Cilj i zadatak agrohemijskih proučavanja

Agrohemija proučava medjusobno djelovanje biljaka, zemljišta, djubriva i klime u

procesu biljne ishrane.
Djubriva su materije koje se primjenjuju za poboljšanje mineralne ishrane biljaka.
Cilj ovih proučavanja je iznalaženje mjera koje djeluju na hemijske procese u
zemljištu i biljkama tako što povećavaju prinos i poboljšavaju kvalitet.
Prema podacima FAO (Svjetske organizacije za poljoprivredu) više od jedne
polovine povećanja prinosa biljaka je rezultat primjene djubriva, odnosno stvaranja
optimalnih uslova za ishranu biljaka.
Da bismo pravilno odabrali efikasnu mjeru povećanja produktivnosti bilo koje
poljoprivredne kulture u odredjenim pedo-klimatskim uslovima moramo razumjeti
procese koje regulišu stanje i kretanje biogenih elemenata u zemljištu, kako iz njegovog
prirodnog (geohemijskog stanja) tako i iz dodatih djubriva, sve do njihovog usvajanja od
strane korijena.
Ispuniti taj zadatak možemo samo ako budemo stekli i sistematizovali znanje iz
sljedećih oblasti agrohemije:
1. Sastav i svojstva zemljišta sa aspekta mineralne ishrane biljaka.
2. Hemija biogenih neophodnih i korisnih makro i mikroelemenata, kao i
štetnih elemenata
3. Proizvodnja, sastav i svojstva djubriva
4. Način primjene djubriva i njihova transformacija u zemljištu
5. Specifika mineralne ishrane i djubrenje pojedinih poljoprivrednih kultura
6. Uticaj djubriva na prirodnu sredinu
Proučavanje navedenih oblasti će biti predmet naših lekcija i vježbi u ovom
semestru.

Značaj agrohemije

Dobro poznavanje agrohemije i pravilna primjena agrohemijskih mjera u

biljnoj proizvodnji je vrlo važna jer doprinosi:

1. Ostvarivanju stabilnih i visokih prinosa i dobrog kvaliteta gajenih kultura.

- Stavarajući uslove za optimalnu ishranu mi podstičemo iskorišćavanje
genetskog potencijala biljaka.
2. Racionalizaciji biljne proizvodnje.
- Jer cijena djubriva ima znatni udio u cijeni koštanja proizvoda.
3. Očuvanju i povećanju produktivne sposobnosti zemljišta
- Smanjena je mogućnost pojave degradacije i kontaminacije zemljišta.
4. Smanjenju zagadjenja prirodne sredine (vode, vazduha, zemljišta i biljaka).
5. Ublaživanju posljedica suše (smanjenju potrošnje vode u procesu transpiracije).
6. Povećanju otoprnosti na niske temperature i biljne bolesti (regulisanju
biohemijskih procesa i postizanju veće vitalnosti.

1
 Sve ove navedene značajnosti agrohemijskih mjera potvrdjeni su kako biološkim
i hemijskim istraživanjima, tako i neposredno u uslovima biljne proizvodnje.

Istorijat agrohemije

Prema arheološkim nalazima tragovi početka biljne proizvodnje zabilježene su

prije 10 -12 hiljada godina.
Čovjek postepeno, prvo spontano, oponašajući prirodu, a zatim svjesno i
osmišljeno počinje proizvoditi biljnu hranu za svoje potrebe
- I to, naravno, kvalitativno počinje da mijenja njegov život
- Mnoge civilizacije antičkog svijeta javile su se i razvijale u dolinama
velikih rijeka, tamo gdje plodnost zemljišta omogućavala sigurnije žetve i opstanak.
Poljoprivreda i biljna proizvodnja starog vijeka (a i srednjeg vijeka) zasnivaju se
na iskustvu, koje se prenosi sa generacije na generaciju a to iskustvo zavisi od uslova u
kojima se oni odvijaju.
U prostranim dolinama Nila, Tigra, Eufrata i Inda nekoliko hiljada godina prije
naše ere već je postojao kontrolisani irigacioni sistem.
Egipćani su već raspolagali znanjem da plavljenje posjeda Nilom ispunjava
trostruki cilj: vlaži zemljište, djubri ga rječnim muljem i eliminiše soli koje se skupljaju
na površini u sušnom periodu.
U faraonskom Egiptu su znali i da zelenišno djubrenje lupinom utiče na bolje
uspijevanje biljaka. A postojao je i katastar u koje su zemljišta bila razvrstana po
plodnosti i dohodovnosti.
Istorijski izvori pokazuju da su i u Srednjoj Aziji pralelno sa Egiptom bili
korišćeni irigacioni zahvati. A u teška glinovita zemljišta delte rijeke Amudarije
horezimski seljaci unosili su pijesak radi poboljšanja njihove propusnosti i obradivosti.
Stari Rimljani su poznavali vrijednost životinjskog izmeta, pepela, kamena soli,
gipsa, kreča i drugih materija koji su pospješili rast biljaka.
Arheološke raskopine svjedoče da poljoprivreda u Indiji (za 2-3 hilj. g. pr.n.e.) se
prvo pojavila na sjeveru zemlje, dok se kasnije njen centar prenosi u plodne aluvijalne
ravnice, juga gdje se relativno rano počelo koristiti vještačko navodnjavanje.
U Istočnoj Kini (4 hilj.g.pre.n.e.) bilo je nakupljeno toliko iskustva u oblasti biljne
proizvodnje da je Vlada izdavala naredjenja u pogledu sprovodjenja odredjenih
poljoprivrednih mjera (oranja, djubrenja načina i vremena sjetve i dr.) na osnovu
godišnjih posmatranja – prognoza.
Prvi autori poznatih djela iz domena poljoprivrede u kojima se govori o zemljištu,
njegovim svojstvima i plodnosti bili su stari Grci.
Aristotel (348-322 g. st. vijeka) u svojim djelima iznosi i neka saznanja iz domena
agronomije i ishrane bilja.
On izdvaja nekoliko stepenica u razvoju prirode: neorganski svijet, biljka,
životinja, čovjek. I zaključuje da za život biljke neophodni su: voda, vazduh, zemljište i
vatra (svjetlost i toplota).
Feofrast (372-287 g.st.v.) u svom dijelu “Istraživanja biljaka” (koje se smatra
glavnim izvorom botaničkih i agronomskih saznanja tog vremena) govori o tome na
kakvim tipovima zemljišta treba sijati odredjene kulture, kako održavati plodnost
zemljišta, kakva je uloga stajnjaka u tome i dr.

2
 Dok su stari Grci bili naslednici poljoprivrednog iskustva i umjeća Starog Istoka,
Stari Rimljani svoja saznanja razvijaju pod uticajem starogrčke agronomije. Od I do II v.
oni nemaju djela agronomskog sadržaja.
U istoriji agronomije Starog Rima moram pomenuti četiri imena:
Mark Porcijus Katon Stari (234-149 g. st. vijeka), državnik i pisac
Prvi u svojim djelima koja nose naziv “O seljačkom poslovanju” i “Zemljoradnja”
- pravi pokušaj da klasificira zemljišta prema njihovoj namjeni za uzgoj odredjenih
kultura,
- daje praktične savjete u pogledu pravilnog čuvanja i primjene stajnjaka,
- daje recepturu za pravljenje kompota.
Katon je smatrao zemljoradnju osnovnom Rimskog carstva, a posao
zemljoradnika najpoštenijim zanatom.
Mark Terencij Varron (116-27 g. st. vijeka), pisac i enciklopedista.
Obogatio je stogodišnja iskustva nakon Katona.
- On je napravio prvu poljoprivrednu reonizaciju, prilagodjavajući zahtjevi kultura
svojstvima zemljišta.
- Klasificirao je zemljišta Italije, koristeći djela Feofrasta.
On je aktivni zagovornik očuvanja plodnosti zemljišta. Propagira smjenu kultura,
unošenje stajnjaka i zaoravanje lupine.
Njegovo djelo “Poljoprivreda” je u cjelini sačuvano do naših dana.
Gaj Sekund Pliniji Stari (23-79 g. st. v.) poznati rimski naučnik, pisac i erudita.
- Smatrao je da plodnost zemljišta sa korišćenjem opada i da je ovo proces koji je
nemoguće spriječiti
- On pravi jednostrani zaključak da se sa zemljištem dešava isto kao i sa ženom - koja
starenjem postaje nesposobna za radjanje.

Plinije je napisao “Prirodnu istoriju” u 37 knjiga. Poginuo je prilikom erupcije

Vezuva, jer je želio da ovu prirodnu pojavu posmatra iz blizine.

- Lucij Mozerat Kolumella (I vijek) pisac i agronom. Autor enciklopedijskog djela “O

poljoprivredi“ (De re rustika) u 12 tomova.
- Kolumella registruje pojavu da zemljište poslije dugogodišnjeg iskorišćavanja postaje
maloproduktivno, ali za razliku od Plinija on vidi ne samo posljedice nego i uzrok te
pojave i zaključuje: “Zemljište niti stari niti se zamara ukoliko se djubri”.
- Kolumella uvodi prvu klasifikaciju djubriva: stajnjaka, mineralnih djubriva, zelenišno
djubrivo, kompost, djubrenje zemljištem.
- Kolumella organizuje prve javne kurseve iz poljoprivrede.
Poslije Kolumelle nastaje dug period od skoro 1000 godina kada je razvoj nauke
bio praktično obustavnjen.
U 13 vijeku u radovima Alberta Velikog srijećemo pojam “šalitra” (nitrati), a u 14
vijeku njoj se već pripisuje uloga “so plodnosti”.
Bernard Palisi (Palisay, 1510-1589) prvi jasno ističe da je zemljište izvor
mineralnih materije neophodnih za rast i razvoj biljaka, da se ono sa vremenom
osiromašuje smanjujući prinose i zato ga treba djubriti radi povećanja plodnosti (1563).
Njegovi radovi, medjutim, će na dugi period biti zaboravljeni, a eksperimentalno
su potvrdjeni tek nakon 300 godina.

3
 Van Helmont 1629. godine izvodi ogled u kojem prati ishranu vrbe zasadjene u
sud napunjen zemljištem i redovno zalivan. Zaključak ovog fizičara je, medjutim, bio
pogrešan, jer je smatrao da na izmjereno povećanje prinosa vrbe uticala je voda.
Glauber (1656) iznosi pretpostavku da unošenje šalitre (koju smatra sastavnim
dijelom stajnjaka) u zemljište povećava prinos.
Valerius (Wallerius) 1761. uporedjuje hemijske analize zemljišta sa analitičkim
pokazateljima pepela biljaka gajenih na njemu.
Rikert (Rückert) 1789. stvara teoriju o iscrpljenosti zemljišta usljed višegodišnjeg
uzgoja iste kulture na njemu.
- Ističe da svaka biljka ima različite zahtjeve prema zemljištu.
- Iscrpljenost zemljišta, po njemu, može biti nadoknadiva unošenjem djubriva, koji
sadrži nedostajuću za bilju materiju.
Lavoazje u publikaciji objavljenoj nakon njegove smrti 1794. piše da biljke crpe
materije, neophodne za njihovu “organizaciju” iz vazduha, vode i mineralnog carstva.
Kao što vidimo, teorija ishrane biljaka korjenom u 18. vijeku još nije formirana.
Medjutim, pitanje uloge atmosfere kao izvora ugljenika za biljke u ovom vijeku možemo
smatrati dokazanom.
Lomonosov (1711-1765) u knjizi “Slovo o vazdušnim pojavama” (1753) iznosi
genijalne misli o vazdušnoj ishrani biljaka (fotosintezi), koji brzo poslije toga bivaju
potvrdjene radovima.
Pristlija (1775), Ingenhauza (1779) i Senebje (1782).
Albert Ter (Thaer, 1752-1828) početkom 19. vijeka (1809) objavljuje humusnu
teoriju o ishrani biljaka.
Humus je glavna, pored vode, hrana za biljke. Uloga mineralnih materija pri tome
zanemarivana i njima je odredjena uloga materija koje podstiču proces razlaganja humusa
i njegovo prevodjenje u formu usvojivu za biljke.
Zbog autoritativnog položaja u društvu i popularnosti; Terova pogrešna teorija u
to vrijeme bila je opšteprihvaćena.
Devi (Davy, 1778-1829) prvi je uveo naziv agrikulturne hemije. Poznat je po
tome što je izolovao kalijum i natrijum.
Busengo (Boussingault, 1802-1887) je tvorac “azotne teorije” o ishrani biljaka.
Azotna djubriva imaju najveći uticaj na prinos biljaka smatra on.
On je prvi naučnik koji govori o bilansu azota u zemljištu i njegovom kruženju.
Neka od svojih saznanja on bazira i na izvodjenju vegetacionih ogleda u
sudovima.
Upravo je on eksperimentom utvrdio da je CO2 iz vazduha izvor ugljenika za
biljke.
Libig (1803-1873) svojim radovima izaziva velike polemike medju naučnicima
tog vremena.
Ipak, pored svih prethodnih zapažanja, teorija i hipoteza, njegova “mineralna
teorija” o ishrani bilja izložena u knjizi “Hemija namjenjena zemljoradnji i fiziologiji
(1840) predstavlja temelj modernih shvatanja u ovoj oblasti. A dubina i širina njegovih
shvatanja procesa izaziva divljenja naučnika čak i u sadašnje vrijeme”.
Suština Libigove teorije nalazi se u tvrdnji da samo neorganska materija
predstavlja izvor hrane za biljke. Humus je izvor ugljenika u zemljištu. Ona
ubrzava proces razlaganja silikata i tako doprinosi stvaranju mineralne hrane za biljke.

4
 Libig je i autor “Zakona o minimumu” koji je logični produžetak njegove teorije
mineralne ihrane: “Element koji potpuno nedostaje ili nalazi se u nedovoljnoj količini,
sprečava druga hraniva da proizvedu svoj efekat, odnosno smanjuje njihovo dejstvo”.
Zbog toga pri gajenju biljaka zemljištu se moraju vratiti one hranljive materije
koje se najviše odnose prinosima, tj. koje su u najvećem minimumu. Unošenje drugih
materija biće nekorisno, dok se taj minimum ne ukloni.
Dalji razvoj agrohemije usmjeren je na utvrdjivanje hemijskih elemenata i
iznalaženje supstanci neophodnih za rast i razvoj biljaka.
Veler (Wöhler, 1800-1882) stvara ureu (NH4OCN).
Knop (1861) sastavlja smješu hranljivog rastvora sa makroelementima za oglede
sa kulturama u sudovima napunjenim pijeskom koja se koristi i danas i nosi naziv rastvor
knopa.
1843. godine Rotamstetska ogledna stanica u Engleskoj primjenjuje industrijski
proizvedeno djubrivo superfosfat.
1846. godine ogledima sa kulturama zasadjenim u sudove sa pijeskom utvrdjeno
je koji su hemijski elementi neophodni za rast biljaka.
Helrigel (Hellriegel, 1831-1895) publikuje rad (1886) u kojem govori o usvajanju
azota putem kvržičnih bakterija. Kvržice na korjenu leguminoza otkrio je 1865., M.
Voronin, ali ne i njihovu povezanost sa usvajanjem azota.
Waz (1850 g.) otkriva adsorptivna svojstva zemljišta, što doprinosi shvatanju
djelovanja vodorastvorljivih djubriva.
Istraživanja Pastera i Vinogradskog krajem 19. vijeka rasvjetljavaju ulogu
mikroorganizama u procesu mineralizacije organske materije.

III

Zemljište i njegova plodnost

Zemljište je jedan od najvažnijih prirodnih resursa. Pored sunčeve energije ono

predstavlja osnovnu bazu za proizvodnju organske materije i uslov opstanka živog sveta
na našoj planeti.
Zemljište je ograničeno dobro čovečanstva, a njegovo stvaranje pod uticajem
pedogenetskih faktora (geološke podloge, klime, reljefa, organske materije i starosti
terena) je izuzetno dug proces.
Planeta Zemlja ima 15 milijardi ha kopna.
11,6 milijardi ha (75%) nije pogodno za biljnu proizvodnju (pustinje, planinski masivi,
kopna pod vodom). Oko 3,3 milijardi ha (22%) koristi se za poljoprivrednu proizvodnju.
Od toga: plodna zemlijšta 3% (0,447 milijardi ha)
srednje plodna 6% (0,894 milijardni ha)
malo plodna 13% (1,937 milijardi ha)

PLODNOST ZEMLJIŠTA

5
 Očigledno je da najveći deo zemljišta na našoj planeti je male plodnosti i da bez
djubrenja na njemu se ne može ostvariti visoka produktivnost. Znači plodnost zemljišta je
produktivna sposobnost zemljišta.

Pojam plodnost zemljišta znači sposobnost zemljišta da obezbijedi potrebe

biljaka u hranljivim materijama, vodi, vazduhu, prostoru za korijenov sistem,
povoljan biohemijski režim, ali i odsustvo u njemu toksičnih supstanci.

Razlikujemo:
- prirodnu plodnost - koju čovjek koristi bez svojih zahvata; ona je rezultat uticaja
pedogenetskih faktora,
- vještačku plodnost - koja je rezultat aktivnosti čovjeka, a u okviru nje
a) tradicionalnu, sa manjim intenzitetom agrotehnike (plitka obrada, stajnjak),
b) tehnološku sa intenzivnim meliorativnim zahvatom s ciljem otklanjanja nepovoljnih
svojstava,
- efektivnu plodnost koja obuhvata prirodnu i vještačku plodnost,
- potencijalnu plodnost koja je zbir svih pozitivnih i negativnih svojstava nekog
zemljišta.
Sa gledišta agrohemije prisutan je i pojam agrohemijska plodnost koja je odredjena
prisustvom neophodnih i korisnih makro i mikroelemenata i odustvom rastvorljivih oblika
štetnih elemenata (teških metala, radionukleida i sl.).

SASTAV ZEMLJIŠTA

Zemljište je višefazni sistem.

Sastoji se od čvrste, tečne i gasovite faze, koje su tijesno medjusobno povezane.
Njihova prosječna zastupljenost u zemljištu:

- čvrsta 50%
- tečna 25%
- gasovita 25%.

U okviru sve tri faze prisustvo žive faze je procijenjeno na

0,1-0,15%.

ČVRSTA FAZA ZEMLJIŠTA

Predstavlja glavni izvor hraniva za biljke.

Sastoji se po težini od 95% mineralne materije i
5% organske materije.

Mineralna materija zemljišta

Nastaje raspadanjem litosfere pod uticajem fizičkih, hemijskih i bioloških faktora.

6
 Na taj način na površini litosfere stvorena je pedosfera.
Njena prosječna debljina iznosi oko 2 m.

Mineralni sastav zemlijšta u osnovi se sastoji od:

- primarnih minerala,
- sekundarnih minerala,
- nerastvorljivih mineralnih jedinjenja.

Primarni minerali - čine 60-80% mineralnog dijela zemljišta.

To su minerali magmatskih stijena.
Po hemijskom sastavu oni su silikati i aluminosilikati:
1. kvarc (SiO2);
2. felspati: ortoklas (KAlSi3O8), anortit (CaAl2Si2O8); albit (NaAlSi3O8)
3. liskuni: muskovit KCl2 (AnlSi3O10)(OH) biotit

U strukturi ili su direktno povezani tetraedri (SiO4)4- ili su tetraedri izolovani jonima:
Fe2+, Fe3+, Ca2+, Mg2+, Mn2+, Al3+).

Najotporniji na raspadanje je kvarc, a najmanje su otporni minerali bogati Ca i Na,

kao i minerali koji sadrže dvovalentno gvoždje (zbog njegove oskidacije kojom se
razmiče kristalna rešetka).

U sastavu primarnih minerala od biogenih elemanta nije prisutan samo N.

Sekundarni minerali ili minerale gline nastaju raspadanjem primarnih minerala.

Njih karakteriše visoka disperznost (čestice ispod 0,002 mm), slojevita gradja i prisustvo
hemijske vezane vode.
Po hemijskom sastavu su hidratisani alumo ili alumo Fe i Mg silikati.
U strukturi, pored slojeva tetraedara (Si-O), prisutni su i slojevi oktaedara: Al-OH ili
Fe, MgOH.

Dijele se na tri grupe:

Montmorilonitna
Kaolinitna
Ilitna

Montmorilonitna (montmorilonit, bajdelit, nontranit, vermikulit)

Minerale gline sa rešetkom 2:1.
Dva sloja tetraedara silicijuma izmedju kojih se nalazi sloj oktaedara aluminijuma.
Sastav minerala ove grupe podložen je promjeni. Pri tome dio Si zamjenjuje P, Al, a
dio Al zamjenjuje Mg, Fe, Ni i Li.
Zamjena povlači neizbalansiranost gradje koja se uravnotežava apsorpcijom katjona
iz okolnog rastvora.

7
 Kaolinitna (kaolinit, halojzit, dikit)
Grupa minerala sa rešetkom 1:1
Sloj tetraedara Si i sloj Al (OH) oktaedara. Električni nagboji u rešetkama su
izbalansirani. Rešetka se ne razmiče. Voda i katjoni ne ulaze u nju.
Ilitna (ilit, hlorit)
Po strukturi su slični montmorilonitu.
Razlika je u tome da je dio Si zamijenjen Al.
Posledica je višak naboja koji se kompenzira K+, koji funkcionira i kao most izmedju
jedinica. Rešetka se ne razmiče. Hemijski sastav je nepostojan. Nalaze se gotovo u svim
tipovima zemljišta.

- Hidratisani oksidi Al, Fe i Si su krajnji produkti raspadanja glinjenih minerala. Nalaze

se u obliku amorfnih taloga - gela. S vremenom gube vodu i kristalizuju u gelit,
džipsit i limonit.
U znatnim količinama nalazi se u crvenicama i pseudoglejima.

- Teško rastvorljive soli Ca i Mg - karbonata, Ca-sulfat i Ca, Mg, Fe i Al - fosfati

(kalciti, magnetit, dolomit, gips, hidroksiapetit, sivinit, kainit). Zemljišta obrazovana
na krečnjačkim stijenama imaju veče količine ovih minerala od minerala slojevite
strukture.

Montmorilonit, vermikulit i ilit su podložne raspadanju.

Sa starošću zemljišta njihova količina se smanjuje.
Dok se količina koalilnita i oksida Fe i Al se povećava.
Kapacitet za razmjenu katjona se smanjuje, a anjona povećava.

Koloidi gline imaju ogroman značaj za plodnost zemljišta. Njihov značaj se čak
uporedjuju sa značajem bjelančevina u živom svijetu.

Pored organske materije (humusa) oni predstavljaju aktivnu fazu zemljišta.

Zajedno sa humusom oni su čuvari vode (od gravitacije i isparavanja) i skladišta
hraniva. Bez sposobnosti glinenih minerala da vezuju katjone koji se oslobadjaju pri
raspadanju primarnih minerala i organske mase zemlijšte bi se brzo osiromašilo uslijed
ispiranja.
Katjoni mineralnih djubriva bez njihovog prisustva bi se takodje brzo isprali.

Ako zemlijšte sadrži samo 10% montmoriloništne gline, onda je njegova aktivna
površina (za apsorpciju vode i biljnih hraniva) na 1 m2 do dubine 20 cm iznosi 24 km2.

Plodnost zemljišta zavisi od mehaničkog sastava.

Mehaničke frakcije odlikuju se različitim mineraloškim, a time i hemijskim
sastavom.

Krupna frakcija (pijesak i krupni prah), kvarc i feljdspati, sadrže Si > Al > Fe.

8
 Smanjenjem veličine čestica povećava se sadržaj Al, Fe, Ca, K, Mg, P, Al, a smanjuje
se Si.

Prisustvo minerala gline u zemljištu je povoljno, osim kada se oni nagomilavaju u

većim količinama.
Povećani sadržaj montmorilonita veoma povećava apsorptivnu sposobnost i usljed
jakog djubrenja i pucanja može oštetiti korijen biljke.
Kaolinit posjeduje malu apsorptivnu sposobnost, ali nema većih rezervi mineralnih
materija.
Najpovoljnije je ilit - malo bubri, a značajan je nosilac kalijuma.

Obrazovanje minerala gline slojevite rešetke je jako spor proces.

Ako je 100 g. zemlijšta starog 10.000 g. ima 20 grama gline, onda godišnje nastaje
samo 0,0002 g gline na 100 g zemljišta.

S obzirom na ovu činjenicu, a poznavajući značaj koloida gline za plodnost

(formiranje fizičko-hemijskih osobina) vrlo je važno njihovo čuvanje:

1. od erozije - ispiranja sa površine zemljišta;

2. lesiviranja (premještanja u dublje horizonte);
3. degradiranja (razlaganje minerala).

ORGANSKA MATERIJA ZEMLIJŠTA

Organska materija zemljišta obuhvata nespecifične i specifične organske materije.

1. Nespecifične organske materije - (neizmijenjene ili individualne) - nehumificirani

ostaci biljnog i životinjskog porijekla - 15% (10'% biljnih nadzemnih ostataka i
korijenja; 5% faune: plazma mikroorganizama, bakterije, alge, gljive i gljivice, gliste
i insekti).
Ovoj grupi pripadaju i organske materije nastale u procesu razlaganja bez resinteze
tipa organskih kiselina, bjelančevina, ugljenih hidrata, celuloze, amino i amida, masti,
smola i dr.

2. Specifične organske materije - humus - 85%.

Organska materija koja nastaje razlaganjem različitih organizama i sintezom koja je
povezana sa tim razlaganjem.
Pri tome organski i mineralni dio zemljišta stupaju u različite hemijske i fizičke
procese.

9
 Nespecifična organska materija ima važnu ulogu u plodnosti zemljišta, jer
predstavlja izvor biljnih hraniva.
U zemlijštu sa povoljnim fizičkim i biološkim osobinama ona se lako razlaže.
N, P, Si i dr. elementi prelaze u mineralni oblik pristupačni biljkama.
Ogledi pokazuju da se u oraničnom sloju pseudogleja godišnje mineralizuje 600-700
kg organske materije, černozema - 1000 kg/ha.
Dok je dio nehumificirane organske mase mineralizuje, drugi dio se koristi u procesu
sinteze novih veoma složenih organskih oblika - humusa.

Humus - je složeno prirodno tijelo, specifična organska supstanca tamne boje, nastala
je procesima humifikacije.

Humifikacija je razlaganje izvorne organske mase hemijskim i mikrobiološkim

putem i sinteza novih kompleksnih organskih jedinjenja u tijelima živih mikroorganizama
(dijelom i u kontaktu sa mineralima).

Humus ne predstavlja grupu srodnih materija koju možemo lako hemijski

karakterisati. Sastoji se iz niza visokomolekularnih jedinjenja koja imaju karakter kiselina
koje se mogu odredjenim postupcima rastaviti, i manjeg dijela teško rastvorljivih
materija.
Izdvojene su tri frakcije humusa:

- Huminske kiseline,
- Fulvo-kiseline
- Humin

Huminske kiseline - visokomolekularne organske kiseline ciklične gradje koje sadrže

azot.
To su najkvalitetnije humusne kiseline.
Tamne su boje.
Rastvorljive su u blagim baznim rastvorima i nerastvorljive u kiselinama.

Sadrže: 50-62% C
31-40% O
2,8-6% H
4-6% N
1-10'% zolnih elemenata: P, S, Al, Fe, Si, Ca, Mg.

Sadržaj navedenih elemenata zavisi:

- od tipa zemljšta,
- hemijskog sastava nespecifičnih humusnih materija i
- uslova humifikacije zemljišta.
Najviše ugljenika ima černozem.

Huminske kiseline sadrže funkcionalne grupe

10
 3-6 fenolne hidroksilne (-OH)
3-4 karboksilne (-COOH)
Metaksi (-O-CH3)
Karbonilne (-C=O)

Njihovo prisustvo odredjuje svojstva huminskih kiselina i reakcije sa zemljištem.

Npr. karboksilne grupe odredjuju kisela svojstva huminskih kiselina i učešće u
procesima adsorpcije katjona, jer H karboksilnih grupa se zamjenjuje različitim
katjonima (K, NH4, Na, Ca, Mg), stvarajući soli - humati.

Fulfokiseline - humusne kiseline lako rastvorljive u vodi, bazama i kiselinama,

pokretljivije od huminskih kiselina.
Za razliku od huminskih kiselina ove visokomolekularne kiseline sadrže više O i
manje C:
49-52% C
42-52% O
4-6% H
2-6 % N

- Imaju žutu ili smedju boju.

- Lako se kreću kroz profil.
- Zbog jako kisele reakcije imaju intenzivnu ulogu u raspadanju mineralnog dijela
zemljišta.
- Posjeduju funkcionalne grupe kao i huminske kiseline.
- Stvaraju rastvorljive soli Ca i Mg - fulfati.

Humini - kompleks huminskih i fulvokiselina (po prirodi bliže huminozni), čvrsto

vezan za mineralni dio zemljišta, nerastvorljiv u kiselinama, bazama, organskim
rastvaračima, otpornim na mikrobiološka raspadanja.
U ovoj frakciji se nalazi 20-30% ukupnog azota zemlijšta.

Humati mogu biti: - rastvorljivi (K, NH4, Na-humati)

- nerastvorljivi (Ca, Mg-humati)

Rastvorljivi humati, pored hranidbene vrijednosti, imaju i ulogu biljnih

stimulatora.

Nerastvorljivi humati (prije svega Ca-humati) imaju vrlo važnu ulogu u stvaranju
stabilnih strukturnih agregata, jer cementiraju sitne čestice minerala.

Organska materija i plodnost zemljišta

Specifična (humus) i nespecifična organska materija utiču na fizička, hemijska i

biološka svojstva zemljišta.

11
Fizička svojstva:

Organska masa zemljišta poboljšava vodeni, vazdušni i toplotni režim.

- Poboljšava snabjevenost biljaka vodom,
- Povećava strukturne agregate,
- Poboljšava drenažu,
- Poboljšava toplotni režim zemljišta koji je odredjen tamnom bojom humusnih
materija zbog upijanja toplotnih zraka.

Hemijska svojstva:

- Mineralizacijom se oslobadjaju N, P i S,
- Prisustvo humusnih i drugih organskih kiselina nastalih razlaganjem organske mase
utiče na razlaganje teško rastvorljivih silikata, alumu-silikata, karbonata i fosfata Ca i
Mg. Na taj način se povećava sadržaj mineralnih hraniva.
- Zadržava - apsorbuje hraniva i sprečava njihovo ispiranje,
- Helatizacija mikrohraniva omogućava bolju snabdjevenost biljaka,

Helati - unutarkompleksna jedinjenja huminskih kiselina, aminokiselina i nekih

drugih organskih kiselina (citratna, oksalatna, acetatna i dr.) sa katjonima zemljišta.
Helati su u vodi rastvorljivi, ponašaju se kao i kompleksni katjoni ili anjoni, te ih
biljke lako usvajaju.
U normalnim uslovima stabilnost helata opada ovim redom: Cu, Co, Zn, Fe, Mn.
Danas se helati proizvode sintetički i koriste u folijarnoj ishrani radi uklanjanja
nedostatka mikroelemenata u zemljištima.

- Ponaša se kao pufer.

- Reducira rizik od teških metala.

Mikroorganizmi zemljišta

Uloga mikroorganizama u razlaganju organske materije i nastajanju humusa je

vrlo važna.
Bez mikroorganizama zemljište bi bilo mrtvo.
Plodna zemljišta, pored sadržaja hranljivih elemenata, moraju imati i
odgovarajući broj mikroorganizama.
Zemljišnu mikrofloru čine bakterije, gljive, aktomicete i alge.
U živu fazu spadaju i neke predstavnice faune: kišne gliste, nematode i insekti.
Kišnim glistama se pripisuje uloga humifikacije organske materije i uloga u
poboljšanju vodno-vazdušnih svojstava zemljišta zbog ostavljanja malih hodnika u
njemu.

Mikroorganizmi na plodnost zemljišta utiču direktno i indirektno

12
 Direktno djelovanje - izumiranjem i mineralizacijom mikroorganizama u
zemljištu ostaju biljna hraniva.

Indirektno djelovanje: - učestvuju u mineralizaciji biljnih i životinjskih ostataka u

zemlijštu.
- razlažu teže rastvorljive mineralne,
- učestvuju u formiranju tla.

Interesovanje za mikroorganizme u zemljištu naglo je porastlo 1904. godine, kada

je otkrivena simbioza izmedju kvržičnih bakterija i leguminoza.
Tada se uvodi pojam rizosfera - dio zemljišta koji je pod uticajem biljnih
korijenova.

Biljni korijen podstiče razvoj jednih mikroorganizama i sprečava razvoj drugih.

S tim u vezi uzajamni odnos izmedju biljaka i mikroorganizama može biti:

- Simbiotizam ( Rhizobijum, mikorizne gljive),

- Parazitizam (bakterije, gljivice, aktinomicete, koje izazivaju bolesti biljaka).
- Komensalizam (mikroorganizmi se hrane izlučevinama biljnog korijena. Pri tome
nemaju nikakvog uticaja na biljke).

Kako rizosferna mikroflora utiče na rast biljaka?

- Razlaže organsku materiju, pri čemu se oslobadjaju CO2, NH4, voda, fosfati, sulfati,
- Rastvara pojedine mineralne materije izlučivanjem kisjelina i tako mobilišu neka
biljna hraniva: K, Fe…
- Aktiviraju biološke procese u korijenju biljaka izlučenim biološkim supstancima. To
su vitamini, auksine, aminokiseline, hormoni.
- Vezuju azot atmosfere.
- Vrše oksidaciju amonijaka i sumpora, ali reducira nitrate i sulfate.
- Asimiliraju biljna hraniva i tako ih imobilišu za biljke.
- Stvaraju anaerobne uslove uslijed potrošnje O2 i izlučuju otrovne materije.

Premorenost zemljišta koja se javlja pri monokulturi povezuje se upravo sa

izlučivanjem toksičnih produkata mikroorganizama.

TEČNA FAZA ZEMLJIŠTA

Tečna faza zemljišta je ukupan sadržaj vode sa rastvorenim mineralnim i

organskim jedinjenjima.
Na tečnu fazu zemljišta otpada oko 25% od ukupne zapreminske težine zemljišta.
To je najaktivniji i najdinamičniji dio zemljišta, jer u njemu se odigravaju procesi
razlaganja i sinteze.
To je neposredni izvor vode i hranljivih elemenata za biljke.

13
 Vodni režim zemljišta

Voda ima nezamenljiv značaj u razvoju i održavanju vegetacije. S aspekta biljne

fiziologije ona je neophodna:

- za proces mineralne ishrane.

Mineralne materije neophodne za fotosintezu usvajaju se biljnim korenovima
zajedno sa vodom.

- veći dio se troši u procesu transpiracije.

Biljke nebi mogle da se razvijaju bez procesa "hladjenja",
- voda je izvor O2 i H2 u biljnoj ishrani.

Pored potrošnje vode u procesu mineralne ishrane i transpiracije, dio vode iz

zeljišta gubi se:

- ispravanjem sa površine zemljišta,

- gravitacionim silama premeštaju se u dublje slojeve i kasnije stiže do
podzemnih i površinskih vodotoka.

Količina vode koja se zadržava u zemljištu, njeni oblici i promjene u toku

odredjenog vremena definišu se kao vodni režim zemljišta.

Voda u zemljištu prema stepenu vezanosti za čvrstu fazu se dijeli u 4 klase:

- gravitaciona,
- opneno-kapilarna,
- higroskopna,
- hemijski vezana.

Gravitaciona voda

- Zauzima krupne pore zemljišta,

- otiče iz gornjih u donje slojeve pod uticajem sile gravitacije,
- ima malu ulogu u snabdijevanju biljaka vodom i hranljivim materijama.

Štetno djelovanje ovog oblika vode sastoji:

- u odnošenju hraniva van zone korijena,

- ako se zadržava u aktivnom sloju, istiskuje vazduh iz krupnih pora i može
prouzrokovati gušenje biljke.

Opneno - kapilarna voda

- drži se u obliku opni za naelektrisane čestice (koloide),

- popunjava samo sitne pore zemljišta.

14
 - kreće se od vlažnih prema suvljim zonama zemljišta (od mesta sa manjim
prema mjestima sa većim deficitom difuznog pritiska).
- najveći dio ove vode je pristupačan biljkama i predstavlja glavni
rezervoar mineralnih materija.

Opneno-kapilarni kapacitet zemljišta (poljski vodni kapacitet) varira od 10 do

60% (zapreminskih) i zavisi od mehaničkog sastava, strukture i sadržaja organske
materije. Kod plodnih zemljišta iznosi 25-35%.

Higroskopska voda je dio opnene vode. Debljina opni iznosi samo 15-20
molekula vode.
Nije pristupačna za biljke.
To je voda koja se nalazi u vazdušno-suvom uzorku zemljišta i odredjuje se na
105oC.

Hemijski vezana voda

Nalazi se u hidratisanim mineralima:

Fe2O3 . nH2O; CaHPO4 . 2H2O

Nije pristupačna za biljke.

Kako nastaje zemljišni rastvor?

Atmosferska voda koja dolazi u zemljišta nije čista. Sadrži gasove (O2, CO2, NH3,
SO2) i kiseline (HNO2, HNO3).
Gasove iz atmosferske vode stvaraju kiseline: H2CO3, HNO3 i H2SO4.
Kiseline reaguju sa čvrstom fazom zemljišta.
U toku ovog procesa u tečnu fazu zemljišta prvo prelaze lakorastvorljive soli,
zatim srednje i na kraju teško rastvorljive.

Lakorastvorljive soli:

- Nitrati: NH4NO3, KNO3, NaNO3, Ca(NO3)2, Mg (NO3)2

- Nitriti: NH4NO2, Ca(NO2)2, Mg(NO2)2, KNO2
- Hloridi: KCl, NaCl,
- Sulfati: K2SO4, MgSO4, (NH4)2 SO4
- Fosfati: NaH2PO4, Na2HPO4, KH2PO4, (NH4)2HPO4, (NH4)3PO4,
Ca(H2PO4)2.

Soli srednje rastvorljivosti: CaHPO4, MgHPO4, CaSO4.

Teško rastvorljive soli:

- CaCO3, MgCO3, ZnCO3

- FeCO3, Fe2(CO3)3

15
 - Ca3(PO4)2, Mg3(PO4)2, Zn3(PO4)2, Mn3(PO4)2, FePO4.
- Al(H2PO4)3, Al2 (HPO4)3 i dr.

Voda koja dospijeva u zemljište, sem mineralnih jedinjenja, rastvara i organsku

materiju, kao što su soli humusnih kiselina (humati, fulvati).

SASTAV ZEMLJIŠNOG RASTVORA

Zemljišni rastvor sadrži u rastvorenom i koloidno rastvorenom stanju mineralne

(anjoni i katjoni) i organske materije.
Anjoni:
Najzastupljenilji su: bikarbonatni (HCO3-) i nitrati (NO3-).
oni čine 90% od ukupno prisutnih anjona u zemljišnom rastvoru.

HCO3- javlja se kao produkt:

- rastvaranja karbonata čvrste faze zemljišta,

- oksidacije organskih jedinjenja.
- životne aktivnosti mikroorganizama
- disanja korijena biljaka.

- Količina bikarbonatnih jona u zemljišnom rastvoru je promjenljiva

vrijednost i zavisi od intenzitata pomenutih procesa.

- Dostiže vrijednost 120 mg/l.

- Prisustvo bikarbonata i karbonatne kiseline bitno utiče na reakciju
zemljišta i njegovu pufernost.

NO3- - produkt je biohemijskih procesa nitrifikacije, vezanih za životne funkcije

odredjenih mikroorganizama.

Količina nitratnih jona u rastvoru zavisi:

- od intenziteta procesa nitrifikacije

U uslovima dobre aeracije, povoljne temperature, vlažnosti i pH rastvora,
nitrifikacija protiče intenzivije.
U proljeće i jesen je obično mala, jer su nepovoljni uslovi za rad nitrifikatora, dok
ljeti pokazuje trend porasta.

- od količine primijenjenih nitratnih i amonijačno-nitratnih djubriva.

- Količina nitrata u zemljišnom rastvoru kreće se u granicama 50-300 mg/l.

U zemljišnom rastvoru prisutan je i nitritni jon (NO2-).

16
 Kao intermedijent u procesu nitrifikacije, on je u normalnim uslovima u
zemljišnom rastvoru prisutan u malim količinama.

NH4+ → NO2- → NO3-

Nagomilavanje nitrita je rezultat nedovoljnog prisustva kiseonika i kisele reakcije.

Fosfatni joni (H2PO4- i HPO42-) u zemljišnom rastvoru su prisutni u malim

količinama (1-3 mg/l).
To je posledica male rastvorljivosti fosfata usled hemijske adsorpcije sa jonima
Ca , Al3+, Fe3+, Mn2+, i dr.
2+

Prisustvo jona fosforne kiseline u zemljišnom rastvoru vrlo zavisi od pH rastvora.

U kiselom rastvoru zbog odsustva jona Ca2+, rastvorljivost fosfata će biti veća, sa
porastom pH rastvorljivost Ca, Fe i Al - fosfata opada.

Sulfatni jon (SO42-) javlja se kao produkt:

- mineralizacije organske materije,

- postepenog razlaganja gipsa,
- upotrebe NPK - djubriva, u kojima je sumpor prateći element.

Količina sulfatnih jona u zemljišnom rastvoru kreće se od 20-70 mg/l.

Jon hlora (Cl-) u rastvoru se nalazi u maloj količini, jer zbog dobre rastvorljivosti
podložan je ispiranju.

U zemljišnom rastvoru u neznatnim količinama prisutni su još sljedeći anjoni:

- borati (BO33-), poliborati (B4O72-), manganati (MnO4-), molibdati (MoO43-)

i dr.

Koncentracija najzastupljenijih anjona u zemljišnom rastvoru

Anjon Koncentracija
(mg/l)
H2CO3- max. 120 90%
NO3- 50-300
SO42- 20-40
H2PO4-, HPO42- 1-3

Katjoni zemljišnog rastvora

Ca2+, Mg2+, K+, Na+, NH4+, H+, Al3+, Fe3+, Fe2+, Mn2+, Zn2+, Cu2+, Co2+, Mo4+,
Mo , Mo6+, i dr.
5+

17
 Jon Ca2+ je najzastupljeniji u zemljišnom rastvoru.
Njegovi izvori su:
- oslobadja se iz organske materije u procesu mineralizacije.
- upotreba djubriva,
- reakcijama supstitucije (prelazak Ca2+ jona iz adsorptivnog kompleksa u
zemljišni rastvor).

Količina:
- U prosjeku 200-250 / mgCa2+/l
- Kod kiselih zemljišta 5-100
- Kod slanih 1-2

Jon Mg2+ nalazi se u zemljišnom rastvoru u količini od 1-20 mg/l.

Jon K+ 5-20 mg/l

Sadržaj ovog jona u zemljišnom rastvoru je nizak, jer se najveća količina kalijuma
nalazi vezana za adsorptivni kompleks zemljišta.
Jon Na+ 5-10 mg/l
Jon NH4+ - koncentracija u rastvoru je vrlo mala, jer ovaj jon podliježe
nitrifikaciji, fizičko-hemijskoj adsorpciji i fiksaciji.
U kiselim zemljištima koncentracijama ovog jona je povećana.
Al3+, Fe3+, Fe2+ - u zemljišnom rastvoru kiselih zemljišta prisutni su u znatnoj
količini.

Organska materija zemljišnog rastvora

Konstatovano je prisustvo:
- organskih kiselilna (oksalatna, citratna, fumaratna).
Njihovo prisustvo je vrlo značajno, jer aktivno djeluju na razlaganje mineralnog
dijela zemljišta.

- huminskih kiselina i humata.

Većina huminskih kiselina i humata rastvorljivi su u vodi. Huminske kiseline sa
jednovalentnim katjonima nalaze se u obliku postojanih zola.

- fulvokiselina i fulvata.
- alkohola, šećera, aminokiselina, fermenata, hormona, antibiotika i dr.

Koncentracija zemljišnog rastvora

Na sastav i koncentraciju zemljišnog rastvora utiču:

- vodni režim zemljišta,

- tip zemljišta,

18
 Zemljišta bogata sekundarnim mineralima (mineralima gline) i organskom
materijom posjeduju veću koncentraciju zemljišnog rastvora u odnosu na zemljišta
bogata inertnim mineralima (npr. kvarc) i siromašna organskom materijom.
- količina i sastav djubriva,
- odvijanje fizičko-hemijske, hemijske i biološke adsorpcije.
Reakcijama ekvivaltne zamjene jona iz adsorptivnog kompleksa rastvora mijenja
se sastav i koncentracija zemljišnog rastvora.

Na količinu katjona (Ca2+, Mg2+…) u zemljišnom rastvoru utiče prisustvo anjona.

Ukoliko u zemljištu veće obrazovanje H2CO3 više će se katjona desorbovati u rastvor na
račun zamjena sa H+.

Mikroorganizmi razlažu organsku materiju, obogaćuju rastvor hranljivim

elementima, povećavajući njegovu koncentraciju.

Nitrifikatori i sulfofikatori moramo posebno izdvojiti kao faktor promjene sastava

i koncentracije rastvora.

Prema koncentraciji zemljišnog rastvora zemljišta se klasifikuju na sljedeće

grupe:
1. Obradiva zemljišta 0,1-0,3%

2. Malo zaslanjena zemljišta 0,3-0,6%

Uspijevaju biljke otporne prema ovoj koncentraciji.

3. Srednje zaslanjena zemljišta 0,7-0,9%

Uspijevaju samo jako otporne biljke.

4. Jako zaslanjena zemljišta više od 1%

Nijesu pogodna za gajenje biljaka.

Toksične vrijednosti koncentracije rastvora zemljišta zavise i od odnosa pojedinih

elemenata u rastvoru.
Ukoliko postoji fiziološka ravnoteža rastvora, tada biljke podnose i više
koncentracije soli u rastvoru, jer se javlja antagonizam izmedju pojedinih jona u rastvoru.
U održavanju fiziološke ravnoteže rastvora najvažniji je Ca2+, jer smanjuje
toksično djelovanje H+, Mg2+, NH4+, i drugih jona u rastvoru.

Biljke apsorbuju hranljive elemente iz zemljišnog rastvora i na taj način ga

osiromašuju i tako utiču na promjenu njegovog sastava i koncentraciju.
Istovremeno biljke svojim izlučevinama vrše mobilizaciju nekih teže rastvorljivih
jedinjenja prevodeći ih u rastvorljive, pa time obogaćuju zemljišne rastvore odredjenim
jonima.

Osmotski pritisak zemljišnog rastvora

19
 Postoji visoka pozitivna korelacija izmedju koncentracije rastvora i veličine
osmotskog pritiska.
Zemljišta sa mnogo rastvorenih soli odlikuju se i visokim osmotskim pritiskom.
Ako je osmotski pritisak rastvora zemljišta veći od osmotskog pritiska ćelijskog
soka biljaka, onda prestaje usvajanje vode sa hranivima i biljke ugibaju.
Normalna obradiva zemljišta imaju prosječnu koncentraciju zemljišnog rastvora
0,05% (0,05 - 0,2%).
Osmotski pritisak takvih zemljišta 0,2 do 1 bara (i povećava se kada se vlažnost
približi tački venjenja) što je znatno niže od pritiska ćelijskog soka od 10-20 bara.
U zaslanjenim zemljištima (solončak) koncentracija soli iznosi i do 20%, a
osmotski pritisak 2-5 bara.
U toku ljeta osmotski pritisak solončaka porasta i do 25 bara, što onemogućava
usvajanje vode i hraniva i biljka vene.
Osim katjona i anjona mineralne materije i organske materije u zemljišnom
rastovru su prisutne i gasove: CO2, O2, N2, NH3, H2S, CH4.

GASOVITA FAZA ZEMLJIŠTA

Vazduh zemljišta sadrži sve one gasove koji su prisutni i u spoljnoj atmosferi.
Postoji, medjutim, razlika u kvantitativnoj zastupljenosti gasova u zemljištu.
Vazduh zemljišta je po pravilu:

a) Zasićen vodenom parom, što je rijedak slučaj sa vazduhom atmosfere;

b) Bogatiji je sa CO2 - 01-10% (atmosfera 0,03%);
Stvara se radom mikroorganizama i disanjem korijena.
c) Siromašniji je sa O2 - 1-20% (atmosfera oko 21%).
Jer se O2 troši na hemijske i biološke oksidacije.

Sastav atmosferskog i zemljišnog vazduha

Gas Prizemni Zemljišni vazduh

atmosferski vazduh (%) (%)
O2 21 0,1-20
CO2 0,03 0,1-15
N2 78 78-80
Ar 0,90 0,25
H2 0,010 tragovi
He 0,0004 tragovi

Na koncentraciju zemljišnog rastvora utiču:

- Temperatura
Viša temperatura povećava brzinu difuzije gasova (pri ostalim jednakim
uslovima) i tako pozitivno utiče na provjetravanje. (temperatura zemljišta je veća zbog
boje).
- Voda takodje pomaže provjetravanje.
Na taj način što istiskuje vazduh ulazeći u zemljište.

20
 - Agrotehničke mjere obrade i odvodnjavanja poboljšavaju vazdušni režim.
Navodnjavanje, takodje, ako nije preobilno.

SASTAV VAZDUHA I ISHRANA BILJAKA

Za normalan rast i razvoj biljaka potrebno je dovoljno kiseonika O2, tj. potrebna
je redovna aeracija.
O2 se koristi za:
- disanje korijena,
- i u procesu hemijskih i biohemijskih oksidacija.
Nedovoljna aeracija - ispod 4-5% O2, dok je CO2 povećan, stvaraju redukcione
uslove koji remete normalnu ishranu biljaka.
Šta to znači?
Smanjenje O2 (koje se troše na disanje, razlaganje organske materije i druge
hemijske i biohemijske reakcije) i nagomilavanje CO2 utiče na:

1. Stvaranje redukovanih jedinjenja gvoždja (Fe2+) i mangana (Mn2+).

Oni reaguju sa jonima fosforne kiseline. Stvaraju se teže rastvorljiva jedinjenja i
nema dovoljno pristupačnog fosfora za ishranu biljaka, pa se javljaju simptomi
nedostatka.
2. U redukcionim uslovima dolazi do redukcije nitrata (NO3-) do nitrita
(NO2-), pa čak i do elementarnog azota (N2) koji se gubi volatizacijom.
Nagomilava se NH3, jer nedostaje O2 za njegov prelazak u nitrate, a rad
nitrifikatora sprečava nedostatkom O2.
3. Nagomilavaju se sulfidi (H2S) jer je onemogućeno njihovo prelaženje u
SO42- - jon.
Redukcioni uslovi mogu se stvoriti:
- u zemljištu loše strukture,
- neobradjenom,
- plavljenom,
- u zemljištu u kojem je unijeta velika količina organskog djubriva, pa se
sav O2 potrošio na okdisaciju organske materije.

ADSORPTIVNA SPOSOBNOST ZEMLJIŠTA

Adsorptivna sposobnost zemljišta je njegovo svojstvo da adsorbuje (veziva,

zadržava) razne molekule, jone, čestice, tečne i gasovite supstance na površini
koloidnih čestica ili u aktivnom sloju zemljišta.
Adsorpcijom se naziva i povećanje njihove koncentracije na površini koloida ili
na graničnoj površini dvije faze.

Pojmovi:
- adsorpcija - labilno vezivanje na površini čestice,
- apsorpcija - ulaženje (upijanje, usvajanje) unutar čestice ili biljke,
- fiksacija - čvrsto vezivanje.

21
 Adsorptivna sposobnost zemljišta je vrlo važno njegovo svojstvo jer:

- smanjuje ispiranje materija (i hranljivih) iz zemljišta.

- od nje zavisi sudbina primijenjenih djubriva: njihovo iskorišćavanje,
vrijeme i način primjene i gubici,
- zahvaljujući ovom svojstvu održava se ravnoteža koncentracije zemljišnog
rastvora.
Nakon primjene djubriva koncentracija zemljišnog rastvora se povećava.
Medjutim, zahvaljujući skupu organskih i mineralnih koloida zemljišta koncentracija
brzo opada dostižući vrijednost od 0,2-0,3%, koja pogoduje ishrani biljaka.

Glinovita zemljišta možemo zbog toga djubriti većim dozama djubriva (jer će se
višak vezati za koloidnu frakciju), a pjeskovita zemljišta sa manjim dozama.

Oblici adsorptivne sposobnosti zemljišta

- Mehanička,
- Fizička (apolarna),
- Fizičko-hemijska ili supstituciona (polarna),
- Hemijska,
- Biološka

Mehanička adsorpcija je
sposobnost zemljišta da mehanički zadržava u svojim porama koloidne čestice
(mineralne i organske) i druge materije.
Većim dijelom ove materije nosi voda pri svom kretanju u dublje slojeve, ali to
mogu biti i olujni vjetrovi.
Ovaj oblik adsorpcije je veoma izražen u prirodi, naročito poslije obilnih kiša i pri
navodnjavanju.
Mehanička adsorpcija je koristan proces za očuvanje postojeće plodnosti.

Fizička ili apolarna adsorpcija je

povećanje ili smanjenje koncentracije molekula u sloju zemljišnog rastvora koji je
najbliži površini zemljišnih čestica.
Pojam je proširen i na privlačenje i zadržavanje na površini zemljišnih koloida
drugih čestica koje imaju površinski napon, molekula gasova, u vodi rastvorljivih
materija i mikroorganizama.

Naziv apolarna ovaj vid adsorpcije je dobio zbog sila kojima se cijeli molekuli i
druge čestice privlače.
To nijesu elektrostatičke sile, već sile površne energije (napona) na površini
čvrste faze i zemljišnog rastvora.

Fizička adsorpcija zavisi od ukupne površine čvrstih čestica.

Ukupna površina čestica zemljišta se povećava sa smanjenjem njihovih razmjera.

22
 Postoje tri tipa fizičke adsorpcije: pozitivna, negativna i indiferentna.
Zavise od prirode adsorbenta i prirode molekula (čestica) zemljišnog rastvora.

Pozitivna adsorpcija
Molekuli rastvorenih čestica privlače se od strane zemljišnih čestica jače nego
molekuli vode.
Na površini čestice formira se opna sa povećanom koncentracijom asorbovanih
molekula. Koncentracija sa rastojanjem se smanjuje.
Na ovaj način adsorbuju se alkoholi, organske kiseline, visokomolekularna
organska jedinjenja i baze.

Negativna adsorpcija
Molekule rastvorenih materija privlače zemljišnim česticama slabije nego
molekule vode.
Na površini čestica formira se opna H2O sa malom koncentracijom asorbovanih
molekula, dok je njihova koncentracija na odredjenom rastojanju veća.
Tako se adsorbuju molekuli mineralnih soli (nitrati i hloridi) i neorganske
kiseline.
Njihova koncentracija je vodenim omotačima oko čestice je manja nego u
slobodnom vodenom rastvoru.

Negativna fizička adsorpcija NO3- jona u zemljištu je negativna pojava, jer

doprinosi njihovom ispiranju iz zemljišta.
S druge strane, ispiranje Cl- jona je poželjno.

Fizičkoj adsorpciji podliježu gasovi:

- NH3> vodena para > CO2 > O2 ….. > N2 > H2.
- Sa gledišta biljne ishrane fizička adsorpcija NH3 je pozitivna pojava.

Fizičko-hemijska (supstituciona) adsorpcija je

vezivanje jona (anjona i katjona) iz rastvora za koloidne čestice. Suština ovog
procesa je u zamjeni (supstituciji) jona koloidne čestice - micele sa jonima rastvora.
Ova adsorpcija je uslovljena elektrostatičkim silama. Koloidne čestice privlače
samo suprotno naelektrisane jone.

Ovo je najvažnija s aspekta biljne ishrane vrsta adsorpcije.

Značajnost se ogleda u:
- vezivanju i čuvanju od ispiranja hranljivih elemanta (K+, Ca2+, Mg2+,
3-
PO4 ).
- regulisanju koncentracije zemljišnog rastvora.

Adsorpcija katjona

U zemljištu većinu koloida čine acidoidi koji su nosioci negativnog naboja.

23
 •Negativni naboj koloidima prenose karboksilne grupe organske kiseline:
RCOOH →RCOO- + H+
• Negativni naboj mineralnih čestica sitne frakcije je posledica izomorfnih
zamjena u silikatnim i alumosilikatnim strukturama.
(SiO2)n→[(SiO2)n-1 AlO2]-

Zato je adsorpcija katjona u zemljištu izraženija od adsorpcije anjona.

Sposobnost zemljišta da zadržava katjone u razmjenljivom stanju predstavlja

kapacitet adsorpcije.
Izražava se u miliekvivalentima.

T=S+H

S - suma adsorbovanih baznih katjona,

H - suma adsorbovanih H - jona

Sadržaj organske materije (H-jona) u zemljištu iznosi samo oko 5%. Prema tome
kapacitet adsorpcije prvenstveno zavisi od mineralnih koloida (S).

Vrijednost kapaciteta adsorpcije kreće se od 10 do 80 m.ekv./100 g zemljišta

(Džamić, Stevanović). Prema drugim autorima od 5 do 200 m.ekv./100 g zemljišta.
Za Centralnu Evropu kapacitet adsorpcije katjona (CEC) glinene frakcije 40-60,
organske 150-300. Zemljišta su najplodnija ako sadrže 90%.

Zemljišta neutralne i slabo alkalne reakcije u kojima preovladjuju humusne

kiseline i sekundarni minerali grupe montmorilonita imaju veći kapacitet adsorpcije od
kiselih, koja sadrže sekundarne mineralne grupe koalinita i ilita i fulvokiseline.

Stepen zasićenosti bazama (V%) je još jedan važan parametar.

V% = S/T x 100

S - suma adsorbovanih baza (u m.ekv./100 g. zemljišta)

T - kapacitet adsorpcije katjona ( u m.ekv./100 g. zemljišta).

Plodna zemljišta, dobro zasićena bazama, imaju stepen zasićenosti preko 80%,
nedovoljno zasićena 20-80%.

U zemljištima neutralne i alkalne reakcije razmenljivi katjoni su Ca, Mg, Na, K,

Cu, Mn, Zn, a u kiselim - H, Al, Fe.

Jačina adsoprcije katjona zavisi od:

- Valentnosti jona

24
 Viševalentni joni jače se adsorbuju u odnosu na niže valentne.
Izuzetak predstavlja H+ jon. Njegova energija adsorpcije je 4 puta veća nego
Ca2+ jona i 17 puta nego Na+ jona i pored najmanje relativne atomske mase.

Redosled najrasprostranjenijih jona zemljišnog rastvora prema energiji adsorpcije

je sljedeći:
Al3+ > Fe3+ > H+>Ca2+>Mg2+>Co2+>K+=NH4+>Na+>Li+.

- Stepena hidratacije

Za istovalentne katjone energija adsorpcije zavisi od stepena hidratacije, odnosno

veličine jonskog prečnika i atomske težine.
Veća atomska težina znači slabiju moć hidratacije i veću energiju adsorpcije.
Jače hidratisani (Na+) slabije se adsorbuju u odnosu na slabo hidratisani (H+).

- Koncentracije jona u rastvoru

Veća koncentracija jona znači jača adsoprcija od strane koloidnih micela.

- Reakcije zemljišta

Adsorpcija katjona je jače izražena u alkalnoj sredini (dok anjona u kiseloj).

U procesu zamjene (supstitucije) jona postoje sljedeće zakonitosti:

a) Zamjena jona se vrši u ekvivalentnim odnosima.

Za jedan dvovalentni - dva jednovalentna jona.

b) Zamjena jona je povratna reakcija.

Moguć je neograničen broj adsorpcije i desorpcije.

c) Zamjena je trenutni proces.

Traje najviše nekoliko minuta.

Primjeri fizičko-hemijske adsorpcije mineralnih djubriva

Ca++ NH4+
AK) + 2NH4NO3  AK) + Ca(NO3)2
NH4+

H+ NH4+
AK) + 2NH4NO3  AK) + 2HNO3
H+ NH4+

25
 Adsorbovani katjoni imaju veliki uticaj na hemijske i fizičke osobine zemljišta.

• Zemljišta sa visokim sadržajem adsorbovanih Ca-jona imaju neutralnu ili

slabo alkalnu reakciju i blagi humus, povoljnu strukturu i druge fizičke osobine.
Černozem je predstavnik ove grupe.
• Zemljišta koja sadrže 15-20% adsorbovanog Na imaju alkalnu reakciju,
veoma nepovoljne fizičke osobine (zbog koloida koji su pretežno hidrofilni i lako se
peptiziraju), malu plodnost (jer je u njima izraženo raspadanje minerala i ispiranje u
dublje slojeve).
Slatine je predstavnik ove grupe.
• Zemljišta sa visokim stepenom zasićenosti AK H-jonima, imaju kiselu
reakciju, nestabilnu strukturu i malu plodnost.

Intramicelarna fiksacija

Izmjena katjona ne odvija se samo na površini koloidne čestice nego i unutar

čestice (intermicelarno).
Dok minerali iz grupe kaolinita (rastojanje izmedju lamela kristalne rešetke 0,28
nm ) ne posjeduju sposobnost razmicanja lamela bubrenjem i zbog toga imaju samo
površinsku adsorpciju.
Kod minerala iz grupe montmorilonita rastojanje i sposobnost razmicanja lamela
su znatno veće (razmak je 0,94 nm, a pri bubrenju 3 nm) i kod njih izmjena katjona se
odvija i unutar čestica.
Katjoni adsorbovani intramicelarno teže se desorbuju u rastvor zemljišta.

Neizmjenljiva fiksacija katjona

Neki katjoni u zemljištu čvrsto se vežu - fiksiraju.

Sposobnost fiksacije ispoljavaju minerali gline sa troslojnom rešetkom.

Mehanizam fiksacije

Katjoni čiji je jonski radijus približno odgovaraju veličini prostora heksagonalnih

praznina tetraedarskog sloja (K+ - 0,133 i NH4+ - 0,148 nm) prodiru u nabubrene koloide
gline (ilit, montmorilonit, vermikulit). Privlačeći sebi oba negativno naelektrisana
oksigenova sloja oni zatvaraju prostor izmedju rešetki veličine 0,135-0,165 nm.

Hemijska adsorpcija zemljišta je stvaranje slabo rastvorljivih ili nerastvorljivih

jedinjenja putem hemijske reakcije.
Najviše se hemijskom adsorpcijom vežu u zemljištu fosfati (H2PO4-, HPO42-),
i sulfati (SO4), dok nitrati (NO3-) i hloridi (Cl-)

ne podliježu hemijskoj adsorpciji.

Hemijska adsorpcija fosfora u neutralnim i krečnim zemljištima

26
Zavisi:

- od količine Ca2+ jona u rastvoru

Ca(H2PO4)2+Ca(HCO3)2 → 2CaHPO4 + 2H2CO3
superfosfat
Ca(H2PO4)2 + 2Ca(HCO3)2 → Ca3(PO4)2 + 2H2CO3

- od količine unešenog superfosfata.

2Ca(H2PO4)2+Ca(HCO3)2 → Ca3 (PO4)2 + 2H2CO3
superfosfat

- u odsustvu karbonata u neutralnim zemljištima hemijska adsorpcija fosfata odvija se

zamjenom vodonika iz rastvorljivih fosfata (superfosfata) sa Ca2+ jonom adsorptivnog
kompleksa.
++ H+
AK)Ca + Ca(H2PO4)2  AK) + CaHPO4
H+
++ H+
AK)Ca + 2CaHPO4  AK) + Ca3(PO4)2
H+

Hemijska adsorpcija fosfata u kiselim zemljištima

Kisela zemljišta sadrže slobodne ili zamjenljive jone Al3+; Fe3+
Ca(H2PO4)2 + Al(OH)3 → CaHPO4 + AlPO4 + 3H2O
superfosfat

3CaHPO4 + Al(OH)3 → Ca3(PO4)2 + AlPO4 + 3H2O

3+ H+
AK) Al + Ca(H2PO4)2  AK)H++ + CaHPO4 + AlPO4
H

Zbog hemijske adsorpcije, fosfor je slabo pokretan u zemljištu.

Koeficijent njegovog iskorišćavanja iz fosfornih djubriva je vrlo nizak: 5-30%.
Zbog male pokretljivosti fosfata, fosforna djubriva treba unositi što bliže korijenu
kako bi fosforni jon bio "poziciono" dostupan biljci.

Biološka adsorpcija zemljišta je sposobnost biljaka i mikroorganizama da

usvajaju (apsorbuju) hranljive elemente iz zemljišnog rastvora i adsorptivnog kompleksa.
Prelaženje anjona i katjona iz rastvora u korijenov sistem biljke dešava se
zamjenom sa jonima H+ i OH-.
Mikroorganizmi usvajaju, isto kao i biljke, elemente za izgradnju svog tijela.
Njihova količina u zemljištima bogatim organskom materijom iznosi blizu 16t/ha,
a u siromašnim izmedju 0,5 i 5 t/ha.
Azot vezan u tijelima mikroorganizama iznosi 2-3% od njegove ukupne količine
u zemljištu.

27
 Nitrati koje biljke nisu usvojile, pošto ne podliježu hemijskoj adsorpciji mogu se
sačuvati od ispiranja jedino u telima mikroorganizama.
Biološka adsorpcija je privremeni gubitak hranljivih elemenata, jer posle
izumiranja i mineralizacije oni se ponovo vraćaju u pristupačni oblik.

REAKCIJA ZEMLJIŠTA

Reakcija zemljišta je reakcija zemljišnog rastvora.

Reakciju zemljišnog rastvora (kao i svakog drugog rastvora) odredjuje odnos jona
vodonika (H+) i hidroksilnih jona (OH-) prisutnih u njemu.

Koncentracija jona vodonika u rastvoru izražava se simbolom pH, koji označava

negativni logaritam koncentracije H+.
Pošto je u neutralnom rastvoru [H+] = 1.10-7, to je pH = 7.

[H+], mol/l 10-3, 10-4, 10-5, 10-6, 10-7, 10-8, 10-9, 10-10, 10-11
pH 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Reakcija kisela neutralna bazna

Zašto je reakcija zemljišta važan pojam u agrohemiji?

Zato što od nje zavisi intenzitet i pravac cijelog niza zemljišnih procesa.

Koji su to procesi?

- Razlaganje zemljišnih minerala i teško rastvorljivih jedinjenja;

- Minealizacija organskih jedinjenja;
- Intenzitet mikrobiološke aktivnosti;
- Koagulacija i peptizacija koloida;
- Uticaj na efekat djelovanja mineralnih i organskih djubriva unijetih u zemljište;
Ovo sve bi mogli nazvati uticaj na sastav, i koncentraciju i mobilizaciju hranljivih
elemenata
- Usvajanje hranljivih elemenata.
Postoje dva tipa kiselosti:

a) aktivna;
b) potencijalna;
Aktivna kiselost je uslovljena povećanom koncentracijom slobodnih jona vodonika.
Jon H+ disociraju mineralne i organske kiseline (ugljena, mravlja, sirćetna, limunska,
oksalna kao i humusne kiseline).

To je kiselost rastvora koja se ekstrahuje vodom (pH u H2O). Odredjuje se u suspenziji

zemlje i vode na aparatu pH-metru.

28
Ova kiselost utiče direktno na:
- rastvorljivost hranljivih elemenata, i
- na aktivnost korijenovog sistema,
Otuda je i naziv aktivna.

Ukoliko je aktivna kiselost jako izražena (pH u H2O<5), onda su:

- agrohemijske osobine zemljišta nepovoljne;

Intenzivan je raspad minerala i ispiranja baza u dublje slojeve. Posledica je
siromaštvo u hranljivim materijama.

- rast i razviće biljaka su ugroženi.

Što je posledica direktnog uticaja na aktivnost korijenovog sistema i niskog sadržaja
hranljivih elemenata.
Aktivnu kiselost može povećati unošenje fiziološki kiselih djubriva:
NH4Cl
(NH4)2SO4
K2SO4

Biljke koriste hraniva selektivno u zavisnosti od fizioloških potreba.

Iz gore navedenih soli djubriva će uglavnom koristiti katjone, dok anjoni opstaju u
rastvoru stvarajući slobodne kiseline, koje postepeno disociraju i zakiseljavaju sredinu.

Optimalni interval pH za gajenje povrtarskih kultura

Krompir 5,0-6,5
Pasulj 6,0-7,0
Kupus 6,7-7,4
Paradajz 6,3-6,7
Krastavac 6,4-7,0
Šargarepa 5,0-7,0
Cvekla 6,0-7,2
Salata 6,0-6,5
Luk 6,4-7,9

Optimalni interval pH za gajenje voćarskih kultura

Jabuka 5,7-8,2
Kruška 6,2-8,2
Višnja 6,2-8,2
Breskva 6,0-7,2
Malina 5,6-6,5
Šljiva 6,2-8,2
Jagoda 5,0-6,0
Orah 6,2-8,2
Badem 6,5-7,5

29
Potencijalna kiselost ("skrivena") uslovljena je prisustvom adsorbovanih jona vodonika,
aluminijuma i gvoždja.
To je reakcija čvrste faze zemljišta.
Razlikujemo dva oblika kiselosti:
- supstituciona
- hidrolitička

Supstitucionu (izmjenljivu) kiselost stvaraju joni vodonika, koji se nalaze u adsorptivnom

kompleksu i njegovom difuznom sloju i dio adsorbovanih Al- i Fe-jona, kada se zemljište
tretira neutralnim solima (pH u KCl).

H+ K+
AK) + 2KCl  AK) + 2HCl
H+ K+

3+ K+
AK) Fe + 3KCl  AK)K++ + FeCl3
K

FeCl3 + 3H2O = Fe(OH)3 + 3HCl

Hlorovodonična kiselina disocira i zakiseljava zemljište.

U formiranju izmenljive kiselosti (pH u KCl) učestvuju aktivni vodonik (iz zemljišnog
rastvora) i izmjenljivi vodonik iz adsorptivnog kompleksa.
Zbog toga izmjenljiva kiselost je uvijek veća od aktivne.
Razlika iznosi 0,7-1; pH u H2O = 6, onda pH u KCl = 5.

Hidrolitička kiselost predstavlja ukupnu kiselost zemljišta.

Nju sačinjavaju za adsorptivni kompleks čvrsto vezani H+ + izmjenljivi H+ + aktivni H+.

Da bi se zamijenili za adsorptivni kompleks čvrsto vezani H+ zemljište se tretira

rastvorom hidrolitički alkalne soli CH3COONa (pH 8,2).
Izražava se u m.ekv. H+/100 g zemlje.

CH3COONa + H2O → CH3COOH + NaOH.

sirćetna kiselina

Sirćetna kiselina se tetrira 0,1N NaOH.

+ +
AK)H + NaOH + CH3COOH  AK)Na + H2O + CH3COOH

30
Od ukupne kiselosti (aktivna + potencijalna) relativno mali broj otpada na aktivnu, dok je
sadržaj adsorbovanih H+ višestruko veći od slobodnih H+.

Vrijednosti hidrolitičke kiselosti variraju u širokim granicama.

Kod neutralnih zemljišta uglavnom je hidrolitička kiselost manja od 1 m.ekv, a kod
kiselih dostiže vrijednost 20-30 m.ekv/100g.

Uticaj pH zemljišta na pristupačnost hranljivih elemenata

Optimalna reakcija zemljšta za većinu kultura varira u intervalu 6,0-7,2 (mada, uz

odredjene popravke, taj interval može biti znatno proširen).
Pojedini hranljivi elementi takodje posjeduju različitu optimalnu vrijednost pH s aspekta
pristupačnosti za biljke.

N - u granicama pH 6-8. To je najpovoljniji pH za rad mikroorganizama (amonifikatora,

nitrifikatora). Uopšteno gledajući pH nema veliki uticaj na pristupačnost N, jer su sva
njegova jedinjenja dobro rastvorljiva (KNO3, Ca(NO3)2, NH4NO3 NH4Cl, (NH4)3PO4).

P - u granicama pH 6,5-7,5. Ispod i iznad ovih vrijednosti nastaje hemijska adsorpcija.

Medjutim, zbog uticaja dinamične ravnoteže P zemljišnog rastvora i P teže rastvorljivih
elemenata, kao i uticaja biološke adsorpcije (usvajanje P korijenom), odvija se i proces
mobilizacije P - jedinjenja.

K - Ima širok interval pristupačnosti: 6-10.

U kiselim zemljištima nastaje fiksacija kalijuma mineralima gline (tipa 2:1).

S - Najviše pristupačan u kiselim zemljištima. Njegova pristupačnost je vezana za

aktivnost sulfofikatora (H2S  SO42-), a to je ispod 6.

Ca, Mg - Maksimalna pristupačnost pri pH 7-8,5.

Pri pH > 8,5 u adsorptivni kompleks ulazi K i Na, a Ca i Mg se talože u obliku karbonata.

Fe - Dobro rastvorljiv u kiseloj sredini, gdje dostiže i toksične vrijednosti.

Više od pH 6 njegova rastvorljivost se smanjuje.
Na krečnim zemljištima često se javlja nedostatak.

Al - Praktično ga nema u obliku slobodnih jona pri pH 5-7.

Pri pH 4,5 njegova rastvorljivost naglo raste, često i do “otrovnih” koncentracija.

B - Ima 2 maksimuma i 2 minimuma pristupačnosti.

I max – pH 8,5-10 - Značajno prisustvo natrijum borata (Na3BO3) i natrijum tetraborata
(Na2B4O7).
I min – pH 7,0-8,5 - Sinteza teško rastvorljivih soli: Ca3(BO3)2, CaB4O7 i dr.
II max – pH 5-7 - Većina jedinjenja bora rastvorljiva.
II min – pH > 5 - Teško rastvorljivi kompleksi bora sa Al i Fe.

31
Mn, Cu, Zn, Co - su veoma rastvorljivi u kiselim zemljištima.
Pri pH > 6 njihova pristupačnost opada, jer se stvaraju teže rastvorljiva jedinjenja.

Mo - za razliku od drugih mikrooelemenata, više je pristupačan u neutralnim i

slaboalkalnim zemljštima iznad pH 6,7.

Reakcija zemljišta na biljke djeluje direktno (promjenom pH mijenja se pH ćelijskog

soka) i indirektno (mijenja se pristupačnost hraniva).

Pufernost rastvora zemljišta

Pufernost zemljišnog rastvora je sposobnost rastvora da se odupire promjeni pH pri

dodavanju kiseline i baze, a takodje i pri povećanju i smanjenju vlažnosti. Ona je
uslovljena sadržajem slabe kiseline H2CO3 i njenih baznih soli (Ca(HCO3)2 i Mg(HCO3)2,
te prisustvom Ca+-jona i humusnih kiselina u adsorptivnom kompleksu.
Puferi su materije koje mogu da vežu H+ i OH- i smanjuju njihovu koncentraciju u
rastvoru.
Hemizam puferne sposobnosti može se prikazati na sljedeći način:

Ca(HCO3)2 + 2HNO3 → Ca(NO3)2 + 2H2CO3 ili

++ H+
AK)Ca + 2HCl  AK) + CaCl2
H+
Za djelovanje djubriva poseban značaj predstavlja sposobnost zemljišnog rastvora iz
zemljišta u cjelini da se suprostavi zakiseljavanju. Adsorptivni kompleks je univerzalni
pufer jer veže za sebe H-jone. Karbonatna zemljišta raspolažu velikom pufernom
sposobnošću, odnosno imaju veliku moć da se suprostave zakiseljavanju.

32
 AZOT

Azot je najvažniji hranljivi element za biljke, jer ulazi u sastav proteina (od kojih zavise
sve životne funkcije biljaka), nukleinskih kiselina, nukleoproteina, hlorofila, amina i
amida, fosfatida, fermenata, alkaloida i dr.
Zbog gore navedenih značajnosti za biljke proističe važnost i biogeohemijskog
proučavanja azota.
U stijenama od kojeg je zemljište nastalo azota praktično nema.
Znači on potiče iz vazduha i nakuplja se u zemljištu tokom njegovog formiranja.

Porijeklo azota u zemljištu:

- Elektrohemijska fiksacija;
- Biološka azotofiksacija;
- Biljni i životinjski ostaci;
- Mineralna i organska djubriva.

Elektrohemijska fiksacija - "Atmosferska nitrifikacija"

Nastaje elektrohemijskim pražnjenjem u atmosferi. Ova fiksacija zasniva se na oksidaciji

molekula azota preko njegovih oksida do azotske i azotne kiseline.

N2 + O2  2NO 2NO + O2  2NO2

2NO2 + H2O  HNO2 + HNO3

Kiseline u zemljište dospijevaju sa atmosferskim padavinama.

U atmosferi se nalazi u maloj količini i amonijak, koji takodje dospijeva u zemljište sa
padavinama u obliku NH4OH i NH4NO3.

Količina azota koja dospijeva u zemljište evropskih država sa padavinama iznosi 2-30 kg
N/ha.

Biološka fiksacija azota

Obavlja se pomoću mikroorganizama koji vežu atmosferski azot i redukuju ga do

amonijaka i njegovih derivata.
Redukciju obavljaju mikroorganizmi koji žive u zemljištu slobodno ili u simbiozi.

Slobodna azotofiksacija se obavlja aerobnim i anaerobnim bakterijama.

Aerobne bakterije kao što su Azotobacter, Azotomonos, Azotococus i dr. na račun

energije oslobodjene oksidacijom organske materije zemljišta vezuju atmosferski azot,
redukuju ga do amonijaka, koji se u njegovim tijelima veže sa organskim kiselinama.

Na taj način mikroorganizmi stvaraju aminokiseline, a zatim proteine svojih ćelija.

33
Poslije izumiranja njihova tijela se raspadaju. Pri tome azotna jedinjenja se mineralilzuju
i postaju pristupačna za biljke.

Ovaj proces obavljaju u manjoj mjeri i anaerobne bakterije Clastridium pasterianum,

Clostridum butylicum i dr.
Ovi mikroorganizmi posjeduju fermentni sistem za fiksaciju atmosferskog azota.
Iz ugljenih hidrata u zemljištu sintetiše se buterna kiselina i oslobadja se vodonik, koji
reducira atmosferski azot do amonijaka.

Plavo-zelene alge iz grupe Cyanophyta takodje vezuju atmosferski azot.

Oni sakupljaju azot direktno, kao asimilatori, i posredno kao stimulatori bakterija
(Azotobaktera).

Količine azota koje se unose u zemljište putem fiksacije od strane slobodnih

mikroorganizama mogu dostići nivo i do 30-50 kg/ha.
Evropski prosjek za aerobe, 6,8 kg/ha.

Intenzitet slobodne azotofiksacije zavisi od:

- pH zemljišta,
Aktivnost azotobaktera pri pH < 5 svedena je na minimum.
- temperature
Niske temperature blokiraju proces.
- vlage
Nedostatak i višak negativno se odražavaju na proces.
- Nedostatak ugljenih hidrata, P, K ima negativan uticaj.

Unošenje u zemljište organskih materija sa dosta ugljenika povećava slobodnu

azotofiksaciju.

Simbiozna azotofiksacija zasniva se na asimilaciji N pomoću kvržičnih bakterija

varijeteta Rhizobiuma, koji žive u simbiozi sa leguminozama.
Od fiksiranog N - 90% za svoju ishranu koristi biljka domaćin, a 10% bakterija. Zauzvrat
biljke snabdijevaju bakterije ugljenim hidratima i nekim hormonima, na primjer
heteroauksinom - hormonom rasta.

Poznato je 16 različitih sojeva Rhizobiuma. Svrstane su u 7 grupa u zavisnosti od toga sa

kojim biljkama žive u zajednici i vrše fiksiranje N.

Na primjer: R.phaseoli (pasulj)

R. trifolii (detelina crvena i bijela)
R. meliloti (lucerka)…..
Korijen leguminoznih biljaka luči hormon rastenja heteroauksin, koji aktivira proces
azotofiksacije.

Hemizam vezivanja atmosferskog N od strane bakterija koje žive u simbiozi možemo

predstaviti na sljedeći način.

34
N=N+H2  NH=NH + H2  NH2-NH2 + H2  2NH3 ili
diamid hidrazin amonijak
…..….. NH2-NH2+2H2O  2NH2OH
hidroksilamin

Amonijak i hidraksilamin reaguju sa organskim kiselinama, koji se obrazuju u procesu

razlaganja (oksidacije) u zemljištu ugljenih hidrata.
Stvaraju se aminokiseline koje služe za sintezu proteina.
Na simbiotični način godišnje se može asimilirati i do 300 kgN/ha. Evropski prosjek 10
kgN/ha.

Povećanje sadržaja nitratnog azota u zemljištu utiče na smanjenje broja i veličine kvržica.

Izvori azota u zemljištu

Biljni i životinjski ostaci predstavljaju značajani i permanentni izvor N u zemljištu:

- korijenov sistem žita i leguminoza,
- lišće voćaka i vinove loze,
- šumska prostirka,
- razne životinjice i insekti,
- organska masa mikroorganizama poslije umiranja.

150-1000 kgN/ha.
Djubrenje

Organska i mineralna djubriva imaju značajnu ulogu u vraćanju zemljištu N iznijetog

prinosima.
Prema evropskom prosjeku u zemljište godišnje unosi se 40 kgN/ha sa organskim
djubrivima i 60 kgN/ha sa mineralnim.
Sa 20 t stajnjaka/ha unosimo prosječno 100kgN/ha.
Koeficijent iskorišćavanja N iz stajnjaka je oko 25-30%.
Zelenišno djubrivo i kompost takodje pozitivno utiču na balans N u zemljištu.

Oblici i količina azota u zemljištu

Organski oblik čini glavni dio zemljišnog azota.

97-98% od ukupne količine koja iznosi izmedju 0,1-0,3%.
Organski oblici azota prema intenzitetu razlaganja dijele se na:

- organska jedinjenja koja se lako razlažu i brzo mineralizuju: aminokiseline, amini i

amidi, nukleinske kiseline i dr. i i svježi ostaci biljaka i izumrlih organizama.
- humus koji se sporo razlaže.

Količina humusa zavisi od odnosa C:N u organskoj materiji.

Zemljišta bogata N imaju odnos C:N=10:1

35
 (6% N u humusu), a
zemljišta siromašna N imaju C:N=20:1
(3% N u humusu)

Mineralni oblik iznosi 2-3% od ukupne količine (0,1-0,3%)

Javlja se u obliku:
- NH4+ i NO3- - osnovni oblici
- NO2-, i azotni oksidi: NO, N2O, NO2 nastaju usled redukcije nitrata.
- Soli u kojima je azot sastavni element:
NaNO3, KNO3, Ca(NO3), Ca(NO3)2, NH4Cl, (NH4)2CO3, (NH4)3PO4 i dr.

Apsorpcija (usvajanje azota)

Biljke usvajaju N iz zemljišnog rastvora u obliku amonijačnog i nitratnog jona.

U kiseloj sredini biljke više usvajaju NO3- - jon u neutralnoj i alkalnoj NH4 - jon.
Za mlade biljke pogodnija je nitratna forma azota, jer nemaju dovoljno ugljenih hidrata
za sintezu organskih kiselina za koje se amonijak vezuje.
Vezivanje amonijaka za organske kiseline je važno jer u većoj količini otrovan je za
protoplazmu.
S energetske strane, amonijak je pogodniji izvor ishrane pošto ga bijlke direktno
ugradjuju. U organskim jedinjenjima on se nalazi u reduciranom obliku (NH2).
Nitrati iz rastvora prvo u biljci deduciraju do amonijaka. Za njihovu redukciju se troši
energija.
Ureja u zemljištu pod uticajem enzima ureoze se raspada na NH4+ i NO3-, koji se ponašaju
kako je već objašnjeno.

Mineralizacija organskog azota

Mineralizacija organskog azota u zemljištu je biohemijski proces koji prolazi kroz tri
faze:
- aminizaciju,
- amonifikaciju,
- nitrifikaciju,
Prema šemi.

Proteini - aminokiselilne - amidi - amonijak - nitriti - nitrati

Aminizacija je proces pri kome iz proteina (biljaka, mikroorganizama, insekata….)

pomoću mikroorganizama i njihovih fermenata peptidaza nastaju aminokiseline, amini i
amidi.
Produkti hidrolize u zemljištu se nalaze u malim količinama, jer podliježu raznim
promjenama:
- mikroorganizmi ih koriste za izgradnju svojih tijela (imobilizacija)
- adsorbuju se mineralima gline ili frakcijama humusa,
- prelaze u amonijak.

36
Amonifikacija je proces hidrolize aminokiselina, amida i amina pod uticajem fermenta
dezaminaze i dezamidaze pri čemu nastaje amonijak.

Ako se amonifikacija odvija u aerobnim uslovima, to će biti oksidacija:

R-CHNH2-COOH + O2  R-CO-COOH+NH3

U anaerobnim uslovima to će biti redukcija.

R-CHNH2-COOH+H2O  R-CHOH-COOH+NH3

Što se u zemljištu dešava s nastalim amonijakom?

• On može biti usvojen biljkama i mikroorganizmima.

Ukoliko je odnos C:N širok (20-25:1), znači ima dosta energetskogt materijala za sintezu
protoplazme mikroorganizama, utoliko će oni više koristiti amonijak (imobilizacija).

• U reakcijama sa kiselinama zemljišnog rastvora amonijak obrazuje soli:

NH3+H2CO3  NH4HCO3
NH3+HNO3  NH4NO3

Iz stvorenih soli jon NH4+ može se djelimično vezati za adsorptivni kompleks.

Vezivanje NH4+ za adsorptivni kompleks ima praktičan značaj, jer se na taj način
sprečava njegovo ispiranje.
S druge strane, reakcijama ekvivalentne zamjene jon NH4+ ponovo prelazi u rastvor
odakle ga biljka koristi.

Medjutim, jon NH4+ može da bude fiksiran mineralima gline tipa 2:1 (ilit, montmorilonit,
vermikulit) i tada postaje nepristupačan biljakama i mikroorganizmima.
• Manji dio amonijaka može da volatizira.

• U povoljnim uslovima amonijak prelazi u nitrate procesom nitrifikacije.

Nitrifikacija - je oksidacija amonijaka do nitrita i nitrata pod uticajem specijalne grupe

mikroorganizama.
Za njih ova oksidacija predstavlja izvor energije za sintezu ugljenih hidrata iz vode i
ugljendioksida.
Prva faza nitrifikacije je oksidacija amonijaka do azotaste kiseline bakterijama roda
Nitrosomonas, Nitrosocystis i Nitrosospira:

NH3  HNO2
Druga faza nitrifikacije je oksidacija azotaste u azotnu kiselinu bakterijama roda
Nitrobacter.

37
 HNO2  HNO3

Azotna kiselina neutrališe se Ca ili Mg - bikarbonatom i drugim katjonima zemljišnog

rastvora.

2HNO3 + Ca(HCO3)2  Ca(NO3)2 + 2H2CO3 ili

se adsorbuje

Nitrifikacioni mikroorganizmi su vrlo osjetljivi na spoljne uslove.

Zbog toga proces nitrifikacije je "usko grlo" ciklusa azota u zemljištu.
Najvažniji spoljni uslovi nitrifikacije su:

- Aeracija
Nitrifikatori troše 100 atoma kiseonika na 1 atom asimiliranog ugljenika. To je 20 puta
više nego kod drugih mikroorganizama.

- Temperatura
Ispod 5 i više 400C nitrifikacija je vrlo slaba.
Optimalna pri 25-350C.

- Vlažnost zemljišta
U isušenom i suviše vlažnom zemljištu intenzitet nitrifikacije opada.
Optimalni uslovi: 40-70% pora ispunjeno vodom.

- Reakcija sredine
Optimalna vrijednost za proces nitrifikacije pH 6-8.
Prema nekim istraživanjima ovaj interval je 5,5-7 ili 6,8-7,3.

- Sadržaj hraniva
Pored alkalnih katjona (Ca, Mg, K…) nitrifikatori zahtijevaju dovoljne količine fosfora, a
od mikrooelemenata to su Mn i Cu.

- Odnos C:N
Sužavanjem odnosa na 12:1 otežano je snabdijevanje mikroorganizama potrebnim
energetskim materijalom. Njihova aktivnost će biti smanjena.

U normalnim uslovima procesi nitrifikacije nemaju za posledicu zakiseljavanje

zemljišta, jer nagomilavani nitrati vrlo brzo se vežu za alkalne katjone, stvaraju
lakorastvorljive soli i ispiraju.
Na taj način ispere se i znatna količina alkalnih katjona (i do 2/3).
U uslovima tresetnih zemljišta zbog velike količine adsorbovanih katjona nitrati se
nagomilavaju.
I u izraženo kiselim zemljištima (pH <5), zbog nedovoljne zastupljenosti alkalnih
katjona, dolazi do povećanja sadržaja nitrata.

38
Zemljišta u prosjeku sadrže 2-20 mg/kg (NO3).
U intenzivno korišćenom zemljištu (baštensko) i u plastenicima, njihova količina je
znatno veća: 60-100 mg/kg (NO3).

Gubici azota iz zemljišta

Uglavnom se gube rastvorljivi oblici: (NO3-) i mali dio (NH4+).

Ispiranje (migracija) nitrata zavisi:

- mehaničkog sastava zemljišta

Pjeskovitija zemljišta su propustljivija i voda sa nitratima prodire na veću dubinu.
Na glinovitim zemljištima ispiranja su mala.

- meteoroloških uslova
Humidna, vlažna klima pogoduje ispiranju nitrata što je česta pojava u Engleskoj.

- pokrivenost zemljišta usjevima

Biljke čuvaju nitrate od ispiranja smanjujući vlažnost zemljišta transpiracijom, sprečavaju
brzo prodiranje vode u dublje slojeve, a djelimično i apsorpciju nitrata korijenom
(biološka adsorpcija).

- upotreba većih količina N-djubriva

Iskorišćavanje N iz djubriva zavisiće od stepena njegovog iskorišćavanja biljkama
upotrebljenih doza vremena i načina primjene.
Ispitivanja pokazuju da količina ispranog azota u Kanadi je oko 15 kg/ha, a u Francuskoj
dostiže vrijednost od 30-182 kg/ha.
Evropski prosjek je 26,1 kg N/ha.

Ispiranje nitrata može biti spriječeno primjenom inhibitora nitrifikacije (sprečavaju

mikroorganizme u prevodjenju amonijaka u nitrate) zajedno sa N-djubrivima.
Najpoznatiji inhibitor je N-serve.

Gubitak azota isparavanjem

Nastaje kao rezultat interakcije tri mehanizma:

- Direktnim ispravanjem slobodnog NH3;
- Hemijskom dekomponizacijom;
- Denitrifikacijom.

Direktna volatizacija slobodnog NH3

Zapažena je u alkalnim uslovima, ali nije rijedak slučaj i u kiselim. Gubici su najveći u
suvim, lakim pjeskovitim zemljištima, a znatno se smanjuju na težim zemljištima usled
adsorpcije amonijaka ili njegovim rastvaranjem zemljišnom vlagom.

39
Intenzet volatizacije zavisi i od anjona unešenih djubriva.
Više se gubi amonijak iz (NH4)2SO4 (51-54%) nego iz NH4NO3 i NH4Cl (16-18%), a
veoma mali iz amonijum fosfata.

Prihrana urejom pri toplom vremenu izaziva gubitak od 10 do 20% NH3.

Gubici se prečavaju izbjegavanjem primjene amonijačnih djubriva na krečnim

zemljištima što se može znatno smanjiti ako se djubrivo izmiješa sa zemljištem u dubinu
10-15 cm.
Hemijska dekompozicija

U procesu mineralizacije organske mase azot se gubi dekompozicijom nitrita ili usred
reakcije izmedju produkata razlaganja organskih jedinjenja azota.
Azot se na ovaj način gubi u obliku oksida ili kao elementaran.
Oksid azota se brže stvara od nitratne kiseline, naročito pri pH 5.

Denitrifikacija

Denitrifikacija (redukcija nitrata do molekularnog N) je biološki proces koji obavljaju

anaerobne bakterije koje koriste kiseonik nitrata umejsto slobodnog atmosferskog azota.
Dinifikacione bakterije su iz rodova Pseudomonas, Micrococcus i Basillus.

NO3-  NO2- NO  N2O  N2

Biološka adsorpcija nitrata

Odvija se u aerobnim uslovima. Organska masa bogata celulozom stimulira brz razvoj
mikroorganizama koji za izgradnju proteina svojih ćelija troše nitrate iz zemljišta.
Tako nastaje biološka adsorpcija i redukcija nitrata do amonijaka koji za tim ulazi u
sastav aminokiselina i proteina mikroorganizama.
Povoljan odnos C:N je 20-25 : 1
Nepovoljan je više od 25-33 : 1

Erozija

Gubici vodenom erozijom su značajni u brdsko-planinskim rejonima i nagnutim terenima

gdje bujice vode nose gornji sloj zemljišta.

Spaljivanje organske mase

Spaljivanje organske mase (naročito biljaka) takodje se značajno gubi azot zemljišta.

Višak azota

40
 Višak azota u zemljištu uslovljen je pretjeranom primjenom mineralnih i organskih
djubriva.
Višak dovodi do:
- relativnog nedostatka K, P, B i Zn,
- intenzivnog vegetativnog porasta na uštrb prinosa,
- kasnog sazrijevanja
- slabe otpornosti biljaka na niske i visoke temperature, sušu i bolesti.
Višak azota (i fosfora) u vodama mora jezera i rijeka utiče na pojavu eutrofikacije -
pojačanog razvoja fitoplanktona.

FOSFOR

Listosfera sadrži prosječno 0,02-0,15% fosfora (P2O5)

Zastupljen je u 170 minerala.
Pri tome na apatit i fosforit otpada 95%.
vivijanit i ambligonit 3%
monacit 1%
ostale 1%

Zemljišni fosfor potiče iz stijena koje su dale prvobitan materijal za obrazovanje

zemljišta.
U zavisnosti od sastava matičnog supstrata i sadržaj fosfora u pojedinim tipovima jako
varira.
Na primjer, zemljište obrazovano na vulkanskim stijenama (sa 0,5-0,6% P2O5) biće
bogatije fosforom od zemljišta stvorenog na pješčarima koji su siromašni ovim
elementom.

Prosječni sadržaj ukupnog fosfora u zemljištu nalazi se u granicama 0,03-0,2%, kod

bogatih 0,3%.
Cjelokupni fosfor u zemljištu dijeli se na:
- neorganski (27-82% od ukupnog P)
- organski (18-73 od ukupnog P).

Mineralni (neorganski) fosfor u zemljištu

Ova frakcija obuhvata fosfor koji se nalazi:

- u mineralima,
- u lakše i teže rastvorljivim solima fosforne kiseline.
- vezan za adsorptivni kompleks,
- u zemljišnom rastvoru.

U mineralima fosfor je vezan sa:

aluminijumom AlPO4 · 2H2O - variscit;

gvoždjem Fe3(PO4)2 · 8H2O vivijanit
Fe3PO4 · 2H2O strengit

41
kalcijumom 3[Ca3(PO4)2 ] · CaF2 - fluorapatit
3[Ca3(PO4)2 ] · Ca(OH)2 - hidroksiapatit
3[Ca3(PO4)2 ] · CaFCl - hlorfluorapatit
Ca3(PO4)2 - fosforit

Fosfor ovih minerala predstavlja potencijalni izvor za ishranu biljaka, jer nije
pristupačan.
Medjutim, mineralne kiseline zemljišnog rastvora (H2CO3, HNO3, H2SO4), kao i neke
organske kiseline postepeno rastvaraju minerale i tako mobiliziraju fosfor prevodeći ga u
lakorastvorljive soli.

2Ca3(PO4)2 + 3H2O + 3CO2  2CaHPO4 + Ca(H2PO4)2 + 3CaCO3

Oslobodjene fosforne jone koristi biljka, manja količina ostaje u rastvoru, dok najveći dio
se ponovo adsorbuje.

Fosfor u zemljištu se nalazi i u obliku soli.

Grupi teže rastvorljivih soli pripadaju sekundarni i tercijarni fosfati Ca, Mg, Mn, Zn, Cu
i ortofosfati Fe i Al.
Grupi lakorastvorljivih soli pripadaju soli fosforne kiseline sa N, K, NH4+ jonom i
primarni (H2PO4-) fosfati Ca i Mg.

Još jedan oblik mineralnog fosfora u zemiljštu je fosfor adsorbovan na koloidnoj frakciji.
Adsorbenti su:
- glineni minerali tipa 1:1 (kaolinitna grupa)
- alkaloidni dio koloida (oksidi i hidrooksidi Al i Fe)

Četvrti, najvažniji, najpristupačniji oblik mineralnog fosfora je fosfor zemljišnog

rastvora.
Ali njegova koncentracija je veoma mala: 2-3 mg P2O5/l zemljišnog rastvora.

Od čega zavisi sadržaj fosfora u zemljišnom rastvoru?

• Od sadržaja gline,
• pH rastvora,
• Sadržaja fosfora unešenog sa djubrivom

U zemljištu postoji stalna dinamička ravnoteža izmedju fosfatnog jona rastvora i

fosfatnih jona čvrste faze zemljišta.
Sa smanjenjem koncentracije fosfora u zemljišnom rastvoru (usled asimilacije biljkom ili
na drugi način) u rastvor prelazi nova količina adsorbovanih i teže rastvorljivih fosfata.
Ako se koncentracija poveća, onda dio fosfata rastvorljiv u vodi prelazi u teže rastvorljive
forme.

Organski fosfor

42
Organski fosfor zemljišta potiče od mineralnog fosfora, koji flora i fauna usvajaju za
svoje potrebe.
Njegovu količinu, osim produkata raspada biljaka, mikroorganizama, glista i dr.
dopunjuje stajsko djubrivo, zeleno djubrište i kompost.

U kakvom je obliku organski fosfor prisutan u zemljištu?

1. Najveća količina je u obliku fitina (preko 60%).

Fitin se hidrolitički razlaže pod uticajem fermenta fitaze i pri tome se izdvaja fosforna
kiselina. Ona prelazi u zemljišni rastvor iz kojeg fosfatni jon ponovo biva usvojen od
strane predstavnika flore i faune.

2. Nukleinske kiseline su zastupljene u količini od 0 do 10%.

3. Fosfolipida ima 0,03-1%.

4. Prisutni su takodje fosfohumati (kompleksi humusa i fosforne kiseline).

5. Heksozofosfati

6. Inozitol fosfati.

Fosfor organskih jedinjenja je potencijalna rezerva.

Dostupan je biljkama samo poslije procesa mineralizacije. Proces mineralizacije
obavljaju mikroorganizmi, gljive, bakterije svojim fermentima fosfatazama.
Za normalan tok ovog procesa su neophodni odredjeni uslovi od kojih su najznačajnije:
- temperatura (25-35oC),
- pH,
- vlažnost,
- prisustvo organskih jedinjenja u svojstvu energetskog materijala i dr.

Prema tome, ukupnu količinu fosfora u zemljištu čine:

- mineralni fosfor (fosfor u mineralima, teže i lakše rastvorljivim solima,
adsorbovani fosfor i fosfor zemljišnog rastvora), kao i
- fosfor organskih jedinjenja.
Za ishranu bilja značajan je lakopristupačni fosfor.
To je fosfor koji se nalazi u zemljišnom rastvoru u obliku lakorastvorljivih soli,
prvenstveno u obliku dihidrogen fosfat jona (H2PO4-).
Podrazumijeva se da njegova količina znatno manja od ukupnog (0,03-0,2%).
Izražava se u mg P2O5/100 g zemljišta.
Postoje posebne hemijske metode za odredjivanje:
- ukupnog P,
- ukupnog organskog P,
- pojedinih frakcija organskog P,
- ukupnog mineralnog P,
- pojedinih frakcija mineralnog P i

43
 - lakopristupačnog P u zemljištu.

Za odredjivanje lakopristupačnog P postoji veliki broj metoda.

Danas, u većem broju zemalja zapadne Evrope i kod nas, za odredjivanje
lakopristupačnog fosfora u zemljištu koristi se AL-metoda (Riehm-Egner-Domingo).
Ekstrakciono sredstvo – rastvor amonijum laktata i sirćetne kiseline.

Klasifikacija zemljišta prema količini lakopristupačnog fosfora

Klase Granične vrijednosti

mg P2O5/100 g zemljišta
Vrlo bogata > 20
Srednje obezbijedjena 10-20
Siromašna < 10

Obezbijedjenost zemljišta lakopristupačnim fosforom zavisi od uslova mobilizacije

pristupačnih oblika iz njegovih rezervi i primjene mineralnih djubriva koja sadrže ovaj
elemenat ishrane.

Transformacija fosfornih organskih jedinjenja u zemljištu

Organska fosforna jedinjenja (fitin, nukleinske kiseline, fosfolipidi, heksozofosfati i dr.)

mineralizuju se uz pomoć mikroorganizama i njihovih fermenata (fosfataza).
Oslobadjaju se fosfatni joni. Dio njih nakon prelaska u rastvor koriste biljke i
mikroorganizmi (biološka fiksacija).
Drugi dio stupa u reakciju sa katjonima baza gradeći soli različite rastvorljivosti.
Mala količina fosfatnih jona veže se za adsorptivni kompleks zamjenom sa OH- jonom.

Hemijska adsorpcija fosfora u alkalnim zemljištima

Rastvorljivost Ca-fosfata opada ovim redom:

Ca(H2PO4)2 primarni  CaHPO4 · 2H2O sekundarni hidratisani  CaHPO4

sekundarni  Ca3(PO4)2 tercijarni  Ca5(PO4)3 · F mineral apatit

Primarni Ca-fosfati su rastvorljivi,

Sekundarni Ca-fosfati su djelimično rastvorljivi,
Tercijarni Ca-fosfati su teško rastvorljivi.

Pod uticajem kiselina dolazi do postepenog razlaganja teže rastvorljivih fosfata:

Ca3(PO4)2 + 2H2CO3  2CaHPO4 + Ca(HCO3)2

2CaHPO4 + 2H2CO3  Ca(H2PO4)2 + Ca(HCO3)2

Apatit, kao primarna tvorevina sa kristalnom strukturom, vrlo sporo se rastvara.

44
2Ca5(PO4)3 · F + 3H2CO3  Ca(H2PO4)2 + 2CaHPO4 + 3CaCO3 + CaF2 + Ca3(PO4)2

U razlaganju mineralnih fosfata značajnu ulogu imaju mikroorganizmi, koji izdvajaju

oganske kiseline: metansku (formijatsku), acetatnu, laktatnu, citratnu i dr.

Učešće je procijenjeno na 10-50%, a

u rizosferi čak na 20-40%.

S druge strane, djelovanjem nitrifikatora i sulfofikatora nastaju u zemljištu mineralne

kiseline: HNO3 i H2SO4 (pored H2CO3), koje aktivno djeluju na rastvaranje fosfata.

Hemijska adsorpcija fosfora u kiselim zemljištima

U kiselim zemljištima glavnu ulogu u procesu adsorpcije imaju hidroksidi Fe i Al.

U procesu hemijske adsorpcije stvaraju se teškorastvorljivi fosfati Al i Fe (FePO4,
AlPO4).

Ca(HPO4)2 + Al(OH)3  AlPO4 + CaHPO4 + 3H2O

Ca(HPO4)2 + Fe(OH)3  FePO4 + CaHPO4 + 3H2O

Pokretljivost P u zemljištu

Fosfor je slaboporektljivi element, zbog hemijske adsorpcije pri kojoj se stvaraju teže
rastvorljiva jedinjenja fosfora.
Praktično se ne ispira iz zemljšta, ili u vrlo malim količinama.
Zbog slabe pokretljivosti dospijeva samo do 20-30 cm dubine.
U podzemnim vodama srijeću se samo tragovi fosforne kiseline: 0-8,5 kg P2O5/ha.

Gubici fosfora iz zemljišta

Iz zemljišta se gubi:
- Iznošenjem prinosima;
Količine iznijetog fosfora prinosima zavise od visine prinosa, vrste i sorte gajenih biljaka
i sadržaja P2O5 u zemljištu.
- Erozijom
Vodena erozija može izazvati veće gubitke, samo ako se odnosi dio oraničnog sloja. Pri
tome se gubi ne samo pristupačni, nego i cjelokupni fosfor.

Višak fosfora u zemljištu

Izazvan visokim dozama fosfornih djubriva. U poslednje vrijeme je to česta pojava u

zemljištu zatvorenih prostora (staklenika, plastenika). Izaziva prestanak rasta i nedostatak
(zbog imobilizacije) gvoždja i cinka.

45
 KALIJUM

Porijeklo i količina ukupnog kalijuma

Sadržaj kalijuma u litosferi iznosi u prosjeku 2,58%.

Zastupljen je u mineralima:

granitu i gnajsu 4-5%

vulkanskoj lavi 3-6%
porfiru 5%
bazaltu 1-5%
dolomitu 3%

Ukupnu količinu kalijuma u zemljištu odredjuje njegov sadržaj u stijenama i mineralima,

koji su dali materijal za njegovo obrazovanje.

feldspati 4-15%
muskovit 7-11%
biotit 6-10%
ilit 4-7%
vermikulit 0-2%
montmorilonit 0-0,5%

Rezerve kalijuma nalaze se i u organskoj materiji:

- u humusu 0,1%
2% humusa sadrži 60 kg K2O ha
- u biljnim ostacima
- žita - 15 kg/ha; lucerki 64 kg/ha itd.

Kalijum u zemljištu dolazi i sa padavinama.

U Zapadnoj Evropi kišom prosječno dolazi oko 12 kg/ha K2O.

Kalijum prisutan je u zemljištu u znatno većoj količini nego azot i fosfor:

K 0,5-2,5%
N 0,05-0,3%
P 0,15-0,3%

Oblici kalijuma u zemljištu

Na osnovu rastvorljivosti kalijuma u zemljištu, izdvajamo sljedeće grupe:

- kalijum u kristalnoj rešetki minerala 90-98% K2O

- fiksirani (neizmenljvi) kalijum 1-10% K2O

46
- adsorbovani (izmenljivi, supstitacioni) 1-2% K2O
- rastvorljivi (kalijum zemljišnog rastvora) od 1/5 do 1% u odnosu na adsorbovani od
1-2%.

Kalijum u mineralima

Najvažniji izvor kalijuma u zemljištu su primarni minerali iz grupe fildspata i liskuna.

- alumosilikate grupe feldspata

Najzastupljeniji su: ortaklas KAlSi3O8 - 9-15% K2O

plagioklas
anortit
albit

- liskuni
Najzastupljeniji su: muskovit H2KAl3(SiO4)3 - 8-11%
biotit K(MgFe2+ (OH)2 (AlFe3-) · Si3O10) - 6-9% K2O

Raspadanjem feldsprta i liskuna nastaju sekundasrni (glineni) minerali. kaolinit,

montmorilonit, ilit.
Sekundarni minerali imaju manji sadržaj kalijuma od primarnih od kojih su nastali, jer
raspadanjem silikata kalijum se djelimično ispira i odlazi u more.
Povlačenjem mora su nastala ležišta kalijevih soli u Rusiji i Njemačkoj.

U procesu stvaranja zemljišta glineni minerali takodje gube kalijum.

Osiromašenje nastupa uslijed zamjene kalijuma (H+) jonima.
Zbog ove zamjene rešetka postaje rastresitija. Zamjena se ubrzava. I sa vremenom
količina kalijuma se smanjuje.

Kalijum iz primarnih i sekundarnih minerala nije pristupačan za ishranu biljaka.

Oni predstavljaju potencijalnu rezervu ovog elementa.
U zemljištima humidnih regiona 60-70% ukupnog kalijuma nalazi kse u obliku feldspora
i liskuna.

Fiksirani kalijum

Fiksirani (neizmjenljivi) kalijum predstav lja prelazno stanje izmedju kalijuma u

kristalnoj rešetki i izmenljivog kalijuma.
Fiksirani kalijum se nalazi u heksagonalnim otvorima, izmedju kristalnim lamela glinenih
minerala tipa 2:1.

Osnovni mehanizam fiksacije kalijuma prikazan je u ranijim izlaganjima.

(K+)- joni radiusa 0,133 nm ulaze u medjuslojne heksagonaene praznije ilita i
montmorigonita veličine 0,13-0,16 nm, kada se oni najveći (stanje bubrenja koloida).
Privlače oba negativo naelektrisana sloja kiseonika.Dolazi do primicanja slojeva kristalne

47
rešetke. I (K+) joni su fiksirani, zatvoreni. Razmjena je blokirana. Prema nekim
istraživanjima postoje i drugi mehanizmi fiksacije:

- Slobodne valence, u procesu zamjene Al sa Fe ili Al sa Ca i Mg u strukturi

montmorilonita, jako privlače (K+) joni
ili
- (K+) - joni nadoknadjuju površinski izgubljen kalijum kod kalijumovih minerala.

Fiksacioni kalijum ipak se postepeno oslobadja i prelazi u izmenljivi oblik.

Prelazak fiksiranog u izmenljivi i obrnuto zavisi:

- od vlage
isušivanje povećava fiksaciju

- kiselosti
sa povećanjem kiselosti fiksacija se smanjuje

- sadržaja koloidne fiksacije

u zemljištu bogatom koloidnom fiksacijom, fiksacija je veća.

- prisutva drugih katjona.

pošto se (NH4+) jon fiksira kao i (K+) jon , to povećanje koncentracije (NH4+) - jona
odstiče oslobadjanje (K+) jona.

Adsorbovani (izmenljivi) kalijum

Adsorbovani kalijum predstavlja glavni izvor kalijuma za ishranu biljaka.

Od ukupne količine katjona u adsorptivnom kompleksu (100%) na kalijum dolazi 4-5%.
Biljke ga usvajaju:
1. apsorpcionim ćelijama korijena direktno sa primarnih minerala
2. izmenljivom apsorpcijaom iz zemljišnog rastvora po principu ekvivalentne zamjene.

Adsorbovani kalijum na površini koloida zamjenjuje (istiskuje) katjonima neutralnih soli.

Zamjena nastaje i uticajem (H+) - jona, izdvojenog disanjem korijena biljke.
Zamjena se ostvaruje uvijek u ekvivalentnim količinama.
Smanuje količine kalijuma u zemljišnom rastvoru povlači prelaženje novih kolčina
adsorbovanog kalijuma u rastvor.

Kalijum zemljišnog rastvora

U zemljišnom rastvoru kalijum se nalazi u obliku (K+) - jona. Izvori su:

- Disocijacija rastvorljivih soli.
- Raspadanje minerala pod uticajem kiselina,
- Kalijum iz organske materije,
- Kalijum iz mineralnih djubriva

48
Količina kalijuma u rastvoru je vrlo mala.
Iznosi od 1/5% do 1% u odnosu na količinu adsorbovanog. Ova količina nije dovoljna za
ishranu biljaka. Veće količine (K+) jona u rastvoru su rijetki. Mogu biti posledica
primjene visokih doza kalijumovih djubriva ili zalivanja zasada vodom koja sadrži (K+)
jon.
Dinamika kalijuma u zemljištu

Izmedju pojedinih oblika kalijuma u zemljištu postoji dinamička ravnoteža.

Promjena količina jednog oblika dovodi do promjene drugog.
Primjer:
• Biljka usvaja (K+) jon iz zemljišnog rastvora,
• Ista tolika količina iz adsorptivnog kompleksa prelazi u rastvor.
• Zatim kalijum minerala ulazi u adsorptivni kompleks i
uspostavlja dinamička ravnoteža.

Pristupačni kalijum

Pristupačni kalijum u zemljištu predstavljaju adsorbovani (izmenljvi) kalijum i kalijum

zemljišnog rastvora.

Prema količini pristupačnog kalijuma zemljišta su svrstana u tri klase:

Zemljište (klasa) Granične vrijednosti
mg K2O/100 g zemlj.
Dobro obezbijedjeno zemljište > 20
Srednje obezbijedjeno zemljšte 10-20
Siromašno zemljište < 10

Ukoliko se pri klasifikaciji uzme u obzir i mehanički sastav zemljišta onda se primjenjuje
sljedeća klasifikacija.
Zemljište (klasa) mg K2O/100 g zemlj.
Glinovito Ilovasto Pjeskovito
Visoki 24 20 12
Srednji 15-24 12-20 8-12
Niski 15 12 8

Gubici kalijuma iz zemljišta ispiranjem.

Kalijum u zemljištu podleže vezivanju za adsorptivni kompleks zemljišta.

Medjutim, opasnost od njegovog ispiranja iz aktivnog sloja - rizosfere, jer vrlo prisutna,
iako nisu onako velike kao što su kolčine azota.

U humidnim rejonima često se ispere više K od kolilčine koju usvoje biljke ili se unese sa
djubrivima (20-70 kg K/ha).

Na pjeskovitim zemljištima sa siromašnim adsorptivnim kompleksom količina ispranog

(K+) jona je veća nego na glinovitim.

49
Ispiranjem kalijuma sa oranica je rezultat peptizacije zemljišnih koloida koji dispergovani
lako prolaze kroz zemljišni profil u podzemne vode. Problem je posebno izražen u
kiselim zemljištima sa lošom strukturom. Mjere poboljšavanja strukture zemljišta
sprečavaju ispiranje.
Unošenje (Ca+) jona u zemljište (kalcifikacija), i pored istiskivanja adsorbovanih K+ iz
kapaciteta adsorpcije katjona, sprečava dispergovanje (uticaj Ca na slepljivanje -
ukrupnjavanje koloida i njihovo taloženje) i smanjenje ispiranje kalijuma.

Gubici erozijom

Gubici kalijuma erozijom mogu biti znatno veći nego ispiranjem. I do 3-10 puta.

Iznošenje kalijuma prinosima

Zavisi od kulture i visine prinosa.

Krompir, duvan, vinova loza i mnoge voćarske kulture iznose mnogo kalijuma.
Ove biljke posjeduju veću sposobnost rastvaranja i usvajanja kalijuma iz zemljišta.

KALCIJUM

Porijeklo i količine kalcijuma u zemljištu

Kalcijum, kao i ostali elementi (osim azota), potiču iz stijena i minerala, koji su dali
matični supstrat za obrazovanje zemljišta.
Zato sadržaj kalcijuma u zemljištu je u direktnoj zavisnosti od njegovog sadržaja u
stijenama.
U prosjeku, mineralne rezerve CaO iznose 0,2-1,5%.

Tresetna zemljišta 0,2%

Crvenice 0,5%
Parapodzol 0,8%
Černozem beskarbonatni 1,4%
Gajnjače 2,02%
Černozem karbonatni 3,8%
Krečna zemljišta i do 30%

Organski kalcijum nalazi se u beznačajnim količinama.

Značajan izvor kalcijuma u zemljištu predstavljaju:

Mineralna djubriva
Superfosfat Ca(H2PO4)2+CaSO4
Kalcijum amonijum nitrat NH4NO3+CaCO3
Tomasovo brašno Ca4P2O9 i dr.
Organska djubriva: Stajnjak, Treset, Zelenišno djubrivo

50
 Putem padavina u humidnim regionima u zemljište dolazi oko 5 kg CaO po
hektaru godišnje.
Oblici kalcijuma u zemljištu

Ukupna količina kalcijuma u zemljištu je zbir nekoliko oblika ovog elementa.

Primarni minerali kalcijuma

To su: silikati i alumosilikati kalcijuma:

diopsid CaMg(SiO)2
volastonit CaSiO3
anortit CaAl2(SiO4)2 i dr.

Primarni minerali predstavljaju potencijalnu rezervu kalcijuma za ishranu bilja.

Veoma su otporni. Medjutim, sa vremenom, pod uticajem zemljišnih kiselina, vode i

temperature ipak podliježu procesu raspadanja.

Sekundarni minerali kalcijuma

To su:
krečnjak CaCO3
dolomit CaCO3 . MgCO3
gips CaSO4 . 2H2O
fosforit Ca3(PO4)2
apatit 3[Ca3(PO4)2] . CaF2

Karbonati se lakše rastvaraju od silikata.

Pod uticajem CO2, H2O karbonati prelaze u bikarbonate.

CaCO3 + CO2 + H2O  Ca(HCO3)2

Kalcijum jon u bikarbonatima je pokretan i lako se ispira iz zemljišta.

Adsorbovani (izmenljivi) kalcijum

Kalcijum je najzastupljeniji katjon u adsorptivnom kompleksu zemljišta, izuzev u kiselim

zemljištima. Zemljišta čiji adsorptivni kompleks je zasićen jonima kalcijuma imaju dobre
fizičke osobine. Prisustvo gline doprinosi sadržaju adsorptivnog kalcijuma.

Kalcijum u zemljišnom rastvoru

Potiče iz rastvorljivih soli: Ca(HCO3)2 Ca(NO3)2 CaCl2 Ca(H2PO4)2 i rastvorljivih

humata. Oni u vodi disociraju i Ca2+ jon prelazi u zemljišni rastvor iz koga ga biljke
usvajaju. Količina pristupačnog kalcijuma u rastvoru zavisi od:

51
- količine adsorbovanog kalcijuma;
- kapaciteta adsorpcije;
- vrste minerala gline
montmorionit više adsorbuje Ca2+ jon u odnosu na kaolinit.
Kao i drugi katjoni u zemljištu, izmenljivi i rastvorljivi oblici nalaze se u dinamičnoj
ravnoteži.
Značaj kalcijuma

Kalcijum ima veoma važnu ulogu u održavanju i povećanju plodnosti zemljišta.

Zemljište čiji je adsorptivni kompleks zasićen Ca-jonima ima:
- dobre fizičke osobine,
Ca poznat je kao koagulator zemljišta.
Povećava stabilnost strukture teških glinovitih zemljišta.
Učestvuje u obrazovanju humata.
- visok kapacitet adsorpcije
- povoljne uslove za odvijanje bioloških i biohemijskih procesa, koji utiču na
mobilizaciju hranljivih elemenata iz zemljišnog rastvora (N, P, S).

Kalcijum ima puferno dejstvo, jer reguliše pH zemljišnog rastvora.

- U krečnim zemljištima stalno protiče rastvaranje CaCO3 i nastajanje
Ca(HCO3)2, koji neutrališe slobodne mineralne kiseline koje nastaju u procesu
nitrifikacije, sulfofikacije i upotrebom kiselih djubriva.

- Zemljišta koja imaju kiselu reakciju (pH < 4,5) praktično su bez kalcijuma. Pri
djubrenju i meliorisanju takvih zemljišta treba koristiti fiziološka neutralna i
fiziološki alkalna djubriva: (KAN, Tomas-fosfat).Kalcijum na takvim
zemljištima treba primjenjivati agrotehničkom mjerom - kalcifikacijom.

- U krečnim zemljištima sa niskim sadržajem organske materije, kalcijum može

izazvati taloženje i nepristupačnost Fe, B, Mn, Zn i Cu, kao i posledicu toga -
hlorozu biljaka.
- Kalcifikacija takodje može imati sličan efekat.

Gubici kalcijuma
Kalcijum se gubi iz zemljišta:
- prinosima;
- ispiranjem;
- erozijom
Iznošenje kalcijuma prinosima

Zavisi od kulture (vrste i sorte), visine prenosa i svojstava zemljišta.

Iznošenje kalcijuma iz zemljišta prinosima

52
 Kultura 100 kg prinosa (glavni i
sporedni) iznosi kg.
Duvan 7,55
Lucerka 3,00
Krompir 0,5
Kukuruz 0,8
Vinova loza 0,65
Voće jabučasto 0,45
Voće koštičavo 0,55

Ispiranje

Ispiranje kalcijuma zavisi od visine padavina, humidnosti regiona i mehaničkog sastava.

* SAD na ilovastim zemljištima 140 kg CaO/ha

* Njemačka - prosjek 300-500 kg CaO/ha
* Bosna - Šestić i sar. 155-225 kg CaO/ha

Od svih katjona kalcijum se najlakše ispere u podzemne vode ili se taloži na dubini 60-90
cm.
Erozija

Kalcijum se gubi iz zemljišta i erozijom.

U Crnoj Gori je izuzetno zastupljena vodena erozija.
U Vojvodini su zabilježeni gubici kalcijuma eolskom erozijom.

MAGNEZIJUM

Porijeklo i količina

Magnezijum je rasprostranjen i u litosferi (0,50-3,50) i u pedosferi (0,1-1,5%).

Izvor magnezijuma u zemljištu su primarni i sekundarni minerali čijem razlaganju nastaju

Mg2+ joni. Najbogatiji ukupnim magnezijumom su crvenice i černozemi, a je
najsiromašniji parapodzol.
Organske rezerve magnezijuma su veoma male. Mineralizacijom organskih jedinjenja
magnezijuma: hlorofila i fitina dolazi do njegovog oslobadjanja u obliku soli. Putem
padavina u zemljište dolazi takodje vrlo mala količina: 2-3 kg MgO/ha.
U humidnim rejonima do 4,5 mg MgO/ha.

Minerali magnezijuma

Magnezijum u zemljištu se nalazi u obliku:

- Primarnih minerala - silikata

enstatit MgSiO3

53
 diopsid MgCa(SiO3)2
amfibol MgFe(SiO3)3
forstatit MgSiO4

Silikati su teškorastvorljiva jedinjenja.

Ali postepeno se ipak razlažu pod uticajem CO i H2O.
Rezultat tog razlaganja je MgCO3 koji je rastvorljiviji od CaCO3.

- Sekundarni minerali

Silikati Karbonati
Serpentin H2Mg3Si2O9 Magnezit MgCO3
Biotit H2Mg2Al(SiO4)3 Dolomit CaCO3·MgCO3
Talk H2Mg3(SiO3)

I ovi minerali se razlažu pod uticajem H2O i CO2.

Adsorbovani (izmenljivi) magnezijum

Adsorbovani magnezijum u zemljištu čini oko 10% u odnosu na ukupnu količinu u

zemljištu. To je mala količina: 20-400 ppm. Samo u zaslenjenim zemljištima taj procenat
je povećan na 40-50%. U adsorbovanom kompleksu magnezijum je zastupljen samo
2-20% zbog konkurencije Ca2+ i H+ jona.

Magnezijum u zemljišnom rastvoru

Nalazi se u obliku jona Mg2+ koji potiče iz rastvorljivih soli: Mg(NO3)2, Mg(HCO3)2,
MgCl2, MgSO4, Mg(H2PO4)2.
Količina je 1-10% od adsorbovanog.

Pristupačni magnezijum u zemljištu

Za biljke pristupačni magnezijum predstavlja izmenljivi (adsorbovani) i u vodi

rastvorljivi magnezijum. Biljka magnezijum apsorbuje u obliku Mg2+ jona.

Klasifikacija zemljišta na bazi sadržaja lakopristupačnog magnezijuma (mg/kg zemljišta -

ppm)
Klase Granične vrijednosti magnezijuma (ppm)
laka srednje teška teška
siromašna < 25 < 35 < 60
srednje 25-50 35-70 60-120
obezbijedjena
dobro obezbijedjena > 50 > 70 > 120
Laka zemljišta - pjeskovita zemljišta
Srednje teška zemljišta - glinovito pješčana i pješčno glinovita
Teška zemljišta - glinovita zemljišta.

54
Pristupačnim magnezijumom su siromašna kisela i pjeskovita zemljišta.
Kisela zemljišta su deficitarna u magnezijumu zbog izrazite rastvorljivosti soli
magnezijuma, pa dolazi do njegovog ispiranja.
Osim toga na kiselim zemljištima prisutan je antagonizam vodonika i magnezijuma, i
dolazi do pojave simptoma nedostatka magnezijuma kod biljaka.
Pjeskovita zemljišta su siromašna magnezijumom zbog toga što matični supstrat
(podloga) ovih zemljišta sadrži malo ovog elementa, kao i zbog toga što je na ovim
zemljištima izraženo i njegovo ispiranje.

Gubici magnezijuma iz zemljišta

Magnezijum se iz zemljišta gubi ispiranjem, prinosima i erozijom.

Prema literaturnim podacima ispiranjem se iz zemljišta gubi 30-60 kg MgO/ha.
Prinosima se iznese od 10 (žita) do 80 (šećerna repa) kg MgO/ha.

GVOŽDJE

Porijeklo i količina ukupnog gvoždja

U litosferi gvoždje zauzima četvrto mjesto po svojoj zastupljenosti poslije kiseonika,
aluminijuma i silicijuma. Gvoždje pripada grupi makroelemenata. Njegova ukupna
količina u zemljištu je relativno velika, u prosjeku 0,5-5% Fe2O3. Neki autori smatraju da
je maksimalna količina čak 10% Fe2O3.
Svrstavanje ovog elementa (nekim autorima) u mikroelemente proističe zbog relativno
malih potreba biljaka za ovim hranljivim elementom.
Glavni izvor gvoždja u zemljištu su primarni i sekundarni minerali.

Primarni minerali su: Sekundarni minerali su:

olivin Mg2Fe2(SiO4)2 hematit Fe2O3
amfibol MgFe(SiO3)2 magnetit Fe3O4
biotit K2(Mg,Fe)2Al2(SiO4)3 limonit Fe2O3·2Fe(OH)2
vivijanit Fe3(PO4)2 · 8H2O
pirit FeS2
siderit FeCO3

Primarni minerali gvoždja reakcijama hidrolize, hidratacije, oksidacije, redukcije

postepeno prelaze u sekundarne.
Sekundarni minerali se razlažu znatno brže, posebno karbonati i sulfidi.

Organske rezerve gvoždja su veoma male.

To su, uglavnom, organo-mineralni kompleksi gvoždja i organskih kiselina (jabučne,
limunske) - helati.
Adsorbovano (izmjenljivo) gvoždje

Ovaj oblik se nalazi u čvrstoj fazi zemljišta adsorbovan zemljišnim koloidima kao Fe2+,
Fe3+, Fe(OH)2+ i Fe(OH)3+.

55
Najviše gvoždja u adsorptivnom kompleksu imaju izrazito kisela zemljišta (pH < 3) u
obliku Fe3+. Adsorbovano (izmjenljivo) gvoždje biljke mogu usvajati.
Gvoždje zemljišnog rastvora

To je najbolji izvor gvoždja za ishranu biljaka.

Količine gvoždja u zemljišnom rastvoru su, medjutim vrlo male.
Veće količine prisutne su samo u zemljišnom rastvoru kiselih zemljišta u obliku feri-
jona(Fe3+) i fero-jona (Fe2+).
Pristupačno (mobilno) gvoždje

Biljke usvajaju gvoždje koje se nalazi u adsorptivnom kompleksu, vezano za organsku

materiju (helati) i jone zemljišnog rastvora.

Sadržaj pristupačnog gvoždja

Količina pristupačnog gvoždja u zemljištu zavisi od reakcije i redoks potencijala

zemljišta.
Sadržaj pristupačnog gvoždja

Granične vrijednosti pristupačnog gvoždja iz DTPA ekstrakta (ppm)

Sadržaj Fe
Vrlo nizak 0-5
Nizak 5-10
Srednji 11-16
Visok 17-25
Vrlo visok > 25
U vlažnim zemljištima izrazito kisele reakcije (pH < 4) u uslovima visokog redoks
potencijala, prisutne su značajne količine feri-jona (Fe3+).
Količine mogu biti čak toksičnog nivoa za biljke.

Zemljišta sa pH 4-6,5 (najpovoljnija reakcija za ishranu biljaka gvoždjem) u uslovima

niskog redoks potencijala imaju dovoljnu količinu fero-jona (Fe2+).
U zemljištima slabo kisele do neutralne reakcije (6,5-7,5) gvoždje stvara teško
rastvorljive okside i fosfate; ishrana biljaka gvoždjem biti otežana.

Na krečnim zemljištima pri pH > 7,5-8 (posebno ako su siromašna organskom

materijom) osim karbonata (FeCO3), stvaraju se teškorastvorljivi hidroksidi: Fe(OH)2,
Fe(OH)3, koji se talože. Posledica je pojava hloroze.

Nedostatak gvoždja za ishranu biljaka najčešće se javlja na zemljištima:

- sa visokim sadržajem kalcijum karbonata i fosfora.
Visok sadržaj u zemljištu bikarbonata (HCO3-) povećava rastvorljivost fosfata koji talože
gvoždje na površini korijena, što ima za posledicu poremećaj metabolizma gvoždja u
biljci. Česta je pojava kod breskve, vinograda, citrusa.

56
- gdje je primijenjena visoka doza fosfornih djubriva kod voćaka i vinove loze
(meliorativno djubrenje) može izazvati nedostatak zbog stvaranja teško rastvorljivog
FePO4.
- visok sadržaj Mn, Cu i Zn na kiselim zemljištima može izazvati nedostatak Fe zbog
nepovoljnog odnosa i konkurentnog djelovanja. Česta je pojava kod citrusa.

- Dugogodišnja upotreba bakra putem sredstava za zaštitu bilja od bolesti ili

mikrodjubriva snižava odnos Fe: Cu, što se manifestuje hlorozom (vinova loza).
- Djubrenje nedovoljno razloženom organskom masom (svežim stajnjakom), može
usled intenzivnog izdvajanja CO2 dovesti do nedostatka gvoždja (stvaranje FeCO3).
- Nedovoljna vlažnost, dugotrajna suša.
- Pretjerana vlažnost, zabarivanje, sabijanje usled upotrebe teške mehanizacije ima za
posledicu nedostatak O2 i nagomilavanje CO2 u zemljištu. Posledica je stvaranje
teškorastvorljivih FeCO3.
- Nitratni joni podstiču pojavu Fe-hloroze, a djubrenje amonijum sulfatom usporava.

Na pokretljivost gvoždja u zemljištu pozitivno utiče prisustvo organske materije u

zemljištu, kao i unošenje dobro zgorelog stajnjaka.
*Sa humusnim i organskim kiselinama (citratna, oksalatna, jabučna), gvoždje obrazuje
helate.
*Obrazovanje helata sprečava prelazak fosfora u nerastvorljivi oblik (inaktivacija).
*Zbog toga na krečnim zemljištima bogatim organskom materijom hloroza je rijetka.

Mikoorganizmi oksidišu gvoždje i tako mijenjaju njegovu rastvorljivost (Fe2+  Fe3+).

Visok nivo podzemnih voda i redukcioni uslovi u zemljištu pogoduju redukciji: Fe3+ 
Fe2+. Jon Fe2+ biljka koristi intenzivnije.
Gubici gvoždja iz zemljišta

Nastaju:
- ispiranjem
- iznošenjem prinosima

Voćke u prosjeku iznesu oko 1 kg, a vinova loza 450-900 g Fe godišnje.

- erozijom

SUMPOR

Porijeklo i količine sumpora u zemljištu

Sumpor je vrlo rasprostranjeni element.

Po zastupljenosti u litosferi - 0,06% , njemu pripada peto mjesto.
U pedosferi njegova ukupna količina iznosi 0,01-0,25%
Najviše sumpora ima rendzina - 0,13%

57
 aluvijum beskarbonatni 0,07%
aluvijum karbonatni 0,023%
pseudoglej i parapodzol 0,014%
smedje kisjelo 0,011%

* Sadržaj ukupnog sumpora odredjivan je u sloju 0-30 cm (Ivović, 1988).

Izvori sumpora u zemljištu su:

- minerali
- organska materija
- atmosfera 20-100 kg/ha godišnje
• putem padavina 12-40 kg S/ha - Evropa
• difuzijom gasova (SO2, SO3, H2S) usled sagorijevanja fosilnih goriva.
- organska i mineralna djubriva
• sumor je prateći element kompleksnih djubriva.
Mineralni oblik sumpora

Kod većine zemljišta izvor sumpora su minerali.

Sumporu minerala pripada 10-20% od ukupne količine (0,01-0,25%).

Sulfidi metala Sulfati

(komponente vulkanskih stijena) (teško i lakše rastvorljivi)
markasit FeS2 gips CaSO4 · 2H2O
sfalerit ZnS epsonit MgSO4 · 7H2O
halkopirit CuFeS2
kobaltit CoASS
Sumpor minerala mora da prodje kroz spori proces transformacije uz učešće mineralnih i
organskih kiselina da bi postao pristupačan biljkama.
Biljke koriste isključivo mineralni oblik (SO42-) iz rastvorljivih soli kao što su:
- K2SO4
- Na2SO4
- (NH4)2SO4

Sulfatni jon (SO42-) podliježe adsorbciji.

Zemljišta sa prosječnim sadržajem gline i Fe i Al-oksida adsorbuju dosta sulfatnih jona.
Vezanje sulfat-jona u adsorptivnom kompleksu nije čvrsto, pa je lako pristupačan
biljkama. Adsorpcija sulfata se smanjuje sa povećanjem pH vrijednosti i raste sa
povećanjem koncentracije SO42- jona u rastvoru.
Organski oblik sumpora
Sumpor je sastavna komponenta humusa.
Humus sadrži u prosjeku 1% sumpora.
Organski sumpor nije pristupačan za ishranu biljaka.
Ova frakcija je pristupačna biljkama poslije mikrobiološke aktivacije.

Razlaganje organskih jedinjenja sumpora nastaje uticajem heterotrofnih organizama.

Odvija se u procesu sulforifikacije i sulfofikacije.

58
Sulforifikacija je mikrobiološki proces u kojem je organska jedinjenja sumpora (proteini)
razlažu do H2S (slično amonifikaciji):

Proteini  aminokiseline (cistin, cistein, metionin)  H2S.

Proces sulforifikacije obavljaju mikroorganizmi amonifikatori uz učešće fermenata -

katalizatora.

Sulfofikacija je mikrobiološki i biohemijski proces, u kojem H2S oksidiše do

elementarnog sumpora.
Zatim preko sulfida nastaju sulfati
2H2S + O2  2S + 2H2O + E (126 Cal)
2S + 3O2 + 2H2O  2H2SO4 + E (414 Cal)

Sumporna kiselina učestvuje u stvaranju lakorastvorljivih zemljišta soli. Ali je važnija

njena uloga u rastvaranju teško rastvorljivih fosfata zemljišta, što doprinosi njihovoj
mobilizaciji.
Oslobodjenu energiju mikroorganizmi koriste za asimilaciju CO2.
Aktivnost sulfafikatora zavisi od:
- Temperature;
25-35oC je optimalna.
- Vlažnosti;
Optimalna vlažnost je vlažnost poljskog vodnog kapaciteta.
- pH zemljišta.
Proces intenzivije protiče u kiselim zemljištima.

Mikroorganizmi mogu biti konkurenti biljkama u procesu usvajanja sumpora.

Odnos C:S je važan pokazatelj obezbjedjenosti biljaka sumporom.
Ako je C:S > 50:1 nastaje imobilizacija sumpora mikroorganizmima.

Pristupačni sumpor

Pristupačni oblik za biljke je isključivo SO42- jon

Kritične vrijednosti za utvrdjivanje obezbijedjenosti zemljišta sumporom

Ekstrakciono sredstvo Kritične koncentracije S-ppm

Amonijum acetat 11,0
Voda 12,5
1% NaCl 16,0
0,5M NaHCO3 (pH 8,5) 20,0

59
S obzirom na učestalost "kiselih kiša" opasnost od nedostatka pristupačnog sumpora je
sve manja.
Stajnjak, superfosfat i neka druga djubriva takodje sadrže sumpor.
Gubici sumpora ispiranjem

Ispiranje sumpora je dosta izraženo, pogotovo u humidnim regionima.

Na pjeskovitim zemljištima gubici ispiranjem iznose i do 130 kg/ha.

Iznošenje prinosima predstavlja najveći gubitak.

U nekim slučajevima količine pristupačnog sumpora u zemljištu mogu biti smanjene i za
40%.
Standardni prosjek iznošenja - 11 kgS/ha.
Najviše sumpora iznose kupus i luk (70-300 kg/ha), vrlo malo krompir (11 kg/ha) i žita
(12,5 kg/ha).

Erozija - godišnje se gubi 6-18 kg S/ha.

60
 MANGAN

Porijeklo i količine ukupnog mangana

U litosferi je zastupljen sa oko 0,1%.

Nalazi se u fero-mangnezijumovim stijenama koje sadrže:
augit
hornblend
biotit
i u znatno manjoj količini u silikatima magmatskih stijena.
U pedosferi sadržaj ukupnog mangana kreće se u granicama 200-900 ppm.
U crvenicama čak i do 0,7%.
Manganova jedinjenja obuhvataju stepen oksidacije od +2 do +7.
U zemljištu se srijeću samo +2, +3 i +4 valentni oblici mangana, jer se +6 i +7 valentni
redukuju.
Oblici mangana u zemljištu nalaze se u ravnoteži:

Mn2+ = Mn2+ = Mn2O3 = MnO2

vodorastvor. izmenljivi lako inertni
zemlj.rastvor adsorptivni redukujući
kompleks

U uslovima kisele reakcije (< 5,7) u zemljištu se povećava "aktivni mangan" (izmjenljivi
i vodorastvorljivi) na račun lakoredukujućeg.
Snabdjevanje biljaka Mn2+ jonom će biti dobro.
Količina lakopristupačnog mangana kreće se u intervalu 25-100 ppm.

Granične vrijednosti mangana iz DTPA ekstrakta (ppm)

Sadržaj Mn
Vrlo nizak 0-4
Nizak 4-8
Srednji 9 - 12
Visok 13 - 30
Vrlo visok > 30
U neutralnim i alkalnim zemljištima stvaraju se teškorastvorljivi tercijarni fosfat Mn
(PO4)2 ·7H2O; MnCO3 i Mn(OH)2 koji se taloži.
Ove soli nijesu pristupačne za ishranu biljaka.

Pri pH od 5,8 do 6,5 mogu se pojaviti simptomi nedostatka mangana.

Pri pH > 6,5 javljaju se simptomi izraženog deficita i ozbiljna oštećenja biljaka.

Pri pH > 6,5 stvaraju se hidrati mangana.

Hidratisani oblik se lako oksidiše u alkalnoj sredini do Mn4+.
Rastvorljivost mangana se na taj način smanjuje.

61
Mn(HCO3)2 + 2H2O  Mn(OH)2 + 2H2CO3
2Mn(OH)2 + O2 + 2H2O  2Mn(OH)4 ili 2MnO2 · 4H2O.
mangan dioksid
Mangan-dioksid je nerastvorljiv u vodi.
Može vezati Fe2+ i na taj način uzrokuje Fe-hlorozu.

S druge strane višak gvoždja izaziva nedostatak mangana.

Pri Mn : Fe = 1:1,3 registrovana je pojava Fe-hloroze kod breskve.
Pored gvoždja, usvajanje mangana mogu ometati Ca, Cu, NH4 i Na.

Mangan sa organskim kiselinama, koje nastaju u procesu razlaganja organske materije

(mravlja, sirćetna, mliječna), stvaraju u vodi rastvorljive soli: formijate - Mn(HCOO)2 ·
2H2O;
acetate-Mn(CH3COO)2 · 4H2O.
…
Mangan se u zemljištu nalazi i u obliku kompleksnih organskih jedinjenja. U ovim
jedinjenjima on nije direktno pristupačan za biljku.

BAKAR

Količine bakra u litosferi su vrlo male

3,1-4 - 3,1-3%

Bakar u zemljištu vodi porijeklo iz primarnih i sekundarnih minerala.

Minerali bakra

Najvažniji minerali bakra u zemljištu su:

halkopirit CuFeS2 kuprit Cu2O

malahit CuCO3·Cu(OH)2 atakamit CuCl2·3Cu(OH)2
azurit 2CuCO3·Cu(OH)2 halkozin Cu2S

Mineralne rezerve bakra kreću se u rasponu od 5 - 100 ppm.

U primarnim mineralima bakar je jednovalentan.

U procesu transformacije primarnih minerala bakar se oksidiše i prelazi u dvovalentni.

4CuFeS2 + 17O2 + 10H2O = 4CuSO4 + 4Fe(OH)3 + 4H2SO4

Teškorastvorljive soli i oksidi bakra

Dvovalentni jon bakra (Cu2+) stvara u zemljištu različite po rastvorljivosti, a znači i po

pristupačnosti za biljke, oblike.
Sa ugljenom kiselinom bakar stvara nerastvorljiva u vodi jedinjenja:

62
- Cu2CO3
- Cu(OH)2
- CuCO3 · Cu(OH)2

Oksidi bakra su takodje teško rastvorljivi:

- Cu2O
- CuO

Unošenje kreča u zemljišta (kalcifikacija) smanjuje rastvorljivost bakra jer se stvaraju

teškorastvorljivi karbonati: Cu2CO3 i CuCO3·Cu(OH)2.
Unošenje visokih doza fosfora takodje doprinosi stvaranju teškorastvorljivih soli fosfora
bakra, Cu3(PO4)2 · 3H2O.

Organo-mineralni kompleksi bakra

Za razliku od drugih mikroelemenata, bakar sa organskom materijom zemljišta stvara

kompleksne soli helata, koje su teško rastvorljivi.
Helati su stabilni u širokom intervalu pH zemljišta. Iz ovih kompleksa bakar ne može da
disocira, zbog toga nije pristupačan kza biljke.
Opšte pravilo je da inaktivacija bakra u zemljištu raste sa povećanjem količine organske
mase.
Zbog toga na tresetnim i močvarnim zemljištima bakar je limitirajući faktor njihove
proizvodne sposobnosti.
Inaktivacija bakra može nastati i u černozemu sa dosta organske materije.
U zemljištima bogatim humusom organske rezerve mogu dostići i 50% od ukupne
količine bakra.
Adsorbovani (izmenljivi) bakar

Bakar, kao i drugi metali, adsorbuje se organskim i mineralnim koloidima i glinenim

mineralilma. Od mineralnih koloida najviše bakra adsorbuje montmorilonit.
Koloidni MnO22- može čvrsto vezati jon (Cu2+).
U zemljištima sa većim sadržajem MnO2 može doći do akumulacije bakra.

Bakar zemljišnog rastvora

Ovaj oblik bakra se nalazi u lakorastvorljivim solima:

- Cu(NO3)2 · 3H2O - CuCl2 · 2H2O

- Cu(NO3)2 · 6H2O - CuSO4 · 5H2O

Bakar zemljišnog rastvora najbolji izvor (Cu2+) jona za ishranu biljaka.

Ali njihova koncentracija je veoma mala – 1-10% od adsorbovanog.

Pristupačni bakar

Pristupačni bakar za biljku čine bakar zemljišnog rastvora i adsorbovani.

63
Količine se kreću u širokom rasponu 0,5 - 14 ppm.

Sadržaj ukupnog bakra (pristupačni + bakar minerala, organo-minerala i

teškorastvorljivih soli i oksida) kreće se u intervalu od 10 do 60 ppm.

Granične vrijednosti pristupačnog bakra iz DTPA ekstrakta (ppm)

Sadržaj Cu
Vrlo nizak < 0,3
Nizak 0,3-0,8
Srednji 0,9-1,2
Visok 1,3-2,5
Vrlo visok > 2,5

Na sadržaj pristupačnog bakra utiču:

- pH rastvora;
Rastvorljivost raste sa zakiseljavanjem (ispod pH 6).Medjutim, pri pH < 4,5 prisustvo
alumosilikatnih i fosfatnih jona s manjuje rastvorljivost (stvaranje teškorastvorljivih soli i
oksida).
Pri pH > 7 rastvorljivost se smanjuje zbog obrazovanja teškorastvorljivih karbonata
bakra.

- Količina organske materije;

Organska materija fiksira (čvrsto veže) bakar smanjujući njegovu pristupačnost.

- Sadržaj fosfora u zemljištu.

U neutralnim i slabo kiselim zemljištima sa prosječnim sadržajem fosfora bakar se taloži
u obliku Cu3(PO4)2 . 3H2O.

- Zemljišta bogata glinom obično su obezbjedjenija bakrom od pjeskovitih.

Nedostatak bakra kod biljaka može se javiti:

1. Poslije primjene velikih doza:
- amonijaka
- svježeg stajnjaka
- stalne primjene P i K - djubriva

2. U uslovima kad je prisutna u zemljištu visoka količina mangana koloidni MnO22-

može čvrsto vezati (Cu2+).

Gubici bakra iz zemljišta

• Biljkama se iznosi u g/ha Cu godišnje:

- voćke 35-60
- vinova loza 60-160

64
- krompir 60
- žita 70

• Na lakim zemljištima bakar se gubi ispiranjem

• Erozijom.

Višak bakra utvrdjen je u voćnjacima i vinogradima gdje se dugi niz godina korišćeni
fungicidi na bazi bakra.
CINK

Količina cinka u litosferi iznosi 0,003%.

Cink je sastavni dio minerala:

Sfalerita ZnS Cinkita ZnO

Franklinita Zn (Fe9Mn)2O4 Vilamita ZnSiO4

Cink, kao mikrosastojak, ulazi u sastav biotita, amfibola, piroksena, magnetita, granita.

Količine ukupnog cinka u zemljištu

Ukupni cink u zemljištu nalazi se u obliku:

- minerala,
- metaloorganskih kompleksa,
- u obliku soli razne stepeni rastvorljivosti,
- adsorbovanom obliku,
- u zemljišnom rastvoru.

Količine ukupnog cinka u pojedinim tipovima zemljišta kreću se u širokim granicama: od

30 do 150 ppm.

Cink u mineralima

Ukupan sadržaj cinka u zemljištu zavisi od:

- mineraloškog sastava matičnog supstrata, od kojeg je stvoreno zemljište.

Krečnjačke i dolomitne stijene - 10-30 ppm Zn

Kisele stijene (granit) - 60 pppm Zn
Glinoviti sedimenti - 80 ppm
Alkalne stijene (bazalit) - 130 ppm

- Mehaničkog sastava.
Pjeskovita zemljišta siromašnija su cinkom od glinovitih.

- Klime, biljnog pokrivača, reljefa.

Na zemljštima sa intenzivnim ispiranjem sadržaj ukupnog cinka može biti znatno
smanjem.

65
- Hemijskim i fizičkim osobinama zemljišta.

Cink u organo-mineralnim kompleksima

Od ukupne količine rastvorljivog cinka 60% čine kompleksi cinka sa organskom

materijom.
Rastvorljive komplekse cink, stvara sa:
- aminokiselinama,
- fulvokiselinama.

Nerastvorljive sa humusnim kiselinama.

- Pokretljivost cinka vezanog za organsku materiju zavisi od pH - vrijednosti zemljišta.

- Pri pH <5,5 helati cinka su rastvorljivi, ako je pH 5,5-8 helati cinka su nerastvorljivi.

Cink u teškorastvorljivim solima

Cink pokazuje tendenciju stvaranja teškorastvorljvih jedinjenja.

- U uslovima alkalizacije Zn se taloži u obliku Zn(OH)2.
- U uslovima visokog sadržaja kalcijuma i magnezijuma stvaraju se nerastvorljivi
cinkati : ZnCO3.
- Pri povećanoj koncentraciji fosfora u zemljištu talože se Zn3(PO4)2. Rastvorljivost je
smanjena već pri pH 5,5.
- Pri pH 7 je najmanja.
Adsorbovani cink

Cink se adsorbuje u obliku jona (Zn2+):

- na mineralima gline.
- za kalcit (CaCO3), magnezit (MgCO3), dolomit (CaCO3 · MgCO3)
Cink se vezuje najvećom energijom za magnezit, odnosno dolomit. Veza sa kalcitom je
najslabija.
Adsorbovani cink je slabo dostupan za biljke.

Cink u zemljišnom rastvoru

U zemljišnom rastvoru cink se nalazi u lakarastvorljivim solima: ZnCl2, Zn(NO3)2,

ZnSO4.
Cink helata lakorastvorljivih fulvata i aminokiselina takodje je pristupačan za biljke.
Biljke Zn usvajaju u obliku jona (Zn2+).

Granične vrijednosti pristupačnog cinka iz DTPA ekstrakta (ppm)

Sadržaj Zn
Vrlo nizak < 0,5
Nizak 0,5-1,0
Srednji 1-3

66
Visok 3-6
Vrlo visok >6

Pristupačnost cinka je veća u beskrečnim zemljištima (pH < 5,5).

Nema ga u dovoljnim količinama ako se pH kreće u granicma 5,5-8 zbog stvaranja teško
rastvorljivih jedinjenja:
Zn(OH)2, ZnCO3, Zn2(PO4)3.

Sadržaj ukupnog cinka u zemljištu nije u pozitivnoj korelaciji sa pristupačnim.

BOR

Bor u sastavu minerala

Za sada je identifikovano 50 minerala koje sadrže bor.

Primarni minerali

turmalin - (Na,Ca) (Mg,Al) (B3Al3,Si)6 (O2OH)30 - najzastupljeniji i najotporniji

datolit - Ca2B2(SiO4)2(OH)2
durmorterit - Al8BSi3O19(OH)
…
* Sadržaj bora u ovim mineralima kreće se od 5 do 21% B2O3

Sekundarni minerali (borati):

boracit - Mg6B14O16Cl2
hidroboracit - Ca,MgB6O11 . 6H2O
uleksit - Na, Ca, B5O9 . 8H2O
kolemanit - Ca2B6O11 . 5H2O

* Sadržaj bora u sekundarnim mineralima kreće se i do 50% BO3

Razlaganjem ovih minerala nastaju:
boraks Na2B4O7 . 10H2O
borna kiselina H3BO3

Adsorbovani (izmenljivi bor)

Bor se veže za minerale i organske koloide.

Od mineralnih koloida najveću ulogu u adsorbciji bora imaju hidroksidi i oksidi
aluminijuma i gvoždja.
Hidroksid aluminijuma adsorbuje velike količine bora (10 puta više od oksida gvoždja).

Kompleksi bora sa Al(OH)3 i Fe(OH)3 su veoma postojani i bor u ovim spojevima

nedostupan za biljku.

67
Maksimalna adsorpcija Al(OH)3 je pri pH7, a Fe(OH)3 pri pH 8-9.
Koloidi gline takodje adsorbuju bor.
Jačina adsorpcije opada redom:

ilit > vermikullit > montmorionit > kaolinit.

U veoma sušnom periodu bor može zamijeniti aluminijum u rešetki minerala (ilit).

Bor u organskoj materiji zemljišta

Organske rezerve bora su male.
Bor organske materije postaje pristupačan za biljku tek poslije procesa mineralizacije.

Sa humusom zemljišta bor gradi spojeve koji se lako razlažu.

Pri većem sadržaju humusa u zemljištu i sadržaj pristupačnog bora će biti veći.

Bor zemljišnog rastvora

Ovaj oblik bora nastaje:

- rastvaranjem sekundarnih minerala;
- i mineralizacijom organske materije.
Nalazi se u formi anjona borne (HBO32-, BO33-) i tetra borne kiseline (B4O72-).

Ukupna količina bora predstavlja zbir svih njegovih oblika.

Kreće se u rasponu od 5-100 ppm.

Lakopristupačni bor

Ovaj oblik bora u zemlijštu predstavlja zbir vodorastvorljivog i adsorbovanog za

organsku materiju.

Granične vrijednosti za sadržaj pristupačnog bora

prema Berger-Trougu (ppm).

Sadržaj B
Visoki >1
Srednji 0,3-1
Niski 0,1-0,3
Vrlo nizak < 0,1

Bor je ekstrahovan iz zemljišta sa vrućom vodom.

Odnos zemljišta prema vodi 1:2.
Odredjivan je kolometrijski curcumin metodom.

Pri sadržaju pristupačnog bora manje od 0,1 ppm vrlo je vjerovatno da će doći do
pojave simptoma nedostatka.

68
Oni će se prvo pojaviti na osjetljivim kulturama.
Vinova loza spada u kulture sa većim potrebama za borom, a time i pojačanom
osjetljivošću na njegov nedostatak u zemljištu.

Bor, direktno ili indikrektno, utiče na procese koji zauzimaju centralno mjesto u
metabolizmu biljke: sintenzi nukleinskih kiselina, disanju, metabolizmu fosfora, ugljenih
hidrata, proteina, fenola, auksina i dr.
Nedostatak bora vrlo brzo se odražava na rastenje, deobu, diferencijaciju i gradju ćelija,
klijanje polena i drugo.
Na taj način izaziva karakteristične morfološke, anatomske i fiziološke promjene kod
vinove loze, a i drugih kultura.

Na količinu pristupačnog bora u zemljištu utiče nekoliko faktora:

- pH,
- prisustvo hidratisanih oksida i hidroksida Fe i Al,
- količina organske materije,
- vlažno zemljište,
- mehanički sastav,
- prisustvo drugih jona.

pH - vrijednost zemlijšta u znatnoj mjeri odredjuje količinu pristupačnog bora:

1. U uslovima izrazito kisele reakcije (ph < 4) bor sa Al(OH)3 i Fe(OH)3 stvara teško
rastvorljive komplekse.
U ovim uslovima po pravilu, i sadržaj humusnih materija je mali.
Sadržaj pristupačnog bora će biti nizak.

2. U uslovima alkalnosti zemlijšta (pH> 6) bor se "fiksira".

Alkalna zemljišta sadrže jone Ca2+, i Mg2+ koje sa borom grade teškorastvorljive:

borate tetraborate
Ca3(BO3)2 CaB4O7
Mg(BO3)2 MgB4O7

• Ima mišljenja da bor ulazi u komplekse sa Ca i Si iz kojih se može osloboditi tek pri
zakiseljavanju zemljišta.
• Postoji takodje mišljenje da je uzrok fiksiranja u alkalnim zemljištima - stvaranje
teškorastvorljivih jedinjenja izmedju borne kiseline i alkohola (esteri).

3. Rastvorljivost bora se povećava pri pH 4-6.

Nedostatak pristupačnog bora u ovim uslovima može biti samo posledica iznošenja ovog
elementa prinosima ili ispiranje.

4. Pri pH > 8 u zemljištu dominiraju borati i tetraborati Na

69
 (Na3 BO3 i Na2B4O7 . 10H2O).

Oni su lako rastvorljivi i pristupačni biljkama.

Prisustvo organske materije pozitivno utiče na sadržaj pristupačnog bora.

Vlažnost zemljišta povećava ispiranje pristupačnog bora.
Na pjeskovitim zemljištima može prouzrokovati nedostatak.
U aridnim rejonima bor se akumulira u površinskim slojevima.

Mehanički sastav
*Laka pjeskovita zemljišta sadrže manje pristupačnog bora zbog gubitka ispiranjem.
*Glinovita teška zemljišta imaju više pristupačnog bora.

Odnos sa drugim katjonima

• Odnos K:B je važan za normalnu ishranu biljaka.
Visoka koncentracija kalijuma pri niskom sadržaju bora izaziva nedostatak.
• Odnos Ca : B je takodje važan.
Unošenje kreča smanjuje sadržaj pristupačnog bora, ali i smanjuje njegovo toksično
djelovanje u uslovima povećane koncentracije.

Iznošenje pristupačnog bora različitim poljoprivrednim kulturama

Voćke iznose u prosjeku 40-70 g B/ha godišnje.

Vinova loza 80-150 g B/ha godišnje
Šećerna repa i lucerka do 500 g/ha godišnje
Pšenica i krompir do 70 g/ha godišnje
Prosjek: 120-180 g/ha godišnje

KOBALT

Biljke sa prinosima iznose veoma male količine kobalta: 1-8 g/ha.

Interesovanje za prisustvo kobalta u zemljištu je poraslo kad je otkrivena "sušica" kod
životinja.

Kobalt ulazi u sastav vitamina B12, koji je značajan za sintezu crvenih krvnih zrnaca kod
životinja. Sintetiše se u njihovom crijevnom traktu.
U nedostatku ovog elementa dolazi do pojave perniciozne anemije - smanjenja sinteze
crvenih krvnih zrnaca.

1000 kg/ha sijena iznosi 0,09-0,3 gCo/ha.

70
 Oblici kobalta

Kobalt u zemljištu se nalazi u više oblika, koje su različite rastvorljivosti i prisupačnosti

za biljke.

Kobalt minerala

Najznačajniji izvor kobalta u zemlijštu su matični supstrat (minerali stijena) na kome je

zemljište nastalo.
U stijenama se srijeću minerali:
- kobaltin - CoAsS
- smaltin - CoAs2
- salforit i dr.

Kobalt u zemljištu minerala je čest pratilac Fe, Ni, Cu i drugih metala.

Prosječni sadržaj ukupnog kobalta je 0,4-4 ppm.

Karbonatni pjeskovi i tresetna zemljišta u prosjeku sadrže 0,25-1,2 ppm Co.
Na takvim zemljištima može se javiti nedostatak Co u stočnoj hrani.

Kobalt organske materije

Humusne materije stvaraju sa Co organo-mineralne komplekse koji su po pravilu teško

rastvorljive.
Zbog toga povećanje humusa u zemljištu dovodi do opadanja sadržaja kobalta u krmnim
smješama.
Rastvorljivost organo-mineralnih kompleksa Co je smanjena u neutralnoj i alkalnoj
sredini, a povećana u kiseloj.

Adsorbovani kobalt

• Izmenljiva adosrpcija se odvija izmedju Co i Zn i Cu.

• Neizmenljiva adsorpcija Co je utvrdjena za kristalnu rešetku minerala i koloide gline
(ilit).

Kobalt zemljišnog rastvora

Nalazi se u obliku rastvorljivih soli:

- CoCl2
- Co(NO3)2
- CoSO4

Pristupačni kobalt

71
Za biljke je dostupan kobalt rastvora i dio adsorbovanog na površini zemljišnih
koloida.
Biljka koristi Co2+ jon.

Klasifikacija zemljišta prema sadržaju lakopristupačnog kobalta u ppm

Klasa (nivo kobalta) Granične vrijednosti

Vrlo visok >5
Visok 3-5
Srednji 1,0-3,0
Nizak 0,2-1,0
Vrlo nizak < 0,2

Na pristupačnost kobalta utiču:

- pH vrijednost
Sa povećanjem pH smanjuje se sadržaj pristupačnog kobalta.
To je posledica inaktivacije usled taloženja u obliku hidroksida ili ulaska u rešetku Al i
Fe - silikata.

- Sadržaj organske materije

Brojna istraživanja su pokazala opadanje sadržaja kobalta u travnoj smješi kao posledicu
povećanja organske materije u zemljištu.

- Sadržaj minerala gline

Gline sa većom sposobnošću razmicanja lamela posjeduju veći kapacitet adsorpcije
kobalta.

- Prisustvo drugih metala

Veći sadržaj Fe, Mn i Al sprečava biljke da usvajaju kobalt.

MOLIBDEN

Molibden u zemljištu se nalazi u nekoliko oblika koji se razlikuju po svojoj rastvorljivosti

i pristupačnosti za biljke.

Molibden minerala

Primarni minerali:
- molibdenit - MoS2

Sekundarni minerali:
- vulfonit - PbMoO4,
- povelit - (CaMoO4)
- …

72
Ovi oblici teško su pristupačni za biljke, ali pod uticajem mineralnih kiselina prelaze u
jon molibdena.

Molibden oksida i hidroskida gvoždja i aluminijuma

Molibden je u zemljištu najčvršće vezan sa oksidima i hidroksidima gvoždja. Ovaj oblik

molibdena nije pristupačan za ishranu biljaka.

Adsorbovani molibden

Molibden se u zemljištu veže uglavnom kao MoO42- - jon za minerale gline i razmjenjuje
se sa drugim anjonima.
Molibden je slabije vezan od fosfata, a čvršće od borata.

Molibden u organskoj materiji zemljišta

Sa produktima razlaganja organske materije molibden stvara kompleksna jedinjenja koja

su veoma pokretljiva u uslovima neutralne i slaboalkalne sredine. Medjutim, kiseli humus
može da fiksira znatne količine molibdena koje biljka ne može koristiti za ishranu.

Molibden rastvora

Nalazi se u obliku: Na2MoO4, K2MoO4, (NH4)2MoO4 i to uglavnom u aklalnim i slabo

alkalnim zemljištima.
U kiselim zemljištima vodorastvorljivog molibdena je vrlo malo.

Lakopristupačni molibden za ishranu bijlaka nalazi se u zemljišnom rastvoru,

adsorptivnom kompleksu i organo-mineralnom kompleksu u uslovima neutralne i
slabo alkalne sredine.

Klasifikacija zemljišta prema sadržaju lakopristupačnog molibdena ppm

Klase zemljišta Granične vrijednosti

Vrlo visok > 0,5
Visok 0,3-0,5
Srednji 0,20-0,25
Nizak 0,05-0,15
Vrlo nizak 0,05

Rastvorljivost i pokretljivost molibdena u zemlijštu zavisi od stepena zasićenosti koloida

kalcijem.
Što je više zamenljivog Ca2+ to je veća pokretljivost molibdena.
Fosforna djubriva unešena u obliku superfosfata u kiselim zemljištima poboljšava ishranu
biljaka molibdenom.

73
Faktori koji povećavaju rastvorljivost i pristupačnost molibdena u zemljištu su:
- koncentracija anjona u rastvoru (OH-, H2PO4, C2O2-),
- mineralizacija organske mase,
- unošenje kreča i fiziološki alkalnih djubriva,
- unošenje P-djubriva u obliku rastvorljvih fosfata.

Faktori koji smanjuju rastvorljivost molibdena su:

- povećana koncentracija H-jona,

- obogaćivanje zemljišta Al i Fe-hidroksidom, prisustvo izmenljivog Al3+ i višak Fe3+ i
Mn2+
- unošenje fiziološki kiselih djubriva,
- reducirani uslovi sredine, jer su reducirani oblici nerastvorljiviji od oksidiranih.

74
 DJUBRIVA

Definicija djubriva

Djubriva su materije koje sadrže biogene elemente čijom primjenom se poboljšava

ishrana biljaka.
Djubrenje je agrotehnička mjera uklanjanja deficita biogenih elemenata potrebnih za
optimalnu ishranu biljaka.

Značaj djubrenja

Savremena biljna proizvodnja nezamisliva je bez primjene djubriva, jer:

- Biljke sa prinosima iznose značajne količine biogenih elemenata,

- Značajne količine hraniva budu isprane iz zemljišta,
- Neke biogeni elementi u zemljištu se transformišu u oblike teško poristupačne za
biljke.

Zbog navedenih razloga zemljište se osiromašuje pristupačnim lakousvojivim oblicima

biogenih elemenata.
Biološki potencijalna produktivnost biljaka neće se ispoljiti. I to će se rezultirati malim
prinosima i lošim kvalitetom.

Podjela djubriva

Postoje različite podjele djubriva.

Prema načinu proizvodnje (porijeklo) djubriva se dijele na:

- industrijska (vještačka) - najveći broj mineralnih djubriva,
- prirodna - stajnjak, treset, kreč, dolomin…

Prema sastavu djubriva se dijele na:

- mineralna
sastavljena od mineralnih jedinjenja (soli).
Izuzetak predstavlja brzo transformirajuće (hidrolilzujuće) u mineralni oblik jedinjenje
ureja.
- organska
Biogeni elementi se većinom nalaze u sastavu organske mase stajnjak, treset, glistenjak.
- organo-mineralna
Mješavina organskih i mineralnih djubriva u različitim odnosima
- mikrobiološka
Sadrže čiste kulture mikroorganizama koje pospješuju stvaranje hranljivih elemenata u
zemljištu.
Azotobakter, nitrogin, fosfobakter…

75
Prema djelovanju (namjeni) djubriva se dijele na:
- direktno ili brzo djelujuća
Sadrže pristupačna hraniva. Poboljšavaju ishranu biljaka već u godini primjene.
- indirektno djelujuća
Koja poboljšavaju kvalitet zemljišta, a kasnije služe kao biljna hrana.
Stajnjak, treset, kreč, dolomit, koštano brašno, sirovi fosfati, mikrobiološka djubriva.

Prema sadržaju hraniva djubriva se dijele na:

- prosta, jednokomponentna
Takva djubriva u svom sastavu imaju jedan primarni hranljivi element: NaNO3, KCl, dok
je uloga drugih biogenih elemenata sekundarna.
- složena, višestruka
Ova jedinjenja sadrže dva, tri i više biogenih elemenata NPK: KNO3, NH4H2PO4…

Prema vremenu unošenja djubriva se dijele na:

- osnovna
Primjenjuju se prije oranja,
- startna
Primjenjuju se prije i za vrijeme sjetve
- za prihranjivanje
Primjenjuju se tokom vegetacije.

Mineralna djubriva

Proizvodnja i primjena mineralnih djubriva počinje sredinom 19. vijeka.

Tome je, pored stečenih saznanja iz fiziologije bilja, agrohemije, biljne proizvodnje i
poljoprivrede uopšte, doprineo odredjen stepen razvoja:
- hemije,
- geologije,
- industrijske tehnologije

Ekspanzija upotrebe mineralnih djubriva počinje u 20. vijeku.

U današnje virjeme prema podacima FAO(Svjetske organizacije za poljoprivredu i
hranu), prosječno učešće primjene mineralnih djubriva u povećanju prinosa
poljoprivrednih kultura iznosi 50-60%.
Praktično to znači da efekat od upotrebe djubriva je veći od svih ostalih agrotehničkih
mjera zajedno (zaštite, sortne selekcije, obrade i drugih).

Osnovna svojstva mineralnih djubriva

Poznavanje svojstava mineralnih djubriva je važno zbog odredjivanja načina na koji se

vrši njihov:

- promet,
- primjena,

76
- transport i skladištenje,
- rukovanje.

Osnovne osobine su:

*koncentracija aktivne materije, odnosno sadržaj biogenih elemenata.

Izražva se u procentima u vidu pojedinačnih elemenata u formi oksida ili u elementarnom
obliku.
Prema koncentraciji hranljivih elemenata mineralna djubriva se dijele na:
- niska,
- srednje i
- visoko koncentrovana.

*rastvorljivost djubriva

Dijele se na:
- vodorastvorljiva,
- rastvorljiva u rastvoru amonijum-citrata (citratno rastvorljiva)
- nerastvorljiva (rastvaraju se u rastvorima kiselina, najčešće limunskoj), hraniva ovim
djubrivom mobilisati se postepeno i kroz odredjeno vrijeme postati pristupačna za
biljke.

Mineralna djubriva su pretežno vodorastvorljiva.

Fosforna djubriva mogu biti vodorastvorljiva, citratno rastvorljiva i nerastvorljiva.

*higroskopnost djubriva
Veće upijanje vlage iz vazduha nekim djubrivima smatra se nepovoljnim svojstvom, jer
kasnije isparavanje ima za posledicu "cementiranje" granula i stvaranje grudvi.
Čuvanje i upotreba takvih djubriva će biti otežane.

*granulacija
Prema veličini čestica mienralna djubriva se dijele na granulisana, kristalna i praškasta.

Najveći broj savremenih djubriva se proizvodi u obliku granula veličine 1-4 mm.
Takva djubriva bolje se čuvaju, sigurnija je i lakša za primjenu - ravnomjernije se
razbacuju.
Kristalna (čestice do 1 mm) i praškasta (čestice ispod 0,2 mm) djubriva imaju prednost
samo samo u uslovima kada se njihovom primjenom postiže veća dodirna površina sa
česticama zemljišta, a time i njihovo brže rastvaranje i djelovanje. Ovo svojstvo je
značajno kod upotrebe citratno rastvorljivih i nerastvorljivih djubriva.

77
 AZOTNA DJUBRIVA

Amonijačno-nitratna djubriva

Azot se nalazi u obliku NH4+ i NO3- jona u odnosu 1:1.

Proizvodi se čist amonijum nitrat i krečni amonijum nitrat (KAN).

Amonijačni nitrat ili amonijačna šalitra

Sadržaj azota u NH4NO3 je 34,6-35,0%

Proizvodi se u azotarama direktnim spajanjem azotne kiseline i amonijaka.

HNO3 + NH3 = NH4NO3 + energija

Proces se odvija u neutralizacionom tornju.

• Amonijak se dobija od anhidrovanog (tečnog sa 99,5% N) amonijaka.
Uvodi se kao gas na dno tornja i u vazduh za hladjenje rastvora i odvajanje vodene pare.
• Azotna kiselina je koncentracije 58-65%.

Rastvor NH4NO3 se pumpom unosi u drugi toranj. Iz rastvora se udaljuje vode do

sadržaja NHNO3 95-98%.
Zatim se vrši kristalizacija:
- ili centrifugiranjem u rotirajućim bubnjevima,
- ili rasprskivanjem vrelog rastvora sa vrha tornja visokog 21-55 m, usled čega dolazi
do stvrdavanja kapljica u dodiru sa vazduhom.
Stvorene granule se hlade. Tretiraju se sredstvima za sprečavanje grudvanja, a u nekim
azotarama i sredstvima za sprečavanje vlaženja (kaolin, vosak, ulja).

Djubrivo je bijele ili bijeložućkaste boje.

Granule su dijametra 1-3 mm.
Jako je higroskopno.
Vlažnost ≤ 0,4%.
Rastvorljivost je vrlo velika.
* Na 10oC u 100 g vode rastvara se 150,3 g, a na 200C - 187,7 g NH4NO3.

NH4NO3 u odredjenim uslovima može da postane eksplozivan.

Sklonost prema eksplozivnosti se povećava:
- pri sabijanju,
- pri zagrijavanju iznad 100oC.

78
• NH4NO3 na ovoj temperaturi se razlaže na NH3 i HNO3, koji medjusobno ponovo
reaguju uz povećanje temperature i do 900oC.
NH4NO3 na ovoj temperaturi se raspada prema jednačini:

NH4NO3 = NO + ½ N2 + N2O + toplota.

Krečni amonijum nitrat (KAN)

Nepovoljne fizičke osobine NH4NO3 mogu se ukloniti mešanjem sa krečom.

KAN se dobija mešanjem 94-95% rastopljene mase NH4NO3 sa fino mljevenim
krečnjakom ili dolomitom visoke čistoće.
Rastopljena masa krečno-amonijačne šalitre (NH4NO3 + CaCO3) granuliše se u
granulacionim tornjevima.

KAN sadrži 27% N.

Veličina granula 2-5 mm.
Bijele, sivkaste ili crvenkaste boje.
Rastvorljivost NH4NO3 je velika, ali ostaje nerastvorljivi CaCO3.

Uzajamno djelovanje amonijačno-nitratnih djubriva i zemljišta

NH4NO3 pri unošenju u zemljište se rastvara i disocira na

NH4+ i NO3- jone.
Nitratni jon(NO3-) ostaju u zemljišnom rastvoru kao vrlo pokretan.
Biljke ga mogu lako usvojiti.
Amonijačni jon (NH4+) se adsorbuje i tako se prevremeno imobilizuje, što ga čuva od
ispiranja.

Baze (Ca, Mg) istisnuti (NH4+) jonom iz adsorptivnog kompleksa su podložni ispiranju.
Dolazi do zakiseljavanja, pogotovo pri dužoj upotrebi NH4NO3.

U alkalnim zemljištima amonijak se i zamenjuje i oslobadja iz amonijum-nitrata.

Zbog toga nastaju gubici volatizacijom, ako se djubrivo primjenjuje na površini zemljišta.

KAN se ponaša u zemljištu na isti način kao i NH4NO3.

Medjutim, zbog prisustva CaCO3 i neutralne reakcije on je podesniji za kisela zemljišta.

Amonijum nitratna djubriva su se pokazala kao vrlo efikasna u prihranjivanju svih

kultura.
Pogodna su za upotrebu pri nedostatku vlage, jer se lako rastvaraju u maloj količini vode,
a ne sadrže balast koji povećava koncentraciju soli u zemljištu.
U mnogim zemljama (a i kod nas) ovo je vodeće N-djubrivo.

79
 Amonijačna djubriva

Ova grupa sadrži mineralni azot u obliku amonijaka, odnosno amonijačnog jona.
Karakteristika ove grupe je što se mogu primijeniti u svim agregatnim stanjima:
- gasovitom,
- tečnom,
- čvrstom.

Anhidrovani (bezvodni) amonijak je sintetički gas koji je pod pritiskom preveden u

tečno stanje.
Sadrži 82,2% ili 99,9% N.

Prema spoljašnjem izgledu to je bezbojna masa.

Specifične gustine 0,61 g/cm3.
Tačka ključanja NH3 je na 34oC.
Na višoj temperaturi zapremina se povećava.

Brzo se isparava.
Smrtonosna količina u vazduhu je 1,5-2,7 g/m3.
Isparavanje se izbjegava čuvanjem u specijalnim sudovima iz nerdjajućeg čelika koji
mogu da izdrže pritisak do 15 bara.

Anhidrovani amonijak koristi se za proizvodnju kompleksnih djubriva: PK, NPK… i

direktno kao djubrivo.

Transport i primjena je složena.

Na traktor se montira cisterna iz koje pomoću specijalnih cijevi - dizni izlazi amonijak na
dubinu 15-25 cm.
Raonik zatvara brazdu i tako sprečava gubitak gasa iz zemljišta.

Uzajamno djelovanje amonijaka i zemljišta

U zemljištu se tečni NH3 prelazi u gasovito stanje.

Zatim se adsorbuje koloidnom frakcijom, a sa zemljišnom vlagom gradi NH4OH.
Reakcija zemljišta pri tome se povećava i do pH 9.
Ovo se negativno odražava na mikrofloru. Zbog toga primjenom anhidrovanog
amonijaka ostvaruje se sterilizacija zemlijšta od štetnih mikroorganizama i nematoda.

Nakon 4-5 dana pH vrijednost se vraća na stanje prije primjene djubriva, jer NH3 se
postepeno širi (disperguje) kroz zemlijšte.
Amonijačni jon u zemljištu:
- sa jonima rastvora obrazuje različite soli;

80
- stupa u supstitucione reakcije sa adsorbovanim katjonima;
- podliježe procesima nitrifikacije.

Brzina i stepen adsorpcije zavisi od:

• sadržaja humusa,
• mehaničkog sastava,
• vlažnosti,
• dubine unošenja.

Na teškim, bogatim humusom i umjereno vlažnim zemlijštima amonijak se adsorbuje brže

i u većoj količini nego na pjeskovitim i siromašnim organskim materijama zemljištima.

Unošenje azota u zonu korijenovog sistema od početka razvoja biljke pogoduje

formiranju dubokog i širokog korijena.
To poboljšava mogućnost usvajanja vlage iz dubljih slojeva i tako povećava otpornost
biljaka na sušu.
Efikasnost ovog djubriva u aridnim zonama je povećana u odnosu na čvrste forme
azotnih djubriva.
A to je u vezi sa većom difuzijom NH3-N.

Primjena anhidrovanog NH3 je ekonomski vrlo isplativa u poredjenju sa drugim N-

djubrivima.
Ekonomske uštede proizilaze iz:
- Cijena NH3 je niža u odnosu na druga N-djubriva,
Proizvedeni NH3 direktno služi kao djubrivo, dok se za ostala N-djubriva on se koristi
kao komponenta u procesu proizvodnje.
- Troškovi transporta, skladištenja, ambalaže su takodje znatno manji u odnosu na
druga N-djubriva.

Zbog toga anhidrovani NH3 u nekim zemljama Evrope ((Danska, Francuska, Engleska,
Belgija) i SAD se široko koristi.

Faktori koji limitiraju primjenu amonijaka su:

- Radi suzbijanja gubitaka NH3 pri primjeni potrebna je "idealna" obrada i vlažnost
zemljišta: površina zemlijšta mora biti ravna, a struktura sitnozrnasta.

- Nedostatak specijalne opreme za aplikaciju (primjenu),

- Posebne mjere opreza prilikom rukovanja (jaka alkalija, visok pritisak, zapaljiv,
eksplozivan).

Amonijačne vode (NH4OH) dobijaju se rastvaranjem gasovitog amonijaka u vodi.

81
Najčešće se dobijaju rastvori sa 20,25 i 30% NH3.
Rastvor sa 25% NH3 sadrži 20,5% N.

Amonijačna voda ima prednost u primjeni nad anhidrovanim amonijakom zbog nižeg
pritiska i jednostavnije primjene.
Nedostatak je u manjoj koncentraciji azota - čak tri puta.

Fertilizaciona vrijednost amonijačne vode je ista kao i kod čvrstih N-djubriva.

Primjenjuje se slično anhidrovanom amonijaku pomoću specijalnih noževa na dubinu 8-
15 cm.
Amonijačna voda je dobra za zajedničku primjenu sa pesticidima - u prvom redu sa
insekticidima.

Amonijakati (54% N)
Dobijaju se rastvaranjem NH4NO3, i CO(NH2)2 u amonijaku i vodi.
Redje se koriste (NH4)2SO4 i Ca(NO3)2.
Ova djubriva imaju više azota od amonijačne vode (20-38%) i različite oblike azota:
(NH4, NO3, NH2).
Primjenjuju se kao i amonijačne vode izlivanjem tečnosti preko cijevi na dubinu 15-20
cm.

Amonijum sulfat ((NH4)2SO4 sa 20-21% N i 23-24% S) je čvrsto amonijačno djubrivo.

Ranije ovo djubrivo zauzimalo je vrlo značajno mjesto u fertilizaciji, drugo iza čilske
šalitre.
Sa osvajanjem novih tehnoloških postupaka za dobijanje koncentrovanih azotnih
jedinjenja NH4NO3 i CO(NH2)2 proizvodnja i primjena (NH4)2SO4 je smanjenja.

Na našem tržištu se rijetko srijeće.

Na kiselim, nezasićenim zemljištima primjena (NH4)2SO4 može izazvati zakiseljavanje,
prvenstveno zbog stvaranja sumporne kiseline.
Zakiseljavanju takodje doprinosi i stvaranje azotne kiseline (HNO3) putem procesa
nitrifikacije.

Nitratna djubriva

Azot u nitratnim djubrivima nalazi se u obliku najpokretljivije forme azota - nitratnoj.

Čilska šalitra (NaNO3, 16% N).

Prirodna je tvorevina.
Ležišta se nalaze u Čileu na Andima i znatno manje u Egiptu i Španiji.

82
Prirodna masa predstavlja smješu NaNO3, NACl i Na2SO4, uz primjesu jodata, borata,
perhlorata, gline, pijeska i dr.
Nastala je nitrifikacijom azota u organskoj materiji koja se tu ranije nalazila.

Sintetska šalitra (NaNO3, 16% N i 27% N)

Djubrivo je so bezbojnih i prozračnih kristala, sivkaste ili žućkaste nijanse.
Rastvorljivost NaNO3 je velika. Postoji opasnost da se nitrat ispere u dublje slojeve.
Treba izbjegavati unošenje većih količina NaNO3.
Čilsku šalitru ne treba unositi u jesen, nego najbolje je primijeniti prije sjetve (1/4
predvidjene količine), a ostatak kasnije u prihranjivanju.
U normalnim zemljištima Na-jon zamjenjuje Ca, što pri dugogodišnjoj upotrebi
pogoršava strukturu zemljišta do zaslanjenja.
U kiselim zemljištima ulazak Na-jona u kapacitet adsorpcije katjona umjesto H-jona
smanjuje kiselost, što nije poželjna pojava.

Kalijum nitrat, (KNO3, 12-14% N, 44-45% K2O)

Njegova ležišta nalaze se u raznim djelovima svijeta u relativno malim količinama.
Sintetski KCl u procesu primjene je sličan sintetskom NaNO3.

Kalcijum nitrat (Ca(NO3)2, sa 15% N i 24% Ca).

Proizvodi se u Norveškoj i Njemačkoj neutralizacijom HNO3, dobivene oksidacijom
amonijaka sa CaCO3 ili Ca(OH)2 (CaO).
Šalitra je bijele boje granulisana i vrlo higroskopna.
Pogodna je za primjenu na svim zemljištima jer sadrži kalcijum.

AMIDNA DJUBRIVA

U amidnim djubrivima azot se nalazi u organskom obliku (NH2 ili CN2).

Amidni oblik azota u zemljištu relativno brzo se transformiše u mineralne oblike koje
biljke neposredno usvajaju.

Ureja (karbamid) - CO(NH2)2

Veoma je kvalitetno, savremeno azotno djubrivo sa visokom koncentracijom azota -
46%.
Pogodno je za transport, primjenu (uključujući i avionsku) i skladištenje.
Proizvodnja je jeftina u odnosu na ostala djburiva, izuzev anhidrovanog amonijaka.
Koristi se neposredno, kao pojedinačno djubrivo, i za proizvodnju drugih djubriva:
miješanih, kompleksnih, tečnih.
Lako se miješa sa drugim djubrivima, fungicidima i insekticidima prilikom upotrebe.

Ureja je diamid ugljene kiseline.

Proizvodi se iz sintetičkog NH3 i CO2:

83
 CO2 + 2NH3  NH2COONH4 + 38,06 kcal
Prvo se dobija amonijumkarbamat, a zatim nakon dehidratacije, ureja.
NH2COONH4 + 6,8 kcal  CO(NH2)2 + H2O

Za reakciju je neophodna visoka temperatura (200oC) i pritisak (138-200 bara).

Vodeni rastvor ureje se koncentriše radi udaljavanja vode i ostataka gasova.

U tornju za granulaciju kapljice ureje pod uticajem hladnog vazduha pretvaraju se u
granule pravilnog oblika.

U toku granulacije može se obrazovati i malo biureta (CONH2 - NH - CONH2).

Mora se voditi računa da njegovo prisustvo u ureji ne prelazi koncentraciju od 1%, jer
veće količine štetno djeluju na rast i razvoj biljaka.

Ureja se proizvodi u obliku granula (mada ima i u kristalnom obliku).

Mlječno bijele ili žućkaste je boje.
Rastvorljivost je visoka i raste sa povećanjem temperature:
- 48 g u 100 ml H2O pri t 10oC do
- 138 g u 100 ml H2O pri t 30oC

Relativno je laka: 1 m3 težak 720 kg.

Higroskopnost je mala.

Pri unošenju u zemljište, u zavisnosti od vlažnosti, ureja se otapa i širi se.

Kretanje amidnog oblika je sporije od nitratnog zbog vezanja za koloide gline i organske
mase.

Djelovanjem fermenta ureaze koji luče mnoge bakterije i neke biljke, posebno
leguminoze, nastupa hidroliza ureaze (amonifikacija):

CO(NH2)2 + 2H2O  (NH4)2CO3

ureaza
(NH4)2CO3 + H2O  2NH4+ + HCO3- + OH-

Brzina hidrolize ureje zavisi od pH, sadržaja organske materije, fizičkih svojstava
zemljišta, mikrobiološke aktivnosti, temperature i vlage.

Optimalna reakcija za formiranje fermenta ureaze je pH 5,5-7,5.

Veoma kisela (ispod 4) i alkalna reakcija (>8) naglo smanjuje aktivnost fermenta.
Takva zemljišta su nepogodna za primjenu ureje.

U povoljnim zemljišnim uslovima proces traje 2-3 dana.

84
Na pješčanim i zabarenim zemljištima duže.

Amonijum jon iz (NH4)2CO3 vezuje se za adsorptivni kompleks.

Ovaj proces prati prelazak pH iz neutralne vrijednosti u prolaznu alkalnu reakciju.

(NH4)2CO3 + H2O = NH4HCO3 + NH4OH

Pod uticajem nitrifikacionih bakterija (Nitrozomonas, Nitrobakter) amonijačni oblik

azota prelazi u nitratni:

(NH4)2 CO2 + 4O2 - nitrifikatori  2HNO3 + H2CO3 + 2H2O.

• Transformacija ureje u nitratni oblik i

• Usvajanje azota biljkom u amonijačnom i nitratnom obliku
imaju za posledicu zakiseljavanje zemljišta.

Zato ureju smatramo fiziološki kiselim djubrivom.

Primjena ureje

Ureja se može primjenjivati u čvrstom i tečnom stanju.

U čvrstom stanju ureja se koristi pri:
- osnovnoj obradi,
- predsjetveno,
- pri prihranjivanju.

• Zbog štetnog djelovanja NH3 na klice i mlade biljke, ne preporučuje se primjena

ureje sa sjetvom.

Ovako široki vremenski period za korišćenje ureje omogućava njena postepena

transformacija nakon upotrebe.
Gubici azota usled ispiranja nitrata su znatno manja u odnosu na druga N-djubriva, što i
omogućava njenu primjenu u vremenu kada nema vegetacije (u osnovnoj i predsjetvenoj
pripremi zemljišta).

Ureja se primjenjuje za sve kulture.

Visoki efekat se postiže kod primjene ureje na neutralnim, slabo kiselim i slabo alkalnim
zemljištima.
Pri površinskoj primjeni u uslovima karbonatnih i alkalnih zemljišta mogu se javiti gubici
NH3 volatizacijom.

Zbog toga ureju ne treba izlagati direktnom djelovanju sunca i toplote na površini
zemljišta.
Najpovoljnije je unošenje ureje na dubinu 5-15 cm.

85
Zalivanje (kiša) smanjuje gubitke.

U tečnom stanju ureja se primjenjuje:

• fertirigacijom,
• folijarno.

Pri fertirigaciji ureja se unosi u poslednje količine vode za navodnjavanje zbog

pokretljivosti molekula ureje i onemogućavanja njenog ispiranja van korijena biljaka.

Prilikom folijarne primjene mora se obratiti pažnja na koncentraciju rastvora.

Neke biljke su posebno osjetljive.

Krastavac podnosi koncentraciju 0,6%

Paradajz 0,72%
Kupus 1%
Luk 2,4%
Voćke 0,5-2%
Pšenica do 30%

Za folijarno prihranjivanje ne smije se koristiti ureja koja sadrži više od 0,2-0,25 biureta.
Na prisutnost biureta su naročito osjetljivi citrusi.

Prilikom primjene rastvora ureja se sipa polako u vodu uz stalno miješanje.

Ureja troši toplotu i snižava temperaturu rastvora do nule i ispod nule.
Pogodno vrijeme za fertirigaciju i folijarnu primjenu ureje do 8 sati ujutru i od 19 sati
uveče.

Primjena ureje u ishrani stoke

Ureja se dodaje u stočnu hranu koja sadrži mnogo karbohidrata, a malo proteina.
Npr. slama, kukuruzovina i slično.
Ova ureja ne smije sadržavati više od 0,3% birueta.

Kalcijum cijanamid - CaCN2

Sadrži 20-21% N i 20-28% CaO

Fiziološki alkalno djubrivo.

Prašak crne ili crno-sive boje.

Duža primjena na kiselim zemljištima poboljšava njihova fizička i hemijska svojstva

zbog neutralizacije kiselosti i obogaćivanja kalcijumom.

86
Pri normalnoj vlažnosti CaCN2 uticajem vode u zemljištu prelazi u cijanamid H2CN2.
Cijanamid uticajem mikroorganizama prelazi u ureju (2-7 dana), zatim u amonijum
karbonat, a ovaj u nitrate.
Pri tome može nastati malo dicijanamida H4C2N2 koji je štetan jer potiskuje nitrifikaciju i
djeluje nepovoljno na biljke.
Zbog toga ne preporučuje se upotreba ovog djubriva za sjetvu i prihranjivanje.

87
 MJEŠAVINE UREJE

Uras - 32 i Uras - 27 - smješe ureje sa amonijum - sulfatom [CO(NH2)2 · (NH4)2SO4].

Sadržaj ukupnog azota je 32, odnosno 27%.
Djubriva su granulisana, bliljedožute boje.

KAL-ureja - smješa ureje sa kalcijum - nitratom

[4CO(NH2)2 · CaNO3)2].

Sadržaj ukupnog azota je 34%.

1/5 azota je u nitratnom obliku, 4/5 u amidnom.
U ovom djubrivu smanjena je higroskopnost kalcijum-nitrata, a azot u nitratnom obliku je
pristupačan biljci odmah nakon primjene.

UAN-tečno azotno djubrivo, smješa ureje i amonijum-nitrata.

Sadržaj ukupnog azota je 31%.
Proizvodi se sa ciljem smanjenja higroskopnosti NH4NO3 i zbog odličnih rezultata
folijarne primjene.
UAN se može mješati sa pesticidom, što smanjuje troškove njegove primjene.

Sporodjelujuća N-djubriva

Osnovna karakteristika ovih djubriva je relativno sporo oslobadjanje azota i njegovo

produžno djelovanje.
Za njihovu proizvodnju se koristi razni materijali i postupci.
Dijele se u tri grupe:
1. Sporodjelujuće "ureja forme",
2. Sporodjelujuća N-djubriva sa omotačem,
3. Inhibitori nitrifikacije.

Ureja formaldehid (ureja form, UF)

Dobija se kondenzacijom ureje sa formaldehidom.

To je mješavina molekula mono,di,tri i polimetilenureje.
Molekuli sa kraćim lancem su rastvorljivi u vodi, a oni sa dužim teže, pa sve do
nerastvorljivosti u vodi.

Proizvodi se u svijetu pod raznim imenima i u raznim koncentracijama:

SAD nitroform 40% N

ureja formaldehid 35% N
Rusija karbamiform 35-38% N
Madjarska varioform 43% N
Japan - 30,5% N

88
U vodi nerastvorljivog azota treba da bude najmanje 60% od ukupnog azota.
Ovaj azot se postepeno razlaže i djeluje više od 6 mjeseci.
Maksimalna mineralizacija javljaće se kroz 4-6 sedmica u zavisnosti od tipa zemljišta,
temperature, vlažnosti, aeracije i drugo.
"Ureja form" je djubrivo bijele boje, granulisano.
Fiziološki je kiselo i malo higroskopno.
Usled slabe rastvorljivosti ne izaziva naglo povećanje koncentracije i osmotskog pritiska
rastvora zemljišta.
Dozvoljeno je unošenje UF-djubriva za snabdjevanje biljaka pristupačnim azotom u
velikim dozama u dužem vremenskom periodu.

Krotoniliden - diureja (CDU)

U ovom djubrivu molekuli ureje su povezani aldehidnim grupama, stvarajući

heterociklični prsten.
Proizvodi se u Njemačkoj (BASF) u obliku:

Krotodura sa 30% N u praškastoj formi,

Floranida sa 28% N u granulima,
Floranid - nitrofoske NPK (20:5:10)

Azot iz CDU se u zemljištu mineralizuje postepeno i u ravnomjernim količinama.

Djubriva sa omotačem

To su vodorastvorljiva djubriva, ali njihova pristupačnost spriječena kapsuliranjem

granula specijalnim materijama.
Omotači su:
- nepropustljivi sa sitnim porama kroz koje otopljeno hranivo difunduje,
- potpuno nepropustljivi, moraju se uništiti hemijski, mikrobiološki ili abrazionim
putem.
- semipropustljivi, kroz koje voda difundira sve dok se omotač ne razori pod uticajem
pritiska internog rastvora.

Kao omotači se koriste: voskovi, polietilen, ulja, akrilne smole, kondenzanti ureje i
sumpor.
Sumpor se koristi zbog mogućnosti da se primjeni rastopljen, niske cijene i hranidbene
vrijednosti kao omotač na ureji.
Djelovanje kapsuliranih djubriva traje od 3 mjeseca do preko godinu dana.

Inhibitori nitrifikacije

Do nepotpunog iskorišćavanja azota iz zemljišta biljkom dolazi po pravilu zbog:

89
- denitrifikacije
- ispiranja NO3 - N izvan zone korjenovog sistema.

Denitrifikacija je proces procesa redukcije nitratnog azota (uz učešće fermenata nitratne i
nitritne reduktaze do gasovitih formi (NO, N2O, N2, NH3).

NHO3  NHO2 (HNO)2  NO2  N2

nitrat nitrit hiponitrit azot dioksid molekularni azot

Ovaj proces obavljaju bakterije denitrifikatori.

Denitrifikatori oksidišu ugljene hidrate do CO2, koristeći pri tome kiseonik iz nitrata.

Proces denitrifikacije se intenzivira u:

• Anaerobnim uslovima;
Proces disanja na račun nitrata omogućuje denitrifikatorima da se razvijaju u anaerobnim
uslovima,
• U zemljštima sa velikom količinom organske materije, bogatim celulozom,
glukozom i drugim ugljenim hidratima.
U procesu denitrifikacije bakterije oksidišu ugljene hidrate do CO2 koristeći kiseonik iz
nitrata.

C2H12O6 + 6HNO3  6CO2 + 9H2O + 3H2O + toplota (2289 kJ)

Denitrifikacija je u zemljištu veoma rasprostranjena.

Ona se odvija ne samo pri visokoj vlažnosti i sadržaj organske materije i smanjenoj
aeraciji, već i pri običnim uslovima vlažnosti i aeracije, kako u kiselim tako i u alkalnim
uslovima.

Ispiranje nitrata. Sve se češće zapažaju neka nepovoljna dejstva azota na biljke i životnu
sredinu:
- nagomilavanje mineralnog azota u biljnim tkivima,
- povećanje koncentracije u hranljivim rastvorima do štetnih vrijednosti,
- oštećenje korjena,
- akumulacija nitrata u pijaćim vodama.

Sve ove nepogodnosti se potenciraju u prisustvu velikih količina NO3- azota.

Ponekad se dešava i lokalno povećanje koncentracije amonijaka što takodje prouzrokuje
štete:
- volatilizacija NH3,
- nagomilavanje NO2-N do toksičnih vrijednosti.

Zadržavanje mineralnog azota u zemljištu u obliku NH4+ ima izvjesne prednosti. Prije
svega zato što su i nitriti i nitrati podložni gubicima putem ispiranja ili denitrifikacijom.

90
Amonijačni N se malo kreće u zemljištu i ne stvara gasovite oblike koje se mogu gubiti iz
zemljišta.
Izuzetno pri površinskoj primjeni na karbonatnim zemljištima amonijak se gubi
volatilizacijom.

Inhibiranje nitrifikacije može se obaviti u prvoj ili u drugoj fazi.

Kada se prva faza inhibira, tada će nitrifikacija biti zaustavljena, bilo da se druga faza
inhibira ili ne.
Kada je samo druga faza inhibirana (Nitrobakter), tada će se nagomilavati nitriti.

Nitrobacter djeluje najbolje u neutralnoj ili slabo kiseloj sredini.

Nitrosomonas je manje osjetljiv na pH, tako da je vjerovatnije da će nitriti akumulirati u
kiselim i alkalnim zemljištima nego u zemljištima čija je reakcija bliska neutralnoj.

Za sada se proizvode dva inhibitora nitrifikacije:

1. N-SERVER koji po hemijskom sastavu 2-chloro-6-(trichlormethyl)pyridin i
Proizvodi ga Dow Chemical Co, USA
2. AM koji je po hemijskom sastavu 2-amin-chloro-methyl-pyramidin.
Proizvodi ga Tozo Koatsu Co, Japan.

FOSFORNA DJUBRIVA

Poznato je 170 minerala koji sadrže više od 1% P2O5.

Sirovine za dobijanje fosfornih djubriva su:
• prirodni fosfati organogenog i mineralnog porijekla,
• rude gvoždja koje sadrže fosfor,
• kosti

Nalazišta jedinjenja fosfora nijesu podjednako rasporedjena u svijetu.

Zato industrija ovih djubriva u nekim zemljama zavisi isključivo od uvoza sirovina.
Azijske zemlje se nalaze u naročito nepovoljnom položaju.

Ustanovljena je tendencija premještanja fosfora iz zemljišta u mora procesima erozije.

Iako količina fosfora u morskoj vodi prirodno je mala zbog male rastvorljivosti soli
ortofosforne kiseline (ispod 100 mg P2O5 u m3 vode), možemo očekivati da u budućnosti
(uz učešće živog svijeta) u morima će koncentracije P2O5 značajno povećati.
Pojaviće se još jedan izvor za iskorišćavanje fosfora u fertilizaciji.

Fosforna djubriva se klasificiraju prema:

- rastvorljivosti,
- obliku fosfora u djubrivima,

91
- prema načinu njihove proizvodnje.

Prema rastvorljivosti P-djubriva se dijele:

- Rastvorljiva u vodi
superfosfat (jednostruki) 18-21% P2O5
tripleks (trostruki, koncentrovani) 43-48% P2O5

- Rastvorljiva u neutralnom rastvoru amonijum citrata i slabo rastvorljiva u vodi

precipitat (dikalcijum fosfat) 30-38% P2O5

- Rastvorljiva u 2% rastvoru limunske kiseline

veoma malo rastvorljiva u neutralnom rastvoru amonijum citrata i
nerastvorljiva u vodi.
- tomasovo brašno
- termofosfati

- Rastvorljiva u jakim mineralnim kiselinama (H2SO4, HNO3, HCl)

Nerastvorljiva su u vodi.
Sirovi fosfati: apatiti i fosforiti.

Prema obliku fosforne kiseline P-djubriva se dijele na:

- Primarni fosfati
• obični superfosfat
• tripleks

- Sekundarni fosfati
• pecipitat

- Tercijarni fosfati
• fosforiti,
• apatiti

Prema načinu dobijanja P-djubriva se dijele na:

• prirodna: fosforiti, apatiti, koštano brašno,

• industrijska: superfosfati, precipitat, termofosfati.

Prirodna fosforna djubriva

Koštano brašno

92
To je prvo fosforno djubrivo:
Korišćeno je u Engleskoj još u prvoj polovini 18 vijeka.
Kosti sadrže 60% Ca3(PO4)2
6-7% CaCO3
8-9% masti
18-21% lijepka

Kosti se melju tek nakon odstranjivanja lijepka i masti.

Fosforna komponenta koštanog brašna je teško rastvorljiva u vodi, ali nešto bolje u
amonijum - citratu (neutralni rastvor).
Za razlaganje je neophodno:
- fino mljevenje
zbog veće dodirne površine čestica sa zemljištem.
- dobra aeracija
pliće unošenje u zemljšte daje povoljnije rezultate.
- kisela zemljišta
kako bi mineralne kiseline prevele fosfor iz Ca3 (PO4)2 u rastvorljive soli.

* Na krečnim zemljištima ovo djubrivo slabo djeluje.

Prirodni (sirovi) fosfati

Pronadjeni su u drugoj polovini 19. vijeka.

Danas se veća nalazišta prirodnih fosfata eksploatišu u SAD, Kini, Rusiji, Brazilu,
Izraelu, Tunisu, Siriji, Južnoj Africi i dr.

Apatit je pentakalcijum fosfat sa primjesama fluora, hlora i hidroksida.

Ca5(PO4)3 . F, Cl ili OH.
Sadržaj P2O5 40-42%, CaO 56%.
Kristalne je gradje, što ga čini vrlo otpornim na razlaganje.
Apatit se koristi isključivo za proizvodnju superfosfata.
Prisustvo Fe i Al u sastavu apatita u ukupnom iznosu većem od
5-6% nije poželjan zbog mogućih promjena rastvorljivih fosfata u nerastvorljive i zbog
toga što superfosfat dobija nepovoljne fizičke osobine.

Fosforiti Ca3(PO4)2 nastali su sekundarnim taloženjem izumrlih životinja i ptica.

Sadržaj P2O5 je 12-39%.
Koriste se direktno za djubrenje i za industrijsku proizvodnju fosfornih djubriva.

Fosforiti koji se direktno koriste kao djubrivo moraju biti fino samljeveni zbog stvaranja
veće dodirne površine čestica sa zemljištem (< 0,2 mm).
Djubrivo je slabo higroskopno.
Praktično je nerastvorljivo u vodi.
Rastvorljivost fosforita u zemljištu se povećava pod uticajem:
- mineranih kiselina,

93
- mikroorganizama,
- supstitucione i aktivne kiselosti.

Fosforiti se koriste prvenstveno na kiselim zemljištima.

Aktivna i supstituciona kiselost prevode ove fosfate u rastvorljive oblike:
Ca3(PO4)2 + 2H2CO3  CaHPO4 + Ca (HCO3)2.

Slično djeluju i druge kiseline: H2SO4, HNO3, HCl i fiziološki kisele soli: NH4NO3, KCl,
K2SO4.

Snabdijevanje kiselih zemlijšta fosforom bi bilo korisnije vršiti pomoću fosforita jer:
- sadrže dva puta više fosfora nego običan superfosfat.
- proizvodnja je jeftina
sastoji se u finom mljevenju, ne troši se skupa sumporna kiselina,
- upotreba smanjuje potrebu za kalcifikacijiom,
naročito ako se koristi zajedno sa fiziološki neutralnim djubrivima.
U SAD na kiselim zemljištima se primjenjuje 500-1000 kg/ha mljevenih prirodnih fosfata
svake 3-4 godine.

Na krečnim zemljištima dejstvo fosforita je slabo.

Biljke nemaju istu sposobnost razlaganja fosforita, posebno u neutralnim zemljištima.

Grašak, lucerka, lupina, heljda, posjeduju veću sposobnost razlaganja, a time i usvajanja
fosforita.
Ovo njihovo posebno svojstvo proizilazi iz činjenice da:
- njihov korijen luče - izdvaja u zemljište povećanu količinu kiselina u odnosu na druge
biljke,
- u njihovom sastavu kalcijuma ima više od fosfora.

Žitarice, krompir i mnoge druge kulture slabo koriste fosforite za svoju ishranu.

Industrijska fosforna djubriva

Prva fabrika superfosfata podignuta je u Engleskoj 1841. godine.

U početku su sirovine bile kosti, a od 1868. godine prirodni fosfati.

Superfosfat (obični) je mješavina monokalcijum fosfata i gipsa - Ca(H2PO4)2 · 2CaSO4.

Dobijanje superfosfata

94
Fino mljeveni prirodni fosfati sa 32-36% P2O5 tretiraju se 60-70% sumpornom
kiselinom.
Kiselina veće koncentracije od 73% daje suviše tvrdi superfosfat, koji se takodje
dopunski stvrdava prilikom čuvanja.

- Minerali i kiselina u odnosu 1:1 ubacuju se u specijalni bubanj.

Pri miješanju dolazi do reakcije:
[Ca3(PO4)2]3·CaF2 + 7H2SO4 + 3H2O  3Ca(H2PO4)2 · H2O + 7CaSO4 + 2HF.

- Stvara se primarni kalcijum dihidrogen fosfat i gips, a oslobadja se HF.

Dobijeni proizvod sadrži upola manje fosfora od osnovne sirovine: od 36%
prirodnih fosfata dobija se 18% P2O5.

Poslije miješanja polutečna masa se ispušta u komoru za dozrijevanje.

Obrazovanje gipsa utiče na stvrdnjavanje mase iz koje izlazi CO2 (iz CaCO3 prirodnih
fosfata) i masa postaje šupljikava.

- Djubrivo se sitni i suši pomoću suvog zraka i otprema u skladište.

U skladištu superfosfat mora da odleži nekoliko mjeseci.
U toku zrenja superfosfata povećava se količina fosforne kiseline rastvorljive u vodi, a
oslobadja se fluor.

Osobine superfosfata

Sadrži:
- 16-18% P2O5
- 28% CaO
- 10% Si
- 50% gipsa CaSO4 . 2H2O.

U superfosfatu se nalazi u maloj količini H3PO4, CaHPO4, Ca3(PO4)2, H2SO4, Al2(SO4)3,

Fe2(SO4)3, i neke druge nečistote.

Superfosfat je sive ili zelenkaste boje.

Proizvodi se kao prah ili u granuliranom stanju.
Rastvorljiv je u vodi (90%) i u amonijum citratu (10%).
Gips u sastavu superfosfata je teško rastvorljiva so.

Superfosfat je slabo higroskopan, ali pri lagerovanju može se zgrudvati:

Normalna vlažnost je do 15%.

Neki autori smatraju superfosfat hemijski i fiziološki kiselim djubrivom jer sadrži H3PO4,
H2SO4 i usled disocijacije: (H2PO4-)
(H+) i (HPO42-) jone.

95
Prema drugim autorima (Prjanišnjikov) on je fiziološki neutralan, jer biljke koriste više
H2PO4- od Ca2+ jona.

Medjutim, sadržaj H3PO4 u superfosfatu ne prelazi 3-4%.

To je mala količina u uporedjenju sa masom zemljišta.
Osim toga, ako se koristi na kiselim zemljištima, H3PO4 reaguje sa Al i Fe i na taj način
se neutrališe.

CaSO4 · 2H2O kao sastavna komponenta superfosfata, nema uticaja na zakiseljavanje.

Zbog slabe rastvorljivosti gips ne može da aktivno izmenjuje kiselost.
Ako se neka količina i rastvori, biljke će prije usvojiti jon (SO42-) od (Ca2+).
Iz monokalcijum fosfata Ca(H2PO4)2 biljke više uzimaju H2PO4- jon od Ca2+, u zemljištu
ostaje višak kalcijuma.

Prema tome, superfosfat je fiziološki neutralno do fiziološki alkalno djubrivo.

Možemo ga zbog toga koristiti na kiselim zemljištima bez vidnog uticaja na pH.
Ali na kiselim zemljištima stepen iskorišćavanja fosfora od strane biljaka manji je zbog
hemijske adsorpcije od strane Fe i Al.

Ponašanje superfosfata u zemljištu

Nakon unošenja u zemljište superfosfat podliježe retrogradaciji, odnosno prelazi u

prvobitni oblik: Ca3(PO4)2
Ca(H2PO4)2 + Ca(HCO3)2  2CaHPO4 + Ca(HCO3)2  Ca3(PO4)2+Ca(HCO3)2
i
Ca(H2PO4)2 + Al(OH)3  CaHPO4 + AlPO4 + 3H2O

Stvaraju se teže rastvorljive soli: AlPO4, FePO4, CaHPO4, Ca3(PO4)2.

Na taj način iskorišćavanje fosforne kiseline iz superfosfata se smanjuje. Prosječno za
oko 10-20% u prvoj godini primjene.

Način primjene superfosfata

Miješanje superfosfata sa zemljištem povećava retrogradaciju.

Primjena superfosfata u redove smanjuje dodirnu površinu djubriva sa zemljom, a znači
i retrogradaciju.
Za voćarsko-vinogradarske kulture treba ga unositi u dublje slojeve prilikom zasnivanja
zasada (fosfatizacija).

Vrijeme unošenja superfosfata

Zbog retrogradacije ne postoji opasnost od ispiranja superfosfata.

Ovo djubrivo može biti primijenjeno u svako doba sjetve, pri oranju ili kultiviranju.
Ne koristi se za prihranjivanje usjeva.

96
 Dvostruki superfosfat - Ca(H2PO4)2 35-42% P2O5

Proizvodi se iz niskokoncentrovanih sirovih fosfata koji se ne koristi za dobiijanje

običnog superfosfata.
U prvoj fazi sirovi fosfati se tretiraju sumpornom kiselinom i dobija se fosforna kiselina.
U drugoj fazi ona se koristi za tretiranje prirodnih fosfata za dobijanjem djubriva sa
visokim sadržajem fosfata.

Trostruki superfosfat (obogaćeni) - tripleks

Ca(H2PO4)2 42-50% P2O5

Proizvodi se tretiranjem visokokoncentrovanih sirovih fosfata fosfornom kiselinom.

Koncentrovani superfosfati imaju prednost u odnosu na proste zbog:

1. pojeftinjenja njihove primjene,
2. manjeg sadržaja štetnih elemenata (urana, olova, kadmijuma, hroma).

Precipitat (taložnik)

Precipitat je dikalcijum fosfat - CaHPO4·2H2O

Sadržaj P2O5 je 30-35%.
Sitni, kristalni prah, bijele boje, nije higroskopan.
Djubrivo je fiziološki neutralno.
Rastvara se u amonijum-citratu.
U zemljištu djeluje slično superfosfatu, ali hemijska adsorpcija, retrogradacija će biti
sporija.
CaHPO4 (precipitat) se prvo u zemljištu prevodi u Ca(H2PO4)2 , a tek onda dolazi do
reakcije sa rastvaranjem Al i Fe.

Kisela zemljišta
AK) 2H + 2CaHPO4  AK) Ca + Ca(H2PO4)2
Ca(H2PO4)2 + Al(OH)3  CaHPO4 + AlPO4 + 3H2O

Neutralna zemljišta
2CaHPO4 + Ca(HCO3)2  Ca3 (PO4)2 + 2H2O + 2CO2

Iz ovih reakcija se vidi da je precipitat bolji za kisela, nezasićena zemljišta, a superfosfat

za neutralna i slabo alkalna.

97
Tomasfosfat (Tomasovo brašno) Ca4P2O9 sa 15-16% P2O5 i 45% CaO.

Rude sa više od 1% fosfora i 0,5% sumpora nijesu pogodne za proizvodnju čelika, jer
on postaje krt, lomljiv.
Englezi Tomas i Džilkrist (1887) su predložili metodu odvajanja fosfora od gvoždja.
To je omogućilo preradu Fe-ruda sa većim sadržajem fosfora.

Proizvodnja se odvija u Besemerovom konvertoru, koji je unutra obložen dolomitom

(CaCO3 · MgCO3) pri temperaturi 2000oC.
U konvertor se unosi rastopljeno gvoždje, dodaje se CaCO3, uvodi se vazduh za
oksidaciju.

Fosfor prelazi u P2O5:

P2 + 5O2  P2O5
Reaguje sa CaO i daje tetrakalcijum fosfat:
P2O5 + 4CaO  Ca4P2O9

Ca4P2O9 (zajedno sa CaSiO3 i drugim jedinjenjima koja sadrže Mn, Cu..) isplivava gore
kao lakši u vidu legure.
Leguru odvajaju nakretanjem konvertora, hlade i melju u specijalnim mlinovima do finog
praha (< 0,17 mm).
Tomasfosfat proizvodi se u Austriji, Belgiji, Njemačkoj i Francuskoj.

Osobine Tomasfosfata

Tomasfosfat je prah sivo crne boje.

Specifična težina je velika zbog primjesa Fe i Mn.
Higroskopnost je mala. Medjutim, pri odlaganju u vlažnim skladištima djubrivo
apsorbuje vlagu.
Sadrži 8-22 P2O5 rastvorljivog u 2% citratnoj kiselini.

Od ukupne količine Ca u sastavu Tomasfosfata:

50-55% vezano za fosfor - Ca4P2O9
Oko 30% nalazi se u CaSiO3
10-20% je slobodni CaO.
• Pored fosfora i kalcijuma djubrivo sadrži Mg, SiO2, Fe2O3, Al2O3, K, S, Zn, Co.

Djubrivo djeluje alkalno zbog sadržaja slobodnog CaO, koji sa vodom obrazuje Ca(OH)2.
Ne smije se miješati sa djubrivima koja sadrže (NH4+) jon zbog gubitka u obliku NH3
(KAN, NH4NO3, (NH4)2SO4.
Može se bez negativnih posledica miješati sa urejom.

Djelovanje u zemljištu

98
Za rastvaranje fosforne komponente Tomasfosfata neophodna je velika dodirna površina
izmedju zemljšta i djubriva.
Ovo se obezbjedjuje odgovarajućim mljevenjem i rasturanjem po cijeloj površini.
Pri unošenju u zemljište dolazi do reakcija:
Ca4P2O9 + H2O  Ca3 (PO4)2 . H2O + CaO.

Ca4P2O5 + 6CO2  Ca(H2PO4)2 + 3Ca(HCO3)2.

Ca3(PO4)2 . H2O - svježe istaloženi trikalcijum fosfat pristupačan je biljkama za razliku

od bezvodnog Ca3(PO4)2.

Način i vrijeme primjene

Tomasov fosfat koristi se za sve tipove zemljišta.

Bolji efekat se postiže na kiselim zemljištima.
Djeluje sporije od superfosfata.
Unosi se pri osnovnoj obradi i prije sjetve površinski.
Nije namijenjen prihrani.

Polifosfati - jedinjenja metafosforne kiseline (HPO3)

Radi smanjenja troškova primjene skladištenja i distribucije industrija djubriva povećava

koncentraciju aktivne komponente u njima.
Pošto industrija u proizvodnji koristi pored ortofosfatne i druge kiseline (pirofosfatna i
tripolifosfatna) sve soli se svrstavaju u grupu "polifosfata".
To su kraći i duži lanci ortofosfatne kiseline medjusobno povezani kiseonikovim mostom
uz gubitak molekula vode.
U komercijalnoj praksi mnogi kondenzovani fosfati nazivaju se "metafosfati".
- Kalcij-metafosfat Ca(PO3)2 sa 60-65% P2O5, 23-27% CaO i 0,5% F.
Proizvodi se u SAD.
Pristupačni fosfor rastvorljiv u amonijum citratu.

- Kalijum-metafosfat K4(PO3)4.H2O(KPO3) sa 58% P2O5 i 36% K2O.

Proizvodi se u SAD.
Pristupačni fosfor rastvorljiv u citratnoj kiselini i malo rastvorljiv u vodi.
To je najbolje gnojivo za biljke.

- Amonijum-metafosfat (NH4)4(PO3)4 sa 17% N i 73% (80%) P2O5

Pristupačni fosfor rastvorljiv u amonijum citratu.

Fertilizaciona vrijednost polifosfata je u nerastvorljivosti u vodi pa im je dejstvo sporije

od superfosfata.
Fosfor se usvaja biljkama nakon hidrolize u ortofosfate koje se obavlja pod dejstvom
biološke aktivnosti zemljišta.

99
Brzina hidrolize zavisi od temperature zemljišta, pH, enzimatske aktivnosti
mikroorganizama i prisustva kompleksirajućeg katjona.

KALIJUMOVA DJUBRIVA

Kalijumova djubriva su soli kalijuma sa mineralnim kiselinama:

HCl HNO3 H2SO4 H2SiO3

Ova djubriva su većinom veoma rastvorljiva u vodi.

Sirove kalijumove soli

Ležišta ovih soli nalaze se na mjestima nekadašnjjih mora.

Porijeklom su iz morske vode.
Svaki km3 morske vode sadrži 500.000 t K2O.

Najveća nalazišta kalijumovih soli (uglavnom karnalita, silvinita i kainita udruženih sa

kizeritom, langbenitom i polihalitom) nalaze se u Kanadi, Rusiji i Poljskoj, Njemačkoj,
SAD, Izraelu, Francuskoj, Španiji i Italiji.
Sirove kalijumove soli zbog niskog sadržaja kalijuma (12-15%) kao djubrivo se koriste
samo u rejonima njihove ekspolatacije.

Prema rastvorljivosti kalijumovi minerali svrstavaju se u tri grupe:

1. Minerali veoma rastvorljivi u vodi;

To su soli kalijum-hlorida i kalijum-sulfata:
silvin, karnalit, langbenit.

2. Minerali srednje rastvorljivosti;

Predstavnik ove grupe je polihalit-složeni sulfat K, Mg i Ca.

3. Minerali teško rastvorljivi u vodi;

To su glaukonit, leucit, feldspat, škriljci.
Ovi minerali su veoma rasprostranjeni.
Medjutim, nije razradjen ekonomični postupak za izdvajanje kalijuma iz njih.

Sirove kalijumove soli nijesu pogodne za direktno djubrenje iz sljedećih razloga:

- njihova primjena u udaljenim rejonima nije rentabilina zbog niskog sadržaja
kalijuma.
- to su vrlo higroskopne materije, što otežava primjenu.
- sadrže jon (Cl-) koji nepovoljno djeluje na neke biljke, kao što su vinova loza, duvan,
krompir.

100
- sadrže Na, koji djeluje peptizirajuće na zemljišne koloide, i tako pogoršava strukturu
zemljišta.
- i prisustvo jona (SO42-) može biti štetno za neke kulture.

Sirove kalijumove soli direktno se koriste za djubrenje samo u rejonima eksploatacije.

Prije upotrebe se hemijski ne obradjuju, nego samo usitnjavaju.

Karnalit mješavina KCl i MgCl2 sa dosta primjesa MgSO4.

Sadrži od 9 do 12% K2O
Vrlo je higroskopan.
Niski sadržaj K2O i visoka higroskopnost ograničavaju njegovu primjenu na okolinu
rudnika.

Kainit mješavina KCl, MgSO4 i NaCl.

Sadržaj K2O je 12-15%.

Silvinit mješavina KCl, NaCl uz primjese MgCl2 i CaSO4

Sadržaj K2O je 15-40%.

U nekim nalazištima silvinit je glavni mineral.

Koncentrovane kalijumove soli

Proizvode se radi uklanjanja nepovoljnih osobina prirodnih soli (malo kalijuma, mnogo
hlora i velika higroskopnost).

Kalijum hlorid - (KCl) 40% K2O.

Dobija se miješanjem 60% rastvora KCl sa mljevenim silvinitom.
Proizvodi se u obliku praha, kristala ili granula.
Boja je siva, sivobijela, sivoružičasta.
Vrlo je higroskopan.

Kalijum hlorid - (KCl) 60% K2O.

Proizvodnja se zasniva na različitoj rastvorljivosti KCl i NaCl.
U Rusiji kao sirovina se koristi silvinit, u Njemačkoj karnalit i tvrda so (KCl · MgSO4 ·
NaCl).
Isitnjena sirovina se unosi u vrelu vodu.
Posije hladjenja KCl se istaloži, a NaCl ostaje u rastvoru.

Talog se cijedi, centrifugira i suši.

Proizvodi se u obliku kristala ili granuliran.
Boja je prljavo bijela ili crvenkasta.
Djubrivo je malo higroskopno.

101
Fiziološki je kiselo.
To je najkoncedntrovanije K-djubrivo.

102
Kameks - KCl . MgSO4
Sadrži 40% K2O
18% NaCl
0,5% MgCl2
1,1% CaSO4
Proizvodi se u Njemačkoj.

Kalijum sulfat - K2SO4

Sadrži 50% K2O
18% S
0,6% Mg
<2,5% Cl

Dobija se dejstvom kainita ili KCl i sumporne kiseline.

Proizvodi se u obliku kristala bijele boje.
Higroskopnost je mala. Lako se rastvara.
Fiziološki je kiselo djubrivo.
Zbog skupe proizvodnje koristi se za rentabilnije kulture koje ne podnose hlor (kvalitetni
duvan).

Kalijum-magnezijum-sulfat (patent-kalijum) - K2SO4 . MgSO4

Proizvodi se u Njemačkoj iz kizerita (KCl . MgSO4 . 3H2O)
Sadrži 28% K2O
5% Mg
20% S

Pogodan je za djubrenje kultura koje ne podnose Cl: duvan, vinova loza, paradajz,
krompir.
Takodje se koristi na zemljištima siromašnim u magnezijumu.

Ostali izvori kalijuma

Osim naslaga prirodnih kalijumovih soli za djubrenje koriste se i drugi izvori kalijuma.

K-silikati razlikuju se po hemijskom sastavu i sadržaju kalijuma.

Leucit, KAl (SiO3)2 sa 21,4% K2O i 55% SiO.

Nefelin K2Na6 Al8Si9O34 sa 5% K2O
Muskovit H2KAl Si3 O12 7-12% K2O
Biotit (H, K)2 (Mg, Fe)2 . Al2 (SiO4)4 8% K2O

Koriste se u zemljama bez prirodnih ležišta kalijumovih soli.

Kalijumovi silikati su potencijalni izvor kalijuma.

103
Dobijanje kalijumovih djubriva iz K-silikata vrši se ekstrakcijom K uz upotrebu kiselina.

Pepeo biljaka sadrži značajne količine kalijuma i druge elemente (P,Ca).

Sastav pepela zavisi od biljne vrste:

pepeo slame heljde 35% K2O

pepeo pšenične slame 14-20% K2O
pepeo stabljike krompira 21,7%
pepeo duvana 23,0%
pepeo hrasta 8,4%

Pepeo je alkalno djubrivo.

Na kiselim zemljištima djeluje neutralizirajuće.
Dobri rezultati od primjene postižu se na kiselim zemljištima prije oranja u količini do
800 mg/ha (60 kg K2O).
Ako se koristi neposredno pred sjetvu može doći do oštećenja klice gajenih kultura.

Pepeo treba čuvati od kiše jer se ispira kalij-njegov najkvalitetniji sastojak.

Da bi se izbjeglo ispiranje K iz pepela preporučuje njihovo miješanje sa stajnjakom i
kompostom.

Za djubrenje kalijumom koriste se morske alge, sakupljene na obalama nakon

spaljivanja, kompostiranja ili direktno.
Pepeo algi sadrži 6-15% K2O.

Izvori K-djubriva su ostaci industrije šećera i alkohola, ekstrakt pri pranju ovčje vune.
Kalijum se nalazi u sporednim proizvodima željezara, cementara, termoelektrana.
Kalijum se dobija iz slane vode mora i nekih slanih jezera, isparavanjem u plitkim
bazenima.
Dobijeni produkt (nakon izdvajanja NaCl) je vrlo sličan kainitu i karnalitu.
U solani u Ulcinju količine KCl su male, tako da se eksploatacija ne isplati.

Promjene kalijumovih djubriva u zemljištu

Nakon unošenja u zemljište kalijumova djubriva disociraju.

Zemljišni rastvor obogaćuje se K+ jonom.
Osim prelaska u rastvor, kalijum može biti čvrsto vezan (fiksiran) i adsorbovan.
Fiksacija zavisi od vrste minerala gline i vlažnosti zemljišta.
U nekim zemljištima može biti prilično velika (2.000 kg K2O/ha).
Kalijum se u znatnoj mjeri veže za adsorptivni kompleks zemljišta.

U alkalnim i neutralnim zemljištima K istiskuje Ca iz adsorptivnog kompleksa.

Dolazi do stvaranja CaCl2 koji je podložan ispiranju.

104
AK) Ca2+ + 2KCl  AK) 2K+ + CaCl2
lakorastvorljiva so
AK) Ca + K2SO4  AK) 2K + CaSO4
2+ +

teškorastvorljiva so
U kiselim zemljištima pri dužoj upotrebi većih količina kalijuma može doći do
istiskivanja aluminijuma iz adsorptivnog kompleksa i njegove pojave u zemljišnom
rastvoru.
Doći će i do povećanja aktivne kiselosti zemljišta.

AK) H+ + KCl  AK) K+ + HCl

AK) Al3+ + 3KCl  AK) 3K+ + AlCl3
AlCl3 + 3H2O  Al(OH)3 + 3HCl

Kalijumova djubriva (KCl, H2SO4) su fiziološki kisele soli.

Biljke više usvajaju K+ jon od Cl- i SO42-.
Cl- i SO42- sa vodonikom stvaraju kiseline i tako povećavaju aktivnu kiselost.

Vrijeme upotrebe kalijumovih soli

Kalijum se u znatnoj mjeri vezuje za adsorptivni kompleks zemljišta,

Zato ne podliježe većim gubicima putem infiltracije u dublje slojeve.
Sa tog aspekta oni mogu biti upotrebljeni u svako vrijeme godine.
Medjutim, u cilju smanjenja nepovoljnog djelovanja Cl na biljke, KCl treba
upotrebljavati u jesen kako bi se Cl isprao van korijenovog sistema biljke.

Dugogodišnja primjena kalijumovih djubriva osiromašuje zemljište magnezijumom usled

antagonizma K:Mg i ispiranja.

Kalijum antagonistički se ponaša i prema boru.

Veće doze kalijuma smanjuju usvajanje bora.
O tome treba voditi računa kad se uzgajaju kulture zahtjevne i prema K i prema B, kao
što je šećerna repa.

Od poljoprivrednih kultura K - soli pokazuju najbolji efekat kod krompira, duvana,

šećerne repe, jagodastog i koštičavog voća.

105
 KREČNA DJUBRIVA

Kalcijum se najviše upotrebljava za popravku kiselih i alkalnih zemljišta.

Na kiselim zemljištima kreč koristimo za neutralizaciju kiselosti i poboljšanje vodno-
fizičkih osobina.
Na alkalnim slanim zemljištima upotrebljavamo gips radi supstitucije jednog dijela Na
jonima Ca u adsorptivnom kompleksu i tako poboljšavamo njihova fizičko-hemijska
svojstva.

Primjena krečnih djubriva je vrlo stara mjera poznata još starim Rimljanima.
Nosi naziv kalcifikacija.

Kalcifikacija aktivira zemljišne rezerve: pozitivno utiče na pristupačnost fosfora,

radikalno mijenja fiziološke osobine, podstiče razlaganje humusa.
Ove promjene pozitivno utiču na produktivnost zemljišta.

Medjutim, kalcifikacija može da izazove iscrpljivanje zemljišta usled prevelike aktivacije

raznih procesa u kojima značajni dio humusnih materija intenzivno se razlaže.

Zbog ove protivurečnosti kalcifikaciju nazivaju mjerom koja

"obogaćuje očeve, a osiromašuje sinove".

Iscrpljivanje zemljišta može nastupiti kada pri meliorativnim zahvatima unošenje kreča
ne prati unošenje organske materije i mineralnih djubriva.

Ogledima je utvrdjeno neosporno gubljenje Ca iz zemljišta: prinosima, neutralizacijom

kiselilh mineralnih djubriva, infiltracijom i erozijom.
U Njemačkoj na taj način godišnje se izgubi i do 360 kg/ha.

Na kiselim zemljištima bez prisustva kalcijuma u adsorptivnom kompleksu neophodno

je dodavati krečna djubriva i zbog popravke fizičkih osobina i zbog obezbjedjenja
normalne ishrane sa Ca.

Količina krečnih djubriva radi neutralizacije treba da odgovara količini vodonika u

zemljištu.
Odredjuje se na nekoliko načina:
a) Odredjivanjem pH u nKCl-u (supstituciona kiselost)
• Ako je pH ispod 4,5, potreba za krečnim djubrivima je velika.
• Ako je pH 4,6-5,5, potrebna je osrednja neutralizacija.
• Ako je pH 5,6-5,8, nije potrebna neutralizacija zemljišta.

b) Odredjivanje pH u vodi (aktivna kiselost)

• Zemljišta čija je pH manja od 5,5 treba neutralisati.

106
c) Odredjivanjem stepena zasićenosti bazama.
• Ukoliko je zasićenost manja od 50% potreba za unošenjem kreča je velika,
• Ako je 50-70%, potreba se osrednja,
• Ako je zasićenost veća od 70%, onda nije potrebno unošenje krečnih djubriva.

Ako raspolažemo samo podacima o izmjerenom pH u KCl-u može se koristiti ova

formula pri izračunavanju:
Željeni pH – Izmjereni pH
CaO t/ha = · 2,8
7 – Izmjereni pH
Krečna djubriva se dobijaju iz prirodnih ležišta: (krečnjak, lapor, dolomit) i kao sporedni
proizvod industrija (saturacioni mulj).

Prirodna krečna djubriva

a) Krečnjak - CaCO3, 80-95% CaCO3

Najeftinji oblik kalcijuma za neutralizaciju.
Kad je fino samljeven, ovaj materijal mnogo bolje djeluje u zemljištu.

b) Dolomit - CaCO3 . MgCO3 sadrži 80-90% karbonata.

c) Lapor - 40-75% CaCO3, 0,5% P2O5.

Ovaj materijal bolji je od krečnjaka jer se njegovom primjenom u zemljište unosi CaCO3,
MgCO3, fosfor, glina i pijesak.

c) Pečeni kreč (negašen) - CaO, 75-90% CaO.

Ovaj materijal djeluje veoma brzo u zemljištu ali je skup za kalcifikaciju.

Industrijska krečna djubriva

a) Saturacioni mulj - sporedan produkt industrije šećera.

Sadrži 21-50 CaO%, 0,20-0,5% N, 0,5-2% P2O5, 0,5% K2O, 0,3% Mg i 7-8% organske
materije.

b) Ca-silikat - CaSiO3 - otpadni materijal željezara i čeličana.

Sadrži 47% CaO, 2,6 MgO i 1-2% Mn.
U zemjištu sporo djeluje.

c) Pepeo od drveta - 10-30% CaO.

Kalcijum kao sporedni sastojak nalazi se u nekim mineralnim djubrivima:

- kalcijum-cijanamid - CaCN2;
- Tomasfosfat - Ca4P2O9;
- KAN - NH4NO3 + CaCO3.

107
 Promjene krečnih djubriva u kiselim zemljištima

U zemljištu CaCO3 rastvara se pod uticajem kiselosti zemljišta ili djelovanjem ugljene
kiseline koja se obrazuje razlaganjem organske materije.

CaCO3 + H2CO3 = Ca(HCO3)2

Radi ubrzavanja rastvaranja CaCO3 djelovanjem H2CO3 preporučuje se obavezno

unošenje stajskog djubriva.
Smatra se da djelovanje unijetih krečnih djubriva u zemljiše zapaža se tek poslije treće
godine, a traje 6-8 godina.

Pozitivno djelovanje krečnih djubriva

• Unošenjem krečnih djubriva uklanja se suvišna kiselost zemljišta.

• Kalcifikacijom se smanjuje štetno dejstvo aluminijuma.

• Kalcifikacijom se poboljašava ishrana fosforom.

• Kalcifikacijom se poboljšava mikrobiološka aktivnost zemljišta.

U kiselim zemljištima nema nitrifikatora i nitrobaktera ili su oni svedeni na vrlo mali
broj. Poslije kalcifikacije brzo se povećava broj nitrifikatora i nitrata u zemljištu.

• Kalcifikacija vrlo povoljno djeluje na fiksaciju azota bilo simbioznim i slobodnim

azotofiksatorima.

• Kalcifikacijom se ubrzava mineralizacija i humifikacija organskih materija zemljišta i

time se povećava pristupačnost N, P, K i dr.

• Pokretljivost molibdena jedna od najvažnijih pozitivnih strana kalcifikacije.

• Poboljšanje fizičkih osobina zemljišta navodi se kao jedan od važnih razloga za

unošenje krečnih djubriva.

Doprinosi koagulaciji zemljišnih koloida što ima za posledicu obrazovanje

strukturnih agregata i time olakšava procjedjivanje vode kroz zemljište.

Negativno dejstvo kalcifikacije

Osim mobilizacije N, P, K i Mo, kalcifikacijom se može smanjiti pokretljivost nekih

elemenata (B,Mn, Fe, Cu, Zn) jer se stvaraju teško rastvorljiva jedinjenja nedostupna
biljkama.

108
Djubriva sa magnezijumom

Po pravilu potrebe biljaka u magnezijumu zadovoljavaju se redovnim djubrenjem drugim

djubrivima koje sadrži ovaj element.
Medjutim, leguminoze, korjenaste i krtolaste biljke, kao i neke žitarice i trave koriste
značajne količine magnezijuma.
Za takve kulture unosimo magnezijum u zemljište u obliku sljedećih djubriva:

1. Magnezijum-sulfat - MgSO4 · 7H2O, 13,6% MgO

MgSO4 koristi se preko zemljišta – 30-40 kg/ha i folijarno 2% rastvorom.

2. Patent-kalijum - K2SO4 · MgSO4, 8-13% MgO

3. Kameks - KCl · MgSO4, 5% MgO
4. Dolomit - CaCO3 · MgCO3, 20% MgO
5. Magnezit - MgCO3, 48% MgO
6. Dunit - MgSiO4 · FeSiO4, 24-18% MgO
7. Magnezijum oksid - MgO, 75-80% MgO
8. Tomas fosfat 3-6% MgO.

Na tržištu se može naći mnogo NPK Mg - djubriva.

10:12:26:1– Krtolin
8:16:26:1-3 – Novi krtolin
12:12:17:2 – Povrtlar
13:13:13:1 + 5S – Multifert
9:6:28:5 – Green house (Italija)

Djubriva sa sumporom

Količina sumpora u mineralnim djubrivima poslednjih godina znatno je smanjena, pošto

se za razlaganje sirovih fosfata koristi azotna kiseline umjesto sumporne.
Osim toga, smanjena je proizvodnja običnog superfosfata u kome je znatan dio gipsa
predstavljao izvor sumpora.
Sumpor se unosi u zemljište sljedećim djubrivima:

1. Amonijum sulfat (NH4)2SO4, 24% S

2. Gips CaSO4 · 2H2O, 15-18% S
3. Superfosfat Ca(H2PO4)2 · 2CaSO4 11,5% S,
4. Petent-kalijum K2SO4 · MgSO4, 18% S,
5. Kameks KCl · MgSO4, 7-8% S
6. Toma fosfat Ca4P2O9, 0,1% S

Direktno djubrenje sumporom preporučuje se samo za zemljišta koja sadrže manje od 0,2
gS/kg, a NPK djubriva koja se koriste ne sadrže sumpor.
Unošenje 600 kg superfosfata je istovremeno djubrenje sa oko 300 kg gipsa.

109
Djubriva sa gvoždjem

Na nedostatak gvoždja posebno su osjetljive voćke i vinova loza.

Poznato je da nedostatak gvoždja za ishranu biljaka izaziva pojavu hloroze zbog
nedovoljne sinteze hlorofila.
Za ishranu biljaka gvoždjem mogu se koristiti sljedeća djubriva:

1. Gvoždje sulfat - FeSO4 ∙ 7H2O, 20% Fe.

Ovo djubrivo se može unositi u zemljište i folijarno.
Unošenjem u zemljište ponekad se ne postižu očekivani efekti, jer gvoždje prelazi u teže
rastvorljive oblike (FeCO3, Fe3O4, Fe(OH)2, FePO4)
To se dešava na karbonatnim zemljištima.
Na takvim zemljištima ishranom preko lista sa 1% rastvorom postižu se bolji rezultati u
lječenju hloroze.

2. Helati gvoždja - Fe-EDTA (etilendiaminotetra sirćetna kiselina)

Sadrže 12% Fe.
Prskanje Fe-EDTA treba obaviti nekoliko puta u toku vegetacije 0,5% rastvorom.
Upotreba je ograničena jer su preparati dosta skupi, ali je njihovo djelovanje trajnije.
Trgovačni nazivi za Fe-EDTA su Ssekvestren, Versenat i Komplekson.

3. Piritna šljaka - 46% Fe. -

To je sporedan proizvod pri proizvodnji bakra iz piritne rude.
Ovo djubrivo pokazuje produžno djelovanje i u toku 10 godina nakon unošenja u
zemljište.

4. Vuksal, SAL-12 i drugi folijarni preparati često sadrže gvoždje i mogu se uspješno
koristiti za ishranu preko lista.

Gvoždje se nalazi u sastavu čvrstih kompleksnih djubriva:

NPK Fe – 2:8:24:15 Fe2O3 + 20 SO3
– 8:16:24:2 Fe-DTPA

110
 MIKRODJUBRIVA

Sve veća upotreba visokokoncentrovanih djubriva, u obliku čistih hemijskih soli, kao i
uvodjenje novih sorti i hibrida u praksu, koje se odlikuju visokim prinosima, prouzrokuju
iscrpljivanje zemljišta mikroelementima, jer se njihove iznešene količine ne vraćaju
putem redovnog djubrenja.

Zato savremena biljna proizvodnja zahtijeva uključivanje mikroelemenata u asortiman

djubriva.

Borna djubriva

1. Boraks - Na2B4O7 · 10H2O - najpoznatije borno djubrivo

Sadrži 11% B ili 36,5% B2O3
Proizvodi se u obliku kristala i veoma je rastvorljivo.

2. Borna kiselina - H3BO3, 17,5% B

Koristi se samo za folijarnu ishranu i obradu sjemena prije sjetve.

3. Borno-datolitno brašno
Sadrži 2-2,2% B2O3 rastvorljivog u vodi.
Proizvodi se u obliku svijetlostivog praha.
Može se unositi u zemljište pred sjetvu (50 kg/ha), za prihranjivanje (10-12 kg/ha, 300-
600 lit. vode), a njime se može vršiti obrada sjemena.

4. Kompleksna djubriva sa borom - različite kombinacije

20:10:10 + 1%B, 10:20:30 + 0,5% B itd.

Manganova djubriva

1. Mangan-sulfat - MnSO4 ∙ 3H2O

Sadrži 26% Mn, 15% S.
Djubrivo je veoma rastvorljivo u vodi.
Primjenjuje se naročito na alkalnim zemljištima bez dovoljne kolčine lakopristupačnog
mangana.
Unosi se u zemljište u količini 10-20 kg/ha pomiješan sa mineralnim djubrivima.
Najbolji efekat pokazuje ako se primjenjuje folijarno u koncentraciji 0,5-1%.

2. Manganizirani superfosfat
Sadrži 15-17% P2O5; 1,5-2,5% Mn.
Ovo djubrivo se primjenjuje na alkalnim zemljištima.

3. Helati mangana - Mn-EDTA (etilen-diaminotetra sirćetna kiselina).

Sadrži 12% Mn.

111
Helati mangana koriste se preko zemljišta (10-20 kg/ha) i
folijarno (0,5-1% rastvor).

Djubriva sa bakrom

1. Bakar-sulfat (plavi kamen) - CuSO4 ∙ 5H2O

Sadrži 25,5% Cu.
Djubrivo je potpuno rastvorljivo u vodi.
Koristi se preko zemljišta ( 10-25 kg/ha) folijarno (0,5-1%) i za obradu sjemena.

2. Piritna šljaka 0,8-1,5% Cu

Dobija se pri preradi bakarne rude pirita.
Pokazuje produžno djelovanje (5-6 godina).
Koristi se 15-20 dana prije sjetve u količini 500-600 kg/ha.

3. Helati bakra - Cu-EDTA, 13% Cu

Cu-EDTA može se unositi po cijeloj površini (0,8-2,4 kg Cu/ha).
Za folijarnu ishranu se koristi 0,5-1% rastvor.

Djubriva sa cinkom

1. Cink-sulfat - ZnSO4 ∙ 7H2O

Sadrži 23% Zn.
Proizvodi se u obliku bijelog praha ili kristala.
Dobro se rastvara u vodi i nije higroskopno.
Koristi se preko zemljišta u količini 5-25 kg/ha.
Na kiselim zemljištima ZnSO4 pokazuje dobar efekat u otklanjanju deficita cinka.

Medjutim, na karbonatnim zemljištima, zbog inaktivacije hemijskom adsorpcijom,

stvaraju se teško rastvorljivi fosfati ili se talože u obliku hidroksida.
Zbog toga je najbolje ZnSO4 primijeniti preko lista.

2. Helati cinka - Zn-EDTA

Sadrži 14% Zn.
Djubrivo se primjenjuje preko zemljišta i preko lista.
Folijarna primjena se može kombinovati sa sredstvima za zaštitu bilja.

Djubriva sa molibdenom

1. Amonijum-molibdat - (NH4)2MoO4 -najpopularnije Mo- djubrivo)

Sadrži 50% Mo.
Veoma je rastvorljivo u vodi.
Primjenjuje se preko zemljišta, preko lista i folijarno.

112
Potrebe biljaka za Mo naročito su izražene na kiselim zemljištima usled nedostatka
pristupačnih oblika.
Unosi se u zemljište u količini 2-8 kg/ha, folijarno 0,5-1 rastvor.

2. Molibdenizirani superfosfat - 0,20% Mo, 20% P2O5.

Ovo djubrivo naročito se koristi za leguminoze gajene na kiselim zemljištima.

Djubriva sa kobaltom

Djubrenje kobaltnim djubrivima redovnije je na kalcificiranim i pjeskovitim zemljištima

na kojima se i javlja njegov nedostatak.
Koriste se sljedeća djubriva:

1. CoSO4 ∙ 7H2O - 20,9% Co

2. Co(NO3)2 ∙ 6H2O - 20,3% Co
3. Co-helati (Co-EDTA) - 10-12% Co.

Kompleksna djubriva sa mikroelementima

U sadašnje vrijeme proizvode se kompleksna djubriva sa mikroelementima.

Najviše su proizvodjena NPK djubriva sa dodatkom mikroelemenata bora i cinka.

Na našem tržištu su najčešće zastupljene sljedeće formulacije NPK djubriva sa borom:

10:20:30 + 0,5% B, 8:16:24 + 0,5% B i 8:20:25 + 0,5% B.
Ove formulacije se primjenjuje u proizvodnji šećerne repe i drugih kultura koje imaju
veće zahtjeve u boru.

U proizvodnji kukuruza na zemljištima sa deficitom pristupačnog cinka primjenjuju se

sljedeće formulacije NPK djubriva:
10:30:20 + 1,5% Zn, 10:27:22 + 1,5% Zn i 15:15:15 + 2% Zn.

113
 SLOŽENA DJUBRIVA

Složena djubriva sadrže dva, tri i više biogenih elemenata: NP, PK, NK, NPK, NPK +
Mg, NPK + Zn….
(za razliku od prostih koja sadrže samo jedan hranljivi elemenat)

Osim deklarisanih, složena djubriva često sadrže i neke druge, slučajno prisutne
elemente, koji se nalaze u osnovnim sirovinama (prirodni fosfati, K-soli).

Koncentracija hranljivih elemenata u složenim djubrivima označava se "formulom". Ona

predstavlja deklarisani sadržaj elementa u % pri preciznom redosledu:

N:P:K

Složena djubriva masovno su se počela proizvoditi u drugoj polovini 20. vijeka.

Medjutim, još daleke 1845. godine patentirana je proizvodnja NPK djubriva, koje je
sadržalo N- u obliku (NH4)2SO4, P2O5 u formi superfosfata, K2O iz pepela.

Prednosti primjene složenih djubriva:

- Unošenjem složenih djubriva ostvaruje se kompleksnija ishrana biljaka sa više

neophodnih elemenata. Eksperimentalno je dokazano da u djubrivu svaki prisutni
element bolje se iskorišćava u prisustvu drugih elemenata.
- Preko složenih djubriva često se dodavaju i drugi neophodni makro- i mikroelementi:
Ca, Mg, S, Fe, Mn, B, Cu, Zn, Mo, Co.
- Složena djubriva sadrže, po pravilu, veće koncentracije biogenih elemenata.
To je važno zbog smanjenja troškova ambalaže, transporta, skladištenja i primjene (štedi
se i energija i radna snaga).
Povećanje sadržaja hranljivih elemenata u djubrivima za 10% smanjuje troškove
transporta i čuvanja za 20-25%, a broj vagona ili kamiona za 1,5 do 2 puta.

U složenim djubrivima najčešće su otklonjene nepovoljne fizičke osobine, posebno

higroskopnost.
Granule su ujednačene i stabilne.

- Izbjegava se pretjerano gaženje zemljišta u procesu mehanizovane primjene.

U jednom prohodu deponatora unosi se više neophodnih elemenata,
- Unošenje djubriva će biti homogenije, jer u granuli se nalazi više elemenata.

Prednosti primjene prostih djubriva

U prilog primjene prostih, pojedinačnih djubriva ide činjenica:

- Da je ponekad nemoguće izvoditi optimalno i racionalno djubrenje sa asortimanom
složenih djubriva, koja su prisutna na tržištu.

114
Na primjer, djubrenje jednim hranljivim elementom treba povećati (N,P) a drugim
smanjiti (K).
U takvim uslovima optimalnu fertilizaciju je lakše izvršiti prostim, pojedinačnim
djubrivima.
- Cijena jedinice hranljive materije je niža u pojedinim djubrivima, jer nema troškova
miješanja.

Podjela složenih djubriva

Tehnologija proizvodnje složenih djubriva je različita i predstavlja osnovu za njihovu

podjelu na:

- miješana složena,
- polukompleksna složena,
- kompleksna složena.

Miješana djubriva

Proizvodnja ovih djubriva se bazira na prostom miješanju pojedinačnih djubriva.

Neophodno je dobro poznavanje pravila o mogućnosti miješanja polaznih komponenti.

Poznate su reakcije koje mogu da smanje kvalitet miješanih djubriva:

- neutralizacija,
- hidratacija,
- razlaganje i
- dvostruka dekompozicija.

Neutralizacija

Pri miješanju superfosfata sa karbonatom i bikarbonatom Ca njegova rastvorljivost može

biti smanjena prelaskom u teže rastvorljive oblike.

Do reakcije dolazi kada je superfosfat vlažan, ali i zbog prisustva slobodnih kiselina
(H2SO4, H3PO4).

Ca(H2PO4)2 + CaCO3  2CaHPO4 + H2O + CO2

Djubriva koja sadrže Ca ne treba miješati sa djubrivima koja sadrže rastvorljivu fosfatnu
komponentu.

Hidratacija

Pogoršavanje fizičkih osobina smješe (sljepljivanje granula) nastaje pri miješanju CaCO3
sa KCl.

115
Stvara se higroskopni CaCl2.

Može doći do vezanja molekula vode od strane anhidrovanih jedinjenja.

Higroskopnost novonastalih miješanih djubriva će se povećati.

CaSO4 + H2O  CaSO4 · 2H2O

CaHPO4 + 2H2O  CaHPO4 · 2H2O

Razlaganje

Nastaje ako se u smješi nadju ureja ili diamonijum fosfat, pri čemu se gubi NH3.

CO(NH2)2 + H2O  2NH3 + CO2

(NH4)2HPO4  NH4H2PO4+NH3

Dvostruka dekompozicija

Nastaje miješanjem djubriva koja nemaju zajedničke jone u vlažnom stanju.

Obrazuju se jedinjenja novih osobina u odnosu na polazne komponente.

Ca(H2PO4)2 + (NH4)2SO4  2NH4H2PO4 + CaSO4

Za proizvodnju miješanih djubriva dobrih kvaliteta polazne komponente moraju biti suve
i rastresite.

Polukompleksna djubriva

Proizvode se mehaničkim miješanjem gotovih prostih pojedinačnih djubriva ili

polufabrikata uz istovremeno dodavanje H3PO4 i H2SO4 i uvodjenjem amonijaka ili
amonijakata.
Dolazi do izvjesnih hemijskih reakcija pri kojima se dobijaju homogene i čvrste granule.
Miješanjem Ca(H2PO4)2, NH4NO3, NH3, KCl i H2SO4 i H3PO4 nastaje polukompleksno
djubrivo NPK 14:14:14.

Kompleksna djubriva

Ova djubriva dobijaju se tretiranjem prirodnih fosfata azotnom ili sumpornom kiselinom.
Nastaje fosforna kiselina.
Ona se neutrališe amonijakom i K-solima.
(uglavnom 60% KCl, rijetko K2SO4).

Razlaganjem prirodnih fosfata (ili fosfornih djubriva) sa HNO3 nastaju nitrofosi i

nitrofoske (citratno rastvorljivi oblik fosfora).

Ako se koristi H2SO4, nastaju amofosi i amofoske (vodorastvorljvi oblik fosfora).

116
Amofosi i amofoske su najzastupljenija grupa kompleksnih dvojnih (NP) i trojnih (NPK)
djubriva.

Proizvodnja

Prirodni fosfati se razlažu sumpornom kiselinom.

Ca3(PO4)2 + 3H2SO4  3H3PO4 + 3CaSO4 (izdvaja se u vidu taloga)

Kiselina se neutralizira NH3 i

Dobijamo smješu MAP-a (amofosa) i DAP-a (diamofosa).

H3PO4 + NH3  NH4H2PO4 MAP

(NH4)2HPO4 DAP

Monoamonijum fosfat i diamonijum fosfat mogu se upotrebiti direktno kao djubrivo.

MAP sadrži N:P u odnosu 11:48 ili 12:52
DAP 18:46 ili 20:53

Veći dio MAP-a i DAP-a se koristi za proces dobijanja NPK

NH4H2PO4 + KCl  NH4Cl + KH2PO4
NPK

N, P, K se nalaze u vodorastvorljivom obliku.

Djubrivo se može primijeniti i preko sistema kap po kap.
Djubrivo sadrži Cl kao balast.

Ponašanje amofoski u zemljištu

NH4+ jon se vezuje za adsorptivni kompleks.

Biljke ga dijelom koriste u ovom obliku.
Dio amonijačnog jona će biti oksidovan do nitratnog jona.
Prednost primjene NH4+ jona u tome što se ne ispira u dublje slojeve.

Ponašanje vodorastvorljivog fosfora u zemlijštu zavisiće od pH vrijednosti.

U kiselim zemljištima se obrazuju Fe- i Al-fosfati.
U karbonatnim Ca-fosfati.
* Svježe istaloženi Fe-, Al- i Ca-fosfati su ipak biljkama pristupačni.
* S vremenom oni gube kristalnu vodu i postaju nepristupačni.

Kalijum se veže za kapacitet adsorpcije.

Biljke ga usvajaju direktno zamjenom ili preko rastvora.

Nitrofoske proizvode se razlaganjem prirodnih fosfata nitratnom kiselinom.

Ca5(PO4)3 ∙ F + 10HNO3  3H3PO4 + 5Ca(NO3)2 + HF ili

117
Ca3(PO4)2 + 6HNO3  2H3PO4 + 3Ca(NO3)2

Sadržaj azota se povećava dodavanjem smješi ("pulpi") najčešće NH3. Mogu biti
upotrijebljeni NH4NO3 i CO(NH2)2.
2H3PO4 + 3CaNO3 + 4NH3  4NH4 NO3 + 2CaHPO4 + Ca(NO3)2
Na kraju se dodaje KCl (može i K2SO4).

Ca(NO3)2 je vrlo higroskopna so.

Da bi se dobilo djubrivo dobrih fizičkih i hemijskih osobina Ca(NO3)2 mora biti
uklonjena ili privedena u so koja nije higroskopna.
To se ostvaruje:
- dodavanjem jedne od kiselina: H2SO4, H3PO4 ili H2CO3 koje vežu Ca2+ iz Ca(NO3)2 i
- uvodjenjem NH3 za vezivanje NO3- jona.
Na primjer:
Ca(NO3)2 + H2SO4 + 2NH3  2NH4 NO3 + CaSO4
. . .

Postoje specijalna postrojenja za fizičko odvajanje Ca(NO3)2 izmrzavanjem, kao i niz

drugih načina njenog odvajanja.

Formulacije nitrofoski (proizvedenih u Pančevu) su sljedeće:

15:15:15
8:16:24
7:14:21 i sl.

118
 TEČNA SLOŽENA DJUBRIVA

Pored čvrstih složenih djubriva proizvode se i složena mineralna djubriva u tečnom

obliku.
To su najčešće vodeni rastvori koji sadrže NP, NPK ili NPK sa mikroelementima, a
nekada su sa pesticidima ili biostimulatorima rasta.
Dijele se na:
- bistre rastvore i
- suspenzije

Ova djubriva, posebno ako sadrže mikroelemente, podesnija su za primjenu preko lista
(folijarno) ili zajedno sa navodnjavanjem u fertirigaciji.

Proizvodnja tečnih djubriva bazira se na neutralizaciji fosforne (H3PO4) kiseline, a u

poslednje vrijeme sve više metafosforne (HPO3), sa NH3, CO(NH2)2, NH4NO3 i KCl ili
KNO3.

Glavni problem u proizvodnji ovih djubriva je visoka cijena čiste fosforne kiseline.
Takodje jedna od teškoća je i inkorporacija kalijuma.
* KCl je najeftiniji izvor kalijuma, ali u tečnim djubrivima njegove soli kristališu se što
smanjuje rastvorljivost djubriva.

Dodavanje mikroelemenata Mn, Cu, Zn itd. takodje je otežano jer se oni talože sa
ortofosfatima.
U svrhu sprečavanja ove pojave dodaju se neki helatirajući agensi.

Taloženje i kristalizacija tečnih djubriva je česta pojava.

I to ne samo u toku proizvodnje nego i prilikom skladištenja i primjene.
To se može donekle spriječiti, ako se djubriva drže na temperaturi oko 0oC.

Upravo problem rastvorljivosti usled kristalizacije ograničava proizvodnju

koncentrovanih tečnih djubriva u obliku bistrih rastvora, posebno kod formulacija NPK
koje sadrže najviše 30% aktivne materije:
(9:9:9, 9:4:7,5, 10:4,4:8,3 ili najviše 10:10:10).

U našoj zemlji srijećemo bistre rastvore različitih formulacija pod različitim

komercijalnim nazivima:
Vuksal, Cvetal, Folifert, SAL-12, Foliar i drugo.
Proizvode se u malim pakovanjima u plastičnim bocama različitih zapremina: 0,2; 1, 2, 5
i 10 litara.
Primjenjuju se folijarno u voćarstvu, vinogradarstvu, povrtarstvu i cvjećarstvu.

119
Jedan od načina dobijanja visokokoncentrovanih tečnih kompleksnih djubriva je
suspendovanje hranljivih soli u njihovim zasićenim rastvorima.
Ova djubriva se u Americi nazivaju "Slurry".

Prednosti primjene tečnih složenih djubriva preko lista

Ishrana preko korijena, bez sumnje, je od prvorazrednog značaja za razvoj biljaka,

odnosno veličinu prinosa.
Medjutim, u poslednje vrijeme folijarna ishrana postala je takodje vrlo značajna.
To proizilazi iz potrebe ostvarenja visokih stabilnih prinosa uz odličan kvalitet
proizvoda.
Za ostvarenje takve proizvodnje nužno je osigurati potpunu i kontinuiranu ishranu
biljaka.
S tim u vezi, folijarna ishrana dobija na značaju jer omogućuje:
- obezbjedjenje biljaka neophodnim biogenim elementima kad dodje do
poremećaja ritma njihovog usvajanja iz zemljišnog rastvora izazvanog
nedostatkom vode,
- bržu apsorpciju mineralnih elemenata i njihov neposredni uticaj na promet
materija u ćeliji,
- harmoničnu ishranu i održavanje neophodne ravnoteže jonova u biljnoj ćeliji,
- racionalnije korišćenje hranljivih materija, a posebno mikroelemenata.

Folijarna djubriva su kompleksnog sastava jer sadrže:

1. osnovne makroelemente: (N, P2O5, K2O, MgO) i
2. mikroelemente (Mn, Fe, Cu, Zn, B, Mo, Co).

ORGANSKA DJUBRIVA

Organska djubriva su vrlo heterogena grupa materija, uglavnom biljnog i životinjskog

porijekla.
Prema sastavu su potpuna djubriva, sa svim makro- i mikro-biogenim elementima, ali
njihov sadržaj je mali.
To su nisko koncentrovana djubriva.

Odlikuju se produženim dejstvom (popravljaju i fizička svojstva zemljišta).

Organska materija je hrana i energetski materijal za mikroorganizme, ali i sama bogata
mikroflorom.

Organska djubriva najčešće su otpadne i sekundarne sirovine, koje nemaju drugu

upotrebnu vrijednost.

120
Prema porijeklu dijele se na:

- Prirodna
Stajnjak, osoka, kokošiji i svinjski izmet, komposti, treset, žetveni ostaci, zelenišno
djubrivo, sadržaj gradske kanalizacije, morska trava.

- Industrijska
To su sporedni proizvodi u industrijskoj proizvodnji šećera, ulja, bezalkoholnih pića,
piva, klanica, drvne industrije i sl.

Generalno, organska djubriva su slična humusu.

Pozitivno djeluju na:

• Fizička svojstva zemljišta

- na vodni kapacitet,
- na aeraciju,
- na stvaranje strukturnih agregata,
- toplotni režim (stvaranje tamne boje zemljišta).

• Hemijska svojstva zemljišta

- na adsorpciju biogenih elemenata,
- na mobilizaciju biogenih elemenata,
razlaganjem organskih jedinjenja oslobadja se CO2 koji djeluje direktno kao hranivo i
indirektno (kao H2CO3) na oslobadjanje P, K, Ca iz neorganskih jedinjenja.
- na fiksiranje (kratkotrajna imobilizacija) hranljivih elemenata putem
mikroorganizama,
- na obogaćivanje zemljišta azotom, jer se aktivira razgradnja molekularnog oblika
("azotofiksatori"),
- na smanjenje kiselosti zemljišta,
- na povećanje pufernosti zemljišta,
- na povećanje pristupačnosti biogenih elemenata,

Nedostaci primjene organskih djubriva su:

- neugodni miris,
- zagadjenje podzemnih voda nitratima,
- otežano rasturanje,
- prisustvo teških (toksičnih) metala u mulju otpadnih voda i industrijskom kompostu.

Stajnjak

Stajnjak je najstarije i najviše primjenjivano organsko djubrivo.

Sadrži sve neophodne i korisne biogene elemente i visoko kvalitetna organska
jedinjenja sa značajnim učešćem mikroorganizama.
Proizvodi ga svako poljoprivredno gazdinstvo koje gaji stoku.

Sastav i osobine stajnjaka zavise od:

121
• sastava životinjskih izlučevina,
• sastava prostirke,
• dužine i načina pripremanja.

Sastav životinjskih izlučevina zavisi od:

• vrste životinje,
• zastupljenosti čvrstih i tečnih izlučevina,
Čvrsti ekskrementi sadrže djelimično nesvarenu hranu, proteine, celulozu, lignin….
Fosforna kiselina izlučuje se uglavnom čvrstim ekskrementima, a N i K u tečnim.

• Načina ishrane i čuvanja

Generalno, koncentrovana hrana se bolje iskorišćava od siromašne u proteinima.

Medjutim, povećane iznad odredjene granice količine proteina, organizam životinje ne
može iskoristiti, usled čega se njihov sadržaj povećava u izmetu.
Za svoje životne potrebe domaće životinje iskorišćavaju oko 50% organskog dijela
hrane, 40-50% azota i 60-70% fosfora od njihovog sadržaja u krmivima.

Prostirka je sastavni dio stajnjaka.

Služi za:
- pružanje udobnog ležaja stoci,
- upijanje tečnih ekskremenata,
- čuvanja biljnih hraniva.

Najčešće se upotrebljava slama pšenice.

Slama je znatan izvor K u stajnjaku i manje količine N.
Osim pšenične, koristi se slama drugih žita, strugotina, piljotina, treset, mahovina…
Za sve materijale koji se koriste kao prostirka sljedeći faktori su značajni:
- da se može lako obezbijediti i da je jeftina,
- da posjeduju veliku moć upijanja tečnosti,
- da sadrži što više biljnih hraniva,
- da je sterilna i da odredjene usitnjenosti čestica (koje se brzo ne pretvaraju u prašinu).

Prostirka sadrži celulozu i druge ugljene hidrate, lignin, proteine.

Sadržaj azota u prostirci: 0,2-2,3%,
fosfora 0,1-0,3%
kalijuma 0,005-1%
kalcijuma 0,3%

100 kg prostirke upija 160-1 550 kg vode.

Smatra se da je za goveče potrebno 3-4 kg prostirke, za konja 2-3, ovcu 1-1,5 kg za 24

časa.

Pripremanje stajnjaka

122
Postoji više načina pripreme stajnjaka.
Uslovljeni su ekonomskim i ekološkim uslovima, a takodje i prosvećenošću i
kulturološkim navikama života farmera.
Najjeftiniji način pripreme stajnjaka je čuvanje pod stokom u stajama sa dubokim
podom.
Ove staje su dublje za 1-1,5 m od normalnih. Pod je betonski.
Na njega se stavlja svakodnevno prostirka radi upijanja tečnosti bez iznošenja na
djubrište.

Ovaj vid pripremanja stajnajka se primjenjuje u predjelima sa hladnom klimom.

To je iz razloga što toplota oslobodjena pri previranju stajnjaka koristi se za zagrijavanje
staja.

Djubrivo se iznosi iz staje samo jednom, u vrijeme završenog tova stoke, kada je djubrivo
već fermentisano i pripremljeno za primjenu.

Nedostatak
* Gasovi oslobodjeni u procesu fermentacije zadržavaju se u staji.
* Može doći do zdravstvenog problema stoke, ako staje nemaju ventilaciju.
* Pri muži krava mlijeko se zagadjuje mikroorganizmima i poprima neprijatni miris.

Ovaj način pripreme stajnjaka prihvatljiv je za tovnu junad i volove i ovce, jer znatno
pojeftinjuje njihov uzgoj.

Čuvanje i pripremanje djubriva na primitivni način, koji se uglavnom koristi u našim

uslovima, uzrokuje znatan gubitak hranljivih materija.
Djubrivo se gomila pored same staje neposredno na zemljinoj podlozi.
Tečni ekskrementi otiču, djubrivo se isušuje.
Gubici mogu biti vrlo visoki: 40-60% N i K.

Treći, najzastupljeniji, način pripreme stajnajka je hladni način ili Deheranov način
čuvanja.
Prostirka sa ekskrementima se svaki dan iznosi iz staje.
Slaže se na gomile koje svakodnevno uvećavaju do visine 1,5-2 m.
Na taj način se postiže njihovo samosabijanje.

Ovim postupkom sabijanja gomila postiže se:

- istiskivanje vazduha,
- stvaraju se poluanaerobni uslovi, što usporava proces fermentacije,
- manje zagrijavanje (15-35oC) smanjuje gubitak amonijaka na najmanju mjeru.

Po ispunjavanju čitavog prostora gomilama djubriva ono se prikrije tankim slojem zemlje
i ostavi da se izvrši proces mikrobiološke fermentacije, "zgorevanja" djubriva do željene
faze.

123
U zemljama sa hladnom klimom pripremanje djubriva se obavlja toplim načinom -
Krancov postupak.
Sadržaj iz staja se iznosi svaki dan na djubrište.
Za razliku od hladnog načina ostavlja se na pojedinačno redjanim manjim gomilama - do
1 m visine, sve do pojave intenzivnih procesa fermentacije i njihovog zagrijevanja i do
60oC.

Taj efekat aerobne fermentacije "malih gomila" postiže se obično za 3-4 dana, nakon
čega se gomile sabijaju sa iznijetim novim sadržajem svježeg djubriva iz staja.
Priprema zgorelog stajnjaka toplim postupkom traje 4-5 mjeseci, dok hladnim
postupkom to vrijeme iznosi 7-8 mjeseci.

Pri izgradnji djubrišta potrebno je poštovati sljedeće osnovne principe:

Mjesto za djubrište pravi se na ravnom terenu.
Oko njega se sadi drveće za zasenjavanje od sunca.
Sunce ubija mikroorganizme i isušuje djubrivo (gubi se amonijak).
Najbolja je sjeverna strana.
Djubrište ne smije biti blizu bunara jer može zagaditi vodu.

Materijal za izgradnju
Najbolji je beton. Krečnjak treba izbjegavati jer se polako rastvara pod uticajem kiselina
iz osoke.

Izgled djubrišta
Poželjno je da ima oblik pravougaonika.
Dužina je proizvoljna, a širina je ograničena mogućnostima za tovarenje djubriva pri
iznošenju.
Nagib pri ulazu i izlazu ne smije biti veći od 15% zbog klizanja mehanizacije i stoke.
Dubina djubrišta iznosi 40-50 cm.
Oko djubrišta se pravi zid 30-50 cm visine da se spriječi ulaženje vode i stoke, kao i
rasipanje djubriva po dvorištu.
Na dno djubrišta prije betoniranja treba staviti izlomljeni kamen, da bi se ojačala
betonska ploča i sprečilo njeno pucanje.

Pokriveno djubrište se pravi u rejonima sa mnogo padavina.

U pokrivenim djubrištima stajnjak se ljeti prska vodom, 1-2 puta nedjeljno, radi boljeg
razlaganja.

Veličina djubrišta zavisi od broja stoke.

Ako se stajnjak iznosi 2 puta godišnje (u jesen i proljeće) računa se 3-4 m2 na jedno
krupno grlo (goveče), 5 odraslih svinja i 10 ovaca.

Količina stajnjaka se izračunava na pretpostavci o izlučivanju 50% hrane iz životinje,

plus prostirka (jer cijena ulazi u sastav stajnjaka).
Pošto djubrivo sadrži oko 75% vode dobijenu količinu treba pomonožiti sa 4.
Znači: (A/2 + B) · 4 gdje "A" je suva masa hrane, a "B" prostirka.

124
Generalno 1 000 kg žive vage stoke proizvede dnevno 72 kg stajnjaka.

Vrste stajnjaka

Prema stepenu razloženosti stajnjak se dijeli na:

- svježi,
- poluzgoreli,
- zgoreli,
- pregoreli

Svježi stajnjak po pravilu je star oko 1-1,5 mjeseca.

Praktično predstavlja nefermentiranu smješu životinjskih ekskremenata i prostirke.
Odnos C:N je velik.

Unošenje svježeg stajnjaka u zemljište propraćeno je razvojem ogromnog broja

mikroorganizama.
Oni intenzivno troše azot slame i zemljišta za svoj razvoj i razmnožavanje.

Biljke koje su posadjene na zemljištu sa svježe unešenim stajnjakom će oskudijevati u N.

Unošenje svježeg stajnjaka nije poželjno bez istovremenog unoženja mineralnog azota.

Poluzgoreli stajnjak nastaje nakon 2-4 mjeseca fermentacije.

Od početne težine stajnjaka u ovoj fazi ostaje 80% , a 20% organske mase nestaje u
procesima razlaganja.
To ima za posledicu koncentrovanje pojedinih sastojaka.
Zato ovaj stajnjak će sadržavati više biljnih hraniva od svježih.
Poluzgoreli stajnjak primjenjuje se često u biljnoj proizvodnji.

Zgoreli stajnjak je najbolja vrsta stajnjaka u primjeni u biljnoj proizvodnji.

Težina ovog stajnjaka iznosi samo oko 50% od težine svježeg stajnjaka.
Odnos C:N je smanjen na 17-20:1 , ali je došlo do obrazovanja kvalitetnih organskih
jedinjenja identičnih humusnim materijama.

Pregoreli stajnjak dobija se pri dužem čuvanju (godina i više).

Težina u ovoj fazi razlaganja iznosi 25% od početne težine svježeg stajnjaka.
Sadržaj organske materije je smanjen u korist mineralnih materija, koje se nalaze u
mobilnijim formama u odnosu na poluzgoreli i zgoreli stajnjak.
Ako je odnos C:N u stajnjaku manji od 10:1 dolazi do ispiranja azota.

Promjene stajnjaka

125
Miješanjem mokraće sa čvrstim ekskrementima i prostirkom dolazi do intenzivnih
procesa razlaganja ureje pod uticajem ureo bakerija i fermenta ureaze.
To je izuzetno brz proces.

CO(NH2)2 + 2H2O  (NH4)2 CO3  2NH3 + CO2 + H2O

Gubitak NH3 je veći pri višoj temperaturi i pri dužem izlaganju vazduhu.

I druga složena jedinjenja mokraće: hipurne i mokraćne kiseline pod uticajem

mikroorganizama razlažu se do amonijaka.
Ali njihovo razlaganje protiče sporo.

U procesu primjene stajnjaka njegova vrijednost može biti znatno smanjena zbog gubitka
azota preko NH3.

*Iznošenje stajskog djubriva svaki dan na djubrište i

*Sprovodjenje viška tečnosti u osočnu jamu
smanjuju gubitak NH3!!

Za smanjenje gubitka NH3 stajskom djubrivu se dodaju P-djubriva: superfosfat i

tomasfosfat.
Koriste se u količini 150 g na 1 m2.

Ca(H2PO4)2 + NH3  CaHPO4 + NH4H2PO4

Stajsko djubrivo pripremljeno na ovaj način će biti kvalitetnije kako zbog smanjenja
gubitaka NH3 , tako i zbog obogaćivanja fosforom.

Čvrsti ekskrementi i prostirka takodje trpe promjene u staji i na djubrištu pod uticajem
mikroorganizama.
Pri razlaganju proteina nastaju aminokiseline i amonijak.

Proteini  R-CHNH2 COOH + H2O  R-CHOH-COOH+NH3

Pri razlaganju celuloze u aerobnim uslovima nastaje ugljendioksid.

U zoni fermentacije temperatura se može podići do 60-70oC.

C6H10O5 + H2O + 6O2  6CO2 + 6H2O

U anaerobnim uslovima dolazi do metanske fermentacije.

Temperatura ne prelazi 30-35oC.

C6H10O5 + H2O  3CO2 + 3CH4

126
Od 100 grama svježeg stajnjaka dobija se 3-6 m3 biogasa (sa 60% NH4).
Ovo se postiže u sasvim zatvorenim betonskim jamama bez prisustva vazduha, a na
običnom djubrišta uslijed sabijanja i vlaženja.
Na mnogim velikim farmama Engleske, Njemačke i Francuske ovako proizvedeni bio gas
se koristi za gorenje, za pogon mašina, za osvetljenje.

Hemijski sastav stajnjaka

U vlažnom stanju stajnjak u prosjeku sadrži

Makroelementi (%)
N P2O5 K2O CaO MgO SO3
0,4-0,5 0,3 0,5-0,7 0,45 0,10 0,08
Mikroelementi (ppm)
B Mn Co Cu Zn Mo
10-20 150-200 1-3 15-20 70-90 1-2

Iz tabele se vidi da stajnjak je prvenstveno kalijumovo djubrivo.

Pored navedenih biogenih elemenata u stajnjaku su prisutni:

- biljni stimulatori (indol, kreatinin, skatol…),
- kvalitetne humusne materije oko 20-30%.

Prema tome, stajnjak ima visoku fertilizacionu vrijednost.

Azot u stajskom djubrivu

Oko 50% azota stajskog djubriva je rastvorljivo u vodi.
Ovaj dio je predstavljen lakorastvorljivim organskim N jedinjenjima i amonijakom.
Ostatak su složena organska jedinjenja, bjelančevine i dr., koja su porijeklom iz
nesvarenih ostataka hrane i mikroorganizama.

Uporedna vrijednost azota iz stajskog djubriva i azota iz mineralnih djubriva iznosi:

- 30% azota se iskorišćava iz stajskog djubriva i
- 70% azota iz mineralnog djubriva.

Za ovako malu efikasnost azota iz stajskog djubriva postoje dva objašnjenja:

Prvo, azot postaje sporo pristupačan za biljke, i to utoliko sporije ukoliko se djubrivo po
svom sastavu približava sastavu zemljišnog humusa.
Drugo, slabo dejstvo azota iz stajskog djubriva dolazi i zbog toga što se jedan dio izgubi
bilo ispiranjem bilo na drugi način.

127
U slučaju da se stajsko djubrivo upotrijebi u jesen i zaore, mogući su gubici usled
ispiranja.

Stajsko djubrivo ne može da zadovolji potrebe u azotu biljaka sa kratkom vegetacionom

sezonom.

Jedan dio azota stajskog djubriva nikada ne postane pristupačan za biljke.

Mineralizacija azota stajskog djubriva u svakoj narednoj godini sporija je nego u
prethodnoj.
Poslije izvjesnog vremena nastupa zastoj i to možda kada ni polovina azota nije
mineralizovana.

Generalno, samo oko 25,4% azota se iskoristi u selima.

Stalna upotreba stajskog djubriva povećava u zemljištu sadržaj stabilnih frakcija humusa.

Fosfor u stajskom djubrivu

Podaci pokazuju da iz stajskog djubriva se iskorišćava 25% fosfora, a iz mineralnih 22%.
Slično kao i za azot i za fosfor je utvrdjeno da se relativno veća količina iskorišćava iz
manjih doza nego iz velikih.
Iskorišćavanje fosfora zavisi od prisustva N, K i dr.
U slučaju da su ovi u nedostatku iskorišćavanje će biti manje.
Fosforna kiselina iz stajskog djubriva pristupačnija je od fosforne kiseline minerlanih
djubriva.
Veća vrijednost fosforne kiseline stajskog djubriva objašnjava se pozitivnim uticajem
organske materije.
Organske materije sadrže različite organske kiseline koje oslobadjaju fosfate iz teško
pristupačnih jedinjenja, jer sa Fe i Al grade stabilne kompleksne molekule i na taj način
ih inaktiviraju.
Fosforna jedinjenja svježe organske materije mnogo su pristupačnija od onih u staroj.

Kalijum u stajskom djubrivu

Nadjeno je da biljke uzimaju 85% kalijuma iz stajskog djubriva i 57% iz mineralnih
djubriva.

Vrijeme upotrebe stajskog djubriva

Stajsko djubrivo se unosi uvijek prije obrade i sjetve.
Za proljećne kulture se može unositi u jesen ili u proljeće.
Na lakšim zemljištima i pri vlažnoj klimi sa blagim zimama, jesenje djubrenje stajnjakom
može dovesti do velikih gubitaka putem ispiranja.
U tom slučaju proljetnje unošenje stajskog djubriva daje bolje rezultate.

U suvoj klimi za jakim zimama djubrenje u jesen daje bolji efekat.

128
Po rasturanju stajnjak se odmah zaorava.
Kod nas postoji loša praksa da se stajsko djubrivo ostavlja u malim gomilicama na njivi
više nedelja, pa i mjeseci.
Pri tome se djubrivo suši, te nastaju veliki gubici najpristupačnijeg azota, jer se
(NH4)2CO3 raspada i NH3 odlazi u vazduh.
Po kišnom vremenu deo rastvorljivih materija se ispere u zemlijštu ispod gomilice, a
ostali dio predstavlja gotovo bezvrijedno djubrivo jer u njemu ostaju samo sporodjelujuće
organske materije, slama i čvrsti ekskrementi.

DA PONOVIMO ŠTA ZNAMO O STAJNJAKU

• Stajnjak djeluje kao izvor hrane za biljku.

• Stajnjak utiče na mikrobiološku aktivnost, tj. na mineralizaciju i sintezu nove
organske mase.
• Unošenjem stajnjaka mijenja se pristupačnost drugih hraniva biljkama.
• Kao nosilac organske mase stajnjak djeluje na biljke i jedinjenja koja se ponašaju kao
hormoni.
• DOKAZANO JE POVOLJNO DJELOVANJE:
- kreatinina,
- beta indol acetatne kiseline (izolovane iz mokraće) i srodnim njoj jedinjenjima,
- skatola i
- indola
NA RAST BILJAKA.

• Stajnjak sadrži acetatnu kiselinu koja sa Fe, Al, i P gradi komplekse (helati) i
mikroelementi i fosfati postaju pristupačniji biljkama.

Poluzgoreli stajnjak najbolje je unositi u proljeće, a

zgoreli u jesen.

• Stajnjak je neophodno odmah ravnomjerno rasturiti po cijeloj njivi i zaorati.

• Ne smije ostati nezaoran ni najkraće vrijeme zbog gubitka N, a naročito po toplom i

vjetrovitom vremenu.

TEČNI STAJNJAK

Tečni stajnjak je mješavina čvrstih i tečnih ekskremenata razblaženih vodom kojom se

staje ispiraju.
To su "otpadne vode" sa farmi.

129
Najviše stajnjaka ove vrste proizvodi se pri industrijskom tovu svinja, goveda i živine.
Životinje se čuvaju u štalama sa rešetkastim podovima, bez prostirke.

Količine tečnog stajnajka sa navedenih farmi su ogromne.

Govedo težine 500 kg dnevno proizvede 40 kg polutečnog stajnjaka.
Na mlječnoj farmi sa 500 krava količina će iznosi 2 vagona ili oko 730 vagona godišnje.
Od 100 koka nosilja godišnje ostaje 9 tona stajnjaka.

Tečno peradarsko djubrivo zbog većeg sadržaja NH3 koristi se kao amonijačno djubrivo.

Prečišćavanje tečnog stajnjaka prije izlivanja u prirodne vodne rezervoare (rijeke i

potoke) bez obzira na velika ulaganja, nije dalo zadovoljavajuće rezultate.
Prema tome, tečni stajnjak se prvenstveno koristi kao organsko djubrivo.

U praksi pri proizvodnji i korišćenju tečnog stajnjaka nastaju razne otežavajuće okolnosti.
Glavni problem su opasnosti od zagadjenja životne sredine:
- širenje neugodnog mirisa,
- zagadjenje površinskih i podzemnih voda,
- opasnost od zagadjenja stočne i druge hrane,
- širenja korova putem sjemenja i dr.

Prema dosadašnjem stanju tehnologije, postoje dva načina korišćenja tečnog stajnjaka:
- bez prethodne obrade kao naturalni i
- obradjeni.

Tečni naturalni nepreradjeni stajnjak koristi se na malim farmama.

Tome prethodi fermentacija koja traje 1-2 mjeseca u specijalno izgradjenim bazenima.
Fermentacijom se postiže:
- mobilizacija biljnih hraniva,
- djelimično uklanjanje neprijatnog mirisa,
- gubljenje klijavosti sjemena korovskih biljaka.

Tečni obradjeni stajnjak se dobija na većim farmama.

Postoji nekoliko sistema za njegovu obradu.
Separacija. Iz sabirnog bazena tečni stajnjak se pumpama prebacuje u centrifugalni
separator.
- Odvojena čvrsta faza (18-22%) odlaže se na specijalna betonirana mjesta od visine 3-5
m.
Fermentacija. Traje 4 nedelje.
Dobija se čvrsti kvalitetni stajnjak, koji se prikolicama odvozi na mjesto deponovanja.
Koristi se kao organsko djubrivo u biljnoj proizvodnji.
Može poslužiti zbog fine strukture u cvjećarstvu u zatvorenom prostoru.

130
- Prečišćene otpadne vode sa smanjenim sadržajem organske materije nakon separacije
lageruju se u bazene. Mogu biti izgradjene od betona, nabijene glinovite zemlje,
plastične folije.
Odavde se sistemom za zalivanje ili cisternama prebacuju u njive.

Aeracija. Tečna faza se prebacuje u reaktore gdje se miješa sa kiseonikom iz vazduha

radi egzotermnog razgradjivanja.
Zatim se prebacuje u bazen za lagerovanje.

Tečni stajnjak bez prethodnog razgradjivanja na čvstu i tečnu frakciju koristi se u

procesima anaerobne fermentacije za dobijanje biogasa.
• U Italiji se proizvode mali traktori sa pogonom na biogas.
• U SAD biogas se koristi za zagrijavanje putem sprovedenih sistema instalacija.

Sastav govedjeg i živinskog tečnog stajnjaka

Elementi kvaliteta Govedji Živinski

pH vrijednost 5,6-6,2 7,0-8,0
Organska materija 1,8-5 3-6
Mineralna materija 1,2-2 2-4
N ukupni 0,15-0,40 0,40-0,70
NH4 - N 0,07-0,15 0,20-0,40
P ukupni 0,1-0,20 0,20-0,60
P rastvorljivi 0,06-0,10 0,15-0,30
K ukupni 0,15-0,30 0,10-0,20
K rastvorljivi 0,11-0,25 0,09-0,15

Zbog veće rastvorljivosti biogenih elemenata u tečnim stajnjacima, njihov efekat je skoro
identičan mineralnim djubrivima još u prvim godinama nakon njihove primjene.

Primjena tečnog stajnjaka

Probleme u procesu primjene tečnog stajnajka nastaju samo u slučajevima nestručne

primjene znatno većih količina po jedinici površine.
Možemo imati za posledicu zagadjivanje podzemnih voda, zasoljavanje zemljišta i
povećanu mikrobiološku aktivnost.

Prirodni neobradjeni tečni stajnjak je koncentrovani u sadržaju biogenih elemenata.

Primjenjuje se u manjim količinama: 50-100 t/ha.
Separirani i aerisani primjenjuje se u većim količinama: 100-200 t/ha.

131
Postoje granice koje se ne mogu prekoračiti bez ugrožavanja prirodne sredine.
Količina ukupnih biljnih hraniva koja se putem organskih djubriva može primjenjivati po
ha bez štetnih posledica iznosi:

- 200-220 kg N
- 100-120 kg P
- 250-300 kg K2O

Tečni stajnjak se koristi 10-20 dana prije sjetve ili za prihranjivanje.

Prihranjuju se širokolisni usjevi: šećerna repa, suncokret, krompir.
Nakon primjene tečnog stajnjaka u vegetaciji poželjno biljke isprati primjenom jednog
malog zalivanja čistom vodom.

Uslov za primjenu tečnog stajnjaka je relativno toplo zemljište (> 4oC).

U zemljištima sa t > 4oC pristuni su procesi nitrifikacije.

Sa povećanjem temperature i nitrifikacija se intenzivira.
Oslobodjeni nitrati u zemljištu moraju se usvajati biljkama i mikroorganizmima da ne bi
došlo do ispiranja u podzemne vode.

Osoka

Osoka su tečne izlučevine domaćih žviotinja, koje ne upija prostirka.

Sakupljaju se neposredno iz staje ili iz djubrišta.
Osoka je praktično NK - djubrivo.
Sadrži 0,1-0,5% N, 0,4-1,0 K2O i 0,01% P2O5.
Azot osoke je oko 70% u obliku jedinjenja amonijaka i ureje, a 30% u organskom obliku
rastvorljivom u vodi.

Osoka se prikuplja i čuva u zatvorenoj osočnoj jami.

Pri tome može nastati značajan gubitak NH3.
Brzina nastajanja NH3 zavisi od temperature i količine čvrstih ekskremenata izmiješanih
sa mokraćom.

Brže oticanje osoke u osočnu jamu, zatvaranje jame i dodavanje otpadnih traktorskih ulja
i ispumpavanje po hladnom vremenu smanjuje gubitak N.
Primjena gipsa i superfosfata u štali i osočnoj jami takodje smanjuje gubitak N.
Osoka se preporučuje za prihranjivanje livada, pašnjaka, travnjaka i žita.
Doze za primjenu se razlikuju od kvaliteta osoke i kreću se u rasponu od 5 do 20 t/ha.

132
 ZELENIŠNO DJUBRIVO

Pod zelenišnim djubrivom podrazumijeva se zaoravanje zelene mase biljaka.

Po pravilu se gaje odredjene kulture koje se zaoravaju na mjestu proizvodnje.
Rijetko se donosi biljna masa sa strane.

Zelenišno djubrivo direktno djeluje na plodnost zemljišta.

Hranljivo dejstvo je slično stajnjaku.
Hranljivi elementi su pristupačni za ishranu biljaka tek poslije mineralizacije koja protiče
uz učešće specifičnih grupa mikroorganizama (amonifikatora, sulfofikatora, nitrifikatora i
dr.).
Zelenišno djubrivo povećava sadržaj organske materije u zemljištu, a time se:
- poboljšavaju strukture i fizičke osobine zemljišta (toplotne, vodne, vazdušne);
- povećavaju zalihe hranljivih elemenata;
- suzbijaju se korovi;
- pojačava se mikrobiološka aktivnost zemljišta.

Indirektni efekat sastoji se u:

- iznošenju biogenih elemenata iz dubljih slojeva zemljišta;
- sprečavanju ispiranja nitrata;
- usvajanju biogenih elemenata iz teže rastvorljivih jedinjenja;
- usvajanju atmosferskog azota;
- obogaćivanju zemljišta humusom.
Zelenišno djubrivo omogućava fertilizaciju teško pristupačnih terena.

Osobine koje treba da posjeduju biljke koje se gaje za zelenišno djubrenje:

• iskorišćavanje atmosferskog azota i iskorišćavanje atmosferskog azota i time

obogaćivanje zemljišta ovim elementom;
• posjedovanje snažnog, moćnog i dubokog korijenovog sistema sa izraženom
sposobnošću iskorišćavanja teže rastvorljivih jedinjenja;
• brz i snažan porast, stvaranje velike vegetativne mase (kako nadzemne, tako i
podzemne);
• skromnost u pogledu ishrane, da se mogu gajiti na siromašnim zemljištima bez
upotrebe mineralnih djubriva;
• kratak vegetacioni period, kako bi rasle izmedju dvije glavne kulture;
• sposobnost podnošenja zasenjenih uslova;
• sjeme ovih biljaka mora imati visoki koeficijent klijavosti u uslovima smanjene
vlažnosti zemljišta.

Navedene uslove najbolje ispunjavaju leguminoze, jer posjeduju sposobnost fiksacije

atmosferskog azota:

- lupina usvaja 160-300 kg N /ha

133
- zimska grahorica 80-130 kg N /ha
- grašak 75-130 kg N /ha
- crvena djetelina 75-130 kg N /ha

Usvojene količine N su adekvatne 2-4 vagona stajnjaka.

Lupina je naročito pogodna za zelenišno djubrenje jer ima dubok korijenov sistem (130-
150 cm) i kratak vegetacioni period (110-140 dana).

Jedan od najvažnijih uslova za proizvodnju siderata je količina atmosferskih taloga.

Rejoni sa < 500 mm padavina godišnje ne dolaze u obzir za ovaj način djubrenja.
Razlog je izostajanje efekta od sideracije zbog:
- smanjenja biljne mase usjeva i
- njeno sporo razlaganje,
kao posledice nedostatka vode.

Zelenišno djubrivo je vrlo korisno u periodu pripreme zemljišta za zasnivanje zasada

voćaka i vinove loze i u mladim voćnjacima i vinogradima, jer medjuredni prostor još
nije prožet korijenovim sistemom, što omogućava zaoravanje usjeva.

Rezultati pokazuju da primjena zelenišnog djubriva u zasadima povećava prinos groždja i

breskve za 32-35%.

U vinogradima u proljeće se sije najviše lupina, u ljeto grahorica u smješi sa ječmom,

kukuruzom i dr., a u jesen deteline, ozima grahorica ili grašak, uljana repica.

Zaoravanje usjeva gajenog za zelenišno djubrivo vrši se na 25-35 cm kod lakih i na 15-20
cm kod teških zemljišta.
To se izvodi u periodu postizanja maksimalne vegetativne mase dok nije nastupila
migracija N iz vegetativnih u reproduktivne organe (sjeme), a to je faza cvjetanja.

Tresetna djubriva

Treset je prirodna tvorevina, koja se stvara kada mrtva organska masa, prvenstveno
biljnog porijekla, nagomilava u uslovima prekomjerne vlažnosti.
S obzirom na uslove u kojima su obrazovani, treseti se dijele na visinske i nizijske.

Visinski treset se stvara u višim reljefskim predjelima uz povećane količine padavina i

relativno niske srednje godišnje temperature.
Formiran je od mahovine (sphagnum) uz neznatno prisustvo drvenastih biljaka (breza,
smrča).

Odlikuje se niskom razloženošću.

Reakcija je izrazito kisela: (pH 3,7-4,5).

134
Sadržaj pepela je mali.
Rijetko se koristi kao djubrivo bez oplemenjevanja.

Nizijski treset se stvara u najnižim reljefskim rejonima sa temperaturama povoljnijim za

razvoj biljaka.
Uslov prekomjernog vlaženja najvećim dijelom potiče od podzemne vode.
Njen nivo u toku godine se mijenja.
Uslovi za razlaganje i humifikaciju su povoljniji sa aspekta aeracije.

Reakcija treseta je neutralna do slabo kisela.

Stepen razloženosti nizijskog treseta je veći.
Sadržaj pepela je oko 25%, N 2,3-3,3%, P2O5 i K2O oko 0,15%, CaO 2,5-4%.
Utvrdjeno je prisustvo Fe, S i malo Mg.
Siromašan je mikroelementima, naročito Cu.

Nizijski stajnjak se koristi direktno kao djubrivo, jer je bolje humificiran i ima povoljan
pH.
Pošto je sadržaj biogenih elemenata je nizak, znatno više djeluje na popravku vodno-
fizičkih svojstava, nego što popravlja hranidbenu vrijednost zemljišta.

Doze unošenja su 20-60 t/ha.

Nizijski stajnjak se koristi za proizvodnju organskih supstrata za rasadničku proivzodnju,
gajenje dekorativnih biljaka u saksijama i sl.

Glistenjak (lumbrihumus)

Gliste hrane se organskom masom, koja zajedno sa zemljištem prolazi kroz njihovo tijelo
i transformiše se do oblika koje podliježu humufikaciji.

Učinak njihovog djelovanja je:

a) Biološki;
Promjena mikroflore usled smanjenja broja nematoda i štenih organizama.
b) Hemijski;
Razgradnja organske mase i veća pristupačnost biljkama hraniva.
c) Fizički
Aeracija zemljišta, premještanje hraniva iz dubljih slojeva u zonu korijena.

Ako se uzgoj glista obavlja u kontrolisanim uslovima, dobija se kvalitetno organsko

djubrivo - lumbrikompost (glistenjak).
To je relativno novo bioorgansko djubrivo.
Dobijeno je preradom stajnjaka i drugih organskih ostataka putem prirodnog procesa
probave crvenih kalifornijskih glista.
Za ishranu glista pored stajnjaka može se korisititi kokošinjak, mulj gradskih otpadnih
voda, trulo lišće, kompost.

Zreli glistenjak je fine strukture, bez mirisa, patogena i spora.

135
Odnos C:N je 6-11:1.
Hemijski sastav zavisi od ishodnog materijala.
Glistenjak sadrži hormone, fermente i ogroman broj mikroorganizama.

Komposti

Komposti su čvrsta organska djubriva, dobijena fermentacijom različitih organskih

otpadaka.
Danas se koristi više vrsta komposta.
Proces njihovog pripremanja nazivamo kompostiranje.

Identično pripremanju čvrstog zgorelog stajnjaka i fermentacija materijala od kojih se

kompost priprema, mora da prodje kroz odredjene faze mikrobiološkog razlaganja svježe
organske materije do sinteze kvalitetne materije slične humusu.

Prema izvoru organskih materija ova vrsta djubriva mogla bi da se podijeli na:
- standardni biljni kompost,
- komposti od ostataka mesne industrije,
- komposti od ostataka prerade voća i groždja,
- komposti od ostataka kožarske industrije,
- komposti od ostataka drvne industrije,
- komposti od gradskog zemljišta,
- komposti od komunalnog mulja.

Komposti se mogu pripremati iz različitih organskih materija, koja uglavnom

predstavljaju ostatke mnogih privrednih djelantosti čovjeka.
Takvih otpadnih materija biće sve više.

* Komposti predstavljaju vrijedne resurse biljne hrane, jer sadrže makro- i

mikroelemente i organska jedinjenja.
* U procesu kompostiranja odredjenog otpada moguće je dobijanje novih izvora energije
- bioplina.
* Pošto deponovanje otpada predstavlja ozbiljni ekološki problem, njegovo
kompostiranje doprinosi očuvanju životne sredine.

U mnogim zemljama razvijenog svijeta već postoje strogi zakonski propisi o obaveznom
uklanjanju otpadaka koji sadrže veći udio organske materije i biogenih elemenata,
korišćenjem u poljopriverdi i šumarstvu.

• U Njemačkoj se, na primjer, oko 90% otpadnih gradskih voda prečišćava, a 30-40%
obradjenog mulja iz njih se koristi u poljoprivredi.
• Isto tako u SAD-u oko 12 miliona tona sakupljenih otpadnih muljeva koristi se u
poljoprivredi.

136
Kod kompostiranja biljnih ostataka, potrebno je na predvidjenom mjestu (kompostištu)
formirati gomilu naizmjeničnim redjanjem organskih materija u sloju 20-30 cm, i tanjih
slojeva (2-5 cm) krečne zemlje, sa dodatkom (ili bez) drugih mineralnih materija (pepela,
mineralnih djubriva i sl.) ili osoke ili tečnog stajnjaka.

Krečna zemlja se dodaje za bolje držanje vlažnosti i adsorpciju isparljivih materija (prije
svega NH3) i zbog neutralisanja organskih kiselina nastalih u procesu fermentacije
polaznih materijala.
Uloga navedenih mineralnih i organskih materija ogleda se u poboljšanju pufernosti
komposta i brzine fermentacije (poboljšanje mikrobiološke aktivnosti, tako i u povećanju
sadržaja nekih biogenih elemenata).

Kompostna gomila se formira do visine 1-1,5 m, dobro navlaži vodom, prekrije tankim
slojem zemlje, i ostavi da se u odredjenom vremenu izvrši zgorevanje, odnosno
kompostiranje.

Radi aeracije i homogenizacije materijala, kompostnu gomilu potrebno je promiješati

svakih 2 mjeseca.
Za 4-6 mjeseci dobija se zgoreli kompost.

Slično prethodnom postupku pripremaju se i komposti od otpadaka industrije alkoholnih

vrenja: komine, groždja i voća, drvne industrije i mulja.

Kod proizvodnje komposta od otpada gradskih smetlišta neophodno je poštovati

odredjeni kriterijum o kvaliltetu polaznih materija.
Ovaj vid komposta proizvodi se bez poteškoća samo u zemljama u kojima se poštuju
propisi o pravilnom odlaganju smeća iz domaćinstava.

Kompostiran komunalni mulj u mnogim zemljama svijeta više od 50 godina koristi se

kao organsko djubrivo sa visokim sadržajem nutritivnih elemenata.
Priprema ovih komposta je strogo kontrolisana zbog najčešćeg sadržaja štetnih
elemenata, prije svega teških metala.

Nakon upotrebe ovih komposta, pored osnovnih biljnih hraniva u zemljištu, prate se i
kontaminentni sadržaji u njemu NO3, Pb, Zn, Cu, Ni, Cr, As, Hg, Cr, F, Se, B, kao i
patogeni mikroorganizmi.

Medjutim, neosporna je činjenica da se primjenom ovih komposta u količini od 15-20

t/ha postižu izvanredni efekti u povećanju prinosa gajenih kultura, slično kao i
upotrebom ekvivalentnih količina biogenih elemenata mineralnih djubriva.

SISTEMI UPOTREBE DJUBRIVA

137
Razlikujemo dva tipa djubrenja:

- meliorativno,
- redovno.

Meliorativno djubrenje se koristi za:

- popravljanje odredjenih hemijskih osobina, npr. reakcije zemljišta.
- povećanje niske plodnosti zemljišta do optimalnog nivoa putem unošenja organske
materije i biljnih hraniva.

U slučaju potrebe da se smanji kiselost zemljišta primjenjuju se Ca ili Ca, Mg-djubriva.

Ovaj vid melioracije naziva se kalcifikacija.

Povećanje organske materije u zemljištu (uz djelimično obogaćivanje biljnih hraniva)

naziva se humifikacija.

Povećanje sadržaja lakopristupačnog fosfora i kalijuma naziva se fosfatizacija, odnosno

kalinizacija.
Ako je na jednoj površini potrebno izvesti i fosfatizaciju i kalinizaciju primjenjuju se
koncentrovana, složena PK djubriva u neophodnom odnosu.
To smanjuje troškove djubrenja.

Izvodjenju melioracije prethodi detaljno sagledavanje problema putem izrade

odredjenih naučno-stručnih studija.
Studije sadrže osnovne podatke o plodnosti zemljišta sa pedološkim i agrohemijskim
kartama (pH vrijednost, količine humusa i osnovnih hranljivih elemenata).

Fosfatizacija i kalcifikacija, po pravilu, se izvode kod zasnivanja dugogodišnjih zasada

prilikom duboke obrade - rigolovanja.

Obogaćivanje zemljišta organskom materijom, fosforom i kalijumom može biti obavljeno

i pri izvodjenju redovnog djubrenja.

Redovno djubrenje je obavezna agrotehnička mjera u gajenju svih poljoprivrednih

kultura.
Zadovoljava jednogodišnje potrebe gajenih kultura.
Ovaj vid djubrenja se izvodi na osnovu:
• rezultata kontrole plodnosti zemljišta,
• sagledavanja zahtjeva pojedinih biljnih kultura u pogledu hraniva,
• planiranih prinosa,
• svojstava raspoloživih djubriva i dr.

Važnu ulogu pri odredjivanju doze za redovno djubrenje imaju:

• klima
vlažnost zemljišta ima presudnu ulogu u izvodjenju redovnog djubrenja.

138
• plodored
ukoliko prethodni usjev djubren većim dozama P i K, onda potrebe za unošenjem ovih
elemenata u narednoj godini biće manji.

Prema vremenu upotrebe redovno djubrenje se dijeli na:

• djubrenje u osnovnoj pripremi zemljišta,

• predsjetveno djubrenje,
• startno djubrenje (djubrenje u sjetvi),
• prihranjivanje (dopunsko djubrenje u vegetaciji).

- Djubrenje u osnovnoj pripremi zemljišta.

Najveće količine, a obično i cjelokupne količine mineralnih P i K - djubriva i čvrstih

organskih djubriva, se unose neposredno u osnovnoj primjeni, prije dubokog oranja, u
jesenjim i zimskim mjesecima.

- Predsjetveno djubrenje zemljišta

Može biti upotrebljeno u cjelokupnoj količini ili djelimično uz agrotehničku mjeru

ravnanja terena (kultiviranje).

- Startno djubrenje ili djubrenje u sjetvi

To je primjena djubriva u neposrednoj blizini usejanog sjemena.

Količine po pravilu iznose 1/4-1/3 od potrebnih.
Ne preporučuju se veće količine amonijačnih i amidnih djubriva zbog oštećenja klice
sjemena.

- Prihranjivanje ili djubrenje u vegetaciji

Unose se lako mobilni oblici hraniva.

To su prije svega azotna djburiva, koja zbog mogućih gubitaka ispiranjem N-NO3 ne
unose se u cjelokupnoj količini do sjetve ili sadnje.
U vegetaciji se vrlo često unose deficitarni mikroelementi.
Prihranjivanje može se vršiti jednom ili u više navrata.

139
 Fertirigacija

Fertirigacija je djubrenje biljaka (potpuno ili dopunsko) koje se izvodi istovremeno sa

navodnjavanjem.

Pri ovom načinu ishrane koriste se:

• bistri rastvori i suspenzije mineralnih djubriva,
• rastvori lakorastvorljivih čvrstih djubriva,
• jako razblažene otpadne vode (osoka ili tečni stajnjak).

Ovaj vid djubrenja ima preimućstvo u gajenju biljaka na jako poroznim skeletnim
zemljištima, na kojima se mogu očekivati veliki gubici hraniva ispiranjem u dublje
slojeve.

Ovaj vid djubrenja je sve više popularan pri uzgajanju povrća u zatvorenom prostoru
(plastenicima i staklenicima).
To je iz razloga što omogućava preciznije doziranje i prilagodjavanje neophodnih
količina hraniva fazama vegetativnog razvoja povrtarskih kultura.

U zemljama sa aridnom klimom, u kojima je biljna proizvodnja nezamisliva bez

navodnjavanja, fertirigacija je našla vrlo široku primjenu.

140
 UTVRDJIVANJE POTREBA ZA DJUBRENJEM

Traženje odgovora na pitanje kako i koliko upotrebiti biljnih hraniva putem djubriva za
visok i kvalitetan proizvod putem povećanja produktivnosti zemljišta, a da pri tome
ulaganja u ovu agrotehničku mjeru budu rentabilna, a prirodna sredina sačuvana,
predstavlja složen zadatak.
Za njegovo rješavanje utrošeno je mnogo truda naučnih radnika različitih agronomskih
disciplina, a prije svega agrohemičara širom svijeta.

Kao rezultat ovog obimnog rada, u savremenoj agrohemiji primjenujemo metodu koja se
zasniva na komparativnom korišćenju rezultata bioloških i hemijskih proučavanja.
Ova najzastupljenija u sadašnje vrijeme metoda realizuje se kroz projekte "Sistematske
kontrole plodnosti zemljišta", kao naučne osnove za racionalnu primjenu djubriva.

Odredjivanje količine pojedinih hraniva koju treba unijeti djubrenjem bazira se na:

- ukupnom iznošenju biogenih elemenata planiranim prinosom,

- stanju snabdjevenosti zemljišta hranljivim elementima i osobinama zemljišta koje
utiču na njihovu dinamiku,
- poznavanju svojstava djubriva koje želimo da primijenimo.

Iznošenje hraniva prinosom

Pod pojmom "Iznošenje hraniva prinosom" podrazumijevamo dio usvojenog hraniva koje
se nalazi u glavnim (plodovi, sjemena) i sporednim (lišće, žetveni ostaci, jednogodišnje
grane i lastari) prinosima.

U narednoj tabeli prikazano je prosječno iznošenje N, P i K glavnim i sporednim

proizvodom za neke poljoprivredne kulture, a za formiranje 100 kg glavnog proizvoda.

Ovi rezultati predstavljaju prosjek višegodišnjih brojnih podataka prikupljenih od strane

istraživača iz cijelog svijeta za pojedine kulture na osnovu ogleda.

141
 Iznošenje hranljivih elemenata prinosom za neke biljne vrste
Kultura 100 kg prinosa iznosi iz zemljišta kilograma
N P2O5 K2O
Vinova loza 0,80 0,30 1,00
Voće koštičavo 0,40 0,15 0,55
Voće jabučasto 0,20 0,10 0,30
Kupus 0,36 0,15 0,55
Paprika 1,35 0,25 1,40
Paradajz 0,27 0,06 0,35
Spanać 0,50 0,17 0,28
Mrkva 0,30 0,14 0,50
Krompir 0,50 0,20 0,85
Duvan 6,50 2,00 14,00
Pšenica 2,70 1,20 2,00
Ječam 2,00 1,90 2,40
Ovas 2,95 1,00 2,50
Kukuruz-zrno 3,00 1,15 2,50
Lucerka* 2,80 0,70 1,95
Livade 1,70 0,80 1,90
Pašnjaci 1,40 0,50 1,50
* 70% azota potiče iz vazduha (azotofiksacija)

Množenjem brojne vrijednosti sadržaja pojedinih hraniva u 100 kg prinosa sa planiranim

prinosom, dobijamo
njihovu ukupnu godišnju potrebu.

Na primjer:
• iznošenje fosfora sa 4.600 kg pšenice je
46 ∙ 1,20 = 55,2 kg P2O5

• iznošenje kalijuma sa 2.000 kg groždja

20 ∙ 1,0 = 20 kg K2O

• iznošenje azota sa 3.500 kg paprike

35 ∙ 1,35 = 47,25 kg N

Interpretacija rezultata hemijskih analiza zemljišta

Da bi se moglo izvršiti tumačenje rezultata analiza zemljišta, potrebno je sistematizovati

dobijene rezlutate za svaki parametar plodnosti: reakciju zemljišta, CaCO3, humus, P, K,
Mg, mikroelementi i teški metali.
Pošto za naše pedo-klimatske uslove nijesu izvršene kalibracije primjenjivanih metoda,
moramo koristiti granične vrijednosti zasnovane na stranim istraživanjima.

142
Reakcija zemljišta

Reakcija zemljišta uslovljava tok transformacije djubriva i utiče na dinamiku

pristupačnih oblika svih hranljivih elemenata u zemljištu.
U kontroli plodnosti odredjuje se obično samo supstituciona kiselost, tj. pH-vrijednost u
N KCl-u.

Klasifikacija zemjišta prema pH-vrijednostima u N KCl-u

Reakcija zemljišta pH u N KCl-u
Jako kisela < 4,5
Kisela 4,51-5,50
Slabo kisela 5,51-6,50
Neutralna 6,51-7,20
Slabo alkalna 7,20-8,00
Alkalna > 8,00

Ova klasifikacija zemljišta koristi se u svrhu interpretacije rezultata sadržaja fosfora,

mikroelemenata i pri izboru pojedinih vrsta djubriva.
Na osnovu pH-vrijednosti procjenjuje se potreba i količina krečnih djubriva za
neutralizaciju zemljišta.
Na osnovu brojnih podataka ogleda za sva zemljišta gdje je pH manji 4,5 izražena je i
obavezna potreba za primjenom krečnih djubriva od 4,5-5,5 je umjerena potreba, dok se
za zemljišta sa pH - vrijednostima iznad 5,5 primjena krečnih djubriva može izostaviti.

Ukupni karbonati

Karbonati svojim prisustvom utiču na reakciju zemljišta, a time na stvaranje

odredjenih uslova za mineralizaciju organskih materija stajnjaka i zaoranih biljnih
ostataka.
Pri primjeni mineralnih djubriva, prisustvo kreča uslovljava izbor odgovarajućih oblika
hranljivih materija, posebno kod fosfornih i mikrodjubriva.

Odredjivanje karbonata ima poseban značaj za višegodišnje zasade, zbog pojave Fe-
hloroze i inaktivacije mikroelemenata (Zn, Mn, Cu, B).

Prema sadržaju ukupnih karbonata zemljišta se grupišu u sljedeće grupe:

- beskarbonatno 0%
- slabokarbonatno 0-5%
- srednje karbonatno 5-10%
- jako karbonatno > 10%

Humus

Na osnovu sadržaja humusa u zemljištu može se suditi o stanju opšte plodnosti, zbog
dobro poznatih pozitivnih osobina ovog parametra.

143
Na osnovu sadržaja humusa može se predvidjeti potencijalna sposobnost zemljišta za
snabdjevanje biljaka lako pristupačnim azotom.

Fosfor

Sada je prihvaćena i najviše primjenjivana AL-metoda.

Pri grupisanju zemljišta prema sadržaju lakopristupačnog fosfora treba uzimati u obzir
reakciju zemljišta.

Kalijum

Pri grupisanju zemljišta prema sadržaju lakorastvorljivog kalijuma (odredjenog Al-

metodom), treba uzimati u obzir mehanički sastav i sadržaj humusa.
Poznato je da izmedju ovih parametara postoji izražena zavisnost za pristupačnost
kalijuma za biljke.
Kod zemljišta sa humusom iznad 5%, za svaki % humusa granice pojedinih grupa
sadržaja kalijuma povećavaju se za 1 mg K2O/100 g.

Kalcijum i magnezijum

Sadržaj lakorastvorljivih oblika kalcijuma i magnezijuma u sistemu kontrole plodnosti,

kod nas je veoma malo korišćen.
Medjutim, za kulture koje imaju veće zahtjeve za magnezijumom (voće, vinova loza,
povrće) neophodno je odrediti njegov sadržaj u zemljištu i odrediti neophodne doze
djubrenja.

Mikroelementi

Grupisanje zemljišta prema sadržaju rastvorljivih mikroelemenata veoma je složeno jer

zavisi od više faktora (ekstrakciono sredstvo, pH, humus i dr.).
Medjutim, primjena pojedinih mikroelemenata mora se uvrstiti kao redovna mjera
djubrenja
- za sva zemljišta koja imaju nizak sadržaj ovih hraniva,
- a posebno za one kulture koja imaju izražene zahtjeve za njima.

Okvirne doze najčešće primjenjivanih soli mikroelemenata po 1 ha

 Zn – 15-30 kg ZnSO4 ∙ 7H2O

 B– 15-30 kg Na2B4O7 ∙ 10H2O
 Cu – 30-50 kg CuSO4 ∙ 5H2O
 Mo – 2-5 kg (NH4)2MoO4
 Fe – 30-50 kg FeSO4 ∙ 7H2O
 Mn – 50-100 kg MnSO4
 Co – 2-3 kg CoSO4

144
Folijarna ishrana ovih mikroelemenata takodje može biti vrlo efikasna i zato je našla
široku primjenu u biljnoj proizvodnji.
Navedeni mikroelementi koriste se u koncentraciji 0,3-0,5%.

Doziranje pojedinih hraniva djubrenjem

Kao prvo, za odredjivanje doza P i K uporedjujemo dobijene rezultate agrohemijske

analize sa graničnim vrijednostima.
Zatim, ukupnu godišnju potrebu kulture za hranivim elementom korigujemo na osnovu
izvršene kategorizacije (ocjene snabdjevenosti) i saznanja o iskorišćavanju pojedinog
zemljišnog hraniva.

Doziranje mineralnih djubriva na osnovu fizičkih i hemijskih analiza zemljišta i

iznošenja hraniva prinosom

Fosfor Kalijum
mg P2O5/100 g Vratiti Vratiti
mg K2O/100 g zemlj.
zemlj. od od
pH u KCl iznijetog mehanički sastav zemlj. iznijetog
P2O5 u Pjeskovit Glinovit K2O u
<6,0 >6,0 Ilovasta
% a a %
vrlo slabo
vrlo slabo obezbijedjeno
obezbijedjeno
<3,0 <5,0 150 <5,0 <7,0 <10 140
slabo obezbijedjeno slabo obezbijedjeno
3,1-6,0 5,1-10 130 5,1-8 7,1-12 10,1-15 120
srednje
srednje obezbijedjeno
obezbijedjeno
6,1-10 10,1-15 120 8,1-10 12,1-15 15,1-20 100
umjereno
umjereno obezbijedjeno
obezbijedjeno
10,1-16 15,1-25 100 10,1-12 15,1-20 20,1-25 90-100
dobro obezbijedjeno dobro obezbijedjeno
16,1-20 25,1-30 90-100 12,1-15 20,1-25 25,1-30 80-90
visoko
visoko obezbijedjeno
obezbijedjeno
>20 >30 80-90 >15 >25 >30 50-70

Kao što se vidi iz tabele, pri djubrenju sa P na zemljštima sa vrlo niskim sadržajem ovog
elementa, preporučuje se primjena doze koja je za oko 150% veća od količina iznijetih
prinosima.
Pri djubrenju sa K iskorišćavanje zemljišnih rezervi će biti veće.
Samim tim doza na zemljištima sa vrlo niskim sadržajem K će biti manja ili 140% veća
od prinosima iznijetih količina.

145
 Primjer obračuna PK-djubriva

Kg djubriva/ha = a ∙ 100/b

gdje je a - potrebna količina čistog hraniva

(iz tabele za iznošenje elementa sa prinosima)
b - procenat čistog hraniva u djubrivu koje će se primijeniti.

Na primjer:
Zemljište je vrlo slabo obezbijedjeno fosforom.
Planiran je prinos od 20.000 kg groždja.
Raspolažemo sa 18% superfosfatom.

- Iznošenje fosfora sa 20.000 kg groždja : 200 ∙ 0,30 = 60 kg P2O5

- Pošto je zemljište vrlo siromašno, dozu neophodno povećati za 150% što će biti 150
kg P2O5.
- Koristimo 18% superfosfat
kg superfosfata/ha = 150 ∙ 100/18 = 833 kg

Azot

Primjena P i K djubriva je prvenstveno prilagodjena stanju i osobinama zemljišta.

Primjena N-djubriva se prilagodjava zahtjevima biljaka i vremenskim uslovima.
Odredjivanje doza azota je složeno zbog niza činilaca koji uslovljavaju njegovu
dinamiku.
Poslednih godina je u primjeni doziranje azota na osnovu mineralnog azota po "N-min"
metodi (NH4+ + NO3-).
Polazi se od pretpostavke da biljke zadovoljavaju svoje potrebe koristeći N min iz rezervi
zemljišta prije kretanja vegetacije.
Doza se formira tako što se količini odredjenog N-min, koja se odredjuje u proljeće,
dodaje i potencijalna količina mineralizovanog azota tokom vegetacije.
U nedostatku ovih rezultata, koriste se okvirne količine N za formiranje 100 kg prinosa
(iz tabele sa iznošenjem hraniva prinosom).

DJUBRENJE VIŠEGODIŠNJIH ZASADA

Višegodišnje kulture ostaju duže vremena na istom mjestu.

Zbog toga djubrenje voćnjaka i vinograda mora osigurati optimalnu ishranu od unošenja
pa na dalje.

Meliorativno djubrenje

Meliorativno djubrenje sastoji se u primjeni PK-djubriva (i eventualno stajnjaka) u zoni

prostiranja najveće mase korijena na zemljištima siromašnim u ovim elementima.

146
Za povećanje sadržaja P i K u obzir se uzimaju:
- potrebe za popravkom plodnosti zemljišta (privodjenje siromašno obezbijedjenih
zemljišta u srednju ili dobro obezbijedjenu klasu),
- materijalne mogućnosti vlasnika.

• Azot, kao najpokretljivije djubrivo, ne koristi se meliorativno, već u zemljišta se

dodaje u toku uzgoja i, po potrebi, pri sadnji.

Izračunjavanje doze meliorativnog djubrenja

Treba podići zasad breskve (ili vinove loze) na 1 ha zemljišta koje sadrži 2,8 mg P2O5 na
100 g zemljišta.
Želimo povećati sadržaj fosfora na nivo od 10 mg/100 g zemljišta.
Ako je prosječna specifična masa zemljišta 1,5 g/cm3, onda će
masa sloja 1 ha x 50 cm biti 7,5 mln. kg.

1 mg P2O5 (K2O) u 100 g zemljišta odgovara količini 75 kg u sloju 1 ha x 50 cm.

U našem slučaju želimo povećati sadržaj fosfora na 10 mg P2O5, što iznosi 540 kg (10-
2,8 = 7,2 x 75 = 540).

Preračunato na 42% tripleks (100 : x = 42 ∙ 540) to iznosi 1.286 kg.

Ako pri zasnivanju planiramo primjenu 20 t stajnjaka/ha, u kome se nalaze 50 kg P2O5,
primjenjujemo samo 490 kg P2O5/ha (540-50=490)
ili 1.166 kg tripleksa po ha (100 : x = 42 : 490).

Kada je potrebno izračunati sadržaj kalijuma za meliorativno djubrenje postupak je isti

kao i za fosfor.
Primjenom stajnjaka (20 t/ha) u zemljište se dodaje i 100 kg/ha K2O i N.

Izračunate vrijednosti su teorijske vrijednosti doza za meliorativno djubrenje.

Medjutim, u praksi zbog procesa retrogradacije (P) i fiksacije (K), (a što je u vezi
sadržaja humusa i gline), izračunate teorijske vrijednosti neophodno je najmanje
udvostručiti.

Djubrenje pri sadnji voćaka i vinove loze

Djubrenje pri sadnji sadnica voćaka i kalemova vinove loze je vrlo važna agrotehnička
operacija, pogotovo ako nije izvedeno meliorativno djubrenje.
To je iz razloga što je to još jedna mogućnost da se djubriva unesu na dubinu
rasprostiranja korijena.
Kasnije, u toku eksploatacije zasada, unošenje djubiriva na ovu dubinu bez
povredjivanja korijena nije moguće.
Na bazi agrohemijskih analiza koristi se odgovarajuće kompleksno NPK djubrivo, kod
koga mora biti naglašen element koji nedostaje.

147
Na dno jame (ili kanala) unose se dobro zgoreli stajnjak ili kompost (4-8 kg) i 1/3
mineralnih djubriva, a preostale 2/3 se miješaju sa izvadjenom zemljom.

* Primjena organskih djubriva (stajnjaka, komposta, glistenjaka) doprinosi povećanju

mikrobiološke aktivnosti zemlijšta i poboljšanju vodnog i vazdušnog režima, što će
omogućiti lakšu adsorpciju hranljivih elemenata korijenovim sistemom u toku
eksploatacije voćnjaka i vinograda.

Djubrenje zasada u drugoj i trećoj godini

Osnovno djubrenje pred sadnju trebalo bi da omogući normalan rad i razvoj stabala i
mladih čokota u periodu od tri godine.
Dodavanje PK djubriva počinje u trećoj godini poslije sadnje.
Azot u prihrani primjenjujemo svake godine.

Redovno djubrenje

Za razliku od jednogodišnjih kultura djubrenje voćaka i vinove loze ima zadatak ne samo
da obezbijedi optimalnu berbu u jednoj godini, nego i da obezbijedi hraniva za
formiranje cvetnih zametaka za narednu godinu.
Azot je elemenat koji najviše utiče na bujnost mladih stabala i čokota.
Medjutim, prevelike količine ovog elementa mogu da uspore početak radjanja mladih
biljaka, jer obrazuju veliki nadzemni dio u odnosu na korijenov sistem.
Azotna djubriva se primjenjuju u dva navrata:
- poslije mirovanja (u rano proljeće), neposredno prije kretanja vegetacije i
- u toku vegetacije, nakon cvjetanja, u cilju porasta plodova.
U ovo vrijeme dolazi i do diferencijacije cvjetnih začetaka (pupoljaka) za narednu
godinu.
Istovremeno protiče akumuliranje rezervnih materija (skrob) u korijenu i stablu, koje su
neophodne za kretanje vegetacije u narednoj godini.
U slučaju da nema dovoljno azota u ovom periodu, dolazi do trošenja rezervi za
obrazovanje plodova u tekućoj godini, a ne obrazuju se začeci cvjetnih pupoljaka za
narednu godinu.
Dolazi do pojave alternativne rodnosti.

Djubrenje fosforom i kalijumom povećava rodnost uz opadanje bujnosti.

Djubriva koja sadrže P i K (mogu biti i sa manjim sadržajem azota) koriste se u periodu
mirovanja.
S obzirom na brzu adsorpciju u zemljištu, potrebno je da se unesu u zemljište u prostor
gdje se nalazi najveća masa korijenovog sistema.

Pri odredjivanju redovnog djubrenja voćaka i vinove loze koristi se već objašnjeni
princip djubrenja koji se izvodi na osnovu:
- rezultata kontrole plodnosti zemlijšta,
- sagledavanja zahtjeva pojedinih biljnih kultura u pogledu hraniva,

148
- planiranih prinosa,
- svojstava raspoloživih djubriva i dr.

Djubrenje povrtarskih kultura

Proizvodnja povrća je vrlo intenzivna proizvodnja.

Sa 1 ha se može dobiti:
- 30-40 t paprike,
- 50-70 t kupusa,
- 40-50 t paradajza.
Sa iste površine tokom godine se može proizvesti 2-3 vrste povrća.

Doze djubriva se odredjuju prema rezultatima agrohemijske analize, zahjtevima

pojedinih kultura u pogledu hraniva i planiranih prinosa.
Osnovno djubrivo je stajnjak, najbolje pregoreli.
Mogu se koristiti komposti, treset, kokošinjak, glistenjak i dr.
Količine su 20-40 t/ha, za kokošinjak 10-20 t/ha.
Pri unošenju stajnjaka doze NPK djubriva se umanjuju za količine hraniva koje on
(stajnjak) sadrži.

Pri djubrenju povrća neophodno je voditi računa o odnosu azota, fosfora i kalijuma.
Pravilno odredjeni odnos hraniva omogućava dobar prinos i kvalitet svih vrsta povrća.

Paradajz, paprika i krastavac traže duboko oranje i unošenje stajnjaka, bar 20-40 t/ha u
jesen.
Mineralna djubriva se primjenjuju u prosječnoj količini 500-600 kg/ha, koncentracije
7:14:21, sa kalijumom u obliku K2SO4.
Primjenjujemo i dva prihranjivanja sa 100-150 kg/ha KAN-a ili 60-90 kg/ha ureje.

Kupus, karfiol i blitva izvlače iz zemljišta najviše hraniva i traže jako djubrenje,
posebno sa N i K.
I kod njih je na prvom mjestu primjena stajnjaka - 30-50 t/ha pri osnovnoj obradi.
Pored toga, pred sadnju se primjenjuju mineralna djubriva koncentracije 10:20:30 i 200-
250 kg/ha KAN-a (120-150 kg/ha ureje).
Ove količine se primjenjuju u dva navrata:
- neposredno poslije rasadjivanja,
- i pred savijanje listova.
Djubrivo se bolje iskorišćava ako se razbaca oko same biljke.

Mrkva - ne podnosi direktno stajnjak, te dolazi poslije paradajza, paprike ili krastavca.
Mineralna djubriva se daju pri sjetvi i krajem jula.
Doza 400-50 kg/ha 15:15:15 i prihranjivanje sa 100-250 kg/ha 17:8:9 i sl.

Luk - takodje ne podnosi direktno djubrenje stajnjakom, jer tada produžava razviće,
stvara mnogo lišća, obrazuje velike i meke glavice, koje se teško čuvaju.

149
Za luk su najvažnija PK djubriva, koja povećavaju prinos, utiču na brzo sazrijevanje,
kvalitet i trajnost plodova.
Umjerene doze N su povoljne i KAN se pokazao kao dobro djubrivo.

Značaj zemljišta u proizvodnji povrća u zaštićenom prostoru

Proizvodnja povrća u zaštićenom prostoru spada u najintenzivnije u biljnoj proizvodnji.

Povrće u zaštićenom prostoru se proizvodi:
• na prirodnom zemljištu,
• na industrijski način pripremljenim supstratima
• i u sistemu "bez zemlje" (supstrati neorganskog porijekla).

Proizvodnja povrća na supstratima, bez obzira na porijeklo, smanjuje zavisnost

proizvodnje povrća od zemljišnih činioca.
U našim uslovima povrće se gotovo uvijek proizvodi na zemljištu na kojem je podignut
zaštićeni prostor.

Praktično iskustvo pokazuje da usled primjene velikih količina djubriva, vode za

navodnjavanje, sredstava za zaštitu bilja, visoko specijalizirano gajenje povrća u
zatvorenom prostoru sa vremenom prouzrokuje opadanje plodnosti usled:
• zaslanjenosti,
• alkalizacije,
• sabijanja i
• zabarenosti (oglejavanja).

Zbog toga, u ovoj vrlo intenzivnoj proizvodnji neopodno je koristiti mjere koje će
otkloniti potencijalnu opasnost od procesa degradacije.
Potrebno je sprovoditi monitoring kvaliteta zemljišta u toku vegetacionog perioda u
kritičnim fazama rasta i razvića svake četvrte nedelje.
Pri djubrenju zemljišta neophodno je koristiti optimalne doze za odredjene biljne vrste,
prilagodjene fazama vegetacionog razvoja biljaka.
Na ovaj način moguće je ostvariti očekivane prinose, kao i spriječiti proizvodnju
nekvalitetne i kontaminirane hrane.

150