PODRÓŻE MARZEŃ

NOWA ZELANDIA
 PODRÓŻE MARZEŃ

NOWA ZELANDIA
Historia

Księgozbiór DiGG
a
2011
 • KALENDARIUM
Najważniejsze daty
PREHISTORIA
230 milionów lat temu Masa lądu, który ostatecznie utworzy
Nową Zelandię, zaczyna się oddzielać od Nowej Kaledonii,
wschodniej Australii, Tasmanii i Antarktydy.
80 milionów lat temu Nowa Zelandia traci fizyczną lączność z Gon-
dwaną, kiedy zaczyna się tworzyć Morze Tasmana.
60 milionów lat temu Nowa Zelandia osiąga obecną odległość
od Australii - ponad 1500 km.
Kupcy I ODKRYWCY
ok. 800 n.e. Przybycie pierwszych Polinezyjczyków. Legenda gło­
si, że jest wśród nich podróżnik Kupe, który nazwie ten kraj
Aotearoa, czyli Krainą Dlugich Bialych Obloków, a potem wróci
na rodzinną wyspę Hawaiiki.
XlV w. Przybycie imigrantów w dwunastu pirogach, prawdopo-
dobnie z Hawaiiki; przywożą ze sobą kolokazję, bataty, kumarę
(słodkie ziemniaki), szczury i psy.
1642 Abel Tasman z holenderskiej Kompanii Wschodnioindyj-
skiej dociera do lądu jako pierwszy Europejczyk. Ląd zostaje na-
zwany ,Nieuw Zeeland'.
1769 Angielski kapitan James Cook jako pierwszy Europejczyk
schodzi na ląd i bada Nową Zelandię ·
1791/ 1792 Początek pelnomorskiego wielorybnictwa.
1814 Powstanie anglikańskiej misji kościelnej w Rangihoua,
Bay of Islands.
1815 Narodziny pierwszego dziecka Pakeha (Europejczyka), Tho-
masa Kinga.
1818 Maorysi zaczynają używać Europejskich muszkietów - po-
czątek konfliktów plemiennych (tzw. wojen muszkietowych),
w których w ciągu 12 lat zginie ok. 20 tys. ludzi.
1839 Kapitan W.B. Rhodes zakłada pierwszą hodowlę bydla
w Akaroa na Wyspie Poludniowej.
KOLONIZACJA
1840 Koloniści z Kompanii Nowozelandzkiej osiedlają się
w Port Nicholson i w Wellington. Okolo 50 wodzów maoryskich
podpisuje Traktat z Waitangi, w którym uznają zwierzchność
Królowej Wiktorii. W zamian królowa gwarantuje Maorysom
własność ziemi, lasów, łowisk i pozostałego majątku.
Namiestnik William Hobson ustanawia stolicę w Auckland.
1844 Hone Heke, pierwszy Maorys, który podpisal Traktat z Wai-
tangi, trzykrotnie ścina w Kororareka maszt-symbol porozumienia,
a potem plądruje i pali miasto, protestując przeciwko oszustwom
w sprawie własności ziemi. Około 1000 Maorysów występuje
zbrojnie przeciwko Brytyjczykom.
1848 Szkoccy farmerzy osiedlają się w Otago na Wyspie Polu-
dniowej.
1850 Zasiedlenie Canterbury.
1852 Kompania Plymouth rozpoczyna kolonizację Taranaki.
1853 Początki Maoryskiego Ruchu Królewskiego w plemionach
Waikato-Maniapoto, którego celem była ochrona ziemi plemiennej.
1856 Nowa Zelandia staje się samorządną kolonią brytyjską.
Trwa gorączka zlota, nie ustają konflikty o ziemie.
1860 Wysunięte przez Wiremu Kingi roszczenia do Waitara
stają się zarzewiem wojen brytyjsko-maoryskich. Zbuntowane
plemiona ponoszą klęskę i tracą większość ziem w wyniku po-
wojennych konfiskat.
1861 Odkrycie złota przez Gabriela Reada w Blue Spur w Tuape-
ka. Rozpoczyna się gorączka zlota na plaskowyżu Otago.
1865 Przeniesienie stolicy do Wellington.
1866 Położenie transatlantyckiego kabla telegraficznego w Cie-
śninie Cooka (Cook's Strait).
1867 Maorysi otrzymują prawa wyborcze.
1868 Najazdy pod wodzą maoryskich przywódców, Titokowaru
i Te Koeli, wywołują kryzys w kolonii.
1869 Klęska Te Kooti pod Ngatapa. W Otago powstaje pierwszy
uniwersytet w Nowej Zelandii.
1870 Pierwszy mecz rugby.
1877 Traktat z Waitangi uznany za ,po prostu nieważny'
przez prezesa Sądu Najwyższego, Prendergasta. Wprowadzenie
bezplatnej, obowiązkowej edukacji.
1881 Wojsko pacyfikuje maoryską grupę religijną Parihaka.
1882 Pierwszy transport mrożonej żywności do Anglii.
1886 Wybuch Mount Tarawera - śmierć 153 ludzi.
REFORMY SPOŁECZNE I WOJNY ŚWIATOWE
1893 Przyznanie kobietom praw wyborczych, o 25 lat wcześniej
niż w Wielkiej Brytanii i USA.
 KALENDARIUM.

1896 Z powodu chorób populacja Maorysów zmniejsza się do 1977 Film Spiąee psy (Sleeping DogS; reż. R. Donaidson) rozpo-
- 2 tys. (ze 100 tys. w 1769 r.). czyna odrodzenie nowozelandzkiego przemysłu filmowego.
1898 Pierwszy na świecie dom starców dla mężczyzn , założony 1979 W katastrofie samolotu Air New Zealand podczas tury-
orzez li berała Richarda Seddona. Import pierwszych samochodów. stycznego lotu nad Antarktyką ginie 257 osób.
1899--1902 Udział wojsk Nowej Zelandii w wojnach burskich. 1981 Bezprecedensowy ruch publiczny przeciwko polityce
901 Aneksja Wysp Cooka (Cook Islands). apartheidu podczas spotkań z reprezentacją RPA w rugby.
1904 Richard Pearse dokonuje pierwszego, niepotwierdzonego 1983 Porozumienie o zacieśnien i u stosunków ekonomicznych
orcjalnie, lotu samolotem z silnikiem benzynowym w okolicach z Australią .
-maru. 1985 Agenci francuskiego wywiadu zatapiają w Auckland statek
1907 Nowa Zelandia zostaje pOdniesiona do rangi dominium. organizacji Greenpeace, .Rainbow Warrior" prowadzący protest
1908 Sir Ernest Rutherford otrzymuje Nagrodę Nobla w dziedzi- przeciwko francuskim próbom nuklearnym.
e chemii. Populacja osiąga liczbę 1 miliona.
1914 Pierwszy nowozelandzki film fabularny pt. Hinemoa.
1915 Nowa Zelandia ponosi wielkie straty w desancie aliantów
'la Gallipoli (Gelibolu) podczas I wojny światowej.
1918/1919 Epidemia grypy zabija 6700 osób.
1926 Zaczyna nadawać ogólnokrajowe radio.
1938 Wprowadzenie ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych.
1939 Wybuch II wojny światowej . Nowa Zelandia znowu ponosi
- ężkie straty.

NIEPODLEGŁE PAŃSTWO
~94 7 Nowa Zelandia uzyskuje pełną niepodległość.
:.951 Przystąpienie do Paktu Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS)
- razem z Australią i USA.
1953 Nowozelandczyk Edmund Hillary i Nepalczyk Norkay Ten-
z g jako pierwsi zdobywają Mount Everest.
1956 Wynalezienie jednorazowej strzykawki przez Coli na
\'urdocha.
1958 Hillary dociera lądem na biegun południowy.
1959 Otwarcie Mostu Portowego (Harbour Bridge) w Auckland.
1961 Zniesienie kary śmierci.
1962 Maurice Wilkins zostaje wspóllaureatem Nagrody Nobla
... dziedzinie fizjologii i medycyny za odkrycie DNA.
963 William Lilley przeprowadza pierwszą transfuzję krwi em-
oriona z grupą krwi niezgodną z grupą matki.
1965 Wysłanie wojsk do Wietnamu.
1967 Sir Arthur Porritt zostaje pierwszym gubernatorem general- Sir Paul Reeves jako pierwszy Maorys zostaje gubernatorem
ym urodzonym w Nowej Zelandii. generalnym. Odejście od koncepcji państwa opiekuńczego przez
1968 Prom .Wahine· uderza w rafę podczas sztormu w pobliżu drastyczny program reform ekonomicznych. Rząd odmawia wstę­
portu Wellington - ginie 51 osób. pu okrętom wyposażonym w pociski nuklearne.
1971 Nowa Zelandia przystępuje do Forum Południowego Pacyfi- 1987 Język maoryski prawnie uznany za oficjalny.
ku. Początek problemów ekonomicznych i konfliktów wewnętrznych. 1993 Wprowadzenie systemu elekcji proporcjonalnej (MMP,
1973 Wielka Brytania przystępuje do EWG - Nowa Zelandia tra- Mixed Member Proportional).
C największy rynek zbytu. 1994 Fortepian (The Piana, reż. J. Campion) zdobywa trzy Oscary.
1975 Parlament zatwierdza Ustawę o Traktacie z Waitangi, usta- 1995 Nowa Zelandia wygrywa żeglarski Puchar Ameryki.
nawiaj ąc trybunał odszkodowawczy. 1997 Rezygnacja Jima Bolgera. Jenny Shipley z Partii Narodowej
zostaje p ierwszą kobietą mianowaną na stanowisko premiera.
POPRZEDNIE STRONY: Abel Tasman zaatakowany 1999 Helen Clark z Partii Pracy p i erwszą kobietą-prem i erem
przez Maorysów w Massacre Bay. z elekcji.
Po LEWEJ: dziewczyna maoryska. 2001 Światowa premiera pierwszej części Wladey Pierseieni
Po PRAWEJ: nowozelandzkie sily zbrojne podczas w reżyserii Nowozelandczyka Petera Jacksona.
parady w Wellington. 2003 Populacja osiąga 4 miliony. o
 HISTORIA.

PRZYBYCIE MAORYSÓW
Okolo 800 r. n.e. osadnicy z Polinezji dotarli do Nowej Zelandii,
gdzie z czasem wytworzyli zaawa nsowa ną, wysoko zo rga n izowaną k ulturę.

owa Zela ndia była ostatnim z du życ h o b-

N
do Tonga , pozostawili po so bie resztki cha rakte-
szarów l ąd owyc h spenetrowanych przez rystyczn ie zdobionej cera miki. Jej n azwą - Lapi-
człowieka (nie licząc Antarktydy). ajsta r- ta - a rcheolodzy okreś l ają rów n i eż ludzi, którzy
si żegl a rze Pacyfiku wyprzedzili przybyszów ją stworzyli . Wra z z naczy nia mi wieź l i ze sobą
z Europy o j aki eś 800 lat, s taj ąc s i ę wikin ga mi św ini e, psy, szczu ry, dró b i roś l in y uprawn e.
początków cywilizacji , a ich po to mków z czasem Wszystko to p oc h odz ił o z g ł ę bi p o łudni owo­
zaczę to n azywać Maorysa mi . -wschodniej Azji , zjed nym wyjątki em : s ł odk i ego
iewiele jest na św i ecie sp raw bardziej por-
nych ni ż pochodze nie Mao rysów. X IX-wieczn i
badacze wypracowa li na ten temat oso bliwe teo-
ńe. Niektórzy twierd zil i, że Maorysi byli wędru­
jącym i antytrynita ri usza mi , inni że z pochodze-
nia Hindusami , a jeszcze inni bezdysk usyjnie
utrzymywa li, że zaginio nym plemieniem Izrae-
la. W XX w. interpretowano i s tni ej ące dowody
z większą ost roż n o ' c i ą. Obecnie badacze są zgod-
ni, że Maorysi byli potomkami Austronezyjczy-
ków, wywo d zącyc h s i ę z poł u dni owo -w sc h odn i ej
Azji. Tezę tę nada l p o dważa pa rę a uto ryte tów.
W opinii mniejszości Maorysi pochodzą z Egip-
tu, Mezopotamii a lbo Ameryki Po łudn i owej .

Teorie oparte na faktach

Dowody a rcheologiczne i lingwistyczne pozwa-
łają stw i erd z i ć , że nowozela nd zcy M ao rys i są
Polinezyjczyka mi o raz że ich przodkowie wy-
płynę l i na M orze Po łudn i owoc hiń s ki e z konty-
nentu azjatyckiego 2000- 3000 la t temu. Część
kie rowa ła si ę na p o łudni owy zachód, że by osta-
teczn ie d o trzeć do M adagas ka ru , inni na połu­
dniowy wsc hód , wzdłuż ł a ó c u c h ów wyspowych
Malezj i, Indonezj i i Filipin . Tak o dl eg ł e podró-
że zai n s pi rowa ł o prawdopodobnie pojawienie
się w Po łudni owej Azji żag l a i wy na lezienie p ł y ­
waka . W j ęzyk ac h a ustronezyjsk ich, wspólnych
dla mieszka óców Pacyfiku i arc hipelagów po-
łudn i owo - wsch od ni ej Azji , s ł owa żagiel, maszt
i lódź plywakowa nal eżą d o najba rd ziej rozpo-
wszechnio nych , a za tem najsta rszych.
Austronezyjczycy Pacyfiku , którzy wędrowa li
wzdł u ż ł a ó c u c h ów wysp Mela nezji, do c i e raj ąc
ok. 1300 r. p.n.e. do Fidżi i przed rokiem 1100 p.n.e.
Po LEWEJ: wódz Maorysów wed ł ug Sydneya
Parkinsona, rysownika wyprawy Jamesa Cooka.
Po PRAWEJ: maoryskie pudełko na pióra.
ziemn iaka o żó łt y m mi ąższu , zwa nego kumafa
i sprowadzonego z Ameryki Po łudni owej .
Kultura polinezyjska w dzisiejszym rozumie-
niu wykształc i ła s i ę wś ród ludu Lapita na To nga
i Samoa. Migracja w kierunku Nowej Zela ndii
ru szy ł a ostatecznie ze wschodniej Po linezji , moż­
liwe że z Wy p Towarzystwa lub Mark izów. Cechy
ku ltury wsc hodniopo linezyj sk iej w p ozos t a ł o­
ści ac h z wczesnego okresu Mao rysów, najsta rsze
próbki datowane me to d ą węg l ową, tempo wzro-
stu i rozprzestrzen iania s i ę populacj i Mao rysów
- wszystko to wskazuje, że do ta rli o ni do brze-
gów owej Zelandii ok. 800 r. n.e.
B y ł to l ąd zupe ł ni e inny n iż te, kt ó re Po line-
zyjczycy mogli wcześniej zo b aczyć na Ocea nie
Spokojnym. Du żo w i ęk zy (po nad 1500 km
 • HISTORIA
z półn ocy na p o łudni e) i znacznie ba rdziej uroz-
ma icony ni ż wyspy, ja kie d o t ąd ko lo ni zowa li .
G ó ry by ł y w yższe, rzek i szersze, klimat raczej
umia rkowany ni ż tro pika lny, a w przeważaj ącej
częśc i Wyspy Po łudni owej na tyle c hł o dny, że by
uni e m oż li w i ć uprawę tradycyjnych roś lin . M u-
sieli s i ę przys t os ować do ró żnego rodzaju wa -
runków klimatycznych , któ rych nigdy wcześ ni ej
nie d oświ a d cza li . N a wy brzeżu nie by ło ssa ków
poza nietoperzami , do pó ki przodkowie Mao-
rysów nie w y pu śc ili szczurów Ckiore) i psów
(kun), kt ó re p rzyw i eź li . Prawdo podobnie mieli
ze so bą t a k że świnie i drób. Z w i erzęta te nie zdo-
ł a ły prze trwać , w przeci w i e ń s t w ie do przodków
Mao rysów, kt órzy wykazali tym samym w i e lk ą
wy trzy m a ł ość i zd o ln ość adaptacji.
ZNAKOMITE SUROWCE
W lasach Nowej Zelandii drzewa były potężniejsze
od tych, które Polinezyjczycy wcześniej widzieli.
ObfitoŚĆ surowca pozwolila im budować większe pirogi
i stworzyć tradycje rzeźbiarskie. Po pewnym czasie
zaczęli używać drewnianych bali do budowy
domów. Sitowie raupo i liście palmy nikau dostarczały
doskonałych włókien do wyrobu ubrań i koszy.
Kamienie nadawały się na toporki i świdry,
kości na haczyki do łowienia ryb i na ozdoby, obsydian
- na łupkowe noźe. Mając takie surowce, Polinezyjczycy
wytworzyli w Nowej Zelandii jedną najbardziej
zaawansowanych kultur neolitycznych świata.
Bra k mięsa re ko mpen sowa ła o bfit ość owoców
morza i ssaków wodnych: wielorybów, delfinów
i ro k, o raz jada lnych wodorostów. Dodatkowe
pożyw i e nie, w postaci ptactwa wodnego, węgo ­
rzy, ryb i skorupia ków, zapew ni a ły wody l ąd owe.
Poza tym by ło tam o k. 200 gatunków ptaków,
z któ rych w i ę k szość nadawala s i ę do jedzenia.
Od czasu do czasu poj awi a ły s i ę t a kże niewielkie
il ości mi ęsa z przywiezio nych na wys p ę psów
i szczurów. Pod tawowym pożyw i e nie m s t a ły s ię
jedna k ko rzenie paproci, c h oc i aż ich przetwa-
rza nie wym aga ł o sporo wy iłku . Uz u pe łni a ły je
przywiezione roś liny uprawne: kolokazja, bataty,
tykwa i morwa, kumara.
Najba rdziej ni ezwy kły m bogactwem nowego
l ądu były ogromne nielotne ptaki moa . By ło ich
kilka gatunków, od anomalopleryx w ie lkości in-
dyka do gigantycznego dinoris maximus, kilka-
krotnie wi ęk szego od strusia lub emu . Stanow iły
ź ró dło mi ęsa w ilo śc i ac h nigdy wcześ niej nie
spotykanych w Polinezji (j eś li nie li czyć wyrzuca-
nych na brzeg wielo rybów) . iektó re wczesne
grupy Mao rysów, na terenach gdzie moa wy-
s t ępowa ły stosunkowo obficie, o pi era ł y na nich
ca ł ą swoj ą gos pod arkę, dopóki masowe polowa-
nia nie doprowa d z iły do ich wyginięci a.
Histo ria naj ta rszych ko lo nistów, od czasu
ich przy bycia po nas ta nie Euro pejczyków, to
trudne dzieje przys tosowywa nia s i ę d o otocze-
nia : do pasowa nia umi ej ę tn o' ci d o i s tniej ąc yc h
zasobów o raz k sz t a łt owa ni a nowych elemen-

tów kultury w odpowiedzi na surowe warunki
narzucane przez środowisko .
Kultura Maorysów
Etnolodzy wyróżniają odmienne, ale powiązane
re sobą fazy rozwoju cywilizacji Maorysów. Pierw-
sza to nowozelandzko-wschodniopolinezyjska,
ujawniona na podstawie pozostałości po naj star-
szych osadnikach i ich bezpośrednich potomkach.
Druga, nazywana " maoryskim klasycyzmem",
jest kulturą napotkaną i opisaną przez najstar-
szych europejskich żeglarzy, którzy zdołali dotrzeć
do tego kraju. Proces przechodzenia fazy pierwszej
w drugą jest doŚĆ złożony.
Wiadomo na pewno, że zanim James Cook do-
tarł do Nowej Zelandii w I 769 r. , nowozelandzcy
Polinezyjczycy zasiedlili ląd od dalekiej pólnocy
po cieś ninę Foveaux na południu. Mówili wspól-
nym językiem , którego odmiany były wystar-
czająco podobne, żeby mogli się porozumiewać
we wszystkich częściach kraju, chociaż różnice
dialektów dawały się za uważyć , zwłaszcza mię­
dzy Wyspą Północną i Południową. Odmienności
regionalne uwidaczniały się w detalach i obycza-
jach, ale najważniejsze. charakterystyczne elemen-
ty kultury były wspólne na całym obszarze.
Po LEWEJ: stylizowany portret Maorysa;
Sydney Parkinson.
PuwYiEJ: wczesne przedstawienie hongi,
tradycyjnego powitania Maorysów.
PRZYBYCIE MAORYSÓW •
Pod stawą organizacji życia Maorysów było
współzawodnictwo plemienne. Ród i hapu (zwią­
zek rodów w obrębie plemienia) stanowiły tę
część społeczeństwa , która decydowała o zawie-
raniu małżeństw, miejscu zamieszkania oraz
o tym gdzie, kiedy i dlaczego prowadzono wal-
ki. Przodkowie plemienni byli otaczani czcią, tak
samo jak bogowie reprezentujący żywioły (zie-
mię, niebo, wiatr, morze itd .). Życie pojmowano
jako całość , posługując się ujednoliconą wizją,
w której każdy poszczególny element był powią­
zany ze wszystkimi pozostałymi .
Wszystkie sfery życia regulowała powszech-
na akceptacja takich pojęć, jak tapu (świętość) ,
ma na (władza duchowa), mauri (siły życiowe) ,
utu (zadowolenie) oraz wiara w makutu (czary).
Hierarchia społeczna
Społeczeństwo Maorysów było rozwarstwione.
Ludzie rodzili się w ranga tira, czyli ważnych ro-
dach, albo jako tutua - plebejusze. Stawali się nie-
wolnikami , jeśli schwytano ich podczas wojny.
Władzę bezpośrednią sprawowali kaumatua,
członkowie starszyzny będący jednocześnie gło­
wami rodzin. Całość społeczności , posiadającej
wspólnego przodka, pozostawała pod jurysdykcją
rodzin ranga tira, których władza częściowo była
dziedziczona, a częściowo wynikała z uprzednich
dokonań . Od czasu do czasu tworzyły się dowo-
dzone przez ariki (naczelnego wodza) federacje
hapu i plemion w celu podejmowania wspólnych
przedsięwzięć , jak prowadzenie wojny przeciwko
 • HISTORIA

o bcym żyw i oło m , ha ndel albo wyprawy w po- Wojna sta n owiła ważny element życi a Maory-
szuk iwa niu bogactw nat uralnych. Jedna k naj- sów w w iększej części kraj u. Czasem prowadzo-
powszec hni ej szą re l acją nawet mi ęd zy blisko no j ą w celu zdobycia teryto rium o bfitującego
spo krewnionymi hapu było ostre ,....-C ~ ZA5
~~N ~I- E~D~O sr.
- ~-:l'KU
--... w p ożyw i e ni e lub inne bogac-
ws pó łzawod ni ctwo. twa naturalne (np. k a mi e ń do
Społecz n ości liczące od ga rst- Kiedy w kainga lub pa zaczynało wyro bu n a rzędz i ) , czasem jej
ki do po nad 500 gos poda rstw brakować jedzenia, nakładano przyczy n ą by ła zemsta za znie-
za mieszki wa ły kainga, czyli wio- rahul, czyli ograniczenia, wagi, innym razem ch ęć wz ięc i a
ski . Wspólnota o piera ła s ię zwy- żeby zachować cenne zapasy. odwetu na hapu, któ rej czło n-
kle na p rzyn a leżn ości do jednego kowie rzekomo na ruszyli zasady
hapu. Kainga były usytuowane w po bli żu wody, po rządku s p o łecz n ego. Ko nflikty wy bu c h a ł y
ż ró d e ł p ożyw i e ni a i pól upraw nych. N iek tó re rów ni eż na skutek poważ nyc h nieporozu mi e ń
osady, zwane pa, fortyfikowano. Bardzo częs to d o tyczących sprawowa nia w ł ad zy. Przed wpro-
kaiIlga przy l ega ły do umjejscowionego na wzgó- wadzeniem muszkietów w ię k szość d z i a ła ń wo-

rzu pa, gdzie ca ła s p ołecz n ość m ogł a s ię schro-
ni ć , kiedy zost a ła zaatakowa na.
Osady obronne
Mao ryskie pa by ły p rze myślnie skonstruowane,
z u wzgl ędnie nie m wewn ę trznyc h bastio nów, ro-
wów, wałów i palisad . Niektó re o k aza ły s i ę nie
do zdobycia, inne zaj mowano i tracono kilka-
kro tnie w c i ąg u jednego ludzkiego życi a. N ie-
któ rzy badacze przypu szczaj ą , że gł ów n ą funk-
cją wyży nn ych pa by ł a ochro na pó l k umary
przed rabusiami .
Zasady życi a społecznego tworzyły s ię w zwi ąz­
ku z gromadzeniem i wytwarzaniem żywności oraz
- ta m, gdzie walki by ły powszechne - z wojn ą.
Uprawy ziemi i poszukiwania surowców były pro-
wadzone sezonowo przez duże grupy robotników.
jennych nie by ła szczególnie destrukcyjna . Czę ­
sto bra ły w nich ud z i a ł tylko ni e du że odd z i a ły
wojowników, o rga n iz uj ące zasadzki albo krót-
kie, spo radyczne ata ki. N awe t j eże li podczas
sta rcia lub o bl ęże ni a s p o t y k a ły się w i ę k sze gru-
py, to liczba zabitych p rzeważnie ogra ni cza ła s i ę
do zaledwie kilku . Wię k szość bitew prowadzo-
no latem i, poza czasem migracj i, n aj częśc i ej
w p o bli ż u plemiennych teryto riów.
Dla poszczególnych ludzi, ta k samo ja k dla
ca ł yc h plemio n, n ajważ ni ej sze b y ł o p ojęc i e
ma na (w ł a d zy duchowej). Indywidua lna ma-
na zw i ększa ł a s i ę d z i ę ki odniesio nemu zwycię ­
stwu, a umni ej sza ł a przez p o r aż k ę. Odwaga
i umi ej ę tn ość walki by ły t a k że ni ezbędny mi ele-
menta mi inicjacji oraz zdobycia uznania wś ród
m ęs ki c h rów i eś nik ów, zw ł aszcza w wy padku
 PRZYBYCIE MAO RYSÓW •

wodzów. Ulubioną bronią Maorysów były taia- obszary w poszukiwaniu surowców i przysma-
ha (długie noże z drewnianym ostrzem) oraz ków. Statki morskie znikły z Nowej Zelandii
krótkie pałki , nazywane patu albo mere. przed końcem XVII w. , ale pirogi pozostały w po-
Ci , którzy nie walczyli, mogli zdobywać wy- wszechnym użyciu na rzekach, jeziorach i w trans-
so ką pozycję dzięki sztuce albo ćwiczyć się porcie przybrzeżnym .
w zdobywaniu mocy ezoterycznej jako tohun-
ga (kapłani lub eksperci). Maorysi nie znali Kraina Długich Białych Obłoków
pisma, dlatego musieli polegać na wysoko roz- Medyczne badanie szczątków z epoki przedeuro-
w iniętej tradycji przekazu ustnego. Wierzono, pejskiej ujawniło, że niewielu Maorysów żyło
że najlepsi mówcy posiadają silną manę. Bar- dłużej niż 30 lat. Po 25. roku życia większość
dzo szanowane były również umiejętności rzeź­ cierpiała z powodu artretyzmu, infekcji dziąseł
bienia i obróbki drewna, kości i kamienia. Osią­ oraz utraty zębów. Przyczyną tych ostatnich
gnęły one na Nowej Zelandii bardzo wysoki dolegliwości było podstawowe pożywienie w po-
poziom, rzadko spotykany gdzie indziej . Naj- staci korzeni paproci. Wielu spośród zdrowo
lepsze rzeźby umieszczano na nadprożach
i szczytach domów oraz na dziobach pirog.
Rzeźbione były również ozdoby z kości, jak
hei-tiki (wisior w kształcie człowieka) . Najcen-
niejszym materiałem rzeźbiarskim był pouna-
mu (miejscowy jadeit, "zielony kamień "). W je-
go poszukiwaniu Maorysi prowadzili ekspedy-
cje w najbardziej niedostępne obszary Wyspy
Południowej. Pounamu ceniono za twardość
i ostrość krawędzi - Maorysi, podobnie jak in-
ni Polinezyjczycy, nie mieli dostępu do metali .
Przypisywano mu także znaczenie mistyczne.
Nie mając do dyspozycji skór zwierząt, maory-
scy tkacze tworzyli skomplikowane stroje obrzę­
dowe z piór, lnu i innych materiałów.
Jedną z charakterystycznych form maoryskiej
sztuki są ozdoby w postaci moko (tatuaż) . Męż­
czyźn i nosili tatuaże przede wszystkim na twarzy
i pośladkach, kobiety przeważnie na twarzy
i piersiach . Wykonawcy zazwyczaj posługiwali
ię nie ząbkowanymi , tylko prostymi ostrzami,
które pozos tawiały głębokie blizny, wyglądają­
ce raczej jak karbowanie niż jak tatuaż . wyglądających starszych mężczyzn , których s iłę
Pomimo współzawodnictwa, wojen i podzia- zachwalał James Cook w 1770 r. , było prawdo-
łów plemiennych, dobrze rozwijał się handel. podobnie najwyżej koło czterdziestki.
Mieszkańcy Wyspy Południowej eksportowali Tak wyglądało życie Maorysów, kiedy doszło
do innych części kraju jadeit na dłuta i ozdoby. do spotkania z Cookiem i jego żeglarzami
Osadnicy znad Bay of Plenty (Zatoka Obfitości) pod koniec XVIII w. Populacja licząca prawdo-
rozprowadzali do s konałej jakości obsydian podobnie 100-120 tys. ludzi była od tak daw-
z Mayor Island (Tuhua). Mieszkańcy wysp Nel- na odcięta od innych kultur, że jej członkowie nie
sona i D 'Urville'a wydobywali i rozprowadzali mieli żadnego pojęcia o narodowości . Zaciekle
argility. Poza tym konserwowano i wymieniano walczyli natomiast o swoj ą tożsamość, którą wy-
na inne towary żywność dostępną tylko w niektó- wodzili od przodków i wiązali z przynależno ścią
rych regionach, na przykład gołębie tasmańskie do hapu. Żyli w odrębnych plemionach, ale jed-
(nectris brevicaudus). Ludzie przemierzali duże ną rzecz bardzo mocno odczuwali jako wspólną
bez względu na pochodzenie plemienne - głębo­
Po LEWEJ: mao ryski fort nazywany pa. ką i przemożną więź ze swoją ziemią i jej darami.
Po PRAWEJ: portret maoryskiego wojownika; Nazywali tę ziemię Aotearoa: Kraina Długich
Sydney Parkinson. Białych Obłoków. O
 HISTORIA.

WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

Pewien Holender poszukujący " Wielkiego Południowego Kontynentu "
natknął się na Nową Zelandię w 1642 r. , ale minęło 130 lat,
zanim stanął na niej następny Europejczyk.

P
ołudnie Oceanu Spokojnego był o ostatnią ganizowali swoje im pon uj ące ekspedycje. Hiszpanów
z nadających się do zamieszkania części świa­ gnała na morze nie tylko gorliwość w zdobywaniu
ta, do których kolejno docierali Europejczycy. nowych wyznawców Kościoła katolickiego, a le tak-
W tamtych czasach odkrywano je stopniowo, na że chęć poszukiwania rzadkich, drogocennych meta-
końcu dalekich wypraw wzdłuż wybrzeży Ameryki li i korzennych przypraw.
Południowej z jednej strony i Afryki - z drugiej. Że­
gla rze, którzy wypływali na wody największego
na św iecie oceanu, mieli przed sobą do przemierze-
nia ogromne obszary, zawsze setki mil od jakiego-
kolwiek znajomego terytorium, dlatego wyprawy
w tamte rejony wymagały nie tylko wielk iej odwagi,
ale także wysokich umiejętnośc i nawigacyjnych .
Kraje Basenu Południowopacyficznego - ukryte
niemal na drugim krańcu globu - pozostawały w po-
siadaniu Polinezyjczyków jeszcze przez blisko 150 lat
po tym, jak pierwsi Europejczycy wdarli się na jego
zachodnie wody. A Nową Zelandię zostawiono sa-
mej sobie przez 130 lat po tym, jak Holender Abel
Janszoon Tasma n po raz pierwszy zbliżył się do jej
brzegów w 1642 r.
Dopiero Anglik James Cook na dobre umieścił
po łudniowy Pacyfik na mapach świata. Nowoze-
landzki historyk i biograf Cooka, dr J.c. Beagleho-
Ie, napisał o trzech wielkich wyprawach Cooka:
~ ... jego kariera należy do tych, które usprawiedli-
wia nie tyle podkreślanie szeregu drobnych zda-
rzeń, co porównanie ma py Pacy fiku sprzed jego
pierwszej podróży z mapą z końca wieku. Jego
życie było konsekwentne i podporządkowane okre- Pod koniec XVI w. na wodach środkowego i za-
' ło nym celom , połączyło się w nim zamiłowanie chodniego Pacyfiku pojawili się Holendrzy, naród
do naukowej precyzji z niezmordowanym wysiłkiem wielkich żeglarzy i kupców. Na początku XVII w.
gotowego do po św ięceń odkrywcy... " pod nadzorem holenderskiej Kompanii Wschodnio-
indyjskiej utworzyli duże centrum administracyjne
Holenderscy kupcy i handlowe w Batawii (obecnie Dżakarta) na Jawie
Wiedza Europejczyków o Pacyfiku po sze rzała się i przez 200 lat stanowili potęgę w tym regionie. Rzad-
stopniowo w XVł i XVII w. Po raz pierwszy ujrzał go ko jednak podejmowali wyprawy badawcze, skupia-
Vasco Nunez de Balboa w 1513 r. Potem portugal- jąc się przede wszystkim na handlu.
scy i hi szpańscy żeglarze - Magellan i Pedro Fernan- Załogi holenderskich statków odkryły stopnio-
dez de Quiros, a także Anglik Francis Drake - zor- wo, że płynąc na południe po okrążeniu afrykań­
sk iego Przy lądka Dobrej Nadziei i łapiąc zachodnie
Po LEWEJ: kapitan James Cook przybywa wiatry niemal aż po zachodnie wybrzeża Australii ,
do Golden Bay w Nowej Zelandii (1769). można dopłynąć na Jawę szybciej niż tradycyjnym
Po PRAWEJ: XVIII-wieczny szkic "Endeavoura", szlakiem (w górę wzdłuż wybrzeży Afryki, a na stęp­
statku Cooka. nie łapiąc sezonowe wiatry w kierunku wschodnim).
 • HISTORIA
W ten sposób zaczę t o o dn o t owywać na mapach
wyspy wzdłu ż zachodnich brzegów Australii oraz
odcinki samego wy b rzeża , ale wówczas nie by ły one
jeszcze rozpoznawane jako zachodnia część wiel-
kiego kont ynentu.
W tym czasie ambitny gubernator holenderskich
Indii Wschodnich, Anthony va n Diemen, d ow i ódł ,
że jest bardziej zainteresowany odkrywa niem no-
wyc h ląd ów ni ż w i ększość jego poprzed ników.
Wizyta Tasmana
W 1642 r. Diemen wybrał Abla Tasmana do popro-
wadzen ia wyprawy na południe, przydziel aj ąc mu
bardzo doświadczonego nawigatora Fransa Vissche-
BŁĄD TASMANA
Pierwsze i jedyne spotkanie Tasmana z Maorysami
okazalo się katastrofą. Kiedy niewielka lódź płynąca
między "Zeehaen" i "Heemskerck" niespodziewanie
zderzyla się z pirogą, wywiązala się walka. Po obu
stronach byli zabici. Tasman nazwal to miejsce Zatoką
Pogromu (Massacre Bay) i obral kurs na północ .
Nie podejmowal więcej prób schodzenia na ląd.
Nie wiedzial także, że naprawdę znajdowal się
w zachodnim wejściu na wody oddzielające
Wyspę Północną od Południowej, zwane obecnie
Cieśniną Cooka. Gdyby popłynąl kilka kilometrów
dalej na wschód, pewnie by to odkryl i zamiast
Cieśniny Cooka mielibyśmy dzisiaj Cieśninę Tasmana.
ra. Zgodnie z planem ekspedycja mi a ła d o trzeć naj-
pierw na Mauritius, a potem pły n ąć na południowy
zachód aż do 50-55" szero kości południowej , poszu-
kując wielkiego kontynentu: Terra Australis Inco-
gniul. Ek ipa, zao krę t owa n a na statkach " Heem-
skerck " i "Zeehaen", powinna na s tępni e s ki erować
s i ę na wschód. Zakładano, że j eś li na szlak u nie po-
jawi s ię żad e n ląd , podróżnicy będ ą płynąć przed sie-
bie w poszukiwa niu krótszej drogi do Chile - boga-
tego obszaru handlowego zmonopolizowanego przez
Hi sz p a ni ę. Ekspedycja sk i erowa ł a s i ę na wschód
po dotarciu zaledwie do 49° szerokości południowej ,
po czym d o ko nał a dwóch wielkich odk ryć na połu­
dniu Pacyfiku : Ziemi va n Diemena (d zi ś Tasmania)
jak wtedy n azwa ł j ą Tasman, i Nowej Zelandii, okre-
ś l o nej jako Staten Landt (Ziemia Stanów) na cześć
holenderskich Stanów Generalnych - w przekona-
niu, że jest to część kontynentu australijskiego.
13 grudnia 1642 r. Tasman i jego za łoga zobaczyli
coś, co zos t a ło przez nich opisane jako "wysoko wy-
niesiony l ąd " - Alpy Południ owe Wyspy Po łudni o­
wej - a potem w silnym wietrze i przy dużym sztormie
żegl owa li na północ, wzdłuż zachodniego wy b rzeża ,
aż ok rąży li Cape Farewell i wp ły n ęli na obszar nazy-
wa ny obecnie Golden Bay. Wyprawę Tasmana nie
od razu nazwa no wielkim sukcesem (zo b. ramka).
Ostatecznie spo tk a ł o go jednak należne uznanie
za ws pa niałe i dobrze udok umentowane odkrycie.
Wyprawa badawcza Cooka
W c i ąg u oko ło dwóch lat inni żegl arze odk ryli , że
Nowa Zelandia nie m oże być połączona z wielkim
kontynentem l eżącym na drodze do Ameryki Połu­
dniowej. Nazwę zmieniono zatem ze Staten Land t
na New Zealand, od nazwy holenderskiej prowincji
Zeeland .
Jed nak dopiero Jamesowi Cookowi dane było
otworzyć południowy Pacyfik - niczym wielk ą ostry-
gę - i odkryć jego św i e tn ość. Wyruszył na morza
południowe zbudowanym w porcie Whitby 373-to-
nowym szkunerem " Endeavour" przede wszystkim
po to, by o bserwować przejści e Wenus ponad tarczą
s ł ońca w czerwcu 1769 r. M i a ł polecenie płynąć
po ład un ek na Otaheite (Haiti), a n astępn ie kierować
się na południe aż do 50° szeroko śc i południowej ,
że by ponownie podjąć poszukiwania po łudni owego
kontynentu , kartografując każdą przypadkowo
odkry t ą wyspę.
Cook minął przy l ąd ek
Horn i po raz pierwszy
wp ł y n ą ł
na Ocean Spokojny 27 stycznia 1769 r.
Po opisa niu kulminacji Wenus i zbadaniu wysp,
które n azwa ł Wyspami Towarzystwa (ang. Society
Islands) pożeglował najpierw na południe, a na-
 WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE.

s tę pni e na zachód . 6 paźd z i e rnik a c hł o pi ec ok rę t o - straciło źyci e kilku Mao rysów. Cook szybko zrozu-
wy Nicho las Yo ung zo baczy ł wschodni brzeg Wy- mi a ł , że rdzenni mieszk a ńcy są uzbrojeni, agresywni
py Pó łn oc n ej , mi ejsce nazy wa ne dzisiaj Yo un g i odważni . N azwa ł to miejsce Zat o k ą N ęd zy (Pover-
'ick's Head . r---~ P~O-MY
--t.-K-I-C
=-O -O- KA
--'" ty Bay), ponieważ nie zna lazł tam
Dwa dni po d os trzeże niu tego, prowiantu, kt órego p o trze bowa ł.
co jak oc ze kiwał Ja mes Coo k, James Cook popełnil dwa
był o wschodnim w y brzeże m No- poważne błędy kartograficzne: Pierwsze przyjazne
wej Zelandii, opisa nej przez Tasma- połączył wyspę Stewart spotkanie
na, " Endeavo ur" wpły n ą ł do zato- z głównym lądem jako półwysep " End eavo ur" p o pł y n ą ł na p o łu­
' i. w kt ó rej d os trzeżo n o chmury i oznaczyl półwysep Banks dnie do Haw ke's Bay, a n as t ę pni e
dymu: oczywisty zna k, że l ąd by ł jako wyspę . znow u na pó łn oc, wo kó ł Wschod-
za mi eszkany. Pierwsza wyprawa niego Przy l ądk a (East Ca pe). Spę­
na brzeg za ko l1 czy ła s ię u życ i e m przemocy - kiedy d z ił 10 dni w Zatoce Merkurego (Mercury Bay),
gru pa Maorysów zaa t a kowa ła czterech ma ryna rzy nazwa nej tak na pa mi ą tkę obse rwowanej tam kul-

.. ~" ..:o : r S' I'

..... "'_• ....1i!;:( ...~ ,.:"'" ..,." ... I'

- .

pozostawionych na s traży szalupy, jeden z napastni-
ów zos t a ł zastrzelony.
Od kryto, że Tupea, poc h od zący z Haiti pierwszy
ofice r " Endeavoura", m oże się poroz umieć z Maory-
sami. astę pnego ra nka po płyn ął on na l ąd razem
z Cookiem. Maorysi grozili przybyszom, wi ęc Coo k
aza ł zas trze li ć jednego z nich, żeby s kł o ni ć tubyl-
ców do posłusze l1 s t wa . Tego samego po po łudnia od-
dan ie s trza ł ów ponad g ł owa mi ludzi na pi rodze
(tylko po to, żeby zw rócić ich uwagę) s praw ił o, że
łódź. z kt órej strzela no zos t a ła zaatakowa na . Znowu
Po LEWEJ: Abel Tasman.
PowYżEJ: mapa nienazwanej jeszcze Cieśniny
Cooka, którą Cook posługiwał się podczas jednej
ze swoich wypraw.
min acji tej pla nety. Tu czł o nk ow i e wyprawy po ra z
pierwszy za przyj aź nili s i ę z Mao rysa mi i wymieni-
li ozdo by na zapa y ryb, pta ków i wody pitnej. Zo-
sta li t eż zaproszeni do osady Mao rysów i o bejrze li
pobliskie ufo rtyfikowa ne pC/, które z ro bił o wielkie
wraże ni e na Cooku.
Ekspedycja opłynęła brzegi Nowej Zelandii i z nad-
zwyczajn ą d o kładnością o pracowała m apę wy brzeża ,
która s prawd za ła s i ę przez n as tępnych 150 lat. Coo k
i jego za ł oga s pęd z ili wiele tygodni , re m o ntuj ąc
statek i z bi e raj ąc prowiant w za k ą tku Ship Cove
- w długim przesmyku nazwanym przez Coo ka Za-
t o k ą Królowej C ha rlotly - na pó łn oc nym wy b rzeż u
Wyspy Po łudni owej . Postój s t a ł s ię dosko n a łą okazj'l
do szczegó łowych obserwacji no ry i fa uny tego ob-
sza ru przez dwóch bota ników wyprawy, Josepha
 • HISTORIA
Banksa i Daniela Solandera. Kiedy statek stal na ko-
twicy, łodzie krążyły tam i z powrotem, umożliwiając
przeprowadzenie szczegółowych prac badawczych.
" Endeaovour" wy ru szy ł do ojczyzny pod koniec
marca 1770 r. , płynąc w gó rę wzd ł uż wybrzeży
Au tralii, przez holendersk ie Indie Wschodnie, a na-
s t ę pn i e o krążaj ąc Przy ląde k Dobrej Nadziei i za my-
kając w ten sposób rejs d ooko ł a świ a ta. Ekspedycja,
poza tym że by ł a nadzwyczajnym wyczynem żegl a r­
skim, d ok ła dnie umiej cowila ową Zelandię na ma-
pach św i a t a i zebra ł a ogromne il ości danych. Wedłu g
biografa Beaglehole'a Cook by ł prawdziwym uoso-
bieniem wielkiego podróżnika: " W każdym wielkim
odk rywcy drzemie dwojakiego rodzaj u pasja: żeby
poznać i żeby zdać relację. W n ajwiększych s poś ród
R EFERENCJE COOKA
James Cook, syn robotnika z Yorkshire, urodziI się w 1728 r.
Odbyl praktykę morską jako zwyk~ marynarz, a następnie,
podczas wojny siedmioletniej, zgłosił się na ochotnika jako
mat do Marynarki Królewskiej. Pomagał w eksploracji
kanadyjskiej Rzeki Św. Wawrz:yńca, niezbędnych dzialaniach
przygotowujących do zdobycia Quebecu przez generala
Jamesa Wołfa. Zyskał uznanie jako badacz morza,
kartografując Zatokę Św. Wawrz:yńca oraz część wybrze'cy
Nowej Funlandii i Nowej Szkocji. W1776 r. obserwowal
zaćmienie Słońca. Opis jego spostrzeżeń zrobił ogromne
wrażenie zarówno wTowarzystwie Królewskim
jak i wAdmiralicji i sprawiI, że zaproponowano
mu wykonanie zadania na Morzach Południowych.
nich ta dwoistość spaja s ię w jeden cel: żeby zobaczyć
i powiedzieć prawdę " . Pierwsza podróż Cooka była
jedną z najlepiej przygotowanych i najstara nniej
przeprowadzonych wypraw badawczych w historii.
Powroty
Cook wy ru sza ł na Pacy fik jeszcze w latach 1772
- 1775 i 1776- 1780. Podczas drugiej wyprawy dwu-
krotnie poprowadził statek na p o łudni e od Ko ł a
Podbiegunowego, gdzie wcześ ni ej nikt inny s i ę nie
za pu szcza ł. ie d op i sa ł o mu jednak szczęści e i to
nie on jako pierwszy zobaczy ł Antarktydę.
Żeby odpocząć i od zys k ać s iły po potwornych
trudach żeg lu g i na południu oceanu, Cook i jego
za ł oga udali się do Dusky Sound. Podczas siedmiu
tygodn i spęd zo nyc h w tej za toce cz ł on k owie za ł o­
gi zdo ł a li
s po rządz i ć warsztat i obserwatorium oraz
o d zys k ać s ił y d z i ę ki piwu św i e rk owe mu (pomaga-
jącemu zwa lczyć szkorbut ) oraz o bfit ośc i ryb i pta-
ków. U d a ł o im s i ę rów ni eż nawiązać kontakt z mao-
rys k ą ro d z iną mi esz k aj ącą na terenie, który nigdy
nie był gęsto za ludni ony - a ni wtedy, ani teraz.
Po zasadzeniu roślin na brzegu zatoki, pożeglowa­
li na swoje ulubi one kotwicowisko w Ship Cove
na drugim końcu Wyspy Po łu d ni owej.
W trakcie drugiej wyprawy, przed wyruszen iem
z owej Zelandii w s tro n ę ojczyzny Cook ofiarowa ł
św inie, drób i nasiona warzyw społeczn ości Mao ry-
ów osiad ł ej w pobliżu Hawke's Bay. Potem znowu
pożeglowal do Ship Cove, na spotkanie z drugim
statkiem ekspedycji, " Adventure".
 WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE.

Podczas trzeciej podróży Cook ponownie u da ł s ię Pierwszymi Euro pejczykami, którzy wywa rli w pływ
do Nowej Zelandii, znowu do ulubionej zatok i Ship na Nową Ze l a ndi ę, by łi ł owcy fok. Spor" ich g ru pę
Cove. W tym czasie przyj aź nił s i ę już z niekt órymi wysadzo no na p o łudni owo - zac h o dnim wy brzeż u
ta mtejszymi Mao rysa mi od dzie- .....- ......-M~I~E-R-Ć-C - O-O-KA
----. Wyspy Po łudni owej w roku ł 792 .
ięci u lat. W swoich dziennik ach Na początku XłX w. odn otowano
opi ywa ł ich jako .. m ęż n yc h i ł a - Kapitan Cook zostal zabity niezbyt dłu g i boom gospodarczy
god nych". Napi sa ł t a k że, że " maj ą w styczniu 1778 r. w zatoce w tej bran ży. ale wkrótce fok za-
włas n e dziedziny sztuki, które upra- Kealakekua na Hawajach, po tym czę ł o brakować , a statki mu s iał y
\\iają z wielkim znawstwem i nie- jak seria kradzieży dobytku ki e rować s i ę dalej na p o łudni e .
zrówna n ą pi eczo ł ow it ośc i ,, ". wyprawy doprowadziła do na wyspy subantarktyczne.
Cook zd "ży ł ju ż tak d o kł a dni e potyczek z miejscową ludnością. Po ł owcac h fok , na prze ł o mi e
przed s t aw i ć na mapach wy brzeża XIX i XX w. zjawili si ę wielorybni-
~ owej Zelandii , że odkrywcom zos t awa ł o niewiele cy. Niektórzy z nich kierowali si ę tu przez Ocean Spo-
poza wej śc iem w gl"b l ądu. Mimo to w ostatnich la- kojny z wy b rzeży Ameryk i Po łudni owej , z powodu
ta h XV III w. badania kontynuowalo jeszcze paru wojny po międ zy Hi szpa ni ą i Wie lk ą Bry t a ni ą . Stat-

żegła rzy : dwaj Francuzi, Julisz Dumont D' Urville,
tóry po raz pierwszy postawil n ogę na Nowej Ze-
landii za ledwie dwa mies i ące po Cooku, oraz t roc hę
później Marion du Fresne; Włoc h Don Alessand ro
Malaspina, d owod zący e k s pedycj ą hi szpaIi s k ą , oraz
George Vancouver, kt óry kied yś pły wa ł z Cookiem.
W latach 70. XVIII w. Cook i jego ws pó łcześ ni
a łkow i c i e otworzyli drogę na p o łudni owy Pacyfik .
\V 1788 r. w Australii za ł ożo n o Sydney - osa d ę dł a
wi ęź ni ów brytyjskich. Wkrótce osiedl ono tam rów-
n i eż kupców, go towych p o ł ożyć ręce na k ażd y m
cenn ym towa rze, ja ki zna l az ł s i ę w ich zas i ęg u .
Po LEWEJ: replika statku "Endeavour" z 1990 r.
PownEJ: powitanie angielskiego podróżnika
przez Maorysów.
ki z Wielkiej Brytanii, Australii i Stanów Zjednoczo-
nych po l owa ły w tym rejonie na kasza loty, a ich za-
ł og i częs t o nawi ązywa ł y kontakt y z Mao rysa mi
z orthl and przy Kororareka ( p óź ni ej Russell).
Pocz ątko wo stos unki p o mi ęd zy Europejczykami
i Mao rysami by ł y przyjazne. Spotkania s tał y s i ę
o wiele rzadsze po ro ku 1809, kiedy Maorysi spalili
" Boyda" i zmasa krowali jego za ł ogę w odwecie za ka-
rę wymierzo m, przez szyprów Pil kehil (Europejczy-
ków) wysoko urodzonym maoryskim marynarzom.
Śródląd owe badania owej Zelandii prowad zo-
no przede wszystkim na p oczą tku i do p o ł o w y
XIX w. Obejm owa ły one g ł ów ni e tereny os i ąga ln e
z w y brzeża, t o t eż ogromne obsza ry Wys py Po łu­
dni owej zos t a ł y zbadane przez Europejczy ków
dopiero w XX w. O
II.\IH\n: l ' r III ~ KI ,
Hł: ~I'$ win
 HISTORIA.

OSADNICTWO I KOLONIZACJA
Nad metodami kolonizacji Nowej Zelandii dyskutowali
Maorysi, misjonarze, politycy, osadnicy i spekulanci.

P
o nure d ośw iadcze ni a Tasmana a ni znacz- wyniszczenia niektó ryc h mao rys kic h plemion
nie ba rdziej ud a ne przed s i ęwz i ęc i a Jamesa i hap u o raz p oważn i e wpłyną ł na p ozos t a ł e :
Cooka blisko 130 lat póź ni ej nie mi a ły bez- muszki ety, alko ho l, prostytutki i m asę za raż l i­
poś re dni ego w pł yw u na przysz ł ość o bu g ł ów ­ wych chorób, kt ó re okazywa ł y s i ę śmi e rt e ln e, po-
nyc h wys p. Ho lendrów p oc hł a ni a ł o czerp a nie ni eważ Mao rys i ni gdy wcześ ni ej nie byli na nie
ja k największych zys ków z a rchipelag u Ind o ne- n a raże ni , a w z wiązku z tym - uod po rnieni .
zji, Brytyjczycy byli zajęc i sca la niem i poszerza- a początku XIX w. d osz ł o t a k że do odoso b-
nie m swoich ha ndl owych te ryto ri ów w Indiach . nio nych ak tów agresji , jak spalenie brygu " Boyd"
_ owa Zela ndi a n ajwy r aź ni ej mi a ła niewiele
do zaoferowania politycznym po t ęgo m.
Bezpośrednią kon sekwe n cją zwyc i ęs t wa Ame-
ryki w wojnie o ni e p o dle g ł ość i efektem ubocz-
nym podróźy Cooka by ł o uzn a nie w 1788 r. au-
tra lijs ki ej Zatok i Bo tanicznej ( Bo ta ny Bay)
- nie tak znow u oddalo nej przez M o rze Ta ma-
na - za kolon i ę k a rn ą (wcześ ni ej s k aza ń ców po-
yła no d o Ameryki). Kra ina Dłu g ich Bi a ł yc h
Obłoków przeważ ni e by ł a igno rowa na.

Focze futra i tran

_ a początku X IX w. , ki edy Euro pa p og rąży ł a
. w wojnach n a po l eo ń s k i c h , wzros ł o zapo trze-
bowa nie na ta kie towa ry, ja k tra n i focze skó ry.
Foki i wielo ryby o bficie występowały w wodach
_ owej Zelandii, a szyprowie z Po rt Jackson (po rt
yd ney) i nowsi osadnicy z Hoba rt na ziemi va n
Diemena (Tasma nia) nie oc i ąga li s i ę z wychodze-
niem w morze.
Wiel u szyprów odkry ł o dogodne ź ród ł o s ł od -
·ej wody w Ko ro rareka (obecnie Ru ssell) w Bay
of Islands. Kotwiczenie w tej za toce zapew niał o
spokój i dobrą osł o n ę, no i m oź n a było s i ę ta m
zao pat rzyć w drewno kauri na maszty.
Koro rareka, przyjmuj ąc wielu nowo przy by-
ły h Europejczyków, szybko z mi e nił a s i ę w gło­
śne. awa nturnicze miasto. D oci e raj ący ta m mi-
jonarze przeklinali j ą j a ko " n aj go rszą n o rę
południowo -zachodniego Pacy fiku " . Nowi przy-
by ze przywozili ze so b ą niebezpieczny bagaż ,
tóry z czasem d o prowa d z ił d o ko mple tn ego
Po LfWEJ: wódz Maorysów Hone Heke z żoną
arriet, po prawej ręce , i z wodzem Kawiti .
Po PRAWEJ: Samuelowi Marsdenowi przypisuje
się zasłu gę wprowadzenia chrześcijaństwa
owej Zelandii .
o raz zamo rdowa nie i zjedzenie jego za ł og i w por-
cie Whangaroa w 1809 r.
Po mimo tak ich potwo rnych epizodów, kontak-
ty mi ędzy Maorysami i Europejczykami w zasa-
dzie były pokojowe. Rozkw it a ł ha ndel wymienny.
Maorysi za warzywa i len dostawa li n ajróż ni ej sze
europejskie św iec idełk a, n a rzęd z ia i broń (w tym
oczyw i ście muszk iety). Po maga li tak że w wycina-
niu giga ntycznych drzew kauri i tra nsportowaniu
pni z buszu na plaże. Zaciągali s i ę na eu ropejsk ie
żagl owce i sta tki wielo ryb nicze. Byli silni fi zycz-
nie i pełni energii , a t akże dumni . Ten ostat ni fakt
umyka ł uwadze więk szośc i Europejczyków.
W 18 17 r. , przede wszys tkim z powodu bez-
prawia panującego w Bay or Isla nds, o bj ę t o No-
wą Ze l a ndi ę prawem stwo rzo nym dl a Ko lo nii
Nowej Po łudni owej Walii .
 • HISTORIA

Mniej więcej w tym sa mym czasie przybył j ęzyka Mao rysów, a w 1820 r. towarzy zy ł dwu
z Australii , z owej Po łudni owej Wa lii , pastor s ławn ym wodzo m, Ho ngi i Waikato, w p odróży
Samuel Marsden. W Austra lii Marsden nadal do Wielkiej Bryta nii .
jest piętnowany jako "duchowny WYBITNY MISJONARZ Przed 1,830 r. Maorysi zaczęli
n a uczaj ący rózgami" (skutek pia- zaJmowac S i ę eksportem. W tym
stowania urzędu ędzi ego pokoju William Colenso przybyl do Paihia rok u 28 statków (śred ni o po 11 0
w Po rt Jackso n). owozela nd- w 1834 r. i zalożyl drukarn ię, ton) odby ł o 56 rejsów, w i oząc
czycy widzą go w innym św i e tle : która odegrała niemałą rolę duże ładunki , m.in. to ny maory-
jako cz ł ow i eka , który krzewił w rozwoju umiejętności skich ziemniaków, przede wszyst-
chrze ' c ij a ń s two na wyspach. czytania wśród Maorysów. kim do Sydney.
Marsden, który był zagorza- Objęcie kraju prawem owej
ł y m ewa ngelikiem, wierzył , że misjona rze-k up- Po łudni owej Wa lii nie zrob ił o z owej Zelandii
cy powinni s i ę tro zczyć nie tylko o naw rócenie ko lo nii brytyjskiej, a sa ma legislacja nie o k aza ł a

Mao rysów na chrześc ijań s two, a le także rozwi-
j ać ich wielkie umi eję tn ośc i rzeźbiarskie i ho-
dowla ne o raz z n aj o m ość europejsk iej techniki .
A le misjonarze-kupcy-nauczyciele, w których
Marsden po kład a ł nadzieje, byli w gruncie rze-
czy przypa dkową bandą , j aką z trudem dało s i ę
uw ażać za cywi li zowa n ą , ewa n ge l i z uj ącą si ł ę
- porównując ich z lud źmi , których przybywa li
n a u czać . ic dziwnego, że mu s i a ł o upły n ąć dzie-
s i ęć lat, za nim d oszło do ochrzcze nia pierwszego
Maorysa, skoro tak wielu z nich było zamie za-
nych w ha ndel bronią i fałszerstwa o raz cierpi a-
ło na alkoholizm. C hrystianizm zaczął przyci ągać
Mao rysów do piero w latach 20. XIX w.
Jed nak d zi a łacze mi yj ni zdo ł a li też zro bi ć coś
dobrego. Thomas Kenda ll walnie przyczynił s i ę
do zestawienia pierw zej gramatyki i s łow nik a
się zbyt sk uteczna . Gubernatorzy nie mieli środ ­
ków egzekwowa nia o płat a ni prawowa nia w ł a­
dzy, kiedy statek z n ajdowa ł i ę na wodzie. ie
mieli tak że ża dn ej rea lnej władzy nad o bcymi
statkami i ich za ł oga mi , pł ywaj ący mi po wo-
dach owej Zela ndii .
Mi sjonarze, którzy przybywa li tam na po-
czątk u , nie chcieli skolonizowa nia owej Ze-
la ndii . Mieli n a d z i eję, że b ę d z i e im da ne roz-
przest rze ni ać wś ród Maorysów to, co u waża li
za dobrodziejstwa c hrześc ij aństwa , a oszczędzić
im przy tym deprawacji, jak iej doświadczyły po-
przed nie kolonie z rą k euro pejskich osadn ików
i po zukiwaczy przygód.
Wielu Brytyjczyków w i erzyło jednak, że odpo-
wiednia o rga ni zacja osadnictwa będz i e w stanie
zapobiec kl ęsko m , j ak ie sprowadza li Europej-
 OSADNICTWO I KOLONIZACJA.

czycy na tuby lczą ludn ość innyc h kraj ów. Naj- Kró lewskiej Wyso kośc i , jako dyplomaci repre-
ba rdziej wpływowym zwolennikiem takiego po- ze ntuj ący interesy brytyjskie na teryto rium jesz-
dej'cia b ył Edward Gibbon Wakefield. cze niezaa nekt owa nym przez K oro n ę . M ogli
Pa trząc na całel rzecz mniej idea listycz nie, na- ud z i e l ać rad lo ka ln ym wod zo m , mogli im i ść
l eży wz iąć pod u wagę, że Brytyjczycy odczuwa li na rękę, a le nie mieli żad n ej rea lnej władzy.
p resj ę poszu ki wa nia nowych ko lo nii , d aj ącyc h Bushby robił, co m ógł. Starał s i ę s two rzyć ja ·
zi e mi ę pod zasied lenie. Trzeba tak że u wzg l ędni ć ki ś rodzaj wspó lnoty i ogólnego zwierzchnictwa
fa kt, że gdyby suwerenem tych ziem nie zos tała w ś ró d pod zielo nyc h Maorysów, t wo r ząc for-
Wielka Brytania, zas iedl ając je imigra nta mi z Eu- m a ln ą konfederację wodzów, a w 1835 r. zapro-
ropy, to za pewne zro bił a by to j a k aś inna po t ęga po nowa l, że by Wielka Bryta nia i Zjednoczone
ko lonialna. C h oc i a ż m oż na wątpić , czy Francja Plemio na owej Zelandii zawa rły porozumienie,
mi a ł a wówczas j a ki eś konkretne plany w zw i ązku na mocy którego konfederacja rep reze nt owa ł a by
z 1 0Wą Ze landią . na ród Maorysów i stopniowo zwiększała swoje
.. Krajowy rząd " p ozos t awa ł ni e u g i ęc i e niezde-
dowa ny, a kwestii ko lo nizacj i pozwa la no pły ­
nąć z prąd e m . W latach 30. XIX w. nadal trwa ł y
potyczki o z ie mi ę, kt ó re w ciągu dwud ziestu lat
mi a ł y przy ni eść n a prawdę tragiczne rez ultaty.
Mao rysi nie mieli p oj ęc i a o istnieniu prywa t-
nej wł as no śc i ziemi . Ich ojcowizna pozostawała
w rę kach plemio n, kt ó re j ą tradycyj nie dziedzi-
czyły. Władza wodza by ł a na ogó ł wys t a rczaj ąco
il na , że by d o prow a d z i ć d o zaa kcep towa nia
ewent ualnej s przeda ży przez większość plemien-
ną. Zdarzały s i ę jednak konflikty d o t yczące rosz-
cze ń mi ęd zy plemionami a lbo zw i ąz k a mi rodów
i bywa ł o , że d o t yczy ł y o ne bardzo du życ h o b-
sza rów. Wiele tra nsa kcji zawa rt yc h p o mi ę d zy
. 1ao rysami i Pakeha przyczy nił o s i ę do wybu-
hu ko nfliktów w latach 60. XIX w. Legalność
niektórych z nich podważa się d o dzisiaj .
Problem po l ega ł równi eż na tym , że nie do kOIl-
ca było wiadomo, co w ł aśc i w i e jest przed miotem
upna. O sadni cy, a tak że pazerni spekulanci
w Wielkiej Brytanii uważa li , że n abywaj ą ca łkowi­
te prawa do gruntu . Maorysi w wielu wypadkach
sądzi li. że tylko wyd z ie rżaw i ają go za op łat ą. wpływy ja ko rząd , a w tym czasie Wielka Bryta-
Misjonarze nie odznaczali s ię z n aj o m ośc i ą ka- nia s prawowa ł a by w ł a d zę powierniczą .
nonów brytyjski ego prawa, a zw ł aszcza kwestii Bushby c i eszy ł s i ę oso bistym uznaniem M ao-
przenoszenia wł as n ośc i ziemi . Nie cieszyli s i ę tak- rysów, a le mimo to c z uł własną b ez r ad n ość
że do b rą s ławą ja ko za rządcy i nie chcieli s i ę mie- i zd awa ł so bie s prawę, że ni gdy nie zd o ł a wpro-
szać do ca łej sprawy ze względu na zdeklarowane wadzić prawa i porządku bez odpowiedniego,
przeko nania ant ykolonialne. W kOllcu przyszedł silnego wsparcia.
czas na - niec h ę tn ą - inte rwe n cję rzą du.
Pierwszym kro kiem by ł o przysłanie w 1833 r. Projekt Wakefielda
do Bay of Isla nds Jamesa Bushby'ego w chara k- W latach 30. s t a ł o s i ę oczywiste, że kupowanie
terze Brytyjskiego Rezydenta . Określenie ,.rezy- ziemi musi d o prowa d z ić d o p oważ nyc h kłopo­
dent" nie było jasne. Rezydenci w w i ększo śc i wy- tów. Spekulanci ryzy kowali , licząc na to, że Wiel-
pad ków mieli pełne poparcie rzą du Jej lub Jego ka Bryta nia przej mie i za siedli kraj , a Bushby,
jako Brytyjski Rezydent , nie by ł w sta nie zapo-
Po LEWEJ: Kororarika Bay ot Islands NZ, biec zawieraniu tak ich " umów" . Ko lonizacja za-
obraz Charlesa Heaphy'ego, 1836 r. cz y n a ł a się wydaw ać czy m ś nie uniknio nym .
Po PRAWEJ: Edward Gibbon Wakefield. W 1836 r. Edwa rd Gibbon Wakefield powiedział
 • HISTORIA
komitetowi Izby Gmin, że Bry ta nia ju ż kolonizu-
je N ową Ze l a ndi ę, jedna k "w ba rdzo niechlujny,
niejawny i ha niebny sposób" .
W 1837 r. , na życze nie rządu Nowej Południ o­
wej Walii, kapita n William Ho bson dowod zący
HMS " Rattlesna ke" p rzy płyn ął z Sydney do Bay
of Isla nds, żeby zd ać s prawę z sytuacji. Hobson
p ro p o n owa ł tra ktat z wodza mi Mao rysów (co
zdaniem Bushby'ego już zosta ło osiągnięte) i pod-
p o rządkowa ni e wła d zy brytyjskiej wszystkich
o bywateli brytyjskich w N owej Zela ndii. Raport
Hobsona wywo ła ł rea k cj ę, któ rej prawdo podo b-
nie nie było by bez za a n gażowa ni a Wa kefielda.
Wa kefieJd owi nie p od o ba ły s i ę skutki kolo ni-
zacji w Sta nach Zjednoczonych, Ka nadzie, N o-
wej Południ owej Walii i na Tasma nii . Uważa ł , że
j eże li ziemia zos ta nie za " o dp ow i e dni ą s um ę "
sprzeda na "osadniko m-ka pita listo m", to imi-
granci-robo tnicy nie rozpro szą s i ę, tylko zos t a n ą
w nowych s po łecz n ośc i a ch , prac uj ąc dla właści ­
cieli ziemskich aż zaoszczęd zą tyle, że będ ą w sta-
nie kupi ć własną zi emię za " odp owiedni ą s umę"
i zatrudni ć późni ej przy by ł ą s iłę rob oczą.
Ceny ziemi mi a ły w systemie Wakefielda decy-
duj ące znaczenie, a Nowa Zela ndia s t a ła s i ę jego
poligonem d ośw iad cza lny m . Niestety, nie doce-
nił o n aspiracji imigrantów-robo tników, goto-
wych prze trwać w wa runkach ca łkowitej izolacji,
że by tylko uprawi ać w łas n ą z i e mi ę. Nie przewi-
d z i a ł ta k że za p a łu , z ja kim " k a pita li ści " wynio-
są s ięze scentralizowa nych osad na obszary, któ-
re u z n aj ą
za ba rdziej dochodowe.
W ko ń c u lat 30. i na p oczątku 40 . Wa kefield
br a ł ud z i a ł w two rzeniu Ko mpa nii N owoze-
la ndzkiej, któ ra prze k szt a łcił a s i ę w s p ó łkę a k-
cyjn ą , żeby zwi ąza ni z ni ą ludzie po nosili kosz-
ty pla nowa nego osadnictwa .
Traktat z Waitangi
W tym czasie r zą d brytyjski wz i ął pod uwagę
a ntykolo nialne nastawienie misjo na rzy. Wielka
Bryta nia zd ecyd owa ła , że Mao rysi powinni s i ę
wy powi ed z i eć na temat swojej przyszłośc i o raz
że n a leży u zys k ać ich zgo d ę na a n e k sj ę kraju .
W rezultacie d oszł o do zawa rcia Traktatu z Wa i-
ta ngi, podpisa nego w Bay o f Jsla nds 6 lutego
1840 r. przez Hobsona, mianowanego namiestni-
kiem i re preze ntuj ącego rząd brytyjski. N as tę p­
nie przekaza no go do innych części kraju do pod-
pisania przez w i ę k szość mao ryskich wodzów.
iestety, tra ktat ten nigdy nie zos t a ł ratyfiko-
wa ny. Po d z i es i ęciu latach prezes S ądu N ajw yż­
szego, sir Willia m Ma rtin, o rze kł , że nie ma o n
mocy prawnej , p o ni eważ nie zos t a ł włączo n y
do ustawodawstwa Nowej Zelandii. la k na ironię,
d a t ę jego podpi sa nia tra ktuje s ię dzisiaj ja ko
d z i e ń prze k sz t a łce ni a Nowej Zela ndii w ko l o ni ę
bry t yj s ką , co jest d o kł a dny m przeciwi e ń st we m
celu , ja ki pró bowa li os i ągn ąć misjo na rze.
Sa m tra ktat wci ąż pozostaje kości ą niezgody.
Zos t a ł spisa ny po angielsku i bez wątpi e ni a po-
prawio ny przez Ho bsona po tym, ja k jego treść
przedstawio no zebranym wodzom. Wodzowie sy-
gnowali d ość swobodny prze kł a d na mao rys ki .
Misjo na rze, któ rych radom Mao rysi ba rd zo
mocno ufali , zapewniali ich, że p o dpi s uj ą uro-
czyste porozumienie, na mocy któ rego Nowa Ze-
la ndia przechodzi pod rząd y Korony Brytyjskiej
w zamia n za zagwa ra ntowa nie M ao rysom okre-
ś l o nych praw. Wierzyli w to nie tylko oni, ale ta k-
że wielu Euro pejczyków, a brytyjski rząd przez
kilka lat przes trzega ł po rozumienia .
Dzisiaj obiektywna ocena tra ktatu jest prawie
ni em ożli wa. W histo rycznym ko nte k ści e by ł o n
p os tę p owy m przy kł a d e m poszanowa nia praw
miejscowej ludności . Poni eważ jedna k nigdy nie
zos t a ł ratyfikowany i nigdy ta k n a prawd ę nie by ł
hono rowany przez żądnych ziemi bi a łyc h osadni-
ków, ła t wo go dzisiaj po tra kt ować ja ko celowe
oszustwo, dlatego ws pó łcześnie st a ł się przedmio-
tem s po łecz n ego sprzeciwu .
Wkró tce po formalnej aneksji N owej Zelandii,
zapowiedzianej Tra ktatem z Waitangi, przy by ł y
 OSADNICTWO
pie rwsze statki wiozące imigra ntów zw i ąza nyc h
z K o mpani ą Nowoze l a n dzką Wakefielda. Sta-
tek .,Tory" wyr u szy ł z Anglii jeszcze za nim trak-
ta t zos t a ł podpi sa ny i pr zy b y ł na miej sce na
począ tku 1840 r. , w i oząc g rupę imigra nt ów, kt ó-
rzy mieli s i ę os i ed li ć w Wellingto n. Kró tko po-
tem swoich pierwszych kolonistów o debrał o kręg
Wa nga nui . W 184 1 r. filia kompa nii z siedzib!l
w Plymo uth w Anglii, zbierająca osadników z De-
"onu i z Ko rn wa lii, ut wo rzy ł a ew Plymo uth .
I ie za po mnia no rów nież o Wyspie Południ o­
wej. Kapi tan Arthur Wakefield , jeden z licznych
b raci Edwa rda , przy b y ł d o Ne lso n w 184 1 r. ,
a po nim w 1842 r. pojaw ił o s i ę tam po nad 3 tys.
o adników.
Wyda rze nia na p o łudniu Wys py Pó łn ocnej
mia ły swoje reperkusje w Bay o f Islands. Ho ne
Heke - wp ływowy przywódca maoryski, sygnata-
riusz Traktatu z Waita ngi - poczuł s i ę w i ęcej ni ż
rozcza rowa ny n as t ęps t wa mi trak ta tu. Przed je-
go podpisaniem Korora reka (Ru ssell) było fak-
tycznie "s t o li cą " owej Zelandii, a le namiestn ik
Ho bso n zdecydował , że centrum nowego kraju
powi nn o być Auckla nd. Zmni ej szy ł o to o broty
ha nd lowe i wywo ł a ł o niezadowol enie Ho ne
Heke. On i jego wojownicy trzy kro tnie niszczyli
Po LEWEJ: Tomika Te Mutu, wódz Motuhoa łsł and .
POWYŻEJ: d yliżans pokonujący strumień na Wyspie
Pół nocnej .
I KOLONIZACJA.
maszt Oagowy (symbol władzy królewskiej), a raz
sp l ądrowali ca ł e miasto, s kłaniając Pakeha do
ucieczki do lasu a lbo na morze.
George Gray, kt ó ry przyby ł w roku 1844 ja-
ko nowy namiestnik , wezwa ł na pomoc ar mi ę.
Zdołał z wyci ężyć m.in . d z i ęk i pomocy maory-
kich dysydentów, kt ó rzy zdecydowanie odmó-
wi li po parc ia Hone Heke.
Otwart y ko nnikt nie zac h ęca ł do mi g racj i
i doprowadz ił do upadku Kompanii owo ze-
landzkiej, która pod koniec la t 40. prawie zban-
kru t owa ł a, z rezyg n owa ł a ze swoich za mierze ń
i przekaza ła rząd ow i o k. 400 tys. hek tarów ziemi,
zad łu żo nych na ponad 500 tys. USD. W 1858 r.
Kompan ia zosta ł a ostateczn ie rozwiąza n a.
POGROM W WAIRAU
Pomimo (a może z powodu) Traktatu z Waitangi,
roszczenia praw do ziemi wkrótce staly się przedmiotem
sporów. W 1843 r. Arthur Wakefield, brat Edwarda,
poprowadzi! grupę uzbrojonych osadników z Nelson
do żyznej doliny Wairau. Jego zdaniem ziemia zostala
kupiona przez Kompanię od wdowy po europejskim
kupcu, który wcześniej w zamian za tę dolinę
dal Maorysom annatę. Lokalny wódz Te Rauparaha
i jego bratanek Rangihaeata byli innego zdania.
Podczas spotkania stron nie dalo się uniknąć
użycia sily. Zastrzelono żonę Rauparahy, a Maorysi
zabili 22 Pakeha, w tym samego Wakefielda.
 • HISTORIA
Pomimo ni eszczęśc i a wi szącego nad ni ą przez
ostatnich d zi esi ęć lat d z i a l a ln ości , Kompania No-
wozela ndzka wspie ra ła orga nizacyjnie cz ł o nków
Scottisch Free C hurch, którzy w 1848 r. za łoży li
Dunedin , i a nglikanów, któ rzy za ł oży li C hrist-
church (1850) i szybko zaczęli ko rzys tać z dosko-
n a łyc h pastwisk niziny Canterbury. Od tamtej
po ry coraz w i ęcej osadników impo rtowa ło owce,
przeważ ni e merynosy z Austra lii . Wkró tce za-
czę ła s ię rozw ij ać dziedzina , któ ra mi a ł a s i ę s t ać
n aj waż ni ej szy m eko no micznym atutem N owej
Zela ndii : hodowla owiec na w i e lk ą s k a l ę.
Edwa rd Wa kefield, nieo becny in ży ni e r pIa no-
wego osadnictwa , po raz pierwszy p oj aw ił s i ę
w N owej Zela ndii w 1852 r. , ki edy Bryta ni a
przyz n a ł a kolo nii sa m o rządn ość. O s i ągn ął wie-
le, a le j e dn ocze ś ni e ży ł wys t a rczaj ąco dłu go
(do 1862), że by zo baczyć , że jego idea zwa rtych,
ale ro zw ij aj ących s i ę s p o łeczn ośc i u zu pe łni aj ą­
cych si ę nawzajem " ka pita li stów" i " ro bo tni -
ków", o k azała s i ę ni e m oż liwa do zrealizowa nia.
Emigra nci niekoniecznie wybiera li życ i e w mia-
stach, a wielu z nich pozos t aw iło przygo towa ne
osady, że b y t wo rzyć (a lbo p ró b ować t wo rzyć)
ro lnicze lub pasterskie osiedla z da la od miej-
skich og ra nicze ń . Z dru giej strony jednak, głów­
nie d z i ę ki wys iłko m Wa kefi eld a , osadni ctwo
i ko lo ni zacj a w N owej Zela ndii prze bi ega ł y
o wiele spo kojniej ni ż kilk a d z i es i ąt lat wcześ ni ej
w Kan adzie czy Austra lii .
Wojny nowozelandzkie
Nowa ko lo nia mi a ła swoj e p ro blemy. Podczas
s przed aży ziemi sze rzył y s i ę oszustwa , a Maory-
si zaczy na li so bie u św i a d a mi ać, że kupcy od-
s przed aj ą z i e mi ę za k wo t ę aż dwa d z i eśc i a razy
w i ę k szą od tej, któ rą oni d os t ają.
Bez poś redni ą ko n se k we n cj ą tej niesprawiedli-
wośc i by ł o wybra nie w 1858 r. przez plemio -
na z okolic Wa ikato na Wyspie Pó łn oc nej maory-
skiego króla (póź ni ej Mao rys ki Ruch Królewski,
zob. s. 69). Mao rysi nie używa li do tej pory ta kie-
go t ytułu , a uznanie w ła d zy zawd z i ęcza li plemie-
niu lub zw i ąz kow i rod ów, ale mieli n a d zi ej ę, że
ma na króla j edn oczącego wiele szczepów pomo-
że oc h ro ni ć ich z i e mi ę przed wy kupieniem jej
przez Pakeha. Niestety, ta k s i ę nie st a ło.
W Ta ra na ki inna grupa plemi o n p ow s ta ł a
przeciwko rząd ow i w 1860 r., po rażących oszu-
stwach przy za kupie ziemi przez a dmini s tracj ę
ko lo nii , nazywa nym Tra n sa k cj ą z Wa ita ra.
Na p o łudni e od Wa ita ra Mao rys i d oszczę tni e
rozbili zebrane w poś piec hu regularne o dd zi a ł y
brytyjskiego wojska .
W n as t ę pn yc h dniach na Wys pie Pó łn oc n ej
wybu c h a ły sta rcia po mi ęd zy Mao rysa mi i Pake-
ha - rozpoczę ły s i ę wojny nowozela ndzkie. Kon-
nikt y, w któ ryc h o bie stro ny wy k azywa ły s i ę
wi e l ką od wagą, by ły krwawe i częs t o pozostawa-
ły ni e rozs trzygnię te. Po stronie Pakeha do 1865 r.
wa lczy ł o regularne brytyjski e wojsko. Czterna-
stu żołni erzy o t rzym a ło Krzyże Królowej Wikto-
rii, n aj wyższe odznaczenia wojenne.
Od 1865 do 1872 r. , czyli o ficja lnego za kOJ1-
czenia wojny, c h oc i aż d o wa lk d oc h o d z ił o aż
do fo rma lnego podda nia s i ę maorysk iego króla
w 188 1 r. , ważn ą rol ę od eg ra ły o dd z i a ły obywa-
telski e i s iły po licyjne, ws po maga ne przez ple-
mio na M ao rysów, kt ó re zd ecyd owa ły s i ę nie
przyłączać d o ko nfederacji maoryskiego kró la.
Pomimo wojny p rzyszłość kraju przed st awi a ł a
s i ę coraz lepiej. Odkrycie zł o ta na Wyspie Połu­
dniowej s prowa d ziło na p oczątku lat 60. n ową
fa l ę imigra ntów. W 1865 r. s t o li cę przeniesiono
z Auckla nd do Wellingto n, a poszukiwa nie pa-
stwisk prowa d z iło d o zagos podarowa nia coraz
w iększyc h obsza rów kraju. O
Po LEWEJ: złoto przyciągało pierwszych osadników.
Po PRAWEJ: wojny obfitowały w krwawe epizody.
 HISTORIA.

NOWE PAŃSTWO
Wiek XX przyniós! mieszka/Jcom Nowej Zelandii szereg bezprecedensowych
wyzwa/l ekonomicznych, spolecznych i politycznych.

iedy tylko wojny o z i e mi ę zaczę ły d o bi egać k o wa ł szereg reform s p o ł ecz n yc h. W kraju prze-

K koń ca , ro z p oczę ł o s i ę d 'lże ni e

do uzys kania
całkowit ej ni ezal eż n ośc i od Wielkiej Bryta-
nii. Boom eko no miczny ro z p ocz ,!ł s i ę w lata ch
prowadzono re fo rm ę gruntu, dziel'lc ogromne ma-
j,!tki ziemski e, z ape wniaj ąc kredyty na pierwsze
hipoteki i prze pro wad zaj ąc w ten sposó b uwł asz­
O. X IX w., po tymjak sir Julius Vogeljako skarb- czenie. Us tawodawstwo prz em ys ł owe zapew nił o
ni k ko lonii za c i ąg m!ł za g ra ni cą og romn e dłu g i po prawę warunków pracy robotnikom ora z pierw-
na bud o wę o biekt ów u ży t ecz n ośc i publicznej. szy przy musowy system arbitra ż u prze m ys ł owego.
przede wszystkim kolei. Sp owod ował o to n a p ł yw
imigrant ów, gł ów ni e z Wielkiej Brytanii , ale t a k że
ze Skandynawii i z iemiec.
Vogel nie pr ze wid z i a ł niestety negat ywnyc h
as pe kt ów swojego p o m ys łu na " boo m d z i ę ki
pożyczc e " . W 1880 r. owa Zelandia s t a n ę ł a na
kraju bankructwa. W ci,!gu kilku lat ceny wełny
i zboż a dra stycznie s padł y, a w owej Zelandii
ro z p oczą ł s i ę kryzys i za czę ł o s i ę sze rzyć bezro-
bocie. W 1888 r. o pu śc ił o k o l o ni ę 9 tys. osadni-
ków. Więk szość z nich wyj echała do nadal sto-
unkowo zam oż n ej Au stralii.
Trudn ośc i gos podarcze być m oże mi a ł y coś
w pólnego z prze k sz t a łce ni e m s i ę owej Zelandii
w jedn o z najbard ziej pos t<,: powyc h s p o ł ecz ni e
pa ńs t w świat a. Bezpł a tn ą, o b owi 'I Z k ową i świ ecbl
edu k acj ę zagwa ra ntowano tu prawnie w 1877 r.
Dwa lata póż ni ej ka żd y d o ro s ł y m ężczyz na , Mao-
ry tak samo ja k Pi1 kehi1 , o trzy mał prawo gł os u .

Baranina na stoły świata

Były t a k że inne powody do nadziei, a w ś ród nich
tworzenie s i ę nowej ga ł ęz i prze m ys łu , kt óra w nad-
ho d zącyc h latach mi a ł a pomóc krajowi wej ść
na \ viatowe rynki . W 1882 r. za ł a d owa n o baranimi
tusza mi s tat e k-chł o dni ę " Dunedin " i wyprawiono
w rejs do An glii . d o k ąd przy p ły mlł trzy mi es i ące
póż ni ej . Podróż b y ł uci ,! ż liwa , ale mi ęso d o t a rł o
bezpiecznie, a zys ki os i ąg ni ę t e w An glii - o wiele
w ię k sze ni ż w Nowej Zelandii . Farmerzy z a czę li
wówczas h o d ować owce równi eż na mi ęso, a prze-
m ysł c hło dniczy s t a ł s i ę podstaw,! ekonomii .
W ostatnich latach XIX w. nowy rząd partii libe-
ra lnej, na czele z Johnem Ba lance'em, za pocz'lt-
Po LEWEJ: zjednoczone kolory współczesnej
Nowej Zelandii.
Po PRAWEJ: Richard John Seddon, cieszący się wielkim
uznaniem premier od 1893 r. do śmierci w 1906.
Dla biedoty zo rganizowano domy starców. I po raz
pierwszy na świ ec i e (z wyj ątki e m m a l e ńkiej wysep-
ki Pitcairn ora z am e ry kań s ki ego sta nu Wyo ming)
przyznan o ko bietom prawa wybo rcze na równi
z m ężczyzn a mi .
ajważ ni ej szy mi animatorami tych reform spo-
łec zn yc h byli William Pember Reeves, socjalista
urodzo ny w owej Zelandii , oraz Richard John
Sedd on, mianowa ny premierem po ś mi e rci Ballan-
ce'a w 1893 r. Lege nda rn a nieu s t ę pliwość i poli-
tyczne p og l ąd y Sedd ona s prawiały, że d ys po n ował
wielb! w ład zą we wła s nej partii i w ca ły m paóstwie.
Rozkwit prze m ys łu chł o dniczego i ekspo rtu
produkt ów mlecznych na pocz'llku XX w. s prawił ,
że w z ros ł a zam oż n ość fa nnerów i ich wpł y w na
życ i e kraju. Nowa Zelandia uprzejmie o drzuciła
 • HISTORIA
za proszenie do Związku Australijskiego, a n as t ęp­
nie zosta ł a podniesiona przez imperium brytyjskie
do rangi dominium . Po doj śc iu do wład zy owej
Partii Reform w 19 11 r. premier William Massey,
hodowca bydł a mlecznego, wzmoc nił pozycję o-
wej Zelandii jako zamorskiej far my brytyjsk iej.
Wojny i depresja
I wojna św i a t owa przy ni os ł a owej Zelandii nowe
pojęcie narodowo śc i , zac i eś ni ając je dn ocześ ni e
jej więzy z Wi e lk ą Bry t a ni ą. W latach 1914- 19 18
sto t ys i ęcy m ężczyz n ws t ąp ił o do A ZAC (Kor-
pus Australijsko-N owozelandzki), s ił wa lczącyc h
po stronie aliantów.
Wielki kryzys lat 30. poważni e d o tkn ął Nową Ze-
l a ndi ę. Ograniczenie brytyjskiego zapotrzebowania
na mi ęso, wełn ę i produkty mleczne doprowadziło
do bezrobocia i kilkakrotnych wybuchów klwawych
zamieszek. W 1935 r. do w ład zy d oszła ci esząca s i ę
powszechnym poparciem Nowa Partia Pracy, która
wykorzyst a ła odrodzenie św i atowej ekonomii, żeby
wyc i ąg n ąć kraj z depresj i. Pod rządami premiera
Michaela Savage'a owa Zelandia st a n ę ła na czele
światowych przemian, wprowa d zaj ąc pełny zak res
ubezpieczeIi s p o łecz n yc h . Savage rządził krajem
do czasu II wojny świa t owej. Tym razem wcielono
do armii 200 tys. obywa teli . Część wz i ę ł a ud z i a ł
w dowodzonej przez MacArthura kampa nii na
Pacyfik u, inni w północnej Afryce, we Wł oszech
i na Krecie. Zgi n ę ło ponad 10 tys. AmerykaIiski pi-
sa rz James A. Michener p ow i ed zi a ł k i edyś, że naj-
dzielniejszymi żo łni e rza mi królewskich s ił zbrojnych
w obu woj nach byli Nowozelandczycy: w pierw-
szej Bernard Freyberg, a w drugiej Charles Upham,
"k rępy facet z kwadra t ową szczęką ", któ rego "za-
chowanie na polu bitwy wydaje s i ę niewiarygodne" .
Uphamjest trzecim żo łni e rzem w historii dwukrot-
nie odznaczonym Krzyże m Królowej Wik torii .
W kraj u skuteczna polityka stabi lizacji ekono-
micznej i pełnego zatrudnienia uczynił a z lat 40. cza-
sy wzgl ęd n ej prosperity. Skutkiem woj ny było rów-
ni eż pogłębienie poczucia tożsa m ośc i narodowej.
W 1947 r. rząd zdecydował o przyjęciu Statutu West-
minstersk iego i Nowa Zelandia s t a ł a si ę niepodle-
gły m paIistwem Brytyjsk iej Wspólnoty Narodów.
Partia Pracy traciła jedn ak stopni owo żywo t ­
n ość . Jej por ażka w 1949 r. okaza ł a s i ę koIicem
WOJNA ŚWIATOWA
Wczasie I wojny świ atowej straciło życie blisko
17 tys. Nowozelandczyków. Liczba ofiar była
niewspółmierna do liczby ludności , oscylującej
wówczas wokół miliona. S powodował ją tragiczny błąd
ówczesnego dowództwa, desant na turecki półwysep
Gallipoli. Od 25 kwietnia (dzisiaj obchodzonego jako
Dzień ANZAC) do czasu brytyjskiej ewakuacji d rogą
morską osiem miesięcy później , zginęło tam 8587
żołnierzy z Australii i Nowej Zelandii. Ta tragedia,
ukazana przez Petera Weira w filmie Gallipoli (1981),
na nowo określiła miejsce Nowej Zelandii wśród
krajów Wspólnoty Brytyjskiej.

pewnej epoki. Zwyc i ęzcy z Partii Narod owej doszli
do w ład zy d z i ~ ki popularyzowaniu idei prywa tnej
przed s i ębi o rczośc i .
Lata 50. przy ni osły se ri ę politycznych ws t rząsów,
po tym jak rząd nowej Partii Narodowej zlikwido-
wa ł Ra d ę Legi s lacyjn ą. w yższą i z bę krajowego par-
łame ntu. owa Zelandia s t a ła s i ę jednym z nielicz-
nyc h krajów dem okrat ycznych z jednoizbowym
zgromadze niem ustawodawczym. D a ł o to zbyt du-
żą w ł a d zę o rga nom wykonawczy m: ga binetowi
utworzo nemu z czł o nk ów rząd zącej partii . M oż li ­
wo' ć wprowadza nia radykalnych zmian prawnyc h
\\ ciąg u d os ł ow ni e kil ku godzin p ozwo lił a Pa rtii
Pracy na tra n s fo rm acj ę krajowej ekonomii oraz
ca łego systemu s po łeczn ego - po d oj śc iu do wł a ­
dzy w latach 1984- 1990.
Jed nym z pierwszych pos uni ~ć jedn oizbowego
pa rla mentu by ł o ratyfikowanie Paktu B ez pi ecze ń ­
-twa Pacy fiku A Z US (Australia- Nowa Ze lan-
dia- USA). Dla Australii i Nowej Zelandii oznacza-
ło to. że będą mu s i a ł y za s p o k aja ć swoje potrzeby
obronne, nie og l ądaj ąc s i ę na Wi e lk ą Bry t a ni ę.
Koniec izolacji
Pierwszą prawd z i wą rewo lu cj ą po wojnic o k aza ł o
- ię jednak za k o ń cze ni e izolacji. Za nim o t wo rzy ł a
Po LEWEJ: obchody Dnia ANZAC na Wyspach
Cooka, które wspomagaly Nową Zelandię
podczas wojny w Europie.
POWYŻEJ: wizyta królowej Elżbiety Ił w latach 70.
NOWE PAŃSTWO.
s i ~ m oż li wośćmasowych p o dróży. hotele za myka-
no o 18.00, w restauracjach nic wolno by ł o sprzeda-
wać wyso koprocentowego alkoholu, a przestrzega-
nie 40-godzinnego tygodnia pracy oznacza ł o , że
czas otwa rcia sklepów b y ł surowo sprawd za ny.
Wi ę k szość rodzin s pęd zał a wee kendy w domach.
Spo łecze ń s two ży ł o w taki sposób aż do lat 50., kie-
dy na nowo za czę ł y kur s ow ać statk i pa sa żer s kie .
Tys i ące mł odych Kiwi w~d rował o wtedy po za mor-
skie d oświ a d cze ni a . prawic zawsze do Londynu, że­
by po raz pierwszy po rów na ć w ła s n e s po łecze ń s t wo
z innymi nacjami św i a t a.
Po dróże ł o tni cze i p os t ~ py w telekomunik acji
w latac h 60. i 70. d o prowa d z ił y do radyka lnyc h
zmia n w zacofanym, za mkni ~ t y m , mocno kont ro-
lowa nym s p o ł ecze ń s t w i e. W latach 80. pozwolono
na otwieranie sklepów wieczorami i w czasie week-
endów. zniesiono w i ę k szość og rani cze ń dotycz,!-
cych hoteli i lokali , nowozelandzkie wina zaczę ł y
s i ę zalicza ć do najlepszych na świ eci e, a restaura-
cje i kafeterie s praw iły, że jedzenie poza domem sta-
ł o s ię części ą narodowej kultury. a tle tych wszyst-
kich przemian roz począł s i ę boom turystyczny.
Prze k sz t a łce ni a nie zawsze sz ły g ł a dko. a po-
cz,!tku lat 70. owa Zelandia zaczę ł a s i ę bo ry k ać
z pro blemami z róż ni cowa ni a produkcji ( o d ej śc ia
od towa rów masowych) i znalezienia rynków zbytu
poza Wi e lk ą Brytani,!. Kiedy ceny pa liw gwa łt ow­
nie p osz ł y w gó rę, dłu g i za czę ł y ros m!ć, po ni e wa ż
rządy Partii Pracy i Partii Na rodowej wc i ,!ż bra ły po-
życz ki . m aj ąc n a d z i ej ę. że wa rt ość n aj waż niej szyc h
 • HISTORIA
produktów znów wzroś ni e. To jedn ak by ło k west i ą
ma rketingu, a Nowozela ndczycy nigdy dotąd nie
musieli s i ę tym zajm ować. Przez tak dłu gi czas ży­
li wygodnie d z i ęk i stosunkowo prostemu procesowi
do brego prowadzenia gospoda rstw, że p rzys tąp i e­
nie Wielkiej Bryta nii ( 1973) d o EWG wywołało
w ich kraju spo re za miesza nie.
Czasy niepokoju
W latach 70. p ogłow i e owiec po raz pierwszy prze-
kroczyło 70 milio nów, p o ni eważ farm erzy otrzy-
ma li dotacje na p ow i ększe ni e stad. Podstawowa
ga ł ąź prze m ys łu by ł a p o tęż ni e subsydi owa na ,
a produkcja w latach 1975- 1984 ści ś le chronio na.
SHOULP AULD ACQUAINTANCE BE FORGOT?
Ogra niczenia handlowe n a łożo n e na Wi e lką Bry-
t a ni ę przez EWG - w połączeniu z gwa łt ow n y m
wzrostem cen ropy - s praw iły, że ceny produktów
przemysłowych zaczęły osi ągać niebotyczny poziom.
R ząd Pa rtii Narodowej pod przywództwem sir
Roberta M uldoo na zw i ę k szył jeszcze ogra niczenia
n a łożo n e przez laburzystów na imi g ra cj ę, import
i walutę. Muldoon, człowiek sk ło nny do konfro nta-
cj i, s prowokowa ł zw i ązk i zawodowe, za mra żaj ąc
zaro bki , i nie zmi e nił polityki pod presj ą licznych
strajków i demonstracji.
Na przeło mi e lat 70. i 80. wew n ęt rz n a inflacja
była tak du ża (do 17%), że koszty prowadzenia go-
spoda rstw wzrosły zas traszaj ąco, a gabinet Mul-
doo na mu s iał pokornie podnieść dotacje dla no-
wozelandzkich fa rmerów. Wszystkie te regul acje
i rewa loryzacje wywoł a ł y m asę obiekcji d o t yczą­
cych n ajbli ższej przyszłości ekon omii . Do 1984 r.
bezrobocie d o tkn ęło 130 tys. osó b, a dłu g zagra-
niczny os i ągn ął 14,3 milia rda NZD.
Kiedy jednak pod koniec 1984 r. do władzy do-
szed ł nowy rząd , subwencje dla rolnictwa i innych
ga łęz i produkcji zos t a ły niemal z dni a na dzi e ń wy-
cofane, licencje impo rtowe zawieszone, st ruktura
płac uwolnio na, a szeroko pojęty liberalizm ekono-
miczny umieszczony na właśc i wy m miejscu.
Innego rodzaju zmia ny obj ę ły p o lit y kę zagra-
ni czną - Nowa Zelandia w kOIlcu p oj aw ił a s i ę
na a renie mi ędzy n aro d owej. W latach 60., ki edy
Francja zaczę ła przysp i eszać kamp a ni ę na rzecz
prowadzenia prób nuklea rnych na swoich poline-
zyjs kich terytoriach , doszło do szeregu masowych
demo nstracj i.
Silny sprzeciw wobec broni j ądrowej si ęgn ął zeni-
tu, kiedy rząd laburzystów o dm ów ił wpuszczania
amerykallskich o krę t ów z pociskami atomowymi
lub o n apę d z i e a to mowym do po rt ów nowoze-
la nd zki ch. Amerykanie domaga li s i ę tego ja ko
alianci w ra mach paktu ANZUS. W końcu wyco-
fali s i ę ze wszystkich gwara ncji obronnych wobec
Nowej Zelandii.
Laburzyści pod przewodnictwem premiera
Davida La nge'a ustanowili wo kó ł wy brzeży Nowej
Zelandii 320-kilometrową st refę wolną od broni j ą-
 NOWE PAŃSTWO.

d rowej oraz renegocjowali po 33 latach Pa kt Bez- micznych (C ER ), a le do piero na początku lat 90.
pieczeń s twa Pacyfiku , żeby s kło nić Sta ny Zjedn o- roz począł s i ę niema l ca łkow i c ie wolny ha ndel na
czone do trzymania broni j ądrowej z dala od portów Morzu Tasmana (tylko niektóre u słu gi nie zos t a ły
nowozela ndzkich. Niestety, w rząd z i e laburzystów jeszcze ca łkow i c i e uwo lnione).
doszł o do ta k du życ h po d zi a ł ów W""~"r~~~~="'-~~'"""l Jedn ocze ś ni e za równo Austra-
do tyczącyc h innych kwestii , że Iia , ja k i Nowa Zela ndi a zw róciły
La nge z rezyg n owa ł ze sta nowis- W 1990 r. opinia publiczna zmusila uw agę na k w itn ące gos pod a rki
ka w 1989 r. Premier Jim Bo lger narodowy rząd Lange'a do zajęcia Azji . Ja po ni a jes t o bec ni e dru-
z Partii Narodowej szybko d a ł do antynuklearnego stanowiska. gim co do w ie lkośc i (po Austra lii)
zrozumienia , że nowy rząd będzie rynkiem Nowej Zela ndii . Po nad
się trzym ać polityki uwolnienia ekonomii . jedn a trzecia ekspo rtu kie rowa na jes t na rynki
W poł owi e lat 90. gospoda rka zaczęł a s i ę odn a- azjatyckie - wi ęcej ni ż d o Euro py i US A razem
wiać, a rząd po lu zowa ł nieco wydatki i złagod z ił - i praw ie jedna trzecia impo rtu pochodzi z Azji.
twa rdą po lit y kę m o n e t a rn ą. Japo ni a i Singa pur od dawna są pa rtnera mi ha n-

Po II wojnie św i a t owej Nowozela ndczycy zda li
sobie s prawę, że ich n aj w i ę k szą n a d z i ej ą eko no-
miczną na p rzyszłość jes t n awi ąza ni e stosunków
z Au s tra li ą . W 1965 r. Nowa Zela ndia i Austra lia
podpi sa ły Porozumienie w Sprawie Wolnego Han-
dl u (NAFTA). Pla nowa no sto pniowe znoszeni e
barier po międ zy dwoma krajami, a le p roces prze-
biega ł powoli i trzeba był o wy pracować lepsze wa-
runki porozumieni a. Wreszcie w 1983 r. oba rządy
pod pi sa ły ukł a d o zaci eś ni e niu stosunków ekono-
Po 1.aVEJ: wejście Wielkiej Brytanii do EWG (1973)
bylo poważnym ciosem dla nowozelandzkiej ekonomii.
PowYtEJ: kampania przeciw broni jądrowej
(koniec lat 60.).
dl owymi Nowej Zela ndii , a le ros n ą rów nież obro-
ty z Koreą , Tajl a ndi ą , M a lezją , Ind o n ezj ą , Taj wa -
nem i C hin a mi .
Kwestia maoryska
Pomimo trwaj ących od lat 60. s po łecz nyc h i eko-
no micznych zaw irowa ń , Nowa Zela ndia o k aza ła
s i ę j edn ą z najbardziej stabilnych demo kracji św i a ­
ta . I s tni ej ą w niej jedna k niezagojo ne ra ny - nie-
s prawiedli wości , jakich ponad sto lat temu dopusz-
czo no s i ę wobec M aorysów.
R ząd labu rzystów z lat 1984- 1990 uzn a ł w ko ń­
c u s łu sz n ość roszcze ń d o ziemi , łow i s k i innych
zaso bów, któ re według M aorysów zos ta ły im ode-
b ra ne wb rew praw u. Ich p o d s t awą by ł zawa rt y
 • HISTORIA
w 1840 r. Traktat z Wa ita ngi. R ząd laburzystów
ut worzył Try bun a ł Waita ngi dla rozpatrzeni a ko n-
kretnych maoryskich wym aga ń . Jego prace konty-
nu owa no p óź ni ej pod rząd a mi Pa rtii Na rod owej .
Wiele żąd a ń uzna no, zwł a szcza ta m, gdzie ziemi a
p ozos t awał a w rę k ac h rzą du. Przyzna no t a k że
Mao rysom ważn e koncesje p o ł owowe.
C h ociaź istnieje ogólny konsensus co do koniecz-
n ośc i zad ość uczy ni e ni a, to niektó re indywidua lne
pretensje wywo ływa ł y wiele n a pi ęć. Dwuk ro tni e
( 1994 i 1996) pró bowa no śc i ąć sa mo tn e drzewo
na Wzgó rzu Jednego Drzewa w Auckla nd (s. 144),
inny " d z i a ła cz " zni szczy ł mł o te m zaszczytne tro-
feum - America's C up, wid ząc w nim symbo l elit y-
zmu Pakeha. Proces rozpatrywani a roszcze ń wł a ­
s n ośc i d o ziemi trwa i zajmuje wyso kie miejsce
w politycznych programach, a le nie ma rozw i ąza ń ,
które m ogły by za d owo lić wszystkich, w i ęc napię­
cia będ ą zapewne p oj awi ać s i ę nada l. Wi ę k szość
jed nak tra ktuje je jako naturalne problemy dojrze-
wa nia nowego na rodu.
Kosmo polityzm i św i eża in frastru ktura eko no-
miczna radyka lnie zmie ni ły nastawienie s po ł eczn e.
C h oc i aż przez 150 la t d awa ł o s i ę za u ważyć po-
czucie na rodowego egalita ryzmu, obecni e wie lu
lud zi wierzy, że utrzyma nie w ł aśc i wego miejsca
w św i ec i e wy maga od kraju i jego mi esz k a ń ców
w i ę k szego n a kł a du pracy i os trzejszego w s p ó ł za ­
wodnictwa na rynku, za równo krajowym, jak i za-
gra nicznym. To z ko lei powoduj e na rasta nie po-
d z i a ł ów p o mi ęd zy boga tymi i biednymi, a t a k że
nowy rodzaj ni es ta biln ośc i wew n ę trzn ej . Wydaje
s i ę, że
sta ry po rząd ek - z dwoma rywa li z uj ący mi ,
a le mocno z bli żo ny mi d o ce ntrum ugrupowa nia-
mi po lit ycznymi - ni e zdo ł a p o mi eśc i ć narod o-
wych aspiracj i.
Reforma wyborcza
iezadowolenie wywo ł a n e gwa łt ow ny mi zmia na-
mi i d zi a ła ni a mi ostatnich rząd ów u w id ocz niło s i ę
podczas referendum na temat refo rmy wybo rów.
W 1993 r. p rzegł osowan o za s t ąpi e ni e wi ęk szośc i o­
wego systemu wy bo rczego przez sys tem propo r-
cjo na lny MMP ( Mi xed Member Pro po rtio na l).
I s tni a ł y wówczas liczne o bawy, że spowoduje to
da lsze pod z i a ły w pa rt iach politycznych - i w pew-
nym sto pniu o k aza ł y s i ę one s łu szn e.
W wy bo rach w 1996 r. Pa rti a Narod owa pod
kierownictwem Jim a Bolge ra zd o by ł a 44 mi ejsca
w 120-osobowej izbie, a Partia Pracy 37. W ten spo-
sób po pa rcie pa rtii ew Zeala nd First (Najpierw
Nowa Zelandia), któ ra zd o by ł a 17 miejsc (w tym
4 mandaty maoryskie), o k aza ł o s i ę być j ęzycz ki em
u wagi. G wa ra n towa ł o koa li cyjn ą w i ę k szo ść , co
pozwo liło jej wej ść do rządu z Pa rti ą N a rod ową.
Po ro ku sytuacja w kraj u zd es t a bili zowa ł a s i ę,
a zmiany st a ły s i ę tematem dyskusji politycznych.
W 1997 r. premier Bo lger pod a ł się do dymisji .
W grudniu 1997 r. pierwszym w histo rii kraju
p re mi e rem - ko bi e tą (z ramienia Pa rti i Narodowej)
mi anowa no Jenny Shipley. Jedn ak z powodu za ła ­
ma nia w pa rtii koalicyjnej i problemów ekonomicz-
 NOWE PAŃSTWO.

nych Shipley przeg ra ł a wybo ry w 1999 r. na rzecz demagogów sza nsa na wzniecenie nowego rodzaj u
koa licji prowadzonej przez Pa rti ę Pracy i ko l ejn ą n ap i ęć na tle rasowym.
kobi e tę, Helen C la rk . R ząd y że l az n ej ręk i sprawo- Nowozela ndzycy za pewne zn ajdą (jak zwy kle),
wa ne przez C lark , wzmocnienie gospodarki we- w ł as n e rozw i ąza ni e tych tru d n ośc i . Odda lenie
wnę trzn ej i o bni że ni e bezro bocia przes'ldz iło o jej od innych krajów być m oże uczy nił o z Nowej Ze-
zwyc i ęs t w i e w kolejnych wyborach w 2002 r. la nd ii kraj prowincjonalny, ale j edn ocześ ni e zmusi-
C1a rk o k aza ł a s i ę jednym z naj popula rniejszych ł o Nowozelandczyków do rozw inięci a " inteligencj i
przywódców Nowej Zela ndii . Łączy pragmatycz- zwoju numer osiem" - zgodnie z powiedzeniem, że
ne podej śc ie do w ł a d zy z p op uli s t ycz n ą sm y k a łk ą Kiwi pot ra fi ą n a praw ić absolutnie wszystko, j eże li
do wzbudza nia wś ród Nowozela ndczyków dumy tylko m ają zwój d rutu ogrodzeniowego nr 8 - z któ-
z przy n a leżn ości do swojego kraju. Pod ejści e ta kie rej Nowozela ndczycy są ba rd zo dumni . l z ca ł ą
był o ja k d o t ąd niezmiernie rzadkie. pew n ości ą będ ą coraz ba rd ziej d oce ni ać to, kim są
i co m ają , a co j u ż od daw na jest podziwia ne przez
Nowa świadomość przyjezdnych. O
w Nowej Zelandii dłu go pa n owa ł o krzywd zące
prześwi a dcze ni e o " kultu rowej ni ższośc i " , zgodnie
z którym jej miesz k a ńcy nieustannie krytycznie po-
równywa li si ę z innymi kraja mi . Części owo z tego
powodu sporo ludzi op u szcza ł o wyspy w poszuki-
waniu lepszego życi a. Wielu z nich, na p rzy kła d pi-
sarka Ka th erine Ma nsfield czy grupa rockowa
The Datsuns, zos t a ł o doceni onych we własnym kra-
j u dopiero wtedy, kiedy os i ągn ę li sukces za gra nicą.
Jednak 31 grudnia 1999 r. Nowozelandczycy wzi ę­
li sobie do serca fakt, że z racj i poł oże ni a geograficz-
nego ich teryto rium jako pierwsze wkroczy w nowe
tysiąclecie, co niewąt pli w i e świ ad czy o wzroście ich
poczucia wł as n ej wyjąt kowości i indyw idu a ln ośc i .
owa Zela ndia daw no ju ż przes t a ła być po-
mniejszo n ą we rsją Austra lii czy bladym od biciem
nglii , kraju-ma tki . A le odkąd wszyscy zgodzili
ię, czym Nowa Zela ndia nie jest, zaczęł o się usta-
lanie, czym jest. Proces określ a ni a t ożsa m ości uła­
twiło kilka element ów. Wp rowa dzenie w 1993 r.
systemu wybo rczego MMP, gwa ra ntującego rze-
czywi ści e reprezentacyjny rzą d , z pew n ośc i ą ode-
grało w tym ważn ą ro l ę. W wyborach, któ re n ast ą­ WIAT KOBIET
piły bezpoś red ni o po jego wd roże niu , czł o nk a mi
parlamentu zos t a ło w ięcej Maorysów i ko biet, do- Nowozelandczycy zawsze byli dumni z tego,
zła do w ł a d zy pa rti a Najpierw Nowa Zela ndia że w 1883 r. Nowa Zelandia stala się pierwszym
i zapewniono miejsca parlamentarzystom reprezen- państwem, które przyznalo kobietom prawa wyborcze,
tujący m narody azja tyckie o raz muzułm a n ów. a na początku XXI W. wysoka pozycja pań w życiu
To z kolei by ło wy rażny m syg n a łe m , że Nowa publicznym świadczy o poziomie równości spolecznej
Zela ndia nie jest ju ż dwukultu rowym s po łecze ń- w tym kraju. Trzy czołowe stanowiska - premiera,
twem Mao rysów i Pakeha, ale krajem wielu róż­ gubernatora generalnego i prezesa Sądu Najwyższego
nych tradycj i. Do stwo rzenia tak iej sytuacj i przy- - zajmują kobiety. Kobiety są także burmistrzami
czy n ił a s i ę polityka h ojn ośc i wobec imigra nt ów, drugiego i piątego co do wielkości miasta w kraju
która spowod owa ła ich wielki n a pływ, a któ rej pro- i byly dyrektorami dwóch największych przedsiębiorstw
duk tem ubocznym o k aza ła s i ę wykorzysta na przez telekomunikacyjnych oraz największego banku.
Mimo to statystyki wykazują, że średnia płaca
Po LEWEJ: Civic Square w Wellington, stolicy kobiet wynosi mniej więcej polowę tego,
Nowej Zelandii. czym mogą się cieszyć mężczyżni.
Po PRAWEJ: premier Helen Clark.