduje 5.1.3.

nawrót nieprzyjemnego stanu emocjonal- Pamięć proceduralna
nego.
Efekty torowania są specyficzne dla Pamięć proceduralna to pamięć róŜnych
modalności, to znaczy torowanie jest umiejętności, jakie jednostka opanowała
silniejsze, gdy bodziec poprzedzający i bo- w ciągu swego Ŝycia. W przeciwień-
dziec właściwy naleŜą do tej samej mo- stwie do zdolności, które opierają się
dalności. Kiedy oba bodźce są słowami, na zadatkach wrodzonych, umiejętności
torowanie jest silniejsze aniŜeli wtedy, gdy są wynikiem uczenia się. Proces uczenia
bodziec poprzedzający jest obrazkiem, się moŜe przebiegać wolniej lub szyb-
a bodziec właściwy słowem. Początkowo ciej, a stopień opanowania i perfekcja
torowanie badano tylko w odniesieniu do rozmaitych umiejętności zaleŜą od ilości
specyficznej kategorii bodźców, a mianowi- treningu. Pamięć proceduralna obejmuje
cie słów. UwaŜano, Ŝe torowanie związane róŜne umiejętności sensomotoryczne, ta-
jest ze zmianami dostępu leksykalnego kie jak umiejętność czytania, pisania, jazdy
(Neely, 1977), natomiast współcześnie na rowerze czy prowadzenia samochodu.
przez torowanie rozumie się znacznie W niektórych z wymienionych umiejęt-
szerszą klasę zjawisk. ności dominują elementy sensoryczne,
Treściowym wyznacznikiem siły pń- jak w wypadku czytania, w innych nato-
mingu jest wieloznaczność bodźców do- miast elementy motoryczne, jak w wy-
cierających do badanego. Gdy bodźce są padku jazdy na rowerze. Oba jednak ro-
jasne i jednoznaczne, wtedy pńming w nie- dzaje elementów współ wy stępują zawsze
wielkim stopniu zmienia ich interpretację. ze sobą, choć zmieszane są w róŜnych
Natomiast gdy bodźce są wieloznaczne, proporcjach.
wtedy zmiana interpretacji moŜe być bar- Czytanie to nie tylko spostrzeganie
dzo duŜa. Ten efekt zosta! wykorzy- zestawów liter, lecz takŜe wykonywanie
stany przy konstruowaniu metod projek- bardzo precyzyjnych ruchów; oko prze-
cyjnych, w których badanemu eksponuje suwa się wzdłuŜ czytanych wierszy w taki
się materiał o wysokim stopniu wielo- sposób, aby po zatrzymaniu się objąć
znaczności (test Rorschacha, TAT, test pierwsze słowo, które znajduje się za
reakcji na frustrację Rosenzweiga). Cha- ostatnim słowem przeczytanym w czasie
rakterystyczne dla jednostki stany emo- ostatniego postoju oczu. Osoby, które wy-
cjonalne czy motywacyjne powodują, Ŝe konują te ruchy w sposób nieprecyzyjny,
łatwiej dostrzega ona w niezbyt wy- „połykają" słowa, co moŜe utrudniać ro-
raźnych fotografiach, szkicowych rysun- zumienie tekstu, a w pewnych wypadkach
kach czy plamach atramentowych rzeczy być przyczyną dysleksji.
związane z jej aktualnym lub względ- Z kolei jazda na rowerze to nie tylko
nie trwałym stanem. Interpretacja pro- wykonywanie złoŜonych czynności moto-
jekcji w terminach efektu torowania (to- rycznych, lecz takŜe odbieranie bodźców
rowania strategicznego!) winna ułatwić ze środowiska. Spróbujmy jazdy na ro-
psychologom osobowości i psychologom werze bez kontroli wzroku. Zadanie to
klinicznym zrozumienie zjawiska, na któ- najlepiej wykonywać na trawie. Bardzo
rym opiera się wiele metod diagnostycz- trudno utrzymać równowagę, nie mówiąc
nych. o tym, Ŝe łatwo w coś wjechać.
PROCESY MMIĘCIOWE 171
Dla pamięci proceduralnej charaktery- uczyłem się pisać na komputerze, mu-

styczna jest pewna sztywność oraz uza- siałem opanować połoŜenie poszczegól-
leŜnienie od kontekstu. Jeśli kiedyś na- nych klawiszy. Poszukiwanie poszczegól-
uczyliśmy się jeździć na rowerze i przez nych klawiszy opierało się początkowo
wiele lat nie korzystaliśmy z tej umiejęt- na tak zwanej „metodzie biblijnej" („szu-
ności, to umiejętność ta pozostaje w stanie kajcie, a znajdziecie"). Odkąd osiągnąłem
nienaruszonym. Analogicznie przedstawia pewien poziom biegłości, to nie potrafię
się sprawa ze skomplikowanymi krokami powiedzieć, w którym rzędzie jest litera
tanecznymi, które nagle przypominają się „b", „wiem" natomiast, którym palcem
na przykład wtedy, kiedy usłyszymy sta- powinienem celować w miejsce tej litery.
rego, poczciwego twista. Umiejętności te Natomiast w początkowej fazie uczenia się
potrafimy ujawniać tylko w bardzo spe- wiedziałem, Ŝe klawisz z tą literą znajduje
cyficznych sytuacjach - nie potrafimy na się w środkowej części dolnego rzędu
przykład jeździć na rowerze w basenie klawiszy. Skoro juŜ biegle opanowałem
kąpielowym, mimo Ŝe dobrze opanowa- pisanie na komputerze, moje palce wiedzą,
liśmy tę sztukę w odniesieniu do zwy-
w którym miejscu klawiatury szukać tej
kłej drogi. UŜywając innej terminologii,
litery. Co więcej, umiem juŜ pisać po-
zaczerpniętej z teorii uczenia się, mo-
szczególne słowa, a nie poszukuję poje-
Ŝemy stwierdzić, Ŝe występuje tu bar-
dynczych liter - obecnie połoŜenie litery
dzo niewielki transfer, czyli przenoszenie
umiejętności opanowanej w jednej dzie- odtwarzane jest na podstawie zbioru liter
dzinie do innej dziedziny. Sprawa trans- i ruchów, jakie musiałem wykonać, by
feru jest jednak przedmiotem dyskusji, napisać początkową część słowa zawiera-
poniewaŜ proste umiejętności sensomo- jącego „b".
toryczne, takie jak jazda na rowerze, Dla umiejętności proceduralnych cha-
wykazują niewielki stopień transferu na rakterystyczna jest znaczna odporność na
inne sytuacje. Natomiast ogólne umiejęt- amnezję. Clive Wearing, którego przypa-
ności poznawcze, takie jak pewne sposoby dek cytowaliśmy na początku rozdziału
myślenia, mogą być przenoszone z jed- 4, utracił niemal całkowicie całą swoją
nej sytuacji do innej. Bardzo wyraźnie wiedzę muzykologiczną, nie potrafił takŜe
widać to w wypadku twórczości, która zapamiętywać róŜnych informacji w Ŝyciu
bardzo często opiera się na przeniesieniu codziennym, natomiast zachował umie-
sposobu myślenia wypracowanego w jed- jętność gry na pianinie czy umiejętność
nej dziedzinie do innej dziedziny (Nęcka, dyrygowania. Wynikałoby stąd, Ŝe za umie-
1995). jętności proceduralne mogą być odpowie-
Powstawanie umiejętności procedural- dzialne specyficzne struktury mózgowe,
nych opisuje i wyjaśnia teoria Andersona inne niŜ te, które rejestrują dane deklara-
(1987), określana mianem Teorii Adapta- tywne.
cyjnej Kontroli Myśli. Anderson uwaŜa, Ŝe
w początkowej fazie uczenia się człowiek
najpierw przyswaja sobie wiedzę o charak- 5.1.4. Habituacja i
terze deklaratywnym. Wiedza ta w miarę sensytyzacja
treningu automatyzuje się i zostaje prze- Ostatnią formą pamięci niedeklaratywnej
niesiona do pamięci proceduralnej. Kiedy jest habituacja oraz jej przeciwieństwo
- sensytyzacja, czyli uwraŜliwienie. Habi- Oba te procesy ściśle współdziałają

tuacja polega na zmniejszeniu ilości uwagi ze sobą i są odpowiedzialne za ewolucję
poświęcanej na analizę bodźców znanych, naszej pamięci. Gdy dominuje habituacja,
które wcześniej pojawiły się w otocze- istnieją małe szansę na to, Ŝe jednostka
niu jednostki. Wymaga więc ona porów- wprowadzi nowe informacje do pamięci,
nywania aktualnie napływających bodź- kiedy zaś przewaŜa sensytyzacja, pamięć
ców ze śladami uprzednich doświadczeń. ma szansę na szybszą modyfikację swej
Kiedy są one identyczne, jednostka moŜe zawartości. Warto jeszcze podkreślić, Ŝe
tym bodźcom poświęcać mniej zasobów habituacja jest procesem róŜnym od ad-
poznawczych, co zapewnia naszemu po- aptacji sensorycznej. O ile adaptacja jest
znaniu znaczną ekonomiczność. Przeci- procesem automatycznym, który nie pod-
wieństwem procesu habituacji jest sen- lega świadomej kontroli, to nad habituacja
sytyzacja albo uwraŜliwienie. Polega ona moŜna pewną kontrolę sprawować. Kiedy
na zwiększeniu ilości uwagi poświęcanej w czasie pisania tego tekstu z kompaktu
bodźcom, które róŜnią się od bodźców, płynie muzyka z Prostej historii, to mogę
jakie jednostka uprzednio zarejestrowała traktować ją jako bodziec znajdujący się
w pamięci. Czasami wystarczy niewielka w tle, który mi nie przeszkadza. W do-
róŜnica, by jakiś bodziec przykuł naszą wolnym momencie mogę jednak oderwać
uwagę i wywotal uwraŜliwienie (Stern- się od pisania, by posłuchać ulubionego,
berg, 1996). dobrze znanego fragmentu.
5.2. Pamięć deklaratywna

5.2.1. Pamięć Pamięć semantyczną traktuje się jako
semantyczna sieć semantyczną. Sieć ta złoŜona jest
z węzłów oraz połączeń między nimi. Wę-
Pamięć semantyczną omówiliśmy podczas zły to poszczególne pojęcia, a połączenia
analizy koncepcji Tulvinga (par. 4.3.2.). między nimi to relacje między pojęciami.
Pamięć ta wymaga znajomości języka, Model ten uwzględnia dwojakiego rodzaju
dzięki czemu potrafimy przechowywać relacje: relacje przynaleŜności do klasy
róŜne treści dotyczące świata, jak teŜ nadrzędnej (jest to na przykład relacja
- w ograniczonym zakresie - treści doty- stwierdzająca, Ŝe „pies jest ssakiem") oraz
czące nas samych. Spośród róŜnych mo- relacje o charakterze predykatywnym. Ten
deli pamięci semantycznej przedstawione ostatni rodzaj relacji określa związek mię-
zostaną modele sieci semantycznych. Wy- dzy jakimś obiektem, określanym przez
wodzą się one z tradycji asocjacjoni- pojęcie, a właściwościami tego obiektu (na
stycznej. Aby uprzystępnić ten sposób przykład „pies szczeka" albo „pies macha
myślenia o pamięci semantycznej, wyjdę ogonem, kiedy się cieszy"). Przykład ta-
od klasycznej propozyq'i Collinsa i Qu- kiej sieci przedstawia rycina 5.1.
iliana (1969), a potem przedstawię nowsze W tym modelu zawarto informacje do-
modyfikacje. tyczące dziedziny o bardzo dobrym upo-
RYCINA 5.1 Uproszczona wersja sieci poznawczej, zbliŜona do sieci wykorzystywanej w badaniach
Coliinsa i Quiliana (1969)
W podwójnych ramkach umieszczono węzty, natomiast w ramkach pojedynczych - właściwości cechujące obiekty. Linie
ciągle określają relacje między kategoriami (relacja przynaleŜności do kategorii nadrzędnej, czyli na przykład „kanarek jest
ptakiem"), natomiast linie przerywane - relacje między pojęciami (węzłami) a właściwościami cechującymi obiekty
oznaczane przez te pojęcia (na przykład .kanarek śpiewa").
rządkowaniu - jest to fragment systema- nowali sieciami semantycznymi, choć

tyki biologicznej. Nie jest to systematyka wykryte w badaniach efekty mogą być
w sensie naukowym, ale jej potoczny wyjaśniane za pomocą innej konstrukcji
odpowiednik. Autorzy modelu załoŜyli, Ŝe intelektualnej. Z punktu widzenia me-
w sieci semantycznej występują dwa ro- todologii model sieci semantycznej jest
dzaje relaq'i (por. ryc. 5.1). modelem instrumentalistycznym.
Model ten cechuje się następującymi b) Sieć semantyczna ma charakter hierar
właściwościami: chiczny, to jest zawiera pojęcia o róŜ
nym stopniu ogólności, a takŜe cechy
a) Model nie ma interpretacji realistycz-
charakteryzujące te pojęcia.
nej, to jest struktura sieci jest tylko
i wyłącznie pewnym modelem inte- c) Sieć jest tak zbudowana, by zapew
lektualnym, natomiast w mózgu fak- niała ekonomię poznawczą. Oznacza
tycznie nie moŜna znaleźć takich sieci. to, Ŝe cechy charakteryzują kategorię
Nie moŜna podać neuropsychologicznej tylko na danym poziomie ogólności.
interpretacji takiego modelu. Ludzie Jeśli zatem na poziomie „pies" znaj
zachowują się tak, jak gdyby dyspo- duje się cecha „szczeka", inne wła-
174 PSYCHOIDGtA POZNANIA
ściwości charakteryzują tę kategorię ciowy byłby bardzo nieekonomiczny

pośrednio, na podstawie przynaleŜno- - ta sama informacja byłaby powie-
ści na przykład do kategorii „zwierzę" lana w wielu miejscach tego sys-
(pies, poniewaŜ jest zwierzęciem, ma temu.
zdolność oddychania). Gdyby ta infor-
macja o zdolności oddychania była „za- Badania, które dostarczyły potwier-
pisana" w charakterystyce psa, kota, dzenia dla tego modelu, zamieszczono
ryby lub wróbla, to system pamię- w ramce 5.2.
RAMKA 5.2
Badania przeprowadzone przez tyczy pytanie. W wypadku pytania

Collinsa i Quiliana opierały się na drugiego nie znajdzie potrzebnej in-
pomiarze czasu decyzji semantycznej. formacji na danym poziomie hierarchii
Badanym pokazywano zdania - za- i musi jej szukać dalej. Znajduje ją na
równo prawdziwe, jak i fałszywe - pro- poziomie wyŜszym, ale to oczywiście
sząc o określenie ich prawdziwości. pochłania trochę więcej czasu. Wresz-
Zdania te dotyczyły właściwości zlo- cie w wypadku pytania pierwszego
kalizowanych na róŜnych piętrach hie- potrzebnej informacji nie ma ani na
rarchii, a takŜe przynaleŜności danego poziomie „kanarek", ani na poziomie
pojęcia do zakresu innego pojęcia (na „ptak". Po to, by odpowiedzieć na
przykład, czy pies jest płazem). Po- to pytanie, trzeba wejść na poziom
niŜej przedstawiamy dane dotyczące „zwierzę". Winno to zabrać jeszcze
związku między pojęciami i ich wła- więcej czasu. Wyniki eksperymentu
ściwościami. Wymagało to od bada- dokładnie potwierdziły to oczekiwa-
nych wydobycia informacji z pamięci nie: średni czas odpowiedzi na pytanie
semantycznej. ZałóŜmy, Ŝe w badaniu 1. wynosił 1460 msek, na pytanie
zadano trzy następujące pytania: 2. - 1385 msek, na pytanie 3. -
1310 msek. ZauwaŜmy tu jedną bar
1) Czy kanarek je?
dzo interesującą rzecz - kiedy badani
2) Czy kanarek lata?
przechodzili do weryfikowania zdania
3) Czy kanarek jest Ŝółty?
odnoszącego się do wyŜszego poziomu
ZauwaŜmy, Ŝe aby odpowiedzieć na hierarchii, czas reakqi wydłuŜał się
te pytania, człowiek musi przebywać o 75 msek. Wynikałoby stąd, Ŝe na
coraz krótszą drogę w obrębie sieci analizowanie jednego poziomu hierar
semantycznej (por. ryc. 5.1). Przy od- chii badani potrzebowali właśnie 75
powiadaniu na pytanie trzecie infor- msek. Gdyby sieć semantyczna miała
macja znajdowana jest bardzo szybko, inną budowę, na przykład właściwości
poniewaŜ badany nie musi opuszczać kategorii nadrzędnej byłyby powielane
tego poziomu hierarchii, której dona poziomach niŜszych, wtedy bar-
RAMKA 5.2 cd.

dzo trudno byioby wyjaśnić uzyskane nadal moŜna wyjaśnić za pomocą me-
wyniki. tafory drogi: droga łącząca poszcze-
Podobny układ wyników uzyskano gólne pojęcia na róŜnych poziomach
dla twierdzeń odnoszących się do ogólności jest krótsza aniŜeli droga,
przynaleŜności kategorialnej. Najszyb- jaką trzeba przebyć, aby sprawdzić,
ciej określano prawdziwość zdania czy pewna cecha charakteryzuje poję-
„Kanarek jest kanarkiem", co jest cie na jednym z wyŜszych poziomów
trywialne, nieco więcej czasu zabie- hierarchii. Konkretnie mówiąc, droga
rała weryfikacja prawdziwości zda- między pojęciami „kanarek" i „zwie-
nia „Kanarek jest ptakiem", a rela- rzę" jest krótsza aniŜeli droga między
tywnie najdłuŜej trwała weryfikacja właściwościami „Ŝółty" i „je" (pojęcie
zdania „Kanarek jest zwierzęciem". właściwości rozumiane jest tu bardzo
Jednocześnie wszystkie czasy były szeroko - właściwościami są nie tylko
nieco krótsze od odpowiednich cza- pewne cechy, ale i czynności wykony-
sów dotyczących wydobywania infor- wane przez obiekty będące przedsta-
macji o cechach na kolejnych pię- wicielami pojęć na róŜnych poziomach
trach sieci semantycznej. Wynik ten hierarchii.
Model ten rodził jednak pewne trud- Poza tym okazało się, Ŝe ten sam zbiór
ności. Najpierw zwrócimy uwagę na dwie danych moŜna wyjaśnić, odwołując się do
trudności teoretyczne. Po pierwsze, w mo- nieco innej koncepcji. Smith, Shoben i Rips
delu tym zakładano, Ŝe cała ludzka wie- (1974) twierdzą, Ŝe proces podejmowa-
dza ma charakter taksonomiczny. Skąd- nia decyzji oparty jest na porównywaniu
inąd wiemy, Ŝe są takie dziedziny, które zbiorów cech charakteryzujących pojęcia.
nie muszą być tak dobrze usystematy- Cechy te występują w róŜnym nasileniu,
zowane jak wiedza biologiczna. Stwier- a poniewaŜ są one niezaleŜne od siebie,
dzono na przykład, Ŝe potoczna wiedza tworzą wielowymiarowy układ współrzęd-
na temat innych ludzi jest dość słabo nych, w którego obrębie moŜna umiesz-
uporządkowana. Po drugie, ogranicza się czać poszczególne obiekty, będące egzem-
tu w znacznym stopniu bogactwo relacji plarzami róŜnych pojęć. Badania wykazały,
między węzłami. W istocie rzeczy do- Ŝe kategoria „zwierzęta" moŜe zostać opi-
puszcza się tutaj jedynie relaq"e przy- sana za pomocą trzech wymiarów: wiel-
naleŜności do kategorii nadrzędnej albo kości, stopnia uczłowieczenia oraz stopnia
zawierania w sobie kategorii podrzęd- drapieŜności. Wymiary te przedstawiamy
nej oraz relaqe wynikające z posiadania na rycinie 5.2. ZałóŜmy, Ŝe interesuje
cech przez obiekty znajdujące się na róŜ- nas porównanie szybkości podejmowania
nych poziomach hierarchii. Kanarek oddy- decyzji semantycznej dotyczącej kanarka
cha, poniewaŜ jest zwierzęciem, a cecha i rekina. Oba te gatunki lokujemy w ob-
„oddycha" zapisana jest na poziomie rębie właściwości cechujących kategorię
„zwierzę". „zwierzę".
stopień
uczłowieczenia
RYCINA 5.2 Wymiary kategorii „zwierzęta": wielkość, drapieŜność oraz stopień uczłowieczenia
Literą a oznaczono kanarka, literą b zaś rekina. Najbardziej typowe zwierzę znajduje się w punkcie przecięcia wymiarów
kategorii, czyli w miejscu, w którym oś pionowa przecina środek płaszczyzny zdefiniowanej przez dwa pozostałe wymiary.
Gdy podejmujemy decyzję, czy kanarek a poza tym wymiary te nie muszą być
i rekin są zwierzętami, określamy stopień względem siebie prostopadłe (czyli nie
ich podobieństwa. Jak wynika z ryciny 5.2, muszą być od siebie niezaleŜne); co więcej,
oba gatunki są tak samo „uczłowieczone", wymiary mogą być uporządkowane hie-
ale rekin jest większy i bardziej drapieŜny. rarchicznie. Na przykład wymiar „porusza
Gdybyśmy w tym układzie współrzędnych się" zawiera w sobie wymiar „lata".
umieścili drozda, to znajdowałby się on Ogólna metafora podróŜy w sieci
bardzo blisko kanarka. RóŜnica w czasach semantycznej była chętnie wykorzysty-
podejmowania decyzji przy udzielaniu od- wana przez innych badaczy. Przedstawione
powiedzi na pytania: „Czy kanarek jest uprzednio modele starano się ulepszyć
zwierzęciem" i „Czy drozd jest zwierzę- tak, by moŜna było za ich pomocą wyja-
ciem", jest znacznie mniejsza od róŜnicy śnić więcej danych empirycznych niŜ przy
w czasach udzielania odpowiedzi na py- uŜyciu wcześniejszych modeli. Szczególne
tania: „Czy kanarek jest zwierzęciem" miejsce wśród tych poprawionych modeli
i „Czy rekin jest zwierzęciem". Ten model sieci semantycznych zajmują modele roz-
- w przeciwieństwie do modelu Collinsa przestrzeniającego się pobudzenia. Konty-
i Quiliana - nie wymaga hierarchicznego nuują one ogólny pomysł, Ŝe pobudzenie
uporządkowania sieci semantycznej. Jest jednego węzła (czyli pojęcia) w sieci po-
zatem modelem bardziej ogólnym i moŜe woduje pojawienie się pobudzenia wśród
być wykorzystywany tam, gdzie nie ist- węzłów sąsiednich. Im bliŜej połoŜone
nieją jasne reguły taksonomicznego po- są węzły sąsiednie, tym silniejsze będzie
rządkowania kategorii. ich pobudzenie. Do węzłów odległych do-
Oba przedstawione modele nie wyja- ciera pobudzenie znacznie osłabione. W tej
śniają tego, jak przechowywana jest cała koncepcji nie określa się juŜ dokładnie
wiedza zakodowana za pomocą języka. charakteru relacji między węzłami - mówi
Zbiór wymiarów opisujących wszystkie się jedynie o bliskości semantycznej (czyli
wykorzystywane przez nas pojęcia jest bliskości znaczenia) lub o bliskości skoja-
nieporównanie bardziej skomplikowany, rzeniowej.
RAMKA 5.3
Badanym pokazywano zbiory „chłeb" i „autor"). Wynika stąd, Ŝe

liter, prosząc o podjęcie decyzji, czy aktywacja, która pojawia się po ode-
d an y zb iór jest sło wem (n a p r zy - braniu jednego słowa, rozprzestrzenia
kład „chleb"), czy teŜ nie jest sło- się i ułatwia rozpoznanie słów o zbli-
wem (na przykład „mlynh"). Poka- Ŝonym znaczeniu. Eksperyment ten
zywano jednocześnie dwa zbiory li- uznaje się za pierwszą demonstrację
ter, umieszczone jeden nad drugim. efektu torowania (primingu), o któ-
Okazało się, Ŝe gdy parę stanowiły rym pisaliśmy wcześniej. Badania nad
dwa słowa bliskie semantycznie (na efektem torowania sugerują równieŜ,
przykład „chleb" i „bułka"), decyzja Ŝe moŜna u człowieka pobudzać okre-
podejmowana była szybciej niŜ w wy- ślone fragmenty pamięci w sposób
padku , kiedy par ę stan o wiło sło wo pośredni, poprzez aktywizację węzłów
i losowy ciąg liter (na przykład „chleb" sąsiednich, bez konieczności pobudza-
i „mlynh") lub dwa słowa zupełnie nia węzła właściwego, o który chodzi
ze sobą niepowiązane (na przykład badaczowi.
Efekty rozprzestrzeniania się pobudze- z klasycznym modelem Collinsa i Qu-

nia obrazuje eksperyment Meyera i Schva- iliana, przeanalizujemy przykład empi-
nevendta (1971). Eksperyment ten przed- ryczny. Wyobraźmy teraz sobie, Ŝe mamy
stawiamy w ramce 5.3. do czynienia z siecią podobną do tej,
Aby dokładniej zrozumieć efekt roz- która była przedmiotem zainteresowa-
przestrzeniania się pobudzenia i to, co nia Collinsa i Quih ana (1969). Wyci-
nowego wnosi koncepcja zakładająca wy- nek takiej sieci przedstawiono na ryci-
stępowanie tego efektu w porównaniu nie 5.3.
zwierzęta
ssaki ryby
psy koty świnie rekiny śledzie
pudle kundle persy dachówce
RYCINA 5.3 Sieć semantyczna obejmująca wyłącznie relacje między pojęciami

Zgodnie z modelem Collinsa i Quiliana szej rozbudowy modelu rozprzestrzeniania

czas weryfikacji twierdzenia „Pudel jest się pobudzenia.
zwierzęciem" powinien być dłuŜszy niŜ Collins i Loftus uwaŜają, Ŝe połącze-
czas weryfikacji twierdzenia „Pies jest ssa- nia między węzłami w sieci mogą obej-
kiem". Weryfikacja pierwszego twierdze- mować bardzo róŜnorodne relacje. Są to
nia wymaga przejścia przez trzy poziomy nie tylko relacje zawierania się w klasie
hierarchii, natomiast weryfikacja drugiego nadrzędnej czy relacje posiadania pewnych
- tylko jednego poziomu. Zatem dfuŜ- właściwości, lecz takŜe relacje bliskości
szą drogę naleŜy przebyć w pierwszym semantycznej oraz wiele innych relacji.
wypadku. Tymczasem dane empiryczne W opisywanym wcześniej wypadku wy-
nie potwierdzają hipotezy o takiej róŜnicy niki moŜna wyjaśnić za pomocą relacji
w czasach weryfikacji. RównieŜ intuicja bliskości asocjacyjnej. Aby zrozumieć, na
wskazuje, Ŝe łatwiej jest sprawdzić praw- czym polega bliskość asocjacyjna, odwo-
dziwość twierdzenia „Pudel jest zwierzę- łam się do przykładu. Fragment mojej
ciem" niŜ twierdzenia „Pies jest ssakiem". osobistej sieci semantycznej przedstawia
To skłoniło Collinsa i Loftus (1975) do dal- rycina 5.4.
RYCINA 5.4 Fragment sieci semantycznej autora
Lumpi to imię pudla. Unią podwójną oznaczono relację zawierania się w kategorii nadrzędnej, linią pojedynczą - relacje
posiadania pewnych właściwości („Pudel jest czarny"; „Kominiarz jest czarny"), natomiast linią przerywaną relacje
bliskości asocjacyjnej. Pies kojarzy mi się z kotem, poniewaŜ z jednej strony są to zwierzęta domowe, z drugiej
natomiast naturalni przeciwnicy; kot kojarzy mi się z kominiarzem na zasadzie przeciwieństw - kot przynosi pecha, zaś
kominiarz szczęście, co w moim doświadczeniu wiązato się zwykle z nadejściem przekazu pocztowego rzędu kilku
złotych.
PROCEST PAMIĘCIOWE 179
Collins i Loftus zwracają uwagę na to, ficznej; mogę teŜ przypominać sobie, Ŝe
Ŝe model rozprzestrzeniania się pobudze- w latach pięćdziesiątych Zbigniew Pietrzy-
nia wyjaśnia zaleŜności, które wydawały kowski stoczył walkę bokserską z Lasb
się anomaliami w świetle wcześniejszych Pappem, którą wygrał i podczas której
propozyqi teoretycznych (vide opisywana był na deskach. To juŜ nie jest moja
wcześniej róŜnica między czasami spraw- osobista przeszłość, ale pewne zdarzenie,
dzania prawdziwości twierdzeń „Pudel jest które niegdyś nastąpiło i miało swój dra-
zwierzęciem" i „Pies jest ssakiem"). Na matyczny przebieg.
przedstawionym wykresie odległości sko- Reprezentacje zdarzeń przechowywane
jarzeniowe mogą róŜnić się od odległości, w naszej pamięci winny odzwierciedlać
jakie wynikałyby z modelu Collinsa i Qu- następujące właściwości zdarzeń:
iliana. Poza tym sieć semantyczna nie musi
być siecią rozmieszczoną na płaszczyź- 1) Uporządkowanie elementów składają
nie, czyli siecią dwuwymiarową, ale moŜe cych się na zdarzenie w czasie. Kon
być siecią wielowymiarową. Przykład sieci stytutywną właściwością zdarzeń jest
trójwymiarowej zamieszczono na rycinie ich rozciągłość w czasie a zmiana ko
lejności elementów zdarzenia moŜe dać
5.2, ale przecieŜ sieci, jakimi się posługu-
w efekcie inne zdarzenie (na przykład
jemy, mogą mieć więcej niŜ trzy wymiary.
wpisywanie oceny do indeksu przed
MoŜna wtedy tak rozmieścić węzły tej
rozpoczęciem egzaminu moŜe spowo
sieci, Ŝe moŜliwe stanie się odwzorowanie
dować, Ŝe zdarzenie „egzamin" staje
róŜnic w czasach określenia prawdziwości się zdarzeniem „oszustwo", „korupcja"
róŜnych twierdzeń. Pamiętać naleŜy jed- i tak dalej).
nak o tym, Ŝe przy większej niŜ trzy liczbie 2) Relacje przyczynowo-skutkowe mię
wymiarów niemoŜliwe będzie graficzne dzy elementami zdarzenia. WaŜne jest
przedstawienie takiej sieci. nie tylko to, co następowało po czym,
lecz takŜe to, co zostało wywołane
5.2.2. przez co. Jeśli zatem po spotkaniu
Pamięć epizodyczna - pewnej osoby zamiast wymiany uprzej
organizacja informacji mości nastąpiła wymiana nieuprzejmo-
ści, staramy się stwierdzić, co ją spo
Pamięć epizodyczną omawialiśmy w pa- wodowało. Powody czy motywy takiej
ragrafie 4.3.2., kiedy przedstawiana była wymiany mogą tkwić nie tylko w sytu
koncepcja Tulvinga. Pamięć epizodyczna acji zewnętrznej, lecz takŜe w osobach
jest pamięcią zdarzeń, przy czym wyod- uczestniczących w tej wymianie. Osoba
rębnioną jej część stanowi pamięć auto- A mogła celowo dokuczać osobie B.
biograficzna. Odnosi się ona do tych zda- 3) Charakter hierarchiczny. Poszczególne
rzeń, które wystąpiły w osobistej historii zdarzenia łączą się ze sobą w struk
jednostki, natomiast pamięć epizodyczna tury hierarchiczne. Organizacja hierar
odnosi się do wszystkich zdarzeń z prze- chiczna jest niezbędna, gdyŜ samo upo
szłości. Mogę na przykład przypominać rządkowanie oparte na kolejności po
sobie własne przeŜycia, które towarzy- chłaniałoby olbrzymie zasoby pamięci.
szyły pójściu do szkoły, i ten fragment Przeanalizujmy abstrakcyjny przykład
wspomnień naleŜy do pamięci autobiogra- historii złoŜonej z sześciu elemen-
180 PSfCHOWGIA POZNANIA
tów. Te sześć elementów moŜna upo- sprawca

rządkować na 6! sposobów, czyli jest
to 1x2x3x4x5x6 — 720 sposobów.
Uporządkowanie hierarchiczne pozwala
efektywnie wykorzystać nasze ograni- adresat
czone zasoby pamięciowe (Maruszew- czynność
ski, w druku a). Organizacja hierar-
chiczna moŜe odwoływać się do ram RYCINA 5.5 Schemat ilustrujący sieć semantyczną
tworzącą reprezentację zdarzenia
czasowych, określanych za pomocą „Janek pocałował Marysię"
pewnej skali czasu o jednostkach róŜ-
nej wielkości: dni, tygodnie, miesiące, Czynność jest centralnym elementem zdarzenia.
pory roku, lata. MoŜe to być skala Sprawca zdarzenia oraz adresat są zmiennymi (ktoś
odwołująca się do okresów Ŝycia (okres inny mógł pocałować kogoś innego), dlatego teŜ na
rysunku umieszczono je w nawiasach ostrych. Relacja
początku studiów, okres trudów wycho- między pojęciami określana jest przez czasownik
wania dzieci i tak dalej). odnoszący się do pewnej czynności.
Pamięć epizodyczna moŜe posługiwać

się sieciami semantycznymi, ale sieci te
są bardziej skomplikowane aniŜeli kla-
syczne sieci Collinsa i Quiliana (1969).
Szczegółowo omówię sformułowaną przez
Rumelharta i Normana (1975) koncepcję
pamięci epizodów, zwracając szczególną
uwagę na pewne typy epizodów, które
umknęły uwadze autorów tej koncepcji.
W końcowej części paragrafu 5.2.1. stwier- obiekt
dziliśmy, Ŝe nowsze wersje modeli sieci
RYCINA 5.6 Reprezentacja zdarzenia „Janek
semantycznych dopuszczają róŜne typy dat kwiaty Marysi"
relacji między węzłami. W wypadku naj- Obok sprawcy i adresata czynności pojawia się
prostszego zdarzenia mamy do czynienia obiekt. Obiekt jest równieŜ zmienną, poniewaŜ Janek
z sytuacją, w której występuje działanie mógł dać Marysi bilet na SWnga, pierścionek czy ptytę
(element centralny), które łączy sprawcę kompaktową.
oraz adresata tego działania. Na ryci-
nie 5.5 przedstawiono prostą sieć opisy-
waną przez model Rumelharta i Normana Schemat ten unaocznia nam raz jesz-
(1975). cze, Ŝe podstawowym elementem sieci
Zdarzenie przedstawione na rycinie 5.5 jest czynność. Aby zrozumieć zdarzenie,
jest zdarzeniem najprostszym, poniewaŜ musimy dysponować danymi pochodzą-
obejmuje tylko sprawcę, adresata (w na- cymi zarówno z pamięci semantycznej,
szym wypadku adresatkę) oraz samą czyn- jak i z pamięci epizodycznej. W przed-
ność. Nieco bardziej złoŜona sytuacja wy- stawionym przykładzie musimy wiedzieć,
stępuje wtedy, kiedy w grę wchodzi jesz- Ŝe kwiaty są roślinami ozdobnymi. Wy-
cze pewien obiekt. Sytuację taką przedsta- obraźmy sobie, jak przedstawiałoby się
wiono na rycinie 5.6. opisane zdarzenie, gdyby Janek dał Marysi
jakąkolwiek roślinę, na przykład pokrzywę
lub baobab. Musimy takŜe uwzględnić to, dwojenie, poniewaŜ człowiek robi coś,
Ŝe Janek i Marysia są przedstawicielami z czym potem musi walczyć. MoŜna to
odmiennych pici. Gdyby w tym zdarzeniu zrozumieć tylko wtedy, kiedy przyjmiemy,
występowało dwóch męŜczyzn, wydawa- Ŝe jedna część bohatera przykładu two-
łoby się nam ono dość dziwne. rzy myśli, z którymi walczy jego druga
Opisane zdarzenia są zdarzeniami dość część. Z przypadkami tego typu moŜemy
prostymi, które moŜna łatwo przedstawić spotkać się dość często. Niekiedy są one
za pomocą takich schematów. Sprawa kom- jednak źródłem powaŜnych trudności ad-
plikuje się w wypadku takich zdarzeń, aptacyjnych - osoby, które przeŜyły silną
jak na przykład „Grzegorz bił się z my- traumę, przejawiają zjawiska dysocjacyjne:
ślami". Czynność, o której jest mowa, ich system psychiczny dzieli się na dwie
jest czynnością ukierunkowaną na samego niezaleŜne części, które podejmują dzia-
sprawcę. Sieć obrazującą takie zdarzenie łanie pozostające ze sobą w znacznym
przedstawia rycina 5.7. konflikcie.
Pamięć epizodyczna jest takŜe uporząd-
sprawca czynność adresat kowana hierarchicznie. Wróćmy do przy-
kładu zdarzenia analizowanego wcześniej
- „Janek dał kwiaty Marysi". Zdarzenie
to razem z innymi („Janek wita Mary-
się", „Janek idzie z Marysią na kawę",
„Janek Ŝegna Marysię") tworzą epizod
Rycina 5.7 Sieć semantyczna obrazująca zdarzenie zwany „Randką". Epizod „Randka" wcho-
„Grzegorz bił się z myślami"
dzi w skład struktury wyŜszego rzędu,
jakim jest „Chodzenie ze sobą". Do tej
struktury poza „Randką" naleŜą „Kłót-
Sytuacja przedstawiona na rycinie 5.7 nia", „Pojednanie", „Zawarcie znajomo-
jest interesująca z dwóch powodów. Po ści" i tak dalej. Poszczególne elementy
pierwsze, czynność, o której mowa, jest wchodzące w skład tej struktury mogą
czynnością psychiczną, w związku z tym powtarzać się wielokrotnie (na przykład
nie moŜna tu mówić o jakimś obiekcie, „Kłótnia" czy „Pojednanie"), inne są epi-
za którego pomocą realizowana byłaby ta zodami pojedynczymi (na przykład „Za-
warcie znajomości"). „Chodzenie ze sobą"
czynność. Po drugie, czynność Grzegorza
jest elementem ogólniejszej struktury,
skierowana jest na własne myśli, czyli
którą moŜemy określić jako „Relacje inter-
faktycznie zarówno sprawcą, jak i adre-
personalne".
satem jest ta sama osoba. MoŜna powie-
Warto jednak zauwaŜyć, Ŝe w tej kon-
dzieć, Ŝe to twierdzenie naleŜy traktować cepcji hierarchiczność nie ma juŜ tak
dosłownie, Ŝe chodzi o walkę z myślami, uporządkowanego charakteru, jak to się
a nie ze sobą. JednakŜe myśli, z któ- działo w wypadku sieci semantycznych
rymi walczy bohater tego przykładu, są opisywanych przez Collinsa i Quiliana. Na
jego własnymi myślami; mówiąc inaczej, przykład w systemie poznawczym innej
tworzy on myśli, z którymi sam musi osoby epizod „Randka" moŜe wchodzić
walczyć. Wyraźnie widać tu pewne roz- w skład ogólniejszej struktury pod nazwą
„Podboje", a do tej struktury mogą takŜe
182 PSiCHOWGiA POZNANIA
wchodzić zwycięstwa w zawodach sporto- tość pamięci epizodycznej róŜnych ludzi

wych czy sukcesy finansowe. Wynika stąd, - choć moŜe zawierać te same epizody -
Ŝe system poznawczy człowieka moŜe uj- jest odmienna, poniewaŜ te same epizody
mować jedno i to samo zjawisko na bardzo wchodzą w skład odmiennych struktur
róŜne sposoby. W związku z tym zawar- wyŜszego rzędu.
5.3. Podstawowe mechanizmy pamięci

5.3.1. Mechanizmy części wiedzy fizycznej lub chemicznej,
zapamiętywania nabytej w szkole średniej, nie musiałem
nigdy odtwarzać. To samo dotyczy pamięci
Zapamiętywanie często traktowane jest epizodycznej. RównieŜ w tej pamięci prze-
jako synonim uczenia się. Zamiennie uŜy- chowujemy informacje, których nie ujaw-
wamy twierdzeń typu „Nauczyłem się niamy innym, a niektórych informacji nie
historii" i „Zapamiętałem ostatnią lekcję potrafimy nawet ujawnić przed sobą. Zda-
historii". Dla wielu psychologów terminy rzenia traumatyczne są niekiedy rejestro-
„zapamiętywanie" i „uczenie się" mają wane w sposób cząstkowy - ze względu na
jednak odmienne konotacje. ich silnie zagraŜający charakter, a takŜe ze
Przez uczenie się rozumie się pro- względu na to, Ŝe mogą one wywoływać
ces prowadzący do modyfikacji zachowania ambiwalentne emocje, ludzie nie są w sta-
(Woodworth, Schlosberg, 1963). Jest to nie ich sobie uświadomić (van der Kolk,
oczywiste, poniewaŜ psychologia uczenia Fisler, 1995; Ścigała, Maruszewski, 1999).
się wyrosła z behawioryzmu i mocno Gdy mówimy o mechanizmach zapa-
przesiąknęła jego tradycją. Natomiast za- miętywania, mamy na myśli węŜszą klasę
pamiętywanie to proces zapisywania no- zjawisk aniŜeli tylko rejestrowanie albo
wych informacji w pamięci. Informacje kodowanie informacji w pamięci. Kodo-
te mogą, ale nie muszą prowadzić do wanie występuje w pamięci sensorycznej
zmian zachowania. Do zmian zachowania i krótkotrwałej - przebiega w sposób au-
prowadzą na pewno te informacje, które tomatyczny i jest konsekwencją procesów
rejestrowane są w pamięci niedeklara- spostrzegania, kodowania i rekodowania
tywnej, tymczasem informacje zapisywane informacji. Procesy kodowania informacji
w pamięci deklaratywnej nie muszą być w obu tych rodzajach pamięci przedsta-
ujawniane w zachowaniu. To zaś, co zo- wiono w paragrafach 4.3.1.1. i 4.3.1.2.
stało zapisane w pamięci deklaratywnej, Przypomnijmy, Ŝe kodowanie w pa-
czyli w pamięci semantycznej lub epizo- mięci sensorycznej ma charakter specy-
dycznej, moŜe przez długi czas pozostawać ficzny dla modalności zmysłowej.
w utajeniu. Olbrzymia liczba informacji W pamięci sensorycznej zapisuje się in-
zapisanych w pamięci semantycznej, skła- formacje w postaci kodów wzrokowych
dających się na wiedzę szkolną, nie tylko i słuchowych (nad tymi dwa rodzajami
nie wpływa na nasze zachowanie, ale - ku kodowania przeprowadzono najwięcej ba-
zgrozie autorów programów szkolnych - dań), ale moŜliwe jest takŜe tworzenie
nigdy nie zostaje ujawniona. PrzewaŜającej kodów dotykowych, kinestetycznych, sma-
kowych i węchowych. Obraz pamięciowy rzenia układów pobudzeń neuronów

zbudowany z takich informacji róŜni się w mózgu (Hebb, 1969), bądź teŜ na
niewiele od czystego spostrzeŜenia. syntetyzowaniu specjalnych związków
Kodowanie w pamięci krótkotrwałej ma chemicznych (Ungar, 1980). W ostat-
głównie charakter akustyczny lub wer- nim czasie szczególne zainteresowanie
balny; w niektórych wypadkach moŜliwe badaczy wzbudziły neuroprzekaźniki,
jest kodowanie wzrokowe, a takŜe ko- czyli substancje występujące w synap-
dowanie presemantyczne, oparte na pro- sach i uczestniczące w przekazywa-
stych kategoriach. Zapewne nie są to takie niu informacji do kolejnych neuronów.
kategorie, jak „owoce" czy „zwierzęta" Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii
- takie kategorie były podstawą kodowa i medycyny w roku 2000 przyznano
nia w eksperymencie nad uwolnieniem za ukazanie roli dopaminy - jednego
spod hamowania proaktywnego, przepro z neuroprzekaźników - w powstawa-
wadzonym przez Wickensa, Borna i Allena niu zaburzeń pamięci w chorobie Al-
(1963), przedstawionym w ramce 4.7. Eks
zheimera. Czytelników zainteresowa-
peryment ten w psychologii poznawczej
nych problematyką kodowania fizjo-
uznawany jest za dowód istnienia kodowa
logicznego i neurochemicznego odsy-
nia semantycznego w pamięci krótkotrwa
łamy do pracy Vetulaniego Jak uspraw-
łej. Osobiście opowiadam się za ostroŜ-
niejszą interpretacją tego eksperymentu. nić pamięć (1998). Kodowanie na po-
Najprawdopodobniej zadanie wykorzysty ziomie psychologicznym omawialiśmy
wania takich kategorii, jak „owoce", „zwie dokładniej w rozdziale 4, na przykładzie
rzęta", „litery", „cyfry" wykracza poza specyficznych procesów występujących
moŜliwości pamięci krótkotrwałej. Wydaje w pamięci ultrakrótkiej (sensorycz-
się, Ŝe kodowanie opiera się na bardziej nej), krótkotrwałej i trwałej. Natomiast
podstawowym rozróŜnieniu „takie same zapamiętywanie to proces, który jest
- róŜne" lub „to - nie to" (Łukaszewski, analizowany wyłącznie na poziomie
1976). Kategorie tego typu moŜemy okre psychologicznym. Na tym właśnie po-
ślić jako kategorie presemantyczne. ziomie uwzględniamy treść tego, co
Kodowanie jest jednak procesem au- jest zapamiętywane, czego - poza nie-
tomatycznym i choć prowadzi ono do po- licznymi wyjątkami - nie robią twórcy
wstania śladów pamięciowych, nie jest toŜ- koncepcji kodowania fizjologicznego.
same z zapamiętywaniem. RóŜnice między Jednym ze wspomnianych wyjątków
kodowaniem i zapamiętywaniem dotyczą jest odkrycie przez Ungara (1980) sko-
dwóch sfer: tofobiny, czyli substancji odpowiedzial-
nej za uczenie się lęku przed ciemno-
1. Kodowanie jest procesem, który mo- ścią. Badania Ungara omawiam skró-
Ŝemy analizować na poziomie fizjolo- towo w ramce 5.4.
gicznym i neurochemicznym oraz na Oprócz skotofobiny i substancji odpo-
poziomie psychologicznym. Kodowanie wiedzialnej za uczenie się habituacji
fizjologiczne i neurochemiczne wchodzi nie udało się znaleźć innych substancji
w zakres zainteresowań neurobiologii odpowiedzialnych za uczenie się spe-
oraz nauki o mózgu; polega ono na cyficznych treści. Sam Vetulani (1998)
zapisywaniu informacji za pomocą two- sceptycznie podchodzi do wyników
184 PS/CHOMGIA POZNANIA
RAMKA 5.4
Ungar (1980) prowadził badania na zie eksperymentu zwierzętom ekspo-

szczurach. Uczył je reakcji unika- nowano silny dźwięk, który powodo-
nia ciemności. Eksponował bodziec wał reakcję zaskoczenia. Wielokrotna
dźwiękowy, który zapowiadał wyłącze- ekspozycja tego dźwięku sprawiała, Ŝe
nie światła w jednej części klatki. zwierzę przyzwyczajało się do niego
Po wyłączeniu światła szczury otrzy- i reakcja zaskoczenia nie występowała.
mywały uderzenie prądem elektrycz- Substancja ta miała odmienną struk-
nym w łapki. Mogły uniknąć tego turę chemiczną aniŜeli skotofobiną.
uderzenia, kiedy przeszły do drugiej, Stwierdzono takŜe, Ŝe „substan-
oświetlonej części klatki. Z mózgów cje pamięciowe" podlegają charakte-
zwierząt, które nauczyły się reakcji rystycznemu cyklowi metabolicznemu
unikania ciemności, sporządzano wypo wstrzyknięciu ich do organizmu
ciągi. Porównywano je z wyciągami zwierzęcia. OtóŜ po dootrzewnowym
z mózgów szczurów, które nie prze- podaniu skotofobiny po upływie około
chodziły treningu. Analiza chemiczna 15 minut pojawiała się ona w mó-
wykazała, Ŝe nośnikiem śladu pamię- zgu, a potem jej stęŜenie stopniowo
ciowego był łańcuch aminokwasów. wzrastało, by osiągnąć maksimum po
Nie udało się jednoznacznie zidentyfi- 3-4 godzinach, potem zaś stopniowo
kować jego struktury (ten sam zbiór się zmniejszało w ciągu 48 godzin.
aminokwasów moŜe tworzyć róŜne Druga substancja odpowiedzialna za
substancje białkowe), dlatego teŜ, kie- uczenie się habituacji cechowała się
rując się tymi wstępnymi danymi, analogiczną dynamiką, jednakŜe czas
zsyntetyzowano kilka polipeptydów. osiągnięcia stęŜenia maksymalnego
Jeden z nich okazał się substancją w mózgu był nieco inny. Wyniki
czynną i jego wstrzyknięcie powodo- te pozwalają odeprzeć zarzut Franka
wało wyraźne przyspieszenie uczenia i współpracowników (1965), Ŝe ślady
się unikania ciemności (substancję tę pamięciowe zlokalizowane są nie tylko
nazwano skotofobiną, od greckiego w mózgu, lecz takŜe w wątrobie (wy-
skotos - ciemny, phobos - strach). kryli oni bowiem ślady tych substan-
Charakterystyczne było takŜe to, Ŝe cji pamięciowych właśnie w wątro-
związek ten przyspieszał uczenie się bie). Cytowane tu badania wskazują,
reakcji unikania u róŜnych gatunków Ŝe w wyniku procesów metabolicz-
zwierzęcych, a nie tylko u szczurów, nych „substancje pamięciowe" mogą
u których pierwotnie wytwarzano re- wprawdzie znaleźć się w róŜnych czę-
akcję unikania ciemności. ściach organizmu, ale tylko mózg po-
Idąc tym tropem, udało się zsynte- trafi odczytać zapisane w nich infor-
tyzować substancję odpowiedzialną za macje.
uczenie się habituacji. W pierwszej fa-
Ungara. RównieŜ we wcześniejszej ultrakrótkiej, krótkotrwałej i trwałej,

pracy (Maruszewski, 1996) zwracałem natomiast o zapamiętywaniu moŜemy
uwagę na to, Ŝe poszukiwanie związ- mówić w wypadku pamięci operacyj-
ków, które przenosiłyby specyficzne nej i pamięci trwałej. Zapamiętywa-
treści pamięciowe, jest - w obecnie występuje zatem w tych rodzajach
nej fazie rozwoju nauki - skazane na pamięci, które podlegają kontroli jed-
niepowodzenie. Związków tych musia- nostki. Zakres tej kontroli moŜe być
łoby być bardzo duŜo, a poza tym róŜny i róŜne mogą być jej efekty. W
powinny istnieć ich specyficzne od- wypadku pamięci operacyjnej zakres
miany. Przykładowo, obok związku kontroli ograniczony jest zarówno moŜ-
odpowiedzialnego za przeprowadzenie liwościami tej pamięci, jak i czasem,
poprawnego dowodu twierdzenia Pita- jakim dysponuje jednostka. Kontrola ta
gorasa winien istnieć związek odpowie- daje efekty, które utrzymują się przez
dzialny za przeprowadzenie błędnego krótki czas. W pamięci trwałej zakres
dowodu prawdziwości tego twierdzenia kontroli jest zdecydowanie większy, co
- nauczyciele matematyki znają bar-
wynika z większego bogactwa strategii
dzo róŜne sposoby dowodzenia tego
będących do dyspozycji jednostki, jak
twierdzenia, wymyślane ad hoc przez
teŜ z dłuŜszego czasu, w jakim mogą
uczniów.
być stosowane te strategie.
2. Kodowanie jest procesem automatycz
nym, którego przebieg człowiek moŜe
zmieniać w bardzo niewielkim zakre PoniŜej omówię osobno mechanizmy
sie, natomiast zapamiętywanie jest pro zapamiętywania w pamięci operacyjnej
cesem znajdującym się pod znaczną i w pamięci trwałej.
kontrolą jednostki. Jednostka potrafi
dostosować swój sposób zapamiętywa 5.3.1.1. Zapamiętywanie
w pamięci operacyjnej
nia zarówno do specyfiki treściowej
materiału (na przykład inaczej zapa Badaczem, który połoŜył największe za-
miętujemy numery telefonów, inaczej sługi w stworzeniu koncepcji pamięci ope-
historie opowiadane przez znajomych), racyjnej, jest brytyjski psycholog Alan
jak teŜ do jego objętości. Dowodzą Baddeley wraz ze swoimi współpracow-
tego wyniki eksperymentu Bernbacha nikami (Baddeley, 1986; Baddeley, Hitch,
(1975), omówionego w rozdziale 4. 1974). Postawili oni pytanie, po co człowie-
Bernbach pokazał, Ŝe kiedy badanych kowi potrzebna jest pamięć krótkotrwała.
nie informowano o długości szeregu, Pierwsza odpowiedź, jaka im przyszła na
ujawniał się wyraźny efekt kolejności, myśl, była dość dziwaczna: pamięć krót-
to jest najlepiej zapamiętywana była kotrwała pojawiła się w toku ewolucji po
początkowa i końcowa część szeregu, to, by dać pole do działania psychologom
najgorzej zaś część środkowa. Nato poznawczym tworzącym coraz to nowe
miast ludzie poinformowani o długości modele oraz techniki badawcze.
szeregu wszystkie jego części zapamię Druga, powaŜniejsza odpowiedź głosiła,
tali jednakowo dobrze. Ŝe pamięć krótkotrwała jest systemem,
3. Kodowanie następuje w trzech ro w którym wykonywane są bieŜące ope-
dzajach pamięci, to jest w pamięci racje umysłowe, takie jak uczenie się,
186 PSfCHOWGIA POZNANIA
myślenie i rozumowanie. PoniewaŜ po- większości badań były dość podobne do

jemność tej pamięci jest ograniczona, to wcześniej opisanych. W Ŝadnym z analizo-
nałoŜenie na nią zadań przekraczających wanych wypadków nie nastąpiło załamanie
jej moŜliwości albo zbliŜających się do gór- systemu, choć powinno się ono pojawić.
nego kresu jej moŜliwości, winno powodo- Z tego Baddeley wyciągną! wniosek, Ŝe
wać jej załamanie albo katastrofę. W celu pamięć operacyjna nie jest jednolitym sys-
sprawdzenia tej hipotezy Baddeley (1986) temem, ale musi być złoŜona z podsys-
wykorzysta! technikę zadań podwójnych, temów, które wzajemnie się uzupełniają
i zapewniają większą elastyczność.
znanych z badań nad uwagą. Tym ra-
W skład pamięci operacyjnej wchodzą
zem, w przeciwieństwie do badań nad trzy systemy: centralny system wyko-
słuchaniem dwuusznym, nie stosowano nawczy, który pełni funkcje kierownicze
zadań angaŜujących tę samą modalność i kontrolne, oraz dwa systemy podległe,
percepcyjną. Badanie Baddeleya omawiam spełniające polecenia centralnego systemu
w ramce 5.5. wykonawczego. Te dwa systemy podległe
Baddeley przeprowadził jeszcze wiele to notes wzrokowo-przestrzenny oraz pę-
innych badań, w których stosowano tech- tla fonologiczna. Schemat obrazujący orga-
nikę zdań podwójnych, gdzie obok pamięci nizację pamięci operacyjnej przedstawiono
angaŜowane były inne funkcje. Wyniki na rycinie 5.8.
Centralny system wykonawczy

System kontroli uwagi
NiezaleŜny od modalności zmysłowej
Ograniczona pojemność
PĘTLA FONOLOGICZNA
NOTES WZROKOWO-PRZESTRZENNY
KONTROLNY SYSTEM ARTYKULACYJNY System przechowania informacji
System werbalnych powtórek wewnętrznych wzrokowych i przestrzennych
„Gtos wewnętrzny"
i r
i 1
MAGAZYN FONOLOGICZNY System przechowania

oparty na mowie wewnętrznej Czas przechowania około
2 s „Ucho wewnętrzne"
RYCINA 5.8 Model pamięci operacyjnej Baddeleya
Zmodyfikowana wersja modelu opracowanego przez Gillian Cohen (źródło: Cohen, Kiss, LeVoi, 1973, s. 71).
RAMKA 5.5
Baddeley dawał badanym dwa zada- nej przedstawiało się następująco: „A

nia: pierwsze jest typowym zadaniem nie jest poprzedzane przez B - AB"
na pamięć krótkotrwałą, drugie nato- (zdanie prawdziwe). W licznych ba-
miast jest prostym testem rozumowa- daniach psycholingwistycznych (por.
nia. Pamięć krótkotrwałą angaŜowano, na przykład Kurcz, 1977) stwier-
dając badanym zadanie na powtarza- dzono wcześniej, Ŝe czas sprawdza-
nie cyfr. Jest to zadanie podobne do nia prawdziwości zdań wzrasta wraz
zadania stosowanego w skali inteli- ze wzrostem ich złoŜoności grama-
gencji Wechslera: badanemu czyta się tycznej (poczynając od zdań twierdzą-
głośno szeregi liczb lub cyfr o coraz cych w stronie czynnej, a kończąc
większej długości, które następnie na- na zdaniach przeczących w stronie
leŜy odtworzyć w tej samej kolejności. biernej).
Początkowe próby z wykorzystaniem Wyniki eksperymentu wykazały, Ŝe
zadania podwójnego pokazały, Ŝe ba- wprowadzenie dodatkowego obciąŜe-
dani radzą sobie z nim doskonale, nia pamięci spowodowało wydłuŜe-
wykorzystując bardzo prostą strategię. nie czasu weryfikacji prawdziwości
Po usłyszeniu cyfr do powtórzenia zdań opisujących połoŜenie dwóch li-
szybko powtarzali je w myśli, a na- ter. Mówiąc inaczej, szybkość rozu-
stępnie przystępowali do rozwiązy- mowania uległa zmniejszeniu, co jest
wania testu rozumowania, mając juŜ zgodne z hipotezą dotyczącą pamięci
wolne zasoby poznawcze. W takiej operacyjnej. JednakŜe okazało się, Ŝe
wersji nie było to w istocie zada- system nie załamuje się nawet wtedy,
nie podwójne. Baddeley zmodyfikował kiedy obciąŜenie pamięci dodatkowym
więc instrukcję, prosząc, aby badani zadaniem jest bardzo wysokie. Kiedy,
stale powtarzali cyfry na głos pod- przykładowo, badani musieli głośno
czas rozwiązywania testu rozumowa- powtarzać aŜ osiem cyfr, a więc było
nia. to obciąŜenie w pobliŜu górnej gra-
Test rozumowania polegał na we- nicy pojemności pamięci krótkotrwa-
ryfikowaniu prawdziwości zdań opi- łej wedle oszacowań Millera (1956)
sujących układ dwóch liter A i B. - magiczna liczba 7 plus lub minus 2
Zdania te cechowały się coraz to elementy - spadek szybkości rozumo-
większym poziomem złoŜoności. Na wania wynosił około 35%, natomiast
przykład proste zdanie miało postać: liczba popełnianych błędów była stała
„A następuje po B - BA" (zdanie i nie zaleŜała od wielkości
prawdziwe), natomiast zdanie o du- i! obciąŜenia
Ŝym stopniu złoŜoności gramatycz- pamięci
188 PSYCHOIDGIA POZNANIA
Centralny system wykonawczy okre- nego systemu artykulacyjnego i magazynu

śla to, na czym skupimy uwagę. Kie- fonologicznego. Centralny system arty-
ruje on takŜe pracą dwóch pozostałych kulacyjny przechowuje informacje przez
systemów, które względem niego pełnią ich ciągłe bezgłośne powtarzanie. Przy-
funkcje podrzędne. System ten odbiera in- kładowo, jeśli chcemy zapamiętać godzinę
formacje pochodzące z róŜnych modalności odjazdu pociągu i numer peronu podany
zmysłowych. MoŜe on być utoŜsamiony nam przez informatorkę, powinniśmy go
z centralną częścią pola uwagi, w której cicho sobie powtórzyć. JeŜeli jakiś czynnik
wykonywane są róŜnego typu operacje uniemoŜliwi nam powtórzenie, informacja
umysłowe. System ten sam moŜe stać się zostanie zapomniana. Informacje porząd-
„producentem" róŜnego typu myśli, które kowane są sekwencyjnie - jest to waŜne
nie są związane z aktualnie wykonywanym ze względu na to, Ŝe dla systemu fono-
zadaniem. Myśli te mogą być źródłem logicznego kolejność elementów odgrywa
niepokoju dla jednostki, gdy pojawiają rolę decydującą.
się w sposób natrętny i zawierają treści Magazyn fonologiczny przechowuje in-
nieprzyjemne, na przykład treści o cha- formacje w postaci cichych wypowiedzi
rakterze depresyjnym. Badania ekspery- przez okres 1,5-2 sekund. Okres ten moŜe
mentalne (Teasdale i in., 1993) wykazały, zostać wydłuŜony przez wprowadzenie in-
Ŝe wprowadzenie warunków silnie anga- formacji do kontrolnego systemu artyku-
Ŝujących centralny system wykonawczy lacyjnego, gdzie następują powtórki we-
(szybsze tempo ekspozycji czy technika wnętrzne, po których informacja ponownie
„cieniowania") moŜe spowodować spadek trafia do magazynu fonologicznego. Współ-
częstości tych myśli intruzywnych. Lu- działanie obu elementów pętli artykula-
dzie często sami podejmują pewną pracę cyjnej moŜemy zaobserwować w trakcie
wymagającą duŜej koncentracji uwagi, by czytania: najpierw system kontrolny prze-
uwolnić się od takich myśli. Wykrycie twarza pisany tekst na kod fonologiczny,
zaleŜności tego typu moŜe mieć duŜe a dopiero potem przechowywany jest on
znaczenie dla zabiegów mających na celu w magazynie fonologicznym.
usunięcie bezsenności, czy teŜ stanów Informacje mogą docierać do magazynu
depresyjnych. fonologicznego z trzech róŜnych źródeł
Zwykle jednak centralny system wy- - z pamięci sensorycznej (z tej czę
konawczy nie przejawia takiego działania ści, która odbiera informacje słuchowe),
zakłócającego. Normalnie odpowiedzialny z centralnego systemu artykulacyjnego
jest za bieŜące funkcjonowanie poznawcze. oraz z pamięci trwałej. W tym ostat
System ten ma ograniczoną pojemność nim wypadku informacja wydobywana jest
i przechowuje informacje przez stosun- z pamięci trwałej i przekodowywana na
kowo krótki czas. Jest to konieczne, po- postać fonologiczną. Proces taki, przykła
niewaŜ musi on szybko uwalniać swój dowo, następuje wówczas, kiedy przygo
potencjał czy - jak to niektórzy brzydko towujemy odpowiedź na pytanie egzami
określają - „moce przerobowe" do radze- nacyjne i swoim myślom nadajemy postać
nia sobie z nowymi zadaniami. werbalną.
Pętlę fonologiczną moŜemy obrazowo Trzeci element pamięci operacyjnej
przedstawić jako „głos wewnętrzny". Skła- - „notes wzrokowo-przestrzenny" działa
da się ona z dwóch składników: central- podobnie, z tym Ŝe operuje on innym
rodzajem informacji. Obrazowo ów no- powtarzanie - wiadomo od dawna, Ŝe

tes moŜemy określić mianem „oka we- powtórki przedłuŜają Ŝywot informacji
wnętrznego". Informacje, podobnie jak po- w pamięci, a niekiedy ułatwiają takŜe
przednio, mogą wchodzić do tej struktury przeniesienie informacji z pamięci ope-
z pamięci ikonicznej, albo teŜ mogą być racyjnej do pamięci trwałej. Dzięki ak-
wydobywane z pamięci trwałej. Przykła- tywności centralnego systemu wykonaw-
dem wykorzystywania tego notesu mogą czego informacje mogą zostać wprowa-
być procesy występujące podczas pisania dzone do pamięci trwałej, gdy dobrze
- informacje zawarte w pamięci trwa- pasują do dotychczasowej zawartości tej
łej przekształcane są na postać graficzną. pamięci.
Warto zauwaŜyć, Ŝe na ogół nie zdajemy
sobie sprawy z tego, jak piszemy poszcze- 5.3.1.2. Zapamiętywanie
gólne litery. Innym przykładem działania w pamięci trwałej
tego notesu moŜe być sytuacja, kiedy
Pamięć trwała opiera się na analizie zna-
dziewczyna prosi mnie, abym przyszedł do
czenia informacji, a dane, jakie odbiera,
kuchni. Idąc przez korytarz, wprowadzam
nie pochodzą z otoczenia, ale są to dane,
do swojego notesu informacje na temat
ustawienia sprzętów w kuchni (przede które zostały wstępnie przeanalizowane
wszystkim lokalizacji karafki z winem i bu- przez pamięć operacyjną. Mówiąc inaczej,
telki ze śliwowicą, które stoją niebezpiecz- pamięć operacyjna dostarcza gotowych
nie blisko wejścia) oraz na temat prawdo- półproduktów, które moŜe wykorzystać
podobnej lokalizacji mojej dziewczyny (stoi pamięć trwała.
ona zwykle w pobliŜu okna), dzięki czemu Zapamiętywanie w pamięci trwałej za-
potrafię prawidłowo zaprojektować własną leŜy od właściwości materiału pamięcio-
drogę. wego (częściowo te właściwości zaleŜą
NaleŜy podkreślić, Ŝe oba typy pro- od cech sytuacji, w jakiej następuje za-
cesów pełniących słuŜebną funkcję wo- pamiętywanie) oraz od właściwości jed-
bec centralnego systemu wykonawczego nostki zapamiętującej. Właściwości mate-
to procesy trudno dostępne lub wręcz riału, które wpływają na proces zapamięty-
niedostępne świadomości. Działają one wania, to stopień jego organizacji, stopień
w sposób automatyczny i moŜemy poznać jego sensowności oraz objętość, a takŜe
jedynie efekty ich aktywności. Natomiast szybkość, z jaką dany materiał dociera do
centralny system wykonawczy jest czymś, jednostki. Osobne miejsce zajmuje ładu-
co znajduje się w centrum pola świadomo- nek afektywny materiału do zapamiętania.
ści, albo teŜ sam jest po prostu świadomo- Szerzej tę właściwość omówię w rozdziale
ścią. 6. Wśród właściwości sytuacji, w której na-
Człowiek zapamiętuje informacje w pa- stępuje zapamiętywanie, największą rolę
mięci operacyjnej głównie dzięki działa- odgrywa nacisk czasowy oraz zdolność sy-
niu centralnego systemu wykonawczego, tuacji do wywoływania napięcia emocjonal-
który określa, na czym skoncentrować nego. Natomiast do właściwości jednostki
uwagę i jak dokładnie przeanalizować wpływających na zapamiętywanie oprócz
poszczególne bodźce. Praca pozostałych - co wydaje się oczywiste - zdolności
podsystemów ma charakter dość me- pamięciowych naleŜy takŜe zdolność do
chaniczny, poniewaŜ działają one przez tworzenia sensownych grup danych oraz
posiadanie schematów poznawczych uła- MoŜliwe jest jednak zapamiętywanie ma-

twiających zapamiętywanie. teriału bezsensownego, w którym wystę-
O tym, jak stopień organizacji materiału puje jakaś struktura. Zjawisko struktura-
wpływa na zapamiętywanie, świadczą wy- lizowania materiału bezsensownego (był
niki eksperymentu Bowera, Clarka, Les- to materiał wzrokowy - zbiory kropek)
golda i Winzenza (1969), przedstawione wystąpiło wyraźnie w eksperymentach
w ramce 4.10 i na rycinie 4.9. W tym Posnera i Keele'a (1968, 1970). Posner
eksperymencie organizacja materiału sta- i Keele w swoich eksperymentach eks-
nowiła czynnik sytuacyjny, poniewaŜ ba- ponowali badanym układy kropek, które
dacze dostarczali schemat, pozwalający byty skonstruowane w taki sposób, Ŝe
na porządkowanie nazw zapamiętywanych kaŜdy z nich stanowił pewną transformację
minerałów. Być moŜe główną funkcją nauki trójkąta zbudowanego z kropek. Transfor-
szkolnej jest przyswajanie sobie takich macje te były tworzone w taki sposób,
schematów, które porządkują informacje Ŝe jedna lub dwie kropki wędrowały poza
konkretne. Nie wszystkie jednak przed- obręb trójkąta. Badani dość szybko opano-
mioty szkolne mają strukturę podobną do wali to, jakie zbiory kropek były ekspo-
biologii, gdzie systematyka pozwala na po- nowane poprzednio, i poprawnie odrzucali
rządkowanie wiedzy dotyczącej królestwa
te, które dołączono później. Jednocześnie
roślin i zwierząt, albo chemii, gdzie mamy
nie potrafili opisać figur, które widzieli po-
układ Mendelejewa, stanowiący szkielet
przednio, nie potrafili teŜ podać zasady, na
wiedzy na temat pierwiastków. W historii,
która dotyczy zdarzeń cechujących się której podstawie mogliby zaliczać zbiory
rozciągłością czasową, nie moŜna juŜ sto- kropek do figur „juŜ widzianych". Taka
sować takich reguł organizacji, poniewaŜ zasada jednak istniała, ale nie była ona
mniejszą rolę odgrywają tu właściwości dostępna świadomości. O istnieniu tej za-
związane z przynaleŜnością do klasy nad- sady moŜna wnosić równieŜ na podstawie
rzędnej. fałszywych rozpoznań - badani rozpozna-
Ze stopniem organizacji materiału wią- wali jako juŜ widziane takie transforma-
Ŝe się stopień jego sensowności. Mate- cje trójkąta, których nie pokazywano im
riał, który jest całkowicie bezsensowny poprzednio.
- tu jako przykład mogą posłuŜyć zgłoski MoŜna więc powiedzieć, Ŝe w opisanym
bezsensowne Ebbinghausa 4 - nie daje wypadku istniała pewna organizacja we-
się grupować. Ebbinghaus wykorzysty- wnętrzna zapamiętywanego materiału, ale
wał zgłoski bezsensowne właśnie dlatego, materiał ten nie był sensowny. Jednostka
Ŝeby badany (czyli sam Ebbinghaus) za- mogła nadać mu sens, na przykład wtedy,
pamiętywał kaŜdą ze zgłosek z osobna. kiedy potrafiłaby odnieść odbierane infor-
W tym badaniu zapobiegało to proce- macje do swojej dotychczasowej wiedzy.
sowi grupowania, który odwoływałby się Mogłoby to się stać na przykład wtedy,
do znaczenia zapamiętywanego materiału. kiedy zapamiętywałaby te figury jako „trój-
4
Ebbinghaus konstruował zgłoski bezsensowne w taki sposób, Ŝe ze zbioru spółgłosek losował
dwie, a następnie dołosowywał do nich jedną samogłoskę. Tę samogłoskę umieszczał między
dwiema spółgłoskami. Jeśli powstała w ten sposób zgłoska przypominała jakieś słowo, odrzucał
ją i konstruował następną zgłoskę.
kąty, w których jedna z kropek została jednostka nie moŜe zapamiętać wszystkich
wyciągnięta poza kontur figury". i dokonuje wśród nich wyboru. Wybór ten
Drugim czynnikiem wpływającym na nie musi być racjonalny, poniewaŜ przy
zapamiętywanie jest rozmiar materiału do maksymalnym obciąŜeniu pamięci brakuje
zapamiętania. Poprzednio (w paragrafie juŜ wolnych zasobów poznawczych, które
4.2.) wspominaliśmy o prawie Foucault, pozwoliłyby ocenić znaczenie i waŜność
które wyraŜane jest za pomocą wzoru: poszczególnych informacji, jakie dotarły do
t = kl2 jednostki5.
Do głównych czynników wewnętrz-
gdzie t - czas uczenia się jednego ele- nych, tkwiących w jednostce, które wpły-
mentu, wają na zapamiętywanie, naleŜą poziom
1 - długość szeregu, k - pobudzenia emocjonalnego oraz zgodność
pewna wartość stalą. materiału z własnymi schematami poznaw-
Z prawa tego wynika, Ŝe im dłuŜszy czymi.
jest szereg, czyli im większą objętość ma Pobudzenie emocjonalne moŜe wpły-
zapamiętywany materiał, tym więcej czasu wać na zapamiętywanie w dwojaki spo-
trzeba poświęcić na opanowanie jednego sób. Po pierwsze, moŜe ono zawęŜać
elementu. Znowu warto zwrócić uwagę na pole uwagi, o czym pisaliśmy w rozdziale
to, Ŝe prawo to ma stosunkowo wąski za- 3 (silne emocje mogą być dystraktorem
kres obowiązywania, poniewaŜ odnosi się wewnętrznym), i w związku z tym jed-
do szeregów elementów. Sprawa przedsta- nostka nie potrafi odebrać części poten-
wia się odmiennie, gdy mamy do czynie- q'alnie dostępnych informaq'i. Wyraźnie
nia z zapamiętywaniem fragmentów prozy świadczy o tym zjawisko pamięci tunelo-
czy zdarzeń, których byliśmy świadkami. wej (Christianson, Engelberg, 1999; Chri-
Tu wydłuŜenie szeregu moŜe odgrywać stianson, Safer, 1996). Pamięć ta pojawia
znacznie mniejszą rolę, poniewaŜ materiał się w sytuacjach wywołujących bardzo
stanowi zorganizowaną całość i wtedy in- silne pobudzenie emocjonalne, na przykład
formacje wcześniejsze pozwalają wniosko- w sytuacjach zagroŜenia zdrowia czy Ŝycia.
wać o tym, co będzie później. Człowiek koncentruje się wtedy na najbar-
Wreszcie ostatnim waŜnym czynnikiem dziej zagraŜających elementach sytuacji,
sytuacyjnym jest szybkość ekspozycji czy na przykład na widoku broni, która została
pojawiania się pewnych elementów. Dane doń wycelowana, natomiast nie rejestruje
Lehrla i Fishera (1988), cytowane w pa- innych danych, na przykład takich, które
ragrafie 4.3.1.3., wskazują, Ŝe szybkość
w przyszłości mogłyby pomóc w identyfi-
przenoszenia informacji z pamięci krótko-
kacji sprawcy.
trwałej do pamięci trwałej jest ograniczona
Z drugiej strony konieczne jest pewne,
i wynosi od 0,1 do 1 bita na sekundę.
Jeśli informacje eksponowane są szybciej, choćby minimalne, pobudzenie emocjo-
nalne, by jednostka zapamiętała pewne
5
W literaturze omawia się jeszcze inne czynniki, takie jak zapamiętywanie (uczenie się)
zmasowane i uczenie się z przerwami. PoniewaŜ badania te są dość dobrze znane, a ich wyjaśnienia
odwołują się do koncepcji beha wióry stycznych, a nie do koncepcji poznawczych, nie będziemy ich
tu omawiali szczegółowo.
192 PWCHOtDGIA POZNANIA
informacje. Pobudzenie to jest jednym miętywać informacje na temat potencjal-

z elementów reakcji orientacyjnej, umoŜli- nych niebezpieczeństw i zagroŜeń. Brak
wiającej dostrzeŜenie pewnych informacji znajomości takich informacji naraŜa jed-
w środowisku (Ciarkowska, 1992). Po- nostkę na niepowetowane szkody. Nato-
nadto pobudzeniu emocjonalnemu towa- miast brak informacji o źródłach poten-
rzyszy wydzielanie wielu neuroprzekaźni- cjalnej gratyfikacji moŜe oznaczać tylko
ków z grupy amin katecholowych, takich „stratę okazji do zaspokojenia potrzeb".
jak dopamina, noradrenalina i adrenalina, Z drugiej strony ludzie mogą bronić się
o których wiadomo, Ŝe silnie wpływają na przed spostrzeganiem i zapamiętywaniem
pamięć (Vetulani, 1998). informacji nieprzyjemnych, czego przeja-
Warto zauwaŜyć, Ŝe w sytuacji zapa- wem jest wypieranie takich informacji.
miętywania pobudzenie emocjonalne moŜe Taka hipoteza wynika wprost z koncepcji
mieć dwojakie źródła: psychoanalitycznej. Waldfogel starał się
sprawdzić tę hipotezę w odniesieniu do
1. MoŜe być ono wynikiem oddziaływania najwcześniejszych wspomnień. Stwierdził
rozmaitych czynników zewnętrznych on, Ŝe wspomnienia przyjemne stanowią
w stosunku do samego procesu za 50% wszystkich wspomnień, wspomnienia
pamiętywania. Przykładowo, człowiek nieprzyjemne - 30%, wspomnienia neu-
moŜe być w nastroju depresyjnym, tralne zaś - 20%. Wynikałoby stąd, Ŝe
który nie ma nic wspólnego z zapa zapamiętujemy łatwiej rzeczy przyjemne,
miętywaniem czy uczeniem się jakie natomiast zdarzenia nieprzyjemne są
goś materiału. Innym przykładem moŜe w pewnym stopniu upośledzone (Hun-
być zapamiętywanie informacji wtedy, ter, 1963). Analogiczny wniosek moŜna
kiedy człowiek przeŜywa silny lęk, wyprowadzić z badań Wagenaara (1986),
spowodowany nadchodzącą konfronta- który wykorzystywał metodę pamięt-
qą z jakąś bardzo nieprzyjemną sytu nika. Stwierdził on, Ŝe zdarzenia nieprzy-
acją, na przykład zbliŜającą się wizytą jemne były słabo zapamiętywane, ale teŜ
u stomatologa. owemu słabemu zapamiętywaniu towarzy-
2. MoŜe być ono konsekwencją zapamię szyło wolne zapominanie tych zdarzeń.
tywania jakiegoś materiału, który jest Jedno z moŜliwych wyjaśnień tego zja-
źródłem stanów emocjonalnych. wiska stwierdza, Ŝe w wypadku zdarzeń
bardzo nieprzyjemnych jednostka musi po-
Sytuację przedstawioną w punkcie 1. święcić wiele wysiłku na zintegrowanie
omówiliśmy wcześniej (przykład pamięci nowych informacji z istniejącymi schema-
tunelowej). Natomiast sytuacja wymie- tami poznawczymi. Wymaga to na przykład
niona w punkcie 2. jest przedmiotem podjęcia próby zrozumienia doświadczeń
licznych kontrowersji, zarówno teoretycz- negatywnych, a więc próby asymilaqi in-
nych, jak i empirycznych. Z jednej strony formacji na temat tych doświadczeń (Dal-
twierdzi się, Ŝe ludzie powinni lepiej za- gleish, Power, Bolton, w druku).
pamiętywać materiał o ujemnym ładunku Drugim waŜnym czynnikiem wpływa-
afektywnym, poniewaŜ jest to uzasad- jącym na łatwość zapamiętywania jest
nione ewolucyjnie. W procesie adaptacji stopień zgodności ze schematami po-
priorytetem jest unikanie szkód (Czapiń- znawczymi. Schematy poznawcze stano-
ski, 1985), a więc warto dokładnie zapa- wią - jak wskazywaliśmy w rozdziale 2
- punkt odniesienia przy interpretacji in- wią poznawczy punkt odniesienia przy za-
formacji percepcyjnych. Człowiek w pro- pamiętywaniu nowych informacji (Rosch,
cesie rozpoznawania porównuje informacje 1978) i im bardziej informacje te będą
percepcyjne ze schematami. Najprawdopo- zgodne ze schematem, tym łatwiej będą
dobniej ów proces porównywania zachodzi zapamiętywane. Tą drogą poszło moje ro-
w pamięci krótkotrwałej. Wynik porówna- zumowanie w badaniu poświęconym okre-
nia decyduje o tym, czy dana informacja śleniu wpływu typowości na zapamięty-
będzie zapamiętywana łatwo, czy teŜ nie. wanie (Maruszewski, 1991a). Badanie to
Początkowo sądzono, Ŝe schematy stano- omówione jest w ramce 5.6.
RAMKA 5.6
Na podstawie badań wstępnych skon- stopniu zgodności ze schematem (w

struowano obrazy dwóch osób - osoby opisie znajdowały się zarówno wła-
ekstrawertywnej i osoby inteligent- ściwości charakterystyczne dla osoby
nej. Sędziowie kompetentni sorto- ekstrawertywnej lub inteligentnej, jak
wali określenia dotyczące właściwo- i cechy neutralne z punktu widzenia
ści człowieka na pięć kategorii: na tych schematów); były teŜ opisy kon-
określenia opisujące osobę naprawdę fliktowe, to znaczy takie które zawie-
inteligentną (na przykład jest to osoba rały cechy związane ze schematami
błyskotliwa), na określenia opisujące oraz cechy niezwiązane ze schema-
osobę ekstrawertywną (na przykład tami wraz z dodatkiem kilku bufo-
jest to osoba towarzyska), na okre- rowych cech neutralnych względem
ślenia nieopisujące osoby inteligentnej schematów (na przykład podawano, Ŝe
(na przykład wolno kojarzy), na okre- pewna osoba jest bystra, ale rozwią-
ślenia nieopisujące osoby ekstrawer- zywanie krzyŜówek zabiera jej duŜo
tywnej (na przykład jest zamknięta czasu; mówiono teŜ, Ŝe zbiera kom-
w sobie) oraz na określenia spoza pakty z muzyką etniczną). Wszystkie
zakresu tych dwóch cech, czyli okre- opisy zawierały informacje o tej samej
ślenia neutralne względem inteligencji liczbie cech. Proszono osoby badane
i ekstrawersji (na przykład lubi pły- o uwaŜne przeczytanie dwóch opisów,
wać). Badanym przedstawiano sześć a następnie dwukrotnie sprawdzano,
opisów fikcyjnych osób: trzy opisy do- ile informacji zostało zapamiętanych.
tyczyły osoby ekstrawertywnej, a trzy Pierwsze sprawdzenie liczby zapamię-
- inteligentnej. Te trzy opisy odnosiły tanych informacji następowało bez-
się albo do osoby o wysokim stop- pośrednio po zakończeniu badania,
niu zgodności ze schematem (czyli drugie natomiast po upływie dwóch
w opisie znajdowały się niemal wy- tygodni. Wyniki były zaskakujące.
łącznie cechy charakterystyczne dla Bezpośrednio po zakończeniu bada-
osoby inteligentnej lub ekstrawertyw- nia opisy osoby dokładnie pasującej
nej), albo do osoby o umiarkowanym do schematu oraz osoby umiarkowa-
RAMKA 5.6 cl
nie zgodnej ze schematem zapamięty- budzą zainteresowania człowieka, wy-
wano tak samo dokładnie. Nieco trud- wołują nudę i są przetwarzane w spo-
niejszy do zapamiętania okazał się opis sób płytki. Natomiast informacje czę-
zawierający konfliktowe właściwości. ściowo niezgodne ze schematem bu-
Natomiast po upływie dwóch tygodni dzą zainteresowanie, w wyniku czego
badani znacznie lepiej pamiętali opis są analizowane dokładniej i przetwa-
osoby umiarkowanie zgodnej ze sche- rzane głębiej. Wynikałoby stąd, Ŝe naj-
matem w porównaniu z opisem osoby lepiej będą zapamiętywane informacje
bardzo zgodnej ze schematem. umiarkowanie niezgodne ze schema-
Wyjaśniając ten wynik, naleŜy zwró- tem, gorzej zaś informacje całkowicie
cić uwagę na to, Ŝe zbiory informacji zgodne ze schematem oraz informacje
całkowicie zgodne ze schematem nie całkowicie niezgodne.
Niezgodne z tą konkluzją są wyniki macje zgodne ze schematem lub z nim

badań Hastiego (1980,1981), który stwier- sprzeczne.
dził, Ŝe najlepiej zapamiętywane są infor- 2. W laboratorium moŜna uzyskać jedy-
macje sprzeczne ze schematem. Wynik nie umiarkowany poziom niezgodno-
taki byt szczególnie wyraźny w takich ści ze schematem. Opisy właściwości
sytuacjach, kiedy informacje niezgodne pewnej osoby są konstruowane przez
ze schematem stanowiły niewielki uła- badacza. Najczęściej mają one postać
mek wszystkich informacji dotyczących zbioru przymiotników albo zbioru zdań,
pewnej osoby - inaczej mówiąc, działo nieco rzadziej są to natomiast infor-
się to wtedy, kiedy informacje sprzeczne macje na temat zachowania (na przy-
ze schematem były bardzo wyraziste. kład nagrania magnetowidowe). Osoba
Warto jednak zwrócić uwagę na dwie opisywana przez badacza to zazwyczaj
rzeczy: ktoś całkowicie obcy dla badanych.
Natomiast w realnych sytuacjach Ŝy-
1. Wyniki Hastiego odnoszą się do se- ciowych mamy do czynienia ze sche-
lektywnego zapamiętywania informacji matami silnie utrwalonymi. Schematy
zgodnych lub sprzecznych ze schema- osób kształtują się na podstawie wielu
tem. Takie podejście do danych jest kontaktów z danym człowiekiem, a in-
zrozumiale w badaniu eksperymental- formacje zawarte w tych schematach
nym, gdzie badacza interesuje zapamię- są silnie nasycone afektywnie. Osoba,
tywanie róŜnych kategorii informacji. której schemat posiadamy, jest przed-
W rzeczywistych warunkach - poza miotem naszych uczuć - pozytywnych
laboratorium - interesuje nas to, jak lub negatywnych, silnych lub słabych.
zapamiętywany jest ogół informacji, na Zachowania sprzeczne ze schematem,
przykład wszystkie informacje doty- na przykład zachowania rodzica mo-
czące danej osoby, a nie tylko infor- lestującego dziecko, wywołują bardzo
silny konflikt wewnętrzny. Konflikt ten w wypadku pamięci krótkotrwałej i pa-

rozgrywa się nie tylko na płaszczyźnie mięci trwałej.
poznawczej, lecz takŜe na płaszczyźnie
afektywnej. 5.3.2.1. Przechowanie w
pamięci krótkotrwałej
Z tego teŜ względu moŜna uznać, Ŝe Przechowanie w pamięci krótkotrwałej
zapamiętywaniu sprzyja umiarkowany po- było analizowane z dwóch punktów widze-
ziom niezgodności informacji ze schema- nia. Analizę neuropsychologiczną zainicjo-
tem. Zbiory informacji, które wykazują
wał Hebb (1969), który uwaŜał, Ŝe pod-
taki poziom niezgodności, budzą zainte-
resowanie i mogą być źródłem emocji stawą śladu pamięciowego jest aktywność
pozytywnych. Natomiast zbiory informacji zamkniętych obwodów neuronów. Oparł
całkowicie sprzeczne ze schematem są się on na pracach Lorente de Nó, hiszpań-
w realnych sytuacjach Ŝyciowych zapa- skiego anatoma i neurofizjologa. Przykład
miętywane gorzej - mogą one wywoły- takiego obwodu przedstawiono na rycinie
wać bardzo silne reakcje emocjonalne, co 5.9.
impuls
prowadzi do ograniczenia zakresu uwagi,
a tym samym do trudności w zakodowaniu
wszelkich dostępnych informacji. RYCINA 5.9 Schemat,
Przedstawiona tu analiza odnosiła się
wprawdzie do specyficznego materiału pa- który
mięciowego - do pamięci osób - jednak przedsta
podobne zaleŜności moŜna zaobserwować wia w
w zapamiętywaniu informacji, które nie uprosz-
czonej postaci zamknięty obwód
odnoszą się do świata społecznego. Reguły neuronów
dotyczące działania schematów społecz-
Informacja zakodowana w impulsie nerwowym dociera do
nych mają charakter uniwersalny, moŜna neuronu a. Stamtąd za pośrednictwem aksonu dociera do
zatem przypuszczać, Ŝe będą one obowią- neuronu b, potem do c, d, by w końcu wrócić do a. Po
zywały w innych dziedzinach. pewnym czasie impulsy nerwowe stają się coraz słabsze
i w końcu aktywność takiego obwodu zanika. Wtedy teŜ
znika ślad w pamięci krótkotrwałej.
5.3.2. Mechanizmy
przechowania Informacja, która dotarła do takiego
Przechowanie to okres, w którym po- obwodu, krąŜy w nim przez pewien czas.
zornie nic się nie dzieje. Informaq"e zo- Tak długo dopóki informacja krąŜy w tym
stały zapamiętane i leŜą sobie spokojnie obwodzie, jest ona bezpośrednio dostępna
w magazynie pamięciowym, czekając na naszej świadomości. Potem albo impulsy
moment, kiedy będzie je trzeba odtworzyć. krąŜące w zamkniętym obwodzie znikają
Obraz taki jest jednak fałszywy, ponie- i wtedy dana informacja jest zapominana,
waŜ wiele danych wskazuje na to, Ŝe albo teŜ informacja ta jest utrwalana i prze-
informacje w okresie przechowania mogą chodzi do pamięci trwałej. Hebb twier-
ulegać zmianom, wynikającym stąd, iŜ dził, Ŝe aktywność samopobudzających się
wykonywane są na nich róŜne operacje.
Przechowanie przedstawia się odmiennie
196 PSTCHOIDGIA POZNANIA
obwodów neuronów pozwala na wyjaśnie- zakłócające, takie jak urazy mózgu czy wy-
nie przechowania informacji do momentu, lewy krwi do mózgu, mogą zaburzać takŜe
w którym powstanie względnie trwały ślad przechowanie trwałych śladów pamięcio-
pamięciowy. Ślad pamięci trwałej związany wych. Dodajmy, Ŝe badania nad amnezją
jest z pewną zmianą strukturalną w ukła- sugerują, iŜ u podstaw tego zjawiska leŜy
dzie nerwowym, na przykład z zsyntety- nie tyle zaburzenie procesu konsolidacji,
zowaniem jakiegoś związku chemicznego, ile zjawisko interferencji, polegające na
co zabiera pewien czas. Aktywność za- tym, Ŝe rejestrowanie nowych śladów pa-
mkniętych obwodów neuronów daje pe- mięciowych zakłóca przechowanie wcze-
wien oddech „fabryce chemicznej" na wy- śniejszych informacji (Warrington, 1976).
produkowanie trwałego nośnika informacji Inna koncepcja stwierdza, Ŝe w pamięci
pamięciowych. krótkotrwałej przechowanie związane jest
Ślady pamięciowe ulegają procesowi z wykonywaniem powtórek wewnętrz-
konsolidacji i jeśli przed zsyntetyzowa- nych, to jest cichych werbalizacji świeŜo
niem nośnika śladu pamięci trwałej wpro- odebranego materiału (Peterson, Peter-
wadzi się czynnik zakłócający, informacja son, 1959; Baddeley, Hitch, 1974). Po-
nie zostaje utrwalona w pamięci. Świadczą wtórki wewnętrzne spełniają dwie funkcje:
0 tym badania nad zaburzeniami procesu
konsolidacji. W badaniach tych stwier 1. PrzedłuŜają Ŝywot materiału w pamięci
dzono, Ŝe jeśli zwierzę lub człowiek opa krótkotrwałej. Wielokrotne powtarza
nowali jakąś czynność, a następnie dzia nie jakiegoś materiału pozwala utrzy
łał na nich pewien czynnik zaburzający mać go w polu świadomości znacznie
funkcjonowanie mózgu, to ślady pamię dłuŜej, aniŜeli wynosi czas przechowa
ciowe znikały. Przykładowo, jeśli zwie nia w tej pamięci, a więc czas rzędu
rzę opanowało pewną czynność moto- 18-20 sekund.
ryczną, na przykład przebieganie labiryntu, 2. Ułatwiają one przeniesienie materiału
1 bezpośrednio po zakończeniu fazy tre do pamięci trwałej. Materiał wielokrot
ningu otrzymywało wstrząs elektryczny nie powtórzony łatwiej zapamiętać na
aplikowany do mózgu, pamięć czynno trwałe, poniewaŜ droga do tej pamięci
ści znikała. Analogiczny efekt dawało została juŜ w pewien sposób utoro
domózgowe wstrzyknięcie środków zabu wana. Oczywiście samo powtarzanie
rzających biosyntezę białka (na przykład pozwala tylko na mechaniczne prze
puromycyny). Charakterystyczne, Ŝe wy niesienie tego materiału, nie pozwala
wołanie zaburzenia konsolidacji było moŜ natomiast na wprowadzenie go do
liwe tylko przez krótki okres po zakończe struktur znaczeniowych, a więc na za
niu treningu. Po jakimś czasie ślad pamię pisanie tego materiału w pamięci lo
ciowy stawał się odporny na działanie róŜ gicznej. Craik i Lockhart (1972) uwa
nych czynników szkodliwych. Wynikałoby Ŝają, Ŝe istnieją dwa rodzaje powtórek
stąd, Ŝe zmiany zachodzące w mózgu na wewnętrznych: powtórki nastawione
skutek uczenia się są przez pewien czas na utrzymanie materiału {maintenance
mało trwałe, a dopiero później konsolidują rehearsals) oraz powtórki nastawione
się i stają dość odporne na działanie róŜ na strukturalizację materiału (elabo-
nych czynników zakłócających (Stevens, ration rehearsals). Tylko te ostatnie
1981). Oczywiście, bardzo silne czynniki sprzyjają przenoszeniu materiału do pa-
mięci trwałej, natomiast pierwsze nie. Informaq'e, które zostały wprowadzone

Dobrą ilustracją tej tezy są wyniki eks- do pamięci trwałej, podlegają procesowi
perymentu Glenberga, Smitha i Greena asymilacji, czyli są dopasowywane do ist-
(1977), którzy stwierdzili, Ŝe nawet niejących struktur poznawczych (Stern-
dziewięciokrotny wzrost liczby powtó- berg, 1996). Z drugiej strony schematy
rzeń powodował wzrost skuteczności poznawcze podlegają procesowi akomoda-
przypominania o zaledwie 1,5%. cji, czyli są one modyfikowane w taki
sposób, aby mogły włączać do siebie
Powtarzanie w pamięci krótkotrwałej nowe informacje. Oba procesy - asymila-
dotyczy nie tylko materiału zakodowa- qi i akomodacji ~ pozostają we względ-
nego w postaci akustycznej, lecz moŜe nej równowadze (Piaget, 1981). Gdy do-
teŜ odnosić się do materiału wzrokowego. cierające do jednostki informacje nie są
W koncepcji pamięci operacyjnej istnieje wprowadzane do istniejących schematów
osobny magazyn pamięci wzrokowej - no- poznawczych, to system poznawczy jed-
tes wzrokowo-przestrzenny, do którego nostki cechuje się nadmierną sztywno-
trafiają powtarzane informacje wzrokowe. ścią. W wypadku przeciwnym, gdy domi-
nuje akomodacja i kaŜda nowa informa-
5.3.2.2.
cja modyfikuje system schematów, system
Przechowanie w pamięci trwałej
poznawczy przypomina chorągiewkę na
Poprzednio omawiana koncepcja form pa- wietrze. NaleŜy jednak pamiętać o tym,
mięci, zaproponowana przez Squire'a (por. Ŝe system poznawczy ma wbudowane
par. 4.3.3.), a takŜe inne klasyfikacje form stabilizatory, które sprawiają, iŜ nad-
pamięci trwałej wskazują, Ŝe ten rodzaj mierne akomodowanie struktur poznaw-
pamięci jest bardzo zróŜnicowany, a zatem czych jest niemoŜliwe. Mówiąc inaczej,
wykorzystywane w tej pamięci formy prze- zmianie moŜe ulegać treść doświadczenia,
chowania winny być takŜe bardzo zróŜ- natomiast formy przechowania tego do-
nicowane. Inaczej przechowywane są in- świadczenia ulegają stosunkowo niewiel-
formacje w pamięci deklaratywnej, inaczej kim zmianom.
w niedeklaratywnej. Raz mamy do czynie- O przekształceniach przechowywanego
nia z lokowaniem informacji w pewnych materiału świadczą badania nad seryjnym
strukturach znaczeniowych, raz w systemie przypominaniem. Najsłynniejsze badanie
istniejących nawyków. W obu wypadkach tego typu zostało przeprowadzone przez
pojawiają się jednak podobne problemy. Bartletta (1932). Jego opis przedstawiam
Dane dotyczące przechowania są niedo- w ramce 5.7.
stępne bezpośrednio. MoŜna do nich uzy- Badanie Bartletta było wielokrotnie
skać dostęp tylko pośredni - a mianowicie powtarzane i wyniki uzyskiwane przez
za pośrednictwem odtwarzania. Gdy wy- kolejnych badaczy wskazywały na to samo:
krywamy jakościowe zmiany przechowy- badani starali się - w celu dokładnego
wanego materiału, pojawiające się w miarę powtórzenia opowieści - odwołać do po-
upływu czasu, to zawsze pojawia się pyta- siadanej juŜ wiedzy, która była dla nich
nie, jaka część tych zmian wynika ze zmian punktem odniesienia przy zapamiętywaniu
w przechowywanym materiale, a jaka nowych informaq'i. Inaczej mówiąc, domi-
część została wprowadzona przez taki lub nował u nich proces asymilowania infor-
inny sposób odtwarzania tego materiału. macji do starych schematów poznawczych.
198 PSYCHOldGIA POZNANIA
RAMKA 5.7
Badanemu czytano baśń indiańską za- mnie zabiją. Moja rodzina nie wie,
tytułowaną Wojna duchów. Proszono gdzie jestem. Ale ty - zwrócił się
go o bardzo uwaŜne wysłuchanie tek- do swojego towarzysza - moŜesz iść
stu, zapamiętanie go, a potem do- z nimi». A więc jeden z młodzień-
kładne powtórzenie następnemu bada- ców popłynął z wojownikami, a drugi
nemu. Kolejny badany miat wysłuchać wrócił do domu. Wojownicy udali się
wersji powtarzanej przez pierwszego w górę rzeki do miasta połoŜonego po
badanego, zapamiętać i powtórzyć ko- drugiej stronie Kaluma. Ludzie zbiegli
lejnej osobie. Zwykle do uzyskania na brzeg. Zaczęła się bitwa i wielu
jasnego obrazu zachodzących zmian zginęło. Nagle młodzieniec usłyszał:
wystarczało przeczytanie, a następnie «Prędko, wracajmy do domu, tego
powtórzenie tekstu przez sześć - sie- Indianina trafiono». Teraz pomyślał:
dem osób. «O! To są duchy!». Nie czuł się źle,
Tekst baśni oraz piąte, szóste ale oni mówili, Ŝe został trafiony. Więc
i siódme powtórzenie zamieszczamy łodzie popłynęły z powrotem do Egu-
poniŜej, korzystając z tłumaczenia za- tac, a młodzieniec poszedł brzegiem
mieszczonego w ksiąŜce Huntera Pa- do domu, rozpali! ogień i wszystkim
mięć. Fakty i złudzenia (1963). opowiedział, co widział. Mówił: «Słu-
„Tytuł tego opowiadania brzmi Woj- chajcie, byłem z duchami i walczyli-
na duchów. Pewnego wieczoru dwaj śmy razem. Wielu z nas zginęło i wielu
młodzieńcy z Egulac udali się w dół z tych, co na nas napadli, teŜ zgi-
rzeki, by polować na foki. Gdy się nęło. Wołali, Ŝe mnie trafiono, ale nie
tam znaleźli, nastała w powietrzu czułem tego». Powiedział to wszystko
nagła cisza i wszystko osnuło się i umilkł. Gdy słońce wzeszło, upadł
mgłą. Wtedy usłyszeli jakieś okrzyki na ziemię. Coś czarnego wyszło mu
i pomyśleli: «MoŜe to płyną jacyś z ust. Twarz mu się wykrzywiła. Lu-
wojownicy». Pospiesznie przybili do dzie porwali się na nogi i krzyczeli.
brzegu i skryli się za kłodą drzewa. Młodzieniec nie Ŝył".
Teraz zobaczyli lodzie i usłyszeli plusk Piąte odtworzenie: „Pięciu męŜ-
wioseł, a jedna łódź płynęła prosto czyzn wyrusza łodzią na polowanie
w ich stronę. W łodzi było pięciu na foki. Podczas polowania wybucha
męŜczyzn, którzy zapytali: «O czym bitwa. Jeden z męŜczyzn zostaje ranny.
rozmyślacie. Chcemy was ze sobą za- Pozostali czterej dalej polują, ale jeden
brać. Płyniemy w górę rzeki wojować z nich jest ranny, stan jego pogarsza
z tamtym ludem». Jeden z młodzień- się, aŜ umiera i coś czarnego wychodzi
ców odpowiedział: «Nie mam strzał». mu z ust".
«Strzaly są w łodzi» - odrzekli. Na Szóste odtworzenie: „Więc pięciu
to on: «Nie pójdę z wami. Jeszcze męŜczyzn polowało na foki. Jeden
RAMKA 5.7 cd.

umiera. Pozostaje czterech. Ci czterej nie po jednorazowym usłyszeniu.
dalej polują. Potem dochodzi między 2. Niektóre szczegóły w kaŜdej z ba
nimi do bójki, jeden z nich zostaje danych grup znikają szybciej niŜ
zabity i coś czarnego wychodzi mu inne. Przykładowo, bardzo szybko
z ust". znika z opowiadania fragment,
Siódme odtworzenie: „Pięciu męŜ- w którym jeden z męŜczyzn mówi,
czyzn poluje na foki. Jeden z nich Ŝe trzeba wracać do domu, ponie
umiera. Pozostaje czterech. Jeden waŜ jeden z chłopców został tra
z nich odchodzi. Pozostali trzej zaczy- fiony, a sam chłopiec nie odczuwa
nają się bić. Jeden z nich umiera i coś Ŝadnego bólu spowodowanego zra
czarnego wychodzi mu z ust" (Hunter, nieniem.
1963, 109-110). 3. Po znacznym skróceniu opowieści,
Jest rzeczą interesującą, Ŝe ta sama co zazwyczaj następuje przy pią
wersja wyjściowa, opowiadana i prze- tym - siódmym powtórzeniu, staje
kazywana przez badanych z róŜnych się ona na tyle krótka, Ŝe moŜna ją
grup, prowadzi do bardzo róŜnych za- powtórzyć niemal dosłownie. Ko
kończeń. Demonstrując eksperyment lejne powtórzenia nie wprowadzają
Bartletta w grupie oficerów, uzyska- juŜ Ŝadnych zmian.
łem następujące zakończenie: 4. Ewolucja kolejnych wersji zmierza
„Dwóch męŜczyzn wybrało się na w kierunku dopasowania ich do
polowanie i na ryby. PoniewaŜ ryby schematów charakterystycznych
nie brały, zostawili wędki w łodzi dla danej kultury. PoniewaŜ ludzie
i wyszli na brzeg. Tam zostali zaata- mają bardzo duŜe trudności w zro
kowani przez nieznanych ludzi. Bronili zumieniu kluczowych aspektów tej
się dzielnie, aŜ jeden z nich musiał historii, starają się nadać opowieści
dla odstraszenia napastników oddać taki charakter, aby była ona dla
ostrzegawczy strzał w powietrze. Na- nich zrozumiała. Ludzie nie zwra
pastnicy uciekli, ale wtedy okazało się, cają uwagi na informacje zawarte
Ŝe jeden z nich ma Ŝyły przecięte no- w tytule, Ŝe tak naprawdę chodzi
Ŝem. Wypływała z nich bardzo ciemna, 0 wojnę, jaką toczą między sobą
niemal czarna krew". duchy. W wojnie tej uszkodzeniu
Warto zwrócić uwagę na modyfika- moŜe ulec nie tylko ciało, ale
cje baśni, pojawiające się w kolejnych takŜe dusza. Kiedy dusza zosta
odtworzeniach. nie uszkodzona, opuszcza ona ciało
(„coś czarnego wyszło mu z ust")
1. Kolejne odtworzenia są coraz krót- 1w efekcie ciało umiera.
sze i zawierają coraz mniej szcze-
gółów. Jest to całkiem zrozumiałe,
poniewaŜ baśń jest zbyt długa, by
moŜna ją było odtworzyć popraw-
Zwykle zabieg taki jest dość skuteczny, równo wiedzę w postaci zbioru twierdzeń
jednak w tym wypadku było inaczej. (na przykład „Mój kraj leŜy w Europie"
Opowiadanie pochodziło z odmiennego albo „Europa znajduje się na zachód od
kręgu kulturowego i schematy występu- Azji"), jak i w postaci czysto wzrokowej.
jące w umyśle człowieka Zachodu, który śeby przypomnieć sobie kształt Polski,
nie myśli kategoriami animistycznymi, nie musimy odwoływać się do nazw, ale
okazały się całkowicie nieprzydatne do winniśmy przywołać w wyobraźni kontur
zapamiętania tej historii. naszych granic. W wypadku granic Pol-
Przedstawiony przykład odnosił się do ski trudno znaleźć określenie werbalne,
pamięci epizodycznej - pamięci, w któ- które opisywałoby ich kształt, moŜliwe jest
rej dominuje kodowanie informacji w po- to natomiast w wypadku innych krajów
staci werbalnej. Pojawia się pytanie, czy (Włochy na Półwyspie Apenińskim mają
analogiczne zaleŜności występują w wy- kształt buta). Określenia werbalne mogą
padku pamięci wzrokowej. Interesującej jednak zniekształcać obraz wzrokowy: gdy
odpowiedzi na to pytanie dostarczyło ba- pomyślimy, Ŝe Włochy mają kształt buta,
danie Saarinena (1987), przeprowadzone
to moŜemy narysować kontur tego kraju
na grupie studentów pochodzących z 49
w kształcie zbliŜonym do półbuta na pła-
krajów. Saarinen prosił badanych o naryso-
skim obcasie, choć faktycznie przypomi-
wanie mapy świata. Okazało się, Ŝe więk-
nają one bardziej obraz kozaczka na wy-
szość studentów narysowała mapy, na któ-
rych Europa zajmowała miejsce centralne. sokim obcasie. Mamy tu zatem przykład
Efekt taki wystąpił nawet u mieszkańców współdziałania róŜnych kodów w przecho-
Azji, która przecieŜ jest największym kon- wywaniu informacji pamięciowych.
tynentem. Często występowało równieŜ Przeciwieństwem procesu przechowa-
eksponowanie kraju ojczystego oraz tych nia jest proces zapominania. Proces za-
części świata, które badani dobrze znali pominania uzaleŜniony jest od wpływu
i lubili. Kraje mniej znane były pomniej- czasu. Szybkość zapominania następująca
szane lub całkowicie pomijane. Dowodzi w miarę upływu czasu jest jednak bardzo
to, Ŝe badani studenci mieli bardzo do- zróŜnicowana i zaleŜy od rodzaju mate-
brze wykształcone schematy bliskich lub riału. W ramce 5.8 przedstawiamy trzy
lubianych części świata. Faktycznie jednak badania, w których badaczy interesowało
badanie Saarinena dowodzi, Ŝe w trak- przechowanie materiału o róŜnym stopniu
cie przechowania ludzie wykorzystują za- sensowności oraz organizacji wewnętrznej
RAMKA 5.8
Pierwsze obszerne i dobrze kontro- sowne. Wykorzystanie takiego mate-

lowane badania nad zapominaniem riału motywowane byio faktem, Ŝe
przeprowadził Ebbinghaus (1881). Eb- Ebbinghaus zamierzał badać czyste
binghaus prowadził eksperymenty na procesy pamięciowe, a nie procesy
sobie samym, a jako materiał pamię- myślenia i kojarzenia, które występują
ciowy wykorzystywał zgłoski bezsen- przy zapamiętywaniu materiału sen-
RAMKA 5.8 cd.

sownego. Przebieg krzywej zapomina- materiał nauczania cechuje się wyŜ-
nia przedstawiono na rycinie 5.10. szym poziomem sensowności. Wyniki
badań Bahricka są przedstawione na
rycinie 5.11.
okres przechowywania (lata)
RYCINA 5.11 Krzywa zapominania Bahricka (1984)
Bahrick badał przechowanie materiału obejmu-

jącego znajomość języka hiszpańskiego, którego
badani uczyli się w szkole. Po ukończeniu szkofy
1 9 24 2 nigdy nie posługiwali się tym językiem. W prze-
ciwieństwie do innych omawianych w tej ramce
czas przechowywania (godz.) badań Bahrick wykorzystywał trzy róŜne miary
przechowania. KaŜda z nich daje nieco inne wyniki,
RYCINA 5.10 Krzywa zapominania Ebbinghausa aczkolwiek ksztatt wszystkich trzech krzywych jest
dość podobny.
Ponad polowa materiału (zgłoski bezsensowne)
została zapomniana w ciągu pierwszej godziny. Linton (1975) badała pamięć mate-
Poczynając od drugiego dnia od momentu riału związanego z jej Ŝyciem osobi-
opanowania listy zgłosek bezsensownych, krzywa
spłaszcza się i proces zapominania ulega wyraź- stym. W przeciwieństwie do poprzed-
nemu spowolnieniu. nich badań przedmiotem jej zaintere-
sowania była pamięć mimowolna - nie
Bahrick (1984) badał przechowanie uczyła się ona tego, co zdarzyło się
materiału o znacznie wyŜszym stopniu w jej Ŝyciu. Sprawdzała, co udało się
sensowności, a mianowicie znajomo- jej zapamiętać spontanicznie. Materiał
ści języka hiszpańskiego. Uczenie się związany z jej Ŝyciem osobistym był
języka obcego to coś więcej niŜ opa- materiałem o jeszcze wyŜszym po-
nowywanie listy zgłosek bezsensow- ziomie sensowności aniŜeli materiał
nych (aczkolwiek w początkowej fazie, analizowany przez Ebbinghausa czy
kiedy człowiek uczy się słówek, moŜe Bahricka. Przebieg krzywej zapomina-
to przypominać uczenie się takich nia przedstawia rycina 5.12.
zgłosek). Człowiek, ucząc się języka,
moŜe kojarzyć sobie opanowywane
słówka z rozmaitymi obrazami, a poza
tym w trakcie uczenia się języka opa-
nowywane są ogólniejsze struktury,
takie jak pewne wyraŜenia i zwroty,
a takŜe reguły rządzące łączeniem
poszczególnych słów ze sobą. Ogólnie
moŜna powiedzieć, Ŝe język obcy jako
RAMKA 5.8 cd.

Linton zapominała w ciągu roku
tylko około 6% zdarzeń z własnego
Ŝycia osobistego. śadnemu z później-
szych badaczy, którzy powtarzali ba-
danie Linton, nie udało się uzyskać
tak dobrego wyniku. Być moŜe wyni-
kało to z faktu, Ŝe Linton była osobą
obdarzoną znacznie lepszą pamięcią,
a być moŜe związało się z tym, Ŝe
12 3 4 5 6 zapisywała ona zdarzenia bardziej oso-
czas przechowywania (lata) biste niŜ inni badacze. Warto takŜe
zwrócić uwagę na to, Ŝe materiał do
RYCINA 5.12 Krzywa zapominania Linton (1975) zapamiętywania był silnie selekcjono-
wany. Spośród wszystkich zdarzeń, ja-
Linton zapamiętywała informacje z własnego Ŝycia
osobistego (opis badania zamieszczamy w roz- kie miaiy miejsce danego dnia, Linton
dziale 6). Zapisywała codziennie na osobnych zapisywała tylko dwa.
karteczkach po co najmniej dwa 2darzenia.
Karteczki wrzucała do pudełka, a następnie po
upływie pewnego czasu losowała karteczki z pu-
dełka i starała się przypomnieć dane zdarzenie.
Porównanie wyników badań przedsta- nej (zdolność do posługiwania się językiem

wionych w ramce 5.8 wskazuje bardzo jest zdolnością proceduralną), natomiast
wyraźnie na to, Ŝe przechowanie zaleŜy Linton do pamięci epizodycznej, a ściśle
od stopnia sensowności materiału. Mate- mówiąc - do pamięci autobiograficznej.
riał sensowny, a takŜe materiał o duŜym
znaczeniu osobistym jest przechowywany
5.3.3. Mechanizmy
znacznie lepiej i wolniej zapominany. Wi-
odtwarzania
dać to nie tylko przy porównaniu wyso-
kości krzywych zapominania, lecz takŜe W niniejszym paragrafie będziemy zajmo-
przy porównaniu skali czasu - skala ta wali się tylko mechanizmami odtwarza-
obejmuje godziny i dni w eksperymentach nia z pamięci trwałej. Jak stwierdziliśmy
Ebbinghausa i dziesiątki lat w badaniach wcześniej, informacje zawarte w pamięci
Bahricka. krótkotrwałej i operacyjnej nie opuszczają
Badania zaprezentowane w ramce 5.8 pola świadomości i w zasadzie są dostępne
świadczą równieŜ o skuteczności róŜnych przez cały czas.
rodzajów pamięci. Ebbinghaus odwoływał Informacje z pamięci trwałej odtwa-
się do mechanicznej pamięci deklaratyw- rzane są za pomocą dwóch głównych
nej, Bahrick zarówno do pamięci seman- sposobów: za pomocą przypominania oraz
tycznej (czyli pewnej formy pamięci dekla- za pomocą rozpoznawania. Przypominanie
ratywnej), jak i do pamięci niedeklaratyw- występuje wówczas, kiedy samodzielnie
musimy sformułować odpowiedź na pewne informacji, pozwalającej na sformuło-

pytanie skierowane pod adresem naszej wanie poprawnej odpowiedzi.
pamięci. Niech to będzie pytanie: „W jakiej
sytuacji odebrane przez nas informacje Rozpoznawanie moŜe równieŜ przyj-
zmieniają nasze zachowanie?". Informa- mować odmienne formy, róŜniące się
cja na ten temat znajduje się w jednym liczbą moŜliwości, spośród których doko-
z poprzednich rozdziałów tej ksiąŜki. Na- nuje się wyboru. Najprostsza sytuacja wy-
tomiast rozpoznanie polega na wskazaniu stępuje w wypadku dwóch moŜliwości, na
poprawnej odpowiedzi wśród kilku moŜli- przykład wtedy, kiedy spotykamy kogoś na
wych. Przykładowo, w teście znajomości ulicy i musimy podjąć decyzję, czy znamy
języka angielskiego moŜe znajdować się tę osobę, czy teŜ jej nie znamy. W in-
następujące zadanie: nym wypadku - bardzo popularnym w te-
„Please, put .your cigarettes before stach wiadomości - dokonuje się wyboru
spośród czterech moŜliwych odpowiedzi.
entering the library.
Liczba odpowiedzi, spośród których do-
a) off; b) up; c) out; d) away"
konujemy wyboru, wzrasta. W pewnym
Tylko jedna z odpowiedzi wymienio- momencie moŜe być ona tak duŜa jak
nych w punktach a) - d) jest poprawna. liczba odpowiedzi, jakie przychodzą nam
W przeciwieństwie do przypominania czło- do głowy, kiedy usłyszymy pytanie skie-
wiek nie musi samodzielnie konstruować rowane do naszej pamięci. Wtedy przypo-
odpowiedzi, a jego zadanie sprowadza się minanie i rozpoznawanie wydają się nie-
do dokonania odpowiedniego wyboru. odróŜnialne od siebie. Czy rzeczywiście są
Przypominanie i rozpoznawanie mogą one od siebie nieodróŜnialne, czy teŜ są to
występować w róŜnych postaciach. Główne dwa róŜne i niezaleŜne od siebie procesy?
odmiany przypominania to: Problem odrębności obu sposobów od-
a) przypominanie seryjne, kiedy waŜne twarzania podnoszono od dawna. Począt-
jest zachowanie takiej samej kolejności, kowo analizy dotyczyły zjawisk, w któ-
jak w zapamiętywanym materiale (na rych przypominanie i rozpoznawanie są
przykład odtwarzanie stopni wojsko niezaleŜne od siebie. Ostatnio dyskusja
wych od najniŜszego do najwyŜszego; skoncentrowała się na wynikach badań
odtwarzanie kolejnych dopływów Wisły eksperymentalnych. Zanim przystąpimy
i tak dalej); do omawiania tych badań, przeanalizujmy
b) przypominanie swobodne, kiedy waŜne wypadki rozbieŜności między rozpoznawa-
jest samo odtworzenie zbioru informa- niem i przypominaniem.
qi, natomiast kolejność nie jest istotna; Zwykle przypominanie i rozpoznawanie
c) przypominanie z podpowiedziami, kiedy występują łącznie. Kiedy spotykam kolegę
podajemy człowiekowi rozmaite wska szkolnego, to nie tylko rozpoznaję go jako
zówki, które pozwolą zlokalizować pra osobę znajomą, lecz takŜe przypominam
widłową odpowiedź; ta forma przypo sobie pewne fakty, które nie są zawarte
minania pozwala zaktywizować pamięć w spostrzeŜeniu tej osoby. Przypominam
ukrytą (Schacter, 1996); ponadto wy sobie, Ŝe bezpośrednio przed maturą pusz-
kazuje pewne podobieństwa do rozpo czaliśmy z nim samoloty z okna klasy na
znawania - analogicznie jak przy rozpo najwyŜszym piętrze, Ŝe zastanawialiśmy
znawaniu, dostarcza się pewnej porcji się nad naszymi planami Ŝyciowymi w ra-
zie oblania egzaminu dojrzałości z mate- co potrafimy powiedzieć na jej temat

matyki i tak dalej. Inny przykład: kiedy na podstawie analizy zawartości na-
moja córka pyta mnie o główne gałę- szych zasobów pamięciowych. Para-
zie przemysłu w Rumunii, odpowiadam mnezja jest pewnego rodzaju minimum
jej, Ŝe jest to przemysł petrochemiczny pamięciowym i pod tym względem
i maszynowy (w tym głównie przemysł przypomina zjawisko „mam to na końcu
budowy lokomotyw). Pierwszą informa- języka".
cję rozpoznaję jako informację z mojego 3. Deja vu („juŜ widziane") jest bardzo
starego podręcznika geografii, druga na- podobne do paramnezji, gdyŜ tu rów-
tomiast pochodzi z moich obserwacji lo- nieŜ występuje rozpoznanie bez przy-
komotyw spalinowych, z których część pominania. W przeciwieństwie jednak
została wyprodukowana w Rumunii. do paramnezji poczucie znajomości do-
Przedstawione przykłady są typowe. tyczy całej sytuacji. Zjawisko to wy-
Zaobserwowano jednak pewne sytuacje, stępuje niezbyt często, ale zapewne
w których rozpoznanie i przypominanie nie niektórzy z Czytelników spotkali się
chodzą ze sobą w parze. Omówię je za z następującym lub podobnym zdarze-
Hunterem (1963). niem. PrzyjeŜdŜamy do obcego mia-
sta, w którym nigdy poprzednio nie
1. Nieświadomy plagiat to przypominanie byliśmy. Wychodzimy na plac przed
bez rozpoznawania. Odtwarzam pewien dworcem i wydaje się nam, Ŝe miasto
zbiór informacji, przy czym jestem to doskonale znamy. Co więcej, wydaje
przekonany, Ŝe jest on moim orygi się nam, Ŝe wiemy, co zdarzy się za
nalnym wytworem, a w rzeczywistości chwilę. Zjawisko to ma dość niesa-
jest to powtórzenie (czasami bardzo mowity charakter, przemija jednak po
wierne) czegoś, co znaiem skądinąd. kilku minutach. W staroŜytności było
Zjawisko takie występuje nie tylko ono traktowane jako jeden z dowodów
w wypadku twórczości artystycznej, wędrówki dusz - skoro nigdy nie byłem
gdzie kompozytorzy „poŜyczają" od w tym mieście, to być moŜe odwiedziła
siebie motywy muzyczne czy plastycy je moja dusza w jakimś innym wciele-
pewne pomysły malarskie, lecz takŜe niu. Przeciwieństwem deja vu jest zja-
w twórczości naukowej. W y.ypadku wisko jamais vu („nigdy niewidziane"),
przywłaszczenia pomysłu trudno jest zwane teŜ zjawiskiem alienacji. Jest
stwierdzić, czy plagiat miał charakter ono fałszywym rozpoznaniem sytuacji,
świadomy, czy teŜ nie. które są doskonale znane, jako sytuacji
2. Paramnezja. Tu mamy do czynienia całkowicie nowych.
z sytuacją odwrotną w stosunku do
wcześniej opisanej - jest to rozpozna PowyŜsze uwagi wskazują, Ŝe z jednej
nie bez przypominania. Wielu z nas strony znane są fakty mówiące o ścisłych
zapewne spotkało się z następującym związkach przypominania i rozpoznawania,
zjawiskiem. Spotykamy kogoś na ulicy, czy wręcz o toŜsamości tych procesów,
kłaniamy się sobie nawzajem, czasami natomiast z drugiej strony inne fakty
nawet rozmawiamy z tą osobą, ale nie mówią o zdecydowanej odrębności przy-
wiemy do końca, kim ta osoba jest. pominania i rozpoznania. Oba stanowiska
To, Ŝe tę osobę znamy, to wszystko, mają pewne poparcie empiryczne. Omówię
PROCESY MMĘCIOWE 205
kolejno dowody na rzecz kaŜdego z nich. niem (odpowiednio: recall memory i reco-
Wyjdźmy od stanowiska podkreślającego gnition memory). Twierdzą oni, Ŝe proces
róŜnice. przypominania przebiega w dwóch fazach,
Zwolennikami tego stanowiska są Lo- a jedną z nich jest rozpoznanie. Schema-
ftus i Loftus (1976), którzy uwaŜają, Ŝe tycznie układ tych faz przedstawiono na
moŜemy mówić nawet o dwóch rodzajach rycinie 5.13. Dla wyjaśnienia dodajmy, Ŝe
pamięci - pamięci związanej z przypomina- rycina ta odnosi się do sytuacji, w której
niem oraz pamięci związanej z rozpozna- materiałem pamięciowym są słowa.
składniki
przeszukiwania
składniki
rozpoznawania
RYCINA 5.13 Dwufazowa koncepcja przypominania
Rozpoznawanie jest fazą przypominania (źródło: Loftus, Loftus, 1976, s. 88).

Łatwo zauwaŜyć, Ŝe w wypadku przy- znawali prawie wszystkie bodźce. Efekty

pominania trzeba wykonać więcej operacji rozpoznawania utrzymywały się nawet po
i aby sformułować poprawną odpowiedź, 120 dniach.
trzeba dysponować liczbą informacji. Nato- Jakie są przyczyny tej niesamowitej
miast w wypadku rozpoznawania wszyst- sprawności rozpoznawania? Loftusowie
kie moŜliwe odpowiedzi są dane niejako uwaŜają, Ŝe w wypadku przypominania po-
z góry. Kiedy spotykam kogoś na ulicy trzebna jest mniej lub bardziej kompletna
i zastanawiam się, czy ukłonić się tej informacja na temat pewnego obiektu lub
osobie, czy nie, muszę dokonać wyboru zdarzenia, w wypadku rozpoznawania zaś
spośród dwóch moŜliwych reakcji. Kiedy niezbędna jest jedynie informacja pozwala-
rozwiązuję test z wyborem wielokrotnym, jąca odróŜniać właściwości bodźca, z któ-
dokonuję wyboru jednej z czterech propo- rym jednostka zetknęła się uprzednio,
nowanych odpowiedzi. od właściwości nowych bodźców, które
Ze względu na to, Ŝe do rozpoznania towarzyszą „staremu", na przykład w te-
potrzeba mniej informacji, moŜna oczeki- ście z wyborem wielokrotnym. Wynika-
wać, Ŝe rozpoznanie jest łatwiejsze niŜ łoby stąd, Ŝe w pewnych wypadkach roz-
przypominanie. Hipoteza ta została wy- poznanie jest bardzo trudne na przykład
sunięta w 1904 roku przez Williama wtedy, kiedy odpowiedź poprawna jest bar-
Jamesa i od tego czasu uzyskała po- dzo podobna do pozostałych odpowiedzi.
twierdzenie w wielu badaniach ekspery- Loftusowie przedstawiają równieŜ pew-
mentalnych. Tu wspomnimy o najbardziej ne argumenty o charakterze funkcjonal-
zadziwiających osiągnięciach rozpoznania. nym. Pokazują oni, Ŝe następujące czynniki
Haber i Standing (1969) pokazywali bada- wpływają na przypominanie i rozpoznawa-
nym 2500 zdjęć przedstawiających róŜne nie w odmienny sposób:
sceny. Badani następnego dnia w teście
rozpoznania udzielali odpowiedzi popraw- 1. Częstość słów. Słowa o wysokiej
nych w 85-95% wypadków. Inny uderza- częstości są łatwiej przypominane ani
jący przykład pochodzi z eksperymentu Ŝeli słowa o niskiej częstości. W wy
Sheparda (1967). W tym eksperymencie padku rozpoznawania występuje za
udało się dodatkowo wykazać, jak długo leŜność odwrotna - słowa o niskiej
utrzymują się efekty związane z rozpo- częstości są rozpoznawane łatwiej ani
znaniem. Shepard przebadał trzy równo- Ŝeli stówa o wysokiej częstości.
waŜne grupy osób. Pierwszej eksponował 2. Uczenie się zamierzone i mimowolne.
540 niepowiązanych ze sobą słów, dru- W wypadku przypominania uzyskuje
giej 612 kolorowych obrazków, a trzeciej się znacznie lepsze wyniki przy uczeniu
612 zdań. Testy rozpoznawania (obejmu- się zamierzonym aniŜeli przy uczeniu
jące tylko część eksponowanego wcześniej się mimowolnym (na przykład wtedy,
materiału) przeprowadzono bezpośrednio kiedy badanym przedstawia się listę
po ekspozycji, po upływie 2 godzin, po słów i poleca się wykonać jakieś za
3 dniach, 7 dniach i 120 dniach. Bezpo- danie niezwiązane z zapamiętywaniem,
średnio po ekspozycji badani rozpoznawali a potem prosi się badanych o odtwo
poprawnie około 909c materiału, a po upły- rzenie tej listy). Przy rozpoznawaniu
wie dwóch godzin uzyskiwali wyniki nie- uczenie się mimowolne i zamierzone są
mal idealne, poniewaŜ poprawnie rozpo- niemal tak samo skuteczne.
3. Strategie uczenia się wykorzystywane szukiwaniu zasobów pamięci, nie ma cha-

przez badanych. Wiele danych wska- rakteru bezwyjątkowego. Gdyby udało się
zuje na to, Ŝe ludzie odmiennie prze- znaleźć takie wypadki, w których rozpo-
twarzają informacje, kiedy powie się znanie jest trudniejsze od przypominania,
im, Ŝe później będą musieli je sobie moŜna by zakwestionować naszkicowaną
przypomnieć, albo teŜ Ŝe będą prze- na rycinie 5.13 koncepcję dwuetapowego
chodzili test rozpoznawania. W znanym procesu przypominania.
eksperymencie Tversky'ego (1973) ba- Eksperyment Watkinsa (1974) wyka-
dani byli informowani o tym, w jaki zał, Ŝe w pewnych sytuacjach rozpoznanie
sposób będzie badane odtwarzanie zadaje gorsze wyniki niŜ przypominanie.
pamiętywanego materiału. Następnie Watkins stosował pomysłową procedurę,
u połowy badanych stosowano spo- polegającą na uczeniu się par zgłosek
sób sprawdzania zawartości pamięci bezsensownych. Materiał dobrano w ten
zgodny z zapowiedzią (to jest przy- sposób, Ŝe kaŜda z tych sylab z osobna
pominanie, kiedy zapowiadano przypo- była sylabą bezsensowną, natomiast oba
minanie, oraz rozpoznanie, kiedy było człony pary tworzyły sensowne słowo, na
ono zapowiadane), u drugiej połowy przykład met - ro, zeg - ar i tak dalej. W
zaś sposób niezgodny z zapowiedzią. fazie treningowej badani zapoznawali się
Badani uzyskiwali lepsze wyniki wów- z tymi parami. Po zakończeniu treningu
czas, kiedy zawartość ich wiedzy kon- przeprowadzano badanie odtwarzania. W
trolowano za pomocą metody antycy- wypadku przypominania podawano pierw-
powanej, niŜ wtedy, kiedy stosowano szą sylabę bezsensowną, którą badany
metodę odmienną od oczekiwanej. Wy- miał dopełnić za pomocą drugiej. W wy-
nik ten sugeruje takŜe, Ŝe efekty zwią- padku testu rozpoznania, badany ze zbioru
zane z przypominaniem i rozpoznaniem dwuliterowych końcówek miał wybrać te,
rozciągają się na cały proces pamię- z którymi zapoznał się poprzednio. W tym
ciowy - ludzie po otrzymaniu informacji eksperymencie rozpoznanie dawało gorsze
o sposobie badania odtwarzania urucha- wyniki niŜ przypominanie. Identycznych
miali odmienne strategie przetwarzania wyników dostarczył oparty na podobnej
informaq"i. procedurze eksperyment Watkinsa i Tu-
lvinga (1975). Badani w tym eksperymen-
Podsumowując, trzy przedstawione cie uczyli się par, ale tym razem były to
grupy danych wskazują, Ŝe przypominanie pary słów. I znów przypominanie okazało
i rozpoznanie są zdecydowanie odmien- się łatwiejsze od rozpoznawania.
nymi procesami, poniewaŜ wykazują od- Opierając się na wynikach tego ekspe-
mienny typ wraŜliwości na róŜne czynniki. rymentu oraz na wynikach własnych ba-
Rozumowanie takie było kwestiono- dań, Tulving (1976) zakwestionował dwu-
wane przez wielu psychologów, którzy fazową koncepcję przypominania. Twierdzi
uwaŜali, Ŝe nie moŜna przeprowadzić wy- on, Ŝe zarówno przypominanie, jak i rozpo-
raźnej linii demarkacyjnej między przyznanie są procesami jednofazowymi i obej-
pominaniem i rozpoznaniem. Podkreślali mują bardzo podobne elementy składowe.
oni, Ŝe teza o większej trudności przy- W gruncie rzeczy - powiada Tulving - róŜ-
pominania, spowodowanej koniecznością nica między przypominaniem i rozpozna-
wykonywania dodatkowej pracy przy prze- niem sprowadza się do róŜnicy metod sto-
sowanych do badania odtwarzania, a nie do nia obserwowalne. Zdarzenia uruchamiają

róŜnic w obrębie procesów pamięciowych. pewne nieobserwowalne procesy, które
Trudno takiemu rozumowaniu odmówić potrafimy opisywać za pomocą terminów
słuszności, lecz nadal sprawą otwartą po- teoretycznych. Procesy te prowadzą do
zostaje wyjaśnienie tego, dlaczego raz to uruchomienia pewnych stanów umysło-
przypominanie daje lepsze efekty, a innym wych. Koncepcja Tulvinga jest zarazem
razem (i to znacznie częściej) - rozpozna- koncepcją zapamiętywania, jak i odtwarza-
nie. Być moŜe rozwiązanie tego problemu nia. Przeanalizujmy cały proces na przy-
tkwi w wykorzystaniu odmiennych stra- kładzie. Wyobraźmy sobie, Ŝe zostałem
tegii, zapewniających dostęp do materiału ostro skarcony jako dziecko. Zdarzenie to
zarejestrowanego w pamięci na podstawie zostawiło ślad pamięciowy, który musiał
odmiennych wskaźników czy kryteriów. zostać jakoś powiązany z tym, co Tulving
Tulving stworzył własną koncepcję od- określa mianem środowiska poznawczego.
twarzania, którą nazwał koncepcją syner- Przykładowo, zdarzenie to zostaje połą-
gistycznego uświadamiania (1983). Kon- czone z tym fragmentem wiedzy na temat
cepcja ta nawiązuje do idei śladu pamię- siebie, która stwierdza, Ŝe jestem do ni-
ciowego i jest rozwinięciem jego koncep- czego, a na dodatek jestem niegrzeczny.
cji faz procesu pamięciowego, omówionej Ślad ten następnie jest rekodowany, kiedy
w rozdziale 4 (por. ryc. 4.1). Istota odtwa- dociera do mnie jakaś inna informacja,
rzania polega na tym, Ŝe człowiek potrafi stwierdzająca na przykład, Ŝe biegam wol-
zintegrować informację zawartą w śladzie niej od innych chłopców. Wtedy, kiedy od-
pamięciowym, odnoszącą się do pewnych bieram wskazówkę dotyczącą odtworzenia
aspektów bodźca, z informacją zawartą pierwotnego zdarzenia, na przykład kiedy
we wskazówce, jaką otrzymuje, kiedy ini- w czasie terapii odpowiadam na pytanie,
cjuje proces odtwarzania. Prowadzi to do jak wspominam swoje dzieciństwo, docho-
uświadomienia sobie niektórych aspektów dzi do procesu uświadamiania sobie, który
pierwotnego bodźca. Przypominanie i roz- jest konsekwencją zintegrowania informa-
poznawanie są procesami niemal identycz- cji zawartej w pytaniu z informacją zawartą
nymi, a jedyna róŜnica tkwi we wska- w pierwotnym śladzie pamięciowym. To
zówkach dla procesu odtwarzania - przy uświadomienie przechodzi w doznanie od-
rozpoznawaniu są one kopiami informacji, twarzania: w odtworzeniu wykorzystuję
odnoszącymi się do niektórych aspektów tylko niektóre fragmenty zapisanych in-
zapamiętywanego bodźca. Tulving w prze- formacji - nie wszystkie są dostępne,
ciwieństwie do zwolenników dwufazowych a poza tym uwzględniam kontekst, w jakim
koncepcji odtwarzania uwaŜa, Ŝe proces ujawniana jest informacja.
zapamiętywania i odtwarzania nie musi Analogiczny proces występuje przy wy-
wiązać się z aktywacją sieci semantycz- dobywaniu informacji zawartych w pamięci
nych. semantycznej. Tulving podkreśla, Ŝe przy
Na rycinie 5.14 przedstawiamy sche- zapamiętywaniu informacja musi zostać
mat procesu odtwarzania. Łatwo zauwa- zintegrowana ze środowiskiem poznaw-
Ŝyć, Ŝe jest to rozwinięcie i modyfikacja czym, czyli - uŜywając innych terminów
ryciny 4.1. - informacja musi zostać zasymilowana
Na rycinie 5.14 znajdują się trzy ko- z dotychczasowym doświadczeniem. Cza-
lumny zjawisk. Pierwszą stanowią zdarze- sami ten proces integrowania informacji
Zdarzenia obserwowalne Procesy Stany
RYCINA 5.14 Proces odtwarzania w świetle koncepcji Tulvinga (1983)
Odtwarzanie jest wynikiem interakcji informacji zawartych w śladzie pamięciowym z informacjami dostarczanymi przez
pytania kierowane pod adresem pamięci.
jest trudny, poniewaŜ nowa informacja głosi, Ŝe odtwarzanie jest tym łatwiej-
róŜni się od „środowiska poznawczego". sze, w im większym stopniu sytuacja od-
BliŜej będzie mowa o tym w rozdziale 6. twarzania przypomina sytuację kodowania,
Na zakończenie warto wspomnieć jesz- czyli sytuację zapamiętywania (Tulving,
cze o tym, Ŝe w świetle opisanej koncepcji Thomson, 1973). Zasada ta ma olbrzy-
moŜna zrozumieć zasadę specyficzności mie konsekwencje praktyczne. Pozwala
kodowania, sformułowaną w 1973 roku ona zwiększyć efektywność odtwarzania -
przez Tulvinga i Thomsona. Zasada ta dotyczy to zarówno materiału „szkolnego",
210 PS/CHOMGIA POZNANIA
jak i informacji dotyczących osobistej prze- cone. Warto jednak dodać, Ŝe sytuacje
szłości i przechowywanych w pamięci odtwarzania informacji znajdujących się
autobiograficznej. Powróćmy do przedsta- w pamięci zwykle bardzo róŜnią się
wionego wcześniej przykładu: terapeuta od sytuacji, w których informacje te
moŜe mnie poprosić o wyobraŜenie sobie były zapamiętywane. Przykładowo, egza-
miejsca, w którym zostałem skarcony, albo min rzadko przypomina sytuację, w której
0 wyobraŜenie sobie własnego ubrania się do niego przygotowywaliśmy. Prze-
1 tak dalej. Takie wyobraŜenia noszenie notatek z jednej sytuacji do
pozwalają na drugiej moŜe być pomocne nawet wtedy,
wejście w sytuację pod pewnymi wzglę kiedy do nich nie zaglądamy. Ale równie
dami podobną do sytuacji pierwotnego skuteczne moŜe być przyniesienie ma-
kodowania informacji, a to z kolei pozwoli skotki, która towarzyszyła nam w trakcie
na przypomnienie sobie znacznie większej uczenia się. Nie wzbudza ona podejrzeń
puli informacji z przeszłości. egzaminatora, ale jej wadą jest to, Ŝe
Racjonalne wykorzystanie zasady spe- nie moŜe być ona dla nas deską ra-
cyficzności kodowania pozwala zwiększyć tunku, kiedy egzaminator się na chwilę
sprawność pamięci i odtwarzać takie in- odwróci.
formacje, które pozornie zostały utra-
6 Pamięć autobiograficzna
6.1. Wprowadzenie - czym jest pamięć autobiograficzna

Pojęcie pamięci autobiograficznej ma swój samochodu, jazdy na nartach (zdolności
rodowód w pracy Tulvinga (1972, 1983, proceduralne) czy lęk przed pająkami (kla-
1984) poświęconej pamięci epizodycznej. syczny emocjonalny odruch warunkowy).
Koncepcję tę omówiliśmy szczegółowo Takie rozumienie pamięci autobiograficz-
w paragrafie 4.3.2., a w tabeli 4.3 pamięć nej jest zbyt szerokie i choć psychologowie
epizodyczna została porównana z pamię- akceptują tezę Squire'a (1986, 1993) o ist-
cią semantyczną. Pamięć autobiograficzna nieniu deklaratywnej i niedeklaratywnej
jest równieŜ przedmiotem zainteresowa- formy pamięci, to jednak trudno byłoby
nia psychologów osobowości czy psycho- odnieść ten podział do pamięci autobio-
logów klinicznych, ale ich prace dotyczą graficznej.
przede wszystkim zawartości pamięci au- Gdybyśmy rozumieli pamięć autobio-
tobiograficznej u konkretnych osób. Pa- graficzną jako wszelkie doświadczenia na-
mięć autobiograficzna ma duŜe znacze- byte w ciągu Ŝycia jednostki, to musieli-
nie dla procesu diagnozy osobowości, jest byśmy za tę pamięć uznać doświadczenia
takŜe przedmiotem oddziaływań terapeu- emocjonalne, do których jednostka nie
tycznych. Pięknie wyraŜają to Healy i Wil- ma świadomego dostępu. Problemy, jakie
liams (1999), którzy piszą, Ŝe „Psychote- się pojawiają przy utoŜsamianiu pamięci
rapia jest leczeniem wspomnień" (s. 229). autobiograficznej z dotychczasowym do-
Prace psychologów poznawczych z kolei świadczeniem Ŝyciowym, moŜna zilustro-
pozwalają ujawnić ogólne mechanizmy od- wać, odwołując się do studium wypadku
powiedzialne za działanie tej pamięci. przedstawionego przez Perry'ego (1999).
Wbrew pozorom dokładne określenie, Fragmenty tego studium opisano w ramce
czym jest pamięć autobiograficzna, to 6.1.
sprawa dość trudna. Najprościej byłoby Proponuję, aby w niniejszej pracy za-
stwierdzić, Ŝe pamięć autobiograficzna stosować następujące rozumienie pojęć
to dotychczasowe doświadczenie Ŝyciowe. podstawowych. Pamięć autobiograficzna
Przy takim rozumieniu w skład pamięci to pamięć deklaratywna odnosząca się
autobiograficznej wchodziłaby pamięć niedo własnej przeszłości. Pamięć, zgodnie
deklaratywna, czyli na przykład znajomość z tym, co napisaliśmy w rozdziale 4,
języków obcych, umiejętność prowadzenia moŜemy traktować zarówno jako pewną
RAMKA 6.1
Studium dotyczy trzyletniego chłopca, zarówno z personelem, jak i z in-

który byl świadkiem zamordowania nymi dziećmi. Jednego dnia zareje-
swojej osiemnastomie siecznej siostry strowano fizjologiczne wskaźniki po-
przez opiekunkę. Chłopiec po dwóch budzenia emocjonalnego w trakcie
miesiącach pobytu w klinice zaprzy- zabawy, a potem w czasie częściowo
jaźnił się z personelem oraz z innymi strukturalizowanego wywiadu rozma-
dziećmi. Byl dość pogodny i przyjaź- wiano z nim o sprawach dość obo-
nie nastawiony do innych. Bawił się jętnych, a następnie zaczęto zada-
RYCINA 6.1 Zapis pobudzenia fizjologicznego chłopca po traumie, w róŜnych częściach

rozmowy i zabawy
PAMIĘĆ AUTOBIOGRAFICZNA 213
RAMKA 6.1 Cd.

wać ogólne pytania dotyczące siostry. gnąc poziom zbliŜony do tego, jaki wy-
Na rycinie 6.1 przedstawiono zapisy stępował w obojętnej części wywiadu.
zmian poziomu tętna w czasie zabawy Pojawiła się znaczna zmiana zachowa-
i wywiadu. nia chłopca. Przestał się bawić, prze-
W czasie zabawy chłopiec byt roz- stał reagować na bodźce zewnętrzne,
luźniony i wesoły, a jego pobudzenie fi- nie nawiązywał kontaktu wzrokowego.
zjologiczne stopniowo się zmniejszało. Nie potrafił podać Ŝadnych informacji
Kiedy rozpoczął się wywiad, tętno na temat siostry, ani teŜ nie „przypo-
nieco wzrosło, ale chłopiec nadal byt minał" sobie traumatycznego zdarze-
uśmiechnięty i zachowywał się odpo- nia, którego byt świadkiem. Zdarzenie
wiednio do wieku. Kiedy zadano bez- to musiało jednak zostać przez niego
pośrednie pytania dotyczące siostry, zarejestrowane, czego dowodem są
nastąpił dramatyczny wzrost tętna, olbrzymie zmiany w zakresie pobu-
a potem zaczęto ono spadać, by osią- dzenia emocjonalnego.
zdolność do rejestrowania i odtwarzania kiedy pracowałem dorywczo, natomiast

zdarzeń z osobistej przeszłości, jak teŜ telewizor kupiłem dopiero wówczas,
jako proces rejestrowania i odtwarzania kiedy miatem stałą pracę.
tych doświadczeń. Doświadczenie Ŝyciowe 2. Zdarzenia te są datowane, to jest mają
będziemy traktowali jako pojęcie szersze pewną lokalizację czasową. Lokalizacja
- zawiera ono zarówno elementy dekla- ta moŜe być określana mniej lub bar
ratywne (czyli pamięć autobiograficzną), dziej dokładnie. Ludzie posługują się
jak i elementy niedeklaratywne, a więc róŜnymi miarami czasu przy datowaniu
pewne zdolności, umiejętności czy ślady zdarzeń. Datowanie dokładne pochłania
przeŜytych niegdyś emocji, które w chwili duŜe zasoby pamięci, dlatego teŜ sto
obecnej nie są dostępne świadomości. sowane jest dość rzadko - ludzie wy
Pamięć o naszej osobistej przeszło- korzystują je w odniesieniu do zdarzeń
ści stanowi reprezentację zbioru zdarzeń, bardzo waŜnych (takich jak ślub, roz
które mają następujące właściwości (Ma- wód, urodziny dziecka czy osiągnięcie
ruszewski, 2000 c): jakiegoś specjalnego sukcesu zawodo
wego). W innych wypadkach stosuje się
1. Są uporządkowane sekwencyjnie. Upo- datowanie mniej dokładne (na przykład
rządkowanie w czasie moŜe mieć cha- „To się dziato na początku mojej pracy
rakter liniowy, ale sekwencje mogą w X"); zaletą takiego datowania jest
wchodzić w skład hierarchii (Schooler, to, Ŝe pochłania ono znacznie mniejsze
Hermann, 1992; Conway, Rubin, 1993). zasoby pamięci (Maruszewski, w dru
Pamiętam, Ŝe najpierw kupiłem sobie ku a).
radio, a potem telewizor. Wynikało 3. Zdarzenia tworzące sekwencje mają pe
to stąd, Ŝe radio było zdecydowanie wien sens dla jednostki. Dzięki znajo
tańsze, więc mogłem je kupić wtedy, mości tego sensu jednostka moŜe uzu-
pelniać pewne brakujące elementy ze mięci tej znajdują się jednak - na co

swej przeszłości, przypominając sobie wskazywaliśmy wcześniej - informacje na
na przykład to, na czym jej szczególnie temat faktów. Taką informaqą jest na przy-
zaleŜało w jakimś momencie tej prze- kład informacja o własnym imieniu czy na-
szłości. Ten sens ma duŜe znaczenie dla zwisku lub informacja na temat własnych
ukształtowania się poczucia toŜsamości cech w przeszłości. Mogę na przykład
oraz dla pojawienia się pozytywnej sa- pamiętać o tym, Ŝe byłem kiedyś osobą
mooceny. bardzo nieśmiałą; mogę nie pamiętać spe-
4. Zdarzenia te odnoszą się do Ja. Ina- cyficznych epizodów, w których ujawniała
czej mówiąc, jednostka musi je trakto- się ta nieśmiałość, choć oczywiście mogę
wać jako dotyczące jej własnej osoby. sobie takie epizody przypomnieć. JednakŜe
Zdarzenia zapisywane w pamięci au- epizody te przypominane są wtórnie, na
tobiograficznej nie muszą być zdarze- przykład wtedy, kiedy ktoś poprosi mnie
niami, w których jednostka odgry- o uzasadnienie stwierdzenia, Ŝe jestem
wała centralną rolę. Wiele osób pa- osobą nieśmiałą. Epizody te nie musiały
mięta strajki i powstanie Solidarno- występować rzeczywiście w mojej prze-
ści w 1980 roku jako silne osobiste szłości - mogą być tylko racjonalizacją,
przeŜycie, choć osoby te nie musiały która broni wygłoszonej tezy.
ani uczestniczyć w tych strajkach, ani W pamięci autobiograficznej informacje
teŜ tworzyć związku zawodowego. Na mogą być kodowane we wszystkich trzech
znaczenie tego aspektu pamięci au- rodzajach kodów, które wyróŜniliśmy w na-
tobiograficznej zwraca uwagę Brewer szych wcześniejszych pracach (Maruszew-
(1996). Niektórzy badacze posługują ski, Ścigała, 1995, 1998), a więc w kodzie
się nawet terminem pamięć osobista obrazowym, werbalnym i abstrakcyjnym.
(personal memory), a nie terminem pa- Cytowany wcześniej Rubin (1996) po-
mięć autobiograficzna (Franklin, Hol- wiada, Ŝe pamięć autobiograficzna jest
ding, 1977; Nigro, Neisser, 1983) albo szczególnie bogata w dane obrazowe. Na-
terminem pamięć zdarzeń osobistych sze wspomnienia wypełnione są obrazami
(White, 1982). waŜnych zdarzeń z naszego Ŝycia. Obrazy
te mogą być mniej lub bardziej wyraziste,
W pamięci autobiograficznej mogą znaj- ale człowiek ma zazwyczaj silne poczucie
dować się zarówno dane o charakterze ich naoczności. Nieco ostroŜniejsze sta-
semantycznym, jak teŜ dane o charakte- nowisko zajmuje Conway (1996), który
rze epizodycznym. Te pierwsze dotyczą twierdzi, Ŝe występowanie elementów ob-
faktów z osobistej biografii, te drugie razowych uzaleŜnione jest od „wieku" in-
- ciągów zdarzeń, w których jednostka formacji. Powołując się na badania Linton
uczestniczyła bądź jako aktor, bądź jako (1975), uwaŜa on, Ŝe informacje „młode",
obserwator. mające nie więcej niŜ dwa lata, zawierają
Badacze zajmujący się pamięcią auto- wiele danych obrazowych, natomiast in-
biograficzną (Rubin, 1996) stwierdzają, Ŝe formacje „stare", liczące ponad dwa lata,
występuje ona w postaci narracji, czyli przechowywane są w formie schematowej.
historii przedstawiających ciągi zdarzeń. Z takiego schematu moŜna wygenerować
Faktycznie narracje stanowią dominującą obraz, ale sam obraz nie jest przecho-
część pamięci autobiograficznej. W pa- wywany w pamięci - jest on traktowany
jako egzemplifikacja schematu. Z tego teŜ prowadząc badania za pomocą metody pa-
względu moŜe być całkowicie róŜny od miętników, stwierdziła, Ŝe ponad 73,9%
rzeczywistości, szczególnie wtedy, kiedy zdarzeń zarejestrowanych przez osoby
zapamiętane zdarzenie było róŜne od zda- badane to zdarzenia oznakowane emo-
rzenia typowego. cjonalnie. Tylko 26,1% stanowiły zdarze-
Dane werbalne to rozmaite dane iden- nia nieoznakowane. Wśród zdarzeń ozna-
tyfikacyjne, takie jak imię, nazwisko i data kowanych emocjonalnie lekką przewagę
urodzenia. Są one bardzo odporne na częstości występowania uzyskały zdarze-
zmiany, o czym świadczą historie tajnych nia pozytywne (37,6%) nad negatywnymi
agentów, którzy ze względu na swoją (34,3%).
pracę muszą często zmieniać toŜsamość. Kolejna z waŜnych właściwości pa-
Muszą oni tak opanować swoją toŜsamość, mięci autobiograficznej to jej zaleŜność
aby efekty tego uczenia się były trwałe od „wieku" informacji. Zupełnie inaczej
i odporne na zakłócenia; choć człowiek pamiętane są informacje świeŜe, dotyczące
taki pamięta, kim kiedyś był, nie moŜe niedawnych zdarzeń, inaczej zaś informa-
ujawniać swojej prawdziwej toŜsamości, cje dotyczące zdarzeń odległych w cza-
a wolno mu ujawniać tylko tę nową. sie. RóŜnice między starymi i świeŜymi
Wreszcie dane abstrakcyjne to te wspomnieniami to nie tylko róŜnice do-
wszystkie informacje, za których pomocą kładności i konkretności. To takŜe róŜnice
jednostka stara się zrozumieć własną bio- związane z inną formą przechowywania
grafię. W pamięci autobiograficznej obok informacji. Informacje świeŜe mogą być
faktów występują ich interpretacje. Czło- przechowywane w postaci dość literalnego
wiek bardzo często myli fakty z ich in- zapisu jakiegoś zdarzenia, opisu naładowa-
terpretacjami, które mogą mieć charak- nego emocjonalnie (jeśli oczywiście samo
ter obronny. Lista róŜnych zniekształceń, zdarzenie było naładowane emocjonalnie),
które mają chronić ego, jest bardzo długa. natomiast informacje dotyczące zdarzeń
Ludzie zazwyczaj nie zdają sobie sprawy odległych w czasie zapisywane są w formie
z tego, Ŝe to, co wydaje im się oczy- schematowej, a znak emocjonalny zdarze-
wiste, wcale takie nie jest dla innych nia moŜe być mniej wyrazisty. W pew-
osób. Inne osoby mogły przecieŜ te same nych specyficznych wypadkach znak ten
fakty zinterpretować w odmienny sposób. moŜe ulec odwróceniu. MęŜczyźni czę-
Psychoterapeuci bardzo często spotykają sto wspominają okres słuŜby wojskowej
się z taką sytuacją, w jakiej pacjent czy jako okres przygody, okres rodzenia się
klient tworzy interpretacje zdarzeń, które męskich przyjaźni, okres pijatyk i tak
stają się źródłem rozmaitych zaburzeń. dalej, choć faktycznie był to okres bar-
Bardzo waŜną właściwością pamięci dzo powaŜnych wyzwań adaptacyjnych, na-
autobiograficznej jest jej związek z emo- sycony wieloma emocjami negatywnymi
cjami. Informacje zarejestrowane w tej i tłumioną agresją. Co więcej, informacje
pamięci są oznakowane emocjonalnie; lu- dotyczące zdarzeń starych ulegają licz-
dzie dość słabo pamiętają te informacje nym modyfikacjom w wyniku wielokrot-
z własnej przeszłości, które nie są oznako- nego odtwarzania wspomnień. Opowiada-
wane. Wskazują na to nie tylko obserwacje jąc historie z własnego Ŝycia, ludzie mogą
kliniczne, lecz takŜe liczne badania em- modyfikować je tak, aby były ciekawsze,
piryczne. Przykładowo Stawiska (2000), bardziej akceptowane przez audytorium,
by ich samych przedstawiały w lepszym się nie tylko poprzez odtwarzanie narracji
świetle. W efekcie ludzie zaczynają od- z własnego Ŝycia, lecz takŜe na inne spo-
twarzać poprzednio opowiedzianą historię, soby, na przykład poprzez rozpoznawanie
a nie zdarzenie pierwotne. (rozpoznawanie kogoś jako osoby znanej)
Wiele dyskusji budzi to, czy pamięć czy poprzez odtwarzanie okoliczności ja-
autobiograficzna jest wyłącznie pamięcią kiegoś zdarzenia (wiem, Ŝe wtedy była
świadomą, czy teŜ naleŜy dopuścić istnie- piękna pogoda).
nie nieuświadamianych form tej pamięci. Choć pamięć autobiograficzna jest spe-
Brewer (1996) zakłada, Ŝe pamięć autobio- cyficznym rodzajem pamięci, to jednak
graficzna jest pamięcią świadomą. UwaŜa nadal pozostaje pamięcią, a nie myśleniem
nawet, Ŝe zamiast terminu pamięć auto- czy tworzeniem interpretacji. Pojawiła się
biograficzna lepiej stosować termin pa- ona stosunkowo późno w rozwoju filoge-
mięć wspomnieniowa. Takie rozwiązanie netycznym (Tulving, 1985). Tulving twier-
utoŜsamia pamięć autobiograficzną z tym, dzi, Ŝe najwcześniej pojawia się pamięć
co jednostka potrafi przywołać w postaci proceduralna, potem na niej nadbudowuje
wspomnień. Jest to oczywiście rozwiąza- się pamięć semantyczna, a najpóźniej pa-
nie wygodne z punktu widzenia badacza, mięć epizodyczna. Jak sugerowały wcze-
poniewaŜ moŜe on ograniczyć się tylko śniejsze uwagi, pamięć autobiograficzna
do tego, co zostało odtworzone w formie to właśnie głównie pamięć epizodyczna.
wspomnień. JednakŜe wiąŜą się z tym Dostępne dane empiryczne wskazują, Ŝe
powaŜne ograniczenia: pewne formy pamięci autobiograficznej
a) nie uwzględnia się tego, Ŝe pamięć występują tylko u naczelnych. Jedynie
oprócz fazy odtwarzania ma fazę zapa u naczelnych pojawiają się zaląŜki po-
miętywania i przechowania; czucia toŜsamości, które pozwalają trak-
b) niektóre informacje z przeszłości mogą tować „wspomnienia rozmaitych zdarzeń
być odtwarzane w odmienny sposób niŜ jako własne i tylko własne doświadczenia"
wspominanie; na przykład w badaniach (Gallup, 1970, 1979). Badania tego autora
nad amnezją okazywało się, Ŝe sku pokazały, Ŝe na przykład szympansy potra-
teczne jest sięganie do technik akty fiły traktować odbicie w lustrze jako obraz
wizowania pamięci ukrytej (Schacter, siebie, a nie jako obraz innej małpy, wyko-
1996); nującej te same ruchy. Charakterystyczne
c) skoro ograniczamy się tylko do ba było to, Ŝe taka reakcja występowała tylko
dania wspomnień, to trudno podnieść u szympansów, natomiast nie spotykano jej
problem trafności pamięci autobiogra u innych małp (na przykład u gibonów).
ficznej; trudno na przykład odróŜnić Warto więc podkreślić, Ŝe pamięć au-
konfabulacje od wspomnień zdarzeń tobiograficzna moŜe wystąpić u człowieka
rzeczywistych. dopiero na takim etapie rozwoju, gdy za-
czyna się kształtować poczucie toŜsamości
Tu przyjmujemy, Ŝe pamięć autobio- i poczucie odrębności Ja. Kiedy poczu-
graficzna jest zasadniczo pamięcią świa- cie takie jeszcze nie zostało ukształto-
domą, choć istnieją sytuacje, w których wane, mamy do czynienia z protopamię-
świadomy dostęp do jej zawartości jest cią - jednostka pamięta pewne zdarzenia,
utrudniony lub wręcz niemoŜliwy. Dostęp ale nie wiąŜe ich z własną osobą. Pi-
do zawartości pamięci moŜe realizować szemy tu „jednostka", a nie „dziecko", po-
niewaŜ protopamięć autobiograficzna mnisi potrafili się odseparować od wła-

moŜe występować u specyficznej katego- snego ciała i oglądać sytuację z zewnątrz.
rii osób dorosłych, a mianowicie u osób Skoro tak było, to ich pamięć jest pamięcią
z zaburzeniami poczucia toŜsamości. Na świadka tortur, a nie pamięcią ofiary.
przykład u osób, które przeŜyły traumę, Ten ostatni wątek - rozwijany w dal-
pojawia się dysocjacja, czyli rozszczepienie, szych częściach ksiąŜki - wskazuje na
w której wyniku jednostka traktuje rozma- to, Ŝe analiza pamięci autobiograficznej
ite zdarzenia tak, jak gdyby nie były one jej z punktu widzenia psychologii poznaw-
własnymi doświadczeniami. Osoby torturo- czej jest niewystarczająca. Musimy w tej
wane (na przykład mnisi tybetańscy) opi- analizie uwzględnić osobę posiadacza tej
sują swoje przeŜycia tak, jak gdyby przyda- pamięci, który moŜe posiadane dane wyko-
rzyły się one innej osobie. Podczas tortur rzystywać w bardzo zróŜnicowany sposób.
6.2. Metody badania pamięci autobiograficznej

Opracowano wiele metod badania tej pa- 6.2.1. Metoda
mięci, ale wiele z nich nie rozwiązuje swobodnych skojarzeń Galtona
problemu określania trafności tej pamięci.
Kiedy ludzie przypominają sobie róŜne Galton skonstruował tę metodę w 1883
zdarzenia z przeszłości, pojawia się py- roku (Baddeley, 1993). Polega ona na
tanie, czy zdarzenia te faktycznie miały tym, Ŝe podaje się człowiekowi jakieś
miejsce, a jeśli tak, to czy poprawnie słowo i prosi się go o podawanie sko-
zostały odtworzone ich szczegóły. Ponie- jarzeń z tym słowem. Na przykład, po-
waŜ pamięć autobiograficzna ma charakter daje się słowo „plaŜa", prosząc o poda-
osobisty, trudno zweryfikować, czy infor- nie tego, co kojarzy się z plaŜą. Jeśli
macje na temat przeszłości badanego są człowiekowi przypomni się jakieś zda-
prawdziwe i dokładne. Badacz w tej pa- rzenie, które miało miejsce na plaŜy, to
mięci - w przeciwieństwie do psychologa zazwyczaj stara się je opisać mniej lub
eksperymentalnego - nie moŜe przygoto- bardziej dokładnie. W technice tej nie
wać materiału do zapamiętania. Materiał prosi się wprost o podawanie zdarzeń,
ten przygotowuje samo Ŝycie, przy czym toteŜ często badani mówią na przykład
decyzje, motywy, pragnienia i działania o skojarzeniach natury ogólnej, typu „plaŜa
badanego wpływają na to, co mu się w tym - piasek - ciepło" . Odtwarzają czasami
Ŝyciu przydarza. obrazy plaŜ, które widzieli w rzeczywi-
Metody badania pamięci autobiograficz- stości lub na obrazach. PoniewaŜ metoda
nej dostarczają informacji o róŜnych jej ma charakter otwarty, moŜe się zdarzyć,
aspektach. Pierwsze metody powstały Ŝe podawane słowa nie będą wyzwalały
w XIX wieku, natomiast poczynając od wspomnień autobiograficznych, ale ujaw-
lat siedemdziesiątych XX stulecia zaczęto nią zawartość pamięci semantycznej czy
tworzyć wiele nowych technik, dostarcza- wzrokowej. Poza tym otwarty charakter tej
jących coraz większej liczby informacji, metody sprawia, Ŝe ludzie mogą przywo-
a takŜe coraz bardziej precyzyjnych infor- ływać zarówno zdarzenia z bardzo odległej
macji. przeszłości, jak i zdarzenia bardzo świeŜe.
Co więcej, mogą przypominać sobie zda- w pewnym stopniu standaryzowane, ale

rzenia bardzo nietypowe, które wystąpiły jednocześnie są to dane osobiste, specy-
tylko raz w ich Ŝyciu, a nie zdarzenia, ficzne dla danej jednostki.
które są reprezentatywne dla ich prze-
szłości.
6.2.3.
Technika Galtona w swojej klasycz-
Metoda pamiętników
nej postaci stosowana jest dość rzadko,
ale podjęto próby jej modyfikacji, tak RównieŜ i ta metoda ma swój rodowód
by zmniejszyć trudności wynikające z jej w pomyśle Galtona. Pierwsze badanie nad
otwartego charakteru. wspomnieniami osobistymi nosi nazwę
„techniki śniadania" . Polega ona na tym,
Ŝe staramy się odtworzyć wygląd stołu
6.2.2. w czasie śniadania danego lub poprzed-
Metoda kierowanych skojarzeń niego dnia. Prosi się człowieka nie tylko
Crowitza i Schiffmana o podanie potraw, jakie znajdowały się na
Jest to modyfikacja techniki Galtona, opra- stole, ale takŜe o określenie połoŜenia
cowana w 1974 roku (Crowitz, Schiff- innych rzeczy. Gdy Czytelnik zechce wy-
man, 1974). Badany otrzymuje listę słów konać takie zadanie i przywołać wygląd
przygotowanych przez eksperymentatora. stołu poprzedniego dnia, okaŜe się, Ŝe nie
W przeciwieństwie do techniki Galtona jest ono wcale takie łatwe. Pamiętamy,
Ŝe na stole znajdowała się kawa (zawsze
podaje się instrukcję mówiącą o tym, Ŝe
na śniadanie pijemy kawę), bulki, ale czy
jest to metoda, która słuŜy do badania
leŜała tam łyŜeczka albo talerz pozosta-
pamięci zdarzeń z Ŝycia jednostki. Badacz
wiony przez kogoś, kto zjadł śniadanie
kładzie nacisk na to, by przywoływać spe- wcześniej? Czy na stole leŜała gazeta lub
cyficzne zdarzenia z osobistej przeszłości jakiś magazyn? Jeśli tak, to z którego
badanego, a nie podawać informacje o cha- dnia? Kiedy próbujemy odpowiedzieć na te
rakterze ogólnym, typu „w czasie kaŜdych pytania, przekonujemy, się jak złoŜone jest
wakacji opalałem się na plaŜy" (Crowitz, to zadanie.
Quina-Holland, 1976). Jeśli badany podaje Metodę Galtona moŜna rozwinąć w celu
takie informacje ogólne, to zachęca się sprawdzenia, czy ludzie pamiętają to, co
go, by myślał tak długo, aŜ przyjdzie mu robili danego dnia. Aby dysponować nie-
do głowy jakieś specyficzne zdarzenie. zaleŜnymi informacjami na ten temat, na-
NaleŜy jednak pamiętać o tym, Ŝe im leŜy poprosić człowieka o zapisanie tego,
bardziej cofamy się w przeszłość, tym co robił. Metodą pamiętników posłuŜyło
mniej szczegółów znajduje się w opisach się kilku psychologów, którzy badali wła-
zdarzeń i tym bardziej ogólne i schema- sną pamięć (Linton, 1975; White, 1982;
tyczne stają się wspominane zdarzenia. Wagenaar, 1986). Opiszemy pokrótce ich
Zwracaliśmy na to uwagę w poprzednim badania, zwracając uwagę na ewolucję tej
paragrafie. metody.
Metoda Crowitza i Schiffmana jest bar- Marigold Linton była pierwszą ba-
dzo często wykorzystywana we współ- daczką, która podjęła się prowadzenia
czesnych badaniach nad pamięcią auto- pamiętnika. Nie zapisywała wszystkiego,
biograficzną. Pozwala ona uzyskiwać dane co zdarzyło się w danym dniu, ale wy-
bierała z danego dnia dwa lub więcej jest odtworzyć. Linton badała samą siebie
zdarzeń i kaŜde z nich zapisywała na i po pierwszym miesiącu badań mogła na
osobnej karteczce. Po jednej stronie kartki własnej skórze odczuć, do czego prowadzi
zamieszczała krótki opis zdarzenia oraz ogólnikowe opisywanie zdarzeń. Gdy me-
liczbę wybraną z tablicy liczb losowych, todą tą bada się inne niŜ sam badacz osoby,
natomiast na stronie odwrotnej wpisy- moŜe to prowadzić do trudności. Natknęła
wała datę oraz oceny danego zdarzenia się na nie Stawiska (2000), która poprosiła
na kilku skalach szacunkowych. Były to o prowadzenie pamiętników dwie osoby
między innymi skale wyrazistości, pobu- poza nią samą. Okazało się, Ŝe jako zda-
dzenia emocjonalnego oraz waŜności darzenia były zapisywane takie rzeczy, jak
nego zdarzenia. Następnie wrzucała kar- „Dzisiaj nic się nie zdarzyło. Wszystko
teczki do pudełka, do którego juŜ nie po staremu" i tym podobne. Po drugie,
zaglądała. Po upływie kaŜdego miesiąca metoda ta pozwala sprawdzić, czy badani
Linton otwierała pudełko, losowała z niego pamiętają tylko jedną właściwość zdarze-
pewną pulę karteczek, tasowała je, w nania, a mianowicie jego lokalizację czasową.
stępnie dzieliła na dwa stosy. Z kaŜdego Linton przecieŜ przypominała sobie to,
braia po jednej karteczce, czytała opisy które z dwóch zdarzeń wystąpiło wcze-
i starała się odgadnąć, które z tych zda- śniej. Tymczasem w pamięci autobiogra-
rzeń miało miejsce wcześniej. Następ- ficznej zapisywane są równieŜ inne infor-
nie starała się odtworzyć daty tych zda- macje niŜ czasowa lokalizacja zdarzenia.
rzeń. Pomysł Linton został zmodyfikowany
Linton zapisywała zdarzenia przez przez dwóch kolejnych badaczy, którzy
okres dwóch lat. Przez sześć lat starała się takŜe posługiwali się pamiętnikami. KaŜdy
sprawdzić, jak dokładnie pamięta zapisane z nich nieco ulepszył procedurę, aczkol-
zdarzenia. Wyniki jej badań przedstawiono wiek Ŝadnemu nie udało się namówić do
na rycinie 5.12 w ramce 5.8. PoniewaŜ Lin- badania innej osoby poza sobą samym.
ton losowała karteczki z całej puli zapisa- White (1982) przez okres roku zapi-
nych wcześniej, a odstępy czasowe między sywał codziennie po jednym zdarzeniu.
zdarzeniami były róŜnej długości, zadania KaŜde zdarzenie było opisane na jednej
dotyczące porównania czasu wystąpienia duŜej i jednej małej kartce. Kartkę duŜą
tych zdarzeń były niejednakowo trudne. otwierało zdanie główne, zawierające cha-
Zadanie było bardzo trudne, gdy zapisane rakterystykę zdarzenia w jednej linii. Po-
zdarzenia sąsiadowały ze sobą w czasie, niŜej znajdował się bardziej szczegółowy
natomiast gdy były one od siebie oddzie- opis tego zdarzenia w kilku wierszach.
lone duŜym przedziałem czasu, stawało się Następną część stanowił opis zdarzenia
relatywnie łatwiejsze. w postaci ocen na jedenastu skalach sza-
Metoda Linton ma dwie wady. Po cunkowych. W dolnej części kartki znajdo-
pierwsze, bardzo trudno zdefiniować, czym wał się zbiór przymiotników. White zakre-
jest zdarzenie. Zdarzeniem moŜe być na ślał te przymiotniki, które opisywały stan
przykład zjedzenie obiadu poza domem, emocjonalny w momencie zajścia danego
albo teŜ zjedzenie obiadu w restauracji zdarzenia.
Montmartre przed wizytą w muzeum. Oba White starał się kontrolować zapisy-
zdarzenia opisane są niejednakowo dowane zdarzenia. Mniej więcej w połowie
kładnie i dlatego drugie zdarzenie łatwiej wypadków starał się zanotować zdarzenia
220 PSiCHOWGlA POZNANIA
zwykle i powszednie, a w drugiej połowie Jeszcze dalej poszedł Wagenaar (1986),

zdarzenia, które odbiegały od szarej co- który swoim badaniem objął okres sze-
dzienności. Zdawał sobie sprawę z tego, ścioletni. W jego pamiętniku znalazło się
Ŝe metoda pamiętników pociąga za sobą 2400 zapisów, a więc zdecydowanie wię-
konieczność silnej selekcji rejestrowanych cej aniŜeli w badaniu Linton i White'a.
zdarzeń, poniewaŜ spośród wszystkich, Wagenaar zapisywał z reguły jedno zda-
jakie miaty miejsce danego dnia, nale- rzenie dziennie, ale czasami rejestrował
Ŝało wybrać tylko jedno (jak w jego wła- dwa. Wprowadził równieŜ takie zmiany
snym badaniu) albo dwa (jak w badaniu w procedurze odtwarzania, Ŝe kaŜde zda-
Linton). rzenie mogło być odtwarzane tylko raz,
Na małej kartce zapisywał „zdanie podczas gdy w metodzie Linton mogło
główne" zawierające ogólny opis zdarze- zostać wylosowane kilka razy.
nia, wraz z datą, miejscem i godziną Wagenaar zapisy w swoim dzienniku
zdarzenia. Następnie obie kartki wrzucał silnie wystandaryzowal. Opis kaŜdego zda-
do pudełka, w którym spoczywały aŜ do rzenia zawierał odpowiedzi na cztery pyta-
momentu rozpoczęcia fazy odtwarzania. nia: co się zdarzyło, kto uczestniczył w da-
Odtwarzanie rozpoczynało się w sie- nym zdarzeniu, gdzie miało ono miejsce
dem miesięcy po zakończeniu pisania pa- oraz kiedy wystąpiło. Następnie zdarzenie
miętnika. Asystent wyjmował z pudełka było oceniane na trzech skalach: skali
małe kartki i tasował je. White czytał wyrazistości, skali zaangaŜowania emocjo-
zdanie główne i oceniał na skali szacun- nalnego oraz skali przyjemności. Końcowa
kowej, jak dokładnie pamięta dane zda- część opisu zawierała krytyczny szczegół
rzenie. Po dwóch dniach - znów tylko zdarzenia, przedstawiony w postaci pyta-
na podstawie zdania głównego - starał nia i odpowiedzi.
się odtworzyć datę i miejsce zdarzenia. Aby uniknąć wnioskowania o wła-
Po dwóch kolejnych dniach asystent in- ściwościach i treści zapisanych zdarzeń
formował go o miejscu danego zdarzenia na podstawie rodzaju papieru, koloru
i White ponownie starał się przypomnieć atramentu czy zmian charakteru pisma,
sobie zdarzenie. Po dwóch następnych Wagenaar poprosił jednego ze swoich ko-
dniach starał się odtworzyć oceny tego legów o przepisanie pamiętnika. Zdarze-
zdarzenia. Cała procedura była powtarzana nia były przepisywane nie w porządku
po upływie kolejnego roku. chronologicznym, ale w kolejności, jaka
White - w porównaniu z metodą Linton miała być wykorzystywana przy odtwa-
- wprowadził dwa ulepszenia. Po pierwsze, rzaniu. PoniewaŜ zdarzenia były przepi-
stosował metodę systematycznych podpo- sywane przez osobę trzecią, Wagenaar
wiedzi, to jest starał się odtworzyć zdanie mógł zamieszczać w swoim pamięt-
rzenie na podstawie coraz większej liczby niku zdarzeń zbyt osobistych. Przy od-
informacji. Po drugie, odtwarzał nie tylko twarzaniu byiy wykorzystywane podpo-
czasową lokalizację zdarzenia, ale takŜe wiedzi: Wagenaar sprawdzał odpowiedź
inne informacje, które charakteryzowały na jedno z pytań zawartych w opisie
dane zdarzenie. Mógł teŜ sprawdzić, na ile zdarzenia i starał się odpowiedzieć na
dokładnie pamięta dane zdarzenie, a więc pozostałe pytania. Jeśli mu się to nie
mógł porównywać opis pierwotny z opi- udało, zapoznawał się z odpowiedzią na
sem powstałym w fazie odtwarzania. drugie pytanie. Gdy znowu doznał nie-
powodzenia, czytał odpowiedź na trzecie kryła ona znacznych róŜnic między funk-
pytanie i tak dalej. Zdarzenie uznawał cjonowaniem tych osób.
za całkowicie zapomniane, kiedy nie po- Metoda pamiętników jest bardzo wy-
jawiało się u niego poczucie znajomo- magająca dla osób badanych. Codzienne
ści zdarzenia po przeczytaniu szczegółu zapisywanie zdarzeń, a następnie ich od-
krytycznego. Wagenaar stosował róŜne twarzanie są bardzo pracochłonne. Odtwa-
kombinage podpowiedzi przy przypomi- rzanie w opisywanych wcześniej badaniach
naniu sobie kolejnych zdarzeń. Dzięki zajmowało od jednego do kilkunastu dni.
temu mógł sprawdzić, która z informacji Wadą tej metody jest takŜe to, badani
zawartych w kolejnych podpowiedziach muszą wyselekcjonować jakieś zdarzenie
była najbardziej skuteczna. Okazało się, do zapisania. Zwykle takie zdarzenie ma
Ŝe wskazówka związana z odpowiedzią na pewne cechy wyróŜniające, wskutek czego
pytanie „kiedy" w najmniejszym stopniu jest ono pamiętane znacznie lepiej ani-
pomagała w przywołaniu jakiegoś zda- Ŝeli zdarzenia powszednie. MoŜe to stwo-
rzenia. Sugerowało to zatem, Ŝe metoda rzyć wraŜenie, Ŝe pamięć autobiograficzna
zastosowana przez Linton, wykorzystu- jest niezwykle wierna i precyzyjna. Aby
jąca lokalizację czasową, była najbardziej uniknąć zarzutu związanego z selekcją
wymagająca. Wagenaar, porównując swoje zdarzeń, Brewer (1988) skonstruował po-
wyniki z wynikami badań Linton, z pew- mysłową odmianę metody pamiętników.
nym smutkiem stwierdza, Ŝe jego pa- Dał on swoim dziesięciu osobom badanym
mięć jest gorsza niŜ pamięć Linton. Na małe magnetofony oraz pagery. Pagery
pocieszenie winien jednak dodać, Ŝe był w losowych odstępach czasu (średnio co
najbardziej pracowity z całej trójki badaczy dwie godziny) dawały badanemu sygnał,
prowadzących badania za pomocą metody aby zarejestrował to, co robi w danym
pamiętników. momencie, ocenił częstość powtarzania się
Zarówno badania Linton, White'a, jak tej czynności, jej waŜność, nastawienie na
i badanie Wagenaara są badaniami przepro- cel oraz towarzyszące jej emocje. Tego
wadzonymi na jednej osobie. Co więcej, samego dnia - po 23 dniach oraz po
osobą badaną był psycholog dysponujący 46 dniach - badano przypominanie zda-
duŜą wiedzą na temat pamięci i potra- rzeń, dostarczając badanemu wskazówek
fiący stosować róŜnorodne strategie pa- dotyczących czasu i miejsca danego zda-
mięciowe. Skądinąd wiadomo, Ŝe strategie rzenia. MoŜemy to badanie potraktować
te mogą znacznie modyfikować funkcjo- jako pobieranie losowych próbek pamię-
nowanie pamięci człowieka. Dlatego teŜ ciowych tego, co przydarzyło się badanym.
moŜna postawić pytanie dotyczące traf- Okazało się, Ŝe znacznie częściej badani
ności zewnętrznej uzyskanych wyników: nie potrafili sobie przypomnieć nic (190
czy analogiczne dane uzyskalibyśmy, pro- wypadków) oraz przypominali sobie inne
wadząc badania na osobach niemających zdarzenie (118 wypadków) aniŜeli to, które
wykształcenia psychologicznego? Stawi- mieli sobie przypomnieć. Rzadziej nato-
ska (2000) przeprowadziła takie badanie; miast przypominali sobie prawidłowo to,
objęło ono okres trzech miesięcy, pod- co rzeczywiście się zdarzyło (109 wypad-
czas których pamiętnik prowadziła sama ków). Dowodzi to, Ŝe nasza pamięć nie
autorka oraz dwie inne osoby, niemające grzeszy doskonałością, a przekonanie, Ŝe
wykształcenia psychologicznego. Nie wy- potrafimy sobie przypomnieć wszystko, co
222 PS/CHOŁDGIA POZNANIA
kiedyś się nam przydarzyło, jest po prostu sobie pewnych zdarzeń z tego okresu. Ba-
błędne. To przekonanie opiera się naj- dania przy uŜyciu tej metody dostarczyły
prawdopodobniej na niereprezentatywnej interesujących danych na temat amnezji
próbce danych, które sobie przypominamy. - okazało się na przykład, Ŝe deficyty
Przypominamy sobie te dane, które z pew- w przypominaniu informacji są tym więk-
nego powodu są dla nas waŜne. Natomiast sze, im świeŜszych danych dotyczą. Amne-
wtedy, kiedy mamy przypomnieć sobie stycy nie pamiętali „świeŜych" zdarzeń,
losowo wybrane informacje z naszej prze- natomiast pamiętali dość dobrze zdarzenia
szłości, a tak właśnie było w eksperymen- z odległej przeszłości.
cie Brewera, pamięć okazuje się zawodna. Inne badania przy uŜyciu tej grupy
Warto jeszcze podkreślić, Ŝe maksymalny metod miały juŜ charakter mniej sys-
okres przechowania w tym eksperymencie tematyczny. Cala seria badań tego typu
(46 dni) był stosunkowo krótki w stosunku dotyczyła zdarzeń, które znajdują swoje
do długości naszego Ŝycia i okresów, przez odzwierciedlenie w dokumentach osoby
badanej. Means i jej współpracownicy
jakie przechowujemy róŜne waŜne infor-
(Means, Mingay, Nigam, Zarrow, 1988;
macje.
Means, Loftus, 1991), badając pamięć wi-
zyt u lekarza, stwierdzili, Ŝe ludzie grupują
6.2.4. zdarzenia tego typu w sensowne całości.
Badania nad pamięcią Okazało się, Ŝe ludzie nie doceniają czę-
specyficznych zdarzeń Ŝyciowych stości takich zdarzeń, nie pamiętają wielu
szczegółów, daty odtwarzają w sposób nie-
Badania te dotyczą róŜnych właściwości dokładny i tworzą „wiązki tematyczne",
zdarzeń, jakie jednostka przeŜyła w ciągu grupując w pamięci wizyty u określo-
swojego Ŝycia. MoŜna pytać o pamięć nego specjalisty. Specjalne zabiegi poz-
egzaminów zdawanych w czasie studiów, nawcze, opisywane w pracy Means
0 doświadczenia z pracy zawodowej i tak i Loftus (1991), pozwalają odtworzyć
dalej. Początkowo metody badania pamięci szczegóły konkretnych, pozornie zapo-
specyficznych zdarzeń Ŝyciowych miały mnianych wizyt.
charakter niestandaryzowany i dotyczyły Innym przykładem są badania nad
róŜnych doświadczeń, jednak ostatnio za pamięcią waŜnych zdarzeń w Ŝyciu ro-
częto konstruować metody, które odnoszą dziny, takich jak pojawienie się rodzeń-
się do doświadczeń w pewnym okresie stwa w domu. Badania Sheingold i Teen-
Ŝycia. ney (1982), poświęcone temu zagadnieniu,
Jedną z takich metod jest terminarz pa- przedstawimy w dalszej części tego roz-
mięci autobiograficznej. Metoda ta została działu.
opracowana przez Kopelmana, Wilsona, W badaniach tego typu pojawia się moŜ-
Baddeleya (Baddeley, 1993). Jest to forma liwość sprawdzenia poprawności wspo-
ustrukturowanego wywiadu, w którym za- mnień autobiograficznych, poniewaŜ ist-
daje się pytania dotyczące zdarzeń z róŜ- nieją niezaleŜne zapisy pewnych fak-
nych okresów Ŝycia. Na przykład prosi tów. Zapisy te dotyczą jednak samych
się o przypomnienie nazwisk wychowaw- faktów, a nie tego, jak jednostka je
czyń z przedszkola czy imion koleŜanek zinterpretowała i na nie zareagowała.
1 kolegów, a następnie o przypomnienie Interesującym badaniem, w którym połą-
czono metodę przywoływania wspomnień 6.2.5.

z pewnego okresu Ŝycia z metodą pamięt- Metody badania pamięci
ników, jest badanie Thompsona (1982). autobiograficznej - podsumowanie
Thompson badał osoby zajmujące wspólny
pokój w akademiku. Jedna z tych osób Przedstawione metody cechują się róŜnym
prowadziła pamiętnik, nie mówiąc o tym stopniem standaryzacji i wyrafinowania
drugiej. Thompson następnie pytał obie metodologicznego. Badacze zajmujący się
osoby o zdarzenia zapisane w pamiętniku. pamięcią autobiograficzną muszą dokony-
Okazało się, Ŝe obie osoby pamiętają mniej wać wyboru pomiędzy moŜliwością do-
więcej tyle samo informaqi. Wynikałoby tarcia do waŜnych dla danej osoby zda-
stąd, Ŝe sam akt zapisywania jakiegoś zda- rzeń w jej Ŝyciu a precyzją opisu. Często
rzenia w pamiętniku wcale nie polepszał okazuje się, Ŝe metody, które dostarczają
pamięci tego zdarzenia. bardzo precyzyjnych danych, to jedno-
JednakŜe najsłynniejsze badanie tego cześnie metody dostarczające danych na
typu to studium wypadku opublikowane temat zdarzeń akcydentalnych w Ŝyciu
przez Neissera (1981). Dotyczy ono Johna danej jednostki. Stosunkowo często we-
Deana, doradcy prezydenta Nixona. Dean ryfikuje się prawidłowość wspomnień au-
zeznawał przed komisją senacką w sprawie tobiograficznych za pomocą innych wspo-
afery Watergate. Przedstawiał siebie jako mnień autobiograficznych. Taki zabieg zo-
„Ŝywy magnetofon", twierdząc, Ŝe pamięta stał zastosowany w badaniu Sheingold
szczegóły spotkań i wypowiedzi sprzed i Teenney (1982), w którym prawdziwość
wielu miesięcy. Protokoły z jego prze- wspomnień odnoszących się do własnych
słuchań obejmują 245 stron maszynopisu. reakcji w dzieciństwie na pojawienie się
Po zakończeniu przesłuchań okazało się, brata lub siostry weryfikowano na pod-
Ŝe spotkania w Pokoju Owalnym Bia- stawie wspomnień matek. Weryfikowanie
łego Domu były potajemnie nagrywane. trafności danych za pomocą danych na-
Wprawdzie zeznania Deana były bardzo leŜących do tej samej kategorii nie jest
szczegółowe, ale - jak powiada Neisser rozwiązaniem najszczęśliwszym, ale czę-
- nie zawsze ujawniały ogólne znaczenie sto jest to rozwiązanie jedyne. Analo-
konkretnego spotkania. W niektórych wy- giczna sytuacja występuje w procedurach
padkach trudno było sprawdzić popraw- sądowych, kiedy sąd musi opierać się
ność tych wspomnień, poniewaŜ na przy- wyłącznie na zeznaniach świadków i osoby
kład cytowane przez Deana wypowiedzi podejrzanej. Stosunkowo rzadko natomiast
Nixona „Proszę usiąść" mogły mieć postać udaje się zweryfikować wspomnienia au-
komunikatów niewerbalnych (wskazanie tobiograficzne przez dane zawarte w do-
krzesła). Neisser jednak z podziwem opi- kumentach. Nikt nie nakręcił filmu przed-
suje dokładność zeznań, podkreślając, Ŝe stawiającego nasze Ŝycie ze wszystkimi
ujawnia się w nich tendencja Deana do szczegółami - film ten zapisany jest w na-
przeceniania własnej roli w tej historii. szej głowie. Mogą być dostępne urywki
Dean bardzo dokładnie ujawnił to, w jaki tego filmu, ale zostały one zarejestrowane
sposób maskowano zaangaŜowanie Bia- przez kamerę ustawioną w innym miejscu,
łego Domu w ukrywanie afery Watergate, trzymaną przez innego operatora, zainte-
ale jego pamięć nie miała charakteru epi- resowanego - być moŜe - zupełnie inną
zodycznego. grupą informacji.
224 P&CHOWGIA POZNANIA
W niektórych badaniach rezygnuje się to, czy subiektywna pewność, Ŝe coś

z jakichkolwiek prób weryfikowania wspo- miało miejsce w Ŝyciu jednostki, ulega
mnień autobiograficznych. Taka sytuaq'a zmianie.
występuje w kwestionariuszach pamięci JednakŜe w wielu sytuacjach prawdzi-
autobiograficznej, w których badanego wość danych zarejestrowanych w pamięci
pyta się jedynie o subiektywną pewność, autobiograficznej ma pierwszorzędne zna-
Ŝe dane zdarzenie miało miejsce w jego czenie nie tylko dla samej jednostki, lecz
Ŝyciu (Garry, Manning, Loftus, Sherman, takŜe dla innych. Sytuacja taka występuje
1996). Przedmiotem zainteresowania psy- nie tylko w psychoterapii (Healy, Wil-
chologów jest wtedy nie to, czy jakieś liams, 1996), lecz takŜe w wypadku zeznań
zdarzenie faktycznie miało miejsce, ale świadków (Loftus, 1979 a).
6.3. Formy pamięci autobiograficznej

Jak wspominaliśmy w podrozdziale 6.1, dzin. Słuchał transmisji z meczu ba-
Rubin (1996) uwaŜa, Ŝe w skład pa- seballowego; transmisja została prze-
mięci autobiograficznej wchodzą następu- rwana i spiker poinformował o japoń-
jące komponenty: skim ataku.
c) Emocje. Mogą one skupiać uwagę jed-
a) Narracje werbalne, czyli historie do nostki na jednym aspekcie zdarzenia.
tyczące własnej przeszłości; są one Mogą teŜ obniŜać zdolność do przy-
kształtowane przez trening socjaliza- woływania specyficznych zgeneralizo-
cyjny, w którego wyniku człowiek uczy wanych kategorii zdarzeń. Na przykład
się konstruować takie historie, które są pacjenci depresyjni łatwo przypominają
aprobowane społecznie. sobie przykre dla nich epizody bio-
b) Elementy obrazowe, które mogą doty graficzne, nie potrafią natomiast zna-
czyć zarówno zdarzeń rzeczywistych, leźć w swoim Ŝyciu takiego okresu
jak i wymyślonych. Od strony su
lub kategorii zdarzeń, które ocenialiby
biektywnej trudno odróŜnić od sie
pozytywnie.
bie obie grupy danych. Przykładem
elementów obrazowych jest „pamięć
działająca na zasadzie lampy błysko Propozycja Rubina odnosi się do ele-
wej" (Brown, Kulik, 1977). Dzięki mentów pamięci wyodrębnianych ze wzglę-
obrazom umysłowym ujawniane są spe du na rodzaj kodu wykorzystywanego przy
cyficzne szczegóły zdarzenia. Naocz- ich zapamiętaniu i przechowaniu. Inne
ność tych obrazów zwiększa ich subiek koncepqe nawiązują jednakŜe do czaso-
tywną wiarygodność. JednakŜe zda wych właściwości danych przechowywa-
rzenia pamiętane bardzo szczegółowo nych w pamięci autobiograficznej. Nie-
wcale nie musiały mieć miejsca. Ne- które dane mogą obejmować długie okresy,
isser (1982) „pamiętał", Ŝe usłyszał inne natomiast odcinki bardzo krótkie.
o japońskim ataku na Pearl Harbour Jest rzeczą jasną, Ŝe informacje dotyczące
w przeddzień swoich trzynastych uro- długich okresów muszą mieć ogólniejszy
charakter niŜ informacje na temat zdarzeń nieostro. Okresy Ŝycia na poziomie tre-
trwających krótko. ściowym zawierają wiedzę tematyczną,
Tego typu rozumowanie leŜało u pod- 0 wspólnych cechach dla danego okresu
staw koncepcji Conwaya (1996 a, 1996 b), oraz o wyraźnym porządku czasowym.
który uwaŜa, Ŝe wiedza autobiograficzna W tym samym czasie obiektywnym jed
jest przechowywana w trzech formach: nostka moŜe realizować róŜne tematy.
w formie wiedzy na temat okresów Ŝycia, Na przykład ktoś moŜe stwierdzić, Ŝe
w formie wiedzy na temat zdarzeń ogól- w okresie, kiedy dzieci były małe i nie
nych oraz w formie wiedzy na temat zda- chodziły do szkoły, pisał pracę dyplomową.
rzeń specyficznych. Nie jest rzeczą jasną, Mamy tu do czynienia z dwoma tematami,
dlaczego Conway posługuje się terminem złoŜonymi z róŜnych zdarzeń ogólnych,
wiedza, ale chodzi mu faktycznie o zawar- które przynajmniej czasowo są jakoś ze
tość pamięci trwałej, która po wydobyciu sobą skorelowane.
jest wykorzystywana do konstruowania Przykład równoległego (choć nie nie-
wspomnienia autobiograficznego. Wspo- zaleŜnego) realizowania dwóch tematów
przedstawiono na rycinie 6.2.
mnienia autobiograficzne konstruowane są
Drugi rodzaj danych zawartych w trwa-
przez pamięć operacyjną, a ściśle rzecz
łej pamięci autobiograficznej to wiedza na
biorąc - przez centralny system wykonaw-
temat zdarzeń ogólnych. Wiedza ta odnosi
czy (por. par. 5.3.1.1. i ryc. 5.8). System
się do grupy bardziej heterogenicznej.
ten konstruuje chwilowe i niezbyt trwale Barsalou (1988) wyróŜnia dwie kategorie
reprezentacje tego, co zdarzyło się w prze- takich zdarzeń:
szłości. a) zdarzenia powtarzające się, niekiedy
W trwałej pamięci autobiograficznej nawet mające charakter cykliczny (na
(czy - uŜywając terminologii Conwaya przykład zdawanie kolejnych egzami
- w wiedzy autobiograficznej) w przeci- nów w czasie studiów);
wieństwie do pamięci deklaratywnej (na b) zdarzenia pojedyncze (na przykład eg
przykład pamięci semantycznej) obowią- zamin magisterski).
zują dwie reguły porządkowania: Zdarzenia pojedyncze mogą być kon-
a) reguła ogólności, czasami określana sekwencją jakiegoś zdarzenia cyklicznego,
jako reguła „część - całość", takiego jak uczestniczenie w róŜnego ro-
b) reguła uporządkowania czasowego. dzaju imprezach towarzyskich.
Ta ostatnia jest specyficzna dla pamięci Zdarzenia ogólne łączą się ze sobą,
autobiograficznej. Jest ona niezaleŜna od tworząc minihistorie, które stanowią jeden
reguły ogólności. Przeanalizujemy teraz temat. Jednostka zdaje sobie sprawę, Ŝe
wskazane wcześniej rodzaje danych auto- zdarzenia tworzące minihistorie uporząd-
biograficznych. kowane są na poziomie normatywnym
Wiedza dotycząca okresów Ŝycia obej- 1 oparte na osi czasu. Jednak przy przywo
muje informacje na temat osób znaczą- ływaniu jakiegoś zdarzenia ludzie często
cych, miejsc, aktywności czy celów i pla- korzystają z jednego wyróŜniającego się
elementu, na którego podstawie rekon
nów. Przykładem moŜe być okres studiów.
struują całe zdarzenie. Przykład konstru
Okresy Ŝycia mają zaznaczony wyraźnie
owania wspomnienia autobiograficznego
początek i koniec, choć faktycznie gra-
przedstawiam dalej.
nice danego okresu mogą być określone
RYCINA 6.2 Dwa ciągi zdarzeń, z których pierwszy oznacza przebieg kariery zawodowej,
natomiast drugi jest ciągiem rodzinnym
Tematy, choć faktycznie są niezaleŜne, wspótwystępują ze sobą, a w skrajnych wypadkach zmiany w obrębie jednego
tematu mogą powodować zmiany w obrębie tematów pozostatych. Przerywane strzałki obrazują bieg czasu.
Zdarzenia mogą dzielić się na mikro- legą, który wróci! z rejsu, kiedy poczuję
zdarzenia. Na przykład oglądanie filmu X ból głowy (spotkanie to byto intensywnie
moŜe obejmować nie tylko kupno biletów, oblewane, czego efekty odczuwałem naza-
lecz takŜe trzymanie się za ręce w ki- jutrz). Wiedza o zdarzeniach specyficznych
nie i specyficzne pieszczoty. To ostatnie tworzy odrębny system pamięciowy.
stanowi zawartość odrębnego systemu pa- Badania nad amnestykami dowodzą, Ŝe
mięciowego, obejmującego wiedzę o zda- występuje u nich pamięć zdarzeń specy-
rzeniu specyficznym (ESK, czyli event spe- ficznych, ale przejawia się ona w postaci
cific knowledge). Ta wiedza jest najbardziej pamięci ukrytej, nie dotyczy natomiast
konkretna i dla jednostki ma największą pamięci jawnej. W pamięci ukrytej prze-
silę dowodową, Ŝe coś faktycznie się zda- chowywana jest specyficzna wiedza sen-
rzyło. Jeśli u jednostki pojawia się amnezja, soryczna, która moŜe wpływać na zacho-
to dotyczy ona pamięci zdarzeń specyficz- wania jednostki albo na jej emocje, choć
nych, natomiast wiedza ogólna i zdarzenia jednostka moŜe nie werbalizować takich
ogólne na ogół nie ulegają amnezji. wspomnień. Wynika to stąd, Ŝe pamięć
Wiedza o zdarzeniach specyficznych, ukryta oparta jest na systemie kodowania
choć powstaje na bazie pamięci autobio- presemantycznego.
graficznej, sama jednak nie tworzy tej Conway i Bekerrian (1987) uwaŜają, Ŝe
bazy. Dostęp do tej wiedzy odbywa się w ramach pamięci autobiograficznej moŜna
za pomocą wskaźników zarejestrowanych wyodrębnić pakiety pamięciowe. Pakiety
na poziomie pojęciowym, jakkolwiek sama te zawierają wiedzę z pewnego okresu Ŝy-
wiedza o zdarzeniach specyficznych sta- cia wraz z naleŜącymi do niej zapisami zda-
nowi pulę niezróŜnicowanych szczegółów. rzeń ogólnych oraz zawartymi w zdarze-
Mogę przypominać sobie spotkanie z ko- niach ogólnych informacjami o zdarzeniach
specyficznych. Pakiety mają organizację acja odwrotna, Ŝe do określonych epizodów

hierarchiczną i dzięki nim ułatwione staje docieramy „od dołu", przypominając sobie
się „wędrowanie" po własnej biografii. szczegóły zarejestrowane w wiedzy o zda-
MoŜna sięgać do rozmaitych wspomnień, rzeniach specyficznych. Przykład pakietu
poszukując okresu Ŝycia, w którym mogło przedstawiono na rycinie 6.3. Jest ona
się coś zdarzyć. MoŜliwa jest jednak sytu- rozwinięciem ryciny 6.2.
RYCINA 6.3 Przykład pakietu pamięci autobiograficznej
Pakiet zawiera wiedzę autobiograficzną z okresu wczesnej dorosłości. W tym okresie w Ŝyciu opisywanej osoby
dominowała realizacja dwóch tematów: praca naukowa oraz relacje interpersonalne- W obrębie tych dwóch tematów
pojawiaty się róŜne zdarzenia ogólne, które następnie dzielą się na zdarzenia specyficzne. Nie wyodrębniono
przykładowych zdarzeń specyficznych składających się na obserwację zachowania badanych w warunkach
stresowych, ani teŜ składających się na kupno serwisu (wizyta w sklepie, trudności w podjęciu decyzji, kłótnia,
ustępstwo, płacenie w kasie i tak dalej).
Na podstawie informacji zawartych Ŝycia, bardzo rzadko zapominają zdarzenia

w pakietach jednostka moŜe konstruować ogólne, choć ich szczegóły mogą być dla
wspomnienia autobiograficzne. Nie uŜy- nich niedostępne. Zapominanie obejmuje
wamy tu terminu „odtwarzać", poniewaŜ zatem fakty bardzo szczegółowe, nato-
w wypadku pamięci autobiograficznej jest miast ich pojęciowy szkielet pozostaje
to niewątpliwie proces konstruowania. Do- nietknięty. Dowodzi to, Ŝe organizująca
wodzą tego badania nad czasem weryfi- funkcja pojęć chroni wiedzę o zdarzeniach
kacji twierdzeń róŜnych typów (Conway, ogólnych.
1996 b). Gdy twierdzenia te dotyczyły
faktów - gdy na przykład pytano badanych,
czy mają konto w banku X albo czy są
właścicielami samochodu określonej marki
- to udzielenie odpowiedzi na pytanie
zabierało około 1 sekundy. Gdy natomiast
proszono o zweryfikowanie prawdziwości
twierdzeń dotyczących zdarzeń z osobistej
przeszłości, trwało to co najmniej trzy
razy dłuŜej! Conway odwołuje się takŜe
do danych uzyskanych przez Williamsa
i Hollana (1981), którzy za pomocą tech-
niki głośnego myślenia rejestrowali proces
przywoływania nazwisk kolegów i koleŜa-
nek ze szkoły średniej. Badani posługi-
wali się róŜnymi wskaźnikami w procesie
przeszukiwania swojej pamięci, sięgając
na przykład do zasady bliskości (z kim
razem chodziliśmy do szkoły), zasady wy-
razistości (kto sprawiał najwięcej kłopotów
nauczycielom) czy sięgając do zdarzenia
silnie utrwalonego w pamięci (kto podpalił
kosz ze śmieciami na lekcji łaciny).
Proces tworzenia wspomnienia auto-
biograficznego przedstawiony jest na ry-
cinie 6.4. Proces ten rozpoczyna się od
przywołania bardzo specyficznej informa-
cji, która jest pewnego rodzaju kotwicą. Na
tej podstawie odtwarzana jest sekwencja
działań, w których mogło uczestniczyć
wiele osób.
Rzeczą bardzo ciekawą jest to, Ŝe po-
szczególne elementy, składające się na
pakiety pamięci autobiograficznej, są nie-
jednakowo wraŜliwe na zapominanie. Lu-
Wspomnienie
dzie niemal nigdy nie zapominają okresów o cudownym
ocaleniu Ŝycia
RYCINA 6.4 Konstruowanie wspomnienia

autobiograficznego
Punktem wyjścia jest szczegół tego zdarzenia;

niekoniecznie musi być nim opowieść o ocaleniu Ŝycia,
ale moŜe być nim zapach rumu. Wspomnienie
skonstruowane na podstawie informacji specyficznych
pojawia się dość szybko i ma naoczny charakter
Analogiczne wspomnienie konstruowane z danych
dotyczących okresu Ŝycia („to się zdarzyło w czasie
studiów, chyba na czwartym lub piątym roku") pojawia się
wolno i zawiera wiele elementów schematowych (na
przykład skoro piłem, to musiałem mieć kaca następnego
dnia; faktycznie nie pamiętam tego kaca, ale skoro tyie
pitem, to musiałem go mieć).
229
AUTOBIOGRAFICZNA
6.4. Organizacja informacji w pamięci autobiograficznej

Podstawowy problem związany z organi- wcześniej niŜ C" zapamięta jako odrębną
zacją informacji w pamięci autobiograficz- porcję. Porcje informacji mówiące o po-
nej dotyczy kodowania kolejności zdarzeń. przedzaniu jednego zdarzenia przez drugie
Nasza biografia jest uporządkowana se- są bardziej „pojemne", poniewaŜ odnoszą
kwencyjnie i jej reprezentacja w pamięci się one do relacji między dwoma zdarze-
winna uwzględniać to uporządkowanie. niami. Łącznie musimy zapamiętać pięć
Kodowanie kolejności moŜe opierać się na lub sześć porcji informacji. Wyobraźmy so-
kilku niezaleŜnych mechanizmach, róŜnią- bie nieco bardziej skomplikowaną sytuację,
cych się stopniem złoŜoności. Omówimy w której musimy zapamiętać kolejność
je kolejno, zaczynając od tych, które są czterech zdarzeń: A, B, C i D. Proponu-
proste i mechaniczne, a kończąc na bardzo jemy Czytelnikowi wypisanie wszystkich
złoŜonych, wymagających zaangaŜowania moŜliwych par zdarzeń, które pozwoliłyby
procesów myślenia i wnioskowania. zdefiniować kolejność tych czterech zda-
rzeń.
Z przytoczonego przykładu wynika,
6.4.1.
Ŝe wzrost liczby zapamiętywanych zda-
Mechaniczne zapamiętywanie
rzeń doprowadza do znacznie szybszego
sekwencji zdarzeń wzrostu liczby zapamiętywanych relacji
Gdybyśmy sekwencje zdarzeń zapamięty- między zdarzeniami. Przykład wyraźnie
wali w sposób mechaniczny, angaŜowałoby wskazuje na to, Ŝe mało prawdopodobne
to znaczne zasoby pamięciowe. Przeana- jest rejestrowanie informacji w pamięci
lizujmy prosty przykład. ZałóŜmy, Ŝe mu- autobiograficznej w wierny, ale zarazem
simy zapamiętać trzy zdarzenia: zdarzenie mechaniczny sposób. Pamięć autobiogra-
A, zdarzenie B i zdarzenie C, w takiej ficzna nie moŜe działać jak kamera wi-
właśnie kolejności. Co powinna zawierać deo albo magnetowid, poniewaŜ powinna
nasza pamięć? Po pierwsze, informacje wtedy dysponować olbrzymią pojemnością
o zdarzeniach A, B i C - czyli trzy porcje (z czym nie ma problemu), a takŜe spraw-
informacji1. Po drugie, dwie inne porq'e, nie działającymi mechanizmami kodowania
stwierdzające kolejno, Ŝe: i wydobywania informacji (z tym akurat
jest problem). Przy kaŜdym kolejnym zda-
A było wcześniej niŜ B. rzeniu powinna pojawiać się dodatkowa
B było wcześniej niŜ C. informacja, na przykład kolejny numer,
którym oznaczone byłoby to zdarzenie.
Z tego moŜna wywnioskować, Ŝe A Operowanie zbiorem informacji uporząd-
musiało być wcześniej niŜ C. JeŜeli jed- kowanych w taki właśnie sposób byłoby
nak ktoś zapamiętuje informacje w sposób wyjątkowo niedogodne. Przypominałoby
czysto mechaniczny, to informację „A było to korzystanie z biblioteki domowej, w któ-
1
Dla jasności wywodu będę unikał określeń technicznych, a w ich miejsce wprowadzę określenia
jakościowe, łatwe do intuicyjnego zrozumienia.
230 PSYCH01DGIA POZNANIA
rej układamy ksiąŜki w takiej kolejno- bywa rzadko stosowana, natomiast w kra-
ści, w jakiej je kupowaliśmy. Odnalezienie jach zachodnioeuropejskich ten typ skali
ksiąŜki w tak uporządkowanym zbiorze jest bardzo popularny (powiada się na
jest wyjątkowo trudne. Te niedogodności przykład: „To zdarzyło się w piętnastym
sprawiają, Ŝe mechaniczny zapis kolejności tygodniu").
zdarzeń występuje dość rzadko. Wprowadzenie skali zewnętrznej po-
woduje, Ŝe porządkowanie informacji w pa-
mięci autobiograficznej jest znacznie ła-
6.4.2. twiejsze. Zilustrujmy to ryciną 6.5.
Zapamiętywanie kolejności poprzez PosłuŜmy się metaforą do opisu takiego
odwołanie się do skali zewnętrznej sposobu porządkowania zdarzeń. Mamy
Drugi moŜliwy sposób kodowania kolej- tu dwa sznury koralików - jeden ozna-
ności zakłada wykorzystanie jakiejś skali cza miesiące, drugi natomiast zdarzenia.
zewnętrznej, na której lokowane są zda- I w jednym, i w drugim wypadku nie mo-
Ŝemy zmieniać kolejności koralików, po-
rzenia. Tą skalą zewnętrzną jest skala
niewaŜ nanizane one zostały na oś czasu.
czasu. Skala ta moŜe cechować się róŜ-
W jednym wypadku odstępy między kolej-
nym poziomem dokładności. Mamy skale
nymi koralikami są prawie równe, w dru-
sekund, minut, godzin, dni, tygodni, mie- gim zaś są róŜne. Do kolejnych koralików
sięcy i lat. Skale te zawierają się jedne w sznurze miesięcy zostały przyczepione
w drugich. Niektóre z nich mają charakter reprezentacje róŜnych zdarzeń autobiogra-
naturalny, na przykład skala dni czy skala ficznych. Od siły tego „przyczepu" za-
miesięcy księŜycowych. Ta ostatnia wiąŜe leŜy pewność porządkowania reprezentacji
się z cyklem menstruacyjnym, a poszcze- zdarzeń.
gólne części miesiąca księŜycowego w róŜ- Analogiczny sposób porządkowania wy-
nym stopniu sprzyjają podróŜom w nocy korzystywany jest w pamięci komputerów.
(nawigacja). Z drugiej strony skala dni W kaŜdym pliku, nad którym pracujemy,
składających się na tydzień jest konwen- zapisywana jest data jego stworzenia lub
cją kulturową, wyznaczającą główny typ ostatniej modyfikacji. Za pomocą progra-
aktywności człowieka - mamy tu bardzo mów narzędziowych albo systemu ope-
wyraźne rozróŜnienie między dniami robo- racyjnego moŜna uporządkować wszyst-
czymi i weekendem. kie pliki od najstarszych do najnowszych.
W pamięci autobiograficznej lokalizuje ZauwaŜmy, Ŝe kiedy porządkuje się duŜą
się zdarzenia na róŜnych skalach. Pamię- liczbę plików, na przykład plików zapisa-
tamy, Ŝe na przykład w marcu 2000 roku nych na dysku twardym, zuŜywa się na to
otrzymaliśmy waŜny list. Nie pamiętamy, więcej czasu.
którego to było dnia, ale jesteśmy pewni, Dysponując taką skalą, nie musimy
Ŝe było to w marcu. Skale o dokład- juŜ pamiętać, jaka była dokładna kolej-
ności dni stosowane są w odniesieniu ność zdarzeń, poniewaŜ o tej kolejności
do bardzo waŜnych zdarzeń w Ŝyciu jed- moŜemy wnioskować na podstawie miej-
nostki, takich jak zdanie egzaminu dy- sca, jakie zajmuje pewne zdarzenie na
plomowego, narodziny dziecka czy roz- skali czasu. Jest to proces wnioskowania,
wód. Wtedy pamiętana jest dokładna data. z tym Ŝe łatwiejszy od porównywania
Skala rzędu tygodni w naszej kulturze kaŜdego zdarzenia z kaŜdym, jak to się
dzieje w wypadku porządkowania mecha- znamy na tej skali, moŜna wykorzystać

nicznego. Skala czasu jest juŜ zarejestro- do uporządkowania zdarzeń, jakie miały
wana w pamięci trwałej i relacje, które miejsce w naszej biografii.
styczeń długi egzamin
luty pobyt w szpitalu
*
marzec •
kwiecień
maj przygotowywanie tekstu

•
*
czerwiec
lipiec konferencja
sierpień
wrzesień
październik praca nad rozdziałem 5
listopad
grudzień
RYCINA 6.5 Uporządkowanie zdarzeń na osi czasu
Zdarzenia te wystąpiły w ciągu jednego roku. Skala miesięcy jest wykorzystywana jako punkt odniesienia dla tworzenia
porządku czasowego. Zdarzenia zajmują róŜną część poszczególnych miesięcy - przykładowo: egzamin w styczniu zajął
tylko jeden dzień, natomiast praca nad rozdziałem 5. prawie cały październik. JednakŜe z punktu widzenia
uporządkowania zdarzeń znajdujących się w prawej kolumnie róŜnice te nie są istotne. Zdarzenia waŜne mogą być
lokalizowane z dokładnością do jednego dnia, natomiast w wypadku zdarzeń o mniejszej wadze wystarczy podanie
.grubej" lokalizacji czasowej.
232 PSTCHOtDGIA POZNANIA
Skale czasu opanowywane są w dość w pamięci autobiograficznej znajduje się

wczesnych fazach rozwoju - są to skale jedynie informacja, Ŝe oba zdarzenia miały
miesięcy i dni tygodnia. Ze względu na miejsce w lipcu, to odwołanie się do
trudności w opanowaniu pojęcia liczby, „miesięcznej" skali czasu jest niewystar-
dzieci nie posługują się kolejnymi okre- czające. Wprowadzenie zewnętrznej skali
śleniami dni miesiąca. Jest mało prawdo-
podobne, by dziecko stwierdziło, Ŝe zda-
rzenie X miało miejsce 30 lipca; powie
ono raczej, Ŝe zdarzyło się ono w piątek,
w lipcu.
Badania empiryczne (Larsen, Thomp-
son, Hansen, 1996; Stawiska, 2000) wy-
kazały, Ŝe ludzie przy porządkowaniu
przeszłych zdarzeń popełniali charakte-
rystyczne błędy. Kiedy poproszono ich
o podawanie dat jakiegoś zdarzenia, to naj-
częściej robili to poprawnie. JednakŜe roz- -48-28-21-14 -7 0 7 i* 21 28 38 44
kład błędów wykazywał regularne wzro- wielKoSć Wędu (wartość względna)
sty co siedem dni. Inaczej mówiąc, jeśli

coś zdarzyło się 22 lutego 2000 roku, RYCINA 6.6 Wyniki badań Stawiskiej (2000)
to w wypadku popełnienia błędu ludzie
mówili raczej, Ŝe było to 15 lutego 2000 Przeprowadziła ona badanie metodą pamiętników,
niŜ 26 lutego 2000 albo 18 lutego 2000. zbliŜoną do metody Linton. Trzy osoby prowadziły
pamiętniki przez okres trzech miesięcy. Po zakończeniu
Oznacza to, Ŝe ludzie pamiętali dzień ty- kaŜdego miesiąca porównywano kolejność zarejestro-
godnia, w którym coś się zdarzyło, ale nie wanych zdarzeń w wybranych losowo parach zdarzeń,
potrafili stwierdzić, czy było to tydzień, a następnie pytano badanych o datę określonego zda-
rzenia. Dominują wyniki poprawne (wielkość błędu
czy dwa tygodnie wcześniej lub później. równa 0), natomiast wśród odpowiedzi błędnych poja-
Sugerowałoby to, Ŝe pewne skale czasu są wiają się wzniesienia przy wielokrotnościach liczby 7.
chętniej wykorzystywane niŜ inne. Wyniki
badań Stawiskiej przedstawiono na rycinie czasu pozwala na ograniczenie wielkości
6.6. puli zasobów pamięciowych, którymi ope-
Taki sposób uporządkowania kolejno- ruje jednostka przy określaniu kolejno-
ści zdarzeń, który odwołuje się do skali ści zdarzeń, ale jego wadą jest to, Ŝe
zewnętrznej, moŜe okazać się zawodny. pewne zdarzenia stają się nieodróŜnialne
Obiektywne skale czasu mogą cechować czasowo. MoŜna uniknąć tych trudności na
się róŜnym poziomem dokładności i wybór dwa następujące sposoby:
pewnego poziomu ogranicza moŜliwość
dokonywania rozróŜnień, które wymagają 1) Poprzez odwołanie się do innych
poziomu bardziej precyzyjnego. Wróćmy wskaźników kolejności, na przykład ta-
do przykładu przedstawionego na ryci- kich, które wykorzystują wiedzę o za-
nie 6.5. W lipcu odbyła się nie tylko leŜnościach przyczynowo-skutkowych.
konferencja, ale takŜe spotkanie towarzy- Jeśli mam powody, by przypuszczać, Ŝe
skie, w trakcie którego podano owoce zdarzenie B było odpowiedzią na zda-
egzotyczne i rzadki gatunek wina. Gdy rzenie A, to wtedy zdarzenie A winno
być zdarzeniem wcześniejszym. Innym ogólnym rejestrujemy na przykład bardzo

źródłem informacji o kolejności zdarzeń obszerny zbiór kontaktów w trakcie nauki
mogą być wyniki wnioskowania związa- szkolnej (okres Ŝycia) - są to kontakty
nego z efektem aktor - obserwator. 2) z rówieśnikami, kontakty z nauczycielami
Poprzez odwołanie się do procesów oraz kontakty z rodzicami (w szczególności
kontroli, które moŜemy określić mianem po wywiadówkach). Na poziomie nieco
procesów metaorientacji. Dzięki tym bardziej konkretnym rejestrujemy te kon-
procesom człowiek stwierdza, czy takty, które miały powtarzalny charakter
skala zewnętrzna, dobrana jako punkt i były regulowane przez rozmaite normy
odniesienia, jest wystarczająco dokładna. (zdarzenia ogólne). Mogły to być klasówki
Jeśli jest ona zbyt mało dokładna (to jest czy lekcje wychowania fizycznego, w trak-
pewne zdarzenia na tej skali są cie których wszyscy grali w koszykówkę.
nieodróŜnialne czasowo), to jednostka Mogą to być wreszcie bardzo specyficzne
sięga do skali bardziej precyzyjnej. kontakty, które pojawiły się tylko jeden lub
Zamiast skali o bardzo duŜych jednostkach dwa razy i których szczegóły pamiętane są
mogę sięgać do skali o jednostkach bardzo dokładnie (zdarzenia specyficzne).
znacznie mniejszych. Przykładem moŜe być klasówka z mate-
matyki, podczas której jeden z uczniów
zemdlał. Ramy czasowe kontaktów tego
Pierwszą grupę wskaźników omawiam
typu mogą być identyczne jak w wypadku
w złoŜonej do druku pracy (Maruszewski,
kontaktów ze średniego poziomu ogólno-
w druku a). Drugą - związaną z hierar- ści, z tym Ŝe tu dane zdarzenie pamiętane
chiczną strukturą pamięci autobiograficz- jest jako specyficzny epizod, a nie jako
nej - przedstawiam poniŜej. egzemplarz w serii identycznych zdarzeń.
Przyjęliśmy wcześniej, Ŝe kontakty
6.4.3. społeczne zapisywane w pamięci autobio-
Kodowanie kolejności a hierarchiczna graficznej mogą być reprezentowane na
struktura pamięci autobiograficznej trzech poziomach ogólności: a) Na
poziomie ogólnym, odnoszącym się do
Ta forma kodowania wykorzystuje fakt, okresów Ŝycia. Na tym poziomie
Ŝe pamięć autobiograficzna zorganizowana rejestrowane są ramy czasowe jakiegoś
jest w pakiety, zawierające informacje, okresu. Zwykle te ramy odnotowywane są
które obejmują róŜne okresy (Conway, w dokumentach. Relacje interpersonalne
1996 a, 1996 b). Są to informacje dotyczące są na tym poziomie zapisywane w bardzo
okresów Ŝycia zdarzeń ogólnych i zdarzeń ogólnikowy sposób. Czasami nawet ten
specyficznych (por. par. 6.3.J. PoniewaŜ opis wynika raczej z wiedzy społecznej
w pamięci autobiograficznej rejestrowane dotyczącej tego, jak powinna wyglądać
są głównie nasze interakqe z innymi określona relacja interpersonalna. Na
ludźmi, przedstawimy specyficzny charak- przykład z wiedzy społecznej wynika
ter interakcji w wypadku wymienionych informacja, Ŝe w szkole winni być
reprezentacji róŜnych zdarzeń z naszej nauczyciele. MoŜemy nie pamiętać
biografii. nazwiska czy wyglądu nauczyciela, który
Informacje te rejestrowane są na róŜ- uczył nas w pierwszej klasie, ale
nych poziomach ogólności. Na poziomie jesteśmy stuprocentowo przeko-
nani, Ŝe ktoś musiał nas uczyć. Nie nej interakcji. W takim wypadku in-
pamiętamy struktury lekcji, ale „pa- terakcja zapamiętywana jest w sposób
miętamy", Ŝe lekcje trwały 45 minut, literalny. W pamięci autobiograficznej
Ŝe nauka szkolna trwała 8 lat i tak dalej. zarejestrowane są szczegóły danego
b) Na poziomie pośrednim. Ten po zdarzenia. Rejestrowana jest równieŜ
ziom jest juŜ bardziej specyficzny, po w konkretny sposób kolejność elemen-
niewaŜ potrafimy odtworzyć ogólną tów tworzących pewną interakcję.
strukturę zdarzenia czy interakcji, na
przykład lekcji szkolnej. W skład Kolejność zdarzeń w kaŜdym z przed-
lekcji wchodzą takie elementy, jak stawionych wypadków rejestrowana jest
sprawdzanie listy obecności, odpytywa w odmienny sposób. Na poziomie ogólnym
nie, przedstawienie nowego materiału, jednostka odwołuje się do zewnętrznej
zadanie domowe. Na poziomie pośred skali czasu. Datowanie zdarzeń jest uła-
nim moŜna dostrzec strukturę hie twione dzięki zarejestrowaniu informacji
rarchiczną, poniewaŜ w skład scena biograficznych w róŜnego typu dokumen-
riusza lekcji wchodzą mniejsze jed tach oraz wskutek konieczności przywoły-
nostki, w których moŜna wyodrębnić wania tych informacji (na przykład w Ŝy-
części uporządkowane sekwencyjnie. ciorysach standardowo podaje się czas
Na przykład jednym z elementów lekcji trwania nauki szkolnej). Zewnętrzna skala
jest odpytywanie, w którym moŜna czasu zazwyczaj operuje „grubymi" jed-
wyodrębnić zdarzenia elementarne, ta nostkami (na przykład latami), choć zapisy
kie jak wyczytanie nazwiska, zadanie w niej mogą zostać uszczegółowione przez
jednego lub kilku pytań, wysłuchanie odwołanie się do wiedzy o pewnych kon-
odpowiedzi i postawienie oceny. Wy wencjach społecznych. Mogę pamiętać,
nikałoby stąd, Ŝe skrypty poznawcze Ŝe naukę szkolną rozpoczynałem w 1959
mają nie tylko charakter sekwencyjny roku, a z wiedzy społecznej wyprowadzam
(Abelson, 1981), lecz takŜe są one wniosek, Ŝe musiało to być we wrześniu
zorganizowane hierarchicznie. Badania (określenie dokładniejszej daty moŜe być
Materskiej (1997) pokazały, Ŝe organi niemoŜliwe, bo choć rok szkolny zazwyczaj
zacja wewnętrzna skryptów moŜe być zaczyna się 1 września, to w latach, kiedy 1
jeszcze bardziej skomplikowana. Hie września wypada w sobotę lub w niedzielę,
rarchiczny charakter skryptów pozwala jego początek moŜe mieć miejsce innego
na zmniejszenie wielkości zasobów pa dnia).
mięciowych potrzebnych do przecho Zdarzenia z poziomu pośredniego mogą
wania pewnych informacji. być porządkowane przez odniesienie do
c) Na poziomie konkretnym, odnoszącym zewnętrznej skali czasu, ale dzieje się to
się do pewnej interakcji specyficznej. stosunkowo rzadko. Wynika to stąd, Ŝe
Interakcja ta moŜe naleŜeć do zbioru zdarzenia takie powtarzały się wielokrot-
interakcji z poziomu pośredniego, ma nie w ciągu naszego Ŝycia i zdarzenie
jednak pewne wyróŜniające ją cechy. X moŜe być łatwo pomylone z podob-
Taką cechą moŜe być na przykład nym zdarzeniem Y, które miało miejsce
odmienny od standardowego przebieg w innym czasie. Nie pamiętamy na przy-
(alarm bombowy w czasie lekcji), czy kład wszystkich wizyt u lekarza ogólnego
teŜ silne nasycenie emocjonalne da- w ostatnim roku. Dlatego teŜ ustalanie
MMIĘĆ AUTOBIOGRAFICZNA 235
kolejności w większym stopniu musi opie- poniewaŜ wszyscy wiedzą, Ŝe nauczyciele

rać się na innych danych. Jednostka moŜe są słabo opłacani, mogą „pamiętać", Ŝe
poszukiwać zdarzeń związanych z intere- agresywne zachowanie nauczyciela było
sującym ją zdarzeniem, o których wie, Ŝe próbą rozładowania frustracji finansowej.
występowały albo przed nim, albo po nim. Jest to przykład wprowadzania wiedzy
Nie jest to porządkowanie czysto mecha- społecznej jako elementu porządkującego
niczne, o którym pisaliśmy w paragrafie własną biografię.
6.4.1. Przy porządkowaniu mechanicznym Wreszcie w wypadku zdarzeń konkret-
człowiek stara się ustawić wszystkie zda- nych jednostka moŜe korzystać z najbogat-
rzenia w pewnej kolejności. Natomiast szej puli wskaźników kolejności. Zdarzenia
w opisywanym tu wypadku określa się ko- te stanowią wyróŜnioną pozycję w pamięci,
lejność niewielkiej liczby (dwóch, trzech) a nie są tylko elementem wiedzy. Mogą
zdarzeń powiązanych treściowo. być one lokowane na zewnętrznej skali
Dotychczas pisaliśmy o poszukiwaniu czasu, ale jednocześnie jednostka przy
porządku na zewnątrz skryptu, czyli inte- porządkowaniu danych moŜe sięgać do
resowała nas kolejność, w jakiej pojawiają informacji wyprowadzonych z efektu aktor
się skrypty. Istnieje równieŜ porządek - obserwator, czy teŜ do zakodowanych
czasowy wewnątrz skryptu. Porządek w przeszłości przekonań na temat związ-
ten odwołuje się na przykład do wiedzy ków przyczynowo-skutkowych. PoniewaŜ
społecznej, zawierającej powszechnie ak- jednostka pamięta konkretne osoby jako
ceptowane konwencje dotyczące typowego uczestników interakcji (na przykład to, Ŝe
przebiegu jakiegoś zdarzenia. PoniewaŜ ta- uczestnikiem była nie tylko nauczycielka,
kie zdarzenia powtarzały się wielokrotnie, lecz takŜe nauczycielka X, mająca takie,
ich struktura utrwaliła się w pamięci i in- a nie inne cechy), istnieje moŜliwość doko-
formacje dotyczące takich zdarzeń prze- nywania specyficznych atrybucji, a tym sa-
twarzane są w bezrefleksyjny sposób (Lan- mym wykorzystywania na przykład efektu
ger, 1993). Dowodzą tego badania, w jakich aktor - obserwator. I choć jednostka od-
ludziom prezentowano zdarzenia lub opisy nosi wraŜenie, Ŝe daną sytuację pamięta
zdarzeń, których elementy występowały bardzo dokładnie, to jednak i tu pojawia się
w kolejności róŜnej od standardowej. W ta- moŜliwość popełnienia wielu błędów.
kich wypadkach popełniano błędy pole- Naoczność i konkretność danych pa-
gające na próbie dostosowania kolejności mięciowych nie muszą być gwarantem ich
do kolejności standardowej, właściwej dla poprawności. Dowodzi tego historia badań
danego skryptu poznawczego. PoniewaŜ nad „pamięcią działającą na zasadzie lampy
skrypty poznawcze wymagają zrozumienia błyskowej". Zjawisko to zostało opisane
celów interakcji, ludzie starają się takŜe przez Browna i Kulika (1977) i było
odtwarzać „standardowe" motywacje in- przez długi czas traktowane jako prze-
nych. W wypadku - dajmy na to - skryptu jaw działania mechanizmu „Teraz zapisuj"
lekcji ludzie podejmują próby odtworzenia (Ingram, 1996). JednakŜe badania Neis-
standardowej motywacji nauczyciela. Mo- sera i Harsch (1992) oraz Christiansona
tywaq'a ta moŜe być nie tylko związana i Safera (1996) pokazały, Ŝe przekonanie
z pełnioną rolą społeczną, lecz takŜe ze o naoczności nie wiąŜe się z prawdzi-
specyficznymi przekonaniami dotyczącymi wością informacji pamięciowych. Badani
„stanu nauczycielskiego". Przykładowo, twierdzili, Ŝe mają jak Ŝywy obraz jakiegoś
236 PWCHOLOGIA POZNANIA
zdarzenia w świadomości, choć faktycznie pracownikami. Prosił on ludzi o odtwa-

obraz ten zawierał liczne zniekształce- rzanie róŜnych faktów z własnej biografii
nia. Wcześniej przedstawiliśmy moŜliwe w odmiennych porządkach: w porządku
wyjaśnienia tego, Ŝe ludzie mogą znie- podąŜającym naprzód od pewnego punktu
kształcać kolejność zdarzeń, jakie miały w biografii albo w porządku wstecz - od
miejsce w ich biografii. Zniekształcenia te chwili obecnej coraz dalej w przeszłość
nie odbiegają jednak w znaczny sposób od - albo w porządku dowolnym. Okazało
faktycznego przebiegu zdarzeń. MoŜemy się, Ŝe niewielką przewagę nad innymi
zatem, trawestując powiedzenie Conwaya uzyskiwało odtwarzanie opierające się na
(1996), stwierdzić, Ŝe kolejność reprezen- porządku do przodu, choć przewaga ta była
tacji zdarzeń w pamięci autobiograficznej niewielka. Jest rzeczą jasną, Ŝe kolejność
jest prawdziwa, ale nie jest dokładna. ostatnich zdarzeń mamy zarejestrowaną
Badania empiryczne wykazały, Ŝe lu- w sposób literalny, natomiast im dalej
dzie w realnych sytuacjach Ŝyciowych sięgamy w przeszłość, tym bardziej trzeba
posługują się róŜnymi sposobami porząd- opierać się na wnioskowaniu i porządko-
kowania danych w pamięci autobiograficz- waniu na podstawie danych pośrednich,
nej. Bardzo pomysłowe badania przepro- takich jak zewnętrzne skale czasu czy
wadził Conway wraz ze swoimi współ- struktury hierarchiczne.
6.5. Determinanty trwałości przechowania w pamięci

autobiograficznej
Czy na pamięć autobiograficzną wpływają ścia pewnego zdarzenia, tym gorzej jest
podobne czynniki, co na pamięć w ogóle, ono pamiętane. Kiedy jednak przeanali-
czy teŜ pamięć autobiograficzna wykorzy- zujemy kształt krzywej zapominania ma-
stuje specyficzne mechanizmy kodowania teriału obojętnego i materiału autobio-
i przechowania danych, wskutek czego graficznego, zauwaŜymy pewne róŜnice.
uzaleŜniona jest od czynników specyficz- Aby je sobie uzmysłowić, przywołajmy
nych, które mogą nie wpływać na inne raz jeszcze krzywe zapominania uzyskane
formy pamięci? Z jednej strony pamięć przez Ebbinghausa (1885) i Linton (1975).
autobiograficzna zaleŜy od pewnych czyn- Krzywe te umieszczono obok siebie na
ników, które moŜemy określić jako uni- rycinie 6.7.
wersalne determinanty pamięci, z drugiej Przeanalizujmy róŜnice widoczne na
natomiast materiał pamięciowy jest na rycinie 6.7. Po pierwsze, oś czasu jest
tyle specyficzny, Ŝe jego kodowanie, prze- wyskalowana w odmiennych jednostkach
chowanie i odtwarzanie wykazuje pewne - zapominanie materiału bezsensownego
właściwości szczególne. obejmuje okres godzin i dni, natomiast
Pierwszym i głównym czynnikiem zapominanie materiału autobiograficznego
wpływającym na przechowanie danych to proces dostrzegalny w skali lat.
w pamięci autobiograficznej jest czas. Im Zdecydowanie wolniejsze tempo zapomi-
więcej czasu upłynęło od momentu zaj- nania materiału autobiograficznego wy-
RYCINA 6.7 Porównanie krzywych zapominania, uzyskanych w badaniach Ebbinghausa (wykres po lewej) oraz
Linton (wykres po prawej)
nika nie tylko z większej sensowności wynikiem efektu odniesienia do sie-

tego materiału w porównaniu ze zgło- bie. Badania nad tym efektem (Ro-
skami bezsensownymi, (pisaliśmy o tym gers, Kuiper i Kirker, 1977) omawiam
w rozdziale 5), lecz moŜe być takŜe w ramce 6.2.
RAMKA 6.2
Badani mieli okazję zapoznawać się kami. Była to więc grupa, w której
z listą 40 przymiotników przez pe- uruchamiano kodowanie fonemiczne.
wien czas. Nie informowano ich, Ŝe W trzeciej grupie przymiotników mieli
potem będzie sprawdzana pamięć tych wskazać, które mają to samo zna-
przymiotników. Przymiotniki podzie- czenie - czyli uruchamiano kodowa-
lone były na cztery grupy, liczące nie semantyczne. Wreszcie w gru-
po 10 przymiotników. W odniesieniu pie czwartej mieli podejmować de-
do kaŜdej z tych grup badani mieli cyzje, czy poszczególne przymiotniki
wykonywać odmienne zadania. W wy- ich opisują, czy teŜ nie. Tu decyzja
padku pierwszej grupy 10 przymiot- badanych polegała na odniesieniu do
ników mieli w nich poszukiwać liter Ja. Po pewnym czasie nieoczekiwa-
spełniających pewne kryteria - była nie poproszono wszystkich badanych
to grupa, w której uruchamiano ko- 0przypomnienie sobie przymiotników,
dowanie wzrokowe (decyzja struktu- jakie znajdowały się na oglądanych
ralna). W drugiej grupie mieli po- 1analizowanych listach. Wyniki testów
szukiwać przymiotników, które ry- pamięci mimowolnej przedstawiamy
mują się z podanymi przymiotni- na rycinie 6.8.
RAMKA 6.2 cd.
strukturalna fonemiczna semantyczna odnoszenie do Ja
RYCINA 6.8 Wyniki eksperymentu Rogersa, Kuipera i Kirkera (1977)
Dla kaŜdego rodzaju decyzji osobno oznaczono poziom przypominania w sytuacji, kiedy decyzja była
pozytywna, a takŜe kiedy decyzja była negatywna, oraz podano wyniki łączne dla obu typów decyzji- Warto
zauwaŜyć, Ŝe nawet wtedy, kiedy badani stwierdzali, Ŝe pewien przymiotnik ich nie opisuje (środkowy słupek
w grupie odniesienie do Ja), to i tak zapamiętywali go lepiej niŜ na przykład w porównaniu z sytuacją, kiedy
udato im się znaleźć przymiotnik o podobnym znaczeniu.
Wyraźnie widać, Ŝe kiedy badani sienie do Ja znacznie silniej wpływa

mieli podjąć decyzję, czy przymiotniki na kodowanie w pamięci aniŜeli inne
znajdujące się na liście opisują ich lub rodzaje kodowania, w tym nawet ko-
nie, zapamiętywali je znacznie lepiej dowanie semantyczne. Znaczenie oso-
aniŜeli w wypadku innych typów de- biste pewnej informacji jest dla ludzi
cyzji. Ciekawe jest to, iŜ lepiej zapa- znacznie waŜniejsze aniŜeli znaczenie
miętywane byiy takŜe te przymiotniki, semantyczne, ustalone przez reguły
o których badani twierdzili, Ŝe ich języka, jakim się posługujemy.
nie opisują. Wynika z tego, Ŝe odnie-
Wracając do krzywych zapominania, bilizuje się i biegnie asymptotycznie do

wykreślonych na podstawie badań Ebbin- osi czasu. Natomiast krzywa uzyskana
ghausa i Linton, zauwaŜmy jeszcze jedną w badaniach Linton opada równomiernie
róŜnicę, a mianowicie róŜnicę kształtu tych w tempie około 6% rocznie. Takiego wy-
krzywych. Krzywa Ebbinghausa opada po- niku nie udało się powtórzyć Ŝadnemu
czątkowo bardzo szybko, a potem sta- z badaczy prowadzących badanie pamięci
autobiograficznej na podstawie odtwarza- zdarzenia zapisywane w pamiętniku na

nia zapisów z pamiętnika. Wagenaar (1986) skali nazwanej w ten właśnie sposób.
przykładowo stwierdza, Ŝe w ciągu pierw- Ocena opierała się na przypuszczeniach
szego roku zapomniał około 30% danych, dotyczących tego, czy dane zdarzenie za-
natomiast po sześciu latach 60%. Być początkuje sekwencję innych zdarzeń, czy
moŜe wynika to z faktu, Ŝe stosował nieco teŜ pozostanie izolowanym zdarzeniem.
inną technikę odtwarzania, a takŜe stąd, Zdarzenia wchodzące w skład sekwencji
Ŝe nie zapisywał w swoim dzienniku treści winny być zapamiętywane lepiej, poniewaŜ
bardzo osobistych i intymnych. stanowią element ustrukturowanej całości.
Drugim czynnikiem wpływającym na Niestety Linton nie przedstawiła danych,
trwałość przechowania informacji w pa- które pozwoliłyby przyjąć lub odrzucić
mięci autobiograficznej jest pojemność hipotezę dotyczącą stosowania bardziej
schematów pojęciowych wykorzystywa- pojemnych schematów poznawczych. Sta-
nych do kodowania informacji. Im bardziej wiska (2000) nie potwierdziła hipotezy
pojemne schematy, tym więcej informacji dotyczącej długości sekwencji. To nie-
moŜna zapisać w ramach jednego sche- powodzenie moŜna wyjaśnić faktem, Ŝe
matu. Na znaczenie tego czynnika zwracał ludzie oceniali jedynie to, czy zdarzenia
juŜ uwagę Miller (1956), podkreślając, Ŝe wejdą w skład sekwencji, a nie to, czy sta-
dzięki grupowaniu elementów moŜna za- nowią element jakiejś sekwencji. Inaczej
pamiętać ich znacznie więcej. Zapamiętu- mówiąc, interesowało ją nie tyle to, czy
jemy grupy elementów, a nie luźne, nie- badani faktycznie wykorzystują pojemne
powiązane ze sobą elementy. Jest jednak schematy, ale czy przewidują, Ŝe będą je
cena, którą trzeba zapłacić za stosowanie wykorzystywali.
schematów o duŜej pojemności. Informacje Wiele danych potwierdzających przed-
przechowywane w schematach „pojem- stawioną hipotezę zawierają badania nad
nych" są bardzo ogólne i zawierają nie- amnezją, omawiane przez Conwaya (1996
wielką liczbę danych konkretnych i szcze- a, 1996 b). W badaniach tych stwierdzono,
gółowych. W wielu wypadkach informacje Ŝe w wypadku amnezji najsilniej dotknięta
takie mają w większym stopniu charakter była pamięć zdarzeń specyficznych, słabiej
preskryptywny, a nie deskryptywny. Wska- - pamięć zdarzeń ogólnych, a najsłabiej
zują one na to, jak powinien przebiegać - pamięć okresów Ŝycia. Te trzy formy
pewien ciąg zdarzeń, a nie na to, jak pamięci autobiograficznej zawierają sche
ten ciąg faktycznie przebiegał. Na nie- maty o coraz większej pojemności. Oczy
bezpieczeństwa związane ze stosowaniem wiście odporność na amnezję jest pośred
zbyt ogólnych schematów poznawczych nim wskaźnikiem trwałości przechowania,
zwracają uwagę Fiske i Pavelchak (1993). ale w tej chwili inne dane potwierdzające
W badaniach nad pamięcią autobiograficzną przedstawioną hipotezę są niezbyt liczne.
nie uzyskano zbyt wielu danych, które Trzecim czynnikiem, który wpływa na
potwierdzałyby wprost oddziaływanie tego trwałość przechowania, jest wyrazistość
czynnika na trwałość przechowania. danego zdarzenia. Dane dotyczące oddzia-
Linton wykorzystywała jako wskaźnik ływania tego czynnika mają zarówno cha-
posługiwania się pojemnymi schematami rakter bezpośredni, jak i pośredni. White
poznawczymi czynnik, który określiła mia- (1982) odnotowuje, Ŝe znacznie lepiej pa-
nem „długość sekwencji". Oceniała ona miętał zdarzenia wyraziste, odmienne od
zdarzeń powszednich, aniŜeli zdarzenia winno sprawiać większe trudności, ponie-

mało wyraziste. Wyjaśnienie tego efektu waŜ człowiek nie moŜe ich odnieść do
jest stosunkowo proste, poniewaŜ zda- schematów juŜ istniejących i albo musi je
rzenia wyraziste znacznie bardziej przy- zapamiętywać jako zupełnie nowe i nie-
ciągają uwagę, a tym samym sprzyjają zaleŜne egzemplarze, albo teŜ musi two-
głębszemu kodowaniu informacji. White rzyć nowy schemat poznawczy. Jeśli sche-
wiedział o wadach badania Linton (silne mat ten jest konkurencyjny lub pozostaje
selekcjonowanie zdarzeń, jakie były reje- w konflikcie z dotychczasowymi schema-
strowane w pamiętniku), toteŜ obok zda- tami, to system poznawczy moŜe się bro-
rzeń niezwykłych i niecodziennych sta- nić przed takimi informacjami. Wówczas
rał się zapisywać w swoim pamiętniku wydarzenia skrajnie wyraziste mogą być
zdarzenia jak najbardziej powszednie. To przechowywane znacznie gorzej, poniewaŜ
pozwoliło mu na porównywanie zdarzeń nie udało się zarejestrować ich w pamięci.
cechujących się duŜą wyrazistością (czyli Kolejną cechą, która moŜe wpływać na
zdarzeń niecodziennych) ze zdarzeniami trwałość pamięci autobiograficznej, jest
powszednimi, mało wyrazistymi. Nato- znak emocjonalny zarejestrowanego zda-
miast dane Linton potwierdzają omawianą rzenia. Hipotezy dotyczące wpływu znaku
hipotezę w sposób pośredni i częściowy. emocjonalnego na pamięć są sprzeczne.
Jak wskazywano wcześniej, Linton bar- Z jednej strony mamy psychoanalityczną
dzo wolno zapominała dane rejestrowane koncepcję wyparcia, zgodnie z którą zda-
w swoim pamiętniku, co wyjaśnia się tym, rzenia wywołujące lęk albo stanowiące
Ŝe rejestrowała zdarzenia bardzo osobiste, zagroŜenie dla ego (a więc zdarzenia
związane z jej unikatowymi przeŜyciami. o ujemnym znaku afektywnym) są wypie-
Nie moŜna jednak porównać - na podsta- rane ze świadomości, a tym samym pa-
wie wyników jej badań - tempa zapomi- miętane znacznie gorzej aniŜeli zdarzenia,
nania zdarzeń bardzo i mało wyrazistych. których jednostka nie musiała wypierać.
O wyrazistości zdarzeń jako determinancie Nieco dokładniej tę koncepcję omawiają
trwałości pamięci autobiograficznej pisze Ścigała i Maruszewski (1999), wskazując
teŜ Wagenaar (1986), zwracając uwagę na na pewne paradoksy koncepcji wyparcia.
to, Ŝe zdarzenia, które w niewielkim stop- Tak więc wedle tej koncepcji zdarzenia
niu róŜniły się od innych, były stosunkowo 0 znaku ujemnym są wypierane, a zatem
łatwo zapominane. Zdarzenia takie mogły pamiętane znacznie gorzej lub w ogóle za
być łatwo mylone z innymi i człowiek pominane. W badaniach Wagenaara (1986)
mógł mieć ogólne poczucie, Ŝe coś miało 1 White'a (1982) uzyskano pewne po
miejsce (na przykład Ŝe jadł smaŜoną rybę twierdzenie dla tej hipotezy - autorzy ci
na obiad), ale nie pamięta ani tego, gdzie stwierdzili, Ŝe nieco lepiej pamiętane były
jadł tę rybę, z kim jadł obiad, ani teŜ zdarzenia o znaku pozytywnym, natomiast
tego, czy ryba ta była smaczna, czy teŜ zdarzenia o znaku negatywnym były zapo
nie. Wyniki układają się w spójny obraz, minane łatwiej. Badacze ci nie odwołują
aczkolwiek ta spójność nie jest pełna. się jednak do koncepcji wyparcia, które,
Najbardziej wyraziste zdarzenia to ta- według psychoanalityków, jest procesem
kie, które zupełnie nie pasują do istnie- nieświadomym, ale twierdzą, Ŝe odpowie
jących schematów poznawczych. Wobec dzialny jest za to proces tłumienia, który
tego ich kodowanie czy zapamiętywanie ma charakter świadomy.
Z drugiej strony mamy liczne koncepcje komplikuje to, Ŝe w miarę upływu czasu
nawiązujące do teorii ewolucji, zgodnie znak afektywny przypisywany jakiemuś
z którymi w interesie organizmu i gatunku zdarzeniu moŜe ulegać zmianie. Coś, co
leŜy lepsze pamiętanie doświadczeń nega- kiedyś oceniane było jako zdarzenie bardzo
tywnych niŜ pozytywnych. Taka koncepga nieprzyjemne i stwarzające duŜe wyzwania
występuje na przykład u Czapińskiego adaptacyjne, moŜe - w miarę upływu lat
(1985). Dobre zapamiętanie zdarzeń nega- - stawać się zdarzeniem neutralnym, albo
tywnych pozwala w przyszłości uchronić nawet pozytywnym. Po latach wspomi-
się przed moŜliwą szkodą, utratą zdrowia, namy początek nauki w liceum czy na stu-
czy nawet Ŝycia. Konsekwencje niepamięci diach jako okres, w którym działo się wiele
zdarzeń o znaku negatywnym są więc interesujących rzeczy, kiedy nawiązywali-
bardzo powaŜne. Natomiast konsekwen- śmy nowe przyjaźnie, choć dla wielu był to
cje niepamięci zdarzeń o znaku pozytyw- okres związany z powaŜnymi wyzwaniami
nym oznaczają jedynie utratę okazji do adaptacyjnymi (nowe środowisko, koniecz-
zaspokojenia potrzeb. W badaniach Sta- ność szybkiego przyswajania duŜych porcji
wiskiej (2000) wystąpiła nieznaczna ten-
wiedzy i tak dalej). Z drugiej strony coś,
dencja do lepszego pamiętania zdarzeń
co kiedyś było oceniane jako zdarzenie
o znaku ujemnym. Tendencja ta jednak
bardzo pozytywne, moŜe z biegiem czasu
była bardzo słaba - równie słaba jak
tendencja do lepszego pamiętania zdarzeń tracić swój pierwotny blask i ocena tego
0 znaku dodatnim, zaobserwowana przez zdarzenia moŜe zmierzać w kierunku neu-
White'e (1982) i Wagenaara (1986). tralnym.
Obraz związków jest daleki od jasności O tym, Ŝe we wpływie znaku emo-
1wszystko wskazuje na to, Ŝe oddziaływa cjonalnego na pamięć uczestniczą róŜne
nie znaku zapamiętywanego zdarzenia na mechanizmy, świadczą szczegółowe wy-
pamięć autobiograficzną moŜe zaleŜeć od niki badań Wagenaara (1986). Wyniki te
wielu mechanizmów. Sprawę dodatkowo przedstawiono w ramce 6.3.
RAMKA 6.3
Wagenaar rejestrował w swoim pa- qonalne. Jednocześnie w kolejnych la-

miętniku trzy właściwości zdarzeń za- tach ujawniał się destrukcyjny wpływ
pisywanych kaŜdego dnia. Były to wy- czasu na pamięć. Ludzie stopniowo za-
razistość, zaangaŜowanie emocjonalne pominali zarówno zdarzenia wyraziste,
oraz stopień przyjemności lub przy- jak i mało wyraziste zdarzenia wy-
krości. Dwa pierwsze czynniki popra- wołujące duŜe zaangaŜowanie emocjo-
wiały poziom przechowania, to zna- nalne oraz zdarzenia wywołujące małe
czy zdarzenia ocenione jako wyraziste zaangaŜowanie emocjonalne. Krzywe
oraz wywołujące silne zaangaŜowanie zapominania dla poszczególnych ty-
emocjonalne były pamiętane lepiej niŜ pów zdarzeń przebiegały równolegle,
zdarzenia mało wyraziste oraz wywo- ale na róŜnych poziomach. Bardzo
łujące mniejsze zaangaŜowanie emo- interesujące zjawisko zostało zaobser-
RAMKA 6.3 cd.

wowane przez Wagenaara przy wpły- lata pamiętał bardzo mało zdarzeń nie-
wie oceny przyjemności zdarzenia na przyjemnych, ale te, które pamiętał,
przechowanie. Te zdarzenia, które zapominał bardzo wolno albo nie zapo-
były oceniane jako mniej przyjemne minał ich wcale. Dopiero w czwartym
(czyli jako przykre), byty pamiętane - piątym roku od momentu zajścia ja-
bardzo słabo - zdecydowanie gorzej kiegoś zdarzenia ujawnia się destruk-
niŜ zdarzenia średnio czy bardzo przy- cyjne działanie upływu czasu. Zaob-
jemne. Przypomina to skutek pro- serwowaną zaleŜność moŜna wyjaśnić
cesu tłumienia. Równocześnie w ciągu trudnościami w kodowaniu zdarzeń
trzech pierwszych lat czas nie wpły- nieprzyjemnych. Zdarzenia te kodo-
wał destrukcyjnie na poziom prze- wane są bardzo wolno i dopiero wtedy,
chowania przykrych zdarzeń. Innymi kiedy zostaną zakodowane, moŜe poja-
słowy, Wagenaar przez pierwsze trzy wić się normalny proces zapominania.
W końcowej części tego paragrafu omó- moŜe z koniecznością wykorzystywania

wię trzy specyficzne zjawiska związane ich w procesie adaptacji społecznej. To
z wpływem czasu na pamięć autobiogra- funkcjonalne wyjaśnienie dostępności wy-
ficzną. Są to „efekt względnej świeŜo- darzeń z bliskiej przeszłości z pewnością
ści" (określenie moje - T. M.), amnezja nie jest jedynym moŜliwym. Klasyczne
dziecięca oraz reminiscencja (Berscheid, teorie uczenia i zapominania wskazują na
1994). kolejny mechanizm, który moŜemy okre-
„Efekt względnej świeŜości" polega na ślić jako krzywą zacierania śladu pamięcio-
tym, Ŝe większość naszych wspomnień wego.
to wspomnienia z ostatniego roku. Kiedy Reminiscencja polega na tym, Ŝe ludzie
prosi się ludzi o swobodne przypominanie po przekroczeniu pięćdziesiątego roku Ŝy-
wydarzeń z własnej przeszłości, to infor- cia lepiej - niŜ wynikałoby to z ogólnego
macje na temat zdarzeń z ostatniego roku przebiegu krzywej zapominania (przypo-
stanowią od jednej trzeciej do dwóch trze- mnijmy, Ŝe krzywa ta spada w sposób
cich wszystkich wspomnień (Berscheid, jednostajny) - pamiętają zjawiska z okresu,
1994). Im bardziej cofamy się w prze- kiedy mieli od dziesięciu do trzydziestu lat
szłość, tym mniejsza liczba wspomnień. (Berscheid, 1994; Rubin, Wetzler, Nebes,
Badania Crowitza i Shiffmana (1974) oraz 1986). Po raz pierwszy zjawisko to zostało
Rubina (1982) wykazały, Ŝe w kolejnych zaobserwowane przez Franklina i Holdinga
okresach pięcioletnich spadek liczby wspo- (1977), którzy stwierdzili, Ŝe zaczyna się
mnień ma charakter monotoniczny, to zna- ono ujawniać po przekroczeniu czterdzie-
czy ludzie zapominali w kaŜdym kolejnym stego roku Ŝycia. Podobne obserwacje po-
okresie w przybliŜeniu tę samą ilość da- chodzą z badań socjologicznych, w których
nych. Względnie lepsza dostępność infor- proszono ludzi o wymienianie najwaŜniej-
macji z niedalekiej przeszłości wiązać się szych - ich zdaniem - zdarzeń z ostat-
RWIIĘĆ AUTOBIOGRAFICZNA 243
niego okresu (Schuman, Rieger, 1992). Ba- stwa. Informacje uzyskiwano od badanych
dano róŜne grupy wiekowe i sporządzono w wystandaryzowanej rozmowie; informa-
wykresy dla zdarzeń, które powtarzały cje te były weryfikowane za pomocą da-
się najczęściej. Były to następujące zda- nych uzyskanych od matek. Badania w ca-
rzenia: terroryzm, zabójstwo prezydenta łej rozciągłości potwierdziły hipotezę na
Kennedy'ego, wojna w Wietnamie, druga temat dziecięcej amnezji. Jeśli narodziny
wojna światowa i Wielki Kryzys w latach rodzeństwa nastąpiły w okresie do trze-
30. Okazało się, Ŝe zdarzenia te były bar- ciego roku Ŝycia badanych, nie pamiętali
dzo dobrze pamiętane przez róŜne grupy oni Ŝadnych szczegółów związanych z tym
ludzi - akurat przez tych, którzy wtedy zdarzeniem. Nieco ponad 10% badanych
mieli od piętnastu do dwudziestu pięciu pamiętało narodziny rodzeństwa, gdy mieli
lat. Dotychczasowe wyjaśnienia tego zja- oni 3-5 lat; procent ten nieznacznie się
wiska okazały się niewystarczające: su- obniŜał, gdy liczyli sobie 5-7 lat, a potem
gerowano na przykład, Ŝe najwaŜniejsze rósł systematycznie i powoli, gdy mieli od
zdarzenia w Ŝyciu człowieka mają miejsce 7 do 9 lat i ponad 9 lat. Conway (1996 b)
w tym właśnie okresie, ale dane Fromholta twierdzi, Ŝe w tym okresie dzieci realizują
i Larsena (1992) nie potwierdziły tego takie cele i plany, które nie są dostępne dla
przypuszczenia. Inne wyjaśnienie stwier- Ja ukształtowanego u osoby dorosłej.
dzało, Ŝe w tym okresie uruchamiany jest Wprawdzie w literaturze pojawiają się
specyficzny rodzaj kodowania danych w pa- sugestie, Ŝe ludzie pamiętają narodziny ro-
mięci autobiograficznej, ale nie było jasne, dzeństwa, kiedy mieli około dwóch lat, ale
dlaczego mechanizm ten przestaje działać Loftus (1993) twierdzi, Ŝe moŜliwe są inne
w latach późniejszych. Ta hipoteza stała się wyjaśnienia owej „pamięci". „Przypomina-
jednak punktem wyjścia dla interesującej nie" sobie tych faktów moŜe być efektem
propozycji wysuniętej przez Fitzgeralda wyprowadzenia pewnych wniosków z wie-
(1988) oraz Conwaya i Rubina (1993), dzy ogólnej na temat tego, co mogło się
według których okres, jakiego dotyczy re- zdarzyć, albo teŜ „fakty" te mogły zostać
miniscencja jest krytyczny dla formowania zarejestrowane przez dziecko ze źródeł ze-
się Ja. PoniewaŜ w tym okresie tworzy się wnętrznych po ukończeniu drugiego roku
obraz samego siebie, pojawiają się tematy Ŝycia. Loftus i współpracownicy (Loftus,
Ŝyciowe, które utrzymują się przez resztę Garry, Brown, Rader, 1994) twierdzą rów-
Ŝycia. nieŜ, Ŝe jeszcze wcześniejsze zdarzenie
Amnezja dziecięca polega na niemal autobiograficzne - moment narodzin - nie
całkowitej niepamięci zdarzeń, które miały moŜe zostać zapamiętane. Traktują oni
miejsce przed piątym rokiem Ŝycia (Ber- pamięć o własnym porodzie jako jeden
scheid, 1994; Baddeley, 1993). Systema- z mitów.
tyczne badania nad amnezją dziecięcą Sheingold i Teenney (1982) stwierdzili
zostały przeprowadzone przez Sheingold takŜe, Ŝe upływ czasu nie miał ujemnego
i Teenney (1982). Za przedmiot swoich wpływu na liczbę szczegółów, jakie badani
badań wybrali pamięć takich znaczących potrafili odtworzyć. Nawet po upływie
wydarzeń w biografii kaŜdego człowieka, dziesięciu lat pamiętali oni prawie tyle
jakim są narodziny siostry lub brata. Ba- samo szczegółów, co po upływie pięciu
dano osoby, które miały od roku do dzie- lat od chwili narodzin. Osoby badane pa-
więciu lat w momencie narodzin rodzeń- miętały jednak mniej szczegółów aniŜeli
244 PSfCHOIDGIA POZNANIA
ich matki. Dodajmy, Ŝe matki nie potrafiły się głównie informacje werbalne, a więc
przypomnieć sobie wszystkich szczegó- to, co ktoś potrafi powiedzieć na temat
łów, o które pytano w rozmowie. Dane własnej przeszłości. Tymczasem informa-
te wskazują, Ŝe stopień zaangaŜowania cje odnoszące się do pierwszego roku Ŝycia
emocjonalnego wpływa na bogactwo panie mogą być kodowane werbalnie, ponie-
mięci o pewnym zdarzeniu autobiograficz- waŜ dziecko nie opanowało jeszcze języka.
nym, ale nawet skrajnie silne zaangaŜo- Informacje autobiograficzne z pierwszego
wanie towarzyszące narodzinom własnego oraz częściowo drugiego roku Ŝycia prze-
dziecka nie gwarantuje pełnego zapamię- chowywane są głównie w formie obrazo-
tania wszystkich szczegółów dotyczących wej, a ich opis werbalny gubi wiele danych,
tego zdarzenia. W cytowanych badaniach które niegdyś zostały zarejestrowane w in-
na 37 pytań, jakie zadawano matkom na nej postaci. Słabość tego wyjaśnienia zwią-
temat narodzin własnego dziecka, odpo- zana jest z tym, Ŝe amnezja dziecięca obej-
wiadały one średnio na 18 pytań. muje równieŜ okres, kiedy dziecko zaczęło
Jedno z moŜliwych wyjaśnień zjawiska dość sprawnie posługiwać się językiem,
amnezji dziecięcej odwołuje się do faktu, który moŜe być juŜ wykorzystywany jako
Ŝe w badaniach nad pamięcią wykorzystuje narzędzie kodowania informacji.
6.6. Pamięć autobiograficzna a psychologia zeznań

świadków
Pamięć autobiograficzna wykorzystywana tem zeznań. Zdarzenia, które rejestrują
jest do planowania róŜnych form aktywno- świadkowie, trwają zazwyczaj krótko, mają
ści w Ŝyciu codziennym. Pozwala ona na charakter specyficzny, rzadko pasują do
wykorzystywanie własnego doświadczenia schematów, jakie jednostka samodzielnie
Ŝyciowego oraz na wybieranie takich form stworzyła, i najczęściej wywołują silne
działania, które mają duŜe znaczenie dla i negatywne emocje. Jak wynika z koncep-
jednostki i zwiększają szansę zaspokoje- cji Conwaya (1996 a, 1996 b), zdarzenia
nia potrzeb. Istnieją dziedziny, w których specyficzne mogą być trudno „kodowalne"
od dokładności, poprawności i wierności wtedy, kiedy nie pasują one do sche-
odtwarzania danych zawartych w pamięci matów, jakie jednostka stworzyła sobie
autobiograficznej zaleŜy los innych ludzi. w toku dotychczasowego Ŝycia. Mogą one
Taką dziedziną są zeznania świadków. Psy- wprawdzie przypominać pewne schematy,
chologia poznawcza zebrała juŜ duŜo da- ale są to schematy pochodzące z sytuacji
nych, a takŜe stworzyła koncepcje teore- sztucznych, konstruowanych na przykład
tyczne, które pozwalają określić, w jakich na potrzeby filmu. Świadek napadu na bank
wypadkach ludzie potrafią dokładnie od- moŜe nie dysponować schematem napadu,
tworzyć to, co widzieli lub słyszeli. poniewaŜ dotychczas mógł nie widzieć rze-
Punktem wyjścia do analizy zeznań czywistego napadu. MoŜe mieć schemat
świadków jest określenie właściwości zda- pochodzący z filmów sensacyjnych, w któ-
rzeń i sytuacji, które mają być przedmio- rych poszczególne zachowania wszystkich
uczestników interakcji są starannie resem i zawierających wskazówki dotyczące

Ŝyserowane. Jedyną sytuacją, kiedy taki tego, czego naleŜy poszukiwać. Badania
schemat staje się adekwatny, jest sytuacja, poświęcone temu problemowi przeprowa-
w której napad rzeczywisty jest wzoro- dziła Loftus. Jest ona najbardziej znaną
wany na napadzie „filmowym", ale takie badaczką wiarygodności zeznań świadków.
napady rzadko przebiegają do końca w zgo- Loftus początkowo zajmowała się rekon-
dzie ze scenariuszem. Pomimo iŜ ów sche- strukcyjną pamięcią słów, która nie miała
mat „filmowy" rzadko przystaje do rzeczy- nic wspólnego z badaniami zeznań świad-
wistości, ludzie często wykorzystują go do ków. Przypadkowo spotkała kiedyś swo-
kodowania informaqi. W takim wypadku jego byłego profesora ze Stanfordu, który
kodują nie tyle to, co faktycznie się stało, przeszedł do pracy w administracji rządo-
ale to, co - ich zdaniem - faktycznie po- wej i powiedział jej o duŜych funduszach na
winno się stać. Pierwsze źródło błędów po- badanie przyczyn wypadków drogowych.
lega więc na tym, Ŝe trudno zapisać pewną Wtedy narodził się pomysł przeprowadze-
informację w pamięci z powodu braku od- nia badań nad pamięcią wypadków dro-
powiednich schematów, lub teŜ z powodu gowych, przy czym, jak wspomina sama
posiadania nieodpowiednich schematów. Loftus, początkowo nie miała ona specjal-
Zdarzenia, których ludzie są świad- nych hipotez ani koncepcji teoretycznych
kami, wywołują z reguły silne emocje dotyczących analizy wyników tych badań
ujemne. Emocje te wywierają dwojakiego (Myers, 1983).
rodzaju wpływ na pamięć. Z jednej strony W jednym z pierwszych eksperymen-
ograniczają zakres pola uwagi, prowadząc tów Loftus (1975) starała się sprawdzić,
do widzenia i pamięci „tunelowej" (Safer, w jaki sposób nowe informacje integro-
Christianson, Autry, Ósterlund, w druku). wane są z juŜ istniejącą wiedzą. W szcze-
Stwierdzono przykładowo, Ŝe ludzie, któ- gólności interesowało ją to, jak pewne
rzy byli świadkami lub ofiarami napadów informacje, sugerowane przez pytania do-
rabunkowych, bardzo dokładnie pamiętali tyczące obserwowanego zdarzenia, wpły-
wygląd uŜytej broni, natomiast słabo pa- wają na pamięć tego zdarzenia. Grupie
miętali szczegóły, które pozwoliłyby ziden- badanych pokazywano film przedstawia-
tyfikować napastnika. jący wypadek samochodowy. Po obejrze-
Z drugiej strony silne emocje ujemne niu filmu badanych podzielono na dwie
mogą sprzyjać szczegółowemu kodowaniu podgrupy. Obie podgrupy, A i B, otrzy-
informacji na temat pewnego zdarzenia. mały takie same zestawy pytań doty-
Dowodzą tego na przykład wyniki badań czących tego, co widziały; jedyna róŜ-
Yuille i Cuttshalla (1986). Wyniki te przed- nica pojawiła się w pytaniu zawierają-
stawiam w ramce 6.4. cym odniesienie do faktu, który rze-
Osobną sprawą, która ma bardzo duŜe czywiście miał miejsce (grupa A: „Jak
znaczenie, jest mechanizm wydobywania szybko jechał biały samochód sportowy,
informacji. Jak wskazuje Tulving, któ- kiedy minął znak «Stop»?"), albo teŜ
rego koncepcję mechanizmów wydobycia nie miał miejsca (grupa B: „Jak szybko
przedstawiliśmy w paragrafie 5.3.3. oraz na jechał biały samochód sportowy, kiedy
rycinie 5.14, poprawność odtwarzania jest minął stodołę?"). Po tygodniu badani
funkcją informacji zarejestrowanych w pa- odpowiadali na kilka pytań dotyczących
mięci oraz pytań kierowanych pod jej adre- obejrzanego wcześniej filmu. Wśród nich
RAMKA 6.4.
Yuille i Cuttshall przeprowadzili wy- bezpośrednio po zdarzeniu dokładność

wiady z niezwykłą grupą osób. Grupę ta wynosiła 93%, natomiast po 4-5
tę stanowiło 13 świadków rozmaitych miesiącach obniŜała się do 88%. Spa-
morderstw. Przeprowadzano z nimi dek dokładności zeznań by! więc nie-
wywiady dwa dni po popełnieniu wielki. Największe trudności wystą-
zbrodni, której byli świadkami, oraz piły w wypadku identyfikacji twarzy
4-5 miesięcy później. Wyniki wyka- sprawcy. Ludzie popełniają przy iden-
zywały wysoki stopień dokładności tyfikacji wiele błędów, a próby popra-
zeznań (oceniany na podstawie zgod- wienia sprawności identyfikacji twa-
ności z ustaleniami policji i sądu) rzy poprzez specjalne kursy przynoszą
oraz niewielkie pogorszenie tej do- niewielkie efekty (Baddeley, 1998).
kładności w miarę upływu czasu. Inne Najbardziej znany wypadek fałszywej
badania wykazują, Ŝe kolor ubrania identyfikacji dotyczy Davida Webba,
sprawcy jest cechą, którą trudno za- skazanego na pięćdziesiąt lat więzie-
pamiętać. Tymczasem w badanej gru- nia za gwałty i kradzieŜe w sklepach.
pie kolor był podawany poprawnie Skazano go na podstawie rozpozna-
w 66 do 83% wypadków. Okazało nia twarzy przez świadków. JednakŜe
się jednocześnie, Ŝe te osoby, które pod dwóch latach odbywania kary do
przeŜywały najsilniejszy stres, wyka- tych przestępstw przyznał się zupeł-
zywały najwyŜszą dokładność zeznań: nie inny męŜczyzna.
znajdowało się pytanie: „Czy widziałeś waŜ informacja dotyczyła faktu o peryfe-
stodołę?". Okazało się, Ŝe w grupie A rycznym znaczeniu dla danego wypadku.
„widziało" stodołę niecałe 3% badanych, Gdyby ta informacja dotyczyła sprawy
natomiast w grupie B „zobaczyło" ją ponad centralnej dla danego zdarzenia, wówczas
17% osób. Dostarczona później błędna ludzie winni wykazywać silny opór przed
informacja zmodyfikowała zatem pamięć jej zaakceptowaniem. Hipotezę taką po-
pierwotnego zdarzenia - uległo jej ponad twierdzono w jednym z późniejszych eks-
pięć razy więcej badanych aniŜeli w grupie perymentów Loftus (1979 b), w którym
A. Z drugiej strony - jeśli juŜ jeste- pokazywano serię przezroczy przedsta-
śmy przy liczbach - ponad 80% badanych wiających kradzieŜ czerwonego portfela
z grupy B nie uległo fałszywej sugestii z torebki pewnej kobiety. Okazało się, Ŝe
zawartej w pytaniu. niemal wszyscy badani wykazali odporność
Gdy zastanowimy się dokładniej nad na sugestię, Ŝe skradziony portfel był
omówionym eksperymentem, moŜemy brązowy.
dojść do wniosku, Ŝe badani mogli infor- W eksperymentach Loftus pokazano
mację na temat stodoły wprowadzić do nie tylko to, w jaki sposób nowa infor-
pamięci bez Ŝadnych problemów, ponie- macja integrowana jest z dotychczasowymi
strukturami wiedzy (i tu moŜemy odwoły- Dlatego teŜ technika opracowana przez

wać się do teorii schematów), lecz takŜe Fishera i Geiselmana podejmuje próbę
to, w jaki sposób informacja zmysłowa usprawnienia fazy odtwarzania. Opiera się
integrowana jest z informacją werbalną ona na dwóch zasadach ogólnych:
(błędne sugestie docierały do badanych 1. Zasada specyficzności kodowania, wpro
w postaci komunikatu werbalnego). Eks- wadzona przez Tulvinga i Thomsona
perymenty te podkreślają równieŜ znacze- (1973), omówiona w paragrafie 5.3.3.
nie społecznego kontekstu przekazywania Przypomnijmy tę zasadę. Głosi ona, Ŝe
informacji o pewnym zdarzeniu. Badani im więcej wskaźników występujących
w opisanych eksperymentach nie mieli w fazie odtwarzania pokrywa się z ce
Ŝadnego powodu, by przypuszczać, Ŝe zo- chami zarejestrowanymi w fazie kodo
staną celowo wprowadzeni w błąd. Poza wania, tym lepsze jest odtwarzanie.
tym pytania formułowano w taki sposób, 2. Zasada wielości ścieŜek dostępu. Im
Ŝe trudno było odpowiadać „Nie wiem" więcej ścieŜek dostępu do poszukiwa
- w pytaniu zawarta była ukryta suge- nej informacji, tym większa szansa,
stia, Ŝe dany fakt rzeczywiście się zdarzy! Ŝe informacja ta zostanie wydobyta
i badany powinien mieć informacje na ten z pamięci. Informacja, która jest nie
temat. dostępna przy wykorzystaniu jednej
Przedstawiona tu skrótowo seria badań ścieŜki, moŜe zostać odnaleziona, kiedy
miała konsekwencje praktyczne. Fisher znajdziemy inną ścieŜkę dostępu.
i Geiselman wraz ze współpracownikami,
opierając się na wielu danych empirycz- Zbieranie zeznań świadków przy uŜy-
nych oraz na teoretycznych osiągnięciach ciu wywiadu poznawczego wymaga prze-
psychologii pamięci, opracowali „Wywiad strzegania następujących zasad (zasady te
poznawczy", który wykorzystywany jest przedstawiamy w postaci zaleceń adreso-
przez policję przy przesłuchiwaniu świad- wanych do świadków):
ków (Geiselman, Fisher, MacKinnon, Hol- 1. Odnowienie w świadomości kontekstu
land, 1985; Fisher, Geiselman, 1987). osobistego i środowiskowego występu
Twórcy tego wywiadu zwracają uwagę jącego w chwili przestępstwa. W szcze
na to, Ŝe większość badań dotyczących gólności świadkowie zachęcani są do
pamięci świadków koncentrowała się na posuwania się w myśli wstecz i do
zniekształceniach pamięci, natomiast nie przypominania sobie własnych działań
wykorzystywano w nich wiedzy na te- oraz towarzyszącego im nastroju.
mat usprawnienia pamięci. Wywiad po- 2. Podawanie kaŜdego szczegółu, jaki się
znawczy skoncentrowany jest właśnie na przypomni, bez względu na to, czy
tym ostatnim aspekcie: Problem polega wydaje się on waŜny, czy teŜ trywialny.
na tym, Ŝe większość znanych technik 3. Opisywanie sekwencji zdarzeń w róŜ
usprawniania pamięci odwołuje się do fazy nej kolejności - zarówno w kolejności
kodowania informacji. Ta wiedza jest cał- normalnej, jak i wspak.
kowicie nieprzydatna, poniewaŜ świadek 4. Opisywanie zdarzenia z innego punktu
przestępstwa nie ma czasu na świadome widzenia (co świadek mógłby zobaczyć,
wykorzystanie skutecznych technik kodo- gdyby stał w innym miejscu albo gdyby
wania informacji. Często nawet nie wie, znajdował się w skórze jakiejś innej
Ŝe informacje te warte są zapamiętania. waŜnej osoby w chwili przestępstwa).
Łatwo zauwaŜyć, Ŝe dwa pierwsze za- stępne - zasady wielości ścieŜek dostępu.
biegi są egzemplifikacjami zasady specy- Dane dotyczące skuteczności wywiadu po-
ficzności kodowania, natomiast dwa na- znawczego przedstawiono w ramce 6.5.
RAMKA 6.5
Badania przeprowadzono na grupie W tym akurat badaniu nie stwierdzono

89 studentów Uniwersytetu Kalifor- wysokiego poziomu błędnych odpo-
nijskiego. Byli oni „świadkami" prze- wiedzi w grupie, w której stosowano
stępstw przedstawionych na filmach hipnozę jako metodę docierania do
szkoleniowych, uŜywanych przez poli- zawartości pamięci, ale w wielu innych
cję w Los Angeles. Były to filmy bar-
dzo krótkie, trwające nie więcej niŜ 4 | liczba szczegółów
minuty, a przedstawione na nich prze-
stępstwa zawierały wiele elementów
przemocy. Studenci byli przesłuchi-
wani za pomocą jednej z trzech metod:
metody tradycyjnie wykorzystywanej
przez policję, techniki opierającej się
na wykorzystaniu hipnozy oraz wy-
wiadu poznawczego. W tym ostat-
nim wypadku policjantów proszono, wywiad
tradycyjne hipnoza poznawczy
aby najpierw przedstawili studentom
cztery zasady wywiadu poznawczego, RYCINA 6.9 Porównanie liczby
a następnie zadawali pytania, zgodnie poprawnie odtworzonych
szczegółów przy zastosowaniu
z tymi zasadami. Uzyskano nagrania trzech metod przesłuchania
magnetowidowe trwające łącznie 120 Analiza statystyczna wykazała, Ŝe zarówno
godzin i materiał w nich zawarty stał hipnoza, jak i wywiad poznawczy pozwalają
się podstawą analizy. Wyniki przed- odtworzyć istotnie większą liczbę szczegółów
stawiające liczbę poprawnie odtwo- aniŜeli przesłuchanie prowadzone metodą trady-
cyjną (rycina została skonstruowana na podsta-
rzonych szczegółów pokazane są na wie danych zamieszczonych w pracy Fishera
rycinie 6.9. i Geiselmana).
Jednocześnie stwierdzono, Ŝe licz-
ba błędnie odtworzonych szczegółów
we wszystkich trzech grupach nie badaniach dzieje się inaczej: hipnoza
róŜni się na poziomie istotnym. Oka- jest krytykowana ze względu na to,
zało się takŜe, Ŝe róŜnice między Ŝe zwiększa podatność na sugestię,
grupami w zakresie liczby poprawnie a tym samym ułatwia podawanie odpo-
podanych szczegółów utrzymują się wiedzi, które mogły zostać zasugero-
na korzyść stosowania hipnozy i wywane przez przesłuchującego (Smith,
wiadu poznawczego, kiedy pod uwagę 1983; Orne, Soskis, Dinges, Orne,
bierze się 20 najwaŜniejszych faktów. 1984).
RAMKA 6.5 cd.

Wyniki podobne do przedstawio- d) świadek zaszczepiany jest prze
nych na rycinie 6.9 uzyskano w ba- ciwko zakłócającemu oddziaływa
daniu nad osobami, które nie były niu informacji odbieranych po zda
studentami (Geiselman, Fisher, Mac- rzeniu; informacje te nie mieszają
Kinnon, Holland, 1985). Wyniki te się z informacjami zarejestrowa
moŜna zatem zgeneralizować na szer- nymi w czasie danego zdarzenia;
szą populację świadków. Technika wy- e) wywiad poznawczy nie podwyŜ
wiadu poznawczego została zmodyfi- sza zaufania świadka do własnych
kowana przez jej twórców, tak Ŝe przy- zeznań. Silna wiara w prawdzi
nosi ona jeszcze lepsze wyniki; jed- wość własnych zeznań nie jest
nak szkolenie uŜytkowników zabiera wcale gwarantem ich prawdziwo
znacznie więcej czasu niŜ w wersji ści, czego najlepszym przykładem
pierwotnej. jest zjawisko pamięci „działającej
Wywiad poznawczy jest techniką na zasadzie lampy błyskowej".
bardzo skuteczną, ale budzi wiele
Wywiad poznawczy ma równieŜ
dyskusji. Obszerna dyskusja, obej-
pewne wady i ograniczenia. Warto
mująca zarówno kwestie teoretyczne,
o nich pamiętać, by nie stosować tej
jak i aplikacyjne, odbyta się na ła-
techniki tam, gdzie jest mało sku-
mach elektronicznego pisma Psycolo-
teczna. Wady i ograniczenia wywiadu
ąuy (Memon, Stevenage, 1996; Keb-
poznawczego przedstawiają się nastę-
bell, Wagstaff, 1996; Higham, Roberts,
pująco:
1996). Brak miejsca nie pozwala jed-
nak na dokładniejszą jej prezentację. a) MoŜe on prowadzić do wzrostu
Na zakończenie tych uwag zesta- liczby błędów. Jest to szczegól
wimy krótko zalety i wady wywiadu nie prawdopodobne w takich wy
poznawczego. Do zalet naleŜą kolejno: padkach, kiedy osoba prowadząca
a) wzrost liczby poprawnie odtwarza przesłuchanie stara się uzyskać
nych informacji; ta właściwość zo więcej informacji, niŜ faktycznie
stała zilustrowana na rycinie 6.9; pamięta dana osoba. Mówiąc ina
b) utrzymanie dokładności zeznania czej, mogą pojawiać się błędy typu
na niezmienionym poziomie; w in „fałszywego alarmu". Wypadki ta
nych technikach przesłuchiwania kie opisuje teoria detekcji sygna
, wzrostowi liczby odtwarzanych in- łów, omówiona w paragrafie 3.3.1.
formacji towarzyszy spadek do- Jak wskazują cytowane tam uwagi,
kładności zeznań, czego nie ob- moŜliwa jest taka sytuacja, w któ
serwuje się w wypadku wywiadu rej wzrostowi liczby poprawnych
poznawczego; detekcji towarzyszy wzrost liczby
c) wywiad poznawczy jest tak zapro fałszywych alarmów.
jektowany, Ŝe pozwala uniknąć sto b) Osoby posługujące się wywiadem
sowania pytań naprowadzających; poznawczym muszą przejść spe-
RAMKA 6.5 cd.

cjalne przeszkolenie. Pierwsza mniej niŜ osiem lat. Dopiero powy-
wersja tej techniki wymagała bar- Ŝej tego wieku pojawiają się zdol-
dzo krótkiego szkolenia, natomiast ności pamięciowe i metapamię-
wersja zmodyfikowana wymaga ciowe, pozwalające na skorzystanie
szkolenia dłuŜszego. z dobrodziejstw tego sposobu zbie-
c) UŜytkownicy winni spełniać pewne rania zeznań.
standardy intelektualne. Wymaga e) Wywiad poznawczy zabiera znacz-
się od nich ciągłego przestrzegania nie więcej czasu, stąd teŜ nie
wszystkich czterech zasad, wymie moŜna go stosować na przykład
nionych wcześniej. w wypadku, gdy świadek jest ranny
d) Wywiadu poznawczego nie moŜna i zagraŜa mu niebezpieczeństwo
stosować wobec dzieci mających utraty Ŝycia.
Przedstawione wyniki wskazują, Ŝe ak- Procedury aktywizowania pamięci mają

tywizowanie róŜnych strategii wydobycia jednak i drugą stronę, znacznie ciem-
oraz dostarczanie pewnych wskazówek niejszą. Posługując się tymi procedurami,
moŜe ułatwić odtwarzanie pierwotnego moŜna doprowadzić do odtwarzania zda-
zdarzenia. Dalsze badania, których juŜ tu rzeń, z którymi jednostka nigdy się nie
nie będziemy szczegółowo omawiać, wy- zetknęła - jest to tak zwany syndrom
kazały, Ŝe nowe informacje uzyskane po fałszywej pamięci (Loftus, Ketcham, 1994;
pewnym zdarzeniu (na przykład wypadku) Loftus, Pickrell, 1995; Pope, 1996, 1997).
zastępują informacje wcześniejsze. Nawet Prawne aspekty tego zagadnienia oma-
wtedy, kiedy ludziom się powie, Ŝe ta wiają Ermsdorff i Loftus (1993). MoŜna
nowa informacja jest błędna, pamiętają teŜ doprowadzić do tego, Ŝe człowiek
ją lepiej aniŜeli wcześniejszą informację będzie przekonany, iŜ zjawisko, jakie so-
prawdziwą. Stwierdzono na przykład, Ŝe bie tylko wyobraŜa, faktycznie wystąpiło
sędziowie lepiej pamiętali zeznania świad- w jego osobistej przeszłości. Dzieje się
ków, które w świetle późniejszych usta- tak nawet wtedy, kiedy człowiek wie, Ŝe
leń okazały się fałszywe, niŜ wcześniej- sobie wyobraŜa dane zjawisko. Po jakimś
sze zeznania innych świadków, które były czasie nabiera on przekonania, Ŝe to zja-
prawdziwe. Stwierdzenie takiego faktu wisko mogło wystąpić w jego przeszłości.
ma olbrzymie konsekwencje praktyczne: Szerzej na ten temat piszę w złoŜonej do
wskazuje ono, jak wielkie znaczenie ma druku pracy poświęconej inflacji wyobraźni
dokładne rejestrowanie na przykład całego (Maruszewski, w druku b). O teoretycz-
przewodu sądowego. Gdyby opierać się nych i klinicznych konsekwencjach inflacji
tylko na pamięci osób uczestniczących wyobraźni piszą Garry i Pollaschek (2000).
w tym przewodzie, trudno byłoby dojść do Analiza tych zjawisk stawia przed psy-
ustalenia prawdy. chologiem bardzo waŜne pytania doty-
czące etycznych aspektów udostępniania sko psychologów w Stanach Zjednoczo-

wiedzy psychologicznej innym specjali- nych. Znajomość tych problemów moŜe
stom. Mogą oni wykorzystywać tę wiedzę zmniejszyć potencjalne zagroŜenia zwią-
wbrew interesom wielu osób. Co wię- zane z wykorzystywaniem technik aktywi-
cej, zdarzało się, Ŝe sami psychologowie zaqi pamięci w praktyce psychologów oraz
zaszczepiali ludziom fałszywe wspomnie- w praktyce innych specjalistów, którym
nia. Dyskusja dotycząca tego problemu psychologowie przekazują swoją wiedzę
bardzo silnie zantagonizowała środowi- i umiejętności.
7 Wyobraźnia
7.1. Tradycyjne koncepcje wyobraźni

Wyjdźmy od rozróŜnienia między wyobra- Same wyobraŜenia są umysłowymi
Ŝeniami a wyobraźnią. Wyobraźnia^ jak obrazami rzeczywistości, przypominają-
podają słowniki - jest zdolnością do two- cymi spostrzeŜenia, tyle tylko, Ŝe poja-
rzenia wyobraŜeń, a w szczególności wy- wiają się one pod nieobecność pewnego
obraŜeń twórczych. Ktoś, kto ma bogatą obiektu. Mogą być więc wydobywane z pa-
wyobraźnię, potrafi tworzyć obrazy przed- mięci, albo teŜ mogą być konstruowane
miotów, z którymi nigdy się nie zetknął. z elementów zawartych w pamięci. Te
Ta zdolność jest wykorzystywana przez podstawowe rozróŜnienia pozwolą nam
człowieka w sposób intencjonalny, to^zna- swobodniej śledzić zarówno rozwaŜania
czy tworzy on wyobraŜenia wtedy, kiedy teoretyczne, jak teŜ zrozumieć dysku-
jest mu to z pewnego względu potrzebne. sje, które toczyły się wśród psycholo-
W filozofii analitycznej zwraca się uwagę gów zajmujących się wyobraźnią. Dyskusje
na wieloznaczność terminu wyobraźnia.^Z te odnosiły się nie tylko do właściwo-
jednej strony wyobraźnia to zdolność do ści i pochodzenia wyobraŜeń, lecz takŜe
tworzenia wyobraŜeń, z drugiej natomiast do fundamentalnych problemów tworzenia
jest to zdolność do tworzenia przypusz- reprezentacji.
czeń, hipotez, do udawania oraz myśle- W psychologii klasycznej wyobraźnia
nia twórczego (Flew, 1979). Posługiwanie traktowana była jako zjawisko ściśle zwią-
się wyobraŜeniami zmienia w znacznym zane ze spostrzeganiem. Niekiedy nawet
stopniu nasze funkcjonowanie poznawcze, twierdzi się, Ŝe wyobraźnia stanowi pe-
a w pewnych wypadkach moŜe takŜe wpły- wien rodzaj podźwięku po spostrzeganiu.
wać na funkcjonowanie naszego organi- WyobraŜenie traktowane jest jako obraz
zmu, czy nawet na nasze zdrowie. Sze- przedmiotu, który przestał działać na na-
rzej będzie mowa o tym w dalszych czę- sze zmysły. Tego typu wyobraŜenia okre-
ściach rozdziału. Wyobraźnia rozumiana ślano mianem wyobraŜeń odtwórczych.
jest takŜe jako pole, na którym pojawiają Skrajnym wypadkiem wyobraŜeń odtwór-
się wyobraŜenia (Thomas, 1999). W ta- czych są wyobraŜenia ejdetyczne. Cechują
kim wypadku wyobraźnia rozumiana, jest się one fotograficzną dokładnością. Bada-
w sposób zbliŜony do świadomości czy nia nad obrazami ejdetycznymi przedsta-
pamięci operacyjnej. wiono w ramce 7.1.
WOBRAŹNIA 253
RAMKA 7.1
Obrazy ejdetyczne (gr. eidos - to, co cze, mogą być rzutowane na neutralną
jest widziane) były badane przez Jaen- powierzchnię, a o ich naoczności po-
scha juŜ w latach dwudziestych (cyt. średnio świadczy to, Ŝe podczas ich
za: Woodworth, Schlosberg, 1963). opisywania ludzie posługują się cza-
Jaensch pokazywał swoim badanym sem teraźniejszym. Według Habera
obraz przez okres do 40 sekund, a na- obrazy ejdetyczne występują u około
stępnie prosił o opisywanie go, kiedy 8% dzieci w wieku 7-12 lat i tylko
badany patrzył na szarą powierzchnię. u 0,1% dorosłych. Zdolność do tworze-
Niektóre badane przez niego osoby nia obrazów ejdetycznych nie koreluje
potrafiły opisywać obraz z fotogra- z Ŝadnymi zdolnościami poznawczymi;
ficzną dokładnością - opis taki był nie wykryto równieŜ u tych osób
moŜliwy, kiedy od momentu schowa- jakichkolwiek zaburzeń neurologicz-
nia pierwotnego obrazu upłynęło kilka nych.
sekund do minuty lub więcej. Jaensch Wprawdzie badania nad obrazami
stwierdził, Ŝe obrazy ejdetyczne wy- ejdetycznymi były krytykowane za
stępowały głównie u dzieci, natomiast nadmierne poleganie na danych feno-
u dorosłych były rzadkością. O trwało- menologicznych, ale udało się opra-
ści obrazów ejdetycznych świadczy to, cować takie metody badawcze, które
Ŝe badani potrafili opisywać je werbal- mają charakter obiektywny. Stromeyer
nie; opis ten, a takŜe poprzedzający go i Psotka (1970) eksponowali swoim
przekład z kodu werbalnego na obra- badanym bezsensowne układy kro-
zowy zabiera trochę czasu i wymaga pek, jeden po drugim. Niektórzy ba-
przekodowania obrazu na słowa. dani potrafili łączyć je ze sobą tak,
Badania Jaenscha były kontynu- Ŝe powstawały obrazy rzeczywistych
owane przez Allporta (1924), a bar- przedmiotów. Wynika stąd, Ŝe obraz
dziej współczesną analizę obrazów ej- pierwszego układu kropek musiał być
detycznych przedstawił Haber (1979). przechowywany w dokładnej postaci
Odnotowuje on, Ŝe obrazy ejdetyczne tak długo, dopóki nie pojawił się drugi
róŜnią się od obrazów następczych zbiór. Dopiero wtedy moŜliwe sta-
- powidoków. Obrazy ejdetyczne są wało się połączenie obu zbiorów, tak
dokładnym odzwierciedleniem danego Ŝe powstawał sensowny obraz. Prze-
obrazu czy obiektu, a podczas po- rwa między ekspozycjami obu zbiorów
ruszania oczyma ich lokalizacja się kropek wynosiła dziesiątki sekund,
nie zmienia (obrazy następcze zmie- a więc dłuŜej, aniŜeli wynosi czas
niają swoje połoŜenie, gdy ruszamy przechowania w pamięci ikonicznej.
oczyma). Tak samo jak obrazy następ-
wyobraŜeń odtwórczych wyróŜ- logowie i filozofowie nauki, skłanialiby się

niano wyobraŜenia twórcze, to jest przed- w stronę odpowiedzi przeczącej. W dziele
stawienia przedmiotów, z którymi jed- artystycznym czy naukowym potrafią oni
nostka uprzednio nigdy się nie zetknęła. dostrzec pewne wpływy tradycji, pewne
W wyobraŜeniach twórczych napotykamy pomysły, które pojawiły się kiedyś u in-
zarówno przedmioty stanowiące konglo- nych, ale obecnie zostały wykorzystane
meraty innych obiektów, jak teŜ kombina- w odmienny sposób i tak dalej. MoŜna
cje, które trudno sprowadzić do prostego zatem powiedzieć, Ŝe to, co jest twórcze
złoŜenia części innych obiektów. Klasycz- w sensie subiektywnym (dla twórcy - ar-
nym przykładem „składanki" moŜe być tysty lub uczonego), nie musi być twórcze
sfinks lub j>egaz. KaŜdy z tych obiektów w sensie obiektywnym.
moŜe być interpretowany jako efekt połą- ^Współcześnie podział na wyobraźnię
czenia właściwości człowieka i zwierzęcia. twórczą i odtwórczą powoli zanika. Dzieje
Matthews (1969) taką aktywność intelek- się tak nie dlatego, Ŝe trudno znaleźć
tualną pogardliwie określa mianem cie- elementy twórcze w samej wyobraźni, ale
sielstwa umysłowego. Przykładami kom- z całkiem innego powodu. Współcześnie
binacji, które trudno interpretować jako bowiem spostrzeganie nie jest traktowane
proste składanki, są dzieła sztuki. Dzieła jako proces odtwórczy, lecz jako proces
te - w szczególności dzieła sztuki niefigu- konstrukcyjny. Wracając do przedstawio-
ratywnej - musiały przedtem istnieć jako nej w rozdziale 2 teorii cyklu percepcyj-
wyobraŜenia w umysłach ich twórców. nego Neissera (1976), moŜemy się prze-
WyobraŜenia określone tu jako „skła- konać, Ŝe obraz zmysłowy stanowi wynik
danki" tylko na pozór mają charakter procesu konstruowania, w którym wyko-
twórczy, jako Ŝe do ich budowy wykorzy- rzystywane są trzy grupy danych: dane
stywane są „cegiełki" dobrze znane z do- sensoryczne, dane pamięciowe i dane,
tychczasowego doświadczenia. Nietrudno które są wynikiem procesu eksploracji.
zauwaŜyć, Ŝe w wielu konstrukcjach two- Neisser twierdzi, Ŝe procesy eksplora-
rzonych przez człowieka punktem wyjścia cji nie ograniczają się tylko do aktywności
są znane uprzednio elementy. Pierwsze narządów zmysłowych. Człowiek aktywnie
samochody były klasycznym przykładem poszukuje informacji, które pozwoliłyby
dołoŜenia do konnego pojazdu silnika pa- zweryfikować jego oczekiwania. Pewne
rowego, a później spalinowego. Z wyobra- procedury poszukiwawcze, włączając w to
Ŝeniem twórczym sensu stricto mieliby- aktywność lokomotoryczną, automatyzują
śmy do czynienia wówczas, kiedy nowy się i mogą być uruchamiane mimo braku
byłby nie tylko przedmiot pojawiający się określonego obiektu. Te procedury dają
w naszej wyobraźni, lecz takŜe elementy, w wyniku to, co subiektywnie określamy
z których zostałby zbudowany. Czy rzeczy- mianem wyobraŜenia. Po to by wywołać
wiście takie wyobraŜenia istnieją? Z pew- u siebie wyobraŜenie, wcale nie musimy
nością twórcy - zarówno ci, którzy zajmują sięgać do pamięci wzrokowej - wystar-
się twórczością artystyczną, jak i ci, którzy czy, Ŝe wykonamy (zazwyczaj nie zda-
zajmują się twórczością naukową - od- jąc sobie w ogóle z tego sprawy) kilka
powiedzieliby twierdząco na to pytanie. ruchów gałek ocznych, które uprzednio
Z drugiej strony jednak ci, którzy analizują zaangaŜowane były w spostrzeganie ja-
ich wytwory, a więc krytycy czy metodo- kiegoś obiektu. Fragment tej procedury
WYOBRAŹNIA 255
poznawczej uruchamia pozostałe ruchy, Ŝeniami. MoŜna wymienić trzy grupy ta-
dzięki czemu pewien obraz mamy jak kich badań:
Ŝywy przed oczami. Aktywność ta ma
1. Badanie reakcji odroczonych. Omó
jednak charakter twórczy, poniewaŜ zwią-
zana jest z poszukiwaniem informacji. Na wimy je na przykładzie badania nad
ten twórczy charakter zwracał juŜ bardzo szympansami. Eksperymentator w obe
dawno temu uwagę Kazimierz Twardowski cności szympansa chowa banan pod
(1965), który pisał: „JeŜeli więc wyobra- jeden z kolorowych kubków odwróco
Ŝenie nie jest odnowionym spostrzeŜe- nych do góry dnem. Następnie kubki
niem w ogóle, ani prostym odtworze- te są zasłaniane za pomocą opuszczanej
kurtyny i po upływie kilku lub kilkuna
niem wraŜeń, nie pozostaje nic innego,
jak upatrywać je właśnie w syntezie wra- stu minut wypełnionych jakąś inną ak
tywnością pozwala się szympansowi na
Ŝeń (...). Jako synteza wraŜeń wyobraŜe-
poszukiwanie jedzenia. Zwierzę zazwy
nie opiera się wprawdzie na wraŜeniach
- czy to doraźnych czy to odnowionych czaj za pierwszym razem trafia do wła
- ale nie jest prostym ich odtworzeniem; ściwego kubka. Trafia ono takŜe wtedy,
moŜe zatem opierać się na jakichkolwiek kiedy w okresie odroczenia kubki za
wraŜeniach, byleby tylko dała się z nich mienia się miejscami, co wskazuje na
utworzyć odpowiednia całość" (s. 126). to, Ŝe w jego wyobraźni znajduje się
Wprawdzie Twardowski mówi o konstru nie tylko informacja o przestrzennej lo
owaniu wyobraŜeń z wraŜeń, ale sama idea kalizacji przynęty, lecz takŜe informacja
konstruowania jest przezeń bardzo jasno o barwie kubka, pod którym ta przynęta
została ukryta. MoŜna do tej proce
zarysowana.
dury wprowadzić kolejną modyfikację.
WyobraŜenia nie są zjawiskami cał-
kowicie subiektywnymi, związanymi ze Po schowaniu banana pod określony
świadomością, czy teŜ umiejętnością po- kubek moŜna w okresie odroczenia,
sługiwania się językiem. Wiele danych kiedy wszystkie kubki znajdują się za
wskazuje na to, Ŝe wyobraŜenia występują kurtyną, zamienić banan na marchew,
u małych dzieci, które nie opanowały która jest oczywiście znacznie mniej
jeszcze języka, a nawet mogą występować atrakcyjna. W takim wypadku znale
u zwierząt. Przykłady badań nad małymi zienie marchwi nie kończy aktywno
dziećmi omawialiśmy w rozdziale 2. Przy- ści zwierzęcia - „zawiedziony" szym
pomnijmy cytowane tam badanie Spelke pans szuka dalej. Dowodzi to zatem,
(1982), W badaniach tych eksperymen- iŜ w jego wyobraŜeniu znajduje się
tator przykrywał zabawkę pieluszką. Po informacja na temat rodzaju schowanej
przynęty. Przegląd badań nad reakcjami
jakimś czasie dziecku pozwalano ściągnąć
odroczonymi moŜna znaleźć w podręcz
pieluszkę, albo teŜ eksperymentator sam
ją usuwał. Dzieci były bardzo zaskoczone, niku Woodwortha i Schlosberga (1963).
kiedy okazywało się, Ŝe pod pieluszką nie 2. Badania nad wyobraŜeniami szym
ma Ŝadnej zabawki, albo teŜ znajduje się pansów dotyczącymi własnej osoby.
tam zupełnie inna zabawka. Celowo uŜywam tu terminu „osoba",
Jeszcze bardziej zadziwiających wyni- poniewaŜ zachowanie szympansów wy
ków dostarczyły badania nad zwierzętami, kazało, Ŝe mają one wyraźne poczu
dowodzące, Ŝe posługują się one wyobra- cie toŜsamości. W eksperymencie Gal-
256 PSTCH0U3GIA POZNANIA
lupa (1970) szympansom wstawiano do 3. Badania nad halucynacjami u szympan-

klatki duŜe lustro. Początkowo trakto- sów. Halucynacje mogą być traktowane
wały one swoje odbicie jako inną małpę jako specyficzny^-^^padek wyobraŜeń,
i próbowały nawiązać z nią kontakt. Jed- Tctore mają źródło wyłącznie w~~Qmy-
nakŜe po pewnym czasie „dochodziły śle, a nie są obrazem rzeczywiście
do wniosku", Ŝe w lustrze znajduje istniejących przedmiotów. Hebb (1969)
się ich własne odbicie. O tym, Ŝe tak opisuje wyniki badań nad reakcjami
było rzeczywiście, świadczyły zmiany paniki u szympansów. Panikę u tych
ich zachowania w następnej części eks- zwierząt wywoływał widok realistycznie
perymentu. Gallup uśpionym szympan- odtworzonej głowy szympansa leŜącej
som malował duŜą czerwoną plamę nad na talerzu. Po pewnym czasie u tych
łukiem brwiowym, posługując się farbą zwierząt pojawiły się halucynacje.
bezzapachową. Po przebudzeniu szym- Szympanse zachowywały się tak, jak
pansy były umieszczane w osobnych gdyby zrywały owoce z nieistniejącej
klatkach, tak Ŝe nie mogły się na- gałęzi.
wzajem widzieć. Pierwsze pół godziny
szympansy spędzały bez lustra. W tym
czasie w zasadzie nie wykryto Ŝadnych Przedstawione badania wskazują, Ŝe
wskaźników sugerujących, Ŝe małpy wyobraŜenia, które dawniej traktowano
zauwaŜyły jakieś zmiany swojego wy- jako zjawiska całkowicie subiektywne,
glądu. Potem zakładano z powrotem lu- mogą występować u zwierząt wyŜszych.
stro w klatce. W ciągu następnej półgo- Co więcej, wskaźniki ich występowania
dziny szympansy wykonały od czterech nie muszą sprowadzać się do danych
do dziesięciu reakcji wskazujących, Ŝe subiektywnych. Czy zatem moŜna ba-
uświadomiły sobie zmiany w swoim dać wyobraŜenia u ludzi bez koniecz-
wyglądzie. Analogiczne zjawisko nie ności zbierania introspekcyjnych opisów
pojawiło się u innych małp -jeden z ob- tego, co pojawiło się w ich świadomo-
serwowanych przez Gallupa makaków ści? W dalszych częściach tego rozdziału
miał w ciągu pięciu miesięcy dostęp przekonamy się, Ŝe jest to moŜliwe, Ŝe
do lustra przez około 2400 godzin, ale istnieje wiele technik umoŜliwiających
potem nie pojawiły się Ŝadne wskaźniki częściowe ominięcie trudności, jakie wiąŜą
dostrzeŜenia zmiany własnego wyglądu się z wykorzystywaniem danych intro-
(Gallup, 1979). spekcyjnych.
7.2. Teoria wyobraźni jako pole sporu o mechanizmy

tworzenia reprezentacji
W latach siedemdziesiątych pojawiło się czy! tego, czy istnieje jeden lub więcej
wiele badań i koncepq'i teoretycznych, sposobów tworzenia reprezentacji. Wbrew
których znaczenie wykracza poza samą pozorom odpowiedź na to pytanie nie
dziedzinę wyobraźni. Podstawowy pro- była wcale taka oczywista, a niektóre
blem, jaki próbowano rozstrzygnąć, doty- z zaproponowanych rozwiązań dość wyraź-
mOBRAŹNIA 257
nie odchodziły od tego, co wiemy o na- mają pewną wielkość i połoŜenie w prze-
szych reprezentacjach umysłowych z in- strzeni oraz przyjmują pewną pozycję. Te
trospekcji. Wypracowano dwa stanowiska, właściwości są ujmowane bezpośrednio
które określimy mianem stanowiska obra- w wyobraŜeniu, a nie są reprezentowane
zowego i stanowiska abstrakcyjnego (albo w sposób symboliczny (Kosslyn i in., 1978;
opartego na sądach - w języku angiel- Kosslyn, 1981).
skim mówi się o propositional theory). Naj- Kosslyn po polemice z Pylyshynem na
pierw omówimy kaŜde z tych stanowisk łamach Psychological Review w 1981 roku
z osobna, a następnie przedstawimy ar- zmodyfikował swoją koncepcję i przedsta-
gumenty przemawiające na rzecz kaŜdego wił bardziej szczegółowo proces genero-
z nich. wania wyobraŜeń. Proces ten omówimy
dokładniej, poniewaŜ pokazuje on jedną
z moŜliwych interpretacji mechanizmu
7.2.1.
tworzenia reprezentacji. Kosslyn (1994)
Stanowisko obrazowe twierdzi, Ŝe w naszym systemie poznaw-
Stanowisko to ma swoje korzenie juŜ w fi- czym występują dwa rodzaje reprezentacji:
lozofii staroŜytnej, u Platona i u Demo- reprezentacje głębokie oraz reprezentacje
kryta (Thomas, 1999). Na pierwszy rzut płytkie. Reprezentacje głębokie przecho-
oka jest ono bardziej zgodne z wiedzą wywane są w pamięci trwałej w. postaci
potoczną, poniewaŜ przyjmuje istnienie opisów strukturalnych, złoŜonych z twier-
generowanych przez człowieka obrazów dzeń. Na rycinie 7.1. przedstawiono prosty
umysłowych. JednakŜe mechanizm gene- wzór, który moŜe być przechowywany
rowania tych obrazów jest juŜ odległy od w pamięci trwałej.
wiedzy potocznej, w której przyjmuje się,
Ŝe wyobraŜenia są efektem oddziaływania
naszej woli na nasze świadome Ŝycie psy-
chiczne. WyobraŜam sobie pewne rzeczy
wtedy, kiedy mi na tym zaleŜy.
Głównymi przedstawicielami stano-
wiska obrazowego są Shepard (She-
pard, Metzler, 1971; Shepard, 1984) oraz
Kosslyn (1981). Wedle pierwszej wersji
stanowiska obrazowego wyobraŜenia są
reprezentacjami analogowymi i holistycz- RYCINA 7.1 Przykład wzoru reprezentacji głębokiej
nymi, oddającymi ciągłą naturę rzeczywi- Wzór ten moŜe być przechowywany w pamięci trwałej
stości. Przypominają obrazy rzeczywistych jako: a) 16 pól, tworzących kwadrat, w którym pola
przedmiotów. WyobraŜenia w porównaniu czarne biegną po przekątnej od lewego górnego rogu do
prawego dolnego; b) zbiór 16 pól, uporządkowanych w 4
ze spostrzeŜeniami cechują się mniejszą rzędy po 4 pola w kaŜdym rzędzie, przy czym pole
wyrazistością. Kosslyn powiada, Ŝe mają pierwsze, szóste, jedenaste i szesnaste są czarne. MoŜna
one charakter ąuasi-obrazowy (ąnasi-pic- takŜe wiersze oznaczyć literami a, b, c i d, a kolumny
torial)'. przedstawiają informacje w pew- cyframi 1, 2, 3 i 4. MoŜna następnie, podając oznaczenia
współrzędnych kaŜdego pola, podać, czy jest ono białe,
nym medium przestrzennym i pod pew- czy czarne. NiezaleŜnie jednak od sposobu opisu
nymi względami przypominają obraz na werbalnego reprezentacja głęboka będzie taka sama we
ekranie kineskopu. WyobraŜane obiekty wszystkich wypadkach.
Zbiór twierdzeń składających się na być spostrzegany „okiem duszy". MoŜna

reprezentację głęboką tego wzoru nie jest powiedzieć, Ŝe wyobraŜenie jest odczyta-
dostępny świadomości. MoŜe on - jak niem informacji zawartych w reprezentacji
wskazuje objaśnienie do ryciny 7.1 -przyj- głębokiej. Procesy zaangaŜowane w two-
mować róŜne postaci. rzenie wyobraŜenia przedstawione są na
Zapis w pamięci trwałej musi być zapi- rycinie 7.2.
sem ekonomicznym i z tego powodu wi- Analogicznie przedstawia się sytuacja
nien uwzględniać relacje między cechami, w zakresie wyobraŜeń słuchowych, kiedy
które mają charakter trwały. W reprezen- z pamięci trwałej pobierane są informaq'e,
tacji głębokiej cechy zapisywane są na które następnie lokowane są w buforze
„modłę Gibsonowską", to jest obejmują słuchowym. Sięgając do teorii pamięci
stałe związki między właściwościami, a nie operacyjnej, moŜemy stwierdzić, Ŝe bufor
właściwości, które mogą ulegać zmianie. wzrokowy przypomina tę część pamięci
Analizę zadania stojącego przed systemem operacyjnej, którą określamy mianem bu-
poznawczym przy zapisywaniu reprezenta- fora wzrokowo-przestrzennego, natomiast
cji głębokiej przedstawiono w ramce 7.2. w wypadku wyobraŜeń słuchowych uru-
Kosslyn twierdzi, Ŝe reprezentacja głę- chamiamy pętlę fonologiczną (por. par.
boka jest podstawą konstruowania ąuasi-- 5.3.1.1. oraz ryc. 5.8). Potrafimy wyobra-
obrazu. Proces ten zachodzi w buforze Ŝać sobie glosy innych ludzi czy zasłyszane
wzrokowym. Taki skonstruowany obraz niegdyś melodie. Badania Kosslyna, Se-
staje się dostępny świadomości i moŜe gera, Pani i Hillgera (1990) wykazały jed-
RAMKA 7.2
Zapewne wielu Czytelników zetknęło kilkuset kilobajtów. Następnie, patrząc

się z fotografią cyfrową. W cyfro- w lustro, obróćmy głowę w lewo.
wym aparacie fotograficznym obraz Róbmy to powoli i stale przyglądajmy
powstaje w pamięci aparatu, a nie na się sobie. W końcu przestaniemy wi-
kliszy fotograficznej. Gdyby w syste- dzieć twarz. Ile było kolejnych po-
mie wzrokowym - w okolicach wzro- łoŜeń twarzy, kiedy rozpoznawaliśmy
kowych kory mózgowej, czyli w pła- siebie? Ile kilobajtów wymagało roz-
tach potylicznych - przechowywane poznanie naszej twarzy? Idźmy dalej
były obrazy, to pamięć wzrokowa przy- - twarze ilu osób potrafimy rozpo-
pominałaby pamięć cyfrowego aparatu znać bez trudu w róŜnych połoŜe-
fotograficznego. Zdjęcie średniej ja- niach? Twarze tych osób potrafimy
kości w takim aparacie zajmuje od sobie takŜe wyobrazić. Przy załoŜeniu
kilkudziesięciu do kilkuset kilobajtów. przechowywania osobnych obrazów
Podejdźmy do lustra i przyjrzyjmy wymagałoby to olbrzymich zasobów
się sobie - jeśli rozpoznajemy siebie, pamięciowych, znacznie przekraczają-
to korzystamy z kilkudziesięciu do cych to, czym dysponujemy.
mOBRAŹNIA 259
BUFOR WZROKOWY OKO

FUNKCJA INTERPRETACYJNA Obraz obiektu
„OKA DUSZY" .Reprezentacja
Kształt: Czy linie są skośne?

Czy spotykają się w miejscu?
Krzywe?...
PAMIĘĆ TRWAŁA
„REPREZENTACJA GŁĘBOKA"
(Przepisz /prostą, krzywą/ z miejsca

x, y w miejsce p, q../
RYCINA 7.2 Proces tworzenia wyobraŜenia w postaci quasi-obrazu w świetle koncepcji Kossiyna
System poznawczy sprawdza, czy lis ma „stojące" uszy. Sięga do reprezentacji w pamięci trwatej, następnie tworzy obraz
głowy lisa. Ten obraz jest dostępny dla „oka duszy", które moŜe sprawdzić, czy w obrazie występuje poszukiwany
element. ZauwaŜmy, Ŝe pracuje tu tylko „oko duszy", natomiast zwykle oko jest wyłączone (źródło: Th.om.as, 1999, Are
theories of imagery ttieories of imagination, ryc. 1).
nak, Ŝe u ludzi wyobraŜenia wzrokowe do- wewnątrz człowieka jest traktowany jako
minują nad wyobraŜeniami pochodzącymi pochodzący z zewnątrz. Sprawa kompli-
z innych modalności (słuchowej, dotyko- kuje się jeszcze bardziej, kiedy musimy
wej, węchowej czy smakowej). dokonać rozróŜnienia w obrębie naszych
Zostańmy przy wyobraŜeniach wzro- danych pamięciowych - musimy odróŜ-
kowych, tak jak to ilustruje rycina 7.2. niać dane, które odnosiły się do jakiegoś
Skoro wyobraŜenia generowane są przez rzeczywistego zdarzenia, od danych, które
bufor wzrokowy, to muszą być one jakoś odnoszą się do zdarzenia, które sobie tylko
odróŜniane od spostrzeŜeń (Bruce, 1996; wyobraŜaliśmy. Dokonanie tego rozróŜnie-
Johnson, 1988). RóŜnica ta sprowadza się nia wymaga zaangaŜowania metapoznania
do tego, Ŝe wyobraŜenia w naszym od- - naszej wiedzy dotyczącej właściwości
czuciu pochodzą „ze środka", natomiast róŜnych procesów i treści poznawczych.
spostrzeŜenia dochodzą „z zewnątrz". Nie- Musimy dysponować kryteriami, które po-
którzy badacze tezę tę wykorzystują do zwalają odróŜnić te dwa rodzaje wspo-
wyprowadzenia kryterium pozwalającego mnień. Niekiedy róŜnica ta ulega zatarciu,
odróŜnić halucynacje od wyobraŜeń (Ben- jak w wypadku inflacji wyobraźni, o której
tall, 1990). W wypadku halucynacji na- wspominam w paragrafie 6.6. (por. teŜ
stępuje zatarcie róŜnic między moŜliwymi Maruszewski, w druku b). Trudność jed-
źródłami obrazu i obraz mający swe źródła nak tkwi w tym, Ŝe zgodnie z róŜnymi
260 PS/CH01DGIA POZNANIA
koncepcjami wyobraźni obrazy umysłowe generuje obrazy w sposób analogiczny

generowane są z reprezentacji głębokich do tego, jaki wykorzystywany jest przez
zarejestrowanych w pamięci trwałej. Je- bufor wzrokowy. „Reprezentacja głęboka"
śli tak, to treści zawarte w tej pamięci w tym programie określa relacje między
winny być oznakowane: pewna część in- właściwościami przedmiotu. Przykład ob-
formacji powinna zostać oznakowana jako razu wygenerowanego przez ten program
odnosząca się do zdarzeń, które kiedyś przedstawiono na rycinie 7.3.
faktycznie miały miejsce, pewna część Poszczególne punkty składające się na
natomiast winna być oznakowana jako in- obraz samochodu mogą zostać opisane
formacje dotyczące zdarzeń, których nie poprzez podanie ich połoŜenia w matrycy
było. Ale to juŜ prowadzi do absurdu zbudowanej z gęstszej siatki współrzęd-
- przecieŜ pula zdarzeń, które nie miały nych aniŜeli siatka przedstawiona na ry-
miejsca, jest potencjalnie nieskończona. cinie 7.1. ZauwaŜmy, Ŝe kontur samo-
Czy w ogóle przechowujemy je w pamięci? chodu został zbudowany z liter. Mógł
Na to pytanie teoria wyobraŜeń nie daje on zostać zbudowany z innych elemen-
nam zadowalającej odpowiedzi. tów - elementy te są jakimiś symbolami.
Wróćmy jednak do prób potwierdzenia W analizowanym przykładzie litery jako
stanowiska obrazowego. Kosslyn, poszu- symbole zostały wybrane nieprzypadkowo,
kując uzasadnienia dla swojej teorii, odwo- poniewaŜ w programie przyjęto zasadę,
ływał się nie tylko do badań nad funkcjo- Ŝe im starszy element, tym późniejsze
nowaniem poznawczym (badania te przed- jego miejsce w alfabecie. Jeśli tak, to tym
stawimy w dalszej części tego rozdziału), łatwiej zapomnieć dany element. Kontur
lecz takŜe do badań neuroanatomicznych. w miarę upływu czasu zaciera się w na-
Kosslyn uwaŜa, Ŝe bufor wzrokowy znaj- szej świadomości i staje się coraz mniej
duje się w płatach potylicznych (Kosslyn, wyraźny Pola, które znajdują się wewnątrz
1994; Kosslyn, Thompson, Kim, Alpert, konturu (w naszym przykładzie są to pola
1995), ale inne badania nie potwierdziły białe), mogą zawierać informacje o innych
tych wyników. cechach samochodu, na przykład o jego
Kosslyn wraz ze Schwartzem (1977; barwie, wypukłościach i tak dalej. Obraz
por. teŜ Schwartz, Kosslyn, 1984) skon- zatem moŜe być znacznie bogatszy, niŜ to
struowali program komputerowy, który przedstawiono na rysunku.
BBBBBBBBBBBBBBBBBB
BB BBB
BB BBB
BBBBBBBBBBBBBB BB BB
B BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
B B BB B BB B BB
BBB BBBBBBBB B B B BBBBBBBBBBBBB
BBBBBC CBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBA AABBB
CCCCCC AAAAAA
RYCINA 7.3 Przykład obrazu wygenerowanego przez program symulujący wyobraźnię

Łatwo moŜemy dostrzec kontur samochodu. Im bardziej będziemy oddalali kartkę od naszych oczu, tym kontur będzie
się wydawał bardziej realistyczny.
W/OBRAZNIA 261
Stanowisko obrazowe budzi zastrzeŜe- 3) istotę sądu stanowi znaczenie w sensie

nia nie tylko psychologów, lecz takŜe filo- psychologicznym.
zofów. Dennett (1978) uwaŜa, Ŝe koncepcja
Koncepcja ta jest bardziej konse-
postulująca istnienie wewnętrznego oka
kwentna w porównaniu ze stanowiskiem
(„oka duszy"), które odbiera i interpre-
obrazowym, poniewaŜ przyjmuje istnie-
tuje obrazy wygenerowane przez bufor
nie tylko jednego rodzaju kodu, jakim
wzrokowy, jest współczesną wersją teorii
posługuje się umysł. Obrazy pojawia-
homunkulusa. O teorii tej wspominaliśmy
jące się w naszej świadomości są mało
w rozdziale 2. Trudność, do której prowa-
waŜne, poniewaŜ nie są one autentycz-
dzi koncepcja homunkulusa, przedstawia
nymi reprezentacjami, a jedynie epifeno-
się następująco: skoro przyjmujemy istnie-
menami zjawisk występujących na pozio-
nie „oka wewnętrznego" interpretującego
mie głębokim.
wygenerowane obrazy, to musi być ono
Głównymi przedstawicielami stanowi-
podłączone do jakiegoś mózgu, który ma
ska abstrakcyjnego są Anderson i Bo-
swoje oko duszy i tak dalej w nieskończo-
wer (1973) oraz Pylyshyn (1973, 1981).
ność.
Aby zilustrować ten sposób myślenia, od-
Koncepcja obrazowa, choć zrozumiała
wołajmy się do prostego przykładu. Za-
intuicyjnie, przy bliŜszej analizie rodzi
łóŜmy, Ŝe mamy obok siebie dwa nastę-
pewne trudności. Pojawia się wobec tego
pujące elementy, uporządkowane w taki
pytanie: czy istnieje jakieś inne wyjaśnie-
sposób © ©. To uporządkowanie mo-
nie wyobraźni? Wyjaśnienie to przedsta-
Ŝemy przedstawić w postaci następujących
wiamy w następnym paragrafie.
zdań: „Uśmiechnięta buzia jest na lewo od
buzi niezadowolonej"; „Niezadowolona bu-
7.2.2. Stanowisko
zia jest na prawo od buzi uśmiechniętej";
abstrakcyjne
„Uśmiechnięta buzia poprzedza buzię nie-
Stanowisko obrazowe mogliśmy określić zadowoloną""; „Buzia niezadowolona na-
mianem stanowiska analogowego, ponie- stępuje po buzi uśmiechniętej" i tak dalej.
waŜ na poziomie reprezentacji powierzch- Wszystkie te zdania mówią to samo, choć
niowej oddawało ono ciągłą naturę rze- wyraŜają to róŜnymi słowami. Ludzie po-
czywistości. Stanowisko abstrakcyjne nie sługujący się innym językiem mogą to wy-
jest stanowiskiem analogowym, a mo- razić za pomocą jeszcze innych słów, jed-
Ŝemy je określić jako stanowisko dys- nak na poziomie głębokim wszyscy mają
kretne, poniewaŜ zakłada, Ŝe reprezentaq"a to samo na myśli. MoŜemy powiedzieć, Ŝe
tworzona jest w postaci zespołu sądów w języku myśli, zwanym mentakse, chodzi
czy twierdzeń (propositions). Samo poję- zawsze o to samo. Język myśli jest uniwer-
cie sądu nie jest do końca jasne, ponie- salny i niezaleŜny od języka, jakim posłu-
waŜ moŜe być rozumiane w trojaki spo- gujemy się w komunikacji. W tym właśnie
sób (Zdankiewicz-Ścigała, Maruszewski, języku mogą być zapisywane wszelkie
2000): sądy. Od strony logicznej sądy te mają
1) sąd jest formą języka myśli, który ma następującą postać, wyraŜoną za pomocą
naturę niewerbalną i abstrakcyjną; rachunku predykatów (Sternberg, 1996):
2) istotę sądu stanowi znaczenie w sensie [Związek między elementami] [Element
logicznym; podmiot! [Element przedmiot]
Faktycznie jednak zapis ten jest pew- znacznie więcej szczegółów, a skoro tak,
nym skrótem myślowym i zwolennicy to przywołanie ich do świadomości będzie
stanowiska abstrakcyjnego przyjmują, Ŝe trwało znacznie dłuŜej.
twierdzenia są reprezentowane w mózgu Sądy - ze względu na swój abstrak-
bez uŜycia stów. W jaki zatem sposób cyjny charakter - wprowadzają element
moŜna dowiedzieć się o ich istnieniu, nieciągłości. Gdy mówiliśmy o przedsta-
skoro nie moŜemy do nich dotrzeć bez- wianiu czasu w ramach reprezentacji „ana-
pośrednio, skoro nie posiadają lokalizacji logowej" (czyli obrazowej), posłuŜyliśmy
w mózgu (a zatem nie moŜna ich ujaw- się przykładem zegarka z płynnie po-
nić za pomocą badań aktywności mózgu, ruszającym się sekundnikiem. Natomiast
nawet tak precyzyjnych, jak tomografia w wypadku reprezentacji opartej na są-
pozytronowa czy badanie rezonansu ma- dach, czyli reprezentacji dyskretnej, czas
gnetycznego), ani teŜ nie moŜemy ich byłby przedstawiany za pomocą zegara cy-
mierzyć? Odpowiedź zwolenników stano- frowego: przeskakujące cyfry, oznaczające
wiska abstrakcyjnego jest następująca: lu- godziny, minuty, sekundy i ich dziesiąte
dzie zachowują się tak, jak gdyby dys- części, określają upływ czasu.
ponowali tymi twierdzeniami i sądami. Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie,
Mamy tu wyraźną deklarację na rzecz czym są - w opinii zwolenników sta-
stanowiska instrumentalistycznego w me- nowiska abstrakcyjnego - obrazy, które
todologii, zgodnie z którym teoria (tu pojawiają się w naszej świadomości. Ba-
teoria wyobraŜeń) nie musi sięgać do dacze twierdzą, Ŝe obrazy są epifeno-
istoty rzeczy, ale powinna tworzyć ta- menami zjawisk zachodzących w mózgu,
kie opisy rzeczywistości, które pozwalają które są poznawczo niepenetrowalne. Po-
na przewidywanie i wyjaśnianie pewnych zostają one w takim samym stosunku do
faktów. zjawisk zachodzących w mózgu, w jakim
Zwolennicy tego stanowiska przyjmują pozostają obrazy na ekranie telewizora do
takŜe, Ŝe ludzie mają wiedzę latentną na ruchu elektronów w lampie kineskopo-
temat wyobraŜeń i zachowują się zgodnie wej. Lampa kineskopowa jest działem wy-
z tą wiedzą. Oczywiście, nie zdają sobie strzeliwującym elektrony - na powierzchni
w ogóle sprawy z istnienia takiej wiedzy ekranu elektrony wywołują serię błysków
ani tez z tego, Ŝe starają się zgodnie świetlnych, które widzimy jako obraz. Na
z nią zachowywać. Przykładowo, na po- poziomie głębokim mamy zatem do czy-
ziomie latentnym wiem, Ŝe do powstania nienia z ruchem elektronów oddziałują-
wyobraŜenia potrzebny jest pewien czas. cych na powierzchnię lampy kineskopowej
Jeśli ktoś powie, wyobraź sobie, Ŝe zawali! - nie widzimy samych elektronów, a je-
się most, to stworzenie tego wyobraŜe- dynie obraz na ekranie. Ten obraz jest
nia zabierze mi trochę czasu. Jeśli ktoś tylko epifenomenem zjawisk na poziomie
powie, Ŝe mam sobie wyobrazić pojawia- głębokim.
jące się szczeliny na powierzchni mostu, Zbiory sądów mogą nie tylko charak-
na przęsłach oraz pękanie pojedynczych teryzować proste obiekty, lecz moŜna je
lin nośnych podczas przejeŜdŜania mostu takŜe wykorzystywać do opisu relacji mię-
przez kolumnę cięŜkich czołgów, to po- dzy obiektami. Reprezentacje abstrakcyjne
wstanie tego wyobraŜenia winno zabrać mogą być wykorzystywane zarówno przez
więcej czasu. Wiem, Ŝe ten obraz zawiera dzieci, jak i przez zwierzęta - nie jest
WYOBRAŹNIA 263
zatem konieczne uprzednie opanowanie nej strony świadczy to o duŜym wyra-

pewnego języka. finowaniu teoretycznym obu stanowisk,
Oba stanowiska - obrazowe i abs- z drugiej jednak pojawia się pytanie,
trakcyjne - na potwierdzenie swojej czy przy obecnej metodologii moŜliwe
prawdziwości cytują liczne dane em- jest uzyskanie danych, które pozwoli-
piryczne; niekiedy te same dane są łyby na rozstrzygnięcie powstałej kontro-
wykorzystywane jako dowód świadczący wersji na korzyść jednego z tych sta-
o prawdziwości kaŜdego z nich. Z jed- nowisk.
7.3. Próby empirycznego rozstrzygnięcia problemu formy

reprezentacji
Zanim jeszcze stanowisko obrazowe i abs- prowadził w 1967 roku bardzo interesujący
trakcyjne uzyskały dojrzałą postać, poja- eksperyment. Eksperyment ten przedsta-
wiły się dane empiryczne, które stanowią wiam w ramce 7.3.
waŜny argument w dyskusji dotyczącej Wyniki eksperymentu Brooksa wska-
roli obrazów w tworzeniu reprezentacji. zują, Ŝe moŜliwość korzystania z wy-
Kanadyjski psycholog Lee Brooks prze- obraŜeń polepsza funkcjonowanie pamięci,
RAMKA 7.3
Brooks (1967) pokazywał swoim ba- Punkt oznaczony jako s miał być
danym matrycę o wymiarach 4 x 4 punktem startowym. Następnie pro-
kratki. Jedno z pól matrycy oznaczał szono badanych o zapamiętanie serii
jako punkt startowy. Przykład takiej następujących zdań.
matrycy znajduje się na rycinie 7.4.
W polu startowym wstaw 1.
W polu na prawo od pola startowego
umieść 2.
W polu powyŜej pola poprzedniego
umieść 3.
s W polu na prawo od poprzedniego
umieść 4.
W polu poniŜej pola poprzedniego
umieść 5.
W polu poniŜej pola poprzedniego
umieść 6.
RYCINA 7.4 Przykład matrycy stosowanej w
W polu na lewo od pola poprzedniego
badaniach Brooksa (1973)
umieść 7.
Punktem s oznaczono pole będące punktem W polu poniŜej pola poprzedniego
startowym.
umieść 8.
RAMKA 7.3 cd.

Zapamiętywana matryca przedsta- W polu dobrym wobec pola
wiała się więc następująco: poprzedniego umieść 3.
W polu szybkim wobec pola
poprzedniego umieść 4.
3 4 W potu złym wobec pola poprzedniego
umieść 5.
1 2 5 W polu złym wobec pola poprzedniego
umieść 6.
7 6 W polu wolnym wobec poprzedniego
umieść 7.
8 W polu złym wobec poprzedniego
umieść 8.
RYCINA 7.5 Matryca, którą mieli zapamiętać Zwolennicy stanowiska abstrakcyj-

badani w eksperymencie nego powinni zaakceptować przypusz-
Brooksa(1973)
czenie, Ŝe opanowanie obu serii winno
być tak samo trudne. To, Ŝe w drugim
wypadku ludzie nie mogą posługiwać
ZauwaŜmy, Ŝe twierdzenia, jakimi
się wyobraŜeniami, nie jest istotne,
posługiwali się badani, określały wza- poniewaŜ nie stanowią one rzeczy-
jemne połoŜenie pól, czyli moŜna było wistych reprezentacji, a są jedynie
łatwo wyobraŜać sobie poszczególne epifenomenami prawdziwych repre-
pola matrycy i wypełniać ją kolejnymi
zentacji zapisanych w postaci twier-
cyframi. Ale zgodnie ze stanowiskiem
dzeń. Wyniki Brooksa zaprzeczyły
abstrakcyjnym ludzie nie tworzą obra-
tym przypuszczeniom. Okazało się, Ŝe
zów, a więc przy zapamiętywaniu serii kiedy badanym umoŜliwiono posługi-
twierdzeń nie trzeba posługiwać się wanie się wyobraŜeniami, zapamięty-
określeniami odnoszącymi się do wza- wali wszystkie osiem zdań, natomiast
jemnego połoŜenia pól. Określenia od- w wypadku drugim, kiedy mogli za-
noszące się do połoŜenia moŜna zastą-
pamiętywać same tylko twierdzenia,
pić innymi określeniami. Zamiast „na
bez moŜliwości wyobraŜania sobie ma-
prawo" moŜna powiedzieć „szybki", trycy, na której umieszczają kolejne
zamiast „na lewo" - „wolny", zamiast cyfry, zapamiętywali średnio o dwa
„powyŜej" - „dobry", a zamiast „po-
zdania mniej.
niŜej" „zły". W takim wypadku seria
twierdzeń do zapamiętania przedsta-
wia się następująco:
W polu startowym wstaw 1.

W polu szybkim wobec pola startowego
umieść 2.
WOBRAśNIA 265
czyli - mówiąc inaczej - wyobraŜenia są menty nad rotacjami umysłowymi, drugą

efektywnym-narzędziem umoŜliwiającym zaś eksperymenty, w których analizo-
zapjsywaHe-informacji w pamięci. Później wano zjawisko skanningu umysłowego.
pojawiła się cala seria badań, które były Naszą analizę rozpoczniemy od pierw-
juŜ bezpośrednio nastawione na wyka- szej grupy badań, historycznie wcze-
zanie wyŜszości jednego z dwóch pozo- śniejszych, przeprowadzonych przez Ro-
stających w konflikcie stanowisk. Bada- gera Sheparda i jego współpracowników.
nia te moŜemy podzielić na dwie duŜe Przykład takiego badania przedstawiam
kategorie. Pierwszą stanowią ekspery- w ramce 7.4.
RAMKA 7.4
Cooper i Shepard (1975) eksponowali czas reakcji wzrastał liniowo wraz

badanym litery, które były nachylone z wielkością kąta rotacji, przy czym
pod pewnym kątem. Litery te w nor- najdłuŜszy czas wystąpił w wypadku
malnej pozycji były albo ustawione rotacji o 180° a więc wtedy, kiedy
prawidłowo (na przykład F), albo teŜ litera była ustawiona „do góry no-
przedstawiano je w postaci lustrza- gami". W wypadku kątów większych
nego odbicia. Zadaniem badanych było niŜ 180° stopni badani rotowali literę
stwierdzenie, czy zrotowana litera jest w tę stronę, która oferowała najkrót-
literą „normalną", czy teŜ jej lustrza- szą drogę do uzyskania połoŜenia pio-
nym odbiciem. Przykład bodźców wy- nowego.
korzystywanych w tym eksperymen- Idea eksperymentu tego typu zo-
cie zawiera rycina 7.6. stała skomentowana przez Sheparda
w następujący sposób: „...w pewnym
istotnym sensie moŜna powiedzieć, Ŝe
obrazy umysłowe pozostają w pew-
nych relaqach formalnych albo struk-
turalnych w stosunku do odpowia-
dających im obiektów zewnętrznych
i Ŝe obrazy umysłowe mogą być prze-
kształcane w taki sposób, który jest
RYCINA 7.6 Bodźce analogiczne do tych, które paralelny albo analogiczny w stosunku
stosowane były w eksperymencie do tych rodzajów transformacji, któ-
Cooper i Sheparda rym podlegają obiekty zewnętrzne"
Litera F znajdująca się po lewej stronie jest literą (1975). Inaczej mówiąc, idea ta nawią-
„normalną", która została nachylona o pewien kąt, zuje do koncepcji interioryzacji Pia-
natomiast litera znajdująca się po stronie prawej geta - zamiast wykonywać pewne
jest lustrzanym odbiciem F, obróconym o 245°.
operacje na obiektach materialnych,
Mierzono czas reakcji potrzebnej jednostka wykonuje je na ich repre-
do podjęcia decyzji. Stwierdzono, Ŝe zentacjach.
kąt rotacji (stopnie)
RYCINA 7.7 Przykład pary bodźców stosowanych w eksperymencie Metzler i Sheparda (1971)
Po prawej stronie przedstawiono wykres obrazujący zaleŜność między kątem a czasem rotacji.
JednakŜe interpretując dokładniej eks- dzenie, czy druga figura jest taka sama jak
peryment Cooper i Sheparda, moŜemy pierwsza.
stwierdzić, Ŝe podlega w nim rotacji samo Po to by rozwiązać to zadanie, ba-
spostrzeŜenie, a nie wyobraŜenie - badany dani musieli dokonać rotacji przestrzen-
ma bowiem przez cały czas rotowaną literę nej. Zadania Sheparda i Metzler były tak
w polu widzenia. Aby uniknąć takiego za- skonstruowane, Ŝe rotacja mogła się od-
rzutu, wprowadzono modyfikację do tego bywać na płaszczyźnie prostopadłej do
eksperymentu: przed ekspozycją rotowa- powierzchni kartki.
nej litery podawano informację o tym, Główne wyniki badań nad rotacjami
jaka litera będzie rotowaną (oczywiście nie umysłowymi moŜemy podsumować nastę-
mówiono, czy będzie to litera „normalna", pująco:
czy teŜ jej lustrzane odbicie), a takŜe
o tym, jaki będzie kąt rotacji. W tym a) Czas rotacji umysłowej zaleŜy wprost
wypadku znikała liniowa zaleŜność między proporcjonalnie od wielkości kąta rota
wielkością kąta rotacji a czasem reakcji. cji. ZaleŜność ta obowiązuje w zakre
Badany wykonywał rotację wyobraŜenia sie od 0° do 180°. NajdłuŜsze czasy
w głowie, a po zobaczeniu bodźca natych-
występują przy kącie 180° (por. ryc.
miast podawał odpowiedź.
7.6). Natomiast przy kącie rotacji 330°
Shepard stwierdził, Ŝe ludzie potrafią
jednostka moŜe obracać obraz w drugą
dokonywać rotacji figur trójwymiarowych.
stronę, tak Ŝe rzeczywisty kąt obrotu
W eksperymencie przeprowadzonym prze-
wynosi 30°. Czas ratowania zmienia się
zeń wspólnie z Metzler (Shepard, Met-
zler, 1971) badanym pokazywano pary ry- w sposób ciągły.
sunków przedstawiających figury trójwy- b) ZaleŜność wprost proporcjonalna mię
miarowe. Przykłady takich figur zawiera dzy kątem a czasem rotacji stopniowo
rycina 7.7. Zadaniem badanych było stwier- zanika, kiedy badany jest uprzedzany
o tym, w jakim połoŜeniu będzie eks-
WOBRAŹNIA 267
ponowany bodziec porównawczy. Eks- Czy moŜliwe jest zinterpretowanie

ponuje się linię o takim nachyleniu, tych wyników w świetle stanowiska
w jakim za chwilę będzie eksponowana abstrakcyjnego? Tak, ale interpretacja
druga litera. Jeśli informacja o na- ta wymaga obszerniejszego komentarza.
chyleniu eksponowana jest o sekundę Wróćmy do eksperymentu Cooper i She-
wcześniej, to znika zaleŜność między parda (1973). Literę F moŜna opisać w po-
czasem a kątem rotacji. ZaleŜność ta staci zbioru twierdzeń, analogicznie, jak
utrzymuje się przy ekspozycji informa- zrobiono to na rycinie 7.8. Wyobraźmy
cji uprzedzającej o 100, 400 i 700 msek
sobie matrycę 10 na 10 kratek, taką jak
wcześniej. Sugerowałoby to, Ŝe kiedy
na rycinie 7.8.
badani mają do dyspozycji sekundę lub
więcej, mogą wykonać rotację obrazu
bodźca „w głowie" i czekać, aŜ pojawi
się bodziec porównawczy - wówczas
muszą orzec, czy jest on normalny, czy
teŜ obrócony (Cooper, Shepard, 1973).
c) Czas rotacji nie zaleŜy od stopnia zło
Ŝoności figury płaskiej (Cooper, 1975),
ani teŜ od tego, czy rotacja była wyko
nywana na płaszczyźnie kartki, czy teŜ
w trzecim wymiarze (Shepard, Metzler,
1971).
d) Rotacje umysłowe występują nie tylko
u ludzi. W eksperymencie Vanclaira,
Fagota i Hopkinsa (1993) stwierdzono,
Ŝe występują one takŜe u pawianów.
Charakterystyczne było jednak to, Ŝe
rotacje dokonywane były u pawianów RYCINA 7.8
tylko wtedy, kiedy bodźce ekspono
wano do prawego pola wzrokowego, Literę F, analogiczną do przedstawionej na rycinie 7.6
moŜemy umieścić na matrycy złoŜonej ze 100 kratek.
czyli następnie były one kierowane MoŜna skonstruować „analogowy" opis takiej matrycy,
do lewej półkuli. Półkula prawa u pa określając, które kratki są czarne, a które białe. To samo
wianów nie potrafi dokonywać rotacji moŜna zrobić dla F w postaci lustrzanego odbicia.
umysłowych, a więc u tych zwierząt
jest to czynność silnie zlateralizowana.
Stwierdzono takŜe, Ŝe rotacje były wy
konywane znacznie szybciej przez pa Umieszczamy w takiej matrycy F nor-
wiany niŜ przez ludzi. MoŜe to wynikać malne lub F w postaci lustrzanego odbicia.
z tego, Ŝe ratowanie jest zlateralizo- Wykonanie rotacji polega na porównaniu
wane u pawianów, natomiast u ludzi opisu na przykład leŜącego F z jednym ze
nie; moŜe teŜ wynikać stąd, Ŝe materiał wzorców (w naszym wypadku jest to F
podlegający rotacji był dla ludzi mate „normalne" lub F w postaci lustrzanego
riałem w pewnym stopniu sensownym odbicia). Wykrycie podobieństwa struktu-
(litera F), dla pawianów zaś nie. ralnego między opisem leŜącego F a opi-
sem jednego ze wzorców stanowi pod- W eksperymentach nad efektem od-

stawę do udzielenia odpowiedzi. Pojawia ległości badanych proszono o zapamięta-
się wobec tego pytanie, dlaczego więcej nie mapy fikcyjnej wyspy (Kosslyn, Bali,
czasu zabiera porównanie F leŜącego z jed- Reiser, 1978). Na wyspie tej znajdował
nym ze wzorców aniŜeli F ustawionego się szałas, drzewo i źródło. Obiekty te
do góry nogami z tymi wzorcami. Wy- połoŜone były w rozmaitych częściach wy-
jaśnienie dostarczane przez zwolenników spy. Po pewnym czasie badanych proszono
stanowiska abstrakcyjnego jest następu- o wyobraŜenie sobie wyspy i o skoncentro-
jące: twierdzą oni, Ŝe badani w trakcie roz- wanie się na pewnym charakterystycznym
wiązywania tego zadania wykonują serię punkcie. Następnie zadawano pytania do-
transformacji opisów bodźca, znajdującego tyczące występowania pewnych obiektów
się w polu ich widzenia, we wzorzec. na tej wyspie. Pytania dotyczyły zarówno
Transformacje te to opisy F zrotowanego obiektów, które faktycznie były na tej
w kolejnych pozycjach, zbliŜających się wyspie, jak i obiektów, których na niej nie
do połoŜenia standardowego. Jest rzeczą było. ZałóŜmy, Ŝe wyspa wygląda tak, jak to
jasną, Ŝe obrócenie bodźca o 180° wy- przedstawiono na rycinie 7.9. Za pomocą X
maga większej liczby transformacji aniŜeli oznaczono punkt, na którym badani mieli
obrócenie go o 90°. Trzeba przyznać, Ŝe się koncentrować.
wyjaśnienie takie jest bardzo wyrafino-
wane i mało ekonomiczne. Mózg musi
pracować niesłychanie szybko, aby skon-
struować całą serię opisów, a następnie
dokonać porównania jednego z nich (litera
F w pozycji pionowej) ze wzorcem.
Druga grupa badań dotyczyła skan-
ningu umysłowego. Przez skanning umy-
słowy rozumiemy przeszukiwanie pola
świadomości w poszukiwaniu pewnych
informacji. To przeszukiwanie moŜe być
prowadzone w sposób losowy lub w sposób
systematyczny. W eksperymentach nad
skanningiem umysłowym badanym naj-
pierw pokazuje się pewien obiekt. Badani
mają zapamiętać ten obiekt, a po jego
usunięciu z pola widzenia prosi się ich, RYCINA 7.9 Mapa hipotetycznej wyspy, podobna
Ŝeby go sobie wyobrazić. Następnie zadaje do stosowanej w badaniach Kossiyna i
innych
się im pytania, dotyczące rozmaitych wła-
Badanym pokazywano taką mapę, prosząc o jej
ściwości tego obiektu. Mierzy się czas po- zapamiętanie, a następnie chowano ją. Badani mieli
trzebny do podjęcia decyzji o wystąpieniu koncentrować się w wyobraźni, a następnie odpowiadali
lub braku pewnej właściwości. W ekspe- na pytania, czy na wyspie znajduje się źródełko, szatas,
rymentach tych wykryto trzy podstawowe strumyk z rybami, czy miejsce pobytu jadowitych węŜy.
Aby uniknąć automatycznego udzielania odpowiedzi
efekty: efekt odległości, efekt złoŜoności twierdzących, zadawano pytania dotyczące zarówno
oraz efekt wielkości. Omówimy dokładniej rzeczy, które są na tej wyspie, jak teŜ rzeczy, których na
efekt odległości. niej nie ma.
W/OBRAŹNIA 269
Stwierdzono, Ŝe im dalej znajdował się obiekt, czy teŜ nie. Aby odpowiedzieć na
obiekt od punktu fiksacji, tym więcej czasu pytanie dotyczące szałasu, trzeba prze-
badany potrzebował na udzielenie odpo- analizować dwa twierdzenia, natomiast do
wiedzi. Wyglądało to zatem tak, jak gdyby sformułowania odpowiedzi na pytanie do-
badany wykonywał rzeczywistą wędrówkę tyczące drzewa wystarczy przeanalizowa-
po wyspie albo jak gdyby przeszukiwał ją nie tylko jednego twierdzenia. Oczywiście
wzrokiem (czy, mówiąc ściśle, okiem wy- zabiera to mniej czasu.
obraźni). Eksperyment dość wyraźnie po- Aby umocnić interpretację obrazową,
piera stanowisko obrazowe. Pinker (1980) Kosslyn zmodyfikował ten eksperyment.
uzyskał te same wyniki, kiedy badani mieli W jednej grupie badanych zadawał po
do czynienia z bodźcami uporządkowa- prostu pytania o występowanie pewnych
nymi przestrzennie (zabawki zawieszone obiektów na wyspie (na przykład „Czy na
w pudełku, znajdujące się w róŜnych od- wyspie jest drzewo?"), natomiast w dru-
ległościach od siebie). Im dłuŜszą drogę giej najpierw prosił badanych o wyobraŜe-
w przestrzeni musieli przebyć badani, tym nie sobie tej wyspy, a potem o odpowiedź
więcej czasu im to zabierało. na zadane pytanie. Okazało się, Ŝe efekt
Interpretacja wyników badań nad skan- odległości wystąpił tylko w tej grupie,
ningiem w świetle stanowiska abstrakcyj- której polecono posługiwać się wyobraŜe-
nego przedstawia się następująco. Badani niami.
w omówionych eksperymentach wcale nie Zwolennicy stanowiska abstrakcyjnego
muszą tworzyć wyobraŜeń. Mogą posługi- zakwestionowali poprawność tej interpre-
wać się zespołem twierdzeń opisujących tacji. Twierdzą oni, Ŝe w tym ostatnim
wzajemne zaleŜności między poszczegól- eksperymencie ujawniono jedynie pewien
nymi obiektami znajdującymi się na wy- artefakt, związany z działaniem ukrytych
spie. Przykładowy zbiór twierdzeń opisują- wymagań sytuacji eksperymentalnej. Pro-
cych wzajemne połoŜenie poszczególnych sząc badanych o to, aby posługiwali się
obiektów mógłby przedstawiać się nastę- wyobraŜeniami, prowokowano ich do ujaw-
pująco: nienia ich ukrytej itacit) wiedzy na te-
mat wyobraŜeń. Ich ukryta, przyjmowana
1. Szałas znajduje się na wschód od w sposób milczący wiedza na temat wy-
drzewa. obraŜeń zakłada, Ŝe im dłuŜszą wędrówkę
2. Drzewo znajduje się na wschód od naleŜy odbyć okiem wyobraźni, tym więcej
punktu fiksacji. czasu to zajmie. Zatem badani mogli za-
3. Punkt fiksacji znajduje się na wschód chowywać się tak, jak gdyby posługiwali
od źródełka. się wyobraŜeniami, choć de facto wcale
tego nie musieli czynić. Eksperymentator
Ten zbiór twierdzeń jest oczywiście za pomocą instrukcji zalecającej posługi-
uproszczony. NaleŜałoby go uzupełnić wanie się wyobraŜeniami prowokował ich
o twierdzenia dotyczące wzajemnego podo ujawnienia wiedzy na temat tych wy-
łoŜenia obiektów na osi północ-południe obraŜeń; jak wskazują badania Rosenthala
(byłyby to kolejne trzy twierdzenia skon- (1991), czy teŜ Rosenberga (1991), badani
struowane w analogiczny sposób). Badany, zazwyczaj starają się odtworzyć hipotezy
analizując kolejne twierdzenia, sprawdza, eksperymentatora i zachowują się tak,
czy na wyspie znajduje się poszukiwany by „pomóc" badaczowi w ich potwier-
dzeniu. Zarzut dotyczący działania ukry- stanowiska obrazowego i abstrakcyjnego.

tych wymagań sytuacji eksperymentalnej Dyskusja między stanowiskiem obrazo-
oraz ujawniania poprzez te wymagania wym i abstrakcyjnym okazała się dyskusją
wiedzy przyjmowanej w milczący sposób nierozstrzygalną. Argumenty empiryczne
jest niesłychanie destrukcyjny. MoŜe on uzyskane w badaniach eksperymentalnych
odnieść się do jakiegokolwiek ekspery- wykorzystywane są przez zwolenników
mentu, w którym wiedza badanych po- obu stanowisk. Trzeba jednak przyznać,
krywa się w mniejszym lub większym Ŝe argumenty dotyczące wykorzystywania
stopniu z wiedzą eksperymentatora. wiedzy latentnej o własnych procesach
Oprócz efektu odległości badano rów- psychicznych jako wskaźnika umoŜliwia-
nieŜ efekt złoŜoności i efekt wielkości. jącego reagowanie w taki sposób, jak
Nie będę szczegółowo omawiał tych eks- gdyby człowiek posługiwał się wyobraŜe-
perymentów, podam jedynie ich ogólne niami, są argumentami nie do odparcia.
wyniki. Efekt złoŜoności polega na tym, JednakŜe argumenty takie mogą być sto-
Ŝe badanym znacznie więcej czasu zabie- sowane wszędzie i wtedy obok psycho-
rało wyobraŜenie sobie złoŜonych scen logii „zwykłych" procesów poznawczych
aniŜeli wyobraŜanie sobie scen prostych. winna istnień psychologia procesów me-
I znów wyniki moŜna interpretować na tapoznawczych. Mamy przecieŜ wiedzę
korzyść stanowiska obrazowego, ponie- ukrytą na temat naszego spostrzegania,
waŜ do stworzenia złoŜonego wyobraŜenia pamięci (metapamięć), myślenia. KaŜdy ze
potrzeba więcej elementów, lub teŜ na wspomnianych tu rodzajów wiedzy ukry-
korzyść stanowiska abstrakcyjnego, jako tej moŜe być źródłem wskazówek (na
Ŝe liczba twierdzeń dotyczących opisu ogół nieuświadamianych), mówiących, jak
złoŜonej sceny jest niewątpliwie dłuŜsza. naleŜy reagować w pewnych sytuacjach.
Zwolennicy tego ostatniego stanowiska Wadą tego argumentu jest to, Ŝe nie pro-
w tym wypadku równieŜ przywołują ar- wadzi on do nowych badań empirycznych
gument dotyczący wykorzystywania wie- - badania takie są zbędne, poniewaŜ mogą
dzy ukrytej: badani zachowują się tak, ujawnić jedynie to, co ludzie mają w swojej
jak gdyby posługiwali się wyobraŜeniami, wiedzy ukrytej.
poniewaŜ wiedzą, Ŝe stworzenie złoŜonego Próbą wyjścia poza spór między sta-
wyobraŜenia zabiera więcej czasu. nowiskiem abstrakcyjnym i obrazowym
W badaniach nad efektem wielkości jest niedawno opublikowana koncepcja
Kosslyn stwierdził, Ŝe jeśli badany wy- Thomasa (1999). Stwierdza on, Ŝe dwie
obraŜa sobie mały obiekt, to stwierdzenie, konkurencyjne teorie dotyczące struktury
czy ma on pewne właściwości, zabiera wyobraŜeń nie uwzględniały nowych kon-
więcej czasu aniŜeli w wypadku wyobraŜa- cepcji spostrzegania. Jeśli mamy do czy-
nia sobie większego obiektu. Przykładowo, nienia z obrazami generowanymi przez
jeśli poprosimy badanego, aby wyobraził człowieka pod nieobecność spostrzega-
sobie maleńkiego królika, a następnie zanego obiektu, to nie trzeba odwoływać
damy pytanie, czy ma on wąsy, to badany się do pojęcia reprezentacji. W teorii spo-
będzie potrzebował znacznie więcej czasu strzegania w tę stronę zmierzało podej-
aniŜeli wówczas, kiedy będzie wyobra- ście ekologiczne rozwijane przez Gibsona.
Ŝał sobie królika wielkości szafy. I znów RównieŜ Neisser (1976,1978 b) opowiadał
wyniki te dają się wyjaśnić za pomocą się za takim podejściem. Koncepcja cyklu
mOBHAśNIA 271
poznawczego Neissera została przedsta- niu kształtu, czyli takie, w których foremki
wiona w paragrafie 2.4.4. Zarówno Neisser, pozostawały nieruchome, wcale nie były
jak i Thomas stwierdzają, Ŝe spostrzeganie korzystne. Ludzie najdokładniej odróŜniali
jest procesem, który ma charakter cią- kształty wtedy, kiedy bodźce dotykowe
gły i nie prowadzi do uzyskania jakiegoś znajdowały się w ruchu albo kiedy ak-
produktu końcowego, zwanego spostrze- tywnie obmacywali foremki. Ale właśnie
Ŝeniem. wtedy odbiera się bardzo zróŜnicowane
SpostrzeŜenie jest pewnym, mniej lub bodźce, które „nie przypominają" kształtu.
bardziej statycznym obrazem. Faktycznie Spostrzeganie zatem naleŜy interpre-
jest ono procesem modyfikowania i dosko- tować jako zbiór procedur poznawczych.
nalenia schematów poznawczych. Sche- Przy widzeniu wykonywanie ruchów do-
maty te są nie tyle zapisami zbiorów starcza informacji o róŜnych właściwo-
cech rozmaitych obiektów, ile procedu- ściach przedmiotu. Obwodzenie go wzro-
rami pobierania i ekstrahowania informacji kiem informuje na temat jego kształtu,
zawartej w otoczeniu. Istotą ekstrahowa- fiksowanie wzroku wymagające zbieŜnego
nia informacji jest aktywność motoryczna. ustawienia gałek ocznych, w wyniku czego
MoŜna to zauwaŜyć zarówno w wypadku obraz powstaje w dołkach centralnych
spostrzegania wzrokowego, jak i jeszcze obojga oczu, dostarcza informacji o odle-
wyraźniej w wypadku spostrzegania doty- głości przedmiotu (im bliŜszy przedmiot,
kowego. Jeśli chodzi o spostrzeganie wzro- tym silniejsza zbieŜność), paralaksa ru-
kowe, to stwierdzono, Ŝe wyeliminowanie chowa (czyli prędkość kątowa obrazu na
ruchu powoduje zanikanie obrazu siatków- siatkówce) - o odległości przedmiotu od
kowego. Siatkówka szybko adaptuje się do oka i tak dalej.
stymulacji i jeśli obraz jest nieruchomy, MoŜemy więc stwierdzić, Ŝe mamy tu
to po paru sekundach przestaje się go do czynienia z procesem ciągłego mody-
widzieć. Oczy pozostają w ciągłym ru- fikowania procedur poznawczych. W pew-
chu i dzięki temu obrazy nieruchomych nych sytuacjach moŜna uruchomić jakąś
przedmiotów stale przesuwają się po po- procedurę, na przykład taką, która wystę-
wierzchni siatkówki. puje przy spostrzeganiu kota pod nieobec-
Jeszcze wyraźniejsze staje się to przy ność kota, ale w obecności jakiegoś innego
spostrzeganiu dotykowym. Harre (1991) bodźca. Ta procedura prowadzi do zaktywi-
zalicza eksperymenty Gibsona nad spo- zowania schematu kota, pomimo Ŝe aktual-
strzeganiem dotykowym do dwudziestu nie dostępny bodziec jest czymś zupełnie
najwaŜniejszych eksperymentów w histo- innym. Pojawia się wyobraŜenie, które jest
rii nauki. W eksperymencie Gibsona pro- efektem aktywnego spostrzegania. Gra-
szono ludzi z zawiązanymi oczami o roz- ficzną ilustrację tego sposobu interpreto-
poznawanie kształtu foremek do ciasta. wania tworzenia wyobraŜeń przedstawia
Foremki te były eksponowane na róŜne rycina 7.10.
sposoby. Przyciskano je do przedramienia, Takie podejście, w przeciwieństwie
następnie przyciskano je do wewnętrznej do obu referowanych wcześniej, zwraca
powierzchni dłoni, potem powoli je obra- uwagę na aktywny charakter procesów
cano, a na końcu pozwolono je obmacywać. poznawczych. Trzeba jednak przyznać, Ŝe
Okazało się, Ŝe warunki, które pozornie próby empirycznego potwierdzenia tej teo-
miały sprzyjać najlepszemu rozpoznawa- rii wymagają uŜycia wyrafinowanych tech-
272 PSYCHOtDGIA POZNANIA
Przedmiot spostrzegania
Informacja dotycząca efektów oddziaływania przedmiotu percepcji, np.

szyk optyczny, pobudzenie ucha wewnętrznego itd.
RYCINA 7.10 Teoria aktywnej percepcji jako wyjaśnienie powstawania wyobraŜeń
Spostrzegany przedmiot działa na narządy zmystowe, wyposaŜone w róŜne instrumenty percepcji. Procedury
eksploracyjne zawarte w schematach aktywizują określone mechanizmy percepcyjne. MoŜe się zdarzyć, Ŝe procedury te
nie dostarczają oczekiwanych wyników, albo teŜ brakuje informacji, które mogłyby potwierdzić uruchomione procedury,
i wtedy pojawia się wyobraŜenie.
nik badawczych. Jeśli chcemy sprawdzić, nie trwałych struktur poznawczych (na
czy zostały uruchomione procedury zwią- przykład obrazów czy pojęć).
zane z wyobraŜaniem sobie kota (by trzy- Kończąc ten paragraf, zwróćmy uwagę
mać się przywołanego przykładu), musimy na to, Ŝe dyskusja między zwolennikami
znać procesy, które zaangaŜowane są przy stanowiska obrazowego i abstrakcyjnego
spostrzeganiu kota. Procesy te mogą być doprowadziła do skonstruowania wielu po-
bardziej zróŜnicowane aniŜeli to, co na- mysłowych technik badawczych. Dzięki
zywa się „obrazem" kota - kaŜdy człowiek nim moŜliwe stało się badanie ilościowych
w swoim doświadczeniu mógł poznawać właściwości zjawisk subiektywnych, które
kota za pośrednictwem róŜnych procedur dawniej uwaŜano za niedostępne obiek-
eksploracyjnych. Dla niektórych osób mo- tywnym pomiarom. Oprócz tego te nowe
gło to być skojarzenie bodźców dotyko- techniki badawcze okazały się przydatne
wych występujących w czasie głaskania w innych dziedzinach. Na przykład Brandi-
z widokiem wygiętego grzbietu kota, u in- monte wraz ze swoimi współpracownikami
nych mogło to być skojarzenie miauczenia opracowała modyfikację metody rotacji
z wraŜeniami dotykowymi powstającymi umysłowych. Posługiwała się ona abstrak-
wskutek podrapania dłoni kocimi pazu- cyjnymi kształtami, które polecała rotować
rami. Dlatego teŜ dopiero dokładniejsze o 90° w kierunku przeciwnym do ruchu
poznanie procedur (czyli procesów) po- wskazówek zegara. Po wykonaniu rotacji
zwoli na zweryfikowanie tej teorii. Skąd- okazywało się, Ŝe uzyskany obraz to dwie
inąd wiadomo, Ŝe poznanie procedur jest litery połączone jednym bokiem (Bran-
znacznie trudniejsze niŜ poznanie względ- dimonte, Hitch, Bishop, 1992 a). W in-
WYOBRAŹNIA 273
nym eksperymencie stosowała inny rodzaj sposób spojrzeć na współdziałanie kodów

transformacji wyobraŜeń - poprzez „odję- wzrokowych i werbalnych w poznawczym
cie w myśli" jednego fragmentu wyobra- funkcjonowaniu człowieka. Właśnie pro-
Ŝenia uzyskiwano wyobraŜenie nowego blematyka kodowania będzie przedmiotem
przedmiotu (Brandimonte, Hitch, Bishop, naszego zainteresowania w następnym pa-
1992 b). Badania takie pozwoliły w nowy ragrafie.
7.4. Problem kodowania - jeden, dwa lub trzy rodzaje

kodów
Przedstawiona wcześniej dyskusja doty- przyjmowanego w sposób ukryty w bada-
czyła w istocie rzeczy tego, iloma rodza- niach nad rotacjami umysłowymi oraz nad
jami kodów posługuje się ludzki umysł skanningiem; załoŜenie to stwierdzało, Ŝe
przy tworzeniu reprezentacji. Podstawowy procesy przetwarzania informacji wystę-
problem sprowadza! się do tego, czy ist- pujące w tych eksperymentach mają cha-
nieje jeden uniwersalny rodzaj kodu, do rakter ściśle sekwencyjny. Konsekwencją
którego moŜna sprowadzić wszystkie inne, tego załoŜenia jest przyjęcie tezy, Ŝe czło-
czy teŜ kodów tych jest więcej, przy czym wiek przystępuje do wykonania następnej
jednocześnie nie są one sprowadzalne do operacji umysłowej dopiero wtedy, kiedy
siebie. Wbrew temu, co zwykle sądzili wykona operację poprzednią. Pozwala to
badacze o nastawieniu empirystycznym, na traktowanie głównego miernika wyko-
wyniki eksperymentów nie pozwoliły na rzystywanego we wspomnianych ekspe-
jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii. rymentach, to jest czasu reakcji, w spo-
Aczkolwiek opracowano bardzo intere- sób addytywny (im dłuŜszy czas reakcji,
sujące i nowatorskie techniki badań empi- tym więcej operagi umysłowych musiała
rycznych, techniki te same w sobie staiy wykonać dana jednostka). Tymczasem, jak
się źródłem nowych problemów. Problemy wskazują dane cytowane przez Meyera
te, po pierwsze, związane były z wy- i współpracowników (1988), Bradshawa
korzystywaniem sprawozdań werbalnych i Nettletona (1981) oraz Orzechowskiego
jako źródła danych empirycznych. Nie- (1998), nie wszystkie modele przetwa-
mal od samego początku istnienia psy- rzania informacji postulują przetwarzanie
chologii zdawano sobie sprawę z tego, sekwencyjne; w niektórych wypadkach
Ŝe dane introspekcyjne podatne są na moŜliwe jest przetwarzanie równolegle
róŜnego rodzaju zniekształcenia; badani lub przetwarzanie o charakterze holistycz-
mogą celowo lub mimowolnie wprowadzać nym, bądź teŜ przetwarzanie kaskadowe.
badacza w błąd, przy czym nie istnieje W takich wypadkach nie moŜna wyko-
Ŝadna metoda pozwalająca stwierdzić, czy rzystywać prostego modelu addytywnego
wypowiedzi badanych na temat własnych i wydłuŜenie czasu reakcji o pewną stalą
procesów psychicznych zgodne są z rze- wartość nie musi wcale oznaczać, Ŝe w tym
czywistością, czy teŜ nie. Druga grupa okresie wykonana została ta sama ope-
problemów dotyczyła pewnego załoŜenia racja umysłowa. W dalszej części tego
274 PWCHOIDGIA POZNANIA
rozdziału zajmiemy się zagadnieniem ko- sprawia, Ŝe kiedy czyta się teksty po-
dowania w sposób bardziej systematyczny. święcone percepcji społecznej, pojawiają
Zagadnienie kodowania wiąŜe się się wątpliwości, czy ich autorzy rozumieją
- w ogólniejszym planie teoretycznym jeszcze znaczenie terminu „percepcja".
- z zagadnieniem tworzenia reprezenta Z drugiej strony koncepcje powstałe
cji świata, samego siebie oraz własnych w obrębie psychologii poznawczej niemal
procesów psychicznych przez umysł jed całkowicie pomijają wpływ tego, co jest
nostki. Koncepqe tworzone w psychologii spostrzegane lub analizowane. PrzecieŜ
dotyczyły tylko niektórych spośród wy tak naprawdę w świecie rzeczywistym nie
mienionych obiektów i procesów. Przy spostrzegamy układów kropek, zgłosek
kładowo, w psychologii społecznej i psy bezsensownych, czy teŜ schematycznych
chologii osobowości moŜna znaleźć wiele rysunków eksponowanych jeden po dru-
koncepcji odnoszących się do struktury Ja gim. Zwraca na to uwagę Neisser (1976),
(por. na przykład Markus, 1993; Green- który pisze, Ŝe aktywność poznawcza nie
wald, Pratkanis, 1984; Kihlstrom, Cantor, jest czymś, co realizują ukryte w nas me-
1984). Z kolei dla psychologii poznawczej chanizmy. Nie jesteśmy biernymi obser-
przedmiotem analiz stały się reprezentacje watorami spektaklu organizowanego przez
świata oraz reprezentacje własnych proce te mechanizmy, ale jako osoby uczestni-
sów psychicznych (Ericsson, Simon, 1980; czymy w tym spektaklu, zmieniamy ota-
Paivio, 1986; Palmer, 1978). Z tego teŜ czający nas świat i od nas samych, naszych
względu moŜna się spodziewać, Ŝe teorie zainteresowań i naszej aktywności będzie
reprezentacji albo będą miały charakter zaleŜało to, co będziemy spostrzegali. Ne-
wycinkowy, albo teŜ jeśli będą miały am isser w przywoływanej wielokrotnie kon-
bicje do duŜej ogólności i uniwersalności cepcji cyklu poznawczego (Neisser, 1976)
- będą pomijały pewne waŜne elementy. stara się uniknąć tego błędu, charakte-
Na przykład teońe reprezentacji tworzone rystycznego óh psychologii poznawczej - i
na gruncie psychologii społecznej pomijają próbuje uwzględnić w niej aspekt tre-
fakt, ze percepcja społeczna realizowana ściowy - treść tego, co jest spostrzegane.
jest za pośrednictwem narządów zmysłów. Zagadnienie rodzaju kodów wykorzy-
Autorzy drobiazgowo analizują spostrzega- stywanych przez jednostkę, a potem
nie zachowań innych ludzi, wnioskowanie zagadnienie rodzaju reprezentacji było
z tych zachowań o względnie trwałych przedmiotem zainteresowania badaczy od
dyspozycjach zachowujących się jedno- dość długiego czasu. JuŜ na przełomie XIX
stek, czy teŜ rekonstruowanie przyczyn i XX wieku pojawiła się kontrowersja doty-
takiego, a nie innego aktu behawioralnego cząca natury śladu pamięciowego, uczenia
i tak dalej. Ale przecieŜ musimy zdać się figur czy wreszcie zagadnienia róŜnej
sobie sprawę z tego, Ŝe w naszym ukła- efektywności pamięci wzrokowej i słucho-
dzie wzrokowym znajdują się omawiane wej (Woodworth, Schlosberg, 1963, t. 2,
w rozdziale 2 detektory cech (Lindsay, s. 284-289, 293-295). Zagadnienie to pod-
Norman, 1984; Arbib, 1977), które winny ówczas było łączone z problematyką funk-
jakoś ekstrahować informację ze świata cjonowania pamięci, a nie z ogólnymi pro-
zewnętrznego i dostarczać ją do struktur blemami reprezentacji umysłowych. Do-
odpowiedzialnych za gromadzenie i inter- piero w ramach psychologii poznawczej
pretowanie doświadczenia. To wszystko doczekało się ono szerszej interpretacji
W/OBRAZNIA 275
teoretycznej. Stało się to moŜliwe dzięki stywanego języka ludzie identycznie wska-
nowej idei, zakładającej, Ŝe nie istnieją zywali na najlepsze przykłady rozmaitych
wyraźne róŜnice między poszczególnymi barw. Skądinąd wiadomo, Ŝe nazewnictwo
rodzajami procesów poznawczych, a tym barw w róŜnych językach jest bardzo zróŜ-
samym odkrywane i analizowane zaleŜ- nicowane. Nawet wtedy, kiedy w danym
ności dotyczą zarówno procesów odbioru języku nie było nazwy dla pewnej barwy
informacji, selekcji tych informacji, jak lub jej odcieni, badani wybierali najlepsze
teŜ ich magazynowania i wykorzystania jej egzemplarze tak samo jak uŜytkownicy
(Nosal, 1979, 1990). języka, w którym istnieje osobna nazwa dla
Z tego teŜ względu moŜna przyjąć, owej barwy i jej odcieni. Analogiczne re-
Ŝe poszczególne koncepcje dotyczące rezultaty uzyskano w odniesieniu do kształ-
lacji między róŜnymi typami kodów dadzą tów geometrycznych oraz wyrazów mi-
się zastosować do reprezentacji umysło- micznych. Ten ostatni wynik wskazuje, Ŝe
wych, włączając w to reprezentaqe wy- jeśli podstawą tak rozumianego kodowania
obraŜeniowe, a takŜe do struktury pa- są wbudowane w nasz układ wzrokowy
mięci i struktury wiedzy. Paivio (1978) mechanizmy percepcyjne, to muszą być
wyróŜnia cztery podstawowe stanowiska one bardzo skomplikowane. Przy wyjaśnia-
teoretyczne dotyczące tych relacji. niu kodowania wyrazów mimicznych nie
Pierwsze z tych stanowisk zakłada, wystarczają juŜ takie proste mechanizmy,
Ŝe „głębokie" kodowanie ma charakter jak róŜne typy komórek barwoczułych
lingwistyczny. Typowym przykładem jest w siatkówce.
koncepq'a determinizmu językowego Trzecie stanowisko to teoria podwój-
Whorfa (1982), zakładająca, Ŝe w procesie nego kodowania, której zwolennikiem jest
percepcji pośredniczy język; w zaleŜności sam Paivio. W teorii tej wyróŜnia się dwa
od wykorzystywanego języka potrafimy podstawowe systemy: werbalny i niewer-
wyróŜniać odmienne atrybuty, lub nawet balny (percepcyjny). Kryterium rozróŜnie-
kategorie obiektów. Pomimo cytowania nia jest natura jednostek reprezentujących
wielu przekonywujących przykładów po- świat zewnętrzny, sposób, w jaki jednostki
pierających tę koncepcję dobrze kontro- te są organizowane w struktury wyŜszego
lowane badania empiryczne, o których rzędu, oraz sposób, w jaki te struktury
wspominano w poprzednim rozdziale, nie mogą być reorganizowane albo transfor-
dostarczyły rozstrzygających dowodów, mowane.
które by ją potwierdzały (Bobryk, 1985). Paivio wyszedł od zaproponowanego
Wedle drugiego stanowiska główną rolę przez Mortona (1969) pojęcia logogenu
w kodowaniu odgrywają procesy percep- - logogen dla Mortona oznaczał strukturę
cyjne, niewerbalne. Stanowisko to przez odpowiedzialną za generowanie reprezen-
kontrast wobec poprzedniego moŜna okre- tacji werbalnych. Paivio wyróŜnił drugi
ślić mianem determinizmu percepcyjnego. typ struktur odpowiedzialnych za genero-
Zakłada ono, Ŝe atrybuty percepcyjne są wanie reprezentacji obrazowych - są to
podstawą kodowania, kategoryzacji i pa- imageny. Reprezentacje generowane przez
mięci. Jako przykłady danych potwier- imageny noszą nazwę image; tym image
dzających to stanowisko Paivio cytuje moŜe być zarówno spostrzeŜenie, jak teŜ
rezultaty badań Berlina i Kaya, w których wyobraŜenie. Słowa generowane przez lo-
wykazali oni, Ŝe niezaleŜnie od wykorzy- gogeny w drugim systemie są w sposób
arbitralny powiązane z informacją per- systemów oddzielnie, albo teŜ oba systemy
cepcyjną. „Teoria podwójnego kodowania mogą działać równocześnie" (Paivio, 1978,
zakłada, Ŝe oba systemy są niezaleŜne, lecz s. 380).
nawzajem powiązane. NiezaleŜność impli- Związki między oboma systemami mają
kuje, Ŝe aktywność poznawcza i percep- charakter referencjalny, to jest pew-
cyjna mogą przebiegać w kaŜdym z tych nym reprezentacjom w obrębie systemu
wyjście systemu wyjście systemu

obrazowego werbalnego
RYCINA 7.11 Relacje między systemem werbalnym i obrazowym, opisywane przez teorię podwójnego
kodowania Alana Paivio
Rycina stanowi własną modyfikację ryciny zamieszczonej w pracy Paivio (1978).

MOBRAŹNIA 277
obrazowego odpowiadają pewne reprezen- kaŜda kategoria zawiera w sobie kategorie

tacje werbalne. ZauwaŜmy jednak, Ŝe re- podrzędne, a zarazem wchodzi w zakres
ferencjalność nie jest pełna - Paivio sta- kategorii nadrzędnych. Mamy więc do
wia znak zapytania w wypadku imagenu czynienia z „drabinką" kategorii o coraz
zawierającego zarówno kota, jak i psa to wyŜszym poziomie ogólności. Niektóre
- czyli imagenu odpowiadającego logoge- szczeble tej drabiny są uprzywilejowane
nowi zwierzę. ZauwaŜmy jednak, Ŝe wąt- w zakresie funkcjonowania poznawczego.
pliwości te mają charakter pozorny. Jeśli Są to tak zwane obiekty poziomu pod-
istnieje imagen generujący obraz psa, to stawowego. Zajmują one zazwyczaj jedną
nie ma Ŝadnego powodu, by nie istniał ima- z pośrednich pozycji w hierarchii. Wszelkie
gen generujący obraz zwierzęcia. PrzecieŜ operacje umysłowe prowadzi się na tychŜe
jeśli wyobraŜamy sobie psa, to nie jest to obiektach poziomu podstawowego, a ich
pies, który „mieszka nade mną i giośno rezultaty odnoszone są do obiektów znaj-
szczeka", ale wyobraŜamy sobie psa jako dujących się na poziomie ogólniejszym, lub
takiego. Gdy przyjrzymy się obrazowym teŜ na poziomie bardziej szczegółowym.
reprezentacjom psów, tatwo zauwaŜymy, Rosch zwraca uwagę na to, Ŝe w ob-
Ŝe pomiędzy poszczególnymi rasami za- rębie poziomu podstawowego występują
chodzą bardzo duŜe róŜnice. Ergo - posłu- większe róŜnice percepcyjne pomiędzy po-
gując się obrazową reprezentacją psa, mu- szczególnymi obiektami aniŜeli na innych
simy załoŜyć, iŜ zaszła uprzednio operacja poziomach - na przykład łatwo odróŜnić
abstrahowania na materiale percepcyjnym. od siebie w obrębie ogólniejszej kategorii
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby załoŜyć, pojazdy: samochód i motocykl. Natomiast
Ŝe analogiczna operacja następuje wów- róŜnicowanie - dajmy na to - w obrębie
czas, kiedy mamy obok siebie psa i kota. samochodów osobowych moŜe napotykać
Operacja abstrakcji percepcyjnej nie róŜni większe trudności.
się jakościowo w wypadku uruchamiania Z powyŜszych rozwaŜań wynika za-
imagenu „pies" i imagenu „zwierzę". tem, Ŝe imageny „pracują" na obiektach
Wniosek taki wydaje się dość ryzy- poziomu podstawowego. W takim razie
kowny, wynika on jednak w logiczny spo- rzeczywiście moŜna by zastanawiać się nad
sób z prezentacji całego systemu przez tym, czy istnieje imagen „zwierzę". Trzeba
Paivio. Wydaje się, iŜ rzeczywiście poja- jednak dodać - wychodząc na poziom ana-
wienie się obrazowej reprezentacji wypro- lizy samej teorii Rosch - Ŝe rozróŜnienie
wadzonej z dwóch imagenów (które są poszczególnych poziomów w obrębie wy-
z kolei wyprowadzone z innych image- miaru pionowego kategorii zostało doko-
nów) moŜe być wątpliwe, jeśli weźmiemy nane za pomocą kodu werbalnego (lub teŜ
pod uwagę opublikowaną w mniej więcej abstrakcyjnego). Zatem określenie, który
tym samym czasie pracę Rosch (1978) poziom jest poziomem podstawowym, po-
na temat kategoryzacji. Bardziej szcze- jawia się w systemie werbalnym, a nie
gółowo poglądy Rosch zostaną omówione obrazowym. CzyŜby z tego wynikało, Ŝe
w rozdziale dotyczącym pojęć, tu jedy- system werbalny jest nadrzędny w sto-
nie przedstawimy fragment jej koncepcji. sunku do systemu obrazowego? W tej
Jednym z wymiarów kategorii wyróŜnio- chwili pytanie to pozostawimy bez odpo-
nych przez Rosch jest wymiar pionowy. wiedzi, zwrócimy jedynie uwagę na to, iŜ
Wymiar pionowy jest pochodną faktu, iŜ moŜliwe rozwiązania tej kwestii winny iść
w dwóch kierunkach: po pierwsze naleŜa- Nie wprowadza on tutaj konkretnych

łoby dokładniej przeanalizować koncepcję treści - logogeny i imageny są puste.
obiektów poziomu podstawowego, przede Widać jednak, Ŝe operacje na logogenach
wszystkim zaś wyjaśnić pochodzenie tego umoŜliwiają konstruowanie takich struk-
poziomu; po drugie, naleŜałoby rozpatrzyć tur, które są nadrzędne w stosunku do
moŜliwość, czy koncepcja Paivio nie jest struktur pierwotnych, a zarazem od nich
w tym punkcie zbyt uboga, czy nie jest niezaleŜne. Paivio nie dopuszcza analo-
tak, Ŝe oba systemy (obrazowy i werbalny) gicznej moŜliwości w wypadku imagenów,
są podporządkowane jakiemuś trzeciemu które mogą jedynie łączyć się w amor-
systemowi. ficzne jedności. Podstawowy problem,
Kończąc komentarze dotyczące sys- z którym boryka się ta koncepcja, polega
temu obrazowego, chciałbym zwrócić uwa- na tym, Ŝe w jej obrębie nie uwzględ-
gę na istnienie „imagenów bez nazwy". nia się procesów kontroli, które kierowa-
W terminologii tradycyjnej byłyby to łyby działaniem obu systemów. W związku
struktury odpowiedzialne za generowanie z tym nie jest rzeczą jasną, co decyduje
wyobraŜeń, którym nie odpowiada Ŝaden 0 tym, Ŝe pewne informacje kierowane
rzeczywisty obiekt, mówiąc inaczej, od- są do systemu obrazowego, a potem do
powiedzialne za generowanie wyobraŜeń systemu werbalnego, inne zaś najpierw idą
twórczych. do systemu werbalnego, a dopiero potem
Układ werbalny - jak wynika to z ry- do systemu obrazowego, a jeszcze inne
ciny 7.10 - posiada podobną strukturę, od samego początku są przez oba systemy
co układ obrazowy, jest jego zwierciadla- przetwarzane równolegle.
nym odbiciem. Podstawowa róŜnica tkwi Koncepcja podwójnego kodowania mo-
jednak w tym, Ŝe zawiera on logogeny Ŝe na potwierdzenie swoich tez odwo-
odpowiedzialne za generowanie słów abs- ływać się do prac na temat funkcjo-
trakcyjnych. Pozwala to na wprowadzanie nalnego zróŜnicowania półkul mózgowych
operacji klasyfikacji, na łączenie obiektów (Hiscock, Kinsbourne, 1987; Lewis, Har-
w róŜne grupy, wyodrębnione ze względu ris, 1988; Mroziak, 1992; Morais, 1982;
na dowolne kryteria, nie zawsze dostępne Bradshaw, Nettleton, 1981). Początkowe
percepcyjnie. Dzięki istnieniu tego ro- badania sugerowały, Ŝe lewa półkula od-
dzaju logogenów mogą być generowane powiedzialna jest za wykonywanie ope-
pojęcia, które nie muszą mieć odpowied- racji w systemie werbalnym, prawa zaś
ników percepcyjnych. Jest to moŜliwe - w systemie niewerbalnym (wzrokowo--
dzięki temu, Ŝe system werbalny jest przestrzennym). Sprawa jednak jest bar-
bardziej arbitralny aniŜeli system obra- dziej skomplikowana, poniewaŜ okazało
zowy. Dysponując jedynie informacjami się, Ŝe prawa półkula ma równieŜ pewne
w systemie obrazowym, trudno, na przy- zdolności językowe (w zakresie tak zwa-
kład, połączyć w jedną grupę delfiny, nie- nego familiar language, czyli języka uŜy-
toperze i koty, mimo Ŝe wszystkie są wanego w komunikacji potocznej; por.
ssakami. Kempler, Van Lancker, 1987). Bradshaw
MoŜliwości tkwiące w systemie wer- 1 Nettleton (1981) jeszcze bardziej skom
balnym Paivio uwidocznił w postaci ryciny plikowali ten obraz, twierdząc, Ŝe lewa
7.12, pochodzącej z jednej z nowszych jego półkula pracuje w trybie analitycznym,
prac (1986). sekwencyjnym, prawa zaś w trybie ho-
W/OBRAŹNIA 279
listycznym, globalnym i równoległym (to rozwiązywały zadania podane w kodzie

jest potrafi wykonywać w tym samym cza- werbalnym niŜ zadania w kodzie obrazo-
sie róŜne, niezaleŜne od siebie operacje). wym. W wypadku osób „prawopółkulo-
JednakŜe Bradshaw i Nettleton odwołują wych" nie udało się znaleźć konsekwent-
się do badań nad elementarnymi proce- nych zaleŜności (Maruszewski, 1993).
sami poznawczymi. Badania nad procesami Sugerowałoby to zatem ścisłe związki le-
bardziej złoŜonymi (takimi jak rozwiązy- wej półkuli z kodem werbalnym, natomiast
wanie problemów dywergencyjnych) wy- prawa półkula pozostawałaby nierozwią-
kazały, Ŝe osoby „lewopółkulowe" lepiej zaną zagadką.
reakcja werbalna reakcja niewerbalna
RYCINA 7.12 Nowa wersja koncepcji Paivio (1986), opisującej relacje między systemem obrazowym i werbalnym
Logogeny i imageny są puste, co oznacza, Ŝe mogą zawierać zmienne treści.

Wreszcie czwartą grupę koncepcji sta- jest on amodalny i ma charakter abstrak-

nowią te, które postulują istnienie trze- cyjny.
ciego rodzaju kodu, odrębnego od kodu Schematycznie postulowany system
obrazowego i kodu werbalnego. Istnie- poznawczy moŜna przedstawić tak, jak na
nie tego typu kodu postulował Osgood rycinie 7.13.
juŜ w latach pięćdziesiątych. Sądził on, Sugeruje się tu, Ŝe zachowanie jest
Ŝe w kodzie tym reprezentowane jest bezpośrednio regulowane przez znacze-
znaczenie rozumiane jako zbiór reakcji nie informacji zarejestrowanych w pamięci
cząstkowych. Poziom reprezentacji ope- trwałej, natomiast właściwości obrazowe
ruje językiem wspólnym dla obu rodzajów i lingwistyczne (werbalne) determinują
kodów. Dzięki temu moŜliwy jest przekład zachowanie w sposób pośredni. ZałoŜe-
z jednego rodzaju kodu na drugi. Paivio nie takie wydaje się bardzo dyskusyjne.
podkreśla, Ŝe ten wspólny kod cechuje się CzyŜby Paivio nigdy się nie oparzył, lub teŜ
dwiema podstawowymi właściwościami - nie pisał wierszy, bawiąc się brzmieniem
bodźce niewerbalne bodźce werbalne
. .
analiza sensoryczna
analizator precepcyjny analizator lingwistyczny
i i
i
1 r i
amodalny analizator pamięci trwatej uktad wykonawczy (wyjście

(semantyczny) motoryczne itd.)
RYCINA 7.13 System poznawczy zaktadający istnienie trzech rodzajów kodów: kody sensoryczne,
lingwistyczne oraz semantyczne. Zachowanie sterowane jest przez znaczenie informacji
WYOBRAŹNIA 281
i zestawieniami słów, nie troszcząc się za- cję trzecią - teorię postulatów znaczenio-
razem o myśl, jaką mogłyby one wyraŜać? wych - omawia Kintsch (1974).
W koncepcji Paivio znaczenie interpre- W ostatnim okresie zaproponowaliśmy
towano jako znaczenie referencjalne - to takŜe jeszcze jedną koncepcję, postulującą
jest znaczenie utoŜsamiano z przyporząd- trzy rodzaje kodu (Maruszewski, Ścigała,
kowywaniem określonych słów obrazom, 1995, 1998). Koncepcja ta odnosiła się
a potem domyślnie obrazów rzeczywistym do psychicznej reprezentacji emocji, ale
obiektom i relacjom między nimi. Tego pewne dane pozwalają przypuszczać, Ŝe
rodzaju analiza znaczenia ma charakter odnosi się ona takŜe do reprezentacji
wstępny. Do tego typu znaczenia ograni- obiektów świata zewnętrznego. Schema-
czamy się wtedy, kiedy analizujemy przy- tycznie relacje między tymi trzema typami
swajanie sobie języka przez małe dzieci, kodu przedstawiono na rycinie 7.14.
lub teŜ uczenie się języka obcego przez W kodzie obrazowym zapisywane są
dorosłych. Mówimy, Ŝe małe dziecko zna informacje na temat bodźców wywołują-
znaczenie słowa pies, jeśli uŜywa tej na- cych emocje, a takŜe na temat bodźców,
zwy w odniesieniu do obiektów szcze- które mogły towarzyszyć powstaniu emo-
kających. Tak samo moŜemy powiedzieć cji. W kodzie tym rejestrowane są takŜe
o osobie uczącej się języka angielskiego, dane na temat pobudzenia wewnętrznego.
Ŝe zna znaczenie słowa dog, jeśli wie, Ŝe Kiedy przeŜywamy emocje, odczuwamy
odpowiada mu w języku polskim słowo przyspieszone bicie serca, zasychanie
pies. Dla jasności wywodu pomińmy fakt, w gardle, ściskanie w dołku i tak dalej. Kod
iŜ zakresy znaczeniowe poszczególnych werbalny zawiera nazwę emocji, ewentu-
słów mogą się nieco róŜnić. Tak rozumiana alnie jej szerszy opis słowny. Pełni on
analiza znaczenia odnosiła się do znaczenia głównie funkcje oznaczające i pozwala od-
ekstensjonalnego. róŜnić jedną emocję od innej. Na przykład,
Oprócz tego jest jeszcze drugi rodzaj kiedy ktoś powiada „Odczuwam strach",
znaczenia - znaczenie intensjonalne. Spro- wiemy, Ŝe przeŜywa inną emocję niŜ wtedy,
wadza się ono nie tyle do przyporządkowy- kiedy stwierdza „Jest mi smutno". Jed-
wania słowom rzeczywistych obiektów, ile nakŜe na poziomie kodu werbalnego nie
do odtworzenia tego znaczenia za pomocą jest jeszcze reprezentowane znaczenie. Na
innych słów, lub teŜ znaczeń zarejestrowa- przykład, jeśli osoby A i B powiadają
nych w umyśle podmiotu poznającego. Nie „Odczuwam strach", to przeŜywane przez
będziemy omawiali szczegółowo koncepcji nie emocje nie muszą być identyczne.
znaczenia intensjonalnego, ale jedynie je Znaczenie rejestrowane jest na poziomie
wymienimy, odsyłając Czytelnika do prac, kodu semantycznego czy abstrakcyjnego.
w których koncepcje te są omówione. Dopiero wtedy człowiek potrafi powie-
Istnieją trzy grupy koncepcji proponu- dzieć, co i dlaczego wywołało pewien stan
jących róŜne interpretacje tego znaczenia. emocjonalny, jak powstała emocja wpłynie
Teorie znaczników semantycznych (Katz, na inne procesy psychiczne, a takŜe jaki
1964; Katz, Fodor, 1964) omawiam we moŜe znaleźć wyraz w zachowaniu.
wcześniejszej pracy (Maruszewski, 1983). Koncepcja psychicznej reprezentacji
Teorie sieci semantycznych (Collins, Qu- emocji pozwala wyjaśnić, w jaki sposób po-
illian, 1969; Lindsay, Norman, 1984) oma- wstają reprezentacje własnych procesów
wialiśmy w rozdziale 5. Natomiast koncep- psychicznych, bez konieczności uciekania
Rycina 7.14 Koncepcja psychicznej reprezentacji emocji, postulująca istnienie trzech rodzajów kodu
(Maruszewski. Ścigała, 1995,1998)
się do koncepcji homunkulusa, tak jak kładających bądź to jeden rodzaj kodu,
to się dziaio w zmodyfikowanej koncepcji bądź dwa, bądź teŜ trzy rodzaje - nie jest
Kosslyna. Reprezentacja jest wynikiem wolne od wad. Badania empiryczne, wbrew
integrowania informacji zarejestrowanych oczekiwaniom, nie dostarczyły zadowalają-
w trzech rodzajach kodu. Informacje mogą cego rozstrzygnięcia kwestii ewentualnej
przechodzić z jednego rodzaju kodu do przewagi któregokolwiek z tych stano-
drugiego. Dokładniej te przejścia opisane wisk. Stanowisko postulujące trzy rodzaje
są w mojej innej pracy (Maruszewski, kodów wydaje się najlepiej uzasadnione,
Ścigała, 1998). Tu wspomnimy o pro- jest ono jednak stosunkowo mało ekono-
stych przejściach między kodem obrazo- miczne. Wymaga równieŜ wprowadzenia
wym i werbalnym. Przejście to określamy do teorii tworzenia reprezentacji pewnych
mianem werbalizacji. Jest ona warunkiem twierdzeń, które wyjaśniałyby, dlaczego
wstępnym komunikowania się z innymi w pewnym wypadku został wykorzystany
ludźmi za pomocą słów. Z kolei przejście taki, a nie inny rodzaj kodu, albo teŜ dla-
między kodem werbalnym i obrazowym czego jednostka elastycznie posługuje się
to wizualizacja. Pozwala ona wygenerować wszystkimi trzema rodzajami kodów. Nale-
obraz ze wskaźników słownych. Pełne Ŝałoby zatem odpowiedzieć na pytanie, co
tworzenie wyobraŜeń wymaga jednak do- decyduje o tym, czy jednostka posługuje
datkowo wykorzystania kodów abstrak- się kodem obrazowym, kodem werbalnym,
cyjnych, które pozwalają zinterpretować czy teŜ kodem abstrakcyjnym. Z jednej
ich znaczenie. Interpretacja znaczenia ma strony moŜe to być zdeterminowane przez
duŜe znaczenie w psychoterapii, gdzie te- właściwości docierającej do niej stymulacji
rapeuta towarzyszy pacjentowi w próbach (na przykład łatwiej kodować informacje na
wyjaśnienia znaczenia jego marzeń czy snów. temat jakiegoś dzieła plastycznego w ko-
Przedstawione uwagi wskazują, Ŝe dzie wyobraŜeniowym aniŜeli w kodzie
kaŜde z proponowanych stanowisk - za- werbalnym), z drugiej natomiast przez
WYOBRAŹNIA 283
indywidualne preferencje poznawcze (typ strategiami. Dopiero niedawno zaczęły się

„wzrokowca" czy typ preferujący wykorzy- pojawiać prace, które łączą analizę proce-
stanie opisu abstrakcyjnego). Psychologia sów poznawczych z róŜnicami indywidu-
poznawcza, zainteresowana samymi pro- alnymi. Prace te jednak dotyczą innych
cesami poznawczymi, abstrahuje z reguły dziedzin - inteligencji (Sternberg, 1985;
od róŜnic indywidualnych, które mogą być Nęcka, 2000), czy teŜ uwagi (Nęcka, Szy-
przyczyną posługiwania się odmiennymi mura, 1993).
7.5. Rola kodu obrazowego w przebiegu innych procesów

psychicznych
WyobraŜenia są takimi reprezentacjami zmiana proporcji między poszczególnymi
obiektów i zdarzeń, które cechują się duŜą elementami obrazu (na przykład powta-
„naocznością". Zawierają teŜ informacje, rzanie jakiegoś elementu, nowe połącze-
które skądinąd byłyby trudno dostępne, na nie elementów składowych, powiększenie,
przykład informacje o strukturze obiektów pomniejszenie czy przemieszczenie ele-
czy o trójwymiarowości. Tworzenie repre- mentu w inne miejsce) oraz przemiesz-
zentacji za pomocą kodu werbalnego nie czanie i zmiana właściwości całego obrazu
daje moŜliwości wykorzystania takich in- (na przykład rotacja czy inwersja barwna;
formacji, lub teŜ moŜliwość taka jest znacz- Mlodkowski, 1998).
nie utrudniona. Spróbujmy, na przykład, Dlatego teŜ wyobraŜenia były często
przybyszowi z obcej planety, który rozu- wykorzystywane jako pewne narzędzia
mie nasz język, opisać wygląd psa. Gdyby pozwalające zwiększyć efektywność psy-
go potem poprosić o narysowanie owego chologicznego funkcjonowania człowieka.
psa, to prawdopodobnie rysunek ten byłby Interesowano się głównie wykorzystywa-
bardzo odległy od wyglądu jakiegokolwiek niem wyobraŜeń do zwiększenia efektyw-
rzeczywistego psa. Czy w naszym opisie ności pamięci, a takŜe do stymulowania
umieścilibyśmy informację, Ŝe uszy psa twórczości. Osobne miejsce zajmuje wyko-
znajdują się wyŜej niŜ jego oczy? Zapewne rzystywanie róŜnych procedur „wyobraŜe-
nie, na rysunku taką informację umiesz- niowych" jako technik psychoterapeutycz-
czamy bez zastanowienia, natomiast nie nych i psychokorekcyjnych.
zawieramy jej w opisie werbalnym, ponie-
waŜ wydaje się nam zupełnie oczywista.
7.5.1. Wpływ
Nie umieszczamy jej takŜe z wcześniej
wyobraŜeń na pamięć
wspomnianego powodu, Ŝe język niezbyt
dobrze nadaje się do ukazywania prze- WyobraŜenia, zgodnie z przedstawioną
strzennych konfiguracji obiektów. Wyobra- wcześniej koncepcją Paivio, polepszają pa-
Ŝenia pozwalają wykonywać pewne ope- mięć dzięki mechanizmowi podwójnego
racje, których nie moŜna przeprowadzić kodowania. Te informacje, które przecho-
przy posługiwaniu się kodem werbalnym. wywane są w dwóch niezaleŜnych kodach,
Do takich operacji naleŜy między innymi będą lepiej pamiętane, poniewaŜ oba spo-
2X4 PS/CHOIDGIA POZNANIA
soby przechowania mogą się nawzajem o „niskim potencjale wyobraŜeniowym" są

uzupełniać. Przykładowo, jeśli zdarzy się, zwykle bardziej abstrakcyjne. Ten czynnik
Ŝe zapomnimy jakiś materiał, moŜemy moŜe być zatem odpowiedzialny za róŜnice
mieć jeszcze w pamięci skojarzone z nim w łatwości uczenia się tych dwóch grup
obrazy lub wyobraŜenia; one właśnie po- słów.
zwolą dotrzeć do potrzebnych informacji. Innym czynnikiem, który moŜe róŜni-
Skrajnym przykładem takiego polep- cować łatwość zapamiętywania słów ła-
szającego pamięć oddziaływania wyobra- two i trudno wyobraŜalnych, jest fakt, iŜ
Ŝeń mogą być wyniki badań nad uczeniem te pierwsze są wcześniej opanowywane
się par. Uczenie się par polega na tym, w procesie uczenia się mowy. Jedno z praw
Ŝe badany uczy się odpowiadać pewnym Josta (Woodworth, Schlosberg, 1963) głosi,
słowem na słowo-hasło. Trochę to przypo- Ŝe jeśli dwa skojarzenia mają równą siłę,
mina uczenie się słówek z języka obcego ale róŜny wiek, skojarzeniae starsze bar-
i jak się za chwilę przekonamy, zostało dziej korzysta na powtarzaniu aniŜeli sko-
to wykorzystane przy uczeniu się stówek. jarzenie nowsze. Stwierdzono wreszcie, Ŝe
W pracy Nowaka (1986) cytowany jest pozytywny wpływ wyobraŜeń na pamięć
uderzający wynik eksperymentu Turnera wynika nie tyle z faktu, Ŝe badani posługują
i Perkinsa. W eksperymencie tym eks- się wyobraŜeniami, ile stąd, Ŝe po otrzyma-
ponowano pary słów dobrane w sposób niu polecenia wyobraŜania sobie aktywnie
losowy, prosząc badanych, aby wyobraŜali restrukturalizują oni i opracowują materiał
sobie związki między słowami tworzącymi pamięciowy. Na przykład, kiedy badanym
pary. Przykładowo, jeśli parę tworzyły niewidomym od urodzenia oraz badanym
słowa „lew" i „kapelusz", badani mogli widzącym normalnie podano instrukcję
sobie wyobraŜać lwa w kapeluszu. Oka- wyobraŜania sobie związku między ele-
zało się, Ŝe badani nie popełniali błędów mentami pary przy uczeniu się par, obie
przy odtwarzaniu list liczących 300 par, grupy uzyskały poprawę wyników, mimo
natomiast w wypadku list liczących 700 Ŝe niewidomi nie mogli przecieŜ posługi-
par udzielali 95% poprawnych odpowiedzi. wać się wyobraŜeniami wzrokowymi.
Wynik zaiste fantastyczny. Mimo tych zastrzeŜeń teoretycznych
Wiele badań potwierdzających hipo- wyobraŜenia są wykorzystywane jako
tezę, Ŝe wyobraźnia wpływa na pamięć, środek mnemotechniczny. Wspomnimy
przytacza sam Paivio (1969). Wykazał on, o trzech mnemotechnikach, które wy-
Ŝe słowa o duŜym potencjale wyobraŜenio- korzystują wyobraŜenia. Są to: metoda
wym są łatwiej zapamiętywane. To samo miejsc, wyobraŜenia interakcyjne i metoda
odnosi się do zdań zawierających okre- „ słów- wieszaków".
ślenia tego typu. Łatwiej zapamiętać listę Metoda miejsc znana była juŜ w okresie
słów zawierającą takie pozycje, jak koń, lis, staroŜytności. Opiszemy pierwszy znany
drzewo i tym podobne, aniŜeli listę zawie- wypadek jej zastosowania. Grecki poeta
rającą określenia dobro, grzech, siła i tak Simonides recytował w trakcie przyjęcia
dalej. JednakŜe pod adresem badań tego poemat, przechadzając się wśród ucztują-
typu zgłoszono wiele uwag krytycznych. cych. Opuścił on na chwilę salę, a w tym
Wskazywano, Ŝe materiał do zapamiętania czasie zawaliło się jej sklepienie, grze-
róŜni się nie tylko ze względu na zdol- biąc wszystkich. Ich ciała były tak zma-
ność do wywoływania wyobraŜeń. Słowa sakrowane, Ŝe rodziny nie potrafiły ich
WfOBRAZNIA 285
rozpoznać. Dokonał tego jednak Simoni- wspominałem wcześniej. Podstawą grupo-

des, który przypominając sobie wiersz, wania jest przynaleŜność do jednej kate-
odtwarza! miejsce, w którym wygłaszał gorii pojęciowej. MoŜliwości grupowania
określony jego urywek - na tej podstawie są więc ograniczone. Przykładowo, kiedy
przypominał sobie, kto siedział w danym ktoś ma opanować nazwy prawych dopły-
miejscu. Metoda miejsc odgrywa duŜą wów Wisły (Soła, Skawa, Raba, Dunajec,
rolę wówczas, kiedy musimy zapamię- Wisłoka i tak dalej), zastosowanie grupo-
tać nie tylko duŜy zbiór informacji, lecz wania niewiele pomaga, poniewaŜ wszyst-
takŜe informacje te muszą występować kie określenia pochodzą z tej samej kate-
w określonej kolejności. W pierwszym gorii. W takiej sytuacji moŜna zastosować
etapie tej metody poszukujemy uporząd- wyobraŜenia interakcyjne. MoŜna wyobra-
kowanego zbioru informacji, które są juŜ zić sobie trzy pierwsze rzeki jako tańczące
zarejestrowane w naszej pamięci. Mogą ze sobą trojaka (są to rzeki górskie), dwie
to być, na przykład, pewne charaktery- następne zaś jako tańczące tango (Dunajec
styczne domy, jakie mijamy po drodze do jest rodzaju męskiego, Wisłoka Ŝeńskiego,
pracy czy na zajęcia. Te informacje będą a jak powiada znany przebój - „do tanga
następnie wykorzystywane jako „ruszto- trzeba dwojga..."). Nie wypisywałem listy
wanie". ZałóŜmy, Ŝe chcemy zapamię- pozostałych dopływów, ale i w odniesie-
tać kolejność wszystkich polskich królów. niu do nich moŜna stosować identyczny
KaŜdego z nich kojarzymy z mijanymi zabieg. W badaniach empirycznych stwier-
budynkami na naszej drodze. Staramy się dzono, Ŝe metoda ta zarówno przyspiesza
jednocześnie wkomponować wyobraŜenie zapamiętywanie, jak i zwiększa trwałość
danego króla w obraz danego budynku. przechowania (Reynolds, Flagg, 1983). W
Mieszko I moŜe wyglądać przez okno na pewnym eksperymencie badani z jednej
parterze budynku stojącego obok naszego grupy najpierw uczyli się zasad stoso-
domu. Bolesław Chrobry oparty na berle wania techniki wyobraŜeń interakcyjnych,
stoi w bramie następnego domu i tak dalej. badani z drugiej grupy zaś nie otrzymy-
Pełna lista obejmuje 34 królów (12 Pia- wali informacji tego typu. Następnie obie
stów, 2 Andegawenów, 7 Jagiellonów oraz grupy miały się uczyć listy 120 słówek
13 królów elekcyjnych); uczenie się jej na rosyjskich, przy czym czas uczenia się
pamięć metodą tradycyjną zabierze duŜo w kolejnych sesjach, trwających łącznie
czasu, a jego rezultaty będą nietrwałe. cztery dni, w obu grupach był dokładnie
Przy zastosowaniu metody miejsc listę tę taki sam. Piątego dnia sprawdzano poziom
opanowujemy szybciej, a co waŜniejsze opanowania stówek. Wskaźnik odpowiedzi
- rezultaty uczenia się są trwalsze. Przy- poprawnych w grupie eksperymentalnej
pominając sobie, jaki król panował przed wynosił 0,72, natomiast w grupie kontro-
Zygmuntem III Wazą, ruszamy w drogę lnej 0,46. Przewaga grupy eksperymen-
w naszej wyobraźni i stwierdzamy, Ŝe był talnej utrzymała się po upływie sześciu
nim Stefan Batory. tygodni - wynik tej grupy wynosił 0,43,
WyobraŜenia interakcyjne mają na celu natomiast wynik grupy kontrolnej 0,28.
znalezienie związków między elementami, Zastosowanie tej techniki zatem wyraźnie
które są ze sobą niepowiązane. Ludzie polepszyło wyniki w grupie eksperymen-
podczas uczenia się grupują materiał w ka- talnej. Sprawą empirycznie nierozstrzy-
tegorie w sposób spontaniczny, o czym gniętą jest to, czy lepiej uŜywać obrazów,
które w naturalny sposób łączą się z zapa- o holender, jak ciepło, / wszystkie diabły
miętywanymi słowami, czy teŜ poszukiwać pozdychały, / tylko jeden został mały")
takich obrazów, które są niezwykle lub nie- aniŜeli wyliczanki abstrakcyjne („Ene due
codzienne. Ogólnie jednak znacznie lepsze like fake torbę burbe ósme smake eusz
wyniki uzyskuje się przy stosowaniu ja- teusz kosmateusz i morele bas). Choć tę
kichkolwiek obrazów niŜ wtedy, kiedy nie ostatnią moŜemy pamiętać bardzo dokład-
stosuje się ich w ogóle. nie, to nie jest ona dobrą podstawą do
Metoda „słów-wieszaków" (pegword tworzenia wyobraŜeń.
system) opiera się na zastosowaniu juŜ
znanego tekstu, który traktowany jest jako
pomoc przy tworzeniu skojarzeń z listą 7.5.2.
informacji do zapamiętania. Metoda ta jest Wpływ wyobraŜeń na proces
rozwinięciem metody wyobraŜeń interak- rozwiązywania problemów
cyjnych, poniewaŜ wykorzystuje do two-
Wykazano, Ŝe wyobraŜenia wywierają
rzenia tych wyobraŜeń coś, co jednostka
wpływ na rozwiązywanie problemów ma-
juŜ zapamiętała kiedyś w uporządkowanej
tematycznych. Hayes (1974) stwierdził,
postaci. W krajach angielskiego obszaru
językowego wykorzystuje się dziecięcą Ŝe osoby bardzo biegłe w wykonywaniu
wyliczankę: „one is a bun; two is a shoe; obliczeń arytmetycznych (genialni rachmi-
three is a tree; four is a door; five is strze) często w trakcie wykonywania tych
a hive; six is sticks; seven is heaven; obliczeń poszukiwały wolnej, jednolitej po-
eight is a gałę; nine is a linę and ten is wierzchni, na którą mogły rzutować pewne
a hen" (Plotnik, Mollenauer, 1986). Jeśli wyniki pomocnicze. Ta pusta powierzchnia
mamy listę dziesięciu rzeczy do kupienia, była dla nich tym samym co pusta kartka
moŜemy je sobie skojarzyć z kolejnymi dla ludzi o normalnych zdolnościach do
pozycjami z listy. JeŜeli ktoś ma kupić rachowania. Była przez nich zapisywana
mleko, jajka, fasolę, gazetę i zapałki, moŜe „piórem wyobraźni".
wykorzystać powyŜszy wierszyk, wyobra- Hayes stwierdził takŜe, Ŝe dzieci, po-
Ŝając sobie marchew wetkniętą w bułkę sługując się wyobraźnią, potrafią w nie-
(bun), butelkę mleka wystającą z buta standardowy sposób wykonywać pewne
(shoe), jajka rosnące na drzewie (tree), operacje arytmetyczne. Przykład takiego
fasolę wykorzystaną do inkrustacji drzwi działania przedstawiony jest na rycinie
(door), gazetę zatykającą wlot do ula (hive) 7.15.
oraz patyczki (sticks), na które ktoś na- Operacja dodawania została tu zastą-
kłada siarkę. MoŜna wykorzystać którąś piona przez operację zliczania „pałeczek".
z popularnych polskich wyliczanek. Tekst Dzieci umieszczają w wyobraŜeniach do-
pomocniczy powinien być dobrze znany dawanych liczb „pałeczki", dochodzące do
lub łatwy do opanowania. Powinien mieć wartości reprezentowanej przez daną licz-
równieŜ oznaczenia określające kolejne bę, a następnie liczą sumę „pałeczek"
pozycje na liście, jeśli chcemy uczyć się występujących w obu liczbach. Procedura
elementów w określonej kolejności. Le- jest całkiem efektywna, nie angaŜuje pal-
piej jest wykorzystywać wyliczanki odno- ców (co niekiedy jest przedmiotem za-
szące się do wyobraŜalnych elementów interesowania nauczyciela). Jej wadą jest
(na przykład „Szedł Antek przez piekło, / niestety to, Ŝe nadaje się ona do dodawania
WYOBRAŹNIA 287
niewielkich wartości. Gdyby dziecko miato Ŝenia będziemy wprowadzali informacje,

dodać do siebie 79 i 85, to musiałoby o których mowa w następnych zdaniach,
wyobraŜać sobie bardzo duŜe liczby, w któ- zadanie staje się znacznie łatwiejsze.
rych obrębie chowałoby wartości od 1 do PowyŜszy przykład pokazuje wyraźnie,
79 oraz od 1 do 85. NaleŜy wątpić, czy Ŝe pewne typy informacji znacznie łatwiej
w takim wypadku przedstawiona proce- przedstawiać w kodzie wzrokowym aniŜeli
dura spełniłaby swoje zadanie. w kodzie werbalnym. Z tego teŜ powodu
bardzo często jako nośniki informacji wy-
korzystywane są rysunki - zamieszczone,
na przykład w instrukcji obsługi jakiegoś
urządzenia mówią nam znacznie więcej
niŜ opis werbalny. Rysunki moŜemy po-
traktować jako zewnętrzną formę jakiegoś
wyobraŜenia. Shepard (1978) wprost pisze
RYCINA 7.15 Przykład wykorzystywania wyobraŜeń 0 nich jako eksternalizacjach wyobraŜeń.
podczas dodawania
WyobraŜenia odgrywają takŜe niebaga-
KaŜda cyfra reprezentowana jest w konkretny sposób telną rolę w procesie twórczym. Shepard
- jest to liczba prostych elementów, które zostaty
umieszczone w środku. Policzenie „pałeczek" daje wynik (1978) przeprowadził analizy biograficzne
dodawania. Jest to liczba prostych elementów, które wybitnych twórców i podjął próbę od-
zostaty umieszczone w środku. Policzenie „pałeczek" tworzenia tych procesów, które poprze-
daje wynik dodawania.
dzały lub towarzyszyły pojawieniu się
nowych rozwiązań. Wśród analizowanych
Zaletą wykorzystywania wyobraŜeń przez niego twórców byli tacy uczeni
wzrokowych jest to, Ŝe dają one jed- 1 wynalazcy, jak Einstein, Maxwell, Te-
noczesny dostęp do wielu niezaleŜnych sla, Watt, Galton oraz Watson. Shepard
informacji. Jest to zupełnie odmienna sy- zwraca uwagę na to, Ŝe rola wyobra
tuacja aniŜeli w wypadku wykorzystywania Ŝeń w twórczości moŜe być analizowana
systemu werbalnego, kiedy w danym mo- w dwóch planach. Pierwszy obejmuje wy
mencie uzyskujemy dostęp do tylko jednej obraŜenia pojawiające się w procesie roz
informacji. Istnieją pewne typy problemów, wiązywania problemów. WyobraŜenia te
przy których rozwiązywaniu wizualizacja są narzędziami wykorzystywanymi przez
jest niezbędna. Przykładowo, spróbujmy twórcę do rozwiązania jakiegoś problemu.
rozwiązać następujący problem z zakresu Natomiast drugi plan dotyczy wyobraŜeń
wnioskowania sylogistycznego: poprzedzających pojawienie się twórczych
Andrzej jest niŜszy od Karola. rozwiązań; wyobraŜenia te nie są narzę
Jan jest wyŜszy od Andrzeja. dziem myślenia, ale raczej czynnikiem
Karol jest niŜszy od Jana. uruchamiającym przetwarzanie informa
Który z nich jest najwyŜszy? cji (niekoniecznie wyobraŜeniowe), które
Rozwiązanie tego zadania nastręcza lu- w efekcie prowadzi do uzyskania nowego
dziom wiele trudności, a jeśli nawet uda im rezultatu.
się je rozwiązać, to zwykle zabiera to im Pierwszy plan analizy dotyczył zarówno
wiele czasu. Gdy natomiast wyobrazimy osób Ŝyjących, jak i nieŜyjących i opie-
sobie bohaterów pierwszego zdania stoją- rał się na ich relacjach dotyczących wła-
cych obok siebie, a potem do tego wyobra- snej pracy. Wszystkie wspomniane osoby
twierdziły, Ŝe podczas swojej pracy wyko- osoby te miały trudności w nawiązywaniu

rzystywały wyobraŜenia i myślały za ich relacji z innymi. Nie przeszły bowiem
pomocą. Przykładowo, waŜne rozwiązania takiego treningu w okresie dzieciństwa,
z zakresu teorii względności pojawiły się który umoŜliwiałby im oglądanie sytu-
u Einsteina wtedy, kiedy wyobraŜał sobie acji z róŜnych punktów widzenia (jest
podróŜ na promieniu światła. Maxwell, to konieczne w czasie zabawy w role,
formułując równania elektromagnetyczne, kiedy w jednej fazie jesteśmy policjantami,
nazwane później jego imieniem, posługi- a w innej złodziejami). Początkowa część
wał się wyobraŜeniowymi modelami hy- edukacji była realizowana poza szkołą,
drodynamicznymi i mechanicznymi. Wat- zwykle ich nauczycielami byli rodzice albo
son, zastanawiając się nad strukturą DNA, dochodzący nauczyciele prywatni.
równieŜ często wykorzystywał wyobraŜe- Oczywiście nie świadczy to wcale
nia oraz ich rotacje przestrzenne. Jego 0 tym, Ŝe posługiwanie się wyobraŜe
współpracownik Crick z kolei manipu- niami stanowi coś w rodzaju patentu na
lował w wyobraźni kawałkami kartono- twórczość. Są takie rodzaje twórczości,
wych pudełek. Najbardziej znany przy- które rzeczywiście lepiej moŜna zrealizo
kład wykorzystania wyobraźni to obser- wać w kodzie wyobraŜeniowym, ale są i ta
wacja odkrywcy pierścienia benzenowego kie, gdzie konieczne jest posługiwanie się
Kekułego - zobaczył on we śnie węŜa, reprezentacjami innego rodzaju. Trudno
złoŜonego z atomów węgla, który próbował sobie wyobrazić, by pisarz czy historyk
połknąć własny ogon (Shepard, Cooper, pracował głównie za pomocą wyobraŜeń.
1982). Wszyscy ci badacze podkreślali, Ŝe Materiał, jakim dysponował Shepard, rze
ich procesy myślowe przebiegają bez uŜy- czywiście potwierdzał jego hipotezy, jed
cia słów, Ŝe są realizowane w wyobraźni. nakŜe przy nieco innym doborze twór
Dopiero później rozwiązania problemów ców prawdopodobnie zostałyby wykryte
były ubierane w postać słowną, co zresztą inne waŜne determinanty twórczości (za
wielu uczonym nastręczało powaŜne trud- uwaŜmy, Ŝe wśród analizowanych przez
ności. Sheparda osób nie ma w ogóle humani
Jest rzeczą charakterystyczną, Ŝe więk- stów).
szość wspomnianych twórców wykazywała Drugi plan analizy przeprowadzonej
pewne podobieństwa pod względem roz- przez Sheparda dotyczył wyobraŜeń po-
woju indywidualnego. Wszyscy mieli trud- przedzających pojawienie się nowych po-
ności z opanowaniem mowy, jako dzieci mysłów. Opierał się on w większym stop-
zaczynali mówić dość późno, bo dopiero niu na samoobserwacji aniŜeli na danych
około trzeciego roku Ŝycia. W dzieciństwie dotyczących innych badaczy. Shepard pi-
przejawiali duŜe upodobanie do róŜnego sze, Ŝe pojawienie się u niego nowych,
typu zabawek mechanicznych, modeli oraz twórczych pomysłów poprzedzały wyobra-
łamigłówek geometrycznych. Wychowy- Ŝenia o pewnych charakterystycznych wła-
wali się zazwyczaj w towarzystwie doro- ściwościach. WyobraŜenia te miały bardzo
słych, a ich kontakty z rówieśnikami były symetryczny charakter, były powtarzalne
bardzo ograniczone. Rzadko uczestniczyli 1 dwuwymiarowe. Nie dotyczyły Ŝadnych
w zabawach w role (na przykład zabawa rzeczywistych obiektów, często pojawiały
w policjantów i złodziei, w listonosza i tak się w zmienionych stanach świadomości
dalej), co sprawiało, Ŝe w wieku dojrzałym (na przykład bezpośrednio po przebudzę-
WWBRAŹNIA 289
niu). Jak twierdzi Shepard, trudno je uznać rzędzia osiągnięcia jakiegoś celu. Sytuacja,
za związane ze spostrzeganiem, poniewaŜ w jakiej znajduje się jednostka, moŜe być
poruszanie oczami nie powodowało zmiany spostrzegana jako źródło satysfakcji albo
ich lokalizacji w polu świadomości. Po jako źródło zagroŜeń, albo teŜ jako na-
tych wyobraŜeniach pojawiały się pomysły rzędzie umoŜliwiające osiąganie pewnych
twórcze w dziedzinie, która w ogóle nie gratyfikacji lub unikanie zagroŜeń.
była z nimi związana treściowo. Szczególnie wyraźnie idea związku wy-
Podsumowując przedstawione uwagi, obraźni z emocjami ujawnia się w pracy
podkreślmy, Ŝe rola kodu wyobraŜenio- Damasio (1994). Damasio twierdzi, Ŝe
wego w procesie rozwiązywania proble- w wypadku emocji wtórnych następuje
mów nie została wyjaśniona do końca. pobudzenie odpowiednich okolic kory mó-
Wiadomo juŜ, Ŝe wyobraŜenia pomagają zgowej, w czego wyniku moŜe zostać
w rozwiązywaniu problemów pewnego przeanalizowane znaczenie danego bodźca,
typu, wiadomo, Ŝe ułatwiają posługiwanie
a takŜe mogą zostać zaktywizowane ślady
się strategiami o charakterze globalnym,
pamięciowe doświadczeń emocjonalnych
są przydatne takŜe wtedy, kiedy trzeba
z przeszłości. To pobudzenie kory jest
równocześnie analizować duŜą pulę da-
następnie przekazywane do ciała migda-
nych. Zdarza się jednak, Ŝe mogą one prze-
szkadzać, czy nawet prymitywizować pro- łowatego, które, zdaniem LeDoux (2000),
cedury poznawcze. Prawdopodobnie ich jest głównym ośrodkiem emocji w naszym
rola w procesie rozwiązywania problemów mózgu. Pobudzenie ciała migdałowatego
stanie się jaśniejsza, kiedy dokładniej poprowadzi następnie do pobudzenia narzą-
znamy mechanizm ich działania. W wy- dów wewnętrznych oraz do aktywizacji
padku twórczości wyobraŜenia mogą od- specyficznych emoq'onalnych programów
działywać na procedury poznawcze bezpo- behawioralnych. Wyraźnie widać więc, Ŝe
średnio, o czym pisaliśmy wcześniej, oraz wyobraŜenia związane z procesami emo-
pośrednio, poprzez procesy emocjonalne, cjonalnymi mają komponent fizjologiczny
co będzie przedmiotem analizy w następ- i behawioralny.
nym paragrafie. WyobraŜenia związane z indywidu-
alnym doświadczeniem Ŝyciowym danej
jednostki, nasycone treściami emocjonal-
7.5.3. WyobraŜenia a nymi, wpływają na funkcjonowanie po-
procesy emocjonalne znawcze. Analizy dominujące dotychczas
Spośród procesów emocjonalnych szcze- w psychologii poznawczej pomijały zwią-
gólny związek z wyobraŜeniami przeja- zek wyobraŜeń z emocjami, choć wiele
wiają emocje wtórne (Zdankiewicz-Scigała, danych wskazuje na to, Ŝe taki związek
Maruszewski, 2000). Emocje te poja- istnieje. Kiedy mówimy o takim związku,
wiają się w wyniku specyficznej inter- zwracamy uwagę przede wszystkim na
pretacji znaczeniowej struktury sytuacji treść wyobraŜeń, a nie na ich strukturę.
(Frijda, 1988). Jednostka przypisuje sy- Treść tych wyobraŜeń moŜemy określić
tuacji pewne znaczenie, które moŜe być mianem marzeń na jawie. Marzenia na ja-
związane z realizowanymi przez nią ce- wie stosunkowo rzadko interesowały psy-
lami, albo teŜ określa w ten czy inny chologów poznawczych, natomiast częściej
sposób przydatność danej sytuacji jako na- zajmowali się nimi psychologowie emocji
290 PSiCHOLOGlA POZNANIA
(Taylor, Bagby, Parker, 1997). W marze- tylko dla naszego Ŝycia emocjonalnego,
niach na jawie występują ciągi zdarzeń, lecz takŜe dla naszego zdrowia.
angaŜujących jednostkę, która zwykle jest Skąd bierze się to dobroczynne dzia-
ich głównym bohaterem; występują w nich łanie wyobraŜeń? Działania planowane
inni ludzie oraz przedmioty nieoŜywione. i wykonywane w wyobraźni nie mu-
Są to zwykle przedmioty, na których osią- szą uwzględniać róŜnych ograniczeń ze-
gnięciu jednostce zaleŜy, albo teŜ przed- wnętrznych i wewnętrznych. Jednostka
mioty, których jednostka unika. UŜywając moŜe przypisywać sobie omnipotencję,
terminologii Trzebińskiego (1992), mo- moŜe teŜ pomniejszać znaczenie stojących
Ŝemy stwierdzić, Ŝe marzenia mają charak- przed nią przeszkód i zagroŜeń. Takie
ter narracji albo autonarracji. W rozdziale działanie wyobraźni pozwala skonstruować
6 wspominaliśmy o narracjach występu- model lub obraz upragnionego stanu rze-
jących w pamięci autobiograficznej i tu czy oraz zaplanować kroki, jakie trzeba
nie będziemy juŜ powtarzali tych wcze- podjąć, aby ów stan osiągnąć. Tworze-
śniejszych uwag. Warto natomiast wskazać nie modelu czy upragnionego stanu rze-
na to, Ŝe deficyt marzeń na jawie jest czy wymaga posługiwania się abstrak-
jedną ze składowych aleksytymii - syn- cją, warunkiem stosowania abstrakcji zaś
dromu związanego z brakiem lub utrudnie- jest stan emocjonalny o znaku dodatnim
niami dostępu do własnych procesów emo- (Obuchowski, 1970). Sformułowana przez
cjonalnych (Maruszewski, Ścigała, 1998). Obuchowskiego teoria Kod-Emocje wiąŜe
Aleksytymicy marzenia na jawie traktują poziom myślenia ze znakiem procesu emo-
jako stratę czasu czy jako rzecz niewartą cjonalnego. Przy emocjach o znaku nega-
zachodu. Występują u nich ponadto zabu- tywnym jednostka posługuje się kodami
rzenia wglądu we własne procesy emo- monokonkretnymi lub polikonkretnymi. W
cjonalne, zaburzenia w werbalizacji emo- takim wypadku wyobraŜenie moŜe jedy-
cji, niska pobudliwość emocjonalna i my- nie stanowić prostą transformację obrazu
ślenie konkretne. W naszych badaniach rzeczywiście istniejącego obiektu. Trans-
stwierdziliśmy, Ŝe podwyŜszony poziom formacja ta moŜe polegać na zmianie pew-
aleksytymii występuje u ludzi cierpiących nych cech - kształtu, barwy czy wielkości
na choroby psychosomatyczne, takie jak przedmiotu. Natomiast w wypadku emocji
choroba wrzodowa Ŝołądka i dwunastnicy, pozytywnych, kiedy moŜna wykorzystać
nadciśnienie tętnicze oraz zawał. Okazało kod abstrakcyjny, czy - jak go nazywa
się takŜe, Ŝe w róŜnych chorobach ob- Obuchowski - hierarchiczny, moŜliwości
raz aleksytymii się zmienia. U pacjentów wyobraŜeniowej transformacji są zdecy-
po zawale obserwowaliśmy bardzo duŜe dowanie większe (Łukaszewski, 1974).
ograniczenie zdolności do posługiwania się Zmiana dotyczyć moŜe nie tylko fizycz-
wyobraźnią, czego nie stwierdziliśmy u pa- nych właściwości obiektu, lecz takŜe jego
cjentów z chorobą wrzodową, u których funkcji, budowy czy struktury. Le Corbu-
dominowała niezdolność do odróŜniania sier, projektując swoją słynną jednostkę
uczuć od ich komponentu fizjologicznego. mieszkalną, myślał o niej jak o Ŝywym
Wyniki te sugerują więc, Ŝe kiedy unikamy organizmie, który potrafi sam regulować
myślenia o niebieskich migdałach, zwięk- swoje działanie, ale teŜ moŜe zaspokajać
szamy ryzyko zawału. Marzenia i fanta- swoje róŜnorodne potrzeby, jak i potrzeby
zjowanie mają bardzo duŜe znaczenie nie swoich mieszkańców. ChociaŜ nie wszy-
WYOBRAŹNIA 291
scy akceptują rozwiązania estetyczne czy moŜliwe jest pojawienie się rezonansu
społeczne wynikające z tego projektu ar- afektywnego, który aktywizuje inne po-
chitektonicznego, to jednak jego stworze- jęcia lub wyobraŜenia o zbliŜonych wła-
nie wymagało wykorzystania bardzo złoŜo- ściwościach afektywnych. Lubbard i Getz
nych kodów hierarchicznych i odejścia od odwołują się do metafory akustycznej.
dotychczasowych rozwiązań. Twierdzą, Ŝe jeśli mamy zbiór widełek
Interesującą propozycję, która łączy stroikowych nastrojonych na róŜne czę-
wyobraŜenia z procesami emocjonalnymi stotliwości, to uderzenie w jedne widełki,
i twórczością przedstawili Lubard i Getz które wydają pewien dźwięk, spowoduje,
(1997). Twierdzą oni, Ŝe emocje odgrywają Ŝe równieŜ inne zaczną dźwięczeć. Mogą
duŜą rolę w tworzeniu metafor, które są być one zbudowane z róŜnych materiałów,
jednym z najbardziej skutecznych narzędzi mogą mieć róŜną wielkość, ale wszyst-
twórczości. Podstawą tworzenia metafory kie są nastrojone na tę samą częstotli-
jest dostrzeŜenie podobieństwa między wość. Idea rezonansu pojawiała się juŜ na
„dziedziną źródłową" a rozwiązywanym
początku XX wieku w pracach Semona
przez jednostkę problemem. Bardzo czę-
poświęconych śladom pamięciowym, ale
sto ta dziedzina źródłowa to pole wy-
dopiero w latach siedemdziesiątych na-
obraźni lub teŜ informaqe zmagazynowane
stąpił renesans zainteresowania się nią.
w pamięci. W dziedzinie tej szczególne
miejsce zajmują zindywidualizowane stany Schematycznie mechanizm rezonansu, po-
(endocepts), odnoszące się do złoŜonych stulowany przez Lubbarda i Getza, przed-
i subtelnych uczuć przeŜywanych przez stawiono na rycinie 7.16.
jednostkę. Dzięki nim u jednostki moŜe Rezonans uruchamia pojęcia lub wy-
się pojawić zjawisko rezonansu, czyli uru- obraŜenia, które mają identyczny znak
chomienia pojęć lub zindywidualizowanych i inne właściwości emocjonalne, a mogą
wyobraŜeń czy emocji, które są odległe naleŜeć do zupełnie innej dziedziny tre-
od dziedziny źródłowej. Posługiwanie się ściowej. Dzięki temu rezonansowi moŜ-
wyłącznie pojęciami, o dobrze zdefinio- liwe jest pojawienie się takich pomysłów,
wanym znaczeniu denotacyjnym, pozwala idei czy intuicji, które skądinąd nie byłyby
na uzyskanie wyników, które wprawdzie dostępne. To, jakie skojarzenia czy idee
są logiczne i dobrze uzasadnione, ale zostaną uruchomione, zaleŜy od trzech
w niewielkim stopniu odchodzą od punktu następujących czynników:
wyjścia.
Autorzy szczególnie duŜą rolę w pro- 1. Siły rezonansowej pierwszej idei (moŜ
cesie twórczym przypisują pojęciom lub na to zinterpretować psychologicznie,
wyobraŜeniom, które mają otoczkę emo- jako wielkość nasycenia tej idei kom
cjonalną, stanowiącą ich inherentną część. ponentem afektywnym). Idee czy wy
Ta otoczka emocjonalna nadaje pewien ko- obraŜenia silnie nasycone afektywnie
loryt pojęciu i czyni je bardziej dynamicz- powodują silniejszy rezonans.
nym. Na przykład Oatley i Johnson-Laird 2. Odległości pierwszej idei od jakiejś
(1987) postulują, Ŝe system pamięciowy innej, która zaczyna rezonować pod
zawiera dwa podsystemy: podsystem se- wpływem pierwszej. Im ta odległość
mantyczny oraz podsystem doznaniowy. jest większa, tym dłuŜszą drogę musi
Dzięki istnieniu otoczki emocjonalnej przebyć pobudzenie i tym jest ono słab-
Dziedzina źródłowa Dziedzina docelowa
Pamięć trwała
Nowe wyobraŜenie
WyobraŜenie
lub idea
ZłoŜone uczucia
ZłoŜone uczucia
Endocept Rezonans
RYCINA 7.16 Schematyczna ilustracja koncepcji rezonansu afektywnego jako mechanizmu łączącego
wyobraŜenia, emocje i twórczość
Dzięki rezonansowi uczucia w dziedzinie Ŝródtowej mogą wywoływać analogiczne lub spokrewnione uczucia w dziedzinie
docelowej, w wyniku czego pojawiają się u jednostki zupełnie nowe pomysły. Pomysły te mogą zostać przeniesione do
pamięci trwałej (czego nie uwidoczniono na schemacie), jeśli przejdą serię testów, pozwalających określić ich trafność.
sze, kiedy juŜ dotrze do następnej idei. wani badacze stwierdzają, Ŝe istnieją
MoŜna więc przypuszczać - powiadają duŜe róŜnice indywidualne związane
Lubbard i Getz - Ŝe tak samo skuteczne z wraŜliwością na pobudzenie emocjo-
będą idee i wyobraŜenia słabo nasycone nalne. Niektóre osoby są „głuche" na
afektywnie, które działają na krótką tony afektywne, inne zaś obdarzone
odległość, jak i wyobraŜenia oraz idee są dobrym słuchem w tym zakresie.
silnie nasycone afektywnie, działające 0 tych pierwszych moglibyśmy powie
na duŜą odległość. dzieć, Ŝe są to osoby aleksytymiczne
3. Progu pobudzenia w dziedzinie doce- (Maruszewski, Ścigała, 1998). Osoby
lowej. Jednostka musi „wyczuć" rezo- takie, pomimo dobrej sprawności inte
nującą ideę lub wyobraŜenie. Próg ten lektualnej, nie potrafią „słuchać siebie"
w niektórych sytuacjach (na przykład 1 w efekcie nie są w stanie wykorzy
przy duŜym zmęczeniu, przeciąŜeniu stać potencjalnie dostępnych im infor
informacyjnym) jest bardzo wysoki, macji. Bardzo podobna idea pojawiła
stąd teŜ powstałe skojarzenia mogą być się u Smitha i Carlsson (1990) oraz
niedostępne dla świadomości. W in- u Smitha i van der Meer (1994), któ
nych sytuacjach, kiedy jednostka jest rzy twierdzą, Ŝe warunkiem zaistnie
lekko pobudzona lub przeŜywa emocje nia nowych idei i twórczych rozwiązań
pozytywne, próg jest niski i skojarze- jest wraŜliwość na impulsy płynące
nia stają się łatwo dostępne. Cyto- z podświadomości.
WYOBRAŹNIA 293
Lubbard i Getz (1997) pokazują róŜne kiego relaksu. Wykorzystuje się tu do-
przykłady zastosowania tego sposobu my- wolne techniki (przykłady moŜna zna-
ślenia w procesie stymulowania twór- leźć w ksiąŜce Sieka, 1985), przy czym
czego myślenia, ale nie przeprowadzili warunkiem wstępnym jest odpowiednie
jeszcze systematycznych badań empirycz- uregulowanie oddechu. Potem przystępuje
nych, które weryfikowałyby ten model. się do ćwiczeń rozluźniających mięśnie,
MoŜna jednak sądzić, Ŝe model ten stanie by w rezultacie osiągnąć dość głęboki
się źródłem bardzo wielu interesujących relaks. Następna faza polega na wprowa-
hipotez, które wzbogacą wiedzę nie tylko dzeniu wyobraŜeń. W stanie relaksu łatwo
na temat wyobraźni, lecz takŜe na temat wywołać u siebie bardzo Ŝywe wyobra-
mechanizmów twórczego myślenia. W mo- Ŝenia, na przykład wyobraŜenia rozma-
delu tym fascynuje to, iŜ splatają się w nim itych barw czy muzyki. JednakŜe w tej
elementy, które dawniej zaliczano do zu- technice nie chodzi o takie elementy
pełnie odrębnych dziedzin ludzkiego umy- o charakterze „rozrywkowym". Jej ce-
słu - procesy emocjonalne, wyobraźnia, lem jest uzyskanie poprawy w funkcjo-
nowaniu psychicznym. Uzyskuje się to
twórczość i pamięć. Wyobraźnia jest tu nie
w wyniku generowania czterech kolejnych
tylko polem dla aktywności twórczej, ale
grup wyobraŜeń. Pierwszą grupę stano-
takŜe jest ona formą aktywności twórczej.
wią wyobraŜenia tego, co jednostka chcia-
Twórczość moŜliwa jest dzięki temu, Ŝe
łaby napotkać, co chciałaby osiągnąć. Wy-
wyobraźnia zawiera dane na temat zindy- obraŜenia te naleŜy podtrzymywać przez
widualizowanych właściwości reprezenta- pewien czas, by moŜna się było nimi
cji róŜnych obiektów i procesów, mających delektować. Następnie przechodzi się do
równieŜ pewne właściwości afektywne. drugiej grupy, kiedy rozwaŜa się to, co
naleŜałoby zrobić, aby osiągnąć to coś
7.5.4. upragnionego. W trzeciej fazie przechodzi
Wykorzystanie wyobraŜeń się do wyobraŜania tego, czego chcia-
w procedurach psychokorekcyjnych łoby się uniknąć. Wreszcie ostatnią grupę
i psychoterapeutycznych stanowią wyobraŜenia czynności zapobie-
gających wystąpieniu tego czegoś nie-
WyobraŜenia mogą nie tylko modyfikować przyjemnego.
nasze procesy poznawcze, lecz takŜe zmie- Sprawą kluczową w tych procedurach
niać nasze stany emocjonalne. Dzięki temu jest generowanie wyobraŜeń dotyczących
emocje nabierają innego charakteru, nie są osobistej przyszłości, niezbyt odległej.
źródłem napięcia, a wprost przeciwnie - WyobraŜenia powinny dotyczyć rzeczy-
motywują jednostkę do realizacji własnych wistych obiektów, stanów czy zachowań.
celów i dąŜeń. Przykładowo, nie naleŜy generować dość
Jedną z takich technik, które mają ogólnego wyobraŜenia typu: „Zrobię coś
wyraźne działanie psychokorekcyjne oraz z moją nieśmiałością", znacznie lepsze
prewencyjne, jest technika łączenia relak- byłoby wyobraŜenie typu: „Postaram się
sacji i wykorzystywania wyobraźni. Przed- dać do zrozumienia tej dziewczynie, Ŝe mi
stawię ją w duŜym skrócie, pomijając się podoba". WaŜne jest takŜe wybieranie
szczegóły techniczne. W pierwszej fazie wyobraŜeń w sposób realistyczny, moŜna
dąŜy się do uzyskania moŜliwie głębo- więc wyobraŜać sobie, Ŝe powie się coś
miłego jakiejś znajomej dziewczynie, a nie W przedstawionym przykładzie wy-

od razu gwieździe filmowej, której nie obraŜenia wykorzystywane były do uzy-
mamy szansy spotkać. skiwania bardziej pozytywnego nastroju
Ze stanu relaksu moŜna wychodzić oraz unikania napięcia. Dzięki nim moŜna
stopniowo, przekazując sobie kolejne su- było tworzyć osobiste plany i określać
gestie. Pozwala to w łagodny sposób dojść sposoby realizacji tych planów. Wyobra-
do stanu pełnej świadomości, a jednocze- Ŝenia mogą być takŜe wykorzystywane
śnie sprzyja wytworzeniu się pozytywnej do radzenia sobie z negatywnymi stanami
postawy względem siebie i innych. Oto emocjonalnymi, na przykład z lękiem czy
przykładowa lista sugestii, jakie moŜna toksycznymi uczuciami (Forward, Buck,
wykorzystać przy wychodzeniu ze stanu 1997). JednakŜe moŜliwości zastosowania
relaksu (Warga, 1983): tej techniki są znacznie szersze. MoŜna
ją wykorzystywać w trakcie opanowywa-
10. Gdy następnym razem będę próbował nia umiejętności sensomotorycznych. Jako
przykład mogę przytoczyć badania, w któ-
się zrelaksować, pójdzie mi łatwiej.
rych stwierdzono, Ŝe łucznicy, którzy tre-
9. Stan relaksu następnym razem będzie
nowali w wyobraźni, uzyskiwali znacznie
głębszy i przyjemniejszy. lepsze wyniki aniŜeli osoby, które takich
8. Dziś będę milszy dla innych. moŜliwości nie miały. Na zakończenie tych
7. Dziś inni będą milsi dla mnie. uwag trzeba poczynić jedno istotne za-
6. Będę dziś czul się szczęśliwy i zado- strzeŜenie - wykonywanie róŜnych czyn-
wolony. ności w wyobraźni nie moŜe zastępo-
5. Dziś mnie nic nie zdenerwuje. wać wykonywania ich w rzeczywistości.
4. Dziś moje zmysły będą wyostrzone. Wyobraźnia we wszystkich wymienionych
3. Dziś będę widział i słyszał lepiej. wypadkach traktowana była jako przygo-
2. Poczuję się wypoczęty i rześki. towanie do rzeczywistego działania, nigdy
1. Moje oczy są otwarte i budzę się. zaś nie była jego surogatem.
Pojęcia
8
8.1. Czym są pojęcia
Świat wokół nas jest niesłychanie zróŜ- a wiadomo, Ŝe drzewa nie zmieniają miej-
nicowany. W kaŜdej chwili docierają do sca swojego pobytu?
nas bardzo róŜnorodne bodźce. W rozdziale Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej,
o spostrzeganiu, a takŜe w rozdziałach gdy mamy do czynienia z rozpoznawaniem
poświęconych uwadze i pamięci przeko- ludzi. Mogę rankiem widzieć dziewczynę,
naliśmy się, Ŝe jest rzeczą niemoŜliwą która ma blond włosy, tymczasem pod
odbieranie wszystkich bodźców, jakie poja- wieczór jej włosy stały się brzoskwiniowe,
wiają się w naszym otoczeniu, niemoŜliwe a na dodatek usta nabrały koloru fioleto-
jest teŜ zapisywanie wszystkich bodźców, wego, nie mówiąc juŜ o zupełnie innym
z jakimi niegdyś się zetknęliśmy. Więk- stroju. Nadal jednak rozpoznaję ją jako tę
szość informacji staramy się zarejestrować samą osobę. Rozpoznajemy ludzi jako te
w sposób ekonomiczny, który zapewnia do- same osoby, mimo Ŝe mają one dziesięć czy
bre wykorzystanie naszych ograniczonych piętnaście lat więcej niŜ wtedy, kiedy wi-
zasobów, a takŜe daje do nich łatwy i szybki dzieliśmy je ostatnio i na pewno zmieniły
dostęp. się fizycznie przez ten czas. Jest jednak
Drzewa, jakie spostrzegamy, są bardzo w nich coś stałego.
zróŜnicowane. Patrząc jednak na niektóre We wszystkich omówionych wcześniej
z nich, nawet wtedy, kiedy nie mają li- przykładach mamy do czynienia ze złoŜo-
ści, rozpoznajemy je jako dęby pokręcone nymi reprezentacjami - są to reprezen-
ze starości, inne zaś jako dumne buki, tacje pojęciowe. Nie muszą one zawierać
pokryte gładką korą. Dąb pozostaje dla cech rejestrowanych przez nasze narządy
nas dębem, zarówno wtedy, kiedy cier- zmysłowe, a mogą zawierać cechy abstrak-
pliwie znosi uderzenia zimowego wiatru, cyjne, nie dające się sprowadzić do cech
jak i wtedy, kiedy rozwija liście, jak teŜ zmysłowych. Przykładowo, mogę zupełnie
wtedy, kiedy spadają z niego Ŝołędzie. sprawnie posługiwać się pojęciem liczby
Skąd wiemy, Ŝe przez cały czas jest dę- parzystej, choć podobieństwo wzrokowe
bem, skoro co chwila wygląda inaczej? róŜnych liczb parzystych do siebie jest
Czy wiemy, Ŝe jest on dębem, poniewaŜ znikome.
ktoś nam kiedyś powiedział, Ŝe jest to Zdefiniowanie pojęcia „pojęcia" nie jest
dąb, pamiętamy, Ŝe rośnie w tym miejscu, sprawą łatwą. Wybór pewnej definicji ozna-
cza wybór pewnego podejścia teoretycz- do definicji ogranicza zakres rozumienia

nego, a jednocześnie określa wybór spo- terminu „pojęcie".
sobu definiowania terminów pokrewnych, Wróćmy do przedstawionej wcześniej
takich jak klasa czy kategoria, a takŜe definicji, by wyjaśnić jeszcze jeden ter-
takich na pozór oczywistych terminów, min, który został w niej uŜyty. Mówi się
jak obiekt świata rzeczywistego. W tym w niej o klasie lub o kategorii. Klasa
rozdziale przez pojęcie będziemy rozu- albo kategoria jest wynikiem pewnego
mieli reprezentację umysłową, która podziału, o którym coś się orzeka. To
zawiera opis istotnych właściwości orzekanie moŜe mieć postać jednego lub
pewnej klasy (kategorii). Do tej klasy kilku twierdzeń. Mówiąc inaczej, pojęcie
mogą naleŜeć róŜne elementy. Mogą być jest określane za pomocą innych pojęć.
nimi przedmioty - na przykład piłki i ko- Nie mówi się tu znowu o kategorii jako
lejki naleŜą do klasy zabawek; mogą być zbiorze przedmiotów, poniewaŜ autorzy
nimi czynności - na przykład golenie się zajmujący się pojęciami zwracają uwagę
i mycie głowy naleŜy do klasy sposobów na to, Ŝe ludzie nie tyle odkrywają pewne
utrzymywania higieny osobistej; mogą być zbiory, istniejące realnie w świecie, ile
teŜ nimi cechy - na przykład intrower- nakładają na świat stworzone przez siebie
sja i tajemniczość naleŜą do klasy cech znaczenia. Nie znaczy to oczywiście, Ŝe
osobowości człowieka. Lista tych elemen- zaprzeczamy obiektywnemu istnieniu na
tów jest bardzo długa, poniewaŜ istnieją przykład ptaków lub owoców, ale ozna-
jeszcze pojęcia hierarchiczne; pojęcia te cza, Ŝe ptaki mogą być grupą w zbiorze
określają klasy, do których naleŜą inne po- obejmującym istoty skrzydlate, takie jak
jęcia. Przykładowo, w skład pojęcia „cha- samoloty, anioły, muchy i lotniarze. Fakt,
rakter narodowy Polaka" mogą wchodzić Ŝe potrafimy pomyśleć o takiej grupie,
takie cechy, jak spontaniczność, rycer- wskazuje na to, Ŝe świat, w jakim Ŝyjemy,
skość i swarliwość. KaŜda z tych cech, jest nie tylko światem obiektywnie istnie-
składających się na pojęcie „charakter na- jącym, lecz jest takŜe światem poznaw-
rodowy Polaka" sama jest pojęciem. Sam czo przez nas konstruowanym. Jeszcze
fakt, Ŝe potrafimy posługiwać się pojęciem wyraźniej owo konstruowanie ujawnia się
„charakter narodowy Polaka" wcale nie w wypadku cytowanego wcześniej przy-
musi oznaczać, Ŝe coś, co określamy za kładu „charakteru narodowego Polaka".
pomocą tego terminu, realnie istnieje. W przedstawionej wcześniej definicji
Przedstawiona definicja pojęcia na- występuje jeszcze jedno wyraŜenie wyma-
wiązuje do definicji Lewickiego (1968), gające komentarza, a mianowicie „właści-
który rozumiał pojęcia jako schematyczne wości istotne". Istnieją bowiem takie ce-
reprezentacje zbiorów obiektów, okre- chy wspólne, charakteryzujące jakąś klasę,
ślające istotne właściwości tych obiek- które nie są właściwościami istotnymi.
tów. JednakŜe termin „obiekt", występu- Murphy i Medin sarkastycznie stwier-
jący w ostatniej definicji, moŜe nasuwać dzają, Ŝe śliwki i kosiarki do trawy mają
pewne wątpliwości. Istnieją przecieŜ takie wiele cech wspólnych: „...waŜą mniej niŜ
„obiekty", jak jednoroŜce, sprawiedliwość 1000 kg (i mniej niŜ 1001 kg), moŜna
czy antynomia. Trudno uznać, Ŝe jabłko je znaleźć w Systemie Słonecznym (na
jest takim samym obiektem, jak anty- Ziemi), nie słyszą dobrze, mają pewien za-
nomia. Wprowadzenie terminu „obiekt" pach, moŜna je upuścić, zajmują przestrzeń
POJĘCIA 297
i tak dalej" (1985, s. 292). Pomimo Ŝe mają zachowującego się z rezerwą, moŜe nie
wiele cech wspólnych, nie umieszczamy zaliczać go do klasy psów.
ich w ramach jednego pojęcia. Pojawia się
zatem pytanie, na podstawie czego spo- Smith i Medin (1981) wiąŜą te sposoby
śród wielu cech wspólnych jakiegoś zbioru rozumienia właściwości istotnych z trzema
obiektów wybieramy te cechy, które uzna- podstawowymi grupami teorii pojęć. Są
jemy za istotne. Czy dokonujemy tego na one określane metaforycznie jako trzy
podstawie arbitralnej decyzji, czy teŜ od- rodzaje poglądów na pojęcia: pogląd kla-
wołujemy się do jakichś kryteriów tkwią- syczny, pogląd probabilistyczny oraz po-
cych w analizowanych obiektach? Na takie gląd egzemplarzowy. Na rycinie 8.1 przed-
pytania teoria pojęć nie udzieliła dotych- stawiamy drzewo decyzyjne, pozwalające
czas zadowalającej odpowiedzi. Sposób ro- określić, z jakiego rodzaju poglądem mamy
zumienia właściwości istotnych zmienia do czynienia.
się w róŜnych koncepcjach pojęć. Dalej Te trzy sposoby rozumienia pojęć zwią-
omówimy podstawowe sposoby rozumie- zane były z próbą określenia, czym jest
nia właściwości istotnych. Za właściwości pojęcie, na podstawie analizy „oddolnej".
te uznaje się: Analiza ta wychodzi od cech poszczegól-
nych obiektów, by stworzyć reprezenta-
1) Właściwości wspólne, charakteryzu cję zbioru tych obiektów. W połowie lat
jące wszystkie egzemplarze naleŜące osiemdziesiątych pojawił się inny sposób
do danej klasy. Na przykład taką myślenia, który modemy określić mianem
wspólną właściwością wszystkich sa analizy „odgórnej". Zwolennicy tego spo-
mochodów osobowych jest to, Ŝe mają sobu myślenia starają się określić właści-
one trzy lub więcej kół oraz silnik. wości pojęcia przez podanie właściwości
2) Właściwości charakteryzujące egzem struktury, w którą wbudowane są pojęcia.
plarze, które są najbardziej typowe dla W tym podejściu pojęcia charakteryzuje
danej klasy. Na przykład, taką właści się jako elementy wiedzy czy jako ele-
wością moŜe być umiejętność latania menty indywidualnych teorii świata (Mur-
u ptaków. Skądinąd wiemy, Ŝe są takie phy, Medin, 1985; Medin, Wattenmaker,
ptaki, które nie umieją latać. Jednak 1987). Główny problem, z jakim muszą
większość to potrafi. Umiejętność lata radzić sobie te teorie, to problem pew-
nia jest cechą takich typowych ptaków, nej kołowości wyjaśniania. Jeśli pojęcie
jak wróbel czy jaskółka. Wiemy teŜ, Ŝe wyjaśniane jest przez odwołanie się do
istnieją takie ptaki, jak strusie i pin struktury wiedzy, której jest elementem,
gwiny, którym nigdy nie przyjdzie do to pojawia się pytanie, jak powstała owa
głowy, by rozwinąć skrzydła i wznieść wiedza. JeŜeli powstała z pojęć, to coś, za
się w powietrze. pomocą czego wyjaśniamy pojęcia, samo
3) Właściwości charakteryzujące jeden domaga się wyjaśnienia. Jeśli natomiast
konkretny lub kilka egzemplarzy nale wiedza powstała z innych elementów, to
Ŝących do danej klasy. Dziecko, dowie skąd biorą się w niej pojęcia? Widzimy,
dziawszy się, Ŝe zwierzę, które polizało Ŝe juŜ w punkcie wyjścia moŜna napo-
je po buzi, jest psem, moŜe przypusz tkać powaŜne trudności. NiezaleŜnie jed-
czać, Ŝe pies to jest coś, co liŜe po nakŜe od tych trudności koncepcje te
twarzy. Jeśli później dziecko spotka psa sugerują, Ŝe próba zrozumienia, czym jest
pojęcie, moŜe pójść inną drogą. Pojęcia przykład wiemy, Ŝe pojęcie psa wchodzi
moŜemy zatem traktować nie tylko jako w relacje z pojęciem ssaka czy zwie-
reprezentacje pewnego zbioru obiektów, rzęcia, takŜe z pojęciem kota (nieza-
lecz takŜe moŜemy poszukiwać ich re- leŜnie od relacji między samym psem
lacji z innymi pojęciami. Keil wyraŜa to a kotem) czy pojęciem pudla (Komatsu,
lapidarnie: „Nie da się zrozumieć jednego 1992).
pojęcia bez zrozumienia jego związków Wszystkie pojęcia moŜemy podzielić na
z innymi pojęciami" (Keil, 1989, s. 1). ogólne i jednostkowe. Choć intuicyjnie po-
Mówiąc inaczej, pojęcie zawiera nie tylko dział ten jest zrozumiały, to później prze-
informacje o charakterze referencjalnym, konamy się, Ŝe róŜnice między pojęciami
to jest informacje na temat obiektów, ogólnymi i jednostkowymi są mniejsze,
do których się odnosi, lecz równieŜ in- aniŜeli wydawało się to na pierwszy rzut
formacje o charakterze relacyjnym. Te oka. Pojęcia ogólne stanowią reprezentacje
ostatnie to informacje na temat związków całych klas przedmiotów lub procesów.
danego pojęcia z innymi pojęciami. Na Takim pojęciem jest na przykład pojęcie
Pojęcia
Czy istnieje jedna

reprezentacja?
Czy istnieje zbór Pogląd

cech definicyjnych? egzemplarzowy
RYCINA 8.1 Klasyfikacja róŜnych teorii pojęć
Kryterium podziału jest to, czy dana koncepcja dopuszcza istnienie jednego lub wielu reprezentacji danego pojęcia, oraz
to, czy moŜna określić cechy, które są zarazem wystarczające i konieczne do określenia przynaleŜności do zakresu
danego pojęcia.
POJĘCIA 299
jabłka czy pojęcie osoby oddanej czemuś. „egzemplarz" w tym kontekście brzmi
W obu wypadkach mamy do czynienia z re- obraźliwie, ale jest to termin techniczny).
prezentacją albo wszystkich rzeczy, które Ta róŜnica jest jednak pozorna, poniewaŜ
są traktowane jako jabłka, albo wszystkich w obu wypadkach musimy posługiwać się
osób, które są czemuś oddane. Pomijamy reprezentacją abstrakcyjną. Choć kaŜdy
róŜnice między konkretnymi egzempla- z nas ma jedną matkę, to przecieŜ ta osoba
rzami jabłek albo osób czemuś oddanych. nie zawsze była taka sama - zmieniał się
Poszczególne egzemplarze traktowane są jej wygląd fizyczny, sposób zachowania,
jako równowaŜne. Kryteria tej równowaŜ- czy teŜ ubiór. Musieliśmy zatem wyko-
ności mogą być róŜne. Takim kryterium nywać szereg operacji poznawczych, na
moŜe być pewna właściwość fizyczna, na których podstawie mogliśmy stwierdzić,
przykład jabłka mogą być traktowane jako Ŝe przez cały czas mamy do czynienia z tą
podobne pod względem smaku i wyglądu. samą osobą, choć docierają do nas zróŜ-
Kryterium równowaŜności moŜe teŜ być nicowane informacje. Te operacje określa
funkcja - na przykład młotek i wiertarka się mianem abstrakcji, to jest procesu
elektryczna traktowane są jako narzędzia, polegającego na tym, Ŝe pomija się róŜnice
poniewaŜ umoŜliwiają wykonanie wielu między róŜnymi egzemplarzami pojęcia
prac domowych. Kryterium równowaŜno- albo między właściwościami tego samego
ści moŜe teŜ być pochodzenie - tym kry- pojęcia w róŜnych punktach czasu i jed-
terium posługujemy się wówczas, kiedy nocześnie wyodrębnia się pewne cechy
pewnych ludzi traktujemy jako Mazurów, wspólne. Owe cechy wspólne „odrywa
innych jako Ślązaków, a jeszcze innych się" od konkretnego przedmiotu i te ode-
jako Małopolan. Faktycznie ludzie mogą rwane cechy tworzą pojęcie. Warto takŜe
się posługiwać bardzo abstrakcyjnymi kry- zwrócić uwagę na to, Ŝe w tym rozumowa-
teriami równowaŜności, które definiują niu opieramy się na pewnej ukrytej prze-
w sposób arbitralny; moŜna na przykład do słance: o tym, Ŝe jakaś osoba jest matką,
jednej grupy zaliczyć rower i łzy, poniewaŜ wnioskujemy na podstawie jej cech fizycz-
jedno i drugie jest przedmiotem materialnych. Czujemy jednak, Ŝe nie to jest istotą
nym. Inna sprawa, Ŝe tak skonstruowa- „bycia naszą matką". Pojęcie „matka" jest
nym pojęciem ludzie posługują się bardzo pojęciem jednostkowym. JednakŜe warto
rzadko, a taki skład klasy „przedmioty za Lakoffem (1987 a) zwrócić uwagę na
materialne" został wymyślony na potrzeby to, Ŝe jest to pojęcie nieostre. MoŜe ono
niniejszego przykładu. oznaczać „kobietę, która wychowywała
Drugą grupę stanowią pojęcia jednost- dziecko, kobietę, która jest odpowiedzialna
kowe, takie jak „moja matka". Te pojęcia za informację genetyczną dziecka" oraz
mają tylko jeden egzemplarz i w przeci- „kobietę, która poślubiła ojca dziecka" albo
wieństwie do poprzedniej grupy wydają „kobietę, która urodziła dziecko".
się bardziej konkretne - moŜna wskazać Z uwag tych wynika, Ŝe róŜnice mię-
na pewien konkretny egzemplarz pojęcia. dzy pojęciami jednostkowymi a pojęciami
Na pozór obie grupy róŜnią się od sie- ogólnymi są mniejsze, niŜ wydawałoby się
bie, poniewaŜ pierwsza z nich zawiera na pierwszy rzut oka. W obu wypadkach
abstrakcyjną reprezentację całej kategorii do stworzenia reprezentacji pojęciowej po-
przedmiotów, natomiast w skład drugiej trzebny jest proces abstrakcji, tyle Ŝe
grupy wchodzi jeden egzemplarz (słowo proces ten ma nieco inny zakres: raz
odnosi się do zbioru róŜnych przedmiotów, nia pewnej klasy obiektów. Psychologia
raz do tego samego przedmiotu zmieniają- poznawcza zaś podejmuje kwestie episte-
cego się w czasie. Tę zmienność pięknie mologiczne. JednakŜe jeden ze współcze-
opisuje Hesse: „Rzeka gdzieś podąŜała, snych nurtów w teorii pojęć, zwany poglą-
Siddhartha widział, jak jest jej pilno, jak dem egzemplarzowym, nawiązuje wyraź-
ta rzeka, której cząstką byl on sam i jego nie, acz niezbyt świadomie, do poglądów
bliscy, i wszyscy kiedykolwiek spotkani Abelarda czy św. Augustyna. Pogląd eg-
ludzie, spieszy się, jak fale biegną gnane zemplarzowy - jak się potem przekonamy
niecierpliwością i namiętną pasją do celu, - odrzuca tezę o istnieniu reprezentacji
do niezliczonych celów, do wodospadu, do zbiorów obiektów. Kiedy mamy do czynie-
morza, do miejsca, gdzie płynie wartki nia z pojęciami jednostkowymi, łatwiej za-
nurt i kaŜdy cel zostaje osiągnięty, i za akceptować stanowisko realistyczne. Moja
kaŜdym razem pojawia się nowy, woda matka istniała przecieŜ realnie - gdyby tak
przemienia się w parę i wzbija ku niebu, nie było, nie byłoby mnie i nie byłoby tego
staje się deszczem i spada na ziemię, staje
tekstu. Z drugiej strony, gdy rozwaŜamy
się źródłem, strumykiem, rzeką i znów
pojęcia ogólne, to stanowisko realistyczne
dąŜy naprzód, znów płynie" (Hesse, 1998,
wydaje się trudniejsze do akceptacji, po-
s. 120). MoŜemy więc powiedzieć, Ŝe
niewaŜ coś takiego, jak jabłka czy cechy
w obu wypadkach - zarówno pojęć ogól-
nych, odnoszących się do róŜnych przed- osobowości, istnieje inaczej niŜ osoba.
miotów, jak i pojęć jednostkowych, odno- Spór o uniwersalia daleki jest od roz-
szących się do jednego przedmiotu, który wiązania. Zarysowana wcześniej propozy-
zmienia się w czasie - mamy do czynienia cja interpretowania pojęć jednostkowych
z równowaŜnością, ale jest ona określana jako pojęć, do których utworzenia ko-
w róŜny sposób. nieczny jest proces abstrakcji, sugeruje,
Problem relacji między pojęciami ogól- Ŝe lepsze dopasowanie stanowiska nomi-
nymi i jednostkowymi od dawna przykuwał nalistycznego bądź realistycznego do wyja-
uwagę filozofów. Dotyczy to w szczegól- śnienia pojęć jednostkowych lub ogólnych
ności sporu o uniwersalia, który zapocząt- ma ograniczone zastosowanie. Warto jed-
kowany został w średniowieczu. Spór ten nak dodać, Ŝe rozwiązanie sporu o uniwer-
dotyczył tego, czy i jak istnieją przedmioty salia nie jest warunkiem sine ąua non do
oznaczane przez pojęcia ogólne. Nomina- stworzenia psychologicznej teorii pojęć.
liści, tacy jak Abelard czy Walter z Mor- Pojęcia pełnią cztery funkcje podsta-
tagne, zaprzeczali istnieniu przedmiotów wowe. Są to kolejno:
pojęć ogólnych - uwaŜali, Ŝe pojęcia te
są wyłącznie pustymi nazwami. Natomiast 1) Zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu
realiści (Remigiusz z Auxerre czy Wilhelm poznawczemu poprzez redukcję róŜ
z Champaux) nawiązywali do skrajnych norodności informacji przetwarzanych
poglądów Platona lub do nieco bardziej przez umysł.
umiarkowanego stanowiska Arystotelesa 2) Rozumienie i wyjaśnianie.
i twierdzili, Ŝe istnieją przedmioty okre- 3) MoŜliwość wykonywania róŜnych ope-
ślane przez pojęcia ogólne (Ajdukiewicz, raqi na reprezentacjach przedmiotów,
1983; Bocheński, 1993). Spór ten dotyczy a nie na samych przedmiotach.
raczej kwestii ontologicznych, czyli istnie- 4) Komunikowanie się.
POJĘCIA 301
Dzięki ekonomii poznawczej zapewnia- wości obiektów. Pojęcia te pozwalają nie

nej przez pojęcia jednostka moŜe ogra- tylko wyjaśnić wystąpienie jakiegoś kon-
niczyć wysiłek poświęcany na analizę kretnego zdarzenia, (w naszym wypadku
jednostkowych właściwości jakiegoś przed- była to odmowa pójścia na przyjęcie z tań-
miotu. Wystarczy stwierdzenie, Ŝe przed- cami), lecz takŜe wielu innych zdarzeń,
miot naleŜy do pewnej klasy, i wtedy jed- a takŜe to, jak to się stało, Ŝe zdarzenie to
nostka wie, Ŝe ma on (albo powinien mieć) wystąpiło. Tak więc wyjaśnianie obejmuje
wszystkie właściwości charakteryzujące coś znacznie więcej niŜ tylko podanie pew-
daną klasę. Taki zabieg uwalnia umysł nej cechy dyspozycyjnej (jak w słynnym
od przetwarzania informacji dotyczących przykładzie mówiącym, Ŝe opium usypia,
właściwości poszczególnych przedmiotów, poniewaŜ ma właściwości usypiające).
poniewaŜ moŜna wykorzystywać właści- Pojęcia są wykorzystywane jako mate-
wości klasy obiektów. Występuje wtedy riał myślenia. Pozwala to na wykonywanie
redukcja róŜnorodności informacji prze- operacji myślowych na materiale sym-
twarzanych przez umysł człowieka. Cza- bolicznym. Jest to nie tylko rozwiązanie
sami to dąŜenie do ekonomii poznawczej bezpieczniejsze niŜ wykonywanie operacji
moŜe prowadzić do błędów (Fiske, Pavel- w świecie rzeczywistym, ale pozwala ono
chak, 1993). Jeden z tych błędów polega na takŜe na dokonywanie bardziej swobod-
tym, Ŝe niesłusznie poszukuje się pewnych nych przekształceń reprezentacji umysło-
właściwości tam, gdzie obiekty naleŜące wych.
do pewnej klasy są bardzo zróŜnicowane. Pojęcia ułatwiają komunikację między
Przykładem mogą być stereotypy etniczne ludźmi. Aby jednak mogły pełnić tę funk-
(Kurcz, 1992). Zakłada się w nich, Ŝe cję komunikacyjną, muszą być identycznie
przedstawiciele „obcej" grupy mają pewne rozumiane przez róŜne osoby. Jeśli ktoś
cechy wspólne, a grupa własna - wprost ostrzega mnie przed Ŝmijami w lesie, to
przeciwnie - jest bardzo zróŜnicowana. dzięki temu, Ŝe rozumiem pojęcie „Ŝmija"
Drugi błąd polega na niewłaściwej identy- i wiem, Ŝe jest to wąŜ jadowity, mogę
fikacji owych cech wspólnych. Odwołajmy odpowiednio ubrać się na spacer po tym
się do stereotypów rasowych - powiada lesie, lub teŜ w ogóle z niego zrezygnować.
się, Ŝe Murzyni są muzykalni i leniwi, Proces kategoryzacji polega na łącze-
choć nie jest to prawdą. Jako grupa mają niu obiektów w grupy, które cechują się
oni inne cechy wspólne (przede wszystkim względną jednorodnością. Jest to jedno-
kolor skóry). rodność względna, poniewaŜ obiekty na-
Dzięki pojęciom wiedza dzielona jest leŜące do jednej grupy nie muszą być
na sensowne części. Te uporządkowane identyczne, ale dopuszczalne są pewne
części wykorzystywane są do analizy i in- róŜnice między nimi. RóŜnorodność obiek-
terpretacji nowych danych w świetle do- tów wchodzących w zakres danej kate-
tychczasowych doświadczeń. Jeśli znam gorii jest mniejsza aniŜeli róŜnorodność
pojęcie introwersji, mogę zrozumieć, dla- cechująca obiekty z danej grupy i z in-
czego osoba X, która jest introwertywna, nych grup. Przykładowo, róŜnorodność
zrezygnowała z udziału w przyjęciu z tań- w kategorii „samochody" jest mniejsza
cami. Szczególną rolę odgrywają przy wy- aniŜeli róŜnorodność w grupie złoŜonej
jaśnianiu pojęcia teoretyczne, które od- z samochodów, motocykli i parasoli. Po-
noszą się do nieobserwowalnych właści- szczególne kategorie moŜna łączyć ze sobą
302 PS/CH0L0GIA POZNANIA
na róŜne sposoby. Na przykład, moŜna z kolei tworzenie reprezentacji o wyŜ-

połączyć ze sobą dwa pojęcia: „chuligan" szym poziomie złoŜoności. Znając rela-
i „kibic piłkarski" - uzyskamy wówczas cje między kategoriami oraz właściwości
pojęcie „szalikowiec". PoniewaŜ chuligani kategorii, moŜemy wnioskować o wła-
stanowią tylko pewną podgrupę w obrębie ściwościach pojedynczych obiektów albo
kategorii kibiców piłkarskich, grupa ta jest o właściwościach kategorii podrzędnych.
zdecydowanie mniej liczna aniŜeli katego- Przykładowo, kiedy stwierdzam, Ŝe koty
rie macierzyste. Wprowadzenie tej nowej są nieufne, to ten kot perski, którego mam
kategorii pozwala na dokonywanie bardziej przed sobą, teŜ jest nieufny.
precyzyjnych róŜnicowań, a jednocześnie Przejdziemy teraz do omówienia trzech
kategoria ta cechuje się większą jednorod- koncepcji analizujących pojęcia z punktu
nością wewnętrzną. widzenia relacji między cechami obiektów
Kategoryzacja umoŜliwia takŜe okre- tworzących kategorię a cechami repre-
ślanie relacji między stworzonymi lub zentacji tej kategorii. Są to wspomniane
wyodrębnionymi kategoriami (Smith, Me- wcześniej koncepcje, które określiliśmy
din, 1981). Twierdzenia określające re- mianem poglądu klasycznego, poglądu pro-
lacje między kategoriami ujawniają sieć babilistycznego oraz poglądu egzemplarzo-
znaczeń. Poznanie tej sieci umoŜliwia wego.
8.2. Pogląd klasyczny

Wedle tego poglądu pojęcie jest taką re- z poglądem klasycznym - nie ma Ŝadnych
prezentacją klasy, która obejmuje wszyst- wątpliwości, czy dany obiekt jest egzem-
kie istotne właściwości tej klasy. Kryte- plarzem pojęcia, czy teŜ nie. Przykładowo,
rium istotności jest powtarzalność - cechą znając pojęcie liczby parzystej, liczbę 36
istotną jest taka cecha, która charakte- bez zastanowienia traktujemy jako liczbę
ryzuje wszystkie obiekty naleŜące do tej parzystą, 37 zaś jako nieparzystą. Tę wła-
klasy, czyli - mówiąc inaczej - jest to ściwość pojęć moŜemy określić jako stabil-
cecha wspólna dla tych obiektów (Ma- ność.
ruszewski, 1983). Cechy istotne stano- Stabilność charakteryzuje pojęcia za-
wią warunki zarazem wystarczające i ko- równo w wymiarze wewnątrzjednostko-
nieczne do stwierdzenia przynaleŜności wym, jak i w wymiarze międzyjednost-
danego obiektu do zakresu danego poję- kowym. Oznacza to, Ŝe kiedy człowiek
cia. Przykładem takiego pojęcia moŜe być przyswoił pojęcie, na przykład pojęcie
pojęcie trójkąta: trójkąt jest płaską figurą liczby parzystej, to będzie je rozumiał
geometryczną, mającą trzy boki i trzy kąty. zawsze tak samo. Dalej, kiedy dwóch ludzi
Cechy istotne w myśl tego poglądu są posługuje się pewnym pojęciem, oznacza
cechami definicyjnymi - zbiór wszystkich to, Ŝe mówiąc na przykład o liczbach
cech istotnych stanowi definicję pojęcia. parzystych, mają dokładnie to samo na
Cechą wtórną, wynikającą z istnienia myśli. Stabilność pojęć w wymiarze inter-
zbioru cech definicyjnych, jest to, Ŝe gra- indywidualnym jest warunkiem koniecz-
nice pojęcia są ostre. Człowiek - zgodnie nym porozumiewania się. Podstawą ko-
POJĘCIA 303
munikacji jest uznanie wzajemności per- druga polega na pomijaniu cech nieistot-
spektyw poznawczych, co moŜemy wyra- nych. Dziecko, obserwując psy, uczy się
zić za pomocą zwrotu „Ja wiem, Ŝe ty pomijać takie cechy, jak długość włosów,
wiesz, Ŝe ja wiem". (Ziótkowski, 1989). kształt pyska i tak dalej. Natomiast abs-
Kiedy partnerzy przyjmują takie załoŜenie, trakcja pozytywna polega na wyodręb-
mogą przekazywać sobie róŜne informacje nianiu spośród pozostałych cech - cech
bez obawy, Ŝe zostaną one zrozumiane istotnych. Cechy te „odrywane" są od
w sposób opaczny. JednakŜe załoŜenie obiektu i słuŜą jako „wzorzec identyfi-
0 wzajemności perspektyw poznawczych kacyjny" przy klasyfikowaniu następnych
jest załoŜeniem idealizującym - w rzeczy obiektów.
wistych interakcjach społecznych ludzie Badania nad pojęciami w ramach po-
bardzo często muszą uzgadniać znaczenie glądu klasycznego prowadzono zwykle
rozmaitych pojęć; robią to nie tylko przez przy uŜyciu materiału specjalnie skon-
wskazanie obiektów wchodzących w za struowanego na potrzeby eksperymentu.
kres danego pojęcia (taka metoda leŜy W eksperymentach Lewickiego takim ma-
u podstaw badania konstruktow osobistych teriałem były róŜnokolorowe karty o róŜ-
za pomocą Rep-testu Kelly'ego), lecz takŜe nych kształtach, zawierające w środku
poprzez dochodzenie do uzgodnień na po małą figurę, której barwa i kształt równieŜ
ziomie werbalnym. W debacie politycznej ulegały zmianie. Badacz pokazywał kartę
uzgadnia się przykładowo, co oznacza po wzorcową, mówił, Ŝe jest to „klipiec" (albo
lityka prorodzinna albo prawa związkowe. „celarent", albo „fazepo"). Następnie po-
Ludzie przyswajają sobie pojęcia za kazywał kolejną kartę i pytał, czy zdaniem
pośrednictwem procesu uczenia się. Wy- badanego jest to „klipiec" . Gdy odpowiedź
obraźmy sobie taki proces u małego była błędna, badacz podawał odpowiedź
dziecka. Kiedy zostanie ono poinformo- poprawną i przechodził do następnej karty.
wane, Ŝe Azorek to pies, rejestruje bar- Po pokazaniu pierwszej serii kart badacz
dzo duŜo informacji na temat tego psa. pokazywał kaŜdą kartę ponownie, prosząc
Stwierdziwszy, Ŝe jakiś inny pies ma wiele za kaŜdym razem o stwierdzenie, czy jest
cech identycznych z cechami pierwszego, to egzemplarz pojęcia. Pierwszy zestaw
mówi: „To jest pies". Kiedy zobaczy kota kart był pokazywany tak długo, dopóki
1 stwierdzi, Ŝe kot, podobnie jak pies, ma badany nie podał wszystkich odpowiedzi
cztery łapy i ogon, moŜe stwierdzić, Ŝe poprawnych. Wtedy badacz przystępował
to równieŜ jest pies. Otrzymuje wówczas do ekspozycji kart kontrolnych, to jest
informację zwrotną: „To nie jest pies. To takich, których badany nigdy wcześniej
jest kot". Ta informacja staje się punktem nie widział. Wśród tych kart byty zarówno
wyjścia do poszukiwania cech, które od egzemplarze pojęcia, jak i karty, które
róŜniałyby psa od kota. Niech taką cechą egzemplarzami nie były. Poprawne odpo-
róŜnicującą będzie szczekanie. Wtedy dla wiedzi świadczyły o tym, Ŝe badani potrafili
dziecka pies „to takie coś, co ma cztery przenieść pojęcie na nowy materiał.
łapy i szczeka". Lewicki za wskaźnik utworzenia po-
Lewicki w tak rozumianym procesie jęcia uznał reakcję wybiórczo-ogólną.
uczenia się pojęć wyodrębnił dwa podpro- Reakcja ta została zdefiniowana następu-
cesy - abstrakcję pozytywną i abstrakcję jąco: „Wybiórczość takiej reakq'i polega na
negatywną (Lewicki, 1960 b, 1968). Ta tym, Ŝe osobnik odpowiada nią tylko na ta-
kie przedmioty, które posiadają określoną W innych eksperymentach nad sztucznymi

właściwość, ogólność zaś, Ŝe odpowiada pojęciami wykorzystywano odmienne spo-
nią na wszystkie przedmioty [stosowane soby łączenia ze sobą cech; przykładowo,
w danym eksperymencie - przyp. T. M.], za egzemplarze pojęcia uznawano te, które
którym ta właściwość przysługuje" (Le- charakteryzowała dysjunkcja cech albo re-
wicki, 1960 a, s. 196). lacja implikacji między cechami (Andreas,
Na pierwszy rzut oka opisana proce- 1960). Przykładem pojęcia, w którym wy-
dura przypomina uczenie się par. Kartom korzystywane jest łączenie cech ze sobą
pokazywanym w eksperymencie badany na zasadzie dysjunkcji, moŜe być odmiana
powinien przypisać jedną z dwóch moŜli- „klipca", w której na prostokątnej kar-
wych reakcji: „to jest klipiec" lub „to nie cie występuje czerwony lub czarny romb
jest klipiec". Przeciwko takiej interpreta- w części środkowej. W takich wypadkach
cji przemawia to, Ŝe w wypadku uczenia opanowanie pojęcia staje się znacznie trud-
się par człowiek opanowuje mechanicznie niejsze - zabiera badanym więcej czasu
pewien sposób reagowania na ograniczoną i popełniają oni więcej błędów. Wbrew
pulę bodźców (mówiąc inaczej, przyswaja pozorom pojęcia takie nie są wyłącznie wy-
sobie zespół związków S-R), natomiast mysłem eksperymentatorów, ale moŜemy
w wypadku uczenia się pojęć opanowuje spotkać je na co dzień. RóŜe mogą być
zasadę łączącą określone klasy S z określo- białe lub czerwone, lub herbaciane (ale
nymi klasami R (Kintsch, 1970). Zasada ta nie mogą być niebieskie). Na marginesie
umoŜliwia przeniesienie pewnego sposobu dodajmy, Ŝe pojęcia dysjunkcyjne stanowią
reagowania na nowe, dotychczas nieznane pewien problem dla poglądu klasycznego,
bodźce. Transfer jest bodaj najwaŜniejszą poniewaŜ nie istnieje zbiór cech, które
korzyścią wynikającą z uczenia się pojęć. byłyby zarazem wystarczające i konieczne
Obszerne badania Chlewińskiego (1991) do określenia przynaleŜności kategorialnej
wykazały, Ŝe w procesie uczenia się pojęć (Smith, Medin, 1981).
transferowi podlegają nie tylko informacje Eksperymenty Lewickiego wykazały,
na temat konfiguracji cech określających Ŝe szybkość uczenia się pojęć zaleŜy od
pojęcie, ale takŜe procesy poznawcze za- liczby cech istotnych i nieistotnych. Wynik
angaŜowane w uczenie się i identyfikację ten ma duŜe znaczenie na przykład dla
pojęć. teorii kształcenia, poniewaŜ wskazuje, jak
W eksperymentach tych wykorzy- dobierać materiał nauczania, by uczniowie
stywano najpopularniejszą postać relacji szybko opanowywali pojęcia. W badaniach
między cechami pojęcia, a mianowicie tych wykryto równieŜ inne interesujące
koniunkcję. „Klipiec" - jedno z pojęć zjawisko - pewna grupa osób posługiwała
wykorzystywanych w tych badaniach - się poprawnie opanowanym sztucznym po-
był definiowany jako „kwadratowa karta jęciem, ale nie potrafiła podać cech składa-
z czerwonym rombem". Mówiąc inaczej, jących się na definicję tego pojęcia. Inaczej
występuje tu koniunkcja trzech cech: mówiąc, badany poprawnie dzielił karty na
„kwadratowości", „czerwieni" i „rombo- „klipce" i „nie-klipce", ale nie wiedział,
watości" (de facto, naleŜałoby wymienić jakimi cechami się posługiwał. W Ŝyciu
i inne cechy, jak to, Ŝe czerwony romb codziennym - analogicznie - odróŜniamy
był małą figurą umieszczoną wewnątrz foksteriery od brodaczy monachijskich, ale
kwadratu, ale nie komplikujmy tego opisu). poproszeni o zdefiniowanie wyglądu tych
POJĘCIA 305
ras nie potrafimy tego zrobić. MoŜna tu wyróŜnili istotę pojęcia (core) i procedurę
nawiązać do rozróŜnienia dwóch rodzajów identyfikacyjną. Istotą pojęcia jest zbiór
pamięci, przedstawionego w rozdziale 4 - jego abstrakcyjnych właściwości, pozwala-
pamięci deklaratywnej i niedeklaratywnej. jących na określenie relacji danego pojęcia
W pierwszym wypadku potrafimy ujawnić wobec innych pojęć (na przykład istotą po-
zawartość pamięci na poziomie werbal- jęcia „owoc" jest to, Ŝe stanowi on tę część
nym, w drugim natomiast ujawniamy ją rośliny, która osłania nasiona i ułatwia ich
tylko w zachowaniu. rozsiewanie). Natomiast procedura identy-
W badaniach nad pojęciami klasycz- fikacyjna zawiera te cechy, które pozwalają
nymi moŜna wykorzystywać róŜne ro- na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś
dzaje materiału, a nie tylko figury geo- klasy. Owocem jest więc coś, co rośnie na
metryczne. Przykład techniki badawczej, drzewie, ma ogonek, skórkę, pestki i tak
wykorzystującej inny rodzaj materiału, dalej.
przedstawiam poniŜej. Badanego infor-
muje się, Ŝe będzie ogląda! ciągi pięciu TABELA 8.1. Przykłady dwóch pojęć - likeh i
liter. Pierwszy z tych ciągów nazywa się nakuh - oraz ich egzemplarzy
na przykład likeh. Zadaniem badanego bę-
dzie odgadywanie, czy następne zbiory
pięcioliterowe naleŜą do klasy likeh, czy CIĄG LITER LIKEH NAKUH
teŜ nie. Za kaŜdym razem pokazuje się bekis tak tak
tylko jeden zbiór, informując badanego, aklon tak nie
czy jego odpowiedź była poprawna, czy raloz tak nie
teŜ nie. Przykłady bodźców wykorzysty-
kotyw tak nie
wanych w badaniu przedstawiono w tabeli
pojęk nie tak
8.1.
W tabeli 8.1 przedstawiamy ciągi liter moram nie nie
w pierwszej kolumnie. W drugiej znaj- ratąg nie nie
duje się informacja, czy dany ciąg jest orgia nie nie
egzemplarzem pojęcia likeh, czy teŜ nie. W tubas tak tak
trzeciej kolumnie - dla ćwiczenia - poda- orkan tak nie
jemy informacje, czy te same ciągi są eg-
zemplarzem innego pojęcia, które nazwano
nakuh. Proponujemy Czytelnikowi, aby Niekiedy istota pojęcia i procedura
sam postarał się określić, jak rozumiane identyfikacyjna pokrywają się ze sobą.
jest pojęcie likeh, a jak pojęcie nakuh. Tak dzieje się w wypadku pojęcia figury
Próba odgadnięcia tych pojęć unaocznia geometrycznej. JednakŜe w większości
procesy, które występują podczas uczenia wypadków istota pojęcia traktowana jest
się pojęć. Odpowiedzi poprawne podajemy jako coś pierwotnego w stosunku do pro-
w przypisie na końcu rozdziału*. cedury identyfikacyjnej - cechy abstrak-
Warto tu jeszcze wspomnieć o dwóch cyjne zawarte w istocie determinują cechy
aspektach pojęcia, wyróŜnionych między obserwowalne. Przykładowo, w wypadku
innymi przez Millera i Johnsona-Lairda pojęcia „męŜczyzna" czy „kobieta" istota
(1976) oraz przez Smitha i Medina (1981; związana jest z parą chromosomów (XX
por. teŜ Maruszewski, 1984). Badacze ci lub XY). Natomiast procedura identyfi-
kacyjna odwołuje się do wtórnych cech znaczenie denotacyjne oraz znaczenie ko-
płciowych, które są determinowane przez notacyjne (Kurcz, 1976). Tym ostatnim
oddziaływania genetyczne. Bardzo rzadko rodzajem znaczenia nie będziemy się tu
natomiast wykorzystuje się sięganie do zajmowali. Znaczenie denotacyjne, czyli
cech zawartych w istocie pojęcia (jednym określanie przy uŜyciu nazwy zbioru jej
z takich nielicznych wyjątków są badania desygnatów, ma dwa aspekty: znaczenie
sportowców). referencjalne oraz znaczenie typu sens
W eksperymentach nad pojęciami sztu- (Kurcz, 1976). Znaczenie referencjalne po-
cznymi bardzo trudno odróŜnić od siebie lega na wytworzeniu relacji między na-
istotę i procedurę identyfikacyjną. Nato- zwą i zbiorem jej desygnatów. Znaczenie
miast w wypadku pojęć wykorzystywa- typu sens polega na wyraŜeniu danego
nych w codziennym funkcjonowaniu po- pojęcia za pomocą innych pojęć - mówiąc
znawczym istota i cechy identyfikacyjne inaczej, sprowadza się to do określenia
to zupełnie róŜne rzeczy. Kiedy lekarz tego, co stanowi istotę pojęcia. Pojęcia
rozpoznaje chorobę, posługuje się jedynie analizowane przez zwolenników poglądu
objawami, a nie istotą. W badaniach nad klasycznego, a więc i pojęcia badane przez
pojęciami sztucznymi psychologowie ogra- Lewickiego, obdarzone były znaczeniem
niczają się do procedury identyfikacyjnej. referencjalnym, co moŜna przedstawić za
Pojęcia sztuczne nie mają swojej „istoty", pomocą trójkąta semiotycznego Ogdena
która byłaby źródłem obserwowalnych i Richardsa (por. Kurcz, 1976).
cech, analogicznie jak w cytowanym wcze- W eksperymentach Lewickiego uwzglę-
śniej przykładzie, gdzie drobnoustroje cho- dniano wszystkie wymienione relacje.
robotwórcze są źródłem obserwowalnych O utworzeniu lub nieutworzeniu pojęcia
symptomów1. wnioskowano na podstawie reagowania
Obuchowski (1970) zwrócił uwagę na „zerojedynkowego" - to jest reakcji typu
to, Ŝe pojęcia sztuczne mają swoje odnie- „to - nie to". W wypadku pojęć kla-
sienie przedmiotowe, natomiast nie mają sycznych moŜliwe jest badanie znaczenia
znaczenia, które moŜna by wyrazić za typu sens, ale dzieje się to w odniesieniu
pomocą innych pojęć. UŜywając wprowa- do takich pojęć, które nie są pojęciami
dzonej tu terminologii, moŜna stwierdzić, sztucznymi. Przykładowo, kiedy mamy na
Ŝe dysponujemy w ich wypadku procedu- myśli pojęcie kwadratu, to moŜemy nie
rami identyfikacyjnymi, lecz nie moŜemy tylko charakteryzować kwadrat za pomocą
odwołać się do istoty, poniewaŜ jej nie zbioru cech wyodrębnionych za pomocą
ma. Trudno stwierdzić, co składa się na abstrakcji, ale moŜemy teŜ powiedzieć,
istotę klipca. Pojęcia te pozbawione są Ŝe jest to prostokąt o równych bokach
właściwości semantycznych. (podajemy w tym wypadku relacje intere-
Określimy teraz bliŜej, na czym po- sującego nas pojęcia wobec innych pojęć).
lega ten brak. W systemie semantycz- Na zakończenie wspomnę o jeszcze
nym moŜna wyróŜnić dwa rodzaje znaczeń: jednej właściwości pojęć, wymienianej
1
W rzeczywistości sprawa jest jednak znacznie bardziej skomplikowana, poniewaŜ symptomy
chorobowe są współkształtowane przez drobnoustroje oraz procesy odpornościowe, będące
odpowiedzią na atak drobnoustrojów.
POJĘCIA 307
Pojęcie klipca
Symbol - znak relacja referencjalna Desygnat

(reakcja werbalna „klipiec") (karta prostokątna
z czerwonym rombem w środku)
RYCINA 8.2 Trójkąt semiotyczny Ogdena i Richardsa (źródło: Kurcz, 1976).
przez zwolenników poglądu klasycznego miast w wypadku pojęć wykorzystywanych

- o efekcie zagnieŜdŜenia. Polega on na przez ludzi w ich Ŝyciu codziennym.
tym, Ŝe pojęcia podrzędne stanowią pe- Dodajmy jednak, Ŝe faktycznie takich
wien podzbiór w pojęciach nadrzędnych. „czystych" pojęć klasycznych jest niewiele
Odpowiednio do tego - cechy charakte- - naleŜą do nich pojęcia matematyczne
ryzujące pojęcie podrzędne zawierają ce- czy niektóre pojęcia prawnicze. W in-
chy charakterystyczne dla pojęcia nad- nych sytuacjach wykorzystywanie pojęć
rzędnego oraz cechy typowe dla tego klasycznych nie jest konieczne.
niŜszego poziomu hierarchii pojęciowej Na zakończenie tego paragrafu podsu-
(Cantor, Smith, French, Mezzich, 1980). mujemy zalety i wady poglądu klasycz-
Rozpatrzmy pojęcie czworoboku i kwa- nego. Rozpoczniemy od zalet:
dratu. Pojęcie kwadratu jest pojęciem pod-
rzędnym, pojęcie czworoboku zaś - poję- 1) MoŜliwość określenia ostrych granic
ciem nadrzędnym. Kwadrat, podobnie jak pojęcia.
kaŜdy czworobok, ma cztery boki i cztery 2) Łatwe określanie relacji między po
kąty, oprócz tego wykazuje cechy, które jęciami - pojęcia mają przecieŜ ostre
są charakterystyczne tylko dla niego, to granice.
jest wszystkie boki są równe, a wszystkie 3) MoŜliwość przekazywania wiedzy dro
kąty proste. Wedle poglądu klasycznego gą werbalną. W pewnych sytuacjach
efekt zagnieŜdŜenia musi wystąpić; dwie staje się to wadą, gdy ktoś wpada
pozostałe koncepcje pojęć przyjmują, Ŝe w nałóg definiowania.
moŜe on wystąpić, ale nie musi. Efekty
zagnieŜdŜenia dowodzą, Ŝe kategorie mają Obok zalet pogląd klasyczny ma rów-
strukturę hierarchiczną. JednakŜe struk- nieŜ liczne wady:
tura ta nie występuje w wypadku pojęć 1) UtoŜsamianie pojęć z atrybutami per-
„laboratoryjnych", tworzonych specjalnie cepcyjnymi. Atrybuty, na których pod-
na uŜytek eksperymentu, występuje nato- stawie określamy znaczenie pojęcia,
308 PSiCHOWGlA POZNANIA
nie muszą oznaczać jego głębokiego poziomów ogólności, a niemal wcale

znaczenia. pojęciami z trzech lub większej liczby
2) Pogląd klasyczny nie wyjaśnia efektu poziomów.
typowości, to jest faktu, Ŝe niektóre 4) Nie dostrzegano tego, Ŝe w potocznym
formalnie naleŜące do zakresu poję funkcjonowaniu poznawczym pojęcia te
cia są traktowane jako lepsi przed stanowią rzadkość i Ŝe faktycznie lu-
stawiciele tego pojęcia w porówna dzie posługują się niemal wyłącznie
niu z innymi. Na przykład Armstrong, pojęciami o ostrych granicach. JeŜeli
Gleitman i Gleitman (1983) wykazali, te granice nie istnieją, to niekiedy re-
Ŝe w zbiorze liczb nieparzystych lu guły Ŝycia społecznego wymuszają ich
dzie wskazują na niektóre jako bardziej wprowadzanie. Z taką sytuacją mamy
nieparzyste niŜ inne. Przykładowo, 5 do czynienia w prawie, kiedy sędziowie
traktowane jest jako bardziej typowy muszą w toku postępowania dowodo-
przykład liczby nieparzystej niŜ 31. wego uzyskać taką ilość informacji,
3) W badaniach nad pojęciami sztucznymi która pozwoli zakwalifikować jakiś czyn
(ulubiony materiał badawczy zwolenni do pewnej kategorii. Przy wydawaniu
ków poglądu klasycznego) koncentro wyroku muszą odwoływać się do okre-
wano się na pojedynczych pojęciach. ślonego paragrafu kodeksu karnego.
Pomijano w większości pojęcia pod Nie zawsze jednak czyn spełnia wszyst-
rzędne czy nadrzędne w stosunku do kie kryteria wymienione w kodeksie
analizowanego. W rzadkich wypadkach i jego kwalifikacja moŜe ulec zmianie
interesowano się pojęciami z dwóch w wyniku procedury apelacyjnej.
8.3. Pogląd probabilistyczny

Filozofowie juŜ dawno zwracali uwagę na trafimy podać, co stanowi istotę gry, to
to, Ŝe wiele pojęć ma nieostre granice, ale pojęciem tym posługujemy się w sposób
dopiero Wittgenstein w 1953 roku (Wit- pewny, nie mamy wątpliwości, czy coś
tgenstein, 1953; polski przekład, 1972) jest grą, czy teŜ nie. MoŜna powiedzieć,
zaprezentował ten argument w sposób Ŝe wszystkie gry cechują się pewnym
bardzo zdecydowany. Zastanówmy się, po- podobieństwem rodzinnym - poszczególne
wiada Wittgenstein, jakie cechy obiektu egzemplarze wchodzące w zakres danego
decydują o tym, Ŝe jest on grą. Cechą pojęcia są do siebie podobne, analogicz-
taką nie moŜe być to, Ŝe w grze muszą nie, jak podobni są do siebie członkowie
uczestniczyć co najmniej dwie osoby albo rodziny. Nie istnieje jednak taki zbiór
dwa zespoły, istnieją przecieŜ gry jedno- cech, który charakteryzowałby wszyst-
osobowe. Cechą taką nie musi być to, kich równocześnie. Przykład takiej sytu-
Ŝe gra prowadzi do czyjegoś zwycięstwa acji mamy na rycinie 8.3, przedstawiają-
albo Ŝe dostarcza radości jej uczestnikom cej twarze braci Smithów (wizerunki ich
(pomyślmy o zawodowych piłkarzach czy twarzy pochodzą z opakowań kropli na
zawodowych bokserach). Choć nie po- kaszel).
POJĘCIA 309
RYCINA 8.3
Twarze braci Smithów przejawiają wyraźne podobieństwo rodzinne. Nie poirafimy jednak wymienić cech wspólnych dla
wszystkich braci, które bytyby odpowiedzialne za pojawienie się tego podobieństwa. Jedyne oczywiste cechy wspólne to
fakt, Ŝe bracia Smithowie są męŜczyznami, mają zarost oraz wtosy. Oczywiście trudno to uznać za wystarczającą
charakterystykę tego podobieństwa.
Bracia są wyraźnie do siebie podobni, dzinnego podam w dalszej części tego

niektórzy ale nie wszyscy, mają pewne paragrafu.
cechy wspólne, takie jak na przykład jasne Trudności w podaniu cech definicyj-
włosy jasne brody czy okulary. Nie da nych występują w wypadku olbrzymiej
się jednak znaleźć takiej cechy wspólnej, większości pojęć wykorzystywanych w Ŝy-
która charakteryzowałaby ich wszystkich. ciu codziennym - spróbujmy na własny
śartobliwie moŜemy powiedzieć, Ŝe łączą uŜytek zdefiniować pojęcie „stół". Nie
ich dwie cechy wspólne - nazwisko i to, jesteśmy w stanie podać listy cech, które
Ŝe są męŜczyznami. Przykład ilustrujący byłyby zarazem wystarczające i konieczne
wyznaczanie wartości podobieństwa rodo uznania czegoś za stół, a mimo to nie
310 PSYCHOUJGIA POZNANIA
mamy Ŝadnych wątpliwości, czy coś jest prawdopodobieństwem. Określenie „po-

stołem, czy teŜ nie. Musimy mieć więc ja- gląd probabilistyczny" upowszechniło się
kąś reprezentację stołu, choć nie potrafimy za sprawą pracy Smitha i Medina (1981).
wyrazić jej za pomocą słów. Reprezentacja W nowszych pracach uŜywa się określenia
ta moŜe mieć charakter obrazowy, albo teŜ „pogląd oparty na prototypach" (prołołype
moŜe być wyraŜona w języku umysłowym, view; por. Galotti, 1994). To ostatnie okre-
o którym wspominaliśmy poprzednio, przy ślenie wskazuje na to, co traktowane jest
omawianiu koncepcji wyobraŜeń (por. par. jako reprezentacja klasy.
7.3). Pogląd probabilistyczny przyjmuje dwa
Skoro nie potrafimy zdefiniować istoty podstawowe załoŜenia. Pierwsze z nich
pojęcia, to granice pojęć muszą być nie- głosi, Ŝe pojęcie jest sumarycznym opisem
ostre - w pobliŜu tych granic rozciąga pewnej klasy. Drugie natomiast stwierdza,
się szara strefa, w której obiekty mogą Ŝe pojęcia nie moŜna sprowadzić do zbioru
być zaliczane do zakresu pojęcia, lub teŜ cech, które byłyby zarazem konieczne
nie. Rozpatrzmy przykład takiego pojęcia, i wystarczające (część negatywna); su-
jak „pojazd". To, czy coś uznamy za „po- maryczną reprezentację pojęcia stanowi
jazd", zaleŜy od kontekstu, w jakim to coś miara tendencji centralnej poszczególnych
występuje. Większość nas zapewne odpo- wymiarów egzemplarzy pojęcia, albo teŜ
wie, Ŝe wrotki nie są pojazdem. Zróbmy układów tych wymiarów (część pozy-
jednak prosty eksperyment, pytając kogoś tywna). Pierwsze z tych załoŜeń jest
ze znajomych, czy pojazdem są kolejno: identyczne z załoŜeniem przyjmowanym
samochód, motocykl, motorynka, rower, przez pogląd klasyczny, drugie natomiast
hulajnoga i na końcu wrotki. Liczba odpo- wprowadza pewną nowość, a mianowicie
wiedzi twierdzących będzie znacznie więk- stanowi próbę scharakteryzowania repre-
sza aniŜeli w wypadku, kiedy analogiczną zentacji przez coś, co wydaje się najbar-
listę pytań zadawalibyśmy w odwrotnej dziej niewątpliwe.
kolejności. Taki sposób myślenia o pojęciach zo-
Wypadki nieostre, których nie moŜna stał wprowadzony do psychologii przez
zaklasyfikować do pewnej kategorii wy- Eleanor Rosch i jej współpracowników
stępują równieŜ w nauce. Biologowie nie (Rosch, 1978; Rosch, Mervis, 1975).
są zgodni co do tego, czy euglena jest WyróŜnili oni dwa wymiary kategorii: po-
rośliną, czy teŜ zwierzęciem. Wytwarza ziomy i pionowy. Wymiar poziomy obej-
ona chlorofil, co pozwoliłoby zaliczyć ją do muje analizę relacji między kategorią i eg-
królestwa roślin, z drugiej strony swobod- zemplarzami znajdującymi się na tym sa-
nie się porusza, co jest charakterystyczną mym poziomie ogólności. Na przykład,
właściwością zwierząt. moŜemy analizować związki między kate-
Wynikałoby stąd, Ŝe poszczególne gorią „zwierzęta" a takimi egzemplarzami,
egzemplarze moŜna zaliczać do zakresu jak „pies", "krowa", „jeleń", „Ŝaba", „pasi-
pojęcia z pewnym tylko prawdopodobień- konik", „tasiemiec" i „wypławek". Wymiar
stwem, stąd teŜ pogląd ten nazwano pro- pionowy dotyczy relacji między egzempla-
babilistycznym. Drugą przesłanką wpro- rzami lub podkategoriami na róŜnych po-
wadzenia takiego określenia było to, Ŝe ziomach ogólności. We wspomnianej wcze-
cechy określające dane pojęcie charak- śniej kategorii „zwierzęta" moŜemy wy-
teryzują egzemplarze z pewnym tylko róŜnić „kręgowce" i „robaki". Kręgowce
POJĘCIA 311
moŜemy dalej podzielić na ssaki i plaŜy. styki doświadczeń uzyskiwanych w kon-

Grupy robaków, obejmującej pasikonika, taktach z poszczególnymi ludźmi. Istnienie
tasiemca i wyptawka, dalej się juŜ nie takiego stereotypu jest takŜe wyrazem
dzieli. Zdajemy sobie sprawę z wadliwości postawy esencjalistycznej w poznaniu. Lu-
tej ostatniej części klasyfikacji. JednakŜe dzie przyjmują, Ŝe moŜna dotrzeć do istoty
w analizowanym przykładzie nie chodzi rzeczy, która nie jest dostępna bezpośred-
o poprawną klasyfikację z punktu widzenia niej percepcji, i stąd teŜ posługują się
systematyki biologicznej, lecz o klasy, ja- takimi pojęciami, jak „prawdziwy Polak",
kimi posługują się ludzie w swoim potocz- „prawdziwy męŜczyzna" i tak dalej.
nym funkcjonowaniu poznawczym. Klasa Wprowadzenie pojęcia prototypu po-
„robaki" jest wyjątkowo pojemna i obej- zwala uniknąć trudności związanych z ko-
muje zwierzęta naleŜące do wielu grup niecznością znalezienia zbioru cech, które
systematycznych. byłyby zarazem wystarczające i konieczne
Koncepcja wymiaru poziomego katego- do stwierdzenia przynaleŜności kategorial-
rii ujawnia nowy sposób myślenia o repre- nej. Aby stwierdzić taką przynaleŜność,
zentacji kategorii lub klasy. Reprezentacją naleŜy porównać badany obiekt z prototy-
nie jest zbiór cech definicyjnych, to jest pem. Im większe podobieństwo, tym więk-
cech, które charakteryzują wszystkie eg- sze prawdopodobieństwo, Ŝe dany obiekt
zemplarze naleŜące do danej klasy. Repre- jest egzemplarzem pojęcia.
zentacja uosabiana jest przez prototypy. Pojawia się następne pytanie: jak do-
Prototypy określane są przez Rosch (1978) kładniej scharakteryzować prototyp? Jakie
jako najczystsze wypadki przynaleŜności obiekty są najczystszymi wypadkami przy-
kategorialnej. Upraszczając całą sprawę, naleŜności kategorialnej? W teorii pojęć
moŜna powiedzieć, Ŝe prototypem jest naturalnych odwoływano się początkowo
taki egzemplarz, który jest najbardziej do pionierskich eksperymentów Posnera
typowy. Prototyp moŜe być egzemplarzem i Keele'a (1968, 1970). Wykazali oni, Ŝe
istniejącym realnie, ale moŜe być teŜ prototyp moŜna scharakteryzować jako
pewną reprezentacją umysłową. Przykła- średnią arytmetyczną egzemplarzy napo-
dowo, podręcznikowym przykładem kate- tkanych dotychczas przez daną jednostkę.
gorii „owoce" jest „jabłko". MoŜliwe są Kiedy człowiek napotyka róŜne egzempla-
jednak inne sytuacje, kiedy prototyp nie rze pojęcia, „oblicza" średnie wartości dla
jest Ŝadnym konkretnym egzemplarzem, poszczególnych wymiarów pojęcia. Zbiór
ale stanowi jedynie sumaryczną repre- takich średnich stanowi prototyp. Proto-
zentację róŜnych egzemplarzy kategorii. typ moŜe być takim egzemplarzem lub
Taka sytuacja występuje w wypadku spe- obiektem, z którym jednostka dotychczas
cyficznej grupy prototypów, a mianowicie się nie zetknęła. Świadczą o tym wyniki
w wypadku stereotypów (por. na przy- badań Tsujimoto (1978), który stwierdził,
kład Kurcz, 1992). Wiele osób uwaŜa, Ŝe Ŝe ludzie błędnie rozpoznawali bodźce,
istnieją „prawdziwi Polacy", rozumiejąc które były „średnią arytmetyczną" juŜ
przez to typowych przedstawicieli osób widzianych egzemplarzy, jako pokazywane
tej narodowości, ale jednocześnie ludzie ci wcześniej, mimo Ŝe faktycznie nie były
nie potrafią wskazać osoby, która byłaby one pokazywane. Te fałszywe rozpoznania
„prawdziwym Polakiem". Ów „prawdziwy prototypów były znacznie częstsze aniŜeli
Polak" stanowi pewną wypadkową staty- fałszywe rozpoznania innych bodźców.
312 PS/CH0LJ3GIA POZNANIA
Dalsze badania wykazały, Ŝe prototyp szczególnych kategorii, a takŜe z tym,

moŜe być takim obiektem, w którym czy mamy do czynienia z cechami jako-
poszczególne cechy przyjmują wartości ściowymi (na przykład barwa), czy teŜ
modalne, to jest wartości występujące naj- z ilościowymi (wielkość). W wypadku cech
częściej. Taki efekt wystąpi! w badaniach jakościowych prototypem będzie wartość
Francuza (1991). modalna, w wypadku cech ilościowych zaś
Seria badań eksperymentalnych prze- moŜliwe staje się wykorzystywanie śred-
prowadzonych przez Neumana (1974, niej arytmetycznej. Zdolność do tworzenia
1977), Goldmana i Homę (1977) oraz prototypów ujawnia się bardzo wcześnie.
przez Straussa (1979) pokazała, w ja- Badania Straussa wykazały, Ŝe pojawia
kich sytuacjach ludzie wykorzystują pro- się ona u dziesięciomiesięcznych dzieci,
totypy rozumiane jako średnie arytme- natomiast z późniejszych badań Walton
tyczne, a w jakich jako wartości mo- i Bowera (1993) wynika, Ŝe pojawia się
dalne. W badaniach tych stwierdzono, ona niemal bezpośrednio po urodzeniu.
Ŝe związane jest to z wiekiem, z wiel- Ten ostatni eksperyment jest omówiony
kością wewnętrznego zróŜnicowania po- w ramce 8.1.
RAMKA 8.1
Punktem wyjścia dla tego ekspery- danie schematu twarzy matki, który
mentu była idea tworzenia schematu, pełni funkcję prototypu.
zaproponowana przez Kagana (1985). Walton i Bower (1993) pokazali, jak
Kagan uwaŜa, Ŝe schemat jest taką przebiega ten proces w odniesieniu do
reprezentaqą, która wykazuje tylko uczenia się nowych twarzy. Przepro-
pewne podobieństwo do rzeczywisto- wadzili oni eksperyment na grupie 16
ści. Nie moŜe być dokładną kopią noworodków w wieku od 8 do 78 go-
rzeczywistości, poniewaŜ sprzeciwia- dzin. Dzieciom pokazywano na ekra-
łoby się to zasadzie ekonomii poznaw- nie monitora obrazy twarzy czterech
czej. Dotyczy to nawet tak znaczącego obcych kobiet w podobnym wieku.
bodźca, jak twarz matki. Reakcja na Dwie kobiety były brunetkami, a dwie
jej twarz zaleŜy od liczby uprzed- blondynkami. Bodźce piąty i szósty
nich kontaktów dziecka z matką. Przy były bodźcami złoŜonymi. Dla połowy
kaŜdym spotkaniu z matką dziecko badanych bodziec piąty był bodźcem
spostrzega jej twarz w nieco innym złoŜonym, zawierającym cechy twa-
ustawieniu, moŜe mieć ona nieco inny rzy kobiet pokazywanych wcześniej,
wyraz i tak dalej. Badania wykazały, Ŝe a bodziec szósty bodźcem złoŜonym
noworodki w wieku kilku godzin po- zawierającym cechy twarzy kobiet nie-
trafią odróŜniać twarz matki od innych pokazywanych w eksperymencie; dla
twarzy (Bushnell, Sai, Muellin, 1989; drugiej polowy badanych zmieniano
Walton, Bower, Bower, 1992). Warun- kolejność tych bodźców, to jest na
kiem tego róŜnicowania jest posia- piątej pozycji pokazywano bodziec zło-
POJĘCIA 313
RAMKA 8.1 Cd.

Ŝony odnoszący się do twarzy niepo- widziały twarzy kobiet pokazywanych
kazywanych wcześniej, a na szóstej w eksperymencie. Musiały zatem na-
- bodziec złoŜony z twarzy znanych. uczyć się odróŜniania twarzy kobiet
Ekspozycja obrazu twarzy trwała 400 wykazujących podobieństwo do twa-
msek. Mierzono czas spoglądania na rzy kobiet widzianych wcześniej od
ekran monitora. twarzy kobiet całkowicie nowych. Ale
Okazało się, Ŝe czas spoglądania ten proces uczenia się oparty jest
na bodziec złoŜony, skonstruowany ze na mechanizmie wrodzonym - dzieci
znanych twarzy, wynosił średnio 9,6 miały do trzech dni Ŝycia za sobą.
sekundy, natomiast na bodziec złoŜony Skąd zatem biorą się prototypy?
z twarzy nieznanych - średnio 5,34 W świetle wyników tego badania od-
sekundy. RóŜnica między tymi czasami powiedź ma dwojaki charakter:
była statystycznie istotna. a) są one wynikiem kontaktu z pewną
Wyniki wskazują, Ŝe proces ucze- klasą bodźców podobnych do sie
nia się przebiega niezwykle szybko, bie,
poniewaŜ róŜnica w czasach reakcji b) proces tworzenia prototypu oparty
na bodźce znane i nieznane poja- jest na mechanizmach wrodzo
wia się po upływie około 1 minuty nych.
eksperymentu. Omówiony ekspery-
ment stawia równieŜ powaŜne pytania Eksperyment ten pokazuje, jak
teoretyczne dotyczące znaczenia me- trudne do utrzymania są stanowiska
chanizmów opartych na uczeniu się skrajnego natywizmu i skrajnego em-
i mechanizmów wrodzonych. Badano piryzmu.
noworodki, które na pewno nigdy nie
Kilka uwag poświęcimy wynikom ba- bie to, Ŝe owocem jest równieŜ ogórek.
dań Rosch (1978) nad efektem typowo- Kiedy badanych proszono o uzupełnianie
ści. Stwierdziła ona, Ŝe ludzie wykazują zdań, w których kontekst wymagał po-
wysoką zgodność w ocenie typowości dania nazwy egzemplarza, spontanicznie
obiektów naleŜących do pewnej kategorii. posługiwali się oni nazwami egzemplarzy
W tabeli 8.2 podano dla przykładu wartości typowych. Egzemplarze te były wymie-
średnie ocen typowości róŜnych obiektów niane jako pierwsze, kiedy ludzi proszono
w kategorii „Ptak" i „Ssak". o podanie przykładów danej kategorii.
Do innych zjawisk związanych z efek- Świadczyłoby to o tym, Ŝe prototypy zaj-
tem typowości moŜna zaliczyć fakt, Ŝe mują uprzywilejowaną pozycję w systemie
obiekty typowe są opanowywane jako poznawczym i są najłatwiej dostępne.
pierwsze przy uczeniu się kategorii. Największe znaczenie dla poglądu pro-
Dziecko najpierw uczy się, Ŝe jabłko jest babilistycznego miały badania Rosch,
owocem, a dopiero później przyswaja so- w których badanych proszono najpierw
314 PSłCHOWGtA POZNANIA
i Mervis (1975). W badaniach tych przed-

TABELA 8.2. Średnie oceny typowości stawiano ludziom listę róŜnych rzeczy,
dla egzemplarzy kategorii które moŜna zaliczyć do klasy mebli,
„ptak" i „ssak" prosząc ich o wymienianie właściwości
tych mebli. Następnie obliczano, ile razy
kaŜda cecha była wymieniana w zbiorze
EGZEMPLARZ OCENA EGZEMPLARZ OCENA
analizowanych przedmiotów. Kolejny krok
drozd 3,00 jeleń 2,83 polegał na sprawdzeniu, jakie cechy cha-
wróbel 3,00 koń 2,76 rakteryzują poszczególne obiekty, i ob-
sójka 2,92 koza 2,75 liczeniu sumy wag (wagą była częstość
papuŜka falista 2,83 kot 2,67 wykorzystywania danej cechy). Wyniki
gołąb 2,83 pies 2,67 przedstawiam w tabeli 8.3, zaczerpniętej
orzeł 2,75 lew 2,67 z cytowanej uprzednio pracy Rosch i Me-
kardynał 2,67 krowa 2,58 rvis. Nie podaję nazw cech, ale określam je
jastrząb 2,67 niedźwiedź 2,58 symbolicznie jako Cl do C12. W nawiasach
papuga 2,58 królik 2,58 obok oznaczenia kaŜdej cechy podaję jej
kurczak 2,00 owca 2,58 wagę. Wagą jest tu liczba wskazująca,
kaczka 2,00 mysz 2,25 ile razy dana cecha była wykorzystywana
gęś 2,00 świnia 2,17
do określenia danego obiektu. Przykła-
dowo, cecha 1 (Cl) była wykorzystywana
pięciokrotnie - jest to cecha odnosząca
się do krzesła, sofy, poduszki, dywanika
o ocenę typowości przedstawicieli pew- i wazy; cecha 4 (C4) wykorzystywana była
nej kategorii, a następnie o wymienia- tylko dwa razy przez badanych - jest to
nie cech charakteryzujących poszczególne cecha charakteryzująca krzesło i telefon.
egzemplarze. Stwierdzono, Ŝe egzempla- W ostatniej kolumnie tabeli, opisanej jako
rze typowe miały najwięcej tych właści- miara podobieństwa rodzinnego, podana
wości, którymi odznaczały się inne eg- jest suma wag dla poszczególnych cech
zemplarze typowe (co jest zrozumiale, charakteryzujących dany przedmiot.
poniewaŜ wszystkie są podobne do pro- Z danych zawatrych w tabeli 8.3 wy-
totypu), natomiast niewiele cech wspól- nika, Ŝe najbardziej typowymi przedstawi-
nych łączyło je z egzemplarzami nietypo- cielami pojęcia „meble" są krzesło i sofa,
wymi. Nie stwierdzono jednak, aby dało natomiast telefon jest meblem najmniej
się wyodrębnić taki zestaw cech, który typowym. Pogląd probabilistyczny dopusz-
powtarzałby się w wypadku wszystkich cza mówienie o telefonie jako meblu, choć
wymienionych egzemplarzy. AŜeby stwier- wiemy skądinąd, Ŝe nie jest to mebel.
dzić taką przynaleŜność, naleŜy porównać Tu jednak sięgamy do ocen innych ludzi
badany obiekt z prototypem. Im większe i stwierdzamy, Ŝe jest to mało typowy
podobieństwo, tym większe prawdopodo- przedstawiciel tej kategorii. Gdybyśmy na-
bieństwo, Ŝe dany obiekt jest egzempla- stępnie poprosili ludzi o uporządkowanie
rzem pojęcia. wymienionych obiektów pod względem ty-
Dobrą ilustracją takiego sposobu my- powości w kategorii „meble", to uzyskane
ślenia są wyniki jednego z badań Rosch uporządkowanie przypominałoby w wyso-
POJĘCIA 315
TABELA 8.3. Analiza podobieństwa rodzinnego w kategorii „meble"
OBIEKT WAGI DLA POSZCZEGÓLNYCH CECH MIARA PODOBIEŃSTWA

RODZINNEGO
Krzesło Cl (5) C2(4) C3(3) C4(2) 14

Sofa C1(5) C2(4) C3(3) C5(2) 14
Poduszka C1(5) C2(4) C6(1) C7(2) 12
Dywanik C1{5) C3 (3) C7(2) C8(1) 11
Waza C1 (5) C5(2) C9(1) C10 (1) 9
Telefon C2(4) C4(2) cii 0) C12 (1) 8
kim stopniu uporządkowanie ze względu Wykazano przy okazji, Ŝe pojęcia te są

na miarę podobieństwa rodzinnego (czyli funkcjonalnie podobne do pojęć sztucz-
podobieństwa danego obiektu do wszyst- nych (Tsujimoto, 1978). JednakŜe to po-
kich innych obiektów znajdujących się dobieństwo funkcjonalne nie wystarcza, by
w danej kategorii). Z tabeli 8.3 wynika, Ŝe traktować pojęcia naturalne i sztuczne jako
nie istnieje zbiór cech, który opisywałby identyczne. Ludzie wierzą, Ŝe kategorie
równocześnie wszystkie obiekty zaliczone naturalne istnieją rzeczywiście, i potra-
do tej kategorii. Nie da się nawet znaleźć fią odróŜnić je od kategorii skonstruowa-
dwóch obiektów, które miałyby identyczny nych na potrzeby eksperymentu (Medin,
zestaw cech. Krzesio i sofa, które cechują Wattenmaker, 1987; Gelman, 1995). Na
się tą samą miarą podobieństwa rodzin- końcu przedmiotem zainteresowania stały
nego, czyli są tak samo typowe w obrębie się pojęcia odnoszące się do innych ludzi
kategorii, róŜnią się od siebie pod wzglę- (Cantor, Mischel, 1993). W tym ostatnim
dem jednej cechy (odpowiednio C4 i C5), wypadku wykazano, Ŝe pomimo większej
natomiast wszystkie pozostałe cechy (Cl złoŜoności pojęć odnoszących się do lu-
do C3) są identyczne. dzi mają one większość cech charakte-
Przedstawione wyniki są bardzo prze- rystycznych dla innych rodzajów pojęć
konujące i koncepcja prototypów zyskała naturalnych. Inspirujące okazało się takŜe
zwolenników nie tylko w psychologii po- zastosowanie tego podejścia do badania
znawczej, lecz takŜe w psychologii spo- pojęć odnoszących się do emocji (Fehr,
łecznej oraz w psychologii emocji. Badania 1988; Fehr, Russell, 1984; Shaver i in.,
nad prototypami uległy charakterystycznej 1987; Clore, Ortony, 1991), a takŜe do ba-
ewolucji. Początkowo były to badania nad dania pojęć wykorzystywanych jako kate-
pojęciami sztucznymi, takimi jak figury gorie diagnostyczne w psychiatrii (Cantor,
geometryczne czy ciągi liter (Posner, Ke- Smith, French, Mezzich, 1980).
ele, 1968, 1970; Rosch, Mervis, 1975). Druga waŜna część teorii Rosch to
Potem poddano analizie róŜnego typu po- koncepcja pionowego wymiaru kategorii.
jęcia naturalne, takie jak meble, ptaki, Wymiar pionowy określa połoŜenie danego
owoce, pojazdy i tak dalej (Rosch, 1978). pojęcia w hierarchii pojęć. Są trzy poziomy
hierarchii: poziom najwyŜszy, obejmujący bardzo wysokie. Cechy obu rodzajów sak-
pojęcia bardzo ogólne, charakteryzowane sofonów czy gitar pokrywają się w znacz-
za pomocą niewielkiej liczby cech; poziom nym stopniu ze sobą i dla wielu ludzi są
podstawowy zajmuje pozycję pośrednią one nieodróŜnialne. Obiekty poziomu pod-
- obiekty znajdujące się na tym poziomie stawowego, zajmujące środkową pozycję
mają bogate charakterystyki, a jednocze- w hierarchii, są natomiast łatwo odróŜ-
śnie cechy występujące na tym poziomie nialne. Informacje na ich temat przetwa-
pozwalają na stosunkowo najłatwiejsze od- rzane są z największą łatwością. Przejawia
róŜnianie obiektów od siebie; wreszcie na się to między innymi w następujących
poziomie najniŜszym - podrzędnym - wy- faktach: na ogół nazwy obiektów z tego
stępuje wiele cech wspólnych, ale cechy poziomu opanowywane są jako pierwsze
te pokrywają się w znacznym stopniu w trakcie rozwoju osobniczego; kiedy lu-
z cechami charakteryzującymi inne grupy dzi poprosimy o wymienianie egzempla-
obiektów. Przeanalizujmy przykład kate- rzy kategorii, pierwsze są wymieniane
gorii „instrumenty muzyczne". MoŜemy obiekty poziomu podstawowego; w ję-
dla prostoty przyjąć, Ŝe są dwa rodzaje zyku migowym, który musi cechować się
instrumentów muzycznych - saksofony duŜą ekonomicznością, wśród pojęć, do
i gitary. Hierarchię pojęciową przedsta- których oznaczenia stosuje się specjalne
wiono na rycinie 8.4. gesty, większość stanowią obiekty z po-
Obiekty znajdujące się na najniŜszym ziomu podstawowego (Rosch, 1978). Ro-
poziomie, podrzędnym, są dobrze okre- dzice, ucząc dzieci posługiwania się na-
ślone, ale podobieństwo między nimi jest zwami, najpierw wymieniają nazwy po-
RYCINA 8.4 Prosta hierarchia pojęciowa, obrazująca pionowy wymiar kategorii .instrumenty muzyczne".
Rycina jest uproszczona, poniewaŜ pomija jeden poziom - poziom grup instrumentów: instrumenty dęte (na przykład
saksofony, trąbki, fagoty i tak dalej), instrumenty szarpane (gitary, mandoliny, cytry i tak dalej), smyczkowe i tak dalej.
POJĘCIA 317
chodzące z poziomu podstawowego (na chy nie występują w losowych kom-

przykład „krzesło", „koń"), a następnie binacjach, jak to się zdarzało w wy-
nazwy z poziomu nadrzędnego (na przy- padku niektórych pojęć sztucznych,
kład „meble", „zwierzęta"). Nie posłu- ale związki między rozmaitymi kate-
gują się natomiast nazwami z poziomu goriami mają charakter nielosowy. To
podrzędnego, gdyŜ poziom ten wymaga względne uporządkowanie świata albo
bardzo szczegółowego róŜnicowania obiek- jest wynikiem ewolucji, której naciski
tów (Callanan, 1989). Poziom podstawowy doprowadziły do takiego, a nie innego
wydaje się najbardziej przydatny do wyko- ukształtowania się określonych zespo-
nywania operacji poznawczych. MoŜna za łów cech, albo teŜ są wynikiem aktyw-
Rosch powiedzieć, Ŝe poziom podstawowy ności człowieka, którą porządkuje na-
jest uprzywilejowany poznawczo, analo- stawienie na osiągnięcie jakiegoś celu.
gicznie jak uprzywilejowane poznawczo są System poznawczy człowieka musiał
prototypy. się do tego uporządkowania przysto-
Koncepcja wymiaru pionowego sta- sować. Jak wskazują analizy Gibsona
nowi waŜne uzupełnienie teorii prototy- (1966) oraz Neissera (1994), jesteśmy
pów. Rosch zwraca uwagę na to, Ŝe pojęcia wstępnie zaprogramowani do wykry-
ulokowane są w sieci wzajemnie powiąza- wania porządku juŜ na poziomie per-
nych znaczeń. Takie powiązania występują cepcyjnym, a tym bardziej to zaprogra-
wśród kategorii naturalnych, natomiast nie mowanie do poszukiwania i wykrywa-
ma ich w zbiorze kategorii sztucznych (te nia porządku ujawnia się na poziomie
ostatnie dominowały w badaniach związa- pojęciowym.
nych z poglądem klasycznym). Pogląd probabilistyczny nie jest wolny
Na zakończenie tego paragrafu poświę- od wad. Omówię je pokrótce.
cę kilka uwag zaletom i wadom poglądu
probabilistycznego. Rozpoczniemy od zalet. 1) Krytycy zwracają uwagę na to, Ŝe na
podstawie tego poglądu trudno wyja
1) Koncepcja ta pokazała, Ŝe ludzie potra śnić pojęcia złoŜone. Wyobraźmy sobie,
fią posługiwać się kategoriami w spo Ŝe mamy do czynienia z pojęciem zwie
sób konsekwentny, pomimo, Ŝe nie rzęcia domowego. Typowym zwierzę
potrafią podać kryteriów, na których ciem dla większości ludzi moŜe być koń
się opierają. Wynikałoby stąd, Ŝe ist lub jeleń. Do typowych rzeczy znajdu
nieją reprezentacje kategorii, ale repre jących się w domu nie naleŜy zwierzę
zentacje te albo mają charakter nie (druga część pojęcia „domowe")- Za
jawny, albo zmienny. Trzebiński (1981) typową rzecz znajdującą się w domu
jako rozwiązanie proponuje koncepcję uznawany jest na przykład stół. Skrzy
elastyczności rdzeni pojęciowych; pro Ŝowanie stołu z koniem lub jeleniem
blem jest nadal trudno rozwiązywalny, nie daje nam psa. Inaczej mówiąc, na
bo to, co jest elastyczne, musi być jakoś podstawie prototypowości pojęć pro
dookreślone.
stych nie moŜna przewidzieć proto
2) Zwrócenie uwagi na kategorie natu
typowości pojęcia złoŜonego (Smith,
ralne. Kategorie te stanowią odzwier
Medin, 1981).
ciedlenie uporządkowanej natury spo
2) Reprezentacje oparte na prototypach
strzeganego świata. Poszczególne ce-
wykazują silną zaleŜność od kontek-
stu. Podany na początku tego rozdziału w funkcjonowaniu ludzkiego umysłu,

przykiad wrotek, które w pewnych które nie muszą wiązać się z pojęciami.
kontekstach uznawane są za pojazd, W niektórych wypadkach oceny proto-
w innych zaś nie, wskazuje, Ŝe typo- typowości mają swoje źródło w języku,
wość obiektów w pewnej klasie moŜe którym posługują się ludzie (tej inter-
ulegać znacznym zmianom (Roth, Sho- pretacji zaprzeczają omówione w ramce
ben, 1983). 8.1 wyniki badań nad noworodkami,
3) Prototypy nie muszą być odzwiercie które na pewno nie opanowały jesz-
dleniem pewnej tendencji centralnej cze języka), mogą teŜ być związane
w danej kategorii, to jest nie muszą być z ładunkiem emocjonalnym, jakim ob-
one albo średnią arytmetyczną, albo darzone są pewne pojęcia. Na przy-
medianą, albo modalną tej kategorii. kład prototyp „kobieta" jest dla wielu
Prototypy mogą być wypadkami ideal męŜczyzn nie tyle reprezentacją typo-
nymi dla danej kategorii (Maruszewski, wej kobiety, co reprezentacją kobiety
1984; Barsalou, 1985). Na przykład idealnej.
w kategorii „Ŝywność dietetyczna" pro
totypami będą artykuły o zerowej, a nie Choć pogląd probabilistyczny okazał się
o średniej kaloryczności. poglądem bardzo wpływowym, nie speł-
4) Lakoff (1987 b) traktuje prototypy ni! on wszystkich pokładanych w nim
jako przejaw pewnych prawidłowości nadziei.
8.4. Pogląd egzemplarzowy

Pogląd ten przyjmuje, Ŝe pojęcia nie sta- spór dotyczący tego, czy istnieją obiekty
nowią sumarycznej reprezentacji pewnej oznaczane przez pojęcia. PoniewaŜ pojęcie
klasy, ale reprezentację co najmniej jed- jest reprezentacją jakiegoś egzemplarza
nego lub kilku egzemplarzy danej klasy (najczęściej jest to egzemplarz widziany
(Medin, Schaffer, 1978). W przeciwień- jako pierwszy, który staje się wzorcem wy-
stwie do pozostałych modeli przyjmuje, korzystywanym później w kategoryzacji),
Ŝe człowiek przechowuje w pamięci in- to jest to pewien rzeczywisty obiekt, a nie
formacje na temat odrębnych egzempla- jakaś abstrakcja.
rzy. Dziecko, zobaczywszy psa, tworzy
Pogląd egzemplarzowy potrafi wyjaśnić
pojęcie psa w ten sposób, Ŝe rejestruje
zaleŜności, które wyjaśniane były wcze-
informacje na temat tego właśnie psa,
a nie na temat psów w ogóle albo na śniej przez pogląd probabilistyczny. Przy-
temat pudli. Nie istnieją cechy definicyjne, kładowo, wypadki nietypowe są trudne do
które charakteryzowałyby wszystkie eg- skategoryzowania, poniewaŜ są one po-
zemplarze naleŜące do danej klasy, ani teŜ dobne do egzemplarzy z róŜnych kategorii.
egzemplarze zajmujące centralną pozycję Na przykład ogórek jest podobny do innych
w danej klasie. Pogląd ten unika więc pro- warzyw, takich jak pomidor czy dynia, oraz
blemów, z jakimi borykali się filozofowie do owoców, takich jak banany czy kiwi.
zaangaŜowani w spór o uniwersalia, czyli Poziom podobieństwa do pomidorów czy
POJĘCIA 319
bananów jest jednak zbyt niski, by moŜna fikacja pojęciowa oparta jest na ocenie
go było zaliczyć do jednej z tych kategorii podobieństwa. RóŜnica jednak polega na
(Medin, Smith, 1984). Pogląd ten wyjaśnia tym, Ŝe w modelu „prototypowym" dany
takŜe to, dlaczego szybciej przetwarzane egzemplarz porównuje się z prototypem,
są informacje dotyczące obiektów typo- stanowiącym pewną wartość centralną ka-
wych. Obiekty typowe są bardziej podobne tegorii, w modelu egzemplarzowym zaś
do znanych egzemplarzy, poniewaŜ zajmują następuje porównanie z konkretnymi eg-
centralną pozycję w kategorii. Z tego zemplarzami, a faktycznie z pierwszymi
właśnie względu informacje te są łatwo napotkanymi egzemplarzami. Wynika stąd,
wydobywane z pamięci czy łatwo wykorzy- Ŝe nasze decyzje będą w znacznym stopniu
stywane w rozwiązywaniu problemów. zaleŜały od tego, jaki był ten pierwszy
Pogląd egzemplarzowy jest wyra2em egzemplarz pojęcia. Zjawisko to zostało na-
pewnego minimalizmu poznawczego, po- zwane w teorii pojęć „efektem pierwszeń-
niewaŜ przyjmuje, Ŝe ludzie preferują in- stwa"2. Badania empiryczne potwierdziły
formacje konkretne i nie posługują się istnienie tego zjawiska (Cohen, 1983).
procesami, które pozwoliłyby wyekstraho- Efekt pierwszeństwa sprawia, Ŝe pro-
wać ogólną informację na temat pewnej ces kategoryzacji staje się mniej stabilny,
klasy. Na pierwszy rzut oka koncepcje te poniewaŜ wszystko zaleŜy od właściwości
odrzucają istnienie procesu generalizacji pierwszego napotkanego egzemplarza. Je-
lub abstrakcji. Przy bliŜszej analizie oka- śli pierwszym napotkanym egzemplarzem
zuje się jednak, Ŝe procesy te zostały psa był bernardyn albo ratlerek, wtedy
przeniesione na inne miejsce w sekwencji błędy kategoryzacji mogą pojawiać się
procesów przetwarzania informacji: przyj- częściej, istnieje bowiem duŜe prawdopo-
muje się, Ŝe generalizacja i abstrakcja nie dobieństwo, Ŝe następny pies będzie mało
występują w fazie nabywania informacji do niego podobny. Gdy natomiast pierw-
o egzemplarzach, ale w fazie odtwarzania. szym napotkanym egzemplarzem będzie
Kiedy trzeba stwierdzić, czy jakieś wielorasowiec, noszący w sobie cechy róŜ-
zwierzę jest psem, porównuje się dany nych przodków, błędy kategoryzacji będą
egzemplarz z reprezentacją innego lub in- rzadsze. KaŜdy następny pies będzie do
nych egzemplarzy przechowywanych w pa- wielorasowca bardziej podobny aniŜeli do
mięci. Pewne dane wskazują na to, Ŝe ratlerka czy bernardyna.
ludzie nie mają oddzielnych „ścieŜek do- Model egzemplarzowy występuje
stępu" do poszczególnych egzemplarzy, w wielu odmianach. Wersje skrajne (na
ale raczej wybiórczo dobierają sobie po- przykład Reeda, 1972) przyjmują, Ŝe po-
trzebną informaqę. jęcia reprezentowane są za pomocą kon-
Proces identyfikacji polega na ocenie kretnych egzemplarzy, z którymi zetknęła
podobieństwa nowego obiektu do zna- się jednostka. W wersjach umiarkowanych
nego lub znanych egzemplarzy (Brooks, mowa jest o tym, Ŝe pojęcia reprezento-
1978). Mamy tu pewne podobieństwo do wane są poprzez ich najlepsze egzempla-
modelu opartego na prototypach: identy- rze. Nie są to pojedyncze egzemplarze,
2
Efekt pierwszeństwa, o którym tu mowa, jest czymś odmiennym od efektu pierwszeństwa,
który przedstawiono w analizie krzywych pozycyjnych w rozdziale 4.
320 PSYCH01DGIA POZNANIA
ale zwykle jest ich kilka. Na przykład kie ssaki są kozami") odpowiedzi ba-
w kategorii „ptaki" wróbel i drozd ce- danych były bardzo szybkie. Wynikało
chują się najwyŜszym poziomem typowo- to stąd, Ŝe człowiek szybko znajdował
ści, a w kategorii „ssaki" do najbardziej w pamięci kontrprzykłady, na przy-
typowych naleŜą jeleń, koń i owca. Z tymi kład przypominało mu się, Ŝe ssa-
właśnie egzemplarzami porównywany jest kami są równieŜ jelenie czy konie. Po-
kategoryzowany obiekt. Faktycznie wróble dobne efekty uzyskali Ebbessen i Allen
są róŜne, a więc w wersjach umiarko- (1986) w swoich badaniach dotyczą-
wanych dopuszcza się istnienie procedur, cych wnioskowania o ukrytych cechach
które pozwalają na traktowanie róŜnych osobowości.
egzemplarzy jako przedstawicieli tej samej 2) Wyjaśnienie procesu tworzenia pojęć
kategorii. Rzeczą interesującą jest to, Ŝe bez konieczności odwoływania się do
wersja umiarkowana dopuszcza istnienie bardzo złoŜonych procesów poznaw-
efektu typowości, który odgrywał bar- czych. W tę stronę wyraźnie zmie-
dzo duŜą rolę w modelu probabilistycz- rzały poglądy Brooksa (1978). Twier-
nym. Dodajmy, Ŝe analizy symulacyjne dzi on, Ŝe dotychczasowe koncepcje
przeprowadzone przez Falkowskiego i Fe- traktowały tworzenie pojęć jako skom-
reta (1990) wykazały, Ŝe model prototy- plikowany proces, wymagający porów-
powy i egzemplarzowy w idealnych warun- nywania egzemplarzy ze sobą, abstra-
kach (duŜa liczba egzemplarzy) prowadzą howania wspólnych właściwości i łą-
do tych samych przewidywań. RóŜnice czenia ich ze sobą, bądź teŜ oblicza-
w przewidywaniach pojawiają się wtedy, nia częstości poszczególnych cech, czy
kiedy w badaniu stosuje się małą liczbę eg- nawet średnich arytmetycznych natę-
zemplarzy i występują specyficzne róŜnice Ŝenia poszczególnych wymiarów. Zda-
między egzemplarzami. niem Brooksa proces ten jest znacz-
Model egzemplarzowy ma cztery podnie prostszy. Ma on charakter nie-
stawowe zalety. analityczny, to jest nie wymaga wy-
konywania operacji na zbiorach repre-
1) Model ten stosunkowo dobrze wyja- zentacji egzemplarzy. Po napotkaniu
śnia proces kategoryzacji. Przy podej- egzemplarza pojęcia człowiek urucha-
mowaniu decyzji o przynaleŜności do mia nieświadomy proces wnioskowa-
określonej kategorii ludzie nie akty- nia. KaŜdy następny egzemplarz po-
wizują sumarycznej reprezentacji ka- równywany jest z pierwszym. Gdy zo-
tegorii, ale przywołują pewne spe- stanie on zaliczony do zakresu poję-
cyficzne egzemplarze kategorii i na cia, to samo pojęcie moŜe się zmie-
tej podstawie udzielają odpowiedzi. nić. Pojęcia mogą więc podlegać ewo-
W badaniach nad czasem decyzji se- lucji w toku nabywania nowych in-
mantycznej sprawdzano, ile czasu za- formacji. Koncepcja ta wyjaśnia two-
biera ludziom ocenianie prawdziwo- rzenie pojęć w sytuacji, kiedy ludzie
ści zdań zaczynających się od du- mają dostęp do małej liczby egzem-
Ŝego i małego kwantyfikatora. Oka- plarzy, informacje zawarte w pamięci
zało się, Ŝe w wypadku zdań fał- są niepełne, a reguły łączenia cech
szywych zaczynających się od duŜego w całość są bardzo złoŜone (a nie
kwantyfikatora (na przykład „Wszyst- tylko koniunkcyjne, jak przyjmował po-
POJĘCIA 321
gląd klasyczny). Taka elastyczność po- czyła tego, co przez innych było uznawane
jęć, pojawiająca się w wyniku kon- za jego zaletę. Wymienia się dwie główne
taktu z nowymi egzemplarzami, byłaby wady modelu egzemplarzowego.
zgodna z postulowaną przez Trzebiń-
skiego koncepcją elastyczności rdzeni
1) W modelu tym ignoruje się zdol
pojęciowych.
ność człowieka do abstrakcji oraz
3) Zachowywanie pełnej puli informacji.
do innych złoŜonych procesów po
Dwa przedstawione wcześniej modele
znawczych. Człowiek jest traktowany
tworzenia pojęć odrzucały pewne in
jako zbieracz informacji, które następ
formacje w wyniku działania procesu
nie porównuje ze sobą pod wzglę
abstrakcji. Dzięki temu powstawała
dem podobieństwa. Ocena podobień
uogólniona reprezentacja kategorii, co
stwa jest procesem, który wzbudził naj
w pewnych wypadkach mogło prowa
więcej kontrowersji (Murphy, Medin,
dzić do błędów: ludzie mogli nie do
1985).
ceniać znaczenia informacji charaktery
2) W modelu tym nie ma Ŝadnych ogra
zujących poszczególne obiekty. Z taką
niczeń dotyczących tego, jakie eg
sytuacją mamy do czynienia w wy
zemplarze mogą konstytuować kate
padku stereotypów. Model egzempla
gorię. Stwierdzenie, Ŝe obiekty two
rzowy nie pomija (teoretycznie) Ŝad
rzą kategorię dlatego, iŜ są do sie
nych informacji. Nie jest to zaleta
bie podobne, ma niewielką wartość
z punktu widzenia ekonomii poznaw
wyjaśniającą. Smith i Medin (1981)
czej, ale za to informacja na temat
idą jeszcze dalej, gdy sarkastycznie
jakiegoś obiektu jest pełna.
zauwaŜają, Ŝe jedyną relacją łączącą
4) WraŜliwość na kontekst. PoniewaŜ
egzemplarze jest to, iŜ są one eg
przechowywana jest pełna informaq'a
zemplarzami. Zacytujmy ich przykład
na temat egzemplarzy, jednostka moŜe
(op. cit., s. 160). „Wyobraźmy so
dowolnie reorganizować tę informację
bie pojęcie FURDO (nazwa bezsen
w zaleŜności od potrzeb wyznaczonych
sowna), reprezentowane przez takie
przez kontekst sytuacyjny. Barsalou
egzemplarze, jak krzesło, stół, orzeł
(1983) zaproponował koncepcję katego
i drozd. Czujemy intuicyjnie, Ŝe są to
rii ad hoc albo kategorii zdefiniowanych
egzemplarze dwóch pojęć, a miano
przez cel. Są to kategorie tworzone
wicie »mebli« i »ptaków«, ale pogląd
w bardzo elastyczny sposób, z wy
egzemplarzowy dopuszcza takie dys-
korzystaniem takich konfiguracji cech,
junkcyjne pojęcia (FURDO to mebel
które wcześniej nie były wyodrębniane.
lub ptak)."
Taką kategorią ad hoc mogą być „rze
czy potrzebne na randce". Kategoria
ta moŜe obejmować tak róŜne przed Podsumowując tę koncepcję, moŜemy
mioty, jak kwiaty, kosmetyki i karty stwierdzić, Ŝe nie rozwiązała ona proble-
kredytowe. mów, z jakimi borykała się teoria po-
jęć; co więcej, nie udało się rozwiązać
tych problemów nawet za cenę znacznego
Model egzemplarzowy poddano kry-
uproszczenia obrazu poznawczego funk-
tyce. Krytyka ta w jednym wypadku doty- cjonowania człowieka.
8.5. Pojęcia jako teorie naiwne

Wszystkie trzy przedstawione wcześniej podobieństwa Tversky'ego (1977). Tver-
stanowiska przyjmowały jedno wspólne sky uwaŜa, Ŝe wielkość podobieństwa mo-
załoŜenie: pojęcia tworzone są tam, gdzie Ŝemy wyrazić za pomocą proporcji cech
jednostka dostrzega podobieństwa między wspólnych i cech róŜnicujących dwie ka-
obiektami, grupami obiektów czy stanami. tegorie. Im więcej cech wspólnych oraz
Podobieństwo było rozumiane w róŜny im mniej cech róŜnicujących kategorie,
sposób. W wypadku poglądu klasycznego tym bardziej kategorie te są do siebie
postulowano maksymalne podobieństwo podobne. Takie rozwiązanie jest jednak
- była to identyczność ze względu na zbyt proste, poniewaŜ podobieństwa mogą
cechy definicyjne. W wypadku poglądu dotyczyć cech drugorzędnych lub trzecio-
probabilistycznego była mowa o podobień- rzędnych. Na przykład Medin i Watten-
stwie rodzinnym, to jest o posiadaniu pew- maker zwracają uwagę na to, Ŝe zachodzi
nych cech, które w róŜnych zestawieniach podobieństwo między zebrą, skunksem,
charakteryzują róŜne obiekty naleŜące do markizą a zakładem fryzjerskim oraz oko-
danej klasy. WaŜną rolę w ocenie podo- niem. We wszystkich wypadkach wystę-
bieństwa odgrywały prototypy kategorii, pują paski (Medin, Wattenmaker, 1987,
które wykorzystywane były jako poznaw- s. 27). Czujemy jednak, Ŝe podobieństwo
cze punkty odniesienia. Wreszcie w wy- między zebrą a skunksem jest znacznie
padku poglądu egzemplarzowego człowiek mniejsze niŜ między zebrą a koniem. Dla-
oceniał podobieństwo nowego obiektu do tego Tversky wprowadził jeszcze jeden
egzemplarzy, z którymi zetknął się wcze- element do oceny podobieństwa - jest
śniej. Murphy i Medin (1985) piszą, Ŝe nim mianowicie waga cech. Waga okre-
„...podobieństwo stanowi spoiwo, które ślana jest albo na podstawie wyrazisto-
sprawia, Ŝe kategorii moŜna się nauczyć ści, albo na podstawie waŜności danej
i staje się ona uŜyteczna dla danej jed- cechy. Przy ocenie podobieństwa bierze
nostki" (1985, s. 241). JednakŜe nadal nie- się pod uwagę proporcję waŜonych cech
rozwiązany pozostaje problem, dlaczego wspólnych i róŜnicujących. Aby dokładniej
pewne cechy wydają się ludziom podobne. zrozumieć tę procedurę, przeanalizujmy
Cytowani autorzy odpowiadają na to py- przykład przedstawiony w tabeli 8.4. Przy-
tanie przewrotnie - piszą, Ŝe „...wiele kład ten dotyczy określania przynaleŜności
rzeczy wydaje się ludziom podobnych wła- wróbla i strusia do zakresu pojęcia „ptaki".
śnie dlatego, Ŝe są przedstawicielami tej W pierwszej kolumnie tabeli umieszczono
samej kategorii. WyraŜając to w sposób poszczególne cechy analizowanych pojęć.
praktyczny, moŜna stwierdzić, iŜ na oceny W kolumnie drugiej podane są wagi tych
podobieństwa moŜe wpływać wiedza na cech - im większa waga, tym dana cecha
temat tego, Ŝe porównywane rzeczy naleŜą jest waŜniejsza. W trzeciej kolumnie po-
do tych samych (albo róŜnych) kategorii" dane są cechy ptaków, w czwartej cechy
(op. cit., s. 291). wróbli, a w piątej cechy strusia. Występo-
Pojawia się jednak pytanie, w jaki wanie pewnej cechy określamy jako +1, jej
sposób oceniać podobieństwo. Próbę roz- brak jako -1. Wartości wag zostały dobrane
wiązania tego problemu zawiera teoria arbitralnie.
POJĘCIA 323
to informacja, Ŝe w więzieniu wybuchł

TABELA 8.4. Ocenianie podobieństwa w bunt i zbiegli z więzienia najgroźniejsi
świetle teorii Tversky'ego przestępcy, powoduje, Ŝe waga cechy „po-
siadanie pasków" ulega natychmiastowej
zmianie. JeŜeli jest tak, Ŝe waga cechy
CECHA WAGA PTAKI WRÓBLE STRUSIE
zmienia się w zaleŜności od kontekstu, to
mają skrzydła 0,8 +1 +1 +1 nie istnieje Ŝaden sposób wyznaczania po-
znoszą jajka 0,8 +1 +1 +1 dobieństwa i ogólna zasada konstytuująca
latają 0,7 +1 +1 -1 pojęcia staje się wielce wątpliwa.
są lekkie 0,5 +1 +1 -1 Koncepqa Tversky'ego nie pozwala się
krótkie nogi 0,5 +1 +1 -1 uporać z problemem postawionym przez
Medina i Wattenmakera. Nie odpowiada
ona na fundamentalne pytanie, co łączy
przedmioty tworzące kategorię. MoŜna
Zobaczmy teraz, jak wyznacza się po- bronić się przed ich zarzutami, stwierdza-
dobieństwo pojęcia „struś" i „wróbel" do jąc, Ŝe pojęcia stanowią odzwierciedlenie
pojęcia „ptak". Suma iloczynów cech oraz wiązek skorelowanych cech występują-
ich wag w wypadku ptaka wynosi (0,8 x cych w świecie rzeczywistym. Tą drogą
1) + (0,8 x 1) + (0,7 x 1) + (0,5 xl) + (0,5 x poszli badacze zajmujący się pojęciami na-
1) — 3,5. Analogiczny wynik uzyskujemy turalnymi. Siedząc ich rozumowanie, prze-
w wypadku wróbla. Natomiast w wypadku analizujemy fikcyjny przykład. ZałóŜmy, Ŝe
strusia obliczenia - ze względu na brak mamy do czynienia z następującą parą
trzech cech - dają wynik 0,2. MoŜemy cech - rodzaj kończyn przednich i pokrycie
powiedzieć, Ŝe podobieństwo między po- ciała. Cechy te są wykorzystywane przy
jęciem „wróbel" i pojęciem „ptak" wnosi określaniu przynaleŜności do pewnego ga-
3,5/3,5 = 1, między pojęciem „struś" i po- tunku. Przyjmijmy dalej, Ŝe kaŜda z tych
jęciem „ptak" wynosi 0,2/3,5 = 0,06. Wy- cech moŜe przybierać dwie wartości: koń-
nika z tego, Ŝe podobieństwa obu gatun- czyny mogą być łapami lub skrzydłami,
ków do kategorii nadrzędnej „ptak" są a ciało moŜe być pokryte włosami lub
róŜne. piórami. Zakładając, Ŝe są to cechy nie-
W omawianym przykładzie przyjęliśmy, zaleŜne od siebie (a tak czynią badacze
Ŝe wagi dla poszczególnych cech są stałe. zajmujący się pojęciami sztucznymi), uzy-
Odzwierciedlają one istotność pewnej ce- skujemy cztery kategorie obiektów:
chy. Ale czy tak jest rzeczywiście, Ŝe 1) mające ręce i pokryte włosami,
pewna cecha ma stale tę samą wagę? 2) mające ręce i pokryte piórami,
Przeanalizujmy dla przykładu taką cechę, 3) mające skrzydła i pokryte włosami (na
jak posiadanie pasków. Wiadomo, Ŝe cecha przykład nietoperze),
ta dotyczy zebr i tygrysów. MoŜe być ona 4) mające skrzydła i pokryte piórami.
jednakowo waŜna przy identyfikacji obu
gatunków. Ale posiadanie pasków moŜe ZauwaŜmy, Ŝe w naturze występują
mieć w innym kontekście zupełnie od- tylko obiekty naleŜące do kategorii 1, 3
mienną wagę. Jeśli na przykład cechę tę i 4. Były wprawdzie próby wyjścia poza te
odniesiemy równieŜ do ubrań w paski, kategorie (Ikar), ale okazały się nieudane.
Wynika z tego, Ŝe świat ma uporząd- litery, liczba kątów ostrych, występowanie

kowaną strukturę i to uporządkowanie w słowniku języka suahili i tak dalej
jest wykorzystywane przy tworzeniu pojęć (reguły te nie odnoszą się wprawdzie do
naturalnych. Rosch i jej współpracownicy tych pojęć, ale wymieniam je po to, by
(Rosch i in., 1976; Rosch, 1978) wyra- uzmysłowić Czytelnikowi, jak bogaty moŜe
zili to dobitnie, pisząc, Ŝe pojęcia natu- być ich zbiór). JednakŜe badani prawie
ralne dzielą świat na wiązki skorelowa- nigdy nie wysuwają hipotez tego typu.
nych atrybutów „nacinające świat w jego Musi zatem istnieć proces, który kieruje
stawach" ("cut tke world at its joints"). selekcją hipotez. Proces ten ogranicza to,
MoŜna by nawet skonstruować takie po- czego badani będą poszukiwali. Przykła-
jęcia sztuczne, które przypominałyby po- dem takiego ograniczania kierunków po-
jęcia naturalne. Ich atrybuty byłyby ze szukiwań mogą być wyniki badań Wasona
sobą skorelowane w mniejszym lub więk- (1960), które omówię w rozdziale 9.
szym stopniu - na przykład skorelowane Wyraźne oddziaływanie własnej uprze-
byłyby ze sobą kształt i barwa figury dniej wiedzy na wybór kierunków po-
znajdującej się na karcie. Problem jednak szukiwań ilustrują wyniki eksperymentu
polega na tym, Ŝe ludzie, wyodrębniając cytowanego przez Medina i Wattenmakera
wiązki skorelowanych atrybutów z olbrzy- (1987). W eksperymencie tym stwier-
miej liczby moŜliwych kombinacji, kierują dzono, Ŝe nazwa kategorii wpływa na to,
się swoimi przekonaniami na temat tego, jakie pojęcie zostanie utworzone. Bada-
dlaczego akurat te atrybuty korelują ze nym pokazywano dwa zestawy rysunków,
sobą. Człowiek, wyodrębniając wiązki sko- przedstawiających w symboliczny sposób
relowanych atrybutów w przedstawionym pociągi. Pociągi te róŜniły się od siebie
wcześniej przykładzie, kieruje się swo- między innymi liczbą wagonów, rodzajem
imi przekonaniami, przypuszczeniami czy i liczbą ładunków w poszczególnych wa-
intuicjami, które odpowiadają na pytanie, gonach, rodzajem wagonów, rodzajem kół
jaką to ma pełnić funkcję, czemu ma to i tak dalej. Na rycinie 8.5 przedstawiono
słuŜyć. Posiadanie skrzydeł i piór związane te pociągi.
jest z umiejętnością latania i to właśnie Jednej grupie badanych powiedziano,
ułatwia wyodrębnienie pewnej specyficz- Ŝe pierwszy zestaw pociągów to pociągi
nej kombinacji innych atrybutów. Inaczej jadące na wschód, a drugi to pociągi jadące
mówiąc, przy posługiwaniu się pojęciami na zachód. Natomiast drugą grupę poinfor-
naturalnymi ludzie wykorzystują „funda- mowano, Ŝe pierwszy zestaw przedstawia
mentalne zasady wyjaśniające" (Murphy, pociągi „legalne", drugi zaś „przemytni-
Medin, 1985; Medin, Wattenmaker, 1987), cze" (badani z obu grup otrzymywali te
określające mniej lub bardziej precyzyj- same zestawy rysunków). Zadanie dla obu
nie reguły odpowiedzialne za wystąpienie grup było identyczne - naleŜało podać
pewnej korelacji. cechy, które pozwalają na odróŜnienie obu
Przykłady działania ukrytych teorii wy- zestawów pociągów. Okazało się, Ŝe roz-
stępują juŜ w wypadku pojęć sztucznych. wiązania podane przez obie grupy były
Sięgnijmy do egzemplarzy pojęć przedsta- zupełnie inne. Zmiana nazwy pojęcia spo-
wionych w tabeli 8.1. Wśród egzemplarzy wodowała, Ŝe z tego samego zbioru cech
moŜna wyodrębnić inne cechy wspólne, ta- wyselekcjonowano zupełnie inne zestawy.
kie jak liczba liter, długość linii tworzących A przecieŜ zbiór cech był stosunkowo
POJĘCIA 325
ograniczony (i przyznajmy otwarcie - były tyczącą tego, jakie grupy były autorami
to egzemplarze „sztuczne"). Wyobraźmy rysunków. Raz mówiono, Ŝe były to dzieci
sobie, jakie to moŜe mieć konsekwencje, z zaburzeniami emocjonalnymi i bez ta-
gdy egzemplarzami pojęcia są obiekty nie- kich zaburzeń, innym razem, Ŝe są to
porównanie bardziej złoŜone. rysunki wykonane przez dzieci twórcze
Jedno z badań cytowanych przez Me- i nietwórcze, jeszcze innym razem, Ŝe
dina i Wattenmakera (1987) dotyczyło ta- są to rysunki dzieci wiejskich i dzieci
kich właśnie bodźców: w przeciwieństwie z miasta. Znowu stwierdzono, Ŝe w tej
do uŜytych w poprzednim eksperymen- samej puli danych badani wyodrębniali
cie były to bodźce „naturalne". Badanym inne bodźce jako bodźce róŜnicujące grupy.
pokazywano zbiór rysunków wykonanych Na przykład cechą wskazującą na to, Ŝe
przez dzieci w Teście Rysunku Postaci rysunek został wykonany przez dziecko ze
Ludzkiej. Następnie informowano ich, Ŝe wsi, było to, Ŝe kształt nosa narysowa-
rysunki te zostały wykonane przez dwie nego człowieka przypominał kształt nosa
grupy dzieci. Zmieniano informację do- świni.
Pociągi jadące na wschód Pociągi jadące na zachód
RYCINA 8.5 Przykłady bodźców stosowanych w eksperymencie Medina i Wattenmakera (1987)
Pociągi określano bądź to jako pociągi jadące na wschód (lewa kolumna) lub na zachód (prawa kolumna), bądź teŜ jako
pociągi legalne i przemytnicze. Zmiana nazwy spowodowała, Ŝe ludzie wyodrębniali zupełnie inne cechy róŜnicujące
obie grupy pociągów.
Analogicznie będzie przedstawiała się Autor ten interesował się rozumieniem

sprawa w wypadku pojęć odnoszących się zjawisk fizycznych związanych z ruchem.
do obiektów społecznych. Wyobraźmy so- W badaniach prosił o podanie trajektorii
bie, Ŝe tę samą grupę ludzi raz określa ruchu w róŜnych sytuacjach. Informował
się za pomocą etykiety „uzaleŜnieni" a raz na przykład, Ŝe do rurki zwiniętej w spiralę
„ćpuny". Faktycznie etykiety oznaczają włoŜono metalową kulkę i przez dmuch-
tę samą grupę, ale raz jest to etykieta nięcie wprawiono ją w ruch. Badani przy
względnie neutralna, innym razem silnie przewidywaniu tego ruchu kierowali się
oznakowana emocjonalnie. Za kaŜdym ra- nie tylko zasadami wyjaśniającymi, po-
zem ludzie wyodrębniają ze zbioru dostęp- chodzącymi z fizyki, lecz takŜe przejmo-
nych im cech zupełnie inne właściwości. wali pewne idee z psychologii. Większość
Liczne przykłady tego typu przedstawiają osób twierdziła, Ŝe kulka będzie poruszała
Fiske i Pavelchak (1993). Zasada etykie- się nie po linii prostej (jak nakazywa-
towania ma olbrzymie znaczenie w psy- łyby prawa fizyki), lecz po krzywej: kulka
chologii reklamy, poniewaŜ bardzo wiele będzie zachowywała się tak, jak gdyby
towarów rozpoznaje się tylko na podsta- „pamiętała" dotychczasową trajektorię.
wie etykiety (faktycznie chodzi tu o logo Kategoryzacja, podobnie jak we wcze-
albo o markę), która jest sygnałem infor- śniejszych modelach, opiera się na po-
mującym o posiadaniu rozmaitych cech, równywaniu atrybutów, ale w wypadku
w danym momencie konsumentowi nie- tego modelu dochodzą reguły inferencyjne
dostępnych. Logo Adidas na kosmetykach wyprowadzone z „fundamentalnych zasad
sugeruje, Ŝe są to rzeczy bardzo dobrej wyjaśniających". Przykładowo, jeśli ktoś
jakości przeznaczone dla sportowców, choć jest brudny i nosi zniszczone rzeczy, moŜe
firma Adidas dawniej nie produkowała Ŝad- zostać uznany za „ćpuna", ale taka decyzja
nych kosmetyków. wynika dodatkowo z zastosowania reguły
Ta koncepcja pojęć nie odrzuca cał- wyjaśniającej, która stwierdza, Ŝe osoby
kowicie dotychczasowych rozwiązań, ale takie są zbyt zainteresowane poszukiwa-
lokuje je w zupełnie nowym kontekście niem doznań, by dbać o własny wygląd.
(Medin, Wattenmaker, 1987). Pojęcia re- Wreszcie, rozwój pojęciowy nie jest inter-
prezentowane są w niej przez skorelowane pretowany jako przyswajanie sobie kolej-
atrybuty wraz z regułami określającymi, nych atrybutów, ale jako zmiana organizacji
które z moŜliwych korelacji zostaną do- pojęć i zmiana reguł wyjaśniających wypro-
strzeŜone. Kategorie definiowane są przez wadzonych z wiedzy na temat świata.
zasadę wyjaśniającą, wspólną dla wszyst- Pojawia się pytanie, jakie reguły kierują
kich egzemplarzy, a nie przez wspólne doborem teorii naiwnych. Podstawowa re-
atrybuty czy jakąś postać podobieństwa. guła to reguła oszczędności. Ludzie spo-
Przykładowo, wspomniana wcześniej kate- śród wielu moŜliwych teorii wybierają
goria „ćpun" moŜe być definiowana przez taką, która wyjaśnia róŜne fakty i zda-
zasadę poszukiwania egzotycznych doznań rzenia w sposób najbardziej ekonomiczny.
psychicznych i somatycznych, niezaleŜnie Wybierając więc taką teorię naiwną, która
od konsekwencji zdrowotnych i społecz- dostarcza prostszych wyjaśnień. Medin
nych. Niekiedy zasady wyjaśniające są i Wattenmaker (1987) zwracają uwagę na
zbudowane na podstawie analogii między ograniczenia tego kryterium, poniewaŜ
jedną dziedziną a drugą (Closkey, 1983). pomija ono stopień dopasowania teorii
POJĘCIA 327
do „danych empirycznych". Gdy jedna temat tych pacjentów, którzy do nich nie
z dwóch teorii lepiej wyjaśnia dostępne wracają.
dane (na przykład to, Ŝe pewni ludzie Teorie naiwne są wynikiem interakcji
w sytuacjach ekspozycji społecznej szyb- organizmu ze środowiskiem - powstają
ciej tracą głowę), to będzie ona akcepto- w wyniku uruchomienia prostych proce-
wana przez człowieka, pomimo Ŝe moŜe sów spostrzegania, pamięci i uczenia się.
być teorią mniej oszczędną. Efekty tych procesów stają się w co-
Badania nad teoriami naiwnymi nie raz większym stopniu dostępne złoŜonym
koncentrowały się na ich porównaniu procesom poznawczym, które są bardziej
z teoriami stworzonymi i rozwiniętymi elastyczne i dostępne świadomości. Ten
w nauce, które traktuje się jako teorie tryb analizy Medin i Wattenmaker (1987)
poprawne. Fizyka mówi jasno, jak bę- określają mianem archeologii poznawczej,
dzie zachowywała się kulka wystrzelona akcentując, Ŝe źródeł bardziej złoŜonych
z rurki zwiniętej w ślimak - będzie się procesów i struktur poznawczych naleŜy
poruszała po stycznej do okręgu. Medin poszukiwać w ewolucji procesów bardzo
i Wattenmaker uwaŜają jednak, Ŝe naleŜy prostych. Ten sposób rozumowania nawią-
iść innym tokiem rozumowania, by zrozu- zuje do podobnej idei, którą moŜna było
mieć teorie naiwne. Trzeba je porówny- spotkać w pracy Tulvinga poświęconej
wać ze środowiskiem, w którym zostały ewolucji pamięci (Tulving, 1985).
stworzone. Ludzie mogą nie dysponować Koncepcja ta zawiera wiele jeszcze nie-
Ŝadnymi danymi w swoim aktualnym lub rozwiązanych problemów. Wskazuje ona na
przeszłym środowisku, które pozwoliłyby bardzo owocny kierunek poszukiwań, in-
na trafne przewidywanie ruchu kulki. Brak tegrujący dane, które pochodzą z róŜnych
tych danych sprawia, Ŝe teoria nie jest dziedzin, a mianowicie z ekologicznych
tak dobra, jak mogłaby być. W cytowanym teorii spostrzegania, uczenia się i pamięci.
wcześniej badaniu Closkeya, dotyczącym Teorie te pozwalają nie tylko zrozumieć,
trajektorii ruchu kulki, ludzie spotykali jak pobierana i przechowywana jest in-
się z problemem, którego wcześniej nie formacja na temat otoczenia, lecz takŜe
rozwiązywali: szukaj w swoim doświadcze- jak informacja ta wykorzystywana jest do
niu analogii, która pozwoliłaby przewidzieć regulowania stosunków organizmu z oto-
trajektorię ruchu kulki. Zastanawiają się na czeniem. Teorie naiwne są zatem dobrym
przykład, jak mogliby biec, gdyby wybiegli narzędziem orientacji, gdy zapewniają do-
z labiryntu w kształcie ślimaka. Ponie- brą adaptację w danym środowisku. Nie
waŜ mają pewną ukrytą wiedzę dotyczącą muszą - tak jak teorie naukowe - odnosić
działania błędnika oraz układu kineste- się do wszystkich środowisk, poniewaŜ
tycznego, sądzą, Ŝe jeszcze przez pewien w niektórych jednostka moŜe w ogóle się
czas trajektoria ich ruchu przypominałaby nie znaleźć (na przykład w owej cytowa-
rozszerzającą się spiralę. Podobny argu- nej wielokrotnie spirali). Dlatego teŜ ich
ment wysuwają Einhorn i Hogarth (1979). naturalną właściwością jest ograniczony
UwaŜają oni, Ŝe psychiatrzy, zajmując się zasięg - odnoszą się tylko do tego wycinka
losami swoich paq'entów, opierają swe rzeczywistości, który ma znaczenie dla
koncepcje tylko na danych dotyczących adaptacji.
tych osób, które do nich wracają. Nie Koncepcja pojęć jako teorii naiwnych
mogą natomiast uwzględniać danych na ma bardzo szerokie zastosowania. Ponie-
waŜ teorie naiwne zawierają twierdzenia jęcia, rozumiejąc przez to informację, która
o zaleŜnościach przyczynowo-skutkowych, konstytuuje pojęcie), a takŜe umoŜliwia
moŜna je zastosować w odniesieniu do określenie relacji danego pojęcia z innymi
takich dziedzin, jak badania nad atrybucją, pojęciami. Pojęcia są elementem systemu
warunkowaniem czy badania nad korela- wiedzy i nie moŜna ich zrozumieć poza
cjami iluzorycznymi. Z pewnością koncep- tym systemem. Dlatego teŜ ludzie potrafią
cja pojęć jako ukrytych teorii nie roz- posługiwać się pojęciami w sposób ela-
wiązuje wszystkich spornych problemów styczny, odnosząc je do aktualnego kontek-
w teorii pojęć, ale wyraźnie wskazuje na stu, choć z drugiej strony wiedzą, Ŝe poza
to, Ŝe pojęcia nie są izolowanymi jednost- tą zmiennością kryje się coś stałego, coś,
kami w systemie poznawczym, lecz tworzą czego nie moŜna naruszyć, poniewaŜ po-
zorganizowaną strukturę podlegającą roz- jęcie przestałoby wówczas być pojęciem.
wojowi i ewolucji. Ta grupa koncepcji pojęć Kiedy naruszymy „ptasiość", mówiąc na
jest znacznie bogatsza od strony psycho- przykład, Ŝe z jajka zniesionego przez
logicznej, na co zwraca uwagę w swych kurę wylęgła się marzanna albo, co gorsza,
analizach Chlewiński (1999). Pozwala ona pilnik do paznokci, wtedy pojęcie „ptak"
określić, co stanowi istotę pojęcia (Chle- przestaje mieć dla nas sens jako narzędzie
wiński pisze o atomistycznym aspekcie po- orientacji.
8.6. Pojęcia odnoszące się do stanów, zjawisk i procesów

PrzewaŜająca część przedstawionej do- jęcia odnoszące się do przebiegu własnego
tychczas analizy odnosiła się do jednej Ŝycia: Ŝycie składa się z wielu okresów,
grupy pojęć, a mianowicie do pojęć ozna- które mogą być opisywane z mniejszym
czających obiekty. W świecie, w którym lub większym poziomem szczegółowości.
Ŝyjemy, mamy równieŜ do czynienia ze Charakterystyczną właściwością pojęć
stanami czy procesami, czyli z takimi odnoszących się do procesów jest to, Ŝe
elementami rzeczywistości, których inhe- muszą one w pewien sposób kodować
rentną cechą jest potencjalna lub rzeczywi- kolejność zdarzeń. Zmiana kolejności ele-
sta zmienność (Maruszewski, 1989). Ele- mentów składających się na pewne zda-
menty składające się na proces cechują się rzenie powoduje, Ŝe zdarzenie to moŜe
rozciągłością czasową, a przejścia od jed- nabierać zupełnie innego sensu, lub teŜ
nego elementu (fazy procesu) do następ- moŜe stawać się nowym zdarzeniem. Wy-
nego mają charakter ciągły. Gdyby załoŜyć, obraźmy sobie egzamin, podczas którego
Ŝe pojęcia mają tylko i wyłącznie repre- egzaminator najpierw wpisuje ocenę, a po-
zentację językową, wtedy odzwierciedle- tem słucha tego, co mówi do niego
nie ciągłych zmian za pomocą nieciągłych student. Kodowanie kolejności zdarzeń
reprezentacji językowych byłoby wysoce jest sprawą niesłychanie trudną. Elementy
ułomne. Psychologowie stworzyli wiele składające się na jakieś zdarzenie mogą
koncepcji reprezentacji procesów lub sta- być porządkowane na bardzo wiele róŜnych
nów. Koncepcja pamięci autobiograficznej sposobów i gdyby załoŜyć, Ŝe wszystkie
opisuje taki właśnie rodzaj pojęć - są to po- te sposoby są tak samo prawdopodobne,
POJĘCIA 329
ich liczba byłaby olbrzymia. ZałóŜmy, Ŝe i wyjaśniania zachowań angaŜujących in-

takie zdarzenie, jak „egzamin" składa się nych ludzi lub samą jednostkę znakomicie
z sześciu następujących elementów: wej- porządkuje procesy poznawcze, czyniąc je
ście do pokoju, w którym odbywa się eg- zrozumiałymi i jasnymi (Trzebiński, 1992).
zamin, oddanie indeksu, wylosowanie py- Powróćmy do wspomnianego wcześniej
tań, odpowiadanie na pytania, wpisywanie przykładu pojęcia „egzamin". Analiza za-
oceny, wyjście z pokoju egzaminacyjnego. chowania dwóch osób w trakcie egza-
Te elementy mogą zostać uporządkowane minu moŜe wydawać się zewnętrznemu
na 6! sposobów, czyli jest 720 moŜliwości. obserwatorowi bardzo dziwna, jeśli nie zna
Dlatego musi istnieć jakaś zasada ograni- on celu tej interakcji. Interakcja ta jest
czająca pojawienie się róŜnych sposobów asymetryczna pod rozmaitymi względami:
porządkowania. Jest to zasada analogiczna pod względem wieku jej uczestników, ich
do tej, o której pisali Medin i Wattenma- aktywności werbalnej, rodzaju przeŜywa-
ker (1987), gdy wspominali o pojęciach nych emocji oraz końcowego wyniku inte-
dotyczących obiektów (nie wszystkie kom- rakcji. Podczas egzaminu nie sprawdza się
binacje cech występują w rzeczywistości, jedna z fundamentalnych zasad psychologii
a tym samym człowiek nie tworzy repre- społecznej, stwierdzająca, Ŝe ta osoba,
zentacji kaŜdej moŜliwej kombinacji cech). która więcej mówi w trakcie interakcji, jest
Tą zasadą ograniczającą jest cel lub osobą dominującą w tej interakcji. W wy-
sens jakiegoś ciągu zdarzeń. Kiedy wiemy, padku egzaminu jest dokładnie na odwrót.
ku czemu zmierza dany o ciąg, wtedy Jedynym wyjątkiem są te egzaminy, pod-
od razu ze swoich rozwaŜań wykluczamy czas których egzaminatorzy odpowiadają
róŜne moŜliwe uporządkowania. Ten cel na własne pytania.
lub sens jest waŜny wtedy, gdy chodzi Analiza pojęcia „egzamin" wskazuje, Ŝe
o proces fizyczny lub chemiczny. Odwoły- pojęcie to zawiera znaczne partie wiedzy
wanie się do intencji sprawcy, starającego latentnej, która nie jest uświadamiana,
się osiągnąć pewien cel, jest tu niemoŜ- ale dla większości ludzi oczywista. Wie-
liwe, poniewaŜ nie ma Ŝadnego sprawcy. dza ta jest warunkiem zrozumienia inte-
Kiedy widzę rozpryskującą się na wszyst- rakcji. Podsumowując te uwagi, moŜemy
kie strony wodę, która została wlana do stwierdzić, Ŝe kategoria celu pełni funk-
kwasu, nie mogę sądzić, Ŝe wodzie zaleŜy cję „fundamentalnej zasady wyjaśniającej",
na tym, aby rozprzestrzeniała się moŜliwie 0 której pisali wspomniani w poprzednim
szeroko. paragrafie Murphy, Medin i Wattenmaker.
Natomiast w wypadku zdarzeń, które Kategoria celu jest przydatna w wypadku
są interakcjami społecznymi, cel pełni pojęć odnoszących się do świata społecz
funkcję organizującą. Osoby zaangaŜowane nego, to jest pojęć odnoszących się do
w pewien proces realizują własne cele i po- ludzi, ich działań oraz procesów, jakie
stępują tak, aby zmaksymalizować szansę u nich występują. Znajomość celu pozwala
ich osiągnięcia. Jest to uproszczona postać na sformułowanie zadowalającej odpowie
reguły racjonalności, która w ukryty spo- dzi na pytanie: „O co tutaj chodzi?".
sób przyjmowana jest w wiedzy potocznej Sprawa jednak komplikuje się znacz-
oraz w większości wyjaśnień spotykanych nie, gdy mamy do czynienia z pojęciami
w naukach społecznych (Maruszewski, odnoszącymi się do zjawisk, procesów
1991 a). Przyjęcie kategorii celu do opisu 1 stanów występujących poza kontekstem
330 PSfCHOlOGIA POZNANIA
społecznym. Tu indywidualne teorie są (raz moŜe to być pokuta i modlitwa, raz

bardziej zróŜnicowane i trudno znaleźć przyjmowanie środków przywracających
jedną kategorię, która byłaby fundamen- odporność organizmu). Co ciekawe, są
talną zasadą wyjaśniającą. Zmiany powo- osoby, które potrafią jednocześnie akcep-
dowane w naszym otoczeniu przez NaCl tować zasady wywodzące się z wiedzy
są opisywane przez róŜne zasady. Fakt, Ŝe społecznej, gdzie dominuje kategoria celu,
NaCl jest związkiem o określonej struk- jak i z wiedzy przyrodniczej.
turze chemicznej i Ŝe jest to pojęcie Przedstawiona tu analiza pozwala przy-
o dokładnie określonych granicach (pogląd najmniej częściowo zintegrować róŜne,
klasyczny!), nie wystarcza - w skład poję- przedstawione wcześniej, koncepcje pojęć.
cia NaCl wchodzi bogaty zestaw twierdzeń PoniewaŜ pojęcie jest faktycznie złoŜoną,
na temat pochodzenia tej substancji (zwy- wielowarstwową i wieloaspektową struk-
kle przekonania te są fałszywe, poniewaŜ turą, prawdopodobnie kaŜda jego warstwa
dotyczą kopalni soli w Wieliczce) oraz jej moŜe być wyjaśniana przez odwołanie się
oddziaływań na nas i na nasze otocze- do innego modelu. Warstwę kodu obra-
nie. Oddziaływania te to nie tylko smak zowego, który jest najbardziej konkretny,
zupy, lecz takŜe zniszczone buty w zimie, moŜna wyjaśnić przez odwołanie się do
skorodowane karoserie samochodów oraz poglądu egzemplarzowego. Warstwa kodu
roztopiony śnieg. Z pewnością fizyk i che- werbalnego moŜe być wyjaśniana przez
mik podadzą inne fundamentalne zasady pogląd prototypowy. Właśnie na tym po-
wyjaśniające, ale chyba wszyscy zgadzają ziomie najwyraźniej ujawniają się efekty
się na poziomie powierzchniowym co do typowości. Nasze badania nad pojęciami
konsekwencji działania soli. dotyczącymi emocji wskazują, Ŝe efekty
Sprawa komplikuje się dodatkowo przez typowości są najwyraźniej sze wtedy, kiedy
fakt, Ŝe istnieją pojęcia graniczne, znajdu- informacja na temat emocji przyjmuje
jące się na pograniczu świata społecznego, postać etykiety werbalnej (Maruszewski,
w którym dominuje kategoria celu, i poza- Ścigała, 1998; por. teŜ Shaver i in., 1987),
społecznego, w którym mogą dominować natomiast stają się mniej wyraziste, gdy
bardzo róŜne zasady. Jako przykład pojęcia informacje te przyjmują postać wyrazu
granicznego moŜe słuŜyć pojęcie AIDS. mimicznego albo metafory opisującej emo-
Choć choroba ta rozpoznawana jest na pod- cję. Wreszcie, poziom kodu abstrakcyjnego
stawie dokładnie określonej i akceptowa- to poziom, do którego opisu najbardziej
nej przez wszystkich grupy symptomów, nadają się koncepcje traktujące pojęcia
to ludzie róŜnią się poglądami na temat jako ukryte teorie. Koncepcje te powstały
jej pochodzenia. Są tacy, którzy uwaŜają, stosunkowo niedawno, są jednak one po-
Ŝe AIDS jest karą za grzechy - a wy- znawczo najbardziej obiecujące. Dopiero
mierzanie kary ma charakter celowy, gdyŜ na poziomie tych koncepcji moŜna trakto-
słuŜy poprawieniu grzesznika. Inni nato- wać pojęcia jako element wiedzy i podjąć
miast uwaŜają, Ŝe choroba ta jest wynikiem refleksję nad tym, jak funkcjonują całe
działania wirusa HIV i fundamentalne za- zespoły pojęć, a nie tylko izolowane po-
sady wyjaśniające nie mają nic wspólnego jęcia. To ostatnie ma olbrzymie znaczenie
z kategorią celu. Przekonania na temat praktyczne, poniewaŜ dzięki temu moŜna
źródeł tej choroby będą wpływały na wybór zrozumieć takie zjawiska, jak stereotypy,
zabiegów profilaktycznych czy leczniczych uprzedzenia czy struktury urojeniowe.
POJĘCIA 331
Wejście teorii pojęć na pole analizy takich w dolnej frakcji. Natomiast nakuh to ciąg pięciu
zjawisk pozwoli spojrzeć na te zjawiska liter, w którym litera ostatnia jest spółgłoską
bezdźwięczną. Jeśli nawet Czytelnikowi udało
z nowego punktu widzenia. się poprawnie odgadnąć, czym jest likeh, to od-
gadnięcie, na podstawie czego moŜemy określić
nakuh, jest juŜ trudniejsze. Przy rozwiązywa-
* Likeh to ciąg pięciu liter, spośród których niu trzeba porzucić wcześniejsze nastawienie,
trzecia litera jest literą pisaną w górnej frakcji, które odwoływało się do wyglądu liter, a trzeba
natomiast piąta nie jest pisana ani w górnej, ani uwzględnić cechy fonetyczne tylko jednej litery.
9 Myślenie i rozwiązywanie
problemów
9.1. Czym jest myślenie?

Myślenie naleŜy do najbardziej złoŜonych odmiennego od tego, co dzieje się w na-
procesów psychicznych. Jest to na pozór szym umyśle, kiedy próbujemy rozwiązać
proces czysto poznawczy, choć znaczny trudne zadanie. W tym ostatnim wypadku
wpływ na jego przebieg mają emocje. Jest teŜ myślimy, ale nie musimy wiedzieć, jak
to proces na tyle złoŜony, Ŝe w The Black- myślimy, poniewaŜ moŜemy nagle znaleźć
well Didionary of Cognitwe Psychology rozwiązanie zadania, choć nie wiemy, jak
(1994) na próŜno szukać hasła thinking. do tego doszło. Potoczna intuicja, Ŝe my-
Są tam hasła bardziej szczegółowe, jak śleć to mieć coś w świadomości albo wyko-
rozumowanie (reasoning), rozwiązywanie nywać operacje na czymś, co znajduje się
problemów (problem sofaing), ale nie ma w świadomości, nie musi być poprawna.
hasła myślenie. Myślenie jednak - mimo Z doświadczeniem potocznym wiąŜe
jego braku w słowniku - istnieje, jest się druga intuicja, Ŝe myślenie to pro-
procesem bardzo skomplikowanym i warto ces znajdujący się pod kontrolą jednostki.
poświęcić mu kolejny rozdział. Kiedy stwierdzamy: „Muszę o tym po-
Potocznie przyjmuje się dwa załoŜenia myśleć, aby stwierdzić, która droga po-
określające to, czym jest myślenie: stępowania jest lepsza", sugerujemy ta-
kie właśnie rozumienie terminu myślenie.
1. Myślenie jest procesem świadomym. Myślenie jest tu rozumiane jako świadoma
2. Myślenie jest procesem kontrolowa refleksja. Ale z drugiej strony bardzo
nym. często powiadamy: „Ta myśl nagle sama
przyszła mi do głowy i nie mogę teraz się
Przeanalizujemy dokładniej oba załoŜenia. od niej uwolnić". Przykładem takich myśli
Dla większości ludzi myślenie jest pro- mogą być myśli intruzywne, które dotyczą
cesem dobrze znanym z własnego do- treści dla nas nieprzyjemnych i które są
świadczenia. W wiedzy potocznej termin bardzo natrętne (Maruszewski, 2001 b).
„myślę" jest toŜsamy z terminem „jestem Myśli te dowodzą, Ŝe treści zajmujące na-
świadomy". Pytając kogoś, o czym myśli, szą świadomość, mogą dotyczyć doświad-
pytamy o to, co znajduje się w danym czeń emocjonalnych. Pojawianie się takich
momencie w świadomości tej osoby. In- myśli dowodzi silnego związku między
tuicyjnie czujemy, Ŝe jest to jednak coś procesami poznawczymi i emocjonalnymi.
MYŚLENIE I ROZWIEWANIE PROBLEMÓW 333
Myśli intruzywne są poza naszą świadomą mieliśmy wcześniej. Według Bartletta my-
kontrolą - pewne myśli, na przykład dobre ślenie to „złoŜona aktywność wysokiego
rozwiązania czy myśli poprawiające nasze rzędu, która wypełnia luki w posiadanych
samopoczucie, wcale nie chcą nam przyjść danych" (1958, s. 20). RównieŜ to ujęcie
do głowy, inne zaś (zwykle nieprzyjemne) podkreśla, Ŝe myślenie jest czynnością
dręczą nas i nie potrafimy się ich pozbyć. generatywną, ale Bartlett tę generatyw-
Co więcej, badania Wegnera (1989) dowo- ność rozumie ostroŜniej, jako wypełnianie
dzą, Ŝe im bardziej próbujemy o czymś nie luk. Jest to rodzaj czynności interpolacyj-
myśleć, tym silniej pewne myśli wracają nych, kiedy w uporządkowanym wstępnie
do nas później. zbiorze danych staramy się dotrzeć do
Analizy myślenia prowadzone przez danych brakujących na podstawie tego,
psychologię poznawczą róŜnią się znacznie co było wcześniej, jak i na podstawie
od analiz filozoficznych i naszych koncep- tego, co było później. U Brunera natomiast
cji potocznych. Psychologowie skłonni są wychodzenie poza dostarczone informacje
poświęcać dla ścisłości opisu jego wni- moŜe być takŜe opuszczaniem pola da-
kliwość i bogactwo. Dlatego teŜ woleli nych i ekstrapolowaniem jakiegoś dostrze-
analizować myślenie w sytuacjach proble- Ŝonego trendu w analizowanych danych.
mowych, gdzie łatwiej je opisać i zmierzyć. Metaforycznie moŜemy powiedzieć, Ŝe
Sytuacje te znacznie ograniczały moŜli- Brunerowski człowiek myślący jest prze-
wość pojawienia się pewnych procesów powiadaczem przyszłości, człowiek Bar-
myślowych. Wyniki badań realizowanych tletta zaś moŜe być tylko historykiem,
w takich sytuacjach sugerowały, Ŝe proces który uzupełnia braki w istniejących źró-
myślowy jest bardziej racjonalny i upo- dłach.
rządkowany niŜ w rzeczywistości. Psy- Przykładem bardzo wąskiego rozumie-
chologowie znacznie chętniej zajmowali nia myślenia jest definicja zaproponowana
się myśleniem w trakcie rozwiązywania przez Newella i Simona (1972), którzy
problemów niŜ procesami pojawiającymi traktują myślenie jako proces przeszuki-
się na przykład w trakcie snucia marzeń wania przestrzeni problemu. Ta definicja
o „niebieskich migdałach". Ten rodzaj ak- była potem rozwijana przez Hayesa (1978).
tywności myślowej określany był mianem Dobrze opisuje ona to, co się dzieje w sy-
wolnych skojarzeń i choć wypełniają one tuacjach problemowych, ale jak stwierdzili-
znaczną część poznawczego i emocjonal- śmy przed chwilą, istnieją równieŜ procesy
nego funkcjonowania człowieka, nie były myślowe, które wcale nie muszą łączyć się
poddawane tak wyczerpującym analizom, z rozwiązywaniem problemów. Ten ostatni
jak bardziej uporządkowane procesy my- rodzaj procesów myślowych pojawia się
ślowe. w definicji zaproponowanej przez Barrona,
Przeanalizujemy krótko niektóre spo- który pisze, Ŝe myślenie jest tym, co
soby definiowania myślenia spotykane robimy „...kiedy zastanawiamy się, jak
w literaturze psychologicznej. Bruner działać, w co wierzyć i czego pragnąć"
(1978) określa myślenie jako wychodze- (1988, s. 3). Barron spośród cytowanych
nie poza dostarczone informacje. Kładzie autorów w największym stopniu intere-
zatem nacisk na to, Ŝe myślenie ma cha- suje się podmiotowym aspektem myślenia
rakter generatywny i dzięki niemu docho- i kładzie nacisk na to, Ŝe myślenie jest pro-
dzimy do takich informacji, których nie cesem, który dotyczy spraw waŜnych dla
334 PWCHOWGIA POZNANIA
człowieka i wiąŜe się z innymi rodzajami odnosi się do reprezentacji pojęciowych

procesów psychicznych - z motywacją czy niezwiązanych bezpośrednio z określonym
procesami emocjonalnymi. kontekstem czy obiektem.
Najistotniejszą cechą myślenia jest to, Wróćmy jednak do koncepcji Craika.
Ŝe za jego pomocą tworzy się pewien UwaŜa on, Ŝe podstawowymi fazami pro-
model rzeczywistości (Craik, 1943). Mo- cesu myślowego są kolejno: przekład
del ten tworzony jest, zdaniem Craika, obiektów lub zjawisk na symbole, wy-
przy uŜyciu róŜnych symboli wewnętrz- twarzanie innych symboli za pośrednic-
nych. Współcześnie uzupełnilibyśmy kon- twem rozumowania, wysuwanie hipotez
cepcję Craika, dodając, Ŝe model taki moŜe lub teŜ dokonywanie obliczeń, fazą koń-
być równieŜ tworzony za pośrednictwem cową zaś jest przekład nowych, uzyska-
pewnych czynności sensomotorycznych nych w wyniku myślenia symboli na pro-
(Piaget, 1966, 1981). Piaget wykazał, Ŝe cesy zewnętrzne. Pozwala to zrealizować
w początkowych fazach rozwoju myślenie podstawową funkcję myślenia, jaką jest
polega na dokonywaniu manipulacji na rze- przewidywanie przyszłości. W podobnym
czywistych przedmiotach. W toku rozwoju kierunku zmierza Nęcka, który pisze,
manipulacje te ulegają uwewnętrznieniu, Ŝe dzięki myśleniu symulujemy procesy
czyli interioryzacji, i to one stanowią pro- i zdarzenia rozgrywające się w świe-
cesy myślowe człowieka dorosłego. Małe cie rzeczywistym, świat myśli nie za-
dziecko, kiedy chce zobaczyć, jak zacho- wiera jednak realnych zagroŜeń i niebez-
wuje się atrament, kiedy odwróci się bu- pieczeństw (Nęcka, 1997, s. 224-225).
telkę do góry nogami, po prostu wykonuje Przewidując przyszłość, człowiek moŜe
tę czynność i doświadcza społecznych kon- nie tylko lepiej zaspokajać swoje po-
sekwencji własnej ciekawości. Człowiek, trzeby i bronić się przed niebezpieczeń-
którego operacje umysłowe uległy inte- stwami, lecz takŜe stwarza warunki do
rioryzacji, wykona analogiczny ekspery- własnego rozwoju, przede wszystkim roz-
ment w wyobraźni. We wczesnych fazach woju poznawczego. To wyraźnie łączy się
rozwoju poznawczego model rzeczywisto- z elementami wymienianymi w defini-
ści ma charakter konkretny. Odnosi się cjach Brunera, Newella i Simona oraz
do konkretnych przedmiotów i sytuacji. Barrona.
Olbrzymią zaletą zinterioryzowanych pro- Do idei, Ŝe myślenie to manipulowanie
cesów umysłowych jest ich odwracalny symbolami, nawiązuje koncepcja rozwijana
charakter: po wykonaniu jednej operacji przez naukę o poznaniu (Bobryk, 1992).
moŜliwe jest wykonanie operacji prze- Operacje myślowe, wedle tego ujęcia, są
ciwstawnej w stosunku do pierwszej operacjami formalnymi. MoŜemy je opi-
i przywrócenie stanu pierwotnego. W wy- sywać, odwołując się do ich syntaktyki,
padku operacji fizycznych uzyskanie ta- pomijając natomiast ich aspekty seman-
kiego efektu nie zawsze jest moŜliwe. tyczne (Fodor, 1981). Myślenie to nie
Koncepcje Piagetowskie i postpiagetow- tylko wykonywanie operacji formalnych.
skie silnie podkreślają, Ŝe w późniejszych Problem o tej samej strukturze formal-
fazach rozwoju poznawczego model rze- nej moŜe być rozwiązany łatwo i szybko,
czywistości staje się coraz bardziej ogólny albo teŜ moŜe być trudny do rozwiąza-
i abstrakcyjny. Model ów nie dotyczy nia w zaleŜności od tego, jakiego rodzaju
konkretnych obiektów czy sytuacji, ale treści dotyczy. Dowodzą tego zarówno
MYŚLENIE I ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW 335
badania nad rozumowaniem dedukcyjnym, wiązań. Istnieją róŜne koncepcje współ-

jak i indukcyjnym. W dalszej części roz- pracy między nieświadomością a świado-
działu pokaŜę, Ŝe zmiana treści zadania mością. Badania Kowalczyka (1995) do-
przy zachowaniu jego struktury formal- starczyły potwierdzenia dla hipotezy, Ŝe
nej moŜe prowadzić do zmiany stopnia świadomość jest mechanizmem selekcji
jego trudności. PokaŜę to na przykładzie pomysłów. W nieświadomości pojawiają
takich zadań, jak „problem uszkodzonej się róŜne idee; idee te w róŜnym stopniu
szachownicy", czy zadań, które ludzie czę- spełniają kryterium poprawności rozwiąza-
sto rozwiązują przez wgląd. Wynika stąd, nia danego problemu. Te idee, które owo
Ŝe waŜny jest takŜe semantyczny aspekt kryterium spełniają najlepiej, pojawiają się
myślenia. jako świadome rozwiązanie.
Proces myślowy człowieka ma niejed- Przedstawiona koncepcja wskazuje, Ŝe
norodny charakter. Obok procesów świa- obraz myślenia, znany z dotychczasowych
domych, tworzących główny nurt aktyw- doświadczeń potocznych, jest bardzo od-
ności myślowej, występują liczne procesy legły od rzeczywistości. Procesy myślowe
nieświadome. Procesy świadome mają wydają się nam logiczne i uporządkowane,
charakter logiczny, sekwencyjny i upo-
choć w rzeczywistości liczne z pośród nich
rządkowany, procesy nieświadome zaś są
nie są ani logiczne, ani uporządkowane.
mniej uporządkowane, w duŜym stopniu
Świadomość ze względu na swą ograni-
intuicyjnie i wcale nie muszą być logiczne.
To, co dzieje się poza świadomością, moŜe czoną pojemność i przepustowość daje
nagle wdzierać się do niej, modyfikując nam dostęp tylko do pewnej części proce-
znacznie jej treść, czy teŜ zmieniając sów myślowych, które mylnie uznajemy za
szybkość dochodzenia do pewnych roz- pełną reprezentację myślenia.
9.2. Rola języka w myśleniu

Poprzednio stwierdziliśmy, Ŝe myślenie udziału języka. Wreszcie, zgodnie z trzecią
odbywa się za pomocą symboli. Mogą to koncepcją, myślenie i język początkowo
być między innymi symbole językowe. rozwijają się niezaleŜnie od siebie. Do-
Spór dotyczący związku języka z myśle- piero później zaczynają na siebie nawzajem
niem toczył się na dwóch płaszczyznach. oddziaływać, wskutek czego język staje
Płaszczyzna pierwsza odnosiła się do tego, się narzędziem myślenia, a fakt uŜycia
czy język i myślenie są od siebie zaleŜne, języka poprzedzany jest procesem my-
czy teŜ nie. Ci, którzy zgadzali się co ślowym. PoniŜej przedstawię argumenty
do tego, Ŝe myślenie i język są od sie- przemawiające na rzecz poszczególnych
bie zaleŜne, róŜnie ujmowali ten związek. stanowisk.
Pierwsza grupa zakładała, Ŝe język jest wa- Analizę rozpoczę od koncepcji, która
runkiem i podstawowym narzędziem my- przyjmowała względną niezaleŜność ję-
ślenia. Wedle drugiej koncepcji najpierw zyka i myślenia. Koncepq'a ta nie powstała
kształtuje się myślenie, potem język; wprawdzie w psychologii, lecz w filozofii,
myślenie zatem moŜe się odbywać bez ale wzbudziła silne zainteresowanie, jak
i opór psychologów. Koncepcją tą jest nym charakterze Fodora moŜe wcho-

teoria modularności Fodora (1983). Fodor dzić przekonanie, Ŝe nigdy nie wsadzi
twierdzi, Ŝe umysł składa się z proce- on palca w oko swojemu rozmówcy.
sów modularnych i niemodularnych. Do Gdyby jednak niespodziewanie zbliŜył
procesów stanowiących odrębne moduły palec do oka rozmówcy, to ten zacząłby
naleŜą spostrzeganie i język. Modułem jest na pewno mrugać. Jest to odruchowa
proces, który spełnia dwa warunki: reakcja obronna. Reakcja ta pojawia się
niezaleŜnie od siły przekonania na te-
1) Jest specyficzny dla pewnej dziedziny. mat kryształowości charakteru Fodora
Oznacza to, Ŝe proces wykorzystuje (1983, s. 71).
określone dane wejściowe i nie jest
„wraŜliwy" na inne dane. Przykładowo, Procesy modularne są oddzielone od
moduł językowy odpowiedzialny jest za innych procesów, na przykład od myślenia,
podział zdania na frazy, a słów na ich które ma charakter niemodularny. Myśle-
składniki. Moduł językowy nie moŜe nie moŜe w pewnych warunkach sięgać
wykonać analogicznej operacji na obra do danych zarejestrowanych w procesach
zach czy myślach.
modularnych, ale w wielu innych moŜe
2) Poszczególne procesy są „otorbione
przebiegać niezaleŜnie.
informacyjnie". Oznacza to, Ŝe na treść
Teoria Fodora jest teorią filozoficzną
sądów lub przekonań w jednej dziedzi
nie nie wpływają sądy i przekonania i w wielu wypadkach wzbudzała opór empi-
wywodzące się z innej. Fodor wyjaśnia rycznie zorientowanych psychologów. Jed-
to za pomocą przykładu dotyczącego nakŜe niektóre badania empiryczne po-
nieskazitelności swojego charakteru. twierdzają tezę o modularności umysłu.
ZałóŜmy, Ŝe ktoś zna Fodora przez Jednym z takich badań jest znany ekspe-
pewien czas i miał okazję przekonać ryment Swinneya (1979), dotyczący efektu
się o jego nieskazitelnym charakte torowania. Eksperyment ten omówiono
rze. W skład poglądu o nieskazitel- w ramce 9.1.
RAMKA 9.1
Eksperyment Swinneya (1979) do- wiamy jeden z przykładów wypowie-

tyczył mechanizmów radzenia sobie dzi wykorzystywanych przez Swin-
z wyraŜeniami wieloznacznymi. Ba- neya.
dacz ten odtwarzał badanym wypo- „Rozeszły się plotki, Ŝe gmach
wiedzi tak skonstruowane, Ŝe w nie- rządowy był od wielu lat nękany pro-
których wersjach występowało słowo blemami. Jednego z pracowników nie
wieloznaczne, w innych zaś nie. zdziwiło wcale to, Ŝe znalazł karalu-
W miejsce słowa wieloznacznego chy, pająki i pluskwy/insekty* w kącie
wstawiano jego jednoznaczny syno- swojego pokoju".
nim. Cala reszta wypowiedzi była na- Słowo „pluskwa" jest wieloznacz-
tomiast identyczna. PoniŜej przedsta- ne, poniewaŜ moŜe oznaczać owada
MYŚLIWE I ROZWIĄZmANIE PROBLEMÓW 337
RAMKA 9.1 cd.

albo małe urządzenie podsłuchowe. uŜytkowników gmachu, a nie urządzeń
Podczas odsiuchiwania takich tekstów do podsłuchiwania. Bardzo interesu-
przeprowadzano badanie czasu decyzji jące było to, Ŝe kiedy badano czas
leksykalnej. Przez krótki czas ekspo- decyzji leksykalnej z niewielkim opóź-
nowano wzrokowo ciąg liter i pro- nieniem w stosunku do pojawienia
szono badanych o podjęcie decyzji, się słowa wieloznacznego, efekt toro-
czy ciąg ten stanowi słowo, czy teŜ wania występował tylko w wypadku
nie. Mierzono czas, po którym po- słowa „mrówka", anie występowa!
jawiała się twierdząca lub przecząca w odniesieniu, do słowa „szpieg".
odpowiedź badanego. Ciągi liter eks- Upływ czasu (nawet niewielki) spra-
ponowano albo w miejscu oznaczonym wia zatem, Ŝe ludzie określają zna-
gwiazdką (czyli bezpośrednio po sło- czenie słowa na podstawie kontekstu
wie wieloznacznym lub po jego syno- wcześniejszej wypowiedzi.
nimie), albo teŜ z pewnym opóźnie- Wynika stąd, Ŝe przy interpretacji
niem (750-1000 msek). Eksponowano zdań dwuznacznych dostępne są po-
słowa, które były semantycznie spo- czątkowo wszystkie moŜliwe ich zna-
krewnione z kaŜdym ze znaczeń słowa czenia, a dopiero po pewnym czasie
„pluskwa": w wypadku przedstawio- zaczynamy uwzględniać w ich inter-
nego tekstu byty to słowa „mrówka" pretacji kontekst. Czas ten jest dość
i „szpieg". Oprócz tego eksponowano krótki - wynosi bowiem 750-1000
inne słowa, które były niepowiązane msek. Tak więc podczas czytania in-
semantycznie ze słowem „pluskwa" terpretacja kolejnych słów ma charak-
oraz losowe ciągi liter. ter sekwencyjny: początkowo brane są
Wyniki pokazały, Ŝe czas decyzji pod uwagę wszystkie moŜliwe znacze-
leksykalnej ulegał wyraźnemu skróce- nia słów, a dopiero po chwili człowiek
niu, kiedy słowa eksponowane wzro- zaczyna uwzględniać to, co wynika
kowo były spokrewnione z jednym z tekstu przeczytanego wcześniej.
ze znaczeń stówa wieloznacznego. Gdy człowiek napotyka słowa wie-
Wystąpił więc wyraźny efekt toro- loznaczne, proces interpretacji ulega
wania, co dowodzi, Ŝe ludzie mieli pewnemu wydłuŜeniu, poniewaŜ czło-
zaktywizowane oba znaczenia słowa wiek ten dokonuje wyboru jednego
wieloznacznego. Efekt ten wystąpił, z moŜliwych znaczeń na podstawie
pomimo Ŝe kontekst wypowiedzi doty- interpretacji kontekstu.
czył rozmaitych „robali", jakie nękały
Jakie to ma znaczenie dla koncepcji czątkowa faza interpretacji znaczenia ma

Fodora? Wyniki opisanego eksperymentu charakter odruchowy i automatyczny, a do-
wskazują, Ŝe pewne procesy przejawiają piero po pewnym czasie uruchamiane są
wyraźne „otorbienie informacyjne". Po- pewne procesy o charakterze refleksyj-
nym, sięgające do kontekstu, czy teŜ do trudności, które wynikają z niemoŜności

wiedzy jednostki. W fazie przetwarzania posługiwania się symbolami językowymi.
automatycznego język jest zatem nieza- Mowa wewnętrzna zaangaŜowana jest przy
leŜny od myślenia, a dopiero wtedy, kiedy recytacji i nie moŜna jej wykorzystać do
informacje dostępne są przez dłuŜszy czas rozwiązywania problemów. MoŜliwe jest
- pojawia się związek języka z myśleniem. jednak inne wyjaśnienie tego zjawiska.
Koncepcja modularności i świadczące Mamy tu przecieŜ do czynienia z zadaniem
na jej rzecz argumenty empiryczne poka- podwójnym, które wymaga zaangaŜowania
zują, Ŝe przy analizie związków myślenia znacznych zasobów uwagi, większych ani-
i języka waŜna jest nie tylko kolejność wy- Ŝeli te, którymi aktualnie dysponuje jed-
stępowania jednego i drugiego w rozwoju nostka. MoŜna zatem sądzić, Ŝe dołączenie
osobniczym (u dzieci, które nie mówią, do rozwiązywania zadania arytmetycznego
występują juŜ proste procesy myślowe), jakiejkolwiek innej czynności, w tym i ta-
ale waŜny jest równieŜ czas dostępny przy kiej, która nie angaŜuje mowy wewnętrz-
realizacji jakiegoś zadania. Przy czasach nej, będzie zakłócało proces rozwiązywa-
bardzo krótkich mogą pojawiać się reakcje nia. Koncepcja zakładająca, Ŝe myślenie to
angaŜujące wyłącznie język, przy czasach ciche mówienie jest szczególnym wypad-
dłuŜszych zaś człowiek moŜe uruchamiać kiem „obwodowej teorii myślenia"; Teoria
takŜe procesy myślowe. Przedstawione ta przyjmuje, Ŝg_my_ślenie to wykonywanie
dane wskazują, Ŝe w pewnych sytuacjach rozmaitych czynności - moŜe to być nie
myślenie i język są niezaleŜne od sie- tylko ciche mówienie, lecz takŜe przesu-
bie, ale faktycznie niezaleŜność ta jest wanie wzrokiem po szachownicy, tak aby
względna. wyobrazić sobie układ figur, umoŜliwiający
Pozostałe koncepcje uznawały, Ŝe język danie mata przeciwnikowi, mogą to być
wiąŜe się z myśleniem, a róŜniły się równieŜ inne czynności.
poglądami na temat tego, co na co wpływa: Kluczowe znaczenie dla upadku ob-
czy myślenie wpływa na język, czy teŜ wodowej teorii myślenia, w tym i teorii
na odwrót - język wpływa na myślenie, utoŜsamiającej myślenie z cichym mówie-
czy moŜe zaleŜności te mają charakter niem, miał eksperyment Smitha, Browna,
obustronny. Tomana i Goodmana (1947). Podczas tego
Koncepcją postulującą pierwotność ję- eksperymentu podano Smithowi kurarę
zyka (a właściwie mowy) względem ję- - środek znoszący napięcie wszystkich
zyka jest przede wszystkim behawioryzm. mięśni poprzecznie prąŜkowanych. Unie-
Na przykład Watson (1930) utoŜsamiał moŜliwiło to posługiwanie się mową we-
myślenie z cichym mówieniem. Myśląc, wnętrzną, poniewaŜ mowie tej towarzy-
uŜywamy mowy „subwokalnej". Dzieje się szą drobne ruchy mięśni artykulacyjnych.
tak zarówno podczas rozwiązywania pro- PoniewaŜ zniesione było równieŜ napięcie
blemów, jak teŜ w trakcie marzenia na mięśni oddechowych, badany musiał ko-
jawie czy podczas fantazjowania. Kiedy za- rzystać ze specjalnej aparatury medycznej,
burzymy owo ciche mówienie, zakłóceniu która podtrzymywała oddychanie. Smith
ulega myślenie. Na przykład, kiedy w trak- otrzymywał róŜne problemy do rozwią-
cie rozwiązywania jakiegoś zadania aryt- zania, z którymi radził sobie zupełnie
metycznego spróbujemy recytować wiersz dobrze. Nie mógł oczywiście podawać od
z pamięci, napotykamy wówczas duŜe razu poprawnych rozwiązań, lecz musiał
zapamiętywać je i podawać później, kiedy dla zwierząt niŜszych, lecz rozwiązanie

kurara przestała działać. pojawiało się nagle, po okresie bezczyn-
Drugie stanowisko przyjmowało, Ŝe ności (zastanawiania się?). Kóhler takie
najpierw rozwija się myślenie, a dopiero zachowanie określił mianem reakcji „aha"
potem język. MoŜliwe jest zatem myślenie („aha, to jest właśnie rozwiązanie").
bez udziału symboli językowych, na przy- Trzecie stanowisko, najbardziej doj-
kład myślenie obrazowe. Dowodu istnienia rzale, dotyczące relacji między językiem
takich procesów dostarczają zarówno bada- i myśleniem zajmuje Wygotski (1971).
nia nad małymi dziećmi, które jeszcze nie Twierdzi on, Ŝe początkowo język i my-
posługują się językiem, jak i słynne eks- ślenie rozwijają się niezaleŜnie od siebie.
perymenty Kóhlera (1929/1947) nad szym- W pewnym wieku natomiast język staje
pansami. Zarówno dzieci, jak i szympansy się narzędziem myślenia, ale jednocześnie
potrafią rozwiązywać rozmaite problemy samo myślenie moŜe wpływać na język.
(a więc posługują się procesami myślo- Pomiędzy językiem i myśleniem tworzy
wymi), mimo Ŝe nie opanowały jeszcze się skomplikowana sieć wzajemnych zaleŜ-
języka. W eksperymentach Kóhlera szym- ności, w której bardzo trudno określić, co
pansy rozwiązywały złoŜone problemy sy- jest warunkiem czego. Takie stanowisko
tuacyjne; przykładowo, za pomocą krót- pozwala zrozumieć wyniki wielu róŜnych
szego kija przyciągały dłuŜszy kij, którym badań. Stwierdzono na przykład, Ŝe dzieci,
następnie przyciągały do siebie owoc. Za- które wychowywały się bez kontaktu z in-
chowanie zwierząt w tym eksperymencie nymi ludźmi, zwane niesłusznie „dziećmi
było bardzo charakterystyczne. Nie do- wilczymi", przejawiały wyraźną dysharmo-
chodziły one do prawidłowego rozwiązania nię w rozwoju języka i myślenia. Przykład
metodą prób i błędów, co jest typowe takiego badania omówiono w ramce 9.2.
RAMKA 9.2
Genie, trzynastoletnia dziewczynka, kiwania braków na obrazkach lub teŜ

wyrosła w pełnej izolacji poznawczej wymagających orientacji przestrzen-
i społecznej (Curtiss, 1977). Dziew- nej, Genie osiągała poziom charakte-
czynka ta została poddana intensywnej rystyczny dla osób dorosłych.
rehabilitacji, lecz w pewnych dziedzi- Rozwój poznawczy Genie cecho-
nach była ona mało skuteczna. W za- wała więc znaczna nierównomierność.
kresie zdolności do posługiwania się Pomimo słabego opanowania języka
językiem osiągnięto poziom dziecka niektóre procesy myślowe osiągnęły
trzyipółletniego. Genie posługiwała u niej dość wysoki poziom. DuŜe
się w swoich wypowiedziach stylem trudności w uczeniu się języka wyni-
telegraficznym, a reguły gramatyczne kały z przekroczenia wieku gotowości.
stosowała w zmienny sposób, bądź teŜ W wypadku większości funkcji psy-
nie opanowała ich w ogóle. Z kolei chicznych występuje okres, w którym
w innych zadaniach, na przykład doty- uczenie się danej funkq'i przebiega
czących rozpoznawania twarzy, wyszu- szybko i optymalnie. Uczenie się tej
340 PS/CH0L0GIA POZNANIA
RAMKA 9.2 cd.

funkcji zarówno wcześniej, jak i póź- ności w wieku późniejszym. Nato-
niej jest mało skuteczne. Dlatego teŜ miast Genie doskonale rozwiązywała
dzieci, które nie nauczyły się mówić róŜne zadania wymagające manipulacji
do pewnego wieku (a do tego ko- czy orientacji wzrokowo-przestrzen-
nieczna jest interakcja z dorosłymi), nej.
będą napotykały bardzo powaŜne trud-
Na nieco inny typ związków między nie systemom znaków brakuje podstawo-
językiem i myśleniem wskazują ekspe- wej właściwości języka, to jest zdolności
rymenty nad uczeniem się języka przez do podwójnej artykulacji (Kurcz, 1976,
szympansy. PoniewaŜ budowa aparatu ar- 2000). Podwójna artykulacja polega na
tykulacyjnego szympansów uniemoŜliwia budowaniu struktur obdarzonych znacze-
im mówienie, obchodzono tę trudność, niem z jednostek, które tego znaczenia nie
ucząc szympansy języka migowego (Gard- mają. Mimo to warto zwrócić uwagę na
ner, Gardner, 1975), lub teŜ ucząc je niektóre właściwości zwierzęcych „wypo-
znaczenia ideogramów (Premack, 1971; wiedzi". Zwierzęta potrafią budować py-
Savage-Rumbaugh i in., 1980). W tym tania, zaczynające się od zaimków pytaj-
ostatnim wypadku zwierzęta uczyły się nych „Kto?", „Co?", „Gdzie?", nie potrafią
znaczeń płaskich klocków o róŜnych natomiast zadawać pytań „Jak?", „Dla-
kształtach i barwach. Zarówno klocki, czego?" i „Kiedy?". Najprawdopodobniej
jak i gesty oznaczały nazwy rozmaitych nie tworzą one pojęć związanych z czasem,
przedmiotów i czynności, cechy przed- co z kolei niezbędne jest do zrozumienia
miotów, a takŜe relacje między przed- przyczynowości. Występuje u nich ten-
miotami. Badania wykazały, Ŝe zwierzęta dencja do nadmiernej generalizacji, która
potrafią budować zdania. Zdania takie jest typowa dla małych dzieci. Na przy-
mają jednak ubogą postać. Oto niektóre kład jedno z badanych zwierząt pojęcie
przykłady: „Ja jeść więcej", „Sara (imię „rana" stosowało do zadrapania, ale potem
zwierzęcia) pić mleko" i tym podob- równieŜ w odniesieniu do tatuaŜu oraz
nie. W jednym z badań stwierdzono, Ŝe do pępka. W „wypowiedziach" pojawiało
młode szympansy uczyły się posługiwa- /się przemieszczenie, to jest dotyczyły one
nia symbolami na podstawie obserwacji spraw odległych w czasie i przestrzeni.
zachowania innych, a nie na podstawie Wreszcie najbardziej interesującym wy-
specjalnego treningu (Savage-Rumbaugh nikiem było to, Ŝe niektóre szympansy
i in., 1986), nie wpłynęło to jednak zna- zaczęły tworzyć pojęcia ogólne („pokarm",
cząco na ich osiągnięcia w zakresie wy^' „narzędzia") na podstawie treningu z kon-
korzystania tych symboli jako narzędzia kretnymi rodzajami pokarmu czy konkret-
myślenia. nymi narzędziami. Później potrafiły zasto-
Jest rzeczą dyskusyjną, czy zwierzęta sować te pojęcia do całkowicie nowych
opanowują język. Opanowywanym prze przedmiotów, z którymi nigdy uprzed-
nio się nie zetknęły. JednakŜe zjawisko osiągnęły takiego poziomu rozwoju, aby
takie wystąpiło tylko u dwóch spośród nawzajem się warunkować.
trzech badanych szympansów, co wska- Przedstawione przykłady wskazują jed-
zuje, Ŝe jest to dla nich zadanie dość nak, jak uŜycie pewnych symboli -języko-
trudne. wych lub innych - zwiększa kompetencje
Badania nad szympansami dowodzą, Ŝe poznawcze, pozwala przewidywać przyszłe
opanowanie pewnej formy języka polep- stany rzeczy, unikać potencjalnych nie-
sza ich funkcjonowanie poznawcze. Jed- bezpieczeństw, pozwala wreszcie stwarzać
nakŜe wzrost sprawności funkcjonowania reprezentacje takich stanów rzeczy, które
poznawczego nie jest zbyt duŜy. Wynika to nie są moŜliwe w świecie fizycznym. Po-
prawdopodobnie stąd, Ŝe język dla bada- przez wykorzystanie symboli moŜna takŜe
nych zwierząt pelnil głównie funkqę ko- opracować reguły operowania reprezenta-
munikacyjną. Potrafiły one za jego pomocą cjami i symbolami. To wszystko sprawia,
informować opiekunów o swoich potrze- Ŝe dzięki myśleniu człowiek potrafi ra-
bach, preferencjach, czy nawet postawach dykalnie zmieniać swoje warunki Ŝycia.
(jedno ze zwierząt „okłamywało" nielu- Istotnym elementem myślenia jest język,
bianego trenera, a trenerowi lubianemu ale nie jest on elementem koniecznym. Jak
udzielało prawdziwych informacji). Nato- dowcipnie zauwaŜa Gillian Cohen: „Myśle-
miast w mniejszym stopniu język pełnił nie i język dają się oddzielić u człowieka
funkcję reprezentacyjną, to jest stawał się dorosłego, poniewaŜ myśl moŜe mieć cha-
narzędziem myślenia. Wynikało to stąd, Ŝe rakter niewerbalny, a język bezmyślny"
ani „język", ani myślenie szympansów nie (Cohen, 1983, s. 149).
9.3. Podstawowe rodzaje myślenia

Przedstawiona na rycinie klasyfikacja zo- Podstawowa róŜnica między myśle-
stała zaproponowana przez Nęckę (1997) niem autystycznym i realistycznym doty-
i bardzo dobrze porządkuje ona naszą czy związku myślenia z rzeczywistością,
dotychczasową wiedzę na temat myślenia. a tym samym akceptowania róŜnego ro-
RYCINA 9.1 Podstawowe rodzaje myślenia wyróŜnione przez Nęckę (1997).

342 PWCHOtDGIA POZNANIA
dzaju ograniczeń, takich jak ograniczenia zrobił, gdybym miał samochód, gdybym
związane z regułami logiki, normami spo- byt sławny i tak dalej), ale celu tego
łecznymi czy obyczajowymi lub estetycz- nie traktuje jako moŜliwego do osiągnię-
nymi. Myślenie realistyczne występuje cia. Nie traktuje teŜ powaŜnie rozmaitych
głównie w sytuacjach rozwiązywania pro- ograniczeń, stojących na jego drodze, na
blemów, natomiast myślenie autystyczne przykład nie bierze pod uwagę tego, Ŝe
ma postać swobodnego przepływu róŜ- nie wykonuje działalności publicznej, która
nych symboli, wyobraŜeń, spostrzeŜeń czy mogłaby mu przynieść sławę. Aktywność
pomysłów przez świadomość. Myślenie myślowa w takich sytuacjach nie jest jed-
realistyczne moŜe prowadzić do wyników nak tylko i wyłącznie sztuką dla sztuki.
nowych dla podmiotu (myślenie produk- Pełni ona cztery następujące funkcje:
tywne)', albo teŜ do wyników stanowiących
odtworzenie juŜ znanych informacji (my- a) Funkcję motywacyjną. Dzięki niej czło
ślenie reproduktywne). Nęcka postuluje wiek zdaje sobie sprawę z tego, jakie
równieŜ istnienie nowej klasy procesów cele są dla niego waŜne, a jakie mniej
myślowych, która nie występuje w innych waŜne. Inaczej mówiąc, potrafi te cele
koncepcjach. Zwraca on uwagę na to, Ŝe
uporządkować hierarchicznie.
człowiek ocenia nie tylko wyniki swojej
b) Funkcję kompensacyjną - myślenie au
aktywności myślowej, ale takŜe stworzone
tystyczne w pewnych wypadkach po
reprezentacje sytuacji problemowej, jak
zwala człowiekowi oderwać się - choć
teŜ poszczególne efekty, do których dopro-
wadziło rozwiązywanie problemów. Ocenie by na chwilę - od doskwierającej mu
podlegają równieŜ intencje pojawiające się rzeczywistości;
przed podjęciem rozmaitych problemów. c) Funkcję „treningową". Aktywność ta
Jest to myślenie krytyczne. pozwala na ćwiczenie własnych pro
Przedstawimy teraz dokładniej po- cesów poznawczych. Ćwiczeniu temu
szczególne rodzaje myślenia, poczynając moŜe podlegać zarówno wytwarzanie
od myślenia autystycznego, a kończąc nowych idei, nowych modeli rzeczy
na myśleniu realistycznym w sytuacjach, wistości, jak teŜ operacja abstraho
które zawierają bardzo wiele ograniczeń. wania. Dzięki temu człowiek zyskuje
dostęp do alternatywnych reprezen
tacji świata. MoŜe on potem spraw
9.3.1. Myślenie dzać, jakie będą konsekwencje usuwa
nieukierunkowane (autystyczne) nia róŜnych ograniczeń i w wypadku
Myślenie autystyczne jest niezaleŜne od jakich ograniczeń konsekwencje te są
rozmaitych czynników sytuacyjnych. Pro- najpowaŜniejsze. Ta funkcja wykorzy
ces myślowy nie jest nastawiony na osią- stywana jest w treningu twórczości
gnięcie jakiegoś konkretnego celu, ale (Nęcka, 1992).
kieruje się własnymi, często zmiennymi d) Uzyskiwanie samowiedzy. Poprzez ana
i nieprzewidywalnymi regułami. Przykła- lizę własnych marzeń człowiek moŜe
dem takiej formy myślenia moŜe być fanta- dowiedzieć się, jakie rzeczy są dla
zjowanie czy myślenie o niebieskich mig- niego najwaŜniejsze oraz co stanowi
dałach. W sytuacjach tych człowiek moŜe najpowaŜniejszą przeszkodę w realiza-
nawet ustalać sobie pewien cel (co bym qi jego pragnień. Ten element został
wykorzystany w jednej z technik te- wzoru strukturalnego jednego z najprost-

rapeutycznych, zwanej Terapią Ustalo- szych związków organicznych, a miano-
nych Ról (Fixed Role Therapy), opra- wicie benzenu. W czasie snu zobaczył
cowanej przez Kelly'ego (Kelly, 1970). kiedyś węŜa próbującego połknąć własny
Terapeuta, po wstępnym zdiagnozo- ogon. To nasunęło mu pomysł, Ŝe zwią-
waniu problemów pacjenta, proponuje zek moŜe mieć budowę pierścienia stwo-
mu, by zaczął zachowywać się tak, jak rzonego przez atomy węgla, a pozostałe
gdyby miał pewną cechę. Dobór tej pierwiastki są przyłączane do atomów
cechy uwarunkowany jest stanem pa- węgla. ZauwaŜmy, Ŝe obraz, jaki pojawił
cjenta; na przykład pacjentom, których się w marzeniach sennych, miał znacze-
głównym problemem jest nieśmiałość, nie metaforyczne. Dopiero przeniesienie
mówi się, by zachowywali się jak osoby obrazu węŜa do zupełnie innej dziedziny
odwaŜne. Pozwala to pacjentowi wy- - układu wiązań w związku chemicznym
próbować nowe zachowania, a jedno- - pozwoliło na odkrycie czegoś zupełnie
cześnie przekonać się, jak na takie nowego.
zachowania reagują inni.
RównieŜ Shepard (1978) przedstawił
dane świadczące o tym, Ŝe spontaniczna
Myślenie autystyczne odgrywa duŜą
aktywność wyobraŜeniowa ułatwia i pop-
rolę w adaptacji psychicznej. Zarówno jego
rzedza pojawienie się nowych idei. Jed-
dominacja, jak i zuboŜenie są szkodliwe
dla adaptacji psychicznej. Skrajny autyzm nakŜe wyobraŜenia, o których pisze She-
i izolowanie się od rzeczywistości wy- pard, nie miały Ŝadnego związku treścio-
stępuje w niektórych chorobach psychicz- wego z nowymi ideami. Były one bardzo
nych, na przykład w schizofrenii. Z drugiej abstrakcyjne i miały z reguły charakter
strony zuboŜenie myślenia autystycznego, geometryczny. Tworzyły raczej pole, na
przejawiające się w braku lub ubóstwie którym mogły się pojawić nowe rozwią-
marzeń na jawie, jest jednym z elemen- zania, niŜ były pierwocinami takich roz-
tów składowych aleksytymii (Maruszew- wiązań.
ski, Ścigała, 1998). Ten syndrom osobo-
wości jest bardzo często spotykany wśród 9.3.2. Myślenie
osób cierpiących na róŜnorodne choroby ukierunkowane
psychosomatyczne, takie jak zawał czy
choroba wrzodowa Ŝołądka i dwunastnicy. Myślenie ukierunkowane występuje w sy-
Myślenie autystyczne moŜe odgrywać tuacjach problemowych, to jest w takich,
waŜną rolę w procesie twórczym. Obser- kiedy przed jednostką stoi pewien cel,
wacje poczynione przez wybitnych twór- na którego osiągnięciu jej zaleŜy i który
ców wskazują, iŜ niektóre odkrycia czy wymaga wykonania pewnych operacji na
idee pojawiły się podczas marzeń sen- reprezentacjach symbolicznych. W pew-
nych czy teŜ w stanie pośrednim mię- nych wypadkach te operacje prowadzą do
dzy snem a jawą. Powszechnie znany rzeczywistych zachowań - na przykład,
jest przywoływany juŜ wcześniej przy- kiedy zlokalizujemy uszkodzenie w lampie,
kład słynnego chemika Kekulego, który moŜemy wymienić uszkodzony element
pracował nad strukturą związków orga- lub go naprawić - w innych cel osią-
nicznych. Nie potrafił on skonstruować gany jest na poziomie symbolicznym, na
przykład, kiedy ktoś rozwiąŜe problem 9.3.2.1.

matematyczny. Myślenie ukierunkowane w
Nęcka (1997) uwaŜa, Ŝe myślenie w sy- sytuacjach źle określonych
tuacjach problemowych moŜe mieć cha- Problemy źle określone stanowią znaczną
rakter produktywny lub reproduktywny. część naszego Ŝycia. Sytuację problemową
W wypadku myślenia produktywnego czło- cechuje maksymalna niejasność. Nieja-
wiek tworzy informacje, które są dla niego sność ta dotyczy zarówno samych sposo-
nowe. Mogą to być oczywiście informacje, bów rozwiązywania problemów, jak i na-
które obiektywnie nie są nowe, ale waŜne kładanych na nie ograniczeń. Znany jest
jest to, Ŝe są one nowe dla podmiotu. jedynie stan początkowy, choć nie wia-
Dziecko, które opanowuje nieznany mu domo, czy jego reprezentacja jest ade-
wcześniej sposób rozwiązywania problemu kwatna, czy teŜ nie.
arytmetycznego, tworzy informacje, które
Niekiedy ludzie „rozwiązują" problemy
są podstawą do powstania nowych umie-
źle określone w sposób niesamodzielny,
jętności, ale informacje te wcale nie są
a podejmowane przez nich próby odwołują
obiektywnie nowe - znane były wcze-
śniej matematykom, czy choćby autorowi się do doświadczeń innych, do preceden-
podręcznika, w którym znajduje się dane sów czy wreszcie do jawnego szukania po-
zadanie. Myślenie moŜe mieć takŜe cha- mocy i rady u innych. Tygodniki zawierają
rakter reproduktywny, wtedy na przykład, działy porad, w których osoby o duŜym
kiedy człowiek przygotowuje plan wyko- doświadczeniu odpowiadają na pytania in-
nania pewnej znanej mu czynności, a po- nych - najczęściej są to pytania odnoszące
tem musi dostosowywać go do zmienio- się do szeroko pojmowanych stosunków
nych warunków. Kiedy ktoś planuje po- międzyludzkich czy problemów wycho-
sprzątanie mieszkania i zaścielenie kanapy, wawczych. Pytania te dotyczą problemów
musi w wypadku niespodziewanej wi- źle określonych. Oto typowe przykłady:
zyty hydraulika zmodyfikować swoje plany. „Co zrobić, abym był lubiany w klasie?",
Ta modyfikacja moŜe obejmować zmianę „Jak uchronić piętnastoletnią dziewczynę
kolejności albo zmianę szybkości poszcze- od złych wpływów?", „Jak skłonić męŜa,
gólnych czynności. MoŜe teŜ być zwią- Ŝeby by! bardziej czuły w Ŝyciu codzien-
zana z przeniesieniem pewnych czynno- nym?" i tak dalej. Skuteczność recept
ści w bliŜej nieokreśloną przyszłość, albo oferowanych przez „osoby doświadczone"
teŜ z podjęciem kroków, które zapobie- jest zazwyczaj bardzo niska. Porady udzie-
gną niewykonaniu zaplanowanych czyn- lane przez te osoby są bardzo ogólne,
ności - niektórzy ludzie zapisują sobie lub nawet ogólnikowe. Ta ogólnikowość
na kartkach to wszystko, co zamierzają bierze się stąd, Ŝe osoba doradzająca nie
wykonać w danym dniu. zna szczegółów sytuacji i musi ograniczyć
Myślenie ukierunkowane moŜe zacho- się do podania zaleceń, które mogą być
dzić w dwojakiego rodzaju sytuacjach: wprowadzane w Ŝycie w bardzo róŜny spo-
w sytuacjach słabo określonych oraz w sy- sób. Co więcej, taka osoba nigdy nie moŜe
tuacjach dobrze określonych. Naszą ana- być pewna, czy postawione jej pytanie
lizę rozpoczniemy od analizy myślenia jest adekwatną reprezentacją problemu.
występującego w sytuacji rozwiązywania PrzecieŜ problem „Co zrobić, abym był
problemów słabo albo źle określonych. lubiany w klasie?" moŜe naprawdę być
problemem zupełnie innym, który moŜna kim kryterium, moŜemy wybierać pewien
sformułować następująco: „Jestem osobą konkretny kierunek poszukiwania popraw-
nieśmiałą i egocentryczną. Wydaje mi się, nych rozwiązań.
Ŝe wszyscy na mnie patrzą, więc staram W problemach otwartych kaŜdy kie-
się nikomu nie rzucać w oczy, na przykład runek poszukiwania rozwiązań maksyma-
unikam rozmów z innymi. Co zrobić, Ŝeby lizuje inne wartości. Pierwotna decyzja
inni zaczęli mnie zauwaŜać?". Oczywiście zaleŜy więc od określenia, które wartości
odpowiedź na drugie pytanie będzie inna są dla nas najwaŜniejsze. Chodzi tu o okre-
aniŜeli odpowiedź na pytanie pierwsze. ślenie potrzeb, jakie ma zaspokajać dane
Problemami źle określonymi mogą być rozwiązanie. W przykładzie z komunikacją
równieŜ problemy pozaosobiste, takie jak moŜna uznać, Ŝe podstawową wartością
problem organizacji komunikacji w wiel- jest czas - wtedy preferowane będą roz-
kim mieście czy problem napisania do- wiązania zmierzające w kierunku zwięk-
brego poradnika dla osób poszukujących szenia szybkości dojazdu. Inny kierunek
pracy. Nie wiadomo, jakie zbiory faktów poszukiwania rozwiązań wystąpi wtedy,
stanowią cele czy stany końcowe, jakie kiedy podstawową wartością będzie czy-
ruchy trzeba wykonać, by owe stany osią- stość środowiska.
gnąć, czy istnieją jakieś ograniczenia i tak Określanie kryteriów oceny poprawno-
dalej. Nie istnieje równieŜ obiektywny ści rozwiązań wymaga bądź dobrego zdia-
wskaźnik sukcesu w rozwiązywaniu pro- gnozowania potrzeb własnych (jeśli jest to
blemu. nasz osobisty problem), bądź teŜ potrzeb
Zdaniem Reitmana (1965) podstawo- społecznych (jeśli rozwiązanie ma słuŜyć
wym sposobem rozwiązywania problemów pewnej grupie społecznej). Wynika stąd,
źle określonych jest stopniowe reduko- Ŝe rozwiązywanie problemów źle określo-
wanie ich otwartości. Chodzi o to, by nych nie jest czynnością czysto intelektu-
problemy źle określone stawały się coraz alną, lecz zawiera takŜe element motywa-
lepiej określone. Problem dotyczący or- cyjny. Procedura diagnozowania to jeszcze
ganizacji komunikacji moŜemy dookreślić, jeden z przykładów myślenia krytycznego
stwierdzając, Ŝe chodzi o maksymalne uła- wyróŜnionego przez Nęckę (1997).
twienie dotarcia do pracy i do centrum Przykładem procedury domykania pro-
miasta. MoŜemy problem ten „domknąć" blemu słabo określonego moŜe być zacho-
inaczej i stwierdzić, Ŝe chodzi o zmniej- wanie badanych w słynnym eksperymen-
szenie tłoku w centrum miasta. Lista moŜ- cie Dunckera (1945). Eksperyment ten
liwych „domknięć" jest jednak znacznie przedstawiono w ramce 9.3.
większa. Warto zauwaŜyć, Ŝe drzewo rozwią-
Co decyduje o tym, który sposób do- zań problemu, który był niezbyt dobrze
określania problemu otwartego będzie wy- określony, jest bardzo bogate. Nietrudno
korzystany? Reitman na to pytanie nie sobie wyobrazić, jak bogate byłoby drzewo
daje bezpośredniej odpowiedzi. MoŜemy w wypadku problemu źle określonego.
rozwinąć jego koncepcję i stwierdzić, Ŝe Przy rozwiązywaniu niemal kaŜdego pro-
najpierw musimy ustalić kryteria oceny blemu winniśmy dołączyć jeszcze jedno
poprawności rozwiązań albo - ujmując to piętro, poprzedzające fazę rozwiązań ogól-
szerzej - musimy ustalić, na osiągnięciu nych, a mianowicie piętro określania war-
czego nam zaleŜy. Dysponując juŜ ta- tości, jakie powinny zostać zrealizowane
RAMKA 9.3
Duncker (1945), który w analizie śnie zniszczenia zdrowej tkanki, która

rozwiązywania problemów wykorzy- go otacza?". Drzewo rozwiązań przed-
stywał technikę głośnego myślenia, stawiono na rycinie 9.2.
wykrył analogiczne dąŜenie do „domy- W zachowaniu badanych w czasie
kania problemu" u swoich badanych. rozwiązywania tego problemu wystą-
Jego badani otrzymywali następujący piły trzy fazy:
problem do rozwiązania: „ZałóŜmy, a) faza formułowania rozwiązań ogól
Ŝe pewien człowiek cierpi na nie- nych (na przykład „Zmniejszyć
operacyjny guz Ŝołądka. Dysponujemy wraŜliwość zdrowej tkanki na pro
źródłem promieniowania, które przy mieniowanie"),
odpowiedniej intensywności niszczy b) faza formułowania rozwiązań funk
tkankę organiczną. W jaki sposób cjonalnych (na przykład „Przemie
moŜna zniszczyć guz za pomocą tego ścić guz w kierunku powierzchni
promieniowania, unikając jednocze- ciała"),
wyleczyć guz za pomocą promieni,

nie niszcząc zdrowej tkanki
zmniejszyć wraŜliwość zmniejszyć intensywność

unikać Kontaktu promieni zdrowej tkanki na promieniowania podczas
ze zdrową tkanką promieniowanie przechodzenia przez
zdrową tkankę
wstrzyknąć środek uodpornić za pomocą słabego

obniŜający wraŜliwość promieniowania
odroczyć zastosowanie
pełnej intensywności
przed osiągnięciem guza
wykorzystać umieści skoncentrować
drogę do ć podać substancję chroniącą przed skutkami guza
promieniowanie na
Ŝołądka guzie i obniŜyć
usunąć zdrową jego intensywność
tkankę z drogi w sąsiedztwie guza
przełyk
wprowadzić sondę zastosowa
ze źródłem ć
promieniowania
do Ŝołądka
RYCINA 9.2 Drzewo rozwiązań problemu Dunckera
W górnej części drzewa występują rozwiązania ogólne, a potem badani przechodzili do formułowania
rozwiązań specyficznych (źródło: Reynolds, Flagg, 1983, s. 234).
RAMKA 9.3 cd.

c) faza rozwiązań specyficznych (na wszystkich badanych byt identyczny
przykład „Zastosować soczewkę - zawsze wychodzili oni od pew-
do skoncentrowania promieni na nych idei ogólnych czy funkcjonal-
guzie"). nych, zanim przystąpili do formuło-
wania rozwiązań specyficznych. Nie
Wyraźne jest więc dąŜenie do „do- stwierdzono natomiast przeciwnego
mykania" problemu. Warto podkreślić, kierunku postępowania, to jest prze-
Ŝe niektóre rozwiązania ogólne nie chodzenia od rozwiązań specyficznych
doprowadziły do pojawienia się roz- do rozwiązań funkcjonalnych lub ogól-
wiązań specyficznych. Kierunek pracy nych.
przez poszczególne rozwiązania. Wyda- szczególnych celów oraz szans ich re-
wałoby się, Ŝe leczenie zawsze zmierza alizacji wydłuŜa z pewnością czas roz-
do poprawy zdrowia pacjenta. JednakŜe wiązywania, poniewaŜ proces przekształ-
w wypadku chorób nieuleczalnych, w fazie cania problemu źle określonego w do-
terminalnej cel realizowany przez lekarzy brze określony obejmuje większą liczbę
jest inny: nie dąŜy się do usunięcia cho- faz.
roby, bo to przy aktualnym stanie wie- Problem usunięcia guza Ŝołądka, sfor-
dzy jest niemoŜliwe, ale do uśmierzenia mułowany przez Dunckera, stał się jednym
cierpień pacjenta. W trakcie rozwiązywa- z problemów klasycznych i był źródłem
nia problemu występuje zatem taki mo- inspiracji dla wielu badaczy. Identyczną
ment, kiedy trzeba ocenić cele i dokonać strukturę logiczną, ale inną treść ma za-
wyboru jednego z nich. Pojawia się tu danie opracowane przez Gicka i Holyoaka
raz jeszcze myślenie krytyczne (Nęcka, (1980). Zadanie to przedstawiono w ramce
1997). Konieczność dokonania oceny po- 9.4.
RAMKA 9.4
Badacze ci skonstruowali odmianę cych obalić dyktaturę skoncentrowane

zadania „nowotworowego" Dunckera zostały na początku jednej z dróg.
(Gick, Holyoak, 1983; Catrambone, Wszystkie drogi do zamku zostały za-
Holyoak, 1989). Zadanie to polega na minowane przez armię dyktatora. Do-
opracowaniu strategii zdobycia zamku wódca wojsk zmierzających do obale-
zajmowanego przez dyktatora spra- nia dyktatury dysponuje wystarczającą
wującego władzę w małym kraju. siią, by zdobyć zamek. MoŜliwe będzie
Do zamku prowadzi wiele dróg. Siły to jednak tylko wtedy, kiedy zaatakuje
zbrojne kierowane przez ludzi chcą- wszystkimi siłami. Tymczasem prze-
RAMKA 9.4 cd.

marsz licznych wojsk drogami prowa- gia między tymi problemami". Wyniki
dzącymi do zamku spowoduje detona- tych porównań zawiera rycina 9.3.
cję min. Jak zatem zdobyć zamek, nie
tracąc ludzi na minach znajdujących
się na drogach? Problem ten okazał
się znacznie łatwiejszy od problemu
Dunckera. Badani szybko wpadali na
pomysł, by podzielić siły atakujące
zamek na małe oddziały. Oddziały te
po przebyciu zaminowanych dróg mo-
głyby skoncentrować się bezpośrednio
Brak Analogia Bezpośrednia
pod murami twierdzy, a następnie za- spostrzegana sugestia
atakować i zdobyć zamek. samorzutnie
Gick i Holyoak (1983) intereso- RYCINA 9.3 Związek między rodzajem repre-
wali się tym, czy rozwiązanie tego zentacji sytuacji problemowej
zadania moŜe ułatwić rozwiązywanie „Wrzód Ŝołądka" a procentem
problemu „nowotworowego", mówiąc poprawnych rozwiązań
inaczej - czy istnieje transfer wprawy W sytuacji standardowej problem rozwiązało

w rozwiązaniu tego problemu w jed- poprawnie mniej niŜ 10% badanych. Gdy badani
dostrzegali analogię między problemem „Zdobycie
nej dziedzinie na rozwiązanie analo- twierdzy" i „Wrzód Ŝołądka", procent poprawnych
gicznego problemu w dziedzinie od- rozwiązań wzrastał do 30, natomiast najlepsze
miennej. Starali się takŜe sprawdzić, wyniki uzyskała grupa, którą proszono, aby spraw-
dziła, czy istnieje analogia między tymi dwoma
w jakich warunkach ten wpływ jest problemami (źródło: wykres skonstruowano na
silny. podstawie danych zamieszczonych w pracy Gicka
Po pierwsze, sprawdzali, jaką rolę tHolyoaka, 1983).
odgrywa spontaniczne spostrzeganie
analogii między tymi dwoma proble- Po drugie, sprawdzano, jaką rolę
mami, albo teŜ spostrzeganie wynika- odgrywa odstęp czasowy między roz-
jące ze wskazówki udzielonej wiązywaniem problemu „twierdzy"
badanym. Problem Dunckera rozwią- a rozwiązywaniem problemu „nowo-
zywany był przez większą liczbę bada- tworowego". Brak przerwy oraz długa
nych, kiedy oni sami dostrzegli analo- przerwa między rozwiązywaniem obu
gię z opowieścią o generale. Jeszcze problemów stwarza niewielkie uła-
lepsze efekty dawała bezpośrednia in- twienie. Największy transfer uzyskano
strukcja: „Zobacz, czy istnieje analo- przy krótkiej przerwie.
Przedstawione eksperymenty ilustrują o innych sposobach rozwiązywania pro-

rolę analogii jako metody rozwiązywania blemów napiszę w dalszej części tego
problemów. Dokładniej o analogii oraz rozdziału.
MYŚHNIE I ROZWIEWANIE PROBLfMÓW 349
9.3.2.2. 1. Wykrycie problemu. Zidentyfikowanie

Myślenie ukierunkowane w problemu w naszym otoczeniu spra
sytuacjach dobrze określonych wia nam zawsze duŜe trudności, po
Sytuacje dobrze określone to takie, w któ- niewaŜ skłonni jesteśmy spostrzegać
rych występuje jeden cel, albo teŜ wiele otoczenie jako dobrze zorganizowaną
celów. Gdy mamy do czynienia z jed- strukturę, która nie zawiera proble
nym celem, pojawia się myślenie kon- mów. Niechętnie dostrzegamy to, Ŝe
wergencyjne, czyli myślenie zbieŜne. Do nie mamy wystarczających kwalifika
tego celu moŜna dochodzić róŜnymi dro- cji, aby podjąć atrakcyjną pracę, albo
gami albo tylko jedną drogą. Bardzo to, Ŝe nie wkładamy wystarczającego
często autorzy rozmaitych testów tak wysiłku w swój rozwój osobisty. Nie
formułują problemy, Ŝe mają one tylko dostrzegamy tego, Ŝe zbliŜa się termin
jedno poprawne rozwiązanie. Gdy myśle- oddania pewnej pracy, a my zajmu
nie ukierunkowane jest na wiele celów, jemy się czymś zupełnie innym. Przez
to w fazie wstępnej następuje ich selek- długi czas w Polsce nie dostrzegano
cja - wybierane są takie cele, których zbędności niektórych rodzajów pracy.
osiągnięcie pozwala na maksymalizowanie Przykładowo, w tramwajach i auto
rozmaitych korzyści albo unikanie nie- busach pracowali konduktorzy, którzy
bezpieczeństw. Kobieta maltretowana fi- sprzedawali bilety bądź dziurkowali bi
zycznie lub psychicznie przez męŜa moŜe lety miesięczne. Oprócz tego byli jesz
zastanawiać się nad tym, jak przerwać cze kontrolerzy, którzy sprawdzali, czy
tę tragiczną sytuację - moŜe myśleć wszyscy mają bilety. Rozwiązanie takie
0 rozwodzie, o wymierzeniu samodziel - absurdalne ekonomicznie - opierało
nie sprawiedliwości, o opuszczeniu męŜa, się na załoŜeniu, Ŝe ludzie nie będą sa
czy teŜ o podjęciu znanego z jej wcze modzielnie kupowali i kasowali biletów,
śniejszych doświadczeń oczekiwania na Ŝe przy braku konduktorów wszyscy
to, aŜ mąŜ się opamięta. Opisana sy będą jeździli na gapę.
tuacja jest sytuacją wymagającą myśle 2. Określenie problemu i stworzenie jego
nia dywergencyjnego, dobrze znaną oso reprezentacji. Reprezentacja ta budo
bom, które pomagają ofiarom przemocy. wana jest zarówno na podstawie infor
1 choć terapeuci potrafią wiele powie macji zawartych w sytuacji, jak i in
dzieć na temat sposobów rozwiązywania formacji posiadanych wcześniej przez
takiego i innych problemów przez ofiary jednostkę. Ten sam zbiór danych „ze
przemocy (Herman, 1999), to w psy wnętrznych" dostarcza róŜnej ilości in
chologii poznawczej znacznie chętniej ba formacji w zaleŜności od tego, z jak
dano to, jak ludzie rozwiązują rozmaite bogatym systemem wiedzy zostanie
łamigłówki, mające dość luźny związek skonfrontowany. Badania nad szachi
z ich rzeczywistymi problemami Ŝycio stami wykazały, Ŝe zapamiętywali oni
wymi. rozkład figur na szachownicy lepiej
Proces rozwiązywania problemów ma aniŜeli osoby, które nie grały w sza
charakter cykliczny i badacze wyróŜnili chy. JednakŜe wynik taki uzyskiwano
w nim następujące fazy (Hays, 1986; tylko wtedy, kiedy rozkład figur miał
Sternberg, 1996): charakter sensowny. Gdy natomiast fi-
gury były ustawione w sposób losowy, kin umiał wykorzystać swoją doskonałą
wtedy szachiści oraz inni badani zapa- znajomość liczb i umiejętność opero-
miętywali tyle samo informacji (Chase, wania nimi. Przykładowo, kiedy popro-
Simon, 1973). W pierwszej sytuacji szono go o podanie pierwiastka z liczby
szachiści zapamiętywali nie połoŜenie 391, niemal bez zastanowienia odpo-
kaŜdej figury z osobna, lecz połoŜenie wiadał, Ŝe wynosi on 19,77, a po kil-
danej figury względem innych figur. kunastu sekundach uściślał swoją od-
Inaczej mówiąc, zapamiętywali oni in- powiedź, podając wynik 19,77371933.
formacje za pomocą bardziej pojemnych W cytowanym przykładzie stwierdzał,
struktur poznawczych. Natomiast ba- iŜ 391 jest iloczynem dwóch liczb
dani niegrający w szachy nie dyspo- pierwszych 23 i 17. Następnie ob-
nowali wiedzą na temat specyficznych liczał pierwiastki z czynników tego
układów figur i musieli je zapamiętać iloczynu (albo teŜ po prostu przywo-
w postaci „atomistycznej" (to jest po- ływał je z pamięci). To znakomicie
łoŜenie kaŜdej figury z osobna). Wyniki ułatwiało cały proces. ZauwaŜmy jed-
te dowodzą, Ŝe ten sam zbiór danych nak, Ŝe był on ekspertem i dostrzegał
moŜe doprowadzić do ukształtowania pewne struktury tam, gdzie zwykły
się róŜnych stanów początkowych, po- człowiek nie jest w stanie ich zauwa-
niewaŜ dane te interpretowane są za Ŝyć. Nie wszystkie reprezentacje pro-
pomocą posiadanych przez jednostkę blemu muszą być reprezentacjami ade-
struktur wiedzy. Innym przykładem kwatnymi. Na ich adekwatność mogą
tworzenia róŜnych reprezentacji sytu- wpływać róŜne czynniki podmiotowe
acji problemowej jest przypadek pro- i pozapodmiotowe. Czasami niewielka
fesora Aitkina, wybitnego rachmistrza zmiana w sformułowaniu problemu
(Hunter, 1972). Aitkin potrafił bardzo - przy zachowaniu jego podstawowej
szybko obliczać w pamięci pierwiastki struktury - moŜe spowodować, Ŝe bę-
kwadratowe. Jak wiemy, normalny al- dzie on bardzo trudny, bądź teŜ stanie
gorytm obliczania pierwiastków kwa- się dziecinnie łatwy. Odwołajmy się do
dratowych jest dość skomplikowany problemu „uszkodzonej szachownicy"
i niewiele osób potrafi obliczać pier- (Reynolds, Flagg, 1983), który przed-
wiastki bez uŜycia kalkulatora. Ait- stawiono w ramce 9.5.
RAMKA 9.5
Wyobraźmy sobie klasyczną, 64-polo- leŜące w przeciwległych rogach (por.

wą szachownicę. Szachownica ta zo- ryc. 9.4).
stała pokryta 32 kostkami domina Czy w takim wypadku 31 kostek
- kaŜda z tych kostek pokrywa jedno pokryje 62 pozostałe pola szachow-
pole białe i jedno pole czarne. Z sza- nicy? Poprawna odpowiedź brzmi:
chownicy usunięto dwa pola czarne „Nie". Badani jednak próbowali zna-
RAMKA 9.5 cd.

leźć rozwiązanie, szukając róŜnych wśród 62 osób, które zostały przy
ustawień. Inne sformułowanie tego Ŝyciu? Ta wersja okazała się znacz-
problemu, przy zachowaniu jego struk- nie łatwiejsza, poniewaŜ dla badanych
tury, nie sprawiało badanym więk- rzeczą bardziej oczywistą było to, Ŝe
szych kłopotów (zmodyfikowany kaŜde małŜeństwo obejmuje 1 pannę
przykład podajemy za Reynoldsem i 1 kawalera, niŜ to, Ŝe w parach pól
i Flaggiem, 1983). W pewnej wiosce szachownicy (kostki domina) musi być
połoŜonej wysoko w górach Ŝyło 32 zawsze pokryte 1 pole białe i 1 pole
kawalerów i 32 panny. Dzięki wy- czarne. Zatem wbrew opinii Fodora
trwałym zabiegom swatów udało się (1981), wspominanej wcześniej, Ŝe
skojarzyć 32 małŜeństwa. Wyznaczono myślenie ma charakter operacji czysto
nawet termin ślubów. JednakŜe nade- syntaktycznych, tu napotykamy dane
szły straszliwe mrozy i 2 kawalerów wskazujące, Ŝe treść informacji mody-
zamarzło na śmierć. Czy swaci po- fikuje rodzaj rozwiązań problemu oraz
trafią skojarzyć 31 nowych małŜeństw ich poprawność.
RYCINA 9.4 Problem uszkodzonej szachownicy
Szachownicę znajdującą się po lewej stronie moŜna pokryć 32 kostkami domina (kaŜda kostka pokryje dwa pola).
Czy moŜna szachownicę znajdującą się po prawej stronie pokryć za pomocą 31 kostek?
Podsumowując, zmiana sposobu sfor- przykład ilustrował znaczenie sytuacyj-

mułowania problemu umoŜliwiła zwró- nych determinant adekwatności repre-
cenie uwagi na te elementy, które miały zentacji sytuacji problemowej. Właści-
kluczowe znaczenie dla znalezienia pra- wości człowieka mogą równieŜ wpły-
widłowego rozwiązania. Przytoczony wać na to, czy stworzona przez niego
352 PSfCHOUJGIA POZNANIA
reprezentacja będzie adekwatna, czy dotyczące losów poszczególnych boha-

teŜ nie. Ludzie o nastawieniu lękowym, terów. DłuŜnik po zaciągnięciu kredytu
ludzie przejawiający tendencję do nad- zwykle zbiera informacje na temat swoich
miernej koncentracji na szczegółach dochodów w okresie spłaty kredytu i
czy wreszcie ludzie podejrzliwi albo określa, jakie sumy będzie mógł prze-
dogmatyczni mogą mieć duŜe kłopoty znaczyć na bieŜące wydatki, a jakie na
w stworzeniu adekwatnej reprezentaqi spłatę kolejnych rat. Czasami człowiek
sytuacji problemowej. Niech za przy- musi poszukiwać informacji potrzebnych
kład posłuŜy jedna z osób badanych me- do rozwiązania albo wygenerować je z
todą „klipców" przez Lewickiego (opis informacji dostępnych. 5. Alokacja
metody znajdzie Czytelnik w paragrafie dostępnych zasobów poznawczych. Ta
8.2). Osoba ta udzielała bardzo niekon- faza ma zarazem charakter
sekwentnych odpowiedzi, kiedy poka- wykonawczy, jak i metapoznawczy.
zywano jej karty będące egzemplarzami Człowiek z jednej strony wykonuje roz-
pojęcia i takie, które egzemplarzami maite operacje umysłowe, z drugiej zaś
nie były. Badacz udzielał informacji, sprawdza, czy dysponuje odpowiednimi
czy są to „klipce", czy nie. Badany środkami umoŜliwiającymi rozwiązanie
zachowywał się jednak tak, jak gdyby problemu. Rozwiązywanie niektórych
tej informacji nie otrzymał. Dopiero problemów jest rozciągnięte w czasie i
w wywiadzie posteksperymentalnym poświęcanie maksymalnego wysiłku i
okazało się, Ŝe badany ignorował infor- maksymalnych zasobów przez krótki
macje zawarte w instrukcji, a sytuację okres moŜe się okazać niekorzystne.
eksperymentalną traktował nie jako ba- Przykładowo, zdobywanie kwalifikaqi
danie tworzenia pojęć, lecz jako badanie zawodowych jest procesem wymagającym
odporności na sugestię. Ta tendencyjna systematycznej pracy przez wiele lat i
interpretacja uniemoŜliwiła mu wykry- rzadko zdarza się, by maksymalizując
cie cech istotnych pozwalających na swój wysiłek, moŜna było podnieść
odróŜnienie „klipców" od innych kart. znacznie swe kwalifikacje w ciągu
3. Konstruowanie strategii rozwiązywania tygodnia. NaleŜy teŜ podjąć decyzję, czy
problemu. Problem moŜe być rozwią koncentrować się na szczegółach
zywany metodą kolejnych kroków, albo rozwiązania, czy teŜ na utrzymaniu
teŜ metodą całościową, wykorzystującą wytyczonego kierunku, pozostawiając
jednorazowe przekształcenie danych dopracowywanie szczegółów na okres
początkowych. Jednostka moŜe plano późniejszy. W wypadku innych problemów
wać osiąganie celu róŜnymi drogami, potrzebny jest jednorazowy duŜy wysiłek
albo teŜ koncentruje się na znalezieniu i koncentracja na tylko jednej formie
jednej drogi. aktywności. Student, który pisze pracę
4. Organizacja informacji dotyczących pro semestralną, opracowując jakiś wąski
blemu. Po zaplanowaniu strategii roz problem, moŜe obrać tę drogę
wiązywania problemów jednostka postępowania. Podczas rozwiązywania
przystępuje do takiego porządkowania początkowa reprezentacja problemu ulega
dostępnych informaq'i, aby moŜliwe ciągłym zmianom. Po dokonaniu
było zrealizowanie tej strategii. Pisarz częściowego przekształcenia jednostka
po zaplanowaniu fabuły szkicuje wątki musi przechowywać w pa-
UNŚLfflE I ROZWIEWANIE PROBLEMÓW 353
mięci punkt wyjścia oraz zastosowane inaczej, niedostępne były kolejne kroki
przekształcenie, tak aby moŜna było rozwiązywania problemu. Wybór ope-
wrócić do punktu wyjścia. Wykonany racji umysłowych moŜe dokonywać się
krok móg! prowadzić w złym kierunku na podstawie algorytmów lub heury-
i wtedy rozwiązywanie naleŜy zacząć od styk. Algorytmy określają zbiory ope-
początku. Bardzo interesujące jest to, racji umysłowych, które trzeba wyko-
Ŝe ludzie uświadamiają sobie dokładniej nać, aby osiągnąć pewien cel. Mają
swoje procesy umysłowe w wypadku one charakter mechaniczny, czyli są
problemów wymagających zastosowa- typowe dla myślenia reproduktywnego,
nia wielu operatorów niŜ w wypadku ale są niezawodne. Heurystyki nato-
jednego operatora. Odwołajmy się do miast są regułami zawodnymi, czę-
przykładu. W klasycznym eksperymen- sto mają charakter intuicyjny, ale po-
cie Maiera (1930, 1931) badanych pro- zwalają radzić sobie w sytuacjach no-
szono o to, by związali ze sobą dwa wych. Zilustrujmy stosowanie algo-
sznurki zwisające z sufitu. Sznurki rytmów i heurystyk na przykładzie
były umieszczone w takiej odległości rozwiązywania problemu poszukiwania
od siebie, Ŝe badani, trzymając jeden w Tatrach zagubionego turysty. Metoda
sznurek, nie mogli sięgnąć drugiego. algorytmiczna polega na podzieleniu
Pokój, w którym znajdowali się badani, obszaru Tatr na wiele kwadratów tak
był zupełnie pusty; jedynie na podło- małych, Ŝe kaŜdy z nich moŜna do-
dze znajdowało się kilka przedmiotów, kładnie objąć wzrokiem. Następnie sys-
między innymi ksiąŜki, krzesło i ob- tematycznie przeszukuje się kolejne
cęgi. Zadanie to było bardzo trudne, kwadraty. Turysta na pewno zostanie
poniewaŜ w ciągu 10 minut poprawne odnaleziony, ale moŜe to nastąpić tak
rozwiązanie znalazło tylko 39% osób. późno, Ŝe będzie juŜ martwy. Metoda
Trudność tego problemu wynikała stąd, heurystyczna polega na stwierdzeniu,
Ŝe badani spostrzegali obcęgi wyłącznie w jakie okolice turyści wybierają się
jako narzędzie, a nie jako cięŜarek dla najczęściej i gdzie zdarza się najwięcej
wahadła. Poprawne rozwiązanie pole- wypadków. Przy zastosowaniu heury-
gało bowiem na tym, Ŝe obcęgi na- styki zagubionego turystę moŜna zna-
leŜało przywiązać do jednego sznurka leźć bardzo szybko, ale moŜe się teŜ
i rozkołysać - wtedy, trzymając jeden okazać, Ŝe wybrał się on w zupełnie
sznurek, moŜna było schwytać rozko- inne miejsce.
łysany drugi. Badani nie potrafili po- 6. Ciągła kontrola stanu zaawansowania
dać, w jaki sposób znaleźli rozwiązanie pracy. Większość ludzi na bieŜąco kon-
- pojawiało się ono w ich świadomo- troluje postępy pracy nad rozwiąza-
ści nagle. Co ciekawe, większość nie niem problemu, a nieliczni starają się
zdawała sobie sprawy z tego, Ŝe po rozwiązać problem do końca i do-
wielu nieskutecznych próbach skorzy- piero potem sprawdzają, czy osią-
stała z podpowiedzi eksperymentatora, gnęli zamierzony cel. Dzięki temu
który niby przypadkowo trącał jeden ze człowiek unika wchodzenia w ślepe
sznurków. Badani ci znajdowali rozwią- uliczki, czy teŜ wykonywania czynno-
zanie, ale w ogóle nie pamiętali tego ści, które zatrzymują go w miejscu.
zachowania eksperymentatora. Mówiąc Poza tym ciągłe śledzenie przebiegu
własnej pracy pozwala na bieŜąco zna- tanego łyka. W sztuce współczesnej,

leźć nowe, obiecujące drogi, wiodące ku szczególnie w happeningach, progra-
rozwiązaniu. mowo przełamuje się wiele ograniczeń,
7. Ocena końcowa. Po osiągnięciu stanu zarówno społecznych, obyczajowych,
zdefiniowanego jako cel człowiek spra- jak i estetycznych. Ocena końcowa
wdza, czy rozwiązanie jest co najmniej moŜe następować bezpośrednio po za-
zadowalające. Ocenia takŜe, czy nie zo- kończeniu pracy, albo teŜ z pewnym
stały przekroczone pewne ograniczenia odroczeniem. W tym ostatnim wypadku
dotyczące stosowanych metod rozwią- człowiek ma juŜ pewien dystans do
zywania. Poszczególne problemy róŜnią własnej pracy i potrafi spojrzeć na nią
się od siebie rodzajem i liczbą tych w sposób bardziej obiektywny. Oce-
ograniczeń. Są sytuacje podobne do nia jej wynik, a nie przeŜycia, które
wcześniej opisanej, gdzie ograniczenia towarzyszyły jego osiągnięciu. Dzięki
są silne, są równieŜ takie, gdzie ograni- ocenie moŜna wykryć nowe, niedo-
czenia są niewielkie. Do tych ostatnich strzegane wcześniej problemy, albo teŜ
naleŜą problemy rozwiązywane przez dostrzec inne strategie ich rozwiązania.
artystów - środki wyrazu ograniczone
W tej właśnie fazie cykl zaczyna się
są jedynie ogólnymi regułami estetycz-
od nowa, poniewaŜ dostrzeŜone pro-
nymi, a czasami kanonami stylu, jakim
blemy stają się przedmiotem dalszej
posługuje się dany twórca. Twórcy pre-
analizy.
ferują problemy, gdzie ograniczenia są
niewielkie. Oto przykłady ograniczeń
występujących w róŜnych dziedzinach: Cały ten proces moŜemy przedstawić
reguły logiczne, ograniczenia wynika- za pomocą rysunku (rycina 9.5).
jące ze struktury uŜywanego języka, Opisany proces charakteryzuje rów-
normy społeczne i obyczajowe, normy nieŜ rozwiązywanie problemów źle okre-
estetyczne, normy etyczne i tak da- ślonych, ale w wypadku tych problemów
lej. Czasami do rozwiązania problemu znacznemu rozbudowaniu podlegają fazy
konieczne jest przełamanie ograniczeń. wcześniejsze, a więc tworzenie i prze-
Aleksander Wielki przeciął węzeł gor- kształcanie reprezentacji problemu, orga-
dyjski mieczem, choć ukryte ograni- nizowanie informacji czy planowanie stra-
czenie sugerowało rozwiązywanie splą- tegii postępowania.
9.4. Strategie rozwiązywania problemów

Dalsza analiza procesów występujących a mogą teŜ posługiwać się strategiami juŜ
w trakcie rozwiązywania problemów bę- znanymi, choć sami nie zdają sobie z tego
dzie schodziła na poziom mikro. W ni- sprawy. Opiszemy ogólne typy strategii
niejszym paragrafie zajmiemy się opisem wykorzystywanych w sytuacjach proble-
aktywności jednostki w fazie tworze- mowych, nie prezentując jednak ich zin-
nia strategii rozwiązywania problemów dywidualizowanych odmian. W praktyce
(Hayes, 1989; Sternberg, 1996). W tej ludzie wprowadzają rozmaite poprawki do
fazie ludzie mogą tworzyć róŜne strategie, tych strategii, albo teŜ łączą je ze sobą.
MYŚt£NIE I R02WIĄZYWANIE PROBŁIMÓW 355
Określenie problemu i
Wykrycie problemu
stworzenie jego reprezentacji
Konstruowanie strategii
Ocena końcowa
rozwiązywania problemu
Kontrola zaawansowania Organizacja informacji

stanu pracy dotyczących problemu
Alokacja dostępnych
zasobów poznawczych
Rycina 9.5 Cykliczna struktura procesu rozwiązywania problemów

W trakcie rozwiązywania problemów człowiek przechodzi przez kolejne fazy, by po dokonaniu oceny zakończyć pracę
{nieujawnione na rysunku), albo teŜ rozpocząć nowy cykl. Ten nowy cykl ma swoje źródło w zakończonej pracy
- człowiek mógt dostrzec nowe problemy, nowe metody ich rozwiązywania, czy teŜ inny aspekt problemu, niezauwaŜony
wcześniej. W trakcie rozwiązywania problemu człowiek moŜe wracać do stadiów wcześniejszych albo przeskakiwać stadia
pośrednie, co ilustrują strzałki przerywane. Przykładowo, po skonstruowaniu strategii rozwiązywania problemów człowiek
moŜe przystąpić od razu do pracy nad rozwiązywaniem, bez analizowania i organizowania informacji na temat problemu.
Kiedy jego działanie napotyka przeszkody, moŜe wrócić do fazy planowania strategii rozwiązania. Wynika stąd, Ŝe proces
rozwiązywania problemów jest bardzo elastyczny, modyfikowany w trakcie pracy i oparty na bardzo złoŜonych strategiach
behawioralnych oraz poznawczych (źródło: Sternberg, R. J.,1996, Cognitive psychology, s. 347, fig. 11-2).
Starają się dostosować strategie do wła- stywanych przy jego rozwiązywaniu. Gdy
snych moŜliwości poznawczych oraz do zadanie zawiera wartości liczbowe, czło-
specyficznego charakteru sytuacji, w jakiej wiek domyśla się, Ŝe przy jego rozwiązaniu
rozwiązują problem. Przykładowo, kiedy moŜe wykorzystywać róŜne operacje ma-
rozwiązują pewien problem w sytuacji tematyczne albo strategie rozwiązywania
stresowej, mogą wybierać inne strategie zadań matematycznych. Strategie konstru-
niŜ te, które wykorzystują w sytuacji nie- owane są w taki sposób, aby w przestrzeni
zawierającej elementów stresu. W sytuacji problemu moŜna było znaleźć ścieŜkę wio-
stresowej procesy bardziej złoŜone mogą dącą od punktu wyjścia (czyli stworzo-
ulegać dezorganizacji, toteŜ ludzie często nej, a później modyfikowanej reprezen-
unikają wykorzystywania procesów tego tacji problemu) do punktu końcowego,
typu. Strategia moŜe wtedy zawierać duŜą czyli rozwiązania. Podstawowym czynni-
liczbę prostych kroków, odpornych na za- kiem określającym trudność problemu jest
kłócające działanie stresu. wielkość przestrzeni problemu. Znacznie
Rodzaj i treść problemu mogą wyzna- trudniej znaleźć rozwiązanie problemu,
czać typ operacji umysłowych wykorzy- którego przestrzeń zawiera bardzo wiele
356 PS/CHOLBGIA POZNANIA
ścieŜek (obok poprawnych znajdują się mochodu. MoŜe on mianowicie wziąć

tam równieŜ ścieŜki błędne), niŜ takiego ksiąŜkę serwisową i sprawdzać ko-
problemu, gdzie tych ścieŜek jest niewiele. lejno wszystkie podzespoły, by wykryć
Wyobraźmy sobie prosty zamek z szyfrem część, która uległa uszkodzeniu.
złoŜonym z pięciu cyfr. W takim zamku Operacje albo zbiory operacji, które
jest 100 000 moŜliwych kombinacji cyfr. zawsze gwarantują uzyskanie prawi-
Wykrycie prawidłowej kombinacji przy za- dłowego rozwiązania, to wspomniane
łoŜeniu, Ŝe kaŜda próba trwa około 10 wcześniej algorytmy. Zaletą algoryt-
sekund, zabrałoby człowiekowi ponad 277 mów jest ich skuteczność, natomiast
godzin (100 000 x 10 s = 1 000 000 s, wadą moŜe być mała ekonomia cza-
czyli ponad 277 godz.). Ludzie nie doce- sowa. Dlatego algorytmy moŜna stoso-
niają wielkości przestrzeni tego problemu wać tam, gdzie konieczne jest znalezie-
i błędnie sądzą, Ŝe łatwo znaleźć odpowiednie rozwiązania, a czas jego poszuki-
nią kombinację cyfr. wania jest mniej istotny. Na podstawie
PoniŜej przedstawimy niektóre spo- algorytmów pracują komputery, które
soby przeszukiwania przestrzeni pro- swoją szybkością działania mogą zre-
blemu. kompensować ewentualną czasochłon-
ność procedury.
1. Strategia przeszukiwania losowego. Po- 2. Strategie przeszukiwania heurystycz-
lega ona na tworzeniu przypadkowych nego. Polegają one na wykorzysty-
zestawów kroków, które łącznie mowaniu informacji zawartych w pro-
głyby stanowić rozwiązanie. Wykonując blemie oraz na tworzeniu własnych
odpowiednią liczbę prób, zawsze tra- reguł analizy danych w trakcie roz-
fimy na prawidłowe rozwiązanie, tyle wiązywania problemów. Wspomniany
tylko, Ŝe moŜe to zabrać bardzo duŜo we wcześniejszym przykładzie klient,
czasu. Spróbujmy rozwiązać tą metodą zgłaszający mechanikowi jakąś usterkę
anagram BOTUSAU. Posługując się w swoim samochodzie, musi odpowie-
metodą przeszukiwania losowego, bę- dzieć na kilka pytań. Gdy na przy-
dziemy wypisywać wszystkie moŜliwe kład klient stwierdził podejrzane stuki
kombinacje tych siedmiu liter. Kombi- w czasie pracy silnika, mechanik za-
nacji tych jest 5040. Tylko jedna z nich daje kilka pytań diagnostycznych, do-
daje sensowne słowo AUTOBUS. Prze- tyczących miejsca, z którego dochodzą
szukiwanie losowe wymaga szybkiego stuki, albo okoliczności, w których się
wykonywania bardzo prostych operacji. one pojawiają. Dzięki uzyskanym in-
Wygenerowanie tych 5040 kombinacji formacjom mechanik moŜe wykluczyć
liter to jeden krok. Następnym kro- pewne uszkodzenia; jeśli dobrze zna
kiem jest porównanie tych kombinacji z dany typ samochodu, wie, Ŝe najczę-
zawartością Słownika języka polskiego. ściej ulega uszkodzeniu taki to a taki
Jest rzeczą jasną, Ŝe przeszukiwanie podzespół. To wszystko pozwala mu
losowe przyniesie lepsze wyniki, kiedy wysunąć hipotezę na temat rodzaju
będzie je wykonywał komputer. Po- uszkodzenia, czasu naprawy oraz jej
dobną technikę moŜe zastosować nie- kosztu.
doświadczony mechanik samochodowy, Przeszukiwanie heurystyczne nie daje
któremu klient zgłosił uszkodzenie sa- stuprocentowej pewności znalezienia
M&ENIE I ROZWIĄZYWANIE PROBUMÓW 357
rozwiązania. DuŜą zaletą metod heu- 3. Strategie oparte na zasadzie bliskości.

rystycznych jest jednak to, Ŝe pozwa- Tą nazwą opatruje się grupę technik,
lają one postępować w sposób ekono- w których poszukuje się odpowiedniej
miczniejszy. Pozwalają takŜe - w pew- ścieŜki rozwiązania przez wprowadza-
nych warunkach - wykrywać nowe nie modyfikacji do ścieŜki poprzedniej.
algorytmy. Przytoczmy w tym miejscu Tego typu przeszukiwanie ma cha-
anegdotę związaną ze słynnym mate- rakter konserwatywny. Występuje ono
matykiem Gaussem. OtóŜ nauczyciel w kilku odmianach (Reynolds, Flagg,
matematyki Gaussa był osobą dość 1983):
leniwą. Pewnego dnia chciał odpocząć
w czasie lekcji i dał uczniom zada- A. Metoda „ciepło-zimno". Nazwa po
nie, które polegało na obliczeniu sumy chodzi od dobrze wszystkim znanej
wszystkich kolejnych liczb od 1 do dziecięcej zabawy, polegającej na
100. Zadanie to jest bardzo Ŝmudne tym, Ŝe chowa się jakiś przedmiot,
i łatwo w nim o popełnienie błędu. a osobie, która go szuka, podaje się
Wszyscy uczniowie pracowicie doda- informację o bliskości tego przed
wali 1+2+3+4...+99+100. Większość miotu za pomocą określeń „cie
popełniła błędy. Jeden tylko Gauss (ku pło" i „zimno". Gdy mechanik nie
rozpaczy leniwego nauczyciela) szybko wie, co się zepsuło w samocho
podał prawidłowy wynik - 5050. Za- dzie klienta, a informacje klienta
uwaŜy! on, Ŝe jeśli weźmiemy sze- są bezwartościowe diagnostycznie,
reg od 1 do 100, to suma skraj- sam włącza silnik i przykładając doń
nych elementów zawsze wynosi 101 ucho, moŜe starać się wykryć źró
(1+100; 2+99; 3+98 i tak dalej). dło podejrzanych stuków. Im bliŜej
PoniewaŜ mamy 50 takich par, mo- będzie tego źródła, tym stukanie
Ŝemy łatwo obliczyć poszukiwaną war- głośniejsze.
tość, mnoŜąc 101 przez 50. Wykry- B. Metoda „wspinaczki". Metodę tę
cie przez młodego Gaussa tego no- opiszemy w sposób metaforyczny,
wego algorytmu nastąpiło dzięki za- odwołując się do przykładu Rey-
stosowaniu heurystyki. Badania eks- noldsa i Flagga (1983). ZałóŜmy, Ŝe
perymentalne przeprowadzone przez jesteśmy niewidomi i mamy wejść
Schmucka (1990) wykazały, Ŝe zdolna górę. Stawiając kaŜdy krok, czu
ność do tworzenia nowych heurystyk jemy, czy podąŜamy w górę, czy
związana jest z indywidualnymi wła- teŜ w dół. Gdy idziemy w dół,
ściwościami jednostki. Stwierdził on, zmieniamy kierunek tak, by podąŜać
Ŝe ludzie cechujący się szybkim prze- w górę. W końcu osiągamy taki
biegiem procesów poznawczych ła- punkt, z którego wszystkie drogi
twiej tworzą heurystyki. Dzieje się zbiegają w dół. Oznacza to, Ŝe je
tak dlatego, Ŝe ich umysł w trak- steśmy na szczycie. Problem jednak
cie pracy nad jakimś problemem dys- polega na tym, Ŝe nie musi to być
ponuje wystarczającymi zasobami po- najwyŜszy szczyt w okolicy - ergo
znawczymi, które moŜe poświęcić na osiągnięte w ten sposób rozwią
wymyślanie nowych, ekonomiczniej - zanie nie musi być rozwiązaniem
szych algorytmów. najlepszym.
C. Metoda analizy w kategoriach środ- wykryć zawsze, jeśli tylko jesteśmy

ków i celów. Po ustaleniu celu, wystarczająco wytrwali w poszukiwa-
staramy się określić, jakimi środkami niach. Przykładowo, moŜemy stwier-
naleŜy go osiągnąć. Następnie ustala dzić, Ŝe człowiek jest podobny do węgla
się podcele, czyli cele cząstkowe, pod kilkoma względami, na przykład
które będą osiągane po zastosowaniu zanurza się w wodzie. Nie to jednak
kolejnych środków. Po osiągnięciu konstytuuje analogię. Analogia wystę-
jednego podcelu sprawdzamy, czy puje wtedy, kiedy mamy dwie dziedziny
zbliŜyliśmy się do celu, i dobieramy rzeczywistości. W kaŜdej z tych dzie-
odpowiedni środek, aby osiągnąć następny dzin występują elementy oraz relacje
podcel. Nie zawsze jest tak, Ŝe między nimi. Gdy relacje te cechują się
osiągnięcie kolejnego podcelu przybliŜa odpowiedniością, wtedy moŜna mówić
nas do celu ostatecznego. Osiągając 0 istnieniu związku analogii. Analo
niektóre podcele, oddalamy się gia moŜe być podstawą wnioskowania
pozornie od celu końcowego, ale tylko 1 przewidywania rozmaitych zjawisk.
po to, by w następnym ruchu zbliŜyć Odwołajmy się do przykładu cytowa
się do celu końcowego. Przykład takiego nego przez Bielę. Franklin stwier
problemu omówiono w ramce 9.6. dził, Ŝe istnieje analogia między zjawi
Przedstawiona wersja zadania jest wersją skami obserwowanymi w czasie eks
najprostszą. W wersji bardziej perymentów z butelką lejdejską a zja
skomplikowanej, gdzie na pręcie A wiskami obserwowanymi w czasie bu
znajduje się sześć krąŜków, procedura rzy. Choć dziś analogia ta wydaje się
rozwiązywania wymaga stworzenia bar- oczywista, to w czasach Franklina było
dziej rozbudowanej hierarchii podce- to czymś niezwykłym. Przeskakiwa
lów. Liczba ruchów, które pozornie odnie iskry w butelce między biegunami
dalają nas od rozwiązania ostatecznego, powodowało słabe trzaski, które pod
jest znacznie większa. 4. Strategie oparte względem intensywności w niewielkim
na wykorzystaniu analogii. stopniu przypominały grzmoty. Fran
Wykorzystuje się tu zaleŜności klin przypuszczał, Ŝe tak jak w bu
występujące w jednej dziedzinie do telce lejdejskiej ładunki róŜnoimienne
rozwiązania problemów w innej dzie- gromadzą się na wewnętrznej i ze
dzinie. Inaczej mówiąc, jest to próba wnętrznej ściance, tak w czasie burzy
wykorzystania posiadanego doświad- ładunki dodatnie występują w chmu
czenia do radzenia sobie w nowej sy- rach, ziemia zaś obdarzona jest ładun
tuacji. Bielą (1989 b, 1993) twierdzi, kiem ujemnym. Dzięki wykryciu tej
Ŝe podstawą analogii jest stwierdzenie analogii moŜliwe stały się zastosowania
podobieństwa relacji zachodzących praktyczne. Umieszczenie metalowego
między elementami w obrębie dwóch ostrza w polu elektrycznym powo
róŜnych dziedzin. śeby sensownie po- dowało ukierunkowanie wyładowania
sługiwać się analogią, nie wystarczy w laboratorium. To skłoniło Franklina
proste stwierdzenie, Ŝe dwa zjawiska są do umieszczenia takiego ostrza, połą
do siebie podobne pod względem pew- czonego z ziemią, na wysokim słupie
nych cech. Podobieństwo takie moŜna w pobliŜu budynku. W ten sposób został
wynaleziony piorunochron.
/ ROZWIĄm/ANIE 359
PROBLIMÓW
RAMKA 9.6
Problem określany mianem wieŜy problemu. Drzewo rozwiązań zawiera

w Hanoi (Glass, Holyoak, Santa, 1979) ślepe uliczki, to jest takie ruchy,
w trakcie rozwiązywania wymaga wy- których wykonanie nie prowadzi do
konywania operacji, które oddalają nas poprawnego rozwiązania.
od celu. Na rycinie 9.6 przedstawiono Eleganckie i ekonomiczne rozwią-
punkt wyjścia do rozwiązywania zada- zanie problemu obejmuje następujące
nia. kroki:
pręt C
prętB
prętB
pręt C
pręt A
prętC
prętC
1. KrąŜek 1 na
2. KrąŜek 2 na
3. KrąŜek 1 na
4. KrąŜek 3 na
5. KrąŜek 1 na
6. KrąŜek 2 na
RYCINA 9.6 WieŜa w Hanoi
7. KrąŜek 1 na
Zadanie polega na przeniesieniu trzech krąŜków,
znajdujących się na pręcie A (lewa strona
W kroku trzecim i piątym ruchy
rysunku), na pręt C (prawa strona rysunku). mają charakter paradoksalny, ponie-
waŜ krąŜek 1 przenoszony jest w taki
sposób, Ŝe oddala się od pręta C. Takie
Zadanie polega na tym, by krąŜki
ruchy wynikają ze struktury zadania,
1 (najmniejszy), 2 (średni), 3 (naj-
w którym występuje hierarchia podce-
większy), znajdujące się na pręcie A,
lów. Cel ogólny - przenieść krąŜki 1,
przenieść na pręt C. Dopuszczalne jest
2 i 3 z pręta A na pręt C - rozkładany
przenoszenie tylko jednego krąŜka na
jest na kolejne podcele:
inny pręt. Nie wolno natomiast dopro-
wadzić do tego, by na którymkolwiek 1. Przenieść krąŜek 3 na pręt C
pręcie znajdował się większy krąŜek 2. Przenieść krąŜek 2 na pręt C
nad mniejszym. Czytelnik moŜe roz- 3. Przenieść krąŜek 1 na pręt C
wiązać ten problem samodzielnie. Tym podcelom podporządkowane
Na rycinie 9.7 przedstawiono pełny są następne podcele - na przykład
zespół operacji, jakie człowiek moŜe „uwolnić krąŜek 3 spod krąŜków, które
wykonać w czasie rozwiązywania tego go zakrywają". Ten podcel generuje
juŜ konkretne ruchy. Wykonywanie
konkretnych ruchów pozwala realizo-
wać te strategiczne podcele, ale jed-
nocześnie ruchy te mogą wyglądać
paradoksalnie dla osoby, która nie zna
struktury zadania.
i
RYCINA 9.7 Drzewo rozwiązań problemu Wlezą w „Hanoi"
Osiągnięcie poprawnego rozwiązania moŜe nastąpić po wykonaniu większej lub mniejszej liczby operacji. Diagram wskazuje, Ŝe popełnienie błędu moŜe wprawdzie wydłuŜyć 3
proces rozwiązywania problemu, ale nie blokuje dojścia do celu ostatecznego.
MYŚLfNIE I ROZWIĄZYWANIE PROBL£MÓW 361
Zjawisko analogii odgrywa bardzo duŜą wykorzystywane przez ludzi są trafne,

rolę w róŜnych dziedzinach poznawczej zwykle jednak prowokują do stawiania
działalności człowieka. Stało się ono pod- nowych problemów. O znaczeniu analo-
stawą wielu wynalazków, punktem wyj- gii przekonaliśmy się przy analizie wy-
ścia nowych teorii naukowych oraz za- ników eksperymentu Dunckera (1945)
biegiem wzbogacającym funkcjonowanie oraz badań Gicka i Holyoaka (1980,
poznawcze człowieka. Nie zawsze analogie 1983).
9.5. Charakterystyka operacji umysłowych

Myślenie składa się z operacji umysło- które są zbyt trudne dla człowieka, moŜe
wych, których zbiory tworzą strategie. on zacząć myśleć o czymś zupełnie innym
Operacje umysłowe są więc podstawowym albo marzyć, a więc posługiwać się my-
elementem myślenia. Psychologowie od śleniem autystycznym, które ma niewiele
dawna zajmowali się operaq'ami myślo- wspólnego z rozumowaniem. ZałoŜenie, Ŝe
wymi, korzystając od samego początku typ zadania stojącego przed człowiekiem
swoich prac z dorobku logiki, która do- wyznacza bezwyjątkowo rodzaj jego ak-
starczała metod pozwalających odróŜnić tywności myślowej, jest zatem błędne.
poprawne i błędne operacje myślowe. Jed- W wypadku rozumowania proces my-
nakŜe zainteresowania logiki ograniczały ślowy ma charakter skoncentrowany - na-
się do określenia poprawnych i błędnych stawiony jest na wyciąganie wniosków
operacji myślowych w czasie rozumowa- z przesłanek. W niektórych wypadkach
nia, nie obejmowały natomiast myślenia wnioski mają charakter generatywny, to
autystycznego, czy teŜ oddziaływania roz- jest zawierają informacje, które nie były
maitych czynników wewnętrznych i ze- dostępne w przesłankach, w innych nato-
wnętrznych na proces rozumowania. miast mają charakter reproduktywny - do-
Czym jest proces rozumowania i w ja- prowadzają do tego, co było juŜ wiadome
kim związku pozostaje z myśleniem? Ro- wcześniej.
zumowanie to proces poznawczy „...który Od czasów staroŜytności klasyfikuje się
przekształca informacje, zwane zbiorem rozumowanie na dwie formy: na rozumo-
przesłanek, tak aby wyprowadzić z nich wanie dedukcyjne i rozumowanie induk-
wniosek" (Galotti, 1989, s. 333). Rozumo- cyjne. Zestawienie kryteriów róŜnicują-
wanie jest zatem specyficznym rodzajem cych oba rodzaje rozumowania przedstawia
myślenia, który, zdaniem Galotti, cechuje tabela 9.1.
się dwiema właściwościami: Wyjaśnimy teraz dokładniej właści-
1) występuje przy rozwiązywaniu zagadek wości wymienione w tabeli 9.1. Wnio-
czy łamigłówek, skowanie od ogółu do szczegółu spro-
2) wykorzystuje reguły logiki. wadza się do tego, Ŝe cechy, które
przysługują całej kategorii, przypisuje
Pierwsze kryterium jest zbędne, ponie- się poszczególnym obiektom (czy oso-
waŜ w obliczu zagadek czy łamigłówek, bom) wchodzącym w skład tej kategorii.
TABELA 9.1 Podstawowe właściwości rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego
ROZUMOWANIE DEDUKCYJNE ROZUMOWANIE INDUKCYJNE

Rozumowanie od ogółu do szczegółu Rozumowanie od szczegółu do ogółu
Nie pojawia się nowa informacja, a to, co zawiera Wniosek zawiera informację, która nie była dostępna
wniosek, ukryte byto wcześniej w przesłankach w przestankach
Trafność dedukcyjna Siła indukcyjna
Przykładem niech będzie następujące wszyscy studenci czytają ksiąŜki i Jan,

wnioskowanie: „Wszyscy studenci czytają który jest studentem, nie czytał ksiąŜek".
ksiąŜki. Jan jest studentem. Zatem; Jan Czytelnik moŜe się Ŝachnąć i powiedzieć,
czyta ksiąŜki". W wypadku rozumowania Ŝe zna studentów, którzy nie czytają ksią-
indukcyjnego kierunek ulega odwróceniu: Ŝek - zgoda, ale wtedy przesłanka pierw-
„Jan jest studentem. Jan czyta ksiąŜki. sza: „Wszyscy studenci czytają ksiąŜki",
Zatem: wszyscy studenci czytają ksiąŜki". nie jest prawdziwa.
Wyraźnie widać, Ŝe w wypadku rozu- Odwrotnie przedstawia się sprawa
mowania dedukcyjnego informacja zawarta w wypadku rozumowania indukcyjnego.
we wniosku byta dostępna nam wcześniej, Tu juŜ nie moŜemy być pewni, Ŝe wnio-
poniewaŜ przesłanki stwierdzały, Ŝe wszy- sek jest prawdziwy, kiedy przesłanki są
scy studenci czytają ksiąŜki, a skoro Jan prawdziwe. Rozmiary naszej subiektywnej
jest studentem, to on równieŜ musi czytać pewności określa siła indukcyjna. MoŜemy
ksiąŜki. Natomiast w wypadku rozumowa- powiedzieć, Ŝe rozumowanie ma znaczną
nia indukcyjnego sytuacja jest odmienna. siłę indukcyjną, kiedy jest mało prawdo-
Z faktu, Ŝe jeden student czyta ksiąŜki, podobne, ale nie niemoŜliwe, iŜ przesłanki
wnosimy, Ŝe robią to wszyscy studenci. są prawdziwe, a wniosek fałszywy.
Takie wnioskowanie moŜe okazać się za- Choć opisy obu rodzajów rozumowania
wodne. wydają się złoŜone, to z drugiej strony
O zawodności czy niezawodności wnio- czujemy, Ŝe dotyczą one spraw tak oczy-
skowania mówi trzecie kryterium, róŜni- wistych, iŜ nie warto się nad nimi zastana-
cujące wymienione w tabeli 9.1 rodzaje wiać. Sprawa jednak nie jest taka prosta,
wnioskowania. W wypadku rozumowania poniewaŜ w wielu wypadkach posługujemy
dedukcyjnego, jeśli prawdziwe są prze- się takimi schematami rozumowania, które
słanki, to prawdziwy jest teŜ wniosek. nie są trafne. Dotyczy to równieŜ rozumo-
Logicy wyraŜają to w nieco bardziej zło- wania dedukcyjnego.
Ŝony sposób. Trafność dedukcyjna polega
na tym, iŜ niemoŜliwe jest, by w wypadku,
9.5.1.
kiedy przesłanki są prawdziwe, wniosek
Rozumowanie dedukcyjne
był fałszywy (Galotti, 1994). Wracając do
naszego przykładu, moŜemy stwierdzić, Schematy wnioskowania dedukcyjnego bar-
Ŝe: „NiemoŜliwe jest, by zdarzyło się, Ŝe dzo szczegółowo omawia Maria Lewicka
MYŚLENIE 1 ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW 363
(1993, 2000) i zainteresowanych Czytelni- Modus ponens zapisuje się w sposób

ków odsyłam do tych prac. Tu natomiast następujący:
chciałbym zwrócić uwagę na pewną swo- p określane jest jako
istość myślenia potocznego w porównaniu poprzednik, q zaś jako następnik.
ze schematami rozumowania analizowa- Przedstawmy jakieś rozumowanie,
nymi przez logików. podstawiając pod p i q twierdzenia
W logice i w rozumowaniu potocznym odnoszące się do rzeczywistości. Niech
uŜywa się funktorów logicznych (przypo- p oznacza „Jestem senny", a q - „Gaszę
minających spójniki) w odmienny sposób. światło". Wnioskowanie moŜemy przed-
Dotyczy to w szczególności takich funk- stawić następująco: „JeŜeli jestem senny,
torów, jak A (i), V (lub) oraz —* (jeŜeli...
to gaszę światło. Jestem senny, a zatem
to). WyraŜenie p A q czytamy jako p i q,
gaszę światło". W rozumowaniu potocz-
przy czym p i q mogą być twierdzeniami
nym ludzie bardzo często popełniają błąd
orzekającymi o róŜnych stanach rzeczy.
Niech p oznacza zdanie „Dziś jest po- określany mianem błędu negaqi poprzed-
chmurny dzień", a q - „Dziś jest duŜy nika. Takie błędne rozumowanie zapisuje
ruch"; wyraŜenie p A q oznacza „Dziś się za pomocą notacji logicznej w sposób
jest pochmurny dzień i dziś jest duŜy następujący (symbol ~ oznacza negację
ruch". Prawdziwość wyraŜenia p A q za- i czytamy go jako „nieprawda, Ŝe"):
leŜy wyłącznie od prawdziwości p oraz
od prawdziwości q. Prowadzić to moŜe to Jeśli w to miejsce podstawimy wymie-
dziwnych konsekwencji w rozumowaniu
nione wcześniej zdania, to błędne rozumo-
potocznym. Wyobraźmy sobie, Ŝe p ozna-
wanie przyjmie postać następującą: „JeŜeli
cza „Jan włoŜył spodnie", a q - „Jan
jestem senny, to gaszę światło. Nie jestem
wyszedł z domu". Z logicznego punktu
widzenia p A q oraz q A p są równowaŜne senny, a zatem nie gaszę światła".
i prawdziwe, jeśli spełnione są zarówno Drugi schemat wnioskowania doty-
p i q. Mówiąc inaczej, twierdzenia „Jan czący implikacji nosi nazwę modus tol-
włoŜył spodnie i Jan wyszedł z domu" oraz lens. Prawidłową postać tego rozumowania
„Jan wyszedł z domu i Jan włoŜył spodnie" moŜna przedstawić za pomocą schematu:
są tak samo prawdziwe. Interpretacja po-
toczna tego ostatniego zdania wskazuje Odwołajmy się do zdań podstawianych
jednak wyraźnie, Ŝe albo zdanie to jest za p i q przy omawianiu rozumowania opar-
nieprawdziwe, albo teŜ Jan zachowuje się
tego na modus ponens. Niech p oznacza
dziwnie.
„Jestem senny", a q - „Gaszę światło".
Bardzo duŜe róŜnice występują przy
Wtedy rozumowanie to przedstawia się
rozumieniu funktora —* (jeŜeli... to). Wy-
następująco: „JeŜeli jestem senny, to gaszę
raŜenie p —► q określa implikację. Ludzie
traktują to wyraŜenie jako odnoszące się światło. Nie zgasiłem światła, a zatem
do zaleŜności przyczynowo-skutkowych, nie jestem senny". Błąd często popełniany
choć nie jest to uprawnione. Szczegól- przy tym schemacie rozumowania określa
nie duŜo błędów pojawia się w wypadku się mianem błędu afirmacji następnika.
dwóch schematów wnioskowania określa- Formalny zapis tego rozumowania przed-
nych jako modus ponens i modus tollens. stawia się następująco:
Oba wspomniane błędy, a więc błąd

negacji poprzednika, występujący przy mo-
UŜywając języka potocznego, rozumo- dus ponens, oraz błąd afirmacji następnika,
wanie to moŜemy przedstawić w postaci spotykany przy modus tollens, stały się
twierdzenia: „JeŜeli jestem senny, to gaszę przedmiotem wielu badań, a klasyczne
światło. Zgasiłem światło, a zatem jestem zadanie, pozwalające go wykryć, zostało
senny". JuŜ na pierwszy rzut oka widać, opracowane przez Wasona (1968, 1983)
Ŝe światło moŜna gasić z wielu innych oraz Wasona i Johnsona-Lairda (1970).
powodów, które zapewne Czytelnik potrafi Zadanie to, określane mianem zadania se-
sam zrekonstruować. lekcyjnego, omawiamy w ramce 9.7.
RAMKA 9.7
W klasycznej wersji problemu se- Znamy poprzednik i sprawdzamy, czy
lekcyjnego, zwanego teŜ problemem prawdziwy jest następnik. Natomiast
czterech kart, badanym przedstawia karta z 7 sprawdzana jest zgodnie
się cztery karty, takie jak na rycinie 9.8. z modus tollens. Wiemy, Ŝe prawdziwa
jest negacja następnika, i sprawdzamy
A D 4 7 prawdziwość poprzednika. Rzeczywi-
ste zachowanie ludzi podczas rozwią-
zywania tego zadania polega na tym,
RYCINA 9.8 Karty uŜywane w zadaniu Ŝe najpierw sprawdzają kartę A, co
selekcyjnym Wasona
jest zachowaniem poprawnym, a na-
Na dwóch pierwszych kartach znaj- stępnie sprawdzają kartę z 4, co jest
dują się litery, natomiast na dwóch zachowaniem błędnym.
pozostałych cyfry. Badanych informuje Przy wyborze A posługują się
się o tym, Ŝe kaŜda karta ma na - przypomnijmy raz jeszcze - modus
jednej stronie literę, na drugiej cyfrę. ponens, czyli wnioskowaniem o postaci
Karty zostały wydrukowane zgodnie p -+q A p, a zatem q. Odpowiedź,
z następującą regułą: „JeŜeli po jednej Ŝe naleŜy odwrócić kartę z 4, to błąd
stronie karty znajduje się samogłoska, polegający na afirmacji następnika.
to po drugiej stronie znajduje się liczba Faktycznie - jeśli karta A potwierdziła
parzysta". Zadanie polega na odwró- regułę, Ŝe gdy na jednej stronie jest
ceniu tylko tych kart, które pozwalają samogłoska, to na drugiej znajduje się
sprawdzić, czy wspomniana reguła jest liczba parzysta, to odwrócenie karty
prawdziwa. z 4 nie dostarcza dodatkowych infor-
Badani popełniają przy rozwiązy- macji. Odwrócenie karty z 7 pozwala
waniu tego zadania wiele błędów. Po- stwierdzić, co znajduje się na drugiej
prawne rozwiązanie polega na odwró- stronie karty zawierającej liczbę nie-
ceniu dwóch kart, a mianowicie karty parzystą - moŜe to być albo spółgło-
z A oraz karty z 7. Kartę z A odwra- ska, albo samogłoska.
camy zgodnie z regułą modus ponens.
MiŚlENIE I ROZWIĄZYWANIE PROBLIMÓW 365
RAMKA 9.8.
Griggs i Cox zmienili w swoim bada- ile lat ma ktoś, kto pije piwo, oraz
niu treść napisów znajdujących się na 4, czyli co pije ktoś, kto ma 16 lat.
kartach. Zamiast A uŜyli twierdzenia Dla badanych jasne było, Ŝe naleŜy
„pije piwo", zamiast D - twierdzenia zapytać, co pije osoba licząca 22 lata.
„pije colę", zamiast 4 - twierdzenia Ten przykład, odwołujący się do prefe-
„ma 16 lat", a zamiast 7 - twierdzenia rencji związanych z piciem słabszych
„ma 22 lata". Badani mieli sprawdzić i silniejszych napojów, wyraźnie po-
poprawność reguły „Jeśli ktoś pije kazuje, na czym polega błąd afirmacji
piwo, to winien mieć ponad 18 lat". następnika. Griggs (1983) twierdzi,
Badanie wykazało, Ŝe ponad 75% ba- Ŝe ta zmiana trudności związana jest
danych studentów college'u rozwiązy- z większą dostępnością pewnych in-
wało ten problem prawidłowo, nato- formacji - treść zadania odpowiada
miast nikt z badanej grupy nie roz- osobistym doświadczeniom badanych,
wiązał poprawnie problemu z literami wskazującym, jaka kombinacja wieku
i liczbami. Sprawdźmy teraz, co od- i rodzaju napoju lamie przepisy. Stu-
powiada najbardziej popularnym odpo- denci nie musieli przestrzegać (lub ła-
wiedziom w pierwotnej wersji zadania. mać) przepisów dotyczących układów
Aby zweryfikować poprawność reguły, liter i liczb.
musimy odwrócić A, czyli sprawdzić,
Interesujące jest to, Ŝe trudność zada- przyzwolenia ma następującą postać: „Jeśli

nia selekcyjnego zaleŜy od treści reguły. dana osoba spełnia warunek A, to wolno
Reguła ta moŜe mieć tę samą postać for- jej robić B". Cheng i Holyoak (1985) oraz
malną, ale zamiast abstrakcyjnych symboli Cheng, Holyoak, Nisbett i Oliver (1986)
A, D, 4 i 7 moŜemy podstawić określenia skonstruowali taką odmianę zadania se-
dotyczące zdarzeń potocznych. Badania lekcyjnego, w której wykorzystywany był
nad rozumowaniem w zmodyfikowanym schemat przyzwolenia (analogicznie jak
problemie Wasona i Johnsona-Lairda prze- w badaniach Griggsa i Coxa), ale zadanie
prowadzili między innymi Griggs i Cox dotyczyło materiału, który nie wiązał się
(1982). Badanie to omawiamy w ramce 9.8. z osobistym doświadczeniem badanych.
JednakŜe nie wszyscy badacze zaakcep- Badanie to przedstawiono w ramce 9.9.
towali wyjaśnienie odwołujące się do do- Istnieje jeszcze wiele innych wyjaśnień
świadczeń osobistych. Niektórzy zwracali błędów popełnianych w zadaniu selekcyj-
uwagę na inną właściwość tej modyfikagi nym. Zainteresowanych Czytelników od-
zadama selekcyjnego, która odnosiła się do syłamy do cytowanej wcześniej pracy
piwa i coli. W tej wersji zadania wykorzy- Lewickiej (2000). Podsumowując, w bada-
stywano pragmatyczny schemat rozumo- niach nad myśleniem dedukcyjnym stwier-
wania związany z przyzwoleniem. Schemat dzono, Ŝe ludzie często nie prze-
366 PSTCHOLDGIA POZNANIA
RAMKA 9.9
Badanych proszono, aby wyobrazili waŜne jest nie tylko doświadczenie

sobie, Ŝe są oficerami imigracyjnymi, osobiste - badani nie pracowali prze-
którzy kontrolują pasaŜerów przyby- cieŜ nigdy jako oficerowie biura imi-
wających do ich kraju. Mieli oni spraw- gracyjnego - ale waŜna jest takŜe
dzać, czy ci zostali zaszczepieni prze- obecność pewnego pragmatycznego
ciwko cholerze. W tym celu mieli schematu rozumowania.
spojrzeć na jedną stronę formularza. Ogólniejsze wyjaśnienie błędów
Na tej stronie znajdowała się informa- popełnianych w zadaniu selekcyjnym
cja, czy pasaŜer traktuje ich państwo odwołuje się do „efektu potwierdza-
jako kraj docelowy, czy teŜ jako tran- nia" (Evans, Barston, Pollard, 1983),
zytowy. Na stronie odwrotnej znajdo- zgodnie z którym ludzie łatwo ak-
wała się informacja, czy pasaŜer został ceptują, a zatem poszukują takich
zaszczepiony przeciwko cholerze, co wyjaśnień, które są zgodne z ich
było konieczne przy traktowaniu ich przekonaniami. Wskazanie karty z 7
kraju jako kraju docelowego, czy teŜ w zadaniu selekcyjnym dotyczy karty,
zaszczepiony był „tylko" przeciwko która nie jest wymieniona w regule,
tyfusowi, co wystarczało przy przejeź- a więc domyślnie - karty, która moŜe
dzie tranzytem. Zadanie polegało na być niezgodna z regułą. MoŜliwy wy-
odwróceniu pokazywanych formularzy nik, Ŝe na jej odwrocie moŜe znajdo-
tak, by sprawdzić, czy nie zostały wać się samogłoska, pozwala stwier-
złamane przepisy (por. ryc. 9.9). dzić fałszywość reguły. Ciekawe jest
Większość badanych - podobnie jednak to, Ŝe ludzie, odwracając A,
jak w eksperymencie Griggsa i Coxa nie obawiają się uzyskania danych
(1982) - rozwiązywała zadanie prawi- sprzecznych z regułą. Do „efektu po-
dłowo. Odwracali oni formularz z na- twierdzania" wrócimy przy analizie
pisem „kraj docelowy" oraz kartę rozumowania indukcyjnego w następ-
z napisem „zaszczepiony przeciwko nym paragrafie.
tyfusowi". Wyniki dowodzą zatem, Ŝe
zaszczepiony zaszczepiony
kraj docelowy kraj tranzytowy przeciwko przeciwko
cholerze tyfusowi
RYCINA 9.9 Karty stosowane w eksperymencie Chenga i Holyoaka (1985), stanowiącym odmianę
klasycznego zadania selekcyjnego Wasona.
MYŚLENIE I ROZWIĄZYWANIE PROBUMÓW 367
strzegają reguł logiki. Błędy popełniane tego wnioskowania. Warto tu wspomnieć

w rozumowaniu dedukcyjnym wiąŜą się przede wszystkim o rozumowaniu sylogi-
nie tylko ze specyficznymi doświadcze- stycznym i rozumowaniu przez analogię.
niami jednostki czy ogólnymi preferen- Osobna dziedzina badań dotyczy wniosko-
cjami poznawczymi (tendencja do poszukiwania dedukcyjnego, wymagającego uŜy-
wania przykładów potwierdzających), lecz cia kwantyfikatorów, takich jak „wszyscy",
takŜe z błędami wynikającymi z oddziały- „Ŝaden" czy „niektórzy". Spraw tych nie
wania procesów emocjonalnych. Przykła- omawiałem szczegółowo ze względu na
dem moŜe być efekt atmosfery, wystę- to, Ŝe wykraczają one nieco poza ramy
pujący we wnioskowaniu sylogistycznym, niniejszej pracy.
którego tu nie omawiałem bliŜej.
Mimo Ŝe wielu ludzi popełnia takie
błędy, jesteśmy w stanie wykryć je i skory- 9.5.2.
gować. MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe umysł Rozumowanie indukcyjne
wyposaŜony jest w rozmaite procedury
Rozumowanie indukcyjne przebiega od
korekcyjne, które w pewnych wypadkach
szczegółu do ogółu. Na podstawie mniej
pozwalają na uniknięcie błędów. Problem
lub bardziej kompletnego zbioru zdarzeń
jednak polega na tym, Ŝe odpowiednie
procedury korekcyjne mogą być trudno ludzie starają się wyprowadzić regułę
dostępne osobie, która popełniła błąd, albo ogólną, która obowiązywałaby w spo-
teŜ mogą być jej zupełnie niedostępne. sób uniwersalny. Rozumowanie indukcyjne
Wtedy korekta wnioskowania moŜe być występuje zarówno w Ŝyciu codziennym,
dokonana przez kogoś innego niŜ osoba, jak i w nauce. Przykładowo, w Ŝyciu
która popełniła błąd. Tak więc poszcze- codziennym staramy się znaleźć wskaź-
gólne osoby mogą popełniać błędy, ale nie niki pozwalające uniknąć zaatakowania nas
oznacza to wcale, Ŝe nasz umysł jest tak na ulicy. Jeśli zauwaŜymy, Ŝe agresor
zbudowany, Ŝe musi popełniać błędy. miał ogoloną głowę i był ubrany w dres,
Problem błędów w rozumowaniu zaj- moŜemy stwierdzić, Ŝe kaŜdy „dresiarz"
mował takŜe badaczy interesujących się jest agresorem. Z drugiej strony psycho-
rozumowaniem indukcyjnym i w tej dzie- log publikujący wyniki badań, w których
dzinie wzbudził większe kontrowersje, stwierdził, Ŝe pewna forma terapii pomaga
poniewaŜ rozumowanie indukcyjne bywa ofiarom przemocy małŜeńskiej i rodzinnej,
zawodne. MoŜliwość błędu jest niejako ma nadzieję, Ŝe ta forma będzie równieŜ
wpisana w naturę tego rozumowania. Czy skuteczna wobec osób, które nie były
moŜna zatem uniknąć błędów, a jeśli tak, jeszcze leczone w taki sposób.
to w jaki sposób i w jakich warunkach? Do Indukcja ze swej natury jest wniosko-
sprawy tej wrócimy później. waniem zawodnym. Stopień „zawodności"
Przedstawiona tu analiza rozumowania zaleŜy od róŜnych czynników, z których
dedukcyjnego miała z konieczności cha- najwaŜniejszym jest kompletność zbioru
rakter skrótowy. Koncentrowała się wo- przesłanek. Oczywiście, niemal nigdy nie
kół zadania „modalnego", a mianowicie dysponujemy kompletnym zbiorem prze-
problemu czterech kart. Istnieje wiele słanek, ale moŜemy być mniej lub bar-
innych sposobów badania rozumowania dziej oddaleni od tej kompletności. Jeśli
dedukcyjnego, jest równieŜ wiele dziedzin terapii poddano raz 5% ofiar przemocy,
a innym razem 25% ofiar, to dane do- Jest jeszcze wiele innych czynników,
tyczące skuteczności terapii w pierwszej które warunkują poprawność wniosków
grupie są „słabsze" aniŜeli dane dotyczące będących wynikiem rozumowania induk-
skuteczności w grupie drugiej. Ta zaleŜ- cyjnego. Nas interesuje jednak nie tyle
ność jest całkiem oczywista. NaleŜałoby to, jak ograniczyć liczbę błędów i uspraw-
zatem dąŜyć do uzyskania kompletnego nić takie wnioskowanie, ile to, jakie są
zbioru przesłanek albo zbioru zbliŜonego mechanizmy tego wnioskowania i w jaki
do kompletnego. Prawie nigdy jednak nie sposób ludzie radzą sobie z ograniczeniami
udaje się - z rozmaitych powodów, wlicza- wynikającymi z jego zawodności.
jąc w to względy ekonomiczne i czasowe Holyoak i Nisbett zwracają uwagę na
- uzyskać kompletnego zbioru przesła- to, Ŝe „indukcja jest procesem wnioskowa-
nek. Nawet stwierdzenie „Wszyscy ludzie nia, który rozszerza naszą wiedzę w obli-
są śmiertelni", które wydaje się czymś czu niepewności" (1988, s. 1). Faktycznie,
oczywistym, jest tylko uogólnieniem in- dzięki indukcji ludzie wychodzą poza do-
dukcyjnym. Aby tę tezę potwierdzić, win- stępne dane, choć nie zawsze ich wnioski
niśmy dysponować danymi dotyczącymi są poprawne. Przykłady błędnych wnio-
wszystkich ludzi, którzy kiedykolwiek Ŝyli. skowań indukcyjnych w Ŝyciu codziennym
Fakt, Ŝe umarły osoby X, Y, Z i jesz- są bardzo liczne. Dziewczynka, która nigdy
cze wiele innych, nie świadczy wcale nie słyszała czasownika „pójść" w czasie
o tym, Ŝe wszyscy ludzie są śmiertelni, przeszłym i w rodzaju Ŝeńskim, powie
poniewaŜ nie dysponujemy danymi na te- „Poszedłam po zabawki". Jest to szcze-
mat wszystkich ludzi, a wystarczy jeden gólnie prawdopodobne wtedy, kiedy jej
przykład nieśmiertelności, aby obalić tę partner zabawy stwierdzi, Ŝe przed chwilą
regułę. poszedł po coś. Innym przykładem moŜe
Innym czynnikiem, od którego za- być człowiek kupujący akcje w okresie
leŜy zawodność rozumowania indukcyj- hossy - sądzi on, Ŝe hossa będzie trwać
nego, jest stopień jednorodności wypad- wiecznie i Ŝe kupowanie następnych akcji
ków, które były podstawą indukcji. Jeśli przyniesie zysk.
mieliśmy do czynienia z „dresiarzami" W pierwszym wypadku dziewczynka
tylko w ciemnej ulicy, w sobotni wieczór, zakłada, Ŝe reguła przekształcania czasow-
po przegranym meczu lokalnej druŜyny ników ma charakter uniwersalny, choć fak-
piłkarskiej, to kaŜdego z nich łatwo mo- tycznie język pełen jest wyjątków, o czym
Ŝemy uznać za agresora. To wnioskowa- przekonał się kaŜdy z nas, ucząc się języka
nie jest jednak bardziej zawodne aniŜeli obcego (nie pamiętamy natomiast naszych
wnioskowanie oparte na zachowaniach tej potknięć w trakcie uczenia się języka
grupy ludzi w róŜnych okolicach miasta, ojczystego). W drugim wypadku gracz
o róŜnych porach dnia i w róŜnych okolicz- giełdowy przyjmuje, Ŝe wszystkie trendy
nościach (na przykład w obecności duŜej zmian cen akcji utrzymają się w przyszło-
liczby policjantów). Analogicznie - wnioski ści. W obu wypadkach występuje pewna
terapeuty, który udzielał pomocy bardzo bardzo prosta forma rozumowania przez
jednorodnej grupie ofiar przemocy, będą analogię, ale tu - w przeciwieństwie do
słabiej uzasadnione w porównaniu z sy- omawianych wcześniej wyników badań
tuacją, gdy grupa ofiar cechuje się duŜą Gicka i Holyoaka (1980, 1983) - rozumo-
róŜnorodnością. wanie takie jest źródłem błędów.
MYŚŁINIE I ROZWIEWANIE PROBLEMÓW 369
Wnioskowanie indukcyjne, jak wska- podstawowe miary statystyczne charakte-

zuje porównanie zawarte w tabeli 9.1, ryzujące ten zbiór: dość dokładnie okre-
cechuje się pewną siłą indukcyjną. Silą ślali wartość średniej, wskazywali wypadki
ta odnosi się z jednej strony do obiek- występujące najczęściej (czyli mogli podać
tywnej prawdziwości tego wnioskowania, modalną), potrafili teŜ oceniać niektóre
ale z drugiej dotyczy subiektywnego prze- wskaźniki zmienności. Problemy pojawiły
konania o jego pewności. Ludzie przy- się natomiast przy określaniu korelacji
pisują pewne subiektywne prawdopodo- i regresji.
bieństwo poprawności tego wnioskowania. Ten dość sielankowy obraz zburzyła se-
Problem oceny prawdopodobieństwa su- ria badań przeprowadzonych przez Tver-
biektywnego skupił na sobie uwagę wielu sky'ego i Kahnemana w latach siedem-
badaczy, okazało się bowiem, Ŝe znajomość dziesiątych nad heurystykami związanymi
prawidłowości dotyczących prawdopodo- z oceną prawdopodobieństwa subiektyw-
bieństwa subiektywnego pozwala ocenić nego. W swoich badaniach pokazali oni, Ŝe
stopień subiektywnego zaufania do wła- ludzie posługują się intuicyjnymi skrótami
snych sądów. myślowymi, które mogą być przyczyną
Kwestia poprawności rozumowania in- błędów. PoniŜej przedstawiono listę heu-
dukcyjnego i sposobów radzenia sobie rystyk, ilustrując je przykładami z badań
z tą niepewnością, stanowiącą inherentną eksperymentalnych.
właściwość tego rozumowania, była przed- 1. Reprezentatywność. Heurystyka re-
miotem wielu dyskusji teoretycznych i ba- prezentatywności przyjmuje, Ŝe zda-
dań empirycznych. Jedno z klasycznych rzenia, które wydają się bardziej re-
badań dotyczących wnioskowania w wa- prezentatywne dla danego zbioru (na
runkach niepewności zostało przeprowa- przykład dlatego, Ŝe przypominają one
dzone przez Petersona i Beacha (1967). zbiór losowy), są oceniane jako częst-
Stwierdzili oni, Ŝe ludzie po zapoznaniu sze albo jako bardziej prawdopodobne.
się ze zbiorem zdarzeń - zbiorem prze- Jedno z zadań wykorzystywanych przez
kraczającym pojemność pamięci krótko- Kahnemana i Tversky'ego przytaczamy
trwałej - potrafili dość dokładnie oceniać w ramce 9.10.
RAMKA 9.10
Badanym przedstawiono następujące rzenia, o których mowa w przykładzie,
zadanie: „W pewnym miasteczku prze- są niezaleŜne od siebie, poprawna od-
badano wszystkie rodziny mające sze- powiedź brzmi, Ŝe liczba rodzin jest
ścioro dzieci. W 72 rodzinach porządek taka sama, jak w pierwszym wypadku.
urodzeń dziewcząt i chłopców przed- PoniewaŜ jednak ludziom pierwsze
stawiał się następująco: D C D C C zdarzenie wydaje się bardziej repre-
D C (D - dziewczynka, C - chłopiec). zentatywne, oceniają je jako częstsze.
Jaka - Twoim zdaniem - jest liczba W cytowanym badaniu zrobiło tak 75
rodzin, w których kolejność narodzin spośród 92 osób badanych. Mediana
przedstawia się następująco: C D C liczby rodzin, w której występowała
C C C?" (Kahneman, Tversky, 1972, kolejność urodzin C D C C C C, wedle
s. 431). Biorąc pod uwagę to, Ŝe zda- ocen badanych wynosiła 30!
Heurystyka reprezentatywności w pew- zmu postulowanego przez koncepcję

nych wypadkach ignoruje wielkość rozprzestrzeniającego się pobudzenia
próby. Ludzie nie zdają sobie sprawy z sformułowaną przez Collinsa i Loftus
tego, Ŝe w duŜych próbach rzadziej (1975), przedstawionego w paragrafie
występują odchylenia o czystej losowo-ści 5.2.1. Jeśli ktoś z naszych przyjaciół
aniŜeli w próbach małych. Przykład rozwiódł się w ostatnim czasie, to
zadania ujawniającego wspomnianą za- wydaje się nam, Ŝe częstość rozwodów
leŜność omawiamy w ramce 9.11. 2. w kraju wzrasta - ten jeden konkretny
wypadek przywodzi nam na myśl wiele
Heurystyka dostępności polega na tym, Ŝe
innych, podobnych. Przykładem ilu-
zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są
strującym działanie heurystyki dostęp-
oceniane jako bardziej prawdopodobne ności mogą być wyniki eksperymentu
albo jako częściej występujące. Tversky i 6 z cytowanej wcześniej pracy Tver-
Kahneman (1973) twierdzą, Ŝe podłoŜem sky'ego i Kahnemana. Przykład ten
tej heurystyki jest niewielka odległość omówiono w ramce 9.12. Tversky i
skojarzeniowa pomiędzy róŜnymi Kahneman uwaŜają, Ŝe heurystyka
zdarzeniami. Jest to mechanizm dostępności odgrywa duŜą rolę w
podobny do mechani- wydobywaniu informacji z pa-
RAMKA 9.11
Zadanie, jakie rozwiązywali badani, (Kahneman, Tversky, 1972, s. 448).

przedstawia się następująco: „W pew- Większość osób badanych sądziła, Ŝe
nym mieście znajdowały się dwa szpi- liczba takich dni jest równa w wy-
tale połoŜnicze. W większym szpi- padku obu szpitali, choć faktycznie
talu codziennie rodziło się około 65 częściej taka sytuacja winna zdarzać
dzieci, natomiast w mniejszym około się w mniejszym szpitalu. Jeśli Czytel-
15 dzieci. Wiadomo, Ŝe około 50% nicy mają wątpliwości, to odwołajmy
nowo narodzonych dzieci stanowią się do przykładu innych szpitali: jed-
chłopcy. JednakŜe dokładny procent nego duŜego, w którym codziennie
chłopców zmienia się z dnia na dzień. rodzi się około 100 dzieci, i drugiego
Czasami moŜe przekraczać 50%, cza- malutkiego, w którym rodzi się tylko
sami moŜe być mniejszy niŜ 50%. dwoje dzieci. W tym ostatnim szpitalu
Przez okres jednego roku kaŜdy szpi- mogą wystąpić jedynie układy D D, D
tal rejestrował liczbę dni, w których C i C C. Teraz juŜ wyraźnie widać, Ŝe
rodziło się ponad 60% chłopców. Jak dni, w których rodzi się ponad 60%
sądzisz, w którym szpitalu zareje- chłopców, częściej występują w ma-
strowano większą liczbę takich dni?" łym szpitalu.
MYŚLENIE I ROZWl/p/WANIE PROBLEMÓW 371
RAMKA 9.12
Tversky i Kahneman prosili badanych, biorą się róŜnice w ocenach? Obie

aby w ciągu 5 sekund oszacowali war- grupy nie doceniają wyraźnie rzeczy-
tość iloczynu napisanego na tablicy. wistego wyniku mnoŜenia, gdyŜ nie
Pierwsza grupa badanych proszona uwzględniają faktu, Ŝe wartość ilo-
była o oszacowanie wyniku następu- czynu rośnie bardzo szybko, kiedy
jącego mnoŜenia: 8 x 7 x 6 x mnoŜymy go przez następny czynnik.
x 5 x 4 x 3 x 2 x l , druga natomiast Przy zgadywaniu ludzie kierują się
- wyniku mnoŜenia: I x 2 x 3 x 4 x oszacowaniami opartymi na wynikach
x 5 x 6 x 7 x 8 . Wiadomo, Ŝe częściowych. W grupie pierwszej wy-
zadania tego nie da się wykonać niki częściowe były wysokie. Ludzie
w ciągu 5 sekund, badani musieli zdąŜyli obliczyć, Ŝe 8 x 7 = 56, a 57
więc zgadywać wyniki. Mediana wyni- x 6 wynosi więcej niŜ 300 i tak dalej.
ków podawanych w grupie pierwszej W grupie drugiej wyniki obliczeń czę-
wynosiła 2250, natomiast w grupie ściowych były niskie: 1 x 2 = 2, po-
drugiej tylko 512. Oba wyniki bar- tem 2 x 3 = 6 i tak dalej. W rezultacie
dzo róŜniły się od prawdziwej od- ostateczny wynik mnoŜenia wydawał
powiedzi. Rzeczywista wartość tego się znacznie niŜszy.
iloczynu wynosi 40320. Skąd zatem
mięci. Ilustrują to fikcyjnym przy- dobieństwa samobójstwa u aktualnego

kładem klinicysty, do którego zgła- pacjenta1. Dostępność moŜe wyjaśniać
sza się pacjent depresyjny. Klinicy- takŜe róŜne zjawiska występujące w za-
sta zastanawia się, czy pacjent ten kresie percepcji i kategoryzacji spo-
przejawia tendencje samobójcze. Po- łecznej. Kiedy ludzie mają do dyspo-
niewaŜ samobójstwo jest zdarzeniem zycji bardzo niewielką liczbę informacji
bardzo dramatycznym i wyrazistym, na temat drugiej osoby, wówczas będą
klinicysta z łatwością przypomina sobie wykazywali tendencję do wnioskowa-
innych pacjentów, którzy przejawiali nia na temat ukrytych właściwości tej
silne tendencje samobójcze. Trudniej osoby na podstawie łatwo dostępnych
dostępne poznawczo są przypadki in- cech obserwowalnych, takich jak płeć
nych pacjentów depresyjnych, którzy czy kolor skóry (Fiske, Taylor, 1991).
nie przejawiali tendencji samobójczych, Skądinąd wiemy, Ŝe ocena na podsta-
toteŜ nasz klinicysta będzie wykazywał wie powierzchownych właściwości albo
tendencję do przeceniania prawdopo- ocena odwołująca się do podobieństwa
1
Nasuwa się tu jednak pewien komentarz z punktu widzenia psychologii nauki. Autorzy
wprawdzie piszą, Ŝe przykład zostat wybrany losowo, ale pojawia się pytanie, czy u podstaw takiego
wyboru nie leŜała heurystyka dostępności.
do kogoś innego mogą prowadzić do tych liczb, które w dotychczasowych

błędów. Choć o tym wiemy, nie uwalnia losowaniach wypadały rzadko. Sprawą
nas to od tendencji do posługiwania się zupełnie inną jest to, czy w Ŝyciu mamy
heurystyką dostępności. 3. Złudzenie faktycznie do czynienia ze zdarzeniami
gracza. Tversky i Kahne-man (1971) losowymi, których kolejne wystąpienia
traktują złudzenie gracza jako szczególny są niezaleŜne od siebie. Gdy mamy do
wypadek heurystyki reprezentatywności, czynienia z zachowaniami innych ludzi,
tu jednak omówimy tę heurystykę zachowania te uzaleŜnione są od siebie
osobno. Powodem tej decyzji są i w efekcie złudzenie gracza przestaje
konsekwencje praktyczne posługiwania być złudzeniem.
się tą heurystyką. Wskutek działania 4. Heurystyką zakotwiczenia polega na
złudzenia gracza ludzie przyjmują, iŜ tym, Ŝe ludzie zmieniają swoje oszaco-
mała próbka zdarzeń jest bardziej wania nieznanych wartości w zaleŜno-
podobna do ogólnej populacji zdarzeń, ści od tego, jakie podano im wartości
aniŜeli dzieje się to w rzeczywistości wyjściowe. Przykładowo, kiedy bada-
(czasami ta zaleŜność określana jest nych proszono o podanie, jaki procent
mianem prawa małych liczb - jest to krajów afrykańskich naleŜy do ONZ, ich
ironiczne określenie potocznych intuicji odpowiedzi zmieniały się w zaleŜności
będących parafrazą znanego w statystyce od tego, jaką wartość podał badacz.
prawa wielkich liczb). Oto przykład Na przykład, jeśli badanych pytano, czy
działania złudzenia gracza. Kiedy ludzi tych krajów jest mniej lub więcej od
poproszono o przewidywanie wyników 10%, a następnie proszono o oszaco-
rzutu monetą, to okazało się, Ŝe w wanie dokładnego procentu, to średnio
krótkich seriach odpowiedzi starali się badani przyjmowali, Ŝe krajów tych jest
oni zbliŜyć do proporcji orłów równej 25%. Natomiast gdy wartością wyj-
0,5. Skoro w serii dziesięciu przewidywań ściową było 45%, to badani twierdzili,
pierwsze cztery dały orła, to następny Ŝe 65% krajów afrykańskich naleŜy do
rzut w opinii badanych dawał z niemal ONZ. Co najciekawsze, wartości wyj-
stuprocentową pewnością reszkę. ściowe były ustalane w sposób losowy
Skądinąd jednak wiemy, Ŝe są to zdarzenia przez badacza na oczach badanego. Ba-
niezaleŜne i moneta nie pamięta, na którą dacz w obecności badanego wprawiał
stronę spadła w poprzednim rzucie. w ruch koło fortuny z wartościami od
Tversky i Kahneman piszą, Ŝe ludzie 0% do 100% i jako wartość wyjściową
przypisują zdarzeniom losowym tendencję podawał tę, na której zatrzymało się
do „autokorekty". Prowadzi to na koło. Mimo Ŝe badani wiedzieli, iŜ
przykład gracza w ruletkę do punkt startowy ustalany był w sposób
przewidywania, Ŝe skoro cztery razy losowy, a tym samym nie miał nic
wypadło czarne, to warto postawić na wspólnego z rzeczywistością, to brali
czerwone, poniewaŜ los musi się od- pod uwagę tę informację wyjściową.
wrócić, a tym samym kulka zatrzyma się MoŜna zatem - odpowiednio manipu-
na polu czerwonym. Równie zawodna lując danymi wyjściowymi - skłaniać
moŜe się okazać strategia gry w ludzi do tego, by spodziewali się pew-
totolotka, polegająca na skreślaniu nych zdarzeń. Procedury odwołujące
się do heurystyki zakotwiczenia wy-
korzystywane są w negocjacjach (Ba- stwa w świetle swojej ówczesnej wiedzy.

zerman, Neale, 1997) czy przy wywie- Nakładanie na wiedzę ówczesną wiedzy
raniu wpływu społecznego (Doliński, aktualnej jest błędem i moŜe prowadzić do
2000). ferowania błędnych wyroków. Jedna z
5. Wgląd wsteczny (kindsighł). Heury- historyczek amerykańskich cytowanych
stykę tę moŜna sparafrazować poprzez Fischhoffa napisała w odniesieniu
wiedzeniem „Wiedziałem, Ŝe to się do sprawy Pearl Harbour: „...musimy
zdarzy". Polega ona na tym, Ŝe lu- zaakceptować istnienie niepewności i
dzie przeceniają moŜliwość wystąpienia musimy nauczyć się Ŝyć z tą
pewnych zdarzeń, kiedy wiadomo, Ŝe niepewnością. PoniewaŜ Ŝadna magia nie
juŜ te zdarzenia zaszły. Inaczej mówiąc, moŜe dostarczyć nam pewności, nasze
ludzie przypisują sobie zdolność do plany muszą obywać się bez niej". Per
przewidywania zdarzeń w przeszłości, analogiom moŜemy zastanawiać się nad
choć nic nie wskazuje na to, Ŝe skorzy- tym, w obliczu jakiej sytuacji stali nasi
stali z owej zdolności. Heurystyka ta politycy i dowódcy, kiedy podejmowali
została opisana i przeanalizowana przez decyzję o dacie wybuchu Powstania
Fischhoffa (1975, 1976, 1985). Fisch- Warszawskiego albo kiedy zbliŜał się
hoff zwraca uwagę na to, Ŝe ludziom moment wybuchu II Wojny Światowej.
pewne rzeczy wydają się nieuniknione Fischhoff stwierdza, Ŝe nasza obecna
lub prawie nieuniknione, ale takie po- wiedza skłania nas do nadawania sensu
czucie pojawia się obecnie, kiedy wia- wcześniejszym decyzjom i zachowaniom,
domo, Ŝe takie zdarzenia miały miej- ale to właśnie moŜe utrudniać
sce. Niekiedy ludzie zachowują się człowiekowi korzystanie z
tak, jak gdyby pisali: „Mój pamiętniku. wcześniejszych doświadczeń. Warto
Właśnie dziś zaczęła się Wojna Stu- zatem pomyśleć o moŜliwych
letnia" (Fischhoff, 1985, 342). Zjawi- konsekwencjach „wglądu wstecznego" u
sko wglądu wstecznego ma powaŜne ofiary gwałtu czy przemocy. Dopóki nie
konsekwencje dla psychicznego funk- zaakceptuje się faktu, Ŝe nikt nie jest
cjonowania jednostki. Na krótką metę obdarzony omnipotencją poznawczą, i
pozwala ono podnieść samoocenę, po- tego, Ŝe nie wszystko da się prawidłowo
niewaŜ jednostka przypisuje sobie duŜą przewidzieć, tak długo mogą nas silnie
zdolność do przewidywania. JednakŜe dotykać negatywne konsekwencje wglądu
głębsza refleksja prowadzi w kierunku wstecznego. 6. Heurystyka symulacji.
przeciwnym - mogę sobie zadać na- Polega ona na tym, Ŝe ludzie wyobraŜają
stępujące pytanie: Skoro wiedziałem, sobie pewne scenariusze rozwoju
Ŝe to się zdarzy, a to coś pociąga pewnej sytuacji i na tej podstawie mogą
za sobą negatywne konsekwencje, to podejmować rozmaite działania (Tversky,
dlaczego nie zrobiłem nic, aby temu Kahne-man, 1985). Zastanawiają się nad
zapobiec? Odpowiedź na to pytanie tym, „co by było, gdyby...". Symulują w
moŜe prowadzić do obniŜenia samo- ten sposób rozwój pewnej sytuacji w wy-
oceny. Wiele rzeczy, jakie zdarzyły się obraźni i przygotowują się mentalnie na
w przeszłości, było dla ludzi całkowi- rozmaite ewentualności. Zwiększa to
tym zaskoczeniem - nie zdawali sobie dostępność rozmaitych informacji,
sprawy z zagraŜającego niebezpieczeń-
a takŜe moŜe prowadzić do wzrostu za- rymi mają do czynienia, charakteryzują

ufania do własnych sądów. Ten wzrost się nielosowością, często są to zdarzenia
zaufania wcale nie musi wiązać się pojedyncze i uzaleŜnione od wielu innych
z trafnością tych sądów czy decyzji zdarzeń.
podejmowanych na ich podstawie. Heu- Cohen powiada, Ŝe skoro mówimy o od-
rystyka symulacji jest najprawdopodob- chyleniach od pewnego optymalnego mo-
niej zaangaŜowana przy zjawisku infla- delu wnioskowania, to naleŜy zastanowić
cji wyobraźni, o którym wspominaliśmy się nad tym, czy ten model optymalny
w rozdziale 6 (Maruszewski, w druku b; został wybrany poprawnie. Cohen na to
Garry, Pollaschek, 2000). pytanie odpowiada przecząco. Przytoczmy
parafrazę jednego z omawianych przez
Przedstawiona lista heurystyk nie jest niego przykładów. ZałóŜmy, Ŝe ktoś podej-
pełna. Nie omówiliśmy tu całej grupy heu- muje decyzję dotyczącą zawarcia związku
rystyk związanych z oceną współzmienno- małŜeńskiego. Jest to decyzja, którą za-
ści, oceną związków przyczynowych i ko- zwyczaj podejmuje się raz w Ŝyciu, znacz-
relacji, a takŜe heurystyk dotyczących nie rzadziej podejmuje się ją dwa razy
przewidywania i kontroli. JednakŜe przed- i więcej. Elementem tej decyzji jest ocena
stawione heurystyki i poświęcone im ba- subiektywnego prawdopodobieństwa, Ŝe
dania empiryczne dobrze ilustrują podej- dany związek będzie szczęśliwy. Jak moŜna
ście do indukcji i prawdopodobieństwa su- tego dokonać, skoro człowiek w swoim do-
biektywnego, charakterystyczne dla prac świadczeniu nie dysponuje długą serią ana-
Tversky'ego i Kahnemana. logicznych zdarzeń, na których podstawie
Prace tych badaczy spotkały się z kry- mógłby ocenić szansę obecnego związku?
tyką, która dotyczyła teoretycznych pod- MoŜna sięgnąć do rocznika statystycz-
staw ich koncepcji. Brytyjski filozof na- nego, aby stwierdzić, jaki jest wskaźnik
uki L. Jonathan Cohen w swoich pracach rozwodów w danym kraju. Ludzie jednak
(1979, 1981, 1986) zwrócił uwagę na to, takie rozwiązanie uznają za nieadekwatne,
Ŝe jeśli mówimy o pewnych inklinacjach poniewaŜ sądzą, Ŝe ich związek ma cha-
poznawczych, a takimi inklinacjami są heu- rakter unikatowy i nie moŜna porównywać
rystyki, to musimy stwierdzić, od czego go z innymi. Sytuacji, w których musimy
odchylają się owe zjawiska lub procesy. oceniać tak rozumiane prawdopodobień-
Tversky i Kahneman wyraźnie pokazali, Ŝe stwo subiektywne, jest w naszym Ŝyciu
myślenie ludzkie związane z oceną praw- znacznie więcej.
dopodobieństwa subiektywnego odchyla Cohen uwaŜa, Ŝe sytuacje, o których
się od reguł, jakie zostały wyprowadzone mowa, znacznie bardziej pasują do innej
z klasycznej teorii prawdopodobieństwa. teorii prawdopodobieństwa, a mianowi-
Twórcami tej teorii byli między innymi cie do teorii Bacona. Według tej teorii
Leibniz, Bernoulli czy Kołmogorow. Teoria prawdopodobieństwo powodzenia związku
ta odnosi się do sytuacji, w których mamy między osobami A i B zaleŜy nie od
do czynienia z długimi seriami zdarzeń, tego, jak wysoki jest wskaźnik rozwodów
zdarzenia te mają charakter losowy i są w danej populacji, ale od tego, jak duŜa
niezaleŜne od siebie. Tymczasem ludzie jest pula czynników, które są w stanie
bardzo rzadko spotykają się z takimi sytu- zakłócić ten związek, a takŜe jak duŜa jest
acjami w swoim Ŝyciu - zdarzenia, z któ- pula czynników, które mogą go utrzymać
(Cohen, 1979, 1981). Ta koncepcja jest odsyłam do zbioru wydanego pod redakcją
znacznie bliŜsza rozumieniu prawdopodo- Eellsa i moją Probability and rationality
bieństwa w sytuacjach codziennych2. Co- (1991).
hen w późniejszych pracach nieco złagodzi!
swoje stanowisko. Nie twierdzi juŜ, Ŝe
9.5.3.
w analizie heurystyk i inklinacji poznaw-
Relacje między procesami
czych musimy odwoływać się do teorii
myślowymi badanymi w laboratorium
prawdopodobieństwa Bacona jako modelu
a procesami występującymi w
ukazującego poprawny sposób wnioskowa-
realnych sytuacjach Ŝyciowych
nia. Twierdzi on, Ŝe po dokładnej analizie
zachowania badanego naleŜy szukać mo- JuŜ w wypadku badań nad pamięcią na-
delu, do którego pasowałoby to zachowa- tknęliśmy się na podobny problem: jaka
nie. W pewnych sytuacjach moŜe to być relacja zachodzi między pamięcią badaną
model Bacona, w innych klasyczna teoria w laboratorium i pamięcią zdarzeń, z ja-
prawdopodobieństwa Leibniza, Bernoul- kimi jednostka zetknęła się w swoim
liego i Kołmogorowa, a w jeszcze innych Ŝyciu. Swoistość materiału stosowanego
moŜe to być zupełnie inny model (Co- w badaniach laboratoryjnych sprawia, Ŝe
hen, 1986). Cohen proponuje nowy spo- pamięć ludzka wydaje się znacznie bardziej
sób prowadzenia badań nad inklinacjami zawodna w porównaniu z sytuacją, kiedy
poznawczymi. Zamiast sztywnej i ortodok- jednostka zapamiętuje własne doświadcze-
syjnej Metody Normy ZałoŜonej (przyjęcie nia Ŝyciowe. Mimo to badania laborato-
z góry jednego modelu wnioskowania, od ryjne - dzięki swojej czystości i pomijaniu
którego mogą odchylać się rozumowania wielu czynników ubocznych - pozwalają na
poszczególnych osób) proponuje on Me- tworzenie modeli ogólnych. Interesujące
todę Wyprowadzania Normy, która jest jest to, Ŝe w psychologii pamięci najpierw
bardziej otwarta i elastyczna. Badacz po- prowadzono badania czysto laboratoryjne,
szukuje - na podstawie dokładnej ana- a dopiero poczynając od lat siedemdziesią-
lizy zachowania badanych - modelu, do tych zaczęto prowadzić badania nad pamię-
którego moŜna dopasować ich reakcje. cią autobiograficzną. Dziedzina stworzona
Metoda ta wymaga znacznie większego przez Ebbinghausa, współcześnie upra-
wysiłku od badacza, ale moŜe dostarczyć wiana jest przez takich psychologów, jak
znacznie trafniejszych danych. Jak dotąd, Linton, Brewer, Baddeley czy Wagenaar,
była ona stosowana głównie w analizach którzy są bardzo dalecy od studiowania
teoretycznych, natomiast dość rzadko wy- pamięci zgłosek bezsensownych.
korzystywano ją jako podstawę badań em- Czy podobnie wygląda sprawa w wy-
pirycznych. Przeszkodą na drodze do jej padku badań nad myśleniem? Czy pro-
praktycznego wykorzystania jest jej zdecy- blemy, jakie rozwiązują badani w eks-
dowanie większa pracochłonność. Czytel- perymentach psychologicznych, ujawniają
ników zainteresowanych tą problematyką procesy myślowe występujące w czasie
2
Aby nie komplikować wywodu, nie omawiałem zagadnień prawdopodobieństw warunkowych
analizowanych przez Tversky'ego i Kahnemana w świetle reguły Bayesa, a w pracach Cohena
i jego następców - w świetle innych reguł.
rozwiązywania realnych problemów Ŝycio- tuacjach Ŝyciowych. Dopiero od niedawna

wych? Zadania stosowane w badaniach la- dostrzega się niezaleŜność tych dwóch
boratoryjnych określane są mianem zadań typów myślenia i dwóch typów sytuacji
angaŜujących myślenie formalne (Galotti, wyzwalających procesy myślowe. Galotti
1989). Zadania te są tak skonstruowane, (1989) zestawiła podobieństwa i róŜnice
aby jednostka przy ich rozwiązywaniu wy- między tymi dwiema grupami badań. Za-
korzystywała głównie procesy myślowe, mieszczono je w tabeli 9.2.
natomiast udział innych procesów poznaw- Zestawienie to wskazuje, Ŝe nie zawsze
czych i emocjonalno-motywacyjnych zre- dobra znajomość reguł formalnego rozu-
dukowany jest do niezbędnego minimum. mowania pozwala na sprawne rozwiązywa-
Zadaniom nadaje się jednocześnie taką nie problemów Ŝyciowych. Są to problemy
postać, aby jednostka w trakcie rozwiązy- pod wieloma względami odbiegające od
wania nie korzystała z zarejestrowanych problemów wymagających rozumowania
w pamięci algorytmów czy schematów po- formalnego. Z tego teŜ względu psycholo-
stępowania. Jasne więc jest, Ŝe zadania ta- gia myślenia i rozumowania winna przejść
kie mówią nam więcej o procesie myślenia do analizy problemów potocznych - jest to
i rozumowania niŜ o sposobach radzenia jeden z warunków uzyskania moŜliwości
sobie z problemami, jakie pewna kon- zastosowania osiągnięć psychologii myśle-
kretna osoba X spotyka w codziennych sy- nia w praktyce.
TABELA 9.2 Porównanie rozumowania formalnego i rozumowania występującego w

codziennych sytuacjach Ŝyciowych
ROZUMOWANIE FORMALNE ROZUMOWANIE WYSTĘPUJĄCE W śYCIU

CODZIENNYM
Dostępne są wszystkie przestanki Niektóre przestanki mają charakter niejawny, a nie-
które są w ogóle nieznane
Zazwyczaj występuje tylko jedna odpowiedź po- Zazwyczaj jest wiele moŜliwych odpowiedzi, zróŜ-
prawna nicowanych pod względem jakości
Często istnieje ustalona metoda wnioskowania, Rzadko istnieje ustalona procedura rozwiązywania
której moŜna uŜyć przy rozwiązywaniu danego danego problemu
problemu
Dokładnie moŜna określić moment, w którym dany Trudno określić moment, w którym aktualne
problem zostat rozwiązany najlepsze rozwiązanie jest wystarczająco dobre
Treść problemu jest zazwyczaj ograniczona i ma Rozwiązanie problemu stuŜy rozstrzygnięciu in-
on zwykle charakter akademicki nych problemów
10 Procesy poznawcze i
procesy emocjonalne
10.1. Dyskusja „emocje-poznanie"

Dyskusja na temat prymatu emocji lub jako dobry lub unikanie przedmiotu
poznania toczyła się w latach osiemdziesią- ocenianego jako zły.
tych. Dwaj główni adwersarze - Richard S. 4) Wystąpienie emocji, czyli przeŜycia su
Lazarus i Robert Zajonc - zajmowali zde- biektywnego z komponentem wisceral-
cydowanie odmienne stanowiska w spra- nym.
wie pierwotności emocji lub pierwotności 5) Pojawienie się działania sterowanego
procesów poznawczych. Lazarus twierdził, przez emocję. Działania sterowane
Ŝe procesy poznawcze poprzedzają emocje, przez emocje mogą być bardzo róŜne,
Ŝe warunkiem pojawienia się emocji jest jednak ich wspólną cechą jest stosun
ocena danego bodźca. Stanowisko Zajonca kowo duŜa dynamika oraz ograniczony
było przeciwne - uwaŜał on emocje za zakres kontroli intelektualnej.
pierwotne względem poznania.
Lazarus był kontynuatorem długiej tra- Status pojęcia oceny oraz status neu-
dycji, zapoczątkowanej przez Magdę Ar- tralnej recepq"i stały się punktami zapal-
nold (1960), która w swojej teorii emocji nymi w dyskusji na temat pierwotności
przyjmowała, Ŝe powstają one w następu- emocji względem poznania lub pierwotno-
jących fazach: ści poznania względem emocji. Aby roz-
strzygnąć tę dyskusję, powinniśmy odpo-
1) Neutralna recepcja. Rejestracja infor wiedzieć na pytanie, czy recepcja bodźca
macji na poziomie narządu zmysłowego w narządzie zmysłowym jest procesem
nie zawiera oceny stymulacji -jest ona poznawczym, czy teŜ nim nie jest. Jeśli
traktowana jako coś neutralnego. przyjmiemy, Ŝe procesy sensoryczne za-
2) Ocena. Odebrana stymulacja jest oce chodzące w narządach zmysłowych są pro-
niana jako dobra lub zła, jako korzystna cesami poznawczymi, to wtedy kaŜdy pro-
lub niekorzystna. MoŜna stwierdzić, Ŝe ces emocjonalny poprzedzany jest przez
w tej fazie pojawia się znak procesu procesy poznawcze. O tym, Ŝe kwestia
emocjonalnego. ta daleka jest od rozstrzygnięcia, świad-
3) Pojawienie się tendenq'i do działania czą dane cytowane przez Moroza (1972).
- w najprostszym wypadku jest to Przeanalizował on dostępne wówczas pod-
zbliŜanie się do przedmiotu ocenianego ręczniki psychologii poznawczej i stwier-
dził, Ŝe autorzy czasami zaliczają pro- PoniewaŜ znaczna część dyskusji emo-
cesy sensoryczne do procesów poznaw- cje-poznanie dotyczyła kwestii termino-
czych, a czasami nie. W świetle kry- logicznych, konieczne jest moŜliwie do-
teriów przez niego proponowanych pro- kładne określenie znaczenia stosowanych
cesy sensoryczne nie są procesami poprzez nas terminów. Przez procesy po-
znawczymi - nie zachodzą one w mózgu znawcze rozumiemy procesy aktywnego
i nie wiąŜą się z aktywnym przetwarza- przetwarzania informacji, wymagające wy-
niem informacji, a tylko z ich biernym korzystywania dotychczasowej wiedzy, lub
odbiorem. teŜ prowadzące do uzyskania nowej wie-
Jeśli neutralna recepcja nie jest jesz- dzy. Definicja ta nawiązuje do poglądów
cze procesem poznawczym, to staje przed Moroza, cytowanego wcześniej, i w ni-
nami kolejne pytanie, czym jest ocena niejszej dyskusji nie ma potrzeby jej
- czy jest to proces poznawczy, czy teŜ rozbudowywania. Neisser (1976), opisując
emocjonalny. to pole badań, stwierdza, Ŝe obejmuje
Tu juŜ sprawa bardzo się komplikuje, ono problematykę spostrzegania, pamięci,
poniewaŜ z jednej strony ocena traktowana uwagi, rozpoznawania wzorców, rozwiązy-
jest jako proces emocjonalny, na przy- wania problemów, języka, rozwoju poznaw-
kład wtedy, kiedy człowiek szybko, bez czego i jeszcze wiele innych (gdyby nie to
zastanowienia cofa rękę przed rozgrzaną „wiele innych", dodane przekornie przez
Ŝarówką, parzącą jego dtoń, z drugiej nato- jednego z ojców psychologii poznawczej,
miast mówi się o złoŜonych procesach po- sytuacja byłaby znacznie jaśniejsza).
znawczych występujących wówczas, kiedy Emocję będziemy rozumieli jako sys-
napotykamy zdarzenie, które moŜe być dla tem trójskładnikowy, zawierający kompo-
nas potencjalnie korzystne lub potencjal- nenty nerwowe, ekspresyjno-motoryczne
nie niebezpieczne. Kiedy podejmujemy de- oraz subiektywne, czyli uczucia. Jest to
cyzję, czy zainwestować pieniądze w nowo parafraza definicji sformułowanej przez
powstałą spółkę zajmującą się e-commerce, Izarda i Malatestę, którzy piszą, Ŝe emo-
musimy ocenić jej dotychczasową wiary- cje to „...określone zbiory procesów ner-
godność, obroty, płynność finansową, jak wowych, które prowadzą do specyficznej
równieŜ porę roku (jeśli jest to okres ekspresji oraz odpowiadających im specy-
bezpośrednio po świętach, wiadomo, Ŝe ficznych uczuć" (Izard, Malatesta, 1987,
obroty będą niewielkie), a takŜe okres, po s. 496). NaleŜy podkreślić, Ŝe w psycholo-
którego upływie spodziewamy się zysków gii odróŜnia się od siebie uczucia i emocje,
i tak dalej. Ocena moŜe teŜ dotyczyć natomiast w polskim języku potocznym są
kontaktów, jakie mieliśmy z osobami dzia- one uŜywane zamiennie1.
łającymi w tej spółce. Są to więc zde- Uczucia są subiektywnym składnikiem
cydowanie bardziej złoŜone procesy ani- emocji, którego źródła tkwią w podsta-
Ŝeli występujące przy ocenie pojedynczego wowych procesach nerwowych i moto-
bodźca mającego wyraziste właściwości rycznych (Izard, 1990 a, 1990 b). Nie
sensoryczne. istnieją uczucia bez elementów nerwo-
1
W języku angielskim natomiast mają one róŜne znaczenie. JuŜ James pisał o teorii emocji
(emotion), a nie o teorii uczuć (feeling).
PROCESY POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE 379
wych i motoryczno-ekspresyjnych, uczucia zetknął się wcześniej. Mimo to zmienia

wchodzą w skład emocji, ale same emo- się jego ocena takiego bodźca. Bodźce
cjami nie są. te eksponowane były przez bardzo krótki
WyposaŜeni w te wstępne rozstrzy- czas - nawet rzędu 1 msek. Czas ten był
gnięcia terminologiczne moŜemy przystą- zbyt krótki, by mogła powstać poznaw-
pić do przedstawienia obu przeciwstaw- cza reprezentacja bodźca. Wynika stąd,
nych stanowisk. Ŝe zmiana oceny nastąpiła na drodze po-
Stanowisko Zajonca głosi, Ŝe afekt jest zapoznawczej (Zajonc i jego zwolennicy
pierwotny względem poznania. Argumen- wolą uŜywać terminu „przedświadomy").
tację moŜna znaleźć w pracach przeło- Innym określeniem uŜywanym w dyskusji
Ŝonych na język polski (Zajonc, 1985; było „minimalne przetwarzanie bodźca".
Murphy, Zajonc, 1994). Zajonc odwołuje Zajonc dowodzi, Ŝe reakcja emocjonalna,
się przede wszystkim do argumentów to jest ocena bodźca w kategoriach „dobry
empirycznych. Pierwsza grupa argumen- - zły", wyprzedza w czasie rozpoznanie
tów dotyczy efektu „czystej ekspozy- i identyfikację cech jakiegoś bodźca (Za-
cji", nazywanego niekiedy efektem „fa- jonc, 1985, s. 62).
miliaryzacji". Efekt ten polega na tym, Druga seria dowodów empirycznych
Ŝe bodźce eksponowane podprogowo są dostarczonych przez Murphy i Zajonca
w pewien sposób rejestrowane przez czło- (1994) dotyczy torowania afektywnego.
wieka, w wyniku czego zmianie ulega O zjawisku torowania pisaliśmy w para-
ich ocena emocjonalna. Bodźce juŜ znane grafie 5.1.2., przy analizie róŜnych ty-
na podstawie ekspozycji podprogowej oce- pów pamięci. Torowanie afektywne badano
niane są jako przyjemniejsze i atrakcyj- w eksperymentach, w których ekspono-
niejsze. Człowiek, któremu eksponowano wany wcześniej bodziec o wyraźnej wa-
takie bodźce podprogowe (najczęściej były lencji afektywnej „nasycał" afektem jakiś
to chińskie ideogramy), nie potrafi roz- bodziec obojętny. Badania nad torowaniem
poznać tych znaków jako czegoś, z czym afektywnym przedstawiono w ramce 10.1.
RAMKA 10.1
W kaŜdej próbie eksperymentalnej ryzowaną twarz mima, albo teŜ stosuje

najpierw eksponuje się podprogowo animację (Ohme, Pochwatko, Blasz-
bodziec o wyraźnej walencji afektyw- czak, 1999 a). Po ekspozycji bodźców
nej. Bodźcem takim moŜe być twarz podprogowych eksponuje się bodźce
ludzka, przedstawiająca w wyrazisty neutralne - chińskie ideogramy lub
sposób róŜne stany emocjonalne, ale wieloboki.
moŜna stosować równieŜ inne bodźce. W początkowych eksperymentach
Biorąc pod uwagę subtelny charakter stwierdzono, Ŝe ocena bodźca neu-
badanych zjawisk, najlepsze wyniki tralnego ulega zmianie - kierunek
uzyskuje się wówczas, kiedy ekspresja tej zmiany zgodny jest z rodzajem
emocji jest przerysowana, na przykład afektu wyraŜanego przez mima. W wy-
wtedy, kiedy pokazuje się ucharakte- padku podprogowej ekspozycji bodźca
3K0 PS/CHOLDGIA POZNANIA
RAMKA 10.1 Cd.

pozytywnego (twarz mima wyraŜała działywania wzbudzonych przedświa-
radość) uzyskano efekty zbliŜające się domie afektów o róŜnych znakach. W
do poziomu istotności, natomiast nie wypadku afektów pozytywnych póź-
uzyskano wyraźniej szych efektów dla niejsze bodźce oceniane są zgodnie
bodźców negatywnych. Okazało się z wcześniejszymi danymi (to jest po-
takŜe, Ŝe w pewnych warunkach wy- zytywniej), w wypadku przedświado-
stępują efekty kontrastu, to jest ocena mie wzbudzonych afektów negatyw-
bodźca neutralnego zmienia się w kie- nych późniejsze są oceniane w sposób
runku przeciwnym do znaku bodźca przeciwny (to jest takŜe pozytywniej).
torującego (Ohme, Pochwatko, Błasz- Chciałoby się rzec, jak mile jest przed-
czak, 1999 b). Stwierdzono mianowi- świadome wzbudzanie afektu, ponie-
cie, Ŝe badani, którym eksponowano waŜ później wszystko widzi się przez
podprogowo twarz wyraŜającą emo- róŜowe okulary. Pomińmy jednak te
cję negatywną, oceniali pozytywniej bardzo szczegółowe rozwaŜania i spró-
eksponowany później materiał neu- bujmy zastanowić się nad ogólniej-
tralny. Wyniki te są bardzo zastanawia- szym znaczeniem tych wyników.
jące, poniewaŜ sugerują odmienne od-
MoŜna zatem powiedzieć, iŜ dwa przed- drogą zmysłową, od narządu zmysłowego

stawione tu nurty badań wskazują wyraź- do kory mózgowej, jest stosunkowo wolne.
nie, Ŝe emocja wyprzedza poznanie, Ŝe Na końcu następuje świadome rozpoznanie
ocena afektywna bodźca moŜe pojawiać i identyfikacja bodźca, co -jak pokazaliśmy
się wcześniej aniŜeli pełna identyfikacja w rozdziale 2 - wymaga uŜycia zasobów
poznawcza i Ŝe dzięki tej ocenie afek- pamięciowych do zinterpretowania otrzy-
tywnej moŜliwe winno być podjęcie pro- manych danych sensorycznych.
stych działań zdobywczych i obronnych. Informacje płynące z ciała migdałowa-
Na rzecz takiego stanowiska przemawiają tego do kory umoŜliwiają takŜe identyfika-
takŜe dane neuropsychologiczne. Badania cję i treściową analizę bodźca emocjonal-
LeDoux (2000; por. teŜ analizy Jarymo- nego. Ciało migdałowate wysyła równieŜ
wicz, 1999) wykazały, Ŝe główną strukturą impulsy do narządów wewnętrznych i mię-
odpowiedzialną za emocje jest w naszym śni, przygotowując organizm do stawienia
mózgu ciało migdałowate. Informacje z na- czoła waŜnym wyzwaniom adaptacyjnym.
rządów zmysłowych docierają poprzez ko- MoŜna przypuszczać, Ŝe w wypadku krót-
laterale i wzgórze sensoryczne do ciała kotrwałych ekspozycji pojawia się afekt
migdałowatego wcześniej aniŜeli do kory sterowany przez ciało migdałowate, na-
mózgowej. Impulsy z dróg zmysłowych tomiast brak jest pełnej analizy bodźca
mogą zmierzać do kory mózgowej zarówno przez korę mózgową. Dopiero na pod-
za pośrednictwem ciała migdałowatego, stawie analizy korowej jednostka moŜe
jak i bezpośrednio. JednakŜe przetwarza- odtworzyć znaczenie bodźca, opierając się
nie informacji przebiegających klasyczną na dostępnych zasobach pamięciowych. Na
PROCES* POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE 381
tę moŜliwość zwróciliśmy uwagę w para- nie wywołuje to we mnie Ŝadnej emocji.

grafie 2.2., poświęconym fazom procesu Gdyby jednak śnieg podmył słupy wyso-
spostrzegania. kiego napięcia a w następstwie odcięto
Argumenty zwolenników tezy o pier- by dopływ prądu i nie mógłbym korzystać
wotności emocji względem poznania odno- z komputera, to pewnie wzbudziłoby to we
szą się do sytuacji, w której reakcja emo- mnie silną emocję.
cjonalna sterowana jest przez tak zwaną Po drugie, jednostka ocenia, czy zda-
dolną drogę wzbudzania emocji (LeDoux, rzenie lub bodziec jest zgodny z realizo-
2000; Herzyk, 2000) - na tej drodze infor- wanym celem, czy teŜ nie. Gdy występuje
macje z narządów zmysłowych dochodzą niezgodność, pojawia się emocja o znaku
do wzgórza sensorycznego, a stamtąd do negatywnym, jak w cytowanym wcze-
ciała migdałowatego, które bezpośrednio śniej przykładzie wyłączenia prądu. Gdy
steruje reakcją emocjonalną. Udział kory występuje zgodność, na przykład wtedy,
mózgowej oraz złoŜonych procesów po- kiedy dowiaduję się, Ŝe powstał nowy typ
znawczych jest tu minimalny. klawiatury, umoŜliwiający szybsze pisanie,
Argumentacja zwolenników o pierwot- pojawia się we mnie emocja pozytywna.
ności poznania przedstawia się następu- Po trzecie, ocena dotyczy zaangaŜowa-
jąco. Warunkiem pojawienia się emocji jest nia ego, a więc na przykład tego, czy dane
ocena bodźca. Ocena ta dotyczy związku zdarzenie pojawiło się w wyniku działania
między bodźcem docierającym do jed- intencjonalnego innej osoby lub własnego
nostki a interesami organizmu. Bodziec działania, czy teŜ zdarzenie to ma charak-
(Lazarus konsekwentnie posługuje się ter nieintencjonalny. Jeśli zdarzenie było
terminem „zdarzenie") moŜe wywoływać wynikiem działania intencjonalnego, mogę
emocję, kiedy dotyczy istotnych cech re- odczuwać wobec kogoś wdzięczność lub
lacji między organizmem a środowiskiem, gniew (zaleŜnie od tego, czy zdarzenie
a więc wtedy, kiedy zmieniają się warunki to ułatwia, czy teŜ utrudnia osiągnięcie
realizacji jakiegoś celu. Lazarus uwaŜa, jakiegoś celu). Analogiczne emocje mogę
Ŝe ocena ma charakter poznawczy i obej- odczuwać wobec samego siebie.
muje komponenty pierwotne i wtórne. W wyniku tak rozumianej oceny kon-
Komponenty pierwotne, które nas intere- struowane jest znaczenie relacyjne - zwią-
sują bardziej, dotyczą powstawania emo- zane jest ono z tym, Ŝe „...ludzie są
cji, natomiast komponenty wtórne dotyczą w stanie wyczuwać sens zdarzeń istot-
moŜliwości poradzenia sobie z tą emocją nych z punktu widzenia relacji z otocze-
(Lazarus, 1998 a). niem i własnego dobrostanu" (wyróŜnienie
Do komponentów pierwotnych Laza- moje - T. M.; Lazarus, 1998 a, s. 189).
rus, po pierwsze, zalicza to, czy dany O treści znaczenia relacyjnego moŜemy się
bodziec moŜe w jakikolwiek sposób wpły- przekonać, analizując tematy relacyjne po-
wać na realizację celów jednostki. Jeśli szczególnych emocji. Listę takich tematów
nie wiąŜe się on z realizowanymi celami, zawiera tabela 10.1.
emocja nie powstanie. Fakt, Ŝe w tej Nieco inne wymiary oceny poznaw-
chwili w podpoznańskich lasach intensyw- czej wymienia Klaus Scherer (1998,
nie topnieje śnieg, nie ma Ŝadnego związku s. 155-156). UwaŜa on, Ŝe w ocenie
z moim celem, jakim jest ukończenie roz- uwzględniane są następujące właściwości
działu 10 tej ksiąŜki. W związku z tym stymulaqi:
382 PSYCH0U3GIA P02NANIA
1) Nowość/nieoczekiwaność. ściwości, w których zakresie ocena poja-

2) Samoistna przyjemność. wia się w sposób automatyczny, jednostka
3) Istotność dla celu/potrzeby. nie musi zastanawiać się nad tym, czy
4) MoŜliwości zaradcze. jakiś bodziec jest bodźcem nowym, czy
5) Zgodność Ja z normami. Scherer zalicza teŜ zetknęła się z nim wcześniej; nie
do nich normy społeczne, konwen musi teŜ zastanawiać się nad tym, czy
cje kulturowe, oczekiwania osób zna bodziec jest przyjemny - po prostu czuje
czących oraz uwewnętrznione normy tę przyjemność. Natomiast trzy pozostałe
i standardy jednostki. właściwości uwzględniane w ocenie mają
charakter „lazarusowski". Widoczne jest
Dwa pierwsze z wymienionych wy- tu dąŜenie Scherera do znalezienia kom-
miarów byty uwzględniane w badaniach promisu w dyskusji dotyczącej prymatu
Zajonca i jego zwolenników. Są to wła- poznania bądź emocji.
TABELA 10.1 Tematy relacyjne róŜnych emocji
EMOCJA TEMAT
Duma Podbudowanie poczucia własnej wartości dzięki dokonaniom lub osiągnięciu
cenionego obiektu (samodzielnie lub przez kogoś, z kim się utoŜsamiamy)
Gniew Zniewaga pomniejszająca „ja" i „moje"
Lęk Stanie w obliczu niepewnego zagroŜenia egzystencjalnego
Miłość Pozostawanie w związku z inną osobą lub takie pragnienie, zwykle, choć
niekoniecznie, odwzajemniane
Nadzieja Obawa, Ŝe będzie gorzej, i pragnienie, by było lepiej
Poczucie winy Złamanie nakazu moralnego
Smutek Doświadczenie nieodwracalnej straty
Strach Konkretne, bezpośrednie i zniewalające zagroŜenie fizyczne
Szczęście Dokonywanie postępów w osiąganiu jakiegoś celu
Ulga Zanik stresującej niezgodności między rzeczywistym a poŜądanym stanem rzeczy
Współczucie Poruszenie z powodu cudzego cierpienia i pragnienie
niesienia pomocy
Wstręt (metaforycznie) Bliskość lub wchłonięcie odstręczającego obiektu bądź idei
Wstyd Efekt działań poniŜej osobistego ideału
Zawiść Pragnienie posiadania tego, co ma ktoś inny
Zazdrość Niechęć do osoby trzeciej z powodu jej szkodliwego wpływu na naszą relację z inną
osobą
Źródło: R. Lazarus, Uniwersalne zdarzenia poprzedzające emocje, w: P Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji (s.
148)
PROCESY POZNAWCZE I PROCES* EMOCJONALNE 383
RównieŜ Nico Frijda (1998) przypisuje moŜe powstawać pośpiesznie, choć wy-
analizie znaczenia podstawową rolę w wymaga uwzględnienia ogromnego zakresu
znaczaniu emocji. Podobnie jak Lazarus znaczeń, jeśli ma być nie tylko negatywna,
(1998 b), uwaŜa on, Ŝe emocje powstają ale być określoną emocją gniewu, lęku,
w wyniku napotkania zdarzeń ułatwiają- wstydu czy smutku; jeŜeli ma być nie
cych lub utrudniających jednostce reali- tylko pozytywna, ale być określoną emocją
zację jakiegoś celu. JednakŜe w uwagach radości, dumy czy miłości. ZwaŜywszy to
Frijdy występuje jedna subtelna zmiana wszystko, podchodzę z duŜym sceptycy-
w stosunku do poglądów Lazarusa. Dobrze zmem do uŜyteczności poszukiwania mi-
to ilustruje następujący cytat: „W kaŜdym nimalnych poznawczych przesłanek emo-
zakątku świata emocje są wzbudzane po- cji" (Lazarus, 1998 a, s. 189-190; podkre-
jawieniem się afektywnie oznakowanych ślenie autora).
zdarzeń, które utrudniają lub ułatwiają Jak współcześnie traktujemy tę dys-
realizację motywów" (Frijda, 1998, s. 143). kusję? Po pierwsze, stanowiska głównych
Fakt, Ŝe Frijda pisze o zdarzeniach ozna- adwersarzy uległy daleko idącej ewolucji.
kowanych afektywnie, sugeruje, Ŝe moŜe Zajonc zapewne nie będzie formułował
to być właściwość tych zdarzeń. Właści- oskarŜeń o imperializm poznawczy, po-
wość ta istnieje, zanim zdarzenia zostaną niewaŜ psychologia poznawcza nie jest
ocenione przez jednostkę. Analogiczna sy- juŜ monolitem i pewne sposoby analizy
tuacja występuje w wypadku drugiego procesów poznawczych oraz pewne po-
kryterium oceny u Scherera. Natomiast glądy na rolę poznania w zachowaniu
u Lazarusa znak emocji jest wynikiem dawno uległy zmianie. To, co się kiedyś
oceny zgodności lub niezgodności zdarze- wydawało jądrem psychologii poznawczej,
nia z aktualnie realizowanymi celami. jest juŜ traktowane jako ujęcie, które
Ocena poznawcza oraz konstruowanie raczej zamyka horyzonty, niŜ je otwiera.
znaczenia relacyjnego moŜe mieć zarówno Neisser tak pisał o paradygmacie prze-
charakter automatyczny, jak i kontrolo- twarzania informacji i metaforze kompu-
wany. W niektórych wypadkach ocena na- terowej w 1976 roku: „A w laborato-
stępuje szybko, w innych jest to proces rium [studia nad przetwarzaniem infor-
przynajmniej częściowo dostępny świa- macji] wychodzą w niewielkim stopniu
domości i mający charakter refleksyjny. poza metaforę komputerową, której za-
Oczywiście, nie zawsze ocena formuło- wdzięczają swe istnienie. Nadal brakuje
wana w sposób automatyczny jest prosta wyjaśnienia tego, jak ludzie działają albo
i jednowymiarowa. Często jest to proces wchodzą w interakcję ze światem, który
bardzo złoŜony i nie przypomina labo- ich otacza (...). Jeśli psychologia poznaw-
ratoryjnych analogonów. Trudno zresztą, cza zawierzy bez reszty temu modelowi,
by w trakcie badań laboratoryjnych ludzie mogą ją czekać kłopoty" (Neisser, 1976,
realizowali swoje cele i wchodzili w rze- s. 7). Przestrogi Neissera okazały się sku-
czywiste relacje z eksperymentatorami, teczne, poniewaŜ w ramach badań nad po-
a to - zdaniem wielu teoretyków - jest znaniem społecznym czy współczesnych
waŜnym elementem wzbudzania rzeczy- badań nad emocjami niemal nikt nie trak-
wistych emocji. Dlatego teŜ prezentację tuje człowieka jako uŜytkownika progra-
tej grupy koncepcji zamkniemy cytatem mów komputerowych zapisanych w jego
z pracy Lazarusa, który napisał: „Emocja mózgu.
W dyskusji ujawniały się równieŜ sub- pierwotny, a który za wtórny, albo które
telne róŜnice terminologiczne. Argumenty procesy uzna się za waŜniejsze, a które
Zajonca odnosiły się do afektów, czyli ele- za mniej waŜne. Trudno nie zgodzić się
mentarnych procesów doznawania przy- z taką argumentacją. Być moŜe jest tak,
jemności lub przykrości, albo teŜ proce- Ŝe w pewnych sytuacjach jedna grupa
sów prowadzących do oceny pozytywnej procesów odgrywa większą rolę, w innych
lub negatywnej. I znowu w terminologii zaś - druga. Dlatego teŜ bardziej owocne
uŜywanej przez Zajonca pojawia się cha- wydaje pytanie o to, jakie właściwości
rakterystyczna ewolucja - w pracy z 1980 sytuacji wpływają na to, czy będzie domi-
roku pisze on o emocjach i uczuciach, nowała jedna lub druga grupa procesów.
później posługuje się terminem afekt. Na- Z analizy dotychczas zebranych danych,
tomiast przedstawiciele obozu przeciw- a takŜe z argumentacji zwolenników sta-
nego konsekwentnie piszą o emocjach, nowiska głoszącego prymat emocji nad
rozumiejąc je tak, jak to przedstawiliśmy poznaniem oraz stanowiska przeciwnego,
na początku tego rozdziału. Wobec tego głoszącego prymat poznania nad emo-
dyskusja moŜe dotyczyć róŜnych rzeczy. cjami, wylania się wyraźnie przynajmniej
Clore takie proste zjawiska, związane jeden czynnik: czynnikiem tym jest pro-
z szybkim i automatycznym reagowaniem, stota lub złoŜoność sytuacji wzbudzają-
jak walencje afektywne (na przykład na cej emocje oraz ukryty lub jawny nacisk
huk na ulicy), nazywa „niby-emocjami, czasowy. W sytuacjach prostych, w któ-
niezapośredniczonymi procesami poznaw- rych bodziec afektywny jest bardzo dobrze
czymi" (Clore, 1988). Pisze on, Ŝe w sytu- określony2, a takŜe w sytuacjach wyma-
acjach nagłego strachu mamy do czynienia gających natychmiastowej reakcji urucha-
z fragmentami emocji, a nie z pełnymi miana jest dolna droga wzbudzania afektu,
procesami emocjonalnymi. UwaŜa takŜe, a tym samym ludzie zachowują się zgodnie
Ŝe proste doznania, takie jak przyjemność z modelem prymatu afektu. Natomiast
i ból, same w sobie nie są emocjami, w sytuacjach złoŜonych, w których nie
a emocją właściwą moŜe być reakcja na wymaga się od człowieka natychmiastowej
przyjemność i ból. decyzji, uruchamiana jest droga górna (Le-
Jest jeszcze inny aspekt polemiki, na Doux, 2000; Herzyk, 2000). W takim wy-
który zwraca uwagę Scherer (1984). Pi- padku powstaje pełny proces emocjonalny,
sze on, Ŝe znaczna część dyskusji na wymagający uŜycia wiedzy zmagazynowa-
temat „prymatu" dotyczyła znaczenia ter- nej w pamięci i wielokierunkowego prze-
minów: „Nie sądzę jednak, by nasza wie- widywania konsekwencji własnych działań
dza zwiększała się, kiedy pewne procesy (Damasio, 1999). Nasuwa się tu jako oczy-
przetwarzania informacji określimy jako wiste rozróŜnienie na emocje pierwotne
poznawcze, a odmówimy tego miana in- i wtórne. Te pierwsze nie muszą być
nym" (1984, s. 306). I choć - jak powiada poprzedzane analizą poznawcza, drugie zaś
ten autor - daleko nam do zrozumienia są nią poprzedzane. Dodajmy jednak, Ŝe
procesu oceny, to niewielkie znaczenie chociaŜ rozróŜnienie na emocje podsta-
ma to, który rodzaj procesów uznamy za wowe (pierwotne) i wtórne jest przedmio-
W skrajnych wypadkach jest to bodziec o dobrze określonym znaczeniu biologicznym.

PROCES/ POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE 385
tem wielu dyskusji (Damasio, 1999; eseje kim miejscu rozpoczniemy analizę, waŜ-
zamieszczone w zbiorze Natura emocji pod niejsze lub bardziej pierwotne będzie się
redakcją Ekmana i Davidsona, 1998), to wydawało raz jedno, raz drugie. Bar-
jednak wskazuje ono na moŜliwy kieru- dzo podobne rozumowanie występowało
nek poszukiwania rozwiązań. Istnieją takie w koncepcji cyklu percepcyjnego Neis-
sytuacje, w których w powstawaniu pro- sera (1976), omówionej w rozdziale 2.
cesu emocjonalnego uczestniczą procesy Neisser pisał, Ŝe w rzeczywistym spo-
poznawcze i uruchamiana jest kora mózgu, strzeganiu trudno określić, co jest waŜ-
istnieją teŜ sytuacje, w których emocje niejsze: czy dane percepcyjne odbierane
powstają w wyniku pobudzenia struktur ze środowiska, czy schematy pamięciowe
podkorowych i wtedy trudno mówić o ko- wykorzystywane do ich interpretacji, czy
rzystaniu z doświadczenia. teŜ procesy eksploracji, sterowane przez
Sam Lazarus, spoglądając z perspek- schematy pamięciowe i dostarczające no-
tywy czasu na polemikę w sprawie pry- wych informacji. Myślenie Lazarusa po-
matu emocji lub poznania, pisze, Ŝe pro- dąŜa w podobnym kierunku, kiedy pisze
blem ten byl źle postawiony, co więcej, on: „...aczkolwiek emocja jest reakcją na
zawiera! btąd epistemologiczny (Lazarus, znaczenie, moŜe ona występować przed
1999). Lazarus uwaŜa, Ŝe emocja jest od- następną myślą, która z kolei jest odpowie-
powiedzią na jakieś znaczenie. Jest to zna- dzią na doświadczaną emocję i jest reakcją
czenie, jakie człowiek przypisuje pewnym na jej wpływ na jednostkę oraz na innych
zdarzeniom - czyli, mówiąc inaczej, jest to ludzi" (Lazarus, 1999, s. 8).
zdarzenie konstruowane przez człowieka Przy przyjęciu takich załoŜeń problem
(i z tego powodu koncepcja Lazarusa nazy- prymatu emocji czy poznania traci na zna-
wana jest koncepcją konstruktywistyczną). czeniu. Reakcje emocjonalne w realnych
Emocja ma konsekwencje dla. realizacji sytuacjach Ŝyciowych (a nie w labora-
celów jednostki bez względu na to, w jaki torium, gdzie za pomocą róŜnych zabie-
sposób kształtowało się to znaczenie. gów pozbawia się człowieka jego osobistej
Emocje powstają w toku interakcji mię- historii) mogą wyprzedzać poznanie, ale
dzy jednostką i jej otoczeniem, w której muszą być związane z motywacją, która
jednostka zaangaŜowana jest w realizację określa, jakie cele będą realizowane. Mo-
celów osobistych. Lazarus, odwołując się tywacja mogła z kolei wcześniej angaŜo-
do koncepcji interakcji, odchodzi od jedno- wać analizę poznawczą nie tylko tego, co
kierunkowego ujmowania prymatu emo- jest upragnione, ale i tego, co moŜe być
cji lub poznania. Stwierdza on, Ŝe stany dostępne. MoŜe teŜ być tak, Ŝe emocja ma
umysłowe i zachowania spełniają zasadę charakter „postpoznawczy", jeśli człowiek
wzajemnego determinizmu czy zwrotnej długo zastanawiał się nad pewną waŜną
przyczynowości, sformułowaną przez Ban- sprawą w swoim Ŝyciu i zareagował w pe-
durę (1978). wien sposób, kiedy pojawił się określony
Bandura twierdzi, Ŝe związki między bodziec emocjonalny. Odwołajmy się do
zjawiskami analizowanymi przez psycho- przykłady, aby wyjaśnić, o co tu chodzi.
loga mają charakter wzajemny. Przykła- Kiedy człowiek stara się odpowiedzieć
dowo, stany psychiki wpływają na zana pytanie, jaki sens miało jego dotych-
chowanie, ale zachowanie wpływa teŜ na czasowe Ŝycie, i ma trudności w zna-
stany psychiki. ZaleŜnie od tego, w ja- lezieniu odpowiedzi (jak powiada Yalom,
1999, jest to jedno z podstawowych py- Na koniec jeszcze jedna refleksja do-
tań egzystencjalnych, na które odpowiedź tycząca natury człowieka. Problem na-
jest produktem ubocznym naszego Ŝycia), tury człowieka nie pojawiał się w sposób
to niepowodzenie czy to w Ŝyciu zawo- jawny w tej dyskusji, występuje on jednak
dowym, czy teŜ osobistym prowadzi do bardzo wyraźnie na poziomie utajonym.
silnego poczucia winy, które moŜe znaleźć Analizy dokumentujące jedno stanowisko
zewnętrzny wyraz w działaniach autode- wskazują, Ŝe człowiek traktowany jest jako
strukcyjnych. W takim wypadku emocja istota realizująca własne cele, napotyka-
„zapośredniczona" była przez procesy po- jąca ułatwienia czy utrudnienia w ich reali-
znawcze. Wszystko zaleŜy jednak od tego, zacji, przeŜywająca emocje w interakcjach
w którym miejscu zamierzamy rozpocząć z innymi ludźmi, kiedy zachowania innych
analizę. Od tego właśnie miejsca zaleŜy są odpowiedzią na jego własne zachowania.
to, co będziemy traktowali jako pierwotne. Z drugiej strony mamy człowieka, który
JednakŜe w rzeczywistości, kiedy wystę- jest odbiorcą bodźców przygotowanych
pują wzajemne determinacje emocji i po- i wysłanych przez kogoś innego, przy czym
znania, problem „pierwotności" czy „pry- te bodźce pozostają w bardzo luźnych rela-
matu" emocji lub poznania przypomina cjach z jego planami i celami - tak przecieŜ
pytanie, co było wcześniejsze: jajko czy dzieje się w większości eksperymentów
kura. laboratoryjnych.
10.2. Poznawcze teorie emocji

Jak wynika z uwag przedstawionych w po- najczęściej duŜe trudności w odróŜnieniu
przednim podrozdziale, procesy poznaw- jakości dźwięków płynących z głośników
cze odgrywają waŜną rolę we wzbudzaniu róŜnych modeli. To odróŜnianie jakości
stanów emocjonalnych, a takŜe wpływają dźwięków odbywa się w obrębie procesów
na ich ekspresję oraz na samokontrolę. poznawczych. PoniewaŜ procesy poznaw-
Procesy poznawcze są młodsze ewolucyj- cze okazują się niewystarczające, czło-
nie i z czasem zyskały przewagę w re- wiek moŜe odwołać się do swoich emo-
gulacji zachowania, w szczególności zaś cji wobec rozmaitych marek znajdujących
w regulacji zachowania w zmiennych wa- się na rynku: Sony, JVC, Panasonic czy
runkach, wymagających znacznej elastycz- Technics. MoŜe teŜ przyjrzeć się wieŜy
ności. JednakŜe u człowieka emocje odgry- i sprawdzić, która mu się bardziej podoba
wają inną rolę aniŜeli u zwierząt, poniewaŜ pod względem wizualnym. MoŜe wreszcie
mogą znajdować się w słuŜbie procesów poprosić o radę osobę, na której opinii mu
poznawczych, a procesy poznawcze mogą szczególnie zaleŜy.
być w słuŜbie emocji. Natomiast przykładem procesów po-
Przykładem emocji w słuŜbie proce- znawczych w słuŜbie emocji moŜe być uła-
sów poznawczych mogą być indywidualne twienie spostrzegania pewnych sygnałów,
preferencje w wyborze jakiegoś obiektu które pozwalają człowiekowi wyjść z trud-
zaspokajającego potrzeby. Człowiek, który nej sytuacji, czy teŜ przypominanie so-
chce wybrać najlepszą wieŜę stereo, ma bie informacji, które wcześniej wydawały
PROCES/ POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE 387
się nieodstępne. JednakŜe bardzo często to jednak zapoczątkował on odmienne po-

procesy poznawcze mogą zniekształcać dejście do badania emocji i myślenia o nich.
emocje, modyfikować ich przebieg albo Schachtera i Singera interesowało to, co
blokować dostęp do ich rzeczywistych źró- się dzieje w wypadku, kiedy u człowieka
deł. Aronson powiada (2000), Ŝe człowiek pojawia się pobudzenie fizjologiczne, któ-
jest nie tyle istotą racjonalną, ile racjo- rego źródeł i pochodzenia nie będzie umiał
nalizującą. Jest bardzo wiele przykładów określić. Czy pobudzenie to wystarczy do
sytuacji, kiedy ludzie wyszukują racjonalne wywołania emocji, czy teŜ człowiek będzie
uzasadnienia dla działań podjętych pod starał się znaleźć przyczyny swego stanu
wpływem emocji. Kobieta, która pragnie w oddziaływaniu róŜnych czynników sy-
zakończyć pewien związek i unika spotka- tuacyjnych? Sytuacja, która skądinąd mo-
nia z dotychczasowym partnerem, moŜe głaby się wydawać naturalna i raczej neu-
twierdzić, Ŝe jest zbyt zmęczona, by po- tralna (moŜe to być, na przykład, oczeki-
rozmawiać, albo teŜ podejmuje tyle innych wanie na kolejne badanie, podczas którego
obowiązków, Ŝe druga strona ma poczucie psycholog prosi oczekujące osoby o wy-
winy, zanim w ogóle poprosi o spotkanie
pełnienie jakiegoś kwestionariusza), moŜe
i rozmowę.
zostać zinterpretowana jako urągająca po-
Aczkolwiek źródeł poznawczych teo-
czuciu godności i wymagająca gniewnego
rii emocji moŜemy doszukać się u Wil-
protestu. Ta sama sytuacja osobie, u któ-
liama Jamesa (Izard, 1990 a), to jednak
przełomowe znaczenie dla współczesnego rej nie występuje niewyjaśnione pobu-
myślenia o emocjach w kategoriach po- dzenie fizjologiczne, moŜe wydawać się
znawczych miał eksperyment Schachtera jeszcze sytuacją neutralną, niewymagającą
i Singera (1962). I choć eksperyment ten zdecydowanego reagowania. Eksperyment
nigdy nie został w całości powtórzony, Schachtera i Singera omówiono w ramce
choć krytykowano niektóre jego załoŜenia, 10.2.
RAMKA 10.2
W zaprojektowanym przez Schachtera nym czasie i badani mieli oczeki-

i Singera eksperymencie pobudzenie wać na właściwe badanie z drugą
fizjologiczne wywoływano przez do- osobą, której równieŜ rzekomo po-
Ŝylne podanie adrenaliny. Badacze jed- dano Suproxin. Część badanych po-
nak zatajali prawdę, nie mówili, Ŝe informowano, Ŝe Suproxin powoduje
jest to adrenalina, ale podawali in- pewne działania uboczne, takie jak
formacje maskujące. Mówili miano- przyspieszone bicie serca i suchość
wicie, Ŝe celem eksperymentu jest w ustach. Część informowano błędnie
zbadanie oddziaływania nowego pre- o działaniach ubocznych, mówiąc, Ŝe
paratu witaminowego Suproxin na u niektórych osób Suproxin moŜe po-
proces widzenia. Działanie tego pre- wodować lekkie swędzenie i piecze-
paratu miało ujawniać się po pewnie. Pozostałych badanych nie infor-
388 PSTCH0U3GIA POZNANIA
RAMKA 10.2 Cd.

mowano o jakichkolwiek działaniach grupie, która nie została poinformo-
ubocznych. wana o skutkach adrenaliny, albo teŜ
Podczas oczekiwania na „właściwe" została wprowadzona w błąd i podano
badanie do poczekalni przychodził jej informacje, Ŝe na przykład Supro-
inny psycholog i prosił o wypeł- xin powoduje swędzenie. Natomiast ci
nienie kwestionariusza - mówił, Ŝe badani - rozumowali Schachter i Sin-
skoro oczekujący nie mają nic do ger - którzy wiedzieli, Ŝe ubocznym
roboty, to moŜe zechcą wypełnić ten efektem wstrzyknięcia Suproxinu jest
kwestionariusz. Kwestionariusz w po- suchość w ustach i przyspieszone bi-
czątkowej części wyglądał niewinnie, cie serca, mogli przypuszczać, Ŝe ich
a potem zawierał wiele pytań, które pobudzenie po prowokacji do gniewu
brzmiały bardzo prowokacyjnie. Przy- jest efektem wstrzykniętego prepa-
kładowo, jedno z pytań dotyczyło czę- ratu. Wyniki eksperymentu częściowo
stości wykonywania zabiegów zwią- potwierdziły hipotezy. Okazało się,
zanych z higieną intymną, inne zaś Ŝe najczęściej i najsilniej zareago-
tego, z iloma męŜczyznami matka wali gniewem ci badani, którzy nie
osoby badanej utrzymywała stosunki znali skutków działania wstrzyknię-
pozamałŜeńskie. Osoba, z którą sie- tego preparatu: swoje silne pobudze-
dział badany (faktycznie był to współ- nie przypisywali oddziaływaniu czyn-
pracownik eksperymentatora, odgry- ników sytuacyjnych - obraźliwych
wający rolę drugiego badanego), za- pytań zawartych w kwestionariuszu.
czynała najpierw narzekać na zbyt Taką interpretację ułatwiało takŜe
intymny i obraźliwy ton pytań, w koń- zachowanie współpracownika ekspe-
cu, złorzecząc, darła kwestionariusz rymentatora, który głośno wyraŜał
i wybiegała z pokoju. Celem tego gniew z powodu naruszenia jego oso-
zabiegu było sprowokowanie osoby bistej godności przez pytania kwe-
badanej do wybuchu gniewu. stionariusza. Natomiast gniew u osób
W eksperymencie badano teŜ gru- poinformowanych o rzeczywistym
pę kontrolną, której wstrzykiwano działaniu rzekomego Suproxinu był
środek obojętny - placebo - a następ- znacznie słabszy.
nie stosowano dokładnie takie same JednakŜe nie wszystkie wyniki
zabiegi, to jest informowano o róŜnych eksperymentu były zgodne z ocze-
skutkach działania wstrzykniętego Su- kiwaniami. Stwierdzono na przykład,
proxinu umieszczano badanego w sy- Ŝe grupa, której podano placebo, rów-
tuacji prowokującej gniew. nieŜ przeŜywała gniew. Samo oddzia-
Autorzy eksperymentu oczekiwali, ływanie sytuacji było wystarczająco
Ŝe pobudzenie fizjologiczne, jakie po- silne, by wywołać emocję. MoŜemy
jawiło się pod wpływem wstrzykniętej przypuszczać, Ŝe osoby te same „wy-
adrenaliny, będzie zwiększało tenden- produkowały" wystarczającą ilość ad-
cję do przeŜywania gniewu tylko w tej renaliny. Jeśli taka interpretacja jest
PROCESY POZNAWCZE I PROCES/ EMOCJONALNE 389
RAMKA10.2cd.
prawdziwa, to naleŜałoby oczekiwać, danym chloropromazynę, która jest
Ŝe podanie leku znoszącego działanie silnym środkiem uspokajającym, in-
adrenaliny osłabi intensywność emo- tensywność emocji badanych zdecydo-
cji. Tak rzeczywiście się stało - kiedy wanie osłabia.
Schachter i Singer podali swoim ba-
Wynikałoby stąd, Ŝe emocje powstają u badanych za pomocą efektu torowa-

wtedy, kiedy ludzie starają się wyjaśnić nia stawało się źródłem emocji: badani
powstałe u nich pobudzenie, odwołując interpretowali swoje pobudzenie fizjolo-
się do rozmaitych czynników tkwiących giczne, odwołując się do zaktywizowa-
w sytuacji, które moŜna obarczyć odpowie- nych w sposób automatyczny przekonań.
dzialnością za powstanie tego pobudzenia. W podsumowaniu tej pracy autorzy pi-
W zaleŜności od tego, jakich czynników szą: „...wyniki sugerują, Ŝe ludzie do-
dostarczają eksperymentatorzy (w jednej świadczający niewyjaśnionego pobudzenia
z odmian tego eksperymentu dostarczali fizjologicznego poszukują dostępnych wy-
czynników wywołujących gniew, w drugiej jaśnień tego pobudzenia, a kiedy takich
zaś - euforię i rozbawienie), taka emocja wyjaśnień nie da się znaleźć w środo-
wystąpi u badanego. wisku zewnętrznym, ludzie zwracają się
Pojawia się pytanie: czy zawsze jest w kierunku własnego wnętrza i odwołują
tak, Ŝe cziowiek poszukuje na zewnątrz się do łatwo dostępnych treści (to jest
czynników, które mógłby obarczyć od- takich, które zostały ostatnio zaktywizo-
powiedzialnością za pojawienie się jego wane" (Sinclair i in., 1994, s. 18). Autorzy
stanu, tak jak sugerowałby to przedsta- zastrzegają, Ŝe nie musi to być ogólny
wiony eksperyment? Odpowiedź brzmi: mechanizm wzbudzania kaŜdej emocji,
nie. Ludzie mogą uruchamiać u siebie ale pokazują, Ŝe ich wyniki potwier-
róŜne myśli, które stają się zaczątkiem dzają i rozszerzają koncepcję Schachtera
emocji. Co więcej, myśli te mogą być i Singera.
wzbudzane w sposób automatyczny, za Wprawdzie inne próby replikacji kla-
pomocą torowania. Hipoteza taka została sycznego eksperymentu Schachtera i Sin-
sprawdzona przez Sinclaira i współpra- gera zakończyły się niepowodzeniem
cowników (1994), którzy przeprowadzili (Marshall, Zimbardo, 1979), ale ten sposób
eksperyment stanowiący modyfikację kla- myślenia o emocjach okazał się zadzi-
sycznego badaniach Schachtera i Sin- wiająco Ŝywotny i był wykorzystywany
gera. Nie stosowano juŜ adrenaliny jako w wielu późniejszych koncepcjach.
środka zwiększającego pobudzenie fizjo- Spośród wielu poznawczych teorii emo-
logiczne, ale wykorzystywano wysiłek fi- cji omówimy teorię Andrew Ortony'ego,
zyczny (skakanie przez skakankę w ciągu Geralda Clore'a i Allana Collinsa (1988).
2 minut). Nieco inaczej wzbudzano, a na- Autorzy ci uwaŜają, Ŝe kluczowe znaczenie
stępnie badano stan emocjonalny. Okazało w powstawaniu emocji odgrywają procesy
się, Ŝe wzbudzenie pewnych przekonań oceny. Sposób oceniania osoby, zdarzenia
390 PSrCHOLDGIA POZNANIA
czy sytuacji warunkuje to, jaka emocja się u nich róŜne emocje. W dobrej lite-
się pojawi. Ta sama osoba czy sytuaq'a raturze pisarze nie opisują emocji wprost,
moŜe być oceniana przez róŜnych ludzi lecz opisują zachowania, jakie pojawiły się
na róŜne sposoby i tym samym moŜe pod wpływem emocji. Nie muszą opisy-
prowadzić do róŜnych emocji. Ale skoro wać samych emocji, poniewaŜ wiedzą, Ŝe
zostanie juŜ sformułowana pewna ocena, na podstawie analizy i interpretacji tych
pojawia się potencjał do zareagowania sytuacji przez bohatera czytelnicy domyśla
określoną emocją. Podobna koncepcja po- się, o jaką emocję chodzi. Wyjątkiem są
jawia się w pracach Frijdy (1988), w jego utwory typu „opery mydlane". Tam bardzo
fundamentalnym prawie znaczenia sytu- często uŜywa się nazw emocji, ale są to
acyjnego, które określa on mianem kon- utwory poświęcone raczej nazwom emocji
stytucji emocji. Prawo to głosi, Ŝe ludzie niŜ samym emocjom.
reagują na znaczenie sytuaqi, a nie na Przytoczony przykład wskazuje, Ŝe lu-
samą sytuację. To znaczenie jest tworzone dzie mają ukryte koncepcje powstawania
przez jednostkę. emocji i Ŝe te koncepcje są społecznie
ZróŜnicowanie emocji przeŜywanych podzielane. Nie trzeba emocji opisywać
przez ludzi moŜna wyjaśnić tym, Ŝe róŜnie wprost, poniewaŜ ludzie wiedzą i tak,
interpretują oni znaczenie pewnej sytuacji. 0 jaką emocję chodzi. Co więcej, ich inter
Sięgnijmy do przykładu. Pewna kobieta pretacje emocji przeŜywanych przez posta
w czasie przyjęcia towarzyskiego jest bar- cie literackie są zadziwiająco zgodne. Nikt,
dzo oŜywiona i elokwentna. Rozmawia na przykład, nie zinterpretuje zachowania
z wieloma osobami, uśmiecha się do nich, Wokulskiego jako przejawu przyjaźni do
a takŜe uwaŜnie przysłuchuje się temu, Izabeli Łęckiej. Dzięki tym ukrytym teo
co mówią do niej inni. U niektórych osób riom emocji moŜliwe jest komunikowanie
budzi ona podziw, poniewaŜ widzą jej emocji, a w szczególności komunikowanie
umiejętności społeczne wykorzystywane dotyczące emocji złoŜonych. Komuniko
w trakcie konwersacji z róŜnymi ludźmi. wanie emocji wymaga znajomości reguł
U jej partnera budzi to natomiast zazdrość, kodowania zdarzeń emocjonalnych, czyli
poniewaŜ on interpretuje jej zachowanie reguł oceny (autorzy specyficznie rozu
jako uwodzące i obawia się, Ŝe ktoś inny mieją pojęcie kodowania).
potrafić odebrać mu uczucia, jakimi do- O znaczeniu kodowania zdarzeń wywo-
tychczas go obdarzała (por. tab. 10.1 - te- łujących róŜne emocje świadczy przykład
mat relacyjny dla zazdrości). podany przez autorów tej koncepcji. Kiedy
Wiedza na temat sposobów interpreto- odbywa się mecz o mistrzostwo świata
wania sytuaqi w taki sposób, Ŝe stają się w piłce noŜnej, zwycięzcy, a takŜe kibice
one źródłami emocji, jest wykorzystywana zwycięskiej druŜyny przeŜywają szał ra-
w róŜnych dziedzinach Ŝycia. Pisarze, dości, natomiast pokonani czują smutek
opisując Ŝycie emocjonalne, przedstawiają 1 upokorzenie, a czasami Ŝal i wściekłość.
sytuacje, które są waŜne dla bohaterów Faktycznie i jedni, i drudzy reagują na
ich utworów. Są one waŜne z punktu to samo zdarzenie obiektywne: „Emocje
widzenia standardów, celów czy postaw są rzeczywiste i bardzo silne, lecz wyni
tych bohaterów. Postacie literackie odno- kają one nadal z interpretacji poznawczych
szą róŜne zdarzenia i sytuacje do swych nałoŜonych na rzeczywistość zewnętrzną,
celów i standardów i w efekcie pojawiają a nie są wynikiem oddziaływania samej
rzeczywistości" (Ortony, Clore, Collins, Podstawowe pytania, na które ma odpo-

1988, s. 4). wiedzieć ta teoria, są częściowo powiązane
Teza ta jest bardzo silna, a jej au- ze sobą. Pytanie pierwsze dotyczy tego,
torzy zdają sobie sprawę z jej konse- jaka jest struktura procesu emocjonalnego
kwencji. Zwracają takŜe uwagę na to, jako całości, natomiast pytanie drugie do-
Ŝe emocje, które wiąŜą się z niewiel- tyczy struktury poszczególnych emoqi. Tu
kim przetwarzaniem poznawczym, jak na zajmiemy się jedynie zarysem odpowiedzi
przykład wstręt, mają bogate analogony na pytanie pierwsze, natomiast zaintere-
metaforyczne. Przykładowo, ludzie mó- sowanych odpowiedzią na pytanie drugie
wią, Ŝe pewna informacja budzi w nich odsyłamy do pracy oryginalnej.
niesmak. Natomiast w wypadku emocji Autorzy twierdzą, Ŝe emocje powstają
wymagających bogatych reprezentacji po- w odpowiedzi na trzy klasy czynników.
znawczych, takich jak zaŜenowanie, brak Pierwszą stanowią zdarzenia i ich konse-
jest analogonów metaforycznych. Suge- kwencje; drugą - sprawcy i ich działania
ruje to, Ŝe emocja moŜe być rozbudowy- (w teorii atrybucji mówi się o „aktorach"
wana nie tylko w warstwie bezpośred- działań); trzecią natomiast - obiekty i ich
niej, lecz takŜe w warstwie metaforycznej. właściwości. Emocje wywoływane przez
Z moŜliwości tej rozbudowy skorzystali- te trzy klasy czynników tworzą odrębne
śmy w naszej koncepcji poznawczej re- grupy. Procesy oceny w wypadku kaŜdej
prezentacji emocji (Maruszewski, Ścigała, klasy opierają się na odmiennych kryte-
1995). riach. Zdarzenia oceniane są na podstawie
Teza o poznawczym uwarunkowaniu ich relacji wobec celów jednostki, aktorzy
emocji głosi, Ŝe emocje uwarunkowane są i ich działania - na podstawie własnych
przez strukturę, treść i organizację re- lub cudzych standardów, natomiast obiekty
prezentacji oraz przez procesy, które ope- oceniane są na wymiarze lubienia-nie-
rują na treściach poznawczych. Autorzy lubienia (autorzy piszą o postawach). Kla-
zastrzegają się, Ŝe procesy te nie muszą syfikację emocji oraz kryteriów ich oceny
być świadome. przedstawiono w tabeli 10.2.
TABELA 10.2 Podstawowe rodzaje czynników wywołujących emocje, sposoby oceny oraz
grupy emocji
CZYNNIKI SPRAWCZE ZDARZENIA I ICH KONSEKWENCJE DZIAŁANIA SPRAWCÓW OBIEKTY

Ocena ze względu na Cele Standardy Postawy
konsekwencje konsekwencje sprawca - sprawca
dla innych dla siebie ja" „inny"
Przykłady emocji niechęć, nadzieja, strach duma, podziw, miłość,
litość radość, cierpienie wstyd obwinianie nienawiść
Tabela stanowi uproszczoną wersję ryciny 2.1, zamieszczonej na s. 19 pracy Ortony'ego, Clore'a i Collinsa The
cognitive stntcture ofemotions. Polską wersję tej ryciny moŜna znaleźć w eseju Clore'a (1998, s. 165).
Zdarzenia obejmują zmiany w otocze- cje. W tej koncepcji silny nacisk kła-
niu, które nie zostały wprowadzone w spo- dzie się na to, Ŝe emocje są odpo-
sób zamierzony i instrumentalny, nie są wiedzią na zmiany w otoczeniu. Dwie
skutkiem planowanego działania. Działania spośród trzech grup czynników wyzwa-
z kolei mają charakter instrumentalny i in- lających emocje dotyczą procesów za-
tencjonalny - są planowane i ich celem jest chodzących w otoczeniu lub w samej
uzyskanie czegoś waŜnego dla ich spraw- jednostce.
ców. Działania mogą być wykonywane nie Zmienność tych procesów ograniczona
tylko przez ludzi, lecz takŜe przez zwie- jest przez róŜne reguły, a tym samym
rzęta czy przedmioty martwe. Mówi się są one mniej lub bardziej przewidywalne.
przecieŜ o „złośliwości rzeczy martwych". Prawa fizyczne określają przebieg jakie-
Opisywany podział odnosi się do kryteriów goś zdarzenia, które nie było planowane
istniejących w umyśle podmiotu. Przy- przez kogokolwiek. Kiedy z komputera
kładowo, ktoś, kto ma do czynienia ze zaczyna wydobywać się dym, to znaczy,
stale psującym się magnetowidem, moŜe Ŝe wystąpiło gdzieś zwarcie i mamy do
reagować nań tak, jak gdyby ten specjal- czynienia z prawidłowościami dotyczącymi
nie utrudniał mu Ŝycie. W innej sytuacji elektryczności. Trajektorię ruchu spadają-
moŜe go traktować wyłącznie jako obiekt. cej dachówki wyznaczają prawa mechaniki.
Wreszcie obiekty są bytami, które mają Inaczej przedstawia się sprawa w wy-
pewne cechy, jednostka moŜe je lubić lub padku działań sprawców, bez względu na
aprobować albo nie lubić i dezaprobować. to, czy sprawcami jesteśmy my sami, czy
MoŜna mieć zastrzeŜenia co do umieszcze- teŜ ktoś inny. Ich działania ograniczone
nia miłości i nienawiści w grupie emocji są zasadą racjonalności: spośród wielu
wywoływanych przez obiekty. Ludzie ob- dostępnych w danej sytuacji działań wy-
darzają miłością i nienawiścią inne osoby, bierają te, które prowadzą do najbardziej
a nie obiekty. MoŜna przypuszczać, Ŝe upragnionych celów (Maruszewski, 1991
w rozumieniu autorów omawianej koncep- b). Emocje wywoływane przez sprawców
cji te reakcje emoq'onalne są bardzo proste kierujących się zasadą racjonalności są
i lokują się na wymiarze „przyciąganie zupełnie inne aniŜeli emocje wywoływane
- odpychanie". przez zdarzenia „fizyczne". Ten wykorzy-
Przedstawiona tu tabela wskazuje, Ŝe stywany przez Orthony'ego, Gore' a i Col-
emocje człowieka nie stanowią jednolitej linsa (1988) podział sytuacji wywołujących
grupy, Ŝe zróŜnicowane są mechanizmy emocje na działania i zdarzenia nawią-
ich powstawania i Ŝe emocje mogą róŜ- zuje do koncepcji sformułowanej wcześniej
nie wpływać na zachowanie. Raz jesz- w teorii atrybucji (Buss, 1978; Harvey,
cze mamy potwierdzenie tego, Ŝe teo- Tucker, 1979).
ria emocji winna obejmować szerokie Ta teoria emocji znacznie rozbudowała
spektrum zjawisk, a nie tylko reakcje naszą wiedzę na temat procesu oceny
na proste właściwości obiektów. Do pro- i jego kryteriów. Skoncentrowana jest ona
stych właściwości obiektów odwoływały jednak na wewnętrznym (czytaj: poznaw-
się przede wszystkim koncepcje zwolen- czo-subiektywnym) obrazie emocji. Igno-
ników prymatu emocji nad poznaniem. ruje w duŜej mierze fizjologiczne kom-
Pełna teoria emocji obejmuje róŜne wła- ponenty procesu emocjonalnego, a takŜe
ściwości czynników wyzwalających emo- - do pewnego stopnia w sposób za-
mierzony - pomija zachowania emocjo- ści „ekspresyjno-behawioralnej" procesu

nalne oraz ekspresję emocji. Jest rzeczą emocjonalnego (Izard, 1990 b; Zajonc,
bardzo interesującą, Ŝe róŜne koncepcje Murphy, Inglehart, 1989), albo teŜ wyja-
emocji rozbudowują albo wyjaśnienia czę- śnienia części poznawczo-subiektywnej.
10.3. Rola emocji w procesach poznawczych

Emocje wpływają na róŜne procesy po- tacji we wskaźnikach wartości - chodzi
znawcze, a niekiedy są nawet warun- tu o wykrywanie takich cech, które są
kiem wstępnym ich uruchomienia. Funk- sygnałem wartości. Cechy te dzięki swej
cje emocji w procesach poznawczych funkcji sygnalizacyjnej wyznaczają działa-
moŜna podsumować w kilku punktach: nia zdobywcze lub obronne. Faktycznie
więc chodziło o coś, co dziś określilibyśmy
1) funkqa orientacyjna - emocje dostar mianem walencji afektywnej. Emocje do-
czają informacji o obiektach, zdarze starczają jednak znacznie bogatszych infor-
niach i osobach waŜnych z punktu macji o otoczeniu aniŜeli tylko informacji
zaspokojenia potrzeb (Damasio, 1999; wpływających na zachowanie na wymiarze
Ortony, Clore, Collins, 1988); „dąŜenie - unikanie". Koncepcja emocji
2) funkcja aktywacyjna - emocje dostar Ortony' ego, Clore'a i Collinsa (1988) czy
czają energii koniecznej do uruchomie koncepcja oceny Scherera (1984, 1998)
nia i przeprowadzenia róŜnych operacji wskazują, Ŝe emocje dostarczają znacznie
poznawczych; bogatszych informacji o środowisku aniŜeli
3) funkcja „modulacyjna" - emocje do tylko informacji o rzeczach pozytywnych
starczają takiej ilości energii, która za
i zagraŜających.
pewnia optymalne funkcjonowanie pro
Zaburzenie funkcji orientacyjnej emocji
cesów poznawczych; funkcja ta moŜe
załamywać się, gdy emocje są bardzo prowadzi do duŜych zmian w funkcjono-
silne lub trwają bardzo długo, albo teŜ waniu psychicznym oraz w zachowaniu.
jednostka nie potrafi zrobić nic, aby Odwołamy się do dwóch przykładów, sze-
sobie z nimi poradzić; roko opisywanych w literaturze przed-
4) funkq'a metapoznawcza - związana jest miotu, kiedy ludzie stracili orientację we
z orientacją we własnych procesach własnych emocjach. Oba wypadki róŜnią
poznawczych i z wyborem takich pro się pod względem dramatyzmu stwierdzo-
cedur poznawczych, które mogą być nych zmian, ale mają teŜ pewne cechy
najbardziej efektywne w danej sytuacji. wspólne, takie jak podejmowanie decyzji
nieoptymalnych z punktu widzenia wła-
Przeanalizujmy poszczególne funkcje nie- snych celów oraz celów realizowanych
co dokładniej. przez najbliŜszych.
Funkcja orientacyjna to przede wszyst- Pierwszy wypadek dotyczy Phineasa
kim wykrywanie w otoczeniu rzeczy istot- Gage'a i był opisywany w dostępnej u nas
nych z punktu widzenia potrzeb i celów literaturze przez Damasio (1999) oraz
jednostki. Lewicki (1960) pisał o orien- przez Herzyk (2000). Phineas Gage był
394 PSiCHOWGłA POZNANIA
brygadzistą w przedsiębiorstwie budują- nierównego usposobienia, okazywał brak

cym linie kolejowe. Kierował grupą ro- szacunku, często przeklinał (bez powodu,
botników wysadzających skaty. Podczas w sytuacjach spokojnych), czasami, ale
pracy, w 1851 roku, uległ nieszczęśliwemu rzadko słuchał rad swoich przyjaciół, oka-
wypadkowi. Mierzący ponad metr i waŜący zywał jednak szybko zniecierpliwienie na
ponad 6 kilogramów Ŝelazny pręt przebił ograniczenia i rady, gdy były w konflikcie
mu czaszkę na wylot. Rekonstrukcja drogi z jego pragnieniami, a właściwie kapry-
pręta znajduje się na rycinie 10.1. sami, uporczywie nieprzyzwoitymi. Miał
wiele planów na przyszłość, które były
waŜne do momentu, gdy o nich mówił, po-
tem jednak obmyślał coraz to inne plany"
(cyt. za: Herzyk, 2000, s. 13). Gage stale
zmieniał pracę, a zajęcia, których się imał,
coraz mniej pasowały do jego umiejętności
i usposobienia. W historii Gage'a wyraźnie
ujawnia się deficyt w kontrolowaniu wła-
snych emocji i zachowań emocjonalnych
(miał uszkodzone płaty czołowe), a jedno-
cześnie owe niekontrolowane emocje skła-
niały go do podejmowania złych decyzji.
Zupełnie odmienny obraz spotykamy
w wypadku aleksytymii, czyli syndromu
osobowości polegającego na trudnościach
w uzyskaniu dostępu do własnych pro-
cesów emocjonalnych. Zacytujmy jeden
z przypadków opisywanych przez Taylora,
RYCINA 10.1 Droga, jaką przebył metalowy pręt w czołowego badacza tego syndromu:
czaszce Phineasa Gage'a „Pan J., lat 31, ostatnio zawarł związek
Źródło: rycina 1 w ksiąŜce Anny Herzyk Mózg-emocje - małŜeński. Kierownik działu w supermar-
uczucia (Lublin, 2000, Wydawnictwo UMCS). kecie. Wcześniej leczony środkami anty-
depresyjnymi; uczęszczał raz w tygodniu
na psychoterapię przez okres dwóch lat
Gage przeŜył, ale jego zachowanie po powaŜnym epizodzie depresyjnym, pod-
uległo dramatycznym zmianom. Przed wy- czas którego wystąpiły myśli samobójcze.
padkiem byt człowiekiem odpowiedzial- Po przeniesieniu z innego miasta pacjent
nym i dobrze zorganizowanym, potrafił zgłosił się do psychoanalityka, który za-
podejmować decyzje dotyczące siebie oraz lecił mu 4-5 sesji tygodniowo. PoniewaŜ
dotyczące ludzi, którymi kierował. Po praca uniemoŜliwiała pacjentowi podjęcie
wypadku nie zaobserwowano zmian w tak intensywnego leczenia, zgłosił się do
jego funkcjonowaniu intelektualnym ani Taylora.
zaburzeń pamięci, ale zmianie uległo jego JuŜ wstępny wywiad ujawnił cechy
funkcjonowanie emocjonalne. Harlow, le- aleksytymiczne. ChociaŜ pacjent narze-
karz, który się nim zajmował, tak opisuje kał na wysoki poziom emocji negatyw-
nych przez większą część swojego Ŝy-
jego zachowanie po wypadku: „Gage był
PROCESY POZWWCZE I PROCES/ EMOCJONALNE 395
cia, przejawiał skrajne trudności w iden- Brak dostępu lub ograniczony dostęp
tyfikowaniu i opisywaniu swoich uczuć do orientacyjnej funkcji emocji sprawia, Ŝe
(przede wszystkim nie potrafił odróŜnić aleksytymicy napotykają szczególnie duŜe
lęku, smutku i depresji), jednocześnie trudności w tych sytuacjach, w których
ujawnił całkowity brak zdolności do ma- kontakt z emocjami ma zasadnicze znacze-
rzeń, Ŝycia wyobraŜeniowego; w ciągu nie, a więc w Ŝyciu intymnym i osobistym.
całego Ŝycia nigdy nie przypomniał sobie W Ŝyciu zawodowym - jeśli nie wymaga
Ŝadnego snu. ChociaŜ nie przejawiał juŜ ono odwoływania się do emocji - mogą być
depresji w sensie klinicznym, w skład jego ludźmi odnoszącymi wiele sukcesów.
doświadczeń nie wchodziły takie emocje PoniewaŜ Ŝycie emocjonalne aleksyty-
pozytywne, jak radość, szczęście i podeks- mików jest stłumione, często pojawiają się
cytowanie. Niemniej jednak pan J. wska- u nich choroby psychosomatyczne, takie
zywał, Ŝe jedynymi okresami pozytyw- jak zawal mięśnia sercowego, nadciśnienie
nymi byty te chwile, kiedy nie doznawał czy wrzody Ŝołądka i dwunastnicy (Ma-
emocji negatywnych. (...) W poprzednich
ruszewski, Ścigała, 1998). Nasze badania
latach leczony był z powodu wrzodów
wykazały równieŜ, Ŝe w róŜnych chorobach
dwunastnicy, jednej z «klasycznych» cho-
psychosomatycznych pojawia się nieco
rób psychosomatycznych. Wywiad ujawnił,
Ŝe prawdopodobnie w okresie dzieciństwa inna forma aleksytymii. U osób po zawale
pacjent doświadczył deprywacji emocjo- na plan pierwszy wysuwa się ubóstwo
nalnej" (Taylor, 1994, s. 69-70). Ŝycia wyobraŜeniowego. Natomiast u osób
Emocje u aleksytymików nie pełnią z chorobą wrzodową na pierwszym planie
funkcji orientacyjnej, nie są one busolą, występują deficyty wglądu. Odpowiednie
która wskazywałaby im kierunek ich Ŝycia. dane zamieszczono na rycinie 10.2.
Aleksytymicy nie potrafią podejmować de-
cyzji, poniewaŜ emocje nie mówią im, jaka
alternatywa jest dla nich alternatywą pre-
ferowaną. Emocje ich są zbyt słabe, a poza
tym ludzie ci nie potrafią odróŜniać emocji
od doznań somatycznych. Przykładowo,
w opisywanych wcześniej eksperymentach
Schachtera i Singera czy w eksperymencie
Sinclaira i innych aleksytymicy naleŜeliby
do tej nielicznej grupy badanych, którzy
swoje pobudzenie fizjologiczne, spowodo-
wane czy to wstrzyknięciem adrenaliny, RYCINA 10.2 RóŜne odmiany aleksytymii
czy wysiłkiem fizycznym, skłonni byliby
zinterpretować jako niepokój czy zdener- Porównanie wyników w skali aleksytymii, uzyskanych
przez pacjentów po zawale oraz pacjentów cierpiących na
wowanie. Aleksytymicy nie potrafią ma- chorobę wrzodową Ŝołądka i dwunastnicy. Dla porów-
rzyć na jawie, stąd teŜ pozbawieni są kon- nania przedstawiono wyniki osób zdrowych, które nie
taktu z sytuacjami wywołującymi emocje. cierpiały na Ŝadne choroby psychosomatyczne. Wykres
skonstruowano na podstawie danych zamieszczonych
DuŜe trudności sprawia im zrozumienie w tabeli 6.14 w ksiąŜce napisanej przeze mnie i ElŜbietę
metaforycznych komunikatów emocjonal- Ścigał? Emocje-aleksytymia-poznanie (Poznań 1998,
nych (Wawrzyniak, 1998). Humaniora).
Choć aleksytymicy w ograniczonym Specyficzne problemy pojawiają się

zakresie korzystają z orientacyjnej funk- wówczas, kiedy u człowieka dominują
cji emocji, starają się jednak skompen- emocje jednego rodzaju. Wtedy emocje
sować ten brak. Ta kompensacja opiera te modyfikują odbierane komunikaty - lu-
się na korzystaniu ze społecznie podzie- dzie łatwiej dostrzegają informacje, które
lanych norm emocjonalnych (Heise, Cal- są treściowo związane z tymi emocjami,
han, 1995). Normy te mają charakter a takŜe mają trudności w odkodowa-
preskryptywny: określają, w jaki sposób niu ich metaforycznego znaczenia. He-
naleŜy reagować w pewnej sytuacji. Dzięki benstreit (2000) stwierdziła, Ŝe neurotycy
temu aleksytymicy orientują się, jakie gorzej rozumieją metafory nasycone emo-
zachowania emocjonalne i ekspresyjne są cjonalnie, a podawane interpretacje ich
najbardziej odpowiednie w danej sytuacji. znaczenia nasycone są lękiem, a więc
Zachowują się więc tak, jak gdyby przeŜy- emocją dominującą u neurotyków.
wali rozmaite emocje, choć faktycznie jest Funkcja aktywacyjna emocji związana
to tylko ujawnianie ekspresji. Otoczenie jest z tym, Ŝe stanowią one - łącznie
nie dostrzega z reguły ubóstwa ich Ŝycia z motywacją - „układ zasilania" dla pro-
emocjonalnego, szczególnie w odniesie- cesów poznawczych. W wypadku prze-
niu do emocji „publicznych", występują- twarzania informacji przez komputery to
cych w dobrze zdefiniowanych sytuacjach. zasilanie pochodzi z zewnętrznego źró-
Z drugiej strony jednak osoby te mają ogra- dła energii, do którego podłączony jest
niczony dostęp do norm spontanicznych, komputer. Musi być jeszcze oprócz tego
które określałyby ich własny, zindywidu- ktoś, kto włączy ten komputer i uruchomi
alizowany styl reagowania emocjonalnego. konkretny program. Człowiek tylko czę-
Ich zaburzenia dotyczą głównie emocji ściowo uzaleŜniony jest od zewnętrznych
„prywatnych", a więc takich, dla których źródeł energii przy wykonywaniu operacji
nie ma jasno zdefiniowanych społecznie poznawczych. Dzięki emocjom i motywacji
reguł występowania. potrafi przez długi czas angaŜować się
Wyraźnie widzimy, Ŝe w niektórych w pewną aktywność poznawczą. Student
wypadkach ludzie potrafią skompenso- przygotowujący się do trudnego egzaminu
wać braki w orientacyjnej funkcji emocji, jest z jednej strony motywowany przez
w niektórych zaś nie (na przykład przy lęk przed poraŜką, z drugiej zaś przez
głębokich dysfunkcjach spowodowanych dąŜenie do uzyskania wysokiego statusu
organicznym uszkodzeniem mózgu, jak społecznego związanego z wyŜszym wy-
w wypadku Phineasa Gage'a). Ale na- kształceniem. To „zasilanie" sprawia, Ŝe
wet tam, gdzie ludzie potrafią skompen- moŜe on poświęcać duŜo czasu i energii
sować wskazane deficyty, ponoszą oni na jak najlepsze opanowanie materiału do
pewne koszty. Takim kosztem jest pod- egzaminu.
wyŜszona tendenqa do zapadania na cho- Funkcja aktywacyjna emocji w odnie-
roby psychosomatyczne; Ŝycie emocjo- sieniu do poszczególnych procesów po-
nalne tych ludzi traci swój blask i spon- znawczych była rozpatrywana przez wielu
taniczność, dominuje u nich lęk bądź autorów. W teorii gotowości percepcyjnej
nastrój depresyjny (Honkalampi, Hin- (Bruner, 1978) zwraca się uwagę na to,
tikka, Tanskanen, Lehtonen, Viinamaeki, Ŝe procesy emocjonalne, a takŜe procesy
2000). motywacyjne mogą wpływać na łatwość
uzyskiwania dostępu do róŜnych kategorii w wypadku działań zautomatyzowanych,

zapisanych w pamięci. Kategorie nałado- wykonywanych ze zbyt słabym zaangaŜo-
wane emocjonalnie są łatwiej aktywizo- waniem. W tabeli 3.4, w rozdziale po-
wane i łatwiej moŜna uzyskać do nich święconym uwadze, przedstawiony został
dostęp. Co więcej, jak wynika z teorii cyklu katalog błędów wynikających z posługiwa-
percepcyjnego Neissera (1976), schematy nia się procesami automatycznymi. Jeden
pamięciowe kierują procesem eksploracji: z wymienionych tam błędów polega na
jeśli pewien schemat zawiera treści sil- zbyt małej aktywacji i w efekcie jednostce
nie nacechowane emocjonalnie, wtedy wy- nie starcza energii na dokończenie roz-
wiera on znaczny wpływ na poszukiwanie poczętej czynności. Pozornie ten przykład
informacji w otoczeniu. Ten wpływ moŜe nie dotyczy emocji, moŜna nawet powie-
być związany z blokowaniem dostępu do dzieć, Ŝe brak aktywacji wynika z braku
pewnych informacji, jak w wypadku obron- emocji. Faktycznie moŜe być jednak tak,
ności percepcyjnej, z drugiej strony zaś Ŝe bardzo silna emocja angaŜuje wszystkie
moŜe on facylitowac dostęp do pewnych zasoby uwagi jednostki i wtedy nie wy-
informacji. starcza ich na radzenie sobie z bieŜącymi
Te oddziaływania przedstawiają się od- problemami i wyzwaniami. Mówi o tym
miennie w wypadku emocji pozytywnych wprost teoria zasobów uwagi Kahnemana
i negatywnych. Przy emocjach negatyw- (1973), omawiana w rozdziale 3.
nych następuje zawęŜenie pola uwagi Funkcja modulacyjna dotyczy związku
i koncentracja na bodźcach zagraŜających. między emocjami a sprawnością procesów
Safer i współpracownicy (1998) te zmiany poznawczych. Niemal we wszystkich pod-
zakresu pola uwagi określają mianem pa- ręcznikach moŜna znaleźć wzmianki o pra-
mięci tunelowej. Ludzie którzy obserwują wach Yerkesa-Dodsona. Prawa te zostały
zagraŜającą scenę, pomijają niemal całko- sformułowane w 1908 roku na podstawie
wicie bodźce peryferyczne i koncentrują badań nad szczurami, ale później okazało
się na krytycznych szczegółach danego się, Ŝe odnoszą się one takŜe do ludzi
zdarzenia. Dzięki temu mogą zarejestro- (Yerkes, Dodson, 1908). Tu wspomnimy
wać te elementy sceny, które mają pod- jedynie o pierwszym prawie Yerkesa--
stawowe znaczenie dla poradzenia sobie Dodsona, natomiast drugie prawo pomi-
z tym zdarzeniem. Do analogicznych wnio- niemy. Prawo to głosi, Ŝe istnieje krzy-
sków prowadzi nasza koncepcja kodowania woliniowy związek między poziomem po-
i przechowania zdarzeń traumatycznych budzenia a sprawnością działania. Wykres
(Ścigała, Maruszewski, 1999). Z drugiej obrazujący tę zaleŜność przedstawia rycina
strony emocje pozytywne prowadzą do 10.3.
rozszerzenia zakresu uwagi i jednostka po- Jak wynika z ryciny 10.3, organizmy
trafi odbierać zdecydowanie większą pulę najsprawniej funkcjonują przy pośrednich
bodźców. Odgrywa to bardzo duŜą rolę poziomach napięcia emocjonalnego. Przy
w poszukiwaniu nowych, twórczych roz- niskim i wysokim pobudzeniu sprawność
wiązań, na co wskazuje Alina Kolańczyk funkcjonowania spada. Emocje są jednym
w swojej koncepcji uwagi ekstensywnej ze sposobów regulowania poziomu pobu-
(1991, 1992). dzenia. Gdy jest ono zbyt niskie, moŜemy
Wyraźnie ten zasilający charakter podejmować próby jego podwyŜszenia nie
procesów emocjonalnych ujawnia się tylko poprzez picie kawy, lecz takŜe na
przykład poprzez wyobraŜanie sobie róŜ- typowe prawo beha wióry styczne, określa-
nych emocjonujących zdarzeń. Natomiast jące związki między pewnymi właściwo-
gdy napięcie jest wysokie, ludzie mogą ściami bodźców a właściwościami reakcji.
podejmować próby jego obniŜenia, stosując Dopiero późniejsi badacze zaczęli przefor-
relaks czy inne techniki, takie jak na mułowywać je tak, Ŝe przybrało zupełnie
przykład mechanizmy obronne. inną postać (Teigen, 1995). Faktycznie
winniśmy odwoływać się nie do prawa
Yerkesa-Dodsona, ale do jego daleko idą-
cej parafrazy. Gdybyśmy mieli zachowy-
wać się zgodnie z konsekwencjami wypro-
wadzonymi z tego prawa, to moglibyśmy
jedynie zmieniać siłę bodźców, które na
nas oddziałują. A to przecieŜ w wielu
wypadkach jest niemoŜliwe i jedyne, co
moŜemy zrobić, i co rzeczywiście robimy,
to oddziaływanie na konsekwencje bodź-
ców, czyli na emocje i związane z nimi
napięcie.
p.o. poziom pobudzenia Jest jeszcze jedna komplikacja związana
emocjonalnego z prawami Yerkesa-Dodsona. Sformuło-
RYCINA 10.3 Wykres obrazujący zaleŜność między wano je bowiem w odniesieniu do takich
poziomem pobudzenia emocjonalnego sytuacji, w których związek między pew-
a sprawnością działania nymi bodźcami a działaniami wykonywa-
Sprawność jest niewielka przy niskim poziomie nymi w tych sytuacjach był ustalany w spo-
pobudzenia, następnie stopniowo wzrasta, by w pewnym sób arbitralny przez badacza planującego
momencie osiągnąć swój punkt szczytowy {temu eksperyment. Przykładowo, bodźcem sy-
punktowi odpowiada poziom optymalny, oznaczony na
osi poziomej jako p.o.), a potem stopniowo się obniŜa.
tuacyjnym w pierwotnych badaniach była
siła uderzenia prądem elektrycznym, a za-
chowaniem, którego sprawność badano,
MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe ludzie było uczenie się róŜnicowania bodźców.
modulują swoje napięcie emocjonalne, tak W Ŝyciu człowieka teŜ zdarzają się sytu-
by uzyskiwać duŜą sprawność. Mogą się acje, kiedy istnieje luźny związek między
stymulować emocjonalnie, albo teŜ uspo- bodźcami sytuacyjnymi a wykonywanymi
kajać, starając się utrzymywać napięcie działaniami. Typowy przykład to musztra
w pobliŜu poziomu optymalnego. w wojsku czy uczenie się w trakcie aktyw-
Wszystko wyglądałoby pięknie, gdyby ności zawodowej takich czynności, które
rzeczywiście tak było, Ŝe zawsze poszu- człowieka w ogólnie nie fascynują.
kujemy umiarkowanego poziomu napięcia, Pojawia się pytanie, czy taka sytuacja
który zapewni nam maksymalną spraw- jest typowa? Z pewnością nie. Po pierw-
ność. Sprawa jest jednak bardziej skom- sze, poniewaŜ emocje w większości wy-
plikowana, poniewaŜ w pierwotnym sfor- padków powstają w róŜnego typu relacjach
mułowaniu prawo Yerkesa-Dodsona odno- społecznych (Lazarus, 1991), człowiek,
siło się do związku między siłą bodźców zachowując się w pewien sposób wobec
innych ludzi, jest współautorem dociera-
a szybkością uczenia się. Było to więc
PROCES* POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE 399
jących do niego bodźców emocjonalnych. zywaniem problemów szachowych. Ticho-

Po drugie, w wielu wypadkach emocje są mirow mierzył za pomocą elektrycznego
emocjami wewnątrzpochodnymi. Są one przewodnictwa skóry poziom pobudzenia
konsekwencją pewnych myśli, wyobraŜeń emocjonalnego. Stwierdził, Ŝe pobudze-
czy wspomnień. Po trzecie, działania, jakie nie to wzrastało bezpośrednio przed roz-
wykonujemy, zazwyczaj nie zostały przez wiązaniem problemu, a potem stopniowo
kogoś wymyślone, lecz podejmujemy je opadało. MoŜna więc sądzić, Ŝe emocje
z własnej inicjatywy i same w sobie mogą pozytywne stanowią sygnał informujący
być źródłem satysfakcji. o uzyskaniu prawidłowego rozwiązania. Na
Wynika stąd, Ŝe prawa Yerkesa-Dodso- analogiczny mechanizm zwracali uwagę
na mają ograniczone zastosowanie w od- psychologowie postaci, którzy uwaŜali, Ŝe
niesieniu do człowieka. Staje się to szcze- rozwiązywanie problemów to poszukiwa-
gólnie wyraźne wówczas, kiedy przyj- nie najlepszej struktury. Znalezienie takiej
mujemy, Ŝe człowiek jest nie tylko struktury prowadzi do spadku napięcia,
osobą reaktywną, odpowiadającą na pewne natomiast niemoŜność domknięcia struk-
bodźce, lecz takŜe aktywną, realizującą tury powoduje utrzymywanie się napięcia.
własne plany i zamiary. Poza tym prawa Potem do tego pomysłu nawiązał Festin-
Yerkesa-Dodsona sformułowano dla takich ger w teorii dysonansu poznawczego. Ta
sytuacji, które były źródłem nieprzyjem- funkcja emocji jest funkcją paradoksalną,
nego napięcia emocjonalnego, natomiast poniewaŜ procesy sterowane przez star-
nie wiadomo, czy obowiązują one w sy- sze ewolucyjnie okolice mózgu kontrolują
tuacjach, gdy pojawiają się emocje pozy- w pewien sposób procesy zaleŜne od młod-
tywne. Być moŜe wtedy występuje nieco szych ewolucyjnie struktur mózgu. Przy
inna zaleŜność między sprawnością działa- tej okazji widać zresztą, Ŝe podział na
nia a intensywnością emocji. „wyŜsze" i „niŜsze" procesy psychiczne
Funkcja metaregulacyjna emocji polega jest niedoskonały, czy wręcz mylący.
na tym, Ŝe dostarczają one informacji Osoby, które mają zakłóconą orientację
na temat wyniku procesu poznawczego. we własnych procesach emocjonalnych,
Rozwiązanie problemu prowadzi do emocji napotykają trudności w wykorzystywaniu
pozytywnych, a jego brak albo rozwiąza- danych dotyczących wykonania lub niewy-
nie niedoskonałe pozostawiają nierozłado- konania pewnej czynności. Mogą zakoń-
wane napięcie. Najczęściej jest to napięcie czyć rozwiązywanie jakiegoś problemu, ale
o znaku negatywnym. Na tę funkcję zwraca nie doświadczają satysfakcji, która byłaby
uwagę Kowalczyk (1995). Przywołuje on sygnałem informującym, Ŝe moŜna prze-
badania Tichomirowa (1976) nad rozwią- rwać pracę.
Zakończenie
PodróŜ przez psychologię poznawczą do- z róŜnych (niezaleŜnych?) części, a takŜe
biega końca. Nie, nie dobiega ona końca, bo z faktu, Ŝe do opisu i wyjaśniania cią-
to, Ŝe odwiedziliśmy pewne miejsca w tej głej rzeczywistości uŜywamy języka, który
dziedzinie, nie oznacza wcale, Ŝe dobrze z natury jest nieciągły.
ją znamy. Tak samo wtedy, kiedy krótko Wiemy jednak, Ŝe człowiek jest pewną
gościmy w nieznanym kraju, poznajemy całością, w której harmonijnie zestrojone
go troszkę naskórkowo. Kraj ten dobrze są róŜne układy. Układy te mogą funk-
poznamy dopiero wtedy, kiedy będziemy cjonować tylko wtedy, kiedy znajdują się
w nim Ŝyli i kiedy będzie nam zaleŜało w obrębie tej całości. Wyrzucone poza
na tym, by zgłębić kulturę i zwyczaje jego jej obręb nie są zdolne do samodzielnego
mieszkańców. Z psychologią procesów po- funkcjonowania. Z pewnością człowiek nie
znawczych moŜe być podobnie: jest to jest taką całością jak komputer z oprogra-
kraina, którą moŜemy oglądać zza szyb mowaniem. W przeciwieństwie do kom-
autokaru (i taki widok oferuje ta ksiąŜka), putera człowiek, odbierając pewne infor-
ale moŜemy starać się poznać ją głębiej, macje, zmienia struktury w wielu innych,
samodzielnie czytając inne teksty, prowa- pozornie odległych zakamarkach pamięci.
dząc badania, czy teŜ podejmując refleksję Kiedy widzę rozpromienioną twarz bliskiej
nad własnym Ŝyciem psychicznym. osoby, czuję, Ŝe jest ona szczęśliwa, choć
Podczas lektury tej ksiąŜki mogło ponie musi mi tego mówić wprost. Kiedy czy-
wstać u Czytelników wraŜenie, Ŝe gra- tam wzruszający wiersz, odczuwam wiele
nice prezentowanej w niej dyscypliny są subtelnych emocji, przypominających mi
nieostre. Tak jest w istocie - stają się płótna impresjonistów.
one coraz mniej ostre. Granice dyscypliny Informacje, jakie odbieramy, wzbudzają
przypominają granice między państwami. emocje, a tym samym uruchamiają „pro-
I jedne, i drugie tworzą ludzie, a rzadko cesy zasilania". Te „procesy zasilania"
są one granicami naturalnymi. Granice modyfikują sposób analizy i przetwarzania
dyscypliny są wytyczane przez badaczy, ale dalszych informacji. Wzbudzają pasję ba-
coraz częściej sami badacze (np. Lazarus, dacza, który poświęca coraz więcej czasu
1999) stwierdzają, Ŝe mają one charakter i energii na zgłębianie własnej dyscypliny,
sztuczny. Wprowadzają pewną nieciągłość modyfikują zachowania zazdrosnego męŜa,
tam, gdzie rzeczywistość ma charakter który pięściami stara się egzekwować
ciągły. Ta nieciągłość wynika z tradycji miłość, modyfikują zachowania uczestnika
sięgającej staroŜytności, kiedy myśliciele gry giełdowej, który widząc spadek noto-
zaczęli przyjmować, Ŝe psychika składa się wań, zaczyna panicznie sprzedawać akcje,
ZAKOŃCZENIE 401
przyczyniając się do jeszcze większego ksiąŜka. Obszar centralny psychologii pro-

spadku. cesów poznawczych moŜna dość łatwo
Muszę przyznać, Ŝe mój komputer nie zidentyfikować. Tworzy go problematyka
przejawiał nigdy pasji i zainteresowania, psychologii pamięci, uwagi, spostrzegania,
kiedy wgrywałem na jego dysk twardy myślenia i wyobraźni. JednakŜe do tego ob-
rzeczy ciekawe i fascynujące. Zachowy- szaru przenikają zagadnienia pochodzące
wał się tak samo, kiedy wprowadzałem z psychologii emocji, społecznej czy osobo-
tekst nowego artykułu, jak i wtedy, kiedy wości. Nasza pamięć, o czym wielokrotnie
robiłem zestawienia bibliograficzne. Na- pisaliśmy, nie jest katalogiem obojętnych
wet wówczas, kiedy chciałem sformatować dla nas faktów. Jest zapisem doświadczeń,
twardy dysk, a więc chciałem pozbawić go które ukształtowały naszą toŜsamość. Na-
pamięci, zapytał tylko: „Czy chcesz konty- sze procesy poznawcze nie przypominają
nuować?". Ludzie w tej samej sytuacji - maszynerii umysłu, ale są czymś, czym
kiedy ktoś chce wyczyścić im pamięć, na posługujemy się w trakcie adaptacji do
przykład za pomocą prania mózgu - bronią środowiska, czymś, co wykorzystujemy
się gwałtownie przed takim zabiegiem. w relacjach z innymi ludźmi. Robimy to
Wszystko jedno, czy dzieje się to w ramach lepiej lub gorzej, ale zawsze są to nasze
programu realizowanego przez słuŜby spe- procesy poznawcze. Dopiero wtedy, kiedy
cjalne, mającego na celu przygotowanie uwzględnimy tę prawdę, zrozumiemy, Ŝe
nowej toŜsamości dla agentów, czy teŜ jest laboratoryjny i sterylny obraz tych pro-
to pranie mózgu ofiary porwanej przez ter- cesów jest pewną abstrakcją, narzędziem
rorystów. W kaŜdym wypadku konieczne poznania; rzeczywiste procesy poznawcze
jest złamanie oporu osoby poddanej ta- są dalekie od sterylności i „zakaŜone"
kim oddziaływaniom. Czasem odbywa się wieloma innymi procesami.
to poprzez długotrwale stosowanie prze- W tej ksiąŜce starałem się przedsta-
mocy, jak to stało się w wypadku Patricii wić świadectwa tego, Ŝe psychologia po-
Hearst, która z nową toŜsamością Tani znawcza uległa daleko idącej ewolucji, Ŝe
stała się członkiem grupy terrorystycznej. badacze coraz częściej zdają sobie sprawę
Czasami odbywa się to na drodze subtel- z tego, jaka odległość dzieli wyniki uzy-
nych manipulaq'i, kiedy człowiek decyduje skane w laboratorium od realnego Ŝycia,
się na nową toŜsamość „dla sprawy", a po- i Ŝe podejmują oni wiele wysiłków, by
tem okazuje się, Ŝe tak naprawdę „sprawa" tę odległość zmniejszyć. Coraz częściej
to coś zupełnie innego, niŜ myślał na teŜ ujawnia się potrzeba holistycznej ana-
początku. lizy funkcjonowania psychicznego czło-
Skoro nie istnieją ostre granice, to wieka, która uwzględnia nie tylko procesy
pojawia się pytanie, czego dotyczy ta poznawcze.
Literatura cytowana
Abelson, R. P (1988). Conviction. American M. J. Firment (red.), Introductory readings
Psychologist, 43, 267-275. for cognitive psychology (s. 222-234). London:
Abelson, R. R (1981). Psychological status of The Dushkin Publishing Group.
the script concept. American Psychologist, 36, Baddeley, A. (1993). Human memory: Theory and
715-729. practice. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Ajdukiewicz, K. (1983). Zagadnienia i kierunki Baddeley, A. (1998). Pamięć: Poradnik uŜytkow-
filozofii Warszawa: Czytelnik.
nika. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Anderson, J. R. (1983). The architecture ofcogni-
łion. Cambridge: Harvard University Press. Baddeley, A., Hitch, G. (1974). Working memory.
Anderson, J. R. (1987). Skill acquisition: Compila- W: G.A. Bower (red.), The psychology of
tion of weak method problem solutions. Psy- learning and motivation. Tom 8 (s. 47-89).
chological Review, 94, 192-210. Academic Press: New York.
Anderson, J. R., Bower, G. (1973). Human asso- Bahrick, H. (1984). Semantic memory content
ciative memory. New York: Wiley. in permastore: Fifty years of memory for
Andreas, B. G. (1960). Experimental psychology. Spanish learned in school. Journal of Expe-
New York: Wiley. rimental Psychology: General, 113, 1- 29.
Arbib, M. A. (1977). Mózg i jego modele. War- Bahrick, H. R, Bahrick, R, Wittliger, R. P.
szawa: PWN. (1975). Fifty years of memory for names and
Armstrong, S., Gleitman, L. R., Gleitman, H. faces: A cross-sectional approach. Journal of
(1983). What some concepts might not be. Expeńmental Psychology: General, 104, 50-75.
Cognition, 13, 263-308.
Bahrick, H. R, Hali, L. K. (1991). Lifetime main-
Arnold, M. (1960). Emotion and personality. New
York: Columbia University Press. tenance of high school mathematics content.
Aronson, E. (2000). Człowiek - istota społeczna. Journal of Experimental Psychology: General,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 120(1), 20-33.
Atkinson, R. C, Shiffrin, R. M. (1968). Human Bandura, A. (1978). The self system in recipro-
memory: A proposed system and its control cal determinism. American Psychologist, 33,
processes. W: K. W. Spence (red.), The psy- 344-358.
chology of learning and motivation: Advances Baron, J. (1988). Thinking and deciding. Cam-
in research and theory. Tom 2 (s. 89-195). bridge: Cambridge University Press.
New York: Academic Press. Barsalou, L. W. (1983). Ad hoc categories. Me-
Averbach, E., Coriell, A. S. (1961). Short-term mory and Cognition, 11, 211-227.
memory in vision. Bell System Technical Barsalou, L. W. (1985). Ideals, central tendency,
Journal, 40, 309-328.
and frequency of instatiation as determinants
Baddeley, A. (1984). Neuropsychological evi-
of graded structure in categories. Journal
dence and the semantic/episodic distinction.
Behavioral and Brain Sciences, 7, 238-239. ofExperimental Psychology: Learning, Memory
Baddeley, A. (1986). Working memory. Oxford: and Cognition, 11, 629-654.
Oxford University Press. Barsalou, L. W. (1988). The content and or-
Baddeley, A. (1991). The cognitive psychology of ganization of autobiographical memories. W:
everyday life. W: J. P. Honeck, J. T. Case, U Neisser, E. Winograd (red.), Remembeńng
LITERATURA CfTOWANA 403
reconsidered: Ecological and traditional appro- Bradshaw, J. L., Nettleton, N. C. (1981). The
aches to the stitdy of memory (s. 193-243). naturę of hemispheric specialization in Man.
Cambridge: Cambridge University Press. The Behavioral and Brain Sciences, 4, 51-91.
Bartlett, F. (1932). Remembering: A study in expe- Brandimonte, M. A., Hitch, G. J., Bishop, D. V
rimental and social psychology. Cambridge: M. (1992 a). Verbal recoding of visual stimuli
Cambridge University Press. impairs mental image tranformation. Memory
Bartlett, F. (1958). Thinking: An ezperimenłal and Cognition,20, 449-455.
and social study. New York: Basic Books. Brandimonte, M. A., Hitch, G. J., Bishop, D. V.
Bazennan, N. H., Neale, N. A. (1997). Negocjując M. (1992 b). Influence of short-term memory
racjonalnie. Olsztyn: Polskie Towarzystwo codes on visual image processing: Evidence
Psychologiczne from image transformation tasks. Journal of
Bentall, R. P. (1990). The illusion of reality: A Experimental Psychology: Learning, Memory
review and integration of psychological rese- and Cognition, 18, 157-165.
arch on halludnations. Psychological Bulletin, Brewer, N., Sandow, B. (1980). Alcohol effects
107, 82-95.
on driver performance under conditions of
Bernbach, H.A. (1975). Ratę of presentation in
divided attention. Ergonomics, 23, 185-190.
face recall: A problem for two-stage memory
Brewer, W. F. (1988). A qualitative analysis of the
theories. Journal of Expeńmental Psychology:
Human Learning and Memory, 104(1), 18-22. recalls of randomly sampled autobiographical
Berscheid, E. (1994). Interpersonal relation- events. W: M. M. Gruneberg, P. E. Morris, R.
ships. Annual Review of Psychology, 45, 79- N. Sykes (red.), Practical aspects of memory.
129. Tom 1. Memory in eueryday life. (s. 263-268).
Bielą, A. (1989 a). Współczesne tendencje w psy- Chichester: John Wiley & Sons.
chologii poznawczej. Przegląd Psychologiczny, Brewer, W.F. (1996). What is recollective me-
XXXII, 27-41. mory? W: D.C. Rubin (red.), Remebering
Bielą, A. (1989 b). Analogia w nauce. Warszawa: our past (s. 23-67). Cambridge: Cambridge
PAX. University Press.
Bielą, A. (1993). Psychology of analogical infe- Broadbent, D. E. (1958). Perception and commu-
rence. Stuttgart: S. Hirzel Verlag. nication. London: Pergamon Press.
Bobryk, J. (1985). Problem relacji między teo- Brooks, L. R. (1978). Nonanalytic concept for-
riami naukowymi a danymi empirycznymi mation and memory for instances. W: E.
na przykładzie międzykulturowych badań nad Rosch, B.B. Lloyd (red.), Cognition and cate-
nazywaniem i zapamiętywaniem kolorów. W: gorization (s. 169-215). Hillsdale: Lawrence
E. Paszkiewicz (red.). Materiały do nauczania Erlbaum.
psychologii. Seria III, tom 4. Warszawa: PWN. Brooks, L.R. (1967). The suppression of vi-
Bobryk, J. (1992). Niektóre problemy episte- sualization by reading. Quarterly Journal of
mologiczne w badaniach cognitive science. Expeńmental Psychology, 19, 289-299.
W: J. NiŜnik (red.), Pogranicza epistemologii Brown, J. (1958). Some tests of the decay theory
(s. 60-78). Warszawa: Wydawnictwo IFiS of immediate memory. Quarterly Journal of
PAN. Experimental Psychology, 10, 12-21
Bocheński, J. (1993). Zarys historii filozofii. Kra- Brown, R., Kulik, J. (1977). Flashbulb memo-
ków: Philed. ries. Cognition, 5, 73-99.
Bolter, J. D. (1990). Człowiek Turinga. Warszawa: Brown, R., McNeill, D. (1966). The 'tip of
PIW. the tongue phenomennn'. Journal of Verbal
Bousfield, W. W. (1953). The occurrence of
Learning and Verbal behavior, 5, 325-337
clustering in recall of randomly arranged
Bmce, V. (1996). Reality and imagination. W: V.
associates. Journal of General Psychology, 49,
Bruce (red.), Unsohed mysteńes of the mxnd
229-240.
Bower, G.H., Clark, M. C, Lesgold, A. M., (s. 59-92). Hove: Erlbaum (UK) Taylor &
Wincenz, D. (1969). Hierarchical retrieval Francis.
schemes in recall of categorized word li- Bruner, J. S. (1978). Poza dostarczone informacje.
sts. Journal of Verbal Learning and Verbal Warszawa: PWN.
Behavior, 8, 323^343. Bruner, J. S., Goodnow, J. J., Austin, G. A. (1956).
A study of thinking. New York: Wiley.
Bruner, J. S., Postraan, L. (1947). Emotional Chapmnan, J. L., Chapman, I. P. (1967 a). Genesis
selectivity in perception and reaction./owrwfl/ of popular but erroneous psychodiagnostic
of Personaliły, 16, 69-77. observations. Journal of Abnormal Psycho-
Buck, R. (1994). Social and emotional functions logy, 72, 183-204.
in facial expression and communication: the Chapmnan, J. L., Chapman, I. R (1967b). Illusory
readout hypothesis. Biological Psychology, 38, correlations in observational report. Journal
95-115. of Verbal Learning and Verbal Behavior, 6,
Budohoska, W, Wlodarski, Z. (1970). Psychologia 151-155.
uczenia się. Warszawa: PWN. Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). Perception in
Bushnell, J. W. B„ Sai, E, Mullin, J. T. (1989). chess. Cognitive Psychology, 4, 55-81.
Neonatal recognition of mother's face. British Cheng, P. W, Holyoak, K. L. (1985). Pragmatic
Journal of Developmental Psychology, 7, 3-15. reasoning schemas. Cognitive Psychology, 17,
Buss, A. R. (1978). Causes and reasons in 391-116.
attribution theory: A conceptual critique. Cheng, P. W, Holyoak, K. L., Nisbett, R. E., Oli-
ver, L. M. (1986). Pragmatic versus syntactic
Journal of Personality and Social Psychology,
approaches to training deductive reasoning.
36, 1311-1321.
Cognitive Psychology, 18, 293-328.
Callanan, M. A. (1989). Development of object
Cherry, C. (1953). Some experiments on the
categories and inclusion relations: Prescho- recognition of speech, with one and two ears.
olers' hypotheses about word meanings. De- Journal of the Accoustical Society of America,
velopmenłal Psychology, 25, 207-216. 25, 975-979.
Cannon, W. B. (1932). The wisdom of the body. Chlewiński, Z. (1991). Kształtowanie się umiejęt-
New York: Norton. ności poznawczych. Identyfikacja pojęć. War-
Cantor, N., Kihlstrom, J. (1987). Personality and szawa: PWN.
social intelligence. Englewood Cliffs: Prentice Chlewiński, Z. (1999). Umysł. Dynamiczna orga-
Hali. nizacja pojęć. Warszawa: Wydawnictwo Na-
Cantor, N., Mischel, W. (1993). Prototypy w spo- ukowe PWN.
strzeganiu osób. W: T. Maruszewski (red.), Christianson, S.-A., Engelberg, E. (1999). Orga-
Poznanie - afekt - zachowanie (s. 20-52). nization of emotional memories. W: T. Dal-
Warszawa: PWN. gleish, J. Power (red.), Handbook of cognition
Cantor, N., Smith, E. E., French, R. S., Mezzich, andemotion (s. 211-228). Chichester: Wiley.
J. (1980). Psychiatrie diagnosis as prototype Christianson, S.-A., Safer, M. A. (1996). Emotio-
categorization. Journal of Abnormal Psycho- nal events and emotions in autobiographical
logy, 89, 181-193. memories. W: D. C. Rubin (red.)T Remem-
Carey, S. (1981). The development of face per- bering our past (s. 218-243). Cambridge:
ception. W: G. Davies, H. Ellis, J. She-pherd Cambridge University Press.
(red.), Perceiving and remembering faces (s. Ciarkowska, W. (1992). Psychofizjologiczna ana-
9-38). London: Academic Press. liza aktywności poznawczej. Wrocław: Ossoli-
Catrambone, R., Holyoak, K. J. (1989). Overco- neum.
ming contextual limitations on problem-sol- Clore, G. L. (1998). Dlaczego emocje wymagają
ving transfer. Journal of Experimental Psycho- procesów poznawczych. W: P. Ekman, R.
logy: Learning, Memory and Cognition, 15, Davidson (red.), Natura emocji (s. 159-169).
1147-1158. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-
Chanowitz, B., Langer, E. (1980). Knowing morę giczne.
Clore, G. L„ Ortony, A. (1991). What morę is
(or less) than you can show: Understanding
there to emotion concepts than prototypes.
control through mindlessness-mindfulness
Journal of Personality and Social Psychology,
distinetion. W: J. Garber, M. E. P. Seligman
60, 48-50.
(red.), Human helplessness: Theory and ap- Closkey, M. (1983). Naive theories of motion. W:
plications (s. 92-129). New York: Academic D. Gentner, A. Stevens (red.), Mental models
Press. (s. 299-324). Hillsdale: Erlbaum.
Chanowitz, B., Langer, E. J. (1981). Premature Cohen, G. (1983). The psychology of cognition.
cognitive commitment. Journal of Personality London: Academic Press.
and Social Psychology, 41, 1051-1063.
LITERATURA CYTOWANA 405
Cohen, G., Kiss, G.r LeVoi, M. (1993). Memory. research. Journal of Verbal Learning and
Current issues. Buckingham: Open Univer- Verbal Behavior, 11, 671-684.
sity Press. Crowder, R. G. (1976). Principles of learning and
Cohen, L. J. (1979). On the psychology of memory. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
prediction. Whose js the fallacy. Cognition, 7, Crowitz, H. F., Quinna-Holland, K. (1976). Pro-
385-^09. porties of episodic memories from early
Cohen, L. J. (1981). Can human irrationality be childhood by years of age. Bulletin of the
experimentaliy demonstrated. The Behavio- Psychonomic Society, 7, 61-62.
ralandBrain Sciences, 4, 317-370. Crowitz, H.F., Schiffman, H. (1974). Freąuency
Cohen, L. J. (1986). Czy ludzie zaprogramowani of episodic memories as a function of their
są do popełniania błędów. W: T. Maruszewski age. Bulletin of the Psychonomic Society, 4,
(red.), Poznanńskie Studia z Filozofii Nauki. 517-518.
Filozofia - poznanie - psychologia. Z. 10 Csikszentmihalyi M. (1990). Przepływ. Warszawa:
(s. 12-36). Warszawa-Poznań: PWN. Studio Emka.
Collins, A. M., Loftus, E. F. (1975). A spreading Curtiss, S. (1977). Genie: A psycholinguistic study
activation theory for semantic processing. of a modern-day 'wild child'. New York:
Psychobgical Review, 82, 407^129. Academic Press.
Collins, A. M„ Quilian, M. R. (1969). Retrieval Czapiński, J. (1985). Wartościowanie - zjawisko
time from semantic memory. Journal qfVerbal inklinacji pozytywnej (O naturze optymizmu).
Learning and Verbal Behavior, 8, 240-247. Wrocław: Ossolineum.
Conrad, R. (1964). Accoustic confusion in imme- Dalgleish, T, Power, M., Bolton, D. (w druku).
diate memory. British Journal of Psychology, Discrepancy-based theories of emotions and
35, 75-84. their implications for the taxonomy of emo-
Conway, M. A. (1996 a). Autobiographical know- tional disorders: A theoretical notę.
ledge and autobiographical memories. W: Damasio, A. (1999). Błąd Kartezjusza. Emocje,
D.C. Rubin (red.), Rememberingourpasł. Stu- rozum i ludzki mózg. Poznań: Rebis.
dies in autobiographical memory (s. 67-93). Darley, J., Latant, B. (1968). Bystander inte-
Cambridge: Cambridge University Press. rvention in emergencies: diffusion of re-
Conway, M. A. (1996 b). Autobiographical me- sponsibility. Journal of Personalny and Social
mory. W: E. L. Bjork, R. A. Bjork (red.), Psychology, 8, 377-383.
Memory (s. 165-194). San Diego: Academic Dennett, D. C. (1978). Brainstorms. Montgo-
Press. mery, VT: Bradford Books.
Conway, M, Rubin, D. C. (1993). The structure Doliński, D. (1999). Psychologia reklamy. Wro-
of autobiographical memory. W: A. E. Collins, cław: Agencja Reklamowa Aida.
S. E. Gathercole, M. A. Conway, E.M. Morris Doliński, D. (2000). Psychologia wpływu spo-
(red.), Theories of memory (s. 103-137). Hil- łecznego. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół
lsdale: Lawrence Erlbaum. Ossolineum.
Coombs, C. H., Daves, R. M., Tversky, A. (1977). Domańska, Ł. (1998). Zaburzenia uwagi u osób
Wprowadzenie do psychologii matematycznej. z dysfunkcjami mózgowymi. W: A. Herzyk, D.
Warszawa: PWN. Kądzielawa (red.), Związek mózg-zachowanie
Cooper, L. A. (1975). Mental rotation of random w ujęciu neuropsychologii klinicznej (s. 89--
two-dimensional shapes. Cognitive Psycho- 110). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
logy, 7, 2(M3. Duncker, K. (1945). On problem solving. Psycho-
Cooper, L. A., Shepard, R. N. (1975). The time logical Monographs, 58(5), Whole No., 270.
required to prepare for a rotated stimu- Ebbinghaus, H. (1885). Uber das Geddchtnis.
lus. Memory and Cognition, 1, 246-250. Leipzig: Luncker.
Corteen, R. S., Wood, B. (1972). Automatic re- Eells, E., Maruszewski T. (red.) (1991). Pro-
sponses to shock associated with words in an bability and rationality. Amsterdam-Atlanta:
unattented channel. Journal of Expeńmental Rodopi.
Psychology, 94, 308-313. Einhorn, H. J., Hogarth, R. M. (1979). Confidence
Craik, F. I. M, Lockhart, R. S. (1972). Levels in judgment: Persistence of the illusion of
of processing: A framework for memory validity. Psychobgical Review, 85, 395-416.
Elliot, D. (1997). Traumatic events: Prevalence W. Ickes, R. F. Kidd (red.), New direetions
and delayed recall in the generał population. in attribution research. Tom 2 (s. 419-450).
Journal of Consulting and Clinical Psychology, Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
65, 811-820. Fischhoff, B. (1985). For those condemned to
Ellis, A. W, Young, A. W. (1988). Human cognitwe study the past: Heuristics and biases in in-
neuropsychology. London: Erlbaum. sight. W: D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky
Ericsson, K. H., Simon, H. A. (1980). Verbal (red.), Judgment under uncertainty: Heuristics
reports as data. Psychological Review, 87, and biases (s. 335-354). Cambridge: Cam-
215-251. bridge University Press.
Ermsdorff, G. M„ Loftus, E. (1993). Let sleeping Fisher, R. R, Geiselman, E. R. (1987). Enhan-
memories lie? Words of caution about tolling cing eyewitness memory with the Cognitive
the statute of limitation in cases of memory Intendew. W: M. M. Gruneberg, P. E. Morris,
repression. The Journal ofCriminal Law and R.N. Sykes (red.), Practical aspects of memory:
Criminology, 84, 129-174. Current research and issues. Tom 1. Memory
in eueryday life (s. 34- 39). Chichester: Wiley.
Evans, J. St. B.T., Barston, J., Pollard, P. (1983).
Fiske, S. T., Neuberg, S. L. (1990). A conti-
On the conflict between logie and belief in
nuum of impression formation from category
syllogistic reasoning. Memory and Cognition,
based to individuating processes: Influences
11, 295-306. of information and motivation on attention
Eysenck, M. W. (red.). (1994). The Blackwell and interpretation. W: M. P. Zanna (red.),
dietionary of cognitwe psychology. Oxford: Advances in experimental social psychology.
Blackwell. Tom 23 (s. 1-74). New York: Academic Press.
Falkowski, A. (2000). Spostrzeganie jako me- Fiske, S. T, Taylor, S. E. (1991). Social cognition.
chanizm tworzenia doświadczenia za pomocą New York: McGraw-Hill.
zmysłów. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Fiske, S. T., Pavelchak, M. A. (1993). Reakcje
Podręcznik akademicki. Tom 2 (s. 25- 56). afektywne oparte na przetwarzaniu katego-
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo- rialnym a reakcje afektywne oparte na prze-
giczne. twarzaniu analitycznym. Rozwinięcie w ter-
Falkowski, A., Feret, B. (1990). Prototype and minach koncepcji schematów wyzwalających
exemplar models in categorization: A simu- afekt. W: T. Maruszewski (red.), Poznanie -
latory comparison analysis. Polish Psycholo- afekt - zachowanie (s. 53-101). Warszawa:
gical Bulletin, 21, 199-213. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Falkowski, A., Ścigała, E., Maruszewski T. Fitzgerald, J. M. (1988). Vivid memories and the
(1997). Procesy spostrzegania. W: M. Mater- reminiscence phenomenon: The role of a self
ska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie narrative. Human Development, 31, 261-273.
(s. 200-223). Warszawa: Wydawnictwo Na- Flew, A. (red.) (1979). Dietionary of philosophy.
ukowe PWN. London: Macmillan/Pan Books.
Fehr, B. (1988). Prototype analysis of the concept Fodor, J. A. (1981). Representations. Cambridge:
of love and commitment. Journal ofPersona- The MIT Press.
lity and Social Psychology, 55, 557-579. Fodor, J. A. (1983). The modularity of mind.
Fehr, B„ Russell, J. A. (1984). Concept of emotion Cambridge: MIT Press.
viewed from a prototype perspective. Jour- Fodor, J. A., Pylyshyn, Z. (1988). Connectionism
nal of Expeńmental Psychology: General, 113, and cognitive architecture: A critical analy-
464-486. sis. Cognition, 28, 3-71.
Forward, S., Buck, C. (1997). Toksyczne namięt-
Festinger, L. (1957). A theory of cognitwe disso-
ności. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santor-
nance. Evanston: Row & Peterson.
ski & Co.
Fischhoff, B. (1975). Hindsight / foresight. The
Francuz, P. (1991). Funkcja ilościowych i jakościo-
effect of outeome knowledge on judgment wych cech w kategoryzacji przedmiotów. Lublin:
under uncertainty. Journal of Experimental Towarzystwo Naukowe KUL.
Psychology: Human Perception and Perfor- Frank, B., Stein, D.G., Rosen, J. (1965). Intera-
mance, 1, 288-299. nimal 'memory1 transfer: results from brain
Fischhoff, B. (1976). Attribution theory and judg- and liver homogenates. Science, 147, 88-89.
ment under uncertainty. W: J. H. Harvey,
Franklin, H. C, Holding, D. H. (1977). Personal Wohlwill (s. 87-111). Hillsdale: Lawrence

memories at different ages. QuarterlyJournal Erlbaum.
of Ezperimental PSychology, 29, 527-532. Gibson, J. J. (1966). The senses considered as
Freedman, J. L„ Sears, D. O. (1965). Selective perceptual systems. Boston: Houghton Mifflin.
exposure. W: L. Berkowitz (red.), Advances Gibson, J. J. (1979). The ecological approach to
in Ezperimental Social Psychology. Tom 2 (s. visual perception. Boston: Houghton Mifflin.
57-97). New York: Academic Press. Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1980). Analogical
Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion. problem solving. Cognitive Psychology, 12,
American Psychologist, 43, 349—358. 306-355.
Frijda, N. H. (1998). Powszechniki istnieją i są Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1983). Schema
interesujące. W: P. Ekman, R. Davidson induction and analogical transfer. Cognitiue
(red.), Natura emocji (s. 139-145). Gdańsk: Psychology, 15, 1-38.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Glanzer, M. (1972). Storage mechanisms in re-
Fromholt, P, Larsen, S. F. (1992). Autobiogra- call. W: G. H. Bower (red.), The psychology of
phical memory and life history narratives in karningand motivation: Advances in research
aging and dementia (Alzheimer type). W: M. and theory. Tom 5 (s. 129-193). New York:
A. Conway, D.C. Rubin, H. Spinnler, i W.A. Academic Press.
Wagenaar (red.), Theoretical perspectives on Glass, A. L., Holyoak, K. J., Santa, J. L. (1979).
autobiographical memory (s. 413-436). Do- Cognition. Reading, Mass.: Addison-Wesley.
rdrecht: Kluver Academic Prublishers. Gleitman, H. (1991). Psychology. New York: Nor-
Gallup, G. G. (1970). Chimpanzees: Self-recogni- ton.
tion. Science, 167, 86-87. Glenberg, A. M. (1997). What memory is for.
Gallup, G. G. (1979). Self-awareness in prima- Behavioral and Brain Sciences, 20, 1-19.
tes. American Scientist, 67, 417-421. Glenberg, A. M„ Smith, S. M„ Green, C. (1977).
Galotti, K. M. (1989). Approaches to study Type I rehearsal: Maintenance and morę. Jo-
formal and everyday reasoning. Psychological urnal of Verbal Learning and Verbal Behavior,
Bulletin, 105, 331-351. 16, 339-352.
Galotti, K. M. (1994). Cognitiue psychology in Goldman, D., Homa, D. (1977). Integrative and
and ouł of the laboratory. Pacific Grove: metric properties of abstracted information
Brooks/Cole. as a function of category discriminability,
Gardner, B. T, Gardner, R. A. (1975). Evidence instance variability and experience. Journal
for sentence constituents in the early ut- of Ezperimental Psychology: Human Learning
terances of child and chirapanzee. Journal of and Memory, 33, 375-385.
Experimental Psychology: General, 104 (3), Greenwald A. G., Pratkanis A. R. (1984). The
244-267. self. W: R. S. Wyer, T K. Srull (red.), Hand-
Garry, M., Manning, C. G., Loftus, E. F., Sher- book of social cognition. Tom 3 (s. 129-178).
man, S. J. (1996). Inflation imagination: Ima- Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
gining childhood events inflates confidence Gregory, R. (1980). Perceptions as hypothe-
that it occurred. Psychonomic Bulletin and ses. Philosophical Transactions of the Royal
Review, 3,208-214. Society ofLondon, Series B, 290, 181-197.
Garry, M., Pollaschek, D. L. (2000). Imagination Griggs, R. A. (1983). The role of problem content
and memory. Current Directions in Psycholo- in the selection task and in the THOG
gical Science, 9, 6-10. problem. W: J. St. B. T. Evans (red.), Thin-
Geiselman, R. E., Fischer, R. R, Mackinnon D. P., king and reasoning: Psychological approaches
Holland, H. L. (1985). Eyewitness memory (s. 18-43). London: Routledge and Kegan
enhancement in the police interview. Journal Paul.
of Applied Psychology, 70, 401-412. Griggs, R. A., Cox, J. R. (1982). The elusive
Gibson, E. J. (1991). The ecological approach: thematic-material effect in Wason's selec-
A foundation for environmental psychology. tion task. British Journal of Psychology, 73,
W: R. M. Downs, L. S. Liben, D. S. Palermo 407-420.
(red.), Visions of aesthetics, the environment Gunter, B., Berry, C, Clifford, B. R. (1981).
and development. The legacy of Joachim E Proactive interference effects with television
news items: Further evidence. Journal of Herzyk, A. (2000). Mózg, emocje, uczucia. Ana-
Experimental Psychology: Human Learning liza neuropsychologiczna. Lublin: Wydawnic-
and Memory, 7, 480-487. two UMCS.
Haber, R. N. (1979). Twenty years of haunting Herzyk, U., Kądzielawa, D. (red.). (1997). Zwią-
eidetic imagery: where's the ghost. The zek mózg-zachowanie w ujęciu neuropsycholo-
Behavioral and Brain Sciences, 2, 583-629. gii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo Uniwer-
Haber, R. N., Standing, L. G. (1969). Direct me- sytetu Marii Curie- Skłodowskiej.
asures of short-term visual storage. Quarterly Hesse, H. (1998). Siddhartha. Poemat indyjski.
Journal of Expeńmental Psychology, 21, 43-45. Warszawa: PIW.
Harrt, R. (1991). Wielkie eksperymenty naukowe. Higham, P. A., Roberts, W. T. (1996). Ana-
Warszawa: Wiedza Powszechna. lyzing states of consciousness during re-
Harvey, J. H„ Tucker, J. A. (1979). On problems trieval as a wa y to i mp ro ve th e co -
with cause-reason distinction in attribution gnitive interview. Psycoloquy.96.7.17.witness-
theory. Journal of Personality and Social Psy- memory. 4, higham,
chology, 37, 1441-1446. Hilgard, E. R., Marquis, D.G. (1968). Procesy wa-
Hastie, R. (1980). Memory for behavioral infor- runkowania i uczenia się. Warszawa: PWN.
mation that confirms or contradicts a per- Hiscock, M., Kinsbourne, M. (1987). Specia-
sonality impression. W: R. Hastie, T. M. lization of the cerebral hemispheres: Im-
Ostrom, S. Wyer, D. L. Hamitton, D. E. Carl- plications for learning. Journal of Learning
ston (red.), Person memory: The cognitive bose Disabilities,20, 130-143.
of social perception (s. 142- 172). Hillsdale: Holyoak, K. J„ Nisbett, R. E. (1988). Induction.
Lawrence Erlbaum. W: R. J. Sternberg, E. E. Smith (red.), The
Hastie, R. (1981). Schematic principles in human psychology of human thought (s. 50-91).
memory. W: E. T. Higgins, C.P. Herman, M. Cambridge: Cambridge University Press.
P. Zanna (red.), Social cognition: The Ontario Honkalampi, K., Hintikka, J., Tanskanen, A., Leh-
Symposium. Tom 1 (s. 39-88). Hillsdale: tonen, J., Viinamaeki, H. (2000). Depression
Lawrence Erlbaum. is strongly associated with alexithymia in he
Hayes, J. R. (1974). On the function of visual generał population. Journal of Psychosomatic
imagery in elementary mathematics. W: W. Research, 48, 99-104.
G. Chase (red.), Visual information processing Hoyenga, K. B., Hoyenga, K. T. (1988). Psy-
(s. 177-211). New York: Academic Press. chobiology: The neuron and behavior. Pacific
Hayes, J. R. (1978). Cognitive psychology. Home- Grove: Brooks/Cole Publishing Company.
wood, 111.: Dorsey. Hunter, I. (1963). Pamięć. Fakty i złudzenia.
Hayes, J. R. (1989). The complete problem solver. Warszawa: PWN.
Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Izard, C. E. (1984). Emotion-cognition rela-
Healy, H. A., Williams, M. G. (1999). Autobiogra- tionships in human development. W: C. E.
phical memory. W: T. Dalgleish, M. J. Power Izard, J. Kagan, R. Zajonc (red.), Emotion,
(red.), Handbook of cognition and emotion (s. cognition and behavior (s. 17-37). New York:
229-242). Chichester: Wiley. Cambridge University Press.
Hebb, D. O. (1969). Podręcznik psychologii. War- Izard, C. E. (1990a). The substrates and functions
szawa: PWN. of emotion feelings: William James and cur-
Hebenstreit, A. (2000). Rozumienie metafor ję- rent emotion theory. Personality and Social
zykowych przez osoby o cechach neuro- Psychology Bulletin, 16. 626- 635.
tycznych i potencjalnych twórców. Przegląd Izard, C. E. (1990b). Facial expression and the
Psychologiczny, 43, 513-524. regulation of emotion. Journal of Personality
Heise, D. R., Calhan, C. (1995). Emotion norms and Social Psychology, 58, 487-498.
in interpersonal events. Social Psychology Izard, C. E., Malatesta, C. Z. (1987). Perspecti-
Ouańerly, 58, 223-240. ves on emotional development I: Differential
Herman, J. L. (1999). Przemoc. Uraz psychiczny emotions theory of early emotional develop-
i powrót do równowagi. Gdańsk: Gdańskie ment. W: J. D. Osofsky (red.), Handbook of
Wydawnictwo Psychologiczne. human development (s. 494-554). New York:
Wiley.
LITERATURA CfTOWAW 409
Jacobs, J. (1887). Experiments on 'prehension'. Kelly, G. A. (1970). Behaviour is an experiment.

Mind, 12, 75-79. W: D. Bannister (red.), Perspectiues in per-
Jacoby, L. L„ Dallas, M. (1981). On the relation- sonal construct theory (s. 255-270). London:
ship between autobiographical memory and Academic Press.
perceptual learning. Journal of Ezpeńmental Kempler, D., Van Lancker, I. (1987). The right
Psychology: General, 3, 306-340. turn of phrase. Psychology Today, 21, 20-22.
James, W. (1890). The principles of psychology. Kintsch, W. (1970). Learning, memory and con-
New York: Holt. ceptual processes. New York: Wiley.
Jarymowicz, M. (1999). O poŜytkach z badań nad Kintsch, W. (1974). The representation ofmeaning
utajonym przetwarzaniem informacji afek- in memory. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
tywnych. Studia Psychologiczne, 37, 129-145. Kóhler, W. (1929/1947). Gestalt psychology: An
Jennings, D. L., Amabile, T. M., Ross, L. (1982). introduction to new concepts of modern psycho-
Informal covariation assessment: Data ba- logy. New York: Liveright.
sed versus theory based judgments. W: D. Kolańczyk, A. (1991). Intuicyjnośćprocesów prze-
Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.),
twarzania informacji. Gdańsk: Wydawnictwo
Judgment under uncertainty: Heuristics and
Uniwersytetu Gdańskiego.
biases (s. 211-230). Cambridge: Cambridge
Kolańczyk, A. (1992). Emocjonalne wyznaczniki
University Press.
Johnson, M. K. (1988). Discriminating the origin plastyczności procesów orientacyjnych. Prze-
of information. W: T. F. Oltmans, B. A. Maher gląd Psychologiczny, 35, 451-462.
(red.), Delusionał beliefs (s. 34-65). New Kolańczyk, A. (1997). Uwaga w procesie prze-
York: Wiley. twarzania informacji. W: M. Materska, T.
Johnston, W. A., Heinz S. P. (1978). The fle- Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 78--
iribility and capacity demands on attention. 102). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Journal of Expeńmental Psychology: General, PWN.
107, 420-435. Komatsu, L. K. (1992). Recent views on con-
Jones, E. E., Nisbett, R. E. (1971). The actor and ceptual structure. Psychological BuUetin, 112,
the obsewer: Divergent perceptions of the 500-526.
causes of behavior. New York: General Kosslyn, S. M. (1981). The medium and the
Learning Press. message in mental imagery: A theory. Psy-
Kagan, J. (1985). The naturę of the child. Cam- chological Review, 88, 46-65.
bridge: Harvard University Press. Kosslyn S. M. (1994). Image and brain: The
Kahneman, D. (1973). Attention and effort. Engle- resolution of the imagery debatę. Cambridge:
wood Cliffs: Prentice Hali. MIT Press.
Kahneman, D., Tversky, A. (1972). Subjective Kosslyn, S. M., & Shwartz, S. P. (1977). A simu-
probability: A judgment of representative- lation of visual imagery. Cognitive Science, 1,
ness. Cognitive Psychology, 3, 430—454. 265-295.
Kalat, J.W. (1985). Introduction to psychology. Kosslyn, S. M., Bali, T, Reiser, B. J. (1978).
Belmont, California: Wadsworth Publ. Co. Visual images preserve metric spatial in-
Katz, J. J. (1964). Analyticity and contradiction formation: Evidence from studies of image
in natural language. W: J. A. Fodor, J. J. Katz scanning. Journal of Experimental Psychology:
(red.), The structure of language. Englewood Human Perception and Performance, 4,47-60.
Cliffs: Prentice Hali. Kosslyn, S. M., Seger, C, Pani, J., Hillger, L. A.
Katz, J. J., Fodor J. A. (1964). The structure of
(1990). When is imagery used in everyday
a semantic theory. W: J. A. Fodor, J. J. Katz
life: A diary study./oMrna/ of Mental Imagery,
(red.), The structure of language. Englewood
14, 131-152.
Cliffs: Prentice Hali.
Kosslyn, S. M., Thompson, W. L., Kim, I. J., &
Kebbell, M. R., Wagstaff, G. F. (19%). Enhancing
the practicability of the cognitive interview in Alpert, N. M. (1995). Topographical repre-
forensic situations. Psycoloquy.96.7.16.witness- sentation of mental images in primary visual
memory.3. kebbell. cortex. Naturę, 378, 496-498.
Keil, F. C. (1989). Concepts, kinds and cognitiue Kossut, M. (2000). Neuroplastyczność. Psycholo-
development. Cambridge: MIT Press. gia - etologia - genetyka, 1, 9-26.
Kowalczyk, M. (1995). Świadomość w funkcjono- afekt - zachowanie (s. 137-179). Warszawa:

waniu umysłu człowieka. Poznań: Wydawnic- Wydawnictwo Naukowe PWN.
two Naukowe UAM. Langer, E., Blank, A„ Chanowitz, B (1978). The
Kuhn, T. S. (1968). Struktura rewolucji nauko- mindlessness of ostensibly thoughtful action:
wych. Warszawa: PWN. The role of 'placebic' information in interper-
Kurcz, L (1977). Psycholingwistyka. Warszawa: sonal interaction. Journal of Personality and
PWN. Social Psychology, 36, 635-642.
Kurcz, I. (1987). Język a reprezentacja świata Larsen, S. E, Thompson, C. P, Hansen, T. (1996).
Time in autobiographical memory. W: D.C.
w umyśle. Warszawa: PWN.
Rubin (red.), Remembering our past. Studies
Kurcz, I. (1992). Stereotypy, prototypy i pro-
in autobiographical memory (s. 129-156).
cesy kategoryzacji. Kolokwia Psychologiczne,
Cambridge: Cambridge University Press.
1, 29-^4. Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation.
Kurcz, I. (2000). Język i komunikaqa. W: J. New York: Oxford University Press.
Strelau (red.), Psychologia: Podręcznik akade- Lazarus, R. S. (1998 a). Ocena poznawcza. W:
micki. Tom 2 (s. 231-274). Gdańsk: Gdańskie P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji
Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 183-190). Gdańsk: Gdańskie Wydawnic-
LaBerge, D. (1997). Attention, awareness and two Psychologiczne.
the triangular circuit. Cosciousness and cogni- Lazarus, R. S. (1998 b). Uniwersalne zdarze-
tion, 6, 149-181. nia poprzedzające emocje. W: R Ekman, R.
LaBerge, D. (1998). Defining awareness by Davidson (red.), Natura emocji (s. 146-153).
the triangular circuit of attention. Psyche, 4 Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-
(7) Http:/psyche.cs.monash.edu.autobiografi- giczne.
cznej/v4/psyche-4—07-laberge.html. Lazarus, R. S. (1999). The cognition-emotion
LaBerge, D., Samuels, S. J. (1974). Toward debatę: A bit of history. W: T. Dalgleish, M.
a theory of automatic information processing Power (red.), Handbook of cognition and
in reading. Cognitive Psychology, 6, 293-323. emotion (s. 3-19). New York: Wiley.
Lacey, J. (1967). Somatic response patterining Lazarus, R., McCleary, R. A. (1951). Autono-
and stress. Some revisions of activation the- mie discrimination without awareness: A
ory. W: M. H. Appley, R. Trumbull (red.), Psy- study of subception. Psychological Review, 58,
chological stress. Issues in research (s. 14-44). 113-122.
New York: Appleton-Century-Crofts. LeDoux, J. (2000). Mózg emocjonalny. Poznań:
Łachman, R., Naus, R.J. (1984). The episo- Media Rodzina of Poznań.
dic/semantic continuum in an evolved ma- Lehrl, S., Fischer, B. (1988). The basie parame-
chinę. Behavioral and Brain Sciences, 7, ters of human information processing: their
244-246. role in determination of intelligence. Perso-
Lakoff, G. (1987a). Women, fire and dangerous nality and Individual Differences, 9, 883-896.
things: Wkat categońes tell us about the naturę Leontiew, A. N. (1962). O rozwoju psychiki.
Warszawa: PWN.
of thought. Chicago: University of Chicago
Lettvin, J. Y, Maturana, H. R., McCullogh, W. S.,
Press.
Pitts, W. H. (1959). What the frog's eye tells
Lakoff, G. (1987 b). Cognitive models and pro- the frog's eye. Proceeding of the Institute of
totype theory. W: U. Neisser (red.), Concepts Radio Engineering, 47, 1940- 1941.
and conceptual development: Ecological and in- Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psycho-
tellectualfactors in categorization (s. 63- 100). logiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności
Cambridge: Cambridge University Press. w myśleniu potocznym. Warszawa: Polskie
Langer, E. J. (1978). Rethinking the role of Towarzystwo Psychologiczne.
thought in social interaction. W: J. H. Harvey, Lewicka, M. (2000). Myślenie i rozumowanie.
W. Ickes, R. F. Kidd (red.), New Directions W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik
in Attribution Research (s. 35-58). Hillsdale: akademicki (s. 275-316). Gdańsk: Gdańskie
Lawrence Erlbaum. Wydawnictwo Psychologiczne.
Langer, E. J. (1993). Problemy uświadamiania. Lewicki, A. (1960 a). Procesy Poznawcze i orien-
Konsekwencje refleksyjności i bezrefleksyj- tacja w otoczeniu. Warszawa: PWN.
ności. W: T. Maruszewski (red.), Poznanie -
UTERATURA MOWANA 411
Lewicki, A. (1960 b). Rola abstrakcji pozytywnej Łukaszewski, W. (1976). Reakcje na rozbieŜność
i negatywnej w procesie uczenia się nowych informacji. Warszawa - Wrocław: PWN.
pojęć. Studia Psychologiczne, III, s. 5-51. Łuria, A. R. (1970). O pamięci, która nie znała
Lewicki, A. (1968). Informacja i percepcja w pro- granic. Warszawa: PWN.
cesie uczenia się nowych pojęć. Studia Psy- Mackworth, N. H. (1948). The breakdown of
chologiczne, IX, s. 22-54. vigilance during prolonged visual search.
Lewis, R. S., Harris, L. J. (1988). The relationship
Ouarterly Journal of Experimental Psychology,
between cerebral lateralization and cognitive
activity: Suggested criteria for empirical te- 1, 6-21.
sts. Brain and Cognition, 8, 275-290. Maier, N. R. F. (1930). Reasoning in humans. I.
Lindsay, R H., Norman, D. A. (1984). Procesy On direetion. Journal of Comparative Physio-
przetwarzania informacji u człowieka. War- logical Psychology, 10, 115-143.
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Maier, N. R. F. (1931). Reasoning in humans. II.
Linton, M. (1975). Memory for real-world The solution of a problem and its appearance
events. W: D. A. Norman, D. E. Rumelhart in consciousness. Journal of Comparative
(red.), Exptorations in cognition (s. 376-404). Physiological Psychology, 12, 181-194.
San Francisco: Freeman. Markus, H. (1993). Ja w myśli i pamięci. W: T.
Loess, H. (1968). Short-term memory and item Maruszewski (red.), Poznanie - afekt - zacho-
similarity. Journal of Verbal Learning and wanie (s. 102-132). Warszawa: Wydawnictwo
Verbal Behavior, 7, 87-92. Naukowe PWN
Loftus, E. F. (1975). Leading ąuestions and
Marshall, D. G., Zimbardo, P. G. (1979). Affective
eye-witness report. Cognitwe Psychology, 7,
560-572. consequences of inadequately explained phy-
Loftus, E. F. (1979 a). Eyewitness testimony. siological arousal. Journal of Personality and
Cambridge: Harvard University Press. Social Psychology, 37, 970- 988.
Loftus, E. F. (1979 b). Reactions to blatantly Maruszewski, T. (1983). Analiza procesów po-
contradictory information. Memory and Co- znawczych jednostki w świetle idealizacyjnej
gnition, 7, 368^374. teońi nauki. Poznań: Wydawnictwo Naukowe
Loftus, E. F. (1993). Desperately seeking memo- UAM.
ries of the first years of childhood. The reality Maruszewski, T. (1984). Matrix concepts, hierar-
of early memories. Journal of Experimental chical concepts, ideał types. Polish Psycholo-
Psychology: General, 122, 274-277. gical Bulletin, 15, 3-12.
Loftus, E. F, Ketcham, A. (1994). The myth of Maruszewski, T. (1989). Stałość i zmiana -
repressed memory. New York: St. Martin's reprezentacja w pojęciach psychologicznych.
Press. Człowiek i Społeczeństwo, 5, 5-15.
Loftus, E. E, Pickrell, J. (1995). The formation
Maruszewski, T. (1991 a). Prototypicality and
of false memories. Psychiatrie Annah, 25,
memory of social information. Zeitschńft fur
720-725.
Loftus, G. R., Garry, M., Brown, S., Rader, M. Psychologie, 199, 243-250.
(1994). Near-natal memories, past life me- Maruszewski, T. (1991 b). Human rationality
mories and other memory myths. Ameńcan - fact or idealizational assumption. W: E.
Journal of Clinical Hypnosis, 36, 176-179. Eells, T. Maruszewski (Eds), Probability and
Loftus, G. R„ Loftus, E. F. (1976). Human me- rationality (s. 283-301). Amsterdam-Atlanta:
mory. The processingof information. Hillsdale: Rodopi-
Lawrence Erlbaum. Maruszewski, T. (1992). O wiedzy podmiotu
Logan, G. (1988). Toward instance theory of działającego. Prakseologia, 114-115, 7-42.
automatization. Psychological Review, 92, Maruszewski, T. (1993). Contingency model of
524-527. creative processes. Referat wygłoszony na
Lubbard, T. L, Getz, I. (1997). Emotions, me- 6th Conference of European Society for
taphor and the creative process. Creativity Cognitive Psychology, Helsingor, Dania.
Research Joumal, 10, 285-302.
Maruszewski, T. (1995). Perception - exploration
Łukaszewski, W. (1974). Osobowość: struktura i
funkcje regulacyjne. Warszawa: PWN. - creativity. W: J. Kaiser (ed.), The roots of
creatwity (s. 47-68). Delft: Eburon.
Maruszewski, T. (1996). Psychologia poznaw- McGinnies, E. (1949). Emotionality and per-

cza. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semio- ceptua) defense. Psychological Review, 56,
tyczne. 244-251.
Maruszewski, T. (2000 a). Adaptacyjne mecha- McLeod, P, Driver, J„ Dienes, Z., CrispJ. (1991).
nizmy reakcji na traumę - pamięć i uwaga., Filtering by movement in visual search.
Referat wygłoszony na konferencji Autoam- Journal of Experimental Psychology: Human
tyzmy w przetwarzaniu informacji. Jadwisin, Perception and Performance, 17, 55- -64.
czerwiec 2000. Means, B., Loftus, E. (1991). When personal
Maruszewski, T. (2000 b). Pamięć jako pod- history repeats itself: Decomposing memo-
stawowy mechanizm przechowywania do- ries for recurring events. Applied Cognitwe
świadczenia. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Psychology, 5, 297-318.
Podręcznik akademicki (s. 137-164). Gdańsk: Means, B., Mingay, D. J., Nigam, A., Zarrow, M.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (1988). A cognitive approach to enhancing
health survey reports of medical visits. W:
Maruszewski, T. (2000 c). Pamięć autobio-
M. M. Gruneberg, P.E. Morris, R.N. Sykes
graficzna jako podstawa kształtowania do-
(red.), Practical aspects ofmemory: Current re-
świadczenia indywidualnego. W: J. Strelau
search and issues. Tom 1. Memory in eueryday
(red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (s. life (s. 536-542). Chicester: Wiley.
165-182). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Medin, D. L., Schaffer, M. M. (1978). Context
Psychologiczne. theory of classification learning. Psychological
Maruszewski, T. (2001 a). Subtelny czar psycho- Review, 85, 207-238.
logii poznawczej. Przegląd Psychologiczny, 44, Medin, D. L., Smith, E. E. (1984). Concepts
57-72. and concept formation. Annual Review of
Maruszewski, T. (w druku a). Kodowanie kolej- Psychology, 35, 113-138.
ności zdarzeń w pamięci autobiograficznej. Medin, D. L., Wattenmaker, W. D. (1987). Ca-
Roczniki Filozoficzne KUL. tegory cohesiveness, theories and cognitive
Maruszewski, T. (w druku b). Inflacja wy- archeology. W: U. Neisser (Ed.). Concepts
obraźni jako technika manipulacji. W: E. and conceptual development: Ecological and
Zdankiewicz-Scigala, T. Maruszewski (red.), intellectualfactors in categorization (s. 25-61).
Psychomanipulacja w sektach i w grupach Cambridge: Cambridge University Press.
społecznych. Memon, A., Stevenage, S. V. (1996). Interviewing
Maruszewski, T. (2001 b). Zjawiska intruzywne witnesses: What works and what doesn't?
- kontrolowane procesy automatyczne. W: R. Psycoloquy.96.7.06.witness-memory.l.memon.
K. Ohme, M. Jarymowicz, J. Reykowski Meyer, D. E., Irwin, D. E., Osman, A. M.,
(red.), Automatyzmy w procesach przetwarza- Kounios, J. (1988). The dynamics of cognition
nia informacji (s. 85-192). Warszawa: Wy- and action: Mental processes inferred from
dawnictwo Instytutu Psychologii PAN. speed-accuracy decomposition. Psychological
Maruszewski, T., Ścigała, E. (1995). Poznaw- Review, 95, 183-237.
cza reprezentacja emocji. Przegląd Psycholo- Meyer, D. E., Schvaneveldt, R. W. (1971). Fa-
giczny, 38, 245-278. cilitation in recognizing pairs of words: Evi-
Maruszewski, T., Ścigała E. (1998). Emocje - dence of dependence between retrieval ope-
rations. Journal of Experimental Psychology,
aleksytymia -poznanie. Poznań: Humaniora
90, 227-234.
Materska, M. (1997). Badania nad strukturą
Meyer, D. E., Schvaneweldt, R. W, Ruddy, M.G.,
zapisu kolejności zdarzeń w pamięci autobio-
(1975). Loci of contextual effects on visual
graficznej. Kolokwia Psychologiczne, 6, 85-96. word recognition. W: P. M. A. Rabbutt, S.
Matthews, G. B. (1969). Mental copies. Philo- Dornic (red.), Attention and performance. V.
spohical Reuiew, 78, 53-73. New York: Academic Press.
McClelland, J. L., Rumelhart, D. E. (red.). (1986). Michaels, C. E, Corello, C. (1981). Direct percep-
Parallel distributed processing. Explorations in tion. Englewood Cliffs: Prentice Hali.
the microstructure ofcognition. Tom 2. Psycho- Miller, G. A, Johnson-Laird, P N. (1976). Lan-
logical and biological models. Cambridge: MIT guage and perception. Cambridge, Mass.: Ha-
Press. rvard University Press.
Miller, G. A., (1956). The magical number seven, the 125 Annual Conference of the Cognitwe
plus or minus two: Some limits on our capa- Science Society. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
city for processing information. Psychological Navon, D., Gopher, D. (1979). On the economy of
Review, 63, 81-97. the human processing system. Psychological
Mlodkowski, J. (1998). Aktywność wizualna czło- Review, 86, 214-255.
wieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Neely, J. H. (1977). Semantic priming and re-
PWN. trieval frora lexical memory: The roles of in-
Monsell, S. (1996). Control of mental proces- hibitionless spreading activation and limited
ses. W: V Bruce (red.), Unsohed mysteries capacity attention. Journal of Expeńmental
of the mind. Tutorial essays in cognition Psychology, 106, 226-254.
(s. 93-148). Hove: Erlbaum. Neisser, U. (1976). Cognition and reality: Prin-
Morais, J. (1982). The two sides of cognition. ciples and implications of cognitwe psychology.
W: J. Mehler, E. C. T. Walker, M. Garrett San Francisco: Freeman.
(red.), Perspectives on mental representations Neisser, U. (1978 a). Perceiving, anticipating, and
(s. 277-310). Hillsdale: Lawrence Erlbaum. imagining. Minnesota Studies in the Philoso-
Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening. phy of Science (s. 89-105). Boston: Savage.
Ouarterly Journal of Experimental Psychology, Neisser, U. (1978 b). Anticipation, images and
1K 56-60. introspection. Cognition, 6, 167-174.
Moray, N., Bates, A., Barnett, T. (1965). Experi- Neisser, U. (1980). The limits of cognition. W:
ments on the four-eared man. Journal of the P.W. Jusczyk, R.M., Klein (red.). The naturę
Accoustical Society of America, 38, 196-201. of thought. Essays in honor of D. O. Hebb
Moroz, M. (1972). The concept of cognition in (s. 115-132). Hillsdale: Erlbaum.
contemporary psychology. W: J. R. Royce, W. Neisser, U. (1981). John Dean's memory: A case
Rozeboom (red.), The psychology of knowing study. Cognition, 9, 1-22.
(s. 172-210). New York: Gordon and Breach Neisser, U. (1982). Snapshots or benchmarks?
Morton, J. (1969). Interaction of information in W: U. Neisser (red.), Memory obseroed: Re-
word recognition. Psychological Review, 76, membering in natural contexts (s. 43—48). San
165-178. Francisco: Freeman.
Mowrer, H. O. (1971). Próba syntezy teorii Neisser, U. (1994). Multiple systems: A new ap-
zachowania. W: L. Woloszynowa (red.), Ma- proach to cognitive theory. European Journal
teriały do nauczania psychologii. Seria I, tom of Cognitwe Psychology, 6, 225-241.
4 (s. 105-134). Warszawa: PWN. Neisser, U., Becklen, R. (1975). Selective
Mroziak, J. (1992). RównowaŜność i asymetria looking: attending to visually specified
funkcjonalna półkul mózgowych. Warszawa: events. Cognitwe Psychology, 7, 480-494.
Seria Wydawnicza Wydziału Psychologii UW. Neisser, U., Harsch, N. (1992). Phanton flash-
Murdock, B. B. (1961). The retention of indivi- bulbs. False recollections of bearing the news
dual items. Journal of Experimental Psycho- about Challenger. W: E. Wingrad, U. Neisser
logy, 62, 618-625. (red.), Affeci and accuracy in recall. Studies
Murphy, G. L., Medin, D. L (1985). The role of of „flashbulb memories" (s. 9-31). New York:
theories in conceptual coherence. Psychologi- Cambridge University Press.
cal Review, 92, 289-315. Neumann, P. G. (1974). An attribute freąuency
Murphy, S. T, Zajonc, R. B. (1994). Afekt, pozna- model for the abstraction of prototypes. Me-
nie i świadomość: rola afektywnych bodźców mory and Cognition, 2, 241-248.
poprzedzających eksponowanych w warun- Neumann, P. G. (1977). Visual prototype for-
kach optymalnych i suboptymalnych. Prze- mation with discontinuous representation of
gląd Psychologiczny, 37, 261-299. dimensions of variability. Memory and Cogni-
Muter, P. (1980). Very rapid forgetting. Memory tion, 5,187-197.
and Cognition, 8, 174-179. Newell, A., Shaw, J. C, Simon, H. (1957 a).
Myers, D. (1983). Social psychology. New York: Empirical explorations of the logie theory
McGraw-Hill. machinę: A case study in heuristies. Proce-
Nakayama, K. (1990). Visual inference in perc- edings of the Western Joint Computer Confe-
petion of occluded surfaces. Proceedings of rence, 230-240.
Newell, A., Shaw, J. C, Simon, H. (1957 b). Pro- Ohme, R. K„ Pochwatko, G., Blaszczak, W. (1999
blem solving in humans and computers. Car- a). Paradygmat afektywnego poprzedzania:
negie Technical, 21 (4), 34-38. w poszukiwaniu nowej perspektywy badaw-
Newell, A., Simon, H. A. (1972). Human problem czej. Studia Psychologiczne, 37, 7-28.
solving. Englewood Cliffs: Prentice Hali. Ohme, R. K., Pochwatko, G„ Blaszczak, W. (1999
Nęcka, E. (1992). Trening twórczości. Olsztyn: b). Odmienne efekty wpływu rozproszonego
Pracownia Wydawnicza PTR afektu: zjawisko asymilaq'i i kontrastu. Studia
Nęcka, E. (1995). Proces twórczy i jego ogranicze-
Psychologiczne, 37, 49-60.
nia. Kraków: Impuls.
Nęcka, E. (1997). Myślenie. W: M. Mater- Orne, M. T., Soskis, D. A., Dinges, D. E,
ska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie Orne, E. C. (1984). Hypnotically induced
(s. 212-232). Warszawa: Wydawnictwo Na- testimony. W: G. L. Wells, E. F. Loftus (red.),
ukowe PWN. Eyewitness testimony: Psychological perspec-
Nęcka, E. (2000). Pobudzenie intelektu. Zarys tives (s. 171-215). New York: Cambridge
formalnej teorii inteligencji. Kraków: Univer- University Press.
sitas. Ortony, A., Clore, G. L, Collins, A. (1988). The
Nęcka, E., Szymura, B. (1993). Visual selective cognitive structure of emotion. Cambridge:
attention and personality. Referat wygło- Cambridge University Press.
szony na 6th Conference of European Society Orzechowski, J. (1998). Nieliniowo-równolegty
for Cognitive Psychology, Helsingor, Dania. model wnioskowania przez analogię a róŜnice
Nigro, G., Neisser, U. (1983). Point of view in indywidualne w funkq'onowaniu poznawczym
personal memories. Cognitive Psychology, 15, człowieka. Niepublikowana praca doktorska:
467^82.
Kraków.
Nisbett, R., Ross, L. (1980). Human inference:
Paivio, A. (1969). Mental imagery in associative
Strategies and shortcomings of social judg-
ment. Englewood Cliffs: Prentice Hali. learning and memory. Psychological Review,
Nosal, C. S. (1979). Mechanizmy funkcjonowania 76, 241-263.
intelektu: zdolności, style poznawcze, przetwa- Paivio, A. (1978). The relationship between
rzanie informacji. Wrocław: Wydawnictwo verbal and perceptual codes. W: E. C. Car-
Politechniki Wrocławskiej. terette, M. P Friedman (red.), Handbook of
Nosal, C. S. (1990). Psychologiczne modele umysłu. perception. Tom 8. Perceptual coding. New
Warszawa: PWN. York: Academic Press.
Nowak, A. (1986). WyobraŜeniowe przetwarzanie Paivio, A. (1986). Mental representations. A dual
informacji. Przegląd badań i teorii. Przegląd coding approach. New York: Oxford Univer-
Psychologiczny, XXIX, 673-703. sity Press.
Nowakowska, M. (1980). Nowe idee w naukach Palmer, S. F. (1978). Fundamental aspects of
społecznych. Wrocław: Ossolineum cognitive representation. W: E. Rosch, B.
Nyberg, L., Mclntosh, A. R., Cabeza, R., Nil-
B. Lloyd (red.), Cognition and categorization
son, R.G., Houle, S., Habib, R., Tulving, E.
(s. 259-303). Hillsdale, NJ: Lawrence Erl-
(1996). Network analysis of positron emis-
sion tomography regional cerebral blood flow baum.
data: Ensemble inhibition during episodic Pawłów, I. R (1951). Wykłady o czynności mózgu.
memory retrieval. Journal of Neuroscience, Warszawa: PZWL.
16, 3753-3759. Pawlowska, I., Sędek, G. (1999). Wybrane me-
Oatley, K., Johnson-Laird, P N. (1987). Towards tody badań w psychopatologii poznawczej
cognitive theory of emotion. Cognition and nad świadomym i nieświadomym przetwarza-
Emotion, 8, 369-381. niem informaqi afektywnych. Studia Psycho-
Obuchowski, K. (1970). Kody orientacji i struk- logiczne, 37, 83-108.
tura procesów emocjonalnych. Warszawa: Perry, B. D. (1999). The memories of states:
PWN. How the brain strores and retrieves trau-
óhman, A. (1987). The psychophysiology of emo- matic experience. W: J. Goodwin, R. Attias
tion: an evolutionary-cognitive perspective. (red.), Splintered reflections: Images ofthe body
Advances in Psychophysiology, 2, 79-127.
in trauma (s. 9-38). New York: Basic Books.
Peterson, C. R., Beach, L. R. (1967). Man as Premack, D. (1971). Language in chimpanzee?

intuitive statistician. Psychological Bulletin, Science, 172,808-822.
68, 29-46. Pritchard, R. N. (1969). Nieruchome obrazy na
Peterson, L. R., Peterson, M. J. (1959). siatkówce. W: K. Jankowski (red.). Środowi-
Short-term retention of individual verbal sko a Ŝycie psychiczne (s. 41-56). Warszawa:
items. Journal of Expeńmental Psychology, 58, PWN.
193-198. Pylyshyn, Z. W. (1973). What the mind's eye
Peterson, M. W, Birdsall, T. G., Fox, W.C. (1954). tells the mind's brain: A critiąue of mental
The theory of signal detectability. Institute of imagery. Psychological Bulietin, 80, 1-24.
Radio Engineers Transactums 194, PGIT-4, Pylyshyn, Z.W (1981). The imagery debatę: ana-
171-212. logue versus tacit knowledge. Psychological
Piaget, J. (1977). Psychologia i epistemologia. Review, 88, 16-45.
Warszawa: PWN. Reed, S. K. (1972). Pattern recognition and
Piaget, J. (1981). RównowaŜenie struktur poznaw- categorization. Cognitive Psychology, 3, 382-
czych. Warszawa: PWN. 407.
Piliavin, J. A., Dovidio, J. E, Gaertner, S. L., Reitman, W. R. (1965). Cognition and thought. An
Clark, R. D. (1993). Interweniujący świad- information processing approach. New York:
kowie - proces udzielania pomocy. W: T. Wiley.
Maruszewski (red.), Poznanie - afekt - zacho- Rescorla, R. A. (1980). Pavlovian second-order
wanie (s. 180-210). Warszawa: Wydawnictwo conditioning. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Naukowe PWN. Reykowski, J. (1974). Eksperymentalna psycholo-
Pinker, R, Prince, A. (1988). On language and gia emocji. Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.
connectionsm: Analysis of parallel distribu- Reynolds, A.G., Flagg, P.W. (1983). Cognitive
ted processing model of language acquisition. Psychology. Boston: Little, Brown & Co.
Cognition, 28, 73-193. Rock, I. (1983). The logie of perception. Cam-
Pinker, S. (1980). Mental imagery and the third bridge: MIT Press.
dimension. Journal of Ezperimental Psycho- Rogers, T.B., Kuiper, NA, Kirker WS. (1977).
logy: General, 109, 354-371. Self-reference and the encoding of personal
Plotnik, R., Mollenauer, S. (1986). Introduction to information. Journal of Personality and Social
Psychology. New York: Random House. Psychology, 35, 677-688.
Pope, K. S. (1996). Memory, abuse and science: Rosch, E., (1978). Principles of categorization. W:
Questioning claims about the false memory E. Rosch, B. B. Lloyd (red.), Cognition and
syndrome epidemie. American Psychologist, categorization (s. 27-48). Hillsdale: Lawrence
51, 957-974. Erlbaum.
Pope, K. S. (1997). Science as careful ąuestio- Rosch, E., Mervis, C. B. (1975). Family resem-
ning: are claims of a false memory syndrome blance studies in the internal structure of
epidemie based on empirical evidence. Ame- categories. Cognitive Psychology, 7, 573-605.
rican Psychologist, 52, 997-1006. Rosch, E., Mervis, C. B., Gray, W. D., Johnson, D.
Posner, M. I., Boies, S., Eichelman, W, Taylor, R. M., Boyes-Braem, P. (1976). Basic objects in
(1969). Retention of name and visual codes natural categories. Cognitive Psychology, 15,
for single letters. Journal of Expeńmental 346-378.
Psychology, 81, 10-15. Rosenberg, J. (1991). Warunki powstawania
Posner, M. I., Keele, S. W. (1968). On the genesis oraz konsekwencje lęku przed oceną. W: J.
of abstract ideas. Journal of Ezperimental Brzeziński, J. Siuta (red.), Społeczny kontekst
Psychology, 67, 353-363. badań psychologicznych i pedagogicznych (s.
Posner, M. I., Keele, S. W. (1970). Retention 61-136). Poznań: Wydawnictwo Naukowe
of abstract ideas. Journal of Expeńmental UAM.
Psychology, 83, 304-308. Rosenthal, R. (1991). Oczekiwania interperso-
Posner, M. I., Snyder, C. R. (1975). Attention and nalne. Skutki przyjętej przez badacza hipo-
cognitive control. W: R. L. Solso (red.), Infor- tezy. W: J. Brzeziński, J. Siuta (red.), Spo-
mation processing and cognition: The Loyola łeczny kontekst badań psychologicznych i peda-
Symposium (s. 55-85). Hillsdale: Lawrence gogicznych (s. 235-341). Poznań: Wydawnic-
Erlbaum. two Naukowe UAM.
416 PSYCHOUJGIA POZNANIA
Rossi, E. L. (1995). Hijmoterapia. Psychobio- use by pygmy chimpanzees (Pan paniscus).

logiczne mechanizmy uzdrawiania. Poznań: Journal of Expeńmental Psychology: General,
Wydawnictwo Zysk i S-ka. 115, 211-235.
Roth, E. M., Shoben, E. J. (1983). The effect Schachter, S., Singer, J. E. (1962). Cognitive,
of context on the structure oi category. social and physiological determinants of
Cognitwe Psychotogy, 15, 346-378. emotional state. Psychological Review, 69,
Rubin, D. C. (1982). On the retention function for 379-399.
autobiographical memory. Journal of Verbal Schacter, D., Graf, P. (1986). Effects of ela-
Learning and Verbal Behavior, 21, 21-38. borative processing on implicit and explicit
Rubin, D. C. (1996). Introduction. W: D.C. Rubin memory for new associations. Journal of
(red.), Remembeńng our past (s. 1- 15). Experimental Psychology: Learning, Memory
Cambridge: Cambridge University Press. and Cognition, 12, 432-444.
Rubin, D. C, Wetzler, S. E., Nebes, R. D. (1986). Schacter, D. L. (1996). Searching the memory. The
Autobiographical memory across the life brain, the mind, the past. New York: Basic
Books.
span. W: D.C. Rubin (red.), Autobiographical
Scherer, K. R. (1984). On the naturę and function
memory (s. 202-221). Cambridge: Cambridge
of emotion: A component approach. W: K.
University Press.
R. Scherer, R Ekman (red.), Approaches to
Rubin, E. (1921). Visuell Wahrgenomene Figuren. emotion (s. 293-317). Hillsdale: Lawrence
Glydendalske Erlbaum.
Rumelhart, D. E„ McClelland, J. L, (red.) (1986). Scherer, K. R. (1998). Dowody na uniwersalność
Parallel distributed Processing. Explorations i kulturową specyfikę wzbudzania emocji. W:
in the microstructure of cognition. Tom 1. R Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji
Foundations. Cambridge: MIT Press. (s. 154-157). Gdańsk: Gdańskie Wydawnic-
Rumelhart, D. E„ Norman, D. A. (1975). The two Psychologiczne.
active structural network. W: D.A. Norman, Schmuck, P. (1990). Self-reflection as one pre-
D.E. Rumelhart (red.), Explorations in cogni- condition for creativity in reducing mental
tion (s. 35-64). San Francisco: Freeman. effort. Maszynopis niepublikowany.
Russell, J. A. (1990). In a defense of prototype Schneider, W, Shiffrin, R. M. (1977). Controlled
approach to emotion concepts. Journal of and automatic human information processing:
Personality and Social Psychology, 60, 37-47. I. Detection, search and attention. Psychologi-
Ryle, G. (1949). The concept ofmind, New York: cal Review, 84, 1-66.
Barnes and Noble. Schooler, J. W, Hermann, D. J. (1992). There
Saarinen, J. (1987). Perception of positional rela- is morę to episodic memory than just epi-
tionships between linę segments in eccentnc sodes. W: M. A. Conway, D. C. Rubin, H.
vision. Perception, 16, 583-591. Spinnler, W. A. Wagenaar (red.), Theoreti-cal
Sachs, J. S. (1967). Recognition memory for perspectives on autobiographical memory (s.
syntactic and semantic aspects of connected 241-261). London: Kluver Academic.
discourse. Perception and Psychophysics, 2, Schwartz, S. R, Kosslyn, S. M. (1982). A
437-142. computer simulation approach to studying
Safer, M. A., Chrsitianson, S.-A., Autry, M. W, mental imagery. W: J. Mehler, E.C.T. Walker,
Ósterlund, K. (1998). Tunnel memory for M. Garrett (red.), Perspectives on mental
traumatic events. Applied Cognitwe Psycho- representation (s. 69-88). Hillsdale: Lawrence
logy, 12, 99-117. Erlbaum.
Seamon, J. G. (1984). The ontogeny of episodic
Salzberg, S., Kabat-Zin, J. (1999). UwaŜność
and semantic memory. The Behavioral and
jako lek. W: D. Goleman (red.), Uzdrawiające
Brain Sciences, 7, 254.
emocje (s. 120-160). Poznań: Zysk i S-ka.
Selfridge, O. (1959). Pandemonium: A paradigm
Savage-Rumbaugh, E. S., Rumbaugh, D. M., for learning. W: Sympoziom on mechanization
Smith, S. T, Lawson, J. (1980). The linguistic of thought processes (s. 513-526). London:
essential. Science, 210, 922-925. HM Stationery Office.
Savage-Rumbaugh, S., McDonald, K.T Sevcik, R. Sergent, J. (1987). Face perception and the right
A., Hopkins, W. D., Rubert, E. (1986). Sponta- hemisphere. W: Weiskrantz (red.), Thought
neous symbol acquisition and communicative
without language (s. 108-131). Oxford: Cla- Smith, E. E., Shoben, E. J., Rips, L. J. (1974).
rendon Press. Shallice, T., Warrington, E. Structure and process in semantic memory.
(1970). Independent A featural model for semantic decisions. Psy-
functioning of verbal memory stores: A neu- chological Reuiew, 81, 214-241.
ropsychological study. Quarterly Journal of Smith, G. J. W, Carlsson, I. (1990). The creative
Experimental Psychology, 22 (2), 261-273. process. Madison: International Universities
Shaver, R, Schwartz, J., Kirson, D., 0'Connor, C. Press.
(1987). Emotion knowledge: Further Explo- Smith, G. J. W., van der Meer, G. (1994).
ration of a prototype approach. Journal ofPer- Generative sources of creative functioning.
sonaiity and Social Psychology, 52,1061-1086. W: M. P. Shaw, M. A. Runco (red.), Creativity
Sheingold, K„ Tenney, Y. J. (1982). Memory for and affect (s. 147-167). Norwood: Ablex.
salient childhood event. W: U. Neisser (red.), Smith, M. (1983). Hypnotic memory enhance-
Memory obserued (s. 201-212). San Francisco: ment of withnesses: Does it work? Psycho-
Freeman. Shepard, R. N. (1967). logical Bulletin, 94, 387^07.
Recognition memory Smith, S. M., Brown, H. O., Toman, J. E. R,
for words, sentences and pictures. Journal Goodman, L. S. (1947). The lack of cerebral
of Verbal Learning and Verbal Behavior, 6, effects of d-Tubercurarine. Anesthesiology, 8,
156-163. Shepard, R. N. (1975). Form, 1-14.
formation and trans- Sokolov, E.N. (1969). The modelling properties
formation of internal representations. W: R. of nervous system. W: M.Cole, I. Maltzman
L. Solso (red.), Information processing and (red.), A handbook of contemporary Soviet
cognition (s. 87-122). Hillsdale: Lawrence psychology (s. 671-704). New York: Basic
Erlbaum. Shepard, R. N. (1978). Books.
Externalization of mental Sosnowski, T. (2000). Psychofizjologia. W: J.
images and the act of creation. W: B. S. Ran- Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akade-
dhawa, W. E. Coffman (red.), Visual learning, micki. Tom 1 (s. 131-178). Gdańsk: Gdańskie
thinking and communication (s. 133-189). Wydawnictwo Psychologiczne.
New York: Academic Press. Shepard, R. N. Spelke, E. (1982). Perceptual knowledge of
(1984). Ecological constraints on objects in infancy. W: J. Mehler, E. C. T.
internal representation: resonant kinematics Walker, M. Garrett (red.), Perspectives on
of perceiving, imagining, thinking and dre- mental representation (s. 409-430). Hillsdale:
aming. Psychological Review, 91, 417-447. Lawrence Erlbaum.
Shepard, R. N., Cooper, L. A. (1982). Mental Spelke, E., Hirst, W, Neisser, U. (1976). Skills of
images and their transformations. Cambridge: divided attention. Cognition, 6, 215- 230.
MIT Press. Shepard, R. N„ Metzler J. (1971). Spelt, D. K. (1938). Conditioned responses in the
Mental rotation human fetus in utero. Psychological Bulletin,
of three-dimensional objects. Science, 171, 35, 712-713.
701-703. Siek, S. (1985). Autopsychoterapia, Spelt, D. K. (1948). The conditioning of human
Warszawa: fetus in utero. Journal of Experimental Psy-
Akademia Teologii Katolickiej. Simon, H. A. chology, 38, 338-346.
(1995). The information processing Sperling, G. (1960). The information available
theory of mind. American Psychologist, 50, in brief visual presentations. Psychological
307-308. Sinclair, R. C, Hoffman, C, Mark, Monographs, 74 (Whole number 498).
M. M., Martin, Sąuire, L.R. (1986). Mechanisms of memory.
L. L., Pickering, T. L. (1994). Construct ac- Science, 232,1612-1619.
cessibility and the misattribution of arousal. Sąuire, L.R. (1993). The organization of decla-
Psychological Science, 5, 15-19. Skinner, B. F. rative and non-declarative memory. W: T.
(1957). Verbal behavior. New York: Ono, L.R. Sąuire, M.F. Raichle, DJ. Perrett,
Appleton-Century-Crofts. Smith, E. E., J.Fukuda (red.), Brain mechanisms ofpercep-
Medin D. L. (1981). Categories tum and memory: From neuron to behavior
and concepts. Cambridge, Mass.: Harvard (s. 219-227). New York: Oxford University
University Press. Press.
Stawiska, A. M. (2000). Wyznaczniki dokład- Teasdale, J.D., Proctor, L, Lloyd, C.A., Baddeley,
ności przechowywania informacji w pamięci A.D. (1993). Working memory and stimulus
autobiograficznej. Niepublikowana praca ma- independent thought: Effects of memory load
gisterska. and presentation ratę. European Journal of
Sternberg, R. J. (1985). Beyond IQ. Cambridge: Cognitwe Psychology, 5, 417^434.
Cambridge University Press. Teigen, K. H. (1995). Yerkes-Dodson. A law of
Sternberg, R. J. (1994). In search of the human all seasons. W: R. Stachowski, A. Pankalla
mind. Fort Worth: Harcourt Brace College (red.), Studies in the history of psychology
Publishers. and the social sciences (s.186-195). Poznań:
Sternberg, R. J. (1996). Cognitwe psychology. Fort Impressions.
Worth: Harcourt Brace College Publishers. Thomas, N. J. T. (1999). Are theories of imagery
Sternberg, S. (1969). The discovery of proces- theories of imagination. An active perception
sing stages: Extensions of Donders' method. approach to conscious mental content. Cogni-
Acła Psychologica, 30, 276-315. twe Science, 23, 207- 245.
Thompson, C. P. (1982). Memory for unique per-
Stevens, R. G. (1981). Physiology of learning and
sonal events: The roommate study. Memory
memory. W: C. I. Howarth, W. E. C. Gillham
and Cognition, 10, 324-332.
(red.), The structure of Psychology. London:
Tichomirow, O. K. (1976). Struktura czynności
George Allen & Unwin. myślenia człowieka. Warszawa: PWN.
Strauss, M. (1979). The abstraction of prototy- Tomaszewski, T. (1968). Problemy i kierunki
pical information by adults and 10-months współczesnej psychologii. Warszawa: PWN.
infants. Journal of Expeńmental Psychology. Townsend, J. T. (1971). A notę on identifiability of
Human Learning and Memory, 5, 618-635. parallel and serial processes. Perception and
Stromeyer, C. E, Psotka, J. (1970). The detailed Psychophysics, 10, 161-163.
texture of eidetic images. Naturę, 225, Treisman, A. (1960). Contextual cues in selective
347-349. listening. Ouarterly Journal of Ezperimental
Swinney, D. A. (1979). Lexical access during Psychology, 12, 242-248.
sentence comprehension: (Re)consideration Treisman, A. (1964 a). Effect of irrelevant ma-
of context effects. Journal of Verbal Learning teriał on the efficiency of selective listening.
and Verbal Behavior, 18, 645-659. American Journal of Psychology, 17, 533-546.
Szuman, S. (1932). Geneza przedmiotu. Kwartal- Treisman, A. (1964 b). Verbal cues, language
nik Psychologiczny, III, 363-394. and meaning in selective attention. American
Szuman, S. (1995). The genesis of an object. W: J. Journal of Psychology, 77, 215-216.
Kaiser (ed.), The roots ofcreativity (s. 11-36). Treisman, A. (1986). Features and objects in
Delft: Eburon. visual processing. Scientific American, 255,
Szymborska, W. (1997). Widok z ziarnkiem pia- 114-125.
sku. Poznań: Wydawnictwo a5. Trzebiński, J. (1981). Twórczość i struktura pojęć.
Ścigała, E., Maruszewski, T. (1999). Kodowanie Warszawa: PWN.
i przechowanie zdarzeń traumatycznych. Ko- Trzebiński, J. (1992). Narracyjne formy wiedzy
lokwia Psychologiczne, 7, 107-134. potocznej. Poznań: Nakom.
Tallis, F. (1999). Unintended thoughts and ima- Tsujimoto, R. N. (1978). Memory bias toward
ges. W: T. Dalgleish, J. Power (red.), Hand- normative and novel trait prototypes. Jour-
book of cognition and etnotion (s. 281-300). nal of Personality and Social Psychology, 36,
Chichester: Wiley. 1391-1401.
Tulving, E. (1972). Episodic and semantic me-
Taylor, G. J. (1994). The alexithymia construct:
mory. W: E. Tulving, W. Donaldson (red.),
conceptualization, validation, and relationship
Organization of memory (s. 381-403). New
with basie dimensions of personality. New
York: Academic Press.
Trends in Experimental and Clinical Psychia- Tulving, E. (1976). Ecphoric processes in recall
try, 10, 61 - 74. and recognition. W: J. Brown (red.), Recall
Taylor, G. J., Bagby, R. M., Parker J. D. A. (1997). and recognition (s. 37-74). London: Wiley.
Disorders of affect regulation: Alexithymia in Tulving, E. (1983). Ełements of episodic memory.
medical and psychiatrie illness. Cambridge: Oxford: Oxford University Press.
Cambridge University Press.
Tulving, E. (1984). PrecisofElementsof episodic Warga, R. G. (1983). Personal awareness. Boston:

memory. The Behavioral and Brain Sciences, Houghton Mifflin Company.
7, 223-268. Warrington, E. (1976). Recognition and recall
Tulving, E. (1985). How many memory sys- in amnesia. W: J. Brown (red.), Recall and
tems are there? American Psychologist, 40, recognition. London: Wiley.
385-398. Warrington, E. (1982). The double dissociation of
Tulving, E., Thomson, D. M. (1973). Encoding
short- and long-term memory deficits. W L.
specificity and retrieval processes in episodic
S. Cermak (red.), Human memory and amne-
memory. Psychological Review, 80, 352-373.
Tversky, A. (1977). Features of similarity. Psycho- sia (s. 61-76). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
logical Review, 84, 327-352. Warrington, E., McCarthy, R. A. (1988). The
Tversky, A., Kahenamn, D. (1971). Belief in the fractionation of retrograde amnesia. Brain
law of smali numbers. Psychological Bulletin, and Cognition, 7, 184-200.
76, 105-110. Wason, P. C. (1960). On the failure to elimi-
Tversky, A., Kahneman, D. (1973). Availability: nate hypotheses in a conceptual task. Quar-
A heuristic for judging frequency and proba- terly Journal of Experimental Psychology, 12,
bility. Cognitwe Psychology, 4, 207-232. 129-140.
Tversky, A., Kahneman, D. (1985). Judgment Wason, P. C. (1968). Reasoning about a rule.
under uncertainty: Heuristics and biases. W: Ouarterly Journal of Experimental Psychology,
D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.), 20, 273-281.
Judgment under uncertainty: Heuristics and Wason, R C. (1983). Realism and rationality in
biases (s. 3-22). Cambridge: Cambridge Uni-
the selection task. W: J. St., B. T. Evans"
versity Press.
(red.), Thinking and reasoning. Psychological
Tversky, B. (1973). Encoding processes in re-
cognition and recall. Cognitwe Psychology, 5, approaches (s. 44-75). Boston: Routledge &
275-287. Kegan Paul.
Twardowski, K. (1965). Wybrane pisma filozo- Wason, P. C, Johnson-Laird, P. N. (1970). A
ficzne. Warszawa: PWN. conflict between selecting and evaluating in-
Ungar, G. (1980). Pamięć. Warszawa: PWN. formation in an selection task. British Journal
Vallacher, R.R., Wegner, D.M. (1987). What do of Psychology, 61, 509-515.
people think they're doing? Action identi- Watkins, M., Tulving, E. (1975). Episodic me-
fication and human behavior. Psychological mory: When recognition fails? Journal of
Review, 94, 3-15. ExPerimental Psychology: General, 104, 1-29.
van der Kolk, B., Fisler, R. (1995). Dissociation Watkins, M. J. (1974). When is recall specta-
and fragmentary naturę of traumatic memo- cularly higher than recognition? Journal of
ries: Overview and exploratory study. Journal Experimental Psychology, 102, 161-163.
of Traumatic Stress, 8, 505- 525.
Watkins, O. C, Watkins, M. J. (1980). The
Vanclair, J., Fagot, J., Hopkins, W. D. (1993).
modality effect and visual persistence. Jour-
Rotation of mental images in baboons when
the visual input is directed to the left cerebral nal of Expeńmental Psychology: General, 109,
hemisphere. Psychological Science, 4, 99-103. 251-278.
Vetulani J. (1998). Jak usprawnić pamięć. Liszki: Watson, J. (1930). Behaviorism. New York: Nor-
Wydawnictwo Platan. ton.
Wagenaar, W. A. (1986). My memory: A study of Waugh, N. C, Norman, D. A. (1965). Primary
autobiographical memory over six years. Co- memory. Psychological Review, 72, 89-104.
gnitwe Psychology, 18, 225-252. Wawrzyniak, M. (1998). RóŜnicowanie emocji
Walton, G. E., Bower, N. J. A., Bower, T. G. podstawowych przez aleksytymików i osoby
R. (1992). Recognition of familiar faces by neurotyczne. Poznań, niepublikowana praca
newborns. Infant Behauior and Detelopment, magisterska.
15, 265-269. Wegner, D. M. (1989). White bears and other
Walton, G. E., Bower, T. G. R. (1993). Newborns unwanted thottghts: Suppression, obsession
form 'prototypes' in less than 1 minutę.
and the psychology of mental control. New
Psychological Science, 4, 203-205.
York: Viking Penguin.
420 PSYCHOtDGIA POWANIA
Wertheimer, M. (1923). Unterschungen zur Yalom, I. (1999). Kat miłości. Opowieści psycho-
Lehre von der Gestalt. II. Psychologische terapeutyczne. Warszawa: Wydawnictwa Jacek
Forschung, 4, 301-350. Santorski & Co.
White, R. T. (1982). Memory for personal Yerkes, R. M., Dodson, J. B. (1908). The relation
events. Hutnan Learning, 1, 171-183. of strength of stimulus to rapidity of habit
Whorf, B. L. (1982), Język, myśl i rzeczywistość. formation. Journal of Comparative Neurology
Warszawa: PIW. and Psychology, 18, 459-482.
Wickens, C. D. (1938). The transference of Yin, R. K. (1978). Face perception: a review
conditioned excitation and conditioned inhi- of experiments with infants, normal adults
bition from one muscle group to antagonistic and brain injured patients. W: R. Held, H.
muscle group. Journal of Experimental Psy- W. Leibowitz, H.L. Teuber (red.), Handbook
chology, 22, 101-123. of sensory physiology. Tom 8 (s. 593-608).
Wickens, D. D., Bom, D. G., Allen, C. K. (1963). Berlin: Springer Verlag.
Proactive inhibition and item similarity in Yuille, J. C, Cuttshall, L. J. (1986). A case study
of eyewitness memory of a crime. Journal of
short-term memory. Journal of Verbal Lear-
Applied Psychology, 71, 291-301.
ning and Verbal Behavior, 2, 440-445.
Zajonc, R. B. (1985). Uczucia i myślenie: Nie
Wicklegren, W. (1964). Size of rehearsal group
trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli.
and short-term memory. Journal of Expeń- Przegląd Psychologiczny, 29, 27-72.
mental Psychology, 68, 413-419. Zajonc, R. B., Murphy, S. T, Inglehart, M. (1989).
Williams, M. D., Hollan J. D. (1981).The process Feeling and facial efference: Implications of
of retrieval from very long-term memory. the vascular theory of emotion. Psychological
Cognitive Science, 8, 87-119. Review, 96, 395-416.
Wittgenstein, L. (1953). Philosophical intestiga- Zajonc, R. B. (1985). Uczucia i myślenie: nie
tions. Oxford: Basil Blackwell. trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli.
Wittgenstein, L. (1972). Dociekania filozoficzne. Przegląd Psychologiczny, 28, 27-72.
Warszawa: PWN. Zdankiewicz-Ścigala, E., Maruszewski, T. (2000).
Wojciszke, B. (1988). Wpływ schematów na pro- WyobraŜenia jako pierwsza forma doświad-
cesy ewaluacji. W: B. Wojciszke (red.), Studia czenia generowanego przez jednostkę. W:
nad procesami wartościowania (s. 54-85). J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik aka-
Wrocław Ossolineum. demicki. Tom 2 (s. 183-203). Gdańsk: Gdań-
Woodworth, R. S., Schlosberg, H. (1963). Psycho- skie Wydawnictwo Psychologiczne.
logia eksperymentalna. Warszawa: PWN. Ziólkowski, M. (1989). Wiedza - jednostka -
Wortman, C. B., Loftus, E., Marshall, M. E społeczeństwo. Warszawa: PWN.
(1985). Psychology. New York: Alfred A. Zola-Morgan, S. M., Squire, L. R. (1990). The
Knopf. primate hipocampal formation. Evidence for
Wygotski, L. S. (1971). Wybrane prace psycholo- a time-limited role in memory storage.
giczne. Warszawa: PWN. Science, 250, 228-230.
Indeks nazwisk
A Berry.C, 139-140 Berscheid,

E„ 242-243 Bielą, A., 23, 358
Birdsall, T, G„ 85 Bishop, D. V.
Christianson, S.-A.. 27. 191.
191. 235, 245
Ciarkowska, W., 192
E
Abelard, 301 Abelson, R. R, Ebbessen. E. B, 320
123, 234 Aitkin, 350 M., 272-273 Btaszczak, W., Ciarkowski. 82 Clark. M. C,
Ebbinghaus. K, 11,18, 162,
Ajdukiewicz, K.. 300 Allen, C. 169, 379-380 Bobryk, J., 275 146-147, Clark, R. D., 190
Bocheński, J, 300 Boies, S., Cllfford, B. R., 139-140 190, 200-202, 236-238,
K, 182. 320 Allport. F. 38,
56-57 Bolter, J. D, 23 Bolton, Clinton, W., 76 Clore. G. L, 375
253 Alpert, N. M., 260
D., 192 Bom. D. G.. 139, 182 315, 384, 389, Eells. E„ 375 Eichman, 56-
Amabile, I M., 168 Anderson,
J. R., 106, 171, 261 Andreas, Bousfield, W. W., 146 Bower, 391-393 57 Einhom, H. J„ 327
B. G.. 304 Arbib, M. A., 274 G.H., 146-147, 190, Closkey, M„ 326-327 Einstein. A., 287-288
Armstrong, S.. 308 Arnold, M„ 261 Cohen, G, 186.319, 341 Ekman, P, 381. 384 Elliot, D.,
377 Aronson, E., 387 Bower, N. J. A., 312 Bower. T. Cohen, L. J., 374-375 79 Ellis, A. W.L 15 Engelberg,
Arystoteles, 43, 300 Atkinson, G. R., 312 Bradshaw, J. L. Collins, A. M., 19,172-174, E., 27, 191 Ericsson, K. H„
R, C, 126 Augustyn, św., 300 273, 278-279 Brandimonte. 176-181, 281,370,389, 138, 274 Ermsdortf, G. M.,
Austin. G. A., 12 Autry, M. W., M A.. 272-273 Brewer, N., 22, 391-393 Conrad, R„ 138
250 Evans, J. St. B.T., 366
245 Avertach, E„ 131-132 214, 216, Conway, M, A„ 213-214,
221-222, 375 Broadbent, 225-226, 228. 233, 236,
D. E„ 79,91,93, 239. 243-244 Coombs. C.
128 Brooks. L. R., 263- H., 85, 87 Cooper. L. A.,
B
264,
319-320 Brown, J„ 17,
265-267, 288 Coriell, A. $.,
131-132 Corteen, R. S.. 106
F
118, 136, 138, Cox, J. R., 365-366 Craik, Fagot. J, 267
Bacon, P, 374-375
139,149,224,235,243, F. I. M„ 196,334 Crick. 288 Falkowski. A,. 72, 87. 320
Baddeley, A., 16,18-21, 117- 338 Crisp, J., 90 Crowder, R. G. Faloon, 138
118, 122, 134, 150, 156, 131 Crowitz, H. F., 218, 242
Bruce, V, 259 Bruin, 23 Fehr, B., 315
163, 167, 185-187, 196, Bruner,J. S-, 12-13, 38-39, Csiksentmihalyi, M., 141, 151
217, 222, 243, 246. 375 Feret, B.. 320
55-56,59.61,67, Curtiss. S.. 339 Cuttshalla,
Festinger. L. 93
Bagby, R. M., 290
334-335, 396 Btick. 244-245 Czapiński, J., 192,
Bahrick, H. P, 141,144, 201- Fischer. B„ 136. 141, 149,
R., 73, 294 Budohoska. 241
202 151, 191
W., 124-125 Bushnell. J.
Bahricłt, P, 144 Fischhoff, B., 373 Fisher, R.
W. B., 312 Buss, A. R..
Bali, I. 268 392 P, 247-249 Fiske. S T.
Bandura, A., 385
Barlow. H. B, 105
Barnett, T, 131
D 14.28, 122, 239.
301. 326, 371 Fisler. R..
182 Fitzgerald, J. M., 243
c
Baron. J., 333-334 Dalgleish. T. 192 Dallas. M .
Barsalou, L. W., 225, 318, 320 169 Damasio. A„ 74. 289. Flagg. ?. W., 26, 285, 346.
Barston. J., 366 384-385. 393 Daves. R, 350-351, 357 Flew,
Barttatt, R. 53, 197, 199, 333 Calhan, C, 396 Callanan, M. M„ 85, 87 Davidson, R„ 382, A., 252 Fodor.J.A., 15,
Bates, A., 131 A., 317 Carmon, W. B„ 34 385 de No, L, 195 Dean, J, 281,
Bayes, 375 Carrtor, N., 274, 307, 315 223 Demokryt, 257 Dennett, 334-337, 351 Foks,
Bazerman, N. H., 373 Carello, 71 Carey, S., 52 D. C, 261 Dienes, Z.. 90
85 Forward, S„ 294
Beach, L R„ 369 Carlsson, I., 292 Catrambone, Dinges. D F, 248 Dodson, J.
Foucautt. M., 125, 191
Becklen, R., 97-98 R., 347 Chanowie, B, 109, B., 397 Dolińskj. D.. 27, 66,
Francuz, P, 312 Frank,
Bekernan 226 111-115 Chapman, I, R, 168 373 Domańska, L, 83 Driver.
Chapman, J. L, 168 Chase, J., 90 B., 184
Bentall, R. P. 259
W. G., 138, 350 Cheng, P W., Duncker. K„ 345-348, 361 Franklin, H. C, 214, 242, 358
Bergman, l„ 158
365-366 Chlewiński, Z., 304, Dvorak, A„ 148 Freedman, J. L, 93 French,
Berlin, B., 275
Berlyne, 0. E„ 82 328 Chomsky, N., 11,24 R. S., 307, 315 Freud, Z., 27
Bernbach, H. A., 150, 185 Frijda, N, 17, 289. 383, 390
Bernoulli, 374-375 Fromhott, P, 243
422 INDEKS NAZWISK
G Hitch, G. J„ 185, 196,

272-273 Hoghart, 327
Holding, 0. H„ 214. 242
Kinsboume, M., 278 Kintsch,
W., 281, 304 Kirker, W. S„ Ł
Gage, P, 393, 396 Gallup. G- 237-238 Kiss. G„ 186 Koffka, Łukaszewski, W., 124, 183,
G-. 216. 256 Galotti, K. M.. Hollan, J. D., 228 Hoiland, H. K-, 41 Kóhler, W.. 41, 339 290 Łuna, A-
310, 361-362, L, 247, 249 Horyoak, K.J., Kolanczyk. A., 80, 397 R., 127
376 359, 361, Koimogorow, 374-375
Galton, R, 217-218, 287 365-366, 368, 347-348 Komatsu, L K.. 298
Gardner, B. I, 340 Gardner, Homa. D, 54, 312
Kopelman, 222 Kosslyn, S. M.,
R. A-, 340 Garry, M.. 224, Honkalampi, K., 396 Hopkins,
243, 250, 374 Gauss, 357
Geiselman, R. E., 247-249
W. D, 267 Hoyenga, K. B„ 37,
83 Hoyenga, K. T. 37, 83
257-260,
268-269, 281 Kossut, M., M
15 Kowalczytc. M., 26, 335, MacKinnon, D. P, 247, 249
Gelman, 315 Getz, I., 291-293 Hume, 167 Hunter, I., 192,
398 Kuhn, I, 24 Kuiper N. A., Maier, N. R. F„ 353
Gibson, E. J., 70 Gibson, J. 198-199, 204,
237-238 Kulik, J., 17, 224, Maison, 23
J., 13-14, 70-73, 350
235 Kurcz, I., 159, 186,301, Malatesta, C. Z., 378
97, 112 Manning, C. G., 224
306-307, 311,340
Gibson, R. E-, 270, 317 Gick, Markus, H., 17, 274
M. L, 347-348, 361, Marquis. D G . 166, 168
368
Gianzer, M., 149 Glass, A. L,
I Marshal, 0. G., 33
359 Gleltman, H„ 77, 308

Gleitman, L R., 308
Ikar, 323
Inglehart. M . 393
L Marshall. M E„ 389
Maruszewski, T., 31, 65,
67,73. 75,99, 112,118,
Glenberg, A. M., 118, 196 izard, C. E., 73, 378, 387, 393 LaBerge, D, 83, 106
143, 151, 158, 180, 182,
Goldman, D., 54, 312 Lacey, J., 82 Łachman,
184, 192, 213-214, 232,
Goodman, L S„ 338 R, 158 Lakoff, G„ 299.
240,250,259,261,279,
Goodnow, J. J., 12 Gopher. 318 Langer, E. J.,
281-282, 289-290, 292,
D, 102 Gould, S. J., 25 Graf,
P. 162 Green, C, 197
Greenwald, A. G.. 274
J 26.109,
111-116, 235 Larsen, S. R,
232, 243 Lavoisier 24
302,303,318,328-330,
332, 343. 374, 391-392,
Jacob, I., 142 395. 397
Gregory, R., 68 Griggs, R. A., Jacobs. J„ 134 Lawrence, D, H.. 105 Lazarus, Materska, M.. 234
365-366 Gunter, B., 139-140 Jacoby, L L, 169 R. S., 23, 62, 377, Matthwes, G. B., 254
James, W., 80,110,141. 206, 381-383, 385, 398, 400 Le Maturana, H. R., 50
378, 387 Corbusier, P, 290 LeDoux, J., Maxwell, S. E., 287-288
Jarymowicz, M., 23, 380 34, 38, 75, 289, McCarthy, R. A„ 163
H Jeansch, 253 Jennings, D. L,

168 Johnson, M. K„ 259
380-381, 384 Lehrl, S.,
136, 141.149, 151,
McCIeary, R. A., 62
McClelland, J. L, 14
Haber. R. N„ 206. 253 Johnson-Laird, P N„ 291, 305. 191 McCulloch, 50
Hali, L. K„ 141 364-365 Lehtonen. J., 396 Leibniz, McGinnies. E., 61
Hansen, R, 232 Johnston, W. A., 94 374-375 Leontiew, A. N., 50 McLeod, R. 90
Harrt, R.,271 Jones, E. E , 125 Lesgold, A. M., 146-147, 190 McNeili D 118
Harris, L. J., 278 Means, B 222
Lettvin, J. Y, 50 LeVoi, M .
Harsch, N., 235 Medin, D. L, 295-296,
186 Levontin, 26 Lewicka, M„
Harvey, J. H.. 392 302,304-305. 310,315,
362, 365 Lewicki, A., 82, 164,
Hastie, R., 192
Hayes, J. R., 286, 332, 354
Hays, 349
K 295,
303-304. 306, 352 Lewin,
317-319, 321-327, 329
Memon, A., 249
Mervis,C.B„ 310. 314-315
Kabat-Zin, J., 116 Kagan, J..
Healy, H., 155, 211,224 K., 41 Lewis, R. S„ 277
312 Kahneman. D„ 96-97, Metzler, J., 257, 266-267
Hebb. D. 0., 33, 44. 48. 65, Undsey, P H, 38. 50, 79, 124, Meyer. D. E„ 168-169. 177,
99-101. 369-375, 397
165, 183, 195, 256 274. 281 Unton, M„ 201- 273
Kalat, J. W., 142 Katz, J. J..
Hebenstrert. A., 396 Heinz, S. 202, 214, Mezzich, J., 307, 315
281 Kay, R, 275 Kądzielawa,
P, 94 Heise, D. R„ 396 D.. 15 Kebbell, M FL, 249
218-221, 232,236-240, Michaels. C. F., 71
Herman, J. L, 349 Hemiann, Keele, S. W., 54, 190,311, 375 Miller, G. A., 11-12, 16, 134,
D. J.. 17, 213 Herzyk, A., 15, 315 Lockhart. R. S.. 196 Loess, 141, 151, 186, 239, 305
381,384. 393 Hess. H., 300 Keil, F. C, 298 Kelly, G. H., 139 Loftus, E. R, 33, 178- Mingay, D. J„ 222
Higham, R A., 249 Hilgard, E. A., 343 Kekule von, S„ 179, Minh, H. Ch„ 153
R„ 166, 168 Hillger, L A., 258 343 Kemplef. D., 278 205-206, 222, 224, 243. Mischel, W., 315
Hintikka, J„ 396 Hirst. W., 100 Kennedy, J. F. 243 245-246, 249, 370 Miura, Y, 112
Hiscock, M„ 278 Ketcham, A., 249 Loftus, G. R„ 205-206 Mlodkowski. J-, 283
Kieślowski, K., 142 Logan, G., 106,108 Mollenauer, S., 286
Kihlstrom, J., 274 Kim, Lubbard, T. |„ 291-293 Monsell. S., 80
I. J„ 260 Morais, J., 278
Moray, N., 91,131
Moroz, M„ 377
Morse, 108
Morton, J., 275
Mowrer H. 0., 166, 168
Mroziak, J., 278
Muellin, 313
INDEKS NAZWISK 423
Murdock, B. B„ 137 Parker. J. D. A., 290 Rips. L. J.,175 Sikorski, W., 152
Murphy, G. L, 379, 393 Pavelchak. M. A., 239, 301. Rooerts, W. T., 249 Simon. H„ 11-12, 142, 274,
Murphy, S. T., 169. 296-297, 326 Rock, I., 68 333-334. 350 Simonides,
321-322, 324, 329 Pawlak, W., 162 Pawtow, I. R, Rogers, T. B., 237-238 284-285 Sinclair, R. C., 389,
Muter, P, 137 Myers, D., 83, 165 Pawiowska, I., 23 Rorschach, 170 395 Singer. J. E.. 387-388,
245 Perkins, D. N., 284 Perry, B. Rosch. E., 192, 277. 310-311, 395 Sisley, A., 50 Skinner, B.
D.. 62. 211 Peterson, C. R„ 313-316, 324 Rosenberg, R. 11.166 Smith, E. E-,
369 Peterson, L. R.. 136-139. J., 269 Rosenttial. R„ 269
175,197, 248,
Rosenzweig, 170 Rossi, E. L.
149. 292 Smilfi, G. J. W., 297.
N 151, 196 Peterson, M J..
136-139, 149.
74, 168 Roth, E. M„ 318
Rubin, O.C., 213-214, 224,
242
302,
304-305, 307, 310 Smith.
Nakayama, K., 90 151,196 M.. 315. 317, 319. 321,
Naus, R. J., 158 Rubin. E„ 47 Ruddy, M. G..
Peterson, M. W., 85 Pettifor, 338
Navon, D., 102 169 Rumelhart. D. E.. 14, 180
E., 156-157 Piaget, J„ 160, Russell, J A . , 315 Ryle, G., Snyder, C. R., 106 Sokokw. E.
Neale, N. A.. 373
197, 334 Pickrell. J. J„ 250 160 N.. 82 SosKin 248 Sosnowski,
Nebes, R. D., 242
Piliavin, J. A., 23 Pinker, R, 15, T„ 82 Spelke, E, 54, 100. 254
Necker, 43
269 Pisula, W., 35 Pitagoras, Spett. D K., 143, 165-166
Neely, J. H., 170
185 Pitts, W. H., 50 Platon, Sperlrng, G.. 38, 128, 130-132
Neisser, U., 13-16, 18, 23, 25,
32, 49, 53-55, 62-65,
67,97-98, 100, 131, 214,
223-224, 235, 254, 270-
257, 300 Plotnik, R., 286
Pochwatko, G., 169, 379-380
Pollard, R, 366 Pollaschek, D.
s
Saarinen, J„ 200 Sachs,
Squire, L R, 150, 160-162,
164, 197, 211 Standing, L
G., 206 Stawiska, A. M., 214,
271,274.317,378, 383, L, 250. 374 Poniatowski, S. A.. J. S., 147 SaferM.A, 27, 219,
385, 397 123 Pope, K. S., 250 Posner, 191,235, 221, 232, 239,241
Nettleton, N. C., 273, 278-279 M. I., 54, 56-59, 106, 245, 396 Sai, R, 312 Sternberg, R. J., 39, 89, 110,
Neuberg, S. L, 122 190,311,315 Postman, L, Salzberg, S„ 116 Samuels, S. 119.136,141,172,197.
Neumann, R G., 54, 312 61, 38 Power, M. J„ 192 J, 108 Sandow, B 22 Santa, 261, 283
Newell, A., 12, 333-334 Pratkanis, A. R., 274 Preisner, J. L, 359 Savage-Rumbaugh, Sternberg, S„ 349, 354-355
Newton, L, 24 Z.. 32 Premack, D., 340 Pńnce, E. S., 340 Schacter, D., 162, Stevenage. S. V. 249 Stevens,
Nęcka, E., 171,283, 334, 341- A.. 15 Prftchard, R. N„ 52 203, 216, R. G., 195 Strauss, M., 54-55,
342, 344-345, 347 Psotka, J., 253 Putin, W., 76 387-388. 395 312 Strelau.J., 169 Stromeyer,
Nigam, A., 222 Pylyshyn, Z. W., 15, 257, 261 Scherer. K. R., 381-384, 393 C. R, 253 Stroopa. 25
Nigro. G„ 214 Schiffman, H„ 218 Schlosberg, Swinney, 0. A., 336
Nisbett, R., 125, 168, 365, 368 H., 82, 118, 182, Szereszewski, 127 Szuman, S.T
Nixon, R., 223 252, 255, 274, 285 64-65 Szymborska, W., 40
Norman. D. A„ 38, 50, 79, 124, Schmuck, P, 357 Schneider.
126, 180, 274, 281
Nosal, C. S., 275
Q W.. 106 Schooler, J. W., 213
Schrder. 43 Schuman. 242
Szymura, B„ 283 Ścigała. E.,
72-73, 75, 112,
Nowak, A.. 284 Ouilian, M. R„ 19, 172-174, 143, 158, 182,214, 240.
Schvaneveldt, R. W., 168-169,
Nowakowska. M. 24 176-181, 281 Ouinna- 261,281-282, 289-290,
177
Nyberg, L, 83 Holland, K., 218 292.330,343.391,395,
Schwartz, S. P, 260 Seamon.
J. G, 158 Sears, D. 0., 93 397,
Seger. C, 258 Selfridge. 0., 13,
51 Semon. J. G. 291 Sergent.
O R J., 52 Sędek. G., 23 Shallice, T,

150 Shaver. R. 315, 330
T
Oatley. K., 291 Obuchowski, K„ Rader, M„ 243 Ramigiusz z Shaw, J. C, 12 Sheingold, K.,
290, 306 Ogden, 306-307 Aiucerre, 300 Reed, S. K., 319 222, 223, 243 Shepard, R. N., Tallis, R, 26, 99,105
Óhman, A., 38 Ohme, R, K„ Reiser, B. J., 268 Reitman, W. 206, 257, Tanskanen, A.. 396
169, 379-380 Oliver, L. M., 365 R, 345 Rescorta, R. A., 166 265-267, 287, 288, 343 Taylor, G. J., 14, 28, 290, 371
Orne, M. T, 248 Ortony, A„ Reykowski, J., 38, 61 Sherman, S. J., 224 Shiffman, Taylor, R., 56,
315, 389, 242 Shiffrin. R. M, 106, 126 Taylor, S„ 394-395
Reynolds, A. G., 26, 285, 346.
391-393, Shoboen, 175.318 Siek, S.,
350-351,357 Teasdałe, J. D., 188
Orzechowski, J, 136, 273 293
Richards, 306-307 Teenney, 222, 223, 243
Osgood, C- E., 280 Ósteriund. Rieger, 243 Teigen, K. H., 398
K., 245 Ostrom, I M„ 28 Tesla, 287
Thomas, N. J .1. 252, 257,
259,270,271, Thompson. C
P. 209, 223,
p 232, 260
Parno, A., 274-281,283-284

Palmer, S. F., 274 Pani, J„ 258
424 INDEKS NAZWISK
Thomson, D. M., 247

Thorndike, E. L. 165
Tichomirowa, 0. K., 399
V Wattenmaker, W. D.. 287-288,
297,315.322-327.329
Waugh. N. C, 126
Wojciszke. B., 124 Wood,
B„ 106 Wootłworth, R. S..
82. 118,
Vallacher. R R.. 26 van
Titchener, 41 Toman, J. E. P. Wawrzyniak, M, 395 Wearing, 182.252,255,274,284
der Kolk, B., 182 van
336 Tomaszewski, T., 41 C, 118, 150. 171 Webb. D.. Wortman, C. B„ 33 Wundt,
der Meer, 6., 292 Van
Toscanini. A.. 142 Towsend, 246 Wecrtsler, 135,186 W, 41 Wygotski. W.. 339
Lancker. I., 278
J. T., 39 Treisman, A., 79, Wegner. D. M., 26, 104-105.
Vanclair, J., 267
90. 94-96 Trzebiński. J.. 333
Vetulani, J„ 183, 192
290. 317,329 Tsujimoto, R. Weiskrantz, 157
N., 311, 315 Tucker, J. A.,
392 TuMng, Ł, 121-125.
Viinamaeki, H.. 396
Welles. 0.. 60
Werttieimer. M„ 41-12, 45, 47
Y
152-153, 155-160, 172, Wetzler, S. E., 242 Wnite, R. I, Yerkes, R. M., 397 Yin,
179,207-209.211,216, 218-221, R. K„ 52 Young, A. W.
245, 247, 327 Tumer,
T. J., 284 Tversky. A.,
W 240-241, 239 Whorf, B. L,
275 Wickens, D. D„ 138-139.
15 ■ńJille, J. C, 245-
246
85. 87. 207, Wagenaar, W A., 79, 192, 167,
322-323, 369-375 218.220-221, 239-242, 182
Twardowski. K, 254 375 Wicklegren, W.. 135 Wilhelm z
Wagstatt. G. F, 249
Waldfogel, 192
ChampaiK, 300 WiMams, M.
0., 155 Williams, M„ 211,224.
Z
Walter z Moriagne, 300 228 Wilson, D. W., 222 Zajonc, R., 23. 61,124. 169,
U Walton, G. E., 312

Warga, R. G., 294
Winzenz, 146-147. 190
Witliger, 144 Wittgenstein, L.,
377, 379. 382, 384, 393
Zarraw, M.. 222 Zimbaróo,
Uchtomsło, 83 Ungar. Warrington, E., 150. 163, 196 308 Wlodarski, Z., 124-125 P G., 389 Ziólkowski, M„
G„ 183-185 Wason, P C. 364-366 303 Zola-Morgan, S. M„
Watkins, M. J„ 131, 207 150
Watson. J., 287-288. 338
Indeks rzeczowy
A C efekt zagnieŜdŜenia 307 efekt

złoŜoności 268, 270
złudzenie gracza 372
hipokamp150, 162
abstrakcja 299, 319 cechy wspólne 301 centralny egzemplarze 352 homorfizm 69
cechy istotne 303-304 system wykonawczy typowe 313-314, 318-319
ekspozycji społecznej efekt 327
negatywna 303
pozytywna 303
186, 188-189, 225 choroba
Alzheimera 183 ciato
migdałowate 34, 74, 189.
emocji i motywacji psychologia
10.315 emocii teorie 377-
I
adaptacja 343, 401
imperializmu poznawczego
sensoryczna 172 380-381 cyklu 378, 392
pojecie 23 informacji teoria
affoftiances (afordartcje) 71, percepcyjnego koncepcja poznawcze 386-393
emocjonalne procesy 10, 241, 97 inklinacje poznawcze 374-
112 13, 62-67, 97-98, 254,
289. 292-293 375 integrowania procedur
wsteczne 74 270-271,274,285,397
a uczucia 379 koncepcja 108
akomodacja124,197 częstości prawo 124-125
aleksytymia/aleksytymicy czujność 85-88 czynności funkcja 393-399 inteligencja 26, 283
10, 158, 290,292. 343, automatyczne 105-111, 116 etykietowanie 326, 330 sztuczna 155
394-396 zaburzenia 110 ewolucji testy 135
algorytm 353, 356-357, 376 kontrolowane 106-109, 111, pamięci 156, 327 interioryzacja Piageta 265
alokacja zasobów 352 123 psychologia 73 introspekcja 13. 48, 74, 257,
amnezja118, 163, 171, 196, teoria 26, 160, 241 273
216, 222, 226, 239
funcjonalna 79 D F
introwersja 301 izomorfizmu
koncepcja 49. 69
dziecięca 242-244 detektory cech 38, 50-53. 56,
analiza percepcyjna 34 85 figury wieloznaczne 59
analogia 348
asoc|acjonizmu teoria
teoria detekcji sygnałów 86, filtrowania procesy 25 filtry
sensoryczne 35. 97, 103
K
88-89, 105, 249 kategoria 296, 301
(atomizm)41-45, 47, 49
determinizm percepcyjny 275 proces kategoryzacji 301
asymilacja 124. 197, 208 dobra ligura 45-46 dominanta
atomistyczna teoria 41, 48 wymiar 310 kategoryzacja
83 dyskusja emocje-poznanie
atrybucji proces 67, 167, 328. percepcyjna
377-386 dysleksja65, 170
392 generalizacja 166, 319, 340 53-55,61,69-70
dysonansu poznawczego teoria
automatyzacji proces 25 generowanie wyobraŜeń 257 klasa 296. 301
93.399 dystraktory 76,
autoprezentacji strategie 29 gotowość percepcyjna 55, kodowanie
89-90,
59-61, 396 gramatyka
103-105, 113 emocjonalne 34
generatywno-trans-
fonemiczne 237
B wewnętrzne 104, 116, 191 formacyina 11
głębokie 275
behawioryzm 11, 161, 164, semantyczne 237-238, 277,
398 bezsensowny materiał
14,18,
E H 281, 283
teoria podwójnego 275-283
efekt „czystej ekspozycji" habituaqa j sensytyzacja 164.
28,62,137.190,200,207, wzrokowe 237, 277. 281,
(„familiaryzacji") 379 171-172, 183-184
236-237, 375 blindsighi 283-294
efekt coctail party 94 halucynacje 256, 259
157 błąd afirmacji następnika kojarzenia prawa 43-45
efekt odległości 268, 270 hamowanie
363-365 btąd negacji korelacje iluzoryczne 328
efekt pierwszeństwa (w teorii retroaktywne 138
poprzednika pojęć) 319 komunikacji teoria 97
proaktywne 138-139, 183
363-364 koncepqa homunkulusa 282
efekt potwierdzania 366 heurystyka 12, 353, 357,
bodziec koncepcja poznawczej
efekt rykoszetu 104 369-375
bezwarunkowy 143, 167
efekt Stroopa 25 dostępności 370-372 reprezentacji emocji 391
dystalny 32, 34-35
efekt wielkości 39. 268. 270 reprezentatywności 369-370 kontroli procesy 25-28, 30
proksymalny 32, 34-35
symulacji 373-374 kontrolny system artykulacyjny
warunkowy 167
wgląd wsteczny 373 186
zakotwiczenia 372-373
426 INDEKS RZECZOWY
kora niezaleŜność od pola 113 164-172,182,197, egzemplarzowy 108-109,

czołowa 162, 394 notes wzrokowo-przestrzenny 202,211,305 297-298, 300, 302,
skroniowa 162 188 epizodyczna 83, 152-160, 318-322
kryterium równowaŜności 299 179-182.200,211, 214, klasyczny 297-298, 302,
krzywe pozycyjne 148-150 252 308. 310, 321-322, 330
O jawna 162-163, 226
krótkotrwała 12. 77-79,
probabilistyczny 297-298.
302, 308-318, 320, 322
M obronność percepcyjna 38, 55,
61-62, 397 ocena
93, 126, 128. 133-141,
148-151, 182-183. 185,
pojęcie 12, 172-172, 176,
277, 291, 298
marzenia emocjonalna 38, 169
187, 191, 193, 195-197, definicja 301
na jawie 289-290 senne pierwotna 38, 74
202,369 mimowolna 201 dysjunkcyjne 304
343 maskowanie wtórna 74-75 ocena
niedeklaratywna 160-162, egzemplarz 12, 299,
wsteczne semantyczna 39 odruch
172-182. 197, 211, 305 303-304
132-134, 151 mentalese warunkowy 83, 143,
operacyjna 79, 185-187. graniczne 330
[język myśli) 261 metafora 168 odtwarzanie 129,
225, 258 hierarchiczne 296, 315-316
291, 330 metapamięć 27 151,
proceduralna 158-160, jednostkowe 298-300
metapoznanie 259 metoda 202-210, 220,236, 245
164,170-171,216 naturalne 311, 315, 317,
„klipców" 352 metoda a częstość słów 206
semantyczna 58, 146, 323-324
pamiętnika 191. 215. a uczenie się 207, 221
152-160, 172—180, ogólne 298-300
218-222. 239-241 metoda przypominanie 125,
182,202.208,211, reakcja wybiórczo-ogólna
prób i błędów 339 202-208. 222
214, 216 303
mnemotechniki 284 metoda rozpoznawanie 125,
sensoryczna (bufor
„stów-wieszaków" 202-208. 216 oko duszy stabilność 302
sensoryczny) 9, 38, 59,
284.286 261 osobowości psychologia sztuczne 306, 315, 317,
126, 128, 130-134,
metoda miejsc 284-285 10, 323-324
151.182.183,185
wyobraŜenia interakcyjne 14, 116, 170,211, 274 teoria 300-301, 328
ikoniczna 130-134,
284-286 teorie naiwne 322-328
189, 258-260
model Panćemonium 13, 51 złoŜone 317 pola teoria 41
móŜdŜek 162 myśli intruzywne p echoiczna131,
133-134
pole asocjacyjne kory 83 pole
percepcyjne 47, 49 postaci
104-106,
pamięć 9. 17-18,25-27, 68, trwała 59, 77-79. 93,
332-33 psychologia
117-163. 165, 172, 124, 128, 137,
myślowe procesy 13, 27, 68. (strukturalizm) 41-43,
291,293,305,327,375, 141-151, 183, 185,
186. 332-353, 376, 401 a 47-49, 71 powidok
4W M01 189-197,203.225,
pamięć 118 a rola języka 253 powtarzanie
deficyty 118,148 fazy 121- 231,257-258,260,
335-341 definicja 332-335 materiału a
126 duŜy cykl pamięciowy 280.292
obrazowe 339 obwodowa przechowanie 124
122-126 maty cykl tunelowa 191, 245, 397
teoria myślenia poznanie utajone 23
pamięciowy ukryta 162-163, 203,
338 poznawcza psychologia 11,
122-124 216, 226
rodzaje 274, 4(MM01
ograniczenia biologiczne 142 struktura 275
autystyczne 341-343, 361 historia 11-17
pojemność 121, 122, 180, treningi 120
dywergencyjne 349 poznawczy wysiłek 116
380 paradygmatu pojęcie 24. 28
konwergencyjne 349 poznawczych procesów
procesy 14. 37,164-210 paramnezja 204 percepcji
krytyczne 342, 345, 347 a polityka „alokacyjna" 99
kodowanie 119-120, 165, ekologicznej koncepc|a97, 112
produktywne 342, 344 a poziom pobudzenia 99
182-183, 185 odtwarzanie pętla fonologiczna 186, 188,
realistyczne 341-342 a procesy sensoryczne 377-
119-120, 258
reproduktywne 342, 344, 378
125,161,163.165, 202- pętla sprzęŜenia zwrotnego 93
353 a trudność zadania 99
210, 216, 319 pierwsze wraŜnienie 119
ukierunkowane 343, funkcje a wpływ alkoholu
przechowanie 119-120, pobudzenie emocjonalne 212-
349-354 18-22
161, 163, 165, 195-202, 213 fizjologiczne 387, 389.
szerokie rozumienie 23
216 rodzaje 395 poczucie toŜsamości 214,
ukierunkowanie 77, 80
N autobiograficzna 25, 143,
154. 156, 169, 179,
216,
255
wąskie rozumienie 23
półkul mózgowych
narracje 214, 216, 290 202.210,211-251, 290, podejmowania decyzji regufy
zrónicowanie funkcjonalne
autonarracje 290 328, 375 struktura 233- 10,68, 142, 175,393-394
236 metody badania 217- 279-278 prawa
werbalne 224 podobieństwo rodzinne 309,
neuropsychologia poznawcza 222, 232 deklaratywna Yerkesa-Dodsona
314-315. 322
15 nieświadomy plagiat 204 160-162, pogląd 297 397-399
prawdopodobieństwa teoria
374
INDEKS RZECZOWY 427
prawo Josta 284

prawo znaczenia sytuacyjnego
rozbieŜności informacyjnej
teoria 124 rozproszenie
skanning umysłowy 265,
268-269, 273 skotofobina T
17, 390 projekcyjne odpowiedzialności 184 skrypt 234-235, 112 tachistoskop 128 technika
metody 170 60 rozprzestrzeniania soaal cognttion 28 społeczna cieniowania 91 technika
test reakcji na frustrację się psychologia 14, 28, głośnego czytania 228
Rosenzweiga 170 pobudzenia efekt 177-179 40, 274, 315, 329 myślenia 346 technika
test Rorschacha 170 rozumowanie dedukcyjne 335, spostrzegania psychologia 9. słuchania dwuusznego
prospoleczne zachowanie 23 361-367 indukcyjne 335, 361- 401 76,91,93-94,107,131,
protopamięć 216 362, spostrzeganie 14, 32-75. 96, 186 Teoria Adaptacyjnej
autobiograficzna 217 366-365 254, 270, 327 a pamięć Kontroli
prototyp 54, 310-315, 322. potoczne 363 118, 120 bezpośrednie 67- Myśli 171
330 rozwiązywanie problemów 9,
75 ekologiczna teoria 327 teoria Kod-Emocje 290 teoria
próg dostępu 96 próg 13, 332-333, 338, 344.
fazy 37-40 ocena modularności Fodora
pobudzenia 292 próg 351-353 strategie 354-361
emocjonalna 336,338
róŜnicy 69 przedwczesne oparte na wykorzystaniu
38-39. 49 teoria względności 288 Terapia
związanie analogii 358-361, 367-368
ocena znaczenia Ustalonych Ról 343 test
poznawcze 112 przemoc oparte na zasadzie
metaforycznego 39-40 przypominania 19-20
349, 367, 373 przeszukiwanie bliskości 357-358
rejesteracja sensoryczna przetwarzania semantycz-
89-91 przetwarzanie informacji przeszukiwania
38, 49. 77 nego 19-21
22, 27 heurystycznego 356-357
rozpoznanie treści bodźca rozumowania 19-21
balistyczne 112, 115 przeszukiwania losowego
39, 49, 62 sprawności motorycznej 19
holistyczne 273 356
konstruktywistyczna teoria Test Rysunku Postaci Ludzkiej
kaskadowe 273 róŜnicowanie 166, 312, 325
69 325 tomografia pozytronowa
równoległe 14-15, 273 ruminacje 104-105
polisensoryczność 48 15,
sekwencyjne 14-15, 273
83,262 torowanie (prining)
s
pośrednie 67-69 procesy
semantyczne 21 59-60,
dót-góra 36-37 góra-dól
psychosomatyczne choroby 96, 107-108, 163,164,
36-37 społeczne 32
10, 290, 343 168-170, 177, 336-337,
samoobserwacja 288 stałość 35 barwy 36
samoocena 214, 373 389
jasności 36-37 wielkości
R samoświadomość 158
samowiedza 342 sąd 261
36 teoria 75
spostrzeŜenie 33-35, 37,
afektywne 379
automatyczne 169
referencyjność 277 reguta schematów poznawczych strategiczne 169 transfer
41-42. 48, 69, 121, 255
oszczędności 326 reguła teoria 14, 63, 240, 244, 171, 304,348 traumatyczne
stereotypy 311, 321, 330
racjonalności 329, 392 reguły 247, 312, 397 przeŜycia 75, 79,
rasowe 301
inferencyjne 326 reklamy schematy pamięciowe 9, 181-182,217,397
syndrom fałszywej pamięci 250
psychologia 27, 62, 53-56, 63. 65-67 trening twórczości 342
synergia 155 synestezja 127
65,326 stałości obiektu 54-55 trójkąt aktywności uwagowej
systemów wielorakich
relaksacja 293-294 wielozmystowe 64-65 84
koncepcja 25 sztuczna
reminiscencje 143, 242-243 schematy pojęciowe 239 trójkąt semiotyczny 306-307
inteligencja 12 ślady twierdzenie Pitagorasa 185
reprezentacje 265, 270, 273, seksualne naduŜycia 62, 79
pamięciowe 79, 121-123, twórczość 105, 171,252,283,
280, 288, 295, 298 sekwencja fazowa 45 selekcja
143,151, 162, 287-288, 291-293, 325,
głębokie 257-258, 260 informacji 26, 73,
76-77, 272, 364 166,183.184,195-196, 208- 343 typowości efekt 313,
płytkie 257
pierwotna 77-78, 93 209, 274, 291 rekodowany 320, 330
pojęciowe 295
reprezentacji system 16, teoria 97 123 świadomość 23, 25-26,
67-68, 256 trzeciego rzędu 77, 79-80 38, 76, 129, 162. 189,190,
a teoria wyobraźni 256-263 wtórna 77-79 selekcji

uwagowe teorie 91
195-196.208,213,258. 262,
292, 294 a myślenie 332 a
U
emocji 73-74 uczenie się 11, 16, 18,27, 35,
stanowisko abstrakcyjne 261- filtra uwagowego Broadbenta pamięć 124, 126. 169, 247
45, 47, 73, 75,171,
264, 268-270. 272, 299 91-94 182,184,196, 210, 242,
stanowisko obrazowe 257- wielu filtrów uwagowych 303-304 . 313, 327, 339,
261,263,269-270. 272 Treisman 94-96 398
Rep-test Kelly'ego 303 zasobów uwagi 96-103 układ siatkowaty 83
rezonans ałektywny 291 semantyczna bliskość 176, ukryte cechy osobowości 320,
rezonans magnetyczny 15, 262 178 330
rotacje umysłowe 265-267, uwaga 9,18, 25, 27, 76-116,
272-273, 283 128,131,149.186,188,
191,195,283,401 a pamięć
118
428 INDEKS RZECZOWY
ekstensywna 80-81, 397 wgląd 335. 395 ejedetyczne 252-253. 259 strategia 27,150
fizjologiczne mechanizmy wiedza 25, 36, 61, 79, 122, wypieranie 191, 240 wyraziste grupowanie 135. 146,
82-85 127, 155, 171, 197, zdarzenia 240 wywiad 190. 239
odruch orientacyjny 82- 225-226, 235. 245, 251 poznawczy 247-250 powtórki wewnętrzne 137
83, 85 latentna 262, 270, 329 wzajemności zasada 29 zapominanie 79, 126-127.
indukcja ujemna 83 struktura 275 wieŜa Hanoi wzgórze 34. 83-84 142, 200, 228, 242
funkcje 76-82 intensywna 359 właściwości istotne 297 krzywa Bahricka 201
80-81 podzielna 100-101,
104 pole 76, 80, 397
centralne 76, 80,188
wnioskowania proces 40
wnioskowanie sylogistyczne
367 wraŜenie 33-34, 41-
z
zadania podwójne 22,
krzywa Ebbinghausa 201,
236-238
krzywa Linton 202, 236-238
peryferyczne 76, 80, 94 42, 48, zasada bliskości 228 zasada
186-187, 338
selektywna 104 teoria 74 wspomnienia dobrej drogi 49 zasada
zapamiętywanie 127, 139-140.
autobiograficzne kontynuacji 49 zasada
kierowania zasobami 147-148, 165, 182-195,
bezrefleksyiność 109-116
217,222,225,228.242. podobieństwa 49 zasada
251 wyobraźnia 9, 252-294, 202, 206, 208, 210, 229- wyrazistości 228 zespół stresu
refleksyjność 109-116 233, 239. 247, 284-285 a
401 pourazowego 99.
zasoby 22, 80-81, 85, pobudzenie emocjonalne
koncepcje 252-256 105 zeznania świadków 156,
99-100. 102. 338. 397 191
wyobraŜenie 252. 254-255, 224,
260, 262, 292 a typowość 193 a zgodność 244-251
W a pamięć 283-286
a procesy emocjonalne
materiału z
własnymi schematami
zjawisko deja vu 204 zjawisko
jamaisu vu 204 zjawisko
warunkowanie 11. 164-168, 289-293 191, 237-238 stałości spostrzegania
328. 341 a psychoterapia 293-294 efekty 29 zmienione stany
instrumentalne 165-166, a rozwiązywanie problemów pierwszeństwa 148 świadomości
168 286-289 świeŜości 149 288
klasyczne 165-166. 168 dotyczące własnej osoby „względnej świeŜości" 242 znaczenie
wczesnej selekcji teoria 79 255 selektywne 194 dentoacyjne 306
konotacyjne 306
Tomasz Maruszewski
PSYCHOLOGIA POZNANIA
Podręcznik psychologii procesów poznawczych napisany przez najwybitniej-
szego w tej dziedzinie polskiego psychologa. Przedstawione są tu wszystkie
istotne zagadnienia z zakresu psychologii poznawczej, czyli: postrzeganie,
uwaga, pamięć i sposób jej funkcjonowania, wyobraźnia, pojęcia, myślenie i
rozwiązywanie problemów. Autor prezentuje nowe spojrzenie na procesy po-
znawcze: W związku z tym często nawiązuje do wyników badań uzyskanych
w ramach psychologii społecznej, osobowości i psychologii emocji.
Linda Brannon
PSYCHOLOGIA RODZAJU
Oto pierwszy podręcznik w języku polskim, wprowadzający nas w interdy-
scyplinarną dziedzinę, jaką jest „rodzaj". Autorka uwzględnia perspektywę
obu płci i konsekwentnie prowadzi nas przez aspekty funkcjonowania
człowieka będące pod szczególnym wpływem rodzaju: emocje, związki,
seksualność, edukacje oraz pracę i karierę. Z wyprawy tej wracamy wzbo-
gaceni o nowe punkty widzenia, zaś bogaty indeks nazwisk i obszerna bi-
bliografia z pewnością pomogą nam w dalszych poszukiwaniach.
Lawrence A. Pervin
PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI
Ten znakomicie przygotowany od strony dydaktycznej podręcznik zawiera
wszystkie podstawowe elementy programu kształcenia w zakresie psycho-
logii osobowości. Spośród wielu innych ksiąŜek dydaktycznych wyróŜnia
się niezwykle ciekawą strukturą, ułatwiającą prezentację zagadnienia oso-
bowości. KsiąŜka przybliŜa kolejno: tradycje badawcze, podstawowe jed-
nostki słuŜące do opisu osobowości, rozwój osobowości oraz obszary ba-
dań tejŜe dziedziny.
David M. Buss
PSYCHOLOGIA EWOLUCYJNA
Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka?
Najnowsze koncepcje
Pierwszy systematyczny i kompletny podręcznik z zakresu psychologii
ewolucyjnej. Autor wychodzi poza tradycyjne obszary zainteresowań psy-
■:>
chologii ewolucyjnej i zajmuje się moŜliwościami ewolucyjnego spojrzenia
na procesy poznawcze, osobowość, psychologie kliniczną, psychologię
wychowawczą i kulturową. KsiąŜka jest świetnie napisana, zawiera mnó-
stwo materiału ilustracyjnego pochodzącego z badań empirycznych i
otwiera przed psychologami zupełnie nowe perspektywy badawcze.
GWP
Edward Nęcka
PSYCHOLOGIA TWÓRCZOŚCI
Podręcznik prezentuje zarówno najaktualniejszy dorobek empiryczny
światowych badaczy procesu twórczego, jak i prace ekspery-
mentalne, przeprowadzone przez autora. Przyjęty tu został duali-
styczny punkt widzenia na zjawisko twórczości, którego przejawem
są po pierwsze: wybitne, nowatorskie dzieła, zmieniające rzeczy-
wistość i ludzkie wyobraŜenia na temat świata oraz po drugie: twór-
czość jako cecha zachowania, występująca powszechnie (choć
w róŜnym natęŜeniu) i niekoniecznie owocująca wybitnymi dziełami.
Oprócz badań poznawczych prezentowane są tu waŜne wątki myśle-
nia o twórczości, takie jak, motywacja, emocje, osobowość, warunki
zewnętrzne sprzyjające i niesprzyjające twórczości.
Redakcja Maria Lewicka, Janusz Grzelak

JEDNOSTKA I SPOŁECZEŃSTWO. Podejście psychologiczne
W ciągu 40 lat swojego istnienia polska psychologia społeczna
przeszła ogromną ewolucję. Wraz z transformacją polityczną na-
deszły zmiany społeczne, obie zaś wywołały nieobserwowane dotąd
postawy i zachowania społeczeństwa polskiego. KsiąŜka przybliŜa
najnowsze teorie i badania wybitnych polskich psychologów
społecznych. Czytelnik będzie miał okazję zapoznać się z tak róŜno-
rodnymi zjawiskami polskiej rzeczywistości społecznej, jak: stereo-
typy i uprzedzenia, postawy wobec szkolnictwa i państwa, rozumie-
nie moralności przez przeciętnego Polaka czy wpływ telewizji na
wybory polityczne Polaków.
Redakcja Jerzy Trzebiński

NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
Nowa pozycja z serii POSTĘPY PSYCHOLOGII. Prezentuje ona nar-
rację, jako nadrzędną kategorię porządkującą Ŝycie kaŜdego
człowieka, który dzięki opowiadaniu o sobie buduje własną toŜsa-
mość, nawiązuje relacje z innymi i zdobywa swoją wiedzę o świecie.
Autorzy tekstów zebranych w tej ksiąŜce zajmują się odmiennymi
dziedzinami. Połączyło ich jednak przekonanie o tym, Ŝe narracje
kształtują naszą rzeczywistość.
CWP
PODRĘCZNIKI AKADEMICKIE
WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII. Podstawowe zagadnienia
Recenzje wydawnicze: prof. dr hab Jerzy Brzeziński, prof. dr
hab Alina Kolańczyk Gerd Mietzel
Znakomita ksiąŜka prezentująca najwaŜniejsze zagadnienia z zakresu psychologii. Została pomyślana
jako wprowadzenie i adresowana jesl głównie (choć nie tylko) do studentów pierwszych lat psychologii
i innych nauk społecznych. Autor prezentuje wiedze bez obciąŜania tekstu skomplikowanym i niezro-
zumiałym jeŜykiem. KaŜdy z dziewięciu rozdziałów zawiera ramki informacyjne, które ilustrują
przykładami prezentowane w nim zagadnienia, po kaŜdym rozdziale znajduje się literatura uzupełnia-
jąca, która pozwala na rozszerzenie materiału.
NATURA EMOCJI. Najnowsze ujęcie Recenzje

wydawnicze: prof. dr hab. Alina Kolańczyk i prof. dr hab.
Tomasz Maruszewski Paul Ekman, Richard J. Davidson
KsiąŜka jest pierwszym tak obszernym, precyzyjnym i kompletnym podręcznikiem z zakresu psycho-
logii emocji wydanym na świecie. Porusza najistotniejsze problemy z lej dziedziny oraz przytacza
najnowsze osiągnięcia naukowe i badania. W dwunastu rozdziałach dwudziestu czterech światowej
sławy ekspertów, naukowców z najlepszych uniwersytetów świata przedstawia własne opinie związa-
ne z określonymi problemami psychologii emocji, odwołując się do bieŜących badań i teorii.
WSPÓŁCZESNA PSYCHOANALIZA. Psychologia procesów nieświadomych

Recenzje wydawnicze: dr hab. Krystyna Ruszczak, prof. dr hab. Czesław
Dziekanowski Peter Kutter
KsiąŜka jest nowym wslępem do psychoanalizy, opartym na przesłankach naukowych, lecz przedsta-
wionym w taki sposób, aby był zrozumiały dla szerokiego kręgu czytelników. Oprócz standardowych
zagadnień psychoanalitycznych w publikacji znaleźć moŜna takŜe rozdział zatytułowany: „Psycho-
analityczne instrumentarium w polityce i Ŝyciu społecznym", który analizuje róŜne aspekty Ŝycia
społeczno-politycznego, opierając się na dokonaniach Freuda i jego następców.
CZUJĘ - MYŚLĘ -JESTEM. Świadomość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym

Recenzje: prof. dr hab. Czesław S. Nosal, prof. dr hab. Edward Nęcka Alina
Kolańczyk
W pracy tej podjęto waŜny wątek teoretyczny dotyczący integracji wiedzy o mechanizmach regulacji
psychicznej - wątek bez wątpienia doniosły dia postępu badań psychologicznych, tworzenia nowych
teorii. Autorka próbuje łączyć róŜne obszary psychologii, przede wszystkim psychologię poznania
z psychologią emocji, a takŜe psychologię „naukową" z psychoterapią. Jest to ksiąŜka o duŜych
walorach integracyjnych, napisana przez naukowca o wysokich kompetencjach i w polskim piśmien-
nictwie psychologicznym z pewnością zostanie przyjęta jako waŜna i interesująca.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Twoim partnerem w psychologicznej edukacji
GWP
Psychologia
Podręcznik akademicki
redakcja naukowa Jan Strelau
skierowany jest do:

studentów psychologii
nauczycieli akademickich
psyc ho logów-p raktykó w
• powstał pod patronatem Komitetu Nauk

Psychologicznych PAN
• został napisany przez 47 najwybitniejszych
w swych specjalnościach polskich psychologów
• dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
zawiera:
• 2
,
5
t
y
s
i
ąca stron rzetelnej
wiedzy psychologicznej
• najaktualniejsze
badania i teorie z
zakresu psychologii
• bogaty słownik
terminów psychologicznych
(z odpowiednikami anglojęzycznymi)
• liczne ilustracje, tabele, wykresy uatrakcyjniające przekaz
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

ul. Bema 4/1 a, 81-753 Sopot
tel./fax (058) 551 61 04, e-mail: gwp@gwp.gda.pl,
zapraszamy na naszą stronę internetową: http://www.gwp.gda.pl
KsiąŜka Psychologia poznania to niezwykle rzetelne i ciekawe, autorskie spojrzenie na jedną z naj-
trudniejszych dzied/in psychologii - psychologię procesów poznawczych. Autor - wybitny znawca
zagadnienia - przedstawia systematyczny wykład obejmujący podstawowe procesy, takie jak:
• spostrzeganie
• pamięć
• uwaga
• wyobraźnia
• myślenie i rozwiązywanie problemów
Autor przekonuje Czytelnika, Ŝe wiedza na temat tych niezwykle skomplikowanych zjawisk łatwo
Tomasz Matuszewski jest absolwentem psychologii LAM. Pracował tam

w latach 1968-1999. Od 1997 jest profesorem zwyczajnym Szkoły WyŜszej
Psychologii Społecznej w Warszawie. Zainteresowania naukowe obejmują
psychologię procesów poznawczych i psychologię emocji, pamięć auto-
biograficzna i mechanizmy radzenia sobie z traumą. NajwaŜniejsze ksiąŜki
rii nauki (Poznań, 1983). Psychologia poznawcza (Warszawa, 1996) oraz

napisana wspólnie z ElŜbietą Ścigała Emocje - ałeksytymia - poznanie
(Poznań, 1998). Pod jego redakcją ukazały się między innymi Probability
and rattonality (wspólnie z E. Eełlsem, Amsterdam, 1991) oraz Creatire infonnation processing
(wspólnie / \osalem. Delf, 1995). Ma dwoje dzieci - córka jest absolwentką psychologii na U AM,
;i syn studiuje psychologie na SWPS. Hobby to fotografia, turystyka górska i muzyka.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne poleca równieŜ inne pozycje z serii Wyzwania Nauki:
David M. Buss Psychologia

ewolucyjna
Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka? Najnowsze koncepcje
Linda Brannon
Psychologia rodzaju
Perspektywa biologiczna i społeczna
Lawrence A. Pervin
Psychologia osobowości 78£ 53 1 0*

T. Maruszewski - Psychologia Poznania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

T. Maruszewski - Psychologia Poznania

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

T. Maruszewski - Psychologia Poznania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tomasz Maruszewski

Wszystkie prawa zastrzeŜone.

Wydanie drugie rozszerzone

Edytor: Anna Switajska

Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.

Rozdział 1. Problemy podstawowe ............................................................................................. 11

Rozdział 2. Spostrzeganie ........................................................................................................... 32

Rozdział 3. Uwaga .................................................................................................................... 76

3.3.1. Czujność ................................................................................................... 85

Rozdział 4. Pamięć ....................................................................................................... 117

Rozdział 5. Procesy pamięciowe ..................................................................................... 164

Rozdział 6. Pamięć autobiograficzna ......................................................................................... 211

Rozdział 7. Wyobraźnia ........................................................................................................... 252

Rozdziat 8. Pojęcia .................................................................................................................. 295

Rozdziat 9. Myślenie i rozwiązywanie problemów ...................................................................... 332

9.3.2. Myślenie ukierunkowane...................................................................................... 343

Rozdział 10. Procesy poznawcze i procesy emocjonalne ........................................................... 377

Zakończenie ............................................................................................................................ 400

Literatura cytowana.................................................................................................................. 402

Indeks nazwisk ....................................................................................................................... 421

Indeks rzeczowy ..................................................................................................................... 425

moŜe powiedzieć, Ŝe jest to domena psy- badania - aleksytymia moŜe prowadzić do

1.1. Dwa sfowa na temat historii psychologii poznawczej

George Miller, kolejny z uczestni- oznaczało wówczas przełom w poglądach

sługują się bardzo róŜnymi strategiami, kreskowych) działają na zupełnie innych

gdzie wymienia się uszkodzony element badania neuropsychologów poznawczych,

systemie, pomijając to, Ŝe w naszym syste- Wynika stąd, Ŝe psychologii poznawczej

wych ludzie planują, marzą, przewidują, chęć udzielenia pomocy eksperymentato-

1.2. Szerokie i wąskie rozumienie

Baddeley zwrócił uwagę na to, Ŝe ziomem złoŜoności gramatycznej;

RAMKA 1.1 cd.

RYCINA 1.2 Porównanie szybkości przetwarzania

W badaniu pierwszym obie grupy wykonywały

Ujawniło się tu działanie ukrytych wy- naturalna. Te wyniki (niepublikowane) zo-

Przedstawione przykłady badań wska- ale ta interpretacja nastawiona jest głów-

myślenia, sięgania do dotychczasowego utajonym poznaniem (Jarymowicz, 1999;

1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy

teoretyczne. NaleŜy do nich koncepcja zarysem głowy. Jej wygląd przypomina

zumieć ogólne reguły przebiegu procesów stopniu przypomina urządzenia tech-

1.4. Czy istnieją specyficzne właściwości procesów

7. Dokładność naszych spostrzeŜeń i wnio Przedstawione uwagi wskazują, Ŝe pro-

2.1. Problemy podstawowe

bodziec bodziec wraŜenie spostrzeŜenie

RYCINA 2.1 Powstawanie spostrzeŜenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych

RYCINA 2.2 Kodowanie sensoryczne i emocjonalne w spostrzeganiu

Informacje zakodowane przesyłane są kolateralami. Drogi te kierują się w stronę

się wiązać z odbiorem bodźców, których Przedstawiona tu analiza pokazuje bar-

RYCINA 2.3 Statość spostrzegania w zakresie kształtu

2.2. Fazy procesu spostrzegania

Wyraźnie widać, Ŝe dane sensoryczne są zdecydowanie bogatsze aniŜeli dane pamięciowe.

2.3. Spór o strukturę spostrzeŜeń w psychologii klasycznej

TABELA 2.1 Porównanie asocjacjonizmu i strukiuralizmu (psychologii postaci)

ASOCJACJONIZM (ATOMIZM) STRUKTURALIZM {PSYCHOLOGIA POSTACI)

prymat części nad całością prymat całości nad częściami

RYCINA 2.6 Sześcian Neckera i schodki Schródera

W wypadku styczności w czasie łą- Oczywiście, przy spostrzeganiu złoŜonych

RYCINA 2.7 Na tym rysunku moŜna dostrzec dwie

MoŜe to być szczególny wypadek zasady ściwie doceniony dopiero w ostatnich