Θ.Ε. ΕΛΠ.22.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20ο
ΑΙΩΝΑ.

ΓΚΙΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
93171
ΕΛΠ.22 ΠΕΙ 1
ΣΕΠ ΔΟΥΚΑΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ
23/01/2017
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εισαγωγή.

Η κατανόηση της λειτουργίας του κόσμου ήταν το πρώτο πεδίο ενασχόλησης για
τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Ήδη από τον 7 ο αιώνα π.Χ αμφισβητούν την
θεοκρατική αντίληψη, ερευνούν τα ουράνια σώματα και προσπαθούν να
συγκροτήσουν μια ορθολογική εξήγηση του κόσμου. Σε αυτή την εργασία θα
εξετάσουμε την ατομική θεώρηση του κόσμου, όπως την πρότεινε ο Δημόκριτος. Θα
μελετήσουμε τα βασικά συστατικά από τα οποία θεωρούσε ότι αποτελείται ο κόσμος
και τον τρόπο δημιουργίας των σωμάτων. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε την ατομική
θεωρία του Επίκουρου και θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε τα κοινά στοιχεία και
τις διαφορές με αυτή του Δημόκριτου. Θα σταθούμε ιδιαίτερα σε ένα χρακτηρηστικό
της θεωρίας του που συνδυάζει την υλική σύσταση του κόσμου με την ηθική
φιλοσοφία. Το δίλημμα, ελεύθερη βούληση ή φυσική αναγκαιότητα είναι αυτό που
θα μας απασχολήσει στο τρίτο μέρος της εργασίας. Στο τέλος θα κάνουμε μια
σύνοψη των δεδομένων μας και θα παρουσιάσουμε τα συμπεράσματα που θα
προκύψουν.

Τα θεμέλια του Δημόκριτου.

Ο Λεύκιππος ήταν ο πρώτος που παρουσίασε την ατομική θεωρία, αλλά αυτός που
την τακτοποίησε ορθολογικά και έδωσε απαντήσεις στα περισσότερα ζητήματα ήταν
ο Δημόκριτος. Αυτός πίστευε ότι το σύμπαν αποτελείται από ύλη. Τα άτομα είναι οι
ελάχιστες οντότητες της ύλης και γι΄αυτό δεν μπορούν να τεμαχιστούν, υπάρχουν
προαιώνια και είναι τόσο μικρά που δεν γίνονται αντιληπτά από τις ανθρώπινες
αισθήσεις. Βρίσκονται και κινούνται μέσα στο δεύτερο συστατικό του σύμπαντος,
το κενό.1 Σύμφωνα με τον Δημόκριτο τα άτομα είναι σε διαρκή κίνηση και για να
μπορεί να γίνει αυτό είναι αναγκαίο να υπάρχει το κενό. Επίσης ως προαιώνια ύλη
μέσα στο κενό αναγκαστικά είναι και η κίνηση τους προαιώνια 2, ενώ όταν ενώνονται
μεταξύ τους σχηματίζουν τα φυσικά σώματα 3. Διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το
σχήμα, το μέγεθος, την κατεύθυνση που κινούνται και τον τρόπο που εφάπτονται,
ενώ δεν έχουν δευτερεύουσες ιδιότητες (π.χ. χρώμα, οσμή) 4. Από τις πηγές που
έχουμε δεν υπάρχει μαρτυρία από το Δημόκριτο για το βάρος των ατόμων, έτσι
κάποιοι μελετητές με πρώτο τον Επίκουρο αμφισβητουν ότι το είχε προβλέψει. Όπως
θα δούμε όμως πιο κάτω, μάλλον κάνουν λάθος.

Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι το σύμπαν είναι άπειρο κάτι που καθιστά αναγκαία
προϋπόθεση να είναι και το κενό άπειρο, ώστε να είναι δυνατή η κίνηση των
ατόμων του σύμπαντος. Έτσι αναγκαστικά είναι και τα άτομα άπειρα γιατί αλλιώς

1
Vegetti.2000.σελ.108
2
Vegetti.2000.σελ.109
3
Vegetti.2000.σελ.110
4
Vegetti.2000.σελ.108
δεν θα ήταν δυνατές οι συγκρούσεις μεταξύ τους ώστε να δημιουργηθούν τα
σώματα, που από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι υπάρχουν. Η κίνηση των ατόμων
είναι τυχαία και προς όλες τις κατευθύνσεις κάτι που δημιουργεί την περιδίνησή
τους. Τα βαρύτερα άτομα συγκεντρώνονται στο κέντρο του στροβίλου και τα
ελαφρύτερα στην περιφέρεια 5. Κατά τη διάρκεια αυτής της κίνησης συγκρούονται
μεταξύ τους και όταν εφάπτονται ομοειδή ως προς το μέγεθος και ίσως ως προς το
σχήμα άτομα δημιουργούν τα σύνθετα σώματα, με τελικό αποτέλεσμα αυτής της
διαδικασίας τη δημιουργία του κόσμου. Όμως επειδή τα άτομα είναι άπειρα μέσα στο
άπειρο κενό και οι κινήσεις τους είναι τυχαίες, είναι πιθανό να δημιουργούνται και
άπειροι κόσμοι 6.

Όταν τα ομοειδή άτομα συγκροτούν τα σύνθετα σώματα, έρχονται σε ισορροπία,

σταματούν να κινούνται και παραμένουν ενωμένα. Στη συνέχεια κάποια άτομα
μπορεί να αποκοληθούν και να αντικατασταθούν από άλλα ή και να διαλυθεί τελείως
το σώμα και να αρχίσει η διαδικασία από την αρχή 7. Το βάρος των σωμάτων
εξαρτάται από το κενό που υπάρχει ανάμεσα στα άτομα που το συγκροτούν 8. Σε
αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι αν τα σύνθετα σώματα αποτελούνται από
άτομα και κενό, τότε αναγκαστικά τα άτομα πρέπει να έχουν βάρος. Γιατί ξέρουμε
ότι τα σύνθετα σώματα έχουν βάρος το οποίο δεν είναι δυνατόν να το έχουν από το
κενό, άρα αυτό αναγκαστικά προέρχεται από το έτερο συστατικό τους το άτομο.

Οι αναθεωρήσεις του Επίκουρου.

Ο Επίκουρος θεμελίωσε την φιλοσοφική του θεωρία για τον φυσικό κόσμο στην
κληρονομιά της ατομικής φιλοσοφίας του Δημόκριτου. Αναθεώρησε όμως κάποια
σημεία ώστε να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που έθεσε ο Αριστοτέλης στη
θεωρία του Δημόκριτου. Ο κόσμος του Επίκουρου αποτελείται και αυτός από
άτομα και κενό σε διαρκή κίνηση και με τον ίδιο τρόπο δημιουργίας σύνθετων
σωμάτων 9. Συμφωνούσαν επίσης στον τρόπο που γίνονται αντιληπτά από τις
αισθήσεις μας με μια διαδικασία απορροών μερικών ατόμων, δημιουργία ειδώλου του
αντικειμένου στον αέρα το οποίο φτάνει μέχρι τα αισθητήρια όργανά μας και το
κάνει αντιληπτό σε μας 10. Αυτή η αντίληψη αφήνει αναπάντητα ερωτήματα και
δέχθηκε έντονη κριτική. Γιατί αν υπάρχουν απορροές κάποια στιγμή δεν θα
απέμεναν καθόλου άτομα στο σώμα και επίσης ένα είδωλο δεν ανταποκρίνεται ποτέ

5
Vegetti.2000.σελ.110
6
Long.2002.σελ.65
7
Βεϊκος.1995.σελ.219
8
K.R.S.1998.σελ.419
9
Sharples.2002.σελ.64-65
10
Βεϊκος.1995.σελ.221
στην αλήθεια του αντικειμένου. Ο Επίκουρος όμως έλεγε ότι οι αισθήσεις μας λένε
πάντα την αλήθεια 11.

Οι βασικές διαφορές τους εντοπίζονται στην κίνηση και στο χρόνο. Η αρχική
κίνηση στον κόσμο του Επίκουρου οφείλεται στο βάρος των ατόμων και είναι
κατακόρυφη12. Η ταχύτητα κίνησής τους στο κενό είναι ίδια για όλα τα άτομα
ανεξάρτητα από το βάρος, κάτι που κάνει αδύνατη τη σύγκρουση μεταξύ τους. Εδώ ο
Επίκουρος θα προσθέσει την τυχαία παρέκκλισή13 τους σε ακαθόριστο χρόνο στο
παρελθόν, ώστε να εξασφαλισθούν οι απαραίτητες για τη δημιουργία των σωμάτων
συγκρούσεις. Η παρέκκλιση αυτή δίνει επίσης χώρο στην ανθρώπινη βούληση να
επενεργεί στη ροή των γεγονότων, κάτι που απουσίαζε από την απόλυτα μηχανική
αναγκαιότητα του κόσμου του Δημόκριτου 14.

Για να απαντήσει στα παράδοξα του Ζήνωνα του Ελεάτη αλλά και για να στηρίξει τη
θεωρία των σπερμάτων 15, που έλεγε ότι τα κάθε λογής σώματα δημιουργούνται από
συγκεκριμένα άτομα με ομοειδές σχήμα, ο Επίκουρος πρόσθεσε μια ακόμα
καινοτομία, αυτή των ελαχίστων μερών 16. Τα άτομα έχουν ελάχιστα μέρη και
παρ΄όλο που είναι φυσικά αδιαίρετα, μπορούν να διαιρεθούν νοητά αλλά όχι άπειρες
φορές. Έτσι όμως θα είχαμε δύο διαφορετικά μέρη του ίδιου ατόμου σε
διαφορετικούς χρόνους και γι΄αυτό ο Επίκουρος υιοθέτησε τη διαιρετότητα και του
χρόνου17, με αποτέλεσμα η κίνηση του ατόμου να εμφανίζεται σπασμωδική και να
ορίζεται ως ΄΄κινήθηκε΄΄ και όχι ΄΄κινείται΄΄. Μια ακόμα διαφοροποίηση αφορά την
κίνηση των ατόμων μέσα στα σύνθετα σώματα. Ο Επίκουρος σε αντίθεση με τον
Δημόκριτο θέλει τα άτομα να κινούνται στο εσωτερικό των σωμάτων. Όσο πιο πολλά
άτομα κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση τόσο πιο μεγάλη είναι η ταχύτητα του
σώματος, ενώ όταν κάποια άτομα κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση με κάποια
άλλα επέρχεται ισοροπία και το σώμα μένει ακίνητο 18.

Ατομική φιλοσοφία και ηθική.

Ένα από τα βασικά στοιχεία της ηθικής φιλοσοφικής θεώρησης του Επίκουρου
ήταν ότι η ευδαιμονία επέρχεται με την παύση του πόνου, σωματικού και ψυχικού 19.
Για να μπορέσει ο άνθρωπος να κατακτήσει αυτή την κατάσταση είναι απαραίτητο να
έχει σωστή γνώση. Πίστευε ότι η ατομική θεώρηση του κόσμου δίνει απαντήσεις σε
όλα τα προβλήματα του ανθρώπου, είτε υλικής είτε ηθικής μορφής. Η μελέτη της
φύσης για τον Επίκουρο έχει δύο σημαντικές επιδράσεις στον άνθρωπο. Πρώτα

11
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.224-225
12
Long.2002.σελ.71
13
Long.2002.σελ.74
14
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.218
15
Sharples.2002.σελ.72-73
16
Long.2002.σελ.68
17
Sharples.2002.σελ.80
18
Long.2002.σελ.73
19
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.233
έχει καθαρτικό χαρακτήρα αφού με τη γνώση της φύσης απαλλάσσεται από φόβους
σχετικά με τα φυσικά φαινόμενα, το θάνατο, τους θεούς και τον πόνο, ενώ στον
τομέα της ηθικής έχει διδακτικό χαρακτήρα, επειδή διδάσκει στον άνθρωπο τα όρια
του πόνου και της ηδονής. Η σωστή γνώση επιτυγχάνεται μέσω των αισθητηρίων
οργάνων και απαιτεί τρία κριτήρια αληθείας . Την πρόληψη, τις αισθήσεις και τα
πάθη. Η πρόληψη 20 είναι μια διαδικασία που ξεκινά από την παιδική ηλικία και με
τις επαναλαμβανόμενες εμπειρίες ο άνθρωπος αποκτά γνώση των περισσότερων
αντικειμένων και εννοιών, ενώ η απορρόφησή τους βασίζεται στις αισθήσεις και στον
ανθρώπινο νου. Το πιο σημαντικό κριτήριο αληθείας όμως για τον Επίκουρο είναι
οι αισθήσεις 21, παρ΄όλο που γνώριζε ότι πολλές φορές δίνουν πλαστή εντύπωση της
πραγματικότητας. Τη λύση σε αυτό το πρόβλημα τη δίνει με την επιμαρτύρηση 22.
Πρόκειται για τη διαδικασία επαλήθευσης ή διάψευσης των αισθητηριακών
εμπειριών και πεποιθήσεων με τρόπο μεθοδικό και επιστημονικό. Πίστευε μάλιστα
ότι πρέπει να υιοθετούμε ως αληθή κάθε πιθανότητα που δεν έχει διαψευστεί.

Οι θεοί και ο θάνατος.

Ο Επίκουρος πίστευε ότι οι θεοί υπάρχουν και θεμελίωσε αυτήν του την πίστη στο
γεγονός ότι σε όλους τους πολιτισμούς υπάρχει η ίδια πεποίθηση. Εξήγησε μάλιστα
με βάση την ατομική φιλοσοφική θεώρηση τον τρόπο που γίνεται η πρόληψή τους
από τον ανθρώπινο νου, με λεπτές απορροές από τα υλικά τους άτομα τα οποία
αποροφά ο άνθρωπος στον ύπνο του 23. Οι θεοί του Επίκουρου όμως δεν
κυριαρχούνται από μίση και αισθήματα εκδίκησης προς τους ανθρώπους.
Βρίσκονται στην υπέρτατη ευδαιμονία, δεν έχουν προβλήματα και δεν έχουν λόγους
να δημιουργούν προβλήματα 24. Ο τελευταίος φόβος του ανθρώπου είναι ο θάνατος.
Σε ένα κόσμο που βασίζεται στις αισθήσεις όμως δεν έχει θέση αυτός ο φόβος, αφού
όταν πεθαίνει ο άνθρωπος πεθαίνει το υλικό του σώμα και έτσι παύει να αισθάνεται.
Η ψυχή η οποία έχει και αυτή υλική υπόσταση και αποτελείται από σφαιρικά άτομα
είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το σώμα και έτσι πεθαίνει και αυτή μαζί του 25.

Ελεύθερη βούληση και φυσική αναγκαιότητα.

Οι φιλοσοφικές σχολές της αρχαίας Αθήνας είχαν ένα ιδιότυπο διάλογο μεταξύ τους.
Είναι πολύ πιθανόν η υιοθέτηση της στιγμιαίας παρέκκλισης του ατόμου από τον
Επίκουρο να ήταν μέρος αυτού του διαλόγου. Ο Αριστοτέλης κατά κύριο λόγο
αμφισβητούσε την εγκυρότητα της ατομικής θεωρίας. Έτσι ο Επίκουρος έπρεπε να

20
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.222-223
21
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.223
22
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.226
23
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.231
24
Sharples.2002.σελ.104
25
Ιεροδιάκονος.2000.σελ.232
δώσει πειστικές απαντήσεις στα ερωτήματα που έθεσε. Η προσθήκη της στιγμιαίας
παρέκκλισης ήταν συνεπής στην ορθολογικότητα της ατομικής θεωρίας, κάλυπτε
τις ευρύτερα αποδεκτές προϋποθέσεις του Παρμενίδη, αλλά ταυτόχρονα
προσέφερε την ελκυστική ιδέα της ελεύθερης βούλησης. Με αυτήν εκτός από την
τελεολογία των Πλάτωνα και Αριστοτέλη απαντούσε και στην ενοχλητική για αυτόν
φυσική αναγκαιότητα του Δημόκριτου. Ο άνθρωπος πλέον δεν ήταν έρμαιο της
ειμαρμένης και δεν παρακολουθούσε παθητικά όσα η φύση σχεδίαζε για αυτόν.
Μπορούσε με μια παρρέκλιση ενός ατόμου του νου του να αλλάξει τα δεδομένα και
να πάρει την ευθύνη των πράξεών του 26. Γιατί για την ηθική φιλοσοφία του
Επίκουρου είναι σημαντικό να ξέρει ο άνθρωπος ότι ορισμένες επιλογές είναι δικές
του. Είναι πιο σημαντική η εσωτερική αναγκαιότητα για ελευθερία των πράξεων
από την αναγκαιότητα της φύσης. Αν η φυσική αναγκαιότητα καθόριζε τα πάντα θα
εξέλειπε η ανάγκη να διδάσκεται η ηθική φιλοσοφία. Δεν θα είχε ουσία η ηθική και
πολιτική ευθύνη. Όπως λέει ο Διογένης ο Οινοανδεύς, όταν υιοθετείς την
αναγκαιότητα, απεμπολείς τη νουθεσία και την κάθε κατηγορία και οι πονηροί
μπορούν να δρουν ανεξέλεγκτα 27.

Ο προβληματισμός απέναντι στην τυχαία παρέκκλιση ξεκινάει από τον ορισμό

΄΄τυχαία΄΄. Αν η ελευθερία κινήσεων του ανθρώπου εξαρτάται μόνο από μια τυχαία
κίνηση ενός ατόμου, τότε ο άνθρωπος εξακολουθεί να είναι έρμαιο δυνάμεων έξω
από τις δικές του και θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι βρίσκεται σε χειρότερο
σημείο, αφού η τύχη δεν ακολουθεί κανένα σχέδιο. Δεν υπάρχει κάποιο από τα
σωζώμενα κείμενα του Επίκουρου που να μας λέει κάτι για αυτό και έτσι αρκούμαστε
σε μιά αναφορά του Λουκρίτιου που μας λέει ότι αφού τίποτα δεν αναγκάζει τον νου
να παίρνει τις αποφάσεις του, αυτό σημαίνει ότι η παρρέκλιση είναι έργο του νου.
Με την προϋπόθεση ότι η περέκκλιση δεν περιορίζεται στη μία αρχική, αλλά ότι
αυτή είναι που έδωσε την πεποίθηση στον Επίκουρο ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί να
προκαλεί και άλλες. Αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι, είτε
συμφωνεί κάποιος μαζί του είτε όχι, με αυτή του την υπόθεση ο Επίκουρος
πυροδότησε ένα διάλογο στη φιλοσοφική σκέψη ο οποίος ανατροφοδοτήθηκε από
την κβαντική μηχανική και ο οποίος μάλλον θα συνεχιστεί για πολύ ακόμα.

Συμπεράσματα.

Ο φιλοσοφικός διάλογος μέσα στους αιώνες αποτέλεσε μια γόνιμη διαδικασία

παραγωγής ιδεών. Το ΄΄ον΄΄ του Παρμενίδη και τα παράδοξα του Ζήνωνα οδήγησαν
τον Δημόκριτο στη δημιουργία της ατομικής φιλοσοφικής θεώρισης του κόσμου,
ανατρέποντας αυτή των Ιώνων φιλοσόφων. Έφτιαξε ένα κόσμο που κυριαρχείται
από τους ορθολογικούς μηχανισμούς της ύλης, της τύχης και της αναγκαιότητας. Το
κριτικό μάτι του Αριστοτέλη διακρίνει και επισημαίνει τις ατέλειες του κόσμου των
ατόμων και του κενού. Όταν ο Επίκουρος αναλαμβάνει να αναθεωρήσει την ατομική

26
Long.2002.104-105
27
Επίκουρος.2009.σελ.577
θεωρία χρησιμοποιεί το μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας του Δημόκριτου και την
εμπλουτίζει με την ελεύθερη βούληση. Πλέον δίπλα στην φυσική αναγκαιότητα και
την τύχη βρίσκεται ο άνθρωπος έτοιμος να επέμβει, να αλλάξει τα δεδομένα, να
κατευθύνει αυτός τις εξελίξεις. Η συζήτηση στις μέρες μας για το μοντέλο που
πρότεινε ο Επίκουρος είναι πιο ζωντανή από ποτέ. Είτε συμφωνεί κανείς μαζί του,
είτε διαφωνεί δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει το γεγονός ότι ο Επίκουρος
δημιούργησε ένα από τα πιο ολοκληρωμένα μοντέλα φυσικής, φιλοσοφικής, ηθικής
θεώρησης του κόσμου και πυροδότησε τον γόνιμο διάλογο σε πολλούς τομείς της
επιστήμης.

Βιβλιογραφία.

Βέικος, Θ., Οι Προσωκρατικοί. Αθήνα: Ελληνικά γράμματα, 1995

Δημόκριτος, μτφ. Σ. Γκιργκένης. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, 2004.

Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, Έπικούρου προσφώνησις, στο: Επίκουρος,

Ηθική, μτφ.Γ. Ζωγραφίδης. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, 2009

Θανασάς Π., Οι Ατομικοί φιλόσοφοι, στο Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.),

Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η
ελληνική φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα, Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000

Θεοδωρίδης, Χ., Επίκουρος. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της ‘Εστίας’, 1984

Ιεροδιακόνου, Κ., Επικούρειοι, στο Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.),

Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η
ελληνική φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα, Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000,

Vegetti, M., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφ.-επιστ. επιμ. Γ. Α.

Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Εκδ. Π. Τραυλός, 2000,

Kirk, G.S., Raven, J.E. & Schofield, M., Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφ. Δ.
Κούρτοβικ. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1998,

Long, A.A., Η ελληνιστική φιλοσοφία, μτφ. Σ. Δημόπουλος, Μ. Δραγώνα-Μονάχου.

Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1987,

Sharples, R., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μτφ. Μ. Λυπουρλή, Γ. Αβραμίδης.

Θεσσαλονίκη: Θύραθεν,2002,

Ζιγκόν, Ό., Βασικά προβλήματα της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος.
Αθήνα: Γνώση, 1991,