KASAYSAYAN NG SAMAR AT LEYTE
mga sinasalita at ito ay depende sa lugar kung nasaan
HILAGANG SAMAR
Ang kabisera ng Hilagang Samar ay Catarman at ang
tawag sa kanila noon ay “Ibabaonons” pero noong nabuo
ang probinsyang ito, ang mga tao dito ay tinatawag na
bilang '”Nortehanon.” Ayon kay Jimenez (2013) ang pag-
aaklas ng mga Wary ay itinuturing na nagpasimula
upang kumalat ang paghihimagsik ng mga Pilipino laban
sa mga Kastila sa iba't ibang panig ng bansa, dahil sa
tumitinding pang-aabuso ng mga Kastila sa mga
manggawang Pinoy mula sa Samar, nabuo ang planong
pag-aaklas laban sa mga mananakop na dayuhan.
Nakilala ang Sumoroy Revolt noong 1649 dahil sa
pagbuo ng pangkat ng mga mang-aaklas may tatlong
haring hinirang, ang mayaman na si Juan Ponce, ang
matapang na si Pedro Caamug at ang anak ng babaylan
na si Augustin Sumoroy. Kahit pangatlo lamang siya na
hinirang na hari, si Sumoroy ang nagsilbing apoy upang
lumiyab ang himagsikan sa Palapag, Northern Samar
laban sa mga Kastila. Pinatay ni Sumoroy ang Jesuit
Priest ng Palapag na si Miguel Ponce Barberan gamit ang
sibat ngunit kalaunan ay namatay rin si Sumoroy
habang nakikipaglaban sa mga Kastila para sa kalayaan
ng ating bansa.
• SILANGANG SAMAR
Ang tawag noon sa Borongan ay Gulborongani dahil sa
fogs na pumapalibot sa lugar. Ang nabanggit na lugar ay
ang kabisera mg Silagang Samar at ito ay nadebelop
dahil sa mga religions missions na itinayo noon ng
Jesuits (1604-1768) at Franciscans (1768-1868).
• SAMAR
Ayon kay Subijano (2012) nag-ugat ang pangalang
Samar sa salitang “Samad” na isang lokal na diyalekto
na ang I ig sabihin ay “putol” o “sugat.” Inilalarawan nito
ang topograpiya ng Isla --- mga kabundukang waring
sinusugatan ng mga sapa at ilog. Noong 1735 ang
Samar at Leyte ay iisa at ang kabisera noon ay Cariaga
ngunit noong 1768, naging independent/hiwalay na
probinsya ang Samar ang ang naging kapital nito ay
Catbalogan. At ang tawag noon sa Catbalogan ay
“Katbalaugan” o “Kabalaugan”.
• LEYTE
Ang Leyte ay iisang lalawigan sa Pilipanas na
matatagpuan sa rehiyon ng Silangang Visayas. Ayon kay
Holcomb (2014) matatagpuan ang Leyte sa kanluran ng
Samar, hilaga ng Katimogang Leyte at sa timog ng
Biliran. Ayon naman kay Bejas (2017) nakilala ang lugar
na ito dahil dito unang dinaraos ang misa ng Katoliko ---
sa Limasawa na matatagpuan sa timog Leyte. Naging
kilala rin ito dahil dito lumapag amg grupo nina Heneral
Douglas McArthur at dito rin naganap ang Labanan aa
Golpo ng Leyte o kilala rin bilang Ikalawang Digmaan sa
Karagatan sa Pilipinas at ito ang pianakamalaking
labanan sa tubig sa kasaysayan ng mundo. Sa kabilang
banda, naganap ang aktwal na labanan sa karagatan na
pumapalibot sa pulo ng Leyte noong Oktubre 21-26
1944 sa pagitan ng mga Amerikano at kaharian ng
Hapon. Naging pansamantala rin na kapital ng bansa
ang probinsayang Leyte dahil sa kapitolyo ng Leyte
tumitigil noon ang karamihan sa mga opisyal ng
gobyerno sa kasagsagan ng World War II.
Ang Waray ay isang wika sa mga lalawigan ng
Samar, Hilagang Samar, Silangang Samar, Leyte,
(Silangang bahagi) at Biliran sa Pilipinas. Ang
Samarnon- Lineyte ay tinatawag lamang na Waray dahil
iisa lamang ang kanilang lenggwahe na sinasalita.
Gayunpaman, nagkakaiba sila sa mga ideya at
proposisyon, at konstuksyon ng pangungusap dahil dito
may tinatawag na Samarnong Waray at Lineyteng
Waray. Sa probinsiyang ito nananatili pa rin
pangunahing wika ang Waray.
Sa probinsiya ng Leyte, maraming dayalekto ang
ka. Minsan ay Waray minsan ay Bisaya. Ngunit
kadalasan sa mga nakatira dito ay nakakaintindi at
nakakasalita na parehas ng lenggwahe.
Ang nasabing kapistahan ay ipinagdiriwang sa Bayan ng
Calbayog, Kanlurang bahagi ng Samar tuwing ika-7 ng
Setyembre. Ang pagdiriwang na ito ay kumakatawan sa
mayamang kultura at etniko sa kasaysayan ng bayan.
Ang “Sarakiki” ay isang local na termino sa
Calbayog na naglalarawan ng iba’t ibang mga paggalaw
ng isang tandang bilang ito’y sumusubok upang akitin
ang pansin at gayumahin ang isang inahing manok sa
panahon ng panliligaw. Ang salitang “Sarakiki” ay isang
ritwal na sayaw samantalang ang salitang “hadang” ay
pag-aalay na kung gayon, ang ibig sabihin ng Sarakiki-
Hadang ay ang pag-aalay ng mga Waray ng sayaw sa
kanilang mga diyos-diyosan. Dahil pinaniniwalaan ng
mga Waray na ang kanilang mga diyos ay may
kakayahang magbigay trahedya sa kanila o
makakapagbigay ng masaganang pamumuhay sa kanila.
Ginagawa ang nasabing ritwal tuwing panhaon ng
pagtatanim, pag-aani, at sa panahon ng mga
nakakamatay na epidemya at sa pagpapagaling ng mga
may sakit.
Naging bansag ang Pintados sa mga
taong nakita ng mga Espanyol sa kabisayaan sa
kanilang pagdating noong 1668. Sa wikang Espanyol,
ang Pintados ay nangangahulugang may pinta dahil sa
mga guhit sa katawan ng mga tao. Ang pagguhit ng
makukulay at permanenteng disenyo sa katawan ay
isang sinaunang sining sa Pilipinas. Sa Cordillera,
tinatawag itong “fatik”. Makikita sa guhit ng katawan
ang kanilang katayuan sa lipunan.
Ang Pista ng “Pintados” o tinatawag ding pista
ng Pintados-Kasadyaan, ay isang masayang pagdiriwang
na tumatagal ng isang buwan kung kalian din
ginaganap ang “Leyte Kasadyaan Festival of Festivals,
“Pintados Festival Ritual Dance Presentation” at ang
“Pagrayhok Grand Parade”. Ang mga agririwang na ito ay
sinasabing nagmula sa Pista ni Senyor Santo Nino
tuwing ika-29 ng Hunyo bawat taon. Ang mga taga-Leyte
ay ipinagdiriwang ang nasabing pista sa isang bukod-
tangi at makulay na pamamaraan.
TRADISYON AT PANINIWALA NG MGA TAGA SAMAR
LEYTE
Ang mga waray ay kilala na pinakamahusay sa
pag hahabi ng banig. At ang pangunahing kabuhayan ng
mga Waray-waray ay pangingisda at pagsasaka. Sa
kasalukuyan, ay mayroon na ring pangangalakal ng
tabako, torso, ceramics at yantok.
Kilala rin sila sa kanilang industriya ng
pagmimina, at paggawa ng mga kasangkapan na yari sa
kawayan at yantok. Bukod doon, sila rin ay mahilig sa
mga ginto at purselana.
Dapat ang babaeng ikakasal ay may
isang bagay na gagamitin o isusuot sa katawan na
hiniram. May gagamitin siyang luma at mayroon ding
bago. Sapagkat ayon sa aming pananaliksik, ito ay
nangangahulugan na ang pagkakaroon ng bagong mga
kagamitan ay nagpapatunay ng masagana at maayos na
pakikitungo ng babae sa kanyang magiging asawa.
Sa kanilang paniniwala naman sap ag-aasawa,
meron ding silang tinatawag na bawal kumanta habang
nag luluto at bawal umalis sa hapag kainan habang di
pa tapos kumain ang lahat sapagkat ito ay nagpapakita
ng pagka-walang respeto sa mga naiwan sa hapag.
Bawal maghatid sa labas ng mga
dumalaw sa burol at magpagpag muna bago umuwi
upang hindi sundan ng kaluluwang namatay. Kapag
babae ang namatay, putting bestida ang susuotin nito at
ang pinakamagandang barong naman ang susuotin
kapag lalaki ang namatay.
Kimona ang madalas nila suotin ng mga
babaeng waray na madalas din ay sinasamahan ng mga
tapis na ipinulupot sa beywang. Ang mga lalaki naman
ay simpleng kasuotan na long-sleve na parang
dyaket,Malong o Bahag. Kung makikita sa kasuotan ng
lalaking nasa larawan, ang tanging suot lamang nito ay
ang tinatawag na bahag.
KASAYSAYAN NG BICOL
Ang Bicol ay kilala sa tawag na "Ibalon" na ang
ibig sabihin ay mga "tao sa kabilang dako". Ito ay rin ay
unang tinawag na Los Camarines ng mga Espanyol sa
kanilang unang pagdating noong 1567.
Sa mga naigawang pananaliksik ay walang
natagpuang labi ng mga tao maging ang mga hayop na
kung saan ay syang magpapatunay sana na mayrong
mga katutubo na naninirahan sa rehiyong ito noong
unang panahon, tanging ang mga labi lamang sa
panahon ng Neolitiko ang naging ebidensya upang
masabi na mayroong sibilisasyong naganap sa bahaging
iyon ng bansa. Naging kilala rin sa buong Pilipinas ang
Bicol noong sumabog ang bulkang Mayon na kung saan
nagdulot ng napakalaking pinsala.
Mga Wikang Ginagamit sa mga Iba't Ibang Lugar sa
Bicol
 Camarines Norte at Camarines Sur - wikang
bikol na may halong tagalog.
 Masbate - wikang bikol na hawig sa Cebuano.
 Sorsogon, Catanduanes at Albay - bikol Naga.
Bagama't hindi purong wikang bikolano ang
kanilang ginagamit ay hindi pa rin mawala sa kanila ang
wikang bikolano sapagkat ito ang kanilang ginagamit sa
pagtuturo sa paaralan, pagtuturo sa mga salita ng Diyos
at Wikang Bikolano din ang kanilang ginagamit sa
pakikipagkumonikasyon saan mang lugar sa Bicol mapa
bundok, baryo o siyudad paman. Wikang Bikolano din
ang kanilang lingua franca o pangunahing wika.
Halimbawa ng mga pangungusap sa Wikang Bikolano
•Mahal kita - Inmomootan ta ikaw •Asan ka? - Hain ka?
•Umalis ka dito - Humali ka didi •Saan ka nag-aaral? -
Diin ka nagiiskwela? •Magandang Umaga/Hapon -
Marahay na adlaw •Ang ganda mo - Kagayon mo
Halimbawa ng mga salita sa Wikang Bikolano •Please -
Tabi •Opo - Mao •Wala - Wara •Matalino - Listo/Mayad
•Pangalan - Pangaran •Gabi - Banggi •Hating-gabi -
Katutnga •Aso - Ayam
Ang Padaraw Festival ay isa sa mga
sayaw na ipinagdiriwang ng mga Bikolano bilang
pasasalamat sa mga masaganang ani at huli. Ang sayaw
na ito ay hindi pwedeng hindi ipagdiwang sapagkat ito
ay nangangahulugan na sa mga biyayang natanggap nila
araw-araw sa buong taon, ay kailangan din nilang
magbalik bilang pagpapakita na sila ay lubos na
nagpapasalamat maging sa ani man o sa huli sa
karagatan.
Ang Ibalong Festival ay hindi kabilang
sa mga relihiyosong sayaw ng mga Bikolano, ito lamang
ay tanyag na pagdiriwang sa Legaspi, Albay na hango sa
epikong pinamagatang “Ibalong”. Ipinagdiriwang nila ito
sa pamamagitan ng pagsasayaw sa daan habang
nakasuot ng maskara ng kanilang kinikilalang mga
magigiting na bayani sa epikong Ibalong. At bukod pa
ditto, hindi lamang mga maskara ng mga bayani ang
kanilang sinusuot kundi pati narin ng mga kaaway ng
mga ito na kung saaan ay nakapagbibigay buhay sa
kwento ng sayaw. At kapag ipinagdiwang ito, ang mga
Bicolano ay nagtitipon-tipon upang magbigay ng lakas
sa bawat isa.
MGA KAUGALIAN AT PANINIWALA NG MGA
BIKOLANO
Ang unang paniniwala ay nangangahulugan na kapag
may paru parung lumilipad sa loob ng bahay ay
nangangahulugan na bumibisita ang kaluluwa ng mga
kamag anak na namatay. Ang pangalawa ay nagsasabi
na bawal dumiretso sa loob ng bahay kapag galing sa
patay upang hindi sumunod ang kaluluwa ng isang
patay at kailangan mag pagpag muna sa labas ng bahay
o kahit sa ibang lugar. Pangatlo, bawal magwalis sa gabi
dahil nangangahulugan ito na tinataboy natin ang mga
biyaya. Pang-apat bawal magbukas ng payong sa loob ng
bahay, dahil ayon sa kanila, ito ay nangangahulugan na
tinatanggihan moa ng grasya o pinapaalis mo ang
swerte.
Ang unang paniniwala ay nangangahulugan na kapag
may paru-parung lumilipad sa loob ng bahay ay
nangangahulugan na bumibisita ang kaluluwa ng mga
kamag anak na namatay. Ang pangalawa ay nagsasabi
na bawal dumiretso sa loob ng bahay kapag galing sa
patay upang hindi sumunod ang kaluluwa ng isang
patay at kailangan mag pagpag muna sa labas ng bahay
o kahit sa ibang lugar. Pangatlo, bawal magwalis sa gabi
dahil nangangahulugan ito na tinataboy natin ang mga
biyaya. Pang-apat bawal magbukas ng payong sa loob ng
bahay, dahil ayon sa kanila, ito ay nangangahulugan na
tinatanggihan moa ng grasya o pinapaalis mo ang
swerte.
Papel de Canton - ito ay isang uri ng kanta na
inialay ng isang lalaki sa kanyang nililigawan
kumbaga para siyang isang harana.
Lagpitao o palaktaw-laktaw - ito ay nagsasabi
na kailangang bayaran ng isang kapatid kapag
naunahan niyang mapangasawa ang kanyang
ate dahil ito ay nagsasabi na kapag hindi
bayaran ng kapatid ang kanyang ate ito ay hindi
makapag asawa.
Pag-agad - ito ay paninilbihan sa tagalog. At
may kaugalian din sila na magbibigay ng dowry
o dote ang isang lalaki hindi rin nawala ang
dowry sa kanila.
Sinakat - katulad din ito sa atin na kailangang
may ibigay na regalo ang kamag anak na
dumalo sa kasal katulad sa mga katoliko na
ikakasal magbigay din ng mga regalo sa
ikinasal.
Ilinakad - ibig sabihin maliban sa dowry na
binigay ay magbibigay pa rin ng ekstrang pera
ang lalaki kung ang napangasawa niya ay
panganay sa pamilya.
Sa kanilang mga kasuotan ito ay ang kanilang
tradisyunal na kasuotan na kung saan ay
ginagamit lang nila kapag may espesyal na
okasyon.
Nakilala ang mga Bicolano sa
buong Pilipinas dahil sa kanilang mga produkto
na ginamitan ng gata at pinaanghang ng maliliit
na siling labuyo tulad ng laing at Bicol Express.
Ang wika ay ang instrumentong ginagamit sa
pagpapahayag ng sarili para makamit ang mithiin at
adhikain sa buhay. Sa pamamagitan ng wika ay
naipararating ng sinoman ang impormasyong gusto
niyang maibahagi sa iba. At dagdag pa rito, ayon sa
dalubwikang si Henry Gleason, ang wika ay isang
masistemang balangkas ng isinasalitang tunog na kung
saan ay isinasaayos sa paraang arbitraryo.
Ang lipunan ay tumutukoy sa mga
taong sama samang naninirahan sa iisang organisadong
komunidad na may iisang batas, tradisyon, paniniwala
at pagpapahalaga. Ayon kay Mooney (2011) ang
lipunan ay isang buhay na organismo kung saan
nagaganap ang mga pangyayari at gawain. Ito ay patuloy
na kumikilos at nagbabago.
Ang kultura ay mga karunungan, Sining,
literatura, paniniwala at kaugalian ng isang pangkat ng
mga taong naninirahan sa isang pamayanan.(Erwin
Roma Cruz). Ang kultura ay isang mabisang
kasangkapan sa pambansang pagkakaisa dahil dito
naipapahayag ang tunay na diwa ng pakikipagkapwa.
Ayon din naman kay Panopio (2007) ang kultura ay ang
kabuuang konseptong sangkap sa pamumuhay ng mga
tao, ang batayan ng mga kilos at gawi, at ang kabuuang
gawain ng tao.
Ayon kina Anderson at Taylor (2007) ang
kultura ay isang kumplikadong sistema ng ugnayan na
nagbibigay kahulugan sa paraan ng pamumuhay ng
Ang Teritoryo ng Ilocano
“Ilocano” o “Iloco” ang bansag sa mga taong
nakatira sa mga probinsya ng Ilocos Norte, Ilocos
Sur, La Union at ilang bahagi ng Pangasinan, Tarlac,
Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, at Nueva Ecija. May
mga Ilocano pa rin sa Apayao-kalinga, Ifugao, at
Mountain Province. Ang kabuuang rehiyong ito ay
itinatawag na “Ilocandia” o “Rehiyong Ilocos”.
Ang kasaysayan ng mga Ilocano
May Kasaysayan ng migrasyon ang Ilocano.
Matatagpuan sila at ang kanilang komunidad sa lahat
halos ng bahagi ng bansa at maging sa labas ng
bansa, lalo na sa Estados Unidos. Ang marami sa
kanila ay lumikas o nagmaygreyt sa Cagayan Valley,
Gitnang Luzon at maging hanggang sa Mindanao.
Ayon kay Mcfarland (1980), may malaking
bilang ng mga Ilocano sa munisipalidad ng
PresidenteQuirino at MarianoMarcos sa Sultan
Kudarat. Kaugnay ng migrasyon sa o pagtawag ng
America at Hawaii sa mga Ilocano, may mga pag-aaral
na ginawa si Dr. Marcelino Foronda ng DLSU ukol
dito.
Ang Wikang Iloco/Ilocano
Kinikilalang lingua franca o (para sa iba) “
pambansang wika ng Norte” ang lenggwaheng Iloco.
Isang katangi-tanging obserbasyong panlinggwistika
ang natuklasan ng McFarland tungkol sa wikang ito.
Ayon sa kanya, bagaman may malaking bilang ng
nagsasalita ng Iloco at may napakalawak itong
teritoryo, ang Iloco ay may mababang digri ng
varayting dayalektal. Posible marahil ito sa mataas
na mobiliti nila na naging instrumento sa
pagpapanatili ng di ordinaryong mataas na lebel ng
komunikasyon sa buong Ilocandia, kaya't
nahadlangan ang pagkakaroon ng mga malaking
pagkakaibang dayalektal.
Ang Ilocano ang isang dominant na wika sa tatlong
probinsya ng:
Ilocos Norte, Ilocos Sur, La Union
Wikang Majoriti sa lima pang probinsya gaya ng:
Abra, Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, Quirino
Isang Malaking wikang minorya sa sampung
probinsya ng :
Benguet, Pangasinan, Ifugao, Kalinga-Apayao, Nueva
Ecija, Tarlac, Zambales, Occidental Mindoro, North
Cotabato, Sultan Kudarat
Ang Ilocano ay isang maliit na wikang minorya sa
Maynila at 17 probinsya:
Mt. Province, Bataan, Bulacan, Pampanga, Cavite,
Oriental Mindoro, Palawan, Quezon, Rizal,
Zamboanga Del Sur, Agusan Del Sur, Bukidnon,
Davao, Davao Del Sur, Davao Oriental, South
Cotabato, Maguindanao
Industriya at Kabuhayan:
 Agrikultura-Ang pangunahing industriya ng mga
Ilocano.
 Palay ang pangunahing tanim at pagkain nila,
pero bawang ang nagdala ng malaking tulong sa
kanilang ekonomiya.
 Tabako- Ang produkto ng Ilocos Region na
nagunguna sa buong bansa.
 Pagkahilig sa gulay na nagpapatunay ng ilang
paboritong ulam na
gulay tulad ng Dinengdeng, Inabraw at Pakbet na
pawang may lahok na bagoong.
 Nabubuhay din ang mga Ilocano sa pamamagitan
ng pangingisda bukod sa agrikultura.
 Pamaso ang Ilocos sa industriyang
pagbabagaoong.
 KIlala sa industriya ng “basi”, isang uri ng alak
na buhat sa katas ng tubo na ibinabaon sa lupa
para tumamis.
 Ang paghahabi na kadalasang ginagawa ng mga
babaeng taga Ilocos kung saaan kilala sila sa
paggawa ng tuwalya, bathrobes, blanket, table
napkins, kulambo, placements, punda ng unan
at mga materyales sa pananamit.
 Ang Abel/Iloco ay isang uri ng habi na
napakatanyag sa Europa noong siglo 17na
kinakailangang itigil ng Espanya ang
importasyon nito mula sa Ilocos para mailigtas
ang industriya ng paghahabing kastila.
 may tatak ang bawat baryo ng kanilang disenyo.
Ang isang katutubong Ilocano ay makikilatis,
halimbawa kung saang baryo habi ang isang
disenyo ng tuwalya.
 paghahabi ng basket o tiklis, na yari nsa
kawayan, tambo at hibla ng maguey na
kalimitang makikita sa Abra.
Panliligaw at Pag-aasawa
 Ayon kay Llamzon sa kanyang handbook on
Philippine Language Groups. Ang matandang
tradisyon sa pag-aasawa ay:
 Kapag handa na sa paglagay ng estado ang
bridegroom, ipaaalam niya ang intensyong mag-
asawa sa kinauukulang babae.
 Uulitin niya ang intensyon sa pamilya ng dalaga,
saka pag-uusapan nila ang dote(sab-ong) sa
ringpas o danon. Sabi ng ilang matatandang
Ilocano, di lang sab-ong ang pag-uusapan ng mga
pamilya kundi pati ang sagut(damit ng pangkasal
ng babae) at parawad ( perang ibibigay sa ina ng
babaw bilang pasasalamat sa paagpapalaki sa
kanya).
 May pamahiin sila na kapag may nauna sa
paglakad, iyon ang dododmina sa buhay ng mag-
asawa.
 Magdadasal sa harap ng altar sa sala ang ikinasal
pagkatapos.
 sa kabahayan naman, ay may sampol ng
pagkaing inihanda para sa pagpipista ng
kasal(Atang) dahil naniniwala silang dapat ding
makibahagi sa pagkain ang kanilang mga ninuno.
 Ngunit sa kasalukuyan, tiyak ibang-iba ang mga
prosidyur sa panliligaw at pagpapakasal.
maaaring ang paimbabaw na kaibhan ay
makikita sa uri ng kalagayang sosyal at ng lugar.
Paniniwala
 Ayon kay Llamzon, ang mga unang Ilocano ay
naniniwala sa isang diyos na tinatawag nilang
“Buni”
 Sumasamba sila sa kalikasan at tinatawag ang
maraming bagay sa kalikasan.
 ito ay pinamumunuan ng katawagang “Apo”
(bilang unlapi).
 Gaya ng “Apo Langit”(Lord Heaven),
 “Apo Angin”(Lord Wind)
 “Apo Init (Lord Sun)
 “Apo Tudo” (Lord Rain) at maraming pang iba...
 Naniniwala sila sa isang manlilikhang si “Pursua”
 Kahit naniniwala sila sa kabilang buhay
naniniwala din sila sa anito o mga espiritu.
 Iba-iba ang pangalan ng anito ayon sa kanilang
tinitirhan gaya ng:
 Mangmankik- nakatira sa kakahuyan at puno
 kaibaan- mga dwendeng nasa anthills
 Bagbagutot- nasa mga halaman
 Namgayak- kaluluwa ng bigas
 Dahil sa ganitong paniniwala, gumagawa sila ng
maraming klaseng panlaban sa mga ito tulad ng
“babato” (Agimat)
 at maraming klaseng ritwal panlaban sa mga
espiritu gaya ng “golgol”, “Atang”, “alaw”.
 kapag namatay ang isang tao, hinuhugasan ang
kanyang katawan ng pinaghalong tubig at basi.
ang byuda lamang ang pwedeng tumulong sa
ganitong seremonya.
 kailangang tiyaking matuwid ang braso nito sa
kanyang gild ng katawan para hindi ito
magambala sa paglalakbay sa kabilang buhay.
 Nagkakaroon ng “Atong”(funeral fire) at
hahayaan itong nag-aapoy habang nakahimlay
ang paglalamayan. ito ang paraan para ipahatid
sa kapitbahay na may patay.
 karaniwang inililibing nang sumunod na araw at
sinusunod ang ritwal ng simbahang Catolico. sa
kasalukuyan, mahaba na ang araw ng pagluluksa.
Pista:
 Mga kapistahan sa Ilocos Norte
 -Ang "Tan-ok ni Ilocano: The Festival of
Festivals" ay ang pinakamalaking pagtitipon sa
lalawigan ng Ilocos Norte. Ilan sa mga pistang
ipinagdiriwang sa Ilocos Norte: Empanada
Festival ng lalawigan ng Batac. Pang-buos sa
bayan ng Banna.Tadek Festival ng Nueva
era,guling guling ng Paoay, Dinaklisan ng
Currimao,Amian Festival ng
Bangui,pamulinawen Festival ng lungsod ng
Laoag. Mga kapistahan sa Ilocos Sur -
Longganisa Festival sa Vigan: –Tuwing ikatlong
linggo ng enero ay ipinagdiriwang ng Vigan ang
kanilang pista na kumikilala sa kanilang patron
na si Saint Paul The Apostle.
Ilocos Sur
 Ang kasalukuyang Ilocos Sur ay napakayaman
pa rin sa mga relics ng nakaraan lalung-lao na sa
aspektong panrelihiyon.
 Sundial sa Tagutin na mga testimonyal ng
yamang pangkasaysayan at kultural ng Ilocano.
 Pagdiriwang ng Mahal na araw sa paglahok sa
banal na prusisyon ng halos sinalaki ng taong
estatwa na mabibihisan ng tunay na ganitong
sinulid na pamburda pati na ang mga hiyas ng
nakakabit dito.
 Vigan- binansagang Heritage villlage at minsa'y
“Intramuros Ilocandia.
 Noon, ang tawag sa bayang ito ay “kabigaan” ba
ang ibig sabihin ay “lugar na sagana sa
halaman”.
 Sa Vigan makikita ang mga kasaysayang
pinayaman nina Padre Jose Burgos, Diego at
gabriela Silang, Leaona Florentino at Isabelo De
los Reyes.
Ilocos Norte
 Pinakahilaga ang Ilocos Norte sa kabuoan ng
Ilocos Region .
 Ang daigdig ng mga Ilocano ay tinatawag na
“God-forsaken land” dl sa baku-
bakong/magaspang at burol at mainit na
temperatura.
 dahil dito nabuo ang aset ng mga Ilocano na
matipid, masipag,matiyaga,tapat,matapang at
adventuroso.
 Maipagmamalaki ang Ilocos Norte sa kilalang
tao sa larangan ng pulitika, edukasyon,
relihiyon, at iba pang mahalagang larangan.
 kilalang “anak ti Iloco” si Juan Luna, Antonio
Luna, Gen. Artemio Vivora Ricarte, bishop
Gegorio Aglipay, At Ferdinand Marcos.
Kahulugan, Kalikasan ng lipunang Ilokano
 Ang lipunang Ilokano ay hitik sa kultura
 naipreserba ang wika at kultura
 mayamang wika
 matibay na pundasyon
Sa wika:
 magkatulad lamang ang mga tunog ng mga katinig
sa parehong wika -
 mabilis at may empasis sa pagkakabigkas
 ang gramatika nila ay pinangungunahan ng panag-
uri at nasa karaniwang ayos ng pangungusap,
WIKA, KULTURA AT LIPUNAN NG MGA TAGALOG
Ang Teritoryo ng mga Tagalog
Katagalugan ang mga probinsya ng Bataan,
Batangas, Bulacan, Laguna, Quezon, Rizal, Marinduque,
Mindoro, at parte ng Camarines Norte. Tagalog ang
tawag sa mga taong tubo sa mga lugar na nabanggit at
maging ang wika na ginagamit nila. Tinatawag din silang
tagal, tagalo at tagalog noong panahon ng Kastila.
Hango ito sa salitang taga-ilog o mga taong nasa
palibot ng ilog.
Ang Wikang Tagalog
Sinasalita ang tagalog ng tinatayang 48% ng buong
populasyon ng Pilipinas na ang karamihan ay nasa
gitnang bahagi ng Luzon, ang pinaka malaking isla.
Kabilang ang ito sa unang apat na pinakamalaking wika
sa Pilipinas sang-ayon sa 1975 census.
Dominant na wika ang Tagalog sa mga
probinsya ng Bulacan, Baangas, Laguna at Marinduque.
Wika naman ito ng nakararaming (majoriti) mga taga-
Maynila at pitong probinsya tulad ng Bataan, Nueva
Ecija, Cavite, Occidental at Oriental Mindoro, Quezon at
Rizal.
Malaking minorya naman itong wika ng
Zambales at Camarines Norte, samantalang, maliit na
minorya ng 19 na probinsya: Benguet, La Union,
Pangasinan, Cagayan, Isabela, Kalinga-Apayao, Nueva
Vizcaya, Quirino, Pampanga, Tarlac, Camarines Sur,
Aklan, Basilan, Zamboanga del Sur, Davao Del Sur,
South Cotabato, Maguindanao, North Cotabato at Sultan
Kudarat (McFarland 1983).
Bakit Maituturing na Dominant ang Wikang Tagalog?
Dahil sa pagkakapili rito bilang batayan ng
isang bagong pambansang wika na ginagamit ng mga
eskwelahan bilang midyum ng instruksiyon.
Ito ang lingua franca sa Maynila na sentro ng
komunikasyon, kalakalan, politika edukasyon. Ito rin
ang wika na matatagpuan sa pinakamalaking isla ng
Pilipinas.
Ang paggamit ng Tagalog sa mga pelikula,
programang panradyo at pantelebisyon, at pantreatro ay
nagsisilbing malakas na salik sa pagpalaganap dito
bilang wika sa pangmalawakang gamit.

Mga Varayti ng Wika sa Katagalugan
Kaugnay ng pananaw ng varyabilidad ng wika ang
Teoryang Akomodasyon (Accomadation Theory) ni
Howard Giles (1982). Kaugnay ito ng mga teorya sa pag-
aaral / pagkatuto ng pangalawang wika sa linguistic
convergence at linguistic divergence. Nakafokus ito sa
mga taong kasangkot sa sitwasyong pangwika. Sa
linguistic convergence, ipinapakita na sa interaksyon ng
mga tao, nagkakaroon ng tendensiya na gumaya o
burnagay sa pagsasalita ng kausap para bigyang-halaga
ang pakikiisa, pakikipagpalagayangloob, pakikisama o
kaya'y pagmamalaki sa pagiging kabilang sa grupo.
Sa kabilang dako naman, linguistic divergence
naman kung pilit na iniiba ang pagsasalita sa kausap
para ipakita o ipahayag ang pagiging iba at di-pakikiisa
at pagkakaroon ng sariling identidad. Mahalaga ang
pananaw na ito sa pag-aaral ng varayri ng wikang
Filipino laluna kaugnay ng atityud sa paggamit ng
inaakalang mas superior na varayti kompara sa mas
mababang varayti depende sa katayuan ng kanilang
unang wika sa lipunan.
Mga salitang gamit sa CALABARZON region na (wala o
iba) ang terminolohiya sa NCR
dayag = wash the dishes
banggerahan = sink
kampit = kutsilyo
bangaw = crazy
kidya = calamansi
barino = angry / pissed
nababarino = getting angry
sampiga = smack on the head / slap on
the face
adyo = climb
ganggang / ganggangngin = harass by
intimidation
hinaw = wash (like the hands or the
body)
albor / mag-albor - tantrum / throw a
tantrum
labakara = towel (usually known as
bimpo in Manila)
utip = dirt (libag in Manila)
hagas = stress / stressed (ngarag)
Mga salitang gamit sa CALABARZON region na (wala o
iba) ang terminolohiya sa NCR
Nababanas
Naiirita (Maynila)
Naiinitan (Laguna)
Akit
Akitin/seduce (Maynila)
Yayain/ invite (Rizal)
YAMANG SOSYO-KULTURAL NG MGA TAGALOG
Kinikialalang Rice Granary ng Pilipinas at Gitnang
Luzon, kaya pagsasaka ang pangunahing ikinabubuhay
ng mga tagarito. Ang riserts sa pagsasaka ng palay ay
binugyan ng malaking suporta ng gobyerno at United
Nations sa pamamagitan ng International Rice Research
Institute sa Los Baños, Laguna. Nagkaloob ang instityut
ng teknolohiyang pang-agrikultura para sa mga kalapit
bansang asyano, pero ang sariling bansa naman natin
ay tila kapos sa ating sariling ani at produksyong
agrikultural. Dalawa hanggang tatlo ang pag-ani na
nangyayari sa lupaing mataba.
Pangunahing hanapbuhay rin ang pangigisda sa
mga katagalugan, lalo na iyong napapalibutan ng tubig o
lawa. Maraming uri ng isda ang nahuhuli at pinapalaki
at pinakapopular ang ‘Bangus’ dahil ito ang
pinakamasarap sa panlasa ng mga Tagalog.
Mayroon ding produktong galing sa industriyang
poltri, pagbabaka at iba pang karne.
Kilala ang mahusay na karneng baka mula sa Batangas
at Mindoro at iba pang probinsyang katagalugan. Sa
Bulacan, may mga produktong hango sa gatas at
marami pang galing sa poltrihan. Kabilang din sa iba
pang aning agrikultural ang gulay at prutas na makikita
sa halos na probinsya sa Pilipinas.
Sagana sa mga cottage industries gaya ng
paggawa ng mga katutubong likha (handricrafts) ang
bawat probinsyang pinag-aralan. Bagaman,
pangunahing produkto ang nabanggit sa unahan: palay,
asin, niyog, tubo, isda at poltri, may mga produkto ring
bunga ng industrilisasyon.
PARAAN NG PANLILIGAW AT PAGPAPAKASAL
Ayon kay Llamzon (1978) ang mga sinaunang tagalog ay
tinatawag na Monogamus. Sila ay pwedeng mag-asawa
ng ibang lahi dahil hindi sila sumusunod sa sistema ng
lipunan. Sa kanilang tradisyunal na paraan ng
panliligaw, dumaraan sa mahigpit na panahon ng
pagsubok ang mga lalaki. Ang naglilingkod ang binata sa
magulang ng kanilang inibig ng ilang buwan at hindi sila
pwedeng mag-usap. Halos buong angkan ng dalaga ang
mag babantay sa kanila kaya anumang balak nilang
magpakita ng pagmamahalan ay nauunsyami. Kapag
nakapasa sa pagsubok mula sa pamilya ng dalaga ang
binata ay saka pa lamang magkakaroon ng kasalan.
Ang mga sinaunang tagalog ay nagbibigay ng
malaking “dote” sa pamilya ng dalaga tulad ng ginto,
lupain, alipin o tinatawag na bigay-kaya.
Iba’t-ibang klase ng dote
 Panghimuyat- isang klase ng dote na kung saan
magbabayad ang lalaki sa magulang ng babae
para sa mga ginastos nila sa pagpapalaki sa
dalaga.
 Himaraw- bayad ng binata sa magulang ng
dalaga sa mga ginastos nito sa habang ito’y
lumalaki.
 Bigay-suso – bayad sa mga yaya ng dalaga kung
mayroon man.
Mga panliligaw na ginagawa parin hanggang ngayon
 Harana- pagpunta ng binata sa tahanan ng
dalaga at kakanta sa labas ng bahay nila.
 Paninilbihan o panunuyo sa magulang
 Pamamanhikan- pag punta ng binata sa
tahanan ng dalaga kasama ang kaniyang
angkan na may dalang pagkain habang nag
hahanda o pagpaplano sa kanilang kasal.
Mga Paniniwala ng mga Tagalog
Cristiano Catolico- Relihiyon ng karamihan sa
mga Tagalog.
-ito ay ang kalahatang katoliko,
at ang puno nila’y ang Papa sa Roma.
 Matandang Paniniwala
 Sila'y naniniwala sa Supernatural gaya ng mga
espirituo anito, tikbalang at dwende.
 Para sa kanila, ang mga likhang supernatural
na ito ay maaaring makapanakit sa kanila kung
kanilang gagalitin.
Mga Pamahiin at paniniwala ayon kay Llamzon
1. Ang Pagwiwisik sa mga sulok ng kwarto ng
kaunting brandy o wiski mula sa bagong bukas
na bote ay nagbibigay ng tsansa sa mga di
nakikitang nilikha na makabahagi sa alak.
2. Pag nakakita ng itim na pusa sa iyong
dinadaanan lalo na kung nakasakay ka sa
anumang sasakyan at bigla itong sumulpot.
Sinyales ito na may masamang maaaring
mangyari kaya kinakailangang mag-ingat.
3. Paniniwala sa punso.
Bathala- pinakamataas na diyos nila na tinatawag na
maykapal.
- kasama niyang nangangalaga o nanggugulo sa
mga likhang mortal ang iba pang mas mababang diyos
at diyosa.
Mga Diyos at Diyosa
Lakapati- diyos at diyosa(dalawang kasarian) ng
pagkamaanakin(fertility).
Haik- diyos ng karagatan.
Lakambakod- diyos ng bundok at bukid. Ito ay pagtutulad sa katangiang pantao at mga hayop at
Lakambini- kilala sa bilang “pure maiden” dahil sa haaman. Ekspresyong tinipon ni Sec. Juan Flavier sa
kanyangdi maikukumparang kagandahan, subalit siya kanyang Barrio Breeze
ay isang lalaking diwata. Siya ay diyos ng kapurihan..
Mapulon-diyos ng panahon(seasons) Buhok-abaka Matang
Dian Masalanta- diyosa ng mga magsing-ibig. Balat-buwaya Utak-biya
Apolaki- diyos ng araw at patron ng mga mandirigma. Buhok-mais Kambing
Idionale- diyos ng pagsasaka at magandang gawain Mangalabasa Kulasisi
Galang Kaluluwa- diyos na may pakpak na mahilig Balat-sibuyas Putulin ang
maglakbay sungay
Ulilang kaluluwa- diyos na napatay ni bathala sa isang Kutis labanos Bitukang-
digmaan manok
Sitan- Tagabantay ng mga kaluluwa ng kasamaan(may Palabigasan Matang-manok
apat na kinatawan)
C. Balagtasan
Ayon sa salaysay ng maraming historyador at maging si
Llamzon, nabanggit ang pagkakaroon ng mga paring Ang balagtasan ay isang anyi ng pagtatlo sa paraang
lalaki at babae(Bayog/Bayugin) patula at nag-uugat ito sa katagalugan. Ipinangaln
 Bayog- namumuno sa mga panalanginan at ang balagtasan kay Francisco Baltazar,
seremonya sa mga espesyal na pagdiriwang. pangunahing makatang tagalog . Bihira na lamang
ganapin ang balagtasa, pangunahing makatang
APAT NA KINATAWAN NI SITAN tagalog . Bihira na lamang ganapin ang balagtasa,
 Manggagaway-nagpapasimuno ng mga kadalasang pampistang bilang ito ngunit hindi na
pangkukulam at ritwal sa mga may sakit. natin ito natutunghayan sa mga kapistahan ngayon.
 Manyisalat- ang tumutulong sa mga magsing-
ibig “Muslim”
 Mangkukulam- Gumagamit ng anting anting at
apoy Mindanao
 Hukluban- nangangain ng atay/aswang.
 Ang Mindanao o kamindanawan ay ang
Naniniwala ang mga tagalog sa buhay ikalawang pinakamalaking pulo sa Pilipinas.
pagkatapos ng kamatayan at sa kaluwalhatian bilang Ang Mindanao ang bukod tanging pook na
kasasadlakan ng mga taong gumawa ng mabuti sa lupa. heograpikal sa Pilipinas na may malaking bilang
Naniniwala rin sila sa kasamaan na kahahantungan ng ng mga Muslim.
parurusahan noong naging masama noong buhay pa.  Isinunod ang pangalan ng Mindanao sa mga
Sa kanilang paniniwala, pagkamatay ng tao Maguindanaon na bumubuo sa pinakamalaking
hinuhugasan at pinaliliguan agad ng storax benzoin o kasultanan ayon sa kasaysayan at makikita sa
anumang katas buhat sa kahoy. Ang mga mayayaman mga mapa na ginawa noong ika-17 at ika-18
naman ay ineembalsamo ng alak na mabango. daantaon na nagmumungkahi na ang pangalan
Pagkatapos ay babalutin at ilalagay sa banga o kabaong. ay ginamit upang tukuyin ang pulo ng mga
Magtitipon ang mga kamag-anak at magluluksa. makapangyarihang katutubo ng panahong iyon.
Pagkatapos ng libing ay mayroong kainan at inuman.
Pamanang Pampanitikan ng mga Tagalog Islam
Ang Islam ay nakilala sa Pilipinas noong ika-13 siglo sa
Mayaman ang panitikan ng Pilipinas dahil ito ay pamamagitan ng isang Arabong Misyonaryo na si Sharif
napapalooban ng iba't ibang akdang pampanitikan ng Makhdum na lumapag sa Sulu. Si Makhdum ang
iba't ibang etnikong grupo sa Pilipinas. Isa ang mga nagpagawa ng unang Masjid sa Pilipinas sa tubig
Tagalog ma may mayaman na panitikan. Masasalamin Indangan, pulo ng Simunol, at lalawigan ng Tawi tawi.
sa kanilang mga akdang panitikan ang kanilang Namatay si Makhdum sa pulo ng Sibuto, lalawigan ng
malawak at mayaman na kultura at pamumuhay. Sa Tawi tawi at ang kanyang puntod ay dinadayo ng mga
kanilang pagyakap sa panitikan ay nakagawa sila ng turista hanggang ngayon.
mga panitikan na naging pamana na nila sa mga
Pilipino. Rajah Baginda – Dumating noong 1930 sa pilipinas at
ipinagpatuloy ang pagpapalaganap ng Islam na
A. Mga Salawikain sinumulan ni Makhdum.

Abu Bakr – Dumating sa Jolo noong 1450 at

Ayon kay G. Lope K Santos ang mga
pinakasalan ang naak ni Baginda na si Putri (Princess)
salawikain ay isa sa mga karunungang napag
Paramisuli. Si Abu Bakr ang nagtatag sa tinatawag na
aaralan ng tao, hindi sa mga kasulatan na
Sultanate of Sulu na kung saan silang mag-asawa ang
nailimbag kundi sa mga aklat ng karanasang
naging kauna-unahang sultan at sultana sa
nabatid mula sa bibig ng matatanda.
Maguindanao.
Mga Salawikaing Tagalog na hango sa koleksyon ni Jose
Sharif Kabungsuwan – Ang namuno sa paglalakbay ng
Batungbacal (1968).
mga Muslim patungo sa Mindanao pagkatapos narininig
ang magandang pagtanggap sa mga naunang
• Kung kaya lamang na gawing paupo,
Muslim.Siya ay lumapag sa Maguindanao (Cotabato) sa
Ay huwag ng gawing patayo.
taong 1475 at pagkatapos ay pinakasalan niya si Putri
• Kung ano ang kahoy ay siyang tatal.
Tunina. Sila rin ang kauna-unahang sultan at sultana
• Madali ang maging tao,
sa Maguindanao.
mahirap ang magpakatao
• Walang gaya ang katotong tapat,
ANG MGA IBA’T-IBANG TRIBO NG MUSLIM SA
Kung katapat sa puso mo.
MINDANAO
• Ang tubig ma’y malalim,
Malilirip kung lipdin. Tribong Tausug
 Sa taong walang hiya,
Walang halaga ang wika  Ang pangatlong pinakaamalaking tribo ng mga
Muslim sa Pilipinas.
B. Ekspresyong Alegorikal  Sila ang mga naunang tribo na yumakap sa
Islam.
 Ang kanilang tribo ay matatagpuan sa mga isla
ng Sulu, Basilan at Zamboanga.
  Hinango sa salitang “tau” (tao) at “sug” (agos) o
taong matapang.
 Sila ay may dalawang pangkat na tinatawag na
Pariano at Guimbahanon
 Ang mga Tausug ay bahagi ng mas malaking
pangkat-etniko na Moro, ang ika-anim na
pinakamahalagang pangkat-etniko sa Pilipinas.
Kasaysayan
Nagsimula ang kasaysayan ng mga Tausug kay
Makhdum. Ang expedition na ipinadala ni Governor
Francisco de Sande, noong 1578, ang simula ng halos
na 300 taon na digmaan sa gitna ng mga Tausog at
Kastila.
Paniniwala at Tradisyon
 Paggunting – Ito ang tawag sa pagbibibinyag ng
mga Tausog sa mga sanggol. Sa mga lalaking
sanggol lang ito kinakailangan. Hindi ito
kailangan ng mga babaeng sanggol dahil
itinuturing nilang mahalaga ang mga babae at
dapat hindi hinahawakan. Unang-una, ang
sanggol ay binabalutan sa pinakakaaya-ayang
tela at ihahatid sa mga Imam na nakaayos na
pabilog. Ang buhok ng sanggol ay isasawsaw sa
tubig ng butong. Papahiran ng asukal ang bibig
ng sanggol. Sa simula ng ritwal, may isang
kandila na sisindihan at pagkatapos ng ritwal ay
ito’y ipinapatay.
 Paglilibing – Kapag naglaho na ang init ng
bangkay, pupunasan ito gamit ang isang
espongha o malamig na tubig. Ang paglilinis ay
ginagawa ng mga Imam o relihiyosong mga tao
na kung saan kinakailangang tahimik dapat ang
kapaligiran habang ginagawa ito. Ang gubig na
ginagamit ay malonis at sariwa, Ito rin ay
pinapabangohan ng mga bulaklak ng betel, nut,
kamanyan o insence at sandalwood. Pagkatapos,
puounasan at pabaabngohan ang bangkay.
Babalutan ang buong katawan ng putting tela.
Habangbinabalutan ang bangkay ng tela,
nakaalgay ang dalawang palad sa kanyang
dibdib na kung saan nakapatong ang kanang
kamay sa kaliwa. Ang kabaong ay gawa sa
kahoy at ito ay walang takip. Ang libingan ay
hinuhukay hanggang sa magkaugnay ang
kahabaan ng bangkay. Ito ay sumusunod sa
north-south na direksyon at isasara ng mga
kahoy na may mga akmang sukat.
 Pag-aasawa
Usapang magulang ang kaugalian ng mga
Tausug sa pag-aasawa. Maaring magkapangaswahan
kahit hindi sila gaanong magkakilala basta ito ay
mapagkasunduan. Kabilang rin sa kanilang kaugalian
ang Dowry.
 Pangalay
Sayaw ng mga Tausog na kilala sa buong
Pilipinas. Ito ay nakilala dahil sa paggamit ng mga
janggay (metal nail extenders). Isang sayaw sa panliligaw
na kung saan kukunin ng lalaki ang janggay na itinapon
ng babae kung gusto nitong ligawan ang babae.
 Meron din silang mga mangugubat (curer) na
may kapangyarihang tawagin ang mundo ng
espirito. Ang mga mangugubat ay makakuha
laamng ng kapangyarihan nila sa pamamagitan
ng pagtuturo ng ibang mangugubat o kaya’y sa
panaginip nila.
 Naniniwala sila na may mga espirito sa mundo
na may kakayahan gumawa ng mabuti at
masama.
 Naniniwala din sila na isang napakalaking
kasalanan ang hawakan ang isang dalagang
babae (kublit-kublit). Ang parusa ng
pagkakasala ay pagpapasyahan ng Datu. Ang
bigat ng parusa ay nakadepende rin sa kung
anong araw at oras hinawakan at kung saan
hinawakan ang babae.
 Naniniwala rin sila na may apat na kaluluwa
ang tao.
Transcendental Soul o kaluluwa na papunta sa
langit
Life Soul o ang kaluluwa na may assosasyon sa
dugo
Ang Breath Life Essence
Spirit Soul o ang kaluluwa na lumalakbay sa
ating mga panaginip at ang dahilan ng mga
anino.
Kasuotan
Mahigpit na pantalon at damit pantaas ang
kasuotan ng mga kalalakihan habang naglalagay rin sila
ng “sash” sa baywang at nagsussuot rin ng “turban”.
Samaantalang ang mga kababaihan ay nagsusuot ng
“sarong” tulad ng mga Malay. Gumagamit sila ng “brass”
na maaaring ikabit sa kanilang blusa o kwintas at mga
“bracelet”.
Wika
Ito ay isang wikang Bisaya na sinasalita sa
lalawigan ng Sulu sa Pilipinas. Sinasalita rin ito sa
Malaysia at Indonesia . Ang kanilang lenggwahe ay
nabibilang sa Hilagang Mindanao.
Halimbawa ng mga salitang Tausug:
 Dagitab- Paraan upang makausap ang
kapwa
 Gelgido- Ito yung lutuan ng mga
Tausug
 Bigsaer- Kinikilala ng mga taong Tausug
na Dyos
 Retyu- Ama
 Daser- Ina
 Yaut- Matulog
 Kihgda- Humiga
 Ngan- Pangalan
 Bāy – Bahay
 Lamisahan- mesa
 Pagkaun-Pagkain
 Mangadji'-aral
Kasabihan ng mga Tausug - Para sa mga Tausug, ang
karamihan ng kasabihan ay masaalla, nagmula sa mga
Arabo. Ang ibang naman ay pittuwa, o payo sa buhay.
Ang kasabihan ay parte ng daman o symbolic speech,
katulad ng mga bugtong at diyalogo sa panliligaw.
Halimbawa ng mga kasabihang Tausug:
 Tausug: In lasa iban uba di hikatapuk.
Tagalog: Ang pag-ibig at ubo ay hindi
maitatago.
 Tausug: In ulang natutuy mada sin sug.
Tagalog: Ang natutulog na alimango ay
matatangay ng agaos.
 Tausug: Wayruun asu bang way kayu.
Tagalog: Kung walang usok, wala ring
apoy.
 Tausug: Atay nagduruwaruwa wayruun
kasungan niya.
Tagalog: Kung ang isa ay hindi makapag
desisyon, siya ay walang kinabukasan.
 Tausug: Ayaw mangaku daug salugay
buhi.
Tagalog: Huwag aaminin ang pagkatalo
haggang ikaw ay nabubuhay.
Tribong Maranao
 Isa sa pinakapopular at pinakamalaking
tribo ng mga Muslim ang mga Maranao.
Naninirahan sila sa Lanao, na siyang
pangalawang pinakamalaking lawa sa
Pilipinas.
 Ang orihinal na tawag sa lalawigang ito
ay “Ranao” nangangahulugang “lawa o
 lanaw” at ang mga naninirahan ay
tinatawag na “Maranao” (naninirahan sa
may lawa), at galing ito sa wikang
Austronesian.
 Tinatayang aabot sa 90% ang bilang ng
mga naninirahan sa Lnao del sur, ang
ibang natira ay matatagpuan sa Lanao
del Norte, Cotabato, Zamboanga, at
Bukidnon.
 Ang sentro ng pangangalakal,
pangkultura, at pang-edukasyon ng mga
Maranao ay sa Marawi City o dating
tinatawag na Dansalan. Ito ang kabisera
ng Lanao del Sur.
Kultura ng Maranao
Ang Maranao ay kilala sa mga sumusunod:
 Lake Lanao at Lantsa, ang bangka nila.
 Torogan, isang bahay lakan.
 Darangan
Ang Darangan ay epiko ng Maranaw. Isa ito sa
matatawag na matandang epiko ng Pilipinas.Ang
epikong ito ay naglalarawan ng pagkawala ng
kaharian ni Bambaran at ng matandang tahanan ng
mga Maranaw.Walang nakatatalos kung sino at
kung kailan sinulat ang Darangan. May mga
nagsasabi sa mga Maranaw na ito ay inaawit na ng
mga makata ng Lanao del Sur hindi pa man
dumarating sa Pilipinas ang Mohamedanismo noong
1830. May naniniwalang ito’y maaaring nag-ugat
noong panahon ng “Madjapahit Empire” ni Raden
Widyaya ng taong 1293 pagka’t ang kapangyarihan
ng mga conqulstadores na Malaya ay nakarating
noon sa Lanao.
Kirim
Isa itong Pre-Hispanic na pagsusulat na namana sa
letra ng mga Arabe (Arabic)
Singkil
Ang Singkil ay isang sayawan ng
kahariang Muslim na nagsimula sa Lanao del
Sur. Ayon sa ilang kaalaman, ang salita singkil
ay ang salitang Maranao para “getting a leg or
foot entangled in an object. Sa ibang kasabihan,
ang pangalan ng Singkil ay galing sa mga
kampana sa mga bukung-bukong ng
mananayaw.Ang batayan ng Singkil ay ang
Maranaong alamat, “Darangan”. Mayroon ibang
pakahulugan ng Singkil. Sa isang pakahulugan,
hindi kailangan sagipin ng prinsipe ang
princesa. Sinagip ng princesa sa sarili niya. Sa
ibang pakahulugan, sumasayaw ang princesa sa
kaniyang hardin kasama sa kaniyang katulong.
Ang mga apir o abaniko ay sumasagisag ng mga
paruparo na lumilipad malapit sa princesa.
Sarimanok, Papanoka "Mara" o "Mara patik"
Isang makasaysayang ibon ng mga Maranao at
naging simbolo ng kanilang sining.
Kulintang
Ang kulintáng ay grupo ng walong nakahanay at
magkakaibang sukat na gong na nakapatong sa
pahabâng kuwadro. Nakatono ang mga ito sa
eskalang pentatonic o limang tono. Ang musika ng
kulintang ay nakabatay sa tatlong uri ng ritmo:
duyug, sinulog, at tidtu. Ang duyug ay ritmong
ginagamit sa pagtugtog sa kasal, libangan, at pista.
Kasuotan
Ang tradisyonal na kasuotan ng mga Muslim
ang kalimitang kasuotan ng mga tribong Maranao. Ito ay
ang “malong”. Ang mga malong ay mga malalaki at
makukulay na telang hinabi at pinagtagpi na
karaniwang ginagamit na pambalot sa katawan ng mga
Maranao. Isinusuot ito ng mga babaeng Maranao sa
paligid ng kanilang baywang na ang itaas na dulo ay
itatagpi sa ibabaw ng kaliwang braso. Ang mga
kalalakihan naman ay isinusuot at ipinapaligid sa
baywang na parang isang palda.
Pamumuhay
Ang mga tao doon ay nakatira malapit sa lawa
ng Lanao na dito din hinango ang kanilang pangalan.
Kaya naman ang karaniwang pamumuhay nila dito ay
pangingisda at pagsasaka. Magaling sila magdisenyo ng
mga damit, banig at sa kanilang mga kagamitang tanso.
Tribong Maguindanaon
 Kabilang sa pinakamalaking tribo ng
mga muslim sa Pilipinas ay ang mga
Magindanao na ang ibig sabihin ay “Mga
taong taga kapatagan”.
 Matatagpuan sila sa mga probinsya ng
Cotabato. Sila ang pinakamalapit na
tribo sa Maranao pagdating sa
pananalita at kultura.
 Ang mga Maguindanao ay sumusunod
sa paniniwala, kaugalian attradisyon ng
Islam. Ang Quran o Koran ay ang banal
na libro ng Islam nanaglalaman ng mga
salita ni Allah, ang kanilang Manlilikha,
na sinabi kay propeta Muhammad sa
pamamagitan ng anghel na si Gabriel.
 Maliban sa Koran, mayroon ding batas
ng:1.Sunnaho Hadith(ibig sabihin ay
gabay, tuntunin at kaugalian)
nakabuuan ng mga gawain at
kasabihan ni propeta
Muhammad;2.Ijmaat Iftinad, ang
nirebisang koleksyon ng mga opinion ng
Islam.
 Ang Maguindanao ay naniniwala sa
anim na artikulo ng pananalig
saIslam:1)Naniniwalang iisa lang ang
Allah at wala ng iba; 2)Naniniwala sa
mga anghel ng Allah; 3)Naniniwala sa
banal na libro ng Allah;4)Naniniwala sa
lahat ng propeta ng Allah; 5)Naniwala sa
araw ng paghuhusga; at 6)Naniniwala
na ang lahat ng mabubuting gawain ay
nagmumula kayAllah.
Sining
Ang kanilang sining ay karaniwan sa paghabi,
pag-gawa ng basket, at pagdidisenyo ng mga ornamento.
Ang matitingkad na ksuotan, "beaded" na alahas, at iba
pang mga aksesorya ang bumubuo sa katangi-tangi at
makulay na kasuotan ng Magindanaw. Ang mga kaaya-
ayang sayaw ay isinagawa sa mga espesyal na okasyon
sa musika ng mga gong at iba pang mga instrumento.
Maikling Kasaysayan
Ang pangalan Magindanaw, na
nangangahulugang "mga tao ng mababang lupain," ay
ibinigay sa parehong mga tao at ang mga isla kung saan
sila naninirahan.
Mapapag-alamang sila ay lumipat sa isla mula sa timog-
kanluran Asia ilang libong taon na ang nakakaraan.
Wikang Maguindanaon
Ang Maguindanaon ay isang Awstronesyong
wika na sinasalita ng karamihan ng populasyon ng
lalawigan ng Maguindanao sa Pilipinas. Ito ay sinasalita
din ng ilang minrorya sa iba’t-ibang bahagi ng Mindanao
tulad ng lungsod ng Zamboanga, Davao, at Heneral
Santos.
Pag-aasawa
Mayroong matibay na kagustuhan para sa kasal
sa pagitan ng mga mag-anak, lalo na ang kasal sa
ikalawang pinsan. Karamihan sa mga kasal ay
monogamya, bagaman ang pagkakaroon ng higit sa
isang asawa ay pinahihintulutan sa pamamagitan ng
batas ng Islam.
Tribong Kalagan
 Ang kalagan ay isang napakaliit na tribo. Sila ay
matatagpuan sa probinsya ng Davao. Naging
Muslim sila dahil sa pakikitungo nila sa mga
tribong Maguindanao.
 Ang Kalagan ay nagmula sa salitang kaag, na
nangangahulugang "bulong."
 Nagsasalita sila ng pinaghalong mga wikang
Tagakaolo, Tausug, at Maguindanaon.
Pag-aasawa
Pagkatapos ng kasal, ang mag-asawa ay
karaniwang naninirahan sa pamayanan ng asawa.
Gayunpaman, maraming mga batang mag-asawa ang
bumubuo ng sariling sambahayan.
Paniniwala
Bago dumating ang Islam sa Mindanao, ang
unang bahagi ng mga tribong Kalagan ay naniniwala sa
isang animista at naniniwala din sila na mayroong isang
katas-taasang Diyos na tinatawag na “Talagang” na
nangangahulugang “Manlilikha.”
Naniniwala din sila na ang lahat ng kalikasan
tulad ng mga puno, bato, bundok, ilog, at ang karagatan
ay may diwa na tinatawag nila itong “maguya” at
iginagalang nila ito sa pamamagitan ng pagsasagawa ng
mga seremonyal na ritwal.
Balyan (shaman) o manggagamot – tawag sa
paring nagsasagawa ng mga ritwal.
Kabuhayan
Nagtatanim ng bigas, mais, abaca, at niyog para sa mga
pananim ng salapi, at pangingisda.
Tribong Molbog
 Ang tribong molbog nakatira ay nakatira sa isla
ng Balabac. Balabac ay isang isla sa timog ng
isla ng Palawan.
 Tinatawag din na Molebuganon at Molebugan.
 Ang Molbog ay nagmula sa salitang “malubog”
ibig sabihin “maputik na tubig”.
 Ang batayang wika nito ay BALABAC MOLBOG.
 Ang kanilang wika ay may pagkakatulad din sa
mga Tausug at Palwano.
Pag-aasawa
 Ang pagpapakasal sa pagitan ng mga Tausug at
ng mga taong Molbog ay pinahihintulutan, ang
paraang pagpapakasal na ito ay kilala bilang
"Kolibugan" o kalahating lahi. Ito rin ay sa
pamamagitan ng prosesong ito na ang Molbog ay
Islam-anized napakabilis. Dahil ang dalawang
lahi na ito ay magkakapareho lamang ang
kultura at mga paniniwala nila.
Relihiyon
 Ang mga Molbog ay may isang Islamic na
paniniwala. Ang isa mga kadahilanang ito ay
ang Balabac ay dating pag-aari ng Sulu
Sultanate at ang naging resulta nito, maraming
mga Molbog ang yumakap sa Islam. Samantala
may iba ding mga Molbog ang nanininwala sa
Bibliya ng mga Kristiyano, dahil ang kanilang
mga guro ay mga kristiyano.
Pamumuhay
 Ang pangunahing pinagkukunan nila ng kita ay
ang pangingisda, pagsasak, agrikultura, at
barter trading kasama ang Sulu at kalapit na
sentro ng merkado ng Sabah.
Tribong Yakan
Ang Yakan ay isang grupong etniko sa katimugan ng
Pilipinas. Sila ang orihinal at katutubong tribu sa isla ng
Basilan.
 Ang sentro ng Sultan ng Yakan ay
matatagpuan sa Lamitan, mga isang
oras na paglalakbay mula sa Isabela.
Ayon sa tradisyon, ang sentrong ito ng
Sultan a nasa ilalim ng sultan ng sulu.
Ang isa sa nabubuay na tagapagmana
ng yumaong si Datu Kalun ay si Datu
Hessein “Unding” Cuevas na halos san
daang taon na, ay kasalukuyang
nakatira sa malapit sa dambana ng
kanyang yumaong ama sa Rizal Avenue,
Lamitan,Basilan. (Buenaobra, 2003)
Narito ang halimbawa wikang Yakan
YAKAN FILIPINO
Abbuhan - mapagmataas
Addat - ugali, asal
Adjak - kabarkada
Adjak - adjak-sama-sama
Agad - hintay
Agak-agak - dahan-dahan
Agama - relihiyon
Agap - loro
Abi-abi - akit, akitin
Abahi - matanda
Abas - alipunga
Pinagmulan ng wika
May ilang teyorya at mga hula ng mga lokal na
manunulat tungko lsa pinagmulan ng masisiglang
Yakan. Sinasabi ng ilang lokal na mananalaysay na
nagmula sa mga Papuan ng New Guinea. Ganun pa
naman, ang kapani-paniwalang teyorya at tinatanggap
ng ilang marurunong na katutubo ay ang sa Lebanese
iskola, si Andrew Sherfan, na ang mga Yakan, batay sa
teyorya, ay nagmula sa land dyaks o borneo sa ilang
kadahilanan, gaya ng:
1.)Ang kalapitan ng Basilan sa Borneo
2.)ang pangangatawan ng yakan ay 9an g9 sa
pagkakahawig sa Land Dyaks gaya ng pagiging pandak,
kayumanggi, tuwid ang buhok, at walang tatao na di
katulad ng mga Papuan na matipuno, mataba,
matangkad, 9an g9 ang ilong, may katangian ng isang
negrito, at kulot na kulot ang buhok.
3.) katulad ng mga dyaks, ang karamihan ng mga yakan
ay may kakaibang katangian na hindi mabigkas ang titik
“r” at sa halip pagkaminsan ay “l” at “d” ang ginagamit
ditto at
4.)ang tanyag na antropolohistang si H. Otley Beyer, sa
kanyang mga akda ay sinabi na ang orihinal na
mamamayan ng Mindanao ay lahing Indonesia kaysa
mga Papuan.
Paniniwala/Pamahiin
 Pagtatanim
Sa lahat ng tanim, ang palay (bigas) ang
lubhang pinahahalagahan ng mga
yakan. Ang bawat butil ay inimbak. Sa
umpisa ng pagtatanim,ang unang
binhing itatanim sa “tabennian” o sa
gitna ng palayan ay dapat itanim ng
isang “imam” ( lider ng relihiyon ng
yakan) at sa dakong huli ng mga
 magsasaka. Ang isang “tabennian”
(bahay-bahayan) ay itinatayo sa gitna ng
palayan. (Buenaobra, 2003)
 Pagbubuntis
Pagkaraan ng tatlong buwang
pagbubuntis, isang ritwal na tinatawag
na “pag lekkad” (bersyon ng Yakan sa
pagpapasuri habang buntis) ay gagawin.
Kabilang 10an g ang pagpapamasahe sa
tiyan ng ina o “pag uhut”. Ang ritwal ay
isasagawa ng “pandey” (lokal na
komadrona). Sa huling tatlong buwan
ng pagbubuntis, ang pagtatalik ay
limitado lamang sa mga araw ng lunes,
huwebes, at biyernes upang iluluwal na
sanggol ay maging masunurin, matalino
at magkaroon ng mahabang buhay.
(Buenaobra, 2003)
 Pagluluwal ng Sanggol
Ang malimit na pag-ihi ng
magsisilang na ina sa ikasiyam na
buwan ng pagububuntis ay isa sa mga
palatandaan ng nalalapit na pagluluwal
ng sanggol. Kaya,
ang paghahanda ay kaagad na gagawin
ng asawa. Ang “pandey” ay tatawagin sa
bahay. Karaniwan ang “pandey” ay
isang babae na tutulungan ng ina ng
magluluwal o ng sinumang babae na
may karanasan sa pagluluwal ng
sanggol. Maghahanda ang ama ng mga
lumang barya na hindi bababa sa piso,
isang 10an g10 na bigas, isang manok
at pinggan. Ang mga ito ay ibibgay sa
“pandey” bilang bayad sa ginawang
ritwal. (Buenaobra, 2003)
 Mga seremonya sa Pagkabata
Ang pag-iisa ng Islam at kaugalian
ang naging dahilan ng ilang
seremonyang sosyorelihiyon sa buhay
ng mga anak ng Yakan. Ang ilang
karaniwang seremonya ay ang
“patimbang” o pagtitimbang at ang
“paggunting” o ang pagbibinyag at
“pagtammat” ay ginagaw habang maliit
pa ang bata; samantalang ang
“pagtammat{ ay ginagaw sa huling
bahagi ng kamusmusan. (Buenaobra,
2003)
 Seremonya ng Gradwasyon
Ang mahahalagang pangyayarig
panlipunan sa pamayanan ng Yakan ay
ang pagtatapos sa pag-aaral ng Koran.
Ang mga pag-aaral ng Koran ay maaring
matapos sa loob ng isa hanggang
dalawang taon batay sa kawilihan at
kakayahan ng mag-aaral at sa
kahusayan ng „imam” na isang
pribadong tagapagturo. (Buenaobra,
2003)
Kapag nababasa 10an g isang
batang lalaki o babaeng Yakan ang
tatlumpung (30) “jud” (o tsapter ) ng
Koran na nasusulat sa arabik, maaari
na siyang maging kwalipikado sa
gradwasyon. Sa pagpapatibay ng guru
sa kakayahan ng bata, handa na siya sa
gradwasyon. Ang seremonya ay katulad
sa isang kasalang at ang magtatapos ay
nakadamit ng isang mahaklika.
(Buenaobra, 2003) .Samantalang
inihahanda ng magulang ang “maliguey”
o keyk na hugis namaliit
nabahay na napalalamutian ng mga
bandila at mga itlog na pininturahan
nang matitingkad na kulay. Bilang isang
paglalarawan sa kayamanan ng
pamilya, ang malaking halaga ng
salaping papel ay nakasalansan sa
ibabaw ng keyk na hugis ng isang
katutubong bahay upang tunay na
maging Masaya at kawili-wili ang
pagdiriwang. (Buenaobra, 2003)
 Kasal
Ang kasal at diborsyo sa mga
katutubong mamamayan ay nasa ilalim
ng mga kaugalian at tradisyon. Sa
gulang na nagsimula nang
maramdaman ang pagkabasa sa
pagtugtog na tanda ng pagbibinata at
ang babae ay nireregla na, na
palatandaan sa kababaihang yakan,ang
dalawa ay itinuturing na handa ng mag-
asawa. Matapos ang patingin-tingin sa
kababaihan at ligawan, pipili siya ng
babang itinitibok ng kanyang puso.
Makaraang sumangguni sa pamilya,
ipadadala ang isang tagapamagitan sa
bahay ng babae upang pag-usapan ang
alok na pagpapakasal. (Buenaobra,
2003)
 Sanhi at kamatayan
Naniniwala ang yakan na may
tatlong uri ng kamatayan: una at
pangunahin, dahil sa kagustuhan ng
diyos; pangalawa, pagkakasakit;at
panghuli,pagpatay subalit ang lahat ng
mga sanhing ito ay nasa ilalim ng
kautusan ng diyos. Naniniwala rin ang
mg yakan na ang kamatayan ay hindi
katapusan ng buhay, kundi simula ng
isang bagong pangyayari. (Buenaobra,
2003)
Kasuotan
 Makikita rito ng sinuman ang mga
katutubong Yakan sa kasuotang likas
na hinabi sa kapwang lumang habihan.
 Kapwa nagsusuot ng malong ang lalaki
at babae.
 Isinusuot ng lalaking Yakan ang malong
sa kanyang ulo, samantalang
ipinupulupot naman ito ng mga babae
sa kanilang baywang.
Pamumuhay
 Sa isang pamayanan ng Yakan, ang
kapangyarihan ay nagmumula kay Allah.
Ang lupa na okupa ng isang tao ay
ipinagkatiwala lamang sa kanya para
bungkalin, na ang
mga ito ay paghaharian ng mahihirap at
nangangailangan. Maaari itong gawin ng
tuwiran sa pamamagitan ng pagibigay ng
panahon ng pag-aani at nag “pitlah” at “jakat”
taun taon sa mga ulila, balo, matatanda, guru
(gurung muslim) at pakil (tagapangalaga ng
pananampalataya). Ang “pitlah” ay ang taun
taong obligasyon ( sa panahon ng Ramadan ) ng
isang tao na ibin ibigay sa mahihirap.
Magbibigay ang bawat may-kayang Yakan ng
isang salop na bigas katumbas nito ang isang
mahirap na tao.gayundin, pangunahing
tungkulin ng bawat matandang yakan, na may
ekstrang kita mula sa kanyang negosyo at
plantasyon na magbigay ng taunang “Jakat” (
legal na limos) na sang –apatnapu sa labis sa
kanyang ari-arian. Sa mayayamang yakan, ang
pagbibigay ng “sadakka” (boluntaryong limos) sa
mga batang ulila at mahihirap ay kailangan. Ang
bunga ng mga ito ay nakatuutlong sa
kapakanan ng estado. (Buenaobra, 2003)
 Ang katutubong pamayanan ng Yakan ay
pinamamahalaan ng kapwa batas na gawa
 ng tao at ng Diyos, ang “sharia” na gaya ng
nakapaloob sa
banal na Koran. Kinilala rin nito ang
katwiran ng tao at ang palagay ng
nakararami (konsesus) sa pagpapatibay ng
mga batas para sa pamayanan o estado,
kung naayon ito sa saligang
batas ng Islam. Kaya, ang isang estado ng
yakan ay maaring uriin na kapwa tungkol sa
pananampalataya at pambayan ( hindi
pangkaluluwa). (Buenaobra, 2003)
 Inuri ng mga makaislam na Yakan ang
“dunya‟ (daigdig) sa dalawang kalagayan:
ang Darul Islam at Darul Harb: na
kinakatawan ang tirahan ng Islam at ang sa
“Kafir” (di naniniwala). Pangunahing
tungkulin na makilahok sa „jihad‟ (Banal na
digmaan) habang ipinagtatanggol ang Darul
Islam sa mga nang-aapi at pagsalakay ng
dayuhan. (Buenaobra, 2003)
Tribong Iranun
 Matatagpuan sa kalagitnaan ng probinsiya ng
Lanao del Sur at Maguindanao at matatagpuan
din sila sa kanlurang baybayin ng Sabah,
Maylasia.
 Ang Iranun ay isang etniko group na native sa
Mindanao , sa Pilipinas, at ang kanlurang
baybayin ng Sabah , Malaysia ( kung saan sila
ay matatagpuan sa 25 mga nayon sa paligid ng
Kota Belud at Lahad Datu distrito ; din sa Kudat
at Likas , Kota Kinabalu ).
 Para sa mga siglo , ang mga Iranun ay orihinal
na mula sa Kasultanan ng Maguindanao , sa
timog Mindanao , ang Iranun colonies ay
kumalat sa buong Mindanao , ang Sulu
Archipelago at sa hilaga at silangang baybayin
ng Borneo . Karamihan sa Iranun ay mga
Muslim . Ang kanilang wika ay bahagi ng
Austronesian pamilya , at pinaka malapit na
nauugnay sa Maranao.
 Iranun ay isa sa mga pinakalumang umiiral na
tribung muslim sa Pilipinas. Iranuns ang mga
unang tao na pumasok sa isang kasal
pagkakahawig sa Shariff Aulia at Shariff
Kabunsuan . Bai Sa Pandan ( Princess
Pagunguwan , anak na babae ng Raha
Urangguwan ) at Bai Angintabu ayon sa
pagkakabanggit. Ang kanilang matrimonyo kung
saan si Sultan Kudarat isang
Iranun ay direktang nakuha ang kanyang linya
sa kanila. Iranun ay isang lahi ng bansa sa
pagitan ng Karibang - Karingke Linya ng
paglapag at huling mga Malay migrante. Ang
unang pinuno ay si Raha Urangguwan . Ang
pangalan ng kanilang lugar ( estado) ay Uranen
Musika
 Ang kulintang, agong, gandingan,
pamindira, dibakan ay karaniwang
ginagamit na instrument ng mga
Iranun, tinatawag nila itong Lima
Amamagenesupa (Lima ka Daragia sa
Ranaw). Ang mga instrument ay
karaniwang ginagamit sa tuwing pista o
durangna (seremonya ng kasal) at
noong unang panahon pa ay ito’y
madalas gamiton sa tuwing may ritwal.
 Sagayan ito’y isang palabas kung saan
karaniwang dawang binata, ipinapakita
nito ang lakas at tapang ng mga
mandirigmang Iranun. Isinasagawa din
ang sagayan sa tuwing may mga ritwal o
sa tuwing nagkakaroon ng tinatawag
nilang kakuyog sa damak (ito ay ang
pagluluto ng mga matatamis na pagkain
at dinadala sa bahay ng mga
mapapangasawang babae galling sa
bahay ng lalaki)
Tribong SAMA
 Ang tribong Sama y matatagpuan sa mga Isla ng
Sulu at Tawi-tawi. Ang pangalan ng kanilang
tribo ay galling sa salitang “sama-sama” na ang
ibig sabihin ay “togetherness” o “collective
effort”. Sila ay binubuo ng lima pang maliliit na
tribo – ang mga Badjao o Sama-Laut (sea
gypsies), Sama-Balimbing, Sama-Simunul,
Sama-Bangingi at Jama-Mapun.
Wika
 Sinama ang tawag ng mga Badjao sa kanilang
wika, na diyalekto ng wikang Samal. Ang iba
nama’y Badjau, Badjaw, o Badjao ang tawag sa
kanilang wika upang maiba sa salitang
ginagamit ng mga Samal na naninirahan sa
lupa. Ipinagpapalagay ng ilan na ang Badjao ay
katulad ng maliit na pangkat ng mga Samal laut
(mga Samal na naninirahan sa dagat) o Samal
tonqongan (totoong Samal.) Gayunpaman,
itinuturing ni blumentritt(1892) na ang Samal
Laut at Badjao ay dalawang magkaibang grupo.
Unang dumating ang mga Samal Laut bago ang
mga Badjao at nanirahan sila sa kapuluan ng
Samales na matatagpuan sa pagitan ng Jolao at
Basilan. Naiiba sila sa Samal de Lea o Samal
Dea o Samal Lipid(mga Samal na naninirahan
sa lupa) o Samal ha Gimba( Samal sa
Kagubatan) na Samal o Sama sa simpleng
katawagan. Tinatawag na Luwaan(tagalabas o
itinakwil) ng mga Tausug ang mga Badjau at
Palau (lumulutang na mga tao) kung saan
nagmula ang pangalan ng isla ng Palawan. Ang
saliatang Palau ay ibang katawagan sa Paraw
(Bangka). Pinangangalanan din silang Kuto
Dagat o Kuto Tahik ( mgakuto ng dagat) ng mga
Tausug at Samal, Gayunpaman, sinasabi ng
mga Badjao na sila ay mga Samal o Sama
(nimmo 1968)
Kultura
 Ang pangkat na Badjao ay naninirahan sa Sulu,
sa mga bayan ng Maubu, Bus-bus, Tanjung,
Pata,Tapul, Lugus, Bangas, Parang, Maimbung,
Karungdung at Talipaw. Tinatawag din silang
Luaan, Lutaos,Bajau, Orang Laut, Samal Pal'u
at Pala'u. Samal ang kanilang wika. Ang mga
Badjao ay isang grupo ng mga taona
naninirahan sa kayamanan ng dagat gamit ang
kaalamang nagpasalin-salin sa kanilang mga
ninuno. Isang ritwal ngdiumano'y pagtanggap sa
lipi ng mga Badjao, ang pagtapon ng bagong
panganak sa malamin na dagat at muling pag-
ahon ngmga nakatatandang mga lalaki sa
sanggol. Magkaibang-magkaiba ang kostumbre
ng dalawang tribung kaagtas sa buhay. Angmga
Tausog ay hambog, tila sila na ang nakaaangat
sa mga Badjao, sapagkat sila ay may paniniwala
at tapang. Kahawig ng mga Samal ang kanilang
kultura. May haka-hakang sila at ang mga
Samal ay isang pangkatna nagmula sa Johore
sa dakong timog ng pinensulang
Malaya.Nakatira sila sa mga bangkang-bahay.
Isang pamilya na may myembrong 2-13
miyembro ang maaaringtumira sa bangkang-
bahay. Pangingisda ang pangunahin nilang
hanapbuhay. Gumagawa rin sila ng mga vinta at
mga gamit sapangingisda tulad ng lambat at
bitag.
  Ang mga kababaihan ay naghahabi ng mga
banig na may iba’t-ibang uri ng makukulay na
disenyo. Magaling din silang sumisid ng
perlas.Dahil malapit sa Tausug, karamihan sa
kanila ay Muslim. Gayunpaman, naniniwala pa
rin sila sa Umboh o kaluluwa ng kanilang mga
ninuno.
Kung tutuusin, ang panglilimos ay hindi naman
kaugalian ng mga Badjao, kinailangan lamang na gawin
nila ito upang mabuhay, hindi man kinasanayan ang
buhay na wala sa gitna ng karagatan pinipilit na gawing
normal ang kanilang buhay. Dahil sa kakulangan ng
kaalaman sa pamumuhay malayo sa karagatan
panlilimos ang kanilang naging solusyon at naging
 pinakapangunahing ikinabubuhay sa lungsod
mairaos lamang ang pangaraw-araw na
pamumuhay.
Pananamit
 Ang pananamit ng mga badjao ay makukukay at
kaakit akit tignan. Ang tradisyonal na suot mga
lalaki ay may mga saplot sa kanilang ulo at may
makukulay na damit. Sa mga babae naman ay
may mga perlas sila na kanilang gawa sa
kanilang ulo na kanilang tinuturing palamuti sa
kanilang mga katawan. Makukulay din ang
kanilang mga suot tulad ng mga sa lalaki. May
iba naman sa kanila na hindi nakasuot ng
kanilang tradisyonal na pananamit.
Tradisyon at Paniniwala
Paniniwala
 Una, naniniwala ang mga Badjao na ang
pagkilala sa kanilang panginoon at pagkakaroon
ng karunungan ay ang pinakamabisang daan sa
pagkakaroon ng magandang buhay sa hinarap.
Sa kanilang pagpapahalaga sa
kanilangbpanginoong Mohammed, binibigyan
nila ng karangalan ang mga salip (pinagmulan
ng panginoon) nito;
 Pangalawa, bawat simbahan sa kanilang lugar
ay dapat na mayroong mosque official. Hindi
dapat na mawalan ng Imam, ang nangunguna
sa pagdarasal, Bilal, ang tumatawag at
nagpapasimula ng pagdarasal, at Hatib, ang
nagsasagawa ng pagbasa tuwing araw ng
biyernes;
 Pangatlo, naniniwala sila na ang kanilang
pinagmulan ay mga dugong bughaw kung kaya’t
ang kanilang mga kasuotan ay makukulay.
 Pang-apat, ang mga espirito ng patay ay
pinananatili sa isang libingan at tuwing
panahon ng Shaaban, ang mga kaluluwa ay
pinapayagan ng kanilang panginoon na bumalik
sa ating mundo. Bilang pag-salubong, ang mga
tao ay nililinis ang mga libingan at nagsasagawa
ng pagdarasal;
 At pang-lima, naniniwala sila na ang mga patay
ay kayang makipag-usap sa mga buhay sa
pamamagitan ng ritual ceremonies of
celebration, worship, and exorcism.
TRADISYON
 Una, ang kasal ay tumatagal ng tatlong araw na
sayawan, kainan, at pagsasaya na buong bayan
ay kasama;
 Pangalawa, ang pag-paplano ng kasal ay dapat
na pagkatapos ng ikatlong dalaw ng babae.
Dapat din na mas matanda ng isang taon o higit
pa ang lalaking mapapangasawa;
 Pangatlo, ang pagpapatuli ay hindi lamang para
sa mga lalaki kung hindi para rin sa mga babae;
 At pang-apat, ang Panday, babae o lalaking nag-
gagamot, ay tinatawag para sa pag-papaanak,
pag-gagamot ng nalaglagang ina, pagbibigay ng
gamot para sa pagpapalaglag, at para sa
pagtutuli sa mga babae.
TRADISYONAL NA PAGKAIN
 Ang tradisyonal na pagkain ng mga Badjao ay
panggi at isda. Ang kanin ay inihahain lamang
sa hapag bilang panghimagas o ‘di kaya ay
tuwing mayroong espesyal na okasyon. Walang
almusal, tanghalian, merienda, at gabihan sa
mga Badjao. Kumakain sila kung kailan nila
gusto at kung kailan sila may pagkain.
TRADISYONAL NA SAYAW
Ang ilan sa tradisyonal na sayaw ng nga Badjao ay:
Limbai- sinasayaw para sa malugod na pagsalubong sa
ikakasal at pamilya ng lalaki.
 Igal-igal- sa sayaw na ito, binibigyang pansin
ang pagka-lambit ng galaw ng mga kamay at
pagka-sexy ng galaw ng baywang ng babae.
 Daling-daling- ang sayaw na ito
ay nagmula sa Sulu ngunit itinuring na ring
tradisyonal na sayaw ng mga Badjao. Sa
pagsayaw nito, dapat na sexy ang galawng
babae.
“ Blaan ”
Pinagmulan at Wika
Sa pananaliksik ni Cabrera (2012) ang Blaan ay
pinaniniwalaang mula sa grupo ng mga Malay na
pumunta sa Pilipinas gamit ang tulay na lupa ng
Borneo-Sulu-Mindanao. Gayunman, may teoryang sila
ay galing rin sa mga Indo na lumipat sa Pilipinas 5000 -
6000 taon makalipas.
Ayon kay Rodel, R. (1992), ang mga Blaan ay
naninirahan sa Davao at Cotabato. Sa Cotabato, sila ay
naninirahan sa palibot ng lawa ng Buluan. Ito ang
dahilan kung bakit sila ay tinatawag na Bul-uan o Bulu-
an. Pinatunayan ito ni Reyes sa kanyang aklat na " The
Textiles of Southern Philippines, " na ang pangkat-
etnikong Blaan ay naninirahan sa South Cotabato,
Sarangani, Davao del Sur. Dagdag pa rito ang sinabi ni
Cole na tinawag rin silang Buluan o Buluanes sa
kadahilanang sila'y naninirahan sa law a ng Buluan.
Ayon sa panliggwistikang pagsisiyasat na ang wika ng
pangkat ay kabilang sa mga wika sa Timog Mindanao
ngunit, ito ay naiiba sa mga animistang grupo na
naninirahan sa nasabing lugar. Sinabi ni Fr. Gisbert na
" ang mga Blaan ay may pagkakapareho sa mga Bagobo
kung sa paraan ng pamumuhay pero, pagdating sa wika
sila may napakalaking pagkakaiba."Ayon kay Cole,
napakalawak ang varasyon ng bokabularyong Blaan,
karaniwang mapapansin na ang letrang "a" ay nakakubli
sa mga salita; mga katinig na b,f,k ay mapapansingnasa
simula, gitna, at hulihan ng salita; samantalang ang
letrang "f" ay bihirang nakita sa mga diyalekto ng
Pilipinas.
Ayon kay Macatabon et al. (2016) Natuklasan na
(1) Ang wikang B’laan ay may dalawang varayti ang To
Lagad at To Baba. (2) Kakikitaan ng varyasyong leksikal
at morpolohikal ang wikang B’laan sa dalawang lugar na
pinagkunan ng datos. (3) Ang pagkakaroon ng
varyasyong leksikal at morpolohikal ng wikang B’laan ay
dulot ng dimensyong heograpiko o kalayuan ng lugar na
kanilang pinaninirahan.
Paraan ng Pamumuhay
Ayon kay Lutero, C., noong 1986 pagsasaka ang
pangunahing ikinabubuhay ng mga Blaan. Inigo
(kaingin) ang paraan ng pagsasaka na kung saan
pinuputol ang mga puno't damo na binibilad sa araw
hanggang matuyo at kanilang sinusunog upang malinis
ang lupang pagtatamnan. Sa pagtatanim, binubutas nila
ang lupa gamit ang matalim na ahak patpatat
inihuhulog sa butas ang butil ng mais, palay, at iba
pang pananim.
Sa pangingisda may dalawang pamamaraan ang
Smalaf at Smalo. Ang pagkakaiba nito ay, Smalaf
kung gumagamit ng lambat at Smalo kung gabi sila
nangongisda at kung mababaw ang tubig sa dagat.
Isa rin ang paghahabi sa kanilang ikinabubuhay
at kinahihiligan. May pagkakaiba ang ginagawa ng
babae sa lalaki. Ang kababaihan ay naghahabi ng bag at
banig mula sa silil (buri) at dahon ng maguoy.
Samantalang, ang kalalakihan ay gumagawa ng basket
mula sa rattan, isang halaman mula sa mga
kabundukan.
Mlok o pangangaso, gamit ang kanilang mga
sibat at pana, grupo-grupo kung pumunta sa mga
kabundukan ang tribo kasama ang mga aso upang
manghuli ng mga hayop na makakain. Ang mahuhuling
mga hayop ay binabahagi sa bawat pamilya ng kanilang
komunidad at tinatawag nila itong Umun.
Umiiral rin ang sistemang Barter sa kanilang
komunidad, gamit ang Falimak (gong), Kuda (kabayo),
Fais (gulok) at Fasak( alipin) bilang pamalit sa
pangunahing pangangailangan nila. May nakalaang
lugar ang tribo para sa sistemang pagpapalitan at
interaksyon sa Inang tribo.
Kamatayan
Ang kaluluwa ng namatay na miyembro ng
tribong Blaan ay mapupunta sa mga lugar na
pinamumunuan ng iba’t-ibang panginoon, depende sa
kung ano ang kanyang pag-uugali nang siya ay
nabubuhay o sa dahilan ng kanyang pagkamatay. Kung
mabuti siyang tao , ang kanyang kaluluwa ay
mapupunta kay Mele, ang tagapaglikha; kung masama
ang budhi mapupunta sa Kihit kasama si Blugul;
kapag naaksidente o pinatay mapupunta sa Kayong na
ang lahat ng bagay ay kulay pula; Bolul knawing ang
lugar ng mga kaluluwang nagpakamatay. Ang patay
pinapasuotan ng pandigmang kasuotan kung lalaki at
kung babae naman ay kumot at albong, ang tradisyonal
na kasuotan ng tribo.
Relihiyon
Sa pag-aaral ni Reyes sinipi niya mula kay
Genotiva (1966), ang mga Blaan ay naniniwala sa mga
panginoon at elementong naninirahan sa mga bato,
kuweba, ilog, puno, kabundukan , kalangitan at
kailaliman ng lupa. Mele ang tagapaglikha ng lahat ng
nilalang; Diwata (Dwata) ang lakas ay katumbas sa
kapangyarihan ni Mele; Mnguhul ang tagapaghula sa
posibleng mangyari sa hinaharap ng tribo at komunidad
nito. Sila ang mga mabubuting panginoon. Gayunman,
mayroon ding mga elementong masasama ang hangarin,
Blugul, may katangiang kumain ng kaluluwa at
nakakapag sanhi ito ng lindol sa tuwing ito ay kumikilos
habang natutulog; Siling, Blanga at Magut-Ayem
kumakain ng lamang ng tao; Loos Klagan, kababaihan
ang karaniwang biktima sa kanyang pananakot at ang
mga taong galit sa kanya ay kanyang pinipinsala;
Malulugud pangunahing hangarin ay manakot at
inihahalintulad sa mga taong-palaboy; huli, si Busaw
nagbibigay sakit sa mga tao sa pagnanais na makain
ang kaluluwa into.
Kasuotan at Paghahabi
Ang saul o damit pang-itaas para sa mga
lalaking B’laan ay gawa sa abaka (Musa textilis) at may
mahabang manggas. Ito’y may kasamang pira-pirasong
kabibe, sequins, glass beads at iba’t-ibang uri ng burda.
Isang cross-stitched (albong
ansif), beaded (albong sanlah) at mother of pearl
(albong takmon) gawa ang damit. Saul libun (female
complete set) at Salwal (male vest and trouser).
Fu Yabing Masalon Dulo isang GAMABA
Awardee dahil sa bukod tanging kontribusyon sa sining
at kultura lalo na sa mga Blaan. Sa edad na 105 patuloy
siyang naghahabi ng telang yari sa abaka. Nakatira si Fu
Yabing sa Landan, Polomolok, South Cotabato.
Mabal Tabih ang tawag sa hinabing tela na yari sa
abaka. Ang disenyo at kulay ng tela ay nagmula sa mga
halamang kinukuha nila sa kabundukan.
"Blaan Tabih: reserve dyeing (warp –
ikat); Weaving (plain); Accessorizing (applique,
embroidery, added objects and braiding/twining).
The Blaan Tabih is a reserve-dyed plain woven
abaca." - Marian Pastor Roces, Sinaunang HABI
Philippine Ancestral Weave
Sayaw
Ang Tribong Blaan ay may tinatawag na Maral
Dance, isinasayaw ito ng mga purong Blaan. Sa
kaninlang pagsasayaw,sila’y nakasuot ng tradisyunal na
kasuotan. Inilarawan na ang kanilang dalawang paa ay
mayroong nakakabit na tumutunog na bagay. Ang
instrumentong kanilang gamit ay tinatawag na Falimak,
ito’y tinatawag din na agong. Isinasagawa ang
tradisyunal na sayaw ng Blaan sa tuwing may kasiyahan
at pambungad sa mga bisita.
Musika
Fais- kanta ng pag ibig
Kastifun- pagtitipon at pagkakaisa sakabila ng
pagkakaiba.
Gamit ang falimak (agung) at faglung (isang uri
ng intrumento na kabilang sa gitara)
Paniniwala at Pamahiin ng mga Blaan
 Pagsasaka
Napakahalaga ang ritwal na isinasagawa ng mga
Blaan mula sa paghahanda ng lupang sakahan
hanggang sa oras ng anihan. Nagsisilbing paraan ang
ritwal upang humingi ng patnubay at biyaya sa
magandang simula nang pagtatanim hanggang sa
masaganang pag-aani ng produkto. Sa unang araw ng
pag-aani (tuko fali), ang mga Blaan ay pumupunta sa
may-ari ng tanimam upang maghanda ng isang piging
bilang pagpapasalamat sa napakagandang ani.
 Pagbubuntis
Ang pagbubuntis ay isa sa pinakamaselang bahagi ng
isang babaeng Blaan o ninumang ina. Ang mga
sumusunod ay iilang Taboo (le-e) na dapat Iwasan ng
mga babaeng Blaan:
 Ipinagbabawal ang pagkain ng kambal na
saging, ito ay itinuturing na malas sapagkat
maaaring magkaroon ng kambal na anak na
magdudulot ng kompetisyon sa mga sanggol.
Sinasabi na maaaring mapabayaan ang isa sa
kanila sa paglaki.
Paniniwala at Pamahiin ng mga Blaan
 Pagsasaka
Napakahalaga ang ritwal na isinasagawa ng mga
Blaan mula sa paghahanda ng lupang sakahan
hanggang sa oras ng anihan. Nagsisilbing paraan ang
ritwal upang humingi ng patnubay at biyaya sa
magandang simula nang pagtatanim hanggang sa
masaganang pag-aani ng produkto. Sa unang araw ng
pag-aani (tuko fali), ang mga Blaan ay pumupunta sa
may-ari ng tanimam upang maghanda ng isang piging
bilang pagpapasalamat sa napakagandang ani.
 Pagbubuntis
Ang pagbubuntis ay isa sa pinakamaselang bahagi ng
isang babaeng Blaan o ninumang ina. Ang mga
sumusunod ay iilang Taboo (le-e) na dapat Iwasan ng
mga babaeng Blaan:
 Ipinagbabawal ang pagkain ng kambal na
saging, ito ay itinuturing na malas sapagkat
 maaaring magkaroon ng kambal na anak na
magdudulot ng kompetisyon sa mga sanggol.
Sinasabi na maaaring mapabayaan ang isa sa
kanila sa paglaki.
Kapistahan at Pagdiriwang
 F'LOMLOK FESTIVAL
Ang Flomlok ay isang pagdiriwang na ginaganap
tuwing Setyembre 2 hanggang 16. Ang Flomlok
ay hango sa salitang Blaan na ang ibig sabihin
ay "pangagaso" dahil ang polomolok ay ang
pangunahing "hunter ground" ng mga blaan. Ito
ay ang selebradyon ng mga tao sa polomolok
bilang pagpapakita ng kanipang lokal na
produkto at nagkakaroon din sipa ng ibat-ibang
aktibidadis
 AGTEN TUFI
Ang Agten Tufi ay selebrasyon ng Tupi
Foundation Anniversary, ito ay ginaganap
tuwing ika-11 ng setyembre. Ang Blaan ay isa sa
pangunahing katutubo ng tupi. Ang salitangTufi
ay mula sablaan na ang ibig sabihin ay "betel
nut".
 LINGGO NG MATUTUM
Ang Linggo ng Matutum ay isang pagdiriwang na
ginaganap tuwing marso 13 hanggang 20 isang
linggong selebrasyon bilang paalala sa padeklara
na pangalagaan ang Mt.Matutum. Sa panahon
ng pagdiriwang ang pinakasentro ng pista ay
ang "Amyak Maleh", ito ay salitang Blaan na ang
ibig sabihin ay "akyat at pagtanim"
 B'LAAN DAY
Hulyo 22 ay ang Blaan day ng Gensan. Ang araw
na kung saan ay binibigyang karangalan ang mga
katutubong blaan sa gensan. Ideneklara itong Non-
working Holiday ng sa ganun ang lahat ng taong bayan
ay makikilahok sa nasabing pagdiriwang. Nagkakaroon
ng iba't-ibang aktibidad na may kinalaman sa kultura
ng mga blaan at ang pinakasentro ng selebrasyon ay ang
Blaan exhibit na kung saan ipinapakita ang iba't-ibang
gawa ng mga Blaan.
 MUNATO FESTIVAL
Isang pagdiriwang tuwing Nobyembre 28
hanggang Disyembre 1 sa bayan ng Alabel
probinsya ng Sarangani na nagbibigay pugay sa
mga taong unang nanirahan sa probinsya.
Munato isang terminong Blaan na ang ibig
sabihin ay “First People”. Ito ay nagpapakita sa
makulay na kultura ng mga Blaan at T’boli.
“T’boli”
Ang T’boli, ay isang pangkatetniko sa Timog
Cotabato na nasa Katimugang Mindanao. Mayroong mga
taong T’boli na naninirahan sa paligid ng Lawa ng
Buluan sa Lungsod ng Cotabato o sa Agusan del Norte.
Mayroon ding naninirahan sa mga libis ng kabundukan
na nasa dalawang gilid ng Lambak ng Alah at sa pook na
pandalampasigan ng Maitum, Maasim at Kiamba. Noong
unang kapanahunan, namamalagi ang mga T’boli sa
pang-itaas na bahagi ng Lambak ng Alah. Pagkaraanng
Ikalawang Digmaang Pandaigdig, dahil sa pagkakaroon
ng mga maliliit na mga pamayanan ng ibang mga tao
roon, naitulak na lumipat ang mga T’boli papunta sa
mga libis ng kabundukan.
Mahigit sa 40 na iba’tibang
pangkatetniko ang matatagpuan sa Pilipinas,18 rito ay
mula sa Mindanao. Ang pinakakilala ay angt ribong
T’boli na nakatira sa lalawigan ng South Cotabato, sa
paligid ng lawa ng Sebu.
Mula nang dumating ang mga maninirahan na
nagmula sa ibang mga isla ng Pilipinas, unti-unting
lumipat sa mga dalisdis ng bundok upang manirahan sa
mga nakakalat na pamayanan sa Highlands. Sinasabing
isang alamat ng T’boli ay mga apong mga nakaligtas sa
isang malaking baha. Binalaan ng isang lalaki na
nagngangalang Dwata ang mga tao na may isang
paparating na malaking baha. Ngunit tumanggi ang
tribu na makinig, maliban sa mag-asawang sina La Bebe
at La Lomi, at Tamfeles at La Kagef. Sinabi sa kanila ni
Dwata na mag-ampon sa isang kawayan na
napakalawak na maari silang magkasya sa loob at sa
ganitong paraan sila ay mabuhay sa darating na baha.
Napunta sa kuwento na ang unang mag-asawa ay ang
mga ninunong T’boli at iba pang pangkatetniko sa
highland. Ang ikalawang mag-asawa ay nagmula sa
ibang mga katutubong pangkat (Ronald de Jong, 2008).
Fu Dalu – isang Diyos ang nagpakita sa
panaginip na nagturo kung paano maghabi ng T’nalak.
Ito ay natutunan ng mga kababaihan kung kaya’t
sinasabing sagrado ang telang T’nalak na gawa sa
abaca.(lifestyle.inquirer.net)
Ang Lumad, (Cebuanong termino para sa
“katutubo” ay ang kolektibong termino para sa mga IP
ng Mindanao, isang pangalan na sinimulan noong 1986.
Ang pinakatanyag sa kanila ay ang T’boli South
Cotabato. Mayroong humigit-kumulang 100,000-
150,000 na T’boli ang sumasakop sa 750 square miles
ng lupang Southwest Coast at Tiruray Highlands. Ang
kanilang sentrong kultura ay puro sa paligid ng tatlong
lawa sa loob ng tatsulok ng mga munisipalidad ng
Polomolok, Kiamba at Surallah. (lifestyle.inquirer.net)
Banta sa Tinibuang- bayan. Sa pagdating ng Islam ng
ika-14 na siglo, nilalabanan ng T’boli, Manobo at B’laan
ang “agresibong pagtatagumpay sa pagsasakop ng isang
sunod-sunod na mandirigmang mga Muslim”. Ang ibang
mga pangkat ng tribo ay tinanggap ang bagong
pananampalataya, dahil dito itinatag ang sultanatong
Maguindanao sa ika-15 siglo. Sa pagdati ng mga Kastila,
lumayo sila at inihiwalay ang sarili nang sa gayun hindi
sila masakop ng Kristyanismo. Noong 1913, binuksan
ng administrasyong Amerikano ang lambak para sa pag-
areglo o kasunduan. Sinimulan nito ang patakarang
demographic swamping (pagpapalitngdemograpiko) – ang
napakalaking pag-aayos sa Mindanao ng mga tao mula
sa iba pang bahaging bansa. Karamihan sa mga Ilokano,
Tagalog, at Visayan. Nang magsimula ang homesteading
(pagpapatayo ng bahay) noong 1938, ang mga
magsasakasa mababang lupain ay naghahanap ng
maaraw na lupain, ang mga dayuhan at ang local na
kumpanya na nais samantalahin ang mga likas na
yaman, migrante na may interes sa komersyal na
pagsasaka,pagmimina, mgatroso, armadong mga gawad
ng lupa at mga lisensya sakahoy, nanakapaloob sa
lupain ng T’boli. Nagpatuloy ito pagkatapos ngdigmaan
sa mga ‘50s. Ang disenfranchised (hindi kabilang) T’boli,
nawalang legal na proteksyon mula sa pamahalaan, ay
“unti-unting itinulak sa mga dalisdis ngbundok” at
ngayon ay “halos pinalayas mula sa mayamang palapag
ng lambak. “ Ang mabilis na pag-iwas sa mga
pamayanan ng lumad ay naganap noong ‘70s, lumaki
ang grupong militar na ILAGA (Ilonggo Land Grab
Association) sa Mindanao. (lifestyle.inquirer.net)
Proto-malaya na ng mga T’boli na dumating sa
Pilipinas noong unang panahon. May posibilidad na sila
ay may pinaghalo-halong mga tao sa Timog-Silangang
Asya. Noong ika-16 na siglo, ang mga tribong T’boli na
naninirahan sa sentrong timog ng South Cotabato
(ngayon ay munisipalidad ng T’boli) ay nagkahiwa-
hiwalay ng pumutok ang bulkang Mt. Parker (Holon
Lake as crater) ang laba/lahar ay halos matakpan na
ang buong lugar doon. Sinasabi na ang Mt. Temgefit
lang ang hindi natabunan at nagsilbing tahanang
pansamantala ng mga nakaligtas. Ang mga T’boling
nakaligtas ang sinasabing mga ninunong T’boli sa
kasalukuyan. Ang mga grupong ito ay ipinagpatuloy ang
buhay nila sa pagpunta sa mga Datu at nagsimulang
mamuhay roon. (Jeny Go, 2013)
Noong 1953, may dalawang Amerkanong
misyonero na dumating galing sa Summer Institute og
Linguistics para paglingkuran ang komunidad.
Tinulungan nilang ma-ipreserba ang sining at kultura
ng mga T’boli. Noong ika-5 ng Marso taong 1974,
itinalaga ng presidente sina Kematu bilang gobernador
at si Mai Tuan bilang kauna-unahang alkalde na
pamumunuan ang mga T’boli. Noong 1967 ika-10 ng
Agosto, nagkaroon ng tinatawag na Presidential
Assistanceon National Minorities upang matulungang
maiangat ang sosyo-ekonomiko at kulturang kondisyon
ng mga T’boli. Nagkaroon ng mga programa at
serbisyong pang-edukasyon, pang-medikal, pang-
ikakaunlad ng komunidad, at mga elektrikal at tubig na
mga pasilidad. (Jeny Go, 2013))
Mayroong isang makatwirang haka-haka,
gayunpaman, na ang mga T’boli kasama ang iba pang
mga grupong upland ay naninirahan sa mga bahaging
maya bong na Lambak ng Cotabato hanggang sa
pagdating ng Islam sa rehiyon simula sa ika-14 na siglo.
Ang mag-kapitbahay na mga T’boli, Ubo (Manobo) at
Blaan ay sumasalungat sa agresibong pag-proselytizing
(convert/mangaral) ng sunud-sunud na mandirigmang
Muslim, ang pinakadakila sa kanila ay si Shariff
Muhammad Kabungsuan mula sa Inshore sa
kasalukuyang araw na Malaysia, nakasunod na itinatag
ang parehong Maguindanao noong huling ika-15 at
unang bahaging siglo(Fr. Gabriel S. Casual. T’boli Arts
and It’s Socio-cultural Context, O.S.B., 1978).
Sinasabi na kung sino ang tatanggap sa bagong
pananampalatayang Muslim ay mananatili sa Cotabato
Valley habang ang iba na hindi sumang-ayon ay
pumunta sa gubat at nananatiling malaya sa kanilang
paniniwala o relihiyon at tradisyon.
Nagpatuloy ang problema sa pagitan ng mga Muslim at
hindi Muslim na katutubo sa patuloy na pagsasalakay at
pang-aalipin. Hindi kataka-taka nasa T’boli na
panitikang katutubo, ang mga Muslim ay itinuturing
bilang pang matagalang kalaban. Gayunpaman, ang
isang regular ng kalakalan ay lumitaw sa kabila ng
mahigpit na relasyon (Fr. Gabriel S. Casual. T’boli Arts
and It’s Socio-cultural Context, O.S.B., 1978).
Mga Materyal na Kultura ng mgaT’boli sa Mindanao
T’BOLI
Mga Kapistahan ng Katutubong T’boli
T’nalak Festival
 Ang Pista ng T’nalak ay isinasaulog tuwing
buwan ng Hulyo. Nagmula ang pista na ito sa
“tinalak” , isang makulay na tela ng abaca na
gawa at hinabi ng mga T’boli mula sa South
Cotabato na tinaguriang, “The Land of the
Dreamweavers.
 Tinalak ang bulto ng kanilang pista dahil
sumisimbolo ito sa pagsasama-sama ng mga
kultura, kalakasan at pagkakaisa ng mga iba’t
iba pang mga katutubo na nakatira sa probinsya
ng South Cotabato.
 Ang Pista ng T’nalak ay ang paggunita rin ng
mga gawa ni Lang Dulay, ang tinaguriang
pinakamagaling na babaeng manghahabi sa
kanyang kapanahunan at ginawaran siya ng
“National Living Treasure Award” in 1998 o
Gawad sa Manlilikha ng
Lemlunay Festival
 Ang Pista ng Lemlunay ay pista ng pasasalamat
ng anim na malalaking tribo sa probinsya ng
South Cotabato: ang T’Boli, Ubo, Manobo,
Kalangan, Maguindanao, at ang Tasaday upang
isaulog ang kanilang pamana o heritage.
Mga Paniniwala at Pamahiin ng mga T’boli
Paniniwala
 Animismo – ang paniniwala na ang lahat
ng bagay ay may kaluluwa at espiritu.
 Naniniwala ang mga T’boli na maraming
diyos. Pinakamalakas sa mga diyos na
ito ay si Kadaw La Sambad nd diyos ng
araw, at si Bulon La Mogoaw na diyosa
ng buwan.
 Ayon sa mga T’boli, ang isang ibong
tinatawag na muhen ay diyos ng
kapalaran, at ang kanta ng ibong ito ay
nagdudulot ng kamalasan.
 Nagpapatatu rin ang mga T’boli hindi
lamang sa pagpapaganda sa sarili kundi
sa paniniwalang kapag sila’y namatay,
magliliwanag ang kanilang mga tatu at
ito ang magsisilbing ilaw sa kanilang
daan patungo sa kabilang mundo.
Paniniwala sa Patay
 Ang kamatayan ay maaaring maiwasan.
 Umaalis ang kaluluwa ng patay at
bumababalik sa panahong ito’y gigising
nang muli.
 Sayawan at kantahan habang naglalamay
Pamahiin sa Patay
 Hindi dapat kaiyakan ang mga namatay
(Tau mo Longon) dahil kinakatakot ang
muling pagkabuhay nito.
 Umuwi ng sabay-sabay at dumaan sa ibang
ruta pagkatapos lumamay.
 Ang bahay ng namatay ay sinusunog o
nililinisan na pagkatapos ng ritwal ng
pagkamatay.
Pamahiin sa Buntis
 Bawal kumain ng kambal na saging
 Ang buntis ay hindi dapat gumagawa ng
gawaing bahay
 Hindi pwedeng makinig sa kwento tungkol
sa mga masasamang espiritu o nang kahit
ano pang masasamang kwento.
INTRODUKSYON SA PAG-AARAL SA PANGKAT NG
MGA BISAYA
Layunin:
 Maipahayag sa mga mag-aaral ang introduksyon
sa mga pamumuhay ng mga Bisaya.
 Maibahagi sa klase ang kasaysayan at
pinagmulan ng mga Bisaya.
Diskusyon
 Ang Visayas o Kabisayaan (sa Bisaya: Kabisay-
an), tinagurian ring Gitnang Pilipinas , ay isa sa
tatlong pangunahing pangkat ng mga pulo sa
Pilipinas kasama ang Luzon at Mindanao.
 Binubuo ito ng mga kapuluan , pangunahin ang
mga pulong pumapalibot sa Dagat Kabisayaan,
bagaman itinuturing na ang Kabisayaan ang
pinakadulong hilagang bahagi ng Dagat Sulu.
 Ang mga pangunanahing pulo sa kabisayaan ay
ang Panay, Negros, Cebu, Bohol, Leyte at Samar.
Ang salitang “Cebuano” ay nagmula sa
salitang Cebu, na galing sa salitang Espanyol na
pangalang “sugbo,” na nagmula sa pandiwang
“sugbo” na ang ibig sabihin ay “paglakad sa
tubig”.Noong unang panahon, ang mga baybayin
sa daungan sa Cebu ay mababaw, kaya ang
manlalakbay na mula sa dagat ay
kinakailangang maglakad sa tubig upang
pumunta sa kanilang pinaroroonan. Ang
terminong ito ay sinusunod sa “-hanon” upang
sumangguni sa wika, kultura at naninirahan sa
Cebu ; kaya “Sugbuhanon” o “Sugbuanon”.
 Ang mga Kastila ay binago ang salitang ito
upang maging “Cebuano” at sa mga unang
Amerikano bilang “Cebuan”.
 Cebuano – tagapagsalita ng wikang ito
  Ang Cebuano ay tinatawag ding “Bisaya”
Hanggang sa ngayon, nananatiling mahiwaga
ang kasaysayan ng Kabisayaan bago dumating ang mga
Kastila. Maraming mga alamat at kuwento tungkol sa
kasaysayan ng Kabisayaan subalit maraming hindi
sang-ayon kung may katototohanan ang mga ito. Ang
mga sinaunang mga tao sa rehiyon ng mga Kabisayaan
ay mga Austronesyo at Negrito na dumayo sa kapuluan
tinatayang 6,000 hanggang 30,000 taon ang nakalilipas.
Ang mga unang nanirahan ay mga tribong animista.
Noong ika-12 dantaon, ang mga mamamayan ng dating
emperyo ng Srivijaya, Majapahit at Brunei, na
pinamumunuan ni Datu Puti at ang kanyang mga
katribo, ay naglakbay at nanirahan sa pulo ng Panay at
sa mga pulong nakapalibot dito.
Noong ika ng Srivijaya, Majapahit 14 na
dantaon, ang karagatan sa Timog Silangang Asya, at
hinikayat ang mga tribong pangkat sa Islam.
MGA REHIYON AT LALAWIGAN
Ang ng Srivijaya, Majapahit isayas ay nahahati
sa 3 rehiyon na lalo pang nahahati sa 17 mga probinsya.
Kanlurang Kabisayaan (Rehiyon VI)
Aklan Guimaras
Antique Iloilo
Capiz
Sentrong Pang-Rehiyon (Regional Center-VI)
Lungsod ng Iloilo
Gitnang Kabisayaan (Reiyon VII)
• Cebu
• Bohol
• Siquijor
• Negros Occidental
• Negros Oriental
Sentrong Pang-Rehiyon (Regional Center-VII)
Silangang Kabisayaan (Rehiyon VIII)
• Biliran
• Leyte (Timog Leyte)
• Samar (Silangang Samar, Kanlurang
Samar, Hilagang Samar
• Sentrong Pang-Rehiyon (Regional
Center-VIII)
• Tacloban (Tacloban City)
ANG TERITORYO NG MGA CEBUANO
Tinatawag na Cebuano (Sebuano) ang nakatira
sa mga isla ng Cebu, Negros oriental, Siquijor at
seksyon ng Masbate, Leyte at Norteng Mindanao.
“Sugbu” ang matandang pangalan ng Cebu. Kaya
naman, Sugbuanon o Sugbuhanon ang tawag sa mga
Cebuanong nakatira sa islang ito. Boholano o Bol-anon
ang mga taga-Bohol, samantalang tinatawag ng mga
taga-Negros Oriental na tagaisla ang mga taong galing
sa Siquijor. Sa pangkalahatan, tinatawag na “Pintados”
ng mga unang dating Kastila ang mga Bisaya dahil sa
kanilang kaugaliang pagtattoo ng katawan.
Ayon kay Rubrico (2009), ang dialect ay ang
varasyon ng wika batay sa katangian nito na syang
karaniwang gingamit sa mga tao ng isang rehiyon o
pook. Halimbawa ang tagalog ng Batangas, Marinduque,
Metro Manila, at Baler ay may pagkakaiba sa bigkas at
sa iilang terminolohiya, gayunpaman,
nagkakaintindihan ang mga Tagalog na ito. Dagdag pa
niya, ang dialect o varasyon ng wika ay nabubuo kung
ang mga tagpagsalita ng isang wika ay magkahiwalay
dahil sa lokasyon o sosyal na mga dahilan at sa gayon
wala na silang ugnayan.
PAGKAKAIBA NG MGA TUNOG NG VARAYTI NG
BISAYA
1. CEBUANO – BOHOL
Cebuano - Bohol o Binul - anon/Bol - anon ay
kilala sa mga tunog na kung saan ang letrang 'y' ay
pinalitan ng /j/.
Mga halimbawa:
Tamboka anang baboja uy!
Kataas anang kahoja.
Pinangga jud ko anang nanaja.
2. CEBUANO - CEBU
Ang mga salita sa Cebuano - Cebu ay kadalasang may
“w” at “l” na tunog.
Mga halimbawa:
Ang salitang “kahibalo” na nagiging “kahibawo” at
salitang “ulan” na nagiging “uwan”. At “wa” imbes na
“wala”.
3. CEBUANO – DAVAO
Ang Cebuano - Davao ay may dalawang uri ng
Cebuano. Una, ay ang mga sinasalita ng migrants na
nanggaling sa Visayas at sa kanilang mga ninuno. Na
kung saan ito ay malalim na mga salita na binubuo ng
“purely” Cebuano.
Pangalawa, ay ang Cebuano-Davao na may hiram
na salita na galing sa Tagalog at iba pang mga wika. Ito
ay may kasing katulad na tunog sa pagbigkas ng mga
salitang cebuano – cebu
PANITIKAN NG MGA CEBUANO
Mayaman ang Cebuano sa katutubong panitikan na
masuring napag-aralan sa mga tiyak na babasahain
panriserts at araling literari. Narito ang ilan sa mga
literaturang pambayan ng mga Cebuano.
A. Ilang Bugtong/Tangkaga
1. Ceb: Ug mutindog, mubo: ug mulingkod, taas.
Fil: ‘Pag tumayo, maliit: pag-umupo,
matangkad.
Sagot: Iro; Aso
2. Ceb: Duha ka bangka gisakyan sa us aka tawo.
Fil: Dalawang bangka sinasakyan ng isang tao.
Sagot: Bakya; Bakya
3. Ceb: Sa buntag upat ang tiil; sa udto duha ang
tiil; sa gab-i tulo ang tiil.
Fil: Sa umaga apat ang paa, sa tanghali dalawa
ang paa, sa gabi tatlo ang paa.
Sagot: Tawo, Tao
B. Isang Alamat/Usang Kasugiran
Nganong Taas ang Langit
Sa unang panahon, ang langit makabot ra sa
tawo. Pero usa niana ka adlaw, ang us aka asawa,
nihangyo sa iyang bana sa pagpatabang paglubok sa
humay. Sa wala pa sugdi ang paglubok, ang asawa
nisulti sa iyang bana nga dili niya palabian ang pagalsa
sa alho kay basi mabuslot ang langit. Niando tuod ang
bana.
Sa nisugod na paglubok ang bana, naalsa niya
pagayo ang alho, hangtud nga naisa ang langit. Nadaa
ang sudlay sa asawa kay taas man kaanyo ang iyang
buhok. Paspas man gud ang ilang paglubok. Gikan
niadto ang langit nagkataas na. Ang sudlay sa asawa
nahimong pikaw sa buwan, u gang perlas ang mutya (sa
sudlay) niini nahimong mga bitoon.
C. Mga Salawikain/Mga Panultihon
 1. Ceb: Sumala sa inyong itanum, maoy imong
paga anihon.
Fil: Kung ano ang iyong itinanim ay siyang
aanihin.
2. Ceb: Unsa ang tawo, maila sa iyong binuha.
Fil: Makilala ang tao sa kanyang gawa.
3. Ceb: Ang dalan sa langit wala bakbakig
kabulakan.
Fil: Ang daan patungo sa langit ay hindi
nilatagan ng mga bulaklak.
(Hango sa Pilosopiyang Pilipino ni Florentino
Timbreza)
D. Pambansang Awit sa Cebuano
(Naging kontrobersyal ang pagkakaroon ng isang
bersyong Cebuano ng pangunahing awit ng
bansa. Pag-aralan natin ang saling ito.)
Yutang pinangga
Mutya sa Silanganan
Among ihalad tunay nga pagmahal;
Bansang pinili, duyan sa kahamili,
Sa mang-aasdang di ka magpapukan.
Sa imong langit, bukid, patag, ug
kadagatan
May kagawasan ug himaya nga bation
namong tanan;
Ang kidlap sa bandila moy timaan sa
kadaogan,
O! Pasanagon sa kanunay ang Bituon
ug ang Adlaw.
Yutang mahayag, nasod namong
minahal,
Tam-is ang takna sa tupad mo…
Among isaad kon adunay modagmal:
Andam kaming magpakamatay!
(Salin ni Nazario Bas)
Mga Pamahiin at Paniniwala
Panliligaw at pagpapakasal
Noon ay pinagkakasunduan ng alinman
sa mga magulang ng magnobya (boya) o kaya ay
ng kapwa magulang ng lalake at babae (tinuyo)
ang kasalan ng mga anak nila.
Ngayon ay may kalayaan nang pumili at
pinapayagan nang manligaw ang lalake kung
sinong nagugustuhan niya maging ang mga
kababaihan din. Ngunit konserbatibo pa rin ang
panliligaw ng mga lalake sapagkat naniniwala
silang mali ang pagpapakita ng pagmamahalan
sa publiko.
Kapag may pagkakaunawaan na ang
lalaki at ang babae, sasabihin ng lalaki sa
kanyang magulang para mapaghandaan ang
negosasyon sa pamilya ng dalaga. Kalimitang
may kasama pa silang maimpluwensyang tao.
Tatlong araw pagkatapos ng negosasyon
(pamalaye), sasabihin ng pamilya ng babae ang
kanilang pangangailangan. Noon, ito ay sa
pamamagitan ng brideprice (bugay) at ang
serbisyo (panggagad) na ginagawa ng lalaki para
sa mga magulang ng babae.
Pagtapos maisagawa ang
pangangailangang ito sinasabi na kung kalian
ang kasal (sayud). Kadalasan, hindi na
sinusunod ang sayud kapag naiset na ito sa
panahon pa lang ng pamalaye.
Tatlong selebrasyon o handaan ang
isinasagawa sa kasal:
 Ang una na ginagawa sa gabi bago ang kasal ay
tinatawag na likod-likod.
 Ang pangalawa ay ginaganap pagkatapos ng
ritwal sa simbahan o sa munisipyo. Idinadaos
ang dalawang handaang ito sa bahay ng babae.
 Ang pangatlo naman ay ginagawa sa bahay ng
lalaki at tinatawag itong danas. Ang
pagdiriwang nito ay iniuugnay sa tagumpay ng
lalaki at ng kanyang pamilya dahilan sa
napakasalan niya ang dalaga.
Sa pagdating ng bagong kasal sa bahay
ng dalaga, sinasalubong sila ng nakatatandang
kamag-anak; nagbibigay-galang sila sa huli at
hahayaang uminom sila ng tubig mula sa isang
baso.
Pagkatapos uminom ng babae,
babasagin ang baso, at ayon kay LLamzon,
sinisimbolo nito ang pagkakabuklod ng mga
ikinasal na di mapaghihiwalay. May isa pang
ritwal silang ginagawa. Ito ang pagsuklay sa
buhok ng bagong kasal para maging tanda ng
kapayapaan ng kanilang buhay-may-asawa.
Pag-iwas sa Pagbunbuntis
Ayon kay Sopio Sumalpong, maiiwasan
ang pagbubuntis sa pamamagitan ng paggamit
ng lumay. Narito ang kaniyang sinabi:
May isisinturon na “buyo” malapit sa
puson para hindi mabuo ang bata.
Panganganak
Ayon kina Sopio Sumalpon at Maximo
Supol, kung malapit na ang panganganak ay
isinturon sa may puson ang habak na galing sa
“kupa” o sa unggoy para hindi mahirapan sa
panganganak.
Kamatayan
Ayon kina Sopio Sumalpong, Tirso
Sumondong at Juan Ponce , ang pagsunod sa
mga paniniwala ay palatandaan ng lubos na
paggalang sa mga sumakabilang buhay.
Naniniwala sila na;
 Kung may namatay ay dadasalan ito ng siyam
na araw at apatnapung araw ang pagrorosaryo.
 Hindi kailangang magwalis ang namatayan
 Ipinagbabawal ang pagliligo at paglalaba sa loob
ng bahay.
 Babasagan ng baso ang ilalim ng ataul para
wala nang susunod na mamamatay.
 Hindi dapat tinutulugan ang patay dahil hindi
maganda sa pag-aalala sa kanya.
 Hindi maaaring kumanta, manood ng telebisyon
at makinig sa radyo.
 Kapag may patay sa bahay, huwag maglinis ng
bahay. Hintayin na lang ang ikatlong araw bago
maglinis.
PagIilibing
Ayon sa mga iskolar ng matandang
kasaysayan, naglilibing sila sa mga malalaking
paso at kabaong bago pa man dumating ang
mga Kastila. Nilalagyan nila ng langis at mga
pabango (storax-myrh, benzoin, camphor, atbp.)
ang bangkay ng namatay.
Napaglalamayan sa bahay ang bangkay
hanggang anim na araw para madalaw ng mga
kamag-anak at kaibigan saka inililibing ang
patay. Ang buong panahon ng pagluluksa uy
umaabot ng isang taon nang di pagkain ng
kanin at di paghahabi ng behukos (kwintas at
breyslet na rattan).
Ayon kay Conchita Sayre, may mga
paniniwala din sila sa paglilibing:
 Daraan sa ilalim ng ataul ang lahat ng
miyembro ng namatayan upang hindi sunod-
sunod ang mamamatay sa pamilya.
 Ang mga natunaw na kandila sa simula ng
lamay hanggang sa katapusan ay ipasok sa
 nitso upang malayo sa kamatayan ang pamilya
ng namatay.
 Kung titirhan ang libingan ng walang
pahintulot, magkakasakit ang titira.
Pag-aalaga at pagdidisiplina sa anak
“ Madaling bumuo ng punla mahirap
magpalaki ng bunga.”
Hindi madaling humubog ng anak. Ito ang
karaniwang naririnig sa mga magulang pero
isang malaking karangalan ito sa kanila na
lumaki ang anak sa tamang landas. Hindi
maiiwasan na may sinusunod na prinsipyo sa
paghubog ng isang anak. Narito ang mga
halimbawa:
 Kailangang ilagay sa may pintuan ang pusod
ng bata upang lumaki siyang hindi mahiyain.
 Huwag pigain ang lampin sa unang laba
para ang bata ay hindi lumaking malikot.
Paniniwala sa pagtatanim o paghahanapbuhay
Ayon kay Generosa Balos, may mga
paniniwala sila at seremonya na kadalasang
isinasagawa sa pagtatanim at pag-aani. Ang
pagsunod nila dito ay nagbubunga ng
masaganang saging, mais, at kamote. Narito ang
kanyang mga pahayag:
Kung magtatanim ng saging dapat bilog
ang buwan, magsumbrero ng malaki,
magpakabusog, kumain ng marami at huwag
tumingala para magkabunga ng malaki at hindi
matayog ang bunga nito.
Mula sa punong mais, kumuha ng
tatlong bunga. Manalangin para ang ani ay
matagumpay. Sa panalangin, kinakailangan na
mula sa puso upang hindi magalit ang mga
diwata at para mabigyan ng masaganang ani.
Sa pagtatanim ng kamote, ginagamit
ang mga tuhod at kamay. Gumagapang habang
nagtatanim at sinasabayan ng pagdarasal upang
sinlaki ng tuhod ang magiging bunga nito.
Mga Diyos
Tinalakay ni Llamzon nabago dumating ang mga
kongkistadores na Kastila, pagano ang mga
Bisaya.
o Laon o Abba - kinikilala nilang pinakamataas na
diyos.
o Maguayen - ang diyos na umaalalay sa mga
kaluluwang papunta sa daigdig ng mga patay.
o Sidapa - diyos ng kamatayan.
o Lalahon - diyos ng anihan.
o Simuran at Siguinarungan - mga diyos ng
impyerno.
o Baranga – diyos ng bahaghari.
Aswang
Ang mga nakakatakot na mga
karaniwang nilalang ay nakaugat na sa kanilang
paniniwala. Mula pa sa mga lolo’t lola, ama’t ina,
tiyo’t tiya, ang paniniwalang ito ay may malaking
epekto sa ating pananaw sa buhay. Hindi man
sila nakikita, naniniwala pa rin ang mga tao na
may ganitong uri ng nilalang. Narito ang sinabi
ng mga albularyo tungkol sa aswang:
o Ang aswang ay tao lamang na may
kapangyarihan.
o Mahal na araw kung sila ay
nagsisilabasan dahil wala si Kristo.
Ang karaniwang Cebuano ay naniniwala
rin sa pagkakaroon ng mga espiritung di
nakikita. Bago sila dumura, umihi, o kaya’y
dumumi sa mga tabi-tabi ay nagsasabi muna
sila ng “Tabi Apo” para di nila malagyan ng dumi
ang mga espiritung nagtatago sa ilalim ng lupa.
Isang ritwal na tinatawag na patadlis ay
ginagawa sa paghingi nila ng pahintulot sa mga
espiritu na makapagsaka sila ng lupa at para na
rin mabigyan ang mga espiritu ng oras para
umalis muna sa lupang sasakahin.
Pinaniniwalaan nila ang pagkakasakit
ay kagagawan ng mga supernatural na likha o
espiritu, kapag may nagkakasakit, tumatawag
sila ng magluluy-a (luy-a/ginger). Ang magluluy-
a ay ngumunguya ng luya at idinudura ito sa
ulo ng taong maysakit at kasabay nito ang
pagtawag niya sa kaluluwa ng taong maysakit
para bumalik sa sarili niyang katawan.
Naniniwala sila na ang kaluluwa ng maysakit ay
dinadala at isinasama ng kaluluwa ng kamag-
anak na patay na. Mamamatay ang maysakit
kung hind maibabalik agad ang kanyang
kaluluwa sa sariling katawan.
Mayroon silang tinatawag na mga taong
makamandag ang dila (dila na Malala) at sila
ang buyagan. Di umano, sila ang
nakapagbibigay ng sakit sa isang tao sa
pamamagitan lamang ng pakikipag-usap.
Subalit, mabisang gamot naman sa sakit ang
laway nila. Walang makapagsasabi kung kailan
dumarating ang buyagan, kaya’t kung mayroong
pumupuri o sumusumpa sa isang tao, siya ay
sisigaw ng “Buyag!” para maiwasan ang mga
maaaring maging epekto ng buyagan sa kanya o
sa kanyang pamilya.
Ang isla ng Siquijor hanggang ngayon ay
patuloy na nakagapos sa mga pamahiin na may
malaking papel na ginagampanan sa kanilang
buhay. Nagbigay si Candida Paculba ng iilang
mga pamahiin:
Kapag hindi pa kasal, hindi dapat na
pumunta sa malalayong lugar ang ikakasal dahil
may mangyayaring masama.Kailangan
maghintay ng tatlong araw bago umalis.
Pagkagaling sa simbahan, patuluyin ang
bagong kasal, suklayan at painumin ng bulaklak
ng dapo o orkids na kulay puti.
Pagkatapos ng kasal, kailangan na
matulog sa bahay ng babae ang bagong kasal
para maayos ang kanilang buhay mag-asawa.
Maghanda ng tubig sa baso at ilagay sa
pintuan o bintana upang mamalayang may
magnanakaw na papasok sa bahay.
Sa pagpapatayo ng bahay, tiyakin na
nasa tamang buwan at tamang petsa. Lagyan ng
agnos ang bahay, kung walang agnos ay pera
ang ilalagay sa ilalim ng haligi ng bahay.
KAPISTAHAN NG MGA CEBUANO
Sanduguan
Ginaganap tuwing buwan ng Hulyo, ito ay
selebrasyon ng pagsasanduguan sa pagitan ng isang
espanyol na manlalakbay na si Miguel Lopez de Legaspi
at ni Datu Sikatuna, ang Panginoon sa Isla ng Bohol
noong 1565. Ang Sandugo Festival ay nagpapakita ng
maraming kasaysayan na naglalarawan sa buhay ng
mga tao sa isla noong ikalabing-anim na siglo kung saan
nangyari ang sanduguan.
Sinulog
Ito ay isa sa mga pangunahing piyesta sa
ipinagdiriwang sa Pilipinas. Ito ay isang relihiyosong
pista na isinasagawa bilang parangal sa Sto. Niño at ang
taunang piyesta ay ginaganap sa Cebu tuwing ikatlong
Linggo ng Enero. Ang nasabing sayaw ay ginagawa
bilang sayaw ng pagsamba sa Sto. Niño, ang "Viva Pit
Senior" na sinisigaw ng mga mananayaw para
makasiguro sila na pinapakinggan ang kanilang mga
dalangin.
Ang salitang Sinulog ay nagmula sa Cebuanong
pang-abay na sulog, na nangangahulugang "like water
current movement" na inilalarawan ang urong-sulong na
paggalaw ng Sinulog Dance.
Kadayawan Festival
Ito ay isang pagdiriwang sa Davao na
nagdidiriwang sa magandang pag-aani ng mga tao roon.
Ginaganap ito tuwing ikatlong linggo ng Agosto.
Ang “Kadayawan” ay nanggaling sa salitang
Mandaya na “Madayaw” upang ipaliwanag ang isang
bagay katulad ng “ maganda, mahalaga, mabuti, at
magaling. Ang kapistahang ito ay nagsisimbulo ng
pagdiriwang sa buhay, pasasalamat sa mga yaman at
biyayang natatamasa, masaganang ani ng mga pananim,
at kapayapaan sa buhay.
Noong una, ang kapistahang ito ay tinawag na
“Apo Duwaling” na nanggaling sa pinakatanyag na mga
simbolo ng Dabaw, ang Bundok Apo, prutas na Durian,
at bulaklak na Waling-waling. Noong 1988, ang
kapistahang ito ay pinalitan ng “Kadayawan” upang
ipagdiwang ang masaganang ani ng Davao.
Bulawan
Ang Bulawan Festival ay taunang pagdiriwang
tuwing Marso. Ito ay selebrasyong ng mayamang
kasaysayan at pasasalamat sa pagkakaroon ng
matiwasay na gobyerno. Ang Compostela Valley ay kilala
sa lupain na mayaman sa ginto at pagkakaroon ng mga
masisipag na mga tao na may mga pamanang kultura.
Kalilangan
Ang Kalilangan ay nagmula sa salitang
"Kalilang" na ang ibig sabihin ay kapistahan o
anibersaryo ng mga Maguindanaon. Ito ay isang
pagtitipong panlipunan na minarkahan sa pamamagitan
ng
Tugob
Ang Tugob Festival ay ipinagdidiriwang tuwing
ika-20 ng Octobre sa Lungsod ng Ormoc, Leyte, na isa
sa mga pinagkukunan ng pinya. Ang "tugob" ay isang
bisaya word na ang ibig sabihin ay masagana. Ang
Ormoc ay sagana sa niyog, pinya, bakahan, mineral,
tubo, mga gulay, isda, at tubig. Ang Tugob Festival ay
pagdiriwang sa kasagahan na mayroon ang Lungsod ng
Ormoc.
KASUOTAN
PANGUNAHING KULTURA
• pagiging masining at malikhain
• iba't ibang anyo ng sining:
pagpipinta, sculpting, at pagguhit
• pag-awit, sayawan
• pagsulat
GITARA
SUMBRERO
BANIG
BASKET
MGA KILALANG PAGKAIN
LECHON
• Inasal ay isang Cebuano term para sa Lechon.
Maaari itong maging Inasal na Manok o Inasal
na Baboy. Ang Cebu ay ang nag iisang lugar sa
Pilipinas na pinaka-sikat pagdating sa Lechon
dahil sa kakaibang lasa ng kanilang produkto.
Daing, Danggit at Pusit
• Kabilang din dito ay ang daing, danggit at pusit
na makikita sa iba’t ibang bahagi ng Cebu.
Ngunit mayroong ispesipikong lugar sa Cebu
kung saan ay makakakita ka ng sari-saring
klase ng dried goods at ito ay sa Taboan Public
Market, Cebu City.
GINABOT
• Ito ang bersyon ng Chicharong Bulaklak ng
Cebu. Ito ay bituka ng baboy na linuto ng maigi
at pinrito upang maging malutong. Matatagpuan
ito sa mga sulok sulok ng kalye ng Cebu na
nasa kariton o mayroong mga nagtitinda na
naglalako nito sa Cebu.
BAKASI
• Isang uri ng exotic food na dinarayo sa
Cordova Cebu. Ito ay isang sea eel na talagang
sinusubukan ng mga turista dahil hindi
magiging kumpleto ang iyong bakasyon sa Cebu
kapag ito ay hindi mo nasubukan.
LINARANG o LARANG
• Ang kadalasang isda na ginagamit dito bilang
sangkap ay molmol (parrotfish) o bakasi (eel).
Pwede din ang tagotongan (pufferfish), pagi
(stingray) at pating (shark) ngunit ito lamang ay
nahahain sa Pasil, malapit sa Talisay City Hall.
DRIED MANGGOES
 Ito ay yung mga hinog na mangga na ibinilad
sa ilalim ng araw upang matuyo. Dahil sa
likas na lasa nito ay maaari mong gawing
dessert o di kaya ay pampagana bago kumain.
Ang tamis nito na may konting asim ang
naging rason upang maging natatanging
meryenda ng mga makakatikim nito
BINANGKAL
 Galing sa salitang Cebuano na “bangkal” na
ang ibig sabihin ay Leichhardt tree (Nauclea
orientalis) na namumunga ng spherical na
mga bulaklak at prutas. Isang doughnut na
galing sa mga isla ng Visayas at Mindanao.
Gawa sa deep fried na dough na
pinapalibutan ng linga o sesame seeds.
UNANG AWITIN
• Ay nasa mga anyong tula rin, ngunit may mga
tugtugin at indayog na ayon sa damdamin,
kaugalian, at himig ng pag-awit noong unang
panahon. Marami sa mga awit na ito ay naririnig
pa ngayon, bagamat lalong marami ang
natatabunan taun-taon ng mga song hits at lalo
marahil marami na ang nalimutan na ng mga
taong bayan sapagkat nawala na ang mga
pagkakataong pinag-aawitan.
MGA INSTRUMENTO
AGONG
 Gong na tanso, kasama sa pangkatang
perkusyon at maaring tugtugin kasabay ng
tambol.
TULALI
 Ito ay pluta na hawig sa karaniwang pluta na
may isang butas para sa bibig at anim naman
para sa mga daliri.
BUKTOT
 Ito ay pluta na hawig sa karaniwang pluta na
may isang butas para sa bibig at anim naman
para sa mga daliri.