ΧΡΗΣΤΟΥ Δ.

ΒΗΤΤΟΥ
ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ε. Α.

ΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ
ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1940-1950

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ART OF TEXT

1
 ΧΡΗΣΤΟΥ Δ. ΒΗΤΤΟΥ
ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ε. Α.

ΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ
ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ
(ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1940-1950)

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2000

2
Κάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα

Copyright  2000 -Χρήστος Δ. Βήττος

Διεύθυνση Συγγραφέα

Παπάγου 25, 51100 Γρεβενά, τηλ. 0462-24744

ISBN 960-312-079-0

Ηλεκτρονική σελιδοποίηση – εξώφυλλο – εκτύπωση:

ART OF TEXT Εκδόσεις – Γραφικές Τέχνες Α.Ε.
Κ. Ν. Επισκόπου 4, 54635 Θεσσαλονίκη
Τηλ. & fax (031) 218569, 218546, 682080

Γλωσσική επιμέλεια:
Ευάγγελος Α. Καραμέτσιος
Βασιλική Θ. Σιούλα

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση μέρους ή όλου του βιβλίου χωρίς την έγγραφη άδεια
του συγγραφέα

Φωτογραφία εξωφύλλου: Οικογένεια ανταρτόπληκτων

3
 Στην ιερή μνήμη του πατέρα μου

4
 Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωήν των

ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες

Καβάφης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η περίοδος 1940-1950 και τα γεγονότα που σημάδεψαν τη Δυτική Μακεδονία

και τον ευρύτερο ελληνικό χώρο ανήκουν πλέον στην ιστορία. Στην περιοχή αυτή
δόθηκε κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου η «μάχη της Πίνδου» και
κατά τον εμφύλιο, στο Βίτσι και το Γράμμο, η δεύτερη «μάχη της Ελλάδας».
Η περιοχή της βόρειας Πίνδου λόγω της πυκνής βλάστησης, των μεγάλων και
δύσβατων ορεινών όγκων, της έλλειψης δρομολογίων προσέγγισης εχθρικών
τμημάτων, αποτέλεσε κατά την περίοδο της Κατοχής καταφύγιο χιλιάδων ανταρτών
του ΕΛΑΣ. Επίσης κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου (1946-1949) η περιοχή
αυτή, εκτός από το πλεονέκτημα που είχε για την ανάπτυξη του ανταρτοπόλεμου,
συνόρευε και με την κομμουνιστική Αλβανία του Εμβέρ Χότζα, με αποτέλεσμα οι
αντάρτες να έχουν εξασφαλισμένα τα νώτα, να τροφοδοτούνται χωρίς ιδιαίτερα
προβλήματα με πολεμικό υλικό είτε από τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο είτε από άλλες
σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, και να έχουν τη δυνατότητα
διακομιδής των τραυματιών στα νοσοκομεία της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας.
Μέχρι σήμερα δεν έχει εκδοθεί για την περιφέρεια Γρεβενών καμιά
ολοκληρωμένη μελέτη για τα γεγονότα της δεκαετίας 1940-1950 και όσα έχουν
γραφεί ως τώρα, εάν είναι αυτοβιογραφίες, έχουν από τη φύση τους το μειονέκτημα
να προβάλλουν επιλεκτικά μόνο τα σημεία εκείνα που θεωρεί θετικά ο βιογράφος για
τον εαυτό του -φυσικά διογκωμένα και με δόση υπερβολής- εάν πάλι είναι
συγγράμματα που προέρχονται από άτομα τα οποία έδρασαν, για να επικρατήσει μια
συγκεκριμένη ιδεολογία ή ένα Κόμμα, τότε παρατηρείται υποκειμενική παρουσίαση
των θεμάτων, γεγονός που δεν εξυπηρετεί την ιστορική αλήθεια. Και στις δύο
περιπτώσεις τα γεγονότα παρουσιάζονται παραποιημένα.
Ύστερα από μακροχρόνια ιστορική έρευνα, που πραγματοποίησα για την
περιοχή, θεώρησα απαραίτητο να καταθέσω και τη δική μου άποψη σχετικά με τα
γεγονότα εκείνης της περιόδου.
Φιλοδοξία του γράφοντος είναι, αν όχι να καλύψει πλήρως το υπάρχον κενό,
τουλάχιστον να συμβάλει προς αυτήν την κατεύθυνση, αποτολμώντας την πρώτη
ιστορική σύνθεση, θεμελιωμένη σε πηγές και εξιστορούμενη με τη μεγαλύτερη
δυνατή αντικειμενικότητα.
Εξετάζοντας από κάθε πλευρά τα γεγονότα, προσπάθησα να «διεισδύσω» με
ψυχρή λογική στα διαδραματιζόμενα στην Κατοχή και στο δεύτερο αντάρτικο, ώστε
να βοηθήσω τον αναγνώστη να αντιληφθεί την πραγματική εικόνα της πολύπαθης
περιοχής των Γρεβενών.

5
 Βέβαια, λόγω αντικειμενικών δυσκολιών, επειδή μερικά αρχεία βρίσκονται
ακόμη ερμητικά κλεισμένα για λόγους σκοπιμότητας, για τα περισσότερα θέματα που
αφορούν τη δράση των ανταρτών στην περιοχή, έλαβα υπόψη μου κατά κύριο λόγο
τα όσα γράφηκαν από τους πρωταγωνιστές εκείνης της εποχής, τα έγγραφα αρχείων
και των δύο πλευρών που κατόρθωσα να μελετήσω και τις προσωπικές μαρτυρίες.
Έχω τη γνώμη ότι τα υπάρχοντα μέχρι σήμερα στοιχεία είναι αρκετά, για να
φωτίσουν σε μεγάλο βαθμό την περίοδο εκείνη.
Με τη βεβαιότητα αυτή και με δεδομένο ότι είναι πολύ δύσκολο να γράψει
κανείς, όταν υπάρχουν «μετεμφυλιακά σύνδρομα», όταν οι μνήμες είναι ακόμη νωπές
και μερικά άτομα που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο βρίσκονται ακόμη εν ζωή,
επιχείρησα με μεγάλη προσοχή και υπευθυνότητα να καταγράψω τα γεγονότα της
δεκαετίας 1940-1950, στηριζόμενος κυρίως σε αξιόπιστες πηγές και προβαίνοντας σε
διασταύρωση των στοιχείων εκεί όπου υπήρχε αμφιβολία. Για να υπάρχει όμως μια
λογική συνέχεια στη διαδρομή του χρόνου, η εξιστόρηση των γεγονότων αρχίζει με
την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου.
Επειδή τα όσα συνέβησαν στην περίοδο της Κατοχής και στο δεύτερο
αντάρτικο στα Γρεβενά δεν ήταν μόνο υπόθεση μερικών τοπικών παραγόντων, αλλά
ανάγονταν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μιας πολιτικής και στρατηγικής που
εφαρμόστηκε σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, θεώρησα επιβεβλημένο σε ορισμένες
περιπτώσεις να αναφερθώ περιληπτικά και σε γεγονότα μεγαλύτερης εμβέλειας, που
άμεσα ή έμμεσα επηρέασαν τα διαδραματιζόμενα στην περιοχή, για να δώσω μια
πληρέστερη εικόνα στον αναγνώστη.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους ανταποκρίθηκαν θετικά στην αίτησή
μου για τη μελέτη πρωτοτύπων εγγράφων από διάφορα αρχεία και των δύο πλευρών,
καθώς και το Πολεμικό Μουσείο και τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ) για το
φωτογραφικό υλικό που έθεσαν στη διάθεσή μου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω
θερμά και όλους εκείνους τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι με συγκινητικό
ενδιαφέρον και με αφοπλιστική ειλικρίνεια μου έδωσαν κάθε είδους πληροφορία που
γνώριζαν.

Ο συγγραφέας

6
 Χρήστος Δημητρίου Βήττος

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα συγγραφέα

Γεννήθηκε στο Σπήλαιο Γρεβενών το 1940. Αποφοίτησε από τη Στρατιωτική

Σχολή Ευελπίδων ως ανθυπολοχαγός Πυροβολικού το 1963. Φοίτησε στα σχολεία
του Όπλου του, στη Σχολή Ξένων Γλωσσών, στη χολή Πληροφοριών, στη Σχολή
Γενικής Μορφώσεως, στην Ανωτάτη Σχολή Πολέμου και στη Σχολή Εθνικής
Άμυνας. Προήχθη σε όλους τους βαθμούς μέχρι του Υποστρατήγου κατ’ απόλυτο
εκλογή. Υπηρέτησε σε διάφορες μανάδες και επιτελικές θέσεις Μεραρχίας, Σώματος
Στρατού και ΓΕΣ. Διετέλεσε Διοικητής Πυροβολικού Σχηματισμού, Επιτελάρχης
Μεραρχίας, Διοικητής Ταξιαρχίας και Διευθυντής 7ου Επιτελικού Γραφείου ΓΕΣ.
Αποστρατεύτηκε με τις ετήσιες κρίσεις το Μάρτιο του 1994 με το βαθμό του
Υποστρατήγου.
Τιμήθηκε με τα εξής παράσημα και μετάλλια: Ταξιάρχη του Τάγματος της
Τιμής, Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής, Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα,
Μετάλλιο Ευδοκίμου Διοικήσεως, Μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας, Μετάλλιο
Υπηρεσιών Αξιωματικού Επιτελούς και Μετάλλιο Ηγεσίας Σχηματισμού – Μεγάλης
Μονάδας.

7
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος (του Συγγραφέα) ……………………………………………………… 5

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940-1941

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1940

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Πολιτικοστρατιωτική κατάσταση……………………………………………… 19
Διάταξη αντιπάλων δυνάμεων…………………………………………………… 23
Η ιταλική επίθεση………………………………………………………………… 27
Η ελληνική αντεπίθεση στην Πίνδο……………………………………………… 32
Ταξιαρχία Ιππικού………………………………………………………………… 36
Κίνηση Ταξιαρχίας προς το μέτωπο……………………………………………… 38
Αμυντική εγκατάσταση Ταξιαρχίας στα υψώματα Αννίτσα και Σκούρτζα……… 39
Σύμπτυξη 1/51 Τάγματος του Αποσπάσματος Πίνδου…………………………… 42
Πρώτη αντεπίθεση Ταξιαρχίας προς Σαμαρίνα…………………………………... 43
Δεύτερη αντεπίθεση Ταξιαρχίας και κατάληψη Σαμαρίνας……………………… 47
Κατάληψη αυχένα Ρωμηού και αλλαγή κατεύθυνσης προς Δίστρατο…………… 49
Μάχη Δίστρατου - Σμόλικα………………………………………………………. 51
Διαπιστώσεις-Συμπεράσματα…………………………………………………….. 63

8
 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1941
ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Θάνατος Ιωάννη Μεταξά………………………………………………………… 66

Επίθεση των Γερμανών κατά της Ελλάδας και συνθηκολόγηση………………… 66

Στάση που τήρησε το ΚΚΕ κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο
και μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα……………………………………. 71

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941-1944

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1941-1942

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Εγκατάσταση Ιταλών στα Γρεβενά………………………………………………. 79

Ιταλορουμανική προπαγάνδα…………………………………………………….. 79
Αλκιβιάδης Διαμάντης και Ρωμαϊκή Λεγεώνα…………………………………... 82
Σύντομα βιογραφικά σημειώματα
των κυριότερων οπαδών του Διαμάντη………………………………………… 86
Συνεργάτες του Διαμάντη στην περιοχή Γρεβενών……………………………. 91
Ειδικά Δικαστήρια Δωσίλογων…………………………………………………. 97

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄

Ίδρυση της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης στην πόλη των Γρεβενών……. 99

Ίδρυση και δράση Αγγλοελληνικής οργάνωσης στη βόρεια Πίνδο…………… 103
ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΣΕ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ
Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)…………………………………….. 110
Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ)………………………. 113

Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ)……………………….. 116

Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ)……………………………… 119

Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) ……………………………. 122

Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ)…………………………………………… 123

Εθνικές Ανταρτικές Ομάδες

9
Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης…………………………………………… 125
Η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοποτάμου ……………... 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄

ΕΚΤΡΟΠΑ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Σύλληψη και κακοποίηση κατοίκων Σπηλαίου……………………………….. 127
Η πρώτη επιδρομή κατά του Καρπερού………………………………………. 128
Κακοποιήσεις και λεηλασίες κατοίκων Μεγάρου…………………………….. 131

Συλλήψεις των ιερέων Ταξιάρχη και Κρανιάς Γρεβενών

και Χειμερινού Βοΐου………………………………………………………….. 132

Φορολογικές επιβαρύνσεις και επιδρομές για ανεύρεση όπλων………………. 134
Δεύτερη επιδρομή των Ιταλών εναντίον του Καρπερού………………………. 136
Επιδρομές στον Άγιο Γεώργιο και την Κυρακαλή…………………………….. 137

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄

Ίδρυση της πρώτης ένοπλης αντιστασιακής οργάνωσης

στο Σπήλαιο Γρεβενών…….………………………………………………….. 140
ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΕΑΜ

Κομμουνιστές της περιοχής Γρεβενών πριν από την Κατοχή………………… 142

Οργανωτική δομή του ΕΑΜ-ΚΚΕ στην περιφέρεια Γρεβενών .……………... 152

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1943

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄

Εμφάνιση πρώτων ομάδων του ΕΛΑΣ στα Γρεβενά………………………….. 164

Αφοπλισμός Υποδιοικήσεων Χωροφυλακής Δεσκάτης,
Πολυνερίου και Σιάτιστας……………………………………………………… 166
Η μάχη του Σνιχόβου Γρεβενών……………………………………………….. 169
Άφιξη ομάδας Φίλου Γ στο Σπήλαιο…………………………………………… 172
Εκτελέσεις και κακοποιήσεις αντιφρονούντων από Φίλο Γ……………………. 177
Διασυρμός οδοντιάτρου Αναστασίου Φούντη…………………………………. 179
Δολοφονία Ιωάννη Τζιούφα…………………………………………………… 179
Γνώμες κομμουνιστικών στελεχών για το Φίλο Γ …………………………… 182
Το κάψιμο αρχείων Κοινοτήτων και Σχολείων………………………………. 184
Συλλήψεις και εκτελέσεις από Ιταλούς κατά το δίμηνο
Ιανουαρίου - Φεβρουαρίου 1943…………………………………………….. 185
Τρίτη επιδρομή των Ιταλών εναντίον του Καρπερού………………………… 185

10
Μόνιμες ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ το Μάρτιο του 1943……………………. 188

Αντιστασιακές ομάδες στο Βόιο το Φεβρουάριο του 1943…………………... 190

Η μάχη της Βίγλας (Μπογαζιού) Σιάτιστας………………………………….. 192

Η μάχη του Φαρδυκάμπου…………………………………………………… 194

Ποια ήταν η τύχη των Ιταλών αιχμαλώτων της μάχης του Φαρδυκάμπου…... 204
Ομιλία στη Βουλή των Ελλήνων για τη μάχη του Φαρδυκάμπου
του βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος Αλεξάνδρου Λαδά…………………… 206
Προέλαση της ιταλικής Μεραρχίας Λάρισας στα Γρεβενά και Βόιο
για απελευθέρωση των εγκλωβισμένων
Ιταλών και οπαδών του Διαμάντη…………………………………………… 208

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄

Εγκατάσταση αρχών από το ΕΑΜ στα Γρεβενά……………………………… 212

Η μάχη της Βωβούσας………………………………………………………… 212
Γεγονότα Αυγερινού Βοΐου (8 Απριλίου 1943)……………………………….. 215
Εκτέλεση στελεχών του Μακεδονικού Γραφείου στα Ίμερα Κοζάνης……….. 218
Θάνατος Μητροπολίτη Γρεβενών Γερβασίου………………………………… 219
Προσχώρηση Σαράφη στον ΕΛΑΣ……………………………………………. 219
Αρχηγεία Πίνδου και Βαρνούντος του ΕΛΑΣ………………………………… 221
Αγγλική Στρατιωτική Αποστολή -
Ανεφοδιασμός του ΕΛΑΣ από τους Άγγλους………………………………… 224
Ίδρυση Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ……………………………………… 228
Άφιξη Σαράφη στην Αβδέλλα…………………………………………………. 230
Συνδιάσκεψη ανταρτών Βαλκανικών Χωρών στο Τσοτύλι…………………… 233
Οργάνωση-σύνθεση του ΕΛΑΣ κατά το β΄ εξάμηνο του 1943……………….. 234
Ο συνταγματάρχης Σωκράτης Δημάρατος στον ΕΛΑΣ……………………….. 235
Ίδρυση Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών……………………………… 236

Συνθηκολόγηση της Ιταλίας - Παράδοση της Μεραρχίας Πινερόλο………….. 239

Στρατόπεδα Ιταλών στην περιοχή Γρεβενών………………………………….. 240
Άφιξη Σαράφη στα Γρεβενά - Αποχώρηση Δημάρατου από τον ΕΛΑΣ……… 246
Αποστολή του ΕΔΕΣ στη Δυτική Μακεδονία
για στρατολόγηση ανταρτών………….………………………………………. 247
Δολοφονία Δημητρίου Βήττου και Γεωργίου Ράμμου……………………….. 251
Διακοπή της αγγλικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον ΕΛΑΣ……………… 254
Δολοφονίες και κακοποιήσεις αντιφρονούντων και οπαδών του ΕΔΕΣ …….. 255
Εκτέλεση κατοίκων και καταστροφή Περιβολίου από τους Γερμανούς……... 260

11
 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1944

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ΄

Ίδρυση Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ…………………………. 262

Επίθεση των Γερμανών κατά στελεχών του ΚΚΕ στα Λιβερά Κοζάνης……… 262
Επιδρομή των Γερμανών στη Δεσκάτη………………………………………… 264
Ίδρυση της ΠΕΕΑ (Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης)…………. 264
Αναγνώριση της Κοινότητας Γρεβενών σε Δήμο……………………………… 267
Ενέδρα των Γερμανών στον Αλιάκμονα……………………………………….. 268

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι΄

Δολοφονία Κώστα Ρομπόλη…………………………………………………… 269

Δολοφονία δασκάλου Χαράλαμπου Παπαξάνθη………………………………. 272

Δολοφονία Βασιλείου Τσίρου και δασκάλου Γεωργίου Κοντοκώστα………… 275

Κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη των Γρεβενών
το καλοκαίρι του 1944…………………………………………………………. 275
Ένοπλη στάση ελληνικών δυνάμεων Μέσης Ανατολής……………………….. 276
Το Συνέδριο του Λιβάνου……………………………………………………… 280
Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο……………… 281
Εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού- πυρπολήσεις χωριών από Γερμανούς………. 287
Συλλήψεις ομήρων υπό των Γερμανών.……………………………………….. 290
Ποιος ήταν ο Αντώνης Δάγγουλας……………………………………………. 291
Διαπιστώσεις - συμπεράσματα από τις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις των Γερμανών…………………………………………………… 292
Δεύτερη περιοδεία του Σαράφη στις περιοχές Γρεβενών και Βοΐου………….. 293
Η Συμφωνία της Καζέρτας……………………………………………………. 296

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ΄

Απελευθέρωση της Αθήνας- Άφιξη Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας…………. 299

Δεκεμβριανά…………………………………………………………………… 300
Συλλήψεις στα Γρεβενά……………………………………………………….. 308
Συλλήψεις και κακοποιήσεις κατοίκων διαφόρων χωριών……………………. 310

Τροφοδοσία ανταρτών - λεηλασίες και κατασχέσεις περιουσιών ……………. 311

Εκτέλεση κατοίκων Βατολάκκου……………………………………………… 314

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

12
 ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1945-1949

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1945-1946

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ΄

Σύντομη ανασκόπηση πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης…………………… 318

Οικονομική κατάσταση της Ελλάδας
μετά την Κατοχή και τα Δεκεμβριανά………………………………………… 321
Συμφωνία της Βάρκιζας……………………………………………………….. 322
Εγκατάσταση κρατικών αρχών στα Γρεβενά………………………………….. 324
Η πορεία του Άρη Βελουχιώτη Νοτιοδυτικά Γρεβενών………………………. 325
Στρατόπεδο Μπούλκες Γιουγκοσλαβίας………………………………………. 329
Επικηρυγμένοι Ελασίτες της περιφέρειας Γρεβενών
μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας……………………………………………. 332

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ΄

ΕΝΑΡΞΗ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ
Η επίθεση κατά του Λιτοχώρου……………………………………………… 339
Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκομένων (ΟΔΕΚ)……………….. 341
Επιθέσεις ΟΔΕΚ σε Σταθμούς Χωροφυλακής………………………………. 342
Η μάχη της Δεσκάτης (21 Σεπτεμβρίου 1946)……………………………….. 346
Πρώτη επίθεση των ανταρτών κατά του Κηπουριού………………………… 353
Παράδοση συγκροτήματος Λαζαρίδη στον Μπατακόγια……………………. 353

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΔ΄

ΙΔΡΥΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΕΙΟΥ ΑΝΤΑΡΤΩΝ

Μετάβαση Μάρκου Βαφειάδη στη Γιουγκοσλαβία…………………………… 355
Δημιουργία Αρχηγείου Γράμμου……………………………………………… 356
Επίσημη ανακοίνωση ίδρυσης Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών……………….. 356
Δράση στρατού και ανταρτών το τελευταίο τρίμηνο του 1946……………..... 359
Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή Βεντζίων………………………… 361
Δεύτερη επίθεση των ανταρτών κατά του Κηπουριού………………………... 362
Εκπαίδευση ανταρτών ομαδαρχών……………………………………………. 364
Αυτοάμυνα…………………………………………………………………….. 365
Δολοφονίες προέδρων Κοινοτήτων και άλλων κατοίκων
στα χωριά των Γρεβενών τα έτη 1946 και 1947………………………………. 366
Δολοφονίες ιερωμένων……………………………………………………….. 369
Επιστολή Μητροπολίτη Γρεβενών προς την Ιερά Σύνοδο……………………. 371
Διώξεις και συλλήψεις κομμουνιστών ……………………………………….. 374

13
 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1947

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ΄

Σύντομη ανασκόπηση πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης…………………. 381

Χορήγηση αμνηστίας στους αντάρτες………………………………………... 384
Δόγμα Τρούμαν και διακοπή της Αγγλικής βοήθειας………………………... 385
Απόφαση του ΚΚΕ για ίδρυση «Προσωρινής Κυβέρνησης»………………... 386
Βοήθεια ΔΣΕ από τις χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού...………………. 387
Αποτελέσματα από τις επιχειρήσεις του στρατού
και επέμβαση των Αμερικανών…………………………………………….… 388
Δήμευση περιουσιών κατοίκων Σπηλαίου και άλλων χωριών………………. 391
Επίθεση των ανταρτών κατά του Σταθμού Χωροφυλακής Μαυραναίων…… 392
Επιχειρήσεις προς Μαυραναίους και γέφυρα Σπανού
για απαγκίστρωση του αποκλεισμένου λόχου Κηπουριού………………….. 396
Σύμπτυξη λόχου Κηπουριού προς Μέτσοβο………………………………... 400
Ίδρυση Αρχηγείου Βοΐου - Γράμμου……………………………………….. 402
Δράση ανταρτών το μήνα Απρίλιο 1947……………………………………. 403
Βίαιη στρατολογία κατοίκων των χωριών…………………………………... 404
Δράση στρατού και ανταρτών το μήνα Μάιο 1947…………………………. 407
Επιχείρηση «Ιέραξ» …………………………………………………………. 409
Διλοχία Λόχων Ορεινών Καταδρομών (ΛΟΚ) Γαλάνη…………………… 410
Εκτέλεση από διλοχία Γαλάνη ανδρών της «αυτοάμυνας» Σπηλαίου
και της Καλλιόπης, χήρας Γεωργίου Ηλία………………………………… 412
Εγκατάλειψη των χωριών από τους ανταρτόπληκτους……………………. 415
Δράση των ανταρτών το μήνα Ιούνιο 1947………………………………... 417
Η μάχη του Τρικώμου (30 Ιουνίου 1947)..………………………………… 417
Ευχαριστήριο τηλεγράφημα των Συλλόγων Γρεβενών προς
το διοικητή της XV Μεραρχίας……………………………………………. 420
Δράση ανταρτών τους μήνες Σεπτέμβριο- Οκτώβριο 1947………………... 421
Μεταβολές στη Φρουρά Γρεβενών…………………………………………. 422
Επιχείρηση «Ερινύς»……………………………………………………….. 423
Άτακτη υποχώρηση του 519 Τάγματος από τα υψώματα της Σκάλας…….. 426
Υπόμνημα Σωματείων και Οργανώσεων Γρεβενών
προς το διοικητή Στρατιάς…………………………………………………. 428
Ίδρυση Προσωρινής Κομμουνιστικής Κυβέρνησης…………………….… 429

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ΄

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ (25 Ιουλίου1947)

Πολιτική και Στρατιωτική Κατάσταση……………………………………… 432
Σχέδιο επίθεσης των ανταρτών για κατάληψη των Γρεβενών………………. 437
Οργάνωση- σύνθεση - διάταξη Εθνικών Δυνάμεων Φρουράς Γρεβενών…… 447
Η εκδήλωση της επίθεσης και η εξέλιξη της μάχης…………………………. 452

14
Απώλειες Εθνικών Δυνάμεων……………………………………………….. 465
Απώλειες ανταρτών………………………………………………………….. 467
Συμπλοκές στρατού και ανταρτών
περιφερειακά της πόλης των Γρεβενών……………………………………… 471
Ευχαριστίες του λαού Γρεβενών προς τη Φρουρά της πόλης……………….. 472
Ηθικές αμοιβές που απονεμήθηκαν στην πόλη των Γρεβενών
και σε άτομα διαφόρων υπηρεσιών………………………………………….. 473
Συγχαρητήρια τηλεγραφήματα………………………………………………. 475
Ανακήρυξη επίτιμων δημοτών της πόλης των Γρεβενών
των διοικητών της XV Μεραρχίας και 529 Τάγματος Πεζικού……………… 475
Σύσκεψη στελεχών του ΔΣΕ για κριτική μετά την ήττα……………………… 477
Διαπιστώσεις και συμπεράσματα από την εξέλιξη της μάχης………………... 478
Απολογισμός και συνέπειες μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού…….. 481

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1948

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΖ΄

Σύντομη ανασκόπηση πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης…………………… 484

Παιδομάζωμα…………………………………………………………………. 486
Κυριότερες δραστηριότητες αντιπάλων δυνάμεων Α΄ εξαμήνου 1948……….. 490
Λεηλασίες στα χωριά των Γρεβενών………………………………………….. 491
Επιχειρήσεις Όρλιακα και άνω κοιλάδας Βενέτικου …………………………. 499

ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1949

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΗ΄

Σύντομη ανασκόπηση πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης………………… 503

Έκκληση στην Κυβέρνηση για στρατιωτική ενίσχυση
της πόλης των Γρεβενών……………………………………………………. 505
Δραστηριότητες ανταρτών το Α΄ εξάμηνο του 1949……………………….. 509
Τερματισμός του ανταρτοπόλεμου με την ήττα
του ΔΣΕ στο Βίτσι και στο Γράμμο……………………………………….... 511
Ομάδες ανταρτών που παρέμειναν στην περιφέρεια Γρεβενών
μετά την ήττα και απομάκρυνση του ΔΣΕ από την Ελλάδα………………... 513
Απώλειες από τον ανταρτοπόλεμο σε προσωπικό………………………….. 519

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

«Α» : Ονομαστικός πίνακας νεκρών και αγνοουμένων

κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο 1940-41…………………………………. 521

15
«Β» : Ονομαστικός πίνακας εκτελεσθέντων
από τα στρατεύματα Κατοχής 1941-1944………………………………….. 527
«Γ» : Ονομαστική κατάσταση αξιωματικών που συμμετείχαν
στη μάχη του Φαρδυκάμπου (5-6 Μαρτίου 1943)………………………….. 537
«Δ» : Ονομαστική κατάσταση οπαδών της αυτονομιστικής κίνησης
του Αλκιβιάδη Διαμάντη που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μετά την
αποχώρηση των Ιταλών από τα Γρεβενά στις 23 Μαρτίου 1943…………… 538
«Ε» : Κριτική του Αρχηγείου του ΔΣΕ για τη μάχη των Γρεβενών
της 25ης Ιουλίου 1947………………………………………………………. 541
«ΣΤ» : Προτάσεις ηθικών αμοιβών για τους μαχητές της Φρουράς
Γρεβενών, λόγω του θάρρους και της γενναιότητας που επέδειξαν
για την υπεράσπιση της πόλης στις 25 Ιουλίου 1947………………………. 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………………….. 554

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ………………………………………………….. 558

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Ονόματα προσώπων, χωρών, πόλεων και χωριών ……………………….. 560

16
 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
1940-1941

17
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1940

18
 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940-1941

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Το Μάρτιο του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος ήταν αρχηγός του

Κόμματος των Ελευθεροφρόνων, ανέλαβε στην υπηρεσιακή κυβέρνηση του
Κωνσταντίνου Δεμερτζή, το Υπουργείο Στρατιωτικών. Τον επόμενο μήνα, μετά τον
ξαφνικό θάνατο του Κ. Δεμερτζή, ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ τον διόρισε πρωθυπουργό.
Η πρωθυπουργοποίηση δημιούργησε αντιδράσεις, γιατί το Κόμμα του διέθετε μόνο
επτά έδρες, αλλά τελικά τα κόμματα τού παρείχαν ψήφο εμπιστοσύνης και σχημάτισε
Κυβέρνηση. Στις 4 Αυγούστου 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς, επικαλούμενος τη διεθνή
αναταραχή, που επέβαλε έγκαιρη στρατιωτική προπαρασκευή, και τον κομμουνιστικό
κίνδυνο στο εσωτερικό της χώρας, με τη συγκατάθεση και του βασιλιά, διέλυσε το
Κοινοβούλιο, ανέστειλε τα άρθρα του Συντάγματος που αφορούσαν τις ατομικές
ελευθερίες και κήρυξε το στρατιωτικό νόμο. Έτσι εγκαθιδρύθηκε το «καθεστώς της
4ης Αυγούστου» ή όπως αλλιώς αποκαλείται, «δικτατορία Μεταξά».
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άρχισε στις 3 Σεπτεμβρίου 1939, όταν η Αγγλία
και η Γαλλία κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας, επειδή η τελευταία
επιτέθηκε στην Πολωνία. Η Σοβιετική Ένωση είχε υπογράψει με τη Γερμανία, από
τις 23 Αυγούστου 1939, σύμφωνο μη επιθέσεως και τηρούσε φιλογερμανική στάση.
Εκμεταλλευόμενη μάλιστα τη γερμανική επίθεση εισέβαλε και αυτή στην Πολωνία
και κατέλαβε τις ανατολικές επαρχίες της. Τον Ιούνιο και το Σεπτέμβριο του 1940
τάχτηκαν με το μέρος της Γερμανίας η Ιταλία και η Ιαπωνία αντίστοιχα και
δημιουργήθηκε ο Άξονας Βερολίνου- Ρώμης- Τόκιο.
Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ιωάννης Μεταξάς, αντιλαμβανόμενος ότι ο
πόλεμος πλησίαζε στα Βαλκάνια, είχε μεριμνήσει να οχυρώσει τη χώρα με μια σειρά
από αμυντικά έργα κατά μήκος των συνόρων, με ιδιαίτερη έμφαση προς την πλευρά
της Βουλγαρίας. Παράλληλα το Γενικό Επιτελείο εκπόνησε δύο εναλλακτικά σχέδια
άμυνας, τα οποία προέβλεπαν τις τοποθεσίες που θα καταλάμβαναν οι μονάδες του
στρατού, σε περίπτωση εχθρικής επιθέσεως από τα βόρεια σύνορα της χώρας. Μετά
τον τορπιλισμό του καταδρομικού «Έλλη» από ιταλικό υποβρύχιο στην Τήνο, στις 15
Αυγούστου 1940, σε συνδυασμό και με τη συγκέντρωση ιταλικών στρατευμάτων
στην Αλβανία, η κυβέρνηση Μεταξά εκτίμησε ότι ο κίνδυνος εχθρικής επίθεσης ήταν
επικείμενος και γι’ αυτό, στα τέλη Αυγούστου, επιστράτευσε μερικές μονάδες, τις
οποίες προώθησε, για να επανδρώσουν τις αμυντικές τοποθεσίες Ηπείρου και
Δυτικής Μακεδονίας. Μεταξύ αυτών ήταν το Απόσπασμα Πίνδου, με διοικητή το

19
συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη και το 27 Σύνταγμα Πεζικού Κοζάνης της ΙΧ
Μεραρχίας, του οποίου ένα τάγμα (ΙΙΙ/27) ήταν επανδρωμένο σχεδόν εξ ολοκλήρου
με Γρεβενιώτες. Το τάγμα αυτό εγκαταστάθηκε στην Αλεβίτσα του Γράμμου. Επίσης
ο Μεταξάς διατήρησε τη χώρα σε κατάσταση ουδετερότητας και δεν επέτρεψε στους
Άγγλους να χρησιμοποιήσουν ναυτικές και αεροπορικές βάσεις στην Ελλάδα, παρ’
όλο που είχε προσανατολιστεί να τηρήσει φιλοαγγλική πολιτική.
Στην Ευρώπη, ενώ οι γερμανικές δυνάμεις για ένα χρόνο διεξήγαγαν
κεραυνοβόλο πόλεμο και καταλάμβαναν τα ευρωπαϊκά κράτη, (Πολωνία, Γαλλία
Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Δανία, Νορβηγία), το ένα μετά το άλλο, οι Ιταλοί
δεν είχαν επιδείξει καμιά επιτυχία. Αποφάσισαν λοιπόν να καταλάβουν την Ελλάδα,
για να φανούν ότι και αυτοί ήταν αντάξιοι σύμμαχοι και ότι ο Άξονας ήταν αήττητος.
Άρχισαν να συγκεντρώνουν δυνάμεις στην Αλβανία, για να τη χρησιμοποιήσουν ως
βάση εξορμήσεως εναντίον της Ελλάδας. Επικεφαλής των δυνάμεων αυτών ήταν ο
στρατηγός Βισκόντι Πράσκα.

O Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς με το Βασιλιά Γεώργιο Β΄

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, ημέρα Δευτέρα, η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο

εναντίον της Ελλάδας και συγκεκριμένα: Στις 0300 ώρα, της 28ης Οκτωβρίου 1940,
ο Ιταλός Πρεσβευτής στην Αθήνα Εμμανουήλ Γκράτσι μετέβη στο σπίτι του Ιωάννη
Μεταξά στην Κηφισιά και του επέδωσε τελεσίγραφο της Ιταλίας. Το τελεσίγραφο
αυτό, που έληγε στις 0600 ώρα, περιείχε μια σειρά από καταγγελίες, ότι δήθεν η
Ελλάδα δεν τηρούσε στάση ουδετερότητας, ότι είχε μετατραπεί σε βρετανική βάση,
και ζητούσε να της επιτραπεί να καταλάβει με τις ένοπλες δυνάμεις της ορισμένα
στρατηγικά σημεία εντός του ελληνικού εδάφους, γιατί σε αντίθετη περίπτωση τα
ιταλικά στρατεύματα θα τα καταλάμβαναν με τη βία. Ο Μεταξάς δεν αιφνιδιάστηκε,

20
γιατί είχε αντιληφθεί τις προθέσεις των Ιταλών μετά τον τορπιλισμό της «Έλλης» και
γι’ αυτό είχε προβεί στις ανάλογες προπαρασκευές, οπότε η απάντηση που έδωσε, το
ιστορικό «ΟΧΙ», ήταν μια απόφαση που είχε ωριμάσει στη σκέψη του πριν από
αρκετό καιρό. Η άρνηση του Έλληνα πρωθυπουργού σήμαινε αυτομάτως την κήρυξη
του πολέμου εκ μέρους της Ιταλίας.

Αμέσως μετά την αναχώρηση του Γκράτσι, ο Μεταξάς ενημέρωσε

τηλεφωνικά το βασιλιά Γεώργιο Β΄ και τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Στρατού
αντιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο και συγκάλεσε το Υπουργικό Συμβούλιο, το οποίο
συνήλθε στις 0530 ώρα στο Υπουργείο Εξωτερικών. Σ’ αυτό παραβρίσκονταν και ο
βασιλιάς Γεώργιος Β΄ με το διάδοχο Παύλο. Το Υπουργικό Συμβούλιο συμφώνησε
ομόφωνα με την υπερήφανη απάντηση του πρωθυπουργού και υπέγραψε τα
διατάγματα γενικής επιστράτευσης και κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας.
Την αρχηγία των Ενόπλων Δυνάμεων ανέλαβε, σύμφωνα με το Σύνταγμα, ο βασιλιάς
και αρχηγός του Στρατού ορίστηκε ο αντιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος, ο οποίος
εγκατέστησε το Γενικό Στρατηγείο στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία».

Ο Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς με τον Αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο,

στην είσοδο του Γενικού Αρχηγείου (Ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία»)

Στη συνέχεια ενημερώθηκαν όλες οι μονάδες των Ενόπλων Δυνάμεων και οι

ελληνικές διπλωματικές αρχές του εξωτερικού και εκδόθηκαν διαγγέλματα του
πρωθυπουργού, του βασιλιά και του Αρχιεπισκόπου προς τον ελληνικό λαό. Το
διάγγελμα του Πρωθυπουργού ήταν το παρακάτω1:

Προς τον Ελληνικόν Λαόν

1 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-1941 (Η ιταλική εισβολή), Αθήνα 1960, σελ. 33.

21
 Η στιγμή επέστη που θα αγωνισθώμεν δια την ανεξαρτησίαν της
Ελλάδος, την ακεραιότητα και την τιμήν της.
Μολονότι ετηρήσαμεν την πλέον αυστηράν ουδετερότητα και ίσην προς
όλους, η Ιταλία μη αναγνωρίζουσα εις ημάς να ζήσωμεν ως ελεύθεροι Έλληνες,
μου εζήτησεν σήμερον την 3ην πρωινήν ώραν την παράδοσιν τμημάτων του
Εθνικού εδάφους κατά την ιδίαν αυτής βούλησιν και ότι προς κατάληψιν αυτών η
κίνησις των στρατευμάτων της θα ήρχιζεν την 6ην πρωινήν. Απήντησα στον
Ιταλόν Πρεσβευτήν ότι θεωρώ το αίτημα αυτό καθ’ εαυτό και τον τρόπο με τον
οποίο γίνεται τούτο ως κήρυξιν πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδος.
Έλληνες
Τώρα θα αποδείξωμεν εάν πράγματι είμεθα άξιοι των προγόνων μας και
της ελευθερίας την οποίαν μας εξησφάλισαν οι προπάτορές μας. Όλον το Έθνος
θα εγερθή σύσσωμον. Αγωνιστήτε για την Πατρίδα, τας γυναίκας, τα παιδιά μας,
και τας Ιεράς μας παραδόσεις. Νυν υπέρ πάντων ο αγών.

Ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως

Ιωάννης
Μεταξάς

Από το πρωί της ίδιας ημέρας κοινοποιήθηκε το Διάταγμα της επιστράτευσης

σε κάθε χωριό και πόλη της Ελλάδας. Παρατηρήθηκε άμεση και αθρόα προσέλευση
των καλουμένων στα όπλα. Είναι ίσως το μοναδικό φαινόμενο στη νεότερη ελληνική
ιστορία που παρουσιάστηκε τέτοιος ενθουσιασμός και προθυμία από τους εφέδρους
για την κατάταξη στο Στρατό. Όλοι οι στρατεύσιμοι, μόλις πληροφορήθηκαν την
κήρυξη του πολέμου, χωρίς χρονοτριβή, εγκατέλειψαν τις εργασίες τους και
έσπευσαν αμέσως να ανταποκριθούν στη φωνή της Πατρίδας. Μερικοί μάλιστα
έτρεξαν να καταταγούν, χωρίς να προλάβουν να αποχαιρετίσουν τους δικούς τους.

Κληρωτοί στρατιώτες από το Σπήλαιο Γρεβενών πριν από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο στο 27
Σύνταγμα Πεζικού Κοζάνης. Στη μέση καθιστός με πολιτικά ο Δημήτριος Βήττος

22
 Η Ελληνίδα μάνα προπέμπει το γιο της στο μέτωπο

Διάταξη αντιπάλων δυνάμεων

Την παραμονή της επίθεσης οι αντίπαλες δυνάμεις στο μέτωπο της Αλβανίας είχαν
την παρακάτω διάταξη:

Ελληνικές δυνάμεις

Το μέτωπο ήταν χωρισμένο σε δύο τομείς: Τον τομέα Ηπείρου από το Ιόνιο
πέλαγος μέχρι το όρος Σμόλικα και τον τομέα της Δυτικής Μακεδονίας από το
Σμόλικα (μη συμπεριλαμβανομένου) μέχρι τη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα (Λαιμός). Τον
πρώτο τομέα τον κάλυπτε η VIII Μεραρχία με έδρα τα Ιωάννινα και διοικητή τον
υποστράτηγο Χαράλαμπο Κατσιμήτρο. Είχε επιστρατευτεί προοδευτικά και είχε
συμπληρωθεί στην εμπόλεμη δύναμή της από τις 23 Αυγούστου. Το δεύτερο τομέα
τον κάλυπτε το Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας (ΤΣΔΜ), με διοικητή τον
αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα και έδρα την Κοζάνη. Ήταν μια ανώτατη στρατιωτική
διοίκηση, που συγκροτήθηκε πέντε μήνες πριν από τον πόλεμο για τον καλύτερο
συντονισμό των επιχειρήσεων στη Δυτική Μακεδονία, επειδή ήταν πιθανή μια
αιφνιδιαστική ιταλική επίθεση κατά μήκος του άξονα Κορυτσά- Καστοριά- Φλώρινα-
Θεσσαλονίκη.

23
 Στη μέση ο Αντιστράτηγος Ιωάννης Πιτσίκας διοικητής του ΤΣΔΜ.
Αριστερά όρθιος ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος

Στο ΤΣΔΜ υπάγονταν το Β΄ και Γ΄ Σώμα Στρατού και το Απόσπασμα Πίνδου,

κατανεμημένα ως εξής:
Το Β΄ Σώμα Στρατού, με διοικητή τον αντιστράτηγο Δημήτριο
Παπαδόπουλο και έδρα τη Λάρισα. Περιελάμβανε τις Ι και ΙΧ Μεραρχίες, την V
Ταξιαρχία Πεζικού και το ΙΧα Συνοριακό Τομέα, δυνάμεως τάγματος.
Από τις δυνάμεις αυτές η ΙΧ Μεραρχία, με Σταθμό Διοικήσεως στην
Καστοριά, και ο ΙΧα Συνοριακός Τομέας, υπαγόμενος στη Μεραρχία, είχαν
καταλάβει τη γραμμή των συνόρων, από το ύψωμα Σκάλα του Γράμμου μέχρι την
Ιεροπηγή. Η Μεραρχία αυτή είχε διοικητή τον υποστράτηγο Χρήστο Ζυγούρη και
οργανικές μονάδες πεζικού τα 27, 32 και 53 Συντάγματα, τα οποία κατά το
μεγαλύτερο μέρος ήταν επανδρωμένα με Δυτικομακεδόνες. Είχε επιστρατευτεί
διαδοχικά από τις 23 Αυγούστου 1940 και διέθετε 10 τάγματα και 15 πυροβολαρχίες.
Ένα από τα τάγματα αυτά ήταν και το ΙΙΙ/27, αποκαλούμενο και «τάγμα Γρεβενών»,
το οποίο επιστρατεύτηκε στα τέλη Αυγούστου σε δύο σημεία, στο Μύλο του
Μπούσιου στα Γρεβενά και στη θέση «Εμίν Πηγάδι», 2 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης,
και εγκαταστάθηκε αμυντικά στο ύψωμα Αλεβίτσα του Γράμμου. Στο τάγμα αυτό,
εκτός από ελάχιστους βαθμοφόρους, όλοι οι άνδρες κατάγονταν από την περιοχή
Γρεβενών. Διοικητής του τάγματος ήταν ο ταγματάρχης Ηλίας Στολιόπουλος και του
συντάγματος ο αντισυνταγματάρχης Ηλίας Μπομπορίδης. Στα αρχικά στάδια του
πολέμου «το τάγμα Γρεβενών» δεν έλαβε ενεργό μέρος στις επιχειρήσεις, γιατί η
κύρια προσπάθεια του εχθρού εκδηλώθηκε στην Ήπειρο και στον τομέα του
Αποσπάσματος Πίνδου. Ανέπτυξε όμως ενεργό δράση από τις 14 Νοεμβρίου και
μετά, όταν άρχισε η ελληνική αντεπίθεση από τα σύνορα προς το εσωτερικό της
Αλβανίας.

24
 Οι άλλοι δύο σχηματισμοί, η Ι Μεραρχία και η V Ταξιαρχία, αποτελούσαν τα
Β΄ κλιμάκια του Β΄ Σώματος Στρατού . Η Ι Μεραρχία, με διοικητή τον υποστράτηγο
Βασίλειο Βραχνό, ήταν ενεργός μονάδα και δεν είχε επιστρατευθεί, με εξαίρεση το
51 Σύνταγμα Πεζικού, το οποίο επάνδρωσε τον τομέα της Πίνδου. Η V Ταξιαρχία
είχε μονάδες με εφέδρους και είχε επιστρατευτεί διαδοχικά από τις 29 Αυγούστου.
Ήταν εγκατεστημένη στα Σέρβια και στο Αμύνταιο.
Το Γ΄ Σώμα Στρατού, με διοικητή τον αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου
και έδρα τη Θεσσαλονίκη. Το αποτελούσαν η Χ Μεραρχία (Βέροια), η ΧΙ Μεραρχία
(Θεσσαλονίκη), η ΙV Ταξιαρχία Πεζικού (Φλώρινα) και οι ΙΧ, Χ και ΧΙ Συνοριακοί
Τομείς, με δύναμη τριών περίπου ταγμάτων, που είχαν εγκαταστήσει φυλάκια στα
σύνορα από την Ιεροπηγή μέχρι την Πρέσπα. Από τους παραπάνω σχηματισμούς είχε
επιστρατευτεί από τα τέλη Αυγούστου η IV Ταξιαρχία, με τομέα ευθύνης την περιοχή
Φλώρινας.
Το Απόσπασμα Πίνδου με διοικητή το συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη
και έδρα το Επταχώρι. Ήταν μονάδα με εφέδρους και είχε συνολική δύναμη 2.000
άνδρες. Το αποτελούσαν το 51 Σύνταγμα Πεζικού (μειωμένο κατά ένα τάγμα), ένας
λόχος προκάλυψης, μια ορειβατική πυροβολαρχία με πυροβόλα των 75 χιλιοστών και
ένας ουλαμός ιππικού. Τα δύο τάγματα του Αποσπάσματος (Ι/51 και ΙΙ/51), είχαν
προεπιστρατευτεί στις 29 Αυγούστου στα Τρίκαλα και είχαν προωθηθεί στο Γράμμο
το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου. Την παραμονή της εχθρικής επίθεσης (27
Οκτωβρίου) είχε επιστρατευθεί και το ΙΙΙ/51 Τάγμα, το οποίο βρισκόταν «εν κινήσει»
από τον Πεντάλοφο προς το Επταχώρι. Το τάγμα αυτό χρησιμοποιήθηκε ως εφεδρεία.
Το Απόσπασμα Πίνδου είχε τομέα ευθύνης μεταξύ του δεξιού της VΙΙΙ
Μεραρχίας στο Σμόλικα και του αριστερού της ΙΧ Μεραρχίας (ύψωμα Σκάλα) στο
Γράμμο. Με δύο δηλαδή τάγματα εφέδρων στην α΄ γραμμή κάλυπτε μία απόσταση 37
χιλιομέτρων. Τα πρώτα τμήματα του αποσπάσματος είχαν φθάσει στο Γράμμο το
πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου και είχαν εγκατασταθεί στη γραμμή Σκάλα-
Σταυρός- Καστάνιανη. Η αποστολή του αποσπάσματος ήταν η εξασφάλιση της
τοποθεσίας στην οποία είχε εγκατασταθεί, η τήρηση του συνδέσμου μεταξύ ΙΧ και
VIII Μεραρχίας και η απαγόρευση των ορεινών διαβάσεων της Πίνδου.
Η οχύρωση στον τομέα του αποσπάσματος ήταν πρόχειρη. Εκτός απ’ αυτό
υπήρχαν σοβαρές ελλείψεις σε οπλισμό, ιματισμό, υπόδηση και εφεδρικά
πυρομαχικά. Οι όλμοι δεν είχαν προωθητικά φυσίγγια.

Ιταλικές δυνάμεις

Στην Αλβανία υπήρχε η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση, με έδρα τα Τίρανα,

και είχε υπό τις διαταγές της δύο Σώματα Στρατού, το XXV Σώμα Στρατού
Τσαμουριάς, το XXVI Σώμα Στρατού Κορυτσάς, και την 3η Μεραρχία Αλπινιστών
Τζούλια. Διοικητής της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης ήταν ο στρατηγός
Βισκόντι Πράσκα, ο οποίος θεωρούνταν από τους άριστους αξιωματικούς του
ιταλικού στρατού.

25
 Το ΧΧV Σώμα Στρατού ήταν προσανατολισμένο στο Θέατρο Επιχειρήσεων
Ηπείρου και είχε υπό τις διαταγές του τέσσερις μεραρχίες, την 23 Φεράρα, την 51
Σιένα, την 131 Αρμάτων Κένταυρος και τη Μεραρχία Ιππικού, ενισχυμένη με
μονάδες πεζικού και πυροβολικού. Το σύνολο των δυνάμεων του Σώματος ήταν
42.000 άνδρες.
Το XXVI Σώμα Στρατού ήταν προσανατολισμένο στο Θέατρο Επιχειρήσεων
Βορειοδυτικής Μακεδονίας και περιελάμβανε τέσσερις μεραρχίες πεζικού, την 49
Πάρμα, την 29 Πιεμόντε, τη 19 Βενέτσια και την 53 Αρέτζιο. Συνολική δύναμη του
Σώματος Στρατού 44.000 άνδρες.
Μεταξύ των δύο παραπάνω Σωμάτων, στις περιοχές Ερσέκας και
Λεσκοβικίου, απέναντι από τον τομέα Πίνδου, ήταν η 3η Μεραρχία Αλπινιστών
Τζούλια, με διοικητή το στρατηγό Mario Girotti (Μάριο Τζιρότι). Ήταν επίλεκτη
μεγάλη μονάδα και διέθετε το 8ο Σύνταγμα Αλπινιστών (3 τάγματα), το 9ο Σύνταγμα
Αλπινιστών (2 τάγματα), 6 ορειβατικές πυροβολαρχίες και 1 ίλη ιππικού, συνολικής
δυνάμεως 10.800 ανδρών. Η Μεραρχία αυτή βρισκόταν στην Αλβανία από τον
Απρίλιο του 1939 και γνώριζε αρκετά καλά τη διαμόρφωση του εδάφους και τις
καιρικές συνθήκες στη βόρεια Πίνδο, οπότε είχε προσαρμόσει ανάλογα και την
εκπαίδευση των μονάδων της.
Η αποστολή της ήταν να κινηθεί από την περιοχή Ερσέκα - Λεσκοβίκι και,
δια μέσου των ορεινών κατευθύνσεων Σταυρός – Φούρκα – Σαμαρίνα – Βωβούσα -
Μέτσοβο (κατεύθυνση «Α») και Γκόλιο- δυτικά Σμόλικα - Παλιοσέλι – Δίστρατο -
Βωβούσα- Μέτσοβο (κατεύθυνση «Β»), να φτάσει στην περιοχή Μετσόβου, για να
αποκόψει την οδό διαφυγής προς τα ανατολικά των ελληνικών δυνάμεων Ηπείρου.
Αυτό σήμαινε ότι τα δύο συντάγματα θα ενεργούσαν εκατέρωθεν του Σμόλικα, σε
δύο συγκλίνουσες κατευθύνσεις, που κατέληγαν στο Δίστρατο και από εκεί ο όγκος
των δυνάμεων θα ενεργούσε προς Βοβούσα - Μέτσοβο. Το 8ο Σύνταγμα θα
αναλάμβανε την κύρια προσπάθεια με κατεύθυνση επίθεσης την «Α» και το 9ο
Σύνταγμα τη δευτερεύουσα, με κατεύθυνση τη «Β». Ένα άλλο ιταλικό τμήμα,
δύναμης δύο λόχων θα κάλυπτε το αριστερό πλευρό της Μεραρχίας.
Εκτός από τις παραπάνω δυνάμεις υπήρχαν στο εσωτερικό της Αλβανίας τρία
τάγματα τελωνοφυλάκων, 21 πυροβολαρχίες και ο 26ος Λόχος Χημικού Πολέμου και
αναμένονταν και άλλες μεραρχίες από την Ιταλία.
Το γενικό σύνολο των ιταλικών δυνάμεων που βρίσκονταν στην Αλβανία στις
27 Οκτωβρίου 1940 ανερχόταν στους 100.000 άνδρες.

Στο μεταξύ η δύναμη της ιταλικής αεροπορίας, που στάθμευε σε αεροδρόμια

της Αλβανίας, ανερχόταν σε 400 αεροσκάφη πρώτης γραμμής (8 μοίρες
βομβαρδιστικών, 9 μοίρες διώξεως και 3 μοίρες παρατηρήσεως). Εναντίον αυτών η
ελληνική αεροπορία παρέτασσε 141 αεροσκάφη (43 διώξεως, 33 βομβαρδισμού, 65
παρατηρήσεως), τα οποία ήταν παλαιά και υστερούσαν σε απόδοση σε σχέση με τα
ιταλικά.

26
 Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ

Το ιταλικό σχέδιο πολέμου κατά της Ελλάδας προέβλεπε, σε πρώτο στάδιο,

την αιφνιδιαστική κατάληψη της Ηπείρου και ταυτόχρονα της Κέρκυρας και των
άλλων Ιόνιων νησιών. Σε δεύτερο στάδιο θα γινόταν η κατάληψη της Δυτικής
Μακεδονίας. Μετά την εξασφάλιση των παραπάνω περιοχών θα
επακολουθούσε ταχεία προέλαση προς τη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, με νέες
δυνάμεις που θα αποβιβάζονταν στα Ηπειρωτικά παράλια καθώς και στα νησιά, για
την κατάληψη ολόκληρης της χώρας2.

Επιθετικός ελιγμός της 3ης Μεραρχίας Αλπινιστών Τζούλια

και κατευθύνσεις επιθέσεως του Ελληνικού Στρατού

Η ιταλική επίθεση άρχισε στις 0530, μισή ώρα πριν εκπνεύσει το

τελεσίγραφο. Οι τέσσερις Μεραρχίες, Φεράρα, Σιένα, Κενταύρων και Ιππικού
εισέβαλαν στον τομέα της Ηπείρου και η 3η Μεραρχία Αλπινιστών Τζούλια στον
τομέα της Πίνδου. Η ελληνική διοίκηση δεν αιφνιδιάστηκε από την ιταλική επίθεση,
γιατί την περίμενε μέρα με τη μέρα. Εκείνο που την αιφνιδίασε, ήταν ότι οι Ιταλοί θα

2 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου 1940-1941, Αθήνα
1985, σελ. 34.

27
ενεργούσαν συντονισμένη επίθεση με τόση μεγάλη δύναμη (Μεραρχία Τζούλια με
10.800 άνδρες) στο δύσβατο και ορεινό τομέα της Πίνδου και ότι θα
χρησιμοποιούσαν τις ορεινές αυτές κατευθύνσεις για κατάληψη του Μετσόβου. Σε
περίπτωση που θα είχε ευοδωθεί η προσπάθεια της Τζούλια, θα απειλούνταν τα νώτα
των δυνάμεων της Ηπείρου (VIII Μεραρχίας) και, λόγω αποκοπής του δρομολογίου
δεν θα μπορούσαν ν’ αποσταλούν στρατιωτικές ενισχύσεις και εφόδια από τη
Θεσσαλία στην Ήπειρο.
Το μεσημέρι της 28ης Οκτωβρίου, εκδόθηκε το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν,
το οποίο είχε ως εξής:

«Αι ιταλικαί στρατιωτικαί δυνάμεις προσβάλλουσιν από 0530 ώρας της σήμερον
τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της Ελληνοαλβανικής Μεθορίου. Αι ημέτεραι
δυνάμεις αμύνονται του Πατρίου εδάφους»
.

Στο θέατρο επιχειρήσεων της Ηπείρου η VIII Μεραρχία απέκρουσε με

επιτυχία όλες τις επιθέσεις και ανέκοψε την επιθετική ορμή του εχθρού.
Η 47 Μεραρχία Μπάρι, με δύναμη 10.000 άνδρες, που ήταν έτοιμη να
αποπλεύσει από την Ιταλία για να ενεργήσει απόβαση στην Κέρκυρα, ανέβαλε την
αποστολή της, λόγω δυσμενούς εξέλιξης της ιταλικής επίθεσης στον τομέα της
Ηπείρου, και αποβιβάστηκε στον Αυλώνα, για να ενισχύσει τις ιταλικές δυνάμεις της
Αλβανίας.

Συνταγματάρχης Κων/νος Δαβάκης

Στην Πίνδο η Μεραρχία Τζούλια, η οποία είχε μεγάλη υπεροχή σε προσωπικό

και μέσα σε σχέση με το Απόσπασμα Πίνδου, κατόρθωσε τις απογευματινές ώρες
της πρώτης ημέρας να απωθήσει τα τμήματα στην προκάλυψη και να εισχωρήσει στο
ελληνικό έδαφος. Κάθε διμοιρία αντιμετώπιζε πενταπλάσιο εχθρό, υποστηριζόμενο

28
με πυροβολικό και όλμους. Παρ’ όλα αυτά τα τμήματα του αποσπάσματος
διεξήγαγαν σκληρές μάχες και, αφού αναχαίτισαν τις εχθρικές δυνάμεις
εγκαταστάθηκαν αμυντικά το βράδυ 28/29 Οκτωβρίου στη γενική γραμμή χωριό
Μόλιστα- χωριό Καστάνιανη- υψώματα Πάτωμα- Μούκα- Πάνω Αρένα- Κιάφα και
Καταφύκι.
Ο συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Δαβάκης για να αντιμετωπίσει την
κατάσταση και να ενισχύσει τα μαχόμενα τμήματα προώθησε στην πρώτη γραμμή
τους λόχους του εφεδρικού ΙΙΙ/51 Τάγματος, το οποίο είχε φθάσει το πρωί της 28 ης
Οκτωβρίου στο Επταχώρι και ταυτόχρονα ζήτησε τη συνδρομή των κατοίκων της
περιοχής για την ταχεία μεταφορά των πυρομαχικών και εφοδίων στα μαχόμενα
τμήματα. Όλοι οι κάτοικοι διέθεσαν τα ζώα που χρησιμοποιούσαν για μεταφορές
(μουλάρια, άλογα) και οι ηρωικές γυναίκες της Πίνδου, με αυτοθυσία και
αυταπάρνηση, μετέφεραν φορτωμένες πυρομαχικά και εφόδια στην πρώτη γραμμή
του μετώπου, κάτω από δυσμενείς καιρικές συνθήκες.

Η μάχη της Πίνδου 28-31 Οκτωβρίου 1940

Το ΤΣΔΜ, για να αντιμετωπίσει τη δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης στον τομέα

της Πίνδου, προέβη στις εξής ενέργειες:

29
 (α) Προώθησε στην περιοχή τις παρακάτω μονάδες:
 Ένα τάγμα από τη Σμίξη (ΒΔ Βογατσικού) προς το Μυροβλήτη, για να
καλύψει το δεξιό πλευρό του τομέα της Πίνδου.
 Ένα τάγμα (τάγμα Πατιστή) από τα Σέρβια προς τη Μόρφη, το οποίο έθεσε
στη διάθεση του Αποσπάσματος. Εγκαταστάθηκε στη διάβαση του
Σαρανταπόρου ποταμού.
 Μια διλοχία του 1/4 Τάγματος (διλοχία Βασιλόπουλου) και μια ορειβατική
πυροβολαρχία από το Ελευθεροχώρι Γρεβενών προς το Δοτσικό, στη διάθεση
του Αποσπάσματος. Η διλοχία είχε διοικητή τον ταγματάρχη Σωτήριο
Βασιλόπουλο και η ορειβατική πυροβολαρχία το λοχαγό Σπυρίδωνα Αδρίμη.
Οι μονάδες αυτές βρίσκονταν στο Ελευθεροχώρι, απασχολούμενες με έργα
αμυντικής οργάνωσης στην περιοχή.
 Μία ίλη ιππικού (ίλη Γεωργιάδη Δημητρίου) και έναν ουλαμό πολυβόλων από
το Καρπερό προς τη Νεάπολη. Η ίλη αυτή βρισκόταν εκεί, για να οργανώσει
τον τομέα ευθύνης της, σύμφωνα με τα υφιστάμενα σχέδια επιστράτευσης.
 Το Απόσπασμα Μετσόβου (1 τάγμα πεζικού, ένας ουλαμός ορειβατικού
πυροβολικού και μία διμοιρία όλμων) από το Μέτσοβο προς το Κεράσοβο
(Αγία Παρασκευή).
(β) Διέταξε την Ι Μεραρχία Πεζικού να προωθηθεί στις 29 Οκτωβρίου στο
Επταχώρι και να αναλάβει τον τομέα Πίνδου, με αποστολή την άμυνά του.
Στις 29 Νοεμβρίου οι Ιταλοί συνέχισαν την επίθεσή τους με ιδιαίτερη
σφοδρότητα στον κεντρικό και αριστερό υποτομέα του Αποσπάσματος. Τα ελληνικά
τμήματα, μετά από σκληρό αγώνα και αντεπιθέσεις, κάτω από δυσμενείς καιρικές
συνθήκες (συνεχής βροχή και δριμύ ψύχος) κατόρθωσαν να διατηρήσουν τις θέσεις
τους σε όλο το μέτωπο. Τις απογευματινές όμως ώρες, στο κεντρικό ύψωμα Πάτωμα,
δεν μπόρεσαν να αντέξουν την εχθρική πίεση και άρχισαν να υποχωρούν, οπότε μέχρι
το βράδυ όλα τα τμήματα που αμύνονταν στο κέντρο και αριστερά αναγκάστηκαν να
συμπτυχθούν.
Την επόμενη ημέρα οι Ιταλοί επανέλαβαν την επίθεση. Οι διοικητές των
μονάδων κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια να ανασυγκροτήσουν τα τμήματά τους
και να επιβραδύνουν τον εχθρό όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο, ωσότου να
επέμβουν οι ενισχύσεις. Ο συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης για να αντιμετωπίσει την
κατάσταση εγκατέστησε αμυντικά τις ενισχύσεις στη γραμμή Σαμαρίνα-ύψωμα
Κούτσουρο- ύψωμα Τσούκα και διέταξε τα καταπονημένα από το διήμερο σκληρό
αγώνα τμήματά του να αποσυρθούν πίσω από τη γραμμή αυτή.
Το απόγευμα της 30ης Οκτωβρίου, έφτασε στο Επταχώρι ο διοικητής της Ι
Μεραρχίας υποστράτηγος Βασίλειος Βραχνός, με ένα τμήμα του επιτελείου του, και
ανέλαβε τη διοίκηση των δυνάμεων του τομέα Πίνδου.
Η πρώτη του ενέργεια ήταν να ενισχύσει τα τμήματα που ήταν εγκατεστημένα
στα υψώματα Βούζιο - Κούτσουρο και Πάνω Αρένα, για να εξασφαλιστούν οι
διαβάσεις που οδηγούσαν προς το Δίστρατο και το Επταχώρι. Παράλληλα αποφάσισε

30
για την εκτόξευση αντεπίθεσης από το πρωί της 1ης Νοεμβρίου και προσβολή του
αριστερού πλευρού των Ιταλών, οι οποίοι κινούνταν προς τη Σαμαρίνα.
Ως το βράδυ της 31ης Οκτωβρίου οι Ιταλοί είχαν κατορθώσει να εισχωρήσουν
μέχρι τη γενική γραμμή Μόλιστα-Φούρκα- Ταμπούρι- Κάντζικο- Λυκορράχη-
Αετομηλίτσα- Γράμμος και να δημιουργήσουν, μεταξύ του δεξιού ορίου της VIII
Μεραρχίας και του αριστερού της ΙΧ Μεραρχίας, ένα επικίνδυνο θύλακα για όλη την
ελληνική αμυντική διάταξη.

Ο διοικητής της Ιης Μεραρχίας Υποστράτηγος Βασίλειος Βραχνός με το επιτελείο του, στο
παρατηρητήριο του Τακτικού Στρατηγείου στον τομέα της Πίνδου

Το Γενικό Στρατηγείο στην Αθήνα ανησύχησε για τη δυσμενή εξέλιξη της

κατάστασης και αποφάσισε να απαγορεύσει αρχικά τις διαβάσεις της Πίνδου προς τη
Νεάπολη, τα Γρεβενά και το Μέτσοβο και σε δεύτερο χρόνο να εκτοξεύσει
αντεπιθέσεις για την απώθηση των Ιταλών. Για το σκοπό αυτό προέβη στις εξής
ενέργειες:
1. Ανέθεσε από τις 31 Οκτωβρίου τη διεύθυνση των επιχειρήσεων του τομέα
Πίνδου στο Β΄ Σώμα Στρατού, με αποστολή να εξασφαλίσει τη
σταθεροποίηση του μετώπου, να αποκαταστήσει το σύνδεσμο με την VIII
Μεραρχία και να εμποδίσει την παραπέρα διεύρυνση του εχθρικού θύλακα.
Επίσης έδωσε προς το Β΄ Σώμα Στρατού και την εντολή να προπαρασκευάσει
και να εκτελέσει επιθετικές ενέργειες, με σκοπό να απειλήσει τις
συγκοινωνίες του εχθρού προς το Σαραντάπορο ποταμό, καθώς και τα νώτα
των εχθρικών δυνάμεων που ενεργούσαν στην κοιλάδα του Αώου ποταμού.
2. Ενίσχυσε το Β΄ Σώμα Στρατού με την Ταξιαρχία Ιππικού, με προοπτική να
δράσει προς τον ορεινό όγκο της Πίνδου από την περιοχή Γρεβενών.
Διοικητής της Ταξιαρχίας ήταν ο συνταγματάρχης Ιππικού Σωκράτης
Δημάρατος, από τη Βούρμπιανη Κόνιτσας.

31
 3. Διέταξε τη Μεραρχία Ιππικού (πλην της Ταξιαρχίας Ιππικού) να προωθηθεί
εσπευσμένα στην περιοχή Μετσόβου και να εξασφαλίσει τον άξονα Ιωάννινα-
Καλαμπάκα.
Με βάση τα δεδομένα αυτά το Β΄ Σώμα Στρατού αποφάσισε:
 Την κατάληψη της διάβασης Αρένας, με την V Ταξιαρχία Πεζικού, για την
κάλυψη του αριστερού πλευρού της ΙΧ Μεραρχίας.
 Τη συγκέντρωση όλων των διαθέσιμων δυνάμεων στην περιοχή Επταχωρίου
υπό την Ι Μεραρχία, για την απαγόρευση των διαβάσεων προς Νεάπολη.
 Την απαγόρευση των οδεύσεων από τη Σαμαρίνα προς τα Γρεβενά και την
απειλή από τα νώτα των εχθρικών δυνάμεων, που κατευθύνονταν προς το
Δίστρατο, με την Ταξιαρχία Ιππικού.
 Την ανάληψη επιθετικών ενεργειών στην κατεύθυνση Επταχώρι-Κεράσοβο, για
την αποκοπή των ιταλικών δυνάμεων, που κινούνταν προς τη Σαμαρίνα, και
στη συνέχεια τη συντριβή τους ή την απώθησή τους δυτικά της Πίνδου.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΟ

Την 1η Νοεμβρίου το πρωί εκδηλώθηκε η αντεπίθεση, που είχε αποφασιστεί

και σχεδιαστεί την προηγούμενη ημέρα από την Ι Μεραρχία, η οποία απέβλεπε στην
προσβολή του αριστερού πλευρού των ιταλικών δυνάμεων, που ενεργούσαν προς τη
Σαμαρίνα. Την αντεπίθεση την έκαναν τα καταπονημένα τμήματα του Αποσπάσματος
Πίνδου, τα οποία ο συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης είχε ανασυγκροτήσει. Ύστερα από
σκληρό αγώνα μέχρι τις βραδινές ώρες τα ελληνικά τμήματα κατόρθωσαν να
καταλάβουν τα χωριά Κάντζικο και Λυκορράχη, να συλλάβουν 222 αιχμαλώτους,
μεταξύ των οποίων και τρεις αξιωματικούς και να περιέλθουν στα χέρια τους 140
κτήνη και πολλά εφόδια.
Στη φάση αυτή του αγώνα σκοτώθηκε και ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός
κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο υπολοχαγός Αλέξανδρος Διάκος, από τη Χάλκη
Δωδεκανήσου.

32
 Υπολοχαγός Αλέξανδρος Διάκος

Ο υπολοχαγός Αλ. Διάκος επικεφαλής του 2/4 λόχου του 4ου Συντάγματος
Πεζικού, ενήργησε τέσσερις αντεπιθέσεις για την κατάληψη του υψώματος Τσούκα
(σημερινό Διάκος), ανατολικά της Φούρκας, όπου οι Ιταλοί ήταν καλά οχυρωμένοι
και αντέταξαν σθεναρή αντίσταση. Τρεις φορές το ύψωμα άλλαξε χέρια. Η μάχη
διεξαγόταν από τις 10 το πρωί μέχρι το μεσημέρι, σώμα με σώμα. Στην τελευταία
αντεπίθεση ο Διάκος δέχτηκε ριπή πολυβόλου στο στήθος και έπεσε νεκρός. Σε λίγο
έπεσε νεκρός δίπλα του και ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Ελευθέριος Ντάσκας, ο
οποίος έσπευσε να τον βοηθήσει.
Ο υπολοχαγός Αλ. Διάκος ήταν αξιωματικός της Σχολής Ευελπίδων, της
τάξεως 1934. Στις 28 Οκτωβρίου βρισκόταν στο Ελευθεροχώρι Γρεβενών, ως
διοικητής λόχου στο Απόσπασμα Ελευθεροχωρίου (Διλοχία Βασιλόπουλου), που
εκτελούσε οχυρωματικά έργα στην περιοχή. Τότε η Διλοχία πήρε διαταγή να κινηθεί
προς το Επταχώρι, για να τεθεί υπό τις διαταγές του Αποσπάσματος Πίνδου, γιατί η
κατάσταση ήταν κρίσιμη. Την 1 Νοεμβρίου, που άρχισε η αντεπίθεση, η διλοχία πήρε
διαταγή να επιτεθεί προς το ύψωμα Τσούκα Φούρκας να το καταλάβει και να
πλευροκοπήσει τη Μεραρχία Τζούλια που βάδιζε προς Σαμαρίνα. Ο Διάκος ζήτησε
να τεθεί επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής. Είχε ιδιαίτερους λόγους να πολεμήσει
τους Ιταλούς, γιατί η ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Δωδεκάνησα, ήταν από χρόνια υπό
την κατοχή τους. Ο ηρωικός του θάνατος αποτέλεσε παράδειγμα ανδρείας και
αυτοθυσίας για τους μαχητές της Πίνδου. Το αγνό του αίμα πότισε το δένδρο της
ελευθερίας στις βουνοκορφές της Πίνδου.
Την ίδια ημέρα καταλήφθηκε από τα ελληνικά τμήματα και η διάβαση Αρένας
στο Γράμμο, ενώ τα πρώτα τμήματα της Ταξιαρχίας Ιππικού έφθασαν στο Δοτσικό
και κατέλαβαν το ύψωμα Σκούρτζα (δυτικά του Δοτσικού) και τον αυχένα προς το
ύψωμα Αννίτσα (νότια της Σκούρτζας).

33
 Έλληνες στρατιώτες κατά τη διάρκεια της μάχης με τους Ιταλούς στον τομέα της Πίνδου

Η επιθετική ενέργεια της Ι Μεραρχίας, αν και περιορισμένη, βελτίωσε την

κατάσταση και αναπτέρωσε το ηθικό των ανδρών. Με την άφιξη και της Ταξιαρχίας
Ιππικού σταθεροποιήθηκε το μέτωπο και διευκολύνθηκε η κίνηση και συγκέντρωση
και άλλων δυνάμεων προς τα Γρεβενά και Επταχώρι, που προωθούσε το Β΄ ΣΣ για τη
μεγάλη αντεπίθεση.
Στο μεταξύ η Μεραρχία Τζούλια, αφού απώθησε τα ελαφρά ελληνικά
τμήματα που βρίσκονταν στο όρος Βούζιο (3 χλμ. ΒΔ της Σαμαρίνας) συνέχισε την
προέλασή της νότια και στις 2 Νοεμβρίου κατέλαβε τη Σαμαρίνα και το Δίστρατο,
όπου εγκαταστάθηκε και το Στρατηγείο της. Στις 3 Νοεμβρίου προωθημένα ιταλικά
τμήματα κατέλαβαν τη Βοβούσα.
Η Ι Μεραρχία όμως, μετά από σκληρό αγώνα, στις 2 και 3 Νοεμβρίου
κατόρθωσε να καταλάβει στα νώτα του εχθρού το ύψωμα Ταμπούρι και το χωριό
Φούρκα, οπότε απέκοψε τα ιταλικά τμήματα, που είχαν προελάσει προς τη Σαμαρίνα,
Δίστρατο και Βωβούσα, και έφερε σε πολύ δύσκολη θέση τη διοίκηση της ιταλικής
Μεραρχίας.
Στις τρεις το απόγευμα της 2 Νοεμβρίου, ο συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης κατά
τη διάρκεια αναγνώρισης για συνέχιση της επίθεσης από το ύψωμα Προφήτης Ηλίας
Φούρκας προς το ύψωμα Ταμπούρι, τραυματίστηκε σοβαρά στο στήθος (διαμπερές
τραύμα του πνεύμονα) και διακομίστηκε στο Επταχώρι.
Από τις 3 Νοεμβρίου, με την τμηματική είσοδο της Μεραρχίας Ιππικού στο
νότιο τομέα της Πίνδου, ο θύλακας που είχε σχηματιστεί άρχισε να περισφίγγεται από
παντού και οι ιταλικές δυνάμεις, που είχαν αποκοπεί προς τα νότια της Φούρκας,
κινδύνευαν να αιχμαλωτιστούν. Τις απογευματινές ώρες της 3ης Νοεμβρίου η

34
Ταξιαρχία Ιππικού κατέλαβε τη Σαμαρίνα, ενώ την επομένη η Μεραρχία Ιππικού
κατέλαβε τη Βωβούσα. Ο αγώνας στον τομέα της Πίνδου έληξε στις 10 Νοεμβρίου
με περιφανή νίκη των ελληνικών όπλων.
Η μεγάλη μονάδα, που έδρασε στον ορεινό όγκο της Πίνδου με ζώνη ευθύνης
μέσα στα όρια του Νομού Γρεβενών (τότε επαρχίας Κοζάνης) ήταν η Ταξιαρχία
Ιππικού, για τη δράση της οποίας θα γίνει αναλυτική αναφορά αμέσως πιο κάτω.
Από τις 13 Νοεμβρίου οι Ιταλοί είχαν εξαντλήσει όλες τις δυνατότητες για
επίθεση και περιέπεσαν σε κατάσταση άμυνας. Από την επόμενη ημέρα (14
Νοεμβρίου) το Γενικό Επιτελείο διέταξε αντεπίθεση σε όλο το μέτωπο, από το Ιόνιο
μέχρι τη Μεγάλη Πρέσπα. Οι ελληνικές δυνάμεις, με ορμητικότητα και αυτοθυσία,
απώθησαν τα ιταλικά τμήματα και συνέχισαν τις επιθετικές επιχειρήσεις εντός του
αλβανικού εδάφους.

35
 ΤΑΞΙΑΡΧΙΑ ΙΠΠΙΚΟΥ
(από 28 Οκτωβρίου μέχρι 10 Νοεμβρίου)

Οι δραστηριότητες της Ταξιαρχίας Ιππικού από την έναρξη του πολέμου μέχρι
τις 10 Νοεμβρίου, που έληξε η μάχη της Πίνδου, έχουν ως εξής3:

Οργάνωση- Αποστολή- Κίνηση προς τα Γρεβενά

Η Ταξιαρχία Ιππικού ήταν πριν από τον πόλεμο μονάδα επιστράτευσης με

έδρα τη Θεσσαλονίκη. Από διοικητική άποψη υπαγόταν στη Μεραρχία Ιππικού. Με
την έναρξη του πολέμου και την κήρυξη της γενικής επιστράτευσης μετέφερε τα
υλικά της από τη Θεσσαλονίκη στο Λαγκαδά, όπου, σύμφωνα με τα σχέδια ήταν ο
χώρος επιστράτευσης των μονάδων της. Μία όμως μονάδα της, η Β΄ Ομάδα
Αναγνωρίσεως (2 Επιλαρχίες), επιστρατεύθηκε στη Λάρισα. Στο Λαγκαδά έκανε τη
συγκρότησή της με αρκετές δυσκολίες, κυρίως λόγω έλλειψης στελεχών και
μεταφορικών μέσων. Η προσέλευση όμως των εφέδρων υπήρξε αθρόα και μέχρι το
απόγευμα της 28ης Οκτωβρίου ο χώρος επιστράτευσης είχε κατακλυσθεί απ’ αυτούς
που παρουσιάστηκαν για κατάταξη.
Το σχέδιο εκστρατείας, που είχε εκπονηθεί πριν από τον πόλεμο, προέβλεπε
να δράσει ως ανεξάρτητη μεγάλη μονάδα με κύρια αποστολή να εγκατασταθεί
αμυντικά στον τομέα Καρπερού Γρεβενών, για να απαγορεύσει τη διάβαση του
Αλιάκμονα ποταμού.
Για το σκοπό αυτό, από τις 10-17 Μαΐου 1939 ο διοικητής της Ταξιαρχίας,
συνταγματάρχης Σωκράτης Δημάρατος, είχε προβεί σε γενική αναγνώριση της
κοιλάδας του άνω Αλιάκμονα και του Βενέτικου ποταμού και σε μερική αναγνώριση
του όρους Όρλιακα και της περιοχής Καρπερού- Δήμητρας (Αράπη). Η προσωπική
αυτή αναγνώριση υπήρξε εξαιρετικά ωφέλιμη για τον ίδιο και τον διευκόλυνε σε
μεγάλο βαθμό στη λήψη των αποφάσεων κατά τις μετέπειτα επιχειρήσεις στην
περιοχή Γρεβενών.
Λόγω της ταχείας εξέλιξης των γεγονότων μετά την 28η Οκτωβρίου, η
Ταξιαρχία δεν κινήθηκε ως σύνολο προς το μέτωπο, αλλά τα τμήματά της
προωθούνταν κατά διαδοχικά κλιμάκια, αμέσως μετά τη συγκρότησή τους.
Με την απειλή που δημιουργήθηκε στον τομέα της Πίνδου, η αποστολή της
Ταξιαρχίας διαφοροποιήθηκε και γι’ αυτό προωθήθηκε προς το Δοτσικό, για να
καλύψει την κατεύθυνση Σαμαρίνα -Γρεβενά και να πλευροκοπήσει τον εχθρό προς
το Δίστρατο.

3 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Έκθεση πολεμικής δράσεως Ταξιαρχίας Ιππικού και Έκθεση επί του Ελληνοϊταλικού
πολέμου του Β΄ ΣΣ.

36
 Σύνθεση Ταξιαρχίας

Οργανική δύναμη

Στρατηγείο
Διοίκηση: Διοικητής ο συνταγματάρχης Ιππικού Σωκράτης Δημάρατος.
Επιτελείο: Επιτελάρχης, ο αντισυνταγματάρχης Ιππικού Κωνσταντίνος Γεωργίου και
3 αξιωματικοί.

Μάχιμα τμήματα

 1ο Σύνταγμα Ιππικού (μείον Επιλαρχία), (από 2 Νοεμβρίου-22 Δεκεμβρίου).

Διοικητής ο συνταγματάρχης Ιππικού Σωτήρης Παπαθανασίου. Το
αποτελούσαν 2 ίλες (4 ουλαμών κάθε μία), 1 ίλη πολυβόλων και 1 ουλαμός
όλμων (2 σωλήνες). Τόπος επιστράτευσης ο Λαγκαδάς.
 Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως (από 2 Νοεμβρίου-22 Δεκεμβρίου). Διοικητής ο
αντισυνταγματάρχης Ιππικού Φιλοποίμην Κόκκινος. Είχε 3 ίλες, 1 ουλαμό
πολυβόλων και την Επιλαρχία Μέξα (2 ίλες των δύο ουλαμών κάθε μία).
Τόπος επιστράτευσης η Λάρισα.

Συνταγματάρχης Σωκράτης Δημάρατος

Από τις 7 Νοεμβρίου μέχρι 22 Δεκεμβρίου η Ταξιαρχία συμπληρώθηκε με την

Ίλη Στρατηγείου, την Ίλη Διαβιβάσεων (διοικητής ο υπολοχαγός Μηχανικού
Πιττακής) τον Όρχο Πυροβολικού και το Κτηνιατρικό Απόσπασμα.

37
 Τμήματα που τέθηκαν προσωρινά υπό τη διοίκηση της Ταξιαρχίας κατά τη
διεξαγωγή του αγώνα στον τομέα της Πίνδου

 Ελαφρά μηχανοκίνητη ίλη (3 ουλαμοί) από 29 Οκτωβρίου μέχρι 11

Νοεμβρίου: Διοικητής, ίλαρχος Κωνσταντίνος Ταβουλάρης.
 Πυροβολαρχία Σκόντα (3 πυροβόλα) επ’ αυτοκινήτων, από 29 Οκτωβρίου
μέχρι 3 Νοεμβρίου: Διοικητής, ο λοχαγός Νιδριώτης.
 1/51 Τάγμα Πεζικού (Τάγμα Πανταζή) από 2-11 Νοεμβρίου: Διοικητής,
ταγματάρχης Αθανάσιος Πανταζής. Το αποτελούσαν 2 λόχοι πεζικού. 1 λόχος
πολυβόλων (3 ομάδες) και 1 ουλαμός Ιππικού.
 7 Σύνταγμα Πεζικού από 5-9 Νοεμβρίου: Διοικητής, αντισυνταγματάρχης
Ιωάννης Σωτηρίου. Το αποτελούσαν το ΙΙΙ/7 Τάγμα, με διοικητή τον
ταγματάρχη Κωνσταντίνο Αθανασίου και 1 ουλαμός πυροβολικού αμέσου
συνοδείας.
 1/5 Τάγμα Πεζικού (Τάγμα Γούλα) από 5-9 Νοεμβρίου: Διοικητής, ο
ταγματάρχης Αντώνιος Γούλας.

Η Ταξιαρχία από την 1η Ιανουαρίου 1941 έπαυσε να υπάρχει ως μεγάλη μονάδα,

ύστερα από διαταγή του Γενικού Στρατηγείου, και οι μονάδες της υπάγονταν στη
Μεραρχία Ιππικού.

Κίνηση Ταξιαρχίας προς το μέτωπο

Η διοίκηση της Ταξιαρχίας, με την ελαφρά μηχανοκίνητη ίλη (16
οπλοπολυβόλα) και την πυροβολαρχία Σκόντα (3 πυροβόλα φορτωμένα σε
αυτοκίνητα), στις 30 Οκτωβρίου συγκεντρώθηκε προσωρινά στην περιοχή Νεάπολης
Κοζάνης, αναμένοντας διαταγές. Στις 31 Οκτωβρίου ο διοικητής της Ταξιαρχίας πήρε
εντολή και μετέβη στην Κοζάνη, όπου ενημερώθηκε για την τακτική κατάσταση και
έλαβε την υπ’ αριθ. Α. Π. 22062/ 31-10-40 διαταγή του Β΄ ΣΣ με την παρακάτω
αποστολή:

«Η Ταξιαρχία κινουμένη με την εις χείρας της δύναμιν (ελαφρά ίλη και
πυροβολαρχία Σκόντα των 75 επ’ αυτοκινήτων) δια Γρεβενών προς Δοτσικό
εντός της 31ης Οκτωβρίου, να εξασφαλίση τας προς Γρεβενά διαβάσεις,
συγχρόνως δε να δημιουργήση απειλήν του πλευρού του εχθρού όστις τυχόν
ήθελε κατέλθει δια Σαμαρίνας προς Δίστρατο».

Το Σώμα Στρατού, για να βοηθήσει την Ταξιαρχία στην εκπλήρωση της

αποστολής, έθεσε υπό τις διαταγές της το ΙΙΙ/7 Τάγμα μαζί με έναν ουλαμό
ορειβατικού πυροβολικού των 75 χιλιοστών. Το Τάγμα αυτό βρισκόταν ήδη σε
πορεία από το Αγιόφυλλο προς τα Γρεβενά.

38
 Στο μεταξύ είχαν φθάσει στην Κοζάνη, προπορευόμενοι των τμημάτων τους,
οι διοικητές του 1ου Συντάγματος Ιππικού και της Β΄ Ομάδας Αναγνωρίσεως, καθώς
και ο Επιτελάρχης της Ταξιαρχίας με έναν αξιωματικό του Επιτελείου.
Από τις παραπάνω έφιππες οργανικές μονάδες της Ταξιαρχίας, το 1ο Σύνταγμα
Ιππικού είχε αναχωρήσει από το χώρο επιστράτευσης του Λαγκαδά τη νύχτα της 30ης
Οκτωβρίου, μεταφέρθηκε σιδηροδρομικώς μέχρι τη Βέροια και, την επόμενη ημέρα,
έφιππο πλέον, ανηφόριζε προς την Καστανιά, ενώ η Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως
κινήθηκε έφιππη από τη Λάρισα και τα μεσάνυχτα της 30ης Οκτωβρίου είχε φθάσει
στα Σέρβια.
Επειδή η κατάσταση στον τομέα της Πίνδου εξελισσόταν ραγδαία σε βάρος
της ελληνικής διάταξης και τα έφιππα τμήματα υπήρχε ενδεχόμενο να φθάσουν
«κατόπιν εορτής», κρίθηκε αναγκαίο να αποχωριστούν προσωρινά τους ίππους, η
κύρια δύναμη να κινηθεί με οχήματα μέχρι το Δοτσικό και οι ίπποι σχηματίζοντας
ξεχωριστό κλιμάκιο, να κινηθούν σε πορεία, ωσότου συναντήσουν τους πεζομάχους
ιππείς.
Ο τρόπος αυτός της μεταφοράς έσωσε την κατάσταση. Τα τμήματα έφθασαν
έγκαιρα στις θέσεις τους και, στην κρίσιμη φάση του αγώνα, μπόρεσαν να επέμβουν
αποτελεσματικά, δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες για την ανατροπή και καταδίωξη
του εχθρού.
Ο διοικητής της Ταξιαρχίας, επιστρέφοντας από την Κοζάνη στη Νεάπολη,
παρέλαβε τις δύο μονάδες και αναχώρησε αμέσως για Γρεβενά, όπου έφθασε τις
πρώτες βραδινές ώρες. Σε σύσκεψη που έγινε με τον Έπαρχο και το Διοικητή
Χωροφυλακής για τη συνέχιση της φάλαγγας προς το Δοτσικό, διατυπώθηκε η γνώμη
ότι η νυκτερινή κίνηση ήταν αδύνατη, γιατί τις προηγούμενες ημέρες είχε βρέξει
αρκετά και ο δρόμος δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Προσκλήθηκε, για να εκφέρει τη
γνώμη του, και ο Νομομηχανικός, ο οποίος τους ενημέρωσε ότι από την αναγνώριση
που είχε κάνει την προηγούμενη ημέρα, είχε διαπιστώσει ότι σε μερικά σημεία το
δρομολόγιο είχε πρόβλημα και δεν θα μπορούσαν να περάσουν τα αυτοκίνητα, χωρίς
πρώτα να γίνει η ανάλογη διευθέτηση. Ύστερα από τις πληροφορίες αυτές
θεωρήθηκε φρόνιμο η κίνηση να γίνει το επόμενο πρωί, με το φως της ημέρας. Οι
αξιωματικοί και οι οπλίτες διανυκτέρευσαν στα οχήματά τους. Στην πόλη των
Γρεβενών διάχυτη ήταν η ανησυχία των κατοίκων από τις φήμες που κυκλοφορούσαν
για την είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στην Πίνδο.

Αμυντική εγκατάσταση Ταξιαρχίας στα υψώματα Αννίτσα και Σκούρτζα

Στις 05:30 ώρα της 1ης Νοεμβρίου η φάλαγγα αναχώρησε για το Δοτσικό.
Δρομολόγιο κινήσεως: Γρεβενά- ύψωμα 619 (αμέσως βόρεια Δοξαρά)-Έλατος-
Καληράχη-Δοτσικό. Ο δρόμος στο ύψος του Δοξαρά, (τότε δεν είχε τη σημερινή
χάραξη και περνούσε από τις βόρειες παρυφές του χωριού), είχε πολλή λάσπη, στην
οποία κολλούσαν τα αυτοκίνητα και η παραπέρα κίνηση ήταν σχεδόν αδύνατη. Οι

39
κάτοικοι του χωριού, (γέροντες γυναίκες και παιδιά), οι οποίοι είχαν πληροφορηθεί
από το προηγούμενο βράδυ για τον προορισμό της φάλαγγας, πήγαν αυθόρμητα, πριν
ξημερώσει, στο σημείο του δρομολογίου που υπήρχε το πρόβλημα και με κορμούς
δένδρων, κλαδιά και πέτρες άρχισαν τη διευθέτηση, οπότε η φάλαγγα χωρίς σοβαρή
καθυστέρηση, πέρασε το κρίσιμο σημείο και συνέχισε την πορεία της. Μέχρι την
Καληράχη πήγαινε με μεγάλη βραδύτητα, λόγω της ολισθηρότητας του
οδοστρώματος.
Ο κόσμος στα χωριά ήταν ανάστατος και αρκετά γυναικόπαιδα
κατευθύνονταν προς τα Γρεβενά, φορτωμένα με ό, τι μπορούσαν να μεταφέρουν. Για
την τακτική κατάσταση δεν υπήρχε καμιά πληροφορία και η σκέψη που βασάνιζε το
διοικητή της Ταξιαρχίας ήταν μήπως οι Ιταλοί είχαν φθάσει στη Σαμαρίνα και δεν
προλάβαινε να καταλάβει τα υψώματα δυτικά του Δοτσικού. Η εξασφάλιση των
υψωμάτων αυτών ήταν ζωτικής σημασίας και αποτελούσαν τη βάση, για να
ανταποκριθεί η Ταξιαρχία στην αποστολή της. Γι’ αυτό έπρεπε να κινηθεί όσο πιο
γρήγορα μπορούσε. Τότε ο συνταγματάρχης Δημάρατος άφησε τη φάλαγγα του
πυροβολικού να κινηθεί μόνη της και με την ελαφρά ίλη ανέπτυξε ταχύτητα και στις
1030 ώρα έφθασε στο Δοτσικό, το οποίο βρήκε έρημο από κατοίκους. Μόνο η
Χωροφυλακή (1 ενωμοτάρχης και 7 χωροφύλακες) ήταν στη θέση της. Πληροφορία
για την κατάσταση δεν υπήρχε καμία. Το μόνο παρήγορο ήταν ότι δεν είχε σημειωθεί
εχθρική παρουσία στην περιοχή.
Οι άνδρες της ίλης αποβιβάστηκαν αμέσως από τα αυτοκίνητα και
ετοιμάστηκαν να αναχωρήσουν με τα πόδια για τα υψώματα. Η παρουσία των
χωροφυλάκων υπήρξε πολύτιμη. Χρησιμοποιήθηκαν ως οδηγοί και αγγελιαφόροι,
αλλά και για την εξεύρεση κτηνών για τις μεταφορές.
Το μεγάλο και σοβαρό πρόβλημα για την Ταξιαρχία ήταν το θέμα της
επικοινωνίας με το Β΄ Σώμα Στρατού, το οποίο αποτελούσε το προϊστάμενο
κλιμάκιο. Δεν υπήρχαν μέσα διαβιβάσεων και το Δοτσικό δεν είχε τηλεφωνικό
κέντρο. Το πλησιέστερο τηλεφωνικό κέντρο ήταν της Καλλονής, το οποίο απείχε 3
ώρες με τα πόδια από το Δοτσικό, καθώς δεν υπήρχε και άλογο στο χωριό για
αποστολή έφιππου αγγελιαφόρου. Την επικοινωνία (διαβίβαση και παραλαβή
σημάτων κλπ.), με το Σώμα Στρατού, μέσω τηλεφωνικού κέντρου Καλλονής, την
ανέλαβε η Χωροφυλακή.
Στο Δοτσικό παρέμεινε ο επιτελάρχης της Ταξιαρχίας αντισυνταγματάρχης
Κωνσταντίνος Γεωργίου, για να ρυθμίσει τα θέματα συνδέσμου και επικοινωνίας με
τα τμήματα της πρώτης γραμμής, καθώς και αυτά της διοικητικής μέριμνας (τρόφιμα,
πυρομαχικά, ιματισμό, μεταφορές).
Ο ανεφοδιασμός επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό με τη συνδρομή των
κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι διέθεσαν τα λίγα ζώα (τα περισσότερα είχαν
επιστρατευθεί) και τους εαυτούς τους, για να μεταφέρουν στον ώμο πυρομαχικά και
τρόφιμα από το Δοτσικό στις ανηφορικές και απότομες πλαγιές της Σκούρτζας.

40
 Ο διοικητής της Ταξιαρχίας με τους άνδρες της ίλης αναχώρησε από το
Δοτσικό και, με οδηγούς τον Ιωάννη Λάγγα από το Δοτσικό και δύο χωροφύλακες,
μετά από πορεία 2,5 ωρών έφθασε τη 1400η ώρα στον αυχένα της Σκούρτζας. Στο
σημείο αυτό, που βρίσκεται 4 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Δοτσικού και 6 χιλιόμετρα
ανατολικά της Σαμαρίνας, εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεως. Από εκεί μπορούσε
να παρατηρήσει σε μεγάλη απόσταση το έδαφος προς τη Σαμαρίνα. Το ηθικό των
ανδρών ήταν άριστο. Έκδηλη ήταν η επιθυμία όλων να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων.
Στις 1230 έφθασε στο Δοτσικό και η Πυροβολαρχία Σκόντα και τάχτηκε
κοντά στην εκκλησία της δυτικής παρυφής του χωριού. Ήταν το μόνο σημείο μέχρι
του οποίου μπορούσε να προχωρήσει, γιατί το λασπώδες έδαφος και η απουσία
δρομολογίου καθιστούσαν αδύνατη την κίνηση σε προωθημένη θέση.
Ο καιρός ήταν καλός, αλλά φυσούσε ισχυρός βόρειος άνεμος. Η εχθρική
αεροπορία δεν έκανε την εμφάνισή της καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Από το απόγευμα της 1ης Νοεμβρίου (1430 ώρα) άρχισε η εγκατάσταση των
τμημάτων της Ταξιαρχίας, με σκοπό την εκπλήρωση του πρώτου μέρους της
αποστολής, που ήταν η εξασφάλιση των διαβάσεων από τη Σαμαρίνα προς τα
Γρεβενά.
Στην περιοχή υπήρχαν δύο βασικές κατευθύνσεις, που οδηγούσαν προς τα
Γρεβενά, οι εξής:
1) Σαμαρίνα- αυχένας Σκούρτζας- Δοτσικό. Ο αυχένας Σκούρτζας σχηματίζεται
μεταξύ των υψωμάτων Σκούρτζα (1800) και Αννίτσα (1728), από τον οποίο
διέρχεται σήμερα ο δημόσιος δρόμος από Σαμαρίνα προς Δοτσικό και
Φιλιππαίους.
2) Σαμαρίνα- διάβαση Παντεμισιάτι-Φιλιππαίοι. Η διάβαση Παντεμισιάτι
σχηματίζεται μεταξύ των ΒΑ καταπτώσεων της Γομάρας και της Αννίτσας,
από όπου διέρχεται σήμερα ο δρόμος από Σαμαρίνα προς Σμίξη. Από εκεί
αρχίζει και το Φιλιππιό ρέμα που ακολουθεί ανατολική κατεύθυνση και
περνάει νότια των Φιλιππαίων.

Εκτός απ’ αυτές, στο δεξιό πλευρό της διάταξης υπήρχε και η σημαντική
διάβαση του Λυκοκρεμάσματος (1324), η οποία οδηγούσε από τη Φούρκα και
Ζούζουλη προς το Δοτσικό. Σε περίπτωση που ο εχθρός την καταλάμβανε, μπορούσε
να απειλήσει τα πλευρά και τα νώτα της Ταξιαρχίας και παράλληλα να αποκόψει
κάθε σύνδεσμό της με την Ι Μεραρχία.
Δεσπόζουσα θέση σε όλη την περιοχή κατείχε ο ορεινός όγκος της Σκούρτζας
(1800), η κατάληψη του οποίου εξασφάλιζε άμεσα την κατεύθυνση προς το Δοτσικό
και έμμεσα αυτήν προς τους Φιλιππαίους.
Η μικρή δύναμη που είχε μέχρι τότε η Ταξιαρχία, μία ελαφρά μηχανοκίνητη
ίλη χωρίς πολυβόλα, δεν παρείχε τη δυνατότητα εξασφάλισης και των δύο
κατευθύνσεων και παράλληλα κάλυψης του δεξιού πλευρού από το Λυκοκρέμασμα.
Η ανάγκη επέβαλε να χρησιμοποιηθεί συγκεντρωμένη σε μια και μόνη κατεύθυνση,

41
για να έχει αποτέλεσμα. Με τα δεδομένα αυτά η διοίκηση της Ταξιαρχίας έκανε τις
παρακάτω ενέργειες:
 Εγκατέστησε αμυντικά την ίλη στον αυχένα της Σκούρτζας, με εντολή να
απαγορεύσει την κατεύθυνση προς Δοτσικό. Το δεξιό τμήμα της ίλης
(ουλαμός Αρχοντάκη) λάμβανε εντολή να επεκταθεί προς τα δεξιά και να
επιτηρεί την κατεύθυνση προς το Λυκοκρέμασμα.
 Εγκατέστησε στο ύψωμα Αννίτσα φυλάκιο με επικεφαλής αξιωματικό, με
εντολή να επιτηρεί την κατεύθυνση προς Φιλιππαίους.
 Η Πυροβολαρχία κατέλαβε θέσεις στην παρυφή του Δοτσικού και
ανέπτυξε τηλεφωνικό καλώδιο προς τον αυχένα Σκούρτζας, για να
συνδεθεί με το διοικητή της που εκτελούσε χρέη συνδέσμου στο Σταθμό
Διοικήσεως της Ταξιαρχίας. Ο διοικητής της πυροβολαρχίας λοχαγός
Νιδριώτης, ανέφερε στην Ταξιαρχία ότι το βεληνεκές των πυροβόλων
πιθανόν να μην ήταν αρκετό για να υποστηρίξει τις ενέργειες των
αμυνομένων (ανασχετικά πυρά κλπ.), γεγονός που επιβεβαιώθηκε την
επομένη, όταν δοκιμαστικά βλήματα έπεσαν στις θέσεις που θα
καταλάμβαναν τα φίλια τμήματα.

Ιωάννης Λάγγας από το Δοτσικό. Χρησιμοποιήθηκε ως οδηγός του διοικητή της Ταξιαρχίας Ιππικού
από το χωριό του προς το ύψωμα Σκούρτζα

Σύμπτυξη 1/51 Τάγματος Αποσπάσματος Πίνδου

Στις 14:30 ώρα της 1ης Νοεμβρίου ακουγόταν στη Σκούρτζα πυκνά πυρά
αγώνα πεζικού από την κατεύθυνση του αυχένα Ρωμηού (1750), τα οποία κράτησαν
μισή περίπου ώρα. Ο Ρωμηός ήταν έδαφος ζωτικής σημασίας, γιατί αποτελούσε τη

42
μοναδική διάβαση από τη Φούρκα προς Σαμαρίνα- Δίστρατο. Δεν ήταν γνωστό ποιοι
αγωνίζονταν εκεί, γιατί δεν υπήρχε σύνδεσμος της Ταξιαρχίας με τις μονάδες που
βρίσκονταν δεξιά από τη ζώνη ευθύνης της.
Στις 1600 ώρα παρατηρήθηκε άτακτη κίνηση τμημάτων από το ύψωμα
Κίρκουρη (βόρεια Σαμαρίνας) προς τη Σκούρτζα. Από την κατεύθυνση που είχαν και
τη στολή που φορούσαν, έγινε αντιληπτό ότι επρόκειτο για συμπτυσσόμενα ελληνικά
τμήματα. Τα τμήματα αυτά περί την 1800 ώρα εισέρχονταν τις γραμμές της
Ταξιαρχίας. Ήταν το 1/51 Τάγμα Προκάλυψης του Αποσπάσματος Πίνδου (Δαβάκη),
το οποίο με διαταγή της Ι Μεραρχίας είχε εγκατασταθεί στο αριστερό της διάταξης
στον αυχένα Ρωμηού και από την ισχυρή εχθρική πίεση είχε ανατραπεί. Το τάγμα
αυτό είχε 3 λόχους (2 λόχους πεζικού και 1 λόχο πολυβόλων) και διοικητή τον
ταγματάρχη Αθανάσιο Πανταζή4. Από τη δύναμη του τάγματος έλειπε ολόκληρος ο
3ος λόχος (λόχος Παπά), του οποίου την τύχη αγνοούσε ο διοικητής του τάγματος. Ο
λόχος αυτός συμπτύχθηκε ανεξάρτητα από το τάγμα, αγωνιζόμενος διαρκώς προς
Δίστρατο- Βωβούσα, όπου τον συνάντησε η Μεραρχία Ιππικού και τον έθεσε υπό τις
διαταγές της.
Το τάγμα ήταν καταπονημένο και το ηθικό των ανδρών πεσμένο. Ο
συνταγματάρχης Σ. Δημάρατος το έθεσε υπό τις διαταγές της Ταξιαρχίας και διέταξε
να συγκεντρωθεί πλησίον του αυχένα της Σκούρτζας, όπου έδωσε οδηγίες στο
διοικητή για την ανασύνταξή του. Ο εχθρός δεν το ακολούθησε και δεν εμφανίστηκε
προς την κατεύθυνση αυτή, γιατί ο αντικειμενικός του σκοπός ήταν να καταλάβει
γρήγορα τη Σαμαρίνα με το φως της ημέρας. Οι Ιταλοί κατέλαβαν αργά το απόγευμα
της 1ης Νοεμβρίου τη Σαμαρίνα και εγκατέστησαν τις δυνάμεις τους στο ύψωμα
Ρέντα (1732), 2 χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού.

Πρώτη αντεπίθεση της Ταξιαρχίας προς τη Σαμαρίνα

(Πρώτη ημέρα επιχειρήσεων, 2 Νοεμβρίου)

Το διοικητή της Ταξιαρχίας τον απασχολούσε συνεχώς η σκέψη πως έπρεπε

να κάνει το ταχύτερο μια επιτυχημένη επιθετική ενέργεια κατά των εχθρικών θέσεων,
όχι τόσο για να αποκτήσει τακτικά πλεονεκτήματα, όσο για να τονώσει το ηθικό των
ανδρών οι οποίοι τηρούσαν μέχρι τότε παθητική στάση και είχαν επηρεασθεί από την
άτακτη υποχώρηση του 1/51 Τάγματος και μάλιστα πριν λάβουν την επαφή με τον
εχθρό. Θεωρούσε τόσο επείγουσα την κατάσταση που έπρεπε να επιτεθεί με όσα
μέσα διέθετε εκείνη τη στιγμή, χωρίς να αναμένει την άφιξη και των άλλων
τμημάτων
της Ταξιαρχίας.

4 Δεν έχει σχέση με το διοικητή του 529 Τάγματος Πεζικού, αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο
Πανταζή, ο οποίος ήταν επικεφαλής των τμημάτων της Φρουράς Γρεβενών κατά την ομώνυμη μάχη
εναντίον των ανταρτών στις 25 Ιουλίου 1947.

43
 Στις 2 Νοεμβρίου και ώρα 0300 με έγγραφη διαταγή ειδοποίησε το διοικητή
του 1/51Τάγματος να προετοιμασθεί για επιθετική ενέργεια, μόλις ξημερώσει και
έδωσε εντολές να ανεφοδιαστεί το τάγμα με πυρομαχικά και άρτο. Στην ίδια διαταγή
καθόριζε να μεταβεί ο διοικητής του τάγματος στο Σταθμό Διοικήσεως της
Ταξιαρχίας, για να λάβει τη διαταγή της επίθεσης. Ο διοικητής όμως του τάγματος
αγνόησε τη διαταγή και δεν παρουσιάστηκε, με την αιτιολογία ότι οι άνδρες του ήταν
κατάκοποι και νηστικοί και γι’ αυτό τη νύχτα μετέβησαν στους Φιλιππαίους, όπου
προμηθεύτηκαν τρόφιμα και διανυκτέρευσαν. Το πρωί το τάγμα κινήθηκε προς την
Αννίτσα, για να εκτελέσει τη διαταγή. Παρατηρήθηκαν εχθρικές κινήσεις από τον
αυχένα Ρωμηού προς τη Σαμαρίνα και μεγάλη συγκέντρωση κτηνών στη βόρεια
παρυφή του χωριού, για τα οποία υποβλήθηκε από την Ταξιαρχία πρόταση
βομβαρδισμού από αέρος.

Αγώνες Ταξιαρχίας Ιππικού από 1-4 Νοεμβρίου

Σε προσωπική επαφή, που είχε στην Αννίτσα ο Ταξίαρχος με το διοικητή του

τάγματος, τόνισε προς αυτόν την ανάγκη να προετοιμάσει γρήγορα τη μονάδα του για
επίθεση και να αναφέρει ετοιμότητα.
Στις 11:00 άρχισαν να καταφθάνουν στο Δοτσικό οι φάλαγγες των
αυτοκινήτων με τα τμήματα του 1ου Συντάγματος Ιππικού και της Β΄ Ομάδας
Αναγνωρίσεως. Διατάχθηκε η άμεση κίνησή τους προς τον αυχένα της Σκούρτζας και

44
η διάθεση ενός ουλαμού στη διάβαση Λυκοκρεμάσματος, ο οποίος εγκαταστάθηκε
εκεί στις 15:30 ώρα με εντολή άμυνας επί τόπου.
Στις 14:00 παρουσιάστηκαν στο Σταθμό Διοικήσεως οι διοικητές των
μονάδων ιππικού, συνταγματάρχης Σωτήριος Παπαθανασίου του 1ου Συντάγματος
Ιππικού και αντισυνταγματάρχης Φιλοποίμην Κόκκινος της Β΄ Ομάδας
Αναγνωρίσεως, οι οποίοι ανέφεραν ότι σε λίγο θα κατέφθαναν και τα πρώτα τμήματά
τους.
Ύστερα από αυτό η Ταξιαρχία αποφάσισε να πραγματοποιήσει την επίθεση
κατά των ιταλικών δυνάμεων της Σαμαρίνας εντός του απογεύματος. Θα
χρησιμοποιούσε στην πρώτη γραμμή το 1/51 Τάγμα και την Ίλη, που είχαν ήδη
προσανατολιστεί για την επίθεση και ως εφεδρικά τα τμήματα του ιππικού, που
εκείνη τη στιγμή ανέβαιναν από το Δοτσικό προς τον αυχένα της Σκούρτζας.

Η επίθεση οργανώθηκε ως εξής:

 1/51 Τάγμα (αριστερά) με διοικητή το συνταγματάρχη Σ. Παπαθανασίου
και βοηθό αξιωματικό του Επιτελείου της Ταξιαρχίας. Κατεύθυνση
επίθεσης: Αννίτσα- ύψωμα 1477- ύψωμα Ρέντα..
 Ελαφρά Ίλη (δεξιά) με το διοικητή της ίλαρχο Κ. Ταβουλάρη.
Κατεύθυνση επίθεσης: ύψωμα Μπαλή (1532)- ύψωμα Ρέντα.
 Και για τις δύο μονάδες ο αντικειμενικός σκοπός ήταν η κατάληψη του
υψώματος Ρέντα (1732), το οποίο κάλυπτε από ανατολικά τη Σαμαρίνα.
Πάνω σ’ αυτό ήταν εγκατεστημένο το 2/8 ιταλικό Τάγμα (φάλαγγα
Τζεμόνε), υποστηριζόμενο από πυροβολικό.
 Εφεδρεία της Ταξιαρχίας, τα τμήματα που κατέφθαναν στο ύψωμα
Σκούρτζα με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Φ. Κόκκινο.

Η επίθεση εκδηλώθηκε στις 16:00 ώρα και εξελίχτηκε ως εξής:

Στην αριστερή κατεύθυνση: Το 1/51 Τάγμα συνάντησε αμέσως μετά την
εξόρμηση την ισχυρή αντίδραση του εχθρού. Κατόρθωσε όμως να φθάσει μέχρι το
ύψωμα 1477 και να προωθήσει τον αξιωματικό του Επιτελείου με μια ομάδα μάχης
στα δυτικά αντερείσματα του υψώματος Ρέντα. Ο εχθρός αμυνόταν με πείσμα και η
επίθεση δεν μπορούσε να προχωρήσει. Μόλις νύχτωσε το τάγμα αποσύρθηκε στη
βάση εξόρμησης, στην Αννίτσα.
Στη δεξιά κατεύθυνση: Η Ίλη κινήθηκε με δύο ουλαμούς μπροστά και ένα
εφεδρεία. Μέχρι το ύψωμα Μπαλή έφθασε ανενόχλητη. Εκεί εγκατέστησε τη βάση
πυρός και με τους δύο ουλαμούς επιτέθηκε προς Ρέντα. Αν και ο εχθρός τούς
προσέβαλε από την αρχή με ισχυρά πυρά, κατόρθωσαν να πατήσουν πόδι στα ΝΑ
αντερείσματα της Ρέντας. Ο εχθρός αντέδρασε με καταιγιστικά πυρά αυτόματων
όπλων, χειροβομβίδων, όλμων και πυροβολικού και έκανε αντεπίθεση εναντίον των
ουλαμών, τους οποίους ανέτρεψε και τους ανάγκασε να υποχωρήσουν στη βάση

45
εξόρμησης, στο ύψωμα Μπαλή. Στις 1920 ώρα η Ίλη ανέφερε στην Ταξιαρχία ότι
κρατά σταθερά το ύψωμα και το ηθικό των ανδρών ήταν άριστο. Οι Ιταλοί δε
συνέχισαν την επιθετική ενέργεια και περιορίστηκαν στη διατήρηση της Ρέντας. Η
Ίλη το βράδυ συμπτύχθηκε στη Σκούρτζα.
Οι απώλειες των ελληνικών τμημάτων ήταν:
1/51 Τάγμα: οπλίτες νεκρός 1, τραυματίες 2.
Ελαφρά Ίλη: » » 1, τραυματίας 1.
Από την επίθεση αυτή, όπως ήταν επόμενο, δεν περίμενε κανείς περισσότερα
αποτελέσματα. Για να πετύχαινε την ανατροπή ενός καλά οχυρωμένου και
εξοπλισμένου εχθρού, έπρεπε να διατεθούν τουλάχιστο διπλάσιες δυνάμεις, τις οποίες
να υποστήριζε και πυροβολικό. Η Ταξιαρχία είχε ζητήσει επανειλημμένα να της
διατεθεί πυροβολικό, αλλά το Β΄ Σώμα Στρατού δεν κατόρθωσε να την ικανοποιήσει,
γιατί δεν υπήρχε διαθέσιμο. Παρ’ όλα αυτά ο επιδιωκόμενος σκοπός επιτεύχθηκε. Οι
άνδρες αντιλήφθηκαν ότι ο εχθρός δεν ήταν αήττητος και ο θρύλος για την
καταπληκτική ισχύ των όπλων του είχε καταρρεύσει και αυτό ήταν το μεγάλο ηθικό
κέρδος. Γι’ αυτό και όλοι ζήτησαν να συνεχιστεί η επίθεση το πρωί της επομένης.
Τις τελευταίες ώρες του απογεύματος άρχισε να βρέχει και τη νύχτα το κρύο
ήταν τσουχτερό. Τα τμήματα υπέφεραν πολύ από την κακοκαιρία και το ψύχος.
Στις 2 Νοεμβρίου, εκτός από τις δραστηριότητες των παραπάνω τμημάτων
έλαβαν χώρα και τα εξής:
Η διοίκηση του 7 Συντάγματος με το ΙΙΙ/7 Τάγμα είχε φθάσει το μεσημέρι στα
Γρεβενά και θα αναχωρούσε με τα πόδια για το Δοτσικό. Έφθασε εκεί τις πρωινές
ώρες της επομένης.
Η Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών, μετά από αίτηση της Ταξιαρχίας,
διέταξε την παραμονή των χωροφυλάκων στο Δοτσικό και τους ενίσχυσε και με άλλη
δύναμη, για την καλύτερη εξυπηρέτηση των μονάδων του Στρατού.

Έτσι η κατάσταση τη νύχτα της 2/3 Νοεμβρίου ήταν η ακόλουθη:

 1/51 Τάγμα στην Αννίτσα.
 Ελαφρά Ίλη στη Σκούρτζα.
 1ο Σύνταγμα Ιππικού και Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως από Αννίτσα μέχρι και
Σκούρτζα.
 Διοίκηση 7ου Συντάγματος Πεζικού με το ΙΙΙ/7 Τάγμα σε πορεία προς το
Δοτσικό.

Η απόφαση της Ταξιαρχίας για το επόμενο πρωί ήταν να εκτοξεύσει νέα

επίθεση κατά των εχθρικών θέσεων με τα τμήματα του 1ου Συντάγματος Ιππικού, της
Β΄ Ομάδας Αναγνωρίσεως και της ελαφράς ίλης. Το 1/51 Τάγμα δεν θα συμμετείχε
στην επίθεση, γιατί για πολλές ημέρες είχε καταπονηθεί και είχε ανάγκη από μικρή

46
ανάπαυση. Αυτό θα λάμβανε αποστολή να εγκατασταθεί αμυντικά στην Αννίτσα, για
να απαγορεύσει την κίνηση του εχθρού από τη Σαμαρίνα προς τους Φιλιππαίους.

Δεύτερη αντεπίθεση της Ταξιαρχίας και κατάληψη της Σαμαρίνας

(Δεύτερη ημέρα επιχειρήσεων, 3 Νοεμβρίου)

Η επιθετική ενέργεια της 3ης Νοεμβρίου οργανώθηκε ως εξής:

 Δύναμη επίθεσης (1ο κλιμάκιο): Η ελαφρά ίλη και η Β΄ Ομάδα
Αναγνωρίσεως με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Φ. Κόκκινο.
Κατεύθυνση επίθεσης ύψωμα Μπαλή- ύψωμα Ρέντα- ύψωμα Κίρκουρη
(1860). Αντικειμενικός σκοπός η κατάληψη του υψώματος Κίρκουρη (2
χιλιόμετρα βόρεια Σαμαρίνας) και της Σαμαρίνας.
 Εφεδρεία (2ο κλιμάκιο): 1ο Σύνταγμα Ιππικού και 7ο Σύνταγμα πεζικού
(διοίκηση και τάγμα). Θα ακολουθούσε πίσω από τη δύναμη επίθεσης με
ετοιμότητα επέμβασης, κατόπιν διαταγής.
 Το 1/51 Τάγμα στην περιοχή της Αννίτσας, είχε εντολή να κρατήσει τις
θέσεις του μέχρι την κατάληψη του Κίρκουρη και μετά να μεταβεί στη
Σαμαρίνα για ανάπαυση και ανασυγκρότηση. Με μεταγενέστερη διαταγή
λάμβανε αποστολή να εξασφαλίσει τα δρομολόγια από Σαμαρίνα και
ύψωμα Γομάρα (2126) προς Φιλιππαίους.
 Ένας ουλαμός του 1ου Συντάγματος Ιππικού με τον ανθυπίλαρχο
Καραθανάση θα κινούνταν προς το Δίστρατο για να κάνει κατόπτευση
(προσεκτική παρατήρηση για αναγνώριση θέσεων του εχθρού) στην
περιοχή του Δίστρατου.
 Ο Σταθμός Διοικήσεως (Σ. Δ.) της Ταξιαρχίας μετά την αρχική
εγκατάστασή του στο Μπαλή θα μεταφερόταν στο ύψωμα Κίρκουρη.

Εξέλιξη της επίθεσης

Από το πρωί πυκνή ομίχλη κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή και η ορατότητα
ήταν μηδενική. Παντού επικρατούσε ηρεμία. Η ελαφρά ίλη στις 0650 ώρα προώθησε
έναν ουλαμό προς τη Ρέντα, ο οποίος διαπίστωσε ότι το ύψωμα είχε εγκαταλειφθεί
από τα εχθρικά τμήματα. Βρήκε παρατημένο άφθονο πολεμικό υλικό, όπως όλμους,
πολυβόλα και 4 ασυρμάτους. Φαίνεται ότι κατά τη μάχη της προηγούμενης ημέρας οι
Ιταλοί είχαν απώλειες και γι αυτό υποχώρησαν εσπευσμένα κατά τη διάρκεια της
νύχτας. Όταν γύρω στις 1030 ώρα η ομίχλη άρχισε να διαλύεται και στη γύρω
περιοχή δεν παρατηρήθηκε κανένα εχθρικό τμήμα, η ίλη κινήθηκε και
εγκαταστάθηκε επί της Ρέντας και προώθησε ουλαμό για αναγνώριση προς τη
Σαμαρίνα. Εκεί ο ουλαμός συνεπλάκη με ελαφρά εχθρικά τμήματα. Η ίλη, μόλις
άκουσε τους πυροβολισμούς, κινήθηκε αμέσως για βοήθεια και μετά αγώνα που

47
κράτησε μέχρι τις 1545 ώρα, κατέλαβε από μάχη το χωριό και συνέλαβε 11
αιχμαλώτους. Οι υπόλοιποι τράπηκαν σε φυγή προς το Δίστρατο. Η ιταλική δύναμη
που βρισκόταν στη Σαμαρίνα υπολογίστηκε σε μία διμοιρία πεζικού με τα πολυβόλα
της. Διαπιστώθηκε ότι στη ζώνη ευθύνης της Ταξιαρχίας ενεργούσε το 8 Σύνταγμα
Αλπινιστών (Φοσερίνο) και μία Μοίρα Πυροβολικού (3 πυροβολαρχίες).
Το ύψωμα Κίρκουρη, που αποτελούσε και αντικειμενικό σκοπό της
Ταξιαρχίας, δεν το κατείχε ο εχθρός και γύρω στις 1630 το κατέλαβε χωρίς αντίσταση
η Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως, η οποία εγκαταστάθηκε σ’ αυτό και προώθησε φυλάκια
ασφαλείας προς τη βόρεια πλευρά.
Μετά την εξέλιξη αυτή το 1/51 Τάγμα δεν είχε λόγο να παραμείνει στην
Αννίτσα και προωθήθηκε στη Σαμαρίνα..
Ο Σ. Δ. της Ταξιαρχίας εγκαταστάθηκε στο Κίρκουρη.
Η Σαμαρίνα είχε λεηλατηθεί με το χειρότερο τρόπο. Δεκάδες μεταγωγικά
φορτώθηκαν με πλιατσικολογήματα και κυρίως με μάλλινα είδη. Στη λεηλασία αυτή
ενεργό συμμετοχή είχαν και αλβανικά τμήματα που συνεργάζονταν με τους Ιταλούς.
Η εχθρική αεροπορία δεν εμφανίστηκε στη διάρκεια ολόκληρης της ημέρας.
Ο εφοδιασμός ήταν πολύ δύσκολος. Η έλλειψη τροφίμων αισθητή. Στους
άνδρες διανεμήθηκε 1/8 άρτου και λίγο τυρί. Η Ταξιαρχία ανέφερε στο Β΄ Σώμα
Στρατού τις αρνητικές συνέπειες που είχε στο ηθικό των ανδρών η έλλειψη τροφίμων
και η πλημμελής λειτουργία του ρεύματος εφοδιασμού από την αρχή των
επιχειρήσεων. Το Σώμα Στρατού ανησύχησε για τις επιπτώσεις, που μπορούσε να
έχει η συνέχιση αυτού του προβλήματος και προσπάθησε να βελτιώσει την
κατάσταση.
Στα Γρεβενά υπήρχε από την αρχή του πολέμου ένας πρόχειρος σταθμός
εφοδιασμού, με επικεφαλής το συνταγματάρχη Ελεγκτικού Παναγιώτη Σβαρνιά, ο
οποίος εξυπηρετούσε στοιχειωδώς όλες τις διερχόμενες μονάδες, που προορίζονταν
για το μέτωπο της Δυτικής Μακεδονίας.
Στις 16:00 ώρα της 3ης Νοεμβρίου, το Β΄ Σώμα Στρατού διέταξε το
συνταγματάρχη Π. Σβαρνιά να προβεί στη συγκέντρωση όλων των μεταφορικών
μέσων της περιοχής και με αυτά να συγκροτήσει εφοδιοπομπές, με τις οποίες να
προωθήσει τα εφόδια από τα Γρεβενά στο Δοτσικό, εφόσον η κατάσταση της οδού
δεν θα επέτρεπε την κίνηση των τροχοφόρων οχημάτων.
Το Γενικό Επιτελείο, όταν έλαβε γνώση του προβλήματος του εφοδιασμού,
διέταξε το Β΄ Σώμα Στρατού να συγκροτήσει στο Βόιο και στα Γρεβενά ομάδες από
χωρικούς, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, για να μεταφέρουν, σε περίπτωση ανάγκης
ακόμα και στους ώμους τους, τα εφόδια του στρατού για την Ι Μεραρχία και την
Ταξιαρχία Ιππικού.
Έτσι, το ρεύμα εφοδιασμού της Ταξιαρχίας εξασφαλίστηκε, στο μέτρο του
δυνατού, ως εξής:

48
 Από την Κοζάνη μέχρι τα Γρεβενά με αυτοκίνητα. Από Γρεβενά προς
Δοτσικό είτε με αυτοκίνητα είτε με μεταγωγικά, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες
και τη βατότητα του δρομολογίου. Από Δοτσικό μέχρι Σαμαρίνα μόνο με
εφοδιοπομπές των χωρικών. Η μεταφορά των τραυματιών, ασθενών και νεκρών θα
ακολουθούσαν την αντίστροφη πορεία, με τη χρησιμοποίηση των ίδιων μεταφορικών
μέσων.

Κατάληψη αυχένα Ρωμηού και αλλαγή κατεύθυνσης προς Δίστρατο

(Τρίτη ημέρα επιχειρήσεων, 4 Νοεμβρίου)

Η Ταξιαρχία είχε πάρει διαταγή από το Β΄ ΣΣ να συντονίσει τις ενέργειές της

με την Ι Μεραρχία, η οποία θα ενεργούσε προς τον αυχένα Ρωμηού. Ο συντονισμός
όμως αυτός δεν ήταν εύκολος, γιατί μέχρι τη στιγμή εκείνη δεν είχε επιτευχθεί
σύνδεσμος με τη Μεραρχία ούτε ήταν γνωστές οι προθέσεις της.
Το βράδυ της 3ης Νοεμβρίου η Ταξιαρχία, έχοντας υπόψη τη διαταγή του Β΄
Σώματος Στρατού, προπαρασκεύασε την κίνηση προς το Ρωμηό με 1ο κλιμάκιο τη Β΄
Ομάδα Αναγνωρίσεως. Η πρόθεσή της ήταν μετά την κατάληψη του Ρωμηού να
συνεχίσει την επιθετική της ενέργεια και προς το Κεράσοβο (Αγία Παρασκευή), για
να καταδιώξει τον εχθρό.
Από το πρωί της 4ης Νοεμβρίου η Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως κίνησε, ως πρώτο
κλιμάκιο, την Επιλαρχία Μέξα (2 ίλες των δύο ουλαμών κάθε μία), με αντικειμενικό
σκοπό τον αυχένα Ρωμηού. Σε δεύτερο κλιμάκιο (εφεδρεία) κινήθηκε το υπόλοιπο
της Ομάδας (3 ίλες και 1 ουλαμός πολυβόλων).
Στο μεταξύ από τις 08:00 ώρα άρχισαν να ανέρχονται στο ύψωμα Βούζιο
(2239), προερχόμενα από τη Ζούζουλη, τμήματα πεζικού της Ι Μεραρχίας. Για να
αποφευχθεί η σύγχυση, αποφασίστηκε η αναστολή κίνησης του υπολοίπου της
Ομάδας Αναγνωρίσεως, μέχρις ότου επέλθει συνεννόηση με την Ι Μεραρχία. Η
Επιλαρχία κατέλαβε σχεδόν αμαχητί το Ρωμηό και συνέλαβε 11 αιχμαλώτους.
Διατάχθηκε όμως να σταματήσει κάθε κίνηση προς τα εμπρός και να κρατήσει τον
αυχένα «μέχρι νεωτέρας διαταγής».
Από αναγνωρίσεις, που έγιναν από ουλαμό της Επιλαρχίας προς Φούρκα και
Κεράσοβο, διαπιστώθηκε ότι δεν κινήθηκαν εχθρικά τμήματα. Ο ουλαμός αυτός ήταν
το πρώτο τμήμα της Ταξιαρχίας που εισερχόταν στο Κεράσοβο, οι κάτοικοι του
οποίου του επεφύλαξαν ενθουσιώδη υποδοχή.
Όταν γύρω στις 14:50 ώρα ο Ταξίαρχος επέστρεψε από το Ρωμηό στο Σταθμό
Διοικήσεως στο Κίρκουρη, έλαβε γνώση της υπ’ αριθ. ΑΠ 22161/4-11-40 διαταγής
του Β΄ ΣΣ, η οποία ρίχτηκε στις 1100 στη Σαμαρίνα από αεροπλάνο με ειδικό
φάκελο. Η Ταξιαρχία λάμβανε την παρακάτω διαταγή:

49
 «Εξασφαλίσατε σταθερόν σύνδεσμον μετά της Ι Μεραρχίας εις ΒΟΥΖΙΟΝ και
κινηθείτε με δυνάμεις σας εναντίον των εις περιοχήν ΔΙΣΤΡΑΤΟΥ
ευρισκομένων εχθρικών δυνάμεων, αίτινες πιθανόν να είναι αι αποχωρήσασαι εκ
ΣΑΜΑΡΙΝΑΣ εχθρικαί τοιαύται».

Το Σώμα Στρατού συνιστούσε επί πλέον στην Ταξιαρχία την εξασφάλιση του
δεξιού πλευρού της από το χωριό Άρματα Κόνιτσας και από την ορεινή διάβαση
Μποντάνι (υψοδείκτης 2.239).
Επειδή η ώρα είχε περάσει και οι τακτικοί σχηματισμοί των μονάδων δεν θα
προλάβαιναν να ολοκληρώσουν την κίνησή τους με το φως της ημέρας προς τη νέα
κατεύθυνση Κίρκουρη - Σαμαρίνα - Δίστρατο, κρίθηκε σκόπιμο να προωθηθούν
αμέσως ταχυκίνητα τμήματα, με σκοπό να λάβουν επαφή με τον εχθρό και από το
πρωί της επομένης να κινηθεί προς τα εκεί ο όγκος των δυνάμεων της Ταξιαρχίας.
Για την υλοποίηση αυτής της απόφασης εκδόθηκαν κατά σειρά οι παρακάτω
διαταγές:
 Το 1ο Σύνταγμα Ιππικού να αποστείλει Ίλη με ουλαμό πολυβόλων για
κατόπτευση στην κατεύθυνση Σαμαρίνα - Γέφυρα Καλογριάς - Δίστρατο,
με εντολή τη λήψη επαφής με τον εχθρό. Επικεφαλής της Ίλης, ο Ίλαρχος
Γεώργιος Αγόρος.
 Προς το ίδιο Σύνταγμα (1ο Σ. Ι. ): Να αποστείλει Ημιλαρχία με ομάδα
πολυβόλων, για να καταλάβει τον αυχένα Γομάρας και να επιτηρεί προς
Δίστρατο. Σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης να αμυνθεί επί τόπου.
Επικεφαλής της Ημιλαρχίας, ο υπίλαρχος Πυλορώφ.
 Το 7ο Σύνταγμα Πεζικού (διοίκηση και Τάγμα): Να κινηθεί προς την
κατεύθυνση Σαμαρίνα - Γέφυρα Καλογριάς - Δίστρατο, να προωθηθεί
κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο το δυνατόν περισσότερο και, αν είναι
δυνατό, μέχρι το ύψωμα Παπαδόρραχο (1809), και την επομένη να
συνεχίσει προς Δίστρατο5. Μόλις λάβει την επαφή με τον εχθρό να
επιτεθεί δραστήρια και να τον ανατρέψει.
 Το 1/51 Τάγμα να αναλάβει το σύνδεσμο με την Ι Μεραρχία,
εγκαθιστώντας τμήμα στο Κίρκουρη.

Τα δύο πρώτα αποσπάσματα (Ίλη και Ημιλαρχία) κινήθηκαν αμέσως, τις

απογευματινές ώρες της 4ης Νοεμβρίου.
Το Στρατηγείο της Ταξιαρχίας και οι λοιπές μονάδες ιππικού
συγκεντρώθηκαν στη Σαμαρίνα.
Ο διοικητής της Ι Μεραρχίας, σε συνάντηση που είχε με τον Ταξίαρχο στο
ύψωμα Βούζιο, στις 1630 ώρα, ενημερώθηκε για τη νέα αποστολή της Ταξιαρχίας και
έδωσε επί τόπου εντολή επέκτασης της διάταξης των τμημάτων του μέχρι τον αυχένα
5 Το ύψωμα Παπαδόρραχο βρίσκεται δυτικά της Γομάρας και απέχει από τη Σαμαρίνα 5 χιλιόμετρα.
Το 7ο Σύνταγμα εντός της ημέρας δεν κατόρθωσε να κινηθεί πέρα από τη δυτική παρυφή της
Σαμαρίνας.

50
Ρωμηού και αντικατάσταση των τμημάτων της Ταξιαρχίας (Επιλαρχία Μέξα). Την
ώρα εκείνη σμήνος εχθρικών αεροσκαφών βομβάρδισε στο Βούζιο τα τμήματα της Ι
Μεραρχίας και στη συνέχεια, από χαμηλό ύψος, προσέβαλε με πολυβολισμούς τα
τμήματα της Ταξιαρχίας στα υψώματα Κίρκουρη και Ρέντα. Από τους
πολυβολισμούς τραυματίστηκαν δύο οπλίτες του 7 Συντάγματος Πεζικού και μερικοί
ίπποι των μονάδων Ιππικού.
Στις 16:00 ώρα, μετά από αερομαχία, κατέπεσε ελληνικό αεροπλάνο 3
χιλιόμετρα ανατολικά της Σαμαρίνας, στο δρόμο προς τους Φιλιππαίους. Οι δύο
αεροπόροι, αρχισμηνίες Σαβάκης Αλέξανδρος και Κατάσος Φραγκίσκος,
φονεύθηκαν6.
Την ίδια ημέρα το Β΄ Σώμα Στρατού έθεσε στη διάθεση της Ταξιαρχίας το 1/5
Τάγμα (Τάγμα Γούλα), το οποίο έφθασε νύχτα στη Σαμαρίνα.
Το βράδυ της 4ης Νοεμβρίου η Ταξιαρχία είχε την παρακάτω διάταξη:
 Ίλη και ουλαμός πολυβόλων, με τον ίλαρχο Αγόρο, στο ύψωμα Λιανούρα,
2 χιλιόμετρα νότια της Σαμαρίνας.
 Ημιλαρχία και ομάδα πολυβόλων, με τον υπίλαρχο Πυλορώφ, στη
διάβαση Παντεμισιάτι (μεταξύ Γομάρας και Αννίτσας).
 7 Σύνταγμα Πεζικού (διοίκηση και τάγμα), δυτικά της Σαμαρίνας με την
κεφαλή της φάλαγγας στο δρόμο προς το Δίστρατο.
 Σ. Δ. Ταξιαρχίας, 1/51 Τάγμα, 1ο Σύνταγμα Ιππικού, Β΄ Ομάδα
Αναγνωρίσεως, Ελαφρά Ίλη και 1/5 Τάγμα στη Σαμαρίνα.

Στο μεταξύ αποκαταστάθηκε η τηλεφωνική επικοινωνία της Ταξιαρχίας με το

Β΄ ΣΣ μέσω Σαμαρίνας. Το ηθικό των ανδρών ήταν άριστο, αλλά τα προβλήματα
ανεφοδιασμού εξακολουθούσαν να υπάρχουν. Για να αντιμετωπιστεί μερικώς η
τροφοδοσία, σε πολλά από τα κοντινά χωριά, όπως για παράδειγμα στο Σπήλαιο, η
Χωροφυλακή έκανε έκκληση στους κατοίκους για παρασκευή άρτου και αποστολή
στο μέτωπο. Η προσφορά ήταν συγκινητική. Οι φούρνοι των χωριών έψηναν ψωμιά,
μέρα και νύχτα, και τα προωθούσαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου.

Μάχη Δίστρατου- Σμόλικα

(5-9 Νοεμβρίου)

5 Νοεμβρίου

Με διαταγή επιχειρήσεων της Ταξιαρχίας, που εκδόθηκε τη νύχτα της 4ης

Νοεμβρίου, ρυθμίστηκε η κίνηση των τμημάτων για την επόμενη ημέρα προς το
Δίστρατο, ως εξής:

6 Κ. Πανταζή, Τα δύο «Όχι», Αθήνα 1972, σελ. 92.

51
  Ίλη Αγόρου και Ημιλαρχία Πυλορώφ: Να συνεχίσουν την κατόπτευση προς
Δίστρατο και ύψωμα Γομάρα αντίστοιχα, σύμφωνα με τις ειδικές οδηγίες.
 Στρατηγείο Ταξιαρχίας, 7 Σύνταγμα Πεζικού, 1 Σύνταγμα Ιππικού και Β΄
Ομάδα Αναγνωρίσεως: Να προετοιμαστούν για επίθεση στην κατεύθυνση:
Σαμαρίνα- Δίστρατο- Κορκούτσι. Ώρα αναχώρησης 09:00.
 1/5 Τάγμα: Να παραμείνει στη Σαμαρίνα το πρωί της 5ης Νοεμβρίου, για ένα
τρίωρο, για να συμπληρώσει τον ανεφοδιασμό του και μετά να κινηθεί πίσω
από το κύριο σώμα της Ταξιαρχίας.
 1/51 Τάγμα: Να παραμείνει για ασφάλεια της Σαμαρίνας με τμήματα
συνδέσμου στο Κίρκουρη.
 Ελαφρά Ίλη (Ίλη Ταβουλάρη): Να μετασταθμεύσει από το πρωί στους
Φιλιππαίους για ανάπαυση και ανασυγκρότηση.

Η κύρια φάλαγγα με το Στρατηγείο της Ταξιαρχίας τέθηκε σε πορεία στο

δύσβατο και ορεινό δρομολόγιο Σαμαρίνα- Λιανούρα (1732) - Διχάλωση 1000 μ. ΝΑ
του υψώματος Γαβριήλ Βρύση- ύψωμα 1270 (2 χιλιόμετρα βόρεια του Δίστρατου).
Η Ίλη Αγόρου, κινούμενη κατά μήκος του ρέματος Κουκουτίνα, συνάντησε
στη θέση «Πριόνια» μια διμοιρία του εχθρού, με την οποία συνεπλάκη και συνέλαβε
16 αιχμαλώτους, ενώ οι υπόλοιποι τράπηκαν σε φυγή. Η Ίλη συνέχισε την κίνησή της
και μετά από λίγο προσέκρουσε σε ισχυρές εχθρικές αντιστάσεις στο ύψωμα 1792 (4
χιλιόμετρα ΒΔ του Δίστρατου) και στο ύψωμα 1270. Ενεπλάκη αμέσως στη μάχη,
αλλά, λόγω της ισχυρής πίεσης που δέχτηκε, καθηλώθηκε και με δυσκολία
κατόρθωσε να διατηρήσει τις θέσεις της.
Ο κύριος όγκος της Ταξιαρχίας προχώρησε κανονικά και στις 10:30 ώρα η
κεφαλή της φάλαγγας έφθασε στο ύψος του υψώματος Λούπα (1792), 1 χιλιόμετρο
βόρεια από τη γραμμή αντίστασης του εχθρού. Διατάχθηκε το 7 Σύνταγμα Πεζικού
(διοίκηση και ΙΙΙ/7 τάγμα) να επιτεθεί και να ανατρέψει τις εχθρικές αντιστάσεις και
στη συνέχεια να καταλάβει το ύψωμα Κέργολι (1609), το οποίο βρισκόταν 1
χιλιόμετρο πίσω από την γραμμή άμυνας του εχθρού. Ταυτόχρονα δόθηκε διαταγή
και στο 1ο Σύνταγμα Ιππικού (μείον Ίλη) να κινηθεί ταχέως και να καταλάβει τη
ζωτικής σημασίας διάβαση, βόρεια του υψώματος Λούπα, με εντολή να τη
διατηρήσει «πάση θυσία», απαγορεύοντας τον εχθρό να ενισχύσει τις δυνάμεις του
από το χωριό Άρματα.
Η Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως παρέμεινε ως εφεδρεία της Ταξιαρχίας..
Το 7 Σύνταγμα Πεζικού εκδήλωσε την επίθεσή του στις 12:00 περίπου. Ο
εχθρός αμυνόταν με πείσμα, υποστηριζόμενος με όλμους και πυροβολικό. Η μάχη
συνεχίστηκε μέχρι τις 1630 ώρα, οπότε ο εχθρός αναγκάστηκε να συμπτυχθεί προς
Κέργολι. Το 7 Σύνταγμα κατέλαβε το ύψωμα 1270, ενώ από δεξιά το 1ο Σύνταγμα
Ιππικού κατέλαβε τη διάβαση βόρεια του υψώματος Λούπα (1792). Η πρόβλεψη της
Ταξιαρχίας να καταληφθεί η διάβαση αυτή ήταν εξαιρετικά επιτυχής, γιατί, όπως
αποδείχτηκε από την επόμενη ημέρα όλες οι προσπάθειες του εχθρού έγιναν προς την

52
κατεύθυνση αυτή, με σκοπό να υπερκεράσει το δεξιό πλευρό της Ταξιαρχίας, για να
την αποκόψει και την αιχμαλωτίσει.
Στις 16:45 ώρα το 7 Σύνταγμα δέχτηκε εχθρική επίθεση από τα δυτικά
(ύψωμα Τσούμα) και αγωνιζόταν σκληρά, για να διατηρήσει τις θέσεις του. Η
Ταξιαρχία το ενίσχυσε με ένα λόχο του 1/5 Τάγματος και με ουλαμό όλμων. Το
βράδυ το Σύνταγμα ανέφερε ότι κρατούσε σταθερά τις θέσεις του και ζήτησε άρτο
και πυρομαχικά.
Οι απώλειες του Συντάγματος από τον αγώνα της ημέρας ήταν:
Νεκροί οπλίτες 2. Τραυματίες αξιωματικοί 1, οπλίτες 27, από τους οποίους ο
ένας απεβίωσε.

Διακομιδή τραυματία κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο

Και, ενώ αυτά συνέβαιναν βόρεια-βορειοδυτικά του Δίστρατου, άλλα εχθρικά

τμήματα είχαν καταλάβει τον αυχένα Γομάρας και τη Βασιλίτσα (2247). Η Ημιλαρχία
του Πυλορώφ, που κατευθυνόταν προς Γομάρα, όταν αντιλήφθηκε την ύπαρξη του
εχθρού επιτέθηκε από το πρωί, για να καταλάβει τον αυχένα. Ο εχθρός όμως είχε
υπεροχή και την ανάγκασε να υποχωρήσει στο ύψωμα 1595, νοτιοδυτικά της
Αννίτσας. Εκεί η εχθρική επίθεση συνεχίστηκε όλη την ημέρα με σκοπό τη διάλυση
της Ημιλαρχίας.
Οι ιταλικές δυνάμεις, που ενεργούσαν στη ζώνη ευθύνης της Ταξιαρχίας, ήταν
οι εξής:
 Φάλαγγα Ντολμέτσο (1/8 Τάγμα), στα υψώματα Γομάρα και Βασιλίτσα.
Είχε φθάσει στην περιοχή μετά την υποχώρηση από τη Φούρκα στις 2
Νοεμβρίου. Η αποστολή της ήταν να καλύψει από βορειοανατολικά το
Δίστρατο, όπου ήταν εγκατεστημένο και το Στρατηγείο της Μεραρχίας
Τζούλια.

53
  Φάλαγγα Τζεμόνε (2/8 Τάγμα), στα υψώματα βόρεια του Δίστρατου, με
αποστολή να καλύψει την περιοχή από την κατεύθυνση Σαμαρίνας. Είχε
φθάσει εκεί μετά την υποχώρηση από το ύψωμα Ρέντα και τη Σαμαρίνα,
τις πρωινές ώρες της 3ης Νοεμβρίου.
 Φάλαγγα Τσιβιντάλε (3/8 Τάγμα), μέσα στο Δίστρατο και νότια αυτού.
Αποτελούσε την ασφάλεια του Στρατηγείου της Μεραρχίας.
 Μονάδες του 9 Συντάγματος Αλπινιστών, δυτικά προς Άρματα -
Παλιοσέλι και τις βορειοδυτικές καταπτώσεις του Σμόλικα.

Παρατηρούμε ότι η διάταξη των ιταλικών μονάδων ήταν περιμετρική και σε

μια ακτίνα 2-4 χιλιομέτρων γύρω από το Δίστρατο, το οποίο αποτελούσε κομβικό
σημείο για τις δύο κατευθύνσεις εκατέρωθεν του Σμόλικα. Παράλληλα η διοίκηση
της ιταλικής Μεραρχίας είχε εγκαταστήσει δυνάμεις κατά μήκος του δρομολογίου
Δίστρατο – Άρματα – Πάδες – Παλιοσέλι - Κόνιτσα, για να έχει ανοιχτή την οδό
διαφυγής.
Η εμφάνιση του εχθρού στη Γομάρα και Βασιλίτσα προκάλεσε ανησυχία στη
διοίκηση της Ταξιαρχίας, γιατί δε γνώριζε τις προθέσεις του. Υπήρχε ο φόβος μήπως
επιχειρούσε να κινηθεί προς Φιλιππαίους και Γρεβενά. Για να αποτραπεί αυτός ο
κίνδυνος εκδόθηκε στις 15:00 ώρα της 5ης Νοεμβρίου διαταγή για τη συγκρότηση
ενός αποσπάσματος με διοικητή τον ταγματάρχη Αθανάσιο Πανταζή (Απόσπασμα
Πανταζή), αποτελούμενο από το 1/51 Τάγμα, την ελαφρά Ίλη και την Ημιλαρχία, με
την εντολή να καταλάβει και να εξασφαλίσει τη διάβαση Γομάρας, αμυνόμενο
σταθερά σε περίπτωση εχθρικής προσβολής. Το 1/51 Τάγμα αναχώρησε από τη
Σαμαρίνα στις 16:00, με κατεύθυνση τη διάβαση Παντεμισιάτι, για να ενωθεί με τις
άλλες μονάδες που θα συγκροτούσαν το απόσπασμα.

54
 Αγώνες Ταξιαρχίας Ιππικού από 5-7 Νοεμβρίου

6 Νοεμβρίου

Για την 6η Νοεμβρίου εκδόθηκε η υπ’ αριθ. 6 διαταγή επιχειρήσεων της

Ταξιαρχίας, η οποία καθόριζε επίθεση προς Κέργολι (1609), με ταυτόχρονη επίθεση
από Γομάρα προς Δίστρατο και ισχυρή κάλυψη από την κατεύθυνση Άρματα. Για την
υλοποίηση της διαταγής αυτής, δόθηκαν προς τις μονάδες οι παρακάτω αποστολές:
 1/5 Τάγμα (μείον λόχος): Επίθεση προς Κέργολι, με υποστήριξη ουλαμού
πυροβολικού του 7 Συντάγματος Πεζικού.
 Απόσπασμα Πανταζή: Επίθεση από Γομάρα προς Δίστρατο.
 1ο Σύνταγμα Ιππικού (συν λόχος 1/5 Τάγματος): Εξασφάλιση πάση θυσία
της διάβασης που οδηγούσε από Άρματα προς Δίστρατο.
 7 Σύνταγμα Πεζικού: Διατήρηση θέσεων και υποστήριξη με πυρά
ενέργειας 1/5 Τάγματος.
 Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως: Εφεδρεία.

Ο αγώνας την ημέρα αυτή (6 Νοεμβρίου) διεξήχθη ως εξής:

Το 7 ΣΠ (αριστερά) επιτέθηκε από το πρωί και ύστερα από αγώνα μικρής
διάρκειας κατέλαβε το Κέργολι. Στην προσπάθειά του να επεκταθεί με λόχο 2
χιλιόμετρα νοτιότερα προς το ύψωμα Κιούρα (1261), για να ελέγξει το δρομολόγιο
που οδηγούσε από Άρματα προς Δίστρατο, συνάντησε ισχυρή εχθρική αντίσταση. Ο
λόχος δέχτηκε αντεπίθεση και, αφού ανατράπηκε, συμπτύχθηκε. Τραυματίστηκαν 4
οπλίτες, από τους οποίους ο ένας απεβίωσε.
Το 1ο Σύνταγμα Ιππικού (δεξιά) επιτέθηκε από το πρωί προς το ύψωμα
Τσούμα (1 χιλιόμετρο ΒΔ του Κέργολι) και ανάγκασε το εχθρικό τμήμα να
εγκαταλείψει τις θέσεις του και να συμπτυχθεί προς το χωριό Πάδες. Οι απώλειες των
Ιταλών ήταν 6 νεκροί και 12 αιχμάλωτοι. Από το απόγευμα όμως άρχισε να
εκδηλώνεται από την κατεύθυνση αυτή σοβαρή εχθρική αντεπίθεση, με την
υποστήριξη πυροβολικού και όλμων, με αντικειμενικό σκοπό να καταληφθεί η
διάβαση του υψώματος 1792, για να κυκλωθεί και εγκλωβισθεί η Ταξιαρχία. Η
εχθρική αντεπίθεση πραγματοποιήθηκε από δύο κατευθύνσεις, η μία από Βορρά και η
άλλη από βορειοδυτικά. Μέχρι το βράδυ διεξαγόταν αμφίρροπος αγώνας με επιθέσεις
και αντεπιθέσεις και από τις δύο πλευρές. Οι απώλειες του Συντάγματος ήταν: νεκροί
οπλίτης 1, τραυματίες 7.
Το Απόσπασμα Πανταζή, ενώ είχε την πρόθεση να επιτεθεί από το πρωί στον
αυχένα Γομάρας, καθυστέρησε να εκδηλώσει την επίθεση, γιατί περίμενε την
ελαφρά Ίλη που βρισκόταν στους Φιλιππαίους. Αυτό επιτεύχθηκε στις 10:00 ώρα,
όταν αυτή έφθασε στη διάβαση Παντεμισιάτι και συνδέθηκε με το 1/51 Τάγμα.

55
 Στο μεταξύ στη Σαμαρίνα είχε φθάσει και ο διοικητής του Β΄ ΣΣ
αντιστράτηγος Δημήτριος Παπαδόπουλος, για να αντιληφθεί από κοντά την
κατάσταση και να δώσει τις δέουσες οδηγίες και εντολές. Εκτίμησε ότι οι δυνάμεις
που θα ενεργούσαν προς Γομάρα ήταν ανεπαρκείς, ενίσχυσε το Απόσπασμα Πανταζή
με ένα λόχο πεζικού και μια διμοιρία πολυβόλων του ΙΙ/5 Τάγματος και το διέταξε να
επιτεθεί αμέσως, να απωθήσει τον εχθρό πέρα από το ύψωμα και να διατηρήσει πάση
θυσία τη διάβαση Παντεμισιάτι.
Η επίθεση του Αποσπάσματος εκδηλώθηκε κοντά στο μεσημέρι. Όλη την
ημέρα διεξήγαγε σκληρό αγώνα, χωρίς να κατορθώσει να ανατρέψει τον εχθρό,
παρότι υποστηριζόταν και με πυρά πυροβολαρχίας πυροβολικού των 85 χιλιοστών
από το Δοτσικό. Το βράδυ αποσύρθηκε στη βάση εξόρμησης και άφησε στη Γομάρα
ελαφρά τμήματα για να διατηρήσουν την επαφή με τον εχθρό. Οι απώλειες του
αποσπάσματος ήταν: οπλίτες νεκροί 4, τραυματίες 17.
Ο διοικητής του Β΄ ΣΣ, που παρακολουθούσε από κοντά την εξέλιξη της
επιχείρησης στη Γομάρα, διέθεσε, για τη συνέχιση της προσπάθειας, και την
υπόλοιπη δύναμη του ΙΙ/ 5 Τάγματος.
Η Ταξιαρχία όμως, η οποία λόγω αποστάσεως δε γνώριζε τις εντολές που είχε
δώσει ο διοικητής του Β΄ ΣΣ, όταν αντιλήφθηκε τον αγώνα που διεξαγόταν στη
Γομάρα, ανησύχησε για τυχόν δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης και αποφάσισε να
ενισχύσει τα εκεί τμήματα με μια σοβαρή δύναμη, προκειμένου να πετύχει θετικό
αποτέλεσμα. Τέτοια διαθέσιμη μονάδα ήταν μόνο η Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως την
οποία κρατούσε ως μοναδική εφεδρεία. Επειδή η περιοχή της Γομάρας απείχε
αρκετά, από την κατεύθυνση που ενεργούσε η κύρια δύναμη την επίθεση, κρίθηκε
σκόπιμο να δημιουργηθεί μια ισχυρή ανεξάρτητη διοίκηση, η οποία θα ενεργούσε
σύμφωνα με τις γενικές οδηγίες της Ταξιαρχίας. Γι’ αυτό ίδρυσε ένα καινούργιο
συγκρότημα από τη Β΄ Ομάδα Αναγνωρίσεως με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Φ.
Κόκκινο, στο οποίο υπήγαγε και το Απόσπασμα Πανταζή, καθώς και το ΙΙ/5 Τάγμα
(Χειμαριώτη), μετά από έγκριση του Β΄ ΣΣ. Η αποστολή που δόθηκε στο νέο
συγκρότημα ήταν, σε πρώτη φάση, να διασπάσει τη διάβαση Γομάρας, να επεκταθεί
δυτικά προς Παπαδόρραχο (1916), για να απαγορεύσει την οδό από Δίστρατο προς
Σαμαρίνα και να τηρεί σύνδεσμο εξ όψεως με την Ταξιαρχία και, σε δεύτερη φάση,
να κινηθεί προς Δίστρατο.
Τις απογευματινές ώρες εχθρικά αεροπλάνα έριξαν με αλεξίπτωτα στις νότιες
παρυφές του Δίστρατου κιβώτια πυρομαχικών.
Την ίδια ημέρα το Β΄ ΣΣ διέταξε την Ταξιαρχία να εξασφαλίσει πάση θυσία
σύνδεσμο με τη Μεραρχία Ιππικού, η οποία ενεργούσε από την κατεύθυνση της
Βωβούσας, και να καταδιώξει τον εχθρό προς Πάδες. Μετά την επίτευξη του
συνδέσμου, τα 5 και 7 Συντάγματα Πεζικού θα έπαυαν πλέον να είναι υπό διοίκηση
της Ταξιαρχίας και θα περιέρχονταν στο Σώμα Στρατού.

56
 Ιταλοί αιχμάλωτοι

Τις μεσημβρινές ώρες περιήλθε στο Σώμα Στρατού η πληροφορία ότι

περιπλανώμενα μικρά εχθρικά τμήματα κατευθύνονταν προς το Περιβόλι-Αβδέλλα
και ότι ο Αστυνομικός Σταθμάρχης Περιβολίου, όταν αντιλήφθηκε εχθρικό λόχο να
πλησιάζει, έκαψε το αρχείο του Σταθμού και κατευθύνθηκε προς το Πολυνέρι.
Ύστερα από αυτό διέταξε να συγκροτηθεί ένα απόσπασμα από το ΙΙ/66 Τάγμα (έδρα
Μέγαρο) και μια ορειβατική πυροβολαρχία, με αποστολή να κινηθεί προς το
Πολυνέρι, και να εξασφαλίσει τις από Περιβόλι-Αβδέλλα και Γομάρα διαβάσεις προς
τα Γρεβενά. Διοικητής του αποσπάσματος ανέλαβε ο ταγματάρχης Χαράλαμπος
Τριανταφυλλόπουλος (διοικητής του ΙΙ/66 Τάγματος) και της πυροβολαρχίας ο
λοχαγός Λουκάκης. Το ίδιο βράδυ διατάχθηκε και μια Ίλη της Α΄ Ομάδας
Αναγνωρίσεως, που βρισκόταν στην περιοχή Γρεβενών, να κινηθεί προς το Πολυνέρι
και να τεθεί υπό τις διαταγές του Αποσπάσματος Τριανταφυλλόπουλου.

7 Νοεμβρίου

Η ημέρα αυτή χαρακτηρίζεται από την πείσμονα προσπάθεια του εχθρού να

ανατρέψει ή τουλάχιστο να καθηλώσει την Ταξιαρχία στις θέσεις της. Οι επιθετικές
ενέργειες των ελληνικών τμημάτων προς το Δίστρατο και δυτικά αυτού
αποκρούστηκαν με επιτυχία από τα ιταλικά τμήματα. Στη διάβαση 1992 διεξήχθη
σκληρός αγώνας όλη την ημέρα, κατά την οποία ο εχθρός επιχειρούσε από Βορρά και
βορειοδυτικά να ανατρέψει τις δυνάμεις της Ταξιαρχίας.
Το συγκρότημα του αντισυνταγματάρχη Κόκκινου που ενεργούσε προς
Γομάρα επιτέθηκε με πρώτο κλιμάκιο το Απόσπασμα Πανταζή, που τηρούσε ήδη την
επαφή, και κατέλαβε τη διάβαση σχεδόν χωρίς αντίσταση, γιατί ο εχθρός είχε
αποχωρήσει κατά τη διάρκεια της νύχτας. Υπολογίστηκε ότι η εχθρική μονάδα, που
το κατείχε, ήταν δύναμης διλοχίας, ενισχυμένη με όλμους και πολυβόλα.

57
Συνελήφθησαν 23 αιχμάλωτοι και καταμετρήθηκαν στο πεδίο της μάχης 15 νεκροί
Ιταλοί, οι οποίοι είχαν φονευθεί στη μάχη της προηγούμενης ημέρας. Επίσης στα
χέρια του Αποσπάσματος περιήλθαν 11 ημίονοι και άφθονο πολεμικό υλικό.
Για να εξασφαλίσει η Ταξιαρχία το σύνδεσμο με τη Μεραρχία Ιππικού,
σύμφωνα με τη διαταγή του Σώματος, κίνησε στις 10:15 ώρα την Επιλαρχία Μέξα
προς την κατεύθυνση Σμίξη- Αβδέλλα- Περιβόλι, με εντολή να αποκόψει τις εχθρικές
δυνάμεις που θα υποχωρούσαν προς τα εκεί, και να επιδιώξει τη συνάντηση με τη
Μεραρχία.
Το απόγευμα έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως και η Ίλη Διαβιβάσεων της
Ταξιαρχίας, η οποία εγκατέστησε τηλεφωνική γραμμή μεταξύ Στρατηγείου
Ταξιαρχίας και τηλεφωνικού κέντρου Σαμαρίνας. Η Ίλη αυτή δεν είχε συγκροτηθεί
αμέσως με την έναρξη της επιστράτευσης, ίσως λόγω έλλειψης εξειδικευμένου
προσωπικού και μέσων. Πάντως, ήταν η πρώτη φορά από την έναρξη των
επιχειρήσεων που το Στρατηγείο της Ταξιαρχίας διέθετε μέσα διαβιβάσεων, έστω και
περιορισμένα.
Ολόκληρη την ημέρα τα τμήματα μάχονταν υπό βροχή. Ο ανεφοδιασμός ήταν
ανεπαρκής. Μεταφέρονταν τρόφιμα μόνο για τους στρατιώτες και καμιά ποσότητα
νομής για τα μεταγωγικά και τα άλογα των μονάδων του Ιππικού.
Σε ό, τι αφορά τη Βασιλίτσα η κατάσταση εξελίχτηκε ως εξής:
Τα μεσάνυχτα της προηγούμενης ημέρας είχε μεταβεί στην έδρα του
Στρατηγείου του Β΄ ΣΣ (Κοζάνη), ο διοικητής του 66 Συντάγματος Πεζικού
συνταγματάρχης Αθανάσιος Γιαννακόπουλος, προς τον οποίο δόθηκε η εντολή να
αναχωρήσει αμέσως για το Πολυνέρι, για να παραλάβει από τον ταγματάρχη
Τριανταφυλλόπουλο το απόσπασμα που είχε συγκροτήσει (ΙΙ/66 Τάγμα+
Πυροβολαρχία+ Ίλη) και, αφού αναλάβει τη διοίκηση αυτού να εκτελέσει την
παρακάτω αποστολή:

«Να προωθηθή εν τη κατευθύνσει Πολυνέρι- Βασιλίτσα (2248) και να λάβη επαφήν μετά
του επί Βασιλίτσης ευρισκομένου εχθρού, να συνδεθή εις διάβασιν Σμίξη μετά του
Αντ)ρχου Κόκκινου Διοικητού Β΄ Ομάδας Αναγνωρίσεως, δρώντος από Παντεμισιάτι
κατά του εις την διάβασιν Γομάρας ευρισκομένου εχθρού, να συντρίψη τούτον εις τον
κατά του Διστράτου αγώνα».

Στις 1800 ώρα το Απόσπασμα Γιαννακόπουλου βρισκόταν στη θέση Παλιά

Καγκέλια (δυτικά Πολυνερίου). Την επόμενη ημέρα επιτέθηκε και κατέλαβε τη
Βασιλίτσα, αλλά στη συνέχεια, από παρανόηση ή ασάφεια κάποιας διαταγής, αντί να
κατευθυνθεί προς το Δίστρατο κινήθηκε πίσω προς Πανόραμα-Αβδέλλα. Για την
ενέργεια αυτή το Β΄ Σώμα Στρατού ζήτησε ευθύνες από το συνταγματάρχη Αθανάσιο
Γιαννακόπουλο και την ίδια ημέρα διέλυσε το απόσπασμα και διέταξε τα τμήματα,
που το συγκροτούσαν, να επανέλθουν στην έδρα τους.

58
 8 Νοεμβρίου

Τα γεγονότα και οι ενέργειες της ημέρας αυτής σε γενικές γραμμές έχουν ως

εξής:
Στην κατεύθυνση της κύριας προσπάθειας (δεξιά) ο αγώνας συνεχίστηκε
σκληρός και αμφίρροπος όλη την ημέρα, γιατί ο εχθρός προσπαθούσε με συνεχείς
επιθέσεις από τις νοτιοδυτικές υπώρειες του Σμόλικα να πλευροκοπήσει το δεξιό της
Ταξιαρχίας. Οι απώλειες των ελληνικών μονάδων ήταν οι εξής:
ΙΙΙ/7 Τάγμα: Οπλίτες νεκρός 1, τραυματίες 10.
Ι/5 Τάγμα: Οπλίτες νεκροί 2, τραυματίες 2.
1ο Σ. Ιππικού: Οπλίτες τραυματίες 2.
Στο αριστερό όμως, ο ΙΙ λόχος του ΙΙΙ/7 Τάγματος προώθησε στις 1100 ώρα
δύο διμοιρίες προς το Δίστρατο, οι οποίες δε συνάντησαν ισχυρή αντίσταση και μετά
μικρό αγώνα το κατέλαβαν. Συνέλαβαν 30 αιχμαλώτους (1 αξιωματικό και 29
οπλίτες) και ολόκληρο το χειρουργείο εκστρατείας της Μεραρχίας Τζούλια, με 50
νοσηλευόμενους τραυματίες. Στις 1800 ώρα έφθασαν εκεί υπό βροχή και τμήματα
Ιππικού της Β΄ Ομάδας Αναγνωρίσεως και η Ημιλαρχία του 1ου Συντάγματος , τα
οποία ανέλαβαν την παραπέρα εκκαθάριση, οπότε οι διμοιρίες επέστρεψαν στο λόχο
τους. Στο Δίστρατο κατέφθασαν επίσης, τις απογευματινές ώρες, και τμήματα
πεζικού και ιππικού της Μεραρχίας Ιππικού, τα οποία ενεργούσαν από Νότο προς
Βορρά. Οι αιχμάλωτοι προωθήθηκαν την επομένη στη Σαμαρίνα, όπου υπήρχε
σύνδεσμος του Β΄ΣΣ, ενώ το χειρουργείο με τους νοσηλευόμενους παρέμεινε στη
θέση του.
Το βράδυ άρχισε να χιονίζει και το κρύο ήταν πολύ τσουχτερό. Ο
ανεφοδιασμός χειροτέρευε και η έλλειψη τροφίμων και νομής ήταν αισθητή. Η
κόπωση των ανδρών ήταν καταφανής, μετά από τις συνεχείς πορείες στα δύσβατα και
απροσπέλαστα δρομολόγια των ορεινών όγκων, τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και
τη λιτή διατροφή. Η Ταξιαρχία ζήτησε από το Σώμα Στρατού την έγκριση για μικρή
ανάπαυση των τμημάτων.

9 Νοεμβρίου

Το πρωί της 9ης Νοεμβρίου, μπροστά από το μέτωπο της Ταξιαρχίας

επικρατούσε απόλυτη ηρεμία. Αυτό ήταν μια ένδειξη ότι ο εχθρός είχε συμπτυχθεί
κατά τη διάρκεια της νύχτας. Παχύ στρώμα από χιόνι κάλυπτε όλη την περιοχή και
εξακολουθούσε να χιονίζει. Στην κύρια κατεύθυνση της Ταξιαρχίας δεν εκδηλώθηκε
καμιά ενέργεια και διατάχθηκε τα τμήματα να παραμείνουν στις θέσεις τους και να
ξεκουραστούν.

59
 Ο σύνδεσμος με τη Μεραρχία Ιππικού είχε επιτευχθεί, εφόσον τμήματα αυτής
είχαν φθάσει από την προηγούμενη ημέρα στο Δίστρατο. Αυτό σήμαινε ότι τα 5 και 7
Συντάγματα Πεζικού έπαυαν πλέον να παίρνουν διαταγές από την Ταξιαρχία και θα
παρέμειναν στις θέσεις τους στη διάθεση του Β΄ Σώματος Στρατού.
Η επόμενη ενέργεια της Ταξιαρχίας ήταν να καταδιώξει τον εχθρό προς το
χωριό Πάδες. Για την υλοποίηση αυτής της αποστολής χρησιμοποιήθηκε η Β΄ Ομάδα
Αναγνωρίσεως (Β΄ Ο. Α.), η οποία ενήργησε ως εξής:
 Το πρωί της 9ης Νοεμβρίου κινήθηκε από Δίστρατο προς Άρματα- Πάδες.
Υπό τις διαταγές της τέθηκε με δική της πρωτοβουλία και μια Επιλαρχία
της Μεραρχίας Ιππικού που βρισκόταν στο Δίστρατο, αν και δεν είχε
διαταγή να συνεχίσει την κίνησή της πέρα από εκεί.
 Στις 0930 ώρα η προπομπός της φάλαγγας συνάντησε μικρή αντίσταση,
την οποία ανατρέπει, καταλαμβάνει το χωριό Άρματα και συλλαμβάνει 55
αιχμαλώτους.
 Συνεχίζοντας την κίνηση προς Πάδες προσκρούει σε νέα εχθρική
αντίσταση στα ενδιάμεσα υψώματα και καθηλώνεται. Εμπλέκονται στον
αγώνα και τα άλλα τμήματα της Ομάδας και συνάπτεται σκληρή μάχη,
καθώς ο εχθρός αντιστεκόταν με πείσμα για να κρατήσει τις θέσεις του.
Στις 1700 επεμβαίνει στον αγώνα και η Επιλαρχία της Μεραρχίας Ιππικού
και ο εχθρός ανατρέπεται και υποχωρεί ατάκτως. Συνελήφθησαν 50
αιχμάλωτοι, από τους οποίους οι 20 τραυματίες. Οι απώλειες της Ομάδας
ήταν: οπλίτης νεκρός 1, τραυματίες 6.

Τμήμα του ελληνικού στρατού επιτίθεται εναντίον ιταλικών θέσεων

στα χιονισμένα βουνά της Πίνδου

10 Νοεμβρίου

60
 Το πρωί της 10ης Νοεμβρίου η Ταξιαρχία έλαβε διαταγή να συγκεντρωθεί
στη Σαμαρίνα. Την ημέρα αυτή η Β΄ Ο. Α. συνέχισε να μάχεται με την οπισθοφυλακή
του 8 Συντάγματος Αλπινιστών. Στη μάχη έλαβαν μέρος και τα τμήματα του
Αποσπάσματος Αώου, με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Μαρδοχαίο Φριζή. Ο
εχθρός άρχισε να υποχωρεί εγκαταλείποντας και τα τελευταία ερείσματά του. Τα
επιτιθέμενα τμήματα κατόρθωσαν να συλλάβουν 10 αξιωματικούς και 900 οπλίτες
αιχμαλώτους της Μεραρχίας Τζούλια και μερικούς της Μεραρχίας Μπάρι. Επίσης
περιήλθε στην κατοχή τους άφθονο πολεμικό υλικό και 100 μεταγωγικά.
Η Ταξιαρχία τέθηκε σε πορεία στις 1200 και στις 1730 έφθασε στη Σαμαρίνα,
εκτός από την Β΄ Ο. Α, η οποία λόγω απόστασης διανυκτέρευσε στο χωριό Πάδες και
την επομένη στο Δίστρατο. Εκεί έφθασε από την Αβδέλλα και η Επιλαρχία Μέξα.
Στις 12 Νοεμβρίου όλες οι οργανικές μονάδες της Ταξιαρχίας ήταν συγκεντρωμένες
στη Σαμαρίνα. Εκεί παρέμειναν μέχρι τις 13 Νοεμβρίου για ανασυγκρότηση και
ανάπαυση. Οι κυρίες και οι δεσποινίδες των Γρεβενών έστειλαν στη Σαμαρίνα
δέματα με μάλλινα είδη (γάντια, κάλτσες, φανέλες κλπ.) και τσιγάρα, για να
μοιραστούν στους άνδρες της Ταξιαρχίας.
Το Β΄ Σώμα Στρατού, αφού έθεσε υπό τις διαταγές της Ταξιαρχίας νέες
μονάδες πεζικού και πυροβολικού, τη διέταξε να κινηθεί προς Φούρκα και
Κεράσοβο.
Εδώ τελείωσε και η τελευταία φάση του Ελληνοϊταλικού πολέμου στην
περιοχή Γρεβενών, καθώς ο εχθρός είχε απομακρυνθεί από την Πίνδο και ο
Ελληνικός Στρατός συνέχιζε τη νικηφόρα πορεία του προς τα αλβανικά σύνορα.

Μνημείο των υπέρ Πατρίδος πεσόντων κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο στο ύψωμα Αννίτσα.

61
 Οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού σε νεκρούς και αγνοούμενους κατά το
εξάμηνο που διήρκεσε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος ήταν7:
Νεκροί: Αξιωματικοί 604 (262 μόνιμοι και 342 έφεδροι), οπλίτες 11.307
Αγνοούμενοι: Αξιωματικοί 7, οπλίτες 1.335
Από το Νομό Γρεβενών, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία 8 , οι νεκροί ήταν
102 και οι αγνοούμενοι 5. Αναλυτικός πίνακας με τα ονόματα αυτών παρατίθεται
στο Παράρτημα «Α».

7 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αγώνες και νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο 1940-
1945, Αθήνα 1990, σελ. 15-16.

8 Ό. π.

62
 ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στον τομέα της Πίνδου οι επιχειρήσεις εναντίον των Ιταλών τελείωσαν στις
10 Νοεμβρίου 1940 με περιφανή νίκη των ελληνικών όπλων. Η μεγάλη μονάδα, που
έδρασε στην περιοχή Γρεβενών, ήταν η Ταξιαρχία Ιππικού, ενισχυμένη και με άλλες
μονάδες, τις οποίες διέθεσε το Β΄ Σώμα Στρατού.
Το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο περίμενε η ιταλική επίθεση στη Δυτική
Μακεδονία να εκδηλωθεί στον άξονα Κορυτσά- Καστοριά- Φλώρινα- Θεσσαλονίκη
και είχε υποβαθμίσει το δύσβατο ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου (Σμόλικας-
Γράμμος). Γι’ αυτό αιφνιδιάστηκε από τη δυναμική επέμβαση της Μεραρχίας
Αλπινιστών Τζούλια, η οποία κατόρθωσε από τις πρώτες ημέρες της εισβολής να
δημιουργήσει στην Πίνδο ένα επικίνδυνο θύλακα βάθους 30 και πλάτους 20
χιλιομέτρων, ικανό να ανατρέψει όλη την αμυντική διάταξη από το Ιόνιο μέχρι τη
Μεγάλη Πρέσπα.
Η Μεραρχία Τζούλια ήταν από τις πιο αξιόμαχες του ιταλικού στρατού και
υπερτερούσε κατά πολύ σε προσωπικό και μέσα από το Απόσπασμα Δαβάκη, το
οποίο ήταν επανδρωμένο με επίστρατους και διέθετε πενιχρά πολεμικά μέσα.
Η ελληνική στρατιωτική διοίκηση κατόρθωσε αμέσως να αντιληφθεί την
απειλή που δημιουργήθηκε στην Πίνδο και μετακίνησε έγκαιρα τις διαθέσιμες
δυνάμεις προς την κατεύθυνση αυτή. Σ’ αυτό συνετέλεσε και η αποτελεσματική
αντιμετώπιση του εχθρού από την VIII Μεραρχία στο Θέατρο Επιχειρήσεων
Ηπείρου, γεγονός που επέτρεψε να μεταφερθούν προς την Πίνδο μονάδες οι οποίες
αρχικά προορίζονταν για την Ήπειρο.
Η πρόβλεψη του Β΄ Σώματος Στρατού να κινηθούν οι ιππείς της Ταξιαρχίας
Ιππικού με οχήματα από Κοζάνη προς Δοτσικό, ανεξάρτητα από τους ίππους, ήταν
καθοριστικός παράγοντας επιτυχίας στον τομέα της Πίνδου, γιατί διαφορετικά η
επάνδρωση της τοποθεσίας θα γινόταν μετά τρεις ημέρες και το αποτέλεσμα θα ήταν
δυσμενές για όλη την ελληνική αμυντική διάταξη.
Από τις 3 Νοεμβρίου οι ελληνικές δυνάμεις απέκτησαν υπεροχή στον τομέα
της Πίνδου, η οποία συνεχώς αυξανόταν με την είσοδο και νέων μονάδων στο πεδίο
της μάχης. Η Μεραρχία Τζούλια, εφόσον δεν μπόρεσε τις τρεις πρώτες ημέρες, που
είχε το συγκριτικό πλεονέκτημα, να επιφέρει καίριο πλήγμα στις ελληνικές δυνάμεις,
επόμενο ήταν να χάσει σταδιακά την πρωτοβουλία των κινήσεων και από επιτιθέμενη
να γίνει αμυνόμενη. Αυτό οφείλεται σε σφάλμα της ιταλικής ηγεσίας, η οποία δεν
φρόντισε να την ενισχύσει αμέσως με νέες δυνάμεις και την εγκατέλειψε στην τύχη
της, με αποτέλεσμα για 14 ημέρες (28/10-10/11) να «παλεύει» μόνη της. Μέχρι τις 10
Νοεμβρίου, που εγκατέλειψε και τα τελευταία ερείσματα του Σμόλικα και υποχώρησε
προς την Κόνιτσα, είχε υποστεί σοβαρές απώλειες σε νεκρούς, τραυματίες και
αιχμαλώτους, οι οποίες έφθαναν περίπου στο μισό της δύναμής της. Αν λάβουμε
υπόψη ότι οι Ιταλοί Αλπινιστές αισθάνονταν εγκαταλειμμένοι από τα προϊστάμενα

63
κλιμάκια, ίσως μπορέσουμε να δικαιολογήσουμε την πτώση του ηθικού τους και την
παράδοση περισσοτέρων από χίλιους αιχμαλώτους κατά τις τελευταίες ημέρες.
Πάντως οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι μερικά ιταλικά τμήματα πολέμησαν με
γενναιότητα και έδωσαν σκληρές μάχες, ανεξάρτητα από το τελικό αποτέλεσμα.
Ο ανεφοδιασμός των ελληνικών μονάδων σε τρόφιμα, νομή και πυρομαχικά
ήταν ανεπαρκής. Τα οχήματα για τις μεταφορές ήταν ελάχιστα και τα δρομολόγια
προς την πρώτη γραμμή σχεδόν ανύπαρκτα. Ο μοναδικός δημόσιος δρόμος, που
υπήρχε από τα Γρεβενά προς το Δοτσικό, τον περισσότερο καιρό, λόγω
βροχοπτώσεων και κακής συντήρησης, ήταν αδιάβατος. Την κατάσταση σε
ικανοποιητικό βαθμό την έσωσε η εθελοντική προσφορά του άμαχου πληθυσμού
(γερόντων, γυναικών και παιδιών), που μετέφεραν είτε με τα ζώα τους είτε στον ώμο
και στην πλάτη πυρομαχικά και εφόδια στα κακοτράχαλα βουνά της Πίνδου, κάτω
από δυσμενείς καιρικές συνθήκες (χιόνια, βροχές, λάσπες και τσουχτερό κρύο). Οι
άμαχοι αυτοί αποτέλεσαν την αφανή εφεδρεία, η οποία συνετέλεσε αποφασιστικά
στην επιτυχή αντιμετώπιση του ρεύματος εφοδιασμού, τις πρώτες κρίσιμες ημέρες
του πολέμου.
Το γεγονός της νίκης των Ελλήνων, που ήταν η πρώτη νίκη κατά του Άξονα,
προκάλεσε την έκπληξη και το θαυμασμό όλου του κόσμου. Ο σπουδαιότερος
παράγοντας για τη νίκη των ελληνικών όπλων ήταν η ψυχική αντοχή του Έλληνα
μαχητή, ο οποίος κάτω από στερήσεις, παλεύοντας με τα στοιχεία της φύσεως
(βροχή, χιόνια, φοβερό κρύο) στα δύσβατα και χιονισμένα βουνά της Πίνδου και της
Αλβανίας, έδινε σκληρές μάχες με αυτοθυσία και αυταπάρνηση και σε αρκετές
περιπτώσεις αντιμετώπιζε τον εχθρό μόνο με τη λόγχη, γιατί δεν συγχώρησε ποτέ την
προκλητική και άδικη εχθρική επίθεση. Το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής έφερε στην
επικαιρότητα τα λόγια του Κωστή Παλαμά: «Η μεγαλοσύνη στα έθνη δεν μετριέται
με το στρέμμα, με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα».

64
 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1941

ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ

65
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Θάνατος Ιωάννου Μεταξά

Στις 29 Ιανουαρίου 1941 ανακοινώθηκε ξαφνικά ο θάνατος του Μεταξά και

την πρωθυπουργία ανέλαβε ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας και πρώην υπουργός
Πρόνοιας Αλέξανδρος Κορυζής. Η προσωπικότητα του Κορυζή ήταν μικρής
εμβέλειας και δεν μπορούσε να καλύψει το μεγάλο κενό. Ο κόσμος, όταν άκουσε την
είδηση πάγωσε. Ο Μεταξάς είχε μεγάλη πείρα στα πολιτικά και στρατιωτικά
πράγματα της χώρας, γιατί συμμετείχε ενεργά σ’ αυτά για 30 περίπου χρόνια, είχε
συνδέσει το όνομά του με το «Όχι» της 28ης Οκτωβρίου και είχε αποκτήσει αυξημένο
κύρος από τις αλλεπάλληλες νίκες του ελληνικού στρατού στο μέτωπο. Η πλειοψηφία
του λαού είχε εμπιστοσύνη στις ηγετικές του ικανότητες και πίστευε ότι οδηγούσε τη
χώρα σε μια ασφαλή νίκη. Η απότομη αλλαγή ηγεσίας τις κρίσιμες εκείνες ώρες, που
οι επιχειρήσεις του στρατού βρίσκονταν σε εξέλιξη στο μέτωπο της Αλβανίας,
δημιούργησε ένα αίσθημα αβεβαιότητας και αμηχανίας.

Επίθεση των Γερμανών κατά της Ελλάδας και συνθηκολόγηση

Στις 6 Απριλίου 1941 η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας και
της Γιουγκοσλαβίας. Ενώ δηλαδή ισχυρές γερμανικές δυνάμεις είχαν εξαπολύσει από
το βουλγαρικό έδαφος επιθέσεις εναντίον των ελληνικών τμημάτων της οχυρωμένης
«γραμμής Μεταξά», άλλα γερμανικά στρατεύματα επιτέθηκαν την ίδια ημέρα για
κατάληψη της Γιουγκοσλαβίας. Οι δυνάμεις αυτές ανήκαν στην 12η Γερμανική
Στρατιά, με διοικητή το στρατάρχη Λιστ.
Στις 8 Απριλίου η 2η Τεθωρακισμένη Μεραρχία του γερμανικού στρατού, που
διεξήγαγε επιχειρήσεις στη νότια Γιουγκοσλαβία, επιτέθηκε στην κοιλάδα του
Στρώμνιτσα και, χωρίς να συναντήσει σοβαρή αντίσταση, προήλασε ραγδαία προς
Νότο και από την περιοχή Δοϊράνης εισέβαλε στο ελληνικό έδαφος. Στις 9 Απριλίου
κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη. Με την κεραυνοβόλο αυτή ενέργεια παρακάμφθηκαν τα
οχυρά Μεταξά και αποκόπηκε η Ανατολική Μακεδονία από τον υπόλοιπο κορμό της
Ελλάδας. Μετά τη δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης και την κατάληψη της
Θεσσαλονίκης, το Τακτικό Συγκρότημα Ανατολικής Μακεδονίας (ΤΣΑΜ)
αναγκάσθηκε να συνθηκολογήσει. Το βράδυ της 9ης Απριλίου ενημερώθηκαν τα
οχυρά για τη συνθηκολόγηση, οπότε αναγκάσθηκαν να παραδοθούν στους
Γερμανούς. Στα περισσότερα από αυτά (Ρούπελ, Παλιουριώνες κλπ.) οι Γερμανοί
απέδωσαν τιμές κατά την αποχώρηση των φρουρών τους και εξέφρασαν τον
θαυμασμό τους για την ηρωική αντίσταση.
Μετά τη συνθηκολόγηση του ΤΣΑΜ, η 12η Γερμανική Στρατιά χωρίστηκε σε
δύο ομάδες επίθεσης: Την ανατολική (ΧVΙΙΙ Σώμα Στρατού), η οποία κινήθηκε
παραλιακά προς διάνοιξη των διαβάσεων Ολύμπου, με αντικειμενικό σκοπό να
προελάσει μέσω της θεσσαλικής πεδιάδας προς την Αθήνα. Τη δυτική (ΧL
Τεθωρακισμένο Σώμα Στρατού, 5η και 9η Τεθωρακισμένες Μεραρχίες, και την

66
Τεθωρακισμένη Μεραρχία των SS «Αδόλφος Χίτλερ»), η οποία είχε ως κύρια
αποστολή να προελάσει από το διάδρομο Μοναστηρίου προς Φλώρινα, να
παραβιάσει τη στενωπό Κλειδιού (Κιρλί Δερβέν) και να καταλάβει τα δρομολόγια
που οδηγούσαν προς Καστοριά και Καλαμπάκα-Μέτσοβο, για να αποκόψει τις
γραμμές συγκοινωνιών και εφοδιασμού του ελληνικού στρατού, που πολεμούσε στο
Αλβανικό μέτωπο. Ταυτόχρονα μονάδες της 9ης Μεραρχίας θα ενεργούσαν προς τα
Σέρβια για να παραβιάσουν τα στενά Σαρανταπόρου με κατεύθυνση προς τη Λάρισα
και νότια Ελλάδα.
Η δυτική ομάδα προήλασε ταχέως και, για να μην αντιμετωπίσει πρόβλημα
από το αριστερό πλευρό της, προσέβαλε στο Βέρμιο τις ελληνοβρετανικές δυνάμεις,
που τις αποτελούσαν το Τμήμα Στρατού Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΣΚΜ), με τις ΧΙΙ
και ΧΧ ελληνικές Μεραρχίες Πεζικού ελαττωμένης συνθέσεως και το Βρετανικό
Εκστρατευτικό Σώμα (1ο Αυστραλιανό Σώμα Στρατού των δύο Μεραρχιών και 1η
Τεθωρακισμένη Βρετανική Ταξιαρχία).
Στις 10 Απριλίου οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν τη Φλώρινα και μετά από
δύο ημέρες διέσπασαν τη στενωπό Κλειδιού και στη συνέχεια προέλασαν προς
Κλεισούρα και Κοζάνη. Από τις δυνάμεις του ΤΣΚΜ, που είχαν συμπτυχθεί
εσπευσμένα από το Βέρμιο, είχαν καταλάβει η ΧΧ Μεραρχία τις διαβάσεις Βλάστης
και Κλεισούρας, ενώ η ΧΙΙ Μεραρχία τη διάβαση (Μπουγάζι) Σιάτιστας. Αυτές όμως
δεν ήταν αξιόμαχες ούτε διέθεταν το προβλεπόμενο προσωπικό και μέσα για μια
αποτελεσματική άμυνα. Γι’ αυτό, όταν στις 14 Απριλίου οι Γερμανοί επιτέθηκαν
κατά των διαβάσεων Κλεισούρας και Μπογαζιού Σιάτιστας, κατόρθωσαν σε μικρό
χρονικό διάστημα να τις ανατρέψουν και να τις διαλύσουν.
Η κατάληψη της στενωπού Κλεισούρας, που έγινε από την επίλεκτη
Τεθωρακισμένη Μεραρχία των SS «Αδόλφος Χίτλερ», έδινε τη δυνατότητα στους
Γερμανούς να κινηθούν ελεύθερα προς Καστοριά και Γρεβενά και να αποκόψουν την
οδό υποχώρησης των μονάδων του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας
(ΤΣΔΜ), οι οποίες κινούνταν στο δρομολόγιο Καστοριά-Γρεβενά. Ήταν η πρώτη
μεγάλη στρατηγική επιτυχία που είχαν οι Γερμανοί στην περιοχή της Δυτικής
Μακεδονίας.
Το μεσημέρι της 14ης Απριλίου, τμήματα της 9ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας
κατέλαβαν την Κοζάνη. Η 1η Βρετανική Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία από τη νύχτα
13/14 Απριλίου κάλυπτε τη σύμπτυξη των υποχωρούντων από την περιοχή Κλειδί
αυστραλιανών δυνάμεων, κινούμενη στο δρομολόγιο Αμύνταιο – Πτολεμαΐδα –
Κοζάνη – Σιάτιστα – Γρεβενά - Καλαμπάκα. Στην προσπάθειά της αυτή διεξήγαγε
σκληρό αγώνα και υπέστη πολλές απώλειες, αφού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει,
στην αμυντική τοποθεσία Κλειδιού, 32 άρματα και αντιαρματικά πυροβόλα και μέχρι
τα Γρεβενά να μείνει με 7 άρματα, από τα 56 που είχε αρχικά. Αυτή ήταν η πρώτη και
τελευταία μάχη αρμάτων που έλαβε χώρα στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας.
Στις 14 Απριλίου, στο δρομολόγιο Γρεβενά-Καλαμπάκα, παρουσιάστηκε
μεγάλος συνωστισμός από τις ελληνικές και τις βρετανικές δυνάμεις, καθώς
υποχωρούσαν προς τη θεσσαλική πεδιάδα, γεγονός που το εκμεταλλεύτηκε η
γερμανική αεροπορία και έκανε επανειλημμένες επιδρομές εναντίον τους.

67
 Στις 15 Απριλίου, η ΧΙΙΙ Μεραρχία του ΤΣΔΜ διεξήγαγε ηρωικό αγώνα
κοντά στο Άργος Ορεστικό κατά των γερμανικών δυνάμεων, που είχαν διασπάσει τη
στενωπό της Κλεισούρας, χωρίς όμως να κατορθώσει να ανακόψει την προέλασή
τους.

Αμυντική διάταξη Τμήματος Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας στις 14 Απριλίου 1941

Οι γερμανικές δυνάμεις συνέχισαν την προέλαση προς Γρεβενά σε δύο

συγκλίνουσες κατευθύνσεις: Άργος Ορεστικό- Νεάπολη- Κιβωτός- Γρεβενά και
Κοζάνη- Σιάτιστα- Γρεβενά. Η κατάληψη της πόλης έγινε στις 16 Απριλίου 1941,
όταν έφθασαν εκεί τα πρώτα τμήματα της 5ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας, η οποία
είχε αποστολή να προελάσει προς Λαμία μέσω Καλαμπάκας.
Ο κόσμος φοβισμένος ήταν κλεισμένος στα σπίτια του. Τα εμπορικά
καταστήματα παρέμειναν κλειστά. Τους Γερμανούς υποδέχτηκαν με φιλικά
αισθήματα μερικοί ρουμανίζοντες βλαχόφωνοι, οι οποίοι, για να αποφύγουν τη
λεηλασία, είχαν αναρτήσει στα καταστήματά τους γερμανικές, ιταλικές και
ρουμανικές σημαίες. Οι Γερμανοί στρατιώτες, κατά την παραμονή τους στην πόλη,
διέρρηξαν τα καταστήματα και προέβησαν σε λεηλασίες. Κατά τη δίμηνη περίπου
παραμονή τους στα Γρεβενά και, μέχρις ότου αντικατασταθούν από τους Ιταλούς,
σχεδόν όλοι οι ρουμανίζοντες και ελάχιστοι άλλοι καιροσκόποι, ανάρτησαν έξω από
τα σπίτια τους πινακίδες (ταμπέλες) που έγραφαν επάνω «Casa Romana», για να
αποφύγουν τις διώξεις και λεηλασίες των σπιτιών τους. Μερικοί μάλιστα είχαν
αναρτήσει και τη γερμανική σημαία.
Στο μεταξύ, μετά την κατάληψη της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας
και την προέλαση των γερμανικών δυνάμεων προς τη Δυτική Μακεδονία και

68
Θεσσαλία, δημιουργήθηκε σοβαρή και επικίνδυνη κατάσταση για τα μαχόμενα
τμήματα του ελληνικού στρατού κατά των Ιταλών στην Αλβανία. Γι’ αυτό από τις 12
Απριλίου άρχισε η σταδιακή εκκένωση της Βορείου Ηπείρου με σύμπτυξη αρχικά
των δυνάμεων του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας και ύστερα των
δυνάμεων του Τμήματος Στρατιάς Ηπείρου, χωρίς σοβαρή εχθρική παρενόχληση. Η
αναγκαστική αυτή σύμπτυξη, σε συνδυασμό και με τις επιτυχίες των Γερμανών,
δημιούργησε ανησυχητική κατάσταση, που είχε σοβαρό αντίκτυπο στο ηθικό των
ανδρών. Άρχισαν να παρουσιάζονται κρούσματα ανυπακοής και διαρροής οπλιτών
προς τα μετόπισθεν, τα οποία συνεχώς πολλαπλασιάζονταν, με αποτέλεσμα οι
περισσότερες μονάδες να βρίσκονται στα πρόθυρα της διάλυσης.

Υποχωρητικός ελιγμός μονάδων Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας από 12-20 Απριλίου και
προέλαση γερμανικών δυνάμεων μετά τη διάνοιξη της στενωπού Κλεισούρας

Μπροστά στην τραγική αυτή κατάσταση οι διοικητές των Α΄, Β΄ και Γ΄

Σωμάτων Στρατού (ΣΣ) ζήτησαν από το Γενικό Στρατηγείο στην Αθήνα να τους
δοθεί η έγκριση για συνθηκολόγηση. Διοικητής του Α΄ ΣΣ ήταν ο αντιστράτηγος
Παναγιώτης Δεμέστιχας, του Β΄ ΣΣ ο υποστράτηγος Γεώργιος Μπάκος και του Γ΄ ΣΣ
ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου. Η Κυβέρνηση και ο Αρχιστράτηγος
Παπάγος απέρριψαν κατηγορηματικά την πρόταση, με την αιτιολογία ότι έπρεπε

69
πάση θυσία να συνεχισθεί ο αγώνας, εφόσον οι βρετανικές δυνάμεις επιβράδυναν τον
εχθρό και εξακολουθούσαν ακόμη να μάχονται στο ελληνικό έδαφος.
Στις 18 Απριλίου επακολούθησε η αυτοκτονία του Πρωθυπουργού
Αλεξάνδρου Κορυζή και την επόμενη ημέρα μετά από δραματική σύσκεψη υπό την
προεδρία του Βασιλιά Γεωργίου Β΄, πάρθηκε η απόφαση να γίνει εκκένωση της
Ελλάδας από τα βρετανικά στρατεύματα. Στην Ήπειρο όμως η κατάσταση
χειροτέρευε, γιατί οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη Θεσσαλία και τον οδικό άξονα
Καλαμπάκας- Μετσόβου, οπότε κάθε ανεφοδιασμός και σύμπτυξη των δυνάμεων από
την κατεύθυνση αυτή ήταν αδύνατος. Εκτός απ’ αυτό οι γερμανικές δυνάμεις
βρίσκονταν στα νώτα των μαχόμενων στο Αλβανικό μέτωπο ελληνικών τμημάτων
και η παραπέρα συνέχιση του αγώνα θα ήταν μια άσκοπη αιματοχυσία.
Τότε οι Σωματάρχες, έχοντας τη σύμφωνη γνώμη και συμπαράσταση του
Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, ανέλαβαν μόνοι τους την ευθύνη της
συνθηκολόγησης, την οποία θα υπέγραφε ο αρχαιότερος από αυτούς. Στις 20
Απριλίου 1941, στο χωριό Βοτονόσι Ιωαννίνων (δυτικά του Μετσόβου), υπογράφηκε
το πρωτόκολλο ανακωχής μεταξύ του διοικητή του Γ΄ ΣΣ στρατηγού Γεωργίου
Τσολάκογλου και του διοικητή της Τ/Θ Μεραρχίας των S.S. «Αδόλφος Χίτλερ»
στρατηγού Ντήτριχ. Στο πρωτόκολλο αυτό προβλεπόταν η κατάπαυση των
εχθροπραξιών, η σύμπτυξη των ελληνικών δυνάμεων στα ελληνοαλβανικά σύνορα, η
παρεμβολή μεταξύ των ελληνικών και ιταλικών στρατευμάτων του γερμανικού
στρατού, η παράδοση του οπλισμού του ελληνικού στρατού, ο οποίος δεν θα
θεωρούνταν αιχμάλωτος, κλπ. Το πλήρες κείμενο του πρωτοκόλλου είναι το εξής9:

Οι υπογεγραμμένοι Στρατηγοί του ανδρείου Γερμανικού Στρατού, και του

ανδρείου Ελληνικού τοιούτου, Ντήτριχ και Τσολάκογλου, αντιπροσωπεύοντες
τας αντιστοίχους Στρατιάς, συνελθόντες εις Βοτονάσι σήμερον 20ην Απριλίου
1941 και ώραν 18ην συνωμολόγησαν τα κάτωθι:
1. Παύουν αι εχθροπραξίαι μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας την 18ην ώραν της
σήμερον και μετά ολίγας ώρας παύουν αι εχθροπραξίαι μεταξύ Ελλάδος και
Ιταλίας, μερίμνη του Γερμανού Αρχιστρατήγου.
2. Επιτρέπεται η διέλευσις Γερμανικού στρατού από της έω της αύριον
Δευτέρας 21ης Απριλίου, ίνα παρεμβληθή μεταξύ Ιταλικών και Ελληνικών
στρατευμάτων και ίνα διευκολυνθώσι τα κάτωθι συμφωνηθέντα:
(α). Τα Ελληνικά στρατεύματα υποχρεούνται να αποσυρθούν μέχρι των
παλαιών Ελληνοαλβανικών συνόρων, εις χρονικόν διάστημα δέκα ημερών.
(β). Αι Στρατιαί Ηπείρου και Μακεδονίας θα αποστρατευθώσι, των ανδρών
παραδιδόντων τον οπλισμόν των εις αποθήκας, ορισθησομένας παρά της
Στρατιάς και είτα θα μεταβώσιν εις τας εστίας των.
(γ). Οι αξιωματικοί θα φέρουσι την εξάρτυσιν και τον οπλισμόν των
τιμητικώς, μη θεωρούμενοι ως αιχμάλωτοι. Τα του στρατού θα ρυθμισθούν και
οι αξιωματικοί θα διοικώνται βάσει των Ελληνικών Νόμων.
( δ). Ο εφοδιασμός γενικώς του στρατού θα συνεχισθή μερίμνη αυτού.
Υπογραφαί
Γ. Τσολάκογλου Ντήτριχ

9 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Το τέλος μιας εποποιίας, Αθήνα 1959, σελ. 226-227.

70
 Διοικητής Τεθωρακισμένης Μεραρχίας
«Αδόλφος Χίτλερ»

Το παραπάνω πρωτόκολλο δεν ίσχυσε για πολύ, γιατί μετά από επέμβαση του
Μουσολίνι, οι όροι ανακωχής άλλαξαν και στις 23 Απριλίου υπογράφηκε το οριστικό
πρωτόκολλο συνθηκολόγησης, με το οποίο καθορίζονταν η άνευ όρων παράδοση του
ελληνικού στρατού στους Γερμανούς και Ιταλούς. Ο Βασιλιάς και η Κυβέρνηση δεν
αναγνώρισαν τη συνθηκολόγηση αυτή και αναχώρησαν για την Κρήτη προς συνέχιση
του αγώνα, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω. Οι βρετανικές δυνάμεις (50.000 άνδρες
περίπου), πέτυχαν να απομακρυνθούν από τα λιμάνια της Αττικής και της
Πελοποννήσου, παρά τη συντριπτική υπεροχή των Γερμανών στον αέρα και τη ρίψη
των αλεξιπτωτιστών στα μετόπισθεν (Ισθμό Κορίνθου).
Με την κατάρρευση του μετώπου, τον Απρίλιο του 1941, υπήρχε η νόμιμη
ελληνική κυβέρνηση με Πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Κορυζή, που μαζί με το
Βασιλιά Γεώργιο Β΄ είχε αποφασιστεί να μεταφερθεί στην Κρήτη. Στις 18 Απριλίου
1941, Μεγάλη Παρασκευή, αυτοκτόνησε για άγνωστους λόγους ο Πρωθυπουργός Α.
Κορυζής. Το μεσημέρι της 20ης Απριλίου, ημέρα του Πάσχα, ο Βασιλιάς Γεώργιος
κάλεσε στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, που ήταν η έδρα του Θρόνου, της
Κυβέρνησης και του Γενικού Επιτελείου, τον τέως διοικητή της Τράπεζας της
Ελλάδας Εμμανουήλ Τσουδερό και του πρότεινε την πρωθυπουργία. Ο Ε. Τσουδερός
δέχτηκε και την ίδια ημέρα ορκίστηκε. Στις 23 Απριλίου ο Βασιλιάς και η
Κυβέρνηση εγκατέλειψαν την Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη.
Στις 27 Απριλίου τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αθήνα. Ύστερα
από δύο ημέρες ορκίστηκε η πρώτη κατοχική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον
αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου. Με διαταγή της κυβέρνησης Τσολάκογλου το
«Βασίλειο της Ελλάδας» μετατρέπεται σε «Ελληνική Πολιτεία». Όταν στις 20 Μαΐου
1941 άρχισε η επιχείρηση των Γερμανών για κατάληψη της Κρήτης, η εξόριστη
ελληνική Κυβέρνηση μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο και μετά στο Λονδίνο.
Με την κατάληψη της Κρήτης, την 1η Ιουνίου 1941, τερματίστηκαν οι
επιχειρήσεις των Γερμανών κατά της Ελλάδας. Η χώρα διαιρέθηκε σε τρεις ζώνες
κατοχής. Οι Γερμανοί κατέλαβαν την Αττική, την Κεντρική Μακεδονία, το τμήμα της
Δυτικής Μακεδονίας που ήταν ανατολικά της οροσειράς Βέρνου (Βίτσι)- Άσκιου
(Σινιάτσικου) - Βούρινου, τα σύνορα με την Τουρκία, την Κρήτη (εκτός από τη
Σητεία) και τα σπουδαιότερα νησιά του Αιγαίου εκτός από τη Σάμο. Οι Βούλγαροι
κατέλαβαν την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη και οι Ιταλοί την υπόλοιπη
ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα.

Στάση που τήρησε το ΚΚΕ κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και μετά τη
γερμανική εισβολή στην Ελλάδα

71
 Τρεις ημέρες μετά την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, στις 31
Οκτωβρίου 1940, ο Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης10, από
τη φυλακή όπου βρισκόταν τρεισήμισι περίπου χρόνια, απηύθυνε μια επιστολή προς
το Μανιαδάκη, υπουργό Ασφάλειας της Κυβέρνησης Μεταξά, η οποία δημοσιεύτηκε
στις 2-11-1940 σε όλες τις αθηναϊκές εφημερίδες. Η επιστολή αυτή είχε πατριωτικό
περιεχόμενο και μεταξύ των άλλων ανέφερε τα εξής11:

«Στον πόλεμο αυτό που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας
πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη»

και κατέληγε:

« Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της
Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό
μας.

Το κείμενο αυτό ήταν ευθυγραμμισμένο και με τις δηλώσεις των πολιτικών

αρχηγών, των οποίων τα κόμματα είχε καταργήσει το καθεστώς Μεταξά. Πράγματι,
με την έναρξη του πολέμου όλοι οι αρχηγοί των κομμάτων είχαν διακηρύξει δημόσια
ότι τάσσονται υπέρ της ένοπλης αντίστασης κατά των Ιταλών.
Σε διάστημα λιγότερο από μήνα, στις 26 Νοεμβρίου 1940, το ΚΚΕ άλλαξε
γραμμή και με ένα μανιφέστο της Κεντρικής Επιτροπής, που κυκλοφόρησε στις 7
Δεκεμβρίου, ανακοίνωνε ότι ο πόλεμος εναντίον των Ιταλών προκλήθηκε από την
κλίκα του Βασιλιά και του Μεταξά, οι οποίοι ενεργούσαν σύμφωνα με τις οδηγίες
του βρετανικού ιμπεριαλισμού. Και αυτό συνέβαινε σε μια χρονική περίοδο που οι
Ιταλοί υποχωρούσαν και βρίσκονταν πέρα από τα σύνορα της χώρας. Ο στρατός
καλούνταν να μη πολεμήσει πέρα από τα σύνορα, γιατί αυτά μπορούσε να τα
εγγυηθεί η Σοβιετική Ένωση. Την περίοδο αυτή ίσχυε ακόμη το Γερμανοσοβιετικό
σύμφωνο του 1939 και κάθε ενέργεια εναντίον του Άξονα Γερμανίας-Ιταλίας ήταν
αντίθετη με την πολιτική της Μόσχας. Σε δύο από τις πιο χαρακτηριστικές περικοπές
του μανιφέστου αναφέρονται τα εξής12:

10 Γεννήθηκε το 1903 στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης. Εγκατέλειψε την

Κωνσταντινούπολη, που δούλευε ως εργάτης και πήγε στην επαναστατημένη Ρωσία. Πολέμησε κοντά
στους επαναστάτες και έγινε μέλος του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Σπούδασε στο
πανεπιστήμιο KUTV(ΚΟΥΤΒ) της Μόσχας, όπου και διακρίθηκε. Το 1923 έφθασε από τη Μόσχα
στην Ελλάδα και συνδέθηκε με τα στελέχη του ΚΚΕ. Το 1929 γύρισε στη Μόσχα για κομματική
επιμόρφωση και στις αρχές του 1931 επέστρεψε στην Ελλάδα. Το Νοέμβριο, με εντολή του Στάλιν και
της Κομμουνιστικής Διεθνούς, διορίστηκε Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ. Είχε ηγετικές ικανότητες
και μεγάλη μαρξιστική μόρφωση. Εφάρμοζε πάντοτε και χωρίς συμβιβασμούς τη σταλινική γραμμή με
αποτέλεσμα να σοβιετοποιήσει το Κόμμα. Τον Ιανουάριο του 1936 εκλέχτηκε βουλευτής και τον
Αύγουστο του ιδίου έτους, με τη δικτατορία Μεταξά, συνελήφθη και κλείστηκε στις φυλακές της
Κέρκυρας. Μετά την εισβολή του γερμανικού στρατού στο σοβιετικό έδαφος μεταφέρθηκε ως όμηρος
στη Γερμανία. Το 1945 με μέριμνα των Βρετανών επαναπατρίστηκε και μεταφέρθηκε στην Ελλάδα με
βρετανικό αεροπλάνο.
11 Έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, «ΚΚΕ-Δέκα χρόνια αγώνες 1935-1945», Αθήνα 1945, σελ. 115.
12 Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος 5ος (1940-1945), Αθήνα 1981, σελ. 11-
16.

72
 Βαρύς βραχνάς έρχεται στους εγγλέζους ιμπεριαλιστές όσο βλέπουν τη
Σοβιετική Ένωση έξω από το αλληλοφάγωμα του καπιταλιστικού κόσμου, να
ευημερεί και να δυναμώνει με την ειρηνική της πολιτική, συγκεντρώνοντας τις
ελπίδες σωτηρίας της κατασπαραζόμενης και καταπιεζόμενης ανθρωπότητας. Το
βαθύ τους αντισοβιετικό μίσος τους έσπρωξε στη μπαμπέσικη αντισοβιετική τους
πολιτική. Σήμερα τα πληρώνουν ακριβά... Ποτέ η Σοβιετική Ένωση δε θα
μπλεχτεί σε τυχοδιωκτικό πόλεμο, ούτε θα ενισχύσει τους υποκινητές του...
Καλούμε τους πολεμιστές μας ν’ αρνηθούν να πολεμήσουν πέρ’ από τα σύνορα
της πατρίδας μας. Τι ζητάμε στην Αλβανία; Που μας πάνε; Ο Λαός δε θέλει
δεύτερο Σαγγάριο! Παίρνοντας αυτή την απόφαση, οι πολεμιστές μας να
υποβάλουν στους αντιπάλους απέναντί τους προτάσεις ειρήνης, δίχως
προσαρτήσεις και αποζημιώσεις» και κατέληγε « Ζήτω η ειρηνόφιλη Σοβιετική
Ένωση που με τη βοήθειά της θα σώσουμε το λαό, την πατρίδα μας και την
ειρήνη!

Στις 15 Ιανουαρίου 1941, ο Ζαχαριάδης, σε επιστολή που έστειλε σε όλα τα

στελέχη των οργανώσεων του ΚΚΕ, τόνιζε την ανάγκη συναδέλφωσης των φαντάρων
της Ελλάδας και της Ιταλίας. Ιδού ένα απόσπασμα της επιστολής13:

… Για όλα τα στελέχη των οργανώσεων του ΚΚΕ.

Ο Μεταξάς από την πρώτη στιγμή έκανε πόλεμον φανατικό, κατακτητικό.
Βασική προσπάθειά μας έπρεπε να είναι να κάνουμε ξεχωριστή Ελληνοϊταλική
ειρήνη, πράγμα που μπορούσε να γίνη με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ…
Η ανατροπή του Μεταξά είναι το πιο άμεσο και ζωτικόν συμφέρον μας. Λαός και
Στρατός πρέπει να πάρουν στα χέρια τη διαχείριση της χώρας και του πολέμου με
σκοπόν την ειρήνη, εθνική ανεξαρτησία, εσωτερικόν αντιφασιστικό,
αντιπλουτοκρατικό λαϊκό καθεστώς, ολόπλευρη προσέγγιση προς την ΕΣΣΔ και
βαλκανική συνεργασία…
Οι Λαοί και φαντάροι της Ελλάδος και Ιταλίας δεν είναι εχθροί μα αδέλφια και η
συναδέλφωσή τους στο μέτωπο θα σταματήσει τον πόλεμο…
Αυτός είναι σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ…

Ζήτω το ΚΚΕ. Ζήτω η Κομμουνιστική Διεθνής.

Αθήναι 15/1/41
Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ

Ενάμιση μήνα μετά το θάνατο του Μεταξά, κατά το δεύτερο δεκαήμερο του
Μαρτίου 1941, συνήλθε η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και πήρε την απόφαση να
συνεχίσουν τα μέλη του Κόμματος τον αγώνα, για να σταματήσει ο πόλεμος με τους
Ιταλούς και οι στρατευμένοι να στασιάσουν μέσα στις μονάδες, για να ανατρέψουν
την ιεραρχία και να πάρουν οι ίδιοι τη διοίκηση στα χέρια τους, σε μια στιγμή
μάλιστα που ο Μουσολίνι είχε εξαπολύσει κατά του Ελληνικού Στρατού την εαρινή

13 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), τόμος 3ος, Αθήνα 1998, σελ. 41.

73
αντεπίθεση στα βουνά της Αλβανίας. Η έκκληση που απηύθυνε προς τους
στρατευμένους ήταν η παρακάτω14:

Η Κεντρική Επιτροπή καλεί τους φαντάρους, τους ναύτες και τους αεροπόρους
μας να πάρουν στα χέρια τους τις διοικήσεις των μονάδων τους, εκλέγοντας
προσωρινές επιτροπές, που ν’ αντιπροσωπεύουν όλους, απ’ το στρατιώτη μέχρι
το στρατηγό, όσοι συμφωνάνε σε τούτο το πρόγραμμα δράσης: Να προτείνουν
ειρήνη στους απέναντι αντιπάλους τους και ν’ απαιτήσουν απ’ το άλλο μέρος,
παραίτηση της κυβέρνησης, σχηματισμό προσωρινής αντιπολεμικής
αντιδικτατορικής κυβέρνησης Μετώπου εθνικής σωτηρίας-ειρήνης, σταμάτημα
του πολέμου, ακύρωση των πολιτικών και στρατιωτικών συμφωνιών που
κλείστηκαν με τους εγγλέζους και προσανατολισμό της χώρας προς τη Σοβιετική
Ένωση...

Η πρόσκληση αυτή του ΚΚΕ δεν είχε καμιά ανταπόκριση, λόγω του έντονου
πατριωτισμού, που υπήρχε σε όλη την ελληνική επικράτεια.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα αρκετοί από τους
κρατούμενους στις φυλακές κομμουνιστές συνελήφθησαν από τους Ναζί και
ελάχιστοι από αυτούς, μεταξύ των οποίων και ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος
Ζαχαριάδης, απεστάλησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. Οι
περισσότεροι όμως από τους κρατούμενους είτε δραπέτευσαν είτε αφέθηκαν
ελεύθεροι, ύστερα από εντολή της γερμανικής στρατιωτικής αστυνομίας.
Για την αποφυλάκιση, κατά μεγάλο μέρος, συντέλεσαν οι Βούλγαροι, που
ήταν σύμμαχοι των Γερμανών και είχαν καταλάβει την Ανατολική Μακεδονία και
Θράκη. Στις 29 Ιουνίου 1941, η γερμανική μυστική αστυνομία απελευθέρωσε από τις
φυλακές της Ακροναυπλίας (Ναύπλιο), μετά από αίτημα των Βουλγάρων, 26
κομμουνιστικά στελέχη, καταγόμενα από τις σλαβόφωνες περιοχές Καστοριάς,
Φλώρινας, Έδεσσας, Κιλκίς, Σερρών και Δράμας, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο
Ανδρέας Τζήμας με το ψευδώνυμο «Βασίλης Σαμαρινιώτης» (δικηγόρος, που
κατάγονταν από τη Σαμαρίνα, διέμενε στην Καστοριά και είχε διατελέσει
προπολεμικά βουλευτής του ΚΚΕ), ο Ανδρέας Τσίπας από τον Άγιο Παντελεήμονα
Φλώρινας, ο Πέτρος Κέντρος από τη Φλώρινα, o Ζήσης Ζησιάδης (Λάζος
Τερπόφσκι) κ.ά. Αμέσως μετά την αποφυλάκισή τους και τη μεταφορά τους στην
Αθήνα, η βουλγαρική Πρεσβεία φρόντισε να τους προμηθεύσει με βουλγαρικά
διαβατήρια, για να μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα. Τα στελέχη αυτά
θεωρούνταν φίλοι των Βουλγάρων και η αποφυλάκιση και ελεύθερη διακίνησή τους
αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση των βουλγαρικών σχεδίων για την αυτονόμηση της
Μακεδονίας. Από αυτούς ο Ανδρέας Τσίπας εκλέχτηκε γραμματέας του Κόμματος.
Για το θέμα αυτό ο Δημήτρης Βλαντάς, στέλεχος του ΚΚΕ και έγκλειστος
μαζί με τους παραπάνω στις φυλακές της Ακροναυπλίας, αναφέρει15:

«Ο Ιωαννίδης «αναδιοργάνωσε» κι αυτός το ΚΚΕ, μέσα από την Ακροναυπλία κι

έφτασε σε απαίσιο τυχοδιωκτισμό. Έπεισε σλαβομακεδόνες μέλη του Κόμματος
14 Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος 5ος (1940-1945), Αθήνα 1981, σελ. 25.
15 Βλαντά Δ., Ο Νίκος Ζαχαριάδης και 22 συνεργάτες του, Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα 1984, σελ. 115.

74
 να γράψουν στον τότε Βούλγαρο διχτάτορα Φίλωφ, ότι δεν ήταν Έλληνες αλλά
Βούλγαροι, με σκοπό ν’ αποφυλακιστούν με την επέμβασή του, για να
αναδιοργανώσουν το ΚΚΕ!!».

Στις 22 Ιουνίου 1941 άρχισε η γερμανική επίθεση κατά της Σοβιετικής

Ένωσης. Το ΚΚΕ άλλαξε και πάλι πολιτική και άρχισε να καταφέρεται κατά του
Άξονα. Η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, που συνήλθε στην Αθήνα στις 1-3 Ιουλίου
1941, στην απόφαση που πήρε, εκτός των άλλων, αναφέρει «επί λέξει» και τα εξής16:

Μέσα στη βράση του σημερινού δεύτερου παγκόσμιου πολέμου η

φασιστική παράταξη Χίτλερ-Μουσολίνι εξαπόλυσε ταυτόχρονα τον
αντισοβιετικό πόλεμο… Η υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, η υποστήριξη
της νίκης της με όλα τα μέσα είναι ύψιστο καθήκον κάθε κομμουνιστή, κάθε
εργαζόμενου, κάθε ανθρώπου που θέλει τη λευτεριά της χώρας του από το
φασιστικό ζυγό. Οι κομμουνιστές ποτέ δεν ξεχνάνε, πως σε τελευταία ανάλυση η
Σοβιετική Ένωση είναι ο κοινός εχθρός όλων των ιμπεριαλιστών…

Παράλληλα, αποφασίστηκε και η αποστολή στελεχών στις επαρχίες για την

κομματική ανασυγκρότηση. Στις εργασίες της Ολομέλειας πήραν μέρος οι: Ανδρέας
Τσίπας, Πέτρος Ρούσος, Χρύσα Παπαβασιλείου, Παντελής Καραγκίτσης-Σίμος,
Κώστας Λαζαρίδης και Ανδρέας Τζήμας (Βασίλης Σαμαρινιώτης).

Η κομμουνιστική ηγεσία κατά την Κατοχή. Στη μέση στην πρώτη σειρά ο Νίκος Ζαχαριάδης και πίσω
του, αυτός που ακουμπά το χέρι στον ώμο του, είναι ο Γιώργης Σιάντος

Το Σεπτέμβριο του 1941 δραπέτευσε από τις φυλακές της Κέρκυρας ο

Γιώργης Σιάντος (Γέρος), ο οποίος ανέλαβε Γραμματέας του Κόμματος. Ο Γ. Σιάντος
είχε γεννηθεί στην Καρδίτσα το 1890, εργάτης σε ηλικία 13 ετών, στρατιώτης και

16 Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος 5ος (1940-1945), Αθήνα 1981, σελ.
36-38

75
λοχίας από το 1910 έως το 1920, υπήρξε από τα πρώτα μέλη του Κόμματος και
κατέλαβε πολλές καίριες θέσεις. Τον θεωρούσαν άνθρωπο ώριμο, μετρημένο,
θαρραλέο και επίμονο17.
Στην 8η Ολομέλεια, που συνήλθε το πρώτο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1942,
ο Γ. Σιάντος εκλέχτηκε επίσημα Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, αλλά, επειδή
ο τίτλος αυτός ανήκε στο Ζαχαριάδη, το Πολιτικό Γραφείο αποφάσισε να μη γίνεται
χρήση αυτού από άλλο μέλος του Κόμματος. Υπό την ηγεσία του Γ. Σιάντου, ως
αναπληρωτή του Ζαχαριάδη, ο κομματικός μηχανισμός κινητοποιήθηκε ταχύτητα και
η αναδιοργάνωση προσαρμόσθηκε στις συνθήκες της εποχής.
Όλοι οι παραπάνω κρατούμενοι, δοκιμασμένοι στη φυλακή και την εξορία και
μαθημένοι στην παρανομία και τη συνωμοτική δράση, σιγά-σιγά άρχισαν να έρχονται
σε επαφή με τους συντρόφους τους σε όλη τη χώρα με σκοπό να οργανώσουν
επαναστατικούς πυρήνες και να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους.

17 Αβέρωφ-Τοσίτσα. Φωτιά και Τσεκούρι, έκδοση 8η, Αθήνα 1996, σελ. 102.

76
 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
1941-1944

77
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1941-1942

78
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Εγκατάσταση Ιταλών στα Γρεβενά

Το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου 1941 οι Γερμανοί άρχισαν να

αποσύρονται σταδιακά από τις περιοχές Καστοριάς, Βοΐου και Γρεβενών και στη
θέση τους εγκαταστάθηκαν οι Ιταλοί. Τα πρώτα ιταλικά στρατεύματα εισήλθαν στα
Γρεβενά στις 12 Ιουνίου 1941. Πιο μπροστά είχαν έλθει στην πόλη για αναγνώριση
των χώρων στρατωνισμού 3 Ιταλοί αξιωματικοί, τους οποίους καλωσόρισαν οι
ρουμανίζοντες. Όταν μετά εγκαταστάθηκε η δύναμη του ιταλικού τάγματος, της
Καραμπινιερίας και του Φρουραρχείου ο δικηγόρος Γεώργιος Βασιλάκης, ο
καθηγητής του ρουμανικού Γυμνασίου Ζήκος Αράιας, ο επιθεωρητής των
ρουμανικών σχολείων Λάζαρος Περδίκης και άλλοι ομοϊδεάτες τους παρέθεσαν
γεύμα προς τιμήν των Ιταλών αξιωματικών.
Οι στρατιώτες του ιταλικού τάγματος στρατωνίστηκαν μέσα στην πόλη, στο
διώροφο κτίριο του σημερινού 1ου Δημοτικού Σχολείου, ενώ τα μεταγωγικά με το
πυροβολικό σε στρατόπεδο που βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της Σχολής
Αστυφυλάκων (πρώην Εθνικό Οικοτροφείο). Η Καραμπινερία (αστυνομία)
εγκαταστάθηκε στη συνοικία Σελιό, κοντά στην κλινική Βασιλόπουλου.
Τον Ιούνιο τοποθετήθηκε από την κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου
Έπαρχος στα Γρεβενά ο λοχαγός της Σχολής Ευελπίδων Χρήστος Ασκαρίδης,
γεννημένος το 1910 στη Σμύρνη της Μικράς Ασίας. Τον Αύγουστο εγκαταστάθηκαν
στην ιταλοκρατούμενη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας οι Αρχές Χωροφυλακής της
κυβέρνησης Τσολάκογλου.
Πρώτος διοικητής του Φρουραρχείου Γρεβενών ήταν ο Ιταλός ταγματάρχης
Γκαραβίνα, ο οποίος αρχικά βοήθησε τον Αλκιβιάδη Διαμάντη για την ίδρυση του
«Πριγκιπάτου της Πίνδου», αλλά αργότερα, όταν γνώρισε το ποιόν του και τον
τυχοδιωκτικό του χαρακτήρα έπαψε να τον υποστηρίζει και τηρούσε μόνο τυπικές
σχέσεις μαζί του. Ίσως αυτό να ήταν και η αιτία που μετατέθηκε στο Μαυροβούνιο.
Στο Φρουραρχείο οι Ιταλοί χρησιμοποιούσαν τις περισσότερες φορές ως
διερμηνέα το Νικόλαο Ε. Ρόβα18 από την Καληράχη και στην Καραμπινιερία
(Αστυνομία) τον Ανδρέα Ι. Τσιρίκα από το Κοσμάτι, οι οποίοι έτυχε να γνωρίζουν
την ιταλική γλώσσα, χωρίς να έχουν αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις μαζί τους.

Ιταλορουμανική προπαγάνδα

Η ρουμανική προπαγάνδα πρωτοεμφανίστηκε στις βλαχόφωνες περιοχές της

τουρκοκρατούμενης τότε Μακεδονίας το 1860 και έλαβε ανησυχητικές διαστάσεις
στις αρχές του 20ου αιώνα. Διακήρυττε ότι οι Κουτσόβλαχοι των περιοχών αυτών,
που μιλούσαν μια παραφθαρμένη λατινογενή γλώσσα, ήταν απόγονοι των Ρουμάνων

18 Στις 20 Ιουνίου 1941 η Κοινότητα Γρεβενών για να συνεννοείται με τις ιταλικές αρχές προσέλαβε
ως διερμηνέα το Νικόλαο Ρόβα από την Καληράχη, με μηνιαία αποζημίωση 2.500 δρχ. (πρακτικά
Κοινοτικού Συμβουλίου Γρεβενών 20.6.1941).

79
και κατ’ επέκταση των Ρωμαίων και ότι αποτελούσαν ξεχωριστή μειονότητα που δεν
είχε καμιά σχέση με τους Έλληνες. Τα κύρια κέντρα δράσης ήταν η Θεσσαλονίκη, το
Μοναστήρι, η Βέροια, τα Γρεβενά και τα Ιωάννινα. Άμεσος συμπαραστάτης στην
προσπάθεια των ρουμανιζόντων για την εξάπλωσή της προπαγάνδας ήταν η
Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία ήθελε να δημιουργήσει πρόβλημα στους
Έλληνες και γι’ αυτό βοηθούσε τους ρουμανίζοντες και καταδίωκε με κάθε μέσο
όσους προσπαθούσαν να αντιδράσουν (απομάκρυνση Μητροπολίτη Γρεβενών
Αγαθαγγέλου, φυλακίσεις προυχόντων Γρεβενών κλπ.).
Οι Ρουμάνοι είχαν κατορθώσει να ιδρύσουν ρουμανικά σχολεία το 1866 στην
Αβδέλλα, το 1869 στο Περιβόλι, το 1875 στη Σαμαρίνα, το 1885 στην Κρανιά και το
1881 στα Γρεβενά. Από τα βλαχόφωνα χωριά της επαρχίας Γρεβενών μόνο στη Σμίξη
η ρουμανική προπαγάνδα δεν κατόρθωσε να ιδρύσει σχολείο και αυτό χάρη στη
σθεναρή και πατριωτική στάση που τήρησαν οι κάτοικοι του χωριού. Φυσικά η
συντριπτική πλειοψηφία των βλαχόφωνων, όχι μόνο δεν επηρεάστηκε από τα
ανθελληνικά κηρύγματα της προπαγάνδας, αλλά την απέκρουσε με περιφρόνηση και
την καταπολέμησε με όλα τα μέσα, ακόμη και με ένοπλα τμήματα, όπως συνέβη κατά
τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.
Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου από τους
Τούρκους, οι σχέσεις Ελλάδας και Ρουμανίας ήταν φιλικές. Σε μια μικρή μερίδα
ρουμανιζόντων βλαχόφωνων είχαν αναγνωριστεί, με τη Συνθήκη ειρήνης του
Βουκουρεστίου της 28ης Ιουλίου 1913, δικαιώματα «μειονότητας». Στη συνθήκη
αυτή, που βασικά απέβλεπε στον καθορισμό των συνόρων και στον τερματισμό του
Β΄ Βαλκανικού Πολέμου μεταξύ Ελλάδας, Σερβίας, Ρουμανίας και Μαυροβουνίου
από τη μια μεριά και Βουλγαρίας από την άλλη, προστέθηκε και μια συμφωνία που
έγινε μεταξύ του τότε Πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου και του
ομολόγου του της Ρουμανίας Τάκε Μαγιορέσκο, κατά την οποία ο Πρωθυπουργός
της Ελλάδας δέχτηκε να παράσχει αυτονομία στα ρουμανικά σχολεία και στις
ρουμανικές εκκλησίες των Κουτσόβλαχων, που είχαν ιδρυθεί επί Τουρκοκρατίας στη
Μακεδονία και την Ήπειρο. Επιπλέον ο Βενιζέλος, με την ίδια συνθήκη, επέτρεπε την
ίδρυση ρουμανικής Επισκοπής για τους Κουτσόβλαχους και έδωσε το δικαίωμα στη
Ρουμανική Κυβέρνηση να επιχορηγεί τα υπάρχοντα και μέλλοντα να γίνουν στον
ελληνικό χώρο ρουμανικά, θρησκευτικά και εκπαιδευτικά, καθιδρύματα, με την
επίβλεψη της Ελληνικής Κυβέρνησης. Η συμφωνία αυτή ήταν και η αιτία που
παραιτήθηκε τότε από τη θέση του ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Στέφανος
Δραγούμης.
Η δεύτερη αναγνώριση αυτονομίας για θέματα θρησκευτικά και εκπαιδευτικά
έγινε με τη Συνθήκη των Σεβρών, που υπογράφηκε στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου
1920 από την κυβέρνηση Βενιζέλου, η οποία περιελάμβανε εκτός από τις γενικές
διατάξεις περί προστασίας των μειονοτήτων και ειδικές υποχρεώσεις για τις Βλάχικες
Κοινότητες της Πίνδου. Στο άρθρο 12 της Συνθήκης αναφέρεται:

«Η Ελλάς συμφωνεί να παραχωρήση, υπό τον έλεγχο του Ελληνικού

Κράτους εις τας Βλαχικάς Κοινότητας της Πίνδου τοπικήν αυτονομίαν ως προς
τα θρησκευτικά, φιλανθρωπικά και σχολικά ζητήματα».

80
 Κατά τη διάρκεια του εθνικού διχασμού και συγκεκριμένα την άνοιξη του
1917 τα ιταλικά στρατεύματα, που δρούσαν μέσα στα πλαίσια της συμμαχίας της
Αντάντ (Entente), κατόρθωσαν να προωθηθούν από την Αλβανία στην Ήπειρο,
οπότε, εκμεταλλευόμενα τη ρουμανική προπαγάνδα που διακήρυττε τη λατινογενή
καταγωγή των βλαχόφωνων, επιχείρησαν να δημιουργήσουν θέμα αυτονομίας της
περιοχής της Πίνδου. Έτσι, μερικοί φανατικοί ρουμανίζοντες και τυχοδιώκτες των
βλαχόφωνων χωριών, όπως ο γιατρός Δημήτριος Διαμάντης, ο έμπορος Αλκιβιάδης
Διαμάντης, ο ρουμανοδάσκαλος Ζήκος Αράιας, ο Κούσιος Αράιας (ανυπότακτος του
1915) και άλλοι, ανακήρυξαν στη Σαμαρίνα στις 28 Αυγούστου του 1917 την
αυτονομία της Πίνδου και σήκωσαν τη σημαία του «Πριγκιπάτου της Πίνδου», στην
οποία εικονιζόταν μια λύκαινα με λυκόπουλα19. Το νέο αυτόνομο κρατίδιο, με
πρωτεύουσα τη Σαμαρίνα, θα τελούσε υπό την προστασία των ιταλικών αρχών. Η
ανακήρυξη έγινε σε επίσημη τελετή μπροστά σε πλήθος Ιταλών αξιωματικών και
στρατιωτών. Τοποθετήθηκε μάλιστα στη Σαμαρίνα ως υποπρόξενος της Ιταλίας ο
Μοντιάνο, Εβραίος από τη Θεσσαλονίκη και υπάλληλος του ιταλικού Προξενείου
Ιωαννίνων.
Ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος, μόλις πληροφορήθηκε
τα γεγονότα, διαμαρτυρήθηκε έντονα στους Συμμάχους για την κατοχή της Ηπείρου
και της Σαμαρίνας από τα ιταλικά στρατεύματα, εφόσον αυτή αποτελούσε έδαφος
φίλης και συμμάχου χώρας. Τότε οι Αγγλογάλλοι διέταξαν τους Ιταλούς να
αποχωρήσουν από την Ήπειρο και να περιοριστούν στο χώρο της Αλβανίας. Οι
Ιταλοί με δυσφορία αποχώρησαν και τους ακολούθησαν μερικοί ρουμανίζοντες,
μεταξύ των οποίων και ο Αλκιβιάδης Διαμάντης.
Η «μειονότητα» των ρουμανιζόντων διατηρούσε προπολεμικά τις δικές της
εκκλησίες και σχολεία σε αρκετά βλαχόφωνα χωριά της Κεντρικής και Δυτικής
Μακεδονίας και Ηπείρου, σε μερικά χωριά του Νομού Λάρισας (Δαμάσι, Πραιτώρι,
Βλαχογιάννη), καθώς επίσης και στις πόλεις Θεσσαλονίκη, Βέροια, Γρεβενά και
Ιωάννινα. Όλα τα έξοδα για την εκπαίδευση, τη διατήρηση οικοτροφείων για τους
μαθητές, τις υποτροφίες για σπουδές στο Βουκουρέστι, την οικονομική ενίσχυση
δασκάλων, ιερέων, προπαγανδιστών κλπ. τα κάλυπτε η ρουμανική κυβέρνηση. To
σχολικό έτος 1939- 1940 στο ρουμανικό Γυμνάσιο Γρεβενών φοιτούσαν 177 μαθητές
(αγόρια και κορίτσια), της Θεσσαλονίκης 232 και των Ιωαννίνων 61 μαθητές.
Συνολικά στις πόλεις αυτές, έναντι των 10.303 μαθητών που φοιτούσαν στα ελληνικά
σχολεία μέσης εκπαίδευσης υπήρχαν στα αντίστοιχα ρουμανικά 470 μαθητές, ήτοι
ποσοστό 4,56%.
Στα ελληνικά Δημοτικά Σχολεία των πόλεων και χωριών, που υπήρχαν
αντίστοιχα ρουμανικά, φοιτούσαν συνολικά 35.638 μαθητές, έναντι 827 των
ρουμανικών και 1.538 μαθητές στα θερινά ελληνικά Δημοτικά, έναντι των 265 στα
θερινά ρουμανικά σχολεία. Τα ποσοστά δηλαδή των μαθητών των ρουμανικών
σχολείων στη στοιχειώδη εκπαίδευση, για τις δύο παραπάνω περιπτώσεις, ήταν 2,3%
και 17,2% αντίστοιχα.

19 Δεν κατέστη δυνατό να διευκρινιστεί, αν επρόκειτο για τη λύκαινα με το Ρωμύλο και Ρέμο.

81
 Σε ό,τι αφορά τα ρουμανικά Δημοτικά Σχολεία της περιοχής Γρεβενών, στις
παραμονές του πολέμου, οι μαθητές που φοιτούσαν σ’ αυτά ήταν20: στην πόλη των
Γρεβενών 50, στην Κρανιά 46 και στα θερινά σχολεία Περιβολίου 48, Αβδέλλας 60
και Σαμαρίνας 16.
Από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι το 1940 η δράση της
«μειονότητας» των ρουμανιζόντων ήταν περιορισμένη και ειρηνική, ώστε να μην
θεωρείται επικίνδυνη για τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας.
Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου μερικοί ρουμανίζοντες
προσφέρθηκαν εθελοντικά ως οδηγοί των δρομολογίων εισόδου και υποχώρησης των
ιταλικών στρατευμάτων στον Τομέα της Πίνδου και η πλειοψηφία από αυτούς
τήρησε φιλοϊταλική στάση. Τότε η κυβέρνηση Μεταξά, για λόγους εθνικής
ασφάλειας, θεώρησε σκόπιμο να απομακρύνει από τη Μακεδονία και Ήπειρο τους
πιο φανατικούς και επικίνδυνους και να τους στείλει στο Στρατόπεδο «πολιτικών
αιχμαλώτων» Κορίνθου και ελάχιστους σε νησιά του Αιγαίου. Στην Κόρινθο
συγκεντρώθηκαν 200 περίπου άτομα, μεταξύ των οποίων ήταν οι ρουμανοδάσκαλοι
Ζήκος Αράιας από τη Σαμαρίνα, Βιργίλιος Πούπης από την Αβδέλλα και
Φερδινάρδος Νιμπής από την Κρανιά. Για να τους συμπαρασταθούν ηθικά και υλικά
οι Ρουμάνοι, έστειλαν στις 8 Ιανουαρίου 1941 στο Στρατόπεδο της Κορίνθου τον
Πρέσβη τους στην Αθήνα και ένα μήνα αργότερα, στις 5 Φεβρουαρίου, άλλους δύο
υπαλλήλους της ρουμανικής Πρεσβείας, οι οποίοι παρέδωσαν στο Στρατοπεδάρχη,
μετά από έγκριση της κυβέρνησης Μεταξά, ονομαστική κατάσταση με το χρηματικό
ποσό που έπρεπε να δοθεί σε κάθε κρατούμενο21. Σε όλους σχεδόν τους κρατούμενους
η ρουμανική Πρεσβεία χορήγησε ένα χρηματικό βοήθημα των χιλίων (1.000)
δραχμών στον καθένα, με μοναδική εξαίρεση το Ζήκο Αράια, στον οποίο έδωσε το
διπλάσιο ποσό (2.000 δρχ.).

Αλκιβιάδης Διαμάντης και Ρωμαϊκή Λεγεώνα

Μόλις κατέρρευσε το Αλβανικό μέτωπο και έγινε η κατάληψη της περιοχής

της Πίνδου και Θεσσαλίας από τους Ιταλούς, εμφανίστηκε στα βλαχόφωνα χωριά
των Γρεβενών και Ηπείρου ο Αλκιβιάδης Διαμάντης, ένας τυχοδιώκτης έμπορος από
τη Σαμαρίνα, ο οποίος έριξε το σύνθημα του προσανατολισμού του βλαχόφωνου
στοιχείου προς την Ιταλία. Επειδή ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων των χωριών
αυτών διέμεινε μόνιμα ή παραχείμαζε στη Θεσσαλία, η πολιτική των Ιταλών ήταν να
δημιουργηθεί ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο Βλάχικο κράτος που θα περιελάμβανε
την περιοχή της Πίνδου και ολόκληρη τη Θεσσαλία, με απώτερο σκοπό, όταν θα
τελείωνε ο πόλεμος, που πίστευαν ότι θα ήταν νικητές, να το προσαρτήσουν στην
Ιταλία. Έδρα του «Βλάχικου Κράτους» ορίστηκε η Λάρισα.
Στο μεταξύ οι Ιταλοί παρείχαν στον Αλκιβιάδη Διαμάντη όλα τα οικονομικά
και στρατιωτικά μέσα, για να πετύχει το στόχο του. Στην αρχή ένας μικρός αριθμός
20 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Φιλίππου Δραγούμη Φ
104.2.
21 ΑΥΕ. Φ 20/1941, Αριθ. πρωτ. 57/12/174/43 της 10.2.1941 Υφυπουργείου Δημοσίας Ασφάλειας
(Διεύθυνση Αλλοδαπών).

82
βλαχόφωνων της Μακεδονίας και Θεσσαλίας, κυρίως ρουμανίζοντες, δελεάστηκαν
από τις υποσχέσεις του Διαμάντη και εκδηλώθηκαν υπέρ της κίνησής του. Σε
συνεργασία που είχε ο Διαμάντης με μερικά από τα στελέχη που θα πλαισίωναν τις
διοικητικές θέσεις του αυτόνομου «Βλάχικου Κράτους», αποφασίστηκε και η ίδρυση
ένοπλων τμημάτων, που θα αποτελούσαν τη λεγόμενη «Ρωμαϊκή Λεγεώνα», η οποία
θα ήταν αναπόσπαστο τμήμα του ιταλικού στρατού. Στην προσπάθειά του να
στρατολογήσει «λεγεωνάριους» δε βρήκε την αναμενόμενη ανταπόκριση, εφόσον
αυτοί που κατετάγησαν δεν ήταν περισσότεροι από 150, οι περισσότεροι
ρουμανίζοντες και άλλα τυχοδιωκτικά στοιχεία.
Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων βλαχόφωνων αντέδρασε άμεσα και
καταπολέμησε τις ανθελληνικές δραστηριότητες των Ιταλών και των λεγεωνάριων
του Διαμάντη με όλα τα μέσα. Αρκετοί από αυτούς διώχθηκαν από τις ιταλικές αρχές
και μερικοί εξορίστηκαν στην Ιταλία, όπως ο Ευάγγελος Αβέρωφ.
Η ιταλική προπαγάνδα βρήκε πρόσφορο έδαφος στους ρουμανίζοντες, που
ήταν άτομα ρευστής συνείδησης, και τους χρησιμοποίησε για να πετύχει το στόχο
της. Τέσσερα από τα άτομα που χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτος πυρήνας καθοδήγησης
ήταν ο Αλκιβιάδης Διαμάντης από τη Σαμαρίνα, ο Νικόλαος Ματούσης από τη
Σαμαρίνα, δικηγόρος της Λάρισας και πολιτευτής του Αγροτικού Κόμματος, ο
Δημοσθένης Τσούτρας, δικηγόρος της Λάρισας και ο Κωνσταντίνος Τάχας, γιατρός
της Λάρισας.
Στα τέλη Μαΐου του 1941 ο Διαμάντης επισκέφθηκε τα Γρεβενά και κάλεσε
σε σύσκεψη ορισμένα άτομα και μετά έφυγε για τη Σαμαρίνα, όπου κάλεσε τους
κατοίκους στο εκεί ελληνικό σχολείο για να τους ανακοινώσει τα νέα διοικητικά
μέτρα που θα εφάρμοζε στο «Πριγκιπάτο της Πίνδου». Ο Διαμάντης κυκλοφορούσε
με στολή μελανοχίτωνα στρατηγού και γύριζε στα χωριά της Πίνδου και της
Θεσσαλίας, εκεί όπου διέμεινε το βλάχικο στοιχείο, για να το οργανώσει και να
αναπτύξει το πρόγραμμα του «Πριγκιπάτου».
Στα Γρεβενά ο Διαμάντης ήλθε για δεύτερη φορά τον Αύγουστο του 1941.
Τότε επέβαλε φορολογία στους κατοίκους, έκλεισε τα ελληνικά σχολεία στα
βλαχόφωνα χωριά και ίδρυσε την «Ένωση Ρουμανικών Κοινοτήτων Πίνδου-
Θεσσαλίας- Ηπείρου- Μακεδονίας», έξω από τα γραφεία της οποίας υπήρχε
αναρτημένη ταμπέλα με έμβλημα τη λύκαινα θηλάζουσα το Ρωμύλο και το Ρέμο.
Στις κοινοτικές αρχές των βλαχόφωνων χωριών τοποθετήθηκαν άτομα προσκείμενα
στη Ρωμαϊκή Λεγεώνα. Ένας από τους φόρους που είχε επιβάλει ήταν και 5 δραχμές
κατά κεφαλήν ζώου. Ήταν δε τόσο αυστηρός στην είσπραξη των φόρων, που ακόμη
και το στενό συνεργάτη του κτηνοτρόφο και φανατικό λεγεωνάριο Γεώργιο
Μητσιμπούνα τον φυλάκισε και του πήρε έναν αριθμό προβάτων, γιατί δεν κατέβαλε
το οφειλόμενο ποσό.
Σε ιδιωτικές συζητήσεις ο Αλκιβιάδης Διαμάντης απειλούσε ότι θα κλείσει τα
ελληνικά σχολεία της πόλης και θα διαλύσει τη Χωροφυλακή και επί πλέον ότι θα
ενεργούσε έρευνες στα σπίτια, για να κατάσχει τα είδη των τροφίμων που είχαν
κρυμμένα οι κάτοικοι.

83
 Στο χωριό Λάβδα οι λεγεωνάριοι του Διαμάντη συνέλαβαν και κακοποίησαν
τον πρόεδρο της Κοινότητας, τον ιερέα και άλλους κατοίκους. Ένας από αυτούς
φονεύθηκε και μια γυναίκα συνελήφθη ως όμηρος.
Στις 27 Αυγούστου 1941, ο διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής
Πολυνερίου, υπομοίραρχος Κοσμάς Μπίνιαρης, κατά τη μετάβασή του στη
Σαμαρίνα, κατόπιν διαταγής της Διοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών, για να
εξακριβώσει τις αυθαιρεσίες που καταγγέλλονταν κατά του Διαμάντη, συνελήφθη
από τις ιταλικές αρχές Σαμαρίνας και τέθηκε σε αυστηρή απομόνωση. Μαζί με τον
υπομοίραρχο συνελήφθησαν και κρατήθηκαν ο ενωμοτάρχης Ζαχαρίας Παπαδοκάκης
και ο χωροφύλακας Άνθος Σταμάτης, που τον συνόδευαν22.
Τα ελληνικά σχολεία των βλαχόφωνων χωριών τέθηκαν σε διωγμό. Οι
Έλληνες δάσκαλοι υπέστησαν βασανισμούς και ταπεινώσεις, ενώ οι μαθητές
υποχρεώθηκαν να φοιτήσουν στα ρουμανικά σχολεία. Οι δάσκαλοι της Σαμαρίνας,
Μιλτιάδης Παπαθανασίου και Ιφιγένεια Γ. Μαλίτσα, καθώς και ο δάσκαλος του
Δίστρατου Στέργιος Ρωσσικόπουλος κακοποιήθηκαν και σύρθηκαν στην αγορά της
Σαμαρίνας, χλευαζόμενοι από τους λεγεωνάριους. Επίσης συνελήφθη και κλείστηκε
στη φυλακή και ο άλλος δάσκαλος της Σαμαρίνας Γ. Σακελλίου. Το ελληνικό σχολείο
έπαψε να λειτουργεί και το διδακτήριο χρησιμοποιήθηκε ως ρουμανικό σχολείο, στο
οποίο φοιτούσαν 100 περίπου μαθητές.
Μια Κυριακή πρωί του πρώτου δεκαήμερου του Σεπτεμβρίου 1941 ο
Αλκιβιάδης Διαμάντης πήγε στη Σμίξη με μια διμοιρία Ιταλών και δύο ρουμανίζοντες
δασκάλους, τους Σωτήρη Αράια από τη Σαμαρίνα και τον Οικονομίκο από την
Αβδέλλα. Κτύπησαν την καμπάνα του Αγίου Νικολάου και με εντολή τους
μαζεύτηκε όλο το χωριό στην αυλή της εκκλησίας, όπου τότε λειτουργούσε το παλιό
Δημοτικό Σχολείο με δασκάλους τους Κ. Βουλγαρίδη (ο οποίος τη μέρα αυτή
απουσίαζε) και τον Αντώνη Γκρέτση. Τους μίλησαν οι παραπάνω ρουμανοδάσκαλοι
στην κουτσοβλαχική, λέγοντας ότι οι πρόγονοί τους πήραν τη Σμίξη στο λαιμό τους,
γιατί δε δέχτηκαν την ίδρυση ρουμανικού σχολείου και ότι μετά από 8 ημέρες (ημέρα
Δευτέρα) θα πήγαιναν πάλι στο χωριό με δασκάλους και βιβλία, για να ανοίξουν
ρουμανικό σχολείο, στο οποίο έπρεπε να στείλουν τα παιδιά τους, γιατί από τη στιγμή
εκείνη θα έκλεινε το ελληνικό σχολείο. Φεύγοντας πήραν μαζί τους, ως ομήρους, το
δάσκαλο Γκρέτση και τον πρόεδρο του χωριού Αθανάσιο Σαμαρά.
Οι Σμιξιώτες αποφάσισαν ότι σε καμιά περίπτωση δε θα αποδέχονταν τις
απαιτήσεις των Ρουμανόβλαχων. Πήραν την απόφαση να απελευθερώσουν το
δάσκαλο, γιατί κινδύνευε η ζωή του και να εκκενώσουν το χωριό μέσα σε 4-5 ημέρες
πηγαίνοντας προς τα χειμαδιά, ώστε όταν θα έρχονταν οι ρουμανοδάσκαλοι να
λειτουργήσουν το σχολείο, να μην υπάρχουν παιδιά. Την επομένη πήγε στη Σαμαρίνα
ο Δημήτριος Αθ. Νασίκας, τότε φοιτητής της Νομικής και μετά δικηγόρος στη
Λάρισα, ο οποίος κατόρθωσε, και με τη βοήθεια του κρατούμενου προέδρου
Αθανασίου Σαμαρά, να απελευθερώσει το δάσκαλο και να τον προωθήσει στα
Γρεβενά, χωρίς να αποκαλύψει την απόφαση των κατοίκων για την εκκένωση του
χωριού. Η εκκένωση παρουσίαζε δύο δυσκολίες:

22 ΑΥΕ, Αριθ. Εμπ. 127/29.9.1941 δελτίο πληροφοριών Νομαρχίας Κοζάνης.

84
 Η πρώτη ήταν το ακατάλληλο της εποχής, για να απομακρύνουν τα ποίμνια,
50 περίπου ημέρες πριν από την κανονική ημερομηνία και η δεύτερη, γιατί δε
διέθεταν τα απαιτούμενα ζώα (μουλάρια) για τη μαζική εκκένωση των 200
οικογενειών του χωριού. Βρέθηκε τότε μια ενδιάμεση λύση, ώστε τα ποίμνια να
μετακινηθούν σιγά- σιγά προς τα Χάσια, ενώ οι οικογένειες σε δύο φάσεις.
Μετακινήθηκαν την πρώτη ημέρα οι μισές οικογένειες προς τους Μαυραναίους και
χρησιμοποιώντας τα ίδια ζώα μετακινήθηκαν και οι άλλες μισές. Στη συνέχεια με την
ίδια μέθοδο έγινε η μεταφορά των οικογενειών από τους Μαυραναίους προς την
περιοχή μεταξύ Μελισσιού και Καρπερού. Στη Σμίξη αποφάσισαν να
παραχειμάσουν, για πρώτη φορά λόγω των πολεμικών γεγονότων, 20 οικογένειες.
Όταν την καθορισμένη ημερομηνία πήγε στο χωριό ο ρουμανοδάσκαλος
Τσιμπουκλής, για να ανοίξει το σχολείο, βρήκε τα σπίτια κλειστά και αφού παρέμεινε
15-20 μέρες προ κενών θρανίων, αναγκάστηκε να φύγει23.
Στις 7 Σεπτεμβρίου 1941 ο Διαμάντης πραγματοποίησε σύσκεψη στον
αλευρόμυλο των αδελφών Αναγνώστου στα Γρεβενά, στην οποία συμμετείχαν:
Ιωάννης Γούτσιας, πρόεδρος της Κοινότητας Γρεβενών.
Αλέξης Παπαλεξίου, γιατρός.
Θεμιστοκλής Σπίρτος, φαρμακοποιός.
Νικόλαος (Κολούσιος) Αναγνώστου, αλευροβιομήχανος.
Αχιλλέας Λάιος, έμπορος.
Κωνσταντίνος Βουλγαρόπουλος.

Στη σύσκεψη αυτή ο Διαμάντης, με ύφος επιτακτικό, συνέστησε στους

παρευρισκόμενους να παρουσιαστούν στις αρχές της πόλης (Έπαρχο, Δικαστική
Αρχή, Χωροφυλακή κλπ.) και να τους παροτρύνουν να συνεργαστούν ειλικρινά με
τους Ιταλούς, γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα τους έδενε όλους και χωρίς να
χρειάζεται τη συνδρομή των ιταλικών αρχών24.
Όταν ο Διαμάντης απουσίαζε από τα Γρεβενά, τον εκπροσωπούσε ο δικηγόρος Γεώργιος Καζάνας.

Η επόμενη επίσκεψη του Διαμάντη στα Γρεβενά έγινε τον Οκτώβριο του
1941. Τότε κατάργησε το νόμιμο πρόεδρο και τα τέσσερα μέλη της Κοινότητας (τα
Γρεβενά τότε ήταν Κοινότητα) και στη θέση τους διόρισε άλλα άτομα, από τα οποία
ο αντιπρόεδρος Ζήκος Αράιας και ένα μέλος, ο Βασίλειος Βαρδούλης, ήταν
φανατικοί οπαδοί του25. Κατά την εκεί παραμονή του κάλεσε τους 14 ξυλέμπορους
της περιοχής και τους έδωσε εντολή να του παραδώσουν την ξυλεία, που είχαν, για
να τη χρησιμοποιήσει δήθεν για τις ανάγκες των Ιταλών με την υπόσχεση ότι θα τους
παρέδιδε την αντίστοιχη ποσότητα τον επόμενο χρόνο, όμως αυτοί διαμαρτυρήθηκαν
στο Φρουραρχείο, το οποίο ακύρωσε τη διαταγή του Διαμάντη.

23 Γρ. Αθ. Νασίκα, Η Σμίξη, Αθήνα 1971, σελ. 43-45.

24 Παρ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, έκδοση 2η, τόμος 1, Αθήνα 1997, σελ. 92-93.
25 Νόμιμος πρόεδρος ήταν ο Ιωάννης Γούτσιας με μέλη τους Νικόλαο Ζαμκίνο, Αλέξανδρο
Παπανικολάου, Αθανάσιο Κατσάνο και Νικόλαο Πυρογιάννη. Αντικαταστάθηκε από το Νικόλαο
Αναγνώστου με μέλη τους Ζήκο Αράια, Βασίλειο Βαρδούλη, Αλέξανδρο Βασιλόπουλο και Ευθύμιο
Κεχαγιά.

85
 Στις αρχές Ιανουαρίου 1942 μετέβη στη Λάρισα και έστειλε στους
λεγεωνάριους των Γρεβενών μεγάλες ποσότητες τροφίμων, έτσι ώστε τους μήνες
Ιανουάριο και Φεβρουάριο να διανεμηθούν περίπου 15 οκάδες σιτάρι, 30 οκάδες
καλαμπόκι και 100 δράμια ζάχαρη κατ’ άτομο και 5 οκάδες αλάτι κατά οικογένεια.
Τα τρόφιμα αυτά τα παρέλαβε και τα συνόδευσε στα Γρεβενά ο Απόστολος Ντόκος,
παντοπώλης από τα Γρεβενά. Στις 10 Φεβρουαρίου ο Διαμάντης επέστρεψε στα
Γρεβενά και μοίρασε στους δικούς του διάφορες ποσότητες λαδιού, καλαμποκιού,
πατάτας και άλατος26.
Στις 19 Απριλίου 1942, μετά από μεγάλη περιοδεία στη Θεσσαλία, έφτασε
στα Γρεβενά, όπου κάλεσε σε ολονύκτια σύσκεψη τους οπαδούς του και τις επόμενες
ημέρες άρχισε αυξημένη η δράση των λεγεωνάριων σε βάρος των κατοίκων. Ο
Έπαρχος Γρεβενών άρχισε να αντιδρά στις αυθαίρετες ενέργειες των λεγεωνάριων,
οπότε, μετά από εισήγηση του Διαμάντη συνελήφθη από τις ιταλικές αρχές, και
εστάλη εξορία στην Ιταλία. Η κατοχική ελληνική κυβέρνηση θεώρησε σκόπιμο να
μην τοποθετήσει στη θέση του άλλον Έπαρχο.
Στα τέλη Ιουνίου 1942 ο Απόστολος Ντόκος μετέφερε στα Γρεβενά 1.000
κιλά φάρμακα και διάφορα σχολικά είδη. Τα σχολικά είδη διανεμήθηκαν στα
ρουμανικά σχολεία και τα φάρμακα στους κοινοτάρχες και γιατρούς του Διαμάντη.
Το Σεπτέμβριο του 1942 διανεμήθηκε ζάχαρη και μαρμελάδα, σε συμβολική
τιμή. Κατά τη διανομή αυτή ανακοινώθηκε ότι κάθε Βλάχος θα μπορούσε να πάρει
εντελώς δωρεάν τις προβλεπόμενες ποσότητες, αρκεί να δήλωνε ότι προσχωρεί στην
αυτονομιστική κίνηση27. Η χορήγηση τροφίμων συνεχιζόταν ανελλιπώς όλο το
χειμώνα 1942-1943.
Οι Ιταλοί, με την πάροδο του χρόνου διαπίστωσαν ότι ο Διαμάντης έπαιζε
διπλό παιγνίδι, δείχνοντας μεγαλύτερο ενδιαφέρον υπέρ της Ρουμανίας και λιγότερο
υπέρ της Ιταλίας, οπότε εμμέσως τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει την Ελλάδα.
Η Ρουμανία, πιεζόμενη από την Ιταλία, αναγκάστηκε στις 19 Ιουνίου 1942 να
ανακαλέσει το Διαμάντη και να στείλει στη Μακεδονία τον υπουργό Παιδείας, ο
οποίος συνέστησε στους ρουμανίζοντες να μην ακολουθούν τα συνθήματα του
Διαμάντη και να μη δημιουργούν προβλήματα στο ελληνικό κράτος. Μετά την
απομάκρυνση του Διαμάντη και τις αποτυχίες του Άξονα στα διάφορα μέτωπα η
ιταλόφιλη κίνηση μειώθηκε σημαντικά28. Την περίοδο αυτή την αρχηγία της
αυτονομιστικής κίνησης στην ιταλοκρατούμενη περιοχή των Γρεβενών είχε αναλάβει
ο γιατρός Νικόλαος Μητσιμπούνας.

Σύντομα βιογραφικά σημειώματα

26 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία (η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας),

Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 41-42.
27 Ό. π. σελ. 56-57.
28 Επειδή το θέμα της ρουμανικής προπαγάνδας είναι αρκετά μεγάλο και ξεφεύγει από τα χρονικά
όρια που εξετάζει η παρούσα μελέτη, γι’ αυτό πληρέστερη ενημέρωση σε ό,τι αφορά την εξέλιξή της,
καθώς και άλλα ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή Γρεβενών θα γίνει από το
γράφοντα σε μελλοντική έκδοση, που θα καλύπτει όλη τη χρονική περίοδο από την Τουρκοκρατία
μέχρι τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο.

86
 των κυριότερων οπαδών του Διαμάντη

Αλκιβιάδης Διαμάντης του Κωνσταντίνου: Γεννήθηκε στη Σαμαρίνα το

1894. Αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Σιάτιστας και στη συνέχεια μετέβη στο
Βουκουρέστι για ανώτατες σπουδές. Εκεί έγινε όργανο της ρουμανικής προπαγάνδας
και παράλληλα συνδέθηκε με Ιταλούς φασίστες, που βρίσκονταν την εποχή εκείνη
στη Ρουμανία. Τον Ιούνιο του 1917 εμφανίστηκε με ένοπλη ομάδα βλαχόφωνων στα
χωριά της Πίνδου και με την υποστήριξη των Ιταλών που είχαν εγκατασταθεί στην
Ήπειρο, σύμφωνα με το σχέδιο διάταξης των Συμμαχικών στρατευμάτων, παρέστη
στην επίσημη τελετή ανακήρυξης του «Πριγκιπάτου της Πίνδου», με πρωτεύουσα τη
Σαμαρίνα. Μετά από διαμαρτυρία της Κυβέρνησης Βενιζέλου τα ιταλικά
στρατεύματα αποχώρησαν από την Ήπειρο και μαζί τους και ο Διαμάντης και
εγκαταστάθηκε στην Αλβανία. Η ιταλική Κυβέρνηση τον τίμησε με το παράσημο του
«Ταξιάρχη του Ιταλικού Στέμματος», γι’ αυτό και οι Ιταλοί τον αποκαλούσαν
«Κομαντατόρε».
Επανήλθε στην Ελλάδα μετά 10 έτη και εργάσθηκε στην Αθήνα ως
αντιπρόσωπος της «Κρατικής Ρουμανικής Ξυλείας». Λίγο καιρό πριν την εισβολή
των Ιταλών αναχώρησε από την Ελλάδα. Με την κατάρρευση του Αλβανικού
μετώπου, τον Απρίλιο του 1941, επέστρεψε στην Ελλάδα, ακολουθώντας τα ιταλικά
στρατεύματα, και εμφανίστηκε ως εκπρόσωπος των Βλάχων της Κάτω Βαλκανικής.
Στις αρχές του καλοκαιριού του 1941 ίδρυσε την οργάνωση «Ρωμαϊκή Λεγεώνα».
Στις 25 Σεπτεμβρίου 1941, ως εκπρόσωπος των βλάχικων κοινοτήτων της Πίνδου και
του βλάχικου στοιχείου της Νοτίου Βαλκανικής, υπέβαλε στον Πρωθυπουργό της
κατοχικής κυβέρνησης Γεώργιο Τσολάκογλου υπόμνημα με τις διεκδικήσεις των
Βλάχων. Οι οπαδοί του τον αποκαλούσαν αρχηγό των Βλάχων της Κάτω
Βαλκανικής.
Παρέμεινε στην Ελλάδα, συνεργαζόμενος με τους Ιταλούς, μέχρι τις 19
Ιουνίου 1942, αλλά οι τελευταίοι έπαψαν να του έχουν εμπιστοσύνη και τον
ανάγκασαν να εγκαταλείψει τη χώρα και να καταφύγει στη Ρουμανία. Μερικοί
υποστηρίζουν και την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή οι Ιταλοί τον απομάκρυναν από
την Ελλάδα, γιατί, παρά τις επίμονες προσπάθειες που έκανε να απομακρύνει τους
ρουμανίζοντες από τον εναγκαλισμό της Ρουμανίας, για να τους προσανατολίσει προς
τους Ιταλούς, δεν το κατόρθωσε. Μετά την απελευθέρωση παραπέμφθηκε στα Ειδικά
Δικαστήρια Δωσίλογων και καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Μετά την κατάληψη
της εξουσίας από τους κομμουνιστές στη Ρουμανία συνελήφθη, επειδή διατηρούσε
στενές σχέσεις με το προηγούμενο καθεστώς και εκτελέστηκε.
Νικόλαος Ματούσης του Ματθαίου: Γεννήθηκε στη Σαμαρίνα στις 15
Αυγούστου 1899. Τελείωσε το Γυμνάσιο Τρικάλων. Το 1918 γράφηκε στη Νομική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και τον ίδιο χρόνο έγινε μέλος του ΚΚΕ. Όταν
αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο, εγκαταστάθηκε στη Λάρισα και άσκησε το
επάγγελμα του δικηγόρου. Είχε μεγάλο κύρος στους κύκλους των βλαχόφωνων. Το
1925 ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Επειδή όμως διαφώνησε με τη
γραμμή του Κόμματος, τον διέγραψαν. Το 1926 μαζί με άλλους ίδρυσαν το Αγροτικό

87
Κόμμα Ελλάδας, με αρχηγό τον Ιωάννη Σοφιανόπουλο. Το Κόμμα αυτό είχε
φιλοσοβιετικό προσανατολισμό, γι’ αυτό και ο Σοφιανόπουλος είχε μεταβεί
προπολεμικά τρεις φορές στη Μόσχα και συνάντησε το Στάλιν.
Το Μάιο του 1941, με το δικηγόρο Δημοσθένη Τσούτρα και το γιατρό
Κωνσταντίνο Τάχα, υποδέχτηκε στη Λάρισα τον Αλκιβιάδη Διαμάντη και έγινε ο
δεύτερος στην ιεραρχία της Ρωμαϊκής Λεγεώνας. Μετά την απομάκρυνση του
Διαμάντη ανέλαβε την ηγεσία των λεγεωνάριων. Λίγο πριν συνθηκολογήσει η Ιταλία,
εγκατέλειψε τη Λάρισα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και με την αποχώρηση των
Γερμανών από την Ελλάδα κατέφυγε στη Ρουμανία. Ύστερα από την επικράτηση των
κομμουνιστών στη Ρουμανία, συνελήφθη, φυλακίσθηκε και για κάποιο διάστημα
εξορίστηκε στο νησί του Δούναβη Περιπράβα.
Μετά την απελευθέρωση το Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων (ΕΔΔ) του
Εφετείου Λάρισας τον καταδίκασε ερήμην σε θάνατο και δωδεκαετή κάθειρξη,
καθώς και σε ισόβια στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων.
Το Μάιο του 1964 η Ρουμανία, μάλλον μετά από επιθυμία του ιδίου, επειδή
είχαν παραγραφεί τα αδικήματα, τον παρέδωσε στην Ελλάδα, όπου για ενάμισι
περίπου μήνα κρατήθηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Τέλος, αφού άσκησε το ένδικο μέσο
κατά των καταδικαστικών αποφάσεων, λόγω παραγραφής της ποινής του θανάτου και
της κάθειρξης των δώδεκα ετών, αφέθηκε ελεύθερος.
Με Προεδρικό Διάταγμα, που εκδόθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1976, ο Πρόεδρος
της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, αφού έλαβε υπόψη τη γνώμη του
Συμβουλίου Χαρίτων, που συγκροτήθηκε σύμφωνα με το άρθρο 47 του
Συντάγματος, (για να χαρίσει ή να μετριάσει διάφορες καταδικαστικές αποφάσεις),
χάρισε την ισόβιο στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων, που είχε επιβληθεί πριν από
30 χρόνια στο Νικόλαο Ματούση. Η απόφαση αυτή δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ. Γ 11/
1976 και σε ό,τι αφορά το Ματούση αναφέρονται τα εξής:
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Δια Προεδρικού Διατάγματος εκδοθέντος εν Αθήναις την 12ην Ιανουαρίου 1976,

συμφώνως τω άρθρω 47 του Συντάγματος προτάσει του επί της Δικαιοσύνης Υπουργού
και μετά γνώμην του Συμβουλίου Χαρίτων.
Α) Χαρίζεται
1. Η ισόβιος στέρησις των πολιτικών δικαιωμάτων επιβληθείσα εις τον Νικόλαον
Ματθαίου Ματούσην δια της υπ' αριθ. 35/23-1-1946 αποφάσεως του Ειδικού
Δικαστηρίου Δοσιλόγων Εφετείου Λαρίσης και αίρονται αι εκ της ως άνω καταδίκης του
εν λόγω απορρέουσαι συνέπειαι.
2. ...
Δημοσθένης Τσούτρας του Νικολάου από το Βρυότοπο Τυρνάβου.
Πτυχιούχος Φιλοσοφικής και Νομικής Σχολής. Επί δικτατορίας Μεταξά απολύθηκε
από το Γυμνάσιο Λάρισας, όπου δίδασκε ως καθηγητής, επειδή προπαγάνδιζε στους
μαθητές κομμουνιστικές ιδέες. Από τότε άσκησε δικηγορία στη Λάρισα. Με την
έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου συνελήφθη και εκτοπίστηκε στη Χίο, ως
επικίνδυνος για την Εθνική Ασφάλεια. Συνεργάστηκε με το Διαμάντη και στο
δικηγορικό του γραφείο έγιναν οι πρώτες συσκέψεις. Υποστήριξε την κίνηση για την

88
ίδρυση Ρουμανικών Κοινοτήτων και Ρωμαϊκής Λεγεώνας. Από το ΕΔΔ του Εφετείου
Λάρισας καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο και δύο φορές σε ισόβια δεσμά.
Κωνσταντίνος Τάχας από τη Λάρισα. Γνωστός γιατρός της Λάρισας και
πρώην κομμουνιστής. Με τους δικηγόρους Νικόλαο Ματούση και Δημοσθένη
Τσούτρα υποδέχτηκαν το Διαμάντη στη Λάρισα την άνοιξη του 1941. Και οι τρεις
αποτέλεσαν την πρώτη Διοικούσα Επιτροπή της Ρωμαϊκής Λεγεώνας. Διετέλεσε για
μεγάλο χρονικό διάστημα ταμίας της Λεγεώνας. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας
καταδικάστηκε σε πρόσκαιρα δεσμά 15 ετών.
Στέφανος Κώτσιος, απόστρατος ταγματάρχης της Χωροφυλακής.
Προσχώρησε από τους πρώτους στην κίνηση Διαμάντη. Με το γιατρό Νικόλαο
Φράγκο οργάνωσε τη Ρωμαϊκή Λεγεώνα στην επαρχία Ελασσόνας. Τοποθετήθηκε
διευθυντής του γραφείου της Λεγεώνας στη Λάρισα. Στις αρχές του 1943 διορίστηκε
Νομάρχης Λάρισας, παρά τις αντιρρήσεις της κατοχικής ελληνικής κυβέρνησης.
Παρέμεινε Νομάρχης και μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και είχε στενή
συνεργασία με τους Γερμανούς. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε
σε ισόβια δεσμά.
Νικόλαος Φράγκος από την Ελασσόνα. Σπούδασε γιατρός και άσκησε το
επάγγελμά του στην Ελασσόνα. Επειδή γνώριζε τα ιταλικά, χρησιμοποιήθηκε αρκετές
φορές ως διερμηνέας των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών της περιοχής.
Προσχώρησε από τους πρώτους στην αυτονομιστική κίνηση Διαμάντη και
συνεργαζόμενος με το Στέφανο Κώτσιο, μετέπειτα Νομάρχη Λάρισας, κατόρθωσε να
εντάξει αρκετούς βλαχόφωνους της Ελασσόνας στη Ρωμαϊκή Λεγεώνα. Μετά τη
συνθηκολόγηση της Ιταλίας συνεργάστηκε συστηματικά με τους Ελασίτες, στους
οποίους παρέδωσε και αρκετές ποσότητες φαρμάκων, που είχε αποθηκεύσει, καθότι
με την έγκριση των Ιταλών διαχειριζόταν και τα φάρμακα του Ερυθρού Σταυρού.
Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε σε πρόσκαιρα δεσμά 15 ετών.
Θωμάς Πισπιρίκος του Δημητρίου από τη Σαμαρίνα. Ήταν δικηγόρος και
γνωστός οπαδός της ρουμανικής και της ιταλικής προπαγάνδας και έφερε το βαθμό
του ταγματάρχη του ιταλικού στρατού. Κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο υπηρέτησε
ως αξιωματικός του ελληνικού στρατού στο Αλβανικό μέτωπο. Επειδή κατηγορήθηκε
για ηττοπάθεια παραπέμφθηκε στο στρατοδικείο και καθαιρέθηκε. Υπήρξε από τους
πιο παλαιούς και στενούς συνεργάτες του Αλκιβιάδη Διαμάντη. Το 1941 συνόδευε το
Διαμάντη στις επισκέψεις στα χωριά και στις πόλεις με βλαχόφωνο πληθυσμό.
Προέβαινε σε επιτάξεις και κατασχέσεις τροφίμων και κτηνοτροφικών προϊόντων
στις περιοχές όπου δρούσαν οι λεγεωνάριοι.
Διετέλεσε νομικός σύμβουλος της υπηρεσίας Δημοσίων κτημάτων της
Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας και πρόεδρος της ρουμανικής κοινότητας
Θεσσαλονίκης. Ίδρυσε τη διεύθυνση πολιτικών υποθέσεων της Ρωμαϊκής Λεγεώνας
με επικεφαλής τον ίδιο. Είχε συνεργασία με τους Βουλγάρους και επεδίωξε την
ίδρυση Βλαχοβουλγαρικού Κομιτάτου, το οποίο θα αναλάμβανε κοινή και
συντονισμένη δράση σε βάρος της Ελλάδας.
Μετά την απομάκρυνση του Διαμάντη από την Ελλάδα εγκαταστάθηκε στη
Θεσσαλονίκη. Πρότεινε στους Ιταλούς τη συγκρότηση δύο συνταγμάτων
καραμπινιέρων από Βλάχους της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, για να αναλάβουν

89
την πλήρη αστυνόμευση της Θεσσαλίας. Η πρότασή του έγινε αποδεκτή. Ο
Πισπιρίκος μαζί με τους Ιταλούς και το συνεργάτη του Χρήστο Φρασερίτη, ιερέα της
ρουμανικής εκκλησίας Κεδρών Πέλλας, προσπάθησαν να στρατολογήσουν άτομα για
καραμπινιέρους, αλλά δε βρήκαν ανταπόκριση και το σχέδιο ναυάγησε. Στις αρχές
του 1944 εγκατέλειψε την Ελλάδα και κατέφυγε στη Ρουμανία. Από το ΕΔΔ του
Εφετείου Θεσσαλονίκης καταδικάστηκε ερήμην δύο φορές σε θάνατο και σε
φυλάκιση πέντε ετών.
Βασίλειος Ραποτίκας του Χρήστου. Ήταν Αρβανιτόβλαχος από τη
Γράμμοστα Καστοριάς, όπου γεννήθηκε το 1888. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο
έφυγε από το χωριό του και εγκαταστάθηκε στο χωριό Δελέρια Τυρνάβου. Έλαβε
μέρος στο Μακεδονικό Αγώνα. Το 1928 αγόρασε σπίτι στο χωριό Ροδιά Λάρισας.
Απόκτησε δικά του πρόβατα και έγινε τσέλιγκας. Η Κατοχή τον βρήκε
χρεοκοπημένο. Κατέφυγε στο Νικόλαο Ματούση και εντάχθηκε στη Ρωμαϊκή
Λεγεώνα. Λόγω της πολεμικής του εμπειρίας, από το Μακεδονικό Αγώνα,
τοποθετήθηκε οπλαρχηγός των λεγεωνάριων.
Γύριζε σχεδόν όλα τα χωριά της Θεσσαλίας, συνοδευόμενος από
λεγεωνάριους και μερικές φορές από Ιταλούς. Στο σπίτι που κατέλυε σε κάθε χωριό
κρεμούσε πινακίδα που ανέγραφε: «Γραφείο Διοικητή». Εκφωνούσε λόγους στα
καφενεία και καλούσε τους βλαχόφωνους, κυρίως του νέους, να καταταγούν στη
Λεγεώνα. Το σύνθημά του ήταν «Η Ελλάδα πέθανε, και εδώ θα μείνει για πάντα
Ιταλία».
Συνόδευσε το Διαμάντη και το Ματούση κατά την επίσκεψή τους στο
Μέτσοβο, την άνοιξη του 1942. Την ίδια περίοδο κάποιοι Ελασίτες τον συμβούλεψαν
να εγκαταλείψει τη Λεγεώνα και να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ. Του υπενθύμισαν ότι
υπήρξε Μακεδονομάχος και τον κάλεσαν να ενωθεί μαζί τους και να γίνει αρχηγός
τμήματος, αλλά δεν το αποδέχτηκε.
Ο Ραποτίκας με τους λεγεωνάριους, που είχε στις διαταγές του, από τις αρχές
του 1942 συμμετείχε στις επιδρομές των Ιταλών εναντίον των χωριών για ανακάλυψη
όπλων και λεηλασίες. Τον Ιούνιο του 1943 συνελήφθη στη Λάρισα από τους
Ελασίτες, με δόλωμα μια όμορφη Επονίτισσα και στο δρόμο από Γριζάνο προς Τσιότι
τον αποτελείωσαν μετά από άγριο ξυλοδαρμό.
Δημήτριος Δημαρέλης από το Δίστρατο. Συμμετείχε στις περιοδείες του
Διαμάντη, τον οποίο συνόδευε ένοπλος, τρομοκρατώντας τους κατοίκους. Από το
ΕΔΔ του Εφετείου Ιωαννίνων καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια δεσμά.
Ιωάννης Καραμούζης ή Καραμπούζης. Ήταν πρόεδρος της Ρουμανικής
Λέσχης Θεσσαλονίκης και εργάστηκε με πάθος για την αυτονομία των
Κουτσόβλαχων. Είχε στενή συνεργασία με το Θωμά Πισπιρίκο. Με την έντονη
προπαγάνδα, που ασκούσε, πέτυχε το Μάιο του 1942 να παρασύρει 29 νέους
βλαχόφωνους από τη Βέροια και να τους στείλει στη Λάρισα, για να καταταγούν
στην ιταλική Καραμπινιερία. Το καλοκαίρι του 1944 μαζί με τον Πισπιρίκο
εγκατέλειψε την Ελλάδα και κατέφυγε στη Ρουμανία. Από το ΕΔΔ του Εφετείου
Θεσσαλονίκης καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά.
Σωτήρης Παπαθανασίου του Ιωάννου. Διετέλεσε διευθυντής του
ρουμανικού δημοτικού σχολείου Βέροιας. Συνεργαζόταν με το ρουμανικό Προξενείο

90
Θεσσαλονίκης και τις ιταλικές αρχές των Γρεβενών. Από το ΕΔΔ του Εφετείου
Βέροιας καταδικάστηκε σε ειρκτή 6 ετών.
Περικλής Πιτένης του Δημητρίου, πρώτος εξάδελφος του Διαμάντη.
Έδρασε κυρίως στην περιοχή Λάρισας και Ελασσόνας. Από το ΕΔΔ του Εφετείου
Λάρισας καταδικάστηκε σε πρόσκαιρα δεσμά 15 ετών.
Γεώργιος Τσανανάς του Νικολάου από το Νυμφαίο (Νέβεσκα) της
Φλώρινας. Συνταξιούχος ρουμανοδάσκαλος. Παρέσυρε πολλούς συγχωριανούς του
και τους έγραψε στη Ρουμανική Κοινότητα. Από το ΕΔΔ του Εφετείου
Θεσσαλονίκης καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά.
Οκταβιανός Χατζημπύρος του Γεωργίου από το Πραιτώρι Ελασσόνας.
Ντύθηκε με ιταλική στολή και έφερε το βαθμό του επιλοχία. Συνόδευε τους Ιταλούς
στις έρευνες που διενεργούσαν στο Πραιτώρι και υπεδείκνυε τους συγχωριανούς του
που είχαν κρυμμένα τρόφιμα και οπλισμό. Έλαβε μέρος στην καταστροφή του
Δομένικου και στην επιχείρηση κατά της Τσαρίτσανης. Πριν από τη συνθηκολόγηση
της Ιταλίας μετέβη στη Θεσσαλονίκη και εγκαταστάθηκε μαζί με τους ομοϊδεάτες του
Γρεβενιώτες, που είχαν καταφύγει εκεί μετά την αποχώρηση των Ιταλών από τα
Γρεβενά (23.3.1943). Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε σε
φυλάκιση 6 μηνών και από το ΕΔΔ του Εφετείου Θεσσαλονίκης σε φυλάκιση 5
ετών29.

Συνεργάτες του Διαμάντη στην περιοχή Γρεβενών

Στην πόλη και στα βλαχόφωνα χωριά των Γρεβενών υπήρχαν οι εξής
συνεργάτες του Διαμάντη30:
Ζήκος Αράιας από τη Σαμαρίνα, συνταξιούχος καθηγητής του Ρουμανικού
Γυμνασίου Γρεβενών. Μετείχε ως ένοπλος στην ομάδα των βλαχόφωνων, όταν το
1917 στη Σαμαρίνα, με την προστασία των Ιταλών, ανακήρυξαν την αυτονομία στην
περιοχή της Πίνδου. Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου εκτοπίστηκε
στην Κόρινθο για την ανθελληνική του δράση και επέστρεψε στα Γρεβενά μετά την
κατάρρευση του Αλβανικού μετώπου.
Βοήθησε το Διαμάντη στην οργάνωση της Ρωμαϊκής Λεγεώνας και στην
ίδρυση ρουμανικών κοινοτήτων στη Θεσσαλία και στη Δυτική Μακεδονία. Οι
Γρεβενιώτες τον θεωρούσαν φανατικό ρουμανίζοντα και μισέλληνα31.
Όταν οι Ιταλοί εγκατέλειψαν τα Γρεβενά, στις 23 Μαρτίου 1943, και είχαν σκοπό
να κάψουν την πόλη, ο Ζήκος Αράιας άσκησε όλη του την επιρροή και ο
εμπρησμός ματαιώθηκε. Ακολούθησε τους Ιταλούς και εγκαταστάθηκε

29 Υπήρχαν επίσης και άλλοι οπαδοί της Λεγεώνας από τη Θεσσαλονίκη, Βέροια, Νάουσα, Κατερίνη,
Λάρισα, Σιάτιστα, Τσοτύλι, Ελασσόνα, Τύρναβο, Αλμυρό Βόλου, Δίστρατο, Βωβούσα, Μέτσοβο
κλπ., για τους οποίους δε γίνεται αναφορά, γιατί η μελέτη περιορίζεται κυρίως στα διαδραματιζόμενα
στην περιφέρεια Γρεβενών.
30 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία (η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας),
Θεσσαλονίκη 1951, σελ 20, 55 και Σταύρου Παπαγιάννη, Τα παιδιά της Λύκαινας, Αθήνα 1998,
σελ.196-239, 275-293, 382-396.
31 Σ. Παπαγιάννη, Τα παιδιά της λύκαινας, Αθήνα 1998, σελ. 276 και 278. Καταθέσεις μαρτύρων
Ζήση Δ. Βέρου και δικηγόρου Γεωργίου Ζ. Ποντίκα στο ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας στις 18.1.1946.

91
 οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας
καταδικάστηκε σε πρόσκαιρα δεσμά 15 ετών.
Σωτήρης Αράιας του Ζήκου από τη Σαμαρίνα. κάτοικος Γρεβενών. Ήταν
γιος του Ζήκου Αράια και καθηγητής στο Ρουμανικό Γυμνάσιο Γρεβενών. Οργάνωσε
τους ρουμανίζοντες νέους και έγινε ο αρχηγός τους. Ήταν γνώστης της Ιταλικής και
διετέλεσε διερμηνέας των Ιταλών. Καλωσόρισε στα Γρεβενά τον Ιταλό στρατηγό της
μεραρχίας, που είχε έδρα στο Βόλο, όταν με τον Αλκιβιάδη Διαμάντη επισκέφτηκε
την πόλη και τον προσφώνησε ιταλιστί, λέγοντας μεταξύ των άλλων: «Τώρα
αναπνέουμε ελεύθερο αέρα» και ζήτησε από το στρατηγό «να τους απαλλάξει από τον ελληνικό
ζυγό»32.
Στις 8 Μαρτίου 1942 συνόδευε ιταλικό τμήμα στην Κρανιά. Έγινε
συγκέντρωση των κατοίκων, στην οποία κλήθηκαν και οι άνδρες του εκεί Σταθμού
Χωροφυλακής. Όταν έλαβε το λόγο, επιτέθηκε δριμύτατα κατά της Ελλάδας και των
ελληνικών αρχών, λέγοντας μεταξύ των άλλων και τα εξής: «Ξέρουμε, τόνισε, ότι
υπάρχουν μερικοί δασικοί υπάλληλοι, δάσκαλοι και χωροφύλακες, οι οποίοι σας
καταπιέζουν και προπαγανδίζουν κατά της Ιταλίας. Πρέπει να ξέρουν όλοι αυτοί ότι ο
καιρός τους παρήλθε ...». Στη συνέχεια, με εισήγηση μάλλον δική του, ο Ιταλός
αξιωματικός έθεσε υπό κράτηση όλους τους άνδρες της Χωροφυλακής, για να τους
μειώσει και να τους ξευτελίσει μπροστά στα μάτια των χωρικών. Από το ΕΔΔ του
Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε σε φυλάκιση 3 ετών.
Γεώργιος Βασιλάκης από τη Βωβούσα, δικηγόρος στα Γρεβενά. Ήταν
παλαιός ρουμανίζων και τηρούσε πάντοτε καιροσκοπική στάση. Το Δεκέμβριο του
1916, που οι Γάλλοι υποστηρίζοντας τον Ελευθέριο Βενιζέλο έθεσαν με τη δύναμη
των όπλων υπό την κατοχή τους τα Γρεβενά, επειδή είχαν ταχθεί με το μέρος του
Βασιλιά Κωνσταντίνου, ο Γ. Βασιλάκης διορίστηκε Δήμαρχος της πόλης και
εφάρμοσε εξοντωτικό διωγμό κατά των εχθρών των ρουμανιζόντων. Στο Δημοτικό
Συμβούλιο είχε προσλάβει για άμεσο βοηθό του και τον Αλκιβιάδη Διαμάντη. Στην
αρχή της Κατοχής συνεργάστηκε στενά με το Διαμάντη, αλλά αργότερα
απομακρύνθηκε από το περιβάλλον του. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας
καταδικάστηκε σε φυλάκιση 3 ετών.
Δημήτριος Βαρδούλης από το Περιβόλι, καθηγητής Ρουμανικού Γυμνασίου
Γρεβενών.
Μιχαήλ Γκαρέλας, καθηγητής Ρουμανικού Γυμνασίου Γρεβενών.
Στέργιος Γίτσης, ψάλτης ρουμανικής εκκλησίας.
Γεώργιος Καζάνας από τα Γρεβενά, δικηγόρος και φανατικός ρουμανίζων.
Ήταν ο αντιπρόσωπος του Διαμάντη στα Γρεβενά και παράλληλα διηύθυνε και τα
γραφεία της Ένωσης Ρουμανικών Κοινοτήτων, που βρίσκονταν στο ίδιο κτίριο.
Προέτρεπε τους βλαχόφωνους να στέλνουν τα παιδιά τους στο Ρουμανικό σχολείο.
Πίεσε τον πρόεδρο της Κοινότητας Σμίξης να προσλάβει ρουμανοδάσκαλο στο
σχολείο του χωριού. Διατηρούσε στενές σχέσεις με τις ιταλικές αρχές και ήταν
συχνός επισκέπτης της ιταλικής Καραμπινιερίας και του ιταλικού Φρουραρχείου για

32 Ό. π. σελ. 208 (μαρτυρία Στάμου Στ. Σούλη, αριθ. 35/46 πρακτικά ΕΔΔ Λάρισας).

92
να τακτοποιεί διάφορα θέματα των πελατών του. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας
καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά.
Νικόλαος Μητσιμπούνας από τη Σαμαρίνα, γιατρός στα Γρεβενά. Ήταν
καθηγητής για θέματα υγείας στο Ρουμανικό Γυμνάσιο Γρεβενών. Δεν είχε
σημειώσει μέχρι την έναρξη του πολέμου ανθελληνική δράση. Υπήρξε από τους
πρώτους και πιο έμπιστους συνεργάτες του Αλκιβιάδη Διαμάντη, ο οποίος τον είχε
ορίσει και πληρεξούσιο για τη διαχείριση της περιουσίας του. Είχε μεγάλο κύρος
μεταξύ των βλαχόφωνων της περιοχής. Όταν αναχώρησε ο Διαμάντης για τη
Ρουμανία, ανέλαβε την αρχηγία της αυτονομιστικής κίνησης στην περιφέρεια
Γρεβενών. Μετά την εκκένωση της πόλης από τους Ιταλούς, στις 23 Μαρτίου 1943,
εγκατέλειψε την πόλη και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Από το ΕΔΔ του
Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά.
Γεώργιος Μητσιμπούνας από τη Σαμαρίνα. Ήταν κτηνοτρόφος και
εξάδελφος του γιατρού Νικολάου Μητσιμπούνα. Ο αδελφός του Νικόλαος
Μητσιμπούνας ήταν καθηγητής της ρουμανικής Εμπορικής Σχολής Θεσσαλονίκης.
Έτρεφε μεγάλο μίσος κατά της Ελλάδας και δήλωνε ότι «αν διαγνώσει ότι στο χέρι
του ρέει και μία σταγόνα αίματος ελληνικού θα το κόψει»33. Μέχρι το τέλος του 1942
παρέμεινε στα Γρεβενά. Βοήθησε το Διαμάντη στην οργάνωση της Λεγεώνας και
συγκρότησε ένοπλη ομάδα λεγεωνάριων από 30 άνδρες. Διέπραξε πολλές
βιαιοπραγίες και λεηλασίες σε βάρος των κατοίκων της περιοχής.
Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1943 συνοδευόμενος από 5 Ιταλούς
αξιωματικούς, από τους οποίους ένας συνταγματάρχης, μετέβη στη Βέροια και
Θεσσαλονίκη αντίστοιχα, όπου κατόρθωσε με τη βοήθεια των καθηγητών της
ρουμανικής κοινότητας να στρατολογήσει 13 νέους της Βέροιας και 12 σπουδαστές
της τελευταίας τάξης της ρουμανικής Εμπορικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Μετά από
μερικές ημέρες κατατάχθηκαν και άλλα άτομα από τη Βέροια.
Στις 8 Φεβρουαρίου 1943 εμφανίστηκε στη Λάρισα ως αρχηγός του πρώτου
στρατιωτικά συγκροτημένου τμήματος των λεγεωνάριων, του οποίου την εκπαίδευση
είχε αναλάβει Ιταλός λοχαγός. Το τμήμα αυτό είχε συνολικά 86 λεγεωνάριους ( 30
από τη Βέροια, 30 Αρβανιτόβλαχους, 20 από τη Λάρισα και 6 από άλλες περιοχές)
στους οποίους αργότερα προστέθηκαν και 40 από την Κόρινθο. Στην τελετή των
εγκαινίων της νέας μονάδας της Λεγεώνας, που έγινε στο κτίριο του Ισραηλινού
δημοτικού σχολείου, οι παρευρισκόμενοι λεγεωνάριοι ποδοπάτησαν την ελληνική
σημαία.
Όταν μετά τη μάχη του Φαρδυκάμπου κυκλώθηκε από τους αντάρτες η
ιταλική φρουρά Γρεβενών στο λόφο του Κισλά, έσπευσε να την ενισχύσει μαζί με
ένα ιταλικό τμήμα. Εγκατέλειψε την Ελλάδα με τους αποχωρούντες Γερμανούς με
πιθανή κατεύθυνση τη Ρουμανία. Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε
ερήμην σε κάθειρξη 20 ετών για τη συμμετοχή του στον εμπρησμό και το φονικό της
Τσαρίτσανης.
Απόστολος Ντόκος από τα Γρεβενά. Παντοπώλης το επάγγελμα, ήταν μέλος
της ομάδας που σχημάτισε ο Διαμάντης κατά την πρώτη επίσκεψή του στα Γρεβενά.
33 Κατάθεση του δικηγόρου και πρώην βουλευτού του Λαϊκού Κόμματος Γεωργίου Ζ. Ποντίκα στο
ΕΔΔ Λάρισας στις 18.1.1946.

93
Συνεργαζόταν στενά με το γιατρό Νικόλαο Μητσιμπούνα. Περιόδευσε
επανειλημμένα για λόγους προπαγάνδας τη Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία,
άλλοτε συνοδεύοντας το Διαμάντη και άλλοτε μόνος. Κατά τις περιοδείες έφερε τη
στολή του Ιταλού λοχία. Ήταν εξουσιοδοτημένος να μεταφέρει τα προοριζόμενα για
τους ρουμανίζοντες της περιοχής Γρεβενών τρόφιμα, φάρμακα και σχολικά είδη, για
τα οποία χρέωνε και τη δική του προμήθεια. Εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο την
υφιστάμενη κατάσταση για να πλουτίσει.
Αθανάσιος Παπαθανασίου από τα Γρεβενά, διευθυντής του Ρουμανικού
Δημοτικού Σχολείου Γρεβενών. Κατά την είσοδο των Γερμανών στην πόλη,
αρνήθηκε να αναρτήσει την ελληνική σημαία δίπλα από τη ρουμανική και γερμανική
στο σχολείο, παρά την εντολή των Γερμανών.
Γεώργιος Παπαθανασίου από το Περιβόλι, ράφτης στα Γρεβενά.
Απόστολος Πάπας από την Αβδέλλα, διευθυντής του Ρουμανικού Γυμνασίου
Γρεβενών. Δεν εκδήλωνε φανερά τις προθέσεις του και προσπαθούσε μέσω τρίτων να
περνά τη γραμμή του. Στα σκηνικά μιας θεατρικής παράστασης που δόθηκε στην
Αβδέλλα με δική του πρωτοβουλία, η Ελλάδα παρουσιαζόταν σαν φίδι που πήγαινε
να κατασπαράξει τη λύκαινα34.
Στέργιος Πάπας από την Αβδέλλα, καθηγητής Ρουμανικού Γυμνασίου.
Ιωάννης Πατσιαβούρας ή Πατσαούρας από την Αβδέλλα, κάτοικος
Γρεβενών, παντοπώλης. Ήταν από τους πιο φανατικούς οπαδούς του Διαμάντη και
στενός συνεργάτης των Ιταλών. Διορίστηκε επόπτης διάθεσης σφαγίων και
συγκέντρωσης του παρακρατήματος. Χρησιμοποιούσε τις γνωριμίες του με τις
ιταλικές αρχές, για να εξυπηρετεί διάφορα άτομα έναντι αμοιβής.
Λάζαρος Περδίκης από το Περιβόλι, επιθεωρητής των ρουμανικών
σχολείων. Πρωτοστάτησε στο κλείσιμο του ελληνικού δημοτικού σχολείου
Περιβολίου. Λόγω της θέσεως, που κατείχε, έκανε συχνές περιοδείες και φρόντιζε για
την ίδρυση ρουμανικών σχολείων στα βλαχόφωνα χωριά. Ήταν μέλος των
Ρουμανικών Κοινοτήτων. Δικάστηκε στην Κοζάνη στις 18 Σεπτεμβρίου 1945. Με
την υπ’ αριθμό 15/1945 απόφαση του ΕΔΔ του Πρωτοδικείου Κοζάνης αθωώθηκε
«λόγω αμφιβολιών».
Γεώργιος Πολυωραίος, ιερέας ρουμανικής εκκλησίας.
Μιχαήλ Τεγογιάννης από το Περιβόλι. Καθηγητής του Ρουμανικού
Γυμνασίου Γρεβενών. Ανέπτυξε προπαγανδιστική δραστηριότητα για την
αυτονόμηση της Πίνδου και συνεργάστηκε με το Διαμάντη και τις ιταλικές αρχές.
Στις 3 Φεβρουαρίου 1943, με το Γεώργιο Μητσιμπούνα και το ένοπλο τμήμα του και
με το ρουμανοδάσκαλο Γεώργιο Προφέντζα από την Αβδέλλα, συνόδευσε στη
Βέροια Ιταλό συνταγματάρχη, που πήγε να στρατολογήσει βλαχόφωνους για τη
Ρωμαϊκή Λεγεώνα.
Νικόλαος Μπαλοδήμος από την Αβδέλλα. Με πρωτοβουλία δική του και με
τη βοήθεια καραμπινιέρων πήγε στο Σπήλαιο τον Ιούλιο του 1942 και προέβη σε
λεηλασίες, συλλήψεις προκρίτων και λοιπών ατόμων, τα οποία οδηγήθηκαν στα
κρατητήρια της Αβδέλλας και βασανίστηκαν φριχτά για τρία μερόνυχτα.
34 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία ( Η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας),
Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 112.

94
 Γεώργιος Προφέντζας από την Αβδέλλα. Διετέλεσε ρουμανοδάσκαλος στο
δημοτικό σχολείο Δαμασίου Τυρνάβου. Ήταν από τους πιο φανατικούς οπαδούς της
Ρωμαϊκής Λεγεώνας. Χρησιμοποιήθηκε από τους Ιταλούς ως διερμηνέας. Το
Σεπτέμβριο του 1941 κατέλαβε με τη βία το ελληνικό Δημοτικό Σχολείο στο
Δίστρατο Κόνιτσας, για να στεγάσει σ’ αυτό το ρουμανικό σχολείο. Το ίδιο έκανε και
στη Φούρκα Κόνιτσας. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας κατέφυγε στη
Θεσσαλονίκη και συνεργάστηκε με τους Γερμανούς. Δεν υπάρχουν στοιχεία για
τυχόν καταδίκη του από το ΕΔΔ.
Βιργίλιος Πούπης του Λεωνίδα από την Αβδέλλα. Ήταν ρουμανοδάσκαλος
και από τους πρώτους συνεργάτες του Διαμάντη. Κατά τη διάρκεια του
Ελληνοϊταλικού πολέμου εκτοπίστηκε στην Κόρινθο για λόγους εθνικής ασφάλειας.
Το Σεπτέμβριο του 1941 πρωτοστάτησε στην αρπαγή του ελληνικού σχολείου της
Φούρκας Κόνιτσας, για να λειτουργήσει για πρώτη φορά ρουμανικό σχολείο.
Δασκάλα του σχολείου αυτού διορίστηκε και η αδελφή του Ελένη Πούπη.
Έγραψε το παρακάτω ποίημα35 ανθελληνικού περιεχομένου, που απευθυνόταν
στους ρουμανίζοντες της Μακεδονίας και φανέρωνε τα αισθήματα εκδίκησης που
είχαν για τους Έλληνες οι υποστηρικτές της αυτονόμησης του Βλάχικου κράτους. Το
απάγγειλαν οι μαθητές των ρουμανικών σχολείων στις διάφορες εκδηλώσεις. Το
ποίημα αυτό αποστέλλεται ακόμη και σήμερα από το Παρίσι, ανώνυμα, σε Έλληνες
βλαχόφωνους και επιλεκτικά σε ορισμένους «Γραικούς».

DIMADAREA PARINTEASCA- ΔΙΑΤΑΓΗ ΓΟΝΕΩΝ

Διαταγή γονέων μας ορίζει μεγάλον πόθον αδέλφια

Εμάς τους Παλαιούς Ρουμάνους από μητέρα και πατέρα.

Είμαστε οι ήρωες της Πίνδου,

Παιδιά της Λύκαινας, από την Αυλώνα έως την Πίνδο
Είμαστε οι Ρουμάνοι της Πίνδου.
Με τη σημαία και το όπλο στα χέρια
η φωνή της Λύκαινας μας φωνάζει
από την Πίνδο ως την Αυλώνα.

Και με την μεγάλη σημαία η μητέρα της Ρώμης όρισε

Από τους Έλληνες να προφυλαχτούμε και
από το λαιμό να τους πνίξουμε,
Όλους στη Θάλασσα να τους πετάξουμε,
και από αυτούς να γλιτώσουμε,
Γιατί τη γλώσσα της Μεγάλης Ρώμης θέλουν
να μας χαλάσουνε.

Εσείς οι Ρουμάνοι Μακεδόνες ως πότε θα κοιμηθείτε;

Γιατί στον κόσμο ως άνδρες δεν ξυπνάτε;

35 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 49-50 και Σ. Παπαγιάννη, Τα
παιδιά της Λύκαινας, Αθήνα 1998, σελ. 227, 567-568.

95
 Οι Έλληνες σας λένε Κουτσοβλάχους και
σας έχουν δούλους,
Και οι Βούλγαροι σας λένε τσινδάρους και
νομίζουν μικρούς.

Εμπρός όλοι με τα όπλα και με τα σπαθιά στα χέρια

Από αυτούς να φυλαχτήτε και γρήγορα να τους πνίξετε.

Από τις πλάκες των κοιμητηρίων φωνάζουν

οι γονείς μας οι καλοί,
Και τα σπίτια αυτών που αφήνουν τη γλώσσα
να έχουν κατάρα μεγάλη.

Όποιος αφήνει τη γλώσσα του να τον κάψη

της φωτιάς η φλόγα
Και να τυραννηθεί ζωντανός στη φωτιά,
Και να του και η φωτιά τη γλώσσα.

Αυτός στην εστία των γονέων του οικογένεια να μη χαρή,

Από την οικογένεια στεφάνι να μη φιλήση
Μικρό στην κούνια να μη σπαργανώση.

Η σημαία στα βουνά κυματίζει και τα τέκνα της μαζεύει,

Η φωνή της Λύκαινας τους ήρωες μαζώνει..».

Μετά την απελευθέρωση ασκήθηκε εναντίον του Βιργιλίου Πούπη ποινική

δίωξη από τον Ειδικό Επίτροπο του Δικαστηρίου Λάρισας, όμως δεν αναβρέθηκε
πουθενά στον ελλαδικό χώρο. Το πιο πιθανό είναι να ακολούθησε τους Γερμανούς
κατά την αποχώρηση και να κατέφυγε στη Ρουμανία.
Ιωάννης Μπαρτζούμας του Κωνσταντίνου από το Περιβόλι,
ρουμανοδάσκαλος και διευθυντής του ρουμανικού δημοτικού σχολείου Κρανιάς.
Ήταν από τα πιο φανατικά και επικίνδυνα στελέχη της ρουμανικής προπαγάνδας. Ο
Διαμάντης τον είχε διορίσει σύμβουλο των Ρουμανικών Κοινοτήτων και αρχηγό της
νεολαίας των βλαχόφωνων χωριών της περιοχής.
Έκλεισε με τη βοήθεια των Ιταλών το ελληνικό σχολείο Κρανιάς και εξεβίαζε
τους γονείς να στείλουν τα παιδιά τους στο ρουμανικό σχολείο. Έτσι ο αριθμός των
μαθητών του ρουμανικού σχολείου από 46 που ήταν το σχολικό έτος 1939-1940
αυξήθηκε τον επόμενο χρόνο σε 172. Επίσης μαζί με το ρουμανίζοντα ιερέα του
χωριού Γεώργιο Γκριζιώτη έδιωξαν με τη βία από την εκκλησία των «Αγίων
Πάντων» τον Έλληνα ιερέα Στέργιο Κωτίκα και την έκαναν ρουμανική. Όταν στις 25
Μαρτίου 1942 ο Ι. Μπαρτζούμας εκφώνησε λόγο στην εκκλησία, είπε μεταξύ των
άλλων: «πέθανε η Ελλάδα και μόνο αν πέσει άστρο από τον ουρανό θα ξαναγίνει Ελλάδα».
Προέτρεπε τους κατοίκους της Κρανιάς να παραδώσουν στους Ιταλούς τα
όπλα λέγοντας: «παραδώστε τα όπλα, Ελλάδα μην περιμένετε, εδώ θα γίνει ιταλικό και
ρουμανικό». Όταν κάποια ημέρα τον κάλεσε στο γραφείο του ο διοικητής του Σταθμού
Χωροφυλακής για να του κάνει συστάσεις σχετικά με τα προβλήματα που

96
δημιουργούσε για τον επισιτισμό των κατοίκων, απάντησε: «Σκατά. Εδώ είναι βλαχο-
Κρανιά και η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει να κάμει τίποτε». Συνέταξε υπόμνημα
προς τις ιταλικές αρχές, με το οποίο αποκήρυττε την ελληνική κυβέρνηση και την
Ελλάδα και ζητούσε την προσάρτηση της περιοχής στην Ιταλία36.
Καταδικάστηκε από τα ΕΔΔ Λάρισας και Κοζάνης σε φυλάκιση 2 ετών και
ειρκτή 6 ετών αντίστοιχα, η οποία συγχωνεύτηκε στην ποινή της ειρκτής 6 ετών και 6
μηνών.
Φερδινάρδος Νιμπής από την Κρανιά. Διορίστηκε ρουμανοδάσκαλος από το
Διαμάντη στη Μηλιά Μετσόβου. Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου
εκτοπίστηκε στην Κόρινθο για λόγους εθνικής ασφάλειας.
Βασίλειος Αγορογιάννης από τη Σαμαρίνα. Διορίστηκε πρόεδρος Σαμαρίνας
από το Διαμάντη τον Αύγουστο του 1941. Στο σπίτι του στη Σαμαρίνα κατέλυσε την
πρώτη φορά ο Διαμάντης με το επιτελείο του.
Γεώργιος Αγορογιάννης του Γιαννούλη από τη Σαμαρίνα. Ήταν
κτηνοτρόφος και τυροκόμος. Υπήρξε από τους πρώτους συνεργάτες του Διαμάντη
και του Ματούση. Συμμετείχε στη σύσκεψη, που έγινε στη Σαμαρίνα, με το
Διαμάντη τις πρώτες ημέρες της Κατοχής. Τον Αύγουστο του 1941, όταν ο
Διαμάντης επισκέφτηκε τα Γρεβενά, τον φιλοξένησε στο σπίτι του και έλαβε μέρος
στις συσκέψεις που επακολούθησαν.
Από το ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας καταδικάστηκε στις 14 Δεκεμβρίου 1945
ερήμην σε θάνατο. Στις 25 Φεβρουαρίου 1947 εμφανίστηκε στον Ειδικό Επίτροπο
του Δικαστηρίου και άσκησε το ένδικο μέσο της ανακοπής κατά της δικαστικής
απόφασης και προφυλακίστηκε. Μετά από επανειλημμένες αναβολές, η εκδίκαση της
υπόθεσης έγινε στις 21 Φεβρουαρίου 1948 και το δικαστήριο τον καταδίκασε σε
φυλάκιση δύο ετών.

Ειδικά Δικαστήρια Δωσίλογων

Μετά την απελευθέρωση, όσοι κατηγορήθηκαν ότι συνεργάστηκαν με τον

εχθρό κατά τη διάρκεια της Κατοχής, δικάστηκαν από τα Ειδικά Δικαστήρια
Δοσιλόγων (ΕΔΔ) της χώρας, που συγκροτήθηκαν στις έδρες των διαφόρων Νομών.
Στην κατηγορία αυτή υπάγονταν και όσοι συμμετείχαν στην αυτονομιστική
κίνηση για τη δημιουργία Βλάχικου κράτους. Σε ό,τι αφορά στους συνεργάτες της
Ρωμαϊκής Λεγεώνας που έδρασαν στα Γρεβενά και στη Θεσσαλία η δίκη έγινε στο
ΕΔΔ του Πρωτοδικείου Κοζάνης από 18-19 Δεκεμβρίου 1945 και στο ΕΔΔ του
Εφετείου Λάρισας από 16-23 Ιανουαρίου 1946. Μερικοί όμως, όπως ο Θωμάς
Πισπιρίκος και ο Γεώργιος Προφέντζας, δικάστηκαν στη Θεσσαλονίκη και στα
Ιωάννινα αντίστοιχα.
Στη Λάρισα, όπου δικάστηκαν οι περισσότεροι πρωταγωνιστές της κίνησης
Διαμάντη, προσήλθαν αρκετοί μάρτυρες κατηγορίας και υπεράσπισης. Από την
περιοχή Γρεβενών παρουσιάστηκαν οι παρακάτω μάρτυρες:

36 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία (Η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας),

Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 53.

97
 Μάρτυρες κατηγορίας

Ζήσης Βέρος του Δημητρίου από την Αβδέλλα, κάτοικος Γρεβενών, ετών 65,
ζωέμπορος.
Στάμος Σούλης του Στεργίου από Γρεβενά, κάτοικος Γρεβενών, ετών 51, έμπορος.
Γεώργιος Ποντίκας του Ζήση, γεννημένος στην Καρδίτσα, κάτοικος
Γρεβενών, ετών 67, δικηγόρος και πρώην βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος του
Νομού Κοζάνης.
Χρήστος Τζημουράκας του Φωτίου από την Καλλονή, κάτοικος Γρεβενών,
ετών 40, δάσκαλος.
Θεμιστοκλής Κατσάνος του Θωμά από τα Γρεβενά, κάτοικος Γρεβενών, ετών 45,
έμπορος.
Νικόλαος Ρόβας του Ευαγγέλου από την Καληράχη, κάτοικος Γρεβενών,
ετών 38, υπάλληλος της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών. Χρησιμοποιήθηκε από
τους Ιταλούς ως διερμηνέας στο ιταλικό Φρουραρχείο Γρεβενών.

Μάρτυρες υπεράσπισης

Ζήσης Ντούντας του Ιωάννου από τα Γρεβενά, κάτοικος Γρεβενών, ετών 61,
έμπορος. Μάρτυρας υπεράσπισης των κατηγορουμένων Γεωργίου Καζάνα και
Γεωργίου Μητσιμπούνα.
Αναστάσιος Φούντης από το Μέτσοβο, κάτοικος Γρεβενών, ετών 42,
οδοντίατρος. Μάρτυρας υπεράσπισης των κατηγορουμένων Γεωργίου Καζάνα και
Γεωργίου Μητσιμπούνα.
Στέργιος Ίττης από το Περιβόλι, κάτοικος Γρεβενών, ετών 61, ξυλέμπορος.
Μάρτυρας υπεράσπισης των κατηγορουμένων Γεωργίου Βασιλάκη και Γεωργίου
Καζάνα.
Μιλτιάδης Μπασδέκης από τη Σαμαρίνα, κάτοικος Σαμαρίνας, ετών 40,
κτηνοτρόφος. Μάρτυρας υπεράσπισης του κατηγορουμένου Ζήκου Αράια.
Ηρακλής Γεράσης από τη Σαμαρίνα, κάτοικος Σαμαρίνας, ετών 55,
κτηνοτρόφος. Μάρτυρας υπεράσπισης Ζήκου Αράια.
Νικόλαος Σανίδας από το Δοτσικό, κάτοικος Δοτσικού, ετών 60,
κτηνοτρόφος. Μάρτυρας υπεράσπισης Ζήκου Αράια.

98
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄

Ίδρυση της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης στην πόλη των Γρεβενών

Οι λεγεωνάριοι ακολουθούσαν τους Ιταλούς σε όλες τις επιδρομές που έκαναν

σε βάρος του πληθυσμού, είτε για να ανακαλύψουν κρυμμένα όπλα είτε για να
εφαρμόσουν αντίποινα και να προβούν σε κατασχέσεις και λεηλασίες.
Οι δημόσιοι υπάλληλοι Γρεβενών δέχονταν καθημερινά αφόρητες πιέσεις και
απειλές από τους λεγεωνάριους, για να εξυπηρετούν κατά προτεραιότητα τους δικούς
τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα μεγάλη πίεση ασκούσαν στο διευθυντή της Αγροτικής
Τράπεζας Ανδρέα Κάτρη, για να χορηγεί κατά προτίμηση δάνεια σε όσους είχαν
προσχωρήσει στο «Πριγκιπάτο». Και αυτά γίνονταν για να δελεάσουν όσους είχαν
προσχωρήσει στις τάξεις τους και για να λυγίσουν την αντίσταση των αρνούμενων να
τους ακολουθήσουν.
Στις 9 Αυγούστου 1941 ο υπολοχαγός της Καραμπινιερίας (ιταλικής
αστυνομίας) Γρεβενών συνέλαβε σε κεντρικό καφενείο της πόλεως 25 Γρεβενιώτες
και τους έκλεισε στο κρατητήριο για δέκα ημέρες, γιατί δε σηκώθηκαν την ώρα που
γινόταν η υποστολή της ιταλικής σημαίας στο κτίριο του ιταλικού Δικαστηρίου37.
Η κατάσταση έγινε ακόμη πιο τραγική και αποκαρδιωτική στην πόλη, όταν
μερικοί υψηλόβαθμοι κρατικοί υπάλληλοι, αντί να θεωρήσουν τους εαυτούς τους
στρατευμένους στην υπηρεσία της πατρίδας, τάχθηκαν απροκάλυπτα υπέρ του
εχθρού και είχαν στενή συνεργασία με τους Ιταλούς, επειδή απέβλεπαν σε προσωπικά
οφέλη, με την ελπίδα ότι ο Άξονας θα έβγαινε από τον πόλεμο νικητής. Τα άτομα
αυτά ήταν ο εισαγγελέας Πρωτοδικών Ιωάννης Κωστόπουλος, ο διοικητής της
Διοίκησης Χωροφυλακής μοίραρχος Κωνσταντίνος Δυοβουνιώτης και ο διευθυντής
του Δημοσίου Ταμείου Κωνσταντίνος Πέμας38. Έφθασαν μάλιστα σε σημείο να
καταγγείλουν στους Ιταλούς και το μητροπολίτη Γρεβενών Γερβάσιο, γιατί τους
κάλεσε στη Μητρόπολη και τους έκανε συστάσεις για την αντεθνική τους
συμπεριφορά. Η στάση κυρίως του διοικητή Χωροφυλακής και του Εισαγγελέα είχε
αρνητικές επιπτώσεις στο ηθικό του πληθυσμού, γιατί η χωροφυλακή εξαιτίας της
έλλειψης Εθνικού Στρατού, αποτελούσε τότε τη μοναδική στρατιωτική παρουσία στη

37 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Η από 18.8.1941 αναφορά αντισυνταγματάρχη Χωροφυλακής Χ.

Παπαδημητρίου προς την Ανωτέρα Διοίκηση Χωροφυλακής Δυτικής Μακεδονίας.
38 ΓΑΚ, Αρχείο τέως Πρωτοδίκη Ιωάννη Καραγιάννη, υπ’ αριθ. 8248/ 30.12.1974 ένορκη βεβαίωση
ενώπιον Ειρηνοδίκη Αθηνών του Χρήστου Αλεξάνδρου Ασκαρίδη. Υπ’ αριθ. 8153/20.12.1974 ένορκη
βεβαίωση ενώπιον Ειρηνοδίκη Αθηνών του Παναγιώτη Ανδρέου Γεωργακόπουλου. Υπ’ αριθ.
1601/22.2.1975 ένορκη βεβαίωση ενώπιον Ειρηνοδίκη Αθηνών του τέως Βουλευτή του Κόμματος
«Νέα Δημοκρατία» Ηλία Αθανασίου Ηλία. Υπ’ αριθ. 3227/26.4.1975 ένορκη βεβαίωση ενώπιον
Ειρηνοδίκη Αθηνών του τέως Βουλευτή του Κόμματος «Νέα Δημοκρατία» Μιχαήλ Ιωάννου Μακρή.
Υπ’ αριθ. 3347/30.4.1975 ένορκη βεβαίωση ενώπιον Ειρηνοδίκη Αθηνών του διευθυντή της
Αγροτικής Τράπεζας Γρεβενών (επί Κατοχής) Ανδρέα Προκοπίου Κάτρη. Υπ’ αριθ. 41/4.3.1975
ένορκη βεβαίωση ενώπιον Ειρηνοδίκη Ιωαννίνων του Αγρονόμου Γρεβενών (επί Κατοχής)
Κωνσταντίνου Γεωργίου Φραντζεσκάκη.
ΑΥΕ, Η από 18.8.1941 αναφορά του υποδιοικητή τη Α. Δ. Χωροφυλακής Δ. Μακεδονίας.

99
χώρα, ενώ ο εισαγγελέας, ως εκπρόσωπος της Δικαιοσύνης, έπρεπε να αποτελεί
υπόδειγμα Έλληνα πατριώτη και όχι να ενεργεί σύμφωνα με τις υποδείξεις του
κατακτητή.
Σε ό, τι αφορά τον Κ. Πέμα, ο οποίος καταγόταν από το Μοναστήρι της
Γιουγκοσλαβίας, ο έπαρχος Χρήστος Ασκαρίδης αναφέρει σε ένορκη βεβαίωσή του,
ότι, όταν από τη θέση του προϊσταμένου του ζήτησε να σταματήσει την ανθελληνική
του δραστηριότητα, εκείνος του απάντησε ότι δεν επρόκειτο να συμμορφωθεί, γιατί
δεν αισθανόταν Έλληνας αλλά Βούλγαρος39. Όταν η κυβέρνηση Τσολάκογλου έβγαλε
διαταγή να μετατεθεί στην Αίγινα, οι ιταλικές αρχές επενέβησαν και ακύρωσαν τη
μετάθεση. Οι Ιταλοί μάλιστα απείλησαν και τους υπαλλήλους του Ταμείου, λέγοντας
ότι «θα τους κρεμάσουν στους στύλους των τηλεγράφων, εάν δεν εκτελούσαν πιστά
τις διαταγές του Πέμα». Ο Πέμας έβριζε χυδαία την Ελλάδα, την οποία αποκαλούσε
«ψοφίμι» και, για να διατρανώσει την υποταγή του και τα ανθελληνικά του
αισθήματα, έστειλε και τα παιδιά του στο ρουμανικό γυμνάσιο40. Αργότερα ζήτησε
και πέτυχε μετάθεση στη Λάρισα. Όταν ο συνεργάτης των Ιταλών Δημήτριος
Ευαγγελόπουλος άρχισε την εκστρατεία του για την ανεύρεση όπλων, επανήλθε στα
Γρεβενά οικειοθελώς και συμμετείχε στην ομάδα έρευνας, βρίζοντας την Ελλάδα και
τις ελληνικές αρχές.
Η δραστηριότητα που είχε αναπτυχθεί γύρω από το αυτονομιστικό κίνημα για
τη δημιουργία του «Πριγκιπάτου της Πίνδου» και οι προκλητικές ενέργειες των
Ιταλών και λεγεωνάριων, που είχαν σκοπό να αφελληνίσουν την περιοχή,
προκάλεσαν οργή και αγανάκτηση στους λοιπούς κρατικούς φορείς της κατοχικής
κυβέρνησης Τσολάκογλου, οι οποίοι στην ουσία αποτελούσαν για τους κατοίκους
τους εκπροσώπους του ελληνικού Κράτους. Αυτοί ήταν ο έπαρχος Γρεβενών
λοχαγός Χρήστος Ασκαρίδης, ο διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής
υπομοίραρχος Γεράσιμος Μαζαράκης, ο διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος
ανθυπομοίραρχος Ιωάννης Χριστόπουλος και ο υπασπιστής της Διοίκησης
Χωροφυλακής ανθυπομοίραρχος Παναγιώτης Γεωργακόπουλος, οι οποίοι έκριναν
επιβεβλημένο και σκόπιμο να αντιδράσουν άμεσα, για να εξουδετερώσουν τα
αυτονομιστικά σχέδια και να αναπτερώσουν το ηθικό του λαού. Ενημέρωσαν για την
απόφασή τους αυτή το μητροπολίτη Γρεβενών Γερβάσιο, ο οποίος δήλωσε την
αμέριστη συμπαράσταση στην προσπάθειά τους και έτσι ίδρυσαν την πρώτη
αντιστασιακή οργάνωση μέσα στα Γρεβενά. Μετά την άφιξη στην πόλη, το
Σεπτέμβριο του 1941, και του πρωτοδίκη Ιωάννη Καραγιάννη, αφού τα μέλη της
οργάνωσης τον βολιδοσκόπησαν και διαπίστωσαν ότι είχε τις ίδιες με αυτούς ιδέες,
τον συμπεριέλαβαν στην ομάδα τους.
Τα άτομα αυτά, μαζί με τον άξιο ιεράρχη Γερβάσιο, σήκωσαν το βάρος της
αντίστασης την πιο κρίσιμη περίοδο και, για ένα περίπου χρόνο, με το παράδειγμά
τους εμψύχωναν ολόκληρο τον πληθυσμό και ματαίωσαν τα σχέδια των Ιταλών και
του «Πριγκιπάτου». Διακήρυτταν ότι η περιοχή ήταν από τα αρχαιότατα χρόνια

39 ΓΑΚ, Αρχείο τέως Πρωτοδίκη Ιωάννη Καραγιάννη, υπ’ αριθ. 8248/ 30.12.1974 ένορκη βεβαίωση
ενώπιον Ειρηνοδίκη Αθηνών του Χρήστου Αλ. Ασκαρίδη.
40 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία (η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας),
Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 54.

100
ελληνική και θα παρέμενε ελληνική και ότι οι Κουτσόβλαχοι ήταν και αυτοί Έλληνες
που δεν θα επέτρεπαν σε κανένα να αμφισβητήσει την καταγωγή τους και ότι τελικά
οι Σύμμαχοι θα νικούσαν παρά τις προσωρινές επιτυχίες του Άξονα.
Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού του 1942 στα
Γρεβενά δεν είχε εμφανιστεί ούτε ήταν γνωστή καμιά από τις αντιστασιακές
οργανώσεις ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ κλπ. Το γεγονός και μόνο ότι τα παραπάνω άτομα
αντιδρούσαν θαρραλέα προς τις ιταλικές αρχές με κίνδυνο της ζωής τους, μόνοι τους
και χωρίς τη βοήθεια και κάλυψη μιας ευρύτερης αντιστασιακής οργάνωσης, τη
στιγμή που ο Άξονας νικούσε σε όλα τα πολεμικά μέτωπα και η νίκη των Συμμάχων
ήταν αβέβαιη, τους αξίζει κάθε τιμή και ευγνωμοσύνη από τους κατοίκους της
περιοχής και τους καθιστά άξια τέκνα της πατρίδας. Στην προσπάθειά τους αυτή
είχαν και την αμέριστη συμπαράσταση αρκετών παραγόντων της πόλης, οι
περισσότεροι από τους οποίους υπέστησαν τις πρώτες διώξεις και φυλακίσεις.
Τη νύχτα 25/26 Αυγούστου 1941 η Καραμπινιερία Γρεβενών συνέλαβε 14
ευυπόληπτους πολίτες της πόλης και τους έκλεισε φυλακή. Οι συλληφθέντες ήταν41:

1. Αλέξανδρος Βασιλόπουλος, χειρουργός γιατρός του Νοσοκομείου

Γρεβενών.
2. Ζήσης Βέρρος, πρόεδρος Κοινότητας Αβδέλλας.
3. Δημήτριος Γάγαλης, δικηγόρος.
4. Γεώργιος Γεωργιτσιώτης, προϊστάμενος ΤΤΤ του Γραφείου Γρεβενών.
5. Θωμάς Ζαμκίνος, τελειόφοιτος Νομικής.
6. Νικόλαος Ζαμκίνος, δικηγόρος και κοινοτικός σύμβουλος Γρεβενών.
7. Ηλίας, γιατρός.
8. Ιωάννης Ιερεμιάδης, καφεπώλης.
9. Φίλιππος Λεονταρίδης, φοροτεχνικός υπάλληλος.
10. Αθανάσιος Κατσάνος, έμπορος και κοινοτικός σύμβουλος Γρεβενών.
11. Αλέξανδρος Κοτσάνης, καθηγητής Γυμναστικής.
12. Τριαντάφυλλος Κωνσταντινίδης, έμπορος.
13. Κωνσταντίνος Παπασταματίου, δασάρχης.
14. Νικόλαος Τζήκας, κοινοτικός υπάλληλος Γρεβενών.

Η σύλληψη των παραπάνω ατόμων έγινε μετά από εντολή της Στρατιωτικής
Διοίκησης Κόνιτσας, με την κατηγορία ότι ενεργούσαν αντιαξονική προπαγάνδα.
Όπως διαπιστώθηκε, τα ονόματα των συλληφθέντων τα είχε δώσει ο Αλκιβιάδης
Διαμάντης, ο οποίος δεν ήθελε να δραστηριοποιήσει προς την κατεύθυνση αυτή τις
στρατιωτικές αρχές των Γρεβενών, για να μη γίνει αντιληπτή η ενέργειά του και
δημιουργηθούν σε βάρος του αντιδράσεις.
Στις 27 Αυγούστου ο δικηγόρος Δημήτριος Γάγαλης αφέθηκε ελεύθερος,
λόγω ασθενείας και αναπηρίας, ενώ οι υπόλοιποι παρέμειναν στις φυλακές Γρεβενών
και στις 6 Σεπτεμβρίου μεταφέρθηκαν στις φυλακές Τρικάλων. Οι κάτοικοι των
41 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση 1943, Αριθ. Εμπ. 127/29.9.1941 δελτίο πληροφοριών και υπ’ αριθ.
11331 τηλεγράφημα Νομαρχίας Κοζάνης. Υπ’ αριθ. 26/2/146/9.9.1941 αναφορά της Διοίκησης
Χωροφυλακής Γρεβενών.

101
Γρεβενών κινητοποιήθηκαν γρήγορα και έστειλαν στα Τρίκαλα μια επιτροπή να
φροντίσει για την απελευθέρωση των κρατουμένων. Στην επιτροπή αυτή συμμετείχε
και ο έμπορος τότε, και αργότερα δήμαρχος Γρεβενών, Θεμιστοκλής Κατσάνος.
Όταν τα μέλη της επιτροπής έφθασαν στα Τρίκαλα, πληροφορήθηκαν ότι στο
σπίτι του Μπάρδα, που περνούσε τις ώρες του ο Διαμάντης, διέμενε και ο Γιακόνι,
διοικητής της Καραμπινιερίας Τρικάλων, ο οποίος ήταν και προσωπικός του φίλος.
Επειδή στο Διαμάντη δεν είχαν εμπιστοσύνη, παρουσιάστηκαν στο Γιακόνι και τον
παρακάλεσαν να μεσολαβήσει για την απόλυση των κρατουμένων. Τους υποσχέθηκε
ότι θα φρόντιζε να απολυθούν τρεις από αυτούς, όπως και έγινε. Οι λοιποί
κρατούμενοι απολύθηκαν στις 6 Οκτωβρίου 1941. Καθοριστικό ρόλο στην
αποφυλάκιση έπαιξε η επίσημη αναφορά που εστάλη στις 3 Σεπτεμβρίου 1941 προς
τις ιταλικές αρχές από την κυβέρνηση Τσολάκογλου, η οποία ανέφερε ότι οι
κρατούμενοι έπεσαν θύματα συκοφαντίας ρουμανιζόντων42.
Όταν οι Ιταλοί καραμπινιέροι ζήτησαν από τον υπομοίραρχο Γεράσιμο
Μαζαράκη να τους παραδώσει μια κατάσταση με τα ονόματα των κομμουνιστών και
άλλων καταδιωκόμενων της περιφέρειας Γρεβενών, αυτός αρνήθηκε να το πράξει.
Μια μέρα με τη δύση του ηλίου πήγε στο Δοξαρά και αφού συγκέντρωσε τους
κατοίκους, τους παρότρυνε να κρύψουν σε ασφαλή σημεία τα καλά όπλα και σε
περίπτωση που πήγαιναν οι Ιταλοί, για να τους παραδώσουν τον κρυμμένο οπλισμό,
να παρέδιδαν τα πιο παλαιά και άχρηστα, για να δικαιολογηθούν43.
Η ύπαρξη της οργάνωσης με τον έπαρχο και τα άλλα μέλη δεν άργησε να γίνει
αντιληπτή από τις ιταλικές αρχές και τους καταδότες φίλους τους, που τη θεώρησαν
υπεύθυνη για την πείσμονα άρνηση των κατοίκων να συνεργαστούν μαζί τους.
Κάλεσαν τα μέλη της οργάνωσης επανειλημμένα στο Φρουραρχείο και την
Καραμπινιερία και προσπάθησαν με πιέσεις και απειλές να τους πείσουν να
παραιτηθούν από οποιαδήποτε δραστηριότητα και έφθασαν μάλιστα σε σημείο να
τους ζητήσουν να συνεργαστούν μαζί τους, επικαλούμενοι το μάταιο της αρνητικής
τους στάσης και το αήττητο του Άξονα. Έφεραν για παράδειγμα τις καλές σχέσεις
που είχαν με τον εισαγγελέα, το διοικητή της Διοίκησης Χωροφυλακής και το
διευθυντή του Δημοσίου Ταμείου, τους οποίους αποκαλούσαν «ρεαλιστές» και
«πατριώτες».
Στις 24 Μαρτίου 1942 έθεσαν σε περιορισμό «κατ’ οίκον» για ένα τρίμηνο
τον υπομοίραρχο Γεράσιμο Μαζαράκη και τον ανθυπομοίραρχο Παναγιώτη
Γεωργακόπουλο, και, αφού προσπάθησαν κατά το χρονικό αυτό διάστημα να τους
πάρουν με το μέρος τους και δεν τα κατάφεραν, τους εκτόπισαν ως ομήρους στην
Ιταλία, όπου κλείστηκαν σε διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις 25 Απριλίου
1942 συνέλαβαν και τον έπαρχο Χρήστο Ασκαρίδη και τον μετέφεραν ως όμηρο στην
Ιταλία. Τον πρωτοδίκη Ιωάννη Καραγιάννη και τον ανθυπομοίραρχο Ιωάννη
Χριστόπουλο δεν τους συνέλαβαν, γιατί η δράση τους ήταν λιγότερο εμφανής και δεν

42 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Σημείωμα υπ’ αριθ. 1339/3.9.1941 Επιτροπής Συνδέσμου μετά
Ιταλικής Διοικήσεως.
Σ. Παπαγιάννη, Τα παιδιά της λύκαινας, Αθήνα 1998, σελ. 280, από την κατάθεση του μάρτυρα στο
ΕΔΔ Λάρισας Θεμιστοκλή Κατσάνου στις 18.1.1946.

43 Παράρτημα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Οι αντιστασιακοί του Νομού Γρεβενών, τόμος Γ, σελ. 63-64.

102
υπήρχαν αρκετά στοιχεία σε βάρος τους. Μετά από λίγο καιρό οι Ιταλοί
προσπάθησαν να συλλάβουν και τον Ι. Καραγιάννη, αλλά τους εμπόδισε ο
εισαγγελέας Κωστόπουλος, για να μη θεωρηθεί ότι αυτός ήταν ο κύριος υπεύθυνος
για τη σύλληψή του. Στις 5 Ιουλίου 1942 ο Πρωτοδίκης Ι. Καραγιάννης εκδιώχθηκε
από τα Γρεβενά και εγκαταστάθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Καρδίτσα, όπου
αργότερα εντάχθηκε στο ΕΑΜ.
Η σύλληψη και απομάκρυνση των παραπάνω από την περιοχή είχε βέβαια
δυσάρεστη ψυχολογική επίδραση στον πληθυσμό, προκάλεσε τη θριαμβολογία των
λεγεωνάριων από την άλλη πλευρά, αλλά το κλίμα είχε πλέον αντιστραφεί εις βάρος
των Ιταλών. Τη σκυτάλη ανέλαβαν τώρα εκτός από το διοικητή του Αστυνομικού
Τμήματος ανθυπομοίραρχο Ιωάννη Χριστόπουλο και άλλα άτομα από τα Γρεβενά,
που τα κάλεσε στη Μητρόπολη ο μητροπολίτης Γερβάσιος και ζήτησε να συνεχίσουν
τον αγώνα. Μεταξύ αυτών ήταν ο γιατρός Ηλίας Αθ. Ηλίας, ο αδελφός του δικηγόρος
Σίμος Ηλίας, ο δικηγόρος Νικόλαος Ζαμκίνος, ο γιατρός Αλέξανδρος Βασιλόπουλος,
ο διευθυντής της Αγροτικής Τράπεζας Ανδρέας Κάτρης, ο Αγρονόμος Κωνσταντίνος
Φραντζεσκάκης και αρκετοί άλλοι.
Με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας οι όμηροι Χ. Ασκαρίδης, Γ. Μαζαράκης
και Π. Γεωργακόπουλος δραπέτευσαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης,
συνεργάστηκαν με τον Ευάγγελο Αβέρωφ, που ήταν και αυτός τότε όμηρος στην
Ιταλία, και κατέφυγαν στη Μέση Ανατολή, όπου εντάχθηκαν στα ένοπλα ελληνικά
τμήματα για να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των Γερμανών. Όταν επέστρεψαν στην
Ελλάδα, στις αρχές του 1945, υπέβαλαν στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων Αθηνών
μήνυση κατά των συνεργατών του εχθρού, μοιράρχου Κ. Δυοβουνιώτη, Εισαγγελέα Ι.
Κωστοπούλου και ιδιώτη Κ. Πέμα.

Ίδρυση και δράση Αγγλοελληνικής Οργάνωσης στη βόρεια Πίνδο

Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, μία ομάδα 25 Άγγλων
στρατιωτών αποκλείστηκε στην οροσειρά της Πίνδου, γιατί δεν πρόλαβε να
αναχωρήσει από τις ακτές μαζί με τα άλλα βρετανικά στρατεύματα. Επικεφαλής ήταν
ο ταγματάρχης Τζακ Πρέστον με βοηθό τον Κύπριο επιλοχία του αγγλικού στρατού
Τηλέμαχο Παπαγεωργίου44. Κατά την παραμονή τους στην περιοχή, συνεργάστηκαν
με μερικούς έμπιστους Έλληνες και ίδρυσαν την πρώτη Αγγλοελληνική οργάνωση,
της οποίας αρχηγός ήταν ο ταγματάρχης Τζακ Πρέστον και υπαρχηγός ο επιλοχίας
Τηλέμαχος Παπαγεωργίου. Από ελληνικής πλευράς, άμεσος βοηθός του Άγγλου
ταγματάρχη ήταν ο Ιωάννης Γ. Τζίνας από το Κεράσοβο (Αγία Παρασκευή). Σκοπός
της οργάνωσης ήταν να εξουδετερώσουν τον Αλκιβιάδη Διαμάντη και να διαλύσουν
το «Πριγκιπάτο της Πίνδου», του οποίου τα όρια περιλάμβαναν και τη Θεσσαλία με
κυριότερη πόλη τη Λάρισα.
Ο ταγματάρχης Πρέστον κάλεσε σε σύσκεψη τα μέλη της οργάνωσης και
ανέπτυξε ένα σχέδιό που προέβλεπε τη σύλληψη του Διαμάντη και τη φυγάδευσή

44 Συλλόγου Μακεδόνων Ομήρων Καταδίκων Ιταλίας (ΣΜΟΚΙ), Η Πίνδος στον αγώνα, Θεσσαλονίκη
1948, σελ. 23.

103
του στη Μέση Ανατολή, με σκοπό να δικαστεί για τις προδοτικές και ανθελληνικές
του δραστηριότητες. Οι Έλληνες δέχτηκαν ευχαρίστως να τον βοηθήσουν και τον
παρακάλεσαν να μεταβεί μαζί τους στη Θεσσαλονίκη, για να συναντήσουν κάποιους
άλλους οργανωμένους πατριώτες που δρούσαν εκεί, για να καταστρώσουν από
κοινού το σχέδιο συνεργασίας. Ο Πρέστον συμφώνησε, αλλά, επειδή δε γνώριζε
καθόλου ελληνικά, τα μέλη της οργάνωσης τον εφοδίασαν με μια πλαστή ταυτότητα
κωφάλαλου με το όνομα Γιάννης Καρακώστας, χτίστης στο επάγγελμα.
Όταν έφθασαν στη Θεσσαλονίκη, ο ταγματάρχης Τζακ Πρέστον, ο επιλοχίας
Τηλέμαχος Παπαγεωργίου και μερικά μέλη της οργάνωσης που τους συνόδευαν,
ήλθαν σε επαφή με το Ζήση Νίκζα από τη Σαμαρίνα, ο οποίος γνώριζε τα πρόσωπα
που θα συναντούσαν και στις 10 Ιουνίου 1941 όλοι οι ενδιαφερόμενοι της
«Επιτροπής Αγώνος» -έτσι ήταν ο αρχικός της τίτλος- συγκεντρώθηκαν σε ένα
υπόγειο της οδού Γεωργίου Σταύρου 4, για να συζητήσουν το θέμα και να λάβουν τις
ανάλογες αποφάσεις.
Στη σύσκεψη έλαβαν μέρος: ο Τζακ Πρέστον, ο Τηλέμαχος Παπαγεωργίου, ο
Ζήσης Νίκζας, ο Ιωάννης Νίκζας (πατέρας του Ζήση), ο Ιωάννης Τζίνας, ο Σιώκας
Τζίνας, ο Δημήτριος Τζίνας, ο Ιωάννης Σαμπάνης, ο υπομοίραρχος Απόστολος
Κυριόπουλος, ο ανθυπομοίραρχος Γεώργιος Κατσαράς, ο ανθυπασπιστής Γεώργιος
Μπέτσος, ο Αριστοτέλης Χαρισιάδης, ο Κοέν Δαβίδ, ο Μιχάλης Κύργιας, ο Ιωάννης
Μανδραβέλης, ο Θωμάς Θώμας, η Ελένη και Μαρία Νίκζα, ο Στάθης
Δασκαλόπουλος, ο Νικόλαος Ζαχαρόπουλος (Νικοζάχος) και μερικοί άλλοι.
Σε μια από τις συνεδριάσεις αποφασίστηκε να ιδρυθεί Αγγλοελληνική
οργάνωση με διοικητή τον ταγματάρχη Τζακ Πρέστον, επιτελάρχη τον Έλληνα
ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη και υπασπιστή τον επιλοχία Τηλέμαχο Παπαγεωργίου.
Η απόφαση που πάρθηκε ήταν να αιχμαλωτίσουν τον Αλκιβιάδη Διαμάντη,
γιατί, αν τον σκότωναν, οι Ιταλοί θα εφάρμοζαν σκληρά αντίποινα σε βάρος του
ελληνικού πληθυσμού. Παράλληλα συγκροτήθηκε και ένα μικρό τμήμα απαγωγής
και άρχισε η στενή παρακολούθηση του Διαμάντη, μέχρις ότου ευρεθεί η κατάλληλη
στιγμή.
Περί τα τέλη Ιουνίου 1941 ο ανθυπασπιστής της χωροφυλακής Γεώργιος
Μπέτσος και ο Ζήσης Νίκζας παρουσιάστηκαν στο διοικητή Χωροφυλακής
Θεσσαλονίκης, αντισυνταγματάρχη Μιχαήλ Μαντούβαλο και του απεκάλυψαν την
ίδρυση της Αγγλοελληνικής οργάνωσης στην Πίνδο, καθώς και το σκοπό της που
ήταν η σύλληψη του Διαμάντη και η εξουδετέρωση των λεγεωνάριων. Ο
αντισυνταγματάρχης Μ. Μαντούβαλος δέχτηκε με ευχαρίστηση να τους βοηθήσει
και συνεργάστηκε στενά με διάφορα μέλη της οργάνωσης, όπως το Γεώργιο Μπέτσο,
το Ζήση Νίκζα, τον Ιωάννη Τζίνα, το Νικόλαο Ζαχαρόπουλο (Νικοζάχο) και τον
ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη και επί πλέον ειδοποίησε τη Χωροφυλακή Γρεβενών
να μη δημιουργήσει προβλήματα στην οργάνωση, όσο καιρό αυτή θα δρούσε μέσα
στα όρια της δικαιοδοσίας της.
Ο Αλκιβιάδης Διαμάντης διατηρούσε άριστες σχέσεις και συνεργαζόταν
συχνά με το διοικητή της μεραρχίας «Φορλί» στρατηγό Ρουτζέρο που είχε την έδρα
στη Λάρισα. Η συνεργασία τους αφορούσε την κατάστρωση των σχεδίων για τη
δημιουργία του Βλάχικου κράτους. Ο πληθυσμός όμως αντιστέκονταν με πείσμα και

104
οι Κουτσόβλαχοι παρέμειναν προσηλωμένοι στα ελληνικά ιδεώδη, γεγονός που
απογοήτευε τους Ιταλούς και τους λεγεωνάριους, με αποτέλεσμα να γίνονται πιο
επιθετικοί και βίαιοι στη συμπεριφορά τους. Γυρίζοντας στην ύπαιθρο λεηλατούσαν,
βασάνιζαν, φυλάκιζαν, έκαιγαν σπίτια και σκότωναν.
Στις 2 Αυγούστου 1941 ο ταγματάρχης Πρέστον και ο υπασπιστής του,
επιλοχίας Παπαγεωργίου, με το Σιώκα Τζίνα έφυγαν από τη Θεσσαλονίκη με
προορισμό την περιοχή Σαμαρίνας. Είχαν σκοπό όμως, πριν φθάσουν σ’ αυτήν, να
συναντήσουν σε κάποιο σημείο της Πίνδου τον επιτελάρχη ταγματάρχη Μιλτιάδη
Πόρτη με τα ανταρτικά αποσπάσματα της οργάνωσης. Ταυτόχρονα αναχωρούσαν
από τα Γρεβενά για τη Σαμαρίνα ο Ζήσης Νίκζας μαζί με τον Αναστάσιο Γεωργίτση
και τη Σουλτάνα Τσουπινάκη, που εκτελούσε χρέη συνδέσμου. Οι πληροφορίες που
είχαν ήταν ότι ο Αλκιβιάδης Διαμάντης μαζί με το Νικόλαο Ματούση θα
περιέρχονταν τα βλαχόφωνα χωριά για μια εβδομάδα, για να αναπτύξουν το πολιτικό,
οικονομικό και στρατιωτικό πρόγραμμα.
Στις 6 Αυγούστου 1941 με μεγάλη μυστικότητα συγκεντρώθηκαν όλα τα μέλη
της οργάνωσης στο ερημικό μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής, δύο χιλιόμετρα
περίπου νότια της Σαμαρίνας. Ομαδάρχες των ανταρτών στη σύσκεψη ήταν: ο
Ιωάννης Τζίνας, ο Στέργιος Ρωσσικόπουλος, ο Ζήσης Νίκζας, ο Γεώργιος
Νικολαΐδης, ο Κωνσταντίνος Μπαϊρακτάρης, ο Ζήσης Γκριζιώτης και ο Λεωνίδας
Τσούμπανος. Εκεί μίλησαν ο Τζακ Πρέστον, μέσω του διερμηνέα Τηλέμαχου
Παπαγεωργίου, και οι ομαδάρχες Ιωάννης Τζίνας και Στέργιος Ρωσσικόπουλος και
πάρθηκαν οι παρακάτω αποφάσεις45:

 Να περικυκλωθεί από τους ένοπλους άνδρες της οργάνωσης η περιοχή της

Σαμαρίνας και να τοποθετηθούν τα δύο κανόνια που διέθεταν, ένα στο
δρόμο Σαμαρίνας- Γρεβενών, στη θέση Καραβασσαρά και το άλλο στο
δρόμο Φούρκα- Σαμαρίνα στον αυχένα Ρωμηού, ούτως ώστε να
αποκλειστούν οι δύο δρόμοι που οδηγούσαν στη Σαμαρίνα, με απώτερο
σκοπό να εμποδιστούν οι ενισχύσεις των Ιταλών προς τους λεγεωνάριους.
 Να εξασφαλιστεί ο έλεγχος του δρόμου Δοτσικού- Σαμαρίνας και να
αυξηθεί το δίκτυο των πληροφοριοδοτών και τροφοδοτών των ενόπλων
αποσπασμάτων και ως τέτοιοι επιλέγηκαν οι Σαμαρινιώτες, Ιωάννης
Αγορογιάννης, με βοηθό το γιο του Κωνσταντίνο, που διατηρούσαν στάνη
στο μέσο αυτής της διαδρομής. Στη στάνη αυτή αποφασίστηκε να
εγκατασταθεί το αγγλικό απόσπασμα με το κανόνι. Επίσης με τη
χρησιμοποίηση των βοσκών, που έβοσκαν τα πρόβατα στη γύρω περιοχή,
θα εξασφαλίζονταν η συνεχής ροή των πληροφοριών και η ευκολότερη
τροφοδοσία των αποσπασμάτων.
 Να προμηθευτούν τα αποσπάσματα το αναγκαίο πολεμικό υλικό, που
χρειάζονταν για τη μάχη, από το Δημοτικό Σχολείο της Σαμαρίνας, όπου το
είχαν αποθηκεύσει οι λεγεωνάριοι. Αφού έπαιρναν το αναγκαίο υλικό, θα
ανατίναζαν το Σχολείο για να καταστραφεί το υπόλοιπο και η ανατίναξη

45 ΣΜΟΚΙ, Η Πίνδος στον αγώνα, Θεσσαλονίκη 1948, σελ. 30.

105
 αυτή θα αποτελούσε το σύνθημα της επίθεσης εναντίον των λεγεωνάριων.
Μια ομάδα με ομαδάρχη το Ζήση Νίκζα θα κατευθυνόταν για τη σύλληψη
του Διαμάντη, ενώ οι άλλες ομάδες θα κινούνταν για τη σύλληψη των
συνεργατών του.

Ημέρα δράσης είχε οριστεί η 16η Αυγούστου 1941. Το σχέδιο όμως διέρρευσε
και οι ιταλικές αρχές γνώριζαν για τον επικείμενο τρόπο δράσης της οργάνωσης.
Σύμφωνα με τα όσα έχει δημοσιεύσει και υποστηρίζει ο Σύλλογος Μακεδόνων
Ομήρων Καταδίκων Ιταλίας (ΣΜΟΚΙ), η «ΠΙΝΔΟΣ», το σχέδιο αποκάλυψαν ο Ιωάννης
και Κωνσταντίνος Αγορογιάννης (πατέρας και γιος) στη στάνη των οποίων επρόκειτο
να εγκατασταθεί το αγγλικό απόσπασμα46. Οφείλει να λάβει κανείς υπόψη του ότι τα
μέλη του παραπάνω συλλόγου συμμετείχαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην
Αγγλοελληνική οργάνωση.
Μετά την αποκάλυψη του σχεδίου οι λεγεωνάριοι άρχισαν την συστηματική
παρακολούθηση των μελών της οργάνωσης. Ένας όμως πληροφοριοδότης τους
ενημέρωσε ότι οι Ιταλοί γνώριζαν τις μελλοντικές τους ενέργειες, οπότε ο Ζήσης
Νίκζας μαζί με το Γεώργιο Νικολαΐδη έτρεξαν γρήγορα, κινούμενοι «πεζή» για τρεις
και περισσότερες ώρες μέσα στη νύχτα, για να ενημερώσουν τους άνδρες του
αγγλικού αποσπάσματος, που βρίσκονταν σε πορεία, να μη μεταβούν στη στάνη,
γιατί εκεί είχαν στήσει ενέδρα οι λεγεωνάριοι και τους περίμεναν. Μετά από αυτό, το
αγγλικό απόσπασμα αναγκάστηκε ύστερα από περιπετειώδη νυκτερινή πορεία,
ανάμεσα από δύσβατα μονοπάτια και απόκρημνες χαράδρες, να επιστρέψει στη
Ζούζουλη.
Ένα τμήμα 30 περίπου καραμπινιέρων με τους λεγεωνάριους προέβη σε
συλλήψεις όσων ανδρών της οργάνωσης έγινε ο εντοπισμός. Συνέλαβαν τότε τα μέλη
της οργάνωσης Αθανάσιο Τσουπινάκη, Ιωάννη Τζίνα, Ζήση Γκριζιώτη, Λεωνίδα
Τσούμπανο, Ζήση Νίκζα, Αναστάσιο Γεωργίτση, Ελένη Ι. Νίκζα (μητέρα του Ζήση
Νίκζα) και Σουλτάνα Τσουπινάκη. Όλους τους έκλεισαν στις φυλακές της Σαμαρίνας
και άρχισαν να τους υποβάλλουν σε φριχτά βασανιστήρια και να ζητούν
πληροφορίες για τον ταγματάρχη Πρέστον και τους άνδρες του αγγλικού
αποσπάσματος. Στα βασανιστήρια συμμετείχαν ενεργά οι Ιταλοί καραμπινιέροι, με
διερμηνείς το Σωτήρη Αράια από τη Σαμαρίνα και το Γεώργιο Προφέντζα , δάσκαλο
του ρουμανικού σχολείου Δίστρατου. Κανένας όμως από τους κρατούμενους δε
μαρτύρησε.
Το βράδυ της 15ης Αυγούστου δραπέτευσε από τις φυλακές ο Λεωνίδας
Τσούμπανος. Το γεγονός αυτό αναστάτωσε τους Ιταλούς καραμπινιέρους και τους
λεγεωνάριους. Ο Αλκιβιάδης Διαμάντης κήρυξε γενική επιστράτευση στα
βλαχόφωνα χωριά και με προκηρύξεις και τοιχοκολλήσεις καλούσε τους κατοίκους
να προδώσουν το καταφύγιο του αρχηγού της Αγγλοελληνικής οργάνωσης, τον οποίο
είχε επικηρύξει με το ποσό των 200.000 δρχ. για τη σύλληψη και με 500.000 δρχ. για
τον φόνο του. Παράλληλα ζήτησε ενισχύσεις από την Ιταλική Διοίκηση Ιωαννίνων.
Στις 17 Αυγούστου, έφθασαν στη Σαμαρίνα δύο ιταλικοί λόχοι ο ένας από τα
Γρεβενά, με επικεφαλής το λοχαγό Βίτο Μοντιάνο και ο άλλος από την Κόνιτσα, με
46 Ό. π. σελ. 31

106
επικεφαλής το διοικητή της Καραμπινιερίας Κόνιτσας υπολοχαγό Βιτόριο (Βίκτωρ)
Βελεασάρα.
Με βάση της πληροφορίες που είχαν συγκεντρώσει, συνεχίστηκαν οι
συλλήψεις και των άλλων μελών της οργάνωσης, με ιδιαίτερη έμφαση προς το
Κεράσοβο, που απείχε 31/2 ώρες από τη Σαμαρίνα, για να συλλάβουν τους αδελφούς
Τζίνα και το σύνδεσμο των ανταρτικών αποσπασμάτων Ευστάθιο Τσιώμη. Την
επιχείρηση προς το Κεράσοβο ανέλαβε ο λόχος του Βελεασάρα, ενισχυμένος με 50
περίπου λεγεωνάριους, με οδηγό το Δημήτριο Ανθούλη και διερμηνέα το Γεώργιο
Προφέντζα. Ο Τσιώμης κατόρθωσε να διαφύγει και οι αδελφοί Τζίνα να
απομακρυνθούν έγκαιρα. Τότε οι Ιταλοί, για να τους εκδικηθούν και να τιμωρήσουν
το χωριό, συνέλαβαν αρκετούς ομήρους, τους οποίους οδήγησαν στη Σαμαρίνα.
Μεταξύ αυτών ήταν και οι παρακάτω47:
 Δημήτριος Μόσιουλος, διοικητής του Σταθμού Χωροφυλακής
Κερασόβου.
 Γεώργιος Αθανασίου, Πρόεδρος της Κοινότητας Κερασόβου.
 Ευάγγελος Τσούμπανος.
 Χρήστος Τσούμπανος.
 Βασίλειος Γκούτσιος.
 Απόστολος Σιώμος με τη σύζυγό του.
 Χρήστος Σιώμος.
 Ηλίας Κούτσιος.
 Δέσπω Γ. Τζίνα.
 Ελένη Γ. Τζίνα.

Οι έρευνες συνεχίστηκαν για 15 ημέρες, μέσα στις οποίες κατόρθωσαν να

εντοπίσουν τα πυροβόλα στην τοποθεσία «Πέτρα Ζούζουλης» και να συλλάβουν
αρκετά μέλη της οργάνωσης, όπως τους: Κωνσταντίνο Μπαϊρακτάρη, Στέργιο
Ρωσσικόπουλο, Γεώργιο Κωστάρα, Νικόλαο Κωστάρα, Κωνσταντίνο Μέλιο, τον
ιερέα Θωμά Παπαθωμά και άλλους.
Οι κακοποιήσεις και τα βασανιστήρια ήταν καθημερινό φαινόμενο. Τον ιερέα
Θωμά Παπαθωμά τον κρέμασαν, του έκαψαν τα γένια και του ξερίζωσαν τα μαλλιά.
Τον πρόεδρο της κοινότητας Ζούζουλης και τον Κωνσταντίνο Μπαϊρακτάρη από το
Φλαμπουράρι τους κρέμασαν. Τον τελευταίο μάλιστα με γροθιές του έσπασαν και τα
δόντια. Τη Σουλτάνα Τσουπινάκη την κακοποίησαν και έβαλαν καρφίτσες στους
μαστούς της48. Ο λεγεωνάριος Αδάμος Χελιδώνης πήγε στα κρατητήρια της
Σαμαρίνας και ξυλοκόπησε το Ζήση Νίκζα, τον Κωνσταντίνο Μπαϊρακτάρη, τον
Ιωάννη Τζίνα και τον Αθανάσιο Τσουπινάκη. Καθήκοντα σκοπού έξω από τα
κρατητήρια είχε αναλάβει ο λεγεωνάριος Δημήτριος Μπραζωτίκας.
Όλοι οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στις φυλακές Καπλανίου Ιωαννίνων, όπου
κρατήθηκαν για 75 ημέρες. Στη συνέχεια μερικοί που δεν είχαν βαριές κατηγορίες

47 Ό. π. σελ. 47.
48 Σ. Παπαγιάννη, Τα παιδιά της λύκαινας, Αθήνα 1998, σελ 49, κατάθεση Ζήση Νίκζα του Ιωάννου,
πρακτικά ΕΔΔ του Εφετείου Λάρισας με αριθμό 113, 113α, 114/1946.

107
απελευθερώθηκαν, ενώ οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στις φυλακές Μεσολογγίου για
να δικαστούν από το Στρατοδικείο. Αυτοί ήταν οι εξής49:
 Ζήσης Νίκζας του Ιωάννου, ετών 35, από τη Σαμαρίνα.
 Αναστάσιος Γεωργίτσης του Χρήστου, ετών 27, από τα Γρεβενά.
 Ιωάννης Τζίνας του Γεωργίου, ετών 40, από το Κεράσοβο.
 Λεωνίδας Τσιώμης του Ιωάννου, ετών 35, από το Κεράσοβο.
 Αθανάσιος Τσουπινάκης του Χρήστου, ετών 28, από το Φλαμπουράρι.
 Σουλτάνα Τσουπινάκη του Χρήστου, ετών 22, από το Φλαμπουράρι..
 Κωνσταντίνος Μπαϊρακτάρης του Χρήστου, ετών 28, από το
Φλαμπουράρι.
 Ελένη Παπαζήση του Μιχαήλ, ετών 58, από το Φλαμπουράρι.

Στις 11 Απριλίου 1942 έγινε στο Ιταλικό Στρατοδικείο Αγρινίου η δίκη των
παραπάνω με διάφορα κατηγορητήρια, που συντάχθηκαν από τους Ιταλούς σε
συνεργασία με τον Αλκιβιάδη Διαμάντη. Ως μάρτυρες κατηγορίας προσήλθαν ο
λοχαγός του τάγματος Γρεβενών Βίτο Μοντιάνο και ο διοικητής της Καραμπινιερίας
Κόνιτσας υπολοχαγός Βίκτωρ Βελεασάρα. Όλα τα μέλη καταδικάστηκαν σε διάφορες
ποινές (καταναγκαστικά έργα κλπ.). Ύστερα από ένα μήνα κράτηση στις φυλακές, ο
Ζήσης Νίκζας, ο Αθανάσιος Γεωργίτσης, ο Αθανάσιος Τσουπινάκης και ο
Κωνσταντίνος Μπαϊρακτάρης μεταφέρθηκαν ως όμηροι σε στρατόπεδα
συγκέντρωσης της Ιταλίας.

Όμηροι Ιταλίας. Καθιστοί: αριστερά Ζήσης Νίκζας και δεξιά Παρμενίων Κοντοκώτσιος
Γονατιστοί: στη μέση Κ. Μπαϊρακτάρης και δεξιά Αθ. Γεωργίτσης

Ο αρχηγός της «Αγγλοελληνικής Οργάνωσης» ταγματάρχης Τζακ Πρέστον

μετά από περιπετειώδη πορεία, μέσω Κατερίνης, έφθασε στην Αθήνα, για να
συνεχίσει την αντιστασιακή του δράση συνεργαζόμενος και με άλλες οργανώσεις.
Τον Οκτώβριο του 1941 προδόθηκε ο τόπος διαμονής του και, όταν πήγαν να τον

49 ΣΜΟΚΙ, Η Πίνδος στον αγώνα, Θεσσαλονίκη 1948, σελ. 50.

108
συλλάβουν οι Ιταλοί καραμπινιέροι προσπάθησε να διαφύγει, πυροβολώντας
εναντίον τους, αλλά δεν τα κατάφερε και πληγώθηκε θανάσιμα.

109
 ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ

ΣΕ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ

Από το Σεπτέμβριο του 1941 άρχισαν να εμφανίζονται στον ελληνικό χώρο οι

παρακάτω αντιστασιακές οργανώσεις:

Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)

Ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1941. Την ημέρα αυτή σε ένα παλιό σπίτι στο
τέρμα της οδού Ιπποκράτους στην Αθήνα συγκεντρώθηκαν κρυφά τέσσερις άνδρες
και υπέγραψαν το ιδρυτικό του ΕΑΜ. Οι άνδρες αυτοί ήταν ο Λευτέρης Αποστόλου
από το ΚΚΕ, ο Ηλίας Τσιριμώκος από την ΕΛΔ (Ελληνική Λαϊκή Δημοκρατία), ο
Χρήστος Χωμενίδης από το ΣΚΕ (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας) και ο Απόστολος
Βογιατζής από το ΑΚΕ (Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας)50.
Αργότερα προσχώρησαν στο ΕΑΜ και άλλα μικρά κόμματα με ανύπαρκτη
σχεδόν λαϊκή βάση, όπως το ΣΕΚ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα), η Σοσιαλιστική
Ένωση, η Δημοκρατική Ένωση και οι Σοσιαλιστές Δημοκράτες. Στο ΕΑΜ μπορούσε
να γίνει ισότιμα δεκτό και κάθε άλλο κόμμα ή οργάνωση που θα δεχόταν τις αρχές
του ιδρυτικού και θα εργαζόταν για την επιτυχία των σκοπών του51.
Το ιστορικό της δημιουργίας, ανάπτυξης και εξέλιξης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ σε γενικές
γραμμές είναι το εξής:
Όταν η Ελλάδα καταλήφθηκε από τους Γερμανούς και Ιταλούς, οι μόνοι
Έλληνες που είχαν από το παρελθόν μυστική οργάνωση και συνωμοτική πείρα ήταν
οι κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές λοιπόν, επωφελούμενοι από τα εναντίον των
κατακτητών αγνά πατριωτικά αισθήματα του υπόδουλου ελληνικού λαού, θεώρησαν
κατάλληλη την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν με δόλο τις πολιτικές τους επιδιώξεις,
τις οποίες δεν θα πετύχαιναν με κανένα άλλο τρόπο, γιατί οι αρχές του κόμματός τους
δε γίνονταν αποδεκτές από την συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Αυτό φάνηκε
και επιβεβαιώθηκε από την απελευθέρωση και μέχρι σήμερα, που τα κομμουνιστικά
κόμματα σε καμιά περίπτωση δεν μπόρεσαν, αθροιζόμενα ως σύνολο, να υπερβούν
το 15% του εκλογικού σώματος.
Καθώς το ΚΚΕ είχε έτοιμο τον παράνομο μηχανισμό, αποτέλεσε από την
αρχή τον εγκέφαλο και τη ραχοκοκαλιά του ΕΑΜ και κατόρθωσε να το
καθυποτάξει52. Με τη βοήθεια των στελεχών του μπόρεσε αμέσως να ενεργοποιήσει
τις αχτίδες στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας. Επειδή όμως γνώριζε ότι οι
επικεφαλής των περιφερειών καθοδηγητές και οργανωτές θα αποτύγχαναν, αν
παρουσιάζονταν με το αληθινό τους πρόσωπο, φρόντισε να τους δώσει ψευδώνυμα

50 Α. Ζαούση, Οι δύο όχθες 1939-1945, μέρος Β΄ (Ι), Αθήνα 1987, σελ. 35 και Σ. Γρηγοριάδη,
Συνοπτική Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (1941-1945), 2η έκδοση, Αθήνα 1986, σελ. 67.
51 Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Το ΚΚΕ επίσημα κείμενα, τόμος 5ος, Αθήνα 1981, σελ. 54.
52 Κρις Γουντχάουζ, Το μήλο της έριδος, Αθήνα 1976, σελ. 100.

110
και να τους στείλει μακριά από τον τόπο καταγωγής τους. Έτσι υπεύθυνο του
Μακεδονικού Γραφείου (ΚΚΕ Βόρειας Ελλάδας) Θεσσαλονίκης όρισε τον εξόριστο
της Ακροναυπλίας Λάζο Τερπόφσκι ( Λάζαρο Ζησιάδη) από τη Φλώρινα και
καθοδηγητή του ΕΑΜ της περιφέρειας Γρεβενών τον επίσης εξόριστο κομμουνιστή
Φίλο Γάμα (Θωμά Ιωαννίδη) από την περιοχή της Δράμας. Την ίδια μέθοδο
ακολούθησε και στις άλλες περιοχές.
Κρίνεται σκόπιμο εδώ να παραθέσω μια μικρή περικοπή από το βιβλίο του
Κρις Γουντχάουζ «Το Μήλο της Έριδος» σελ.103, που εκδόθηκε το 1948 στο
Λονδίνο και το 1976 κυκλοφόρησε στην ελληνική από τις εκδόσεις «Εξάντας». Ο
Κρις Γουντχάουζ ήταν αρχικά υπαρχηγός και μετά αρχηγός της Βρετανικής
Στρατιωτικής Αποστολής (ΒΣΑ) στην Ελλάδα και συνεργάστηκε στενά με το ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ, οπότε γνώρισε από κοντά πρόσωπα και πράγματα και σχημάτισε σαφή εικόνα
της σχέσης ΕΑΜ και ΚΚΕ.

...Το ζήτημα δεν είναι ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το αποτελούσαν αποκλειστικά

κομμουνιστές, είναι το ότι η ηγεσία του ελεγχόταν αποκλειστικά από τους
κομμουνιστές. Η διαφορά είναι μεγάλη. Για παράδειγμα, οι πρώτοι Άγγλοι στη
Ρούμελη γνώρισαν πολλούς αντάρτες του ΕΛΑΣ που έδειξαν αληθινή χαρά για
τη συνάντησή τους. Αλλά μόνο τρία πρόσωπα συνάντησαν, που είχαν στα χέρια
τους τη διοίκηση του ΕΛΑΣ. Τα τρία αυτά πρόσωπα ονομάζονταν Άρης
Βελουχιώτης, Πελοπίδας και Τάσος Λευτεριάς. Και τα τρία αυτά ονόματα ήταν
ψευδώνυμα και ήταν και οι τρεις αυτοί μέλη του ΚΚΕ. Οι πρώτοι Άγγλοι στη
Θεσσαλία συνάντησαν την ίδια αντίφαση. Οι ηγέτες ονομάζονταν Καραγιώργης,
Κίσσαβος και Κόζακας. Και τα τρία ονόματα ήταν ψευδώνυμα και ήταν και οι
τρεις μέλη του ΚΚΕ. Οι πρώτοι Άγγλοι στη Μακεδονία είχαν την ίδια εμπειρία.
Οι ηγέτες ονομάζονταν Κικίτσας, Μάρκος Βαφειάδης και Λαζάνης (σ. σ. εννοεί
το Λασσάνη). Και οι τρεις αυτοί έχουν το εξής ξεχωριστό στοιχείο, ότι, το 1947,
τα ονόματά τους ήταν ανάμεσα στα ονόματα των ηγετών μιας νέας εξεγέρσεως
στη Μακεδονία κατά της κυβερνήσεως της Αθήνας. (Απ’ όλους, μόνο ο Κικίτσας
δεν ήταν ίσως τότε κομμουνιστής). Ο πρώτος Άγγλος που στάλθηκε απ’ τα
βουνά στην Αθήνα (σ. σ. πρόκειται για τον ίδιο το Γουντχάουζ) γνώρισε έξη
εκπροσώπους της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, σε δύο συσκέψεις, τον
Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 1943. Και στις δύο συσκέψεις, δύο μόνο απ’
όλους μίλησαν. Τα ονόματά τους ήταν Ανδρέας Τζήμας και Γιώργης Σιάντος.
Και ήταν και οι δύο μέλη του ΚΚΕ...

Το ΕΑΜ έκρυψε από την αρχή της ίδρυσής του το πραγματικό του πρόσωπο
και ποτέ δεν αποκάλυψε το σκοπό του. Το δόλωμα, που ρίξανε στο λαό, Εθνικό
Απελευθερωτικό Μέτωπο, τράβηξε σαν μαγνήτης πολλούς Έλληνες διαφόρων
πολιτικών αποχρώσεων, οι οποίοι πίστεψαν ότι με την προσχώρηση σ’ αυτό
εξυπηρετούσαν πατριωτικούς και απελευθερωτικούς σκοπούς.
Οι ηγέτες του ΕΑΜ προχώρησαν και στην ίδρυση του ένοπλου τμήματος, που
το ονόμασαν Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ), καθώς επίσης και
μιας σειράς άλλων οργανώσεων σε πόλεις και χωριά, για τη γυναίκα, το παιδί, τους
έφηβους κλπ., που τις καθοδηγούσαν και τις χρησιμοποιούσαν ως συμπληρωματικά

111
μέσα για την επίτευξη των στόχων τους. Το αποτέλεσμα ήταν να ενταχθούν πολλοί
Έλληνες στις τάξεις του ΕΑΜ, στην πλειοψηφία απλοϊκοί χωρικοί, που μοναδικός
τους σκοπός ήταν η απελευθέρωση της πατρίδας. Όταν αργότερα μερικοί
αντιλήφθηκαν ότι πίσω από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κρυβόταν οι κομμουνιστές και
προσπάθησαν να απομακρυνθούν ή να αντιδράσουν είτε διώχθηκαν και
φυλακίστηκαν είτε θανατώθηκαν κατά το χειρότερο τρόπο. Ένα μεγάλο τμήμα του
πληθυσμού, στις ανταρτοκρατούμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές, τήρησε παθητική
στάση και ανέχτηκε την κατάσταση, γιατί φοβήθηκε τις διώξεις και τα αντίποινα.
Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από την πρώτη στιγμή είχε λάβει την απόφαση να μην
επιτρέψει την ένοπλη εμφάνιση άλλων οργανώσεων, γιατί έπρεπε να διατηρήσει την
απόλυτη εξουσία σε όλη την Ελλάδα, ούτως ώστε την κατάλληλη στιγμή να
επιβάλλει τους δικούς του όρους για την κατάληψη της εξουσίας, αμέσως μετά την
απελευθέρωση. Έτσι, από την αρχή άρχισε εξοντωτικό διωγμό εναντίον κάθε Έλληνα
που είχε το απαράβατο δικαίωμα να οργανωθεί σε κάποια άλλη αντιστασιακή
οργάνωση και να αγωνιστεί για την ελευθερία της πατρίδας. Η διαφορά μεταξύ του
ΕΛΑΣ και των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων ήταν ότι οι ηγέτες του ΕΛΑΣ
είχαν απώτερο στόχο την επικράτηση του ΚΚΕ μετά την απελευθέρωση, ενώ οι άλλοι
είχαν πρωταρχικό στόχο την απελευθέρωση της Ελλάδας και άφηναν την επίλυση του
πολιτειακού και πολιτικού προβλήματος στην ετυμηγορία του ελληνικού λαού με
δημοκρατικές διαδικασίες.
Η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ εν μέρει οφείλεται και στα σφάλματα της Συμμαχικής
Αποστολής στην Ελλάδα, η οποία από την αρχή τον βοήθησε με άφθονο πολεμικό
υλικό και οικονομικά μέσα, γιατί πίστευε ότι συνεργαζόμενη μαζί του θα πετύχαινε
στην αποστολή της. Πράγματι ο ΕΛΑΣ συνεργάστηκε από την αρχή με την αγγλική
αποστολή και έλαβε μέρος σε επιθέσεις και σαμποτάζ που προγραμμάτιζαν οι
Άγγλοι, γιατί αυτό ήταν βασική προϋπόθεση χορήγησης στρατιωτικής και
οικονομικής βοήθειας (χρυσές λίρες).
Όταν με την πάροδο του χρόνου η Αγγλική Αποστολή κατάλαβε το σφάλμα
της και διαπίστωσε ότι η αντίσταση εναντίον των κατακτητών ήταν για τον ΕΛΑΣ
δευτερεύον θέμα και το πρωτεύον ήταν να εξοπλιστεί καλά, για να διαλύσει τις άλλες
αντιστασιακές οργανώσεις και να γίνει κυρίαρχος του ελληνικού χώρου, ήταν πλέον
αργά, για να αναστρέψει την υφιστάμενη κατάσταση. Και αυτό έγινε πλέον φανερό,
όταν ο ΕΛΑΣ, αισθανόμενος αρκετά ισχυρός, κυρίως μετά το σφετερισμό του
σύγχρονου οπλισμού της ιταλικής Μεραρχίας Πινερόλο και του Συντάγματος Ιππικού
Αόστης - μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943- άρχισε σε
ευρεία κλίμακα επιθετικές επιχειρήσεις, για να διαλύσει τις δυνάμεις του Ζέρβα στην
Ήπειρο. Το ίδιο έκανε και με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων στη Φωκίδα, το οποίο
κατόρθωσε να το διαλύσει και να δολοφονήσει το διοικητή του συνταγματάρχη
Δημήτριο Ψαρρό. Το δεύτερο δείγμα γραφής ήταν, όταν το ΕΑΜ-ΚΚΕ ίδρυσε, το
Μάρτιο του 1944, την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), την
αποκαλούμενη και «Κυβέρνηση του βουνού», την οποία προόριζε να κυβερνήσει την
Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, χωρίς να αναμένει την ετυμηγορία του ελληνικού
λαού.

112
 Το πραγματικό όμως πρόσωπο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αποκαλύφθηκε όταν
αποχώρησαν από την Ελλάδα οι Γερμανοί και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, τον
Οκτώβριο του 1944, η νόμιμη κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου (Κυβέρνηση
Εθνικής Ενότητας). Αυτή την Κυβέρνηση προσπάθησε να ανατρέψει με τα όπλα,
όταν το Δεκέμβριο του 1944 επιτέθηκε για κατάληψη των Αθηνών, ενώ παράλληλα
διεξήγαγε επιχειρήσεις και εναντίον των δυνάμεων του Ζέρβα στην Ήπειρο.
Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη μη ανάπτυξη ένοπλων αντιστασιακών
οργανώσεων σε πανελλήνια κλίμακα στα βουνά φέρουν η εξόριστη κυβέρνηση του
Βασιλιά Γεωργίου Β΄ και τα αστικά κόμματα της χώρας, που δεν ενδιαφέρθηκαν και
δεν ενθάρρυναν την πλειοψηφία των αξιωματικών προς την κατεύθυνση αυτή,
παρέχοντας σ’ αυτούς στρατιωτική και οικονομική βοήθεια. Χρησιμοποίησαν μόνο
μερικά στελέχη στις μυστικές υπηρεσίες για πληροφορίες και σαμποτάζ. Όσοι
αξιωματικοί κατόρθωσαν να καταφύγουν στη Μέση Ανατολή συγκρότησαν
στρατιωτικά ελληνικά τμήματα που μάχονταν μαζί με τους Συμμάχους, όπως η 3η
Ορεινή Ταξιαρχία (Ταξιαρχία Ρίμινι) και ο Ιερός Λόχος. Μαζική έξοδος των μονίμων
στελεχών προς τα βουνά της Ελλάδας παρατηρήθηκε το καλοκαίρι του 1943, όταν οι
υφιστάμενες αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΔΕΣ, ΕΛΑΣ, ΕΚΚΑ κλπ.) είχαν
συμφωνήσει στην ίδρυση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών και είχαν τεθεί
υπό τις διαταγές του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ).
Για τις επί μέρους οργανώσεις (παρακλάδια) του ΕΑΜ γίνεται παρακάτω μια
σύντομη ενημέρωση, ώστε να γνωρίζει ο αναγνώστης την ορολογία και την
αποστολή τους.

Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ)

Ιδρύθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1942. Σε ένα σπίτι στους Αμπελοκήπους στην

Αθήνα, μαζεύτηκαν διάφορα στελέχη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Ο σκοπός της
συγκέντρωσης ήταν να συζητηθεί το θέμα δημιουργίας ένοπλου τμήματος του ΕΑΜ,
που θα ονομαζόταν ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Το
πολιτικό γραφείο του ΚΚΕ ανέθεσε την ευθύνη της στρατιωτικής δουλειάς στο
Γιώργη Σιάντο. Η πρώτη Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ είχε ως εκπροσώπους των
κομμάτων τους εξής: Λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη του ΚΚΕ, ταγματάρχη Μάρκο
Κλαδάκη του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), λοχαγό Γεώργιο Καλιανέση
της ΕΛΔ, υπολοχαγό Ιερώνυμο Τρωιάνο του «Δημοκράτη» και ανθυπολοχαγό
Κεχριμπάρη του Δημοκρατικού Κόμματος Ελλάδας. Πολιτικός αντιπρόσωπος της
επιτροπής ήταν ο γραμματέας του ΕΑΜ Θανάσης Χατζής. Το λοχαγό Καλιανέση και
τον υπολοχαγό Τρωιάνο (Καρατζά) τους «δάνεισε» το ΚΚΕ στα μικρά κόμματα, για
να μπορέσουν να εκπροσωπηθούν53. Ο ΕΛΑΣ απέκτησε τη στρατιωτική του δομή και
οργάνωση τον Απρίλιο του 1943, όταν για πρώτη φορά δημιουργήθηκε τριμελής
διοίκηση με στρατιωτικό διοικητή το συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη, καπετάνιο
τον Άρη Βελουχιώτη και εκπρόσωπο του ΕΑΜ τον Ανδρέα Τζήμα (Βασίλη

53 Σόλωνα Γρηγοριάδη, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (1941-45), Αθήνα 1986, σελ.133.

113
Σαμαρινιώτη). Μεταξύ των τριών τον πρώτο λόγο είχε ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ, ο
οποίος εξέφραζε τη γραμμή του ΚΚΕ.

Ο στρατιωτικός αρχηγός του ΕΛΑΣ στρατηγός Στέφανος Σαράφης με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Άρη
Βελουχιώτη. Στη μέση διακρίνεται ο υπασπιστής του Βελουχιώτη Σπύρος Κωστούλας

 Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ)

Η ΕΠΟΝ ιδρύθηκε από το ΕΑΜ στις 23 Φεβρουαρίου 1943 και είχε ως

βασικό πυρήνα την υπάρχουσα πριν από τον πόλεμο Ομοσπονδία Κομμουνιστικών
Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ), στην οποία συγχωνεύτηκαν και άλλες μικρότερες
αριστερίζουσες οργανώσεις από όλα τα μέρη της Ελλάδας. Η ΕΠΟΝ αποτέλεσε τη
νεολαία του ΕΑΜ και περιελάμβανε στους κόλπους της νέους και νέες, ηλικίας 16-25
ετών. Αποτέλεσε το φυτώριο, μέσα από το οποίο ξεπήδησαν αργότερα αρκετά
κομμουνιστικά στελέχη.

 Αετόπουλα

Παιδιά ηλικίας 7-15 ετών, τα οποία ασχολούνταν κυρίως με καλλιτεχνικές

εκδηλώσεις (τραγούδια, ποιήματα κλπ.). Μερικές φορές χρησιμοποιήθηκαν ως
σύνδεσμοι των οργανώσεων του ΕΑΜ στα χωριά και ως διαβιβαστές ειδήσεων των
κινήσεων του στρατού κατοχής.

 Επιμελητεία των Ανταρτών (ΕΤΑ)

Οι υπεύθυνοι της ΕΤΑ στις πόλεις και στα χωριά φρόντιζαν για την τροφοδοσία
των διερχομένων ανταρτών, την εξεύρεση καταλυμάτων, την τροφή των
μεταγωγικών κλπ. Υπήρχε όμως και η οργανική ΕΤΑ των Μεραρχιών του ΕΛΑΣ,

114
που φρόντιζε για τη διοικητική μέριμνα των ανδρών της Μεραρχίας σε καθημερινή
βάση.

 Εθνική Αλληλεγγύη (ΕΑ)

Τα μέλη της ΕΑ ήταν κυρίως γυναίκες, που φρόντιζαν για την παροχή βοήθειας
και περίθαλψης των ανταρτών και των οικογενειών τους (βοήθεια στο θερισμό, την
καλλιέργεια των χωραφιών κλπ.). Όταν τα μέλη της ΕΑ δεν είχαν απασχόληση,
βοηθούσαν την ΕΤΑ στην ανεύρεση τροφίμων.

 Ομάδες Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ)

Ήταν η μυστική αστυνομία του ΕΑΜ. Παρακολουθούσε τη νομιμότητα των

αριστερών στο Κόμμα και αναλάμβανε την τιμωρία κάθε αντιφρονούντα. Σύμφωνα
με όσα αναφέρει ο Γουντχάουζ στο «Μήλο της Έριδος» και στη σελίδα 105, η
ΟΠΛΑ συνδύαζε για το ΚΚΕ τις αρμοδιότητες της Γκεστάπο και των Ες-Ες.

 Εθνική Πολιτοφυλακή (ΕΠ)

Ήταν επανδρωμένη από Ελασίτες και εκτελούσε καθήκοντα εσωτερικής τάξης και
ασφάλειας, που ήταν αντίστοιχα της Χωροφυλακής. Ιδρύθηκε από την ΠΕΕΑ
(Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), δηλαδή της κυβέρνησης βουνού του
ΕΑΜ-ΚΚΕ που σχηματίστηκε στις 10 Μαρτίου 1944 στη Βίνιανη της Ευρυτανίας.
Τον έλεγχο της Πολιτοφυλακής τον είχε ο γραμματέας (υπουργός) εσωτερικών της
κυβέρνησης του βουνού και γραμματέας του ΠΓ του ΚΚΕ Γιώργης Σιάντος. Μέχρι
τότε τα καθήκοντα της εσωτερικής τάξης και ασφάλειας στις ανταρτοκρατούμενες
περιοχές τα εκτελούσε ο ΕΛΑΣ, μόνιμος και εφεδρικός.

 Λαϊκή Δικαιοσύνη

Για την απονομή της δικαιοσύνης είχαν ιδρυθεί από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ τα

Λαϊκά Δικαστήρια στις πόλεις και τα χωριά, το Αναθεωρητικό Δικαστήριο της
περιοχής και τα Στρατοδικεία (Ανταρτοδικεία) στην έδρα κάθε Μεραρχίας. Το Λαϊκό
Δικαστήριο είχε τον Πρόεδρο, το Λαϊκό Επίτροπο (Εισαγγελέα) και πέντε μέλη (στα
χωριά συνήθως ήταν τρία), από τα οποία το ένα εκτελούσε χρέη γραμματέα. Στη
Δυτική Μακεδονία τα Λαϊκά Δικαστήρια άρχισαν να λειτουργούν από την άνοιξη του
1943.
Στην έδρα κάθε Μεραρχίας λειτουργούσε Στρατοδικείο, που το αποτελούσαν
ο Πρόεδρος, ο Λαϊκός Επίτροπος και πέντε μέλη, από τα οποία το ένα εκτελούσε και
χρέη γραμματέα. Τα τέσσερα από τα μέλη ήταν στρατιωτικοί της Μεραρχίας και το
πέμπτο ήταν είτε «αντιπρόσωπος της μονάδας του δικαζόμενου», όταν αυτός ήταν
στρατιωτικός, είτε «αντιπρόσωπος της δικαστικής επιτροπής του τόπου κατοικίας του
δικαζόμενου», αν αυτός ήταν ιδιώτης.

115
 Το Στρατοδικείο εκτός από την εκδίκαση στρατιωτικών αδικημάτων
(λιποταξία, αυτομολία κλπ.) είχε αρμοδιότητα και σε υποθέσεις εσχάτης προδοσίας,
εγκλημάτων κατά της ζωής, ληστείας, ζωοκτονίας και κλοπής ή υπεξαίρεσης54.

Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ)

Η αντιστασιακή οργάνωση του ΕΔΕΣ ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941,

δηλαδή 18 ημέρες πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ. Ιδρυτές του ήταν ο απότακτος
συνταγματάρχης πεζικού Ναπολέων Ζέρβας55, ο Λεωνίδας Σπαής (απόστρατος
συνταγματάρχης της παλιάς δημοκρατικής φρουράς) και ο δικηγόρος Ηλίας
Σταματόπουλος. Ο Ζέρβας έγραψε με το χέρι του το καταστατικό και το υπέγραψαν
και οι τρεις στο σπίτι του στην οδό Κηφισίας 171 (Αμπελόκηποι), στην Αθήνα. Ο
ΕΔΕΣ απευθύνθηκε στις παλιές βενιζελικές μάζες, γι’ αυτό και το κείμενό του το
διέκρινε βαθύ αντιμοναρχικό και αντιμεταξικό μίσος, σε αντίθεση με το ΕΑΜ που
ήταν προσεκτικό στις διατυπώσεις του, προκειμένου να προσελκύσει κόσμο από όλο
το πολιτικό φάσμα. Αργότερα το καταστατικό του ΕΔΕΣ, όπως και του ΕΑΜ,
τροποποιήθηκαν και προσαρμόσθηκαν στα νέα δεδομένα, που αντιπροσώπευαν τους
οπαδούς που ήθελαν πράγματι να προσελκύσουν. Ο Ναπολέων Ζέρβας συνεργάστηκε
και με τον καθηγητή Γαλλικών Κομνηνό Πυρομάγλου, που είχε φθάσει από το
Παρίσι το Σεπτέμβριο του 1941, ως απεσταλμένος του στρατηγού Νικολάου
Πλαστήρα, και τον έκανε υπαρχηγό του56.
Από το Σεπτέμβριο του 1941 μέχρι το Μάρτιο του 1942 είχαν μυηθεί στην
οργάνωση 3.800 μέλη, στρατιωτικοί και πολιτικοί σε Αθήνα, Πειραιά και επαρχίες.
Στις 10 Μαρτίου 1942 ο Ζέρβας έλαβε μήνυμα από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
(ΣΜΑ) να οργανώσει και να αναλάβει αντάρτικο αγώνα κατά του κατακτητή.
Απάντησε ότι δεν μπορούσε να γίνει αμέσως αυτό, γιατί χρειαζόταν κάποιος χρόνος,
για να ολοκληρωθούν οι προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη δημιουργία και
ανάπτυξη του αντάρτικου.
Στις 23 Ιουλίου 1942, αφού πλέον ήταν έτοιμος, αναχώρησε για τα γνώριμα σ’
αυτόν βουνά της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας. Η εκλογή της εδαφικής αυτής
περιοχής, σύμφωνα με τη δική του εκτίμηση, έγινε για τους εξής τρεις βασικούς
λόγους:
 Ο ορεινός όγκος της Πίνδου και των παραφυάδων της κρίθηκε ότι ήταν ικανός να
διατηρήσει απρόσβλητες ακόμη και μεγάλες σε αριθμό ένοπλες δυνάμεις.
 Με ορμητήριο τις ορεινές αυτές βάσεις, ήταν ευχερής η προσβολή των εχθρικών
φαλαγγών.

54 Χ. Τυροβούζη, Αυτοδιοίκηση και «Λαϊκή» Δικαιοσύνη 1942-1945, Αθήνα 1991, σελ. 163.
55 Ο Ναπολέων Ζέρβας καταγόταν από την Άρτα. Μικρός αξιωματικός προσχώρησε στο κίνημα της
Θεσσαλονίκης το 1916 και στην επανάσταση του 1922. Επί δικτατορίας Πάγκαλου διετέλεσε αρχηγός
των δημοκρατικών ταγμάτων ασφαλείας. Μαζί με άλλους αξιωματικούς βοήθησε τον Κονδύλη να
ανατρέψει τον Πάγκαλο. Κατά τη δικτατορία Μεταξά εξορίστηκε.
56 Α. Ζαούση, Οι δύο όχθες 1935-1939, μέρος Β΄ (Ι), Αθήνα 1987, σελ. 36-37 και Σ. Γρηγοριάδη,
Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (1941-1945), 2η έκδοση, Αθήνα 1986, σελ. 71.

116
 Διέρχεται από εκεί η μοναδική οδός που οδηγεί από την Αθήνα στην Αλβανία,
και από την οποία κυρίως κινούνταν οδικώς οι εχθρικές φάλαγγες από Βορρά
προς Νότο και αντίστροφα.

Στις 23 Οκτωβρίου 1942, οι οργανωμένες πρώτες ομάδες του ΕΔΕΣ

διεξήγαγαν την πρώτη επιχείρηση κατά των Ιταλών, οι οποίοι επιχείρησαν να τις
διαλύσουν. Οι συγκρούσεις με τους Ιταλούς στις περιοχές Άρτας, Τζουμέρκων,
Βάλτου, Σκουληκαριάς, Κλειδιού και Καλλεντίνης κράτησαν σχεδόν μέχρι τέλος
Νοεμβρίου. Και ενώ οι επιχειρήσεις βρίσκονταν σε εξέλιξη, ο Ζέρβας με τμήμα
ανταρτών ξεκίνησε για την «Επιχείρηση του Γοργοποτάμου» για την οποία θα γίνει
σύντομη ενημέρωση μετά την περιγραφή των αντιστασιακών οργανώσεων.

Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ Στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας με το επιτελείο του στην Ήπειρο

Το δεύτερο 15νθήμερο του Δεκεμβρίου ισχυρές ιταλικές δυνάμεις εξόρμησαν

από την Άρτα για να συντρίψουν τις δυνάμεις του Ζέρβα. Στις 21 και 22 Δεκεμβρίου
1942 έλαβαν χώρα σκληρές μάχες στην περιοχή Ξηρόκαμπου- Βελετζικού, κατά τις
οποίες οι Ιταλοί ηττήθηκαν και είχαν μεγάλες απώλειες. Και ενώ οι αντάρτες του
ΕΔΕΣ δεν είχαν ακόμη ολοκληρώσει την απομάκρυνση από την περιοχή των
επιδρομέων, τμήματα του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη, πέρασαν τον
Αχελώο και επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά από τα νώτα εναντίον τους με προφανή σκοπό
να τους διαλύσουν και να τους αφοπλίσουν. Η προσπάθειά τους όμως απέτυχε οικτρά
και χάρη στην επέμβαση του Άγγλου ταγματάρχη Κρις σώθηκε ο Βελουχιώτης.
Παρόμοια ενέργεια επιχειρήθηκε από τον ΕΛΑΣ και κατά το Μάρτιο του
1943, όταν οι αντάρτες του Ζέρβα είχαν εμπλακεί και πάλι σε σκληρό αγώνα κατά
των Ιταλών. Και στην περίπτωση αυτή οι Ελασίτες απέτυχαν. Οι Ιταλοί, από τις 22
Μαρτίου1943 και μετά, σταμάτησαν τις επιθετικές επιχειρήσεις στην Ήπειρο, οπότε
οι δυνάμεις του Ζέρβα είχαν τον απαιτούμενο χρόνο να οργανωθούν σε Αρχηγεία και
Υπαρχηγεία στις περιοχές της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, στην Ήπειρο και στα

117
Επτάνησα. Στην προσπάθειά του αυτή ο ΕΔΕΣ ενισχύθηκε σε υλικό και μέσα από τη
Βρετανική αποστολή.
Στις 14 Μαρτίου 1943, μετά από πρόταση του ΣΜΑ οι ανταρτικές ομάδες του
ΕΔΕΣ ονομάστηκαν «Εθνικαί Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών» (ΕΟΕΑ). Από την
ημερομηνία αυτή και μετά οι ΕΟΕΑ θεωρούνταν προχωρημένα τμήματα του ΣΜΑ,
από το οποίο και μόνο ανεφοδιάζονταν και έπαιρναν τις ανάλογες διαταγές. Αυτά
κατοχυρώθηκαν και με αντίστοιχο πρακτικό, το οποίο υπογράφηκε μεταξύ του
στρατηγού Ζέρβα και του αρχηγού της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής
ταξιάρχου Έντυ Μάγιερς.
Η περιοχή που έδρασαν οι δυνάμεις του Ζέρβα και την κράτησαν ελεύθερη
μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών κατακτητών, ήταν γνωστή ως «Ελευθέρα
Ορεινή Ελλάς» (ΕΟΕ).
Στις 7 Οκτωβρίου 1943, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται αιφνιδιαστικά στις δυνάμεις του
Ζέρβα στην Ήπειρο. Σκληρές μάχες διεξήχθησαν στις περιοχές Κόνιτσας, Ζαγορίων,
Φιλιατών, Κεραμίτσας, Λάκκας Σουλίου, Μετσόβου και σε άλλα μέρη της Ηπείρου,
Θεσσαλίας και Ρούμελης. Και ενώ οι δυνάμεις του Ζέρβα μάχονταν εναντίον των
Ελασιτών, στις 14 Οκτωβρίου δέχτηκαν και την επίθεση των Γερμανών.
Αναγκάστηκαν τότε να δώσουν μάχες σε πολλαπλά μέτωπα, έχοντας από τη μια
μεριά τους Ελασίτες και από την άλλη τέσσερις γερμανικές φάλαγγες, οι οποίες
εξόρμησαν από ισάριθμες κατευθύνσεις (Άρτα, Μπαλντούμα, Ιωάννινα και Αγρίνιο).
Για τέσσερις μήνες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έκαναν συχνές επιθέσεις εναντίον
του ΕΔΕΣ, με σκοπό τη διάλυσή του. Οι δυνάμεις του Ζέρβα, που μάχονταν
ταυτόχρονα εναντίον των Γερμανών και των Ελασιτών, κατόρθωσαν να τους
αντιμετωπίσουν με επιτυχία και να παραμείνει ένα τμήμα του ελληνικού χώρου
ελεύθερο από την επιρροή του ΕΑΜ-ΚΚΕ. Στις 4 Φεβρουαρίου 1944, μετά από
επέμβαση του ΣΜΑ, σταμάτησε η εμφύλια διαμάχη μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ και στις
29 του ίδιου μήνα υπογράφηκε η «Συμφωνία της Πλάκας». Και τη συμφωνία αυτή το
ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ δεν έπαυσαν να την παραβιάζουν και να προσβάλλουν τον ΕΔΕΣ
σε διάφορες περιοχές και σε χρόνο μάλιστα που έδινε μάχη με τους Γερμανούς.
Στις 15 Οκτωβρίου 1944 και, ενώ οι δυνάμεις του Ζέρβα καταδίωκαν από την
Ήπειρο τα γερμανικά στρατεύματα και ήταν έτοιμες να συνεχίσουν την καταδίωξη
προς τη Βόρειο Ήπειρο, οπότε παρουσιαζόταν μια ευκαιρία να την απελευθερώσουν,
ο ΕΛΑΣ, σε συνεργασία με την αλβανική ΤΣΕΤΑ, μπήκε ανάμεσα στους Γερμανούς
που υποχωρούσαν προς την Αλβανία και τα τμήματα του ΕΔΕΣ και με ισχυρές
δυνάμεις τα εμπόδισε να εισέλθουν στο αλβανικό έδαφος.
Οι απώλειες του ΕΔΕΣ από την αρχή του αντιστασιακού αγώνα μέχρι 4
Νοεμβρίου 1944 ανήλθαν σε 864 νεκρούς και 2.755 αναπήρους και τραυματίες.
Με την έναρξη των Δεκεμβριανών στην Αθήνα το Γενικό Στρατηγείο του
ΕΛΑΣ, με τις δυνάμεις του από τη Θεσσαλία, Μακεδονία και Ήπειρο,
συνεπικουρούμενες από σλαβόφωνους της ΝΟΦ (αντίστοιχο του ΕΑΜ) και από μια
ταξιαρχία ΤΣΕΤΑ των Αλβανών, άρχισε να σφίγγει τον κλοιό γύρω από τις δυνάμεις
του Ζέρβα. Από τις 18 μέχρι 30 Δεκεμβρίου 1944 ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε γενική επίθεση
σε όλη την Ήπειρο, με σκοπό να εξουδετερώσει και να διαλύσει τις δυνάμεις του

118
Ζέρβα. Μετά από σκληρές και αιματηρές μάχες οι δυνάμεις του Ζέρβα, λόγω
έλλειψης πυρομαχικών και υπέρτερων εχθρικών δυνάμεων, αναγκάστηκαν να
υποχωρήσουν στην Κέρκυρα.
Εάν οι δυνάμεις του Ζέρβα δεν παρέμειναν αξιόμαχες μέχρι το τέλος του
αντιστασιακού αγώνα και υπέκυπταν, όπως είχαν υποκύψει σε όλη την Ελλάδα οι
λοιπές εθνικές οργανώσεις, τότε η Ελλάδα θα γινόταν κομμουνιστική. Και αυτό γιατί,
αν βρίσκονταν στην Αττική κατά τα Δεκεμβριανά το Γενικό Στρατηγείο με το
Σαράφη και το Βελουχιώτη με τις πιο αξιόμαχες Μεραρχίες (Ι, ΙΧ, VIII) του ΕΛΑΣ,
που κατά την περίοδο εκείνη είχαν εμπλακεί στην Ήπειρο με τις δυνάμεις του Ζέρβα,
δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατάληψη των Αθηνών θα ήταν για τους Ελασίτες ένας
απλός περίπατος.

Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ)

Αντιστασιακή οργάνωση που είχε στρατιωτικό αρχηγό το συνταγματάρχη

πυροβολικού Δημήτριο Ψαρρό57 και πολιτικό αρχηγό το Γεώργιο Καρτάλη58. Ο
πολιτικός στόχος των ιδρυτών της οργάνωσης ήταν η εγκαθίδρυση στην Ελλάδα
σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Ο Ψαρρός στις 20 Απριλίου 1943 και μετά τη
συνεργασία που είχε με τους Άγγλους για την αποστολή οπλισμού και πυρομαχικών,
συγκρότησε στην ορεινή περιοχή της Γκιώνας το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων (Σ Ε). Το
Σύνταγμα είχε αρχικά 250 άνδρες και ήταν οργανωμένο σε πέντε λόχους ανταρτών.
Διοικητής ήταν ο συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός με υποδιοικητή τον
ταγματάρχη Κωνσταντίνο Λαγγουράνη. Ο Ψαρρός το ονόμασε 5/42 Σύνταγμα
Ευζώνων, προς τιμή του 5/42 Συντάγματος Λαμίας, το οποίο είχε διακριθεί για την
ηρωική του δράση τόσο στη Μικρά Ασία όσο και στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Ο
όρκος που απάγγειλαν οι αξιωματικοί και οπλίτες κατά την ορκωμοσία της 20ης
Απριλίου έλεγε τα εξής:

Ορκίζομαι να φυλάττω πίστιν εις την Πατρίδα, να αγωνισθώ μέχρι της

τελευταίας ρανίδος του αίματός μου δια την εκδίωξη του κατακτητού, να θεωρώ αδελφόν

57 Συνταγματάρχης πυροβολικού Ψαρρός Δημήτριος. Γεννήθηκε στο Χρυσό Φωκίδος το 1893.

Κατετάγη ως εθελοντής στο πεδινό πυροβολικό το 1913 και στη συνέχεια εισήλθε στη Σχολή
Ευελπίδων. Αποφοίτησε από τη Σχολή το 1916 ως ανθυπολοχαγός πυροβολικού. Προσχώρησε στο
κίνημα «Εθνικής Αμύνης» του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1917. Έλαβε μέρος στη Μικρασιατική
Εκστρατεία και διακρίθηκε σε πολλές μάχες. Ήταν απόφοιτος της Σχολής Πολέμου. Ως
αντισυνταγματάρχης, αναμίχθηκε στο βενιζελικό κίνημα του 1935 με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε
πρόσκαιρα δεσμά και να αποταχθεί από τις τάξεις του στρατού. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής με τη
συνεργασία μονίμων και εφέδρων αξιωματικών οργάνωσε αντιστασιακές ανταρτικές ομάδες στην
περιοχή της Γκιώνας. Στις 20 Απριλίου 1943 ίδρυσε το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, το οποίο οι Ελασίτες
διέλυσαν τρεις φορές με αποκορύφωμα την δολοφονία του, στις 17 Απριλίου 1944, και την εν ψυχρώ
εκτέλεση 303 αξιωματικών του συντάγματος που παραδόθηκαν, για να αποφύγουν την αδελφοκτόνο
αιματοχυσία. Προήχθη τιμητικά στο βαθμό του υποστρατήγου.

58 Ο Γεώργιος Καρτάλης γεννήθηκε στο Βόλο και η οικογένειά του ανήκε στις τάξεις των
βασιλοφρόνων. Μετά τις σπουδές του στη Γερμανία και Αγγλία, γύρισε στην Ελλάδα και ασχολήθηκε
με την πολιτική. Στην κυβέρνηση Κονδύλη το 1935 διορίστηκε Υπουργός Οικονομικών. Την περίοδο
της Μεταξικής δικτατορίας προσχώρησε στις δημοκρατικές τάξεις.

119
 μου και να συντρέχω κάθε Έλληνα, σε οποιανδήποτε οργάνωση και αν ανήκει, αρκεί να
πολεμά τον κατακτητή.

Επειδή οι αντάρτες του 5/42 ΣΕ έλεγχαν τους ορεινούς όγκους Βαρδουσίων,

Γκιώνας και Παρνασσού και πολλοί άνδρες της Φωκίδας προσχωρούσαν στον
Ψαρρό, το ΕΑΜ, που έβλεπε ότι χάνει έδαφος και οπαδούς στην περιοχή, αποφάσισε
να το διαλύσει. Η πρώτη απόπειρα διάλυσης έγινε στις 13 Μαΐου 1943, όταν το
Σύνταγμα μεταστάθμευσε στο χωριό Στρώμη της Γκιώνας, με σκοπό να ενεργήσει
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των Ιταλών προς τον Παρνασσό και τη Γκιώνα.
Τότε ο Άρης Βελουχιώτης, ο οποίος προηγουμένως είχε επισκεφθεί τον
Δημήτριο Ψαρρό στο σπίτι που διέμενε, για να συζητήσουν δήθεν θέματα
συνεργασίας, κύκλωσε αιφνιδιαστικά με πενταπλάσιες δυνάμεις τους άνδρες του
Συντάγματος και του ζήτησε τηλεγραφικά:

« να διαλύσει το 5/42 σε 3 ώρες και να παραδώσει τον οπλισμό στον ΕΛΑΣ,

διαφορετικά θα κοκκίνιζαν τα νερά του Μόρνου από τη σφαγή».

Ο Ψαρρός, αιφνιδιασμένος από τη σατανική πλεκτάνη του ΕΛΑΣ, διέταξε

τους άνδρες του να μην πυροβολήσουν τους επιτιθέμενους Ελασίτες, λέγοντας «δεν
ανεβήκαμε στα βουνά για να σκοτωθούμε μεταξύ μας» και αποφάσισε να διαλύσει το
Σύνταγμα και να παραδώσει τον οπλισμό, για να αποφύγει την αδελφοκτόνο
αιματοχυσία.

Συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός

Ύστερα από εντολή του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής και την υπόσχεση του
ΕΛΑΣ ότι θα επέστρεφε τον οπλισμό που του παραδόθηκε στη Στρώμη -τον οποίο
ποτέ δεν επέστρεψε-, ο Ψαρρός άρχισε την ανασυγκρότηση του Συντάγματος. Στις 23

120
Ιουνίου 1943 και, ενώ το Σύνταγμα βρισκόταν στη θέση Ταράτσα της Γκιώνας, όπου
δεχόταν ρίψεις οπλισμού από τα αγγλικά αεροπλάνα, ο ΕΛΑΣ με δύναμη 1.000
περίπου ανταρτών επιτέθηκε εναντίον του αιφνιδιαστικά, αλλά οι άνδρες του Ψαρρού
αντέδρασαν άμεσα και αποφασιστικά, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει αιματηρή
συμπλοκή, που κράτησε όλη την ημέρα με πολλές απώλειες και από τις δύο πλευρές.
Αν και η έκβαση της μάχης ήταν υπέρ του 5/42 Συντάγματος, ο Ψαρρός
βλέποντας τον Άγγλο σύνδεσμο ταγματάρχη Τζεφ (Gordon Greed) να αδρανεί για τα
όσα συνέβαιναν και προς αποφυγή της περαιτέρω αιματοχυσίας, μετά και από
σύμφωνη γνώμη των αξιωματικών του, διέλυσε για δεύτερη φορά το Σύνταγμα.
Τον Αύγουστο του 1943, μετά από επιμονή και τρομερές πιέσεις του
Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής και τη βοήθεια των Άγγλων, άρχισε η τρίτη και
τελευταία ανασυγκρότηση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Με την καινούρια
οργάνωση ιδρύθηκαν εννέα αρχηγεία (Βαρδουσίων, Βόρειας Γκιώνας, Νότιας
Γκιώνας, Τρίκορφου, Βόρειου Παρνασσού, Νότιου Παρνασσού, Τολοφώνος,
Μόρνου και Κίρφης), από τα οποία τα έξι πρώτα αποτέλεσαν χωριστό συγκρότημα με
διοικητές διαδοχικά τους ταγματάρχες Φωτιά, Παπαθανασίου και Μπαϊζάνο. Το
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ παραδέχτηκε ότι η επίθεση στην Ταράτσα της Γκιώνας ήταν εχθρική
ενέργεια και υποσχέθηκε ότι στο εξής δεν θα ενοχλούσε το Σύνταγμα.
Από το Σεπτέμβριο του 1943 μέχρι το Μάρτιο του 1944 οι δυνάμεις του
Ψαρρού, που ανέρχονταν στους 800 άνδρες, έδωσαν πολλές νικηφόρες μάχες στην
περιοχή τους εναντίον του κατακτητή, που αναπτέρωσαν το αγωνιστικό φρόνημα του
λαού της Ρούμελης.
Η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε την οριστική διάλυση του 5/42 Συντάγματος
Ευζώνων, γιατί μελλοντικά θα αποτελούσε γι’ αυτήν μια σοβαρή απειλή, όταν θα
προωθούσε τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ για την κατάληψη των Αθηνών. Έτσι ο ηγέτης
του ΚΚΕ Γιώργης Σιάντος (Γέρος) έδωσε εντολή στον ΕΛΑΣ να διαλύσει το
Σύνταγμα του Ψαρρού δυναμικά και κεραυνοβόλα, χωρίς χρονοτριβές. Μετά από
αυτήν την εντολή, ο Άρης Βελουχιώτης με 5.000 αντάρτες του ΕΛΑΣ επιτέθηκε κατά
του Ψαρρού στο Κλήμα Δωρίδας στις 17 Απριλίου 1944. Υπενθυμίζεται ότι την
περίοδο αυτή ο ΕΛΑΣ αποτελούσε το στρατό της ΠΕΕΑ, της επονομαζόμενης και
«Κυβέρνησης του Βουνού». Οι άνδρες του Συντάγματος αντέταξαν σθεναρή άμυνα,
αλλά ο αγώνας ήταν άνισος και οι απώλειες μεγάλες. Τα τμήματα αποδεκατιζόμενα
αναγκάστηκαν να αναδιπλωθούν προς Νότο και τελικά μετά τη διάσπαση του κλοιού
να διαφύγουν προς Ανατολάς.
Ο συνταγματάρχης Ψαρρός, ενώ μπορούσε να διαφύγει, παρέμεινε στη
Σκάλα Καραΐσκου και παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ με το σκεπτικό ότι με την προσωπική
του παρέμβαση θα μπορούσε να σώσει τη ζωή των αιχμαλώτων και των τραυματιών
του Συντάγματος από την εκδικητική μανία των Ελασιτών. Δυστυχώς το παράδειγμά
του το ακολούθησαν και αρκετοί αξιωματικοί και οπλίτες, οι οποίοι βρήκαν τραγικό
θάνατο. Όταν παραδόθηκε ο Ψαρρός, ο καπετάν Νικηφόρος τον έστειλε με συνοδεία
στο Αρχηγείο του Άρη Βελουχιώτη. Στο δρόμο τον συνάντησε ο φανατικός και
έμπιστος του Βελουχιώτη ταγματάρχης του ΕΛΑΣ Θύμιος Ζούλας, ο οποίος διέταξε
ένα σωματοφύλακά του και τον εκτέλεσε με ριπή αυτόματου όπλου. Το πτώμα του

121
μεταφέρθηκε και τάφηκε στο Κλήμα Δωρίδας, όπου αργότερα ανεγέρθηκε το
Μαυσωλείο των ηρωικώς πεσόντων ανδρών του 5/42 Σ Ε.
Η δολοφονία του συνταγματάρχη Δημητρίου Ψαρρού συγκίνησε το
Πανελλήνιο, γιατί όλοι τον θεωρούσαν ως την ευγενέστερη και ηρωικότερη μορφή
του αντιστασιακού αγώνα. Η εν ψυχρώ εκτέλεση 303 αξιωματικών και οπλιτών του
Συντάγματος, που μοναδικός τους σκοπός ήταν η απελευθέρωση της Πατρίδας,
αποτελεί ένα από τα πιο ανατριχιαστικά εγκλήματα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Την εκτέλεση
του Ψαρρού την καταδίκασε και η ΠΕΕΑ, ενώ ο πρόεδρος αυτής καθηγητής
Αλέξανδρος Σβώλος διέταξε αμέσως τη διενέργεια ανακρίσεων για επιβολή
κυρώσεων, χωρίς όμως αποτέλεσμα, γιατί την πραγματική εξουσία την ασκούσε ο
Γιώργης Σιάντος του ΚΚΕ. . Ο ακαδημαϊκός Άγγελος Αγγελόπουλος, ο οποίος
διετέλεσε και υπουργός της ΠΕΕΑ, αναφέρει59:

«Όταν πληροφορηθήκαμε το τραγικό γεγονός, συγκλονιστήκαμε πολύ,

τόσο γιατί ο Ψαρρός ήταν μια εξέχουσα φυσιογνωμία του Αντιστασιακού
Αγώνα, που είχε παρουσιάσει μεγάλη δράση ξεκινώντας από τη Μακεδονία και
στη συνέχεια είχε συστήσει με το φίλο μου Γ. Καρτάλη την ΕΚΚΑ, όσο και γιατί
έμπαινε από την αρχή ήδη μια τορπίλη στην προσπάθειά μας για επίτευξη
εθνικής ενότητας».

Μέχρι και σήμερα το ΚΚΕ δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να απολογηθεί ούτε
να αποκηρύξει επίσημα τους πρωτεργάτες της εγκληματικής αυτής ενέργειας, παρόλο
που μερικά στελέχη κατά καιρούς την καταδίκασαν. Ένα από αυτά ήταν ο Μήτσος
Παρτσαλίδης, ο οποίος σε συνέντευξή του στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» στις
6.1.1980 είπε: « Η εκτέλεση του Ψαρρού και η διάλυση του 5/42 ήταν εγκληματικό λάθος».

Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος (ΥΒΕ) και Πανελλήνια Απελευθερωτική

Οργάνωση (ΠΑΟ)

Στη Θεσσαλονίκη στις 10 Ιουλίου 1941, χωρίς καμιά κομματική πρωτοβουλία

ή πολιτική καθοδήγηση, οι ταγματάρχες Ιωάννης Παπαθανασίου, Ευάγγελος Δόρτας,
Θωμάς Μπάρμπας (από τις Κυδωνιές Γρεβενών) και ο λοχαγός Αναστάσιος
Σακελλαρίδης, ίδρυσαν την αντιστασιακή οργάνωση Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος
(ΥΒΕ). Επειδή ο τίτλος της οργάνωσης υποδήλωνε ότι εστίαζε το ενδιαφέρον μόνο
για τη Βόρειο Ελλάδα, για να έχει μεγαλύτερη εμβέλεια, μετονομάστηκε λίγο
αργότερα σε Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) με πρώτο αρχηγό
αυτής το συνταγματάρχη πυροβολικού Γεώργιο Παπαγεωργίου.
Η ΠΑΟ κατόρθωσε να περιλάβει στους κόλπους της το σύνολο σχεδόν των
ευρισκομένων στη Μακεδονία μονίμων αξιωματικών και υπαξιωματικών, καθώς και
των εφέδρων αξιωματικών, και να ιδρύσει πυρήνες σε όλες τις πόλεις της Βόρειας
Ελλάδας. Τον Οκτώβριο του 1943 τα ένοπλα τμήματα της ΠΑΟ στην Κεντρική και
Δυτική Μακεδονία είχαν την ακόλουθη διάταξη: 13 Σύνταγμα Κρούσια-Κιλκίς,16

59 Αγγέλου Αγγελόπουλου, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Αθήνα 1994, σελ. 68.

122
Σύνταγμα Πιέρια-Βέρμιο, 19 Σύνταγμα Λαχανά-Νιγρίτα, 27 Σύνταγμα Κοζάνη-
Βέρμιο, 31 Σύνταγμα Χαλκιδική και 65 Σύνταγμα Πάικο.
Η ΠΑΟ αναγνωρίστηκε ως κανονική αντιστασιακή οργάνωση από το
Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, αλλά όπως και οι άλλες μη κομμουνιστικές
οργανώσεις (ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ κλπ.), αποτελούσε για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ εμπόδιο στις
επιδιώξεις του. Οι δυνάμεις της ΠΑΟ σε αρκετές περιπτώσεις αναγκάσθηκαν να
αποκρούσουν επιθέσεις του ΕΛΑΣ, που επιχειρούσε με κάθε μέσο να τις εξοντώσει
και να τις διαλύσει.
Στην Κοζάνη υπεύθυνος της ΠΑΟ ήταν αρχικά ο ταγματάρχης μηχανικού
Ανδρέας Λαλόπουλος και μετά ο ταγματάρχης πεζικού Δημήτριος Χατζής. Στην
περιοχή Βοΐου η οργάνωση διαλύθηκε στις αρχές Απριλίου του 1943, όταν οι
Ελασίτες με δόλο συνέλαβαν τους αξιωματικούς ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη,
υπολοχαγό Κοσμά Μπουλογιάννη και άλλους και τους εκτέλεσαν. Αυτό είχε ως
αποτέλεσμα να μην μπορέσει η οργάνωση να επεκταθεί και προς την περιοχή
Γρεβενών, η οποία από την αρχή του αντιστασιακού αγώνα βρισκόταν κάτω από τον
ασφυκτικό έλεγχο του ΕΛΑΣ.
Οι Ομάδες της ΠΑΟ διαλύθηκαν στις 17 Δεκεμβρίου 1943, όταν επιτέθηκαν
εναντίον τους υπέρτερες δυνάμεις του ΕΛΑΣ και των Βουλγάρων και αναγκάσθηκαν
να διεξάγουν διμέτωπο αγώνα. Τότε κάλυψε το κενό στη Δυτική και Κεντρική
Μακεδονία η ίδρυση μιας άλλης αντιστασιακής οργάνωσης που ονομάστηκε Εθνικός
Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ), για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω.
Δύο συνταγματάρχες της ΠΑΟ, για ξεχωριστούς λόγους ο καθένας,
προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ. Αυτοί ήταν ο Σωκράτης Δημάρατος και ο Ιωάννης
Μουστεράκης, οι οποίοι ανέλαβαν αντίστοιχα διοικητές των ΙΧ και Ι Μεραρχιών του
ΕΛΑΣ.
Αρκετοί αξιωματικοί, που στην Κατοχή ήταν μέλη της ΠΑΟ, κατέλαβαν
μεταπολεμικά υψηλόβαθμες θέσεις στην ιεραρχία του στρατεύματος, όπως οι αρχηγοί
ΓΕΕΘΑ Στρατηγοί Αθανάσιος Φροντιστής και Αγαμέμνων Γκράτσιος.

Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ)

Στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία (Κοζάνη- Κατερίνη- Κιλκίς)

οργανώθηκαν και έδρασαν ένοπλες ομάδες Εθνικής Αντίστασης, που ονομάζονταν
Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ), επικεφαλής των οποίων ήταν ιδιώτες και ήταν
επανδρωμένες κυρίως από Πόντιους και Μικρασιάτες. Οι ομάδες αυτές ιδρύθηκαν
κυρίως για να προστατεύσουν τα χωριά τους από την εκδικητική μανία των
κομμουνιστών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά τη διάλυση των τμημάτων της ΠΑΟ.
Εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς και διακρίθηκαν κυρίως για τον
αντικομμουνιστικό αγώνα στην περιοχή τους. Εκτός από τον οπλισμό καμιά άλλη
βοήθεια δε δέχτηκαν από τους Γερμανούς. Κυκλοφορούσαν με ελληνικές στολές και
έφεραν περιβραχιόνιο με τα διακριτικά ΕΕΣ. Η συντήρηση των ανδρών γίνονταν από
τους ίδιους, σε βάρος της ατομικής τους περιουσίας ή από εισφορές ατόμων που
υποστήριζαν τον αγώνα τους. Οι αντάρτες του ΕΕΣ δεν υπάγονταν στους Γερμανούς

123
ούτε εκτελούσαν διαταγές τους, απλώς αυτοί τους εξόπλιζαν και τους ανέχονταν,
γιατί πολεμούσαν τον ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την
Ελλάδα τους προσεταιρίστηκαν οι Άγγλοι και τους είχαν υπό την προστασία τους.
Το ΕΑΜ αποκαλούσε τους οπαδούς των ομάδων αυτών «ταγμασφαλίτες» και
στη Δυτική Μακεδονία «Παοτζήδες», για να δημιουργήσει δυσμενείς εντυπώσεις
στους κατοίκους της περιοχής και να αμαυρώσει τις επιδιώξεις της ΠΑΟ, η οποία
όπως αναφέρεται παραπάνω είχε διαλυθεί από τις 17 Δεκεμβρίου 1943.
Στην Κοζάνη αρχηγός ήταν ο Μιχαήλ Παπαδόπουλος (Μιχάλαγας), ένας
εύπορος αγρότης-ζωέμπορος από τα Ίμερα, ο οποίος στην αρχή διατηρούσε καλές
σχέσεις με τον ΕΛΑΣ, μέχρις ότου δημιουργήθηκε πρόβλημα, όταν μερικοί Ελασίτες
του άρπαξαν αυθαίρετα έναν αριθμό αιγοπροβάτων που προόριζε για πώληση. Η
καταγωγή του ήταν από τον Πόντο. Είχε στις διαταγές του περίπου 3.500 άνδρες από
τα ποντιακά χωριά της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας. Ένας από τους λόγους που το
ΕΑΜ-ΚΚΕ αποκαλούσε «Παοτζήδες» τους οπαδούς του Μιχάλαγα ήταν, για να
δικαιολογήσει τη διάλυση των οπαδών της πραγματικής ΠΑΟ στο Βόιο και τη
δολοφονία των αξιωματικών ταγματάρχη Πόρτη, υπολοχαγού Μπουλογιάννη,
ανθυπολοχαγού Σιδηρόπουλου και άλλων, τον Απρίλιο του 1943, οι οποίοι ενώ
ανήκαν στην πραγματική οργάνωση της ΠΑΟ έπρεπε σύμφωνα με την προπαγάνδα
του ΚΚΕ να παρουσιάζονται στην κοινή γνώμη ως συνεργάτες των Γερμανών. και
οπαδοί του Μιχάλαγα. Και αυτό το πέτυχε σε μεγάλο βαθμό, γιατί οι περισσότεροι
κάτοικοι της περιοχής δε γνωρίζουν τίποτε για την πραγματική ΠΑΟ και τη συγχέουν
με τους οπαδούς του Μιχάλαγα.
Στην Κατερίνη αρχηγός ήταν ο Κυριάκος Παπαδόπουλος (Κισά Μπασάκ), ο
οποίος είχε στις διαταγές του περίπου 1.500 άνδρες.
Στο Κιλκίς αρχηγός ήταν ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, ο οποίος είχε στις
διαταγές του περίπου 3.000 άνδρες.
Μετά την απελευθέρωση ο ΕΕΣ πειθάρχησε στις διαταγές της Κυβέρνησης
Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου και του Στρατηγείου της Μέσης
Ανατολής και παρέδωσε τα όπλα. Στη Δυτική Μακεδονία ο Μιχάλαγας, ήλθε σε
συνεννόηση με τον εκπρόσωπο της Κυβέρνησης Παπαλαζάρου και τον Άγγλο
στρατηγό Χωλ Γουόρ, προκειμένου να σταματήσει η εμφύλια διαμάχη μεταξύ αυτού
και του ΕΛΑΣ, ο οποίος είχε εγκαταστήσει στην Κοζάνη την έδρα της ΙΧ Μεραρχίας.
Αφού επήλθε η συνεννόηση, ο Μιχάλαγας εξέδωσε διαταγή αποστράτευσης των
τμημάτων και παράδοσης του οπλισμού στις 23 Νοεμβρίου 1944. Ο ΕΛΑΣ όμως δεν
κράτησε τη συμφωνία, και την ώρα που οι άνδρες του ΕΕΣ κατέθεταν τον οπλισμό
επιτέθηκε παρουσία των εκπροσώπων και τους διέλυσε. Ο Μιχάλαγας με ένα τμήμα
κατόρθωσε να διασπάσει τον κλοιό και να απομακρυνθεί προς το Βέρμιο. Οι
Ελασίτες κατά την επιχείρηση αυτή σκότωσαν 1.300 οπαδούς του Μιχάλαγα, οι
περισσότεροι από τους οποίους είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι. Ανάμεσα σ’ αυτούς
ήταν και 29 κάτοικοι από το Βατόλακκο Γρεβενών.
Τον Ιανουάριο του 1945 κοντά στα Ίμερα Κοζάνης σε μια συμπλοκή με τους
Ελασίτες ο Μιχάλαγας τραυματίστηκε, συνελήφθη αιχμάλωτος και κλείστηκε στις

124
φυλακές Κοζάνης. Εκεί παρέμεινε μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας και γλίτωσε τη
θανατική ποινή, ίσως γιατί παρενέβησαν οι Άγγλοι.

Εθνικές Ανταρτικές Ομάδες Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης

Αντιστασιακή οργάνωση που έδρασε στην Ανατολική Μακεδονία εναντίον

των Βουλγάρων, με αρχηγό τον Αντώνιο Φωστερίδη (Αντών Τσαούς), πρώην λοχία
του πυροβολικού. Όπως και οι άλλες εθνικές ομάδες των ανταρτών δέχτηκε επιθέσεις
από τους Ελασίτες, αλλά οι άνδρες του Αντών Τσαούς κατόρθωσαν να τους
εξουδετερώσουν έγκαιρα και να επικρατήσουν μέχρι την απελευθέρωση στην
περιοχή.

Η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοποτάμου

Το έτος 1942 υπήρξε πολύ δύσκολο για τους Συμμάχους. Η Στρατιά του
Ρόμμελ (Africa Corps) βρισκόταν στη γραμμή του Ελ Αλαμέιν και απειλούσε άμεσα
τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής και τη διώρυγα του Σουέζ. Αν ο Ρόμμελ
ολοκλήρωνε με επιτυχία την αποστολή του, υπήρχε ενδεχόμενο ο Άξονας να κέρδιζε
τον πόλεμο ή να παράτεινε τον πόλεμο για αρκετά ακόμη χρόνια. Από την Ελλάδα
περνούσε η μοναδική σιδηροδρομική αρτηρία των Γερμανών για τη μεταφορά
καυσίμων και εφοδίων προς τα γερμανικά στρατεύματα της Αφρικής. Οι Σύμμαχοι
έκριναν ότι έπρεπε με κάθε θυσία να γίνει διακοπή αυτής αρτηρίας, για να
αποστερήσουν τον ανεφοδιασμό της Στρατιάς του Ρόμμελ, να αναστείλουν την
επιθετική της ορμή και να αντεπιτεθούν, για να την εξουδετερώσουν.

Η γέφυρα Γοργοποτάμου μετά την ανατίναξη

125
 Για το σκοπό αυτό το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) οργάνωσε μια
ομάδα σαμποτέρ, που θα έπεφτε με αλεξίπτωτα, αποτελούμενη από δώδεκα
αξιωματικούς και οπλίτες. Στην αποστολή, που θα εκτελούσε η ομάδα, δόθηκε η
κωδική ονομασία «Harling». Διοικητής ορίστηκε ο ταξίαρχος του μηχανικού Έντυ
Μάγιερς (Eddie Myers) και υποδιοικητής ο έφεδρος ταγματάρχης πυροβολικού Κρις
Γουντχάουζ (Christopher Woodhouse). Οι πρώτοι οκτώ έπεσαν με αλεξίπτωτο στις
30 Σεπτεμβρίου 1942 στην περιοχή της Γκιώνας, με σκοπό να συνεργαστούν με το
ΕΑΜ, το οποίο, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχαν από την Αθήνα, θα ήταν εκεί
με αρκετή δύναμη. Οι δύο αρχηγοί όμως των ενόπλων τμημάτων του ΕΑΜ, που
βρίσκονταν στην περιοχή, ο Άρης Βελουχιώτης και ο Άθως Ρουμελιώτης δεν έδειξαν
καμιά προθυμία να τους βοηθήσουν, γιατί δεν είχαν τέτοια εντολή από το ΚΚΕ.
Μάταια ο Μάγιερς παρακαλούσε το ΕΑΜ να τον βοηθήσει μέχρι και το τέλος
Οκτωβρίου. Όταν πλέον έχασε κάθε ελπίδα, τότε θυμήθηκε ότι υπήρχε στην Ήπειρο
ο Ναπολέων Ζέρβας και αποφάσισε να ζητήσει τη βοήθειά του, παρόλο που η
απόσταση που τον χώριζε από τον τόπο της επιχείρησης ήταν 300 περίπου χιλιόμετρα
και η διαδρομή αρκετά επισφαλής.
Έτσι, στις 9 Νοεμβρίου, έφθασε στην Ήπειρο ο ταγματάρχης Κρις
Γουντχάουζ, ο οποίος ζήτησε από το Ζέρβα εγγράφως τη βοήθειά του για την
ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοποτάμου.. Ο Ζέρβας, αφού
πείστηκε για τη σοβαρότητα της αποστολής, ανέλαβε πρόθυμα να συνδράμει τους
Άγγλους και στις 17 Νοεμβρίου, με το λοχαγό Μιχαήλ Μυριδάκη και 95 επίλεκτους
άνδρες, έφθασε στο Μαύρο Λιθάρι Φθιώτιδας. Τις επόμενες ημέρες συνάντησε τον
Άρη Βελουχιώτη, τον οποίο μετά από πολλές προσπάθειες και έντεχνη μεταχείριση,
κατόρθωσε να τον πείσει να συμμετάσχει στην επιχείρηση. Τη νύχτα 25/26
Νοεμβρίου 1942 τα συνεργαζόμενα τμήματα του Ζέρβα και του Βελουχιώτη μαζί με
τους Άγγλους σαμποτέρ κατόρθωσαν να εξουδετερώσουν την ιταλική φρουρά και να
ανατινάξουν τη σιδηροδρομική γέφυρα. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου
είχε ως αποτέλεσμα τη διακοπή του ανεφοδιασμού της Στρατιάς του Ρόμελ για έξι
εβδομάδες, χρονικό διάστημα που ήταν καθοριστικό για την ήττα των Γερμανών στο
μέτωπο της Αφρικής. Την επιχείρηση αυτή το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής τη
χαρακτήρισε ως ένα από τα μεγαλύτερα σαμποτάζ, που πραγματοποίησαν οι
συμμαχικές δυνάμεις κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

126
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄

ΕΚΤΡΟΠΑ ΙΤΑΛΙΚΏΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ

ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Σύλληψη και κακοποίηση κατοίκων Σπηλαίου

Τον Ιούλιο του 1941 μία ομάδα Ιταλών καραμπινιέρων συνοδευόμενη από
τους λεγεωνάριους Μπαλοδήμο Νικόλαο, Δρεπάνη Αθανάσιο, Κατσαρό Γεώργιο και
Σακελλάρη Αθανάσιο από την Αβδέλλα μετέβη στο Σπήλαιο και αφού κακοποίησε
μερικούς κατοίκους και λεηλάτησε διάφορα σπίτια συνέλαβε τον Πρόεδρο του
χωριού Δημήτριο Ζαρκογιάννη, τον ιερέα Χρήστο Πέτρου (παπα-Χρήστο), τον
πρώην ενωμοτάρχη Δημήτριο Βήττο, το Γιάννη Ρομπόλη, το Γιαννούλη Δαδαλή, τον
Κώστα Σιούλα και τον Αθανάσιο Στεφούλη (Μέκιο) και τους οδήγησε στα
κρατητήρια της Αβδέλλας.
Οι παραπάνω είχαν βγει, για να προϋπαντήσουν τους Ιταλούς με σκοπό να
τους κατευνάσουν, γιατί είχαν πληροφορίες ότι υπήρχε πρόθεση να κάψουν το χωριό.
Και υπήρχε αυτός ο κίνδυνος επειδή οι Αβδελλιώτες κατηγορούσαν τρία άτομα , που
το φθινόπωρο του 1940 μετέφεραν με τα ζώα τους ψωμί στους μαχόμενους Έλληνες
στρατιώτες στα βουνά της Πίνδου (Βασιλίτσα - Γομάρα- Αννίτσα), ότι στην
επιστροφή για το χωριό τους είχαν διαρρήξει τρία σπίτια της Αβδέλλας και είχαν
αφαιρέσει μερικά κλινοσκεπάσματα. Πράγματι τα άτομα αυτά έγιναν αντιληπτά από
το φύλακα της Αβδέλλας, ο οποίος ειδοποίησε τηλεφωνικά το Σταθμό Χωροφυλακής
Σπηλαίου και, προτού οι δράστες εισέλθουν στο χωριό συνελήφθησαν, τα κλοπιμαία
κατασχέθηκαν και παραπέμφθηκαν να δικαστούν στα ελληνικά δικαστήρια.
Ο σκοπός όμως των καραμπινιέρων και των λεγεωνάριων δεν ήταν να
συλλάβουν τους υπαίτιους της πράξης, για τη σύλληψη των οποίων ούτε καν
ενδιαφέρθηκαν, αλλά να τιμωρήσουν τις αρχές του χωριού που είχαν συμπαρασταθεί
στους Έλληνες στρατιώτες της Πίνδου, στέλνοντας ανελλιπώς όσα τρόφιμα και ψωμί
είχαν τη δυνατότητα να διαθέσουν. Μόλις οι καραμπινιέροι τους έκλεισαν στα
υπόγεια κελιά των φυλακών της Αβδέλλας, άρχισαν τα βασανιστήρια. Πρώτος
κλήθηκε στον τόπο του μαρτυρίου ο Δημήτριος Βήττος. Τέσσερις Ιταλοί βασανιστές
είχαν λάβει θέσεις, οι δύο με μαστίγια, που στις άκρες έφεραν μεταλλικά τρίγωνα, για
να εισχωρούν στις σάρκες, και οι άλλοι δύο με ειδικά άρβυλα που είχαν αλυσίδες
μπροστά, ώστε σε περίπτωση που το θύμα γονατίσει ή πέσει στο έδαφος από τους
πόνους των μαστιγώσεων να το κλωτσούν στα διάφορα σημεία του σώματος.
Δεύτερος στη σειρά μαστιγώθηκε ο ιερέας παπα-Χρήστος και ακολούθησαν ο
πρόεδρος του χωριού Δημήτριος Ζαρκογιάννης με τους υπόλοιπους. Αρκετά
βασανίστηκε και ο Γιαννούλης Δαδαλής, επειδή είχε στο χέρι του τατουάζ με την
ελληνική σημαία. Στο μεταξύ το μίσος και η εκδικητική μανία των καραμπινιέρων
και των λεγεωνάριων είχαν φθάσει σε τέτοιο βαθμό που ο παπα-Χρήστος δεν πίστευε
ότι θα ζήσει και είχε συντάξει τη διαθήκη του. Τα βασανιστήρια κράτησαν τρία
μερόνυχτα και μετά αφέθηκαν ελεύθεροι.

127
 Κακοποιήσεις και εκτελέσεις κατοίκων Καρπερού

Οι κάτοικοι του Καρπερού υπέστησαν τις κακοποιήσεις, λεηλασίες και

εκτελέσεις των Ιταλών τρεις φορές, στις 3 Αυγούστου 1941, στις 23 Μαρτίου 1942
και στις 23 Φεβρουαρίου 1943. Για την πρώτη επιδρομή γίνεται λεπτομερής
περιγραφή αμέσως πιο κάτω, ενώ για τις άλλες στην αντίστοιχη χρονική περίοδο.

Πρώτη επιδρομή κατά του Καρπερού

(3 Αυγούστου 1941)

Στις 2 Αυγούστου 1941 έφθασαν από την Ελασσόνα στη Δεσκάτη 5 ιταλικά
στρατιωτικά αυτοκίνητα, με ένα μεικτό τμήμα από 50 περίπου Ιταλούς
καραμπινιέρους και στρατιώτες. Επικεφαλής του τμήματος ήταν ένας αξιωματικός
της Καραμπινιερίας Λάρισας, με βοηθούς δύο αξιωματικούς των φρουρών Λάρισας
και Ελασσόνας αντίστοιχα. Ως διερμηνέα είχαν το ρουμανίζοντα Σπύρο Τσιρίου, από
τη Λάρισα. Μόλις εισήλθαν στη Δεσκάτη, άρχισαν αμέσως έρευνα στα περισσότερα
σπίτια για ανακάλυψη όπλων. Αποτέλεσμα της έρευνας ήταν να βρεθεί μόνο ένα
πολεμικό όπλο, τύπου Μάνλιχερ, στο σπίτι του Νικολάου Κούτσικου, τον οποίο
συνέλαβαν, και ένα παλαιό και άχρηστο κυνηγετικό μονόκαννο. Εκτός από τα όπλα,
βρήκαν και κατάσχεσαν μερικές ελληνικές στρατιωτικές στολές και ένα αδιάβροχο
Χωροφυλακής. Τη νύχτα διανυκτέρευσαν στη Δεσκάτη, οι αξιωματικοί σε σπίτια
ιδιωτών και οι οπλίτες σε ένα αλώνι στις παρυφές της κωμόπολης60.
Το επόμενο πρωί (3 Αυγούστου 1941), γύρω στις 0800 ώρα, έφθασαν στο
Καρπερό. Το χωριό είχε 120 περίπου σπίτια και το κατοικούσαν ντόπιοι και
πρόσφυγες. Οι χωρικοί, μόλις είχαν σηκωθεί από τον ύπνο. Οι αξιωματικοί με το
διερμηνέα κατευθύνθηκαν στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας ενώ οι στρατιώτες και
καραμπινιέροι διασκορπίστηκαν στα σπίτια, αχυρώνες, αποθήκες και μαντριά και
άρχισαν να κάνουν συστηματική και λεπτομερή έρευνα για ανακάλυψη όπλων, γιατί
είχαν πληροφορίες ότι υπήρχε κρυμμένος οπλισμός. Μερικοί από τους κατοίκους,
που φοβήθηκαν για τυχόν συλλήψεις, κατόρθωσαν να απομακρυνθούν έγκαιρα προς
τα πλησιέστερα δάση. Όσοι άνδρες βρέθηκαν στα σπίτια ή στο δρόμο συνελήφθησαν
και οδηγήθηκαν στο προαύλιο της εκκλησίας. Από την έρευνα δε βρέθηκε κανένα
όπλο, παρά μόνο ένα κατεστραμμένο ραδιόφωνο και μερικά εργαλεία αυτοκινήτων.
Στο μεταξύ οι αξιωματικοί κάλεσαν έξω από την εκκλησία τον πρόεδρο του
χωριού Κοσμά Κυρατλίδη και τον ιερέα Νικόλαο Παπαγεωργόπουλο και αξίωσαν
από αυτούς να παραδώσουν τα όπλα της Κοινότητας. Και οι δύο απάντησαν ότι στο

60 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Η από 18.8.1941 έκθεση του αντισυνταγματάρχη χωροφυλακής

Χαριλάου Παπαδημητρίου, υποδιοικητή της Ανωτέρας Διοικήσεως Χωροφυλακής (Α.Δ.Χ.) Δυτικής
Μακεδονίας, ο οποίος κατόπιν διαταγής της κυβέρνησης Τσολάκογλου μετέβη στη Δεσκάτη και στο
Καρπερό, αμέσως μετά τα γεγονότα, και ενήργησε αθόρυβα προφορική εξέταση.

128
χωριό τους δεν υπήρχαν κρυμμένα όπλα, γιατί τα 43 πολεμικά και 7 κυνηγετικά όπλα
που είχαν οι κάτοικοι τα παρέδωσαν τις πρώτες ημέρες της Κατοχής στους
Γερμανούς και γι’ αυτά είχε τη σχετική απόδειξη ο πρόεδρος. Οι Ιταλοί αξιωματικοί
επανέλαβαν στον πρόεδρο ότι είχαν θετικές πληροφορίες ότι στο χωριό υπήρχαν
κρυμμένα όπλα, με τα οποία πολλές φορές οι κάτοικοι πυροβολούσαν τη νύχτα και
ότι έρχονταν στο Καρπερό Βλάχοι των άλλων περιφερειών και πωλούσαν όπλα στους
κατοίκους ανταλλάσσοντας αυτά με δημητριακά. Ο πρόεδρος διέψευσε την
πληροφορία αυτή. Τότε ο επικεφαλής αξιωματικός διέταξε να συγκεντρωθούν όλοι οι
συλληφθέντες στον περίβολο της εκκλησίας61.
Συνολικά συγκεντρώθηκαν 87 άνδρες62, συμπεριλαμβανομένων του προέδρου,
του ιερέα και του εφέδρου ανθυπολοχαγού του Αλβανικού μετώπου Γεωργίου Απ.
Παπαδοπούλου, τον οποίο, επειδή ήταν αξιωματικός στον πόλεμο, τον ξεχώρισαν
από τους άλλους και τον έκλεισαν στο σπίτι του Χαράλαμπου Κ. Τσανικλίδη, κάτω
από την επιτήρηση δύο στρατιωτών. Στη συνέχεια ο Ιταλός αξιωματικός, μέσω
διερμηνέα, τους είπε ότι τους κάλεσε εκεί, για να τους ζητήσει να παραδώσουν τα
κρυμμένα όπλα, γιατί διαφορετικά θα είχαν σοβαρές συνέπειες. Κανένας δεν
παραδέχτηκε ότι είχε στην κατοχή του όπλα.
Τότε οι Ιταλοί καραμπινιέροι - οι στρατιώτες στη φάση αυτή δεν αναμίχθηκαν
καθόλου - τους συγκέντρωσαν όλους στο πίσω μέρος της εκκλησίας, τους
ξεγύμνωσαν τελείως και άρχισαν να τους μαστιγώνουν με συρματένιους βούρδουλες
και να τους κτυπούν με σιδηρογροθιές και με άρβυλα, που έφεραν καρφιά (τύπου
Alpini), για να τους αποκαλύψουν που βρίσκονταν τα κρυμμένα όπλα63. Από την
κακοποίηση δε γλίτωσε ούτε ο σεβάσμιος ιερέας του χωριού, τον οποίο, για να τον
γελοιοποιήσουν, τον άφησαν με το σώβρακο και την αριστερή κάλτσα, τον κτύπησαν
μια φορά με το μαστίγιο, τον απείλησαν ότι θα τον πάψουν από το ιερατικό αξίωμα
και τον έσυραν βίαια από τα γένια.
Τα βασανιστήρια κράτησαν τρεις ώρες και κανένας από τους κρατούμενους
δεν ανέφερε κάτι για όπλα. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, που έβλεπε τη σκηνή του
μαρτυρίου από το δωμάτιο που ήταν κλεισμένος και φρουρούμενος, ισχυρίζεται ότι
ένας Ιταλός στρατιώτης, που τον φύλαγε και ήταν αντίθετος με τα όσα συνέβαιναν,
του αποκάλυψε ότι, αν κάποιος ομολογούσε ότι είχε στην κατοχή του όπλο θα τον
σκότωναν. Το μήνυμα αυτό, δηλαδή ότι θα σκότωναν όποιον έλεγε ότι είχε κρυμμένο
όπλο - με την ανοχή και των δύο Ιταλών φρουρών - κατόρθωσε να το διαβιβάσει
στους κρατούμενους μέσω των γυναικών του χωριού, κάποια στιγμή που οι Ιταλοί τις
επέτρεψαν να τους δώσουν νερό.
Επακολούθησε μιας ώρας περίπου ανάπαυση χωρίς μαστιγώσεις, κατά την
οποία ο διερμηνέας ανακοίνωσε προς τους κρατούμενους και τους συγγενείς, που με
αγωνία και φόβο παρακολουθούσαν το θέαμα , ότι επειδή ενδιαφερόταν για το καλό

61 Ό. π.
62 Ο αριθμός των 87 ανδρών αναφέρεται από το Γεώργιο Απ. Παπαδόπουλο, από το Καρπερό, ο
οποίος ήταν μεταξύ των συλληφθέντων, ενώ για το ίδιο περιστατικό η κυβέρνηση Τσολάκογλου, η
οποία έκανε και επίσημη διαμαρτυρία προς τις ιταλικές αρχές αναφέρει ότι οι συγκεντρωθέντες ήταν
περίπου 50.
63 Από το προσωπικό αρχείο του αυτόπτη μάρτυρα Γεωργίου Απ. Παπαδόπουλου, το οποίο τέθηκε
υπόψη του γράφοντος από το γιο του Αγησίλαο Παπαδόπουλο.

129
τους, εφόσον παρέδιδαν τα όπλα που είχαν- όσοι είχαν- οι Ιταλοί ήταν διατεθειμένοι
να αναχωρήσουν αμέσως από το χωριό, χωρίς να επιβάλουν νέους όρους. Παρήλθε
αρκετή ώρα και κανένας δε μίλησε.
Όταν οι Ιταλοί (καραμπινιέροι και στρατιώτες) είδαν ότι και το δεύτερο
τέχνασμα δεν πέτυχε, άρχισαν πάλι τους ξυλοδαρμούς και με τη βία συγκέντρωσαν
όλους τους κρατούμενους σε δύο αλώνια του χωριού και έβαλαν από γύρω σωρούς
με άχυρα για να τους κάψουν ζωντανούς. Μερικοί καραμπινιέροι βαστούσαν στα
χέρια τους εμπρηστικές χειροβομβίδες έτοιμες να τις πετάξουν στ’ άχυρα.
Επακολούθησαν κλάματα και φωνές από τα γυναικόπαιδα, που παρακολουθούσαν το
τραγικό θέαμα. Τότε οκτώ κρατούμενοι λύγισαν και δήλωσαν ότι είχαν κρυμμένο
όπλο που ήθελαν να το παραδώσουν. Αυτούς οι Ιταλοί τους άφησαν φαινομενικά
ελεύθερους, για να φέρουν τα όπλα και συνέχισαν να δέρνουν τους υπόλοιπους. Τότε
ο πρόεδρος του χωριού για να σταματήσει το μαρτύριο και να κατευνάσει τους
Ιταλούς, ζήτησε να μιλήσει με τον υπεύθυνο αξιωματικό. Αφού του δόθηκε η άδεια
είπε:
«Τι μας χτυπάτε και τι μας φοβερίζετε; Εμείς σας περιμέναμε σαν πολιτισμένο
κράτος και πιο καλύτερο από τους Γερμανούς και σεις μας κάνετε να σας φοβούμαστε
και να σας μισούμε; Όπλα κι αν είχαν ορισμένοι, τα πήραν, για να φυλάξουν τα ζώα τους
και τον εαυτό τους από τους κλέφτες και όχι για να τα στρέψουν εναντίον σας. Εκείνα
που έχουμε σας τα δίνουμε, είναι 5 της αστυνομίας και όσοι έχουν κυνηγετικά, για τα
οποία δεν έγινε λόγος και δεν μας τα ζητήσατε ».

Ο Ιταλός αξιωματικός δέχτηκε να σταματήσει κάθε κακοποίηση και να γίνει η

παράδοση των όπλων που ανέφερε ο πρόεδρος. Έτσι παραδόθηκαν άλλα 5 όπλα, που
«βαπτίστηκαν» της αστυνομίας και 4 κυνηγετικά, αφού προηγουμένως επέτρεψε
στους κατόχους αυτών με τη συνοδεία στρατιωτών να πάνε να τα φέρουν. Η ώρα
ήταν 1700 και δύο αυτοκίνητα πλησίασαν στο χώρο συγκέντρωσης. Στο ένα
επιβιβάστηκαν 13 κρατούμενοι, που παρέδωσαν πολεμικά όπλα και στο άλλο το
εκτελεστικό απόσπασμα με τους στρατιώτες. Τα δύο αυτοκίνητα κατευθύνθηκαν
προς το νεκροταφείο του χωριού, γεγονός που δημιούργησε την εντύπωση ότι
πρόκειται να τους εκτελέσουν. Το πλήθος, με πρόσωπα σκυθρωπά, βουβό και
αμίλητο, είχε στραμμένα τα βλέμματα προς το νεκροταφείο. Δεν πέρασε πολύ ώρα
και το πλήθος έκπληκτο παρατηρούσε ότι το απόσπασμα με τους κρατούμενους
επέστρεφε στην αρχική του θέση και ανάμεσα στους Ιταλούς αξιωματικούς
βρισκόταν η γυναίκα του δασκάλου του χωριού, η κυρία Παλαλίδη. Πως βρέθηκε
ανάμεσα στους Ιταλούς και ποιο ρόλο διαδραμάτισε στην όλη υπόθεση παρέμεινε
άγνωστο. Πάντως οι μελλοθάνατοι σώθηκαν.
Τελικά οι Ιταλοί πήραν μαζί τους 17 κρατούμενους, που παρέδωσαν όπλα, και
αναχώρησαν για τη Δεσκάτη. Εκεί τους έκλεισαν στο κρατητήριο της Υποδιοίκησης
Χωροφυλακής και το επόμενο πρωί αναχώρησαν για την Ελασσόνα, όπου τους
ανέκριναν. Από αυτούς άφησαν ελεύθερους τους εννέα, που είχαν παραδώσει τα
κυνηγετικά όπλα και τα όπλα της «αστυνομίας». Οι άλλοι οκτώ, οι οποίοι ήταν
κάτοχοι πολεμικών όπλων, δηλαδή ο Βασίλειος Λαζαρίδης, ο Παύλος Λαζαρίδης, ο
Αριστείδης Μπούσμπας, ο Συμεών Σαββίδης, ο Βασίλειος Χάιτας, ο Δημήτριος
Χαραλαμπίδης, ο Ιωάννης Δ. Χαραλαμπίδης και ο Ιωάννης Χ. Χαραλαμπίδης

130
καταδικάστηκαν από το ιταλικό στρατοδικείο σε τέσσερα χρόνια φυλακή και
κλείστηκαν στις φυλακές Τρικάλων και στα στρατόπεδα κρατουμένων. Από τις
κακουχίες και τα βασανιστήρια πέθαναν στις φυλακές ο Παύλος Λαζαρίδης και ο
Ιωάννης Χαραλαμπίδης, ενώ οι υπόλοιποι αφέθηκαν ελεύθεροι μετά τη
συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους Συμμάχους (8 Σεπτεμβρίου 1943)64.
Για τα παραπάνω έκτροπα, μόλις τα πληροφορήθηκε η κατοχική κυβέρνηση
Τσολάκογλου, διαμαρτυρήθηκε έντονα προς την Βασιλική Ιταλική Αντιπροσωπεία
για την Ελλάδα, για την εφαρμογή τέτοιων μεθόδων, και κυρίως για τη συμπεριφορά
απέναντι στον ιερέα, που εκτός των άλλων έθιγε την υπόληψη και το κύρος της
χριστιανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας65. Παρακάλεσε μάλιστα την Αντιπροσωπεία να
αναφέρει όσα συνέβησαν στο Καρπερό στην Κυβέρνηση της Ρώμης, για να ληφθούν
τα «αρμόζοντα μέτρα».
Στις 4 Αυγούστου, αξιωματικός της αστυνομίας Γρεβενών με δύναμη
καραμπινιέρων επισκέφθηκε τα παρακείμενα χωριά Ελάφι και Μελίσσι και συνέλαβε
μερικούς κατοίκους ως υπόπτους απόκρυψης όπλων, τους οποίους μαστίγωσε και
τους απείλησε ότι θα εφάρμοζε εναντίον τους σκληρά μέτρα, αν δεν παρέδιδαν τα
όπλα. Από την έρευνα βρέθηκε μόνο ένα πολεμικό όπλο και 8-10 φυσίγγια66.

Κακοποιήσεις και λεηλασίες κατοίκων Μεγάρου

Τις απογευματινές ώρες της 15ης Σεπτεμβρίου 1941 μετέβησαν από τη

Σαμαρίνα στο Μέγαρο 17 Ιταλοί στρατιώτες, από τους οποίους οι δύο ήταν
υπαξιωματικοί και ένας καραβινοφόρος (καραμπινιέρος)67. Αυτοί συνοδεύονταν από
δύο κατοίκους της Σαμαρίνας. Μόλις έφθασαν στο χωριό, προσκάλεσαν τον πρόεδρο
της Κοινότητας, το διοικητή του Σταθμού Χωροφυλακής ενωμοτάρχη Ιωάννη Σπαή
και όσους κατοίκους βρίσκονταν στο χωριό και τους διέταξαν την επομένη το πρωί
να συγκεντρώσουν έξω από το σχολείο όλα τα υπάρχοντα κτήνη. Μετά υποχρέωσαν
τον πρόεδρο να τους δώσει ψωμί και δύο πρόβατα, για να φάνε, πράγμα που έγινε
χωρίς καμιά αντίρρηση. Στους συγκεντρωμένους κατοίκους μίλησαν οι δύο
Σαμαρινιώτες, οι οποίοι τους κάλεσαν να παραδώσουν τυχόν κατεχόμενα από αυτούς
οικιακά σκεύη, είδη ρουχισμού ή οτιδήποτε άλλο είχαν από αρπαγή ή αγορά και
προερχόταν από τη Σαμαρίνα, η οποία, όπως υποστήριζαν, είχε λεηλατηθεί από τους
Έλληνες στρατιώτες και πολίτες κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην Πίνδο68.
Το επόμενο πρωί οι στρατιώτες, με υπόδειξη πάντοτε των συνοδών κατοίκων
της Σαμαρίνας, ενήργησαν έρευνα στα σπίτια του χωριού και σε ορισμένα από αυτά
έκαναν κατάσχεση κλινοσκεπασμάτων και μιας ραπτομηχανής, με την υπόνοια ότι
αυτά προέρχονταν από τα σπίτια τη Σαμαρίνας, που είχαν λεηλατηθεί.
64 Από έγγραφες σημειώσεις αυτόπτη μάρτυρα Γεωργίου Απ. Παπαδοπούλου.
65 ΑΥΕ, Υπ’ αριθ. 1588/19-9-1941 έγγραφο της Επιτροπής Συνδέσμου μετά Ιταλικής Διοικήσεως.
66 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Η από 18.8.1941 έκθεση υποδιοικητή Α.Δ.Χ. Δυτικής Μακεδονίας
αντισυνταγματάρχη Χαριλάου Παπαδημητρίου.
67 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Υπ’ αριθ.20/1/1/24.9.1941 αναφορά διοικητή Σταθμού Χωροφυλακής
Μεγάρου ενωμοτάρχη Ι. Σπαή προς τη Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών.
68 Όπως έχουμε αναφέρει στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο τη λεηλασία της Σαμαρίνας την έκαναν οι
Ιταλοί με τους Αλβανούς που είχαν μαζί τους.

131
 Για να επιβεβαιώσουν όσα υποστήριζαν και για να εξαναγκάσουν κάποιους
κατοίκους από το Μέγαρο να ομολογήσουν ή να μαρτυρήσουν σε βάρος άλλων
συγχωριανών τους, συνέλαβαν τέσσερις από αυτούς και τους οδήγησαν στο σχολείο,
όπου άρχισαν να τους δέρνουν, χωρίς όμως να πετύχουν αυτό που επιθυμούσαν.
Ανάμεσα στους συλληφθέντες υπήρχε και μια γυναίκα ηλικίας 27 ετών,
σύζυγος του Π. Κ., η οποία διατάχθηκε από τον καραμπινιέρο να βγάλει τα ρούχα της
και να παραμείνει γυμνή. Επειδή αρνήθηκε να υπακούσει στην παράλογη και
ανέντιμη απαίτησή του, αυτός με τη βία την ξεγύμνωσε τελείως και έδεσε τα πόδια
της σε δύο υποστηρίγματα, δίνοντας στο σώμα της στάση τελείως απρεπή παρουσία
του Σταθμάρχη, των δύο κατοίκων της Σαμαρίνας και ενός στρατιώτη. Στη στάση
αυτή η γυναίκα παρέμεινε επί ένα τέταρτο της ώρας, χωρίς να καταθέσει κάτι σε
βάρος κανενός, γιατί είχε τελεία άγνοια για τα θέματα που τη ρωτούσαν. Οι δύο από
τους τρεις άνδρες που κακοποιήθηκαν ήταν ο Θεόδωρος Δήμου και ο Στέργιος
Πάτσικας.
Μετά την κακοποίηση και τον εξευτελισμό της γυναίκας, τους τέσσερις
κρατούμενους τους κλείδωσαν στο σχολείο και έδωσαν στο Σταθμάρχη το δικαίωμα
της φυλάκισης ή αποφυλάκισης αυτών, αλλά, ύστερα από τη διαμαρτυρία του για το
άδικο της κράτησης, τους άφησαν ελεύθερους. Το βράδυ οι Ιταλοί και οι συνοδοί
τους κοιμήθηκαν στο Μέγαρο και την επομένη, αφού φόρτωσαν τα
πλιατσικολογήματα σε 17 ζώα, αναχώρησαν για τη Σαμαρίνα. Από τα ζώα αυτά, τα
επτά τα κράτησαν στη Σαμαρίνα και τα υπόλοιπα τα επέστρεψαν στο χωριό69.
Για τα γεγονότα του Μεγάρου και κυρίως για τη συμπεριφορά των Ιταλών
προς τη γυναίκα, η κυβέρνηση Τσολάκογλου διαμαρτυρήθηκε έντονα προς την
Βασιλική Ιταλική Αντιπροσωπεία για την Ελλάδα, γιατί έθιγαν «εις τα μύχια την
ελληνικήν τιμήν και τα ανθρωπιστικά αισθήματα του Λαού» και ζητούσε να προβεί
στις δέουσες ενέργειες για την αποκατάσταση του ζητήματος70.

Συλλήψεις των ιερέων Ταξιάρχη και Κρανιάς Γρεβενών

και Χειμερινού Βοΐου

Τον Οκτώβριο του 1941 συνελήφθησαν από τις ιταλικές αρχές Γρεβενών οι
ιερείς των χωριών Ταξιάρχη, Θεοφάνης Δάρας, Κρανιάς, Στέργιος Κωτίκας και
Χειμερινού Βοΐου, Ανδρέας Μαρκόπουλος με τις εξής κατηγορίες:
Ο πρώτος, γιατί πάνω από το ταβάνι της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου
Ταξιάρχη, η οποία ήταν πάντοτε ξεκλείδωτη, βρέθηκε στις 4 Οκτωβρίου ένα
πολυβόλο τύπου Σαιντ Ετιέν. Ο δεύτερος, γιατί στο ιερό της μικρής εκκλησίας της
Αγίας Παρασκευής της Κρανιάς , που ήταν δυτικά του χωριού, βρέθηκαν στις 19

69 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Υπ’ αριθ. 20/1/1/24.9.1941 αναφορά διοικητή Σταθμού Χωροφυλακής
Μεγάρου.

70 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Αριθ. 3991/31.12.1941 σημείωμα επιτροπής Συνδέσμου μετά Ιταλικής
Διοικήσεως.

132
Οκτωβρίου δύο πολεμικά όπλα, και ο τρίτος, γιατί έκανε δήθεν αντιαξονική
προπαγάνδα. Και οι τρεις ιερείς μεταφέρθηκαν στις φυλακές Αθηνών.
Από την έρευνα που έγινε από τον Έπαρχο και τη Χωροφυλακή Γρεβενών
διαπιστώθηκαν τα ακόλουθα71:
 Για την περίπτωση του ιερέα Ταξιάρχη, το οπλοπολυβόλο ίσως να τοποθετήθηκε
εν αγνοία του από κάποιον διερχόμενο οπλίτη του ελληνικού στρατού κατά την
υποχώρηση από το Αλβανικό μέτωπο, καθόσον η εκκλησία αυτή ήταν πάντοτε
ανοιχτή.
 Για την περίπτωση του ιερέα της Κοινότητας Κρανιάς, τα πολεμικά όπλα
τοποθετήθηκαν σκόπιμα από τους ρουμανίζοντες του χωριού, για να κατηγορηθεί
και συλληφθεί ο Έλληνας ιερέας, γιατί αντιδρούσε στις απαιτήσεις τους, που
αφορούσαν στην εκ περιτροπής τέλεση της θείας λειτουργίας στην κεντρική
εκκλησία του χωριού στα ρουμάνικα και με ρουμανίζοντα ιερέα. Στην εσκεμμένη
αυτή ενέργεια συνηγορούσαν και τα εξής στοιχεία:
1) Το όπλα βρέθηκαν σε μια ανοικτή εκκλησία που λειτουργούσε κατά αραιά
χρονικά διαστήματα, χωρίς να φέρουν πάνω τους την ελάχιστη σκόνη,
γεγονός που αποδείκνυε ότι τοποθετήθηκαν εκεί λίγο πριν από την έρευνα.
Εξάλλου, αν ο ιερέας γνώριζε την ύπαρξη των όπλων, θα λάμβανε στοιχειώδη
προληπτικά μέτρα ασφαλείας και θα κλείδωνε την πόρτα της εκκλησίας,
δεδομένου ότι είχε γύρω του αρκετούς εχθρούς, που μπορούσαν οποιαδήποτε
στιγμή να του δημιουργήσουν προβλήματα.
2) Οι ρουμανίζοντες της Κρανιάς διαβεβαίωναν τους Έλληνες κατοίκους ότι
μπορούσαν να παρέμβουν προς τις ιταλικές αρχές για την απελευθέρωση του
ιερέα, αρκεί να συμφωνούσαν στην εκ περιτροπής χρησιμοποίηση της
κεντρικής εκκλησίας και αφού πρώτα γινόταν σ’ αυτή ιερουργία από το δικό
τους ιερέα.
Σε ό,τι αφορά τον ιερέα του Χειμερινού αποδείχτηκε ότι οι εναντίον του
συκοφαντίες προέρχονταν από άτομα που είχαν μαζί του προσωπικές διαφορές και
διάφορα συμφέροντα.
Για την έρευνα που έγινε στον Ταξιάρχη, ο δάσκαλος του χωριού Ν.
Γκατζιάνας που ήταν παρών στα γεγονότα, αναφέρει σε γενικές γραμμές τα εξής72:
Το πρωί της Κυριακής, 4 Οκτωβρίου 1941, βρέθηκε το χωριό περικυκλωμένο
από μια δύναμη περίπου 30 Ιταλών στρατιωτών, με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό
Ρέντζιο. Οι Ιταλοί είχαν φθάσει στο χωριό μετά από προδοσία κάποιου συγχωριανού
τους, ο οποίος με γράμμα που έστειλε προς την Καραμπινιερία Γρεβενών είχε
αναφέρει σε ποια σημεία υπήρχαν κρυμμένα όπλα και γι’ αυτό οι έρευνες
προσανατολίστηκαν σε δύο συγκεκριμένους χώρους. Ο ένας ήταν το αμπέλι του
προέδρου της Κοινότητας Σάββα Μπρούμπα, στη θέση Κάτω Σιώπουτο, και ο άλλος
η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου.
Σε μια καλύβα, που ήταν στο αμπέλι, οι Ιταλοί βρήκαν κρεμασμένη μια
αραβίδα Μάνλιχερ και σε μια κλαδαριά (θημωνιά από κλαδιά βελανιδιάς), που
71 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, Υπ’ αριθ.155/20.11.1941 αναφορά του Έπαρχου Γρεβενών και υπ’
αριθ. 26/11/9α/13.11.1941 αναφορά της Διοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών.
72 Ν. Γκατζιάνα, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 129-134.

133
βρισκόταν στον ίδιο χώρο, ένα πιστόλι. Για να μην ενοχοποιηθεί ο πρόεδρος του
χωριού, ο οποίος απουσίαζε, ανέλαβε την ευθύνη ο γέρος πατέρας του Θύμιος
Μπρούμπας, ηλικίας 73 ετών, ο οποίος είπε προς τον Ιταλό αξιωματικό ότι είχε την
αραβίδα, για να φυλάει το αμπέλι του από τις αλεπούδες, ενώ για το πιστόλι δήλωσε
άγνοια. Κατόπιν ο Ιταλός αξιωματικός έβαλε να χαλάσουν μια αχυρένια καλύβα,
όπου βρέθηκαν σφαίρες, ιπποσάγματα, ιμάντες και άλλα υλικά. Ύστερα,
συμβουλευόμενος το γράμμα, έστειλε δύο στρατιώτες να ψάξουν σε μια σπηλιά που
ήταν απέναντι, αλλά δεν βρέθηκε τίποτε.
Στην έρευνα που έγινε στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου βρέθηκαν σε
κρύπτη πάνω από το ταβάνι ένα πολυβόλο Σαιντ Ετιέν, δύο φορητά τηλέφωνα και
δύο ηλεκτρικές μπαταρίες. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, τα υλικά αυτά τα είχε
τοποθετήσει κρυφά εκεί ο πρόεδρος της κοινότητας Σάββας Μπρούμπας, χωρίς να
γνωρίζει τίποτε ο ιερέας. Όταν ρώτησαν τον παπα-Θεοφάνη ποιος έκρυψε το
πολυβόλο και τα τηλέφωνα, τους απάντησε ότι δε γνώριζε την ύπαρξή τους και ότι
για πρώτη φορά τα έβλεπε. Εξάλλου, συνέχισε, μπορούσε να τα βάλει οποιοσδήποτε,
αφού η εκκλησία ήταν πάντοτε ανοιχτή. Τον ιερέα Θεοφάνη Δάρα και το γέρο Θύμιο
Μπρούμπα τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν στα Γρεβενά. Αφού τους κράτησαν
μερικές ημέρες στις φυλακές Γρεβενών και Τρικάλων, τους μετέφεραν στις φυλακές
Αβέρωφ των Αθηνών. Πέρασαν από ιταλικό Στρατοδικείο. Ο ιερέας αθωώθηκε,
εξαιτίας της ευνοϊκής κατάθεσης του Ιταλού αξιωματικού Ρέντζιο, ο οποίος ανέφερε
ότι το κλειδί της εκκλησίας βρισκόταν πάντοτε στην πόρτα και ότι ο καθένας
μπορούσε να μπει σ’ αυτήν και να κρύψει πράγματα και επομένως δε θα ήταν σωστό
να κατηγορηθεί ο παπάς. Το Θύμιο Μπρούμπα τον καταδίκασαν σε 16 χρόνια
φυλάκιση, γιατί ομολόγησε ότι είχε το όπλο και τα άλλα υλικά στο αμπέλι του.
Κλείστηκε και πάλι στις φυλακές Αβέρωφ και κανένας δεν έμαθε ποτέ για την τύχη
του. Το πιο πιθανό είναι να πέθανε από τις κακουχίες και την απελπισία του. Ο γιος
του ήταν καταζητούμενος από τους Ιταλούς. Αναγκάσθηκε να παραιτηθεί από
πρόεδρος και, μετά από ένα εξάμηνο ταλαιπωριών, το Μάιο του 1942, έπαθε
γαστρορραγία από τη στενοχώρια και πέθανε σε ηλικία 38 χρονών.

Φορολογικές επιβαρύνσεις και επιδρομές για ανεύρεση όπλων

Φορολογία

Το φθινόπωρο του 1941 οι ιταλικές αρχές επέβαλαν ορισμένα μέτρα

φορολογίας στην παραγωγή των γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων των κατοίκων της
υπαίθρου. Κάθε χωριό ήταν υποχρεωμένο να παραδίδει στους Ιταλούς, την
καθορισμένη ημέρα και ώρα κάθε μήνα, έναν αριθμό από σφάγια (κυρίως
αιγοπρόβατα και σε μερικές περιπτώσεις και βοοειδή). Τα σφάγια αυτά είτε τα
πλήρωναν με εξευτελιστικές τιμές είτε δεν τα πλήρωναν καθόλου. Σε περίπτωση που
οι υπόχρεοι δεν παρέδιδαν τον προβλεπόμενο αριθμό σφαγίων, τους επέβαλαν οι
ιταλικές αρχές διάφορες ποινές σε είδος (συνήθως διπλασιασμός της ποσότητας) και
μερικές φορές επακολουθούσε ξυλοδαρμός. Από δύο κτηνοτρόφους, για παράδειγμα,

134
το Νικόλαο Παπαϊωάννου και τον Ευάγγελο Ταγάρα από την Κνίδη, οι Ιταλοί πήραν
από τον καθένα 25 αρνιά, χωρίς να τα πληρώσουν. Η ίδια μέθοδος αρπαγής
αιγοπροβάτων εφαρμόστηκε και στους άλλους κτηνοτρόφους.
Την άνοιξη του 1942 οργανώθηκε καλύτερα η υπηρεσία είσπραξης των
φόρων και οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν από το Μάιο μέχρι τον Ιούλιο να παραδίδουν
εκτός από σφάγια και λοιπά κτηνοτροφικά προϊόντα, όπως το γάλα και το μαλλί των
αιγοπροβάτων, και να καταβάλουν το φόρο της δεκάτης (1/10 της παραγωγής) στα
αγροτικά προϊόντα (σιτάρι, καλαμπόκι κλπ.). Για να συγκεντρωθεί το γάλα των
κτηνοτρόφων, είχαν οριστεί σε μερικά κεντρικά χωριά ειδικά συνεργεία, κυρίως από
βλαχόφωνους κατοίκους, οι οποίοι το επεξεργαζόταν και έβγαζαν βούτυρο, φέτα,
κεφαλοτύρι, κασέρι κλπ. Τα προϊόντα αυτά τα προωθούσαν στις αποθήκες των
Ιταλών για την παραπέρα διάθεση και διανομή. Ένα μέρος της ποσότητας του
γάλακτος το συγκέντρωνε και το εκμεταλλευόταν η Αγροτική Τράπεζα Γρεβενών,
προς την οποία είχε δοθεί από τους Ιταλούς η σχετική άδεια.

Επιδρομές για ανεύρεση όπλων

Οι Ιταλοί, έχοντας πληροφορίες από τους λεγεωνάριους και λοιπούς

καταδότες ότι στα χωριά υπήρχαν κρυμμένα όπλα, από αυτά που είχαν εγκαταλείψει
οι Έλληνες στρατιώτες μετά την κατάρρευση του Αλβανικού μετώπου και από αυτά
που είχαν μεταφέρει μαζί τους και είχαν αποκρύψει κατά την οπισθοχώρηση οι
στρατιώτες κάθε χωριού, αποφάσισαν να ενεργήσουν συστηματική έρευνα σε όλη
την ιταλοκρατούμενη Δυτική Μακεδονία, για να συγκεντρώσουν το πολεμικό υλικό.
Για το σκοπό αυτό συγκρότησαν στις αρχές Δεκεμβρίου 1941 δύο ειδικά Τάγματα
Έρευνας, το Τάγμα του υπολοχαγού Μιλονέζι και το Τάγμα του υπολοχαγού Ολίτα.
Τα τάγματα αυτά ενήργησαν έρευνες στις περιοχές Καστοριάς, Βοΐου και Γρεβενών
από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβριο του 1942.
Στις περισσότερες επιχειρήσεις των Ιταλών για ανεύρεση όπλων και
λεηλασίες στα χωριά των Γρεβενών, συμμετείχε και ένα εξωνημένο και ρευστής
συνείδησης άτομο, ο Δημήτριος Ευαγγελόπουλος, καταγόμενος από το Διάκο και
εγκατεστημένος στα Γρεβενά. Ο Δ. Ευαγγελόπουλος, ο οποίος δεν προερχόταν από
βλαχόφωνη οικογένεια, ήταν παλαιός κομμουνιστής και στις βουλευτικές εκλογές του
1928 και 1932 ήταν υποψήφιος- όπως και ο «Πρωθυπουργός» του «Πριγκιπάτου»
Νικόλαος Ματούσης- του φιλοσοβιετικού Αγροτικού Κόμματος, χωρίς να
κατορθώσει να εκλεγεί. Επειδή νόμισε ότι, συνεργαζόμενος με τον κατακτητή, θα
του δινόταν η ευκαιρία να καταλάβει διάφορα αξιώματα και να αποκτήσει
οικονομικά οφέλη, παρουσιάστηκε στις ιταλικές αρχές και προσφέρθηκε εθελοντικά
να τις βοηθήσει στην εξεύρεση των όπλων. Οι Ιταλοί δέχθηκαν την προσφορά του
και του διέθεσαν ένα λόχο έρευνας, τον οποίο ο Δ. Ευαγγελόπουλος τον
χρησιμοποίησε, για να τρομοκρατεί, να εκβιάζει και να λεηλατεί τους κατοίκους. Είχε
δώσει στον εαυτό του τον τίτλο «Πολιτικός Διοικητής Γρεβενών και Βοΐου». Έβριζε
και χειροδικούσε κατά των αστυνομικών οργάνων, όπως στην περίπτωση του
ενωμοτάρχη Καλλονής Ιωάννη Νεντή, γιατί δεν τον βοήθησε στην αποκάλυψη των

135
κρυμμένων όπλων. Η δράση του Ευαγγελόπουλου επεκτάθηκε και στην επαρχία
Βοΐου, όπου εξεβίαζε και υποχρέωνε τους κατοίκους Πενταλόφου, Αγίας Σωτήρας,
Μόρφης, Κορυφής, Χρυσαυγής και Διλόφου να υπογράψουν αίτηση προσάρτησης
της περιοχής στην Ιταλία73.

Δεύτερη επιδρομή Ιταλών εναντίον του Καρπερού

(23 Μαρτίου 1942)

Ήταν απόγευμα της 23ης Μαρτίου 1942 όταν οι κάτοικοι του Καρπερού
επέστρεφαν στα σπίτια τους από τα χωράφια. Πιο μπροστά είχε πιάσει μια δυνατή
βροχή και οι περισσότεροι, βρεγμένοι όπως ήταν, βιάζονταν να πάνε κοντά στο τζάκι
του σπιτιού τους να στεγνώσουν. Μόλις έφθασαν στο χωριό, έντρομοι αντίκρισαν
τους Ιταλούς, οι οποίοι με τη βία συλλάμβαναν τους άνδρες και τους οδηγούσαν στο
Σχολείο του χωριού. Συνελήφθησαν 106 άτομα, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος και ο
παπάς του χωριού και δύο από το διπλανό χωριό, την Παλιουριά, ο Απόστολος
Μέρτζος και ο Νίκος Ντατσής. Το κρύο γινόταν έντονα αισθητό στα βρεγμένα τους
σώματα. Όταν συγκεντρώθηκαν όλοι, παρουσιάστηκε ο επικεφαλής του τμήματος
Ιταλός υπολοχαγός με άλλους δύο αξιωματικούς και δύο διερμηνείς, το
ρουμανοδάσκαλο Γρεβενών Απόστολο Πάπα και τον Νταμπούκα, επίσης
ρουμανίζοντα και κάτοικο Γρεβενών. Η απαίτηση του Ιταλού διοικητή ήταν να του
παραδώσουν εκτός από τυφέκια και δύο πυροβόλα των 65 χιλιοστών καθώς και 10
τηλεφωνικές συσκευές, για τα οποία είχαν πληροφορίες ότι υπήρχαν στο χωριό.
Όποιος συμμορφωνόταν και παρέδιδε οπλισμό ή τηλέφωνο μπορούσε να φύγει από
τη συγκέντρωση για το σπίτι του, διαφορετικά θα εφάρμοζε σε βάρος τους αυστηρά
μέτρα.
Οι κάτοικοι του Καρπερού, έχοντας δοκιμάσει τις υποσχέσεις των Ιταλών από
την επιδρομή της 3ης Αυγούστου του 1941, απάντησαν ότι δεν υπήρχε πολεμικό υλικό
στο χωριό τους. Είχαν φθάσει μεσάνυχτα και οι Ιταλοί δεν είχαν σημειώσει κάποια
επιτυχία. Θέλησαν να απομακρύνουν τον ιερέα από τη συγκέντρωση, αλλά εκείνος
αρνήθηκε, λέγοντας ότι «εδώ είναι η θέση μου. Κοντά στο ποίμνιό μου». Ξημέρωσε η
άλλη μέρα και οι περισσότεροι, βρεγμένοι και κρυωμένοι, όπως ήταν όλη νύχτα,
είχαν βήχα και πυρετό. Άρχισαν οι ανακρίσεις με ξυλοδαρμούς, μαστιγώσεις,
σιδηρογροθιές και φοβέρες. Τελικά μέχρι τις πρώτες απογευματινές ώρες, που
κράτησαν οι ανακρίσεις, υπέστησαν βασανισμούς και μαρτύρια 26 άτομα. Πολλοί
επέστρεφαν αιμόφυρτοι στο χώρο κράτησης μετά την ανάκριση. Παρά τα φριχτά
βασανιστήρια η μέθοδος αυτή δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Το
μεσημέρι άφησαν τον παπά ελεύθερο.
Όλο το απόγευμα οι διερμηνείς προσπαθούσαν σε συζήτηση με τους
κρατούμενους να τους πείσουν ότι τους συμπονούσαν, γιατί ήταν και αυτοί από τα
ίδια μέρη και δεν ήθελαν να πάθουν κακό. Κανέναν όμως δεν ξεγέλασαν, για να του
αποσπάσουν κάποια πληροφορία. Το τελικό αποτέλεσμα από τα βασανιστήρια ήταν η

73 Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία (ιταλορουμανική προπαγάνδα), Θεσσαλονίκη 1951, σελ.

55.

136
παράδοση μόνο ενός παλιού πιστολιού «καραντάου», ενός βοσκού. Το βράδυ
αναχώρησαν άπρακτοι για τα Γρεβενά, φορτώνοντας στα 15 μουλάρια, που είχαν
μαζί τους, διάφορα πλιατσικολογήματα (τρόφιμα, γουρουνόπουλα, κότες κλπ.)74.

Επιδρομές στον Άγιο Γεώργιο και στην Κυρακαλή

Τον Απρίλιο του 1942 και συγκεκριμένα τη Μεγάλη Παρασκευή

ειδοποιήθηκαν οι κάτοικοι του Αγίου Γεωργίου ότι ένας λόχος του ιταλικού στρατού
θα πήγαινε στο χωριό τους για αφοπλισμό. Οι αρχές του χωριού, πρόεδρος Σαράντης
Καραγιάννης, αντιπρόεδρος Δημήτριος Ζήκος και δάσκαλος Βασίλειος Φάσσας, για
λόγους σκοπιμότητας και για να καλοπιάσουν τους Ιταλούς, κινητοποίησαν τους
κατοίκους, κατασκεύασαν ιταλική σημαία και με χειροκροτήματα τους
υποδέχτηκαν75. Μαζί με το λόχο ήταν και ο αποτυχημένος πολιτευτής του Αγροτικού
Κόμματος και συνεργάτης των Ιταλών Δημήτριος Ευαγγελόπουλος, ο οποίος έλεγε
στους κατοίκους ότι, εφόσον δεν μπόρεσε να βοηθήσει την πατρίδα ως βουλευτής, θα
μπορούσε να το επιτύχει αυτό τώρα, συνεργαζόμενος με τους γενναίους στρατούς της
Ιταλίας και Γερμανίας. Οι Ιταλοί φιλοξενήθηκαν στο χωριό για τρεις ημέρες,
τρώγοντας και πίνοντας, και, αφού τους παραδόθηκαν περίπου 100 τυφέκια, τα
περισσότερα άχρηστα, μερικά πιστόλια και σφαίρες, εγκατέλειψαν το χωριό. Στο
τριήμερο όμως της διαμονής τους έκαναν και έρευνα σε όλα τα σπίτια, χωρίς να
βρούνε τίποτε, εκτός από το σπίτι του Σπύρου Καραγιάννη, που ανακάλυψαν ένα
όπλο. Γι’ αυτό τον συνέλαβαν και τον έστειλαν στις φυλακές Τρικάλων, όπου
παρέμεινε φυλακισμένος για 17 μήνες, δηλαδή μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας
με τους Συμμάχους, στις αρχές Σεπτεμβρίου 1943.
Το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου 1942 ο ιδιοκτήτης ενός αγροκτήματος
στην Κυρακαλή, ο Χαράλαμπος Κεμεντζιάδης, παρατήρησε ότι κάποιοι πήγαιναν
κρυφά στο κτήμα του και έκλεβαν φρούτα. Για να τους συλλάβει, επικαλέστηκε τη
βοήθεια του κουμπάρου του και αγροφύλακα του χωριού, Στεργίου (Αμανάτ)
Κοριξυνού. Ο ιδιοκτήτης με τον αγροφύλακα αποφάσισαν να κοιμηθούν στο κτήμα,
για να συλλάβουν τους κλέφτες. Ένα βράδυ, 8 Ιταλοί στρατιώτες, από το φυλάκιο του
υψώματος Κισλά Γρεβενών, πήγαν στο κτήμα και άρχισαν να κλέβουν μήλα. Ο
αγροφύλακας, για εκφοβισμό, πυροβόλησε στον αέρα. Η σφαίρα όμως βρήκε έναν
Ιταλό που είχε αναρριχηθεί πάνω σε μια μηλιά και τον σκότωσε 76. Ο ιδιοκτήτης είχε
πιάσει θέση στην πόρτα του κτήματος και όταν πέρασε από εκεί ένας στρατιώτης τον
κτύπησε με το τσεκούρι και τον τραυμάτισε σοβαρά. Τον τραυματισμένο στρατιώτη
τον παρέλαβαν δύο συνάδελφοί του, για να τον μεταφέρουν για νοσηλεία στα
Γρεβενά, αλλά στη διαδρομή (κοντά στο Εμίν Πηγάδι) υπέκυψε στα τραύματά του
και απεβίωσε. Οι υπόλοιποι στρατιώτες τράπηκαν σε φυγή και ανέφεραν το

74 Από το προσωπικό αρχείο Γεωργίου Απ. Παπαδόπουλου, κατοίκου Καρπερού.

75 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 45-46 (από το ημερολόγιο του συνταξιούχου
δασκάλου Ιωάννη Γκούρα).

76 Αφήγηση Ιωάννη Χ. Νώτα από την Κυρακαλή.

137
περιστατικό στη μονάδα τους στα Γρεβενά, όπου και πάρθηκε η απόφαση να
εφαρμοσθούν αντίποινα στο χωριό.
Στις 27 Ιουλίου οι Ιταλοί επέδραμαν στην Κυρακαλή και συνέλαβαν 25
άνδρες, τους οποίους ημίγυμνους τους μαστίγωσαν και τους ξυλοκόπησαν μέχρι
αναισθησίας. Είχαν μάλιστα σκοπό να τους σκοτώσουν, αν δεν μαρτυρούσαν τους
υπεύθυνους για το θάνατο των στρατιωτών. Ο αγροφύλακας με το Χαράλαμπο
Κεμεντζιάδη, με την άφιξη του ιταλικού τμήματος, είχαν απομακρυνθεί από το χωριό
και είχαν κρυφτεί σε μια καλύβα. Πληροφορήθηκαν για τις προθέσεις των Ιταλών
και, για να προλάβουν τις εκτελέσεις των αθώων συγχωριανών τους,
παρουσιάστηκαν στην ιταλική Αστυνομία Γρεβενών. Εκεί, ο αγροφύλακας
Κοριξυνός ανέφερε ότι για το θάνατο του ενός στρατιώτη ευθύνεται ο ίδιος, ενώ ο
Χαράλαμπος Κεμεντζιάδης δεν ανέλαβε την ευθύνη της πράξης του και κατηγόρησε
για το θανάσιμο τραυματισμό του άλλου στρατιώτη το συγχωριανό του Νικόλαο Κ.
Καραγιάννη. Η ιταλική Αστυνομία έστειλε αμέσως στην Κυρακαλή ένα
μοτοσικλετιστή, για να ενημερώσει τον επικεφαλής του στρατιωτικού τμήματος ότι
βρέθηκαν οι υπεύθυνοι του θανάτου των στρατιωτών και να σταματήσουν οι
ανακρίσεις των κατοίκων. Ο Νικόλαος Καραγιάννης, ηλικίας τότε 17 ετών, το βράδυ
που συνέβη το περιστατικό με τους Ιταλούς κοιμόταν στο κτήμα του, το οποίο
βρισκόταν δίπλα ακριβώς από του Κεμεντζιάδη. Όταν άκουσε τον πυροβολισμό και
τη φασαρία, πήγε να δει τι συμβαίνει και εκεί διαπίστωσε το θάνατο και τον
τραυματισμό των στρατιωτών, χωρίς να έχει καμιά συμμετοχή στα γεγονότα.
Ο Ιταλός αξιωματικός έχοντας τα ονόματα των υπευθύνων, διέταξε να
συλλάβουν τον αγροφύλακα Στέργιο Κοριξυνό και το Νικόλαο Καραγιάννη και να
τους εκτελέσουν. Τότε ο αγροφύλακας απευθυνόμενος προς τον Χαράλαμπο
Κεμεντζιάδη του είπε: «γιατί ενοχοποιείς ένα αθώο παιδί και δεν αναφέρεις ότι το
στρατιώτη τον τραυμάτισες εσύ;». Τότε ο Κεμεντζιάδης ανέλαβε την ευθύνη της
πράξης του και οι Ιταλοί απελευθέρωσαν το Ν. Καραγιάννη77. Η εκτέλεση του
Κοριξυνού και του Κεμεντζιάδη έγινε στο κτήμα του τελευταίου, εκεί που
σκοτώθηκε ο Ιταλός στρατιώτης. Πριν αναχωρήσουν οι Ιταλοί από το χωριό, έκαψαν
11 σπίτια και 3 αχυρώνες, λεηλάτησαν άλλα 60 σπίτια και άρπαξαν 150 μικρά ζώα78.
Ένα άλλο γεγονός που συνέβη, καθώς το ιταλικό τμήμα πήγαινε για αντίποινα
στην Κυρακαλή, είναι ο τραυματισμός του κτηνοτρόφου Ευαγγέλου Βουβαλά, από τα
Γρεβενά. Οι Ιταλοί συνάντησαν στο δρόμο τον Ε. Βουβαλά και ζήτησαν να τους
παραδώσει το άλογο που είχε μαζί του. Ο Βουβαλάς έφερε αντίρρηση, γιατί το
χρειαζόταν για τη δουλειά του. Τότε αυτοί τον χτύπησαν και του έσπασαν το χέρι.
Ο Βουβαλάς μετά τον τραυματισμό του πήγε στο γιατρό Ηλία Αθ. Ηλία, για
να επιδέσει το τραύμα του. Όταν ο γιατρός πληροφορήθηκε τις συνθήκες κάτω από
τις οποίες έγινε ο τραυματισμός του, επικοινώνησε με το Ζήκο Αράια, ιταλόφιλο και
αντιπρόεδρο της Κοινότητας Γρεβενών, και παραπονέθηκε για την ανάρμοστη
συμπεριφορά των Ιταλών προς τους κατοίκους της πόλης. Ο Ζήκος Αράιας συζήτησε

77 Αφήγηση του Νικολάου Κ. Καραγιάννη από την Κυρακαλή.

78 ΑΥΕ, Κατοχική Κυβέρνηση, αριθ. πρωτ. ΕΠ 1763/24.6.43 Γενικής Επιθεώρησης Νομαρχιών
Περιοχής Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας.

138
το θέμα με τους Ιταλούς και πάρθηκε η απόφαση να αποζημιώσουν το Βουβαλά για
τον τραυματισμό του χεριού του με 1.000.000 δραχμές79. Το χρηματικό όμως ποσό,
που θα χορηγούσαν στο Βουβαλά, έβαλαν να το πληρώσουν οι κάτοικοι της
Κυρακαλής. Οι Κυρακαλιώτες συγκέντρωσαν τα χρήματα, τα οποία οι Ιταλοί τα
παρέλαβαν και τα παρέδωσαν στο Βουβαλά. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ευριπίδη
Βουβαλά, γιου του Ευαγγέλου Βουβαλά, όταν ο πατέρας του πήγε τα χρήματα στο
σπίτι, η μητέρα του τον «μάλωσε» και του είπε: « γιατί πήρες τα χρήματα, αφού οι
Ιταλοί για να τα μαζέψουν έβαλαν χαράτσι στους Κυρακαλιώτες; Εμείς με αυτά που
έχουμε μπορούμε να ζήσουμε». Τότε ο Ευάγγελος Βουβαλάς, πήρε τα χρήματα και τα
παρέδωσε στον πρόεδρο του χωριού Δημήτριο Αμπαζιάδη, για να τα επιστρέψει
στους κατοίκους. Δεν είναι γνωστό αν τα χρήματα παραλήφθηκαν από τους
δικαιούχους80.

79 Αφήγηση του Ευριπίδη Βουβαλά, μεγαλύτερου γιου του Ευαγγέλου Βουβαλά. Τα χρήματα την
εποχή εκείνη δεν είχαν και μεγάλη αξία (ήταν τα λεγόμενα «ραλλικά»).
80 Ό. π.

139
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄

Ίδρυση της πρώτης ένοπλης αντιστασιακής οργάνωσης

στο Σπήλαιο Γρεβενών

Η πρώτη ένοπλη αντιστασιακή οργάνωση, που είχε υπερκομματικό

χαρακτήρα και ήταν καθαρά πατριωτική, ιδρύθηκε στο Σπήλαιο τον Ιούλιο του 1942.
Μέχρι τότε δεν ήταν γνωστή στα Γρεβενά καμιά από τις μεγάλες αντιστασιακές
οργανώσεις ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΠΑΟ κ.ά. Οι κάτοικοι του Σπηλαίου, πρωτοπόροι
στον αγώνα, έχοντας στην κατοχή τους αρκετά κρυμμένα όπλα και πυρομαχικά, με
δική τους και μόνο πρωτοβουλία, άρχισαν από τον Ιούλιο του 1942 να συγκροτούν
αντιστασιακή ομάδα με την ονομασία «Έλληνες Αντάρτες»81. Αρχηγό της ομάδας
εξέλεξαν το Δημήτριο Χ. Βήττο, πρώην ενωμοτάρχη, τον οποίο θεώρησαν τον πιο
κατάλληλο και με κύρος στο χωριό. Η συμμετοχή των μελών γινόταν με μυστικό και
συνωμοτικό τρόπο, παρόμοιο με αυτό της Φιλικής Εταιρίας. Για λόγους ασφαλείας,
οι υποψήφιοι αντάρτες πήγαιναν, κρυφά τη νύχτα, στο Μοναστήρι της Παναγίας είτε
μεμονωμένα είτε δύο-τρεις και ορκίζονταν στο Ευαγγέλιο «ελευθερία ή θάνατος»
από τους δύο ιερείς του χωριού, Χρήστο Πέτρου και Δημήτριο Βανιώτη. Μέχρι το
Δεκέμβριο του 1942 είχαν ορκιστεί περισσότεροι από 85 πολεμιστές της Αλβανίας,
και νεότεροι στην ηλικία (φοιτητές, απόφοιτοι Γυμνασίου κ.ά.), όλων των
παρατάξεων. Μεταξύ των φοιτητών ήταν ο Κώστας Ν. Αρχοντούλης της Ιατρικής
Σχολής Αθηνών και ο Χρήστος Ι. Δαδαλής του Μαθηματικού Τμήματος του
Πανεπιστημίου Αθηνών.

Δημήτριος Βήττος

81 Ετήσια έκδοση «Δυτικομακεδονικά Γράμματα», Κοζάνη 1997, σελ. 217, άρθρο του Γιάννη Χ.
Πέτρου «Το χωριό Σπήλαιο Γρεβενών».

140
 Τα μέλη της οργάνωσης είχαν τα όπλα στα σπίτια τους και ήταν σε
κατάσταση ετοιμότητας, για να αναλάβουν δράση την κατάλληλη στιγμή. Ας
σημειωθεί ότι ο αριθμός αυτός ήταν αρκετά μεγάλος, δεδομένου ότι την ίδια χρονική
περίοδο το ΕΑΜ-ΚΚΕ σε όλη την περιφέρεια Γρεβενών δεν είχε κατορθώσει να
σχηματίσει ομάδα μεγαλύτερη των10 ανδρών (όλων κομμουνιστών), με επικεφαλής
το Μήτσο Τασιανόπουλο. Την ύπαρξη της οργάνωσης αυτής δεν την αμφισβήτησαν
ούτε οι αριστεροί, οι οποίοι αναφέρουν ότι ο αριθμός των μελών ανέρχονταν σε 80
άνδρες82.

Μοναστήρι Σπηλαίου (Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου)

82 Ρ. Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια, Αθήνα 1997, σελ. 88.

141
 ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΕΑΜ

Κομμουνιστές της περιοχής Γρεβενών πριν από την Κατοχή

Το ΚΚΕ προπολεμικά δεν είχε μεγάλη απήχηση στην περιφέρεια Γρεβενών,

γιατί με τις θεωρίες του περί δικτατορίας του προλεταριάτου, δεν εύρισκε πρόσφορο
έδαφος σε μια συντηρητική κοινωνία που την αποτελούσαν κυρίως αγρότες και
κτηνοτρόφοι, οι οποίοι είχαν τη δική τους μικροϊδιοκτησία. Οι κομμουνιστές βρήκαν
απήχηση και απέκτησαν τους πρώτους οπαδούς ανάμεσα στους Μικρασιάτες και
Πόντιους πρόσφυγες, οι οποίοι δεν είχαν «στον ήλιο μοίρα», στους βιομηχανικούς
εργάτες, καθώς και στους καπνεργάτες και οικοδόμους, που μετέβαιναν για εργασία
στις μεγάλες πόλεις.
Πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου παρατηρείται μια
φιλοαριστερή τάση μερικών που είχαν κάποια μόρφωση, όπως των δασκάλων, οι
οποίοι ασπάσθηκαν τις αριστερές ιδέες, επηρεασμένοι από τις μαρξιστικές θεωρίες
περί «ισότητας», «δικαιοσύνης» κλπ.
Στις εκλογές της Εθνικής Συνελεύσεως της 9ης Ιουνίου 1935, στην επαρχία
Γρεβενών, έναντι 6.858 ψηφισάντων (σ. σ. ψήφιζαν μόνο άνδρες) το «Ενιαίο
Μέτωπο», που ήταν το κόμμα των κομμουνιστών με μοναδικό υποψήφιο για το Νομό
Κοζάνης το Φίλιππο Παπαδόπουλο από την Πτολεμαΐδα, έλαβε 162 ψήφους
(ποσοστό 2,36%), ενώ συνολικά στο Νομό Κοζάνης έλαβε 972 ψήφους (ποσοστό
3,53%). Από τα 25 εκλογικά τμήματα της επαρχίας Γρεβενών, κομμουνιστικοί ψήφοι
βρέθηκαν μόνο στα 10, τα ακόλουθα: Γρεβενών 46, Σαμαρίνας 7, Αμυγδαλιών 12,
Αγίου Γεωργίου 4, Κυδωνιών 12, Κηπουριού 25, Μεγάρου 10, Καλλονής 1,
Αιμιλιανού 15 (ψήφιζαν και οι εκλογείς του Σνιχόβου) και Δεσκάτης 30.
Χαρακτηριστικό είναι ότι από τους ψηφοφόρους του χωριού Ζιάκα, το οποίο στην
Κατοχή εξελίχθηκε σε «Μικρή Μόσχα», κανένας δε ψήφισε τον υποψήφιο του ΚΚΕ.
Στις βουλευτικές εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936 στο Νομό Κοζάνης, σε
σύνολο 33.212 εγκύρων ψηφοδελτίων, το Κόμμα των κομμουνιστών «Παλλαϊκό
Μέτωπο» με τέσσερις υποψηφίους, μεταξύ των οποίων και ο γιατρός από τα Γρεβενά
Τηλέμαχος Ευθυμιάδης, έλαβε 2.121 ψήφους (ποσοστό 6,39%) και βγήκε βουλευτής
ο Φίλιππος Παπαδόπουλος, εξόριστος της Ανάφης και Ακροναυπλίας.
Σε γενικές γραμμές το χρονικό ανάπτυξης του ΚΚΕ στα Γρεβενά κατά την
προκατοχική περίοδο ήταν το εξής:
Η πρώτη Κομματική Οργάνωση Γρεβενών του ΚΚΕ ιδρύθηκε το 1931, όταν
είχε σταλεί εξορία στα Γρεβενά ένας κομμουνιστής από τη Δράμα, ο Μήτσος
Εφραιμίδης, ο οποίος μύησε στον κομμουνισμό 2-3 Γρεβενιώτες εργαζόμενους83.
Στα τέλη του 1931 με αρχές του 1932, σχηματίστηκε ο πρώτος κομματικός
πυρήνας από τους Θανάση Καρτσιούνη, Δημήτριο Φαρσιρώτο, Χαρίλαο Ρολογά και
1-2 άλλους. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους ο πυρήνας εξελίχτηκε σε «Υπαχτίδα
Γρεβενών» στην οποία υπάγονταν τέσσερις πυρήνες, δύο της πόλης των Γρεβενών

83 Κ. Μπίρκα, Κάτω απ’ τη μπότα της δικτατορίας, Αθήνα 1966, σελ. 49.

142
και των χωριών Μεγάλου Σειρηνίου και Σνιχόβου (Δεσπότη). Τους καλοκαιρινούς
μήνες υπήρχαν και άλλοι δύο πυρήνες στα βλαχοχώρια Περιβόλι και Αβδέλλα. Η
Υπαχτίδα Γρεβενών υπαγόταν στην Αχτίδα Κοζάνης.
Τα τρία πρώτα χρόνια η οργάνωση των Γρεβενών απέκτησε νέα μέλη και
στην «Υπαχτιδική Επιτροπή» συμμετείχαν οι παρακάτω84:
 Κώστας Μπίρκας, δημοσιογράφος και πτυχιούχος Φιλοσοφικής Σχολής.
γραμματέας της Υπαχτίδας.
 Τηλέμαχος Ευθυμιάδης, γιατρός.
 Παρμενίων Κοντοκώτσιος, δικαστικός επιμελητής.
 Θανάσης Λ. Καρτσιούνης.
 Δημήτριος Φαρσιρώτος, τσαγκάρης.

Με την πάροδο του χρόνου τα μέλη του ΚΚΕ αυξήθηκαν και δημιουργήθηκαν
νέοι πυρήνες, οπότε το Κόμμα «προβίβασε» την Υπαχτίδα σε «Αχτίδα Γρεβενών» και
την κατέστησε ανεξάρτητη, υπαγόμενη απευθείας στην Περιφερειακή Επιτροπή
Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, που είχε την έδρα στη Νάουσα. Μέλη της
γραμματείας της Περιφερειακής Επιτροπής ήταν ο πρώην εξόριστος της
Ακροναυπλίας Στέργιος Γραμμένος από τη Βέροια, ο καπνεργάτης Μάρκος
Βαφειάδης και ο σερβιτόρος Μήτσος Αυξεντίου. Η ίδρυση της Αχτίδας Γρεβενών
έγινε λίγο πριν εκδηλωθεί το βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Τότε
πραγματοποιήθηκε στα Γρεβενά, στην «καλύβα του Μπζιούρα» ( δίπλα στο Μύλο
του Μπούσιου) η ιδρυτική «Συνδιάσκεψη της Αχτίδας Γρεβενών», στην οποία
συμμετείχαν ένα στέλεχος της Περιφερειακής Επιτροπής Κεντρικής και Δυτικής
Μακεδονίας (με το ψευδώνυμο Λεωνίδας) και 15 αντιπρόσωποι των κομμουνιστικών
πυρήνων της περιφέρειας Γρεβενών. Γραμματέας της Αχτίδας διορίστηκε ο Κώστας
Μπίρκας85.
Παράλληλα με την κομματική οργάνωση, οι παράγοντες του Κόμματος
προσπάθησαν να διεισδύσουν και στη νεολαία, με ιδιαίτερη έμφαση στους μαθητές
του Γυμνασίου Γρεβενών, με σκοπό να τους εντάξουν στην ΟΚΝΕ (Οργάνωση
Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας). Κατόρθωσαν το 1935 να δημιουργήσουν το
πρώτο «καθοδηγητικό αχτίφ» από τους: μαθητή Ζήση Φαρσιρώτο, σερβιτόρο
Γεώργιο Κοντοκώτσιο, μαθητή Γεώργιο (Γούλη) Καρτσιούνη, μαθητή Νίκο Σάρρο,
Ζ. Γιάτσιο, Ζ. Στυλιανό, το μαθητευόμενο ράφτη Κώστα Χαρ. Μωϋσιάδη κ. ά.
Γραμματέας της Αχτιδικής της Κομμουνιστικής Νεολαίας διορίστηκε ο Γεώργιος
Κοντοκώτσιος και υπεύθυνος της Κομμουνιστικής Νεολαίας του Γυμνασίου ο Ζήσης
Φαρσιρώτος. Αργότερα προστέθηκαν στους μαθητές του Γυμνασίου και άλλοι, όπως
ο Αθανάσιος Γιαννούσης, ο Χρήστος Βλέτσας, ο Χρήστος Αναγνώστου, ο Κώστας
Βέρρος και ο Αλέξης Παπαλέξης.
Όταν τα μέλη της νεολαίας προσπάθησαν να μοιράσουν κάποιες προκηρύξεις
με αντικυβερνητικά συνθήματα, οι αρχές ασφαλείας τους εντόπισαν και συνέλαβαν
το Γεώργιο Κοντοκώτσιο, το Ζήση Φαρσιρώτο και το Δημήτριο Φαρσιρώτο και

84 Ό. π. σελ. 50.
85 Ό. π. σελ. 50-51.

143
άρχισαν να καταζητούν και το γραμματέα της Αχτίδας Κώστα Μπίρκα, ο οποίος
όμως απομακρύνθηκε έγκαιρα από την πόλη και κατέφυγε στην έδρα της
Περιφερειακής Επιτροπής, στη Νάουσα. Εκεί πήρε την εντολή να συνεχίσει την
παράνομη δράση του, εκτελώντας τα καθήκοντα του ινστρούχτορα (καθοδηγητή-
οργανωτή) στην περιφέρεια Φλώρινας. Μετά από λίγο καιρό δόθηκε η εντολή στον
Κ. Μπίρκα να επιστρέψει στα Γρεβενά, για να συνεχίσει την «κομματική δουλειά».
Όταν έφθασε στο Τσοτύλι, αναγνωρίστηκε από τις αρχές ασφαλείας, οι οποίες τον
συνέλαβαν μετά από διαταγή της Διοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών. Όλοι οι
παραπάνω συλληφθέντες παραπέμφθηκαν στο Στρατοδικείο του Β΄ Σώματος
Στρατού, στη Λάρισα. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1935 το Στρατοδικείο, εφαρμόζοντας το
Νόμο 4229/24.7.1929 του Ελευθερίου Βενιζέλου για τους κομμουνιστές («ιδιώνυμο»
Βενιζέλου) καταδίκασε τον Κώστα Μπίρκα και το Γεώργιο Κοντοκώτσιο σε 2,5
χρόνια φυλακή και εξορία, ενώ το Ζήση Φαρσιρώτο τον απάλλαξε λόγω
αμφιβολιών. Ο τέταρτος κατηγορούμενος, Δημήτριος Φαρσιρώτος, απαλλάχτηκε με
βούλευμα86.
Πριν την Κατοχή τα κυριότερα γνωστά μέλη του ΚΚΕ που υπήρχαν στην
περιφέρεια Γρεβενών, με αλφαβητική σειρά, ήταν τα παρακάτω:
Χρήστος Αναγνώστου του Αχιλλέα από τα Γρεβενά, φοιτητής της Νομικής.
Στις 28-5-1937 η Γενική Διοίκηση Κοζάνης διαβίβασε έγγραφο προς τον Έπαρχο
Γρεβενών, με το οποίο παρακαλούσε να προβεί στην απόλυση αυτού από τη
Φιλαρμονική Εταιρεία Γρεβενών, λόγω των κομμουνιστικών του φρονημάτων.
Νίκος Αραιοβηματάς, δάσκαλος από την Άνοιξη (Γριά). Παλιό στέλεχος του
ΚΚΕ. Αποφοίτησε από το Διδασκαλείο Κοζάνης το 1936. Χρησιμοποιήθηκε κατά τα
πρώτα στάδια οργανώσεως του ΕΑΜ από τον υπεύθυνο του ΕΑΜ Γρεβενών
Θεμιστοκλή Ηλιάδη, ως οργανωτής και καθοδηγητής του Κόμματος στα χωριά
Άνοιξη, Καρπερό, Δήμητρα, Παλιουριά, Κατάκαλη, Τρικοκκιά, Βέντζια, Κιβωτό και
Άγιο Γεώργιο. Μετά ανέλαβε καθήκοντα στην ΕΤΑ της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
Γεώργιος Αργυρίου δάσκαλος από το Φελί. Υπηρετούσε στα Γρεβενά. Το
Φεβρουάριο του 1940 συνελήφθη από το καθεστώς Μεταξά για την κομμουνιστική
του δράση. Ήταν στενός συνεργάτης του Τηλέμαχου Ευθυμιάδη, τοπικού αρχηγού
του ΚΚΕ προπολεμικά και κατά τον πρώτο χρόνο της Κατοχής. Μετά την
απομάκρυνση του Τ. Ευθυμιάδη από το Φίλο Γ έπεσε σε δυσμένεια και απομονώθηκε
από το Κόμμα. Συνελήφθη από τους Ιταλούς για τη συμμετοχή του σε παράνομη
κομμουνιστική οργάνωση και εξορίστηκε το 1942 στην Ιταλία.
Κώστας Βέρρος του Ζήση, από την Αβδέλλα, γιος του Μακεδονομάχου
Ζήση Βέρου.
Χρήστος Βλέτσας του Ιωάννη από το Κοσμάτι, φοιτητής 2ου έτους της
Ιατρικής Σχολής. Πριν την Κατοχή ήταν μέλος της ΟΚΝΕ και στη συνέχεια μέλος
του ΚΚΕ. Το Φεβρουάριο του 1943 εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ και ακολουθούσε το Φίλο
Γ στις περιοδείες του στα χωριά. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε στην υγειονομική
υπηρεσία του ΕΛΑΣ.

86 Ό. π. σελ. 103-104.

144
 Ζαχαρίας Δρόσος του Παναγιώτη από τον Άγιο Γεώργιο. Απόφοιτος
Διδασκαλείου, διορίστηκε προπολεμικά δάσκαλος στο Βατόλακκο. Το 1939
συνελήφθη από το καθεστώς Μεταξά, προσήχθη σε δίκη για τα κομμουνιστικά του
φρονήματα και στη συνέχεια απολύθηκε από την υπηρεσία. Στην Κατοχή εντάχθηκε
στο ΕΑΜ και συγκρότησε ένοπλη ομάδα Ελασιτών από τους συγχωριανούς του.
Μετά ανέλαβε καθήκοντα στο επιτελείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
Τηλέμαχος Ευθυμιάδης του Σπύρου από το Κηπουριό, γιατρός στα
Γρεβενά. Ήταν γιος του Σπύρου Ευθυμιάδη, πρώην βουλευτή Κοζάνης και
γυναικάδελφος του βουλευτή του Κόμματος των Φιλελευθέρων, και μετέπειτα
Υπουργού Βόρειας Ελλάδας επί Ενώσεως Κέντρου, Κωνσταντίνου Ταλιαδούρη.
Ήταν υποψήφιος του Κόμματος των κομμουνιστών «Παλλαϊκό Μέτωπο»
στις βουλευτικές εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936 και είχε αναλάβει την αρχηγία
του ΚΚΕ στα Γρεβενά. Συνέχισε την κομμουνιστική του δράση μετά την ίδρυση του
ΕΑΜ συνεργαζόμενος κρυφά με τα προπολεμικά στελέχη του ΚΚΕ στα διάφορα
χωριά. Όταν όμως το Φθινόπωρο του 1942 ανέλαβε την καθοδήγηση στην περιφέρεια
Γρεβενών ο Φίλος Γ, τον παραμέρισε από την τοπική ηγεσία του ΕΑΜ- ΚΚΕ, τον
κατηγόρησε για «δηλωσία» και προσπάθησε να τον εξοντώσει, αλλά χάρη στην
έγκαιρη πληροφόρηση των φίλων του, δραπέτευσε από την περιοχή και μέσω
Θεσσαλονίκης κατέφυγε στη Μέση Ανατολή. Είχε ως άμεσους βοηθούς του το
δάσκαλο Γεώργιο Αργυρίου, το δικαστικό επιμελητή Παρμενίωνα Κοντοκώτσιο και
τον αγρότη Θεόδωρο Μυλωνά.

Αριστερά Τηλέμαχος Ευθυμιάδης και δεξιά Κώστας Μπίρκας

Θεμιστοκλής Ηλιάδης του Χαρίτωνος, αγρότης από τα Γρεβενά. Γεννήθηκε

το 1901 στη Μικρά Ασία και εγκαταστάθηκε στα Γρεβενά μετά τη Μικρασιατική
καταστροφή. Υπήρξε μέλος του ΚΚΕ πριν από τη δικτατορία Μεταξά. Στην Κατοχή

145
ορίστηκε υπεύθυνος της Επαρχιακής Επιτροπής του ΚΚΕ Γρεβενών. Από τη θέση
αυτή ήλεγχε και καθοδηγούσε όλες τις κλαδικές οργανώσεις του ΕΑΜ.
Χρησιμοποιήθηκε από το Κόμμα, λόγω καταγωγής, για να επηρεάσει το Ποντιακό
στοιχείο. Διετέλεσε μέλος της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Γρεβενών. Τον
Απρίλιο του 1944 εξελέγη Εθνοσύμβουλος της ΠΕΕΑ.
Αναστάσιος (Τάσος) Θεοδωρόπουλος, αγρότης από το Δεσπότη (Σνίχοβο).
Γεννήθηκε στο Σνίχοβο το 1900. Το 1933 έγινε μέλος του ΚΚΕ. Την περίοδο Μεταξά
συνελήφθη και πέρασε από δίκη στα Γρεβενά. Καταδικάστηκε σε δύο χρόνια
φυλάκιση, ως αμετανόητος κομμουνιστής, και κλείστηκε αρχικά στις φυλακές της
Αίγινας και το 1937 εξορίστηκε στη Φολέγανδρο. Ανέπτυξε ενεργό δράση στο ΕΑΜ-
ΚΚΕ στα χωριά που βρίσκονταν νότια του Βενέτικου. Αρχικά ήταν γραμματέας του
ΚΚΕ στο Σνίχοβο και αργότερα ανέλαβε διοικητής του ανακριτικού τμήματος
Γρεβενών, όπου προσάγονταν για ανάκριση οι «αντιδραστικοί» και οι «Ζερβικοί». Το
1944 του απονεμήθηκε ο βαθμός του ταγματάρχη και τοποθετήθηκε διοικητής
τάγματος του εφεδρικού ΕΛΑΣ, με καπετάνιο το Χρήστο Στάμο από τους
Μαυραναίους. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών εγκαταστάθηκε με το τάγμα του
στην Αιανή Κοζάνης. Το Νοέμβριο του 1944 τον κάλεσε μαζί με το Χ. Στάμο ο
καπετάνιος της ΙΧ Μεραρχίας Καρατζάς στην έδρα της Μεραρχίας στην Κοζάνη και
του έδωσε διαταγή να εξοντώσει με το τάγμα του, σε συνεργασία και με άλλους, την
ομάδα του Μιχάλαγα. Ο Μιχάλαγας όμως πληροφορήθηκε την σχεδιαζόμενη
εναντίον του ενέργεια και, καθώς ο Θεοδωρόπουλος και ο Στάμος πήγαιναν να
εκτελέσουν την αποστολή, τους έστησε ενέδρα στο Βαθύλακκο Κοζάνης και τους
φόνευσε.
Κώστας Καραπατάκης, δάσκαλος από τη Σαρακήνα. Συνελήφθη το
Φεβρουάριο του 1940 για την κομμουνιστική του δράση. Χρησιμοποιήθηκε από το
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως γραμματέας του «Διοικητικού Γραφείου Δημοτικής Εκπαίδευσης
Γρεβενών» και διευθυντής του «Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου» για τη μόρφωση των
νέων, σύμφωνα με τις οδηγίες της καθοδήγησης και το πρόγραμμα που είχε συντάξει
με τον κομμουνιστή δάσκαλο και γραμματέα του ΕΑΜ Γρεβενών Μιχάλη Χατζή.
Μεταξύ των άλλων το πρόγραμμα περιελάμβανε και τη διδασκαλία του αντάρτικου
τραγουδιού.
Γεώργιος (Γούλης) Καρτσιούνης. Γεννήθηκε το 1916 στα Γρεβενά και ήταν
τελειόφοιτος Γυμνασίου. Από τους πρώτους της νεολαίας που εντάχθηκαν στην
ΟΚΝΕ Γρεβενών. Αντάρτης στον ΕΛΑΣ και στο ΔΣΕ. Σκοτώθηκε στη μάχη της
Φλώρινας στις 12 Φεβρουαρίου 1949.
Θανάσης Καρτσιούνης του Λάμπρου. Γεννήθηκε το 1912 στα Γρεβενά.
Οργανώθηκε προπολεμικά στο ΚΚΕ και επί Μεταξά συνελήφθη και εξορίστηκε στην
Ανάφη. Στην Κατοχή ήταν στέλεχος του ΕΑΜ και για ένα χρονικό διάστημα
διετέλεσε γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Γρεβενών.
Το φθινόπωρο του 1945 δικάστηκε και κλείστηκε για μικρό χρονικό
διάστημα στις φυλακές Γρεβενών. Μετά την αποφυλάκισή του βγήκε στο βουνό και
ανέλαβε τη στρατολογία ανταρτών του ΔΣΕ στα χωριά των Χασίων. Συμμετείχε στη
μάχη των ανταρτών για κατάληψη του Κηπουριού στις 3 Οκτωβρίου 1946. Στις 23
Ιουλίου 1947 έλαβε μέρος στη σύσκεψη του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής

146
Μακεδονίας, κατά την οποία αποφασίστηκε η κατάληψη της πόλης των Γρεβενών.
Το Νοέμβριο του 1947 ανέλαβε Πολιτικός Επίτροπος της 14η Ταξιαρχίας (πρώην
Αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου) του ΔΣΕ, με στρατιωτικό διοικητή τον Αρριανό
(Αριστοτέλη Χοτούρα). Κατέφυγε στην Τασκένδη μετά τη συντριβή των ανταρτών
στο Βίτσι και στο Γράμμο. Το 1974 επαναπατρίσθηκε και μέχρι το θάνατό του
διέμενε στα Γρεβενά.

Αριστερά Παρμενίων Κοντοκώτσιος και δεξιά Μιχάλης Χατζής

Παρμενίων Κοντοκώτσιος του Δημητρίου από τα Γρεβενά, δικαστικός

επιμελητής. Ανήκε στην ομάδα του Τηλέμαχου Ευθυμιάδη και μετά την
απομάκρυνση του αρχηγού του από την τοπική ηγεσία του ΚΚΕ έπεσε σε δυσμένεια.
Συνελήφθη από τους Ιταλούς για την παράνομη κομμουνιστική του δράση και
εξορίστηκε το 1942 στην Ιταλία. Όταν συνθηκολόγησε η Ιταλία με τους Συμμάχους
(8-9-43) δραπέτευσε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και κατέφυγε στην Ελβετία.
Μετά την απελευθέρωση δεν ασχολήθηκε με το ΚΚΕ και υπηρέτησε κανονικά στον
Εθνικό Στρατό (90 Τάγμα Εθνοφρουράς).
Γεώργιος Κατσάνος του Αθανασίου. Γεννήθηκε το 1900 στο Μελίσσι και
διέμενε στην Ανθρακιά, στο επάγγελμα ζωέμπορος. Ήταν γυναικάδελφος του
εξόριστου στη Φολέγανδρο κομμουνιστή Τάσου Θεοδωρόπουλου. Το Μάιο του 1937
είχε υποβληθεί από τη Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών προς τον Εισαγγελέα
πρόταση για την εκτόπισή του, όμως δεν είναι γνωστό αν πραγματοποιήθηκε.
Ευάγγελος Κορέλας, δάσκαλος από το Μέγαρο. Κατά την περίοδο της
δικτατορίας Μεταξά απολύθηκε από τη θέση του για την κομμουνιστική του δράση.
Ήταν καθοδηγητής του ΕΑΜ στην περιοχή του. Σκοτώθηκε τον Ιούλιο του 1944
κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στη βόρεια Πίνδο.

147
 Αθανάσιος Κουτσαλιάρης του Δημητρίου από την Ανθρακιά. Το Μάιο του
1937 είχε υποβληθεί από τη Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών προς τον Εισαγγελέα
πρόταση για την εκτόπισή του, όμως δεν είναι γνωστό αν αυτή πραγματοποιήθηκε.
Θεοχάρης Μανάκας από την Αβδέλλα. Παλιός καπνεργάτης και από τους
πρώτους αριστερούς εργάτες των Γρεβενών. Δούλεψε στην Κατοχή στον οικονομικό
τομέα του ΕΑΜ. Το 1949 κατέφυγε στην πόλη Μπόχουμι της Τσεχοσλοβακίας, όπου
και πέθανε από κάποιο δυστύχημα.

Πάνω: αριστερά Θεμιστοκλής Ηλιάδης και δεξιά Ανδρέας Ντώνας

Κάτω: αριστερά Θανάσης Καρτσιούνης και δεξιά Απόστολος Παπατόλιος

Ιάσων Μαργαρίτης από τα Γρεβενά. Ήταν από τους φανατικούς

κομμουνιστές και εξορίστηκε από το καθεστώς Μεταξά. Ευρισκόμενος το 1942 στα
Γρεβενά άρχισε πόλεμο εναντίον του Τηλέμαχου Ευθυμιάδη, γιατί τον θεωρούσε
«δηλωσία». Ήταν η εποχή που ο Ευθυμιάδης ήταν φυγόδικος και κρυβόταν στα
χωριά, γιατί τον κυνηγούσαν οι Ιταλοί για την κομμουνιστική του δράση. Ο
Μαργαρίτης τότε έδωσε εντολή στα μέλη του ΚΚΕ των χωριών να μην τον
τροφοδοτούν και τον κρύβουν στα σπίτια τους.

148
 Κώστας Μπίρκας του Ιωάννη. Γεννήθηκε στα Γρεβενά το 1907. Καταγόταν
από την Αβδέλλα. Ήταν δημοσιογράφος και πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής
Αθηνών. Το 1932 έγινε μέλος του ΚΚΕ και είχε ενεργό δράση στον παράνομο
μηχανισμό του Κόμματος. Ήταν ο πρώτος γραμματέας της Αχτιδικής Επιτροπής
Γρεβενών. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα Γρεβενά το 1935, για να μη συλληφθεί
από τις αρχές ασφαλείας. Το Κόμμα τον έβγαλε στην παρανομία σε άλλη περιοχή,
που δεν ήταν γνωστός, και του ανέθεσε καθήκοντα ινστρούχτορα στην Περιφερειακή
Επιτροπή Φλώρινας.
Στο σπίτι του στα Γρεβενά87 φιλοξενήθηκαν κρυφά διάφοροι καθοδηγητές-
οργανωτές του ΚΚΕ σε όλη την περίοδο πριν από την Κατοχή. Μεταξύ αυτών ήταν ο
Λάζος Τερπόφσκι (Σλαβομακεδόνας), απεσταλμένος του Μακεδονικού Γραφείου, ο
Μάρκος Βαφειάδης και άλλοι.
Συνελήφθη για τη δράση του επί Μεταξά, φυλακίστηκε και εξορίστηκε στο
νησί Ανάφη (ανατολικά Σαντορίνης). Στην Κατοχή ήταν γραμματέας του τομέα
καθοδήγησης στο ΕΑΜ Γρεβενών και μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ
Κοζάνης. Το φθινόπωρο του 1945 δικάστηκε και κλείστηκε για μικρό χρονικό
διάστημα στις φυλακές Γρεβενών. Κατέφυγε ως πρόσφυγας στη Ρουμανία μετά την
ήττα του ΔΣΕ. Συνέγραψε διάφορα βιβλία, κομματικού κυρίως περιεχομένου. Τα
περισσότερα γραπτά του διακρίνονται για το έντονο κομματικό πάθος και τη
μυθιστορηματική αφήγηση των γεγονότων.
Θεόδωρος Μυλωνάς, αγρότης από τα Γρεβενά. Ήταν αναλφάβητος. Υπήρξε
μέλος του ΚΚΕ από το 1932. Ακολουθούσε στις διάφορες περιοδείες το γιατρό
Τηλέμαχο Ευθυμιάδη και μετά το Φίλο Γ. Εντάχθηκε στην πρώτη μόνιμη ομάδα του
ΕΛΑΣ με ομαδάρχη το Μήτσο Τασιανόπουλο.
Ανδρέας Ντώνας, αγρότης από το Μεγάλο Σειρήνι, μέλος του Αγροτικού
Κόμματος από το 1930. Προσχώρησε στο ΚΚΕ το 1933. Την περίοδο του Μεταξά
εξορίστηκε στην Ανάφη. Στην Κατοχή δούλεψε για την επικράτηση του ΕΑΜ-ΚΚΕ
και συγκρότησε την ένοπλη ομάδα των Ελασιτών του χωριού του.
Ηρακλής Μάντζαρης του Δημητρίου, από την Καλλονή, μέλος του ΚΚΕ
από το 1934. Σκοτώθηκε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο.
Ευάγγελος Μότσιος από το Δεσπότη, μέλος του ΚΚΕ από το 1931. Το 1932,
με το «ιδιώνυμο» του Ελευθερίου Βενιζέλου, και για έξι περίπου μήνες κλείστηκε
στις φυλακές του Γεντί Κουλέ της Θεσσαλονίκης για την κομμουνιστική του δράση.
Βασίλειος Οικονόμου του Κυριάκου ή Γιακούλη. Γεννήθηκε στο Περιβόλι
το 1912. Τελείωσε το δημοτικό στη Δεσκάτη και το εξατάξιο γυμνάσιο στα Γρεβενά.
Είχε τέσσερα αδέλφια (δύο αδελφούς και δύο αδελφές). Ένας από τους δύο αδελφούς
ήταν ο δάσκαλος Μιχάλης Χατζής88, στέλεχος του ΚΚΕ Γρεβενών.
Αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διορίστηκε
δικηγόρος στο Πρωτοδικείο Γρεβενών τον Ιούλιο του 1941.
Έφεδρος αξιωματικός Πυροβολικού στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940-41.
Στην κατοχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ και διατέλεσε λαϊκός επίτροπος (εισαγγελέας) του

87 Ήταν δίπλα από τη Μητρόπολη και πίσω ακριβώς από την Αστυνομική Διεύθυνση.
88 Πρόκειται για το δάσκαλο Μιχάλη Χατζή, υψηλόβαθμο κομμουνιστικό στέλεχος των Γρεβενών
στην Κατοχή. Έλαβε το επώνυμο Χατζής γιατί είχε υιοθετηθεί από την οικογένεια Χατζή.

149
ανταρτοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Ονομάστηκε υπολοχαγός
Στρατιωτικής Δικαιοσύνης με την υπ’ αριθ. 3031/5-10-1944 διαταγή της
ΠΕΕΑ/Γραμματεία Στρατιωτικών. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας εγκαταστάθηκε
στην Αθήνα, στο δικηγορικό γραφείο του μετέπειτα αρχηγού της ΕΔΑ Ηλία Ηλιού.
Από την Αθήνα το ΚΚΕ τον έστειλε στο βουνό, για να καλύψει τις ανάγκες του ΔΣΕ
σε θέματα Δικαιοσύνης. Το 1948 με το βαθμό του ταγματάρχη Δικαστικού του ΔΣΕ
εκτελούσε καθήκοντα διευθυντή της Διεύθυνσης Δικαστικού του Αρχηγείου Δυτικής
Μακεδονίας. Μετά την ήττα στο Γράμμο και στο Βίτσι κατέφυγε στην Τασκένδη.
Εκεί έπεσε στη δυσμένεια του Κόμματος και εξορίστηκε στη Σιβηρία, εργαζόμενος
ως εργάτης στις σιδηροδρομικές γραμμές.
Διαγράφηκε από το Δικηγορικό Σύλλογο Γρεβενών με την υπ’ αριθ.
31/7.8.1947 απόφαση, διότι δεν συμμορφώθηκε προς τις διατάξεις του Α.Ν.
1002/1946.
Διαγράφηκε από τα στελέχη των εφέδρων αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού
με το εξής αιτιολογικό89:

Δια Β. Διατάγματος εκδοθέντος εν Αθήναις τη 17 Μαρτίου 1948,

προτάσει του επί των Στρατιωτικών Υπουργού, κατά τας κειμένας διατάξεις,
διαγράφεται εκ του στελέχους των εφέδρων Αξιωματικών ο έφεδρος Ανθ)γός
Πυρ)κού Οικονόμου Βασίλειος του Γιακούλη ή Κυριάκου κλάσεως 1933
γεννηθείς εν Περιβολίω - Γρεβενών Νομού Κοζάνης το έτος 1912, ένεκεν
αντεθνικών του ενεργειών στρεφομένων αμέσως εις υπονόμευσιν της Εθνικής
αμύνης της Χώρας.

Ήταν παντρεμένος και είχε δύο κόρες. Επαναπατρίστηκε και ανέκτησε την
ελληνική ιθαγένεια στις 22 Αυγούστου 1977. Μετά τον επαναπατρισμό του με τη
βοήθεια και του Δικηγορικού Συλλόγου Γρεβενών υπέβαλε τα απαιτούμενα
δικαιολογητικά και του απονεμήθηκε σύνταξη από το Ταμείο Νομικών, αφού
πλήρωσε αναδρομικά το ανάλογο χρηματικό ποσό. Εγκαταστάθηκε αρχικά στα
Γρεβενά και μετά στη Θεσσαλονίκη, όπου για προσωπικούς και οικογενειακούς
λόγους καταλήφθηκε από μελαγχολία και αυτοκτόνησε.
Ως δικαστικός στον ΕΛΑΣ και στο ΔΣΕ προσπάθησε να είναι ακριβοδίκαιος,
πλην όμως οι υπεύθυνοι του Κόμματος δεν λάμβαναν πάντοτε υπόψη τις αποφάσεις
του και εφάρμοζαν αυτό που κάθε φορά έκριναν σκόπιμο. Μέχρι το τέλος της ζωής
του παρέμεινε πιστός στις σοσιαλιστικές ιδέες και προσπάθησε να μην έλθει σε
αντίθεση με το Κόμμα, αν και σε κάποια θέματα είχε διαφορετικές απόψεις.
Στέργιος Παπαβραμίδης του Χρήστου από τα Γρεβενά. Γεννήθηκε το 1912.
Ήταν απόφοιτος εξαταξίου γυμνασίου και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Το 1932
μυήθηκε στο ΚΚΕ από το Δ. Φαρσιρώτο. Τήρησε επιφυλακτική στάση και γι’ αυτό
δεν συνελήφθη από τις αρχές ασφαλείας του Μεταξικού καθεστώτος. Το 1942
ερχόταν σε επαφή εκτός Γρεβενών με το φυγόδικο κομμουνιστή Μήτσο
Τασιανόπουλο και τον ενημέρωνε για διάφορα θέματα της πόλης (κινήσεις Ιταλών
κ.λπ.). Εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ με το βαθμό του ανθυπολοχαγού και τοποθετήθηκε

89 Β.Δ. της 17ης Μαρτίου 1948, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Γ 77/31-3-1948.

150
αρχικά στο Φρουραρχείο Γρεβενών και αργότερα σε τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ.
Το Μάρτιο του 1944, με την ίδρυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής διορίστηκε
διοικητής Πολιτοφυλακής Καστοριάς, όπου παρέμεινε μέχρι την παράδοση των
καθηκόντων του στους Άγγλους, το Μάρτιο του 1945.
Ιωάννης Παπαγιάννης, παλιός κομμουνιστής, από τον Άγιο Γεώργιο. Την
περίοδο του Μεταξά διώχθηκε και το 1939 συνελήφθη και φυλακίστηκε.
Αλέκος Παπαλέξης (Ζαρκοδήμος). Από μαθητής Γυμνασίου οργανώθηκε
στην ΟΚΝΕ. Ως φοιτητής της Ιατρικής το 1939 συνελήφθη από το καθεστώς
Μεταξά και εκτοπίστηκε. Εντάχθηκε στο μόνιμο ΕΛΑΣ και για μια περίοδο διετέλεσε
καπετάνιος του τάγματος Υψηλάντη. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας δικάστηκε και
φυλακίστηκε. Ύστερα από την αποφυλάκισή του εντάχθηκε στην ΕΔΑ και κατέλαβε
υψηλή κομματική θέση στα γραφεία της ΕΔΑ Θεσσαλονίκης. Με τη διάσπαση του
ΚΚΕ το 1968 εντάχθηκε στο «Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου» και στις
εκλογές του 1990 ήταν υποψήφιος βουλευτής του Συνασπισμού στα Γρεβενά.
Ιωάννης Πηγατσιώτης (Κουκρομπέτας) από το Δεσπότη. Ήταν από τους
πρώτους που μυήθηκε στον κομμουνισμό το 1931.
Γεώργιος Σιούμπουρας του Βασιλείου από το Μεγάλο Σειρήνι. Το 1932
έγινε μέλος του ΚΚΕ και το 1936 επί δικτατορίας Μεταξά συνελήφθη μαζί με άλλους
συγχωριανούς του.
Νικόλαος Στρακούλας από τη Ροδιά, ράφτης στο επάγγελμα. Μυήθηκε στον
κομμουνισμό προπολεμικά ως εργαζόμενος στη Φλώρινα και στη Θεσσαλονίκη και
γι’ αυτό συνελήφθη από τις αρχές ασφαλείας το 1935, το 1936 και το 1939. Την
τελευταία φορά αφέθηκε ελεύθερος, ύστερα από δήλωση που έκανε, στην οποία
αποκήρυττε τον κομμουνισμό. Ήταν δρομέας του Αθλητικού Συλλόγου «ΗΡΑΚΛΗΣ»
Θεσσαλονίκης. Στην Κατοχή εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ και μετά τη Συμφωνία της
Βάρκιζας κατέφυγε στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Με το δεύτερο αντάρτικο
εντάχθηκε στο ΔΣΕ. Την άνοιξη του 1948 υπηρετούσε ως διοικητής του 1ου λόχου
του 582 τάγματος της 14ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ. Σκοτώθηκε στο Νεστόριο στις 24
Ιουνίου 1948.
Κωνσταντίνος Τσιρογιάννης (Βόλγας), οικοδόμος από τη Ροδιά. Μέλος του
ΚΚΕ από το 1934. Εντάχθηκε από τους πρώτους στον ΕΛΑΣ. Λόγω της κομματικής
του ιδιότητας εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Αξιωματικών του ΕΛΑΣ.
Δημήτριος Φαρσιρώτος από το Περιβόλι, τσαγκάρης στα Γρεβενά. Ήταν
από τους πρώτους που μυήθηκαν στον κομμουνισμό το 1931. Δεν ανέπτυξε αξιόλογη
δράση και γι’ αυτό αν και συνελήφθη το 1935 απαλλάχτηκε με βούλευμα.
Μιχάλης Χατζής, δάσκαλος στα Γρεβενά. Γεννήθηκε στο Περιβόλι το 1900
από την οικογένεια του Κυριάκου Οικονόμου και είχε αδελφό το δικηγόρο και λαϊκό
επίτροπο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ Βασίλη Οικονόμου. Υιοθετήθηκε από την
οικογένεια Χατζή, της οποίας πήρε το επώνυμο. Την περίοδο της δικτατορίας του
Μεταξά απολύθηκε από την υπηρεσία για την κομμουνιστική του δράση. Στην
Κατοχή ανέλαβε γραμματέας του ΕΑΜ Γρεβενών και στη συνέχεια διορίστηκε
πρόεδρος του Αναθεωρητικού Λαϊκού Δικαστηρίου Γρεβενών. Μεταπολεμικά
εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ήταν στέλεχος της ΕΔΑ και τελευταία πρόεδρος
του Ελληνο-Σοβιετικού Συνδέσμου. Απεβίωσε το 1980.

151
 Κωνσταντίνος Χονδρογιάννης, οικοδόμος από τις Κυδωνιές.. Επί Μεταξά
διώχθηκε και φυλακίστηκε. Τραυματίστηκε βαριά (σφηνώθηκε σφαίρα στον
πνεύμονα) στη μάχη του Φαρδυκάμπου και μετά από θεραπεία σε Νοσοκομείο της
Θεσσαλονίκης διέφυγε τον κίνδυνο.
Εκτός από τους παραπάνω, κρυφοκομμουνιστές υπήρχαν σχεδόν σε κάθε
χωριό. Ήταν κατά κύριο λόγο άτομα που είχαν μυηθεί στον κομμουνισμό, όταν
εργάζονταν ως καπνεργάτες στην Ξάνθη και στην Καβάλα ή οικοδόμοι στις μεγάλες
πόλεις, ή προέρχονταν από τους απελπισμένους και ξεριζωμένους Μικρασιάτες και
Πόντιους. Σε ελάχιστα χωριά, όπως για παράδειγμα στο Σνίχοβο, στο Τρίκωμο και
στο Μεγάλο Σειρήνι, είχαν αναπτυχθεί προπολεμικά κομμουνιστικοί πυρήνες, όμως
δεν είχαν αναπτύξει αξιόλογη κομματική δραστηριότητα και, όταν εντοπίστηκαν από
τις κρατικές αρχές, σχεδόν όλοι υπέγραψαν δήλωση αποκήρυξης του Κομμουνισμού.
Στο Τρίκωμο υπέγραψαν τέτοια δήλωση 22 άτομα.

Οργανωτική δομή του ΕΑΜ-ΚΚΕ στην περιφέρεια Γρεβενών

Όσο διαρκούσε η συμμαχία του Άξονα και της Σοβιετικής Ένωσης οι Ιταλοί
και Γερμανοί δεν πείραξαν κανέναν κομμουνιστή. Μετά την επίθεση της Γερμανίας
κατά της Σοβιετικής Ένωσης, στις 22 Ιουνίου 1941, οι κομμουνιστές θεωρήθηκαν
επικίνδυνοι, γιατί ήταν ευθυγραμμισμένοι με τη σταλινική γραμμή. Έτσι, οι Ιταλοί
έθεσαν σε διωγμό τον αρχηγό των κομμουνιστών της περιφέρειας Γρεβενών γιατρό
Τηλέμαχο Ευθυμιάδη και τους συνεργάτες του. Ο Ευθυμιάδης με την ομάδα του
απομακρύνθηκε αμέσως από την πόλη και χρησιμοποίησε ως κύρια καταφύγια τα
χωριά Δεσπότη (Σνίχοβο), Αιμιλιανό (Γκριντάδες) και Ανθρακιά, όπου υπήρχαν
προπολεμικά κομμουνιστικοί πυρήνες, οι οποίοι μπορούσαν να του εξασφαλίσουν
προστασία διαμονής και μέσα διαβίωσης (τροφοδοσία κ.λπ.).
Στις 26 Οκτωβρίου 1941, ένα μήνα μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, έγινε στο
Ελευθεροχώρι Γρεβενών μυστική σύσκεψη 50 περίπου εκπροσώπων των
κομμουνιστών της επαρχίας Γρεβενών90. Οι εκπρόσωποι συγκεντρώθηκαν κοντά στη
γέφυρα του Ελευθεροχωρίου, όπου τους περίμενε η ομάδα του Τηλέμαχου
Ευθυμιάδη αποτελούμενη από τους παρακάτω:
 Τηλέμαχο Ευθυμιάδη, γιατρό των Γρεβενών και αρχηγό της ομάδας.
 Τάσο Θεοδωρόπουλο, αγρότη από το Σνίχοβο.
 Παρμενίωνα Κοντοκώτσιο, δικαστικό επιμελητή από τα Γρεβενά.
 Γεώργιο Αργυρίου, δάσκαλο από το Φελί.
 Νικόλαο Αναγνώστου, δικηγόρο από τα Γρεβενά.
 Μήτσο Τασιανόπουλο, κτηματία από τους Μαυραναίους.
 Θεόδωρο Μυλωνά, αγρότη από τα Γρεβενά.

90 Αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα Κώστα Ν. Ρώσιου από το Σπήλαιο. Επί ΕΛΑΣ χρημάτισε για ένα
δίμηνο στρατιωτικός υπεύθυνος στο Σπήλαιο και αργότερα καπετάνιος σε λόχο του τάγματος
Καρασάββα με το βαθμό του υπολοχαγού.

152
 Ως εκπρόσωποι από το Σπήλαιο ήταν ο Χρήστος Χ. Βήττος και ο Κώστας Ν.
Ρώσιος, οι οποίοι στους Μαυραναίους συνάντησαν και τους άλλους ομοϊδεάτες τους
από τα κοντινά χωριά, όπως το Σπύρο Μπούμπαρη από το Ζιάκα, τον Ευάγγελο
Ευαγγελόπουλο από το Μαυρονόρος, το Στέργιο Γκιουλέκα από το Δοξαρά
(Μπούρα) και όλοι μαζί ξεκίνησαν για το Ελευθεροχώρι.
Στη συγκέντρωση μίλησε μόνο ο Ευθυμιάδης, ο οποίος σε γενικές γραμμές
είπε τα εξής91:
Συναγωνιστές,
 Σκοπός μας είναι να μαζέψουμε το λαό μας γιατί θα έχουμε πείνα και
πρέπει να δράσουμε κατά του κατακτητή. Πρέπει να προφυλαχτούμε από
τους ρουμανόβλαχους που παρακολουθούν τις κινήσεις μας.
 Η περιφέρειά μας είναι γεμάτη από όπλα που πρέπει να συγκεντρωθούν,
γιατί θα μας χρειαστούν. Πολεμοφόδια και όπλα κρύψτε τα.
 Κάθε Έλληνας που θα εναντιώνεται στον κατακτητή είναι με το μέρος
μας.
 Να έχετε υπόψη σας, ότι το ράδιο είπε πως οι Γερμανοί βρίσκονται 25
χιλιόμετρα έξω από τη Μόσχα. Μπορεί να καταληφθεί η Μόσχα από τους
Γερμανούς.

Μετά την ίδρυση του ΕΑΜ στην Αθήνα, άρχισε η δημιουργία Εαμικών
οργανώσεων σε όλη τη χώρα. Με συνωμοτικό τρόπο δημιουργήθηκαν πρώτα οι
οργανώσεις του ΕΑΜ της περιφέρειας, με έδρα τις μεγάλες πόλεις, και ακολούθησαν
οι οργανώσεις των κωμοπόλεων και των χωριών. Οι κομμουνιστές, μαθημένοι στην
παράνομη δράση και την προπαγάνδα, παρουσίασαν το ΕΑΜ σαν μια πατριωτική
οργάνωση υπεράνω κομμάτων, με αποτέλεσμα να παραπλανήσουν αρκετό κόσμο,
που είχε μέσα του καθαρή πατριωτική φλόγα και ονειρευόταν την απελευθέρωση της
χώρας από τον κατακτητή. Γι’ αυτό και πολλοί που προσχώρησαν στο ΕΑΜ δεν
είχαν σχέση με την κομμουνιστική ιδεολογία. Με την πάροδο όμως του χρόνου
αντιλήφθηκαν ότι είχαν παραπλανηθεί από ένα καλά στημένο μηχανισμό του ΚΚΕ,
με πρωτεργάτες τους σκληροπυρηνικούς εξόριστους-Ακροναυπλιώτες.
Την άνοιξη του 1942 άρχισε να οργανώνεται στην περιοχή Γρεβενών το
ΕΑΜ. Πρώτος οργανωτής ήταν ο εξόριστος κομμουνιστής Χρήστος Παπαζήσης, από
το Τσακνοχώρι Βοΐου, απεσταλμένος του Κομμουνιστικού Κόμματος92. Είχε
αποστολή να οργανώσει τους κομμουνιστές της επαρχίας Γρεβενών και το ΕΑΜ.
Όσοι ήταν κομμουνιστές πριν από την Κατοχή και είχαν υπογράψει δήλωση με την
οποία αποκήρυτταν τον κομμουνισμό, θεωρούνταν «ύποπτοι» και, για να ενταχθούν
εκ νέου στο ΚΚΕ, ως ισότιμα μέλη, έπρεπε να αποδείξουν έμπρακτα ότι εργάζονταν
με ζήλο και αφοσίωση για την επικράτηση των αρχών του Κόμματος. Μια καλή
απόδειξη της προσφοράς τους ήταν η στρατολόγηση νέων μελών και η δημιουργία
κομμουνιστικών πυρήνων στην πόλη ή στο χωριό τους.

91 Ό. π.
92 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ.63.

153
 Στα τέλη Οκτωβρίου του 1942, το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ, που είχε
την έδρα του στη Θεσσαλονίκη, έστειλε στα Γρεβενά για να οργανώσει και
καθοδηγήσει το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, τον πρώην εξόριστο κομμουνιστή Θωμά Ιωαννίδη
από την περιοχή Δράμας, ο οποίος έφερε το ψευδώνυμο «Φίλος Γ (Γάμα)».
Από την πρώτη στιγμή της άφιξης του Φίλου Γ παρουσιάστηκαν δυσκολίες
συνεργασίας του με τον τοπικό ηγέτη της αριστεράς και παλιό στέλεχος του ΚΚΕ, το
γιατρό Τηλέμαχο Ευθυμιάδη. Ο Φίλος Γ ήθελε να επιβάλει τη σκληρή κομματική
γραμμή και να απομακρύνει από την ηγεσία τον Ευθυμιάδη, γιατί ήταν «δηλωσίας»
κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά. Γι’ αυτό τον καταπολέμησε με
διάφορες κατηγορίες και λίγο έλειψε να τον σκοτώσει στον Έλατο. Ειδοποιήθηκε
όμως έγκαιρα από τους γνωστούς και φίλους του, οπότε έφυγε κρυφά για τη
Θεσσαλονίκη και από εκεί για τη Μέση Ανατολή.
Γενικά οι εξόριστοι κομμουνιστές, που ήλθαν στη Δυτική Μακεδονία, ήθελαν
να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους και γι’ αυτό καταπολέμησαν με κάθε τρόπο
τις αριστερές τοπικές οργανώσεις, με το αιτιολογικό ότι αυτές δεν ήταν γνήσιες, οι
επικεφαλής αυτών δεν ήταν καθαρόαιμοι κομμουνιστές αλλά ύποπτοι, χαφιέδες και
άνθρωποι του Μανιαδάκη (Υπουργού Ασφαλείας επί Μεταξά), δηλωσίες, εχθροί του
κόμματος και του λαού και σαν τέτοιοι έπρεπε να διωχθούν και να εξοντωθούν.
Το ΕΑΜ-ΚΚΕ στην περιφέρεια Γρεβενών είχε την παρακάτω οργανωτική
δομή:
Στην κορυφή υπήρχε η Περιφερειακή Επιτροπή (Π.Ε.) ΚΚ Γρεβενών με
επικεφαλής το γραμματέα της Επιτροπής, ο οποίος συνήθως ήταν πρώην εξόριστος
κομμουνιστής. Η επιτροπή αυτή είχε ως προϊσταμένη αρχή την Κομματική
Οργάνωση Περιφερειών Μακεδονίας (Κ.Ο.Π.Μ.) με έδρα τη Θεσσαλονίκη, η οποία
παρακολουθούσε όλες τις δραστηριότητες των Π.Ε. Μακεδονίας.
Για να λειτουργήσει αποτελεσματικά το σύστημα στην ύπαιθρο, μέχρι και το
τελευταίο χωριό, η Π.Ε. Γρεβενών είχε δημιουργήσει τις λεγόμενες «Αχτίδες» και
τους ινστρούχτορες. Η αχτίδα ήταν μια κομματική επιτροπή, που λεγόταν Αχτιδική
Επιτροπή (Α.Ε.) και είχε την έδρα της σ’ ένα κεντρικό χωριό. Από εκεί καθοδηγούσε
και κατηύθυνε τους υπεύθυνους του ΕΑΜ-ΚΚΕ τεσσάρων ή και περισσοτέρων
γειτονικών χωριών. Επικεφαλής της Αχτίδας ήταν ο α΄ γραμματέας με βοηθό το β΄
γραμματέα. Ο ινστρούχτορας εκτελούσε καθήκοντα καθοδηγητή και είχε στην
αρμοδιότητά του τουλάχιστον τρεις αχτίδες. Η αποστολή του ήταν να διαβιβάζει τη
γραμμή του κόμματος στις αχτίδες, οι οποίες με τη σειρά τους τη διαβίβαζαν στους
υπεύθυνους του ΕΑΜ των χωριών. Για παράδειγμα, στο Τρίκωμο υπήρχε αχτίδα η
οποία είχε υπό τον έλεγχό της τους Μαυραναίους, το Κοσμάτι, το Παρόρειο και το
Μοναχίτι. Η ενημέρωση της αχτίδας Τρικώμου γινόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα
από έναν ινστρούχτορα που μετέβαινε εκεί από το Ζιάκα. Το Νοέμβριο του 1943 σε
όλη την περιφέρεια Γρεβενών υπήρχαν 24 αχτίδες, οι οποίες σταδιακά
συγχωνεύτηκαν και ανασυγκροτήθηκαν, με αποτέλεσμα το Β΄ εξάμηνο του 1944 να
υπάρχουν συνολικά 10 από αυτές93. Αχτιδική Επιτροπή υπήρχε και στην πόλη των
Γρεβενών.

93 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ-23/8/2 και Φ-23/8/25.

154
 Όταν η Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών ήθελε να πάρει κάποιες σοβαρές αποφάσεις,
καλούσε τους γραμματείς των αχτίδων στα Γρεβενά και έκανε περιφερειακό αχτίφ
(σύσκεψη) στελεχών.
Όλες οι σοβαρές αποφάσεις, που είχαν σχέση με εκλογή προσώπων και λοιπές
δραστηριότητες των οργανώσεων του ΕΑΜ (Τοπική Αυτοδιοίκηση, Λαϊκά
Δικαστήρια, ΕΤΑ, Πολιτοφυλακή κλπ.) λαμβάνονταν από την Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών.
Για να γίνει πιο κατανοητό πως τις αποφάσεις για το ΕΑΜ τις λάμβαναν τα στελέχη
του ΚΚΕ, παρατίθεται ένα απόσπασμα μιας αναφοράς του γραμματέα της Π.Ε. ΚΚ
Γρεβενών94 προς την Κ.Ο.Π.Μ.

Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών 8-10-44

Προς την Κ.Ο.Π.Μ.

Αγαπητοί σύντροφοι
….
2. Η καμπάνια για τις εκλογές Οργάνων Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής
Δικαιοσύνης άρχισε απ’ όλες τις οργανώσεις και συνεχίζεται. Τα πρόσωπα που
θα υποδειχθούν, όλα σχεδόν βρέθηκαν, κυρίως για το Δημοτικό και Επαρχιακό
Συμβούλιο. Έπαρχο αποφασίσαμε να βγάλουμε τον σ. Θεμιστοκλή Ηλιάδη (νυν
Διοικητικό αντιπρόσωπο και Εθνοσύμβουλο) τον οποίο γνωρίζετε και σεις.
Δήμαρχο τον σ. Νίκο Αναγνώστου (νυν Έπαρχο) τον οποίο επίσης γνωρίζετε.
Σήμερα γίνεται σύσκεψη των στελεχών της Π.Ε. όπου θ’ αποφασιστεί οριστικά
για τα πρόσωπα του Δημοτικού Συμβουλίου και του Επαρχιακού. Προτιμήσαμε
τον Ηλιάδη για Έπαρχο και γιατί κομματικά είναι πιο γερός από τον Αναγνώστου
μα και γιατί είναι γνωστότατος σ’ ολόκληρη την επαρχία. Έπειτα σκεφτήκαμε
πως αύριο μεθαύριο η Κυβέρνηση95 μπορεί να τον αντικαταστήσει από τη θέση
του διοικητικού αντιπροσώπου.
Και ο Αναγνώστου είναι πολύ καλός αλλά δεν είναι γνωστός παρά μέσα
στην πόλη. Ο νυν Δήμαρχος σ. Φώλιας επίσης πολύ καλός. Αλλά δεν είναι
Γρεβενίτης96 . Θα μπει πρώτος κατά σειρά στο Δημοτικό Συμβούλιο.
Στο Δημοτικό Συμβούλιο βάλαμε 12 κομματικά μέλη97 και 6 καλούς
Εαμίτες. Αντιπροσωπεύονται όλα τα βασικότερα στρώματα. Η πλειοψηφία
αποτελείται κατά σειρά από αγρότες, κηπουρούς, εργάτες, επαγγελματίες,
διανοούμενους, εμπόρους, μια γυναίκα, ένα νέο και έναν κληρικό.
Η σύσκεψη έγινε και καταλήξαμε να μπουν οι: 1) Αναγνώστου 2)
Φώλιας 3) Ζαηράς 4) Κονδύλης 5) Λιάκος Δ. 6) Μένος 7) Μακρίδης 8) Στάμος
9) Παρασκευάς 10) Μαράνος 11) Ντινόπουλος 12) Καρτσιούνης Δ. 13)
Τσογγαλίδης 14) Ζωγράφος 15) Οικονόμου 16) Παπαβραμίδου Όλγα 17)
Καραμάνογλου και 18) Παπα98…
Για το Επαρχιακό Γρεβενίτες έχουμε τους: 1) Ηλιάδη Θεμ. 2)
Βουλγαρίδη και 3) Παπατόλιο. Τα ονόματα των υποψηφίων της υπαίθρου για το

94 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ-23/8/17

95 Εννοεί την «Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας» του Γ. Παπανδρέου, που θα έφθανε από το Κάιρο στην
Αθήνα, μετά την αποχώρηση των Γερμανών.
96 Γεννήθηκε στην Κρανιά και υιοθετήθηκε από την οικογένεια Φώλια της Σαμαρίνας.
97 Εννοεί μέλη του ΚΚ.
98 Πρόκειται για το όνομα του κληρικού που δεν αναγράφεται.

155
 Επαρχιακό Συμβούλιο θα μας έρθουν μέσα στη βδομάδα απ’ τις Α.Ε. (σ. σ.
Αχτιδικές Επιτροπές). Ο Βουλγαρίδης είναι ένας πολύ καλός σ. δάσκαλος, τον
προορίζουμε Γραμματέα του Επαρχιακού Συμβουλίου στη θέση του Μιχάλη
Χατζή που έχει χρεοκοπήσει πέρα για πέρα σαν κλασικός ντεμπέλης και
ακατάδεχτος κύριος. Ο Παπατόλιος είναι πολύ γνωστός σύντροφος, αγαπητός σ’
όλη την Επαρχία. Κάτι μικροελαττώματά του διορθώνονται.
Για το Αναθεωρητικό Δικαστήριο δεν καταλήξαμε ακόμα. Αποφασίσαμε
όμως στη θέση του Μιχάλη Χατζή (που ήταν Πρόεδρος του Αναθεωρητικού) να
βάλουμε κάποιον δάσκαλο. Θα σας ξαναγράψουμε γι’ αυτό. Λαϊκός επίτροπος
του Αναθεωρητικού θα μείνει ο σημερινός99 . Είναι πολύ καλός σύντροφος μέλος
της Π.Ε. Για το Λαϊκό Δικαστήριο της πόλης βρέθηκαν τα πρόσωπα.
3. Σας στέλνουμε τα κομματικά μητρώα των Πολιτοφυλάκων των δύο
υποδιοικήσεων Ε.Π. Γρεβενών και Κηπουριού μαζί και των στελεχών. Για τα
στελέχη γράφουμε και την κρίση της Π.Ε. Σύντομα θα σας στείλουμε και τα
μητρώα της τρίτης Υπ/σης Καλονερίου100 .Εκκαθάριση έγινε στις γραμμές της
Ε.Π. για 10αριά άτομα.
4. ……
Με σ. χ. (σ. σ. συντροφικούς χαιρετισμούς)
Περικλής 8-10-44

Την παραπάνω αναφορά την υπέγραφε ο γραμματέας της Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών

«Περικλής», που ήταν το ψευδώνυμο του πρώην εξόριστου κομμουνιστή της
Ακροναυπλίας Αλέκου Σιέμπη από τη Φλώρινα. Στο γραφείο της Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών
κατά την περίοδο αυτή, πλην του γραμματέα, υπήρχαν και άλλα πέντε μέλη, τα
εξής101:
Φώτης Χριστίδης (Χριστόφορος), από το Λαγκαδά. Είχε κάνει εξόριστος
στην Ακροναυπλία, στην Πύλο και στην Κέρκυρα, από όπου αποφυλακίστηκε μαζί
με άλλους κομμουνιστές. Εκτελούσε χρέη β΄ γραμματέα της Π.Ε. και αναπλήρωνε
τον Σιέμπη κατά τη διάρκεια της απουσίας του.
Θεόπιστος Πηλιτσίδης, από το Μελίσσι Γρεβενών, Πόντιος στην καταγωγή,
ηλικίας 30 χρονών. Στρατολογήθηκε στο ΚΚΕ το 1941 και σε όλο το διάστημα της
Κατοχής δούλεψε πιστά και θαρραλέα για το Κόμμα, το οποίο τον έκρινε κατάλληλο
για μια θέση στο γραφείο της Π.Ε. Πριν τοποθετηθεί στην Π.Ε. ήταν γραμματέας
Αχτιδικής Επιτροπής στα χωριά των Χασίων. Εκείνο που διέκρινε τον Πηλιτσίδη
ήταν η εξαιρετική αφοσίωση στο Κόμμα, η πειθαρχία και η ακούραστη δουλειά. Είχε
όμως το μειονέκτημα ότι δεν κατάφερνε να πάρει τον αέρα της δουλειάς και
δυσκολευόταν να αναπτύξει πρωτοβουλία. Ο γραμματέας όμως της Π.Ε. πίστευε ότι
με τον κατάλληλο χειρισμό θα μπορούσε να ξεπεράσει τις αδυναμίες του.
Θεμιστοκλής Ηλιάδης, Πόντιος, 45 χρονών, εγκατεστημένος από χρόνια στα
Γρεβενά. Ήταν μέλος του ΚΚΕ πριν από τη δικτατορία Μεταξά. Δούλεψε δραστήρια
για το Κόμμα κατά την περίοδο της Κατοχής και τον Απρίλιο του 1944 είχε εκλεγεί

99 Πρόκειται για τον Ανδρέα Χαρισόπουλο.

100 Γράφηκε εκ παραδρομής αντί του σωστού Πολυνερίου.
101 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ-23/8/27.

156
Εθνοσύμβουλος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), της
αποκαλούμενης και «Κυβέρνησης του Βουνού». Ως μέλος του γραφείου της Π.Ε.
παρακολουθούσε την Τοπική Αυτοδιοίκηση και την Ένωση Συνεταιρισμών.
Στάθης (σ. σ. δεν αναγράφεται επίθετο, ίσως να πρόκειται για το Στάθη
Δημητριάδη), Πόντιος, από την Κιβωτό, ηλικίας 33 χρονών. Ήταν μέλος του ΚΚΕ
πριν από τη δικτατορία του Μεταξά. Δραστηριοποιήθηκε στο κόμμα κατά τη
διάρκεια της Κατοχής. Είχε διατελέσει καπετάνιος εφεδρικού τάγματος του ΕΛΑΣ.
Ήταν φανατικός κομμουνιστής, ακούραστος στη δουλειά του και με αρκετή
πρωτοβουλία. Με εντολή του Γραφείου της Π.Ε. ανέλαβε ινστρούχτορας και
καθοδηγούσε έξι από τις δέκα αχτίδες της υπαίθρου.
Μήτσος Πολίτης, Πόντιος, 25 χρονών, μέλος του κόμματος από το 1941.
Επέδειξε έντονη κομματική δραστηριότητα, κυρίως μετά την απελευθέρωση των
Γρεβενών από τους Ιταλούς (23 Μαρτίου 1943). Ήταν δραστήριος, αλλά χρειαζόταν
αρκετός ακόμη χρόνος, για να πάρει τον αέρα και να «ψηθεί» στην κομματική
δουλειά. Είχε αναλάβει ινστρούχτορας στις τέσσερις υπόλοιπες αχτίδες της υπαίθρου.
Λουκία Πιστικίδου, δασκάλα, 32 χρονών, «δηλωσίας». Είχε έλθει από την
Αθήνα στα Γρεβενά με την πείνα, το χειμώνα του 1942, και συνδέθηκε με το ΕΑΜ
της περιφέρειας. Η κομματική της όμως δράση άρχισε την άνοιξη του 1943, μετά την
απελευθέρωση της πόλης των Γρεβενών από τους Ιταλούς. Αποκαταστάθηκε από το
ΚΚΕ την άνοιξη του 1944 και μπήκε στην Π.Ε. Εκτελούσε καθήκοντα γραμματέα
του ΕΑΜ και παράλληλα παρακολουθούσε και τους δημοσίους υπαλλήλους. Ήταν
δραστήρια, έξυπνη, κατατοπισμένη και εξελίξιμη. Είχε ιδιαίτερη κλίση στο
συνδικαλιστικό κίνημα των δημοσίων υπαλλήλων.

Επιτροπές ΕΑΜ

Το Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 1942 δημιουργήθηκε η Επαρχιακή Επιτροπή ΕΑΜ

Γρεβενών με πρόεδρο τον Απόστολο Παπατόλιο, επιχειρηματία (πρώην οπαδό του
Λαϊκού Κόμματος), αντιπρόεδρο το Σπύρο Παπαδόπουλο, ξενοδόχο (β΄ γραμματέα
του Αγροτικού Κόμματος Γρεβενών) από την Καληράχη και γραμματέα το δάσκαλο
Μιχάλη Χατζή, στέλεχος του ΚΚΕ102.
Τα γραφεία του ΕΑΜ Γρεβενών στεγάζονταν στον 3ο όροφο του ξενοδοχείου
«Αίγλη», στην κεντρική πλατεία των Γρεβενών.
Στη Δεσκάτη υπήρχε τομεακή επιτροπή του ΕΑΜ, με γραμματέα το Μήτσο
Τσιοπολίδη από τη Δεσκάτη. Η επιτροπή αυτή, μέχρι το Μάρτιο του 1943, έλεγχε τα
χωριά των Χασίων Κατάκαλη, Παλιουριά, Τρικοκκιά και Τριφύλλι. Από τον Απρίλιο
και μετά τα χωριά αυτά υπάγονταν οργανωτικά στην Επαρχιακή Γρεβενών.
Στα χωριά, τα Κοινοτικά Συμβούλια καταργήθηκαν και τη θέση τους
κατέλαβαν οι αποκαλούμενες «Επιτροπές του ΕΑΜ», τις οποίες αποτελούσαν τα
102Έκδοση Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, «Οι αντιστασιακοί της Εθνικής Αντίστασης του
Νομού Γρεβενών», τόμος 2ος, Γρεβενά 1995.

157
στελέχη πέντε οργανώσεων, του ΕΑΜ, της Εθνικής Αλληλεγγύης, της ΕΤΑ, της
ΕΠΟΝ και του Εφεδρικού ΕΛΑΣ. Σε κάθε χωριό επικεφαλής ήταν ο διορισμένος
«υπεύθυνος» του ΕΑΜ και ο γραμματέας της κομματικής οργάνωσης του ΚΚΕ. Στα
περισσότερα χωριά συνέπιπτε το ίδιο πρόσωπο να έχει συγχρόνως και τις δύο
ιδιότητες. Αυτό δε δημιουργούσε κανένα λειτουργικό πρόβλημα, γιατί ΕΑΜ και ΚΚΕ
είχαν καταντήσει στην πράξη να είναι οι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Το
πρόσωπο αυτό στην πραγματικότητα είχε πάρει τη θέση του εκλεγμένου προέδρου.
Σε περίπτωση που υπήρχαν δύο γραμματείς, ο ένας του ΕΑΜ και ο άλλος του
ΚΚΕ, τότε σύμφωνα με όσα υποστηρίζουν οι κομμουνιστές Γρεβενών, «ο γραμματέας
της κομματικής οργάνωσης του ΚΚΕ αποτελούσε το άγρυπνο μάτι της ορθής λειτουργίας όλης της
οργανωτικής διάρθρωσης του ΕΑΜ»103.
Οι υπεύθυνοι των επί μέρους οργανώσεων, που αποτελούσαν και τα μέλη της
Επιτροπής του ΕΑΜ κάθε χωριού, είχαν τα παρακάτω καθήκοντα:
Ο υπεύθυνος του εφεδρικού ΕΛΑΣ (στρατιωτικός υπεύθυνος) αναλάμβανε
καθήκοντα Φρουράρχου στο χωριό και φρόντιζε να τηρεί σε ετοιμότητα τις
λεγόμενες «Δεκαρχίες», οι οποίες αποτελούσαν την εφεδρική δύναμη του ΕΛΑΣ. Σ’
αυτές ήταν γραμμένοι κυρίως πολεμιστές του Αλβανικού μετώπου, οι οποίοι
διατηρούσαν τον οπλισμό στα σπίτια τους.
Ο υπεύθυνος της Εθνικής Αλληλεγγύης με δύο άλλους βοηθούς φρόντιζε για
παροχή βοήθειας και περίθαλψης στις οικογένειες των ανταρτών του ΕΛΑΣ, όπως
βοήθεια στην καλλιέργεια των χωραφιών, συγκομιδή καρπών κλπ.
Ο υπεύθυνος της ΕΤΑ (Επιμελητείας του Αντάρτη) μαζί με δύο ακόμη άτομα
φρόντιζε για την τροφοδοσία των διερχομένων τμημάτων του ΕΛΑΣ, για την
εξεύρεση καταλυμάτων, για την τροφή των μεταγωγικών κλπ.
Ο γραμματέας της ΕΠΟΝ μαζί με δύο άλλα μέλη ήταν υπεύθυνος για το
πολιτιστικό και ψυχαγωγικό πρόγραμμα των νέων (καλλιτεχνικές εκδηλώσεις,
ψυχαγωγικές βραδιές, σκετς, θεατρικές παραστάσεις, χορούς κλπ.).

Τοπική Αυτοδιοίκηση

Έπαρχος Γρεβενών διορίστηκε ο Μήτσος Μακρής, συνταξιούχος

ταχυδρομικός υπάλληλος, ο οποίος αργότερα αντικαταστάθηκε από το δικηγόρο
Νικόλαο Αναγνώστου. Ο Μακρής ήταν αριστερών τάσεων, αλλά δεν είχε
δημιουργήσει εχθρότητες. Δήμαρχος διορίστηκε ο Ιωάννης Φώλιας, μαχαιροποιός, ο
οποίος μέχρι τότε δεν είχε ενεργό ανάμιξη στον κομματικό μηχανισμό. Ο Ιωάννης
Φώλιας γεννήθηκε στην Κρανιά και μικρός υιοθετήθηκε από την οικογένεια Φώλια
της Σαμαρίνας, η οποία εγκαταστάθηκε στα Γρεβενά 104.
Το Επαρχείο και Δημαρχείο στεγάζονταν στο ίδιο κτίριο που βρισκόταν στην
κεντρική πλατεία, δίπλα από την πολυκατοικία του Σιώζιου105.

103 Έκδοση Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, «Οι αντιστασιακοί της Εθνικής Αντίστασης του
Νομού Γρεβενών», τόμος 2ος, θέμα α/α 59 (Η οργανωτική πυραμίδα του ΕΑΜ).
104 Αφήγηση του γιατρού Γεωργίου Φώλια, γιου του Ιωάννη Φώλια.
105 Εκεί που είναι σήμερα η πιτσαρία «Εκάβη».

158
 Φρουραρχείο Γρεβενών

Ήταν εγκατεστημένο στην κεντρική πλατεία της πόλης, εκεί που βρίσκεται
σήμερα η Εμπορική Τράπεζα (κτίριο Σπανού).
Πρώτος Φρούραρχος Γρεβενών, αμέσως μετά την απελευθέρωση της πόλης
από τους Ιταλούς (24 Μαρτίου 1943) ανέλαβε ο έφεδρος λοχαγός πυροβολικού
Χρήστος Καλογερόπουλος, δάσκαλος Μηλιάς, από το Ροδοχώρι Βοΐου. Το ΕΑΜ τον
αντικατέστησε μετά από λίγο, γιατί θεωρήθηκε ότι είχε σχέσεις με την ΠΑΟ Βοΐου.
Το Φρουραρχείο, μέχρι την ίδρυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής, εκτελούσε
και καθήκοντα Αστυνομίας (Λαϊκής Ασφάλειας). Από το φθινόπωρο του 1943 μέχρι
το Μάρτιο του 1944, με Φρούραρχο στα Γρεβενά το Γιαννακούλη Τζήκα
(Καρακώστα), πρώην καπετάνιο λόχου του ΕΛΑΣ, έγιναν αθρόες συλλήψεις και
κλείστηκαν στη φυλακή αρκετοί «αντιφρονούντες».

Εθνική Πολιτοφυλακή

Με διαταγή της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η

οποία συγκροτήθηκε στις 10 Μαρτίου 1944 στη Βίνιανη της Ευρυτανίας,
αποκαλούμενη και «Κυβέρνηση του Βουνού», ιδρύθηκε η Εθνική Πολιτοφυλακή
(ΕΠ), η οποία ανέλαβε τις αρμοδιότητες της πρώην Χωροφυλακής. Η Εθνική
Πολιτοφυλακή υπαγόταν στην αρμοδιότητα της Γραμματείας (Υπουργείου)
Εσωτερικών της ΠΕΕΑ, με προϊστάμενο το Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ Γιώργη
Σιάντο.
Στα Γρεβενά ιδρύθηκε η Υποδιοίκηση Εθνικής Πολιτοφυλακής Γρεβενών, με
διοικητή τον Κυρατζή. Δύο άλλοι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ, ο Στέργιος Παπαβραμίδης
από τα Γρεβενά και ο Γεώργιος Απ. Παπαδόπουλος από το Καρπερό, ανέλαβαν
διοικητές της Εθνικής Πολιτοφυλακής Καστοριάς και Άργους Ορεστικού αντίστοιχα.
Το Σεπτέμβριο του 1944, με μέριμνα της Π.Ε. του ΚΚ Γρεβενών,
επανδρώθηκαν και οι πρώην Υποδιοικήσεις Χωροφυλακής Κηπουριού και
Πολυνερίου, καθώς και μερικοί πρώην Σταθμοί Χωροφυλακής. Στο Κηπουριό
τοποθετήθηκε διοικητής ο Γεώργιος Τζήμας από την Καληράχη και υποδιοικητής ο
Νικόλαος Προύφας από την Κατάκαλη. Σ' αυτήν υπάγονταν οι Σταθμοί ΕΠ Κρανιάς,
Αιμιλιανού, Καρπερού, Κατάκαλης και ένα φυλάκιο στο Τρίκωμο106. Στο Πολυνέρι
τοποθετήθηκε διοικητής ο Μανώλης Λουμπάκης.
Η Πολιτοφυλακή συνέχισε να ασκεί κανονικά τα καθήκοντά της στις περιοχές
που έλεγχε ο ΕΛΑΣ και, μετά την απελευθέρωση της χώρας, παρ’ όλο που έγινε
προσπάθεια από την «Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας» του Γ. Παπανδρέου να
αντικατασταθεί στις αρχές Δεκεμβρίου από την «Εθνοφρουρά», την οποία θα την
αποτελούσαν έφεδροι της κλάσεως 1936, ανεξάρτητα από την κομματική τους
προέλευση. Η άρνηση των κομμουνιστών να διαλυθεί ο κομματικός στρατός του
ΕΛΑΣ και η Εθνική Πολιτοφυλακή και στη θέση τους να δημιουργηθεί Εθνικός
106 ΠΕΑΕΑ, περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», συλλογή 6, Αθήνα 1963, σελ. 17 (αφήγηση Νίκου
Προύφα από την Κατάκαλη).

159
Στρατός και Εθνοφρουρά, οδήγησε στα «Δεκεμβριανά», για τα οποία γίνεται
αναφορά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο. Ο διοικητής της ΕΠ Γρεβενών παρέδωσε την
εξουσία με πρωτόκολλο στους Άγγλους το Μάιο του 1945, όταν οι τελευταίοι
εγκατέστησαν στην πόλη τις αρχές Χωροφυλακής της νόμιμης κυβέρνησης. Η ίδια
διαδικασία παράδοσης εφαρμόστηκε και στις άλλες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας.
Σε αχτίφ (σύσκεψη) που πραγματοποιήθηκε από την Π.Ε. του ΚΚ Γρεβενών
την 1 Νοεμβρίου 1944 (σ. σ. μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους
Γερμανούς) για ξεκαθάρισμα των «σάπιων» και «βρώμικων» στοιχείων των
κομματικών επιτροπών, παραβρέθηκαν 25 από τα καλύτερα στελέχη του ΚΚΕ της
περιφέρειας, καθώς και ο οργανωτής της Κομματικής Οργάνωσης Περιφερειών
Μακεδονίας (ΚΟΠΜ). Σε ό,τι αφορά την κατάσταση που επικρατούσε στην Εθνική
Πολιτοφυλακή, οι απόψεις της ΠΕ Γρεβενών που υποβλήθηκαν στο προϊστάμενο
κλιμάκιο στις 8 Νοεμβρίου 1944 ήταν οι εξής107:
«…Τώρα μας μένει ν’ απαλλαγούμε από τη σαπίλα που υπάρχει στις
υποδιοικήσεις ΕΠ. Συνεννοηθείτε σας παρακαλούμε με την Ανωτέρα: Ο
διοικητής της υποδιοίκησης Γρεβενών Κυρατζής, είναι ένα ψόφιο υποκείμενο.
Επανειλημμένα πηγαίνουμε στο Γραφείο του για συνεργασία, μ’ αυτός ούτε σ’
έναν σταθμό δεν φρόντισε να πεταχτεί. Ο οργανωτής μας βέβαια πέρασε από
παντού. Πρέπει νάναι πολύ ασυνείδητος αυτός ο κ. Διοικητής. Στις 28-10-44
ημέρα Σάββατο, αφού πρώτα διέδωσε πως θα λείψει τάχα στους σταθμούς για
μια δυο μέρες, γύρισε στην υποδιοίκηση ύστερα από οχτώ μέρες.
Στη διάρκεια των 8 ημερών, ο υπασπιστής σ. Κεραυνός τηλεγράφησε
παντού σ’ όλους τους σταθμούς χωρίς πουθενά να τον βρουν. Σκέφτηκε μάλιστα
να τον κηρύξει λιποτάχτη. Τώρα που ο κ. Διοικητής ήρθε, μας είπε ότι έλειπε στο
χωριό του, ήταν η μητέρα του, λέει άρρωστη. Καρφί δεν του καίγεται γι’ αυτό. Η
γνώμη του γραφείου της Π.Ε. είναι ν’ απολυθεί ο Κυρατζής αμέσως και αν είναι
δυνατό ναρθεί στη θέση του άλλος. Για τον υπασπιστή Κεραυνό, η Π.Ε.
σχημάτισε τη γνώμη ότι ήταν καλός στην υπηρεσία και πιστός στο Κόμμα. Η
αλήθεια ήταν κάμποσο απότομος αλλά τελευταία έχει στρώσει κι όλο κι έστρωνε.
Μάλιστα είμασταν έτοιμοι να τον προτείνουμε για Διοικητή στη θέση του
Κυρατζή. Αλλά προχθές πάει στον ΕΛΑΣ ύστερ’ από διαταγή της Ανωτέρας.
Τώρα πάντως στη θέση του υπασπιστή μπήκε ο σ. Μογκοπέτρος Γιώργης που
ήταν στο τμήμα Γρεβενών. Αν ο Μογκοπέτρος μετατεθεί γι’ αλλού από την
Ανωτέρα, τότε προτείνουμε τον σ. Αχιλλέα Τασιανίδη έναν σύντροφο που
διακρίθηκε ανάμεσα σ’ όλους στην υποδιοίκηση Γρεβενών. Είναι λοχίας και
κάνει μέχρι σήμερα χρέη Φρουραρχείου.
Στην υποδιοίκηση Πολυνερίου δεν είχαμε υπασπιστή και στείλαμε τον σ.
Χρήστο Τζίμα καπετάνιο εφ. Τάγματος που τον προορίζαμε οργανωτή στις
Αχτίδες. Σύντομα θα σας στείλουμε συμπληρωμένα τα στοιχεία του. Στην
υποδιοίκηση, διοικητής είναι ο Μανώλης Λουμπάκης που ενώ είναι αρκετά
ικανός και έστρωσε τη δουλειά είναι φοβερός γυναικάς και δημιούργησε
ολόκληρο σούσουρο στο Πολυνέρι. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι οπωσδήποτε να
ζητήσουμε την απομάκρυνσή του από την υποδιοίκηση Πολυνερίου. Επί πλέον
όμως υπάρχει και άλλο σοβαρό προηγούμενο σε βάρος του (ξέρει η Ανωτέρα)
107ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ-23/8/26.

160
 και έτσι η γνώμη μας γι’ αυτό είναι να φύγει στον ΕΛΑΣ. Στη θέση του θα
χρειαστεί οπωσδήποτε να στείλει η Ανωτέρα. Στην υποδιοίκηση Κηπουριού
πάμε καλά. Είναι η μόνη υποδιοίκηση που όλα τα παιδιά εκεί κατάχτησαν την
ψυχή του λαού..».

ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων)

Η ΕΠΟΝ, στην πόλη και στην περιφέρεια των Γρεβενών, οργανώθηκε το

1943 από το γραμματέα της ΕΠΟΝ Δυτικής Μακεδονίας και φοιτητή τότε Άνθιμο
Χατζηανθίμου (Γιάννη Μακεδόνα). Το συμβούλιο της πόλης των Γρεβενών το
αποτελούσαν ο Τάκης Παπαλέξης, ο Άρης Ζαμκίνος, ο Νίκος Θώμας, η Αλεξάνδρα
Βέρου, ο Ιορδάνης Καραμάνογλου, ο Ιορδάνης Καρακασίδης και ο Δημήτριος
Χασιώτης108.

Λαϊκή Δικαιοσύνη

Για την απονομή της δικαιοσύνης, στις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές
λειτουργούσαν τα Λαϊκά Δικαστήρια, στις πόλεις και στα χωριά, και το
Αναθεωρητικό στην έδρα της περιφέρειας. Στα Γρεβενά άρχισε η λειτουργία τους την
άνοιξη του 1943, αμέσως μετά την απομάκρυνση των Ιταλών από την περιοχή. Όλα
τα μέλη της Λαϊκής Δικαιοσύνης ήταν επιλεγμένα από την ΠΕ ΚΚ Γρεβενών.
Η σύνθεση του Λαϊκού Δικαστηρίου ήταν η εξής: Πρόεδρος, Λαϊκός
Επίτροπος, πέντε τακτικά και πέντε αναπληρωματικά μέλη, από τα οποία το ένα
εκτελούσε χρέη γραμματέα. Ο Λαϊκός Επίτροπος εκτελούσε καθήκοντα αντίστοιχα
του Εισαγγελέα. Στα χωριά, τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη ήταν λιγότερα,
συνήθως τρία.
Σύμφωνα με τον κανονισμό, το Λαϊκό Δικαστήριο εξέταζε τις εξής υποθέσεις:
Εκβιασμούς, αγροζημίες, κλοπές παντός είδους, συκοφαντίες πάσης φύσεως,
τακτοποίηση κτηματικών συνόρων, αιτήσεις για εκχέρσωση δασικής έκτασης κ.λπ.
Στο Λαϊκό Δικαστήριο απαγορευόταν η εκδίκαση πολιτικών διαφορών ή
πράξεων προδοσίας. Αυτές ήταν υποθέσεις του Στρατοδικείου (Ανταρτοδικείου).
Οι επιβαλλόμενες ποινές από τα Λαϊκά Δικαστήρια ήταν η αποζημίωση σε
είδος (γιατί είχε εξευτελιστεί η τιμή του Ραλλικού χρήματος), η ποινή φυλάκισης με
αναστολή, η ποινή εκτόπισης, η εργασία μιας ή περισσοτέρων ημερών στα κτήματα
των μονίμων ανταρτών, η ποινή της περιφρόνησης, (με φτύσιμο ή μερικά
χαστούκια)109 κ. ά.
Στην πόλη των Γρεβενών λειτουργούσε το Λαϊκό Δικαστήριο, αποτελούμενο
από τον Πρόεδρο, το Λαϊκό Επίτροπο (Εισαγγελέα) και πέντε μέλη. Λαϊκός

108 Έκδοση Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, «Οι αντιστασιακοί του Νομού Γρεβενών», τόμος 3ος,
σελ. 103.
109 Έκδοση Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, «Οι αντιστασιακοί της εθνικής αντίστασης του Νομού
Γρεβενών», Τόμος 2ος, θέμα α/α 59 (Η οργανωτική πυραμίδα του ΕΑΜ),

161
Επίτροπος διορίστηκε ο Μιχάλης Παυλίδης από τα Γρεβενά, καροποιός το
επάγγελμα110.
Επίσης λειτουργούσε και το Αναθεωρητικό Δικαστήριο Γρεβενών, το οποίο
εκδίκαζε υποθέσεις του Λαϊκού Δικαστηρίου σε δεύτερο βαθμό. Πρόεδρος του
Αναθεωρητικού ήταν ο δάσκαλος Μιχάλης Χατζής και Λαϊκός Επίτροπος ο Ανδρέας
Χαρισόπουλος.
Τα Λαϊκά Δικαστήρια και το Αναθεωρητικό συνέχισαν να λειτουργούν στην
περιφέρεια Γρεβενών και μετά την απελευθέρωση της χώρας, μέχρι το Μάρτιο του
1945, γιατί οι κομμουνιστές αρνήθηκαν να παραδώσουν την εξουσία στη νόμιμη
«Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας» του Γεωργίου Παπανδρέου, τον Οκτώβριο του
1944, και αναγκάστηκαν να πράξουν αυτό μετά την ήττα τους στα Δεκεμβριανά, με
την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945).
Μια ενδεικτική πράξη εκδίκασης του Λαϊκού Δικαστηρίου Παλαιοχωρίου
(σημερινού Σταυρού του Δήμου Θεοδώρου Ζιάκα), που αφορά την αφαίρεση
γεωργικού κλήρου από το Χρήστο Αθ. Ράμμο, κάτοικο Σπηλαίου και παραχώρηση
αυτού σε άλλο άτομο, προσκείμενο στο Κόμμα, είναι η παρακάτω: (Η απόφαση
αναγράφεται όπως είχε συνταχθεί χωρίς διορθώσεις ορθογραφίας).

Ε.Α.Μ. Λαϊκού Δικαστηρίου Παλαιοχωρίου

Απαρτιζομένου εκ των μελών του Λαϊκού Δικαστηρίου Παλαιοχωρίου

Αθανασίου Παπαθεοδώρου Χρίστου Καραλή και Γεωργίου Τσιαμήτρου και των
μελλών Αθανασίου Καραγιάννη κατοίκου Κοζματίου και Ευαγγέλου Ζέρβα
κατοίκου Μαυραναίων αιτούσα την δίκην ίνα δικασθή νομίμος η περιουσία της
ολοκλήρου του κλήρου της παραχωρημένου υπό του συνεργείου αυθερέτως
κατέλαβεν ο Χρίστος Ράμος που κατέχει μέχρι σήμερον.
Αποφασίζομεν

όπως απορύπτομεν τον Χρίστον Ράμον κάτοικον Σπηλαίου και παραχωρούμεν

ολόκληρον τον κλήρον εις τον Ιωάννην Γκουγκλή.
Επιφυλασόμεθα δια τα καληεργημένα χωράφια τα οποία τα καληέργησε ο
Χρίστος Ράμος δια καλαμπούκια θα συνάξη τον καρπόν διότι πλην της
εκδικάσεως εκαληέργησε τούτα δικαιούτε νομίμος κατά το έθιμο των γεωργών
και συνάξη τούτο.

Η επιτροπή Λαϊκού Δικαστηρίου

ακριβές αντίγραφον Γεώργιος Τσιαμήτρος
9-5-43 Αθανάσιος Παπαθεοδώρου
Παλαιοχώρι Χρίστος Καραλής
24-5-43 Αθανάσιος Καραγιάννης
Ευάγγελος Ζέρβας

110 Έκδοση Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, τόμος 1ος, «Οι αντιστασιακοί της Εθνικής Αντίστασης
του Νομού Γρεβενών», Γρεβενά 1995, σελ. 44.

162
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1943

163
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄

Εμφάνιση πρώτων ομάδων του ΕΛΑΣ στα Γρεβενά

Ο Φίλος Γ, με τη βοήθεια του Θεμιστοκλή Ηλιάδη, υπεύθυνου της

Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Γρεβενών, συνδέθηκε με τους πρώτους πυρήνες και
επιδόθηκε στη συστηματική οργάνωση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ της περιφέρειας
Γρεβενών.
Στην περιοχή Χασίων χρησιμοποίησε ως βοηθούς το Θεόπιστο Πιλιτσίδη από
το Μελίσσι, ο οποίος αργότερα μετατέθηκε στην Περιφερειακή του ΚΚΕ Γρεβενών,
και τους αδελφούς Φιλάρετο και Κλέαρχο Σεβαστιάδη από την Άνοιξη (Γριά). Ήταν
από άποψη χαρακτήρα εγωιστής, με εξτρεμιστικές τάσεις, κήρυττε τη δικτατορία του
προλεταριάτου και διακρινόταν για το απύθμενο μίσος και την εκδικητική μανία για
τους έχοντες διαφορετική ιδεολογική άποψη111.
Η στάση του αυτή, σε συνδυασμό με την απαράδεκτη συμπεριφορά,
(εκτελέσεις αθώων, εκβιασμοί, ταπεινώσεις, εξευτελισμοί κλπ.) που επέδειξε έναντι
διαφόρων ατόμων της περιοχής Γρεβενών, τον κατέστησε αντιπαθή ακόμη και στους
αριστερούς, γιατί με τις ενέργειές του αυτές φανέρωνε ότι πίσω από το ΕΑΜ
κρυβόταν το ΚΚΕ, με αποτέλεσμα ο κόσμος να είναι επιφυλακτικός για τους
πραγματικούς σκοπούς του ΕΑΜ και να μην προσέρχεται στις τάξεις του. Τον Ιούνιο
του 1943, σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο Τσακνοχώρι Βοΐου, το στέλεχος
του ΠΓ του ΚΚΕ Κώστας Καραγιώργης (Γυφτοδήμος) τον κατηγόρησε, γιατί
αναρτούσε κόκκινες σημαίες στα Γρεβενά, διακήρυττε δημόσια τη δικτατορία του
προλεταριάτου, φορούσε κόκκινο σκούφο με έμβλημα το σφυροδρέπανο και έκανε
πολλές αυθαίρετες και εξτρεμιστικές πράξεις, που απωθούσαν τον κόσμο και
προκαλούσαν ζημιά στο Κόμμα. Τις επόμενες ημέρες τον απομάκρυνε από τα
Γρεβενά και τον έστειλε στην Ήπειρο. Τη θέση του κατέλαβε προσωρινά ο Θανάσης
Καρτσιούνης.
Στην παραπάνω σύσκεψη συμμετείχαν ως εκπρόσωποι του ΕΑΜ Γρεβενών ο
Δημήτριος (Μήτσος) Μακρής, πρώην υπάλληλος ΤΤΤ και ο Ιωάννης Κυρατζής
δάσκαλος από την Καληράχη112. Αργότερα ο Μακρής διορίστηκε Έπαρχος του ΕΑΜ
στα Γρεβενά.
Το ΕΑΜ μέχρι το Δεκέμβριο του 1942 είχε οργανωθεί σχεδόν σε όλα τα
χωριά των Γρεβενών. Θεώρησε ως κατάλληλη στιγμή να αρχίσει τη συγκρότηση των
ένοπλων ομάδων το χειμώνα 1942-1943 (Δεκέμβριος- Μάρτιος), γιατί οι Γερμανοί
διεξήγαγαν σκληρές μάχες στο μέτωπο της Ρωσίας και δεν είχαν διαθέσιμες δυνάμεις
στα μετόπισθεν, ώστε να έχουν την ευχέρεια άμεσης αντίδρασης, ενώ οι σύμμαχοί
τους Ιταλοί δεν θεωρούνταν ικανοί και αξιόμαχοι για τέτοιου είδους ενέργειες.

111 Ν. Αραιοβηματά, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας,
Λάρισα 1988, σελ. 51-52.
112 Αφήγηση συμμετέχοντος στη σύσκεψη δασκάλου Ιωάννη Κυρατζή, από την Καληράχη .

164
 Στις αρχές Δεκεμβρίου 1942 ιδρύθηκε η πρώτη ένοπλη ομάδα του ΕΑΜ-ΚΚΕ
της περιφέρειας Γρεβενών, με έδρα τις Κυδωνιές, που περιελάμβανε τους παρακάτω
αντάρτες:
 Μήτσο Τασιανόπουλο, κτηματία από τους Μαυραναίους και κάτοικο
Γρεβενών, πρώην μέλος του Αγροτικού Κόμματος. Τοποθετήθηκε από το
Φίλο Γ ως επικεφαλής της ομάδας.
 Θεόδωρο Μυλωνά, αγρότη από τα Γρεβενά.
 Φώτη Μουστάκα, εργάτη από τις Κυδωνιές.
 Δημήτριο Μπαρμπαλέξη, αγρότη από τις Κυδωνιές.
 Γεώργιο Κατσανίδη ή Τζιώρτζιο, αγρότη από τη Γριά (Άνοιξη).
 Βασίλειο Νταϊλιάνη, εργάτη από τις Κυδωνιές.
 Νικόλαο Στρακούλα, ράφτη από τη Ροδιά.
 Ανδρέα Τσιάτα, οικοδόμο από τις Κυδωνιές.
 Κωνσταντίνο Χονδρογιάννη, οικοδόμο από τις Κυδωνιές.

Ο Μήτσος Τασιανόπουλος με εντολή του Φίλου Γ, ανέλαβε την "πολιτική

δουλειά", δηλαδή στρατολόγηση ανταρτών, συνεργασία με τις οργανώσεις των γύρω
χωριών, καθοδήγηση με ομιλίες στους κατοίκους, ανεύρεση οπλισμού και
πυρομαχικών κλπ.
Από οπλισμό η ομάδα διέθετε τυφέκια Μάνλιγχερ, χειροβομβίδες και ένα
οπλοπολυβόλο Χότσκις.

Αντάρτες στην Κατοχή

165
 Αφοπλισμός Υποδιοικήσεων Χωροφυλακής Δεσκάτης, Πολυνερίου και
Σιάτιστας

Ένοπλες ομάδες Ελασιτών είχαν σχηματιστεί και στην περιοχή Ελασσόνας

και Δεσκάτης (έδαφος κατεχόμενο από τους Ιταλούς), με μέριμνα του ΕΑΜ
Θεσσαλίας. Τη νύχτα της 23ης Δεκεμβρίου 1942, περίπου 40 αντάρτες του ΕΛΑΣ
εισήλθαν στη Δεσκάτη, κατέλαβαν το κτίριο της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής, στο
οποίο υπηρετούσαν Έλληνες χωροφύλακες της κατοχικής Κυβέρνησης, και
συνέλαβαν όλους όσους βρίσκονταν εκεί. Το πρωί σκότωσαν τον ενωμοτάρχη Ηλία
Σαρρή του Ιωάννου και έναν πολίτη και στη συνέχεια, αφού αφαίρεσαν τον οπλισμό,
τα πυρομαχικά και όλα τα δημόσια είδη των χωροφυλάκων, απομακρύνθηκαν προς
άγνωστη κατεύθυνση113.
Στα μέσα Ιανουαρίου 1943, ο Φίλος Γ έκανε σύσκεψη στελεχών στις
Κυδωνιές, στην οποία παραβρέθηκαν ο Μήτσος Τασιανόπουλος, ο έφεδρος
ανθυπολοχαγός πυροβολικού Νικόλαος Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας) από το
Κυπαρίσσι, ο έφεδρος υπολοχαγός πεζικού και προϊστάμενος Ταχυδρομικού
Γραφείου Τσοτυλίου Δημήτριος Κυρατζόπουλος (Φωτεινός) από τις Κυδωνιές, ο
Χρήστος Παπαζήσης από το Τσακνοχώρι Βοΐου και άλλοι. Στη σύσκεψη πάρθηκε η
απόφαση να στρατολογηθούν αντάρτες από τα χωριά Κυδωνιές, Κυπαρίσσι,
Εκκλησιές, Αμυγδαλιές, Οροπέδιο, Ροδιά και Σύδενδρο, οι οποίοι, μαζί με τη μόνιμη
ομάδα του Τασιανόπουλου θα μετέβαιναν στο Πολυνέρι, για να αφοπλίσουν και να
διαλύσουν την εδρεύουσα εκεί Υποδιοίκηση Χωροφυλακής114.
Στις 19 Ιανουαρίου οι συγκεντρωμένοι αντάρτες με επικεφαλής τους
Τασιανόπουλο και Σκοτίδα, βαδίζοντας μέσα στα χιόνια κατευθύνθηκαν από το
Κυπαρίσσι προς τα υψώματα Νιτρούζι και το απόγευμα της ίδιας ημέρας έφθασαν
στην Αλατόπετρα, όπου η οργάνωση του ΕΑΜ τους περίμενε και τους τακτοποίησε
αμέσως στα σπίτια, για να φάνε και να ξεκουραστούν. Τα μεσάνυχτα ξεκίνησαν για
το Πολυνέρι, έχοντας ως σύνδεσμο τον Εαμίτη της Αλατόπετρας Παντελή
Καραγιάννη.
Όταν πλησίασαν στο Πολυνέρι, ήταν ακόμη νύχτα και οι 22 χωροφύλακες της
Υποδιοίκησης κοιμόταν. Εκεί, με τη βοήθεια της οργάνωσης του ΕΑΜ του χωριού,
τους αιφνιδίασαν και τους συνέλαβαν χωρίς αντίσταση, εκτός από τον υπομοίραρχο-
διοικητή, ο οποίος απουσίαζε. Στη συνέχεια τους άφησαν ελεύθερους, γιατί βασική
τους επιδίωξη ήταν η λαφυραγωγία σε οπλισμό και σε είδη ένδυσης και υπόδησης.
Ένας χωροφύλακας, που λεγόταν Ζαχαρίας Αναγνωστάκης, ζήτησε να ακολουθήσει
τους αντάρτες. Τον δέχτηκαν και του έδωσαν πίσω τον οπλισμό του.
Τελικά από την Υποδιοίκηση αφαίρεσαν 22 τυφέκια με τα υπάρχοντα
φυσίγγια, ένα πιστόλι, 30 καινούργιες στολές χακί, τα άρβυλα, όλα τα πολιτικά ρούχα
και τα παπούτσια, 5 κάπες, όλα τα τρόφιμα, μια γραφομηχανή και την ελληνική
113 ΑΥΕ, Κατοχική κυβέρνηση, Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (Ημερήσιο Δελτίο 27.12.1942).
Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-1950, Αθήνα 1962, σελ.
20. Πρωθυπουργός στην κατοχική κυβέρνηση ήταν ο καθηγητής Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος
(γνωστός για τα φιλογερμανικά του αισθήματα), ο οποίος στις 19 Νοεμβρίου 1942 είχε αντικαταστήσει
το στρατηγό Γεώργιο Τσολάκογλου.
114 Β. Νταϊλιάνη, Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 68-69.

166
σημαία115. Μετά το τέλος της αποστολής φόρτωσαν τα υλικά σε ζώα και επέστρεψαν
στο Κυπαρίσσι, όπου διανυκτέρευσαν, και την επομένη πήγαν στις Κυδωνιές. Οι
άνδρες του Τασιανόπουλου ντύθηκαν με τις στολές των χωροφυλάκων και έδωσαν
και στο Φωτεινό μια στολή με ένα ζευγάρι άρβυλα, για να είναι και αυτός
ομοιόμορφα ντυμένος. Στη συνέχεια ύψωσαν τη σημαία και ο παπάς του χωριού
Θανάσης Τότσικας ζήτησε να την ευλογήσει.
Στις 21 Ιανουαρίου ο Φίλος Γ, αφού πήρε μαζί του ως βοηθούς το Φωτεινό, το
Σκοτίδα και την ένοπλη ομάδα Τασιανόπουλου, ξεκίνησε την περιοδεία του από τις
Κυδωνιές προς τα χωριά των Γρεβενών, με σκοπό να συγκεντρώσει τους κατοίκους,
να αναπτύξει τις θέσεις και επιδιώξεις του ΕΑΜ-ΚΚΕ και να διορίσει τους
πολιτικούς και στρατιωτικούς υπεύθυνους της οργάνωσης. Τη μόνιμη ομάδα
Τασιανόπουλου την αποτελούσαν τώρα 18 άνδρες, οι εξής:
1) Παναγιώτης Γαβριήλ από τις Εκκλησιές.
2) Δημήτριος Γκαρανάτσιος από το Κυπαρίσσι.
3) Νικόλαος Ζησόπουλος από το Κυπαρίσσι.
4) Κωνσταντίνος Κουτούλας από το Κυπαρίσσι.
5) Φώτης Μουστάκας από τις Κυδωνιές.
6) Δημήτριος Μπαρμπαλέξης από τις Κυδωνιές.
7) Θεόδωρος Μυλωνάς από τα Γρεβενά.
8) Βασίλειος Νταϊλιάνης από τις Κυδωνιές.
9) Θωμάς Παπαθωμάς από το Μεσολούρι.
10) Κωνσταντίνος Σάρρος από το Κυπαρίσσι.
11) Φώτης Στούπας, από τις Εκκλησιές.
12) Νικόλαος Στρακούλας από τη Ροδιά.
13) Ανδρέας Τσιάτας από τις Κυδωνιές.
14) Δημήτριος Τσιβής από το Μεσολούρι.
15) Δημήτριος Χατζής από το Μεσολούρι.
16) Δημήτριος Χονδρογιάννης από τις Κυδωνιές.
17) Κωνσταντίνος Χονδρογιάννης από τις Κυδωνιές.
18) Ζαχαρίας Αναγνωστάκης από την Κρήτη (πρώην χωροφύλακας
Υποδιοίκησης Πολυνερίου).

Το μεσημέρι της 21ης Ιανουαρίου, ο Φίλος Γ με τη συνοδεία του έφτασε στη

Ροδιά, μίλησε στους συγκεντρωμένους κατοίκους, και τους κάλεσε να πάρουν τα
όπλα και να οργανωθούν. Το βράδυ της ίδιας ημέρας έκανε το ίδιο και στο
Σύδενδρο, όπου και διανυκτέρευσε.
Τις επόμενες ημέρες επισκέφτηκε τα χωριά Άγιο Γεώργιο, Κιβωτό, Κοκκινιά
και Ταξιάρχη. Στον Άγιο Γεώργιο, μερικοί νέοι του χωριού με επικεφαλής το Γιάννη
Παπαγιάννη, ενθουσιασμένοι από τα κομμουνιστικά συνθήματα, άνοιξαν το
Κοινοτικό Γραφείο και έκαψαν όλα τα έγγραφα116 (πρωτόκολλα, ληξιαρχικές πράξεις
κλπ). Στην Κιβωτό ο Φίλος Γ παρέπεμψε σε έκτακτο λαϊκό δικαστήριο το διευθυντή

115 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 71.

116 Ό. π. σελ. 75.

167
του σχολείου Ηλία Φάσσα, γιατί ήταν αντίθετος με το ΕΑΜ, και τον καταδίκασε σε
ξυλοδαρμό με τη μέθοδο της φάλαγγας (χτυπήματα στα πέλματα)117.
Στις 26 Ιανουαρίου, το βράδυ, και ενώ ήταν έτοιμος να επισκεφθεί τα χωριά
των Βεντζίων, έλαβε σημείωμα από τον υπεύθυνο του ΕΑΜ Σιάτιστας, ο οποίος τον
καλούσε σε βοήθεια, για να αφοπλίσουν την Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Σιάτιστας.
Τη νύχτα ξεκίνησε με τους άνδρες του προς τη Σιάτιστα και, αφού αφόπλισε τους
χωροφύλακες του φυλακίου της γέφυρας του Αλιάκμονα (Γιαγκόβου) και έκοψε τις
τηλεφωνικές γραμμές, τα μεσάνυχτα έφτασε στον προορισμό του. σε συνεργασία με
την εκεί οργάνωση του ΕΑΜ αφόπλισε τους άνδρες της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής
και έκαψε τα αρχεία της Εφορίας και του Ειρηνοδικείου. Τον οπλισμό και τα λοιπά
είδη της Υποδιοίκησης τα παρέδωσε στην οργάνωση της Σιάτιστας, ενώ οι
χωροφύλακες αφέθηκαν ελεύθεροι, για να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Ο διοικητής
της Υποδιοίκησης υπομοίραρχος Θωμάς Βενετσανόπουλος, ο οποίος απουσίαζε κατά
τη διάρκεια της επιχείρησης αφοπλισμού, όταν επέστρεψε και πληροφορήθηκε το
γεγονός, επιδοκίμασε την ενέργεια των ανταρτών και ζήτησε να ενταχθεί στο ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ.
Τη νύχτα 27/28 Ιανουαρίου, ο Φίλος Γ και οι άνδρες του κατευθύνθηκαν από
τη Σιάτιστα προς το Παλαιόκαστρο και Έξαρχο και στις 30 Ιανουαρίου έφθασαν στην
Κνίδη, όπου συγκεντρώθηκαν και οι κάτοικοι των γύρω οικισμών (Αγάπη, Ιτέα,
Κολοκυθάκι, Λαγκαδάκια, Μικροκλεισούρα, Παλαιοκνίδη, Πιστικό και Πόρος). Στη
συγκέντρωση μίλησε πρώτος ο Τασιανόπουλος και μετά ο Φίλος Γ, ο οποίος μεταξύ
των άλλων συνθημάτων ξεσκέπασε το προσωπείο του ΕΑΜ, λέγοντας: «Κηρύσσουμε
τη δικτατορία του προλεταριάτου και στην περιοχή σας. Μη σας τρομάζει η λέξη
δικτατορία. Είναι η δημοκρατία των πολλών ενάντια στους λίγους…». Τα λόγια αυτά
προκάλεσαν τη δυσφορία των κατοίκων οι οποίοι δεν ήθελαν να ενταχθούν σε ένα
κομμουνιστικό κίνημα, αλλά να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ανιδιοτελώς στον
απελευθερωτικό αγώνα, πέρα και πάνω από οποιαδήποτε κομματική καθοδήγηση.
Ύστερα από τις ομιλίες συγκροτήθηκε έκτακτο λαϊκό δικαστήριο, για να
δικάσει το Νικόλαο Τσακστάρα από το Πρόσβορο (Δέλνο), με την κατηγορία ότι
έκλεβε πρόβατα από τους συγχωριανούς του και τα κοπάδια της Κνίδης. Η δίκη έγινε
μπροστά στο συγκεντρωμένο πλήθος. Τη διαδικασία τη διεύθυνε προσωπικά ο Φίλος
Γ. Στο τέλος ζήτησε από τους συγκεντρωμένους να αποφανθούν για την ποινή του
κατηγορουμένου. Ένα μέρος των κατοίκων, ευθυγραμμισμένο με το πνεύμα που είχε
επιδείξει ο Φίλος Γ κατά τη διάρκεια της «δίκης», ζήτησε, δια βοής την ποινή του
θανάτου. Οι περισσότεροι όμως, που δεν είχαν τίποτε με τον κατηγορούμενο και
παρακολουθούσαν απαθείς τη διαδικασία «πάγωσαν» όταν άκουσαν τέτοια απόφαση.
Ο Φίλος Γ, βλέποντας ότι η πλειοψηφία δεν επιδοκίμασε την απόφασή του,
μετέτρεψε αυτή «σε θάνατο με αναστολή» και ζήτησε από το συγκεντρωμένο πλήθος
να εγκρίνει επιπλέον και την ποινή της «φάλαγγας» με εκατό βουρδουλιές. Η ποινή
αυτή εκτελέστηκε αμέσως118.
Η περιοδεία συνεχίστηκε σε όλα τα χωριά των Βεντζίων με ομιλίες,
καθορισμό των πολιτικών και στρατιωτικών υπευθύνων και συγκρότηση των
117 Ό. π. σελ. 76.
118 Ό. π. σελ. 80.

168
δεκαρχιών (ομάδων) του εφεδρικού ΕΛΑΣ. Στο χωριό Πυλωροί συνάντησαν το
γνωστό στο Φωτεινό και Σκοτίδα δάσκαλο Δημήτριο Ζυγούρα (Παλαιολόγο),
καταγόμενο από τη Βουχωρίνα Βοΐου, ο οποίος τους υποσχέθηκε ότι γρήγορα θα
έβγαινε στο αντάρτικο και θα συγκροτούσε δική του ομάδα από άνδρες της περιοχής
Βεντζίων.
Μετά τον αφοπλισμό των Υποδιοικήσεων Χωροφυλακής Πολυνερίου και
Σιάτιστας, η Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Κηπουριού και οι απομονωμένοι Σταθμοί
Χωροφυλακής της επαρχίας Γρεβενών αποσύρθηκαν από τις έδρες τους και οι άνδρες
τους μετέβησαν στα Γρεβενά, για να αποφύγουν τη σύλληψη και τον αφοπλισμό.
Έτσι όλη η ύπαιθρος έμεινε χωρίς αστυνόμευση και περιήλθε στα χέρια των
ανταρτών.
Στις 6 Φεβρουαρίου, ενώ η ομάδα του Φίλου Γ βρισκόταν στη χωριό
Σαρακήνα, ενημερώθηκε από τις τοπικές οργανώσεις ότι μια αποθήκη των Ιταλών με
σιτηρά, που βρισκόταν στο Καρπερό, επρόκειτο να εκκενωθεί και τα σιτηρά θα
μεταφέρονταν στα Γρεβενά. Αποφασίστηκε να κατασχεθεί η αποθήκη. Τις
απογευματινές ώρες οι αντάρτες ξεκίνησαν για το Καρπερό, κατέλαβαν την αποθήκη
και με τη βοήθεια της οργάνωσης του ΕΑΜ του χωριού, μέχρι το πρωί της επομένης,
μοίρασαν τα σιτηρά στους κατοίκους του Καρπερού και της Δήμητρας (Αράπη).
Στους συγκεντρωμένους κατοίκους του χωριού έγινε κομματική ομιλία και
καθορίστηκαν επίσημα οι υπεύθυνοι των επιτροπών του ΕΑΜ.
Το μεσημέρι της 7ης Φεβρουαρίου, παρ’ όλο που χιόνιζε, οι αντάρτες πήγαν
στο κοντινό προσφυγικό χωριό Άνοιξη (Γριά). Οι κάτοικοι είχαν ειδοποιηθεί και τους
περίμεναν συγκεντρωμένοι, με επικεφαλής το δάσκαλο Νικόλαο Αραιοβηματά. Ο
Φίλος Γ, λόγω και της ποντιακής του καταγωγής, παρασυρμένος από τον
ενθουσιασμό του άρχισε να εκφωνεί λόγο με επαναστατικά κομμουνιστικά
συνθήματα, μίλησε για τη δικτατορία του προλεταριάτου, για τη μεγάλη πατρίδα του
διεθνούς κομμουνισμού Σοβιετική Ένωση κλπ., φορώντας στο κεφάλι του ένα
κόκκινο σκούφο με το σφυροδρέπανο. Επειδή το χωριό βρισκόταν πάνω στο δρόμο
Καλαμπάκας -Γρεβενών και διέρχονταν συχνά ιταλικά αυτοκίνητα, οι αντάρτες, για
να μη γίνουν αντιληπτοί, αναχώρησαν έγκαιρα, και, ενισχυμένοι με την ομάδα
Αραιοβηματά, κατευθύνθηκαν από κάποιο μονοπάτι προς το χωριό Μελίσσι, όπου
έφθασαν τις απογευματινές ώρες. Εκεί τους περίμενε η οργάνωση του ΕΑΜ του
χωριού, με επικεφαλής το Θεόπιστο Πηλιτσίδη (Φίλιππα), η οποία τους τακτοποίησε
σε διάφορα σπίτια119.

Η μάχη του Σνιχόβου Γρεβενών

(8 Φεβρουαρίου 1943)

Το βράδυ της 7ης Φεβρουαρίου ο Φίλος Γ διανυκτέρευσε στο Μελίσσι. Eίχε

στη διάθεσή του 35 περίπου αντάρτες με τον ατομικό τους οπλισμό και 3
οπλοπολυβόλα Χότσκις και τις δεκαρχίες των εφεδροελασιτών του χωριού με
επικεφαλής το Θεόπιστο Πηλιτσίδη. Το πρωί της επομένης (8 Φεβρουαρίου), μετά
από σύσκεψη με τους Φωτεινό, Σκοτίδα, Τασιανόπουλο και Αραιοβηματά, πάρθηκε η
119 Β. Νταϊλιάνη, Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 72.

169
απόφαση να στηθεί ενέδρα σε διερχόμενα ιταλικά αυτοκίνητα, για να πάρουν
οπλισμό και τρόφιμα120.
Την ίδια ημέρα τα ξημερώματα δύο διμοιρίες του ιταλικού τάγματος
Γρεβενών121 είχαν μεταβεί στο Σνίχοβο (Δεσπότη), για να προβούν σε εμπρησμούς
και λεηλασίες, γιατί σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχαν, στο χωριό υπήρχε
πυρήνας κομμουνιστών, στον οποίο έβρισκαν καταφύγιο όλοι οι φυγόδικοι
ομοϊδεάτες τους από την πόλη των Γρεβενών. Και ενώ οι αντάρτες προετοιμάζονταν
να εγκαταστήσουν την ενέδρα στο Μελίσσι, παρουσιάστηκε ένας σύνδεσμος από το
Σνίχοβο, ο οποίος παρέδωσε στο Φίλο Γ σημείωμα του υπεύθυνου του ΕΑΜ του
χωριού και πρώην εξόριστου κομμουνιστή Τάσου Θεοδωρόπουλου. Ο
Θεοδωρόπουλος έγραφε ότι ένας ιταλικός λόχος εισέβαλε τα ξημερώματα στο
Σνίχοβο, λεηλάτησε σπίτια, σε πέντε από αυτά έβαλε φωτιά, και γι' αυτό τους
παρακαλούσε να χτυπήσουν τους Ιταλούς. Τα σπίτια που είχαν κάψει οι Ιταλοί
ανήκαν στους κομμουνιστές Τάσο Θεοδωρόπουλο, Ευάγγελο Μότσιο, Ιωάννη
Αρμπάρα, Δημήτριο Φιλιώτη και Δημήτριο Πηγατσιώτη.
Στο μεταξύ, η ομάδα του Σνιχόβου, με ομαδάρχη το Θεοδωρόπουλο, είχε
απομακρυνθεί από το χωριό και βρισκόταν ήδη στο χιονισμένο ύψωμα Βίγλα, όπου
ανέμενε οδηγίες, για να συντονίσει τη δράση της με τους ευρισκόμενους στο Μελίσσι
αντάρτες.
Ο Φίλος Γ, αφού συνεννοήθηκε με τους δικούς του, αποφάσισε να θέσει υπό
τις διαταγές του και την ομάδα της Βίγλας και όλοι μαζί να προσβάλουν το ιταλικό
απόσπασμα κατά την επιστροφή του από το Σνίχοβο προς τα Γρεβενά. Εξάλλου η
αποστολή αυτή ήταν παρεμφερής με την ενέδρα που σκόπευαν να εγκαταστήσουν
στο Μελίσσι και παρουσίαζε επιπλέον το πλεονέκτημα ότι δινόταν μια πρώτης
τάξεως ευκαιρία, για να φανεί στον πληθυσμό ότι το ΕΑΜ εφάρμοσε αντίποινα για
τις λεηλασίες και τους εμπρησμούς του κατακτητή. Ανέθεσε στον Πηλιτσίδη να
συγκεντρώσει τις δεκαρχίες του εφεδρικού ΕΛΑΣ από τα γύρω χωριά (περίπου 60
άνδρες με ένα οπλοπολυβόλο) και να ακολουθήσει τους μόνιμους αντάρτες.
Παράλληλα ειδοποίησε το Θεοδωρόπουλο να τον περιμένει και με τους άνδρες του
ξεκίνησε από το Μελίσσι για το ύψωμα Βίγλα. Στο μέσο της διαδρομής τους
συνάντησε ο σύνδεσμος του Θεοδωρόπουλου, ο οποίος τους ενημέρωσε ότι οι Ιταλοί
φόρτωσαν τα ζώα τους με πλιατσικολογήματα και κατευθύνονταν προς το
Ελευθεροχώρι.
Οι αντάρτες, για να προλάβουν τους Ιταλούς, έκοψαν δρόμο και έφθασαν
στην τοποθεσία Γούβα ή Βαθύρεμα Ελευθεροχωρίου, που ήταν η πιο κατάλληλη
περιοχή για ενέδρα. Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται 1 χιλιόμετρο περίπου ΒΔ του
Ελευθεροχωρίου και μοιάζει σαν μια μικρή «λεκάνη», που περιβάλλεται γύρω-γύρω
από λοφίσκους. Στη βόρεια πλευρά και σε απόσταση 400 μέτρων ρέει ο Βενέτικος
ποταμός, ο οποίος λόγω εποχής ήταν αδιάβατος. Εκεί, οι ομάδες Θεοδωρόπουλου,
Αραιοβηματά, Σκοτίδα και Τασιανόπουλου έπιασαν θέσεις μάχης. Ανάμεσα στις
μόνιμες ομάδες είχαν παραταχτεί και μερικοί εφεδροελασίτες από τις δεκαρχίες, ενώ
οι υπόλοιποι των δεκαρχιών είχαν λάβει θέσεις στα νότια υψώματα της γέφυρας
120 Ό. π. σελ. 73.
121 Εφημερίδα ΕΑΜ Θεσσαλονίκης «Λαϊκή φωνή» της 7.3.1943.

170
Ελευθεροχωρίου, για να απαγορεύσουν τυχόν ενισχύσεις του ιταλικού αποσπάσματος
από τα Γρεβενά . Το γενικό πρόσταγμα το είχε ο Φωτεινός. Το σύνθημα για την
έναρξη της προσβολής ήταν μια πιστολιά. Είχε φθάσει απόγευμα, όταν άρχισαν να
φαίνονται οι άνδρες του ιταλικού αποσπάσματος, βαδίζοντας ο ένας πίσω από τον
άλλο λόγω του χιονιού. Μόλις η προπομπός της φάλαγγας εισήλθε στο χώρο της
ενέδρας, δόθηκε το σύνθημα και άρχισαν ομαδικά πυρά εναντίον της. Δεν περίμεναν
να μπει όλη η φάλαγγα στον κλοιό της ενέδρας, γατί ο χώρος ήταν περιορισμένος και
το μήκος της φάλαγγας μεγάλο. Οι Ιταλοί αιφνιδιάστηκαν και μετά από λίγο, αφού
συνήλθαν, άρχισαν να βάζουν κατά των θέσεων των ανταρτών με τον ατομικό τους
οπλισμό, οπλοπολυβόλα και πολυβόλα.
Η μάχη κράτησε περίπου δύο ώρες. Το ιταλικό απόσπασμα κατόρθωσε να
ειδοποιήσει το τάγμα του στα Γρεβενά και σε λίγο εμφανίστηκαν ενισχύσεις και
ακούστηκαν οι πρώτες βολές όλμων από τα βόρεια υψώματα του Βενέτικου. Οι
δεκαρχίες, οι οποίες είχαν εγκατασταθεί στα νότια υψώματα της γέφυρας
Ελευθεροχωρίου, με τα πρώτα πυρά των όλμων εγκατέλειψαν τις θέσεις τους122.
Είχε ήδη αρχίσει να βραδιάζει και οι αντάρτες που μάχονταν στο Βαθύρεμα,
βλέποντας τις ιταλικές ενισχύσεις να πλησιάζουν προς το μέρος τους και φοβούμενοι
μην τυχόν κυκλωθούν, αποχώρησαν σταδιακά και συγκεντρώθηκαν αρχικά στο
ύψωμα Βίγλα και μετά στο χωριό Αιμιλιανός. Το πρωί της επόμενης ημέρας
αναχώρησαν για το Μελίσσι. Από την ομάδα του Αραιοβηματά έλειπε ο Φίλιππας
Κιοσκιαρίδης, από το χωριό Ελάφι των Γρεβενών. Ορίστηκε μια ομάδα 5 ανδρών, για
να ερευνήσει την περιοχή που δόθηκε η μάχη. Εκεί οι άνδρες της ομάδας βρήκαν τον
Κιοσκιαρίδη νεκρό και με ένα πρόχειρο φορείο τον μετέφεραν στο Μελίσσι, όπου
ήλθαν και τον παρέλαβαν οι δικοί του. Ήταν η μοναδική απώλεια των ανταρτών στη
μάχη. Οι απώλειες των Ιταλών σε νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους (πνιγμένους
στο Βενέτικο) δεν είναι εξακριβωμένες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι αντάρτες
δεν ήταν σε θέση να τους καταμετρήσουν, γιατί αποχώρησαν εσπευσμένα από το
πεδίο της μάχης, κάτω από την πίεση των ενισχύσεων, οπότε οι Ιταλοί είχαν στη
διάθεσή τους όλο το χρόνο για να τους παραλάβουν μαζί τους. Οι αντάρτες εκτιμούν
ότι οι νεκροί πρέπει να ήταν 5-10 και οι τραυματίες με τους αγνοούμενους γύρω
στους 20.
Την επόμενη ημέρα οι Ιταλοί βομβάρδισαν με δύο αεροπλάνα τα χωριά
Αιμιλιανός, Διάκος, Σνίχοβο και Μελίσσι, με αποτέλεσμα από τις εμπρηστικές
βόμβες και τους πυροβολισμούς να καούν τρία σπίτια, να τραυματιστούν τέσσερα
άτομα και να σκοτωθούν ο Επονίτης Ιωάννης Νταμπίκης από τον Αιμιλιανό και δύο
ανήλικα κοριτσάκια από το Διάκο, η Δέσποινα Παπαϊωάννου και η Ειρήνη
Παπανικολάου.
Η μάχη του Σνιχόβου αποτέλεσε την πρώτη ένοπλη σύγκρουση των ανταρτών
με τα στρατεύματα κατοχής στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας. Μετά από λίγες
ημέρες (12 Φεβρουαρίου) αντάρτες της περιοχής Χασίων, των οργανώσεων ΜΙΔΑΣ,
ΕΔΕΣ και ΕΑΜ, με επικεφαλής το μόνιμο αξιωματικό του πυροβολικού Αριστείδη
Μπλούτσο, έστησαν ενέδρα στο ιταλικό τάγμα Καλαμπάκας κοντά στην Οξύνεια
122 ΠΕΑΕΑ, Περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», συλλογή 34, Αθήνα 1983, σελ. 21 (αφήγηση Ν.
Αραιοβηματά για τη μάχη του Σνιχόβου).

171
(Μερίτσα) και προκάλεσαν αρκετές απώλειες. Στις 11 Φεβρουαρίου 1943 οι Ιταλοί,
σε αντίποινα για τη μάχη του Σνιχόβου, εκτέλεσαν 7 κρατούμενους των φυλακών
Βαροσίου στη θέση «Ξηρολάκκια», λίγο έξω από τα Γρεβενά. Αυτοί που
εκτελέστηκαν ήταν: Χαρίσης Δρόσος, 65 ετών, από τον Άγιο Γεώργιο, Γεώργιος
Κανούτας, 22 ετών, από τον Άγιο Γεώργιο, Κωνσταντίνος Πρίτας, 26 ετών, από τον
Άγιο Γεώργιο, Βασίλειος Τζήκας, 70 ετών, από τον Άγιο Γεώργιο, Δημήτριος
Φάσσας, 55 ετών, από τον Άγιο Γεώργιο, Απόστολος Παπαθανασίου ή Τσιάλτας, 60
ετών, από τον Ταξιάρχη και κάποιος αγνώστων στοιχείων από τα Γρεβενά123.

Άφιξη Ομάδας Φίλου Γ στο Σπήλαιο

Στις αρχές Φεβρουαρίου 1943 κυκλοφορούσαν φήμες στα χωριά δυτικά των
Γρεβενών ότι είχε συγκροτηθεί αντάρτικο στα Πιέρια και στον Όλυμπο και ότι ομάδα
ανταρτών είχε φθάσει στην περιοχή Χασίων, για να οργανώσει τα χωριά, και θα
συνέχιζε την περιοδεία και στην υπόλοιπη περιοχή. Όλοι υπέθεσαν ότι οι αντάρτες
αυτοί δεν είχαν κομματική προέλευση και ότι θα προέβαιναν σε στρατολογία
εθελοντών από όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Στο Σπήλαιο, όπου υπήρχε ήδη έτοιμη
οργάνωση 85 ένοπλων ανδρών, επικρατούσε η άποψη ότι οι αντάρτες που θα
έρχονταν θα συνεργάζονταν μαζί τους, για να συντονίσουν την από κοινού δράση
τους. Μάλιστα σε ένδειξη καλής θέλησης για συνεργασία μεταξύ των ανταρτικών
ομάδων, αποφασίστηκε να διαθέσουν για ενίσχυση στην ομάδα των ανταρτών, που
θα έφθανε στο χωριό τους, και μια ομάδα 15 ένοπλων ανδρών. Δε γνώριζαν όμως ότι
οργανωτής των αντάρτικων ομάδων της περιοχής ήταν ένας εξτρεμιστής
κομμουνιστής, που προσπαθούσε να εγκαταστήσει σε κάθε χωριό κομματικούς
πυρήνες. Και αυτό δεν ήταν εύκολο να μαθευτεί, γιατί λόγω της παρουσίας του
κατακτητή όλα γίνονταν με άκρα μυστικότητα και επιπλέον δεν ήταν εύκολη η
επικοινωνία μεταξύ των χωριών της Πίνδου και των ευρισκομένων νότια του
Βενέτικου. Και αν ακόμη το γνώριζαν κάποιοι, αυτοί ήταν μόνο μερικοί
κομμουνιστές του χωριού, που το κρατούσαν μυστικό.
Το απόγευμα της 20ης Φεβρουαρίου 1943, ημέρα Σάββατο, έφθασε από το
Τρίκωμο (μέσω Παρορείου και γέφυρας Λιάτισιας) στο Σπήλαιο ο Φίλος Γ με 17
αντάρτες. Μεταξύ αυτών ήταν ο Φωτεινός ντυμένος με στολή ταγματάρχη- αντίθετα
με το Φίλο Γ που φορούσε πάντοτε πολιτικά- ο δευτεροετής φοιτητής της Ιατρικής
Χρήστος Βλέτσας από το Κοσμάτι, ο Ευάγγελος Μότσιος από το Σνίχοβο και ο
Κοσμάς Κυρατλίδης, πρώην πρόεδρος Καρπερού. Ο Κυρατλίδης, ήταν ζωσμένος με
ένα μεγάλο σπαθί (γιαταγάνι) που έφθανε μέχρι τον αστράγαλο.
Στην πλατεία του χωριού καλωσόρισε τους αντάρτες ο Δημήτριος Βήττος,
αρχηγός της αντιστασιακής οργάνωσης «Έλληνες Αντάρτες» και προσκάλεσε το
Φίλο Γ στο σπίτι του για να συζητήσουν θέματα συνεργασίας και λοιπές
λεπτομέρειες. Ο Φίλος Γ δέχτηκε την πρόσκληση και, αφού έστειλε τους άνδρες του

123 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 90.

172
προσωρινά στο σχολείο, μέχρις ότου τακτοποιηθούν σε καταλύματα, μετέβη στο
σπίτι του Δ. Βήττου μαζί με το Φωτεινό124.
Εκεί ο Φίλος Γ ενημερώθηκε για την οργάνωση του Σπηλαίου και την
απόφαση διάθεσης 15 ανδρών για ενίσχυση της ομάδας του, με την προϋπόθεση ότι
θα συμφωνούσαν στα θέματα συνεργασίας. Το θέμα παρέμεινε σε εκκρεμότητα για
να ληφθεί απόφαση την επόμενη ημέρα.
Στο μεταξύ, οι αντάρτες που βρίσκονταν στο σχολείο άρχισαν να τραγουδούν
το τραγούδι:
«Μαύρα κοράκια με νύχια γαμψά
πέσανε πάνω στην εργατιά…
Ο Λένιν, ο Ποπώφ, γειά σου, γίγαντα, Δημητρώφ…».

Τότε ο Δημήτριος Βήττος κατάλαβε ότι πρόκειται για κομμουνιστές και

έλαβε την απόφαση να μη διαθέσει τους 15 άνδρες. Μέχρι εκείνη τη στιγμή πίστευε
ότι ο αγώνας των ανταρτών εναντίον του κατακτητή ήταν υπόθεση όλων των
Ελλήνων και ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό του ότι οι οργανωτές του αντάρτικου θα
προσπαθούσαν να δημιουργήσουν κομματικό στρατό, αφαιρώντας από τους άλλους
το δικαίωμα να υπερασπιστούν την πατρίδα τους.

Αριστερά ο Δημήτριος Βήττος

Το βράδυ έγινε υπό την προεδρία του Φίλου Γ σύσκεψη των κομμουνιστικών
στελεχών του χωριού στο σπίτι του δάσκαλου Ζήση Κατσογιάννη, ο οποίος
υπηρετούσε στο Σνίχοβο, που ήταν η «σφηκοφωλιά» των κομμουνιστών και είχε
στενή συνεργασία με όλα τα κομμουνιστικά στελέχη. Στη σύσκεψη αυτή

124 Αφήγηση της Θεολογίας Δ. Βήττου και του αδελφού της Θεοδώρου Δ. Σιούλα, παρόντων κατά
την υποδοχή στο σπίτι. Όταν η σύζυγος του Δημητρίου Βήττου τους κέρασε, μη γνωρίζοντας την
ιεραρχία των επισκεπτών, προσέφερε πρώτα ποτό στο Φωτεινό, γιατί φορούσε στολή και νόμισε ότι
αυτός ήταν ο ανώτερος. Τότε ο Φίλος Γ είπε: «βλέπω ότι η προτίμηση είναι πάντα στους γαλονάδες».

173
συζητήθηκαν τα πρόσωπα που έπρεπε να στελεχώσουν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ του
χωριού. Σύμφωνα με όσα υποστηρίζει ο Κώστας Ν. Ρώσιος125, ο οποίος ήταν παρών
στη συζήτηση και τοποθετήθηκε την επομένη στρατιωτικός υπεύθυνος του ΕΑΜ,
στη σύσκεψη αυτή προτάθηκε να παραμείνει στην αρχηγία των ανταρτών του
Σπηλαίου ο Δημήτριος Βήττος, ο οποίος ήταν αποδεκτός από όλους, όμως ο Φίλος Γ
ήταν ανένδοτος και ήθελε να τον αντικαταστήσει επειδή δεν ήταν «αριστερός». Γι’
αυτό αναζήτησε άτομα προσκείμενα στο ΚΚΕ.
Έτσι αποφασίστηκε, από τους παρόντες στη σύσκεψη, να καταλάβουν τις
διάφορες θέσεις στο χωριό οι παρακάτω:
 Υπεύθυνος του ΕΑΜ: Χρήστος Κ. Βαβρίτσας. Καταγόταν από
ευκατάστατη οικογένεια και ο πατέρας του ήταν αντίθετος με τον
κομμουνισμό. Είχε ασπαστεί τις αριστερές ιδέες προπολεμικά.
 Υπεύθυνος του ΚΚΕ: Χρήστος Χ. Βήττος, τσαγκάρης126. Είχε μυηθεί
στον κομμουνισμό πριν από τον πόλεμο, όταν εργαζόταν μαζί με
καπνεργάτες στην Ξάνθη.
 Στρατιωτικός υπεύθυνος του ΕΑΜ: Κώστας Ρώσιος, οικοδόμος.
 Τοπική αυτοδιοίκηση και επιμελητεία των ανταρτών (ΕΤΑ): Χρήστος
Στυλιανού, ο οποίος είχε διατελέσει στο παρελθόν και πρόεδρος του
χωριού.

Την Κυριακή το πρωί ο Φίλος Γ συγκέντρωσε τους άνδρες του Σπηλαίου στο
Μοναστήρι και τους μίλησε για τη δικτατορία του προλεταριάτου και το ΕΑΜ.
Όρισε, επίσημα πλέον, ως υπεύθυνο του ΕΑΜ το Χρήστο Κ. Βαβρίτσα και
στρατιωτικό υπεύθυνο τον Κώστα Ρώσιο, λέγοντας ότι «από δω και πέρα
στρατιωτικός αρχηγός σας δεν θα είναι ο Βήττος αλλά ο Κώστας Ρώσιος». Για τον
υπεύθυνο του ΚΚΕ και της τοπικής αυτοδιοίκησης δεν είπε τίποτε, γιατί εκείνη τη
στιγμή έπρεπε να φανεί ότι ενδιαφερόταν μόνο για το ΕΑΜ.
Κανένας από τους άνδρες της αντιστασιακής οργάνωσης δε δέχτηκε για
αρχηγό το Ρώσιο, επειδή τον θεώρησαν ακατάλληλο για τη θέση αυτή και επιπλέον
δε διέθετε ανάλογο κύρος και επιρροή στο χωριό. Το μόνο του προσόν ήταν η
κομματική του προέλευση.
Για το θέμα αυτό ο ινστρούχτορας (καθοδηγητής) του ΚΚΕ του χωριού,
δάσκαλος Ζήσης Κυριάκου αναφέρει τα εξής127:

125 Αφήγηση Κώστα Ν. Ρώσιου από το Σπήλαιο. Μυήθηκε στον κομμουνισμό από το Χρήστο Χ.
Βήττο, την άνοιξη του 1941, αμέσως μετά την επιστροφή του από το μέτωπο της Αλβανίας.
Τοποθετήθηκε στρατιωτικός υπεύθυνος του ΕΑΜ Σπηλαίου από το Φίλο Γ και παρέμεινε στη θέση
αυτή για ένα περίπου δίμηνο, γιατί περιέπεσε για ένα διάστημα στη δυσμένεια του Κόμματος και
αντικαταστάθηκε από τον Ιωάννη Μπρέντα. Αργότερα αποκαταστάθηκε και τοποθετήθηκε καπετάνιος
σε λόχο του 3/53 τάγματος του ΕΛΑΣ (Τάγμα Καρασάββα) με το βαθμό του υπολοχαγού. Μετά την
απελευθέρωση εγκαταστάθηκε στη Λαμία και δεν έλαβε μέρος στο δεύτερο αντάρτικο.
126 Ήταν αδελφός του Δημητρίου Βήττου. Στην Κατοχή διετέλεσε αρχικά υπεύθυνος του ΚΚΕ και
μετά γραμματέας της ΕΠΟΝ του χωριού και στο δεύτερο αντάρτικο εντάχθηκε στις τάξεις του ΔΣΕ με
το βαθμό του λοχαγού μεταφορών.
127 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου, Αθήνα 1988, σελ. 76-77 (αφήγηση Ζήση
Κυριάκου).

174
 « Ο Φίλος Γ έδιωξε το Βήττο και διόρισε ηγέτες του χωριού μας δύο
άλλα παιδιά, που ήταν συμπαθούντες στο Κόμμα, το Ρώσιο Κώστα και το
Χρήστο Μπαμπρίτσα, και τον αδελφό του Βήτου, Χρήστο Βήτο, τρεις, τριμελής
επιτροπή. Οι τρεις αυτοί είχαν το οργανωτικό γραφείο του χωριού μας. Ύστερα
απ’ αυτό οι νοικοκυραίοι και οι δεξιοί ξέκοψαν απ’ την οργάνωση. Ο Βήτος
ξέκοψε απ’ την οργάνωση. Σου λέει, ποιος θα μας διοικήσει τώρα, ο Ρώσιος ο
οποίος ήταν ένας οικοδόμος, φτωχός, κι ο Μπαμπρίτσας, αυτός από καλή
οικογένεια ήτανε, αλλά δεν τον υπολόγιζαν επειδή ήταν νέος. Κι όλη η ηγεσία
του χωριού ξέκοψε απ’ την οργάνωση…»

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο Φίλος Γ παρέπεμψε σε «Λαϊκό Δικαστήριο»

18 κατοίκους128, τους οποίους οι κομμουνιστές του χωριού θεωρούσαν
«αντιδραστικούς». Μεταξύ αυτών ήταν ο ιερέας Χρήστος Πέτρου (παπα-Χρήστος), ο
πρόεδρος της Κοινότητας Δημήτριος Ζαρκογιάννης, ο γιατρός Γεώργιος Σπυρούλης,
ο δάσκαλος Στέργιος Σπυρούλης, ο Γιάννης Ρομπόλης, ο Στέργιος Ρομπόλης, ο
Στέργιος Βανιώτης, ο Γεώργιος Αθ. Ράμμος. Μάλιστα τον πρόεδρο του χωριού τον
κατηγόρησε για συνεργάτη των Ιταλών, αλλά, όταν αυτός, για να τον αποστομώσει
έβγαλε τα ρούχα του και έδειξε το μαύρο κορμί του και τα μαστιγώματα, που είχε
υποστεί από τους Ιταλούς στην Αβδέλλα, κατάλαβε ότι η δίκη είχε καταντήσει
παρωδία και τη σταμάτησε, για να μη γίνει αντικείμενο χλευασμού.
Μετά τη δίκη, οι Ελασίτες με το Φίλο Γ αναχώρησαν για το Ζιάκα. Επειδή
φοβήθηκαν μην τυχόν στη διαδρομή υπάρξουν αντίποινα των «αντιδραστικών» για τη
στάση που τήρησαν στο χωριό, πήραν μαζί τους για ομήρους δύο «δεξιούς», το
γιατρό Γεώργιο Σπυρούλη και το γραμματέα Νικόλαο Ράμμο, τους οποίους άφησαν
ελεύθερους, όταν έφθασαν στη θέση «Κεν τα δένδρα», στα σύνορα με το χωριό
Ζιάκα.
Για να μην επέλθει αδελφοκτόνος αιματοχυσία, με δεδομένο ότι και στα άλλα
χωριά ο Φίλος Γ είχε εφαρμόσει την ίδια μέθοδο και είχε ορίσει επικεφαλής των
οργανώσεων ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αριστερούς, θεωρήθηκε σκόπιμο να διαλυθεί η οργάνωση
«Έλληνες Αντάρτες», η οποία στηριζόταν σε καθαρά πατριωτική βάση με μέλη
ορκισμένα στο ευαγγέλιο, με εκλεγμένο αρχηγό και με τις ευλογίες της εκκλησίας. Ο
αρχηγός της μάλιστα Δημήτριος Βήττος εφάρμοσε μια τακτική «χαμηλών τόνων»,
που απέβλεπε στην ομόνοια των συγχωριανών του και γι’ αυτό τους άφησε
ελεύθερους να αποφασίσουν κατά την κρίση τους.
Οι κομμουνιστές του χωριού, βλέποντας ότι δεν είχαν τη δυνατότητα να
επηρεάσουν πρόσωπα και καταστάσεις, νόμισαν ότι υπεύθυνος ήταν ο Δημήτριος
Βήττος και έπρεπε να βρουν τρόπο να απαλλαγούν από την παρουσία του. Σε
συγκέντρωση που έγινε στο σπίτι του Διαμάντη Τσόγια, ενός από τα στελέχη του
ΚΚΕ Σπηλαίου, λέχθηκε: «Αν δεν καθαρίσουμε το Βήττο, κανένας δεν έρχεται με
μας».
Επειδή τέτοιου είδους ενέργεια στα αρχικά στάδια της επικράτησης του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή ήταν αρκετά παρακινδυνευμένη, γιατί θα υπήρχαν
αντίποινα με απρόβλεπτες συνέπειες, το Κόμμα εφάρμοσε μια άλλη τακτική. Το
128 Αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα Στεργίου Βανιώτη, από το Σπήλαιο.

175
τελευταίο δεκαήμερο του Μαΐου 1943 ο ινστρούχτορας του χωριού Ζήσης Κυριάκου
κάλεσε το Δημήτριο Βήττο και του γνωστοποίησε ότι είχε εντολή από το ΕΑΜ-ΚΚΕ
να πάνε μαζί στο Σνίχοβο, για να του υποβάλουν μερικές ερωτήσεις. Επειδή ο Δ.
Βήττος δεν τους είχε εμπιστοσύνη, ήταν επιφυλακτικός. Ο Κυριάκου όμως επέμενε
ότι το θέμα ήταν τυπικό, δεν υπήρχε κανένας λόγος να φοβάται και μάλιστα του
έδωσε το «λόγο της τιμής του» ότι θα έφερε ακέραια την ευθύνη για οτιδήποτε του
συνέβαινε και ακόμη, στην απίθανη περίπτωση που τον συλλάμβαναν θα ζητούσε να
κάνουν το ίδιο και σ’ αυτόν. Ο Δ. Βήττος τελικά δέχτηκε, αφού μέχρι τότε δεν είχε
δημιουργήσει κάτι το επιλήψιμο και μετέβη μαζί με το Ζήση Κυριάκου στο Σνίχοβο.
Όταν παρουσιάστηκε στον υπεύθυνο του ΕΑΜ-ΚΚΕ, πρώην εξόριστο
κομμουνιστή Τάσο Θεοδωρόπουλο, παρατήρησε ότι είχε συνταχθεί ένας φάκελος με
κατηγορίες σε βάρος του, που περιελάμβανε τα συνηθισμένα κομμουνιστικά κλισέ,
περί «αντιδραστικού» κλπ. Ο Τάσος Θεοδωρόπουλος διάβασε τις «κατηγορίες» και
διέταξε να τον δέσουν και να τον οδηγήσουν στη φυλακή στα Γρεβενά, μέχρις ότου
αποφασίσουν για την τύχη του. Τον μετέφεραν δέσμιο και τον έκλεισαν σε ένα
δωμάτιο του ξενοδοχείου «Αίγλη», το οποίο επί ΕΑΜ είχε μετατραπεί σε διοικητήριο
της Λαϊκής Αστυνομίας και αργότερα της Πολιτοφυλακής. Για να φανεί δήθεν ότι και
ο Κυριάκου είχε την ίδια μεταχείριση, μετέφεραν κι αυτόν δεμένο μέχρι τα Γρεβενά
και μετά τον άφησαν ελεύθερο.
Ύστερα από μερικές ημέρες έφθασε η πληροφορία ότι γερμανικά τμήματα
κινούνταν από την Κοζάνη προς Γρεβενά. Οι κάτοικοι έντρομοι εγκατέλειψαν την
πόλη για να σωθούν. Το ίδιο έκαναν και οι Εαμίτες με τους Ελασίτες. Το Δημήτριο
Βήττο όμως τον άφησαν κλειδωμένο στο δωμάτιο του ξενοδοχείου, για να τον
συλλάβουν οι Γερμανοί και να τον εκτελέσουν, οπότε θα είχαν απαλλαγεί από ένα
«αντιδραστικό» στοιχείο, χωρίς να φέρουν άμεσα καμιά ευθύνη για το θάνατό του.
Για καλή του τύχη, κάποιος γνωστός του φιλοαριστερός, που είχε καθυστερήσει να
αναχωρήσει, τον ξεκλείδωσε, ενώ οι Γερμανοί είχαν φθάσει στους Επτά Λάκκους (2
χιλιόμετρα έξω από τα Γρεβενά).
Αναχώρησε εσπευσμένα για το Σπήλαιο, αλλά, επειδή η παραμονή του εκεί
ήταν επισφαλής, αναγκάστηκε να εγκατασταθεί έξω από το χωριό, στον οικισμό
«Κάτω Κερασιά» (5 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά Σπηλαίου), όπου είχε την αγροικία και
τα κτήματα ο πεθερός του Δημήτριος Θ. Σιούλας. Είχε αποφασίσει, σε περίπτωση
που το ΕΑΜ-ΚΚΕ τον αναζητούσε, να εγκαταλείψει την περιοχή και να ενταχθεί στις
ομάδες του ΕΔΕΣ (Ζέρβα) στην Ήπειρο, γιατί γνώριζε ότι με τις χαλκευμένες
κατηγορίες, που του είχαν απευθύνει, σκοπό είχαν τη φυσική του εξόντωση.
Το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου, το ΕΑΜ Σπηλαίου έστειλε στην Κάτω
Κερασιά ένα νεαρό σύνδεσμο, το Διαμάντη Κ. Κυριάκο, με ένα σημείωμα προς το Δ.
Βήττο, το οποίο έγραφε «να παρουσιαστεί στην οργάνωση του ΕΑΜ του χωριού».
Αμέσως κατάλαβε ότι η δίωξή του συνεχίζεται και μαζί με το θείο του (αδελφό της
μητέρας του), Χρήστο Αθ. Ράμμο, έφυγαν για το Ζέρβα.

176
 Εκτελέσεις και κακοποιήσεις αντιφρονούντων από το Φίλο Γ

Με τη δημιουργία των ένοπλων ομάδων ο Φίλος Γ θέλησε να τρομοκρατήσει

και να εξοντώσει τους ιδεολογικούς του αντιπάλους με δίκες σκοπιμότητας και
έκτακτα ανταρτοδικεία. Για την άμεση εκτέλεση των ποινών είχε μαζί του και μία
ομάδα θανάτου (εκτελεστών). Το πρώτο ανταρτοδικείο έγινε στη Μυρσίνα.
Κατηγορούμενος ήταν ο πρόεδρος του χωριού Αλέξανδρος Τσαλικίδης, με την
αιτιολογία ότι δήθεν ήταν συνεργάτης των Ιταλών, ενώ η πραγματική αιτία ήταν ότι
είχε προσωπικές διαφορές με τους κομμουνιστές του χωριού. Κατήγορος ήταν ο ίδιος
ο Φίλος Γ, ο οποίος με συνοπτική διαδικασία τον καταδίκασε σε θάνατο και έβαλε
την ομάδα θανάτου να τον αποτελειώσει μετά από φριχτά βασανιστήρια.
Πρώτα τον χτύπησαν ανελέητα μέσα στο σχολείο του χωριού και ύστερα τον
μετέφεραν σέρνοντάς τον στην πλατεία, όπου κάλεσαν με την καμπάνα τους
κατοίκους, για να δουν την εκτέλεση. Ο κόσμος τρομοκρατημένος και σαστισμένος
από την πρωτόγνωρη αυτή ενέργεια παρακολουθούσε το φριχτό θέαμα. Ήταν μια
μέθοδος των κομμουνιστών, την οποία αργότερα εφάρμοσε σε ευρεία κλίμακα ο Μάο
Τσε-Τουνγκ στην Κίνα, ο οποίος διακήρυττε ότι, για να τρομοκρατήσεις τους
ιδεολογικούς σου αντιπάλους, πρέπει τους αρχηγούς του να τους σκοτώνεις κατά τον
πλέον μαρτυρικό τρόπο στην κεντρική πλατεία, μπροστά στο συγκεντρωμένο πλήθος.
Μετά την εκτέλεση, δεν άφησαν τους κατοίκους να τον θάψουν στο νεκροταφείο,
αλλά άνοιξαν ένα λάκκο στην άκρη του χωριού, 150 περίπου μέτρα από το σημείο
της τραγωδίας, και τον παράχωσαν εκεί129.
Το ειδεχθές αυτό έγκλημα καταδικάζουν σήμερα και οι ίδιοι οι κομμουνιστές
των Γρεβενών, οι οποίοι το χαρακτηρίζουν ως «μια πράξη αποτρόπαια που αμαύρωσε
το κίνημα και την επανάσταση γενικότερα» και θεωρούν το Φίλο Γ «έναν εξτρεμιστή
που δεν είχε γνώση των πράξεών του»130.
Ένας άλλος πρόεδρος, που εκτελέστηκε από το Φίλο Γ, ήταν της Κοκκινιάς,
ο Χαράλαμπος Γενιάδης του Λαζάρου, ποντιακής καταγωγής. Τον έπιασαν στο χωριό
του και τον μετέφεραν στην Αλατόπετρα, όπου τον δίκασαν με την κατηγορία ότι
ήταν συνεργάτης των Ιταλών και καταδότης131. Ο Φίλος Γ συγκέντρωσε τους
κατοίκους των γύρω χωριών (Πολυνέρι, Πρόσβορο, Αϊτιά, Λάβδα και Πανόραμα),
για να παρευρεθούν την ημέρα της δίκης στην Αλατόπετρα. Εκεί, αφού έβγαλε λόγο
και περιέγραψε το κακό που είχε κάνει ο πρόεδρος, έβγαλε την απόφαση της
εκτέλεσής του. Ο δάσκαλος τότε Πολυνερίου Ηρακλής Παπαδόπουλος, στέλεχος
κατόπιν του ΕΛΑΣ, με το ψευδώνυμο «Νικηφόρος», ο οποίος ήταν παρών στη δίκη
και στην εκτέλεση, αναφέρει μεταξύ των άλλων και τα εξής132:

129 Αφήγηση Ιορδάνη Κ. Μιχαηλίδη από τη Μυρσίνα.

130 Έκδοση παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Οι αντιστασιακοί της Εθνικής Αντίστασης, τόμος Β΄,
βλέπε χωριό Μυρσίνα.

131 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου, Αθήνα 1998, σελ. 72 (αφήγηση αυτόπτη
μάρτυρα δασκάλου Ηρακλή Παπαδόπουλου).
132 Ό. π. σελ. 72.

177
 Και αφού έβγαλε την απόφαση της καταδίκης του - θυμάμαι ήταν
ανοιγμένος ο τάφος του - πήγε κοντά στον τάφο του, έκανε το σήμα του σταυρού
και τον σκότωσε ένας από την ανταρτική ομάδα, την οποία περιέφερνε ο Φίλος Γ
από χωριό σε χωριό. Εκεί λοιπόν, αφού μίλησε ο Φίλος Γ είπε: «Κηρύσσω τη
δικτατορία του προλεταριάτου».

Στις 13 Μαΐου 1943 ο Φίλος Γ καταδίκασε σε θάνατο στον πλάτανο της

κεντρικής πλατείας των Γρεβενών τους:
 Ευάγγελο Βουβαλά, κτηνοτρόφο από τα Γρεβενά, με την κατηγορία ότι
συνεργάστηκε με τον κατακτητή. Ο Ευάγγελος Βουβαλάς ακολούθησε τους
Ιταλούς μέχρι την Κοζάνη μετά την αποχώρησή τους από τα Γρεβενά στις 23
Μαρτίου 1943, γιατί τον είχαν ενημερώσει κάποιοι γνωστοί του ότι κινδύνευε
η ζωή του από τους αντάρτες. Και αυτό, γιατί στο παρελθόν δέχτηκε να πάρει
χρήματα από τους Ιταλούς, τα οποία προέρχονταν από τη φορολογία των
κατοίκων της Κυρακαλής και επιπλέον ότι «πρόδωσε» το κρησφύγετο του
Παρμενίωνα Κοντοκώτσιου. Στην Κοζάνη, ο Ηλίας Καρτσιούνης και άλλοι
Γρεβενιώτες που βρίσκονταν εκεί, τον παρότρυναν να επιστρέψει στα
Γρεβενά. Όταν επέστρεψε, τον συνέλαβαν οι Ελασίτες, οι οποίοι τον
κατηγόρησαν για «προδότη» και τον έκλεισαν στη φυλακή μέχρι την ημέρα
που εκτελέστηκε133. Κατά μία άλλη εκδοχή, οι Ελασίτες βρήκαν πάνω στο
Βουβαλά ένα σημείωμα που έγραφε ότι είναι πληροφοριοδότης των Ιταλών
και έπρεπε να του παρέχουν κάθε βοήθεια134.
 Μία χήρα γυναίκα από τη Νεάπολη, γιατί είχε σχέση με Ιταλό καραμπινιέρο.
 Τους αγωγιάτες Κωνσταντίνο Πέγιο, Χρήστο Τσιότα και Νικόλαο Βέρα, από
το Δοτσικό, με την κατηγορία ότι κατά τη διαμονή τους το χειμώνα στην
Ελασσόνα, συνεργάστηκαν με τους λεγεωνάριους του Διαμάντη. Η κατηγορία
αυτή προήλθε από τον υπεύθυνο του ΕΑΜ του χωριού135.
 Το Στέργιο Τσιλινή, 18 ετών, από το Περιβόλι, με την κατηγορία ότι βάδιζε
ύποπτα στην περιοχή Χασίων. Ο Τσιλινής συνελήφθη από τους Ελασίτες
κοντά στον Αιμιλιανό, καθώς, ερχόμενος από την Καλαμπάκα, για να μεταβεί
στο χωριό του, δεν ακολούθησε το κανονικό δρομολόγιο, αλλά διάφορα
μονοπάτια της περιοχής Χασίων και αυτό θεωρήθηκε ύποπτο136.

Τα παραπάνω έξι άτομα τα εκτέλεσαν αμέσως μετά την καταδικαστική

απόφαση στη θέση «Ξηρολάκκια», κοντά στο σημερινό Υπαίθριο Θέατρο. Στην ίδια
θέση εκτέλεσαν μετά από μερικές ημέρες και 3 αδέλφια, τσελιγκάδες από τη Φούρκα.
Επίσης την άνοιξη του 1943 στο χωριό Ζιάκα οι συνεργάτες του Φίλου Γ
συνέλαβαν το Λουκά Καραχάλιο, ταμειακό υπάλληλο Γρεβενών και γαμπρό του
χωριού, γιατί ως εισπράκτορας του Ταμείου Γρεβενών επί κατοχικής κυβέρνησης,

133 Αφήγηση του Ευριπίδη Βουβαλά, γιου του Ευαγγέλου Βουβαλά.

134 Αφήγηση του Στέργιου Χ. Παπαβραμίδη, αξιωματικού του ΕΛΑΣ.
135 Αφηγήσεις του Δημητρίου Ι. Λάγγα και του Βασιλείου Πούλιου, από το Δοτσικό.
136 Αφήγηση του Βάιου Δασταμάνη από το Μικρολίβαδο, αντάρτη του ΕΛΑΣ και αυτόπτη μάρτυρα
της δίκης.

178
μετέβαινε στα χωριά και εισέπραττε τους προβλεπόμενους φόρους (σιτάρια κλπ.) και
αφού τον «μαύρισαν στο ξύλο», τον οδήγησαν στα σύνορα Ζιάκα και Σπηλαίου στη
θέση «Κεν τα δένδρα», με σκοπό να τον σκοτώσουν. Εκεί, ένας από τους δύο
εκτελεστές άλλαξε γνώμη, λέγοντας «υπάλληλος ήταν ο άνθρωπος και εκτελούσε το
καθήκον του. Δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Γιατί να τον σκοτώσουμε;» και
έτσι αφέθηκε ελεύθερος137.

Διασυρμός οδοντιάτρου Αναστασίου Φούντη

Ο Φίλος Γ συνέλαβε στην πόλη των Γρεβενών τον οδοντίατρο Αναστάσιο

Φούντη, γιατί έκανε παράπονα ότι κατά την έρευνα που έκαναν στο σπίτι του οι
Εαμίτες, μετά την απελευθέρωση από τους Ιταλούς, για να ελέγξουν αν είχε
αποθέματα τροφίμων με σκοπό να τα κατάσχουν, αφαίρεσαν δύο χρυσές γέφυρες
δοντιών και μερικά αυγά. Διέταξε και τον οδήγησαν στον πλάτανο της πλατείας των
Γρεβενών, όπου τον δίκασε μπροστά σε έκτακτο λαϊκό δικαστήριο για συκοφαντική
δυσφήμιση. Απευθυνόμενος προς το συγκεντρωμένο πλήθος, ζήτησε εκδίκηση, γιατί
έθιξε την «τιμή και την αξιοπρέπεια» των Εαμιτών, (προς τους οποίους ο Φούντης
ήταν ιδεολογικά αντίθετος), και ρώτησε: «Να τον σκοτώσουμε, γιατί κατηγόρησε για
κλοπή τους συναγωνιστές ;» και όλοι απάντησαν «Ναι, να τον σκοτώσουμε!». Τότε
πετάχτηκε ανάμεσα από το πλήθος ο δικηγόρος Δημήτριος Παπαπαναγιώτου
(μετέπειτα βουλευτής στην κυβέρνηση Παπάγου), ο οποίος απευθυνόμενος προς τον
Φίλο Γ είπε: «θα σκοτώσουμε τον άνθρωπο γιατί μας κατηγόρησε για
μικροπράγματα; Και εξάλλου, αν τον σκοτώσουμε δεν έχουμε και άλλον οδοντίατρο
στα Γρεβενά». Τα λόγια αυτά προβλημάτισαν το Φίλο Γ, ο οποίος, για να μη φανεί
ότι άφησε τελείως ατιμώρητο το Φούντη, μετέτρεψε την ποινή σε «φτύσιμο δημόσια»
και ζήτησε από όλους τους παρευρισκόμενους να περάσουν από μπροστά του και να
τον φτύσουν, όπως και έπραξαν138.

Δολοφονία του Ιωάννη Τζιούφα

Μετά τη συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς του στρατηγού Γ. Τσολάκογλου,

στις 20 Απριλίου 1941, και την υποχώρηση του στρατού από το Αλβανικό μέτωπο
ένα μέρος του ελαφρού οπλισμού και 30 πολυβόλα Χότσκις εγκαταλείφθηκαν στο
Μικρολίβαδο, με σκοπό οι κάτοικοι να τα αποκρύψουν, για να μην πέσουν στα χέρια
του εχθρού. Την αποστολή αυτή ανέλαβε να εκτελέσει ο Ιωάννης Τζιούφας, ο πιο
δραστήριος του χωριού και με μεγάλη επιρροή στους κατοίκους. Τα πολυβόλα τα

137 Αφήγηση του Γεωργίου Καραχάλιου, γιου του παθόντος, σύμφωνα με όσα του διηγήθηκε ο
πατέρας του.
138 Αφήγηση του Δημητρίου Ι. Λάγγα, από το Δοτσικό, ο οποίος μεταφέρει την πληροφορία όπως την
αφηγήθηκε στον ίδιο ο δικηγόρος Δ. Παπαναγιώτου. Το γεγονός για την πρόθεση εκτέλεσης του
Φούντη το επιβεβαιώνει και ο οδοντίατρος Θρασύβουλος Ντούντας, ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ. Το
ίδιο περιστατικό το αναφέρει και ο κομμουνιστής δάσκαλος Ζαχαρίας Δρόσος, στο βιβλίο του
«Φαρδύκαμπος», Αθήνα 1984, σελ. 80.

179
έκρυψε σε μια σπηλιά έξω από το χωριό και τα σκέπασε με πέτρες, ενώ υπάρχουν και
άλλοι που υποστηρίζουν ότι τα είχε στο νάρθηκα της εκκλησίας του χωριού.
Το Σάββατο το βράδυ της 20ης Φεβρουαρίου που ο Φίλος Γ βρισκόταν στο
Σπήλαιο με την ομάδα του, γινόταν στο χωριό ο γάμος του Νικολάου Αθανασίου
Βαβρίτσα, στον οποίο ήταν παρών και ο Ιωάννης Τζιούφας. Σε συζήτηση που έγινε
μεταξύ μερικών προσκεκλημένων, όταν αναφέρθηκε ότι οι αντάρτες που ήλθαν ήταν
κομμουνιστές, ο Τζιούφας αντιδρώντας αυθόρμητα, είπε: «Αν είναι κομμουνιστές
πρέπει να τους διαλύσουμε. Έχω κρυμμένα 30 πολυβόλα». Τα λόγια αυτά τα άκουσε
ένας αριστερός του χωριού, ο Ζήσης Σαρρής, ο οποίος πήγε στο Φίλο Γ και ανέφερε
το περιστατικό. Από τη στιγμή εκείνη ο Τζιούφας τέθηκε στη «μαύρη λίστα» και
έπρεπε το ταχύτερο να φύγει από τη μέση. Προσπάθησαν το ίδιο βράδυ να τον
συλλάβουν στο σπίτι που γινόταν ο γάμος, αλλά ο Τζιούφας πήδηξε από το παράθυρο
και διέφυγε τη σύλληψη139. Έπρεπε όμως να βρουν άλλη μέθοδο να τον πλησιάσουν,
με σκοπό να τους παραδώσει πρώτα τα πολυβόλα, τα οποία ήταν αναγκαία για τον
εξοπλισμό τους, και μετά να τον εξοντώσουν. Για να πετύχει το σχέδιό τους,
χρησιμοποίησαν σαν «δούρειο ίππο» τον κομμουνιστή δάσκαλο του Σπηλαίου Ζήση
Κυριάκου, με τον οποίο ο Τζιούφας διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Ζήτησαν λοιπόν από
τον Κυριάκου να τους δώσει μια συστατική επιστολή, την οποία θα παρέδιδαν στον
Τζιούφα, με σκοπό να γνωριστούν μαζί του και να αποκτήσουν την εμπιστοσύνη του.
Για το θέμα αυτό ο Ζήσης Κυριάκου αναφέρει τα εξής140:

Την ημέρα που ήλθαν οι αντάρτες (σ. σ. στο Σπήλαιο), μου λέει ο Φίλος
Γ: « Ζήση, θέλω να πάμε στο Τζιούφα. Δώσε μας ένα χαρτί να μας συστήσεις».
Τους έδωσα χαρτί, τους σύστησα, ότι είναι παιδιά δικά μας, δώσ’ τους τα όπλα.
Κι ο Τζιούφας: «Θα με πάρετε κι εμένα μαζί σας;» «αν θέλεις να καταταχθείς
στο αντάρτικο θα σε πάρουμε»…

Ο Ιωάννης Τζιούφας ήταν μια τυχοδιωκτική φυσιογνωμία, χωρίς κανένα

ιδεολογικό υπόβαθρο. Αρχικά παρίστανε τον αντικομμουνιστή, αλλά στην πορεία
άλλαξε γνώμη όταν οι κομμουνιστές αντάρτες του έταξαν ότι θα τον έκαναν
«αρχηγό» σε περίπτωση που θα τους παρέδιδε τα πολυβόλα. Έπεσε όμως στην παγίδα
που του έστησαν, γιατί αντικειμενικός τους σκοπός ήταν να τον απομονώσουν, για να
μη δημιουργήσει δική του ομάδα και να πάρουν τα πολυβόλα τα οποία είχε
επιμελώς κρυμμένα.
Το πρώτο εξάμηνο του 1942 ο Ιωάννης Τζιούφας είχε κατηγορηθεί από τους
κομμουνιστές ότι εξαιτίας του συνελήφθη ο φυγόδικος Γεώργιος Αργυρίου,
συνεργάτης του Τηλέμαχου Ευθυμιάδη, ο οποίος ήταν κρυμμένος σ’ ένα μαντρί
κοντά στο αεροδρόμιο των Μαυραναίων141. Το Γεώργιο Αργυρίου μετά τη σύλληψή
του τον έστειλαν εξορία στην Ιταλία, όπως και τον άλλο φυγόδικο, της ίδιας
κατηγορίας, Παρμενίωνα Κοντοκώτσιο, τον οποίο συνέλαβαν σε άλλο χρόνο στο
μαντρί του Ευαγγέλου Βουβαλά, το οποίο βρισκόταν 400 περίπου μέτρα μετά τη

139 Αφήγηση της Ελένης Ν. Βαβρίτσα, νύφης τη βραδιά εκείνη.

140 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου.., Αθήνα 1998, σελ. 74.
141 Αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα της εκτέλεσης Αθανασίου Γ. Καραγιάννη, από το Μοναχίτι.

180
διασταύρωση και δεξιά του δρόμου που οδηγεί από Γρεβενά προς Έλατο. Για τη
σύλληψη αυτή θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Ε. Βουβαλάς, ο οποίος αρνήθηκε την
κατηγορία, με το αιτιολογικό ότι ο Π. Κοντοκώτσιος ήταν το πρώτο βράδυ που πήγε
να κρυφτεί στο μαντρί του και οι Ιταλοί παρακολουθούσαν τις κινήσεις του142.
Το περιστατικό με τον Αργυρίου συνέβη ως εξής: Κάποιος ζωοκλέφτης
(αλογοσύρτης) που κατοικούσε στους Μαυραναίους έκλεψε από το Μικρολίβαδο το
άλογο του Κώστα Νιάνιου, συγγενή του Ιωάννη Τζιούφα. Ο Νιάνιος ζήτησε τη
συνδρομή του Τζιούφα για την ανεύρεσή του. Ο Τζιούφας έχοντας τις ανάλογες
πληροφορίες και ψάχνοντας στην περιοχή των Μαυραναίων για το άλογο, συνάντησε
εκεί το συνεργάτη των Ιταλών Δημήτριο Ευαγγελόπουλο, ο οποίος είχε μεταβεί στο
χωριό με τους Ιταλούς στρατιώτες, για να κάνει έρευνα για κρυμμένα όπλα143. Εκεί
φαίνεται ότι ο Ευαγγελόπουλος συζήτησε το θέμα των φυγόδικων κομμουνιστών με
τον Τζιούφα, τον οποίο γνώριζε από παλιά, και σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες
πληροφορίες του είπε: «άφησε τώρα το άλογο, εδώ πρέπει να πιάσουμε τους
κομμουνιστές». Στο σημείο αυτό υπάρχει το ενδεχόμενο ο Τζιούφας να
συνεργάστηκε με τον Ευαγγελόπουλο και να αποκάλυψε το κρησφύγετο του
Αργυρίου, τον οποίο συμπτωματικά είχε συναντήσει κατά την έρευνά του για το
άλογο. Το γεγονός αυτό συνετέλεσε να κατηγορηθεί ο Τζιούφας από τους αριστερούς
ως «προδότης».
Στην ουσία η σύλληψη του Γεωργίου Αργυρίου, όπως και του Παρμενίωνα
Κοντοκώτσιου εξυπηρετούσε κατά κύριο λόγο το Φίλο Γ, ο οποίος φανερά είχε
κηρύξει αμείλικτο πόλεμο εναντίον των συνεργατών του Τηλέμαχου Ευθυμιάδη και
δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να συνεργαστεί μαζί τους.
Το Μάρτιο του 1943, ο Φίλος Γ με 30 περίπου αντάρτες βρισκόταν στο
Τρίκωμο. Μεταξύ αυτών ήταν ο Μήτσος Τασιανόπουλος, ο Τάσος Θεοδωρόπουλος,
ο Φωτεινός, ο Σκοτίδας, ο Κοσμάς Κυρατλίδης από το Καρπερό, ο Παναγιώτης
Κωνσταντινίδης από το Ελάφι (Πινιάρι) και ο Αθανάσιος Μπίρκας από τα Γρεβενά.
Μετά τη συμφωνία που είχαν συνάψει με το Τζιούφα, μια άλλη ομάδα Ελασιτών
πήγε στο Μικρολίβαδο και παρέλαβε τα κρυμμένα πολυβόλα και με χαρές και
ζητωκραυγές συνόδευσε τον ίδιο σαν «αρχηγό» στο Τρίκωμο, όπου θα συναντούσε
το Φίλο Γ με την ένοπλη ομάδα του ΕΑΜ. Πέρασαν πρώτα από την Κρανιά, όπου ο
Τζιούφας κακοποίησε μερικούς ρουμανίζοντες που τους θεωρούσε συνεργάτες των
Ιταλών, και πήρε μαζί τους ως όμηρο έναν από αυτούς, τον Ιωάννη Γκριζιώτη.
Στη διαδρομή προς το Τρίκωμο πέρασαν από το Μοναχίτι. Εκεί, διάφοροι
φίλοι και συγγενείς του Ιωάννη Τζιούφα τον παρότρυναν να εγκαταλείψει τους
Ελασίτες, γιατί κυκλοφορούσαν φήμες ότι είχαν σκοπό να τον σκοτώσουν. Ο
Τζιούφας δεν έδωσε σημασία στα λόγια τους και συνέχισε την πορεία προς το
Τρίκωμο, συνοδευόμενος πάντοτε από το «τιμητικό άγημα» των Ελασιτών, που τον
παρακολουθούσαν στενά, για να μην τους διαφύγει. Με την άφιξη στο Τρίκωμο, όλοι
οι αντάρτες παρατάχθηκαν στη γραμμή, ανάμεσά τους και ο Τζιούφας, (με τη
φουστανέλα του και αρματωμένος), για να τους μιλήσει ο Φίλος Γ, ο οποίος
απευθυνόμενος προς αυτούς είπε: «Συναγωνιστές! ανάμεσά μας υπάρχει και ένας
142 Αφήγηση του Ευριπίδη Βουβαλά, γιου του Ευαγγέλου Βουβαλά.
143 Αφήγηση του Βάιου Δασταμάνη από το Μικρολίβαδο, αντάρτη του ΕΛΑΣ.

181
προδότης. Πρέπει να εξαλείψομε τους προδότες !» και αμέσως σήκωσε τη γκλίτσα,
που κρατούσε στα χέρια του, και χτύπησε δύο φορές τον Τζιούφα στο κεφάλι, οπότε
άρχισαν να τρέχουν αίματα στο πρόσωπό του144. Ακαριαία κινήθηκαν από τη γραμμή
ο Τάσος Θεοδωρόπουλος και πέντε άλλοι Ελασίτες, που ήταν μυημένοι στην
υπόθεση, και προτού αντιδράσει ο Τζιούφας τον ακινητοποίησαν και τον έδεσαν.
Τότε διέκρινε ο Τζιούφας το πραγματικό πρόσωπο των κομμουνιστών και
αναφώνησε: «αχ ρε πούστηδες, μου τη φέρατε μπαμπέσικα».
Ταυτόχρονα άλλοι Ελασίτες έδεσαν τον ανεψιό και ψυχογιό του Τζιούφα,
Αντώνη Τζιούφα και τον όμηρο Ιωάννη Γκριζιώτη, και όλους μαζί τους οδήγησαν
στο Σχολείο του χωριού, όπου τους προφυλάκισαν. Το βράδυ τον Τζιούφα τον
έθεσαν σε αυστηρή απομόνωση σε κάποιο σπίτι του χωριού και εγκατέστησαν
φρουρά έμπιστων Ελασιτών.
Την επομένη το πρωί, τον Τζιούφα και τον Γκριζιώτη τους οδήγησαν λίγο πιο
πάνω από τη βόρεια παρυφή του χωριού, στη θέση «Καταφύκη» για να τους
εκτελέσουν, ενώ τον ψυχογιό του Τζιούφα τον άφησαν ελεύθερο. Εκτελεστής ήταν ο
πρώην χωροφύλακας της Υποδιεύθυνσης Πολυνερίου Ζαχαρίας Αναγνωστάκης, ο
οποίος πυροβόλησε πρώτα τον Γκριζιώτη και τον άφησε στον τόπο. Μετά
πυροβόλησε τον Τζιούφα 4 φορές και το όπλο του έπαθε εμπλοκή (αφλογιστία). Τότε
ο Τζιούφας είπε «αυτές οι σφαίρες δεν είναι για μένα» και όρμησε με δεμένα χέρια να
τον πιάσει από το λαιμό. Την ώρα εκείνη ένας άλλος αντάρτης, που βρισκόταν δίπλα,
τον πυροβόλησε στο κεφάλι και τον ξάπλωσε νεκρό145.

Γνώμες κομμουνιστικών στελεχών για το Φίλο Γ

Ο Ζαχαρίας Δρόσος, δάσκαλος από τον Άγιο Γεώργιο και στέλεχος του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αναφέρει για το Φίλο Γ τα εξής146:

«Φίλος Γ.» είναι το ψευδώνυμο του Θωμά Ιωαννίδη από την Ανατολική
Μακεδονία. Δραστήριο και μαχητικό στέλεχος, συντέλεσε αποφασιστικά στην
επιτάχυνση της έναρξης της ένοπλης αντίστασης στην περιφέρεια Γρεβενών.
Υπήρξε όμως τρομερά βίαιος και αυταρχικός σε σημείο που να μην τολμούν ούτε
οι στενοί συνεργάτες του ν’ αντισταθούν στις πράξεις του. Η τακτική του των
ξυλοδαρμών, των εξωπραγματικών θέσεων, των ταπεινώσεων (π. χ. δημόσιο
φτύσιμο του γιατρού Φούντη στα Γρεβενά) αποδοκιμάστηκε απερίφραστα και
καταδικάστηκε ως απαράδεκτη από την ανώτερή του καθοδήγηση του ΕΑΜ και
του ΚΚΕ. Για τη συμπεριφορά του αυτή, λίγο μετά την απελευθέρωση της
επαρχίας Γρεβενών, μετατέθηκε στην Ήπειρο.

144 Αφηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων Δημητρίου Αθ. Ψάρια, από το Τρίκωμο και Αθανασίου Γ.
Καραγιάννη, από το Μοναχίτι. Ο Δ. Ψάριας αναφέρει ότι ο Φίλος Γ είπε: «Ανάμεσά μας υπάρχουν και
μερικοί κώνωπες! Πρέπει να εξαλείψομε τους κώνωπες!», πλην όμως ο Αθανάσιος Καραγιάννης και
όλοι οι άλλοι που πληροφορήθηκαν το γεγονός επιμένουν ότι αντί για κώνωπες χρησιμοποίησε τη λέξη
«προδότες».
145 Αφήγηση του Βάιου Χ. Δασταμάνη, από το Μικρολίβαδο, αντάρτη του ΕΛΑΣ.
Αφήγηση του Αθανασίου Γ. Καραγιάννη από το Μοναχίτι.
146 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 80.

182
 Ο Νίκος Αραιοβηματάς, δάσκαλος από την Άνοιξη (Γριά), ινστρούχτορας στα
χωριά Χασίων και Βεντζίων και συνεργάτης του Φίλου Γ στην πρώτη του περιοδεία,
αναφέρει τα παρακάτω147:

Ο Φίλος Γ΄, ήταν αγωνιστής με πολύ δραστηριότητα. Κοντός στο

ανάστημα, δεμένο παλικαράκι με μάτια αστραφτερά γεμάτα όρεξη, αλλά και
πολύ εκδίκηση για όσα υπόφερε στη Μεταξική Δικτατορία και στην Κατοχή.
Όλα γύρω του τα έβλεπε με εκδικητική διάθεση και απέραντο μίσος σε ότι αφορά
το κατοχικό περιβάλλον. Είχε και αυτός τα ελαττώματά του όπως όλοι οι
άνθρωποι του κόσμου σ’ όλες τις εποχές. Ήταν αθεράπευτα εγωιστής και ίσως
εξαιτίας αυτού του ελαττώματος, εξελίχτηκε σε κάπως εξτρεμιστή, έγειρε πολύ
αριστερά, πέρα από τις αρχές και τους κανόνες του ΕΑΜ και εζημίωσε αρκετά το
επαναστατικό και απελευθερωτικό κίνημα της περιοχής Γρεβενών. Ξέφυγε
ουσιαστικά από τον επιδιωκόμενο σκοπό του ΕΑΜ, που ήταν η απελευθέρωση.
Σε πολλές περιπτώσεις της ομιλίας του, λίγο αργότερα με το άναμμα της
αντίστασης κατά των καταχτητών, εκήρυττε τη λαϊκή δικτατορία στις ομιλίες του
σε μερικά χωριά με αλαζονεία λ.χ. στο Ζάλοβο και αλλού. Γι’ αυτές του τις
αυθαίρετες καινοτομίες του έγινε κριτική αργότερα από το ΚΚΕ και τις
αντάρτικες ομάδες και αντικαταστάθηκε, δεν θυμάμαι ακριβώς πότε.

Ο Ηρακλής Παπαδόπουλος (Νικηφόρος) δάσκαλος από την Κιβωτό, από τους

πρώτους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ και Φρούραρχος Γρεβενών μετά την αποχώρηση
των Ιταλών, αναφέρει148:

Πράγματι, ο Φίλος Γ ήταν φανατικός κομμουνιστής, ο οποίος είχε

ορισμένα απωθημένα από τη μεταξική περίοδο, όταν τον κακοποίησαν
απάνθρωπα. Και όλα αυτά του δημιούργησαν μια σκληρότητα αφάνταστη, που
προκαλούσε τον τρόμο ακόμα και στους ίδιους τους συνεργάτες του. Ήταν
Πόντιος και κάτω στα Γρεβενά λεγόταν με το ψευδώνυμο «σέφτελος». Σέφτελος
είναι ένα φυτό στην ποντιακή και είναι το παντζάρι.

Γενικά, για τη συμπεριφορά των εξόριστων κομμουνιστών που είχαν

αναλάβει την καθοδήγηση του ΕΑΜ, ο Υψηλάντης (Αλέκος Ρόσιος), από τα πιο
γνωστά και δραστήρια κομμουνιστικά στελέχη, διοικητής τάγματος του ΕΛΑΣ και
υποστράτηγος του Δημοκρατικού Στρατού, αναφέρει επί λέξει τα εξής149:

Ορισμένα κομματικά στελέχη, ιδιαίτερα οι απόφοιτοι της Ακροναυπλίας,

εμφορούνταν από μίσος απύθμενο και καχυποψία αφάνταστη, ώστε εφάρμοζαν
την τακτική «πρώτα εκτέλεση και ύστερα ανάκριση». Εφάρμοζαν στην πράξη τη
«δικτατορία του προλεταριάτου»… Ουαί και αλίμονον, αν ο λαός μας έπεφτε στα

147 Ν. Αραιοβηματά, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας
(ΕΤΑ), Λάρισα 1988, σελ. 51.
148 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου, Αθήνα 1998, σελ. 72.
149 Α. Ρόσιου (Υψηλάντη), Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 117-118

183
 χέρια τέτοιων ανθρώπων. Γι’ αυτό όχι μια φορά αναφωνήσαμε ουκ ολίγοι
βετεράνοι αγωνιστές: «ευτυχώς που δεν νικήσαμε».

Το κάψιμο αρχείων Κοινοτήτων και Σχολείων

Μία απαράδεκτη ενέργεια των ανταρτών του ΕΛΑΣ ήταν το κάψιμο των
αρχείων των Κοινοτήτων, των σχολείων και των εκκλησιών των χωριών, με το
σκεπτικό ότι με τον τρόπο αυτόν θα εξαφάνιζαν κάθε τι που είχε σχέση με το
παρελθόν, γιατί έπρεπε, σύμφωνα με τη θεωρία τους, να γεννηθεί η «νέα τάξη
πραγμάτων». Έτσι καταστράφηκαν όλα τα ιστορικής αξίας έγγραφα των χωριών,
πέραν των σοβαρών προβλημάτων που δημιουργήθηκαν μετά την απελευθέρωση για
τη σύνταξη δημοτολογίων, μητρώων Κοινότητας, εκλογικών καταλόγων,
ληξιαρχικών πράξεων, αντιγράφων τίτλων σπουδών κλπ.
Παραθέτουμε μια περικοπή από το βιβλίο του δασκάλου Ν. Γκατζιάνα από
τον Ταξιάρχη, που αφορά το κάψιμο των αρχείων του χωριού του και των γειτονικών
χωριών150:

Εκείνες τις μέρες, στα χωριά Κιβωτό, Κοκκινιές και Πολύδενδρο,

κάποιος ινστρούκτορας έκαψε τα αρχεία των κοινοτήτων και των σχολείων,
μίλησε σε συγκέντρωση κατοίκων και ξεσήκωσε τους νέους να πάρουν τα όπλα
και να κυκλοφορούν άφοβα μ’ αυτά στο χωριό.
Ο μακαρίτης Αποστόλης Τσιάλτας, που ήταν στην Κοκκινιά, μας έφερε
τα νέα αυτά και μας είπε πως έχουν σκοπό νάρθουν και στο χωριό μας να κάνουν
τα ίδια. Κι εκεί που τα λέγαμε αυτά στην πλατεία του χωριού μας με τον πρόεδρο
του χωριού τότε Κ. Δάρα και άλλους, βλέπομε να κατηφορίζουν από το
Μοναστήρι καμιά δεκαριά ένοπλοι με τον ινστρούκτορα. Ετοιμαζόμασταν ν’
αντιδράσουμε, γιατί θεωρούσαμε πρόωρο και πολύ τολμηρό το ξεσήκωμα και
ανόητο και επιζήμιο το κάψιμο των αρχείων της Κοινότητας και του Σχολείου.
Όταν έφθασαν στην πλατεία ο μεν ινστρούκτορας στάθηκε και μας
μίλησε, οι δε ένοπλοι Κοκκινιώτες αν και γνωστοί μας, μας αγνόησαν τελείως
και εκτελούντες εντολές, προφανώς, του αρχηγού τους, προχώρησαν στο
σχολείο, στην πόρτα του οποίου έστησαν σκοπούς, σημείο καταλήψεως. Ο
ινστρούκτορας μας ζήτησε τα αρχεία της κοινότητας και του σχολείου να τα
κάψει, γιατί είπε: «Ο εχθρός δεν πρέπει να έχει στα χέρια του μητρώα και άλλα
στοιχεία να επιστρατεύσει».
Σαν να μην είχε ο εχθρός τα μητρώα της Νομαρχίας. Φέραμε τις
αντιρρήσεις μας και κάναμε καυγά, αλλά στάθηκε αδύνατο να τον πείσουμε ν’
αλλάξει γνώμη. Και μπροστά στα μάτια μας πήρε τα αρχεία της κοινότητας και
του σχολείου και τα έκαψε στην πλατεία. Η απερίσκεπτη αυτή πράξη
δημιούργησε αργότερα προβλήματα για όσους χρειάστηκαν αντίγραφα
ληξιαρχικών πράξεων ή αντίγραφα σπουδών…

150 Ν. Γκατζιάνα, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 141-142.

184
 Συλλήψεις και εκτελέσεις από τους Ιταλούς κατά το δίμηνο Ιανουαρίου-
Φεβρουαρίου 1943

Στις 29 Ιανουαρίου η Καραμπινιερία Γρεβενών συνέλαβε και φυλάκισε τον

προϊστάμενο του Ταχυδρομείου Γρεβενών Γεώργιο Γεωργιτσιώτη και τον καθηγητή
Γυμναστικής Αλέξανδρο Κοτσάνη, με την κατηγορία της υπόθαλψης ένοπλων
συμμοριών. Επίσης την ίδια ημέρα συνέλαβε στα Γρεβενά και τον καταγόμενο από το
Δεσπότη έμπορο Απόστολο Πηγατσιώτη για την κομμουνιστική του δράση151.
Στις 2 Φεβρουαρίου οι λεγεωνάριοι Δημαρέλληδες που βρίσκονταν με τους
Ιταλούς στον Ταξιάρχη, πυροβόλησαν και σκότωσαν το Γεώργιο Καλαϊτζίδη και
Στάθη Σταμπουλίδη από την Κιβωτό, γιατί τους πέρασαν για αντάρτες, καθώς
άρχισαν να τρέχουν μόλις τους αντιλήφθηκαν152.

Τρίτη επιδρομή των Ιταλών εναντίον του Καρπερού

(23 Φεβρουαρίου 1943)

Μετά τις μάχες του Σνιχόβου και της Οξύνειας και τη δραστηριοποίηση των
ανταρτικών ομάδων στην ύπαιθρο, οι ιταλικές στρατιωτικές αρχές οργάνωσαν
εκστρατεία αντιποίνων με λεηλασίες, πυρπολήσεις οικιών, φόνους και αρπαγές ζώων
στα χωριά των Χασίων. Τα χωριά των Γρεβενών, που θεωρούσαν υπεύθυνα για τη
συνδρομή των κατοίκων στις εναντίον τους επιθέσεις, ήταν το Ελευθεροχώρι, το
Μελίσσι, το Καρπερό, το Ελάφι, η Άνοιξη, ο Δεσπότης και ο Διάκος.
Oι κάτοικοι των παραπάνω χωριών, έχοντας πληροφορίες ότι ιταλικές
μονάδες επρόκειτο να κινηθούν από τη Λάρισα προς την περιοχή τους, είχαν πάρει τα
μέτρα τους. Μετέφεραν σε δασώδεις περιοχές, καλύβες και μαντριά, όσα είδη
ρουχισμού και τροφίμων έκριναν απαραίτητα, για να μπορέσουν να επιβιώσουν στην
ύπαιθρο. Παράλληλα, εφάρμοσαν και κάποια υποτυπώδη μέτρα ασφαλείας, όπως την
επάνδρωση παρατηρητηρίων, για να έχουν τη δυνατότητα έγκαιρης προειδοποίησης
σε περίπτωση που εχθρικά τμήματα πλησίαζαν προς το μέρος τους, ώστε να
απομακρυνθούν γρήγορα προς άλλη κατεύθυνση και να μην εγκλωβιστούν.
Τις ημέρες αυτές είχαν παρατηρηθεί συνεχείς κινήσεις ιππικού, πεζικού και
τεθωρακισμένων οχημάτων στο δημόσιο δρόμο από Καλαμπάκα προς Γρεβενά και
αντίστροφα.
Στις 21 Φεβρουαρίου 1943 μια ιταλική μονάδα ιππικού από τη Θεσσαλία
μπήκε αιφνιδιαστικά στο χωριό Άνοιξη. Οι περισσότεροι κάτοικοι, που είχαν
ειδοποιηθεί έγκαιρα για την επικείμενη επιδρομή, είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους
και ζούσαν στα κοντινά δάση. Μερικοί όμως που δεν πήραν στα σοβαρά τις
προειδοποιήσεις και δεν ήθελαν να απομακρυνθούν, συνελήφθησαν. Μεταξύ αυτών
ήταν γυναίκες και μικρά παιδιά. Από τους άνδρες συνελήφθησαν ο Γεώργιος Π.
Αβραμίδης, τα αδέλφια Παύλος και Φώτης Γετερίδης, ο Θεμιστοκλής Σεβαστιάδης, ο
Στέφανος Κατσαφίτης, ένας τσοπάνης του Παύλου Παπαδόπουλου και κάποιος από

151 ΑΥΕ, Αριθ. 26/9/29/30.1.1943 αναφορά Διοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών.

152 Ν. Γκατζιάνα, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 140.

185
την Οξύνεια. Όλους τους έδεσαν με ένα μεγάλο σχοινί και τους έκλεισαν σε ένα
δωμάτιο. Τις γυναίκες και τα ανήλικα παιδιά δεν τα πείραξαν. Το βράδυ
διανυκτέρευσαν στην άκρη του χωριού και το επόμενο πρωί άρχισαν να καίνε τα
σπίτια, για να εκδικηθούν τους κατοίκους, επειδή είχαν πληροφορίες ότι μερικοί από
αυτούς συμμετείχαν στις επιθέσεις εναντίον τους153.
Αφού οι Ιταλοί παρέμειναν για δεύτερη νύχτα στο χωριό, τα ξημερώματα της
ης
23 Φεβρουαρίου αναχώρησαν για το Μελίσσι. Μαζί τους πήραν και τους
συλληφθέντες άνδρες. Όταν έφθασαν στη θέση Κιούγκι, ένα χιλιόμετρο περίπου από
το χωριό, έβαλαν τους κρατούμενους στη γραμμή και ο επικεφαλής αξιωματικός τους
είπε: «αν έχει κανείς μαζί του ψωμί να το παραδώσει στους στρατιώτες». Υπήρχε μια
συνήθεια των Ιταλών να μη σκοτώνουν ανθρώπους που είχαν πάνω τους ψωμί.
Αναφέρεται μάλιστα μια χαρακτηριστική περίπτωση Ιταλού αιχμαλώτου στο
Σπήλαιο, που, ενώ είχε φθάσει η στιγμή της εκτέλεσης, επειδή έτυχε να έχει λίγο
ψωμί στη τσέπη του, άρχισε να το τρώει γρήγορα, για να μην υπάρχει πάνω του την
ώρα του θανάτου. Ένας από τους κρατούμενους, ο Φώτης Γετερίδης, διαισθανόμενος
τις προθέσεις των Ιταλών, κατόρθωσε να λύσει το σχοινί με το οποίο ήταν δεμένος
και να δραπετεύσει. Τον καταδίωξαν μερικοί ιππείς, αλλά, λόγω των πυκνών δένδρων
του δάσους και του διακεκομμένου εδάφους, κατόρθωσε να απομακρυνθεί με
ασφάλεια, τραυματισμένος μόνο ελαφρά στον αγκώνα. Τους υπόλοιπους έξι τους
εκτέλεσαν επί τόπου. Μόλις έφυγαν οι Ιταλοί, οι κάτοικοι τους παρέλαβαν και τους
έθαψαν σε ατμόσφαιρα πένθους στο νεκροταφείο του χωριού154.
Οι κάτοικοι του Καρπερού είχαν εγκαταλείψει και αυτοί το χωριό τους
φοβούμενοι αντίποινα των Ιταλών. Βλέποντας να καίγεται η Άνοιξη άρχισαν να
ανησυχούν, γιατί η απόσταση από το χωριό τους ήταν αρκετά μικρή που μπορούσε
εύκολα ο εχθρός να τους επιτεθεί και να εφαρμόσει ανάλογα αντίποινα. Στις 23 του
μηνός, όταν πληροφορήθηκαν ότι το τμήμα των Ιταλών που βρισκόταν στην Άνοιξη
αναχώρησε για το Μελίσσι, μερικές οικογένειες ζήτησαν να πάνε στα σπίτια τους για
να κρύψουν κάποια πράγματα που τα είχαν εγκαταλείψει πρόχειρα κατά την
εσπευσμένη απομάκρυνσή τους από το χωριό. Δόθηκε η άδεια από τους υπεύθυνους
και ορίστηκε μια ομάδα 12 ένοπλων ανδρών να προχωρήσει μπροστά, για να καλύψει
την κίνηση γι’ αυτούς που θα έμπαιναν στο χωριό.
Η ένοπλη ομάδα έστησε ένα παρατηρητήριο στο ύψωμα Άγιος Ταξιάρχης,
στα νότια του χωριού, με κύρια αποστολή την παρατήρηση προς τη δυτική πλευρά
που ήταν η διασταύρωση του δημόσιου δρόμου Γρεβενών- Καλαμπάκας και
Καρπερού- Γρεβενών (τοποθεσία Μουσταφά). Οι άνδρες και οι γυναίκες
διασκορπίστηκαν στο χωριό, για να κρύψουν ή να φυγαδεύσουν ό,τι μπορούσαν. Η
ώρα ήταν περίπου 1300, όταν ακούστηκε ο θόρυβος ενός ιταλικού αεροπλάνου, που
έκανε αναγνωριστικές πτήσεις πάνω από το χωριό σε χαμηλό ύψος. Ύστερα από μισή
ώρα, από το δημόσιο δρόμο που οδηγεί από τα Γρεβενά προς το Καρπερό, ένα τμήμα
ιππέων κατευθυνόταν προς το χωριό καλπάζοντας. Οι ένοπλοι του παρατηρητηρίου

153 Ν. Αραιοβηματά, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας,
Λάρισα 1988, σελ. 79-82.

154 Ό. π. σελ. 84.

186
εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, χωρίς να ρίξουν ούτε μια τουφεκιά. Οι ιππείς
πυροβολούσαν τους άνδρες και συλλάμβαναν τις γυναίκες που έβρισκαν στο δρόμο
τους. Όσες γυναίκες συνέλαβαν τις οδήγησαν στο χωριό, χωρίς να τις κακοποιήσουν,
ενώ τους άνδρες τους εκτελούσαν επί τόπου155. Λίγο αργότερα εισήλθε στο χωριό και
τμήμα πεζικού από το τάγμα Γρεβενών, ενισχυμένο και από μερικούς
«λεγεωνάριους» του Αλκιβιάδη Διαμάντη.
Αυτοί που σκοτώθηκαν σε διάφορα σημεία μέσα και έξω από το χωριό ήταν οι
εξής156:
 Παναγιώτης Βλαχάβας. Σκοτώθηκε έξω από το χωριό, στη θέση
«Ασπρόες». Ήταν από τους πιο σεβαστούς και εγγράμματους ανθρώπους
του χωριού.
 Αλκιβιάδης Δρατάκης από την Κρήτη. Σκοτώθηκε έξω από το χωριό, στη
θέση «Ντάλα». Είχε μεταβεί, για να εργαστεί, στο Καρπερό, με την
υποχώρηση του στρατού από το μέτωπο της Αλβανίας. Είχε εγκατασταθεί
στο χωριό και η γυναίκα του. Ήταν γαμπρός του διοικητή της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών, υπομοίραρχου Γεράσιμου
Μαζαράκη, που αργότερα συνελήφθη από τις ιταλικές αρχές και εστάλη
όμηρος στην Ιταλία, γιατί δεν ήθελε να συνεργαστεί μαζί τους.
 Χαράλαμπος Λαζαρίδης, Κωνσταντίνος Ι. Χάιτας και Ιωάννης Σαββίδης.
Σκοτώθηκαν μέσα στο χωριό, στον Προσφυγικό Συνοικισμό.
 Δημήτριος Λιάκος και Αποστόλης Νασιόπουλος. Σκοτώθηκαν έξω από το
χωριό, καθώς έβοσκαν τα κοπάδια τους.
 Χρήστος Παναγιωτίδης. Σκοτώθηκε δυτικά και κάτω από τα πρώτα
κτήματα του χωριού, στη θέση «Πηγαδόπουλο», στην προσπάθειά του να
διαφύγει προς το δάσος.
 Γεώργιος Παπαϊωαννίδης. Τον σκότωσε ένας ιππέας με το πιστόλι του,
νότια του χωριού, καθώς έτρεχε, για να κρυφτεί στο δάσος.
 Δημήτριος Στεργιόπουλος (Φανέλας) από τις Κυδωνιές. Σκοτώθηκε βόρεια
του χωριού, κοντά στον Άγιο Αθανάσιο.

Δύο άτομα, που συνελήφθησαν από στρατιώτες του πεζικού, ο Δημήτριος

Κώτσιας και ο Δημήτριος Μαγγούφης παραδόθηκαν στον επικεφαλής αξιωματικό
Μάριο, ο οποίος τους άφησε ελεύθερους. Ο Μάριος, μετά δεκαπέντε ημέρες,
συνελήφθη αιχμάλωτος στη μάχη του Φαρδυκάμπου.
Μια ομάδα ιππέων, που είχε κατευθυνθεί στο ρέμα «Καστελάνος», όπου
έβοσκαν τα βουβάλια των προσφύγων, σκότωσε 35 από αυτά.
Μέσα στο χωριό είχαν διασκορπιστεί ομάδες στρατιωτών, που έκαναν
έρευνες και έκαιγαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους, σπίτια, αχυρώνες, στάβλους και
ζώα. Από τα 150 περίπου σπίτια, που είχε το χωριό, κάηκαν σχεδόν όλα, μεταξύ των
οποίων και το Δημοτικό Σχολείο. Έμειναν όρθια η εκκλησία και 13 σπίτια. Όσα

155 Από το προσωπικό αρχείο του εφέδρου ανθυπολοχαγού και αξιωματικού του ΕΛΑΣ Γεωργίου Απ.
Παπαδόπουλου από το Καρπερό, το οποίο τέθηκε στη διάθεση του γράφοντος από το γιο του
Αγησίλαο.
156 Ό. π.

187
μικρά ζώα βρέθηκαν και μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για το συσσίτιό τους τα
πήραν μαζί τους.

Μόνιμες ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ το Μάρτιο του 1943

Με την προσέλευση νέων ανταρτών στον ΕΛΑΣ, αρχές Μαρτίου 1943,

ανασυγκροτήθηκαν στην περιφέρεια Γρεβενών οι παρακάτω ομάδες:
Στη ΒΔ περιοχή, (Κυδωνιές-Κυπαρίσσι- Εκκλησιά- Αηδόνια- Κληματάκι),
ομάδα 19 ανδρών με το όνομα «Αστραπή», που την αποτελούσαν157:
1) Δημήτριος Κυρατζόπουλος (Φωτεινός), αρχηγός της ομάδας, από τις
Κυδωνιές.
2) Νικόλαος Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας), υπαρχηγός της ομάδας, από το
Κυπαρίσσι.
3) Στέργιος Αδάμου από τις Κυδωνιές.
4) Αλέκος Αλαπούλιος από τον Πεντάλοφο.
5) Παναγιώτης (αγνώστου επωνύμου) από το Βυθό Βοΐου.
6) Παναγιώτης Γαβριήλ από τις Εκκλησιές.
7) Νικόλαος Ζησόπουλος από το Κυπαρίσσι.
8) Κωνσταντίνος Κουτούλας από το Κυπαρίσσι.
9) Χρήστος Κυρατζόπουλος από τις Κυδωνιές.
10) Φώτης Μουστάκας από τις Κυδωνιές.
11) Δημήτριος Μπαρμπαλέξης από τις Κυδωνιές.
12) Αθανάσιος Νέστορας από τα Κριθαράκια.
13) Βασίλειος Νταϊλιάνης από τις Κυδωνιές.
14) Βασίλειος Παπαγιαννόπουλος από το Κληματάκι.
15) Τάκης Παπαγιαννόπουλος από το Κληματάκι.
16) Φώτης Στούπας από τις Εκκλησιές.
17) Κωνσταντίνος Σάρρος από το Κυπαρίσσι.
18) Ανδρέας Τσιάτας από τις Κυδωνιές.
19) Κωνσταντίνος Χονδρογιάννης από τις Κυδωνιές.

Στην περιοχή Βεντζίων, ομάδα των 14 ανδρών με αρχηγό το δάσκαλο του

χωριού Πυλωροί Δημήτριο Ζυγούρα (Παλαιολόγο). Συγκροτήθηκε στις 20-22
Φεβρουαρίου 1943 και την αποτελούσαν158:
 Δημήτριος Ζυγούρας (Παλαιολόγος), αρχηγός ομάδας, από τη Βουχωρίνα
Βοΐου.
 Γεώργιος Μαυρίδης, υπαρχηγός της ομάδας, από τον οικισμό Κολοκυθάκι
της Κοινότητας Κνίδης.
 Κωνσταντίνος Καραγιάννης από τον οικισμό Ιτέα της Κοινότητας Κνίδης.

157 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 93-94 και 115.

158 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 94-96.

188
  6 χωροφύλακες του Σταθμού Χωροφυλακής Κνίδης.
 2 άνδρες από τη Σαρακήνα.
 3 άνδρες από τους οικισμούς της Κοινότητας Κνίδης.

Στα Βέντζια και στα γύρω χωριά των Χασίων έδρασε η ομάδα «Αθάνατος»,
που την αποτελούσαν159:
1) Παναγιώτης Κωνσταντινίδης, ομαδάρχης, από το Ελάφι.
2) Στέφανος Κωνσταντινίδης από το Ελάφι.
3) Λάμπρος Βέργος ή Μπίτουλας από το Καρπερό.
4) Ιορδάνης Γεωργιάδης από το Καρπερό.
5) Παναγιώτης Ζέρβας από την Πηγαδίτσα.
6) Γρηγόριος Ζιώγας.
7) Ηρακλής Καραχεισαρίδης από το Ελάφι.
8) Κοσμάς Κυρατλίδης από το Καρπερό.
9) Βασίλειος Λαφτσίδης.
10) Παύλος Μαυρίδης από το Ελάφι.
11) Ιωσήφ Μακρίδης από το Ελάφι.
12) Ευάγγελος Μότσιος από το Δεσπότη.
13) Ευάγγελος Παπαδόπουλος.
14) Μηνάς Παυλίδης από το Κέντρο Βεντζίων.
15) Δημήτριος Πηγατσιώτης από το Δεσπότη.
16) Ζήσης Ρέλλας από το Δεσπότη.
17) Κωνσταντίνος Τσανικλίδης από το Καρπερό.
18) Νικόλαος Χαμαλίδης από το Μελίσσι.
19) Λάζαρος Χαραλαμπίδης από το Καρπερό.
20) Γεώργιος Χατζηπαρασίδης.

Στην περιοχή Χασίων και νότια του Βενέτικου έδρασε η ομάδα «Κεραυνός»,
που την αποτελούσαν:
1) Αναστάσιος (Τάσος) Θεοδωρόπουλος, ομαδάρχης, από το Δεσπότη
(Σνίχοβο).
2) Νικόλαος Αραιοβηματάς, καπετάνιος της ομάδας, από την Άνοιξη (Γριά).
3) Φώτης Αβραμίδης.
4) Γεώργιος Αλεξιάδης από το Ελάφι.
5) Φώτης Αραιοβηματάς από την Άνοιξη.
6) Ευστάθιος Βασιλειάδης ή Αρμάτογλου από την περιοχή Γιαννιτσών
(διέμενε στη Δήμητρα, επειδή τον καταδίωκαν τα στρατεύματα κατοχής).
7) Ευστάθιος Βροντίλας από το Καρπερό.
8) Ιωάννης Γκιάτας από το Κηπουριό.
9) Γεώργιος Ζάμπας.
10) Κωνσταντίνος Ζίγρας ή Παπάς.

159 Ν. Αραιοβηματά, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας,
Λάρισα 1988, σελ. 85.

189
 11) Γεώργιος Κατσανίδης από την Άνοιξη.
12) Αντώνιος Λιάκος.
13) Νικόλαος Μακρίδης από το Ελάφι.
14) Σπύρος Μωυσιάδης από τη Δήμητρα.
15) Ευάγγελος Ντότσικας.
16) Θεόπιστος Παπαδόπουλος από την Άνοιξη.
17) Νικόλαος Τσίκαλος.
18) Τσιούφας.
19) Ζήσης Τσίκας.
20) Γεώργιος Χαραλαμπίδης ή Σεϊτανίδης από το Μελίσσι.
21) Χαρίλαος (αγνώστου επωνύμου).

Η ομάδα «Κεραυνός» ανέπτυξε τη δράση της εκτός από τα Χάσια (Καρπερό-

Δήμητρα- Άνοιξη- Τρικοκκιά-Ανθρακιά) και στα χωριά ΝΔ των Γρεβενών (Μελίσσι,
Δεσπότη, Αιμιλιανό, Διάκο, Κηπουριό, Τρίκωμο, Μοναχίτι, Κρανιά, Μηλιά
Μετσόβου κ.ά.). Το πρόγραμμα επισκέψεων και διαφώτισης στα χωριά το καθόριζε η
Περιφερειακή του ΚΚΕ Γρεβενών, με επικεφαλής το Φίλο Γ.
Σε μια επίσκεψη της παραπάνω ομάδας στην Τρικοκκιά συγκροτήθηκε
έκτακτο ανταρτοδικείο, για να δικαστεί ο πρόεδρος του χωριού Γεώργιος
Παπαδημητρίου και κάποιος ξένος κάτοικος του χωριού που λεγόταν Γεώργιος
Νικολίτσας, με την κατηγορία ότι δήθεν ήταν συνεργάτες των κατακτητών. Μετά από
επέμβαση του παπά του χωριού Παναγιώτη Γκατζή και ενός ηλικιωμένου με κύρος
στο χωριό, του Γρηγόρη Χαρισιάδη, δεν έγιναν εκτελέσεις. Τον πρόεδρο τον
καταδίκασαν σε θάνατο με αναστολή, ενώ το Νικολίτσα σε ξυλοδαρμό160.
Η μέθοδος της κατηγορίας κάθε προέδρου του χωριού που ήταν
αντικομμουνιστής για συνεργάτη των κατακτητών ήταν συνηθισμένο φαινόμενο.
Σκοπός τους ήταν με συκοφαντίες και με ψεύτικες κατηγορίες να εξοντώσουν τους
προύχοντες κάθε χωριού, για να εγκαταστήσουν στη θέση τους τα δικά τους
πρόσωπα.
Στην περιοχή δυτικά Γρεβενών, με έδρα την Αλατόπετρα, δημιουργήθηκε το
Μάρτιο του 1943 η ομάδα του Ηρακλή Παπαδόπουλου (Νικηφόρου), που καταγόταν
από την Κιβωτό και ήταν δάσκαλος αρχικά στο Περιβολάκι και μετά στο Πολυνέρι.
Η ομάδα του Νικηφόρου είχε δύναμη 25 περίπου άνδρες, από τα χωριά Αλατόπετρα,
Πρόσβορο, Πολυνέρι, Μεσολούρι, Φιλιππαίοι, Ζιάκα κ.ά.

Αντιστασιακές Ομάδες στο Βόιο το Φεβρουάριο του 1943

Από τον Απρίλιο του 1942 στην επαρχία Βοΐου ο έφεδρος ανθυπολοχαγός
Θεόδωρος Σιδηρόπουλος, Ταμειακός υπάλληλος ,από το χωριό Βροντή Τσοτυλίου,
με υπόδειξη της οργάνωσης «Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος» (ΥΒΕ), που
μετονομάστηκε αργότερα «Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις» (ΠΑΟ),
160 Ό. π. σελ. 85-87.

190
δραστηριοποιήθηκε για να συγκροτήσει αντιστασιακές ομάδες των 5-6 ατόμων και
να συγκεντρώσει οπλισμό, με σκοπό να δράσει εναντίον του κατακτητή161.
Το φθινόπωρο του 1942 βολιδοσκοπήθηκαν οι διαμένοντες στο Βόιο μόνιμοι
και έφεδροι αξιωματικοί και ανατέθηκε η οργάνωση του Αρχηγείου Βοΐου της ΠΑΟ
στον εν τιμητική αποστρατεία ταγματάρχη Δημήτριο Παναγιωτίδη, με αρχηγούς των
ομάδων τον απόστρατο ταγματάρχη πυροβολικού Μιλτιάδη Πόρτη από τον
Πεντάλοφο, τον υπολοχαγό της Σχολής Ευελπίδων Κοσμά Μπουλογιάννη από τον
Πεντάλοφο, τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Ιωάννη Τσουκνίδη από τη Ζώνη, τον έφεδρο
ανθυπολοχαγό Θεόδωρο Σιδηρόπουλο από τη Βροντή, τον έφεδρο ανθυπολοχαγό
Νικόλαο Παπαθανασίου από το Σκαλοχώρι, τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Ιωάννη
Παναγιωτόπουλο από την Ανθούσα και άλλους. Το σύνολο των ανταρτών της ΠΑΟ
ανερχόταν σε 300-400 άνδρες, οι οποίοι ήταν κατανεμημένοι στα γύρω από τον
Αυγερινό ορεινά χωριά. Οι αντάρτες των ομάδων αυτών δεν είχαν εξέλθει στα βουνά,
αλλά ήταν ενήμεροι για τα καθήκοντά τους, είχαν παραλάβει τον ανάλογο οπλισμό
και ήταν έτοιμοι να δράσουν την κατάλληλη στιγμή162.
Ταυτόχρονα με την κίνηση και οργάνωση των παραπάνω ομάδων κινήθηκε
και το ΚΚΕ, το οποίο με αρχηγούς το Φωτεινό, Σκοτίδα και Αριστοτέλη
Χοτούρα(Αρριανό) από τη Λευκοθέα Βοΐου, είχε οργανώσει ομάδες συνολικής
δύναμης περίπου 70 ανταρτών, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν παλαιοί
κομμουνιστές.
Στη Σιάτιστα συγκροτήθηκαν οι ομάδες του ΕΛΑΣ με αρχηγούς τον
ανθυπολοχαγό πυροβολικού της Σχολής Ευελπίδων Στέλιο Κατσόγιαννο (Γιάγκοβα),
του οποίου ο πατέρας ήταν Δασάρχης στην Κοζάνη, και τον έφεδρο ανθυπολοχαγό
Δημήτριο Χαρισιάδη (Καραϊσκάκη), συνολικής δύναμης 30-35 ανδρών.
Στον Πολύλακκο Βοΐου, δημιουργήθηκε μια ομάδα 15 ανδρών, με
επικεφαλής τον υπομοίραρχο Θωμά Βενετσανόπουλο από την Κυπαρισσία,
αποτελούμενη κυρίως από παλαιούς χωροφύλακες. Ο Βενετσανόπουλος ως γνωστό
είχε προσχωρήσει στο ΕΑΜ μετά την κατάληψη της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής
Σιάτιστας, της οποίας ήταν διοικητής.

161 Δ. Ζαφειρόπουλου, Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα 1948, σελ. 37.

162 Ό. π. σελ. 37.

191
 Η μάχη της Βίγλας163 (Μπογαζιού) Σιάτιστας

(4 Μαρτίου 1943)

Στις 2 Μαρτίου 1943, η οργάνωση του ΕΑΜ Σιάτιστας πληροφορήθηκε

τηλεφωνικά από τους υπαλλήλους του τηλεγραφείου Αμυνταίου, ότι φάλαγγα 10
ιταλικών αυτοκινήτων, που ερχόταν από Καστοριά, θα χρησιμοποιούσε το
δρομολόγιο Αμύνταιο- Κοζάνη- Γρεβενά, με σκοπό να μεταφέρει στρατιώτες για
ενίσχυση της φρουράς Γρεβενών, καθώς και τρόφιμα και άλλα υλικά.
Η ιταλική φάλαγγα δε χρησιμοποίησε το κατά πολύ συντομότερο δρομολόγιο
Καστοριά- Άργος Ορεστικό- Βογατσικό- γέφυρα Αλιάκμονα (Γιαγκόβου)- Γρεβενά,
γιατί οι Ιταλοί είχαν πληροφορίες ότι στην περιοχή Βοΐου κυκλοφορούσαν
αντάρτικες ομάδες, οι οποίες υπήρχε ενδεχόμενο να τους στήσουν ενέδρα και να τους
εξουδετερώσουν. Έτσι, προτίμησαν να κινηθούν μέσω της γερμανοκρατούμενης
περιοχής της Φλώρινας και Κοζάνης για περισσότερη ασφάλεια.
Όταν στις 3 Μαρτίου 1943 οι Ιταλοί έφθασαν στην Κοζάνη, προσπάθησαν να
πληροφορηθούν αν το δρομολόγιο προς τα Γρεβενά ήταν ακίνδυνο. Όμως οι
πληροφορίες που έλαβαν ήταν συγκεχυμένες. Παρ’ όλα αυτά το απόγευμα της ίδιας
ημέρας ξεκίνησαν προσεκτικά για τα Γρεβενά. Μόλις πέρασαν το χωριό Ξηρολίμνη
και βρέθηκαν μπροστά στη στενωπό μήκους 9 περίπου χιλιομέτρων, που
σχηματίζεται μεταξύ των ορέων Άσκιου (Σινιάτσικου) και Βούρινου-το λεγόμενο
Μπουγάζι- θεώρησαν σκόπιμο να μη συνεχίσουν την κίνηση και να επιστρέψουν
στην Κοζάνη, με σκοπό να συλλέξουν περισσότερες πληροφορίες για την κατάσταση
του δρομολογίου, προκειμένου το επόμενο πρωί να κινηθούν με μεγαλύτερη
ασφάλεια.
Το ΕΑΜ Σιάτιστας όμως είχε αποφασίσει να προσβάλει την ιταλική φάλαγγα
στη στενωπό με την υπάρχουσα δύναμη του ΕΛΑΣ και εθελοντές Σιατιστινούς για
τους παρακάτω λόγους:
163 Βιβλιογραφία που ελήφθη υπόψη για τη μάχη της Βίγλας και Φαρδυκάμπου:
Σόλωνα Γρηγοριάδη, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, 3η έκδοση, Αθήνα x.x. σελ. 216-
218.
Ζαχαρία Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 101-143.
Κίτσου Μάνιου, Η ιστορική μάχη του Φαρδύκαμπου, Σιάτιστα 1982, σελ. 7-18.
Αλέξη Ρόσιου (Υψηλάντη), Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 78-92.
Μηνιαία εφημερίδα "Εφημερίς" Σιάτιστας Μαρτίου 1996.
Μιλτιάδη Στρακαλή (Δημάρχου Σιάτιστας), 50 Χρόνια Ελευθερίας, έκδοση 1962, σελ. 52- 59.
Βασίλη Νταϊλιάνη, Η ζωή και η δράση του Βασίλη Νταϊλιάνη, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 80-88.
Εφημερίδα "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία", 1.4.79, 8.4.79 και 15.4.79 (Δημοσίευμα του Δ.
Κυρατζόπουλου για τη μάχη του Φαρδυκάμπου).
Έκθεση για τη μάχη του Φαρδυκάμπου που υποβλήθηκε από τον ταγματάρχη Π.Δ. Ιωάννη
Κοντονάση προς το ΓΕΣ στις 10.3.1946.
Πρακτικά της Βουλής των Ελλήνων: Συνεδρίαση ΜΘ΄ της Βουλής της 23.7.1946.
Π.Α.Ο. Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωση, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν
Αντίστασιν 1941-1945, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 189-197.
Παρμενίωνος Παπαθανασίου, Για τον ελληνικό Βορρά, έκδοση δεύτερη, τόμος Α, Αθήνα 1997, σελ.
285-299.
Περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», συλλογή 37, αφήγηση για τη μάχη της Βίγλας του Γιάννη Χατζή, από
τη Σιάτιστα.

192
  Για να μη φανεί ότι υστερεί σε δράση σε σχέση με τις γειτονικές επαρχίες
Γρεβενών και Καλαμπάκας, που είχαν επιτυχίες εναντίον των ιταλικών
τμημάτων στο Σνίχοβο και στην Οξύνεια (Μερίτσα), εφόσον υπήρχε το
πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού και ο στόχος ήταν σχετικά εύκολος και μέσα
στα όρια των δυνατοτήτων.
 Για να ενισχυθεί σε οπλισμό, πυρομαχικά και εφόδια (ιματισμό, άρβυλα,
τρόφιμα).
 Για να εξαναγκάσει τους νέους της Σιάτιστας να ενταχθούν στον ΕΛΑΣ.

Το βράδυ της 3ης Μαρτίου επικοινώνησε με τα πλησιέστερα προς τη γέφυρα

του Αλιάκμονα χωριά των Γρεβενών, Άγιο Γεώργιο, Κοκκινιά, Ταξιάρχη, Κιβωτό,
Πολύδενδρο και Κληματάκι και ζήτησε από τους εφεδροελασίτες να κινητοποιηθούν
και να καταλάβουν κατάλληλες θέσεις, κατά μήκος του δρομολογίου προς τη γέφυρα
του Αλιάκμονα, για να εμποδίσουν από το επόμενο πρωί τυχόν ενισχύσεις του
ιταλικού τάγματος Γρεβενών προς το Μπουγάζι. Οι δεκαρχίες του εφεδρικού ΕΛΑΣ
των χωριών αυτών τέθηκαν σε επιφυλακή και περίπου 50 άνδρες παρατάχθηκαν στα
υψώματα Κοκκινιάς- Ταξιάρχη και δυτικά από τη γέφυρα του Αλιάκμονα.
Το πρωί της 4ης Μαρτίου και περί ώρα 0730 οι ένοπλες ομάδες των
Σιατιστινών, καθώς και εθελοντές κάθε ηλικίας, που δεν ήταν οργανωμένοι στο
ΕΑΜ, με επικεφαλής το μόνιμο ανθυπολοχαγό Στέλιο Κατσόγιαννο, τον έφεδρο
ανθυπολοχαγό Δημήτριο Χαρισιάδη (Καραϊσκάκη), τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Αλέκο
Ρόσιο (Υψηλάντη) και την ομάδα της Αιανής έστησαν ενέδρα μέσα στη στενωπό, στη
θέση Βίγλα. Μέσα στο δρόμο, και κοντά στο γεφύρι της υπάρχουσας εκεί ρεματιάς,
τοποθέτησαν ένα βυτίο νερού επάνω σε ένα κάρο, για να αναγκάσουν τη φάλαγγα να
σταματήσει και να την προσβάλουν πιο εύκολα. Όλοι οι άνδρες έλαβαν θέσεις μάχης
σε πρόχειρα οργανωμένες θέσεις και σε απόσταση βολής από το δρόμο. Στην κορυφή
της Βίγλας είχε τοποθετηθεί παρατηρητής, για να παρακολουθεί την εμφάνιση της
φάλαγγας από το μέρος της Κοζάνης.
Στις 0800 ώρα φάνηκε στον εγγύς ορίζοντα η ιταλική φάλαγγα. Τα οχήματα
κινούνταν αργά και με μικρές αποστάσεις μεταξύ τους. Σε λίγο μπήκαν στον κλοιό
της ενέδρας. Το πρώτο αυτοκίνητο σταμάτησε μπροστά στο βυτίο και οι επιβαίνοντες
Ιταλοί κατέβηκαν, για να το παραμερίσουν από το δρόμο. Τότε δόθηκε το σύνθημα
έναρξης πυρός. Όλοι μαζί έβαλαν με τα όπλα τους κατά των ανδρών της φάλαγγας
και ταυτόχρονα έριξαν μια χειροβομβίδα στο πρώτο όχημα. Οι Ιταλοί αιφνιδιάστηκαν
και άρχισαν να αντιδρούν σπασμωδικά, ανταποδίδοντας το πυρ. Όταν είδαν όμως ότι
είναι από παντού περικυκλωμένοι και δεν υπήρχε πλέον ελπίδα διαφυγής και
σοβαρής αντίστασης, αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Το τελευταίο όχημα της
φάλαγγας, το οποίο ήταν έξω από τον κλοιό της ενέδρας και δεν είχε βληθεί, έκανε
στροφή επί τόπου και επέστρεψε στην Κοζάνη, οπότε ενημερώθηκαν τηλεφωνικά για
τα συμβάντα το σύνταγμα Καστοριάς και το τάγμα Γρεβενών.
Το τάγμα Γρεβενών έστειλε αμέσως για ενίσχυση της φάλαγγας ένα τμήμα
δύο περίπου διμοιριών με 4 οχήματα. Όταν τα οχήματα άρχισαν να κατεβαίνουν από
τα υψώματα του χωριού Ταξιάρχη προς τη ρεματιά της Κοκκινιάς (γέφυρα

193
Σούμπινου, στον παλαιό δρόμο Γρεβενών-Κοζάνης), οι άνδρες των δεκαρχιών
άρχισαν να βάζουν εναντίον τους με πυκνά πυρά, με αποτέλεσμα αυτά να
ακινητοποιηθούν και οι Ιταλοί στρατιώτες να αποβιβαστούν όπως-όπως και να
καθηλωθούν στο έδαφος. Στο σημείο αυτό οι ιταλικές διμοιρίες παρέμειναν
καθηλωμένες μέχρι το απόγευμα και έτσι δεν μπόρεσαν να φθάσουν στον προορισμό
τους και να εκτελέσουν την αποστολή τους. Από τη συμπλοκή αυτή οι Ιταλοί είχαν 5
τραυματίες, ενώ από τις δεκαρχίες δεν υπήρξε καμιά απώλεια.

Απώλειες από τη μάχη της Βίγλας.

Ιταλοί: Νεκροί 3, τραυματίες 11, αιχμάλωτοι 93, μεταξύ των οποίων και ο
λοχαγός Αυρήλιος, πρώην φρούραρχος Νεάπολης Κοζάνης. Οι τραυματίες
οδηγήθηκαν στο Παλαιόκαστρο και οι λοιποί αιχμάλωτοι στη Σιάτιστα πλην του
λοχαγού Αυρηλίου, τον οποίο εκτέλεσαν την ίδια ημέρα στο Παλαιόκαστρο. Και ενώ
στους Ιταλούς τραυματίες παρασχέθηκαν στην αρχή οι πρώτες βοήθειες από το
τμήμα του ΕΛΑΣ, το βράδυ η οργάνωση του ΕΑΜ Παλαιοκάστρου, κατόπιν
διαταγής του ΕΑΜ Σιάτιστας, τους εκτέλεσε164.
Έλληνες: Τραυματίες 4 κάτοικοι της Σιάτιστας, ο Γεώργιος Κώτσικας, ο
Ζήσης Λιάμας (ή Μπούρτσος), ο Ιωάννης Σφενδόνης και ο Δ. Ε. Τιούκαλιας.
Λάφυρα: Όλος ο ατομικός οπλισμός των τραυματιών και αιχμαλώτων και
επιπλέον 2 πολυβόλα, 9 οπλοπολυβόλα, 1 ατομικός όλμος, διάφορα είδη
πυρομαχικών και χειροβομβίδες, 9 οχήματα, 1 μοτοσικλέτα, 8 σάκοι με άρβυλα,
αρκετοί σάκοι με αλεύρι και ρύζι και μικρές ποσότητες τυριών και ειδών
ζαχαροπλαστικής.

Η μάχη του Φαρδυκάμπου

(5-6 Μαρτίου 1943)

Για την ιστορική μάχη του Φαρδυκάμπου Σιάτιστας, που αποτελεί συνέχεια
της μάχης της Βίγλας, έχουν γραφεί αρκετά μέχρι τώρα, είτε από αυτούς που έλαβαν
μέρος είτε από άλλους που ασχολήθηκαν με τη συγγραφή της Εθνικής Αντίστασης.
Όταν τους μελετήσει κανείς και προσπαθήσει να επιβεβαιώσει τα στοιχεία, για να
βγάλει κάποιο συμπέρασμα σχετικά με την εξέλιξη των γεγονότων, παθαίνει τέτοια
σύγχυση, που είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει την αλήθεια από τη σκοπιμότητα και
αυτοπροβολή. Όσοι πρωταγωνιστές συμμετείχαν στη μάχη και έγραψαν ή μίλησαν γι’
αυτήν παρουσιάζουν τον εαυτό τους σαν «ήρωα» και «σωτήρα» και ούτε λίγο ούτε
πολύ μας λένε ότι η επιτυχία οφειλόταν στις δικές τους πρωτοβουλίες και ενέργειες.
Οι άλλοι που έγραψαν και δεν συμμετείχαν στον αγώνα, παρουσιάζουν τα γεγονότα
μονόπλευρα, ανάλογα με την παράταξη που υποστηρίζουν (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΠΑΟ
κ.λπ.).
Και ενώ στη μάχη συνεργάστηκαν «δεξιοί» και «αριστεροί» για τον κοινό
σκοπό, τα γεγονότα γράφηκαν παραποιημένα, γιατί στηρίχτηκαν εσκεμμένα στις
164 Μιλτιάδη Στρακαλή (Δημάρχου Σιάτιστας), 50 Χρόνια Ελευθερίας, έκδοση 1962, σελ. 52.

194
«μισές αλήθειες» και έγινε παραγνώριση της ενεργού συμμετοχής της άλλης
πλευράς.
Στην προσπάθειά μου να ξεκαθαρίσω τα πράγματα μέσα από αυτό το
«κομφούζιο» των αλληλοσυγκρουόμενων απόψεων, των πολιτικών σκοπιμοτήτων,
της αυτοπροβολής και της παραπληροφόρησης, μπορώ με βεβαιότητα από την αρχή
να υποστηρίξω ότι η επιτυχία της αιχμαλωσίας ολοκλήρου του ιταλικού τάγματος
Γρεβενών στο Φαρδύκαμπο οφείλεται κατά κύριο λόγο στην καθολική συμμετοχή
των κατοίκων της Σιάτιστας, που αγωνίστηκαν «υπέρ βωμών και εστιών»,
ανεξάρτητα από την ιδεολογική τους τοποθέτηση, και στην από κοινού αποφασιστική
συνδρομή των λοιπών αντιστασιακών οργανώσεων και εθελοντών Ελλήνων
πατριωτών, «Εθνικιστών» και «Εαμιτών», των επαρχιών Βοΐου και Γρεβενών. Το ότι
αργότερα μερικοί από την αριστερή πλευρά προσπάθησαν να παρουσιάσουν το
μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός της Εθνικής Αντίστασης ως επιτυχία του ΕΛΑΣ,
οφείλεται σε συνειδητή παραπληροφόρηση, που εξυπηρετούσε τις δικές τους
σκοπιμότητες.
Η τοποθεσία Φαρδυκάμπου βρίσκεται 4 χιλιόμετρα Νότια-Νοτιοδυτικά της
Σιάτιστας. Είναι περίπου πεδινή με μικρές διακυμάνσεις του εδάφους και διατέμνεται
από μικρές χαραδρώσεις χειμάρρων, που σε κάποιο βαθμό βοηθούν την προσέγγιση
άτακτων και την αιφνιδιαστική προσβολή. Δυτικά και από Βορρά προς Νότο ρέει ο
Αλιάκμων ποταμός με απότομες όχθες, ο οποίος από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη
παραμένει αδιάβατος. Επομένως ανάπτυξη ανταρτικών τμημάτων για επίθεση από
την πλευρά αυτή ήταν αδύνατη. Η μόνη επιχειρησιακή δυνατότητα των ανταρτών στη
δυτική όχθη του Αλιάκμονα ήταν να εγκατασταθούν αμυντικά στα υψώματα της
Κοκκινιάς, για να εμποδίσουν εχθρικές κινήσεις από τα Γρεβενά προς τη γέφυρα
Γιαγκόβου, που εφάπτεται σχεδόν στην τοποθεσία Φαρδυκάμπου.

195
 Τοποθεσία Φαρδυκάμπου

Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται η στενωπός Μπογαζιού Σιάτιστας, μήκους

9 χιλιομέτρων, η οποία επανδρωμένη με μικρές δυνάμεις ανταρτών μπορούσε να
εμποδίσει την άφιξη εχθρικών ενισχύσεων από την Κοζάνη.
Μια άλλη τοποθεσία, στην οποία μπορούσαν να αναχαιτισθούν οι ενισχύσεις
που θα έσπευδαν από την Καστοριά στο Φαρδύκαμπο, ήταν η μικρή στενωπός που
υπάρχει κατά μήκος του δρομολογίου Κωσταράζι- Βογατσικό.
Οι κατέχοντες τα βραχώδη υψώματα της Σιάτιστας, που υπέρκεινται της
πεδινής έκτασης του Φαρδυκάμπου, είχαν το πλεονέκτημα της καλής παρατήρησης
και πεδίων βολής, αλλά είχαν το μειονέκτημα της δύσκολης απόκρυψης και κάλυψης
από τα εχθρικά πυρά του πυροβολικού και των όλμων, γιατί ο χρόνος που είχαν στη
διάθεσή τους ήταν εξαιρετικά μικρός για αποτελεσματική οργάνωση του εδάφους.
Από την 1η Φεβρουαρίου 1943 είχαν αρχίσει να αποσύρονται με διαταγή των
Ιταλών οι ελληνικοί Σταθμοί Χωροφυλακής από την περιοχή Καστοριάς και την
επαρχία Βοΐου και μέχρι τέλους Φεβρουαρίου είχαν αποσυρθεί οι ιταλικές δυνάμεις
από το Νεστόριο, το Άργος Ορεστικό και τη Νεάπολη.
Οι διαδόσεις που κυκλοφορούσαν ότι μόνιμοι αξιωματικοί της ΙΧ Μεραρχίας
του Ελληνοϊταλικού πολέμου, η οποία ήταν τότε επανδρωμένη από τους
στρατεύσιμους των Νομών Κοζάνης και Καστοριάς, θα τεθούν επικεφαλής των
ανταρτικών ομάδων Βοΐου και Γράμμου συνετέλεσαν στο να σκέπτονται σοβαρά οι
κάτοικοι της περιοχής για τη συμμετοχή τους στις αντιστασιακές οργανώσεις.

196
 Η εξέλιξη της μάχης

Η μάχη της Βίγλας αποτέλεσε την αιτία και αφορμή της μάχης του
Φαρδυκάμπου, που επακολούθησε την επόμενη ημέρα και σε μια απόσταση 2
χιλιομέτρων περίπου δυτικά της πρώτης.
Το ιταλικό τάγμα Γρεβενών, που παρακολουθούσε όλη την ημέρα τη δυσμενή
εξέλιξη των γεγονότων, αποφάσισε να κινηθεί δυναμικά και να τιμωρήσει
παραδειγματικά τους Σιατιστινούς, τους οποίους θεωρούσε υπεύθυνους για τα όσα
συνέβησαν στη Βίγλα. Για να εκτελέσει όμως τέτοιας φύσεως αποστολή, πρέπει να
έλαβε τη διαταγή από το ιταλικό Στρατηγείο της Λάρισας. Αφού άφησε μικρή
φρουρά για την ασφάλεια της πόλης, την οποία ενίσχυαν και μερικοί λεγεωνάριοι, τις
απογευματινές ώρες της 4ης Μαρτίου 1943, με δύναμη περίπου 650 ανδρών και όλο
το βαρύ οπλισμό και το πυροβολικό που είχε στη διάθεσή του (3 ορειβατικά
πυροβόλα), κατευθύνθηκε προς τη Σιάτιστα. Διοικητής του τάγματος ήταν ο
ταγματάρχης Περόνι.
Με τη δύση του ηλίου το τάγμα βρισκόταν στα υψώματα του Ταξιάρχη και
απελευθέρωσε το τμήμα που είχε καθηλωθεί από το πρωί στη ρεματιά της Κοκκινιάς.
Επειδή νύχτωνε και η προς τα εμπρός κίνηση εγκυμονούσε κινδύνους,
στρατοπέδευσε και διανυκτέρευσε επί τόπου, δίπλα στο δημόσιο δρόμο, με
προοπτική το επόμενο πρωί να διαβεί τη γέφυρα του Αλιάκμονα (Γιαγκόβου) και στη
συνέχεια να επιτεθεί και να καταλάβει τη Σιάτιστα. Ένα κλιμάκιο του τάγματος
προωθήθηκε μέχρι το ποτάμι για φρούρηση της γέφυρας.
Οι Σιατιστινοί άρχισαν να συνειδητοποιούν τον επικείμενο θανάσιμο κίνδυνο
και να αισθάνονται τη «δαμόκλειο σπάθη» πάνω από τα κεφάλια τους. Ο
ταπεινωμένος από τον αιφνιδιασμό της Βίγλας εχθρός φαινόταν αποφασισμένος να
εφαρμόσει παραδειγματικά αντίποινα και να καταστρέψει ολοκληρωτικά την πόλη
τους. Έπρεπε όλοι να αγωνιστούν «υπέρ βωμών και εστιών» για να σώσουν τα σπίτια
και τις οικογένειές τους. Εξέπεμψαν σήμα κινδύνου προς όλες τις ένοπλες ομάδες του
Βοΐου, των Γρεβενών και των Βεντζίων και προς τους κατοίκους των περιοχών αυτών
και ζητούσαν άμεση βοήθεια. Η πόλη της Σιάτιστας και οι κάτοικοί της έπρεπε να
σωθούν. Ο αγώνας δεν είχε χρώματα και δεν εξυπηρετούσε σκοπιμότητες. Ήταν
αγώνας σωτηρίας. Έπρεπε όλοι να δράσουν γρήγορα και αποφασιστικά, γιατί ο
εχθρός βρισκόταν «προ των πυλών».
Όλες οι ένοπλες ομάδες (μόνιμες και εφεδρικές) από το Βόιο, τα Βέντζια και
τα πλησιέστερα προς τη Σιάτιστα χωριά των Γρεβενών ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα
και τέθηκαν σε κατάσταση συναγερμού. Οι οργανωμένοι στις ομάδες της ΠΑΟ και
του εφεδρικού ΕΛΑΣ (δεκαρχίες) παρέλαβαν τα όπλα και με τους αρχηγούς τους
άρχισαν να κινούνται προς το Φαρδύκαμπο. Από τη Σιάτιστα επιστρατεύθηκαν
εθελοντικά οι περισσότεροι κάτοικοι κάθε ηλικίας. Για να εξοπλιστούν όλοι,
διανεμήθηκε και ο οπλισμός των Ιταλών αιχμαλώτων της Βίγλας (αυτόματα, τυφέκια,
οπλοπολυβόλα, χειροβομβίδες). Μαζί με τους εθελοντές κατοίκους της Σιάτιστας
υπήρχαν και οι δύο μόνιμες ομάδες των Ελασιτών, του Στέλιου Κατσόγιαννου
(Γιάγκοβα) και του Δημητρίου Χαρισιάδη (Καραϊσκάκη), συνολικής δύναμης 50
ανδρών. Το σύνολο των ένοπλων εθελοντών και ανένταχτων κατοίκων της Σιάτιστας

197
υπολογίζεται σε 350 περίπου άνδρες, εκτός από τα παιδιά 15-17 ετών και τους
ηλικιωμένους, που εκτελούσαν βοηθητικές εργασίες.
Οι ένοπλες αντιστασιακές ομάδες που κινήθηκαν για να αντιμετωπίσουν τον
εχθρό στο Φαρδύκαμπο ή για να απομονώσουν την περιοχή, ήταν οι εξής:

Για την τοποθεσία Φαρδυκάμπου

 Από τη Σιάτιστα όλοι οι παραπάνω 400 ένοπλοι άνδρες ( 350 ανένταχτοι

εθελοντές και 50 του ΕΛΑΣ).
 Από το Βόιο (Τσοτύλι-Νεάπολη- Πεντάλοφος), οι ομάδες της ΠΑΟ,
συνολικής δύναμης 250 ανδρών.
 Η ομάδα "Αστραπή" με 19 άνδρες, αρχηγό το Φωτεινό και υπαρχηγό το
Σκοτίδα. Επειδή ο Φωτεινός είχε αναλάβει καθήκοντα στο επιτελείο του
ταγματάρχη Ιωάννη Κοντονάση, τη διοίκηση της ομάδας την ανέλαβε
προσωρινά ο Σκοτίδας. Στην ομάδα αυτή δόθηκε διαταγή να αναλάβει σε
πρώτη φάση την ασφάλεια του Σταθμού Διοικήσεως.
 Η ομάδα των Βεντζίων του Δημήτρη Ζυγούρα (Παλαιολόγου), δύναμης 14
ανδρών μαζί με εθελοντές κατοίκους των γύρω χωριών.
 Η ομάδα του υπομοίραρχου Βενετσανόπουλου, δύναμης 15 ανδρών.

Για απομόνωση της περιοχής

 Η ομάδα του Αριστοτέλη Χοτούρα (Αρριανού), δύναμης 30-35 ανδρών, και

70 ανένταχτοι εθελοντές από την περιοχή Βογατσικού, με επικεφαλής
εφέδρους αξιωματικούς. Η δύναμη αυτή κατέλαβε τα υψώματα που
βρίσκονταν ανάμεσα στο Βογατσικό και Κωσταράζι, για να εμποδίσει τις
ιταλικές ενισχύσεις από την Καστοριά.
 Οι δεκαρχίες του εφεδρικού ΕΛΑΣ των χωριών Άγιος Γεώργιος, Κοκκινιά,
Ταξιάρχης, Κιβωτός, Πολύδενδρο, συνολικής δύναμης 70 περίπου ανδρών.
Οι δεκαρχίες αυτές κατέλαβαν τα δυτικά του Αλιάκμονα υψώματα της
Κοκκινιάς και Ταξιάρχη, για να εμποδίσουν τις εχθρικές ενισχύσεις από τα
Γρεβενά.
 Οι ομάδες της ΠΑΟ συνολικής δύναμης 80 περίπου ανδρών, οι οποίες
κατέλαβαν τις διαβάσεις προς Αμμουδάρα και Δαμασκηνιά, για να
απαγορεύσουν τις εχθρικές ενισχύσεις να κινηθούν από Άργος Ορεστικό
προς Τσοτύλι-Φαρδύκαμπο.

Για να επιτευχθεί ο συντονισμός όλων των ομάδων που θα δρούσαν στο

Φαρδύκαμπο, έγινε σύσκεψη στο Τσοτύλι, κατά την οποία επήλθε συμφωνία μεταξύ
της ΠΑΟ και του ΕΑΜ Βοΐου (συμπεριλαμβανομένου και του ΕΑΜ Σιάτιστας), η
οποία προέβλεπε ότι την αρχηγία της επιχείρησης θα αναλάμβανε ο αρχαιότερος
αξιωματικός της περιοχής, ο εν τιμητική αποστρατεία ταγματάρχης Ιωάννης
Κοντονάσης από την Περιστέρα Βοΐου. Ο ταγματάρχης Κοντονάσης, για να

198
διατηρήσει τις ισορροπίες και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αποστολής,
χρησιμοποίησε για βοηθούς του δύο επιτελείς, τον υπολοχαγό της Σχολής Ευελπίδων
Κοσμά Μπουλογιάννη από την ΠΑΟ και τον έφεδρο υπολοχαγό Δημήτριο
Κυρατζόπουλο (Φωτεινό) από τον ΕΛΑΣ. Παράλληλα άφησε στη Νεάπολη τον
ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη της ΠΑΟ, για να συνεχίσει την επιστράτευση και να
μεριμνήσει για την επάνδρωση των δύο διαβάσεων που οδηγούσαν από Άργος
Ορεστικό προς Αμμουδάρα- Δαμασκηνιά- Τσοτύλι, ώστε να απαγορευθεί
οποιαδήποτε κίνηση των ιταλικών ενισχύσεων από την Καστοριά.
Το πρωί της 5ης Μαρτίου το ιταλικό τάγμα πέρασε τη γέφυρα του Αλιάκμονα
και ανέπτυξε τους λόχους του για επίθεση, με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της
Σιάτιστας. Οι Σιατιστινοί είχαν εγκατασταθεί αμυντικά στα βόρεια του Φαρδυκάμπου
βραχώδη υψώματα, για να αποκρούσουν την επιθετική ενέργεια και να
απαγορεύσουν τις ιταλικές δυνάμεις να εισέλθουν στην πόλη. Το πυροβολικό των
Ιταλών έβαζε συνεχώς κατά της πόλης και των θέσεων των αμυνομένων. Τις
απογευματινές ώρες οι εχθρικές δυνάμεις κατόρθωσαν να ανατρέψουν τις πρώτες
αντιστάσεις και να φθάσουν πλησίον της νότιας συνοικίας (Γεράνεια) της Σιάτιστας.
Εκεί καθηλώθηκαν από την σθεναρή αντίσταση των μαχόμενων Σιατιστινών, οι
οποίοι ήταν αποφασισμένα να διεξάγουν αγώνα από σπίτι σε σπίτι, για να μην
επιτρέψουν την είσοδο των Ιταλών στην πόλη.
Στο μεταξύ, οι Ιταλοί παρατήρησαν ότι προς την τοποθεσία Φαρδυκάμπου
πλησίαζαν διάφορες αντάρτικες ομάδες, και υπήρχε περίπτωση να τους προσβάλουν
από τα νώτα, οπότε αναγκάσθηκαν μόλις νύχτωσε να εγκαταλείψουν τις παρυφές της
πόλης και να συμπτυχθούν στη βάση τους. Εκεί οργανώθηκαν αμυντικά εκατέρωθεν
του δρομολογίου, από το ύψος περίπου της γέφυρας του Αλιάκμονα μέχρι τη
διασταύρωση της οδού που οδηγεί από Γρεβενά προς Κοζάνη και Καστοριά. Τη
νύχτα 5/6 Μαρτίου καμιά εχθρική ενέργεια δεν έλαβε χώρα.
Ο ταγματάρχης Ιωάννης Κοντονάσης, με το επιτελείο και την ομάδα ασφαλείας
του Σκοτίδα, κινήθηκε από το Τσοτύλι προς το Φαρδύκαμπο με αυτοκίνητο, και αργά
το απόγευμα της 5ης Μαρτίου έφθασε στο Μικρόκαστρο (Τσιρούσινο), με σκοπό να
μελετήσει επί τόπου την κατάσταση και να εκδώσει τις απαραίτητες συντονιστικές
οδηγίες και εντολές προς όλα τα εμπλεκόμενα τμήματα. Εγκατέστησε το Σταθμό
Διοικήσεως στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου του Μικρόκαστρου, όπου υπήρχε
τηλέφωνο και μπορούσε να επικοινωνεί με Σιάτιστα, Νεάπολη, Τσοτύλι, Βογατσικό,
Άγιο Γεώργιο Γρεβενών και άλλα κοντινά χωριά.
Επειδή οι Ιταλοί τη νύχτα της 5ης Μαρτίου είχαν απομακρυνθεί από τη
Σιάτιστα, οι επικεφαλής των υπερασπιστών της πόλης αξιωματικοί ειδοποιήθηκαν να
μεταβούν στο Μικρόκαστρο, για να συζητήσουν με τον ταγματάρχη Κοντονάση και
το επιτελείο τις ενέργειες της επόμενης ημέρας. Εκπρόσωπος των δυνάμεων της
Σιάτιστας ήταν ο μόνιμος ανθυπολοχαγός Στέλιος Κατσόγιαννος (Γιάγκοβας) με
βοηθό τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Δημήτριο Χαρισιάδη (Καραϊσκάκη). Για τον ίδιο
σκοπό έφθασαν τη νύχτα στο Σταθμό Διοικήσεως και άλλα στελέχη των ομάδων που
βρίσκονταν δυτικά του Φαρδυκάμπου και είχαν εύκολη πρόσβαση. Επακολούθησε
σύσκεψη, κατά την οποία αποφασίστηκε να γίνει κατά μέτωπο επίθεση όλων των
ομάδων με το πρώτο φως της επόμενης ημέρας (6ης Μαρτίου), καθόσον ο εχθρός ήταν

199
κυκλωμένος από παντού και την πρωτοβουλία των κινήσεων την είχαν οι Έλληνες.
Εκτός αυτού κατά τη διάρκεια της νύχτας και μέχρι την 0400 ώρα αναμένονταν να
φθάσουν με αυτοκίνητα και άλλες ενισχύσεις από τη Νεάπολη και το Τσοτύλι, οι
οποίες θα προωθούνταν αμέσως στο πεδίο της μάχης και στις προβλεπόμενες από το
σχέδιο θέσεις.
Για να μην υπάρξουν απώλειες από το ιταλικό πυροβολικό και τους όλμους,
δόθηκε η εντολή στα τμήματα να εκμεταλλευτούν το σκοτάδι και να πλησιάσουν όσο
μπορούσαν πιο κοντά στις εχθρικές θέσεις, ώστε με το πρώτο φως η επαφή με τον
αντίπαλο να γίνει αμέσως, οπότε τα βαριά όπλα (όλμοι, πυροβολικό) δεν θα έβαζαν
εναντίον τους, γιατί υπήρχε κίνδυνος να σκοτώσουν τους δικούς τους. Η διαταγή
αυτή κοινοποιήθηκε με σύνδεσμο και στο τμήμα Βεντζίων, το οποίο είχε καταλάβει
θέσεις νότια της τοποθεσίας. Σε ό,τι αφορά τις δεκαρχίες από τα χωριά Άγιος
Γεώργιος, Κιβωτό, Κοκκινιά, Ταξιάρχη και Πολύδενδρο δόθηκε εντολή να
καταστρέψουν τις δύο μικρές γέφυρες κοντά στο Βατόλακκο και να καταλάβουν
θέσεις κατά μήκος του δρομολογίου, ώστε να εμποδίσουν την κίνηση οποιασδήποτε
εχθρικής ενίσχυσης από Γρεβενά προς Φαρδύκαμπο.
Τα χρονικά περιθώρια ήταν τόσο στενά που δεν επέτρεπαν την έκδοση
κανονικής διαταγής επιχειρήσεων. Οι παρεμβάσεις της διοίκησης και του επιτελείου
για τις μελλοντικές ενέργειες των τμημάτων θα γίνονταν με την αποστολή
υπηρεσιακών σημειωμάτων. Κάτω από τις συνθήκες που έγινε η κινητοποίηση και
την πίεση του χρόνου, ο δεσμός μεταξύ επιτελείου και ομάδων ήταν ευκαιριακός και
προέκυψε από την αδήριτη ανάγκη να υπάρχει ένας στοιχειώδης έλεγχος και
συντονισμός των ενεργειών. Η ιεραρχική εξάρτηση μεταξύ του ταγματάρχη
Κοντονάση και των εμπλεκόμενων ομάδων δεν είχε την έννοια μιας καλά
οργανωμένης και πειθαρχημένης μονάδας, αλλά ήταν χαλαρή και σε μερικές
περιπτώσεις σχεδόν ανύπαρκτη, με δεδομένο ότι οι αποστάσεις μεταξύ Σταθμού
Διοικήσεως και μαχόμενων τμημάτων ήταν μεγάλες και δεν υπήρχαν ασύρματες
επικοινωνίες για άμεση επέμβαση της διοίκησης την κατάλληλη στιγμή. Γι’ αυτό και
οι περισσότεροι μικροί ηγήτορες, έχοντας υπόψη τις γενικές κατευθύνσεις,
αντιμετώπιζαν την κατάσταση με δική τους πρωτοβουλία.
Η συνολική δύναμη που έλαβε μέρος στη μάχη και στην απομόνωση της
περιοχής ήταν περίπου 960 άνδρες, από τους οποίους οι 160 ανήκαν στις μόνιμες
ανταρτικές ομάδες του ΕΛΑΣ και οι υπόλοιποι 800 είχαν επιστρατευθεί από το Βόιο,
τη Σιάτιστα, το Βογατσικό και τα αμέσως δυτικά του Αλιάκμονα χωριά των
Γρεβενών. Στο Φαρδύκαμπο, που έγιναν οι ένοπλες συγκρούσεις με τους Ιταλούς,
πολέμησαν 700 περίπου άνδρες, από τους οποίους οι 100 ανήκαν στις τέσσερις
μόνιμες ομάδες του ΕΛΑΣ (Σκοτίδα, Κατσόγιαννου, Καραϊσκάκη και
Βενετσανόπουλου).
Οι μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί που συμμετείχαν στην επιχείρηση, ήταν
συνολικά 33, από τους οποίους 25 της ΠΑΟ και 8 του ΕΛΑΣ. Ονομαστική
κατάσταση αυτών δημοσιεύεται στο Παράρτημα « Γ», σελ. ...

Τα γεγονότα της 6ης Μαρτίου

200
 Το ξημέρωμα της 6ης Μαρτίου άρχισε η επίθεση των ελληνικών τμημάτων
από όλες τις κατευθύνσεις. Ήταν από τις ελάχιστες περιπτώσεις της Εθνικής
Αντίστασης που ομάδες του ΕΛΑΣ συνεργάστηκαν με άλλη εθνική αντιστασιακή
οργάνωση. Εκτός από το γεγονός αυτό έχουμε και την καθολική συμμετοχή του
λαού της Σιάτιστας, ο οποίος ενώθηκε με τις ετερόκλητες ομάδες και αποτέλεσε το
συνδετικό κρίκο, σε μια προσπάθεια εθνικής ενότητας, πέρα από πολιτικές
προκαταλήψεις και σκοπιμότητες.
Στις 1200 ώρα έφθασε για ενίσχυση από την Εράτυρα ο έφεδρος λοχαγός της
ΠΑΟ Αθανάσιος Δάφνης με δύναμη 25 ανδρών. Τη δύναμη αυτή ο ταγματάρχης
Κοντονάσης την έστειλε να επιτηρεί το Μπουγάζι, γιατί υπήρχαν πληροφορίες ότι
επρόκειτο να αποσταλούν ενισχύσεις προς το ιταλικό τάγμα από την Κοζάνη.
Ο αγώνας συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση και από τις δύο πλευρές. Το
μεσημέρι πέταξαν πάνω από το πεδίο της μάχης δύο ιταλικά αεροπλάνα, τα οποία
έριξαν μερικούς πυροβολισμούς και μικρές βόμβες, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Επίσης άλλα δύο αεροπλάνα στις 1400 βομβάρδισαν τη Σιάτιστα και προκάλεσαν το
θάνατο δύο γυναικών, της Περιστέρας Γκεριχτέ και της συζύγου του Νίκου
Κεραμάρη, καθώς και μικρές υλικές ζημιές.
Την ίδια περίπου ώρα οι έφεδροι ανθυπολοχαγοί της ΠΑΟ Νικόλαος
Ευαγγελόπουλος από το Αξιόκαστρο και Μιχάλης Παπαγιαννόπουλος από τον
Πολύλακκο, με δική τους πρωτοβουλία, πέρασαν με 15 άνδρες τα ορμητικά νερά του
Αλιάκμονα και εγκαταστάθηκαν σε μικρό λόφο στα νώτα του τάγματος, από τον
οποίο έβαζαν εναντίον των Β΄ κλιμακίων (εφοδιασμού, μαγειρείων, μεταγωγικών
κλπ.).
Τις απογευματινές ώρες άλλα δύο αεροπλάνα έριξαν με αλεξίπτωτα στο πεδίο
της μάχης επτά δέματα με τρόφιμα και πυρομαχικά, όμως, λόγω της μικρής
απόστασης που χώριζε τους εμπλεκόμενους, τα τρία έπεσαν στους Ιταλούς, τα άλλα
τρία στους αντάρτες και το έβδομο σε ενδιάμεση θέση, που ούτε ο ένας ούτε ο άλλος
μπορούσε να το πάρει.
Οι Ιταλοί παρέμειναν καθηλωμένοι καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, χωρίς
να σταματήσουν να βάζουν προς κάθε κατεύθυνση. Οι αντάρτες από την ώρα της
γενικής επίθεσης, από το πρωί μέχρι και το απόγευμα, δεν είχαν σημειώσει αξιόλογα
αποτελέσματα και δεν είχαν πετύχει τον αντικειμενικό τους σκοπό, που ήταν η
εξουδετέρωση και η αιχμαλωσία του ιταλικού τάγματος. Η παρατεινόμενη αυτή
κατάσταση, που έμοιαζε με πόλεμο χαρακωμάτων, έδειχνε ότι οι επιτιθέμενοι είχαν
εξαντλήσει πλέον όλες τις δυνατότητες και, εφόσον δεν είχαν διαθέσιμες εφεδρείες
για να συνεχίσουν την επίθεση, δεν είχαν και ελπίδα επιτυχίας. Εκτός αυτού τα
πυρομαχικά των ανταρτών άρχισαν να τελειώνουν και υπήρχαν πληροφορίες ότι ο
εχθρός προετοιμάζεται να προωθήσει ενισχύσεις από την Κοζάνη και την Καστοριά,
για να απεγκλωβίσει το τάγμα του, το οποίο είχε τη δυνατότητα να αμυνθεί
αποτελεσματικά για αρκετές ακόμη ώρες. Οποιαδήποτε προσπάθεια επιθετικής
ενέργειας από το πρωί της επόμενης ημέρας ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων,
με επιπλέον κίνδυνο, λόγω εξαντλήσεως των πυρομαχικών, οι αντάρτες να ηττηθούν
και να υποστούν σοβαρές απώλειες.

201
 Την υπεύθυνη διοίκηση και το επιτελείο βασάνιζε η σκέψη για την τύχη της
Σιάτιστας και των γύρω χωριών, σε περίπτωση που θα αποφάσιζε να αποσυρθούν από
τις θέσεις τους οι ομάδες.
Τελικά αποφασίστηκε να γίνει, μετά τη δύση του ηλίου, άλλη μια κρούση, για
να δημιουργηθεί η εντύπωση στους Ιταλούς ότι διατηρείται η φυσιογνωμία της μάχης
και ότι τα ελληνικά τμήματα εμμένουν στον αντικειμενικό τους σκοπό. Στη συνέχεια
όλες οι ομάδες κατά τη διάρκεια της νύχτας, αθέατες και με μεγάλη μυστικότητα, θα
εγκατέλειπαν τις θέσεις τους, για να συγκεντρωθούν σε άλλους χώρους, με
ετοιμότητα να συνεχίσουν τον ανταρτοπόλεμο. Η αποχώρηση από το πεδίο της μάχης
θα άρχιζε από τις 2030 ώρα. Έτσι, με σημειώματα που απεστάλησαν από τη διοίκηση
και το επιτελείο προς τους επικεφαλής αξιωματικούς των τμημάτων, με τη ρητή
εντολή να μη διαρρεύσει το περιεχόμενο μέχρι την ώρα της αποχώρησης, για να μην
επηρεασθεί το ηθικό των ανδρών, καθορίστηκαν οι παρακάτω αποστολές:
Τμήματα Βοΐου: Να κατευθυνθούν προς τη Νεάπολη, αφήνοντας ελαφρές
ομάδες στην ανατολική πλευρά του Αλιάκμονα, για παρενόχληση του εχθρού.
Τμήματα Σιάτιστας: Να αποσυρθούν προς Γαλατινή και Σινιάτσικο,
αφήνοντας ελαφρές ομάδες στα Αμπέλια (τοποθεσία νότια Σιάτιστας) και στο
Μπογάζι. Να μελετήσουν και να οργανώσουν τον ανταρτοπόλεμο στην περιοχή τους.
Τμήματα Βεντζίων: Να αποσυρθούν στην περιοχή Σαρακήνας- Κέντρου,
αφήνοντας περιπόλους κοντά στον Έξαρχο και να οργανώσουν ανταρτοπόλεμο στην
περιοχή τους.
Τμήματα Γρεβενών: Να αποσυρθούν στον Άγιο Γεώργιο, αφήνοντας
περιπόλους κοντά στην Κοκκινιά και στο Βατόλακκο, για επιτήρηση και
παρακολούθηση των κινήσεων του εχθρού, και να οργανώσουν ανταρτοπόλεμο στην
περιοχή τους.
Τις πρώτες νυκτερινές ώρες και, πριν τα τμήματα της Σιάτιστας αρχίσουν να
αποχωρούν, συνέβη κάτι το αναπάντεχο. Οι Ιταλοί νηστικοί και ταλαιπωρημένοι από
τον τριήμερο αγώνα, αισθανόμενοι εγκαταλειμμένοι από τα προϊστάμενα κλιμάκια
που δεν φρόντισαν να τους στείλουν ενισχύσεις και, μη έχοντας ισχυρή θέληση να
συνεχίσουν τη μάχη, ζήτησαν να παραδοθούν. Ενημέρωσαν για την απόφασή τους
αυτή τα τμήματα των Σιατιστινών με τα οποία εκείνη τη στιγμή είχαν την
πλησιέστερη επαφή. Η είδηση μεταδόθηκε αστραπιαία και προς τα άλλα τμήματα, τα
οποία ήταν έτοιμα να αποχωρήσουν. Ο ανθυπολοχαγός Κατσόγιαννος ενημέρωσε τον
ταγματάρχη Κοντονάση και τους επιτελείς του ότι οι Ιταλοί καταθέτουν τα όπλα και
παραδίνονται. Όλοι ξαφνιάστηκαν από την απροσδόκητη αυτή ενέργεια των Ιταλών
και παρέμειναν στις θέσεις τους, για να αποφασίσουν ποιες θα ήταν οι επόμενες
ενέργειες με βάση τα νέα δεδομένα. Αποφασίστηκε οι Ιταλοί αιχμάλωτοι να
απομακρυνθούν το συντομότερο προς την περιοχή Πενταλόφου.

Απώλειες από τη μάχη του Φαρδυκάμπου

Ελλήνων:

202
 Νεκροί 3, οι εξής:
1. Παναγιώτης Γούτας, από τη Σιάτιστα.
2. Θύμιος Παπαγιάννης, από τον Άγιο Γεώργιο.
3. Γεώργιος Ώτας, από τη Σιάτιστα.

Τραυματίες 16, οι παρακάτω:

1) Στέργιος Αδάμου από τις Κυδωνιές.
2) Αχιλλέας Βλάχος (Πλιάκος) από την Παναρέτη.
3) Κώστας Γκοτζαμάνης, από την Αγία Σωτήρα.
4) Νίκος Ζησόπουλος από τις Κυδωνιές.
5) Χαρίσης Καϊνάρης από τη Σιάτιστα.
6) Χρήστος Κυρατζόπουλος από τις Κυδωνιές.
7) Νικόλαος Μητσόπουλος από το Αξιόκαστρο.
8) Κώστας Ξιάλης (Γκορομίσιος) από τη Σιάτιστα.
9) Χρήστος Παπαδόπουλος από το Πυλώριο Βοΐου.
10) Γεώργιος Πολύζος από τη Σιάτιστα.
11) Γεώργιος Σάργκας (Σάργανας) από τη Σιάτιστα.
12) Αργύριος Σελαγιώτης (Σαλαγάδας) από τη Σιάτιστα.
13) Γεώργιος Τζήλιας, από το Αξιόκαστρο.
14) Χρήστος Τζώνος από τη Σιάτιστα.
15) Δημήτριος Τσάμπουρας από το Καλονέρι.
16) Κώστας Χονδρογιάννης από τις Κυδωνιές.

Ιταλών
Νεκροί : Αξιωματικοί 2, οπλίτες 36.
Τραυματίες: Αξιωματικοί 4, οπλίτες 31.
Αιχμάλωτοι (συμπεριλαμβανομένων και των τραυματιών) : Αξιωματικοί 17,
οπλίτες 586. Μεταξύ αυτών και ο διοικητής του τάγματος ταγματάρχης Perroni
(Περόνι).
Λάφυρα
Οι αντάρτες εκτός από τον ατομικό οπλισμό των αιχμαλώτων αξιωματικών
και οπλιτών πήραν για λάφυρα 65 οπλοπολυβόλα, 7 πολυβόλα, 6 όλμους (από τους
οποίους ο ένας ομαδικός), μεγάλο αριθμό χειροβομβίδων και φυσιγγίων, 3 ορειβατικά
πυροβόλα με 300 βλήματα, 3 αυτοκίνητα, 62 μουλάρια και 3 ίππους- κέλητες.

Αποτελέσματα από τη νίκη των Ελλήνων στο Φαρδύκαμπο

 Η πόλη της Σιάτιστας σώθηκε από βέβαιη καταστροφή.

 Αναπτερώθηκε το φρόνημα του πληθυσμού της Δυτικής Μακεδονίας και
εξυψώθηκε η ιδέα της Εθνικής Αντίστασης.
 Αναγκάστηκαν τα ιταλικά στρατεύματα να εγκαταλείψουν τις περιοχές
Γρεβενών και Βοΐου, οι οποίες από τότε παρέμειναν ελεύθερες και χωρίς τον
έλεγχο των στρατευμάτων κατοχής.

203
  Αποδείχτηκε ότι οι Έλληνες, όταν παραμερίσουν την μικροπολιτική και τις
σκοπιμότητες και ενωμένοι αρθούν στο ύψος των περιστάσεων, κάνουν
θαύματα, καθόσον η επιτυχία ήταν αποτέλεσμα ομόνοιας και συνεργασίας
των «δεξιών» και «αριστερών» αντιστασιακών οργανώσεων και της
καθολικής συμμετοχής των κατοίκων της περιοχής.
 Θεωρήθηκε ως η μεγαλύτερη επιτυχία του αντιστασιακού αγώνα μετά την
ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου.

Ποια ήταν η τύχη των Ιταλών αιχμαλώτων της μάχης του Φαρδυκάμπου

Οι Ιταλοί αιχμάλωτοι και τραυματίες ανέρχονταν συνολικά σε 603 άνδρες.

Όλους αυτούς τους παρέλαβαν οι αντάρτες και, ακολουθώντας το δρομολόγιο
Σιάτιστα- Νεάπολη – Τσοτύλι, τους οδήγησαν στον Πεντάλοφο (Ζουπάνι), όπου
παρέμειναν για λίγες ημέρες. Εδώ φαίνεται ότι η ΠΑΟ άφησε την τύχη των
αιχμαλώτων στα χέρια του ΕΛΑΣ, ίσως γιατί δε διέθετε μόνιμα τμήματα στα βουνά.
Από εκεί μεταφέρθηκαν από τους Ελασίτες στο Σπήλαιο Γρεβενών και
στρατωνίστηκαν στο Μοναστήρι του χωριού (Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου),
όπου κρατήθηκαν για τρεις περίπου μήνες. Το μοναστήρι ήταν περιφραγμένο, είχε
κελιά που μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν για θαλάμους, καθώς και βοηθητικές
εγκαταστάσεις (μαγειρεία, αποθήκες για τρόφιμα κλπ.) και προαύλιο για τη
συγκέντρωση και κυκλοφορία των αιχμαλώτων.
Η διατροφή των αιχμαλώτων ήταν πενιχρή και οι συνθήκες διαβίωσης άθλιες.
Επειδή οι περισσότεροι δεν είχαν αγγεία φαγητού, χρησιμοποιούσαν για πιάτα
όστρακα από χελώνες. Η επιμελητεία του ΕΑΜ Γρεβενών χορηγούσε σε κάθε
αιχμάλωτο 50 δράμια αλεύρι ημερησίως και σε ελάχιστες περιπτώσεις ψωμί. Το
αλεύρι αυτό, οι Ιταλοί το ανακάτευαν με νερό μέσα σε καζάνια και το έκαναν χυλό
(κουρκούτι). Αυτό ήταν το καθημερινό τους φαγητό. Για να συμπληρώσουν την
τροφή τους, τους έβγαζαν με συνοδεία κάθε εβδομάδα έξω στην ύπαιθρο, για να
μαζέψουν χόρτα και χελώνες.
Κατά την παραμονή των αιχμαλώτων στο Σπήλαιο εκτελέστηκαν 4
καραμπινιέροι του Σταθμού της Βωβούσας και 5 στρατιώτες. Η εκτέλεση των
στρατιωτών έγινε, γιατί ο ένας από αυτούς, που λεγόταν Φούλκο, είχε δραπετεύσει
και τον συνέλαβαν στα Γρεβενά, ενώ οι άλλοι τέσσερις, γιατί γνώριζαν για την
σχεδιαζόμενη απόδραση και δεν την ανέφεραν στους Ελασίτες.
Τη φρουρά των αιχμαλώτων την αποτελούσαν ομάδες Ελασιτών από το
Σπήλαιο, το Κοσμάτι, τους Μαυραναίους και το Μοναχίτι, καθώς και
επιστρατευμένοι εφεδροελασίτες από άλλα χωριά.
Το Μάιο, μετά από διαταγή του Αρχηγείου Πίνδου, οι Ιταλοί αιχμάλωτοι
μεταφέρθηκαν στη Σαμαρίνα και παραδόθηκαν στους υπεύθυνους του ΕΑΜ του
χωριού. Η ομάδα Σπηλαίου, που τους συνόδευε, παρέμεινε στη Σαμαρίνα 15 ημέρες,
μέχρις ότου επιλυθούν τα θέματα φρούρησης από άλλες ομάδες.

204
 Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή
Δυτικής Μακεδονίας, η οποία είχε την έδρα της στον Πεντάλοφο, χωρίς να έχει καμιά
αρμοδιότητα για τους αιχμαλώτους του Φαρδυκάμπου, για ανθρωπιστικούς και μόνο
λόγους, χορήγησε στον ΕΛΑΣ οικονομική βοήθεια και φαρμακευτικό υλικό165.
Το φθινόπωρο οι επιχειρήσεις των Γερμανών στα σύνορα της Ηπείρου-
Δυτικής Μακεδονίας δημιούργησαν πρόβλημα ανεφοδιασμού των αιχμαλώτων στη
Σαμαρίνα. Περισσότεροι από 100 πέθαναν από ασιτία και μερικοί από ένα
δηλητηριώδες χόρτο με χονδρές ρίζες, το οποίο εν αγνοία τους μάζεψαν από τα βουνά
και το χρησιμοποίησαν για τη διατροφή τους. Το χόρτο αυτό οι χωρικοί το ονόμαζαν
«σκάρφη» και το χρησιμοποιούσαν ως παυσίπονο στον πονόδοντο (τοποθετούσαν
ένα κομματάκι της ρίζας πάνω στο χαλασμένο δόντι) και ως βότανο για τη θεραπεία
μιας ασθένειας των αιγοπροβάτων, που είχε σχέση με το πρήξιμο των ποδιών.
Το χειμώνα οι επιζήσαντες Ιταλοί μεταφέρθηκαν στο χωριό Πρόσβορο. Εκεί
είχαν αναπτύξει και ένα αναρρωτήριο με δύο γιατρούς. Την εποχή αυτή, στα διπλανά
χωριά, Μεσολούρι και Δοτσικό, υπήρχαν και άλλα δύο στρατόπεδα Ιταλών, στα
οποία είχαν μεταφερθεί 4.000 Ιταλοί της ιταλικής Μεραρχίας Πινερόλο, τους οποίους
είχε αφοπλίσει με δόλο ο ΕΛΑΣ, όπως θα δούμε σε επόμενες σελίδες. Μετά την
άφιξη των αιχμαλώτων του Φαρδυκάμπου στο Πρόσβορο μερικοί πέθαναν από την
εξάντληση, την πείνα και τη δυσεντερία. Οι Ιταλοί αυτοί ενταφιάστηκαν σε
ξεχωριστό μέρος στο νεκροταφείο του χωριού, κοντά στο εξωκλήσι της Παναγίας.
Σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θανόντων, σύμφωνα με μια έρευνα του
Επαρχείου Γρεβενών, που έγινε το καλοκαίρι του 1952, μετά από αίτημα της ιταλικής
Κυβέρνησης, αναφέρεται ότι ενταφιάστηκαν εκεί περισσότεροι από 100 Ιταλοί
οπλίτες166. Κάτοικοι όμως του Πρόσβορου μεγάλης ηλικίας, που έζησαν τα γεγονότα,
αμφισβητούν αυτόν τον αριθμό και υποστηρίζουν ότι οι Ιταλοί, που ενταφιάστηκαν
στο χωριό τους, ήταν πολύ λιγότεροι.
Οι κάτοικοι του Πρόσβορου έσπευσαν από την πρώτη στιγμή να τους
συμπαρασταθούν. Κάθε οικογένεια ανέλαβε να φιλοξενήσει 1-2 Ιταλούς, ενώ οι
υπόλοιποι στρατωνίζονταν στο Δημοτικό Σχολείο167.
Όταν στις 4 Ιουλίου 1944 άρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των
Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο, υπήρχαν στο Πρόσβορο 365 Ιταλοί αιχμάλωτοι. Στο
μεταξύ οι Ελασίτες είχαν καθαιρέσει το φυσικό τους διοικητή ταγματάρχη Περόνι και
είχαν αναθέσει τη διοίκηση στο λοχαγό Γκρανάτα168. Προτού οι Ιταλοί, λόγω των
επιχειρήσεων, εγκαταλείψουν το χωριό, ο ταγματάρχης Περόνι θεώρησε χρέος του να
μιλήσει προς τους κατοίκους και να τους ευχαριστήσει για τη φιλοξενία που είχαν
αυτός και οι άνδρες του. Στον αποχαιρετιστήριο λόγο που έβγαλε στην εκκλησία του
Αγίου Δημητρίου είπε και τα εξής169:

165 Ν. Χάμμοντ, Περιπέτεια με τους αντάρτες 1943-44, Αθήνα 1983, σελ. 123.
166 Αριθ. Πρωτ. 4332/24.7.1952 έγγραφο του Έπαρχου Γρεβενών Σπ. Τσιγαρίδα προς το Νομάρχη
Κοζάνης.
167 Αφήγηση του Γεωργίου Ι. Τσακστάρα από το Πρόσβορο.

168 Ν. Χάμμοντ. Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944,
Αθήνα χ. χ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 173.
169 Αφήγηση του Γεωργίου Ι. Τσακστάρα από το Πρόσβορο.

205
 Αγαπητοί μου χωριανοί. Και σας ονομάζω χωριανούς μου γιατί μας
συμπαρασταθήκατε και μας φιλοξενήσατε στα σπίτια σας, σαν να ήμασταν
δικοί σας άνθρωποι. Σώσατε πολλές ζωές. Τη ζωή μας τη χρωστάμε σε σας
και γι΄ αυτό σας ευγνωμονούμε…

Στις 5 Ιουλίου, οι παραπάνω αιχμάλωτοι μεταφέρθηκαν από μια ομάδα

Ελασιτών σε δάσος κοντά στο Περιβόλι και εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους. Όταν
πλησίασαν προς το μέρος τους οι Γερμανοί, ο ταγματάρχης Περόνι και ο λοχαγός
Γκρανάτα έδωσαν διαφορετικές διαταγές. Η πλειοψηφία υπάκουσε στον Περόνι και
μόνο 33 στο λοχαγό. Ο Περόνι άρχισε διαπραγματεύσεις με το Γερμανό διοικητή και
προσχώρησε στους Γερμανούς. Ο λοχαγός Γκρανάτα εκτελέστηκε, ενώ οι 33
στρατιώτες που τάχτηκαν με το μέρος του, κατόρθωσαν να δραπετεύσουν και να
σωθούν170.

Ομιλία στη Βουλή των Ελλήνων για τη μάχη του Φαρδυκάμπου

του βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος Αλεξάνδρου Λαδά.

Ο Γρεβενιώτης Βουλευτής Αλέκος Λαδάς στη συνεδρίαση ΜΘ΄ της Βουλής

στις 23 Ιουλίου 1946 για την Εθνική Αντίσταση, σε βαρυσήμαντη ομιλία του,
ανέφερε για τη μάχη του Φαρδυκάμπου τα εξής:

Αξιότιμε Κύριε Αβραάμ (σ. σ. Υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας της

κυβέρνησης Κ. Τσαλδάρη) εμνημονεύσατε όλας τας περιπτώσεις των εθνικών
αγωνιστών, οι οποίοι δια της εθνικής δράσεώς των κατά το διάστημα της κατοχής
ετίμησαν το όνομα της Ελληνικής Πατρίδος μας. Αλλά παραλείψατε να
μνημονεύσητε και ίσως τούτο να μην υπέπεσε μέχρι τούδε εις την αντίληψίν σας,
την ηρωϊκήν δράσιν των αφανών και αγνώστων μέχρι σήμερον αγωνιστών της
Δυτικής Μακεδονίας, οι οποίοι εδημιούργησαν μίαν άλλην εποποιΐαν μετά το
Αλβανικό έπος, η οποία αποτελεί φωτοστέφανον δόξης και αποτελεί παράδειγμα
απαραμίλλου μεγαλείου εθνικής αντιστάσεως.
Ευρισκόμεθα εις τα τέλη του 1942 και αρχάς του 1943. Κατά τους
χρόνους αυτούς της μαύρης δουλείας εις την γωνίαν αυτήν της Ελλάδος
τέσσαρες κατακτηταί, πιέζοντες και τυρανούντες τον Ελληνικόν πληθυσμόν,
επεδίωκον την εξόντωσίν του. Η Ιταλοκρατουμένη περιοχή της Δυτικής
Μακεδονίας και ιδία οι Νομοί Καστορίας και Κοζάνης και επαρχίαι Γρεβενών
και Βοΐου εστέναζον υπό το πέλμα τούτων. Ενώ κυρίως τα τμήματα αυτά της
Χώρας ευρίσκοντο υπό την κατοχήν των Ιταλών, εσφίγγοντο και εμαρτύρουν
συγχρόνως και από τους προαναφερθέντας συνοδοιπόρους των Ιταλών,
Βουλγάρους και Κομιτατζήδες, Ρουμάνους Λεγεωναρίους και Γερμανούς.
Ιταλικά τάγματα θανάτου, περιήρχοντο τας Επαρχίας δια να ενεργήσουν δήθεν
αφοπλισμόν των κατοίκων και προέβαινον εις αθρόας συλλήψεις και εκτελέσεις
των πολιτών. Εποχή φοβερά όπου έφθαναν δύο Ιταλοί καραμπινιέρηδες και
ισάριθμοι κομιτατζήδες με βαρβάρους πιέσεις και αγρίας μεθόδους διέσχιζον

170 Ν. Χάμμοντ, Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944,
Αθήνα χ. χ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 173,264.

206
ολοκλήρους Επαρχίας, ενσπείροντες τον φόβον και τον τρόμον εις τον
υπόδουλον Ελληνισμόν.
H κατάστασις ήτο τραγική και μοιραίως έφερε την αντίδρασίν της. Την
αντίδρασιν του ηρωϊκού Ελληνικού λαού, του οποίου ο τράχηλος ζυγόν δεν
υποφέρει. Παρακολουθήσατέ με κύριοι συνάδελφοι. Θα σας ομιλήσω δια την
μάχην του Φαρδυκάμπου της Σιατίστης, η οποία δύναται να καταλεχθή μεταξύ
των ηρωϊκωτέρων μαχών της ιστορίας μας. Μία σύγκρουσις ανταρτικής ομάδος
μετά ιταλικών αυτοκινήτων λαμβάνει χώραν παρά την δημοσίαν οδόν Κοζάνης-
Σιατίστης. Οι άνανδροι Ιταλοί κινούνται δι' ενός τάγματος και πυροβολικού εκ
Γρεβενών, όπου η βάσις των, κατά της Σιατίστης με αντικειμενικόν σκοπόν την
πυρπόλησίν της, δια να εκδικηθούν τον άμαχον πληθυσμόν αυτής με την
υπόνοιαν ότι μετείχε ούτος της επιτεθείσης ανταρτικής ομάδος.
Η κατάστασις ήτο πλέον τραγική και ο πληθυσμός έπρεπε να σωθή. Και
εδώ πλέον εμφανίζεται ο απαράμιλλος ηρωϊσμός του Έλληνος, ο οποίος με το
εθνικόν του φρόνημα και μόνον το ψυχικόν του σθένος, άοπλος σχεδόν,
αναλαμβάνει την αντίστασιν κατά του κατακτητού δια να ματαιώση τα σχέδιά
του. Ενεργείται τοπική επιστράτευσις του πληθυσμού των περιφερειών
Σιατίστης, Βοΐου και Γρεβενών και των εθνικιστών αξιωματικών και μία δύναμις
εξ 900 περίπου ανδρών αναλαμβάνει την επίθεσιν κατά του Τάγματος, καθ΄ον
χρόνον υπήρχεν εις μεν την Καστορίαν ολόκληρον Σύνταγμα Πεζικού μετά
Πυροβολικού και ικανού αριθμού Κομιτατζήδων, εις δε τα Γρεβενά έτερον
Τάγμα Πεζικού.
Δεν θα σας ομιλήσω επί της στρατιωτικής τακτικής τούτων διότι δεν
είμαι ο αρμόδιος. Δύναμαι όμως να υπερηφανεύωμαι ως Έλλην και να σας είπω
ότι η μικρά αυτή ανοργάνωτος δύναμις των Ελλήνων, αντιμετώπισε τόσον
επιτυχώς το ανωτέρω Τάγμα των Ιταλών, το τελείως εξωπλισμένον και
ενισχυμένον δια του Πυροβολικού και της Αεροπορίας ακόμη, ώστε να το
αιχμαλωτίση ολόκληρον μετά του Πυροβολικού του. Δεν ξέρω αν άλλοι λαοί
μπορεί να εμφανίσουν ευκόλως τοιούτους ηρωϊσμούς και ανδραγαθήματα. Ο
Ελληνικός λαός πρέπει να είναι υπερήφανος δι' αυτό. Την ιστορικήν αυτήν μάχην
διηύθυνεν ο ήρως Ταγματάρχης τότε του Στρατού και ήδη αντισυνταγματάρχης
κ. Ιωάννης Κοντονάσης, ο οποίος κατέχει σήμερον την τιμητικήν θέσιν του
Γενικού Διευθυντού της Ούνρρα του Υπουργείου Εφοδιασμού.
Οι ήρωες αξιωματικοί, οι οποίοι συμμετέσχον επίσης της ανωτέρω
μάχης, ήσαν ο Ταγματάρχης Πόρτης, ο Υπολοχαγός Μπουλογιάννης, οι
αξιωματικοί Μπέντας, Σιδηρόπουλος, Αγγελόπουλος και άλλοι των οποίων αυτή
τη στιγμή μου διαφεύγουν τα ονόματα. Το αποτέλεσμα όμως, από της πλευράς
του εθνικού διχασμού και της αντεθνικής τακτικής του ΕΑΜ, τινές των ανωτέρω
αξιωματικών υπήρξε να δολοφονηθούν ανάδρως υπό οπαδών της εις Αυγερινόν
και Βουχωρίνα, υποπεσόντες εις ενέδρα των. Ούτοι είναι οι Ταγματάρχαι
Πόρτης, Μάντζιος, Υπολοχαγός Μπουλογιάννης, Αγγελόπουλος, Σιδηρόπουλος
κλπ.
Αξίζει από του βήματος τούτου να αποδοθή φόρος τιμής εις τους
ανωτέρω ήρωας αξιωματικούς μας, ανάνδρως δολοφονηθέντας.
Δικαιούμεθα και αξίζει να είπωμεν ότι η Ελλάς έγραψε μίαν ακόμη
ωραίαν σελίδα εις την ιστορίαν της δια της μάχης του Φαρδυκάμπου. Και αξίζει
ακόμη να τύχωσιν οι ανωτέρω συντελεσταί του εθνικού αγώνος υπό της

207
 Πολιτείας, πάσης ηθικής και υλικής αμοιβής δια τας ηρωϊκάς πράξεις και την
αυτοθυσίαν των.

Προέλαση της ιταλικής Μεραρχίας Λάρισας στα Γρεβενά και Βόιο για
απελευθέρωση των εγκλωβισμένων Ιταλών και οπαδών του Διαμάντη

Οι Ιταλοί, για να εξαλείψουν τη ντροπή από την ήττα του Φαρδυκάμπου και
για να απεγκλωβίσουν τα υπολείμματα του ιταλικού τάγματος, τους καραμπινιέρους
και τους λεγεωνάριους, που είχαν πολιορκηθεί σε ύψωμα της πόλεως Γρεβενών,
έστειλαν μια Μεραρχία από τη Λάρισα με διοικητή το στρατηγό Del Judice, για να
αντιμετωπίσει τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία. Η Μεραρχία προήλασε επί του
δρομολογίου Λάρισα- Ελασσόνα- Σέρβια- Κοζάνη. Οι αντάρτες από την ΠΑΟ και
τον ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον ταγματάρχη Μάντζιο της ΠΑΟ, παρατάχθηκαν στα
στενά της Πόρτας (Ν-ΝΔ Σερβίων) και προσπάθησαν να ανακόψουν την προέλαση.
Όμως δεν το κατόρθωσαν και συμπτύχθηκαν. Έτσι η ιταλική Μεραρχία, αφού
πυρπόλησε πρώτα τα Σέρβια, έφθασε ανενόχλητη στην Κοζάνη.
Στο Μπουγάζι Σιάτιστας είχαν εγκατασταθεί αμυντικά διάφορες ομάδες με
συνολική δύναμη100 περίπου αντάρτες, με αποστολή να επιβραδύνουν την προέλαση
των Ιταλών, όσο περισσότερο χρόνο ήταν δυνατό. Οι ομάδες αυτές δέχτηκαν επίθεση
τις πρωινές ώρες της 16ης Μαρτίου, κατόρθωσαν να επιβραδύνουν τον εχθρό μέχρι το
μεσημέρι της ίδιας ημέρας και μετά συμπτύχθηκαν προς τη Νεάπολη. Οι Ιταλοί
κατέλαβαν τη Σιάτιστα και περισυνέλεξαν τα 3 ορειβατικά πυροβόλα με τα 300
βλήματα, τα οποία είχαν περιέλθει στους αντάρτες κατά την παράδοση του ιταλικού
τάγματος. Δεν προέβησαν όμως σε αντίποινα, γιατί φοβήθηκαν για την τύχη των
Ιταλών αιχμαλώτων της μάχης του Φαρδυκάμπου.
Το πρωί της 17ης Μαρτίου, μονάδα ιταλικού ιππικού με 300 περίπου ιππείς,
υποστηριζόμενη και από πυροβολικό, κατόρθωσε με μεγάλη δυσκολία και ύστερα
από αγώνα 24 περίπου ωρών να καταλάβει τη Νεάπολη. Δεν τόλμησε όμως να
προχωρήσει προς το Τσοτύλι, γιατί πληροφορήθηκε ότι οι αντάρτες (ΠΑΟ και
ΕΛΑΣ), που είχαν συμπτυχθεί από τη Νεάπολη, είχαν οργανωθεί σε κατάλληλη
αμυντική τοποθεσία, για να απαγορεύσουν οποιαδήποτε κίνηση προς τα εμπρός.
Οι Ιταλοί και λεγεωνάριοι, που είχαν παραμείνει στα Γρεβενά μετά τη μάχη
του Φαρδυκάμπου, για να αποφύγουν τη σύλληψή τους οχυρώθηκαν στο ύψωμα του
Κισλά, δυτικά από το κέντρο της πόλης. Τη δύναμη αυτή την ενίσχυσαν και οι
λεγεωνάριοι του Γεωργίου Ραποτίκα, που είχαν φθάσει από τη Λάρισα. Για μερικές
ημέρες ο ανεφοδιασμός τους γινόταν με ρίψεις από αεροπλάνα που έρχονταν από την
Κοζάνη. Τη φρουρά αυτή άρχισαν να την πολιορκούν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ.
Μετά την κατάληψη της Σιάτιστας ο όγκος της ιταλικής Μεραρχίας, στις 18
Μαρτίου, κατευθύνθηκε προς τα Γρεβενά, μέσω της γέφυρας Γιαγκόβου. Δυτικά του
Αλιάκμονα, από τα υψώματα της Κοκκινιάς- Ταξιάρχη και μέχρι τη γέφυρα, είχαν
παραταχθεί εθελοντές κάτοικοι εφεδροελασίτες των γύρω χωριών (Κοκκινιά,
Ταξιάρχης, Πολύδενδρο, Μηλιά, Άγιος Γεώργιος και Κιβωτός). Όλοι μαζί
αποτελούσαν μια δύναμη περίπου150 ανδρών. Από βαρύ οπλισμό διέθεταν 4-5

208
οπλοπολυβόλα και έναν ομαδικό όλμο. Ανάμεσα στους επικεφαλής των ομάδων ήταν
ο έφεδρος υπολοχαγός πυροβολικού και δάσκαλος της Μηλιάς Χρήστος
Καλογερόπουλος, ο έφεδρος ανθυπολοχαγός και δάσκαλος της Κοκκινιάς Γεώργιος
Μπιζάκης, ο ανθυπασπιστής Θύμιος Παπασίμος από την Κοκκινιά, ο δάσκαλος
Ζαχαρίας Δρόσος από τον Άγιο Γεώργιο και άλλοι.
Επειδή δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση για συντονισμό του αγώνα, αποφασίστηκε
να διευθύνει τη μάχη ο αρχαιότερος και πιο έμπειρος στα θέματα αυτά, έφεδρος
υπολοχαγός Χρήστος Καλογερόπουλος171. Ο Χ. Καλογερόπουλος καταγόταν από το
Ροδοχώρι Βοΐου και την περίοδο αυτή ήταν οργανωμένος στην ΠΑΟ Βοΐου.
Το πλεονέκτημα των ομάδων αυτών ήταν ότι μπροστά από την αμυντική
γραμμή υπήρχε το υδάτινο κώλυμα του Αλιάκμονα και το μόνο πέρασμα που υπήρχε
ήταν η γέφυρα Γιαγκόβου. Η πρώτη ενέργεια των ανταρτών ήταν να καταστρέψουν
ολόκληρο ή το μεγαλύτερο μέρος του καταστρώματος της γέφυρας, για να
εμποδίσουν τη διέλευση ιππικού και οχημάτων.
Κατά τις 1000 ώρα της 18ης Μαρτίου ένα τμήμα Ιταλών από 20 ιππείς
εμφανίστηκε στη γέφυρα του Αλιάκμονα, για να κάνει αναγνώριση περάσματος του
ποταμού. Την ώρα που μελετούσαν τον τρόπο διέλευσης , δέχτηκαν τα πυρά των
ανταρτών από την απέναντι όχθη και έντρομοι από τον αιφνιδιασμό, εγκατέλειψαν τα
άλογα, προσπάθησαν να καλυφθούν στις πτυχώσεις του εδάφους και να
απομακρυνθούν από την περιοχή. Τα άλογα αγριεμένα από τις τουφεκιές
διασκορπίστηκαν αριστερά και δεξιά. Ύστερα από μια ώρα ένας εχθρικός λόχος
πεζικού ακροβολισμένος πλησίασε προς τη γέφυρα. Η απόσταση των Ιταλών από τα
τμήματα των ανταρτών ήταν περίπου 500 μέτρα. Επειδή το βεληνεκές των τυφεκίων
και οπλοπολυβόλων δεν θα μπορούσε να έχει δραστικά αποτελέσματα στην
απόσταση αυτή, έγινε η σκέψη να προσβληθεί ο ιταλικός λόχος με πυρά όλμου. Τον
κανονισμό βολής ανέλαβε ο Χ. Καλογερόπουλος, που ήταν αξιωματικός του
πυροβολικού, με βοηθό το λοχία όλμων κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο Γεώργιο
Τσιουφλίδη από την Κιβωτό. Μετά από μερικές εύστοχες βολές του όλμου, ο
εχθρικός λόχος διαλύθηκε και τράπηκε σε φυγή.
Μέχρι το βράδυ οι Ιταλοί δεν προέβησαν σε καμιά επιθετική ενέργεια, εκτός
από μερικά βλήματα όλμου, που έριξαν εναντίον των θέσεων των ανταρτών, χωρίς να
προξενήσουν καμιά ζημιά. Μόλις νύχτωσε, 17 αντάρτες, χρησιμοποιώντας τα μη
κατεστραμμένα τμήματα της γέφυρας, πέρασαν απέναντι και παρέλαβαν 17
εγκαταλειμμένα από το πρωί άλογα του ιταλικού ιππικού, τα οποία έφιπποι τα
οδήγησαν μέσα από τα ορμητικά νερά του ποταμού στη δική τους πλευρά172.
Τις πρωινές ώρες της 19ης Μαρτίου οι Ιταλοί προσπάθησαν να περάσουν από
έναν πόρο, που βρισκόταν δύο περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά της γέφυρας
Γιαγκόβου, στο ύψος του Πολυδένδρου, αλλά, μετά από μερικά πυρά που δέχτηκαν
από τους αμυνόμενους εκεί κατοίκους, υποχώρησαν και εγκατέλειψαν κάθε
παραπέρα προσπάθεια από την κατεύθυνση αυτή. Όλη την υπόλοιπη ημέρα δεν
παρατηρήθηκαν κινήσεις εχθρικών τμημάτων και η δραστηριότητα των Ιταλών
περιορίστηκε στο συνεχή βομβαρδισμό των αμυντικών θέσεων με πυροβολικό και
171 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 163.
172 Ό. π. σελ. 168.

209
όλμους, χωρίς να υπάρξουν θύματα. Ο αντικειμενικός σκοπός των Ιταλών ήταν να
φθάσουν μέχρι τα Γρεβενά, για να απελευθερώσουν τους εναπομείναντες εκεί
στρατιώτες και καραμπινιέρους.
Οι αντάρτες επειδή διέθεταν μόνο ελαφρύ οπλισμό και τα πυρομαχικά δεν
ήταν επαρκή, για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την επόμενη ημέρα την εχθρική
επίθεση, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την τοποθεσία κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Έτσι, στις 20 Μαρτίου οι Ιταλοί χωρίς παρενόχληση επιδόθηκαν στην κατασκευή της
γέφυρας και στη δημιουργία προγεφυρώματος, δυτικά του Αλιάκμονα. Την επόμενη
ημέρα, 21η Μαρτίου, οι ιταλικές φάλαγγες πεζικού, ιππικού και πυροβολικού
έφθασαν στα Γρεβενά και απελευθέρωσαν τους πολιορκημένους στο ύψωμα του
Κισλά Ιταλούς και λεγεωνάριους.
Ο στρατηγός διοικητής της ιταλικής Μεραρχίας διέταξε να εγκαταλειφθεί η
πόλη αυθημερόν από τα ιταλικά στρατεύματα. Τότε προέκυψε το θέμα ασφαλείας
των οικογενειών που είχαν εκδηλωθεί υπέρ των Ιταλών, εφόσον υπήρχε άμεσος και
ορατός κίνδυνος αντιποίνων από τους κατοίκους και τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ο
στρατηγός δέχτηκε να παραμείνουν τα στρατεύματα για μια ακόμη ημέρα, για να
διευκολύνει την απομάκρυνση των οικογενειών με τελικό προορισμό τη
Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχαν, για να τους υποδεχτούν η Ρουμανική Λέσχη και το
Ρουμανικό Προξενείο, καθώς και γνωστές τους οικογένειες. Η μεταφορά θα γινόταν
με ιταλικά αυτοκίνητα μέχρι την Κοζάνη και ύστερα θα συνεχιζόταν η κίνηση προς
Θεσσαλονίκη με μέριμνα των Γερμανών, είτε με οχήματα είτε με το τρένο.
Όσοι είχαν εκδηλωθεί υπέρ της αυτονομιστικής κίνησης ή είχαν συνεργαστεί
καθ’ οιονδήποτε τρόπο με τους Ιταλούς παρέλαβαν εσπευσμένα ό,τι μπορούσαν και
επιβιβάστηκαν μαζί με τις οικογένειές τους στα αυτοκίνητα. Το ίδιο έκανε και το
προσωπικό με τους μαθητές του Ρουμανικού Γυμνασίου Γρεβενών. Η αναχώρηση της
φάλαγγας των οχημάτων έγινε το μεσημέρι της 23ης Μαρτίου. Όταν οι οικογένειες
έφθασαν στη Θεσσαλονίκη, οι Γερμανοί ενέκριναν την εγκατάστασή τους σε
εγκαταλειμμένα σπίτια Εβραίων. Τα σπίτια αυτά βρίσκονταν κυρίως επί των οδών
Μιαούλη και Ιταλίας, κοντά στο ρουμανικό σχολείο και οικοτροφείο. Το Ρουμανικό
Γυμνάσιο Γρεβενών συνέχισε τη λειτουργία του στη Θεσσαλονίκη.
Οι ένοπλοι λεγεωνάριοι του Γεωργίου Ραποτίκα, που είχαν σπεύσει για
βοήθεια των πολιορκημένων, έφυγαν από την Κοζάνη για τη Λάρισα.
Μετά από ενέργειες των ρουμανικών παραγόντων της Θεσσαλονίκης προς τις
γερμανικές αρχές, παραχωρήθηκαν στους ρουμανίζοντες πρόσφυγες για
επαγγελματική χρήση μερικά καταστήματα Εβραίων, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα
να καλυφθούν οι ανάγκες όλων των ενδιαφερομένων. Για την αντιμετώπιση του
επισιτιστικού προβλήματος των οικογενειών και για την ανύψωση του ηθικού
ελήφθησαν, με μέριμνα της Ρουμανικής Κοινότητας, δραστικά και αποτελεσματικά
μέτρα. Μεγάλες ποσότητες τροφίμων διανέμονταν κατά τακτά χρονικά διαστήματα.
Ανεξάρτητα από όσα συνέβησαν στο παρελθόν, η στάση που τήρησαν στη
Θεσσαλονίκη οι πρώην υποστηρικτές του Διαμάντη έναντι των αρχών της κατοχικής
ελληνικής κυβέρνησης ήταν μετριοπαθής και προσπάθησαν να καλλιεργήσουν καλές
σχέσεις με τη Γενική Επιθεώρηση Νομαρχιών, επικεφαλής της οποίας ήταν ο

210
συνταγματάρχης Ιππικού Αθανάσιος Χρυσοχόου, πρώην επιτελάρχης του στρατηγού
Γ. Τσολάκογλου στο Γ΄ ΣΣ. Η Ρουμανική Κοινότητα Θεσσαλονίκης έστειλε
αντιπροσωπεία στη Γενική Επιθεώρηση Νομαρχιών, η οποία ζήτησε οι
ρουμανίζοντες των Γρεβενών να εξομοιωθούν πλήρως με τους λοιπούς Έλληνες
πρόσφυγες της Δυτικής Μακεδονίας. Παρέδωσε μάλιστα και κατάσταση με τα
ονοματεπώνυμά τους173. Συνολικά εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη 103
οικογένειες, των οποίων τα ονόματα με τον αριθμό των μελών που είχαν μαζί τους
δημοσιεύονται στο Παράρτημα «Δ».

173 Αθ. Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 107-112.

211
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄

Εγκατάσταση αρχών από το ΕΑΜ στα Γρεβενά

Μετά την αποχώρηση των Ιταλών από τα Γρεβενά, ο λαός με χαρές και
πανηγυρισμούς γιόρτασε την απελευθέρωση της πόλης. Την επόμενη ημέρα σε
εξέδρα, που είχε στηθεί στον πλάτανο της κεντρικής πλατείας, χαιρέτισε τους
συγκεντρωμένους Γρεβενιώτες ένας αξιωματικός του ΕΛΑΣ, είπε λίγα λόγια μια
κοπέλα της ΕΠΟΝ και εκφώνησε τον πολιτικό λόγο ο καθοδηγητής της
Περιφερειακής Οργάνωσης του ΕΑΜ, ο οποίος ανέπτυξε τις γνωστές θέσεις του
ΚΚΕ. Έγινε παρέλαση στην πλατεία της πόλης τόσο από τους ένοπλους
εφεδροελασίτες, όσο και από τους πολίτες της πόλης και των γύρω χωριών.
Η ημερομηνία αυτή (24η Μαρτίου) είναι καθοριστική, γιατί τα Γρεβενά έγιναν
πρωτεύουσα της ελεύθερης ανταρτοκρατούμενης επαρχίας με δικές της εξουσίες
(Έπαρχο, Δήμαρχο), που στηρίζονταν στις επιλογές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ..
Τις επόμενες ημέρες αντικαταστάθηκαν από τα Κοινοτικά Συμβούλια όλα τα
άτομα που δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη στο ΚΚΕ και διορίστηκαν νέα αριστερής
απόκλισης. Τα συμβούλια αυτά ονομάστηκαν «Επιτροπές του ΕΑΜ».
Με την αποχώρηση των Ιταλών όλες οι υπηρεσίες των ελληνικών κρατικών
αρχών, που αντιπροσώπευαν την Κατοχική Κυβέρνηση, αναγκάστηκαν να
εγκαταλείψουν την πόλη και με τα αρχεία τους να μεταφερθούν στην Κοζάνη.
Εξάλλου η συμπεριφορά του ΕΑΜ έναντι οποιασδήποτε ελληνικής κρατικής αρχής
ήταν ήδη γνωστή, όταν διέλυσε τις Υποδιοικήσεις Χωροφυλακής Δεσκάτης,
Πολυνερίου και Σιάτιστας και επιβεβαιώθηκε αμέσως μετά την επικράτησή του στην
περιοχή, όταν αντικατέστησε τις αρχές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και έκαψε όλα τα
αρχεία των Κοινοτήτων και των Σχολείων.

H μάχη της Βωβούσας

(5 Απριλίου 1943)

Μετά την απελευθέρωση των Γρεβενών από τους Ιταλούς η μόνη εχθρική
δύναμη που παρέμεινε από την Καλαμπάκα μέχρι την Κόνιτσα ήταν ο Σταθμός της
Καραμπινιερίας της Βωβούσας, ο οποίος έλεγχε τα περάσματα από τη Δυτική
Μακεδονία προς την Ήπειρο. Η οργάνωση της Κόνιτσας ζήτησε από τον ΕΛΑΣ
Γρεβενών τη διάθεση τμήματος για την εξουδετέρωση των καραμπινιέρων και των
λεγεωνάριων της Βωβούσας174. Το αρχηγείο Γρεβενών (Πίνδου) ανταποκρίθηκε στην
πρόσκληση και ανέθεσε την επιχείρηση στον Ηρακλή Παπαδόπουλο (Νικηφόρο) από
την Κιβωτό, έφεδρο ανθυπολοχαγό στην Αλβανία, ο οποίος είχε ενταχθεί στον ΕΛΑΣ
κατά το διάστημα που υπηρετούσε στο Πολυνέρι ως δάσκαλος. Άμεσος βοηθός του
Νικηφόρου και πολιτικός καθοδηγητής ήταν ο κουμπάρος του Χρήστος Τόλης
(Προμηθέας) από τα Πριόνια, δάσκαλος στους Μαυραναίους.

174 Ζ. Δρόσου, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984, σελ. 187

212
 Στις 4 Απριλίου 1943 ο Νικηφόρος αφού συγκέντρωσε δύναμη 35 ανταρτών
από τις δεκαρχίες Μαυραναίων, Ζιάκα, Φιλιππαίων και άλλων γειτονικών χωριών,
μετέβη στο Σπήλαιο, για να ενισχυθεί από την τοπική ομάδα του χωριού, την οποία
αποτελούσαν 15 άνδρες με ομαδάρχη το Σπηλαιώτη δάσκαλο Ζήση Κατσογιάννη. Οι
περισσότεροι από τους άνδρες του Σπηλαίου δεν είχαν σχέση με την «Αριστερά» και
είχαν ενταχθεί αρχικά στον ΕΛΑΣ, γιατί πίστευαν ότι ήταν μια πατριωτική
αντιστασιακή οργάνωση που δεν είχε πολιτική χροιά και μοναδικός της σκοπός ήταν
η απελευθέρωση της πατρίδας. Αργότερα, όταν διαπίστωσαν ότι ο ΕΛΑΣ ελεγχόταν
από τα στελέχη του ΚΚΕ, αποχώρησαν και αρνήθηκαν να εγγραφούν στον εφεδρικό
ΕΛΑΣ. Για την πράξη τους αυτή θεωρήθηκαν «αντιδραστικοί» και τέθηκαν υπό
συνεχή διωγμό μέχρι την απελευθέρωση.
Μεταξύ των ανδρών της ομάδας Σπηλαίου ήταν: Ζήσης Γ. Κατσογιάννης,
Θεόδωρος Δ. Σιούλας, Στέργιος Δ. Βανιώτης, Κλέαρχος Γ. Ταρλατζής (Κλεάρχου),
Κυριάκος (Γιάκας) Χαρ. Σιούλας, Γεώργιος Ι. Ράμμος, Βαγγέλης Α. Κούβαρος,
Νικόλαος Κ. Δαλαμπίρας, Γεώργιος Ν. Τέγος, Δημήτριος Αθ. Βαβρίτσας, Ζήσης Γ.
Τσιαρτσιάνης, Ζήσης Δ. Στεφούλης, Σπύρος Σ. Ζαρκογιάννης και Ιωάννης Χ.
Ζαρκογιάννης.
Ο Νικηφόρος, έχοντας υπό τις διαταγές του 50 αντάρτες, τους οργάνωσε στο
Σπήλαιο σε ομάδες, έκανε έλεγχο του οπλισμού και καθόρισε τους χειριστές του ενός
πολυβόλου και των δύο οπλοπολυβόλων του τμήματος. Για τη μεταφορά του βαρέως
οπλισμού και των πυρομαχικών χρησιμοποιήθηκε ένα ιταλικό μουλάρι το οποίο είχε
περιέλθει στους αντάρτες, ως λάφυρο, κατά τη μάχη του Αλιάκμονα.
Μόλις έδυσε ο ήλιος, ξεκίνησαν για το Περιβόλι. Η πορεία ήταν δύσκολη,
γιατί ο δρόμος ήταν ανώμαλος και είχε πολλά χιόνια. Αργά τη νύχτα έφθασαν στο
Περιβόλι, όπου τους περίμενε ο σύνδεσμος από τη Βωβούσα, ο οποίος θα τους
οδηγούσε στο Σταθμό της Καραμπινιερίας.
Εκεί, αφού ζεστάθηκαν και ξεκουράστηκαν, γύρω στις 0100 ώρα τα
μεσάνυχτα ξεκίνησαν για τη Βωβούσα. Ο δρόμος είχε χιόνια μέχρι 80 εκατοστά προς
το ύψωμα Αυγό και η πορεία ήταν κουραστική. Λίγο πριν ξημερώσει έφθασαν στις
παρυφές του χωριού και με μεγάλη μυστικότητα κύκλωσαν το κτίριο του Σταθμού
(ένα παλιό τριώροφο κτίριο). Όταν έλαβαν τις θέσεις μάχης, δόθηκε το σύνθημα
προσβολής με την έκρηξη μιας χειροβομβίδας. Τότε όλοι άρχισαν να βάζουν κατά
του Σταθμού, στο οποίο ήταν οχυρωμένοι οι καραμπινιέροι175. Με τους

175 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου, Αθήνα 1988, σελ. 68-69
(αφήγηση Νικηφόρου). Εδώ ήθελα να τονίσω ότι υπάρχει μια αντίφαση των όσων υποστηρίζει ο
Νικηφόρος με εκείνα που αναφέρουν οι αντάρτες που έλαβαν μέρος στη μάχη και συγκεκριμένα:
Ο Νικηφόρος υποστηρίζει ότι πριν αρχίσει η προσβολή του Σταθμού είχε συγκεντρώσει τους
άνδρες της Βωβούσας και τους Ρουμάνους δασκάλους στην εκκλησία του χωριού, όπου τους μίλησε ο
ίδιος και τους είπε ότι πρόθεση των ανταρτών ήταν να φύγει η Καραμπινερία από το χωριό, τους
επέπληξε για τη συμπεριφορά τους γιατί εγγυήθηκαν προς τις ιταλικές αρχές την ασφάλεια των
Καραμπινιέρων και ζήτησε να μεσολαβήσουν οι ίδιοι για την παράδοση του οπλισμού της φρουράς
του Σταθμού δίνοντας το λόγο ότι εφόσον συμμορφωθούν οι Ιταλοί δεν πρόκειται να τους πειράξουν.
Οι κάτοικοι συγκρότησαν μια επιτροπή την οποία έστειλαν στην Καραμπινερία αλλά ο Ιταλός
διοικητής ήταν ανένδοτος. Έστειλαν και δεύτερη επιτροπή και η απάντηση ήταν και πάλι αρνητική.
Τότε αποφάσισαν να επιτεθούν κλπ. Τη συγκέντρωση αυτή στην εκκλησία δεν τη θυμούνται και δεν
την επιβεβαιώνουν οι αντάρτες που συμμετείχαν στην επιχείρηση, όπως ο Θεόδωρος Δ. Σιούλας και ο

213
πυροβολισμούς αναστατώθηκε όλο το χωριό, καθώς και οι λίγοι λεγεωνάριοι που
διέμειναν σ’ αυτό. Ένας κάτοικος της Βωβούσας, που βρισκόταν μέσα στο Σταθμό
βγήκε τροχάδην έξω και κατευθύνθηκε προς το Νεκροταφείο. Μερικοί αντάρτες που
κινήθηκαν, για να τον συλλάβουν, έχασαν τα ίχνη του. Όπως πληροφορήθηκαν
αργότερα είχε κρυφτεί μέσα στο οστεοφυλάκιο και γλίτωσε.
Είχε φθάσει μεσημέρι και οι Ιταλοί αντιστέκονταν με πείσμα. Ο Γιάννης
Νταλός, από τους Φιλιππαίους, πήγε να πλησιάσει σε έναν τοίχο περίφραξης κοντά
στο παράθυρο του κτιρίου, τον αντιλήφθηκαν όμως οι καραμπινιέροι και με μια ριπή
αυτομάτου όπλου τον σκότωσαν. Ήταν δύσκολο να τους βγάλει κανείς από το κτίριο.
Τότε συνέλαβαν την ιδέα να βάλουν φωτιά στη στέγη. Πήγαν σε ένα μαγαζί του
χωριού, πήραν δύο δοχεία πετρέλαιο και μια σκάλα και στη συνέχεια μερικά άτομα
αναρριχήθηκαν από την πίσω μεριά του κτιρίου, που δεν υπήρχε παράθυρο και, αφού
έριξαν στη στέγη το πετρέλαιο, το έβαλαν φωτιά. Μόλις άρχισε να καίγεται το κτίριο
και οι φλόγες να απειλούν τους καραμπινιέρους, που ήταν μέσα, άρχισαν βγαίνουν
έξω και να παραδίδονται.
Κατά τη μάχη φονεύτηκαν ή κάηκαν 4 Ιταλοί και συνελήφθησαν 10
αιχμάλωτοι. Από τους Έλληνες σκοτώθηκε μόνο ένας, ο Γιάννης Νταλός. Το
συγκρότημα του Νικηφόρου έμεινε το βράδυ στη Βωβούσα. Την άλλη ημέρα
επέστρεψε στο Σπήλαιο με τους αιχμαλώτους καραμπινιέρους, που τους άφησε στο
Μοναστήρι του χωριού, μαζί με τους άλλους του Φαρδυκάμπου. Ένας νεαρός Ιταλός
αιχμάλωτος, ο οποίος ήταν ανθυπίατρος, χρησιμοποιήθηκε από τον ΕΛΑΣ στο
αναρρωτήριο του Αρχηγείου της Πίνδου.
Κατά την παραμονή τους στη Βωβούσα λεηλάτησαν το παντοπωλείο του
Γιαννάκη, από το οποίο πήραν τρόφιμα (ζάχαρη, τυριά κ.λπ.), υφάσματα, και από την
ιδιωτική συλλογή του αφαίρεσαν ένα βιολί, ένα γραμμόφωνο και ένα ντέφι. Στο
υπόγειο του μαγαζιού δύο αντάρτες, ο Γιάκας Σιούλας και ο Βαγγέλης Κούβαρος
ανακάλυψαν κάτω από μια ξυλαποθήκη ένα χρυσό ρολόι, το οποίο κράτησαν, και 28
χρυσά πεντόλιρα, τα οποία παρέδωσαν στο Νικηφόρο. Τα τρόφιμα και λοιπά είδη του
παντοπωλείου μεταφέρθηκαν στο χωριό Ζιάκα, και διανεμήθηκαν μεταξύ των
ανταρτών. Μετά από μερικές ημέρες δύο από τους αντάρτες, ο Στέργιος Βανιώτης
και ο Θεόδωρος Σιούλας από το Σπήλαιο, πήγαν στα Γρεβενά, συνάντησαν το
Νικηφόρο και ζήτησαν μερίδιο από τα πεντόλιρα. Τότε Νικηφόρος τους είπε: «Καλά
που μου το θυμίσατε. Μέχρι χθες τα κρατούσα στη τσέπη μου, αλλά καθώς
συνάντησα το Φίλο Γ τα παρέδωσα σ’ αυτόν»176.

Στέργιος Δ. Βανιώτης. Επίσης δεν την αναφέρουν πουθενά ο πολιτικός καθοδηγητής του τμήματος
Χρήστος Τόλης (Προμηθέας), αξιωματικός του ΕΛΑΣ, και ο αντάρτης του ΕΛΑΣ Δημήτριος Σαΐτσης
από το Μαυρονόρος, οι οποίοι έγραψαν στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση» (συλλογή 10 και 64
αντίστοιχα), σχετικά με την επιχείρηση και μάλιστα στην αφήγησή τους υποστηρίζουν ότι μόλις
έφθασαν τα χαράματα στη Βωβούσα και ενώ οι κάτοικοι ακόμη κοιμόταν, περικύκλωσαν το κτίριο του
Σταθμού και άρχισε η μάχη.

176 Αφήγηση του Θεοδώρου Δ. Σιούλα., ο οποίος συμμετείχε στη μάχη της Βωβούσας.

214
 Γεγονότα Αυγερινού Βοΐου
(8 Απριλίου 1943)

Την πρώτη εβδομάδα του Απριλίου 1943 οι μονάδες των Ελασιτών, υπό το
Σκοτίδα, Φωτεινό, Λιάκο και Αρριανό, με 100-150 αντάρτες, συνέλαβαν στον
Πεντάλοφο τον ταγματάρχη της ΠΑΟ Μιλτιάδη Πόρτη και 5 άνδρες που είχε μαζί
του. Ο ταγματάρχης Πόρτης προοριζόταν για αρχηγός του προς ίδρυση Αρχηγείου
Βοΐου της ΠΑΟ.
Μόλις πληροφορήθηκαν τη σύλληψη οι αξιωματικοί της ΠΑΟ Βοΐου πήραν
τα τμήματά τους, συνολικής δύναμης 400 περίπου ανδρών, και μετέβησαν στον
Αυγερινό για να ζητήσουν εξηγήσεις για ποιο λόγο οι Ελασίτες συνέλαβαν δικούς
τους ανθρώπους. Στην τηλεφωνική επικοινωνία, που επακολούθησε από το
τηλεφωνείο του Αυγερινού μεταξύ υπευθύνων της ΠΑΟ και Ελασιτών, οι τελευταίοι
είπαν ότι η σύλληψη του Μιλτιάδη Πόρτη και των ανδρών του έγινε κατά λάθος και
θα τους άφηναν ελεύθερους. Παράλληλα πρότειναν να πάει μια αντιπροσωπεία της
ΠΑΟ στον Πεντάλοφο, για να συζητήσουν τους όρους της συμφιλίωσης,
προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού τις ιταλικές δυνάμεις που κινούνταν από
τα Τρίκαλα και τη Λάρισα προς την περιοχή Βοΐου.
Ο επικεφαλής των δυνάμεων της ΠΑΟ, ταγματάρχης (πολεμικής
διαθεσιμότητας, από τον πόλεμο της Μικράς Ασίας) Δημήτριος Παναγιωτίδης,
έστειλε στις 7 Απριλίου μια αντιπροσωπεία από τον ιερέα του Αυγερινού παπα-
Στέφανο Πούλιο, τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Βασίλη Παπαδόπουλο και άλλους δύο
με τις αντίστοιχες προτάσεις για συμφιλίωση. Μόλις τα μέλη της επιτροπής έφθασαν
στον Πεντάλοφο, συνελήφθησαν και με την απειλή περιστρόφου εξαναγκάσθηκαν να
τηλεφωνήσουν στον Αυγερινό και να αναφέρουν ότι επήλθε η συμφιλίωση, ότι όλα
τακτοποιήθηκαν και την επομένη έπρεπε να είναι έτοιμοι να υποδεχτούν τους
Ελασίτες, για να γιορτάσουν το γεγονός.
Οι ευρισκόμενοι στον Αυγερινό πίστεψαν στα όσα λέχθηκαν από το
τηλέφωνο και δεν έλαβαν μέτρα ασφαλείας, εφόσον δεν είχαν πλέον να
αντιμετωπίσουν κανέναν άλλο εχθρό. Τα ξημερώματα της 8ης Απριλίου, ενώ
βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στο προαύλιο του σχολείου για αναφορά και πρωινό
ρόφημα, βρέθηκαν περικυκλωμένοι από τους Ελασίτες, που είχαν καταλάβει τα γύρω
υψώματα κατά τη διάρκεια της νύχτας. Με ριπή πολυβόλου εκτελέστηκε ο έφεδρος
ανθυπολοχαγός Θεόδωρος Σιδηρόπουλος, ο οποίος αποτελούσε τον υπ' αριθμόν ένα
στόχο των Ελασιτών, λόγω της επιρροής που είχε στο Ποντιακό στοιχείο και στους
τουρκόφωνους της περιοχής. Οι υπόλοιποι αιφνιδιασμένοι διασκορπίστηκαν. Μερικοί
που πρόλαβαν και πήραν τα όπλα αντιστάθηκαν μέχρι τις απογευματινές ώρες, αλλά,
λόγω έλλειψης πυρομαχικών, αναγκάστηκαν να παραδοθούν και, αφού
αφοπλίστηκαν, αφέθηκαν ελεύθεροι. Από τη συμπλοκή σκοτώθηκε, εκτός από τον
ανθυπολοχαγό Θ. Σιδηρόπουλο, και ένας αντάρτης της ΠΑΟ, ενώ από τους Ελασίτες
σκοτώθηκαν δύο αντάρτες και τραυματίστηκε ένας.
Οι Ελασίτες συνέλαβαν τους αξιωματικούς ταγματάρχη Δημήτριο
Παναγιωτίδη, ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη, υπολοχαγό Κοσμά Μπουλογιάννη,
έφεδρο ανθυπολοχαγό Ιωάννη Παναγιωτόπουλο, ανθυπασπιστή Χωροφυλακής

215
Βασίλειο Αγγελόπουλο (από τη Μεσσηνία) και δικηγόρο Αλέξανδρο Βαζάκα, τους
οποίους, αφού κακοποίησαν, πέρασαν από έκτακτο ανταρτοδικείο στο χωριό
Βουχωρίνα. Ανταρτοδίκες ήταν ο Στράτος Κέντρος (Σλομπόντας ή Βαγγέλης) ως
πρόεδρος, φανατικός κομμουνιστής από τη Φλώρινα και μέλη ο Φίλος Γ, ο Φωτεινός
και ο Σκοτίδας.
Το ανταρτοδικείο καταδίκασε σε θάνατο τον ταγματάρχη Μιλτιάδη Πόρτη,
τον υπολοχαγό Κοσμά Μπουλογιάννη και τον ανθυπασπιστή Βασίλειο Αγγελόπουλο,
οι οποίοι είχαν πρωτοστατήσει στη μάχη του Φαρδυκάμπου και θεωρούνταν οι πλέον
ικανοί αξιωματικοί του Βοΐου, και απάλλαξε τους υπόλοιπους. Το ίδιο ανταρτοδικείο
καταδίκασε σε θάνατο και τον ταγματάρχη Μάντζιο, ο οποίος συνελήφθη στον
Κρόκο Κοζάνης και εκτελέστηκε μαζί με τους παραπάνω, γιατί, ως αρχηγός του
Αρχηγείου Μπούρινου, θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη διάλυση του Αρχηγείου στο
Μπογάζι και για την εγκατάλειψη των τριών πυροβόλων, τα οποία έπεσαν στα χέρια
του εχθρού. Με τη δόλια αυτή ενέργεια οι Ελασίτες κατόρθωσαν να διαλύσουν τις
ομάδες της ΠΑΟ στο Βόιο και να αποκτήσουν τον απόλυτο έλεγχο της περιοχής.
Ο πρόεδρος του ανταρτοδικείου Στράτος Κέντρος, φαίνεται ότι δεν
ικανοποίησε το πάθος του με τις εκτελέσεις των παραπάνω αξιωματικών και λίγο
αργότερα, ως καπετάνιος του τάγματος Υψηλάντη, εκτέλεσε με τα ίδια του τα χέρια
και κατά τον πιο ειδεχθή τρόπο τον παλαιό Μακεδονομάχο και οπλαρχηγό του
Μακεδονικού Αγώνα Στέφο Γρηγορίου από τη Φλώρινα και το μονάκριβο γιο του
Εύελπι Επαμεινώνδα, ο οποίος συμμετείχε στη μάχη του Φαρδυκάμπου. Τον τραγικό
θάνατο του Στέφου Γρηγορίου και του γιου του τον περιγράφει στο βιβλίο του "στα
φτερά του οράματος" και στη σελ. 99 ο ίδιος ο Υψηλάντης, ως εξής:

Το Αρχηγείο Σινιάτσικου είχε διοικητή εμένα και Καπετάνιο (Πολιτικόν)

τον Στράτο Κέντρο (ψευδώνυμο Σλομπόντας) και έδρα του τα Νάματα (ένα πολύ
ολιγοήμερο χρονικό διάστημα χρημάτισε καπετάνιος ο Κέντρος). Κάποια μέρα
έλειψε ο Καπετάνιος χωρίς εγώ να γνωρίζω την αιτία της απουσίας του. Την
άλλη μέρα εμφανίστηκε και μου αφηγήθηκε όχι μόνο ότι σκότωσε, αλλά και πως
σκότωσε (αδύνατο να το περιγράψω...) τον ένδοξο μακεδονομάχο αγωνιστή
Καπετάν Στέφο Γρηγορίου και τον εύελπι γιο του Επαμεινώνδα. Η αφήγησή του
ήταν μακάβρια και το ειδεχθές έγκλημά του στυγερότατο! Είχε δε και το άκρον
άωτον του θράσους να μου δείξει και το ρολόγι του Καπετάν Στέφου ...

Μετά την απελευθέρωση είχε τοποθετηθεί με στρατιωτικές τιμές η προτομή

του Μακεδονομάχου Καπετάν Στέφου, στη διασταύρωση των οδών Σαρανταπόρου
και Παύλου Μελά στη Φλώρινα. Στις 2 Απριλίου 1986 η προτομή αφαιρέθηκε από
άγνωστους τη νύχτα και από τότε αγνοείται η τύχη της177.
Την ίδια τύχη είχαν αργότερα και οι Μακεδονομάχοι Στέργιος Κούντουρας
και Νταϊλάκης. Σε ό,τι αφορά τους Μακεδονομάχους, τα περισσότερα σλαβόφωνα
στελέχη του ΚΚΕ τους θεωρούσαν φανατικούς εχθρούς, γιατί αντιδρούσαν στις
αυτονομιστικές κινήσεις περί ανεξάρτητης Μακεδονίας και, για να τους εξοντώσουν

177 Παρμ. Παπαθανασίου, Για τον ελληνικό Βορρά, έκδοση 2η, τόμος Α΄, Αθήνα 1997, σελ. 337.

216
τους απέδιδαν την κατηγορία της «αντιλαϊκής δράσης» και του «συνεργάτη του
εχθρού».

Ο Μακεδονομάχος καπετάν Στέφος Γρηγορίου

Το γεγονός ότι η δολοφονία των αξιωματικών ήταν εσκεμμένη ενέργεια των

κομμουνιστών, για να μη θιγούν οι αυτονομιστές Σλαβόφωνοι της περιοχής,
επιβεβαιώνεται από όσα υποστήριξε σε σήμα που έστειλε ο γραμματέας του
Μακεδονικού Γραφείου Λεωνίδας Στρίγγος προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, τον
Αύγουστο του 1944, για να απορρίψει τις κατηγορίες των Γιουγκοσλάβων
Παρτιζάνων που κατηγορούσαν τον ΕΛΑΣ, ότι είχε προκαλέσει μαζική έξοδο
Σλαβόφωνων από τη Μακεδονία. Στο σήμα αναφέρονταν τα εξής178:

(...) Υπερασπιζόμαστε τα δικαιώματα των Σλαβομακεδόνων στη βάση της

πολιτικής του κόμματός μας. Καταδικάσαμε σε θάνατο τρεις Έλληνες
αξιωματικούς που ήθελαν να ξεσηκώσουν τους Έλληνες εναντίον των
Σλαβομακεδόνων .

Η δολοφονία των αξιωματικών Πόρτη, Μπουλογιάννη, Μάντζιου και

Σιδηρόπουλου, όπως και άλλες εκτελέσεις, που επακολούθησαν (συνταγματάρχη
Ψαρρού, ανδρών 5/42 Συντάγματος κλπ.) δημιούργησαν μίση και πάθη στους
Έλληνες, επειδή το ΚΚΕ, με προοπτική την κατάκτηση της εξουσίας, στερούσε με τη
βία το δικαίωμα να αντισταθούν στον κατακτητή όλοι οι χαρακτηριζόμενοι από αυτό
ως «αντιδραστικοί». Και δεν έφταναν μόνο οι δολοφονίες, αλλά οι ιδεολογικοί
αντίπαλοι βρίσκονταν καθ' όλη τη διάρκεια της κατοχής υπό συνεχή διωγμό με

178 Ι. Κολιόπουλου, Λεηλασία φρονημάτων, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 239.

217
ψεύτικες κατηγορίες, φυλακίσεις και κατάσχεση των περιουσιών. Η εμφύλια διαμάχη
είχε ήδη αρχίσει, ενώ η χώρα βρισκόταν υπό κατοχή.
Στο Συνέδριο της Εταιρείας Μελετών Άνω Βοΐου, που έγινε στο Τσοτύλι 30
Αυγούστου μέχρι 1 Σεπτεμβρίου 1996, ο τέως βουλευτής Κοζάνης της Ένωσης
Κέντρου και ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ (υπασπιστής του 27 Συντάγματος) Γεώργιος
Π. Λαζαρίδης, σχετικά με τη δολοφονία των παραπάνω αξιωματικών, έκανε την
ακόλουθη αξιόλογη παρατήρηση- πρόταση179:

Ο Φαρδύκαμπος αναφέρεται στα ανακοινωθέντα της Βέρμαχτ ως η

βασικότερη επιχείρηση της Αντίστασης. Επειδή υπηρέτησα στην Αντίσταση,
θεωρώ υποχρέωσή μου, προτού μπούμε στα επί μέρους θέματα, να λάβουμε
απόφαση, χωρίς καμιά μειοψηφία, αποκατάστασης της μνήμης αξιωματικών και
οπλιτών, οι οποίοι κατά τη γνώμη μου εκτελέστηκαν τελείως αδικαιολόγητα.
Κατά τη γνώμη μου, οι εκτελέσεις αυτές απετέλεσαν βασικό αίτιο έναρξης
εμφυλίου και αμαύρωσης του μεγαλείου της μάχης του Φαρδυκάμπου. Οι
εκτελεσθέντες είχαν κάθε δικαίωμα, όπως κάθε Έλληνας, να πολεμήσουν τους
κατακτητές. Δυστυχώς αυτό το δικαίωμα τους το απέκλεισε το ΕΑΜ. Δεν
επέτρεψε δηλαδή την ανάπτυξη άλλης αντίστασης. Με τέτοιες σκέψεις άρχιζε ο
εμφύλιος της Κατοχής. Χτυπιέται ο Ζέρβας, διαλύεται ο Ψαρός. Εάν η τότε
ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος δεν επέβαλε τις απόψεις της στο
ΕΑΜ, θα είχαμε αποφύγει και τα Δεκεμβριανά, αλλά δεν θα φτάναμε και στον
εμφύλιο που τόσα δεινά επισώρευσε στον τόπο. Και έτσι για την Ελλάδα ο
πόλεμος τελείωνε το 1950.

Εκτέλεση στελεχών του Μακεδονικού Γραφείου στα Ίμερα Κοζάνης

Στις 15 Απριλίου 1943 οι άνδρες του Μιχάλαγα (Μιχαήλ Παπαδόπουλου)

σκότωσαν στη θέση «Ζαρκαδόπετρα», κοντά στο χωριό Ίμερα Κοζάνης, τα στελέχη
του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ Σίμο Κερασίδη (Χρυσαφόπουλο) και Λάζαρο
Τερπόφσκι (Ζησιάδη), γιατί τα θεώρησαν υπεύθυνα για τη δολοφονία των
αξιωματικών ταγματάρχη Πόρτη, υπολοχαγού Μπουλογιάννη και ανθυπολοχαγού
Σιδηρόπουλου.
Ο Κερασίδης ήταν υπεύθυνος για την ανάπτυξη του αντάρτικου κινήματος της
Μακεδονίας και ο Τερπόφσκι για την ανάπτυξη του ΕΑΜ Μακεδονίας. Μαζί με τα
δύο αυτά στελέχη του ΚΚΕ σκοτώθηκαν και άλλα έξι άτομα, που τους συνόδευαν,
τα εξής: Γιώργης Μέτζας από τη Σιάτιστα, μέλος της Επιτροπής του ΕΑΜ
Μακεδονίας, Νίκος Νίτσος από τους Φιλιππαίους Γρεβενών, Νίκος Κατσαντώνης
από τα Γρεβενά, Παναγιώτης Τριανταφύλλου από τα Γρεβενά, Βασίλης Τερζόπουλος
και Μιχάλης Μπελούκας από την περιοχή Κατερίνης. Οι πέντε τελευταίοι
αποτελούσαν την ένοπλη φρουρά τους.

179Έκδοση της Εταιρείας Μελετών άνω Βοΐου " Η δεκαετία 1940-1950 στη Δυτική Μακεδονία",
Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 102.

218
 Θάνατος του Μητροπολίτη Γρεβενών Γερβασίου

Στις 16 Απριλίου 1943 απεβίωσε από καρδιακό νόσημα ο Μητροπολίτης

Γρεβενών Γερβάσιος Σουμελίδης, σε ηλικία 61 ετών. Ο Γερβάσιος είχε γεννηθεί στην
Κρώμνη του Πόντου το 1882 και είχε εκλεγεί Μητροπολίτης Γρεβενών το 1934. Για
να καλυφθεί η χηρεύουσα θέση, εξελέγη από την Ιερά Σύνοδο Μητροπολίτης
Γρεβενών ο Θεόκλητος Σφήνας και την ίδια περίοδο τοποθετήθηκε στη Μητρόπολη
Γρεβενών ως Αρχιμανδρίτης ο Αυγουστίνος Καντιώτης, ο οποίος αργότερα
χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Φλώρινας, Πρεσπών και Εορδαίας.
Οι δύο διακεκριμένοι ιεράρχες δεν κατόρθωσαν να προσέλθουν για να
αναλάβουν τα καθήκοντά τους στη Μητρόπολη Γρεβενών, λόγω της ανώμαλης
κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή και γι’ αυτό παρέμειναν στην Κοζάνη
μέχρις ότου παραδοθεί η εξουσία από τον ΕΛΑΣ στις επίσημες κρατικές αρχές, μετά
τη Συμφωνία της Βάρκιζας.
Κατά την παραμονή του στην Κοζάνη ο Αρχιμανδρίτης Αυγουστίνος
ασχολήθηκε με την οργάνωση συσσιτίων για τα πεινασμένα παιδιά της περιοχής. Από
τις αρχές του 1944 και μετά, με τη βοήθεια και του Μητροπολίτη Θεόκλητου, εξέδιδε
την μικρή εφημερίδα «Όσιος Νικάνωρ» της Μητρόπολης Γρεβενών. Το πρώτο φύλλο
της εφημερίδας εκδόθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 1944.

Προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ

Στις 7 Απριλίου 1943 προσχώρησε στον ΕΛΑΣ ο απόστρατος

συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού Στέφανος Σαράφης, μετά τη δελεαστική
πρόταση που του έγινε από το ΚΚΕ να αναλάβει αρχηγός του ΕΛΑΣ. Ο Στέφανος
Σαράφης ήταν από τους πρωτεργάτες του βενιζελικού κινήματος του Μαρτίου 1935
και είχε αποταχτεί μαζί με άλλους αξιωματικούς. Το Μάρτιο του 1943 είχε μεταβεί
στη Θεσσαλία για να οργανώσει αντιστασιακές ανταρτικές ομάδες, που δεν είχαν
καμιά σχέση με το ΕΑΜ και τους αριστερούς.

Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ στρατηγός Στέφανος Σαράφης με το επιτελείο του(1943)

219
 Συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ, διασύρθηκε, προπηλακίστηκε, και εξυβρίστηκε
από τους Εαμίτες το Μάρτιο του 1943 και κατόπιν υποχρεώθηκε να υπογράψει
συμφωνητικό συνεργασίας μαζί τους από δειλία και φόβο. Υπάρχει και η άλλη άποψη
ότι μετά τη δελεαστική πρόταση του ΚΚΕ να του αναθέσει την αρχηγία του ΕΛΑΣ,
απαρνήθηκε τις ιδέες του και προσχώρησε ολόψυχα στο αριστερό κίνημα
ικανοποιώντας στο έπακρο τις φιλοδοξίες του, εφόσον εύρισκε έναν έτοιμο
κομματικό στρατό, που τον υποστήριζε ένας καλά οργανωμένος σε πανελλήνια
κλίμακα κομματικός μηχανισμός.
Μια εβδομάδα πριν το ΕΑΜ δεχθεί το Σαράφη για αρχηγό του ΕΛΑΣ, τον
κατηγορούσε για προδότη του αγωνιζόμενου λαού, συνεργάτη του κατακτητή κλπ.
Για επιβεβαίωση των παραπάνω παρατίθεται μια περικοπή που δημοσιεύτηκε στις 29
Μαρτίου στην εφημερίδα «Η φωνή του ΕΑΜ» Θεσσαλίας και που αφορά
ανακοίνωση της Πανθεσσαλικής Επιτροπής του ΕΑΜ180:

ΠΑΝΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ

«Φως στην καταχθόνια δράση των προδοτών του αγωνιζόμενου λαού, Σαράφη-
Κωστόπουλου- Σαράντη και Σία…

Καταγγέλλομεν εις τον λαόν της Θεσσαλίας και όλης της Ελλάδος τας προδοτικάς
πράξεις του συνταγματάρχου Σαράφη και του ταγματάρχου Κωστοπούλου, πλήρως
αποδειχθείσας και από το κατασχεθέν αρχείον των δύο Αξιωματικών.
1) Ο συν/ρχης Σαράφης κατείχεν άδειαν κυκλοφορίας δι’ όλην την Ελλάδα,
υπογεγραμμένην υπό της υπηρεσίας του Τζελόλο και ταξιδεύσας νομίμως μέχρι
Θεσσαλίας παρουσιάσθη εις την Καραμπιναρίαν Λαρίσης και Τρικάλων, όπου
και του έγινε θερμή υποδοχή εκ μέρους των Ιταλών αξ/κών. Είναι γνωστόν ότι,
όχι μόνιμος Συν/ρχης και μάλιστα γνωστός κινηματίας, αλλά και ούτε ο
τελευταίος έφεδρος αξ/κός, Ανθυπίατρος ή Ανθυποφαρμακοποιός επιτυγχάνουν
άδεια ταξειδίου παρά Ιταλικής Αρχής έστω και δια μετάβασιν από Λαρίσης εις
Τρίκαλα ή από Βόλου εις Λάρισαν. Η μεγαλόψυχος άδεια του Τζελόλο
εχορηγήθη εις τον κ. Σαράφην, διότι ο κ. Σαράφης θα εξυπηρέτει ασφαλώς τα
συμφέροντα του κατακτητού.
2) Κατά τους παρελθόντας μήνας ο κ. Σαράφης τέσσαρας φοράς συνελήφθη υπό
των Ιταλών και 4 φορές απελύθη. Είναι γνωστόν ότι πλείστοι όσοι Έλληνες
αξ/κοί συνελήφθησαν και ουδείς γνήσιος πατριώτης εξ’ αυτών απελύθη, αλλά
μόνον οι προδόται και οι καταδόται συναδέλφων των (Μπεκιαρόπουλος κλπ.)…»
24 Μαρτίου 1943

Η ΠΑΝΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ Ε.Α.Μ.

180 ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιμεζά και ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα
1998, τόμος 3ος, σελ. 67.

220
 Αρχηγεία Πίνδου και Βαρνούντος του ΕΛΑΣ

Μετά τα αιματηρά γεγονότα του Αυγερινού Βοΐου (8.4.43) και Μελανθίου

Καστοριάς (11.4.43), που συνετέλεσαν στη διάλυση της ΠΑΟ στο Βόιο και την
Καστοριά, η δύναμη των Ελασιτών άρχισε να αυξάνεται, είτε με στρατολόγηση
εθελοντών είτε με αναγκαστική επιστράτευση.
Για να υπάρξει ιεραρχική εξάρτηση και συντονισμός των ενεργειών στις
ομάδες των Ελασιτών, που δρούσαν ανεξάρτητα στην περιοχή, και με δεδομένο ότι οι
Άγγλοι σύνδεσμοι, που έφθαναν για βοήθεια του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία,
έπρεπε να συνεργάζονται με κάποιον υπεύθυνο διοικητή κατά γεωγραφικό
διαμέρισμα, προέκυψε η ανάγκη να γίνει οργάνωση και συγκρότηση παρόμοια με
αυτή του τακτικού στρατού. Έτσι, από τον Απρίλιο του 1943 άρχισαν να
δημιουργούνται τα συγκροτήματα, που αντιστοιχούσαν με λόχους, τα Υπαρχηγεία
που αντιστοιχούσαν με τάγματα και τα Αρχηγεία, που είχαν τη μορφή επιτελείου
συντάγματος. Τα συγκροτήματα (λόχοι) είχαν μειωμένη δύναμη των 60 περίπου
ανταρτών.
Στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας (πρώην ιταλοκρατούμενη περιοχή) έγιναν
δύο αρχηγεία, ένα στις περιοχές Γρεβενών και Γράμμου που ονομάστηκε Αρχηγείο
Πίνδου και το άλλο στον ορεινό όγκο ανατολικά του Αλιάκμονα (Βίτσι- Σινιάτσικο-
Βούρινο), που ονομάστηκε Αρχηγείο Βαρνούντος.
Στο αρχηγείο Πίνδου που είχε την έδρα του αρχικά στο Ροδοχώρι Βοΐου,
υπάγονταν τα Υπαρχηγεία:
 Γρεβενών, με στρατιωτικό διοικητή το Νικηφόρο.
 Βοΐου, με στρατιωτικό διοικητή τον Αρριανό.
 Καστοριάς, με στρατιωτικό διοικητή το Σκοτίδα.
Η διοίκηση του αρχηγείου ήταν τριμελής και την αποτελούσαν:

 Στρατιωτικός διοικητής: Φωτεινός (Δημήτριος Κυρατζόπουλος).

 Καπετάνιος: Χείμαρρος (Βασίλειος Γκανάτσιος).
 Εκπρόσωπος του ΕΑΜ: Σλομπόντας (Στράτος Κέντρος), ο οποίος
καθοδηγούσε ταυτόχρονα και το Αρχηγείο Βαρνούντος.

Την ασφάλεια του Αρχηγείου είχε αναλάβει η ομάδα "Αστραπή".

Στο Αρχηγείο Βαρνούντος υπάγονταν τα Υπαρχηγεία:

 Μπούρινου, με στρατιωτικό διοικητή τον Παλαιολόγο.
 Σινιάτσικου, με στρατιωτικό διοικητή τον Υψηλάντη.
 Βίτσι (ιδρύθηκε αργότερα από τα υπαρχηγεία Σινιάτσικου και Μπούρινου), με
στρατιωτικό διοικητή τον Αρριανό181, καπετάνιο τον Καραφωτιά (Βασίλειο
Μπατακόγια) και εκπρόσωπο του ΕΑΜ τον Αμύντα (Κοσμά Σπανό).

181 Είχε αναλάβει αρχικά το Υπαρχηγείο Βοΐου και μετά τοποθετήθηκε στο Υπαρχηγείο Βίτσι.

221
 Τη διοίκηση του αρχηγείου την αποτελούσαν:
 Στρατιωτικός διοικητής: Μόνιμος ανθυπολοχαγός πυροβολικού Στέλιος
Κατσόγιαννος182.
 Καπετάνιος: Έφεδρος ανθυπολοχαγός Μίχας (Μιχάλης Θεοδωρίδης).
 Εκπρόσωπος του ΕΑΜ: Σλομπόντας.

Τα πρώτα στελέχη που πλαισίωσαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ των δύο
αρχηγείων ήταν:
Στο Αρχηγείο Πίνδου: Φωτεινός, Σκοτίδας, Χείμαρρος, Μήτσος
Τασιανόπουλος, Βελισσάρης (Δημήτριος Παπαγεωργίου) δάσκαλος από το Ζιάκα,
Νικηφόρος, Καραφωτιάς από το Περιβόλι, Λιάκος (Ηλίας Παπαδημητρίου) από το
Τσακνοχώρι Βοΐου κ. ά.
Στο Αρχηγείο Βαρνούντος: Στέλιος Κατσόγιαννος (Γιάγκοβας), Υψηλάντης,
Παλαιολόγος, Μπαρμπαλιάς (Ηλίας Ρούνης) πρώην δασικός υπάλληλος στα Γρεβενά
(με έδρα το Παλαιόκαστρο), Θωμάς Βενετσανόπουλος, Αρριανός και Καραϊσκάκης
(Δημήτριος Χαρισιάδης).
Το Μάιο του 1943 τα δύο αρχηγεία (Πίνδου και Βαρνούντος) εντάχθηκαν στο
Στρατηγείο Θεσσαλίας. Τον Ιούνιο όμως αποδεσμεύτηκαν από το Στρατηγείο
Θεσσαλίας και εντάχθηκαν στο νεοϊδρυθέν Στρατηγείο Μακεδονίας (Δυτικής
Μακεδονίας) με έδρα το Ροδοχώρι. Το Στρατηγείο Μακεδονίας είχε πενταμελή
διοίκηση, που την αποτελούσαν οι εξής:
 Στρατιωτικός διοικητής: Απόστρατος συνταγματάρχης πεζικού Βασίλειος
Τζιότζιος.
 Καπετάνιος: Μόνιμος υπολοχαγός πεζικού Ιερώνυμος Τρωιάνος (Καρατζάς).
 Εκπρόσωπος του ΕΑΜ: Νίκος Ξυνός (Σμόλικας).
 Μέλη: Στράτος Κέντρος (Σλομπόντας) και ανθυπολοχαγός Στέλιος Κατσόγιαννος
(Γιάγκοβας).

Στην ουσία εξουσιοδοτημένος από το Κόμμα, για να χειριστεί όλα τα θέματα και
να συνομιλεί με τους Άγγλους συνδέσμους, ήταν ο Καρατζάς. Γι’ αυτό και οι Άγγλοι
σύνδεσμοι στο Στρατηγείο της Μεραρχίας συζητούσαν τα υπηρεσιακά ζητήματα
μόνο μαζί του, αγνοώντας τους άλλους.

182 Στις αρχές Ιουλίου είχε αναλάβει προσωρινά τη διοίκηση ο Χείμαρρος, γιατί ο Κατσόγιαννος
συμμετείχε, ως μέλος, στην πενταμελή διοίκηση του Στρατηγείου Δυτικής Μακεδονίας.

222
Όρθιοι από αριστερά: Χρήστος Τόλης από τα Πριόνια (Προμηθέας, κομματικός γραμματέας 27 ΣΠ),
Αθανάσιος Τζιλίνης από τη Σιάτιστα (καπετάνιος 3/27 Τάγματος), Βασίλειος Γκανάτσιος από το
Ζιάκα (Χείμαρρος, καπετάνιος 27 ΣΠ), Δημήτριος Ζυγούρας από τη Βουχωρίνα (Παλαιολόγος,
διοικητής 1/27 Τάγματος), Ηλίας Ρούνης από τη Βλαχέρνα Αρκαδίας (Μπαρμπαλιάς, καπετάνιος 1/27
Τάγματος), Αλέκος Σακαλής από την Κοζάνη (Πετρόμπεης, καπετάνιος Τάγματος).
Καθιστοί: Δημήτριος Κωφίδης από την Ποντοκώμη (διοικητής 3/27 Τάγματος) και Ιωάννης
Καραμπέρας από τη Βλάστη (βοηθός καπετάνιου Τάγματος).

Νικόλαος Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας) από το Κυπαρίσσι

223
 Αγγλική Στρατιωτική Αποστολή- Ανεφοδιασμός του ΕΛΑΣ από τους
Άγγλους

Η εμφάνιση των Άγγλων στη Δυτική Μακεδονία άρχισε τον Απρίλιο του
1943, με πρώτο σύνδεσμο τον ταγματάρχη Nicolas Hammond (Νίκολας Χάμμοντ), ο
οποίος έφερε την κωδική ονομασία Eggs (Εγκς). Ο Χάμμοντ είχε εργαστεί πριν από
την Κατοχή στη βορειοδυτική Ελλάδα και νότια Αλβανία, στο πλαίσιο μιας
αρχαιολογικής αποστολής και γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα. Το
Φεβρουάριο του 1943, κατόπιν εντολής του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής
έπεσε με αλεξίπτωτο στη Θεσσαλία, ως επικεφαλής στρατιωτικής βρετανικής
αποστολής, με σκοπό να καταστρέψει τη σιδηροδρομική γραμμή και τη γέφυρα του
Πηνειού ποταμού στα Τέμπη.

Στα τέλη Απριλίου του 1943 τοποθετήθηκε σύνδεσμος της Βρετανικής

Στρατιωτικής Αποστολής (ΒΣΑ) στο Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας του ΕΛΑΣ
(μετέπειτα ΙΧ Μεραρχίας), όπου παρέμεινε μέχρι τον Ιανουάριο του 1944. Οι άλλοι
σύνδεσμοι της Αγγλικής Αποστολής στον Πεντάλοφο ήταν ο Νεοζηλανδός
αντισυνταγματάρχης Arthur Endmons (Άρθουρ Έντμονς), από το Φεβρουάριο μέχρι
τον Ιούλιο 1944 και ο Άγγλος ταγματάρχης Ronald Prentice (Ρόναλντ Πρέντις), από
τον Αύγουστο μέχρι την απελευθέρωση.

Στις αρχές Οκτωβρίου 1943 η ΒΣΑ άλλαξε την ονομασία της σε Συμμαχική
Στρατιωτική Αποστολή (ΣΣΑ), μετά την άφιξη μερικών Αμερικανών αξιωματικών.
Αυτή η αλλαγή δε διαφοροποίησε την πολιτική των Άγγλων στη Δυτική Μακεδονία,
γιατί δεν τοποθετήθηκαν Αμερικανοί αξιωματικοί στην περιοχή.
Ο Νίκολας Χάμμοντ έφθασε στη Δυτική Μακεδονία στις 7 Μαΐου με πρώτο
σταθμό το χωριό Κηπουριό των Γρεβενών, όπου είχε την έδρα της μια μονάδα του
ΕΛΑΣ. Μαζί του είχε για βοηθούς τρεις Έλληνες (τους οποίους είχε εκπαιδεύσει στην
Αίγυπτο), ένα μόνιμο υπολοχαγό πεζικού από την Αθήνα, ένα λοχία της αεροπορίας
από την Κόρινθο και έναν ασυρματιστή από την Αίγυπτο. Την επομένη το πρωί
έφτασε στα Γρεβενά, όπου τον καλωσόρισαν ο Δήμαρχος, ο Μητροπολίτης Κοζάνης
Ιωακείμ, ο τοπικός διοικητής του ΕΛΑΣ και οι λοιποί παράγοντες της πόλης183. Το
απόγευμα της ίδιας ημέρας έγινε προς τιμήν του παρέλαση από Ελασίτες και οπαδούς
του ΕΑΜ στην κεντρική πλατεία της πόλης. Στην εξέδρα των επισήμων τιμώμενα
πρόσωπα ήταν ο Νίκολας Χάμμοντ, ο Μητροπολίτης Ιωακείμ και ο στρατιωτικός
διοικητής του ΕΛΑΣ. Μετά την παρέλαση ο μητροπολίτης τον παρουσίασε στο
συγκεντρωμένο πλήθος και τον παρότρυνε να απευθύνει χαιρετισμό. Ο Χάμμοντ
έβγαλε ένα σύντομο λόγο, τονίζοντας την υποστήριξη των Άγγλων προς όλους τους
Έλληνες, που μάχονταν στο πλευρό των Συμμάχων, ανεξάρτητα από την οργάνωση
που ανήκαν.
Στα Γρεβενά ο Χάμμοντ είχε συζητήσεις με πολλούς ηγέτες του ΕΑΜ, που
πήγαν να τον επισκεφτούν. Ήταν άνθρωποι με διαφορετική προέλευση και

183 Ν. Χάμμοντ, Περιπέτεια με τους αντάρτες 1943-44, Αθήνα 1983, σελ. 41.

224
νοοτροπία. Ο Μητροπολίτης Κοζάνης παρουσίαζε τον εαυτό του σαν τον πνευματικό
αρχηγό του ΕΑΜ. Σύμφωνα με τη γνώμη του Ν. Χάμμοντ «ήταν ένας ματαιόδοξος
και ανόητος άνθρωπος»184.
Το πρώτο μέλημα του Χάμμοντ ήταν να βρει ένα ή περισσότερα πεδία ρίψεων
στην περιοχή για αλεξιπτωτιστές και εφόδια. Πήρε μαζί του το βοηθό του υπολοχαγό
και άρχισε αναγνωρίσεις στις επαρχίες Γρεβενών και Βοΐου. Στους Αγίους
Θεοδώρους (Τσάριτσα) Βοΐου εντόπισε ένα κατάλληλο πεδίο ρίψεων για
αλεξιπτωτιστές και άρχισε να το οργανώνει. Ο Χάμμοντ το αναφέρει πεδίο ρίψεων
Ομαλής, παρόλο που βρισκόταν ΒΔ αυτής περί τα 4 χλμ. Το πεδίο ρίψεων αυτό είχε
και το πρόσθετο πλεονέκτημα ότι βρισκόταν πολύ κοντά στην έδρα του Στρατηγείου
Δυτικής Μακεδονίας του ΕΛΑΣ , όπου θα διέμεινε και η αγγλική αποστολή.
Μόλις οργανώθηκε το πεδίο ρίψεων, άφησε εκεί τον υπολοχαγό και
επέστρεψε μόνος του στα Γρεβενά. Με τον ασύρματο έστειλε διάφορες αναφορές στο
Κάιρο για την υφιστάμενη στρατιωτική κατάσταση. Το Κάιρο, αφού έλαβε υπόψη τις
προτάσεις του, αποφάσισε να ενισχύσει τον ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία, ο οποίος
είχε μια δύναμη περίπου 3.000 ανταρτών. Παράλληλα, τον ειδοποίησε ότι μια ομάδα
με επικεφαλής ένα ταγματάρχη και μεγάλη ποσότητα εφοδίων θα έπεφτε με
αλεξίπτωτα στην Ομαλή185. Πράγματι, μια νύχτα από τις επόμενες ημέρες έπεσε ο
Άγγλος ταγματάρχης Τζόνσον με την ομάδα του. Ένα μέλος της ομάδας ήταν και ο
υπολοχαγός Ηρακλής Καραγεωργίου από το Άργος Ορεστικό. Μόλις ξημέρωσε ο
Τζόνσον και η ομάδα του μεταφέρθηκαν στα Γρεβενά μέσα σ’ ένα ξεχαρβαλωμένο
(ο χαρακτηρισμός είναι του Χάμμοντ) φορτηγό ενός χασάπη, που ήταν το επίσημο
μεταφορικό του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Όταν έφθασαν στην πόλη τους υποδέχτηκαν οι
υπεύθυνοι του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με φιλιά και λουλούδια, ευλογήθηκαν από το
μητροπολίτη Κοζάνης και οδηγήθηκαν από ένα ενθουσιώδες πλήθος οπαδών του
ΕΑΜ στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, όπου ο Δήμαρχος και άλλοι δημότες τους
προσέφεραν ένα τιμητικό γεύμα186. Η παραμονή του ταγματάρχη Τζόνσον στα
Γρεβενά ήταν μικρής διάρκειας, γιατί με εντολή του Χάμμοντ επέστρεψε στο
Ροδοχώρι, κοντά στο πεδίο ρίψεων Ομαλής, για να εγκαταστήσει ένα σταθμό
ασυρμάτου, με τον οποίο θα μπορούσε να έρχεται σε επαφή με τα αεροπλάνα που
μετέφεραν εφόδια από τη Μέση Ανατολή.
Την περίοδο αυτή οι Άγγλοι οργάνωσαν και ένα βοηθητικό πεδίο ρίψεων
στους Φιλιππαίους Γρεβενών (ΒΔ του χωριού στη θέση «Ασβεσταριά»), το οποίο,
επειδή είχε δένδρα, δεν ήταν κατάλληλο για αλεξιπτωτιστές παρά μόνο για υλικά και
εφόδια.
Στα μέσα Μαΐου οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ Γρεβενών, των Πιερίων (Χ
Μεραρχία) και του Στρατηγείου Θεσσαλίας συγκεντρώθηκαν στην Πίνδο, γιατί
σύμφωνα με πληροφορίες της ΚΕ του ΚΚΕ επρόκειτο να γίνουν στις περιοχές
Ολύμπου- Πιερίων-Χασίων εκκαθαριστικές επιχειρήσεις από τους Γερμανούς. Το
ΕΑΜ και ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας τέθηκαν υπό τις διαταγές του Στρατηγείου
Θεσσαλίας, επικεφαλής του οποίου ήταν το μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ Κώστας

184 Ό. π. σελ. 43.

185 Ό. π. σελ. 46.
186 Ό. π. σελ. 49.

225
Καραγιώργης. Στην πραγματικότητα ο ΕΛΑΣ συγκέντρωσε τις μονάδες του σε
ασφαλή καταφύγια, για να ασχοληθεί απερίσπαστος με ζητήματα απογραφής,
συντονισμού, διοίκησης και οργάνωσης των δυνάμεών του. Το Στρατηγείο
Θεσσαλίας εγκαταστάθηκε στην Αβδέλλα.
Ο Νίκολας Χάμμοντ δεν πίστεψε τις πληροφορίες των Ελασιτών για επίθεση
των Γερμανών και γι’ αυτό δεν απομακρύνθηκε από τα Γρεβενά. Παρέμεινε εκεί
μέχρι τα τέλη Μαΐου, όταν έλαβε διαταγή από το Κάιρο να εγκαταλείψει την πόλη
και να εγκατασταθεί στο Ροδοχώρι, για να έχει άμεση συνεργασία και επαφή με τη
διοίκηση του Στρατηγείου Δ. Μακεδονίας.
Στα τέλη Μαΐου και στις αρχές Ιουνίου τα συμμαχικά αεροπλάνα έριξαν με
αλεξίπτωτα αρκετές ποσότητες υλικών στα πεδία ρίψεων Ομαλής και Φιλιππαίων.
Όλες οι ρίψεις γίνονταν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Οι ζώνες ρίψεων
επισημαίνονταν περιμετρικά με φωτιές που άναβαν την κατάλληλη στιγμή. Τα είδη
που έριχναν οι Άγγλοι ήταν χρυσές λίρες, όπλα διαφόρων τύπων (πιστόλια, αυτόματα
Στεν, τυφέκια, οπλοπολυβόλα, πολυβόλα), πυρομαχικά, εκρηκτικές ύλες, κουβέρτες,
στρατιωτικά ρούχα, χονδρά-μάλλινα παλτά, υποδήματα διαφόρων ειδών (άρβυλα,
μπότες δερμάτινες και λαστιχένιες), σόλες για επισκευή παπουτσιών, φάρμακα
(κινίνη, αντισηπτικά, γάζες, χειρουργικά γάντια, δισκία για απολύμανση νερού κ. ά.),
συσκευές ασυρμάτων, μπαταρίες, τρόφιμα που προορίζονταν για την αγγλική
αποστολή (κονσέρβες, τυριά, αβγά σε μορφή σκόνης, σοκολάτες, ουίσκι σε
μεταλλικά παγούρια, τσάι, μπισκότα, γάλατα) και αρκετά άλλα. Η συσκευασία των
διαφόρων ειδών ήταν ανάλογη με το περιεχόμενο. Για παράδειγμα, τις χρυσές λίρες
τις έβαζαν σε σακουλάκια από ύφασμα, τα οποία στη συνέχεια τα τοποθετούσαν σε
μεταλλικά βαρέλια. Τα όπλα τα τοποθετούσαν σε μεταλλικά βαρέλια ή σε γερά
ξύλινα κιβώτια, ενώ τα ρούχα και τα υποδήματα τα είχαν συσκευασμένα σε
χαρτοκιβώτια187.
Το ύφασμα των αλεξιπτώτων ήταν από μετάξι, χρώματος μπλε ανοιχτού
(ουρανί) και μεγάλης αντοχής. Οι γυναίκες έφτιαχναν μ’ αυτό φορέματα, ποδιές και
πουκάμισα για τους αντάρτες.
Η αγγλική αποστολή είχε να αντιμετωπίσει τρία βασικά προβλήματα. Το
πρώτο ήταν η βοήθεια προς τα χωριά των Γρεβενών που είχαν καεί, όταν οι Ιταλοί
είχαν αποχωρήσει από τα Γρεβενά. Τότε είχαν λεηλατήσει και κάψει μια σειρά από
χωριά, όπως τη Μυρσίνα, το Βατόλακκο, την Κιβωτό, τον Ταξιάρχη, το Πολύδενδρο
και την Κοκκινιά. Οι άνθρωποι κόντευαν να πεθάνουν από την πείνα. Η μόνη
βοήθεια που μπορούσε να χορηγηθεί από τους Άγγλους ήταν χρυσές λίρες, με τις
οποίες θα μπορούσαν οι χωρικοί να αγοράσουν σιτάρι και καλαμπόκι από τις
γερμανοκρατούμενες πεδινές περιοχές. Οι Άγγλοι ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι τα
χρήματα θα πήγαιναν στους κατοίκους των χωριών και όχι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η
πρόταση του Νίκολας Χάμμοντ ήταν να δημιουργηθεί σε κάθε χωριό μια τριμελής
επιτροπή, αποτελούμενη από τον πρώην πρόεδρο της κοινότητας, που είχε

187 Έκδοση Εταιρείας Μελετών Άνω Βοΐου, Η δεκαετία 1940-1950 στη Δυτική Μακεδονία,
Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 263 και 269, άρθρο του Αλεξάνδρου Σ. Μπακαΐμη για το πεδίο ρίψεων Αγίων
Θεοδώρων.

226
καταργηθεί από το ΕΑΜ, τον παπά και το δάσκαλο. Η επιτροπή αυτή θα
αναλάμβανε το όλο ζήτημα και οι Βρετανοί θα μοίραζαν τις λίρες μπροστά της. Το
Κάιρο ενέκρινε τη μέθοδο αυτή. Το κόστος ήταν σχετικά μικρό, μπροστά στην
ανακούφιση του κόσμου από τη συμφορά και επιπλέον θα εξασφάλιζε για τους
Άγγλους τη συμπάθεια του πληθυσμού από τη στάση τους αυτή188.
Το δεύτερο πρόβλημα ήταν η έλλειψη φαρμάκων, ειδικότερα για την
ελονοσία. Η υγεία των κατοίκων ήταν γενικά καλή. Οι ελλείψεις δεν ήταν μόνο σε
φάρμακα αλλά και σε χειρουργικά γάντια, τα οποία καθυστερούσαν να τα στείλουν
για μήνες. Και σ’ αυτή την περίπτωση ήταν δύσκολο για τους Άγγλους να
βεβαιωθούν ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν θα έπαιρνε τα φάρμακα για δική του χρήση.
Τρίτο πρόβλημα ήταν η διατροφή των ανταρτών. Για να λυθεί το θέμα αυτό,
το Κάιρο καθιέρωσε για όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ
κλπ.) τη χορήγηση μιας χρυσής λίρας το μήνα για τη συντήρηση κάθε αντάρτη.
Όπως έγινε γνωστό στο Συνέδριο της Οξφόρδης (Δεκέμβριος 1962), το Γενικό
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής χορήγησε στον ΕΛΑΣ 920.000 χρυσές λίρες, στον
ΕΔΕΣ 280.000 χρυσές λίρες και στις λοιπές ελληνικές οργανώσεις 50.000 χρυσές
λίρες.

Νίκολας Χάμμοντ (Εγκς)

Από την πρώτη εβδομάδα του Ιουλίου 1943 έπαψε να λειτουργεί το πεδίο
ρίψεων της Ομαλής (Αγίων Θεοδώρων) και από τότε χρησιμοποιήθηκε το βοηθητικό
των Φιλιππαίων. Και αυτό έγινε, γιατί βομβαρδίστηκε από τα γερμανικά αεροπλάνα
στα τέλη Ιουνίου και δεν παρείχε πλέον ασφάλεια. Επίσης την ίδια περίοδο
βομβαρδίστηκε και το πεδίο ρίψεων των Φιλιππαίων, αλλά, επειδή δεν υπήρχε άλλη
εναλλακτική λύση, το Γενικό Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής συνέχισε να το

188 Ν. Χάμμοντ, Περιπέτεια με τους αντάρτες 1943-44, Αθήνα 1983, σελ. 51.

227
χρησιμοποιεί για ρίψεις εφοδίων. Οι ρίψεις αλεξιπτωτιστών γίνονταν πλέον στη
Θεσσαλία και όσοι από αυτούς προορίζονταν για τη Δυτική Μακεδονία συνέχιζαν
πεζή για τον τόπο προορισμού τους. Έτσι, η επόμενη ομάδα των Βρετανών
αξιωματικών έπεσε δυτικά της Καλαμπάκας και τρεις από αυτούς πήγαν με τα πόδια
στον Πεντάλοφο. Αυτοί ήταν ο Ronald Prentice (Ρόναλντ Πρέντις), ο Arthur
Wickstead (Άρθουρ Γουίνκστεντ) και ο Έλληνας υπολοχαγός Ζώτος.
Tον Ιούλιο του 1943 o Ν. Χάμμοντ, βλέποντας ότι ο ΕΛΑΣ δεν είχε αρκετούς
ικανούς αξιωματικούς, προσπάθησε να βρει τρόπο προσέλκυσης ενός αριθμού από
αυτούς, για να βελτιώσει την πολιτική του εικόνα προς τους Συμμάχους, έτσι ώστε να
μη φαίνεται ότι οι Άγγλοι υποστηρίζουν ένα αντάρτικο κίνημα στο οποίο υπάρχει
απροθυμία προσέλευσης μονίμων στελεχών. Οι μόνιμοι αξιωματικοί που είχαν
προσχωρήσει μέχρι τότε στον ΕΛΑΣ ήταν κυρίως κάποιοι απότακτοι του 1935, οι
οποίοι δεν είχαν συμμετοχή ούτε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Η απροθυμία
προσέλευσης οφειλόταν κατά κύριο λόγο στο τριαδικό σύστημα διοίκησης που
εφάρμοζε ο ΕΛΑΣ, γεγονός που έθετε τον αξιωματικό σε δεύτερη μοίρα, αφού την
πρωτοβουλία των ενεργειών την είχε ο καπετάνιος ή ο υπεύθυνος του ΕΑΜ. Για να
πετύχει το σκοπό του ο Χάμμοντ, μετέβη στη Θεσσαλονίκη σε μια προσπάθεια να
πείσει ορισμένους αξιωματικούς της ΠΑΟ και άλλων μυστικών οργανώσεων να
ενταχθούν στον ΕΛΑΣ. Για να τους πείσει όμως, έπρεπε να τους εξηγήσει ότι,
εφόσον οι Σύμμαχοι συνεργάζονταν με τον ΕΛΑΣ, δεν θα του επέτρεπαν να
παρεκκλίνει της γραμμής που καθόριζαν αυτοί εναντίον των δυνάμεων κατοχής. Στην
πραγματικότητα οι Άγγλοι επεδίωκαν να εντάξουν στον ΕΛΑΣ ικανούς μόνιμους
αξιωματικούς, που δεν ήταν αριστερών τάσεων, για να μπορέσουν να τον
απομακρύνουν από τον εναγκαλισμό του ΕΑΜ-ΚΚΕ189.
Τελικά ο Χάμμοντ κατόρθωσε να πείσει να ενταχθεί στο ΕΛΑΣ ο
συνταγματάρχης ιππικού Σωκράτης Δημάρατος, ο οποίος ανήκε μέχρι τότε στην
ΠΑΟ. Ο Δημάρατος είχε μεγάλη φήμη στο Στρατό και κατά τον Ελληνοϊταλικό
πόλεμο, όπως είναι γνωστό, ήταν διοικητής της Ταξιαρχίας Ιππικού που αρχικά
πολέμησε στην περιοχή Γρεβενών (υψώματα Σκούρτζας- Αννίτσας- Βασιλίτσας-
Σαμαρίνας- Δίστρατου) και στις αρχές του 1941 ανέλαβε διοικητής της ΧΙ
Μεραρχίας.

Ίδρυση Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ

Στις 2 Μαΐου 1943 πραγματοποιήθηκε κοινή σύσκεψη των Κεντρικών

Επιτροπών του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, στην οποία πήρε μέρος και ο στρατηγός
Στέφανος Σαράφης. Στη σύσκεψη αυτή αποφασίστηκε η ίδρυση του Γενικού
Στρατηγείου (ΓΣ) του ΕΛΑΣ. Η διοίκηση του Γενικού Στρατηγείου ήταν τριμελής, με
το Στέφανο Σαράφη στρατιωτικό αρχηγό, τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα)
καπετάνιο και το Βασίλη Σαμαρινιώτη (Ανδρέα Τζήμα) αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Για
να ληφθεί οποιαδήποτε απόφαση έπρεπε να συμφωνήσουν και τα τρία μέλη. Στην

189 Ό. π. σελ. 66.

228
ουσία τον πρώτο λόγο είχε ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ Ανδρέας Τζήμας, ο οποίος
εξέφραζε και τη γραμμή του Κόμματος.
Το Μάιο του 1943 η δύναμη των ανταρτών του ΕΛΑΣ στη Στερεά Ελλάδα,
Θεσσαλία, Ήπειρο, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία έφθανε περίπου στις 12.000
άνδρες190. Η κατάσταση που επικρατούσε στον ΕΛΑΣ την περίοδο αυτή ήταν η εξής:
 Το Γενικό Αρχηγείο είχε ένα μικρό επιτελείο 5 αξιωματικών, χωρίς διευθύνσεις
υπηρεσιών.
 Τη διοίκηση σε όλη την κλίμακα της ιεραρχίας (από Στρατηγείο μέχρι ομάδα 15
ανδρών) την αποτελούσαν τρία μέλη, ο στρατιωτικός διοικητής, ο καπετάνιος και
ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ. Κατά κανόνα ο καπετάνιος και ο εκπρόσωπος του
ΕΑΜ ήταν κομμουνιστές.
 Ο ανεφοδιασμός των ανταρτικών τμημάτων σε εφόδια και υλικά, γίνονταν από
τους πόρους της χώρας, τα λάφυρα και τη βοήθεια που χορηγούσαν οι Άγγλοι σε
οπλισμό, ιματισμό και χρήματα.
 Η απονομή της δικαιοσύνης γίνονταν από τα ανταρτοδικεία, που τα
συγκροτούσαν τα αρχηγεία και υπαρχηγεία του ΕΛΑΣ, κάθε φορά που παρίστατο
ανάγκη.
 Οι θεσμοί της αυτοδιοίκησης και της δικαιοσύνης, στα χωριά που ελέγχονταν από
τις οργανώσεις και δυνάμεις του ΕΑΜ –ΕΛΑΣ, υλοποιούνταν από τις Επιτροπές
του ΕΑΜ και τα Λαϊκά Δικαστήρια, τη σύνθεση των οποίων όριζαν οι αριστεροί
κάθε χωριού.

Στις διαταγές του Γενικού Στρατηγείου υπάγονταν τα παρακάτω στρατηγεία

και γενικά αρχηγεία191:
Στρατηγείο Μακεδονίας, με τα αρχηγεία Πιερίων, Πάικου, Βερμίου,
Σινιάτσικου, Μπούρινου, Βαρνούντος και Βοΐου, υποδιαιρούμενα σε υπαρχηγεία.
Συνολική δύναμη περίπου 4.500 άνδρες.
Στρατηγείο Θεσσαλίας, με τα αρχηγεία Ολύμπου, Δυτικής Θεσσαλίας,
Ανατολικής Θεσσαλίας, Χασίων, υποδιαιρούμενα σε υπαρχηγεία. Συνολική δύναμη
περίπου 4.000 άνδρες.
Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου, με αρχηγεία Μετσόβου, Δρίσκου, Τζουμέρκων,
Καλαμά και Σουλίου, υποδιαιρούμενα σε υπαρχηγεία. Συνολική δύναμη 500 άνδρες.
Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης, με αρχηγεία Ανατολικής Στερεάς, Δυτικής
Στερεάς και Αττικοβοιωτίας, υποδιαιρούμενα σε διάφορα υπαρχηγεία. Συνολική
δύναμη περίπου 3.000 άνδρες.
Το Γενικό Αρχηγείο Πελοποννήσου και ο ΕΛΑΣ Αθηνών δεν υπάγονταν στο
Γενικό Αρχηγείο, αλλά στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ, που είχε έδρα την
Αθήνα.
Ο ΕΛΑΣ είχε σοβαρές ελλείψεις σε στελέχη (αξιωματικούς και
υπαξιωματικούς) και γι’ αυτό οι άνδρες του υστερούσαν σε εκπαίδευση.

190 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 332-333.

191 Ό. π. σελ. 158-159.

229
 Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ, που υπαγόταν στις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ, ήταν
οργανωμένος κατά αρχηγεία και υπαρχηγεία, εκτελούσε καθήκοντα τηλεφωνικής
υπηρεσίας, εσωτερικής ασφάλειας και συνδέσμου και μόνο σε περίπτωση ανάγκης
βοηθούσε τον ενεργό ΕΛΑΣ.

Άφιξη Σαράφη στην Αβδέλλα

Στις αρχές Ιουνίου 1943 ο Στέφανος Σαράφης μαζί με τον Ανδρέα Τζήμα
(Σαμαρινιώτη) ξεκίνησαν μια περιοδεία από την έδρα του ΓΣ προς Μέτσοβο-
Αβδέλλα- Ζιάκα, για να γνωρίσουν από κοντά τα τμήματα του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας και
Μακεδονίας (Δυτικής και Κεντρικής) και να ενημερωθούν για τα προβλήματά τους.
Το πρωί της 13ης Ιουνίου 1943 ο Σαράφης με τη συνοδεία του ξεκίνησε από τη
Μηλιά Μετσόβου για την Αβδέλλα, όπου είχε εγκατασταθεί το Στρατηγείο
Θεσσαλίας. Το βράδυ έφθασε στο Στρατηγείο, το οποίο αποτελούσαν ο Κώστας
Καραγιώργης, ο Γιώργης Μπλάνας (Κίσσαβος), ο ταγματάρχης Δημήτριος Μπαλής,
ο λοχαγός Γεώργιος Σαμαρίδης (Λογοθέτης) και ο υπολοχαγός Δημήτριος
Σακελλαρίου (Καναλιώτης). Εκεί γνώρισαν και τον Άγγλο σύνδεσμο,
αντισυνταγματάρχη Χιλς, ο οποίος διατηρούσε πολύ καλές και φιλικές σχέσεις με τον
ΕΛΑΣ, γιατί τον είχε ενισχύσει σε σημαντικό βαθμό με αυτόματα όπλα, πυρομαχικά,
ιματισμό και χρήματα (χρυσές λίρες)192. Στην Αβδέλλα διαπίστωσαν ότι είχε
αναπτυχθεί νοσοκομείο εκστρατείας και υπηρεσία επιμελητείας. Το ίδιο βράδυ έγινε
ενημέρωση από τους επιτελείς του Στρατηγείου σε θέματα επιχειρησιακά,
οργανωτικά και εφοδιασμού και την επομένη το πρωί (14/9) ξεκίνησαν για το Ζιάκα,
με σκοπό να συναντηθούν με τη διοίκηση του Στρατηγείου Δ. Μακεδονίας, που είχε
ειδοποιηθεί να έλθει εκεί από τη Βουχωρίνα (ΝΔ Τσοτυλίου), όπου ήταν η έδρα της.
Η τηλεφωνική επικοινωνία με το Τσοτύλι και τα άλλα χωριά της περιοχής ήταν καλή,
γιατί λειτουργούσε το Τηλεφωνικό Κέντρο Γρεβενών, το οποίο οι Ιταλοί με την
εσπευσμένη αναχώρησή τους μετά τη μάχη του Φαρδυκάμπου είχαν εγκαταλείψει
άθικτο.
Στο Ζιάκα συνάντησαν τα πρώτα μακεδονικά τμήματα, τα οποία ήταν του
αρχηγείου Πιερίων υπό το Σπάρτακο. Εκεί συνάντησαν και τον Άγγλο
αντισυνταγματάρχη Μπράουν (Στήβενς), του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής, ο
οποίος είχε έλθει στην Ελλάδα, για να ενημερωθεί για την υφιστάμενη κατάσταση
στη Θεσσαλία και Μακεδονία και προσπαθούσε να βρει τρόπο να φθάσει σε κάποιο
λιμάνι, για να επιστρέψει ατμοπλοϊκώς στο Κάιρο. Κανονίστηκε να διευκολύνει την
αναχώρησή του ο ΕΛΑΣ. Στη συζήτηση που επακολούθησε, ο Σαράφης
παραπονέθηκε στο Μπράουν για τη στάση του αρχηγού της Βρετανικής Στρατιωτικής
Αποστολής (ΒΣΑ), ταξίαρχο Έντυ Μάγιερς, και ιδιαίτερα για τους Άγγλους
ταγματάρχες Κρις, Τομ και Μύλλερ που ήταν στην περιοχή Ζέρβα, οι οποίοι
τηρούσαν αντιεαμική στάση και δεν έδιναν καμιά ενίσχυση στον ΕΛΑΣ Ηπείρου.
Μάλιστα για τους παραπάνω τρεις ταγματάρχες ζήτησε να αντικατασταθούν και να
απομακρυνθούν από την Ελλάδα. Ο Μπράουν υποσχέθηκε ότι θα ενημέρωνε τους

192 Ό. π. σελ. 136.

230
αρμόδιους όταν θα έφθανε στο Κάιρο. Στη συζήτηση αυτή ήταν μπροστά ο
στρατιωτικός αρχηγός του ΕΛΑΣ Ηπείρου ταγματάρχης Άγγελος Πίσπερης και ο
Άγγλος αντισυνταγματάρχης Χιλς.
Στο Ζιάκα, με τους αντιπροσώπους του Στρατηγείου Δ. Μακεδονίας
υπολοχαγό Ιερώνυμο Τρωιάνο (Καρατζά) και τον έφεδρο υπολοχαγό Σαράντη
Πρωτόπαπα (Κικίτσα), καθώς και με τον αντιπρόσωπο του ΕΛΑΣ Ηπείρου
ταγματάρχη Πίσπερη, ο Σαράφης και ο Τζήμας (Σαμαρινιώτης) συζήτησαν κυρίως
θέματα που αφορούσαν την κατάσταση των τμημάτων (δύναμη, οπλισμό, εφοδιασμό
κλπ.) και το βράδυ της ίδιας ημέρας ο Σαράφης επέστρεψε στην Αβδέλλα και ο
Τζήμας αναχώρησε για το Τσοτύλι με προοπτική, σύμφωνα και με τη γραμμή του
Κόμματος, να μεταβεί στη Γιουγκοσλαβία, για να συζητήσει με τον Τίτο τον τρόπο
συνεργασίας παρτιζάνων και ανταρτών του ΕΛΑΣ.
Στις 15 Ιουνίου 1943 έφθασε στην Αβδέλλα ο Άγγλος ταξίαρχος Eddie Myers
(Έντυ Μάγιερς) και ζήτησε να δει το Σαράφη. Ο Μάγιερς ήταν ο πρώτος αρχηγός της
ΒΣΑ στα βουνά της Ελλάδας και αργότερα ανέλαβε τη θέση αυτή ο Chris
Woodhouse (Κρις Γουντχάουζ). Το απόγευμα ο Σαράφης μαζί με τον ταγματάρχη
Μπαλή πήγε στο σπίτι που διέμεινε ο Μάγιερς και συζήτησαν κάποια θέματα
επιχειρησιακής φύσεως, για τα οποία ο Σαράφης δεν μπορούσε να δώσει αμέσως
απάντηση επειδή έπρεπε πρώτα να συνεννοηθεί με το Τζήμα, γεγονός που προκάλεσε
τη δυσφορία του Μάγιερς για τη βραδύτητα λήψεως της αποφάσεως. Τελικά η
απάντηση δόθηκε την επόμενη ημέρα, μετά την τηλεφωνική επικοινωνία που είχε ο
Σαράφης με το Τζήμα κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Την ίδια νύχτα, που είχε και πανσέληνο, οι παρευρισκόμενοι στην Αβδέλλα
παρακολούθησαν και ρίψεις εφοδίων από αγγλικά αεροπλάνα στο πεδίο ρίψεων
Φιλιππαίων. Τα αεροπλάνα άφηναν τα αλεξίπτωτα με τα δέματα από ένα ύψος 500-
1.000 μέτρων, κάνοντας δύο ή τρεις διαδρομές. Πριν από κάθε ρίψη οι αντάρτες
άναβαν φωτιές την προκαθορισμένη ώρα στο χώρο του πεδίου ρίψεων, για να
γνωρίζουν οι αεροπόροι πού θα αφήσουν τα δέματα.

231
 Ταξίαρχος Eddie Myers (Έντυ Μάγιερς)

Στις 18 Ιουνίου υπογράφηκε στην Αβδέλλα συμφωνητικό από τον Έντυ

Μάγιερς και το Σαράφη, σύμφωνα με το οποίο ο ΕΛΑΣ αναγνωριζόταν ως
συμμαχικός στρατός υπό τις διαταγές του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, και οι
επιχειρήσεις, που θα εκτελούσε στο εξής, θα γίνονταν κατόπιν διαταγής του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Ο Σαράφης παρέμεινε στην Αβδέλλα μέχρι και τις 20 Ιουνίου. Στο χρονικό
αυτό διάστημα ασχολήθηκε με διάφορα διοικητικά και οργανωτικά θέματα του
ΕΛΑΣ, από τα οποία ενδιαφέροντα είναι τα παρακάτω193:
 Ο συνταγματάρχης πεζικού Β. Τζιότζιος, που είχε μεταβεί στην Αβδέλλα,
τοποθετήθηκε στρατιωτικός αρχηγός Δ. Μακεδονίας.
 Ο συνταγματάρχης πεζικού Δ. Φλούλης, που βρισκόταν στα Τρίκαλα,
τοποθετήθηκε στρατιωτικός αρχηγός Θεσσαλίας.
 Ο συνταγματάρχης μηχανικού Δ. Πετρουλάκης, τοποθετήθηκε
επιτελάρχης του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ.
 Καθορίστηκε η εγκατάσταση του Γενικού Στρατηγείου στη Μεσοχώρα
Τρικάλων.
 Καθορίστηκε Σταθμός Διοικήσεως του Στρατηγείου Θεσσαλίας η
Καστανιά Καλαμπάκας.
 Διατάχθηκαν τα τμήματα Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Ηπείρου να
επιστρέψουν στις βάσεις τους.

Ο συνταγματάρχης Β. Τζιότζιος αναχώρησε για το Τσοτύλι να συναντήσει το

Τζήμα, ώστε μαζί να μεταβούν στη Γιουγκοσλαβία, για να κανονίσουν τα θέματα
συνεργασίας του ΕΛΑΣ με τους Γιουγκοσλάβους.
Το πρωί της 21ης Ιουνίου, ο Σαράφης αναχώρησε από την Αβδέλλα και το
βράδυ έφτασε στη Μηλιά. Μαζί του ταξίδευε ο Άγγλος ταγματάρχης Κρις και ο
ταγματάρχης του ΕΔΕΣ Κωνσταντίνος Γκικόπουλος, οι οποίοι είχαν προηγουμένως
συνομιλίες με τον Μάγιερς και επέστρεφαν στην Ήπειρο. Την επόμενη ημέρα το
ταξίδι συνεχίστηκε προς το Μέτσοβο και από εκεί ο καθένας αναχώρησε για τον
τελικό προορισμό του.
Ο Έντυ Μάγιερς παρέμεινε στην Αβδέλλα για μερικές ημέρες ακόμη και
ασχολήθηκε με θέματα της αρμοδιότητάς του.
Στις 18 Ιουνίου 1943, με διαταγή του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, άρχισε
η ανασυγκρότηση των τμημάτων. Αποφασίστηκε να δημιουργηθεί ο μόνιμος ΕΛΑΣ
από εθελοντές. Όσοι αντάρτες επιθυμούσαν να φύγουν μπορούσαν να το πράξουν, με
την προτροπή πηγαίνοντας στα χωριά τους, να γραφούν στον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Όσοι
είχαν σοβαρές οικογενειακές υποχρεώσεις ή είχαν αντιληφθεί ότι ο ΕΛΑΣ δεν
αντιπροσώπευε μια ανεξάρτητη αντιστασιακή οργάνωση, αλλά ήταν το ένοπλο τμήμα
του ΕΑΜ, αποχώρησαν.

193 Ό. π. σελ. 136-141

232
 Μέχρι τότε είχαν επιστρατευτεί στον ΕΛΑΣ άτομα όλων των πολιτικών
αποχρώσεων, είτε γιατί το ήθελαν είτε γιατί τα είχαν γράψει οι διάφορες Εαμικές
οργανώσεις των χωριών, χωρίς να ρωτηθούν. Αρκετοί πήγαν στον ΕΛΑΣ επειδή
πίστεψαν ότι ήταν μια καθαρή πατριωτική οργάνωση, που μοναδικό σκοπό είχε να
πολεμήσει τον κατακτητή μαζί με τις άλλες οργανώσεις (ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ κλπ.) και να
απελευθερώσει τη χώρα. Το τριαδικό όμως σύστημα διοίκησης (στρατιωτικός
διοικητής, καπετάνιος και εκπρόσωπος ΕΑΜ), που εφάρμοζε, απέδειξαν ότι ήταν
ένας κομματικός στρατός, που λειτουργούσε σύμφωνα με τις οδηγίες και εντολές της
ηγεσίας του ΚΚΕ. Σε όσους αποχώρησαν και αρνήθηκαν να προσχωρήσουν στον
εφεδρικό ΕΛΑΣ δόθηκε ο χαρακτηρισμός του «αντιδραστικού», με αποτέλεσμα μέχρι
την απελευθέρωση να αποτελούν το στόχο των Εαμικών οργανώσεων.

Συνδιάσκεψη ανταρτών Βαλκανικών χωρών στο Τσοτύλι

Στις 29 Ιουνίου 1943 πραγματοποιήθηκε στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου το πρώτο

«Πανβαλκανικό Ανταρτικό Συνέδριο», στο οποίο είχαν κληθεί να μετάσχουν
εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ και όλων των κομμουνιστικών ανταρτικών σωμάτων των
όμορων βαλκανικών χωρών (Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας). Την
οργάνωση του Συνεδρίου είχε αναλάβει η Διοικούσα Επιτροπή του Στρατηγείου Δ.
Μακεδονίας (ΙΧ Μεραρχίας) δηλαδή: ο συνταγματάρχης Βασίλειος Τζιότζιος, ο
υπολοχαγός Ιερώνυμος Τρωιάνος (Καρατζάς), ο ανθυπολοχαγός Στέλιος
Κατσόγιαννος (Γιάγκοβας), ο Νίκος Ξυνός (Σμόλικας) ως αντιπρόσωπος του ΕΑΜ
και ο Στράτος Κέντρος (Σλομπόντας) ως εκπρόσωπος του ΚΚΕ.
Την παραμονή της έναρξης των εργασιών του Συνεδρίου, ο Βούλγαρος
αντιπρόσωπος δήλωσε ότι θα αποχωρήσει, αν δεν κληθεί να παραστεί και
αντιπρόσωπος των ανταρτικών σωμάτων της «αυτόνομης Μακεδονίας». Στην αξίωση
αυτή αντιτάχθηκε σθεναρά ο Γιουγκοσλάβος αντιπρόσωπος και τελικά η πρόταση
απορρίφθηκε. Τότε ο Βούλγαρος αποχώρησε. Την επομένη οι οργανωτές του
συνεδρίου, για να δικαιολογήσουν την απουσία του αντιπροσώπου της Βουλγαρίας,
ανακοίνωσαν ότι κλήθηκε επειγόντως στη χώρα του, γα να συμπράξει σ’ ένα μεγάλο
σαμποτάζ194. Στο Συνέδριο αυτό συμμετείχαν ο αρχηγός της ΒΣΑ στην Ελλάδα
ταξίαρχος Έντυ Μάγιερς, ο Ανδρέας Τζήμας (Βασίλης Σαμαρινιώτης) από το Γενικό
Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, ο Κώστας Καραγιώργης από το Στρατηγείο Θεσσαλίας, ο
Σβετοζάρ Βουκμάνοβιτς (Τέμπο), ως εκπρόσωπος των Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων, ο
Κότσε Τζότζιε, υπαρχηγός του Κόμματος Εργασίας της Αλβανίας και 280 περίπου
αντιπρόσωποι του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τις πόλεις και τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας
Το θέμα που συζητήθηκε ήταν η από κοινού δράση των ανταρτών του ΕΛΑΣ, των
παρτιζάνων του Τίτο και των Αλβανών ανταρτών του Εμβέρ Χότζα195.

194Εφημερίδα «Μάχη» της 23.8.1943.

195 Εφημερίδα «Ριζοσπάστης» της 30.7.1943.

233
 Οργάνωση- Σύνθεση του ΕΛΑΣ κατά το 2ο εξάμηνο του 1943

Στα τέλη Ιουλίου 1943 στο Περτούλι Τρικάλων, συνήλθε το Ανώτατο

Στρατιωτικό Συμβούλιο του ΕΛΑΣ, στο οποίο πήραν μέρος η διοίκηση του Γενικού
Στρατηγείου (Σαράφης, Βελουχιώτης, Τζήμας), ο επιτελάρχης του Γενικού
Στρατηγείου συνταγματάρχης Δ. Πετρουλάκης, ο στρατιωτικός αρχηγός Μακεδονίας
(σ. σ. στην πραγματικότητα ήταν Δυτικής Μακεδονίας) συνταγματάρχης Βασίλειος
Τζιότζιος, ο στρατιωτικός αρχηγός Θεσσαλίας συνταγματάρχης Δ. Φλούλης, ο
στρατιωτικός αρχηγός Ηπείρου συνταγματάρχης Παν. Νάσης και ο στρατιωτικός
αρχηγός Ρούμελης συνταγματάρχης ιππικού Ι. Παπαθανασίου. Το Στρατιωτικό
Συμβούλιο αποφάσισε196:
 Την οργάνωση του ΕΛΑΣ σε τακτικό στρατό, με ελαφρά όπλα, για να
υπάρχει ευκινησία από την ομάδα μάχης μέχρι τη μεραρχία.
 Την ονομασία των στρατηγείων και γενικών αρχηγείων σε μεραρχίες, οι
οποίες θα έπαιρναν την ονομασία (ταυτότητα) που είχαν οι μεραρχίες του
ελληνικού στρατού στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Ήταν μια παραπλανητική
ενέργεια προς το λαό, που απέβλεπε να ταυτιστεί ο κομματικός στρατός του
ΕΛΑΣ με τον εθνικό στρατό.
 Την ονομασία των αρχηγείων σε συντάγματα και των υπαρχηγείων σε
τάγματα.

Από το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο καθορίστηκε επίσης να

εφαρμοστούν οι στρατιωτικοί κανονισμοί σε όλες τους τις διατάξεις εκτός από το
χαιρετισμό και τις ποινές.
Σε ό,τι αφορά το χαιρετισμό αντικαταστάθηκε η λέξη «κύριος» με τη λέξη
«συναγωνιστής». Η λέξη «κύριος» ήταν «αστικό κατάλοιπο». Έτσι το
συνταγματάρχη αντί να τον προσφωνούν «κύριε συνταγματάρχη» θα
χρησιμοποιούσαν την προσφώνηση «συναγωνιστή συνταγματάρχη». Το ίδιο ίσχυε
και για τους άλλους βαθμούς. Ο χαιρετισμός και η απόδοση τιμών ίσχυαν
υποχρεωτικά μόνο κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας, ενώ τις υπόλοιπες ώρες ήταν
προαιρετικά.
Για τις ποινές αντί για περιορισμό, κράτηση και φυλάκιση θα ίσχυαν η
επίπληξη, η κοινή περιφρόνηση, ο αφοπλισμός για ορισμένες ημέρες και η αποπομπή
από τις τάξεις του ΕΛΑΣ. Οι ποινές θα επιβάλλονταν πρώτα από τις συνελεύσεις των
τμημάτων των ανταρτών και στη συνέχεια θα εγκρίνονταν από την τριμελή διοίκηση.
Η ποινή του αφοπλισμού και της κοινής περιφρόνησης θεωρούνταν από τους
αντάρτες του ΕΛΑΣ πολύ σοβαρές. Για βαρύ παράπτωμα θα έπαιρνε μέτρα πρώτα η
διοίκηση και στη συνέχεια θα αποφάσιζε η συνέλευση. Για πολύ βαριά
παραπτώματα, που έπρεπε κάποιος να μπει φυλακή ή να εκτελεστεί (θανατική ποινή),
την απόφαση την έπαιρνε το στρατοδικείο (ανταρτοδικείο). Για την εκτέλεση όμως

196 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 160-162.

234
της θανατικής ποινής την έγκριση έπρεπε να τη δώσει το Γενικό Στρατηγείο του
ΕΛΑΣ.
Στολή καθορίστηκε η κανονική στολή του ελληνικού στρατού με δίκοχο και
όχι πηλίκιο και για σήμα το εθνόσημο με τη λέξη «ΕΛΑΣ» αντί για στέμμα.
Από την 1η Αυγούστου 1943 άρχισε να λειτουργεί στο Περτούλι η Σχολή
Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ. Στη Σχολή αυτή, που λειτούργησε για 4
εκπαιδευτικές περιόδους (από 1 Αυγούστου 1943 μέχρι την απελευθέρωση),
φοίτησαν περισσότεροι από 1.400 μαθητές και συνολικά βγήκαν επιτυχόντες 1.260
ανθυπολοχαγοί του ΕΛΑΣ.

O Συνταγματάρχης Σωκράτης Δημάρατος στον ΕΛΑΣ

Ο γνωστός για τη δράση του στην περιοχή Γρεβενών κατά τον Ελληνοϊταλικό
Πόλεμο, ως διοικητής της Ταξιαρχίας Ιππικού συνταγματάρχης Σωκράτης
Δημάρατος, στα τέλη Ιουλίου 1943 παρουσιάστηκε στο Στρατηγείο Δυτικής
Μακεδονίας και ζήτησε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του
στον απελευθερωτικό αγώνα. Μαζί του είχε φέρει και μερικούς μικρότερου βαθμού
αξιωματικούς. Ήταν οι ημέρες που συνεδρίαζε το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο.
Το Γενικό Στρατηγείο, όταν ενημερώθηκε για το αίτημά του, τον ειδοποίησε
να μεταβεί στο Περτούλι, για να συζητήσουν το θέμα. Ο συνταγματάρχης
Δημάρατος θεωρούνταν από τους πιο ικανούς αξιωματικούς και ήταν φιλοβασιλικός.
Το 1935 ήταν μέλος του στρατοδικείου, που καταδίκασε σε ισόβια δεσμά το Σαράφη.
Όταν έφθασε στην έδρα του Στρατηγείου, η τριμελής διοίκηση ( Σαράφης, ο
Βελουχιώτης, Τζήμας) τον ενημέρωσαν για τους σκοπούς του ΕΑΜ και του είπαν ότι
ευχαρίστως θα τον δέχονταν στις τάξεις του ΕΛΑΣ, εφόσον συμφωνούσε να
υπηρετήσει με αυτά τα δεδομένα. Ο Δημάρατος τους απάντησε ότι δεν ασχολείται με
τα Κόμματα και την πολιτική, ότι το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν ο απελευθερωτικός
αγώνας και γι’ αυτό ήθελε να προσφέρει τις υπηρεσίες του, μέχρις ότου οι
κατακτητές εγκατέλειπαν την Ελλάδα, οπότε και θα τελείωνε η αποστολή του. Η
συζήτηση διακόπηκε για να πάρει απόφαση η διοίκηση. Ο Σαράφης ήταν της γνώμης
να μην τον δεχθούν, γιατί δε συμφωνούσε με τους σκοπούς του ΕΑΜ. Ο Τζήμας και
ο Βελουχιώτης είχαν την άποψη ότι έπρεπε να τον δεχθούν και να του δώσουν και
την ανάλογη θέση, ελπίζοντας ότι με την πάροδο του χρόνου θα συνδέονταν με το
κίνημα και θα γινόταν ένας καλός Εαμίτης197. Τελικά ο Δημάρατος εντάχθηκε στον
ΕΛΑΣ και του ανατέθηκαν τα καθήκοντα του στρατιωτικού αρχηγού Δυτικής
Μακεδονίας, σε αντικατάσταση του γέρου συνταγματάρχη Βασιλείου Τζιότζιου που
είχε προσβληθεί από ημιπληγία.

197 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 163.

235
 Ίδρυση Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών

Στις 18 Ιουλίου 1943 το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εγκαταστάθηκε στο

ορεινό χωριό Περτούλι των Τρικάλων. Εκεί στις 23 Ιουλίου υπογράφηκε συμφωνία
ανάμεσα στους Άγγλους και τις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ
και ΕΚΚΑ για την ίδρυση του Κοινού Στρατηγείου των Ανταρτών, με έδρα το
Περτούλι. Η πρώτη συνεδρίαση για τον καθορισμό των όρων συνεργασίας και
υποχρεώσεων έγινε στις 29 Ιουλίου στο οίκημα των Άγγλων στο Περτούλι και
συμμετείχαν οι εξής:
 Αγγλική αποστολή: ταξίαρχος Έντυ Μάγιερς (αρχηγός της αποστολής),
αντισυνταγματάρχης Κρις Γουντχάουζ, ταγματάρχης Ουάλας, ως
πολιτικός σύμβουλος του ΥΠΕΞ Αγγλίας, και ο υπασπιστής του Μάγιερς
λοχαγός Ρος.
 Αντιπροσωπεία ΕΔΕΣ: στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας και Κομνηνός
Πυρομάγλου. Τη συζήτηση παρακολούθησαν και ο συνταγματάρχης Κ.
Μαυρομάτης με τον ταγματάρχη Κ. Γκικόπουλο, που θα αποτελούσαν τη
μόνιμη αντιπροσωπεία του ΕΔΕΣ στο Κοινό Στρατηγείο.
 Αντιπροσωπεία ΕΛΑΣ: στρατηγός Στέφανος Σαράφης, καπετάνιος Άρης
Βελουχιώτης και εκπρόσωπος του ΕΑΜ Ανδρέας Τζήμας.
 Αντιπροσωπεία ΕΚΚΑ: συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός και Γεώργιος
Καρτάλης.

Μεταξύ των θεμάτων που συζητήθηκαν ήταν και η συγκρότηση σε κάθε

περιοχή ομάδων από περισσότερες οργανώσεις. Πάνω στο θέμα αυτό πάρθηκε
απόφαση που παρείχε τη δυνατότητα στον ΕΔΕΣ, στον ΕΛΑΣ και στην ΕΚΚΑ να
μπορούν να συγκροτήσουν ομάδες ο ένας στην περιοχή του άλλου. Για να υλοποιηθεί
αυτό στην πράξη, μπορούσε κάθε ενδιαφερόμενη οργάνωση να στείλει στην περιοχή
της άλλης μια δύναμη μέχρι 30 άνδρες, για να κάνει περιοδεία στην περιοχή, να
αναπτύξει το πρόγραμμά της, να κατατάξει για λογαριασμό της εθελοντές, να
συγκροτήσει την ομάδα της επαρχίας και μετά να αποσυρθεί στη βάση της.
Ανεξάρτητα από τον αριθμό των εγγεγραμμένων εθελοντών, η αντίστοιχη οργάνωση
δεν είχε το δικαίωμα να χορηγήσει πάνω από 30 όπλα κατά επαρχία, ενώ για τα λοιπά
υλικά, όπως ένδυσης, υπόδησης κλπ. δεν υπήρχε κανένας περιορισμός, και
μπορούσαν να μοιραστούν ανάλογα με τη δύναμη. Ορίστηκε επίσης και μια
προθεσμία δύο μηνών για τους αντάρτες που υπηρετούσαν, μέσα στην οποία είχαν το
δικαίωμα, εφόσον το επιθυμούσαν, να φύγουν από τη μια οργάνωση και να
ενταχθούν στην άλλη198.
Με τη συμφωνία αυτή οι παραπάνω αντιστασιακές οργανώσεις θα υπάγονταν
στο εξής επιχειρησιακά στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Για τη συντήρηση των
ανταρτών και όλα τα γενικά έξοδα καθιερώθηκε να χορηγείται στις μονάδες από το
Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής μια χρυσή λίρα το μήνα για κάθε αντάρτη. Αυτό

198 Ό. π. σελ. 164-165.

236
ίσχυε για τους μόνιμους αντάρτες και όχι τους εφεδρικούς που έμειναν στα χωριά
τους.
Η παραπάνω συμφωνία παραβιάστηκε από τον ΕΛΑΣ στις 7 Οκτωβρίου, με
αιφνιδιαστική επίθεση των δυνάμεών του κατά του ΕΔΕΣ, γιατί έβλεπε ότι ο Ζέρβας
κέρδιζε οπαδούς στην περιοχή του και γι' αυτό έπρεπε να τον διαλύσει, για να
παραμείνει ο μόνος κυρίαρχος στον ελληνικό χώρο. Όσοι από τους άνδρες του Ζέρβα
βρέθηκαν στην περιοχή ευθύνης του ΕΛΑΣ, συνελήφθησαν, φυλακίσθηκαν και
μερικοί εκτελέστηκαν.
Αμέσως μετά την ίδρυση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου και την υπαγωγή
αυτού στο Γενικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, παρατηρήθηκε μαζική έξοδος
μονίμων αξιωματικών από τις πόλεις προς τις ελεγχόμενες από τις αντιστασιακές
οργανώσεις περιοχές. Στον ΕΛΑΣ κατατάχθηκε από τα Γρεβενά ο ανθυπολοχαγός
της Σχολής Ευελπίδων Στέργιος Βρέντζιος, ο οποίος χρημάτισε αρχικά εκπαιδευτής
Επονιτών στο χωριό Μόρφη Βοΐου και αργότερα διοικητής λόχου στο Τάγμα
Σινιάτσικου και στο 3/53 Τάγμα του Σεραφείμ Καρασάββα.
Οι περισσότεροι όμως αξιωματικοί κατατάχθηκαν στον ΕΔΕΣ, παρ’ όλο που ο
ΕΛΑΣ κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για να τους προσεταιριστεί, γιατί δεν ήθελαν
να είναι υποχείριοι του Κομμουνιστικού Κόμματος και να έχουν καπετάνιο και
εκπρόσωπο του ΕΑΜ συνδιοικητές, οι οποίοι κατά κανόνα ανήκαν στο ΚΚΕ. Τον
αγώνα για την απελευθέρωση τον αντιλαμβάνονταν ως υπερκομματικό, χωρίς να
εξυπηρετεί κομματικούς μηχανισμούς, που προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν μια
ανώμαλη κατάσταση, για να καταλάβουν την εξουσία με το κάλυμμα της εθνικής
αντίστασης.
Στην πραγματικότητα ο στρατιωτικός διοικητής στον ΕΛΑΣ ήταν μια
μαριονέτα, χωρίς ισχύ και άποψη, γι’ αυτό και οι σύνδεσμοι της αγγλικής αποστολής
τον αγνοούσαν και συζητούσαν τα θέματα με τον καπετάνιο ή τον εκπρόσωπο του
ΕΑΜ.
Ο φιλοαριστερός συγγραφέας Χάγκεν Φλάισερ, στο βιβλίο του «Στέμμα και
Σβάστικα», τόμος 1ος, σελ. 251, αναφέρει για το ρόλο του στρατιωτικού διοικητή τα
εξής:
Είναι αλήθεια, και χωρίς πρόθεση πολεμικής, ότι η θέση του
«στρατιωτικού» ήταν προβληματική. Οι αξιωματικοί του αστικού στρατού πολύ
δύσκολα μπορούσαν να δεχθούν από την ολομέλεια των ανταρτών κριτική, η
οποία συνήθως ακολουθούσε μετά από κάθε επιχείρηση, όπως επίσης
περισσότερο δύσκολα μπορούσαν να προσαρμοστούν στην «κολλεκτιβιστική»
διοίκηση.
Πάντως, εκτός από το κύρος του «στρατιωτικού», αποφασιστικοί
παράγοντες, για γνήσια ή μη συνεργασία, ήταν η στάση του πολιτικού υπεύθυνου
καθώς και του καπετάνιου. Είναι, άλλωστε, γνωστές περιπτώσεις ιδεολογικής
ανοχής και αρμονικής συνεργασίας μεταξύ των τριών εταίρων. Από την άλλη
πλευρά πολλοί βετεράνοι του κόμματος, μετέφεραν την έμφυτη δυσπιστία τους
προς την «κάστα των αξιωματικών του παλιού στρατού» στο πρόσωπο του
«στρατιωτικού», ο οποίος συχνά αναγκαζόταν να περιορίζεται σε ταπεινωτική
δευτερεύουσα θέση. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνουν όχι μόνο τα παράπονα
ανώτερων στρατιωτικών που πρόωρα εγκατέλειψαν τον ΕΛΑΣ, αλλά και όσων

237
 παρέμειναν στις τάξεις του ως το τέλος. Το ευαίσθητο αυτό σημείο
αναγνωρίζεται από τους συνετούς εκπροσώπους της κομματικής ιεραρχίας-
ακόμη και από τον Άρη (σ. σ. εννοεί το Βελουχιώτη)- παρ’ όλον ότι επισήμως
δεν ομολογείται.

Μια χαρακτηριστική περίπτωση αποκλεισμού από τις συγκεντρώσεις για

θέματα που αφορούσαν τη μονάδα του ήταν αυτή του υπομοίραρχου Θωμά
Βενετσανόπουλου, ο οποίος είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ μετά τη διάλυση της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Σιάτιστας, στην οποία ήταν διοικητής. Με τη
συγκρότηση των μονάδων του ΕΛΑΣ ο υπομοίραρχος Βενετσανόπουλος είχε
αναλάβει στρατιωτικός διοικητής του 2/53 τάγματος με καπετάνιο το Δημήτριο
Κωφίδη (Ρήγα) και εκπρόσωπο του ΕΑΜ στην αρχή το Βαγγέλη Υφαντή και μετά
τον Αλέκο Σακαλή (Πετρόμπεη). Στις συγκεντρώσεις που γίνονταν για να επιλυθούν
διάφορα προβλήματα του τάγματος και να ληφθούν αποφάσεις, το Βενετσανόπουλο
δεν τον καλούσαν, γιατί δεν ήταν κομμουνιστής. Συμμετείχαν μόνο ο καπετάνιος και
ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ, οι οποίοι ήταν μέλη του Κόμματος. Αυτό το επιβεβαιώνει
στην αφήγησή του στο βιβλίο «Μνήμες» σελ. 64 ο ίδιος ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ του
τάγματος Αλέκος Σακαλής ο οποίος αναφέρει τα εξής 199:

(…) Με δύο τρεις συσκέψεις που είχα κάνει εγώ λύσαμε τελικά τα
προβλήματα και πήγα στο Βενετσανόπουλο, γιατί αυτός δεν έπαιρνε μέρος. Ήταν
διοικητής, ήταν αξιωματικός αλλά δεν ήταν κομμουνιστής. Πήγα και του είπα:
Θωμά, είσαι διοικητής, πάρε απόφαση, κάνε αναδιοργάνωση, κάνε πρόγραμμα
για εκπαίδευση του τμήματος. Έμεναν μαζί με τον Κωφίδη σε ένα δωμάτιο. Είπε:
-Τι να κάνω τώρα εγώ δηλαδή, ποιος με λογαριάζει;
-Είσαι διοικητής εσύ του είπα.
Πήγαμε εκεί στην άκρη, μιλήσαμε κάμποση ώρα, και τελικά έβαλαν έναν
ανθυπολοχαγό της Σχολής Ευελπίδων, τον Πανά τον Μιχάλη, έκαναν ένα
πρόγραμμα, έγινε αναδιοργάνωση, εκπαιδεύτηκε το τμήμα.

Ανασυγκρότηση των τμημάτων του ΕΛΑΣ σε τακτικό στρατό

Στις 1 Σεπτεμβρίου 1943 τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα μετονομάζονταν σε

τάγματα, συντάγματα, μεραρχίες κλπ., αφού πρώτα θα γινόταν η κατάλληλη
συγκρότηση σύμφωνα με τη σύνθεση που είχε κανονίσει το στρατιωτικό συμβούλιο.
Οι νέες ονομασίες δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αντιγραφή της ταυτότητας των
μονάδων του εθνικού στρατού κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, έτσι ώστε
παραπλανώντας το λαό να φαίνεται ότι ο ΕΛΑΣ αποτελεί συνέχεια του ελληνικού

199 Αλ. Σακαλή (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997, σελ. 64. Το βιβλίο εκδόθηκε με μέριμνα του
Ινστιτούτου Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης. Ο Σακαλής στο δεύτερο αντάρτικο ήταν ταγματάρχης
του ΔΣΕ.

238
στρατού, ο οποίος αναγκαστικά είχε διαλυθεί μετά την κατάληψη της χώρας από τον
Άξονα. Με τη νέα δομή οι μονάδες του ΕΛΑΣ μετονομάστηκαν ως εξής200:
Το Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας σε ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, με οργανικά
συντάγματα 27 Κοζάνης, 28 Φλώρινας και 53 Γρεβενών. Στρατιωτικός διοικητής
της Μεραρχίας τοποθετήθηκε ο συνταγματάρχης ιππικού Σωκράτης Δημάρατος,
καπετάνιος ο Καρατζάς και εκπρόσωπος του ΕΑΜ ο Σμόλικας. Η Μεραρχία αυτή
θα προπαρασκεύαζε και τη συγκρότηση της Χ Μεραρχίας Κεντρικής Μακεδονίας με
τρία συντάγματα (16 Βέροιας, 30 Γιαννιτσών, 50 Κατερίνης). Στη Χ Μεραρχία
τοποθετήθηκε στρατιωτικός διοικητής ο συνταγματάρχης πεζικού Ευάγγελος
Καλαμπαλίκης, απότακτος του 1935, ο οποίος προσχώρησε στον ΕΛΑΣ στα τέλη
Αυγούστου 1943, και καπετάνιος ο έφεδρος υπολοχαγός Σαράντης Πρωτόπαπας
(Κικίτσας).
Το Στρατηγείο Θεσσαλίας σε Ι Μεραρχία Θεσσαλίας, με συντάγματα 4
Λάρισας, 5 Τρικάλων και 1/38 Ευζώνων Καρδίτσας. Στρατιωτικός διοικητής της
Μεραρχίας τοποθετήθηκε ο συνταγματάρχης πεζικού Δημήτριος Φλούλης,
καπετάνιος ο Κώστας Καραγιώργης και εκπρόσωπος του ΕΑΜ ο Γεώργιος Μπλάνας
(Κίσσαβος).
Κατά τον ίδιο τρόπο το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου μετονομάστηκε σε VIII
Μεραρχία Ηπείρου, το Γενικό Αρχηγείο Στερεάς Ελλάδας σε ΧΙΙΙ Μεραρχία Στερεάς
Ελλάδας και το Αρχηγείο Πελοποννήσου σε ΙΙΙ Μεραρχία Πελοποννήσου.
Σε κάθε Μεραρχία κανονίστηκε να συγκροτηθεί και μια υποδειγματική ομάδα
της ΕΠΟΝ, στην οποία θα δίνονταν όλα τα μέσα και οι διευκολύνσεις που ήταν
δυνατό201.

Συνθηκολόγηση της Ιταλίας-Παράδοση της Μεραρχίας Πινερόλο

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε με τους Συμμάχους. Οι

ιταλικές δυνάμεις στην Ελλάδα (11 Μεραρχίες) παραδόθηκαν άλλες στους
Γερμανούς, άλλες στον ΕΛΑΣ και ένα μικρό μέρος στο ΕΔΕΣ, γιατί υπήρχαν την
περίοδο εκείνη ισχυρές γερμανικές δυνάμεις στην Ήπειρο, σε αναμονή συμμαχικής
απόβασης, που αποθάρρυναν τις κινήσεις ιταλικών στρατευμάτων προς την περιοχή
αυτή. Η επιδίωξη των Γερμανών ήταν να αιχμαλωτίσουν όλες τις ιταλικές δυνάμεις,
για να μην προσχωρήσουν στις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις.
Η ιταλική Μεραρχία Πινερόλο, που είχε έδρα τη Λάρισα, αριθμούσε 15.000
άνδρες με σύγχρονο οπλισμό και μεταφορικά μέσα. Ένα από τα πιο αξιόμαχα
οργανικά συγκροτήματα της Μεραρχίας ήταν και το Σύνταγμα Ιππικού Αόστης με
έδρα τα Τρίκαλα και διοικητή το συνταγματάρχη ιππικού Μπέρτι. Τη Μεραρχία
διοικούσε ο στρατηγός Ινφάντε, ο οποίος ήταν αγγλόφιλος και ήθελε να συνεχίσει τον
πόλεμο κατά των Γερμανών, παίρνοντας εντολές απευθείας από το Στρατηγείο της
Μέσης Ανατολής, συνεργαζόμενος παράλληλα με τις αντίστοιχες ελληνικές
αντιστασιακές οργανώσεις.

200 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 171.

201 Ό. π. σελ. 172.

239
 Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής συμφώνησε με τις απόψεις του Ινφάντε και
έδωσε εντολή στον αρχηγό της αγγλικής αποστολής στην Ελλάδα
αντισυνταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ, να αρχίσει διαπραγματεύσεις μαζί του, στις
οποίες θα συμμετείχαν και οι εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ που βρίσκονταν
στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών στο Περτούλι.
Ο ΕΛΑΣ επέμεινε να παραδοθεί σ’ αυτόν η Μεραρχία Πινερόλο και το
Σύνταγμα Ιππικού Αόστης με την αιτιολογία ότι βρίσκονταν στην περιοχή του. Το
αίτημα αυτό απορρίφθηκε από τον Κρις. Παρά τις επί μέρους αντιρρήσεις που
προέκυψαν κατά τις συζητήσεις, επήλθε συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων και
υπογράφηκε σχετικό πρωτόκολλο από τον Κρις, τη διοίκηση του ΕΛΑΣ (Σαράφη και
Βελουχιώτη), τον αντιπρόσωπο του ΕΔΕΣ συνταγματάρχη Ραυτόπουλο και τον Ιταλό
στρατηγό Ινφάντε. Το πρωτόκολλο σε γενικές γραμμές προέβλεπε τα εξής202:
 Ο στρατηγός Ινφάντε με ένα μικρό επιτελείο θα εγκαθίστατο στην έδρα του
Κοινού Γενικού Στρατηγείου για την παροχή πληροφοριών και την έκδοση
διαταγών προς τα τμήματά του.
 Τα θέματα διοικητικής μέριμνας των Ιταλών θα τα αναλάμβαναν οι Άγγλοι, με
τους ίδιους όρους που είχαν κανονιστεί για τους αντάρτες.
 Όσοι από τους Ιταλούς (αξιωματικοί και οπλίτες) ήθελαν να πολεμήσουν εναντίον
των Γερμανών θα διατηρούσαν τον οπλισμό τους και θα μπορούσαν να
συμμετέχουν στις επιχειρήσεις κατά οργανικά τμήματα (λόχοι, τάγματα), ανάμεσα
στα ανταρτικά τμήματα του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Όταν η στρατιωτική κατάσταση
το επέτρεπε και τα ιταλικά τμήματα θα είχαν προσαρμοστεί στην τακτική του
ανταρτοπόλεμου, θα υπήρχε η δυνατότητα να ανατεθούν σ’ αυτά χωριστοί τομείς
ενεργείας.
 Όσοι από τους Ιταλούς δεν ήθελαν να πολεμήσουν θα αφοπλίζονταν και θα
κλείνονταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Τα όπλα και τα υλικά των
αφοπλισθέντων θα κατανέμονταν στα τμήματα του ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ ανάλογα
με τη δύναμη.

Στρατόπεδα Ιταλών στην περιοχή Γρεβενών

Το άμεσο πρόβλημα για τους Άγγλους ήταν η διατροφή των 15.000 Ιταλών.
Επειδή καμιά περιοχή δεν είχε τους απαραίτητους πόρους, αποφασίστηκε να
διαιρεθούν οι Ιταλοί της Μεραρχίας Πινερόλο σε τρεις μεγάλες μονάδες και να
εγκατασταθούν η μία στη Ρούμελη, η άλλη στη Θεσσαλία και η τρίτη στη Δυτική
Μακεδονία (περιοχή Γρεβενών).
Στη Δυτική Μακεδονία θα μετέβαιναν 4.000 Ιταλοί με τελικό προορισμό τα
χωριά των Γρεβενών Δοτσικό και Μεσολούρι. Όταν αυτοί ξεκίνησαν από τη
Θεσσαλία, έβρεχε συνεχώς και περπατούσαν μέσα στα νερά και στις λάσπες. Η
φρουρά, που τους συνόδευε, αποτελούνταν από Ελασίτες. Κοιμότανε στο ύπαιθρο και
κατά τη διαδρομή οι χωρικοί τους είχαν κλέψει ό,τι δε φορούσαν πάνω τους (άρβυλα,
εφόδια κλπ.).

202 Ό. π. σελ. 187-188.

240
 Όταν έφθασαν κοντά στα Γρεβενά, τους μίλησε ο διοικητής της Χ Μεραρχίας
του ΕΛΑΣ, συνταγματάρχης Ευάγγελος Καλαμπαλίκης, ο οποίος τους περιέγραψε με
μελανά χρώματα τη ζωή του αντάρτικου και τους εξήγησε ότι οι Έλληνες ήξεραν
καλύτερα την περιοχή και ήταν πιο εξοικειωμένοι με τις σκληρές συνθήκες
διαβίωσης. Και συνέχισε, λέγοντας: «γιατί να διακινδυνεύσετε, ενώ μπορείτε να
παραδώσετε τα όπλα σας στους αντάρτες και να ζήσετε στα χωριά ανενόχλητοι,
αφού θα σας χορηγούμε συσσίτιο ίδιο με το δικό μας;». Οι Ιταλοί, ταλαιπωρημένοι
και χωρίς ηθικό, δέχτηκαν με ανακούφιση την πρόταση και παρέδωσαν αμέσως τα
όπλα. Για να είναι όμως ο συνταγματάρχης Καλαμπαλίκης κατοχυρωμένος έναντι
των Άγγλων, σε περίπτωση που τον κατηγορούσαν ότι αθέτησε τη συμφωνία, κάλεσε
όλους τους Ιταλούς διοικητές των μονάδων και υπομονάδων (λόχων) και τους έβαλε
να υπογράψουν ένα συμφωνητικό που έλεγε ότι με τη θέλησή τους παρέδωσαν τον
οπλισμό στους Ελασίτες. Στο μεταξύ ο ΕΛΑΣ είχε καταφέρει να αφοπλίσει με τη βία
και τους Ιταλούς που είχαν μεταβεί στη Ρούμελη, μόλις πάτησαν το πόδι τους εκεί.
Με το σύγχρονο αυτό οπλισμό εξοπλίστηκαν τα τμήματά των Ελασιτών Ρούμελης
και Δυτικής Μακεδονίας και από το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου άρχισαν τις
επιχειρήσεις εναντίον του Ζέρβα.
Έπρεπε όμως ο ΕΛΑΣ να βρει κάποιο πρόσχημα, για να αφοπλίσει και τους
Ιταλούς της Θεσσαλίας τους οποίους παρακολουθούσε πιο στενά ο αρχηγός της ΒΣΑ
Κρις Γουντχάουζ από το Στρατηγείο στο Περτούλι, αφού είχε κοντά του και το
στρατηγό Ινφάντε. Έτσι, στις 15 Οκτωβρίου 1943 με τη δικαιολογία ότι δήθεν η
Μεραρχία Πινερόλο σχεδίαζε να προσχωρήσει στον ΕΔΕΣ, γιατί θεωρούσε τον
ΕΛΑΣ κομμουνιστικό, διατάχθηκε η Ι Μεραρχία Θεσσαλίας του ΕΛΑΣ να αφοπλίσει
τα λοιπά τμήματα της Πινερόλο, που βρίσκονταν στη Θεσσαλία, μεταξύ των οποίων
ήταν και το Σύνταγμα Ιππικού Αόστης.
Ο αφοπλισμός έγινε χωρίς μεγάλη δυσκολία. Με τα όπλα και τα άλογα, που
πήρε ο ΕΛΑΣ από τους Ιταλούς, ενίσχυσε τις μονάδες του σε σύγχρονο οπλισμό και
συγκρότησε δύο πυροβολαρχίες ορειβατικού πυροβολικού και μία Ταξιαρχία
Ιππικού στη Θεσσαλία. Μόνο από το Σύνταγμα Ιππικού Αόστης ο ΕΛΑΣ πήρε χίλια
(1.000) άλογα, 70 πολυβόλα και οπλοπολυβόλα, 8 ομαδικούς όλμους, μεγάλο αριθμό
ατομικών όλμων, 60 ατομικά αυτόματα, εκατοντάδες τυφέκια, 2 πυροβολαρχίες,
θωρακισμένα και φορτηγά αυτοκίνητα και αφθονία πυρομαχικών203.
Ο ισχυρισμός του ΕΛΑΣ ότι η Μεραρχία Πινερόλο σχεδίαζε την προσχώρηση
στο Ζέρβα κατά το μήνα Οκτώβριο ήταν ανακριβής και παραπλανητικός, αφού από
το μήνα Σεπτέμβριο με τη «μέθοδο του σαλαμιού» είχε αρχίσει τον αφοπλισμό των
μονάδων της ιταλικής Μεραρχίας στη Δυτική Μακεδονία και στη Ρούμελη.
Για τον αφοπλισμό των 4.000 Ιταλών, μόλις έφθασαν στην περιοχή Γρεβενών,
και το σφετερισμό του οπλισμού τους, η Βρετανική Αποστολή Δ. Μακεδονίας
αντέδρασε έντονα και κοινοποίησε στον ΕΛΑΣ ότι, επειδή παραβίασε τη συμφωνία,
στο εξής δεν επρόκειτο να του χορηγήσει οικονομική βοήθεια για την τροφοδοσία

203 Σόλωνα Γρηγοριάδη, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής αντίστασης 1941-1945, Αθήνα 1986, σελ. 352
και Στέφανου Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 203.

241
τους. Οι Ιταλοί αυτοί είχαν οδηγηθεί, για να στρατοπεδεύσουν σε δύο ορεινά χωριά,
το Δοτσικό και το Μεσολούρι που βρίσκονται 25 χιλιόμετρα δυτικά των Γρεβενών
και απέχουν μεταξύ τους περίπου 2 χιλιόμετρα. Η ευθύνη για τη φρούρηση και
διατροφή είχε ανατεθεί στην ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, η οποία είχε την έδρα της στον
Πεντάλοφο.
Τα στρατόπεδα Δοτσικού και Μεσολουρίου βρίσκονταν ανάμεσα στα δύο
χωριά. Εκεί οι Ιταλοί διέμειναν σε καταφύγια, που είχαν κατασκευάσει από κορμούς
δένδρων, τα οποία έκαψαν αργότερα οι Γερμανοί κατά τις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις του Ιουλίου 1944. Οι Ιταλοί αυτοί ανήκαν στο 313 Σύνταγμα Πεζικού
της Μεραρχίας Πινερόλο, το οποίο πριν τη συνθηκολόγηση είχε έδρα την Αγιά
Λάρισας. Διοικητής του στρατοπέδου των Ιταλών στο Δοτσικό ήταν ο ταγματάρχης
Bonacurso.
Με τη διακοπή της αγγλικής βοήθειας, η ΙΧ Μεραρχία αντιμετώπιζε σοβαρό
πρόβλημα επισιτισμού των Ιταλών. Ο καπετάνιος της Μεραρχίας υπολοχαγός
Ιερώνυμος Τρωιάνος (Καρατζάς) ζητούσε επίμονα από τους Άγγλους να του δώσουν
20.000 λίρες, για να αγοράσει τρόφιμα. Ο Νίκολας Χάμμοντ εισηγήθηκε στο Κάιρο
να μη δοθούν οι λίρες και είπε στον Καρατζά ότι ο ΕΛΑΣ, όταν αφόπλισε τους
Ιταλούς έκανε μαζί τους συμφωνία χωρίς να ρωτήσει τη Βρετανική Αποστολή, και
επομένως ήταν αποκλειστικά δική του υποχρέωση να τους συντηρεί204.
Επειδή η ΙΧ Μεραρχία δεν είχε τη δυνατότητα να τους θρέψει, επέτρεψε
στους Ιταλούς να δουλεύουν στα χωράφια των χωρικών. Έτσι μερικοί από αυτούς
προσλήφθηκαν από ιδιοκτήτες των γύρω χωριών και χρησιμοποιήθηκαν στις
γεωργικές εργασίες, με ανταμοιβή το φαγητό και τον ύπνο. Ένας μικρός αριθμός
εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ (ΙΧ Μεραρχία) και χρησιμοποιήθηκε στα μετόπισθεν, σε
μονάδες διοικητικής μέριμνας.

Από αριστερά: Θωμάς Βούρος (μόνιμος αξιωματικός που προσχώρησε στον ΕΛΑΣ), Άγγλος
βουλευτής, Σαράντης Πρωτόπαπας (Κικίτσας), Αλέκος Ρόσιος (Υψηλάντης)

204 Ν. Χάμμοντ, Περιπέτεια με τους αντάρτες, Αθήνα 1983, σελ. 109.

242
 Όταν σταμάτησαν οι εχθροπραξίες του ΕΛΑΣ με το Ζέρβα, κατά τη διάρκεια
των οποίων οι Άγγλοι είχαν διακόψει και τη βοήθεια σε πολεμικό υλικό, ο Καρατζάς
επανήλθε στο αίτημά του και ζήτησε από το Χάμμοντ να αναλάβει την τροφοδοσία
των Ιταλών και να επαναλάβει τη βοήθεια προς τα κατεστραμμένα από τους
Γερμανούς χωριά, με όποιους όρους αυτός έκρινε σκόπιμο. Ο Χάμμοντ έκανε δεκτό
το αίτημά του και κανόνισε να γίνει μια συνάντηση με το διοικητή των Ιταλών, στην
οποία θα ήταν παρών και ο Καρατζάς, προκειμένου να τον ενημερώσει για την
αδυναμία επισιτισμού από τον ΕΛΑΣ και την κάλυψη της δαπάνης από το Γενικό
Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε και ορίστηκε ότι
τη γενική εποπτεία της επιμελητείας θα αναλάμβανε ο λοχαγός Γεώργιος Τσούρος
(Δίπλας) της ΙΧ Μεραρχίας και ως υπεύθυνος για την ανεύρεση και συγκέντρωση
των τροφίμων, από τα Γρεβενά ή άλλες αγορές, θα ήταν ο Ιταλός λοχαγός
Καστιλιόνε, ο οποίος θα χρησιμοποιούσε για βοηθούς του και αριθμό Ιταλών
στρατιωτών. Τα τρόφιμα θα τα πλήρωνε ο λοχαγός Δίπλας σε τιμές που είχε
κανονίσει με το Χάμμοντ. Ο λοχαγός Καστιλιόνε, αν έβρισκε δυσκολίες, είχε τη
δυνατότητα να συναντήσει, όποτε ήθελε, τον εκπρόσωπο την Βρετανικής
Αποστολής205. Υπολογίζεται ότι οι Άγγλοι διέθεσαν συνολικά πάνω από 12.000
χρυσές λίρες ως ανθρωπιστική βοήθεια για τους Ιταλούς της Δυτικής Μακεδονίας.
Για την αγορά και ανεύρεση τροφίμων των Ιταλών στο Δοτσικό, οι Ελασίτες
είχαν ορίσει ως δικό τους υπεύθυνο τον Ανδρέα Γάκη από τη Λάβδα, ο οποίος
τύχαινε να είναι και γαμπρός του χωριού και διέμεινε εκεί. Ο Γάκης μετέφερε τα
εφόδια (άλευρα, τρόφιμα κλπ.) από τα Γρεβενά και τη Θεσσαλία206.
Παράλληλα με την τροφοδοσία των Ιταλών, ο Χάμμοντ ανέλαβε και τη
βοήθεια των χωριών που είχαν καεί από τους Γερμανούς. Οι όροι των Βρετανών
ήταν όπως παλαιότερα, δηλαδή οι Βρετανοί αξιωματικοί θα πήγαιναν αυτοπροσώπως
να συναντήσουν τις επιτροπές των χωριών, που τις αποτελούσαν ο καταργηθείς από
το ΕΑΜ πρόεδρος, ο παπάς και ο δάσκαλος, και θα μοίραζαν στους χωρικούς τη
χρηματική βοήθεια, ανάλογα με τη ζημιά που είχε καταγράψει η επιτροπή. Το ΕΑΜ
διαμαρτυρήθηκε, γιατί δεν συμπεριέλαβαν στην επιτροπή και άτομα από τις δικές του
οργανώσεις, όπως αυτή της Εθνικής Αλληλεγγύης. Τελικά επήλθε κάποιος
συμβιβασμός και η αγγλική αποστολή δέχτηκε να συμμετάσχουν στην επιτροπή και
δύο άτομα από την Εθνική Αλληλεγγύη. Ο αριθμός των μελών καθορίστηκε με το
σκεπτικό ότι οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ έπρεπε να είναι μειοψηφία στην επιτροπή, για
να μην επιβάλουν τις δικές τους απόψεις, αν και αυτό ήταν αμφίβολο, γιατί οι
περισσότεροι δάσκαλοι ήταν φιλικά προσκείμενοι στο ΕΑΜ.

205 Ό. π. σελ. 121.

206 Αφήγηση του Δημητρίου Ι. Λάγγα από το Δοτσικό.

243
 Αντάρτες του ΕΛΑΣ

Σε μια περιοδεία που έκανε ο Χάμμοντ για τη βοήθεια των χωριών,

επιθεώρησε και τους Ιταλούς που βρίσκονταν στα στρατόπεδα Δοτσικού-
Μεσολουρίου. Είχαν ειδοποιηθεί για την επίσκεψη πριν από μέρες και παρατάχτηκαν
όλοι στο Δοτσικό. Ο Χάμμοντ τους μίλησε με τη βοήθεια διερμηνέα και τους
παρότρυνε να διατηρήσουν τον αυτοσεβασμό τους και την πειθαρχία, όπως αρμόζει
σε μια στρατιωτική μονάδα, και εξέφρασε την ελπίδα ότι θα ξαναγύριζαν όλοι μαζί
στην Ιταλία τον επόμενο χρόνο. Τελείωσε το λόγο φωνάζοντας δυνατά «Βίβα Ιτάλια»
και όλοι μαζί φώναξαν «Βίβα Ιτάλια». Κατά την εκτίμηση του Χάμμοντ οι
συγκεντρωθέντες Ιταλοί πρέπει να ήταν γύρω στους 3.000 και όχι 4.000 όπως
ανέφεραν οι Ελασίτες207. Ίσως ο μεγαλύτερος αριθμός να εξυπηρετούσε τον ΕΛΑΣ,
αφού με τα χρήματα των Άγγλων μπορούσε να αγοράσει περισσότερα τρόφιμα και να
τα διαθέσει και στα δικά του τμήματα. Υπήρχε και το ενδεχόμενο οι Ιταλοί, που είχαν
διατεθεί σε σπίτια χωρικών για εργασίες και όσοι είχαν ενταχθεί στον ΕΛΑΣ, να
φέρονταν εγγεγραμμένοι στο συσσίτιο των στρατοπέδων.
Όταν τον Ιανουάριο του 1944 ο Χάμμοντ έφυγε από τη Δυτική Μακεδονία,
για να αναλάβει διοικητής όλων των Βρετανικών Αποστολών, που βρίσκονταν στις
μονάδες του ΕΛΑΣ, τους Ιταλούς τους ανέλαβε ο άγγλος λοχαγός Άρθουρ Γουίκσεντ.
Ως διοικητής όμως της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής Δυτικής Μακεδονίας
(έδρα Πεντάλοφος), τοποθετήθηκε ο Νεοζηλανδός αντισυνταγματάρχης Άρθουρ
Έντμονς, ο οποίος αρχικά είχε λάβει μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του
Γοργοποτάμου και μετά εκτελούσε χρέη συνδέσμου στη Ρούμελη. Οι αλλαγές αυτές
έγιναν, γιατί ο Έντυ Μάγιερς είχε αντικατασταθεί και διοικητής της Συμμαχικής
Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα είχε αναλάβει ο Κρις Γουντχάουζ.
Ήταν Απρίλιος- Μάιος του 1944, όταν έπεσε στα στρατόπεδα Δοτσικού και
Μεσολουρίου ο εξανθηματικός τύφος, ο οποίος θέρισε κυριολεκτικά τους Ιταλούς.
Στο τέλος Απριλίου υπήρχαν στα στρατόπεδα 2.250 Ιταλοί. Για προληπτικούς λόγους

207 Ό. π. σελ. 122.

244
και για να μην εξαπλωθεί η ασθένεια στους κατοίκους και στους αντάρτες, η ΙΧ
Μεραρχία διέταξε να επιστρέψουν στην έδρα τους όλοι οι Ιταλοί που είχαν διατεθεί
στα χωριά. Μερικοί από αυτούς δε συμμορφώθηκαν με τη διαταγή και παρέμειναν
κοντά στους ιδιοκτήτες των αγροκτημάτων. Μέχρι τέλος Μαΐου είχαν συγκεντρωθεί
στα στρατόπεδα 3.300 Ιταλοί208.
Στις 21 Μαΐου πέθανε από τύφο και ο χειρουργός γιατρός του στρατοπέδου
Μεσολουρίου Eduardo Ardito (Εδουάρδο Αρντίτο), ο οποίος μέχρι την τελευταία
στιγμή πάλευε για να θεραπεύσει τους αρρώστους. Ο γιατρός αυτός διέμεινε στο
σπίτι του Αχιλλέα Κολέτσου, στο Μεσολούρι. Οι Μεσολουριώτες, που τον
συμπαθούσαν ιδιαίτερα, φρόντισαν να γίνει η ταφή του στο δικό τους νεκροταφείο
και όχι στο ιταλικό. Ήταν τόση η αγάπη που έτρεφαν στο πρόσωπό του, που, όταν
πήγε η ιταλική αποστολή το 1954 για την ανακομιδή των οστών του, οι κάτοικοι δεν
ήθελαν να τα δώσουν, γιατί τον θεωρούσαν δικό τους. Επίσης λίγο έλειψε να πεθάνει
από τον εξανθηματικό τύφο και ο χειρουργός γιατρός του στρατοπέδου Δοτσικού
Giuseppe Sciuto Leotta, ο οποίος, για να αντιμετωπίσει την επιδημία και να
περιθάλψει τους ασθενείς, είχε οργανώσει δύο σπίτια του χωριού σε νοσοκομεία.
Όσοι αξιωματικοί και οπλίτες πέθαναν στα δύο παραπάνω στρατόπεδα
ενταφιάστηκαν σε ξεχωριστό νεκροταφείο, το οποίο βρισκόταν στα σύνορα των δύο
χωριών (1,5 χλμ. ΝΑ Δοτσικού). Ο ακριβής αριθμός των θανόντων δεν είναι
γνωστός. Υπολογίζεται οι νεκροί να ήταν περισσότεροι από διακόσιοι. Μεταξύ των
νεκρών ήταν και ο διοικητής του στρατοπέδου Δοτσικού ταγματάρχης Bonacurso, ο
οποίος ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του χωριού.
Η ανακομιδή των οστών όλων των Ιταλών, που πέθαναν από διάφορες αιτίες
στην περιοχή Γρεβενών, έγινε το 1954 από ιταλική αποστολή, που ήλθε για το σκοπό
αυτό, με εντολή της ιταλικής Κυβέρνησης.
Όσοι Ιταλοί επέζησαν, εγκατέλειψαν τα στρατόπεδα, όταν οι Γερμανοί
άρχισαν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Βόρεια Πίνδο, τον Ιούλιο του 1944 και
συγκεκριμένα209:
 Τμήμα από 1.340 Ιταλούς, με τρόφιμα 4 ημερών και 15 μουλάρια, εγκατέλειψε
το Δοτσικό, κρύφθηκε πρώτα σε δάσος κοντά στη Σμίξη και μετά κοντά στην
Αβδέλλα, όπου τα γερμανικά στρατεύματα πέρασαν περιμετρικά του δάσους,
χωρίς να τους αντιληφθούν. Δύο που δραπέτευσαν συνελήφθησαν από τους
Γερμανούς και εκτελέστηκαν, δύο πέθαναν από ασθένειες και τρεις χάθηκαν. Το
τμήμα αυτό μετά από εννέα ημέρες επέστρεψε στο Δοτσικό.
 Τμήμα από 670 άνδρες, με τρόφιμα 15 ημερών και 2 μουλάρια, έφυγε από το
Μεσολούρι, κρύφτηκε πρώτα σε δάσος κοντά στη Σμίξη και μετά κοντά στο
Δίστρατο. Επέστρεψε στο Μεσολούρι μετά από εννέα ημέρες χωρίς απώλειες.
 Τμήμα 269 Ιταλών, που το χρησιμοποιούσε ο ΕΛΑΣ στο Επταχώρι, έφυγε στις 4
Ιουλίου στα κοντινά δάση. Μέρος των τροφίμων είχε διανεμηθεί στους άνδρες,
ενώ τα υπόλοιπα μεταφέρθηκαν σε αποθήκη που δημιουργήθηκε μέσα στο δάσος,
208 Ν. Χάμμοντ, Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944,
Αθήνα χ. χ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 96.
209 Ό. π. σελ. 173 και 264.

245
 την οποία όμως ανακάλυψαν και κατέστρεψαν οι Γερμανοί, σκοτώνοντας 1 Ιταλό
και συλλαμβάνοντας 6 αιχμαλώτους. Τους υπόλοιπους Ιταλούς δεν τους
ανακάλυψαν και σώθηκαν.

Άφιξη Σαράφη στα Γρεβενά- Αποχώρηση Δημάρατου από τον ΕΛΑΣ

Στις 3 Οκτωβρίου 1943, ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης με τη συνοδεία του

πέρασε από το Μελίσσι και το Ελευθεροχώρι και το απόγευμα της ίδιας ημέρας
έφθασε στα Γρεβενά, για να επιθεωρήσει τις μονάδες της περιοχής. Έξω από την
πόλη τον υποδέχθηκε αντιπροσωπεία, η οποία τον οδήγησε στην κεντρική πλατεία,
όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι κάτοικοι της πόλης. Μαζί με το διοικητή της Χ
Μεραρχίας συνταγματάρχη Καλαμπαλίκη επιθεώρησαν παραταγμένο άγημα
Ελασιτών και στη συνέχεια μίλησε στο συγκεντρωμένο πλήθος. Το βράδυ
παρακάθισε σε δείπνο που δόθηκε προς τιμήν του από τις Εαμικές αρχές της πόλης210.
Το σερβίρισμα το έκαναν κοπέλες της ΕΠΟΝ.
Την άλλη ημέρα ο Σαράφης και ο Καλαμπαλίκης αναχώρησαν για το Μέγαρο,
που ήταν η έδρα της Χ Μεραρχίας, η οποία μόλις είχε αρχίσει τη συγκρότηση και
βρισκόταν στο στάδιο της οργάνωσης των διαφόρων υπηρεσιών. Το βράδυ μίλησε
στους χωρικούς και τους αντάρτες του λόχου στρατηγείου της Μεραρχίας.
Στις 5 Οκτωβρίου ο Σαράφης ξεκίνησε από το Μέγαρο για την περιοχή του
Βοΐου και, αφού πέρασε από την Καλλονή, το απόγευμα έφθασε στην έδρα της ΙΧ
Μεραρχίας, στον Πεντάλοφο. Στρατιωτικός διοικητής της Μεραρχίας ήταν ο
συνταγματάρχης Σωκράτης Δημάρατος.
Στον Πεντάλοφο υπήρχαν το Στρατηγείο της ΙΧ Μεραρχίας, η Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή, το Στρατοδικείο, το Νοσοκομείο των ανταρτών, η
υποδειγματική διμοιρία της ΕΠΟΝ και οι φυλακές της Μεραρχίας. Στο κοντινό χωριό
Βυθός (2 χλμ ΒΔ Πενταλόφου) είχαν την έδρα τους οι μονάδες Διοικητικής Μέριμνας
της Μεραρχίας, όπως αρτοποιεία, συνεργεία ένδυσης και υπόδησης, αποθήκες
πολεμικού υλικού κλπ.
Το τριήμερο 6-9 Οκτωβρίου, ο Σαράφης επιθεώρησε τις μονάδες που
βρίσκονταν στην έδρα της Μεραρχίας, καθώς και το 27 Σύνταγμα (Πεντάλοφος),το
28 Σύνταγμα (Λάγκα) και το 53 Σύνταγμα (Αυγερινός), και μίλησε στα διάφορα
χωριά μαζί με τους εκπροσώπους του ΕΑΜ. Στις ομιλίες του μεγάλη έμφαση έδινε
στη διάλυση των δυνάμεων του στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα. Ο συνταγματάρχης
Δημάρατος, που τον ακολουθούσε, δεν έδειχνε να συμμερίζεται τις απόψεις του
Σαράφη, τις οποίες θεωρούσε καθαρά κομματικές. Επειδή ο σκοπός για τον οποίο
είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ ήταν να προσφέρει τις υπηρεσίες του για την
απελευθέρωση της χώρας από τον κατακτητή και όχι να αντιμάχεται τις άλλες
ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις και να χύνεται αδελφικό αίμα, δήλωσε προς το
Σαράφη ότι είναι αντίθετος με την πολιτική που εφαρμόζεται και γι’ αυτό αποχωρεί
από τον ΕΛΑΣ και αποσύρεται στο χωριό του, τη Βούρμπιανη Κόνιτσας. Την άποψή
του αυτή τη γνωστοποίησε και στον αρχηγό της αγγλικής αποστολής Νίκολας

210 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 195-196.

246
Χάμμοντ, ο οποίος συμφώνησε μαζί του. Η αποχώρηση του συνταγματάρχη Σωκράτη
Δημάρατου είχε αρνητικές επιπτώσεις για τον ΕΛΑΣ και κυρίως για την ΙΧ
Μεραρχία, γιατί οι κάτοικοι της περιοχής γνώριζαν την προσφορά του κατά τον
Ελληνοϊταλικό πόλεμο και έδειχναν μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπό του.
Στις 10 Οκτωβρίου ο Σαράφης έλαβε τηλεγράφημα από τον Άρη Βελουχιώτη
και τον Ανδρέα Τζήμα ότι άρχισαν οι επιχειρήσεις εναντίον του Ζέρβα και ότι έπρεπε
γρήγορα να επιστρέψει στο Γενικό Στρατηγείο στο Περτούλι. Εδώ φαίνεται ότι την
απόφαση έναρξης της εκστρατείας εναντίον του Ζέρβα την πήραν τα δύο
κομμουνιστικά στελέχη, ο Ανδρέας Τζήμας με τον Άρη Βελουχιώτη, χωρίς να
θεωρήσουν υποχρέωσή τους να ενημερώσουν προηγουμένως τον στρατιωτικό αρχηγό
του ΕΛΑΣ. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο Σαράφης αναχώρησε από τον
Πεντάλοφο και το βράδυ διανυκτέρευσε στο Μέγαρο, όπου ενημέρωσε το διοικητή
της Χ Μεραρχίας για την κατάσταση με το Ζέρβα. Την επόμενη ημέρα συνεχίζοντας
την πορεία του προς Θεσσαλία, διανυκτέρευσε στην Ανθρακιά. Στο Περτούλι έφθασε
το απόγευμα της 12ης Οκτωβρίου211.

Αποστολή του ΕΔΕΣ στη Δυτική Μακεδονία

για στρατολόγηση ανταρτών

Το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1943 ο Ζέρβας, στηριζόμενος στη

συμφωνία που υπογράφηκε με την ίδρυση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου
Ανταρτών την 29η Ιουλίου, έστειλε στην ελεγχόμενη από τον ΕΛΑΣ Δυτική
Μακεδονία ένα τμήμα 30 ανδρών, με επικεφαλής το λοχαγό Δημήτριο Βράγκαλη, με
σκοπό να κατατάξει στον ΕΔΕΣ νέους εθελοντές. Ανάμεσα στους άνδρες της
αποστολής υπήρχαν και δύο Δυτικομακεδόνες, που γνώριζαν καλά την περιοχή και
την νοοτροπία των κατοίκων, ο Δημήτριος Βήττος και ο Χρήστος Ράμμος από το
Σπήλαιο. Πριν ξεκινήσει η αποστολή, μίλησε προς τους άνδρες ο ίδιος ο στρατηγός
Ζέρβας και τους συνέστησε να επιδείξουν άψογη συμπεριφορά και να είναι
ψύχραιμοι κατά την εκτέλεση του καθήκοντος, γιατί υπήρχε κίνδυνος να προκληθούν
από τους Ελασίτες με σκοπό να δημιουργηθούν επεισόδια που θα απέβαιναν σε
βάρος της αποστολής.
Η περιοδεία θα άρχιζε από τα πλησιέστερα προς την Ήπειρο χωριά γύρω από
το Επταχώρι και θα συνεχιζόταν προς Πεντάλοφο- Γρεβενά. Όταν οι αντάρτες του
Ζέρβα μπήκαν στα πρώτα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, η υποδοχή που τους
έκαναν οι χωρικοί ήταν αποθεωτική. Σε όλα τα χωριά τους αγκάλιαζαν και τους
έραναν με άνθη. Ο λοχαγός Δημήτριος Βράγκαλης μιλούσε για την οργάνωση και
τους σκοπούς του ΕΔΕΣ, και την εγγραφή των μελών την έκανε ο Δημήτριος Βήττος.
Αρκετοί ήταν οι νέοι που εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ. Οι Ελασίτες ενοχλήθηκαν από την
απήχηση που είχαν οι «Ζερβικοί» στο χώρο τους. Έπρεπε να αντιδράσουν και να
δημιουργήσουν προβλήματα στην αποστολή του Ζέρβα.
Μόλις ο λοχαγός Βράγκαλης με τους άνδρες του έφθασε στον Πεντάλοφο,
παρουσιάστηκαν σ’ αυτόν οι εκπρόσωποι των Ελασιτών και του είπαν ότι η ΙΧ
211 Ό. π. σελ. 198.

247
Μεραρχία του ΕΛΑΣ εξέδωσε διαταγή σύλληψης του Δημητρίου Βήττου και του
Χρήστου Ράμμου και έπρεπε να τους συλλάβουν. Ο Βράγκαλης τους απάντησε ότι
αυτοί είναι αντάρτες του ΕΔΕΣ, ο ΕΛΑΣ δεν έχει καμιά δικαιοδοσία πάνω τους και
όσο είναι υπό τις διαταγές του δεν μπορούσε να τους πειράξει κανένας, γιατί αυτό
προέβλεπε και η συμφωνία που είχαν υπογράψει μεταξύ τους. Μετά από λίγο
ενημέρωσε το Βήττο και το Ράμμο για το συμβάν, καθώς και για την απάντηση που
έδωσε. Το βράδυ ο Βράγκαλης κοιμήθηκε στο σπίτι του προέδρου του Πενταλόφου,
ο Βήττος και ο Ράμμος στο σπίτι του γραμματέα και οι λοιποί άνδρες στο σχολείο. Οι
Ελασίτες, μη γνωρίζοντας ότι οι δύο καταζητούμενοι κοιμήθηκαν στο σπίτι του
γραμματέα, έκαναν τη νύχτα έφοδο στο σχολείο, για να τους συλλάβουν, αλλά
διαπίστωσαν ότι δεν ήταν εκεί. Τότε πήγαν στο σπίτι του προέδρου, γιατί υπέθεσαν
ότι διέμειναν μαζί με το λοχαγό Βράγκαλη. Ο λοχαγός αιφνιδιάστηκε και, μη
γνωρίζοντας τι συμβαίνει, πήδηξε από το παράθυρο για να αποφύγει τη σύλληψη.

Αντάρτες του ΕΔΕΣ

Το σπίτι του γραμματέα ήταν πολύ κοντά σε αυτό του προέδρου. Με τη

φασαρία που έγινε μέσα στη νύχτα οι Δ. Βήττος και Χ. Ράμμος κατάλαβαν ότι τους
αναζητούσαν και, γλιστρώντας μέσα το σκοτάδι, κατόρθωσαν να διαφύγουν και να
κατευθυνθούν προς την περιοχή του Σπηλαίου. Έξω από το χωριό συνάντησαν ένα
συγγενικό τους πρόσωπο, το οποίο έστειλαν να συλλέξει πληροφορίες για τυχόν
κινητοποίηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προς αναζήτησή τους. Ήταν οι ημέρες που ο ΕΛΑΣ
είχε παραβιάσει τη συμφωνία του Ιουλίου και είχε επιτεθεί στις δυνάμεις του Ζέρβα
στα Άγραφα και στη Θεσσαλία. Όταν έλαβαν αρνητική απάντηση, εισήλθαν στο
χωριό άοπλοι, πέρασαν από την πλατεία, για να βολιδοσκοπήσουν την κατάσταση και

248
μετά μετέβησαν ο Ράμμος στο σπίτι του δάσκαλου Παναγιώτη Πάλλα, για να του
παραδώσει κάποιες επιστολές που έστελναν τα αδέλφια του από την Ήπειρο και ο
Βήττος σε συγγενικό του σπίτι.
Μετά από λίγο, διέρρευσε η πληροφορία, από άτομα που βρίσκονταν στο
τηλεφωνικό κέντρο, ότι τμήμα ανταρτών κινήθηκε από το Ζιάκα, για να τους
συλλάβει. Αμέσως ο Δημήτριος Βήττος πήγε στο σπίτι του, παρέλαβε τον οπλισμό
και τα ατομικά του είδη και από μη ελεγχόμενο δρομολόγιο βγήκε δυτικά του χωριού,
ενώ ο Χρήστος Ράμμος κατευθυνόμενος στο σπίτι του, για να παραλάβει το όπλο,
αντιλήφθηκε σε πολύ μικρή απόσταση κάποιον Ελασίτη να τον παρακολουθεί.
Έβγαλε μια χειροβομβίδα που είχε μαζί του και, με την απειλή ότι θα την πετάξει
πάνω του αν τον πλησιάσει, κατόρθωσε να φθάσει στα τελευταία σπίτια του χωριού
και να απομακρυνθεί. Το όπλο του και τα φυσίγγια τα έβγαλαν έξω από το χωριό δύο
γυναίκες, από τις οποίες η μία είχε κρύψει το όπλο κάτω από την κάπα και η άλλη τα
φυσίγγια στη διπλωμένη ποδιά της.
Στο χρονικό αυτό διάστημα είχε δοθεί τηλεφωνική διαταγή από το Ζιάκα, η
οποία καθόριζε ότι, μέχρις ότου φθάσει το τμήμα των Ελασιτών στο Σπήλαιο, να
τοποθετηθούν έμπιστοι αντάρτες του εφεδρικού ΕΛΑΣ έξω από τα σπίτια του
Βήττου και Ράμμου και με την απειλή των όπλων να τους απαγορεύσουν να
απομακρυνθούν. Στο σπίτι του Δημητρίου Βήττου είχε τοποθετηθεί ο Γιάκας Χαρ.
Σιούλας, ο οποίος, παρ’ όλο που εκτελούσε διαταγές, με τρόπο κτύπησε το τζάμι στο
πίσω παράθυρο του σπιτιού και είπε στη σύζυγό του: «αν είναι μέσα ο άνδρας σου,
να του πεις να φύγει αμέσως». Ο Δ. Βήττος όμως είχε ήδη απομακρυνθεί.
Ήταν αργά το απόγευμα, όταν έφθασε από το Ζιάκα ένας λόχος του 50
Συντάγματος του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Κυπριανού. Ο λόχος περικύκλωσε τα
δύο σπίτια και έκανε έρευνα. Ο Κυπριανού με το πιστόλι στο χέρι, μαζί με τους
άνδρες του, ερεύνησε όλο το σπίτι του Δ. Βήττου και, αφού δε βρήκε τίποτε, ζήτησε
από τη σύζυγό του να τον ακολουθήσει ως όμηρος. Αυτή αρνήθηκε, λέγοντας ότι
είχε μικρό παιδί και δεν μπορούσε να το αφήσει. Ο Κυπριανού της είπε να το αφήσει
σε κάποια άλλη γυναίκα, αλλά στην επιμονή της ότι δεν μπορούσε να εμπιστευτεί σε
άλλο πρόσωπο το παιδί της, την άφησε ελεύθερη και πήρε ως ομήρους τα δύο
αδέλφια της, το Θεόδωρο και Γεώργιο Σιούλα, τα οποία μαζί με άλλους «δεξιούς» τα
οδήγησε στην πλατεία του χωριού για ανακρίσεις212.
Παράλληλα διέταξε να κάνουν έρευνα και σε όλα τα σπίτια του χωριού μην
τυχόν βρίσκονταν κρυμμένοι οι καταζητούμενοι. Η έρευνα ήταν τόσο εξονυχιστική
που σήκωναν ακόμη και τα σκεπάσματα από τις λεχώνες!
Μετά τις ανακρίσεις, που έγιναν στην πλατεία του χωριού, οι «ύποπτοι
αντιφρονούντες» αφέθηκαν ελεύθεροι, εκτός από το μεγαλύτερο στην ηλικία
κουνιάδο του Δημητρίου Βήττου, του Θεόδωρου Σιούλα, ο οποίος οδηγήθηκε στο
Ζιάκα. Εκεί αποφάσισαν να τον σκοτώσουν, αλλά σύμφωνα με πρόσφατη αφήγηση
του αριστερού στελέχους του Ζιάκα Σπύρου Μπούμπαρη προς το Θεόδωρο Σιούλα,
επενέβη ο πατέρας του και τους είπε: «Το παιδί δεν σας έκανε τίποτε. Γιατί θέλετε να
212 Αφήγηση της Θεολογίας, συζύγου Δημητρίου Βήττου.

249
το σκοτώσετε;». Έτσι τους έπεισε να αναβάλλουν την εκτέλεση. Ίσως να φοβήθηκαν
και τα αντίποινα σε βάρος των κατοίκων του χωριού Ζιάκα, εφόσον οι δύο
καταζητούμενοι από τους Ελασίτες βρίσκονταν στο βουνό. Το Θεόδωρο Σιούλα τον
απελευθέρωσαν το άλλο πρωί, λέγοντας «να πας να πεις στο Βήττο να παρουσιαστεί
και δεν θα τον πειράξουμε»213.

213 Αφήγηση του Θεοδώρου Δ. Σιούλα.

250
 Δολοφονία Δημητρίου Βήττου και Γεωργίου Ράμμου

Ο Δημήτριος Βήττος και ο Χρήστος Ράμμος παρέμειναν κρυμμένοι στην

περιοχή Όρλιακα- Κερασιάς (δυτικά Σπηλαίου) με σκοπό σε πρώτη ευκαιρία να
φύγουν για το Ζέρβα στην Ήπειρο. Τότε προστέθηκε στους δύο άνδρες και ο
Γεώργιος Ράμμος, αδελφός του Χρήστου Ράμμου, ο οποίος αναγκάσθηκε να
εγκαταλείψει το χωριό μετά από επεισόδιο που δημιουργήθηκε με ένα κομμουνιστή
του χωριού, όταν του ζήτησε να παραδώσει το όπλο του, το οποίο αποτελούσε
οικογενειακό κειμήλιο.
Στο μεταξύ γερμανικές μονάδες ενεργούσαν επιχειρήσεις προς Βωβούσα-
Περιβόλι-Μέτσοβο και έτσι η αναχώρησή τους αναβλήθηκε για αργότερα. Το μήνα
Οκτώβριο είχαν αποφασίσει να ενταχθούν στον ΕΔΕΣ και 17 άνδρες από το Σπήλαιο,
οι οποίοι ανέμεναν οδηγίες από το Δημήτριο Βήττο για την ημέρα που έπρεπε να
περάσουν τα σύνορα της Ηπείρου. Μια προσπάθεια που έγινε στις αρχές Νοεμβρίου
με τη βοήθεια μυημένων Σαρακατσαναίων δεν είχε επιτυχία, γιατί στα σύνορα της
Ηπείρου υπήρχαν μονάδες του ΕΛΑΣ, που πολεμούσαν εναντίον του Ζέρβα. Οι
Ελασίτες, οι οποίοι φανερά πλέον είχαν κηρύξει τον πόλεμο στον ΕΔΕΣ, δεν
ανέχονταν την παρουσία στην περιοχή τους του Δ. Βήττου και των αδελφών Ράμμου
και πήραν απόφαση να τους σκοτώσουν.
Συγκέντρωσαν ομάδες της ΙΧ Μεραρχίας στο Σπήλαιο και το Ζιάκα, για να
ενεργήσουν την επιχείρηση. Άμεση συμμετοχή είχε και το εφεδρικό ΕΛΑΣ του
Ζιάκα. Η περιοχή γύρω από την οποία κινούνταν ήταν ήδη γνωστή. Τα ξημερώματα
της 29ης Νοεμβρίου 1943, παραμονή του Αγίου Ανδρέου, κινήθηκαν οι ομάδες των
Ελασιτών από διάφορες κατευθύνσεις, για να περισφίξουν τον κλοιό γύρω από το
χώρο που υπήρχαν οι τελευταίες πληροφορίες ότι κινούνταν. Τους εντόπισε η ομάδα
του Ηλία Δηλιαβέρη από τη Σιάτιστα, στη θέση «Ράχη Κερασιάς» (5 χλμ. δυτικά του
Σπηλαίου), την ώρα που ο Δημήτριος Βήττος καθόταν στην άκρη του δρόμου και
έγραφε ένα γράμμα, για να το δώσει στο συγχωριανό του Παναγιώτη Βαταλάχο, που
πήγαινε στη Βωβούσα. Ο σκοπός της αλληλογραφίας ήταν να πληροφορηθεί από
γνωστά του πρόσωπα, αν το δρομολόγιο για το Ζέρβα ήταν ανοιχτό, για να μπορέσει
να φύγει προς την Ήπειρο.
Επειδή ο ομαδάρχης των Ελασιτών Δηλιαβέρης δεν γνώριζε τα πρόσωπα που
κυνηγούσαν, είχε μαζί του και το στρατιωτικό υπεύθυνο του εφεδρικού ΕΛΑΣ
Σπηλαίου, Γιάννη Μπρέντα, ο οποίος όταν τους είδε είπε: «είναι αυτοί που
ψάχνουμε». Αμέσως με αυτόματα όπλα, έριξαν ριπές εναντίον του Δημητρίου Βήττου
και τον τραυμάτισαν θανάσιμα. Τα δύο αδέλφια, Χρήστος και Γεώργιος Ράμμος ήταν
πιο πίσω, σε απυρόβλητο μέρος, και δεν έπαθαν τίποτε. Τότε ο Γεώργιος Ράμμος,
νομίζοντας ότι ο ανιψιός του (της αδελφής του παιδί), Δημήτριος Βήττος, είναι
τραυματισμένος, προσπάθησε να τον πλησιάσει και να τον σύρει σε ασφαλές μέρος,
αλλά, καθώς ξεπρόβαλε, πολεμώντας όρθιος, κτυπήθηκε από σφαίρες και έπεσε

251
νεκρός214. Ο Χρήστος Ράμμος, βλέποντας ότι οι άλλοι δύο είναι νεκροί, έριξε μερικές
χειροβομβίδες και απομακρύνθηκε αθέατος από την πίσω πλευρά. Μετά από
περιπλάνηση αρκετών ημερών σε απόκρημνα μέρη της περιοχής Σπηλαίου και της
Πίνδου κατάφερε να επιστρέψει στο Ζέρβα, όπου πολέμησε σε διάφορες μάχες κατά
των Γερμανών στο Βοτονόσι, Δρίσκο και γέφυρα Μπαλντούμας, όπου και
τραυματίστηκε.
Τους δύο νεκρούς, με διαταγή των Ελασιτών, τους φόρτωσαν δύο άτομα από
το Σπήλαιο (Αθανάσιος Ράμμος και Γεώργιος Βακάλης) στο μουλάρι του Αθανασίου
Ν. Ράμμου, ο οποίος συμπτωματικά βρισκόταν στο χώρο της συμπλοκής (πήγαινε να
βγάλει δαδί στην τοποθεσία Ταμπούρι) και τους μετέφεραν στο Ζιάκα, στο προαύλιο
της εκκλησίας των Ταξιαρχών, για να δείξουν στους κατοίκους του χωριού τα
«τρόπαια» της νίκης τους. Από το Δημήτριο Βήττο αφαίρεσαν το ρολόι χειρός, τη
βέρα, το χιτώνιο, τα άρβυλα και λοιπά προσωπικά είδη (πορτοφόλι, ημερολόγιο,
χαρτοφύλακα κλπ.) και από το Γεώργιο Ράμμο το ρολόι τσέπης και διάφορα
προσωπικά είδη. Στο μεταξύ στο Σπήλαιο οι κάτοικοι είχαν τρομοκρατηθεί σε τέτοιο
βαθμό που δεν τολμούσαν να στείλουν ανθρώπους, για να μεταφέρουν τους νεκρούς
στα σπίτια τους.

Δημήτριος Βήττος με τη σύζυγό του Θεολογία στο Σπήλαιο

214 Αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα Αθανασίου Ν. Ράμμου, ανεψιού από αδελφό του φονευθέντος Γ.
Ράμμου.

252
 Τελικά αποφάσισαν, με κίνδυνο της ζωής τους, να μεταβούν στο Ζιάκα ο
Δημήτριος Κεχαγιάς και Ιωάννης Γ. Ράμμος (Ραμμογούλας) με το μουλάρι του
φονευθέντος Γεωργίου Ράμμου, και να τους μεταφέρουν στο χωριό. Μαζί τους πήγαν
και μερικές γυναίκες του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος και τα δύο ανήλικα
παιδιά του φονευθέντος Γεωργίου Ράμμου, Παρασκευή (14 ετών) και Γιάννης (12
ετών). Καθώς ο ανήλικος Γιάννης βάδιζε προς την εκκλησία, για να δει τον
σκοτωμένο πατέρα του, κάποιος Ζιακιώτης που βρισκόταν στο δρόμο μαζί με τους
αντάρτες, είπε: «αυτό είναι το παιδί του Γιώργου Ράμμου» και ένας αντάρτης του
έδωσε ένα χαστούκι215.
Τον Αθανάσιο Ράμμο και το Γιώργο Βακάλη, (τους οποίους είχαν
χρησιμοποιήσει για αγωγιάτες στη μεταφορά), τους έκλεισαν φυλακή στο Ζιάκα.
Την επομένη ημέρα συνέλαβαν στο Σπήλαιο και τρεις άλλους «δεξιούς», το Γιάννη
Ρομπόλη, τον Κώστα Ρομπόλη και το γραμματέα Νικολάκη Ράμμο και τους
έκλεισαν στη φυλακή του Ζιάκα. Στη συνέχεια και τους πέντε κρατούμενους τους
μετέφεραν στην Καληράχη, μετά στο Μέγαρο και από εκεί στον Πεντάλοφο, όπου
παρέμειναν φυλακισμένοι μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου 1943. Ύστερα τους άφησαν
ελεύθερους216. Στις φυλακές Πενταλόφου τότε υπήρχαν και άλλοι Γρεβενιώτες.

Γεώργιος Αθ. Ράμμος με τη σύζυγό του Δέσποινα την ημέρα του γάμου τους στο Σπήλαιο

215 Αφήγηση του Ιωάννη Γ. Ράμμου, γιου φονευθέντος.

216 Αφήγηση του Αθανασίου Ν. Ράμμου από το Σπήλαιο.

253
 Χρήστος Αθ. Ράμμος ως αντάρτης του ΕΔΕΣ

Διακοπή αγγλικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον ΕΛΑΣ

Οι επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ εναντίον του Ζέρβα, οι οποίες είχαν αρχίσει

αιφνιδιαστικά στις 7 Οκτωβρίου στη Θεσσαλία και στα Άγραφα, ήταν αντίθετες με
την πολιτική των Άγγλων, οι οποίοι ήθελαν όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις να
συνεργάζονται μαζί τους για τον κοινό αντικειμενικό σκοπό, που ήταν οι επιχειρήσεις
κατά των Γερμανών. Για να βρουν δικαιολογία για την επίθεση, σύμφωνα με όσα
υποστηρίζουν οι Άγγλοι, «ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ διέδωσαν το συνηθισμένο παραμύθι
ότι ο ΕΔΕΣ συνεργαζόταν με τους Γερμανούς και ότι ο Ζέρβας έπαιρνε γερμανικά
όπλα και εφόδια»217.
Με την ενέργεια αυτή του ΕΛΑΣ, το Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
διαπίστωσε ότι οι επιδιώξεις του ήταν να διαλύσει τις άλλες οργανώσεις, για να γίνει
απόλυτος κυρίαρχος στον ελληνικό χώρο, με απώτερο σκοπό την κατάληψη της
εξουσίας μετά την απελευθέρωση. Και απ’ αυτό ο ΕΛΑΣ παραβίαζε κατάφωρα τη
συμφωνία του Ιουλίου, που προέβλεπε την ίδρυση Κοινού Στρατηγείου Ανταρτών
και την επιχειρησιακή υπαγωγή του στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Για να
περιορίσουν οι Άγγλοι τις ανεξέλεγκτες ενέργειες του ΕΛΑΣ, αποφάσισαν να
διακόψουν προς αυτόν κάθε χορήγηση πολεμικού υλικού και χρημάτων, εκτός αν τον
χρησιμοποιούσαν για κάποια συγκεκριμένη επιχείρηση εναντίον των Γερμανών, για
την οποία και μόνο θα του παρείχαν την ανάλογη βοήθεια. Τόνισαν με έμφαση προς
την ηγεσία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ότι απαραίτητη προϋπόθεση για επανάληψη της
βοήθειας ήταν να σταματήσουν την εμφύλια διαμάχη με τις άλλες οργανώσεις.
217 Ν. Χάμμοντ, Περιπέτεια με τους αντάρτες 1943-44, Αθήνα 1983, σελ. 110.

254
 Με την έναρξη των επιχειρήσεων εναντίον του Ζέρβα, άρχισαν στις επαρχίες
Γρεβενών και Βοΐου και οι συλλήψεις των χαρακτηρισμένων από το ΕΑΜ
«αντιδραστικών» και «Ζερβικών». Τους περισσότερους τους οδηγούσαν στις
φυλακές Πενταλόφου και όσους καταδίκαζαν σε θάνατο, κατά κανόνα, τους
εκτελούσαν. Οι εκτελέσεις αυτές είχαν υποπέσει και στην αντίληψη της Βρετανικής
Αποστολής, όπως φαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του Ν. Χάμμοντ
«Περιπέτεια με τους αντάρτες», σελ. 114-116:

Όταν προχώρησε ο εμφύλιος (σ. σ. εννοεί την επίθεση του ΕΛΑΣ

εναντίον του Ζέρβα), γρήγορα διακρίναμε μερικές επιπτώσεις του στον
Πεντάλοφο, όπου ο ΕΛΑΣ εξακολουθούσε να έχει το αρχηγείο του για τη Δυτική
Μακεδονία. Κάθε πρωί, λίγο μετά την αυγή, ένα απόσπασμα του ΕΛΑΣ
εκτελούσε Έλληνες πολίτες που είχαν διαπράξει, υποθέτω, το έγκλημα να είναι
αντίθετοι προς τον ΕΛΑΣ. Απ’ το σπίτι που έμενα μπορούσα να διακρίνω στον
ορίζοντα τα πρόσωπα, μικρές φιγούρες που έπεφταν, όχι πάντα με τις πρώτες
σφαίρες. Ο ήχος των πυροβολισμών αντηχούσε μέχρι το σπίτι μας. Αυτές οι
δημόσιες εκτελέσεις στόχευαν στην τρομοκράτηση των χωρικών. Και το
πετύχαιναν, γιατί λίγοι ενήλικοι τολμούσαν να μας μιλήσουν. Μέσα στο χωριό,
πολλά σπίτια είχαν γίνει φυλακές για τους πολιτικούς κρατούμενους. Μαθαίναμε
γρήγορα ποια ήταν αυτά τα σπίτια απ’ τις φοβερές κραυγές που ακούγονταν από
μέσα...Πολλοί χωρικοί μεταφέρονταν απ’ την ύπαιθρο στον Πεντάλοφο κι άλλα
χωριά. Εκεί τους κρατούσαν ομήρους και τους θεωρούσαν υπεύθυνους για τη
συμπεριφορά των κατοίκων των χωριών τους, που είχε πάρει ο ΕΛΑΣ απ’ τον
ΕΔΕΣ (σ. σ. αφορά κυρίως κατοίκους από τα χωριά που βρίσκονταν στα σύνορα
της Ηπείρου). Σκοπός τους ήταν να τουφεκιστούν αν τα χωριά τους δεν έμεναν
πιστά στον ΕΛΑΣ…Είδαμε επίσης ουρές από άντρες, γυναίκες και παιδιά, με
χειροπέδες ή δεμένους τον ένα με τον άλλο, να οδηγούνται σαν πρόβατα στον
Πεντάλοφο απ’ τα στρατεύματα του ΕΛΑΣ…

Δολοφονίες και κακοποιήσεις αντιφρονούντων και οπαδών του ΕΔΕΣ στην

περιοχή Γρεβενών

Ο ανθυπολοχαγός Γεώργιος Σιακαβάρας από την Κοζάνη όταν πήγε να

οργανώσει στο Καρπερό άτομα για τον ΕΔΕΣ, συνελήφθη από το ΕΑΜ του χωριού
και οδηγήθηκε με συνοδεία δύο ανταρτών για ανάκριση στην Τρικοκκιά. Στο μέσο
περίπου της διαδρομής προσπάθησε να δραπετεύσει, αλλά τον πρόλαβε ο Γιάννης
Χριστοδούλου και του έσπασε το πόδι. Στη συνέχεια ο Βασίλειος Φίλιος με το
τσεκούρι τον αποτελείωσε. Και οι δύο καταδικάστηκαν μετά την απελευθέρωση και
παρέμειναν στις φυλακές για 16 χρόνια. Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, που δεν
κατέστη δυνατόν να επιβεβαιωθεί, σύμφωνα με την οποία την εκτέλεση με τσεκούρι
την έκανε κάποιο άλλο πρόσωπο, αλλά ο Φίλιος για άγνωστους λόγους ανέλαβε την

255
ευθύνη. Πάντως ο Βασίλειος Φίλιος, όσο ζούσε, δε μίλησε ποτέ δημόσια γι’ αυτήν
την περίπτωση218.
Στις 20 Οκτωβρίου 1943 στο χωριό Άγιο Κοσμά οι Ελασίτες κύκλωσαν το
σπίτι του Χρήστου Αθ. Χρυσοχόου, γιατί είχαν υπόνοιες ότι έκρυβε αξιωματικούς
του Ζέρβα. Από την έρευνα που έγινε δεν προέκυψε τίποτε το επιβαρυντικό. Ο Χ.
Χρυσοχόου ήταν πρώην ενωμοτάρχης της Χωροφυλακής, που είχε αποταχθεί από το
Σώμα λόγω της συμμετοχής του στο κίνημα του Βενιζέλου το 1935. Μετά μία
εβδομάδα οι Ελασίτες επέστρεψαν στον Άγιο Κοσμά και συνέλαβαν το Χρήστο
Χρυσοχόου, το γαμπρό του Αλέξανδρο Σλίμη, το Χαράλαμπο Μπίκα και τον Ιωάννη
Λιόντα. Μαζί με τρεις άλλους κρατούμενους, που είχαν μαζί τους, κάποιον Τάσο, τον
Ευθύμιο Δεληβό από τη Μηλιά και το δικηγόρο Δημήτριο Παπαπαναγιώτου από το
Μέγαρο, τους οδήγησαν στις Κυδωνιές, όπου για δύο μερόνυχτα τους κακοποίησαν,
γιατί τους θεωρούσαν «αντιδραστικούς» και «Ζερβικούς». Περισσότερο
ξυλοκοπήθηκαν ο Χ. Χρυσοχόου και ο Ε. Δεληβός219.
Στη συνέχεια, αφού άφησαν ελεύθερους τον Τάσο από τη Μηλιά και το
Χαράλαμπο Μπίκα από τον Άγιο Κοσμά, τους άλλους τους μετέφεραν στον Αυγερινό
και τους έκλεισαν φυλακή σε αναμονή της δίκης ενώπιον του Ανταρτοδικείου της ΙΧ
Μεραρχίας. Στις 13 Νοεμβρίου έγινε η δίκη στον Πεντάλοφο και τους Χ. Χρυσοχόου,
Ε. Δεληβό και Δ. Παπαναγιώτου τους καταδίκασαν «τρις εις θάνατον», τους Α. Σλίμη
και Ι. Λιόντα «δις ισόβια» και τους έκλεισαν στις φυλακές στο Επταχώρι. Για να
εκτελεστεί η θανατική ποινή έπρεπε να δοθεί η έγκριση από το Γενικό Αρχηγείο του
ΕΛΑΣ, που είχε την έδρα του στο Περτούλι. Επειδή όμως εκεί υπήρχε κάποιος
συγγενής του Δ. Παπαπαναγιώτου, και τις δύο φορές που πήγαν τα χαρτιά για
έγκριση, η απάντηση ήταν ότι «αναβάλλεται η εκτέλεση». Τελικά μετά τη Συμφωνία
της Πλάκας, που υπογράφηκε στις 29 Φεβρουαρίου 1944, μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ,
που προέβλεπε τον τερματισμό των εμφυλίων συγκρούσεων, τους απέλυσαν από τις
φυλακές στις 24 Μαρτίου 1944, εκτός από το Χρήστο Χρυσοχόου, που τον
απελευθέρωσαν στις αρχές Μαΐου220.
Ο Χριστόφορος Ποντίκας και ο Νικόλαος Τσιακμάκας από τα Γρεβενά
αποφάσισαν το Νοέμβριο του 1943 να μεταβούν στο Ζέρβα. Ως σύνδεσμος
χρησιμοποιήθηκε ο Γεώργιος Κατσάνος κάτοικος Γρεβενών, ο οποίος κατά την
περίοδο αυτή διέμενε στο Σπήλαιο. Ξεκίνησαν για το Σπήλαιο, με σκοπό
συναντήσουν τον Κατσάνο που θα τους έδινε τις κατάλληλες πληροφορίες για τον
τρόπο που θα έφθαναν στην Ήπειρο.
Όταν πλησίασαν στο χωριό, επειδή μέσα υπήρχαν Ελασίτες και η παρουσία
και των δύο μπορούσε να δημιουργήσει υπόνοιες, αποφάσισαν να μπει πρώτα ο ένας,
ενώ ο άλλος θα παρέμεινε κρυμμένος έξω και θα περίμενε την ανάλογη ειδοποίηση.

218 Αφηγήσεις του Ευθυμίου Βαζούρα και του Κωνσταντίνου Μπούσμπα από το Καρπερό. Ο
Ευθύμιος Βαζούρας ανέφερε ότι ο Σιακαβάρας (χωρίς να γνωρίζει το μικρό του όνομα) έφερε το
βαθμό του ταγματάρχη, ενώ άλλες πληροφορίες που προέρχονται από το ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εθνικής
Αντίστασης 1941-1944, τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 305 και 320, αναφέρουν ότι ήταν ανθυπολοχαγός.

219 Αφήγηση του συλληφθέντος Αλεξάνδρου Αθ. Σλίμη από τα Γρεβενά.

220 Ό. π.

256
 Πράγματι, μπήκε ο Χριστόφορος Ποντίκας και συνάντησε το Γεώργιο
Κατσάνο, ο οποίος του υπέδειξε ένα δρομολόγιο που οδηγούσε στην τοποθεσία Πάνω
Κερασιά. Εκεί σε κάποιο σημείο θα τον συναντούσαν οι ευρισκόμενοι στην περιοχή
αντάρτες του Ζέρβα, Δημήτριος Βήττος και Χρήστος Ράμμος, για να τον
ενημερώσουν και να τον συνδράμουν στην πορεία του προς το Ζέρβα. Μόλις ο Χ.
Ποντίκας βάδισε επί του δρομολογίου, μισό περίπου χιλιόμετρο, τον συνέλαβαν οι
Ελασίτες που παρακολουθούσαν τις κινήσεις του και τον οδήγησαν στο Μοναστήρι
του χωριού, που είχαν την έδρα τους, και επί τρία μερόνυχτα τον ξυλοκοπούσαν221.
Εκεί μια γυναίκα του χωριού, η Βαγγελή σύζυγος του Αλέξη Δεληγιάννη, η οποία
γνώριζε τον πατέρα του και είχε πληροφορηθεί για τη σύλληψή του, αψηφώντας τον
κίνδυνο, του πήγε νερό και φαγητό.
Την τέταρτη ημέρα τον μετέφεραν στο Ζιάκα. Εκεί συμπτωματικά
συναντήθηκε με το Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, ο οποίος τον πλησίασε και τον
ρώτησε τι του συνέβη. Όταν ο Χριστόφορος Ποντίκας του αφηγήθηκε την ιστορία
του, ο Μητροπολίτης Ιωακείμ του είπε «γιατί θέλεις να πας στο Ζέρβα; Και στον
ΕΛΑΣ μια χαρά είναι». Οι νουθεσίες του Μητροπολίτη δεν είχαν κανένα θετικό γι’
αυτόν αποτέλεσμα. Την άλλη ημέρα ο Χ. Ποντίκας, με την επέμβαση κάποιου
Παλάσκα, που ήταν συγγενής του γαμπρού του, αφέθηκε ελεύθερος. Για να μην τον
συλλάβουν ξανά οι Ελασίτες στο δρόμο προς τα Γρεβενά και του συμβεί κάποιο
«ατύχημα», ανέλαβε να τον συνοδεύσει το υψηλόβαθμο κομματικό στέλεχος του
ΕΑΜ Γρεβενών Θανάσης Καρτσιούνης, ο οποίος, απ’ ό,τι φαίνεται αισθανόταν
κάποια υποχρέωση προς τον πατέρα του Ποντίκα, ο οποίος ήταν δικηγόρος και
πρώην βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος και τον είχε βοηθήσει κατά την περίοδο των
διώξεων των κομμουνιστών επί Μεταξά222.
Το Φθινόπωρο του 1943 δύο άλλοι Γρεβενιώτες, ο Γεώργιος Μητσιούλης
απόφοιτος Γυμνασίου και ο Δημήτριος Γιαννούλης ή Χαρίσης, φοιτητής της
Νομικής, προσπάθησαν με αρκετές προφυλάξεις μέσω Τρικώμου και Κρανιάς να
φθάσουν στη Μηλιά Μετσόβου, για να ενταχθούν στις ομάδες του Ζέρβα. Η Μηλιά
ήταν κατεχόμενη, μισή από τους αντάρτες του Ζέρβα και μισή από τους Ελασίτες.
Μετά την παρουσίασή τους στα τμήματα του Ζέρβα στη Μηλιά, προωθήθηκαν στη
Γότιστα Ιωαννίνων, όπου υπήρχε το αρμόδιο γραφείο για τη στρατολογία ανταρτών
του ΕΔΕΣ. Εκεί ο υπεύθυνος αξιωματικός τους ενημέρωσε ότι μετά μια εβδομάδα θα
αναχωρούσε για τα Γρεβενά αποστολή αξιωματικών του Ζέρβα, προκειμένου να
οργανώσει την περιοχή, και γι’ αυτό έπρεπε να επιστρέψουν πίσω, για να
προετοιμάσουν το έδαφος. Τους υπέδειξε μάλιστα να χρησιμοποιήσουν κατά την
επιστροφή ένα πιο ασφαλές δρομολόγιο, που δεν ελεγχόταν από τους Ελασίτες, και
σαν τέτοιο ήταν αυτό που οδηγούσε από Γότιστα προς Περτούλι και από εκεί προς
Καλαμπάκα- Γρεβενά. Τους έδωσε και κάποια έγγραφα, για να τα παραδώσουν στον
εκπρόσωπο του ΕΔΕΣ στο Κοινό Αρχηγείο των Ανταρτών, στο Περτούλι.
Όταν έφθασαν στα Γρεβενά, οι Ελασίτες, που είχαν πληροφορηθεί για την
αναχώρησή τους, τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν στο πρώην κτίριο της
Καραμπινιερίας, στη συνοικία «Σελιό» και για ημέρες τους βασάνιζαν και τους
221 Αφήγηση του συλληφθέντος Χριστόφορου Γ. Ποντίκα από τα Γρεβενά.
222 Ό. π.

257
ανέκριναν. Υπεύθυνος για τις ανακρίσεις ήταν ο Τάσος Θεοδωρόπουλος από το
Δεσπότη (Σνίχοβο), ο οποίος κυκλοφορούσε μέσα στο κτίριο με ένα μαστίγιο στο
χέρι. Μετά τις ανακρίσεις τους έκλεισαν στις φυλακές Γρεβενών για δύο μήνες. Εκεί
υπήρχαν και 80 ακόμη κρατούμενοι, οι περισσότεροι από τα γύρω χωριά των
Γρεβενών223.
Ο Ηλίας Ι. Ζηκόπουλος από τα Γρεβενά πήγε στο Ζέρβα, αλλά δεν παρέμεινε
για πολύ. Επέστρεψε με τον έφεδρο αξιωματικό του ΕΔΕΣ και δικηγόρο από την
Έδεσσα Μυτιληναίο και ένα μόνιμο αξιωματικό, για να οργανώσουν την πόλη των
Γρεβενών και τη Δεσκάτη, αλλά, λόγω του αυστηρού ελέγχου, που υπήρχε από τους
Ελασίτες δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα224.
Ένας άλλος που κατόρθωσε να ενταχθεί στον ΕΔΕΣ ήταν ο Γεώργιος Δ.
Σιούλας, από το Σπήλαιο, ηλικίας 20 ετών. Ήταν κουνιάδος του Δημητρίου Βήττου
και η οικογένειά του βρισκόταν υπό το συνεχή διωγμό των κομμουνιστών. Ο Γ.
Σιούλας βρήκε την ευκαιρία να καταταγεί στο Ζέρβα, όταν το Μάιο του 1944
επιστρατεύτηκε από τους Ελασίτες, για να μεταφέρει με το ζώο του πυρομαχικά από
την Ήπειρο στον Πεντάλοφο. Στη διαδρομή, κοντά στη Γότιστα, βρήκε την ευκαιρία
να δραπετεύσει και να μεταβεί στην ελεγχόμενη από το ΕΔΕΣ περιοχή. Ως αντάρτης
του Ζέρβα έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών και Ελασιτών.

Γεώργιος Δ. Σιούλας ως αντάρτης του ΕΔΕΣ

Στο χωριό Ζιάκα το 1943 ασκούσε το επάγγελμά του ο γιατρός Διογένης

Προκόπης. Το Νοέμβριο του 1943 οι Ελασίτες συνέλαβαν το γιο του, τότε απόφοιτο
Γυμνασίου και μετέπειτα γιατρό παθολόγο στα Γρεβενά Σπύρο Παπαχαραλάμπους-
Προκοπίου, ως "αντιδραστικό" και τον οδήγησαν στο Σπήλαιο. Εκεί οκτώ από

223 Αφήγηση του συλληφθέντος Γεωργίου Μητσιούλη από τα Γρεβενά.

224 ‘Ο. π.

258
αυτούς τον κακοποίησαν διαδοχικά για ένα εικοσιτετράωρο (φάλαγγα στα πόδια,
κτυπήματα στην πλάτη και στο πρόσωπο κλπ.) και αιμόφυρτο τον πέταξαν έξω από
το Κοινοτικό Κατάστημα, που βρισκόταν στην πλατεία του χωριού (σπίτι Βλαχάβα).
Όταν αντίκρισε την κατάστασή του μια ηλικιωμένη γυναίκα από το διπλανό σπίτι, η
Παρασκευή χήρα Χρήστου Βήττου, αψηφώντας τον κίνδυνο και τις ενδεχόμενες
συνέπειες από τους Ελασίτες, έτρεξε κοντά του και του προσέφερε νερό, γάλα,
φαγητό και κλινοσκεπάσματα καθώς και ένα στρογγυλό ξύλο από κλωνάρι πεύκου,
για να το χρησιμοποιήσει σαν μαξιλάρι. Στην κατάσταση που βρισκόταν δεν
μπορούσε να βάλει τίποτε στο στόμα του. Το κορμί του ήταν κατάμαυρο και
κατουρούσε αίμα. Όταν με μέριμνα των γονέων του μεταφέρθηκε με κόπο στο Ζιάκα,
η μητέρα του τύλιξε το κορμί του με δέρμα σφαγμένου προβάτου, για να απαλύνει
τους πόνους του225.
Την ίδια περίοδο, οι Ελασίτες της Χ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ είχαν μεταφέρει
στο Ζιάκα το διοικητή της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Κολινδρού Κατερίνης
μοίραρχο Γρηγόριο Καββαδία, τον ενωμοτάρχη Αντώνιο Βασιλειάδη και 12
χωροφύλακες, τους οποίους είχαν συλλάβει κατά την επίθεση εναντίον της
Υποδιοίκησης στις 9 Σεπτεμβρίου 1943. Το μοίραρχο και τον ενωμοτάρχη τους
υπέβαλαν σε φριχτά βασανιστήρια και τους εκτέλεσαν226. Η τύχη των χωροφυλάκων
δεν είναι γνωστή.
Στις αρχές Φεβρουαρίου 1944 ο Φρούραρχος του ΕΛΑΣ στα Γρεβενά
Γιαννακούλης Τζήκας συνέλαβε τους Γρεβενιώτες Χριστόφορο Ποντίκα,
Θεμιστοκλή Κατσάνο, Ηλία Αθ. Ηλία (γιατρό), Στέργιο Παπανικολάου, Αλέξανδρο
Βήττο και το Γυμνασιάρχη Σπύρο Καλαμπόκα και τους έστειλε στον Πεντάλοφο για
να δικαστούν ως «αντιδραστικοί» και «Ζερβικοί». Όταν έφθασαν στο Κυπαρίσσι, το
Στέργιο Παπανικολάου τον απέλυσαν για άγνωστο λόγο. Στον Πεντάλοφο, αφού τους
ανέκριναν, τους επέβαλαν διάφορες ποινές και τους έκλεισαν στη φυλακή. Το
Χριστόφορο Ποντίκα τον καταδίκασαν σε θάνατο. Εκεί συνάντησαν και αρκετούς
κρατούμενους από τα χωριά των Γρεβενών. Στη φυλακή παρέμειναν για τρεις μήνες
και αφέθηκαν ελεύθεροι στις αρχές Μαΐου 1944, λίγες ημέρες πριν από τη Συμφωνία
του Λιβάνου227.

225 Αφήγηση του παθόντος γιατρού Σπύρου Παπαχαραλάμπους-Προκοπίου.

226 Αφηγήσεις του Σπύρου Παπαχαραλάμπους- Προκοπίου και του Χριστόφορου Ποντίκα.
227 Αφήγηση του Χριστόφορου Ποντίκα.

259
 Εκτέλεση κατοίκων και καταστροφή Περιβολίου από τους Γερμανούς

Το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1943 τμήμα Γερμανών, που ενεργούσε

εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στα σύνορα Ηπείρου- Δ. Μακεδονίας, πέρασε από το
Περιβόλι, χωρίς να πειράξει κανένα από τους κατοίκους. Μετά 15 ημέρες ένας άλλος
γερμανικός λόχος πέρασε από το χωριό με κατεύθυνση Βαλιακάλντα- Μέτσοβο. Δύο
στρατιώτες του λόχου είχαν μείνει αρκετά πίσω για άγνωστους λόγους. Όταν τους
είδε η αυτοάμυνα του ΕΑΜ του χωριού, τους θεώρησε εύκολο στόχο και
πυροβόλησε εναντίον τους, τραυματίζοντας τον ένα ελαφρά. Τότε αυτοί πήγαν στο
λόχο τους στο Μέτσοβο και ανέφεραν το περιστατικό. Ο λόχος επέστρεψε στο
Περιβόλι στις 24 Οκτωβρίου και προέβη σε αντίποινα228.

Οι Γερμανοί σκότωσαν όσους άνδρες από το Περιβόλι συνάντησαν να

βόσκουν πρόβατα και μετά πήγαν στο χωριό (στο οποίο υπήρχαν μόνο γυναίκες), και
έβαλαν φωτιά σε όλα τα σπίτια, εκτός από την εκκλησία του χωριού (Ι. Ν. Αγίου
Γεωργίου). Όσες γυναίκες βρέθηκαν μπροστά τους εκτελέστηκαν και μερικές, που
δεν πρόλαβαν να βγουν από τα σπίτια, κάηκαν ζωντανές. Μεταξύ αυτών ήταν και η
σύζυγος του Δασικού Νερούτσου με τα δύο ανήλικα παιδιά της. Όλα τα σπίτια
κάηκαν εκτός από δύο, γιατί ήταν τυλιγμένα με καπνούς και δεν μπόρεσαν να τα
πλησιάσουν, για να ρίξουν μέσα εμπρηστικές χειροβομβίδες. Σκοτώθηκαν συνολικά
5 άνδρες και κάηκαν ζωντανές 13 γυναίκες και 2 μικρά παιδιά. Τα ονόματα των
θυμάτων δημοσιεύονται στο Παράρτημα «Β».

228 Αφηγήσεις του Κολούσιου Σαμαρά, του οποίου οι Γερμανοί σκότωσαν τη μητέρα του Σταματία,
και του Γεωργίου Δ. Μπέη, από το Περιβόλι.

260
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1944

261
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ΄

Ίδρυση Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ

Στις αρχές του 1944, στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία υπήρχαν δύο
μεραρχίες του ΕΛΑΣ, η ΙΧ Μεραρχία (έδρα Πεντάλοφος), με στρατιωτικό διοικητή
τον αντισυνταγματάρχη μηχανικού Ιωάννη Καραγιάννη, καπετάνιο τον Καρατζά και
εκπρόσωπο του ΕΑΜ το Σμόλικα και η Χ Μεραρχία (έδρα Μαυρέλι Καλαμπάκας),
με στρατιωτικό διοικητή το συνταγματάρχη πεζικού Ευάγγελο Καλαμπαλίκη,
καπετάνιο τον Κικίτσα και εκπρόσωπο του ΕΑΜ το Μάρκο Βαφειάδη.
Το Μάρτιο 1944 με διαταγή της Γραμματείας Στρατιωτικών της ΠΕΕΑ
(Κυβέρνησης του Βουνού) ιδρύθηκε η Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας (ΟΜΜ),
επιπέδου Σώματος Στρατού, στην οποία υπάγονταν οι ΙΧ, Χ Μεραρχίες του ΕΛΑΣ
και λίγο αργότερα προστέθηκε και η ΧΙ Μεραρχία, η οποία είχε έδρα το Κιλκίς και
ζώνη ευθύνης την περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα ποταμού. Στρατιωτικός
διοικητής της ΟΜΜ τοποθετήθηκε ο προαχθείς σε υποστράτηγο Ευάγγελος
Καλαμπαλίκης, χωρίς να έχει απαλλαγεί από τη διοίκηση της Χ Μεραρχίας229.
Καπετάνιος ανέλαβε ο Μάρκος Βαφειάδης. Πρώτος Σταθμός Διοικήσεως της ΟΜΜ
ήταν το χωριό Μαυρέλι Καλαμπάκας στην περιοχή Αντιχασίων230. Το Μάιο ο
Σταθμός Διοικήσεως μεταφέρθηκε στο χωριό Τρίκωμο Γρεβενών. Επιτελάρχης
ανέλαβε τότε ο αντισυνταγματάρχης πεζικού Κωνσταντίνος Γκικόπουλος, ο οποίος
τον Ιανουάριο είχε εγκαταλείψει τον ΕΔΕΣ και είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ.
Με την έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών στη Βόρεια
Πίνδο, τον Ιούλιο του 1944, η ΟΜΜ συμπτύχθηκε στο χωριό Τρικοκκιά. Το
Σεπτέμβριο του ίδιου έτους έγιναν διάφορες αλλαγές, λόγω της ηττοπάθειας που είχε
επιδείξει έναντι των Γερμανών η ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, οπότε ο Ευάγγελος
Καλαμπαλίκης ανέλαβε διοικητής της ΙΧ Μεραρχίας και διοικητής στην ΟΜΜ
τοποθετήθηκε ο υποστράτηγος Ευριπίδης Μπακιρτζής, με καπετάνιο το Μάρκο
Βαφειάδη και επιτελάρχη τον αντισυνταγματάρχη πυροβολικού Κωνσταντίνο
Λαγκουράνη (πρώην υπαρχηγό της ΕΚΚΑ).

Επίθεση των Γερμανών κατά στελεχών του ΚΚΕ στα Λιβερά Κοζάνης

Το Νοέμβριο του 1943 ανέλαβε γραμματέας του Γραφείου του ΚΚΕ Δυτικής
Μακεδονίας ο Χρήστος Κάλφας (Ανδρέας) εργάτης από τις Σέρρες, εξόριστος της
Ακροναυπλίας επί Μεταξά. Ο Χ. Κάλφας δεν είχε μόνιμη έδρα και συνεχώς γύριζε
στις έδρες των Περιφερειακών Επιτροπών (ΠΕ) του ΚΚΕ (Γρεβενών, Φλώρινας,
Καστοριάς, Κοζάνης), στις οποίες μπορούσε να παραμείνει για μια εβδομάδα ή και
περισσότερες ημέρες. Όταν έκρινε σκόπιμο, μετέβαινε και στο Στρατηγείο της ΙΧ
Μεραρχίας, στον Πεντάλοφο, για να παρακολουθήσει την «κομματική δουλειά»231.

229 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), τόμος 3ος, Αθήνα 1998, σελ. 382.
230 Μ. Βαφειάδη, Απομνημονεύματα, τόμος 2ος, Αθήνα 1985 , σελ. 146 και 150.
231 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 408, Φ 23/1/8.

262
 Στα τα τέλη Δεκεμβρίου 1943 τοποθετήθηκε γραμματέας της ΠΕ Γρεβενών
του ΚΚΕ ο Θόδωρος Μαργιόλης (Λευτέρης) από τη Λακωνία, παλιός
υπενωμοτάρχης, ο οποίος μέχρι τότε ήταν υπεύθυνος της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς. Ο
Θ. Μαργιόλης δεν ήθελε να μετακινηθεί από την έδρα του, αλλά το Κόμμα έκρινε
σκόπιμο ότι έπρεπε να τον μεταθέσει στα Γρεβενά.
Στις 3 Φεβρουαρίου 1944, στα Λιβερά Κοζάνης, είχαν συγκεντρωθεί τα
στελέχη της Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ, με σκοπό να μεταβούν στη
Θεσσαλονίκη για την Παμμακεδονική Κομματική Σύσκεψη, που θα γινόταν εκεί,
προκειμένου να αναλυθούν οι αποφάσεις της 10ης Ολομέλειας του Κόμματος 232, η
οποία είχε πραγματοποιηθεί το πρώτο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1944. Για την
ασφάλεια των στελεχών είχε διατεθεί ο 1ος λόχος του 1/53 τάγματος της ΙΧ
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, με δύναμη 100 περίπου άνδρες. Ο λόχος αυτός με επικεφαλής
το Θύμιο Παπασίμο από την Κοκκινιά, ξεκίνησε από την Ανθούσα Βοΐου και έφθασε
στα Λιβερά το βράδυ της 1ης Φεβρουαρίου. Μαζί με το λόχο μετέβησαν στα Λιβερά
και ο διοικητής του 1/53 τάγματος Ηρακλής Παπαδόπουλος (Νικηφόρος) με τον
καπετάνιο του 53 συντάγματος Ηλία Παπαδημητρίου (Λιάκο) και τον καθοδηγητή
Κώστα Βέρο233.
Για τη συγκέντρωση αυτή ήταν ενήμεροι οι Γερμανοί, οι οποίοι από τη νύχτα
2/3 Φεβρουαρίου άρχισαν να κινούν τμήματα, για να περικυκλώσουν την περιοχή. Οι
κομμουνιστές ισχυρίζονται ότι μαζί με τους Γερμανούς υπήρχαν και Παοτζήδες
(οπαδοί του Μιχάλαγα) από τη γύρω περιοχή. Τη βέβαιη εξόντωση του λόχου και των
στελεχών απέτρεψε ένας Επονίτης από την Ποντοκώμη, ο Χαράλαμπος Κατακαλίδης,
ο οποίος, όταν είδε ένα τμήμα Γερμανών να περνά από το χωριό του με κατεύθυνση
τα Λιβερά, έτρεξε αμέσως από κάποιο μονοπάτι και ειδοποίησε τα στελέχη, 20 λεπτά
πριν κλείσει ο κλοιός και δοθεί το σύνθημα της επίθεσης234.
Ο χρόνος ήταν επαρκής, για να διαφύγουν. Όμως οι διαβάσεις σε απόσταση
800-1000 μέτρων γύρω από το χωριό είχαν αποκλειστεί, οπότε οι αντάρτες του λόχου
αναγκάσθηκαν να δώσουν μάχη, για να ανοίξουν δρομολόγιο διαφυγής. Μετά από
αγώνα δύο περίπου ωρών κατόρθωσαν να διασπάσουν τον κλοιό και να
κατευθυνθούν προς το όρος Σινιάτσικο, με σοβαρές απώλειες σε νεκρούς και
τραυματίες.
Νεκροί: πολιτικά στελέχη 8, αντάρτες 7. Τραυματίες: αντάρτες 26. Τα
πολιτικά στελέχη ήταν: Χρήστος Κάλφας (Ανδρέας), γραμματέας του Γραφείου
Δυτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ, Μήτσος Κωνσταντινίδης (Σάββας), γραμματέας της
ΠΕ Κοζάνης του ΚΚΕ, Θόδωρος Μαργιόλης (Λευτέρης), γραμματέας της ΠΕ
Γρεβενών του ΚΚΕ, Μιχάλης Θεοδωρίδης (Μίχας), γραμματέας της ΠΕ
Πτολεμαΐδας του ΚΚΕ, Μαρδιροσιάν Σαρκής (Στέφανος), αχτιδικό στέλεχος της ΠΕ
Κοζάνης του ΚΚΕ, Θανάσης Παγκαρλιώτης (Ξανθάκης), μέλος της ΠΕ Κοζάνης του
ΚΚΕ, Κοσμάς Σαββίδης (Λεβεντάκος), μέλος της ΠΕ Κοζάνης του ΚΚΕ και
Βασίλης Παπαδόπουλος, μέλος της ΠΕ Κοζάνης του ΚΚΕ.

232 Μ. Βαφειάδη, Απομνημονεύματα, τόμος 2ος, Αθήνα 1985, σελ. 143.

233 Ζ. Δρόσου, Μήτσος Μπαλατσός, Αθήνα 1988, σελ. 60-61 (αφήγηση Νικηφόρου).
234 Ό. π. σελ. 61.

263
Νεκροί αντάρτες: Μήτσος Μπαλατσός από τον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών, Κούβαρης
Χρήστος από το Ζιάκα, Στάμος Ιωάννης από τις Κυδωνιές, Ζιανός Σπύρος από την
Παλιουριά, Τεβραλής Βασίλειος από το Κληματάκι, Ηλιάδης Γεώργιος από τη
Μολόχα Νεάπολης Κοζάνης και ένας ακόμη, αγνώστων στοιχείων.
Τους τραυματίες κατόρθωσαν οι αντάρτες να τους πάρουν μαζί τους και να
τους προωθήσουν αρχικά στη Βλάστη για πρώτες βοήθειες και στη συνέχεια στο
χωριό Ασπρούλα Βοΐου για ιατρική περίθαλψη. Μεταξύ των τραυματιών ήταν και ο
Νικηφόρος, ο οποίος είχε τραύματα στα δυο του πόδια και κάταγμα στο αριστερό
χέρι235.
Στην παραπάνω σύσκεψη επρόκειτο να λάβει μέρος και ο Θανάσης
Καρτσιούνης, ο οποίος, όταν έγινε η συμπλοκή βρισκόταν καθ’ οδόν προς τα Λιβερά
και πληροφορήθηκε το γεγονός από τους υποχωρούντες αντάρτες, καθώς κατέβαινε
από το όρος Σινιάτσικο.
Άλλοι αντάρτες από τα Γρεβενά, που συμμετείχαν στη μάχη και των οποίων
τα ονόματα είναι γνωστά ήταν: Γεώργιος Σιούλας από τους Φιλιππαίους (ομαδάρχης),
Σπύρος Γούλας από την Αλατόπετρα, Βασίλης Ζεμπίλης από τις Αμυγδαλιές
(τραυματίστηκε στο πόδι) και Αχιλλέας Φαρμάκης από τα Γρεβενά.

Επιδρομή των Γερμανών στη Δεσκάτη

Από τις 10 μέχρι 17 Φεβρουαρίου1944 ένα γερμανικό τάγμα πραγματοποίησε

εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή Καμβούνια- Χάσια. Στη Δεσκάτη οι
Γερμανοί συνέλαβαν και σκότωσαν 23 άτομα και έκαψαν 15 σπίτια, μεταξύ των
οποίων και το Δημοτικό Σχολείο. Τα ονόματα των εκτελεσθέντων δημοσιεύονται στο
Παράρτημα «Β», σελ … Τις απογευματινές ώρες της 17ης Φεβρουαρίου ένα
γερμανικό αεροπλάνο πέταξε πάνω από τη Δεσκάτη και έριξε ένα φάκελο, στον οποίο
υπήρχε η διαταγή για εγκατάλειψη της περιοχής και επιστροφή στη Λάρισα. Η
εσπευσμένη αναχώρηση οφειλόταν μάλλον στην ανάγκη που προέκυψε για ενίσχυση
των φρουρών της Θεσσαλίας, προκειμένου να εξασφαλιστεί το σιδηροδρομικό δίκτυο
από τις εχθρικές ενέργειες των Άγγλων δολιοφθορέων και των ανταρτών του ΕΛΑΣ.
Τις προηγούμενες ημέρες τα γερμανικά τμήματα είχαν προχωρήσει μέχρι τη
Δήμητρα, έκαψαν το χωριό, σκότωσαν το Νικόλαο Αθανασιάδη, τον Ιωάννη Σαββίδη
και τον Παύλο Τανόγλου και συνέλαβαν τρεις αιχμαλώτους, το Γεώργιο Καζαντζίδη,
το Γεώργιο Μπαράκα και το Γεώργιο Μωυσιάδη, τους οποίους οδήγησαν στα
Σέρβια. Εκεί τους δύο πρώτους τους εκτέλεσαν, ενώ το Μωϋσιάδη, επειδή ήταν
άρρωστος, τον προώθησαν στο νοσοκομείο Κοζάνης και γλίτωσε.

Ίδρυση της ΠΕΕΑ (Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης)

Στις 10 Μαρτίου 1944, στο ορεινό χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας, από
παράγοντες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, συγκροτήθηκε η Πολιτική Επιτροπή της
235 Περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», συλλογή 39, σελ. 5-7, αφήγηση Βαγγέλη Ντόκου (καπετάνιου
του λόχου που συμμετείχε στην επιχείρηση).

264
Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), ένα είδος «Κυβέρνησης του Βουνού», που βασικό
στόχο είχε να προετοιμάσει κρυφά το έδαφος για την ανάληψη της εξουσίας μετά την
αποχώρηση των Γερμανών, που εκτιμούσαν ότι θα γινόταν στις αρχές του
καλοκαιριού (μήνα Ιούνιο). Έτσι οι Άγγλοι θα βρίσκονταν προ τετελεσμένου
γεγονότος και θα αναγκάζονταν να αποδεχτούν την ΠΕΕΑ ως κυβέρνηση της
Ελλάδας.
Η πρώτη Επιτροπή της ΠΕΕΑ ήταν πενταμελής και περιελάμβανε το
συνταγματάρχη πυροβολικού Ευριπίδη Μπακιρτζή, το συνταγματάρχη πεζικού
Εμμανουήλ Μάντακα, το Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντο, το Γραμματέα
της ΕΛΔ Ηλία Τσιριμώκο και το Γραμματέα του ΑΚΕ Κώστα Γαβριηλίδη. Ο
συνταγματάρχης Μπακιρτζής ανέλαβε πρόεδρος και γραμματέας εξωτερικών, ο
Σιάντος, γραμματέας εσωτερικών, ο Τσιριμώκος, γραμματέας δικαιοσύνης, ο
Μάντακας, γραμματέας στρατιωτικών και ο Γαβριηλίδης, γραμματέας γεωργίας. Η
ορκωμοσία έγινε στη Βίνιανη από τον παπά του χωριού, με την παρουσία και του
Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ. Ο τίτλος του προέδρου αντιστοιχούσε με αυτόν του
πρωθυπουργού και του γραμματέα με του υπουργού.
Με την ίδρυση της ΠΕΕΑ, ο ΕΛΑΣ περιορίστηκε στα στρατιωτικά του
καθήκοντα, ενώ όλες οι λοιπές αρμοδιότητες κατανεμήθηκαν στους γραμματείς. Η
αυτοδιοίκηση και η εσωτερική ασφάλεια ανήκε στην αρμοδιότητα της γραμματείας
των εσωτερικών (δηλαδή στο γραμματέα του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντο), η οποία
οργάνωσε και την λεγόμενη «Εθνική Πολιτοφυλακή» που θα εκτελούσε καθήκοντα
κομματικής αστυνομίας. Επίσης μια άλλη βασική μεταβολή που επήλθε, ήταν η
κατάργηση των αντιπροσώπων του ΕΑΜ στη διοίκηση των μονάδων. Στο εξής θα
υπήρχαν μόνο ο στρατιωτικός διοικητής και ο καπετάνιος.
Στις 18 Απριλίου 1944 η ΠΕΕΑ ανασχηματίστηκε σε ευρύτερη βάση με την
είσοδο σ’ αυτήν του Αλεξάνδρου Σβώλου, του Νικολάου Ασκούτση, του Άγγελου
Αγγελόπουλου, του Πέτρου Κόκκαλη και του Στρατή Χατζήμπεη. Η ορκωμοσία
έγινε και πάλι στη Βίνιανη. Στις 10 Μαΐου η έδρα μεταφέρθηκε από τη Βίνιανη στους
Κορυσχάδες της Ευρυτανίας. Η σύνθεση της νέας κυβέρνησης ήταν η εξής:

 Αλέξανδρος Σβώλος, πρόεδρος και γραμματέας εξωτερικών, της παιδείας και

θρησκευμάτων και της λαϊκής διαφώτισης.
 Ευριπίδης Μπακιρτζής, αντιπρόεδρος και γραμματέας επισιτισμού.
 Γιώργης Σιάντος, γραμματέας εσωτερικών.
 Ηλίας Τσιριμώκος, γραμματέας δικαιοσύνης.
 Εμμανουήλ Μάντακας, γραμματέας στρατιωτικών.
 Κώστας Γαβριηλίδης, γραμματέας γεωργίας.
 Άγγελος Αγγελόπουλος, γραμματέας οικονομικών.
 Πέτρος Κόκκαλης, γραμματέας κοινωνικής πρόνοιας.
 Στρατής Χατζήμπεης, γραμματέας εθνικής οικονομίας.

Σύμφωνα με τη διακήρυξη οι βασικοί σκοποί της ΠΕΕΑ ήταν οι εξής:

265
  Ο συντονισμός και η διεύθυνση του αγώνα του μαχόμενου Έθνους για την
απελευθέρωσή του.
 Η διοίκηση των ελεύθερων περιοχών.
 Η εγκαθίδρυση δημοκρατικού καθεστώτος με το σεβασμό και την
εξασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας.
 Η συνέχιση των προσπαθειών για τη συγκρότηση κυβέρνησης εθνικής
ενότητας και τη δημοκρατική λύση του εσωτερικού ζητήματος, σύμφωνα με
τη διακηρυγμένη αρχή των συμμάχων.

Στις 17 Απριλίου ο ΕΛΑΣ, ως στρατός πλέον της ΠΕΕΑ, επιτέθηκε εναντίον

της ΕΚΚΑ (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων), δολοφόνησε τον αρχηγό της συνταγματάρχη
Δημήτριο Ψαρρό και έσφαξε 300 άνδρες (αξιωματικούς και οπλίτες), που
παραδόθηκαν.
Από τις 23 μέχρι 30 Απριλίου 1944, διεξήχθησαν εκλογές στα ελεγχόμενα από
τον ΕΛΑΣ χωριά και πόλεις (Αθήνα και Θεσσαλονίκη δεν ψήφισαν) για την ανάδειξη
αντιπροσώπων στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ. Οι ψηφοφόροι ανέδειξαν τους
εκλέκτορες και από τις γενικές συνελεύσεις των εκλεκτόρων, κατά εκλογική
περιφέρεια, αναδείχτηκαν 180 εθνοσύμβουλοι. Συμμετοχή στο Εθνικό Συμβούλιο
δήλωσαν και 22 βουλευτές της Βουλής του 1936 και έτσι το σύνολο των
αντιπροσώπων έγινε 202.
Το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ έστειλε θερμό χαιρετισμό στην ΠΕΕΑ
και κάλεσε τα μέλη και τους οπαδούς του να ενισχύσουν με όλες τις δυνάμεις το έργο
της236.
Στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας η ΠΕΕΑ ίδρυσε τη «Γενική Διοίκηση
Μακεδονίας», με έδρα τον Πεντάλοφο.
Δημιουργήθηκε η εντύπωση στο λαό ότι στο εξής θα υπήρχε μια «Κυβέρνηση
των Βουνών». Σε λίγο το τοπίο άρχισε να ξεκαθαρίζει, όταν το Πρακτορείο Τας και ο
ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας έκαναν επίθεση κατά της ελληνικής Κυβέρνησης
του εξωτερικού και έλεγαν ότι δεν αντιπροσωπεύει τίποτε, ενώ μέχρι τότε την
υποστήριζαν. Ο Τίτο επίσης έσπευσε να αναγνωρίσει επίσημα την ΠΕΕΑ. Φάνηκε
λοιπόν καθαρά ότι πίσω από την ΠΕΕΑ υπήρχε το ΚΚΕ237.
Στα μέσα Αυγούστου 1944 ο Σιάντος συμφώνησε με τους Άγγλους να διαλύσει την ΠΕΕΑ με
την προϋπόθεση ότι στην Κυβέρνηση, που θα αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της χώρας μετά την
αποχώρηση των Γερμανών, θα συμμετείχαν και έξι υπουργοί του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι όροι του Σιάντου
έγιναν δεκτοί και όταν στις 2 Σεπτεμβρίου σχηματίστηκε στο εξωτερικό η «Κυβέρνηση Εθνικής
Ενότητας» του Γεωργίου Παπανδρέου συμμετείχαν και έξι υπουργοί προερχόμενοι από το ΕΑΜ, οι
παρακάτω:

 Αλέξανδρος Σβώλος, υπουργός Οικονομικών.

 Γιάννης Ζεύγος, υπουργός Γεωργίας.
 Μιλτιάδης Πορφυρογένης, υπουργός Εργασίας.
 Νικόλαος Ασκούτσης, υπουργός Εθνικής Οικονομίας.

236 Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος 5ος, Αθήνα 1981 σελ. 21-216.

237 Ε. Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ.130.

266
  Ηλίας Τσιριμώκος, υπουργός Δημοσίων Έργων.
 Άγγελος Αγγελόπουλος, υφυπουργός Οικονομικών.

Αναγνώριση της Κοινότητας Γρεβενών σε Δήμο

Από το 1919 και μέχρι το πρώτο τρίμηνο του 1944 η πόλη των Γρεβενών ήταν
έδρα Κοινότητας, ανεξάρτητα αν υπήρχαν σ' αυτήν Έπαρχος, Πρωτοδικείο κλπ., ενώ
πιο μπροστά ακόμη και επί Τουρκοκρατίας ήταν έδρα Δήμου. Στην Κοινότητα
Γρεβενών υπάγονταν και οι οικισμοί Δοξαράς (Μπούρα), Κυρακαλή, Καλαμίτσι και
Μυρσίνα (Γκομπλάρι). Το ιστορικό σε γενικές γραμμές έχει ως εξής:
Τα Γρεβενά επί Τουρκοκρατίας ήταν έδρα Δήμου. Μετά την απελευθέρωση
από τους Τούρκους στις 15 Οκτωβρίου 1912 (και όχι στις 13 Οκτωβρίου, που σήμερα
γιορτάζεται238), στις απελευθερωμένες περιοχές της Μακεδονίας διατηρήθηκε η ίδια
διοικητική δομή που ίσχυε επί Τουρκοκρατίας και γι’ αυτό πρώτος Δήμαρχος
Γρεβενών διορίστηκε ο δικηγόρος και έμπορος Νικόλαος Κουσίδης, ο οποίος μαζί με
το Γεώργιο Μπούσιο είχε διωχθεί επανειλημμένα από τους Τούρκους και είχε
φυλακιστεί στο Μοναστήρι το 1906. Ο Νικόλαος Κουσίδης παρέμεινε πολύ λίγο στη
θέση του, γιατί τον Ιανουάριο του 1913 διορίστηκε Υποδιοικητής (Έπαρχος)
Ανασελίτσης (μετέπειτα Βοΐου), με έδρα τη Σιάτιστα και τη θέση του Δημάρχου
Γρεβενών κατέλαβε ο αντιδήμαρχος Κωνσταντίνος Ζαρκοδήμος.
Τον Απρίλιο του 1915, επί κυβερνήσεως Δημητρίου Γούναρη, η Υποδιοίκηση
(Επαρχία) Γρεβενών μεγάλωσε σε έκταση και πληθυσμό, γιατί με το Βασιλικό
Διάταγμα της 31ης Μαρτίου/1ης Απριλίου 1915 (ΦΕΚ. Α 120/1915) υπήχθησαν σ’
αυτή η τέως Υποδιοίκηση Ανασελίτσης (Βοΐου) και τα τέως υπαγόμενα στην
Υποδιοίκηση Ελασσόνας χωριά Δεσκάτη, Άγιος Γεώργιος, Διασελλάκι (Σέλισμα),
Παρασκευή, Γήλοφος (Παλαιά Τσούκα), Λουτρός, Κρανιά, Δασοχώρι (Πιτσούγγια)
και Άκρη (Μπεσιριτσιά).
Στις 28 Οκτωβρίου 1916 η Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης του
Ελευθερίου Βενιζέλου, για να «τιμωρήσει» τα Γρεβενά, επειδή είχαν ταχθεί κατά τη
διάρκεια του Εθνικού Διχασμού με το μέρος του Βασιλιά Κωνσταντίνου, απέσπασε
από αυτά την επαρχία Ανασελίτσης (η οποία είχε προσχωρήσει στο δικό του κίνημα)
και την έκανε ανεξάρτητη, με έδρα τη Σιάτιστα (ΦΕΚ. Α 28/1916 Προσωρινής
Κυβέρνησης).
Με το Β.Δ. της 19ης Δεκεμβρίου 1918 (ΦΕΚ. Α 260/31.12.1918), πάλι επί
κυβερνήσεως Βενιζέλου, για να υποβαθμιστεί ακόμη περισσότερο η πόλη των

238 Η απελευθέρωση των Γρεβενών έγινε στις 15 Οκτωβρίου 1912 όταν εισήλθε στην πόλη το
ανεξάρτητο Απόσπασμα Ευζώνων του συνταγματάρχη Στέφανου Γεννάδη. Τότε οι τουρκικές αρχές
παρέδωσαν την εξουσία στους Έλληνες. Αυτό το επιβεβαιώνει το υπ’ αριθ. 168/28.12.1912 έγγραφο
του Διοικητικού Επιτρόπου (Έπαρχου) Γρεβενών προς το Υπουργείο Εξωτερικών (ΑΥΕ, Φ
91.10/1912), στο οποίο διαβιβάζει αίτηση του Μουφτή Γρεβενών Αδέμ Χασάν Εφένδη, που αφορά
μισθοδοσία αυτού από το Ελληνικό Δημόσιο από την 15η Οκτωβρίου 1912, ημέρα κατά την οποία η
περιφέρεια Γρεβενών περιήλθε στην εξουσία της Ελληνικής Κυβέρνησης. Επίσης και ο τέως
Υπουργός Κωνσταντίνος Ταλιαδούρης στο βιβλίο του «Από τη μακραίωνη ιστορία της Αρχαίας
Μακεδονίας και των Γρεβενών (Ελιμιώτιδας)», σελ. 110, αναφέρει ότι τα Γρεβενά απελευθερώθηκαν
από τον ζυγό των Τούρκων στις 15 Οκτωβρίου 1912.

267
Γρεβενών, "λόγω αμαρτωλού παρελθόντος", από Δήμος έγινε Κοινότητα.
Με το Διάταγμα της 7 Δεκεμβρίου 1942 ( ΦΕΚ. Α 10/21-1-1943), επί
κατοχικής κυβερνήσεως του καθηγητή Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου,
αποσπάσθηκαν από την επαρχία Γρεβενών οι Κοινότητες Δεσκάτη, Κρανιά
(Δεσκάτης), Λουτρός, Παρασκευή, και υπήχθησαν διοικητικά στην επαρχία
Ελασσόνας του Νομού Λάρισας
Με το Διάταγμα της 20ης Μαρτίου 1944 της κατοχικής κυβέρνησης Κ.
Λογοθετόπουλου τα Γρεβενά από Κοινότητα αναγνωρίστηκαν σε Δήμο239. Η
Δεσκάτη με τις Κοινότητες Κρανιάς (Δεσκάτης), Λουτρού, Δασοχωρίου και
Παρασκευής επανήλθαν στα Γρεβενά αμέσως μετά την απελευθέρωση.

Ενέδρα των Γερμανών στον Αλιάκμονα

Στις 20 Απριλίου 1944 οι Γερμανοί οργάνωσαν ευρείας έκτασης

εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, για να διαλύσουν τα τμήματα του ΕΛΑΣ στο Βέρμιο.
Το 3/53 Τάγμα, πιεζόμενο από τους Γερμανούς στο Βέρμιο κατευθύνθηκε προς το
Σινιάτσικο, αλλά οι Γερμανοί το ακολούθησαν, οπότε μαζί με το ευρισκόμενο εκεί
Τάγμα του Υψηλάντη αναγκάστηκαν να περάσουν δυτικά του Αλιάκμονα, στην
περιοχή της «Ελεύθερης Ελλάδας». Όταν όμως τη νύχτα της 6ης Μαΐου, με το φως
του φεγγαριού, προσπάθησαν να διαβούν το ποτάμι στο ύψος του χωριού Βρατίνη
(σημερινό Αλιάκμονας, ανατολικά της Νεάπολης), με προπορευόμενο το Τάγμα
Υψηλάντη, έπεσαν σε ενέδρα των Γερμανών. Οι Γερμανοί κρυμμένοι στις ιτιές της
ανατολικής όχθης, άφησαν να περάσει πρώτα η διμοιρία του Γιώργου Τσάτα από το
Πολύδενδρο Γρεβενών και μόλις ήταν έτοιμη να περάσει η δεύτερη διμοιρία του
Χρήστου Σαμαρά, από την Τραπεζίτσα Βοΐου, έβαλαν εναντίον τους με καταιγιστικά
πυρά. Επακολούθησαν σκηνές πανικού. Οι αντάρτες έπεσαν στα φουρτουνιασμένα
νερά και προσπάθησαν κολυμπώντας να περάσουν στην απέναντι όχθη, για να
σωθούν. Οι σκοτωμένοι και πνιγμένοι ανήλθαν στους 33 άνδρες από τους οποίους 3
από το Σύδενδρο (Ευαγγελόπουλος Αντώνιος, Νικολόπουλος Αναστάσιος και
Παπαποστόλου Αθανάσιος) και ένας από την Κιβωτό (Ιντζόγλου Θεόδωρος).

239 Το Διάταγμα δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ. Α 75/6-4-1944) με υπογραφή του Ιωάννη Ράλλη, ο οποίος
μόλις είχε αναλάβει πρωθυπουργός.

268
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι΄

Δολοφονία του Κώστα Ρομπόλη

Στην περιοχή Γρεβενών το ΕΑΜ, για να ασκεί απόλυτο και ασφυκτικό έλεγχο
στην μετακίνηση των κατοίκων εντός της επαρχίας, είχε επιβάλει τους δικούς του
περιοριστικούς όρους, που προέβλεπαν ότι για κάθε μετάβαση του πολίτη από το
χωριό του προς τα Γρεβενά και αντίστροφα έπρεπε να υπάρχει έγγραφη άδεια των
κομματικών οργάνων. Έτσι ο χωρικός δεν μπορούσε να μεταβεί στην πόλη, για να
αγοράσει τα αναγκαία είδη (τρόφιμα, ιματισμό, υπόδηση κλπ.) για την οικογένειά
του, ούτε μπορούσε να πωλήσει τα προϊόντα του, αν οι Εαμίτες και Ελασίτες δεν του
ενέκριναν την αιτούμενη άδεια, εφόσον τον θεωρούσαν «αντιδραστικό».
Ο Κώστας Ρομπόλης εργαζόταν πριν από την Κατοχή μαζί με τη γυναίκα του
στο Δημοτικό Νοσοκομείο Γρεβενών, αλλά λόγω της έκρυθμης κατάστασης
εγκατέλειψε την εργασία του και εγκαταστάθηκε στο χωριό του, το Σπήλαιο. Με τη
δημιουργία του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, επειδή τύχαινε να μην ασπάζεται τις κομμουνιστικές
ιδέες, χαρακτηρίστηκε «αντιδραστικός».
Από τις αρχές του 1944, ενώ ζητούσε επανειλημμένα άδεια για να κατεβεί από
το χωριό του στα Γρεβενά, για να τακτοποιήσει τις οικογενειακές του υποθέσεις, η
απάντηση των υπευθύνων του ΕΑΜ Σπηλαίου ήταν πάντοτε αρνητική. Τελικά του
επέτρεψαν να μεταβεί στις 18 Μαρτίου 1944, ημέρα Σάββατο, που τύχαινε να είναι
και ημέρα λαϊκής αγοράς (παζαριού). Ξεκίνησε για τα Γρεβενά με το συγχωριανό του
Θεόδωρο Δ. Σιούλα και, όταν έφθασαν στην πόλη κανόνισαν μεταξύ τους να
συναντηθούν αφού τελειώσουν τις εργασίες τους, γύρω στις 12 το μεσημέρι, στο
εστιατόριο του Δημητρίου Βρέντζιου, για να επιστρέψουν μαζί στο χωριό. Την
καθορισμένη ώρα ο Θεόδωρος Σιούλας πήγε στο εστιατόριο του Βρέντζιου, το οποίο
βρισκόταν στην κεντρική πλατεία (δίπλα από το ξενοδοχείο «Αίγλη») και βρήκε τον
Κώστα Ρομπόλη να συνομιλεί σ’ ένα τραπέζι με το Μήτσο Τασιανόπουλο. Μόλις τον
είδε ο Ρομπόλης, του είπε ότι θα έφευγαν λίγο αργότερα, γιατί συζητούσαν με τον
Τασιανόπουλο κάποιο προσωπικό του θέμα. Η συζήτηση κράτησε περίπου μία ώρα
και στη συνέχεια ο Ρομπόλης με το Σιούλα αναχώρησαν για το χωριό τους.
Στο δρόμο που βάδιζαν ο Ρομπόλης είπε στο Σιούλα ότι ο Τασιανόπουλος τον
είχε καλέσει, για να του προτείνει μια θέση εργασίας στο αεροδρόμιο των
Μαυραναίων, την οποία αποδέχτηκε, και πήγαινε στο χωριό να πάρει τα πράγματά
του (κλινοσκεπάσματα, τρόφιμα κλπ.), για να πάει την επομένη να πιάσει δουλειά.
Όταν έφθασαν 600 περίπου μέτρα πιο πάνω από τη γέφυρα του Δοξαρά,
αντιλήφθηκαν ότι δεξιά του δρόμου υπήρχαν δύο άγνωστοι άνδρες, οι οποίοι όταν
τους είδαν να πλησιάζουν, φώναξαν: «Ρομπόλη, έλα εδώ, σε θέλουμε»240.
Ο Ρομπόλης σταμάτησε να τους ρωτήσει τι τον θέλουν και ο Σιούλας
προχώρησε μπροστά, για να τον περιμένει λίγο πιο πέρα που άρχιζε μια στροφή.
Καθώς βάδιζε και είχε απομακρυνθεί γύρω στα 100 μέτρα, άκουσε μια φωνή

240 Αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα Θεοδώρου Δ. Σιούλα.

269
«Θόδωρε! Θόδωρε!». Γύρισε πίσω και είδε τους δύο άγνωστους να έχουν πιάσει το
Ρομπόλη ένας από το ένα χέρι και ο άλλος από το άλλο, να τον σέρνουν με τη βία
ανάμεσα από τα κλαδιά και να τον οδηγούν προς το ύψωμα που υπήρχε βόρεια του
δρόμου. Υπέθεσε ότι μάλλον ήταν κομμουνιστές που πήγαιναν να του κάνουν κακό
και, φοβούμενος μην τυχόν τον δουν και τον σκοτώσουν, καθώς ήταν ο μοναδικός
μάρτυρας του γεγονότος, με βήμα ταχύ κατευθύνθηκε προς το Σπήλαιο.
Όταν έφθασε στο χωριό, επειδή η γυναίκα του Κώστα Ρομπόλη, λόγω
συναισθηματικού φόρτου υπήρχε το ενδεχόμενο να αρχίσει τις φωνές, όταν θα
μάθαινε για την απαγωγή του άνδρα της, ενημέρωσε για τα συμβάντα τη συννυφάδα
της Παρασκευή, σύζυγο του Στεργίου Ρομπόλη, η οποία διακρινόταν για την
ψυχραιμία και την εχεμύθειά της και την παρακάλεσε να χειριστεί διακριτικά το
θέμα, μέχρις ότου ξεκαθαρίσει η κατάσταση241. Παράλληλα, για να μην τον
υποψιαστούν και τον σκοτώσουν οι Εαμίτες, έφυγε μακριά από το χωριό και
κρύφθηκε για δέκα ημέρες στις απότομες όχθες του Βενέτικου ποταμού, στην
τοποθεσία «Κάτω Κερασιά».

Κώστας Ρομπόλης με τη σύζυγό του Σοφία και το γιο του Γιάννη

Tα αδέλφια του Κώστα Ρομπόλη, Γιάννης και Στέργιος, που βρίσκονταν στο
χωριό, άρχισαν την αναζήτηση για τον εντοπισμό του αδελφού τους. Ύστερα από μια
εβδομάδα, και συγκεκριμένα στις 24 Μαρτίου, κατόρθωσαν να βρουν το πτώμα του
σε δασώδη περιοχή κοντά στο χωριό Δοξαρά. Βρέθηκε ο αδελφός τους με μαχαιριές
στο λαιμό, με βγαλμένα τα δόντια και με το κασκόλ, που φορούσε, περασμένο από το
στόμα μέχρι τον οισοφάγο. Οι εγκληματίες, για να σπρώξουν το κασκόλ στον
οισοφάγο, είχαν χρησιμοποιήσει ως όργανο το μπαστούνι που έφερε μαζί του ο
Ρομπόλης242.
Η πρωτάκουστη και αποτρόπαια αυτή πράξη δολοφονίας ενός φιλήσυχου
ανθρώπου, επειδή είχε διαφορετική ιδεολογική άποψη, προξένησε αλγεινή εντύπωση
σε όλους τους κατοίκους της περιοχής και επέδρασε αρνητικά στα κελεύσματα του
ΕΑΜ. Βλέποντας οι υπεύθυνοι της ΠΕ του ΚΚΕ ότι για την ενέργειά τους αυτή δε
βρήκαν κατανόηση ούτε από τα μετριοπαθή στελέχη του ΕΑΜ και οι πληροφορίες
241 Ό. π.
242 Αφήγηση του Γιάννη Ρομπόλη, γιου του δολοφονηθέντος.

270
που έφθαναν στα αυτιά τους έλεγαν ότι ο κόσμος αισθανόταν αποτροπιασμό για
τέτοιου είδους εγκληματικές πράξεις, για να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις, άρχισαν
να διαδίδουν με όλα τα μέσα ότι η δολοφονία έγινε από άγνωστα άτομα που είχαν
έλθει από την Πτολεμαΐδα, για να εκδικηθούν τον αδελφό του Κώστα Ρομπόλη,
Γεώργιο, που ζούσε εκεί και ήταν μέλος της ΠΑΟ. Σαν υπεύθυνο της δολοφονίας
αυτής άφησαν να εννοηθεί ότι ήταν ο Φίλιππας Παπαδόπουλος, καπνεργάτης και
βουλευτής Κοζάνης του ΚΚΕ το 1936, από την Κρυόβρυση Πτολεμαΐδας, του οποίου
τη γυναίκα και τον αδελφό είχαν εκτελέσει οι Γερμανοί στο στρατόπεδο Παύλου
Μελά Θεσσαλονίκης, λόγω της κομμουνιστικής του δράσης και ότι δήθεν σ’ αυτό
συνετέλεσε ο αδελφός του Κώστα Ρομπόλη.
Είναι πάντως γεγονός ότι ο Φίλιππας Παπαδόπουλος, ως στέλεχος του ΕΑΜ-
ΚΚΕ Δυτικής Μακεδονίας, σε μια συγκέντρωση που είχε πραγματοποιηθεί στα
Γρεβενά τον Οκτώβριο του 1943 είχε ζητήσει από τους παρευρισκόμενους να
γράψουν στο «μαύρο πίνακα»243 αυτούς που θεωρούσαν «αντιδραστικούς», με σκοπό
να τους «καθαρίσουν». Δεν είναι όμως γνωστό αν μέσα στο «μαύρο πίνακα» ήταν και
ο Κώστας Ρομπόλης.
Νεότερα στοιχεία, όπως η επιστολή στελέχους του ΚΚΕ Γρεβενών 244, που
δημοσιεύεται πιο κάτω (στη δολοφονία του Παπαξάνθη), θέτουν υπό αμφισβήτηση
την παραπάνω εκδοχή και αποδεικνύουν ότι η διαταγή για την εκτέλεση δόθηκε από
την οργάνωση Γρεβενών. Απ’ ό,τι φαίνεται, ακόμη και η χορήγηση της αδείας τη
συγκεκριμένη ημερομηνία, σχετικά με τη μετάβαση του Ρομπόλη στα Γρεβενά, ήταν
προγραμματισμένη. Μάλιστα, για να τον αναγνωρίσουν οι εκτελεστές και να μη
σταματήσουν κατά λάθος κανένα άλλο άτομο στη διαδρομή, η οργάνωση του ΕΑΜ-
ΚΚΕ Σπηλαίου είχε στείλει στην πόλη των Γρεβενών την ημέρα αυτή και κάποιο
έμπιστο μέλος της, το οποίο τους υπέδειξε το υποψήφιο θύμα τους. Υπάρχει επίσης
και η βάσιμη υποψία ότι η καθυστέρηση του Ρομπόλη κατά μία περίπου ώρα στο
εστιατόριο του Βρέντζιου από τον Τασιανόπουλο ήταν προμελετημένη, για να
προλάβουν οι εκτελεστές να καταλάβουν έγκαιρα τις θέσεις τους.
Όταν στις 24 Μαρτίου η σορός του Ρομπόλη περνούσε από την πλατεία του
Σπηλαίου, για να μεταφερθεί στο σπίτι του, οι κομμουνίστριες του χωριού, που είχαν
κάποια εκδήλωση στο χώρο αυτό, λόγω της Εθνικής εορτής της 25 ης Μαρτίου, δε
σεβάστηκαν ούτε για μια στιγμή το νεκρό και συνέχισαν να χορεύουν και να
τραγουδούν, σαν να μη συνέβαινε τίποτε. Με τη συμπεριφορά τους έδειχναν ότι
χαίρονταν γι’ αυτό που συνέβη σ’ έναν ταξικό εχθρό τους.
Τη σύζυγο του Στεργίου Ρομπόλη, που ήταν η πρώτη που ανέφερε για την
απαγωγή του Κώστα Ρομπόλη και βάσει των στοιχείων αυτής εντοπίστηκε η έρευνα
στην περιοχή Δοξαρά, ανέκρινε τρεις φορές κάποιος υπεύθυνος του ΕΑΜ-ΚΚΕ, που
ερχόταν για το σκοπό αυτό από το Μοναχίτι, για να πληροφορηθεί ποιος έδωσε
πληροφορίες για την απαγωγή και τη δολοφονία. Η απάντηση που έλαβε ήταν ότι την
πληροφορία την έδωσαν δήθεν κάποιοι κάτοικοι Μοναχιτίου. Συγκεκριμένα είπε ότι

243 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου, Αθήνα 1988, σελ. 134 (αφήγηση μέλους
του ΕΑΜ δικηγόρου Γιάννη Κιτσόπουλου από το Μοναχίτι)
244 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, Τ Κ 415, Φ 23/8/14.

271
το σούρουπο που πήγαινε να πάρει νερό περνούσαν κάποιοι από το Μοναχίτι που
έρχονταν από τα Γρεβενά (η κυκλοφορία τότε γινόταν μέσω Σπηλαίου, γιατί υπήρχε
πρόβλημα με τη γέφυρα Τρικώμου) και ρώτησαν τις συγκεντρωμένες γυναίκες:
«είναι καμιά εδώ από τους Ρομπολαίους;» και αυτή απάντησε: «είμαι εγώ». Τότε
αυτοί της είπαν ότι «κάποιοι έπιασαν κοντά στη Μπούρα τον Κώστα και τον
τραβούσαν με το ζόρι μέσα στο δάσος». Σε ερώτηση του υπεύθυνου ανακριτή, αν
φέρει μπροστά της όλους τους κατοίκους του Μοναχιτίου θα μπορέσει να
αναγνωρίσει αυτούς που το είπαν, απάντησε ότι, όταν πέρασαν, είχε αρχίσει να
νυχτώνει και δεν είδε καλά τα πρόσωπά τους.
Για ανάκριση κάλεσαν επίσης και το Θεόδωρο Σιούλα, για τον οποίο δε
γνώριζαν ότι είδε την απαγωγή. Πριν τον καλέσουν, επειδή υπήρχε κίνδυνος να
κριθεί ένοχος για τη διάδοση των πληροφοριών της απαγωγής, ο πατέρας του πήγε
στο Βαρόσι (συνοικία της πόλης Γρεβενών), όπου διέμεινε ο γνωστός του και
Έπαρχος τότε του ΕΑΜ Δημήτριος (Μήτσος) Μακρής, και ζήτησε τη συμβουλή του
σχετικά με το χειρισμό του θέματος. Ο Μήτσος Μακρής του είπε τα εξής245: «όταν
παρουσιαστεί για ανάκριση ο γιος σου και τον ρωτήσουν αν είδε τα άτομα που τον
συνέλαβαν, να τους πει ότι δεν είδε ούτε γνωρίζει τίποτε, γιατί διαφορετικά θα
μπλέξει και υπάρχει περίπτωση να τον σκοτώσουν».

Δολοφονία δασκάλου Χαράλαμπου Παπαξάνθη

Το δάσκαλο Χαράλαμπο Παπαξάνθη από το Πανόραμα, έφεδρο υπολοχαγό

του Αλβανικού Μετώπου, τον εκτέλεσαν στα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου
1944 σε μια ρεματιά έξω από το Καρπερό, στη θέση «Καλόγηρος». Ο Χαράλαμπος
Παπαξάνθης από πολιτικής πλευράς ανήκε στη βενιζελική παράταξη
Η δολοφονία του έγινε με λιθοβολισμό. Το πτώμα του βρέθηκε μετά από
αρκετές ημέρες σε κατάσταση αποσύνθεσης. Η εκτέλεση έγινε από κάποιο μέλος της
Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Γρεβενών, ειδικευμένου σε τέτοιου είδους
εγκληματικές ενέργειες. Θεωρήθηκαν ύποπτοι συμμετοχής στη δολοφονία και οι
υπεύθυνοι του ΕΑΜ Καρπερού, Μερτσιώτης Θωμάς του Νικολάου, Δούμας ή
Τσέτσος Ευάγγελος και Βράκας ή Παπαδόπουλος Λάζαρος του Αποστόλου. Και σ’
αυτό συνηγόρησε το γεγονός ότι ο Μερτσιώτης και ο Δούμας μετά τη δολοφονία
κυκλοφορούσαν στο χωριό με προσωπικά είδη του Παπαξάνθη. Μετά τη Συμφωνία
της Βάρκιζας οι δύο παραπάνω δεν παρέμειναν στο χωριό, βγήκαν στο βουνό μαζί με
τους άλλους που δεν παρέδωσαν τα όπλα και εντάχθηκαν στην ομάδα των
καταδιωκόμενων κομμουνιστών του Μπαρμπαλιά (Ηλία Ρούνη) και του Πετρόμπεη
(Αλέκου Σακαλή). Ενδεχομένως να φοβήθηκαν για τυχόν καταδίκη τους για τη
δολοφονία του Παπαξάνθη.
Η άποψη ότι η δολοφονία του Παπαξάνθη, του Ρομπόλη και 5 οπαδών του
Ζέρβα στη Σμίξη είχε αποφασιστεί από την Περιφερειακή Επιτροπή του ΚΚΕ
Γρεβενών, βασίζεται σε μια επιστολή στελέχους του Κόμματος και εξόριστου της

245 Αφήγηση του Θεοδώρου Δ. Σιούλα.

272
Ακροναυπλίας246 η οποία υπάρχει στο αρχείο του ΚΚΕ, που βρίσκεται στα Αρχεία
Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Η επιστολή αυτή δημοσιεύεται παρακάτω,
όπως ακριβώς είναι γραμμένη, με διορθώσεις μόνο στην ορθογραφία και τις
απαραίτητες υποσημειώσεις για διευκρίνιση ορισμένων σημείων.

Γρεβενά 24 Αυγούστου 1944

Αγαπητέ σύντροφε Τάσο γεια σου

Τάσο σου γράφω από το κρεβάτι. Όχι γιατί με έριξε η ελονοσία αλλά
γιατί φεύγοντας απ’ αυτού θα θυμάσαι κάποιο γράμμα που έφερα στον Αλέκο 247.
Να τι έλεγε. Ο Λαϊκός Επίτροπος της Μεραρχίας μόλις πάτησε τα σπασμένα του
εδώ αμέσως πήγε στο Τμήμα και απέλυσε την Παπατόλιου. Δηλαδή αυτή που
κανονίσαμε με τον Αλέκο να εκτελεστεί μαζί με τρία άλλα πρόσωπα. Ευτυχώς
που πήρε αμέσως είδηση ο Γεωργαντάς και την ξανάκλεισε μέσα και παράλληλα
την έβαλε άγριο χέρι. Εγώ δε σ’ όλη τη διάρκεια του δρόμου από αυτού ως εδώ
έπαθα τέτοια νευρική ταραχή που πίστεψέ με Τάσο γέμισα το πιστόλι μου και
είχα αποφασίσει τούτο. Εάν θα τον εύρισκα στο γραφείο248 θα τον σκότωνα χωρίς
να τον άφηνα να βγάλει ούτε μια λέξη από το στόμα του. Δυστυχώς όμως δεν τον
βρήκα και έτσι έπεσα στο κρεβάτι με τέτοια στενοχώρια που δεν περιγράφεται.
Σε μισή ώρα με έπιασε καρδιακή κρίση σαν κείνες που με έπιαναν στην
Ακροναυπλία. Θα θυμάσαι βέβαια. Δεν ξέρουν τα παιδιά να με δώσουν τις
πρώτες βοήθειες και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να χάσω τις αισθήσεις μου πάνω
από 1 ώρα και να χτυπιέμαι με όλες μου τις αχαλίνωτες δυνάμεις. Τώρα είμαι
τελείως πτώμα, δεν μπορώ να κουνηθώ από το κρεβάτι. Κατορθώνω όμως να
κάνω όλες τις δουλειές. Αυτά μας έκαναν αυτοί οι κύριοι στρατοδίκες. Υπάρχουν
στοιχεία ότι η αντίδραση την έχει δουλέψει μ’ αυτούς για να τους αθωώσουν.
Εγώ και αν ακόμα θα έρθουν να τους δικάσουν όχι μόνο δε θα τους παραδώσω
μα θα προσπαθήσω ή να τους κλείσω μέσα κι’ αυτούς ή να τους πλακώσω στο
ξύλο και ότι θέλει ας γίνει. Επίσης το δικαστικό της Χ απέλυσε δύο
δασκάλους249. Ο ένας λέγεται Παπαξάνθης από την Κρανιά250 και ο άλλος
Βλαχιώτης. Ο δεύτερος, εξακριβωμένος σύνδεσμος του Ζέρβα, έρχονταν στο
Σπήλαιο σαν πραματευτής ετροφοδοτούσε τη γυναίκα του Ρομπόλη που
καθαρίσαμε251 και την οικογένεια του Ράμμου, μόνιμος Εδεσίτης κι’ αυτός.
Ακόμα ομολόγησε επίσημα πως καθοδηγούνταν από τον Παπαξάνθη. Και οι δύο
ομολόγησαν όλη την Εδεσίτικη δράση τους. Ε!! Τι λες ότι έγινε. Αυτοί οι
μαλακισμένοι όχι μόνο δεν τους δίκασαν μα αντίθετα τον Παπαξάνθη τον
διόρισαν και δάσκαλο στο Καρπερό. Για τον άλλο δε ξέρω. Αμόλησαν επίσης
και πεντέξ άλλους που τους είχαμε στείλει.

246 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ 23/8/14.

247 Πρόκειται μάλλον για το γραμματέα του Μακεδονικού Γραφείου Λεωνίδα Στρίγγο, που έφερε το
ψευδώνυμο Αλέκος.
248 Εννοεί το Λαϊκό Επίτροπο της Μεραρχίας.
249 Πρόκειται για τους δικαστές του Στρατοδικείου της Χ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
250 Ο Χαράλαμπος Παπαξάνθης υπηρετούσε προπολεμικά ως δάσκαλος στην Κρανιά και καταγόταν
από το Πανόραμα.
251 Εδώ φαίνεται ότι η εντολή για τη δολοφονία του Κώστα Ρομπόλη δόθηκε από την Περιφερειακή
Επιτροπή (Π.Ε.) του ΚΚΕ Γρεβενών.

273
 Τάσο αυτή τη στιγμή φεύγει από δω ένα μέλος της Π.Ε. για να πάει να τους
καθαρίσει όλους. Μη στεναχωριέσαι είναι καλός μάστορας σ’ αυτές τις δουλειές,
Έχει καθαρίσει αρκετούς ως τώρα.
Σκέφτομαι να τους στείλω ένα γράμμα και να τους βρίζω όπως τους αξίζει.
Γράψε μου αν πρέπει. Θα περιμένω γράμμα σου. Ο σύνδεσμος που θα σου δώσει
το γράμμα θα είναι ο μόνιμος σύνδεσμος της Π.Ε. με το ΜΓ252. Είναι πολύ καλός
σύντροφος. Δώσε ό,τι υλικό έχεις, δελτίο κλπ. Κουβέρτες, Τάσο, γιατί χάθηκα.
Αυτούς που έχουμε εδώ253 δεν τους δίνω σε καμιά περίπτωση σε κανένα. Το
δικαστικό οπωσδήποτε πρέπει ν’ αλλάξει.
Το ΕΔΕΣ της Σμίξης το εξοντώσαμε, για την ώρα 5 πήγαν για τη Γαλάζια254.

Απάντησέ μου για όλα

Με συν. Αγάπη
Τάσης
Χαιρετισμούς στον Παπά.

Από την ανάλυση της παραπάνω επιστολής παρατηρούμε ότι:

 Οι εξόριστοι της Ακροναυπλίας που αποτελούσαν την ηγετική ομάδα της
Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ στα Γρεβενά, εφόσον οι αποφάσεις των
Στρατοδικείων (Ανταρτοδικείων) και Λαϊκών Δικαστηρίων δεν ήταν της
αρεσκείας τους, εφάρμοζαν το δικό τους άγραφο Νόμο, που κατά κανόνα
ήταν η δολοφονία των αντιφρονούντων με ειδικά επιλεγμένους δικούς τους
εκτελεστές. Επομένως οι ισχυρισμοί περί εφαρμογής της Λαϊκής
Δικαιοσύνης ήταν λόγια για τους αφελείς.
 Ενώ ο Λαϊκός Επίτροπος (Εισαγγελέας) του Στρατοδικείου της Χ Μεραρχίας
του ΕΛΑΣ κατά την άφιξή του στα Γρεβενά έβγαλε από τα κρατητήρια την
Παπατόλιου, λόγω παράνομης κράτησης, ο Γεωργαντάς, ένα από τα στελέχη
του ΚΚΕ, την ξανάβαλε αυθαίρετα στη φυλακή και την κακοποίησε.
 Οι υπεύθυνοι της Π.Ε. του ΚΚΕ είχαν αποφασίσει να εκτελέσουν την
Παπατόλιου και τρία ακόμη άτομα, χωρίς να υπάρχει σε βάρος τους
καταδικαστική απόφαση από τα αρμόδια Στρατοδικεία ή Λαϊκά Δικαστήρια.
 Συνέλαβαν και δολοφόνησαν τον Κώστα Ρομπόλη έξω από το Δοξαρά,
επειδή απλώς δε συμφωνούσε με την ιδεολογία τους.
 Δολοφόνησαν το Χαράλαμπο Παπαξάνθη στο Καρπερό, επειδή είχε επαφές
με τον ΕΔΕΣ, τη στιγμή που για την κατηγορία αυτή δικάστηκε από το
Στρατοδικείο της Χ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και αθωώθηκε.

252 Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ, που είχε την έδρα του στη Θεσσαλονίκη και γραμματέα το
Λεωνίδα Στρίγκο (Αλέκο).
253 Εννοεί τους κρατούμενους.
254 Οι 5 οπαδοί του ΕΔΕΣ της Σμίξης που αναφέρει η επιστολή ότι εξοντώθηκαν ήταν εκείνοι που
δεν είχαν μεταβεί στο Ζέρβα, αλλά απλώς ήταν αντίθετοι με το ΕΑΜ και ΚΚΕ. Αυτοί ήταν: 1) Ο
Βασίλειος Τσίρος ο μεγαλύτερος από τα τέσσερα αδέλφια και από τους πιο δυναμικούς κτηνοτρόφους
του Πανοράματος, 2) ο δάσκαλος Γεώργιος Κοντοκώστας επίσης από το Πανόραμα, τους οποίους
κάλεσε το ΕΑΜ στις 24 Ιουλίου 1944 (λίγες μέρες μετά την αναχώρηση των Γερμανών από την
περιοχή της Πίνδου) για μια δήθεν ανάκριση στη Σμίξη. Οι άλλοι τρεις κατάγονταν από το Δίστρατο,
συνελήφθησαν από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως Ζερβικοί, οδηγήθηκαν στο Περιβόλι και εκτελέστηκαν

274
  Εκτέλεσαν πέντε άτομα στη Σμίξη, χωρίς δίκη, επειδή τα θεωρούσαν
οπαδούς του Ζέρβα.
 Εκτέλεσαν με τον ίδιο τρόπο, σύμφωνα με την ομολογία τους, και αρκετούς
άλλους των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρονται στην επιστολή.

Δολοφονία του Βασιλείου Τσίρου και

του δασκάλου Γεωργίου Κοντοκώστα

Λίγες ημέρες μετά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στην

Πίνδο, και συγκεκριμένα στις 24 Ιουλίου 1944, οι Ελασίτες κάλεσαν στη Σμίξη το
μεγαλύτερο από τα τέσσερα αδέλφια των κτηνοτρόφων Τσιραίων, Βασίλη Τσίρο και
το δάσκαλο Γεώργιο Κοντοκώστα από το Πανόραμα, για να τους πάρουν δήθεν
κάποια κατάθεση. Όταν έφθασαν στη Σμίξη, τους έθεσαν σε περιορισμό και το βράδυ
της ίδιας ημέρας εκτέλεσαν το Βασίλη Τσίρο, το πτώμα του οποίου σκέπασαν
πρόχειρα με κλαδιά και πέτρες έξω από το χωριό στη θέση «Κυνέτο», ενώ την
επομένη το πρωί σκότωσαν το δάσκαλο Κοντοκώστα στο δρόμο προς Σαμαρίνα και
εξαφάνισαν το πτώμα του.
Οι αδελφοί Τσίρου, Δημήτριος (Μήτρος), Αριστοτέλης (Τέλης) και Γεώργιος
έβοσκαν τα πρόβατα στην περιοχή του Δίστρατου (Μπριάζας) και δεν γνώριζαν για
την τύχη του αδελφού τους. Έμαθαν για τη δολοφονία του μετά 30-40 ημέρες, όταν
κάποιος τους είπε ότι ένας άνδρας είναι θαμμένος έξω από τη Σμίξη, σκεπασμένος με
κέδρα. Πήγε ο μεγαλύτερος αδελφός τους ο Δημήτριος και τον αναγνώρισε από τα
ρούχα. Ο Βασίλης Τσίρος βρέθηκε σε κατάσταση αποσύνθεσης, γαζωμένος με πέντε
σφαίρες στο αριστερό πλευρό, με βγαλμένα τα χρυσά του δόντια, καθώς επίσης και
με κλεμμένα τα προσωπικά του είδη, μεταξύ των οποίων το ρολόι και τα
παπούτσια255.
Τα αδέλφια του Βασίλη Τσίρου, μετά τη δολοφονία του αδελφού τους, επειδή
διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο να συλληφθούν και να εκτελεστούν, έφυγαν τον Οκτώβριο
κρυφά για τη Βωβούσα και από εκεί με τη βοήθεια γνωστών τους Σαρακατσαναίων
έφθασαν στα Γιάννενα, όπου εντάχθηκαν στις ομάδες του Ζέρβα. Εκεί παρέμειναν
μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945).

Κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη των Γρεβενών

το καλοκαίρι του 1944

Οι αυθαιρεσίες των οργάνων του ΚΚΕ Γρεβενών ήταν σχεδόν καθημερινό

φαινόμενο. Για την κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη το καλοκαίρι του 1944
μαρτυρεί η επιστολή του Σπύρου Παπαδόπουλου, αντιπροέδρου του ΕΑΜ και β΄
γραμματέα του Αγροτικού Κόμματος Γρεβενών, αντίγραφο της οποίας έστειλε ο
255 Αφηγήσεις του Γεωργίου και του Αριστοτέλη Τσίρου, αδελφών του δολοφονηθέντος Βασίλη
Τσίρου.

275
Μήτσος Τασιανόπουλος στο Μακεδονικό Γραφείο Θεσσαλονίκης. Η επιστολή έχει
ως εξής256:

Σύντροφε Αλέκο

Σου στέλνω ένα αντίγραφο του συντρόφου Σπύρου Παπαδόπουλου β΄

γραμματέως του Αγρ. Κ. Γρεβενών.
Αυθαιρεσίαι οργάνων τοπικής αυτοδιοίκησης Γρεβενών.
1). Η Λαϊκή ασφάλεια δι’ οργάνων της εισήλθε εις το Υπ/μα της Αγροτικής
Τραπέζης και παρέλαβε γραφική ύλην απόντων των υπαλλήλων της.
2). Η Επιτροπή στεγάσεως έκαμε έξωση εκ της οικίας τον οδοντογιατρόν
Φούντην, τον δικηγόρον Ι. Δέσπον υπό το πρόσχημα ότι θα εγκαταστήση
πυροπαθή αγρότην κυρίως όμως για να ικανοποιήσει τον Κων/νον Μπίρκαν ο
οποίος είχε δοσοληψίες με τον Φούντην και τον Δέσπον.
3). Ο Λαϊκός Επίτροπος (Παυλίδης) εις τας ανακρίσεις προς οπλίτας φέρεται
σκαιότατα και τρομοκρατικά θυμίζων 4αυγουστιανήν περίοδον.
4). Αι αθρόαι συλλήψεις πολιτών και η αγεληδόν συμβίωσις (σημ. ιδική μου.
Αυτό τώρα διορθώθηκε) εις την φυλακήν θυμίζει την απαισίας μνήμην 4 η
Αυγούστου. Παρήλθον 15 ημέρες περίπου και δεν απελογήθησαν.
Το τοιούτον εδημιούργησε μια τέτοια κατακραυγή της κοινωνίας ώστε να λέγουν
«πάθαμε τόσα κακά από τους Γερμανούς, τώρα παθαίνουμε και από τους δικούς
μας».

Γρεβενά τη 7/8/44

Σπ. Παπαδόπουλος

ακριβές αντίγραφο
Μήτσος Τασιανόπουλος

Ένοπλη στάση ελληνικών δυνάμεων Μέσης Ανατολής

Στις 31 Μαρτίου 1944, μια επιτροπή 13 αριστεριζόντων αξιωματικών (7 του

Στρατού και 6 της Αεροπορίας) παρουσιάστηκε στον πρωθυπουργό της εξόριστης
κυβέρνησης Εμμανουήλ Τσουδερό στο Κάιρο και του ζήτησε να σχηματίσει νέα
κυβέρνηση, σύμφωνα με βάση την ΠΕΕΑ. Ο Ε. Τσουδερός απάντησε ότι σκοπός του
ήταν να καλέσει αντιπροσώπους από την Ελλάδα της ΠΕΕΑ και των άλλων αστικών
κομμάτων και αντιστασιακών οργανώσεων, για το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής
ενότητας. Η επιτροπή δεν ικανοποιήθηκε από την απάντηση του πρωθυπουργού, γιατί
ήθελε η νέα κυβέρνηση που θα προέκυπτε να είχε σαν κορμό την ΠΕΕΑ.
Μετά από αυτό ο Τσουδερός παραιτήθηκε, ενώ τα μέλη της επιτροπής που
τον επισκέφθηκαν συνελήφθησαν και προφυλακίστηκαν στο φρουραρχείο, με
αποτέλεσμα μέχρι τις 6 Απριλίου να υπάρχει μια έκρυθμη και συγκεχυμένη

256 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, Τ.Κ. 415, Φ 23/8/11.

276
κατάσταση σε όλες τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που στάθμευαν στο Κάιρο, στην
Ισμαηλία και στο Πορτ Σάιντ.
Με την ένοπλη στάση, που δημιουργήθηκε, πολλοί αξιωματικοί του στρατού
που δεν ήταν αριστεροί, συνελήφθησαν από τους στρατιώτες τους, ενώ στο Ναυτικό
το πλήρωμα του αντιτορπιλικού «Πίνδος» πέταξε τους αξιωματικούς στη θάλασσα
και έδωσε το σύνθημα της εξέγερσης σε όλα τα πολεμικά πλοία που δρούσαν στην
Βόρειο Αφρική, Μάλτα και Ιταλία257.
Η ενέργεια των στασιαστών ήταν για τους Άγγλους μια ανταρσία «εν καιρώ
πολέμου» στους κόλπους της Συμμαχίας και έπρεπε να ληφθούν άμεσα μέτρα
καταστολής.
Στο μεταξύ είχε προγραμματιστεί τη νύχτα 6/7 Απριλίου η 1η Ελληνική
Ταξιαρχία να επιβιβαστεί σε βρετανικά πλοία, για να λάβει μέρος στις επιχειρήσεις
της Ιταλίας, υπό τις διαταγές του στρατηγού Αλεξάντερ. Τη νύχτα όμως της 5/6 οι
αριστερίζοντες αξιωματικοί και οπλίτες κατέλαβαν αιφνιδιαστικά την Ταξιαρχία,
έθεσαν σε περιορισμό το διοικητή και το επιτελείο και διοικητής ανέλαβε ο
κομμουνιστής στρατιώτης Ανδριώτης, με επιτελείς τους ταγματάρχες Αμπατζόγλου
και Μαλαγάρη258. Αμέσως μετά απέκοψαν τα τηλεφωνικά καλώδια και απομόνωσαν
την Ταξιαρχία από την ελληνική και βρετανική διοίκηση.
Ο Άγγλος στρατηγός Πάτζετ, στην περιοχή ευθύνης του οποίου συνέβη η
ανταρσία, μετέβη αυτοπροσώπως στο στρατόπεδο και ζήτησε να δει το διοικητή.
Τότε παρουσιάστηκε ο στρατιώτης Ανδριώτης με τους δύο επιτελείς του και είπε ότι
αυτός είναι ο διοικητής της Ταξιαρχίας και τα ζητήματα που τον απασχολούν είναι
πολιτικής φύσεως. Ο Άγγλος διοικητής τόνισε ότι σε περίπτωση που δεν
αποκατασταθεί η νομιμότητα εντός δύο ημερών θα την επέβαλε με τη βία.
Πράγματι, μετά την εκπνοή της προθεσμίας, βρετανικές τεθωρακισμένες
μονάδες κύκλωσαν το στρατόπεδο της Ταξιαρχίας και αφόπλισαν τους άνδρες της.
Στη συνέχεια συγκέντρωσαν όλους τους αξιωματικούς και οπλίτες, τους ζήτησαν να
χωριστούν σε δύο παρατάξεις και να επιλέξουν ελεύθερα σε ποια από αυτές ανήκουν.
Στη μια παράταξη θα πήγαιναν όσοι συμφωνούσαν με το κίνημα και στην άλλη όσοι
ήταν αντίθετοι με αυτό. Από το διαχωρισμό που έγινε προέκυψε ότι το 80% των
αξιωματικών και το 70% των οπλιτών ήταν αντίθετοι με το κίνημα259.
Μετά το διαχωρισμό οι κομμουνιστές μεταφέρθηκαν σε διάφορα
στρατόπεδα συγκέντρωσης και οι υπόλοιποι στην Αμπρία, όπου άρχισε η σχολαστική
επιλογή αξιωματικών και οπλιτών για τη δημιουργία νέας Ταξιαρχίας.
Στις 10 Απριλίου έφθασε από το Λονδίνο στο Κάιρο ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄
και ανέθεσε την πρωθυπουργία, μετά από εισήγηση και του Ε. Τσουδερού, στο
Σοφοκλή Βενιζέλο. Στις 17 του ίδιου μήνα έγινε σύσκεψη στην Αλεξάνδρεια, υπό την
προεδρία του Άγγλου ναυάρχου και αρχηγού του Στόλου της Μεσογείου Τζων
Κάνιγκαμ, στην οποία ήταν παρόντες ο Έλληνας πρωθυπουργός και ο αρχηγός του
ελληνικού στόλου υποναύαρχος Κ. Αλεξανδρής. Στη σύσκεψη αυτή, εκτός από τις
αυστηρές επικρίσεις που δέχτηκε το ελληνικό Ναυτικό, ο Άγγλος ναύαρχος πρόσθεσε

257 Ναυάρχου Π. Κώνστα, Η Ελλάς δεκαετίας 1940-50, Αθήνα 1955, σελ. 344.
258 Αντιστράτηγου Γ. Καραγιάννη, 1940-1952 «Το δράμα της Ελλάδος», Αθήνα χ. χ. σελ. 153,155.
259 Ό. π. σελ. 156.

277
ότι σε περίπτωση που δεν μπορέσουν οι Έλληνες, οι οποίοι ήταν αρκετοί σε αριθμό,
να επιβάλουν την τάξη και τον Νόμο στους στασιαστές του Ναυτικού, τότε εκείνος
ήταν υποχρεωμένος να βυθίσει τον ελληνικό Στόλο260.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο οποίος θεωρούσε «εθνική ταπείνωση» τη βύθιση
του Στόλου, ανακοίνωσε στον Τσώρτσιλ ότι θα επαναφέρει οπωσδήποτε την τάξη
και την πειθαρχία στο Ναυτικό. Την επομένη της σύσκεψης ανέθεσε την αρχηγία του
Στόλου στον αντιναύαρχο Π. Βούλγαρη, παλιό βενιζελικό, με την εντολή να
αποκαταστήσει την τάξη «πάση θυσία». Ο αντιναύαρχος Βούλγαρης προσπάθησε
στην αρχή να επαναφέρει την τάξη με ειρηνικά μέσα, αλλά, όταν είδε ότι
ματαιοπονούσε, συγκρότησε δύο ομάδες από αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και
ναύτες, συνολικής δύναμης 256 ανδρών, οι οποίες μετά από αιματηρές συγκρούσεις
κατόρθωσαν να επιβληθούν στην Αλεξάνδρεια και στο Πορτ Σάιντ και να
ανακαταλάβουν, από 22 μέχρι 25 Απριλίου, το αντιτορπιλικό «Ιέραξ», τις κορβέτες
«Σαχτούρης» και «Αποστόλης», το θωρηκτό «Αβέρωφ» και τα λοιπά πολεμικά
πλοία.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος από την αρχή που ανέλαβε τα καθήκοντα του
πρωθυπουργού, για να αποφύγει την αιματοχυσία, τηλεγράφησε στην ΠΕΕΑ και
ζητούσε τη μεσολάβησή της. Στις 17 Απριλίου ανήγγειλε ότι αντιπρόσωποι των τριών
αντιστασιακών οργανώσεων (ΕΑΜ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ) θα έφθαναν στο Κάιρο για
συνεννοήσεις, προκειμένου να σχηματιστεί Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.
Στις 26 Απριλίου 1944 ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄, μετά από παρότρυνση του
Τσώρτσιλ, ανέθεσε το σχηματισμό κυβέρνησης στο Γεώργιο Παπανδρέου. Στην
κυβέρνηση αυτή, δε θέλησε να συμμετάσχει κανένα από τα πολιτικά πρόσωπα, γιατί
τη θεωρούσαν προσωρινή, αφού μετά από λίγες ημέρες θα γινόταν το Συνέδριο του
Λιβάνου, όπου θα λαμβάνονταν οι οριστικές αποφάσεις για το σχηματισμό
κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Έτσι ο Παπανδρέου, εκτός από πρωθυπουργός,
ανέλαβε και υπουργός Εξωτερικών, Δικαιοσύνης, Οικονομικών, Στρατιωτικών,
Ναυτικών και Αεροπορίας, ενώ τη διεύθυνση των άλλων υπουργείων ανέλαβαν οι
γενικοί διευθυντές261.
Σε ό,τι αφορά την περιοχή μας, στις 7 Μαΐου συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι
Πενταλόφου και Βυθού Βοΐου, μετά από πρόσκληση του ΕΑΜ, και διαμαρτυρήθηκαν
για τις δηλώσεις του Γεωργίου Παπανδρέου στο Κάιρο, επειδή κατηγορούσε την
ένοπλη στάση των αριστερών αξιωματικών και οπλιτών στη Μέση Ανατολή.
Στις 17 Ιουνίου έγιναν διαδηλώσεις στα Γρεβενά, ως διαμαρτυρία κατά των
πειθαρχικών μέτρων που έλαβε η κυβέρνηση Καΐρου για τους στασιαστές στην
Αίγυπτο. Οι διαδηλωτές φώναζαν συνθήματα υπέρ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και εναντίον του
Γεωργίου Παπανδρέου, γιατί χαρακτήρισε την ενέργεια των στασιαστών «ανταρσία»
και ήθελε να τους παραπέμψει στο Στρατοδικείο. Οι δρόμοι των Γρεβενών βάφτηκαν
με συνθήματα262, όπως: «δεν θα επιτρέψουμε σε κανένα να διαλύσει τον ΕΛΑΣ,
ΕΑΜ, ΕΠΟΝ».
260 Ναυάρχου Π. Κώνστα, Η Ελλάς δεκαετίας 1940-50, Αθήνα 1955, σελ. 344.
261 Σ. Γρηγοριάδη, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (1941-45), 3η έκδοση, Αθήνα 1986,
σελ. 475.
262 Ν. Χάμμοντ, Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944,
Αθήνα χ. χ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 78.

278
279
 Το Συνέδριο του Λιβάνου

Από 17-20 Μαΐου 1944 πραγματοποιήθηκε στο Λίβανο σύσκεψη, στην οποία
πήραν μέρος οι αντιπρόσωποι των αστικών πολιτικών κομμάτων, του ΕΔΕΣ, της
ΕΚΚΑ, του ΚΚΕ, του ΕΑΜ, της ΠΕΕΑ και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης
του Καΐρου. Πρωθυπουργός της Κυβέρνησης Καΐρου και πρόεδρος της σύσκεψης
ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου. Σκοπός ήταν η επίτευξη εθνικής ενότητας των
πολιτικών δυνάμεων της χώρας, πάνω σε ένα ελάχιστο πρόγραμμα δράσης, μετά από
τη δολοφονία του διοικητή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων συνταγματάρχη
Δημητρίου Ψαρρού από τους Ελασίτες και από τα τελευταία γεγονότα των
στασιαστών.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου, απευθυνόμενος στους αντιπροσώπους των
οργανώσεων και των κομμάτων, είπε και τα εξής:

Η ευθύνη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είναι ότι επεδίωξε τη μονοπώληση του Εθνικού

αγώνα, για να προετοιμάσει τη μεταπολεμική δυναμική του επικράτηση. Δεν
επιτρέπει σε κανέναν άλλο να ανέβει στα βουνά και να πολεμήσει τον
κατακτητή, εκτός αν θελήσει να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ, εμποδίζει με ποινή
θανάτου τους Έλληνες να εκπληρώσουν το πατριωτικό τους καθήκον... Παλαιό
παράδειγμα ο παριστάμενος Συνταγματάρχης Σαράφης και πρόσφατο ο
απουσιάζων Συνταγματάρχης Ψαρρός.

Στην ίδια σύσκεψη ο πολιτικός αρχηγός της ΕΚΚΑ Γεώργιος Καρτάλης

εξαπέλυσε «δριμύ κατηγορώ» κατά των εκπροσώπων της ΠΕΕΑ και του ΕΛΑΣ
χρησιμοποιώντας ονόματα και στοιχεία που αποδείκνυαν την αδελφοκτόνο δράση
των κομμουνιστών. Τότε είπε τη βαριά για το συνταγματάρχη Σαράφη φράση
«Ανηγορεύθης Αρχιστράτηγος του ΕΛΑΣ δι’ εμπτυσμού», εννοώντας την περιφορά του
Σαράφη στα χωριά μετά τη σύλληψή του το Μάρτιο του 1943, όπου οι Εαμίτες τον
διαπόμπευαν και τον έφτυναν ως προδότη και συνεργάτη του κατακτητή, ενώ μετά
από λίγο, που υπέκυψε στις αξιώσεις τους, τον ανακήρυξαν με τιμές στρατιωτικό
αρχηγό του ΕΛΑΣ.
Στο τέλος της σύσκεψης, όλοι οι αντιπρόσωποι ( 25 σύνολο) υπέγραψαν το
«Σύμφωνο του Λιβάνου», ή το «Εθνικό Συμβόλαιο» του Λιβάνου, όπως το
απεκάλεσε ο Γ. Παπανδρέου, που περιελάμβανε τα παρακάτω οκτώ κεφάλαια:

Πρώτο κεφάλαιο: Η ανασύνταξη και πειθάρχηση των ελληνικών ενόπλων

δυνάμεων της Μέσης Ανατολής υπό τη σημαία της Ελληνικής πατρίδας. Επιβολή
κυρώσεων σε όσους εστασίασαν. Ο στρατός δε βουλεύεται. Ο στρατός εκτελεί διαταγές
της Κυβέρνησης.
Δεύτερο κεφάλαιο: Η ενοποίηση και πειθάρχηση υπό τις διαταγές της Εθνικής
Κυβέρνησης όλων των ανταρτικών Σωμάτων της Ελεύθερης Ελλάδας.

280
 Τρίτο κεφάλαιο: Η κατάργηση της τρομοκρατίας στην ελληνική ύπαιθρο, η
παγίωση της προσωπικής ασφάλειας και της πολιτικής ελευθερίας του λαού, όταν και
όπου ο κατακτητής αποσύρεται.
Τέταρτο κεφάλαιο: Η συνεχής μέριμνα για την επαρκή αποστολή τροφίμων και
φαρμάκων στην υπόδουλη Ελλάδα επίσης και στην ορεινή.
Πέμπτο κεφάλαιο: Η εξασφάλιση, σε συνεργασία και με τις συμμαχικές
δυνάμεις, των προϋποθέσεων για να ψηφίσει ο ελληνικός λαός απερίσπαστος και να
εκλέξει την κυβέρνηση της αρεσκείας του μετά την απελευθέρωση.
Έκτο κεφάλαιο: Η επιβολή σκληρών κυρώσεων κατά των προδοτών της
πατρίδας και κατά των εκμεταλλευτών της δυστυχίας του λαού.
Έβδομο κεφάλαιο: Πρόνοια για την άμεση ικανοποίηση, μετά την
απελευθέρωση, των υλικών αναγκών του ελληνικού λαού.
Όγδοο κεφάλαιο: Η πλήρης ικανοποίηση των Εθνικών μας δικαίων. Οι μεγάλες
υπηρεσίες και οι θυσίες μας, τα ολοκαυτώματα της πατρίδας μας δεν μπορούν να έχουν
άλλη δικαίωση παρά μόνο τη δημιουργία μιας νέας ελεύθερης και μεγάλης Ελλάδας.

Στις 24 Μαΐου 1944 ορκίστηκε η νέα κυβέρνηση Παπανδρέου, με την

παρακάτω σύνθεση:
 Γεώργιος Παπανδρέου, Πρόεδρος της κυβέρνησης, υπουργός Εξωτερικών και
προσωρινά Στρατιωτικών.
 Σοφοκλής Βενιζέλος, Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης.
 Πέτρος Ράλλης, υπουργός Αεροπορίας.
 Αλέξανδρος Μυλωνάς, υπουργός Ναυτικών.
 Γεώργιος Σακαλής, υπουργός Άνευ Χαρτοφυλακίου.
 Φίλιππος Δραγούμης, υφυπουργός Εξωτερικών.
 Λάμπρος Λαμπριανίδης, υφυπουργός Πολιτικού Γραφείου.
Αργότερα η κυβέρνηση συμπληρώθηκε και με 6 υπουργούς του ΕΑΜ, όπως
προαναφέρθηκε (σελ. 308).

Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο

Οι Γερμανοί, λόγω εμπλοκής των δυνάμεών τους σε πολλά μέτωπα της

Ευρώπης, δεν είχαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν στρατεύματα για τον έλεγχο της
άλλοτε ιταλοκρατούμενης περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας. Το γεγονός αυτό το
εκμεταλλεύτηκε ο ΕΛΑΣ και επέβαλε το δικό του «Κράτος» στην περιοχή της
Βόρειας Πίνδου, το οποίο ονόμασε «Ελεύθερη Ελλάδα», με όρια από την
Καλαμπάκα μέχρι την Καστοριά και Κόνιτσα προς Βορρά. Η ευθύνη για τη
στρατιωτική ασφάλεια της «Ελεύθερης Ελλάδας» είχε ανατεθεί στην ΙΧ Μεραρχία
του ΕΛΑΣ.
Οι Γερμανοί, επειδή προέβλεπαν ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα θα
αποχωρούσαν από την Ελλάδα, ήθελαν να διατηρήσουν ασφαλή τα δρομολόγια
σύμπτυξης προς Αλβανία (μέσω Καστοριάς) και Γιουγκοσλαβία (μέσω Φλώρινας)

281
από τυχόν επιδρομές των Ελασιτών της Δυτικής Μακεδονίας. Γι’ αυτό αποφάσισαν
τον Ιούλιο του 1944 να πραγματοποιήσουν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Βόρεια
Πίνδο, για να διαλύσουν την ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Τη διεξαγωγή της επιχείρησης
ανέλαβαν η 1η Ορεινή Μεραρχία (Μεραρχία Εντελβάϊς), τμήματα της 4ης Μεραρχίας
των Ες-Ες, και τμήματα της 101 Μεραρχίας, συνολικής δύναμης 15.000 περίπου
ανδρών. Οι γερμανικές δυνάμεις θα προήλαυναν από διάφορες συγκλίνουσες
κατευθύνσεις με αντικειμενικό σκοπό να εγκλωβίσουν τα τμήματα του ΕΛΑΣ στην
περιοχή Βοΐου- Γρεβενών και να τα καταστρέψουν.
Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών εναντίον των δυνάμεων της ΙΧ
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ κράτησαν 11 ημέρες, από 4-14 Ιουλίου.

Διάταξη αντιπάλων δυνάμεων

Γερμανικές δυνάμεις

Οι γερμανικές δυνάμεις, την παραμονή της επίθεσης, ήταν κατανεμημένες ως

εξής:
Στην Καστοριά και στο Άργος Ορεστικό, 2.500 άνδρες.
Στην περιοχή Κοζάνης, περίπου 2. 000 άνδρες.
Στην Καλαμπάκα, ενισχυμένο τάγμα και Μοίρα πυροβολικού για έλεγχο των
δρομολογίων που οδηγούσαν προς Μέτσοβο και Αγιόφυλλο.
Στην περιοχή της Κόνιτσας, το Στρατηγείο 1ης Ορεινής Μεραρχίας με
διοικητή τον υποστράτηγο Στέτνερ και 9.000 άνδρες. Η Μεραρχία αυτή ανήκε στο 21
Ορεινό Σώμα Στρατού, το οποίο είχε διοικητή το στρατηγό Λαντζ και έδρα την
Ερσέκα της Αλβανίας. Οι άνδρες της έφεραν ως έμβλημα στο καπέλο το άνθος
εντελβάις και γι’ αυτό ονομαζόταν και Μεραρχία Εντελβάις. Είχε οργανικές μονάδες
πεζικού τα 98 και 99 Συντάγματα. Από αυτά το 99 Σύνταγμα κινήθηκε από Κόνιτσα
προς Φούρκα, Σαμαρίνα, Δίστρατο, Βωβούσα, Δοτσικό, Αβδέλλα, Μηλιά Μετσόβου,
Μέτσοβο.

Δυνάμεις του ΕΛΑΣ

Η διάταξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ ήταν η παρακάτω:

 Στρατηγείο της ΟΜΜ στο Τρίκωμο.
 Στρατηγείο ΙΧ Μεραρχίας στον Πεντάλοφο, με το 27 Σύνταγμα στο Μέγαρο, το
28 Σύνταγμα στη Δαμασκηνιά και το 53 Σύνταγμα στον Αυγερινό. Στην έδρα της
Μεραρχίας υπήρχε και ένα τμήμα 50 Άγγλων κομάντος, με επικεφαλής τον
ταγματάρχη Μπρεντ.
 Στρατηγείο της Χ Μεραρχίας στο Μαυρέλι Καλαμπάκας, με ελαφρά τμήματα στα
Χάσια και τα Καμβούνια.

282
 Ομάδες επιτήρησης της VIII Μεραρχίας στα Ζαγόρια και στο όρος Τύμφη
(Γκαμήλα).

Εξέλιξη των επιχειρήσεων

Όταν η ΙΧ Μεραρχία πληροφορήθηκε για τη συγκέντρωση και την επικείμενη

επίθεση των γερμανικών δυνάμεων, απέσυρε δυτικά του Αλιάκμονα τις μονάδες που
είχε στο Βίτσι- Σινιάτσικο και άφησε εκεί μόνο ελαφρές ομάδες επιτήρησης.
Το σχέδιο της Μεραρχίας προέβλεπε τη συγκέντρωση όλων των μονάδων της στη
δασωμένο και ορεινό όγκο της Βάλια Κάλντας (μεταξύ Περιβολίου και Μηλιάς), με
σκοπό να κρυφτούν (καλυφθούν) και να αποφύγουν την κατά μέτωπο αντιπαράθεση
με τις γερμανικές δυνάμεις. Το αποτέλεσμα ήταν, κάτω από την εχθρική πίεση, να
αναγκαστούν οι μονάδες να κατατμηθούν σε μικρά τμήματα, ακόμη και μικρότερα
της ομάδας, και στο τέλος να διαλυθούν καθώς ο καθένας προσπαθούσε να βρει
ασφαλές καταφύγιο, για να επιβιώσει. Όσοι κατάγονταν από τα κοντινά χωριά πήγαν
στα σπίτια τους, για να κρυφτούν μαζί με τις οικογένειές τους. Το γεγονός αυτό το
επιβεβαιώνουν και τα ίδια τα στελέχη της Μεραρχίας, όπως ο Υψηλάντης, ο οποίος
αναφέρει τα ακόλουθα263:

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση, όταν ως διοικητής του Αποσπάσματος

Σινιάτσικου βρέθηκα με το τμήμα μου στα υψώματα του χωριού Άγιος Κοσμάς Γρεβενών και
είδα να κινείται προς Βαλιακάρδα και το Επιτελείο της ΙΧ Μεραρχίας, μαζί με τον καπετάνιο
της Νίκο Ξυνό (Σμόλικα). Τον πλησίασα, τον χαιρέτησα και τον ρώτησα: Πού πάτε, Νίκο;
Στη Βαλιακάρδα, μου απαντά. Και τι θα κάνετε εκεί; Αυτή είναι η διαταγή. Είναι λάθος του
απαντώ, και εγώ δεν έχω το δικαίωμα να βάλω το τμήμα μου στη θηλιά των Γερμανών.
Ξέρω-συνεχίζω- ότι παραβαίνω τη διαταγή, αλλά αναλαμβάνω την ευθύνη γι’ αυτό με πλήρη
επίγνωση. Σήκωσε τους ώμους του.
Αυτά είπαμε και χωρίσαμε. Το αποτέλεσμα ήταν η εξάρθρωση και διάλυση της
Μεραρχίας, με μεγάλες απώλειες. Και η διάλυσή της προήλθε από το ότι τα τμήματά της
οδηγήθηκαν από τη Διοίκηση της Μεραρχίας στη Βαλιακάρδα ουσιαστικά για «λούφα». Κι
όταν οι Γερμανοί έσφιξαν τον κλοιό, οι διοικήσεις των τμημάτων εφάρμοσαν τότε το «ο
σώζων εαυτόν σωθήτω». Έγινε κατάτμηση των τμημάτων μέχρι και τριάδες, κι αυτές «κατ’
άνδρα». Έτσι διαλύθηκε η Μεραρχία με πολλές απώλειες και χρειάστηκε σχεδόν ένας μήνας
για να ανασυγκροτηθεί. Οι αντάρτες σκόρπισαν σαν τα παιδιά του λαγού και πήγαν στα
σπίτια τους στα χωριά, άλλοι πλάκωσαν εδώ και εκεί, και κρύβονταν.

Ο διοικητής τότε του 3/53 τάγματος του ΕΛΑΣ Σεραφείμ Καρασάββας, στο
Συνέδριο της Εταιρείας Μελετών Άνω Βοΐου, που πραγματοποιήθηκε στο Τσοτύλι
από 30 Αυγούστου μέχρι 1 Σεπτεμβρίου 1996, ανέφερε μεταξύ άλλων (σελ. 291
πρακτικών Συνεδρίου) και τα εξής που αφορούν τις επιχειρήσεις των Γερμανών τον
Ιούλιο 1944:

263 Α. Ρόσιου (Υψηλάντη), Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 113.

283
 Είναι γνωστό, ότι στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις της Πίνδου είχαν
εγκλωβιστεί όλες οι δυνάμεις της Μεραρχίας μας μέσα στη Βαλιακάλντα.
Δόθηκε τότε διαταγή να χωριστούν τα τμήματα σε μικρές ευέλικτες ομάδες, που
διασπώντας τον κλοιό θα παρενοχλούσαν τον εχθρό απ’ τα μετόπισθεν. Κι έγινε
το σκορποχώρι. ..

Σε γενικές γραμμές, οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών

διεξήχθησαν όπως παρακάτω:

Στις 4 Ιουλίου οι γερμανικές μονάδες προήλασαν στη Δυτική Μακεδονία επί

των εξής κατευθύνσεων:
 Κοζάνη-Σιάτιστα- Γρεβενά- Κηπουριό.
 Καστοριά- Νεστόριο- Επταχώρι.
 Καστοριά- Άργος Ορεστικό- Τσοτύλι- Πεντάλοφος.
 Καλαμπάκα- Αγιόφυλλο.
 Μέτσοβο- Μηλιά Μετσόβου- Κρανιά- Όρλιακας.
 Κόνιτσα- Κεράσοβο- Φούρκα- Σαμαρίνα.
 Ζαγόρια- Βωβούσα- Βάλια Κάλντα- Περιβόλι- Αβδέλλα.
 Ερσέκα (Αλβανία)- Γράμμος- Αετομηλίτσα.

4 Ιουλίου 1944

Μόλις οι Γερμανοί κατευθύνθηκαν από το Άργος Ορεστικό προς Πεντάλοφο,

τα τμήματα των Ελασιτών και το τμήμα των Άγγλων προσπάθησαν να τους
επιβραδύνουν στα υψώματα Πετροπουλάκη και Μόρφης-Αυγερινού αλλά
ανατράπηκαν και απομακρύνθηκαν από την περιοχή. Το Στρατηγείο της ΙΧ
Μεραρχίας είχε έγκαιρα εγκαταλείψει τον Πεντάλοφο και είχε συμπτυχθεί προς τη
Σαμαρίνα. Η διοίκηση της ΟΜΜ εγκατέλειψε το Τρίκωμο και πέρασε στην περιοχή
Χασίων, στο χωριό Τρικοκκιά. Στο Βούρινο και τα Βέντζια το Ι/27 Τάγμα του
Παλαιολόγου έριξε μερικές ριπές από μεγάλη απόσταση και μετά αποσύρθηκε σε νέα
γραμμή προς τα πίσω (δυτικά) σε απόσταση 10 χιλιομέτρων.
Το βράδυ της 4ης Ιουλίου τα τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας είχαν συμπτυχθεί επί
της γραμμής Σιταράς- γέφυρα Σπανού (επί του Βενέτικου)- Μαυραναίοι- υψώματα
Νιτρούζι- Μεσολούρι- Δοτσικό-ύψωμα Λυκοκρέμασμα- ύψωμα Παλιοκρίμινι.
Γενικά την πρώτη ημέρα τα τμήματα του ΕΛΑΣ δεν έδωσαν καμιά σοβαρή
μάχη με τους Γερμανούς και υποχώρησαν εσπευσμένα προς τα μετόπισθεν. Ο σκοπός
τους ήταν να φθάσουν γρήγορα στον ορεινό όγκο της Βάλια Κάλντας (εκεί που
υπάρχει σήμερα ο Εθνικός Δρυμός της Πίνδου) και της Αβδέλλας, όπου η
προσέγγιση των εχθρικών δυνάμεων ήταν αρκετά δύσκολη και η πυκνή βλάστηση
τους παρείχε κάλυψη και απόκρυψη.

5 Ιουλίου 1944

284
 Γερμανική μονάδα των Ες-Ες, που ήλθε για ενίσχυση από το Βόλο στις 5
Ιουλίου, με επικεφαλής το συνταγματάρχη Ντιόνερ και στις 15 του ίδιου μήνα (ημέρα
αναχώρησης) λεηλάτησε και πυρπόλησε την πόλη των Γρεβενών. Κάηκαν 350 σπίτια
και καταστήματα, μεταξύ των οποίων και το κτίριο της Ιεράς Μητροπόλεως, το
νεότευκτο Σχολείο (Δημοτικό και Γυμνάσιο), το Οικοτροφείο, το Κρατικό
Νοσοκομείο, τα Δικαστήρια, και όλα τα εμπορικά καταστήματα της αγοράς (γύρω
στα 125). Οι Γερμανοί κατά την αποχώρηση από την πόλη, μετέφεραν με
στρατιωτικά οχήματα έπιπλα, τρόφιμα, ζώα, κτηνοτροφικά προϊόντα κλπ.,
απογυμνώνοντας τελείως τους κατοίκους από την κινητή περιουσία τους264.
Το 1Α/53 Τάγμα (Σινιάτσικου) με διοικητή τον Υψηλάντη έδωσε μάχη στα
υψώματα Δοτσικό - Λυκοκρέμασμα και κατόρθωσε να αναχαιτίσει για μια ημέρα την
προέλαση των γερμανικών τμημάτων, που κατευθύνονταν από το Επταχώρι προς τη
Σαμαρίνα. Ήταν η μοναδική εξαίρεση μονάδας Ελασιτών που συνεπλάκη σοβαρά με
τους Γερμανούς, έστω και για περιορισμένο χρόνο. Μετά τη συμπλοκή αυτή το
Τάγμα Υψηλάντη υποχώρησε προς το Περιβόλι, όπου κατόπιν διαταγής διαλύθηκε265.
Η ίδια εντολή δόθηκε και στις άλλες μονάδες που βρίσκονταν στη Βάλια
Κάλντα και στην Αβδέλλα. Το Τάγμα Καρασάββα διαλύθηκε στη Βάλια Κάλντα,
απέναντι από την τοποθεσία «Αμπέλια Περιβολιώτικα»266. Από εκεί και πέρα κάθε
αντάρτης ανέλαβε μόνος του τον τρόπο που έπρεπε να επιβιώσει είτε μαζί με άλλους
είτε μεμονωμένα.
Το 28 Σύνταγμα συμπτύχθηκε προς το Παλιοκρίμινι και μετά από μερικά
πυρά παρενόχλησης κατά τη διάρκεια της ημέρας αποσύρθηκε προς την περιοχή
Δοτσικού-Λάβδας.

6 Ιουλίου 1944

Στον Όρλιακα και την Βάλια Κάλντα υπήρχαν ομάδες επιτήρησης Ελασιτών,
οι οποίες δεν είχαν τη δυνατότητα να δώσουν μάχη, παρά μόνο να παρενοχλούν.
Στο «Λάκκο Χότζα», μια ρεματιά που κατέληγε στο Βενέτικο και είχε πολύ
πυκνή βλάστηση (3 χλμ. ΒΔ από το Μοναχίτι), είχαν καταφύγει το νοσοκομείο της Χ
Μεραρχίας και οι κρατούμενοι που είχαν καταδικαστεί με αποφάσεις του
ανταρτοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας. Όταν οι Γερμανοί ανακάλυψαν την τοποθεσία,
βρήκαν μόνο 20 τραυματίες, τους νοσοκόμους και δύο γιατρούς. Ένας από τους
γιατρούς ήταν ο χειρουργός Θεόδωρος Λαμπράκης. Όσοι ασθενείς και τραυματίες
μπορούσαν να περπατήσουν απομακρύνθηκαν προς τα Χάσια με τη βοήθεια δύο
κρατουμένων αξιωματικών του ΕΛΑΣ, του ταγματάρχη Ανδρέα Λαλόπουλου και του
επιλάρχου Χρήστου Λαζαρίδη. Στην απομάκρυνση των τραυματιών βοήθησε και η
φρουρά του νοσοκομείου.

264 Δ. Μαγκριώτη, Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήματα κατοχής 1941-1944, Αθήνα 1949, σελ.123.
Χρήστου Ενισλείδου, Η Πίνδος και τα χωριά της, Αθήνα 1951, σελ. 158. Αφήγηση του Γεωργίου
Μητσιούλη, πρώην διευθυντή Πρόνοιας Γρεβενών.
265 Αφήγηση του Αθανασίου Βλάμη από το Τρίκωμο, αντάρτη του τάγματος Υψηλάντη.
266 Αφήγηση του Δημητρίου Κ. Δασκαλόπουλου από το Τρίκωμο, αντάρτη του τάγματος
Καρασάββα.

285
 8-10 Ιουλίου 1944

Στις 8 Ιουλίου οι Γερμανοί κατευθύνθηκαν από τα Γρεβενά προς το Κηπουριό

και το Τρίκωμο και στις 9 Ιουλίου προς το Κοσμάτι, χωρίς να συναντήσουν καμιά
αντίσταση από τα τμήματα του ΕΛΑΣ.
Οι μονάδες της γερμανικής Ορεινής Μεραρχίας άρχισαν να περισφίγγουν τον
ορεινό όγκο και να ρίχνουν βολές πυροβολικού στα τυφλά μέσα στα δάση. Όπου
έβρισκαν πυκνά φυλλώματα και δεν είχαν ορατότητα, έβαζαν ριπές με τα πολυβόλα,
ενώ ειδικά τμήματα κτένιζαν τα δάση. Οι αντάρτες έδειξαν απροθυμία να εμπλακούν
και τράπηκαν σε φυγή. Μερικοί κουβαλούσαν μαζί τους πολιτικά ρούχα, ώστε σε
περίπτωση ανάγκης να αλλάξουν ενδυμασία, για να μη γίνει γνωστή η ιδιότητά τους.
Αρκετά τμήματα ανταρτών βρήκαν διέξοδο προς τα Χάσια, όπου δεν υπήρχε σοβαρή
πίεση, καθόσον τα επίλεκτα γερμανικά τμήματα ήταν προσανατολισμένα στον ορεινό
όγκο της Πίνδου.
Η Χ Μεραρχία του ΕΛΑΣ με την έναρξη των επιχειρήσεων επιστράτευσε
τους εφεδροελασίτες στα χωριά των Αντιχασίων και διέταξε τα ΙΙ/16 και ΙΙ/50
Τάγματα να κινηθούν από τα Πιέρια προς τα Χάσια. Στις 9 Ιουλίου η ίδια Μεραρχία
συγκέντρωσε σε επίκαιρα σημεία τους εφεδροελασίτες της περιοχής Χασίων και
ανασυγκρότησε τα τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας, που κάτω από την πίεση των
Γερμανών είχαν περάσει στα Χάσια και μαζί με τα δικά της τμήματα αντιμετώπισε
επίθεση των Γερμανών από την κατεύθυνση Γρεβενά- Βενέτικο προς Ελευθεροχώρι,
Δεσπότη, Αιμιλιανό και από Κηπουριό προς Σιταρά267.

12-13 Ιουλίου 1944

Οι Γερμανοί με δύο διλοχίες επανέλαβαν την κίνηση από Κηπουριό προς

Σιταρά και με ένα σύνταγμα, ενισχυμένο με πυροβολικό, από αεροδρόμιο
Μαυραναίων προς Πηγαδίτσα- Αιμιλιανό- Δεσπότη- Ελευθεροχώρι. Ταυτόχρονα με
ένα τάγμα και με πυροβολικό κινήθηκαν από Σέρβια προς Τρανόβαλτο και από
γέφυρα Μουργκάνι Καλαμπάκας με ένα τάγμα, 4 τεθωρακισμένα και πυροβολικό
προς Οξύνεια- Αγιόφυλλο. Στις παραπάνω κατευθύνσεις τ τμήματα της Χ Μεραρχίας
έδωσαν μάχες και με αντεπιθέσεις ανέστειλαν την κίνηση των Γερμανών.
Γενικά η Χ Μεραρχία ασχολήθηκε με το συμμάζεμα των διαλυμένων
τμημάτων της ΙΧ Μεραρχίας και προέβη σε μερικές μικροσυμπλοκές μεταξύ
Κηπουριού και Χασίων που δεν είχαν καμιά σοβαρή επίδραση στις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις των Γερμανών.
Στις 22 Ιουλίου οι Γερμανοί αποσύρθηκαν από το χώρο της Πίνδου. Σύμφωνα
με τα στοιχεία του Σαράφη οι απώλειες των μονάδων του ΕΛΑΣ ανήλθαν σε 200
νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους268. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών
ειδοποιήθηκαν οι διαλυμένοι αντάρτες της ΙΧ Μεραρχίας να συγκεντρωθούν σε

267 Σ. Πρωτόπαπα (Κικίτσα), Χ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, Αθήνα χ. χ, σελ. 356-357.

268 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ.478-479.

286
καθορισμένους χώρους για ανασυγκρότηση. Το τάγμα Καρασάββα ανασυγκροτήθηκε
στο Κοσμάτι και το τάγμα του Υψηλάντη στο Ζιάκα.

Εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού - Πυρπολήσεις χωριών από Γερμανούς

Σε όλα τα χωριά που πέρασαν οι Γερμανοί έκαψαν και λεηλάτησαν σπίτια,

άρπαξαν μικρά και μεγάλα ζώα και σκότωσαν ή πήραν ομήρους άνδρες από τον
άμαχο πληθυσμό. Τη μεγαλύτερη συμφορά σε μαζικές εκτελέσεις την υπέστησαν το
Κηπουριό, το Κοσμάτι και το Μικρολίβαδο και σε ομήρους οι Μαυραναίοι και το
Τρίκωμο.
Στο Κηπουριό σκότωσαν ή έκαψαν όσα γυναικόπαιδα βρήκαν κρυμμένα και
πυρπόλησαν τα περισσότερα σπίτια του χωριού. Από τα 42 θύματα τα 37, μεταξύ των
οποίων και πολλά ανήλικα παιδιά, τα έκαψαν ζωντανά στις 8 Ιουλίου σε ένα
αχυρώνα, που υπήρχε πίσω από το σημερινό μνημείο των θυμάτων, το οποίο
βρίσκεται δεξιά του δρόμου Γρεβενών- Κηπουριού και σε απόσταση ενός περίπου
χιλιομέτρου πριν από το χωριό.
Στο Κοσμάτι εκτέλεσαν 29 άνδρες, ηλικίας 18-50 ετών, κάτω από τις εξής
συνθήκες269:
Στις 9 Ιουλίου, ημέρα Κυριακή, ένα τμήμα Γερμανών που βρισκόταν στη
γέφυρα Σπανού, κατευθύνθηκε προς το Κοσμάτι. Οι περισσότεροι κάτοικοι, που τις
προηγούμενες ημέρες ήταν κρυμμένοι στα δάση, είχαν επιστρέψει στο χωριό μετά τη
διαβεβαίωση των Γερμανών ότι δεν επρόκειτο να πειράξουν τους ανθρώπους που θα
παρέμειναν στα σπίτια τους. Όμως αν συλλαμβάνονταν κρυμμένοι θα τους σκότωναν.
Την ώρα που οι Γερμανοί πλησίαζαν στο χωριό, από το μέρος που ήταν το
εκκλησάκι και η μεγάλη εκκλησία του Αγίου Νικολάου, όλοι σχεδόν οι κάτοικοι
φοβισμένοι συγκεντρώθηκαν προς την πλευρά αυτή και σήκωσαν άσπρα μαντήλια,
για να τους καλωσορίσουν. Οι Γερμανοί τους πλησίασαν και με τη βοήθεια
διερμηνέα ζήτησαν να συγκεντρωθούν έξω από το μικρό εκκλησάκι όσοι άνδρες ήταν
ηλικίας 18 μέχρι 50 ετών και οι γέροι με τα γυναικόπαιδα στον περίβολο της μεγάλης
εκκλησίας.
Μπροστά από τους συγκεντρωμένους άνδρες οι Γερμανοί είχαν στήσει τα
πολυβόλα. Μερικοί προβληματίστηκαν αν έπρεπε να φύγουν ή να παραμείνουν στη
θέση τους, γιατί ήταν άγνωστες οι προθέσεις των Γερμανών. Τότε ένας από αυτούς, ο
Στέργιος Τσιρίκας αποφάσισε να δραπετεύσει. Ξέκοψε από τους άλλους και έτρεξε
τον κατήφορο μέσα στα χωράφια. Οι Γερμανοί άρχισαν να τον πυροβολούν, αλλά
χωρίς αποτέλεσμα. Την ώρα που ήταν απασχολημένοι με τον Στέργιο Τσιρίκα,
δραπέτευσαν δύο άλλα άτομα, ο Αλέξανδρος Χαντάβας και ο Κωνσταντίνος Ψάρρας.
Οι Γερμανοί έστρεψαν τα πυρά πάνω τους, αλλά ήδη είχαν απομακρυνθεί αρκετά και
δεν τους πέτυχαν. Έναν άλλο κρατούμενο, το Θύμιο Τσιοπλή, που προσπάθησε να
τους διαφύγει, τον πρόλαβαν και τον εκτέλεσαν επί τόπου.
Από δω και μπρος αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για τους κρατούμενους. Οι
Γερμανοί θεώρησαν προσβολή το γεγονός ότι δραπέτευσαν μέσα από τα χέρια τους

269 Αθ. Παπαζήση, Το Κοσμάτι Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 27-35.

287
τρία άτομα και έκριναν σκόπιμο να εφαρμόσουν αντίποινα. Τους 28 εναπομείναντες
τους μάζεψαν και με τη βία τους έβαλαν μέσα στο εκκλησάκι. Εκεί με ριπές
αυτομάτων όπλων τους εκτέλεσαν και μετά τους αποτελείωσαν με τη χαριστική βολή.
Ύστερα πήραν καλαμιές από το διπλανό χωράφι και επιχείρησαν να κάψουν τα
πτώματα.
Μετά την αποτρόπαια αυτή πράξη, για να εκδικηθούν ακόμη περισσότερο το
χωριό, καθώς έφευγαν προς το Τρίκωμο, έκαιγαν τα σπίτια και σκότωναν όσα ζώα
έβρισκαν μπροστά τους.
Από το Μικρολίβαδο εκτέλεσαν 26 άνδρες (7 στο χωριό και 19 στο Τρίκωμο),
ως εξής:
Όταν οι Γερμανοί άρχισαν τις επιχειρήσεις, οι άνδρες του Μικρολίβαδου
είχαν κρυφτεί και διέφυγαν τον κίνδυνο. Αφού πέρασαν μερικές ημέρες, κάποιος από
το χωριό φώναξε τους κρυμμένους κατοίκους και τους είπε να βγουν από τις
κρυψώνες τους και να πάνε στα σπίτια τους, γιατί οι Γερμανοί έφυγαν. Όταν οι
κάτοικοι πλησίασαν στο χωριό, στις 12 Ιουλίου, έπεσαν πάνω στα β΄ κλιμάκια των
Γερμανών (μαγειρεία, εφοδιασμός, μεταγωγικά κλπ.) και συνελήφθησαν.
Οι Γερμανοί, από τους 26 συνολικά άνδρες που συνέλαβαν, εκτέλεσαν τους 7
στην άκρη του χωριού και τους άλλους 19 τους προώθησαν στο Τρίκωμο, με σκοπό
να τους παραδώσουν στη φάλαγγα των 80 ομήρων του Τρικώμου, που έφευγε για τα
Γρεβενά. Στο δρόμο προς το Τρίκωμο συνέλαβαν ως ομήρους και άλλους 3 άνδρες
από το Μοναχίτι, οι οποίοι είχαν την αφέλεια να παρουσιαστούν μόνοι τους στους
Γερμανούς και να τους ζητήσουν να τους δώσουν κανένα μουλάρι. Τα άτομα αυτά
ήταν ο Λάμπρος Χ. Βαρζώκας, ο Κωνσταντίνος Ι. Ζαρκάδας και ο Στέργιος Γ. Νίκου.
Όταν οι Γερμανοί έφθασαν στο Τρίκωμο, η φάλαγγα των ομήρων είχε ήδη
αναχωρήσει για τα Γρεβενά, οπότε αποφάσισαν αντί να τους κρατήσουν και να τους
μεταφέρουν πάλι προς τα πίσω, να τους «ξεφορτωθούν» επί τόπου. Τους
συγκέντρωσαν σε μια χαράδρα δυτικά του χωριού, λίγο πιο πίσω από το σημείο που
βρίσκεται σήμερα το μνημείο των πεσόντων Μικρολιβαδιωτών, και τους εκτέλεσαν
ομαδικά. Μετά την εκτέλεση, επιχείρησαν να κάψουν τα πτώματα. Εκεί βρέθηκαν
από τους συγγενείς τους, μετά από αναζήτηση τριών ημερών, μισοκαμένα και σε
κατάσταση αποσύνθεσης.
Και σε άλλα χωριά έγιναν εκτελέσεις, εμπρησμοί και λεηλασίες. Ενδεικτικά
αναφέρονται τα εξής:
Στο Σπήλαιο από τις 8-10 Ιουλίου 1944 από τα 187 σπίτια κάηκαν τα 137 και
εκτελέστηκαν 9 άτομα, από τα οποία τα 7 είχαν βγει από τις κρύπτες τους και
παραδόθηκαν με τη θέλησή τους, με την ελπίδα ότι δεν θα τα πειράξουν.
Στην Αβδέλλα έκαψαν τα μισά σπίτια.
Στη Σμίξη, από τα 218 σπίτια έκαψαν τα 185.
Στο Πρόσβορο έκαψαν σχεδόν όλα τα σπίτια και άρπαξαν 4.000 πρόβατα.
Στο Τρίκωμο εκτέλεσαν 13 άτομα, προέβησαν σε λεηλασίες και εμπρησμούς
και συνέλαβαν 80 ομήρους.
Στους Μαυραναίους εκτέλεσαν 18 άτομα, έκαψαν τα περισσότερα σπίτια και
συνέλαβαν 50 ομήρους.

288
 Η Δεσκάτη την περίοδο αυτή δεν έπαθε ζημιές, γιατί βρισκόταν έξω από τη
ζώνη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων.
Αναλυτική κατάσταση με τα ονοματεπώνυμα όλων των θυμάτων του άμαχου
πληθυσμού από τα στρατεύματα κατοχής δημοσιεύεται στο Παράρτημα «Β», σελ.
612. Αριθμητικά κατά Δήμο ή Κοινότητα, τα θύματα φαίνονται στον παρακάτω
πίνακα:

Συνοπτικός Πίνακας

Εκτελεσθέντων Νομού Γρεβενών από τα Στρατεύματα Κατοχής 1941-1944

Α/Α Δήμος ή Εκτελεσθέντες

Κοινότητα αριθμητικά Παρατηρήσεις
α β γ δ
1 Αβδέλλας 7
2 Αγίου Γεωργίου 20 5 από Ιταλούς
3 Αηδονιών 6
4 Αμυγδαλιών 8
5 Άνοιξης 3 Από Ιταλούς
6 Βατολάκκου 1
7 Γρεβενών 18 2 από Ιταλούς
8 Δεσκάτης 23
9 Δήμητρας 10
10 Δοτσικού 1
11 Ελάτου 1
12 Ελευθέρου 1
13 Εξάρχου 1
14 Καληράχης 1
15 Καλλιθέας 13
16 Καλλονής 5
17 Καρπερού 11 10 από Ιταλούς
18 Κέντρου 1
19 Κηπουριού 41
20 Κιβωτού 13 2 από Ιταλούς
21 Κνίδης 4
22 Κοκκινιάς 4
23 Κοσματίου 29
24 Κρανιάς 19
25 Κυδωνιών 5
26 Κυρακαλής 6 2 από Ιταλούς
27 Λάβδας 1
28 Μαυραναίων 18
29 Μαυρονόρους 2
30 Μεγάλου Σειρηνίου 7
31 Μεγάρου 2
32 Μηλιάς 18
33 Μικρολίβαδου 26
34 Μοναχιτίου 9 3 εκτελέστηκαν στο Τρίκωμο
35 Παλαιoκάστρου 12
36 Παλαιοχωρίου 3

289
 37 Παλιουριάς 9
38 Παναγιάς 1
39 Περιβολίου 22
40 Πολυνερίου 1 Από Ιταλούς
41 Ποντινής 7
42 Προσβόρου 1
43 Πυλωροί 2
44 Ροδιάς 2
45 Σαμαρίνας 3
46 Σαρακίνας 8
47 Σιταρά 1
48 Σμίξης 3
49 Σπηλαίου 9
50 Σταυρού 5
51 Ταξιάρχη 7 2 από Ιταλούς
52 Τρικοκκιάς 2 Από Ιταλούς
53 Τρικώμου 13
Σύνολο 446

Συλλήψεις ομήρων υπό των Γερμανών

Οι Γερμανοί, εκτός από τις εκτελέσεις που έκαναν σε όλη την επαρχία
Γρεβενών, συνέλαβαν άγνωστο αριθμό ανδρών ως ομήρους. Ο τέως Υπουργός
Βορείου Ελλάδος Κωνσταντίνος Ταλιαδούρης, στο βιβλίο του «Πεπραγμένα
Πεντηκονταετίας 1923-1973» και στη σελ. 22, αναφέρει ότι οι Γερμανοί συνέλαβαν
από την περιφέρεια Γρεβενών 300 ομήρους τους οποίους προώθησαν στη
Θεσσαλονίκη και τους έκλεισαν στο Στρατόπεδο Παύλου Μελά.
Ο αριθμός όμως αυτός δεν κατέστη δυνατόν να επιβεβαιωθεί από τον επίσημο
αρμόδιο φορέα, που είναι η Υπηρεσία Αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού
Σταυρού, γιατί σε αίτηση του γράφοντος, για να πληροφορηθεί τα ονοματεπώνυμα
των ομήρων της περιοχής Γρεβενών για ιστορικούς και μόνο λόγους, η απάντηση
ήταν αρνητική, με την αιτιολογία ότι σύμφωνα με τις ισχύουσες διεθνείς συμβάσεις
απαγορεύεται να δίδονται τα στοιχεία των ομήρων.
Οι Γερμανοί όσους συνέλαβαν για ομήρους τους συγκέντρωσαν αρχικά στην
πόλη των Γρεβενών, εκεί που βρίσκονται σήμερα οι αποθήκες Γεωργικών
Συνεταιρισμών. Στο σημείο αυτό μεταφέρθηκαν μέχρι τις 10 Ιουλίου όλοι οι όμηροι
από τα χωριά των Γρεβενών και την επόμενη ημέρα με στρατιωτικά οχήματα
προωθήθηκαν σε στρατόπεδο της Κοζάνης. Μεταξύ αυτών ήταν 50 από τους
Μαυραναίους και 80 από το Τρίκωμο. Στις 21 του ίδιου μήνα οι Γερμανοί τους
επιβίβασαν πάλι σε οχήματα και τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Παύλου Μελά της
Θεσσαλονίκης, όπου υπήρχαν και άλλοι κρατούμενοι από διάφορες περιοχές της
Μακεδονίας.
Το στρατόπεδο των ομήρων το επισκεπτόταν κατά τακτά χρονικά διαστήματα
και ο συνεργάτης των Γερμανών Αντώνης Δάγγουλας. Κάποια ημέρα μια
αντιπροσωπεία ομήρων από τους Μαυραναίους επισκέφτηκε το Δάγκουλα και ζήτησε
τη μεσολάβησή του, για να απελευθερωθούν. Σύμφωνα με όσα υποστηρίζει στο

290
βιβλιαράκι του «Οι όμηροι της Ναζιστικής Γερμανίας» ο κρατούμενος ως όμηρος
αντάρτης του ΕΛΑΣ Χρήστος Δ. Ευαγγελόπουλος, ο Δάγγουλας τους είπε ότι
μπορούσε να τους απελευθερώσει την επόμενη ημέρα με την προϋπόθεση ότι θα
έπαιρναν όπλα και θα συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. Η επιτροπή, απάντησε
αρνητικά, οπότε ο Δάγγουλας «φωνάζοντας και ουρλιάζοντας τους είπε ότι, ούτε
ποντίκι δεν θ’ αφήσω απ’ τα Γρεβενά». Διαφορετική όμως ήταν η συμπεριφορά του
Αντώνη Δάγγουλα προς τους ομήρους του Τρικώμου, καθώς από τους 80 άφησε
ελεύθερους τους 40, χωρίς να ζητήσει κάποια ανταπόδοση. Στην απελευθέρωση των
ομήρων του Τρικώμου συνέβαλε και ο καταγόμενος από το Τρίκωμο δικηγόρος
Θεσσαλονίκης Γεώργιος Βαβίτσας.
Στις 22 Αυγούστου 1944 ξεκινούσε από το Σιδηροδρομικό Σταθμό της
Θεσσαλονίκης η αμαξοστοιχία που θα μετέφερε 500 ομήρους από το στρατόπεδο
Παύλου Μελά στη Γερμανία. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν 39 από τους Μαυραναίους και
άλλοι τόσοι από το Τρίκωμο.
Η επιστροφή των ομήρων στην Ελλάδα έγινε τον Αύγουστο του 1945, αφού
είχαν περάσει ήδη 4 μήνες από την παράδοση της Γερμανίας στους Συμμάχους. Στα
στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας πέθαναν από διάφορες αιτίες (κακουχίες,
πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια) 4 όμηροι από τους Μαυραναίους και 8 από το
Τρίκωμο, οι εξής:
Μαυραναίοι: Γεώργιος Μπέλλος, Διαμαντής Παπαθεοδώρου, Ιωάννης Τσιούρας και
Χαρίσης Χαρισίου.
Τρίκωμο: Δημήτριος Αδάμος, Ευάγγελος Αποστολίδης, Πέτρος Ματζάνας, Στέφανος
Ματζάνας, Ιωάννης Παράσκος, Αθανάσιος Τσαμέτης, Μιχάλης Τζιώρας και
Στέφανος Τσιώτας.

Ποιος ήταν ο Αντώνης Δάγγουλας

Ο Αντώνης Δάγγουλας προπολεμικά ασκούσε το επάγγελμα του

αυτοκινητιστή στα Γρεβενά. Ήταν ανεψιός του πρώην Μητροπολίτη Γρεβενών
Αιμιλιανού Β΄ Δάγγουλα (1911-1924). Από πολιτικής πλευράς ανήκε στη βενιζελική
παράταξη.
Κατατάχθηκε αρχικά στο ΕΑΜ- ΕΛΑΣ Γρεβενών και αργότερα διαφώνησε
μαζί του και αποχώρησε. Συνελήφθη από τους Ελασίτες και οδηγήθηκε στον Έλατο
για ανάκριση. Ύστερα οδηγήθηκε στις φυλακές Ζούζουλης και Πενταλόφου
αντίστοιχα, όπου κακοποιήθηκε βάναυσα. Μια πληροφορία, που δεν έχει
επιβεβαιωθεί, αναφέρει ότι οι Ελασίτες μετά τον ξυλοδαρμό τον πέταξαν από τον
πρώτο όροφο ενός κτιρίου αναίσθητο στο δρόμο και τον συμμάζεψαν οι Γερμανοί
κατά τη διάρκεια μιας επιδρομής στο Βόιο. Το πιο πιθανό είναι ότι κατόρθωσε να
δραπετεύσει από τη φυλακή και να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, όπου συνεργάστηκε με
τους Γερμανούς.
Συγκρότησε μια ομάδα ντυμένη με γερμανικές στολές, η οποία ήταν υπό την
άμεση καθοδήγηση του διοικητή της Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης
ταγματάρχη Γκρην. Στις ημέρες του συνελήφθησαν, φυλακίσθηκαν και εκτελέστηκαν

291
αρκετοί, όλων των παρατάξεων, που είχαν αναπτύξει αντιαξονική δραστηριότητα στη
Θεσσαλονίκη. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στη σύλληψη των κομμουνιστών, λόγω της
συμπεριφοράς που είχαν επιδείξει απέναντί του. Δεν ακολούθησε τους Γερμανούς
κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα.
Τραυματίστηκε στο Κιλκίς το Νοέμβριο του 1944 σε μια συμπλοκή
Ελασιτών με τα τάγματα ασφαλείας του Κισά Μπασάκ και συνελήφθη αιχμάλωτος.
Διακομίστηκε σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης για θεραπεία270, υπό την αυστηρή
φρούρηση Ελασιτών. Εκεί, σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, τις οποίες
μεταφέρουμε με κάθε επιφύλαξη, μετά από μερικές ημέρες βρέθηκε νεκρός από
θανατηφόρα ένεση, για να μη βγάλει στην επιφάνεια διάφορα μυστικά και ονόματα
συνεργατών του.
Μετά το θάνατό του οι Ελασίτες τον έδεσαν πίσω από ένα κάρο και τον
γύριζαν στους δρόμους της Θεσσαλονίκης.

Διαπιστώσεις- συμπεράσματα
από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών

Η αποδιοργάνωση των τμημάτων της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και η άτακτη

υποχώρησή τους προς την Βάλια Κάλντα και τα Χάσια, διέλυσε το «μύθο», που είχε
δημιουργηθεί στους κατοίκους της Δυτικής Μακεδονίας, ότι οι Ελασίτες ήταν ικανοί
να υπερασπιστούν την αποκαλούμενη «Ελεύθερη Ελλάδα».
Οι Γερμανοί βάδιζαν ανενόχλητοι στα χωριά και μέσα στις δασωμένες
περιοχές της Πίνδου, χωρίς να αντιμετωπίζουν κανένα κίνδυνο. Υπήρχαν περιπτώσεις
που μικρές ομάδες, ακόμη και των 2-3 ατόμων, κινούνταν με άνεση στους χώρους
εξερεύνησης.
Οι μονάδες της ΙΧ Μεραρχίας εγκατέλειψαν όλα τα χωριά και τους κατοίκους
στην τύχη τους, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να προβαίνουν σε λεηλασίες,
πυρπολήσεις και εκτελέσεις αθώων πολιτών, χωρίς να αντιμετωπίζουν καμιά
αντίσταση.
Η ανασυγκρότηση των μονάδων της ΙΧ Μεραρχίας και η επαναφορά του
Στρατηγείου στον Πεντάλοφο επιτεύχθηκε μετά 15 ημέρες από το τέλος των
εκκαθαριστικών επιχειρήσεων.
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ διαπίστωσε την ηττοπάθεια των μονάδων
της ΙΧ Μεραρχίας και αναγκάστηκε να αντικαταστήσει το στρατιωτικό διοικητή
συνταγματάρχη Ιωάννη Καραγιάννη και τον καπετάνιο Σμόλικα (Νίκο Ξυνό).
Καθήκοντα διοικητή ανέλαβε προσωρινά ο επιτελάρχης της Μεραρχίας
αντισυνταγματάρχης Άγγελος Βλαχόπουλος και καπετάνιος ο Καρατζάς, ο οποίος
είχε απομακρυνθεί από την θέση αυτή τον Απρίλιο.

270 Ο Κώστας Ράπτης από το Τρίκωμο, ο οποίος είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς ως όμηρος στο
χωριό του και είχε εγκλεισθεί στις φυλακές του στρατοπέδου Παύλου Μελά, ισχυρίζεται ότι
επισκέφτηκε το Δάγγουλα τραυματισμένο σε Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης και του έδωσε μάλιστα
και ένα πακέτο τσιγάρα, παρόλο που δεν τον συμπαθούσε, γιατί τον θεωρούσε προσωπικά υπεύθυνο
για την ομηρία του. Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε μετά από την επιμονή των συγχωριανών του
Θανάση Γκόγκα και Κώστα Γκατζήμα, οι οποίοι τον έπεισαν να πάνε μαζί στο νοσοκομείο.

292
 Στη συνοπτική έκθεση που έκανε μετά τις επιχειρήσεις (27 Ιουλίου 1944) ο
Άγγλος διοικητής της Συμμαχικής Αποστολής στη Δυτική Μακεδονία αναφέρει και
τα ακόλουθα271:

Αναμφίβολα η Μεραρχία έχει κλονισθεί και αποδιοργανωθεί σοβαρά και είναι

αμφίβολο εάν μπορεί να επανακερδίσει την προηγούμενη πολιτική ισχύ, καθώς
έχει και μικρή βοήθεια να προσφέρει στους χωρικούς, λόγω δε και της
ανεπαρκούς ικανότητος στην περιοχή έχασε την εμπιστοσύνη πολλών
προγενέστερων οπαδών.

Δεύτερη περιοδεία Σαράφη στις περιοχές Γρεβενών και Βοΐου

Ο Σαράφης, δέκα περίπου ημέρες μετά το τέλος των εκκαθαριστικών

επιχειρήσεων των Γερμανών, έκρινε σκόπιμο να επισκεφθεί τις επαρχίες Γρεβενών
και Βοΐου, για να δει από κοντά τη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε σχετικά με τη
μαχητική ικανότητα των μονάδων του ΕΛΑΣ και κυρίως της ΙΧ Μεραρχίας η οποία
είχε διαλυθεί και ανασυγκροτηθεί, και παράλληλα να δώσει οδηγίες για να
προετοιμαστούν εναντίον των δυνάμεων του Ζέρβα, εφόσον θα παρέμενε για τον
ΕΛΑΣ ο μόνος σοβαρός αντίπαλος στα σχέδιά του για την κατάληψη της εξουσίας,
μετά την επικείμενη αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα.
Ξεκίνησε από το Γενικό Στρατηγείο στις 3 Αυγούστου 1944 με πέντε
έφιππους αντάρτες και τους δύο Ρώσους ταγματάρχες Ιβανώφ και Καραμανώφ272, με
πρώτο σταθμό την έδρα της Ι Μεραρχίας Θεσσαλίας στα Στουρναρέικα. Στις 6
Αυγούστου έφθασε στην έδρα της Χ Μεραρχίας στον Κονισκό Καλαμπάκας και το
βράδυ της ίδιας ημέρας στην Τρικοκκιά Γρεβενών, όπου και διανυκτέρευσε.
Εκεί βρίσκονταν 3 τάγματα της ΟΜΜ και ένα τμήμα Αγγλοαμερικανών
κομάντος, που προετοιμάζονταν να εκτελέσουν μαζί με τους Ελασίτες κάποια
επιχείρηση στο δρόμο Καλαμπάκας-Μετσόβου. Στην Τρικοκκιά ο Σαράφης
συγκέντρωσε τους κατοίκους του χωριού και τους μίλησε υπέρ του ΕΛΑΣ και
εναντίον του Ζέρβα και παράλληλα τους κατέστησε γνωστό ότι η χώρα βρισκόταν
στις παραμονές της απελευθέρωσης. Μετά το τέλος της ομιλίας του, παρακάλεσε να
μιλήσουν για τον ΕΛΑΣ και οι δύο Ρώσοι ταγματάρχες. Το ίδιο έκανε και στα άλλα
χωριά της περιοδείας του.
Το πρωί της 7 Αυγούστου αναχώρησε για το Τρίκωμο, όπου ήταν η έδρα της
Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας (ΟΜΜ). Πέρασε με τη συνοδεία του από την
Ανθρακιά και το μεσημέρι έφθασε στο Κηπουριό, στο οποίο παρέμεινε λίγες ώρες,
για να επιθεωρήσει το 2/53 τάγμα της ΙΧ Μεραρχίας και να μιλήσει στους αντάρτες
και στους κατοίκους. Το βράδυ έφθασε στο Τρίκωμο. Το χωριό ήταν σχεδόν
κατεστραμμένο και λεηλατημένο και οι κάτοικοι ήταν ανάστατοι, γιατί οι Γερμανοί

271 Ν. Χάμμοντ, Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944,
Αθήνα χ. χ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 150.

272 Μέλη του Κλιμακίου της Σοβιετικής Στρατιωτικής Αποστολής στη Γιουγκοσλαβία, που είχαν
επισκεφθεί το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στις 28 Ιουλίου 1944.

293
είχαν πάρει μαζί τους 80 ομήρους. Ο διοικητής της ΟΜΜ υποστράτηγος
Καλαμπαλίκης θεώρησε σκόπιμο να μη συγκεντρώσει τους κατοίκους του χωριού για
ομιλία, λόγω της ψυχολογικής κατάστασης που επικρατούσε από τις εκτελέσεις και
την απουσία των περισσοτέρων ανδρών.
Ο Σαράφης ενημέρωσε τη διοίκηση και το επιτελείο της ΟΜΜ για την
υφιστάμενη κατάσταση, τη στάση της κυβέρνησης Παπανδρέου, τη συμπεριφορά του
Ζέρβα και για το ενδεχόμενο επιχειρήσεων εναντίον του. Στη συνέχεια διέταξε τον
υποστράτηγο Καλαμπαλίκη να διενεργήσει ανάκριση για τυχόν ευθύνες και
παραλείψεις της διοίκησης της ΙΧ Μεραρχίας κατά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών
επιχειρήσεων των Γερμανών. Ανεξάρτητα από την ανάκριση, οι πληροφορίες που του
έδωσε ο Καλαμπαλίκης ήταν τέτοιες που τον ικανοποίησαν. Η ΙΧ Μεραρχία είχε
ανασυγκροτηθεί, το ηθικό της ήταν καλό και 6 τάγματά της ήταν έτοιμα για δράση.
Το μόνο πρόβλημα που είχε ήταν η έλλειψη πυρομαχικών.
Στις 8 Αυγούστου, ο Σαράφης με τον καπετάνιο της ΟΜΜ Μάρκο Βαφειάδη
επιθεώρησαν ένα τάγμα του 27 συντάγματος της ΙΧ Μεραρχίας και νωρίς το
απόγευμα έφθασε στα Γρεβενά. Τον υποδέχτηκε στην είσοδο της πόλης η επιτροπή
του ΚΚΕ και τον συνόδευσε στην κεντρική πλατεία. Εκεί επιθεώρησε τη φρουρά των
Ελασιτών που ήταν παρατεταγμένη, καθώς και την Πολιτοφυλακή και στη συνέχεια
μίλησε στο συγκεντρωμένο πλήθος, αφού προηγουμένως τον είχαν προσφωνήσει οι
αντιπρόσωποι της πόλης, των οργανώσεων και της διοικητικής επιτροπής της
Μακεδονίας. Κατά παράκληση του Σαράφη μίλησαν προς τους Γρεβενιώτες και ένας
Άγγλος λοχαγός, που ετοίμαζε ένα πρόχειρο αεροδρόμιο κοντά στα Γρεβενά (περιοχή
Μαυραναίων) και ο Ρώσος ταγματάρχης Ιβανώφ. Στην ομιλία του ο Σαράφης
ανέπτυξε την υφιστάμενη κατάσταση, ότι πλησίαζε το τέλος του πολέμου και ότι
υπήρχε το ενδεχόμενο σύγκρουσης με το Ζέρβα.
Το βράδυ, στο Σαράφη και στη συνοδεία του, προσέφεραν ούζο στην οικία
τους (οικία Λαδά απέναντι από το σημερινό Γηροκομείο) οι Άγγλοι αξιωματικοί και
μετά παρακάθισαν σε δείπνο, που παρέθεσαν προς τιμήν τους οι αρχές της πόλης.
Το πρωί της 9ης Αυγούστου αναχώρησε για το Μέγαρο και το μεσημέρι
έφθασε στην Καλλονή, όπου επιθεώρησε το νοσοκομείο της ΙΧ Μεραρχίας, στο
οποίο νοσηλεύονταν 80 περίπου τραυματίες, μεταξύ των οποίων και τρεις Αλβανοί
αντάρτες και αρκετοί πολίτες273.
Το βράδυ της ίδιας ημέρας έφθασε στον Πεντάλοφο. Στην είσοδο του χωριού
ήταν συγκεντρωμένοι οι κάτοικοι, η φρουρά των Ελασιτών, ο λόχος των
ανταρτισσών, το συμμαχικό απόσπασμα, η συμμαχική αποστολή και η διοίκηση με το
επιτελείο της ΙΧ Μεραρχίας. Τον προσφώνησαν ο καπετάνιος της Μεραρχίας
Σμόλικας, ο Νεοζηλανδός αντισυνταγματάρχης Έντμονς και ο Αμερικανός λοχαγός
Λεθ. Έλαβε το λόγο πρώτος ο Ρώσος ταγματάρχης Ιβανώφ και μετά ο Σαράφης,
λέγοντας περίπου τα ίδια με αυτά που είπε στα Γρεβενά και επιπλέον, λόγω και της
παρουσίας των ξένων αξιωματικών, τόνισε τη συμβολή στον κοινό αγώνα των
Άγγλων, Ρώσων και Αμερικανών. Το βράδυ η διοίκηση της Μεραρχίας παρέθεσε
δείπνο, στο οποίο παρακάθισαν ο Σαράφης, η συμμαχική αποστολή και αντιπρόσωποι
του Πενταλόφου.
273 Στ. Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σελ. 373-376.

294
 Όλη την επόμενη ημέρα (10 Αυγούστου), ο Σαράφης εξέταζε θέματα που
είχαν σχέση με τη στάση που τήρησε η ΙΧ Μεραρχία κατά τις τελευταίες
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών. Ενημέρωσε το διοικητή της Μεραρχίας
συνταγματάρχη μηχανικού Ιωάννη Καραγιάννη, ότι είχε διαταχθεί ο υποστράτηγος
Ευάγγελος Καλαμπαλίκης να κάνει ανάκριση για το θέμα αυτό. Ο διοικητής της
Μεραρχίας όμως , με τη σύμφωνη γνώμη και της διοίκησης της ΟΜΜ, την περίοδο
αυτή είχε αντικαταστήσει τους περισσότερους διοικητές των συνταγμάτων και των
ταγμάτων εξαιτίας της ηττοπάθειας που επέδειξαν απέναντι στους Γερμανούς, χωρίς
και ο ίδιος να είναι άμοιρος ευθυνών. Ο συνταγματάρχης Καραγιάννης μετά από λίγο
αντικαταστάθηκε από τον υποστράτηγο Καλαμπαλίκη και ανέλαβε επιτελάρχης στη
νεοσύστατη Ομάδα Μεραρχιών Στερεάς Ελλάδας. Στρατιωτικός διοικητής της ΟΜΜ
τοποθετήθηκε ο υποστράτηγος Ευριπίδης Μπακιρτζής, με καπετάνιο και πάλι το
Μάρκο Βαφειάδη.
Το πρωί της 11ης Αυγούστου οι δύο Ρώσοι ταγματάρχες, συνοδευόμενοι από
οδηγούς του ΕΛΑΣ, αναχώρησαν για την Αλβανία. Το μεσημέρι ο Σαράφης με τη
συνοδεία του και τον καπετάνιο της Μεραρχίας Σμόλικα, αναχώρησε για τα χωριά
που βρίσκονταν ΒΔ των Γρεβενών, για να επιθεωρήσει τα τάγματα του ΕΛΑΣ, που
είχαν εγκατασταθεί εκεί. Πέρασε από το Δοτσικό και το απόγευμα έφθασε στους
Φιλιππαίους, όπου επιθεώρησε το νοσοκομείο της Χ Μεραρχίας, στο οποίο
νοσηλεύονταν περισσότεροι από 80 τραυματίες. Χειρουργός γιατρός του
νοσοκομείου ήταν ο Θεόδωρος Λαμπράκης.
Λίγο πριν νυχτώσει ξεκίνησε για τη Σμίξη. Όταν πλησίασε στο χωριό, είδε
πολλά φώτα. Ήταν αναμμένα δαδιά, που κρατούσαν οι Εαμίτες και Ελασίτες, οι
οποίοι τον περίμεναν τραγουδώντας αντάρτικα τραγούδια. Πήγε στην πλατεία του
χωριού και μίλησε, όπως και στα άλλα χωριά. Τα μέλη της ΕΠΟΝ του χωριού
τραγούδησαν, απάγγειλαν ποιήματα και τα μεσάνυχτα διαλύθηκαν.
Στις 12 Αυγούστου έφθασε στην Αβδέλλα, όπου μίλησε για λίγο στους
κατοίκους και στη συνέχεια επιθεώρησε, έξω από το χωριό, ένα τάγμα του 28
συντάγματος της ΙΧ Μεραρχίας, που το αποτελούσαν σλαβόφωνοι. Μίλησε στους
συγκεντρωμένους άνδρες για την κατάσταση και το ενδεχόμενο σύγκρουσης με τις
δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο. Το απόγευμα επισκέφθηκε το Περιβόλι και τη
νύχτα έφθασε στο Ζιάκα, όπου βρήκε το διοικητή του 27 συντάγματος με το
επιτελείο και ένα τάγμα. Εκεί μίλησε σε συγκέντρωση ανταρτών και άφησε να
εννοηθεί ότι δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος από τον τρόπο που η ΙΧ Μεραρχία
αντιμετώπισε τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών.
Το επόμενο πρωί (13 Αυγούστου 1944) επιθεώρησε το τάγμα και το λόχο
διοικήσεως του συντάγματος. Μετά αναχώρησε για το Τρίκωμο, όπου ήταν η έδρα
της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας. Εκεί με το στρατηγό Ευάγγελο Καλαμπαλίκη,
τον καπετάνιο Μάρκο Βαφειάδη και τον επιτελάρχη αντισυνταγματάρχη
πυροβολικού Κ. Λαγγουράνη κανόνισαν τη συγκρότηση αποσπάσματος από 6
τάγματα, που θα αναλάμβαναν αποστολή εναντίον του Ζέρβα, όταν θα έφτανε η
στιγμή της σύγκρουσης274.

274 Ό. π. σελ. 378-379.

295
 Παρατηρούμε εδώ, ότι το Σαράφη, σύμφωνα πάντοτε με τις δικές του
μαρτυρίες, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιοδείας του, τον απασχολούσαν οι
επιχειρήσεις κατά του Ζέρβα και σχεδόν καθόλου η αντίσταση κατά των Γερμανών.
Και αυτό γιατί ήθελε οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ να μη φθαρούν και να παραμείνουν
αξιόμαχες, για να διεξάγουν ένα αδελφοκτόνο πόλεμο που θα έδινε τη δυνατότητα
στο ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία, παραβιάζοντας εν γνώσει του το "Εθνικό
Συμβόλαιο του Λιβάνου" και όλες τις συμφωνίες περί ανακωχής που είχαν υπογραφεί
μέχρι τότε. Εφάρμοζε πιστά τις εντολές του Κόμματος και την αρχή «ο σκοπός
αγιάζει τα μέσα».
Το πρωί της 14ης Αυγούστου πήρε εντολή, δια μέσου ασυρμάτου, από το
στρατηγό Μάντακα να γυρίσει γρήγορα στο Στρατηγείο, γιατί οι Γερμανοί
ενεργούσαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή Καρπενησίου. Έφυγε το ίδιο
πρωί και το βράδυ έφτασε στη Δεσκάτη. Η Δεσκάτη δεν είχε πάθει ζημιές από τους
Γερμανούς και ο κομματικός μηχανισμός ήταν καλά οργανωμένος. Το πρωί της
επομένης επιθεώρησε τον ευρισκόμενο εκεί λόχο της Χ Μεραρχίας. Ύστερα μίλησε
στους κατοίκους και στους αντάρτες, αφού πρώτα μίλησε προς αυτούς ο διοικητής
της Χ Μεραρχίας συνταγματάρχης Γ. Παλαιολόγος. Μετά την ομιλία έφυγε μαζί με
το μέραρχο για το Μαυρέλι, όπου ήταν η έδρα της Μεραρχίας. Έφτασε εκεί κατά το
μεσημέρι και επιθεώρησε το Λόχο Στρατηγείου, τη διμοιρία της ΕΠΟΝ και τη
διμοιρία των ανταρτισσών. Στο Μαυρέλι παρέμεινε και διανυκτέρευσε. Το πρωί της
16ης Αυγούστου αποχαιρέτησε τις μακεδονικές μονάδες, με προορισμό το Γενικό
Στρατηγείο του ΕΛΑΣ.

Η Συμφωνία της Καζέρτας

(26 Σεπτεμβρίου 1944)

Στις 24 Σεπτεμβρίου 1944, 22 ημέρες μετά το σχηματισμό της Κυβέρνησης

Εθνικής Ενότητας, άρχισαν στην Καζέρτα της Ιταλίας διαπραγματεύσεις μεταξύ των
αντιπροσώπων του Στρατηγείου των Συμμαχικών Δυνάμεων της Μεσογείου, της
αγγλικής κυβέρνησης, της ελληνικής κυβέρνησης, του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. Στις 26
Σεπτεμβρίου 1944 έγινε η τελική σύσκεψη στην οποία πήραν μέρος ο Άγγλος
στρατηγός Ουίλσον, Αρχιστράτηγος των Συμμαχικών Δυνάμεων Μέσης Ανατολής
(πρόεδρος της σύσκεψης), ο Άγγλος στρατηγός Σκόμπυ, ο Μακ Μίλλαν, Βρετανός
υπουργός Μέσης Ανατολής, ο Λήπερ (Άγγλος πρεσβευτής στην Ελλάδα), ο Γ.
Παπανδρέου, Πρόεδρος της ελληνικής κυβέρνησης, ο Γ. Ζεύγος, Αλ. Σβώλος, Θ.
Τσάτσος και Χρ. Σγουρίτσας, υπουργοί της ελληνικής κυβέρνησης, ο στρατηγός
Ναπολέων Ζέρβας, στρατιωτικός αρχηγός του ΕΔΕΣ, και ο στρατηγός Στέφανος
Σαράφης, στρατιωτικός αρχηγός του ΕΛΑΣ.
Η σύσκεψη αυτή κατέληξε, στη «Συμφωνία της Καζέρτας», την οποία
υπέγραψαν ο Άγγλος στρατηγός Ουίλσον, ο Γ. Παπανδρέου, ο Ν. Ζέρβας και ο Στ.
Σαράφης. Η Συμφωνία προέβλεπε τα εξής:

 Όλες οι ανταρτικές ομάδες που δρούσαν στην Ελλάδα θα υπάγονταν στις

διαταγές της Ελληνικής Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας.

296
  Η Κυβέρνηση θα έθετε τις δυνάμεις της στις διαταγές του στρατηγού Σκόμπυ, ο
οποίος στο εξής θα αναλάμβανε τη διοίκηση των δυνάμεων στην Ελλάδα.
 Οι αρχηγοί των Ελλήνων ανταρτών θα απαγόρευαν κάθε απόπειρα των
μονάδων τους να αναλάβουν την εξουσία.
 Σε ό,τι αφορά την Αθήνα, καμιά ενέργεια δε θα λάμβανε χώρα, εκτός από αυτές
που θα ενέκρινε ο Σκόμπυ.
 Τα τάγματα ασφαλείας θεωρούνταν όργανα του εχθρού, χαρακτηρίζονταν ως
εχθρικοί σχηματισμοί, εκτός αν παραδίνονταν σύμφωνα με τις διαταγές που θα
εκδίδονταν από το Σκόμπυ.
 Όλες οι ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις, σύμφωνα με τη δήλωσή τους, θα
έθεταν τέρμα στις διαμάχες του παρελθόντος και θα συντόνιζαν τη δράση τους
για το καλύτερο συμφέρον του κοινού αγώνα.

Ο στρατηγός Σαράφης, ο Άγγλος στρατηγός Σκόμπυ και ο στρατηγός Ζέρβας

κατά την υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας

Ο στρατηγός Σκόμπυ, μετά και τη σύμφωνη γνώμη της ελληνικής κυβέρνησης,

εξέδωσε τις ακόλουθες διαταγές:
Ο στρατηγός Ζέρβας θα συνέχιζε να δρα μέσα στα εδαφικά όρια της
Συμφωνίας της Πλάκας275 και θα συνεργαζόταν με το στρατηγό Σαράφη για την
παρενόχληση της γερμανικής υποχώρησης εντός της περιοχής μεταξύ των βορείων
ορίων της συμφωνίας της Πλάκας και της Αλβανίας.
Ο στρατηγός Σαράφης θα εξακολουθούσε να δρα στην υπόλοιπη Ελλάδα με
εξαίρεση:

(1). Την περιφέρεια Αττικής. Όλα τα στρατεύματα που ήταν στην Αττική θα
είχαν διοικητή το στρατηγό Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλο, ο οποίος θα
βρισκόταν σε στενή συνεργασία με την Κυβέρνηση των Αθηνών και θα είχε
275 Στις 29 Φεβρουαρίου 1944, υπογράφηκε η «Συμφωνία της Πλάκας» μεταξύ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τη
μια μεριά και ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ από την άλλη, η οποία προέβλεπε την κατάπαυση των ένοπλων
συγκρούσεων μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. Την ονομασία την πήρε από τον τόπο της υπογραφής που ήταν
η γέφυρα της Πλάκας στον Άραχθο ποταμό (30 χλμ. ΝΑ των Ιωαννίνων), ο οποίος αποτελούσε το όριο
μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ.

297
 στο επιτελείο του για βοηθό και ένα αξιωματικό σύνδεσμο του ΕΛΑΣ. Τα
στρατεύματα αυτά θα υπάγονταν στη δύναμη 140 (αγγλική δύναμη που
βρισκόταν στην Ελλάδα και της οποίας προϊστάμενος ήταν ο Σκόμπυ).
(2). Την Πελοπόννησο. Τα στρατεύματα στην Πελοπόννησο θα είχαν
διοικητή έναν αξιωματικό που θα υποδείκνυε ο Σαράφης και θα τον
ενέκρινε η ελληνική Κυβέρνηση και τον οποίο θα βοηθούσε η αγγλική
αποστολή συνδέσμου. Και αυτά τα στρατεύματα θα υπάγονταν στη δύναμη
140.
(3). Αργότερα η Θράκη, συμπεριλαμβανομένης και της Θεσσαλονίκης, θα
ήταν υπό τη διοίκηση ενός αξιωματικού που θα υποδείκνυε η ελληνική
Κυβέρνηση.

Η αποστολή του Ζέρβα και του Σαράφη, ήταν να παρενοχλούν τη γερμανική

υποχώρηση και να εξουδετερώνουν τις γερμανικές φρουρές. Από τη στιγμή όμως που
θα απελευθερώνονταν τα εδάφη, και οι δύο παραπάνω διοικητές θα ήταν προσωπικά
υπεύθυνοι στο στρατηγό Σκόμπυ για:
 Την τήρηση του νόμου και της τάξης στα εδάφη που δρουν οι δυνάμεις
τους.
 Την αποφυγή εμφυλίου πολέμου και το φόνο Ελλήνων από Έλληνες.
 Την πρόληψη επιβολής οιασδήποτε ποινής και αδικαιολόγητων
συλλήψεων.
 Τη συνδρομή τους στην αποκατάσταση της νόμιμης πολιτικής εξουσίας.

298
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ΄

Απελευθέρωση της Αθήνας- Άφιξη της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας

Στις 12 Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Αθήνα και ο λαός

χαρούμενος ξεχύθηκε στους δρόμους, για να γιορτάσει το γεγονός. Πριν όμως
αναχωρήσουν, ο Άγγλος συνταγματάρχης Σέπερς είχε έλθει σε επαφή με τη Διοίκηση
των Γερμανικών Στρατευμάτων και συμφώνησε οι Συμμαχικές Δυνάμεις να μη
δημιουργήσουν εμπόδια μέσα στην πόλη των Αθηνών στους αποχωρούντες
Γερμανούς, με την προϋπόθεση ότι αυτοί κατά την αποχώρηση δεν θα κατέστρεφαν
το φράγμα του Μαραθώνος, από το οποίο γινόταν η ύδρευση της πόλης276.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 18 Οκτωβρίου, έφθασε στην πρωτεύουσα και
ανέλαβε τα καθήκοντά της η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Ο Πρωθυπουργός
Γεώργιος Παπανδρέου εκφώνησε λόγο σε μεγάλη παναθηναϊκή συγκέντρωση στην
Πλατεία Συντάγματος και ενημέρωσε το λαό για το πολιτικό πρόγραμμα της
Κυβέρνησης.

O Πρωθυπουργός της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Γεώργιος Παπανδρέου συνοδευόμενος από το

στρατηγό Σκόμπυ κατά την άφιξή του στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1944. Δεξιά άγημα Ελασιτών
αποδίδει τιμές

Οι λοιπές περιοχές (Στερεά Ελλάδα, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία κλπ.)

απελευθερώθηκαν τις επόμενες ημέρες, με τη σταδιακή αποχώρηση των Γερμανών.
Έτσι, στις 19 Οκτωβρίου απελευθερώθηκε η Λαμία, στις 20 ο Βόλος, στις 23 η
Λάρισα, στις 28 η Κοζάνη, στις 30 η Θεσσαλονίκη και την 1η Νοεμβρίου η Φλώρινα.
Εξαίρεση αποτέλεσαν τα νησιά Κρήτη και Μήλος, που απελευθερώθηκαν αργότερα.
Στις 28 Οκτωβρίου 1944, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η αποχώρηση των
Γερμανών από την Ελλάδα, τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν κατά

276 Π. Κατσώτα, Η δεκαετία 1940-1950, Αθήνα 1981, σελ. 240-241.

299
της γερμανικής φρουράς Κοζάνης και απελευθέρωσαν την πόλη. Αμέσως μετά την
απελευθέρωση εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη το Φρουραρχείο και η Εθνική
Πολιτοφυλακή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Στις 1600 ώρα έγινε η κηδεία των δύο Ελασιτών
που έπεσαν στη μάχη, του Κωνσταντίνου Καραμπελά, καπετάνιου λόχου
μηχανημάτων και του Γιάννη Ματζιάνα, Επονίτη από το Τρίκωμο Γρεβενών277.

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ
(4 –12-1944 μέχρι 5-1-1945)

Πολιτική και στρατιωτική κατάσταση πριν από την ένοπλη σύγκρουση

Από τις πρώτες ημέρες που εγκαταστάθηκε η Κυβέρνηση Παπανδρέου στην

Αθήνα δεν μπορούσε να ασκήσει ουσιαστική εξουσία στη χώρα, αφού σχεδόν
ολόκληρη η ύπαιθρος ήταν υπό τον έλεγχο των ανταρτών του ΕΛΑΣ και της
Πολιτοφυλακής, εκτός από την Ήπειρο, όπου βρίσκονταν οι δυνάμεις του Ζέρβα.
Το ίδιο συνέβαινε και στις πόλεις Αθήνα και Πειραιά, όπου κυριαρχούσαν τα
συνθήματα του ΕΑΜ, το οποίο βοηθούσε η Πολιτοφυλακή και το Α΄ Σώμα Στρατού
του ΕΛΑΣ, που είχε εισέλθει στην Αθήνα κατά παράβαση της Συμφωνίας της
Καζέρτας. Οι διαδηλώσεις του ΕΑΜ με διάφορα αιτήματα δημιουργούσαν μια
επιπρόσθετη ανωμαλία. Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ την περίοδο αυτή ήταν ο
Γιώργης Σιάντος.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ο Γεώργιος Παπανδρέου
ήταν ο ΕΛΑΣ, που, όσο θα παρέμεινε ως ανεξάρτητη στρατιωτική δύναμη, θα
αποτελούσε γι’ αυτόν μια διαρκή απειλή.
Στις 22 Νοεμβρίου, ο Σκόμπυ κάλεσε το Σαράφη και το Ζέρβα και τους
ζήτησε να αποστρατευθούν. Ο Ζέρβας δέχθηκε αμέσως, και το έπραξε, για να μην
προσφέρει τη δικαιολογία στον ΕΛΑΣ να αρνηθεί, επειδή μέχρι τότε με διάφορα
προσχήματα προσπαθούσε να διατηρεί το θέμα σε εκκρεμότητα. Ο Σαράφης, έχοντας
υπόψη και τη γραμμή του Κόμματος, απέρριψε το αίτημα του Σκόμπυ και, για να το
δεχθεί, ζήτησε να του προσκομιστεί διαταγή της Κυβέρνησης, την οποία θα
υπέγραφαν όλοι οι υπουργοί, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που προέρχονταν
από το ΕΑΜ.
Η ηγεσία όμως του ΚΚΕ δεν είχε καμιά διάθεση να δεχθεί την παράδοση των
όπλων, γιατί αισθανόταν αρκετά ισχυρή και ήθελε να καταλάβει η ίδια την εξουσία.
Με τη βοήθεια και την ανοχή των Βρετανών οι κομμουνιστές είχαν αποκτήσει όπλα
και εφόδια και είχαν οργανώσει καλά τον κομματικό τους στρατό, προκειμένου να
τον χρησιμοποιήσουν για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Και τώρα είχε φθάσει η
κατάλληλη στιγμή, για να εμφανίσουν το πραγματικό τους πρόσωπο. Για τους
Άγγλους ήταν πλέον αργά, για να ελέγξουν την κατάσταση, γιατί στηριζόμενοι στη

277 Εφημερίδα Κοζάνης «Νίκη» της 5.11.1945, όργανο της Επαρχιακής Επιτροπής Κοζάνης-Σερβίων
του ΕΑΜ.

300
μυστική συμφωνία που είχε κάνει ο Τσώρτσιλ με το Στάλιν στη Μόσχα το βράδυ της
9ης Οκτωβρίου1944 κατά την οποία η Ελλάδα περιερχόταν στην αγγλική επιρροή,
δεν είχαν προβλέψει ή δεν ήθελαν να πιστέψουν ότι ο ΕΛΑΣ θα έστρεφε τα όπλα
εναντίον τους.
Στις 17 Νοεμβρίου, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ πήρε την απόφαση να
συγκρουσθεί με την κυβέρνηση και τα αγγλικά στρατεύματα και να καταληφθεί το
κράτος των Αθηνών278, παραβιάζοντας έτσι τη Συμφωνία της Καζέρτας.
Έπρεπε όμως να διαλυθούν πρώτα οι δυνάμεις του Ζέρβα στην Ήπειρο, για
να μην υπάρξει πρόβλημα μεταφοράς και ενίσχυσης των κυβερνητικών
στρατευμάτων της πρωτεύουσας. Η διαταγή, για να διαλυθεί ο ΕΔΕΣ, δόθηκε από το
Σιάντο την 1η Δεκεμβρίου 1944. Διατάχθηκαν τότε να κινηθούν εναντίον του Ζέρβα
ο Σαράφης και ο Βελουχιώτης με το Γενικό Στρατηγείο, η ΙΧ Μεραρχία από τη
Δυτική Μακεδονία, η Ι Μεραρχία από τη Θεσσαλία και η VIII Μεραρχία από την
Ήπειρο. Σύμφωνα με την εκτίμηση του ΚΚΕ οι λοιπές δυνάμεις, που παρέμειναν για
την κατάληψη των Αθηνών, ήταν αρκετές και υπήρχε δυνατότητα ενίσχυσης αυτών
από την Πελοπόννησο.
Ο διοικητής της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ υποστράτηγος Ευάγγελος
Καλαμπαλίκης, καθώς και ο διοικητής του 53 Συντάγματος μόνιμος λοχαγός
Ζαχαρόπουλος αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην εμφύλια διαμάχη κατά του Ζέρβα.
Τότε το Αρχηγείο του ΕΛΑΣ τοποθέτησε διοικητή της Μεραρχίας τον επιτελάρχη της
αντισυνταγματάρχη Άγγελο Βλαχόπουλο και διοικητή του 53 Συντάγματος το λοχαγό
Παύλο Τσάμη.
Και όλα αυτά συνέβαιναν, όταν η Ελλάδα είχε απελευθερωθεί από τον
κατακτητή και η νόμιμη κυβέρνηση του Παπανδρέου ήταν έτοιμη να αρχίσει την
ανασυγκρότηση της χώρας.
Για τα πολιτικά γεγονότα, που επακολούθησαν μέχρι τα Δεκεμβριανά,
κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν περιληπτικά και τα παρακάτω πληροφοριακά
στοιχεία τα οποία αναφέρει στο βιβλίο του «Από την Κατοχή στον Εμφύλιο» ο
υπουργός της ΠΕΕΑ ακαδημαϊκός και καθηγητής Άγγελος Αγγελόπουλος, ο οποίος,
ως μέλος της κυβέρνησης είχε άμεση γνώση όλων όσων διαδραματίστηκαν σε
πολιτικό επίπεδο μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου 279:

Την 1 Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε σύσκεψη υπό τον Γεώργιο

Παπανδρέου στην οποία συμμετείχαν οι υπουργοί της ΠΕΕΑ, μεταξύ των οποίων
και ο Σιάντος του ΚΚΕ. Εκεί αποφασίστηκε να αποστρατευθούν μέχρι τις 10
Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ, με προοπτική στο ενδιάμεσο χρονικό
διάστημα να ρυθμιστούν οι σχετικές λεπτομέρειες.
Στις 18 Νοεμβρίου αποφασίστηκε να ιδρυθεί Εθνοφρουρά, στην οποία,
σε πρώτη φάση, θα κατατάσσονταν οι κληρωτοί του 1936. Η κατάταξη θα άρχιζε
μέσα σε μια εβδομάδα, μετά το πέρας της οποίας η Πολιτοφυλακή του ΕΑΜ σε
όλη τη χώρα θα παρέδιδε τα καθήκοντά της στην Εθνοφρουρά. Την περίοδο αυτή

278 Β. Κόντη, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα 1945-1949, Θεσσαλονίκη

1986, σελ. 41.
279 Αγγέλου Θ. Αγγελόπουλου, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Αθήνα 1994, σελ. 128-129.

301
 ο στρατηγός Σκόμπυ για λόγους ασφαλείας και για να αποτρέψει την
ανεξέλεγκτη είσοδο στην Αθήνα ένοπλων ανταρτών, εξέδωσε μια διαταγή που
όριζε ότι κάθε ένοπλος που θα έμπαινε στην Αθήνα θα αφοπλιζόταν από τις
αγγλικές δυνάμεις. Αυτό δεν είχε και μεγάλη πρακτική σημασία για τον ΕΛΑΣ,
γιατί ήταν αδύνατο οι Άγγλοι να φρουρήσουν όλα τα σημεία εισόδου της πόλεως,
πλην όμως το ΚΚΕ το βρήκε σαν δικαιολογία για να δημιουργήσει δυσκολίες και
να μην εφαρμόσει τη συμφωνία.
Σε νέα σύσκεψη που έγινε το απόγευμα της 27 Νοεμβρίου οι
Παπανδρέου, Σβώλος, Ζέβγος και Τσιριμώκος μονόγραψαν μια συμφωνία που
προέβλεπε την αποστράτευση μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και
της Χωροφυλακής Μέσης Ανατολής, και τη δημιουργία εθνικού στρατού, που θα
τον αποτελούσαν αφενός η 3η Ορεινή Ταξιαρχία (Ταξιαρχία Ρίμινι), ο Ιερός
Λόχος και τμήμα από τον ΕΔΕΣ, και αφετέρου μια Ταξιαρχία του ΕΛΑΣ, ίσης
δύναμης και οπλισμού με τους άλλους. Τη συμφωνία αυτή θα επικύρωνε το
υπουργικό συμβούλιο, που θα συνερχόταν την επομένη το απόγευμα. Στο σημείο
αυτό ο Α. Αγγελόπουλος προσθέτει επί λέξει:
«Δυστυχώς, στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, το Κ.Κ.Ε. όλως περιέργως
αθέτησε τα συμφωνηθέντα και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση της συμφωνίας.
Ακολούθησε ένα διήμερο προσπαθειών εκ μέρους του Σβώλου, του Τσιριμώκου
κι εμένα και προς τις δύο κατευθύνσεις και κυρίως προς το Κ.Κ.Ε. μήπως και
μεταπειστεί. Δυστυχώς, όλες οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν».

Στις 30 Νοεμβρίου, ο Παπανδρέου εξέδωσε διαταγή που καθόριζε τις

ημερομηνίες διάλυσης του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής, χωρίς να έχει επιτευχθεί
συμφωνία με τους υπουργούς της Αριστεράς στο ζήτημα της αποστρατικοποίησης.
Την επόμενη ημέρα οι υπουργοί του ΕΑΜ υπέβαλαν την παραίτησή τους σε ένδειξη
διαμαρτυρίας, γιατί εκδόθηκε διαταγή να αφοπλιστεί ο ΕΛΑΣ και η Πολιτοφυλακή.
Οι απόψεις του Γ. Παπανδρέου επί του θέματος αυτού, όπως τις διατύπωσε σε
συνέντευξη που έδωσε στους ξένους ανταποκριτές στις 7 Δεκεμβρίου 1944, ήταν οι
εξής:
«Οι ανταρτικές δυνάμεις ήταν απαραίτητες όσο υπήρχε στην Ελλάδα ο
κατακτητής, αλλά μετά την απελευθέρωση της χώρας δεν είχαν λόγο υπάρξεως.
Διατήρηση ενόπλων δυνάμεων στη διάθεση ενός κόμματος δεν είναι
Δημοκρατία, είναι Φασισμός. Είμαι ο ίδιος δημοκράτης και σοσιαλιστής.
Απευθύνομαι στους δημοκράτας και σοσιαλιστάς όλου του Κόσμου δια να τους
ερωτήσω: Δέχονται εις την δημοκρατικήν χώραν των ο στρατός και η αστυνομία
να ανήκουν εις το Κόμμα και όχι εις το Κράτος, που είναι το σύνολο του λαού;
Αυτό ήταν το θέμα που μας εχώρισε. Η δική μας σημαία είναι η
δημοκρατική ελευθερία του λαού. Η επιμονή των να διατηρήσουν ιδίαν ένοπλον
δύναμιν είναι σημαία φασισμού. Άλλην μίαν φοράν εις την χώραν αυτήν γίνεται
η ιστορική πάλη της ελευθερίας κατά της βίας. Υπερασπίζομεν την ελευθερίαν
κατά της βίας και επικαλούμεθα όλους τους ελευθέρους λαούς εις το πλευρόν
μας».

302
 Ένοπλη σύγκρουση

Στις 3 Δεκεμβρίου, μετά από κάλεσμα του ΕΑΜ, οι αριστεροί της Αθήνας και
του Πειραιά κατέβηκαν με κόκκινες σημαίες σε συλλαλητήριο διαμαρτυρίας και
κατέκλυσαν την Πλατεία Συντάγματος και τους γύρω δρόμους, παρά την
απαγορευτική διαταγή της Κυβέρνησης. Δολοφονικό απόσπασμα με διοικητή τον
καπετάνιο του ΕΛΑΣ περιχώρων, που ονομαζόταν Καραβοκύρης, έριξε δύο
χειροβομβίδες μπροστά στο σπίτι του Πρωθυπουργού, με αποτέλεσμα να φονευθεί
ένας πολίτης και να τραυματιστεί βαριά ένας αστυφύλακας. Προσπάθησε να
αφοπλίσει τη φρουρά, η οποία αντέδρασε αμέσως και συνέλαβε τον Καραβοκύρη280.
Άλλοι διαδηλωτές προσπάθησαν να αφοπλίσουν τους αστυνομικούς που
προσπαθούσαν να επιβάλουν την τάξη. Ανταλλάχθηκαν πυροβολισμοί μεταξύ
διαδηλωτών και Αστυνομίας, με αποτέλεσμα και τα δύο μέρη να θρηνήσουν θύματα.
Κατά την Αριστερά οι αστυνομικοί πυροβόλησαν πρώτοι, για να διαλύσουν το
πλήθος. Κατά την Κυβέρνηση οι διαδηλωτές πυροβόλησαν πρώτοι, για να
διασπάσουν το φράγμα των αστυνομικών. Σημασία έχει ότι τα πράγματα είχαν
φθάσει σε τέτοιο κρίσιμο σημείο, που οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, οι οποίοι είχαν
κατακλύσει την Αττική, βρίσκονταν « προ των πυλών» με το δάκτυλο στη σκανδάλη,
έτοιμοι για την επίθεση.
Τις επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ διεύθυνε η τριμελής ΚΕ του ΕΛΑΣ (Γεώργιος
Σιάντος, Αντιστράτηγος Μιχάλης Χατζημιχάλης και υποστράτηγος Εμμανουήλ
Μάντακας] η οποία συγκροτήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου, κατά παράβαση της
Συμφωνίας της Καζέρτας.
Από το πρωί της 4ης Δεκεμβρίου οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτίθενται σε
αστυνομικά τμήματα και κυβερνητικά κτίρια στην Αθήνα και στον Πειραιά.
Φονεύουν και αφοπλίζουν αστυνομικούς. Στον Πειραιά επιτίθενται, για να
καταλάβουν τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Το βράδυ της ίδιας ημέρας δολοφονικά
αποσπάσματα συλλαμβάνουν και φονεύουν πολίτες.
Ο Άγγλος Στρατηγός Σκόμπυ κήρυξε το στρατιωτικό νόμο. Τη νύχτα 3/4
Δεκεμβρίου ισχυρές βρετανικές δυνάμεις κύκλωσαν αιφνιδιαστικά και αφόπλισαν το
2ο Σύνταγμα (Θηβών) της ΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στο Ψυχικό, δύναμης περίπου
1.000 ανδρών.
Το βράδυ της 4ης Δεκεμβρίου ο Παπανδρέου υπέβαλε την παραίτησή του,
αλλά, μετά από παρέμβαση του Τσώρτσιλ, την ανακάλεσε και παρέμεινε στη θέση
του.
Στις 4 και 5 Δεκεμβρίου το επίσημο Κράτος δεχόταν την επίθεση, χωρίς να
αντεπιτίθεται. Η ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία (Ταξιαρχία Ρίμινι), με διοικητή το
συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο, παρέμεινε κλεισμένη στους στρατώνες
της στο Γουδί και η χωροφυλακή έμεινε αχρησιμοποίητη, με την ελπίδα ότι οι
Ελασίτες θα αποσυρθούν πριν από τα μεσάνυχτα της 6ης Δεκεμβρίου, σύμφωνα με τη
διαταγή του Σκόμπυ. Εξάλλου η Κυβέρνηση δε διέθετε τις απαραίτητες δυνάμεις, για
να τις αναπτύξει στα διάφορα μέτωπα και τα αγγλικά στρατεύματα δεν έδειχναν τη
διάθεση να εμπλακούν από την αρχή στον αγώνα.
280 Δ. Γυφτόπουλου, Μυστικές αποστολές στην εχθροκρατούμενη Ελλάδα, Αθήνα 1990, σελ. 384.

303
 Η κατάσταση όμως χειροτέρευε και όλα έδειχναν ότι η μοιραία
σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Το βράδυ της 5ης Δεκεμβρίου η Ορεινή Ταξιαρχία
(δύναμης 3.400 περίπου ανδρών), κατέβηκε από το Γουδί στο Κέντρο των Αθηνών.
Ήταν η μόνη μονάδα που διέθετε η Κυβέρνηση μαζί με μια μικρή δύναμη
χωροφυλακής που εγκαταστάθηκε στους στρατώνες Μακρυγιάννη (Σύνταγμα
Χωροφυλακής Μακρυγιάννη). Μια άλλη μικρή δύναμη από «Χίτες», υπό το
συνταγματάρχη Γεώργιο Γρίβα (μετέπειτα αρχηγό της ΕΟΚΑ), μάχονταν στο
Θησείο. Τότε άρχισε να συγκροτείται στην Αθήνα από εθελοντές πολίτες η
Εθνοφυλακή, δύναμης 5.000 περίπου ανδρών (9 τάγματα), που μαζί με τις
κυβερνητικές και βρετανικές δυνάμεις έλαβε τις επόμενες ημέρες ενεργό μέρος στις
επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ.

Άγγλοι αλεξιπτωτιστές σε ταράτσα σπιτιού βάλλουν κατά των ανταρτών του ΕΛΑΣ

Η αντεπίθεση των κυβερνητικών δυνάμεων και των Βρετανών άρχισε στις 6

Δεκεμβρίου, όταν οι Ελασίτες επετέθησαν, για να καταλάβουν το ξενοδοχείο Μεγάλη
Βρετανία, όπου ήταν η έδρα της Κυβέρνησης. Η διαταγή του Τσώρτσιλ προς το
Σκόμπυ ήταν σαφής και κατηγορηματική281:

«Χωρίς αιματοχυσία, αν είναι δυνατόν, αλλά και με αιματοχυσία αν αυτό είναι

αναπόφευκτο. Μη διστάσετε να ενεργήσετε ως εάν ευρίσκεσθε σε κατακτηθείσα πόλη στην
οποία εξεδηλώθη τοπική ανταρσία ».

Οι μάχες συνεχίστηκαν με σκληρότητα και πείσμα για ένα μήνα. Μέχρι την
η
15 Δεκεμβρίου οι κομμουνιστές είχαν καταλάβει τις περισσότερες περιοχές της
Αθήνας και η «ελεύθερη ζώνη» που έλεγχε η Κυβέρνηση ήταν γύρω από την Πλατεία
Συντάγματος, τις στήλες του Ολυμπίου Διός και το στρατόπεδο Μακρυγιάννη. Στο

281 Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 151-152.

304
μεταξύ είχαν συλληφθεί αρκετοί δεξιοί και κυρίως βασιλόφρονες, τους οποίους οι
Ελασίτες οδηγούσαν σε διάφορα πρόχειρα στρατόπεδα, στα βόρεια της Αττικής. Οι
περισσότεροι από αυτούς εκτελέστηκαν. Εκτελέσεις γίνονταν και στα προάστια των
Αθηνών282.

Άγγλοι αλεξιπτωτιστές εκτελούν βολή όλμου εναντίον των θέσεων των ανταρτών του ΕΛΑΣ

Αιματηρές συγκρούσεις έλαβαν χώρα και στο Σύνταγμα Χωροφυλακής

Μακρυγιάννη. Με την έναρξη των Δεκεμβριανών είχαν τεθεί στη διάθεση του
Συντάγματος, από τη Στρατιωτική Διοίκηση Αττικής, 35 αξιωματικοί του Πεζικού
και του Πυροβολικού υπό τον αντισυνταγματάρχη πεζικού Κωνσταντίνο
Κωστόπουλο, οι οποίοι βοήθησαν αποτελεσματικά στην οργάνωση των θέσεων και
στη διοίκηση των μαχόμενων τμημάτων. Διοικητής του Συντάγματος Χωροφυλακής
ήταν ο συνταγματάρχης της Χωροφυλακής Γεώργιος Σαμουήλ. Η δύναμη του
Συντάγματος ανερχόταν σε 2.000 περίπου άνδρες. Υπεύθυνος για την άμυνα ήταν ο
αντισυνταγματάρχης Κωστόπουλος. Στις 2000 ώρα της 6ης Δεκεμβρίου άρχισε η
γενική επίθεση των Ελασιτών από όλες τις πλευρές με καταιγισμό πυρών
οπλοπολυβόλων, πολυβόλων, όλμων και χειροβομβίδων. Οι άνδρες του Συντάγματος
δεν κάμφθηκαν και τους αντιμετώπισαν με γενναιότητα και αυτοθυσία. Οι μάχες
συνεχίστηκαν με πείσμα μέχρι τις 16 Δεκεμβρίου, με ήττα των Ελασιτών. Οι
απώλειες αυτού του 10ήμερου αγώνα ήταν μεγάλες και από τις δύο πλευρές. Το
Σύνταγμα είχε 33 νεκρούς και 120 τραυματίες. Οι απώλειες των Ελασιτών ήταν
πολλαπλάσιες, εκτιμώμενες σε 500 περίπου νεκρούς και τραυματίες.
Στις 9 Δεκεμβρίου τα 3ο και 4ο Συντάγματα της ΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ
επιτίθενται, για να καταλάβουν τη Σχολή Ευελπίδων.
Στις 11 Δεκεμβρίου έφθασε στην Αθήνα ο στρατάρχης Αλεξάντερ για να
εξετάσει την κατάσταση. Όταν εκτίμησε τα πράγματα, ενέκρινε τη μεταφορά στην
282 Ό. π. σελ. 158.

305
Αττική μιας βρετανικής μεραρχίας, η οποία προοριζόταν για το μέτωπο της Ιταλίας,
που τότε βρισκόταν σε ύφεση. Η μεραρχία αυτή θα έπαιρνε εντολή να απελευθερώσει
το λιμάνι του Πειραιά και στη συνέχεια το δρόμο που το συνέδεε με την πρωτεύουσα.
Από τις 12-15 Δεκεμβρίου έφθασαν από την Ιταλία και άλλες βρετανικές
ενισχύσεις, έτσι ώστε όταν ο ΕΛΑΣ στις 15 του μηνός εξαπέλυσε τη μεγάλη του
επίθεση κατά των αγγλικών στρατευμάτων, αυτά όχι μόνο αντιστάθηκαν με επιτυχία,
αλλά πέρασαν από την άμυνα στην αντεπίθεση και κατέλαβαν τα κτίρια στα οποία
στεγάζονταν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ.
Στις 25 Δεκεμβρίου, ημέρα των Χριστουγέννων, έφθασε στην Αθήνα
αεροπορικώς ο Πρωθυπουργός της Αγγλίας Ουίνστων Τσώρτσιλ με τον Υπουργό των
Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν, για να δώσει επί τόπου λύση στο πρόβλημα.
Αποφασίστηκε να γίνει μια σύσκεψη υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών
Δαμασκηνού και με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών παρατάξεων και του ΕΛΑΣ.
Στη σύσκεψη αυτή, που πραγματοποιήθηκε στις 26 και 27 Δεκεμβρίου στο
Υπουργείο Εξωτερικών, δεν επήλθε συμφωνία, λόγω των παράλογων απαιτήσεων
των κομμουνιστών, οι οποίοι νόμισαν ότι ο Τσώρτσιλ είχε έλθει στην Αθήνα, για να
συμβιβαστεί μαζί τους, επειδή τα μέσα ενημέρωσης και η κοινή γνώμη της χώρας του
και της Αμερικής αντιτίθεντο με την αγγλική επέμβαση στην Ελλάδα. Δεν
υπολόγισαν όμως ότι η Αγγλία σε καμιά περίπτωση δε θα επέτρεπε αριστερή
κυβέρνηση στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, που θα ήταν μια συνεχής απειλή
στα ζωτικά της συμφέροντα.

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και ο Ουίνστων Τσώρτσιλ κατά τη συνάντησή

τους στην Αθήνα στις 26 Δεκεμβρίου 1944

Στη σύσκεψη αυτή μετείχαν: ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (πρόεδρος της

σύσκεψης), ο Γ. Παπανδρέου με τους υπουργούς του, ο Ν. Πλαστήρας, αντιπρόσωποι
των αστικών κομμάτων, αντιπροσωπεία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τους Γ. Σιάντο, Δ.
Παρτσαλίδη και το στρατηγό Μάντακα, ο Ουίνστων Τσώρτσιλ, ο Άντονυ Ήντεν, ο
στρατάρχης Αλεξάντερ και άλλοι ξένοι διπλωματικοί αντιπρόσωποι.

306
 Τελικά ο Τσώρτσιλ και ο Δαμασκηνός συμφώνησαν να σχηματιστεί νέα
κυβέρνηση χωρίς τη συμμετοχή των κομμουνιστών και, επειδή οι τελευταίοι
παρέμειναν μέχρι την τελευταία ώρα αδιάλλακτοι στις θέσεις τους, αποφασίστηκε να
συνεχιστεί η μάχη στην Αθήνα μέχρις ότου ο ΕΛΑΣ υποκύψει και δεχθεί την
ανακωχή. Ο Τσώρτσιλ τότε διέταξε να ενισχυθούν αμέσως οι δυνάμεις των Αθηνών
και με δύο ακόμη βρετανικές μεραρχίες από το μέτωπο της Ιταλίας. Στον ίδιο τον
Αρχιεπίσκοπο ο Τσώρτσιλ γνωστοποίησε ότι θα ζητούσε από το Βασιλιά Γεώργιο να
τον ορίσει Αντιβασιλέα.
Στις 30 Δεκεμβρίου ο Βασιλιάς Γεώργιος από το Λονδίνο ανακοίνωσε το
διορισμό του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού ως Αντιβασιλέα και υποσχέθηκε ότι δε θα
επέστρεφε στην Ελλάδα, εκτός αν γινόταν δημοψήφισμα και ο λαός αποφάσιζε
ελεύθερα για την επιστροφή του.
Στο μεταξύ, στην Ήπειρο οι δυνάμεις του Ζέρβα μετά από σκληρές και
αιματηρές συγκρούσεις που κράτησαν από 21-30 Δεκεμβρίου, αναγκάστηκαν να
υποχωρήσουν κάτω από την ασφυκτική πίεση που δέχτηκαν από τις υπέρτερες
δυνάμεις του ΕΛΑΣ και να συμπτυχθούν στην Κέρκυρα. Οι συνολικές απώλειες που
είχε ο ΕΛΑΣ στις επιχειρήσεις αυτές ήταν 680 νεκροί και τραυματίες.
Από τις 27 Δεκεμβρίου 1945 αρχίζουν συντονισμένες εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις αγγλικών και κυβερνητικών δυνάμεων και μέχρι τις 4 Ιανουαρίου 1945
ανακαταλαμβάνονται όλες οι περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. Οι δυνάμεις του
ΕΛΑΣ μετά την ολοκληρωτική τους ήττα απομακρύνονται από την Αττική και στις
11 Ιανουαρίου 1945 υπογράφουν συμφωνία ανακωχής με τα αγγλικά στρατεύματα.
Είναι αλήθεια ότι κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ
δεν είχαν καμιά βοήθεια από τη Σοβιετική Ένωση, γιατί ο Στάλιν ήταν δέσμιος της
συμφωνίας που είχε κάνει με τον Τσώρτσιλ τον Οκτώβριο του 1944 στη Μόσχα. Δεν
έκανε όμως η Σοβιετική Ένωση και καμιά ενέργεια, για να αποτρέψει το ΚΚΕ από
την επίθεση κατά των Αθηνών, γιατί ήθελε να έχει απασχολημένους τους Άγγλους
στην Ελλάδα, για να διευθετήσει όπως ήθελε τα θέματα κατάληψης της Ρουμανίας,
Ουγγαρίας και Τσεχοσλοβακίας.
Η μεταφορά των ισχυρών βρετανικών δυνάμεων και η αθρόα αποστολή
υλικών και μέσων, που συνέβαλε στην ταχεία συγκρότηση των ελληνικών μονάδων,
είχε ως αποτέλεσμα να διωχθούν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ μέχρι τη Λαμία και να
αναγκαστούν να δεχθούν την πρόσκληση για συζήτηση, που κατέληξε στη Συμφωνία
της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945.
Τα Δεκεμβριανά προξένησαν στους Έλληνες περισσότερες απώλειες σε
νεκρούς από ό,τι ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-41 και συγκεκριμένα, ενώ στο
Αλβανικό μέτωπο πολεμώντας για έξι μήνες είχαμε 15.000 νεκρούς, αξιωματικούς
και οπλίτες, στα Δεκεμβριανά για ένα μόνο μήνα είχαμε και από τις δύο πλευρές
17.000 νεκρούς283. Τα στοιχεία αυτά αφορούν μόνο τους νεκρούς από τις ένοπλες
συγκρούσεις και όχι τους τραυματίες και τα θύματα του άμαχου πληθυσμού.

283 Από τη συνέντευξη του καθηγητή και ακαδημαϊκού Αγγέλου Θ. Αγγελόπουλου στην εφημερίδα
«Το Βήμα» της Κυριακής 4.12.94 (50 χρόνια από τα «Δεκεμβριανά»).

307
 Οι συνολικές απώλειες των κυβερνητικών δυνάμεων στην Αθήνα (Στρατού,
Εθνοφυλακής, Χωροφυλακής, Αστυνομίας Πόλεων, Πυροσβεστικής) ήταν:
Νεκροί: Αξιωματικοί 152, οπλίτες 521.
Τραυματίες: Αξιωματικοί 111, οπλίτες 443.
Οι Βρετανοί είχαν 273 νεκρούς και άγνωστο αριθμό τραυματιών.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς διαφόρων υπηρεσιών τα θύματα των
κομμουνιστών σε ολόκληρη τη χώρα κατά τη διάρκεια της προπαρασκευής και
εκτέλεσης του Δεκεμβριανού κινήματος ανήλθαν συνολικά σε 46.695 άνδρες,
γυναίκες και παιδιά. Μεταξύ των φονευθέντων ή θανατωθέντων περιλαμβάνονται
474 αξιωματικοί, 2117 λοιποί στρατιωτικοί, 275 κληρικοί, 239 δάσκαλοι, 120
γιατροί, 248 συνδικαλιστές και 33 ταχυδρομικοί. Συνελήφθησαν συνολικά 46.871
άτομα ως όμηροι, από τους οποίους πέθαναν ή θανατώθηκαν γύρω στις 4.000.

Συλλήψεις στα Γρεβενά

Πριν από την επίθεση για κατάληψη των Αθηνών, είχε δοθεί εντολή στις
περιφερειακές οργανώσεις του ΚΚΕ στην επαρχία να συλληφθούν όλοι όσοι
θεωρούνταν «αντιδραστικά στοιχεία» και να τεθούν υπό περιορισμό, ώστε με την
εκδήλωση της επιχείρησης να μην υπάρξουν αντιδράσεις. Έτσι, στην περιοχή
Γρεβενών έγιναν αρκετές συλλήψεις των «Δεξιών», τους οποίους οι Ελασίτες
φυλάκισαν, ανάλογα με την περίπτωση, από 4 μέχρι 68 ημέρες, δηλαδή μέχρι τη
Συμφωνία της Βάρκιζας και μετά τους άφησαν ελεύθερους.
Στις 4 Δεκεμβρίου 1944, ημέρα έναρξης των Δεκεμβριανών, συνέλαβαν και
φυλάκισαν στην πόλη των Γρεβενών σαράντα περίπου άτομα, μεταξύ των οποίων το
Θεμιστοκλή Κατσάνο, τον Αχιλλέα Λάιο, τον Ευθύμιο Αναγνώστου, το Γεώργιο
Μητσιούλη, τον Κωνσταντίνο Ε. Κεχαγιά, το Ζήση Ντούντα, το Δημήτριο Κανιστρά,
το Μάρκο Ράπτη και το Χρήστο Σάρταλη. Μετά από τρεις ημέρες οι κρατούμενοι
έγιναν διακόσιοι, γιατί προστέθηκαν και άλλοι από τα κοντινά χωριά. Το Γεώργιο
Μητσιούλη τον κράτησαν στη φυλακή 40 ημέρες και τον Κωνσταντίνο Κεχαγιά μέχρι
τη Συμφωνία της Βάρκιζας284. Στο Σπήλαιο, την παραμονή των Δεκεμβριανών,
συνέλαβαν 20 περίπου άτομα, μεταξύ των οποίων δύο ιερείς του χωριού (Χρήστο
Πέτρου και Δημήτριο Βανιώτη), το δάσκαλο Παναγιώτη Πάλλα, τον Ιωάννη Στ.
Θεοδώρου, το Γεώργιο Ι. Θεοδώρου, το Δημήτριο Ι. Θεοδώρου, το Θεόδωρο Δ.
Σιούλα, το Στέργιο Δ. Βανιώτη, το Νικόλαο Αθ. Ράμμο, τον Ιωάννη Δ. Ρομπόλη και
το Στέργιο Δ. Ρομπόλη, τα οποία έκλεισαν φυλακή στο υπόγειο της οικίας του
Χρήστου Ν. Βήττου, χωρίς κλινοσκεπάσματα και θέρμανση. Μάλιστα για μερικούς,
που διέμειναν σε οικισμούς έξω από το χωριό, έγινε ολόκληρη επιχείρηση από
Ελασίτες του Σπηλαίου και του Ζιάκα, για να τους συλλάβουν και να τους οδηγήσουν
στη φυλακή.
Σε έγγραφο της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚ Γρεβενών, που
δημοσιεύεται παρακάτω, αναφέρεται ότι στην πόλη των Γρεβενών συνελήφθησαν
284 Αφηγήσεις του Γεωργίου Μητσιούλη και του Κωνσταντίνου Ε. Κεχαγιά.

308
στις 8 Δεκεμβρίου περίπου τριάντα «επικίνδυνοι για την ασφάλεια αντιδραστικοί»
και ότι στην ύπαιθρο «γίνανε παραπανίσιες συλλήψεις», που «δημιούργησαν
δυσαρέσκειες». Η πραγματικότητα είναι ότι οι συλλήψεις είχαν αρχίσει από την 1η
Δεκεμβρίου.
Ιδού τι αναφέρει η Π.Ε. ΚΚ Γρεβενών για την «κομματική της δουλειά» κατά
το πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου285:

Στις 2-12-44 ημέρα παζαριού στα Γρεβενά έγινε έκτακτη συγκέντρωση

και μίλησαν ομιλητές πάνω στην καινούρια κατάσταση που δημιουργήθηκε με
την παραίτηση των Υπουργών του ΕΑΜ απ’ την Κυβέρνηση.
Στις 3-12-44 ημέρα Κυριακή στα Γρεβενά έγινε συγκέντρωση, όπου ο
Λαός της κωμόπολης ανοιχτά πήρε θέση ενάντια στους Παπανδρέηδες.
Το αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων του Λαού της Επαρχίας
εκδηλώθηκε στις 5-12-44 στο Πανεπαρχιακό συλλαλητήριο, όπου
κινητοποιήθηκαν πάνω από εφτά χιλιάδες άτομα με συνθήματα, σημαίες και
πλακάτ ενάντια στη διχτατορική Κυβέρνηση Παπανδρέου και την προκλητική
επέμβαση του Σκόμπυ.
Τα συνθήματα που κυριάρχησαν ήταν: Κάτω ο Παπανδρέου! Κάτω ο
Γλύγξμπουργκ! Να φύγει ο Σκόμπυ! Να σταματήσει η επέμβαση! Ζήτω οι
αλύγιστοι Υπουργοί μας! Δημοκρατική Κυβέρνηση!
………
Εγκρίθηκαν δύο ψηφίσματα: Ένα για τους υπουργούς του ΕΑΜ και ένα στον
Τσώρτσιλ ενάντια στην επέμβαση του Σκόμπυ.
Στις 8-12-44 ύστερα από διαταγή του κλιμακίου Ε.Π. (Εθνικής
Πολιτοφυλακής) Δυτικής Μακεδονίας γίνανε συλλήψεις επικινδύνων για την
ασφάλεια αντιδραστικών. Στα Γρεβενά γίνανε κανονικότατα εκτός από έναν που
τόσκασε. Πιάστηκαν τριανταριά. Όλος ο κόσμος ενέκρινε τις ενέργειες αυτές της
Ε.Π. Μόνο στην ύπαιθρο τραβήχτηκε πολύ το σκοινί και γίνανε παραπανίσιες
συλλήψεις, που όπως ήταν επόμενο δημιούργησαν δυσαρέσκειες. Οδηγίες είχαν
δοθεί από μέρες σε ειδικό αχτίφ στελεχών της Ε.Π. και του Κόμματος, όμως παρ’
όλα αυτά γίνανε στραπάτσα. Ενεργήσαμε αμέσως να επανορθωθεί το κακό.
Στις 9-12-44 μέρα παζαριού στα Γρεβενά έγινε έκτακτο Πανεπαρχιακό
συλλαλητήριο, όπου μπήκαν πιο ξεκάθαρα οι θέσεις μας. Στις 12 το μεσημέρι
κηρύχτηκε Γενική Πανεπαρχιακή απεργία διαμαρτυρίας ενάντια ιδιαίτερα στην
αντιδραστική πολιτική του Τσώρτσιλ, που επιμένει να συκοφαντεί και να
επεμβαίνει στα εσωτερικά της Ελλάδας.
Εγκρίθηκαν ψηφίσματα προς όλους τους Δημοκρατικούς Λαούς του
Κόσμου, τις σύμμαχες Κυβερνήσεις Αμερικής και Σοβιετικής Ένωσης και την
αγγλική Κυβέρνηση.
Τα κυριότερα συνθήματα: Να φύγουν από την Ελλάδα οι Σκόμπυδες! Τι
δουλειά έχουν στην Ελλάδα τα Βρετανικά στρατεύματα. Να παν να πολεμήσουν
στα Μέτωπα του Χιτλεροφασισμού. Ο Τσώρτσιλ καταπατάει τον χάρτη του
Ατλαντικού κ.λ.π. Θα εκμηδενίσουμε τον Ελληνικό φασισμό, για να βοηθήσουμε
και έξω από τη χώρα μας τους συμμάχους στη συντριβή του Χιτλεροφασισμού.

285 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΤΚ 415, Φ 23/8/33.

309
 Γι’ αυτό δεν θα διαλύσουμε τον ΕΛΑΣ, μα θα τον ενισχύσουμε. «Δημοκρατική
Κυβέρνηση» με βασική δύναμη το ΕΑΜ, χωρίς Παπανδρέηδες, Σοφούληδες
κ.λ.π.

Συλλήψεις και κακοποιήσεις κατοίκων διαφόρων χωριών

Από μερικές υπεύθυνες δηλώσεις, που υποβλήθηκαν τον Απρίλιο του 1945
και βρέθηκαν στα αρχεία του Νομού Κοζάνης για 9 χωριά των Γρεβενών, προκύπτει
ότι υπέστησαν διωγμούς (συλλήψεις -φυλακίσεις- κακοποιήσεις) οι παρακάτω
«αντιδραστικοί» πολίτες:
Θεόδωρος Βάιος του Νικολάου και Ζήσης Βράνος του Γεωργίου από το
Μαυρονόρος. Συνελήφθησαν από την Πολιτοφυλακή την 1η Δεκεμβρίου 1944
(παραμονές των Δεκεμβριανών) και κρατήθηκαν φυλακισμένοι μέχρι τη Συμφωνία
της Βάρκιζας.
Στέργιος Βλαμίδης του Ιωάννου από το Τρίκωμο. Κρατήθηκε όμηρος για 10
ημέρες. Επιπλέον χρησιμοποιήθηκε για αγγαρείες με το ζώο του για δύο μήνες.
Γεώργιος Βλάχος του Σαράντη από τη Μηλιά. Στις 15 Αυγούστου 1944
ξυλοκοπήθηκε άγρια. Χρησιμοποιήθηκε ο ίδιος και το ζώο του σε διάφορες αγγαρείες
για 150 ημέρες.
Δημοσθένης Γιαγκόζογλου του Γεωργίου από τη Μηλιά. Στις 15 Ιουνίου 1944
οδηγήθηκε στη Ροδιά και κλείστηκε φυλακή για 10 ημέρες. Αργότερα συνελήφθη
επανειλημμένα και ξυλοκοπήθηκε, για να συμμορφωθεί και να μην είναι
«αντιδραστικός».
Κυριάκος Γιαγκόζογλου του Κωνσταντίνου από τη Μηλιά. Στις 15 Ιουνίου
1944 οδηγήθηκε στη Ροδιά και κλείστηκε φυλακή για 10 ημέρες. Στη συνέχεια
συνελήφθη για δεύτερη φορά στις 14 Αυγούστου 1944 και οδηγήθηκε στο Ελεύθερο
και στις 10 Δεκεμβρίου (περίοδος Δεκεμβριανών) για τρίτη φορά, όπου τέθηκε υπό
περιορισμό στα Γρεβενά για 4 ημέρες.
Ευθυμία Κ. Γκόγκου από το Τρίκωμο, ηλικίας 44 ετών. Καταγόταν από
βλαχόφωνη οικογένεια και ήταν παντρεμένη στο Τρίκωμο. Φονεύτηκε από τους
Ελασίτες, με την κατηγορία ότι δήθεν μετέδιδε πληροφορίες στους Ιταλούς, τη
στιγμή που η παρουσία της στο χωριό ήταν συνεχής και δεν υπήρχαν εκεί
εγκατεστημένοι Ιταλοί.
Ιωάννης Δεληβός του Γεωργίου από τη Μηλιά. Στις 15 Αυγούστου 1944
ξυλοκοπήθηκε μέχρις αναισθησίας και αιμόφυρτος μεταφέρθηκε στο σπίτι του, όπου
παρέμεινε επί τρίμηνο στο κρεβάτι για ανάρρωση.
Νικόλαος Ζιώγας του Αθανασίου από τους Μαυραναίους. Κρατήθηκε όμηρος
για 110 ημέρες.
Ιερέας Δημήτριος Καραλής του Αντωνίου από την Κατάκαλη. Κρατήθηκε
όμηρος για 70 ημέρες.
Εφημέριος Σπύρος (παπα-Σπύρος) Κοιλανίτης του Ζήση από τη Μηλιά. Στις
13 Νοεμβρίου 1943 οδηγήθηκε στις Κυδωνιές, όπου ξυλοκοπήθηκε άγρια για 10
ημέρες και χρειάστηκε να νοσηλευθεί στο σπίτι του για ένα εξάμηνο. Στις 15

310
Νοεμβρίου 1943 συνελήφθη ο γιος του, ο οποίος οδηγήθηκε στις Κυδωνιές και
ξυλοκοπήθηκε άγρια για ένα 15νθήμερο. Επίσης ο γιος του συνελήφθη ξανά στις 21
Ιουνίου 1944 και οδηγήθηκε στη Ροδιά, όπου παρέμεινε φυλακή για 15 ημέρες. Το
Μάρτιο του 1943 η ομάδα του Κώστα Τσιρογιάννη (Βόλγα) από τη Ροδιά, κατέλαβε
αυθαίρετα το σπίτι του παπα-Σπύρου για 20 ημέρες, επειδή δε γραφόταν στο ΚΚΕ
και το χρησιμοποίησε ως κέντρο διασκέδασης με οργανοπαίκτες, που είχε μεταφέρει
στο χωριό, για να διασκεδάζουν τους αντάρτες.
Χαράλαμπος Κωτουλόπουλος του Χρήστου από το Κυπαρίσσι. Κρατήθηκε
όμηρος για 45 ημέρες.
Γεώργιος Μπαλντούμης του Δημητρίου από το Μεγάλο Σειρήνι. Φυλακίστηκε
για 15 ημέρες.
Ιωάννης Μπίσκας του Φωτίου από το Μεγάλο Σειρήνι. Στις 6 Ιανουαρίου
1943 κακοποιήθηκε και παρέμεινε ασθενής στο κρεβάτι για 30 ημέρες. Το Νοέμβριο
του 1943 συνελήφθη και κρατήθηκε ως όμηρος για 15 ημέρες. Το ίδιο συνέβη και
κατά τα Δεκεμβριανά. Κρατήθηκε όμηρος από 8 μέχρι 28 Δεκεμβρίου 1944.
Χαράλαμπος Παπαγεωργόπουλος του Χαρισίου από την Κατάκαλη.
Κρατήθηκε όμηρος για 17 ημέρες.
Δημήτριος Ποράβας του Γεωργίου από το Τρίκωμο. Κρατήθηκε όμηρος για
15 ημέρες. Επιπλέον χρησιμοποιήθηκε για αγγαρείες με τα δυο του ζώα για τρεις
μήνες.
Λεόντιος Σταμπουλίδης του Γεωργίου από το Βατόλακκο. Κρατήθηκε όμηρος
για 30 ημέρες και δημεύτηκε όλη η κινητή περιουσία του.
Ευάγγελος Τσιούρας του Κωνσταντίνου και Αλέξης Τσιούρας του Χρήστου
από τους Μαυραναίους. Κρατήθηκαν ως όμηροι για 67 ημέρες.
Παρόμοιες συλλήψεις, φυλακίσεις και ξυλοδαρμοί έγιναν σε όλα τα χωριά
των Γρεβενών.

Τροφοδοσία ανταρτών – λεηλασίες και αρπαγές περιουσιών

Για να συντηρηθούν οι χιλιάδες αντάρτες του ΕΛΑΣ, που περιφέρονταν στη

Δυτική Μακεδονία, προμηθεύονταν τα περισσότερα τρόφιμα από επιτόπιους πόρους.
Στην αρχή, για να δείξουν και καλή διαγωγή, τα πλήρωναν από τις χρυσές λίρες που
τους έδιναν αφειδώς οι Άγγλοι. Όταν οι χρυσές λίρες άρχισαν να λιγοστεύουν, λόγω
αθέτησης των συμφωνιών εκ μέρους του ΕΛΑΣ (αφοπλισμός της ιταλικής μεραρχίας
Πινερόλο, επιθετικές επιχειρήσεις κατά του Ζέρβα κλπ.), τότε επέβαλαν στους
λιμοκτονούντες κατοίκους της περιοχής ένα είδος άμεσης φορολογίας, το οποίο κατ’
ευφημισμό αποκαλούσαν «υποχρεωτικό έρανο». Τις περισσότερες φορές έπαιρναν
το μεγαλύτερο μέρος ή ολόκληρη τη σοδειά των κατοίκων, κατά κανόνα των
αντιφρονούντων ή «αντιδραστικών», όπως τους αποκαλούσαν, στους οποίους άλλοτε
έδιναν και άλλοτε όχι αποδείξεις χωρίς αντίκρισμα, λέγοντας ότι η εξόφληση θα γίνει
από την κυβέρνηση που θα προκύψει μετά την απελευθέρωση της χώρας.
Παρουσιάστηκαν και αρκετές περιπτώσεις εκδίκησης «αντιφρονούντων» με
αφαίρεση ολόκληρης της κινητής περιουσίας. Αναφέρονται παρακάτω μερικές

311
περιπτώσεις «υποχρεωτικού εράνου» και κατασχέσεων περιουσιών κατοίκων των
χωριών Μηλιάς και Βατόλακκου, οι οποίες έγιναν από το 1943 μέχρι τη Συμφωνία
της Βάρκιζας286:
Ματθαίου Βασιλειάδη του Μιχαήλ, από το Βατόλακκο. Δέσμευσαν 25
στρέμματα σιταριού και 20 στρέμματα καλαμποκιού, τα οποία θέρισαν και πήραν την
παραγωγή. Άρπαξαν όλα τα λαχανικά του λαχανόκηπου και πήραν την παραγωγή 6
στρεμμάτων ροβιού, 2 στρεμμάτων καρπουζιών και μισού στρέμματος πατάτας.
Κατέστρεψαν 25 οπωροφόρα δένδρα. Επίσης άρπαξαν 35 αιγοπρόβατα, 20 οκάδες
μαλλί, 15 οκάδες νήματα για πλέξιμο, αλεύρι, διάφορα τρόφιμα, τα χάλκινα
μαγειρικά σκεύη, τα γεωργικά εργαλεία και την ξυλεία που είχε για την επισκευή της
οικοδομής.
Γεωργίου Βλάχου του Σαράντη, από τη Μηλιά. Κατασχέθηκαν 5 πρόβατα, 15
οκάδες τυρί, 8 οκάδες μαλλί, 1.000 περίπου οκάδες ψωμί (δόθηκε τμηματικά) από
υποχρεωτικό έρανο, 10 κότες, 300 αυγά, γάλα πρόβειο, τριφύλλι και άχυρο 1.000
οκάδες, ρουχισμός και διάφορα στρατιωτικά είδη που είχε από τον πόλεμο του ’40.
Απόστολου Γκασιώνα του Γεωργίου, από τη Μηλιά. Κατασχέθηκαν ένα
άλογο, το οποίο αχρηστεύτηκε από την υπερφόρτωση, 18 πρόβατα, 30 οκάδες τυρί,
15 οκάδες μαλλί, 8 κότες, 185 αυγά και ψωμί από τον υποχρεωτικό έρανο 700
οκάδες.
Ησαΐα Δημητριάδη του Σάββα, από το Βατόλακκο. Κατάσχεσαν την
παραγωγή 30 στρεμμάτων σιταριού, 20 στρεμμάτων καλαμποκιού, 3 στρεμμάτων
τριφυλλιού, ενός στρέμματος φασολιών, 2 στρεμμάτων καπνού, 3 στρεμμάτων
αμπελιού και όλων των γεωργικών μηχανημάτων (αλέτρια, τσάπες κλπ.). Επιπλέον
άρπαξαν 30 αιγοπρόβατα, 2 χοίρους, 100 κοτόπουλα, 2 αγελάδες και ένα ζευγάρι
βόδια που τα χρησιμοποιούσε για το όργωμα των χωραφιών.
Αθανασίου Δόγκαλη του Νικολάου, από τη Μηλιά. Κατασχέθηκαν 13
πρόβατα, 12 οκάδες μαλλί, 15 οκάδες τυρί, 15 κότες, 263 αυγά και ψωμί από
υποχρεωτικό έρανο 700 οκάδες.
Δημητρίου Θυμιόπουλου του Νικολάου, από τη Μηλιά. Κατασχέθηκαν 25
πρόβατα, τυρί, γάλα, μαλλί, 13 κότες, 300 αυγά, χόρτο, τριφύλλι, άχυρο. Ο ίδιος
χρησιμοποιήθηκε για αγγαρεία με το ζώο και το κάρο του επί 150 ημέρες.
Βασιλείου Κουρουπού του Νικολάου, από το Βατόλακκο, ξυλουργός στο
επάγγελμα. Λεηλάτησαν το ξυλουργείο και αφαίρεσαν όλα τα εργαλεία και τα
μηχανήματα καθώς και 20 κυβικά μέτρα πριονιστή ξυλεία. Κατέστρεψαν 3
στρέμματα οπωροφόρων δένδρων. Κατέστρεψαν ένα νεόκτιστο μαντρί με λιθοδομή
και πήραν τις πέτρες και την ξυλεία. Άρπαξαν 25 αιγοπρόβατα, μία αγελάδα, μία
φοράδα, 3.000 οκάδες σιτάρι, 2.000 οκάδες καλαμπόκι, 1.000 οκάδες όσπρια
(φασόλια και φακές) και 400 οκάδες καπνό. Μετά από εξονυχιστική έρευνα που
έκαναν στο σπίτι του, βρήκαν 15 χρυσές λίρες, τις οποίες και οικειοποιήθηκαν.
Νικολάου Κουρουπού του Βασιλείου, από το Βατόλακκο. Δέσμευσαν 30
στρέμματα καλλιεργειών σιταριού και 20 καλαμποκιού, τα οποία θέρισαν και πήραν
την παραγωγή. Αφαίρεσαν όλα τα έπιπλα του σπιτιού, τα οικιακά σκεύη, 15 κυβικά
μέτρα πριονιστή ξυλεία, όλα τα γεωργικά εργαλεία (άροτρα, τσάπες κ.λπ.) και ένα
286 ΓΑΚ, Νομού Κοζάνης.

312
κάρο. Άρπαξαν 50 αιγοπρόβατα και ένα ζευγάρι βόδια. Κατέστρεψαν 5 στρέμματα
οπωροφόρων δένδρων και έκοψαν 40 λεύκες, για να πάρουν την ξυλεία. Κατάσχεσαν
την παραγωγή 3 στρεμμάτων αμπελιού, 4 στρεμμάτων τριφυλλιού, ενός στρέμματος
φασολιών, 2 στρεμμάτων πατάτας και 3 στρεμμάτων καπνού.
Δέσποινας Κούρτογλου του Δημοσθένη, από το Βατόλακκο. Κατάσχεσαν όλη
την προίκα της κόρης της.
Στυλιανού Παυλίδη του Παύλου, από το Βατόλακκο. Κατάσχεσαν την
παραγωγή 20 στρεμμάτων σιταριού, 15 στρεμμάτων καλαμποκιού, 4 στρεμμάτων
φακής και ρεβιθιών, 2,5 στρεμμάτων αμπελιού, 3 στρεμμάτων ροβιού, ενός
στρέμματος τριφυλλιού και ενός στρέμματος λαχανόκηπου. Επίσης κατάσχεσαν ένα
κάρο, ένα σιδεράλετρο, δύο ξυλάλετρα, διάφορες στάμνες και έπιπλα. Έκοψαν και
έκαψαν 40 αμυγδαλιές και άρπαξαν 30 κότες.
Γεωργίου Σταμπουλίδη του Βασιλείου, από το Βατόλακκο. Κατάσχεσαν όλη
τη γεωργική παραγωγή και την κινητή περιουσία του: 3.500 οκάδες σιτάρι, 3.500
οκάδες καλαμπόκι, 2.000 οκάδες αμύγδαλα, 475 οκάδες ρεβίθια, 600 οκάδες ρόβι
(κτηνοτροφικό όσπριο), 150 οκάδες φασόλια, 1.500 οκάδες λάχανα, 1.200 οκάδες
τριφύλλι, όλα τα γεωργικά εργαλεία και μια λυχνιστική μηχανή. Επίσης κατάσχεσαν
όλα τα οικιακά σκεύη, τα τραπεζομάντιλα, τα μαχαιροπήρουνα, τα κλινοσκεπάσματα,
τα στρώματα κρεβατιών και τις ντουλάπες.
Ελευθερίου Σταμπουλίδη του Γεωργίου, από το Βατόλακκο. Δέσμευσαν 13
στρέμματα σιταριού και 15 στρέμματα καλαμποκιού, τα οποία θέρισαν και πήραν την
παραγωγή. Κατάσχεσαν 3.000 οκάδες σταφύλια, την παραγωγή 2 στρεμμάτων
οσπρίων, ενός στρέμματος καπνού και ενός στρέμματος λαχανικών. Άρπαξαν από το
σπίτι 8 πρόβατα, 120 οκάδες σιτάρι, 200 οκάδες αμύγδαλα, 80 σανίδια και όλα τα
γεωργικά εργαλεία.
Λεοντίου Σταμπουλίδη του Γεωργίου, από το Βατόλακκο. Κατάσχεσαν 3.500
οκάδες σιτάρι, 2.500 οκάδες καλαμπόκι, 3.500 οκάδες σταφύλια, 2.000 οκάδες
αμύγδαλα, 475 οκάδες ρεβίθια, 600 οκάδες ρόβι, 150 οκάδες φασόλια, 1.500 οκάδες
λάχανα και 1.200 οκάδες τριφύλλι και όλα τα γεωργικά εργαλεία. Επίσης κατάσχεσαν
όλα τα οικιακά σκεύη, τα τραπεζομάντιλα, τα μαχαιροπήρουνα, τα κλινοσκεπάσματα
και τις ντουλάπες.
Χαρίκλειας χήρας Τσαγγαλίδου του Στυλιανού, από το Βατόλακκο, της
οποίας ο σύζυγος φονεύτηκε από τους Ελασίτες. Κατασχέθηκε η παραγωγή 20
στρεμμάτων σιταριού, 20 στρεμμάτων καλαμποκιού, 3 στρεμμάτων φακής, ενός
στρέμματος πατάτας, 2 στρεμμάτων ρεβιθιών, 3 στρεμμάτων κηπουρικών και 1.000
οκάδων σταφυλιών. Επιπλέον άρπαξαν από το σπίτι της 5 πρόβατα, 2 γίδες, ένα
μοσχάρι, μια αγελάδα, ένα βόδι, 20 κότες, 12 κυψέλες, 20 οκάδες πίτα μελιού, 20
οκάδες κερί, 60 κυβικά μέτρα οικοδομήσιμης πέτρας, 3 κυβικά μέτρα ξυλείας και 100
μέτρα ακιδωτού σύρματος.
Σοφίας Χαλάτσογλου του Γεωργίου, από το Βατόλακκο. Δέσμευσαν 30
στρέμματα σιταριού και 20 καλαμποκιού, τα οποία θέρισαν και πήραν την παραγωγή.
Κατάσχεσαν την παραγωγή 2 στρεμμάτων αμπελιού, 2 στρεμμάτων καρπουζιών και
όλα τα λαχανικά που είχε στο λαχανόκηπο. Άρπαξαν 15 πρόβατα, 15 οκάδες

313
βούτυρο, 10 οκάδες μαλλί, 120 σανίδια, 60 τεμάχια ξυλείας (καδρόνια κ.λπ.) και όλα
τα γεωργικά εργαλεία.
Σπύρου Χατζηθεοδωρίδη του Στυλιανού, από το Βατόλακκο. Δέσμευσαν 25
στρέμματα σιταριού και 20 καλαμποκιού, τα οποία θέρισαν και πήραν την παραγωγή.
Άρπαξαν 40 πρόβατα και κατάσχεσαν όλα τα γεωργικά εργαλεία και τα χάλκινα
μαγειρικά σκεύη. Χρησιμοποίησαν τον ίδιο με τα ζώα και το κάρο για διάφορες
αγγαρείες.
Μια άλλη περίπτωση κατάσχεσης ολόκληρης της κινητής περιουσίας
παρουσιάστηκε στο Σπήλαιο κάτω από τις εξής συνθήκες:
Λίγες ημέρες μετά την αποχώρηση των Γερμανών από τη Δυτική Μακεδονία
και την απελευθέρωση της χώρας, οι Ελασίτες κατάσχεσαν όλη την κινητή περιουσία
της Θεολογίας Βήττου, συζύγου του Δημητρίου Βήττου, τον οποίο είχαν
δολοφονήσει τον προηγούμενο χρόνο. Τα είδη του σπιτιού είχαν μεταφερθεί σε
αγροικία έξω από το Σπήλαιο, στον οικισμό «Κάτω Κερασιά», όπου η σύζυγος του Δ.
Βήττου έμενε με τον πατέρα της, επειδή το σπίτι της στο χωριό είχε καεί από τους
Γερμανούς. Ένα πρωί του πρώτου δεκαημέρου του Νοεμβρίου του 1944 οι Ελασίτες
μπήκαν αυθαίρετα στην αγροικία και άρπαξαν όλη την κινητή περιουσία, τη
φόρτωσαν σε μουλάρια, κατευθύνθηκαν προς το Μοναχίτι και από εκεί προς
άγνωστη κατεύθυνση.
Ας μου επιτραπεί εδώ να εκθέσω και εγώ την προσωπική μου μαρτυρία για
ένα περιστατικό που έμεινε ανεξίτηλο στη μνήμη μου, επειδή συνέπεσε τη ώρα της
αρπαγής της περιουσίας να βρίσκομαι μπροστά, ως γιος του Δημητρίου Βήττου.
Ήμουν τότε τεσσάρων ετών και, όταν έβλεπα να μας παίρνουν όλα όσα είχαμε στο
σπίτι (λόγω ηλικίας δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι επρόκειτο για λεηλασία και
ξεσπίτωμα), στο μόνο που αντέδρασα ήταν όταν μου πήραν μια πλάκα με
πλακοκόνδυλο, που τη χρησιμοποιούσα, για να ζωγραφίζω διάφορα ακανόνιστα
σχήματα. Τη στιγμή που την έβαλαν για φόρτωμα μαζί με άλλα πράγματα σε ένα
ξύλινο κιβώτιο, εγώ όρμησα αυθόρμητα να την πάρω πίσω. Τότε ένας Ελασίτης μου
έδωσε ένα δυνατό χαστούκι και από τη μεριά του ισογείου, που ήμουνα, βρέθηκα
στην εξώπορτα.

Εκτέλεση κατοίκων Βατολάκκου

Μετά την αποχώρηση των Γερμανών και την κατάληψη της Κοζάνης από
τους Ελασίτες, στις 28 Οκτωβρίου 1944, άρχισαν οι επιχειρήσεις εναντίον των
ένοπλων ομάδων του Μιχάλαγα. Στις ομάδες αυτές, λόγω συγγενείας και γνωριμιών,
είχαν ενταχθεί το 1944 περίπου 40 κάτοικοι Βατολάκκου. Σε μια επιχείρηση της ΙΧ
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ εναντίον του Μιχάλαγα, κατά το δεύτερο δεκαπενθήμερο του
Νοεμβρίου, στο Βαθύλακκο Κοζάνης φονεύτηκαν 2 άνδρες από το Βατόλακκο και
συνελήφθησαν αιχμάλωτοι άλλοι 39, μεταξύ των οποίων και μερικά ανήλικα παιδιά.

314
 Από τους αιχμαλώτους αυτούς 10 οδηγήθηκαν στις φυλακές του Αυγερινού
και οι υπόλοιποι 29 εκτελέστηκαν287. Οι εκτελεσθέντες ήταν: Γεώργιος Βασιλειάδης,
Δημήτριος Βασιλειάδης, Νεόφυτος Βασιλειάδης, Όμηρος Βασιλειάδης,
Παναγιώτης Γεωργιάδης, Σάββας Δημητριάδης, Αθανάσιος Ευρενιάδης, Ιωάννης
Θεοδωρίλης, Αντώνιος Ιωαννίδης, Λεωνίδας Ιωαννίδης, Ιερ. Καπαλτίδης, Ιάκωβος
Καρακεσίσογλου, Ιωάννης Καρακεσίσογλου, Παύλος Κούρτογλου, Στυλιανός
Κούρτογλου, Χαράλαμπος Κούρτογλου, Βασίλειος Κυριακίδης, Στέφανος
Μεχτέρογλου, Παναγιώτης Νικολαΐδης, Αχιλλέας Παπαδόπουλος, Μιχαήλ
Παπαδόπουλος, Όμηρος Παπαδόπουλος, Αβραάμ Παπαλαζάρου, Στυλιανός
Τσακαλίδης, Δημήτριος Χαλάτσογλου, Ιωάννης Χαραλαμπίδης, Ιωσήφ
Χαραλαμπίδης, Σταύρος Χαραλαμπίδης, Λεόντιος Χατζηβασιλειάδης.

287 Αφήγηση του Χαράλαμπου Λ. Σταμπουλίδη από το Βατόλακκο.

315
 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
1945-1949

316
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1945-1946

317
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ΄

Σύντομη Ανασκόπηση Πολιτικοστρατιωτικής Κατάστασης

Στις 3 Ιανουαρίου 1945 σχηματίστηκε η Κυβέρνηση του Νικολάου

Πλαστήρα, που διαδέχτηκε την αντίστοιχη του Γ. Παπανδρέου.

O Πρωθυπουργός Στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας

Η ανάληψη διακυβέρνησης της χώρας από τον Πλαστήρα, αμέσως μετά το

Δεκεμβριανό κίνημα, έγινε δεκτή με ανακούφιση από το μεγαλύτερο μέρος του λαού,
ο οποίος πίστευε ότι αυτός, με το προσωπικό γόητρο που διέθετε και τις
δημοκρατικές του αρχές, θα αντιμετώπιζε αποτελεσματικά τις δυνάμεις του ΕΑΜ-
ΚΚΕ και θα οδηγούσε τη χώρα στην ομαλότητα. Η σύνθεση όμως της Κυβέρνησης
μόνο από πρώην βενιζελικούς και παλιούς φίλους του Πλαστήρα και η ανάθεση του
Υπουργείου των Εξωτερικών στο φιλοσοβιετικό Ιωάννη Σοφιανόπουλο
δημιούργησαν ερωτηματικά και κατέστησαν επιφυλακτική την κοινή γνώμη.
Η Κυβέρνηση Πλαστήρα δεν πέτυχε να τηρήσει μια «ουδέτερη» στάση έναντι
των δεξιών και αριστερών, γιατί τα άτομα που είχε διορίσει, πολιτικούς και
στρατιωτικούς, δεν ήταν κατάλληλα, για να χειριστούν την κατάσταση. Η Δεξιά τον
κατηγόρησε ότι με την πολιτική που εφάρμοζε προσπαθούσε να παρατείνει την
Αντιβασιλεία και να ματαιώσει το δημοψήφισμα για το βασιλιά και τις εκλογές, ενώ
η Αριστερά για τη στάση του στα Δεκεμβριανά.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Πλαστήρας δεν ήταν χρήσιμος στους
Βρετανούς και γι’ αυτό φρόντισαν να τον αντικαταστήσουν. Για να βρούνε κάποιο
πρόσχημα για την αντικατάστασή του, δημοσίευσαν στις 4 Απριλίου στη
φιλοβασιλική εφημερίδα «Ελληνικόν Αίμα» μια επιστολή που ο Πλαστήρας είχε
στείλει παλιότερα (16 Ιουλίου 1941) από το Παρίσι στους προσωπικούς του φίλους
και διατύπωνε την άποψη ότι το 1940 έπρεπε η Ελλάδα να είχε ζητήσει από τους

318
Γερμανούς να μεσολαβήσουν, ώστε να σταματήσει ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος και να
μην αναλάμβανε διμέτωπο πόλεμο εναντίον της Ιταλίας και της Γερμανίας288.

Στις 7 Απριλίου 1945 ο Πλαστήρας παραιτήθηκε και την επομένη (8.4.45)

σχηματίστηκε κυβέρνηση με Πρωθυπουργό το Ναύαρχο Πέτρο Βούλγαρη. Η
Κυβέρνηση Βούλγαρη είχε καθαρά υπηρεσιακό χαρακτήρα και απέβλεπε στην
επάνοδο της χώρας στην ομαλότητα, με την οργάνωση του στρατού και της
χωροφυλακής, την άσκηση της διοίκησης με αμερόληπτο τρόπο, τη διενέργεια
δημοψηφίσματος για τη λύση του πολιτειακού ζητήματος και τη διεξαγωγή
ελεύθερων εκλογών.
Μέχρι το φθινόπωρο του 1945 δεν κατέστη δυνατόν να επιβληθεί η τάξη στο
εσωτερικό της χώρας, όχι μόνο στην ύπαιθρο αλλά και στις μεγάλες πόλεις. Η
ασφάλεια είχε διαταραχθεί λόγω των παθών που κυριάρχησαν τόσο από την
Αριστερά όσο και από τη Δεξιά. Στην ύπαιθρο κυριαρχούσαν μικρές ομάδες
ανταρτών του ΕΛΑΣ, που δεν είχαν παραδώσει τα όπλα μετά τη Βάρκιζα, γιατί οι
περισσότεροι βαρύνονταν με εγκλήματα κατά τη διάρκεια της Κατοχής και των
Δεκεμβριανών και φοβούνταν το Νόμο. Οι ομάδες αυτές προέβαιναν σε
τρομοκρατικές ενέργειες και εκτελέσεις «δεξιών», όπως η δολοφονία του Δημητρίου
Τσίρου από το Πανόραμα, ενώ από την άλλη πλευρά δημιουργήθηκαν
παραστρατιωτικές ομάδες από «εθνικόφρονες», οι οποίες χωρίς πειθαρχία και με την
ανοχή ή συνεργασία της Χωροφυλακής, προέβαιναν σε κακοποιήσεις και διώξεις των
αριστερών. Οι παραστρατιωτικές αυτές ομάδες, με τη συμπεριφορά που επέδειξαν,
ευθύνονται σε κάποιο βαθμό, για την απομάκρυνση από τα χωριά ενός αριθμού
πρώην Ελασιτών και την ένταξή τους στο Δημοκρατικό Στρατό.
Ο Βούλγαρης ανακοίνωσε στις 5 Οκτωβρίου 1945 ότι οι εκλογές θα
διεξάγονταν στις 20 Ιανουαρίου 1946. Τα περισσότερα από τα κόμματα που έβλεπαν
ότι δεν θα είχαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα αντέδρασαν αμέσως με διάφορες
δικαιολογίες. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων και το ΚΚΕ ανακοίνωσαν την πρόθεσή
τους να απόσχουν, γιατί κατά τη γνώμη τους η κυβέρνηση Βούλγαρη δεν ήταν σε
θέση να εγγυηθεί την ομαλή διεξαγωγή των εκλογών. Ο Βούλγαρης, έχοντας να
αντιμετωπίσει όλη αυτή την κατάσταση, παραιτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 1945. Η
προσπάθεια του Αντιβασιλέα Δαμασκηνού να πετύχει συνασπισμό Φιλελευθέρων και
Λαϊκών για τη διακυβέρνηση της χώρας απέτυχε. Έτσι πρωθυπουργός ανέλαβε στις
17 Οκτωβρίου ο ίδιος ο Δαμασκηνός. Τελικά, την 1η Νοεμβρίου ανέλαβε προσωρινός
πρωθυπουργός ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος289.
Στις 22 Νοεμβρίου 1945 οι Βρετανοί επέβαλαν την κυβέρνηση της αρεσκείας
τους με πρωθυπουργό το Θεμιστοκλή Σοφούλη, ηλικίας τότε 85 ετών. Η νέα
κυβέρνηση είχε κεντροαριστερό χαρακτήρα. Η σύνθεσή της που περιλάμβανε άτομα
όπως ο Εμμανουήλ Τσουδερός (αρχηγός ανεξαρτήτου κόμματος), ο Γεώργιος
Καφαντάρης (Προοδευτικό Κόμμα), ο Αλέξανδρος Μυλωνάς (Αγροτικό Κόμμα), ο
Ιωάννης Σοφιανόπουλος και ο Γεώργιος Καρτάλης. Τα κόμματα της Δεξιάς

288 Β. Κόντη, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα: 1945-1949, Θεσσαλονίκη

1986, σελ. 71.
289 Ό. π, σελ. 83.

319
αντέδρασαν βίαια στην απροκάλυπτη βρετανική επέμβαση, που έθιγε την εθνική
ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Μέσα στο 1945 οι κυβερνήσεις Πλαστήρα, Βούλγαρη και Σοφούλη, για να
αμβλύνουν τα πάθη και το φανατισμό που επικρατούσε στους αριστερούς,
εφάρμοσαν μια πολιτική, που ονομάστηκε «πολιτική κατευνασμού», η οποία είχε σαν
σκοπό την απόσειση των ευθυνών τους από το ένοπλο κίνημα του Δεκεμβρίου. Έτσι
ψηφίστηκαν:
Ο νόμος 119/14.2.45 επί Κυβερνήσεως Πλαστήρα, ως αποτέλεσμα της
Συμφωνίας της Βάρκιζας, με τον οποίο αμνηστεύτηκαν όλα τα πολιτικά εγκλήματα
και τα συναφή με τα Δεκεμβριανά πολιτικά αδικήματα κατά της ζωής και της
περιουσίας.
Ο νόμος 525/25.8.45 επί Κυβερνήσεως Βούλγαρη, με τον οποίο
αμνηστεύτηκαν και τα πλημμελήματα και παραγράφηκε η πολιτική αγωγή γι’ αυτά.
Ο νόμος 753/21.12.45 «περί αποσυμφορήσεως των φυλακών» επί
Κυβερνήσεως Σοφούλη. Με αυτόν αμνηστεύτηκαν οι ηθικοί αυτουργοί
ανθρωποκτονιών, εκτός από τους φυσικούς αυτουργούς.
Οι νόμοι αυτοί, όπως και άλλοι που ψηφίστηκαν αργότερα περί αμνηστίας
των ανταρτών, δεν επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Η Κυβέρνηση Σοφούλη, επειδή δεν είχε την εγκυρότητα της λαϊκής
ετυμηγορίας και δεν ήταν απ’ όλους αποδεκτή, για να θέσει τέρμα στο πολιτικό
αδιέξοδο, προκήρυξε εθνικές εκλογές για την 31η Μαρτίου 1946.
Πράγματι στις 31 Μαρτίου 1946 διεξήχθησαν οι πρώτες μεταπολεμικές
εκλογές στις οποίες έλαβαν μέρος όλα τα κόμματα εκτός του ΚΚΕ, που δήλωσε
αποχή. Οι εκλογές έγιναν παρουσία Αμερικανών, Γάλλων και Άγγλων παρατηρητών,
ενώ οι Σοβιετικοί αρνήθηκαν να παρευρεθούν. Η επίσημη αναφορά των ξένων
παρατηρητών, που εκδόθηκε στις 11 Απριλίου, υποστήριζε ότι οι εκλογές ήταν
ελεύθερες και δίκαιες. Το ΚΚΕ, που δεν συμμετείχε, τις κατήγγειλε ως νόθες και
παράνομες.
Οι ειδικοί της ξένης αποστολής υπολόγισαν ότι το ποσοστό αυτών που δεν
ψήφισαν για κομματικούς λόγους δεν ήταν μεγαλύτερο από το 15% των
εγγεγραμμένων (οι γυναίκες δεν ψήφιζαν). Πρωθυπουργός ανέλαβε ο Κωνσταντίνος
Τσαλδάρης, αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος.
Στο Νομό Κοζάνης εξελέγησαν 10 βουλευτές, οι εξής:
Με το Λαϊκό Κόμμα: Ιωάννης Αντωνιάδης, Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος,
Αλέξανδρος Λαδάς (από τα Γρεβενά), Χρυσόστομος Πιπιλιάγκας, Βασίλειος Βύζας,
Χρήστος Γουλόπουλος και Σταύρος Σαμαράς. Με το Κόμμα Φιλελευθέρων ο
Γεώργιος Βαρβούτης και ο Κοσμάς Προκοπίδης και με την Εθνική Πολιτική Ένωση
(ΕΠΕ) ο Δημήτριος Ζησόπουλος.
Στην Επαρχία Γρεβενών από τους 5.640 εκλογείς, το Λαϊκό Κόμμα έλαβε
4.265 ψήφους (75,6%), το Κόμμα των Φιλελευθέρων 864 (15,3%), το Κόμμα της
Εθνικής Πολιτικής Ένωσης 407 ( 7,2%), τα λοιπά Κόμματα (Ένωση Αγροτικών
κομμάτων κλπ.) 28 (0,5%) και 76 ψηφοδέλτια κρίθηκαν άκυρα.
Στις εκλογές αυτές ήταν υποψήφιος του Κόμματος των Φιλελευθέρων και ο
Κωνσταντίνος Ταλιαδούρης από τα Γρεβενά, ο οποίος έχασε την έδρα για 83 ψήφους.

320
 Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄

Την 1η Σεπτεμβρίου 1946 έγινε δημοψήφισμα για την επαναφορά του Βασιλιά
Γεωργίου Β΄, ο οποίος μετά το ευνοϊκό γι’ αυτόν αποτέλεσμα έφθασε στην Ελλάδα
στις 27 του ίδιου μήνα. Στο δημοψήφισμα αυτό συμμετείχε και το ΚΚΕ. Υπέρ της
επανόδου του Βασιλιά ψήφισαν 1.342.492 ψηφοφόροι (68,3%), υπέρ της
αβασίλευτης δημοκρατίας 282.310 (14,3%) και 342.000 (17,4%) έριξαν λευκά
ψηφοδέλτια.
Στην Επαρχία Γρεβενών, από τους 8.712 ψηφίσαντες (ψήφιζαν μόνο άνδρες)
όλων των παρατάξεων, ψήφισαν υπέρ του Βασιλιά 6.262 άτομα (71,9%), εναντίον
2.395 (27,5%), ενώ 54 ψηφοδέλτια (ποσοστό 0,6%) χαρακτηρίστηκαν λευκά ή
άκυρα.

Οικονομική κατάσταση της Ελλάδας μετά την Κατοχή και τα Δεκεμβριανά

Μετά την απελευθέρωση το πιο σοβαρό πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι

μεταπολεμικές κυβερνήσεις ήταν η κακή οικονομική κατάσταση της Ελλάδας.. Πάνω
από 3.500 πόλεις και χωριά είχαν υποστεί καταστροφές από τους βομβαρδισμούς, τη
λεηλασία και τους εμπρησμούς. Το 23 % των κτιρίων της χώρας (409.000 κατοικίες)
είχε καταστραφεί και το 18 % του πληθυσμού (1.200.000 άτομα ) είχε μείνει χωρίς
στέγη. Το 6 % του πληθυσμού είχε χάσει τη ζωή του: 90.000 άτομα (83.000 άνδρες
και 7.000 γυναίκες) φονεύτηκαν στον πόλεμο ή εκτελέστηκαν ή έπεσαν θύματα της
εσωτερικής διαμάχης, και άλλες 300.000 πέθαναν από την πείνα. Το 25% των δασών
είχε καταστραφεί. Οι απώλειες στη γεωργία και την κτηνοτροφία ήταν
ανυπολόγιστες. Το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο είχε σχεδόν καταστραφεί. Η
έλλειψη πρώτων υλών καθιστούσε προβληματική την ανάπτυξη της βιομηχανίας και
του εμπορίου290.

290 Ό. π, σελ. 85.

321
 Στις αρχές του 1945 το πιο σοβαρό πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Κυβέρνηση
ήταν η διατροφή του πληθυσμού. Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης η
UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) εισήγαγε μέχρι
τις 30 Σεπτεμβρίου 1.200.000 τόνους τρόφιμα και έτσι αντιμετωπίστηκε σε
σημαντικό βαθμό το πρόβλημα του επισιτισμού. Εκτός από τα τρόφιμα η βοήθεια της
UNRRA περιλάμβανε είδη ιματισμού, υπόδησης και φάρμακα.
Το σχέδιο Μάρσαλ (Marschall), που πήρε το όνομα από τον υπουργό
Εξωτερικών των ΗΠΑ Στρατηγό Τζωρτζ Μάρσαλ, προέβλεπε αμερικανική
οικονομική βοήθεια για όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, για να μπορέσουν να
ανασυγκροτηθούν μετά τις καταστροφές που υπέστησαν κατά το Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο. Το 1947 και 1948 η Ελλάδα έλαβε από το σχέδιο Μάρσαλ βοήθεια περίπου
350.000.000 δολαρίων, τα οποία διατέθηκαν κυρίως για έργα υποδομής (δρόμοι,
σιδηρόδρομοι, λιμάνια κλπ.).

Συμφωνία της Βάρκιζας

(12 Φεβρουαρίου 1945)

Μετά τη στρατιωτική ήττα των κομμουνιστών στην Αθήνα κατά τα

Δεκεμβριανά, η ηγεσία του ΚΚΕ στις 10 Ιανουαρίου 1945 ζήτησε ανακωχή, η οποία
υπογράφηκε την επόμενη ημέρα. Μετά την εκκένωση της Αθήνας, του Πειραιά και
της Θεσσαλονίκης από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ άρχισαν στις 3 Φεβρουαρίου στη
Βάρκιζα Αττικής διαπραγματεύσεις μεταξύ της Κυβέρνησης Πλαστήρα και
αντιπροσωπείας του ΕΑΜ. Την Κυβέρνηση εκπροσωπούσαν οι Υπουργοί
Εξωτερικών Ι. Σοφιανόπουλος (επικεφαλής αντιπροσωπείας), Εσωτερικών Π.
Ράλλης, και Γεωργίας Ι. Μακρόπουλος. Εκπρόσωποι του ΕΑΜ ήταν ο Γιώργης
Σιάντος, Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ (επικεφαλής αντιπροσωπείας), ο Μήτσος
Παρτσαλίδης, Γραμματέας της ΚΕ του ΕΑΜ και ο Ηλίας Τσιριμώκος, Γενικός
Γραμματέας της ΕΛΔ (Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας).
Ύστερα από συζητήσεις δέκα ημερών υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945
η Συμφωνία της Βάρκιζας, που φαινομενικά έβαλε τέρμα στον εμφύλιο πόλεμο. Ο
ΕΛΑΣ δέχτηκε να παραδώσει όλο τον οπλισμό του και να αυτοδιαλυθεί μέσα σε δύο
εβδομάδες. Η λύση για το πολιτειακό θα δινόταν με τη διενέργεια δημοψηφίσματος
που θα λάμβανε χώρα μέσα σ’ ένα χρόνο. Για να εξασφαλιστεί η ελεύθερη βούληση
του λαού, οι Συμμαχικές Δυνάμεις (Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία, Σοβιετική Ένωση) θα
έστελναν παρατηρητές, για να παρακολουθήσουν τις εκλογές. Η Κυβέρνηση
Πλαστήρα αναλάμβανε να εξασφαλίσει τις πολιτικές ελευθερίες και να δώσει
αμνηστία για όλα τα πολιτικά εγκλήματα που διαπράχτηκαν κατά την εμφύλια
σύρραξη. Στην αμνηστία δεν περιλαμβάνονταν τα αδικήματα του κοινού ποινικού
δικαίου. Το ΚΚΕ και ο ΕΛΑΣ θα αναγνωρίζονταν ως νόμιμες πολιτικές οργανώσεις,
αλλά δεν θα αντιπροσωπεύονταν στην Κυβέρνηση Πλαστήρα.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1945 το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ έστειλε τη
διαταγή αποστράτευσης των μονάδων του, σύμφωνα με την οποία η παράδοση του
οπλισμού έπρεπε να γίνει μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου.

322
 Το ερώτημα είναι γιατί ο ΕΛΑΣ, ενώ διατηρούσε εκτός Αθηνών 40.000
άνδρες και έλεγχε όλη την ύπαιθρο, δέχτηκε να συνθηκολογήσει στη Βάρκιζα, τη
στιγμή μάλιστα που μπορούσε να συνεχίσει τον πόλεμο στην υπόλοιπη Ελλάδα. Την
απάντηση τη δίνει ο Γιάννης Ιωαννίδης, μέλος του ΠΓ της Κεντρικής Επιτροπής του
ΚΚΕ, που ισχυρίζεται ότι αποφασιστικό ρόλο στην απόφαση έπαιξε το τηλεγράφημα
που τους έστειλε ο Γκεόργκι Δημητρώφ, ο οποίος τους προειδοποιούσε ότι δεν
έπρεπε να υπολογίζουν σε βοήθεια από το εξωτερικό και τους συνιστούσε να
συμβιβαστούν προκειμένου να διατηρήσουν όσο το δυνατόν περισσότερες δυνάμεις
για μια άλλη ευνοϊκότερη στιγμή. Από ό,τι φαίνεται ο Δημητρώφ διαβίβαζε εντολή
της Μόσχας291.

Οι εκπρόσωποι που υπέγραψαν τη συμφωνία της Βάρκιζας. Διακρίνονται στην πρώτη σειρά Σαράφης
(ΕΛΑΣ), Σιάντος (ΚΚΕ), Τσιριμώκος (ΕΛΔ), Σοφιανόπουλος (ΥΠΕΞ) και Παρτσαλίδης (ΕΑΜ)

Η βασική επιδίωξη του ΚΚΕ ήταν να περισώσει τον επαναστατικό μηχανισμό.

Πίστευε ότι χάθηκε η μάχη αλλά όχι ο πόλεμος. Γι’ αυτούς η Βάρκιζα ήταν ένας
ελιγμός, που θα τους επέτρεπε να ανασυγκροτήσουν τις δυνάμεις τους. Γι’ αυτό,
προτού διαλυθεί ο ΕΛΑΣ, ανέθεσαν σε έμπιστες ομάδες να αποκρύψουν τον
καινούριο οπλισμό. Τους περισσότερους άνδρες των ομάδων αυτών, για να μη
συλληφθούν και ομολογήσουν για τα κρυμμένα όπλα, τους απομάκρυναν αμέσως από
την Ελλάδα και δια μέσου Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας τους
προώθησαν στο στρατόπεδο του Μπούλκες (χωριό βόρεια του Βελιγραδίου).
Εκτός από τα όπλα που κρύψανε στην ύπαιθρο, σε πολλούς Ελασίτες των
ορεινών περιοχών χορηγήθηκαν ατομικά όπλα, κυρίως αυτόματα, για να τα φυλάξουν
με δική τους ευθύνη. Ένα μέρος του οπλισμού κρύφτηκε και στις πόλεις για τις
ανάγκες της αυτοάμυνας292.
Με τα κρυμμένα όπλα μπορούσαν να εξοπλίσουν αμέσως κατά εδαφικό
διαμέρισμα: Μακεδονία-Θράκη 8-9 χιλιάδες, Θεσσαλία 5,5-6,5 χιλιάδες, Ρούμελη 3-
3,5 χιλιάδες, Ήπειρο 1,5-2 χιλιάδες και Πελοπόννησο 2-3 χιλιάδες: Σύνολο περίπου

291 Ό. π. σελ. 45-46 και 56.

292 Γ. Μπλάνα (Κίσσαβου), Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949, Αθήνα 1977, σελ. 36-37.

323
20-24 χιλιάδες. Επιπλέον υπήρχε η δυνατότητα να ενισχυθούν και με τους 7.000
ένοπλους Ελασίτες του Μπούλκες293.
Στην Κυβέρνηση Πλαστήρα παρέδωσαν παλιό οπλισμό, από τον οποίο
περίπου 25.000 τυφέκια ήταν άχρηστα. Η ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ παρέδωσε 5
πυροβόλα, 9 ομαδικούς όλμους, 18 ατομικούς όλμους, 56 πολυβόλα, 223
οπλοπολυβόλα, 70 αυτόματα τυφέκια, 4.899 τυφέκια και πιστόλια, 5 αντιαρματικά
τυφέκια και 1 συσκευή ασυρμάτου. Συνολικά ο ΕΛΑΣ παρέδωσε 100 πυροβόλα
διαφόρων τύπων, 81 ομαδικούς όλμους, 138 ατομικούς όλμους, 419 πολυβόλα, 1.412
οπλοπολυβόλα, 713 αυτόματα τυφέκια, 48.953 τυφέκια και πιστόλια, 57
αντιαρματικά τυφέκια και 17 συσκευές ασυρμάτου294.
Το μήνα Οκτώβριο 1945 η Χωροφυλακή Γρεβενών μετά από έρευνα, ανακάλυψε
τον παρακάτω κρυμμένο οπλισμό του ΕΛΑΣ295:
 Στο χωριό Ζιάκα και στη θέση «Γούβες»: μια αποθήκη με 12 πολυβόλα, 5 όλμους
και 40 φορτία πυρομαχικών ( χειροβομβίδες, βλήματα, φυσίγγια κλπ.).
 Σε ένα αμπρί κοντά στο χωριό Μελίσσι και στη θέση «Άγιοι Θεόδωροι»: 53
τυφέκια, 8 πολυβόλα, 3 όλμους και άφθονα πυρομαχικά, τα οποία φορτώθηκαν σε
4 αυτοκίνητα και μεταφέρθηκαν στα Γρεβενά.
 Στο χωριό Γριά (Άνοιξη) και στη θέση «Κουρακόλακκος»: 4 αντιαρματικά
πυροβόλα, 2 όλμους, αρκετές νάρκες, εκρηκτικές ύλες, δυναμίτιδα, βλήματα
όλμων, φυσίγγια και χειροβομβίδες, τα οποία μεταφέρθηκαν στα Γρεβενά.

Εγκατάσταση Κρατικών Αρχών στα Γρεβενά

Στις 18 Απριλίου 1945 ορκίσθηκε ενώπιον του Νομάρχη Κοζάνης και

ανέλαβε πρώτος μεταπολεμικός Δήμαρχος Γρεβενών ο Θωμάς Κ. Γιαννόπουλος,
δικηγόρος από τα Γρεβενά. Ο διορισμός του έγινε με βάση την υπ’ αριθ. 517/18-4-
1945 απόφαση της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας. Το Θωμά Γιαννόπουλο
διαδέχθηκε στις 3 Μαΐου 1946 ο Θεμιστοκλής Θ. Κατσάνος296, έμπορος από τα
Γρεβενά.
Ο Θεμιστοκλής Κατσάνος παρέμεινε Δήμαρχος Γρεβενών σε όλη τη διάρκεια
του ανταρτοπόλεμου και παραιτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 1949, οπότε τον
αναπλήρωσε για μικρό χρονικό διάστημα, με την υπ’ αριθ. 20250/19.11.49 απόφαση
του Νομάρχη Κοζάνης, ο Δημοτικός Σύμβουλος Νικόλαος Ι. Σιούλης.
Το Μάιο 1945 εγκαταστάθηκε η Χωροφυλακή με διοικητή της Διοίκησης
Χωροφυλακής Γρεβενών τον ταγματάρχη Κωνσταντίνο Φλώκο, διοικητή της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής το μοίραρχο Νικόλαο Κωστάκη και διοικητή του
Αστυνομικού Τμήματος τον υπομοίραρχο Άγγελο Αφένδρα. Για να γίνει η παράδοση,
έφθασε στα Γρεβενά στρατιωτική αγγλική αποστολή, η οποία συνοδευόταν από την

293 Ό. π. σελ. 133.

294 Β. Κόντη, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα:1945-1949. Θεσσαλονίκη
1984, σελ. 437.
295 Εφημερίδα «ΦΩΣ» Θεσσαλονίκης 3.11.45.
296 ΦΕΚ. Α 112/1946.

324
προοριζόμενη για εγκατάσταση δύναμη της χωροφυλακής. Ο υπεύθυνος της
Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ παρέδωσε στους Άγγλους με πρωτόκολλο την εξουσία, και
στη συνέχεια οι Άγγλοι εγκατέστησαν τη διοίκηση Χωροφυλακής. Οι άνδρες της
χωροφυλακής, που προορίζονταν για τα Γρεβενά , μεταφέρθηκαν με πλοίο από τον
Πειραιά στην Καβάλα και από εκεί οδικώς μέχρι τα Γρεβενά, γιατί το δρομολόγιο
Αθήνα-Γρεβενά εγκυμονούσε κινδύνους, λόγω των ένοπλων ομάδων των Ελασιτών,
που δεν είχαν παραδώσει τα όπλα μετά τη Βάρκιζα και δημιουργούσαν προβλήματα
στην ύπαιθρο.

Δεξιά ο Θεμιστοκλής Θ. Κατσάνος με τη σύζυγό του

Μεταξύ των οπλιτών της χωροφυλακής, που έφθασαν στα Γρεβενά ήταν και ο
ενωμοτάρχης Χρήστος Ράμμος από το Σπήλαιο. Ο Ράμμος είχε διατελέσει πριν από
τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο για 10 χρόνια χωροφύλακας και κατά τη διάρκεια της
Κατοχής είχε ενταχθεί στις ομάδες του Ζέρβα, όπου και προήχθη στο βαθμό του
ενωμοτάρχη. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας κατατάχθηκε στο νεοϊδρυθέν Σώμα
της Χωροφυλακής και τοποθετήθηκε στα Γρεβενά.

Η πορεία του Άρη Βελουχιώτη Νοτιοδυτικά Γρεβενών

Ο Άρης Βελουχιώτης δεν αναγνώρισε τη Συμφωνία της Βάρκιζας297 και δεν

κατέθεσε τα όπλα. Το γεγονός αυτό τον έφερε σε αντίθεση με την ηγεσία του ΚΚΕ, η
οποία τον αποκήρυξε, τον διέγραψε και παράλληλα έδωσε εντολή στα κομματικά της
297 Δεν έφερε όμως καμιά αντίρρηση να υπογράψει, ως Γενικό Στρατηγείο, μαζί με το Στέφανο
Σαράφη τη διάλυση του ΕΛΑΣ και την παράδοση του οπλισμού, σύμφωνα με τους όρους της
Συμφωνίας της Βάρκιζας. Τη μη αναγνώριση της συμφωνίας την επικαλέστηκε μετά την 28 η
Φεβρουαρίου 1945, μόλις διαλύθηκε ο ΕΛΑΣ.

325
στελέχη σε όλη την Ελλάδα να μην του παρέχουν καμιά συνδρομή και βοήθεια. Την
ίδια εντολή έλαβε και η Περιφερειακή Επιτροπή του ΚΚΕ Γρεβενών, η οποία
ενημέρωσε όλα τα μέλη του Κόμματος στα χωριά να μην τον δεχτούν, ούτε να του
δώσουν ψωμί, γιατί ήταν «ενάντια στην Κεντρική Επιτροπή»298.

Άρης Βελουχιώτης

Ο Άρης Βελουχιώτης ίδρυσε τον αποκαλούμενο Νέο ΕΛΑΣ (ΕΛΑΣ-Ν) και

άρχισε να συγκροτεί νέες ομάδες ανταρτών. Για να μπορέσει όμως να επιβιώσει το
κίνημά του, θεώρησε σκόπιμο να κατευθυνθεί προς την Αλβανία και τη
Γιουγκοσλαβία, για να έλθει σε επαφή με τους Ελασίτες που είχαν καταφύγει εκεί
μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και να συναντήσει τον Τίτο, για να του εκθέσει τις
απόψεις του και να ζητήσει τη βοήθειά του. Σκοπός του ήταν να πείσει τους φυγάδες
Ελασίτες των στρατοπέδων Ρούμπικ της Αλβανίας και Μπούλκες της
Γιουγκοσλαβίας να επιστρέψουν στην Ελλάδα, για να επανδρώσουν τον ΕΛΑΣ-Ν.
Για την πραγματοποίηση του σχεδίου του ξεκίνησε στις 2 Μαρτίου 1945 από
τη Λευκάδα, πέρασε από τα γνωστά λημέρια της Ρούμελης και της Θεσσαλίας, για να
οργανώσει τους οπαδούς του, και στις 2 Απριλίου 1945, μέσω Αγναντιάς
Καλαμπάκας, εισήλθε στην περιφέρεια Γρεβενών με ένα μικρό τμήμα 30 περίπου
ανταρτών. Το τμήμα αυτό ήταν κατανεμημένο σε τρεις ομάδες, μία διοικήσεως υπό
τον Πελοπίδα (Παντελή Λάσκαρη) και δύο ομάδες ακροβολιστών υπό τη διοίκηση
του Λευτέρη και του Θάνου αντίστοιχα (ψευδώνυμα πρώην καπετάνιων του ΕΛΑΣ
Ρούμελης).
Το πρώτο χωριό που συνάντησε ήταν η Γεωργίτσα, την οποία προσπέρασε και
κατευθύνθηκε στο Κηπουριό,299 όπου παρέμεινε δύο ημέρες (2 και 3 Απριλίου 1945).
Εκεί συνάντησε το γνωστό του ανθυπολοχαγό της Σχολής του ΕΛΑΣ Νικόλαο Τζένα,
ο οποίος κατά το παρελθόν υπηρετούσε ως διμοιρίτης στο τάγμα φρουράς του
298 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου…Αθήνα 1998, σελ. 149 (αφήγηση Σπύρου
Μπούμπαρη).
299 Γρ. Φαράκου, Άρης Βελουχιώτης, Ε΄ έκδοση, Αθήνα 1998, σελ. 371 και 410-413.

326
Αρχηγείου των Ανταρτών. Με τη βοήθειά του ήλθε σε επαφή με μερικούς Ελασίτες
του χωριού, και συγκεκριμένα με τους: Δημήτριο Παπαδημητρίου (δάσκαλο και
ανθυπολοχαγό Σχολής ΕΛΑΣ), Κωνσταντίνο Τζανάνη, Κωνσταντίνο Παπακώστα,
Νικόλαο Τσιλίκα του Ιωάννου, Χρυσόστομο Πλίκα, Αλέξανδρο Ελευθερίου, Στέργιο
Καραμεσίνη, Ιωάννη Κατσιγιάννη, Γρηγόριο Πράπα και Δημήτριο Τασαρλή, τους
οποίους και προσπάθησε να πείσει να ενταχθούν στον ΕΛΑΣ-Ν. Από αυτούς
προσχώρησαν στο Βελουχιώτη πέντε, οι εξής:
 Τζένας Νικόλαος του Ιωάννου.
 Καραμεσίνης Στέργιος του Γεωργίου.
 Κατσιγιάννης Ιωάννης του Γεωργίου.
 Πράπας Γρηγόριος του Ιωάννου.
 Τασαρλής Δημήτριος του Χαρισίου.

Στις 7 Απριλίου ο Βελουχιώτης μετέβη στο Τρίκωμο, όπου στρατολόγησε

τους Ελασίτες Γκατζήμα Ευθύμιο του Κωνσταντίνου, ανθυπολοχαγό της Σχολής του
ΕΛΑΣ και Πούλιο Κωνσταντίνο του Νικολάου, υπολοχαγό ιεραρχίας καπεταναίων300.
Στις 9 Απριλίου πέρασε από το Μοναχίτι, όπου τον ακολούθησε ο Βασίλειος
Μήσιος του Κωνσταντίνου, και στις 10 του ίδιου μήνα μέσω Μικρολίβαδου
κατευθύνθηκε προς την Αβδέλλα, η οποία λόγω εποχής ήταν ακατοίκητη, και στη
συνέχεια τις επόμενες ημέρες προχώρησε προς τα χωριά της επαρχίας Κόνιτσας
Δίστρατο, Άρματα, Πάδες, Παλιοσέλι, Ελεύθερο και την κωμόπολη Κόνιτσα. Από
εκεί ακολούθησε πορεία προς Βορρά (χωριά Νικάνορας, Πουρνιά, Λυκόρραχη) με
σκοπό να εισέλθει στο αλβανικό έδαφος από την περιοχή του Γράμμου.
Όταν το πρωί της 25ης Απριλίου 1945 πλησίασε τα σύνορα της Αλβανίας και
βρισκόταν κοντά στο χωριό Καλή Βρύση του Γράμμου, το τμήμα του έπεσε σε
ενέδρα της Εθνοφυλακής, διασκορπίστηκε και είχε απώλειες ένα νεκρό (Μανόλη
Τσάφο), 5 τραυματίες και έναν αιχμάλωτο, το Νικόλαο Τζένα από το Κηπουριό 301. Οι
τραυματίες διακομίστηκαν για θεραπεία στην Αλβανία.
Η πορεία του προς τα σύνορα ήταν βραδεία, γιατί περίμενε την έγκριση της
ηγεσίας του ΚΚΕ, για να εισέλθει στο αλβανικό έδαφος και στη συνέχεια στη
Γιουγκοσλαβία. Η έγκριση αυτή δεν δόθηκε ποτέ.

300 Οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ είχαν τη δική τους ιεραρχία και τους απονέμονταν βαθμοί αντίστοιχοι με
αυτούς των στρατιωτικών. Ο Κων)νος Ν. Πούλιος (Λαχτάρας) είχε μυηθεί στον κομμουνισμό όταν
ήταν ακόμη μαθητής στο Γυμνάσιο Γρεβενών το 1936. Μόλις αντιλήφθηκε ότι τα φρονήματα του
έγιναν γνωστά στις αρχές ασφάλειας των Γρεβενών έκανε μετεγγραφή στο Γυμνάσιο Τρικάλων, από
το οποίο και αποφοίτησε. Στην κατοχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ και χρησιμοποιήθηκε σε
υπηρεσία γραφείου στο επιτελείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο. Στο δεύτερο
αντάρτικο ήταν Πολιτικός Επίτροπος με το βαθμό του λοχαγού του ΔΣΕ και σε κάποια αποστολή
σκοτώθηκε με το άλογό του, όταν έπεσε σε ναρκοπέδιο στις 14.11.48.
301 Γρ. Φαράκου, Άρης Βελουχιώτης, Ε΄ έκδοση, Αθήνα 1998, σελ. 410, κατάθεση συλληφθέντος
αιχμαλώτου του τμήματος Βελουχιώτη. Παρ’ όλο που ο συγγραφέας δεν αποκαλύπτει το
ονοματεπώνυμο και αναγράφει μόνο τα αρχικά Τ[..] Ν[..], τα λοιπά στοιχεία υποδηλώνουν ότι
πρόκειται για το Νικόλαο Τζένα από το Κηπουριό. Ο Ν. Τζένας παρέμεινε φυλακή 12 χρόνια και μετά
την αποφυλάκισή του δραστηριοποιήθηκε στην οργάνωση ΚΚΕ Θεσσαλονίκης.

327
 Τη στιγμή που διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα «εξουσιοδότησης»
από το ΚΚΕ, επέστρεψε απελπισμένος από τα ελληνοαλβανικά σύνορα προς την
Κεντρική Ελλάδα, για να συνεχίσει μόνος τον αγώνα του. Έχοντας σκοπό να αφήσει
πίσω του ένα οργανωμένο πυρήνα υπεύθυνο για τις επαρχίες Κόνιτσας και Γρεβενών
σχημάτισε στις 14 Μαΐου 1945, κατά τα πρότυπα του ΕΛΑΣ, το τμήμα Κόνιτσας-
Γρεβενών, αποτελούμενο από μια τριμελή διοίκηση (στρατιωτικός διοικητής,
καπετάνιος, εκπρόσωπος ΜΕΑ) και 10 αντάρτες, που κατάγονταν από τις δύο αυτές
περιοχές. Εκπρόσωπο του ΜΕΑ (Μετώπου Εθνικής Ανεξαρτησίας), που ήταν
αντίστοιχο του ΕΑΜ, τοποθέτησε τον Ευθύμιο Γκατζήμα από το Τρίκωμο.
Για να δώσει επίσημο χαρακτήρα στον πρώτο οργανωμένο τοπικό πυρήνα
Κόνιτσας-Γρεβενών, εξέδωσε την παρακάτω ημερήσια διαταγή302:

ΕΛΑΣ-Ν
Γενικόν Αρχηγείον
Αριθ. Πρωτ. 15
Ημερησία Διαταγή της 14-5-45
Δυνάμει παρούσης και από σήμερον αποσπώμεν εκ της δυνάμεως του
Γεν. Αρχηγείου τους συντρόφους 1) Χαρίσην Σδράβον του Νικολάου,
Καπετάνιον λόχου του τέως 85 Σ.Π303. εκ Κονίτσης, 2) Αναστασίου Αθανάσιον
του Γεωργίου, εφ. ανθ)γόν Σ. ΕΛΑΣ εκ Κονίτσης, 3) Τσινέρον Στέργιον του
Νικολάου, οπλίτην εξ Ελευθερίου, 4) Παπαναστασίου Κων/νον του Ανδρέα,
οπλίτην εκ Νικάνορος, 5) Λάμπρου Γεώργιον του Βασιλείου, οπλίτην εκ
Νικάνορος, 6) Κολονιάρην Νικόλαον του Δημητρίου, οπλίτην εκ Λυκοράχεως,
7) Μουσιόπουλον Σωκράτην του Χρήστου, οπλίτην εκ Πουρνιάς, 8) Γκατζίμαν
Ευθύμιον του Κωνσταντίνου, εφ. ανθ)γον Σ. ΕΛΑΣ εκ Τρικώμου, 9) Πούλιον
Κων/νον του Νικολάου, υπολοχαγόν Ιεραρχίας Καπεταναίων εκ Τρικώμου, 10)
Καραμεσήνην Στέργιον του Γεωργίου, υπαξιωματικόν Ε.Π304. εκ Κηπουριού, 11)
Τασαρλήν Δημ. του Χαρισίου, τηλεφωνητήν εκ Κηπουριού, 12) Κατσιγιάννην
Ιωάννην του Γεωργίου, οπλίτην εκ Κηπουριού, 13) Μήσιον Βασίλειον του
Κων/νου, οπλίτην εκ Μοναχιτίου ως τμήμα Κονίτσης Γρεβενών.
Ως αρχηγείον του τμήματος ορίζομεν τους: 1) Χαρίσην Σδράβον του
Νικολάου ως Καπετάνιον, 2) Αναστασίου Αθανάσιον του Γεωργίου ως
στρατιωτικόν και 3) Γκατζίμαν Ευθύμιον του Κωνσταντίνου ως εκπρόσωπον του
ΜΕΑ.

Στις 4 Ιουνίου 1945 η Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Ηπείρου (ΑΣΔΗ) στα

Ιωάννινα είχε θετικές πληροφορίες ότι ο Άρης Βελουχιώτης, που αποκηρύχτηκε από
την ηγεσία του ΚΚΕ, κινήθηκε με ομάδα ανταρτών από την περιοχή της Κόνιτσας
προς Νότο και ήδη βρισκόταν στο ύψος του Άνω Αχελώου. Τότε διέταξε το 206
Τάγμα Εθνοφυλακής (ΤΕ) της Άρτας να κινήσει διλοχία στην περιοχή Τζουμέρκων
και να αποκλείσει τις διαβάσεις για την εξόντωσή του. Παράλληλα η ΑΣΔΗ
ειδοποίησε και την Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλίας και Δυτικής

302 Ό. π, σελ. 424.

303 Πρόκειται για το 85 Σύνταγμα Πεζικού του ΕΛΑΣ.
304 Πρόκειται για την Εθνική Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ.

328
Μακεδονίας (ΑΣΔΘΔΜ) στη Λάρισα, να αποστείλει δύναμη διλοχίας για την
απόφραξη των διαβάσεων της περιοχής του χωριού Νεράιδας Τρικάλων.
Στις 15 Ιουνίου υπήρχαν ακριβείς πληροφορίες ότι ο Βελουχιώτης με 84
άνδρες είχε καταφύγει σε χαράδρα κοντά στο χωριό Μεσούντα. Η διλοχία του 206
ΤΕ και η διλοχία του 118 ΤΕ που απεστάλη από τα Τρίκαλα, κατέλαβαν και
απέκλεισαν τη νύχτα όλες τις γύρω χαράδρες και διαβάσεις και άρχισαν την
εξερεύνηση της περιοχής. Στις 0500 ώρα της 16ης Ιουνίου, και ενώ η εξερεύνηση
συνεχιζόταν ακούστηκε από την περιοχή που ήταν το κρησφύγετο του Βελουχιώτη
έκρηξη χειροβομβίδας. Τα τμήματα της διλοχίας του 118 ΤΕ που κινήθηκαν προς το
σημείο της έκρηξης βρήκαν τα πτώματα του Άρη Βελουχιώτη, του υπασπιστή του
Τζαβέλα και άλλων δύο ανταρτών. Άλλοι 4-5 αντάρτες που προσπάθησαν να
περάσουν τον Αχελώο πνίγηκαν και 14 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι.
Τα κεφάλια του Βελουχιώτη και Τζαβέλα, τα παρέλαβαν οι διώκτες του και τα
κρέμασαν σε φανοστάτη των Τρικάλων, για να πείσουν τον κόσμο, με τον τρόπο
αυτό, ότι ο Βελουχιώτης και το κίνημά του έπαψαν πλέον να υπάρχουν.
Συμπτωματικά, την ημέρα της αυτοκτονίας του Βελουχιώτη, ο «Ριζοσπάστης»
δημοσίευε την απόφαση της 11ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ, που τον καταδίκαζε
επίσημα με το παρακάτω αιτιολογικό305:

Η προδοσία του Βελουχιώτη

Το ΠΓ ενέκρινε τη δημοσίευση στο «Ριζοσπάστη» της απόφασης της 11 ης
Ολομέλειας της ΚΕ για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο
Κλάρας αφού μια φορά πρόδωσε και αποκήρυξε το ΚΚΕ γιατί λύγισε μπροστά
στην τρομοκρατία του Μανιαδάκη, ξαναζήτησε στον καιρό του
εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα να εξαγοράσει με το αίμα του την προδοσία του
εκείνη που αναγνώρισε και καταδίκασε. Το ΚΚΕ τούδωσε τη δυνατότητα αυτή.
Σήμερα όμως σε μια δύσκολη και κρίσιμη στιγμή, από δειλία και φόβο παρά τις
υποσχέσεις και τη συμφωνία που στα λόγια έδειξε, απειθαρχεί πάλι,
ξαναπροδίνει το ΚΚΕ με την τυχοδιωκτική και ύποπτη δράση του που μονάχα
τον εχθρό ωφελεί. Στο ΚΚΕ δεν έχει κανένας θέση, οσοδήποτε ψηλά κι αν στέκει
και οσοδήποτε μεγάλος κι αν είναι, όταν οι πράξεις του δεν συμβιβάζονται με το
κοινό συμφέρον και όταν παραβιάζεται η δημοκρατική εσωκομματική πειθαρχία.

Στρατόπεδο Μπούλκες Γιουγκοσλαβίας

Μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, με εντολή της ηγεσίας του
ΚΚΕ, κατασκευάστηκαν από επιλεγμένους Ελασίτες ειδικές κρύπτες, στις οποίες
κρύφτηκαν τα 2/3 των όπλων του ΕΛΑΣ. Όλοι όσοι έλαβαν μέρος στην απόκρυψη ή
είχαν διαπράξει διάφορα εγκλήματα, ή είχαν εκδηλωθεί υπέρ της αυτονόμησης της
Μακεδονίας [κυρίως σλαβόφωνοι] φυγαδεύτηκαν στο στρατόπεδο Μπούλκες της
Γιουγκοσλαβίας (χωριό της ομόσπονδης Δημοκρατίας της Βοϊβοδίνας, βόρεια του
Βελιγραδίου. Μέχρι το καλοκαίρι του 1945 υπήρχαν στο Μπούλκες περισσότεροι

305 Γρ. Φαράκου, Άρης Βελουχιώτης, Ε΄ έκδοση, Αθήνα 1998, σελ. 445.

329
από 5.000 Ελασίτες και 200 γυναίκες, χωρισμένοι σε 25 γκρούπες (κάθε γκρούπα είχε
200-250 άτομα). Από αυτούς 300 εκτελεστές της ΟΠΛΑ αποτελούσαν την Υ.Τ.Ο.
(Υπηρεσία Τάξης Ομάδας). Ήταν η περιβόητη αστυνομία του Μιχάλη Πεχτασίδη
(γαμπρού του Γιάννη Ιωαννίδη), γραμματέα του Μπούλκες, που παρακολουθούσε τα
πάντα και ασκούσε τρομοκρατία σε όλους τους στρατωνιζόμενους, κατά τα
σταλινικά πρότυπα. Υπολογίζεται ότι εκτελέστηκαν με διάφορες κατηγορίες,
μεμονωμένα ή ομαδικά, περισσότεροι από 150 Ελασίτες που είχαν καταφύγει εκεί.
Το καλοκαίρι του 1949 ανασύρθηκαν από τα πηγάδια του στρατοπέδου 154
πτώματα306.
Κάθε ημέρα η δύναμη του στρατοπέδου αύξανε, γιατί έρχονταν και οι άλλοι
Ελασίτες είτε από τη Βουλγαρία, όσοι βρίσκονταν στον Έβρο, είτε από Σκόπια-
Κουμάνοβο, όσοι προέρχονταν από κεντρική και νότιο Ελλάδα, είτε από την
Αλβανία, όσοι είχαν παραμείνει από την άνοιξη του 1945 ως φιλοξενούμενοι του ΚΚ
Αλβανίας. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι μετά τη Βάρκιζα η Κομματική Οργάνωση
Ηπείρου (ΚΟΗ) έστειλε σχεδόν όλα τα στελέχη του ΕΛΑΣ στην Αλβανία και από
εκεί στο Μπούλκες. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος που άργησε να αναπτυχθεί το
αντάρτικο στην Ήπειρο σε σχέση με τα άλλα εδαφικά διαμερίσματα. Συνολικά
συγκεντρώθηκαν στο Μπούλκες πάνω από 7.000 Ελασίτες.
Στο στρατόπεδο του Μπούλκες γινόταν εντατική κομμουνιστική προπαγάνδα
και εκδίδονταν διάφορα κομματικά δελτία ειδήσεων. Οι άνδρες εργάζονταν στα
χωράφια για λογαριασμό των Γιουγκοσλάβων, ένα μέρος των παραγόμενων
προϊόντων μοιράζονταν σ’ αυτούς και τα υπόλοιπα τα διέθετε η Επιτροπή της
Κοινότητας για την ενίσχυση του αριστερού τύπου της Ελλάδας. Για το σκοπό αυτό
είχαν παραχωρηθεί για καλλιέργεια 26.000 στρέμματα307.
Τον Απρίλιο του 1946 ιδρύθηκε η Σχολή Στελεχών για αντάρτικη δράση. Η
εκπαίδευση ήταν διάρκειας δύο μηνών. Η πρώτη σειρά ονομάστηκε Ταξιαρχία
Ζαχαριάδη και την αποτελούσαν 200 στελέχη. Η δεύτερη σειρά ονομάστηκε
Ταξιαρχία ΕΛΑΣ. Τα στελέχη της πρώτης σειράς μετά το τέλος της εκπαίδευσης
μετέβησαν και εργάστηκαν για την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής
Μπρίτσκο- Μπάνοβιτς.
Στις 2 Σεπτεμβρίου 1946 έγινε επιλογή 17 αποφοίτων της Σχολής, με σκοπό
να μεταβούν στην Ελλάδα, για να στελεχώσουν τα τμήματα των ανταρτών. Αυτή
ήταν η πρώτη αποστολή από απόφοιτους της Σχολής. Τότε βρισκόταν στο Βελιγράδι
και ο Μάρκος Βαφειάδης για συνεννοήσεις με το κλιμάκιο εξωτερικού του ΠΓ του
ΚΚΕ, που το αποτελούσαν ο Γιάννης Ιωαννίδης και ο Πέτρος Ρούσος, για να
ρυθμίσουν τα θέματα του ένοπλου αγώνα σε συνεργασία και με τα άλλα βαλκανικά
κομμουνιστικά κόμματα.
Στα τέλη Ιουνίου 1946 έφθασε στο Μπούλκες έγγραφο του ΚΚΕ με τα επτά
ονόματα της πρώτης ομάδας που θα αναχωρούσε για το Γράμμο, με ομαδάρχη το
Γεώργιο Γιαννούλη, για να οργανώσει το αντάρτικο της περιοχής. Όλοι κατάγονταν
από την περιοχή της Καστοριάς. Μεταξύ αυτών ήταν και 3 Σλαβομακεδόνες. Την 1 η
Ιουλίου 1946, ο Γιαννούλης με τους άνδρες του, μέσα σε φορτηγό όχημα, ύστερα από
306 Αλέκου Σακαλή (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997, σελ. 106.
307 Εφημερίδα «Εμπρός» της 18.11.46

330
ταξίδι δύο ημερών έφθασε από το Μπούλκες στα παραμεθόρια χωριά της Αλβανίας
και από εκεί «πεζή» στο Γράμμο. Ήλθε σε επαφή με τους υπεύθυνους του ΚΚΕ
Καστοριάς και με τη βοήθειά τους άρχισε να συγκροτεί τις πρώτες ανταρτοομάδες.
Στις 25 Αυγούστου 1946 έφθασε στο Γράμμο και η δεύτερη ομάδα από
έντεκα εκπαιδευμένους του Μπούλκες. Και οι αντάρτες αυτοί με φορτηγά οχήματα
έφτασαν στα παραμεθόρια αλβανικά χωριά, κοντά στο Γράμμο και από εκεί με τη
συνοδεία ενός Αλβανού της Ασφάλειας οδηγήθηκαν σε κάποιο χωράφι, όπου
παρέλαβαν οπλισμό (ημιαυτόματα γερμανικά Στάγιερ, δύο οπλοπολυβόλα Μπρεντ,
τυφέκια εγγλέζικα, ελληνικά και ιταλικά Μάνλιχερ, πολλά πυρομαχικά, από δύο
χειροβομβίδες Μιλς ο καθένας κλπ.). Από εκεί τους παρέλαβε Έλληνας σύνδεσμος, ο
οποίος μέσω ελληνοαλβανικών συνόρων τους οδήγησε στο αρχηγείο του Γιαννούλη.
Οι άνδρες της ομάδας φορούσαν καινούρια χακί αμερικάνικα ρούχα και ήταν
εφοδιασμένοι με όλα τα είδη υγιεινής και καθαριότητας, ακόμη και με οδοντόπαστα
και οδοντόκρεμα. Μεταξύ αυτών ήταν και οι μετέπειτα διοικητές συγκροτημάτων
(λόχων) και ταγμάτων του αρχηγείου Γράμμου, Αχιλλέας Παπαϊωάννου, Στέργιος
Μαυραντζάς, Γιάννης Πατσούρας και Βαγγέλης Φορφόλιας308.
Ο Γιαννούλης, από τη στιγμή που συγκρότησε τις πρώτες ανταρτοομάδες, είχε
σκοπό να προβεί σε κάποιες «θεαματικές» ενέργειες, που θα είχαν σίγουρη την
επιτυχία, θα δημιουργούσαν θετικές εντυπώσεις στην ηγεσία του ΚΚΕ για το άτομό
του και θα απελευθέρωναν την περιοχή του Γράμμου από τα κυβερνητικά ένοπλα
τμήματα. Ως τέτοιοι στόχοι προσφέρονταν οι απομονωμένοι Σταθμοί Χωροφυλακής.
Η πρώτη επιχείρηση, που αποφασίστηκε, σε συνεργασία με το Σκοτίδα (Νίκο
Θεοχαρόπουλο), ήταν εναντίον της φρουράς των εκλογικών τμημάτων (μιας
διμοιρίας στρατού και των χωροφυλάκων του Σταθμού) της Κοτύλης Καστοριάς την
1η Σεπτεμβρίου 1946, ημέρα του δημοψηφίσματος για την επάνοδο του Βασιλιά
Γεωργίου Β΄. Επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά την ώρα που διεξαγόταν η ψηφοφορία,
σκότωσαν ένα άνδρα της φρουράς, τραυμάτισαν τρεις και συνέλαβαν 52
αιχμαλώτους, στρατιώτες και χωροφύλακες. Από αυτούς εκτέλεσαν με συνοπτικές
διαδικασίες εννέα χωροφύλακες, μετά από ένα εικονικό έκτακτο ανταρτοδικείο309.
Την ίδια τακτική εφάρμοσαν και σε άλλους Σταθμούς Χωροφυλακής στα χωριά του
Γράμμου και της Κόνιτσας.
Στις 7 Σεπτεμβρίου έφθασε από το Μπούλκες η ομάδα του Κώστα Ράπτη
(Νεμέρτσικα), καπετάνιου συντάγματος του ΕΛΑΣ επί Κατοχής στην Ήπειρο. Μαζί
του ήταν και οι πρώην Ελασίτες διοικητές τμημάτων Κοσμάς Παλιούρας, Γεράσιμος
Τζουμερκιώτης και άλλοι. Σκοπός τους ήταν να οργανώσουν το αντάρτικο στην
Ήπειρο. Τις επόμενες ημέρες κατέφθασαν από το Μπούλκες και άλλα στελέχη, για να
επανδρώσουν τα αντάρτικα τμήματα.
Από την περιφέρεια Γρεβενών κατέφυγαν μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας
για εκπαίδευση στο Μπούλκες, σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Δημοσίας
Τάξεως310, οι παρακάτω Ελασίτες:

308Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 46-47.

309 Ό. π, σελ. 53.
310 ΦΕΚ. Β 38/1947.

331
  Βίδρας (Διάκος) Αλέξανδρος του Ιωάννου, από το Πολυνέρι.
 Γεωργούλας Βασίλειος του Κωνσταντίνου, από τους Φιλιππαίους.
 Γκανάτσιος (Χείμαρρος) Βασίλειος του Δημητρίου, από το Ζιάκα.
 Γκατζήμας (Χάρης) Ευθύμιος του Κωνσταντίνου από το Τρίκωμο.
 Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας) Νικόλαος του Γεωργίου, από το Κυπαρίσσι.
 Κυρατζόπουλος (Φωτεινός) Δημήτριος του Χρήστου, από τις Κυδωνιές.
 Μπατακόγιας (Καραφωτιάς) Βασίλειος του Στεργίου, από το Περιβόλι.
 Νταϊλιάνης (Μαύρος) Βασίλειος του Δημητρίου, από τις Κυδωνιές.
 Παπαδημητρίου Σπύρος του Δημητρίου, από το Πολυνέρι.
 Στρακούλας Νικόλαος του Ιωάννου, από τη Ροδιά.

Εκτός από τους παραπάνω κατέφυγαν στο Μπούλκες και άλλα άτομα, όπως ο
Κωνσταντίνος Πούλιος, ο Αριστείδης Ποράβας και ο Αθανάσιος Ζορντίλης από το
Τρίκωμο, των οποίων τα ονόματα δεν ήταν γνωστά στις αρχές ασφαλείας.

Επικηρυγμένοι Ελασίτες της Περιφέρειας Γρεβενών

μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας

Για την εμπέδωση της Δημόσιας Ασφάλειας και τάξεως, που κινδύνευαν από
την ένοπλη κομμουνιστική απειλή και από Ελασίτες που δεν είχαν παραδώσει τα
όπλα μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας ή ήταν φυγόδικοι, γιατί είχαν διαπράξει
διάφορα εγκλήματα σε βάρος Ελλήνων και είχαν εκδοθεί καταδικαστικές αποφάσεις,
μετά από εντολή της Κυβέρνησης συγκροτήθηκαν στις κατά τόπους Νομαρχίες όλης
της χώρας Επιτροπές Δημόσιας Ασφάλειας του Νομού (Ε.Δ.Α.Ν.), που αποφάσιζαν
ποια άτομα από την περιοχή τους έπρεπε να επικηρυχθούν ως επικίνδυνα για τη
Δημόσια Ασφάλεια και να υποστούν τις συνέπειες του Νόμου.
Οι επιτροπές αυτές ήταν πρωτοβάθμιες και δευτεροβάθμιες. Στην
πρωτεύουσα κάθε Νομού ιδρύθηκε η πρωτοβάθμια Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας,
που αποτελούνταν από το Νομάρχη, τον Πρόεδρο Πρωτοδικών και τον Εισαγγελέα
Πρωτοδικών. Πρόεδρος της Επιτροπής ήταν ο Νομάρχης, και, εφόσον αυτός
απουσίαζε ή είχε κάποιο κώλυμα, αναλάμβανε καθήκοντα προέδρου ο Πρόεδρος των
Πρωτοδικών και, σε περίπτωση απουσίας και αυτού, ο Εισαγγελέας. Στην Επιτροπή
συμμετείχε ως Εισηγητής χωρίς ψήφο ο αρμόδιος Διοικητής Χωροφυλακής ή
Αστυνομικός Διευθυντής. Η απόφαση έπρεπε να ληφθεί μέσα σε τρεις ημέρες από
την ημέρα που έκανε την εισήγηση ο αρμόδιος Αστυνομικός Διοικητής.
Στις έδρες κάθε Εφετείου είχαν συγκροτηθεί οι δευτεροβάθμιες Επιτροπές
Δημόσιας Ασφάλειας, με Πρόεδρο το Νομάρχη της έδρας του Εφετείου και μέλη τον
Πρόεδρο και τον Εισαγγελέα Εφετών. Εξαίρεση σε ό,τι αφορά τον Πρόεδρο
αποτελούσε η Αθήνα που τη θέση του Νομάρχη την καταλάμβανε ένας Διευθυντής
του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως, καθώς και στις έδρες των Γενικών Διοικήσεων,
όπου την προεδρία αναλάμβανε ο Γενικός Διοικητής. Οι αποφάσεις υποβάλλονταν

332
για έγκριση στον Υπουργό Δημοσίας Τάξεως, ο οποίος, όταν τις ενέκρινε εξέδιδε την
ανάλογη Υπουργική Απόφαση, οπότε άρχιζε πλέον η νόμιμη διαδικασία εφαρμογής.
Τα άτομα που κρίθηκαν σε πρώτη φάση επικίνδυνα για τη δημόσια ασφάλεια
και επικηρύχθηκαν με την παραπάνω διαδικασία στο Νομό Κοζάνης, του οποίου
επαρχία αποτελούσαν τα Γρεβενά, ήταν περίπου 150. Από την περιοχή Γρεβενών
ήταν οι εξής311:

 Γατσογιάννης ή Κατσιγιάννης Ιωάννης του Γεωργίου από το Κηπουριό, διότι,

«διωκόμενος δυνάμει της υπ’ αριθ. 34 αποφάσεως του Συμβουλίου των εν Καστορία
Πλημμελειοδικών, δεν παρέδωκε τον οπλισμόν του μετά την συμφωνίαν της
Βάρκιζας, αλλά ενετάχθη εις συμμορίαν ενόπλων μεθ’ ων περιφέρεται εις την
περιφέρειαν Γρεβενών και τρομοκρατεί τους κατοίκους».
 Γιαννούλας Γεώργιος του Ιωάννου από την Αλατόπετρα, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας δεν παρέδωσε τον οπλισμόν του αλλ’ ετράπη εις τα όρη εξ
ων δρα ενόπλως και τρομοκρατικώς εις βάρος φιλησύχων πολιτών».
 Γκατζήμας Ευθύμιος του Κωνσταντίνου από το Τρίκωμο, διότι,
«αποστρατευθείς εκ του ΕΛΑΣ, δεν παρέδωκε τον οπλισμόν του μέχρι σήμερον αλλά
ενετάχθη εις την συμμορίαν Βελουχιώτη, μετά την διάλυσιν της οποίας ηνώθη μετ’
άλλων συντρόφων του της συμμορίας ταύτης ενόπλων μεθ’ ων περιφέρεται στην
περιοχήν του Νομού Κοζάνης και τρομοκρατεί τους κατοίκους».
 Γκιάτας Νικόλαος του Κωνσταντίνου από το Ζιάκα, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας ετράπη εις τα όρη ένοπλος και έκτοτε δρα τρομοκρατικώς
εις βάρος των φιλησύχων πολιτών».
 Καραγιάννης Γεώργιος του Ευαγγέλου από την Αλατόπετρα312 (31/46
απόφαση Ε.Δ.Α.Ν. Κοζάνης).
 Καραγιάννης Παντελής του Αθανασίου από την Αλατόπετρα, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας δεν παρέδωσε τον οπλισμόν του αλλ’ ετράπη εις τα όρη εξ
ων δρα ενόπλως και τρομοκρατικώς εις βάρος φιλησύχων πολιτών».
 Καραμεσίνης Στυλιανός (Στέργιος) του Γεωργίου από το Κηπουριό, διότι,
«διωκόμενος δυνάμει της υπ’ αριθ. 34 αποφάσεως του Συμβουλίου των εν Καστορία
Πλημ)κών δεν παρέδωκε τον οπλισμόν του μετά την συμφωνίαν της Βάρκιζας, αλλά
ενετάχθη εις συμμορίαν ενόπλων, μεθ’ ων περιφέρεται εις την περιοχήν Γρεβενών
και τρομοκρατεί τους πολίτας».
 1) Κώτσιος Αθανάσιος του Ιωάννη και 2) Καρατζήκος ή Τζήκος Στέργιος του
Αθανασίου, από το Μέγαρο, διότι, «εξωπλισθέντες ηνώθησαν εις 20μελή ομάδα
παρανόμως οπλοφορούσαν και επιδίδονται εις ποικίλας εγκληματικάς πράξεις εις
βάρος νομιμοφρόνων πολιτών περιφερείας Γρεβενών, δι ας διώκονται δυνάμει του
υπ’ αριθ. 21 βουλεύματος του Συμβουλίου των εν Γρεβενοίς Πλημμελειοδικών».
 Μανάκας Θεοχάρης του Γεωργίου από την Αβδέλλα, διότι, «διωκόμενος
δυνάμει των υπ’ αριθ. 264, 348, 417 και 453 του 1945 ενταλμάτων συλλήψεως του
Ανακριτού Γρεβενών δια φόνους, σχημάτισε με τον Παπαδάμο Μιχαήλ εκ
Περιβολίου, ένοπλον διμελή συμμορία, και περιφερόμενος εις την ύπαιθρον των
Κοινοτήτων Περιβολίου και Αβδέλλας τρομοκρατούσε τους νομοταγείς κατοίκους».

311 ΦΕΚ. Β 14/1946, 16/1946, 23/1946, 26/1946, 28/1946, 31/1946, 148/1946. Τα αιτιολογικά της
επικήρυξης, που αναγράφονται δίπλα στον καθένα, είναι όπως στα αντίστοιχα ΦΕΚ.
312 Υπάρχει στο αρχείο μόνο ο αριθμός της απόφασης της Ε.Δ.Α.Ν. Κοζάνης, χωρίς αιτιολογικό.

333
  1) Ντάγκας Γρηγόριος του Νικολάου ή καπετάν Τζαβέλλας και 2) Ντάγκας
Αλέκος του Νικολάου, από τη Σαρακήνα, διότι, «τυγχάνοντες αμφότεροι
επικίνδυνοι ζωοκλέπται, ου μόνον δεν παρέδωκαν τον ατομικόν των οπλισμόν μετά
την διάλυσιν του ΕΛΑΣ εις τας τάξεις του οποίου είχον ενταχθή, κατά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας, αλλ’ απέκρυψαν μεγάλας ποσότητας πολεμικού υλικού,
μέρος του οποίου ανευρέθη, έτι δε διωκόμενοι δυνάμει των υπ’ αριθ. 119 και 280
ενταλμάτων συλλήψεως του Ανακριτού Κοζάνης, δια φόνους και παράνομον
κατοχήν όπλων και φυγοδικούντες ενετάχθησαν αμφότεροι εις ενόπλους συμμορίας,
τρομοκρατούντες τους φιλησύχους κατοίκους του Νομού Κοζάνης».
 Παπαγεωργίου Δημήτριος του Χρήστου (ψευδώνυμο Βελισσάρης),δάσκαλος
από το Ζιάκα313 ( 32/46 απόφαση Ε.Δ.Α.Ν. Κοζάνης).
 Παπαγεωργίου Ευθύμιος του Γεωργίου από την Αλατόπετρα, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας δεν παρέδωσε τον οπλισμόν του, αλλ’ ετράπη εις τα όρη εξ
ων δρα ενόπλως και τρομοκρατικώς εις βάρος φιλησύχων πολιτών».
 Παπαδάμος Μιχαήλ του Γεωργίου από το Περιβόλι, διότι, «διωκόμενος δυνάμει
του υπ’ αριθ. 22/45 εντάλματος συλλήψεως του Ανακριτού Γρεβενών δια φόνους,
σχημάτισε με το Μανάκα Θεοχάρη από την Αβδέλλα, ένοπλη διμελή συμμορία και
περιφερόμενος εις την ύπαιθρον των Κοινοτήτων Περιβολίου και Αβδέλλας
τρομοκρατούσε τους νομοταγείς κατοίκους».
 Παπαμήλιος Θεόδωρος του Νικολάου από τη Σμίξη, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας δεν παρέδωκε τον οπλισμόν του, αλλά ετράπη εις τα όρη
μετ’ άλλων ενόπλων ων ετέθη επικεφαλής και συνεκρότησεν ένοπλον συμμορίαν,
τρομοκρατών τους κατοίκους της περιφερείας Γρεβενών».
 Πούλιος Κωνσταντίνος του Νικολάου από το Τρίκωμο, διότι, «διωκόμενος
δυνάμει της υπ’ αριθ. 34 αποφάσεως του Συμβουλίου των εν Καστορία Πλημ)κών,
ετράπη εις τα όρη ένοπλος και ηνώθη μετ’ άλλων ενόπλων μεθ’ ων απετέλεσε
συμμορίαν και τρομοκρατεί τους κατοίκους της περιφερείας Γρεβενών».
 Τασαρλής Δημήτριος του Χρήστου (σ. σ. εκ παραδρομής γράφηκε Χρήστου
αντί Χαρισίου) από το Κηπουριό, διότι, «δεν παρέδωσεν τον οπλισμόν του μετά
την συμφωνίαν της Βάρκιζας, αλλ’ ενετάχθη εις συμμορίαν ενόπλων, μεθ’ ων
περιφέρεται εις την περιφέρειαν Γρεβενών και τρομοκρατεί τους κατοίκους, διώκεται
δε δυνάμει της υπ’ αριθ. 1934 αποφάσεως του Συμβουλίου των εν Καστορία
Πλημμελειοδικών».
 Τζήμας Χρήστος του Βασιλείου από την Αλατόπετρα, διότι, «μετά την
συμφωνίαν της Βάρκιζας δεν παρέδωσε τον οπλισμόν του αλλ’ ετράπη εις τα όρη εξ
ων δρα ενόπλως και τρομοκρατικώς εις βάρος φιλησύχων πολιτών».
 Φαρμάκης Βασίλειος του Στεργίου από την Αλατόπετρα314 (31/46 απόφαση
Ε.Δ.Α.Ν. Κοζάνης).

Εκτός από τους παραπάνω επικηρύχθηκαν από την Κρανιά Δεσκάτης, που
υπαγόταν τότε για λόγους ασφάλειας στο Νομό Κοζάνης, οι εξής315:

313 Ό. π.
314 Ό. π.
315 ΦΕΚ. Β 38/1947. Όλοι είχαν ενεργό συμμετοχή και στην επίθεση για κατάληψη της Δεσκάτης
στις 21 Σεπτεμβρίου 1946.

334
 Αλευράς Ηλίας του Νικολάου, Γκουνέλας Μάρκος του Γεωργίου, Δαγκλής
Βασίλειος του Γάκη, Κουτσιώρας Ευάγγελος του Νικολάου, Παπακωνσταντίνου ή
Παπαευθυμίου Ευθύμιος του Αναστασίου, Παπαμαργαρίτης Νικόλαος του
Δημητρίου και Χρυσάνης Γεώργιος του Νικολάου, «διότι, διωκόμενοι δια
καταδιωκτικών εγγράφων και ενωθέντες εις πολυμελή ομάδα παρανόμως οπλοφορούντες
φονεύουσι τους νομιμόφρονας πολίτας και ασκούσιν τρομοκρατίαν επ’ αυτών, προς δε
μετέσχον και της γενομένης ενόπλου επιθέσεως κατά της δημοσίας δυνάμεως του Σταθμού
Χωροφυλακής Καταφυγίου την 21 Μαΐου π.έ., καθ’ ην εφονεύθησαν δύο οπλίται
Χωροφυλακής».

Κρίνεται σκόπιμο εδώ να αναφερθεί και η αιτιολογία επικήρυξης δύο άλλων

στελεχών του Δημοκρατικού Στρατού, που έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στις
επιχειρήσεις των ανταρτών της περιοχής, του Γιαννούλη και του Υψηλάντη:

 Γιαννούλης Γεώργιος του Κωνσταντίνου, από το Επταχώρι Καστοριάς,

ηλικίας 31 ετών. Επικηρύχθηκε ως ληστής με το αιτιολογικό316: «ως λίαν
επικίνδυνος εις την Δημοσίαν Ασφάλειαν, διότι δράσας αντεθνικώς κατά τη διάρκεια
της εχθρικής κατοχής, ηνώθη μετά την απελευθέρωσιν εις ομάδα ανήκουσαν εις την
αυτονομιστικήν οργάνωσιν Ν.Ο.Φ317. και διαθέτουσαν παρανόμως όπλα, μεθ’ ης
ομάδος έκτοτε δρα εγκληματικώς εις βάρος των νομιμοφρόνων πολιτών, ενεργών
άμα δολοφονικάς ενόπλους επιθέσεις κατ’ οργάνων της δημοσίας δυνάμεως».

 Ρόσιος Αλέξανδρος του Νικολάου (καπετάν Υψηλάντης), από τη Σιάτιστα.

Επικηρύχθηκε ως ληστής με το αιτιολογικό318: « ως λίαν επικίνδυνος εις την
Δημοσίαν Ασφάλειαν, διότι τυγχάνει αρχηγός ομάδος Βουλγαροκομμουνιστών,
διέπραξε κατά τη διάρκεια της κατοχής πλείστα όσα εγκλήματα εις βάρος
εθνικοφρόνων πολιτών, μετά την συμφωνίαν της Βάρκιζας, δεν παρέδωσε τον
οπλισμόν του, αλλά, διωκόμενος λόγω των υπ’ αυτού διαπραχθέντων φόνων, δυνάμει
των υπ’ αρ. 342, 516, 541, 653, 266, 872, 926, 174, 176, 187, 148, 926 και 127
ενταλμάτων συλλήψεως, συνέπηξεν ένοπλον συμμορίαν και δρα εις την περιφέρειαν
του Νομού Κοζάνης εις βάρος των φιλησύχων και νομοταγών πολιτών, καταστάς
ούτω το φόβητρον αυτών».

Το 1947, και ενώ οι επιχειρήσεις των ανταρτών βρίσκονταν σε εξέλιξη, η

Κυβέρνηση επικήρυξε ως επικίνδυνους για τη Δημόσια Ασφάλεια και τους
παρακάτω319:

Α΄. 1) Μπέγκα Στέργιο του Ιωάννου, ετών 26, 2) Μπάζα ή Βάζα Χρήστο του
Δημητρίου, ετών 30, 3) Γκατήραγα ή Κατήραγα Ζήση του Λάμπρου, ετών 25, 4)
Παπαποστόλου ή Παπατόλιο Αθανάσιο του Αποστόλου, ετών 60, « άπαντες εκ
Γρεβενών, διότι από του θέρους του 1946 εγκατέλειψαν τας οικίας των και προβάντες σε
316 ΦΕΚ. Β 19/1947.
317 Πρόκειται για το Σλαβομακεδονικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, που επεδίωκε την αυτονόμηση της
Μακεδονίας.
318 ΦΕΚ. Β 88/ 1946.
319 ΦΕΚ. Β 36/1947, 38/1947, 54/1947, 69/1947, 105/1947 και 107/1947.

335
στρατολογία ομοϊδεατών των αναρχικών συνεκρότησαν πολυμελείς ενόπλους συμμορίας και
έκτοτε δρώσιν ως αρχηγοί αυτών εγκληματικώς ενόπλως εν τη περιφερεία Γρεβενών και
αλλαχού προβαίνοντες εις φόνους, ληστείας, αρπαγάς, ενόπλους επιθέσεις κατά
στρατιωτικών τμημάτων και υπηρεσιών Χωροφυλακής και εις άλλας εγκληματικάς και
τρομοκρατικάς πράξεις».

Β΄. Καρτσιούνη Αθανάσιο του Λάμπρου, ετών 35, από τα Γρεβενά, «διότι από
του έτους 1946, εγκαταλείψας την πόλιν των Γρεβενών, ενετάχθη ενόπλως εις πολυμελείς
συμμορίας δρώσας εν τη περιφερεία Γρεβενών και επιδίδεται εις την διάπραξιν φόνων,
ληστειών, εκβιάσεων και άλλων εγκληματικών πράξεων έτι δε έλαβεν μέρος εις την κατά
της δυνάμεως της Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής Κηπουριού γενομένην κατά την 3)10) 46
επίθεσιν και διαρπαγήν των δημοσίων και ιδιωτικών ειδών των ανδρών ταύτης και εις τους
φόνους τινών εξ αυτών».

Γ΄. 1) Παπαδημητρίου Σπύρο του Δημητρίου, ετών 29 από το Πολυνέρι, 2)

Βίδρα (Διάκο) Αλέξανδρο του Ιωάννου, ετών 29 από το Πολυνέρι, 3) Θεοχαρόπουλο
(Σκοτίδα) Νικόλαο του Γεωργίου, ετών 34 από το Κυπαρίσσι, 4) Γεωργούλα
Βασίλειο του Κωνσταντίνου, ετών 30 από τους Φιλιππαίους, 5) Μπατακόγια
(Καραφωτιά) Βασίλειο του Στεργίου, ετών 30 από το Περιβόλι, 6) Κυρατζόπουλο
(Φωτεινό) Δημήτριο του Χρήστου, ετών 39 από τις Κυδωνιές, 7) Γκανάτσιο
(Χείμαρρο) Βασίλειο του Δημητρίου, ετών 35 από το Ζιάκα, 8) Νταϊλιάνη (Μαύρο)
Βασίλειο του Δημητρίου, ετών 38 από τις Κυδωνιές και 9) Στρακούλα Νικόλαο του
Ιωάννου, ετών 30 από τη Ροδιά, «διότι μετά την συμφωνίαν της Βάρκιζας καταφυγόντες
εις Σερβίαν (σ. σ. Μπούλκες) και επανελθόντες ένοπλοι εις το ελληνικόν έδαφος κατά την
άνοιξιν του 1946 κατήρτισαν ενόπλους πολυμελείς συμμορίας και αναλαβόντες την αρχηγίαν
αυτών προβαίνουσιν εις φόνους, ληστείας, επιθέσεις κατά τμημάτων των ενόπλων του
Κράτους δυνάμεων και άλλας εγκληματικάς και τρομοκρατικάς πράξεις εις την περιφέρειαν
Γρεβενών και αλλαχού».

Δ΄. Για σοβαρή εγκληματική δράση τους εξής:

Αμπατζιάδη Ιάκωβο του Ανδρέου, ετών 30, από την Κυρακαλή.

Βήττο Χρήστο του Χρήστου, ετών 30, από το Σπήλαιο.
Γαβριήλ Παναγιώτη του Ευαγγέλου, ετών 27, από τις Εκκλησιές.
Γεωργούλα Χαράλαμπο του Γεωργίου, ετών 43, από τους Φιλιππαίους..
Γιασκουλίδη Ιωσήφ του Μιχαήλ, ετών 22, από την Κυρακαλή.
Γκιουλέκα Στέργιο του Ευθυμίου, ετών 42, από το Δοξαρά.
Γκόγκο Ευάγγελο του Νικολάου, από την Καλλονή.
Γκοτζομάνη Δημήτριο του Αντωνίου, ετών 28, από τους Πυλωρούς.
Ευαγγελόπουλο Χρήστο του Ιωάννου, από το Καλόχι.
Καζάνα Ιωάννη του Γεωργίου, ετών 23, από τους Φιλιππαίους.
Καραβίδα Αθανάσιο του Αναστασίου, από την Αλατόπετρα.
Καρέτσο Σωκράτη του Γεωργίου, ετών 23, από τους Φιλιππαίους.
Κόκκινο Χρήστο του Δημητρίου, από την Κοκκινιά.
Κωνσταντινίδη Παναγιώτη του Κυριάκου, από το Ελάφι.

336
 Κωνσταντίνου Ιωάννη του Γεωργίου, ετών 20, από το Δοξαρά.
Μίχο Χρήστο του Ιωάννου, ετών 32, από τους Φιλιππαίους.
Μπούμπαρη Νικόλαο του Χρήστου, ετών 23, από το Ζιάκα.
Μότσιο ή Ανάρα Ευάγγελο του Δημητρίου, από το Δεσπότη (Σνίχοβο).
Νέστορα Αθανάσιο του Δημητρίου, από τα Κριθαράκια.
Παπαδόπουλο Χρήστο του Ιωάννου, ετών 33, από την Καληράχη.
Παπαδόπουλο Σπύρο του Ιωάννου, ετών 51, από την Καληράχη.
Παπανικολάου Μιχαήλ του Χρήστου, ετών 25, από το Δοξαρά.
Παπανίκο Κωνσταντίνο του Λάμπρου, από το Καλόχι.
Παπανίκο Στέργιο του Γεωργίου, ετών 24, από το Καλόχι.
Παπασίμο Ευθύμιο του Δημητρίου, ετών 34, από την Κοκκινιά.
Παυλίδη Μιχαήλ του Στεργίου (Φωτίου;), ετών 31, από τα Γρεβενά.
Πηλιτσίδη Θεόπιστο του Ευσταθίου, ετών 42, από το Μελίσσι.
Σαϊτζή Δημήτριο του Βασιλείου, ετών 24, από το Μαυρονόρος.
Τζήκα Γεώργιο του Αριστοτέλη, ετών 30, από το Πολύδενδρο.
Τσιρογιάννη Ευάγγελο του Νικολάου, από τη Ροδιά.
Φασέκη Μιλτιάδη του Δημητρίου, από τα Γρεβενά.

Ε΄. Από τη Δεσκάτη με το ίδιο αιτιολογικό (σοβαρή εγκληματική δράση) τους

παρακάτω 50 αντάρτες:
Βελή Ελευθέριο, Γκουμάτσο Κωνσταντίνο του Δημητρίου (από το Γήλοφο
Δεσκάτης), Γραβιά Δημήτριο του Ιωάννου, Διαμαντή Ιωάννη του Ζήση, Δρουμπούρα
Νικόλαο του Ιωάννου, Ζαγκλαβό ή Γκαντζή Δημήτριο του Σταμούλη, Ζαρμπάλη
Δημήτριο του Αθανασίου, Ζδράγκα Γεώργιο του Κωνσταντίνου, Καλογιάννη
Γεώργιο του Κωνσταντίνου, Καρανίκα Ιωάννη του Σπύρου, Κεραμίδα Ηλία του
Χρήστου, Κόγια Κωνσταντίνο του Γεωργίου, Κόκα Δημήτριο του Ιωάννου, Κόκα
Κωνσταντίνο του Ιωάννου, Κομμάτο Ηλία του Αντωνίου, Κοτίτσα ή Κουνέτα
Κωνσταντίνο του Δημητρίου, Κοτσίρα Ευθύμιο του Κωνσταντίνου (από το Γήλοφο),
Κουρούπη Αθανάσιο του Νικολάου, Μολόχα Γεώργιο του Κωνσταντίνου, Μολόχα
Νικόλαο του Κωνσταντίνου, Μπαγάτσα Δημήτριο του Αντωνίου, Μπαρμπούτα
Γεώργιο του Αντωνίου, Μπαρμπούτα Δημήτριο του Αντωνίου, Μπαρμπούτα Ζήση
του Αντωνίου, Μπέλα Χαρίση, Νίτσιο Ιωάννη του Θεοδώρου, Παπαπέτρου Δημήτριο
του Γεωργίου, Παπαπέτρου Ιωάννη του Ευθυμίου, Πολίτση Κωνσταντίνο του
Γεωργίου, Πυτιλάκο Αντώνιο του Ιωάννου, Ράτζα Αθανάσιο του Κωνσταντίνου,
Ράτζα Κωνσταντίνο του Αθανασίου, Σακαβάρα Βασίλειο του Νικολάου, Σαμαρά
Αθανάσιο του Ιωάννου, Σδράγκα Νικόλαο του Αντωνίου, Σδούγκο Δημήτριο του
Ζήση, Σέντζα Γεώργιο του Βασιλείου, Συρεκήλη Χρήστο του Βασιλείου, Τριάμπα
Απόστολο του Δημητρίου, Τρικκαλίδη Κωνσταντίνο του Δημητρίου, Τσιάμη
Δημήτριο του Λάμπρου, Τσιγάρα Αθανάσιο του Κωνσταντίνου, Τσιγάρα Χρήστο του
Γεωργίου, Τσικρίκη Χρήστο του Αθανασίου, Τσιλινίκο Δημήτριο του Κωνσταντίνου,
Τσιλινίκο Χρήστο του Γεωργίου, Τσιντζιλίδα Δημήτριο του Αθανασίου (από το
Γήλοφο), Τσιτσιλίδη Δημοσθένη του Δημητρίου, Τσουλίκα Γεώργιο του
Κωνσταντίνου, Χρυσάκη Δημήτριο του Γεωργίου και Χρυσάκη Κωνσταντίνο του
Γεωργίου.

337
338
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ΄

ΕΝΑΡΞΗ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ

Προτού γίνει η εξιστόρηση των γεγονότων της περιφέρειας Γρεβενών,

κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί η επίθεση στο Λιτόχωρο τη νύχτα της 30/31
Μαρτίου1946, ημερομηνία που αποτέλεσε και την έναρξη του ανταρτοπόλεμου,
γεγονός για το οποίο συμφωνεί η πλειοψηφία των ιστορικών και ερευνητών. Η
επίθεση αυτή συνέπεσε με την ημέρα των εκλογών (31 Μαρτίου 1946), στις οποίες,
όπως προαναφέρθηκε, το ΚΚΕ είχε δηλώσει αποχή. Ήταν η πρώτη ένοπλη ενέργεια
των κομμουνιστών κατά των εθνικών δυνάμεων, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

H επίθεση κατά του Λιτοχώρου

Στις 20 Μαρτίου 1946 πέρασε από τη Θεσσαλονίκη ο Ζαχαριάδης με σκοπό

να μεταβεί στην Πράγα, για να πάρει μέρος στο Συνέδριο του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας.
Εκτιμάται ότι τότε έδωσε την έγκριση στο Μάρκο Βαφειάδη και στον Κικίτσα
(Σαράντη Πρωτόπαπα) για την επίθεση κατά του Λιτοχώρου.
Ο Κικίτσας, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν μέλος του Μακεδονικού
Γραφείου, συνάντησε στη Θεσσαλονίκη τον Υψηλάντη (Αλέκο Ρόσιο), που κρυβόταν
εκεί γιατί ήταν από τους καταζητούμενους μετά τη Βάρκιζα. Στον Υψηλάντη και τον
Πάνο (Ευριπίδη Καπετάνιο), ο οποίος γνώριζε πολύ καλά την περιοχή Κατερίνης,
ανέθεσε την επιχείρηση Λιτοχώρου. Ο Υψηλάντης έφθασε στον Όλυμπο πέντε
περίπου ημέρες πριν από την επίθεση. Εκεί συνάντησε τους αντάρτες στα
κρησφύγετά τους και τους ενημέρωσε για την επικείμενη προσβολή του Λιτοχώρου.
Τη νύχτα της 30ης Μαρτίου 1946, ημέρα Σάββατο (παραμονή εκλογών) και
ώρα 2230, ομάδα από 33 αντάρτες με όλμους, χειροβομβίδες και ατομικό οπλισμό, με
επικεφαλής τον Υψηλάντη επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στο Σταθμό Χωροφυλακής
Λιτοχώρου, στον οποίο στρατωνίζονταν άνδρες της χωροφυλακής, του στρατού και
της εθνοφυλακής, που προορίζονταν για φρουρά των εκλογικών τμημάτων. Ο Πάνος
δεν έλαβε μέρος στη επίθεση, παρά μόνο στη σχεδίαση της επιχείρησης.
Εκτός από τον Υψηλάντη στην επιχείρηση έλαβαν μέρος και άλλα γνωστά
στελέχη του ΕΛΑΣ, όπως ο Παλάσκας Παναγιώτης (Παππούς ή Τζαβέλλας), ο
Ελευθερίου Γεώργιος (Φωτεινός), ο Κουκουντάσιος Γεώργιος (Ανδρεάδης) και ο
Μυλωνάς Ευάγγελος (Κωστάκης). Επακολούθησε συμπλοκή που διήρκεσε
περισσότερο από μια ώρα, κατά την οποία το οίκημα του Σταθμού πήρε φωτιά από τα
βλήματα των όλμων και τις εμπρηστικές χειροβομβίδες. Από τη Φρουρά Λιτοχώρου
φονεύτηκαν 9 χωροφύλακες, 2 λοχίες, 1 στρατιώτης και τραυματίστηκαν 1
χωροφύλακας και 1 εθνοφύλακας. Επίσης φονεύτηκε και μια γυναίκα. Οι αντάρτες
ισχυρίζονται ότι οι απώλειες της Φρουράς ήταν 23 νεκροί και 4 αιχμάλωτοι.
Το Λιτόχωρο επιλέχθηκε για δύο λόγους: Πρώτο γιατί στον Όλυμπο είχαν
καταφύγιο μερικές δεκάδες ένοπλοι κομμουνιστές, καταζητούμενοι από τις κρατικές
αρχές, είτε για διάφορα εγκλήματα, είτε γιατί δεν παρέδωσαν τον οπλισμό μετά τη

339
Βάρκιζα, οπότε η βάση εξόρμησης ήταν κοντά στο στόχο και δεύτερο γιατί η
κωμόπολη βρισκόταν σε αρκετή απόσταση από τα βόρεια σύνορα, ώστε να μην
υπάρχει περίπτωση η Κυβέρνηση να εκμεταλλευτεί το γεγονός και να κατηγορήσει
τις όμορες Λαϊκές Δημοκρατίες για ανάμιξη στην ενέργεια αυτή.
Κατά την άποψη του ΚΚΕ, η επίθεση στο Λιτόχωρο αποτελούσε
προειδοποίηση στη Δεξιά ότι το Κόμμα δε θα δεχόταν την πλαστογράφηση της
θέλησης του λαού στις εκλογές320.
Ο Μάρκος Βαφειάδης και ο Υψηλάντης έγραψαν τα τελευταία χρόνια ότι η
επίθεση κατά του Λιτοχώρου ήταν ένα τυχαίο και τοπικής σημασίας γεγονός, που δεν
είχε σχέση με τις εκλογές ούτε και με την έναρξη του ένοπλου αγώνα. Τα γεγονότα
όμως τους διαψεύδουν. Η αντάρτικη εφημερίδα του βουνού «Εξόρμηση» στις 28
Οκτωβρίου 1947 έγραφε επί λέξει τα ακόλουθα321:

«Άνοιξη 1946. Ένας και παραπάνω χρόνος πέρασε από τότε που ο ΕΛΑΣ
και ο Λαός μας διώξαν τους Γερμανούς καταχτητές. Μα η Ελλάδα δεν αναπνέει
ελεύθερα. Καινούριοι καταχτητές πατούν το ιερό χώμα της. Ο μοναρχοφασισμός
που με τη βοήθεια των όπλων τους άρπαξε την εξουσία απ’ τα χέρια του
Ελληνικού λαού οργιάζει. Συλλαμβάνει, φυλακίζει, δολοφονεί τους αγωνιστές
της Εθνικής Αντίστασης, τους ελασίτες. Για να δικαιώσει τα εγκλήματά του και
να νομιμοποιήσει το καθεστώς που επέβαλε στην Ελλάδα ο αγγλο-αμερικάνικος
ιμπεριαλισμός, ο μοναρχοφασισμός ετοιμάζεται να κάνει «εκλογές» της 31
Μάρτη. Το όργιο κορυφώνεται.
Λίγοι ελασίτες που ξέφυγαν το μαχαίρι των μοναρχοφασιστών είναι
κρυμμένοι στον Όλυμπο. Οι περισσότεροί τους είναι απ’ το Λιτόχωρο. Για
αρχηγούς τους έχουν τον αξέχαστο καπετάν Τζαβέλλα (Παππού), τον Φωτεινό,
τον Ανδρεάδη, τους ίδιους αγωνιστές που τους οδήγησαν στις δοξασμένες μάχες
ενάντια στους Γερμανούς. Με πόνο και αγανάκτηση πληροφορούνται για το
δολοφονικό όργιο των μοναρχοφασιστών σε βάρος του δημοκρατικού λαού, που
με το πιστόλι στον κρόταφο θα τον οδηγήσουν σε λίγες μέρες στις κάλπες για να
ψηφίσει το μοναρχοφασισμό.
Στις 26 του Μάρτη σε μια σπηλιά οι καταδιωκόμενοι αγωνιστές του
Ολύμπου υποδέχονται με συγκινητικές εκδηλώσεις τους παλιούς ηγέτες Πάνο,
Υψηλάντη κλπ. Όλοι μαζί αποφασίζουν πως από δω και πέρα πρέπει να
υπερασπίσουν τη ζωή τους και τη ζωή του δημοκρατικού λαού πιο ενεργητικά.
Οι λίγοι εκείνοι καταδιωκόμενοι αγωνιστές αποφάσισαν να γίνει μια
ένοπλη ενέργεια που θα είχε την έννοια μιας προειδοποίησης προς το
μοναρχοφασισμό από μέρους του Λαού. Η ενέργεια αυτή θα σήμαινε: αν ο
μοναρχοφασισμός δεν θελήσει να αναγνωρίσει τα δημοκρατικά δικαιώματα του
λαού και συνεχίσει τα εγκλήματά του, τότε ο Λαός θα επιβάλει τη θέλησή του
μόνος του, με τη δύναμή του, όπως έκανε και στη γερμανική κατοχή.

320 Β. Κόντη, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα 1945-1949, Θεσσαλονίκη

1986, σελ. 140.

321 Τ. Βουρνά, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (ο εμφύλιος), Αθήνα 1981,

σελ. 16-19.

340
 Στόχος της ένοπλης ενέργειας διαλέχτηκε το Λιτόχωρο, όπου οι
τρομοκράτες έχουν σακατέψει το λαό με τα βασανιστήρια και πολλούς αγωνιστές
έχουν δολοφονήσει.
Νύχτα 30-31 του Μάρτη οι 33 λαϊκοί αγωνιστές γλιστρούν μέσα στο Λιτόχωρο.
Το χωριό σειέται από τα πυρά.
«Βροντάει ο Όλυμπος, ξαναβροντάει...»
Ο αντίπαλος άφησε στο πεδίο της μάχης 23 νεκρούς. Στα χέρια των
αγωνιστών περιήλθαν 4 αιχμάλωτοι και τα πρώτα λάφυρα της ένοπλης πάλης του
Λαού μας: 4 αυτόματα, 7 ντουφέκια, πολλά πυρομαχικά.
Ο μοναρχοφασισμός δεν άκουσε την προειδοποίηση του Λαού...»

Μια άλλη αδιάψευστη μαρτυρία ότι η επίθεση κατά του Λιτοχώρου δεν ήταν
μια αυθόρμητη τοπικής εμβέλειας αντίδραση των κομμουνιστών, είναι ότι το 8ο
Συνέδριο του ΚΚΕ επέκρινε ως μη ορθή τη μυστική απόφαση της 2ης Ολομέλειας της
Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ (12 Φεβρουαρίου 1946), βάσει της οποίας
αποφασίστηκε η αποχή από τις εκλογές και η καταφυγή στη χρήση της ένοπλης
βίας322.

Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκομένων

Οι αντάρτες την περίοδο αυτή ήταν συγκροτημένοι σε ομάδες,

αποκαλούμενες «Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκομένων» (ΟΔΕΚ), τις
οποίες διοικούσαν πρώην βαθμοφόροι του ΕΛΑΣ. Οι ΟΔΕΚ δεν είχαν ιεραρχική
εξάρτηση από κάποιο κέντρο εξουσίας ( π.χ. Γενικό Αρχηγείο). Όταν πολλές ομάδες
ενώνονταν, σχημάτιζαν το λεγόμενο συγκρότημα, που αντιστοιχούσε με ένα λόχο
τακτικού στρατού. Αυτό ήταν στα αρχικά στάδια η μεγαλύτερη μονάδα των
ανταρτών. Οι επιχειρήσεις που έκαναν δεν υπάγονταν σε ένα γενικότερο στρατηγικό
σχέδιο και ήταν τοπικής σημασίας. Η τακτική που εφάρμοζαν ήταν «κτύπα και
φύγε».
Η επιδίωξή τους το 1946 δεν ήταν να καταλάβουν χωριά ή κωμοπόλεις, αλλά
να επιφέρουν αιφνιδιαστικά κτυπήματα σε σταθμούς χωροφυλακής και στρατιωτικά
τμήματα, με σκοπό να τα αναγκάζουν να εγκαταλείψουν την περιοχή, ώστε να
μπορούν να κινούνται ελεύθερα στο χώρο και να δημιουργήσουν την εντύπωση στον
πληθυσμό ότι έχουν τις δυνατότητες σταδιακά να αποκτήσουν τον έλεγχο της χώρας.
Η τακτική που εφάρμοζαν ήταν παντού η ίδια: Ταυτόχρονη επίθεση εναντίον
του Σταθμού Χωροφυλακής από διάφορες κατευθύνσεις και εξολόθρευση των
ανδρών του. Σφαγή ή ακρωτηριασμός του επικεφαλής, αν τον συλλάμβαναν.
Εκτέλεση μερικών πολιτών, γνωστών ως παραγόντων της Δεξιάς. Ταχεία
απομάκρυνση με συναποκόμιση τροφίμων και ιματισμού323.
Στην περιοχή του Αρχηγείου Σινιάτσικου-Μπούρινου η πρώτη αντάρτικη
ομάδα συγκροτήθηκε στα Βέντζια στις 3 Μαρτίου 1946. Στην αρχή την αποτελούσαν
οι παρακάτω 6 άνδρες, πρώην Ελασίτες:

322 Ό. π. σελ. 20.

323 Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 221.

341
  Αλέκος Σακαλής (Πετρόμπεης) από την Κοζάνη.
 Ηλίας Ρούνης (Ρήγας ή Μπαρμπαλιάς), από τη Βλαχέρνα Αρκαδίας, δασικός
στα Γρεβενά πριν τον πόλεμο με έδρα το Παλαιόκαστρο.
 Γεώργιος Βόζιος από τη Σιάτιστα.
 Παύλος Ψάρρας από τη Σιάτιστα.
 Γιάννης Σίμος από τη Σιάτιστα.
 Κώστας Κώτσικας από τη Σιάτιστα.
Μέχρι τα τέλη Μαρτίου η παραπάνω ομάδα είχε αυξήσει τη δύναμή της σε 12
άνδρες. Στις 4 Απριλίου σκότωσε, καθώς έβοσκε τα πρόβατα στη θέση Σκούμσια της
περιοχής Ζάβορδας, το Δημήτριο Τσίρο από το Πανόραμα324. Το μεγαλύτερο αδελφό
της οικογένειας, Βασίλειο Τσίρο, όπως προαναφέρθηκε, τον είχαν σκοτώσει οι
Ελασίτες στη Σμίξη τον Ιούλιο του 1944. Στη συνέχεια η ομάδα μέσω Καρπερού
κατευθύνθηκε στην Αβδέλλα και Ζιάκα. Καθώς περνούσε από τα χωριά,
στρατολόγησε νέους αντάρτες και οργάνωσε πυρήνες Λαϊκής Αυτοάμυνας στο
Καρπερό, Άνοιξη (Γριά), Περιβολάκι, Ζιάκα και Αβδέλλα.
Στις 29 Απριλίου, έχοντας φθάσει συνολικά τους 17 άνδρες, χωρίστηκε στα
δύο και μια ομάδα 5 ανδρών με ομαδάρχη το Θύμιο Παπασίμο παρέμεινε στο Ζιάκα,
για να οργανώσει και δράσει στην περιοχή δυτικά Γρεβενών, ενώ οι υπόλοιποι 12
αντάρτες, με ομαδάρχη τον Μπαρμπαλιά, επέστρεψαν στα Βέντζια.
Στις 13 Μαΐου ο Μπαρμπαλιάς συνάντησε τον Υψηλάντη με την πενταμελή
ομάδα του και τέθηκε υπό τις διαταγές του. Έτσι ο Υψηλάντης ανέλαβε την αρχηγία
και καθοδήγηση της αντάρτικης δράσης στο Μπούρινο, Σινιάτσικο και Χάσια.
Στις αρχές Μαΐου του 1946 συγκροτήθηκε στο Ζιάκα η πρώτη αντάρτικη
ομάδα της περιφέρειας Γρεβενών από πρώην Ελασίτες. Την ομάδα αυτή την
αποτελούσαν:
 Θύμιος Παπασίμος από την Κοκκινιά, Ομαδάρχης.
 Αριστείδης Ποράβας από το Τρίκωμο.
 Νίκος Στρακούλας από τη Ροδιά.
 Στέργιος Ζήκος από το Μέγαρο (πρώτος γραμματέας του ΚΚΕ στο χωριό του
στην Κατοχή).
 Θανάσης Κώτσιος από το Μέγαρο (γραμματέας του ΚΚΕ στο χωριό του μετά
το Στέργιο Ζήκο).
 .Χρήστος Κόκκινος από την Κοκκινιά.
Αργότερα προστέθηκαν στην ομάδα αυτή ο Βασίλης Ζδούκος και ο Αχιλλέας
Προυτσάλης από τον Πεντάλοφο.

Επιθέσεις ΟΔΕΚ σε Σταθμούς Χωροφυλακής

Τη νύχτα 15/16 Μαΐου 1946, δύο ομάδες ανταρτών του Αρχηγείου

Σινιάτσικου- Μπούρινου, δύναμης 17 ανδρών, με ομαδάρχες τον Υψηλάντη και τον

324 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 2ος, Αθήνα 1998, σελ. 471 (Έκθεση
Αρχηγείου Σινιάτσικου-Μπούρινου από την εμφάνιση της πρώτης αντάρτικης ομάδας ως το τέλος του
Οκτώβρη 1946).

342
Μπαρμπαλιά, με βαρύ οπλισμό, αυτόματα όπλα και χειροβομβίδες επιτέθηκαν στο
Σταθμό Χωροφυλακής Κνίδης. Στην επίθεση συμμετείχαν και οι επικηρυγμένοι
κομμουνιστές Γρηγόριος Ντάγκας (Τζαβέλας) και Αλέκος Ντάγκας από τη
Σαρακήνα. Η δύναμη του Σταθμού, με επικεφαλής τον υπενωμοτάρχη Θ. Μήτση,
ενισχυμένη και από ένα μεταβατικό απόσπασμα 9 ανδρών, αντιμετώπισε με ηρωισμό
και αυταπάρνηση τους αντάρτες, οι οποίοι κατόρθωσαν με φιάλες βενζίνης να
βάλουν φωτιά στο οίκημα του Σταθμού. Η συμπλοκή κράτησε τρεις ώρες. Οι
χωροφύλακες ανάμεσα από τις φλόγες και τα πυρά ενήργησαν αντεπίθεση και
ανέτρεψαν τους αντάρτες, φονεύοντας 2 από αυτούς325 και τραυματίζοντας άλλους 2,
τους οποίους παρέλαβαν οι σύντροφοί τους326. Από τη δύναμη του Σταθμού
τραυματίστηκαν 4 χωροφύλακες, από τους οποίους ο χωροφύλακας Παναγιώτης
Λαμπούκος βαριά.
Στις 11 Ιουνίου 1946 και ώρα 11:00, το μεταβατικό απόσπασμα της Δεσκάτης
έπεσε σε ενέδρα πολυμελούς τμήματος ανταρτών. Η δύναμη Χωροφυλακής
Δεσκάτης που εξήλθε για ενίσχυση, έπεσε και αυτή σε ενέδρα. Η συμπλοκή διήρκεσε
μέχρι την 18:00 ώρα. Φονεύτηκε ο χωροφύλακας Δημήτριος Ροδάκης και
τραυματίστηκε ένας χωροφύλακας και ένας ιδιώτης.
Στις 2 Αυγούστου 1946 η δύναμη της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής
Πολυνερίου αποτελούμενη από 35 άνδρες, με επικεφαλής τον ανθυπομοίραρχο
Εμμανουήλ Κοκκολιό, επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στο πλευρό τμήματος ανταρτών,
δύναμης 80 ανδρών, που κατείχε την κορυφογραμμή της Βασιλίτσας. Οι άνδρες της
Χωροφυλακής κατόρθωσαν να εκτοπίσουν και να διασκορπίσουν τους αντάρτες, οι
οποίοι κατευθύνθηκαν προς την περιοχή της Κόνιτσας. Κατά τη συμπλοκή
φονεύτηκαν 3 αντάρτες μεταξύ των οποίων και ο Κωνσταντίνος Ντάγκας ή καπετάν
Ηλίας, αρχηγός ομάδας, και συνελήφθησαν 2 αιχμάλωτοι. Σύμφωνα με πληροφορίες
οι αντάρτες είχαν σκοπό να επιτεθούν στο Πολυνέρι και να εξοντώσουν τη δύναμη
της Χωροφυλακής, που υπήρχε εκεί.
Στις αρχές Αυγούστου 1946, ο Υψηλάντης, ως επικεφαλής των ανταρτικών
ομάδων Χασίων, και ο Ηλίας Αλευράς, αρχηγός συγκροτήματος Αντιχασίων,
συναντήθηκαν στο χωριό Φλιάκα Κερασιά (μεταξύ Αγιοφύλλου και Ασπροκκλησιάς)
και αποφάσισαν να διαλύσουν τους Σταθμούς Χωροφυλακής Ανθρακιάς και
Μελισσιού αντίστοιχα327. Οι επιθέσεις εναντίον των δύο Σταθμών έλαβαν χώρα στις 6
Αυγούστου ως εξής:
Την 13:00 ώρα, το τμήμα του Υψηλάντη επιτέθηκε στην Ανθρακιά και,
ύστερα από δίωρη περίπου συμπλοκή, κατέλαβε το Σταθμό. Οι χωροφύλακες, κάτω
από την πίεση υπέρτερων δυνάμεων και λόγω έλλειψης πυρομαχικών, αναγκάστηκαν
να παραδοθούν. Κατά τη συμπλοκή φονεύτηκαν ο χωροφύλακας Χρήστος Τορέγκας
και ο εθνοφύλακας Νικόλαος Καπόλας. Συνελήφθησαν αιχμάλωτοι 5 χωροφύλακες,
325 Οι αντάρτες αναφέρουν ως νεκρούς τον Αθανάσιο Κρασσά από τη Σιάτιστα και το Νίκο Βόιο από
το Τσοτύλι, ενώ η Χωροφυλακή τον Αθανάσιο Μπίσκαρη από τη Σιάτιστα και το Νικόλαο Σαμαρτζέα
από το Τσοτύλι.
326Αρχηγείο Χωροφυλακής, Η δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 115 και ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944-1949, τόμος 2ος, Αθήνα 1998, σελ. 472.
327 Α. Ρόσιου-Υψηλάντη, Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 233.

343
οι οποίοι μετά τη μεσολάβηση των κατοίκων, αφέθηκαν ελεύθεροι, αφού πρώτα οι
αντάρτες τους ξεγύμνωσαν.
Στις 19:00 ώρα, τμήμα από 80 αντάρτες υπό τον Αλευρά επιτέθηκε στο
Σταθμό Χωροφυλακής Μελισσιού. Από τη συμπλοκή φονεύτηκαν οι χωροφύλακες
Νικόλαος Βαρακλιώτης και Ευάγγελος Θωμάς και συνελήφθησαν αιχμάλωτοι 5
χωροφύλακες. Από τους αιχμαλώτους τον ένα τον εκτέλεσαν αμέσως, γιατί ως
αντάρτης του ΕΔΕΣ παλιότερα, είχε υπηρετήσει στην περιοχή Μαρμάρων Ιωαννίνων,
όπου οι Ζερβικοί είχαν φονεύσει το διοικητή του 2/53 τάγματος του ΕΛΑΣ καπετάν
Φουρκιώτη κατά την επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ την περίοδο των
Δεκεμβριανών, ενώ τους άλλους 4 τους σκότωσαν λίγο αργότερα, κοντά στο χωριό
Διάκος. Ο διοικητής του Σταθμού ανθυπασπιστής Χατζάκης με ένα χωροφύλακα
είχαν μεταβεί την ημέρα εκείνη στον Αιμιλιανό, για να επιβλέψουν στο μοίρασμα της
βοήθειας της ΟΥΝΡΑ και δεν συμμετείχαν στη συμπλοκή. Καθώς επέστρεφαν στο
Μελίσσι πληροφορήθηκαν για την επίθεση των ανταρτών και κατέφυγαν στα
Γρεβενά.
Το ΙΙΙ Συγκρότημα του Αρχηγείου Χασίων των ανταρτών (συγκρότημα
Αλευρά) στην έκθεσή του αναφέρει για την επίθεση στο Μελίσσι τα εξής 328:

Την 7-8-46 (σ. σ. η Χωροφυλακή αναφέρει ότι η επίθεση έγινε στις 6

Αυγούστου) χτυπήσαμε το Σταθμό Χωρ/κής Μελισσιού Γρεβενών.
Αποτελέσματα: Αιχμαλωτίσαμε τη φρουρά εκ 5 χωρ/κων που ευρίσκοντο εκεί
την ώρα της κρούσης. Λάφυρα πήραμε, όπλα, πυρ/κά, υπαυτόματα, τρόφιμα,
είδη ιματισμού, κλινοσκεπάσματα, κλινοστρωμνές κ.λ.π. ανερχόμενα σε 12
φορτία.

Το επόμενο πρωί (7.8.46) κινήθηκε προς το Μελίσσι, εναντίον των ανταρτών,

ένας λόχος πεζικού από τα Γρεβενά και το μεταβατικό απόσπασμα Κηπουριού, με
επικεφαλής τον ανθυπομοίραρχο Δημήτριο Αντωνόπουλο και τον ανθυπασπιστή
Ευθύμιο Τζίβο, συνολικής δύναμης 15 ανδρών. Το τμήμα στρατού και χωροφυλακής
ήλθε σε επαφή με τους αντάρτες του Αλευρά, στο 22 χιλιόμετρο της οδού Γρεβενών-
Καλαμπάκας (τοποθεσία « Άγιοι Θεόδωροι») και ύστερα από σκληρή μάχη,
διάρκειας μια ώρας, πέτυχε την ανατροπή από τις οχυρωμένες θέσεις τους. Κατά τη
συμπλοκή φονεύτηκε ο αντάρτης Βασίλειος Μανάκος και τραυματίστηκαν ελαφρά ο
ανθυπομοίραρχος Αντωνόπουλος και ο εθνοφύλακας Χαράλαμπος Μακρής, ο οποίος
αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του.
Για τη συμπλοκή αυτή το ΙΙΙ Συγκρότημα του Αρχηγείου Χασίων στην
έκθεσή του αναφέρει329:

Την 8-8-46 στήσαμε ενέδρα στο δημόσιο δρόμο Γρεβενών-Καλαμπάκας

έξωθι του Μελισσιού και κτυπήσαμε το Στρατό και Χωροφύλακες που ερχόταν
σε ενίσχυση του Σταθμού που κτυπήσαμε. Αποτελέσματα: Σκοτώθηκαν 6
χωροφύλακες και τραυματίστηκαν εκτός των άλλων ο Δ/τής της Υποδ/σεως

328 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 2ος, Αθήνα 1998, σελ. 475.
329 Ό. π, σελ. 476.

344
 Κηπουργιού και ο αποσπασματάρχης. Δικές μας απώλειες ένας νεκρός, ο συναγ.
Βασίλειος Κων. Μανάκος.

Στις 14 Αυγούστου 1946, λόχος του 529 Τάγματος Πεζικού, σε συνεργασία με

το διοικητή της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Πολυνερίου, ο οποίος είχε στη διάθεσή
του 80 χωροφύλακες, συνεπλάκη στην Αβδέλλα με τμήμα από 200 αντάρτες, και
μετά τρίωρη σκληρή μάχη πέτυχε την ανατροπή τους. Στη συμπλοκή φονεύτηκαν 2
αντάρτες και τραυματίστηκαν 3. Απώλειες από την πλευρά του στρατού και της
χωροφυλακής δεν υπήρξαν.
Στις 28 Αυγούστου 1946 και ώρα 04:00, μεγάλος αριθμός ανταρτών, με
επικεφαλής τον Υψηλάντη, τον Αλευρά, το Ζαραλή και τον Αθάνατο, οπλισμένοι με
10 οπλοπολυβόλα Μπρεν, αυτόματα όπλα και χειροβομβίδες, επιτέθηκαν στον
Σταθμό Χωροφυλακής Κρανιάς Δεσκάτης. Η δύναμη του Σταθμού αποτελούμενη
από 10 άνδρες, αφού αμύνθηκε για δύο ώρες υπέκυψε. Φονεύτηκε ο χωροφύλακας
Νικόλαος Ζαφείρης και αιχμαλωτίστηκαν ο υπενωμοτάρχης Κωνσταντίνος Σταύρου
καθώς και οι χωροφύλακες Ασημάκης Πολυχρονόπουλος, Νικόλαος Στεργιάδης,
Μιλτιάδης Τυράκης, Θεμιστοκλής Νικολουδάκης, Δημήτριος Γκουνέλας και Ιωάννης
Χαρίτος. Οι άλλοι δύο χωροφύλακες κατόρθωσαν να διαφύγουν. Οι αντάρτες
μπήκαν στο χωριό και σκότωσαν τον «εθνικόφρονα» Κωνσταντίνο Ντούμα και το γιο
του, τραυμάτισαν 5 γυναίκες, πυρπόλησαν ένα σπίτι, λεηλάτησαν πολλά σπίτια
«εθνικοφρόνων» και συνέλαβαν 15 από αυτούς, τους οποίους αργότερα άφησαν
ελεύθερους. Επίσης άρπαξαν και 24 μουλάρια των χωρικών, τα οποία πήραν μαζί
τους330.
Στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και στα Χάσια, το καλοκαίρι του 1946
ο Λασσάνης (Θανάσης Γκένιος), δάσκαλος από την Ηράκλεια Σερρών, συγκέντρωσε
όλες τις διάσπαρτες στην περιοχή ΟΔΕΚ και συγκρότησε τα πρώτα οργανωμένα
συγκροτήματα των Χασίων, του Βοΐου και του Γράμμου331. Αρχηγοί αυτών των
συγκροτημάτων ανέλαβαν οι Γιώργος Γιαννούλης, Υψηλάντης (Αλέκος Ρόσιος),
Λιάκος (Ηλίας Παπαδημητρίου), Χρήστος Παπαδόπουλος από την Καληράχη,
Θύμιος Παπασίμος από την Κοκκινιά, Μάνθος (Βασίλης Αποστολίδης), Τάσος
(Γιώργος Χειμερινάκης), Θανάσης Καρτσιούνης από τα Γρεβενά, Μπαρμπαλιάς
(Ηλίας Ρούνης), Ηλίας Αλευράς332 από την Κρανιά Δεσκάτης και άλλοι. Στο Βίτσι
δρούσαν ομάδες καταδιωκομένων υπό τους Κεραυνό (Χρήστο Αποστολίδη) και
Αυγερινό ή Γούναρη. Την ίδια εποχή ο Λασσάνης οργάνωσε το Αρχηγείο Δυτικής
Μακεδονίας (Πίνδου), με έδρα την Ανθρακιά.
Στις 12 Σεπτεμβρίου 1946 η Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Πολυνερίου και οι
Σταθμοί Χωροφυλακής δυτικά των Μαυραναίων και Κηπουριού (Σ. Χ. Σπηλαίου,

330 Αρχηγείο Χωροφυλακής, Η δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 132.
331 Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός» Σεπτεμβρίου 1948, σελ. 362 (άρθρο του Κικίτσα περί του
Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας).
332 Η καταγωγή του ήταν από την Καλαμάτα. Το 1938 (περίοδος Μεταξά) εργαζόταν ως εργολάβος
στο δρόμο Δεσκάτη- Καλαμπάκα. Παντρεύτηκε στην Κρανιά Ελασσόνας την Ελένη Φαρμάκη και
κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν υπεύθυνος του εφεδρικού ΕΛΑΣ στην Κρανιά. Στο δεύτερο
αντάρτικο ανέλαβε διοικητής συγκροτήματος (λόχου) του ΔΣΕ στα Χάσια. Ήταν αδελφός του τέως
Προέδρου της Βουλής (επί κυβερνήσεως ΠΑΣΟΚ), Γιάννη Αλευρά.

345
Κρανιάς κλπ.) λόγω επέκτασης του αντάρτικου στην περιοχή και των συνεχών
προσβολών των απομονωμένων Σταθμών, μεταστάθμευσαν στα Γρεβενά. Το ίδιο
συνέβη και με τους απομονωμένους Σταθμούς των Βεντζίων ( Κνίδης, Σαρακήνας)
και Χασίων. Τότε έφυγαν για τα Γρεβενά και όσοι άνδρες των χωριών συνέδραμαν το
έργο της χωροφυλακής ή, ως παράγοντες της Δεξιάς, αποτελούσαν στόχο των
κομμουνιστών, γιατί η σύλληψη και εκτέλεσή τους ήταν πλέον βέβαιη. Από το
Σπήλαιο, την παραμονή της αποχώρησης των ανδρών του Σταθμού Χωροφυλακής,
έφυγαν για τα Γρεβενά οι: Κώστας Α. Βαβρίτσας, Χρήστος Ν. Βήττος, Στέργιος Δ.
Ζαρκογιάννης, Ιωάννης Χ. Πρώιος, Ιωάννης Γ. Ρομπόλης (Πρόεδρος Κοινότητας),
Στέργιος Γ. Ρομπόλης, Αθανάσιος Ν. Ράμμος, Χρήστος Ν. Ράμμος, Γεώργιος Δ.
Σιούλας, Ιωάννης Στ. Μίμης κ. ά.

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΔΕΣΚΑΤΗΣ

(21 Σεπτεμβρίου 1946)

Η κατάσταση πριν από την επίθεση.

Οι περιοχές των Χασίων, Ολύμπου - Πιερίων και Πίνδου αποτελούσαν τα

κύρια κρησφύγετα των πρώτων ενόπλων κομμουνιστών και τους ζωτικούς χώρους
στους οποίους μπορούσαν να ελιχθούν, να επιβιώσουν και να έχουν εύκολη
πρόσβαση στις όμορες Λαϊκές Δημοκρατίες (Αλβανία και Γιουγκοσλαβία).
Από την επίθεση του Λιτοχώρου και μετά άρχισαν να πυκνώνουν τις
επιδρομές σε απομονωμένους Σταθμούς Χωροφυλακής, ώστε να αναγκάσουν τους
χωροφύλακες να εγκαταλείψουν τα χωριά, για να έχουν τον απόλυτο έλεγχο της
υπαίθρου και των συγκοινωνιών (δρομολογίων που συνέδεαν τις διάφορες πόλεις και
κωμοπόλεις μεταξύ τους).
Νότια της καμπής του Αλιάκμονα (Χάσια) και του Βενέτικου υπήρχαν δύο
ζωτικά σημεία στηρίγματος, η Δεσκάτη και το Κηπουριό, τα οποία έπρεπε με κάθε
τρόπο να καταληφθούν, για να υπάρχει στους αντάρτες η δυνατότητα να κινούνται
ελεύθερα στο χώρο αυτό. Για την πραγματοποίηση του στόχου αυτού σχεδίασαν,
κατά το Β΄ εξάμηνο του 1946, σε πρώτη φάση να καταλάβουν τη Δεσκάτη, που
αποτελούσε και την «πρωτεύουσα» των Χασίων, και σε δεύτερη το Κηπουριό.
Η Ανωτέρα Διοίκηση Χωροφυλακής Δυτικής Μακεδονίας (έδρα την
Κοζάνη), αντιλαμβανόμενη ότι η δύναμη της χωροφυλακής Δεσκάτης ήταν
ανεπαρκής για την ασφάλεια της κωμόπολης, ζήτησε τον Αύγουστο του 1946
βοήθεια από τη XV Μεραρχία (έδρα Κοζάνη), στη ζώνη ευθύνης της οποίας
υπαγόταν η περιοχή Χασίων. Η Μεραρχία, ανταποκρινόμενη στο δίκαιο αίτημα της
Χωροφυλακής, διέταξε ένα λόχο του 506 Τάγματος, που είχε τελειώσει τις
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στα Χάσια, να εγκατασταθεί στη Δεσκάτη και να
μεριμνά για την ασφάλεια της περιοχής.
Μέχρι τότε όλες οι δραστηριότητες των ανταρτών περιορίζονταν σε μικρές
καταδρομικές ενέργειες εναντίον Σταθμών Χωροφυλακής. Για την κατάληψη της
Δεσκάτης, που την υπεράσπιζαν ο λόχος στρατού και οι άνδρες της εκεί

346
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής, χρειαζόταν σοβαρή επιθετική ενέργεια. Για να
πετύχουν στο σκοπό τους, συγκέντρωσαν αρκετές δυνάμεις των Γενικών Αρχηγείων
Δυτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας (2.000 άνδρες) και, αφού εξουδετέρωσαν όλους
τους Σταθμούς Χωροφυλακής στα γύρω χωριά, άρχισαν από τις 19 Σεπτεμβρίου 1946
να περικυκλώνουν την κωμόπολη.
Ένας επιπρόσθετος λόγος, που ήθελαν να κάνουν μια δυναμική ενέργεια, ήταν
να δείξουν την αντίδρασή τους για το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου, που ήταν
ευνοϊκό για την επαναφορά του Βασιλιά Γεωργίου Β΄, ο οποίος θα επέστρεφε στην
Ελλάδα στις 27 Σεπτεμβρίου333.
Ο διοικητής του λόχου Δεσκάτης, υπολοχαγός Παναγιώτης Κονταξής είχε
πληροφορηθεί στις 19 Σεπτεμβρίου ότι οι αντάρτες θα επιχειρούσαν να καταλάβουν
την κωμόπολη μέχρι τις 22 του ίδιου μήνα και αμέσως με κρυπτογραφικό
τηλεγράφημα ανέφερε στους προϊσταμένους του, την XV Μεραρχία και την 21
Ταξιαρχία (που είχαν την έδρα τους στην Κοζάνη), τον επικείμενο κίνδυνο. Το
απόγευμα της 20ης Σεπτεμβρίου (παραμονή της επίθεσης) η 21 Ταξιαρχία ενημέρωσε
τηλεγραφικά το λόχο ότι είχε ξεκινήσει για ενίσχυση μια σοβαρή δύναμη που
βρισκόταν στο Τρανόβαλτο και την επομένη θα έφθανε στη Δεσκάτη. Η δύναμη
αυτή, που την αποτελούσαν 2 λόχοι, δεν κατόρθωσε να φθάσει ποτέ στον προορισμό
της, γιατί ενεπλάκη σε αγώνα με ανταρτικά τμήματα, όταν έφθασε κοντά στο χωριό
Ελάτη.
Τα σήματα που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του διοικητή λόχου και της 21
Ταξιαρχίας είναι τα ακόλουθα:

(Σήμα λόχου)
Εξαιρετικώς Επείγον
19-9-46 ώρα 2230

Από: Λόχον Δεσκάτης

Προς: XV Μεραρχίαν, 21ην Ταξιαρχίαν,
Απόσπασμα Γρεβενών και Διοίκησιν Χωροφυλακής

Ημέτερος σύνδεσμος ελθών σε επαφήν με αρχηγούς συμμοριτών, ανέφερε ότι

συμμορίται θα επιτεθούν προς κατάληψιν Δεσκάτης μέχρι 22ας τρέχοντος.
Αριθμός τούτων περίπου δισχίλιοι. Είναι εφοδιασμένοι δια πολυβόλων,
Γερμανικών μυδραλιοβόλων, τεσσάρων σωλήνων όλμων και αφθόνων
αυτομάτων.
Ευρισκόμεθα σχεδόν πολιορκημένοι. Αποστείλατε εντός της αύριον
ενισχύσεις εν αποφατική περιπτώσει αύριον θα ενεργήσωμεν επίθεσιν με
κατεύθυνσιν προς Ελασσώνα.

(Σήμα Ταξιαρχίας)

20-9-46 ώρα 1400

333Αβέρωφ-Τοσίτσα. Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 222.

347
 Από: 21ην Ταξιαρχίαν
Προς: Λόχον Δεσκάτης

Σοβαρά δύναμις εκκινήσασα ευρίσκεται εις Τρανόβαλτον. Αύριον κινείται δι’

Ελάτης προς Δεσκάτην.

Η Φρουρά Δεσκάτης είχε τις παρακάτω δυνάμεις:

 Τον 1/506 λόχο της 21 Ταξιαρχίας, δύναμης 140 ανδρών, με 2 ομαδικούς

όλμους των 3΄΄ (ιντσών). Διοικητής του λόχου ήταν ο υπολοχαγός Κονταξής
Παναγιώτης και διμοιρίτες ο ανθυπολοχαγός Σιδερίδης Παναγιώτης, ο
ανθυπολοχαγός Ζησίου Πέτρος και ο ΔΕΑ Κομπόγιαννης Μιχαήλ.
 Την Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Δεσκάτης, δύναμης 45 ανδρών. Διοικητής
της Υποδιοίκησης ήταν ο ανθυπομοίραρχος Κωνσταντίνος Γρηγοράκης.

Για να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις πολυάριθμες εχθρικές

δυνάμεις ο λόχος και οι άνδρες της χωροφυλακής αποσύρθηκαν και οχυρώθηκαν
νότια της πόλης, στο πλησιέστερο ύψωμα Τρέτιμος (υψόμετρο 1092 μέτρα). Στο
ύψωμα αυτό είχαν σκάψει τις προηγούμενες ημέρες χαρακώματα και είχαν
πραγματοποιήσει δοκιμαστικούς συναγερμούς για την ταχεία επάνδρωσή του.

Ύψωμα Τρέτιμος στις νότιες παρυφές της Δεσκάτης

Η εκδήλωση της επίθεσης

Τις πρωινές ώρες της 21ης Σεπτεμβρίου 1946 (ημέρα Σάββατο), περίπου 2.000
αντάρτες των αρχηγείων Δ. Μακεδονίας και Θεσσαλίας, με διοικητές συγκροτημάτων
τους: Ηλία Αλευρά, Υψηλάντη, Καρτσιώτη (Γεώργιο Βόγια), Τάκη Λαζαρίδη
(Μπεζεντάκο), Νίκο Ζαραλή, Φόντα, Παπανικολάου και Τζαβέλλα, επιτέθηκαν κατά
της Δεσκάτης.

348
 Από το συγκρότημα Λαζαρίδη η μία διμοιρία είχε εγκατασταθεί στο δρόμο
Καρπερού-Γρεβενών και η άλλη στη θέση Σκάλα Παρασκευής (μεταξύ Δεσκάτης και
Παλιουριάς), για να απαγορεύσουν τη μεταφορά ενισχύσεων, ενώ η τρίτη, με
επικεφαλής τον καπετάνιο του συγκροτήματος Κώστα Γαλάνη, συμμετείχε με τα
λοιπά ανταρτικά τμήματα στην επίθεση της Δεσκάτης.
Στις 21 Σεπτεμβρίου και ώρα 0300 διακόπηκε η τηλεφωνική επικοινωνία του
λόχου με την Ελασσόνα. Αυτό ήταν η πρώτη ένδειξη ότι επρόκειτο να
επακολουθήσει εχθρική επίθεση και γι’ αυτό διατάχθηκε συναγερμός του στρατού
και της χωροφυλακής και κατάληψη των θέσεων μάχης στο ύψωμα Τέρτιμος. Η
διμοιρία του ανθυπολοχαγού Σιδερίδη κατέλαβε θέσεις στη δυτική πλευρά, η διμοιρία
του ανθυπολοχαγού Ζησίου στη βορειοανατολική πλευρά και η διμοιρία του ΔΕΑ
Κομπόγιαννη στη νότια πλευρά. Οι όλμοι είχαν σχεδιάσει ανασχετικά πυρά στην
ανατολική και δυτική πλαγιά του υψώματος, όπου υπήρχαν και τα ευπαθή σημεία της
αμυντικής διάταξης.
Μέχρι 0530 ώρα υπήρχε ηρεμία, όταν εξερράγησαν δύο βλήματα όλμου στη
νότια πλευρά και σε απόσταση 200 μέτρων από τα χαρακώματα, προερχόμενα από
την κατεύθυνση του Δασοχωρίου. Αυτό φαίνεται να ήταν το σύνθημα της επίθεσης,
γιατί μετά από λίγα λεπτά άρχισαν οι αντάρτες να βάζουν εναντίον του λόχου από
όλα τα σημεία με βαριά πολυβόλα και με τροχιοδεικτικές βολίδες. Οι άνδρες του
λόχου, που είχαν από νωρίς καταλάβει τις θέσεις τους, ανταπάντησαν στα πυρά. Σε
λίγο η μάχη γενικεύτηκε. Οι επιθέσεις των ανταρτών γίνονταν κατά ομάδες σε όλη
την περίμετρο της αμυντικής διάταξης. Τα εύστοχα πυρά όμως των αμυνομένων και
οι πρώτες απώλειες που είχαν τους ανάγκασαν να λαμβάνουν καλύτερα μέτρα
ασφάλειας και να προχωρούν με άλματα, χρησιμοποιώντας κατάλληλα το έδαφος.
Με την έναρξη της μάχης οι αντάρτες φώναζαν προς τους στρατιώτες τα
γνωστά συνθήματα «δημοκράτες στρατιώτες, παραδοθείτε» και στη συνέχεια, όταν
έβλεπαν ότι δεν υπήρχε ανταπόκριση, «φασίστες, θα σας φάμε». Σε όλα αυτά τα
συνθήματα οι στρατιώτες τους φώναζαν «πλησιάστε πιο κοντά, γιατί δεν σας
ακούμε» για να τους αναγκάσουν να αποκαλυφθούν και, πλησιάζοντας, να γίνουν πιο
ευάλωτοι στα πυρά τους.
Στις 0700 ώρα ενήργησαν από την ανατολική και δυτική πλευρά, όπου το
έδαφος ήταν περισσότερο βατό και πρόσφορο για επίθεση. Οι άνδρες της Φρουράς
τους απέκρουσαν με επιτυχία και τους προξένησαν σοβαρές απώλειες. Οι επιθέσεις
συνεχίζονταν με άλλα εφεδρικά τμήματα, που ρίχνονταν διαδοχικά στον αγώνα. Αυτό
επαναλαμβανόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Εκτός από τις συνεχείς επιθέσεις, ολόκληρο το ύψωμα βάλλονταν από το πρωί
με πυκνά πυρά γερμανικών πολυβόλων, σε τέτοιο βαθμό που οποιαδήποτε
μετακίνηση ήταν σχεδόν αδύνατη. Οι όλμοι των ανταρτών έριχναν βλήματα κατά
αραιά χρονικά διαστήματα. Σύμφωνα με την περιγραφή του διοικητού του λόχου:

« ...Τα μέσα πυρός που διέθετον και η ανθρωποθάλασσα που ξεχύθηκε

μετά την 8η πρωινήν ώρα ήταν κάτι πρωτοφανές. Ενόμιζέ τις ότι επρόκειτο περί
μεγάλης ζωοπανηγύρεως. Βορειοανατολικώς του Δασοχωρίου εκινούντο και
ιππείς 25-30 περίπου ...».

349
 Η μάχη έλαβε τη μεγαλύτερη ένταση στις 1000 ώρα. Στα σπίτια της νότιας
παρυφής της πόλης και στο καμπαναριό της εκκλησίας είχαν τοποθετήσει πολυβόλα,
τα οποία έβαλαν συνέχεια. Η μάχη εξακολουθούσε να είναι σκληρή όλη την ημέρα.

Στρατιώτες προσβάλλουν με πυρά όλμου τις θέσεις των ανταρτών

Μετά τη δύση του ηλίου εκδηλώθηκε νέα συντονισμένη επίθεση. Οι αντάρτες

επωφελούμενοι από το σκοτάδι, μετέφεραν τους όλμους κοντά στο ύψωμα και
έβαζαν πυκνά πυρά κατά της αμυντικής τοποθεσίας , ενώ συγχρόνως πλησίαζαν
αθέατοι προς τις θέσεις των αμυνόμενων ανδρών. Τα δύο διαδοχικά κύματα επίθεσης
αποκρούσθηκαν με χειροβομβίδες.
Ο διοικητής του λόχου, επειδή βρισκόταν σε στενό κλοιό και έβλεπε ότι δεν
είχαν φθάσει οι αναμενόμενες ενισχύσεις, κάλεσε στις 1930 ώρα τους διμοιρίτες του
λόχου, τον ανθυπασπιστή της Χωροφυλακής Χανή Γεώργιο και το διοικητή του
αποσπάσματος υπενωμοτάρχη Παπαδάκη Χρύσανθο, για να τους δώσει οδηγίες για
τον τρόπο δράσης κατά τη διάρκεια της νύχτας. Διαπίστωσε όμως ότι τα πυρομαχικά
ήταν ελάχιστα και δεν θα έφθαναν για τη συνέχιση του αγώνα όλη τη νύχτα, καθόσον
οι επικεφαλής των χωροφυλάκων ανθυπασπιστής Χανής και υπενωμοτάρχης
Παπαδάκης ανέφεραν ότι δε διέθεταν περισσότερα από 20-25 φυσίγγια κατά τυφέκιο,
ενώ οι διμοιρίτες του λόχου αμφέβαλλαν, αν με τέτοια ένταση νυκτερινού αγώνα θα
έφθαναν τα πυρομαχικά μέχρι τα μεσάνυχτα. Τότε ο διοικητής του λόχου αποφάσισε
να γίνει αντεπίθεση και διάσπαση του κλοιού με κατεύθυνση προς τα Γρεβενά.
Στις 2130 ώρα στρατιώτες και χωροφύλακες μαχόμενοι με απαράμιλλο
θάρρος και ηρωισμό, ακολουθώντας το παράδειγμα και τις υποδείξεις των αρχηγών
τους, κατόρθωσαν με απόλυτη τάξη να διασπάσουν τον κλοιό στη νότια πλευρά του
υψώματος και να συμπτυχθούν προς τα Γρεβενά.
Ο λόχος του στρατού κατά τη νυκτερινή σύμπτυξη χρησιμοποίησε για
οδηγούς τους ιδιώτες Μπικέρη Δημήτριο, Αναγνώστου Δημήτριο και Μπρόβα
Χρήστο από τη Δεσκάτη, οι οποίοι γνώριζαν καλά τα μονοπάτια και ακολούθησε το
δρομολόγιο Τέρτιμος – Διασελάκι – Κατάκαλη – Καρπερό - Μικρό (Γκομπλαράκι) –
Φελί - γέφυρα Ελευθεροχωρίου - Γρεβενά, χωρίς να συναντήσει εχθρικές δυνάμεις.

350
Μερικοί οπλίτες της Χωροφυλακής, που κατάγονταν από τη γύρω περιοχή και είχαν
καταταγεί για ένα εξάμηνο (χωροφύλακες «άνευ θητείας»), δεν ακολούθησαν το λόχο
μετά τη διάσπαση του κλοιού και κινήθηκαν μόνοι τους για να κρυφτούν στα χωριά
τους. Οι κινήσεις τους όμως έγιναν αντιληπτές και έπεσαν θύματα των ανταρτών334.
Ο διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής, ανθυπομοίραρχος Κ. Γρηγοράκης με
τον ανθυπασπιστή Γ. Γκαζέλη και 4 χωροφύλακες για άγνωστους λόγους, κινήθηκε
ανεξάρτητα προς Παλιουριά. Στο μέσο περίπου της διαδρομής και συγκεκριμένα στη
θέση Σκάλα Παρασκευής, έπεσε σε ενέδρα, με αποτέλεσμα να φονευθεί ο ίδιος και οι
άνδρες που τον ακολούθησαν.
Μέχρι την ώρα της εξόδου (μετά από 16 ώρες μάχη) η Φρουρά της Δεσκάτης
είχε απώλειες 2 νεκρούς και 2 τραυματίες χωροφύλακες και 1 τραυματία στρατιώτη.
Ένας χωροφύλακας που συνελήφθη αιχμάλωτος κατά τη διάρκεια της μάχης
εκτελέστηκε αμέσως με διαταγή του Λασσάνη και Υψηλάντη335.
Για να γίνει πιο ευέλικτη η κίνηση των ανδρών κατά τη νυχτερινή σύμπτυξη
οι άνδρες της Φρουράς αναγκάστηκαν να αφήσουν στις αμυντικές τους θέσεις το
βαρύ οπλισμό, με αποτέλεσμα να περιέλθουν στα χέρια των ανταρτών 2 ομαδικοί
όλμοι 3΄΄ (ιντσών) με τα εναπομείναντα βλήματα (όταν άρχισε η επίθεση υπήρχαν
συνολικά 120 βλήματα όλμων), 2 βαριά πολυβόλα, 8 οπλοπολυβόλα, 2 μπαζούκας, 1
ασύρματος και 1 τηλέφωνο336.
Επιπλέον περιήλθαν στους αντάρτες, από τις αποθήκες του λόχου και της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής καθώς και από τους νεκρούς και τραυματίες, 7
ημιαυτόματα, 45 τυφέκια και διάφορα είδη τροφίμων και ιματισμού. Οι αντάρτες,
κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην πόλη, λεηλάτησαν τις αποθήκες της
UNRRA, στις οποίες φυλάγονταν είδη ιματισμού, υπόδησης και φαρμάκων, για να
μοιραστούν στους άπορους, και άρπαξαν από τα σπίτια διάφορα τρόφιμα337.
Οι απώλειες των ανταρτών δεν έγιναν γνωστές ,λόγω σύμπτυξης των εθνικών
δυνάμεων. Σύμφωνα με την εκτίμηση του διοικητή του λόχου, οι νεκροί πρέπει να
ήταν πάνω από 40 και οι τραυματίες γύρω στους 100. Τον αριθμό των 40 νεκρών και
100 τραυματιών τον επιβεβαιώνει και ανταπόκριση από τη Λάρισα προς την
εφημερίδα των Αθηνών «Εμπρός» της 26.9.46, η οποία επιπρόσθετα αναφέρει ότι
τους νεκρούς οι αντάρτες τους συγκέντρωσαν σε ορισμένο σημείο της κωμόπολης και
αφού τους απογύμνωσαν τους έθαψαν σε κοινό τάφο, ενώ τους τραυματίες τους
διασκόρπισαν σε διάφορα χωριά. Το Γενικό Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας των
ανταρτών στο δελτίο που εξέδωσε στις 30.9.46, ανέφερε ότι από τη μάχη της
Δεσκάτης είχαν μόνο 1 ελαφρά τραυματισμένο. Την περίοδο αυτή, οι αντάρτες, για

334 Αφηγήσεις δασκάλου Λεωνίδα Παπακωνσταντίνου από την Κρανιά Ελασσόνας, κατοίκου
Δεσκάτης και Κωνσταντίνου Γ. Μπούσμπα από το Καρπερό, ο οποίος ήταν γιος χωροφύλακα και
κινήθηκε μαζί με το λόχο.
335 Θ. Ζιανού (αντάρτη του ΔΣΕ), Δύσκολα χρόνια 1940-1950, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα χ. χ, σελ.
43.
336 Μ. Βαφειάδη, Απομνημονεύματα, 5ος τόμος, σελ. 170, Αθήνα 1992 και Ανακοινωθέν του Γενικού
Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας της 30.9.46.

337 Αβέρωφ-Τοσίτσα. Φωτιά και τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 222.
Εφημερίδα «Εμπρός» 26.9.1946.

351
λόγους ψυχολογικούς και για προσέλκυση νέων ανδρών, σε όσες επιχειρήσεις είχαν
την πρωτοβουλία των κινήσεων και δεν καταδιώκονταν από τις αντίπαλες δυνάμεις,
συνήθιζαν να απομακρύνουν από το πεδίο της μάχης τους νεκρούς και τραυματίες,
για να μη γίνονται ευρύτερα γνωστές οι απώλειες.
Ο στρατός είχε μόνο έναν (1) ελαφρά τραυματισμένο, το λοχία Αποστόλου
Κωνσταντίνο.
Η Χωροφυλακή απώλεσε το διοικητή της Υποδιοίκησης, ανθυπομοίραρχο
Γρηγοράκη Κωνσταντίνο από τον Πύργο Δυρού Λακωνίας, τον ανθυπασπιστή
Γκαζέλη Γεώργιο από τον Πειραιά και 13 χωροφύλακες, τους εξής:
Αδαμόπουλο Παναγιώτη, Κούτσικο Γεώργιο, Ξενόφου Ανδρέα, Παπαγιάννη
Κωνσταντίνο, Παπατζέλο Κωνσταντίνο, Πέτρου Δημήτριο, Πιστόλη Ευάγγελο,
Προβίδα Ευάγγελο, Σάκκο Δημήτριο, Τάρη Νικόλαο, Τουρνά Νικήτα, Χαριτούδη
Κυριάκο και Χριστοφοράτο Κυριάκο.
Το ανακοινωθέν του Γενικού Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας των ανταρτών,
που εκδόθηκε στις 30.9.46, σε ό,τι αφορά τη μάχη της Δεσκάτης αναφέρει «επί λέξει»
τα εξής:

ΟΕΚ (Ομάδες Ενόπλων Καταδιωκόμενων)

ΓΕΝΙΚΟΝ ΑΡΧΗΓΕΙΟΝ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ

Στις 21/9/46 τμήματά μας σε συνεργασία με τμήματα θεσσαλικά κατέλαβαν

πρωτεύουσα Χασίων Δεσκάτη ύστερα από ημερήσια σκληρή μάχη.
Νεκροί εχθρού 30 μεταξύ των οποίων 1 Ανθυπομοίραρχος και 1
Ανθυπασπιστής. Απώλειες δικές μας 1 ελαφρά τραυματίας. Λάφυρα 2
ομαδικούς όλμους με πολλά βλήματα, 2 βαριά πολυβόλα, 8 οπλοπολυβόλα, 7
ημιαυτόματα, 2 μπαζούκας, 45 όπλα, 1 ασύρματο, 1 τηλέφωνο και πολλά είδη
τροφίμων και ιματισμού.
Κάπου στα βουνά της Μακεδονίας 30/9/46
Για το Γενικό Αρχηγείο
ΛΑΣΣΑΝΗΣ

Στις 25 Σεπτεμβρίου η Δεσκάτη ανακαταλήφθηκε από δυνάμεις του 507

Τάγματος της 22 Ταξιαρχίας, 2 λόχων της 21 Ταξιαρχίας και ενός λόχου των
Γρεβενών. Οι δυνάμεις αυτές ενήργησαν ταυτόχρονα από τρεις συγκλίνουσες
κατευθύνσεις: Ελασσόνα- Δεσκάτη, Λαζαράδες-Δεσκάτη και Καρπερό-Δεσκάτη.
Κατά τη μάχη για ανακατάληψη της πόλης φονεύτηκαν 16 αντάρτες, χωρίς καμιά
απώλεια των εθνικών δυνάμεων.
Για τους άνδρες του λόχου, που διακρίθηκαν στη μάχη της Δεσκάτης, το 506
Τάγμα πρότεινε να απονεμηθούν ηθικές αμοιβές, ως εξής:

 Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας: Στους: υπολοχαγό Κονταξή Παναγιώτη και

ανθυπολοχαγούς Ζησίου Πέτρο και Σιδερίδη Παναγιώτη.

352
  Αργυρούν Αριστείον Ανδρείας: Στους: λοχίες Αποστόλου Κωνσταντίνο,
Βέικο Ευάγγελο, Ζωγράφο Απόστολο, Μπασινά Παναγιώτη, Λάιο
Κωνσταντίνο, Γεωργίκο Αριστείδη, δεκανέα Βεργιρή Κωνσταντίνο και
στρατιώτες Αλιμπίση Γεώργιο και Καραπατάκη Τριαντάφυλλο.
 Πολεμικό Σταυρό Γ΄ Τάξεως: Στους: ΔΕΑ Κομπόγιαννη Μιχαήλ, λοχίες
Μανδράκα Γεώργιο, Βαρελά Ιωάννη και στρατιώτες Μουστάκα Νικόλαο,
Γαλανό Δημήτριο, Καζάκη Γεώργιο και Φιλτίση Δημήτριο.

Πρώτη επίθεση των ανταρτών κατά του Κηπουριού

Στις 3 Οκτωβρίου 1946 το βράδυ (ώρα 2200) δύναμη 300 ανταρτών με βαρύ
οπλισμό και χειροβομβίδες υπό την αρχηγία των Λασσάνη, Υψηλάντη, Λαζαρίδη,
Πετρόμπεη (Αλέκου Σακαλή) και Θανάση Καρτσιούνη επιτέθηκαν κατά της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Κηπουριού, η οποία είχε δύναμη 58 άνδρες υπό τη
διοίκηση του ανθυπασπιστή Θεοδώρου Παπαδάκη και του εφέδρου ανθυπολοχαγού
Προδρόμου Θεοχάρους.
Οι άνδρες της Υποδιοίκησης κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν μέχρι το πρωί
της επομένης τις επιθέσεις, οπότε κάτω από την ισχυρή πίεση των ανταρτών, οι 28
από αυτούς και ένας τραυματίας συμπτύχθηκαν προς τους Μαυραναίους-Γρεβενά
και οι άλλοι προς την Ήπειρο338. Κατά τη διάρκεια της μάχης φονεύτηκαν οι
χωροφύλακες Ευθυμίου Ευθύμιος και Παπαδόπουλος Ελευθέριος. Από τους αντάρτες
φονεύτηκαν 2 και τραυματίστηκαν 4.
Το Κηπουριό ανακαταλήφθηκε μετά δύο ημέρες από δυνάμεις στρατού και
χωροφυλακής, χωρίς απώλειες των εθνικών δυνάμεων. Από τότε εγκαταστάθηκε
μόνιμα στο Κηπουριό μαζί με τη χωροφυλακή και ένας λόχος στρατού.

Παράδοση συγκροτήματος Λαζαρίδη στον Μπατακόγια

Το συγκρότημα Λαζαρίδη (Μπεζεντάκου)- Γαλάνη, μετά τη μάχη της

Δεσκάτης και Κηπουριού, παραδόθηκε περί τα τέλη Οκτωβρίου 1946 στο Βασίλη
Μπατακόγια (Καραφωτιά), ο οποίος το οδήγησε από τα Χάσια στην περιοχή Βοΐου-
Γράμμου και εντάχθηκε στο Αρχηγείο του Γιαννούλη.
Τον Χρήστο (Τάκη) Λαζαρίδη, συνέλαβε ένα τμήμα ανταρτών, μετά από
εντολή του Γενικού Αρχηγείου και τον οδήγησε στη Σαμαρίνα, όπου δικάστηκε από
ανταρτοδικείο και εκτελέστηκε, με την κατηγορία ότι έπαιρνε τρόφιμα από τα χωριά
χωρίς να συμβουλεύεται τους υπεύθυνους του Κόμματος και παρενοχλούσε τις
γυναίκες. Στην πραγματικότητα η «πέτρα του σκανδάλου» ήταν η σχέση του με μια
αντάρτισσα, για την οποία ενδιαφερόταν και κάποιο άλλο ανώτερο στέλεχος, το
οποίο, για να τον εκδικηθεί, συγκέντρωσε από τα χωριά διάφορα παράπονα σε βάρος

338 Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 139 και Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τόμος 2ος, Αθήνα 1973,
σελ. 896.

353
του και τα έστειλε στο Αρχηγείο των ανταρτών με την εισήγηση να διωχθεί και να
καταδικαστεί γιατί δημιουργούσε προβλήματα στο Κόμμα.
Για να φθάσει το συγκρότημα στο Βόιο, ακολούθησε το δρομολόγιο Χάσια-
γέφυρα Σπανού-Κοσμάτι- Μέγαρο. Στην πορεία αυτή μαζί με τον Μπατακόγια ήταν
και ο Υψηλάντης. Όταν έφθασαν στο Μέγαρο, ο Υψηλάντης διέταξε να συλλάβουν
τον Αριστοτέλη Αναγνώστου του Γεωργίου και τη Γεωργία (Νίτσα) Μαρτζέλη του
Ευαγγέλου, χήρα τριών ανήλικων παιδιών (2 αγοριών και 1 κοριτσιού) και να τους
εκτελέσουν, με την αιτιολογία ότι κατηγορούσαν τους αντάρτες. Η εκτέλεση έγινε
στη ρεματιά της τοποθεσίας «Κισμές», 200 μέτρα περίπου πριν από την είσοδο του
χωριού339.
Το βράδυ οι αντάρτες διανυκτέρευσαν στο Μέγαρο και το πρωί συνέχισαν την
πορεία τους προς Κυπαρίσσι- Άγιο Κοσμά – Αηδόνια - Δασάκι και κατευθύνθηκαν
προς τα Καστανοχώρια, τα οποία ήταν στην περιοχή ευθύνης του Γιαννούλη. Εκεί οι
άνδρες του συγκροτήματος κατέλυσαν στο χωριό Πετροπουλάκη, όπου οι κάτοικοι
ήταν σλαβόφωνοι και έδειχναν ιδιαίτερη συμπάθεια στους αντάρτες.
Στη συνέχεια, το πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου, το συγκρότημα
Μπατακόγια εγκαταστάθηκε στο Πολυνέρι και έλεγχε τα γύρω από αυτό χωριά. Ο
Μπατακόγιας εξέδωσε διαταγή που επέτρεπε να ανοίξουν τα σχολεία των χωριών της
περιοχής ευθύνης του, με την προϋπόθεση ότι οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να
διδάσκουν όλα τα μαθήματα εκτός από τα Θρησκευτικά και την Ιστορία. Στη διαταγή
τονιζόταν ότι οποιαδήποτε παράβαση αυτής θα είχε ως συνέπεια την ποινή του
θανάτου340.

339 Θ. Ζιανού, Δύσκολα Χρόνια 1940-1950, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα χ. χ, σελ. 53 και μαρτυρίες
κατοίκων Μεγάρου, Αναστασίας συζύγου Αθανασίου Μπουκογιάννη και του γιου της φονευθείσης
Μαρτζέλη, ιερέα Μιχαήλ Μαρτζέλη.
340 Εφημερίδα «Εμπρός» της 18.1.46.

354
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΔ΄

ΙΔΡΥΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΕΙΟΥ ΑΝΤΑΡΤΩΝ

Μετάβαση Μάρκου Βαφειάδη στη Γιουγκοσλαβία

Το Σεπτέμβριο του 1946 βγήκε στο βουνό ο Μάρκος Βαφειάδης (ήταν τότε β΄
γραμματέας του Μακεδονικού Γραφείου) με εντολή του Πολιτικού Γραφείου (Π.Γ.)
της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ να οργανώσει τον ένοπλο αγώνα και να αναλάβει
την αρχηγία των κομμουνιστών ανταρτών. Τον ονόμασαν Στρατηγό, λίγο αργότερα
Πρωθυπουργό της Προσωρινής Κυβέρνησης και Αρχιστράτηγο του Δημοκρατικού
Στρατού Ελλάδας. Ήταν τότε ηλικίας 40 ετών. Προπολεμικά ήταν καπνεργάτης και
κομματικό στέλεχος. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής είχε διατελέσει αρχικά
καπετάνιος της Χ Μεραρχίας και μετά της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του
ΕΛΑΣ και είχε αποκτήσει κάποια εμπειρία στα στρατιωτικά θέματα.
Προτού φύγει για το βουνό, έπρεπε να μεταβεί στο Βελιγράδι, για να
συζητήσει θέματα του ένοπλου αγώνα με το κλιμάκιο του Π.Γ., που βρίσκονταν εκεί
και το αποτελούσαν ο Γιάννης Ιωαννίδης και ο Πέτρος Ρούσσος. Έτσι στα μέσα
Αυγούστου 1946 πήγε στη Γιουγκοσλαβία μαζί με τον Κικίτσα και το Λασσάνη και,
αφού παρέμεινε εκεί περίπου ένα μήνα, συνεργάστηκε με τα μέλη του κλιμακίου
πάνω σε όλες τις λεπτομέρειες του ένοπλου αγώνα και ενημερώθηκε για τις
δυνατότητες υποστήριξης από τις όμορες κομμουνιστικές χώρες (Αλβανία,
Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία).
Στο Βελιγράδι συζητήθηκε και το θέμα επιστροφής στην Ελλάδα των
εκπαιδευόμενων στο Μπούλκες επτά χιλιάδων (7.000) πρώην Ελασιτών, που είχαν
φυγαδευτεί εκεί από το ΚΚΕ, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Σύμφωνα με το
Βαφειάδη, η συμφωνία με τον Ιωαννίδη και το Ρούσσο ήταν341:

«σαν πρώτη παρτίδα θα’ ρχόταν στο βουνό περί τις 3.500 μαχητές και
στελέχη που ήταν περίπου ο μισός αριθμός αγωνιστών που βρίσκονταν στο
Μπούλκες».

Στο βουνό βρίσκονταν την εποχή εκείνη διάφοροι καπεταναίοι του ΕΛΑΣ,
όπως ο Κικίτσας (Σαράντης Πρωτόπαπας), ο Γιώργος Γιαννούλης, ο Πάνος
(Ευριπίδης Καπετάνιος), ο Υψηλάντης, ο Λασσάνης, ο Χείμαρρος, ο Σκοτίδας, ο
Φωτεινός, ο Λιάκος (Ηλίας Παπαδημητρίου), ο Στάθης, ο Αλευράς, ο Κατσάκος , ο
Μαύρος (Χρήστος Παλαμάς), ο Μπαρούτας (Θωμάς Λιόλιος) και αρκετοί άλλοι.
Αυτοί είχαν οργανώσει τα πρώτα ένοπλα τμήματα των ανταρτών, τις «Ομάδες
Καταδιωκόμενων Αγωνιστών (ΟΚΑ)» ή «Ομάδες Ενόπλων Καταδιωκόμενων
(ΟΕΚ)» όπως τις ονόμαζαν. Στη αρχική φάση υπήρχαν στη Μακεδονία από τις
ομάδες αυτές πάνω από 700 αντάρτες. Τον Οκτώβριο βγήκε στο βουνό και ο
Κίσσαβος (Γεώργιος Μπλάνας), ο οποίος είχε οργανώσει στη Θεσσαλία ένοπλα
τμήματα 250-300 ανδρών.

341 Μ. Βαφειάδη, Απομνημονεύματα, 5ος τόμος, Αθήνα 1992,σελ. 134.

355
 Οι ομάδες των ανταρτών χρησιμοποιούσαν αρχικά τον οπλισμό του ΕΛΑΣ,
που είχαν κρύψει σε μεγάλες ποσότητες μετά τη Βάρκιζα και όπλα που έπαιρναν σε
περιορισμένο αριθμό από τις Λαϊκές Δημοκρατίες της Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας και
Βουλγαρίας342. Αργότερα ο ανεφοδιασμός σε οπλισμό και πυρομαχικά γινόταν σε
μεγάλες ποσότητες από τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες.

Ίδρυση Αρχηγείου Γράμμου

Μόλις ο Μάρκος Βαφειάδης επέστρεψε από τη Γιουγκοσλαβία, πήγε μέσω

Αλβανίας στο Γράμμο και συνάντησε στις 30 Σεπτεμβρίου 1946 τον Γεώργιο
Γιαννούλη, ο οποίος ήταν αρχηγός των ανταρτών στην περιοχή και είχε οργανώσει
τις πρώτες ομάδες με συνολική δύναμη 70 περίπου ανδρών. Η δύναμη αυτή, μετά από
εθελοντική και βίαιη στρατολόγηση των ανδρών της περιοχής αυξήθηκε μέχρι το
Δεκέμβριο σε 200 , οπότε σχηματίστηκαν πέντε μικρά συγκροτήματα των 40 ανδρών
το καθένα. Διοικητές των συγκροτημάτων αυτών τοποθετήθηκαν ο Βαγγέλης
Φορφόλιας, ο Στέργιος Μαυραντζάς, ο Αργύρης Κοβάτσης, ο Βασίλης Χριστόπουλος
και ο Βασίλης Μπουλγούρης.
Στις 9 Οκτωβρίου αποφασίστηκε από το Μάρκο Βαφειάδη να συγκροτηθεί το
Αρχηγείο Γράμμου. Στη σύσκεψη που έγινε για το σκοπό αυτό, εκτός από το
Βαφειάδη έλαβαν μέρος ο Γεώργιος Γιαννούλης, ο Κοσμάς Μπουκοβίνας, ο Πάνος
Ευριπίδης και ο Αχιλλέας Παπαϊωάννου. Ορίστηκε αρχηγός ο Γιαννούλης, βοηθός
και αντικαταστάτης ο Αχιλλέας Παπαϊωάννου, πολιτικός καθοδηγητής ο Κοσμάς
Μπουκοβίνας343 (γεωπόνος) και μέλη του επιτελείου ο Γιάννης Πατσούρας, ο
Γεώργιος Βασίλκος (δάσκαλος από το Άργος Ορεστικό) και ο Δημήτριος
Σαρακατσάνης (Μακεδόνας).
Στο μεταξύ στις 11 Οκτωβρίου έφθασε στο Γράμμο ο Κικίτσας με τον
επιτελάρχη του Θωμά Βούρο, για να συζητήσουν με το Βαφειάδη διάφορα θέματα
συντονισμού και οργάνωσης του αντάρτικου.

Επίσημη ανακοίνωση ίδρυσης Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών

Στις 14 Οκτωβρίου ο Βαφειάδης αποχαιρέτησε το Γιαννούλη στο Επταχώρι

και, συνοδευόμενος από τους Κικίτσα, Πάνο, Σκοτίδα, Βούρο και άλλα 14 στελέχη,
καθώς και με τμήμα ασφαλείας ανταρτών κατευθύνθηκε προς την περιοχή Γρεβενών,
για να συνεργαστεί με το Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας (Πίνδου) και τους τοπικούς
αρχηγούς των συγκροτημάτων. Στις 15 Οκτωβρίου έφθασε κοντά στο Δοτσικό και
λημέριασε με τη συνοδεία του για λόγους ασφάλειας μεταξύ των υψωμάτων
Λυκοκρέμασμα και Σκούρτζα. Το βράδυ της 16ης Οκτωβρίου, ακολουθώντας με τα
στελέχη του τη διαδρομή Δοτσικό- Μεσολούρι- Πρόσβορο, χωρίς να περάσουν μέσα

342 Ό. π, σελ. 276.

343 Ο Κοσμάς Μπουκοβίνας του Ιωάννου, γεωπόνος, επικηρύχτηκε από την ΕΔΑΝ Καστοριάς με την
υπ’ αριθ. 96/23.6.1947 απόφαση.

356
από τα χωριά, έφθασαν τα ξημερώματα στην Αλατόπετρα, όπου τους υποδέχθηκε μια
ομάδα ανταρτών με επικεφαλής το Νίκο Στρακούλα από τη Ροδιά, πρώην Ελασίτη
και εκπαιδευμένο στο Μπούλκες. Η υπεύθυνη του χωριού, μια Επονίτισσα, εγγονή
του παπά, τους οδήγησε σε καταλύματα. Ο Στρακούλας τους πληροφόρησε ότι ο
Σταθμός Διοίκησης του Αρχηγείου με το Λασσάνη και οι διοικητές των ομάδων
βρισκόταν στο χωριό Ζιάκα.
Τις πρωινές ώρες της 18ης Οκτωβρίου, με προπομπό την ομάδα Στρακούλα, ο
Μάρκος Βαφειάδης με τη συνοδεία του έφθασε στο Ζιάκα, όπου τον υποδέχτηκαν ο
Λασσάνης και τα τοπικά στελέχη του ΕΛΑΣ: Υψηλάντης, Χείμαρρος, Φωτεινός,
Λιάκος, Σμόλικας (Νίκος Ξυνός), Παπασίμος, Λευτέρης, Τάσος και Δόξας. Στα
υψώματα έξω από το χωριό εγκαταστάθηκαν για λόγους ασφάλειας οι ομάδες των
Υψηλάντη, Λιάκου, Λευτέρη, Σπύρου Παπαδημητρίου, Αριστείδη και Καραφωτιά.
Το χωριό Ζιάκας, από την κατοχή ακόμη αποτελούσε τη «σφηκοφωλιά» των
κομμουνιστών και το αποκαλούσαν «Μικρή Μόσχα», λόγω της μεγάλης αφοσίωσης
και ενεργού συμμετοχής της πλειοψηφίας (95%) των κατοίκων στον κομμουνισμό.
Εκεί τα στελέχη του ΚΚΕ αισθάνονταν «σαν στο σπίτι τους».
Ο Μάρκος Βαφειάδης, ως εξουσιοδοτημένος πλέον από το Κόμμα αρχηγός
των ανταρτών, έκανε την πρώτη ενημερωτική σύσκεψη σχετικά με τη γραμμή που
έπρεπε να ακολουθηθεί για την επικράτηση του ένοπλου αγώνα των κομμουνιστών
και έδωσε τις ανάλογες οδηγίες και εντολές. Μετά το τέλος της σύσκεψης ο Σκοτίδας
με εντολή του Βαφειάδη αναχώρησε για το Βόιο, για να αναλάβει την ευθύνη της
περιοχής. Ταυτόχρονα κινήθηκαν προς τα εκεί και οι ομάδες του Υψηλάντη.
Το βράδυ της 19ης Οκτωβρίου ο Βαφειάδης με τη συνοδεία του ξεκίνησε για
τα Χάσια. Μπροστά βάδιζε ο Λασσάνης με τρεις ομάδες. Αργά τη νύχτα έφθασαν
στο Κοσμάτι, όπου σταμάτησαν για λίγο και μετά συνέχισαν την πορεία τους προς το
Βενέτικο ποταμό. Το πρωί της 20ης Οκτωβρίου λημέριασαν σε προκαθορισμένη
θέση μεταξύ των χωριών Αιμιλιανός και Μελίσσι και το σούρουπο πέρασαν από το
Μελίσσι με κατεύθυνση προς την Ανθρακιά. Όταν έφθασαν στο πυκνό δάσος, πριν
από την Ανθρακιά, τους περίμενε, μετά από συνεννόηση, ο ομοϊδεάτης τους ιερέας
του χωριού Περικλής Καλαμπόκας (παπα-Περικλής), ο οποίος τους οδήγησε στο
λημέρι, όπου τους περίμεναν ο συγκροτηματάρχης Χρήστος Παπαδόπουλος από την
Καληράχη και ο Τζαβέλλας ή Παππούς, γνωστός από την επίθεση του Λιτοχώρου, με
τους αντάρτες τους.
Το πρωί της 21ης Οκτωβρίου 1946 έγινε στην Ανθρακιά η δεύτερη μετά το
Ζιάκα σύσκεψη, για να καθοριστούν οι λεπτομέρειες του ένοπλου αγώνα και οι
απαραίτητες ενέργειες, ώστε να συγκεντρωθούν και να οργανωθούν όλες οι σκόρπιες
ομάδες των ανταρτών της Πίνδου, των Πιερίων-Ολύμπου και Θεσσαλίας.
Το βράδυ αναχώρησαν από την Ανθρακιά και στις 22 του μήνα μέσω
Τρικοκκιάς και Ασπροκκλησιάς έφθασαν στο χωριό Τσούκα (Φωτεινό) Αντιχασίων.
Εκεί την επόμενη ημέρα ο Βαφειάδης συναντήθηκε με τον Κίσσαβο, υπεύθυνο του
αντάρτικου της Θεσσαλίας.

357
 Αριστερά ο Λασσάνης (Θανάσης Γκένιος) και δεξιά ο Μάρκος Βαφειάδης

Στις 25 Οκτωβρίου 1946 στην Τσούκα ο Βαφειάδης πραγματοποίησε την

τελευταία σύσκεψη, όπου λήφθηκαν οι τελικές αποφάσεις για τον ένοπλο αγώνα και
την ίδρυση Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών (ΓΑΑ). Η δημιουργία του ΓΑΑ
ανακοινώθηκε με την παρακάτω διαταγή:

Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών

Επιτελικό Γραφείο 1
Αριθμός πρωτοκόλλου 1

Η συχνή δίωξη των αγωνιστών του δημοκρατικού λαού από τον αγγλόδουλο
μοναρχοφασισμό και τα όργανά του, που ανάγκασαν χιλιάδες δημοκράτες να
βγουν στο βουνό για να υπερασπίσουν τη ζωή τους, οδήγησαν στη σημερινή
ανάπτυξη του αντάρτικου κινήματος. Έχοντας υπόψη ότι είναι ώριμη πια η
ανάγκη της δημιουργίας συντονιστικού οργάνου για τον συντονισμό και την
καθοδήγηση του όλου αντάρτικου αγώνα.
Αποφασίζουμε
Τη δημιουργία του Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών στο οποίο θα υπάγονται τα
Αρχηγεία των ανταρτών Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου και Ρούμελης.

Σταθμός Διοίκησης Γενικού

Αρχηγείου
26 Οκτωβρίου 1946
Μάρκος

Όπως φαίνεται από την παραπάνω διαταγή, στο ΓΑΑ θα υπάγονταν τα

Αρχηγεία Περιοχών Μακεδονίας (Δυτικής, Κεντρικής, Ανατολικής), Θεσσαλίας,
Ηπείρου και Ρούμελης. Σε κάθε Αρχηγείο Περιοχής θα υπαγόταν τα Αρχηγεία
Περιφερειών, τα οποία θα είχαν υπό τις διαταγές τους τα συγκροτήματα (λόχους).

358
Σύμφωνα με την απόφαση, ο Μάρκος Βαφειάδης θα ήταν επικεφαλής του Γενικού
Αρχηγείου με βοηθό τον Κικίτσα, ο Κίσσαβος θα ήταν ο αντιπρόσωπος του
Αρχηγείου στη Θεσσαλία και Ρούμελη, ο Λασσάνης στη Δυτική Μακεδονία και ο
Πάνος στην Κεντρική Μακεδονία (Πιέρια, Πάικο, Βέρμιο)344. Ο Σταθμός Διοίκησης
του Γενικού Αρχηγείου εγκαταστάθηκε στα Καλύβια της Ανθρακιάς Γρεβενών. Ο Μ.
Βαφειάδης αναφέρει για τη συγκρότηση αυτή τα ακόλουθα345:

Αυτές είναι οι πρώτες ενέργειες-αποφάσεις μας που έβαλαν το αντάρτικο

σ’ ένα δρόμο μορφοποίησής του- σε οργανωτικό σουλούπωμα θα’ λεγα, σε
συγκροτημένους οργανισμούς που το απομάκρυναν από το κατσαπλιάδικο στην
οργανωμένη ζωή και δράση.

Το Αρχηγείο Περιοχής ήταν στην ουσία μια ελαφρά ταξιαρχία πεζικού, με

διοίκηση και επιτελείο παρόμοιο με αυτό του εθνικού στρατού. Η δύναμη κάθε
τέτοιου αρχηγείου ήταν από 1.100-1.300 άνδρες. Από άποψη οπλισμού είχε 6
ομαδικούς όλμους, 27 ατομικούς όλμους, 6 πολυβόλα, 81 οπλοπολυβόλα, 392
ατομικά αυτόματα, 963 τυφέκια, 55 πιστόλια, τα απαραίτητα μουλάρια για τη
μεταφορά των βαριών όπλων και πυρομαχικών, τμήμα μεταφορών, τμήμα
στοιχειώδους υγειονομικής υπηρεσίας και τμήμα επιμελητείας.
Το Αρχηγείο Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας, που είχε την έδρα του στην
Ανθρακιά, είχε υπό τις διαταγές του 4 Περιφερειακά Αρχηγεία: Γράμμου με δύναμη
περίπου 500, Βίτσι-Σινιάτσικου περίπου 100, Καϊμακτσαλάν 150 και Χασίων-
Αντιχασίων 300. Σύνολο 1.050. Με τη στρατολογία νέων ανδρών μέχρι τα τέλη του
1947 η δύναμη έφθασε στους 3.500 αντάρτες346.
Το Αρχηγείο Θεσσαλίας είχε έδρα τα Αντιχάσια και το Κεντρικής Μακεδονίας τα Πιέρια.

Δράση Στρατού και ανταρτών το τελευταίο τρίμηνο του 1946

Ο Χρήστος Παπαδόπουλος, από την Καληράχη, το Σεπτέμβριο του 1946 ήταν

διοικητής τάγματος με επίτροπο τον Αλέκο Σακαλή (Πετρόμπεη). Η δύναμη του
τάγματος ανερχόταν περίπου στους τριακόσιους άνδρες.
Μετά τη μάχη της Δεσκάτης το τάγμα, όταν βρισκόταν κοντά στην Άνοιξη
(Γριά) πήρε εντολή να κατευθυνθεί προς τα Γρεβενά, με σκοπό να χτυπήσει την
πόλη μαζί με τις δυνάμεις των ανταρτών που ενήργησαν κατά της Δεσκάτης. Το
τάγμα κατευθύνθηκε προς τα Γρεβενά και στις 23 Σεπτεμβρίου 1946 έπιασε θέσεις
στο ύψωμα Ψηλή Ράχη (2 χλμ. νότια του Ελευθεροχωρίου). Εκεί οι αντάρτες
έστησαν ενέδρα και στις 10:00 ώρα επιτέθηκαν σε μια φάλαγγα 15 περίπου
αυτοκινήτων (επιστρατευμένα από την UNRRA), που κατευθύνονταν προς την
Καλαμπάκα, και κατόρθωσαν να πιάσουν το πρώτο αυτοκίνητο, στο οποίο επέβαιναν
οι κρατούμενοι κομμουνιστές Θεμιστοκλής Ηλιάδης, ο αδελφός του Θύμιου

344 Ό. π, σελ. 214.

345 Ό. π, σελ. 217.
346 Δ. Βλαντά, Ο εμφύλιος πόλεμος 1945-1949, Αθήνα 1979, σελ. 177-178.

359
Παπασίμου, ένας από τους Φιλιππαίους, ο Γαβριήλ Ευάγγελος από τις Εκκλησιές και
ο Απόστολος Παπατόλιος.
Δεν έχει διευκρινιστεί αν οι αντάρτες γνώριζαν ότι στο πρώτο αυτοκίνητο
υπήρχαν κρατούμενοι ή έγινε τυχαία η ανακάλυψή τους. Μάλλον συνέβη το πρώτο.
Τους κρατούμενους αυτούς τους είχε βάλει η Χωροφυλακή από τα Γρεβενά στο
πρώτο αυτοκίνητο της φάλαγγας, σαν προπομπό, για να αναγκάσει τους αντάρτες να
μην ναρκοθετούν τα δρομολόγια, γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα σκότωναν
πρώτα τους δικούς τους ανθρώπους. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Πετρόμπεης,
πολιτικός επίτροπος του τάγματος347:
«οι κρατούμενοι ήταν μισοπεθαμένοι, κατάμαυροι από το ξύλο…Πήραμε
τους κρατούμενους και τους στείλαμε στο Φιλί. Είχα δώσει εντολή να
περιποιηθούν ιδιαίτερα τον Ηλιάδη, γιατί ήταν ο πιο δαρμένος κι ο άνθρωπος δεν
άντεξε κι από το ξύλο που είχε φάει βγήκε έξω από το Φιλί τη νύχτα και
πάγωσε».

Το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1946 τμήμα 50 ανταρτών, με

επικεφαλής τον Καραφωτιά, μετέβη στο Σπήλαιο και λεηλάτησε το σπίτι του
ενωμοτάρχη Χρήστου Ράμμου, αφού αφαίρεσε όλα τα σκεύη, το ρουχισμό και τα
έπιπλα348. Στη συνέχεια λεηλάτησε τα σπίτια των αδελφών Γιάννη και Στεργίου
Ρομπόλη, οι οποίοι είχαν καταφύγει στα Γρεβενά. Ύστερα το ίδιο τμήμα
κατευθύνθηκε στο χωριό Σιταρά, όπου συνέλαβε τον πρόεδρο της Κοινότητας
Νικόλαο Λόλα, τον οποίο οδήγησε σε ερημική τοποθεσία έξω από την Ανθρακιά και
τον κατακρεούργησε, εξαφανίζοντας το πτώμα του.
Το μήνα Νοέμβριο έγινε βίαιη επιστράτευση από το Μπαρμπαλιά, τον
Παλαιολόγο και το Σεβαστιάδη στα Βέντζια στις κλάσεις 1939 μέχρι 1945. Η
προθεσμία κατάταξης ήταν 24ωρη. Κατατάχθηκαν με τη βία και την τρομοκρατία 15
άνδρες από την Ποντινή, 5 από τους Πυλωρούς, 12 από την Κνίδη και ανάλογος
αριθμός από τα άλλα ανταρτοκρατούμενα χωριά349.
Στις 25 Οκτωβρίου 1946, ένα μικτό απόσπασμα στρατού, χωροφυλακής και
ομάδας Γεωργουλαίων από τους Φιλιππαίους, που ενεργούσε εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις, βρισκόταν στη θέση Άγιος Αθανάσιος Μεγάρου. Το ίδιο βράδυ ένα
τμήμα 30 ανταρτών διανυκτέρευσε στο χωριό Εκκλησιές. Στο τμήμα αυτό ανήκε και
ο Ευάγγελος Γαβριήλ από το ίδιο χωριό, ο οποίος ήταν φυγόδικος, γιατί τον
προηγούμενο μήνα είχε απελευθερωθεί από τους αντάρτες μαζί με τους άλλους
κρατούμενους στα υψώματα του Ελευθεροχωρίου.
Τη νύχτα οι αντάρτες εγκαταστάθηκαν σε κάποιο ύψωμα ΒΑ από τις
Εκκλησιές και ο Ε. Γαβριήλ διανυκτέρευσε στο σπίτι του. Το πρωί, ανήμερα του
Αγίου Δημητρίου, το μικτό απόσπασμα του στρατού έφθασε στα ΝΔ υψώματα του
χωριού και ερευνούσε τη γύρω περιοχή για τον εντοπισμό του εχθρικού τμήματος.
Ένας από την ομάδα Γεωργουλαίων, που έμοιαζε με αντάρτη, μπήκε στο χωριό και
ζήτησε τον Ευάγγελο Γαβριήλ. Οι χωριανοί του υπέδειξαν το σπίτι, όπου

347 Α. Σακαλή (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997, σελ. 123.

348 Εφημερίδες «Φως» και «Ελληνικός Βορράς» Θεσσαλονίκης 3.11.46. Εκ παραδρομής αναφέρεται
ότι ο Ν. Λόλας ήταν πρόεδρος Γεωργίτσας, ενώ ήταν του Σιταρά.
349 Εφημερίδες «Εμπρός» και «Ριζοσπάστης» 19.11.46.

360
συναντήθηκε με το Γαβριήλ και φαίνεται να του είπε ότι είναι δικός τους και ήθελε
να συναντήσει το τμήμα των ανταρτών. Ο Γαβριήλ χωρίς να υποψιαστεί τίποτε τον
παρέλαβε, για να τον οδηγήσει στο λημέρι των ανταρτών. Καθώς ξεκινούσε από το
χωριό τον ακολούθησαν και τρεις νεαροί ηλικίας 18 ετών, ο Δημήτριος Στούπας, ο
Χαράλαμπος Στούπας ή Γκολέτσος και ο Ιωάννης Καλογήρου, για να πάνε και αυτοί
να συναντήσουν τους αντάρτες. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής ο Γαβριήλ είδε
ύποπτες κινήσεις, οπότε κατάλαβε ότι έπεσε σε παγίδα και προσπάθησε να
δραπετεύσει. Δεν πρόλαβε όμως να απομακρυνθεί και πυροβολήθηκε. Το ίδιο
προσπάθησαν να κάνουν και οι τρεις νεαροί, αλλά και αυτοί πυροβολήθηκαν και
φονεύτηκαν. Έγινε έρευνα στο σπίτι του Γαβριήλ και κατασχέθηκε ένα αυτόματο
Στεν με 45 φυσίγγια, ένα τυφέκιο Μάνλιχερ με 40 φυσίγγια, δύο χειροβομβίδες Μιλς
και διάφορα έγγραφα350.
Το πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου απόσπασμα στρατού, προερχόμενο από
τη Σαμαρίνα, συνεπλάκη με 250 αντάρτες του Υψηλάντη και του Καραφωτιά στην
περιοχή Πολυνερίου. Η μάχη κράτησε πέντε ώρες. Οι αντάρτες τράπηκαν σε φυγή,
εγκαταλείποντας στο πεδίο της μάχης 12 νεκρούς και 16 τραυματίες. Τρεις αντάρτες
συνελήφθησαν αιχμάλωτοι351.

Στρατιωτική περίπολος ενεργεί εξερεύνηση περιοχής για εντοπισμό ανταρτών

Εκκαθαριστικές Επιχειρήσεις στην Περιοχή Βεντζίων

(16-23/-11-46)

Ο 2ος Λόχος του 529 Τάγματος Πεζικού (έδρα Γρεβενά), με διοικητή το

λοχαγό Χαρίλαο Νάκκα και 50 άνδρες της χωροφυλακής από 16-23 Νοεμβρίου 1946
διεξήγαγαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή Βεντζίων. Στις επιχειρήσεις
αυτές συμμετείχε και η ομάδα των Γεωργουλαίων.

350 Αρχηγείο Χωροφυλακής, Η δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 142. Αθ. Τόλιου, Ιστορικά- Λαογραφικά Αγ. Κοσμά Γρεβενών, σελ. 19. Αφήγηση αντάρτη του
ΕΛΑΣ και ΔΣΕ Χρήστου Π. Τζαμπίρη από τις Εκκλησιές.
351 Εφημερίδα «Εμπρός» 15.11.1946.

361
 Στις 20 Νοεμβρίου και ώρα 09:00 στη θέση «Κοπτερόρραχη» της Μονής
Ζάβορδας, τα παραπάνω τμήματα συγκρούστηκαν με 70 αντάρτες του
συγκροτήματος Παλαιολόγου. Η μάχη υπήρξε πεισματώδης και σκληρή και κράτησε
μέχρι την 17:00 ώρα. Οι αντάρτες κάτω από την ισχυρή πίεση, που δέχτηκαν,
διασκορπίστηκαν και τράπηκαν σε φυγή. Στην προσπάθειά τους να διαβούν τον
Αλιάκμονα 10 από αυτούς πνίγηκαν, ενώ στο πεδίο της μάχης άφησαν 6 νεκρούς, 3
τραυματίες και 2 αιχμαλώτους.
Τα τμήματα που έκαναν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις είχαν απώλειες 2
νεκρούς, το Νικόλαο Αντ. Τσιντάρη από το Πολυνέρι και το Χρήστο Ν. Βήττο από
το Σπήλαιο και 2 τραυματίες στρατιώτες. Διακρίθηκαν για την πολεμική τους δράση
από το στρατό ο ανθυπολοχαγός Μάνος Παναγιώτης, οι λοχίες Κούσουλας
Δημήτριος και Σκανδάλης Ανδρέας, οι στρατιώτες Μιχαλάς Νέστορας, Κοκκίνης
Εμμανουήλ, Κότελης Ευθύμιος και Ζαχάρης Δημήτριος και από την ομάδα των
Γεωργουλαίων ο Νικόλαος Παπαστεργίου από τη Λάβδα και ο Ιωάννης Γ.
Γεωργούλας από τους Φιλιππαίους352.
Ο στρατός βρήκε και διάφορα εφόδια των ανταρτών, μεταξύ των οποίων και
μία χλαίνη βουλγαρική και 300 οκάδες κρέας παστό σε ξύλινα βαρέλια καλά
συντηρημένο, το οποίο χορήγησε στο Ορφανοτροφείο Γρεβενών για τη διατροφή των
παιδιών.

Δεύτερη επίθεση των ανταρτών κατά του Κηπουριού

(23 Νοεμβρίου 1946)

Στις 22 Νοεμβρίου 1946 από τη γέφυρα Ελευθεροχωρίου μέχρι τη γέφυρα

Σπανού κατά μήκος του Βενέτικου ποταμού οι αντάρτες είχαν εγκαταστήσει διάφορα
φυλάκια και απαγόρευαν οποιαδήποτε κίνηση προς τα Γρεβενά. Αυτό θεωρήθηκε
ύποπτο από τη Στρατιωτική Διοίκηση Γρεβενών, η οποία κρυπτογραφικά ενημέρωσε
το λόχο που ήταν στο Κηπουριό να επαγρυπνεί και να λάβει αυξημένα μέτρα
ασφάλειας.
Το Κηπουριό αποτελούσε βασικό σημείο στηρίγματος και ελέγχου της
περιοχής νότια του Βενέτικου, γι’ αυτό και επανειλημμένα είχε γίνει στόχος των
ανταρτών, γεγονός που ανάγκασε το στρατό να διατηρεί μόνιμα εκεί ένα λόχο.
Το χωριό την περίοδο αυτή υπεράσπιζαν ο 1ος Λόχος του 529 Τάγματος, με
διοικητή το λοχαγό Ελευθέριο Μούλια και 15 άνδρες της Υποδιοίκησης
Χωροφυλακής με επικεφαλής τον ανθυπομοίραρχο Δημήτριο Αντωνόπουλο.
Στις 05:00 ώρα της 23ης Νοεμβρίου 1946 οκτώ περίπου συγκροτήματα (λόχοι)
ανταρτών, συνολικής δύναμης 700 περίπου ανδρών, με γενικό αρχηγό τον Υψηλάντη,
επιτέθηκαν από όλες τις κατευθύνσεις, για να καταλάβουν το Κηπουριό. Στα
συγκροτήματα αυτά υπηρετούσαν και 27 αντάρτες που κατάγονταν από το χωριό, οι
οποίοι βοήθησαν αποτελεσματικά στην υλοποίηση του σχεδίου επίθεσης. Από τα
οκτώ συγκροτήματα τα τέσσερα ανήκαν στις οργανικές μονάδες του Υψηλάντη, ενώ

352 Χ. Μαντά, Πως εφθάσαμε εις τας μάχας του Γράμμου και Βίτσι το 1948 και 1949, Αθήνα 1950,
σελ. 28. Α. Δασκαλάκη, Ιστορία Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τόμος 2ος, Αθήνα 1973, σελ.
896. ΔΙΣ/ΓΕΣ, Φ. 1274.

362
τα υπόλοιπα συνεργάστηκαν μαζί του για την επίτευξη του κοινού αντικειμενικού
σκοπού. Οι αντάρτες του Υψηλάντη είχαν καταλάβει θέσεις από το Σιταρά μέχρι το
δρόμο Κηπουριού – Κρανιάς, ενώ τα λοιπά συγκροτήματα είχαν αναπτυχθεί
νοτιοδυτικά (Ράχη Κάτσαρη), βορειοδυτικά (Ράχη Παπά) και μέχρι το ύψωμα Άσπρο
Κούτσουρο, βόρεια του χωριού.
Η επίθεση εκδηλώθηκε ταυτόχρονα από όλα τα υψώματα γύρω από το
Κηπουριό. Πάνω σ’ αυτά είχε εγκατασταθεί βάση πυρός με γερμανικά πολυβόλα, τα
οποία με καταιγιστικά πυρά βοήθησαν τους επιτιθέμενους να πλησιάσουν σε μικρή
απόσταση από τα χαρακώματα. Τα ίδια πολυβόλα διευκόλυναν, μετά την αποτυχία
των ανταρτών, την υποχώρηση των τμημάτων εφόδου και την παραλαβή αρκετών
νεκρών και τραυματιών.
Μόλις άρχισε η επίθεση, ο διοικητής του λόχου ενημέρωσε τηλεφωνικά στα
Γρεβενά το διοικητή του τάγματος, αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πανταζή, ο
οποίος του κατέστησε γνωστό ότι θα κινούσε αμέσως δύναμη για ενίσχυσή του και
παράλληλα θα προέβαινε στις απαραίτητες ενέργειες, για να συνδράμουν στον αγώνα
τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας και 43 Ταξιαρχίας, που δρούσαν στις πλησίον του
Κηπουριού περιοχές.
Εν τω μεταξύ, το Τάγμα των Γρεβενών δεν είχε τη στιγμή εκείνη διαθέσιμη
εφεδρεία, γιατί ο 2ος λόχος που ήταν η μοναδική εφεδρική δύναμη βρισκόταν στα
Βέντζια για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Την αδυναμία αυτή την κάλυψε η 21
Ταξιαρχία, που έστειλε από την Κοζάνη 2 διμοιρίες. Μέχρις ότου έλθουν αυτές,
συγκροτήθηκε στα Γρεβενά ένα τμήμα δύο διμοιριών του 3/529 λόχου και μιας
διμοιρίας 20 χωροφυλάκων, που κινήθηκε αμέσως για το Κηπουριό. Ταυτόχρονα η
43 Ταξιαρχία διέταξε ένα λόχο που είχε στη Μηλιά να κινηθεί προς Κρανιά-
Κηπουριό.
Παράλληλα είχαν γίνει και αιτήσεις για αεροπορική υποστήριξη από το
αεροδρόμιο της Λάρισας. Όλες αυτές τις ενέργειες ο διοικητής του τάγματος τις
γνωστοποίησε στο λόχο, γεγονός που είχε ευμενή επίδραση στο ηθικό των ανδρών.
Το τμήμα που κινήθηκε από τα Γρεβενά δεν μπόρεσε να περάσει από τη
γέφυρα Σπανού, γιατί αυτή ελεγχόταν από τα πυρά όλμων και πολυβόλων των
ανταρτών από την πλευρά της Πηγαδίτσας και έτσι παρέμεινε καθηλωμένο όλη την
ημέρα στα δυτικά της γέφυρας υψώματα. Η αεροπορία πραγματοποίησε 3 εξόδους
στις 10:30, 13:00 και 16:00, χωρίς να πετύχει αξιόλογα αποτελέσματα.
Η μάχη διήρκεσε μέχρι τις απογευματινές ώρες και μετά την επιτυχή
απόκρουση, την αποφασιστικότητα και γενναιότητα των ανδρών του στρατού και της
χωροφυλακής οι άνδρες του Υψηλάντη αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν,
εγκαταλείποντας στο πεδίο της μάχης 32 νεκρούς, 3 οπλοπολυβόλα, 5 αυτόματα
Στεν, 20 τυφέκια και αρκετά πυρομαχικά. Μαζί τους παρέλαβαν περίπου 65
τραυματίες.
Μεταξύ των νεκρών ήταν και ένας συγκροτηματάρχης του Υψηλάντη, ο
Θύμιος Παπασίμος από την Κοκκινιά Γρεβενών, ο διμοιρίτης Καραφίλης και δύο
άλλοι καπεταναίοι αγνώστων στοιχείων. Τον Παπασίμο οι άνδρες του Υψηλάντη τον
θρήνησαν με το παρακάτω τραγούδι353:
353 Α. Ρόσιου (Υψηλάντη), Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 234.

363
 Το μάθατε τι έγινε στου Κηπουριού τη ράχη;
Σκοτώσανε το λοχαγό, το Θύμιο Παπασίμο.
Τον κλάψανε τα Γρεβενά κι όλη η Μακεδονία.
Τον έκλαψαν κι οι αρχηγοί Λασσάνης, Υψηλάντης.

Από τα σημειώματα, που βρέθηκαν στον Παπασίμο και στον Καραφίλη,

προέκυπτε ότι κάθε συγκρότημα του Υψηλάντη είχε 3 διμοιρίες και κάθε διμοιρία 38
άνδρες, από τους οποίους 14 ήταν πρώην Ελασίτες, 9 γυμνασμένοι και 15
αγύμναστοι. Από αυτό εξάγεται ότι κάθε συγκρότημα είχε 115 αντάρτες και συνεπώς
τα 4 συγκροτήματα του Υψηλάντη είχαν 450 περίπου άνδρες354.
Στη μάχη ο στρατός είχε απώλειες 2 τραυματίες και η χωροφυλακή 1 νεκρό,
το χωροφύλακα Σώκα Αθανάσιο.
Το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ, το οποίο για λόγους ψυχολογικούς και
εντυπώσεων παρουσίαζε πάντοτε μεγαλύτερες τις απώλειες του στρατού και
υποβάθμιζε τις απώλειες των ανταρτών, στο υπ’ αριθ. 1/29-12-46 ανακοινωθέν το
οποίο υπογράφει ο Μάρκος Βαφειάδης, αναφέρει για τη μάχη του Κηπουριού τα
εξής355:
Στις 23-11-46 επιθετική ενέργεια των τμημάτων μας στο Κηπουργιό
Γρεβενών είχε σαν αποτέλεσμα να προξενήσει στον εχθρό απώλειες 17 νεκρούς
και πάνω από 30 τραυματίες. Οι απώλειες των δικών μας τμημάτων ανέρχονται
σε 12 νεκρούς μεταξύ των οποίων 4 νεκροί καπεταναίοι συγκροτημάτων και
διμοιριών και 30 τραυματίες.

Εκπαίδευση ανταρτών ομαδαρχών

Στην περιφέρεια Γρεβενών λειτούργησαν με μέριμνα του Αρχηγείου Χασίων

δύο σχολεία υπαξιωματικών (Ουλαμοί λοχίων), το ένα στην Τρικοκκιά και το άλλο
στην Ανθρακιά. Στα σχολεία αυτά γίνονταν μαθήματα χειρισμού όπλων και
μηχανημάτων, ναρκοπολέμου, διοίκησης μικρών κλιμακίων κλπ. Επίσης γίνονταν
θεωρητικά μαθήματα περί κομμουνισμού και προπαγάνδας για την επικράτηση της
λαϊκής δημοκρατίας. Στους παραπάνω ουλαμούς λοχίων φοιτούσαν αντάρτες (άνδρες
και γυναίκες) του Αρχηγείου Χασίων, καθώς επίσης και από τα άλλα αρχηγεία. Το
σύνολο των εκπαιδευομένων δεν υπερέβαινε τους 110 άνδρες και τις 25-30 γυναίκες
(συναγωνίστριες).
Στον Ουλαμό Τρικοκκιάς διοικητής ήταν ο Φώτης Μάγγος από τα Σέρβια,
ταγματάρχης του ΕΛΑΣ και υποδιοικητής κάποιος Ρήγας, δάσκαλος από την
Καρδίτσα, εκπαιδευμένος στο Μπούλκες. Οι πολιτικοί διαφωτιστές, που δίδασκαν τη
θεωρία του κομμουνισμού, είχαν πάρει ειδικά μαθήματα στο Μπούλκες356.

354 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 3ος, σελ. 59.
355 Ό. π, σελ. 94.
356 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 218, από την
κατάθεση του καπετάν Νικήτα (Ντόιτση Βασιλείου), πολιτικού καθοδηγητή της ΝΟΦ
(Σλαβομακεδονικής Αυτονομιστικής Οργάνωσης), ο οποίος παρουσιάστηκε αυθόρμητα στη

364
 Αυτοάμυνα

Με την έναρξη του ανταρτοπόλεμου το 1946, οι αντάρτες για να

αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της εσωτερικής ασφάλειας, διατροφής και
πληροφοριών στις περιοχές δράσης , ώστε να ασχολούνται αποκλειστικά με τα
στρατιωτικά τους καθήκοντα, δημιούργησαν την αυτοάμυνα. Η αυτοάμυνα ήταν
οργανωμένη σε κάθε χωριό και στα αστικά κέντρα και είχε στρατιωτική διάρθρωση.
Την αποτελούσαν πιστοί και αφοσιωμένοι κομμουνιστές, που είχαν εμπειρία από τον
ΕΛΑΣ. Στην αρχή η αυτοάμυνα βοήθησε τις ένοπλες ομάδες των Ελασιτών που δεν
παρέδωσαν τα όπλα μετά τη Βάρκιζα και κρύβονταν σε διάφορες ορεινές περιοχές.
Γενικά η αποστολή της ήταν η εξής:
 Διατηρούσε επαφή με τους αριστερούς, για να προετοιμάσει νέους
μαχητές και μαχήτριες για το ΔΣΕ.
 Παρακολουθούσε τις κινήσεις του Κυβερνητικού Στρατού και της
Χωροφυλακής και ενημέρωνε τα τμήματα των ανταρτών, που δρούσαν
στην περιοχή. Έτσι, οι αντάρτες ήταν πάντοτε καλά πληροφορημένοι για
οποιαδήποτε κίνηση των αντιπάλων τους.
 Εξασφάλιζε οδηγούς και συνδέσμους για τα τμήματα των ανταρτών, γιατί
γνώριζε τη μορφολογία του εδάφους και τα μονοπάτια της περιοχής.
 Εξασφάλιζε τροφή για τους αντάρτες, είτε με έρανο είτε με επίταξη.
 Διατηρούσε κρύπτες τροφίμων και καταφύγια για περίθαλψη των βαριά
τραυματισμένων.

Σε όλα τα ανταρτοκρατούμενα χωριά των Γρεβενών, οι αντάρτες είχαν

οργανώσει την αυτοάμυνα, την επιμελητεία και άλλες βοηθητικές υπηρεσίες από
άτομα που ανήκαν κατά το παρελθόν στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ.
Το Νοέμβριο του 1946, από τα 104 χωριά και κωμοπόλεις της περιφέρειας
Γρεβενών μόνο τα Γρεβενά, το Κηπουριό, ο Βατόλακκος και ο Άγιος Γεώργιος είχαν
δυνάμεις στρατού και χωροφυλακής. Μετά την απελευθέρωση της Δεσκάτης
εγκαταστάθηκε και εκεί στρατιωτική δύναμη. Τα υπόλοιπα 100 περίπου χωριά
κατέχονταν από ανταρτικά συγκροτήματα που είχαν γενικό αρχηγό το Λασσάνη. Το
αρχηγείο του Λασσάνη είχε εγκατασταθεί στην Ανθρακιά, όπου είχε συγκροτηθεί και
ανταρτοδικείο. Σ’ αυτό παραπέμφθηκαν διάφοροι «δεξιοί», καθώς και όσοι είχαν
βοηθήσει ένα τάγμα στρατού που είχε εγκατασταθεί στο Αγιόφυλλο, το οποίο ήδη
είχε αποσυρθεί.
Από αυτούς που παραπέμφθηκαν 18 «μοναρχικοί» καταδικάστηκαν σε
θάνατο και εκτελέστηκαν357. Μεταξύ των εκτελεσθέντων ήταν ο αντιπρόεδρος της
κοινότητας Ανθρακιάς Γ. Λιόλιος, ο γραμματέας της ίδιας κοινότητας Αθ. Φασούλας,
ο δάσκαλος Ελευθεροχωρίου Ν. Μπιζάκης και 4 από τη Δεσκάτη. Καταδικάστηκαν
επίσης ερήμην σε θάνατο και 70 άτομα που ακολούθησαν το στρατό, όταν
αποσύρθηκε από την περιοχή.
Χωροφυλακή Γρεβενών στις 23 Απριλίου 1947.
357 Εφημερίδα «Ριζοσπάστης» 20.11.46.

365
 Οι αντάρτες είχαν ιδρύσει φρουραρχεία σε όλα τα παραπάνω χωριά. Στο
Μελίσσι είχαν εγκαταστήσει τυπογραφείο, στο οποίο εκδίδονταν αντάρτικη
εφημερίδα. Στην περιοχή αυτή είχαν έλθει οι «Μπουλκιώτες» και πρώην καπετάνιοι
του ΕΛΑΣ Χείμαρρος και Φωτεινός.
Στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή των Βεντζίων εγκαταστάθηκαν φυλάκια
και φρουρές. Επίσης εγκαταστάθηκε φρουρά ανταρτών και στη γέφυρα του
Αλιάκμονα που ένωνε τα Γρεβενά με τα Βέντζια.
Το πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου 1946, τμήμα 250 ανταρτών, μετέβη στο
Ζιάκα και το Σπήλαιο, όπου εγκατέστησε Πολιτοφυλακή και επιστράτευσε νέους..
Άλλα τμήματα, όπως του Γαλάνη, του Αλευρά και Ζαραλή εγκατέστησαν
Πολιτοφυλακή στα χωριά Καρπερό, Ανθρακιά και Αιμιλιανό, ενώ ο Παλαιολόγος με
τους δικούς του εγκαταστάθηκε στη Σαρακήνα και ο Μπατακόγιας στο Πολυνέρι358.
Στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού και της χωροφυλακής κατά το
μήνα Δεκέμβριο 1946 στην περιοχή Χασίων, οι αντάρτες εγκατέλειψαν το χώρο και
διασκορπίστηκαν, χωρίς σοβαρές απώλειες. Ανακαλύφθηκαν από το στρατό ένα
πλήρες τυπογραφείο (δεν είναι γνωστό αν ήταν αυτό του Μελισσιού), 6 μεγάλοι
ρόλοι χαρτιού, περισσότερες από 300 νάρκες, 21 τυφέκια διαφόρων τύπων, 4 κιβώτια
γεμάτα με φυσίγγια προέλευσης Βουλγαρίας, 1 γραφομηχανή, 3 ρόλοι
σολοδερμάτων, 2 σάκοι γεμάτοι με υποδήματα, το αρχείο των ανταρτών Χασίων και
πολλά ποίμνια ζώων μικρών και μεγάλων. Μια αποθήκη που βρέθηκε με πυρομαχικά
καταστράφηκε359.

Συμπλοκή τμήματος χωροφυλακής με αντάρτες

Δολοφονίες Προέδρων Κοινοτήτων και άλλων κατοίκων στα χωριά των

Γρεβενών τα έτη 1946 και 1947

O Τάκης Λαζαρίδης (Μπεζεντάκος), ο οποίος δρούσε με συγκρότημα

ανταρτών στην περιοχή Χασίων, με καπετάνιο τον Κώστα Γαλάνη, στις 16

358 Εφημερίδα «Εμπρός» 11.11.1946.

359 Αρχηγείο Χωροφυλακής, Η δράσις της Χωροφυλακής την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962, σελ.
149.

366
Σεπτεμβρίου 1946 συνέλαβε και εκτέλεσε τον Πρόεδρο της Τρικοκκιάς Αθανάσιο Δ.
Νατσιόπουλο και δύο άλλους κατοίκους του χωριού, το Νικόλαο Γ. Τσακνάκη
αγροφύλακα και το Γεώργιο Δ. Σιώμο 18 ετών, αγράμματο βοσκό, αδελφό δύο
χωροφυλάκων (Κωνσταντίνου και Αθανασίου) με την κατηγορία ότι ήταν «προδότες
και συνεργάτες των τρομοκρατών».
Η εκτέλεση έγινε στην τοποθεσία «Μπάρα», που βρίσκεται μεταξύ
Τρικοκκιάς και Άνοιξης (Γριάς), κοντά στο Λάκκο Κόρακα. Τα πτώματα βρέθηκαν
διαμελισμένα μετά από αρκετές μέρες συμπτωματικά και τυχαία από τους βοσκούς
της περιοχής, οι οποίοι παρατήρησαν ότι τα σκυλιά τους έτρωγαν ανθρώπινες σάρκες.
Η αναγνώριση των διαμελισμένων πτωμάτων από τους συγγενείς κατέστη δυνατή
μόνο μετά την ανεύρεση μερικών προσωπικών αντικειμένων360.
Στις 19 Νοεμβρίου 1946 οι αντάρτες φόνευσαν έξω από το χωριό Τριφύλλι,
στην τοποθεσία «Βοϊδόκαμπος», τους κατοίκους της Δήμητρας Βαρσάμη Αναστάσιο
του Χρήστου, Λάλο Ιωάννη του Σπύρου και Αθανασιάδη Κωνσταντίνο, γιατί ήταν
«δεξιοί».
Το συγκρότημα Λαζαρίδη- Γαλάνη φόνευσε στην Ανθρακιά τον καταγόμενο
από το Καρπερό Νικόλαο Λάχανο361 και στον οικισμό Μικρό Γκομπλαράκι συνέλαβε
τον κτηνοτρόφο Σπύρο Βαζούρα, τον οποίο οδήγησε στη θέση «Ντούρος», μεταξύ
Τρικοκκιάς και Θεοτόκου, όπου ο Γαλάνης τον πυροβόλησε στο πίσω μέρος του
κεφαλιού και η σφαίρα βγήκε από το μάτι362. Εκεί παρέμεινε ημιθανής για 2-3
ημέρες, όταν συμπτωματικά τον βρήκαν κάποιες γυναίκες της περιοχής και
ειδοποίησαν τους συγχωριανούς τους οι οποίοι τον μετέφεραν στα Τρίκαλα. Από
εκεί διακομίστηκε στο Νοσοκομείο Λάρισας, όπου νοσηλεύτηκε και επέζησε ως
ανάπηρος με τα σχετικά προβλήματα στο κεφάλι.
Άλλη ομάδα ανταρτών μπήκε στο Ελευθεροχώρι και σκότωσε τον
καρβουνέμπορο Γ. Καραγιάννη363.
Η ομάδα του Κώστα Γαλάνη, από το Αγιόφυλλο, σκότωσε στο χωριό
Δεσπότη το Δημήτριο Μπουτοβίτη με τους δύο γιους του και τον ιερέα του χωριού
Στέργιο Λιόλιο364.
Το Νοέμβριο του 1946 ο Αλέξανδρος Βίδρας από το Πολυνέρι, από του πιο
αιμοδιψείς και εκδικητικούς βαθμοφόρους των ανταρτών, συνέλαβε και έσφαξε στο
χωριό Ζιάκα τον Ηλία Παπαχρήστου, γυρολόγο-μικροπωλητή, που καταγόταν από το
Πανόραμα και διέμενε στους Μαυραναίους, και την Αικατερίνη, σύζυγο Αθανασίου
Κούκου, γιατί ο άνδρας της που ήταν Πρόεδρος της Κοινότητας Ζιάκα και είχε
χαρακτηριστεί από τους κομμουνιστές ως «δεξιός», κατέφυγε στα Γρεβενά, για να
μην τον συλλάβουν. Η γυναίκα του Κούκου είχε παραμείνει στο χωριό, για να
μαζέψει τη σοδειά του φθινοπώρου (αμύγδαλα, καρύδια κλπ.). Οι κατηγορίες που
αποδόθηκαν και στους δύο ήταν ότι δήθεν μετέδιδαν πληροφορίες στις εθνικές
δυνάμεις. Η σφαγή -βρέθηκαν και οι δύο με κομμένο το κεφάλι- έγινε στην άκρη του
χωριού, εκεί που είναι σήμερα η είσοδος του εργοστασίου εμφιάλωσης νερού.
360 Αφήγηση Κλεάνθη Κ. Νατσιόπουλου από την Τρικοκκιά.
361 Εφημερίδα «Εμπρός» 18.11.1946.
362 Αφήγηση Θύμιου Βαζούρα από το Καρπερό.
363 Εφημερίδα «Εμπρός» 18.11.1946.
364 Εφημερίδα «Εμπρός» 18.11.1946.

367
 Αμέσως μετά τη δολοφονία της Αικατερίνης Κούκου οι υπεύθυνοι της
αυτοάμυνας του χωριού λεηλάτησαν το σπίτι της και πήραν όλα τα πράγματα, τα
οποία μοίρασαν στους συντρόφους τους.
Υποστηρίζεται από αρκετούς Ζακιώτες ότι ο λόγος που αποφασίστηκε η
δολοφονία της Αικατερίνης Κούκου ήταν να ενοχοποιηθούν από την αποτρόπαιη
αυτή πράξη οι κάτοικοι του χωριού, για να αναγκαστούν να βγουν στο βουνό. Η
άποψη αυτή δεν μπορεί να χαρακτηριστεί απόλυτα πειστική και μάλλον τη
χρησιμοποιούν, για να δικαιολογήσουν τη μετέπειτα στάση τους, εφόσον ο δράστης
του εγκλήματος ήταν ήδη γνωστός σε όλους και επομένως η κατηγορία βάρυνε μόνο
αυτόν και ενδεχομένως κάποιους υπεύθυνους της αυτοάμυνας και όχι όλους τους
κατοίκους του χωριού.
Για τη στυγερή δολοφονία, δύο κομμουνιστές, γνώστες του γεγονότος,
αναφέρουν τα ακόλουθα365:
Χρήστος Λασπάς από το Περιβολάκι της Κοινότητας Ζιάκα, μέλος του ΚΚΕ
από το 1940 και υπεύθυνος το 1948 αποστολής παιδιών του χωριού του στις χώρες
του Ανατολικού Συνασπισμού. Στην αφήγησή του αναφέρει:

…Την πήραν οι αντάρτες και την έκοψαν, στο χωριό! Και λεν’
περπάτησε δέκα βήματα με κομμένο κεφάλι! (…) Την έκοψαν, φώναξε βοήθεια
αυτή, ποιος να πάει; Ήταν μια γυναίκα παλικάρι … κόρη του Βερβέρα366.

Ανδρέας Ράπτης από το Ζιάκα, αντάρτης του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ (την ημέρα
της δολοφονίας βρισκόταν στο χωριό). Στην αφήγηση αναφέρει:

Ο Κούκος δεν έκανε κακά. Πολλά κακά δεν έκανε. Φύλαξε τους
αντάρτες μέσα στο σπίτι. Σκότωσαν τη γυναίκα του για να ξεσηκώσουν το χωριό.
Και μας ήρθε (…) ένας από το Πολυνέρι, την πήρανε και δεν ηξεράμε ντιπ
εμείς….Γιατί κρίμα είναι να τη σκοτώσει τζάμπα. Πάει ίσια πέρα, τη βρήκανε,
την έκοψαν με το μαχαίρι, οι παλικαράδες, με το μαχαίρι καταή, πέφτει κι όπως
είναι τα βόδια και μούγκριζε απ’ το αίμα καταή. Αηδία! Τώρα τι μ’ αυτό;
Σκότωσαν τη χριστιανή τζάμπα. Κι αυτή φύλαγε τους αντάρτες μέσα στο σπίτι
(…) Ήρθαν οι ζοριλίκοι, την πήραν, την σκότωσαν τζάμπα. Την είχα πρώτη
ξαδέλφη αυτή εγώ. Σάματι έκαναν συνέλευση να πούνε ότι εμείς πάμε με αυτή
την άποψη να τον σκοτώσουμε τον άνθρωπο; Αυτοί τώρα, δύο-τρεις μαζεύτηκαν,
πήραν απόφαση και … την σκότωσαν…

Μια άλλη δολοφονία γυναίκας «εν ψυχρώ», περιγράφει στο βιβλίο του ο
Αθανάσιος Τόλιος367 από τον Άγιο Κοσμά, ως εξής:

Κάποτε οι αντάρτες μαζέψανε γυναίκες πολλές για να θερίσουν σιτάρια

Δυτικά από το χωριό μας. «Θα του βάλουν σ’ αποθήκες έλεγε «να το’ χουν για

365 Ρ. Μπούσχοτεν, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου.., Αθήνα 1998, σελ. 252-254.
366 Του μακεδονομάχου και μετέπειτα αρχηγού ληστρικής συμμορίας Κωνσταντίνου Βερβέρα, που
σκοτώθηκε το Μάρτιο του 1919.
367 Αθ. Τόλιου, Ιστορικά- Λαογραφικά Αγίου Κοσμά Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 19.

368
 τον αγώνα». Ανάμεσα στις γυναίκες ήταν και η Σταυρούλα Μελιτσάκου, την
οποία οι αντάρτες εκτέλεσαν εν ψυχρώ.

Άλλη ομάδα ανταρτών συνέλαβε και εκτέλεσε τον αγροφύλακα από τα

Αηδόνια Χρήστο Κισόπουλο368.
Με διαταγή του Χείμαρρου συνέλαβαν και εκτέλεσαν τον Πρόεδρο της
Καλλονής Χρήστο Ματράση369.
Στις 27 Απριλίου 1947 συνέλαβαν στα Αηδόνια τον καταγόμενο από το
Δασάκι (Παλιοκόπρια) Δημήτριο Τσακίρη, τον οποίο για τέσσερις ημέρες υπέβαλαν
σε φριχτά βασανιστήρια, κόβοντας διάφορα μέλη του σώματος και ρίχνοντας αλάτι
στις πληγές του, με την κατηγορία ότι δήθεν είχε ασύρματο και μετέδιδε πληροφορίες
στο στρατό. Βρέθηκε κατακρεουργημένος σε χαράδρα πλησίον του χωριού με
κομμένα τα χέρια, τα πόδια και το κεφάλι370.

Δολοφονίες ιερωμένων

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η ομάδα Γαλάνη σκότωσε στο Δεσπότη τον
ιερέα του χωριού Στέργιο Λιόλιο. Η δολοφονία έγινε στις 9 Σεπτεμβρίου 1946, λίγο
έξω από το χωριό, καθώς ο παπα-Στέργιος μετέβαινε στα Γρεβενά να δει το γιο του
που φοιτούσε στο Γυμνάσιο. Σε σημείωμα της Μητρόπολης Γρεβενών, που
υποβλήθηκε την εποχή εκείνη, αναφέρονται για τη δολοφονία του ιερέα τα
ακόλουθα371:

Ο ιερεύς Στέργιος Λιόλιος διεκρίνετο δια το ανεπίληπτον της διαγωγής

του, ως επίσης και δια τα αγνά εθνικά του φρονήματα, ένεκα των οποίων
περιέπεσεν εις την δυσμένειαν των ληστοσυμμοριτών. Οι ληστοσυμμορίται
στήσαντες ενέδραν, την 9 Σεπτεμβρίου 1946, εις μικράν από του χωρίου του
απόστασιν, και καθ’ ην ώραν ο παπά Στέργιος μετέβαινεν εις Γρεβενά προς
επίσκεψιν του εις το Γυμνάσιον φοιτώντος υιού του, τον επυροβόλησαν εκ των
όπισθεν και τον εδολοφόνησαν.

Στις 31 Μαρτίου 1947 οι αντάρτες συνέλαβαν στο Μοναχίτι τον ιερέα του
χωριού Ανδρέα Τζιουβάρα, τον οποίο μετήγαγαν αυθημερόν στην Ανθρακιά, όπου
ήταν η έδρα του αρχηγείου της περιοχής και του ανταρτοδικείου. Εκεί, σύμφωνα με
όσα διηγήθηκε στη Μητρόπολη Γρεβενών αυτόπτης μάρτυρας, τον υπέβαλαν για
πέντε μερόνυχτα σε φριχτά βασανιστήρια (ξυλοδαρμούς, κρέμασμα, τράβηγμα
γενειάδας, χαράκωμα με μαχαίρι κλπ.) με την κατηγορία ότι απέκρυπτε ασύρματο, με
τον οποίο πρόδιδε στο στρατό τις κινήσεις των ανταρτών και στις 5 Απριλίου τον
μετήγαγαν σε άγνωστη κατεύθυνση και τον δολοφόνησαν εξαφανίζοντας το πτώμα
του372.

368 Ό. π.
369 Εφημερίδα «Εμπρός» 9.12.46
370 Αφήγηση Δημητρίου Ζησόπουλου, από τα Αηδόνια, κατοίκου Γρεβενών.
371 Κ. Βοβολίνη, Η Εκκλησία στον αγώνα της ελευθερίας, Αθήνα 1952, σελ. 289.
372 Ό. π, σελ. 289.

369
 Μια άλλη μαρτυρία, που μας παρέχει περισσότερες λεπτομέρειες για τον
τρόπο που εκτελέστηκε η στυγερή δολοφονία (χτύπημα με τον κασμά στο κεφάλι),
προέρχεται από το Γεώργιο Στ. Δρίζη, μέλος της αυτοάμυνας Μοναχιτίου και Λαϊκό
Επίτροπο επί ΕΑΜ στο χωριό του, η οποία έχει ως εξής373:

Τον Παπά τον κατηγορούν ως σαμποταριστή και εχθρό του αγώνα, και
ότι είχε οργάνωση στο χωριό με άλλους άνδρες, και ότι έχει όπλα και ασύρματο,
και καταδικάζεται σε θάνατο από το Ανταρτοδικείο που λειτουργεί στην
Ανθρακιά.
Εκείνο που το χωριό μας γνώριζε για τον Παπά, ήταν μόνον διότι
κρατούσε παθητική στάση απέναντι στους Αντάρτες, και για να τιμωρηθεί σε
θάνατο, έπρεπε να σχηματισθεί σοβαρό κατηγορητήριο εσχάτης ποινής θανάτου,
και όπως έγινε.
Αφού κακοποιήθηκε και καταδικάστηκε εις θάνατο, προτού εκτελεστεί
τον μετέφεραν στο χωριό τη μεγάλη εβδομάδα, μία νύχτα, συνοδευόμενος από
την ομάδα εκτελέσεως, με προορισμό και σκοπό να τους παραδώσει τον
ασύρματο που είχε δήθεν στην τρύπα (σ. σ. σπηλιά) του Θάνου. Ένας από τους
σκοπούς του χωριού μας που φύλαγε νούμερο, τους σταμάτησε, και αφού
γνώρισε τον Παπά που τον είχαν καβάλα σε ένα ζώο, και όπως και οι συνοδοί
ανέφεραν στο σκοπό ποιος είναι ο προορισμός τους ζήτησαν εργαλεία μία
σκαπάνη και ένα φτυάρι, να βγάλουν τον ασύρματο. Αφού τον οδήγησαν στην
τρύπα του Θάνου στη Φυλλοριά. Αφού δεν βρήκαν τον ασύρματο που δεν
υπήρχε, τον θανάτωσαν μέσα στην τρύπα, με τον τρόπο που δεν επιτρέπει η
συνείδηση του ανθρώπου να καταγραφεί. (με τον καζμά στο κεφάλι). Μετά από
χρόνια και μετά το 1950 που το χωριό επανήλθε, άνδρες του χωριού μας που
πήγαν στην τρύπα, βρήκαν τα οστά του μέσα στην τρύπα (Σπηλιά).
Το γεγονός το ομολόγησε και ο σκοπός οδηγός που τους οδήγησε μέχρι
εκεί, αφού τους εφοδίασε τα εργαλεία και δαδί για φως. Ο άνθρωπος σκοπός το
βράδυ εκείνο ήταν ο Βασίλειος Δημ. Νίκου, που ομολόγησε το γεγονός. Εκτός
από αυτόν, το ομολόγησαν και οι δύο εκτελεστές του Παπά μετά από χρόνια και
αφού έζησαν, και μετά τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου. Ο ένας από αυτούς
τυχαίως στα Γρεβενά γνώρισε χωριανούς μας και διηγήθηκε το γεγονός της
εκτέλεσης, και ήταν από τη Σαρακίνα Γρεβενών. Ο άλλος βρέθηκε στο
εξωτερικό στην Τσεχοσλοβακία, και το ομολόγησε στον Ιωάννη Βασ.
Βασιλόπουλο (Μπίλιο) από το Τρίκωμο, που μετά τον επαναπατρισμό, μας το
διηγήθηκε στην Αλεξάνδρεια (Ημαθίας).

Ο Ηγούμενος της Μονής Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας Ιερομόναχος Γαβριήλ

Μπαλαγιάννης και ο μοναχός Γεράσιμος Σταθόπουλος τουφεκίσθηκαν από τους
αντάρτες τα μεσάνυχτα της 27ης Φεβρουαρίου 1947 στο παρεκκλήσι του Αγίου
Δημητρίου, κοντά στη Μονή, αφού πρώτα λήστεψαν αυτή και τους ίδιους374.
Σε μια επιδρομή των ανταρτών συνελήφθη ο εφημέριος από το χωριό
Ελεύθερο, Ευδόκιμος Παπαδόπουλος. Τον απήγαγαν και αφού τον ταλαιπώρησαν σε
διάφορα κρησφύγετα για οκτώ ημέρες τον άφησαν ελεύθερο και επανήλθε σε άθλια
κατάσταση στα Γρεβενά. Όπως ομολόγησε ο ιερέας προς το Μητροπολίτη Γρεβενών,
373 Γ. Δρίζη, Ιστορία του χωριού μου Μοναχίτι, Αλεξάνδρεια Ημαθίας 1991, σελ. 97.
374 Μητροπολίτη Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα, Στο βωμό της ελευθερίας, Γρεβενά 1991, σελ. 64.

370
εκτός από τις προσπάθειες που κατέβαλαν, για να παραμείνει κοντά τους για τις
θρησκευτικές δήθεν ανάγκες τους, εκτόξευαν ύβρεις και απειλές για τον ίδιο και για
τους άλλους ιερείς που εγκατέλειψαν τα χωριά και μαζί με τους χωρικούς κατέβηκαν
στα Γρεβενά375.
Ένας άλλος ιερωμένος, θύμα των ανταρτών, ήταν ο ιερέας της Παλαιάς
Κουτσούφλιανης Δημήτριος Σίττας, ο οποίος την 1η Σεπτεμβρίου 1947, επιβαίνων
αυτοκινήτου με 10 ακόμη στρατιώτες, στο δρόμο προς Νέα Κουτσούφλιανη
ανατινάχθηκε από νάρκη. Όλοι οι επιβάτες του αυτοκινήτου φονεύτηκαν.

Επιστολή Μητροπολίτη Γρεβενών προς την Ιερά Σύνοδο

Το καλοκαίρι και μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου 1946, στα περισσότερα χωριά των
Γρεβενών είχε καταλυθεί το Κράτος και τα πάντα βρίσκονταν στο έλεος των
ανταρτών. Η τρομοκρατία επικρατούσε παντού. Όποιος δεν ήταν με το μέρος των
κομμουνιστών ήταν «φασίστας» και «πράκτορας του εχθρού». Οι εκτελέσεις, οι
λεηλασίες και οι αρπαγές των περιουσιών των ιδεολογικών τους αντιπάλων ήταν
σύνηθες φαινόμενο. Τα σχολεία έπαψαν να λειτουργούν. Οι απομονωμένοι
Αστυνομικοί Σταθμοί ο ένας μετά τον άλλο έκλειναν, γιατί περικυκλωμένοι από
παντού αποτελούσαν κάθε στιγμή ευάλωτο στόχο, οπότε δεν είχαν λόγο ύπαρξης.
Νέοι άνδρες μη κομμουνιστικών οικογενειών επιστρατεύονταν με τη βία, για να
επανδρώσουν τις μονάδες των ανταρτών. Οι κάτοικοι δεν μπορούσαν να μεταβούν
χωρίς κίνδυνο στην πόλη, για να διεκπεραιώσουν τις δοσοληψίες τους με τις αρμόδιες
κρατικές αρχές, επειδή δε γνώριζαν τι θα τους συνέβαινε στο δρόμο. Η αγορά είχε
παγώσει. Δεν μπορούσαν να μετακινηθούν, για να πουλήσουν τα προϊόντα τους και
να αγοράσουν τα αναγκαία είδη για τις οικογένειές τους.

375 Ό. π. σελ. 63

371
 Ο αείμνηστος Μητροπολίτης Γρεβενών Θεόκλητος Σφήνας (1944-1950)

Η βασική επιδίωξη των ανταρτών ήταν να αποκοπεί η ύπαιθρος από τον

κρατικό ιστό και την έννομη τάξη, για να έχουν τον απόλυτο έλεγχο της περιοχής.
Έτσι θα μπορούσαν να κάνουν ό,τι θέλουν. Να εφαρμόσουν τους δικούς τους
αυθαίρετους νόμους.
Πολλοί Πρόεδροι Κοινοτήτων και κάτοικοι των χωριών, που κινδύνευαν
άμεσα από την εκδικητική μανία των κομμουνιστών, αναγκάστηκαν να
εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να βρουν καταφύγιο στα Γρεβενά.
Ευρισκόμενος μπροστά στην τραγική αυτή κατάσταση ο Μητροπολίτης
Γρεβενών Θεόκλητος Σφήνας376, ένας από τους πιο άξιους ιεράρχες που πέρασαν από
τη Μητρόπολη, και εκφράζοντας τα αισθήματα πόνου, φόβου και αγωνίας του
ποιμνίου του, αφού δε βρήκε ανταπόκριση από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς,
αναγκάστηκε να υποβάλει προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος την
παρακάτω αναφορά, η οποία παρουσιάζει ανάγλυφα τα διαδραματιζόμενα στην
περιοχή Γρεβενών377:

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
-------- Εν Αθήναις τη 22 Νοεμβρίου 1946
Αριθ. Πρωτ. 862

Προς
την Σεβαστήν Ιεράν Σύνοδον
της Εκκλησίας της Ελλάδος

Καίτοι, Σεβασμιώτατοι εν Χριστώ αδελφοί, τυγχάνει γνωστόν πάσιν

Υμίν ότι ολόκληρος η επαρχία μου, πλην της έδρας αυτής, κατέχεται και
διοικείται υπό των συμμοριτών και ότι η εν αυτή κρατούσα απαθλίωσις είναι
εξόχως τραγική, εν τούτοις καθηκόντως προάγομαι ευλαβώς να αναφέρω Υμίν
και τα κάτωθι.
Από τριμήνου αι επιδρομαί των συμμοριτών κατέστησαν καθημεριναί.
Τα εγκλήματα, αι διαρπαγαί και λεηλασίαι, αι ατιμώσεις, αι παντοειδείς βάσανοι
και τα φρικώδη βασανιστήρια εις α υποβάλλουσιν ούτοι τους κατοίκους της
υπαίθρου και ιδία τους χωροφύλακας και εθνοφύλακας δεν ανεγράφησαν εις
ουδεμίαν Ιστορίαν ουδενός Έθνους.
Ουδεμιάς συμπαθείας και οίκτου τυγχάνουσιν ούτε αυτοί οι ανάπηροι
πολέμων, ουδέ οι γέροντες αλλ’ ούτε και αυτά ακόμη τα νήπια. Κυριολεκτικώς οι
συμμορίται παρεφρόνησαν και δια τούτο καίουν σφάζουν και φονεύουν
αδιακρίτως, μεμονωμένως και ομαδικώς, τελευταίον δε προέβησαν και εις τον
φόνον του ιερέως Στεργίου Λιόλιου προστάτου πολυμελούς οικογενείας και εκ
των ολίγων κληρικών της επαρχίας μου.

376 Για τη δράση και προσφορά του προς την Πατρίδα κατά τη διάρκεια του ανταρτοπόλεμου 1946-49
τιμήθηκε με το μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων.
377 ΑΥΕ, Φ. 94.2/1946 και Μητροπολίτη Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα, Στο βωμό της ελευθερίας,
Γρεβενά 1991, σελ. 65-67.

372
 Αι απελπιστικαί οιμωγαί των καθ’ ημέραν σφαζομένων, οι θρήνοι και
κοπετοί των βασανιζομένων και ατιμαζομένων συγκλονίζουν κάθε ανθρώπινον
καρδίαν. Και μόνον ασυγκίνητοι παραμένουσιν οι συμμορίται. Ουδεμία
παράκλησις, ουδεμία ικεσία, ισχύει παρ’ αυτοίς. Ουδ’ αυτήν την συγγένειαν
λαμβάνουσιν υπ’ όψιν. Τίποτε δεν πραΰνει το μίσος των αλλ’ ούτε και μαλάσσει
την σκληράν και απάνθρωπον καρδίαν των. Ιερείς και διδάσκαλοι φεύγοντες την
δίωξιν και τον θάνατον κατέφυγον στην πόλιν των Γρεβενών. Και δια τούτο οι
Ναοί αργούσι, τα σχολεία είναι κατάκλειστα, ουαί δε και αλλοίμονον εις εκείνον,
όστις θα είχε το θάρρος και απλώς να αναφέρη περί αυτών.
Άπασα η περιουσία των φιλησύχων κατοίκων διαρπάζεται, τα δε ζώα
αυτών κατασφάζονται είτε προς εκδίκησιν, είτε προς διατροφήν των συμμοριτών.
Τα πάντα είναι στη διάθεση παντός συμμορίτου και δια τούτο ουδείς τολμά να
εξέλθει της οικίας του ίνα μεταβή προς καλλιέργειαν των αγρών του, οίτινες
μέχρι τούδε παραμένουν ακαλλιέργητοι και κατά συνέπειαν πείνα απερίγραπτος
θα επακολουθήση. Ήδη η δυστυχία κατέστη αφόρητος διότι στερούνται και
αυτού του άρτου, αδυνατούσι δε ελλείψει συγκοινωνίας και ασφαλείας να
παραλάβωσι και τα υπό της ΟΥΝΡΑ παρεχόμενα τρόφιμα και είδη ιματισμού και
υποδήσεως. Ένεκα τούτων πάντων αι οικογένειαι των εθνικοφρόνων
εγκατέλειψαν τα χωρία των και κατέκλυσαν την πόλιν των Γρεβενών ένθα
παραμένουσιν άστεγοι και άσιτοι.
Αλλά την κατάστασιν ταύτην επέτεινεν έτι περισσότερον ο αρξάμενος
χειμών και οι συνεχείς καταρρακτώδεις βροχαί αίτινες περιήγαγον σε απόγνωσιν
τους κατοίκους. Ως δε να μη ήρκουν πάντα ταύτα, προσετέθη εσχάτως και ο
φόβος της προσβολής και καταλήψεως της πόλεως υπό των συμμοριτών, διότι
μέγα τμήμα του υπερασπίζοντος αυτήν στρατού απεχώρησεν προς άλλην
διεύθυνσιν.
Αδύνατον να περιγραφή η αγωνία, ήτις συνέχει τους πάντας οι
περισσότεροι παραμένουσιν άϋπνοι, άλλοι δε κοιμώνται ενδεδυμένοι, ίνα ώσιν
έτοιμοι προς φυγήν επί τη ενδεχομένη εισόδω των συμμοριτών. Καθ’ εκάστην
λαμβάνω τηλεγραφικάς διαμαρτυρίας εν αις διεκτραγωδείται η εγκατάλειψίς των
υπό του Κράτους και η συνεχιζομένη εγκληματική δράσις των εχθρών της
ησυχίας του τόπου.
Θεραπείαν της τοιαύτης καταστάσεως πανταχού προσέτρεξα, όλων των
αρμοδίων επεκαλέσθην την αρωγήν. Επί δίμηνον ολόκληρον δεν έπαυσα ουδέ
ημέραν από του να οχλώ, παρακαλώ και διαμαρτύρομαι προς τους υπευθύνους
δια την απαθλίωσιν ταύτην του ποιμνίου μου, δυστυχώς όμως η φωνή μου και αι
προσπάθειαί μου ελαχίστην αν μη ουδεμίαν εύρον απήχησιν. Και δια τούτο
έλαβον την απόφασιν να αποταθώ προς υμάς ίνα επικαλεσθώ την αρωγήν Υμών.
Όθεν παρακαλώ ενεργήσατε και Υμείς παν ότι θα συντελέση εις την
ανακούφισιν του δυστυχισμένου ποιμνίου μου και θα γλυκάνη τον πόνον αυτού.
Διακηρύξατε το μέγεθος της δυστυχίας και του κινδύνου, τον οποίον διατρέχει
μία ολόκληρος πολυπαθής επαρχία και επικαλεσθείτε την επέμβασιν όλων των
εντός και εκτός της πατρίδος μας αρμοδίων.
Ευελπιστών ότι η εκκλησίς μου αύτη θα τύχη της δεούσης προσοχής
Διατελώ μετά του προσήκοντος σεβασμού

Ο Γρεβενών Θεόκλητος

373
 Διώξεις και συλλήψεις κομμουνιστών

Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας είχε σχηματιστεί η εντύπωση ότι θα

επικρατούσε στη χώρα γαλήνη και ησυχία και ολόκληρος ο πληθυσμός θα
επιδίδονταν στην επούλωση των πληγών της Κατοχής και των αιματηρών γεγονότων
του Δεκεμβρίου του 1944. Ο ΕΛΑΣ όμως μπορεί να ήταν τυπικά συνεπής στις
υποχρεώσεις του σχετικά με τον αριθμό των παραδοθέντων όπλων (τα περισσότερα
των οποίων ήταν άχρηστα και παλαιά), στην ουσία όμως απέκρυψε μεγάλο μέρος του
καινούριου οπλισμού και χιλιάδες στελέχη τα προώθησε στο Μπούλκες της
Γιουγκοσλαβίας για εκπαίδευση στον ανταρτοπόλεμο. Παράλληλα ομάδες ένοπλων
Ελασιτών, οι αποκαλούμενες ΟΔΕΚ, περιφέρονταν στην ύπαιθρο και
τρομοκρατούσαν τους ιδεολογικούς τους αντιπάλους με τη συνεργασία των
φανατικών αριστερών.
Από την άλλη πλευρά τα θύματα των κομμουνιστών αντέδρασαν και
δημιούργησαν τις δικές τους παραστρατιωτικές ομάδες, αφού το επίσημο κράτος
αδυνατούσε να επιβάλει την τάξη. Επικρατούσε κατά κάποιο τρόπο η αρχή
«τρομοκρατείστε τους τρομοκράτες». Έτσι δημιουργήθηκε τους πρώτους μήνες του
1945 μια κατάσταση οξύτητας και παθών σε όλη τη χώρα, η οποία έτεινε να λάβει
ανεξέλεγκτες διαστάσεις.
Επειδή η μέχρι τότε δράση των ένοπλων κομμουνιστών αντιμετωπιζόταν ως
εσωτερικό πρόβλημα, ανατέθηκε στη χωροφυλακή η εμπέδωση της τάξης και της
ασφάλειας. Ο στρατός δεν κρίθηκε κατάλληλος να αναλάβει αυτή την αποστολή,
γιατί βρισκόταν ακόμη στο στάδιο της ανασυγκρότησης και της εκπαίδευσης.
Στη χωροφυλακή όμως δε δόθηκε ο κατάλληλος βαρύς οπλισμός, ούτε ήταν
εκπαιδευμένη στον ανταρτοπόλεμο και, παρά τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των
ανδρών της, δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους αντάρτες. Σε
αρκετές περιπτώσεις τα αποσπάσματα Χωροφυλακής αναγκάστηκαν να
συνεργαστούν και με παραστρατιωτικές ομάδες «δεξιών» ένοπλων εθελοντών, καθώς
οι τελευταίες γνώριζαν τις λεπτομέρειες του εδάφους, μπορούσαν να προσεγγίσουν
πιο εύκολα τα καταφύγια των ανταρτών και είχαν οπλαρχηγούς που, κατά κανόνα,
διέθεταν την ανάλογη πολεμική πείρα.
Από τις 25 Ιουνίου 1946 και μετά, την ευθύνη της καταστολής της δράσης
των ανταρτών ανέλαβε ο στρατός και η χωροφυλακή τέθηκε υπό τις διαταγές του.
Σε ό,τι αφορά την περιφέρεια Γρεβενών οι κυριότερες παραστρατιωτικές
ομάδες ήταν τρεις, οι παρακάτω:

Η ομάδα των Γεωργουλαίων από τους Φιλιππαίους, με επικεφαλής τα

αδέλφια Στέργιο, Γιώργο και Αλέξη Γεωργούλα, τσελιγκάδων από τους Φιλιππαίους.
Τους Γεωργουλαίους επί ΕΑΜ-ΕΛΑΣ τους είχαν παραπέμψει στο λαϊκό δικαστήριο
και τρεις φορές μέλη της οικογένειας συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν, αλλά με τη
μεσολάβηση αριστερών φίλων τους γλίτωσαν. Το Στέργιο Γεωργούλα τον είχε
συλλάβει η Εθνική Πολιτοφυλακή Ελασσόνας κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών

374
και κινδύνεψε να εκτελεστεί. Μετά την αποφυλάκισή του, για να αποφύγει τον
κίνδυνο, κρύφτηκε με την οικογένειά του και τα αδέλφια του σε φιλικά του σπίτια
μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας378. Στη συνέχεια, αντάρτες του
ΕΛΑΣ που δεν παρέδωσαν τα όπλα μετά τη Βάρκιζα και περιφέρονταν στην ύπαιθρο,
άρπαξαν από την οικογένεια των Γεωργουλαίων, στην περιοχή της Ελασσόνας, όλα
τα πρόβατα (3.000 περίπου), με αποτέλεσμα να μείνουν χωρίς περιουσία. Τότε πήραν
τα όπλα και σχημάτισαν τη δική τους ομάδα, η οποία είχε στην αρχή 27 άτομα από τα
χωριά Λάβδα, Πανόραμα, Φιλιππαίους και Πολυνέρι. Η ομάδα αυτή συνέδραμε την
Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Πολυνερίου στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που έκανε
προς Βασιλίτσα, Σαμαρίνα, Αβδέλλα και Περιβόλι, όπου είχαν καταφύγει και
δρούσαν επικηρυγμένοι Ελασίτες. Μεταξύ των ανδρών της ομάδας των
Γεωργουλαίων ήταν και τα αδέλφια Γεώργιος και Αριστοτέλης Τσίρος από το
Πανόραμα, των οποίων οι αντάρτες είχαν φονεύσει τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια, το
Βασίλειο και το Δημήτριο. Μετά την απόσυρση της Υποδιοίκησης Πολυνερίου και
Σταθμών Χωροφυλακής στα Γρεβενά, το Σεπτέμβριο του 1946, η παραπάνω ομάδα
εγκαταστάθηκε στα Γρεβενά και συνέδραμε το στρατό και τη χωροφυλακή σε
διάφορες εξορμήσεις στα χωριά.

Από αριστερά: ενωμοτάρχης Χρήστος Ράμμος, δημοσιογράφος Χρήστος Λαδάς

και Στέργιος Γεωργούλας

Η ομάδα των Βαζουραίων από το Καρπερό, με επικεφαλής τα αδέλφια

Γεώργιο (Γούλια), Δημήτριο (Μήτσιο) και Ανδρέα Βαζούρα, κτηνοτρόφων από το
Καρπερό. Η ομάδα αυτή είχε δύναμη 15 περίπου ανδρών και δημιουργήθηκε, όταν οι
αντάρτες άρπαξαν από την οικογένεια Βαζούρα 1.800 γιδοπρόβατα, αγελάδες και
άλογα, τα οποία αποτελούσαν τη μοναδική περιουσία τους. Επιπλέον είχαν συλλάβει
τον Οκτώβριο του 1946 και έναν από τους αδελφούς Βαζούρα, το Σπύρο, τον οποίο
378 Ρ. Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια, Αθήνα 1997, σελ. 149.

375
όπως προαναφέρθηκε, τον πυροβόλησε στο κεφάλι με το πιστόλι ο καπετάνιος
Κώστας Γαλάνης από το Αγιόφυλλο, και τον άφησε από τότε ανάπηρο με διατάραξη
των λειτουργιών του εγκεφάλου.
Η ομάδα του Χρήστου Χρυσοχόου από τον Άγιο Κοσμά. Είχε δύναμη 15
περίπου ανδρών και έδρασε στα χωριά γύρω από τον Άγιο Κοσμά και προς το Βόιο,
για μικρό όμως χρονικό διάστημα (Απρίλιος- Αύγουστος 1945), γιατί διαλύθηκε μετά
από διαταγή του διοικητή της Διοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών, ταγματάρχη
Κωνσταντίνου Φλώκου. Ο Χρήστος Χρυσοχόου ήταν πρώην ενωμοτάρχης της
χωροφυλακής και είχε αποταχτεί από το Σώμα, λόγω της συμμετοχής του στο κίνημα
του Βενιζέλου το 1935. Το 1943 συνελήφθη, κακοποιήθηκε, φυλακίστηκε και
καταδικάστηκε σε θάνατο από τους Ελασίτες, επειδή ήταν οπαδός του Ζέρβα.
Υπήρχαν και περιπτώσεις που οι παραπάνω ομάδες ξέφυγαν από τον έλεγχο
και προέβησαν σε βιαιοπραγίες σε βάρος των αριστερών σε διάφορα χωριά. Από τον
Αύγουστο όμως του 1946, όπου την ευθύνη αποκατάστασης της τάξης στην περιοχή
την είχε αναλάβει ο στρατός, οι ομάδες Γεωργουλαίων και Βαζουραίων
χρησιμοποιήθηκαν ως επικουρικά στρατιωτικά τμήματα, παρόμοια με αυτά των
ΜΑΥ-ΜΑΔ.
Την περίοδο που είχε την ευθύνη αποκατάστασης της τάξης η Χωροφυλακή,
διάφορα αποσπάσματα, όπως των υπενωμοταρχών Αντώνη Σανιδά και Βασιλείου
Γαλάνη, των ενωμοταρχών Κωνσταντίνου Λύρα, Ιωάννη Κιούση, Τσόγκα και
Τζήμα, καθώς και τα αποσπάσματα των Υποδιοικήσεων Χωροφυλακής Πολυνερίου
και Κηπουριού, μετέβαιναν στα χωριά και συλλάμβαναν αριστερούς που είχαν
επιδείξει δραστηριότητα επί ΕΑΜ- ΕΛΑΣ και σε αρκετές περιπτώσεις προέβαιναν σε
ξυλοδαρμούς. Μερικούς που τους θεωρούσαν επικίνδυνους τους προωθούσαν στις
φυλακές Γρεβενών. Για τις συλλήψεις ενεργό συμμετοχή είχαν και οι Σταθμοί
Χωροφυλακής Κνίδης, Σαρακήνας, Καρπερού, Μαυραναίων, Καλλονής, Δοτσικού,
Μεγάρου, Σπηλαίου, Κρανιάς, Αγίου Γεωργίου και Αγιοφύλλου Καλαμπάκας.
Στην πόλη των Γρεβενών υπήρχε μια ειδική ομάδα ασφάλειας του
Αστυνομικού Τμήματος, επικεφαλής της οποίας ήταν ο ενωμοτάρχης Χρήστος
Ράμμος με κύριους βοηθούς τους χωροφύλακες Δημήτριο Κοκμοτό (Μήτσιο τον
ψηλό) και Δημήτριο Κοτοπουλά (Μήτσιο τον κοντό), τους αποκαλούμενους και
«Μητσιάδες». Η ομάδα αυτή σε ελάχιστες περιπτώσεις έκανε εξορμήσεις στα χωριά
μαζί με τα άλλα μεταβατικά αποσπάσματα, γιατί η βασική της αποστολή ήταν στην
πόλη των Γρεβενών.
Με την ανοχή των προϊσταμένων του ο Χρήστος Ράμμος άρχισε έναν απηνή
διωγμό κατά των κομμουνιστών, γιατί είχε προσωπικά βιώματα από τη δράση τους
επί ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και συγκεκριμένα:

 Τον είχαν κυνηγήσει επανειλημμένα, για να τον συλλάβουν στο χωριό του
και τον ανάγκασαν να καταφύγει στο Ζέρβα.
 Λεηλάτησαν το σπίτι του και του άρπαξαν όλη την κινητή περιουσία του.

376
  Του αφαίρεσαν, με απόφαση του Λαϊκού Δικαστηρίου Παλαιοχωρίου
(Σταυρού), το 1943 το γεωργικό κλήρο που του είχε παραχωρηθεί, για να
συντηρεί την πολυμελή οικογένειά του.
 Επιχείρησαν να τον συλλάβουν και να τον φονεύσουν τον Οκτώβριο του
1943 στον Πεντάλοφο, όταν βρισκόταν εκεί νόμιμα με αποστολή του
ΕΔΕΣ για στρατολόγηση ανταρτών του Ζέρβα, όπως προέβλεπε η
συμφωνία του Κοινού Αρχηγείου των Ανταρτών.
 Φόνευσαν οι Ελασίτες τον αδελφό του Γεώργιο Ράμμο και τον ανιψιό του
Δημήτριο Βήττο, στις 29 Νοεμβρίου 1943 και επιχείρησαν να φονεύσουν
και τον ίδιο στη θέση «Ράχη Κερασιάς» του Σπηλαίου, αλλά κατόρθωσε
να τους ξεφύγει και να μεταβεί ξανά στο Ζέρβα.
 Έζησε από κοντά τις επιχειρήσεις των Ελασιτών εναντίον των δυνάμεων
του ΕΔΕΣ κατά τα Δεκεμβριανά, που σκοπό είχαν την εξόντωση όλων των
ανταρτών του Ζέρβα.

Από αριστερά: χωροφύλακας Δημήτριος Κοκμοτός, ενωμοτάρχης Χρήστος Ράμμος,

χωροφύλακας Δημήτριος Κοτοπουλάς και επιλοχίας του στρατού Γεώργιος Κοντός.

Στα τέλη Μαΐου 1945 οι Άγγλοι με τα όργανα της Χωροφυλακής Βοΐου

συνέλαβαν τον επικίνδυνο κομμουνιστή Ηλία Δηλιαβέρη, τσαγκάρη από τη Σιάτιστα,
και τον έκλεισαν φυλακή στο ξενοδοχείο «Αίγλη» στα Γρεβενά. Ο Δηλιαβέρης, εκτός
από τις άλλες κατηγορίες που είχε σε βάρος του, ήταν ο ομαδάρχης των Ελασιτών
που είχε φονεύσει το Γεώργιο Ράμμο, αδελφό του Χρήστου Ράμμου και τον ανεψιό
του Δημήτριο Βήττο και επιχείρησε να φονεύσει και τον ίδιο. Το δελτίο του ΚΚΕ
«Τοπικά Νέα», που εκδόθηκε στα Γρεβενά στις 22 Ιουνίου 1945 και το οποίο δεν
μνημονεύει τίποτε για τα εγκλήματα του Δηλιαβέρη, αναφέρει για το Χρήστο Ράμμο:

377
 «Σαν θεριό ανήμερο έπεσε επάνω στον Αν/γό του ΕΛΑΣ Ηλία Διλιαβέρη. Ένα μήνα
συνέχεια τον κτυπούσε στο κρατητήριο. Τούσπασε τα κόκαλα και σήμερα είναι
ετοιμοθάνατος».

Και βέβαια ο Δηλιαβέρης έφαγε ξύλο, όχι βέβαια στο βαθμό που αναφέρει το
έντυπο του ΚΚΕ, επέζησε όμως και αναγκάστηκε, για να μην αποτελεί στόχο του
Τμήματος Ασφάλειας Σιάτιστας, να μετακομίσει στην Καστοριά, όπου εργάστηκε ως
τσαγκάρης.
Στο μεταξύ το φθινόπωρο του 1945 συνελήφθησαν για προληπτικούς λόγους
τα στελέχη του ΚΚΕ Κώστας Μπίρκας και Θανάσης Καρτσιούνης, κλείστηκαν στις
φυλακές Γρεβενών για μικρό χρονικό διάστημα και μετά αφέθηκαν ελεύθεροι. Ο
Θανάσης Καρτσιούνης αμέσως μετά την αποφυλάκιση κατέφυγε στα Χάσια και
άρχισε να στρατολογεί αντάρτες.
Στα κρατητήρια του Αστυνομικού Τμήματος και στις φυλακές οδηγήθηκαν
και άλλα στελέχη των κομμουνιστών από την πόλη των Γρεβενών και από τα χωριά,
κυρίως όσα είχαν ενεργό δράση επί ΕΑΜ- ΕΛΑΣ. Μερικοί από αυτούς εξορίστηκαν
στα νησιά.
Το Μάρτιο του 1947, το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ υπέβαλε στον ΟΗΕ ένα
υπόμνημα, με την υπογραφή του Μάρκου Βαφειάδη, το οποίο περιελάμβανε τα
ονόματα των κομμουνιστών που τρομοκρατήθηκαν, βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν
και εκτελέστηκαν σε πόλεις και χωριά κατά τα έτη 1945-1946. Και αυτό έγινε, για να
δικαιολογήσουν ότι το δεύτερο αντάρτικο δημιουργήθηκε εξαιτίας της τρομοκρατίας,
ενώ η απόκρυψη του οπλισμού αμέσως μετά τη Βάρκιζα και η φυγάδευση στελεχών
στο Μπούλκες για εκπαίδευση στον ανταρτοπόλεμο, αποδείκνυαν ότι ήταν
προσχεδιασμένο να γίνει, πριν συμβούν τα γεγονότα αυτά.
Το στοιχεία για τη σύνταξη του υπομνήματος δόθηκαν από τα αντίστοιχα
αρχηγεία των ανταρτών, στη ζώνη ευθύνης των οποίων υπάγονταν οι πόλεις και τα
χωριά. Σε ό,τι αφορά την περιφέρεια Γρεβενών, το Αρχηγείο Σινιάτσικου-Μπούρινου
κατέγραψε τα ονόματα της περιοχής Βεντζίων και το Αρχηγείο Βοΐου- Γράμμου τα
ονόματα της περιοχής Βοΐου και των υπόλοιπων χωριών των Γρεβενών. Σχεδόν όλοι
οι συλληφθέντες είχαν ενεργό δράση στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και είχαν εκδηλωθεί υπέρ του
ΚΚΕ.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του υπομνήματος379, τα οποία δεν είναι δυνατόν να
επιβεβαιωθούν στο σύνολό τους ή να χαρακτηριστούν απόλυτα αξιόπιστα και
παρατίθενται με επιφύλαξη, προκύπτουν τα εξής:
Τον Απρίλιο του 1945, όταν οι Άγγλοι εγκατέστησαν τις τοπικές διοικητικές
αρχές στο Βόιο και στα Γρεβενά, κατέστρεψαν τα γραφεία του ΕΑΜ, του ΚΚΕ, της
ΕΠΟΝ κλπ. και απαγόρευσαν τη λειτουργία τους. Από τον Αύγουστο του 1946
απαγορεύτηκε στα Γρεβενά και η κυκλοφορία του Εαμικού τύπου.
Στην περιοχή Γρεβενών δρούσαν ανενόχλητα από τη Βάρκιζα και μετά οι
παρακάτω «ένοπλες μοναρχοφασιστικές συμμορίες»:
 Του Χρυσοχόου από τον Άγιο Κοσμά, με δύναμη 15 ανδρών.
 Των Γεωργουλαίων από τους Φιλιππαίους, με δύναμη 35 ανδρών.
379 Εκδόσεις Γλάρος, Έτσι άρχισε ο εμφύλιος, Αθήνα 1987, σελ. 94-141.

378
  Των Τσιραίων από τη Λάβδα (σ. σ. κατάγονταν από το Πανόραμα), με
δύναμη 15 ανδρών380.
 Των Βαζουραίων από το Καρπερό με δύναμη 25 ανδρών.

Στο Βόιο και στα Γρεβενά, χωρίς να γίνεται διαχωρισμός των δύο περιοχών,
υπέστησαν ξυλοδαρμούς για τα «δημοκρατικά τους φρονήματα» 1.038 άτομα,
φυλακίστηκαν για τους ίδιους λόγους και επειδή υπηρέτησαν στον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ 241
άτομα, εξορίστηκαν 54, λεηλατήθηκαν 97 και δολοφονήθηκαν 22.

Σχόλιο: Σχετικά με τις αναφερόμενες 22 δολοφονίες στο Βόιο και Γρεβενά,

από την εξέταση των επί μέρους στοιχείων του υπομνήματος και τις σχετικές
πληροφορίες, προκύπτει ότι 5 από αυτές δεν έχουν καμιά σχέση με την περιοχή ( 3
φονεύτηκαν στη Θεσσαλία, 1 στην Ήπειρο και ένας, που ήταν ασθενής στρατιώτης,
πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο), 1 φονεύτηκε καθώς έτρεχε, για να αποφύγει
την πιθανή σύλληψή του και 4 φονεύτηκαν, καθώς δραπέτευαν. Πρόκειται για τους:
Μάτζαρη Γεώργιο από την Καλλονή, Σπανό Παντελή από το Δίλοφο Βοΐου και
Κυρατζή Νικόλαο από το Πολυνέρι, που φονεύτηκαν στη Θεσσαλία, Σιμούλη
Βασίλειο από το Πολυνέρι που φονεύτηκε στο Δίστρατο και το στρατιώτη
Κατσογιάννη Ζήση από το Σπήλαιο, ο οποίος νοσηλευόμενος στο Στρατιωτικό
Νοσοκομείο Λάρισας, απεβίωσε. Για τον τελευταίο οι κομμουνιστές διέδωσαν ότι
«με ενέργεια του φασίστα προέδρου του χωριού» δηλητηριάστηκε, γιατί έμαθαν ότι
ήταν ανθυπολοχαγός στον ΕΛΑΣ. Τα άλλα άτομα ήταν ο Μπούμπαρης Ιωάννης από
το Ζιάκα, τον οποίο πυροβόλησαν οι χωροφύλακες όταν είχαν κυκλώσει το χωριό και
επιχείρησε να ξεφύγει από μια ρεματιά και τέσσερις από τις Εκκλησιές, ο Γαβριήλ
Ευάγγελος (αντάρτης), ο Στούπας Δημήτριος, ο Γκολέτσος ή Στούπας Χαράλαμπος
και ο Καλογήρου Ιωάννης, που φονεύτηκαν στην προσπάθειά τους να δραπετεύσουν,
καθώς αντιλήφθηκαν κατά τη διάρκεια της διαδρομής (700 μέτρα έξω από το χωριό)
ότι παγιδεύτηκαν, γιατί από λάθος εκτίμηση οδηγούσαν τους άνδρες της ομάδας των
Γεωργουλαίων (τους πέρασαν για αριστερούς) στο λημέρι των ανταρτών.

380 Ο Γεώργιος Τσίρος διαψεύδει όσα αναφέρει το υπόμνημα του ΚΚΕ για συγκρότηση δικής του
ομάδας και παραδέχεται ότι με τον αδελφό του Αριστοτέλη είχαν ενταχθεί στην ομάδα των
Γεωργουλαίων.

379
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1947

380
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ΄

Σύντομη Ανασκόπηση Πολιτικοστρατιωτικής Κατάστασης

Στις 27 Δεκεμβρίου 1946 λαμβάνεται απόφαση από την ηγεσία του ΚΚΕ να
ενσωματωθούν όλες οι δυνάμεις των ανταρτών και να αποτελέσουν το «Δημοκρατικό
Στρατό Ελλάδας» (ΔΣΕ). Από τον Οκτώβριο του 1946 μέχρι το Σεπτέμβριο του 1947
η διοικητική διάρθρωση του ΔΣΕ ήταν κατά ιεραρχική τάξη η εξής381:
 Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών (ΓΑΑ). Διοικητής με βαθμό στρατηγού ο
Μάρκος Βαφειάδης. Το Φεβρουάριο του 1947 τοποθετήθηκε ως Πολιτικός
Επίτροπος ο Λεωνίδας Στρίγγος. Το επιτελείο του ΓΑΑ είχε τα Ι, ΙΙ και ΙΙΙ
Επιτελικά Γραφεία, τις Διευθύνσεις Μηχανικού, Διαβιβάσεων,
Επιμελητείας, Μεταφορών, Δικαστικού, Υγειονομικής Υπηρεσίας και
Διαφώτισης. Για την ασφάλεια του χώρου του Στρατηγείου υπήρχε τμήμα
ελευθέρων σκοπευτών.
 Αρχηγεία Περιφερειών.
 Αρχηγεία Περιοχών.

Τα Αρχηγεία Περιφερειών ήταν: Δυτικής Μακεδονίας, Κεντρικής Μακεδονίας,

Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, Θεσσαλίας, Ρούμελης, Πελοποννήσου και
Ηπείρου.
Στη Δυτική Μακεδονία υπήρχαν 3.350-3.900 αντάρτες κατανεμημένοι ως
382
εξής : περιοχή Γράμμου – Βοΐου - Κόνιτσας 1.000-1.200, περιοχή Πίνδου –
Γρεβενών - Χασίων 1.100-1.200, περιοχή Αντιχασίων - Καμβουνίων 800-1.000 και
στο Βίτσι 450-500.
Στο μεταξύ, στην περιφέρεια Γρεβενών η κατάσταση, από τις αυθαίρετες
ενέργειες των ανταρτών σε βάρος των χωρικών και των κατοίκων της πόλης, είχε
γίνει απελπιστική και αφόρητη. Η κρατική μηχανή είχε παραλύσει. Στην ύπαιθρο τα
σχολεία δεν λειτουργούσαν και οι δάσκαλοι είχαν καταφύγει στα Γρεβενά. Στα
ανταρτοκρατούμενα χωριά αντί της Χωροφυλακής υπήρχε η Πολιτοφυλακή και η
αυτοάμυνα. Άτομα που έπρεπε να καταταγούν στον Εθνικό Στρατό στρατολογούνταν
βίαια, για να επανδρώσουν τις μονάδες των ανταρτών. Οι συγκοινωνίες δεν
λειτουργούσαν, λόγω ναρκοθέτησης των δρομολογίων και του φόβου κατάληψης των
οχημάτων. Για να μεταβούν άτομα από τα Γρεβενά στην Κοζάνη, έπρεπε να
προγραμματιστεί δρομολόγιο με προπομπό στρατιωτική φάλαγγα. Οι επικοινωνίες
ήταν ανύπαρκτες, γιατί οι τηλεφωνικές γραμμές καταστρέφονταν από τους αντάρτες.
Το εμπόριο είχε παραλύσει, εξαιτίας έλλειψης συγκοινωνιών και απαγόρευσης των
χωρικών να επισκεφθούν την πόλη. Οι κατασχέσεις περιουσιών των παραγόντων της
«Δεξιάς» ήταν σύνηθες φαινόμενο. Το Γυμνάσιο Γρεβενών δεν λειτουργούσε, γιατί
δεν είχε καθηγητές. Ο καπετάν Υψηλάντης, σύμφωνα με τη συνέντευξη του

381 Μ. Βαφειάδη, Απομνημονεύματα, τόμος 5ος, Αθήνα 1992, σελ. 161.

382 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα, έτος 1947, Αθήνα 1980, σελ.
43.

381
Μητροπολίτη Γρεβενών Θεόκλητου, που δημοσιεύεται πιο κάτω, απειλούσε και
προειδοποιούσε το λαό των Γρεβενών λέγοντας: «όταν θα φθάσω στα Γρεβενά τα κεφάλια,
που θα πέσουν θα σχηματίσουν ένα βουνό πιο ψηλό από το καμπαναριό»! Είχε φθάσει σε τέτοιο
σημείο η απόγνωση του λαού, ώστε αναγκάστηκαν οι παράγοντες της πόλης των
Γρεβενών να ενημερώσουν τους φορείς της εξουσίας ότι, αν δεν λάβαιναν μέτρα και
συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση, θα εγκατέλειπαν ομαδικά την πόλη. Έτσι, στις 4
Ιανουαρίου 1947, απηύθυναν στην κυβέρνηση, στα μέσα ενημέρωσης, στις
στρατιωτικές αρχές και άλλους αρμόδιους φορείς την παρακάτω ανοιχτή επιστολή383:
Προς:
Πρωθυπουργόν
Πρόεδρον Βουλής,
Υπουργούς Εσωτερικών, Στρατιωτικών και Δημοσίας Ασφαλείας
Εφημερίδας Εμπρός, Καθημερινήν, Ακρόπολιν, Εθνικόν Κήρυκα, και Ελληνικόν
Αίμα.
Γενικόν Διοικητήν Δυτικής Μακεδονίας
XV Μεραρχία
Β΄ Σώμα Στρατού
Κατάστασις υπαίθρου περιφερείας Γρεβενών αποβαίνει οσημέραι τραγική και
αφόρητος. Ολόκληρος ύπαιθρος, πλην δέκα χωρίων φρουρουμένων υπό μικρών
δυνάμεων Στρατού και Χωροφυλακής, τελεί υπό πέλμα αναρχοκομμουνιστών
και υπό έλεγχο αυτών. Δικαιοσύνη Κρατική παρέλυσε, αντικατασταθείσης εις
ύπαιθρον υπό Λαϊκών Δικαστηρίων και Εκτάκτων Στρατοδικείων
αναρχοκομμουνιστών. Ασφάλεια εις ύπαιθρον δεν υπάρχει, Κρατικής τοιαύτης
αντικατασταθείσης υπό αναρχοκομμουνιστικής Πολιτοφυλακής. Παιδεία
παρέλυσε ολοσχερώς, ουδενός Σχολείου λειτουργούντος εν υπαίθρω,
Διδασκάλων συμπτυχθέντων εις μεγάλα Κέντρα και εν τη πόλει Γρεβενών ακόμη
δεν λειτουργεί Γυμνάσιον ελλείψει Καθηγητών, υπαρχόντων δύο μόνο τοιούτων,
ων ο εις Γυμναστής. Συγκοινωνίαι δεν υφίστανται λόγω ελέγχου υπαίθρου υπό
αναρχοκομμουνιστών, τούτων τολμησάντων χθες εσπέραν καταστρέψωσι
τηλεφωνικήν συγκοινωνίαν εις τα πρόθυρα της πόλεως. Εμπόριον παρέλυσε
αναρχοκομμουνιστών εμποδιζόντων χωρικούς επικοινωνώσι μετά πόλεως
Γρεβενών. Εν γένει Κρατική Διοίκησις εν Επαρχία Γρεβενών περιωρίσθη εις
πόλιν Γρεβενών και ταύτης κινδυνευούσης από στιγμής εις στιγμήν περιέλθη εις
χείρας αναρχικών, τούτων ενεργούντων σύντονον επιστράτευσιν εν υπαίθρω και
απογυμνούντων πληθυσμόν ειδών υποδήσεως, ενδύσεως και τροφίμων.
Ποιούμεθα έκκλησιν όπως ληφθώσι σύντονα και δραστικά μέτρα προς πάταξιν
και τελείαν διάλυσιν αναρχίας και εμπέδωσιν Δημοσίας τάξεως και ασφαλείας,
άλλως είμεθα υποχρεωμένοι ομαδικώς εγκαταλείψωμεν και πόλιν Γρεβενών.

Γρεβενά 4 Ιανουαρίου 1947

Μητροπολίτης Γρεβενών Θεόκλητος (υπογραφή)

Δήμαρχος Γρεβενών Θεμιστοκλής Κατσάνος (υπογραφή)
Πρόεδροι Σωματείων:
Δικηγόρων: Νικόλαος Ζαμκίνος (υπογραφή)
Ιατρών: Ηλίας Ηλία (υπογραφή)

383 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, αρχείο Φ. Δραγούμη, φ 81.7.

382
 Φαρμακοποιών: Θεμιστοκλής Σπίρτου (υπογραφή)
Πυροπαθών: Θεμιστοκλής Σπίρτου (υπογραφή)
Εμπόρων: Δημήτριος Κανιστράς (υπογραφή)
Επαγγελματιών: Παναγιώτης Μπιζιούρας (υπογραφή)
Αναπήρων: Δημήτριος Καραγιάννης (υπογραφή)
Κτηνοτρόφων: Αλέξανδρος Βήττος (υπογραφή)
Ενώσεως Γεωργικών Συνεταιρισμών: Νικόλαος Σιούλης
(υπογραφή) .

Στις 9 Ιανουαρίου 1947 και ώρα 1530 έφθασε στα Γρεβενά ο υπουργός
Στρατιωτικών Φίλιππος Δραγούμης, συνοδευόμενος από τον Α΄ Υπαρχηγό του ΓΕΣ
υποστράτηγο Μιλτιάδη Βίμπλη, το Γενικό Διοικητή Δυτικής Μακεδονίας Αθανάσιο
Νταλίπη, τον ταγματάρχη Θεόδωρο Σαράντη (μετέπειτα Βουλευτή Γρεβενών) και τον
υπασπιστή του λοχαγό Όμηρο Παπαδόπουλο. Ο υπουργός εκφώνησε λόγο στο
Δημαρχείο και ζήτησε από το λαό των Γρεβενών να βοηθήσει το έργο του στρατού
για την εξάλειψη της ένοπλης κομμουνιστικής ανταρσίας. Το βράδυ παρατέθηκε
δείπνο προς τιμή του από το διοικητή του 529 Τάγματος, αντισυνταγματάρχη
Κωνσταντίνο Πανταζή.
Σε συνέντευξη που έδωσε ο Μητροπολίτης Γρεβενών Θεόκλητος, το
Φεβρουάριο του 1947, στην εφημερίδα «Ελληνικόν Αίμα», για την κατάσταση που
επικρατούσε στα Γρεβενά στις αρχές του έτους ανέφερε μεταξύ των άλλων και τα
ακόλουθα384:
... εν μέσω μιας ατμοσφαίρας ανησυχίας και πανικού καταφθάνουν και αι
προς τον πληθυσμόν αλλεπάλληλοι απειλαί του αιμοχαρούς «Καπετάν
Υψηλάντη», ο οποίος ειδοποιεί τον λαόν ότι «όταν θα φθάσω στα Γρεβενά τα
κεφάλια, που θα πέσουν θα σχηματίσουν ένα βουνό πιο ψηλό από το
καμπαναριό»! Γενικήν σφαγήν ετοιμάζει ο φοβερός αυτός κομμουνιστής, ο
οποίος ισοπεδώνει την ύπαιθρον. Η εικόνα, που σήμερον παρουσιάζει η
περιφέρεια Γρεβενών, είναι ομολογουμένως ανατριχιαστική. Οι συμμορίται
έχουν διαρπάσει τα προϊόντα των χωρικών, τους έχουν καταστρέψει τα σπίτια
τους, «επιτάξει» τα ζώα των! Ουδεμία καλλιέργεια έχει γίνει μέχρι σήμερα. Αι
στρατιωτικαί ενισχύσεις, που μας εστάλησαν, ήσαν τόσο μικραί, που δεν κατέστη
δυνατόν να καθησυχάσουν τον λαόν, ο οποίος εξακολουθεί να συρρέη στην πόλη
και να προχωρή προς τα νοτιότερα σημεία. Αι μετακινήσεις αυταί αυξάνουν τας
δυσχερείας μας, διότι ούτε στέγη υπάρχει, ούτε τρόφιμα διαθέσιμα. Δεν
υπερβάλλω δε την πραγματικότητα, εάν χρησιμοποιήσω και την λέξιν ότι λιμός
μας αναμένει τους προσεχείς μήνας, εάν η κατάστασις δεν μεταβληθή …Η
επαρχία Γρεβενών κατέστη αληθής «νησίς» λόγω της εγκαταλείψεώς της υπό
πάντων και της κυκλώσεώς της υπό των Σλαύων και κομμουνιστών…Οι Σλαύοι
και κομμουνισταί βαδίζουν ολοταχώς δια την δημιουργίαν του «ελευθέρου
χώρου», του οποίου έχουν ανάγκην δια την εφαρμογήν του γενικωτέρου σχεδίου
των, χωρίς καμμία σοβαρά προσπάθεια αναχαιτίσεώς των να γίνεται…

384Κ. Βοβολίνη, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, Αθήνα 1952, σελ. 290.

383
 Χορήγηση αμνηστίας στους αντάρτες

Στις 22 Ιανουαρίου 1947 παραιτήθηκε ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και

πρωθυπουργός ανέλαβε ο Δημήτριος Μάξιμος, τραπεζίτης και στέλεχος του Λαϊκού
Κόμματος. Στο νέο κυβερνητικό συνασπισμό συμμετείχαν και άτομα που δεν ανήκαν
στο Λαϊκό Κόμμα, όπως ο Ναπολέων Ζέρβας ως υπουργός Δημοσίας Τάξεως, ο
Γεώργιος Παπανδρέου, ως υπουργός Εσωτερικών, ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο
Παναγιώτης Κανελλόπουλος.
Μετά από μερικές ημέρες το Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως εξέδωσε διαταγή
με την οποία χορηγούσε αμνηστία στους αντάρτες που θα αποχωρούσαν από τα
ένοπλα τμήματα και θα παρουσιάζονταν στις κρατικές αρχές μέχρι 15 Μαρτίου 1947.
Η διαταγή αυτή, η οποία με εγκύκλιο του Έπαρχου Γρεβενών κοινοποιήθηκε
προς το Δήμαρχο της πόλης και τους προέδρους των Κοινοτήτων, ήταν η
παρακάτω385:

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΕΠΑΡΧΙΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ Εν Γρεβενοίς τη 28/2/47

Αριθ. Πρωτ. 386/ εγκ. 13

Προς
Τον κ. Δήμαρχον Γρεβενών και
Προέδρους Κοινοτήτων Επαρχίας Γρεβενών
Έχομεν την τιμήν να κοινοποιήσωμεν κατωτέρω την υπ’ αριθ. 85/66/29 ε. έ.
δ/γήν του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως «περί παροχής αμνηστίας εις τους
συμμορίτας κλπ. » και να παρακαλέσωμεν όπως δώσητε ευρείαν δημοσιότητα
του περιεχομένου εις τους κατοίκους της Περιφερείας σας δι’ αναγνώσεως εις
εκκλησίας και τοιχοκολλήσεως εις εμφανή σημεία της Κοινότητος.

Κοινοποίησις Ο
Επαρχών
Διοίκησιν Χωροφυλακής Γρεβενών ΤΣΥ
529 Τάγμα Πεζικού Γ.
Πλειώνης
Ενταύθα

Αριθ. Πρωτ. 85/66/29

Προς
Γενικούς Διοικητάς, Νομάρχας, Επάρχους
Διοικητάς Α΄, Β΄ και Γ΄ Σωμάτων Στρατού
Αστυνομικάς Αρχάς

Δια Ν.Δ. 25ης τρέχοντος μηνός δημοσιευθέντος υπ’ αριθ. 29 ιδίας χρονολογίας
ΦΕΚ μέχρι της δημοσιεύσεώς του μετέχοντες συμμορίες προς εκτέλεσιν
πράξεων εσχάτης προδοσίας αντιστάσεως κατά της αρχής διαταράξεως της

385 Ιστορικό Αρχείο Θεσσαλονίκης, Γενική Διοίκησις Δυτικής Μακεδονίας, Φ 18.

384
 κοινής ειρήνης (άρθρα Ποιν. Νόμου 66,123,127,170,172,180,193) και άρθρου 1
έως 3 του Γ΄ Ψηφίσματος περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων την δημοσίαν
ασφάλειαν και τάξιν αμνηστεύονται εφ’ όσον ούτοι ήθελον αποχωρήσει της
συμμορίας και παρουσιασθώσι εις τας αρχάς μέχρι της 15 Μαρτίου 1947
εξαιρουμένων της αμνηστίας των κοινών αδικημάτων ΣΤΟΠ.
Αμνηστία εφαρμόζεται και επί της προ της ισχύος ανωτέρω Ν.Δ.
αποχωρησάντων οικειοθελώς της συμμορίας και παρουσιασθέντων εις τας αρχάς
διατελώντων δε ήδη εν προφυλακίσει ΣΤΟΠ.
Ο Εισαγγελεύς Πλημ/κών της Περιφερείας και η Αστυνομική και Στρατιωτική
αρχή οφείλωσι να λάβωσι παν μέτρον προς προστασίαν της ζωής, περιουσίας και
προσωπικής ελευθερίας των αμνηστευομένων ΣΤΟΠ.
Μεριμνήσατε ευρυτάτην δημοσίευσιν παρούσης εις άπαντα τα πάντα
κατωκοιμένα μέρη της Περιφερείας.
Υπουργός ΖΕΡΒΑΣ

Δόγμα Τρούμαν και διακοπή της αγγλικής βοήθειας

Από τις αρχές του 1947, οι Άγγλοι είχαν ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση
ότι από το τέλος Μαρτίου του ιδίου έτους θα διέκοπταν οποιαδήποτε βοήθεια προς
την Ελλάδα, επειδή αντιμετώπιζαν οικονομικά προβλήματα.
Η Ελλάδα μετά τον πόλεμο βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση και,
ενώ ο λαός ζούσε σε πλήρη ένδεια και μέσα στα ερείπια, ήταν αναγκασμένη να
δαπανά μεγάλα ποσά για τον εξοπλισμό και τη διατήρηση στρατού, προκειμένου να
αντιμετωπίσει τη συνεχώς αυξανόμενη ένοπλη κομμουνιστική απειλή.
Έτσι, λόγω της επικείμενης αποχώρησης των Άγγλων, που κάλυπταν ένα
μεγάλο μέρος των στρατιωτικών δαπανών, στράφηκε προς τις Ηνωμένες Πολιτείες
της Αμερικής και ζήτησε οικονομική βοήθεια για την ανασυγκρότηση της χώρας και
την αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου. Η Αμερική ανταποκρίθηκε στο
αίτημα και στις 12 Μαρτίου 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρυ Τρούμαν, ενέκρινε
οικονομική και υλική βοήθεια προς την Ελλάδα (Δόγμα Τρούμαν), η οποία άρχισε να
καταφθάνει από το μήνα Αύγουστο του ίδιου έτους.
Την 1η Απριλίου 1947 πέθανε ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ και τον διαδέχθηκε στο
θρόνο ο αδελφός του Παύλος Α΄.

385
 Ο Βασιλιάς Παύλος Α΄

Απόφαση του ΚΚΕ για ίδρυση «Προσωρινής Κυβέρνησης»

Μετά την εξαγγελία του «Δόγματος Τρούμαν», δημιουργήθηκε η σκέψη στην

ηγεσία του ΚΚΕ ότι έπρεπε, σε αντιστάθμισμα της αμερικανικής βοήθειας, να
καταληφθεί στη βόρειο Ελλάδα μία πόλη, η οποία να γειτνίαζε με τα κομμουνιστικά
κράτη, προκειμένου να δημιουργηθεί μια προσωρινή κυβέρνηση την οποία θα
αναγνώριζαν αμέσως οι σοσιαλιστικές χώρες, οπότε νόμιμα πλέον θα μπορούσαν να
τη βοηθήσουν οικονομικά και σε πολεμικό υλικό. Γι’ αυτό έπρεπε τα ένοπλα τμήματα
των ανταρτών να εντείνουν τις επιθετικές τους ενέργειες, για να φθείρουν έγκαιρα
τον Εθνικό Στρατό, προτού αυτός ενισχυθεί με πολεμικό υλικό και αποκτήσει
πλεονεκτήματα απέναντί τους.
Στις 27 Ιουνίου 1947 ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης, μέλος του Πολιτικού
Γραφείου του ΚΚΕ, στο συνέδριο του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο
Στρασβούργο διακήρυξε δημόσια την πρόθεση του ΚΚΕ να δημιουργήσει στην
Ελλάδα με τη βοήθεια του ΔΣΕ δική του κυβέρνηση, εφόσον για την επίτευξη του
στόχου αυτού υπήρχαν οι ανάλογες προϋποθέσεις. Η επίμαχη παράγραφος, όπως
διατυπώθηκε στο συνέδριο ήταν η εξής386:
« Και η αποφασιστική επίδοση και ανάπτυξη του Δημοκρατικού Στρατού
της Ελλάδας μπροστά στο γεγονός της αμερικανοαγγλικής και
μοναρχοφασιστικής αδιαλλαξίας αναγκαστικά τείνει να αποκρυσταλλωθεί και
αποκρυσταλλώνεται κιόλας προς τη δημιουργία μιας Λεύτερης Δημοκρατικής

386Επίσημα κείμενα ΚΚΕ,, τόμος 6ος , Αθήνα 1987, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 442.

386
 Ελλάδας με δική της ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ και δική της κρατική υπόσταση. Για ένα
τέτοιο πράγμα υπήρχαν και πριν και υπάρχουν και σήμερα ακόμα περισσότερο,
όλες οι απαραίτητες αντικειμενικές στρατιωτικές, πολεμικές, υλικές, ηθικές,
ψυχολογικές, μα και γεωγραφικές προϋποθέσεις».

Αυτό σήμαινε ότι θεωρούσαν το Δημοκρατικό Στρατό ικανό να καταλάβει

και διατηρήσει μια εδαφική περιοχή με μια πόλη ως πρωτεύουσα για την
εγκατάσταση της προσωρινής κυβέρνησης. Και όλα αυτά έπρεπε να γίνουν, πριν
φτάσει στην Ελλάδα η αμερικανική στρατιωτική βοήθεια, η οποία θα ανέτρεπε την
υφιστάμενη κατάσταση σε βάρος των ανταρτών387.
Το γεγονός αυτό ανησύχησε την κυβέρνηση Μάξιμου και τα λοιπά αστικά
κόμματα, που υπέθεσαν ότι για να γίνει δημόσια τέτοια δήλωση, έπρεπε να είχε
εξασφαλιστεί η αναγνώριση της μελλοντικής προσωρινής κυβέρνησης από τις
ανατολικές χώρες και η υποστήριξη του ΔΣΕ σε πολεμικό υλικό. Αυτό δεν άργησε να
φανεί, όταν ένα μήνα αργότερα επιτέθηκαν για να καταλάβουν τα Γρεβενά (25
Ιουλίου 1947). Όταν απέτυχαν, επιχείρησαν για δεύτερη φορά να καταλάβουν το
Μέτσοβο (νύχτα18/19.10.47) και αφού και εκεί είχαν την ίδια τύχη, συγκέντρωσαν
ό,τι καλύτερο διέθεταν και επιτέθηκαν κατά της Κόνιτσας ανήμερα των
Χριστουγέννων. Σε όλες αυτές τις προσπάθειες η αποτυχία τους ήταν πλήρης, οπότε
και τα κομμουνιστικά κράτη, κυρίως η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν και η
Γιουγκοσλαβία του Τίτο, διαπίστωσαν ότι το ΚΚΕ δεν έχει πλέον καμιά πιθανότητα
να κερδίσει τον πόλεμο στην Ελλάδα, αφού δεν είχε τη δυνατότητα ούτε μια πόλη να
καταλάβει για να δημιουργήσει έστω και μια προσωρινή κυβέρνηση ολίγων ημερών.
Σχετικά μάλιστα με την κατάληψη της Κόνιτσας, η οποία ήταν η τελευταία
τους ελπίδα, ήταν τόσο σίγουροι για την επιτυχία τους που, μία ημέρα πριν από την
επίθεση (24.12.47) ανήγγειλαν τη δημιουργία και τη σύνθεση της «Προσωρινής
Δημοκρατικής Κυβέρνησης», όπως θα δούμε πιο αναλυτικά σε επόμενες σελίδες.
Η κυβέρνηση Μαξίμου αντέδρασε μετά την ομιλία του Πορφυρογένη στο
Στρασβούργο και τη νύχτα 9/10 Ιουλίου 1947, με υπουργό Δημοσίας Τάξεως το
Ζέρβα, εξαπέλυσε διωγμό εναντίον των αριστερών που είχαν αναπτύξει κάποια
δράση και συνέλαβε 2.613 στην Αθήνα και στον Πειραιά και τις υπόλοιπες ημέρες
άλλους 4.000 περίπου από την υπόλοιπη Ελλάδα. Τους περισσότερους από αυτούς
τους έστειλε εξορία στα νησιά. Ο Ζέρβας δικαιολόγησε τις διώξεις, λέγοντας ότι,
σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε το υπουργείο του, οι κομμουνιστές είχαν
σκοπό να δημιουργήσουν αναρχία στην Αθήνα, στις 10 Ιουλίου 1947.

Βοήθεια του ΔΣΕ από τις χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού

Το χρόνο αυτό η Γιουγκοσλαβία του Τίτο παρείχε αρκετή βοήθεια σε

πυρομαχικά, τρόφιμα και λοιπά εφόδια προς το Δημοκρατικό Στρατό και επιπλέον
σημαντική ήταν η προσφορά της σε θέματα περίθαλψης τραυματιών και γενικά
υγειονομικής υποστήριξης.
387 Η βοήθεια αυτή θα άρχιζε από τον Αύγουστο του 1947.

387
 Ο Τίτο είχε κατορθώσει με την υποχώρηση των Γερμανών να καταλάβει τις
κεντρικές αποθήκες του γερμανικού στρατού στο Δούναβη, οι οποίες περιείχαν
άφθονα πυρομαχικά και εφόδια, τα οποία προορίζονταν για τις γερμανικές μονάδες
των Βαλκανίων. Έτσι οι Γιουγκοσλάβοι δεν είχαν πρόβλημα χορήγησης πολεμικού
υλικού προς το ΔΣΕ και μάλιστα από τις αρχές του έτους είχαν φροντίσει να
επεκτείνουν το ρεύμα εφοδιασμού και μέσω Αλβανίας. Ο ταγματάρχης του ΔΣΕ
Αλέκος Σακαλής (Πετρόμπεης), ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τον εφοδιασμό των
ανταρτών και τη διακομιδή των τραυματιών, αναφέρει τα ακόλουθα388:
Τι έκανε σε μας ο Τίτο; Από όλους που βοήθησαν τα χρόνια του πολέμου
τον Δημοκρατικό Στρατό, πρώτος ήταν ο Τίτο, γιατί βασικά διέθετε μια μεγάλη
δύναμη… Στις αρχές του ’47 άρχισε κάποια οργάνωση μέσω Αλβανίας. Στις
γραμμές αυτές εφοδιασμού στο Βίτσι και στο Γράμμο όλοι οι σύνδεσμοι που
βρίσκονταν στις γιάφκες για να βοηθήσουν το Δημοκρατικό Στρατό και στην
Αλβανία ήταν Γιουγκοσλάβοι. Αυτοί έστελναν όλα τα εφόδια…
Ο ίδιος (σ. σ. ο Σακαλής) με τον ίδιο τον Βλαντά συνεννοηθήκαμε,
οργανώσαμε κάτω απ’ την Χελώνα ένα στέκι για διακόσιους τραυματίες, κι
είχαμε διακόσια ζώα έτοιμα, τους έπαιρναν τους τραυματίες στην
Κρυσταλλοπηγή, όπου έρχονταν οι Γιουγκοσλάβοι, μας έφερναν πυρομαχικά και
τρόφιμα και έπαιρναν τους τραυματίες. Αυτή η δουλειά γινόταν κάθε μέρα. Με
τις επιχειρήσεις του 1948 είχαμε φθάσει να έχουμε 400 τραυματίες, κι απ’ αυτούς
οι 150-200 βαριά. Αυτό το λέω γιατί είχαμε πυρομαχικά που μας βοηθούσαν κι
έφερναν οι Γιουγκοσλάβοι και κρατήσαμε και στο Τσάρνο και στα Ψωριάρικα
και στον Αηλιά του Μυροβλήτη και στα Λευκάδια του Πεύκου και στην Κόνιτσα
και στον Κλέφτη…
Σύμφωνα με νεότερα στοιχεία, που προέκυψαν από τη δημοσίευση των
αρχείων του γιουγκοσλαβικού στρατού389, η Σοβιετική Ένωση, η Πολωνία, η
Ουγγαρία και η Ρουμανία χορήγησαν μεγάλες ποσότητες πολεμικού υλικού και
εφοδίων στο Δημοκρατικό Στρατό. Η βοήθεια έφθανε σιδηροδρομικώς ή οδικώς
μέχρι την πόλη Πάντσεβο της Γιουγκοσλαβίας (ανατολικά του Βελιγραδίου) και από
εκεί, με μέριμνα των Γιουγκοσλάβων, μεταφερόταν με φορτηγά στην πόλη
Μπελάσκα (ελληνοβουλγαρικά σύνορα), στο Καϊμακτσαλάν, στην Πρέσπα και στην
Κορυτσά. Η ροή όπλων συνεχίστηκε απρόσκοπτη από τον Οκτώβριο του 1946 μέχρι
το Σεπτέμβριο του 1948 και μειώθηκε στο ελάχιστο από τις αρχές του 1949, λόγω της
ρήξης Τίτο-Στάλιν. Εστάλησαν, από τις παραπάνω χώρες, κατά την τριετία 1946-
1949, περισσότερες από 27.000.000 σφαίρες, πάνω από 200.000 χειροβομβίδες,
γύρω στα 11.000 μπαζούκας, περίπου 30.000 νάρκες, 4.000 πολυβόλα, 3.800.000
βλήματα πυροβολικού, 102.000 βλήματα όλμων, 7.500 οπλοπολυβόλα, 38.000
αυτόματα, 150.000 τυφέκια, 1.300 όλμοι κ.ά.

Αποτελέσματα από τις επιχειρήσεις του Στρατού και επέμβαση των

Αμερικανών

388 Α. Σακαλή (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997, σελ. 113.

389 Εφημερίδα «Καθημερινή» 28.11.99.

388
 Οι επιχειρήσεις που πραγματοποιήθηκαν από το στρατό την άνοιξη και το
καλοκαίρι του 1947, για εκκαθάριση της περιοχής της νότιας Πίνδου και μέχρι το
Γράμμο, δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Οι κυριότερες αιτίες της
αποτυχίας αυτής ήταν τα περιορισμένα χρονικά όρια κάθε επιχείρησης, μέσα στα
οποία αυτή έπρεπε να τελειώσει ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα, το ορεινό του
εδάφους, που ευνοούσε την κάλυψη και απόκρυψη των ανταρτών, η έλλειψη
πληροφοριών και η ελαστική άμυνα των ανταρτικών δυνάμεων, που είχαν τη
δυνατότητα να διασπώνται σε μικρότερα τμήματα και να ξεφεύγουν από τον κλοιό
του στρατού και στη συνέχεια να συγκεντρώνονται σε άλλο σημείο. Επίσης μια άλλη
βασική αιτία της αναποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων ήταν ότι οι αντάρτες
εφάρμοζαν τον ανταρτοπόλεμο, κινούμενοι ημέρα και νύχτα, σύμφωνα με την
εκπαίδευση που είχαν υποστεί στο Μπούλκες, ενώ ο στρατός δεν είχε προσαρμόσει
την τακτική του στη νέα μορφή πολέμου και παρουσίαζε τις παρακάτω αδυναμίες:
 Οι κινήσεις των μονάδων γίνονταν συνήθως κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Τα παρατηρητήρια και οι σύνδεσμοι των ανταρτών αντιλαμβάνονταν τις
κινήσεις από μεγάλη απόσταση και ειδοποιούσαν τους αρχηγούς τους, οι
οποίοι έγκαιρα λάμβαναν τα κατάλληλα μέτρα ασφάλειας.
 Ενώ το πυροβολικό, η αεροπορία και οι όλμοι προσέβαλαν τις θέσεις των
ανταρτών, δε γινόταν αμέσως μετά το βομβαρδισμό επίθεση από τα
τμήματα πεζικού.
 Σε αρκετές περιπτώσεις κατά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών
επιχειρήσεων, όταν ένα τάγμα ερχόταν σε επαφή με τους αντάρτες, τα
λοιπά τάγματα, που βρίσκονταν κάπως μακριά από το χώρο της
συμπλοκής, δεν έσπευδαν, για να περισφίξουν τον κλοιό και να τους
εγκλωβίσουν, με αποτέλεσμα οι αντάρτες να βρίσκουν εύκολα
δρομολόγια διαφυγής.

Οι Αμερικανοί, οι οποίοι είχαν αναλάβει την οικονομική και στρατιωτική

βοήθεια της Ελλάδας, με την εξαγγελία του «Δόγματος Τρούμαν» στις 12 Μαρτίου
1947, από τον Αύγουστο του ίδιου έτους που άρχισαν να στέλνουν τη βοήθεια,
κατηγόρησαν το Λαϊκό Κόμμα ότι εφάρμοζε σκληρή δεξιά πολιτική και δεν
χειριζόταν σωστά τα οικονομικά της χώρας, γι’ αυτό έπρεπε να συσταθεί μια
κυβέρνηση συνασπισμού με τα κεντρώα κόμματα. Ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος
Κωνσταντίνος Τσαλδάρης αντιτάχθηκε σ’ αυτή την πρόταση, με την αιτιολογία ότι,
αν συγκυβερνούσε με άλλα Κόμματα, δεν θα μπορούσε να παίρνει εύκολα
αποφάσεις, γιατί η διαδικασία θα ήταν χρονοβόρα, αφού θα έπρεπε να
συμβουλεύεται τόσους αρχηγούς.
Η εμμονή του Τσαλδάρη να μη θέλει κυβέρνηση συνασπισμού προκάλεσε
κυβερνητική κρίση, όταν στις 21 Αυγούστου ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Παναγιώτης
Κανελλόπουλος και ο Σοφοκλής Βενιζέλος, που ήταν υπουργοί της κυβέρνησης,
ζήτησαν να απομακρυνθούν ο υπουργός Δημοσίας Τάξεως Ναπολέων Ζέρβας και ο
υπουργός των Στρατιωτικών Γεώργιος Στράτος, γιατί κατά την άποψή τους δεν
ενέπνεαν εμπιστοσύνη στο εσωτερικό και εξωτερικό. Μάλιστα, ο Γ. Παπανδρέου

389
ζήτησε να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Στρατιωτικών. Όταν η αίτησή τους αυτή
δεν έγινε αποδεκτή, ανήγγειλαν την παραίτησή τους στις 23 Αυγούστου.
Ευρισκόμενος μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση ο πρωθυπουργός Δημήτριος
Μάξιμος υπέβαλε αυθημερόν την παραίτησή του. Το σχηματισμό της νέας
κυβέρνησης ο βασιλιάς Παύλος ανέθεσε στον αρχηγό της πλειοψηφίας Κωνσταντίνο
Τσαλδάρη.
Οι Αμερικανοί συνέχιζαν να πιέζουν τον Κ. Τσαλδάρη να δεχτεί τη
δημιουργία κυβέρνησης συνασπισμού με πρωθυπουργό το Θεμιστοκλή Σοφούλη,
γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν υπεύθυνος για την αναστολή ή διακοπή της
αμερικανικής βοήθειας. Τελικά ο Τσαλδάρης υπέκυψε και στις 7 Σεπτεμβρίου
ορκίστηκε η κυβέρνηση Σοφούλη, στην οποία συμμετείχαν 10 υπουργοί από το
Κόμμα των Φιλελευθέρων και 14 από το Λαϊκό Κόμμα. Ο Τσαλδάρης ανέλαβε
αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών. Υπουργός Δημόσιας Τάξεως ανέλαβε ο
Κωνσταντίνος Ρέντης του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Οι Γ. Παπανδρέου, Σ.
Βενιζέλος και Π. Κανελλόπουλος αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στη κυβέρνηση.
Όπως απέδειξαν τα πράγματα, και η κυβέρνηση Σοφούλη δεν ήταν καλύτερη
από τις προηγούμενες στα θέματα διοίκησης, οικονομικών και στη διεξαγωγή των
επιχειρήσεων. Οι Αμερικανοί όμως ήταν ευχαριστημένοι, γιατί η κυβέρνηση αυτή
είχε το πλεονέκτημα που δεν το είχε η προηγούμενη, εφόσον οι φιλελεύθεροι
υπουργοί μπορούσαν να πάρουν αυστηρότερα μέτρα κατά των ανταρτών και του
ΚΚΕ, χωρίς να προκαλέσουν έντονες αντιδράσεις.
Είναι γεγονός ότι ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, μόλις ανέλαβε πρωθυπουργός,
εφάρμοσε μια πολιτική κατευνασμού και στις 13 Σεπτεμβρίου με το ψήφισμα ΚΘ΄
(ΦΕΚ. Α 197/ 1947) έδινε αμνηστία σε όλους ανεξαιρέτως τους αντάρτες, με την
προϋπόθεση ότι θα παραδίνονταν μέσα σε ένα μήνα. Η κυριότερη διάταξη του
ψηφίσματος έλεγε:

Όσοι εκ των στασιαστών Αρχηγών, οδηγών ή συστασιωτών ή άλλων

ενόπλων στασιαστικώς ή εκνόμως δρώντων ή δρασάντων, παρουσιασθώσιν
εντός μηνός από της ισχύος του παρόντος αυτοβούλως εις την πλησιεστέραν
Δικαστικήν, Στρατιωτικήν, Αστυνομικήν ή Διοικητικήν Αρχήν ή ελλείψει
τούτων εις οιανδήποτε Αρχήν (Δημοσίαν, Δημοτικήν, Κοινοτικήν ή
Εκκλησιαστικήν) και αφοπλισθώσιν, εφ’ όσον οπλοφορούν, αμνηστεύονται
αυτοδικαίως δυνάμει του παρόντος … και απολύονται αμέσως υπό των εις ους
παρεδόθησαν, έστω και αν διώκονται δια πράξιν μη αμνηστευομένην ...

Ταυτόχρονα ο Σοφούλης σε ραδιοφωνικό του λόγο τόνιζε:

Εάν αι ειρηνευτικαί μας προσπάθειαι μείνουν άκαρποι... θα ηγηθώμεν

προσωπικώς της σταυροφορίας δια να πλήξωμεν τον εχθρόν μη φειδόμενοι
ουδενός μέσου.

Προκηρύξεις με το νόμο περί αμνηστίας ρίχτηκαν από τα πολεμικά

αεροσκάφη στις περιοχές των ανταρτών. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, ανέβαλε η

390
κυβέρνηση για ένα μήνα τις εκτελέσεις και άφησε ελεύθερους χιλιάδες εξόριστους.
Στις 14 Οκτωβρίου η αμνηστία παρατάθηκε για άλλον ένα μήνα, αλλά δεν υπήρχε η
αναμενόμενη ανταπόκριση από τους αντάρτες. Μέχρι τα μεσάνυχτα της 15ης
Νοεμβρίου, που έληγε η προθεσμία, μόνο 1.142 ένοπλοι, που δεν ανήκαν στις
μάχιμες μονάδες, παρουσιάστηκαν.
Μετά την αποτυχία της πολιτικής κατευνασμού, η κυβέρνηση Σοφούλη
αναγκάστηκε να λάβει αυστηρά μέτρα εναντίον των κομμουνιστών. Ο νόμος για τα
έκτακτα μέτρα ασφάλειας επεκτάθηκε και στην Αθήνα, απαγορεύτηκαν οι απεργίες,
έκλεισαν οι αριστερές εφημερίδες «Ριζοσπάστης» και «Ελεύθερη Ελλάδα» και
συγκροτήθηκαν έκτακτα στρατοδικεία.

Δήμευση περιουσιών κατοίκων Σπηλαίου και άλλων χωριών

Το πρώτο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1947 έγινε κατάσχεση των περιουσιών

των κατοίκων της περιοχής, που οι ίδιοι ή τα παιδιά τους για λόγους ασφάλειας είχαν
καταφύγει στα Γρεβενά. Στο Σπήλαιο δημεύτηκαν οι περιουσίες του Δημητρίου
Θεοδώρου Σιούλα, Δημητρίου Ζήση Ζαρκογιάννη, Χρήστου Πέτρου (παπα-
Χρήστου), Κώστα Βαβρίτσα και άλλων.
Του Δημητρίου Θ. Σιούλα, γιατί ήταν πεθερός του Δημητρίου Βήττου και τα
δύο παιδιά του βρίσκονταν το ένα στο στρατό και το άλλο στα Γρεβενά. Η απειλή
προς τους ηλικιωμένους γονείς ήταν: « ή μας φέρνετε εδώ τα παιδιά σας ή θα σας κατάσχουμε
όλη την περιουσία». Φυσικά οι γονείς, που είχαν υποστεί επανειλημμένες διώξεις από
την εποχή του ΕΛΑΣ, γνώριζαν με ποιους είχαν να κάνουν. Οι αντάρτες, αφού
έκαναν επίταξη 45 ζώων από το χωριό και πήραν για αγγαρεία όσους άνδρες και
γυναίκες χρειάζονταν για φόρτωση και μεταφορά, μετέβησαν στον οικισμό «Κάτω
Κερασιά», όπου υπήρχε η αγροικία (το σπίτι στο χωριό είχε καεί από τους
Γερμανούς) και μέσα στα χιόνια (το ύψος του χιονιού έφθανε τα 70 εκατοστά)
φόρτωσαν όλη την κινητή περιουσία (καλαμπόκι, σιτάρι, αλεύρι, κρασί, είδη
ρουχισμού, κλινοσκεπάσματα, οικιακά σκεύη, είδη τροφίμων, ό,τι είχε απομείνει από
το χοιρινό των Χριστουγέννων κ.λπ.). Δεν άφησαν ούτε μια οκά αλεύρι, για να
μπορέσει η οικογένεια να επιβιώσει.
Του Δημητρίου Ζαρκογιάννη, γιατί ο γιος του Στέργιος είχε μεταβεί στα
Γρεβενά, για να αποφύγει τη σύλληψη, επειδή τον θεωρούσαν «αντιδραστικό». Η
κατάσχεση έγινε στον οικισμό «Πάνω Κερασιά». Φόρτωσαν 10 ζώα με όλη την
κινητή περιουσία που είχε στην καλύβα του και του αφαίρεσαν ακόμη και το
παντελόνι που φορούσε.
Στις 10 Φεβρουαρίου 1947 κατάσχεσαν όλη την κινητή περιουσία του
Αθανασίου Ψάρια στο Τρίκωμο. Ο Αθ. Ψάριας με την οικογένειά του κατόρθωσε την
τελευταία στιγμή να καταφύγει στο Κηπουριό, όπου υπήρχε λόχος στρατού, για να μη
συλληφθεί και εκτελεστεί.
Στο Μοναχίτι η επιμελητεία των ανταρτών ζήτησε να κατασχεθούν τα ζώα
των «Μπουραντάδων» (έτσι αποκαλούσαν τους δεξιούς), που είχαν καταφύγει στα

391
Γρεβενά. Έτσι κατασχέθηκαν τα γιδοπρόβατα των αδελφών Ιωάννη και Αθανασίου
Παπαχρήστου, τα γίδια του Ανδρέα Χριστάκη, το μουλάρι του Δημητρίου Νίκου, το
βόδι του Γεωργίου Παπαδημητρίου και το μουλάρι του Περικλή Ζιώγου390.
Παρόμοιες περιπτώσεις κατάσχεσης περιουσιών παρουσιάστηκαν και σε άλλα
χωριά.

Οι ηλικιωμένοι Δημήτριος Σιούλας με τη σύζυγό του Βασιλική, από τους οποίους οι αντάρτες
αφαίρεσαν όλη την κινητή περιουσία τους

Επίθεση ανταρτών κατά του Σταθμού Χωροφυλακής Μαυραναίων

Τα μεσάνυχτα 22/23 Φεβρουαρίου 1947, ξημερώνοντας Κυριακή της

Αποκριάς, δύναμη 250 ανταρτών των συγκροτημάτων Πετρίτη, Χρήστου
Παπαδόπουλου, Σοφιανού (Γιώργη Ηλιάδη) και του Σλαβομακεδόνα Θανάση Γκίζα,
επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά με βαρύ οπλισμό (όλμους, μυδράλια) και χειροβομβίδες
στο Σταθμό Χωροφυλακής Μαυραναίων, τον οποίο υπεράσπιζαν 22 άνδρες, με
επικεφαλής τον ανθυπασπιστή Θεόδωρο Παπαδάκη.
Από τις πρώτες βραδινές ώρες της 22ης Φεβρουαρίου, άλλη δύναμη
ανταρτών, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Βίδρα από το Πολυνέρι, κάλυπτε την
επίθεση κατά του Σταθμού με ναρκοθετήσεις και ενέδρες στη γέφυρα Σπανού, στο
Δοξαρά και στον Έλατο, αποκλείοντας όλα τα δρομολόγια που οδηγούσαν από τα
Γρεβενά και Κηπουριό προς τους Μαυραναίους, με σκοπό να απαγορευτεί
οποιαδήποτε ενίσχυση στρατιωτικών τμημάτων προς το χωριό. Επίσης από το
συγκρότημα Φωκά-Σκεύη Ηπείρου, που είχε έδρα το Σπήλαιο, είχαν αποσταλεί για
ενίσχυση δύο διμοιρίες, οι οποίες κατέλαβαν θέσεις στο ύψωμα Ταμπούρι ( 2 χλμ.

390 Γ. Δρίζη, Ιστορία του χωριού Μοναχίτι, Αλεξάνδρεια Ημαθίας 1991, σελ. 101.

392
δυτικά των Μαυραναίων) και στη γέφυρα Τρικώμου αντίστοιχα, για απομόνωση της
περιοχής από δυτικά- νοτιοδυτικά.
Οι άνδρες του Σταθμού, παρ’ όλο που διέθεταν μόνο ελαφρύ οπλισμό,
πέτυχαν να αντισταθούν σθεναρά για πέντε ώρες και να αποκρούσουν με επιτυχία τις
συνεχείς και λυσσώδεις επιθέσεις των ανταρτών. Περίπου την 4η πρωινή, λόγω
εξάντλησης των πυρομαχικών και για να μη συλληφθούν, ενήργησαν έξοδο και
διέσπασαν τον κλοιό, με απώλειες 9 νεκρούς, 7 τραυματίες και 1 αιχμάλωτο. Σε ό,τι
αφορά τους νεκρούς, οι πέντε φονεύτηκαν μαχόμενοι, ενώ οι λοιποί τέσσερις, όταν
συνελήφθησαν αιχμάλωτοι, ξεγυμνώθηκαν και, αφού πρώτα τους άφησαν με τη
σκελέα, στη συνέχεια τους θανάτωσαν με τσεκούρι, μετά από επανειλημμένα
κτυπήματα στο κεφάλι391.
Οι εκτελεσθέντες χωροφύλακες, ενταφιάστηκαν στο νεκροταφείο του χωριού
την ίδια ημέρα και ήταν οι παρακάτω:

1) Ντόντης Βασίλειος του Χαραλάμπους από το Κεράσοβο Παραμυθιάς.

2) Μπακάλης Γεώργιος του Νικολάου από τη Λεπτοκαρυά Πιερίας.
3) Αδάμ ή Κοντός Δημήτριος του Γεωργίου από το Πολύχρονο Χαλκιδικής.
4) Κουκάκης Ιωάννης του Σταύρου από την Ξώπολη Αποκορώνου Χανίων.
5) Πολιτόπουλος Βασίλειος του Γεωργίου από το Ανθόφυτο Ναυπακτίας.
6) Σιαλμάς Νικόλαος του Κωνσταντίνου από το Λιθοχώρι Ευρυτανίας.
7) Σκοπετέας Ευάγγελος του Αποστόλου από το Ξεροχώρι Καλαμών.
8) Χριστοφιλέας Επαμεινώνδας του Ιωάννη από τους Λόγγους Πυλίας.
9) Χατζηκωνσταντίνου Άνθιμος του Μιχαήλ από την Αραβησσό Γιαννιτσών.

Εκτός από τους χωροφύλακες οι αντάρτες σκότωσαν ή έσφαξαν με τον πιο

άγριο τρόπο 16 κατοίκους του χωριού (άνδρες και γυναικόπαιδα), ηλικίας 10-55 ετών
και απήγαγαν 5, επειδή ήταν ιδεολογικά αντίθετοι. Ανάμεσα σ’ αυτούς που
εκτελέστηκαν ήταν ο Πρόεδρος και ο Γραμματέας της Κοινότητας. Ο Σταθμός
Χωροφυλακής και το σπίτι του Γραμματέα της Κοινότητας πυρπολήθηκαν με φιάλες
βενζίνης.
Επίσης οι αντάρτες, κατά την αποχώρησή τους τις πρωινές ώρες, λεηλάτησαν
αρκετά σπίτια, αρπάζοντας διάφορα είδη ρουχισμού και τρόφιμα. Εκτός απ’ αυτά
περιήλθαν στα χέρια τους ο οπλισμός και το δημόσιο υλικό των ανδρών του Σταθμού,
πλην τεσσάρων όπλων. Στο υπ’ αριθ. 5/1.3.47 ανακοινωθέν του Γενικού Αρχηγείου
του ΔΣΕ, το οποίο υπογράφεται από το Μάρκο Βαφειάδη, αναφέρεται ότι τα λάφυρα
που πήραν από τους Μαυραναίους ήταν 3 οπλοπολυβόλα Μπρεν, όπλα και
πυρομαχικά και 50 φορτώματα ιματισμός και τρόφιμα392. Τα δύο οπλοπολυβόλα
(λάφυρα) τα παρέδωσαν στη διμοιρία του Καράμπελα του συγκροτήματος Φωκά-
Σκεύη, η οποία τους κάλυπτε κατά τη διάρκεια της επιχείρησης από τη δυτική πλευρά
(ύψωμα Ταμπούρι)393.

391 Αφήγηση Δημητρίου Ν. Βασιλόπουλου, καθηγητή Θεολογικής Σχολής, αυτόπτη μάρτυρα των
γεγονότων.
392 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 4ος, σελ. 205.
393 Αφήγηση Αθανασίου Χασιώτη, κατοίκου Δίστρατου, αντάρτη της διμοιρίας Καράμπελα.

393
 Οι εκτελεσθέντες κάτοικοι των Μαυραναίων, ήταν οι εξής 394:

1. Αλέξιος Τσιούρας του Χρήστου, Πρόεδρος της Κοινότητας, 40 ετών.

2. Όλγα σύζυγος Αλεξίου Τσιούρα, οικοκυρά, 36 ετών.
3. Νικόλαος Βασιλόπουλος του Παναγιώτη, Γραμματέας της Κοινότητας, 48
ετών.
4. Μαρία σύζυγος Γεωργίου Παναγιώτου, οικοκυρά, 50 ετών.
5. Βασίλειος Βασιλόπουλος του Παναγιώτου, γεωργός, 36 ετών.
6. Αικατερίνη σύζυγος Βασιλείου Βασιλοπούλου, οικοκυρά, 30 ετών.
7. Ζήσης Παπαευθυμίου του Προκοπίου, γεωργός, 55 ετών.
8. Πανάγιω σύζυγος Ζήση Παπαευθυμίου, οικοκυρά, 45 ετών.
9. Δήμητρα Παπαευθυμίου, θυγατέρα του Ζήση Παπαευθυμίου, οικοκυρά,
22 ετών.
10. Ανδρέας Γύφτος του Αποστόλου, εργάτης, 39 ετών.
11. Νικόλαος Δήμου του Αποστόλου, ξυλουργός, 45 ετών.
12. Ελισάβετ σύζυγος Νικολάου Δήμου, οικοκυρά, 40 ετών.
13. Μαριάνθη Δήμου, θυγατέρα του Νικολάου Δήμου, 20 ετών.
14. Ευθυμία Δήμου, θυγατέρα του Νικολάου Δήμου, 12 ετών.
15. Ευάγγελος Δήμου, γιος του Νικολάου Δήμου, 10 ετών.
16. Στέργιος Τσιούρας του Κωνσταντίνου, γεωργός, 37 ετών.

Όπως φαίνεται από τις παραπάνω εκτελέσεις, από την οικογένεια του
Νικολάου Δήμου, η εκδικητική μανία των ανταρτών δεν άφησε να επιζήσουν ούτε τα
δύο ανήλικα παιδιά του (γιος και κόρη), ηλικίας 10 και 12 ετών αντίστοιχα.
Οι δυνάμεις του στρατού και της χωροφυλακής, που κινήθηκαν αμέσως για
βοήθεια, υπέστησαν βαριές απώλειες και καθηλώθηκαν καθ’ οδόν, λόγω των
ναρκοπεδίων και των ενεδρών των ανταρτών. Μόνο στις 09:00 ώρα κατόρθωσαν να
φθάσουν στον τόπο της καταστροφής, όταν οι αντάρτες είχαν πλέον απομακρυνθεί
από την περιοχή. Οι δυνάμεις ενίσχυσης ενήργησαν ως εξής395:
Μόλις έγινε η προσβολή του Σταθμού, συγκροτήθηκε στα Γρεβενά μια μικτή
δύναμη στρατού και χωροφυλακής αποτελούμενη από:
 Τμήμα δύο διμοιριών του 2/529 λόχου, ενισχυμένο και με στοιχείο όλμου
4,2΄΄(ιντσών), με διοικητή το λοχαγό Χαρίλαο Νάκκα.
 Διαθέσιμη δύναμη Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Γρεβενών.
 Ουλαμό Τεθωρακισμένων Οχημάτων.
Ως επικεφαλής όλων αυτών των τμημάτων ορίστηκε ο διοικητής της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής, μοίραρχος Νικόλαος Κωστάκης.

394 Τα στοιχεία προέρχονται από τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου που υπήρχαν στην Κοινότητα
Μαυραναίων.
395 ΔΙΣ/ΓΕΣ. Φ. 1274 και Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), το
δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος 1947, Αθήνα 1980, σελ. 25-26.
Α. Δασκαλάκη. Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, 2ος τόμος, Αθήνα 1973, σελ. 896 και
1083-1153.

394
 Για να γίνει ταχύτερη η άφιξη στους Μαυραναίους, η δύναμη της χωροφυλακής
κινήθηκε πρώτη με τρία αυτοκίνητα (1 φορτηγό 3 τόνων της χωροφυλακής και 2
ιδιωτικά από επίταξη). Στο πρώτο όχημα επέβαινε ο ενωμοτάρχης Χ. Ράμμος και στο
τρίτο ο μοίραρχος Ν. Κωστάκης. Με τα οχήματα της χωροφυλακής κινήθηκε και ο
ουλαμός τεθωρακισμένων. Όταν η φάλαγγα έφθασε 1 χιλιόμετρο περίπου πριν από τη
γέφυρα Δοξαρά (στο ύψος του σημερινού πρατηρίου καυσίμων του Τσιαρσιώτη), το
δεύτερο αυτοκίνητο, στο οποίο επέβαιναν οι άνδρες της χωροφυλακής, προσέκρουσε
σε νάρκη και ανατινάχθηκε, με αποτέλεσμα να τραυματιστούν 11 χωροφύλακες, από
τους οποίους οι 4 σοβαρά. Το κατεστραμμένο όχημα έκλεισε το δρόμο σε τέτοιο
βαθμό που δεν μπορούσαν να τον παρακάμψουν τα λοιπά οχήματα.
Το τμήμα στρατού, που ακολουθούσε, δεν μπόρεσε να προχωρήσει, γιατί έπεσε
σε ενέδρα ισχυρής δύναμης ανταρτών και καθηλώθηκε. Για την ενίσχυσή του
κινήθηκε από τα Γρεβενά την 0530 ώρα ο 1/529 λόχος, με επικεφαλής το λοχαγό
Ελευθέριο Μούλια.
Επειδή με την κίνηση και του άλλου λόχου η δύναμη του στρατού είχε ανέλθει
περίπου σε μια διλοχία, ανατέθηκε η διοίκηση όλων των τμημάτων, που ενεργούσαν
προς Μαυραναίους, στον υποδιοικητή του 529 Τάγματος, ταγματάρχη Γεώργιο
Παπαχρήστου με την εντολή να επιτεθεί και να καταλάβει το χωριό.
Τα τμήματα του στρατού κατόρθωσαν να εισέλθουν στο χωριό στις 0900 ώρα
της 23ης Φεβρουαρίου, όταν οι αντάρτες είχαν πλέον απομακρυνθεί προς Ζιάκα και
Ανάβρυτα.
Τα αεροπλάνα, που έφθασαν την ίδια ώρα, προσέβαλαν με τα πολυβόλα, δυτικά
των Μαυραναίων, τη φάλαγγα των μεταγωγικών των ανταρτών, που μετέφερε τα είδη
τα οποία είχαν λεηλατήσει από τους κατοίκους.
Από την έρευνα που έκανε ο στρατός βρήκε 9 χωροφύλακες νεκρούς, τον
ανθυπασπιστή Θεόδωρο Παπαδάκη βαριά τραυματισμένο και 10 χωροφύλακες
ζωντανούς, από τους οποίους 6 τραυματίες. Οι άλλοι 2 χωροφύλακες ήταν
αγνοούμενοι. Όπως διαπιστώθηκε αργότερα, ο ένας από αυτούς είχε συλληφθεί
αιχμάλωτος.
Ο ανθυπασπιστής Θ. Παπαδάκης σώθηκε κάτω από τις εξής συνθήκες396: Κατά
τη διάρκεια της συμπλοκής στο χωριό, μέσα στη νύχτα, τραυματίστηκε σοβαρά στην
κοιλιακή χώρα και, για να μη συλληφθεί, σκαρφάλωσε με κόπο σε μια μουριά
(σκαμνιά) και αγκάλιασε τον κορμό της, για να φαίνεται ένα σώμα με το δένδρο.
Όπως όμως ανέβαινε του έπεσε το καπέλο. Ένας αντάρτης πέρασε από εκεί, είδε το
καπέλο, αλλά δεν σκέφτηκε να κοιτάξει ψηλά προς το δένδρο και έτσι γλίτωσε.
Κάποια στιγμή πέρασε από το ίδιο μέρος πολεμώντας ο χωροφύλακας Γεώργιος
Κλαζίδης από τον Έλατο. Ο Παπαδάκης τον αναγνώρισε και φώναξε: «Γιώργο!
Γιώργο!». Ο Κλαζίδης τον βοήθησε να κατεβεί και του είπε: «θα σε πάρω μαζί μου
αλλά αν συναντήσω δυσκολία θα σε αφήσω». Ο Κλαζίδης τη στιγμή εκείνη είχε πάνω
του 3 χειροβομβίδες και 30 σφαίρες. Όπως απομακρυνόταν με τον τραυματισμένο,
είδε σε μικρή απόσταση μερικούς αντάρτες να κοιτούν προς το μέρος του.
Κρατώντας μια χειροβομβίδα στο χέρι τους προκάλεσε, λέγοντας: «Ελάτε! Ελάτε!».
396 Αφηγήσεις Γεωργίου Κλαζίδη από τον Έλατο και Βασιλείου Μπαλντούμη από το Μεγάλο
Σειρήνι, χωροφυλάκων της περιόδου εκείνης.

395
Αυτοί όμως δεν επεδίωξαν να τον κυνηγήσουν, γιατί είχε ξημερώσει, αλλά
προσπαθούσαν να κάνουν πλιάτσικο και να απομακρυνθούν γρήγορα, προτού φθάσει
ο στρατός και η αεροπορία. Τον ανθυπασπιστή Παπαδάκη σιγά-σιγά τον μετέφερε
μέχρι την τοποθεσία «Κρυονέρι» του Δοξαρά, όπου τον βρήκε ο στρατός, καθώς
ενεργούσε για ανακατάληψη των Μαυραναίων.
Τα τμήματα ενίσχυσης, στρατού και χωροφυλακής, είχαν συνολικά 15
τραυματίες, από τους οποίους οι 10 από νάρκες.
Για τους 5 βαριά τραυματισμένους ζητήθηκε Νοσοκομειακό όχημα από την
Κοζάνη, με το οποίο διακομίστηκαν στο εκεί στρατιωτικό Νοσοκομείο.
Οι απώλειες των ανταρτών δεν εξακριβώθηκαν. Πληροφορίες ανέφεραν για 17
νεκρούς. Αυτούς και τους τραυματίες τους παρέλαβαν μαζί τους.
Στις 23 Φεβρουαρίου 1947, ταυτόχρονα με την επίθεση κατά των
Μαυραναίων, άλλη δύναμη από 200 αντάρτες, με επικεφαλής το Χείμαρρο και το
Φωτεινό επιτέθηκε με βαρύ οπλισμό κατά του Σταθμού Χωροφυλακής Αγίου
Γεωργίου, ο οποίος διέθετε 25 άνδρες με διοικητή τον υπενωμοτάρχη Β. Κύρου και
σε μια διμοιρία του στρατού, που βρισκόταν στην Κιβωτό. Στην πεντάωρη σκληρή
μάχη, που επακολούθησε, ο στρατός και οι χωροφύλακες τους απέκρουσαν με
επιτυχία χωρίς απώλειες. Στη μάχη αυτή έλαβαν μέρος μαζί με τους χωροφύλακες
του Σταθμού και εθελοντές ένοπλοι κάτοικοι του χωριού και των κοντινών χωριών,
που είχαν καταφύγει στον Άγιο Γεώργιο. Οι αντάρτες είχαν απώλειες 2 νεκρούς και 5
τραυματίες.

Ομάδα ναρκαλιείας του στρατού ελέγχει το δρομολόγιο για εντοπισμό ναρκών

Επιχειρήσεις προς Μαυραναίους και γέφυρα Σπανού

για απαγκίστρωση του αποκλεισμένου λόχου Κηπουριού

(7-18 Μαρτίου 1947)

396
 Στις 7 Μαρτίου 1947 λόχος του 529 Τάγματος Πεζικού (ΤΠ), κινούμενος από
Γρεβενά προς το Κηπουριό, για να αντικαταστήσει τον 4ο λόχο του ίδιου Τάγματος, ο
οποίος βρισκόταν εκεί για δύο μήνες, όταν πλησίασε τη γέφυρα Σπανού, καθηλώθηκε
από τα πυκνά πυρά πολυβόλων και όλμων που δέχθηκε από τα κοντινά υψώματα, τα
οποία είχαν καταλάβει οι αντάρτες του Αρχηγείου Χασίων. Επίσης άλλες δυνάμεις
του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου είχαν καταλάβει την περιοχή από Κοσμάτι μέχρι
Μαυραναίους. Επειδή η προς το Κηπουριό κίνηση ήταν αδύνατη, το 529 ΤΠ ζήτησε
ενισχύσεις από τη ΧV Μεραρχία, η οποία διέθεσε για το σκοπό αυτό τρεις λόχους,
ανά έναν από τα 117, 504 και 619 ΤΠ αντίστοιχα.
Για την εκκαθάριση της περιοχής Μαυραναίων- Κοσματίου και γέφυρας
Σπανού, μετά από διαταγή της Μεραρχίας, συγκροτήθηκε στις 10 Μαρτίου το πρωί
ένα στρατιωτικό απόσπασμα υπό τη διοίκηση του αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου
Πανταζή (διοικητή του 529 Τάγματος Γρεβενών), το οποίο περιελάμβανε τα
παρακάτω τμήματα:
 Διλοχία του 529 Τάγματος (1ος και 2ος λόχος), με διοικητή τον υποδιοικητή του
τάγματος ταγματάρχη Γεώργιο Παπαχρήστου.
 Λόχο του 117 Τάγματος, με διοικητή το λοχαγό Βασίλειο Παπά.
 Λόχο του 504 Τάγματος, με διοικητή το λοχαγό Αριστείδη Πετράκη.
 Ουλαμό Τεθωρακισμένων, με ουλαμαγό τον ανθυπίλαρχο Γεώργιο Κορνίδη.
 Στοιχείο όλμου 4,2΄΄(ιντσών), με αρχηγό στοιχείου τον ανθυπολοχαγό Χρήστο
Κοπατσάρη.
 Ουλαμό Πυροβολικού, με διοικητή το λοχαγό Ιωάννη Χατζησταυρίδη.
 Τμήμα 713 Λόχου Μηχανικού, με διοικητή τον υπολοχαγό Δημήτριο
Μπουρδάκη.
Για τον καλύτερο συντονισμό της επιχείρησης, στους μη οργανικούς λόχους
του 529 Τάγματος διατέθηκε από ένας ασύρματος Νο 18 με το ανάλογο προσωπικό
διαβιβάσεων. Την υγειονομική υποστήριξη του αποσπάσματος είχε αναλάβει ο
γιατρός του τάγματος.
Την 0915 ώρα της 10ης Μαρτίου τμήματα του στρατού ήλθαν σε επαφή με
τους αντάρτες και μέχρι την 1100 κατόρθωσαν να καταλάβουν τα πρώτα υψώματα
δυτικά των Μαυραναίων και Μαυρονόρους. Οι αντάρτες κρατούσαν ισχυρά το
ύψωμα Ταμπούρι (2 χλμ. δυτικά Μαυραναίων), το οποίο δέσποζε στην περιοχή, και
σταδιακά ενισχύθηκαν και από άλλες δυνάμεις, που έφθασαν από το Κοσμάτι,
Μέγαρο και Οροπέδιο.
Το συγκρότημα των ανταρτών, που ερχόταν από το Οροπέδιο, προσέβαλε το
δεξιό πλευρό του λόχου του 117 Τάγματος και τον ανάγκασε να συμπτυχθεί προς το
Μαυρονόρος και ανατολικότερα και να χάσει τελείως τη συνοχή με το υπόλοιπο
απόσπασμα. Την ίδια τακτική εφάρμοσαν και οι δυνάμεις από το Κοσμάτι, οι οποίες
προσέβαλαν το αριστερό πλευρό ενός λόχου της διλοχίας του 529 Τάγματος. Από τη
1500 ώρα οι αντάρτες συνέχισαν την επίθεση σε όλο το μέτωπο και επιχείρησαν
κυκλωτική ενέργεια προσβάλλοντας ταυτόχρονα τα δύο πλευρά του αποσπάσματος
και τις θέσεις των πυροβόλων κοντά στο παλιό αεροδρόμιο των Μαυραναίων.

397
 Οπλοπολυβόλο BREN (αγγλικής κατασκευής) κατά την εκτέλεση βολής
εναντίον των θέσεων των ανταρτών

Μπροστά στον κίνδυνο που δημιουργήθηκε, διατάχθηκε σύμπτυξη των

τμημάτων του στρατού, η οποία έγινε με απόλυτη τάξη, εκτός από το λόχο του 117
Τάγματος με τον οποίο δεν υπήρχε καμιά επικοινωνία με ασύρματο. Τελικά οι
δυνάμεις του στρατού, μετά τη δυσμενή γι’ αυτές εξέλιξη, αναγκάστηκαν να
υποχωρήσουν και στις 2000 ώρα επανήλθαν στα Γρεβενά.
Απώλειες:
Οι αντάρτες σύμφωνα με την εκτίμηση των στελεχών του στρατού, είχαν
πολλές απώλειες, ο ακριβής αριθμός των οποίων δεν έγινε γνωστός.
Ο στρατός είχε 2 νεκρούς και 9 τραυματίες (3 αξιωματικούς και 6 οπλίτες).
Νεκροί: Λοχίας Βασίλειος Κραμποβίτης του 4/117 λόχου και στρατιώτης
Κωνσταντίνος Παΐλας του 3/529 λόχου.
Τραυματίες αξιωματικοί: Υπολοχαγός Ιωάννης Πάτρας, ανθυπολοχαγός
Δημήτριος Κουζαλίδης και ΔΕΑ Νικόλαος Ζενέτος.
Στα χέρια των ανταρτών περιέπεσε και ένας όλμος 3΄΄ (ιντσών) χωρίς το
σκοπευτικό μηχάνημα.
Οι αντάρτες είχαν συγκεντρώσει στην Πηγαδίτσα, στο Κοσμάτι και στους
Μαυραναίους ισχυρές δυνάμεις, γιατί απώτερος στόχος τους ήταν, αφού
εξουδετέρωναν τις δυνάμεις του στρατού, να επιτεθούν και να καταλάβουν τα
Γρεβενά, σε συνεργασία με ομοϊδεάτες τους που διέμειναν στην πόλη και
στρατιωτικό προσωπικό που υπηρετούσε στο 529 Τάγμα Πεζικού. Πράγματι
αποκαλύφθηκε συνωμοσία στο 529 Τάγμα και προφυλακίστηκαν ένας μόνιμος
ανθυπολοχαγός και 14 οπλίτες, οι οποίοι προετοίμαζαν στάση μέσα στη μονάδα.
Ο διοικητής του 529 Τάγματος αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πανταζής,
εξαιτίας της δύσκολης κατάστασης που δημιουργήθηκε, ζήτησε και πάλι τη
συνδρομή της Μεραρχίας και την ενίσχυσή του σε δυνάμεις. Επειδή η Μεραρχία είχε
εμπλακεί σε επιχειρήσεις στα όρη Βέρνο (Βίτσι) και Σινιάτσικο και δεν είχε
διαθέσιμες δυνάμεις, ζήτησε ενίσχυση από το Β΄ΣΣ (έδρα Λάρισα).

398
 Το Σώμα Στρατού διέθεσε από 10 Μαρτίου διλοχία του 509 Τάγματος (1ο και 4ο
λόχους), με διοικητή τον ταγματάρχη Χρήστο Μαρκόπουλο, η οποία αμέσως
αναχώρησε για Γρεβενά. Στις 12 Μαρτίου έφθασε από την Κοζάνη στα Γρεβενά και
ο διοικητής της ΧV Μεραρχίας, υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς. Μετά από
αναγνωρίσεις που έγιναν στις 13 και 14 του ίδιου μήνα καταστρώθηκε νέο σχέδιο
επίθεσης και από το πρωί της 15ης άρχισε η εξόρμηση των μονάδων του στρατού προς
Μαυραναίους και Βενέτικο ποταμό. Την επιχείρηση παρακολούθησε προσωπικά ο
Μέραρχος, ο οποίος εξήρε ιδιαίτερα την επιθετική ορμή της διλοχίας του 509 ΤΠ, την
αυτοθυσία του τμήματος του 713 λόχου Μηχανικού και τη δράση των 2
Πυροβολαρχιών του 104 Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού, με διοικητές τους
λοχαγούς Ιωάννη Χατζησταυρίδη και Ταξιάρχη Κατσιμήτρο αντίστοιχα.
Επειδή οι δυνάμεις του στρατού δεν μπορούσαν να προχωρήσουν προς το
Κηπουριό, γιατί ο εχθρός κρατούσε σταθερά τα υψώματα των Μαυραναίων,
διατάχθηκε ο λόχος του Κηπουριού να κινηθεί το πρωί της 16 ης Μαρτίου προς το
Βενέτικο, για να συνενωθεί με τα κινούμενα από αεροδρόμιο Μαυραναίων προς
απαγκίστρωση τμήματα.
Στην κίνηση αυτή, που έκανε ο λόχος προς το ποτάμι, πήρε μαζί του και
μερικούς κατοίκους του χωριού, τους οποίους χρησιμοποίησε ως ασπίδα, για να
αναγκάσει τους αντάρτες να μην πυροβολούν εναντίον του, μέχρις ότου φθάσει στο
ποτάμι397.
Έγινε προσπάθεια του λόχου να περάσει από τη γέφυρα Σπανού, αλλά δεν το
κατόρθωσε, γιατί αυτή είχε επισημανθεί και βάλλονταν συνέχεια από τα πυρά των
ανταρτών.
Τότε οι άνδρες του λόχου προσπάθησαν να περάσουν τα ορμητικά νερά του
Βενέτικου νοτιοδυτικά της γέφυρας με τη βοήθεια σχοινιού, αλλά συνέβησαν τα
ακόλουθα398:
Ο πρώτος στρατιώτης με το σχοινί πέρασε κανονικά το ποτάμι και το έδεσε στις
δύο άκρες, ο δεύτερος πέρασε και αυτός κανονικά, αλλά ο τρίτος, ευρισκόμενος στη
μέση της διαδρομής, δεν μπόρεσε να αντέξει την πίεση των ορμητικών νερών, του
έφυγε το σχοινί από τα χέρια και εξαφανίστηκε μέσα στο ποτάμι. Τότε ο διοικητής
του λόχου προτίμησε να γυρίσουν όλοι πίσω και να πεθάνουν πολεμώντας στα
χαρακώματα, παρά να πνιγούν στο ποτάμι. Το πτώμα του στρατιώτη βρέθηκε μετά
από μέρες στην τοποθεσία «Πολιτσιάρι». Με την επιστροφή του λόχου στο χωριό
διαπιστώθηκε ότι ο ασύρματος δε λειτουργούσε. Έτσι διακόπηκε κάθε επαφή με τα
προϊστάμενα κλιμάκια και με το 528 Τάγμα της 43 Ταξιαρχίας (έδρα Μέτσοβο) που
βρισκόταν μεταξύ Κρανιάς και Μηλιάς, περιμένοντας διαταγή από τη XV Μεραρχία,
για να κινηθεί προς Κηπουριό. Όπως έγινε γνωστό αργότερα, τη βλάβη στον
ασύρματο την είχαν κάνει κομμουνιστές στρατιώτες που υπηρετούσαν στο λόχο399.

397 Αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα Δημητρίου Αθ. Ψάρια, από το Τρίκωμο.

398 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 1998, τόμος 4 ος, σελ. 256 και Ο Ελληνικός Στρατός
κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), επιχειρήσεις 1947, Αθήνα 1980, σελ. 66-68.
Δημήτριος Αθ. Ψάριας, παρών στην προσπάθεια διάβασης του ποταμού από το λόχο.
399 Αφήγηση Δημητρίου Αθ. Ψάρια από το Τρίκωμο.

399
 Ανατολική άποψη γέφυρας Σπανού

Σύμπτυξη λόχου Κηπουριού προς Μέτσοβο

Στο Κηπουριό διοικητής του 4/529 λόχου ήταν ο υπολοχαγός Γεώργιος

Παπαγεωργίου και διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής ο ανθυπομοίραρχος
Δημήτριος Αντωνόπουλος. Η συνολική δύναμη στρατού και χωροφυλακής ήταν 170
άνδρες.
Ο λόχος, επειδή βρισκόταν στην απομόνωση και είχε έλλειψη από τρόφιμα,
μη έχοντας άλλη λύση, αποφάσισε μαζί με τους άνδρες της χωροφυλακής να κινηθεί
τη νύχτα 16/17 Μαρτίου προς το Μέτσοβο, για να ενωθεί με τα υπάρχοντα προς την
περιοχή Μηλιάς στρατιωτικά τμήματα. Επειδή ο ασύρματος ήταν εκτός λειτουργίας,
δεν μπόρεσε να ειδοποιήσει το Τάγμα Γρεβενών ούτε το 528 Τάγμα Μετσόβου για
την ενέργειά του αυτή. Για να απαλλαγεί από τα πυρομαχικά των όλμων, τα οποία
λόγω βάρους δεν μπορούσε να μεταφέρει, τα πέταξε μέσα, σε πηγάδια για να μη
χρησιμοποιηθούν από τους αντάρτες.
Κατά τη διάρκεια της αναχώρησης του λόχου 6 κομμουνιστές στρατιώτες
λιποτάκτησαν και παρέμειναν στο Κηπουριό με τον οπλισμό τους (1 οπλοπολυβόλο
και 5 τυφέκια), όπου τα ξημερώματα μαζί με τους αριστερούς κατοίκους κτυπούσαν
τις καμπάνες και καλούσαν τους αντάρτες να μπούνε μέσα και να γιορτάσουν μαζί
την απελευθέρωση του χωριού. Οι λιποτάκτες αυτοί συνελήφθησαν αργότερα
αιχμάλωτοι από το στρατό στις επιχειρήσεις της Ηπείρου.
Το λόχο στην πορεία του προς το Μέτσοβο ακολούθησε και η οικογένεια του
Αθανασίου Ψάρια από το Τρίκωμο, η οποία κυνηγημένη από τους αντάρτες, είχε
καταφύγει στο Κηπουριό, καθώς και μια κοπέλα από το χωριό που είχε σχέσεις με
ένα χωροφύλακα.
Ο λόχος πέρασε νύχτα από την Κρανιά, στην οποία δεν υπήρχαν αντάρτες,
και, από τα δύο δρομολόγια που οδηγούσαν στη Μηλιά, τα αποκαλούμενα «ανήλιο»
και «προσήλιο», ακολούθησε το ανήλιο. Στο μέσο περίπου της διαδρομής προς
Μηλιά και γύρω στις 0700 ώρα της 17/3, εξαιτίας της ομίχλης που επικρατούσε, δεν

400
κατέστη δυνατή η αναγνώριση με τα φίλια τμήματα και η φρουρά Κηπουριού
συνεπλάκη με το 528 Τάγμα Πεζικού, το οποίο ήταν εγκατεστημένο στο ύψωμα
Οξυά (1482). Το τάγμα νόμισε ότι οι διερχόμενοι ήταν αντάρτες και άρχισε με
καταιγιστικά πυρά να βάζει εναντίον τους, με αποτέλεσμα να φονευθούν 2
στρατιώτες του λόχου και να τραυματιστούν ένας χωροφύλακας και δύο ιδιώτες. Από
το τάγμα τραυματίστηκε ένας στρατιώτης. Πολλοί οπλίτες του λόχου, μέσα στη
σύγχυση που επικράτησε, παράτησαν οπλισμό, πυρομαχικά και λοιπά εφόδια και
διασκορπίστηκαν, γιατί νόμισαν ότι έπεσαν σε ενέδρα ανταρτών.
Μετά από 45 περίπου λεπτά από την έναρξη της συμπλοκής μια περίπολος
του τάγματος βρήκε τους φονευθέντες σε απόσταση 80-100 μέτρα από την πρώτη
γραμμή και από τον έλεγχο που έκανε στις ταυτότητες και τα βιβλιάρια μισθοδοσίας
διαπίστωσε ότι ήταν στρατιώτες του 529 Τάγματος. Ανέφερε το γεγονός στο διοικητή
του 528 Τάγματος αντισυνταγματάρχη Θεόδωρο Στεφανίδη, ο οποίος διέταξε αμέσως
κατάπαυση του πυρός. Ταυτόχρονα απέστειλε περιπόλους με επικεφαλής
αξιωματικούς προς τις θέσεις των ανδρών του λόχου Κηπουριού, για να τους πείσουν
ότι έγινε παρεξήγηση και συνεπλάκησαν με φίλια τμήματα. Μια μάλιστα περίπολος
με επικεφαλής τον υπολοχαγό Κυριακόπουλο, ήλθε σε πάλη σώμα με σώμα με τους
άνδρες του λόχου, προκειμένου να τους συγκρατήσει και να τους πείσει ότι δεν
πρόκειται για αντάρτες αλλά για οπλίτες του 528 Τάγματος400.
Μετά την κατάπαυση του πυρός και την αναγνώριση 4 διμοιρίες του τάγματος
κινήθηκαν ταχέως και ερεύνησαν όλη τη γύρω από το ύψωμα περιοχή και
προχώρησαν την έρευνα σε μεγάλο βάθος, για να εντοπίσουν και να περισυλλέξουν
τους άνδρες του λόχου, καθώς και τον παρατημένο οπλισμό και τα δημόσια είδη.
Παράλληλα ο 4/528 λόχος απεστάλη στην Κρανιά και έκανε έρευνα για τυχόν
διαφυγόντες.
Την ίδια ημέρα και μέχρι το βράδυ είχαν παρουσιαστεί 77 αξιωματικοί και
οπλίτες του λόχου και της χωροφυλακής.
Την επόμενη ημέρα (18 Μαρτίου) συνεχίστηκε η έρευνα από τμήματα του
τάγματος, στην οποία συμμετείχαν και περισσότεροι από 50 άνδρες της Μηλιάς. Η
έρευνα αποκάλυψε ότι μερικοί οπλίτες του λόχου είχαν ακολουθήσει το δρομολόγιο
που διέρχεται από τη διάβαση Τζαν Χορταρά και είχαν κατευθυνθεί προς το
Μέτσοβο.
Μετά από διήμερη έρευνα παρουσιάστηκαν στο τάγμα ο διοικητής του λόχου
υπολοχαγός Παπαγεωργίου με 57 οπλίτες, καθώς επίσης και 21 αξιωματικοί και
οπλίτες της χωροφυλακής. Οι λοιποί άνδρες της φρουράς Κηπουριού, που είχαν
διασκορπιστεί, έφθασαν στο Μέτσοβο, όπου υπήρχε το 584 Τάγμα της 43 Ταξιαρχίας
και παραδόθηκαν. Αυτοί ανέρχονταν σε 3 αξιωματικούς και 34 οπλίτες του στρατού
και 20 χωροφύλακες.
Όλα σχεδόν τα δημόσια είδη, που είχαν εγκαταλειφθεί, καθώς και ο οπλισμός
και τα πυρομαχικά του λόχου βρέθηκαν και συγκεντρώθηκαν από το τάγμα. Μερικά
όπλα που έλλειπαν είχαν ριχθεί στο ποτάμι από τους άνδρες του λόχου και της
χωροφυλακής, καθώς αποχωρούσαν από το χώρο της συμπλοκής.

400 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 4ος, Αθήνα 1998, σελ. 258.

401
 Ένας χωροφύλακας, ο Ηρακλής Καρκασαρίδης από το Ελάφι (Πινιάρι), ο
οποίος κατά τη διάρκεια της συμπλοκής ξέκοψε από το λόχο και κινήθηκε μόνος του
προς τα πίσω, για να γλιτώσει, έπεσε στα χέρια των ανταρτών κοντά στο Μοναχίτι
και μεταφέρθηκε στο Κυπαρίσσι, όπου εκτελέστηκε.
Οι απώλειες της φρουράς Κηπουριού ήταν οι παρακάτω401:
Νεκροί
Στρατιώτης Μπίλλας Βασίλειος, από το Ασπροχώρι Δωδώνης Ιωαννίνων.
Στρατιώτης Τράντζας Αναστάσιος, από την Κρυόβρυση Θεσπρωτίας.
Τραυματίες
Χωροφύλακας Παλαντζάς Βάιος (διαμπερές τραύμα στον αριστερό μηρό),
από το Παλαιομονάστηρο (Μπελέτσι) Τρικάλων. Από το 528 Τάγμα τραυματίστηκε ο
στρατιώτης Ράπτης Κωνσταντίνος, από την Ελαταριά Παραμυθιάς. Επίσης ελαφρά
τραύματα υπέστησαν και δύο ιδιώτες (ένας άνδρας και μια κοπέλα) που
ακολουθούσαν το λόχο. Ο χωροφύλακας και ο στρατιώτης διακομίστηκαν στο 406
Στρατιωτικό Νοσοκομείο.
Αγνοούμενοι
Ένας ενωμοτάρχης, ο οποίος πνίγηκε στον πλημμυρισμένο ποταμό της
Μηλιάς, καθώς προσπαθούσε να περάσει στην απέναντι όχθη.
Οι δύο νεκροί στρατιώτες ενταφιάστηκαν με την προβλεπόμενη διαδικασία
στις 18 Μαρτίου και ώρα 16:00 στο νεκροταφείο της Μηλιάς.

Ίδρυση Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου

Με την υπ’ αριθ. ΑΠ 150/3.3.47 διαταγή του Αρχηγείου Κεντρικής και

Δυτικής Μακεδονίας, συγχωνεύτηκαν τα αρχηγεία Βοΐου και Γράμμου. Διοικητής
τοποθετήθηκε ο Γεώργιος Γιαννούλης και Πολιτικός Επίτροπος ο Λιάκος (Ηλίας
Παπαδημητρίου). Με άλλη διαταγή (υπ’ αριθ. 227/25.3.47) το αρχηγείο του Βίτσι
(δύο τάγματα και μία διλοχία) υπήχθη επιχειρησιακά στο αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου.
Στις 20 Μαρτίου 1947 τα τμήματα του Νεμέρτσικα της Ηπείρου (V Τάγμα Ηπείρου)
υπήχθησαν και αυτά επιχειρησιακά στο Αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου.
Με την ίδρυση του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου συγκροτήθηκαν τέσσερα
τάγματα, τα εξής:
Ι Τάγμα, με διοικητή τον Αχιλλέα Παπαϊωάννου και επίτροπο τον Κώστα
Πάτσιο.
ΙΙ Τάγμα, με διοικητή το Βασίλη Μπατακόγια (Καραφωτιά) και επίτροπο τον
Νίκο Παπαδόπουλο.
ΙΙΙ Τάγμα, με διοικητή το Γιάννη Σιδηρόπουλο και επίτροπο τον Αχιλλέα
Προυτσάλη.
ΙV Τάγμα, με διοικητή το Βασίλη Σγούρο και επίτροπο το Σπύρο
Παπαδημητρίου (από το Πολυνέρι).

401 Ό. π. σελ. 260.

402
 Στις 4 Μαΐου 1947 σχηματίστηκε το V Τάγμα του Αρχηγείου Βοίου-Γράμμου
με διοικητή το Γιώργο Ριζόπουλο και στις 18 Ιουνίου του ιδίου έτους το VI Τάγμα με
διοικητή το Στέργιο Μαυραντζά.

Δράση ανταρτών το μήνα Απρίλιο 1947

Την 1η Απριλίου, τμήμα 100 ανταρτών του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου την

0100 ώρα, προσέβαλε τα δυτικά και βορειοδυτικά φυλάκια της πόλης των Γρεβενών
με μυδράλια και πολυβόλα. Οι αντάρτες αποχώρησαν μετά την ανταλλαγή πυρών με
τους άνδρες των φυλακίων και την υποστήριξη πυροβολικού και όλμων. Ο στρατός
και ο άμαχος πληθυσμός δεν είχαν απώλειες. Στις 1900 ώρα της ίδιας ημέρας οι
αντάρτες έριξαν στη συνοικία «Κούρβουλο» της πόλης των Γρεβενών εννέα
βλήματα ιταλικού όλμου 3΄΄(ιντσών) και τραυμάτισαν μια γυναίκα402.
Τη νύχτα 1/2 Απριλίου περισσότεροι από 600 αντάρτες προσέβαλαν από όλα
τα σημεία τις δυνάμεις του στρατού και της χωροφυλακής Δεσκάτης. Η μάχη
διήρκεσε τέσσερις ώρες και η Φρουρά Δεσκάτης κατόρθωσε να αποκρούσει
αποτελεσματικά την επίθεση και να αντεπιτεθεί τρέποντας σε φυγή τους αντάρτες, οι
οποίοι άφησαν στο πεδίο της μάχης 8 νεκρούς, 1 πολυβόλο, 7 τυφέκια και αριθμό
πυρομαχικών. Από τη Φρουρά σκοτώθηκε ένας οπλίτης των Μονάδων
Αποσπασμάτων Διώξεως (ΜΑΔ)403.
Στις 4 Απριλίου έφθασε στην Τρικοκκιά ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ
Νίκος Ζαχαριάδης, με το ψευδώνυμο Κώστας, ακολουθούμενος από ομάδα
ασφάλειας 15 ανταρτών. Εκεί συναντήθηκε με τον Κικίτσα, Υψηλάντη και Βούρο
(επιτελάρχη Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας) και αναχώρησε
αυθημερόν404. Το περιεχόμενο της συζήτησης δεν γνωστοποιήθηκε.
Στις 6 Απριλίου δύο συγκροτήματα ανταρτών προσέβαλαν τα βορειοδυτικά
φυλάκια της πόλης των Γρεβενών και ταυτόχρονα τη φρουρά του Αγίου Γεωργίου.
Ύστερα από μάχη μιας ώρας οι αντάρτες αποχώρησαν, με απώλειες δύο τραυματίες.
Ο άμαχος πληθυσμός και τα τμήματα στρατού δεν είχαν καμιά απώλεια405.
Στις 11 Απριλίου το 529 Τάγμα Γρεβενών ενήργησε «βιαία διάβαση» του
Βενέτικου ποταμού και κατέλαβε το χωριό Δεσπότη και το ύψωμα Ψηλή Ράχη, για να
συγκρατήσει τις ανταρτικές δυνάμεις στην περιοχή Χασίων, ώστε να μη
συμμετάσχουν στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Αγράφων. Εκεί παρέμεινε μέχρι
22 Απριλίου και μετά επέστρεψε στην έδρα του.

402ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 386 (Έκθεση
επιχειρήσεων ΧV Μεραρχίας μηνός Απριλίου 1947).
403 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), έτος 1947, Αθήνα
1980, σελ. 111 και Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 19411-1950,
Αθήνα 1962, σελ. 169. Οι Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως (ΜΑΔ) και οι Μονάδες Ασφαλείας
Υπαίθρου (ΜΑΥ) ήταν επανδρωμένες από εθελοντές κατοίκους της περιοχής, με επικεφαλής
αξιωματικούς του στρατού.

404 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 227 (κατάθεση
καπετάν Νικήτα, ο οποίος ήταν παρών κατά την άφιξη του Ζαχαριάδη στην Τρικοκκιά).
405 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 386.

403
 Στις 17 Απριλίου το Στρατηγείο του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής
Μακεδονίας των ανταρτών μεταστάθμευσε από δασώδη περιοχή του χωριού Διάκος
και με τμήμα ασφάλειας 60 ανδρών, ακολουθώντας το δρομολόγιο Διάκος- Τρίκωμο-
Κυπαρίσσι, κατευθύνθηκε προς το Βόιο.
Στις 27 Απριλίου δύναμη 100 ανταρτών προσέβαλε τα νότια φυλάκια της
πόλης των Γρεβενών. Επακολούθησε δίωρη σκληρή μάχη, κατά την οποία οι
αντάρτες έφθασαν μέχρι τα συρματοπλέγματα. Αποκρούστηκαν αποτελεσματικά από
τα τμήματα στρατού και αποχώρησαν, εγκαταλείποντας επί τόπου γεμιστήρες
οπλοπολυβόλου πλήρεις, χειροβομβίδες και ατομικά είδη. Νεκροί αντάρτες 4 και
τραυματίες 10, τους οποίους παρέλαβαν μαζί τους406.

Βίαιη στρατολογία κατοίκων των χωριών

Τον Απρίλιο του 1947 οι αντάρτες στρατολόγησαν με τη βία μεγάλο αριθμό

ανδρών, χωρίς να τους ενδιαφέρουν τα φρονήματά τους και κυρίως νέους ηλικίας 18
μέχρι 30 ετών. Η επιστράτευση εφαρμόστηκε στα περισσότερα χωριά των Γρεβενών,
όπως στο Σπήλαιο, στους Μαυραναίους, στην Καληράχη, στο Σύδενδρο, στο
Οροπέδιο.
Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις ήταν τόση η αναλγησία τους, που,
εφαρμόζοντας στο ακέραιο τη λενινιστική αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»,
στρατολόγησαν με τη βία άτομα των οποίων σε χρόνο μικρότερο του διμήνου είχαν
σκοτώσει τους γονείς ή τα αδέλφια τους, όπως συνέβη στους Μαυραναίους με τους
παρακάτω:
 Προκόπη Παπαευθυμίου: Τον επιστράτευσαν με τη βία την 1η Απριλίου
1947, ενώ πριν από 38 ημέρες, στην επίθεση για κατάληψη του Σταθμού
Χωροφυλακής Μαυραναίων (νύχτα 22/23.2.47), είχαν σκοτώσει τον πατέρα
του Ζήση ηλικίας 55 ετών, τη μητέρα του Πανάγιω 45 ετών και την αδελφή
του Δήμητρα 22 ετών407.
 Παναγιώτη Βασιλόπουλο: Τον επιστράτευσαν με τη βία στις 23 Απριλίου
1947, ενώ πριν από δύο μήνες, στη μάχη των Μαυραναίων, είχαν σκοτώσει
τον πατέρα του Νικόλαο, γραμματέα της Κοινότητας Μαυραναίων, ηλικίας 48
ετών408.

406 Ό. π σελ. 387.

407 Αφήγηση Προκόπη Ζ. Παπαευθυμίου, από τους Μαυραναίους. Ως αντάρτης έλαβε μέρος στη
μάχη για κατάληψη της πόλης των Γρεβενών (25.7.47) με το λόχο του Βίδρα κατά την επίθεση στο
συνοικισμό «Βαρόσι», εκτελώντας καθήκοντα χειριστή οπλοπολυβόλου Μπρεν. Το οπλοπολυβόλο το
είχε στημένο στο ύψωμα που βρίσκεται πάνω από τη βρύση στη θέση «Μάνα». Με την έναρξη της
μάχης και μόλις έριξε την πρώτη ριπή δεν μπόρεσε να συνεχίσει, γιατί τραυματίστηκε βαριά από
θραύσμα χειροβομβίδας στην κοιλιακή χώρα ο γεμιστής του οπλοπολυβόλου Βασίλειος Ράφτης από τη
Λάβδα, που καθώς τον μετέφερε προς τον Έλατο ξεψύχησε κοντά στο μαντρί του Δημάδη και θάφτηκε
στην Καληράχη. Δραπέτευσε από τους αντάρτες στις 11 Αυγούστου 1947 από την περιοχή του
Πάπιγγου όρους στην Ήπειρο, όταν ο λόχος του (με διοικητή το Σδράβο) έπεσε σε ενέδρα της Διλοχίας
Γαλάνη και διασκορπίστηκε.
408 Αφήγηση Παναγιώτη Ν. Βασιλόπουλου, από τους Μαυραναίους. Ως αντάρτης έλαβε μέρος στη
μάχη των Γρεβενών (25.7.47) με το λόχο του Γκίζα κατά την επίθεση στο ύψωμα Κισλά, εκτελώντας

404
  Γεώργιο Τσιούρα: Τον επιστράτευσαν με τη βία στις 23 Απριλίου 1947, ενώ
πριν από δύο μήνες, στη μάχη των Μαυραναίων, είχαν σκοτώσει τον πατέρα
του Αλέξη, πρόεδρο της Κοινότητας Μαυραναίων, ηλικίας 40 ετών και τη
μητέρα του Όλγα, ηλικίας 36 ετών409.
Από τους Μαυραναίους επιστρατεύθηκαν στις 23 Απριλίου και οι:
Χρήστος Ευαγγελόπουλος, Δημήτριος Στάμος (αδελφός του Χρήστου Στάμου που
σκοτώθηκε επί ΕΛΑΣ από το Μιχάλαγα), Νικόλαος Βαρσάμης, Αθανάσιος (Νάσιος)
Ζιώγας, Σωτήρης Ζιώγας και Κώστας Τσιρίκας.
Όλοι οι παραπάνω οδηγήθηκαν στην Καληράχη, όπου εντάχθηκαν στα
διάφορα συγκροτήματα. Τον Προκόπη Παπαευθυμίου τον τοποθέτησαν στο λόχο του
Βίδρα, ενώ τον Παναγιώτη Βασιλόπουλο και το Δημήτριο Στάμο στο λόχο του Γκίζα,
Σλαβομακεδόνα από τον Πολυπόταμο Φλώρινας.
Στις 23 Απριλίου 1947 έγινε βίαιη στρατολογία και στο Σπήλαιο, όπου
στρατολογήθηκαν περισσότεροι από 50 άνδρες. Όλους τους στρατολογηθέντες τους
οδήγησαν στο Μέγαρο, όπου ήταν η έδρα του τάγματος του Σπύρου Παπαδημητρίου
και τους κατένειμαν στους λόχους. Από αυτούς τους: Νικόλαο Χ. Βαβρίτσα, Ζήση Γ.
Τσαρτσιάνη, Δήμο Γ. Γκόγκο, Γεώργιο Ι. Σιούλα και Δημήτριο Ι. Τέγο τους
τοποθέτησαν στο λόχο του Γκίζα, που βρισκόταν στην Καληράχη, ενώ τον Κώστα Δ.
Σιούλα και το Γεώργιο Ι. Τέγο τους τοποθέτησαν στο λόχο του Νέστορα, στο
Μέγαρο.
Με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού κατά το μήνα Μάιο οι
δυνάμεις του τάγματος Παπαδημητρίου από 13 Μαΐου άρχισαν να οπισθοχωρούν
προς το Πρόσβορο (Δέλνο) και Φιλιππαίους. Τότε οι παραπάνω άνδρες του
Σπηλαίου, επειδή δεν ήθελαν να παραμείνουν στο ΔΣΕ, εκμεταλλεύτηκαν τη
σύγχυση που επικρατούσε κατά την οπισθοχώρηση, ξέκοψαν από τους λόχους τους
και, μέσω Αετιάς (Τσούργιακα) και Περιβολακίου (Λεπενίτσας) κατευθύνθηκαν προς
το χωριό τους. Εκεί, στις 16 Μαΐου παραδόθηκαν στη Διλοχία ΛΟΚ Γαλάνη, η οποία
έκανε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στον Όρλιακα410.
Στο Μέγαρο οδηγήθηκαν και όσοι επιστρατεύτηκαν από άλλα χωριά, όπως
Καληράχη, Σύδενδρο, Οροπέδιο κ.λπ. Όσοι άνδρες δεν εντάχθηκαν στο Τάγμα
Παπαδημητρίου, προωθήθηκαν στο Βόιο, για να επανδρώσουν τις άλλες μονάδες του
Αρχηγείου Βοΐου- Γράμμου. Μεταξύ αυτών ήταν ο Στέργιος Βαταλάχος (ηλικίας 18
ετών) και ο Βαγγέλης Κούβαρος από το Σπήλαιο, ο Χρήστος Τσιοπλής από την
Καληράχη, ο Γεώργιος Παπαντωνίου και ο Αλέκος Σανόπουλος από το Σύδενδρο, ο
Λάμπρος Τσιοπλίκας από τη Ροδιά και ο Κόραβος από το Οροπέδιο. Το Στέργιο
Βαταλάχο, το Βαγγέλη Κούβαρο και το Χρήστο Τσιοπλή, στους οποίους δεν είχαν
εμπιστοσύνη, γιατί δεν προέρχονταν από οικογένειες «αριστερών», τους πήγαν στην
τοποθεσία «Ντέσκου Καλύβια» στην περιοχή Επταχωρίου. Εκεί εντάχθηκαν στη
διλοχία μεταφορών του Βαγγέλη Φορφόλια και φόρτωναν τραυματίες στα μουλάρια,
τους οποίους διακόμιζαν μέχρι το Γράμμο και τα σύνορα της Αλβανίας, όπου τους

καθήκοντα γεμιστή οπλοπολυβόλου Μπρεν. Δραπέτευσε από τους αντάρτες από την περιοχή της
Βασιλίτσας, κατά τη διάρκεια της υποχώρησης μετά τη μάχη των Γρεβενών.
409 Δραπέτευσε από τους αντάρτες λίγο χρόνο μετά την επιστράτευσή του.
410 Αφήγηση Νικολάου Χ. Βαβρίτσα από το Σπήλαιο.

405
παραλάμβαναν Αλβανοί στρατιώτες και τους προωθούσαν στα νοσοκομεία της χώρας
τους. Στην επιστροφή από τα σύνορα φόρτωναν νάρκες και πυρομαχικά, τα οποία
μεταφέρονταν εκεί από τις αποθήκες της Αλβανίας. Αυτή η εργασία γινόταν σε
καθημερινή βάση411.
Αφού έμειναν ένα μήνα στη διλοχία του Φορφόλια, στη συνέχεια μαζί με τα
γυναικόπαιδα που βρίσκονταν στο Γράμμο οδηγήθηκαν στην Κορυτσά και ύστερα
στο Σαούκ, ένα στρατόπεδο για τραυματίες, στα περίχωρα των Τιράνων.
Στο στρατόπεδο Σαούκ πήγαιναν οι τραυματίες μετά την ανάρρωση και
δούλευαν στα χωράφια των Αλβανών. Κατά περιόδους πήγαινε εκεί μια επιτροπή του
ΔΣΕ και τους εξέταζε και όσους από αυτούς έκρινε μάχιμους τους έστελνε πίσω στις
μονάδες των ανταρτών. Από τους υπηρετούντες στο Σαούκ επιλέγηκαν 60 περίπου
άτομα τα οποία εστάλησαν στις αποθήκες του Δυρραχίου. Εκεί ξεφόρτωναν από τα
πλοία των σοσιαλιστικών χωρών πολεμικό υλικό, ιματισμό και άλλα εφόδια, τα οποία
τοποθετούσαν στις αποθήκες και μετά τα φόρτωναν σε οχήματα και τα έστελναν στο
Γράμμο ή όπου αλλού υπήρχε ανάγκη. Μεταξύ αυτών που εργάζονταν στις αποθήκες
του Δυρραχίου ήταν ο Στέργιος Βαταλάχος από το Σπήλαιο, ο Χρήστος Τσιοπλής
από την Καληράχη και ο Ιωάννης Φωτίου από το Μεγάλο Σειρήνι412.
Οι αντάρτες επιστράτευσαν και κοπέλες, μερικές από τις οποίες τις πήραν με τη
βία. Μια τέτοια περίπτωση αφηγείται ο Αθανάσιος Τόλιος, για το χωριό του Άγιο
Κοσμά, στο βιβλίο του «Ιστορικά-Λαογραφικά Αγ. Κοσμά Γρεβενών» σελ. 19, ως
εξής:
Οι αντάρτες του δευτέρου γύρου είχαν επιστρατεύσει κοπέλες βιαίως.
Ανάμεσα σ’ αυτές ήταν και η Βικτώρια Ντόγκα, η οποία απέδρασε. Οι αντάρτες
ήρθαν εξοργισμένοι στο χωριό και για αντίποινα πήραν τη μητέρα της Φωτεινή
για εκτέλεση. Την πήγαν συνοδεία στο Κυπαρίσσι. Το βράδυ έμειναν στο σπίτι
κάποιου και την επομένη θα την πήγαιναν στο Ανταρτοδικείο. Το βράδυ ο
σκοπός κοιμήθηκε και αυτή αποφασίζει. Πηδά από το παράθυρο 4 μέτρα ύψος
χωρίς να πάθει τίποτε. Περνά αθόρυβα τα στενά δρομάκια. Έρχεται στα σύνορα
Αγίου Κοσμά και από εκεί ολονυκτίς πήγε στην Κορυφή, όχι από το δρόμο αλλά
από τα δάση να μη την συναντήσει κανείς. Στην Κορυφή ήταν διλοχία στρατού
έτσι εκεί ήταν εξασφαλισμένη.
Ο διοικητής του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου Γεώργιος Γιαννούλης ήταν
ικανοποιημένος από την επιστράτευση και στις 20 Απριλίου έγραφε λακωνικά στο
ημερολόγιό του413: «Η στρατολογία νέων μαχητών στις περιοχές Καστοριάς-Βοΐου - Γρεβενών
πέτυχε».
Επιστράτευση είχε πραγματοποιήσει και το Αρχηγείο Ηπείρου τον Ιανουάριο
και Μάρτιο του 1947 στα χωριά Κρανιά και Μοναχίτι. Από το τελευταίο
επιστρατεύτηκαν με τη βία 21 νέοι τον Ιανουάριο και 14 το Μάρτιο, οι περισσότεροι
από τους οποίους ήταν ανήλικοι 16 έως 17 ετών.
Όσοι από τους στρατολογηθέντες προσπάθησαν να εγκαταλείψουν τις
ανταρτικές μονάδες και συνελήφθησαν βρήκαν τραγικό θάνατο. Χαρακτηριστικές
είναι οι δύο παρακάτω περιπτώσεις:
411 Αφήγηση αντάρτη του ΔΣΕ Στέργιου Κ. Βαταλάχου από το Σπήλαιο.
412 Ό. π.
413Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 182.

406
 (1) Ο Κώστας Σιούλας του Δημητρίου από το Σπήλαιο, ηλικίας 18 ετών,
βρήκε τραγικό θάνατο από τον Αλέξανδρο Βίδρα από το Πολυνέρι, όταν
κατά τη μάχη των Γρεβενών (25.7.47) κατέλαβε το Βαρόσι και τον
συνέλαβε στο σπίτι του, όπου τον έσφαξε με το μαχαίρι μπροστά στα
μάτια της μάνας του.
(2) Ο Χρήστος Παπαστεργίου του Γεωργίου από το Μέγαρο, ηλικίας 19
ετών, ο οποίος συλληφθείς κατά τη διάρκεια της δραπέτευσης, υπέστη
φριχτά βασανιστήρια για ένα μήνα (ξυλοδαρμός, δέσιμο σε κορμό πεύκου
για ημέρες, χωρίς νερό, κρέμασμα ανάποδα και κάπνισμα από κάτω με
άχυρα κ.λπ.) και εκτελέστηκε τον Ιούλιο του 1947 στην τοποθεσία «Τρία
Αλώνια» Πενταλόφου. Μετά την εκτέλεση τον παράτησαν άταφο, όπου
συμπτωματικά τον βρήκε κάποιος κάτοικος της περιοχής και τον σκέπασε
πρόχειρα με λίγο χώμα και κλαδιά, φοβούμενος μην τυχόν εντοπιστεί και
υποστεί τις συνέπειες της πράξης του414.

Δράση στρατού και ανταρτών το μήνα Μάιο 1947

Στις 5 και 6 Μαΐου οι αντάρτες χτύπησαν τις φρουρές Γρεβενών και Αγίου
Γεωργίου. Σκοπός τους ήταν η αρπαγή τροφίμων και ζώων για την προμήθεια
κρέατος από τα χωριά της περιοχής. Ήταν η εποχή μετακίνησης των κοπαδιών από τα
χειμαδιά προς τα ορεινά βοσκοτόπια. Άρπαξαν όσα γιδοπρόβατα βρήκαν και τα
μετέφεραν στο χωριό Γράμοστα του Γράμμου415. Από 1-31 Μαΐου έγιναν τέσσερις
νυκτερινές κρούσεις ανταρτών εναντίον της πόλης των Γρεβενών χωρίς αποτέλεσμα.

Συμπλοκές στα Βέντζια

Στις 5 Μαΐου, κατά την εφαρμογή του γενικού σχεδίου επιχειρήσεων του Β΄
ΣΣ με τη συνθηματική ονομασία «ΙΕΡΑΞ», το 117 Τάγμα Πεζικού (μείον λόχος
Βλάστης) της XV Μεραρχίας, με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Παναγιώτη
Κριεκούκη έλαβε εντολή να ενεργήσει εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή
Βεντζίων και να διατηρήσει τον έλεγχο στις διαβάσεις του Αλιάκμονος από το ύψος
του Ρυμνίου μέχρι τη συμβολή του Βενέτικου με τον Αλιάκμονα ποταμό (νότια από
το χωριό Αγάπη).
Το τάγμα ενισχυμένο με ένα έφιππο απόσπασμα, με στοιχείο όλμου 4,2΄΄ και
τμήμα μηχανικού κινήθηκε προς τη γενική κατεύθυνση Αιανή – Χρώμιο – Ποντινή -
Παλαιοχώρι. Στο ύψος του Χρωμίου σχημάτισε δύο μικρότερα τμήματα, από τα
οποία το ένα κατευθύνθηκε κυκλικά προς Παλαιόκαστρο – Κνίδη - Ιτέα και το άλλο
προς Κονιβό - Μονή Ζάβορδας, με αποστολή να αποφράξουν τις διαβάσεις του

414 Αφήγηση Αναστασίας Παπαστεργίου από το Μέγαρο, συζύγου Αθανασίου Μπουκογιάννη,

αδελφή του θύματος.
415 Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 184 (ημερολόγιο Γιαννούλη).

407
Αλιάκμονα στην περιοχή Βεντζίων. Η κίνηση του Τάγματος ολοκληρώθηκε στις 9
Μαΐου με την παρακάτω διάταξη416:
- Σταθμός Διοικήσεως 117 Τάγματος με λόχο πεζικού και τμήμα μηχανικού
στο Παλαιοχώρι.
- Λόχος συν διμοιρία στο Νησί.
- Λόχος μείον διμοιρία συν έφιππο απόσπασμα στο Δίπορο.
- Λόχος με στοιχείο όλμου 4,2΄΄ στο ύψωμα Καστράκι της οροσειράς του
Βούρινου (6 χλμ. ανατολικά Παλαιοχωρίου).
- ΜΑΔ 100 ανδρών στην Ποντινή.
- Διμοιρία στην Αιανή.
- Τμήματα από πεζικό και στοιχεία ιππέων στους πόρους Ρύμνιο, Μετόχι
Παναγίας και Μονή Ιλαρίωνος.
Μετά την εκτόπιση από ΙΧ και VIII Μεραρχιών του όγκου των ανταρτών από
τα Χάσια και Αντιχάσια αρκετοί από αυτούς μέσω Βοΐου και Γράμμου γύρισαν πίσω
προς το Σινιάτσικο και από εκεί κατέβηκαν προς το Βούρινο - Βέντζια με σκοπό να
ανοίξουν δρόμο προς τα Αντιχάσια - Καμβούνια και Πιέρια. Στην προσπάθειά τους
αυτή συνεπλάκησαν με το απόσπασμα Κριεκούκη, το οποίο έλεγχε την περιοχή.
Τον αγώνα των ανταρτών στην περιοχή Βεντζίων διεύθυνε προσωπικά ο
Υψηλάντης, έχοντας ως διοικητές ταγμάτων τον Παλαιολόγο και τον Μπαρμπαλιά.
Έτσι, το απόσπασμα από 23-27 Μαΐου αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει
διπλάσιες εχθρικές δυνάμεις και να διεξάγει σκληρές μάχες στη Μικροκλεισούρα,
Κνίδη- Παλαιοκνίδη και ύψωμα Φλάμπουρο (4 χλμ. ανατολικά από το Παλαιοχώρι).
Τελικά, επειδή δεν μπορούσε να είναι αναπτυγμένο σε τόσο μεγάλο χώρο, για να
αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την εχθρική απειλή, συμπτύχθηκε στην Ποντινή.
Στις 26 Μαΐου κατά την συμπλοκή τμημάτων του στρατού και ανταρτών στην
Ιτέα, ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Λουκάς του 117 Τάγματος Πεζικού και 5 οπλίτες
αποκόπηκαν από το τμήμα τους κατά τη διάρκεια της μάχης και συνελήφθησαν
αιχμάλωτοι. Όπως προέκυψε από μαρτυρίες ανταρτών, που παρουσιάστηκαν
αυθόρμητα στο στρατό, τον ανθυπολοχαγό και άλλους 3 οπλίτες αιχμαλώτους, μετά
από εξαντλητική ανάκριση, τους οδήγησαν δέσμιους σε παρακείμενη χαράδρα και
τους έσφαξαν με τον πιο άγριο τρόπο. Στην ίδια μάχη περιέπεσε στα χέρια των
ανταρτών και ένας βαριά τραυματισμένος λοχίας τον οποίο εκτέλεσαν επί τόπου417.
Επειδή οι λοιπές δυνάμεις της XV Μεραρχίας είχαν διατεθεί σε άλλες
αποστολές, η μόνη συνδρομή που είχε το απομονωμένο και αποκομμένο απόσπασμα
του στρατού ήταν από την πολεμική αεροπορία, η οποία, πετώντας σε πολύ χαμηλό
ύψος, επέφερε ισχυρά πλήγματα στους αντάρτες και τους προξένησε βαρύτατες
απώλειες.

416 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), έτος
επιχειρήσεων 1947, Αθήνα 1980, σελ. 121και 123.
417 Υπ’ αριθ. 2345/30.5.47 Δελτίο Στρατιωτικής Καταστάσεως ΧV Μεραρχίας.

408
 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ « ΙΕΡΑΞ »
(Από 1 - 31 Μαΐου 1947)

Ο σκοπός της επιχείρησης «ΙΕΡΑΞ» ήταν η εξόντωση των ανταρτών της

περιοχής Γρεβενών - Χασίων - Αντιχασίων. Οι περιοχές αυτές αποτελούσαν φυτώριο
και ορμητήριο των ανταρτών από την αρχή του ανταρτοπόλεμου. Ήταν ο χώρος που
αποτελούσε την κύρια διάβαση (γέφυρα) μεταξύ Ολύμπου, θεσσαλικού κάμπου και
κεντρικής ορεινής Ελλάδας (Άγραφα - Κόζιακας) με τη βόρεια Πίνδο και το Γράμμο.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε ο στρατός, στη ζώνη ενεργείας του
υπήρχαν 7-8 τάγματα ανταρτών συνολικής δύναμης 2.500 ανδρών περίπου, από τους
οποίους οι περισσότεροι ήταν φανατισμένοι κομμουνιστές και είχαν υπηρετήσει στον
ΕΛΑΣ. Τα τάγματα αυτά ήταν κατανεμημένα ως εξής:
 Στην περιοχή Καμβουνίων - Δεσκάτης - Αντιχασίων 3 τάγματα.
 Στα Βέντζια (καμπή Αλιάκμονα) 1 τάγμα.
 Στα Χάσια 2 τάγματα.
 Στη Βοβούσα και Δίστρατο τμήμα 150 ανταρτών.
 Στην περιοχή δυτικά και βορειοδυτικά των Γρεβενών 2 τάγματα.

Το σχέδιο του στρατού σε γενικές γραμμές προέβλεπε την περίσφιξη των

ανταρτών μέσα στο χώρο που περιλαμβανόταν μεταξύ των ποταμών Αλιάκμονα,
Βενέτικου και Κάτω Τιταρίσιου (παραπόταμου του Πηνειού). Δηλαδή επιδίωξη του
στρατού ήταν πρώτα να τους εγκλωβίσει και μετά σφίγγοντας συνεχώς τον κλοιό να
τους εξοντώσει. Η επιχείρηση θα γινόταν σε δύο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο οι
μονάδες του στρατού θα κινούνταν ταυτόχρονα, για να αποκλείσουν από όλες τις
κατευθύνσεις το χώρο. Κατά τη δεύτερη περίοδο όλες οι δυνάμεις θα προχωρούσαν
από την περιφέρεια προς το κέντρο, για να τους απωθήσουν προς τα Χάσια, όπου και
θα τους εξουδετέρωναν. Η κυρία ενέργεια θα εφαρμοζόταν στην περιοχή μεταξύ
Σμόλικα - Γρεβενών και μεταξύ Αλιάκμονα και Αντιχασίων, όπου έπρεπε να
επιτευχθεί ο στενότερος κλοιός.
Η διεύθυνση της επιχείρησης ανατέθηκε από τη Στρατιά στο Β΄ Σώμα
Στρατού με ημερομηνία έναρξης 11 Μαΐου 1947. Για την εφαρμογή του σχεδίου το
Σώμα Στρατού χρησιμοποίησε τις ΙΙ, VIII, IX και XV Μεραρχίες ως εξής:
Η ΙΙ Μεραρχία θα ενεργούσε στον άξονα Ελασσόνα - Δεσκάτη - Καρπερό και
στις κατευθύνσεις Τρίκαλα - Δεσκάτη και Ζάρκο - Δεσκάτη για εκκαθάριση της
περιοχής των Αντιχασίων.
Η VIII Μεραρχία θα καταλάμβανε τη γραμμή Μέτσοβο – Μηλιά – Περιβόλι –
Βασιλίτσα - Σαμαρίνα και θα συνδεόταν αριστερά με τη XV Μεραρχία, κοντά στο
Δοτσικό. Επίσης θα καταλάμβανε την κορυφογραμμή του Όρλιακα και θα ενεργούσε
εξερεύνηση της περιοχής νότια αυτού και στο δυτικό τμήμα του Βενέτικου, δηλαδή
στην περιοχή Σπηλαίου, Μοναχιτίου, Κρανιάς και Μικρολίβαδου.
Η ΙΧ Μεραρχία θα καταλάμβανε, με τμήματα της 42 Ταξιαρχίας, τα ζωτικά
σημεία βόρεια του δρόμου Καλαμπάκας - Μετσόβου, για να απαγορεύσει τη διαφυγή
των ανταρτών από Χάσια και Αντιχάσια προς τον Κόζιακα και παράλληλα με άλλες

409
δυνάμεις θα ενεργούσε προς Κηπουριό και Αιμιλιανό. Θα αποκαθιστούσε σύνδεσμο
με την VIII Μεραρχία στο ύψωμα Βελόνι (4 χλμ. ΝΑ Κρανιάς).
Η ΧV Μεραρχία θα προέβαινε στην εκκαθάριση του Βενέτικου ποταμού και
θα απαγόρευε κάθε διαφυγή των ανταρτών προς το Γράμμο με αποκλεισμό των
διαβάσεων Τρικώμου, Κηπουριού και Μοναχιτίου. Παράλληλα θα έλεγχε το χώρο
από Πεντάλοφο - Τσοτύλι - Αλιάκμονα ποταμό και νοτιότερα μέχρι τα Βέντζια.
Μέχρι τις 10 Μαΐου όλες οι Μεραρχίες είχαν περατώσει τις μετακινήσεις τους
και από το πρωί της επομένης άρχισαν την εφαρμογή του σχεδίου. Οι εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις συνεχίστηκαν μέχρι τις 19 Μαΐου. Όμως ο αντικειμενικός σκοπός για τη
συντριβή των ανταρτών δεν επιτεύχθηκε γιατί στα αρχικά στάδια δεν είχε κλείσει
απόλυτα ο κλοιός στα σημεία συνδέσμου (όρια) των VIIΙ και ΧV Μεραρχιών (από
ύψωμα Σκούρτζα μέχρι Λυκοκρέμασμα), με αποτέλεσμα αυτοί να βρουν διέξοδο και
να διαρρεύσουν προς το Γράμμο.
Από τις 20 μέχρι 31 Μαΐου παρουσιάστηκαν κάποιες μικροσυμπλοκές με
περιπλανώμενες ομάδες ανταρτών, οι οποίες εξοντώθηκαν. Το χρονικό αυτό
διάστημα διατάχθηκε η ΧV Μεραρχία να προβεί σε συστηματική εκκαθάριση του
χωριού Ζιάκα, το οποίο αποτελούσε εστία επικίνδυνων κομμουνιστών, με την
εξουσιοδότηση, εφόσον το έκρινε αναγκαίο, να το εκκενώσει από τους άρρενες
κατοίκους418.

Διλοχία Λόχων Ορεινών Καταδρομών (ΛΟΚ) Γαλάνη

Ο ταγματάρχης Δημήτριος Γαλάνης στην Κατοχή ήταν έφεδρος λοχαγός του

ΕΔΕΣ και διοικητής ανεξάρτητου τμήματος με αξιόλογη δράση. Η καταγωγή του
ήταν από την Κρήτη.
Η Διλοχία ΛΟΚ Γαλάνη (22 και 23 ΛΟΚ) συγκροτήθηκε με διαταγή του ΓΕΣ
στις 7.1.47 και την αποτελούσαν αποσπασμένοι διαφόρων μονάδων και μικρός
αριθμός εθελοντών που είχαν υπηρετήσει στον ΕΔΕΣ. Όλοι σχεδόν οι άνδρες της
Διλοχίας είχαν θρηνήσει θύματα από τον ΕΛΑΣ και το ΔΣΕ. Για να ανταποκριθούν
στην αποστολή τους είχαν αποσταλεί τον προηγούμενο χρόνο στο Κέντρο
Καταδρομών της Βουλιαγμένης και είχαν εκπαιδευτεί στον ανταρτοπόλεμο.
Μετά τη συγκρότηση η Διλοχία Γαλάνη έδρασε στην Ήπειρο, εκτός από την
περίπτωση της επιχείρησης ΙΕΡΑΞ, κατά την οποία έδρασε στη Δυτική Μακεδονία.
Υπαγόταν διοικητικά στην 43 Ταξιαρχία της VIII Μεραρχίας Ηπείρου, αλλά στην
πραγματικότητα ενεργούσε ανεξάρτητα. Οι άνδρες της φορούσαν πράσινα μπερέ και
στην αριστερή πλευρά του χιτωνίου έφεραν ως έμβλημα τη νεκροκεφαλή419.
Στις 5 Μαΐου 1947 η Διλοχία Γαλάνη βρισκόταν στο Μέτσοβο. Η VΙΙΙ
Μεραρχία, στα πλαίσια εφαρμογής του σχεδίου ΙΕΡΑΞ, στις 16 Μαΐου είχε καταλάβει
την οροσειρά του Όρλιακα και έκανε εξερεύνηση από την κορυφογραμμή μέχρι το
δυτικό κλάδο του Βενέτικου ποταμού. Την εξερεύνηση στα νότια του Όρλιακα την
418 ΔΙΣ/ΓΕΣ. Ο Ελληνικός στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949). Το δεύτερον έτος
του αντισυμμοριακού αγώνος 1947, Αθήνα 1980, σελ. 129.
419 Αφήγηση Δημητρίου Στ. Τσαπάρα από την Αβδέλλα, αξιωματικού εφοδιασμού της Διλοχίας
Γαλάνη.

410
ανέλαβε η Διλοχία Γαλάνη. Αυτό σήμαινε εκκαθάριση της περιοχής Σπηλαίου -
Μοναχιτίου - Κρανιάς και Μικρολίβαδου.

Δημήτριος Γαλάνης ως αξιωματικός του ΕΔΕΣ

Από την άλλη πλευρά την εκκαθάριση της περιοχής Ζιάκα – Πολυνερίου -
Φιλιππαίων και Σμίξης την είχε αναλάβει η XV Μεραρχία με το 504 Τάγμα της 21
Ταξιαρχίας.
Όταν η Διλοχία έφθασε στο Σπήλαιο, στις 16 Μαΐου 1947, συνέλαβε 14
άνδρες τους οποίους θεωρούσε αριστερούς και τους έκλεισε φυλακή στο σπίτι του
Στέργιου Σπυρούλη. Μερικοί από τους συλληφθέντες ανήκαν στην αυτοάμυνα του
χωριού. Τα άτομα που κλείστηκαν φυλακή ήταν: Νικόλαος Ι. Τέγος, Στέργιος Ι.
Τέγος, Κυριάκος (Γιάκας) Χαρ. Σιούλας, Ανδρέας Γ. Στυλιανού, Χρήστος Γ.
Στυλιανού, Δημήτριος Μπρέντας, Στέργιος Μπρέντας, Χρήστος Σ. Σαράντης, Ζήσης
Κ. Σιούλας (Σιουλθανάσης), Ανδρέας Ν. Ρώσιος, Γεώργιος Σαρρής, Χρήστος Γ.
Βούτσας, Δημήτριος Σ. Κεχαγιάς και Στέργιος Γ. Βαβρίτσας. Από αυτούς ο
Δημήτριος Κεχαγιάς κατόρθωσε να δραπετεύσει από τη φυλακή κάτω από άγνωστες
συνθήκες420.
Στο μεταξύ στις 16 Μαΐου παρουσιάστηκαν στο Γαλάνη και μερικοί από το
Σπήλαιο που είχαν στρατολογηθεί βίαια από τους αντάρτες στις 23 Απριλίου και
είχαν δραπετεύσει. Αυτοί ήταν ο Νικόλαος Χ. Βαβρίτσας, ο Ζήσης Γ. Τσιαρτσιάνης,
ο Δήμος Γ. Γκόγκος, ο Δημήτριος Ι. Τέγος, ο Γεώργιος Ι. Τέγος, ο Γεώργιος Ι.

420 Υπάρχει η εκδοχή ότι το Δημήτριο Κεχαγιά τον άφησε να δραπετεύσει την ώρα που είχε μεταβεί
για «σωματική ανάγκη» ο λοχίας δεσμοφύλακας σε συνεργασία με το σκοπό, μετά από διαταγή του Δ.
Γαλάνη. Και αυτό έγινε γιατί το ζήτησε, σαν χάρη, ο ενωμοτάρχης Χρήστος Ράμμος, επειδή ο Δ.
Κεχαγιάς ήταν εκείνος που αψήφησε την τρομοκρατία των κομμουνιστών και με κίνδυνο της ζωής του
μετέβη στο Ζιάκα για να μεταφέρει στις 29.11.43 τους φονευθέντες από τους Ελασίτες Δημήτριο
Βήττο και Γεώργιο Ράμμο στο Σπήλαιο. Για να φανεί όμως ότι ο Δ. Κεχαγιάς δραπέτευσε πραγματικά,
ο σκοπός των κρατουμένων έριξε μερικούς πυροβολισμούς στον αέρα.

411
Σιούλας και ο Κώστας Δ. Σιούλας. Εκτός από αυτούς είχε παραδοθεί στην περιοχή
Σπηλαίου και ο Χρήστος Κατσάλης από το Μαυρονόρος.
Οι παραπάνω, από τη στιγμή που παρουσιάστηκαν στη Διλοχία Γαλάνη
χαρακτηρίστηκαν πλέον ως «αυτόμολοι» και έπρεπε να προωθηθούν στην έδρα της
43 Ταξιαρχίας στο Μέτσοβο για ανακρίσεις. Επειδή η παραμονή του ταγματάρχη
Γαλάνη στο χωριό δεν θα διαρκούσε πολλές ημέρες, αποφάσισε να τους αφήσει στα
σπίτια τους και να τους πάρει μαζί του κατά την επιστροφή του στο Μέτσοβο.
Φρόντισε μάλιστα να διανέμεται και στους αυτόμολους συσσίτιο, όπως στους
στρατιώτες421.

Εκτέλεση από τη Διλοχία Γαλάνη ανδρών της

«αυτοάμυνας» Σπηλαίου και της Καλλιόπης, χήρας Γεωργίου Ηλία

Στις 20 Μαΐου οι άνδρες του Γαλάνη συγκέντρωσαν στη θέση «Ίσιωμα» του
χωριού 12 από τους κρατούμενους και 5 από τους αυτόμολους ( Ν. Βαβρίτσα, Δ.
Τέγο, Ζ. Τσαρτσιάνη, Γ. Σιούλα και Κ. Σιούλα) με σκοπό να τους πάρουν μαζί τους
στο Μέτσοβο. Η αιτία που δύο κρατούμενοι απουσίαζαν, ήταν, γιατί ο ένας είχε
δραπετεύσει (Δημήτριος Κεχαγιάς) και ο άλλος γιατί είχε αφεθεί ελεύθερος (Στέργιος
Βαβρίτσας), μετά τη μεσολάβηση του συγγενή του Νικολάου Αθ. Βαβρίτσα, που
υπηρετούσε λοχίας στο στρατό. Ένας λοχαγός, που βρισκόταν στο χώρο της
συγκέντρωσης, επέστησε την προσοχή στους άνδρες της ομάδας συνοδείας των
αυτόμολων να είναι προσεκτικοί κατά τη διάρκεια της διαδρομής και να μην τους
κακομεταχειριστούν, γιατί όλοι είχαν επιστρατευθεί με τη βία από τους αντάρτες422.
Μερικοί από το Σπήλαιο, που χαρακτηρίζονταν «δεξιοί», ανησύχησαν για την
τύχη των αυτόμολων και εισηγήθηκαν στο διοικητή να τους συνοδεύσουν και άτομα
από το χωριό που ήταν γνωστά για τη συμπαράστασή τους προς το στρατό. Το
αίτημα δεν έγινε δεκτό και ο ταγματάρχης Γαλάνης τους διαβεβαίωσε ότι δεν
επρόκειτο να πάθουν τίποτε και ότι θα επέστρεφαν στο χωριό αμέσως μετά την
ανάκριση στην Ταξιαρχία.
Η φάλαγγα ξεκίνησε αυθημερόν για το Μοναχίτι και στη διαδρομή 7 άτομα
από τους κρατούμενους, που τα θεωρούσαν μέλη της αυτοάμυνας, κρατήθηκαν πίσω
και όταν έφτασαν σε μια ρεματιά στη θέση «Μπάρα», κοντά στο Μοναχίτι, τα
εκτέλεσαν. Οι υπόλοιποι έφτασαν το βράδυ στην Κρανιά και την επόμενη ημέρα
(21/5) οδηγήθηκαν στην τοποθεσία «Κάμπος Δεσπότη», που βρίσκεται πάνω στο
δρόμο Καλαμπάκας - Μέτσοβο, όπου με οχήματα προωθήθηκαν στην έδρα της 43
Ταξιαρχίας (Μέτσοβο). Οι εκτελεσθέντες ήταν:
 Κυριάκος (Γιάκας) Σιούλας του Χαραλάμπους.
 Στέργιος Μπρέντας του Γεωργίου.
 Στέργιος Τέγος του Ιωάννου.
 Νικόλαος Τέγος του Ιωάννου.
 Ζήσης Σιούλας του Κωνσταντίνου (Σιουλθανάσης).

421 Αφήγηση αυτόμολου Νικολάου Χ. Βαβρίτσα από το Σπήλαιο.

422 Ό. π.

412
  Χρήστος Σαράντης του Στεργίου.
 Χρήστος Στυλιανού του Γεωργίου.

Τους επιζήσαντες 5 κρατούμενους (Χρήστο Γ. Βούτσα, Γεώργιο Σαρρή,

Δημήτριο Μπρέντα, Ανδρέα Ρώσιο και Ανδρέα Στυλιανού), αφού τους ανέκρινε το
αρμόδιο γραφείο της Ταξιαρχίας, τους άφησαν ελεύθερους, ενώ τους αυτόμολους
τους μετέφεραν στα Ιωάννινα και μετά από δύο περίπου μήνες εγκλεισμό στις
φυλακές και στα στρατόπεδα της πόλης, τους πέρασαν Στρατοδικείο και, εφόσον δεν
προέκυψαν σε βάρος τους επιβαρυντικά στοιχεία, τους αθώωσαν.
Κατά την πορεία της Διλοχίας από Σπήλαιο προς Μοναχίτι ακολουθούσε και
ένα κοπάδι από 400 περίπου πρόβατα των Γεωργουλαίων, τα οποία είχαν
εγκαταλείψει οι αντάρτες, όταν συνεπλάκησαν με το στρατό στον Όρλιακα. Τη
φύλαξη αυτών ο Δ. Γαλάνης την είχε αναθέσει σε ένα λοχία και σε 2 αυτόμολους
αντάρτες, οι οποίοι είχαν παραδοθεί τις προηγούμενες ημέρες.
Όταν η Διλοχία έφτασε στο Μοναχίτι, ρώτησε τον πρόεδρο του χωριού αν
υπήρχε κάποιος κατάλληλος περιφραγμένος χώρος, για να διανυκτερεύσει ο λοχίας
με τα πρόβατα και εκείνος τους υπέδειξε την αυλή του σπιτιού της Καλλιόπης, χήρας
Γεωργίου Ηλία, με τρία ανήλικα παιδιά. Εκεί παρέμεινε το βράδυ ο λοχίας, με σκοπό
την επομένη να συνεχίσει προς Κρανιά - Μέτσοβο. Η Διλοχία συνέχισε την
εκκαθάριση της τελευταίας περιοχής ευθύνης της, που ήταν Μικρολίβαδο - Κρανιά,
μετά το τέλος της οποίας θα επέστρεφε στο Μέτσοβο. Όταν οι άνδρες της έφθασαν
κοντά στο ύψωμα «Τσούκα Καραλή», εκτέλεσαν δύο νεαρούς αντάρτες, το Γεώργιο
Παπαϊωάννου του Σταύρου από το Σπήλαιο και το Γεώργιο Γκατζήμα του Ιωάννου
από το Τρίκωμο, τους οποίου είχαν αιχμαλώτους και είχαν ανακαλύψει κρυμμένους
κοντά στην καλύβα Λυρογιάννη, 5 χιλιόμετρα δυτικά του Σπηλαίου.
Τη ίδια νύχτα 3 αντάρτες, καταγόμενοι από το Τρίκωμο, πήγαν στο χωριό
κρυφά και ζήτησαν από κάποιο ομοϊδεάτη τους να τους προμηθεύσει τρόφιμα. Αυτός
τους ενημέρωσε ότι στο χωριό και στο σπίτι της Καλλιόπης Ηλία ο Γαλάνης άφησε
ένα λοχία με ένα κοπάδι πρόβατα, τον οποίο μπορούσαν άνετα να «τον πιάσουν στον
ύπνο» να τον εξουδετερώσουν και να πάρουν τα τρόφιμα, που του άφησαν, καθώς
και τα πρόβατα, για να τα πάνε στους δικούς τους. Πράγματι, οι αντάρτες μπήκαν
αιφνιδιαστικά στο σπίτι, συνέλαβαν το λοχία και τους δύο αυτόμολους βοηθούς του
και, αφού τους έδεσαν τους πήραν μαζί τους, πήραν και τα πρόβατα και
αναχώρησαν, για να συναντήσουν το συγκρότημά τους στη γύρω ορεινή περιοχή.
Όταν έφθασαν στη θέση «Κακόλακκος», το λοχία τον σούβλισαν σαν αρνί και
άναψαν φωτιά, για να τον ψήσουν423.
Οι αυτόμολοι αντάρτες, σε κάποιο σημείο της διαδρομής που τους άφησαν να
μαζέψουν τα πρόβατα, κατόρθωσαν να δραπετεύσουν και να μεταβούν στην
τοποθεσία «Κάμπος Δεσπότη», όπου συνάντησαν τη Διλοχία και ανέφεραν τα
συμβάντα. Τότε ο ταγματάρχης Δ. Γαλάνης έστειλε στο Μοναχίτι ένα τμήμα, για να
εξετάσει κάτω από ποιες συνθήκες συνέλαβαν το λοχία και ένα άλλο τμήμα να
κυνηγήσει τους αντάρτες και να πάρει πίσω το κοπάδι με τα πρόβατα. Το τμήμα που
423 Αφήγηση Δημητρίου Στ. Τσαπάρα, από την Αβδέλλα, αξιωματικού εφοδιασμού της Διλοχίας
Γαλάνη.

413
κατευθύνθηκε προς το Μοναχίτι, εξαγριωμένο από το φρικιαστικό έγκλημα, κύκλωσε
το χωριό, για να μη ξεφύγει κανείς, και κάλεσε τους κατοίκους να συγκεντρωθούν
στο προαύλιο της εκκλησίας.
Επακολούθησε εξονυχιστική έρευνα σε όλα τα σπίτια κατά την οποία
συνελήφθησαν οι αντάρτες Ανδρέας Μίσιος του Γεωργίου και Βασίλειος Μίσιος του
Κωνσταντίνου, που βρίσκονταν με άδεια στο χωριό, καθώς και οι λιποτάκτες
στρατιώτες Γεώργιος Ζαρκάδας, Νικόλαος Χριστάκης και Αλέξανδρος Ριζόπουλος.
Τους λιποτάκτες, αφού τους ξυλοκόπησαν άγρια, τους προώθησαν στην έδρα της 43
Ταξιαρχίας στο Μέτσοβο και από εκεί στις μονάδες τους.
Άρχισαν να ερωτούν τους κατοίκους, σε ποιο σπίτι ήταν ο λοχίας, ποιος ήλθε
και τον πήρε κ.λπ. Αφού οι κάτοικοι τους ενημέρωσαν ότι το χωριό δεν γνώριζε
τίποτε, συνέλαβαν την Καλλιόπη Ηλία, στο σπίτι της οποίας κοιμόταν ο λοχίας, γιατί
τη θεώρησαν υπεύθυνη της προδοσίας, το μεγαλύτερο γιο της Ηλία, ηλικίας τότε 16
ετών, τον οποίο και ξυλοκόπησαν, καθώς και τους αντάρτες Ανδρέα Μίσιο και
Βασίλη Μίσιο, τους οποίους οδήγησαν στην Κρανιά, όπου το βράδυ τους έκλεισαν
φυλακή σ’ ένα υπόγειο. Προτού φύγουν από το Μοναχίτι, έκαψαν το σπίτι της
Καλλιόπης Ηλία και μερικά σπίτια ανταρτών και ανδρών της αυτοάμυνας.
Στις 23 Μαΐου (ημέρα Παρασκευή) μια ομάδα πήρε τους κρατούμενους μαζί
της και βάδιζαν στο δρομολόγιο Κρανιά - Κουτσούφλιανη. Όταν έφθασαν σε μια
ρεματιά με απότομες όχθες έξω από την Κρανιά, ο ομαδάρχης λοχίας σταμάτησε και
έδωσε διαταγή στους άνδρες του να τους τοποθετήσουν τον ένα δίπλα στον άλλο και
να τους εκτελέσουν. Την ώρα που ο λοχίας έστηνε τον πρώτο κρατούμενο και είπε να
φέρουν το δεύτερο, για να τον ακουμπήσουν δίπλα στον πρώτο, ο ανήλικος Ηλίας,
που ήταν επόμενος στη σειρά, γλίστρησε από μπροστά και ξέφυγε τρέχοντας κατά
μήκος της ρεματιάς, προς την αντίθετη κατεύθυνση από τους άνδρες της ομάδας, οι
οποίοι, λόγω στενότητας του χώρου και πτυχών του εδάφους, δεν είχαν ορατότητα
για εκτέλεση άμεσης βολής. Τον κυνήγησαν σε κάποια απόσταση δύο στρατιώτες του
Γαλάνη, πυροβολώντας εναντίον του, αλλά δεν τον πέτυχαν. Ύστερα έχασαν τα ίχνη
του, οπότε κατόρθωσε να απομακρυνθεί και να φθάσει στο χωριό. Εκεί οι υπεύθυνοι
της αυτοάμυνας (Γεώργιος Κυριάκος, Αλέκος Σιόλας και Γεώργιος Χριστάκης) τον
ρώτησαν αν θέλει να καταταγεί αντάρτης, για να μεριμνήσουν ανάλογα, αλλά η
απάντηση που έλαβαν ήταν αρνητική. Μετά από μερικές ημέρες έφυγε για τα
Γρεβενά, όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα πλέον στην πόλη424. Κατά τη διάρκεια της
παραμονής του στα Γρεβενά δεν τον ενόχλησε κανένας από τις αρχές ασφαλείας, αν
και ήταν γνωστό ότι είχε δραπετεύσει ως κρατούμενος, γιατί θεώρησαν τη σύλληψή
του και την εκτέλεση της μητέρας του από τους άνδρες του Γαλάνη ως μια αυθαίρετη
και αδικαιολόγητη πράξη.
Τα παραπάνω γεγονότα, που αφορούν τον τρόπο δραπέτευσης του Ηλία,
βασίζονται στις δικές του μαρτυρίες. Υπάρχουν όμως και μερικοί στο χωριό του που
αμφισβητούν τη δυνατότητα να τα κατάφερε να δραπετεύσει μόνος του και
παρουσιάζουν μια άλλη εκδοχή, η οποία συμπίπτει με όσα περιγράφει ο Γεώργιος

424 Αφήγηση Ηλία Γ. Ηλία, γιου της φονευθείσης Καλλιόπης Ηλία.

414
Στ. Δρίζης στο βιβλίο του «Ιστορία του χωριού Μοναχίτι», σελ. 103, και είναι η
εξής425:

…παίρνουν μαζί τους την Καλλιόπη με το ανήλικο μεγαλύτερο παιδί της

τον Ηλία, τη συνοδεύουν μέχρι το χωριό Κρανιά, και έξω από το χωριό την
εκτελούν με ντουφέκι στο δάσος μπροστά στα μάτια του ανήλικου παιδιού της
όπου και αυτό είχε την ίδια μοίρα, αλλά ο στρατιώτης εκτελεστής φαίνεται είχε
ανθρωπισμό εκείνη τη στιγμή, και λυπήθηκε να εκτελέσει ένα αθώο παιδάκι και
το άφησε ελεύθερο και ήλθε στο χωριό στα δύο μικρότερα αδελφάκια του το
Χρήστο και Αμαλία.

Σε ό,τι αφορά τη Διλοχία Γαλάνη δεν πρέπει να τη δει κανείς ως μια τυπική
στρατιωτική μονάδα. Οι άνδρες της έμοιαζαν με φανατισμένους αντάρτες της άλλης
πλευράς, ενεργούσαν ανεξάρτητα και μερικές φορές αυθαίρετα σε τέτοιο βαθμό που
δημιουργούσαν προβλήματα στη διοίκηση. Δεν υπήρχε «κρυψώνα» στα δύσβατα και
δυσπρόσιτα σημεία που να μην την ανακαλύψουν. Για το μικρό χρονικό διάστημα,
που παρέμειναν στα νότια του Όρλιακα είχαν καταστεί ο φόβος και ο τρόμος όχι
μόνο των αριστερών αλλά και των δεξιών, γιατί τους θεωρούσαν σχεδόν όλους
ύποπτους και κομμουνιστές και με την παραμικρή αφορμή μπορούσαν να τους
σκοτώσουν. Στην περίπτωση του Μοναχιτίου παρουσιάστηκαν και κρούσματα
βιασμού γυναικών, που ήταν απαράδεκτα και ανεπίτρεπτα για μονάδα του στρατού.

Εγκατάλειψη των χωριών από τους ανταρτόπληκτους

Με τις επιχειρήσεις Μαΐου οι αντάρτες είχαν απομακρυνθεί από όλη την

περιφέρεια Γρεβενών. Όπως ήδη προαναφέρθηκε το κράτος είχε παραλύσει στην
ύπαιθρο, γιατί ήταν υπό τον έλεγχο των ανταρτών και η τρομοκρατία επικρατούσε
παντού. Επειδή ο στρατός δεν μπορούσε να παραμείνει στατικά σε κάθε χωριό και να
παρέχει ασφάλεια στους κατοίκους, δόθηκε εντολή από την κυβέρνηση να
εκκενωθούν τα χωριά και οι κάτοικοι να μεταφερθούν στα πλησιέστερα αστικά
κέντρα, όπου υπήρχε ασφάλεια και οι κρατικές υπηρεσίες και τα σχολεία
λειτουργούσαν κανονικά.
Η ενέργεια αυτή, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις
που είχε για την κυβέρνηση, επέφερε σοβαρό πλήγμα στους αντάρτες, γιατί τους
στέρησε από τις πηγές ανεφοδιασμού, πληροφοριών και στρατολόγησης ανδρών.
Όπως διαπιστώθηκε, την πλειοψηφία του ΔΣΕ την αποτελούσαν εθελοντές και
άνδρες των αγροτικών περιοχών που στρατολογήθηκαν με τη βία και όχι
«προλετάριοι» των μεγάλων πόλεων, τους οποίους το ΚΚΕ τους χρησιμοποιούσε
μόνο για τις απεργίες και τις διαδηλώσεις. Εξάλλου σε εκκλήσεις που έκανε στα
μεγάλα αστικά κέντρα για τη μετάβαση των αριστερών στα βουνά, κυρίως από το β΄
εξάμηνο του 1947 και μετά, ελάχιστη βρήκε ανταπόκριση.
425 Παρ’ όλο που φαίνεται αληθοφανής η δεύτερη εκδοχή, σε ερώτηση σχετική προς τον Ηλία,
απάντησε κατηγορηματικά ότι τα γεγονότα είναι όπως ο ίδιος τα περιγράφει. Η γνώμη που σχημάτισε
ο γράφων είναι ότι ο Ηλίας ήταν ειλικρινής.

415
 Η ερήμωση της υπαίθρου είχε βεβαίως και τα αρνητικά της αποτελέσματα,
γιατί οι άνθρωποι ξεσπιτώθηκαν, η περιουσία τους καταστράφηκε και νέες στρατιές
ανέργων προστέθηκαν στην ήδη ερειπωμένη από την Κατοχή Ελλάδα, της οποίας η
οικονομία είχε σχεδόν καταρρεύσει. Βέβαια με τα δάνεια και την ξένη βοήθεια
μπόρεσε να ξεπεράσει στοιχειωδώς τα προβλήματα, αλλά η οικονομική
ανασυγκρότηση και ανάπτυξη της χώρας πήγε αρκετά χρόνια πίσω σε σχέση με τις
άλλες χώρες της Ευρώπης.
Οι ανταρτόπληκτοι (καταδιωκόμενοι) εγκαταστάθηκαν κάτω από άθλιες
συνθήκες σε σκηνές, παραπήγματα και εγκαταλειμμένα σπίτια στην πόλη των
Γρεβενών και σε άλλες πόλεις, αναμένοντας με καρτερικότητα την ημέρα που θα
επικρατούσε στη χώρα η έννομη τάξη και θα επέστρεφαν στα σπίτια τους. Και παρά
τις στερήσεις τους, σχεδόν στο σύνολό τους βοήθησαν ενεργά το στρατό να
εκπληρώσει την αποστολή του και να θέσει τέρμα σε μια ξεπερασμένη από τα
πράγματα ιδεολογία, η οποία, ενώ διακήρυττε ότι υπηρετούσε τον άνθρωπο,
αποδείχτηκε στην πράξη ο χειρότερος δυνάστης του. Γι’ αυτό και το σύστημα, μετά
από 45 περίπου χρόνια εφαρμογής, κατέρρευσε σε όλες τις χώρες της Ανατολικής
Ευρώπης με σωρεία κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων.

Οικογένεια ανταρτόπληκτων

Στα Γρεβενά εγκαταστάθηκαν 15.000 ανταρτόπληκτοι, στη Δεσκάτη 5.000,

στα Τρίκαλα και Καλαμπάκα 2.000, στο Μέτσοβο περίπου 1.000 και στην Κοζάνη,
τη Σιάτιστα και το Τσοτύλι 2.000. Εκτός από αυτούς 5.000 περίπου άτομα, που είχαν
μεταβεί στα χειμαδιά (Θεσσαλία-Χαλκιδική κλπ.) ή σε άλλες περιοχές, για να βρουν
εποχική εργασία, λόγω της ανώμαλης κατάστασης δεν επέστρεψαν πίσω και
εγκαταστάθηκαν στον τόπο εργασίας, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός των Γρεβενών να
συρρικνωθεί σε μεγάλο βαθμό.

416
 Και σαν να μην έφτανε το ξεσπίτωμα, οι αντάρτες φρόντισαν να αφήσουν
ερείπια και στάχτες στα χωριά, καίγοντας τα σπίτια των δεξιών, για να ακολουθήσει
μετά το κάψιμο των σπιτιών των αριστερών και να μείνει πίσω καμένη γη.
Ως το τέλος του 1947, αυτοί που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά
σε πανελλήνια κλίμακα υπολογίζονται σε περισσότερους από 700.000. Η τροφή, η
ενδυμασία, η στέγη, η θέρμανση και η περίθαλψη έπρεπε να παρασχεθούν από την
κυβέρνηση και, παρ’ όλο που η πρόνοια για την ανακούφιση των προσφύγων
συμπεριλαμβανόταν στον κρατικό προϋπολογισμό, δεν έφθανε, για να καλύψει όλες
τις ανάγκες.

Δράση ανταρτών το μήνα Ιούνιο 1947

Στις 8 Ιουνίου και ώρα 04:00 δύναμη 80 ανταρτών με επικεφαλής το Θανάση

Νέστορα από τα Κριθαράκια προσέβαλε απόσπασμα χωροφυλακής, δύναμης 16
ανδρών, στη Ροδιά και το ανάγκασε να συμπτυχθεί στα Γρεβενά. Απώλειες του
αποσπάσματος: Νεκρός ο χωροφύλακας Γρηγόριος Ασπροκαμπίτης από τις
Αμυγδαλιές, τραυματίας ο χωροφύλακας Σαράντης Μπαλντούμης από το Μεγάλο
Σειρήνι και αιχμάλωτος ο χωροφύλακας Βασίλειος Τσόπουλος426.
Στις 10 Ιουνίου οι αντάρτες χτύπησαν τη σκοπιά στους Μαυραναίους και
έριξαν 40 βλήματα όλμου εναντίον της φρουράς Γρεβενών427.
Από 27 μέχρι 30 Ιουνίου τα 527 και 528 Τάγματα της 43 Ταξιαρχίας, το 581
Τάγμα της VIII Μεραρχίας και το 525 Τάγμα της ΙΧ Μεραρχίας ενεπλάκησαν με
τους αντάρτες στις περιοχές Κρανιάς, Μοναχιτίου, Μικρολίβαδου και Περιβολίου
και κατόρθωσαν μετά από σκληρές μάχες να καταλάβουν το Περιβόλι και το
Μοναχίτι και να ξεκαθαρίσουν την περιοχή του Μικρολίβαδου.
Από 1-30 Ιουνίου 1947 έγιναν έξι νυκτερινές κρούσεις ανταρτών κατά των
Γρεβενών, χωρίς κανένα θετικό γι’ αυτούς αποτέλεσμα.

Η μάχη του Τρικώμου

(30 Ιουνίου 1947)

Στα πλαίσια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του στρατού με την κωδική

ονομασία «ΚΟΡΑΞ», οι οποίες άρχισαν στις 28/6, μία διλοχία του 529 ΤΠ (1ος και 3ος
λόχος) με ένα στοιχείο όλμου 4,2΄΄ και ένα στοιχείο όλμου 3΄΄ (ιντσών), υπό τη
διοίκηση του υποδιοικητή του τάγματος ταγματάρχη Γεωργίου Παπαχρήστου,
κινήθηκε στις 0630 ώρα της 30.Ιουνίου 1947 από τα Γρεβενά για το Τρίκωμο, με
αποστολή να εγκλωβίσει τα τμήματα των ανταρτών, που κινούνταν από την περιοχή
Κηπουριού - Μοναχιτίου προς Βορρά, λόγω της ασκούμενης από το Νότο πίεσης από
426 Αρχηγείο χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 181.
427 Παπαϊωάννου Αχ., Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ.187.

417
τα τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας. Οδηγό για την υπόδειξη του δρομολογίου είχαν τον
Αθανάσιο Ψάρια από το Τρίκωμο. Το δρομολόγιο που ακολούθησαν ήταν: Γρεβενά-
Μαυραναίοι-ύψωμα Ταμπούρι (δυτικά Μαυραναίων) – Σταυρός – Παρόρειο -
Τρίκωμο.
Όταν η διλοχία έφτασε στο Ταμπούρι, έριξε μια φωτοβολίδα, για να δουν οι
άλλες μονάδες του στρατού, που βρίσκονταν στην ευρύτερη περιοχή, ότι το ύψωμα
ήταν ελεύθερο. Στο μεταξύ στο Τρίκωμο βρίσκονταν αντάρτες του ΙΙΙ τάγματος
Βοΐου-Γράμμου (ενισχυμένου και με συγκρότημα του ΙV Τάγματος του ίδιου
Αρχηγείου) με διοικητή το Γιάννη Σιδηρόπουλο, που γλεντούσαν για μια επιτυχία
τους, καθώς την προηγουμένη είχαν αιφνιδιάσει και διαλύσει ένα τάγμα στρατού στη
Γόργιανη428. Όταν είδαν τη φωτοβολίδα, κατάλαβαν ότι πλησιάζει στρατός και
άρχισαν να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα για επίθεση, σε περίπτωση που η
στρατιωτική μονάδα βάδιζε, για να καταλάβει το ύψωμα Ψηλή Ράχη (1 χλμ. ΒΔ
Τρικώμου). Το ύψωμα αυτό, το οποίο δέσποζε στην περιοχή, είχαν εντολή να το
καταλάβουν οι ίδιοι, αλλά πίστευαν ότι δεν υπήρχε λόγος να επισπεύσουν την
κατάληψή του, αφού καμιά στρατιωτική μονάδα δεν υπήρχε εκεί κοντά. Έτσι είχαν
όλο το διαθέσιμο χρόνο να το καταλάβουν μετά το γλέντι τους.
Η διλοχία βάδιζε αμέριμνη, γιατί είχε πληροφορίες ότι δεν υπήρχαν αντάρτες
στην περιοχή και απλώς θα πήγαινε να επανδρώσει τη Ψηλή Ράχη (υψόμετρο 920 μ.).
Πριν τα πρώτα τμήματα φθάσουν στο ύψωμα, είδαν μπροστά τους να ξεπροβάλουν
ανάμεσα από τους θάμνους και να κατευθύνονται όρθιοι προς το μέρος τους
αντάρτες, οι οποίοι φαίνονταν αποφασισμένοι να πολεμήσουν «μέχρις εσχάτων». Οι
πρώτοι που αιφνιδιάστηκαν ήταν οι αξιωματικοί και στρατιώτες της διμοιρίας του
υπολοχαγού Βασιλείου Κατσικόπουλου, η οποία αποτελούσε την προπομπό της
διλοχίας.
Η αποφασιστικότητα, που διέκρινε τους αντάρτες, σε συνδυασμό με τον
αιφνιδιασμό που υπέστησαν οι στρατιώτες, έφερε σε αμηχανία το προσωπικό της
διμοιρίας, το οποίο δεν ήξερε πως να αντιδράσει. Ένας οπλοπολυβολητής, που
βρισκόταν δίπλα στον υπολοχαγό Κατσικόπουλο, παρ’ όλο που ήταν έμπειρος και
είχε υπηρετήσει παλιότερα στον ΕΛΑΣ, για μια στιγμή κλονίστηκε και ήθελε να
φύγει προς τα πίσω. Τότε ο Κατσικόπουλος έπιασε ο ίδιος το οπλοπολυβόλο και
προχωρώντας προς τα εμπρός, έβαλε όρθιος (εκ της θέσεως του ισχίου) κατά των
ανταρτών429. Βλέποντας οι λοιποί στρατιώτες της διμοιρίας να προχωρεί μπροστά ο
διμοιρίτης τους με το οπλοπολυβόλο, ακολούθησαν το παράδειγμά του και όρμησαν
κατά του εχθρού. Ο αγώνας που επακολούθησε ήταν σκληρός και πεισματώδης και η
μάχη σε αρκετές περιπτώσεις γινόταν σώμα με σώμα. Η συμπλοκή άρχισε στις 13:30
και κράτησε 14 ώρες (μέχρι 04:00 της επομένης).

428 Ένα τάγμα στρατού είχε φθάσει στις 29 Ιουνίου στο Μοναστήρι της Γόργιανης και ρώτησε τον
Ηγούμενο του Μοναστηριού αν υπήρχαν αντάρτες εκεί κοντά. Ο Ηγούμενος αν και γνώριζε την
ύπαρξη ανταρτών γύρω από το Μοναστήρι απάντησε αρνητικά, οπότε το τάγμα δεν έλαβε αυξημένα
μέτρα ασφαλείας και οι στρατιώτες ξένοιαστοι κάθισαν να ξεκουραστούν. Τότε οι αντάρτες που
καιροφυλακτούσαν επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και τους διέλυσαν. Η πληροφορία προέρχεται από το
Δημήτριο Αθ. Ψάρια, όπως τη διηγήθηκε ο πατέρας του, ο οποίος ήταν οδηγός της διλοχίας στρατού
κατά τη μετάβαση στο Τρίκωμο στις 30.6.47.
429 Αφήγηση συνταγματάρχη Π.Δ. Βασιλείου Κατσικόπουλου.

418
 Μέσα από τους καπνούς της μάχης στρατιώτες με εφ’ όπλου λόγχη
επιτίθενται ακάθεκτα κατά των ανταρτών

Τα τμήματα του στρατού, κάτω από καταρρακτώδη βροχή, κατόρθωσαν να

καταλάβουν το ύψωμα και να αποκρούσουν τέσσερις διαδοχικές αντεπιθέσεις των
ανταρτών, που επεδίωκαν πάση θυσία να γίνουν κύριοι του υψώματος, γιατί η ήττα
τους αυτή επισκίαζε την προηγούμενη επιτυχία τους και το σπουδαιότερο, γιατί το
Αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου θα ζητούσε ευθύνες για παραμέληση της διαταγής του.
Ο διοικητής του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου Γεώργιος Γιαννούλης στο
ημερολόγιό του σημειώνει430: « Ο Σιδηρόπουλος δεν εκτέλεσε τη διαταγή. Αν οι μαχητές δεν
έδειχναν παλληκαριά πολύ ακριβά θα το πληρώναμε. Τραυματισμός του Σιδηρόπουλου. Απόκρουση
όλων των κινήσεων του εχθρού και των προσπαθειών του να κυκλώσει το τμήμα».
Το τάγμα των ανταρτών υπέστη μεγάλη φθορά, ώστε να μη θεωρείται πλέον
αξιόμαχο, αφού απώλεσε το ένα τρίτο περίπου της δύναμής του σε νεκρούς,
τραυματίες, αιχμαλώτους και πνιγμένους στον πλημμυρισμένο Βενέτικο. Μεταξύ των
νεκρών ήταν και ο διοικητής του τάγματος Γιάννης Σιδηρόπουλος431 και δύο
διοικητές λόχων. Επίσης απώλεσε και μεγάλο μέρος των μεταγωγικών και εφοδίων
(30 φορτωμένα μουλάρια τα οποία περισυλλέχθηκαν το πρωί της επομένης από τη
διλοχία και από τμήματα των 525 και 527 Ταγμάτων). Τα υπολείμματα των ανταρτών
κατευθύνθηκαν προς Ζιάκα, Σπήλαιο και Ανάβρυτα.
Από το στρατό διακρίθηκαν για την τόλμη τους στην αντιμετώπιση των
αντεπιθέσεων οι διμοιρίτες του 3ου λόχου υπολοχαγός Βασίλειος Κατσικόπουλος και
ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου.
Η μάχη του Τρικώμου είχε μια ιδιορρυθμία, που σπάνια παρουσιάζεται σε
πολεμικές επιχειρήσεις. Δεν έγινε αγώνας μεταξύ επιτιθέμενου και αμυνόμενου, αλλά

430 Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 189.

431 Η πληροφορία ότι ο Σιδηρόπουλος, διοικητής του τάγματος των ανταρτών, εξέπνευσε μετά από
βαρύ τραυματισμό προέρχεται από την έκθεση του 529 Τάγματος, ενώ ο Γ. Γιαννούλης στο
ημερολόγιό του αναφέρει ότι ο Σιδηρόπουλος τραυματίστηκε.

419
οι δύο αντίπαλοι αγωνίστηκαν, για να επικρατήσει ο ένας επί του άλλου, επειδή
συνέπεσε να έχουν την ίδια αποστολή, δηλαδή να εγκατασταθούν στο ίδιο ύψωμα.
Και ενώ ο στρατός από τη μια μεριά έπρεπε να επανδρώσει το ύψωμα, για να
εγκλωβίσει τους αντάρτες που υποχωρούσαν από Κηπουριό Μοναχίτι, αντίθετα οι
αντάρτες είχαν αποστολή να εγκατασταθούν αμυντικά στο ύψωμα, για να ελέγχουν
την περιοχή.
Απώλειες στρατού: Νεκροί 6, τραυματίες 14.
Έπεσαν μαχόμενοι οι παρακάτω οπλίτες του 529 ΤΠ:
-Λοχίας Κατσούπης Δημήτριος, από το Πλαίσιο Θεσπρωτίας.
-Δεκανέας Παπαδημητρίου Αθανάσιος, από τον Ταξιάρχη Γρεβενών.
-Στρατιώτης Σακκάς Κωνσταντίνος, από το Μοσχόφυτο Τρικάλων.
» Δήμου Αλέξανδρος, από το Προδρόμιο Παραμυθιάς.
» Σιαμάς Πολύκαρπος, από το Ελευθεριάκη Ναυπακτίας.
» Κουράκης Γεώργιος, από τον Εύλισσο Ηρακλείου Κρήτης.
Από τους τραυματίες διακομίστηκαν στο Νοσοκομείο Κοζάνης οι εξής:
-Επιλοχίας Γκράσσης Αλκιβιάδης, από την Κέρκυρα.
-Δεκανέας Αναστασίου Ξενοφών, από το Καλοχώρι Ιωαννίνων.
-Στρατιώτης Ιατρού Χαράλαμπος, από τον Τσαμαντά Θεσπρωτίας.
» Κοσούμης Βασίλειος, από το Σταυράκι Ιωαννίνων.
» Κουρλάμης Χριστόδουλος, από το Νομό Πέλλας.
» Παπατζίκας Ηλίας, από τις Αμυγδαλιές Γρεβενών.
» Σκούρας Ευάγγελος, από τη Ζίτσα Ιωαννίνων.

Ευχαριστήριο τηλεγράφημα των Συλλόγων Γρεβενών

προς το διοικητή της XV Μεραρχίας

Στα τέλη Ιουνίου 1947 ο διοικητής της XV Μεραρχίας υποστράτηγος

Χρήστος Μαντάς δεχόταν από τους ανήσυχους κατοίκους των Γρεβενών συνεχείς
εκκλήσεις για βοήθεια και ανταποκρινόμενος, όσο μπορούσε, άρχισε από τις 10
Ιουλίου να ενισχύει τη Φρουρά της πόλης.
Για τη βοήθεια αυτή έλαβε στις 14 Ιουλίου 1947 το παρακάτω τηλεγράφημα,
το οποίο απεστάλη και στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης432:

Στρατηγόν Μαντάν Χρήστον

Διοικητήν XV Μεραρχίας- Κοζάνην

Δι’ αμέριστον υμών ενδιαφέρον γενικώς, αλλά και ειδικώς δι’ αόκνους
προσπαθείας και ενεργείας ας καταβάλλετε δια την πόλιν και την επαρχίαν
Γρεβενών, άπαντα τα Σωματεία σας εκφράζουν θερμάς ευχαριστίας και
ευγνωμοσύνην των.

432 Αντιστράτηγου Χ. Μαντά, Πώς εφθάσαμε εις τας μάχας του Γράμμου και Βίτσι το 1948 και 1949,
Αθήνα 1950, σελ. 64.

420
 Ιατρικός Σύλλογος: Ηλίας- Επαγγελματιών: Ντούντας- Εμπορικού
Συλλόγου: Κανιστράς- Πυροπαθών: Σπίρτος- Εργατών: Χ. Λαδάς-
Καταδιωκομένων: Φάσσας- Κτηνοτρόφων: Βήττος- Αναπήρων: Κεχαγιάς-
Αυτοκινήτων: Ντούσικας.
Δημαρχεύων Τσιολάκης.

Ο στρατηγός Μαντάς παρέμεινε στη ΧV Μεραρχία μέχρι 8 Αυγούστου 1947

και μετά ανέλαβε διοικητής στην Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Πελοποννήσου.
Ήταν ευτύχημα για τα Γρεβενά που το μήνα Ιούλιο βρισκόταν στη Μεραρχία, γιατί
είχε προβλέψει έγκαιρα τον επικείμενο κίνδυνο των ανταρτών και είχε ενισχύσει τη
Φρουρά Γρεβενών με προσωπική του ευθύνη, παρά τις διαφορετικές απόψεις και
διαταγές των προϊσταμένων του. Έτσι, όταν στις 25 Ιουλίου 11 τάγματα του ΔΣΕ
συμμετείχαν στην επιχείρηση κατάληψης της πόλης (απομόνωση περιοχής-επίθεση
στην πόλη), ο στρατός τα αντιμετώπισε με επιτυχία και ανέτρεψε τα σχέδια της
ηγεσίας τους για ίδρυση προσωρινής κυβέρνησης. Ίσως τα γεγονότα χωρίς την
παρουσία του στρατηγού Μαντά να είχαν πάρει άλλη τροπή. Επειδή η ιστορική αυτή
μάχη έχει ξεχωριστή σημασία για την έκβαση του ένοπλου αγώνα των κομμουνιστών
στη χώρα μας, γι’ αυτό θα γίνει αναλυτική περιγραφή σε ιδιαίτερο κεφάλαιο.

Δράση ανταρτών τους μήνες Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 1947

Στις 12 Σεπτεμβρίου μικρό τμήμα εθελοντών που συγκροτήθηκε από το

Γεώργιο Τσούπα στις Αμυγδαλιές διακρίθηκε για την αυτοθυσία και τον ηρωισμό
του, όταν κυκλώθηκε στο ύψωμα Κουτσόρραχος (1 χλμ. δυτικά του χωριού) από
υπέρτερες δυνάμεις ανταρτών. Το τμήμα κατόρθωσε να αμυνθεί για 24 ώρες, χωρίς
άλλη βοήθεια. Στο τέλος ενήργησε έφοδο και διέσπασε τον κλοιό φονεύοντας
τέσσερις και τραυματίζοντας οκτώ αντάρτες. Από τους άνδρες του φονεύτηκε ένας, ο
Ανδρέας Σκύλας από το χωριό Ελεύθερο433.
Σύμφωνα με το υπ’ αριθ. 14 ανακοινωθέν του Γενικού αρχηγείου του ΔΣΕ, οι
αντάρτες στην περιοχή Γρεβενών είχαν τις παρακάτω επιτυχίες434:
 Στις 11 Σεπτεμβρίου τμήμα σαμποτέρ ανατίναξε αυτοκίνητο στο δρόμο μεταξύ
Καληράχης και Γρεβενών.
 Στις 17 Σεπτεμβρίου μικρό τμήμα ανταρτών χτύπησε άνδρες των Μονάδων
Ασφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ) στη Δήμητρα (Αράπη) και σκότωσε τον επικεφαλής
αυτών.
 Στις 21 Σεπτεμβρίου τμήμα ανταρτών χτύπησε λόχο ΜΑΥ στην Ποντινή, με
αποτέλεσμα να σκοτωθούν 10 ΜΑΥδες. Άλλο τμήμα την ίδια μέρα σε ενέδρα
μεταξύ Καληράχης-Γρεβενών πήρε 20 φορτία τρόφιμα που προορίζονταν για
ανεφοδιασμό του στρατού. Το ίδιο τμήμα ανατίναξε και τη γέφυρα Δοξαρά.

433 Ν. Καπιτσόγλου, Τ.Ε.Α. Ατσαλένιοι Πολεμισταί, Αθήνα 1951, σελ. 16.

434 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 6ος, Αθήνα 1998, σελ. 300.

421
 Στις 10 Οκτωβρίου δύναμη 25 ανδρών της Χωροφυλακής συνεπλάκη με
τμήμα ανταρτών έξω από την Κοκκινιά και μετά από πολύωρη μάχη κατόρθωσε να
τους καταδιώξει, να φονεύσει 10 από αυτούς και να συλλάβει 8 αιχμαλώτους.
Στις 24 Οκτωβρίου έγινε σύσκεψη των Περιφερειακών Αρχηγείων των
ανταρτών και τοποθετήσεις διοικητών. Συμμετείχε η διοίκηση της Κεντρικής και
Δυτικής Μακεδονίας (Κικίτσας-Ερυθριάδης), ο Πολιτικός Επίτροπος του Γενικού
Αρχηγείου Λεωνίδας Στρίγγος και το μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ Γιάννης Ιωαννίδης.
Έγινε ανάλυση των αποφάσεων της 3ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ και
ανασκόπηση της κατάστασης. Ήταν η Ολομέλεια, η οποία είχε πραγματοποιηθεί το
Σεπτέμβριο του ίδιου έτους στο Γράμμο και είχε ριχθεί από το Ζαχαριάδη το
σύνθημα «Όλοι στ’ άρματα, όλα για τη νίκη». Αποφασίστηκε ο σχηματισμός
Ταξιαρχιών. Το Αρχηγείο Βοΐου- Γράμμου μετονομάστηκε 14η Ταξιαρχία.
Αφαιρέθηκε η διοίκηση από το Γεώργιο Γιαννούλη και στη θέση του τοποθετήθηκε ο
Αριστοτέλης Χοτούρας (Αρριανός) με Πολιτικό Επίτροπο το Θανάση Καρτσιούνη.
Οι κατηγορίες που βάρυναν το Γιαννούλη και συντέλεσαν στην αφαίρεση της
διοίκησης ήταν οι παρακάτω435:
 Είχε αδυναμία στις γυναίκες (συζούσε με την αντάρτισσα Βασιλική Χατζή
από το Νεστόριο, με την οποία απέκτησε και ένα κοριτσάκι).
 Ο κομματικός του χαρακτήρας δεν ήταν σωστός και καλός απέναντι στους
συνεργάτες του.
 Ως διοικητής παραβίασε τα δικαιώματά του, ακολουθώντας πολιτική
διακρίσεων, οικογενειοκρατίας, συναισθηματισμού, υποβιβάζοντας το
γενικότερο συμφέρον.
 Ευθύνονταν για την κακή κατατόπιση του Κικίτσα και την αποτυχία του
στα Γρεβενά.
 Δεν εκτίμησε την εμπιστοσύνη του Κόμματος.
 Δεν ανέφερε στο βιογραφικό του για γεγονός που συνέβη επί ΕΛΑΣ τον
Απρίλιο του 1943. (σ. σ. τότε ο Γιαννούλης είχε κατηγορηθεί από το
Κόμμα ότι απέφυγε να πάρει μέρος στην εξόντωση των εθνικιστικών
ομάδων στα χωριά Αυγερινό και Μελάνθιο).

Μεταβολές στη Φρουρά Γρεβενών

Στα πλαίσια αναπροσαρμογής των σχεδίων του στρατού, σύμφωνα με τα

οποία τον τομέα ευθύνης στην περιοχή Γρεβενών και μέχρι το Βόιο θα αναλάμβανε η
ΙΙ Μεραρχία, έγιναν διάφορες μεταβολές στη διάταξη των μονάδων της περιοχής.
Έτσι, το Σεπτέμβριο εγκαταστάθηκε στα Γρεβενά το Στρατηγείο της 21 Ταξιαρχίας,
με διοικητή το συνταγματάρχη Φώτιο Μεσσηνόπουλο.
Το 529 Τάγμα του αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου Πανταζή, το οποίο από
τις αρχές Νοεμβρίου 1946 και επί 11 μήνες αντιμετώπισε με τη βοήθεια των
κατοίκων τις αλλεπάλληλες εχθρικές επιδρομές, μέσα και έξω από την πόλη, με
435 Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 122-123 και 198-200 (ημερολόγιο
Γιαννούλη μηνός Οκτωβρίου 1947)

422
αποκορύφωμα τη συντριπτική ήττα των ανταρτών στην ιστορική μάχη των Γρεβενών
στις 25 Ιουλίου 1947, έλαβε διαταγή να μετακινηθεί την 1η Οκτωβρίου προς τα
Χάσια και να τεθεί υπό τις διαταγές της 42 Ταξιαρχίας. Στη θέση του εγκαταστάθηκε
προσωρινά το 504 Τάγμα, το οποίο στις 16 Νοεμβρίου παρέδωσε τη φρούρηση της
πόλης στο 506 Τάγμα της 21 Ταξιαρχίας. Το Τάγμα αυτό, το οποίο παρέμεινε στα
Γρεβενά μέχρι τον Ιούνιο του 1948, εγκατέστησε τους λόχους του για την ασφάλεια
της πόλης ως εξής:
 1ος λόχος: από υψώματα Αγίας Παρασκευής μέχρι Οικοτροφείο.
 2ος λόχος: στον Κισλά-Βαρόσι- Προφήτη Ηλία.
 3ος λόχος με την ομάδα πολυβόλων του Τάγματος: στα βόρεια υψώματα
(αμπέλι Βασιλόπουλου- ύψωμα 610).
 Ουλαμός όλμων 4,2΄΄ :στον Κισλά.
 4ος λόχος: εφεδρεία, ΒΑ Γρεβενών, κοντά στο Οικοτροφείο.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ «ΕΡΙΝΥΣ»
(11-11-47 μέχρι 3-12-47)

Η επιχείρηση «Ερινύς» αποφασίστηκε από τη Στρατιά με σκοπό να

εκμεταλλευτεί την επιτυχία από τη μάχη του Μετσόβου, η οποία κράτησε 12 ημέρες
(18-30/10) και έληξε με πλήρη ήττα του ΔΣΕ.
Η επιχείρηση αυτή απέβλεπε σε αποφασιστική επιθετική ενέργεια του Β΄ ΣΣ
με τις ΙΙ, VIII και ΙΧ Μεραρχίες στο εδαφικό διαμέρισμα που εκτείνεται βόρεια
Μετσόβου-δυτικά Μαυραναίων-δυτικά Πενταλόφου και ανατολικά Κόνιτσας, όπου
είχαν συγκεντρωθεί οι περισσότερες μονάδες των ανταρτών. Για την καλύτερη
υλοποίηση του σχεδίου αποφασίστηκε να δημιουργηθούν δύο ισχυρές ομάδες
κρούσης. Η μία από τις 21 και 33 Ταξιαρχίες, στην περιοχή Μαυραναίων-Μεγάρου
και η άλλη από την 74 Ταξιαρχία και 2 τάγματα βόρεια Ιωαννίνων (Καλπάκι). Οι
ομάδες αυτές θα αναλάμβαναν το έργο της διείσδυσης και εκκαθάρισης της
παραπάνω περιοχής.
Με νεότερη όμως διαταγή η Στρατιά τροποποίησε το αρχικό σχέδιο και
κατέστησε γνωστό ότι η επιχείρηση θα τελείωνε, όταν οι ΙΙ, VIII και ΙΧ Μεραρχίες
θα καταλάμβαναν τη γενική γραμμή Κόνιτσα- Χρυσοβίτσα- Κρανιά- Μέγαρο-
Πεντάλοφος- Νεστόριο, η οποία θα χρησίμευε ως γραμμή της χειμερινής διάταξης για
τη διαχείμαση των τμημάτων436. Την κυρία προσπάθεια θα αναλάμβανε η ΙΙ
Μεραρχία.
Η επιχείρηση άρχισε στις 11 Νοεμβρίου 1947. Η διάταξη της ΙΙ Μεραρχίας
πριν αρχίσουν οι επιθετικές ενέργειες ήταν η παρακάτω:
-Τακτικό Στρατηγείο (ΤΣ) Μεραρχίας : Γρεβενά.
-Σταθμός Διοικήσεως (ΣΔ) 21ης Ταξιαρχίας: Γρεβενά.
-504 ΤΠ: Οροπέδιο.

436 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), επιχειρήσεις
1947, Αθήνα 1980, σελ. 302.

423
-505 ΤΠ: Μαυραναίοι.
-506 ΤΠ: Γρεβενά.

-ΣΔ 22ης Ταξιαρχίας: Τσοτύλι.

-507 ΤΠ: Πεντάλοφος με λόχο στον Αυγερινό.
-508 ΤΠ: Τσοτύλι με λόχο στον Πεντάλοφο.
-509 ΤΠ: Δαμασκηνιά με λόχο στο ύψωμα Κλέψι.

-ΣΔ 33ης Ταξιαρχίας: Μαυραναίοι.

-517 ΤΠ: Μαυραναίοι.
-518 ΤΠ: Μαυραναίοι.
-519 ΤΠ: Περιοχή Μαυραναίων.
Συμπληρωματικά μέσα:
-Πυροβολαρχία (μειωμένη κατά ένα ουλαμό) του 101 Συντάγματος Πεδινού
Πυροβολικού (ΣΠΠ) στο Τσοτύλι.
-Ουλαμός Πυροβολικού στον Πεντάλοφο.
-Πυροβολαρχία (μειωμένη κατά ένα ουλαμό) στα Γρεβενά.
-Ουλαμός Πυροβολικού στους Μαυραναίους.
-Ουλαμοί (Τεθωρακισμένων) ΙΙ Συντάγματος Αναγνωρίσεως: Ο ένας στα
Γρεβενά και ο άλλος στο Τσοτύλι.
-Ανά μία μοίρα όλμων 4,2΄΄ στα 505, 506 και 509 Τάγματα αντίστοιχα.

Οι αντάρτες, την παραμονή της επιχείρησης «Ερινύς» κατείχαν τη γενική

γραμμή: ύψωμα Μαυροβούνι- Μηλιά- Κρανιά- ύψωμα Κάρπενος-ύψωμα Τσούκα
Καραλή- Μοναχίτι-Σπήλαιο- Ζιάκας-Μέγαρο- Καλλονή- Δασύλλιο- Δίλοφο.
Η ΙΙ Μεραρχία άρχισε την επίθεση το πρωί της 11ης Νοεμβρίου από την
περιοχή Μαυραναίων με τα 517 και 518 Τάγματα της 33 Ταξιαρχίας (διοικητής
ταξίαρχος Δημήτριος Ολύμπιος) με κατεύθυνση Μαυραναίοι- Μοναχίτι-ύψωμα
Σήμαντρο (δυτικά Κρανιάς)- Μηλιά Μετσόβου. Σκοπός ήταν σε πρώτη φάση η
συντριβή των ανταρτών, που βρίσκονταν δυτικά από το Μοναχίτι και στη συνέχεια
των ανταρτών του Αρχηγείου Αγράφων, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί βορειοδυτικά
της Μηλιάς. Τα τάγματα κατέλαβαν τους αντικειμενικούς σκοπούς της πρώτης
ημέρας σχεδόν χωρίς αντίσταση. Τη δεύτερη όμως ημέρα που προσπάθησαν να
καταλάβουν τα υψώματα Μεγάλη Ράχη και Τσούκα Καραλή (νότια Μοναχιτίου)
απέτυχαν, γιατί προσέκρουσαν σε ισχυρά οχυρωμένη με σκέπαστρα τοποθεσία.
Επίσης και την τρίτη ημέρα (14/11) παρά τις ενισχύσεις που δέχτηκαν τα δύο
τάγματα και την υποστήριξη του πυροβολικού και της αεροπορίας, δεν κατόρθωσαν
να πετύχουν αξιόλογο αποτέλεσμα. Η μόνη επιτυχία στον τομέα αυτό ήταν η
κατάληψη του υψώματος Κάρπενος (2 χλμ. ΒΑ Κρανιάς) από την 43 Ταξιαρχία.

424
 Διάταξη και κατευθύνσεις ενεργείας των μονάδων της ΙΙ Μεραρχίας κατά την επιχείρηση «Ερινύς»

Τελικά τα υψώματα Μεγάλη Ράχη και Τσούκα Καραλή κατελήφθησαν στις

15 Νοεμβρίου χωρίς αντίσταση, γιατί τη νύχτα 14/15 οι αντάρτες, μετά την ισχυρή
πίεση, που δέχτηκαν, και τις βαριές απώλειες, που είχαν, αναγκάστηκαν να
εγκαταλείψουν την τοποθεσία.
Παρόμοιες επιθετικές ενέργειες έγιναν από την πρώτη ημέρα και προς άλλες
κατευθύνσεις από τα λοιπά τάγματα, όπως το 507 Τάγμα (μείον λόχος), το οποίο
κινήθηκε από τον Πεντάλοφο προς ύψωμα Τσούμα-Καλλονή, το 508 Τάγμα (μείον
διλοχία) από Τσοτύλι προς Άγιο Κοσμά και το 504 Τάγμα από το Οροπέδιο προς τον
Άγιο Κοσμά. Το 507 Τάγμα συνάντησε αντιστάσεις στο ύψωμα Παληομονάστηρο
(βόρεια του Δασυλλίου), τις οποίες ανέτρεψε και μέχρι τις απογευματινές ώρες
κατέλαβε το ύψωμα Τσούμα (βόρεια Καλλονής). Τις νυκτερινές όμως ώρες οι
αντάρτες το προσέβαλαν με καταιγιστικά πυρά όλμων και πολυβόλων και συνεχείς
επιθέσεις, οπότε ανέστειλε την κίνησή του προς την Καλλονή. Τα 504 και 508
Τάγματα έφτασαν στον Άγιο Κοσμά, χωρίς να συναντήσουν σοβαρή αντίσταση.
Στις 15 Νοεμβρίου το Β΄ ΣΣ διέταξε τη ΙΙ Μεραρχία να συγκροτήσει δύο
φάλαγγες, για να ενεργήσει επιθετικά εκατέρωθεν του Όρλιακα με γενική
κατεύθυνση το Περιβόλι. Την αποστολή ανέλαβε να υλοποιήσει η 33 Ταξιαρχία, η
οποία από το πρωί της 16ης ενήργησε επίθεση με το 517 Τάγμα προς την κατεύθυνση
ύψωμα Κοπάνες (σημερινή ονομασία Λιάγκουνα)-Περιβόλι και με το 518 Τάγμα
(ενισχυμένο με λόχο του 519 Τάγματος) προς το Σπήλαιο χωρίς όμως ουσιαστικά
αποτελέσματα, λόγω της ισχυρής αντίστασης των ανταρτών. Τότε το Σώμα Στρατού
ανέστειλε την κίνηση του 517 Τάγματος προς Κοπάνες και το διέταξε να στραφεί
προς τον Όρλιακα. Παράλληλα διέταξε τη ΙΙ Μεραρχία να επιδιώξει εκκαθάριση της

425
περιοχής ανατολικά του Βενέτικου και βόρεια των Μαυραναίων με τις 21 και 22
Ταξιαρχίες και να εξασφαλίσει την κατοχή της Μεγάλης Ράχης και Τσούκας Καραλή.
Σε εκτέλεση των διαταγών της Μεραρχίας, τμήματα του 517 Τάγματος
κινήθηκαν από το πρωί της 17ης Νοεμβρίου από τον οικισμό Κάτω Κερασιά του
Σπηλαίου προς το ύψωμα Ράχη Κερασιάς και δυτικά, συνάντησαν όμως αντιστάσεις
σε όλο το μήκος του μετώπου και καθηλώθηκαν. Ομοίως το 519 Τάγμα, κινούμενο
από τη γέφυρα της Πορτίτσας (φαράγγι Σπηλαίου) προς την τοποθεσία Μπακοστίβι
(2 χλμ. δυτικά του Σπηλαίου) και βορειότερα, δεν κατόρθωσε να προχωρήσει, γιατί
ολόκληρος ο ορεινός όγκος, που ήταν βραχώδης και απότομος, κατεχόταν ισχυρά από
τους αντάρτες. Η ενέργεια του Τάγματος επαναλήφθηκε και την επομένη με την
υποστήριξη του πυροβολικού και της αεροπορίας χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Μία
διλοχία του 505 Τάγματος, που κινήθηκε από τους Μαυραναίους προς το Ζιάκα, για
να υποβοηθήσει την ενέργεια κατάληψης του Όρλιακα, καθηλώθηκε στην
βορειοανατολική πλευρά του χωριού. Μετά τη δεύτερη αποτυχημένη προσπάθεια το
519 Τάγμα έλαβε διαταγή να κατευθυνθεί προς το Νιτρούζι (υψώματα δυτικά-
βορειοδυτικά Καληράχης), για ενίσχυση των μονάδων που διεξήγαγαν επιχειρήσεις
στην περιοχή.
Μέχρι 26 Νοεμβρίου οι μονάδες της 21 Ταξιαρχίας και τα 518 και 519
Τάγματα της 33 Ταξιαρχίας διεξήγαγαν σκληρές μάχες για κατάληψη των υψωμάτων
από τα Ανάβρυτα μέχρι Μέγαρο- Καλλονή. Οι αντάρτες, ευρισκόμενοι σε συνεχή
επαφή με το στρατό, πρόβαλλαν σθεναρή αντίσταση και ενεργούσαν συχνές
αντεπιθέσεις ημέρα και νύχτα.

Άτακτη υποχώρηση του 519 Τάγματος από τα υψώματα της Σκάλας

Στις 16:30 ώρα της 26ης Νοεμβρίου 1947 οι αντάρτες επιτέθηκαν με την
υποστήριξη ορειβατικού πυροβολικού και όλμων εναντίον του εγκατεστημένου στο
1173 ύψωμα (στη θέση Σκάλα, 3 χλμ. νότια Καλλονής) λόχου του 519 Τάγματος και
τον ανέτρεψαν. Ο διοικητής του λόχου τραυματίστηκε και ένας διμοιρίτης
σκοτώθηκε. Το ηθικό των στρατιωτών κλονίστηκε, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψουν
τις θέσεις τους και τα τραπούν σε άτακτη φυγή, αφήνοντας επί τόπου όλο το υλικό
του λόχου. Το γεγονός αυτό επέδρασε δυσμενώς και στους άλλους λόχους του
Τάγματος, οι οποίοι, χωρίς να δεχθούν ισχυρή πίεση, εγκατέλειψαν αδικαιολόγητα τις
θέσεις τους και υποχώρησαν ατάκτως, εγκαταλείποντας το μεγαλύτερο μέρος του
υλικού τους437. Το 519 Τάγμα έφθασε στα Γρεβενά σε κακή κατάσταση. Οι απώλειες
του Τάγματος ήταν νεκροί 9, τραυματίες 19, ιδιώτες νεκροί 3, τραυματίες 11.
Οι αντάρτες, εκμεταλλευόμενοι την επιτυχία αυτή, επιτέθηκαν στις 20:30 ώρα
της ίδιας ημέρας στο 505 Τάγμα στα υψώματα 1160 και Νόγλα και στη συνέχεια στα
υψώματα 1084 και 1113, που ήταν ταγμένο το πυροβολικό, αλλά απέτυχαν. Στις
03:00 ώρα της 27ης επιτέθηκαν στο Σταθμό Διοικήσεως της 21 Ταξιαρχίας στη θέση
Τζαμί- Βερβέρας (σ. σ. σημερινή ονομασία Κορυφή, 2 χλμ. δυτικά Μεγάρου). Ο

437 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 6ος, Αθήνα 1998, σελ. 343.

426
αγώνας διεξήχθη με πείσμα και από τις δύο πλευρές μέχρι τις πρωινές ώρες. Επειδή
λόγω της νύχτας δεν υπήρχε ορατότητα, η μάχη διεξαγόταν από μικρή απόσταση και
σε αρκετές περιπτώσεις έγινε ευρεία χρήση χειροβομβίδων. Οι αντάρτες, αφού δεν
μπόρεσαν με τις επιθέσεις αυτές να έχουν κάποιο θετικό αποτέλεσμα, μόλις
ξημέρωσε, αποχώρησαν, φοβούμενοι την προσβολή τους από παρατηρούμενες βολές
πυροβολικού και αεροπορίας438.

Προώθηση πυρομαχικών στα χαρακώματα την ώρα της μάχης

Στην επίθεση κατά του ΣΔ τραυματίστηκε ελαφρά ο διοικητής της Ταξιαρχίας
συνταγματάρχης Φώτιος Μεσσηνόπουλος, ο οποίος την ίδια ημέρα διακομίστηκε στο
Νοσοκομείο Γρεβενών.
Το πρωί της 27ης Νοεμβρίου και ώρα 0830 κινήθηκε από τα Γρεβενά διλοχία
του 506 Τάγματος (1ος και 3ος λόχος) με επικεφαλής τον υποδιοικητή, η οποία στις
1730 ανακατέλαβε τα υψώματα της Σκάλας. Λόγω της κρίσιμης κατάστασης
επανέκαμψε εσπευσμένα από τη Λάρισα στα Γρεβενά ο διοικητής της ΙΙ Μεραρχίας
υποστράτηγος Αλέξανδρος Τσιγγούνης, ο οποίος πληροφορήθηκε τα συμβάντα στις
1400 ώρα της 27ης Νοεμβρίου, διερχόμενος από την έδρα της Στρατιάς με
κατεύθυνση την Αθήνα. Για την ταχεία επάνοδό του διατέθηκε από το Β΄ ΣΣ ένα
μικρό αεροπλάνο (ΩΣΤΕΡ), το οποίο τον μετέφερε από τη Λάρισα στην Κοζάνη και
από εκεί στις 1700 ώρα αναχώρησε με τζιπ για Γρεβενά439. Την επόμενη ημέρα
επισκέφθηκε τα Γρεβενά ο διοικητής Στρατιάς, αντιστράτηγος Κωνσταντίνος
Βεντήρης, ο οποίος, αφού ενημερώθηκε επί τόπου από το διοικητή της ΙΙ Μεραρχίας
για την υφιστάμενη κατάσταση, αναχώρησε αυθημερόν για Κοζάνη.
Σε γενικές γραμμές η επιχείρηση «Ερινύς» δεν είχε τα αναμενόμενα
αποτελέσματα. Οι δυνάμεις που είχαν διατεθεί αποδείχτηκαν ανεπαρκείς, για να
κάμψουν τις αντιστάσεις των ανταρτών. Η επιχείρηση εξελίχτηκε σε αγώνα τριβής
των αντιμαχόμενων πλευρών με εναλλασσόμενες τοπικές επιτυχίες, χωρίς ο στρατός
να πετύχει την κατάληψη αξιόλογης εδαφικής έκτασης και να προκαλέσει σοβαρές
απώλειες στον αντίπαλο. Οι μονάδες του στρατού συναντούσαν σχεδόν παντού

438 Ό. π. σελ. 344.

439 Αντιστράτηγου Αλ. Τσιγγούνη, Η μεταπολεμική Μεραρχία Αθηνών και ο συμμοριτοπόλεμος
1945-1949, Αθήνα 1966, σελ.147.

427
ισχυρά οργανωμένες αμυντικές τοποθεσίες, τις οποίες υπεράσπιζαν με πείσμα και
αποφασιστικότητα οι αντάρτες, υποστηριζόμενοι με πυροβολικό και τις οποίες δεν
εγκατέλειπαν παρά μόνο όταν τα στρατιωτικά τμήματα έφταναν μπροστά από τα
χαρακώματα και τα πολυβολεία440.
Οι εκατέρωθεν απώλειες ήταν:
Ανταρτών: Νεκροί 72, τραυματίες 40, συλληφθέντες 13, παραδοθέντες 52.
Δεν υπολογίζονται οι νεκροί και τραυματίες, που οι αντάρτες παρέλαβαν μαζί τους.
Στρατού (μονάδων ΙΙ Μεραρχίας): Νεκροί αξιωματικοί 3, οπλίτες 32, ΜΑΥ 8.
Τραυματίες αξιωματικοί 12, οπλίτες 117, ΜΑΥ 17. Αγνοούμενοι οπλίτες 3, ΜΑΥ 3.

Υπόμνημα Σωματείων και Οργανώσεων Γρεβενών

προς το διοικητή Στρατιάς

Στις 28 Νοεμβρίου ο Δήμαρχος και τα κυριότερα Σωματεία και οι οργανώσεις

της πόλης των Γρεβενών, εκφράζοντας τις έντονες ανησυχίες τους για τις δυσμενείς
επιπτώσεις που είχε δημιουργήσει η δράση των ανταρτών σε όλη την περιφέρεια,
έστειλαν προς το διοικητή Στρατιάς στρατηγό Κωνσταντίνο Βεντήρη το παρακάτω
υπόμνημα441:

Προς

Τον Αρχηγόν Στρατιάς Αντιστράτηγον

κ.κ. Βεντήρην

ΥΠΟΜΝΗΜΑ
Των κάτωθι Σωματείων και Οργανώσεων της πόλεως Γρεβενών.
Γρεβενά τη 28 Νοεμβρίου 1947.

Στρατηγέ,
Ως επιζώντες στην περιφέρειαν ταύτην και ως υφιστάμενοι από έτους και πλέον
τα πλήγματα του συμμοριακού αγώνος εξ ων πληγμάτων έχει ερημωθή και ερειπωθή
ολόκληρος η περιφέρεια Γρεβενών, χωρίς δε να θέλωμεν να παρέμβωμεν και εις
ζητήματα στρατιωτικής αρμοδιότητος, έχομεν την τιμήν να φέρωμεν εις γνώσιν Υμών
τα ακόλουθα:
Ο συμμοριακός αγών, ο διεξαγόμενος κατά τας ορεινάς και δασώδεις εκτάσεις
των Χασίων, της Πίνδου και του Γράμμου δεν έχει άλλον αντικειμενικόν σκοπόν ή μη
την κατάληψιν της πόλεως των Γρεβενών και την εγκαθίδρυσιν εν τη πόλει ταύτη της
ψευδοκυβερνήσεως του σλαυοκομμουνισμού. Την πληροφορίαν ταύτην ηρύσθημεν εκ
παραδοθέντων συμμοριτών, είναι δε γνωστή η πληροφορία αύτη και εις τας ενταύθα
στρατιωτικάς αρχάς. Και όχι μόνον τούτο, αλλά δια της καταλήψεως των Γρεβενών,
επιδιώκεται η κατάληψις και ολοκλήρου της περιφερείας της κειμένης εντεύθεν και

440 Ό. π. σελ. 309.

441 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 6ος ,Αθήνα 1998, σελ.415.

428
 δυτικώς του ποταμού Αλιάκμονος, δι’ αποκοπής των γεφυρών των συνδεουσών την
πλευράν ταύτην προς την αντίπεραν του ποταμού τοιαύτην.
Δια τον λόγον δε αυτόν παρουσιάζεται η μεγάλη συγκέντρωσις συμμοριτών εις
την περιφέρειαν Βενζίων, Χασίων και Πίνδου.
Προς τερματισμόν της καταστάσεως ταύτης, θα πρέπει μετά γενησομένην
εκκαθάρισιν της περιφερείας Βεντζίων να εγκατασταθώσιν εκείσε στρατιωτικά
τμήματα, τα οποία, αφ’ ενός μεν, θα προφυλάσσωσιν εκ ναρκών την οδόν
Γρεβενών-Κοζάνης, ως και τας επί Αλιάκμονος γεφύρας, αφ’ ετέρου δε θα
εμποδίζωσι την διαπεραίωσιν συμμοριτών εκ των Χασίων, δια του Αλιάκμονος,
εις Βέντζια και τανάπαλιν.
Επί πλέον δε προς καταδίωξιν των συμμοριτών εκ των περιφερειών Χασίων,
Πίνδου και Γράμμου, θα πρέπει να συντονισθώσιν αι στρατιωτικαί επιχειρήσεις
των Μεραρχιών, ούτως ώστε, δια της καταλήψεως, άμα και εκκαθαρίσεως της
περιφερείας Χασίων, ν’ ανοιγή και μείνη ελευθέρα, η οδός Γρεβενών-
Καλαμπάκας, γεγονός το οποίον θα αποτελέση βαρύτατον πλήγμα εις τον
συμμοριτισμόν, διότι δια του τρόπου τούτου, θα αναγκασθώσιν ούτοι να
αποσυρθώσιν προς την Πίνδον και δεν θα είναι εύκολος η επικοινωνία αυτών,
δια των Χασίων προς την Θεσσαλίαν.
Παράλληλα δε προς ταύτα και προς ανακούφισιν των στρατιωτικών
μονάδων, θα πρέπει να καταρτισθώσι στρατιωτικώς και να οπλισθώσιν
ανεξάρτηται ομάδες εξ εντοπίων, αι οποίαι ομάδες θα δρώσιν ελευθέρως και υπό
τας διαταγάς στρατιωτικών ηγετών, διότι δια του τρόπου τούτου και μόνον,
έσεται δυνατή η ταχίστη πάταξις του συμμοριτισμού.

Μετά τιμής
Οι πρόεδροι των Οργανώσεων και Σωματείων

Δήμαρχος Γρεβενών, Δικηγορικού Συλλόγου, Ιατρικού, Εμπορικού,

Επαγγελματιών, Αναπήρων, Εθνικής Ενώσεως, Πυροπαθών, Ενώσεως
Συνεταιρισμών.
(Υπογραφές)

Ίδρυση Προσωρινής Κομμουνιστικής Κυβέρνησης

Ο στόχος των κομμουνιστών για εγκατάσταση της Προσωρινής Κυβέρνησης,

παρά τις μέχρι τότε αποτυχίες, ήταν πρώτη προτεραιότητα και το θέμα έπρεπε να έχει
επιλυθεί μέσα στο 1947. Ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου 1947 το ΓΕΣ είχε ασφαλείς
πληροφορίες ότι η κομμουνιστική ηγεσία είχε δώσει προς το Γενικό Αρχηγείο του
Δημοκρατικού Στρατού την παρακάτω τηλεγραφική διαταγή442:
1) Πάση θυσία να καταλάβει εκτεταμένη περιοχή και μια πόλη ή κωμόπολη για
εγκαθίδρυση Δημοκρατικής Κυβέρνησης.
2) Ανάγκη διατήρησης της περιοχής αυτής, έστω και για πέντε ημέρες, μετά την
πάροδο των οποίων θα μπορούσε να εγκαταλειφθεί, και η Κυβέρνηση να
μεταφερθεί στη Ρουμανία, όπου και θα παρέμεινε οριστικά.

442 Α.ΑΠ 412/14.11.47/ΙΧ Μεραρχία/Α2 και Α.ΑΠ 877/13.11.47/Β΄ ΣΣ.

429
 Το Β΄ Σώμα Στρατού, το οποίο είχε στη ζώνη ευθύνης του τη Δυτική
Μακεδονία και την Ήπειρο, εκτιμούσε ότι οι πιθανές για κατάληψη πόλεις ήταν η
Φλώρινα, τα Γρεβενά, το Μέτσοβο ή η Κόνιτσα. Τελικά επιλέχθηκε από την ηγεσία
του ΚΚΕ η Κόνιτσα, γι’ αυτό και ο κύριος όγκος των ανταρτών από τις αρχές
Δεκεμβρίου είχε κατευθυνθεί προς την Ήπειρο (ελιγμός Ηπείρου).
Η εγκατάσταση της «Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης»
προγραμματίστηκε να ανακοινωθεί από το ραδιοφωνικό σταθμό των ανταρτών στις
24 Δεκεμβρίου, γιατί επρόκειτο την επόμενη να γίνει αιφνιδιαστική επίθεση κατά της
Κόνιτσας, όπου θα μπορούσε να εγκατασταθεί η νέα κυβέρνηση και να ζητήσει
διεθνή αναγνώριση, εφόσον θα έλεγχε ένα τμήμα εδάφους με ένα τουλάχιστον αστικό
κέντρο.
Στις 24 Δεκεμβρίου 1947, ανακοινώθηκε από το ραδιοφωνικό σταθμό
«Ελεύθερη Ελλάδα» του ΔΣΕ, που βρισκόταν τότε σε αλβανικό έδαφος, ότι
σχηματίστηκε στις 23.12.1947 η «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση της
Ελεύθερης Ελλάδας », με την παρακάτω σύνθεση:

 Πρωθυπουργός και υπουργός Στρατιωτικών: Μάρκος Βαφειάδης.

 Αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών: Πέτρος Ρούσος.
 Υπουργός Εσωτερικών: Γιάννης Ιωαννίδης.
 Υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Επισιτισμού: Λεωνίδας Στρίγγος.
 Υπουργός Δικαιοσύνης: Μιλτιάδης Πορφυρογένης.
 Υπουργός Πρόνοιας και Παιδείας: Πέτρος Κόκκαλης.
 Υπουργός Οικονομικών: Βασίλης Μπαρτζιώτας.
 Υπουργός Γεωργίας: Δημήτριος Βλαντάς.

Την παραπάνω είδηση μετέδωσαν και τα ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία.

Βέβαια την κυβέρνηση αυτή, εφόσον δεν είχε υπό την κατοχή της καμιά
εδαφική περιοχή και πόλη ή κωμόπολη, για να εγκατασταθεί, επόμενο ήταν να μην
την αναγνωρίσει κανένα από τα κομμουνιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης.
Αυτό είχε για το ΚΚΕ σοβαρό πολιτικό αντίκτυπο, γιατί απέδειξε ότι δεν υπήρχε στο
εξωτερικό κανένα κράτος που να πιστεύει πραγματικά ότι ο ένοπλος αγώνας των
ανταρτών θα είχε αίσιο τέλος.
Αμέσως μετά την αναγγελία σχηματισμού Προσωρινής Κυβέρνησης, ανήμερα
των Χριστουγέννων, οι αντάρτες επιτέθηκαν στην Κόνιτσα. Το Αρχηγείο του ΔΣΕ
πίστευε ότι λόγω της μικρής απόστασης από τα σύνορα και της στενότητας του
χώρου, ο Εθνικός Στρατός δεν θα μπορούσε να ελιχθεί με μεγάλες μονάδες και να
υπερφαλαγγίσει την επίθεση ή να εξασφαλίσει τα μετόπισθεν των τμημάτων που
κατείχαν την πόλη. Επίσης πίστευε ότι ο Εθνικός Στρατός ήταν υποχρεωμένος να
αντιμετωπίσει μετωπικά κάθε ενέργεια που απέβλεπε στην κατάληψη της πόλης. Έτσι
η στρατηγική του ΔΣΕ ήταν να απομονώσει την πόλη και να επιχειρήσει την

430
κατάληψή της με αποφασιστική μετωπική επίθεση443. Στην πράξη όμως τα γεγονότα
εξελίχτηκαν διαφορετικά και η αποτυχία του Δημοκρατικού Στρατού ήταν πλήρης.
Η Προσωρινή Κυβέρνηση όμως έπρεπε κάπου να εγκατασταθεί. Και ως πιο
κατάλληλος χώρος θεωρήθηκε η περιοχή των Πρεσπών. Έτσι, από τις αρχές
Ιανουαρίου μέχρι τα μέσα Απριλίου 1948 εγκαταστάθηκε στο χωριό Πύλη της
Μικρής Πρέσπας. Όταν επρόκειτο να αρχίσουν οι επιχειρήσεις στο Γράμμο
(καλοκαίρι 1948), κλιμάκιο της κυβέρνησης εγκαταστάθηκε στην περιοχή των
υψωμάτων Πέτρα Μούκα (περιοχή Αετομηλίτσας) του Γράμμου, αλλά, λόγω της
δυσμενούς εξέλιξης των επιχειρήσεων, επέστρεψε στην έδρα του. Από τις 21
Αυγούστου και μετά η κυβέρνηση εγκαταστάθηκε στο χωριό Πυξός, δυτικά της
Μικρής Πρέσπας, σχεδόν σε επαφή με τα ελληνοαλβανικά σύνορα 444.
Σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του Γενικού Αρχηγείου και τη ζωή των
μελών του Πολιτικού Γραφείου, ο Δημήτριος Βλαντάς, ο οποίος είχε διατελέσει
υπουργός Γεωργίας και αργότερα υπουργός Στρατιωτικών της Προσωρινής
Κυβέρνησης, αναφέρει τα εξής445:

Από την άποψη του ρυθμού της επιχειρησιακής διεύθυνσης του πολέμου
στο Γενικό Αρχηγείο υπήρχε γραφειοκρατία κι’ ένα είδος μακαριότητας. Το ΓΑ
δεν είχε την όψη ενός πολεμικού επιτελείου. Αυτό διέθετε ένα πληθωρικό
επιτελείο, που μουτζούρωνε χαρτιά μέσα στα γραφεία του. Το ΓΑ και το
Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ, ζούσαν πολυτελέστατη ζωή. Τα σπίτια των
μελών τους ήταν πολύ καλά επιπλωμένα...

Φονευθέντες αξιωματικοί του Εθνικού Στρατού

Στην περιοχή Γρεβενών κατά το έτος 1947
Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του στρατού το έτος 1947 στην
περιφέρεια Γρεβενών έπεσαν μαχόμενοι οι παρακάτω αξιωματικοί:
 Υπολοχαγός (ΠΖ) Ζαγανάς Δημήτριος του 529 ΤΠ. Φονεύθηκε στα
Γρεβενά στις 19.4.47.
 Ανθυπολοχαγός (ΠΖ) Βερτσώνης Αγορ. του 118 ΤΠ. Φονεύτηκε στα
Γρεβενά στις 14.11.47.
 Έφεδρος ανθυπολοχαγός (ΠΖ) Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος του 529
ΤΠ. Φονεύθηκε στην περιοχή Μαυραναίων στις 29.9.47, καθώς
επιχειρούσε να αφοπλίσει μία νάρκη.
 Έφεδρος ανθυπολοχαγός (ΜΧ) Ρεπετσάς Ευστάθιος. Φονεύθηκε στο
Ελευθεροχώρι στις 13.8.47.
 Έφεδρος ανθυπολοχαγός (ΠΖ) Σακελλαρίου Παρμενίων του 519 ΤΠ.
Φονεύθηκε στη θέση Σκάλα (νότια Καλλονής) στις 26.11.47.

443 Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», τεύχος Ιανουαρίου 1948 (κριτική της μάχης της Κόνιτσας
από το Μάρκο Βαφειάδη)
444 Υποστρατήγου Δ. Ζαφειρόπουλου, Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949, Αθήνα 1956, σελ. 326.
445 Δ. Βλαντά, Ο εμφύλιος πόλεμος 1946-1949, τόμος 3ος, Αθήνα 1979, σελ. 248.

431
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ΄

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

(25 Ιουλίου 1947)

Πολιτική και Στρατιωτική Κατάσταση

Μέχρι τον Ιούνιο του 1947 το ΚΚΕ δεν είχε ακόμη υιοθετήσει επίσημα τον
ένοπλο αγώνα των κομμουνιστών ανταρτών και περιοριζόταν, με αρθρογραφία σε
διάφορες εφημερίδες του δικού του κομματικού χώρου, να δικαιολογεί την ύπαρξη
και δράση τους, ως απόρροια δήθεν της καταπίεσης του «δημοκρατικού λαού» από το
«μοναρχοφασιστικό κράτος» και την «τρομοκρατία των παρακρατικών
οργανώσεων». Αυτό οφειλόταν στην ανάγκη να κερδίσει τον απαραίτητο χρόνο για
την καλύτερη οργάνωση και ανάπτυξη της επαναστατικής του δραστηριότητας.
Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, στις 27 Ιουνίου 1947, στο Συνέδριο του
Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΓΚΚ), στο Στρασβούργο, ο Μιλτιάδης
Πορφυρογένης, ανεβαίνοντας στο βήμα, διακήρυξε δημόσια τους στόχους του ΚΚΕ:
«... δημιουργία μιας λεύτερης Ελλάδας, με δική της κυβέρνηση και δική της κρατική
υπόσταση. Για ένα τέτοιο πράγμα υπήρχαν και πριν και υπάρχουν και σήμερα, ακόμα
περισσότερο, όλες οι απαραίτητες αντικειμενικές, στρατιωτικές, πολεμικές, υλικές, πολιτικές,
ηθικές, ψυχολογικές, μα και γεωγραφικές προϋποθέσεις»446 και τελειώνοντας την ομιλία
του ζήτησε τη συνδρομή όλων των κομμουνιστικών κομμάτων.
Η απόφαση αυτή του ΚΚΕ να εξαγγείλει επίσημα τον επικείμενο σχηματισμό
της δικής του κυβέρνησης, σήμαινε ότι όχι μόνο η ηγεσία του ΚΚΕ είχε πεισθεί για
τη νίκη των ανταρτών, αλλά και ότι η Σοβιετική Ένωση είχε δώσει την έγκρισή της.
Και αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι ο Πορφυρογένης, προτού μεταβεί στο
Στρασβούργο, είχε επισκεφθεί τη Μόσχα, για να συζητήσει το λόγο που θα
εκφωνούσε στο Συνέδριο του ΓΚΚ. Η διακήρυξη του Στρασβούργου έδωσε ελπίδα
και θάρρος στους αριστερούς, γιατί πίστεψαν ότι το ΚΚΕ είχε εξασφαλίσει την υλική
βοήθεια και την αναγνώριση από τις Λαϊκές Δημοκρατίες της επικείμενης
κυβέρνησης, ενώ από την άλλη μεριά ανησύχησε σοβαρά την ελληνική κυβέρνηση
του πρωθυπουργού Δημητρίου Μάξιμου.
Όπως προέκυψε από διάφορα στοιχεία αριστερής προέλευσης, μεταξύ του
ΚΚΕ και των Σοβιετικών συμφωνήθηκε ότι η ανακήρυξη της «Δημοκρατικής
Κυβέρνησης» θα γινόταν μέσα στον Ιούλιο ή το αργότερο στις αρχές Αυγούστου
1947. Θα επακολουθούσε γρήγορα μέσα σε μια ή το πολύ δύο εβδομάδες η
αναγνώρισή της, με πρώτη τη Γιουγκοσλαβία. Στη συνέχεια θα συνάπτονταν
συμφωνίες εμπορικής φύσης με τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και θα άρχιζε
επίσημα πλέον ο εφοδιασμός των ανταρτών με πολεμικό υλικό, με το οποίο

446 Β. Κόντη, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα 1945-1949, Θεσσαλονίκη

1986, σελ. 278 και Τ. Βουρνά, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα 1981, σελ. 150-151.

432
προβλεπόταν ότι θα νικούσαν σε σύντομο χρονικό διάστημα τον Εθνικό Στρατό ή
στη δυσμενέστερη περίπτωση θα τον ανάγκαζαν να συνθηκολογήσει. Στην όλη
διαδικασία υλοποίησης αυτών των στόχων πρωτεύοντα ρόλο, λόγω γειτνίασης με την
Ελλάδα, θα διαδραμάτιζε η Γιουγκοσλαβία447.
Οι επιτυχίες του Δημοκρατικού Στρατού στην Ήπειρο από 13-17 Ιουλίου
1947, είχαν ως αποτέλεσμα να εγκατασταθούν στη Βόρεια Πίνδο αρκετά ανταρτικά
τμήματα, τα οποία μπορούσαν να χρησιμοποιούν την περιοχή αυτή ως ορμητήριο για
την προσβολή των δυνάμεων του Εθνικού Στρατού που βρίσκονταν στις γειτονικές
περιοχές. Η κομμουνιστική ηγεσία είχε πιστέψει ότι υπήρχαν πλέον όλες οι
προϋποθέσεις, για να καταληφθεί μια πόλη κοντά στα σύνορα με την Αλβανία και να
ανακηρυχθεί η «Δημοκρατική Κυβέρνηση».
Με δεδομένο ότι οι περιοχές νότια και δυτικά των Γρεβενών, καθώς και
αυτές του Βοΐου-Γράμμου, ελέγχονταν από τους αντάρτες και υπήρχε δίοδος
επικοινωνίας με την Αλβανία, αποφασίστηκε από το Αρχηγείο Κεντρικής και Δυτικής
Μακεδονίας να γίνει προσβολή και κατάληψη της πόλης των Γρεβενών. Έτσι από 18-
23 Ιουλίου οι αντάρτες συγκέντρωσαν το μεγαλύτερο όγκο των δυνάμεών τους στην
περιοχή Όρλιακας- Δίστρατο- Δοτσικό, δυτικά και βορειοδυτικά των Γρεβενών.
Ταυτόχρονα συνέκλιναν προς τα Γρεβενά από Νότο οι δυνάμεις του Αρχηγείου
Χασίων και από Βορρά άλλες που προέρχονταν από το Αρχηγείο Βοΐου- Γράμμου.
Με αυτές τις μετακινήσεις είχαν το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να εφαρμόσουν ένα
επιθετικό ελιγμό τύπου «λαβίδας», να εγκλωβίσουν και να εξουδετερώσουν εύκολα
τις εθνικές δυνάμεις που υπήρχαν στην πόλη των Γρεβενών.
Ιδού, πως δικαιολογεί την απόφαση για την κατάληψη των Γρεβενών το
Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού, στην κριτική που έκανε μετά τη μάχη
και η οποία ολόκληρη δημοσιεύεται στο Παράρτημα «Ε».

Η παρουσία σοβαρών δυνάμεων του Δημοκρατικού στρατού,

συγκεντρωμένων σε μικρό σχετικά χώρο κοντά στα Γρεβενά, στην περίοδο
εκείνη που ο εχθρός δεν είχε συνέλθει ακόμα από τη σύγχυση που του προκάλεσε
ο ελιγμός της Ηπείρου, επέβαλε ασφαλώς μια μαζική αποφασιστική επιχείρηση
σε σοβαρό στόχο. Η κατάληψη της πόλης των Γρεβενών, που ήταν η κύρια βάση
εξόρμησης του κυβερνητικού στρατού για την εκστρατεία του στο Βόιο- Γράμμο,
θα είχε σίγουρα γενικότερο πολιτικό και στρατιωτικό αντίχτυπο (σ. σ. η
υπογράμμιση του γράφοντος) και θα ξεσκέπαζε πέρα για πέρα τις ψεύτικες
πληροφορίες, που διέδιδε ο εχθρός για δήθεν διάλυση των τμημάτων μας της
περιοχής αυτής. Πολύ σωστά συνεπώς πάρθηκε η απόφαση για το χτύπημα των
Γρεβενών448.

Τις πιο πάνω κινήσεις των ανταρτών είχαν πληροφορηθεί τόσο ο διοικητής
της Φρουράς Γρεβενών, αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πανταζής449, όσο και ο

447 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα 1946-1949. Το δεύτερον έτος
του αντισυμμοριακού αγώνος 1947. Αθήνα 1980, σελ.211.
448 Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», τεύχος Φεβρουαρίου 1948, σελ. 39.
449 Αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Γ. Πανταζής, διοικητής 529 Τάγματος Πεζικού.
Γεννήθηκε στην Πραδαλίτσα Σουλίου το 1896. Εθελοντής στο απόσπασμα του αντισυνταγματάρχη
Μαλάμου, πολέμησε για την απελευθέρωση της Ηπείρου (Νοέμβριος 1912-Μάρτιος 1913). Έλαβε

433
διοικητής της ΧV Μεραρχίας, υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς450, ο οποίος ανέφερε
τις ανησυχίες του στην Στρατιά. Η Στρατιά, χωρίς να εκτιμήσει σωστά τον
επικείμενο κίνδυνο, διέταξε τη Μεραρχία να αντιμετωπίσει την κατάσταση με τις
δυνάμεις που είχε στη διάθεσή της, χωρίς καμιά επιπρόσθετη βοήθεια. Το μόνο που
αρκέστηκε να κάνει ήταν να υποδείξει στη Μεραρχία τη μετακίνηση ενός τάγματος
στην Κιβωτό, με αποστολή να εξασφαλίσει την επικοινωνία μεταξύ Κοζάνης-
Γρεβενών ή να επέμβει προς τα Γρεβενά ή άλλη κατεύθυνση, με δεδομένο ότι το
σημείο αυτό ήταν κεντρικό. Ο Μέραρχος όμως έκρινε την υπόδειξη αυτή της
Στρατιάς ανεπαρκή και ζήτησε από αυτή να του εγκρίνει τη μετακίνηση από τη
Φλώρινα, που δε διέτρεχε άμεσο κίνδυνο, μιας διλοχίας του 506 Τάγματος της 21ης
Ταξιαρχίας για την ενίσχυση της Φρουράς Γρεβενών. Η Στρατιά ενέκρινε το αίτημα
και διατάχθηκε η μετακίνηση αυτή, στις 22 Ιουλίου 1947.
Στα Γρεβενά, την περίοδο αυτή, υπήρχε μόνο το 529 Τάγμα Πεζικού, μείον ένας
λόχος, που ήταν εγκατεστημένος στους Μαυραναίους, και δύο διμοιρίες, που
βρίσκονταν στη γέφυρα του Ελευθεροχωρίου στο Βενέτικο ποταμό. Εκτός από τη
μειωμένη δύναμη του Τάγματος (340 άνδρες), υπήρχαν στην πόλη μια Πυροβολαρχία
(μείον Ουλαμός) του 104 Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού (ΣΠΠ), Ουλαμός
Τεθωρακισμένων, στοιχείο βαρέως όλμου 4,2΄΄(ιντσών), 125 χωροφύλακες και 200
περίπου ΜΑΔ- ΜΑΥ.

μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1918 στη Μακεδονία και στη Μικρασιατική Εκστρατεία 1921-
1922, ως έφεδρος αξιωματικός. Διοικητής του ΙΙΙ/15 Τάγματος στον πόλεμο του 1940, τραυματίστηκε
στις 10 Φεβρουαρίου 1941. Συνελήφθη από τους Ιταλούς το 1942 και φυλακίστηκε σε στρατόπεδο στη
Βόρεια Ιταλία. Απέδρασε μαζί με άλλους Έλληνες αξιωματικούς και μετά από περιπέτειες ενώθηκε με
τα Συμμαχικά Στρατεύματα στη Ρώμη τον Ιούνιο του 1944. Από τη Ρώμη μετέβη στο Κάιρο
(Β.Ε.Σ.Μ.Α.). Από το Αγγλικό Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής εντάχθηκε στις Εθνικές Ομάδες
(ΕΔΕΣ) του στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα. Συντονιστής των επιχειρήσεων 10ου και 15ου
Συνταγμάτων του ΕΔΕΣ κατά των Γερμανών (25 Σεπτεμβρίου-15 Οκτωβρίου 1944). Τον Ιούνιο του
1948 στις επιχειρήσεις του Γράμμου προήχθη, επ’ ανδραγαθία στο βαθμό του συνταγματάρχη.
Τραυματίστηκε στις 12 Αυγούστου 1948 στο Γράμμο. Διοικητής της 43ης Ταξιαρχίας από το
Σεπτέμβριο του 1949, προήχθη σε Ταξίαρχο το 1952. Αποστρατεύθηκε το 1954. Συνέγραψε τα έργα:
«Συμβολή εις την Ιστορίαν της Μικρασιατικής Εκστρατείας 1919-1922», Αθήνα 1966 και «Τα δύο
Όχι», Αθήνα 1972.

450 Υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς του Θεοδώρου. Γεννήθηκε στην Καρυά Φθιώτιδας το
1894. Αποφοίτησε από τη Σχολή Ευελπίδων ως ανθυπολοχαγός πυροβολικού το 1916. Συμμετείχε ως
αξιωματικός Μοίρας Βαρέως Πυροβολικού στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου (Α΄
Παγκόσμιος Πόλεμος) στον τομέα Σκρα – Λούμνιτσα και ως διοικητής πεδινής πυροβολαρχίας στον
πόλεμο της Μικράς Ασίας. Τραυματίστηκε δύο φορές, στη μάχη Αβγκίν στις 18.3.1921 και στη μάχη
του Σαγγαρίου στις 28.8.1921. Ήταν απόφοιτος Σχολής Πολέμου και πτυχιούχος της
Φυσικομαθηματικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών. Διετέλεσε κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο
διοικητής του ΙΙ Συντάγματος Ορειβατικού Πυροβολικού και στην συνέχεια Αρχηγός Πυροβολικού
της ΙΙ Μεραρχίας. Το έτος 1945-46, ως συνταγματάρχης, ανέλαβε Στρατιωτικός Διοικητής Ξάνθης -
Κομοτηνής (26 Ταξιαρχία). Το Νοέμβριο του 1946 προήχθη σε υποστράτηγο και τοποθετήθηκε
διοικητής XV Μεραρχίας (έδρα Κοζάνη). Οι προσωπικές του παρεμβάσεις στις επιχειρήσεις της
Μεραρχίας στη Δυτική Μακεδονία (Γρεβενά-Φλώρινα) ήταν καθοριστικές για την επιτυχή απόκρουση
των κομμουνιστών ανταρτών στην περιοχή.
Στις 8 Αυγούστου 1947 μετατέθηκε στην Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Πελοποννήσου
(επιπέδου Σώματος Στρατού), όπου και εκεί συνέχισε τον αγώνα εναντίον των ανταρτών.
Αποστρατεύτηκε το Μάρτιο του 1949 με το βαθμό του αντιστράτηγου. Είναι συγγραφέας του βιβλίου
«Πώς εφθάσαμε εις τας μάχας του Γράμμου και Βίτσι το 1948 και 1949», Αθήνα 1950.

434
 Υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς
Διοικητής XV Μεραρχίας

Αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πανταζής

Διοικητής Φρουράς Γρεβενών

Στις 18 Ιουλίου η ΧV Μεραρχία (έδρα Κοζάνη) λάμβανε διαταγή του Β΄

Σώματος Στρατού (έδρα Λάρισα) να συγκεντρώσει στην Κοζάνη την οργανική της

435
ίλη τεθωρακισμένων, η οποία ήταν κατανεμημένη σε ουλαμούς στα Γρεβενά, στην
Καστοριά, στη Φλώρινα και στην Κοζάνη, καθώς και τους βαρείς όλμους. Η ίδια
διαταγή καθόριζε επίσης ότι η ίλη δε θα κατανέμονταν στο εξής σε ουλαμούς και
απαγόρευε τη χρησιμοποίηση των τεθωρακισμένων για συνοδεία φαλάγγων και την
κίνηση αυτών για επιχειρήσεις κατά τη νύχτα. Τη διαταγή αυτή δεν την εκτέλεσε ο
διοικητής της Μεραρχίας, γιατί είχε διαφορετική αντίληψη αντιμετώπισης της
κατάστασης.
Το Β΄ ΣΣ ήταν τόσο πολύ εκτός πραγματικότητας, που στις 23 Ιουλίου
εξέδωσε, μετά και από σύμφωνη γνώμη της Στρατιάς, την υπ’ αριθ. ΑΠ 3158/23.7.47
επείγουσα διαταγή για αναπροσαρμογή της διάταξης των Μεραρχιών. Με τη διαταγή
αυτή οι δυνάμεις της Φρουράς Γρεβενών θα υπάγονταν τακτικά στην ΙΧ Μεραρχία
(Τρίκαλα) και η ζώνη ευθύνης της ΙΧ Μεραρχίας θα εκτείνονταν ευρέως βόρεια των
Γρεβενών. Σε ό,τι αφορά τη ΧV Μεραρχία, αυτή θα διατηρούσε την ευθύνη της
υπόλοιπης ζώνης, εντείνοντας την προσοχή της στην περιοχή Φλώρινας- Αμυνταίου.
Η εφαρμογή της διαταγής αυτής θα είχε για την άμυνα των Γρεβενών τα παρακάτω
μειονεκτήματα:
 Απομάκρυνση από τα Γρεβενά του Ουλαμού Τεθωρακισμένων και βαρέων
όλμων, σύμφωνα με την προγενέστερη διαταγή που δεν είχε εκτελεστεί.
 Η αποστολή ενισχύσεων από τα Τρίκαλα θα ήταν σχεδόν αδύνατη, γιατί η
περιοχή των Χασίων ελεγχόταν από τους αντάρτες.
 Η απόσταση Γρεβενά-Τρίκαλα ήταν μεγάλη (90 χλμ.), σε σχέση με την Κοζάνη
(53 χλμ.) και με δεδομένο ότι το δρομολόγιο ήταν επισφαλές, η μόνη επαφή
που θα μπορούσε να υπάρξει ήταν με τον ασύρματο.
 Η αλλαγή της προϊσταμένης διοίκησης σε μια κρίσιμη χρονική στιγμή, που ο
εχθρός βρισκόταν «προ των πυλών» θα είχε αρνητικές συνέπειες, γιατί η
διοίκηση αυτή δεν είχε άμεση γνώση των πληροφοριών, της αμυντικής
διάταξης, του εδάφους και των συνθηκών της περιοχής των επιχειρήσεων, για
να εκτιμήσει σωστά την κατάσταση.

Ο διοικητής της ΧV Μεραρχίας, υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς, μόλις έλαβε

τη διαταγή του Β΄ ΣΣ, που περιόριζε τα όρια της δικαιοδοσίας του, σε συνδυασμό και
με την κρισιμότητα της κατάστασης, που υπήρχε στην περιοχή Γρεβενών, αρνήθηκε
να την εκτελέσει και υπέβαλε αυθημερόν αίτηση απαλλαγής από τα καθήκοντά του, η
οποία, με την υπ’ αριθ. 10567 τηλεγραφική διαταγή του Σώματος, δεν εγκρίθηκε.
Ταυτόχρονα υπέβαλε εγγράφως και αίτηση αποστρατείας, η οποία δεν έγινε
αποδεκτή από το Υπουργείο Στρατιωτικών451.
Στην πόλη των Γρεβενών ζούσαν τότε 6.000 κάτοικοι και περισσότεροι από
15.000 πρόσφυγες ανταρτόπληκτοι, οι οποίοι πριν από δύο μήνες είχαν εγκαταλείψει
τα χωριά τους.

451 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), Επιχειρήσεις
1947, Αθήνα 1980, σελ. 213 και αντιστράτηγου Χ. Μαντά, Πώς εφθάσαμε εις τας μάχας του Γράμμου
και Βίτσι το 1948 και 1949, Αθήνα 1950, σελ. 63- 67.

436
 Σχέδιο επίθεσης των ανταρτών για την κατάληψη των Γρεβενών

Η αρχική σκέψη, για να καταληφθούν τα Γρεβενά ήταν του Αρχηγείου

Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, το οποίο είχε στρατιωτικό διοικητή τον Κικίτσα
(Σαράντη Πρωτόπαπα) και Πολιτικό Επίτροπο τον Πέτρο (Γιώργη Ερυθριάδη). Κατά
τη σύνταξη της διαταγής και την επίθεση στα Γρεβενά ο Κικίτσας απουσίαζε, γιατί
είχε μεταβεί με τον Πολιτικό Επίτροπο του Γενικού Αρχηγείου Λεωνίδα Στρίγγο στο
Βίτσι, για να συντονίσουν τις επιχειρήσεις της περιοχής. Έτσι την ευθύνη σύνταξης
των διαταγών και διεξαγωγής της επιχείρησης ανέλαβε ο Πολιτικός Επίτροπος
Πέτρος452.
Το επιτελείο του Αρχηγείου Κ. και Δ. Μακεδονίας, αφού συνεργάστηκε με τις
διοικήσεις των Αρχηγείων Ηπείρου, Βοΐου-Γράμμου και Χασίων, εκπόνησε και
συνέταξε ένα πολύ καλό και μελετημένο σχέδιο και εξέδωσε στο Μεσολούρι, στις 23
Ιουλίου 1947, την υπ’ αριθ. ΑΠ 420/23.7.1947 διαταγή επιχειρήσεων, η οποία το
βράδυ της ίδιας ημέρας στάλθηκε σε όλους τους εμπλεκόμενους. Τα ενδιαφέροντα
σημεία της διαταγής αυτής ήταν τα εξής:
 Το Αρχηγείο έλαβε την απόφαση να χτυπήσει, να εξοντώσει τη φρουρά των
Γρεβενών και να καταλάβει την πόλη.
 Για την πραγματοποίηση του σκοπού αυτού θα χρησιμοποιούσε 11 Τάγματα,
ως εξής:
α). Από το Αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου, τα 844, 849, 850 και 856 Τάγματα.
β). Από το Αρχηγείο Χασίων τα Τάγματα Παλαιολόγου (Ι τάγμα Χασίων),
Κατσώνη (ΙΙ τάγμα Χασίων) και Μπαρμπαλιά (ΙΙΙ τάγμα Χασίων ή 855 Τάγμα).
γ). Από το Αρχηγείο Ηπείρου το 846 Τάγμα (Σπύρου) και τα Τάγματα Πετρίτη,
Άλκη και Φωκά.
Η συνολική δύναμη των παραπάνω ταγμάτων ανερχόταν σε 3.500 άνδρες.
Η διαδικασία που ακολουθήθηκε, για να παρθεί η απόφαση για κατάληψη των
Γρεβενών ήταν η παρακάτω:
Στις 22 Ιουλίου και ώρα 22:00, έγινε προκαταρκτική σύσκεψη στο ύψωμα
Γομάρα (ΝΑ Σαμαρίνας) στην οποία συμμετείχαν:
 Πέτρος (Γιώργης Ερυθριάδης): Πολιτικός Επίτροπος του Αρχηγείου
Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, ο οποίος είχε και τη γενική ευθύνη όλων
των αποφάσεων.
 Πάνος (Ευριπίδης Καπετάνιος): Πρώην διοικητής Αρχηγείου Πιερίων.
 Θωμάς Βούρος: Επιτελάρχης Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας.
 Γεώργιος Γιαννούλης: Διοικητής Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου.
 Παύλος (Κώστας Κολιγιάννης): Πολιτικός Επίτροπος Αρχηγείου Ηπείρου.

452 Γιώργης Ερυθριάδης (Πέτρος ή Πετρής) από τη Νάουσα. Στις 18 Μαΐου 1941 εξόριστος στη
Φολέγανδρο, δραπέτευσε μαζί με άλλους 120 περίπου κομμουνιστές. Ήταν μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και
στέλεχος του Μακεδονικού Γραφείου. Μαζί με το Λεωνίδα Στρίγγο (που είχε δραπετεύσει από τις
φυλακές) πήγαν στο Γράμμο, ως Πολιτικοί Επίτροποι, το Φεβρουάριο του 1947. Ανέλαβε Πολιτικός
Επίτροπος του Αρχηγείου Κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας στις 6 Ιουνίου 1947. Αργότερα με
απόφαση του ΠΓ της 28 Αυγούστου 1948, που εγκρίθηκε από την 5 η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ,
έγινε μέλος του Πολεμικού Συμβουλίου που θα διηύθυνε τις επιχειρήσεις του ΔΣΕ. Το Συμβούλιο
αυτό απομάκρυνε από τα καθήκοντά του το Μάρκο Βαφειάδη.

437
  Χείμαρρος (Βασίλειος Γκανάτσιος): Διοικητής Αποσπάσματος Ηπείρου.
 Νεμέρτσικας (Κώστας Ράπτης): Πολιτικός Επίτροπος Αποσπάσματος
Ηπείρου.
 Υψηλάντης (Αλέκος Ρόσιος): Διοικητής Αρχηγείου Χασίων.
 Θανάσης Καρτσιούνης: Πολιτικός Επίτροπος τάγματος Αρχηγείου Χασίων.
 Ακρίτας (Ανέστης Κοντοζής): Πολιτικός Επίτροπος Αρχηγείου Χασίων.
 Φωτεινός (Δημήτριος Κυρατζόπουλος): Διευθυντής ΙΙ Γραφείου
(Πληροφοριών) του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας.

Γιώργης Ερυθριάδης (Πέτρος)

Πολιτικός Επίτροπος Αρχηγείου Κ-Δ Μακεδονίας

Την εισήγηση και ενημέρωση στη σύσκεψη την έκανε ο Πέτρος, ο οποίος
πρότεινε το κτύπημα ενός κέντρου με τη συνεργασία όλων των δυνάμεων και σαν
τέτοιο κατά τη γνώμη του ήταν τα Γρεβενά. Όλοι συμφώνησαν, εκτός από το
Νεμέρτσικα και τον Παύλο, που πρότειναν το Μέτσοβο. Τελικά, επειδή τα Γρεβενά
παρουσίαζαν τα περισσότερα πλεονεκτήματα, λόγω διάταξης και συσχετισμού
δυνάμεων, όλοι συμφώνησαν να γίνει εκεί το κτύπημα.
Για την εκπόνηση του σχεδίου επιχειρήσεων συγκροτήθηκε επιτροπή από
τους: Γιαννούλη, Χείμαρρο, Υψηλάντη, Πάνο και Φωτεινό. Καθορίστηκε από την
επιτροπή να επιτεθούν στην πόλη των Γρεβενών ανά ένα τάγμα από κάθε Αρχηγείο
και συγκεκριμένα: Από το Αρχηγείο Ηπείρου, το 846 Τάγμα (Σπύρου

438
Παπαδημητρίου), από το Αρχηγείο Βοΐου-Γράμμου, το 850 Τάγμα (Μπαρμπακίτσου-
Καραμπέρα) και από το Αρχηγείο Χασίων, το τάγμα Κατσώνη (Γιώργου Λουκίνα).
Εφεδρεία ορίστηκε το 849 Τάγμα (Μπατακόγια ή Καραφωτιά) του Αρχηγείου Βοΐου-
Γράμμου.
Επίσης καθορίστηκαν και τα τμήματα που θα κάλυπταν την επίθεση και θα
απέκλειαν όλα τα δρομολόγια, που οδηγούσαν στα Γρεβενά, για να μη υπάρχει
δυνατότητα να ενισχυθούν οι δυνάμεις της πόλης. Έτσι το Τάγμα Μπαρμπαλιά (Ηλία
Ρούνη) θα έπιανε το Μπουγάζι της Σιάτιστας, το Τάγμα Παλαιολόγου (Δημητρίου
Ζυγούρα), ενισχυμένο και με ιππικό, το δρόμο της Καλαμπάκας, το Τάγμα Πετρίτη
(Πολυχρόνη Βάη) Ηπείρου το δρόμο που οδηγούσε από Κρανιά και Κορυδαλλό προς
Κηπουριό και τα 844 και 845 Τάγματα του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου τα λοιπά
δρομολόγια, που οδηγούσαν από Τσοτύλι- Νεάπολη- Άγιο Γεώργιο-γέφυρα
Αλιάκμονα (Γιαγκόβου) και Μαυραναίους προς Γρεβενά. Το Τάγμα Άλκη (Άλκη
Κοτούρα), του Αρχηγείου Ηπείρου, θα καταλάμβανε τα υψώματα κοντά στη
Σαμαρίνα (Κίρκουρη, Σκούρτζα) και τη διάβαση Λυκοκρεμάσματος, για να
απομονώσει τα δρομολόγια από Σαμαρίνα και Επταχώρι-Ζούζουλη προς Γρεβενά. Το
Τάγμα Φωκά (Βαγγέλη Παπαδόπουλου), του Αρχηγείου Ηπείρου, είχε οριστεί να
παραμείνει ως εφεδρεία του Αρχηγείου Ηπείρου, καταλαμβάνοντας τα υψώματα στο
Περιβόλι, με παράλληλη αποστολή να εξασφαλίσει την επιχείρηση από τις
κατευθύνσεις Επταχωρίου και Πενταλόφου.
Για την έγκαιρη ενημέρωση των απομακρυσμένων ταγμάτων σχετικά με την
επικείμενη αποστολή αναχώρησαν από τη Γομάρα, αμέσως μετά τις πρώτες
αποφάσεις, ο Ακρίτας, για τα Τάγματα Παλαιολόγου και Κατσώνη, ο Θανάσης
Καρτσιούνης, για το Τάγμα Μπαρμπαλιά και οι Παύλος και Νεμέρτσικας, για τα
Τάγματα Φωκά, Πετρίτη και Άλκη. Στο μεταξύ η επιτροπή, που σχεδίαζε την
επιχείρηση, μετακινήθηκε τις μεταμεσονύκτιες ώρες προς το Μεσολούρι.
Τα ξημερώματα της 23ης Ιουλίου, συνεχίστηκε η σύσκεψη για την
επεξεργασία του σχεδίου σε κάποιο σπίτι στο Μεσολούρι, στην οποία πήραν μέρος
εκτός από την επιτροπή και ο Πολιτικός Επίτροπος Πέτρος, με τον επιτελάρχη του
Θωμά Βούρο. Μετά τις τελικές αποφάσεις εκδόθηκε η διαταγή επιχειρήσεων, η
οποία, αφού δακτυλογραφήθηκε, με έκτακτους αγγελιαφόρους προωθήθηκε το βράδυ
της ίδιας ημέρας σε όλους τους αποδέκτες. Στο τέλος της διαταγής υπήρχε η
υπογραφή «Πέτρος», δηλαδή του εγκρίνοντος Πολιτικού Επιτρόπου του Αρχηγείου
Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, Γιώργη Ερυθριάδη.
Αδιευκρίνιστο ρόλο στην παραπάνω υπόθεση έπαιξε ο Ανδρέας Γάκης από τη
Λάβδα, κάτοικος Δοτσικού, ο οποίος το πρωί της ημέρας που λαμβάνονταν οι τελικές
αποφάσεις για τη σύνταξη της διαταγής επιχειρήσεων στο Μεσολούρι (πρωί της 23ης
Ιουλίου 1947) βρισκόταν εκεί, μετά από πρόσκληση του επιτελάρχη του Αρχηγείου
Κ. και Δ. Μακεδονίας Θωμά Βούρου. Ο Γιαννούλης, στην έκθεση που υπέβαλε στο
Αρχηγείο του ΔΣΕ για τη μάχη των Γρεβενών, αναφέρει σχετικά με την παρουσία
του στο Μεσολούρι τα εξής453:

453 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 457.

439
 « Εκεί ήρθε και ο σοφέρ Ανδρέας από το Δοτσικό άνθρωπος όπως
αποδεικνύεται εκ των υστέρων, πολύ ύποπτος, για να μη πω πράχτορας του
εχθρού. Όπως διαπιστώθηκε ο σοφέρ αυτός είχε ειδοποιηθεί από τον συν. Βούρο
».
Το τάγμα Κατσώνη, σύμφωνα με τη σχεδίαση, τη νύχτα 23/24 έπρεπε να
προωθηθεί στο Κοσμάτι, με προοπτική το επόμενο βράδυ να εξορμήσει για τα
Γρεβενά. Την υποχρέωση αυτή την είχε αναλάβει ο Υψηλάντης, ο οποίος, μόλις
τελείωσε η σύσκεψη στο Μεσολούρι, πήγε στο Ζιάκα, για να οδηγήσει το τάγμα
Κατσώνη στο Κοσμάτι, αλλά τελικά το οδήγησε στα Ανάβρυτα και μόνο το βράδυ
της 24ης κινήθηκε προς το Κοσμάτι, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει και να μην
επιτεθεί στην πόλη την καθορισμένη ώρα.
Τα τάγματα του Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου κινήθηκαν τη νύχτα 22 προς 23
Ιουλίου και κατέλαβαν θέσεις στα υψώματα Αγίου Αθανασίου Μεσολουρίου,
Κυπαρίσσι, Μέγαρα και Καληράχη. Επίσης το ίδιο βράδυ κινήθηκε από τη Γομάρα
προς την Καληράχη και το 846 Τάγμα (Σπύρου) του Αρχηγείου Ηπείρου.

Τρόποι ενεργείας για την εφαρμογή του σχεδίου

Δυνάμεις ανταρτών θα καταλάμβαναν επίκαιρα σημεία κατά μήκος όλων των

δρομολογίων, που οδηγούσαν στα Γρεβενά, ώστε να απαγορευθεί οποιαδήποτε
ενίσχυση στη φρουρά της πόλης. Τα δρομολόγια αυτά ήταν Κοζάνης-Γρεβενών,
Καλαμπάκας-Γρεβενών, Μετσόβου-Κηπουριού, Επταχωρίου-Δοτσικού, Πενταλόφου
Καλλονής και Τσοτυλίου- Αγίου Γεωργίου. Ιδιαίτερα μέτρα θα λαμβάνονταν στο
Μπουγάζι (στενωπός μεταξύ Σινιάτσικου και Μπούρινου) της Σιάτιστας, για να
αποκλειστεί οποιαδήποτε ενίσχυση από την Κοζάνη, που ήταν και η έδρα της ΧV
Μεραρχίας. Ο κύριος όγκος των δυνάμεων θα χρησιμοποιούνταν για την επίθεση
προς κατάληψη της πόλης.

Για την υλοποίηση των παραπάνω, δόθηκαν προς τα τάγματα οι εξής

αποστολές:

 Το Τάγμα Μπαρμπαλιά να καταλάβει το Μπουγάζι Σιάτιστας στο δημόσιο

δρόμο Κοζάνης- Γρεβενών, να χτυπήσει και να απαγορεύσει κάθε κίνηση του
εχθρού από Κοζάνη προς Γρεβενά, λαμβάνοντας ανάλογα μέτρα και προς τη
Σιάτιστα.
 Το 844 Τάγμα (μείον λόχος Ζώη) να καταλάβει θέσεις, με ένα λόχο συν
πυροβόλο και όλμο, στα υψώματα Κοκκινιάς, κοντά στον Αλιάκμονα και στη
γέφυρα Γιαγκόβου, και να απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού από Κοζάνη
προς Γρεβενά και από γέφυρα προς Γρεβενά. Ο άλλος λόχος να εγκατασταθεί
στα υψώματα Ταξιάρχη προς το δημόσιο δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών και να
απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού προς Γρεβενά. Το τάγμα να καταστρέψει
σε πολλά σημεία το δημόσιο δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών, να φτιάξει αμυντικά

440
 κωλύματα και τάφρους σε κατάλληλα σημεία και να τοποθετήσει νάρκες σε
σημεία, που προσφέρονταν για χτυπήματα.
 Ο λόχος Ζώη του 844 Τάγματος να καταλάβει θέσεις στα υψώματα Δεσπότη
(Ψηλή Ράχη), σε σύνδεση ανατολικά με τα τμήματα Παλαιολόγου (υψώματα
Μελισσιού), να χτυπήσει και να απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού από
Αιμιλιανό και Πηγαδίτσα προς Γρεβενά.
 To 856 Τάγμα να καταλάβει θέσεις με ένα λόχο στην περιοχή του Αγίου
Γεωργίου και να χτυπήσει τις κινήσεις του εχθρού από Άγιο Γεώργιο προς
Γρεβενά, Βατόλακκο και Κοκκινιά. Ο δεύτερος λόχος να καταλάβει θέσεις στα
υψώματα Βατόλακκου και να απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού από
Βατόλακκο προς Γρεβενά ή Βατόλακκο προς Ταξιάρχη και Άγιο Γεώργιο και ο
τρίτος λόχος να παραμείνει εφεδρεία κοντά στο ύψωμα Κουτσόρραχος (1 χλμ.
δυτικά από τις Αμυγδαλιές) και στα υψώματα Κληματακίου.
 Το Τάγμα Παλαιολόγου, ενισχυμένο και με ιππικό, να καταλάβει τα υψώματα
στο Μελίσσι και Άγιο Δημήτριο προς το δημόσιο δρόμο Καλαμπάκας-
Γρεβενών, να εγκαταστήσει ενέδρα στο Λάκκο Κόρακα, να χτυπήσει και να
απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού από Καλαμπάκα-Αγιόφυλλο και Δεσκάτη
προς Γρεβενά. Να συνδεθεί νότια με το λόχο, που θα βρισκόταν στα υψώματα
Δεσπότη. Με κάθε τρόπο να καταστρέψει το δημόσιο δρόμο Καλαμπάκας-
Γρεβενών, φτιάχνοντας κωλύματα και τάφρους. Επίσης να τοποθετήσει και
νάρκες σε κατάλληλα σημεία, που προσφέρονταν για χτυπήματα.
 Το Τάγμα Πετρίτη (Ηπείρου) να καταλάβει θέσεις στα υψώματα Καλτογκίνη,
υψοδείκτης 1200 (ΒΑ Κρανιάς, σημερινή ονομασία Κάρπενος) και Μπραμ
Ταμπούρ, υψοδείκτης 1235 (βόρεια Κορυδαλλού, σημερινή ονομασία
Κατάλυμα) και να απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού από Μέτσοβο-Κρανιά
προς Κηπουριό-Γρεβενά.
 Μια διλοχία του Τάγματος Φωκά (Ηπείρου) να βρίσκεται στο Περιβόλι, ως
εφεδρεία του Αρχηγείου Ηπείρου.
 Το Τάγμα Άλκη (Ηπείρου) να καταλάβει με ένα λόχο τα υψώματα Σκούρτζα
και Λυκοκρέμασμα (δύο διμοιρίες στη Σκούρτζα και μία στο Λυκοκρέμασμα)
με δεύτερο λόχο το ύψωμα Κίρκουρη ( 2 χλμ. βόρεια Σαμαρίνας) και με τον
τρίτο λόχο (μείον διμοιρία) τα υψώματα που βρίσκονται ΝΑ του Αγίου
Αθανασίου Μεσολουρίου. Μία διμοιρία εφεδρεία του τάγματος με αποστολή να
απαγορεύσει κάθε κίνηση του εχθρού προς το Νιτρούζι, στο οποίο κατέληγαν οι
συγκλίνουσες κατευθύνσεις: Σαμαρίνα – Δοτσικό - Νιτρούζι, Επταχώρι –
Λυκοκρέμασμα – Δοτσικό - Νιτρούζι και Πεντάλοφος – Δίλοφο – Καλλονή -
Νιτρούζι.
 Ένας λόχος του Τάγματος Φωκά (Ηπείρου) να καταλάβει θέσεις στην Αγία
Τριάδα Μαυραναίων και να απαγορεύσει τον εχθρό να κινηθεί από
Μαυραναίους προς Γρεβενά. Ο λόχος αυτός έπρεπε να βρίσκεται στις 2000 ώρα
της 24.7.47 στο χωριό Ζιάκα, όπου θα τον παραλάμβανε εντεταλμένος
σύνδεσμος, για να τον οδηγήσει στη θέση του.

441
 Την κύρια προσπάθεια για κατάληψη της πόλης θα αναλάμβαναν το 846
Τάγμα του Σπύρου Παπαδημητρίου, το 850 Τάγμα του Μπαρμπακίτσου (Χρήστου
Τζουμάκη)-Καραμπέρα, το Τάγμα Κατσώνη και το 849 εφεδρικό Τάγμα του
Καραφωτιά (Βασίλη Μπατακόγια), στα οποία δόθηκαν οι παρακάτω αποστολές:

 Το 846 Τάγμα να επιτεθεί στην πόλη από τη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά,
δηλαδή από Βαρόσι – Κισλά - Μύλο Μπούσιου, να διεισδύσει στην πόλη, με
ιδιαίτερη αποστολή την εξόντωση της φρουράς των Ποινικών Φυλακών στο
Βαρόσι, την απελευθέρωση των φυλακισμένων και την εξουδετέρωση της
Υποδιοίκησης Χωροφυλακής (σπίτι Παπαλέξη). Η διαταγή όμως αυτή
τροποποιήθηκε την παραμονή της επίθεσης σε ό, τι αφορά την επίθεση προς
το Μύλο του Μπούσιου, την οποία θα αναλάμβανε να πραγματοποιήσει με
ενισχυμένο λόχο το εφεδρικό Τάγμα του Καραφωτιά.
 Το 850 Τάγμα να επιτεθεί στην πόλη από τη βόρεια πλευρά, δηλαδή από
Αμπέλι Βασιλόπουλου - σπίτι Ζγώνη – Ντορούτι - Οικοτροφείο με
αντικειμενικό σκοπό την εξόντωση των αντιστάσεων στον τομέα του και τη
διείσδυση στο εσωτερικό της πόλης προς την κεντρική πλατεία με ιδιαίτερη
αποστολή την εξόντωση της Διοίκησης Χωροφυλακής στο Ντορούτι (σπίτι
Νταλού).
 To Τάγμα Κατσώνη να επιτεθεί από ανατολικά και νότια, δηλαδή Καλαμίτσι
- Αγία Παρασκευή - Ποτάμι (Γρεβενίτης ποταμός) - Γυφτομαχαλάς, με
αντικειμενικό σκοπό την εξόντωση των αντιστάσεων στον τομέα του, με τη
διείσδυση στο κέντρο της πόλης και με ιδιαίτερη προσπάθεια την εξόντωση
της φρουράς του Γυμνασίου και την αρπαγή των δύο πυροβόλων (Ουλαμού
Πυροβολικού) ή την καταστροφή τους, την εξόντωση της φρουράς των
Φυλακών (αποθήκη Λαδά) για απελευθέρωση των κρατουμένων, και της
φρουράς του Ξενοδοχείου Βάιου, όπου ήταν ο Σταθμός Διοικήσεως του 529
Τάγματος.
 Και τα τρία παραπάνω Τάγματα να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή σε Τράπεζες,
Ταμεία και Φαρμακεία για το υλικό που θα συγκεντρώσουν, ορίζοντας για
το σκοπό αυτό ειδικό τμήμα.
 Το 849 Τάγμα του Καραφωτιά ως εφεδρεία, να έχει δύο λόχους προς την
Κυρακαλή και τον τρίτο λόχο προς Σύδενδρο - Αμυγδαλιές, με ετοιμότητα
να επέμβει στον αγώνα, ύστερα από διαταγή. Το Τάγμα αυτό, όπως
προαναφέρθηκε, διέθεσε τον ένα λόχο για την επίθεση στο Μύλο του
Μπούσιου, απαλλάσσοντας έτσι από την υποχρέωση αυτή το 846 Τάγμα, το
οποίο θα συγκέντρωνε πλέον όλη τη δραστηριότητά του προς Κισλά και
Βαρόσι.

Εκτός από τις παραπάνω δυνάμεις, διαπιστώθηκε κατά τη διάρκεια του αγώνα
ότι ένας επιπλέον λόχος, αγνώστου τάγματος, είχε καταλάβει θέσεις 500 μέτρα
ανατολικά από το Οικοτροφείο. Το πιο πιθανό ήταν ο λόχος αυτός να ανήκε στο 844
Τάγμα.

442
 Η διάταξη των μονάδων των ανταρτών πριν από την επίθεση φαίνεται στο
παρακάτω σχεδιάγραμμα:

Διάταξη των μονάδων των ανταρτών πριν από την επίθεση στα Γρεβενά

Σταθμοί Διοικήσεως- Σύνδεσμοι- Επικοινωνίες

Η διεύθυνση της όλης επιχείρησης ανατέθηκε στο διοικητή του Αρχηγείου

Βοΐου-Γράμμου Γεώργιο Γιαννούλη454, ένα από τα πιο έμπειρα και ικανά στελέχη του
Δημοκρατικού Στρατού, με Σταθμό Διοικήσεως (ΣΔ) τον Άγιο Δημήτριο Μεγάλου
Σειρηνίου (3 χλμ. ΒΔ Γρεβενών).

454 Ο Γεώργιος Γιαννούλης γεννήθηκε στο Επταχώρι Καστοριάς το 1915. Φοίτησε στη Νομική Σχολή
του Πανεπιστημίου Αθηνών και εργάστηκε στο πολιτικό γραφείο του Φιλίππου Δραγούμη πριν από
τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Έφεδρος ανθυπολοχαγός πεζικού στο Αλβανικό Μέτωπο. Διοικητής
αποσπάσματος των 2/28α και 2/28β ταγμάτων του ΕΛΑΣ. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας κατέφυγε
στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας και το καλοκαίρι του 1946 επέστρεψε στο Γράμμο, όπου ανέλαβε
διοικητής αρχηγείου Βοΐου- Γράμμου του ΔΣΕ. Στις 20 Οκτωβρίου 1947 του αφαιρέθηκε η διοίκηση
και τέθηκε στη διάθεση του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, το οποίο στις 9
Νοεμβρίου 1947 του ανέθεσε τα καθήκοντα του διευθυντή του 1 ου Επιτελικού Γραφείου και το
Φεβρουάριο του 1948 τη διοίκηση της Σχολής Υπαξιωματικών- Ομαδαρχών. Στις 14 Απριλίου 1948
αποκαταστάθηκε από το Ζαχαριάδη και ανέλαβε διοικητής της 102 Ταξιαρχίας. Στις 20 Αυγούστου
1948 συνελήφθη, μετά από εντολή του Γενικού Αρχηγείου των Ανταρτών και δέσμιος οδηγήθηκε
κοντά στο χωριό Φούσια, όπου και εκτελέστηκε από το Θησέα Σαρρή, σαν «προδότης», με την
κατηγορία ότι ως διοικητής Ταξιαρχίας δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα ασφάλειας στην τοποθεσία
Μπάτρα του Γράμμου με αποτέλεσμα να αιφνιδιαστούν οι μονάδες του και να εγκαταλείψουν τις
θέσεις τους, θέτοντας σε κίνδυνο ολόκληρη την αμυντική διάταξη. Οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι
τη διαταγή της εκτέλεσης την έδωσε ο Γούσιας (Γιώργης Βοντίτσος) και μερικοί ο Μάρκος
Βαφειάδης. Πάντως μέχρι σήμερα δεν έχει διαλευκανθεί πλήρως το παρασκήνιο της δολοφονίας του
Γιαννούλη.

443
 Η διοίκηση των τμημάτων που θα δρούσαν στην περιοχή Αγίου Γεωργίου και
στο δημόσιο δρόμο Κοζάνης- Γρεβενών (Τάγμα Μπαρμπαλιά και 844 Τάγμα μείον
λόχος Ζώη) είχε ανατεθεί στον Πάνο με ΣΔ κοντά στο δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών.
Η διοίκηση των τμημάτων που θα δρούσαν στην περιοχή Χασίων (Τάγμα
Παλαιολόγου και λόχος Ζώη), καθώς και το Τάγμα Κατσώνη που θα έκανε επίθεση
από νότια και ανατολικά της πόλης, είχε ανατεθεί στον Υψηλάντη, με ΣΔ στη θέση
Τριβιά, νότια των Γρεβενών. Ένας λόχος (1ος λόχος) του Τάγματος Μπαρμπαλιά είχε
διατεθεί ως εφεδρεία στο ΣΔ του Υψηλάντη.
Η διοίκηση των 846, 849 και 850 Ταγμάτων, που θα έκαναν επίθεση από
δυτικά- νοτιοδυτικά και βόρεια της πόλης, είχε ανατεθεί στο Χείμαρρο, στον οποίο
επίσης είχε δοθεί η επιπρόσθετη εντολή να έχει και τη γενική εποπτεία όλων των
δυνάμεων που θα ενεργούσαν στην πόλη των Γρεβενών.

Γεώργιος Γιαννούλης
Διοικητής Αρχηγείου Βοΐου-Γράμμου

Για την επικοινωνία μεταξύ του διευθύνοντος την επιχείρηση και των
υφισταμένων υπήρχε ασύρματο δίκτυο, με πρωτεύοντα σταθμό ασυρμάτου Νο 22,
στο ΣΔ του Γιαννούλη (Άγιο Δημήτριο) και δευτερεύοντες, στους Χείμαρρο (Νο 18),
Πάνο (Νο 18), Παλαιολόγο (Νο 22) και Αρχηγείο Ηπείρου (Νο 22). Εκτός από το
ασύρματο δίκτυο, τα τάγματα είχαν την υποχρέωση να εξασφαλίσουν καλούς πεζούς
και έφιππους συνδέσμους. Επίσης οι συντονιστές των ταγμάτων Πάνος, Χείμαρρος
και Υψηλάντης όφειλαν να στείλουν στο ΣΔ του Γιαννούλη από 3 συνδέσμους ο

444
καθένας. Ασύρματη επικοινωνία υπήρχε επίσης και μεταξύ Γιαννούλη και Αρχηγείου
Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας.

Υγειονομική Περίθαλψη

Για την υγειονομική υποστήριξη των ανταρτών είχαν ιδρυθεί 3 Σταθμοί

Επίδεσης Τραυματιών (Σταθμοί Πρώτων Βοηθειών): Ο πρώτος στην περιοχή
Μελισσίου, με γιατρό το Βασίλη Δαδαλιάρη455 του Αρχηγείου Χασίων, ο δεύτερος
στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου, με γιατρό το Μακεδόνα και ο τρίτος στην περιοχή
των Γρεβενών, κοντά στο ΣΔ του Γιαννούλη, με γιατρό το φυματιολόγο
Επαμεινώνδα (Νώντα) Σακελλαρίου του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής
Μακεδονίας. Οι τραυματίες, μετά την επίδεση των τραυμάτων, θα διακομίζονταν
στους Φιλιππαίους. Για τη διακομιδή τους δόθηκε εντολή στον Πάνο, στο Χείμαρρο
και στον Υψηλάντη να εξασφαλίσουν το ανάλογο προσωπικό και μέσα
(τραυματιοφορείς και ζώα για μεταφορά).

Από αριστερά: Μπαρμπακίτσος (Χρήστος Τζουμάκης), Γεώργιος Γιαννούλης,

Θεόδωρος Ευθυμιάδης και Καραφωτιάς (Βασίλης Μπατακόγιας)

Επιμελητεία (Διοικητική Μέριμνα)

Η ευθύνη για τη συγκέντρωση και τη μεταφορά τροφίμων είχε ανατεθεί σε

συγκεκριμένα άτομα του Αρχηγείου Χασίων (Β. Καλτσούνη, Βασέκη, Σωτήρη) και
στον Προμηθέα (Χρήστο Τόλη).

Αντιαεροπορική άμυνα

455 Με το Β.Δ. της 23/9/1950 [ΦΕΚ Γ 232/29-9-1950] μεταφέρθηκε στην τάξη του στρατιώτη λόγω
αντεθνικών ενεργειών ο έφεδρος ανθυπίατρος Δαδαλιάρης Βασίλειος του Δημητρίου, κλάσεως 1930,
από τη Βουβάλα Ελασσόνας.

445
 Για την αντιμετώπιση των αεροπορικών προσβολών προβλέπονταν
σχολαστικά μέτρα κάλυψης και οργάνωση θέσεων αντιαεροπορικής βολής με
πολυβόλα και οπλοπολυβόλα.

Συνθηματικά αναγνώρισης

Διακριτικά αναγνώρισης των τμημάτων Αρχηγείων Βοΐου- Γράμμου και

Χασίων άσπρο πανί δεμένο στον αριστερό βραχίονα.

Ημερομηνία και ώρα επίθεσης

Ώρα έναρξης της επίθεσης 03:00 (στη διαταγή γράφεται «3 πρωινή») της
25.7.1947.
Για το τέλος της επιχείρησης θα ειδοποιούνταν οι επικεφαλής των τμημάτων.

Συμπληρωματικές οδηγίες που δόθηκαν προς τα τμήματα των ανταρτών

Τα τμήματα που είχαν εντολή να εξασφαλίσουν τα τάγματα της κύριας

προσπάθειας από τυχόν κινήσεις του στρατού, για ενίσχυση της Φρουράς Γρεβενών
από Καλαμπάκα, Χάσια , Κοζάνη, Τσοτύλι κ.λπ., όχι μόνο δεν έπρεπε να
συμπτυχθούν χωρίς διαταγή, αλλά με επιθετικές ενέργειες να απαγορεύσουν την προς
τα εμπρός κίνηση και να καταδιώξουν τον εχθρό προς τις βάσεις του. Σε περίπτωση
διείσδυσης τεθωρακισμένων δεν θα εγκατέλειπαν την περιοχή, αλλά θα στρέφονταν
εναντίον της φάλαγγας των οχημάτων ή του πεζικού, που θα ακολουθούσε.
Τα τμήματα της κύριας προσπάθειας δεν έπρεπε να αγκιστρωθούν στις πρώτες
αντιστάσεις που θα συναντούσαν, αλλά να τις παρακάμψουν και να προχωρήσουν
αποφασιστικά προς το κέντρο της πόλης για την επίτευξη του αντικειμενικού τους
σκοπού. Κάθε τι που θα στεκόταν εμπόδιο στην εκπλήρωση της αποστολής έπρεπε να
σαρώνεται με όλα τα μέσα.
Όλα τα τμήματα όφειλαν να εξασφαλίσουν οδηγούς από «συναγωνιστές», που
γνώριζαν την περιοχή, και από χωρικούς.
Όλα τα τμήματα γενικά, και κάθε συναγωνιστής ξεχωριστά, έπρεπε να έχουν
στραμμένη την προσοχή τους στην ακριβή εκτέλεση της αποστολής, αποφεύγοντας
το πλιάτσικο. Το Αρχηγείο θα έπαιρνε αυστηρά μέτρα για κάθε παράβαση.
Ιδιαίτερη προσοχή θα δίνονταν απέναντι στον άμαχο πληθυσμό και στα
γυναικόπαιδα.
Οι αντάρτες θα ήταν απαλλαγμένοι από κάθε περιττό φόρτο, έχοντας μαζί
τους μόνο τα πυρομαχικά.
Κάθε τάγμα ήταν υποχρεωμένο να οργανώσει και εξασφαλίσει το μέρος που
θα άφηναν τα πράγματα οι άνδρες του.
Τα πυρομαχικά έπρεπε να ξοδεύονται με οικονομία.
Όλα τα τμήματα όφειλαν να βρίσκονται στις θέσεις τους μέχρι την 02:00 ώρα
ης
της 25 Ιουλίου.

446
 Καθυστερήσεις ή παραλείψεις που παρουσιάστηκαν

στην εφαρμογή του σχεδίου

Όλες οι κινήσεις των ανταρτών, για την κατάληψη των θέσεων και των
βάσεων εξόρμησης, για την εφαρμογή της διαταγής επιχειρήσεων,
πραγματοποιήθηκαν τη νύχτα 24/25 Ιουλίου, εκτός από τα παρακάτω τμήματα:
Ο λόχος του Τάγματος Φωκά δεν έφθασε στην Αγία Τριάδα των Μαυραναίων
και η κατεύθυνση αυτή έμεινε ακάλυπτη.
Το Τάγμα Κατσώνη που είχε αποστολή να επιτεθεί κατά των ανατολικών και
νοτιοδυτικών παρυφών της πόλης δεν έφθασε έγκαιρα, με αποτέλεσμα η επίθεσή του
να εκδηλωθεί πιο αργά από την καθορισμένη ώρα.
Το Τάγμα Μπαρμπαλιά, αντί να φθάσει τη νύχτα στο Μπουγάζι Σιάτιστας,
έφθασε το μεσημέρι της 25ης Ιουλίου, όταν πλέον είχε κριθεί η έκβαση του αγώνα.
Το Τάγμα Παλαιολόγου κατέλαβε τις θέσεις στα υψώματα Μελισσιού το πρωί
ης
της 25 Ιουλίου και όχι τη νύχτα 24/25 Ιουλίου.

Μερική άποψη της πόλης των Γρεβενών το 1947

ΕΘΝΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

Οργάνωση-Σύνθεση- Διάταξη Εθνικών Δυνάμεων Φρουράς Γρεβενών

Για την υπεράσπιση της πόλης των Γρεβενών υπήρχαν οι παρακάτω δυνάμεις:
 529 ΤΠ (μείον 1ος Λόχος + στοιχείο όλμου στους Μαυραναίους και 2 Διμοιρίες
του 4ου λόχου στη γέφυρα Ελευθεροχωρίου).
Διοικητής: Αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πανταζής.
Υποδιοικητής: Ταγματάρχης Γεώργιος Παπαχρήστου.
Υπασπιστής: Λοχαγός Γεώργιος Σάρρας.

447
 Αξιωματικός Πληροφοριών (Α2): Υπολοχαγός Ιωάννης Πλατής.
Διοικητές λόχων:
Λόχου Διοικήσεως: Ταγματάρχης Χρήστος Κοκονέτσης.
2ου Λόχου: Λοχαγός Χαρίλαος Νάκκας με διμοιρίτες τον ανθυπολοχαγό
Παναγιώτη Μάνο, τον ανθυπολοχαγό Ιωάννη Δημουλά και τον επιλοχία
Παναγιώτη Τζήμα.
3ου Λόχου: Λοχαγός Βασίλειος Τσάρας με διμοιρίτες τον υπολοχαγό Βασίλειο
Κατσικόπουλο, ανθυπολοχαγό Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου και τον επιλοχία
Βασίλειο Σύρρο.
4ου Λόχου: Λοχαγός Θεμιστοκλής Λάιος (είχε υπό τις διαταγές του μόνο 5
ομάδες, γιατί η υπόλοιπη δύναμη του λόχου φύλαγε τη γέφυρα Ελευθεροχωρίου
στο Βενέτικο ποταμό) με διμοιρίτη το μόνιμο λοχία Νικόλαο Γρίβα.
Διμοιρίτης όλμων 3΄΄(ιντσών): Ανθυπολοχαγός Δημήτριος Μέγκας.
 Διλοχία 506 ΤΠ (2ος και 4ος Λόχος).
Διοικητής: Ταγματάρχης Πέτρος Θώμογλου.
Διοικητές λόχων:
2ου Λόχου: Ο εκτελών και χρέη διοικητή διλοχίας ταγματάρχης Θώμογλου με
διμοιρίτες τους ανθυπολοχαγούς Κωνσταντίνο Αστερή, Παναγιώτη Σταυρή, Ηλία
Βαρζακάκο και ΥΕΑ Πέτρο Ανδρίκο.
4ου Λόχου: Ταγματάρχης Ανάργυρος Μπάλλας με διμοιρίτες τους
ανθυπολοχαγούς Γεώργιο Δημητρακάκη και Περικλή Αθανασούλα.

 Ουλαμός 2 τεθωρακισμένων (Τ/Θ) οχημάτων του 2ου Συντάγματος

Αναγνωρίσεως. Στις αντεπιθέσεις χρησιμοποιήθηκε μόνο 1 Τ/Θ όχημα, γιατί το
άλλο παρέμεινε στην κεντρική πλατεία για την ασφάλεια του Σταθμού
Διοικήσεως.
Διοικητής Ουλαμού: Ανθυπίλαρχος Γεώργιος Κορνίδης.

 Πυροβολαρχία 104 Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού (ΣΠΠ). Στη μάχη των

Γρεβενών χρησιμοποιήθηκε μόνο ο 2ος Ουλαμός της Πυροβολαρχίας, με 2
πυροβόλα 25 λιβρών (αγγλικής κατασκευής), γιατί ο 1ος Ουλαμός είχε διατεθεί σε
άλλη αποστολή.
Διοικητής Πυροβολαρχίας: Λοχαγός Θεοφάνης Μουρίκης.
Διοικητής 2ου Ουλαμού: Υπολοχαγός Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος.
Αξιωματικοί Βολής: Ανθυπολοχαγοί Χαρίλαος Μπεκρής και Αντωνίου.

 Στοιχείο όλμου 4,2΄΄(ιντσών) της 2ης Πυροβολαρχίας Όλμων 4,2΄΄:

Αρχηγός Στοιχείου: Έφεδρος ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Χρήστος
Κοπατσάρης.

 ΜΑΔ (Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως) και ΜΑΥ (Μονάδες Ασφαλείας

Υπαίθρου) Γρεβενών, Αμυγδαλιών, Ελάτου, Κάστρου, Κυρακαλής, Οροπεδίου,

448
 Ροδιάς και Σύδενδρου. Ήταν μονάδες με ένοπλους εθελοντές κατοίκους με
επικεφαλής αξιωματικούς του στρατού.

 Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών:

Διοικητής: Ταγματάρχης Κωνσταντίνος Φλώκος.
Υποδιοίκηση Χωροφυλακής.
Διοικητής: Μοίραρχος Νικόλαος Κωστάκης.
Η δύναμη της Φρουράς Γρεβενών ήταν κατανεμημένη όπως φαίνεται στον
παρακάτω πίνακα:

Μονάδα ή Τμήμα Αξιωματικοί Οπλίτες Σύνολο

529 Τάγμα Πεζικού (μείον 1ος λόχος 23 435 458

+στοιχείο όλμου στους Μαυραναίους και 2
διμοιρίες του 2ου λόχου στη γέφυρα
Ελευθεροχωρίου)
Διλοχία (2ος και 4ος λόχος) 506 Τάγματος 8 223 231
Πεζικού
Διοίκηση Χωροφυλακής Γρεβενών 10 125 135
Ουλαμός Τεθωρακισμένων 1 10 11
Πυροβολαρχία 104 ΣΠΠ 4 54 58
Στοιχείο Όλμου 4,2΄΄ 1 13 14
529 Μ.Α.Δ. 1 60 61
Μ.Α.Υ 1 25 26
49 945 994
Γενικό Σύνολο

Παρατήρηση: Υπήρχε και ένας αριθμός Μ.Α.Υ. που δεν επάνδρωσαν τα φυλάκια και
χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά τραυματιών, αιχμαλώτων και σε άλλες βοηθητικές
υπηρεσίες μέσα στην πόλη.

Διάταξη Τμημάτων Εθνικού Στρατού

Η αμυντική διάταξη των δυνάμεων της Φρουράς Γρεβενών πριν από την
επίθεση ήταν η εξής: (βλέπε και σχεδιάγραμμα διάταξης)
Σταθμός Διοικήσεως (ΣΔ) του διευθύνοντος τον αμυντικό αγώνα διοικητή του
529 Τάγματος, αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου Πανταζή, ήταν το Ξενοδοχείο
«Αίγλη» στην κεντρική πλατεία. Για την ασφάλεια του ΣΔ είχε διατεθεί ο Λόχος
Διοικήσεως του 529 Τάγματος και ένα Τ/Θ όχημα.
Στα βόρεια και ΒΑ υψώματα της πόλης (Αμπέλι Βασιλόπουλου και ύψωμα
610) υπήρχαν τα φυλάκια Α1, Α2, Α3 και Α4 της 1ης διμοιρίας του 3/529 λόχου, με
διμοιρίτη το μόνιμο υπολοχαγό Κατσικόπουλο Βασίλειο, επανδρωμένα ως εξής:
 Φυλάκιο Α1, με αρχιφύλακα τον έφεδρο. λοχία Δήμα Ιωάννη και δύναμη 10
οπλιτών.

449
  Φυλάκιο Α2, με δύναμη 10 οπλιτών.
 Φυλάκιο Α3, με αρχιφύλακα τον εφ. λοχία Καμπρέλα Γεώργιο και δύναμη 10
οπλιτών.
 Φυλάκιο Α4, με δύναμη 10 οπλιτών.

Στο ύψωμα 610 (βόρεια της οικίας Ζγώνη) υπήρχε ο Σταθμός Διοικήσεως του
3/529 λόχου με διοικητή το λοχαγό Βασίλειο Τσάρα και η εφεδρική διμοιρία λόχου.
Στα νότια υψώματα της πόλης (Αγία Παρασκευή και ανατολικότερα) υπήρχαν
τα φυλάκια Γ1, Γ2 και Γ3, επανδρωμένα από τον 3/529 λόχο, με διμοιρίτη τον έφεδρο
ανθυπολοχαγό Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνο και συνολική δύναμη 30 περίπου
ανδρών.
Στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία υπήρχε το προωθημένο φυλάκιο V (Σημαίας)
του 3/529 λόχου, με αρχιφύλακα τον έφεδρο λοχία Βλάρα Ανδρέα και δύναμη 8
στρατιωτών.
Στη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά της πόλης (περιοχή Μύλου Μπούσιου-
Κισλάς- Βαρόσι) υπήρχαν τα φυλάκια Δ1, Δ2, Δ3 και Δ4 της Χωροφυλακής,
ενισχυμένα και με 30 άνδρες των ΜΑΥ-ΜΑΔ.
Στο ανατολικό τμήμα της πόλης (από το Νοσοκομείο μέχρι το ποτάμι) είχε
καταλάβει θέσεις ο εφεδρικός 2/529 λόχος.
Στο Οικοτροφείο είχε εγκατασταθεί ο διοικητής του 4/529 λόχου με τη 2η
διμοιρία. Οι άλλες δύο διμοιρίες του λόχου βρίσκονταν, όπως προαναφέρθηκε, στο
Βενέτικο ποταμό για τη φύλαξη της γέφυρας του Ελευθεροχωρίου.
Στο ύψωμα του Κισλά είχε εγκατασταθεί ο Διοικητής της Διλοχίας του 506
Τάγματος με το 2/506 λόχο.
Οι 2/529 και 4/506 λόχοι παρέμειναν ως εφεδρεία στα χέρια του στρατιωτικού
διοικητή, για να χρησιμοποιηθούν την κατάλληλη στιγμή, ανάλογα με την εξέλιξη της
μάχης. Ο 2/529 λόχος, με την εκδήλωση της επίθεσης, είχε καταλάβει θέσεις στο
ανατολικό τμήμα της πόλης, ενώ ο 4/506 λόχος στο χώρο του παλιού Γυμνασίου
(σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο).
Μεταξύ Γυμνασίου και γέφυρας Γρεβενίτη ποταμού ήταν ταγμένος ο
Ουλαμός της Πυροβολαρχίας.

Φυλάκια Χωροφυλακής

Φυλάκιο Δ1 (Σειρηνίου) : Με δύναμη 8 άνδρες και επικεφαλής τον

υπενωμοτάρχη Δημητρακάκη Μιχαήλ.
Προχωρημένο Φυλάκιο στο Μύλο Μπούσιου: Με δύναμη 17 άνδρες, από
τους οποίους 13 της Χωροφυλακής και 3 ΜΑΥ-ΜΑΔ, υπό τη διοίκηση του εφέδρου
ανθυπολοχαγού Πεζικού Θεοχάρη Προδρόμου, από το Γέρμα Καστοριάς.
Φυλάκιο Αχυρώνος (λίγο πιο πίσω και ΝΑ φυλακίου Μπούσιου κοντά στο
ποτάμι): Με δύναμη 5 άνδρες και επικεφαλής τον υπενωμοτάρχη Τζίκα Ευθύμιο.
Φυλάκιο Δ2 (Κισλάς-Γκόγκα αμπέλι): Με δύναμη 10 άνδρες και επικεφαλής
τον υπενωμοτάρχη Σανιδά Αντώνιο.

450
 Φυλάκιο Δ3 (Αγίου Γεωργίου): Με δύναμη 7 άνδρες και επικεφαλής τον
ενωμοτάρχη Σκουλούδη Σταύρο.
Φυλάκιο Δ4 (ύψωμα Βαροσίου): Με δύναμη 10 άνδρες και επικεφαλής τον
υπενωμοτάρχη Μπλέτσα Αθανάσιο.
Φυλάκιο Φόρου Κοζάνης: Με δύναμη 3 άνδρες και επικεφαλής τον
υπενωμοτάρχη Γαλάνη Βασίλειο.
Για την ενίσχυση των παραπάνω φυλακίων είχαν διατεθεί συνολικά 30 άνδρες
των ΜΑΥ-ΜΑΔ.

Διάταξη και κατευθύνσεις ενεργείας αντιπάλων δυνάμεων στη μάχη των Γρεβενών

Φρουρές Χωροφυλακής μέσα στην πόλη

Διοίκηση Χωροφυλακής: 19 άνδρες, υπό τη διοίκηση του μοιράρχου

Κωστάκη Νικολάου.
Αστυνομικού Τμήματος: 8 άνδρες, με επικεφαλής τον ενωμοτάρχη Ράμμο
Χρήστο.
Ποινικών Φυλακών Βαροσίου: 13 άνδρες, με επικεφαλής τον έφεδρο
υπολοχαγό Νατσούλη Θωμά.

451
 Φόρου Καλαμπάκας και Ηλεκτρικού Εργοστασίου: 9 χωροφύλακες.

Η εκδήλωση της επίθεσης και η εξέλιξη της μάχης

Το απόγευμα της 24ης Ιουλίου, ο διοικητής της XV Μεραρχίας υποστράτηγος

Χρήστος Μαντάς, μέσω Τσοτυλίου, έλαβε την πληροφορία ότι επίκειται επίθεση των
ανταρτών κατά της πόλης των Γρεβενών. Αμέσως ειδοποίησε τον διοικητή της
Φρουράς Γρεβενών αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πανταζή, για την επικείμενη
επίθεση και του συνέστησε να λάβει όλα τα ενδεικνυόμενα μέτρα και να αγρυπνεί. Ο
αντισυνταγματάρχης Πανταζής, ο οποίος με το δικό του δίκτυο πληροφοριών είχε
επιβεβαιώσει την πληροφορία, διέταξε τα τμήματα, που είχε στη διάθεσή του, να
καταλάβουν τις προβλεπόμενες από το σχέδιο άμυνας θέσεις και να έχουν ετοιμότητα
άμεσης αντίδρασης, σε περίπτωση εκδήλωσης εχθρικής επιθετικής ενέργειας.
Από 03:00 ώρας της 25ης Ιουλίου, οι σκοποί όλων των φυλακίων είχαν
αντιληφθεί ασυνήθιστο θόρυβο και προσέγγιση ατόμων, γι’ αυτό όλοι οι άνδρες
κατέλαβαν έγκαιρα τις θέσεις τους. Στις 03:30 ώρα ακούστηκαν οι πρώτοι
πυροβολισμοί από τη βόρεια πλευρά, οι οποίοι σε λίγο γενικεύθηκαν σε όλους τους
τομείς της πόλης. Από τη στιγμή εκείνη άρχιζε η επίθεση. Οι αντάρτες με πυκνά πυρά
άρχισαν να προσβάλουν τα φυλάκια, χρησιμοποιώντας πολυβόλα, οπλοπολυβόλα,
όλμους, αυτόματα όπλα κ.λπ., από πολύ κοντινή απόσταση. Η προσβολή των
τμημάτων της Φρουράς, με καταιγισμό πυρών από όλες τις κατευθύνσεις, έδειχνε ότι
επρόκειτο για σοβαρή επιθετική ενέργεια.
Ο στρατιωτικός διοικητής αντισυνταγματάρχης Κ. Πανταζής, έθεσε αμέσως
σε εφαρμογή το σχέδιο πυρός και παράλληλα προσπάθησε με τον ασύρματο να έλθει
σε επαφή με τη XV Μεραρχία στην Κοζάνη, για να αναφέρει τα συμβάντα, αλλά ο
ασυρματιστής της Μεραρχίας δεν απαντούσε. Στο μεταξύ η τηλεφωνική γραμμή δε
λειτουργούσε, γιατί είχε καταστραφεί από τους αντάρτες. Παρά τις συνεχείς
προσπάθειες επικοινωνίας, μόλις την 05:20 ώρα απάντησε ο ασυρματιστής της
Μεραρχίας και δόθηκε το πρώτο σήμα.
Η μάχη συνεχιζόταν με μεγάλη σφοδρότητα, ιδιαίτερα στη ΒΑ παρυφή της
πόλης (ύψωμα 610) και στο Βαρόσι. Την 0420 ώρα ο στρατιωτικός διοικητής
πληροφορήθηκε από τον υπολοχαγό Νατσούλη Θωμά, αρχιφύλακα των Φυλακών
Βαροσίου, ότι τα επανδρωμένα με χωροφύλακες φυλάκια Δ3 και Δ4
εγκαταλείφθηκαν και οι αντάρτες πυροβολούσαν τη φρουρά των φυλακών από τον
περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Αμέσως διατάχθηκε ο διοικητής της
Διλοχίας, που ήταν εγκατεστημένος στον Κισλά με τον 2/506 λόχο να
προπαρασκευάσει ενέργεια προς το Δ4 και παράλληλα δόθηκε εντολή στο διοικητή
του 4/506 εφεδρικού λόχου της ίδιας Διλοχίας, που βρισκόταν στο χώρο του παλιού
Γυμνασίου, να κινηθεί ταχέως προς τον Κισλά και από εκεί, αφού συνεννοηθεί με το
διοικητή του, να ενεργήσει χωρίς χρονοτριβή «θυελλώδη» αντεπίθεση και να

452
καταλάβει το ύψωμα Δ4, προτού εγκατασταθούν σ’ αυτό οι αντάρτες. Αναλυτικά η
εξέλιξη των γεγονότων κατά τομέα είχε ως εξής:

Βόρειος Τομέας

Στα βόρεια υψώματα της πόλης (αμπέλι Βασιλόπουλου και ανατολικότερα)

υπήρχαν τα φυλάκια Α1, Α2, Α3 και Α4 επανδρωμένα από την 1η διμοιρία του 3/529
λόχου, με διοικητή τον υπολοχαγό Κατσικόπουλο Βασίλειο και συνολική δύναμη 40
περίπου οπλιτών.
Στις 0330 ώρα δέχθηκε ισχυρότατη πίεση από πολυάριθμες εχθρικές δυνάμεις,
που είχαν προωθηθεί μέχρι τα συρματοπλέγματα. Οι άνδρες των φυλακίων, με
ηρωισμό και αυταπάρνηση, συνέτριψαν όλες τις επιθέσεις και προξένησαν στους
αντάρτες σοβαρές απώλειες, αφού καταμετρήθηκαν μπροστά από τις θέσεις τους 12
νεκροί με τον οπλισμό τους (3 οπλοπολυβόλα Μπρεν, 1 γερμανικός ολμίσκος,
αυτόματα Στεν και τυφέκια). Μεταξύ των νεκρών ήταν και η καπετάνισσα του 1ου
λόχου Κατίνα Βουνοτρυπίδου, η οποία, μαχόμενη στην πρώτη γραμμή, ξάφνιασε
τους στρατιώτες, όταν άκουσαν μέσα στη νύχτα μια γυναικεία φωνή να καλεί και να
προστάζει «παραδώσου, φασίστα, και σ’ έφαγα»456.
Όταν περί την 0600 ώρα διατάχθηκε η αντεπίθεση του 3ου λόχου, ο
υπολοχαγός Κατσικόπουλος εξόρμησε με τους άνδρες των φυλακίων και την
εφεδρική διμοιρία του λόχου και καταδίωξε τους αντάρτες προς τον Άγιο Δημήτριο
και Μεγάλο Σειρήνι, επιφέροντας σ’ αυτούς και άλλες απώλειες σε νεκρούς,
τραυματίες, αιχμαλώτους και πολεμικό υλικό, που εγκαταλείφθηκε επί τόπου. Οι
απώλειες των ανταρτών από την καταδίωξη αυτή ανήλθαν σε 15 νεκρούς και 16
αιχμαλώτους. Την αντεπίθεση των τμημάτων της βόρειας πλευράς υποστήριξαν
αποτελεσματικά ο Ουλαμός Πυροβολικού, με παρατηρητήριο στο ύψωμα 610, και
από 0615 ώρα η Πολεμική Αεροπορία.
Στο Οικοτροφείο είχε εγκατασταθεί ο διοικητής του 4/529 λόχου, λοχαγός
Λάιος Θεμιστοκλής, με την ομάδα διοικήσεως του λόχου και τη 2η διμοιρία
(συνολικά 5 ομάδες). Η δύναμη αυτή, που δε διέθετε οπλοπολυβόλο, αρχικά δέχθηκε
επίθεση λόχου ανταρτών και κατόρθωσε με επιτυχία να τους απωθήσει. Στη συνέχεια,
στις 0515 ώρα, σε συντονισμό και με τις ενέργειες των βόρειων φυλακίων, η 2η
διμοιρία του λόχου, με διμοιρίτη το μόνιμο λοχία Γρίβα Νικόλαο, ενήργησε
αντεπίθεση προς το ύψωμα βόρεια του Οικοτροφείου. Εξουδετέρωσε έναν
οπλοπολυβολητή και παρέλαβε το οπλοπολυβόλο και ανέτρεψε τους
εγκατεστημένους εκεί από τη νύχτα αντάρτες, φόνευσε μερικούς και συνέλαβε 6
αιχμαλώτους.
Η κατάσταση στη βόρεια πλευρά της πόλης, όπου έγινε και η ισχυρότερη
κρούση, είχε αποσαφηνιστεί μέχρι την 0630 ώρα με πλήρη συντριβή του 850
Τάγματος των ανταρτών, το οποίο άφησε στο πεδίο της μάχης 86 νεκρούς.

456 Αφήγηση συνταγματάρχη Π.Δ. Βασιλείου Κατσικόπουλου.

453
 Ανατολικός Τομέας

Στο ανατολικό τμήμα της πόλης είχε καταλάβει θέσεις ο εφεδρικός 2/529
λόχος, με διοικητή το λοχαγό Νάκκα Χαρίλαο και διμοιρίτες τους ανθυπολοχαγούς
Μάνο Παναγιώτη, Δημουλά Ιωάννη και τον επιλοχία Τζήμα Παναγιώτη. Ο λόχος
αυτός, με την έναρξη της επίθεσης, απαγόρευσε στους αντάρτες του Τάγματος
Κατσώνη να διεισδύσουν στην πόλη από τον πεδινό διάδρομο που σχηματίζεται
μεταξύ υψώματος Οικοτροφείου και Γρεβενίτη ποταμού και συνέδραμε την
προσπάθεια του Φυλακίου Φόρου Κοζάνης της Χωροφυλακής για την απομάκρυνση
των ανταρτών από το δημόσιο δρόμο Γρεβενών-Κοζάνης. Στις 05:15 ώρα έλαβε
εντολή να αντεπιτεθεί προς τα ΒΑ υψώματα της πόλης (αμπέλι Βασιλόπουλου και
ανατολικότερα) μαζί με τη διμοιρία του 4/529 λόχου.
Η αντεπίθεση αυτή, σύμφωνα με την έκθεση του στρατιωτικού διοικητή
αντισυνταγματάρχη Πανταζή: «υπήρξε θυελλώδης και ανωτέρα πάσης περιγραφής. Είδον
αξιωματικούς και στρατιώτας να ορμούν ακάθεκτοι κατά των συμμοριτών, να τους ανατρέπουν εκ του
πρώτου υψώματος προς την βορείαν χαράδραν και να τους καταδιώκουν απηνώς, άλλους φονεύοντες
και άλλους συλλαμβάνοντες μετά του οπλισμού των. Διετάχθη τότε η γενίκευσις της αντεπιθέσεως και
δια των τμημάτων του 3ου λόχου 529 Τάγματος των εγκατεστημένων εις τα Βόρεια Φυλάκια της
πόλεως υπό τον Υπολοχαγόν Κατσικόπουλον».
Από την καταδίωξη, που έγινε προς το Μεγάλο Σειρήνι, οι αντάρτες είχαν
απώλειες πάνω από 30 νεκρούς, αρκετούς τραυματίες και 25 αιχμαλώτους. Επίσης
υπήρχαν απώλειες και σε πολεμικό υλικό (8 οπλοπολυβόλα Μπρεν, πολλά αυτόματα
Στεν, τυφέκια, πυρομαχικά κλπ.).

Στρατιώτες εξέρχονται των χαρακωμάτων για αντεπίθεση

Στη ΝΔ παρυφή του υψώματος του Οικοτροφείου και πάνω στο δημόσιο
δρόμο, που οδηγούσε από τα Γρεβενά στην Κοζάνη, υπήρχε το Φυλάκιο Φόρου
Κοζάνης επανδρωμένο με 3 οπλίτες της χωροφυλακής, με επικεφαλής τον

454
υπενωμοτάρχη Γαλάνη Βασίλειο. Πλησίον του φυλακίου και προς την έξοδο της
πόλης υπήρχε οίκημα, στο οποίο στρατωνίζονταν ο 4ος λόχος του 529 Τάγματος. Οι
άνδρες της χωροφυλακής, μόλις άρχισε η επίθεση, κατέλαβαν τις θέσεις τους μέσα
στα χαρακώματα. Δεν είχαν περάσει λίγα λεπτά της ώρας και αντιλήφθηκαν να
πλησιάζει προς το μέρος τους μια ένοπλη ομάδα στρατιωτών. Τότε ο αρχιφύλακας,
κάνοντας την προβλεπόμενη αναγνώριση, φώναξε « άλτ, ποίοι είσθε; » και η
απάντηση που έλαβε ήταν «στρατιώτες του 4ου λόχου». Συνεχίζοντας την αναγνώριση
ο αρχιφύλακας, φώναξε πάλι «προχωρήστε στο παρασύνθημα». Επειδή επρόκειτο για
μεταμφιεσμένους σε στρατιώτες αντάρτες, φυσικό ήταν να μη γνωρίζουν το
παρασύνθημα, οπότε, αντιλαμβανόμενοι ότι δεν μπόρεσαν να εξαπατήσουν τους
άνδρες του φυλακίου, προσπάθησαν να λάβουν θέσεις, για να επιτεθούν εναντίον
τους. Δεν πρόλαβαν όμως να αντιδράσουν, γιατί τους πυροβόλησε αμέσως ο
υπενωμοτάρχης Γαλάνης, φόνευσε έναν από αυτούς και ανάγκασε άλλους δύο να
καθηλωθούν και να συλληφθούν αιχμάλωτοι από τους χωροφύλακες του φυλακίου.
Οι λοιποί τράπηκαν σε φυγή, για να σωθούν. Πίσω από την ομάδα αυτή και
σε μικρή απόσταση έρχονταν και άλλοι αντάρτες, οι οποίοι, αντιλαμβανόμενοι ότι η
παραπλάνηση και το τέχνασμα, για να εισέλθουν στην πόλη ως φίλια τμήματα,
απέτυχαν, διέκοψαν την προς τα εμπρός πορεία τους και έλαβαν θέσεις άμυνας. Ο
σκοπός τους ήταν να καταλάβουν το κτίριο του 4ου λόχου και να εξοντώσουν τους
άνδρες του λόχου. Στη συνέχεια τους άνδρες του φυλακίου συνέδραμαν τμήματα του
2/529 λόχου, που βρίσκονταν στο ανατολικό τμήμα της πόλης, τα οποία επιτέθηκαν
και καταδίωξαν τους αντάρτες προς την τοποθεσία « Επτά Λάκκοι ».

Νότιος Τομέας

Τα φυλάκια της Αγίας Παρασκευής και το προωθημένο φυλάκιο του Προφήτη

Ηλία από 0430 δέχθηκαν την επίθεση του Τάγματος Κατσώνη και αντιμετώπισαν
αποτελεσματικά την εχθρική εισβολή ως εξής:
Ο έφεδρος λοχίας Βλάρας Ανδρέας, αρχιφύλακας του προωθημένου φυλακίου
V (ύψωμα Προφήτη Ηλία), με δύναμη 8 ανδρών, δέχθηκε επίθεση 2 λόχων ανταρτών,
τους οποίους διοικούσε προσωπικά ο Κατσώνης, διοικητής του ΙΙ Τάγματος Χασίων.
Οι άνδρες του φυλακίου με αυτοθυσία και ηρωισμό αντιμετώπισαν με επιτυχία τους
επιτιθέμενους για 5 συνεχείς ώρες, φονεύοντας τον Κατσώνη και αρκετούς άλλους
αντάρτες και συλλαμβάνοντας 2 αιχμαλώτους. Εκτός από τον αρχιφύλακα, εκείνοι
από τους στρατιώτες του φυλακίου που διακρίθηκαν περισσότερο για τη γενναιότητα
και την ανδρεία τους ήταν ο Τσίτσας Χρήστος (τραγουδούσε πολεμώντας), ο Ρίζος
Γεώργιος και ο Ζητίδης Νικόλαος.
Ο ηρωισμός, η αυτοθυσία και η γενναιότητα των οπλιτών του φυλακίου να
αντιμετωπίσουν πολλαπλάσιες εχθρικές δυνάμεις και να επιφέρουν καίρια πλήγματα
σ’ αυτές, φονεύοντας μάλιστα και το διοικητή του Τάγματος, προκάλεσε τον
θαυμασμό όλων. Τα πυρομαχικά τους όμως άρχισαν να τελειώνουν. Τότε ο λόχος
έστειλε επειγόντως ένα όχημα ¾, με οδηγό το στρατιώτη Βίκα Λάμπρο και συνοδεία
στρατιωτών, για να μεταφέρει πυρομαχικά στο αγωνιζόμενο φυλάκιο. Όταν το όχημα

455
έφθασε στη θέση Καστράκι, δέχθηκε πυρά από ενεδρεύοντας αντάρτες και λίγο
έλειψε να πέσει στα χέρια τους. Ο οδηγός όμως δεν έχασε το θάρρος του ούτε
εγκατέλειψε το όχημα και, με επιδέξιο χειρισμό, πήρε στροφή επί τόπου και
επέστρεψε στο λόχο με μικρές βλάβες. Με την πράξη του αυτή διέσωσε το όχημα, τη
συνοδεία και τα πυρομαχικά. Ευτυχώς για το φυλάκιο, στις 09:00 ώρα περίπου, όταν
τελείωσε η εκκαθαριστική επιχείρηση ΝΔ του Νεκροταφείου, όλα τα τμήματα
στρατού, χωροφυλακής και ΜΑΥ που συμμετείχαν σ’ αυτή, στράφηκαν προς το
ύψωμα του Προφήτη Ηλία και στα νότια αυτού υψώματα και, με τη συνδρομή του
πυροβολικού και της αεροπορίας, καταδίωξαν το Τάγμα Κατσώνη προς Νότο.

Δυτικός και Νοτιοδυτικός Τομέας

Στη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά της πόλης (περιοχή Μύλου Μπούσιου-
Κισλάς- Βαρόσι) υπήρχαν τα φυλάκια Δ1 (Μπούσιου), Αχυρώνος, Δ2 (δυτικά του
Κισλά), Δ3 (Αγίου Γεωργίου) και Δ4 (στο ύψωμα Βαροσίου που υπάρχει ΒΔ της
εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου), επανδρωμένα συνολικά με 1 ανθυπολοχαγό του
στρατού, 46 οπλίτες της χωροφυλακής και μικρό αριθμό ΜΑΔ-ΜΑΥ. Στο δρόμο που
οδηγεί από το Κούρβουλο στο Μεγάλο Σειρήνι (αριστερά από το Α1) υπήρχε το
Φυλάκιο Σειρηνίου, επανδρωμένο με 8 οπλίτες της χωροφυλακής.
Στη δυτική πλευρά της πόλης και εναντίον των Φυλακίων Δ1 (Μπούσιου),
Σειρηνίου και Αχυρώνος, συνολικής δύναμης 30 ανδρών, στις 0400 ώρα επιτέθηκε
ενισχυμένος λόχος του 849 Τάγματος (Καραφωτιά), δύναμης 150 ανδρών. Η επίθεση
ήταν σφοδρότατη και χρησιμοποιήθηκε για την κατάληψη των φυλακίων βαρύς
οπλισμός. Η ισχυρότερη επίθεση εκδηλώθηκε στο φυλάκιο Μπούσιου, το οποίο παρά
τα καταιγιστικά πυρά που δέχτηκε κατόρθωσε να ανακόψει την επιθετική ορμή των
ανταρτών και μέχρι 0500 ώρα να αποκρούσει με επιτυχία (μέσα από τα χαρακώματα),
τις επανειλημμένες εφόδους του εχθρικού τμήματος.
Ο Ουλαμός Τεθωρακισμένων (1 Τ/Θ όχημα, το άλλο ήταν στο Σταθμό
Διοικήσεως), με διοικητή το μόνιμο ανθυπίλαρχο Κορνίδη Γεώργιο, είχε
προσανατολιστεί προς την περιοχή του «Μύλου Μπούσιου», για να υποστηρίξει την
άμυνα των φυλακίων Μπούσιου και Σειρηνίου. Μετά την 05:00 ώρα, που υπήρχε
ορατότητα, υποστήριξε το φυλάκιο Μπούσιου με πυρά. Όταν διατάχθηκε αντεπίθεση,
καταδίωξε τους αντάρτες προς την Κυρακαλή, προξενώντας σ’ αυτούς απώλειες σε
νεκρούς και τραυματίες. Στη συνέχεια έλαβε διαταγή να μεταβεί προς το
Νεκροταφείο, όπου συνέδραμε τα τμήματα πεζικού στην εξόντωση εγκλωβισμένου
τμήματος ανταρτών και στην καταδίωξη άλλων προς το χωριό Δοξαρά.
Μόλις οι αντάρτες καθηλώθηκαν στο Μύλο του Μπούσιου από τα πυρά του
Τ/Θ οχήματος, ο διοικητής του φυλακίου, ανθυπολοχαγός Θεοχάρης Πρόδρομος, με
7 οπλίτες της χωροφυλακής και 3 ΜΑΔ εξήλθε από τα χαρακώματα και όρμησε
εναντίον τους, ευρισκόμενος σε απόσταση μικρότερη των 100 μέτρων από τις θέσεις
τους. Κατά τη διάρκεια της εξόρμησης ο έφεδρος λοχίας των ΜΑΔ, Γρίδας Ζήσης,
από τη Ροδιά, ο οποίος εκτελούσε καθήκοντα οπλοπολυβολητή, δέχθηκε ριπή

456
οπλοπολυβόλου και έπεσε νεκρός, ενώ τραυματίστηκε ελαφρά στο λαιμό ο
ενωμοτάρχης Λύρας Κωνσταντίνος.
Οι αντάρτες προσβάλλονταν με χειροβομβίδες και αυτόματα όπλα, οπότε
αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν και να τραπούν σε φυγή προς την Κυρακαλή και
το Σύδενδρο, καταδιωκόμενοι από τους επιτιθέμενους και το Τ/Θ όχημα. Οι 6 οπλίτες
της χωροφυλακής, που παρέμειναν στα χαρακώματα, υποστήριζαν με πυρά την
αντεπίθεση των ανδρών του φυλακίου.
Οι 5 οπλίτες χωροφυλακής του Φυλακίου Αχυρώνος υποστήριξαν
αποτελεσματικά με πυρά το φυλάκιο Μπούσιου και απαγόρευσαν την είσοδο στην
πόλη ομάδας ανταρτών, που προσπάθησε να εισέλθει σ’ αυτή δια μέσου της κοίτης
του ποταμού, παρά τον καταιγισμό των βλημάτων όλμων που δέχθηκαν από τις
εχθρικές θέσεις.
Το Φυλάκιο Σειρηνίου, δύναμης 8 οπλιτών της χωροφυλακής, που βρισκόταν
στο ύψωμα πιο πάνω και αριστερά από τη διασταύρωση που οδηγεί από το
Κούρβουλο στο Μεγάλο Σειρήνι, δέχθηκε επίθεση τμήματος ανταρτών. Οι άνδρες
του φυλακίου, μαχόμενοι εναντίον πολλαπλασίου εχθρού, με αυτοθυσία και
αυταπάρνηση, κατόρθωσαν να αναχαιτίσουν όλες τις εφόδους που έγιναν για
κατάληψη των χαρακωμάτων, και ανάγκασαν τους αντάρτες να παραμείνουν για μία
ώρα (0400-0500) καθηλωμένοι, σε απόσταση 100 μέτρων από το φυλάκιο.
Η καθυστέρηση αυτή της μιας ώρας σε όλο το μέτωπο της δυτικής πλευράς
έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκβαση του αγώνα, γιατί άρχισε να ξημερώνει και οι
αντάρτες δεν είχαν κατορθώσει ακόμη να εισέλθουν στην πόλη από την πλευρά αυτή,
γεγονός που συνετέλεσε στην ανατροπή των σχεδίων τους. Άρχισε πλέον η
αντίστροφη μέτρηση, αφού οι θέσεις τους ήταν ορατές και μπορούσαν να
προσβληθούν εύκολα από τα βαριά όπλα (πολυβόλα, όλμους, πυροβόλα) του στρατού
και την αεροπορία.
Κατά την άτακτη φυγή τους οι άνδρες του Τάγματος Καραφωτιά
εγκατέλειψαν στο πεδίο της μάχης 8 νεκρούς και άφθονο πολεμικό υλικό (4 φορτία
πυρομαχικών και βλήματα όλμων, 5 τυφέκια, 10 αντιαρματικές γροθιές κλπ.).
Τα τρία φυλάκια Δ2 (Κισλά), Δ3 (Αγίου Γεωργίου) και Δ4 (ύψωμα Βαροσίου)
δέχθηκαν την επίθεση του 846 Τάγματος, δύναμης 400 περίπου ανδρών και
συγκεκριμένα:
Το Φυλάκιο Δ2 που βρισκόταν σε προχωρημένη θέση δυτικά του υψώματος
Κισλά και ήταν επανδρωμένο με 10 οπλίτες της χωροφυλακής, στις 0330 ώρα
δέχθηκε την επίθεση του 2/846 λόχου (100 περίπου άνδρες) των ανταρτών, διοικητής
του οποίου ήταν ο Σλαβομακεδόνας Γκίζας Αθανάσιος. Στο φυλάκιο αυτό
υπηρετούσαν τρεις χωροφύλακες από το Μεγάλο Σειρήνι (Απόστολος Μπίσκας,
Βασίλειος Μπίσκας, Ιωάννης Μπίσκας) και ένας από τον Έλατο (Γεώργιος
Κλαζίδης). Οι άνδρες του φυλακίου είχαν ακούσει από τις 0200 ώρα ύποπτο θόρυβο
σε απόσταση 500 μέτρων και είχαν καταλάβει έγκαιρα τις θέσεις τους στα
χαρακώματα για κάθε ενδεχόμενο. Μπροστά από τα χαρακώματα υπήρχε
συρματόπλεγμα, που αποτελούσε κώλυμα για τον επιτιθέμενο.
Ο λόχος του Γκίζα περικύκλωσε το φυλάκιο και άρχισε με καταιγιστικά πυρά
να βάλλει από όλες τις πλευρές. Χρησιμοποίησε κατά την επίθεση, εκτός από τον

457
ατομικό οπλισμό των ανδρών, ένα όλμο 3΄΄ (ιντσών), δύο ατομικούς ολμίσκους, 10
περίπου οπλοπολυβόλα και μυδράλια, χειροβομβίδες και αντιαρματικές γροθιές.
Μερικοί αντάρτες κατόρθωσαν να κόψουν το συρματόπλεγμα και να ανοίξουν
διάδρομο. Οι αμυνόμενοι τους απέκρουσαν με ομαδικά πυρά και δεν τους επέτρεψαν
να πλησιάσουν στις θέσεις τους. Τελικά ένας διμοιρίτης του λόχου κατόρθωσε να
εισέλθει στη σκηνή των χωροφυλάκων, τραυματίστηκε όμως θανάσιμα από τον
οπλοπολυβολητή χωροφύλακα Απόστολο Μπίσκα, και μετά από λίγο εξέπνευσε μέσα
στη σκηνή.
Ο λοχαγός Γκίζας προσπάθησε να περάσει το συρματόπλεγμα, αλλά δέχθηκε
ριπή αυτομάτου όπλου και έπεσε νεκρός. Τότε οι αντάρτες Δημήτριος Στάμος και
Παναγιώτης Βασιλόπουλος από τους Μαυραναίους και κάποιος Μπεζαρής
(οπλοπολυβολητής) τον τράβηξαν στο βάθος της μικρής χαράδρας, όπου ο Στάμος
παρέλαβε όλα τα προσωπικά του είδη (πιστόλι, τσάντα με διάφορα έγγραφα κλπ.), τα
οποία και παρέδωσε στους προϊσταμένους του457. Έτσι δε βρέθηκε κανένα έγγραφο
πάνω του, ενώ διαφορετικά θα γίνονταν γνωστά τα ονόματα των Γρεβενιωτών που
ήταν γραμμένα «στη μαύρη λίστα» για εκτέλεση. Οι αντάρτες δεν κάμφθηκαν και
συνέχισαν την επίθεσή τους, αλλά αναχαιτίζονταν σταθερά από τους άνδρες του
φυλακίου. Με το φως της ημέρας και, μόλις ανακαταλήφθηκε από το στρατό το
ύψωμα Δ4 (Βαροσίου) κινήθηκε από τον Κισλά, για ενίσχυση του φυλακίου, μία
διμοιρία του 2/506 λόχου, η οποία καταδίωξε τους αντάρτες προς Κυρακαλή και
Έλατο.
Το φυλάκιο Δ3, που ήταν στη γωνία του περιβόλου της εκκλησίας του Αγίου
Γεωργίου και που βασική του αποστολή ήταν ο έλεγχος των διερχομένων ατόμων και
μεταφερομένων εφοδίων και όχι η ασφάλεια συγκεκριμένου χώρου, δέχθηκε την
επίθεση μιας διμοιρίας 30 ανταρτών. Ενώ το φυλάκιο αντιμετώπιζε αποτελεσματικά
τους επιτιθέμενους κατά μέτωπο, άλλα τμήματα ανταρτών είχαν διεισδύσει στο
Βαρόσι από την πλευρά της οικίας του Μιχαήλ Κοκκινάκη, όπου δεν υπήρχε κανένα
φυλάκιο, για να τους παρεμποδίσει. Τα τμήματα αυτά προσέβαλαν τους 7 οπλίτες της
χωροφυλακής του φυλακίου από τα νώτα και τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν τις
οργανωμένες θέσεις τους. Οι αμυνόμενοι, βλέποντας ότι είναι περικυκλωμένοι,
επιχείρησαν να διασπάσουν τον κλοιό και να συμπτυχθούν προς τη φρουρά των
Ποινικών Φυλακών που απείχε περίπου 200 μέτρα. Από τους 7 άνδρες, μόνο ο
αρχιφύλακας με 2 χωροφύλακες κατόρθωσαν να φθάσουν στις Φυλακές, ενώ οι άλλοι
κατέλαβαν θέσεις σε κάποιο ανάχωμα, που απείχε 150 μέτρα από το φυλάκιο, και
αμύνονταν εκεί, μέχρι την ώρα που έφθασε ο στρατός, για να ανακαταλάβει το
Βαρόσι.
Το Φυλάκιο Δ4 ( ύψωμα ΒΔ Βαροσίου), επανδρωμένο με 10 οπλίτες της
χωροφυλακής, στις 0330 ώρα δέχθηκε την επίθεση 100 και περισσοτέρων ανταρτών
του λόχου Βίδρα. Οι επιτιθέμενοι χρησιμοποίησαν μεγάλη δύναμη πυρός, για να
εξοντώσουν τη φρουρά που αμυνόταν στα χαρακώματα (μπροστά από τα οποία
υπήρχε συρματόπλεγμα) και κατόρθωσαν να θέσουν εκτός μάχης το χωροφύλακα
Βράνο Ζήση, από το Μαυρονόρος. Η δύναμη του φυλακίου επειδή δεν μπόρεσε να
αντιμετωπίσει την ισχυρή εχθρική πίεση, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το φυλάκιο
457 Αφήγηση Παναγιώτη Ν. Βασιλόπουλου από τους Μαυραναίους, αντάρτη του λόχου Γκίζα.

458
και να συμπτυχθεί προς τη φρουρά των Φυλακών. Εκεί κατέλαβε θέσεις στα
χαρακώματα του δυτικού φυλακίου και συνέχισε να μάχεται μαζί με την υπόλοιπη
φρουρά των Φυλακών. Ο Βίδρας, μόλις εισήλθε στο Βαρόσι συνέλαβε μέσα στο σπίτι
που διέμεινε τον Κώστα Δ. Σιούλα από το Σπήλαιο, ηλικίας 18 ετών και τον έσφαξε
μπροστά στα μάτια της μάνας του, γιατί πριν από λίγο καιρό (αρχές Μαΐου) είχε
εγκαταλείψει τις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού, στον οποίο είχε στρατολογηθεί
με τη βία.

Στρατιώτες έτοιμοι για αντεπίθεση

Ο 4/506 λόχος της Διλοχίας, με διοικητή τον ταγματάρχη Μπάλλα Ανάργυρο

και διμοιρίτες τους ανθυπολοχαγούς Δημητρακάκη Γεώργιο και Αθανασούλα
Περικλή, ενήργησε «κεραυνοβόλο» αντεπίθεση, σε συνεργασία με το 2/506 λόχο του
Κισλά, και ανακατέλαβε το ζωτικής σημασίας ύψωμα Δ4 στο Βαρόσι, πριν
εδραιωθούν σ’ αυτό οι αντάρτες. Το ύψωμα αυτό είχε εγκαταλειφθεί πιο μπροστά
από τους άνδρες της χωροφυλακής, λόγω της σφοδρής επίθεσης που δέχθηκαν από το
846 τάγμα του Σπύρου Παπαδημητρίου. Μετά την ανακατάληψη, ο λόχος προσέβαλε
με πλευρικά πυρά τους αντάρτες, που είχαν διεισδύσει στο Βαρόσι, και τους απώθησε
προς Νότο, απαλλάσσοντας έτσι από την ισχυρή πίεση τη φρουρά των φυλακών. Στη
συνέχεια, με τη γενίκευση της αντεπίθεσης, εγκλώβισε από το δεξιό πλευρό τους
αντάρτες, που είχαν διεισδύσει στη λεκάνη του Νεκροταφείου, και προξένησε σ’
αυτούς σοβαρές απώλειες. Η μία διμοιρία του λόχου, με διμοιρίτη τον ανθυπολοχαγό
Αθανασούλα Περικλή τους καταδίωξε πέρα από το ύψωμα Δ4 και φόνευσε με
εύστοχα πυρά 6 από αυτούς. Καταμετρήθηκαν στη ζώνη ενεργείας του λόχου πάνω
από 20 νεκροί.
Ο μόνιμος λοχίας Κοντός Γεώργιος, διμοιρίτης του Λόχου Διοικήσεως του
529 Τάγματος, έχοντας διαταγή να ανατρέψει τις εχθρικές αντιστάσεις κοντά στο
Νεκροταφείο, πλευροκόπησε τους ευρισκόμενους εκεί αντάρτες, τους ανάγκασε να
τραπούν σε φυγή και να πέσουν πάνω σε άλλα τμήματα του στρατού, με αποτέλεσμα

459
να υποστούν αρκετές απώλειες. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς το φυλάκιο V και,
καταδιώκοντας τον εχθρό, συνέλαβε 3 αιχμαλώτους.
Για την εκκαθάριση της λεκάνης, που εκτείνεται ΝΔ του Νεκροταφείου, έγινε
ειδική επιχείρηση. Οι περισσότεροι από τους αντάρτες, που βρίσκονταν εκεί, κυρίως
το λόχου Βίδρα, είχαν απωθηθεί από το Βαρόσι και παρέμειναν στις θέσεις τους για
αρκετό χρόνο, χωρίς να υπάρχει εύκολα η δυνατότητα να εξουδετερωθούν, γιατί η
εκκαθαριστική επιχείρηση από τις εθνικές δυνάμεις απαιτούσε λεπτό χειρισμό και
μεγάλη προσοχή, ώστε να μη δημιουργηθούν απώλειες στις εκατοντάδες των
προσφύγων (καταδιωκόμενων), που είχαν εγκατασταθεί εκεί. Αυτός ήταν και ο λόγος
που οι αντάρτες επέλεξαν αυτόν τον ευαίσθητο χώρο. Τελικά, βαλλόμενοι πλευρικά
και κατά μέτωπο, εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και καταδιώχθηκαν προς το Δοξαρά
με σοβαρές απώλειες. Τα τμήματα της Φρουράς Γρεβενών, που έλαβαν μέρος στην
επιχείρηση, ήταν τα παρακάτω:
 Μία διμοιρία του 4/529 λόχου, που είχε ολοκληρώσει την αποστολή της
αντεπίθεσης βόρεια του Οικοτροφείου.
 Δύο διμοιρίες του ταγματάρχη Ανάργυρου Μπάλλα, που μόλις είχε
ανακαταλάβει το ύψωμα Δ4 στο Βαρόσι.
 Οι ομάδες της Χωροφυλακής του ενωμοτάρχη Χρήστου Ράμμου (8 άνδρες) και
του υπενωμοτάρχη Ιωάννη Σάρλη (7 άνδρες).
 Μία διμοιρία ΜΑΥ των 20 ανδρών, με επικεφαλής τον έφεδρο ανθυπολοχαγό
Γεώργιο Βλαχάβα, δάσκαλο από τα Γρεβενά.
 Το Τ/Θ όχημα του Ουλαμού Τεθωρακισμένων.
 Ο Ουλαμός Πυροβολικού, ο οποίος εκτέλεσε και άμεση βολή από απόσταση
600 μέτρων.

Φρουρά Ποινικών Φυλακών Βαροσίου

Η φρουρά των Ποινικών Φυλακών ήταν επανδρωμένη από τον έφεδρο

υπολοχαγό Νατσούλη Θωμά και 12 οπλίτες της χωροφυλακής. Επιπλέον είχε
ενισχυθεί και με τους 12 άνδρες, που είχαν συμπτυχθεί από τα φυλάκια Αγίου
Γεωργίου και Δ4 αντίστοιχα. Η φρουρά δέχτηκε αρχικά την επίθεση των ανταρτών
που είχαν διεισδύσει στο Βαρόσι από την πλευρά της οικίας Κοκκινάκη και στη
συνέχεια, μετά την εγκατάλειψη του φυλακίου Δ4, των ανταρτών του λόχου Βίδρα.
Σκοπός της επίθεσης ήταν η εξουδετέρωση των οπλιτών της χωροφυλακής και η
απελευθέρωση των κρατουμένων. Για τρεις συνεχείς ώρες οι άνδρες της φρουράς
αμύνονταν με ηρωισμό και αυτοθυσία και απέκρουσαν με επιτυχία τις
επανειλημμένες επιθέσεις των εχθρικών τμημάτων. Μετά την 0800 ώρα εξήλθαν από
τα χαρακώματα και ενήργησαν αντεπίθεση κατά των ανταρτών.
Επειδή ο αγώνας διεξαγόταν μέσα σε κατοικημένη περιοχή, σε αρκετές
περιπτώσεις χρειάστηκε να δοθούν σκληρές οδομαχίες μεταξύ χωροφυλάκων και
ανταρτών. Ιδιαίτερα διακρίθηκαν για την τόλμη και τη γενναιότητα οι χωροφύλακες
Γεωργακόπουλος Ευστάθιος, Φλέκας Κωνσταντίνος και Γεωργίου Νικόλαος. Η μάχη
συνεχίστηκε μέχρι την 1030 ώρα, γιατί, οι αντάρτες καταλαμβάνοντας οχυρωμένες

460
θέσεις μέσα σε κατοικημένο τόπο, μπόρεσαν να κρατήσουν για αρκετές ώρες τις
θέσεις τους. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα να εγκλωβιστούν κατά την αντεπίθεση
που ενήργησε προς το ύψωμα Δ4 ο 4/506 λόχος και να υποστούν βαριές απώλειες.
Στο χώρο γύρω από τις φυλακές και τον Άγιο Γεώργιο καταμετρήθηκαν 17 νεκροί
αντάρτες.

Κεντρικός Τομέας

Ο διοικητής της διλοχίας του 506 Τάγματος, ταγματάρχης Θώμογλου Πέτρος,

με το 2/506 λόχο της διλοχίας από την αρχή της επίθεσης ήταν εγκατεστημένος
αμυντικά στο ύψωμα Κισλά, όπου αντιμετώπισε με επιτυχία και απώθησε τα εχθρικά
τμήματα και στη συνέχεια υποστήριξε με πυρά το Δ2 φυλάκιο της χωροφυλακής.
Όταν εγκαταλείφθηκε από τους χωροφύλακες το φυλάκιο Δ4 (Βαροσίου)
προσάρμοσε αμέσως τη βολή του όλμου 3΄΄ πάνω στο ύψωμα και επιβράδυνε την
εγκατάσταση των ανταρτών. Παράλληλα διέταξε αντεπίθεση προς το Δ4 δύο
διμοιριών του 2/506 λόχου που βρίσκονταν στον Κισλά, υποβοηθώντας έτσι την
ενέργεια του εφεδρικού 4/506 λόχου της διλοχίας, που ενεργούσε προς την ίδια
κατεύθυνση για ανακατάληψη του υψώματος. Οι διμοιρίες του 2/506 λόχου, με την
υποστήριξη και του Πυροβολικού, έδρασαν ως εξής:
Ο μόνιμος ανθυπολοχαγός Αστερής Κωνσταντίνος, ενήργησε αντεπίθεση με
τη διμοιρία του στην κατεύθυνση ύψωμα Κισλάς- ύψωμα Δ4. Μαχόμενος με τους
άνδρες του κάτω από τα δραστικά εχθρικά πυρά τραυματίστηκε σοβαρά. Στο μεταξύ,
ταυτόχρονα, ενεργούσε αντεπίθεση και η άλλη διμοιρία του 2/506 λόχου, με
διμοιρίτη τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Σταυρή Παναγιώτη, η οποία πλευροκόπησε τα
εχθρικά τμήματα και κατόρθωσε να τα ανατρέψει και να ανακαταλάβει το ύψωμα. Η
επιτυχία αυτή του στρατού στέρησε από τους αντάρτες ένα από τα πιο βασικά
ερείσματα, που κατείχαν στη νοτιοδυτική πλευρά της πόλης, κλόνισε το ηθικό τους
και τους ανάγκασε να τραπούν σε φυγή. Η διμοιρία του Σταυρή τους καταδίωξε σε
μεγάλο βάθος, φονεύοντας 7 από αυτούς, μεταξύ των οποίων και το Βίδρα, διοικητή
λόχου του 846 Τάγματος. Ο Βίδρας βρέθηκε νεκρός στην τοποθεσία «Μάνα», 100
περίπου μέτρα ΒΔ από τη διασταύρωση προς τον Έλατο.
Με τη γενίκευση της αντεπίθεσης, ο 2/506 λόχος καταδίωξε τους αντάρτες
προς την Κυρακαλή και το ύψωμα 613 (700 μέτρα βόρεια του χωριού Δοξαρά) και
προξένησε πολλές απώλειες στο 846 Τάγμα, σε νεκρούς τραυματίες και πολεμικό
υλικό.
Η τρίτη διμοιρία του λόχου, με διμοιρίτη τον έφεδρο ανθυπολοχαγό
Βαρζακάκο Ηλία, καταδίωξε από τα υψώματα Κισλά-Βαροσίου τους αντάρτες που
υποχωρούσαν σε βάθος περίπου 3 χιλιομέτρων και σε μερικές περιπτώσεις έδωσε
μάχη σώμα με σώμα.
Για την επιτυχία του αγώνα μεγάλη ήταν η συνδρομή του πυροβολικού και
της αεροπορίας. Η δράσης τους σε γενικές γραμμές ήταν η εξής:

461
 Πυροβολικό

Η Πυροβολαρχία (2ος ουλαμός), υποστήριξε με πυρά τα μαχόμενα τμήματα

αρχικά κατά την αντεπίθεση που έκαναν προς τα βόρεια υψώματα της πόλης και στη
συνέχεια την καταδίωξη προς Μεγάλο Σειρήνι, Άγιο Δημήτριο και Αετοφωλιά.
Ο Ουλαμός εκτέλεσε βολές και κατά την αντεπίθεση προς ανακατάληψη του
ζωτικής σημασίας υψώματος Δ4 στο Βαρόσι, καθώς και άμεση βολή από απόσταση
600 μέτρων για την εξουδετέρωση των ανταρτών, που είχαν διεισδύσει στο χώρο του
Νεκροταφείου.
Επίσης η Πυροβολαρχία, με παρατηρητή το λοχαγό Θεοφάνη Μουρίκη
(διοικητή Πυροβολαρχίας) στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία, υποστήριξε τα τμήματα
στρατού, στη φάση της καταδίωξης των ανταρτών του τάγματος Κατσώνη προς
Νότο.

Αεροπορία

Η αεροπορία, για να προσβάλει στόχους στην περιοχή Γρεβενών, εξορμούσε

από το αεροδρόμιο της Κοζάνης. Την περίοδο αυτή χρησιμοποιούσε τα αεροσκάφη
διώξεως-βομβαρδισμού Spitfire, αγγλικής κατασκευής. Μόλις η Μεραρχία
πληροφορήθηκε για την επίθεση εναντίον των Γρεβενών, αμέσως υπέβαλε αίτηση
αεροπορικής υποστήριξης, δίνοντας τις ακριβείς συντεταγμένες των φιλίων και
εχθρικών δυνάμεων. Τα αεροπλάνα έφθασαν πάνω από τα Γρεβενά στις 06:15 ώρα
και με δεδομένο ότι οι στόχοι ήταν ευδιάκριτοι, γιατί το έδαφος ήταν χέρσο, άρχισαν
να σφυροκοπούν τους αντάρτες, οι οποίοι έτρεχαν να σωθούν στις μικρές
χαραδρώσεις προς τα νότια και δυτικά της πόλης.
Η αεροπορική υποστήριξη ήταν συνεχής καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα. Τα
αεροπλάνα πυροβολούσαν αδιάκοπα τους υποχωρούντες αντάρτες και συνέχισαν να
τους καταδιώκουν σε αρκετή απόσταση από τις παρυφές της πόλης, προκαλώντας σ’
αυτούς σοβαρές απώλειες. Εάν δεν είχε πιάσει χαμηλή νέφωση, την ώρα ακριβώς που
άρχισε η άτακτη υποχώρησή τους, οι απώλειες θα ήταν πολλαπλάσιες. Επικεφαλής
των αεροπόρων ήταν ο σμηναγός Λουκόπουλος.
Ιδού πώς περιγράφουν τη δράση τους οι αεροπόροι458:

«Στις 5 το πρωί της 25 Ιουλίου πήραμε την πρώτη αίτηση αεροπορικής

υποστηρίξεως. Μας ετονίζετο σ’ αυτήν ότι τα επί τόπου τμήματα προέβαλλαν
ισχυρά άμυνα, ότι υφίσταντο επανειλημμένες επιθέσεις, μας εδίδοντο δε οι
ακριβείς θέσεις φιλίων και εχθρικών δυνάμεων.
Λίγο χρόνο μετά τη λήψη της αιτήσεως, τα πρώτα αεροπλάνα πετούσαν
πάνω από τα Γρεβενά. Οι στόχοι ήταν ευδιάκριτοι, γιατί το έδαφος είναι χέρσο.
Με τις πρώτες βολές των αεροπλάνων οι αντάρτες έτρεχαν να σωθούν στις
μικρές χαραδρώσεις του εδάφους προς νότον και ανατολικά459 της πόλεως. Οι
απώλειες ήταν μεγάλες, ιδιαίτερα κατά τη φυγή τους με τα κτήνη. Εάν δεν
458 Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 520.

459Μάλλον πρόκειται περί λάθους γιατί οι περισσότεροι νεκροί αντάρτες βρέθηκαν δυτικά των
Γρεβενών.

462
 χάλαγε πάρα πολύ ο καιρός, την ώρα ακριβώς που είχε αρχίσει η άτακτη
υποχώρησή τους, η συντριβή τους θα ήταν ολοκληρωτική.
Έτσι η αεροπορία συνέβαλε ουσιαστικά για να πραγματοποιηθεί αυτός ο
άθλος των αμυνομένων».

ΔΡΑΣΗ ΛΟΙΠΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ

Φρουρά Επιτελείου Διοίκησης Χωροφυλακής, Υποδιοίκησης

Χωροφυλακής και Σταθμού Χωροφυλακής Μεταγωγών

Η φρουρά αυτή ήταν επανδρωμένη από το μοίραρχο Κωστάκη Νικόλαο, τον

ανθυπομοίραρχο Τζίβο Ευθύμιο, τους ανθυπασπιστές Προκοπίου Νικόλαο και
Ραψομανίκη Νικόλαο και 15 οπλίτες της χωροφυλακής. Η αποστολή της ήταν να
φρουρήσει τη Διοίκηση Χωροφυλακής, που ήταν εγκατεστημένη στο σπίτι του
Νταλού, στο συνοικισμό Ντορούτι. Με την έναρξη της επίθεσης οι άνδρες της
χωροφυλακής κατέλαβαν τις προκαθορισμένες θέσεις στα υπάρχοντα χαρακώματα.
Σε μικρή απόσταση και ανατολικά από τις θέσεις της χωροφυλακής, είχε
εγκατασταθεί αμυντικά μια ομάδα 10 ανδρών του 4/529 λόχου.
Με την πρώτη κρούση, ένα πολυάριθμο τμήμα ανταρτών του Τάγματος
Μπαρμπακίτσου (850 Τάγμα) κατόρθωσε να διεισδύσει απαρατήρητο από τον κενό
χώρο μεταξύ δύο βορείων φυλακίων και να κατευθυνθεί προς το οίκημα της
Διοίκησης Χωροφυλακής, με σκοπό να εξοντώσει το διοικητή και την υπάρχουσα
εκεί φρουρά και στη συνέχεια να προχωρήσει προς το κέντρο της πόλης. Η ομάδα του
στρατού, όταν αντιλήφθηκε τον όγκο των ανταρτών, για να αποφύγει κυκλωτική
ενέργεια, συμπτύχθηκε προς τις θέσεις των ανδρών της χωροφυλακής και από εκεί
όλοι μαζί αντιμετώπισαν την εχθρική επίθεση.
Οι αντάρτες επιτέθηκαν από όλες τις πλευρές και, χρησιμοποιώντας βαρύ
οπλισμό, ανάγκασαν τους άνδρες της φρουράς (στρατού και χωροφυλακής) να
βρίσκονται καθηλωμένοι στις θέσεις τους και να αμύνονται συνεχώς μέχρι την 06:00
ώρα. Τότε ένας λοχίας του στρατού, αψηφώντας τον κίνδυνο, πλησίασε τις εχθρικές
θέσεις και με μια χειροβομβίδα έθεσε εκτός μάχης τους πολυβολητές ενός
προχωρημένου πολυβόλου. Αμέσως οι άνδρες του στρατού και της χωροφυλακής
ενήργησαν άμεση αντεπίθεση και ανάγκασαν τους αντάρτες να εγκαταλείψουν τις
θέσεις τους και να τραπούν σε φυγή. Οι απώλειες του εχθρικού τμήματος ανήλθαν σε
17 νεκρούς και 25 αιχμαλώτους. Εγκαταλείφθηκαν στο πεδίο της μάχης 4
οπλοπολυβόλα Μπρεν, 15 αυτόματα Στεν και τυφέκια.

Φρουρά Φόρου Καλαμπάκας και Ηλεκτρικού Εργοστασίου

Οι δύο αυτές φρουρές, που ήταν η μια δίπλα στην άλλη, ήταν επανδρωμένες
με 9 χωροφύλακες460, οι οποίοι είχαν ως αποστολή τη φύλαξη του ηλεκτρικού
εργοστασίου, που βρισκόταν στο μέσο περίπου της διαδρομής της εκκλησίας Αγίου
Αχιλλίου και γέφυρας Δοξανίτη ποταμού. Η γέφυρα αυτή ήταν η μόνη που υπήρχε

460 Μεταξύ αυτών ήταν και ο χωροφύλακας Βασίλειος Ρόβας του Ευαγγέλου, από την Καληράχη.

463
την εποχή εκείνη και τη χρησιμοποιούσαν υποχρεωτικά όσοι ήθελαν να μεταβούν
από τα Γρεβενά προς Χάσια- Καλαμπάκα και αντίστροφα.
Οι άνδρες της φρουράς δέχθηκαν επίθεση από τους αντάρτες του 846
Τάγματος (Σπύρου), που είχαν διεισδύσει στην περιοχή του Νεκροταφείου και
αμύνθηκαν σθεναρά, απαγορεύοντας σ’ αυτούς να πλησιάσουν και να καταλάβουν το
εργοστάσιο. Το τμήμα αυτό των ανταρτών είχε αποστολή να εξουδετερώσει αρχικά
τη φρουρά του εργοστασίου και μετά να προχωρήσει προς το κέντρο της πόλης, για
να προσβάλει την Υποδιοίκηση Χωροφυλακής και το Αστυνομικό Τμήμα, που
στεγάζονταν μαζί στο σπίτι του Παπαλέξη (πίσω ακριβώς από το σημερινό γραφείο
του ΚΤΕΛ).

Ομάδα υπομοίραρχου Εμμανουήλ Κοκκολιού

Ο υπομοίραρχος Εμμανουήλ Κοκκολιός, μετά την απομάκρυνση των ανταρτών από

το φυλάκιο Μπούσιου, διατάχθηκε να σχηματίσει μια ομάδα χωροφυλάκων και να
προσπαθήσει να ενωθεί με τη φρουρά των φυλακών Βαροσίου, η οποία δεχόταν
ισχυρή πίεση. Η ομάδα, που σχηματίστηκε, είχε τον ανθυπομοίραρχο Κοντό
Ευάγγελο, τον υπενωμοτάρχη Παρλαβάντζα Νικόλαο και τους χωροφύλακες
Καρδακάρη Σπυρίδωνα, Καρασκόγια Ιωάννη και Καραμήτσο Νικόλαο. Όταν οι
άνδρες της ομάδας πέρασαν από το εργοστάσιο ηλεκτρικού ρεύματος,
πληροφορήθηκαν από τους εκεί συναδέλφους τους ότι η διαδρομή προς το Βαρόσι
ελεγχόταν από εχθρικά πυρά. Πράγματι, σε απόσταση 300 μέτρων από το εργοστάσιο
και ευρισκόμενοι σε τελείως ακάλυπτη περιοχή, δέχθηκαν τα πρώτα εχθρικά πυρά.
Έλαβαν θέσεις, ανταπάντησαν στα πυρά και στη συνέχεια προσπάθησαν με άλματα
να περάσουν τη γέφυρα Μπέζα, η οποία συνέδεε την πόλη με το συνοικισμό
Βαροσίου461.
Η γέφυρα είχε επισημανθεί από δύο εχθρικά πολυβόλα. Στην προσπάθειά τους
να περάσουν απέναντι πρώτοι ο υπενωμοτάρχης Παρλαβάντζας Νικόλαος και ο
χωροφύλακας Καρδακάρης Σπυρίδων, για να υποστηρίξουν με πυρά τη διέλευση των
υπολοίπων, δέχτηκαν τις ριπές των πολυβόλων και έπεσαν νεκροί. Οι άλλοι τρεις τη
ομάδας βλέποντας ότι προς το Βαρόσι η κίνηση ήταν αδύνατη, κατέλαβαν εκεί κοντά
κατάλληλες θέσεις για άμυνα, μέχρις ότου, με την αντεπίθεση του στρατού,
απομακρύνθηκαν οι αντάρτες από την τοποθεσία, οπότε και ενώθηκαν με τη φρουρά
των φυλακών.

Ομάδα ανθυπομοίραρχου Αθανασίου Γιαννακόπουλου

Ο παραπάνω αξιωματικός, έχοντας υπό τις διαταγές του μικρή δύναμη, είχε
λάβει εντολή να εξασφαλίσει τα καύσιμα του 529 Τάγματος, τα οποία κατά το
μεγαλύτερο μέρος ήταν βενζίνη. Οι αντάρτες επιχείρησαν αρκετές φορές να
πλησιάσουν την αποθήκη καυσίμων, αλλά η σθεναρή άμυνα και η αυτοθυσία των

461 Σήμερα η γέφυρα δεν υπάρχει, γιατί έχει μπαζωθεί το ρέμα. Βρισκόταν σε απόσταση 15 μέτρων
από τον Β΄ Παιδικό Σταθμό, εκεί ακριβώς που αρχίζει η ανηφόρα που οδηγεί στο Βαρόσι.

464
ανδρών της μικρής αυτής φρουράς τους κράτησε μακριά και δεν τους επέτρεψε να
βάλουν φωτιά σ’ αυτή.

Ομάδα ενωμοτάρχη Χρήστου Ράμμου

Για τη φύλαξη του Αστυνομικού Τμήματος (σπίτι Παπαλέξη), στο οποίο

υπήρχαν 80 κρατούμενοι, οι περισσότεροι «αριστεροί», είχε διατεθεί η ομάδα του
ενωμοτάρχη Χρήστου Ράμμου, που αποτελούνταν από τον ενωμοτάρχη Μήτση
Θεοφάνη και τους χωροφύλακες Κοτοπουλά Δημήτριο, Μεριβάνη Δημήτριο, Σινάπη
Σπύρο, Κοκμοτό Δημήτριο, Λιάπη Σωτήριο και Αλευρά Σταύρο. Όταν ο
ενωμοτάρχης Χ. Ράμμος διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε πλέον κίνδυνος προσβολής του
Αστυνομικού Τμήματος, μετέβη με την ομάδα του αρχικά για ενίσχυση της φρουράς
του ηλεκτρικού εργοστασίου και στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς το Νεκροταφείο,
όπου συμμετείχε στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις μαζί με τα τμήματα του στρατού.

Απώλειες Εθνικών Δυνάμεων

Γενικά ο αγώνας για την απομάκρυνση των ανταρτών από τα Γρεβενά υπήρξε
σκληρός και πεισματώδης και διήρκεσε μέχρι την 10:30 ώρα, οπότε οι αντάρτες, μετά
τις σοβαρές απώλειες που υπέστησαν, από τις σφοδρές και άμεσες αντεπιθέσεις των
στρατιωτικών τμημάτων και τα πυρά του πυροβολικού και της αεροπορίας, τράπηκαν
σε άτακτη φυγή.
Η Φρουρά Γρεβενών είχε συνολικά 11 νεκρούς, από τους οποίους 5 του
στρατού, 3 της χωροφυλακής και 3 ΜΑΥ-ΜΑΔ. Από τους νεκρούς οι 4 (ποσοστό
36%) κατάγονταν από τα χωριά των Γρεβενών. Οι τραυματίες ήταν 22, από τους
οποίους 18 του στρατού, 1 της χωροφυλακής και 3 ΜΑΥ-ΜΑΔ.
Από τον άμαχο πληθυσμό τραυματίστηκαν έξι (6).

Τα ονοματεπώνυμα των νεκρών του Στρατού και της Χωροφυλακής είναι τα

παρακάτω:
1. Έφεδρος Λοχίας Λουκάκης Μιχαήλ του Ευαγγέλου, από το Λασίθι της Κρήτης.
Σιτιστής 4/529 λόχου, κλάσεως 1939, έπεσε μαχόμενος στη βόρεια παρυφή της
πόλης.
2. Έφεδρος Λοχίας Γρίδας Ζήσης του Κωνσταντίνου, από τη Ροδιά Γρεβενών, της
ΜΑΔ/529 Τάγματος, κλάσεως 1936. Εκτελώντας καθήκοντα οπλοπολυβολητή,
στο προχωρημένο φυλάκιο στο Μύλο του Μπούσιου, και, ενώ η μάχη
βρισκόταν στο πιο κρίσιμο σημείο, εξήλθε του χαρακώματος και
ακολουθούμενος από μικρή ομάδα, άρχισε να καταδιώκει τους αντάρτες.
Δέχθηκε ριπή οπλοπολυβόλου και έπεσε νεκρός.
3. Στρατιώτης Αθανασίου Δημήτριος του Παναγιώτου, από την Πέτρα Λιβαδειάς,
του 2/529 λόχου, κλάσεως 1941. Έπεσε μαχόμενος στα ΒΑ φυλάκια της πόλης,
πολεμώντας όρθιος.
4. Στρατιώτης Παπαθανασίου Ιωάννης του Αθανασίου, από τις Ράχες Φθιώτιδας,
κλάσεως 1945. Μαχόμενος με την ομάδα του λοχία διμοιρίτη Κοντού Γεωργίου

465
 του Λόχου Διοικήσεως του 529 Τάγματος, κατά την αντεπίθεση προς
καταδίωξη των ανταρτών φονεύτηκε 500 μέτρα πιο πέρα από το ύψωμα του
Προφήτη Ηλία.
5. Στρατιώτης Γιώργου Χρήστος του Ευθυμίου από τον Παλαιόπυργο Αρκαδίας,
του 2/506 λόχου, κλάσεως 1941. Έπεσε μαχόμενος κατά την αντεπίθεση για
ανακατάληψη του υψώματος του φυλακίου Δ4 (Βαρόσι).
6. Στρατιώτης Θεοδοσάτος Νικόλαος του Σωκράτους από τον Ασπρογέρακα
Κεφαλονιάς, του 4/506 λόχου κλάσεως 1941. Ανεβαίνοντας πρώτος στο ύψωμα
του φυλακίου Δ4 (Βαρόσι), κατά τη διάρκεια της αντεπίθεσης, για την
ανακατάληψή του, δέχτηκε ριπή από κοντινή απόσταση και έπεσε νεκρός.
7. Έφεδρος στρατιώτης Τούλιας Ηλίας του Βασιλείου, από τις Αμυγδαλιές
Γρεβενών, ΜΑΥ/529 Τάγματος, κλάσεως 1930. Έπεσε μαχόμενος στα βόρεια
φυλάκια της πόλης, πολεμώντας όρθιος.
8. Έφεδρος στρατιώτης Παπαδόπουλος Θεόδωρος του Ιορδάνη, από την Κοκκινιά
Γρεβενών, ΜΑΥ/529 Τάγματος, κλάσεως 1930. Έπεσε μαχόμενος κατά την
αντεπίθεση, που έγινε από τμήματα στρατού και χωροφυλακής για
ανακατάληψη των ΝΔ φυλακίων της πόλης.
9. Υπενωμοτάρχης Παρλαβάντζας Νικόλαος του Αθανασίου, από τα Μάρμαρα
Φθιώτιδας. Φονεύτηκε στη γέφυρα Μπέζα, η οποία βρισκόταν 15 μέτρα πιο
πέρα από το σημερινό Β΄ Παιδικό Σταθμό, στο σημείο που αρχίζει η ανηφόρα
για το Βαρόσι.
10. Χωροφύλακας Καρδακάρης Σπυρίδων του Θεοδώρου, από την Κάτω
Γαρούνα Κέρκυρας. Φονεύτηκε στη γέφυρα Μπέζα, μαζί με τον υπενωμοτάρχη
Ν. Παρλαβάντζα.
11. Χωροφύλακας Βράνος Ζήσης του Γεωργίου, από το Μαυρονόρος Γρεβενών.
Φονεύτηκε στα χαρακώματα του φυλακίου Δ4 (Βαροσίου).

Όλοι οι τραυματίες διακομίστηκαν στο Κρατικό Νοσοκομείο Γρεβενών (στη

θέση που είναι σήμερα το Πρατήριο της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών) και
μετά την ήττα και υποχώρηση των ανταρτών από τα υψώματα Ταξιάρχη-Κοκκινιάς οι
βαριά τραυματισμένοι προωθήθηκαν στο Νοσοκομείο Κοζάνης. Τα ονόματα των
τραυματιών, που είναι γνωστά, είναι τα παρακάτω:
 Μόνιμος ανθυπολοχαγός Αστερής Κωνσταντίνος, διμοιρίτης του 2/506 λόχου
της διλοχίας.
 Μόνιμος επιλοχίας Σύρρος Βασίλειος, διμοιρίτης του 3/529 λόχου.
 Έφεδρος λοχίας Πασχάλης Χρήστος, του ΛΔ/529 Τάγματος.
 Στρατιώτης Δούμας Θρασύβουλος, του ΛΔ/529 Τάγματος.
 Στρατιώτης Τσιλίφης Γεώργιος, του ΛΔ/529 Τάγματος.
 Στρατιώτης Βαγενάς Κωνσταντίνος, του 3/529 λόχου.
 Στρατιώτης Πορφύρης Παύλος.
 Στρατιώτης Κώτης Ευστάθιος.
 Ενωμοτάρχης Λύρας Κωνσταντίνος.

466
 Απώλειες ανταρτών

Νεκροί 146, από τους οποίους 8 αντάρτισσες. Επιπλέον βρέθηκαν τις

επόμενες ημέρες από χωρικούς και 50 νεκροί στη δασωμένη περιοχή που
περικλείεται μεταξύ των χωριών Έλατος- Οροπέδιο- Σύδενδρο- Μεγάλο Σειρήνι και
Κυρακαλή, οι περισσότεροι από τους οποίους φονεύτηκαν από την αεροπορία. Οι
αντάρτες παρέλαβαν μαζί τους και άγνωστο αριθμό νεκρών, όπως συνάγεται από την
έκθεση Γιαννούλη, που αναφέρει ότι στον τομέα του 850 Τάγματος (βόρεια
υψώματα) «προσανατόλισε μέρος της εφεδρείας και βοήθησε αποτελεσματικά στην υποχώρηση των
τμημάτων, στη μεταφορά τραυματιών και νεκρών».
Στις παραπάνω απώλειες δεν υπολογίζονται οι τραυματίες που παραλήφθηκαν
κατά την οπισθοχώρηση και μεταφέρθηκαν στους Φιλιππαίους και Σαμαρίνα, οι
οποίοι, σύμφωνα με τις καταθέσεις των παραδοθέντων ανταρτών, πρέπει να
υπερέβαιναν τους διακόσιους. Ο γιατρός Νώντας Σακελλαρίου, που βρισκόταν κοντά
στο ΣΔ του Γιαννούλη, αναφέρει ότι διακομίστηκαν στους Φιλιππαίους 115
τραυματίες, οι οποίοι στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στη Σαμαρίνα462.
Αιχμάλωτοι: 50 από τους οποίους 12 αντάρτισσες. Παραδόθηκαν αυθόρμητα
την επομένη της μάχης άλλοι 33 αντάρτες.
Από τους νεκρούς των ανταρτών βεβαιώθηκε η ταυτότητα των παρακάτω στελεχών:
 Κατσώνης (Λουκίνας Γεώργιος), διοικητής ΙΙ Τάγματος Χασίων. Στα θυλάκια
του χιτωνίου του βρέθηκε αντίγραφο της διαταγής επιχειρήσεων.
 Βίδρας Αλέξανδρος από το Πολυνέρι Γρεβενών, διοικητής 1ου λόχου 846
Τάγματος.
 Γκίζας Αθανάσιος από τον Πολυπόταμο Φλώρινας, διοικητής 2ου λόχου 846
Τάγματος.
 Παπαζήσης, διοικητής λόχου 850 Τάγματος.
 Κουτρούμπας, διοικητής 1ου λόχου 850 Τάγματος.
 Κατούλας Νικόλαος, διμοιρίτης λόχου Βίδρα.
 Δαδαλής Δημήτριος, καπετάνιος διμοιρίας λόχου Βίδρα.
 Βουνοτρυπίδου Κατίνα από την Πτολεμαΐδα, καπετάνισσα 1ου λόχου 850
Τάγματος.

462 Νώντα Σακελλαρίου, Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού Στρατού, Αθήνα χ. χ., σελ. 51.

467
 Στην πρώτη σειρά νεκροί βαθμοφόροι των ανταρτών.
Από αριστερά: Γκίζας, Κατσώνης, Παπαζήσης και Βίδρας

Νεκροί αντάρτες από τη μάχη των Γρεβενών,

όπως τους είχαν εναποθέσει σε παρακείμενο του Νεκροταφείου αγρό.

Το πολεμικό υλικό που περιήλθε στα χέρια του στρατού, ήταν 26

οπλοπολυβόλα Μπρεν, 40 αυτόματα Στεν, 2 ολμίσκοι, 150 τυφέκια και αρκετά
πυρομαχικά.
Ο υπεύθυνος διοικητής της επιχείρησης για κατάληψη των Γρεβενών
Γεώργιος Γιαννούλης, στην έκθεση που υπέβαλε προς το Γενικό Αρχηγείο για την
ομώνυμη μάχη, για να αμβλύνει τις εντυπώσεις της αποτυχίας του, αναφέρει τις
παρακάτω διογκωμένες ανακρίβειες, σχετικά με τις απώλειες των αντιπάλων και του
πολεμικού υλικού463:
463 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 460.

468
 «.. Αποτελέσματα. Ο εχθρός συνολικά είχε 228 νεκρούς, 93 τραυματίες και 6
αιχμαλώτους. Κάηκαν 3 αυτοκίνητα, 1 τεθωρακισμένο και 2 οχυρωμένα σπίτια
στα Γρεβενά.
Λάφυρα. 1 ομαδικός όλμος, 7 οπλοπολυβόλα, 40 τυφέκια, πολλά πυρομαχικά, 2
ασύρματοι, 50 βλήματα όλμου, 2 ολμίσκοι με 30 βλήματα, 42 μεταγωγικά, πολλά
ατομικά είδη στρατιωτών.
Δικές μας απώλειες μόνον του Αρχηγείου Βοΐου- Γράμμου, νεκροί 23,
τραυματίες 54, αγνοούμενοι 20..»

Το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ στην έκθεσή του, η οποία δημοσιεύεται στο
Παράρτημα «Ε» σελ. 630 για λόγους εντυπώσεων και παραπλάνησης της κοινής
γνώμης, ανέφερε επίσης ότι οι απώλειες της Φρουράς Γρεβενών ήταν 298 νεκροί, 93
τραυματίες και 6 αιχμάλωτοι και ότι οι απώλειες των ανταρτών σε νεκρούς και
τραυματίες ήταν γύρω στους 200. Τα ίδια μεταδόθηκαν μαζί με πολλές άλλες
ανακρίβειες και από το ραδιοφωνικό σταθμό του ΔΣΕ στις 12.8.47.
Οι νεκροί οπλίτες του στρατού και της χωροφυλακής ενταφιάστηκαν την
επομένη της μάχης στο στρατιωτικό Νεκροταφείο της πόλης (εκεί που είναι σήμερα
το κλειστό κολυμβητήριο) και οι αντάρτες σε παρακείμενο του Νεκροταφείου αγρό.
Κατά την κηδεία των 11 οπλιτών της Φρουράς Γρεβενών, εκφώνησε
επικήδειο λόγο ο ταγματάρχης Χρήστος Κοκονέτσης, αποσπάσματα του οποίου
έχουν ως εξής:

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ ΜΑΣ

ΤΗΣ ΕΠΟΠΟΪΑΣ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Λατρεμένα μας Αδέλφια- Λατρεμένα μας Παιδιά,

8-10 τάγματα Εαμοσλαύων Συναγωνιστών κτύπησαν χθες στις 3.30 ώρα
την ηρωική πόλη που μας ενεπιστεύθη από εννέα μήνας η αγαπημένη μας
Πατρίδα. Η διαταγή που δόθηκε στους Ούννους ήταν ρητή και κατηγορηματική:
«Μόλις ο ήλιος φωτίση θ’ αρχίση η σφαγή» λίγα λόγια αλλά με πολύ νόημα
έλεγε η διαταγή των εχθρών μας. Μόλις ο ήλιος φωτίση. Ενώ εις ολόκληρον τον
κόσμον η ροδόχρυση ανατολή θα χαιρετίζωνταν με το κελάιδημα των πουλιών,
με το φιλί της μάννας, με το χαρούμενο επιφώνημα του παιδιού, ενώ εις όλον τον
κόσμον η ανατολή του ήλιου θα έφερνε το γλυκοξύπνημα γεμάτο ελπίδες και
χαρά για τη ζωή, στα Γρεβενά το μαχαίρι άτιμου εθνοπροδότου και Σλαύου
κατακτητού θα έβαφε στο αίμα την καταπράσινη γη.
Πλάι στο σφρίγος της ζωής η νέκρα του θανάτου, πλάι στο φως το
σκοτάδι, πλάι στην ανατολή της ημέρας η δύσις της ζωής......
Μπροστά από τους πρώτους, γενναίοι των γενναίων Σεις, ορμώντας
ασυλλόγιστα στη ζάλη του ενθουσιασμού Σας, πέσατε μαχόμενοι. Ατύχημα ο
θάνατος, αλλά ευτύχημα όταν ο θάνατος αυτός χάρισε τη ζωή σε χιλιάδες αθώα
γυναικόπαιδα που με θανάσιμη αγωνία έζησαν τις τραγικές στιγμές της
μάχης.........

469
 Κοιμηθήτε ήσυχοι τον αιώνιον ύπνον σας μεγάλοι μας Νεκροί. Επράξατε
το καθήκον Σας και αρκεσθήτε εις μόνην την ανταμοιβήν που δίδει η
ικανοποίησις της εκπληρώσεώς του.
Ένδεκα νέοι ήρωες μαζί με τους ήδη κατά καιρούς φονευθέντας εις τον
υπερ των Γρεβενών αγώνα θα αποτελέσητε προ των πυλών της πόλεως το
ισχυρότερον φυλάκιον, το φυλάκιον του Νεκροταφείου. Όταν ο ιδιόρρυθμος
αυτός πόλεμος τελειώση δι’ όλους εσάς που πέσατε από εννεαμήνου δια την
σωτηρίαν της, η πόλις των Γρεβενών θα υψώση στήλην από καλλίγραμμον
μάρμαρον εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης και κάθε χρόνο χιλιάδες Λαού γονυκλινείς
θα σας ευχαριστούν464 .........
Λαός, Στρατός, Έθνος και Κράτος, ολόκληρος η Ελληνική φυλή Σας
ευχαριστεί. Και ιδιαιτέρως οι συμπολεμισταί σας, Διοικητής, Αξιωματικοί,
Υπαξιωματικοί και Στρατιώται του 529 Τάγματος Πεζικού καταθέτουν προ των
σορών σας ταπεινό στεφάνι από λουλούδια και φύλλα που μαζέψαμε από την
άγια γη των Γρεβενών που ποτίστηκε χθες από το αγνό αίμα σας και είναι
σήμερα ελεύθερη.

Ο Δήμος Γρεβενών, συμμετέχοντας στο βαρύ πένθος των ηρωικών νεκρών,

που έχυσαν το αίμα τους, για να παραμείνουν τα Γρεβενά ελεύθερα, έστειλε
συλλυπητήριες επιστολές στις οικογένειες των θυμάτων και μέσα στα πλαίσια των
οικονομικών δυνατοτήτων του, διέθεσε για κάθε οικογένεια ένα συμβολικό
χρηματικό ποσό των 500. 000 δραχμών.

Τμήμα ΜΑΔ Γρεβενών με διοικητή τον υπολοχαγό Αλέξανδρο Ζγώνη

464 Ηρώο ή επιτύμβια στήλη δεν αναγέρθηκε ποτέ, για να τιμηθούν οι νεκροί, γιατί οι άρχοντες της
πόλης που εκλέχθηκαν μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, ξέχασαν τους ήρωες, που θυσιάστηκαν
για την πόλη και το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν η μικροπολιτική. Εξαίρεση αποτέλεσε η
Χωροφυλακή, που με δική της πρωτοβουλία ανέγειρε καλλιμάρμαρο ηρώο σε κεντρικό σημείο της
πόλης.

470
 Συμπλοκές στρατού και ανταρτών περιφερειακά της πόλης των Γρεβενών

Κατά τη διάρκεια της μάχης, τόσο η XV Μεραρχία από την Κοζάνη, όσο και
η ΙΧ Μεραρχία από τα Τρίκαλα κίνησαν τμήματα για ενίσχυση του 529 Τάγματος. Τα
τμήματα της Κοζάνης καθηλώθηκαν μπροστά από τον Αλιάκμονα ποταμό, στις
περιοχές Παλαιοκάστρου -Μπουγάζι Σιάτιστας, και στη συνέχεια, δυτικά της
Κοκκινιάς και Κιβωτού, ενώ των Τρικάλων βόρεια του Αγιοφύλλου.
Την ίδια περίοδο το 856 Τάγμα των ανταρτών προσέβαλε ταυτόχρονα τους
Σταθμούς Χωροφυλακής Αγίου Γεωργίου και Βατολάκκου. Στο Σταθμό Αγίου
Γεωργίου υπήρχε δύναμη 45 ανδρών και Βατολάκκου 32 ανδρών. Η συμπλοκή
κράτησε πέντε ώρες, χωρίς οι αντάρτες να πετύχουν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Τελικά αποχώρησαν με απώλειες 2 νεκρούς και 1 τραυματία. Οι άνδρες της
χωροφυλακής δεν είχαν απώλειες.
Σκληρές επίσης μάχες αναγκάσθηκαν να δώσουν και οι μονάδες της 42
Ταξιαρχίας με τα ανταρτικά τμήματα, που είχαν καταλάβει τα υψώματα Μελισσιού
και Αιμιλιανού. κατόρθωσαν να τα απωθήσουν και μέχρι το βράδυ της 25ης Ιουλίου
να φθάσουν στη γραμμή Δεσπότης- Ελευθεροχώρι. Την ίδια ημέρα τμήματα της 41
Ταξιαρχίας συνεπλάκησαν με τους αντάρτες στο ύψωμα Τσούκα Καραλή (3 χλμ.
νότια Μοναχιτίου) και, αφού τους καταδίωξαν, έφθασαν τις απογευματινές ώρες στο
Βενέτικο ποταμό.
Τμήματα των XV, ΙΧ και ΙΙ Μεραρχιών κινήθηκαν στην περιοχή των
Γρεβενών και τις επόμενες ημέρες. Η ΙΙ Μεραρχία, με τμήματα της 21 Ταξιαρχίας
κατέλαβε τις βραδινές ώρες της 26ης Ιουλίου το Μέγαρο. Η ΙΧ Μεραρχία, μετά την
ανατροπή διαδοχικών αντιστάσεων των ανταρτών, έφθασε στις 2 Αυγούστου στο
Βενέτικο ποταμό, Μαυρονόρος, Ανάβρυτα και στο ύψωμα Ψηλή Ράχη (νότια
Μεγάρου). Ταυτόχρονα διεξήγαγε σκληρούς αγώνες για την εκκαθάριση της
περιοχής Καρπερό-Ελάφι, λόγω διείσδυσης ανταρτών, οι οποίοι κράτησαν μέχρι 2
Αυγούστου.
Κατά τις πιο πάνω συγκρούσεις οι αντάρτες είχαν και άλλες απώλειες, που
υπολογίστηκαν σε 121 περίπου νεκρούς και 60 αιχμαλώτους. Συνολικά κατά τους
μετριότερους υπολογισμούς η επίθεση κατά των Γρεβενών και οι επιχειρήσεις, που
επακολούθησαν στην περιοχή, μέχρι 2 Αυγούστου στοίχισαν στο Αρχηγείο
Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας γύρω στους 600 νεκρούς, τραυματίες,
αιχμαλώτους και παραδοθέντες. Ήταν η πρώτη φορά που σε τόσο μικρό χρονικό
διάστημα οι αντάρτες είχαν τόσο σοβαρές απώλειες465.

465 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), Επιχειρήσεις
1947, Αθήνα 1980, σελ. 226.

471
 Οπλίτες ΜΑΥ-ΜΑΔ, αριστερά Σάββας και δεξιά Βασίλης Γκόσης από τη Ροδιά

Ευχαριστίες λαού Γρεβενών προς τη Φρουρά της πόλης

Την επόμενη ημέρα από τη μάχη (26 Ιουλίου) οι εκπρόσωποι του λαού των
Γρεβενών, για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους και να τιμήσουν τους
υπερασπιστές της πόλης, υπέβαλαν στις στρατιωτικές αρχές της πόλης το παρακάτω
ψήφισμα:

ΨΗΦΙΣΜΑ
ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ

Οι υπογεγραμμένοι, Μητροπολίτης Γρεβενών, εκπρόσωποι του Δήμου,

των Σωματείων και Οργανώσεων της Πόλεως Γρεβενών,

Απηχούντες το κοινόν αίσθημα και εκπληρούντες πάνδημον αξίωσιν των

κατοίκων αυτής,

Υποβάλλομεν τον θαυμασμόν και την ευγνωμοσύνη όλου του

Πληθυσμού εις τον Διοικητήν, τους Αξιωματικούς και τους άνδρας της
ΦΡΟΥΡΑΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ.

ΕΣΤΑΘΗΣΑΝ ΑΚΛΟΝΗΤΟΙ

εις τας θέσεις των κατά την γενομένην την 4ην πρωινήν της 25ης Ιουλίου 1947
αιφνιδιαστικήν κατά της πόλεως Γρεβενών επιδρομήν 2.500 και πλέον
σλαυοκομμουνιστών οπλισμένων με παντός είδους όπλα από τους

472
 επιβουλευομένους αυτήν ταύτην την ύπαρξιν της φυλής, μικρούς βαρβάρους και
δολίους γείτονας.
Και αγωνιζόμενοι κατά πολλαπλασίων δυνάμεων επί εξ και πλέον ώρας,
ολίγοι αυτοί, κατά πολλών και εις πολλάς περιπτώσεις μεμονωμένοι άνδρες κατά
εκατοντάδων, ΕΣΩΣΑΝ ΜΕ ΜΟΝΟΝ ΤΟΝ ΑΦΘΑΣΤΟΝ ΗΡΩΪΣΜΟΝ ΤΩΝ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΑΡΑΜΙΛΛΟΝ ΑΥΤΟΘΥΣΙΑ ΤΩΝ, όχι μόνον την ζωήν χιλιάδων
γυναικοπαίδων, αλλά και την ΤΙΜΗΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ αποδείξαντες άπαξ έτι
ότι οι Έλληνες είναι αυτοί αείποτε δια μέσου των αιώνων και δύνανται να
επαναλαμβάνωσι τα θαύματα των Θερμοπυλών, Μαραθώνος, Σαλαμίνος,
Μεσολογγίου, Πίνδου και τα άλλα της ΠΑΝΕΝΔΟΞΟΥ ΤΡΙΣΧΙΛΙΕΤΟΥΣ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ, γενόμενοι ούτω.
ΑΞΙΟΙ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΑΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ
ου μόνον της σωθείσης εκ βεβαίας σφαγής πόλεως, αλλά και της αιωνίας
ΕΛΛΑΔΟΣ.

Εγένετο εν ΓΡΕΒΕΝΟΙΣ την 26ην Ιουλίου του έτους

1947.

Ο Μητροπολίτης Γρεβενών ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ

Ο Δημαρχών Π. ΤΣΟΛΑΚΗΣ

Ο Πρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Ν. ΖΑΜΚΙΝΟΣ

» Εμπορικού » Δ. ΚΑΝΙΣΤΡΑΣ
» Εθνικής Ενώσεως Δ. ΓΑΓΑΛΗΣ
» Ιατρικού Συλλόγου Η. ΗΛΙΑΣ
» Φαρμακοποιών Θ. ΣΠΙΡΤΟΣ
» Επαγγελματιών Π. ΜΠΙΖΙΟΥΡΑΣ
» Αναπήρων Πολέμου Ε. ΚΕΧΑΓΙΑΣ
» Ενώσεως Πυροπαθών Θ. ΣΠΙΡΤΟΣ
» Ενώσεως Γεωργικών Συν)σμών Ν. ΣΙΟΥΛΗΣ
» Κτηνοτρόφων Α. ΒΗΤΤΟΣ
» Δενδροκομικών Ε. ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ
» Εργατικού Κέντρου Α. ΜΠΟΥΚΛΑΣ

Το παραπάνω ψήφισμα επιδόθηκε στο διοικητή του 529 ΤΠ

αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πανταζή σε επίσημη τελετή που
πραγματοποιήθηκε στο Μητροπολιτικό ναό των Γρεβενών, στις 7 Σεπτεμβρίου 1947.
Σχετικά με την απονομή ηθικών αμοιβών στους άνδρες της Φρουράς για τη
γενναιότητα και το θάρρος, που επέδειξαν, για να υπερασπιστούν την πόλη, έγιναν οι
ανάλογες προτάσεις, ο οποίες περιλαμβάνονται στο Παράρτημα «ΣΤ», σελ. 640.

Ηθικές Αμοιβές που απονεμήθηκαν στην πόλη των Γρεβενών

και σε άτομα διαφόρων υπηρεσιών

473
 Για την προσφορά των κατοίκων της πόλης στην αντιμετώπιση της εχθρικής
απειλής, απονεμήθηκε στο Δήμο Γρεβενών ο Πολεμικός Σταυρός Α΄ Τάξεως466. Το
σχετικό Β.Δ. έχει ως εξής:

Περί απονομής Πολεμικού Σταυρού Α΄ Τάξεως

εις τον Δήμον Γρεβενών

ΠΑΥΛΟΣ

ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Έχοντες υπ’ όψει: 1) τον υπ’ αριθ. 2646)40 Α.Ν. «περί απονομής ηθικών
αμοιβών δια διακεκριμένας πράξεις », 2) το υπ’ αριθ. 879)47 πρακτικόν
αποφάσεως του Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου και 3) προτάσει του
Ημετέρου επί των Στρατιωτικών Υπουργού, απεφασίσαμεν και διατάσσομεν:
Απονέμομεν τον Πολεμικόν Σταυρόν Α΄ Τάξεως
εις τον Δήμον Γρεβενών.
Διότι κατά τας επανειλημμένας επιθέσεις των συμμοριτών κατά της πόλεως
Γρεβενών, ως και κατά την τελευταίαν τοιαύτην της 25 Ιουλίου 1947, καθ’ ην
περί τα 8 συμμοριακά τάγματα επετέθησαν εξ όλων των κατευθύνσεων, οι
κάτοικοι της πόλεως επέδειξαν ηρωϊσμόν και συνέδραμον τας ενόπλους δυνάμεις
συμβαλόντες εις την αποτελεσματικήν άμυναν και συντριβήν των επιδρομέων.
Εις τον αυτόν επί των Στρατιωτικών Υπουργόν ανατίθεμεν την δημοσίευσιν και
εκτέλεσιν του παρόντος Διατάγματος.
Εν Αθήναις τη 5 Μαρτίου 1948

ΠΑΥΛΟΣ Β΄
Ο επί των Στρατιωτικών Υπουργός

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

Για τον υπερβάλλοντα ζήλο και την προθυμία, που επέδειξε το προσωπικό του
Κρατικού Νοσοκομείου Γρεβενών, για την περίθαλψη των τραυματιών οπλιτών κατά
τη μάχη των Γρεβενών, η Κυβέρνηση απένειμε το Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων 467
στο Διαχειριστή του Νοσοκομείου, Μιχαήλ Δίγκα, και στις Αδελφές Νοσοκόμες,
Σοφία Ρομπόλη, Ελένη Μέρμηγκα και Βασιλική Μπουγιώτα.
Επίσης απονεμήθηκε το ίδιο μετάλλιο και στον υπάλληλο ΤΤΤ, Στέργιο
Ζαμανάκο, γιατί κατέβαλε κατά τη μάχη των Γρεβενών αξιέπαινες προσπάθειες, για
την απρόσκοπτη τηλεφωνική επικοινωνία του 529 Τάγματος με όλα τα
εγκατεστημένα στα διάφορα αμυντικά σημεία της πόλης τμήματα, παρά τα
επανειλημμένα κοψίματα των γραμμών από τους αντάρτες, και γιατί ανέπτυξε
ασυνήθιστη πρωτοβουλία για την κατασκευή νέας στρατιωτικής τηλεφωνικής
γραμμής από Γρεβενά προς Βατόλακκο-γέφυρα Αλιάκμονα και γέφυρα
Ελευθεροχωρίου.
466 ΦΕΚ. Α 90/1948
467 ΦΕΚ. Γ 75/1948

474
 Για την άψογη συνεργασία, που είχε ο Δήμαρχος Γρεβενών Θεμιστοκλής
Κατσάνος με το 529 Τάγμα κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην πόλη, η
κυβέρνηση του απένειμε το Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων με το εξής αιτιολογικό468:

Διότι ως Δήμαρχος Γρεβενών καθ’ όλην την διάρκειαν της ΧΙμήνου

παραμονής του 529 Τάγματος εν Γρεβενοίς επέδειξεν αξιόλογον Εθνικήν δράσιν
και πολυτίμως δια της εργατικότητός του και ανωτέρας αντιλήψεως καθήκοντος
εν τω κύκλω ενεργειών του εβοήθησε το Τάγμα εις την εκπλήρωσιν της
αποστολής του.

Συγχαρητήρια τηλεγραφήματα

Ο διοικητής της ΧV Μεραρχίας, υποστράτηγος Χρήστος Μαντάς, το

απόγευμα της 25ης Ιουλίου έστειλε προς το διοικητή του 529 τάγματος και τις λοιπές
μονάδες το παρακάτω σήμα:

Αριθ. 5969/25-7-47
Προς 529 Τάγμα και λοιπάς Μονάδας
Αλλεπάλληλοι θρίαμβοι 529 Τάγματος, ως και Διλοχίας 506 Τάγματος και
λοιπών ηρωικών συνεργατών όπλων πυροβολικού, τεθωρακισμένων, βαρέων
όλμων, Βασιλικής Χωροφυλακής, ΜΑΔ-Μ.Α.Υ. και άλλων συμπολεμιστών σας,
με πληροί χαράν και υπερηφάνειαν δια το ασύλληπτον έργον .
Επίσης την ηρωικήν Βασιλικήν Αεροπορίαν που με πίστιν, στοργήν και
αυτοθυσίαν σας συνέδραμεν εις τον τιτάνιον αγώνα σας κατά δεκαπλασίων υμών
δυνάμεων. Είμαι υπερήφανος, διότι σας διοικώ επί 10 ήδη μήνας, καθ’ ους δεν
προσφέρατε παρά νίκας και αίγλην. Με μαχητάς σαν και σας ο αγών κατά των
ΜΗΤΡΑΛΟΙΩΝ θα λήξη με πλήρη επικράτησιν των αρχών του Έθνους και των
Νόμων της πατρίδος.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΝΤΑΣ
ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ-ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ

Ο Βουλευτής Αλέκος Λαδάς έστειλε στο Δήμαρχο Γρεβενών, Θεμιστοκλή

Κατσάνο, το παρακάτω τηλεγράφημα469:

Παρακαλώ διαβιβάσατε εγκάρδια συγχαρητήριά μου ηρωικόν μας

στρατόν και γενναίον λαόν πόλεως Επαρχίας Γρεβενών δια πρωτοφανή
εξαίρετον ηρωικήν απόκρουσιν και συντριβή πολυαρίθμων σλαυοκομμουνιστών
επιτιθεμένων πόλιν Γρεβενών. Χθες εσπέραν έσχον μακράν συνεργασίαν
Υπουργόν Στρατιωτικών λήψιν συντόμων μέτρων.
Λαδάς Βουλευτής Κοζάνης

Ανακήρυξη επίτιμων δημοτών της πόλης των Γρεβενών των διοικητών της ΧV
Μεραρχίας και 529 ΤΠ

468 ΦΕΚ. Γ 78/1948.

469 Υπ’ αριθ. 1531/31.7.47 έγγραφο Έπαρχου Γρεβενών.

475
 Με καθυστέρηση 21 ετών το Δημοτικό Συμβούλιο Γρεβενών, επί Δημαρχίας
του Αλεξάνδρου Ζγώνη, αποφάσισε ομόφωνα να ανακηρύξει επίτιμους δημότες της
πόλης τους πρωταγωνιστές της νίκης, διοικητή της ΧV Μεραρχίας, υποστράτηγο
Χρήστο Μαντά και διοικητή Φρουράς, αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πανταζή.
Τα ψηφίσματα υπ’ αριθ. 151/68 και 152/68, με τα οποία η πόλη των Γρεβενών
τίμησε τα δύο άξια τέκνα της Πατρίδας, ήταν τα εξής470:

Απόφαση 151/68
ΑΠΟΦΑΣΙΣ ΑΝΑΚΗΡΥΞΕΩΣ ΕΠΙΤΙΜΟΥ ΔΗΜΟΤΟΥ
ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Συνελθόν εν τη αιθούση συνεδριάσεων αυτού σήμερον 21ην Ιουλίου

1968 ημέραν Κυριακήν και ώραν 12ην μεσημβρινήν, επέτειον εορτασμού της
μάχης Γρεβενών, τη προσκλήσει και υπό την Προεδρίαν του Προέδρου αυτού
Γεωργίου Ποράβα, ακούσαν εισήγησιν του Δημάρχου Γρεβενών Αλεξάνδρου
Ζγώνη.

ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ
ΑΝΑΚΗΡΥΣΣΕΙ ΕΠΙΤΙΜΟΝ ΔΗΜΟΤΗΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
ΤΟΝ ΧΡΗΣΤΟΝ ΜΑΝΤΑΝ
ΑΝΤΙΣΤΡΑΤΗΓΟΝ ε.α.
Διότι, Διοικητής ων της ΧV Μεραρχίας, διαβλέψας εγκαίρως και
επακριβώς την επικείμενην κατά την 25ην Ιουλίου 1947 επίθεσιν των Κ)Σ προς
κατάληψιν της πόλεως Γρεβενών, διέταξεν την άμεσον ενίσχυσιν της Φρουράς
ταύτης και ούτω απεκρούσθη και συνετρίβη η εκδηλωθείσα λυσσαλέα επίθεσις
τούτων διασωθείσης της πόλεως εκ βεβαίας καταστροφής.
Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ
Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

Το παραπάνω ψήφισμα το επέδωσε σε επίσημη τελετή ο Δήμαρχος Γρεβενών

και πολεμιστής στη μάχη ως υπολοχαγός, Αλέξανδρος Ζγώνης, προς το Στρατηγό
Χρήστο Μαντά, ο οποίος είχε προσκληθεί και παραβρέθηκε στα Γρεβενά κατά τον
εορτασμό της νίκης.
Απόφαση 152/68
ΑΠΟΦΑΣΙΣ ΑΝΑΚΗΡΥΞΕΩΣ ΕΠΙΤΙΜΟΥ ΔΗΜΟΤΟΥ
ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Συνελθόν εν τη αιθούση συνεδριάσεων αυτού σήμερον την 21ην Ιουλίου 1968

ημέραν Κυριακήν και ώραν 12ην μεσημβρινήν, επέτειον εορτασμού της μάχης
των Γρεβενών, τη προσκλήσει και υπό την Προεδρίαν του Προέδρου αυτού
Γεωργίου Ποράβα, ακούσαν εισήγησιν του Δημάρχου Γρεβενών Αλεξάνδρου
Ζγώνη.
ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ
ΑΝΑΚΗΡΥΣΣΕΙ ΕΠΙΤΙΜΟΝ ΔΗΜΟΤΗΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

470 Χ. Γκούγια, Η μάχη των Γρεβενών, Γρεβενά 1970, σελ. 39 και Χρυσ. Πιπιλιάγκα, Η Ελλάς κατά
την από του 1942-1967 περίοδον, Αθήνα 1970, σελ.81-82.

476
 ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ ΠΑΝΤΑΖΗΝ
ΤΑΞΙΑΡΧΟΝ ε. α.
Διότι, Διοικητής ων της Φρουράς Γρεβενών κατά την 25ην Ιουλίου 1947 χάρις
εις τας αρίστας Οργανωτικάς του ικανότητας, το απαράμιλλον θάρρος του και
την γενναιότητά του, οργάνωσεν κατά τρόπον υποδειγματικόν και
αριστοτεχνικόν την άμυναν της πόλεως, ενεψύχωσεν τους αξίους υπερασπιστάς
της και ωδήγησεν τούτους εις την νικηφόρον έκβασιν της μάχης των Γρεβενών,
αποκρουσθείσης και συντριβείσης της λυσσαλέας κατά της πόλεως επιθέσεως
των Κ)Σ, διασωθείσης ούτω ταύτης εκ βεβαίας καταστροφής.
Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ
Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

Σύσκεψη στελεχών του ΔΣΕ για κριτική μετά την ήττα

Αμέσως μετά τη μάχη των Γρεβενών έγινε αχτίφ (σύσκεψη) στελεχών από τον
υπεύθυνο της επιχείρησης διοικητή του Αρχηγείου Βοΐου- Γράμμου Γεώργιο
Γιαννούλη, για να αναζητηθούν τα αίτια της ήττας και να γίνει η ανάλογη κριτική.
Παρατίθεται ένα απόσπασμα της έκθεσης, που συντάχθηκε από τον ίδιο το
Γιαννούλη, στις 25 Ιουλίου, που αφορά παρατηρήσεις για παραλείψεις στελεχών,
όπως του Ακρίτα και του Υψηλάντη471.

(…) Μετά την επιχείρηση έγινε αχτίφ στελεχών με θέμα την κριτική της
επιχείρησης και καθορισμός αποστολών για νέα δράση. Πήραν μέρος οι συν.
Πέτρος, Βούρος, Χείμαρρος, Νεμέρτσικας, Υψηλάντης, Καρτσούνης, Φωκάς,
Γιαννούλης, Θόδωρος.
Οι συν. Υψηλάντης και Φωκάς του Αρχηγείου Χασίων, στο αχτίφ αυτό
έριξαν πολλά βάρη στο συν. Ακρίτα, τον παρουσίασαν σαν να έσπασε το ηθικό
του και τον διακρίνει ηττοπάθεια. Για την μη εκπλήρωση τα αποστολής του
Τάγματος Κατσώνη ο συν. Υψηλάντης είπε ότι κατέβαλε όλες τις προσπάθειες
για να πιάσει το Τάγμα στα χέρια του και να το οδηγήσει στο Κοσμάτι, αλλά
στάθηκε αδύνατο γιατί πέρασε από άλλο δρομολόγιο.
Για την παρατήρηση που έγινε ότι θα έπρεπε το Τάγμα να κινηθεί νωρίς
από τα Ανάβρυτα προς το Κοσμάτι ή τουλάχιστο να ακολουθούσε το δρομολόγιο
Ανάβρυτα- Μαυρονόρος- Πολιτσιάρι, ο συν. Υψηλάντης απέκρουσε το πρώτο με
το ότι θα γινότανε αντιληπτή η κίνησή του και το δεύτερο με το ότι θα
καθυστερούσε περισσότερο αν ακολουθούσε το δρομολόγιο αυτό γιατί
παρουσιάζει πολλές χαραδρώσεις και δεν είχε κατάλληλο οδηγό. Για την
παρατήρηση που έγινε ότι θάπρεπε να συγκρατήσει το Τάγμα επεμβαίνοντας
έγκαιρα με το φόνο του συν. Κατσώνη απάντησε ότι έκανε ότι μπορούσε.
Παραξηγήθηκε μάλιστα χαρακτηρίζοντας την παρατήρηση αυτή σαν απόδοση
δειλίας (…)

471 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), τόμος 5ος, Αθήνα 1998, σελ. 461-462.

477
 Διαπιστώσεις και συμπεράσματα από την εξέλιξη της μάχης

Ο διοικητής της Φρουράς αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πανταζής

απέδωσε την περιφανή νίκη των Εθνικών Δυνάμεων και τη συντριβή των ανταρτών
κατά τη μάχη των Γρεβενών στους εξής τρεις παράγοντες:
 Στο ακμαίο ηθικό όλων των μαχητών και την πίστη στο δίκαιο του αγώνα.
 Στο άρτιο σχέδιο και την υποδειγματική οργάνωση της άμυνας.
 Στην απόφαση που έλαβε η διοίκηση να κρατήσει 3/4 της δυνάμεως σε κατάλληλα
σημεία ως εφεδρεία.

Γενικά μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής:

Η επίθεση των ανταρτών προπαρασκευάστηκε με μεγάλη μυστικότητα και
εκδηλώθηκε τις μεταμεσονύκτιες ώρες, για να αιφνιδιάσουν το στρατό και να
ολοκληρώσουν την αποστολή τους με το πρώτο φως της ημέρας, προκειμένου να
αποφύγουν τα πυρά της αεροπορίας και του πυροβολικού.
Ο αιφνιδιασμός τους δεν πέτυχε, γιατί όλα τα τμήματα της Φρουράς
Γρεβενών βρίσκονταν στις θέσεις τους και ανέμεναν την επίθεση. Εκείνο που δεν
περίμεναν η Στρατιωτική Διοίκηση Γρεβενών και η XV Μεραρχία ήταν ότι για την
κατάληψη και απομόνωση της πόλης θα διέθεταν οι αντάρτες τόσες πολλές δυνάμεις
(11 Τάγματα) με τόσο καλό εξοπλισμό και οργάνωση. Και αυτό γιατί τους
τελευταίους δέκα μήνες τα Γρεβενά είχαν υποστεί διάφορα πλήγματα που
αντιμετωπίζονταν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία και έδιναν την εντύπωση ότι οι
δυνατότητες των ανταρτών ήταν περιορισμένες.
Η άμυνα της δυτικής και νοτιοδυτικής πλευράς (Μύλος Μπούσιου- Βαρόσι)
είχε ανατεθεί μόνο σε φυλάκια της χωροφυλακής, ενώ υπήρχε η δυνατότητα,
τουλάχιστον στο Βαρόσι, να διατεθεί δύναμη μιας διμοιρίας στρατού, που θα
επάνδρωνε το ζωτικής σημασίας ύψωμα Δ4 και δε θα χρειαζόταν να γίνει ολόκληρη
επιχείρηση για ανακατάληψη αυτού.
Ο ασυρματιστής της XV Μεραρχίας, την κρίσιμη στιγμή της επίθεσης (03:30
ώρα), δεν απαντούσε, γιατί από ό,τι φαίνεται κοιμόταν και είχε κλείσει τον ασύρματο,
για να μην τον ενοχλούν, με αποτέλεσμα, ενώ γινόταν φοβερή μάχη στη ζώνη
ευθύνης της Μεραρχίας, ο Μέραρχος να μη γνωρίζει τίποτε επί δύο ώρες (μέχρι 05:30
ώρα που δόθηκε το πρώτο σήμα), για να επέμβει, γεγονός που μπορούσε να αποβεί
μοιραίο για την έκβαση του αγώνα.
Η ενέργεια να τροποποιηθεί η διαταγή επιχειρήσεων των ανταρτών και να
αναλάβει την επίθεση στην περιοχή Μπούσιου ενισχυμένος λόχος του 849 Τάγματος
(Μπατακόγια) ήταν σωστή, γιατί το μέτωπο επίθεσης, που είχε ανατεθεί αρχικά στο
846 Τάγμα (Σπύρου Παπαδημητρίου), ήταν μεγάλο και ο συντονισμός των τμημάτων
δύσκολος.
Η διαταγή των επιχειρήσεων των ανταρτών ήταν πολύ καλά μελετημένη και
κάλυπτε πλήρως τις απαιτήσεις της επιχείρησης, αλλά δεν έγινε ανάλυση αυτής από
τα κατώτερα κλιμάκια και κυρίως από τα Τάγματα της πρώτης γραμμής, ώστε να
γίνουν πιο συγκεκριμένες και σαφείς οι αποστολές των επί μέρους τμημάτων.

478
 Οι αντάρτες δεν είχαν υποστεί καμιά εκπαίδευση για επιχειρήσεις μέσα σε
κατοικημένες περιοχές και ο καθένας ενεργούσε με όποιο τρόπο θεωρούσε αυτό
σωστό.
Και τα τρία Τάγματα του Υψηλάντη (Παλαιολόγου, Μπαρμπαλιά και
Κατσώνη) καθυστέρησαν αδικαιολόγητα να καταλάβουν τις καθορισμένες από τη
διαταγή θέσεις.
Δεν έγινε η επίθεση στις 03:00 ώρα, που προέβλεπε η διαταγή, αλλά από τις
03:30 και μετά, με αποτέλεσμα ο χρόνος της νυχτερινής κάλυψης της επιχείρησης να
μειωθεί και με το φως της ημέρας τα τμήματα των ανταρτών να βρεθούν εκτεθειμένα
στις παρατηρούμενες βολές των όλμων, του Πυροβολικού, της Αεροπορίας και στις
αντεπιθέσεις του στρατού.
Δεν είχε προβλεφθεί αντικαταστάτης του Κατσώνη, για να αναλάβει αμέσως
μετά το φόνο του τη διοίκηση του τάγματος με αποτέλεσμα αυτό να διαλυθεί.
Δεν υπήρχαν πληροφορίες για την αμυντική διάταξη της προηγούμενης
ημέρας, παρ’ όλο που γνώριζαν ότι είχε φθάσει στα Γρεβενά για ενίσχυση διλοχία
στρατού στις 22 Ιουλίου. Αποτέλεσμα ήταν να επιτεθεί το 846 Τάγμα προς την
κατεύθυνση αυτή μόνο με το λόχο του Γκίζα, έχοντας την εντύπωση ότι, αν
εξουδετέρωνε το φυλάκιο Δ2 της Χωροφυλακής, ο δρόμος προς την πόλη θα ήταν
ελεύθερος. Σε διαφορετική περίπτωση, εφόσον υπήρχε σωστή πληροφόρηση, το
Αρχηγείο Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας θα ανέθετε προς την κατεύθυνση αυτή
δύναμη τάγματος, γιατί δε δικαιολογείται η δύναμη που θα ενεργούσε την επίθεση να
είναι μικρότερη από αυτή του αμυνομένου, όταν μάλιστα και το στοιχείο του
αιφνιδιασμού είναι αμφίβολο.
Δεν εκτελέστηκε η διαταγή από το Αρχηγείο Ηπείρου, για να στείλει λόχο του
Τάγματος Φωκά στους Μαυραναίους, αν και από την κατεύθυνση αυτή δεν
δημιουργήθηκαν προβλήματα στους αντάρτες, γιατί ο λόχος του στρατού δεν
μετακινήθηκε από τη θέση του. Ο διοικητής του 846 Τάγματος, Σπύρος
Παπαδημητρίου, για να δικαιολογήσει την άτακτη υποχώρηση των τμημάτων του,
ισχυρίστηκε στην έκθεση που υπέβαλε προς τα προϊστάμενα κλιμάκια ότι, επειδή η
κατεύθυνση προς τους Μαυραναίους έμεινε ακάλυπτη, δόθηκε η ευκαιρία στο λόχο
του στρατού, που βρισκόταν εκεί να κινηθεί προς τα Γρεβενά και να κτυπήσει από τα
νώτα το τάγμα του, που ενεργούσε στη νοτιοδυτική πλευρά της πόλης. Η
πραγματικότητα είναι ότι η προσβολή των υποχωρούντων ανταρτών του 846
Τάγματος έγινε από μια ομάδα ΜΑΥ, που είχε στήσει ενέδρα από το προηγούμενο
βράδυ στη γέφυρα του παλιού δρόμου προς Έλατο (εκεί που είναι σήμερα οι
αλευρόμυλοι του Γιαννακόπουλου), η οποία, όταν είδε το πρωί την άτακτη φυγή των
ανταρτών άρχισε να τους πυροβολεί από τα νώτα472.
Παρατηρήθηκε διοικητής λόχου (περίπτωση Γκίζα) να κάνει τον απλό μαχητή
και να μην ασχολείται με το συντονισμό των μαχόμενων ανδρών του, με αποτέλεσμα
από την αρχή της επίθεσης να τεθεί εκτός μάχης και ο λόχος του να παραμείνει χωρίς
αρχηγό.

472 Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες αναφέρουν ότι από τα πυρά της ομάδας αυτής σκοτώθηκε ο Βίδρας.

479
 Παρατηρήθηκε διοικητής λόχου (Βίδρας) να εγκαταλείψει τη διοίκηση του
λόχου και να ασχολείται προσωπικά με την ανεύρεση, σύλληψη και σφαγή ενός
πρώην αντάρτη, που είχε στρατολογηθεί βίαια και είχε λιποτακτήσει από το λόχο του.
Η ενίσχυση των ταγμάτων πρώτης γραμμής των ανταρτών, με τρεις λόχους
τυφεκιοφόρων πλήρεις και λόχο μηχανημάτων, συνολικής δύναμης 400 περίπου
ανδρών το καθένα, ήταν σωστή.
Δεν παρατηρήθηκαν ελλείψεις στις μονάδες των ανταρτών, γιατί όλα τα
τάγματα ήταν άρτια οργανωμένα και εξοπλισμένα και διέθεταν τα απαραίτητα μέσα
πυρός, όπως βαρείς όλμους (κάθε τάγμα είχε 2 ιταλικούς όλμους), ολμίσκους
ιταλικούς και γερμανικούς, βαριά πολυβόλα και οπλοπολυβόλα, χειροβομβίδες,
αντιαρματικές γροθιές και αφθονία πυρομαχικών.
Δεν υπήρχαν εφεδρικά τμήματα στα τάγματα ούτε αναπτύχθηκε βάση πυρός
με ομαδικούς όλμους κατά την επίθεση. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως οι ολμίσκοι.
Δεν τάχθηκαν όπλα για αντιαεροπορική άμυνα, λόγω της άτακτης φυγής.
Η κατάληψη των Γρεβενών θα είχε ως αποτέλεσμα την εκτέλεση αριθμού
«αντιφρονούντων» (ανεπίσημα στοιχεία αναφέρουν για 617 άτομα), τη βίαιη
στρατολόγηση 3.000-4.000 ανδρών και γυναικών, το παιδομάζωμα, τη λεηλασία και
την καταστροφή οικιών, όπως συνέβη αργότερα, όταν οι αντάρτες κατόρθωσαν να
καταλάβουν τις πόλεις Καρδίτσα (Δεκέμβριος 1948), Νάουσα και Καρπενήσι
(Ιανουάριος 1949).
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν εδώ και μερικά ενδιαφέροντα σημεία, που
τονίζει στη μελέτη και κριτική που έκανε το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ για τα αίτια
της ήττας και η οποία δημοσιεύτηκε το Φεβρουάριο του 1948 στο περιοδικό
«Δημοκρατικός Στρατός». Τα σημεία αυτά είναι τα εξής:

«..Τα τμήματα, σύμφωνα με τη διαταγή επιχείρησης, έφθασαν μέσα στις

καθορισμένες προθεσμίες στους χώρους τους, εκτός από τα παρακάτω:
Ο λόχος που ορίστηκε να καλύψει την επιχείρηση από Μαυραναίους δε
στάλθηκε και η κατεύθυνση αυτή έμεινε ακάλυπτη.
Το τάγμα Κατσώνη, που θα ενεργούσε από την ανατολική και νότια παρυφή
της πόλης δεν έφθασε έγκαιρα στη βάση εξόρμησής του και εκπλήρωσε την επίθεσή
του πολύ αργότερα από την ώρα που είχε καθοριστεί.
Το τάγμα Μπαρμπαλιά, που έπρεπε να βρίσκεται στο Μπουγάζι Σιάτιστας
στις 7 το πρωί της 25/7 έφθασε στη θέση του μόλις στις 12 η ώρα της 25/7.
Το τάγμα Παλαιολόγου, που προορίζονταν για τα υψώματα του Μελισσιού
αντί στις 3 το πρωί της 25/7 μόλις πρόφθασε να καταλάβει τις θέσεις του στις 7 το
πρωί.
Tη γενική διεύθυνση της επιχείρησης έπρεπε να την έχει, από την αρχή μέχρι
το τέλος, το Αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας, αφού στην επιχείρηση έπαιρναν μέρος
και τμήματα άλλων αρχηγείων. Ο ρόλος της διοίκησης έπαψε από τη στιγμή που
έβγαλε τη διαταγή επιχειρήσεων. Από εκεί και πέρα περίμενε μοιρολατρικά το
αποτέλεσμα.
Η επιχείρηση οργανώθηκε πρόχειρα και εκτελέστηκε χωρίς να γίνει σοβαρή
μελέτη. Τα τμήματα επιτέθηκαν κατά της πόλης χωρίς συνοχή και σύνδεσμο. Στην

480
επιχείρηση αυτή που ήταν καθαρά κατά κατοικημένου τόπου, οι βαθμοφόροι ενώ
έπρεπε να παίξουν καθοδηγητικό ρόλο, όπως αποδείχθηκε μεταβλήθηκαν όλοι σε
απλούς μαχητές.
Για τα τμήματα της κύριας ενέργειας (πόλης) έπρεπε να συγκροτηθεί
ξεχωριστή διοίκηση με επιτελείο και όχι εποπτεία, που σημαίνει ανεύθυνη διοίκηση
χωρίς συγκεκριμένα καθήκοντα.
Πουθενά δε φάνηκε η διοίκηση τόσο της γενικής διεύθυνσης (Γιαννούλης),
όσο και της διοίκησης των δύο ταγμάτων (Χείμαρρος) της κύριας ενέργειας.
Έγινε κακή εκτίμηση της κύριας και δευτερεύουσας προσπάθειας (η διοίκηση
έδωσε μεγαλύτερη προσοχή στις δευτερεύουσες αποστολές κάλυψης και όχι εκεί που
έπρεπε να δώσει το αποφασιστικό κτύπημα).
Υπήρχε έλλειψη πληροφοριών για τον εχθρό και έλλειψη καλής
προπαρασκευής και οργάνωσης για την επιχείρηση μέσα στην πόλη.
Δεν έγινε καμιά ενημέρωση των τμημάτων από τα πιο έμπειρα στελέχη για
τον τρόπο διεξαγωγής της μάχης μέσα σε κατοικημένο τόπο.
Δεν υπήρχε σύνδεσμος μεταξύ των ταγμάτων και της διοίκησης. Πουθενά δεν
έγινε επέμβαση της διοίκησης, με την εφεδρεία της.
Δεν οργανώθηκε βάση πυρός (όπλων πεζικού και μηχανημάτων) στις παρυφές
της πόλεως και σε άλλες κατάλληλες θέσεις για να υποστηρίξει τα τμήματα εφόδου
και να βάλει στο εσωτερικό του κατοικημένου τόπου ακόμα και για ενδεχόμενη
υποστήριξη σύμπτυξης.
Η εφεδρεία της γενικής διεύθυνσης της επιχείρησης, λόγω της μεγάλης
απόστασης (λόχος στο Σύδενδρο 9 χλμ. από Γρεβενά και Κυρακαλή 4 χλμ.) από τον
κύριο αντικειμενικό σκοπό και της σχεδόν ανυπαρξίας των μέσων συνδέσμων και
διαβιβάσεων, δε χρησιμοποιήθηκε παρά μέρος μόνο και σε χρόνο πολύ αργά και έτσι
η σύμπτυξη πήρε σε μερικούς τομείς το χαρακτήρα άτακτης υποχώρησης».

Απολογισμός και συνέπειες από την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού

Η ενέργεια για κατάληψη της πόλης των Γρεβενών αποτελεί σταθμό στην
ιστορία του ανταρτοπόλεμου. Για πρώτη φορά συγκεντρώθηκε τόσο μεγάλος όγκος
ανταρτικών δυνάμεων για κοινή δράση. Για πρώτη φορά από την προσβολή του
Λιτοχώρου (30.3.46), ημερομηνία που άρχισε ο ένοπλος αγώνας των κομμουνιστών,
καθορίζεται αντικειμενικός σκοπός η κατάληψη και διατήρηση ενός σημαντικού
κατοικημένου τόπου.
Η επίθεση είχε όλα τα γνωρίσματα μιας πολύ καλά σχεδιασμένης και
οργανωμένης επιχείρησης και η προετοιμασία της υπήρξε αρκετά καλή, ανεξάρτητα
αν παρουσιάστηκαν σφάλματα κατά την εκτέλεση.
Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι, αν οι αντάρτες καταλάμβαναν την πόλη, θα
επακολουθούσε αμέσως και για λόγους ουσίας αλλά και για λόγους εντυπωσιασμού
εντός και εκτός της Ελλάδας, η ανακήρυξη της «Δημοκρατικής Κυβέρνησης».
Είναι φανερό ότι η ήττα των Γρεβενών έδωσε αφορμή στη Γιουγκοσλαβία του
Τίτο να εκφράσει τις πρώτες αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα εγκαθίδρυσης στην

481
Ελλάδα κομμουνιστικής κυβέρνησης και την ικανότητα του Δημοκρατικού Στρατού
να στηρίξει και να επιβάλει μια τέτοιου είδους κυβέρνηση. Και αυτό όχι από
συμπάθεια προς την Ελλάδα, αλλά γιατί είχε αποφασίσει να απομακρυνθεί από τη
Σοβιετική Ένωση και δεν ήθελε να επικρατήσει το ΚΚΕ, γιατί, αν συνέβαινε κάτι
τέτοιο θα βρισκόταν περικυκλωμένη από καθεστώτα που τα επηρέαζε η Μόσχα.
Μέχρι τότε τον κύριο ρόλο για το σχηματισμό στην Ελλάδα «Δημοκρατικής
Κυβέρνησης» διαδραμάτιζε η Γιουγκοσλαβία, σύμφωνα με τις αποφάσεις της
Μόσχας. Και ενώ στο Συνέδριο του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο
Στρασβούργο (27 Ιουνίου 1947) η Γιουγκοσλαβία υποστήριξε τις απόψεις του
Ζαχαριάδη και Πορφυρογένη για την ίδρυση στην Ελλάδα κυβέρνησης του ΚΚΕ και
φαίνονταν ότι όλα είχαν ρυθμισθεί, ξαφνικά, αμέσως μετά τα γεγονότα των
Γρεβενών, υπαναχώρησε και άρχισε να δείχνει διαθέσεις απαλλαγής από την
υποχρέωσή της να αναγνωρίσει και να ενισχύσει την υπό σχηματισμό «Δημοκρατική
Κυβέρνηση». Αποτέλεσμα αυτής της στάσης ήταν να αναβληθεί για μερικούς μήνες η
ανακήρυξη της «Κυβέρνησης του Βουνού» και η εφαρμογή των συνταχθέντων
πολεμικών σχεδίων.
Από στρατιωτικής πλευράς, η συντριβή των κομμουνιστών ανταρτών στα
Γρεβενά αποτέλεσε εξαιρετικής σημασίας γεγονός για τον Εθνικό Στρατό, γιατί ήταν
η πρώτη μεγάλη νίκη από την έναρξη του ένοπλου αγώνα473.
Η νίκη αυτή έμεινε ανεκμετάλλευτη, γιατί οι επόμενες κινήσεις του στρατού
δεν είχαν τη μορφή εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα οι αντάρτες να
επιστρέψουν ανενόχλητοι στα ορμητήριά τους στη βόρεια Πίνδο και στα Χάσια.
Αυτό τους έδωσε τη δυνατότητα μέχρι το τέλος του 1947 να διεξάγουν και άλλες δύο
σοβαρές μάχες, τη μία, για να καταλάβουν το Μέτσοβο, το βράδυ της 18ης
Οκτωβρίου, και την άλλη, που ήταν και η τελευταία τους ελπίδα, για να καταλάβουν
την Κόνιτσα, ανήμερα των Χριστουγέννων. Και στις δύο περιπτώσεις η αποτυχία
τους ήταν πλήρης, γεγονός που είχε αρνητικά γι’ αυτούς αποτελέσματα, γιατί οι
Λαϊκές Δημοκρατίες διαπίστωσαν πλέον ότι δεν ήταν ικανοί να καταλάβουν ούτε μία
μικρή πόλη, για να τη χρησιμοποιήσουν ως έδρα της προσωρινής τους κυβέρνησης.
Η δημοσίευση, το Φεβρουάριο του 1948, στο περιοδικό «Δημοκρατικός
Στρατός», της κριτικής του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, για τα αίτια της ήττας στα
Γρεβενά, γεννά το ερώτημα ποια σκοπιμότητα εξυπηρετούσε, όταν μάλιστα σ’ αυτή
κατηγορούνταν δημόσια πολλά υψηλόβαθμα στρατιωτικά στελέχη των ανταρτών για
ανικανότητα και σοβαρές παραλείψεις, σε μια περίοδο που οι επιχειρήσεις
βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη. Η πιο πιθανή εκδοχή είναι ότι ο Μάρκος Βαφειάδης,
που ήταν εξ ολοκλήρου υπεύθυνος για την αποτυχία της Κόνιτσας, για να μετριάσει
τις δικές του ευθύνες και να προλάβει κάθε κριτική σε βάρος του, έκρινε σκόπιμο να
κατηγορήσει έγκαιρα και δημόσια τους πιθανούς επικριτές του.

473 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949).Το δεύτερον έτος
του αντισυμμοριακού αγώνος 1947, Αθήνα 1980, σελ. 224.

482
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1948

483
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΖ΄

Σύντομη Ανασκόπηση Πολιτικοστρατιωτικής Κατάστασης

Η ανώτατη ηγεσία των εθνικών δυνάμεων έθεσε ως σκοπό το έτος 1948, αφού
εκκαθαρίσει πρώτα τη Στερεά Ελλάδα, να αποστερήσει διαδοχικά τους αντάρτες από
τις παραμεθόριες βάσεις τους, αρχίζοντας από το Γράμμο.
Διάλυση Στρατιάς: Στα τέλη Δεκεμβρίου 1947, ο διοικητής Στρατιάς
αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Βεντήρης υπέβαλε στην κυβέρνηση το υπ’ αριθ.
36/1526/27.12.47 υπόμνημα, στο οποίο διατύπωνε την άποψη ότι, με την επέκταση
του αντάρτικου κινήματος, η Στρατιά, εφόσον δεν θα είχε περισσότερες αρμοδιότητες
και διαθέσιμες ισχυρές εφεδρείες, για να αντιμετωπίσει τον αντίπαλο, έπρεπε να
καταργηθεί. Και αυτό γιατί μέχρι τότε δεν διαδραμάτιζε κανέναν αποφασιστικό ρόλο
εκτός από ένα στοιχειώδη συντονισμό στα Β΄ και Γ΄ Σώματα Στρατού, με δεδομένο
ότι τα δικαιώματά της περιορίζονταν «εις την καλυτέραν χρησιμοποίησιν των μονάδων εις την
ζώνην των». Μεταξύ των άλλων στο υπόμνημα τονιζόταν με ιδιαίτερη έμφαση και το
εξής474:

« Ο συντονιστικός ρόλος της Στρατιάς σήμερον δεν ικανοποιεί τας

απαιτήσεις του αγώνος. Σήμερον ο αγών πρέπει να αναληφθή υφ’ ενός ατόμου,
όπερ θα είναι υπεύθυνον δια την οργάνωσιν, εκπαίδευσιν, διοίκησιν και
διεξαγωγήν των επιχειρήσεων. Ανάγκη να παύση η πολυαρχία και το
ανεύθυνον».

Ο στρατηγός Βεντήρης υπέβαλε την παραίτησή του στις 28.1.48, η οποία

έγινε δεκτή από την κυβέρνηση, γιατί ήταν από τους αξιωματικούς που αντιπαθούσε
τον κομματικό μηχανισμό και επέμεινε στην ανάγκη της καθολικής συμμετοχής του
Έθνους στη διεξαγωγή του αγώνα475. Ζητούσε εκείνο το οποίο αναγκάστηκε η
πολιτική ηγεσία να πράξει ένα χρόνο μετά, με την ανάληψη της ηγεσίας του στρατού
από τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο.
Μετά την παραίτηση του στρατηγού Κ. Βεντήρη, η Στρατιά έπαψε να υπάρχει
και όλες οι αρμοδιότητες περιήλθαν στον αρχηγό του ΓΕΣ αντιστράτηγο Δημήτριο
Γιαντζή. Δημιουργήθηκαν τότε δύο ανώτατες διοικήσεις: η μία της Ανατολικής
Μακεδονίας και Θράκης και η άλλη της Πελοποννήσου.
Η μεταβολή που επήλθε στην ανώτατη ηγεσία του στρατού θεωρήθηκε ως
νίκη των πολιτικών, οι οποίοι επιθυμούσαν μεγαλύτερη επιρροή της κομματικής
πολιτικής στο Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο476.
Αναδιοργάνωση του ΔΣΕ: Στις αρχές του 1948 η πολιτική ηγεσία του ΚΚΕ
αποφάσισε την αναδιοργάνωση του ΔΣΕ στα πρότυπα του τακτικού στρατού. Η
συνολική δύναμη ήταν τότε περίπου 24.000 μάχιμοι άνδρες και γυναίκες, χωρίς να
υπολογίζονται τα άτομα των βοηθητικών υπηρεσιών. Τα Περιφερειακά Αρχηγεία θα

474 Υποστρατήγου Δ. Ζαφειρόπουλου, Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949, Αθήνα 1956, σελ. 326.
475 Ό. π. σελ. 326.
476 Ό. π. σελ. 327.

484
διαλύονταν και θα γίνονταν Μεραρχίες. Κάθε Μεραρχία θα είχε 3 Ταξιαρχίες και
κάθε Ταξιαρχία 3 τάγματα των 430 ανδρών το καθένα. Το τάγμα θα είχε 3 λόχους και
1 λόχο μηχανημάτων, θα διέθετε πολλές χειροβομβίδες, 6 ομαδικούς όλμους, 4 βαριά
πολυβόλα, 25 οπλοπολυβόλα, 60 αυτόματα, διάφορα τυφέκια, σταθμό ασυρμάτου,
τηλέφωνο εκστρατείας και 40 μουλάρια για τις μεταφορές.
Τα πυροβόλα, τα αντιαεροπορικά πολυβόλα και οι δολιοφθορείς θα
αποτελούσαν ξεχωριστές μονάδες, που θα υπάγονταν απευθείας στη Μεραρχία.
Μία άλλη καινοτομία, που επέβαλε η πολιτική ηγεσία, ήταν αυτή των
πολιτικών κομισάριων. Θα σχημάτιζαν από δω και πέρα ένα ειδικό σώμα, με ένα
Ανώτερο Συμβούλιο, και θα είχαν ενεργό ρόλο σε όλα τα επίπεδα διοίκησης, από τη
Μεραρχία μέχρι τη διμοιρία477. Ο θεσμός του Πολιτικού Επιτρόπου (κομισάριου) είχε
καθιερωθεί και πιο μπροστά, αλλά τώρα, με την ίδρυση ανώτερου συντονιστικού
οργάνου, θα γινόταν η καθοδήγηση με μεγαλύτερη συνέπεια και μεθοδικότητα.
Αποκήρυξη Τίτο: Στις 28 Ιουνίου 1948 η Κόμινφορμ αποκήρυξε το
Στρατάρχη Τίτο, το Κόμμα του και την Ένωση Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών, με
την κατηγορία ότι απομακρύνθηκε από την κοσμοθεωρία του μαρξισμού-λενινισμού,
ακολουθώντας εσφαλμένη γραμμή στα βασικά προβλήματα εσωτερικής και
εξωτερικής πολιτικής.
Το γεγονός αυτό είχε αρνητικές επιπτώσεις για το ΚΚΕ, που ήταν
αναγκασμένο να ακολουθήσει τη σταλινική γραμμή και -αργά ή γρήγορα- θα ερχόταν
σε ρήξη με τον Τίτο, στη χώρα του οποίου είχε εξασφαλισμένα τα νώτα των
ανταρτών και απολάμβανε πάρα πολλές διευκολύνσεις (προμήθεια πολεμικού υλικού,
νοσοκομεία για περίθαλψη τραυματιών, αποθηκεύσεις τροφίμων, πυρομαχικών κλπ.).
Εκτός των άλλων και ο ραδιοφωνικός σταθμός των ανταρτών, «Ελεύθερη Ελλάδα»,
λειτουργούσε μυστικά μέσα στο Βελιγράδι478.
Ο Τίτο δεν διέκοψε αμέσως τις σχέσεις με το ΚΚΕ, το οποίο συνέχιζε να
προωθεί τους τραυματίες του Γράμμου και Βίτσι, από τις μάχες του καλοκαιριού
1948, σε γιουγκοσλαβικά νοσοκομεία. Το επίσημο κλείσιμο των συνόρων το
εξήγγειλε ο Τίτο πολύ αργότερα, στις 11 Ιουλίου 1949. Παρ’ όλα αυτά η
γιουγκοσλαβική κυβέρνηση βοήθησε μυστικά και μετέπειτα τους αντάρτες
(επιχειρήσεις Καϊμακτσαλάν) και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα όσα
αντίθετα υποστήριξε ο Ν. Ζαχαριάδης, ότι δήθεν οι γιουγκοσλαβικές δυνάμεις
προκάλυψης τον έπληξαν «πισώπλατα» κατά τις επιχειρήσεις του στρατού κοντά στα
σύνορα.
Ο ραδιοφωνικός σταθμός των ανταρτών, «Ελεύθερη Ελλάδα», μεταφέρθηκε
από το Βελιγράδι με πλήρη μυστικότητα στο Βουκουρέστι.
Το καλοκαίρι του 1948 σημειώθηκε διαφωνία μεταξύ του Ζαχαριάδη και του
Μάρκου Βαφειάδη σχετικά με τη στρατηγική και την τακτική του αντάρτικου. Ο
Ζαχαριάδης ήθελε ο ΔΣΕ να γίνει ένας τακτικός επαναστατικός στρατός, που θα
μπορούσε να καταλάβει μόνιμα εδάφη, για να τα οργανώσει υπό μορφή κράτους,
από το οποίο θα εκπορευόταν η σοσιαλιστική επανάσταση και θα απλωνόταν σε

477 Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, Αθήνα 1996 (7η έκδοση), σελ. 317-318.
478 Τ. Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, ο εμφύλιος, Αθήνα 1981, σελ. 227-229.

485
 όλη την Ελλάδα, ενώ ο Μάρκος Βαφειάδης ήθελε να διατηρηθεί ο παρτιζάνικος
χαρακτήρας των ανταρτών.
Μία άλλη διαφωνία που υπήρχε μεταξύ των δύο ανδρών ήταν ότι ο
Βαφειάδης έτρεφε μεγάλο σεβασμό στον Τίτο και υποστήριζε ότι το ΚΚΕ δεν έπρεπε
να αναμιχθεί στη φιλονικία Στάλιν και Τίτο, ενώ ο Ζαχαριάδης πίστευε ότι το Κόμμα
έπρεπε να ευθυγραμμισθεί με τη γραμμή του Στάλιν. Τότε ο Μάρκος Βαφειάδης
κατηγορήθηκε ως σαμποταριστής της γραμμής του ΚΚΕ και απομακρύνθηκε από
πρωθυπουργός και αρχηγός του ΔΣΕ, με τη δικαιολογία ότι ήταν «βαριά άρρωστος».
Το ΠΓ του ΚΚΕ, για να δικαιολογήσει την απομάκρυνση του Μάρκου
Βαφειάδη έβγαλε την εξής ανακοίνωση:

«Ο Πρόεδρος της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης Μάρκος

Βαφειάδης, αρχηγός του ΔΣΕ και μέλος της Γραμματείας του ΠΓ του ΚΚΕ, δεν
άντεξε, έσπασε και παρουσίασε μια ψυχονευρωτική κρίση, που τον έκανε
ανίκανο ν’ ασκήσει τα καθήκοντά του και να αρθεί στο ύψος της κατάστασης.
Για το Κόμμα δημιουργήθηκε ζήτημα Μάρκου Βαφειάδη. Το ΠΓ τον
απομάκρυνε από τη δουλειά και τον έστειλε για θεραπεία, με την απόφαση να
λύσει οριστικά το ζήτημά του ύστερα από τη θεραπεία που θάκανε...».

Για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων, στις 27 Αυγούστου 1948, δημιουργήθηκε

το Ανώτατο Πολεμικό Συμβούλιο από μέλη του Πολιτικού Γραφείου (Γούσιας,
Μπαρτζιώτας, Βλαντάς, Καραγιώργης, Ερυθριάδης, Κολιγιάννης) και διοικητές
ανώτερων μονάδων (Υψηλάντης, Παλαιολόγος κλπ.). Πρόεδρος του Πολεμικού
Συμβουλίου ανέλαβε ο Νίκος Ζαχαριάδης και ως επικεφαλής των επιχειρήσεων του
ΔΣΕ ορίστηκε ο Γούσιας (Γιώργης Βοντίτσος), ενώ πρωθυπουργός προσωρινά
ανέλαβε ο Γιάννης Ιωαννίδης.

Παιδομάζωμα

Ένα από τα τραγικά γεγονότα του ανταρτοπόλεμου ήταν το «παιδομάζωμα».

Οι αντάρτες, από τον Ιανουάριο μέχρι το Μάιο του 1948, απήγαγαν από τις
ανταρτοκρατούμενες περιοχές παιδιά ηλικίας 3 μέχρι 16 ετών και τα προώθησαν στις
σοσιαλιστικές χώρες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ελληνικής κυβέρνησης μέχρι το
τέλος του 1948 στάλθηκαν στις χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού 28.000
ελληνόπουλα. Οι κομμουνιστές αναφέρουν για 25.000.
Το ζήτημα του παιδομαζώματος συγκλόνισε βαθύτατα τον ελληνικό λαό, ο
οποίος σύσσωμος ύψωσε φωνή διαμαρτυρίας μέσα από τις οργανώσεις, τα
εκπαιδευτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα, την Ένωση Συντακτών Ημερησίων
Εφημερίδων, την Ακαδημία Αθηνών, τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και την
Εκκλησία. Το γεγονός αυτό προκάλεσε παγκόσμια συγκίνηση και ζωηρές
αντιδράσεις σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο.
Η ελληνική κυβέρνηση, μόλις συγκέντρωσε τα πρώτα στοιχεία για το
παιδομάζωμα, κατάγγειλε την ενέργεια αυτή προς τη Βαλκανική Επιτροπή του ΟΗΕ,

486
στις 27 Φεβρουαρίου 1948. Παράλληλα ενημέρωσε τις ξένες κυβερνήσεις και την
κοινή γνώμη του εξωτερικού για τη μορφή και την έκταση του εφαρμοζόμενου, με τη
σύμπραξη των γειτονικών κρατών, εξοντωτικού σχεδίου της ελληνικής φυλής.
Στις 27 Μαρτίου 1948, ο αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός
Εξωτερικών Κωνσταντίνος Τσαλδάρης κατάγγειλε τη βάρβαρη μέθοδο του
παιδομαζώματος προς το Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ και την UNESCO.
Η Βαλκανική Επιτροπή του ΟΗΕ επιλήφθηκε αμέσως των ελληνικών
καταγγελιών. Σε ειδική έκθεση που συνέταξε, ανέφερε, με βάση τις διαπιστώσεις των
κλιμακίων που επισκέφθηκαν τις άλλοτε ανταρτοκρατούμενες περιοχές, όπως τα
χωριά της περιοχής Γράμμου Ασημοχώρι, Χιονάδες, Λυκόρραχη, Βούρμπιανη,
Ζέρμα, Πυρσόγιαννη, Κάντσικο και Κεράσοβο, ότι από τα χωριά αυτά απήχθησαν,
από το Μάρτιο μέχρι το Μάιο 1948, με τη βία και χωρίς τη συγκατάθεση των γονέων,
572 παιδιά. Για να το πετύχουν αυτό, σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης, οι
αντάρτες χρειάστηκε να φυλακίσουν και να βασανίσουν ή να απειλήσουν τους γονείς,
για να ενδώσουν στην παράδοση των παιδιών479.
Γενικά, από την έρευνα της Βαλκανικής Επιτροπής, βεβαιώθηκε ότι ένας
αριθμός παιδιών ανήκε στις οικογένειες που είχαν μεταφερθεί στο Γράμμο, ενώ
πιστοποιήθηκαν εκατοντάδες άλλες περιπτώσεις που δεν άφηναν καμιά αμφιβολία ότι
επρόκειτο περί απαγωγών480. Τα περισσότερα από τα παιδιά αυτής της κατηγορίας
προωθήθηκαν από την Αλβανία και Γιουγκοσλαβία προς τις άλλες σοσιαλιστικές
χώρες, την Ουγγαρία, Ρουμανία, Πολωνία και Τσεχοσλοβακία.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι η απαγωγή από το Πρόσβορο της
γυναίκας του κτηνοτρόφου Γεωργίου Ι. Τσακστάρα με τα πέντε ανήλικα παιδιά της (1
αγόρι, 4 κορίτσια), τα οποία κατέληξαν στην Τσεχοσλοβακία. Το σύζυγό της Γ.
Τσακστάρα, αφού τον κακοποίησαν οι αντάρτες και τον έκλεισαν στις φυλακές του
Γράμμου για δύο μήνες τον οδήγησαν δέσμιο στην Αλβανία και τον παρέδωσαν
στους Αλβανούς κομμουνιστές με το αιτιολογικό ότι ήταν «δεξιός». Αυτοί τον
έκλεισαν στις φυλακές Βάλια των Τιράνων για 10 συνεχή χρόνια. Προτού τον
προωθήσουν στην Αλβανία, στη διάρκεια μιας ανάκρισης που του έκαναν στην
περιοχή Γράμμου, έτυχε να περάσει από το σημείο εκείνο ο Υψηλάντης, ο οποίος,
απευθυνόμενος προς τους ανακριτές τους είπε: «Τι τον κρατάτε και τον ανακρίνετε.
Σκοτώστε τον να τελειώνουμε. Μ’ αυτούς θα ασχολούμαστε τώρα;». Δεν τον
σκότωσαν, γιατί την τελευταία ώρα επενέβη κάποιος γνωστός του. Όταν
απελευθερώθηκε από τις αλβανικές αρχές και ζήτησε να δει την οικογένειά του, ο
Πρέσβης της Τσεχοσλοβακίας στα Τίρανα κατέβαλε κάθε προσπάθεια να τον
βοηθήσει να μεταβεί στη γυναίκα του και στα παιδιά του. Και όταν ο Γ. Τσακστάρας
του είπε ότι δε διέθετε χρήματα για τα εισιτήρια, προσφέρθηκε να τον συνδράμει
οικονομικά. Η επιτροπή όμως του ΚΚΕ, που ήταν στην Τσεχοσλοβακία, δε
συνηγορούσε για τη μετάβασή του εκεί και απαντούσε αρνητικά. Έγινε δεύτερη και
τρίτη προσπάθεια, αλλά η απάντηση ήταν πάντοτε αρνητική. Τότε ο Πρέσβης,
συγκινημένος και λυπημένος από την απάνθρωπη αυτή πράξη, συμμεριζόμενος τον
πόνο του, τον αγκάλιασε και δάκρυσε μπροστά του. Τελικά επανήλθε στην Ελλάδα
479 Γ. Μανούκα, Παιδομάζωμα (β΄ έκδοση), Αθήνα 1969, σελ. 29.
480 Αβέρωφ-Τοσίτσα, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996, σελ.327.

487
το Φεβρουάριο του 1959, όπου μετά από λίγο καιρό πληροφορήθηκε το θάνατο της
γυναίκας του και της μιας κόρης του481.
Από τη Δυτική Μακεδονία μεταφέρθηκαν στις χώρες του Ανατολικού
Συνασπισμού 11.848 παιδιά (αγόρια και κορίτσια), ποσοστό που αντιστοιχεί στο
42,3% του συνολικού αριθμού των ελληνοπαίδων του παιδομαζώματος, όπως
αναλυτικά φαίνεται στον παρακάτω πίνακα482:

Νομός Κοζάνης Καστοριάς Φλώρινας

Παιδιά τελείως απροστάτευτα (αγόρια) 388 1.157 1.744
» » » (κορίτσια) 333 1.033 1.603
Παιδιά που οδηγήθηκαν από τους γονείς (αγόρια) 411 1.259 1.372
» » » (κορίτσια) 297 1.092 1.159
Σύνολο 1.429 4.541 5.878

Σημείωση: Στο Νομό Κοζάνης περιλαμβάνονται και τα παιδιά της τότε Επαρχίας Γρεβενών.

Όταν με τις επιχειρήσεις του Βίτσι ο ΔΣΕ αντιμετώπισε πρόβλημα

αναπλήρωσης των απωλειών των μονάδων, επιστράτευσε παιδιά ηλικίας 15 μέχρι 18
χρονών, τα οποία είχε προωθήσει στις λαϊκές δημοκρατίες. Ένας αριθμός από τα
παιδιά αυτά ήταν του παιδομαζώματος. Πήγαν οι αρμόδιοι του Κόμματος στις χώρες
υποδοχής και με κατάλληλες διδασκαλίες ενθουσίασαν τα παιδιά και τα έπεισαν να
καταταγούν εθελοντικά στο ΔΣΕ. Τα έφεραν στο Βίτσι και, αφού τα εκπαίδευσαν για
15 περίπου ημέρες, τα έδωσαν όπλα και τα κατένειμαν στα μάχιμα τμήματα. Εκεί,
σύμφωνα με όσα αφηγείται ο ταγματάρχης του ΔΣΕ Αλέκος Σακαλής (Πετρόμπεης)
από την Κοζάνη, παρουσιάστηκε η εξής κατάσταση483:
«όταν πια νύχτωνε στα βουνά και στις χαράδρες και στις κορυφές, τα
παιδιά έκλαιγαν επειδή ήταν ανεκπαίδευτα, αγύμναστα, ανήλικα και χώρια από
αυτό, στην επιχείρηση αυτή στο Βίτσι έγινε πραγματικά σφαγή των παιδιών
αυτών. Τα έριξαν στη μάχη άπειρα και αγύμναστα και έπαθαν ζημιά, σχεδόν το
μεγαλύτερο μέρος χάθηκε».

Μετά τον έλεγχο και τις διαπιστώσεις της Βαλκανικής Επιτροπής περί
απαγωγών, η ελληνική κυβέρνηση απηύθυνε ξεχωριστά τηλεγραφήματα στις
κυβερνήσεις των χωρών υποδοχής, Αλβανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ουγγαρία,
Ρουμανία, Πολωνία και Τσεχοσλοβακία, με τα οποία ζητούσε, βάσει των αρχών του
διεθνούς δικαίου και του ανθρωπισμού, τη διευκόλυνση της παλιννόστησης όλων των
απαχθέντων και ευρισκομένων στις χώρες αυτές ελληνοπαίδων. Οι κυβερνήσεις όλων
αυτών των χωρών απάντησαν αρνητικά484.
Μετά την πλήρη ήττα του ΔΣΕ στο Γράμμο και στο Βίτσι, τον Αύγουστο του
1949, και τη μετάβαση των ανταρτών στις χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού, έγινε
και νέα προσπάθεια για την επιστροφή των παιδιών. Όμως το ΚΚΕ, που βρισκόταν
481 Αφήγηση Γεωργίου Ι. Τσακστάρα από το Πρόσβορο.
482 Γ. Μανούκα, Παιδομάζωμα (β΄ έκδοση), Αθήνα 1969, σελ. 26.
483 Α. Σακαλή (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997, σελ. 153.
484 Γ. Μανούκα, Παιδομάζωμα (β΄ έκδοση), Αθήνα 1969, σελ. 29.

488
στα παρασκήνια και επηρέαζε τις αποφάσεις των χωρών υποδοχής, αρνήθηκε, γιατί
ήθελε να τα «μορφώσει» σύμφωνα με τα δικά του πρότυπα. Τότε η Ελληνική
Εκκλησία, με εγκύκλιό της, τα Χριστούγεννα του 1949, καθιέρωσε την 29η του ίδιου
μήνα ως ημέρα εθνικού πένθους στη μνήμη των απαχθέντων παιδιών και κάλεσε
όλους τους Έλληνες να συγκεντρωθούν την ημέρα αυτή και να ζητήσουν από τον
πολιτισμένο κόσμο να θρηνήσει μαζί τους. Το πρωί της 29ης Δεκεμβρίου, ημέρα
Πέμπτη, άρχισαν να χτυπούν πένθιμα οι καμπάνες των εκκλησιών στα Γρεβενά. Στις
1100 ώρα σύσσωμος ο λαός της πόλης συγκεντρώθηκε στην κεντρική πλατεία, όπου
μίλησαν ο Μητροπολίτης Θεόκλητος και οι εκπρόσωποι της μαθητικής Νεολαίας
Παναγιώτης Πάλλας και Βέργος και διαμαρτυρήθηκαν έντονα για την απάνθρωπη
ενέργεια της απαγωγής των παιδιών από την Ελλάδα και την εγκατάστασή τους σε
άθεα κομμουνιστικά καθεστώτα. Μετά τη συγκέντρωση εκδόθηκε το παρακάτω
καταδικαστικό ψήφισμα485:

ΨΗΦΙΣΜΑ

Εν Γρεβενοίς σήμερον την 29ην του μηνός Δεκεμβρίου του έτους 1949, ημέραν
Πέμπτην και ώραν 11ην π.μ. συνελθών εν τη πλατεία της πόλεως σύμπας ο λαός
αυτής, κατόπιν συνεχούς πολυώρου πενθίμου κωδωνοκρουσίας, επί τω σκοπώ
της εντόνου διαμαρτυρίας δια την μη άχρι τούδε απόδοσιν των απαχθέντων υπό
των κομμουνιστοσυμμοριτών είκοσιν οκτώ χιλιάδων (28.000) Ελληνοπαίδων,
και μετά την ομιλίαν των: Σεβ. Μητροπολίτου κ. κ. Θεοκλήτου και των
εκπροσώπων της μαθητικής Νεολαίας Πάλλα και Βέργου, προέβη εις την
σύνταξιν του παρόντος ψηφίσματος:
1. Καταδικάζει και αποστρέφει μετά περιφρονήσεως το πρόσωπόν του από των
εξωνημένων οργάνων του Σλαυοκομμουνισμού δια το κατάπτυστον και
αποτρόπαιον αυτών έγκλημα της απαγωγής των Ελληνοπαίδων.
2. Αποδοκιμάζει και παραδίδει εις αιώνιον στιγματισμόν και καταισχύνην τους
λαούς εκείνους, οίτινες εν γνώσει των κατακρατούν τα απαχθέντα υπό των
απαισίων κακούργων κομμουνιστοσυμμοριτών είκοσιν οκτώ χιλιάδας (28.000)
Ελληνόπουλα μακράν της στοργικής μητρικής αυτών αγκάλης, δηλητηριάζοντες
αυτά με τα ανήθικα διδάγματα του βαρβάρου και υλόφρονος κομμουνισμού, με
τον απώτερον σκοπόν να αποβάλωσιν εκ των καρδιών αυτών κάθε συναίσθημα
σχέσιν έχον με την Χριστιανικήν θρησκείαν, την γλώσσαν, την Πατρίδα και την
Ελληνικήν οικογένειαν και να εμφυτεύσωσιν εις αυτά το μίσος και την
εκδίκησιν, εν καιρώ χρησιμοποιούντες ταύτα εναντίον της Πατρίδος μας ως
άλλους «Γενιτσάρους».
3. Διαμαρτύρεται και καταδικάζει την άχρι τούδε στάσιν των ισχυρών της Γης
διότι ούτοι ανέχονται να διαπράττηται εις βάρος της Ελλάδος ένα τοιούτον
αποτρόπαιον έγκλημα, μολονότι ούτοι διεκηρυξαν ανά την οικουμένην, ότι η
«νίκη» αυτών οφείλεται εις μόνην την μικράν Ελλάδα, προς δε και διότι δεν
ετήρησαν τα όσα επηγγέλθησαν προς την Πατρίδα μας δια τας μεγάλας αυτής
θυσίας τας οποίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιον Πόλεμον προσέφερε και ιδιαίτατα

485 Μητροπολίτη Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα, Στο βωμό της ελευθερίας (β΄ έκδοση), Γρεβενά 1991,
σελ. 82-84.

489
 επί μίαν ολόκληρον πενταετίαν αγωνιζομένη μόνη κατά του Σλαυοκομμουνισμού
και προς επικράτησιν των ευγενών ιδεών του Πολιτισμού.
4. Παρακαλεί και ανατίθησιν εις τον Μακαριώτατον Αρχιεπίσκοπον Αθηνών και
πάσης Ελλάδος Κύριον Σπυρίδωνα, όπως τον ον ανέλαβε αγώνα, τη παρακλήσει
των Εργατικών, Επαγγελματικών και Πνευματικών Οργανώσεων της Χώρας μας
δια την ταχείαν απόδοσιν των υπό των κομμουνιστοσυμμοριτών απαχθέντων
ελληνοπαίδων, συνεχίση σθεναρώς μετά του διακρίνοντος αυτόν ψυχικού
θάρρους και υπερόχου πατριωτισμού, μέχρις ου εξαναγκάση τους κραταιούς της
Γής να ανανήψωσι και εκπληρώσωσιν ου μόνον τας προς την ένδοξον ημών
Πατρίδα υποχρεώσεις των, αλλά και εξαλείψωσι το στίγμα αυτό, το μοναδικόν
και πρωτοφανές εν τη Παγκοσμίω Ιστορία, του Παιδομαζώματος, δια της
αποδόσεως των είκοσιν οκτώ χιλιάδων (28.000) Ελληνοπαίδων εις τας Μητρικάς
αυτών αγκάλας και την φιλτάτη ημών Πατρίδα.
Το παρόν ψήφισμα αναγνωσθέν και επικροτηθέν υπό πάντων των παρισταμένων,
απεφασίσθη να επιδοθή αρμοδίως υπό της προς τούτο συγκροτηθείσης
Επιτροπής προς τον Μακαριώτατον Αρχιεπίσκοπον Αθηνών και πάσης Ελλάδος
Κύριον Σπυρίδωνα, δια τα κατ’ αυτόν.
Η Οργανωτική Επιτροπή
Ο Μητροπολίτης
Ο Γρεβενών Θεόκλητος

Ο Δήμαρχος
Νικόλαος Σιούλης
Ο Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου
Δημήτριος Γάγαλης
Ο Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου
Δημήτριος Κανιστράς

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ

Α΄ ΕΞΑΜΗΝΟΥ 1948

Στις 23 Φεβρουαρίου, τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας, της περιοχής Αγιοφύλλου

και Δεσκάτης, συνεπλάκησαν με αντάρτες που είχαν διεισδύσει στα Χάσια, τους
οποίους καταδίωξαν. Οι απώλειες των τμημάτων ανήλθαν σε 2 νεκρούς και 2
τραυματίες.
Στις 27 Φεβρουαρίου τα 504 και 505 Τάγματα της 21 Ταξιαρχίας
πραγματοποίησαν επιθετικές επιχειρήσεις από Οροπέδιο και Μαυραναίους προς το
Νιτρούζι (υψώματα Τζαμί – Βερβέρα – Κουμέντσι – Νόγλα -Σκάλα), με σκοπό να
απωθήσουν τις δυνάμεις των ανταρτών προς Βορρά. Καταλήφθηκε μετά σκληρό
αγώνα το ύψωμα Νόγλα. Φονεύτηκαν 13 οπλίτες και τραυματίστηκαν 25, από τους
οποίους 2 αξιωματικοί. Οι απώλειες των ανταρτών ανήλθαν σε 6 νεκρούς, 3
τραυματίες, 3 παραδοθέντες και 3 συλληφθέντες. Οι μάχες συνεχίστηκαν στη Σκάλα
και στα άλλα υψώματα με σοβαρές απώλειες και από τις δύο πλευρές.
Στις 13 Απριλίου έγιναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις από το 506 ΤΠ (της ΙΙ
Μεραρχίας) στην περιοχή Μελισσίου (Αγίων Θεοδώρων). Από το 2ο λόχο

490
τραυματίστηκαν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Νικολόπουλος Κωνσταντίνος, ο λοχίας
Γκούμας Βλάσιος, ο δεκανέας Καρφίτσας Ιωακείμ και οι στρατιώτες Τριανταφύλλης
Ιωάννης, Ποπότης Κωνσταντίνος και Μπούσουλας Ιωάννης. Από τον 1ο λόχο ο
στρατιώτης Λιώσης Ανδρέας.
Στις 21 Απριλίου ο υπολοχαγός Άγγελος Δασκαλόπουλος του 506 Τάγματος
ως επικεφαλής αποσπάσματος, κινούμενος νύχτα, κατόρθωσε να διεισδύσει στην
περιοχή των Βεντζίων. Εκεί κύκλωσε τους ευρισκόμενους στο χωριό Αγάπη
αντάρτες, οι οποίοι αιφνιδιάστηκαν και από τη συμπλοκή, που επακολούθησε,
εγκατέλειψαν στο πεδίο της μάχης 4 νεκρούς και 1 τραυματία. Την ίδια ημέρα το
τμήμα του εφέδρου. ανθυπολοχαγού Ιωάννη Αναστασόπουλου, το οποίο είχε
εγκαταστήσει ενέδρα στον Άγιο Γεώργιο Κνίδης, φόνευσε 1 αντάρτη και συνέλαβε 3
αιχμαλώτους.

Λάφυρο του Εθνικού Στρατού η σημαία της 16ης Ταξιαρχίας (Παλαιολόγου) του ΔΣΕ. Δεξιά ο
διοικητής του Α΄ ΣΣ, αντιστράτηγος Θρασύβουλος Τσακαλώτος, και δίπλα του ο αρχηγός της
αμερικανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα, Στρατηγός Βαν Φλητ

Λεηλασίες στα χωριά των Γρεβενών

Στις 14 Απριλίου 1948 ο Ζαχαριάδης κάλεσε το Γούσια και του ανέθεσε τη

διοίκηση της 670 Μονάδας, η οποία αποτελούσε την εφεδρεία του Γενικού
Αρχηγείου486.
Η 670 Μονάδα ήταν επιπέδου ενισχυμένης Μεραρχίας και στα τέλη Απριλίου
είχε την παρακάτω σύνθεση:
Στρατιωτικός διοικητής: Γούσιας (Γιώργης Βοντίτσος), μέλος του Ανωτέρου
Στρατιωτικού Συμβουλίου.

486 Γ. Βοντίτσου-Γούσια, Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής Αριστεράς,
τόμος Α΄, Αθήνα 1977, σελ. 333.

491
 Πολιτικός Επίτροπος: Λεωνίδας Στρίγγος, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ.
Επειδή από την αρχή προέκυψαν προβλήματα συνεργασίας με το Γούσια, στις 15
Μαΐου τοποθετήθηκε στη θέση του ο Λάμπρος Κανακαρίδης, παλιός εξόριστος της
Ακροναυπλίας και πρώην διοικητής του Αρχηγείου Ανατολικής Μακεδονίας.
Επιτελάρχης: Σοφιανός (Γιώργης Ηλιάδης) μέχρι την 1 Ιουνίου και στη
συνέχεια ο Νεμέρτσικας (Κώστας Ράπτης). Λίγο αργότερα τοποθέτησαν στη θέση
αυτή το Σκοτίδα, αφού τον αντικατέστησαν από διοικητή του Αρχηγείου Δυτικής
Μακεδονίας, μετά τις αποτυχίες που είχε στην περιοχή Κόνιτσας.
102 Ταξιαρχία, με διοικητή το Γεώργιο Γιαννούλη.
105 Ταξιαρχία, με διοικητή το μόνιμο αξιωματικό Παύλο Τουμπουλίδη.
107 Ταξιαρχία, με διοικητή τον Μπαρμπαλιά.
Δύο (2) πυροβολαρχίες πυροβολικού.
Μετά ένα μήνα προστέθηκε στην 670 Μονάδα και η 103 Ταξιαρχία, η οποία
συγκροτήθηκε στις αρχές Ιουνίου, με διοικητή τον Υψηλάντη.
Στις 19 Απριλίου 1948, ο Γεώργιος Γιαννούλης αποκαταστάθηκε από τον
Ζαχαριάδη, όταν τον κάλεσε στην έδρα του Γενικού Αρχηγείου και του είπε μπροστά
στο Μάρκο Βαφειάδη και Βασίλη Μπαρτζιώτα ότι «ζήτημα Γιαννούλη δεν υπάρχει».
Τότε του ανέθεσε τη διοίκηση της 102 Ταξιαρχίας της 670 Μονάδας. Πολιτικός
Επίτροπος (ΠΕ) της Ταξιαρχίας ήταν ο Μακρυγιάννης (Γιώργης Εμμανουηλίδης) και
επιτελάρχης ο Λεωνίδας Ντρενάς (αξιωματικός της αεροπορίας). Η Ταξιαρχία είχε 3
τάγματα, 1 λόχο αυτονομιστών, 1 λόχο διοικήσεως, 2 ομάδες ελεύθερων σκοπευτών
και 1 ομάδα σαμποτέρ. Στη δύναμή της ανήκε επίσης και ένα τμήμα οχύρωσης από
αντάρτες και πολλούς πολίτες (κυρίως γυναίκες από τα γύρω χωριά), που έσκαβαν
ορύγματα και μετέφεραν κορμούς δένδρων για τα πυροβολεία. Διοικητές ταγμάτων
ήταν ο Κώστας Παλαιολόγος με ΠΕ τον Μιχάλη Ροΐδη, ο Γρεβενιώτης (Γιώργος
Πατσαντάς) με ΠΕ τον Όμηρο Κουτούπα (Ασίδωρο) και ο Ηλίας Ξηροτύρης
(Αυγερινός) με ΠΕ το Μακεδόνα.
Στις 29 Απριλίου, σε σύσκεψη που έγινε στην έδρα του Γενικού Αρχηγείου,
στην οποία συμμετείχαν ο Ζαχαριάδης, ο Βαφειάδης, ο Μπαρτζιώτας, ο Γούσιας, ο
Κικίτσας και ο υπεύθυνος του 3ου Γραφείου (επιχειρήσεων), συζητήθηκε το
πρόβλημα επισιτισμού των ανταρτών και εξεύρεσης μεταγωγικών, καθώς η
κατάσταση ήταν άσχημη από άποψη διοικητικής μέριμνας. Σε κάθε αντάρτη
αντιστοιχούσαν ημερησίως 100 γραμμάρια ψωμί, πολλές φορές δεν υπήρχε καθόλου
φαγητό και το κρέας είχαν να το δουν αρκετές ημέρες 487. Αν συνεχιζόταν αυτή η
κατάσταση θα είχε αρνητική επίδραση στο ηθικό των ανδρών. Τότε αποφασίστηκε να
πραγματοποιηθεί διείσδυση στο χώρο Γρεβενών- Βοΐου με δύο Ταξιαρχίες της 670
Μονάδας, με σκοπό να αρπάξουν μικρά και μεγάλα ζώα, για να επιλύσουν το
πρόβλημα των μεταφορών και ταυτόχρονα το επισιτιστικό. Η επιχείρηση αυτή έπρεπε
να οργανωθεί και να εκτελεστεί μέχρι 8 Μαΐου.

487 Ό. π. σελ. 342.

492
 Ο Γούσιας, παίρνοντας τη διαταγή πραγματοποίησε την επόμενη ημέρα (30/4)
σύσκεψη στην έδρα της 102 Ταξιαρχίας στην οποία συμμετείχαν:
 Γούσιας: Διοικητής της 670 Μονάδας.
 Λεωνίδας Στρίγγος: Πολιτικός Επίτροπος της 670 Μονάδας.
 Λάμπρος Κανακαρίδης: Βοηθός πολιτικού επιτρόπου 670 Μονάδας.
 Σοφιανός: Επιτελάρχης 670 Μονάδας.
 Γεώργιος Γιαννούλης: Διοικητής της 102 Ταξιαρχίας.
 Παύλος Τομπουλίδης: Διοικητής της 105 Ταξιαρχίας.
 Κίτσος Στεφόπουλος: Διοικητής μονάδας πυροβολικού.
 Γεράσιμος488.

Σκοπός της σύσκεψης ήταν να καταστρώσουν το σχέδιο για τον τρόπο

διείσδυσης των ανταρτικών μονάδων στα χωριά των Γρεβενών- Νεάπολης-
Τσοτυλίου, για να ξεκαθαρίσουν το χώρο από τις δυνάμεις του αντιπάλου, να
αρπάξουν όσα τρόφιμα, γιδοπρόβατα και μεταγωγικά (φορτηγά ζώα) μπορούσαν και
παράλληλα να στρατολογήσουν με τη βία όσους άνδρες συλλάμβαναν. Ήταν η πιο
κατάλληλη εποχή για εξεύρεση ζώων, γιατί έρχονταν από τα χειμαδιά για τις θερινές
βοσκές τα κοπάδια των κτηνοτρόφων της περιοχής.
Την επιχείρηση θα αναλάμβανε η 102 Ταξιαρχία του Γιαννούλη, ενισχυμένη
και με άλλα τμήματα του ΔΣΕ, όπως το Τάγμα της Δημοκρατικής (Λαϊκής)
Νεολαίας, του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας, του Λάμπρου Σαμπάνη, ο λόχος
αυτοματιστών της 105 Ταξιαρχίας του Ντίνου, ο λόχος ομαδαρχών του
Θεοχαρόπουλου, η μονάδα πυροβολικού του Κίτσου Στεφόπουλου, ο λόχος βαρέων
όπλων του Μενέλαου. Στην επιχείρηση θα συμμετείχε και η Σχολή Αξιωματικών του
Γενικού Αρχηγείου ως εφεδρεία της διοίκησης.
Σε γενικές γραμμές το σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε489:
-Δύο τάγματα να ασχοληθούν αποκλειστικά με την επιμελητειακή δουλειά.
-Δύο τάγματα, συν λόχος ομαδαρχών, συν Τάγμα Νεολαίας, συν λόχος
αυτοματιστών και πυροβολικό να χτυπήσουν αποφασιστικά τις δυνάμεις του
αντιπάλου, που θα κινηθούν από Σιάτιστα- Γρεβενά- Τσοτύλι- Πεντάλοφος- Κορυφή-
Οροπέδιο, για να κρατήσουν ελεύθερη τη ζώνη των τμημάτων που θα δρούσαν για
επιμελητειακή δουλειά, ώστε να μπορέσουν χωρίς εμπόδια να μεταφέρουν προς τα
πίσω τα ζώα και τα τρόφιμα.
-Καταστροφές θα γίνονταν στο δημόσιο δρόμο Γρεβενά-Μαυραναίοι,
Γρεβενά-Βατόλακκος, Κοκκινιά-γέφυρα Γιαγκόβου, καθώς και ανατινάξεις γεφυρών.
Η συνολική δύναμη των παραπάνω μονάδων ανερχόταν σε 2.500 άνδρες,
άρτια εξοπλισμένους, με μεγάλο αριθμό αυτομάτων όπλων, όλμους, αντιαεροπορικά
και πυροβολικό. Επικεφαλής της επιχείρησης ορίστηκε ο Γεώργιος Γιαννούλης.
Στις 5 Μαΐου, οι μονάδες της 102 Ταξιαρχίας ξεκίνησαν από το Γκόλιο- Στενό
(νότιο Γράμμο) και μέσω Πυρσόγιαννης-Παραποτάμου έφθασαν τις βραδινές ώρες
στη Ζούζουλη-Λυκοκρέμασμα (ΒΔ του Δοτσικού).
488 Δεν έχει εξακριβωθεί, αν πρόκειται για το Γεράσιμο Μαλτέζο, με το ψευδώνυμο Τζουμερκιώτης.
489 Ό. π. σελ. 343.

493
 Στις 6 Μαΐου, έγινε από το Γιαννούλη και δεύτερη σύσκεψη, κοντά στο
Δοτσικό, στην οποία μετείχαν όλοι οι διοικητές των ταγμάτων και των λόχων, που θα
λάμβαναν μέρος στην επιχείρηση. Σε αυτή έγινε ανάλυση των αποστολών και
δόθηκαν οι τελευταίες οδηγίες. Παρόντες στη σύσκεψη ήταν ο Γούσιας, ο
Μπαρτζιώτας, ο Κικίτσας και ο Γεράσιμος.
Η κίνηση των μονάδων από τους χώρους συγκέντρωσης προς τους
αντικειμενικούς σκοπούς άρχισε με μεγάλη μυστικότητα από την 19:00 ώρα της
επόμενης ημέρας (7/5). Μαζί με το Γιαννούλη ήταν και ο Λάμπρος Κανακαρίδης. Ο
Σταθμός Διοικήσεως της Ταξιαρχίας εγκαταστάθηκε στο ύψωμα Κουτσόρραχος
(δυτικά από τις Αμυγδαλιές).
Η επιχείρηση άρχισε τα χαράματα της 8ης Μαΐου. Στις 03:30 ώρα οι αντάρτες
επιτέθηκαν στον Άγιο Γεώργιο, στις 04:30 στο Μεγάλο Σειρήνι, Αμυγδαλιές,
Κυρακαλή, Ροδιά, Οροπέδιο και στις 0500 στο Ελεύθερο, Μηλιά, Κιβωτό, Κοκκινιά
και Πολύδενδρο. Ναρκοθέτησαν τη γέφυρα Παναρέτης (σ. σ. στον ποταμό
Πραμόριτσα, από όπου διέρχεται η οδός Νεάπολη- Κιβωτός) και το δρόμο Γρεβενά -
Βατόλακκος. Η πόλη των Γρεβενών βομβαρδίστηκε με πυροβολικό.
Στον Άγιο Γεώργιο προσέβαλαν το Σταθμό Χωροφυλακής, ο οποίος διέθετε
δύναμη 45 ανδρών και, αφού περικύκλωσαν την οργανωμένη θέση που κατείχαν οι
χωροφύλακες, έβαλαν εναντίον τους για πολλές ώρες με παντός τύπου όπλα και
όλμους. Οι άνδρες του Σταθμού μάχονταν με αυτοθυσία και αυταπάρνηση και
αντιμετώπιζαν με επιτυχία όλες τις εχθρικές επιθέσεις, αν και υπέφεραν από τη δίψα,
λόγω αποκλεισμού και έλλειψης νερού. Οι απώλειες της χωροφυλακής ανήλθαν σε
ένα νεκρό (χωροφύλακας Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος) και δύο τραυματίες.
Μαζί με τους χωροφύλακες του Σταθμού αγωνίστηκαν και οι κάτοικοι του
χωριού (ΜΑΔ- ΜΑΥ), οι οποίοι είχαν συγκροτήσει το «Λόχο Αγίου Γεωργίου», με
αρχηγούς το Μάρκο Μπατάρα και Σπύρο Παπανικολάου από τον Άγιο Γεώργιο και
το Σαράντη Λιάκα από τις Αμυγδαλιές. Στο λόχο αυτό είχαν ενταχθεί και άνδρες από
τα γύρω χωριά Αμυγδαλιές, Ροδιά, Πολύδενδρο, Κοκκινιά, Κιβωτό και Κληματάκι,
οι οποίοι διέμειναν με τις οικογένειές τους στον Άγιο Γεώργιο μέχρι το τέλος του
ανταρτοπόλεμου και αποτελούσαν μια σταθερή ένοπλη δύναμη προστασίας της
περιοχής. Οι άνδρες αυτοί δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από τις υπέρτερες δυνάμεις των
ανταρτών και για δύο ολόκληρα εικοσιτετράωρα προέβαλαν σθεναρή αντίσταση στις
αλλεπάλληλες επιθέσεις, που δέχθηκαν, και στον ψυχολογικό πόλεμο που τους
γινόταν, όταν οι συναγωνίστριες με τα χωνιά τους φώναζαν να παραδοθούν, γιατί
δήθεν τα Γρεβενά είχαν υποκύψει. Οι άνδρες του Αγίου Γεωργίου δεν αρκέστηκαν
μόνο στην εχθρική αναχαίτιση, αλλά έκαναν και αντεπιθέσεις. Είχαν όμως και δύο
απώλειες, το Φώτη Κανούτα από τον Άγιο Γεώργιο και το Βαγγέλη Γκέκα από τη
Ροδιά.
Στο χωριό Ελεύθερο αντιστάθηκε στους αντάρτες το ένοπλο τμήμα των
κατοίκων, το οποίο είχε συγκροτηθεί με μέριμνα της Κοινότητας από το Μάρτιο του
1947. Το τμήμα αυτό ήταν ενσωματωμένο στο λόχο του Βατολάκκου και οι κάτοικοι
όταν δεν υπήρχε κίνδυνος, μετέβαιναν στα κτήματά τους, για να τα καλλιεργήσουν.
Με την επίθεση των ανταρτών, όσοι βρίσκονταν στο χωριό αιφνιδιάστηκαν και
προσπάθησαν να αντισταθούν, αλλά, μεμονωμένοι όπως ήταν και με τα λίγα

494
πυρομαχικά που διέθεταν, κάμφθηκαν, μολονότι σε μερικές περιπτώσεις πάλεψαν
σώμα με σώμα. Οι απώλειες από την επιχείρηση αυτή ανέρχονται σε 16 νεκρούς και
αγνοούμενους. Τα ονόματα αυτών είναι τα ακόλουθα:
Έπεσαν μαχόμενοι: Κυριακίδης Σταύρος του Χαραλάμπους και Μιχάλης
Μιχαήλ του Αργυρίου.
Αγνοούμενοι: Ιορδανίδης Γεώργιος του Ιορδάνη, Ιορδανίδης Θεοχάρης του
Γρηγορίου, Καβζάλογλου Κωνσταντίνος του Παρασκευά, Κλεισάρης Ευάγγελος του
Μιχαήλ, Μοτοσίδης Λεωνίδας του Λαζάρου, Ντόλιας Λάμπρος του Γεωργίου,
Παπαδόπουλος Ιωάννης του Κωνσταντίνου, Παπαδόπουλος Κλήμης του
Χαραλάμπους, Ποτοσίδης Γεώργιος του Προδρόμου και Σαρουσαββίδης Αλέξανδρος
ή Αλέξιος του Μιχαήλ
Συλληφθέντες που εκτελέστηκαν την ίδια ημέρα στη Σαμαρίνα: Καρακίτσιος
Χρήστος του Ζήση, Κουρτίδης Ιωάννης του Αναστασίου, Σαρουσαββίδης Γεώργιος
του Παναγιώτη και Σιόλας Δημήτριος του Γεωργίου.
Ο Στέργιος Μπαδέμας, στο βιβλίο του «Χωριό Ελεύθερο Γρεβενών», και στη
σελ. 52, αναφέρει για τη συγκεκριμένη επιχείρηση τα εξής:

Ό, τι δεν έπαθαν οι κάτοικοι του Ελευθέρου κατά την τουρκική

σκλαβιά, αλλά και τη γερμανική και ιταλική κατοχή, έπαθαν στην περίοδο της
εσωτερικής αναταραχής το 1948. Το Μάιο μήνα κατέβηκαν οι επαναστάτες από
τα ορεινά και δεν άφησαν τίποτε από ζωντανό βιός αλλά και πολλές
ανθρώπινες ζωές χάθηκαν. Πρώτος απ’ όλους ο Ανδρέας Σιώλας, άξιο παλικάρι
και αγνός πατριώτης σκοτώθηκε σε μάχη στο διπλανό χωριό Αμυγδαλιές.
Ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος, ο Αθανάσιος Δημ. Σίμος, ο Γεώργιος
Ιορδανίδης, ο Χρήστος Καρακίτσιος, ο Δημήτριος Σιώλας και ο Χαράλαμπος
Ντόλιας είναι αγνοούμενοι. Από την ώρα που τους πήραν μαζί τους οι
επαναστάτες χάθηκαν τα ίχνη τους. Ο Μιχαήλ Μιχαλόπουλος τραυματίστηκε
θανάσιμα και πέθανε στο δρόμο πριν προλάβουν να τον πάνε στο νοσοκομείο
στα Γρεβενά. Οι πιο κάτω σκοτώθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες στο χωριό τη
μέρα αυτή. Ο Ζήσης Αναστ. Κλεισιάρης, ο Ιωάννης Κων)νου Παπαδόπουλος, ο
Ματθαίος Αχ. Ντίνας, ο Λάζαρος Ιορδανίδης, ο Γεώργιος Ποτοσίδης, ο
Κων)τίνος Μουγδουσίδης, ο Ευάγγελος Μιχ. Κλεισιάρης, ο Ιωάννης
Καραϊορδανίδης, ο Ιωάννης Κουρτίδης, ο Σταύρος Κυριακίδης, Ανδρέας
Καρακίτσιος.
Θρήνος και κακό από αδελφικό βόλι. Αιωνία τους η μνήμη.

Στο Βατόλακκο, που δέχθηκε παρόμοια επίθεση, οι ένοπλοι άνδρες του

χωριού αντιστάθηκαν με επιτυχία και απαγόρευσαν τις εχθρικές δυνάμεις να
πλησιάσουν. Στο χωριό είχαν συγκεντρωθεί και διέμεναν πολλές οικογένειες από τα
γύρω χωριά, Ταξιάρχη, Μηλιά, Ασπρόκαμπο, Ελεύθερο, Κιβωτό και τους οικισμούς
Μικροκλεισούρα και Λαγκαδάκι, οι άνδρες των οποίων ήταν οπλισμένοι και μαζί με
αυτούς του Βατολάκκου αποτελούσαν μια αξιόλογη αποτρεπτική δύναμη, που είχε
συγκροτηθεί σε ενισχυμένο λόχο, με την ονομασία «Λόχος Βατολάκκου». Επίσης
μέσα στο Βατόλακκο υπήρχε μόνιμα, εκτός από τη δύναμη του Σταθμού
Χωροφυλακής, και μια διμοιρία στρατού.

495
 Οι 40 ένοπλοι του Μεγάλου Σειρηνίου, όταν δέχθηκαν την επίθεση ήταν
μοιρασμένοι σε 4 ομάδες των 10 ανδρών. Η μια γρήγορα διαλύθηκε. Οι άλλες τρεις
πολέμησαν χωριστά για 17 ώρες. Τα μεσάνυχτα όλοι οι άνδρες των ομάδων
συμπτύχθηκαν σε μια γειτονιά και βάσταξαν μαχόμενοι μέχρι το επόμενο πρωί, που
έφθασε ο στρατός. Μέσα στη σύγχυση ο Γεώργιος Ασλανίδης είδε ξαφνικά, έναν
αντάρτη να σέρνει αιχμάλωτο το χωριανό του Αλέξανδρο Γεωργιάδη. Σκότωσε
αμέσως τον αντάρτη και τον απελευθέρωσε. Ο Χρήστος Καλιάδης κόντευε να μείνει
χωρίς φυσίγγια. Έθεσε τότε εκτός μάχης έναν αντάρτη και συνέχισε τον αγώνα με το
αυτόματο και τα πυρομαχικά του σκοτωμένου. Ο Σαράντης Μπαλντούμης βρέθηκε,
χωρίς να το καταλάβει, μπροστά στο οπλοπολυβόλο δύο ανταρτών, που τον
πρόσταξαν να παραδοθεί. Χωρίς να χάσει την ψυχραιμία του, κάνει πως παραδίδεται
και τους πετάει μια χειροβομβίδα, σκοτώνοντας και τους δύο.
Αξιόλογη ήταν και η δράση των Αν. Βλέτσου, Ν. Βλέτσου, Β. Σούμπαση και
Αν. Γεωργιάδη. Αλλά περισσότερο από όλους προκάλεσε το θαυμασμό ένας γέρος 70
χρόνων, ο Θωμάς Μπίσκας. Ταμπουρωμένος στο σπίτι του και, χωρίς να λογαριάζει
τη ζωή του αντιμετώπιζε μόνος του τις επιθέσεις των ανταρτών που τον είχαν
κυκλώσει από παντού. Οι αντάρτες άρχισαν να τον βομβαρδίζουν με όλμους,
μπαζούκας και χειροβομβίδες. Το σπίτι γκρεμίστηκε. Ο γέρος συνέχισε να μάχεται
κάτω από τα ερείπια και τις φλόγες. Μια χειροβομβίδα στο τέλος έβαλε τέρμα στη
ζωή του. Όταν το πρωί έφθασε ο στρατός, διαπίστωσε ότι είχε εξαντλήσει όλα του τα
φυσίγγια και 4 αντάρτες κείτονταν νεκροί μπροστά στην είσοδο του ερειπωμένου
σπιτιού του490. Από τη μάχη στο Σειρήνι οι αντάρτες είχαν συνολικά 16 νεκρούς491.
Η εισβολή των ανταρτών κάλυπτε ένα βάθος 20 χιλιομέτρων εντός της ζώνης
ευθύνης της ΙΙ Μεραρχίας του Εθνικού Στρατού, η οποία με δύναμη 7
εγκατεσπαρμένων ταγμάτων είχε υπό επιτήρηση ένα εκτεταμένο μέτωπο 45
χιλιομέτρων. Για να αντιμετωπίσει την πολυμέτωπη αυτή επίθεση η Μεραρχία,
ενήργησε ως εξής492:

(1) Προς τα χωριά Κοκκινιά, Πολύδενδρο και Άγιο Γεώργιο διέθεσε από τη
μοναδική διλοχία του 83 Τάγματος Εθνοφρουράς (ΤΕ), που αποτελούσε
τη φρουρά της Σιάτιστας, ένα λόχο με ουλαμό τεθωρακισμένων και
ουλαμό πεδινού πυροβολικού υπό τη διοίκηση του διοικητή του
Τάγματος, αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου Καραβίτη. Ο λόχος αυτός
την 15:00 ώρα κατόρθωσε να καταλάβει, με έφοδο και μετά από
οδομαχίες, την Κοκκινιά και το Πολύδενδρο. Στη συνέχεια κινήθηκε προς
την Κιβωτό και τον Άγιο Γεώργιο και πέτυχε να εκκαθαρίσει ολόκληρη
την περιοχή μέχρι το Βατόλακκο. Στην επιχείρηση αυτή απελευθερώθηκε
και ο ανθυποσμηναγός Κωνσταντίνος Καλαποθαράκος, του οποίου το
αεροσκάφος τύπου «Σπιτφάιερ» κτυπήθηκε από τα αντιαεροπορικά πυρά

490 Γ. Μόδη, Χωριά-Φρούρια της Μακεδονίας, Αθήνα 1950, σελ. 102-104.

491 Εφημερίδα «Καθημερινή» 11.5.48.
492Αλ. Τσιγγούνη, Η μεταπολεμική Μεραρχία Αθηνών και ο συμμοριτοπόλεμος 1945-1949, Αθήνα
1966, σελ. 202-205. Διοικητής της ΙΙ Μεραρχίας από 30.3.48 είχε αναλάβει ο Ταξίαρχος Νικόλαος
Παπανικολάου, γιατί ο υποστράτηγος Τσιγγούνης είχε μετατεθεί στην Τρίπολη και είχε αναλάβει
διοικητής της Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Πελοποννήσου.

496
 των ανταρτών και έκανε αναγκαστική προσγείωση κοντά στο χωριό
Κληματάκι493. Τμήματα στρατού, που κινήθηκαν από το Τσοτύλι προς το
Κληματάκι, δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν, γιατί συνάντησαν ισχυρή
αντίσταση στο Τσακνοχώρι Βοΐου.
(2) Προς το Μεγάλο Σειρήνι, διέθεσε ένα λόχο του 84 ΤΕ και 60 άνδρες των
ΜΑΥ, τους οποίους τις απογευματινές ώρες ενίσχυσε και με ένα λόχο του
504 Τάγματος, γιατί είχαν καθηλωθεί νότια του χωριού.
(3) Προς τη Ροδιά, διέθεσε ένα λόχο του 504 Τάγματος.

Μόλις έπεσε το σκοτάδι, εκδηλώθηκε ισχυρότατη επίθεση των ανταρτών

εναντίον του κέντρου αντίστασης του Οροπεδίου. Η επίθεση αυτή, που κράτησε
μέχρι την 2200 ώρα, υποστηρίχτηκε από πυρά πυροβολικού και όλμων. Ρίχτηκαν 200
περίπου βλήματα. Το πυροβολικό των ανταρτών έβαζε από τη θέση Τζαμί (2 χλμ.
δυτικά του Μεγάρου). Τα τμήματα του στρατού απέκρουσαν με επιτυχία την επίθεση
και διατήρησαν τις θέσεις τους.
Την 2100 ώρα έφθασε στα Γρεβενά από τη Γεωργίτσα μία διλοχία του 506
Τάγματος και στις 2330 ώρα μία άλλη διλοχία του 117 Τάγματος της ΧV Μεραρχίας,
από το Άργος Ορεστικό.
Το πρωί της επόμενης ημέρας (9 Μαΐου) η διλοχία του 117 Τάγματος
υποστηριζόμενη και από έναν ουλαμό πυροβολικού κινήθηκε από τα Γρεβενά με
αποστολή να καταλάβει τη γραμμή ύψωμα Μουράτ ( 3 χλμ. ΒΔ του Οροπεδίου) -
Άγιος Κοσμάς - ύψωμα Ταμπούρι (1 χλμ. ΒΔ των Κυδωνιών) και να ενωθεί με τα
τμήματα της 21 Ταξιαρχίας. Παράλληλα διατάχθηκε και διλοχία του 508 Τάγματος
να κινηθεί από τον Πεντάλοφο προς το Δίλοφο και να καταλάβει τη γραμμή Άγιος
Νικόλαος - Στεφάνι, ενώ ο λόχος της Σιάτιστας να συνεχίσει την εκκαθάριση από
Άγιο Γεώργιο προς Κληματάκι και στη συνέχεια να κινηθεί προς το ύψωμα
Κουτσόρραχος, σε συνεργασία με ένα λόχο από το Τσοτύλι, που κατευθυνόταν προς
το Δασάκι.
Από τη διλοχία του 506 Τάγματος διατάχθηκε να κινηθεί ένας λόχος, για να
καταλάβει το Σύδενδρο, το οποίο μετά από σκληρό αγώνα απελευθερώθηκε τις
απογευματινές ώρες. Επίσης διατάχθηκε να κινηθούν ένας λόχος του 504 Τάγματος
από το Οροπέδιο προς τη Ροδιά και ένας λόχος του 84 ΤΕ με διμοιρία ΜΑΥ από
Γρεβενά προς Ελεύθερο- Αμυγδαλιές- ύψωμα Κουτσόρραχος.
Στις 0745 ώρα της 9ης Μαΐου, τραυματίστηκε στο στήθος, στη θέση του ΣΔ
(ύψωμα Κουτσόρραχος), ο διοικητής της επιχείρησης των ανταρτών Γεώργιος
Γιαννούλης από πολυβολισμούς αεροπλάνου. Το τραύμα ήταν διαμπερές, αλλά δεν
προξένησε ζημιά σε ζωτικά όργανα. Στο ημερολόγιό του, επειδή σώθηκε από θαύμα,
σημείωσε: «είμαι πολύ ευτυχής». Μαζί του βρισκόταν και ο Λάμπρος Κανακαρίδης.
Το τραύμα του επίδεσε ο εκτελών χρέη γιατρού (φοιτητής του 2 ου έτους της Ιατρικής)

493 Ο ανθυποσμηναγός Κ. Καλαποθαράκος, όταν έπεσε στο Κληματάκι, κινήθηκε προς τον Άγιο
Γεώργιο και κατόρθωσε να φθάσει ασφαλής στο χωριό, χωρίς να τον αντιληφθούν οι αντάρτες.
Σύμφωνα με όσα διηγήθηκε ήταν η δεύτερη φορά που είχε καταρριφθεί το αεροπλάνο του.

497
Χρήστος Βλέτσας από το Κοσμάτι, και με άλογο διακομίστηκε κοντά στο Επταχώρι
και στη συνέχεια στη Βούρμπιανη για θεραπεία494.

Στοιχείο όλμου 4,2΄΄ εκτελεί βολή κατά των ανταρτών.

Δεύτερος από αριστερά ο Γεώργιος Χρ. Ράμμος από το Σπήλαιο.

Το διήμερο 8 και 9 Μαΐου τα τμήματα του Εθνικού Στρατού έδωσαν μάχες

στα υψώματα του Σύδενδρου (506 Τάγμα), στην τοποθεσία Γκούμα (84 ΤΕ της 21 ης
Ταξιαρχίας) και στο ύψωμα Μουράτ του Οροπεδίου (504 Τάγμα). Στις επιχειρήσεις
του στρατού συμμετείχαν και ένας Λόχος ΜΑΔ με τμήματα ΜΑΥ. Την ενέργεια
όλων αυτών υποστήριζε με πυρά η 1η Μοίρα Πυροβολικού του 101 ΣΠΠ.
Ο αγώνας των τμημάτων στρατού υπήρξε σκληρός και οι αντάρτες
αγωνίζονταν με πείσμα, για να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να δώσουν χρόνο σ’
αυτούς που είχαν αρπάξει τα ζώα να τα απομακρύνουν από την περιοχή και να
φθάσουν με ασφάλεια στον προορισμό τους. Από το βράδυ της 9 ης Μαΐου άρχισαν
σταδιακά να υποχωρούν προς το Γράμμο, καλύπτοντας την προς τα πίσω κίνηση με
τμήματα οπισθοφυλακής, που παρενοχλούσαν το στρατό όλη τη νύχτα, για να τον
κρατούν καθηλωμένο στη θέση του. Το πυροβολικό των ανταρτών, λίγο πριν
εγκαταλείψει το χώρο τάξης, γύρω στις 1930 ώρα, έριξε 40 βλήματα μέσα στην πόλη
των Γρεβενών495, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ο χωροφύλακας Λουκάκης Θεοχάρης
του Σταύρου, από τη Σάρτη Χαλκιδικής και να τραυματιστούν 1 υπενωμοτάρχης και
4 χωροφύλακες. Ο Λουκάκης σκοτώθηκε από βλήμα που εξερράγη μπροστά από το
Κρατικό Νοσοκομείο, το οποίο στεγαζόταν τότε σε ενοικιαζόμενο διώροφο κτίριο,
εκεί που βρίσκονται σήμερα τα γραφεία της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών
Γρεβενών. Από τον άμαχο πληθυσμό σκοτώθηκαν 5 άτομα και τραυματίστηκαν 6.
Το πρωί της 10ης Μαΐου τα τμήματα του στρατού καταδίωξαν τις
οπισθοφυλακές των ανταρτών και το βράδυ επέστρεψαν στις αρχικές τους θέσεις.

494 Αχ. Παπαϊωάννου , Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ.145.

495 Εφημερίδα «Καθημερινή» 11.5.48 και Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά
την περίοδον 1941-1950, Αθήνα 1962, σελ. 235. Η Χωροφυλακή αναφέρει ότι ρίχτηκαν περισσότερα
από 150 βλήματα.

498
 Η επιχείρηση ζωοκλοπής και λεηλασίας τελικά πέτυχε, γιατί οι αντάρτες
κατόρθωσαν να αρπάξουν από τους χωρικούς 12.000 γιδοπρόβατα, 600 βόδια και 300
φορτηγά ζώα, στα οποία φόρτωσαν σιτηρά και άλλα τρόφιμα496.

Απώλειες αντιπάλων

Ο στρατός είχε νεκρούς 2 αξιωματικούς και 24 οπλίτες, τραυματίες 3

αξιωματικούς και 58 οπλίτες και αγνοούμενους 33 οπλίτες497. Ένας από τους νεκρούς
αξιωματικούς ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Στυλιανός Αντωνόπουλος, ο οποίος
σκοτώθηκε στη μάχη του Σύδενδρου. Μέσα στην πόλη των Γρεβενών φονεύτηκε από
βλήμα πυροβολικού ο Αθανάσιος Νικολάου Βασδάρης, φανοποιός το επάγγελμα. Ο
Γούσιας, με τη φαντασία του, ανεβάζει τις απώλειες του στρατού σε 600 νεκρούς,
τραυματίες και αιχμαλώτους498 και αποσιωπά τις δικές του.
Η αεροπορία, η οποία είχε ενεργό συμμετοχή στον αγώνα του στρατού,
απώλεσε δύο αεροσκάφη από τα αντιαεροπορικά πυρά των ανταρτών. Το ένα ήταν το
«Σπιτφάιερ» του ανθυποσμηναγού Κ. Καλαποθαράκου και το άλλο τύπου «Χάρβατ»,
το οποίο κτυπήθηκε στην περιοχή Οροπεδίου και συντρίφτηκε στο έδαφος, με
αποτέλεσμα ο χειριστής σμηναγός Γ. Γκολφινόπουλος και ο παρατηρητής επισμηνίας
Ε. Σταθόπουλος να φονευτούν. Τα πτώματα των δύο ανδρών παραλήφθηκαν από το
στρατό και μεταφέρθηκαν στα Γρεβενά.
Οι αντάρτες είχαν αρκετές απώλειες. Ο στρατός διαπίστωσε κατά τη διάρκεια
της εξερεύνησης της περιοχής εγκαταλειμμένους 71 νεκρούς και ενταφιασμένους σε
τάφους, που υποδείχτηκαν από χωρικούς, άλλους 60, τραυματίες εξακριβωμένους
120 και συλληφθέντες 17, από τους οποίους και έναν ανθυπολοχαγό διοικητή
διμοιρίας δολιοφθορέων. Παρουσιάστηκαν αυθόρμητα 12. Μεταξύ των νεκρών της
Ταξιαρχίας Γιαννούλη ήταν και δύο διμοιρίτισσες του Ιου Τάγματος, η Περιστέρα
Βλάχου από την Κοζάνη και η Ελισάβετ Καλαϊτζίδου από το Μυλοχώρι Κιλκίς.
Ανάμεσα στους τραυματίες ήταν και οι Πολιτικοί Επίτροποι του Ιου Τάγματος
Μιχάλης Ροΐδης και του ΙΙου Τάγματος Όμηρος Κουτούπας.

Επιχειρήσεις Όρλιακα και άνω κοιλάδα Βενέτικου

(27 Ιουνίου μέχρι 6 Ιουλίου)

Το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου η Χ Μεραρχία είχε ευθυγραμμίσει το

μέτωπό της απέναντι από τον Όρλιακα στη γραμμή των υψωμάτων Μπαταβάρδα (ΒΔ
του Μικρολίβαδου) και Μεγάλη Ράχη (ΝΔ του Μοναχιτίου) με την 35 Ταξιαρχία
αριστερά και την 37 Ταξιαρχία δεξιά, με προωθημένα τμήματα μέχρι το Βενέτικο
ποταμό499 (βλέπε σχεδιάγραμμα). Η αποστολή της ήταν να ενεργήσει εκκαθάριση του
Όρλιακα και να προωθηθεί δεξιά στο ύψος του Πενταλόφου, για να συνδεθεί με τα
496 Αχ. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990, σελ. 218 και Δ. Τσίτας, Φάκελος
Γιαννούλη, Αθήνα 1992, σελ. 81.
497 Αντιστράτηγου Αλ. Τσιγγούνη, Η μεταπολεμική Μεραρχία Αθηνών και ο συμμοριτοπόλεμος
1945-1949, Αθήνα 1966, σελ. 204.
498 Γ. Βοντίτσου-Γούσια, Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής Αριστεράς,
τόμος Α΄, Αθήνα 1977, σελ. 348.

499
τμήματα της ΙΙ Μεραρχίας με προοπτική να αναγκαστεί ο εχθρός να υποχωρήσει προς
το Γράμμο.
Για να πετύχει την αποστολή της η Χ Μεραρχία, ανέθεσε στην 35 Ταξιαρχία,
την οποία ενίσχυσε με το 564 Τάγμα της 36 Ταξιαρχίας (έδρα Μέτσοβο) και με
Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού, την τήρηση ολόκληρου του τομέα της Μεραρχίας,
με σκοπό η 37 Ταξιαρχία να είναι απαλλαγμένη από άλλες υποχρεώσεις, για να
μπορέσει να κινηθεί από την περιοχή Τρικώμου και να υπερκεράσει τον Όρλιακα από
την κατεύθυνση Ανάβρυτα-Αλατόπετρα- Πολυνέρι- ύψωμα Καγκέλια. Ταυτόχρονα η
35 Ταξιαρχία είχε εντολή να πιέζει τους αντάρτες στον Όρλιακα από το Νότο και να
έχει διαθέσιμο ένα τάγμα για επίθεση στο ύψωμα Κοπάνες (1527).
Στους Μαυραναίους βρισκόταν το 506 Τάγμα της 21 Ταξιαρχίας, το οποίο θα
ενεργούσε προς Ανάβρυτα, για να καλύψει το δεξιό πλευρό της Μεραρχίας.

Επιχειρήσεις Χ Μεραρχίας στον Όρλιακα και στην άνω κοιλάδα Βενέτικου από 27/6 μέχρι 6/7/48

Η επιχείρηση άρχισε στις 28 Ιουνίου. Μέχρι τα Ανάβρυτα η 37 Ταξιαρχία με

τη βοήθεια και του τάγματος των Μαυραναίων δεν συνάντησε σοβαρή αντίσταση.
Στις 29 Ιουνίου, και πριν ακόμη ξημερώσει, εξόρμησε αιφνιδιαστικά από τα
Ανάβρυτα και, αφού πέρασε το ποτάμι, ενήργησε υπερκέραση βόρεια του Όρλιακα.
Μετά από διαδοχικούς αγώνες κατέλαβε την Όμορφη Ράχη (2 χλμ ΝΔ της
Αλατόπετρας) και συνέχισε προς ύψωμα Πολύρρεμο (Πάληα), βόρεια του
Πανοράματος, μπροστά από το οποίο καθηλώθηκε. Το ύψωμα αυτό καταλήφθηκε την
επομένη από το 567 Τάγμα, οπότε η Ταξιαρχία, για να εκμεταλλευτεί την κατάσταση,
499 ΔΙΣ/ΓΕΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), Η εκκαθάρισις
της Ρούμελης και η πρώτη μάχη του Γράμμου, Αθήνα 1970, σελ. 173 και σχεδιάγραμμα 15.

500
διέταξε το 569 Τάγμα, που βρισκόταν στην Όμορφη Ράχη, να ενεργήσει από Βορρά
προς Νότο στην κατεύθυνση Πολυνέρι-Λάβδα- ύψωμα Κόζικο (1531)- Καγκέλια
(σημερινή ονομασία Στραγγόπετρα). Το τάγμα προήλασε μέχρι τη Λάβδα και τα
δυτικά αυτής υψώματα και προσέβαλε το ύψωμα Κόζικο, το οποίο δεν μπόρεσε να
καταλάβει.
Από την άλλη μεριά, η 35 Ταξιαρχία, ενεργώντας από αντίθετη κατεύθυνση,
δηλαδή από την περιοχή Μικρολίβαδου-Μοναχιτίου προς Βορρά, κατέλαβε αρχικά το
ύψωμα Κοπάνες με το 564 Τάγμα και στη συνέχεια χωρίς αντίσταση το ύψωμα
Καντήλα (1965), το οποίο είχε εγκαταλειφθεί από τους αντάρτες.
Μετά την κατάληψη της Καντήλας τα τμήματα της 35 Ταξιαρχίας ανέβηκαν
στον Όρλιακα για εξερεύνηση. Διλοχία του 563 Τάγματος κατέλαβε την ψηλότερη
κορυφή του Όρλιακα (υψόμετρο1464), η οποία ήταν ναρκοθετημένη από τους
αντάρτες, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί 1 οπλίτης, να τραυματιστούν 4 και από τα
μεταγωγικά να σκοτωθούν 3 μουλάρια.
Μετά την επιτυχή εξέλιξη των επιχειρήσεων και την κατάληψη του Όρλιακα η
Χ Μεραρχία έλαβε διαταγή να προχωρήσει βορειοδυτικά και να φθάσει μέχρι τη
γραμμή Βασιλίτσα-Αννίτσα- Μεσολούρι. Στην προσπάθειά της αυτή συνάντησε
ισχυρές αντιστάσεις, κυρίως στο δεξιό της πλευρό (υψώματα Σκάλας- Κουμέντσι), τις
οποίες μετά σκληρό αγώνα κατόρθωσε να ανατρέψει. Οι αντάρτες κατά την
υποχώρηση κατευθύνθηκαν προς Δοτσικό-ύψωμα Σταυρός-Λυκοκρέμασμα, όπου
οχυρώθηκαν και προέβαλαν νέα αντίσταση. Η Μεραρχία, μετά τις διαδοχικές
επιθέσεις, κατόρθωσε μέχρι 6 Ιουλίου να απωθήσει τις εχθρικές δυνάμεις πέρα από τα
δυτικά-βορειοδυτικά όρια της περιοχής Γρεβενών σε συνεργασία και με τη ΙΙ
Μεραρχία, η οποία ενεργούσε δεξιά της, στην περιοχή Βοΐου.
Οι απώλειες από το δεκαήμερο αυτό αγώνα ανήλθαν σε 1 αξιωματικό νεκρό,
τον ανθυπολοχαγό πυροβολικού Μιχαήλ Λιναρδάκη, 5 αξιωματικούς τραυματίες, 25
οπλίτες νεκρούς και 79 τραυματίες. Οι αντάρτες είχαν 66 νεκρούς, που
καταμετρήθηκαν επί τόπου, 20 συλληφθέντες ή παραδοθέντες και άγνωστο αριθμό
τραυματιών500.

500 Ό. π. σελ.177.

501
ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1949-1950

502
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΗ΄

Σύντομη Ανασκόπηση Πολιτικοστρατιωτικής Κατάστασης

Από αρκετούς μήνες είχε διαπιστωθεί ότι ο αγώνας εναντίον των ανταρτών
ελάμβανε μεγάλη έκταση και σοβαρότητα και είχε καταστεί πλέον φανερό ότι για την
αποτελεσματική αντιμετώπισή του ήταν αναγκαίο να τεθεί επικεφαλής των
στρατιωτικών δυνάμεων μια προσωπικότητα με κύρος, που να διέθετε όχι μόνο πείρα
και αποφασιστικότητα, αλλά να έχει και ευρύτατες εξουσίες. Παρόμοιο μέτρο είχε
ληφθεί και κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, στον οποίο εφαρμόστηκε ο θεσμός του
Αρχιστρατήγου με ευνοϊκά αποτελέσματα.
Στην αρχή η κυβέρνηση Σοφούλη δεν έβλεπε με συμπάθεια την ανασύσταση
του θεσμού αυτού, αλλά μετά την αποτυχία του στρατού να συντρίψει τους αντάρτες
στο Βίτσι, κατά τις επιχειρήσεις του φθινοπώρου του 1948, άλλαξε γνώμη και άρχισε
να σκέπτεται σοβαρά το θέμα. Μεταξύ των υποψηφίων, καταλληλότερος για τη θέση
αυτή θεωρήθηκε ο στρατηγός Αλέξανδρος Παπάγος501, ο οποίος είχε διατελέσει και
Αρχιστράτηγος κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο.

Αρχιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος

Στις 20 Ιανουαρίου1949, ορκίστηκε η νέα κυβέρνηση Σοφούλη, ο οποίος

μόλις είχε αναρρώσει από το οξύ πνευμονικό οίδημα που είχε υποστεί στις 24
Νοεμβρίου 1948. Στην κυβέρνηση εισήλθαν ως αντιπρόεδρος ο Αλέξανδρος
Διομήδης, οι απέχοντες από την προηγούμενη Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλος και Π.
Κανελλόπουλος καθώς και οι Σ. Μαρκεζίνης, Κ. Καραμανλής, Στ. Στεφανόπουλος,
Κ. Τσάτσος, Ε. Αβέρωφ και άλλοι. Τότε διορίστηκε, ως Αρχιστράτηγος των Eνόπλων

501 Με το Β.Δ. της 21.10.49 (ΦΕΚ. Γ 280/1949) του απονεμήθηκε το αξίωμα του Στρατάρχου.

503
Δυνάμεων, ο Αλέξανδρος Παπάγος, ο οποίος δέχθηκε την αρχιστρατηγία υπό τον όρο
ότι θα ασκούσε πραγματικά τα καθήκοντα που προέβλεπε ο βαθμός του, χωρίς να
επεμβαίνουν στο έργο του οι πολιτικοί ή άλλοι ξένοι παράγοντες. Πράγματι, δόθηκαν
στον Παπάγο με νόμο ευρύτατες δικαιοδοσίες, οι κυριότερες των οποίων ήταν οι
εξής:
 Υπό τον Αρχιστράτηγο θα υπάγονταν όλες οι δυνάμεις στρατού, αεροπορίας
και ναυτικού, οι οποίες θα χρησιμοποιούνταν για τις επιχειρήσεις.
 Ο Αρχιστράτηγος είχε για το στρατό πλήρη δικαιώματα οργάνωσης και
συγκρότησης μονάδων, τοποθετήσεων, προαγωγών και αποστρατειών σε
όλους τους βαθμούς, καθώς επίσης και ανάκλησης στην ενέργεια απόστρατων
αξιωματικών. Για όλες αυτές τις περιπτώσεις οι προτάσεις του θα ήταν
υποχρεωτικές για την Κυβέρνηση.
 Ο Αρχιστράτηγος είχε το δικαίωμα να ζητεί την εφαρμογή του στρατιωτικού
Νόμου, όπου και όταν το θεωρούσε αναγκαίο.
 Οι ξένες αποστολές θα έπαυαν να έχουν οποιαδήποτε αρμοδιότητα στα
ζητήματα των ανώτατων διοικήσεων και στη διεξαγωγή του πολέμου. Ο
ρόλος τους θα ήταν μόνο συμβουλευτικός και θα περιοριζόταν σε θέματα
μόνο οργάνωσης και εκπαίδευσης. Σε θέματα όμως που είχαν σχέση με τη
χορήγηση πολεμικού υλικού από τις αποθήκες έπρεπε να υπάρχει και η
σύμφωνη γνώμη των ξένων αποστολών, που χορηγούσαν αυτή τη βοήθεια.

Μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του ο Αρχιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος,

ανακλήθηκαν από την αποστρατεία οι αντιστράτηγοι Γεώργιος Κοσμάς και
Κωνσταντίνος Βεντήρης, στους οποίους ανέθεσε τα καθήκοντα του Αρχηγού ΓΕΣ και
Γενικού Επιθεωρητή Στρατού αντίστοιχα. Επίσης έγινε ανάκληση και του
υποστρατήγου-Βουλευτή Παυσανία Κατσώτα, στον οποίο ανατέθηκε η διοίκηση της
ΑΣΔΣΕ (Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Στερεάς Ελλάδος), με έδρα τη Λαμία.
Εγκαταλείφθηκε η τακτική των «κλοιών» και «εγκλωβισμών» και εφαρμόσθηκε η
τακτική των νυκτερινών επιχειρήσεων και της αδιάκοπης δίωξης, με τμήματα
διατεταγμένα σε μεγάλο πλάτος και βάθος. Παράλληλα άρχισε η μετεκπαίδευση των
στελεχών στις αρχές του ανταρτοπόλεμου. Δημιουργήθηκαν Τάγματα Εθνοφρουράς
από μη στρατεύσιμες κλάσεις, τα οποία επέτρεπαν την κατά βάθος διάταξη του
τακτικού στρατού.
Στις 30- 31 Ιανουαρίου 1949 συνήλθε στο Γράμμο η 5 η ολομέλεια της ΚΕ του
ΚΚΕ στην οποία πήραν μέρος όλα τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της ΚΕ και
της ΚΕ Ελέγχου, όπως: Ζαχαριάδης, Ιωαννίδης, Βαφειάδης, Παρτσαλίδης,
Μπαρτζιώτας, Βλαντάς, Στρίγγος, Ρούσος, Γούσιας, Κολιγιάννης, Ζωγράφος,
Καραγιώργης, Πορφυρογένης, Ερυθριάδης, Λουλές, Χρύσα Χατζηβασιλείου,
Γκρόζος, Χατζής κλπ. Μεταξύ των άλλων θεμάτων που ασχολήθηκε ήταν και αυτό
του Μάρκου Βαφειάδη και το «Σλαβομακεδονικό».
Για το Μάρκο Βαφειάδη αποφασίστηκε η απομάκρυνσή του από την
πρωθυπουργία και από την αρχιστρατηγία του ΔΣΕ, η καθαίρεσή του από μέλος του
ΠΓ και η διαγραφή του από μέλος του ΚΚΕ. Το Βαφειάδη ουσιαστικά τον είχαν

504
καθαιρέσει από την 27η Αυγούστου 1948, όταν δημιουργήθηκε το Πολεμικό
Συμβούλιο, με τη δικαιολογία ότι ήταν « βαριά άρρωστος». Η πρωθυπουργία
ανατέθηκε στο Μήτσο Παρτσαλίδη, ενώ αρχιστράτηγος ανέλαβε ο ίδιος ο
Ζαχαριάδης, με διευθυντή των επιχειρήσεων το Γούσια, στον οποίο είχε δοθεί ο
βαθμός του αντιστράτηγου. Ο Μάρκος Βαφειάδης μετά από αυτή την απόφαση
απεστάλη στη Σοβιετική Ένωση, όπου διέμενε από τότε μέχρι τον επαναπατρισμό του
στην Ελλάδα το 1983.
Η κυβέρνηση, που σχηματίστηκε με πρόεδρο τον Παρτσαλίδη, είχε 16 μέλη,
διπλάσια δηλαδή από εκείνα που συμμετείχαν στην πρώτη προσωρινή κυβέρνηση της
23ης Δεκεμβρίου 1947. Υπουργοί ορίστηκαν οι εξής: Γιάννης Ιωαννίδης, Π. Ρούσος,
Δ. Βλαντάς, Β. Μπαρτζιώτας, Λ. Στρίγγος, Κ. Καραγιώργης, Δ. Παπαδημήτρης, Μ.
Πορφυρογένης, Στ. Σαββίδης, Π. Αβδελίδης, Π. Κόκκαλης, Γ. Ταπακίδης, Απ.
Γκρόζος, Γιάννης Βουρνάς και Πασχάλης Μητρόφσκι.
Το δεύτερο και πιο σοβαρό θέμα εθνικής σημασίας ήταν η απόφαση της
Ολομέλειας που αναγνώριζε ξεχωριστό μακεδονικό (σλαβομακεδονικό) λαό, γεγονός
που σήμαινε την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Η επίμαχη παράγραφος αναφέρει τα
εξής502:
«Στη Βόρεια Ελλάδα ο μακεδονικός (σλαβομακεδονικός) λαός τάδωσε
όλα για τον αγώνα και πολεμά με μια ολοκλήρωση ηρωισμού και αυτοθυσίας
που προκαλούν το θαυμασμό. Δεν πρέπει να υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι σαν
αποτέλεσμα της νίκης του ΔΣΕ και της λαϊκής επανάστασης, ο μακεδονικός λαός
θα βρει την πλήρη εθνική αποκατάστασή του έτσι όπως το θέλει ο ίδιος,
προσφέροντας σήμερα το αίμα του για να την αποχτήσει. Οι μακεδόνες
κομμουνιστές στέκονται πάντα επικεφαλής στην πάλη του λαού των... Ο
σλαβομακεδονικός και ελληνικός λαός μόνον ενωμένοι μπορούν να νικήσουν.
Διασπασμένοι μόνον ήττες μπορούν να πάθουν. Γι’ αυτό η ενότητα στην πάλη
των δύο λαών πρέπει να φυλάγεται σαν κόρη οφθαλμού και να ενισχύεται και να
δυναμώνει σταθερά και καθημερινά».

Στις 24 Ιουνίου 1949 πέθανε ο Θεμιστοκλής Σοφούλης και πρωθυπουργός ανέλαβε ο

αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Αλέξανδρος Διομήδης.
Έκκληση προς την Κυβέρνηση για στρατιωτική ενίσχυση
της πόλης των Γρεβενών

Στις 24 Ιανουαρίου 1949, οι εκπρόσωποι 15 επιστημονικών, εθνικών,

επαγγελματικών και βιοτεχνικών σωματείων των Γρεβενών, εξουσιοδότησαν το
δημοσιογράφο Χρήστο Λαδά να παρουσιαστεί στην τότε κυβέρνηση Σοφούλη και να εκθέσει
προφορικά στον Πρωθυπουργό, τον Υπουργό Εξωτερικών και τον Αρχιστράτηγο Αλέξανδρο
Παπάγο την αγωνία και το φόβο που διακατείχε τους κατοίκους, λόγω επικείμενης επίθεσης,
μετά και από τις τελευταίες ανήκουστες βαρβαρότητες, τα εγκλήματα, τις λεηλασίες, τις
καταστροφές, τη βίαιη στρατολογία και το παιδομάζωμα, που είχαν διαπράξει οι αντάρτες
στις πόλεις που είχαν προ ολίγου καταλάβει, όπως στην Καρδίτσα 11 και 12 Δεκεμβρίου
1948, στη Νάουσα 11 Ιανουαρίου 1949 και στο Καρπενήσι 20 Ιανουαρίου 1949. Επίσης η
εξουσιοδότηση περιελάμβανε και την παράκληση για άμεση ενίσχυση με τεθωρακισμένα και
502 Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 6ος, Αθήνα 1987, σελ. 337.

505
πυροβολικό της μικρής στρατιωτικής δύναμης, που είχε εναπομείνει για την ασφάλεια της
πόλης. Το πλήρες κείμενο της εξουσιοδότησης, με τις αιτιολογικές σκέψεις για τον κίνδυνο
που αντιμετώπιζε ο λαός των Γρεβενών, είναι το παρακάτω503:

ΕΞΟΥΣΙΟΔΟΤΗΣΙΣ

Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι, εκπροσωπούντες πάσας τας Επιστημονικάς,

Εθνικάς, Επαγγελματικάς και Βιοτεχνικάς Οργανώσεις της πόλεως και Επαρχίας
Γρεβενών, ως και πάντας τους συμμοριοπλήκτους κατοίκους αυτής, έχοντες υπ’
όψει το άμεσον του κινδύνου τον οποίον διατρέχει η πόλις ημών εκ της
επικρεμαμένης επιθέσεως των Εαμοσλαύων συμμοριτών κατ’ αυτής,
αποφεύγοντες δε δια λόγους σκοπιμότητος την αποστολήν μεγάλης Επιτροπής εξ
ημών προς Υμάς, παρέχομεν το δικαίωμα της εκπροσωπήσεως ημών εις τον εκ
της πόλεως ημών Δημοσιογράφον κ. Χρήστον Λαδάν, ίνα εμφανιζόμενος
ενώπιον Υμών εκθέση προφορικώς την αγωνίαν την οποίαν διέρχεται ολόκληρος
ο πληθυσμός της πόλεως ημών, συνεπεία των τελευταίων ανηκούστων
βαρβαροτήτων και εγκλημάτων των πόλεων Καρδίτσης, Ναούσης και
Καρπενησίου, άμα δε και επικαλεσθή την άμεσον επέμβασιν Υμών προς άμεσον
αποστολήν ενισχύσεων της μικράς Στρατιωτικής δυνάμεως της πόλεως ημών και
δη δι’ αναλόγων πυροβόλων και τεθωρακισμένων αρμάτων μάχης.
Κρούομεν τον κώδωνα του κινδύνου διότι αναλογιζόμεθα, ότι όχι μόνον
η κατά της πόλεως ημών επίθεσις είναι βεβαία και προσεχεστάτη, αλλ’ ότι και η
τιμωρία και η εκδίκησις των συμμοριτών κατά της πόλεως ημών, καθ’ ης
τρέφουσιν ιδιαίτερον μίσος, θα είναι πολύ σκληροτέρα των ως είρηται πόλεων,
τα εγκλήματα πολυπληθέστερα, αι απαγωγαί ανδρών, νέων και νεανίδων
ασυγκρίτως υπέρτεροι και τέλος τα οφέλη τα οποία θα αποκομίσουν ούτοι εκ της
τυχόν επικρατήσεως αυτών ανυπολόγιστα.
Η διαμαρτυρία μας αύτη δια την οποίαν ωργανώσαμεν την ειδικήν
εκπροσώπησιν ημών είναι η υστάτη. Διαμαρτυρόμεθα και αύθις δια την
επιδεικνυομένην εισέτι αδιαφορίαν των αρμοδίων δια την λήψιν των
προσηκόντων μέτρων, προς προστασίαν της ζωής και της πόλεως ημών και
διακηρύσσομεν, ότι αν, παρά ταύτα πάντα, δεν προληφθή η απόκρουσις της
μελετωμένης επιθέσεως, όσοι τυχόν εξ’ ημών θα έχωμεν το ατύχημα να
θρηνήσωμεν την καταστροφήν της ιστορικής και ενδόξου πόλεώς μας, τον
σφαγιασμόν και τον θάνατον, ως και την βιαίαν απαγωγήν των προσφιλεστάτων
μας προσώπων, θα διαμαρτυρηθώμεν και θα εγκαλέσωμεν ενώπιον όχι μόνον του
Ελληνικού λαού, αλλά και ολοκλήρου του πεπολιτισμένου κόσμου, τους
υπευθύνους.
Η παρούσα συνταχθείσα εις τριπλούν επιδοθήσεται παρά του ειρημένου
εκπροσώπου ημών κ. Χρήστου Λαδά προς τον Κύριον Πρωθυπουργόν, τον
Υπουργόν των Εξωτερικών και τον Αρχιστράτηγον του Ελληνικού Στρατού.

Εν Γρεβενοίς τη 24η Ιανουαρίου 1949

Οι Εκπρόσωποι

503 Μητροπολίτη Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα, Στο βωμό της ελευθερίας, Γρεβενά 1991, σελ. 81-82.

506
 Σωματείου Εθνικής Ενώσεως Συνεργατικής αυτοκινητιστών
Εμπορικού Συλλόγου Γρεβενών
Συλλόγου Επαγγελματιών Συλλόγου Πυροπαθών Γρεβενών
Δικηγορικού Συλλόγου συμμοριοπλήκτων
Ιατρικού Συλλόγου Φιλοπτώχου αδελφότητος
Συλλόγου Κτηνοτρόφων Προσκοπικού Συνδέσμου
Συλλόγου Αναπήρων και Θυμάτων Πολέμου Ελληνίδων Οδηγών
Συλλόγου Πολυτέκνων Ενώσεως Γεωργικών
Συνεταιρισμών

Ανεξάρτητα από την παραπάνω ενέργεια, ο Μητροπολίτης Γρεβενών

Θεόκλητος παρουσιάστηκε στα τέλη Ιανουαρίου 1949 στον Αρχιστράτηγο
Αλέξανδρο Παπάγο και του ζήτησε οπλισμό, για να εξοπλιστούν οι κάτοικοι της
πόλης. Ο Παπάγος έκρινε σωστό το αίτημα και διέταξε να διατεθούν 300 αγγλικά
τυφέκια από τις αποθήκες του στρατού, με τα οποία ο Μητροπολίτης εξόπλισε τους
Γρεβενιώτες, ακόμη και τους ιερείς. Μόλις έμαθαν γι’ αυτό οι Αμερικανοί,
διαμαρτυρήθηκαν έντονα, γιατί δε ρωτήθηκαν για την εξαγωγή του οπλισμού από τις
αποθήκες, όπως προέβλεπε η συμφωνία504.
Στο σημείο αυτό παρατηρεί κανείς τις δεσμεύσεις που είχε τότε η ηγεσία του
στρατού σε βασικά και απλά θέματα. Και ενώ χυνόταν καθημερινά αίμα, οι αντάρτες
ήδη πριν λίγες ημέρες είχαν καταλάβει τρεις πόλεις και είχαν προβεί σε σφαγές και
λεηλασίες, ο Αρχιστράτηγος του Ελληνικού Στρατού δεν είχε το δικαίωμα να
διαθέσει στους κατοίκους, για να αμυνθούν, ούτε ένα τουφέκι, χωρίς την έγκριση των
συμμαχικών Στρατιωτικών Αποστολών.

Ο Μητροπολίτης Γρεβενών Θεόκλητος με τους ιερείς της Μητρόπολης,

οπλισμένους, το μήνα Φεβρουάριο 1949

504 Δ. Πλούμη, Η ελληνική τραγωδία 1946-1949, Αθήνα 1973, σελ.335-336. Σύμφωνα με τη

συμφωνία, που ίσχυε τότε, για οποιαδήποτε εξαγωγή οπλισμού από τις αποθήκες του στρατού έπρεπε
να υπογράψουν προηγουμένως οι εντεταλμένοι για το σκοπό αυτό Αμερικανοί και Άγγλοι
αξιωματικοί.

507
 Στις 4 Φεβρουαρίου 1949, η εφημερίδα «Ακρόπολις», σε πρωτοσέλιδο κύριο
άρθρο με τίτλο «Τα Γρεβενά», γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής:

Από τα ηρωικά Γρεβενά έφθασε ένα καλό μήνυμα. Εκατοντάδες

κάτοικοι της πόλεως και της περιφερείας-λέγει το τηλεγράφημα, που
δημοσιεύεται εις άλλην στήλην-επήραν τα όπλα. Ο Μητροπολίτης Θεόκλητος, ο
Πρόεδρος των Πρωτοδικών, ο Εισαγγελεύς, ο Έπαρχος, ο Επιθεωρητής των
Δημοτικών Σχολείων, ογδοήκοντα και πλέον ιερείς αυτοεστρατεύθησαν και με το
όπλον εις το χέρι έγιναν οι φρουροί της περιφερείας των. Διακόσιαι γυναίκες
ωπλισμέναι προσφέρουν και αυταί τας υπηρεσίας των.
Μία στρατιά ψυχών και καρδιών, ένας συναγερμός αδαμάστων
θελήσεων. Επάνω από εκείνα τα βουνά που εγέννησαν ήρωας από τους πρώτους
χρόνους της δουλείας, όταν η Πόλη είχε πέσει πλέον και που εποτίσθησαν με το
αίμα ηρώων και μαρτύρων, λαμποβολεί και πάλιν η αδάμαστη ψυχή του
αληθινού Έλληνος... Μέσα εις τας καρδίας όλων ανεστήθη το ένδοξον παρελθόν
ιστορικών αγώνων. Κάθε πέτρα, κάθε δένδρον, κάθε βράχος εκεί επάνω εις τα
βουνά των Γρεβενών και του Μετσόβου, έχουν να αφηγηθούν αγώνας της
κλεφτουριάς, που δεν θα λησμονηθούν ποτέ από την ιστορίαν.
Σήμερα έρχεται ο εαμοσλαύος και πατεί τα ίδια αυτά ιερά χώματα και
καίει, και ρημάζει, και κρεμά ανθρώπους, και σφάζει, και τυρανεί... Και όταν
εκεί ακούστηκε ο σπαραγμός της Καρδίτσης, της Ναούσης, του Καρπενησιού,
εκατοντάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας, κάθε φύλου, κάθε τάξεως εσηκώθησαν εις
το πόδι. Αυτό το πολυσήμαντον άγγελμα συνετάραξεν ολόκληρον την Δυτικήν
Μακεδονίαν και ηλέκτρισεν τας ψυχάς. Όλοι κατενόησαν ότι αυτό σημαίνει
«Συναγερμός», ότι αυτό σημαίνει «Άμυνα»...
Τα Γρεβενά μας δίνουν ένα παράδειγμα υπερτάτου πατριωτισμού.
Ανάβουν εκεί επάνω εις τα βουνά το άγιον Φως του αληθινού προορισμού κάθε
Έλληνος...Τώρα, την κρισιμωτέραν στιγμήν του αγώνος, τα Γρεβενά μας
στέλνουν το μεγάλο μήνυμα και μας προβάλλουν το ηρωικόν των παράδειγμα.
Όλη η Ελλάς πρέπει να μιμηθή τους γενναίους αυτούς, που επήραν το
όπλον δια να σωθούν από τον εχθρόν του Έθνους.
Τα Γρεβενά, δείχνουν εις όλους τον δρόμον της σωτηρίας. Είναι αυτός ο
Συναγερμός, που πρέπει να συντελεσθή, αν θέλωμεν να ζήσωμεν ως λαός, ως
Ελλάς. Όλοι στρατιώται, όλοι φρουροί! Με το όπλον στα χέρια! Όπλα, μονάχα
όπλα φέρετε. Αι ψυχαί δεν έλειψαν ποτέ από την Ελλάδα!

Το τηλεγράφημα που έλαβε η «Ακρόπολις» από την Κοζάνη και έγινε αφορμή
να γραφεί το παραπάνω άρθρο είναι το ακόλουθο:

«Εκατοντάδες κατοίκων των Γρεβενών και της γύρω περιοχής

ωπλίσθησαν με επικεφαλής τον Μητροπολίτην Θεόκλητον, τον Εισαγγελέα, τον
Έπαρχον και τον Επιθεωρητήν Σχολείων.
Ογδοήκοντα και πλέον ιερείς ωπλισμένοι ευρίσκονται εις τα φυλάκια
άγρυπνοι φρουροί. Το παράδειγμα των κατοίκων των Γρεβενών ενεθουσίασεν
ολόκληρον την Δυτικήν Μακεδονίαν όταν εγνώσθη ότι ο Μητροπολίτης εκτελεί

508
 κάθε εσπέραν χρέη σκοπού και ότι 200 γυναίκες ωπλισμέναι προσφέρουν ως
άνδρες τας υπηρεσίας των.
Οι κάτοικοι καλούν τους Αθηναίους να έλθουν εις Γρεβενά να
διαπιστώσουν τον ακράτητον ενθουσιασμόν που επικρατεί».

Το 1949 τη φρούρηση της πόλης των Γρεβενών την είχε αναλάβει το 84 ΤΕ

(Τάγμα Εθνοφρουράς) με διοικητή τον ταγματάρχη Περικλή Καλαθά. Διοικητές
λόχων ήταν: 1ου λόχου, Αριστοτέλης Κολοκυθάς, 2ου λόχου, Ιωάννης Στυλιανάκης
και 3ου λόχου Θεόδωρος Νάκας.
Σύνθεση – διάταξη Τάγματος:
Διλοχία + διμοιρία + 3 όλμοι + 4 πολυβόλα στα Γρεβενά.
Διμοιρία + 2 ομάδες στη γέφυρα Γιαγκόβου στον Αλιάκμονα.
2 ομάδες στη γέφυρα Κοκκινιάς (Σούμπινου).

Δραστηριότητες ανταρτών το Α΄ εξάμηνο του 1949

Στις 9 Φεβρουαρίου τμήμα 40 ανταρτών άρπαξε από την τοποθεσία «Αγία

Βαρβάρα (ΝΔ Αγίου Γεωργίου), πέντε ιδιώτες και 400 αιγοπρόβατα. Δύναμη του
Σταθμού Χωροφυλακής του Αγίου Γεωργίου καταδίωξε τους αντάρτες και πέτυχε την
απελευθέρωση όλων των πολιτών και των αιγοπροβάτων. Οι απώλειες των ανταρτών
είναι ανεξακρίβωτες, ενώ η χωροφυλακή δεν είχε καμία505.
Στις 10 Φεβρουαρίου, στη θέση «Κρεμούρα» Βατολάκκου, απόσπασμα
χωροφυλακής συνεπλάκη με ομάδα 15 ανταρτών τους οποίους μετά από ολιγόωρη
μάχη έτρεψε σε φυγή. Απώλειες: ένας νεκρός αντάρτης.
Στις 17 Φεβρουαρίου, η δύναμη του Σταθμού Χωροφυλακής Αγίου Γεωργίου
μαζί με άνδρες των ΜΑΥ συνεπλάκησαν στη θέση «Μπουφοφωλιά» με 30 αντάρτες,
οι οποίοι ανατράπηκαν, υποχώρησαν και εγκατέλειψαν 17 φορτηγά ζώα και οπλισμό.
Τραυματίστηκε ένας οπλίτης των ΜΑΥ.
Στις 22 Φεβρουαρίου, δύναμη 100 ανταρτών επιτέθηκε στο Κηπουριό και
άρπαξε 2.000 οκάδες δημητριακά, είδη ρουχισμού, 9 φορτηγά ζώα και ανατίναξε ένα
σπίτι. Οι αντάρτες, μετά δίωρη συμπλοκή με τμήματα χωροφυλακής και ΜΑΥ,
αποχώρησαν με ανεξακρίβωτες απώλειες506.
Τη νύχτα 8/9 Μαρτίου οι αντάρτες του Κώστα Γκατζιάνα, από τον Ταξιάρχη,
συνέλαβαν και στρατολόγησαν με τη βία 26 άτομα νεαρής ηλικίας από το
Πολύδενδρο, από τα οποία τα 16 ήταν κορίτσια. Οι θέσεις που ήταν κρυμμένα τα
άτομα αυτά, έξω και μέσα στο χωριό, ανακαλύφθηκαν μετά από προδοσία
συγχωριανού τους. Τα ονόματα των συλληφθέντων είναι τα εξής507:

505Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδο 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 261.

506 Ό. π. σελ. 263.

507 Αφηγήσεις Δημητρίου Στ. Κώτια και Κωνσταντίνου Σ. Ζάχου από το Πολύδενδρο.

509
 1. Ιωάννης Γκιολέκας του Γεωργίου, ετών 15.
2. Βασίλειος Καραγιάννης του Ιωάννη.
3. Χρήστος Νατσιόπουλος του Αθανασίου.
4. Βασίλειος Ξάνθης του Νικολάου.
5. Αθανάσιος Πούλιος του Βασιλείου.
6. Νικόλαος Πούλιος του Βασιλείου.
7. Γεώργιος Τζήκας του Βαΐου, ετών 14.
8. Νικόλαος Τζήκας του Βασιλείου.
9. Σαράντης Τσιομπλής του Κωνσταντίνου, ετών 16.
10. Ευριπίδης Φλιάταρης του Χρήστου.
11. Ρήνα Γκιολέκα του Γεωργίου.
12. Ζωή Καραγιάννη του Παναγιώτη.
13. Βαγγελή Λιολιοπούλου του Στεφάνου.
14. Χρυσούλα Νατσιοπούλου του Χρήστου.
15. Θεοδώρα Ξάνθη του Ιωάννη.
16. Χρυσάνθη Ξάνθη του Νικολάου.
17. Αγνή Παναγιώτου του Στεργίου.
18. Χάιδω Παναγιώτου του Στεργίου.
19. Δέσποινα Πούλιου του Βασιλείου.
20. Αικατερίνη Τζήκα του Βασιλείου.
21. Βασιλική Τζήκα του Αριστοτέλη.
22. Κυριακή Τζήκα του Δημητρίου.
23. Μαλαματή Τζήκα του Χαραλάμπους.
24. Μαλαματή Τζήκα του Βαΐου, ετών 13.
25. Θωμαή Τσιομπλή του Νικολάου.
26. Ανθούλα Λύτρα του Μιχαήλ, κόρη του ιερέα του χωριού, ο οποίος καταγόταν
από το Βυθό Βοΐου.

Από τα παραπάνω άτομα, ο Αθανάσιος Πούλιος βρήκε τραγικό θάνατο, όταν

ο λοχαγός του ΔΣΕ Χαρίσης Ζδράβος από την Κόνιτσα του έκοψε το κεφάλι, γιατί
μετά την ήττα των ανταρτών στο Γράμμο, καθώς τους προωθούσαν στην Αλβανία,
τόλμησε να πει: «γιατί μας στέλνετε στην Αλβανία και δεν μας αφήνετε στην
Ελλάδα;».
Στο μεταξύ παρόμοια στρατολογία στο ίδιο χωριό είχε γίνει και στις 8
Οκτωβρίου 1948, όταν συνέλαβαν την ώρα που έβοσκαν τα πρόβατα τον
Κωνσταντίνο Ζάχο του Σαράντη, το Βασίλειο Νατσιόπουλο του Αθανασίου και το
Γεώργιο Καρανίκο του Κωνσταντίνου.
Στις 21 Ιουνίου και ώρα 0600, δύναμη 35 ανταρτών με αρχηγό τον Κώστα
Γκατζιάνα, προσέβαλε την ομάδα ΜΑΥ του Ασπρόκαμπου, που αποτελούνταν από
10 άνδρες και προστάτευε τη βοσκή 3.000 αιγοπροβάτων και την εργασία 150
ατόμων. Ο σκοπός της επίθεσης ήταν να εξουδετερώσουν τους οπλίτες ΜΑΥ, για να
συλλάβουν τους εργαζόμενους τους οποίους θα στρατολογούσαν στο ΔΣΕ και για να
αρπάξουν τα ζώα. Πέτυχαν να συλλάβουν 15 εργαζόμενους και σε λίγο θα
πραγματοποιούσαν το σκοπό τους αν δεν επενέβαινε η δύναμη του Σταθμού

510
Χωροφυλακής Βατολάκκου, η οποία τους έτρεψε σε φυγή, φόνευσε 4 από αυτούς και
απελευθέρωσε τους συλληφθέντες508.

Τερματισμός του ανταρτοπόλεμου με την ήττα του ΔΣΕ

στο Βίτσι και στο Γράμμο
Για τη συντριβή των συγκεντρωμένων ανταρτών στην περιοχή Βίτσι-Γράμμου
εκπονήθηκε ένα γενικό σχέδιο με τη συνθηματική ονομασία «ΠΥΡΣΟΣ», το οποίο
προέβλεπε τη διεξαγωγή επιθετικών επιχειρήσεων από 2-30 Αυγούστου σε τρεις
διαδοχικές φάσεις, ως εξής:

ΠΥΡΣΟΣ Α΄ (2-8 Αυγούστου 1949)

Στην πρώτη αυτή επιχείρηση προβλεπόταν παραπλανητική ενέργεια εναντίον

της τοποθεσίας του Γράμμου, από μονάδες του Α΄ Σώματος Στρατού, ώστε να
δημιουργηθεί στην κομμουνιστική ηγεσία η εντύπωση ότι η κύρια προσπάθεια
στρεφόταν κατά του Γράμμου, οπότε θα καθηλώνονταν οι αμυνόμενοι εκεί 5.000
περίπου αντάρτες με ενδεχόμενο να αποσύρονταν και δυνάμεις από το Βίτσι, για να
τους ενισχύσουν.

Τμήμα του Εθνικού Στρατού καταλαμβάνει ύψωμα στο Γράμμο

Στα νώτα της οχυρωμένης τοποθεσίας του Γράμμου υπήρχαν τα σύνορα της
Αλβανίας. Έτσι ο στρατός δεν μπορούσε να περάσει στο ξένο έδαφος, για να
υπερκεράσει τις εχθρικές δυνάμεις και ήταν υποχρεωμένος να επιτεθεί κατά μέτωπο.
Η επίθεση άρχισε στις 2 Αυγούστου και είχε μεγάλη επιτυχία, γιατί καταλήφθηκαν
και οχυρά σημεία, πέρα από τους προβλεπόμενους αντικειμενικούς σκοπούς, τα

508 Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τόμος 2ος, Αθήνα 1973, σελ.
897.

511
οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως ισχυρές βάσεις εξόρμησης για την
τελευταία και κύρια κατά του Γράμμου επίθεση (Πυρσός Γ΄).
Απώλειες από την παραπλανητική ενέργεια:
Εθνικός Στρατός
Νεκροί 128, τραυματίες 762, Αγνοούμενοι 8.
Αντάρτες
Νεκροί 280, τραυματίες 400, συλληφθέντες και παραδοθέντες 59.

ΠΥΡΣΟΣ Β΄ (10-16 Αυγούστου 1949)

Στην επιχείρηση αυτή θα γινόταν επίθεση του Β΄ Σώματος Στρατού για

κατάληψη της οχυρωμένης τοποθεσίας Βίτσι και διάλυση των ευρισκομένων εκεί
εχθρικών μονάδων, συνολικής δύναμης 8.000 ανδρών.
Η αμυντική τοποθεσία στο Βίτσι στήριζε το βόρειο πλευρό στη
Γιουγκοσλαβία και το δυτικό-νοτιοδυτικό στην Αλβανία. Η μακροχρόνια παραμονή
των ανταρτών σ’ αυτή παρείχε την ευχέρεια να την οργανώσουν και να την
εξοπλίσουν σε τέτοιο βαθμό που να θεωρείται απόρθητη. Και γι’ αυτό στην
τοποθεσία αυτή είχαν εγκατασταθεί το Αρχηγείο του ΔΣΕ και η Προσωρινή
Κυβέρνηση.
Οι μονάδες του στρατού, επειδή στο αριστερό πλευρό και στα νώτα της
εχθρικής διάταξης υπήρχαν όμορα κράτη, δεν μπορούσαν να εφαρμόσουν
υπερκερωτικό ελιγμό και ο μόνος τρόπος, για να πετύχουν στην αποστολή τους ήταν
να επιτεθούν κατά μέτωπο, με σκοπό να ανοίξουν διάδρομο και με νυκτερινές
καταδρομικές ενέργειες να διεισδύσουν όσο πιο βαθιά μπορούσαν στο εσωτερικό της
εχθρικής τοποθεσίας. Ύστερα ανοίγοντας το θύλακα αριστερά - δεξιά σαν
«βεντάλια» να εγκλωβίσουν και να καταστρέψουν τις εχθρικές δυνάμεις.
Η επίθεση του στρατού άρχισε, μετά από ισχυρό βομβαρδισμό του
πυροβολικού και αεροπορίας, το πρωί της 10ης Αυγούστου και συνεχίστηκε με
μεγάλη σφοδρότητα σε όλο το μέτωπο για έξι συνεχείς ημέρες. Οι Μοίρες Ορεινών
Καταδρομών κατόρθωσαν να διεισδύσουν στην εχθρική τοποθεσία, να απειλήσουν
τα πλευρά και τα νώτα των ανταρτών και να τους αναγκάσουν να εγκαταλείψουν τις
οχυρωμένες θέσεις και να διαφύγουν στην Αλβανία. Ολόκληρη η τοποθεσία του
Βίτσι με μεγάλες ποσότητες από βαριά όπλα και πυρομαχικά, καθώς και οι
εγκαταστάσεις της Προσωρινής Κυβέρνησης περιήλθαν στα χέρια των Εθνικών
δυνάμεων. Με την επιτυχία αυτή του Εθνικού Στρατού στην ουσία είχε κριθεί το
αποτέλεσμα της ολοκληρωτικής ήττας των ανταρτών στον Ελλαδικό χώρο.
Απώλειες από την επιχείρηση στο Βίτσι:
Εθνικός Στρατός
Νεκροί: Αξιωματικοί 22, οπλίτες 94.
Τραυματίες: Αξιωματικοί 243, οπλίτες 1283.
Αγνοούμενοι: Οπλίτες 9.
Αντάρτες
Νεκροί 1.182. Συλληφθέντες 637.
Τραυματίες: Άγνωστος αριθμός, λόγω διακομιδής στην Αλβανία.

512
 ΠΥΡΣΟΣ Γ΄ (24-30 Αυγούστου 1949)

Στην τελευταία αυτή επιθετική ενέργεια το Α΄ Σώμα Στρατού θα είχε την

ετοιμότητα να επιτεθεί αμέσως μετά την κατάληψη της τοποθεσίας Βίτσι, με
αντικειμενικό σκοπό την πλήρη συντριβή των ανταρτών στο Γράμμο και εξασφάλιση
των συνόρων προς την Αλβανία.
Οι δυνάμεις των ανταρτών στο Γράμμο είχαν ενισχυθεί από τους διαφυγόντες
από το Βίτσι και είχαν ανέλθει στους 8.000 άνδρες. Η επίθεση του στρατού άρχισε τη
νύχτα 24/25 Αυγούστου. Η κύρια προσπάθεια εφαρμόστηκε στο κέντρο της εχθρικής
διάταξης, με σκοπό τη διάσπασή της και την εκμετάλλευση από την ΙΙΙ Μεραρχία
Καταδρομών. Ταυτόχρονα εκδηλώθηκε και αιφνιδιαστική ενέργεια της ΙΧ
Μεραρχίας κατά μήκος των ελληνοαλβανικών συνόρων, για την υπερκέραση της
κύριας αμυντικής τοποθεσίας και αποκοπή της διαφυγής των ανταρτών προς την
Αλβανία. Ο τακτικός αιφνιδιασμός ήταν απόλυτος, γιατί οι αντάρτες δεν περίμεναν
τέτοια ενέργεια. Μετά από σκληρούς αγώνες των μονάδων του Α΄ Σώματος Στρατού
και της Μεραρχίας Καταδρομών, καταλήφθηκε μέχρι 30 Αυγούστου και η τελευταία
οχυρωμένη τοποθεσία του Δημοκρατικού Στρατού.
Η κατάληψη του Γράμμου αποτέλεσε το «κύκνειο άσμα» των ένοπλων
κομμουνιστών και ανάγκασε την ηγεσία τους να θέσει τέρμα στον επί τρεισήμισι
χρόνια αιματηρό αγώνα, ο οποίος επέφερε στην Ελλάδα περισσότερες καταστροφές
από αυτές που είχε υποστεί κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Απώλειες από την τελευταία επιχείρηση του Γράμμου:
Εθνικός Στρατός
Νεκροί: Αξιωματικοί 15, οπλίτες 228.
Τραυματίες: Αξιωματικοί 107, οπλίτες 1.345.
Αγνοούμενοι: 11.
Αντάρτες
Νεκροί 922, συλληφθέντες 765, παραδοθέντες 179.
Τραυματίες: Άγνωστος αριθμός, λόγω διακομιδής στην Αλβανία.

Ομάδες ανταρτών που παρέμειναν στην περιφέρεια Γρεβενών

μετά την ήττα και απομάκρυνση του ΔΣΕ από την Ελλάδα

Μετά τη συντριβή των ανταρτών στο Βίτσι και στο Γράμμο, όλα τα
ευρισκόμενα στην περιοχή ένοπλα τμήματα συμπτύχθηκαν στην Αλβανία και από
εκεί έγινε διαχωρισμός ποιοι θα προωθηθούν στην Τασκένδη και ποιοι στις άλλες
σοσιαλιστικές χώρες. Στην Τασκένδη (πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν) προωθήθηκαν
όλοι εκείνοι που θεωρούνταν αξιόμαχοι, ενώ οι τραυματίες, οι γέροι και λοιπά
γυναικόπαιδα προωθήθηκαν στην Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία και Ρουμανία.

513
 Στις 15 Οκτωβρίου 1949, ο ραδιοφωνικός σταθμός της «Ελεύθερης Ελλάδας»
μετέδωσε ανακοίνωση της Προσωρινής Κυβέρνησης ότι ο Δημοκρατικός Στρατός
σταματούσε στις επιχειρήσεις και «έθετε παρά πόδα» τα όπλα.
Όσοι αντάρτες αποκόπηκαν στα μετόπισθεν (Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα και
σε άλλα μέρη), προσπάθησαν να κρυφτούν στα βουνά, για να μη συλληφθούν, μέχρις
ότου καταφέρουν να περάσουν στην Αλβανία και να ακολουθήσουν την τύχη των
άλλων.
Για την προώθηση αυτών, το ΚΚΕ είχε δημιουργήσει ειδικές ομάδες στα
μετόπισθεν, τις αποκαλούμενες «ομάδες σαμποτέρ», των οποίων αποστολή ήταν να
συλλέγουν πληροφορίες, να ναρκοθετούν δρομολόγια, να παραλαμβάνουν τους
αντάρτες από τα σύνορα Θεσσαλίας-Μακεδονίας και με οδηγούς να τους προωθούν
από ασφαλή δρομολόγια μέχρι την Αλβανία. Οι ομάδες αυτές είχαν επιπλέον την
υποχρέωση να ανεφοδιάζουν με τρόφιμα τους διερχόμενους αντάρτες, γι’ αυτό είχαν
δημιουργήσει σε διάφορα σημεία αποθήκες τροφίμων.
Από τη Δεσκάτη μέχρι τη Σαμαρίνα υπήρχαν περισσότεροι από 100 αντάρτες,
χωρισμένοι σε ομάδες των 5-10 ανδρών, οι οποίοι λημέριαζαν σε ασφαλή
κρησφύγετα της περιοχής, όπου υπήρχαν γνωστά τους πρόσωπα που θα φρόντιζαν για
τη διατροφή και θα τους έδιναν τις ανάλογες πληροφορίες για τις κινήσεις του
στρατού και των μεταβατικών αποσπασμάτων. Τη γενική εποπτεία όλων αυτών την
ασκούσε ο Θεόπιστος Πηλιτσίδης509, από το Μελίσσι Γρεβενών, ο οποίος διέθετε
ασύρματο μεγάλης εμβέλειας, για να επικοινωνεί με το κλιμάκιο του ΚΚΕ στην
Αλβανία, στο οποίο έδινε αναφορά για την κατάσταση που επικρατούσε στην
περιοχή, την προώθηση αποκομμένων τμημάτων ανταρτών και λάμβανε από εκεί τις
δέουσες οδηγίες.
Μερικές από τις ομάδες που είχαν συγκροτηθεί είχαν ομαδάρχες τους:
Θεόπιστο Πιλιτσίδη από το Μελίσσι (Αγίους Θεοδώρους), Χρήστο Θεοδωρόπουλο
από το Δεσπότη, Χρήστο Τσιάλτα από την Καληράχη, Δημήτριο Πολίτη από την
Κνίδη, Θεόπιστο Παπαδόπουλο του Στάθη από την Άνοιξη (Γριά), Κώστα Γαλάνη
από το Αγιόφυλλο, Στάθη Βροντίλα από το Καρπερό, Γιάννη Στεφανίδη, Στάθη
Βροντίλα και Γρηγόρη Λόλα.
Το Νοέμβριο του 1949 η Κυβέρνηση επικήρυξε τα παρακάτω άτομα των
ομάδων αυτών αντί του ποσού των πέντε εκατομμυρίων δραχμών510:
 Τσιρίκα Νικόλαο του Ιωάννη, ετών 44, από το Κηπουριό.

509 Γεννήθηκε στο Άκταγ της Μικράς Ασίας το 1914 και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή
εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στο Μελίσσι Γρεβενών. Ήταν απόφοιτος του Γυμνασίου
Γρεβενών. Επί Μεταξά διετέλεσε αρχηγός της ΕΟΝ (Νεολαίας Μεταξά) στα χωριά Ανθρακιά, Διάκος,
Γεωργίτσα, Αιμιλιανός, Πηγαδίτσα, Μελίσσι και Φιλί. Όταν το 1939 επισκέφτηκε την περιοχή ο
αρχηγός της ΕΟΝ Επαρχίας Γρεβενών Αλέξανδρος Κοτσιάνης, συγκέντρωσε τις νεολαίες όλων των
παραπάνω χωριών στον Αιμιλιανό και έκαναν παρέλαση ενώπιόν του. Ο πατέρας του Ευστάθιος ήταν
Βενιζελικός και συχνά είχε προστριβές μαζί του, γιατί δεν ταίριαζαν πολιτικά. Μυήθηκε στον
κομμουνισμό το 1941 από το γιατρό Τηλέμαχο Ευθυμιάδη. Επί ΕΑΜ ανέλαβε γραμματέας της
Αχτιδικής Επιτροπής του ΚΚΕ στα χωριά των Χασίων και το 1944, λόγω της εργατικότητας και της
απόλυτης αφοσίωσης προς το Κόμμα, τοποθετήθηκε μέλος στην Περιφερειακή Επιτροπή του ΚΚΕ
Γρεβενών. Το 1946 προσχώρησε στο ΔΣΕ και έδρασε κυρίως στην περιοχή Χασίων.
510 ΦΕΚ. Β 204/1949.

514
  Τσιρίκα Γεώργιο του Ιωάννη, ετών 46, από το Κηπουριό.
 Θεοδωρόπουλο Χρήστο του Αναστασίου, ετών 24, από το Δεσπότη.
 Στεφανόπουλο Ιωάννη του Στεφάνου, ετών 44, από το Σιταρά.
 Δαμασκηνό Δημήτριο του Χρήστου, ετών 43, από τον Αιμιλιανό.
 Ζιώγα Γεώργιο του Δημητρίου, ετών 31, από τον Αιμιλιανό (σ. σ. από το
Σιταρά).
 Πούλιο Νικόλαο του Αθανασίου, ετών 26, από τη Λαγκαδιά της
Κοινότητας Κηπουριού.
 Παύλου Δημήτριο του Ιωάννου, ετών 39, από τη Λαγκαδιά της
Κοινότητας Κηπουριού.
Το αιτιολογικό της επικήρυξης ήταν:
«διότι ενταχθέντες οικειοθελώς εις τας αναρχικάς συμμορίας κατά τα έτη 1946
και 1947 έδρασαν ποικιλοτρόπως και εγκληματικώς προς ανατροπήν του
ισχύοντος Κοινωνικού Καθεστώτος, έλαβον ενεργόν μέρος εις επιθέσεις κατά
Τμημάτων Στρατού και Χωροφυλακής ως και εις εκτελέσεις εθνικοφρόνων
πολιτών, ήδη δε συμπτύξαντες ιδίαν ένοπλον ομάδα (Σαμποτέρ) εξακολουθούν
την εγκληματικήν των δράσιν τρομοκρατούντες την περιφέρειαν Γρεβενών -
Καλαμπάκας, εν η δρουν, διωκόμενοι δια προανακριτικών ενταλμάτων
συλλήψεως καταστάντες ούτω λίαν επικίνδυνοι εις την Δημοσίαν Ασφάλειαν».
Ο χρόνος αναχώρησης των παραπάνω ομάδων για την Αλβανία θα
καθοριζόταν από το Γιώργη Ερυθριάδη (Πέτρο), μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, ο οποίος
ήταν εγκατεστημένος στο αλβανικό έδαφος, επικοινωνούσε με το Θεόπιστο
Πηλιτσίδη και είχε οριστεί υπεύθυνος για τα θέματα αυτά.
Στο μεταξύ, η παρουσία των ομάδων στην περιφέρεια Γρεβενών έγινε έγκαιρα
αντιληπτή και γι’ αυτό αποσπάσματα στρατού, χωροφυλακής και ΜΑΥ περιφέρονταν
συνεχώς στην ύπαιθρο για τον εντοπισμό τους. Ο χειμώνας πλησίαζε και οι δυσμενείς
καιρικές συνθήκες, σε συνδυασμό με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, είχαν
επιδεινώσει την κατάσταση, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της ελευθερίας των
κινήσεων και του ανεφοδιασμού των ομάδων αυτών. Ο κλοιός γύρω τους έσφιγγε
συνεχώς. Παρ’ όλα αυτά, η εντολή του Κόμματος ήταν να παραμείνουν στις θέσεις
τους.
Στις 2 Δεκεμβρίου1949, δύναμη του Σταθμού Χωροφυλακής Οξύνειας
Καλαμπάκας μαζί με άνδρες ΜΑΥ του ίδιου χωριού συνεπλάκησαν με αντάρτες
κοντά στο χωριό Διάκος της περιοχής Γρεβενών, και πέτυχαν την εξόντωση 3 και την
αιχμαλωσία 5 από αυτούς511.
Στις 3 Δεκεμβρίου, σκοτώθηκε στην περιοχή της Δήμητρας (Αράπη) ο
επικεφαλής της ομάδας Χασίων Θεόπιστος Παπαδόπουλος από την Άνοιξη.
Στις 12 Δεκεμβρίου, από αποσπάσματα Χωροφυλακής, μετά από συμπλοκή,
στην περιοχή Κηπουριού, σκοτώθηκε ο αντάρτης Χρήστος Γ. Ταρλατζής, από το
Σπήλαιο και συνελήφθησαν άλλοι δύο, από τους οποίους η μία ήταν αντάρτισσα
(Μαρία Ν. Ταρλατζή από το Σπήλαιο). Στα χέρια των αποσπασμάτων περιήλθαν 1
511 Αρχηγείο Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-1950, Αθήνα 1962,
σελ. 278.

515
μυδράλιο και 2 αυτόματα. Στην παραπάνω θέση βρέθηκαν και καταστράφηκαν
αποθήκες τροφίμων των ανταρτών512.
Στις 22 Δεκεμβρίου, η δύναμη της χωροφυλακής Κηπουριού συνεπλάκη με
ομάδα 7 ανταρτών σε δασώδη περιοχή του χωριού Δεσπότη. Φονεύτηκαν 2 αντάρτες
και περιήλθαν στην κατοχή του αποσπάσματος της χωροφυλακής 1 αυτόματο, 1
τυφέκιο, 1 γραφομηχανή και το αρχείο. Τραυματίστηκε 1 αντάρτης, ο οποίος διέφυγε.
Η δύναμη της χωροφυλακής, καθώς καταδίωκε τους υπόλοιπους, έλαβε νέα επαφή με
άλλους 4 αντάρτες, οι οποίοι μετά από ανταλλαγή πυροβολισμών κατόρθωσαν να
διαφύγουν, εγκαταλείποντας τα ατομικά τους είδη. Ανακαλύφθηκαν και
καταστράφηκαν αποθήκες των ανταρτών513.
Σε μια εκκαθαριστική επιχείρηση μιας μονάδας στρατού, στις 15 Ιανουαρίου
1950, εντοπίσθηκαν τα κρησφύγετα των ομάδων του Πηλιτσίδη, του Γαλάνη, του
Τσιάλτα και του Στεφανίδη.
Ο Θεόπιστος Πηλιτσίδης, ο οποίος θεωρούνταν ο εγκέφαλος του δικτύου των
παρανόμων στην περιοχή, είχε επικηρυχτεί με το ποσό των 20 εκατομμυρίων
δραχμών514. Η ομάδα του ήταν δωδεκαμελής. Εντοπίστηκε το κρησφύγετό του στη
θέση «Σούρμπα» (4 χλμ. ΝΑ Αιμιλιανού) και περικυκλώθηκε. Επακολούθησε
συμπλοκή, στην οποία φονεύτηκαν 3 αντάρτες (μεταξύ των οποίων και ο Πηλιτσίδης)
συνελήφθησαν 7, από τους οποίους 3 τραυματίες, και κατασχέθηκε ο ασύρματος. Δύο
αντάρτες (Σλαβομακεδόνες) κατόρθωσαν να διαφύγουν. Την ομάδα Πηλιτσίδη
αποτελούσαν οι εξής515:
1. Ντούλας Π. από την Καλή Βρύση Καστοριάς (σκοτώθηκε κατά τη
διάρκεια της συμπλοκής).
2. Μπαρμπαλιάς από το Ρύμνιο Σερβίων (σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια
της συμπλοκής).
3. Λιάκος Ευάγγελος από τον Αιμιλιανό. Ήταν ο επίσημος σύνδεσμος
του Πηλιτσίδη. Συνελήφθη αιχμάλωτος μετά τον τραυματισμό του στο
πόδι.
4. Πλήκας Χρήστος από το Κηπουριό. Εκτελούσε καθήκοντα
ασυρματιστή. Συνελήφθη αιχμάλωτος μετά από τραυματισμό.
5. Μποζοβίτης Χρήστος από τον Αιμιλιανό. Αιχμαλωτίστηκε μετά από
τραυματισμό στο χέρι. Διακομίστηκε στο Νοσοκομείο Γρεβενών για
νοσηλεία.
6. Παυλίδης Μιχάλης του Φωτίου από τα Γρεβενά (Λαϊκός Επίτροπος επί
ΕΑΜ). Ήταν επικηρυγμένος αντί δέκα εκατομμυρίων (10.000.000)
δραχμών. Συνελήφθη αιχμάλωτος.
7. Πούλιος Νικόλαος από τη Λαγκαδιά (Ζαπανταίοι) Γρεβενών.
Συνελήφθη αιχμάλωτος.

512 Ό. π. σελ. 278.

513 Ό. π. σελ. 279.
514 Εφημερίδες «Ακρόπολις» και «Καθημερινή» 17.1.1950.
515Εφημερίδα Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» 17.1.1950 και αφήγηση του Ηλία Θ. Πηλιτσίδη,
εξαδέλφου του Θεόπιστου Πηλιτσίδη, από τους Αγίους Θεοδώρους (Μελίσσι).

516
 8. Παπαχρήστος … από τη Βάρσια (Βάρη;) Γρεβενών. Συνελήφθη
αιχμάλωτος.
9. Χαρατζή Λούλα, κοπέλα από την Αγιά Λάρισας. Συνελήφθη
αιχμάλωτος.
10. Κλεισιάρη Ελισάβετ από την Αλατόπετρα. Συνελήφθη αιχμάλωτος.
11. Μήτρου Α., από τη Μαυροπηγή Πτολεμαΐδας (Σλαβομακεδόνας,
διέφυγε και σκοτώθηκε την επομένη).
12. Χατζής Ε., από Ξινό Νερό Φλώρινας (Σλαβομακεδόνας, διέφυγε και
σκοτώθηκε την επομένη).

Οι δύο Σλαβομακεδόνες που διέφυγαν τη σύλληψη ήταν ο Χατζής Ε., από το

Ξινό Νερό Φλώρινας και ο Μήτρου Α., από τη Μαυροπηγή Πτολεμαΐδας. Αυτοί
σκοτώθηκαν την επόμενη ημέρα, όταν γύρισαν στο ίδιο μέρος. Τον ένα τον
σκότωσαν κοντά στο κρησφύγετο (αμπρί) και τον άλλο στην περιοχή του Δεσπότη,
στο σημείο που υπάρχει σήμερα το μνήμα του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη
Αιμιλιανού516.
Κατά μια εκδοχή ο Θ. Πηλιτσίδης, αφού πρώτα έκαψε τον κώδικα
συνθηματικών του ασυρμάτου, αυτοκτόνησε με χειροβομβίδα μέσα στο «αμπρί», για
να μη συλληφθεί αιχμάλωτος. Το πτώμα του μεταφέρθηκε στην πλατεία των
Γρεβενών και εκτέθηκε σε κοινή θέα. Η ανακάλυψη του κρησφύγετου μάλλον έγινε
τυχαία και συμπτωματικά για τους εξής λόγους:
Ήταν κρυμμένος σε αμπρί κάτω από τη γη και η ανακάλυψή του ήταν
δύσκολη. Εκείνη την ημέρα έκανε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή
Αιμιλιανού – Δεσπότη - Πηγαδίτσας ένα τάγμα στρατού, το οποίο είχε εγκατασταθεί
στο Κηπουριό. Το έδαφος ήταν σκεπασμένο με λίγο χιόνι. Το πρωί ένας αντάρτης του
Πηλιτσίδη, ο Χαράλαμπος Αραιοβηματάς, που εκτελούσε χρέη συνδέσμου και
πήγαινε προς το κρησφύγετο του Κώστα Γαλάνη (μια καλύβα σε πυκνό δάσος στο
Μαυρόλογγο της Ανθρακιάς), άφησε ίχνη στο χιόνι, τα οποία οδήγησαν το λόχο
στρατού στο κρησφύγετο. Η είσοδος εντοπίστηκε, όταν οι στρατιώτες είδαν
απλωμένα ρούχα έξω από το αμπρί.

516 Αφήγηση Ηλία Θ. Πηλιτσίδη από τους Αγίους Θεοδώρους.

517
 Η σορός του Θεόπιστου Πηλιτσίδη,
εκτεθειμένη κάτω από τον πλάτανο της πλατείας Γρεβενών

Με τη συνέχιση της εξερεύνησης εντοπίστηκε και η ομάδα του Κ. Γαλάνη,

την οποία αποτελούσαν 10 αντάρτες. Ο Γαλάνης κατόρθωσε να διαφύγει, ενώ ο
σύνδεσμος του Πηλιτσίδη, Χαράλαμπος Αραιοβηματάς, που βρισκόταν εκεί
σκοτώθηκε.
Η ομάδα του Τσιάλτα, που εντοπίστηκε στο κρησφύγετό της κοντά στην
Πηγαδίτσα517, αντιστάθηκε, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει συμπλοκή και να
φονευθούν τρεις αντάρτες (Χρήστος Τσιάλτας, Αναστάσιος Κοτίδης, Φώτης
Γελαδάρας), ένας να διαφύγει (Αθανάσιος Τσιόλας από την περιοχή Τσοτυλίου) και
να συλληφθούν αιχμάλωτοι δύο, ο Χρήστος Μπούκας και ο Αθανάσιος
Λαμπρόπουλος από τον Αιμιλιανό.
Η ομάδα του Γιάννη Στεφανίδη αιχμαλωτίστηκε518. Στην ομάδα αυτή ήταν και
η Ελισάβετ Κλεισιάρη.
Η τριμελής ομάδα του Χρήστου Θεοδωρόπουλου (Θεοδωρόπουλος,
Καροτσιρέας και Γκόγκος) δεν εντοπίστηκε, γιατί την ημέρα εκείνη βρισκόταν στην
περιοχή Καλοχίου, στην οποία δεν έγιναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Μερικοί αντάρτες που κατάφεραν να ξεφύγουν τη σύλληψη κατά τη διάρκεια
του χειμώνα, το Μάιο του 1950 πέρασαν στην Αλβανία και από εκεί με σοβιετικά
αεροσκάφη προωθήθηκαν στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας.
Μία αποστολή που ξεκίνησε για την Αλβανία το Μάιο την αποτελούσαν 14
άτομα, τα εξής519:
Χρήστος Θεοδωρόπουλος από το Δεσπότη, Χρήστος Ι. Βαταλάχος από το
Σπήλαιο, Χρυσάνθη Ι. Μπρέντα από το Σπήλαιο, Δημοσθένης Πασόγλου από τη
Μυρσίνα, Αθανάσιος Ευαγγελόπουλος από το Πεύκο Γράμμου, Αθανάσιος Τσιόλας
από τα χωριά Τσοτυλίου, Μενέλαος Γκόγκος, Λάμπρος Δασκαλόπουλος, Χρήστος
Ευαγγελόπουλος, Λεωνίδας Κακολίδης, Νικόλαος Καροτσιρέας, Ηλίας Τουρλακίδης,
Μαρία Τότσικα και Δημήτριος Πολίτης, από την Παλαιοκνίδη (κατέφυγε στην
Ουγγαρία).
Δύο από αυτούς, ο Α. Ευαγγελόπουλος και Α. Τσιόλας δεν έφθασαν στον
προορισμό τους, όταν στο ύψωμα Αλεβίτσα, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία,
πάτησαν μια νάρκη, με αποτέλεσμα ο πρώτος να τραυματιστεί βαριά και ο δεύτερος
να σκοτωθεί.

517 Αφήγηση Ηλία Θ. Πηλιτσίδη, και Χ. Θεοδωρόπουλου, Αγώνες και θυσίες της περιοχής Γρεβενών
(1940-1949), Αθήνα 1995, σελ. 117.
518 Χ. Θεοδωρόπουλου, Αγώνες και θυσίες της περιοχής Γρεβενών (1940-1949), Αθήνα 1995, σελ.
117.
519 Ό. π. σελ. 123-124.

518
 Απώλειες από τον ανταρτοπόλεμο σε προσωπικό
(Απρίλιος 1946-Αύγουστος 1949)

Απώλειες Εθνικού Στρατού και ιδιωτών

Νεκροί και τραυματίες (στρατιωτικοί και πολίτες) 120.000

Απαχθέντα παιδιά 28.000
Αιχμαλωτισθέντες από τους αντάρτες στρατιωτικοί 3.050
Απαχθέντες πολίτες 20.000
Ανταρτόπληκτοι (πρόσφυγες, άστεγοι) 750.000

Απώλειες μόνο σε στρατιωτικό προσωπικό

Εθνικός Στρατός
Νεκροί: Αξιωματικοί ……………………………………... 651
οπλίτες …………………………………………..7.789
Τραυματίες: Αξιωματικοί ………………………………..1.708
οπλίτες ……………………………………27.788
Αγνοούμενοι: Αξιωματικοί ………………………………..186
οπλίτες ……………………………………5.260

Αντάρτες
Νεκροί: ………………………………………………...38.421
Τραυματίες: Δεν κατέστη δυνατή η ανεύρεση στοιχείων.
Συλληφθέντες: ………………………………………...23.960
Παραδοθέντες: ………………………………………..21.544

Οι προσβολές και επιθέσεις των ανταρτών κατά χωριών και πόλεων ανήλθαν σε
2.030 και οι λεηλασίες σε 7.690 πόλεις και χωριά. Καταστράφηκαν 476 οδικές
γέφυρες και 439 σιδηροδρομικές. Επίσης καταστράφηκαν 50 εκκλησίες και 139
σχολικά κτίρια και εκτελέστηκαν 165 ιερείς.
Στην περιοχή Γρεβενών το οδικό δίκτυο προς Καλαμπάκα και Κοζάνη είχε
υποστεί επανειλημμένα καταστροφές από ανατινάξεις γεφυρών και ναρκοθετήσεις,
με αποτέλεσμα τα Γρεβενά να απομονωθούν από τον «έξω κόσμο». Είχαν
καταστραφεί η γέφυρα Ελευθεροχωρίου προς Καλαμπάκα, καθώς και οι γέφυρες πριν
και μετά το Βατόλακκο, ενώ οι νάρκες στους δρόμους είχαν προκαλέσει αρκετά
θύματα. Οι καταστροφές στο οδόστρωμα δημιουργούσαν προβλήματα διέλευσης των
οχημάτων, γιατί δεν υπήρχε παρακαμπτήριο δρομολόγιο. Επίσης ζημιές είχαν γίνει
και στις ενσύρματες επικοινωνίες με την καταστροφή των στύλων και των καλωδίων,
οπότε η επικοινωνία με τις άλλες πόλεις ήταν προβληματική έως ανύπαρκτη.

519
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

«Α» Ονομαστικός πίνακας νεκρών και αγνοουμένων κατά τον Ελληνοϊταλικό

Πόλεμο 1940-41.
«Β» Ονομαστικός πίνακας εκτελεσθέντων από τα στρατεύματα Κατοχής
1941-1944
«Γ» Ονομαστική κατάσταση αξιωματικών που συμμετείχαν στη μάχη του
Φαρδυκάμπου (5-6 Μαρτίου 1943)
«Δ» Ονομαστική κατάσταση οπαδών της αυτονομιστικής κίνησης του
Αλκιβιάδη Διαμάντη, που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μετά την αποχώρηση
των Ιταλών από τα Γρεβενά, στις 23 Μαρτίου 1943
«Ε» Κριτική του Αρχηγείου του ΔΣΕ για τη μάχη των Γρεβενών της 25ης
Ιουλίου 1947
«ΣΤ» Προτάσεις ηθικών αμοιβών για τους μαχητές της Φρουράς Γρεβενών,
λόγω του θάρρους και της γενναιότητας που επέδειξαν για την υπεράσπιση
της πόλης, στις 25 Ιουλίου 1947

520
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α»

Ονομαστικός Πίνακας Νεκρών

και Αγνοουμένων κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο 1940-41

Ονοματεπώνυμο και Τόπος Τόπος και Ημερομηνία θανάτου

Α/Α Βαθμός Μονάδα που υπηρετούσε καταγωγής

1 Ανθλγός Παραβίδης Δημήτριος του Κιβωτός Πόγραδετς 6-12-40

Γεωργίου (31 ΣΠ)
2 Εφ. Ακριτίδης Κλεάνθης του Μυρσίνα Ύψ.1876 Κάμια 4-4-41
Ανθστής Νικολάου (27 ΣΠ)
3 Στρτης Ασλανίδης Ισαάκ του Φιλί 1ο Στρ. Νοσ. Λάρισας 13-11-40
Βασιλείου (27 ΣΠ)
4 » Βασιλόπουλος Φώτιος του Λείψι Συνοικισμός Ανθηρού 17-4-41
Χρήστου (53 ΣΠ)
5 » Γιαννούλης Ηλίας του Καλλιθέα Οχυρό Εχίνου 8-4-41
Γεωργίου (Οχυρό Εχίνου)
6 » Γιούκουτος Χρήστος του Ζιάκα 4ο Στρ. Νοσ. Θεσ/νίκης 28-1-41
Ιωάννη (27 ΣΠ)
7 » Γκασιώνας Αθανάσιος του Μηλιά Ύψ. 1876 Κάμια 4-4-41
Ματθαίου (27 ΣΠ)
8 Λοχίας Γκούμας Αχιλλέας του Μέγαρο Μνήμα Γραίας Κάμια 5-4-41
Αθανασίου (53 ΣΠ)
9 Στρτης Γκούμας Βασίλειος του Μέγαρο 7ο Στρ. Νοσ. Αθηνών 30-11-40
Γεωργίου (53 ΣΠ)
10 » Γκούμας Λάζαρος του Μέγαρο Πρόσκαιρο Στρ. Νοσ. Κορυτσάς 24-
Δημητρίου (32 ΣΠ) 2-41
11 » Γκουνέλας Δημήτριος του Κρανιά Μνήμα Γραίας Κάμια 4-4-41
Χρήστου (27 ΣΠ)
12 » Γούσης Μιχαήλ του Περιβόλι Μνήμα Γραίας Κάμια 4-4-41
Γεωργίου (27 ΣΠ)
13 » Γούτσαρης Χαρίλαος του Γρεβενά Γκούρι Τοπίτ Κάμια 4-4-41
Αθανασίου (27 ΣΠ)
14 » Ζαγκανίκας Ιωάννης του Δεσκάτη Πνίγηκε στον Αλιάκμονα 19-4-41
Δημητρίου (27 ΣΠ)
15 » Ζαμανάκος Ιωάννης του Φιλιππαίοι Φιλιππαίοι Γρεβενών 14-5-41
Νικολάου (Κ. ΕΚΠ.)
16 Λοχίας Ζαρκογιάννης Ζήσης του Σπήλαιο Μνήμα Γραίας Κάμια 12-2-41
Δημητρίου (27 ΣΠ)
17 Στρτης Ζέρβας Αλέξανδρος του Κρανιά Μάχη Κορίτσας (Δυτικά
Νικολάου (53 ΣΠ) Δεσκάτης Πόγραδετς) 4-1-41
18 » Ζέρβας Θεόδωρος του Κρανιά Γκούρι Τοπίτ Κάμια 4-4-41
Αστερίου (27 ΣΠ) Δεσκάτης
19 » Ζήδρος Γεώργιος του Δοτσικό Χουμελίτσα 30-1-41
Νικολάου (2ο Μ/Κ Συν.
Ιππικού)
20 » Ιωαννίδης Άνθιμος του Ελεύθερο Κορομηλιά Καστοριάς 14-11-40
Ιωάννη (27 ΣΠ)
21 » Καζάνας Ιωάννης του Φιλιππαίοι Μνήμα Γραίας Κάμια 6-4-41

521
 Γεωργίου (27 ΣΠ)
22 » Καλκατζής Γρηγόριος του Κυδωνιές Ύψ. 1878 Μόροβα 17-11-40
Γεωργίου (53 ΣΠ)
23 » Καλύβας Χριστόφορος του Δασύλλιο 8ο Στρ. Νοσ. Θεσ/νίκης 9-2-41
Αναστασίου (Α΄ Δνση
Έργων Φρουρίου
Θεσ/νίκης)
24 » Καραγιάννης Ιωάννης του Φιλιππαίοι Μνήμα Γραίας Κάμια 12-2-41
Αδάμ (27 ΣΠ)
25 » Καραγιάννης Ιωάννης του Πολυνέρι Ύψ. 2148 Κάμια 12-2-41
Γεωργίου (27 ΣΠ)
26 Δνέας Καραδήμος Ηλίας του Τρίκορφο Ύψ. 1548 Κάμια 28-11-40
Ιωάννη (27 ΣΠ)
27 Στρτης Κιάκας Νικόλαος του Σαμαρίνα Σέγουλα Μόροβας 14-11-40
Ιωάννη (53 ΣΠ)
28 » Κλεισιάρης Θεόδωρος του Ελεύθερο Ύψ. 1548 Κάμια 28-11-40
Αναστασίου (27 ΣΠ)
29 » Κόραβος Κωνσταντίνος Οροπέδιο Μεταξύ Μνήματος Γραίας και
του Παναγιώτη (27 ΣΠ) Γκούρι Τοπίτ 5-4-41
30 » Κοσκερίδης Θεολόγος του Καρπερό Ύψ. 1548 Κάμια 28-11-40
Ευσταθίου (27 ΣΠ)
31 » Κοτανίδης Ανανίας του Μεγάλο Ύψ. 2148 Κάμια 12-2-41
Σταύρου (27 ΣΠ) Σειρήνι
32 » Κούπας Γεώργιος του Δεσκάτη Πνίγηκε στον Αλιάκμονα 19-4-41
Νικολάου (27 ΣΠ)
33 » Κουταλής Κωνσταντίνος Αμυγδαλιές Ορεινό Χειρουργείο Ζερβάσκας
του Χρήστου (Γ΄ 11-1-41
Σύνταγμα Πεδινού
Πυρ/κού)
34 » Κούτσιος Κωνσταντίνος Τρίκωμο Μεσογέφυρα 20-4 41
του Αθανασίου (XV
Μεραρχία)
35 Στρτης Κουτσοτόλης Απόστολος Λάβδα Ύψ. 1548 Μόροβα 21-11-40
του Κων/νου (27 ΣΠ)
36 » Κυρατζής Θωμάς του Καληράχη Πόρτα Οσμάν Νεστορίου 15-11-40
Δημητρίου (27 ΣΠ)
37 » Κωτούρης Χαράλαμπος Άγιος 2ο Στρατ. Νοσοκομείο Ιωαννίνων
του Κωνσταντίνου Γεώργιος 8-2-41
38 » Λάμαρης Ευθύμιος του Δεσκάτη Οχυρό Εχίνου 8-4-41
Γεωργίου (Οχυρό Εχίνου)
39 » Λιάκας Νικόλαος του Αμυγδαλιές Λεσκοβίκι 4-12-40
Ανδρέα (ΣΕ 103Δ)
40 Στρτης Λούτσος Δημήτριος του Γρεβενά Ύψ.2148 Κάμια 12-2-41
Νικολάου (27 ΣΠ)
41 Λοχίας Μακρυγιάννης Στέργιος Σμίξη Ποντζάρε 21-11-40
του Ιωάννη (ΙΧ Όρχος
Πυρ/κού)
42 Στρτης Μάντζαρης Ηρακλής του Καλλονή Γκούρι Τοπίτ Κάμια 20-2-41
Δημητρίου (53 ΣΠ)
43 » Μαρτζέλης Ανδρέας του Μέγαρο Σέγουλα Μόροβας 14-11-40
Κωνσταντίνου (53 ΣΠ)
44 » Μαρτζέλης Ευάγγελος του Μέγαρο Μάχη Κορίτσας 4-1-41

522
 Νικολάου (ΙΧ Μοίρας
Τραυματιοφορέων)
45 » Μαυρίδης Κωνσταντίνος Κολοκυθάκι Μάχη Κορίτσας 4-1-41
του Ηλία (53 ΣΠ) Κνίδης
46 » Μέρμηγκας Γεώργιος του Περιβόλι Μνήμα Γραίας Κάμια 4-4-41
Αποστόλου (27 ΣΠ)
47 Στρτης Μηνασίδης Ιωάννης του Ελεύθερο Κορομηλιά Καστοριάς 14-11-40
Γεωργίου (27 ΣΠ)
48 » Μήτσιος Χαράλαμπος του Καλόχι Ύψ. 1548 Κάμια 28-11-40
Γεωργίου (27 ΣΠ)
49 Λοχίας Μήτσιου Στέργιος του Γρεβενά Γκούρι Τοπίτ Κάμια 5-4-41
Χρήστου (27 ΣΠ)
50 Στρτης Μπάργκας Δημήτριος του Ροδιά Κόρινθο 1-5-41
Βασιλείου (9ο ΣΠ)
51 » Μπασιαρδάνης Ιωάννης Περιβόλι XV Ορεινό Χειρουργείο (Κοσίνα)
του Δημητρίου (52 ΣΠ) 31-12-40
52 » Μπάτζιος Δημήτριος του Σιταράς Νοσοκομείο Κιλκίς 16-4-41
Στεργίου (3ο Μ/Κ
Σύνταγμα Ιππικού)
53 » Μπέλλου Χρήστος του Περιβόλι Οσνάτι Κάμιας 8-3-41
Μιχαήλ (ΙΧ Σύνταγμα
Πυρ/κού)
54 » Μπουκουβάλας Ζήσης του Κοκκινιά Σέγουλα Μόροβας 14-11-40
Αθανασίου (53 ΣΠ)
55 Λοχίας Μπούμπαρης Γεώργιος Ζιάκας Λίμνη Μαλίκη Κορυτσάς 13-4-41
του Νικολάου (53 ΣΠ)
56 Στρτης Μπούτσης Δημήτριος του Περιβόλι Στρ. Νοσοκομείο Κοζάνης 21-3-41
Ζήση (2ο Κινητό Έμπεδο)
57 » Ντέφας Παναγιώτης του Αβδέλλα Χωριό Μήτσανι 3-12-40
Αθανασίου (27 ΣΠ)
58 » Ντόλιας Ευθύμιος του Ελεύθερο Ύψ. 1548 Μόροβα 28-11-40
Βασιλείου (27 ΣΠ)
59 » Ντούμας Στέργιος του Τρικοκκιά Κοξαίν Μόροβα 16-11-40
Γεωργίου (27 ΣΠ)
60 » Ξάνθος Κωνσταντίνος του Αμυγδαλιές Αμυγδαλιές Γρεβενών 1-8-41
Μιχαήλ (53 ΣΠ)
61 Δνέας Παλάσκας Χρήστος του Φιλιππαίοι Ύψ. 1220 Κλεισούρας 5-2-41
Γεωργίου (33 ΣΠ)
62 Στρτης Παπαγεωργίου Απόστολος Σμίξη Μνήμα Γραίας Κάμια 5-4-41
του Ιωάννη (27 ΣΠ)
63 » Παπαδόπουλος Σωκράτης Κέντρο Γκορίτσα (Δ Πόγραδετς) 4-1-41
του Νικολάου (53 ΣΠ) Βεντζίων
64 » Παπαζήσης Σταύρος του Αμυγδαλιές Αλβανικό μέτωπο 1-12-40
Σωτηρίου
65 » Παπαθανασίου Μιχαήλ Αμυγδαλιές Δισπηλιό Καστοριάς
του Στεργίου (23 ΣΠ)
66 » Παπαντώνης Γεώργιος του Δεσκάτη Πνίγηκε στον Αλιάκμονα 19-4-41
Ιωάννη (53 ΣΠ)
67 » Παπάρας Δημήτριος του Κατάκαλη Ύψ. 1548 Μόροβα 21-11-40
Αποστόλου (27 ΣΠ)
68 » Παρδάλης Κωνσταντίνος Κηπουριό Ύψ. 1548 Μόροβα 21-11-40
του Γεωργίου (27 ΣΠ)

523
69 » Πατούνας Θεόδωρος του Κρανιά Γκούρι Τοπίτ Κάμια 4-4-41
Ιωάννη (27 ΣΠ) Δεσκάτης [Η σημερινή Κρανιά Ελασσόνας
υπαγόταν τότε στα Γρεβενά]
70 Δνέας Πατούνας Ιωάννης του Δεσκάτης Γκούρι Τοπίτ Κάμια 4-4-41
Παναγιώτη (27 ΣΠ)
71 Στρτης Πετρίδης Παύλος του Ελεύθερο ΧΙ Ορεινό Χειρουργείο 8-1-41
Ιακώβ (53 ΣΠ)
72 » Πιπίκας ή Μπιμπίκας Πυλωρoί Μνήμα Γραίας Κάμια 12-2-41
Αθανάσιος του Χρήστου
(27 ΣΠ)
73 » Πλησσιώτης Ιωάννης του Αιμιλιανός Μνήμα Γραίας Κάμια 4-4-41
Χρήστου (27 ΣΠ)
74 » Ράμμος Δημήτριος του Σπήλαιο Μνήμα Γραίας Κάμια 17-2-41
Νικολάου (27 ΣΠ)
75 Λοχίας Ραμαντάνης Ηλίας του Δίστρατο Ύψ. 1548 Μόροβα 19-11-40
Κωνσταντίνου (27 ΣΠ)
76 Στρτης Σακελλαρίου Γεώργιος του Σμίξη Ιωάννινα 30-12-40
Αθανασίου (6ης Μοίρας
Αναγνωρίσεως Πυρ/κού)
77 » Σακουράφας Αθανάσιος Αλατόπετρα Ύψ. 2148 Κάμια 12-2-41
του Νικολάου (27 ΣΠ)
78 » Σαμαράς Ιωάννης του Περιβόλι Ύψ. 1370 Δ. Πόγραδετς 30-12-40
Νικολάου (53 ΣΠ)
79 » Σιδηρόπουλος Ιωάννης Κέντρο Δέρβη (κοιλάδα Τομορίτσα) 20-12-
του Ιορδάνη (27 ΣΠ) 40
80 » Σιέμος Αλέξανδρος του Μέγαρο Στρ. Νοσοκομείο Κορυτσάς 3-2-41
Χρήστου (53 ΣΠ)
81 » Σιούτας Γεώργιος του Τρικοκκιά Ύψ. 1886 Κάμια 4-4-41
Ευθυμίου (27 ΣΠ)
82 » Σκλήφας Ευάγγελος του Μαυρονόρος Γκούρι Τοπίτ Κάμια 4-4-41
Χρήστου (27 ΣΠ)
83 Δνέας Σπανός Γεώργιος του Μεγάλο Δημοτικό Νοσοκομείο
Στεργίου Σειρήνι Θεσσαλονίκης 9-6-41
84 Στρτης Στέφος Γεώργιος του Λάβδα - -
Στεργίου (27 ΣΠ)
85 Λοχίας Ταμπουκάς Δημήτριος του Σαμαρίνα Μόροβα, Γ΄ Πεδ. Χειρουρ. 20-11-40
Γεωργίου (53 ΣΠ)
86 Στρτης Τεγουγιάννης Βασίλειος Περιβόλι ΙΧ Νοσ. Τμήμα 19-11-40
του Ιωάννη (53 ΣΠ)
87 » Τζιατζιάφης Στέργιος του Περιβολάκι Κορυτσά 6-1-41
Νικολάου (9ο Σύνταγμα
Πυρ/κού)
88 » Τζίμινας Γεώργιος του Γρεβενά Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κορυτσάς
Χρήστου (65 ΣΠ) 26-2-41
89 » Τζιμούλας Ελευθέριος του Κρανιά Οχυρό Εχίνου 8-4-41
Γεωργίου (Οχυρό Εχίνου) Δεσκάτης
90 Δνέας Τζούγκρας Χρήστος του Μαυρονόρος Ύψ. 1548 Μόροβα 16-11-40
Σπύρου (27 ΣΠ)
91 Στρτης Τόλης Λουκάς του Μέγαρο Φρέγκο Οστραβίτσας 5-12-40
Γεωργίου (27 ΣΠ)
92 Στρτης Τσαγκανάκης Γεώργιος Παρασκευή 2ο Στρ. Νοσ. Αθηνών 9-9-41
του Ζήση (53 ΣΠ) Δεσκάτης

524
 93 » Τσανίκας Ιωάννης του Μεσολούρι Σέγουλα Μόροβα 14-11-40
Στεργίου (53 ΣΠ)
94 » Τσώτσης Στέργιος του Κυδωνιές Πέθανε αιχμάλωτος 18-7-41
Θεοχάρη
95 » Φαλής ή Φαχίδης Ηρακλής Άγιος Μόροβα Σαλ. 14-11-40
του Παντελή (53 ΣΠ) Γεώργιος
96 » Φίλιος Γεώργιος του Δεσκάτη Πνίγηκε στον Αλιάκμονα 19-4-41
Δημητρίου (27 ΣΠ)
97 Στρτης Χαρίτος Παύλος του Κρανιά Οχυρό Αρπαλούκι 8-4-41
Γεωργίου (91ΣΠ) Δεσκάτης
98 » Χατζημπύρος Νικόλαος Σαμαρίνα Σέγουλα Μόροβα 14-11-40
του Δημητρίου (53 ΣΠ)
99 » Χελιδώνης Μιχαήλ του Σαμαρίνα Ύψ. Χότσιστα Μόροβα 2-11-40
Ιωάννη (53 ΣΠ)
100 » Χριστοδούλου Βάιος του Καρπερό Ύψ. 1876 (Μνήμα Γραίας Κάμιας)
Κωνσταντίνου (27 ΣΠ) 4-4-41
101 » Χριστούλης Αθανάσιος Πολυνέρι Ύψ. 1548 Μόροβα 28-11-40
του Γεωργίου (27 ΣΠ)
102 » Ψάρρας Στέργιος του Κοσμάτι Ύψ. 1548 Μόροβα 21-11-40
Χρήστου (27 ΣΠ)

ΑΓΝΟΥΜΕΝΟΙ

103 Λοχίας Αμπατζιάδης Αβραάμ Γρεβενά Μ. Φρέγκο 5-12-40

του Ηλία (27 ΣΠ)
104 Στρτης Καλόγερος Δημήτριος Περιβόλι Μνήμα Γραίας Κάμια 4-4-41
του Γεωργίου (27 ΣΠ)
105 » Σπάπης Αθανάσιος του Κρανιά Πνίγηκε 8-12-40
Νικολάου (27 ΣΠ) Δεσκάτης
106 » Ταλασίδης Κοσμάς του Κιβωτό Ύψ. 1876 Κάμια 5-4-41
Ιωάννη (27 ΣΠ)
107 » Φάσσας Ιωάννης του Άγιος Αλβανία Απρ. 1941
Αθανασίου (Γενικό Γεώργιος
Έμπεδο Αθηνών)

Παρατηρήσεις:

Σε μια κατάσταση που είχε συνταχθεί από την Κοινότητα Φιλιππαίων, χωρίς τον απαραίτητο
έλεγχο και που μνημονεύονται κάθε χρόνο οι νεκροί του Ελληνοϊταλικού πολέμου σε τελετή, που
γίνεται στο ύψωμα Αννίτσα, εκτός του ότι δεν αναφέρονται όλα τα παραπάνω ονόματα, που είναι
επίσημα αναγνωρισμένα, μνημονεύονται και 33 άλλα, για τα οποία δεν είναι γνωστή η αιτία του
θανάτου. Τα άτομα αυτά ενδεχομένως να απεβίωσαν μετά τη λήξη του πολέμου από διάφορες αιτίες
και να αναγνωρίστηκαν ως θύματα πολέμου. Παραθέτουμε τα ονοματεπώνυμα αυτών, με κάθε
επιφύλαξη.
1. Λοχίας Αθανασούλης Ηλίας (Υπάρχει τέτοιο όνομα φονευθέντος στα επίσημα έγγραφα, που
καταγόταν από το Κακοπλεύρι Καλαμπάκας και υπηρετούσε στο 28 ΣΠ).

2. Γούλης Μιχαήλ
3. Δούτσος Δημήτριος
4. Ευθυμίου Ιωάννης
5. Ζησόπουλος Δημήτριος

525
6. Ζιάκας Λουκάς από το Μέγαρο
7. Ζιαγκλιαβός Γ. από τη Δεσκάτη
8. Καραλής Νικόλαος
9. Καραμήτσιου Ευάγγελος
10. Καραμπέσης ...
11. Κατσάλης Λεωνίδας από το Μαυρονόρος
12. Κολοβός Βασίλειος
13. Κολτσίδας ...
14. Κούτος Γεώργιος από τη Δεσκάτη
15. Κύτας Κωνσταντίνος (επιλοχίας)
16. Λάγιος Χρήστος από τη Δεσκάτη
17. Λιάπης Ζήσης
18. Μάγγος ...
19. Μπακάλης Χρυσόστομος
20. Μπάκος Δημήτριος
21. Μπαλατζής Ευγένιος
22. Μπατζίκος ...
23. Μπούτος Λάζαρος
24. Παπαδόπουλος Νικόλαος
25. Παρλέτσης Κωνσταντίνος
26. Πέτσιας Δημήτριος
27. Σειρηνιώτης Δημήτριος.
28. Τάρας Θεμιστοκλής
29. Τζόλιας Γεώργιος
30. Τσίγκας Δημήτριος
31. Φούφας Δημήτριος (λοχίας)
32. Χασπερίδης Αβραάμ
33. Χριστοδουλόπουλος Θωμάς (λοχίας)

526
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β»

Ονομαστικός Πίνακας
Εκτελεσθέντων από τα Στρατεύματα Κατοχής 1941-1944

[Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) του Νομού Κοζάνης και από πληροφορίες κατοίκων
περιφέρειας Γρεβενών]

Δήμος ή Ημερομηνία
Α/Α Ονοματεπώνυμο Κοινότητα θανάτου Παρατηρήσεις

1 Δημήτριος Δερπάνης Αβδέλλας 16-2-1944

2 Απόστολος Ζδούκας » 11-7-1944
3 Ιωάννης Καραγιάννης » 16-2-1943
4 Γεώργιος Μπασδέκης » 11-7-1944
5 Απόστολος Ρίζος » 11-9-1944
6 Θεόδωρος Ρίζος » 11-9-1944
7 Παναγιώτης Σιαφαρίκας » 11-7-1944
8 Θεοδόσης Βιαστικόπουλος Αγίου 7-7-1944
Γεωργίου
9 Βασιλική Γάγαλη » 7-7-1944
10 Χαρίσης Δρόσος » 11-2-1943 Από Ιταλούς
11 Θεοδώρα Ζήκου » 7-7-1944
12 Δημήτριος Ζιάκας » 7-7-1944
13 Ζήσης Ζιάκας » 7-7-1944
14 Δημήτριος Καλέσογλου » 7-7-1944
15 Γεώργιος Α. Κανούτας » 11-2-1943 Από Ιταλούς
16 Γεώργιος Αθ. Κανούτας 1944
17 Μαλαματή Κωτίτσα » 8-7-1944
18 Γρηγόριος Μπεκιάρης » 7-7-1944
19 Ζήσω Μπόκα » 7-7-1944
20 Κων/νος Μπουκοβάλας » 7-7-1944
21 Μαρία Μπουκοβάλα » 7-7-1944
22 Βασίλειος Πρίτας » 7-7-1944
23 Κωνσταντίνος Πρίτας » 11-2-1943 Από Ιταλούς
24 Κοσμάς Σαράντης » 7-7-1944
25 Ουρανία Σαράντη » 7-7-1944
26 Βασίλειος Τζήκας » 11-2-1943 Από Ιταλούς
27 Δημήτριος Φάσσας » 11-2-1943 Από Ιταλούς
28 Δημήτριος Βέζαρης Αηδονιών 7-7-1944
29 Ιωάννης Γύφτος » 5-7-1944
30 Γρηγόριος Λούκας » 5-7-1944
31 Βασίλειος Ντερόπουλος » 5-7-1944
32 Κωνσταντινιά Σαμαρά » 4-8 1943
33 Βασίλειος Σπανόπουλος » 4-8-1943
34 Βασιλική Δροβατζίκα Αμυγδαλιών 14-7-1944
35 Αικατερίνη Ζεμπίλη » 14-7-1944
36 Ευδοκία Λιάκα » 14-7-1944
37 Μαρία Λιάκα » 14-7-1944
38 Πέτρος Λιάκας » 14-7-1944

527
39 Δημήτριος Μπαχτσιβάνας » 4-7-1944
40 Κυριάκος Οικονόμου » 18-7-1944
41 Στεργιανή Σαμαρά » 14-7-1944
42 Παύλος Γετερίδης Άνοιξης 21-2-1943 Από Ιταλούς
43 Θεμιστοκλής Σεβαστιάδης » 21-2-1943 » »
44 Στέφανος Κατσαφίτης » 21-2-1943 » »
45 Γρηγόριος Παπαδόπουλος Βατολάκκου 14-2-1944
46 Αχιλλέας Γιώτας Γρεβενών 7-7-1944
47 Ιωάννης Ζηκόπουλος » 21-3-1943 Από Ιταλούς
48 Χρυσούλα Ζηκοπούλου Γρεβενών 21-3-1943 Από Ιταλούς
49 Δημήτριος Κατσάνος » 10-7-1944
50 Ζήσης Κεφάλας » 6-9-1943 Από Καλαμίτσι
51 Κωνσταντινιά Κεφάλα » 6-9-1943 Από Καλαμίτσι
52 Παύλος Λαζαρίδης » 15-12-1942 Εκτελέστηκε στην
Ποντοκώμη
53 Ζήσης Μπούτης » 7-7-1944
54 Ανδρέας Κουζιώνης » 14-7-1944
55 Σοφοκλής Κυπριτζής » 9-6-1944
56 Βασίλειος Νάστας » 8-7-1944
57 Απόστολος Ντίνας » 10-7-1944
58 Γεώργιος Παπαϊωάννου » 9-9-1944
59 Άλκης Παπανίκος ή Παπαϊωάννου » 8-7-1944
60 Κων/νος Παπαρώσιος » 10-7-1944
61 Νικόλαος Πυρογιάννης » 7-7-1944
62 Χρήστος Πυρογιάννης » 7-7-1944
63 Ιωάννης Χαραλαμπίδης » 1-12-1942 Εκτελέστηκε στην
Ποντοκώμη
64 Κωνσταντίνος Βλάχος Δεσκάτης* 10-2- 1944 Από Γερμανούς
65 Χρήστος Βρέλλιος » 2- 1944
66 Ιωάννης Γκούντας » 2- 1944
67 Κωνσταντίνος Θώμος » 2- 1944
68 Ιωάννης Καψάλης » 2- 1944
69 Αθανάσιος Κόγιος » 2- 1944
70 Ιωάννης Κονάκης » 2- 1944
71 Γεώργιος Κούτσικος » 2- 1944
72 Κωνσταντίνος Κούτσικος » 2- 1944
73 Ελένη Λεσκοβίκη » 2- 1944
74 Αθανάσιος Μπρασινίκας » 2-1944
75 Δημήτριος Μπρασινίκας » 2- 1944
76 Γεώργιος Ντόνας » 2- 1944
77 Βασίλειος Παπαντώνης » 2- 1944
78 Μαρία Παρασκευά » 2- 1944
79 Χρήστος Πιπίλας » 2- 1944
80 Κωνσταντίνος Σωτήρης » 2- 1944
81 Βασίλειος Τζαλαμπύρας » 2- 1944
82 Γεωργία Τσιοκάνη » 2- 1944
83 Παναγιώτης Τύμπας » 2- 1944
84 Δημήτριος Χατζηζήσης » 2- 1944
85 Δημήτριος Χαρίσης » 2- 1944
86 Δημήτριος Ψύρρας » 2- 1944
87 Νικόλαος Αθανασιάδης Δήμητρας 10-2-1944
88 Γεώργιος Καζαντζίδης » 10-2-1944

528
89 Μιχαήλ Κυριλλίδης » 23-10-1944
90 Σπύρος Κύρκος » 23-10-1944
91 Μαρία Κύρκου » 23-10-1944
92 Δημήτριος Λάλος » 23-10-1944
93 Γεώργιος Μπαράκας » 10-2-1944
94 Ιωάννης Σαββίδης » 10-2-1944
95 Παύλος Τανόγλου » 10-2-1944
96 Αναστασία Τζιώβα » 23-10-1944
97 Βασίλειος Γκισάκης Δοτσικού 8-7- 1944 Από Γερμανούς στο
Δοξαρά
98 Γεώργιος Κλαζίδης Ελάτου 8-9-1943
99 Παντελής Ζουρνατζίδης Ελευθέρου 10-7-1944
100 Ευάγγελος Σκόδρας Εξάρχου 7-6-1944
101 Ιωάννης Λίτσας Καληράχης 1944
102 Αδάμ Καλλιθέας 17-7-1944
103 Αθανάσιος Ζιώγος Καλλιθέας 17-7-1944
104 Κων/νος Ζιώγος » 17-7-1944
105 Αθανάσιος Μαρέντας » 17-7-1944
106 Γεώργιος Μούσιας » 17-7-1944
107 Αριστείδης Παπαπούλιος » 17-7-1944
108 Ελένη Παπαπούλιου » 17-7-1944
109 Δημήτριος Σακοράφας » 17-7-1944
110 Μαρία Σακοράφα » 17-7-1944
111 Δημήτριος Σίμος » 16-8-1944
112 Κωνσταντίνος Σίμος » 25-1-1944;
113 Δημήτριος Σιούλας » 16-8-1944
114 Κων/νος Τζιώγκας » 17-7-1944
115 Πέτρος Αντωνίου Καλλονής Οκτ. 1943
116 Ηλίας Γάκης » 8-7-1944
117 Πέτρος Γάκης » 8-7-1944
118 Στέργιος Κολτσίδας »
119 Λάμπρος Μπούτος »
120 Παναγιώτης Βλαχάβας Καρπερού 23-2-1943 Από Ιταλούς
121 Αλκιβιάδης Δρατάκης » 23-2-1943 » »
122 Νικόλαος Εμεζίδης » 24-10-1944 Από Γερμανούς
123 Χαράλαμπος Λαζαρίδης » 23-2-1943 Από Ιταλούς
124 Δημήτριος Λιάκος » 23-2-1943 » »
125 Απόστολος Νασιόπουλος » 23-2-1943 » »
126 Χρήστος Παναγιωτίδης » 23-2-1943 » »
127 Γεώργιος Παπαϊωαννίδης » 23-2-1943 » »
128 Ιωάννης Σαββίδης » 23-2-1943 » »
129 Δημήτριος Στεργιόπουλος » 23-2-1943 » »
(Φανέλας)
130 Κων/νος Χάιτας » 23-2-1943 » »
131 Γεώργιος Ιωαννίδης Κέντρου 1943
132 Βασιλική Γκιάτα Κηπουριού 8-7-1944 73 ετών
133 Ιωάννης Γούλιας » 1944 70 »
134 Αικατερίνη Καρανίκα » 8-7-1944 28 »
135 Μαρία Καρανίκα » 8-7-1944 4 »
136 Γεώργιος Καρέτσος » 8-7-1944 52 »
137 Γιαννούλα Καρέτσου » 8-7-1944 45 »
138 Αικατερίνη Καρέτσου » 8-7-1944 12 »

529
139 Βασιλική Καρέτσου » 8-7-1944 10 »
140 Χάιδω Καρέτσου » 8-7-1944 8 »
141 Χρύσω Καρέτσου » 8-7-1944 18 »
142 Αγγελική Κάσσου » 8-7-1944 17 »
143 Βασιλική Κάσσου » 8-7-1944 19 »
144 Ελισάβετ Κάσσου » 8-7-1944 14 »
145 Κωνσταντινιά Κατσάλη » 8-7-1944 30 ετών
(Νηπιαγωγός)
146 Παρασκευή Κατσάλη » 8-7-1944 60 ετών (Μητέρα
Νηπιαγωγού)
147 Βασίλειος Κατσουγιάννης » 8-7-1944 52 ετών
148 Ανδριανή Κατσουγιάννη » 8-7-1944 45 »
149 Αθανάσιος Κατσουγιάννης » 8-7-1944 8 »
150 Αλεξάνδρα Κατσουγιάννη » 8-7-1944 13 »
151 Βαρβάρα Κατσουγιάννη » 8-7-1944 11 »
152 Δήμητρα Κατσουγιάννη » 8-7-1944 5 »
153 Δημήτριος Λεύθερος » 8-7-1944 53 »
154 Βασιλική Λεύθερου » 8-7-1944 52 »
155 Γεώργιος Λεύθερος » 8-7-1944 12 »
156 Ευρυάλα Λεύθερου » 8-7-1944 9 »
157 Γεωργία Μανώλη » 8-7-1944 39 »
158 Μιχαήλ Μανώλης Κηπουριού 8-7-1944 2 ετών
159 Θεολογία Μανώλη » 8-7-1944 60 »
160 Χρύσω Μανώλη » 8-7-1944 4 »
161 Αβάπτιστο Μανώλη » 8-7-1944 5 μηνών
162 Άννα Παπαθανασίου » 8-7-1944 60 ετών
163 Θωμαή Παπαθανασίου » 8-7-1944 22 ετών
164 Ιωάννης Παπακώστας » 8-7-1944 75 ετών
(από Λαγκαδιά)
165 Χρύσω Παπακώστα » 8-7-1944 11 ετών
166 Μαλαματή Πλήκα » 8-7-1944 50 »
167 Δημήτριος Πλήκας » 8-7-1944 10 »
168 Κων/νος Πλήκας » 8-7-1944 13 »
169 Αμαλία Πλήκα » 8-7-1944 15 »
170 Βάια Πλήκα » 8-7-1944 22 »
171 Ροζαλία Πλήκα » 8-7-1944
172 Δημήτριος Ρόβας » 8-7-1944
173 Χαράλαμπος Ανθυμίδης Κιβωτού 15-8-1943
174 Κυριακή Ανθυμίδη » 15-8-1943
175 Παλάσσα Ανθυμίδη » 15-8-1943
176 Νικόλαος Δανιτίδης » 15-8-1943
177 Ιωάννης Δημητριάδης » 10-7-1943
178 Αγγελική Δημητριάδου » 10-7-1943
179 Βασίλειος Καλαϊτζίδης » 15-8-1943
180 Γεώργιος Καλαϊτζίδης » 2-2-1943 Από Ιταλούς
181 Ιωάννης Καραμφυλλίδης » 15-8-1943
182 Χαράλαμπος Σαρηγιαννίδης » 2-2-1943
183 Ευστάθιος Σταμπουλίδης » 2-2-1943 Από Ιταλούς
184 Παύλος Τορτοπίδης » 15-8-1943
185 Ιωάννης Χαμαλίδης » 15-8-1943
186 Βάιος Δασκαλόπουλος Κνίδης 1943
187 Γεώργιος Δηλιάγκας » 1943

530
188 Βασίλειος Καραϊορδανίδης » 1943
189 Λάζαρος Πρωτόγηρος » 1943
190 Απόστολος Μακρής Κοκκινιάς 14-8-1944
191 Βασίλειος Παπαδόπουλος » 13-11-1944
192 Νικόλαος Φασούλας » 6-7-1944
193 Χριστόφορος Φασούλας » 3-1-1944
194 Κων/νος Γκότσης Κοσματίου 9-7-1944
195 Ζήσης Ζηκουντάλας » 9-7-1944
196 Χρήστος Καραγιάννης » 9-7-1944
197 Αθανάσιος Κοζιώνης » 9-7-1944
198 Αριστείδης Λέτσιος » 9-7-1944
199 Δημήτριος Λιάκος » 9-7-1944
200 Παναγιώτης Μπαρίκας » 9-7-1944
201 Γεώργιος Μπιζιούρας » 9-7-1944
202 Δημήτριος Μπιζιούρας » 9-7-1944
203 Αλέξανδρος Ντέμπος » 9-7-1944
204 Γεώργιος Ντέμπος » 9-7-1944
205 Στέργιος Ντέμπος » 9-7-1944
206 Γεώργιος Πάκος » 9-7-1944
207 Δημήτριος Παναγιωτόπουλος » 9-7-1944
208 Κων/νος Παπαγεωργίου » 9-7-1944
209 Ιωάννης Σαμπανίδης » 9-7-1944 Δάσκαλος
210 Χρήστος Τζιότζιορας » 9-7-1944
211 Χρήστος Τόζιος » 9-7-1944
212 Γεώργιος Τολίκας » 9-7-1944
213 Μιχαήλ Τολίκας » 9-7-1944
214 Περικλής Τολίκας » 9-7-1944
215 Ευθύμιος Τσιοπλής Κοσματίου 9-7-1944
216 Αθανάσιος Τσιρίκας » 9-7-1944
217 Γεώργιος Τσιρίκας » 9-7-1944
218 Ιωάννης Τσουκανάρας » 9-7-1944
219 Θεόδωρος Φασούλας » 9-7-1944
220 Βασίλειος Φουρλίγκας » 9-7-1944
221 Αθανάσιος Χαντάβας » 9-7-1944
222 Ευρυβιάδης Χαντάβας » 9-7-1944
223 Θεοδώρα Γκιουζέλη Κρανιάς 14-7-1944
224 Στέργιος Γυλέκης » 14-7-1944
225 Γεώργιος Καραπούλιος » 27-10-1943
226 Σταματία Καραπούλιου » 14-7-1944
227 Βασίλειος Λάμαρης » 23-4-1944 Αλμυρός Βόλου
228 Γεώργιος Λάμαρης » 10-7-1944
229 Κων/νος Μαντόγιας » 8-7-1944
230 Ιωάννα Μητράκη » 27-10-1943
231 Σταματία Μησιάκα » 14-7-1944
232 Αθανάσιος Μηχαντάδης » 12-7-1944
233 Ορέστης Μηχαντάδης » 14-7-1944
234 Ευθύμιος Μούσιος » 14-7-1944
235 Γεώργιος Μπαρμπαρούσης » 27-10-1943
236 Γεώργιος Οικονόμος » 15-9-1944 Θεσσαλονίκη
237 Θεόδωρος Παντόγιας » 8-7-1944
238 Γεώργιος Σιαδήμας » 27-10-1943
239 Νικόλαος Σταμπέκης » 10-7-1944

531
240 Ιωάννα Τζόλια » 27-10-1943
241 Νικόλαος Χονιάζης » 27-10-1943
242 Θεόδωρος Δέσσος Κυδωνιών 9-6-1944
243 Κων/νος Οικονόμου » 7-7-1944
244 Κοσμάς Παπατόλιου » 7-7-1944
245 Αθανάσιος Τόσκας » 7-7-1944 Ιερέας
246 Κων/νος Τόσκας » 7-7-1944
247 Κων/νος Αμανατιάδης Κυρακαλής 7-7-1944
248 Απόστολος Βουλγαρίδης » 7-7-1944
249 Δημήτριος Καραγιάννης » 7-7-1944
250 Χαρίλαος Κεμεντζιτιάδης » 27-7-1942 Από Ιταλούς
251 Στέργιος Κοριξυνός » 27-7-1942 Από Ιταλούς
252 Ιορδάνης Σπυρίδης » 7-7-1944
253 Νικόλαος Κιτσούλης Λάβδας 9-7-1944
254 Ιωάννης Γκουγκλής Μαυραναίων 14-7-1944
255 Ανδρομάχη Γκουγκλή » 14-7-1944
256 Ελευθερία Δήμου » 14-7-1944
257 Σουλτάνα Δήμου » 14-7-1944
258 Σύρμω Δήμου » 14-7-1944
259 ; Δήμου » 14-7-1944
260 Αθανάσιος Ζιώγας » 14-7-1944
261 Νικόλαος Ζιώγας » 14-7-1944
262 Αικατερίνη Ζιώγα » 14-7-1914
263 Ελισάβετ Μπαλοδήμου » 14-7-1914
264 Κωνσταντινιά Μπαλοδήμου » 14-7-1944
265 Παναγιώτα Μπαλοδήμου » 14-7-1944
266 Ευθύμιος Μπέλλος » 1944 Στη Θεσσαλονίκη
267 Νικόλαος Ντάλλας » 14-7-1944
268 Ζήσης Παπαστεργίου » 14-7-1944
269 Ζήσης Πέτρου » 14-7-1944
270 Δέσποινα Τασιανοπούλου » 14-7-1944 Μητέρα Μήτσιου
Τασιανόπουλου
271 Δημήτριος Τσιούρας » 14-7-1944
272 Χρήστος Καλαμόπουλος Μαυρονόρους 14-7-1944
273 Κων)νος Τότσικας » 14-7-1944
274 Ευάγγελος Κουσκούρας Μεγάλου 9-9-1943
Σειρηνίου
275 Θεόδωρος Λίλος » 9-9-1943
276 Ευθύμιος Μπαλντούμης » 9-9-1943
277 Ευθύμιος Μπόζιαρης » 10-7-1944
278 Νικόλαος Νταπόλιας ή Ντώνας » 1944
279 Βασίλειος Παπαργύρης » 9-9-1943
280 Ευάγγελος Παπαργύρης » 24-12-1943
281 Στέργιος Βασιλόπουλος Μεγάρου 10-7-1944
282 Στέργιος Τσιμίκας » 10-7-1944
283 Δημήτριος Βλάχος Μηλιάς 5-6-1944
284 Σπύρος Βλάχος » 22-12-1943
285 Δέσπω Βλάχου » 5-6 1944
286 Ελένη Βλάχου » 5-6-1944
287 Ευαγγελή Βλάχου » 5-6-1944
288 Σουλτάνα Βλάχου » 5-6-1944
289 Ελένη Δεληβού » 5-6-1944

532
290 Φιλοθέη Δεληβού » 5-6-1944
291 Γεώργιος Δόγκαλης » 5-6-1944
292 Σουλτάνα Δόγκαλη » 5-6-1944
293 Ευθύμιος Θυμιόπουλος » 5-6-1944
294 Βαρσάμης Κοιλανίτης » 5-6-1944
295 Πανάγιω Κοιλανίτη » 5-6-1944
296 Παρασκευή Κοιλανίτη » 5-6-1944
297 Ελένη Παντέρη » 5-6-1944
298 Αδάμος Ταμπούρης » 1944
299 Γεώργιος Ταμπούρης » 1944
300 Νικόλαος Φασούλας » 1944
301 Ιωάννης Γούσιος Μικρολίβαδου 12-7-1944 Τρίκωμο
302 Ζήσης Γύφτος-Φασούλας » 12-7-1944 Τρίκωμο
303 Σωτήριος Γύφτος-Φασούλας » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
304 Γεώργιος Δασταμάνης » 12-7-1944 Τρίκωμο
305 Δημήτριος Δασταμάνης » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
306 Ιωάννης Δασταμάνης » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
307 Αθανάσιος Μησιάκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
308 Βάιος Μησιάκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
309 Δημήτριος Γ. Μησιάκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
310 Δημήτριος Μ. Μησιάκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
311 Δημήτριος Μισιώτας » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
312 Αθανάσιος Νιάνιος » 12-7-1944 Τρίκωμο
313 Βασίλειος Νιάνιος » 12-7-1944 Τρίκωμο
314 Γεώργιος Γρ. Νιάνιος » 12-7-1944 Τρίκωμο
315 Γεώργιος Χαρ. Νιάνιος » 12-7-1944 Τρίκωμο
316 Ηλίας Γ. Νιάνιος » 12-7-1944 Τρίκωμο
317 Αθανάσιος Σιαφαρίκας » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
318 Γεώργιος Δ. Σιαφαρίκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
319 Δημήτριος Ι. Σιαφαρίκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
320 Ιωάννης Ν. Σιαφαρίκας » 12-7-1944 Τρίκωμο
321 Κων/νος Σιαφαρίκας Μικρολίβαδου 12-7-1944 Μικρολίβαδο
322 Σπύρος Σιαφαρίκας » 12-7-1944 Μικρολίβαδο
323 Ανδρέας Γ. Τζιούφας » 12-7-1944 Τρίκωμο
324 Απόστολος Γ. Τζιούφας » 12-7-1944 Τρίκωμο
325 Γεώργιος Β. Τζιούφας » 12-7-1944 Τρίκωμο
326 Γεώργιος Ν. Τζιούφας » 12-7-1944 Τρίκωμο
327 Λάμπρος Βαρζώκας Μοναχιτίου 14-7-1944 Τρίκωμο
328 Ιωάννης Γκουντρομίχος » 10-7-1944
329 Κωνσταντίνος Ζαρκάδας Μοναχιτίου 14-7-1944 Τρίκωμο
330 Περικλής Μπλάντος » 14-7-1944
331 Στέργιος Νίκου » 14-7-1944 Τρίκωμο
332 Δημήτριος Παπαδημητρίου » 10-7-1944
333 Κων/νος Παπαδημητρίου » 10-7-1944
334 Σταυρούλα Παπαδημητρίου » 10-7-1944
335 Δημοσθένης Παπανικολάου » 14-7-1944
336 Δημήτριος Βουδούρης Παλαιοκάστρου 26-1-1944 Μέχρι 01/06/1974
ανήκε στα Γρεβενά
337 Βασίλειος Δανάς » 26-1-1944
338 Χρύσω Δανά » 3-12-1943
339 Βασίλειος Δεληζήσης » 26-1-1944
340 Ιωάννης Ζιάρας » Φεβρ. 1944 Θεσσαλονίκη

533
341 Ζήσης Ζτούπας » 26-1-1944
342 Χρήστος Κάστιας » 26-1-1944
343 Αικατερίνη Μαλιάρα » 3-12-1943
344 Χρήστος Μπαντής » 3-12-1943
345 Χρήστος Ντιγκόλης » 26-1-1944
346 Ιωάννης Πανταζής » 26-1-1944
347 Νικόλαος Παχύς » 26-1-1944
348 Ζήσης Ζιώγας Παλαιοχωρίου 10-2-1944
349 Χαρίσιος Ζιώγας » 15-2-1944
350 Γεώργιος Παπαζήσης » 4-10-1944
351 Νικόλαος Κόντος Παλιουριάς 24-10-1944
352 Χρήστος Κόντος » 24-10-1944
353 Μαρία Κόντου » 24-10-1944
354 Γεώργιος Κυριαζίδης » 10-2-1944
355 Νικόλαος Παπαδόπουλος » 24-10-1944
356 Μάρθα Παπαδοπούλου » 24-10-1944
357 Μαρία Παπαδοπούλου » 24-10-1944
358 Λάζαρος Πουλατσίδης » 10-2-1944
359 Αθανάσιος Τζελέπης » 10-2-1944
360 Κων/νος Γκαζιούρας Παναγιάς 8-7-1944
361 Χάιδω Γιάτσιου Περιβολίου 25-10 1943
362 Νικόλαος Ζιόμπορας » 25-10-1943
363 Μιχαήλ Κουτέρης » 25-10-1943
364 Ευαγγελή Μάνου » 25-10-1943
365 Ιωάννης Μπέλλας » 25-10-1943
366 Χαρίκλεια Μούχα » 25-10-1943
367 Νερούτσου » 25-10-1943 Σύζυγος Δασικού
368 Ανήλικο αγόρι Νερούτσου » 25-10-1943
369 Ανήλικο αγόρι Νερούτσου » 25-10-1943
370 Ιωάννης Παπαρίζος » 25-10-1943
371 Βικτωρία Παπαρίζου » 25-10-1943
372 Σύρμω Παπαρίζου » 25-10-1943
373 Αννούλα Πατακιούτα » 25-10-1943
374 Ντούλα Περδίκη » 25-10-1943
375 Ιωάννης Ρόκας » 1944
376 Σταμούλα (Σταματία) Σαμαρά » 25-10-1943
377 Τάμου Σαμαρά » 25-10-1943
378 Φανή Σιμουρέκη » 25-10-1943
379 Ιωάννης Τεγογιάννης » 25-10-1943
380 Τόνα Τεγογιάννη » 25-10-1943
381 Ευαγγελή Τσιούτσιου » 25-10-1943
382 Στέργιος Χονδροδείνης » 1944
383 Ιωάννης Μαχαιράς Πολυνερίου 1942 Από Ιταλούς
384 Ελευθέριος Αντωνιάδης Ποντινής 1944
385 Ιωάννης Ισπογλίδης » 1944
386 Ευθύμιος Ιωαννίδης Ποντινής 1944
387 Ιωάννης Καλαφατίδης » 1944
388 Παρασκευάς Κοτενίδης » 1944
389 Σάββας Κοτενίδης » 1944
390 Χρήστος Παπαδόπουλος » 1944
391 Ηλίας Πλιάτσικας Προσβόρου 1944
392 Καρακίτσιου Πυλωροί Ιουν. 1944

534
393 Άννα Παπαδοπούλου » Ιουν. 1944
394 Ολυμπιάδα Γκέκα Ροδιάς 4-7-1944
395 Χρυσίστα Ντώνα » 4-7-1944
396 Δημήτριος Αγορογιάννης Σαμαρίνας 8-7-1944
397 Ιωάννης Κακανούλης » Μάρτ.1943
398 Μιχαήλ Παπούλιας » Οκτ.1943
399 Κων/νος Γιαννολόπουλος Σαρακήνας 10-2-1944
400 Χρήστος Γκιουλιαβέρας » 1-3-1944
401 Χρήστος Λαγιώτης » 10-2-1944
402 Ευάγγελος Ντάγκας » 8-8-1944
403 Νικόλαος Ντάγκας » 8-8-1944
404 Λάμπρος Νταγκονίκος » 10-2-1944
405 Αναστάσιος Τασόπουλος » 10-2-1944
406 Γεώργιος Τσιόλας » 10-2-1944
407 Αναστάσιος Παναγιώτου ή Σιταρά 8-7-1944 Πρόεδρος χωριού
Παναγιωτόπουλος
408 Δανιήλ Έξαρχος Σμίξης 8-7-1944
409 Θεόδωρος Έξαρχος » 8-7-1944
410 Γεώργιος Νούσιος » 26-12-1943 Θεσσαλονίκη
411 Ιωάννης Βλαχάβας Σπηλαίου 11-7-1944
412 Γεώργιος Γκαλαχρήστος » 11-7-1944
413 Στέργιος Δρούγκας » 11-7-1944
414 Βασίλειος Ζαρκογιάννης » 11-7-1944
415 Δημήτριος Ζαρκογιάννης » 11-7-1944
416 Ιωάννης Ζαρκογιάννης » 11-7-1944
417 Γεώργιος Μαλάμης » 11-7-1944
418 Κων/νος Μάνος » 1943
419 Χρήστος Μίμης » 11-7-1944
420 Γεώργιος Γκονδορούφης Σταυρού 14-7-1944
421 Γεώργιος Κόκκινος » 14-7-1944
422 Νικόλαος Ντάλλας » 14-7-1944
423 Νικόλαος Παπαθεοδώρου » 14-7-1944
424 Χρήστος Τσιάλτας » 14-7-1944
425 Νικόλαος Βλάχος Ταξιάρχη 4-3-1944
426 Ιωάννης Μπαχτσεβάνος » 8-2-1944
427 Αρετή Μπαχτσεβάνου » 8-2-1944
428 Τριανταφυλιά Μπαχτσεβάνου » 8-2-1944
429 Ιωάννης Νίκου » 4-3-1944
430 Απόστολος Παπαθανασίου » 11-2-1943 Από Ιταλούς
431 Χρήστος Πουρνάρας » 24-3-1943 Από Ιταλούς
432 Νικόλαος Κληματσούδας Τρικοκκιάς 21-2-1943 Από Ιταλούς
433 Στέφος Κοτσαφίτης » Από Ιταλούς
434 Γραμμάτω Αργύρη Τρικώμου 6-7-1944
435 Γεώργιος Βέκιος » 8-7-1944
436 Χρήστος Βέκιος » 8-7-1944
437 Γεώργιος Γιακούλας » 8-7-1944
438 Φωτεινή Καναβού » 8-7-1944
439 Γεώργιος Καραγιώργος » 8-7-1944
440 Δημήτριος Κολλημένος » 6-7-1944
441 Γεώργιος Παπανικολάου ή » 8-7-1944
Δασκαλόπουλος
442 Αθανάσιος Ποράβας Τρίκωμο 8-7-1944

535
443 Δημήτριος Πούλιος » 9-7-1944
444 Δημήτριος Ζτάλιος » 8-7-1944
445 Γεώργιος Χατζής » 8-7-1944
446 Αναστασία Ψάρια » 8-7-1944

536
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ»

Ονομαστική κατάσταση αξιωματικών που συμμετείχαν στη μάχη του

Φαρδυκάμπου (5-6 Μαρτίου 1943)

Αξιωματικοί της ΠΑΟ

1. Ταγματάρχης πεζικού Κοντονάσης Ιωάννης από την Περιστέρα Βοΐου.

2. Ταγματάρχης πυροβολικού Πόρτης Μιλτιάδης από τον Πεντάλοφο.
3. Υπολοχαγός πεζικού Μπουλογιάννης Κοσμάς από τον Πεντάλοφο.
4. Υπολοχαγός πεζικού Πόρτης Σταύρος από τον Πεντάλοφο.
5. Υπολοχαγός πεζικού Καραμπέρης Στέφανος από την Κλεισώρεια.
6. Ανθυπίλαρχος Κανάβας Ιωάννης από την Κοζάνη.
7. Ανθυπασπιστής Χωροφυλακής Αγγελόπουλος Βασίλειος από τη Μεσσηνία.
8. Έφ. λοχαγός πεζικού Δάφνης Αθανάσιος από την Εράτυρα.
9. Έφ. υπολοχαγός πεζικού Αντζάρης Ιωάννης από τη Νεάπολη.
10. Έφ. υπολοχαγός πεζικού Ζήσης Γεώργιος από τη Ζώνη.
11. Έφ. υπολοχαγός πυροβολικού Καλογερόπουλος Χρήστος από το Ροδοχώρι.
12. Έφ. υπολοχαγός πυροβολικού Μπέντας Κωνσταντίνος από τη Σιάτιστα.
13. Έφ. υπολοχαγός πεζικού Μπόροβας Νικόλαος από τη Σιάτιστα.
14. Έφ. υπολοχαγός πεζικού Τζορέλας Θωμάς από τον Πεντάλοφο.
15. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Ευαγγελόπουλος Νικόλαος από το Αξιόκαστρο.
16. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Καλογερόπουλος Κωνσταντίνος από το Ροδοχώρι.
17. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Καραμπέρης Νικόλαος από την Περιστέρα.
18. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Λάτσιος Γεώργιος από τη Γαλατινή.
19. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Μπέρδας Θωμάς από τη Νεάπολη.
20. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Νικόδημος Νικηφόρος από την Εράτυρα.
21. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Παπαγιαννόπουλος Μιχαήλ από τον Πολύλακκο.
22. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Παπαδόπουλος Βασίλειος από το Τσοτύλι.
23. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Σιδηρόπουλος Θεόδωρος από τη Βροντή.
24. Έφ. ανθυπολοχαγός διαβιβάσεων Παναγιωτόπουλος Ιωάννης από την Ανθούσα
25. Έφ. ανθυπολοχαγός αυτοκινήτων Ζηκόπουλος Ιωάννης από την Ανθούσα.

Αξιωματικοί του ΕΛΑΣ

1. Μόνιμος ανθυπολοχαγός πυροβολικού Κατσόγιαννος Στέλιος (Γιάγκοβας) από τη Λαμία.

2. Έφ. υπολοχαγός πεζικού Κυρατζόπουλος Δημήτριος (Φωτεινός) από τις Κυδωνιές.
3. Έφ. ανθυπολοχαγός πυροβολικού Θεοχαρόπουλος Νικόλαος (Σκοτίδας) από το Κυπαρίσσι.
4. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Ζυγούρας Δημήτριος (Παλαιολόγος) από τη Βουχωρίνα.
5. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Ρόσιος Αλέξανδρος (Υψηλάντης) από τη Σιάτιστα.
6. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Χαρισιάδης Δημήτριος (Καραϊσκάκης) από το Καλονέρι.
7. Έφ. ανθυπολοχαγός πεζικού Χοτούρας Αριστοτέλης (Αρριανός) από τη Λευκοθέα.
8. Υπομοίραρχος Χωροφυλακής Βενετσανόπουλος Θωμάς, από τη Μεσσηνία.

537
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ»

Ονομαστική κατάσταση οπαδών της αυτονομιστικής κίνησης του Αλκιβιάδη

Διαμάντη, που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μετά την αποχώρηση των Ιταλών
από τα Γρεβενά, στις 23 Μαρτίου 1943

Ονοματεπώνυμο Μέλη Παρατηρήσεις

Α/Α οικογενείας

1 Ζήκος Αράιας 4
2 Γεώργιος Βασιλάκης 6
3 Βασίλειος Βαρδούλης 8
4 Β. Βαρλάμης 5
5 Γ. Γαρδικιώτης 3
6 Σωτηρία Γεωργιάννη 2
7 Απόστολος Γιάτσος 5
8 Κωνσταντίνος Γίτσης 4
9 Νικόλαος Γίτσης 1
10 Ευθύμιος Γκαρέλας 1
11 Δημοσθένης Δημαρέλης 6
12 Ευάγγελος Δημαρέλης 7
13 Χρυσούλα 7
14 Αλ. Δημητρέσκου 2
15 Δημήτριος Ευαγγελόπουλος 4 Συνεργάτης των Ιταλών,
καταγόμενος από το χωριό Διάκος
16 Γεώργιος Καλόγηρος 5
17 Δημήτριος Καλόγηρος 4
18 Ζήσης Καλόγηρος 3
19 Νικόλαος Καλόγηρος 6
20 Νικόλαος Κιάκος 2
21 Ιωάννης Κυριατσούλης 1
22 Ευάγγελος Αλ. Καραγιάννης 6
23 Ν. Κόπανος 1
24 Ζήσης Μάρκος 2
25 Γεώργιος Μητσιμπούνας 3
26 Νικόλαος Μητσιμπούνας 4
27 Εμμανουήλ Μητσιμπούνας 2
28 Μ. Μηχουλίτσης 3
29 Βιργίλιος Μιχατάσης 2
30 Νικόλαος Μπάρδας 6
32 Αργύριος Μπάσδης 5
33 Γεώργιος Μπέης 3
34 Γεώργιος Μούτης 7
35 Μαρία Μπέλα 2
36 Αθανάσιος Μπαμπάκος 1
37 Χρήστος Μπούστος 1

38 Σύρμου Μούχα 5
39 Γεώργιος Μπασιαρδάνης 5
40 Ιωάννης Μάρκος 5

538
41 Πηνελόπη Νάσκου 1
42 Μιχαήλ Νίτας 5
43 Αλέξανδρος Νταούκας 5
44 Ιωάννης Ντίτσος 4
45 Νικόλαος Ντίτσος 6
46 Ιωάννης Νουλίκας 7
47 Φανή Λιάπη 3
48 Απόστολος Πάπας 7
49 Αθανάσιος Παπαθανασίου 3
50 Γ. Γιακού Παπαθανασίου 3
51 Αθανάσιος Γιακ. Παπαθανασίου 6
52 Αθανάσιος Παπαθανασίου 6
53 Νικόλαος Παπαθανασίου 4
54 Στέργιος Παπαθανασίου 4
55 Λεωνίδας Πάκας 7
56 Πίβουλος 2
57 Γεώργιος Πολυωραίος 1 Ιερέας ρουμανικής εκκλησίας
58 Δημήτριος Πολυωραίος 2
59 Λουΐζα Παπαχατζή 4
60 Ιωάννης Πατσαούρας 3
61 Αριστ. Πατσαούρας 3
62 Κωνσταντίνος Πέμας 5 Διευθυντής Δημοσίου Ταμείου
Γρεβενών. Εγκαταστάθηκε σε σπίτι
επί της οδού Ιταλίας Θεσσαλονίκης.
Εκδιώχθηκε από την υπηρεσία μετά
την απελευθέρωση της χώρας
63 Γεώργιος Πήχας 5
64 Φερδινάρδος Πήχας 2
65 Γεώργιος Περδίκης 3
66 Απόστολος Περδίκης 4
67 Γεώργιος Προφέντζας 3
68 Απόστολος Ντόκος 5
69 Λεωνίδας Πήτος 1
70 Βιργίλιος Πούπης 2
71 Ζήσης Ρίζος 2
72 Μιχαήλ Ρίζος 1
73 Νικόλαος Ρίζος 5
74 Δημήτριος Ρόσιος 6
75 Ανδρέας Ρόσιος 5
76 Χρήστος Ρόσιος 4
77 Δέσπα Ρόφτσια 4
78 Σπύρος Σδρούλας 1
79 Γεώργιος Σκρίμας 4
80 Μιχαήλ Σκρίμας 3
81 Βασίλειος Σακελλαρίου 7
82 Νικόλαος Σπανός 3
83 Μιχαήλ Τεγογιάννης 4
84 Δ. Τεγογιάννης 4
85 Δέσπα Τομέσκου 3
86 Αθανάσιος Τσάτσος 8
87 Χρήστος Τσάτσος 6
88 Αντων. Τσάτσος 5

539
 89 Δημήτριος Τσιουμπουκλής 4
90 Στεργιανή Τσιουμπέκου 3
91 Ν. Τσιουραπτσής 1
92 Σοφία Φώλη 2
93 Μιχ. Φαρσιαρώτος 5
94 Μαρία Ι. Φαρσιαρώτου 5
95 Ζήσης Χατζημπύρος 2
96 Οκτάβιος Χατζημπύρος 3 Έδρασε στην περιοχή Ελασσόνας
97 Φώτιος Χαντζιάρας 5
98 Αθανάσιος Χαντζιάρας 3
99 Δ. Κατσαβάκης 3
100 Νικόλαος Χότος 4
101 Δημήτριος Κακατίγκος 5
102 Πόπη χήρα Κοπάνου 3
103 Χρήστος Αναγνώστου 7

Σημείωση: Η κατάσταση παραδόθηκε από τη Ρουμανική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στη Γενική

Επιθεώρηση Νομαρχιών, προκειμένου να εξομοιωθούν οι ρουμανίζοντες των Γρεβενών με τους
λοιπούς Έλληνες πρόσφυγες της Δυτικής Μακεδονίας. Σ’ αυτή δεν περιλαμβάνονται τα ονόματα των
μαθητών του Ρουμανικού Γυμνασίου Γρεβενών.

540
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε»

Κριτική του Αρχηγείου του ΔΣΕ για τη μάχη των Γρεβενών της 25ης Ιουλίου
1947
(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», τεύχος Φεβρουαρίου 1948,
σελ. 37-41)

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΏΝ

-----------------
ΜΕΛΕΤΗ, ΚΡΙΤΙΚΉ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΙΙ ΓΡΑΦΕΙΟΥ
ΤΟΥ Γ. Α. ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΑΝ
ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ
-------------------

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
1. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ Β΄ ΔΕΚΑΗΜΕΡΟ ΤΟΥ ΙΟΥΛΗ 1947.

Απ’ τις 9 του Ιούλη 1947, είχαμε μια απότομη μεταβολή της πολεμικής
κατάστασης στην περιοχή της Β. Πίνδου σε βάρος του κυβερνητικού στρατού. Ο
ελιγμός σοβαρών δυνάμεων του Δημοκρατικού στρατού στην Ήπειρο, που άρχισε
στις 10 του Ιούλη, σε συνδυασμό με τη σταθερή αποφασιστική ενεργητική άμυνα των
τμημάτων μας στο Γράμμο, είχε σαν αποτέλεσμα την ανατροπή των σχεδίων του
κυβερνητικού Γενικού Επιτελείου. Ο εχθρός για ν’ αντιμετωπίσει την απρόβλεπτη
δύσκολη κατάσταση, που δημιουργήθηκε ξαφνικά στα μετόπισθεν της επιθετικής του
διάταξης, αναγκάστηκε να παραιτηθεί, για την περίοδο εκείνη, από το βασικό
στρατηγικό σκοπό του, που ήταν η συντριβή των δυνάμεων του Δημοκρατικού
στρατού στο Βόιο- Γράμμο και ν’ αποσύρει βιαστικά δυνάμεις απ’ το κύριο θέατρο
επιχειρήσεων για να τις μεταφέρει προς το Μέτσοβο και Χάσια.
Ακριβώς την περίοδο αυτή σοβαρές δυνάμεις του Δημοκρατικού στρατού,
των Αρχηγείων Κ. και Δ. Μακεδονίας και Ηπείρου, ανακατέλαβαν από τις 20 έως 22
του Ιούλη το χώρο γύρω απ’ τον άξονα Βωβούσα-Σαμαρίνα -Γρεβενά.

ΙΙ. ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΙΣ 22/7/47

α) Απόσπασμα δύναμης τριών ταγμάτων στην περιοχή Όρλια και Περιβόλι,

Αυγό Βωβούσας.
β) Απόσπασμα δύναμης 4 ταγμάτων (Αρχ. Ηπείρου) στην περιοχή Βωβούσας,
Δίστρατο, Βασιλίτσα, αυχένας Γομάρας.
γ) Απόσπασμα δύναμης 4 ταγμάτων (Αρχ. Βόιου- Γράμμου) στην περιοχή
Σαμαρίνα, Φιλιππαίοι, Γομάρα.

ΙΙΙ. ΕΧΘΡΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΤΙΣ 21/7/47

α) Πόλη Γρεβενών. 1 τάγμα και διλοχία πεζικού, 200 χωροφύλακες και 400
Μ.Α.Υ. Σύνολο περίπου 1.200.

541
 β) Περιοχή γύρω από την πόλη. 1 τάγμα στα υψώματα Μελισσιού, 1 διλοχία
στα υψώματα Κηπουργιού - Αιμιλιανού, 1 τάγμα στα ΒΔ. Υψώματα Κρανιάς, 1
τάγμα στα υψώματα Δασυλλίου, 1 τάγμα στον Αηλιά Πενταλόφου, 1 λόχος στην
Κορυφή Βοΐου, 1 λόχος προς Μαυραναίους, 30 χωροφύλακες στο Βατόλακκο και
άγνωστη δύναμη στη γέφυρα Γιάγκοβας. Σύνολο περίπου 6 τάγματα.
ΙV. ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ
(Βασικά στοιχεία της διαταγής)
α) Σκοπός. Η κατάληψη της πόλης.
β) Κατανομή δυνάμεων.
1) 3 τάγματα (περίπου 900 άνδρες) για την κύρια προσπάθεια με διάταξη 1 τάγμα
στη βόρεια παρυφή της πόλης, 1 τάγμα στη δυτική και νοτιοδυτική και 1 στην
ανατολική και νότια.
2) Για τις δευτερεύουσες προσπάθειες 7 τάγματα με διάταξη: 1 τάγμα συν λόχος
στα υψώματα Μελισσιού, 1 τάγμα στο Μπουγάζι Σιάτιστας, 1 τάγμα στο
Περιβόλι, 1 τάγμα στην περιοχή Κρανιάς, 1 τάγμα στην περιοχή Δοτσικού -
Σαμαρίνας, 1 τάγμα στα υψώματα Κοκκινιάς-γέφυρας Γιάγκοβας, 1 τάγμα στην
περιοχή Αμυγδαλιάς-Αη Γιώργη και 1 λόχος στους Μαυραναίους. Η διάθεση
του λόχου αυτού δεν είχε αποφασιστεί στην αρχική κατανομή των δυνάμεων
και αποστολών, που έκαναν από κοινού τα Αρχηγεία Κ. και Δ. Μακεδονίας και
Ηπείρου. Για την πρόσθετη αυτή αποστολή στάλθηκε σημείωμα από τη
διοίκηση Αρχηγείων Κ. και Δ. Μακεδονίας, επειδή η διαταγή επιχειρήσεων θα
έφθανε πολύ αργά. Στο σημείωμα αυτό δεν αναφέρονταν η συγκεκριμένη
αποστολή του λόχου, αλλά απλώς δίδονταν διαταγή στο Αρχηγείο Ηπείρου να
θέσει στη διάθεση του Αρχηγείου Κ.Δ. Μακεδονίας ένα λόχο.
3) Γενική εφεδρεία 1 τάγμα με διάταξη. 1 λόχος στο Σύδενδρο-Αμυγδαλιές και
δύο λόχοι στην Κυρακαλή.

γ) Οργάνωση διοικήσεων
Η γενική διεύθυνση της επιχείρησης ανατέθηκε στη διοίκηση του Αρχηγείου Βοΐου-
Γράμμου.
Η διοίκηση των δύο ταγμάτων, που θα ενεργούσαν από τη Β.Δ. και Ν.Δ. παρυφή της
πόλης, ανατέθηκε σε μέλος της διοίκησης του αποσπάσματος Ηπείρου. Στον ίδιο
συναγωνιστή ανατέθηκε σύμφωνα με τη διαταγή και η γενικότερη εποπτεία της
επιχείρησης στην πόλη, χωρίς όμως να έχει κανένα σύνδεσμο με το τάγμα που θα
ενεργούσε από νότια.
δ) Αποστολές
1) Για τα τμήματα της κύριας ενέργειας με εξόρμηση το Ι τάγμα από τη Β.
παρυφή, το δεύτερο απ’ τη Δ. και Ν.Δ. και το τρίτο από την Α. και Ν.Α. να
προσβάλουν την πόλη, με αντικειμενικό σκοπό την εξόντωση των αντιστάσεων
του τομέα τους και τη διείσδυση στο εσωτερικό της πόλης και με ιδιαίτερη
αποστολή, για το πρώτο τάγμα η εξόντωση της διοίκησης χωροφυλακής (σπίτι
Νταλού). Για το δεύτερο τάγμα η εξόντωση της φρουράς φυλακών Βαρόσι και
της χωροφυλακής (σπίτι Παπαλέξη). Για το τρίτο τάγμα η εξόντωση των

542
 φρουρών του γυμνασίου, η αρπαγή των δύο εχθρικών πυροβόλων και η
εξόντωση της φρουράς των φυλακών (αποθήκη Παπαδάκη).
2) Για τα τμήματα κάλυψης της επιχείρησης: Με επιθετικές ενέργειες και
αντίσταση επί τόπου χωρίς ιδέα σύμπτυξης χωρίς διαταγή, να απαγορεύσουν
οποιαδήποτε κίνηση εχθρικών δυνάμεων προς τα Γρεβενά.

ε) Σύνδεσμοι- Διαβιβάσεις
Με ασύρματο μεταξύ αρχηγείου Κ. και Δ. Μακεδονίας, γενικής διεύθυνσης της
επιχείρησης, αρχηγείου Ηπείρου, διοίκησης τμημάτων δρόμου Γρεβενών- Κοζάνης
και διοίκησης τμημάτων περιοχής Χασίων.
V. ΔΙΑΤΑΞΗ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΤΑΓΗ
Τα τμήματα, σύμφωνα με τη διαταγή επιχείρησης, έφθασαν μέσα στις καθορισμένες
προθεσμίες στους χώρους τους, εκτός απ’ τα παρακάτω:
1) Ο λόχος που ορίστηκε να καλύψει την επιχείρηση από Μαυραναίους δε στάλθηκε
και η κατεύθυνση αυτή έμεινε ακάλυπτη.
2) Το τάγμα Κατσώνη που θα ενεργούσε απ’ την ανατολική και νότια παρυφή της
πόλης δεν έφθασε έγκαιρα στη βάση εξόρμησής του και εκδήλωσε την επίθεσή
του πολύ αργότερα απ’ την ώρα που είχε καθοριστεί.
3) Το τάγμα Μπαρμπαλιά, που έπρεπε να βρίσκεται στο Μπουγάζι Σιάτιστας στις 7
το πρωί της 25/7 έφθασε στη θέση του μόλις στις 12 η ώρα της 25/7.
4) Το τάγμα Παλαιολόγου που προορίζονταν για τα υψώματα Μελισσιού αντί στις 3
το πρωί της 25/7 μόλις πρόλαβε να καταλάβει τις θέσεις του στις 7 το πρωί.

ΙV. ΕΚΤΕΛΕΣΗ

1) Κύρια Ενέργεια (Γρεβενά).

Τα τάγματα που ενήργησαν από τη βόρεια και δυτική παρυφή, κατόρθωσαν με

ορμητική επίθεση να ανατρέψουν τις πρώτες σοβαρές εχθρικές αντιστάσεις και να
διεισδύσουν προς το κέντρο της πόλης. Η μη ταυτόχρονη όμως εκδήλωση της
επίθεσης του τρίτου τάγματος, έδωσε τη δυνατότητα στον εχθρό να συγκεντρώσει τις
δυνάμεις του στη νότια και ανατολική παρυφή της πόλης και να ενεργήσει ισχυρή
αντεπίθεση στα πλευρά του αριστερού τάγματος. Ακόμα, η μη κάλυψη της
επιχείρησης από την κατεύθυνση Μαυραναίων, επέτρεψε στον εχθρικό λόχο
Μαυραναίων να κινηθεί και να κτυπήσει απ’ τα νώτα το δεξιό τάγμα. Η κατάσταση
αυτή, που επιδεινώθηκε με την εμφάνιση και μαζική δράση της εχθρικής αεροπορίας
την επόμενη μέρα, είχε σαν αποτέλεσμα την ανώμαλη σύμπτυξη των τμημάτων μας,
που θα αποφεύγονταν ή τουλάχιστον θα περιορίζονταν, αν τα τάγματα ξέχωρα και η
διοίκηση των ταγμάτων της πόλης είχαν στη διάθεσή τους εφεδρεία και αν είχαν
οργανώσει βάση πυρός και στοιχειώδη αντιαεροπορική άμυνα. Η εφεδρεία της
γενικής διεύθυνσης της επιχείρησης, λόγω της μεγάλης απόστασης (λόχος στο
Σύδενδρο 9 χλμ. από Γρεβενά και Κυρακαλή 4 χλμ.) από τον κύριο αντικειμενικό
σκοπό και της σχεδόν ανυπαρξίας των μέσων συνδέσμων και διαβιβάσεων, δε

543
χρησιμοποιήθηκε παρά μέρος μόνο και σε χρόνο πολύ αργά και έτσι η σύμπτυξη
πήρε σε μερικούς τομείς το χαραχτήρα άταχτης υποχώρησης.
2) Δευτερεύουσες ενέργειες.

Όσα τμήματα έφθασαν έγκαιρα στις θέσεις τους, εκτέλεσαν την αποστολή τους και
δεν επέτρεψαν την κίνηση του εχθρού προς τα Γρεβενά. Ακόμα και το τάγμα
Παλαιολόγου παρά την καθυστέρηση, πρόλαβε και χτύπησε εχθρική φάλαγγα που
κινήθηκε για ενίσχυση των Γρεβενών από την κατεύθυνση Καλαμπάκας.
3) Αποτελέσματα.

(1) Εχθρός: νεκροί 298, τραυματίες 93, αιχμάλωτοι 6.

(2) Τμήματά μας: νεκροί και τραυματίες γύρω από τους 200.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΡΙΤΙΚΗ

Ι. Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΧΤΥΠΗΜΑ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Η παρουσία σοβαρών δυνάμεων του Δημοκρατικού στρατού, συγκεντρωμένων σε
μικρό χώρο κοντά στα Γρεβενά, στην περίοδο εκείνη που ο εχθρός δεν είχε συνέλθει
ακόμα από τη σύγχυση που του προκάλεσε ο ελιγμός της Ηπείρου, επέβαλε ασφαλώς
μια μαζική αποφασιστική επιχείρηση σε σοβαρό στόχο. Η κατάληψη της πόλης των
Γρεβενών, που ήταν η κύρια βάση του κυβερνητικού στρατού για την εκστρατεία του
στο Βόιο-Γράμμο, θα είχε σίγουρα γενικότερο πολιτικό και στρατιωτικό αντίχτυπο
και θα ξεσκέπαζε πέρα για πέρα τις ψεύτικες πληροφορίες, που διέδιδε ο εχθρός για
δήθεν διάλυση των τμημάτων μας της περιοχής αυτής. Πολύ σωστά συνεπώς
πάρθηκε η απόφαση για το χτύπημα των Γρεβενών.
ΙΙ. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΝ
To Αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας έπρεπε να έχει μέχρι τέλους τη γενική διεύθυνση
της επιχείρησης, αφού μάλιστα στην επιχείρηση έπαιρναν μέρος και τμήματα άλλων
αρχηγείων, συμπληρώνοντας, αν χρειάζονταν, το επιτελείο του από ικανά στελέχη,
που θάπαιρνε από τις μονάδες του. Και όχι να αναθέσει την διεύθυνση της
επιχείρησης στη διοίκηση ενός περιφερειακού αρχηγείου μια που τη γενικότερη
ευθύνη για την επιχείρηση την είχε το αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας, που άλλωστε
εξέδωκε και υπέγραψε τη διαταγή επιχείρησης.
Ειδικά για τα τμήματα της κύριας ενέργειας (πόλης) έπρεπε να συγκροτηθεί
ξεχωριστή διοίκηση με επιτελείο και όχι εποπτεία, που σημαίνει ανεύθυνη διοίκηση
χωρίς συγκεκριμένα καθήκοντα. Η διοίκηση αυτή με βάση τη γενική διαταγή
επιχειρήσεων, θα επεξεργαζόταν το λεπτομερειακό σχέδιο ενέργειας στην πόλη και
εξασφαλίζοντας οπωσδήποτε το σύνδεσμο με όλα τα τμήματα της κύριας
προσπάθειας, θα μπορούσε να πετύχει την ταυτόχρονη εκδήλωση της επίθεσης από
όλες τις κατευθύνσεις. Διαθέτοντας ανάλογη εφεδρεία, θα ήταν σε θέση κάθε στιγμή
να επέμβει για ν’ αντιμετωπίσει οποιοδήποτε κατάσταση.
ΙΙΙ. ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ

544
Εφ’ όσον το αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας εξέδωσε τη διαταγή της επιχείρησης και
την έστειλε απ’ ευθείας στα τάγματα και τόσο η διεύθυνση της όλης επιχείρησης όσο
και η διοίκηση των δύο ταγμάτων και εποπτείας (της πόλης) δεν επρόκειτο να
επεξεργαστούν κανένα ιδιαίτερο σχέδιο για την πόλη, έπρεπε οι αποστολές των
τμημάτων να είναι πιο συγκεκριμένες, σαφείς και πλήρεις. Έπρεπε δηλαδή :
1) Για κάθε τάγμα της κύριας ενέργειας να είχαν δοθεί εκτός απ’ τους
αντικειμενικούς σκοπούς που καθόριζε η διαταγή και οι άξονες κίνησης των
ταγμάτων μέσα στην πόλη, οι ζώνες ενέργειας κατά τομείς. Να είχαν οριστεί
τμήματα συνδέσμου ανάμεσα σε κάθε τάγμα, οι περίπου θέσεις των εφεδρικών
τμημάτων κάθε τάγματος (2ο κλιμάκιο άμεσης ενίσχυσης) όπως και η θέση της
εφεδρείας της επιχείρησης για την πόλη. Έπρεπε ακόμα να είχαν καθοριστεί οι
αποστολές των ταγμάτων μετά την κατάληψη των αντικειμενικών σκοπών, δηλαδή
τι θάκαναν τα τμήματα αφού θα ολοκλήρωναν τον αντικειμενικό τους σκοπό, ποια
τμήματα θα έκαναν την εκκαθάριση της πόλης και την επιμελητειακή
εκμετάλλευση και τι διάταξη θα έπαιρναν τα υπόλοιπα τμήματα.
2) Στα τάγματα της δευτερεύουσας ενέργειας (κάλυψης της επιχείρησης) έπρεπε να
ληφθεί υπόψη η περίπτωση της μη λειτουργίας των διαβιβάσεων (ασύρματος) και
να είχε δώσει με βάση τις γενικότερες προθέσεις της, την περίπου διάρκεια της
αποστολής τους αν δε δοθεί νεότερη διαταγή, όπως και αποστολή για την
παραπέρα κατεύθυνση, διάταξη και ενέργεια.
3) Σχετικά με την πρόσθετη αποστολή που δόθηκε στο αρχηγείο Ηπείρου για κάλυψη
με λόχο της κατεύθυνσης Μαυραναίων.

Το αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας, αφού μετά τη σύσκεψη με τις διοικήσεις και τη

λήψη της απόφασης και της κατανομής των αποστολών με σημείωμά του έδωσε
πρόσθετη αποστολή αργότερα στο αρχηγείο Ηπείρου και διέταξε να αποστείλει λόχο
για κάλυψη της κατεύθυνσης Μαυραναίων, έπρεπε να ελέγξει αν η διαταγή του
εκτελέστηκε και να μην επαναπαυτεί στο ότι διέταξε. Ακόμα αφού η πρόσθετη αυτή
αποστολή θα είχε σαν συνέπεια τη μεταβολή της διάταξης του αρχηγείου Ηπείρου,
που θα έπαιρνε σύμφωνα με την αρχική του αποστολή, έπρεπε το αρχηγείο Κ. και Δ.
Μακεδονίας να δώσει και την αποστολή του τμήματος και τους λόγους που
επέβαλαν την κάλυψη της κατευθύνσεως αυτής, για να μπορεί το αρχηγείο Ηπείρου
να ενεργήσει αμέσως εκτιμώντας τη σημασία της πρόσθετης αυτής αποστολής του σε
σχέση με τις υπόλοιπές του αποστολές.
Φυσικά και το αρχηγείο Ηπείρου δεν απαλλάσσεται καθόλου από την ευθύνη, γιατί
μια και πήρε τη διαταγή έπρεπε να την εκτελέσει, παίρνοντας υπόψη του και την
περίπτωση της μη έγκαιρης ειδοποίησης του αρχηγείου Κ. και Δ. Μακεδονίας ότι δεν
είναι δυνατό να εκτελεστεί η αποστολή που του ανέθεσε.

ΙV. ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΑΞΗΣ

ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ

Δεν εκδόθηκε από το αρχηγείο Κ. και Δ. Μακεδονίας προπαρασκευαστική διαταγή

κίνησης των τμημάτων που να καθορίζει δρομολόγια κίνησης και τελικούς χώρους

545
συγκέντρωσης, αλλ’ ούτε και απλά σημειώματα πριν από τη διαταγή επιχείρησης,
που θα έδειχναν ποιες ακριβώς διαταγές και οδηγίες δόθηκαν για τις κινήσεις των
τμημάτων.
Από τις εκθέσεις βγαίνει πως δεν υπολογίστηκαν με προσοχή οι αποστάσεις και ο
απαραίτητος χρόνος που χρειάζονταν για να φθάσουν τα τμήματα στις θέσεις τους,
πράγμα που θα γινόταν οπωσδήποτε αν συντάσσονταν έστω και πρόχειρα
σημειώματα, αν όχι διαταγές, με συγκεκριμένες αποστολές κίνησης(ώρα),
δρομολόγια και υπολογίζονταν ο χρόνος διαδρομής.
Σε περιπτώσεις συνδυασμένων επιχειρήσεων με πολλές δυνάμεις από διάφορες
κατευθύνσεις οι προπαρασκευαστικές διαταγές που βγαίνουν αμέσως μετά την
απόφαση, είναι απαραίτητες για τον συγχρονισμό των κινήσεων και την έγκαιρη
άφιξη των τμημάτων στη βάση εξόρμησής τους (η διαταγή δεν καθορίζει βάση
εξόρμησης που έπρεπε να είχε καθοριστεί).
Οι προπαρασκευαστικές διαταγές ή τα σημειώματα, αποτελούν μέρος της διαταγής
επιχειρήσεων. Η εκλογή κατάλληλων δρομολογίων και ο ακριβής σχετικά
υπολογισμός του χρόνου διαδρομής των τμημάτων είναι βασικό στοιχείο για τον
καθορισμό της ημέρας και της ώρας εκτέλεσης της επιχείρησης. Η εξασφάλιση στη
συγκεκριμένη περίπτωσή μας, της έγκαιρης άφιξης των τμημάτων στους τελικούς
χώρους συγκέντρωσης και στις βάσεις εξόρμησής τους, είχε πρωταρχική σημασία και
έπρεπε η διοίκηση να ήταν βέβαιη πως τα τμήματα θα ήταν στις θέσεις τους την
καθορισμένη ώρα εξόρμησης, γιατί διαφορετικά ο καθορισμός ώρας έναρξης της
επιχείρησης δεν είχε κανένα σκοπό.

V.ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΥΝΑΜΕΩΝ

Δε μελετήθηκαν οι παράγοντες που θα καθόριζαν την κατανομή των δυνάμεων, που

είναι βασικά η αποστολή, η εχθρική διάταξη και το έδαφος και έτσι οι δυνάμεις που
διατέθηκαν για τον κύριο στόχο (900 άνδρες) ήταν πολύ λίγες σε σχέση με τις
συνολικές διατιθέμενες δυνάμεις μας (11 τάγματα) και κατώτερες απ’ τις εχθρικές
δυνάμεις μέσα στην πόλη (1.200 άνδρες).
Για τον καθορισμό του ποσοστού των δυνάμεων αγνοήθηκε η στρατιωτική αρχή,
σύμφωνα με την οποία πρέπει ο επιτιθέμενος να εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη δυνατή
συγκέντρωση δυνάμεων στο αποφασιστικό σημείο όπου θέλει να δώσει το χτύπημα
ανεξάρτητα με το γενικότερο συσχετισμό των δυνάμεων. Στην περίπτωση που
εξετάζουμε, το αποφασιστικό σημείο ήταν τα Γρεβενά. Η καλύτερη κατανομή θα
ήταν να διατεθούν στην κύρια προσπάθεια 4 ή 5 τάγματα και 1 εφεδρεία στα χέρια
της διοίκησης των τμημάτων της πόλης.
Οι δυνάμεις αυτές μπορούσαν εύκολα να εξοικονομηθούν απ’ τις συνολικές δυνάμεις
μας. Με τα υπόλοιπα 5 ή 6 τάγματα ήταν ασφαλώς δυνατή η κάλυψη της
επιχείρησης, εφόσον οι εχθρικές δυνάμεις της περιοχής (πλην Γρεβενών) που
μπορούσαν να επέμβουν στη διάρκεια της επιχείρησης δε ξεπερνούσαν τα 6 τάγματα.
Μετά την κατάληψη της πόλης των Γρεβενών η διοίκηση θα ήταν σε θέση,
χρησιμοποιώντας και τα τμήματα της κύριας προσπάθειας, να αντιμετωπίσει
αποτελεσματικά εχθρική κίνηση από οποιαδήποτε κατεύθυνση.

546
VI. ΤΡΟΠΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Η επιχείρηση οργανώθηκε πρόχειρα και εκτελέστηκε χωρίς να γίνει σοβαρή μελέτη.

Τα τμήματα επιτέθηκαν κατά της πόλης χωρίς συνοχή και σύνδεσμο.
Στην επιχείρηση αυτή, που ήταν καθαρά κατά κατοικημένου τόπου, οι βαθμοφόροι
ενώ έπρεπε να παίξουν καθοδηγητικό ρόλο, όπως αποδείχτηκε μεταβλήθηκαν όλοι σε
απλούς μαχητές. Όπως φαίνεται απ’ τα αποτελέσματα της μάχης δεν έγινε καν
στοιχειώδικη ανάλυση από τα πιο έμπειρα στελέχη του τρόπου διεξαγωγής της μάχης
μέσα σε κατοικημένο χώρο.
Πουθενά δε φάνηκε η διοίκηση τόσο της γενικής διεύθυνσης όσο και της διοίκησης
των 2 ταγμάτων της κύριας ενέργειας.
Οι μαχητές ενήργησαν αποφασιστικά και πολέμησαν ηρωικά, χωρίς όμως κανένα
στήριγμα (βάση πυρός).
Αφού ανατράπηκαν οι πρώτες αντιστάσεις του εχθρού, θάπρεπε τα τμήματα, με στενό
σύνδεσμο μεταξύ τους, από δρόμο σε δρόμο, από σπίτι σε σπίτι, διαδοχικά να
προχωρούν και να καταβάλουν όλες τις αντιστάσεις του εχθρού.
Αν υπήρχαν τμήματα συνδέσμου και η διοίκηση όλων των τμημάτων ήταν κοντά
στον τομέα της κύριας προσπάθειας, θα διαπιστώνονταν ότι απ’ τη νότια και
ανατολική πλευρά τα τμήματά μας δεν εκδηλώθηκαν και θα μπορούσε τότε να
επέμβει για να καλύψει τα πλευρά του τάγματος Μπαρμπακίτσου ή να διαθέσει μέρος
της εφεδρεία της (που έπρεπε να ήταν σε αναμονή κοντά στο σταθμό διοίκησης) για
την αντιμετώπιση της κατάστασης.
Αν τα τάγματα της κύριας προσπάθειας είχαν κλιμάκωση κατά βάθος, που σημαίνει
ύπαρξη τμημάτων άμεσης ενίσχυσης και είχαν οργανώσει βάση πυρός, η σύμπτυξη
δεν μπορούσε να γίνει παρά κανονική.
Το χτύπημα απ’ τα νώτα του δεξιού τάγματος δε δικαιολογεί καθόλου επιδείνωση της
κατάστασης και αύξηση της ανωμαλίας κατά την σύμπτυξη του τάγματος, γιατί το
τάγμα ήξερε πως στους Μαυραναίους υπήρχε μόνο ένας εχθρικός λόχος. Ο λόχος
αυτός σε κίνηση δεν μπορούσε παρά να έχει μια διάταξη με μια διμοιρία μπροστά
σαν εμπροσθοφυλακή και ομάδες σαν οπισθοφυλακή και πλαγιοφυλακές ή αν είχε
εγκατασταθεί σε διάταξη, επίσης θα είχε δύο διμοιρίες μόνο και την άλλη θα την είχε
σε κλιμάκωση κατά βάθος. Αν η διοίκηση του τάγματος και οι διοικήσεις των λόχων
σκεφτόταν ψύχραιμα για το τι είχαν ν’ αντιμετωπίσουν και τι τμήμα τους κτυπά,
έπρεπε αντί να αποφύγουν το κτύπημα με τον εχθρό και να διαρρεύσουν προς άλλη
κατεύθυνση, να συγκεντρώσουν τα τμήματά τους και να κινηθούν αποφασιστικά
πάνω στην εχθρική δύναμη και να τη σαρώσουν.
Χαρακτηριστικά παρατηρήθηκαν οι πιο κάτω ελλείψεις.
1) Σύνδεσμος μεταξύ ταγμάτων και διοίκησης, που εξασφαλίζεται με ειδικά τμήματα
κινούμενα πάνω σε καθορισμένους άξονες, με βασική αποστολή το σύνδεσμο των
τμημάτων μεταξύ τους και ενημέρωση της διοίκησης.
2) Βάση πυρός (όπλων πεζικού και μηχανημάτων) που πρέπει να οργανώνεται στην
παρυφή του κατοικημένου τόπου και σε κατάλληλες θέσεις, ώστε να είναι σε θέση

547
 να υποστηρίξει τυχόν τα τμήματα εφόδου και να βάλει στο εσωτερικό του
κατοικημένου τόπου ακόμα και για ενδεχόμενη υποστήριξη σύμπτυξης.
3) Η διάταξη των ταγμάτων κατά βάθος σε περισσότερα κλιμάκια για την
εξασφάλιση της διαδοχικής και αδιάκοπης τροφοδότησης της επίθεσης ή της με
υπέρβαση του πρώτου κλιμακίου αντικατάστασης των πρώτων τμημάτων εφόδου.
4) Η επέμβαση της διοίκησης με την εφεδρεία της.

VII. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

α) Θετικά.
1) Εκλογή του χρόνου και τόπου για την επιχείρηση καλή. Λήψη απόφασης καλή.
2) Εκδήλωση μεγάλης μαχητικότητας, θάρρους και ηρωισμού των μαχητών μας.

β) Αρνητικά.
1) Έλλειψη πληροφοριών για τον εχθρό.
2) Έλλειψη καλής προπαρασκευής και οργάνωσης (έλλειψη λεπτομερειακού
σχεδίου για την επιχείρηση μέσα στην πόλη).
3) Κακή εκτίμηση της κύριας και δευτερεύουσας αποστολής (η διοίκηση έδωσε
μεγαλύτερη προσοχή στις δευτερεύουσες αποστολές κάλυψης και όχι εκεί που
έπρεπε να δώσει το αποφασιστικό κτύπημα).
4) Έλλειψη διεύθυνσης της επιχείρησης (ο ρόλος της διοίκησης έπαψε απ’ τη
στιγμή που έβγαλε τη διαταγή επιχείρησης. Από εκεί και πέρα περίμενε
μοιρολατρικά το αποτέλεσμα).
5) Υποτίμηση της βάσης πυρός.
6) Υποτίμηση του ρόλου της εφεδρείας.
Έλλειψη οργάνωσης ειδικών τμημάτων εκκαθαριστικών μέσα στην πόλη.

548
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ»

Προτάσεις ηθικών αμοιβών για τους μαχητές της Φρουράς Γρεβενών,

λόγω του θάρρους και της γενναιότητας που επέδειξαν
για την υπεράσπιση της πόλης, στις 25 Ιουλίου 1947

Προτάθηκαν για ηθικές αμοιβές

Αντισυνταγματάρχης Πανταζής Κωνσταντίνος, διοικητής 529 ΤΠ, επ’

ανδραγαθία στο βαθμό του Συνταγματάρχη.
Υπολοχαγός Κατσικόπουλος Βασίλειος, του 529 ΤΠ, επ’ ανδραγαθία στο
βαθμό του Λοχαγού.
Μόνιμος ανθυπολοχαγός Αστερής Κωνσταντίνος, της Διλοχίας του 506 ΤΠ,
επ’ ανδραγαθία στο βαθμό του Υπολοχαγού.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Πεζικού Θεοχάρης Πρόδρομος, του 529 ΤΠ, επ’
ανδραγαθία στο βαθμό του εφέδρου Υπολοχαγού.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Δημητρακάκης Γεώργιος, της Διλοχίας του 506 ΤΠ,
επ’ ανδραγαθία στο βαθμό του εφέδρου Υπολοχαγού.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Σταυρής Παναγιώτης, της Διλοχίας του 506 ΤΠ, επ’
ανδραγαθία στο βαθμό του εφέδρου Υπολοχαγού.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Μάνος Παναγιώτης, του 529 ΤΠ, μονιμοποίηση επ’
ανδραγαθία.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Δημουλάς Ιωάννης, του 529 ΤΠ, επ’ ανδραγαθία
στο βαθμό του εφέδρου Υπολοχαγού.
Μόνιμος επιλοχίας Τζήμας Παναγιώτης, του 529 ΤΠ, επ’ ανδραγαθία στο
βαθμό του Ανθυπασπιστή.
Μόνιμος επιλοχίας Σύρρος Βασίλειος, του 529 ΤΠ, επ’ ανδραγαθία στο βαθμό
του Ανθυπασπιστή.
Ταγματάρχης Παπαχρήστου Γεώργιος, Υποδιοικητής 529 Τάγματος, για
απονομή του Πολεμικού Σταυρού Β΄ Τάξεως επί διακεκριμένη πράξη.
Ταγματάρχης Θώμογλου Πέτρος, Διοικητής Διλοχίας 506 Τάγματος, για
απονομή του Πολεμικού Σταυρού Β΄ Τάξεως επί διακεκριμένη πράξη.
Μόνιμος ανθυπίλαρχος Κορνίδης Γεώργιος, διοικητής του Ουλαμού
Τεθωρακισμένων, για απονομή του Χρυσού Αριστείου Ανδρείας.

Για την απονομή του Πολεμικού Σταυρού Γ΄ Τάξεως

Λοχαγός Τσάρας Βασίλειος, διοικητής του 3/529 λόχου.

Λοχαγός Λάιος Θεμιστοκλής, διοικητής του 4/529 λόχου.
Λοχαγός Νάκκας Χαρίλαος, διοικητής του 2/529 λόχου.
Μόνιμος ανθυπολοχαγός Μέγκας Δημήτριος ,του 529 ΤΠ.

549
 Έφεδρος ανθυπολοχαγός Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος, του 529ΤΠ.
Υπολοχαγός Πυροβολικού Γιαννόπουλος Κωνσταντίνος, της Πυροβολαρχίας
του 104 ΣΠΠ.
Μόνιμος ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Μπεκρής Χαρίλαος, της
Πυροβολαρχίας του 104 ΣΠΠ.
Μόνιμος ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Αντωνίου, της Πυροβολαρχίας του
104 ΣΠΠ.
Έφεδρος ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Κοπατσάρης Χρήστος, αρχηγός
στοιχείου της 2ης Πυροβολαρχίας Όλμων 4,2΄΄.
Έφεδρος ανθυπίατρος Κουτσόγιωργας Παρασκευάς, Ιατρός του 529
Τάγματος.
Έφεδρος ανθυπίατρος Τραγουλιάς Γεώργιος, βοηθός Ιατρού του 529
Τάγματος.
Υποψήφιος Έφεδρος Αξιωματικός Ανδρίκος Πέτρος, του 529 Τάγματος.
Λοχαγός Σάρρας Γεώργιος, Υπασπιστής 529 Τάγματος, για απονομή του
Μεταλλίου Εξαιρέτων Πράξεων.
Υπολοχαγός Πλατής Ιωάννης, Αξιωματικός Πληροφοριών 529 Τάγματος, για
απονομή Μεταλλίου Εξαιρέτων Πράξεων.

Για προαγωγή επ’ ανδραγαθία στο βαθμό του εφέδρου Ανθυπασπιστή

και απονομή του Αργυρού Αριστείου Ανδρείας,
οι παρακάτω φονευθέντες έφεδροι λοχίες:

Λουκάκης Μιχαήλ του Ευαγγέλου, του 4/529 λόχου.

Γρίδας Ζήσης του Κωνσταντίνου, ΜΑΔ/529 Τάγματος.

Για προαγωγή επ’ ανδραγαθία στο βαθμό του Επιλοχία και απονομή του
Αργυρού Αριστείου Ανδρείας οι παρακάτω φονευθέντες στρατιώτες,:

Αθανασίου Δημήτριος του Παναγιώτου, του 2/529 λόχου.

Παπαθανασίου Ιωάννης του Αθανασίου, του ΛΔ/529 ΤΠ.
Γιώργου Χρήστος, του 2/506 λόχου.
Θεοδοσάτος Νικόλαος ,του 4/506 λόχου.
Τούλιας Ηλίας του Βασιλείου, ΜΑΥ/529 Τάγματος.
Παπαδόπουλος Θεόδωρος του Ιορδάνη, ΜΑΥ/529 Τάγματος.
Σε όλους τους παραπάνω φονευθέντες οπλίτες απονεμήθηκε το Αργυρούν
Αριστείον Ανδρείας με το υπ’ αριθ. 108/1948 ΦΕΚ (Τεύχος Γ΄).

Προαγωγές από Διοικητή ΧV Μεραρχίας οπλιτών 529 ΤΠ και Διλοχίας 506 ΤΠ

επ’ ανδραγαθία, κατόπιν προτάσεως του 529 Τάγματος

Στο βαθμό του μόνιμου επιλοχία τους μόνιμους λοχίες:

550
 Γρίβα Νικόλαο του Αλεξάνδρου, διμοιρίτη του 4/529 λόχου.
Κοντό Γεώργιο του Χρήστου, διμοιρίτη ΛΔ/529 Τάγματος.

Στο βαθμό του εφέδρου επιλοχία τους εφέδρους λοχίες:

Σκανδάλη Ανδρέα του Ιωάννη, βοηθό διμοιρίτη της 3ης διμοιρίας του 2/529
λόχου (αντεπίθεση κατά των ανταρτών που προσέβαλαν τα ΒΑ φυλάκια).
Βλάρα Ανδρέα του Δημητρίου, αρχιφύλακα προωθημένου φυλακίου V
(Σημαίας). Με το υπ’ αριθ.108/1948 ΦΕΚ (Τεύχος Γ΄) του απονεμήθηκε και το
Αργυρούν Αριστείον Ανδρείας
Δήμα Ιωάννη του Αγγέλου, αρχιφύλακα φυλακίου Α1.
Καμπρέλα Γεώργιο του Σπυρίδωνος, αρχιφύλακα φυλακίου Α3.
Σύφα Κωνσταντίνο του Δήμου, ομαδάρχη διμοιρίας του 2/506 λόχου, που
ανέλαβε την καταδίωξη των υποχωρούντων ανταρτών από το ύψωμα Κισλά και
συνοικισμό Βαρόσι.
Μεταξιώτη Γεώργιο του Ηλία, βοηθού διμοιρίτη του 2/506 λόχου
(αντεπίθεση διμοιρίας για ανακατάληψη υψώματος Δ2;).
Δαμιανάκη Νικόλαο του Ιωάννη, βοηθού διμοιρίτη 2/506 λόχου (αντεπίθεση
για ανακατάληψη υψώματος Δ4).
Καμαρινόπουλο Φώτιο του Παναγιώτη, βοηθού διμοιρίτη και ομαδάρχη
2/506 λόχου (καταδίωξη ανταρτών πέραν υψώματος Δ4).
Ζωγράφο Απόστολο του Νικολάου, επιλοχία 2/506 λόχου.

Στο βαθμό του εφέδρου λοχία τους εφέδρους δεκανείς:

Βήττο Αλέξανδρο του Χρήστου, βοηθό ομαδάρχη της ομάδας διοικήσεως του
3/529 λόχου.
Παπά Θωμά του Δημητρίου, Σιτιστή /529 λόχου.
Παπά Λεωνίδα του Αθανασίου, ομαδάρχη 2ης διμοιρίας 4/529 λόχου.
Παπαδόπουλο Θεόδωρο του Ιωάννη, ομαδάρχη 2ης διμοιρίας 4/529 λόχου.

Στο βαθμό του δεκανέα τους στρατιώτες:

Τσίτσα Χρήστο του Βασιλείου, του 3/529 λόχου, τυφεκιοφόρο του φυλακίου
V (Σημαίας), ο οποίος πέραν του θάρρους και της γενναιότητας, τραγουδούσε
πολεμώντας.
Ρίζο Γεώργιο του Χρήστου, του 3/529 λόχου, τυφεκιοφόρο του φυλακίου V.
Ζηκίδη Νικόλαο του Δημητρίου, του 3/529 λόχου, τυφεκιοφόρο του
φυλακίου V.
Κυρίτση Βασίλειο του Θωμά, Ρέντζο Θεόδωρο του Νικολάου, Ζαχάρη
Δημήτριο του Νικολάου, Τσιρώνη Σωτήριο του Γεωργίου, Γιωτάκη Αντώνιο του
Δημητρίου, και Σαγάνη Ελευθέριο του Δημητρίου, σκοπευτές οπλοπολυβόλου
Μπρεν του 529 ΤΠ.
Τσίλη Γεώργιο του Μάνθου, τυφεκιοφόρο του 529ΤΠ.

551
 Μαυρή Αγγελή του Δημητρίου, τυφεκιοφόρο του 529 ΤΠ.
Ρίζο Αθανάσιο του Δημητρίου, της διλοχίας του 506 ΤΠ, σκοπευτή Μπρεν.
Παπαδημητρίου Ανδρέα του Σωτηρίου, της διλοχίας του 506 ΤΠ, σκοπευτή
Μπρεν.
Βίκα Λάμπρο του Αντωνίου, οδηγό αυτοκινήτου 3/4 τ. του 529 ΤΠ.
Φούλα Μιλτιάδη του Αντωνίου, εθελοντή στρατιώτη μαχόμενο στην πρώτη
γραμμή με διμοιρία του 3/529 λόχου, στην οποία ζήτησε να μεταβεί οικειοθελώς από
το Λόχο Διοικήσεως .
Μπακόλα Φώτιο του Ανδρέα, αρχηγό στοιχείου πυροβόλου, της
Πυροβολαρχίας του 104 Σ.Π.Π.

Για την απονομή του Αργυρού Αριστείου Ανδρείας

οι παρακάτω οπλίτες του529 Τάγματος:

Λοχίας Αναστασίου Ευάγγελος του Βασιλείου.

Λοχίας Κολιούσης Ευάγγελος του Παναγιώτη.
Λοχίας Κούσουλας Δημήτριος του Ευαγγέλου.
Λοχίας Γάγας Ηλίας του Βασιλείου.
Λοχίας Γιάννου Χρήστος του Σπυρίδωνος.
Λοχίας Παπάς Δημήτριος του Παντελή.
Στρατιώτης Τσαντεκίδης Αβραάμ του Χαραλάμπους.
Στρατιώτης Αποστολίδης Δημήτριος του Βασιλείου.
Στρατιώτης Μητσάκος Σπυρίδων του Χρήστου.
Στρατιώτης Αγγελής Χρήστος του Δημητρίου.
Στρατιώτης Κοκκίνης Εμμανουήλ του Ιωάννου.
Στρατιώτης Γιακίδης Νικόλαος του Δημητρίου.
Στρατιώτης Τσούτσης Αλέξανδρος του Νικολάου.
Στρατιώτης Αρέτης Χρήστος του Γεωργίου.
Στρατιώτης Βαγενάς Κωνσταντίνος του Αντωνίου.
Στρατιώτης Παπαδόπουλος Ευάγγελος του Χρήστου.

Για την απονομή του Πολεμικού Σταυρού Γ΄ Τάξεως,

οι παρακάτω οπλίτες του 2/ 529 λόχου: ( Η.Δ.Τ. 30-7-1947)

Λοχίας Μπαλαγιάννης Χρήστος του Δημητρίου

Λοχίας Παπάς Χρήστος του Γεωργίου.
Λοχίας Κασιμόπουλος Βασίλειος του Νικολάου.
Λοχίας Παπάς Αναστάσιος του Γεωργίου.
Δεκανέας Ρούκας Γεώργιος του Αθανασίου.
Δεκανέας Τσάμης Στέφανος του Αποστόλου.
Στρατιώτης Κακαράντζας Γεώργιος του Αθανασίου.
Στρατιώτης Τσαραδήμος Λάμπρος του Δημητρίου.
Στρατιώτης Αθανασούλας Ευστάθιος του Αθανασίου.
Στρατιώτης Γκόγκος Σωτήριος του Βασιλείου.

552
Στρατιώτης Χριστοφοράτος Δημήτριος του Διονυσίου.
Στρατιώτης Τσάγιος Γεώργιος του Ιωάννου.
Στρατιώτης Στέφου Χρήστος του Στεφάνου.
Στρατιώτης Παναγιωτόπουλος Ζαφείριος του Θωμά.
Στρατιώτης Μάτσικας Αθανάσιος του Γεωργίου.
Στρατιώτης Μπουραξάκης Δημήτριος του Νικολάου.

553
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πηγές

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).

Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (πρακτικά συνεδριάσεων, ΦΕΚ).
Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ).
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών ( ιστορικό
αρχείο).
Γενικό Επιτελείο Στρατού /Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ), (ιστορικό
αρχείο).
Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.
Ιστορικό Αρχείο Θεσσαλονίκης.

Βιβλία

Αβέρωφ- Τοσίτσα Ευαγγέλου, Φωτιά και Τσεκούρι, 8η έκδοση, Αθήνα 1996.

Αγγελόπουλου Αγγέλου, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Αθήνα 1994.
Αραιοβηματά Νικολάου, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη
Δυτικής Μακεδονίας (Ε.Τ.Α.), Λάρισα 1988.
Αρχηγείο Χωροφυλακής, Η δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-
1950, Αθήνα 1962.
Βαφειάδη Μάρκου, Απομνημονεύματα, τόμος 2ος, Αθήνα 1985.
Βαφειάδη Μάρκου, Απομνημονεύματα, τόμος 5ος, Αθήνα 1992.
Βλαντά Δημητρίου, Ο εμφύλιος πόλεμος 1945-1949, Αθήνα 1979.
Βοβολίνη Κωνσταντίνου, Η Εκκλησία στον αγώνα της ελευθερίας, Αθήνα 1952.
Βοντίτσου Γεωργίου (Γούσια), Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και
της ελληνικής Αριστεράς, τόμος Α΄, Αθήνα 1977.
Βουρνά Τάσου, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (ο εμφύλιος), Αθήνα 1981.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αγώνες και νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο
Πόλεμο 1940-1945, Αθήνα 1990.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα 1998.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία εμφυλίου πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου
1940-1941, Αθήνα 1985.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Το τέλος μιας εποποιίας, Αθήνα 1959.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946-1949), το
δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος 1947, Αθήνα 1980.
Γκατζιάνα Νικολάου, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980.
Γκούγια Χρήστου, Η μάχη των Γρεβενών, Γρεβενά 1970.
Γρηγοριάδη Σόλωνος, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (1941-1945), 2η
έκδοση, Αθήνα 1986.

554
Γουντχάουζ Κρις (Woodhouse Christopher) ,Το μήλον της έριδος, (ελληνική
μετάφραση της αγγλικής έκδοσης του 1946, από τις Εκδόσεις «Εξάντας»), Αθήνα
1976.
Γυφτοπούλου Δημητρίου, Μυστικές αποστολές στην εχθροκρατούμενη Ελλάδα,
Αθήνα 1990.
Δασκαλάκη Αποστόλου, Ιστορία Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, Αθήνα 1973.
Δρίζη Γεωργίου, Ιστορία του χωριού μου Μοναχίτι, Αλεξάνδρεια Ημαθίας 1991.
Δρόσου Ζαχαρία, Φαρδύκαμπος, Αθήνα 1984.
Δρόσου Ζαχαρία, Μήτσος Μπαλατσός, Αθήνα 1988.
Εκδόσεις Γλάρος, Έτσι άρχισε ο εμφύλιος, Αθήνα 1987.
Ενισλείδου Χρήστου, Η Πίνδος και τα χωριά της, Αθήνα 1951.
Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Η δεκαετία 1940-1950 στη Δυτική Μακεδονία,
Θεσσαλονίκη 1998.
Ζαούση Αλεξάνδρου, Οι δύο όχθες 1939-1945, μέρος Β΄(Ι), Αθήνα 1987.
Ζαφειροπούλου Δημητρίου (συνταγματάρχου), Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα
1948.
Ζαφειροπούλου Δημητρίου (υποστρατήγου), Ο αντισυμμοριακός αγών, Αθήνα
1956.
Ζιανού Θανάση, Δύσκολα χρόνια 1940-1950, Αθήνα χ. χ.
Καραγιάννη Γεωργίου (αντιστράτηγου), 1940-1952 «Το δράμα της Ελλάδος»,
Αθήνα χ. χ.
Καραγιάννη Γιάννη Β., Η προγραμμένη Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1977.
ΚΚΕ, «ΚΚΕ-Δέκα χρόνια αγώνες 1935-1945», Αθήνα 1945.
ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος πέμπτος (1940-1945), Εκδόσεις «Σύγχρονη
Εποχή», Αθήνα 1981.
ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα ΚΚΕ, τόμος έκτος (1945-1949), Εκδόσεις «Σύγχρονη
Εποχή», Αθήνα 1987.
Κολιόπουλου Ιωάννου, Λεηλασία φρονημάτων, Θεσσαλονίκη 1994.
Κόντη Βασιλείου, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα: 1945-
1049, Θεσσαλονίκη 1986.
Κώνστα Π. (ναυάρχου), Η Ελλάς δεκαετίας 1940-50, Αθήνα 1955.
Καπιτσόγλου Νικολάου, Τ.Ε.Α. ατσαλένιοι πολεμισταί, Αθήνα 1951.
Κατσώτα Παυσανία, Η δεκαετία 1940-1950, Αθήνα 1951.
Μαγκριώτη Δημητρίου, Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήματα Κατοχής 1941-1944,
Αθήνα 1949.
Μάνιου Κίτσου, Η ιστορική μάχη του Φαρδύκαμπου, Σιάτιστα 1982.
Μανούκα Γεωργίου, Παιδομάζωμα, β΄ έκδοση, Αθήνα 1969.
Μαντά Χρήστου (αντιστράτηγου), Πώς εφθάσαμε εις τας μάχας του Γράμμου και
του Βίτσι το 1948 και 1949, Αθήνα 1950.
Μόδη Γεωργίου, Χωριά- Φρούρια της Μακεδονίας, Αθήνα 1950.
Μπίρκα Κωνσταντίνου, Κάτω απ’ τη μπότα της δικτατορίας, Αθήνα 1996.
Μπλάνα Γεωργίου (Κίσσαβου), Εμφύλιος πόλεμος 1946-1949, Αθήνα 1977.
Μπούσχοτεν Ρίκη, Ανάποδα χρόνια, Αθήνα 1997.
Μπούσχοτεν Ρίκη, Περασάμε πολλές μπόρες κορίτσι μου…, Αθήνα 1988.

555
Νασίκα Γρηγορίου, Η Σμίξη, Αθήνα 1971.
Νταϊλιάνη Βασιλείου, Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1995.
Πανταζή Κωνσταντίνου Γ., Τα δύο «Όχι», Αθήνα 1972.
Παπαγιάννη Σταύρου, Τα παιδιά της λύκαινας, Αθήνα 1998.
Παπαζήση Αθανασίου, Το Κοσμάτι Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1995.
Παπαθανασίου Παρμενίωνος, Για τον Ελληνικό Βορρά, τόμος Α, έκδοση 2η, Αθήνα
1997.
Π.Α.Ο. Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωση, Ιστορία και προσφορά στην
Εθνικήν Αντίσταση 1941-1945, Θεσσαλονίκη 1997.
Παπαϊωάννου Αχιλλέα, Γιώργης Γιαννούλης, Αθήνα 1990.
Παράρτημα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Οι αντιστασιακοί του νομού Γρεβενών, τόμος Β
και Γ, Γρεβενά 1995.
Πιπιλιάγκα Χρυσοστόμου, Η Ελλάς κατά την από του 1942-1967 περίοδον, Αθήνα
1970.
Πλούμη Δημητρίου, Η ελληνική τραγωδία 1946-1949, Αθήνα 1973.
Πρωτόπαπα Σαράντη (Κικίτσα), Χ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, Αθήνα χ. χ.
Ρόσιου Αλέξη (Υψηλάντη), Στα φτερά του οράματος, Θεσσαλονίκη 1997.
Σακαλή Αλέκου (Πετρόμπεη), Μνήμες, Κοζάνη 1997.
Σαράφη Στεφάνου, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964.
Σιγάλα Σεργίου (Μητροπολίτη Γρεβενών), Στο βωμό της ελευθερίας, Γρεβενά
1991.
Στρακαλή Μιλτιάδη (Δημάρχου Σιάτιστας), 50 χρόνια ελευθερίας, Σιάτιστα 1982.
Συλλόγου Μακεδόνων Ομήρων Καταδίκων Ιταλίας (ΣΜΟΚΙ) η «Πίνδος», Η
Πίνδος στον αγώνα, Θεσσαλονίκη 1948.
Σύνδεσμος γραμμάτων και τεχνών νομού Κοζάνης, Δυτικομακεδονικά γράμματα,
Κοζάνη 1997.
Τσιγγούνη Αλεξάνδρου (αντιστράτηγου), Η μεταπολεμική Μεραρχία Αθηνών και ο
συμμοριτοπόλεμος 1945-1949, Αθήνα 1966.
Τυροβούζη Χρήστου, Αυτοδιοίκηση και «Λαϊκή» Δικαιοσύνη 1942-1945, Αθήνα
1991.
Φαράκου Γρηγορίου, Άρης Βελουχιώτης, Ε΄ έκδοση, Αθήνα 1998.
Χρυσοχόου Αθανασίου, Η κατοχή εν Μακεδονία (η δράσις της ιταλορουμανικής
προπαγάνδας), Θεσσαλονίκη 1951.
Χάμμοντ Νiκολας (Hammond Nicholas), Περιπέτεια με τους αντάρτες 1943-44,
Αθήνα 1983.
Χάμμοντ Νiκολας (Hammond Nicholas), Δυτική Μακεδονία: Αντίσταση και
Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή 1943-1944, Αθήνα χ. χ.

Περιοδικά και εφημερίδες

Εφημερίδα «Ακρόπολις» 4.2.1949, 17.1.1950

Εφημερίδα ΕΑΜ Θεσσαλονίκης «Λαϊκή Φωνή» 7.3.1943.
Εφημερίδα Θεσσαλονίκης «Ελληνικός Βορράς» 3.11.1946.

556
Εφημερίδα «Εμπρός» 18.11.1946, 26.9.1946, 11.11.1946, 15.11.1946, 18.11.1946,
19.11.1946, 9.12.1946.
Εφημερίδα «Καθημερινή», 11.5.1948, 17.1.1950.
Εφημερίδα «Μάχη» 23.8.1943.
Εφημερίδα «Νίκη» 5.11.1945, όργανο της Επαρχιακής Επιτροπής Κοζάνης- Σερβίων
του ΕΑΜ.
Μηνιαία εφημερίδα Σιάτιστας «Εφημερίς», Μαρτίου 1996.
Εφημερίδα «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» 1.4.1979, 8.4.1979, 15.4.1979.
Εφημερίδα «Ριζοσπάστης» 30.7.1943, 19.11.1946, 20.11.1946.
Εφημερίδα Θεσσαλονίκης «Φως» 3.11.1946.
Μηνιαίο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Ιανουαρίου 1948, Φεβρουαρίου 1948,
Σεπτεμβρίου 1948.
ΠΕΑΕΑ, μηνιαίο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», συλλογές 6,10,34,37, 39 και 64.

557
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕ Αχτιδική Επιτροπή
ΑΣΚΙ Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
ΒΣΑ Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή
ΓΑΑ Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών
ΓΕΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού
ΔΙΣ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
ΔΣΕ Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας
ΕΑ Εθνική Αλληλεγγύη (οργάνωση του ΕΑΜ)
ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
ΕΔΔ Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων
ΕΚΚΑ Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση
Ε.Δ.Α.Ν. Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας Νομού
ΕΔΕΣ Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος
ΕΕΣ Εθνικός Ελληνικός Στρατός
ΕΛΑΣ Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός
ΕΟΕΑ Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών
ΕΟΝ Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (Νεολαία Μεταξά)
ΕΠ Εθνική Πολιτοφυλακή (αστυνομία του ΕΑΜ)
ΕΠΟΝ Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων
ΕΤΑ Επιμελητεία του Αντάρτη
ΚΚ Κομμουνιστικό Κόμμα
ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
Κ/Σ Κομμουνιστοσυμμορίτες
ΛΟΚ Λόχος Ορεινών Καταδρομών
ΚΟΠΜ Κομματική Οργάνωση Περιφερειών Μακεδονίας
ΜΑΥ Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου
ΜΑΔ Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως
ΜΕΑ Μονάδες Εθνοφυλακής Αμύνης
ΜΓ Μακεδονικό Γραφείο (του ΚΚΕ με έδρα τη Θεσσαλονίκη)
ΟΔΕΚ Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκομένων
ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών
ΟΚΝΕ Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας
ΟΜΜ Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας (του ΕΛΑΣ)
ΟΠΛΑ Ομάδες Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα
ΟΥΝΡΑ (UNRRA) Βοήθεια του ΟΗΕ για ανακούφιση και ανοικοδόμηση
ΠΑΟ Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση
ΠΕ Περιφερειακή Επιτροπή
ΠΕΑΕΑ Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης
ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
ΠΒ Πυροβολικό
ΠΖ Πεζικό
ΣΔ Σταθμός Διοικήσεως
ΣΜΑ Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
Σ.Μ.Ο.Κ.Ι. Σύλλογος Μακεδόνων Καταδίκων Ιταλίας
ΣΠ Σύνταγμα Πεζικού
ΣΠΠ Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού
ΣΣΑ Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή
ΤΑΣΣ Σοβιετικό Πρακτορείο Ειδήσεων
ΤΕΑ Τάγμα Εθνοφυλακής- Αμύνης

558
ΤΘ Τεθωρακισμένα
ΤΠ Τάγμα Πεζικού
ΤΣΔΜ Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας
ΥΒΕ Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος
ΥΠΕΞ Υπουργείο Εξωτερικών
ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδας Κυβερνήσεως

559
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Ονομάτων προσώπων, χωρών, πόλεων και χωριών

Αδάμ ή Κοντός Δημήτριος 456

Α Αδαμόπουλος Παναγιώτης 408
Αδάμος Δημήτριος 335
Αβδελίδης Π. 587
Αδάμου Στέργιος 222, 239
Αβδέλλα 65, 66, 67, 94, 96, 110, 111, 114,
149, 168, 170, 174, 268, 269, 270, Αδρίμης (λοχαγός) 37
271,286,332, 332, 340, 400
Αετιά 210, 470
Αβέρωφ Ευάγγελος 97, 122, 586
Αηδόνια 427
Αβραάμ (υπουργός) 242
Αθανασιάδης Κωνσταντίνος 425
Αβραμίδης Γεώργιος 220
Αθανασιάδης Νικόλαος 306, 614
Αβραμίδης Φώτης 224
Αθανασίου Γεώργιος 126
Αγαθάγγελος(Μητροπολίτης Γρεβενών) 94
Αθανασίου Δημήτριος 538, 641
Αγάπη 200, 569
Αθανασίου Κωνσταντίνος 45
Αγγελής Χρήστος 644
Αθανασούλας Ευστάθιος 644
Αγγελόπουλος Άγγελος 142, 307, 308, 348
Αθανασούλας Περικλής 518, 531
Αγγελόπουλος Βασίλειος 244, 253, 624
Αθανασούλης Ηλίας 611
Αγγλία 25,353
Αθάνατος 400
Αγιά Λάρισας 282
Αθήνα 26, 33, 76, 79, 85, 96, 102, 103, 127,
Αγία Σωτήρα 159 136, 139, 179, 184, 262, 268, 308, 345, 346,
349, 350, 353, 354, 454
Άγιοι Θεόδωροι (Τσάριτσα) Βοΐου 263
Αιανή 172, 477
Άγιοι Θεόδωροι Γρεβενών 399
Αίγινα 172
Άγιος Γεώργιος (Γρεβενών) 160, 167, 170,
176, 199, 204, 216, 228, 233, 238, 246, 460, Αίγυπτος 82, 262, 322
573
Αιμιλιανός Γρεβενών 167, 178, 187, 204, 211,
Άγιος Κοσμάς 296, 326, 427, 435, 472 423, 600
Άγιος Παντελεήμων Φλώρινας 85 Αιμιλιανός Β΄ Δάγκουλας (Μητροπολίτης
Γρεβενών) 336
Αγιόφυλλο 45, 423
Ακρίτας (Ανέστης Κοντοζής) 508, 509, 551
Αγορογιάννης Βασίλειος 113
Ακριτίδης Κλεάνθης 607
Αγορογιάννης Γεώργιος 114
Ακροναυπλία 85, 167, 168, 183, 217, 315, 316,
Αγορογιάννης Δημήτριος 622
317
Αγορογιάννης Ιωάννης 124, 125
Αλαπούλιος Αλέκος 222
Αγορογιάννης Κωνσταντίνος 124, 125
Αλατόπετρα 198, 225, 413
Αγόρος Γεώργιος 59, 60
Αλβανία 25, 30, 32, 33, 72, 83, 95, 102, 272,
Αδάμ 614 325, 380, 411, 565, 597,598

560
Αλεξάνδρεια 321 Ανθυμίδης Χαράλαμπος 616
Αλεξανδρής Κ. 321 Άνοιξη (Γριά) 170, 195, 196, 201, 216, 219,
220, 224, 376, 598, 599
Αλεξάντερ (στρατάρχης) 320, 353,354
Αντζάρης Ιωάννης 624
Αλεξιάδης Γεώργιος 224
Αντωνιάδης Ελευθέριος 622
Αλευράς Ηλίας 389, 398, 399, 400, 401, 404,
411 Αντωνιάδης Ιωάννης 372
Αλευράς Σταύρος 537 Αντωνίου (ανθ/γός) 519, 641
Αλιμπίσης Γεώργιος 409 Αντωνίου Πέτρος 615
Άλκης (Άλκης Κοτούρας) 508 Αντωνόπουλος Δημήτριος 399, 419, 465
Αμανατιάδης Κωνσταντίνος 618 Αντωνόπουλος Στυλιανός 578
Αμπατζιάδης Αβραάμ 610 Αξιόκαστρο 237
Αμπατζιάδης Δημήτριος 163 Αποστολίδης Δημήτριος 644
Αμπατζιάδης Ιάκωβος 391 Αποστολίδης Ευάγγελος 335
Αμπατζόγλου 320 Αποστόλου Λευτέρης 129
Αμυγδαλιές 167, 197, 573 Αποστόλου Κωνσταντίνος 408, 409
Αμύνταιο 31, 77, 227 Αράιας Ζήκος 93, 95, 96, 100, 107,115,163,
626
Αμύντας (Κοσμάς Σπανός) 260
Αράιας Κούσιος 95
Ανάβρυτα 459, 509
Αράιας Σωτήρης 99, 107, 125
Αναγνωστάκης Ζαχαρίας 198, 199, 216
Αραιοβηματάς Νικόλαος 170, 201, 203, 216,
Αναγνώστου Αριστοτέλης 410
224
Αναγνώστου Δημήτριος 406
Αραιοβηματάς Χαράλαμπος 601
Αναγνώστου Ευθύμιος 355
Αραιοβηματάς Φώτης 224
Αναγνώστου Νικόλαος (Κολούσιος) 100
Άργος Ορεστικό 78, 79, 187, 227, 231, 234,
Αναγνώστου Νικόλαος 100, 179, 182, 186 263
Αναγνώστου Χρήστος 169, 170, 629 Αργύρη Γραμμάτω 623
Αναστασίου Ευάγγελος 643 Αργυρίου Γεώργιος 170, 171, 178, 214
Αναστασίου Ξενοφών 488 Αρέτης Χρήστος 644
Αναστασόπουλος Ιωάννης 570 Άρματα 57, 60, 62, 63, 68
Ανάφη 167, 172, 175 Αρμπάρας Ιωάννης 202
Ανδρίκος Πέτρος 518, 641 Αρντίτο Εδουάρδο (γιατρός) 285
Ανδριώτης 320 Αρριανός (Αριστοτέλης Χοτούρας)
Ανθούλης Δημήτριος 126 173, 226, 233, 252, 259, 260, 490, 625
Ανθούσα (Βοΐου) 226, 304 Άρτα 138
Ανθρακιά 174, 178, 287, 338, 398, 401, 414, Αρχοντάκης 49
422, 423, 425
Αρχοντούλης Κωνσταντίνος 166
Ανθυμίδη Κυριακή 616
Ασκαρίδης Χρήστος 93, 117, 118, 121, 122
Ανθυμίδη Παλάσσα 616

561
Ασκούτσης Νικόλαος 307, 308 Βασιλειάδης Γεώργιος 363
Βασιλειάδης Δημήτριος 363
Ασλανίδης Γεώργιος 575
Βασιλειάδης ή Αρμάτογλου Ευστάθιος 224
Ασλανίδης Ισαάκ 607 Βασιλειάδης Ματθαίος 360
Ασπροκαμπίτης Γρηγόριος 484 Βασιλειάδης Νεόφυτος 363
Βασιλειάδης Όμηρος 363
Ασπρόκαμπος 594 Βασίλκος Γεώργιος 412
Αστερής Κωνσταντίνος 518, 533, 539, 640 Βασιλόπουλος Αλέξανδρος 100, 119, 122
Βασιλόπουλος Βασίλειος 457
Αυγερινός Βοΐου 226, 244, 252, 253, 259, 363 Βασιλόπουλος Ιωάννης 429
Αυλώνα 35, 112 Βασιλόπουλος Νικόλαος 457
Βασιλόπουλος Παναγιώτης 470, 529
Αυξεντίου Μήτσος 168 Βασιλόπουλος Στέργιος 619
Αυρήλιος (λοχαγός) 229 Βασιλόπουλος Σωτήριος 37
Βασιλόπουλος Φώτιος 607
Αφένδρας Άγγελος 377
Βασιλοπούλου Αικατερίνη 457
Βαταλάχος Παναγιώτης 291
Βαταλάχος Στέργιος 471
Β Βαταλάχος Χρήστος 602
Βατόλακκος 145, 235, 238, 265, 359, 360,
Βαβίτσας Γεώργιος 335 361, 362, 363, 575
Βαβρίτσας Δημήτριος 250 Βαφειάδης Μάρκος 130, 168, 175, 303, 339,
Βαβρίτσας Κωνσταντίνος 401, 454 340, 341, 383, 393, 394, 411, 412, 413, 414,
Βαβρίτσας Νικόλαος 213, 470, 478, 479 415, 421, 438, 443, 499, 557, 563, 571, 587
Βαβρίτσας Στέργιος 478 Βέζαρης Δημήτριος 612
Βαβρίτσας Χρήστος 206, 207 Βέικος Ευάγγελος 409
Βαγενάς Κωνσταντίνος 539, 644 Βέκιος Γεώργιος 623
Βαζάκας Αλέξανδρος 253 Βέκιος Χρήστος 623
Βαζούρας Ανδρέας 435 Βελεασάρα Βιτόριο (υπολοχαγός) 126, 127
Βαζούρας Γεώργιος 435 Βελής Ελευθέριος 391
Βαζούρας Δημήτριος 435 Βελιγράδι 411, 563
Βαζούρας Σπύρος 425, 435 Βελουχιώτης Άρης (Θανάσης Κλάρας) 130,
Βαθύλακκος 172, 363 134, 138, 139, 141, 142, 146, 147, 267, 273,
Βάιος Θεόδωρος 357 274, 275, 279, 287, 347, 378, 379, 381, 382
Βακάλης Γεώργιος 292, 293 Βενετσανόπουλος Θωμάς 199, 226, 233, 260,
Βανιώτης Δημήτριος (ιερέας) 166, 356 277, 625
Βανιώτης Στέργιος 208, 250, 251, 252 Βενιζέλος Ελευθέριος 94, 95, 169, 176, 309
Βαρακλιώτης Νικόλαος 399 Βενιζέλος Σοφοκλής 321, 322, 324, 446, 453,
Βαρβούτης Γεώργιος 372 586
Βαρδούλης Βασίλειος 100, 626 Βεντήρης Κωνσταντίνος (στρατηγός) 496,
Βαρδούλης Δημήτριος 108 497, 561, 586
Βαρελάς Ιωάννης 409 Βέρας Νικόλαος 211
Βαρζακάκος Ηλίας 518, 533 Βεργιρής Κωνσταντίνος 409
Βαρζώκας Λάμπρος 332, 620 Βέργος 567
Βάρκιζα 190, 370, 374, 375 Βέργος ή Μπίτουλας Λάμπρος 223
Βαρλάμης Β. 626 Βέροια 31, 46, 94, 95, 106, 109, 168
Βαρσάμης Αναστάσιος 425 Βερολίνο 25
Βαρσάμης Νικόλαος 470 Βέρος Ζήσης 114, 119
Βασδάρης Αθανάσιος 538 Βέρος Κώστας 169, 170, 304
Βασέκης 515 Βέρου Αλεξάνδρα 189
Βασιλάκης Γεώργιος 93, 108, 115, 626 Βερτσώνης Αγορ. 500
Βασιλειάδης Αντώνιος 299 Βήττος Αλέξανδρος 300, 445, 546, 642

562
Βήττος Δημήτριος 29, 149, 165, 205, 206, 207, Βουλγαρίδης Κωνσταντίνος 99, 182
208, 209, 288, 289, 290, 291, 292, 297, 437, Βουλγαρόπουλος Κωνσταντίνος 100
454 Βουνοτρυπίδου Κατίνα 524, 540
Βήττος Ν. Χρήστος 401, 419 Βούρμπιανη 39, 287
Βήττος Χ. Χρήστος 179, 207, 391, 401, 419 Βουρνάς Γιάννης 587
Βήττου Θεολογία 205, 362 Βούρος Θωμάς 412, 413, 468, 507, 509, 551
Βήττου Παρασκευή 299 Βούτσας Χρήστος 478, 479
Βιαστικόπουλος Θεοδόσης 612 Βουχωρίνα 200, 223, 244, 253, 269
Βίδρας Αλέξανδρος 385, 390, 425, 456, 470, Βράγγαλης Δημήτριος 288, 289
472, 530, 533, 540 Βράκας ή Παπαδόπουλος Λάζαρος 315
Βίκας Λάμπρος 527, 643 Βράνος Ζήσης 357, 530, 539
Βίμπλης Μιλτιάδης 445 Βρατίνη 310
Βίνιανη Ευρυτανίας 135, 187, 306 Βραχνός Βασίλειος (στρατηγός) 31, 38
Βλαμίδης Στέργιος 357 Βρέλλιος Χ. 613
Βλαντάς Δημήτριος 451, 499, 500, 564, 587 Βρέντζιος Δημήτριος 311
Βλάρας Ανδρέας 520, 642 Βρέντζιος Στέργιος 276
Βλαχάβας Γεώργιος 532 Βροντή (Βοΐου) 225, 226
Βλαχάβας Ιωάννης 623 Βροντίλας Ευστάθιος 224, 598
Βλαχάβας Παναγιώτης 221, 615 Βρυότοπος Τυρνάβου 104
Βλαχέρνα Αρκαδίας 396 Βύζας Βασίλειος 372
Βλαχιώτης 316 Βυθός (Βοΐου) 222, 287, 322
Βλαχογιάννη 95 Βωβούσα 33, 41, 42, 50, 108, 249, 250, 291,
Βλαχόπουλος Άγγελος 337, 347 318
Βλάχος Αχιλλέας 239
Βλάχος Γεώργιος 358, 360 Γ
Βλάχος Δημήτριος 619
Βλάχος Κ. 613
Γαβριήλ Ευάγγελος 416, 417, 418, 439
Βλάχος Νικόλαος 623
Γαβριήλ Παναγιώτης 198, 223, 391
Βλάχος Σπύρος 619
Γαβριηλίδης Κώστας 306, 307
Βλάχου Δέσπω 619
Γάγαλη Βασιλική 612
Βλάχου Ελένη 619
Γάγαλης Δημήτριος 119, 120, 546, 569
Βλάχου Ευαγγελή 619
Γάγας Ηλίας 643
Βλάχου Περιστέρα 579
Γάκης Ανδρέας 283, 509
Βλάχου Σουλτάνα 619
Γάκης Ηλίας 615
Βλέτσας Χρήστος 169, 170, 205, 577
Γάκης Πέτρος 615
Βλέτσος Αν. 575
Γαλάνης Βασίλειος 436, 522, 526
Βλέτσος Ν. 575
Γαλάνης Δημήτριος 476, 478, 479, 480
Βογατσικό 227, 231, 233
Γαλάνης Κώστας 404, 424, 425, 435, 598, 601
Βογιατζής Απόστολος 129
Γαλανός Δημήτριος 409
Βόζιος Γεώργιος 396
Γαλατινή 238
Βόιος Νικόλαος 398
Γαλλία 25, 26
Βόλος 328, 346, 600
Γαρδικιώτης Γ. 626
Bonacurso 282, 285
Γελαδάρας Φώτιος 602
Βοτονάσι 80, 292
Γεννάδης Στέφανος 309
Βουβαλάς Ευάγγελος 162, 163, 211
Γεράσης Ηρακλής 115
Βουβαλάς Ευριπίδης 163
Γερβάσιος (Μητροπολίτης Γρεβενών) 118,
Βουδαπέστη 602
119, 122, 257
Βουδούρης Δημήτριος 621
Γερμανία 25, 85
Βουκουρέστι 94, 95, 102, 563
Γετερίδης Παύλος 220, 613
Βούλγαρης Πέτρος 321, 370
Γετερίδης Φώτης 220
Βουλγαρία 25, 272, 411, 412, 566
Γεωργακόπουλος Ευστάθιος 532
Βουλγαρίδης Απόστολος 618

563
Γεωργακόπουλος Παναγιώτης 117, 119, 121, Γιωτάκης Αντώνιος 643
122 Γιώτας Αχιλλέας 613
Γεωργαντάς 316 Γκαζιούρας Κωνσταντίνος 621
Γεωργιάδης Αλέξανδρος 575 Γκαλαχρήστος Γεώργιος 623
Γεωργιάδης Αν. 575 Γκαραβίνα (ταγματάρχης) 93
Γεωργιάδης Ιορδάνης 223 Γκαρανάτσιος Δημήτριος 198
Γεωργιάδης Παναγιώτης 363 Γκαρέλας Ευθύμιος 626
Γεωργιάννη Σωτηρία 626 Γκαρέλας Μιχαήλ 108
Γεωργίκος Αριστείδης 409 Γκασιώνας Αθανάσιος 607
Γεώργιος Β΄ (βασιλιάς) 25, 26, 80, 81, 132, Γκασιώνας Απόστολος 360
321, 322, 354, 373, 402,449 Γκατήραγας Ζήσης 390
Γεωργίου Κωνσταντίνος 44, 47 Γκατζήμας Γεώργιος 480
Γεωργίου Νικόλαος 532 Γκατζήμας Ευθύμιος 379, 380, 381, 385, 386
Γεωργίτσα 379
Γκατζής Παναγιώτης (ιερέας) 225
Γεωργίτσης Αναστάσιος 124, 125, 127
Γκατζιάνας Κώστας 592, 594
Γεωργιτσιώτης Γεώργιος 119, 219
Γκατζιάνας Νικόλαος 218
Γεωργούλας Αλέξης 434
Γκέκα Ολυμπιάδα 622
Γεωργούλας Βασίλειος 385, 390
Γκέκας Ευάγγελος 574
Γεωργούλας Γεώργιος 434
Γκεριχτέ Περιστέρα 237
Γεωργούλας Ιωάννης 419
Γκιάτα Βασιλική 615
Γεωργούλας Στέργιος 434
Γκιάτας Ιωάννης 224
Γεωργούλας Χαράλαμπος 391
Γκιάτας Νικόλαος 387
Γήλοφος (Παλαιά Τσούκα) 309
Γκίζας Αθανάσιος 456, 470, 529, 540
Γιαγκόζογλου Δημοσθένης 358
Γκικόπουλος Κωνσταντίνος 271, 275, 303
Γιαγκόζογλου Κυριάκος 358
Γκιολέκα Ρήνα 593
Γιακίδης Νικόλαος 644
Γκιολέκας Ιωάννης 593
Γιακόνι 120
Γκιουζέλη Θεοδώρα 618
Γιακούλας Γεώργιος 623
Γκιουλέκας Στέργιος 179, 391
Γιαννακόπουλος Αθανάσιος 66, 67, 537
Γκιουλιαβέρας Χρήστος 622
Γιαννολόπουλος Κωνσταντίνος 622
Γκισάκης Βασίλειος 614
Γιαννόπουλος Θωμάς 376
Γκόγκος Δήμος 470, 478
Γιαννόπουλος Κωνσταντίνος 519, 641
Γκόγκος Ευάγγελος 391
Γιάννου Χρήστος 644
Γκόγκος Μενέλαος 602
Γιαννούλας Γεώργιος 386
Γκόγκος Σωτήριος 644
Γιαννούλης Γεώργιος 384, 389, 400, 411, 412,
Γκόγκου Ευθυμία 358
467, 472, 490, 507, 509, 513, 550, 571, 572,
Γκολφινόπουλος Γ. 579
573, 577
Γκονδορούφης Γεώργιος 623
Γιαννούλης ή Χαρίσης Δημήτριος 298
Γκοτζαμάνης Κωνσταντίνος 239
Γιαννούλης Ηλίας 607
Γκοτζομάνης Δημήτριος 391
Γιαννούσης Αθανάσιος 169
Γκότσης Κωνσταντίνος 617
Γιαντζής Δημήτριος (στρατηγός) 561
Γκουγκλή Ανδρομάχη 618
Γιασκουλίδης Ιωσήφ 391
Γκουγκλής Ιωάννης 191, 618
Γιάτσιος Ζ. 169
Γκούμας Αχιλλέας 607
Γιάτσιου Χάιδω 621
Γκούμας Βασίλειος 607
Γιάτσος Απόστολος 626
Γκούμας Βλάσιος 569
Γιουγκοσλαβία 75, 270, 271, 272, 379, 411,
Γκούμας Λάζαρος 607
412, 450, 502, 556, 565
Γκουμάτσος Κωνσταντίνος 391
Γιούκουτος Χρήστος 607
Γκουνέλας Δημήτριος 400, 607
Γίτσης Κωνσταντίνος 626
Γκουνέλας Μάρκος 389
Γίτσης Νικόλαος 626
Γκούντας Ι. 613
Γίτσης Στέργιος 108
Γκουντρομίχος Ιωάννης 620
Γιώργου Χρήστος 538, 641
Γκούτσιος Βασίλειος 126

564
Γκρανάτα (λοχαγός) 242 Δ
Γκράσσης Αλκιβιάδης 488
Γκράτσι Εμμανουήλ 26 Δαβάκης Κωνσταντίνος (συν/ρχης) 26, 31, 35,
Γκράτσιος Αγαμέμνων (στρατηγός) 144 37, 38, 40, 42
Γκρέτσης Αντώνιος 99 Δαγκλής Βασίλειος 389
Γκρην (ταγματάρχης) 336 Δάγγουλας Αντώνιος 335, 336
Γκριζιώτης Γεώργιος (ιερέας) 113 Δαδαλής Γιαννούλης 149, 150
Γκριζιώτης Ζήσης 124 Δαδάλης Δημήτριος 540
Γκριζιώτης Ιωάννης 215, 216 Δαδαλής Χρήστος 166
Γκρόζος Απόστολος 587 Δαλαμπίρας Νικόλαος 250
Γοργοπόταμος 145, 146, 147, 240 Δαμάσι 95
Γότιστα 298 Δαμασκηνιά 234
Γουίκσεντ Άρθουρ (λοχαγός) 266, 284 Δαμασκηνός (Αρχιεπίσκοπος) 353, 354, 371
Γούλας Αντώνιος 45 Δαμασκηνός Δημήτριος 598
Γούλας Σπύρος 305 Δαμιανάκης Νικόλαος 642
Γούλης Μιχαήλ 611 Δανά Χρύσω 621
Γούλιας Ιωάννης 615 Δανάς Βασίλειος 621
Γουλόπουλος Χρήστος 372 Δάρας Θεοφάνης (ιερέας) 155, 157
Γούναρης Δημήτριος 309 Δασάκι 427
Γουντχάουζ Κρις 130, 146, 147, 270, 275, 279, Δασκαλόπουλος Άγγελος 569
281, 285 Δασκαλόπουλος Βάιος 617
Γουόρ Χωλ (στρατηγός) 145 Δασκαλόπουλος Λάμπρος 602
Γούσης Μιχαήλ 607 Δασκαλόπουλος Στάθης 123
Γούσιας (Γιώργης Βοντίτσος) 564, 570, 571, Δασοχώρι 309, 310
572, 573, 587 Δασταμάνης Γεώργιος 620
Γούσιος Ιωάννης 620 Δασταμάνης Δημήτριος 620
Γούτας Παναγιώτης 238 Δασταμάνης Ιωάννης 620
Γούτσαρης Χαρίλαος 607 Δαυϊτίδης Νικόλαος 616
Γούτσιας Ιωάννης 100 Δάφνης Αθανάσιος 236, 624
Γραβιάς Δημήτριος 391 Δελέρια Τυρνάβου 105
Γραμμένος Στέργιος 168 Δεληβός Ευθύμιος 296
Γρεβενά 31, 39-46, 56, 63, 65, 76, 94- 115, Δεληβός Ιωάννης 358
119, 126, 161, 167, 170-181, 189, 190, 196- Δεληβού Ελένη 619
212, 227, 247, 249, 262, 265, 276, 280-286, Δεληβού Φιλοθέη 619
298, 309, 319, 322, 328, 336, 355, 444, 450, Δεληγιάννη Βαγγελή 297
468, 473, 483, 497, 501-508, 567, 570, 588, Δεληζήσης Βασίλειος 621
590 Δεμερτζής Κωνσταντίνος 25
Γρεβενιώτης (Γιώργος Πατσαντάς) 571 Δεμέστιχας Παναγιώτης (στρατηγός) 79
Γρηγοράκης Κωνσταντίνος 403, 407, 408 Δερπάνης Δημήτριος 612
Γρηγοριάδης Φοίβος 133 Δεσκάτη 150, 153, 167, 185, 197, 298, 306,
Γρηγορίου Επαμεινώνδας 254 309, 310, 333, 341, 398, 401, 402, 409, 468,
Γρηγορίου Στέφος 254 598
Γρίβας Γεώργιος 351 Δέσπος Ι. 319
Γρίβας Νικόλαος 518, 524, 642 Δεσπότης (Σνίχοβο) 171, 172, 177, 178, 202,
Γρίδας Ζήσης 528, 538, 641 204, 206, 208, 209, 219, 224, 228, 425
Γριζάνο Τρικάλων 106 Δέσσος Θεόδωρος 618
Γυλέκης Στέργιος 618 Δηλιαβέρης Ηλίας 291, 437
Γύφτος Ανδρέας 457 Δηλιάγκας Γεώργιος 617
Γύφτος Ιωάννης 612 Δημάρατος Σωκράτης 39, 43, 44, 47, 50, 267,
Γύφτος-Φασούλας Ζήσης 620 274, 275, 278, 286, 287
Γύφτος-Φασούλας Σωτήριος 620 Δημαρέλης Δημήτριος 106
Δημαρέλης Δημοσθένης 626

565
Δημαρέλης Ευάγγελος 626 Δρόσος Ζαχαρίας 170, 216, 246
Δήμας Ιωάννης 642 Δρόσος Χαρίσης 204, 612
Δήμητρα (Αράπη) 43, 201, 224, 306 Δρούγκας Στέργιος 623
Δημητρακάκης Γεώργιος 518, 531, 640 Δρουμπούρας Νικόλαος 391
Δημητρακάκης Μιχαήλ 522 Δυοβουνιώτης Κωνσταντίνος 117, 122
Δημητρέσκου Αλ. 626 Δυρράχιο 471
Δημητριάδης Ησαΐας 360
Δημητριάδης Ιωάννης 616 Ε
Δημητριάδης Σάββας 363
Δημητριάδου Αγγελική 616
Έδεσσα 85
Δημητρώφ Γκεόργκι 206, 374
Εκκλησιές 197, 198, 199, 223, 417
Δήμου Αλέξανδρος 487
Ελασσόνα 104, 150, 153, 197, 211
Δήμου Ελευθερία 618
Ελάτη 403
Δήμου Ελισάβετ 458
Έλατος 180
Δήμου Ευάγγελος 458
Ελάφι (Πινιάρι) 154, 215, 219, 223, 224, 466
Δήμου Ευθυμία 458
Ελβετία 173
Δήμου Θεόδωρος 155
Ελλάδα 25, 26, 28, 75, 77, 94, 101, 102, 106,
Δήμου Μαριάνθη 458
109, 118, 139, 347, 354, 373
Δήμου Σουλτάνα 618
Ελευθερίου Αλέξανδρος 379
Δήμου Σύρμω 619
Ελευθερίου Γεώργιος (Φωτεινός) 393
Δημουλάς Ιωάννης 518, 525, 640
Ελεύθερο 429, 573, 574
Διάκος Γρεβενών 159, 219
Ελευθεροχώρι Γρεβενών 37, 40, 202, 219,
Διάκος Αλέξανδρος (υπολ/γός) 40, 41
286, 425
Διαμάντης Αλκιβιάδης 93, 95, 97-114, 120-
Εμεζίδης Νικόλαος 615
127
Έντμονς Άρθουρ (αντ/ρχης) 262, 284, 339
Διαμάντης Δημήτριος 95
Έξαρχος Γρεβενών 200, 238
Διαμαντής Ιωάννης 391
Έξαρχος Δανιήλ 622
Διασελλάκι 309
Έξαρχος Θεόδωρος 623
Δίγκας Μιχαήλ 547
Επταχώρι 31, 32, 35, 38, 39, 40, 41, 286, 296
Δίλοφο 159
Εράτυρα 236
Διομήδης Αλέξανδρος 586, 588
Ερσέκα 33, 325
Δίπλας (Γεώργιος Τσούρος) 283
Ερυθριάδης Γιώργης (Πέτρος) 489, 506, 507,
Δίπορο 473
509, 551, 564, 599
Δίστρατο 39, 42, 43, 50, 55, 57, 58, 59, 63, 65,
Ευαγγελόπουλος Αθανάσιος 602
67, 68, 98, 106, 111, 286
Ευαγγελόπουλος Αντώνιος 310
Δόγκαλη Σουλτάνα 619
Ευαγγελόπουλος Δημήτριος 118, 159, 161,
Δόγκαλης Αθανάσιος 360
214, 626
Δόγκαλης Γεώργιος 619
Ευαγγελόπουλος Ευάγγελος 179
Δομένικο Ελασσόνας 106
Ευαγγελόπουλος Νικόλαος 237, 624
Δοξαράς (Μπούρα) 46, 121, 179, 309, 313
Ευαγγελόπουλος Χρήστος 335, 391, 470, 602
Δόρτας Ευάγγελος 143
Ευθυμιάδης Σπύρος 170
Δοτσικό 37, 41, 46, 47, 48, 49, 51, 54, 56, 64,
Ευθυμιάδης Τηλέμαχος 167, 168, 170, 173,
71, 72, 115, 211, 241, 280-286
175, 178, 179, 180, 214, 215
Δούμας ή Τσέτσος Ευάγγελος 315 Ευθυμίου Ευθύμιος 409
Δούμας Θρασύβουλος 539 Ευθυμίου Ιωάννης 611
Δούτσος Δημήτριος 611 Ευρενιάδης Αθανάσιος 363
Δραγούμης Στέφανος 94 Εφραιμίδης Μήτσος 168
Δραγούμης Φίλιππος 324, 445
Δράμα 85, 130, 167, 180
Δρατάκης Αλκιβιάδης 221, 615 Ζ
Δρίζης Γεώργιος 428, 482
Δροβατζίκα Βασιλική 613

566
Ζάβορδα (Ι. Μ. Οσίου Νικάνορος) 396, 419, Ζέρβας Αλέξανδρος 607
429, 473
Ζέρβας Ευάγγελος 190, 191
Ζαγανάς Δημήτριος 500
Ζέρβας Θεόδωρος 607
Ζαγκανίκας Ιωάννης 607
Ζέρβας Ναπολέων (στρατηγός) 136, 137, 138,
Ζαγκλαβός ή Γκαντζής Δημήτριος 139, 146, 147, 275, 287, 342, 343, 346, 347,
354, 446, 453
Ζαηράς 182
Ζέρβας Παναγιώτης 223
Ζαμανάκος Ιωάννης 607
Ζεύγος Γιάννης 308, 342
Ζαμανάκος Στέργιος 547
Ζήδρος Γεώργιος 607
Ζαμκίνος Άρης 189
Ζηκόπουλος Ηλίας 298
Ζαμκίνος Θωμάς 120
Ζηκόπουλος Ιωάννης 613, 624
Ζαμκίνος Νικόλαος 100, 120, 122, 445, 546
Ζηκοπούλου Χρυσούλα 613
Ζάμπας Γεώργιος 224
Ζήκος Δημήτριος 161
Ζαραλής Νικόλαος 400, 404
Ζήκος Στέργιος 397
Ζαρκάδας Γεώργιος 480
Ζήκου Θεοδώρα 612
Ζαρκάδας Κωνσταντίνος 332, 620
Ζηκουντάλας Ζήσης 617
Ζαρκογιάννης Βασίλειος 623
Ζήσης Γεώργιος 624
Ζαρκογιάννης Δημήτριος 149, 150, 208, 455,
623 Ζησίου Πέτρος 403, 409
Ζαρκογιάννης Ζήσης 607 Ζησόπουλος Δημήτριος 372, 611
Ζαρκογιάννης Ιωάννης 250, 623 Ζησόπουλος Νικόλαος 198, 223, 239
Ζαρκογιάννης Στέργιος 401 Ζητίδης Νικόλαος 527, 643
Ζαρκοδήμος Κωνσταντίνος 309 Ζιαγκλιαβός Γ. 611
Ζαρμπάλης Δημήτριος 391 Ζιάκας Γρεβενών 167, 179, 212, 225, 250,
269, 289, 290, 292, 293, 297, 299, 340, 376,
Ζαφείρης Νικόλαος 400
397, 413, 423, 425, 476, 511
Ζαχάρης Δημήτριος 419, 643
Ζιάκας Δημήτριος 612
Ζαχαριάδης Νίκος 82, 84, 85, 393, 468, 563,
Ζιάκας Ζήσης 612
570, 571, 587
Ζιάκας Λουκάς 611
Ζαχαρόπουλος (λοχαγός) 347
Ζιανός Σπύρος 305
Ζαχαρόπουλος Νικόλαος 123
Ζιάρας Ιωάννης 621
Ζάχος Κωνσταντίνος 594
Ζίγρας ή Παπάς Κωνσταντίνος 224
Ζγώνης Αλέξανδρος 549, 550
Ζιόμπορας Νικόλαος 621
Ζδούκας Απόστολος 612
Ζιώγα Αικατερίνη 619
Ζδούκος Βασίλειος 397
Ζιώγας Αθανάσιος 470, 619
Ζδράγκας Γεώργιος 391
Ζιώγας Γεώργιος 598
Ζεμπίλη Αικατερίνη 613
Ζιώγας Γρηγόριος 223
Ζεμπίλης Βασίλειος 305
Ζιώγας Ζήσης 621
Ζενέτος Νικόλαος 463

567
Ζιώγας Νικόλαος 358, 619 Θεοδωρόπουλος Χρήστος 598, 602
Θεοδώρου Γεώργιος
Ζιώγας Σωτήριος 470
Θεοδώρου Δημήτριος
Ζιώγας Χαρίσιος 621 Θεοδώρου Ιωάννης
Ζιώγος Αθανάσιος 614 Θεόκλητος (Μητροπολίτης Γρεβενών) 257,
431, 445, 546, 567, 569, 590
Ζιώγος Κωνσταντίνος 614 Θεσσαλονίκη 31, 33, 43, 71, 75, 94, 105, 109,
Ζιώγου Περικλής 455 123, 176, 180, 181, 247, 248, 308, 336
Θυμιόπουλος Δημήτριος 360
Ζορντίλης Αθανάσιος 385 Θυμιόπουλος Ευθύμιος 619
Ζούζουλη 49, 57, 125, 336 Θώμας Θωμάς 123
Θωμάς Ευάγγελος 399
Ζούλας Θύμιος 142 Θώμας Νικόλαος 189
Ζουρνατζίδης Παντελής 614 Θώμογλου Πέτρος 518, 533, 640
Θώμος Κ. 613
Ζτάλιος Δημήτριος 623
Ζτούπας Ζήσης 621
Ι
Ζυγούρης Χρήστος (στρατηγός) 31
Ζωγράφος Απόστολος 409, 642 Ιαπωνία 25
Ιατρού Χαράλαμπος 488
Ζώης 510
Ιβανώφ (ταγματάρχης) 338, 339
Ζώτος (υπολοχαγός) 266 Ιερεμιάδης Ιωάννης 120
Judice Del (στρατηγός) 245 Ιεροπηγή 31
Ίμερα Κοζάνης 144, 145, 256
Ιντζόγλου Θεόδωρος
Η Ινφάντε (στρατηγός) 279, 280, 281
Ιορδανίδης Γεώργιος 574
Ηλία Γ. Ηλίας 481 Ιορδανίδης Λάζαρος 574
Ηλία Καλλιόπη 480, 481 Ισπογλίδης Ιωάννης 622
Ηλιάδης Γεώργιος 305 Ιταλία 25, 26, 28, 97, 103, 104, 173, 221, 279,
Ηλιάδης Θεμιστοκλής 170, 171, 182, 183, 195, 320, 353, 381
416, 417 Ιτέα 200, 223
Ηλίας Αθ. Ηλίας (γιατρός) 117, 122, 162, 300, Ίτης Στέργιος 115
336, 445, 546 Ιωακείμ (Μητροπολίτης Κοζάνης) 262, 297,
Ηλίας Αθ. Σίμος 122 306
Ήντεν Άντονυ 353, 354 Ιωαννίδης Άνθιμος 607
Ιωαννίδης Αντώνιος 363
Ιωαννίδης Γεώργιος 615
Θ Ιωαννίδης Ευθύμιος 622
Ιωαννίδης Γιάννης (στέλεχος ΚΚΕ) 374, 384,
Θεοδοσάτος Νικόλαος 538, 642 411, 489, 499, 587
Θεοδωρίδης Μιχάλης (Μίχας) 260, 305 Ιωαννίδης Λεωνίδας 363
Θεοδωρίλης Ιωάννης 363 Ιωάννινα 30, 95, 114, 138
Θεοδωρόπουλος Αναστάσιος (Τάσος) 171,
173, 178, 202, 203, 209, 215, 224

568
 Κ
Κανακαρίδης Λάμπρος 570, 572, 573, 577
Καβάλα 178, 377 Κανελλόπουλος Παναγιώτης 371, 446, 453
Καββαδίας Γρηγόριος (μοίραρχος) 299 Κάνιγκαμ Τζων (ναύαρχος) 321
Καζάκης Γεώργιος 409 Κανιστράς Δημήτριος 356, 445, 546, 569
Καζάνας Γεώργιος 100, 108, 115 Κανούτας Γεώργιος 204, 612
Καζάνας Ιωάννης 391, 607 Κανούτας Φώτιος 574
Καζαντζίδης Γεώργιος 306, 614 Καντιώτης (Μητροπολίτης Φλώρινας) 257
Καζέρτα 341 Καπαλτίδης Ιερ. 363
Καϊνάρης Χαρίσης 239 Καπόλας Νικόλαος 398
Κάιρο 263, 265, 266, 269, 320, 321 Καραβίδας Αθανάσιος 391
Κακανούλης Ιωάννης 622 Καραβίτης Κωνσταντίνος 576
Κακαράντζας Γεώργιος 644 Καραβοκύρης 349
Κακατίγκος Δημήτριος 629 Καραγεωργίου Ηρακλής 263
Κακολίδης Λεωνίδας 602 Καραγιάννη Ζωή 593
Καλαθάς Περικλής 592 Καραγιάννης Αθανάσιος 190, 191
Καλαϊτζής Χρήστος 599 Καραγιάννης Βασίλειος 593
Καλαϊτζίδης Βασίλειος 616 Καραγιάννης Γεώργιος 387, 425
Καλαϊτζίδης Γεώργιος 219, 616 Καραγιάννης Δημήτριος 445, 618
Καλαϊτζίδου Ελισάβετ 579 Καραγιάννης Ευάγγελος 626
Καλαμόπουλος Χρήστος 619 Καραγιάννης Ιωάννης 607, 612
Καλαμπάκα 76, 79, 211, 249, 325, 484 Καραγιάννης Ιωάννης (συν/ρχης) 303, 337,
Καλαμπαλίκης Ευάγγελος 278, 280, 286, 303, 340
338, 339, 340, 347 Καραγιάννης Ιωάννης (Πρωτοδίκης) 117, 119,
Καλαμπόκας Περικλής (ιερέας) 414 121
Καλαμπόκας Σπύρος 300 Καραγιάννης Κωνσταντίνος 223
Καλαποθαράκος Κ. 576, 579 Καραγιάννης Νικόλαος 162
Καλαφατίδης Ιωάννης 622 Καραγιάννης Παντελής 198, 387
Καλέσογλου Δημήτριος 612 Καραγιάννης Σαράντης 161
Καλή Βρύση 380 Καραγιάννης Σπύρος 161
Καληράχη 47, 93, 115, 185, 187, 195, 293, Καραγιάννης Χρήστος 617
470 Καραγίτσης-Σίμος Παντελής 86
Καλιάδης Χρήστος 575 Καραγιώργης (Κώστας Γυφτοδήμος) 130, 195,
Καλιανέσης Γεώργιος 133, 134 269, 272, 278, 564, 587
Καλκατζής Γρηγόριος 607 Καραγιώργος Γεώργιος 623
Καλλονή 47, 115, 159, 176, 286, 339, 427 Καραδήμος Ηλίας 607
Καλογερόπουλος Κωνσταντίνος 624 Καραθανάσης (ανθυπίλαρχος) 55
Καλογερόπουλος Χρήστος 186, 246, 624 Καραϊορδανίδης Βασίλειος 617
Καλόγερος Δημήτριος 610 Καραϊορδανίδης Ιωάννης 574
Καλόγηρος Γεώργιος 626 Καρακασίδης Ιορδάνης 189
Καλόγηρος Δημήτριος 626 Καρακεσίσογλου Ιάκωβος 363
Καλόγηρος Ζήσης 626 Καρακεσίσογλου Ιωάννης 363
Καλόγηρος Νικόλαος 626 Καρακίτσιος Ανδρέας 574
Καλογήρου Ιωάννης 417, 439 Καρακίτσιος Χρήστος 574
Καλογιάννης Γεώργιος 392 Καρακίτσιου 622
Καλτσούνης Β. 515 Καρακώστας Γιάννης 123
Καλύβας Χριστόφορος 607 Καραλής Δημήτριος (ιερέας) 358
Κάλφας Χρήστος (Ανδρέας) 304, 305 Καραλής Νικόλαος 611
Καμαρινόπουλος Φώτιος 642 Καραλής Χρήστος 190, 191
Καμπρέλας Γεώργιος 520, 642 Καραμανλής Κωνσταντίνος 586
Κανάβας Ιωάννης 624 Καραμάνογλου Ιορδάνης 189
Καναβού Φωτεινή 623 Καραμανώφ (ταγματάρχης) 338

569
Καραμεσίνης Στέργιος 379, 381, 387 Καραμπέσης 611
Καραμήτσιου Ευάγγελος 611 Καραμφυλλίδης Ιωάννης 617
Καραμήτσος Νικόλαος 536 Καρανίκα Αικατερίνη 615
Καραμούζης Ιωάννης 106 Καρανίκα Μαρία 615
Καραμπελάς Κωνσταντίνος 346 Καρανίκας Ιωάννης 392
Καραμπέρας Ιωάννης 508 Καρανίκος Γεώργιος 594
Καραμπέρης Νικόλαος 624 Καραπατάκης Κωνσταντίνος 172
Καραμπέρης Στέφανος 624 Καραπατάκης Τριαντάφυλλος 409
Καραπούλιος Γεώργιος 618 Καρασκόγιας Ιωάννης 536
Καραπούλιου Σταματία 618 Καρατζάς (Ιερώνυμος Τρωιάνος) 133, 134,
Καρασάββας Σεραφείμ 327 172, 260, 261, 269, 272, 278, 282, 283, 337
Καρατζήκος ή Τζήκος Στέργιος 387 Κάτρης Ανδρέας 117
Καραφίλης 421 Κατσαβάκης Δ. 629
Καραχάλιος Λουκάς 212 Κατσάκος 411
Καραχεισαρίδης Ηρακλής 223, 466 Κατσάλη Κωνσταντινιά 616
Καρδακάρης Σπυρίδων 536, 537, 539 Κατσάλη Παρασκευή 616
Καρδίτσα 86, 114, 554, 588 Κατσάλης Λεωνίδας 611
Καρέτσος Γεώργιος 615 Κατσάλης Χρήστος 478
Καρέτσος Σωκράτης 391 Κατσανίδης Γεώργιος 196, 224
Καρέτσου Αικατερίνη 615 Κατσάνος Αθανάσιος 100, 120
Καρέτσου Βασιλική 615 Κατσάνος Γεώργιος 172, 297
Καρέτσου Γιαννούλα 615 Κατσάνος Δημήτριος 613
Καρέτσου Χάιδω 615 Κατσάνος Θεμιστοκλής 115, 120, 300, 355,
Καρέτσου Χρύσω 615 376, 377, 445, 548
Καροτσιρέας Νικόλαος 602 Κατσαντώνης Νικόλαος 256
Καρπενήσι 554, 588 Κατσαράς Γεώργιος 123
Καρπερό 37, 43, 99, 150, 151, 154, 159, 160, Κατσαφίτης Στέφανος 220, 613
187, 201, 219, 221, 223, 224, 295, 315, 423, Κατσιγιάννης Ιωάννης 379, 381, 386
435 Κατσικόπουλος Βασίλειος 486, 487, 518, 520,
Καρτάλης Γεώργιος 139, 143, 275, 322, 371 524, 640
Καρτσιούνης Αθανάσιος 168, 172, 195, 297, Κατσιμήτρος Ταξιάρχης 463
305, 390, 401, 409, 437, 438, 490, 508, 509, Κατσιμήτρος Χαράλαμπος 30
551 Κατσογιάννης Ζήσης 206, 250, 439
Καρτσιούνης Γεώργιος 169, 172 Κατσόγιαννος Στέλιος (Γιάγκοβας) 226, 228,
Καρτσιούνης Ηλίας 211 233, 235, 238, 260, 272, 625.
Καρτσιώτης (Γεώργιος Βόγιας) 404 Κατσουγιάννη Αλεξάνδρα 616
Καρφίτσας Ιωακείμ 569 Κατσουγιάννη Ανδριανή 616
Κασιμόπουλος Βασίλειος 644 Κατσουγιάννη Βαρβάρα 616
Κάσσου Αγγελική 615 Κατσουγιάννη Δήμητρα 616
Κάσσου Βασιλική 615 Κατσουγιάννης Αθανάσιος 616
Κάσσου Ελισάβετ 615 Κατσουγιάννης Βασίλειος 616
Καστανιά Καλαμπάκας 271 Κατσούπης Δημήτριος 487
Κάστιας Χρήστος 621 Κατσώνης (Γεώργιος Λουκίνας) 508, 526,
Καστιλιόνε (λοχαγός) 283 527, 540, 551
Καστοριά 31, 71, 76, 85, 176, 187, 227, 229, Κατσώτας Παυσανίας 586
234, 325 Καφαντάρης Γεώργιος 371
Κατάκαλη 185, 187 Καψάλης Ι. 613
Κατακαλίδης Χαράλαμπος 304 Κεμεντζιάδης Χαράλαμπος 161, 162, 618
Κατάσος Φραγκίσκος 59 Κέντρο Βεντζίων 224, 238
Κατερίνη 127, 144 Κέντρος Στράτος (Σλομπόντας) 253, 254, 259,
Κατζέλης Γεώργιος 407, 408 260, 272
Κατούλας Νικόλαος 540 Κέντρος Πέτρος 85

570
Κεραμάρης Νικόλαος 237 Κοζιώνης Αθανάσιος 617
Κεραμίδας Ηλίας 392 Κοιλανίτη Πανάγιω 620
Κερασίδης Σίμος (Χρυσαφόπουλος) 256 Κοιλανίτη Παρασκευή 620
Κεράσοβο (Αγία Παρασκευή) 38, 57, 69, 122, Κοιλανίτης Βαρσάμης 619
126 Κοιλανίτης Σπύρος (ιερέας) 358
Κεραυνός (Χρήστος Αποστολίδης) 401 Κόκας Δημήτριος 392
Κέρκυρα 33, 183, 354 Κόκας Κωνσταντίνος 392
Κεφάλα Κωνσταντινιά 613 Κόκκαλης Πέτρος 307, 499, 587
Κεφάλας Ζήσης 613 Κοκκίνης Εμμανουήλ 419, 644
Κεχαγιάς Δημήτριος 293, 478 Κοκκινιά Γρεβενών 199, 210, 218, 228, 233,
Κεχαγιάς Ευθύμιος 100, 546 238, 246, 265
Κεχαγιάς Κωνσταντίνος 355, 356 Κόκκινος Γεώργιος 623
Κεχριμπάρης (ανθ/γός) 134 Κόκκινος Φιλοποίμην 44, 51, 53, 54, 64, 66
Κηπουριό 167, 170, 187, 224, 262, 330, 331, Κόκκινος Χρήστος 391, 397
338, 379, 402, 409, 419, 420, 421, 461, 465, Κοκκολιός Εμμανουήλ 398, 536
601 Κοκμοτός Δημήτριος 436, 537
Κηφισιά 26 Κοκονέτσης Χρήστος 518, 542
Κιάκας Νικόλαος 607 Κολέτσος Αχιλλέας 285
Κιάκος Νικόλαος 626 Κολιούσης Ευάγγελος 643
Κιβωτός 79, 184, 199, 217, 218, 219, 225, 228, Κολλημένος Δημήτριος 623
233, 246, 265, 310, 460, 503 Κολοβός Βασίλειος 611
Κικίτσας (Σαράντης Πρωτόπαπας) 130, 269, Κολοκυθάκι 200, 223
278, 303, 393, 411, 412, 413, 415, 468, 489, Κολοκυθάς Αριστοτέλης 592
506, 571, 573 Κολτσίδας 611
Κιλκίς 85, 143, 144, 303, 336 Κολτσίδας Στέργιος 615
Κιοσκιαρίδης Φίλιππας 203 Κομμάτος Ηλίας 392
Κιούσης Ιωάννης 436 Κομπόγιαννης Μιχαήλ 403, 409
Κισά Μπασάκ (Κυριάκος Παπαδόπουλος) 144, Κονάκης Ι. 614
336 Κονδύλης 182
Κισόπουλος Χρήστος 427 Κονισκός Καλαμπάκας 338
Κίσσαβος (Γεώργιος Μπλάνας) 130, 269, 278, Κόνιτσα 71, 126, 249, 325, 450, 498, 557
412, 415 Κονταξής Παναγιώτης 402, 403, 409
Κιτσούλης Νικόλαος 618 Κοντοκώστας Γεώργιος 318
Κλαδάκης Μάρκος 133 Κοντοκώτσιος Γεώργιος 169
Κλαζίδης Γεώργιος 459, 529, 614 Κοντοκώτσιος Παρμενίων 168, 171, 173, 211,
Κλεισιάρη Ελισάβετ 602 214
Κλεισιάρης Ευάγγελος 574 Κοντονάσης Ιωάννης 233, 234, 235, 238, 244,
Κλεισιάρης Ζήσης 574 624
Κλεισιάρης Θεόδωρος 607 Κοντός Γεώργιος 531, 642
Κλεισούρα 76, 78 Κοντός Ευάγγελος 536
Κλεισώρεια 437 Κόντος Νικόλαος 621
Κληματάκι 223, 228 Κόντος Χρήστος 621
Κληματσούδας Νικόλαος 623 Κόντου Μαρία 621
Κνίδη 158, 200, 223, 397, 417 Κόπανος Ν. 626
Κοβάτσης Αργύρης 412 Κοπάνου Πόπη 629
Κόγιας Κωνσταντίνος 392 Κοπατσάρης Χρήστος 461, 519, 641
Κόγιος Α. 614 Κόραβος Κωνσταντίνος 607
Κοέν Δαβίδ 123 Κορέλας Ευάγγελος 173
Κόζακας 130 Κόρινθος 96, 109, 262
Κοζάνη 30, 46, 56, 76, 77, 79, 110, 143, 144, Κοριξυνός Στέργιος 161, 162, 618
168, 209, 211, 226, 227, 229, 257, 295, 325, Κορνίδης Γεώργιος 461, 518, 528, 640
346, 396, 484, 505, 523 Κορυζής Αλέξανδρος 75, 79, 81

571
Κορυσχάδες 307 Κούτσιος Ηλίας 126
Κορυτσά 71, 451 Κούτσιος Κωνσταντίνος 608
Κορυφή (Βοΐου) 159 Κουτσιώρας Ευάγγελος 389
Κοσκερίδης Θεολόγος 608 Κουτσόγιωργας Παρασκευάς 641
Κοσμάς Γεώργιος (στρατηγός) 586 Κουτσοτόλης Απόστολος 608
Κοσμάτι 93, 170, 181, 205, 330, 331, 413, 461, Κραμποβίτης Βασίλειος 462
463, 509 Κρανιά Γρεβενών 94, 96, 113, 155, 156, 187,
Κοσούμης Βασίλειος 488 215, 316, 400, 465, 466
Κοτανίδης Ανανίας 608 Κρανιά Ελασσόνας 310, 401
Κότελης Ευθύμιος 419 Κρασσάς Αθανάσιος 398
Κοτενίδης Παρασκευάς 622 Κρήτη 81, 82, 199, 221, 346
Κοτενίδης Σάββας 622 Κριεκούκης Παναγιώτης 473
Κοτίδης Αναστάσιος 602 Κριθαράκια 223
Κοτίτσας ή Κουνέτας Κωνσταντίνος 392 Κρυόβρυση 313
Κοτοπουλάς Δημήτριος 436, 537 Κυδωνιές 167, 177, 196, 197, 198, 199, 222,
Κοτσάνης Αλέξανδρος 120, 219 223
Κοτσαφίτης Στέφος 623 Κυπαρίσσι 197, 198, 199, 222, 223
Κοτσίρας Ευθύμιος 392 Κυπριανού 290
Κοτύλη 384 Κυπριτζής Σοφοκλής 613
Κούβαρης Χρήστος 305 Κυρακαλή 160,161, 162, 309
Κούβαρος Βαγγέλης 250, 471 Κυρατζής 187, 188
Κουζαλίδης Δημήτριος 463 Κυρατζής Θωμάς 608
Κουζιώνης Ανδρέας 613 Κυρατζής Ιωάννης 195
Κουκάκης Ιωάννης 456 Κυρατζής Νικόλαος 439
Κούκος Αθανάσιος 425, 426 Κυρατζόπουλος Χρήστος 223, 239
Κούκου Αικατερίνη 425, 426 Κυρατλίδης Κοσμάς 151, 205, 215, 223
Κουκουντάσιος Γεώργιος (Ανδρεάδης) 393 Κύργιας Μιχάλης 123
Κούντουρας Στέργιος 255 Κυριαζίδης Γεώργιος 621
Κούπας Γεώργιος 608 Κυριακίδης Βασίλειος 363
Κουράκης Γεώργιος 487 Κυριακίδης Σταύρος 574
Κουρλάμης Χριστόδουλος 488 Κυριακόπουλος (υπολ/γός) 466
Κουρούπης Αθανάσιος 392 Κυριάκου Γεώργιος 481
Κουρουπός Βασίλειος 360 Κυριάκου Διαμάντης 209
Κουρουπός Νικόλαος 361 Κυριάκου Ζήσης 207, 208, 209, 213
Κουρτίδης Ιωάννης 574 Κυριατσούλης Ιωάννης 626
Κούρτογλου Δέσποινα 361 Κυριλλίδης Μιχαήλ 614
Κούρτογλου Παύλος 363 Κυριόπουλος Απόστολος 123
Κούρτογλου Στυλιανός 363 Κυρίτσης Βασίλειος 643
Κούρτογλου Χαράλαμπος 363 Κύρκος Σπύρος 614
Κουσίδης Νικόλαος 309 Κύρκου Μαρία 614
Κουσκούρας Ευάγγελος 619 Κύρου Β. 460
Κούσουλας Δημήτριος 419, 643 Κύτας Κωνσταντίνος 611
Κουταλής Κωνσταντίνος 608 Κωνσταντινίδης Μήτσος (Σάββας) 305
Κουτέρης Μιχαήλ 621 Κωνσταντινίδης Παναγιώτης 215, 223, 391
Κούτος Γεώργιος 611 Κωνσταντινίδης Στέφανος 223
Κουτούλας Κωνσταντίνος 198, 223 Κωνσταντινίδης Τριαντάφυλλος 120
Κουτούπας Όμηρος 571, 579 Κωνσταντίνος Α΄ (βασιλιάς) 108
Κουτρούμπας 540 Κωνσταντίνου Ιωάννης 391
Κουτσαλιάρης Αθανάσιος 174 Κωστάκης Νικόλαος 458, 519, 522, 535
Κούτσικος Γεώργιος 408, 614 Κωσταράζι 231, 233
Κούτσικος Κ. 614 Κωστάρας Γεώργιος 126
Κούτσικος Νικόλαος 150 Κωστάρας Νικόλαος 126

572
Κωστόπουλος Γ. (ταγ/ρχης) 258 Λασσάνης (Γκένιος Αθανάσιος) 130, 400, 401,
Κωστόπουλος Ιωάννης 117, 121, 122 407, 409, 411, 413, 415
Κωστόπουλος Κωνσταντίνος 352 Λάτσιος Γεώργιος 624
Κώτης Ευστάθιος 539 Λαφτσίδης Βασίλειος 224
Κωτίκας Στέργιος (ιερέας) 113, 155 Λαχανάς 143
Κωτίτσα Μαλαματή 612 Λεθ (λοχαγός) 339
Κωτουλόπουλος Χαράλαμπος 358 Λένιν 206
Κωτούρης Χαράλαμπος 608 Λεονταρίδης Φίλιππος 120
Κώτσιας Δημήτριος 222 Leotta Giuseppe (γιατρός) 285
Κώτσικας Γεώργιος 229 Λεσκοβίκη Ε. 614
Κώτσικας Κωνσταντίνος 396 Λεσκοβίκι 33
Κώτσιος Αθανάσιος 387, 397 Λέτσιος Αριστείδης 617
Κώτσιος Στέφανος 104 Λεύθερος Γεώργιος 616
Κωφίδης Δημήτριος (Ρήγας) 277,278 Λεύθερος Δημήτριος 616
Λεύθερου Βασιλική 616
Λ Λεύθερου Ευρυάλα 616
Λευκάδα 379
Λάβδα 98, 210, 283 Λευκοθέα 226
Λάγγας Ιωάννης 48 Λευτεριάς Τάσος 130
Λαγγουράνης Κωνσταντίνος 140, 303, 341 Λήπερ 342
Λάγιος Χρήστος 611 Λιάκα Ευδοκία 613
Λαγιώτης Χρήστος 622 Λιάκα Μαρία 613
Λαγκαδάκια 200 Λιάκας Νικόλαος 608
Λαγκαδάς 43, 44, 46, 183 Λιάκας Πέτρος 613
Λαδάς Αλέξανδρος 242, 372, 549 Λιάκος (Ηλίας Παπαδημητρίου) 252, 260, 304,
Λαδάς Χρήστος 588, 589 400, 411, 413, 467
Λαζαρίδης Βασίλειος 153 Λιάκος Αντώνιος 224
Λαζαρίδης Γεώργιος 256 Λιάκος Δ. 182
Λαζαρίδης Κώστας 86 Λιάκος Δημήτριος 222, 615, 617
Λαζαρίδης Παύλος 153, 613 Λιάκος Ευάγγελος 600
Λαζαρίδης Τάκης 404, 410, 424 Λιάμας ή Μπούρτσος Ζήσης 229
Λαζαρίδης Χαράλαμπος 222, 615 Λιάπη Φανή 627
Λάιος Αχιλλέας 100, 355 Λιάπης Ζήσης 611
Λάιος Θεμιστοκλής 518, 524, 641 Λιάπης Σωτήριος 537
Λάιος Κωνσταντίνος 409 Λίβανος 322
Λαλόπουλος Ανδρέας 143 Λιβερά 304
Λάλος Δημήτριος 614 Λίλος Θεόδωρος 619
Λάλος Ιωάννης 425 Λιναρδάκης Μιχαήλ 581
Λάμαρης Βασίλειος 618 Λιολιοπούλου Βαγγελή 593
Λάμαρης Γεώργιος 618 Λιόλιος Γεώργιος 422
Λάμαρης Ευθύμιος 608 Λιόλιος Στέργιος (ιερέας) 425, 427
Λαμία 79, 346, 586 Λιόντας Ιωάννης 296
Λαμπούκος Παναγιώτης 398 Λιστ (στρατάρχης) 75
Λαμπράκης Θεόδωρος (γιατρός) 340 Λιτόχωρο 393
Λαμπριανίδης Λάμπρος 324 Λίτσας Ιωάννης 614
Λαμπρόπουλος Αθανάσιος 602 Λιώσης Ανδρέας 569
Λαντζ (στρατηγός) 325 Λογοθετόπουλος Κωνσταντίνος 310
Λάρισα 31, 43, 44, 46, 76, 97, 99, 100, 103, Λόλας Γρηγόριος 598
104, 106, 114, 118, 122, 150, 169, 219, 245, Λόλας Νικόλαος 417
279, 346 Λονδίνο 82
Λασπάς Χρήστος 426 Λουκάκης (λοχαγός) 65
Λουκάκης Θεοχάρης 573

573
Λουκάκης Μιχαήλ 538, 641 Μακρίδης Ιωσήφ 224
Λουκάς (ανθ/γός) 474 Μακρίδης Νικόλαος 224
Λούκας Γρηγόριος 612 Μακρόπουλος Ι. 374
Λουκόπουλος (σμηναγός) 534 Μακρυγιάννης (Γιώργης Εμμανουηλίδης) 571
Λούλα 600 Μακρυγιάννης Στέργιος 608
Λουμπάκης Μανώλης 187, 188 Μαλαγάρης 320
Λουξεμβούργο 26 Μαλάμης Γεώργιος 623
Λουτρός 309, 310 Μαλιάρα Αικατερίνη 621
Λούτσος Δημήτριος 608 Μαλίτσα Ιφιγένεια 98
Λυκόρραχη 40 Μάλτα 320
Λύρας Κωνσταντίνος 436, 528, 539 Μανάκας ή Μανάκιας Θεοχάρης 175, 387
Λύτρα Ανθούλα 593 Μανάκος Βασίλειος 400
Μανδραβέλης Ιωάννης 123
Μ Μανδράκας Γεώργιος 409
Μάνθος (Βασίλης Αποστολίδης) 400
Μάγγος 611 Μανιαδάκης Κ. (υπουργός) 82, 180, 382
Μάγγος Φώτης 422 Μάνος Κωνσταντίνος 623
Μαγγούφης Δημήτριος 222 Μάνος Παναγιώτης 419, 518, 525, 640
Μάγιερς Έντυ 138, 146, 269, 270, 271, 272, Μάνου Ευαγγελή 621
275, 285 Μάντακας Εμμανουήλ 306, 307, 341, 350, 354
Μαγιορέσκο Τάκε 94 Μαντάς Χρήστος (στρατηγός) 463, 488, 503,
Μαζαράκης Γεράσιμος 118, 121, 122, 221 505, 523, 548, 549
Μακεδόνας (γιατρός) 515 Μάντζαρης Ηρακλής 176, 608
Μακρής Απόστολος 617 Μάντζιος (ταγ/ρχης) 244, 245, 253
Μακρής Δημήτριος (Μήτσος) 186, 195, 314 Μαντόγιας Κωνσταντίνος 618
Μακρής Μιχαήλ 117 Μαντούβαλος Μιχαήλ 123
Μακρής Χαράλαμπος 399 Μανώλη Γεωργία 616
Μανώλη Θεολογία 616 Ματράσης Χρήστος 427
Μανώλη Χρύσω 616 Μάτσικας Αθανάσιος 644
Μανώλης Μιχαήλ 616 Μαυραναίοι 99, 179, 181, 214, 250, 330, 333,
Μάξιμος Δημήτριος 446, 453, 502 456, 457, 461, 463, 469
Μάο Τσε- Τουνγκ 210 Μαυραντζάς Στέργιος 384, 412, 467
Μαράνος 182 Μαυρέλι 303, 326, 341
Μαργαρίτης Ιάσων 175 Μαυρής Αγγελής 643
Μαργιόλης Θόδωρος (Λευτέρης) 304, 305 Μαυρίδης Γεώργιος 223
Μαρδιροσιάν Σαρκής (Στέφανος) 305 Μαυρίδης Κωνσταντίνος 608
Μαρέντας Αθανάσιος 614 Μαυρίδης Παύλος 224
Μαρκεζίνης Σπύρος 586 Μαυροβούνιο 93,94
Μαρκόπουλος Ανδρέας (ιερέας) 155 Μαυρομάτης Κ. 275
Μαρκόπουλος Χρήστος 463 Μαυρονόρος 179, 462
Μάρκος Ζήσης 626 Μαύρος (Χρήστος Παλαμάς) 411
Μάρκος Ιωάννης 627 Μαχαιράς Ιωάννης 622
Μάρσαλ Τζωρτζ (στρατηγός) 373 Μεγάλο Σειρήνι 175, 177, 575
Μαρτζέλη Γεωργία 410 Μέγαρο 65, 154, 155, 173, 286, 287, 293, 339,
Μαρτζέλης Ανδρέας 608 410, 462, 470
Μαρτζέλης Ευάγγελος 608 Μέγκας Δημήτριος 518, 641
Ματζάνας Πέτρος 335 Μελάνθιο 259
Ματζάνας Στέφανος 335 Μέλιος Κωνσταντίνος 126
Μάτζαρης Γεώργιος 439 Μελίσσι 99, 154, 183, 195, 201, 202, 203, 204,
Ματζιάνας Ιωάννης 346 219, 220, 224, 286, 376, 398, 399, 422, 598
Ματούσης Νικόλαος 97, 102, 103, 104, 105, Μελιτσάκου Σταυρούλα 427
124, 159 Μένος 182

574
Μέξας (επίλαρχος) 44, 57, 66, 69 Μιχαλάκης Ε. 546
Μεριβάνης Δημήτριος 537 Μιχαλάς Νέστορας 419
Μέρμηγκα Ελένη 547 Μιχαλόπουλος Μιχαήλ 574
Μέρμηγκας Γεώργιος 608 Μιχατάσης Βιργίλιος 627
Μέρτζος Απόστολος 160 Μίχος Χρήστος 391
Μερτσιώτης Θωμάς 315 Μογκοπέτρος Γεώργιος 188
Μεσολόγγι 127 Μολόχας Γεώργιος 392
Μεσολούρι 198, 225, 241, 280, 281, 282, 285, Μολόχας Νικόλαος 392
286, 506, 509 Μοναστήρι 76, 94, 118
Μεσούντα 381 Μοναχίτι 181, 215, 314, 332, 380, 428, 455,
Μεσοχώρα Τρικάλων 271 479, 480, 484
Μεσσηνόπουλος Φώτιος 490, 495 Μοντιάνο 95
Μεταξάς Ιωάννης 2225, 26, 27, 28, 75, 84 Μοντιάνο Βίτο (λοχαγός) 126, 127
Μεταξιώτης Γεώργιος 642 Μόρφη 159, 276
Μέτζας Γεώργιος 256 Μόσιουλος Δημήτριος 126
Μέτσοβο 33, 35, 38, 76, 115, 450, 465, 466, Μόσχα 83, 179, 347, 354, 501, 556
477, 484, 508, 557 Μότσιος Ευάγγελος 176, 202, 224, 391
Μεχτέρογλου Στέφανος 363 Μουγδουσίδης Κωνσταντίνος 574
Μηλιά Γρεβενών 246, 359, 360 Μούλιας Ελευθέριος 419, 459
Μηλιά Μετσόβου 113, 268, 271, 298, 465, 466 Μουρίκης Θεοφάνης 519, 534
Μήλος 346 Μούσιας Γεώργιος 614
Μηνασίδης Ιωάννης 608 Μούσιος Ευθύμιος 618
Μησιάκα Σταματία 618 Μουσολίνι 81, 86
Μησιάκας Αθανάσιος 620 Μουστάκας Νικόλαος 409
Μησιάκας Βάιος 620 Μουστάκας Φώτης 196, 198, 223
Μησιάκας Δημήτριος 620 Μούτης Γεώργιος 627
Μήσιος Ανδρέας 480, 481 Μούχα Σύρμου 627
Μήσιος Βασίλειος 380, 381, 480, 481 Μούχα Χαρίκλεια 621
Μητράκη Ιωάννα 618 Μπαγάτσας Δημήτριος 392
Μητρόφσκι Πασχάλης 587 Μπαδέμας Στέργιος 574
Μητσάκος Σπυρίδων 644 Μπάζας ή Βάζας Χρήστος 390
Μήτσης Θεοφάνης 397, 537 Μπαϊρακτάρης Κωνσταντίνος 124, 126, 127
Μητσιμπούνας Γεώργιος 98, 109, 115, 626 Μπακάλης Γεώργιος 456
Μητσιμπούνας Εμμανουήλ 626 Μπακάλης Χρυσόστομος 611
Μητσιμπούνας Νικόλαος 101, 108, 626 Μπακιρτζής Ευριπίδης 303, 306, 307, 340
Μήτσιος Χαράλαμπος 608 Μπακόλας Φώτιος 643
Μήτσιου Στέργιος 608 Μπάκος Γεώργιος (στρατηγός) 79
Μητσιούλης Γεώργιος 298, 355, 356 Μπάκος Δημήτριος 611
Μητσόπουλος Νικόλαος 239 Μπαλαγιάννης Γαβριήλ (ιερομόναχος) 429
Μηχαντάδης Αθανάσιος 618 Μπαλαγιάννης Χρήστος 644
Μηχαντάδης Ορέστης 618 Μπαλατζής Ευγένιος 611
Μηχουλίτσης Μ. 627 Μπαλατσός Μήτσος 305
Μικρόκαστρο 235 Μπαλής Δημήτριος 269
Μικροκλεισούρα 200 Μπάλλας Ανάργυρος 518, 531
Μικρολίβαδο 213, 214, 330, 332 Μπαλντούμης Γεώργιος 358
Μίλλαν Μακ 341 Μπαλντούμης Ευθύμιος 619
Μιλονέζι (υπολοχαγός) 159 Μπαλντούμης Σαράντης 575
Μίμης Ιωάννης 401 Μπαλοδήμος Νικόλαος 111,149
Μίμης Χρήστος 623 Μπαλοδήμου Ελισάβετ 619
Μισιώτας Δημήτριος 620 Μπαλοδήμου Κωνσταντινιά 619
Μιχάλαγας (Μιχαήλ Παπαδόπουλος) 144, 145, Μπαλοδήμου Παναγιώτα 619
172, 256, 363 Μπαμπάκος Αθανάσιος 627

575
Μπαντής Χρήστος 621 Μπιζιούρας Γεώργιος 617
Μπαράκας Γεώργιος …, 614 Μπιζιούρας Δημήτριος 617
Μπάργκας Δημήτριος 608 Μπιζιούρας Παναγιώτης 445, 546
Μπάρδας Νικόλαος 627 Μπίκας Χαράλαμπος 296
Μπαρίκας Παναγιώτης 617 Μπικέρης Δημήτριος 406
Μπαρμπακίτσος (Χρήστος Τζουμάκης) 508 Μπίλλας Βασίλειος 467
Μπαρμπαλέξης Δημήτριος 196, 198, 223 Μπίνιαρης Κοσμάς 98
Μπαρμπαλιάς (Ηλίας Ρούνης) 260, 315, 396, Μπίρκας Αθανάσιος 215
397, 401, 417, 474, 508, 571 Μπίρκας Κώστας 168, 169, 175, 319, 437
Μπαρμπαρούσης Γεώργιος 618 Μπίσκαρης Αθανάσιος 398
Μπάρμπας Θωμάς 143 Μπίσκας Απόστολος 529
Μπαρμπούτας Γεώργιος 392 Μπίσκας Βασίλειος 529
Μπαρμπούτας Δημήτριος 392 Μπίσκας Θωμάς 575
Μπαρμπούτας Ζήσης 392 Μπίσκας Ιωάννης 359, 529
Μπαρούτας (Θωμάς Λιόλιος) 411 Μπιτόπουλος Κωνσταντίνος 176
Μπαρτζιώτας Βασίλης 499, 564, 571, 573, 587 Μπλάντος Περικλής 620
Μπαρτζούμας Ιωάννης 113 Μπλέτσας Αθανάσιος 522
Μπασδέκης Γεώργιος 612 Μπλούτσος Αριστείδης 204
Μπασδέκης Μιλτιάδης 115 Μπόζιαρης Ευθύμιος 619
Μπάσδης Αργύριος 627 Μποζοβίτης Χρήστος 600
Μπασιαρδάνης Γεώργιος 627 Μπόκα Ζήσω 612
Μπασιαρδάνης Ιωάννης 608 Μπομπορίδης Ηλίας 31
Μπασινάς Παναγιώτης 409 Μπόροβας Νικόλαος 624
Μπαστάρας Μάρκος 573 Μπουγιώτα Βασιλική 547
Μπατακόγιας Βασίλειος (Καραφωτιάς) 260, Μπούκας Χρήστος 602
385, 390, 410, 413, 417, 418, 423, 467, 508 Μπουκλάς Α. 546
Μπάτζιος Δημήτριος 608 Μπουκοβάλα Μαρία 612
Μπαχτσεβάνος Ιωάννης 623 Μπουκοβάλας Κωνσταντίνος 612
Μπαχτσεβάνου Αρετή 623 Μπουκοβίνας Κοσμάς 412
Μπαχτσεβάνου Τριανταφυλλιά 623 Μπουκουβάλας Ζήσης 608
Μπαχτσιβάνας Δημήτριος 613 Μπουλγούρης Βασίλειος 412
Μπέγκας Στέργιος 390 Μπούλκες 375, 379, 382, 383, 384, 385, 411
Μπέης Γεώργιος 627 Μπουλογιάννης Κοσμάς 144, 225, 234, 244,
Μπεκιάρης Γρηγόριος 612 253, 255, 256, 624
Μπεκιαρόπουλος 259 Μπούμπαρης Γεώργιος 608
Μπεκρής Χαρίλαος 519, 641 Μπούμπαρης Ιωάννης 439
Μπέλα Μαρία 627 Μπούμπαρης Νικόλαος 391
Μπέλας Χαρίσης 392 Μπούμπαρης Σπύρος 179, 290
Μπελάσκα Βουλγαρίας 451 Μπουραξάκης Δημήτριος 644
Μπέλλας Ιωάννης 621 Μπουρδάκης Δημήτριος 461
Μπέλλος Γεώργιος 335 Μπούσιος Γεώργιος 309
Μπέλλος Ευθύμιος 619 Μπούσμπας Αριστείδης 153
Μπέλλου Χρήστος 608 Μπούσουλας Ιωάννης 569
Μπελούκας Μιχάλης 256 Μπούστος Χρήστος 627
Μπέντας Κωνσταντίνος 244, 624 Μπούτης Ζήσης 613
Μπέρδας Θωμάς 624 Μπούτος Λάζαρος 611
Μπέρτι (συνταγματάρχης) 279 Μπούτος Λάμπρος 615
Μπεσεριτσά 309 Μπούτσης Δημήτριος 608
Μπατζίκος 611 Μπραζωτίκας Δημήτριος 127
Μπέτσος Γεώργιος 123 Μπράουν (Στήβενς) 269
Μπιζάκης Γεώργιος 246 Μπρασινίκας Δ. 614
Μπιζάκης Νικόλαος 422 Μπρεντ (ταγ/ρχης) 325

576
Μπρέντα Χρυσάνθη 602 Νίκζας Ζήσης 123, 124, 125, 127
Μπρέντας Δημήτριος 478, 479 Νίκζας Ιωάννης 123
Μπρέντας Ιωάννης 291 Νίκζα Ελένη 123, 125
Μπρέντας Στέργιος 478, 479 Νίκζα Μαρία 123
Μπρόβας Χρήστος 406 Νικόδημος Νικηφόρος 624
Μπρούμπας Θύμιος 157 Νικολαΐδης Γεώργιος 124, 125
Μπρούμπας Σάββας 157 Νικολαΐδης Παναγιώτης 363
Μύλλερ (ταγ/ρχης 269) Νικολίτσας Γεώργιος 225
Μυλωνάς Αλέξανδρος 324, 371 Νικολόπουλος Αναστάσιος 310
Μυλωνάς Ευάγγελος (Κωστάκης) 393 Νικολόπουλος Κωνσταντίνος 569
Μυλωνάς Θεόδωρος 171, 175, 179, 196, 198 Νικολουδάκης Θεμιστοκλής 400
Μυριδάκης Μιχαήλ 147 Νίκου Βασίλειος 429
Μυρσίνα 210, 265, 309 Νίκου Δημήτριος 455
Μυτιληναίος 298 Νίκου Ιωάννης 623
Μωυσιάδης Γεώργιος 306 Νίκου Στέργιος 332, 620
Μωυσιάδης Σπύρος 224 Νιμπής Φερδινάρδος 96, 113
Νίτας Μιχαήλ 627
Ν Νίτσιος Ιωάννης 392
Νίτσος Νικόλαος 256
Νάκας Θεόδωρος 592 Νουλίκας Ιωάννης 627
Νάκκας Χαρίλαος 418, 518, 525, 641 Νούσιος Γεώργιος 623
Νάματα 254 Ντάγκας Αλέκος 387, 397
Νάουσα 168, 169, 554, 588 Ντάγκας Γρηγόριος 387, 397
Νάσης Παναγιώτης 273 Ντάγκας Ευάγγελος 622
Νασίκας Δημήτριος 99 Ντάγκας Κωνσταντίνος 398
Νασιόπουλος Απόστολος 222, 615 Ντάγκας Νικόλαος 622
Νάσκου Πηνελόπη 627 Νταγκονίκος Λάμπρος 622
Νάστας Βασίλειος 613 Νταϊλιάνης Βασίλειος 197, 198, 223, 385, 390
Νατσιόπουλος Αθανάσιος 424 Νταλίπης Αθανάσιος 445
Νατσιόπουλος Βασίλειος 594 Ντάλλας Νικόλαος 619, 623
Νατσιόπουλος Χρήστος 593 Νταλός Ιωάννης 251
Νατσιοπούλου Χρυσούλα 593 Νταμπίκης Ιωάννης 204
Νατσούλης Θωμάς 522, 523, 532 Νταμπούκας 160
Νεάπολη (Κοζάνης) 37, 39, 79, 211, 229, 231, Νταούκας Αλέξανδρος 627
233, 234, 238, 245 Νταπόλιας ή Ντώνας Νικόλαος 619
Νεμέρτσικας (Κώστας Ράπτης) 385, 508, 509, Ντάσκας Ελευθέριος 40
551, 570 Ντατσής Νικόλαος 160
Νεντής Ιωάννης 159 Ντέμπος Αλέξανδρος 617
Νεράιδα Τρικάλων 381 Ντέμπος Στέργιος 617
Νερούτσου 300, 621 Ντερόπουλος Βασίλειος 613
Νέστορας Αθανάσιος 223, 391, 470, 484 Ντέφας Παναγιώτης 608
Νεστόριο 231 Ντήτριχ (στρατηγός) 80, 81
Νησί 473 Ντιγκόλης Χρήστος 621
Νιάνιος Αθανάσιος 620 Ντίνας Απόστολος 613
Νιάνιος Βασίλειος 620 Ντίνας Ματθαίος 574
Νιάνιος Γεώργιος 620 Ντιόνερ (συν/χης) 328
Νιάνιος Ηλίας 620 Ντίτσος Ιωάννης 627
Νιάνιος Κωνσταντίνος 214 Ντίτσος Νικόλαος 627
Νιγρίτα 143 Ντόγκα Βικτωρία 472
Νιδριώτης (λοχαγός) 45, 49 Ντόκος Απόστολος 100, 101, 110, 628
Νικηφόρος (Ηρακλής Παπαδόπουλος) 210, Ντόλιας Ευθύμιος 608
225, 250, 251, 252, 259, 260, 304, 305 Ντόλιας Χαράλαμπος 574

577
Ντόνας Γ. 614 Παλαιολόγος Γ. (συν/χης) 341
Ντόντης Βασίλειος 456 Παλαιολόγος Κώστας 571
Ντότσικας Ευάγγελος 224 Παλαιοχώρι Βεντζίων 473
Ντούμας Κωνσταντίνος 400 Παλαλίδη 153
Ντούμας Στέργιος 608 Παλαμάς Κωστής 72
Ντούντας Ζήσης 115, 355 Παλαντζάς Βάιος 467
Ντρενάς Λεωνίδας 571 Παλάσκας Παναγιώτης (Παππούς ή Τζαβέλας)
Ντώνα Χρυσίστα 622 393, 404, 414
Ντώνας Ανδρέας 175 Παλάσκας Χρήστος 608
Παλιοσέλι 62
Παλιούρας Κοσμάς 385
Ξ Παλιουριά 185
Πάλλας Παναγιώτης 289, 567
Ξάνθη 178 Παναγιωτίδης Δημήτριος (ταγ/ρχης) 253
Ξάνθη Θεοδώρα 593 Παναγιωτίδης Χρήστος 222, 615
Ξάνθη Χρυσάνθη 593 Παναγιωτόπουλος Δημήτριος 617
Ξάνθης Βασίλειος 593 Παναγιωτόπουλος Ζαφείριος 644
Ξάνθος Κωνσταντίνος 608 Παναγιωτόπουλος Ιωάννης 226, 253, 624
Ξενόφου Ανδρέας 408 Παναγιώτου Αγνή 593
Ξηρολίμνη 228 Παναγιώτου ή Παναγιωτόπουλος Αναστάσιος
Ξηροτύρης Ηλίας 571 622
Ξιάλης (Γκορομίσιος) Κωνσταντίνος 239 Παναγιώτου Μαρία 457
Παναγιώτου Χάιδω 593
Πανάς Μιχάλης 278
Ο Πανόραμα 67, 210, 315, 318
Πάνος ( Ευριπίδης Καπετάνιος) 393, 411, 412,
Οικονομίκος 99 413, 415, 507, 508, 514
Οικονόμος Γεώργιος 618 Πανταζής Αθανάσιος 45, 50, 63, 64, 66
Οικονόμου Βασίλειος 176 Πανταζής Ιωάννης 621
Οικονόμου Κυριάκος 613 Πανταζής Κωνσταντίνος 420, 445, 461, 463,
Οικονόμου Κωνσταντίνος 618 490, 503, 518, 520, 523, 549, 550, 551, 640
Ολίτα (υπολοχαγός) 159 Παντέρη Ελένη 620
Ολύμπιος Δημήτριος 493 Παντόγιας Θεόδωρος 618
Ομαλή Βοΐου 263 Πάντσεβο Γιουγκοσλαβίας 451
Οξύνεια (Μερίτσα) Καλαμπάκας 204, 228 Παπαβραμίδης Στέργιος 176, 187
Οροπέδιο 197, 462 Παπαβραμίδου Όλγα 182
Ουάλας (ταγματάρχης) 275 Παπαγεωργίου Απόστολος 608
Ουγγαρία 354, 451, 565, 597 Παπαγεωργίου Γεώργιος 143, 465
Ουζμπεκιστάν 597 Παπαγεωργίου Δημήτριος (Βελισσάρης) 260,
Ουίλσων (στρατηγός) 341 388
Παπαγεωργίου Ευθύμιος 388
Παπαγεωργίου Κωνσταντίνος 617
Π Παπαγεωργίου Τηλέμαχος 122, 123, 124
Παπαγεωργόπουλος Νικόλαος (ιερέας) 151
Παγκαρλιώτης Θανάσης (Ξανθάκης) 305 Παπαγεωργόπουλος Χαράλαμπος 359
Πάδες 63, 65, 68 Παπαγιάννης Θύμιος 238
Παΐλας Κωνσταντίνος 462 Παπαγιάννης Ιωάννης 176
Πάκας Λεωνίδας 627 Παπαγιάννης Κωνσταντίνος 408
Πάκος Γεώργιος 617 Παπαγιαννόπουλος Βασίλειος 223
Παλαιόκαστρο 200, 229 Παπαγιαννόπουλος Μιχαήλ 237, 624
Παλαιοκνίδη 200, 474 Παπαγιαννόπουλος Τάκης 223
Παλαιολόγος (Δημήτριος Ζυγούρας) 200, 223,
233, 260, 417, 423, 474, 508, 564, 625

578
Παπάγος Αλέξανδρος (αρχιστράτηγος) 26, 27, Παπαθανασίου ή Τσιάλτας Απόστολος 204,
79, 561, 585, 586, 588, 590 623
Παπαδάκης Θεόδωρος 409, 456, 459 Παπαθανασίου Γεώργιος 110
Παπαδάκης Χρύσανθος 406 Παπαθανασίου Γ. 627
Παπαδάμος Μιχαήλ 388 Παπαθανασίου Θωμαή 616
Παπαδημήτρης Δ. 587 Παπαθανασίου Ιωάννης (συν/χης) 143, 273
Παπαδημητρίου Αθανάσιος 487 Παπαθανασίου Ιωάννης 538, 641
Παπαδημητρίου Ανδρέας 643 Παπαθανασίου Μιλτιάδης 98
Παπαδημητρίου Γεώργιος 225, 455 Παπαθανασίου Μιχαήλ 609
Παπαδημητρίου Δημήτριος 379, 620 Παπαθανασίου Νικόλαος 226, 627
Παπαδημητρίου Κωνσταντίνος 620 Παπαθανασίου Στέργιος 627
Παπαδημητρίου Σπύρος 385, 390, 413, 467, Παπαθανασίου Σωτήριος (συν/χης) 44, 51, 52
470, 508, 531 Παπαθανασίου Σωτήριος 106
Παπαδημητρίου Σταυρούλα 621 Παπαθεοδώρου Αθανάσιος 190, 191
Παπαδοκάκης Ζαχαρίας 98 Παπαθεοδώρου Διαμαντής 335
Παπαδόπουλος Αχιλλέας 363 Παπαθεοδώρου Νικόλαος 623
Παπαδόπουλος Βασίλειος 253, 305, 617, 624 Παπαθωμάς Θωμάς (ιερέας) 126, 127
Παπαδόπουλος Γεώργιος 151, 152, 187 Παπαθωμάς Θωμάς 199
Παπαδόπουλος Γρηγόριος 613 Παπαϊωαννίδης Γεώργιος 222, 615
Παπαδόπουλος Δημήτριος (στρατηγός) 31, 64 Παπαϊωάννου Αχιλλέας 384, 412, 467
Παπαδόπουλος Ελευθέριος 409 Παπαϊωάννου Γεώργιος 480, 613
Παπαδόπουλος Ευάγγελος 224, 644 Παπαϊωάννου Νικόλαος 158
Παπαδόπουλος Ευδόκιμος (ιερέας) 429 Παπακωνσταντίνου Ευθύμιος 389
Παπαδόπουλος Θεόδωρος 539, 642, 643 Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος 487, 500,
Παπαδόπουλος Θεόπιστος 224, 598, 599 518, 520, 641
Παπαδόπουλος Ιωάννης 574 Παπακώστα Χρύσω 616
Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος 144, 372, 573 Παπακώστας Ιωάννης 616
Παπακώστας Κωνσταντίνος 379
Παπαδόπουλος Λεωνίδας 574
Παπαλαζάρου Αβραάμ 363
Παπαδόπουλος Μιχαήλ 363
Παπαλαζάρου 145
Παπαδόπουλος Νικόλαος 467, 611, 621
Παπαλέξης Αλέκος (Ζαρκοδήμος) 169, 177
Παπαδόπουλος Όμηρος 363
Παπαλέξης Τάκης 189
Παπαδόπουλος Όμηρος (λοχαγός) 445
Παπαλεξίου Αλέξανδρος 100
Παπαδόπουλος Σπύρος 185, 319, 391
Παπαμαργαρίτης Νικόλαος 389
Παπαδόπουλος Σωκράτης 608
Παπαμήλιος Θεόδωρος 388
Παπαδόπουλος Φίλιππος 167, 313
Παπανδρέου Γεώργιος 132, 145, 187, 190,
Παπαδόπουλος Χαράλαμπος 210
322, 323, 324, 342, 345, 348, 349, 356, 369,
Παπαδόπουλος Χρήστος 239, 391, 400, 414,
446, 453, 586
416, 456, 622
Παπανικολάου Αλέξανδρος 100
Παπαδοπούλου Άννα 622
Παπανικολάου ή Δασκαλόπουλος Γεώργιος
Παπαδοπούλου Μάρθα 621
623
Παπαδοπούλου Μαρία 621
Παπανικολάου Δημοσθένης 621
Παπαευθυμίου Δήμητρα 457
Παπανικολάου Μιχαήλ 391
Παπαευθυμίου Ζήσης 457
Παπανικολάου Σπύρος 573
Παπαευθυμίου Πανάγιω 457
Παπανικολάου Στέργιος 300
Παπαευθυμίου Προκόπης 469, 470
Παπανίκος ή Παπαϊωάννου Άλκης 613
Παπαζήση Ελένη 127
Παπανίκος Κωνσταντίνος 391
Παπαζήσης Γεώργιος 621
Παπανίκος Στέργιος 391
Παπαζήσης Σταύρος 609
Παπαντώνης Β. 614
Παπαζήσης Χρήστος 180, 197
Παπαντώνης Γεώργιος 609
Παπαθανασίου Αθανάσιος 110, 627
Παπαντωνίου Γεώργιος 471
Παπαθανασίου Άννα 616
Παπαξάνθης Χαράλαμπος 315, 316, 317

579
Παπαπαναγιώτου Δημήτριος 176, 212, 296 Παρτσαλίδης Μήτσος (στέλεχος ΚΚΕ) 143,
Παπαπέτρου Δημήτριος 392 354, 374, 587
Παπαπέτρου Ιωάννης 392 Πασόγλου Δημοσθένης 602
Παπαποστόλου Αθανάσιος 310 Πασχάλης Χρήστος 539
Παπαποστόλου ή Παπατόλιος Αθανάσιος 390 Πατακιούτα Αννούλα 622
Παπαπούλιος Αριστείδης 615 Πάτζετ (στρατηγός) 320
Παπαπούλιου Ελένη 615 Πατούνας Θεόδωρος 609.
Παπάρας Δημήτριος 609 Πατούνας Ιωάννης 609
Παπαργύρης Βασίλειος 619 Πάτρας Ιωάννης 463
Παπαργύρης Ευάγγελος 619 Πατσαούρας Ιωάννης 627
Παπαρίζος Ιωάννης 621 Πατσαούρας Αριστ. 627
Παπαρίζου Βικτωρία 621 Πατσιαβούρας ή Πατσαούρας Ιωάννης 110
Παπαρίζου Σύρμω 622 Πάτσικας Στέργιος 155
Παπαρώσιος Κωνσταντίνος 613 Πάτσιος Κωνσταντίνος 467
Παπάς Αναστάσιος 644 Πατσούρας Γιάννης 384, 412
Πάπας Απόστολος 110, 627 Παυλίδης Μηνάς 224
Παπάς Βασίλειος 461 Παυλίδης Μιχάλης 190, 391, 600
Παπάς Δημήτριος 644 Παυλίδης Στυλιανός 361
Παπάς Θωμάς 643 Παύλος (Κώστας Κολιγιάννης) 508, 509, 564
Παπάς Λεωνίδας 643 Παύλος Α΄ (βασιλιάς) 26, 449, 453
Πάπας Στέργιος 110 Παύλου Δημήτριος 599
Παπάς Χρήστος 644 Παχύς Νικόλαος 621
Παπασίμος Ευθύμιος 246, 304, 391, 397, 400, Πέγιος Κωνσταντίνος 211
413, 416, 421 Πειραιάς 136, 346, 349, 350, 353, 377
Παπασταματίου Κωνσταντίνος 120 Πελοπίδας (Παντελής Λάσκαρης) 130
Παπαστεργίου Ζήσης 619 Πέμας Κωνσταντίνος 117, 118, 122, 627
Παπαστεργίου Νικόλαος 419 Πεντάλοφος 32, 159, 222, 225, 233, 251, 252,
Παπαστεργίου Χρήστος 472 266, 282, 286, 287, 293, 296, 300, 322, 336,
Παπατζέλος Κωνσταντίνος 408 337, 339
Παπατζήκας Ηλίας 488 Περδίκη Ντούλα 622
Παπατόλιος Απόστολος 182, 185, 416 Περδίκης Απόστολος 628
Παπατόλιου 315, 317 Περδίκης Γεώργιος 628
Παπατόλιου Κοσμάς 618 Περδίκης Λάζαρος 93, 110
Παπαχαραλάμπους-Προκοπίου Σπύρος 299 Περιβολάκι 225, 426, 470
Παπαχατζή Λουΐζα 627 Περιβόλι 65, 66, 94, 96, 108, 110, 111, 113,
Παπαχρήστου Αθανάσιος 455 115, 176, 177, 211, 242, 250, 300, 340, 484
Παπαχρήστου Γεώργιος 459, 461, 485, 518, Περικλής (Αλέκος Σιέμπης) 183
640 Περιστέρα (Βοΐου) 234
Παπαχρήστου Ηλίας 425 Περόνι (ταγματάρχης) 232, 239, 242
Παπαχρήστου Ιωάννης 455 Περτούλι 273, 274, 275, 279, 281, 287, 296,
Παπούλιας Μιχαήλ 622 298, 451
Παραβίδης Δημήτριος 607 Πετράκης Αριστείδης 461
Παρασκευά Μ. 614 Πετρίδης Παύλος 609
Παρασκευάς 182 Πετρίτης (Πολυχρόνης Βάης) 456, 508
Παρασκευή Δεσκάτης 309, 310 Πετρόμπεης (Αλέκος Σακαλής) 277, 315, 396,
Παράσκος Ιωάννης 335 409, 416, 566
Παρδάλης Κωνσταντίνος 609 Πετροπουλάκι Καστοριάς 410
Παρίσι 111, 136, 370 Πετρουλάκης Δ. 271, 273
Παρλαβάντζας Νικόλαος 536, 537, 539 Πέτρου Δημήτριος 408
Παρλέτσης Κωνσταντίνος 611 Πέτρου Ζήσης 619
Παρόρειο 181 Πέτρου Χρήστος (ιερέας) 149, 166, 207, 356,
401, 454

580
Πέτσιας Δημήτριος 611 Ποπώφ 206
Πεχτασίδης Μιχάλης 383 Ποράβας Αθανάσιος 623
Πηγαδίτσα 223, 420, 463 Ποράβας Αριστείδης 385, 397
Πηγατσιώτης Απόστολος 219 Ποράβας Γεώργιος 359, 549, 550
Πηγατσιώτης Δημήτριος 202, 224 Πόρος 200
Πηγατσιώτης Ιωάννης 177 Πόρτης Μιλτιάδης 123, 124, 144, 225, 234,
Πήτος Λεωνίδας 628 244, 252, 253, 255, 256, 624
Πήχας Γεώργιος 628 Πόρτης Σταύρος 624
Πήχας Φερδινάρδος 628 Πορφύρης Παύλος 539
Πηλιτσίδης Θεόπιστος 183, 195, 201, 202, Πορφυρογένης Μιλτιάδης 308, 449, 499, 501,
391, 598, 599, 600, 601 587
Πίβουλος 627 Ποτοσίδης Γεώργιος 574
Πιπίκας ή Μπιμπίκας Αθανάσιος 609 Πουλατσίδης Λάζαρος 621
Πιπίλας Χ. 614 Πούλιος Αθανάσιος 593
Πιπιλιάγκας Χρυσόστομος 372 Πούλιος Δημήτριος 623
Πίσπερης Άγγελος 269 Πούλιος Κωνσταντίνος 379, 381, 385, 388
Πισπιρίκος Θωμάς 105, 106, 114 Πούλιος Νικόλαος 593, 598
Πιστικίδου Λουκία 184 Πούλιος Στέφανος (ιερέας) 253
Πιστόλης Ευάγγελος 408 Πούλιου Δέσποινα 593
Πιτένης Περικλής 106 Πούπη Ελένη 111
Πιτσίκας Ιωάννης (στρατηγός) 30 Πούπης Βιργίλιος 96, 111, 628
Πιττακής (υπολ/γός) 44 Πουρνάρας Χρήστος 623
Πλαστήρας Νικόλαος 136, 369, 370 Πραιτώρι 95, 106
Πλατής Ιωάννης 518, 641 Πράπας Γρηγόριος 379, 381
Πλειώνης Γ. 447 Πράσκα Βισκόντι 26, 32
Πλήκα Αμαλία 616 Πρέντις Ρόναλντ (ταγ/ρχης) 262, 266
Πλήκα Βάια 616 Πρέστον Τζακ (ταγ/ρχης) 122, 123, 124, 127
Πλήκα Μαλαματή 616 Πριόνια 250
Πλήκα Ροζαλία 616 Πρίτας Βασίλειος 612
Πλήκας Δημήτριος 616 Πρίτας Κωνσταντίνος 204, 612
Πλήκας Κωνσταντίνος 616 Προβίδας Ευάγγελος 408
Πλήκας Χρυσόστομος 379 Προδρόμου Θεοχάρης 409, 522, 528, 640
Πλησσιώτης Ιωάννης 609 Προκόπης Διογένης 299
Πλιάτσικας Ηλίας 622 Προκοπίδης Κοσμάς 372
Πολίτης Δημήτριος 598, 602 Προκοπίου Νικόλαος 535
Πολίτης Δημήτριος (Μήτσος) 184 Πρόσβορο 200, 210, 225, 241, 242, 332, 470
Πολιτόπουλος Βασίλειος 456 Προυτσάλης Αχιλλέας 397, 467
Πολίτσης Κωνσταντίνος 392 Προύφας Νικόλαος 187
Πολύδενδρο 218, 228, 233, 246, 265, 310, 593 Προφέντζας Γεώργιος 111, 114, 125,126, 628
Πολύζος Γεώργιος 239 Πρώιος Ιωάννης 401
Πολύλακκο (Βοΐου) 226, 237 Πρωτόγηρος Λάζαρος 617
Πολυνέρι 65, 66, 67, 187, 189, 197, 198, 210, Πτολεμαΐδα 77, 144
225, 398, 410, 423 Πυλορώφ (υπίλαρχος) 59, 61
Πολυχρονόπουλος Ασημάκης Πύλος 183
Πολυωραίος Γεώργιος 110, 627 Πυλωροί Γρεβενών 200, 417
Πολυωραίος Δημήτριος 627 Πυριόχος Ιωάννης 350
Πολωνία 25, 26, 451, 565, 597 Πυρογιάννης Νικόλαος 100, 613
Ποντίκας Γεώργιος 114, 176 Πυρογιάννης Χρήστος 613
Ποντίκας Χριστόφορος 297, 300 Πυρομάγλου Κομνηνός 136, 275
Ποντινή 417, 473, 474 Πυτιλάκος Αντώνιος 392
Ποντοκώμη 304
Ποπότης Κωνσταντίνος 569

581
 Ρ Ρομπόλης Κωνσταντίνος 311, 312, 313, 314,
316, 317
Ράλλης Ιωάννης 310 Ρομπόλης Στέργιος 208, 293, 312, 313, 401,
Ράλλης Πέτρος 324, 374 417
Ραμαντάνης Ηλίας 609 Ρος (λοχαγός) 275
Ράμμος Αθανάσιος 292, 293, 401 Ρόσιος Ανδρέας 628
Ράμμος Γεώργιος 208, 250, 291, 292, 293, 437 Ρόσιος Δημήτριος 628
Ράμμος Δημήτριος 609 Ρόσιος Χρήστος 628
Ράμμος Ιωάννης 293 Ρούκας Γεώργιος 644
Ράμμος Νικόλαος 208, 293 Ρουμανία 94, 102, 103, 105, 106, 109, 354,
Ράμμος Χρήστος 190, 191, 209, 288, 289, 291, 451, 498, 565, 597
292, 297, 316, 417, 436, 437, 522, 537 Ρουμελιώτης Άθως 146
Ραποτίκας Βασίλειος 105 Ρούμπικ Αλβανίας 379
Ραποτίκας Γεώργιος 245, 248 Ρούσος Πέτρος 86, 384, 411, 499, 587
Ράπτης Ανδρέας 426 Ρουτζέρο (στρατηγός) 123
Ράπτης Κωνσταντίνος 467 Ρόφτσια Δέσπα 628
Ράπτης Μάρκος 356 Ρύμνιο 473, 474
Ράτζας Αθανάσιος 392 Ρώμη 25
Ράτζας Κωνσταντίνος 392 Ρωσία 196
Ραυτόπουλος (συν/χης) 279 Ρώσιος Ανδρέας 478, 479
Ραψομανίκης Νικόλαος 535 Ρώσιος Κωνσταντίνος 179, 206, 207
Ρέλλας Ζήσης 224 Ρωσσικόπουλος Στέργιος 98, 124, 126
Ρέντης Κωνσταντίνος
Ρέντζιο (ανθυπολοχαγός) 157 Σ
Ρέντζος Θεόδωρος 643
Ρεπετσάς Ευστάθιος 500 Σαβάκης Αλέξανδρος 59
Ρήγας 422 Σαββίδης Ιωάννης 222, 614, 615
Ριζόπουλος Αλέξανδρος 481 Σαββίδης Κοσμάς (Λεβεντάκος) 305
Ριζόπουλος Γεώργιος 467 Σαββίδης Στ. 587
Ρίζος Αθανάσιος 643 Σαββίδης Συμεών 153
Ρίζος Απόστολος 612 Σαγάνης Ελευθέριος 643
Ρίζος Γεώργιος 527, 643 Σαϊτζής Δημήτριος 391
Ρίζος Ζήσης 628 Σακαβάρας Βασίλειος 392
Ρίζος Θεόδωρος 612 Σακαλής Γεώργιος 324
Ρίζος Μιχαήλ 628 Σακελλαρίδης Αναστάσιος 143
Ρίζος Νικόλαος 628 Σακελλαρίου Βασίλειος 628
Ρόβας Δημήτριος 616 Σακελλαρίου Γεώργιος 609
Ρόβας Νικόλαος 93, 115 Σακελλαρίου Δημήτριος (Καναλιώτης) 269
Ροδάκης Δημήτριος 398 Σακελλαρίου Επαμεινώνδας (γιατρός) 515
Ροδιά Γρεβενών 177, 197, 199, 484 Σακελλαρίου Παρμενίων 500
Ροδιά Λάρισας 105 Σακελλίου Γ. 98
Ροδοχώρι 186, 246, 259, 260, 263, 264 Σακκάς Κωνσταντίνος 487
Ροΐδης Μιχάλης 571, 579 Σάκκος Δημήτριος 408
Ρόκας Ιωάννης 622 Σακοράφα Μαρία 615
Ρολογάς Χαρίλαος 168 Σακοράφας Δημήτριος 615
Ρόμελ (στρατάρχης) 145, 147 Σακουράφας Αθανάσιος 609
Ρομπόλη Παρασκευή 312 Σαμαρά Κωνσταντινιά 613
Ρομπόλη Σοφία 547 Σαμαρά Σταμούλα (Σταματία) 622
Ρομπόλης Γεώργιος 313 Σαμαρά Στεργιανή 613
Ρομπόλης Ιωάννης 149, 208, 293, 313, 401, Σαμαρά Τάμου 622
417 Σαμαράς Αθανάσιος 99, 392
Σαμαράς Ιωάννης 609

582
Σαμαράς Σταύρος 372 Σιαλμάς Νικόλαος 456
Σαμαράς Χρήστος 310 Σιαμάς Πολύκαρπος 487
Σαμαρίδης Γεώργιος (Λογοθέτης) 269 Σιάντος Γιώργης 86, 87, 131, 133, 135, 142,
Σαμαρίνα 39-59, 63-67, 94-99, 102, 105, 107, 187, 306, 307, 308, 346, 347, 354, 374
109, 113, 115, 123, 124, 126, 154, 155, 167, Σιάτιστα 76, 77, 79, 197, 199, 200, 226-236,
241, 598 238, 239, 240, 245, 291, 309, 396, 484
Σαμαρτζέας Νικόλαος 398 Σιαφαρίκας Αθανάσιος 620
Σάμος 82 Σιαφαρίκας Γεώργιος 620
Σαμουήλ Γεώργιος (συν/χης Χωρ.) 352 Σιαφαρίκας Δημήτριος 620
Σαμπάνης Ιωάννης 123 Σιαφαρίκας Ιωάννης 620
Σαμπάνης Λάμπρος 572 Σιαφαρίκας Κωνσταντίνος 620
Σαμπανίδης Ιωάννης 617 Σιαφαρίκας Παναγιώτης 612
Σανιδάς Αντώνιος 436, 522 Σιαφαρίκας Σπύρος 620
Σανίδας Νικόλαος 115 Σιδερίδης Παναγιώτης 403, 409
Σανόπουλος Αλέκος 471 Σιδηρόπουλος Θεόδωρος 225, 244, 253, 255,
Σαρακατσάνης Δημήτριος (Μακεδόνας) 412, 256, 624
571 Σιδηρόπουλος Ιωάννης 467, 485, 609
Σαρακήνα 172, 201, 223, 238, 423 Σιέμος Αλέξανδρος 609
Σαράντη Ουρανία 612 Σίμος Αθανάσιος 574
Σαράντης Θεόδωρος 258, 445 Σίμος Δημήτριος 615
Σαράντης Κοσμάς 612 Σίμος Ιωάννης 396
Σαράντης Χρήστος 478, 479 Σίμος Κωνσταντίνος 615
Σαράφης Στέφανος 134, 139, 257, 258, 267- Σιμούλης Βασίλειος 439
275, 279, 286, 287, 322, 338, 339-343, 346, Σιμουρέκη Φανή 622
347 Σινάπης Σπύρος 537
Σάργκας (Σάργανας) Γεώργιος 239 Σιούλας Γεώργιος 290, 298, 305, 401, 470,
Σαρηγιαννίδης Χαράλαμπος 617 478
Σάρρας Γεώργιος 518, 641 Σιούλας Δημήτριος 454, 615
Σαρρής Γεώργιος 478, 479 Σιούλας Ζήσης 478, 479
Σαρρής Ζήσης 213 Σιούλας Θεόδωρος 250, 251, 252, 290, 311,
Σάρρος Κωνσταντίνος 199, 223 312, 314
Σάρρος Νικόλαος 169 Σιούλας Κυριάκος (Γιάκας) 290, 478, 479
Σάρταλης Χρήστος 356 Σιούλας Κωνσταντίνος 149, 472, 478, 530
Σβαρνιάς Παναγιώτης 56 Σιούλης Νικόλαος 377, 445, 546, 569
Σβώλος Αλέξανδρος 307, 308, 342, 348, 349 Σιούμπουρας Γεώργιος 177
Σγουρίτσας Χρ. 342 Σιούτας Γεώργιος 609
Σγούρος Βασίλειος 467 Σιταράς 417
Σδράβος Χαρίσης 381, 593 Σίττας Δημήτριος (ιερέας) 429
Σδράγκας Νικόλαος 392 Σιώλας Αλέκος 481
Σδρούλας Σπύρος 628 Σιώλας Ανδρέας 574
Σεβαστιάδης Θεμιστοκλής 220, 613 Σιώλας Δημήτριος 574
Σεβαστιάδης Κλέαρχος 195 Σιώμος Απόστολος 126
Σεβαστιάδης Φιλάρετος 195 Σιώμος Γεώργιος 424
Σειρηνιώτης Δημήτριος 611 Σιώμος Χρήστος 126
Σελαγιώτης (Σαλαγάδας) Αργύριος 239 Σκαλοχώρι 226
Σέντζας Γεώργιος 392 Σκανδάλης Ανδρέας 419, 642
Σέπερς (συν/χης) 345 Σκλήφας Ευάγγελος 609
Σέρβια 31, 46, 76, 245 Σκόδρας Ευάγγελος 614
Σερβία 94 Σκόμπυ (στρατηγός) 341, 342, 343, 346, 347,
Σέρρες 85 350, 351, 356, 357
Σιαδήμας Γεώργιος 618 Σκοπετέας Ευάγγελος 456
Σιακαβάρας Γεώργιος 295

583
Σκοτίδας (Νικόλαος Θεοχαρόπουλος) 197, Σταμπουλίδης Ευστάθιος 617
198, 200, 201, 203, 215, 222, 226, 233, 235, Σταμπουλίδης Λεόντιος 359, 361
252, 253, 259, 260, 384, 385, 390, 411, 413, Σταμπουλίδης Στάθης 219
571, 625 Σταυρής Παναγιώτης 518, 533, 640
Σκουλούδης Σταύρος 522 Σταυρός (Παλαιοχώρι) 190, 191
Σκούρας Ευάγγελος 488 Σταύρου Κωνσταντίνος 400
Σκρίμας Γεώργιος 628 Στεργιάδης Νικόλαος 400
Σκρίμας Μιχαήλ 628 Στεργιόπουλος Δημήτριος (Φανέλας) 222, 615
Σκύλας Ανδρέας 489 Στέτνερ (στρατηγός) 325
Σλίμης Αλέξανδρος 296 Στεφανίδης Θεόδωρος 466
Σμίξη 49, 66, 67, 94, 99, 108, 286, 315, 317, Στεφανίδης Ιωάννης 598, 602
318, 332, 340 Στεφανόπουλος Ιωάννης 598
Σμόλικας (Νίκος Ξυνός) 260, 272, 278, 326, Στεφανόπουλος Στέφανος 586
337, 339, 413 Στεφόπουλος Κίτσος 572
Σμύρνη 93 Στέφος Γεώργιος 609
Σοβιετική Ένωση 25, 83, 85, 86, 178, 354, Στέφου Χρήστος 644
412, 450, 451, 501, 556, 587 Στεφούλης Αθανάσιος 149
Σούλης Στάμος 114 Στολιόπουλος Ηλίας 31
Σούμπασης Β. 575 Στούπας Δημήτριος 417, 439
Σοφιανόπουλος Ιωάννης 103, 369, 371, 374 Στούπας Φώτης 199, 223
Σοφιανός (Γιώργης Ηλιάδης) 456, 570 Στούπας ή Γκολέτσος Χαράλαμπος 417, 439
Σοφούλης Θεμιστοκλής 371, 453, 454, 588 Στουρναρέικα 338
Σπαής Ιωάννης 154 Στρακούλας Νικόλαος 177, 197, 199, 385,
Σπαής Λεωνίδας 136 390, 397, 413
Σπανόπουλος Βασίλειος 613 Στρασβούργο 449, 450, 501
Σπανός Γεώργιος 609 Στράτος Γεώργιος
Σπανός Νικόλαος 628 Στρίγγος Λεωνίδας 315, 443, 489, 499, 506,
Σπανός Παντελής 570, 572, 587
Σπάπης Αθανάσιος 610 Στυλιανάκης Ιωάννης 592
Σπάρτακος 269 Στυλιανός Ζ. 169
Σπήλαιο 59, 179, 190, 191, 204-209, 213, 220, Στυλιανού Ανδρέας 478, 479
240, 250, 288-293, 297, 298, 299, 311, 314, Στυλιανού Χρήστος 207, 478, 479
316, 332, 356, 362, 417, 423, 470, 477, 478 Σύδενδρο 197, 199, 310
Σπηλιωτόπουλος Παναγιώτης 343 Συρεκήλης Χρήστος 392
Σπίρτος Θεμιστοκλής 100, 445, 546 Σύρρος Βασίλειος 518, 539, 640
Σπυρίδης Ιορδάνης 618 Σύφας Κωνσταντίνος 642
Σπυρίδων (Μητροπολίτης Ιωαννίνων) 80 Σφενδόνης Ιωάννης 229
Σπυρούλης Γεώργιος 208 Σώκας Αθανάσιος 421
Σπυρούλης Στέργιος 208 Σωτήρης Κ. 614
Στάθης 184, 411 Σωτηρίου Ιωάννης 45
Σταθόπουλος Γεράσιμος (μοναχός Ι. Μ.
Ζάβορδας) 429
Σταθόπουλος Ε. 579 Τ
Στάλιν 347, 354, 450, 563
Σταμάτης Άνθος 98 Ταβουλάρης Κωνσταντίνος 45, 52, 60
Σταματόπουλος Ηλίας 136 Ταγάρας Ευάγγελος 158
Στάμος Δημήτριος 470, 529 Ταλασίδης Κοσμάς 610
Στάμος Ιωάννης 305 Ταλιαδούρης Κωνσταντίνος 171, 334, 309,
Στάμος Χρήστος 172 372
Σταμπέκης Νικόλαος 618 Ταμπουκάς Δημήτριος 609
Σταμπουλίδης Γεώργιος 361 Ταμπούρης Αδάμος 620
Σταμπουλίδης Ελευθέριος 361 Ταμπούρης Γεώργιος 620
Τανόγλου Παύλος 306, 614

584
Ταξιάρχης 155, 156, 157, 204, 218, 228, 233, Τζήμας Χρήστος 188, 388
246, 265 Τζημουράκας Χρήστος 115
Ταπακίδης Γ. 587 Τζιατζιάφης Στέργιος 609
Τάρας Θεμιστοκλής 611 Τζίβος Ευθύμιος 399, 535
Τάρης Νικόλαος 408 Τζίμινας Γεώργιος 609
Ταρλατζής Κλέαρχος 250 Τζιμούλας Ελευθέριος 609
Ταρλατζής Χρήστος 602 Τζίνα Δέσπω 126
Τασαρλής Δημήτριος 379, 381, 388 Τζίνα Ελένη 126
Τασιανίδης Αχιλλέας 188 Τζίνας Δημήτριος 123
Τασιανόπουλος Δημήτριος (Μήτσος) 166, Τζίνας Ιωάννης 122, 123, 124, 125, 127
179, 196, 197, 198, 200, 201, 203, 215, 260, Τζίνας Σιώκας 123, 124
311, 314, 319 Τζιότζιορας Χρήστος 617
Τασιανοπούλου Δέσποινα 619 Τζιότζιος Βασίλειος 260, 271, 272, 273, 275
Τασκένδη 173, 176, 597 Τζιουβάρας Ανδρέας (ιερέας) 428
Τασόπουλος Αναστάσιος 622 Τζιούφας Ανδρέας 620
Τάσος (Γιώργος Χειμερινάκης) 400 Τζιούφας Αντώνιος 215
Τάχας Κωνσταντίνος 97, 103, 104 Τζιούφας Απόστολος 620
Τεβραλής Βασίλειος 305 Τζιούφας Γεώργιος 620
Τεγογιάννη Τόνα 622 Τζιούφας Ιωάννης 213, 214, 215, 216
Τεγογιάννης Δ. 628 Τζιρότι Μάριο (στρατηγός) 32
Τεγογιάννης Ιωάννης 622 Τζιώβα Αναστασία 614
Τεγογιάννης Μιχαήλ 111, 628 Τζιώγκας Κωνσταντίνος 615
Τέγος Γεώργιος 250, 470, 478 Τζιώρας Μιχάλης 335
Τέγος Δημήτριος 470, 478 Τζόλια Ιωάννα 618
Τέγος Νικόλαος 478, 479 Τζόλιας Γεώργιος 611
Τέγος Στέργιος 478, 479 Τζόνσον (ταγ/ρχης) 263
Τεγουγιάννης Βασίλειος 609 Τζορέλας Θωμάς 624
Τέμπο (Σβετόζα Βουκμάνοβιτς) 272 Τζότζα Κότσε 272
Τερζόπουλος Βασίλειος 256 Τζούγκρας Χρήστος 609
Τερπόφσκι Λάζος (Ζησιάδης Λάζαρος) 85, Τζουμερκιώτης Γεράσιμος 384
130, 175, 256 Τζώνος Χρήστος 239
Τζαβέλας (Γιάννης Αγγελέτος) 382 Τιούκαλιας Δ. 229
Τζαλαμπύρας Β. 614 Τίρανα 32, 471, 565
Τζανάνης Κωνσταντίνος 379 Τίτο 270, 273, 379, 450, 451, 556, 562, 563
Τζελέπης Αθανάσιος 621 Τόκιο 25
Τζελόλο 258 Τόζιος Χρήστος 617
Τζένας Νικόλαος 379, 380, 381 Τόλης Λουκάς 609
Τζεφ (Gordon Greed) 141 Τόλης Χρήστος (Προμηθέας) 250, 251
Τζήκα Αικατερίνη 593 Τολίκας Γεώργιος 617
Τζήκα Βασιλική 593 Τολίκας Μιχαήλ 617
Τζήκα Κυριακή 593 Τολίκας Περικλής 617
Τζήκα Μαλαματή 593 Τόλιος Αθανάσιος 427, 471
Τζήκας Βασίλειος 204, 612 Τομέσκου Δέσπα 628
Τζήκας Γεώργιος 391, 593 Τορέγκας Χρήστος 398
Τζήκας Γιαννακούλης (Καρακώστας) 186, 300 Τορτοπίδης Παύλος 617
Τζήκας Ευθύμιος 522 Τόσκας Αθανάσιος (ιερέας) 618
Τζήκας Νικόλαος 120, 593 Τόσκας Κωνσταντίνος 618
Τζήλιας Γεώργιος 239 Τότσικα Μαρία 602
Τζήμας Ανδρέας (Σαμαρινιώτης) 85, 86, 131, Τότσικας Κωνσταντίνος 619
134, 267-275, 287 Τούλιας Ηλίας 539, 642
Τζήμας Γεώργιος 187 Τουμπουλίδης Παύλος 571, 572
Τζήμας Παναγιώτης 518, 640 Τουρνάς Νικήτας 408

585
Τραγουλιάς Γεώργιος 641 Τσιαμήτρος Γεώργιος 190,191
Τρανόβαλτο 402 Τσιαρτσιάνης Ζήσης 250, 470, 478
Τράντζας Αναστάσιος 467 Τσιάτας Ανδρέας 197, 199, 223
Τραπεζίτσα 310 Τσιβής Δημήτριος 199
Τριάμπας Απόστολος 392 Τσιγάρας Αθανάσιος 392
Τριανταφύλλης Ιωάννης 569 Τσιγάρας Χρήστος 392
Τριανταφυλλόπουλος Χαράλαμπος 65, 66 Τσιγγούνης Αλέξανδρος (στρατηγός) 495
Τριανταφύλλου Παναγιώτης 256 Τσίγκας Δημήτριος 611
Τρίκαλα 120, 271, 381, 382, 484, 505 Τσίκαλος Νικόλαος 224
Τρικκαλίδης Κωνσταντίνος 392 Τσίκας Ζήσης 224
Τρικοκκιά 185, 225, 295, 303, 328, 337, 422, Τσικρίκας Ανδρέας 93
424, 468 Τσικρίκης Χρήστος 392
Τρίκωμο 178, 181, 187, 205, 215, 303, 325, Τσίλης Γεώργιος 643
330, 332, 338, 340, 379, 455, 485 Τσιλίκας Νικόλαος 379
Τριφύλλι 185, 425 Τσιλινής Στέργιος 211
Τσαγγαλίδου Χαρίκλεια 361 Τσιλινίκος Δημήτριος 392
Τσάγιος Γεώργιος 644 Τσιλινίκος Χρήστος 392
Τσαγκανάκης Γεώργιος 609 Τσιλίφης Γεώργιος 539
Τσακαλίδης Στυλιανός 363 Τσιμίκας Στέργιος 619
Τσακαλώτος Θρασύβουλος 350 Τσιντάρης Γεώργιος 419
Τσακίρης Δημήτριος 427 Τσιντζιλίδας Δημήτριος 392
Τσακνάκης Νικόλαος 424 Τσιοκάνη Γ. 614
Τσακνοχώρι 180, 195, 197 Τσιόλας Αθανάσιος 602
Τσακστάρας Γεώργιος 565 Τσιόλας Γεώργιος 622
Τσακστάρας Νικόλαος 200 Τσιομπλή Θωμαή 593
Τσαλδάρης Κωνσταντίνος 372, 446, 452, 453, Τσιομπλής Σαράντης 593
564 Τσιοπλής Ευθύμιος 331, 617
Τσαλικίδης Αλέξανδρος 210 Τσιοπλής Χρήστος 471
Τσαμέτης Αθανάσιος 335 Τσιοπλίκας Λάμπρος 471
Τσάμης Στέφανος 644 Τσιοπολίδης Δημήτριος (Μήτσος) 185
Τσάμης Παύλος 347 Τσιότας Χρήστος 211
Τσάμπουρας Δημήτριος 239 Τσιουμπέκου Στεργιανή 628
Τσανανάς Γεώργιος 106 Τσιουμπουκλής Δημήτριος 99,628
Τσανίκας Ιωάννης 609 Τσιούρα Όλγα 457
Τσανικλίδης Κωνσταντίνος 224 Τσιουραπτσής Ν. 628
Τσανικλίδης Χαράλαμπος 151 Τσιούρας Αλέξης 457
Τσαντεκίδης Αβραάμ 644 Τσιούρας Γεώργιος 470
Τσαραδήμος Λάμπρος 644 Τσιούρας Δημήτριος 619
Τσάρας Βασίλειος 518, 520, 641 Τσιούρας Ευάγγελος 359
Τσαρίτσανη Ελασσόνας 106 Τσιούρας Ιωάννης 335
Τσάτας Γεώργιος 310 Τσιούρας Στέργιος 458
Τσάτσος Αθανάσιος 628 Τσιούτσιου Ευαγγελή 622
Τσάτσος Αντώνιος 628 Τσιούφας 224
Τσάτσος Θ. 342 Τσιουφλίδης Γεώργιος 246
Τσάτσος Κωνσταντίνος 103, 586 Τσίπας Ανδρέας 85, 86
Τσάτσος Χρήστος 628 Τσιρίκας Αθανάσιος 617
Τσάφος Μανόλης 380 Τσιρίκας Γεώργιος 598, 617
Τσεχοσλοβακία 354, 565, 597 Τσιρίκας Κωνσταντίνος 470
Τσιακμάκας Νικόλαος 297 Τσιρίκας Νικόλαος 598
Τσιάλτας Απόστολος 218 Τσιρίκας Στέργιος 331
Τσιάλτας Χρήστος 598, 602, 623 Τσιριμώκος Ηλίας 129, 306, 307, 308, 348,
Τσιάμης Δημήτριος 392 349, 374

586
Τσιρίου Σπύρος 150
Τσιρογιάννης Ευάγγελος 391
Τσιρογιάννης Κωνσταντίνος (Βόλγας)
358
Τσίρος Αριστοτέλης 318, 435
Τσίρος Βασίλειος 318, 397
Τσίρος Γεώργιος 318, 435
Τσίρος Δημήτριος 318, 396
Τσιρώνης Σωτήριος 643
Τσίτσας Χρήστος 527, 643
Τσιτσιλίδης Δημοσθένης 392
Τσιώμης Ευστάθιος 126
Τσιώμης Λεωνίδας 127
Τσιώτας Στέφανος 335
Τσογγαλίδης 182
Τσόγιας Διαμάντης 208
Τσόγκας (ενωμοτάρχης) 436
Τσολάκης Π. 546
Τσολάκογλου Γεώργιος (στρατηγός) 31,
80, 81, 102, 213, 248
Τσοτύλι 169, 233, 234, 245, 269, 271,
484
Τσουδερός Εμμανουήλ 81, 320, 321, 371
Τσουκανάρας Ιωάννης 617
Τσουκνίδης Ιωάννης 226
Τσούκα 414
Τσουλίκας Γεώργιος 392
Τσούμπανος Ευάγγελος 126
Τσούμπανος Λεωνίδας 124, 125, 126
Τσούμπανος Χρήστος 126
Τσούπας Γεώργιος 489
Τσουπινάκη Σουλτάνα 124, 125, 127
Τσουπινάκης Αθανάσιος 125, 127
Τσούτρας Δημοσθένης 97, 103, 104
Τσούτσης Αλέξανδρος 644
Τσώρτσιλ Ουίνστων 321, 322, 347, 350,
353, 354, 357
Τσώτσης Στέργιος 610
Τύμπας Π. 614
Τυράκης Μιλτιάδης 400
Υ Φουρκιώτης (Παπαστεργίου Ν.) 399
Υφαντής Ευάγγελος 277
Υψηλάντης (Αλέκος Ρόσιος) 217, 228, 254,
260, 326, 389, 393, 394, 397, 398, 400, 404,
407, 409, 410, 413, 418, 420, 421, 444, 446,
468, 474, 508, 509, 514, 551, 564, 565, 571,
625
Φ Φώλιας Ιωάννης 182, 186
Φαλής ή Φαχίδης Ηρακλής 610
Φαρδύκαμπος 109, 122, 230, 231, 233, 234,
177, 238, 239, 240, 256
Φαρμάκης Αχιλλέας 305
Φαρσιαρώτος Μιχαήλ 628
Φαρσιαρώτου Μαρία 628
Φαρσιρώτος Δημήτριος 168, 169, 176, 177
Φαρσιρώτος Ζήσης 169
Φασέκης Μιλτιάδης 391
Φασούλας Αθανάσιος 422
Φασούλας Θεόδωρος 617
Φασούλας Νικόλαος 617, 620
Φασούλας Χριστόφορος 617
Φάσσας Βασίλειος 161
Φάσσας Δημήτριος 204, 612
Φάσσας Ηλίας
Φάσσας Ιωάννης 610
Φελί ή Φιλί 170, 178, 417
179, Φίλιος Βασίλειος 296
Φίλιος Γεώργιος 610
272, Φιλιππαίοι 49, 51, 55, 59, 63, 64, 225, 250,
251, 264, 340, 434, 470
Φίλος Γ (Θωμάς Ιωαννίδης) 130, 170, 171,
175, 180, 195-202, 204-217, 225, 253
Φιλιώτης Δημήτριος 202
Φιλτίσης Δημήτριος 409
Φλάισερ Χάγκεν 276
Φλαμπουράρι 127
Φλέκας Κωνσταντίνος 532
Φλιάταρης Ευριπίδης 593
Φλούλης Δημήτριος 271, 273, 278
Φλώκος Κωνσταντίνος 377, 435, 519
Φλώρινα 31, 71, 76, 85, 169, 227, 254, 255,
346
Φολέγανδρος 172, 173
351, Φόντας 404
Φορφόλιας Βαγγέλης 384, 412, 471
Φούλας Μιλτιάδης 643
Φούντης Αναστάσιος 115, 212, 216, 319
Φούρκα Κόνιτσας 40, 41, 49, 50, 61, 69, 111,
212
Φουρλίγκας Βασίλειος 618
Φούφας Δημήτριος 611
Φράγκος Νικόλαος 104
Φραντζεσκάκης Κωνσταντίνος 118
Φρασερίτης Χρήστος (ιερέας) 105
Φριζής Μαρδοχαίος 69
Φροντιστής Αθανάσιος (στρατηγός) 144
Φωκάς (Βαγγέλης Παπαδόπουλος) 508
Φώλη Σοφία 628
587
Φωστερίδης Αντώνιος (Αντών Τσαούς) 145 Χατζημπύρος Νικόλαος 610
Φωτεινός (Δημήτριος Κυρατζόπουλος) 197, Χατζημπύρος Οκταβιανός 106, 628
198, 200, 201, 203, 205, 215, 222, 226, 233, Χατζηπαρασίδης Γεώργιος 224
234, 252, 253, 259, 260, 385, 390, 411, 413, Χατζής Γεώργιος 623
423, 460, 508, 625 Χατζής Δημήτριος (ταγματάρχης) 143
Φωτίου Ιωάννης 471 Χατζής Δημήτριος 199
Χατζής Θανάσης 134
Χατζής Μιχάλης 172, 177, 182, 183, 185, 190
Χ Χατζησταυρίδης Ιωάννης 461, 463
Χείμαρρος (Βασίλειος Γκανάτσιος) 259, 385,
Χάιτας Βασίλειος 153 390, 411, 423, 427, 460, 508, 514, 551
Χάιτας Κωνσταντίνος 222, 615 Χειμερινό (Βοΐου) 155, 156
Χαλάτσογλου Δημήτριος 363 Χελιδόνης Αδάμος 127
Χαλάτσογλου Σοφία 362 Χελιδώνης Μιχαήλ 610
Χάλκη Δωδεκανήσου 40 Χιλς (αντ/ρχης) 269
Χαμαλίδης Ιωάννης 617 Χίος 104
Χαμαλίδης Νικόλαος 224 Χίτλερ Αδόλφος 86
Χάμμοντ Νίκολας 262, 263, 264, 265, 266, Χονιάζης Νικόλαος 618
267, 282, 283, 284, 295 Χονδρογιάννης Δημήτριος 199
Χανής Γεώργιος 406 Χονδρογιάννης Κωνσταντίνος 177, 197, 199,
Χαντάβας Αθανάσιος 618 223, 239
Χαντάβας Αλέξανδρος 331 Χονδροδείνης Στέργιος 622
Χαντάβας Ευρυβιάδης 618 Χότζα Εμβέρ 273
Χαντζιάρας Αθανάσιος 629 Χότος Νικόλαος 629
Χαντζιάρας Φώτιος 628 Χριστάκης Ανδρέας 455
Χαραλαμπίδης ή Σεϊτανίδης Γεώργιος 224 Χριστάκης Γεώργιος 481
Χαραλαμπίδης Δημήτριος 153 Χριστάκης Νικόλαος 480
Χαραλαμπίδης Ιωάννης 153, 363, 613 Χριστίδης Φώτης (Χριστόφορος) 183
Χαραλαμπίδης Ιωσήφ 363 Χριστοδουλόπουλος Θωμάς 611
Χαραλαμπίδης Λάζαρος 224 Χριστοδούλου Βάιος 610
Χαραλαμπίδης Σταύρος 363 Χριστοδούλου Ιωάννης 296
Χαρίσης Δ. 614 Χριστόπουλος Βασίλειος 412
Χαρισιάδης Αριστοτέλης 123 Χριστόπουλος Ιωάννης 118, 121, 122
Χαρισιάδης Γρηγόριος 225 Χριστούλης Αθανάσιος 610
Χαρισιάδης Δημήτριος (Καραϊσκάκης) 226, Χριστοφιλέας Επαμεινώνδας 457
228, 233, 235, 260, 625 Χριστοφοράτος Δημήτριος 644
Χαρισίου Χαρίσης 335 Χριστοφοράτος Κυριάκος 408
Χαρισόπουλος Ανδρέας 183, 190 Χρυσάκης Δημήτριος 392
Χαρίτος Ιωάννης 400 Χρυσάκης Κωνσταντίνος 392
Χαρίτος Παύλος 610 Χρυσαυγή 159
Χαριτούδης Κωνσταντίνος 408 Χρυσούλα 626
Χασάν Αδάμ (μουφτής) 309 Χρυσοχόου Αθανάσιος 248
Χασιώτης Δημήτριος 189 Χρυσοχόου Χρήστος 296, 297, 435
Χασπερίδης Αβραάμ 611 Χρώμιο 473
Χατζάκης (ανθ/στής) 399 Χωμενίδης Χρήστος 129
Χατζηανθίμου Άνθιμος 189
Χατζηβασιλειάδης Λεόντιος 363 Ψ
Χατζηβασιλείου Χρύσα 86, 587 Ψάρια Αναστασία 623
Χατζηζήσης Δ. 614 Ψάριας Αθανάσιος 455, 465, 485
Χατζηθεοδωρίδης Σπύρος 362 Ψάρρας Στέργιος 610
Χατζηκωνσταντίνου Άνθιμος 457 Ψαρρός Δημήτριος (συνταγματάρχης)
Χατζήμπεης Στρατής 307, 308 132,139, 140,
Χατζημπύρος Ζήσης 628

588
141, 142, 143, 255, 275, 308, 322
Ψάρρας Δ. 331, 614

Ω
Ώτας Γεώργιος 238

589