ESPASOL VERSUS NILUPAK

Ang direksyon ng modernistang panulaang P/Filipino

sang-ayon kay Virgilio S. Almario

ni Gelacio Guillermo

Bagahe ang pulitika sa pagtula, ito ang pasya ni Virgilio S. Almario sa panayam "Kapag
isinangkot ang pagtula: ang panulaang Filipino tungo sa bagong milenyo" (2000). (Para
sa kaugnay na mga idea, tingnan din ang "Ang makata sa Albanya: isang pagsusuri sa
tulang makabansa" (1982; Balagtasismo Versus Modernismo 1984). Para sa kanya,
ang pulitika ay anumang ismong umiinog sa uring panlipunan, kasarian, at lahi.

Tulad ng ibang mga rebolusyonaryo, ex-rebolusyonaryo o kontra-rebolusyonaryo

(kaytagal na nga ng rebolusyon para makalikha ng bagong pangkat ng ganitong mga
nilalang), natutunan ni Almario ang salitang "bagahe" mula sa "Bakahin ang liberalismo"
ni Mao Zedong ("Wala na ngayong Maoista," anya) na tumutukoy sa istilo ng pag-iisip
at paggawa ng mga kasapi ng Partido mula sa mga uring burgis at petiburgis na
nakasasagabal sa pagtupad ng gawaing IPO (Ideolohia, Pulitika, Organisasyon).
Ngayon, sang-ayon kay Almario, ang pulitikang ito mismo ang bagahe sa pagtula ng
makata. Bakit? Sinisikil ng "linyadong" kahon, anya, ang kalayaan sa paglikha ng
makata. "Napakatuwid ng tingin ng 'linyadong' pagsulat," anya, "sa takbo ng
kasaysayan at buhay." Nakakasuya ang "linyadong" pagtula, anya, "lalo na't dumating
ang panahong maglaho ang bighani ng taglay nitong politika."

Wala sa bokabularyo ng rebolusyonaryong kilusan ang salitang "linyado" kaya't

nakapagtatakang ito ang pagbatayan ng mga haka-haka ni Almario tungkol sa
ipinalalagay niyang mapait na kapalaran ng tula at makata sa loob ng "linyadong
kahon," ibig sabihin, ang Partido Komunista ng Pilipinas.

Tungkol sa unang punto: Ang pagsapi sa anumang organisasyon ay isang malayang

disisyon ng indibidwal, gayundin ang kanyang pagriresayn sa anumang kadahilanan,
liban na lamang kung may mga dahilan para patalsikin siya o gawaran ng mas mabigat
na parusa. Bilang bahagi ng organisasyon, tinutupad niya ang mga tungkulin at
responsibilidad sa pagsusulong ng mga layunin ng organisasyon, bukod sa
pagtatamasa ng mga karapatan at pribilehio. Kung siya rin ay makata, inaasahang
gagamitin niya ang kasanayan niya para sa mga layuning ito. Hindi ito paninikil sa
kanyang kalayaan sa paglikha; ito ay ang pag-aayon ng kanyang ispesyal na
kasanayan sa mga prinsipyo, patakaran at mithiin ng organisasyon. Kung ang
organisasyong tinutukoy ni Almario ay ang PKP (na siya namang totoo), hindi maaaring
ipauna ng kasapi ang kanyang pagiging makata, sapagkat siya ay isang rebolusyonaryo
una sa lahat, o kaya'y ihiwalay ang kanyang pagtula sa pulitika ng kanyang
organisasyon. Binatikos nina Lenin at Mao ang dualismo nina Bernstein at Trotsky:
proletaryo sa pulitika, burgis sa sining. Sabi nga ni Aime Cesaire, makatang Afrikano,
"Ang kanta [na isang anyo ng tula] ay umiinog sa rebolusyon, at hindi ang rebolusyon
ang umiinog sa kanta."

Ang mga manunulat at artista ay kinikilala bilang isang partikular na sektor sa lipunan
na may sariling mga karapatan at interes ng mga organisasyong tulad ng Artista at
Manunulat ng Sambayanan (ARMAS), isang kasaping organisasyon ng Pambansa-
Demokratikong Prente.

Tungkol sa ikalawang punto: Tinutukoy ni Almario ang mga tulang nagsisimula tungkol
sa opresyon tungo sa pagbabalikwas at magwawakas sa tagumpay. Ito ay isang
karaniwang padron/paradaym na makikita kapwa sa mga simple at kumplikadong
obrang pampanitikan ng anumang uri. Maraming ganitong likha sa kilusan at may silbi
sa paglalarawan ng pagsulong ng kasaysayan sa palargabistang paraan, na ayaw ni
Almario. Pero hindi naman lahat ng tula ay ganito. Tulad nga ng kanyang hatol, 10% ng
mga tula sa Mga Tula ng Rebolusyong Pilipino (1982) ay pumasa sa sistema ng
kanyang pagsusuri. Kung nagpunyagi si Almario sa pananaliksik, nabasa sana niya ang
mga tulang naglalarawan ng mga kumplikadong (hindi tuwid, salitang sa ilang
pagkakatao'y may dobleng pagpapakahulugan) karanasan sa kilusan, tulad ng mga
kontradiksyon sa pagitan ng personal na hangarin at kolektibong interes, ng sentralismo
at demokrasya, ng taktika at istratehiya, ng rebolusyon at kontra-rebolusyon, atbp. Ang
problema sa mga burgis na intelektwal ay hindi sila sinanay magbasa ng ganitong mga
teksto bilang praktikang panlipunan sa loob ng rebolusyon. Sa halip, ipinaiilalim kaagad
nila ang mga obra sa mga pormal na kategoryang pampanitikan, tulad nang ginawa ni
Bienvenido Lumbera sa tulang awtobayograpikal ni Jose Ma. Sison, ang "Fragments of
a Nightmare," na sang-ayon sa kanya ay isang alegorya, ibig sabihin, isang pinahabang
lambat ng mga pandekorasyong (hindi organiko) imahen (!).

At tungkol sa ikatlong punto: Ang mga tula, tulad ng anupamang bagay, ay hindi
tumatagal; lagi't laging lilitaw ang mga bagong tula habang isinasapraktika ng
mamamayan ang kanilang pagkamalikhain. Pero ang mga luma ay binabalik-balikan
para makakuha ng mga aral na magagamit sa bagong panahon, muling maramdaman
ang kahulugan nito bagamat sa ibang kalagayan, at samakatwid ay hindi lubusang
naglalaho o isinasadlak sa limot, o isinasaisantabi dahil sa pagkasuya. Sa ating bansa,
ang pulitika para sa paglaya ay isang mahabang praktika at nagpapatuloy hanggang
ngayon, kung hindi'y paano ipaliliwanag ang antig sa damdamin ng tula nina Andres
Bonifacio, Jose Rizal, Jose Corazon de Jesus, Amado Hernandez? Walang tulang hindi
pulitikal, iba-iba lamang ang pulitikang dinadala sa paraang direkta, mahinhin o patago,
o kaya'y dinadalang konsyus o di-konsyus. Ang mga tulang may anti-mamamayang
pulitika ay muli lamang binabasa bilang babala, halimbawa'y ang Ferdinand E. Marcos:
An Epic ni Guillermo de Vega (o mga ghost writers sa Consensus, isang ahensyang
pampropaganda ng rehimeng Marcos na unang pinagsilbihan ni Almario).

Hindi pwedeng maglaro sa isang salitang inimbento para ilarawan o husgahan ang
penomenong panlipunan tulad ng panulaan sa rebolusyon at ng pulitikang nagbibigay-
buhay sa kanya at kanyang pinaglilingkuran.

Isa iyang paraan ng pag-iisip ni Almario. May naunang bersyon ito. Noong 1982,
inimbento niya ang mga praseng "pansamantalang distansiyang pampulitika" at "taktikal
na suspensiyon ng pakikipanig" para gabayan ang pagtula ng mga kasapi ng Galian sa
Arte at Tula (GAT) na kanyang ipinundar. Sa patuloy na pag-iral ng batas militar noon,
maaaring ito'y hakbang pansiguridad para sa ligal na pagsusulat at paglilimbag. (Ang
mga sulatin batay sa panuntunang ito ay bumuo ng tinawag ni Lumbera na "literature of
circumvention" o panitikan ng panlalansi; galing din sa kanya ang terminong
"disposable poetry" (1971) o mga tulang may minsanang gamit, tulad ng kondom, na
tumutukoy sa maraming ahitasyunal na likhang pampanitikan ng mga aktibista bago
magbatas-militar.) Bilang maliwanag na pag-atras, nakabatay ito sa dalawa pang
aksyon ng pag-atras na mas malala kaysa sa nauna dahil, una, kinailangang ilagay sa
pagdududa ang pulitika (ang pagbabagong panlipunan, anya, ay baka matulad lang sa
sinabi ng makatang Pranses na si Charles Baudelaire, na paglilipat lang ng kabayo sa
isa ring kwadra) at panulaan ("iisa ang tinig, pare-pareho ang talinghaga") ng PKP; at
ikalawa, kinailangang tapatan ang liberal-burgis na "kritikal at humanistang pagsusulat"
ng isang pampulitikang programang "demokratiko at makabansa" na hango sa
programa ng kleriko-pasistang organisasyon, ang Nagkakaisang Partido Demokratiko
Sosyalista ng Pilipinas (NPDSP) dahil sa pagkakatulad ng mga idea tungkol sa
"awtentikong umanismo," paglaban sa pamumuno ng proletaryado, at
pakikipagkasundo ng mga uri. Ang pag-atras sa (rebolusyonaryong) pulitika ay hakbang
tungo sa pagsusulong naman ng (oportunistang) pulitika sa pamamagitan ng panulaang
ipinaggiitang hindi "apolitikal" o "tiwalag," hanggang ang totoo ay maging katawa-tawa.

Galing din kay Almario ang terminong "partidista." Batay sa kanyang iskema ng tatlong
antas ng pagpapaunlad ng panulaan sa panahon ng batas militar, ang ikatlong antas ay
ang pagsulat na ginagabayan ng programa ng mga partidong pulitikal. Batay sa
iskemang ito, walang ipinag-iba ang PKP, na naglulunsad ng isang pambansang
rebolusyon sa pamumuno ng proletaryado, sa mga burgis na partidong elektoral ng
naghaharing sistema. Sa kanyang teknesistang pagtingin, ang panulaan ng PKP at
Kilusang Bagong Lipunan (KBL) ni Marcos ay "magkamukha bagamat nagtutunggali."
Binubura ng korporatistang terminong ito ang distinksyon ng mga imahen batay sa
makauring base ng kanilang kapangyarihan at pinatutungkulan ng pagpapahalaga, at
ng paninindigan ng mga makata hinggil sa rebolusyon at kontra-rebolusyon.

Iniharap lang ni Almario ang ikatlong antas ng pagsulat para takutin ("wala nang
urungan") ang pinapaboran niyang mga makata noon sa peligro ng pagsusulat na
nakapanig sa PKP. Mababanggit na noong 1980, siya ay pinatalsik bilang myembro ng
PKP. Siya mismo ang nagbanggit nito sa panayam bagamat hindi niya inilahad ang
(mga) dahilan, pero maliwanag ang intensyong palabasin ang sarili bilang biktima rin
(isang usong pag-angkin ngayon) ng "Stalinisasyon" ng PKP. Noong 1986, pinatalsik
din siya sa GAT ng mayorya ng kasapian nito, na tulad ng sa nauna'y hindi niya
binanggit ang kadahilanan, pero ang bagay na ito ay bahagi ng kaalamang publiko: isa
siya sa nagpasimuno ng Coalition of Writers and Artists for Freedom and Democracy
(COWARD) para sa reeleksyon ni Marcos noong 1986.

Ang kanyang pagpapauna (prioritization) sa mga konsiderasyong pansining (dahil sa

siya'y kritiko/makata?) ay may epektong pakitirin ang halaga ng malalaking kategorya
tulad ng "linyang pampulitika" at islogang "mula sa masa, tungo sa masa." Tungkol sa
"linyang pampulitika," padaskol niyang sinabing "...[W]ala namang ibig sabihin [ang
linyang pampulitika] kundi pagsusulong sa estetikang nagagabayan ng pagsusuring
panlipunan at rebolusyong pampulitika." Hindi naililinaw sa ganitong pagsasabi ang
bigat at ugnayan ng mga kategoryang pangkilusan tulad ng pulitika, estetika at
ideolohia. Ang linyang pampulitika ay ang direksyon ng praktikal na pagkilos tungo sa
layunin ng pag-agaw ng pampulitikang kapangyarihang pang-estado. Sa ganitong
batayan nagsisilbi ang panitikan at sining sa pulitika. Isa itong antas ng pagkakaisa ng
dalawang kategoryang hindi pantay batay sa papel nila sa praktikang panlipunan. Ang
isa pang antas ng pagkakaisa ng pulitika at sining ay nakapaloob sa mismong likhang
sining, na ang mapagpasya ay ang pulitika. Ang ugnayan ng pulitika, sining at ideolohia
ang bumubuo sa katangiang partisano ng mga likhang sining. Tuwid nga ang linyang
pampulitika (paano mahahagip ng sibat ang target kung hindi ito tuwid?), pero may iba't
iba itong mga porma at nilalaman, dumadaan sa iba't ibang kalagayan, gusot at
panganib, higit sa sapat para biguin ang buryong ni Almario. At may sapat na
paglalarawan ang mga ito sa panitikan ng rebolusyon; ang husga ni Almario na "iisang
tinig, pare-parehong talinghaga" ay batay sa mga halimbawang kanyang nakita at hindi
saklaw ang iba pang mga likhang marahil ay hindi nakaabot sa kanyang pansin.
Samantala, ang walang alam lamang ang magsasabing hindi naging matagumpay ang
implementasyon ng islogang "mula sa masa, tungo sa masa" para mahalukay ang
bukal ng panulaang kilala ng masa. Paano ipaliliwanag ang popular na paggamit
ngayon sa mga sonang gerilya ng Bagong Hukbong Bayan ng salidum-ay, ullalem,
napasamak, composo, ismayling, baleleng, ambahan, atbp? Pero tulad ng gawi ni
Almario, hindi wastong ipakat ang islogang ito sa gawaing ito lamang. Ang "mula sa
masa, tungo sa masa" ay isang patuloy, pangkalahatan at palagiang proseso ng pag-
alam at pagsasapraktika, ng pagwawasto ng mga kamalian at pagpapataas ng mga
mithi, na sa tuwina ay nakabatay sa gawaing masa at ginagabayan ng ideolohia ng
proletaryado.

Ang gawi ni Almario na pakitirin ang halaga (paano nga ba sasabihin ang "reduce" mula
sa "reductionism"?) ng mga kategoryang pulitikal sa mga usaping pampanitikan ay
nagreresulta sa pagpapababaw ng mga kategorya at pagpapahina sa tunay nilang
kapangyarihan. Ganito rin ang ginagawa niya para sa panitikan: tangka niyang ilabas ito
sa sakop ng pulitika (isang imposibleng gawain), tanggalan ng kahulugan bilang
panlipunang praktika, at itaas sa pedestal ng "belles-lettres." Ito ay maliwanag na
pagtalikod, at pagtataksil, sa tinawag niyang "mahabang tradisyon ng panlipunang
pakikisangkot ng panulaang Pilipino."

Ang mga tanong (Ano, Paano) na mahalaga sa paglilinaw sa paraan ng paggawa ng

mga rebolusyonaryong manunulat para maging makabuluhan ang kanilang mga likha
sa kanilang odyens, tulad nang isinasaad sa "Porum sa Yan'an," ay nauuwi na lang
bilang teknikal na mga usapin. Ang responsibilidad ng mga manunulat sa pag-alam sa
buhay at pakikibaka ng masang anakpawis at pakikiisa sa kanilang mithiin at ang
paninimbang sa pangangailangan ng popularisasyon at pagtataas ng pamantayan ay
binabale-wala ni Almario para halinhan ng "walang pakundangang pakikipaglaro sa
paksa...upang makapagpanukala ng sariwang parikala."

Sa usapin ng kritisismong pampanitikan (isang larangan ng tunggaliang ideolohikal),

sinabi niyang nanahimik ("wari'y may sabwatan") ang mga kritiko kapwa sa
magkabilang panig tungkol sa mga isyung kanyang inihapag (sa ilang pagkakatao'y
katulong niya rito si Epifanio San Juan, halimbawa'y sa usapin ng "functionalism" at
"Marxismong may artritis"). Nagbigay siya ng mga dahilan. Sa panig ng mga "linyado,"
sinabi niyang "Walang naging artikulasyon ang...panitikang U.G. [underground] upang
gagapin ang batayang estetika...[H]indi...marahil makabuluhan ang naging mga
pagsisiyasat..." Sa panig naman ng mga anti-linyado, sa halip na makipagtagisan ay
naghanap na lang ng ibang usapin - sex, postmodernismo, post-kolonyalismo, atbp. at
nagkasya na lamang sa "kritisismong kontext." Ayon kay Almario, ang kritisismong
kontext ay "isang uri ng kritisismong mahilig lumingon sa pinanggalingan at paligid-ligid
ngunit ayaw tumitig sa kasalukuyan." Batay sa kanyang depinisyon, kaiba ito sa
kritisismong isinasaalang-alang ang mga kalagayan, salik at pwersa sa produksyon ng
mga likhang sining at silbi nito sa odyens bilang isang panlipunang praktika.
Para sa kritikong kilala sa pananaliksik, nakakabahala ang paggamit niya ng mga
salitang "wari" at "marahil" sa paggawa ng kongklusyon. Maihahanay ang ilang susing
dokumento ng kilusan na naglilinaw tungkol sa estetika ng panitikan nito: ang
dokumentong PAKSA, 1971, na pinangasiwaan ni Lorena Barros; ang dokumento ng
Ispesyal na Komite sa Kultura ng Komisyon sa Edukasyon at Propaganda tungkol sa
sining at panitikan sa mga sonang gerilya, 1984; ang mensaheng "Ang panitikan at
komitment" ni Jose Ma. Sison para sa mga kasapi ng U.P. Writers Club, 1984; at ang
mga batayang dokumento ng PKP, Bagong Hukbong Bayan, Pambansa-
Demokratikong Prente at ARMAS. Ang mga likhang pampanitikan at pansining na
lumalabas sa Ulos at iba pang mga publikasyong pambansa at panrehiyon ay patunay
sa patuloy na pagsapol at pagpapakabihasa ng mga rebolusyonaryong manunulat sa
estetikang nakaugat sa pagiging malapit sa masang anakpawis ng mga organisadong
pwersa at kaalyado ng kilusan. Sa mga larangang gerilya sa Cagayan, halimbawa,
mayroon silang ginagamit na terminong pang-estetika: natan-ok (marangal). Ang
ikalawang kilusang pagwawasto sa unang hati ng dekada 90 ay lalong nagpatibay sa
kawastuhan at pangangailangan ng estetikang ito, na tulad ng ibang gawain sa
rebolusyon ay nakabatay sa gawaing masa.

Ang kanyang paliwanag tungkol sa "pag-iwas makipagtagisan" ng mga anti-linyado ay

maaaring totoo, pero ikinukubli ng ganitong paliwanag ang pagkilos ng mga anti-linyado
para itatag ang mga base ng kanilang kapangyarihan/kontrol/impluwensya sa mga
institusyong pangkultura sa gubyerno (CCP, NCCA), unibersidad (departamento ng
panitikan at wika, sentro ng malikhaing pagsusulat, imprenta), malaking negosyo
(Anvil), masmidya (mga seksyong pang-Lifestyle ng Philippine Daily Inquirer, Philippine
Star, Panorama ng Bulletin Today) atbp. at mula roo'y isulong ang kanilang adyendang
pampanitikan at sikaping pahinain o hadlangan ang paglaganap ng panitikang
rebolusyonaryo, o yakagin sa kanilang "barkada" (termino ni Pantoja-Hidalgo) ang mga
dating aktibistang ngayo'y nakapwesto sa mga unibersidad, o maglatag ng panuntunan
para sa kritisismong hindi komprontasyunal (galing kay Doreen Fernandez ang "smooth
interpersonal relationship" na bagay daw sa kultura ng pakikisama ng mga Pilipino), o
itakdang sa panahon ng postkolonyalismo (!) ang gubyerno at/o akademya ang
responsable sa pagbubuo ng "canon" (pulitikal at artistiko, pero kaninong pulitika,
kaninong kredong artistiko?) para sa pambansang panitikan (Lumbera), o pagsilbihin
ang kulturang tradisyunal para sa pagpapalaganap ng "benepisyo" (sa mismong mga
magbubukid at katutubong pinagmumulan ng teknolohia ng mga tradisyunal na
pormang pangkultura?) ng Medium-Term Development Program ng gubyerno (Nicanor
Tiongson). Ito ang pinagkaabalahan ng mga anti-linyadong manunulat/burukrata sa
dekada 90, ang panahon ng imperyalistang globalisasyon, ang pagbagsak ng Unyong
Sobyet, at pagpapanibagong-lakas ng PKP mula sa epekto ng malalaking kamalian at
paglihis sa buong kilusan noong dekada 80.
Magkatuwang sa pagkilos na ito ang mga "master poet" (termino ni Ruel de Vera) ng
mga panulaan sa Ingles at P/Filipino. Isang halimbawa ng "partnership" na ito ay ang
idinaos na Asia-Pacific Indigenous and Contemporary Poetry noong nakaraang taon.
Sa kasamaang-palad, pinalabas lamang nila ang kanilang sarili na walang alam tungkol
sa kasalukuyang kalagayan ng panulaan sa hanay ng mga katutubo sa ating bayan.
(Tingnan ang aking sanaysay tungkol dito sa highchair.)

Ang sentro ng kapangyarihan para sa pagsasanay sa pagsusulat at pagtuturo ng

panitikan ay monopolisado ngayon ng mga anti-linyado. Halimbawa ng ganitong sentro
ay ang mga "creative writing center " ng UP (sa lahat ng kampus nito sa Luson, Visayas
at Mindanaw), Ateneo, UST, La Salle, na walang ipinag-iba sa pinakaunang bastyon ng
Bagong Kritisismo ("New Criticism"), ang "writing center" ng Silliman University sa
pamumuno ng mag-asawang Tiempo at ngayo'y ipinagpapatuloy ni Edith Tiempo, ang
Pambansang Artista ng Cultural Center of the Philippines/National Commission on
Culture and the Arts. Ang regular na gawain ng mga sentrong ito ay ang pagdaraos ng
"writing workshop" sa gabay ng mga "visiting" at "resident writer" sa mga unibersidad na
ito.

Paano at bakit sumulpot ang mga "writing center/workshop"? Bago ang ikalawang
digmaang pandaigdig, walang ganitong institusyon sa Estados Unidos, pero itinayo ang
mga ito sa mga unibersidad pagkatapos ng gera para sa mga manunulat na Amerikano
at kalauna'y nagtatag din ng mga "international writers program" para sa mga dayuhang
manunulat mula sa mga bansang kontrolado o impluwensyado ng imperyalismong US.
Sa simula't simula, ang panuntunang gumagabay sa nga sentrong ito ay ang
panuntunan ng Bagong Kritisismo: Walang ismo, walang linya, ang tunay na trabaho ng
makata ay ang paghahanap ng talinghaga, mahusay na lenggwahe at mabisang paraan
ng pagpapahayag sa kanilang nais itula, personal, pandaigdigan ("world-class" ang
termino ngayon dahil sa imperyalistang globalisasyon), walang pagkalaos dahil walang
kinakapitang pulitikang ang bighani'y naglalaho. (Kung sintunog ang mga ito ng mga
idea ni Almario, patunay lang na matagal na siyang nabighani sa mga idea ng Bagong
Kritisismo, noon pang dekada sisenta, ayon sa kanyang pag-amin at mismong praktika
sa kritisismo.)

Ito ang mga ideang pampanitikan na ipinalaganap ng imperyalismong Estados Unidos

sa lipunan nito at sa mga dayuhang bansa sa buong panahon ng Cold War (na pormal
na nagwakas noong 1989 sa pagbagsak ng Unyong Sobyet) bilang kasangkapan nito
sa kampanyang anti-Komunismo. Ito pa rin ang panuntunang ipinatutupad ngayon sa
panahon ng imperyalistang globalisasyon at gera laban sa terorismo.
Walang "writing center/workshop" sa tipong alam natin sa Estados Unidos noong mga
dekadang 20 at 30. Sa panahon ng pagbagsak ng "stock market" sa US, ang mga
Amerikanong manunulat tulad nina James Agee, Ernest Hemingway, John Steinbeck
atbp. ay nagsulat tungkol sa kalagayan at pakikibaka ng mga manggagawa sa
minahan, pabrika at taniman. Ang kanilang mga sulatin ay inililimbag ng The New
Masses, isang radikal na "little magazine." Ang ganitong publikasyon (karaniwang apat
na beses lumabas sa isang taon, maliit ang sirkulasyon) ay dumani noong mga
dekadang 50 at 60 sa pagpopondo ng mga ahensyang pangkultura ng CIA, kasabay ng
"witch-hunting" ni Joseph McCarthy. Ang pakikilahok ng mga manunulat sa mga
usaping panlipunan ay nanumbalik noong mga huling taon ng dekada 60 at mga unang
taon ng dekada 70 sa panahon ng pagtutol laban sa gera sa Byetnam sa pamumuno ng
mga makatang nasa labas ng mga unibersidad tulad nina Lawrence Ferlinghetti, Allen
Ginsberg, Robert Lowell, atbp. Ang ganitong pakikilahok (ang paglabas ng mga makata
sa mga unibersidad para mamahayag sa kalsada) ay tinutulan ni Lionel Trilling, dating
radikal na kritiko at kalauna'y naging burukratang propesor sa panitikan sa
konserbatibong Columbia University. Kamakailan lang, sumama ang mga makatang
tulad nina Rita Dove at (muli) Ferlinghetti sa kampanya laban sa gera sa Iraq; ilandaang
tula ng gayundin karaming makata ang nagsumite ng kanilang mga tula sa Kongreso ng
Estados Unidos bilang testamento ng kanilang pagtutol sa muling pandarambong sa
mundo ng Estados Unidos sa balatkayo ng "war on terror."

Sa Pilipinas, ang "writers workshop" na nakabase sa unibersidad ay nagsimula sa

Pilipinas noong ikalawang hati ng dekada 60. Monopolisado ng mga manunulat sa
Ingles ang mga naunang "workshop," ang kalauna'y paglahok ng mga manunulat sa
Pilipino ay kasabay ng kanilang radikalisasyon sa pulitika bunga ng kilusang
propaganda para sa pambansang demokrasya at pandaigdigang mobilisasyon laban sa
gera ng imperyalismong US sa Byetnam. Sina Almario at Amado Hernandez , gayundin
si Salvador P. Lopez ay nagkasama sa ganitong "workshop" noong 1969 at namuno sa
pagtataguyod ng panitikang nakikisangkot. Ang pormal na pagtatayo ng Creative
Writing Center sa UP ay inianunsyo ni Marcos sa Afro-Asian Writers Symposium na
idinaos sa Maynila noong 31 Enero - 3 Pebrero 1975. Sa harap ng mga anti-
imperyalistang delegado mula sa iba't ibang bansa sa Africa at Asya, iginiit ni Marcos
na "Sa wakas, hindi na maghahanap ng papel sa lipunan ang malikhaing manunulat."
Inilako din ng dalawang delegado ng Pilipinas, sina Cirilo Bautista at Rolando Tinio,
mga produkto ng International Writers Program sa Iowa University (na pinopondohan ng
US State Department), ang mga pagpapahalaga ng Bagong Kritisismo, ang
unibersalismo at natibismo, mga kategoryang labas sa dinamismo ng kasaysayan at uri.
Ang Bagong Kritisismo ang panuntunan sa pagpapatakbo ng UP Creative Writing
Center. Ang mga salita ni Almario ay sintunog ng mga salita ni Marcos na nagsabing,
"Ang pinakadakilang panitikan, kundiman ang pinakadakilang sining, ay nagtataglay ng
lakas na kadalasa'y laban sa pulitika. Tinatalikuran nito ang silakbo ng aktibismo na
para bang natural nang alam na ang kapusukan ng aktibismo ay halik ng kamatayan.")

Ang 2000 panayam ni Almario ay isang demonstrasyon ng kanyang istilo ng pagsusuri:

sa isang banda ay ang mga tulang "mabuti" at sa kabilang banda ang "masasama." Sa
kanyang paggamit, hindi mga terminong moral ito kundi teknikal, tulad ng paliwanag sa
The Stuffed Owl, an anthology of bad verse ni Wyndham Lewis; gayunman, teknikal
na'y pinakitid pa ni Almario ang "trabahong pangmakata" para itampok lamang ang mga
teknikang kinasanayan ng mga makata ng Bagong Kritisismo. Halimbawa, ang
talinghaga ("metaphor") ay isa lamang sa maraming porma ng panulaan, at higit na mas
marami ang teknikang pang-retorika na nagagamit ng mga makata (sa panulaang
Anglo-Amerikano, may limang dantaon ng panulaang binabalikbalikan ang mga makata
sa Ingles para sa kanilang modernistang layunin). Sinamantala ni Almario ang
pagpapakitid na ito para itampok ang tinatawag niyang mga "kahinaan" ng mga tula
nina Lilia Quindoza, Tomas Agulto at Pete Lacaba. Ito'y pangunguto na lamang
("nitpicking," ang sabi ni Mao) sa mga "linyadong" tula na inunahan na niya ng kanyang
prehuwisyo.

Nakarurok sa panuntunan ng panunuri ni Almario ang kategorya ng aliw sapagkat

nakapaloob dito ang kanyang paningin-sa-daigdig. Lubos ang paghanga niya sa tula ni
Vim Nadera, ang "Espasol," isang tipikal na produkto ng Bagong Kritisismo - pira-
piraso't magkakaibang tibtib mula sa materyal na mundo na ipinapaloob sa
kalooblooban (psyche?) ng makata para ilarawan o buuin ang isang damdamin o idea,
na nakalahad sa unahan pa lang ng tula: ...Abentura ang turing ko sa iyo/ Mapanglaw
ngunit di mapanganib. Sinagpang ito ni Almario para ibandila ang kasukdulan ng
kanyang panlasa: "Tulad ng sining, kahit ang pagkain lamang ng espasol ay tigib ng
tentatibong pagbabakasakali at di-inaasahang pangyayari. Ang ganitong
pakikipagsapalaran ang totoong alindog ng sining at pagtula."

Ngayo'y huli na marahil para himukin si Almario na basahin ang isa namang tula ni
Jimmuel Naval, "Ang paggawa ng lupak" (Bigkis 1994). Sa pormang pamilyar sa
nagbabasa ng kukbuk ni Aling Charing, inilarawan ni Naval ang proseso ng paggawa ng
lupak at ang mga pwersang panlipunan na nagpapawis para sa produksyon ng mga
sangkap. Ganito niya winakasan ang tula: Pagsama-samahin, haluin/ ilagay sa
malalaking bandehado/ ihain at likumin muli/ matapos tikman at paglaruan/ ng anak ng
asendero.
Narito ang istratajem para sa tunay na aliw ng sining at pagtula ng mga nagbabangong
uring panlipunan, sapagkat ang paglibak at pagkamuhi sa mga naghaharing uri, at ang
pagtatawa sa kanilang ugaling matapobre, ay isa ring anyo ng pyesta ng mamamayan
para gawing ilihitimo ang paghahari ng mga hari-hari sa lipunan. Ang api ma'y mayroon
ding makauring "frisson aesthetique" (aliw pang-estetika)!

Sundan natin ang mga bagong pakikipagsapalaran ng mga gumagawa ng lupak (at
nagsusulong ng agraryong rebolusyon), kumakain ng pinawa (at sumusumpa sa Pulang
bandila), at nanghuhuli ng isdang-bato (at pinatutuloy ang mga kasama sa kanilang
mga dampa). Silang wala sa toreng garing ni Virgilio S. Almario/Rio Alma.

----------

Tungkol sa may-akda: Dumaan din si G. Guillermo sa International Writers Program sa

Iowa University, 1970-71. Kinatawan niya ang Pilipinas sa 27th Poetry International
Festival sa Rotterdam, Holland, 1996.