Professional Documents
Culture Documents
الانتخابات المصرية في ظل التعددية التسلطية وما بعدها ، 1976 - 2012
الانتخابات المصرية في ظل التعددية التسلطية وما بعدها ، 1976 - 2012
()2152- 5791
ﺍﻻﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺕ ﺍﻟﻤﺼﺮﻳﺔ ﻓﻲ ﻇﻞ ﺍﻟﺘﻌﺪﺩﻳﺔ ﺍﻟﺘﺴﻠﻄﻴﺔ ﻭﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ 2012 - 1976 ، ﺍﻟﻌﻨﻮﺍﻥ:
ﻣﺠﻠﺔ ﺩﺭﺍﺳﺎﺕ ﺷﺮﻕ ﺃﻭﺳﻄﻴﺔ -ﺍﻷﺭﺩﻥ ﺍﻟﻤﺼﺪﺭ:
(*)
د .أمين إبراهيم الدسوقي ﺍﻟﺪﺳﻮﻗﻲ ،ﺃﻳﻤﻦ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺍﻟﻤؤﻟﻒ ﺍﻟﺮﺋﻴﺴﻲ:
ﻣﺞ ,16ﻉ 60 ﺍﻟﻤﺠﻠﺪ/ﺍﻟﻌﺪﺩ:
ﻧﻌﻢ ﻣﺤﻜﻤﺔ :مقدمة:
2012 ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﻤﻴﻼﺩﻱ:
()2152- 5791
(*)
د .أمين إبراهيم الدسوقي
مقدمة:
فم د ر ددئرداد د ة رد ةاتل ددتردد ددوردت ددمثر د ردخياب د جتر،2151رتيف ددارا د ور ددةر ددذر فةددد د ر
دخددت ثررد ر21رراد خ وراثينر2155رد ددم ر(رد رلصد لة)أرو د ر رددةر د رد خيابد جترظرتشد يف رددصظد ر
دمتيبأروايفدسردمدي عتثرددييفد دجتردد يف مديفترحلدبردمتبيفدت،روايفدسربلدثر د ة رد ةلد؟ رد دي ل أرو د در
تددتنرخد ديف،رد ددة روديفهت د ثرظردديم يف د ردد د ينأرو د ر ررددبرد د رو ل د رديفعم د رظرددةمليفددترد خياب بيفددتأر
وايفسرمي ةرت برضةسرد ش اترددشةتيفترظرد خياب جتردد خيفتأرظرت رع تجترظر د ر د رد ةتلدتر
دخياب د جتر ل ددسرددش ددة،ر-2155ر2152رإلع دداورام ددي ر ره ددثرر ددت رظرآ د ر،2155رف ددأير ر
تبرتي رددتاارحن ربةبترميف ميفتر غ لة رظر و ردخياب جترتشةلةيفتر ربةتردد أر ر
ودإلل بد د ددترعد د ددةر د د د رددي د د د ب جترلصظد د ددةرددت تد د ددار يرددي ةبد د ددترد د د د دةلتر صظ د د د ردديةتالد د ددترددي د د ددل يفتر
،Pluralism Authoritarianرودد د رلشددبر يرخظ د رتديدتد رفيف د رددةمليفددتردد يف م ديفترب ةل ددترت ددل يفت،ر
ود ةر ربةضرد ةوخترددص تيفت()1درفه رمنالردخي يلر دةرخظدذردم دذر دتردد د ربد رد ضدئرددي دل ئردلتوددتر
خيف د د ردلي؟د د ر يرمن د ةدالر ددةردديةتال ددترديفا ددةرامي ةدايف ددترظرد ددي ت (،)2رومي ددةرتةةل ددسر هد د ردديةتال ددتر و
ددي ل يفت()3ر لةدةيف ربي؟تلتر رلةدت رد ابيل ترو مهه :ر ر
(1) Robert A. Scalapino, “Current Trends and Future Prospects,” Journal of Democracy
9 (1), 1998: 35 - 40; Robert A. Scalapino, “The American Response to a Changing
”Asia, accessed October 10, 2011,
http://www.comw.org/cmp/fulltext/9903scalapino.html; Douglas A. Borer and Jason
”J. Morrissette, “Russian Authoritarian Pluralism: a Local and Global Trend?,
Cambridge Review of International Affairs, 19 (2006) : 57 1-4, accessed March 07,
2012, doi: 10.1080/09557570601003221.
(2) Borer and Morrissette, “Russian Authoritarian Pluralism,” 573 - 4.
ور
()3رلاتد ر ور هد رلدديةتالددترددي دل يفتلر ا ددةر اةمدتر دةرخظب لدديةتالددترد يفدت لرظرا دمددترددي ةبدترد ددةلت،رو ر
اد وربةددضرددتد ت رل دديابت همرامكداف .رفمددةردددد؟يف ر ور هد رلدديةتالددترد يفددت لرلشددبر يربةبددترتةتالددتر
ترل م ر رخظ ردم ذ،رود صهد ر د ثربي يفيفدتدجترتشدةلةيفترو اد لدتروت دلد رع تد جترميف مديفترو صيفدت،ر ر خد ر ر
حيدتارمد ر د رددي يفيفدتدجتر ورددة تد جت،ردخظددة:ر ميد ورت ددة،رل رددةردديةتالدترد يفددت رو ص د رددةخددترعلد رديفتدتدار
وددةم رديف لئل،رو هتر ت تر يرد رمتةردد ص رديفو رم دترددتمي ةدايفترظر دة:ر د دتردديصظديفذربد رددتوددترودجمليمد ،ر
خظمي د ردجلمةيفددترد د دةلتردلصه د تر ش د اتردجمليمةيفددت،ردد د ة :ر22-25رخ د فم ر2117در مي د ورت ددة،رو د ةسر
ديفت دتداردد يف م ديف رظرخظ ددذردديةتال ددترد يف ددت :را دم ددترت د ددترت ددتارددي م د رظر د ددةر5775-5791ر(دد د ة :ر
مل لتراي ارديف د يل،ر ايد بةر،)5771رصر7-51درعلدئردددتلةر دا روخيف د ر دةت،ردددصظذردد يف مديفترددةةبيفدت:ر
هض د الرد م دديمةد رودديغ ددبر(ب ددبوجت:ر ةا ددترا دمد د جتردد ت ددت رددةةبيف ددت،ر،)2111رصر،57-51رفيفم د رحي ددتار هد د ر
لدديةتال د د ددترددي د د ددل يفترمد د د د ردلة تد د د د جتردد د د ددورت دلههد د د د ربةب د د ددتردديةتال د د ددتردد يف مد د د ديفترلد د د دةتتالر هد د د د رلددي د د ددل يفتلر
Authoritarianismر دتد ،رامد ر ور هد ردديةتالددترددي دل يفتر ا ددةرلد ر ددةرلدديةتالدترد يفددت ل،ريفخد رلصظددةر ير
بةبتردديةتاردد يف مئرظر ا ر وم ر ةر ةارت يفيفتدجتروع ت جت،رو ر ا رخظ ردم ذرددي ل ئ .ر
59 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
-ولد د د ارام د ددي ةرل د ددصةردم د د د ارد تخيف د ددترودديةتال د ددتردد يف مد د ديفتروتةل د ددترد خيابد د د جترودد دد د د ربد د د ر
دد ل جت .ر
وليل ددظرخظ د ردديةتال ددترددي ددل يفترا ددبدر ددةرد ي لت د جترديفم م ديفتردلتمي ةدايف ددتردإللةدةيف ددتر ورددشد د ليفتر
)،(Procedural Democracyرحلددبر خد ره رددةرعلد ر فدةددرخيد ةورامي ةدايفددتر ضد عيفت(،)1رفةلد ر
ددةحلذر ةرول ارامي ةرل ةردمةالجترودم اردد ةالترولضمةرختد ترددةمليفدترد خياب بيفدت،رلديذردخيهد ورت د ار
د د د داص روتد دةال ذ،روت ي ددةرددةمليف ددترد خياب بيف ددتر يرددشد د فيفتروددصتد ددتدرب ددت،رت ددتخ ردإلاد رظرددةمليف ددتر
د خياب بيفددت،رومديف ة ردمددتاردمد اذرعلد ر لهددت رد خيابد جترودميفد ردد يف مديفتر يفةد ،ر حلددذر ورادخد ر د در
ددصظد د رت ل ددتر رم د د جترلامي ةدايف ددتل،ر د د ردد د د و،ربيف ددتر ور ددةرحي ددذرل ددي؟ ذر د د رد رم د د جتروف د د ر
د د د م ،رو وردعد د يدكأر تد ددت ردد د د د رب د د ردد د ددل جترفل د ديفسر ص د د ورض د د دبالروت د د ددتجتر دجتر ة د ددلرب د د ر
دد ل جت،رب ر يفمةردد ل تردديص يف لترعل رخظب ردديشةلةيفترظرد م مترددةمليفت،رول م رب لد ار تدتدار
د د جترددض ددغالرعل د د ر ت د دتدارد ة ض ددتر ميف م د ديفتر ية ددتا ،رود صه د د ر يف ددت ره خ خيف د د روتةايف د د ،رومت د د سردم
(1) See: E. Comisso, “Is the Glass Half Full or Half Empty? Reflections on Five Years
of Competitive Politics in Eastern Europe,” Communist and Post-Communist
Studies, 30 (1997): 1–21
البحوث والدراسات 51جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
و ةلد د؟يفه رظرد خيابد د جتر م دديابتد ر اودجتردديشد دةل رودد هد دة،روتي ددذرخظ ددذرددية ددتاردد يف م ددئرددي ددل يفتر
ب ل ار يمد ر دتينرتلد ،رد صد رل دلد ر د رد خدةرع تد جتر دت،راصظد ردهيدد ا رقديلالر د رهيفد ردد د ثر
دا صربتوةرتيتدلدتر مهيفيد ر مديمةد ،رامد رتي دذرخظدذردديةتالدترددي دل يفتر ديتد اررددشدتلترظردبد رددي؟د ر
ددد ددتمي ةدائرصيفد ددارلدد ددت رددي؟ د د رودم د دتلارعص د د رحلد ددبر ر غد ددتبرت يف د ددئدرب د ددت،ردد فد ددترددي د ددل يفتر
دلتودت )1(.ر
وتددت رداد رددةمليفددترعلد ر ورخظد ردديةتالددترددي ددل يفترمي ددةر ورلي د ر يرخظد رتةددتا رامي ةداددئر
ض عئر ورت يف ئ،رام رتتثرظراتل دوروا الردجلص بيفت،ر ورلي؟د ر يرمن ةدالر دةرددتمي ةدايفدترددشدم د ر
يفت،ر
Substantive ام د د د رتد د د د رظرم د د د ربلاخ روحلب د د د ،رولهد د دديذرخظ د د د رددتمي ةدايفد د ددترد ض د د د عيفتر
Democracyر م م د ربصي د ةوردم ددذرددددتمي ةدائر ا ددةر ددةر ددةارد يم د ر ي لت ت د رديفم م ديفتر(بددةو ر
دد د خ ور ا ددةر ددةرخد ر د )،رولهددتأر ير د ارمت يف د رفةلددترعل د ر ددي برديفه د د روديففة د (،)2ر د رخظ د ر
ددتمي ةدايفترددشدم ديفترفهد رتةدتا رت دل ئرظرلد ة ،رود دةرظر د ر صد ارلدتلترد مدي ار لدتل د ليف ر
وردرصيف ر ورالصيف ،رتيفارل يابت رتتارديفحللتيفتر ت دجترددتودترد م رديفهليف جتر ورد اب د رظرددة )3(.ر
ظرددي ةبددترد د دةلترع د جتردديةتالددتردد يف م ديفتر ص د رخشدده روتددمره ليه د رعددةردد ددم جترديفم م ديفتر
د ددصمالردديةتال ددترددي ددل يفت،رف ددترارت صد د ر لد دةد دجترددتمي ةدايف ددترظرد رم د د جترود خياب د د جتروديفتد دتدار
ر(ام ددي ر،)5795روتشد دةلةئراوور ورتةد د رع ددةر ض ددم ور وعمليف ددتردديدد د ل،روحلب د د رظر اد د ةرام ددي
امي ةدائرل ة .ر ر
فددةدجترد خياب د جترددة دترددددورلددهت ر دددةر ص د ر5791رخظ د رت ددتار ه ديفمة،رم د د رمت د رظر
تتار دةرددةةيبرد لكدائر(مت در5799ر-رآار)5791ر وردمتاردد ا ردددتمي ةدائر( صد ر رميف د ر
ظر.)5791روددغةل دد،ر ور ةتل ددتردديةتال ددتراةم ددثر د د دردد ددصمالرواعميد د ،روب دد،ردإللد د ر ير ور د ددةر
لددهتجترخددا رفددك رهدددب ر(خيف د ور5791ر-رمتد در)5799رمنددالرتتبيفد ر غد لةدر د رمنددالردمددتارد تددت،ر
ارد لكدائرا خ ر اد رتصظيفمدئرضدذرد صد بةردد اردتردددور رم دثرامصظمد جترفةعيفدترادخليفدت،ر مم ارظرد
و ددئرتصظديفذر دددةر(ومي د ردد مددال)روتصظديفذرديفتدةد رد لدكدايف ر(ومي د ردديفمد )روددي م د ردد د ا رددي ددت ئر
) )1(.ر دد تتو ر(رومي ردديف
ةةأردمتارد تترأبخ ر ا رتصظيفمئر م رديفتتدار وردديصظيفم جتردد يف ميفت،رودددورل د ور د ربدةت ور شدكو،ر ()1رولي َّ
ردتي ظرا ر صه رب يف خ رو ت اة روهيف ات ،ردخظة:رت لترت فيف ر ت،رخظ ردمتاردد دتدترظر فةل يفد ربد رددصظةلدتر
وددي تيف ر(دد ة :ر يتترديفجنل رد دةلت،ر،)5799رصر .21ر
()5رتيضمةر من ثردمتاردد دتتراار ةردمتارديفوتتر(دد رحيي ةردميفد ردد يف مديفت،رو رلدكوردغدب رفةردتردليةد لشر
البحوث والدراسات 21جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
ورت تيف رخظ ردد دةذرددص دتيفترد تدتالربد رت ليفد رخدديف،ردمدتارددد ا رخ دتيف ر دةرد عدتر دةرعد ئر
5715رور5719درتيفد دداردص د ددضرخد د ديفت رص د د ديلر%2رور،%55رعل د د رددي د د ديل،رعم د د را د د ورعليف د د رظر
دخياب د جتر،5797رمثرع د اردم ددتارديفةددتدروضددة رددص ددظرظردخياب د جتر،5771رتيفدداربل ددغرخد ديفت ر ددةر
د عددتر ا ددةر ددةر%15ر ددةر مد ثرد عددت،رمثردداجتر د رددص ددتتربص؟د ر%51رديدد ر ير علد ر ةددت ر
ر()%75رظردخياب جتر،5771روظردخيابد جتر2111ردمدي؟ ردمدتارددد ا رعلد ر ا دةرهلديفار دةر
%11ر ددةر لددترد عددت،ر د رظردخيابد جتر،2111رف ددتربلددغرخدديف،ردمددتارددد ا ر%92ر ددةر د يلر
د عت،ربةتر ورضذر ديفد ر511ر دةرد ةلد؟ رد دي ل ردد د ةتلةرظرد خيابد جت،رو دئر هد رخ دتترتدد ر
)1(+ره د و:رت ددص رت فيف د ر ب دةد يفذ،رددي؟ د ردد ددتمي ةدائرودجمليم د رد ددتينرظر د ددة:رخ د ر ب د ره ددةورظرا دم ددترددصظ د ر
دد يف مئرد دة ر(دد ة :ر ةاترددت؟ ثروددت دم جتردد يف ميفترجب ةتردد ة ،ر،)2111رصر515ر-ر .511ر
()2ر ه د و:ر محددتر صيف ددئ،رلاو ردد د ورظرددي د رددددتمي ةدائل،رظ:روتيفددترعتددتردجمليفددتر( ددة )،رددي د رددددتمي ةدائرظر
د ددة:ردد د د وروديفتد دتدارودجمليمد د رد ددتينرظرد يفد دتدور(دد د ة :ر ةا ددترددت دمد د جتردد يف مد ديفترودإلمد دكدتيف يفتر يف د دةد ،ر
،)2111رصر512رو د ربةددت دروعلددئرددددتلةر ددا ،رددصظد ردد يف مددئرد دددة ربد ر ثرد ضددئروآفد ارد ددي ت ر
2151-5715ر(دد ة :رددتد رد دةلترددلتص خيفت،ر،)2151رصر .271ر
البحوث والدراسات 22جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
()1
جدول ()1
إمجايل
أحزاب
مالحظات املقاعد املستقلون اإلخوان االنتخاابت احلزب الوطين
املعارضة
املنتخبة
211ر(تتار
ر 111ر 11ر -ر 55ر 5791ر
دة) ر
رتلسر ر
ر 551ر -ر 11ر 171ر 5715ر
دد فت ر
ضمةرددي؟ دسر
ر 551ر 1ر 71ر 151ر 5719ر
دإلما ئ ر
()1رد دد ا :ردادةالر مددترعتددترن،ردد د ورد ددة ر(5791ر-ر،)5771را دمددتر ليفليفددتردكايفدد،رددةضد لت،ردد د ة ،ر
ةاددتردوةومددت،ر،5771رصر.51-51روعتددترددغ د ر ل د ارلدخياب د جتر لددسرددشددة،ر2111ل،ر ليف د ردإلا د ر
ددة ،ر د رعل ر( ة )،ردخياب جتر لسرددشة،ر،2111ردد ة ،رراليفدترد هيدد اروددةلد ردد يف مديفترجب ةدتر
دد د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د ة رو رم د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د ددترا د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د خةدار الص د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د د ،2111،صر17ر،511،ر591ر،رررررررررررررررررررررررررر
217ر ،211،م د ددتر بد د د ر لت ،لددكايفت د ددتردد يف مد د ديفترود ليم عيف د ددتريفعضد د د ر ل د ددسرددش د ددة،ل،عمةور ل د ددذر بيفد د د ر
(.ة )،دخياب جتر لسرددشة،ر،2111ردد ة ،ر ةاترددت دم جتردد يف ميفترودإلمكدتيف يفتر يف ةد ،ر،2111رصر
.575ر ةاترا خيف ئردلشةارديفومال،ردديم يف رظر لسرددشة،رد دة ر،2151-5791راردإلااثرعليفه رظر
51رخ فم ر.2155ر ر
http://http//egyptelections.carnegieendowment.org/wp-
content/themes/sandbox/swf/Rep_..
21 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
إمجايل
أحزاب
مالحظات املقاعد املستقلون اإلخوان االنتخاابت احلزب الوطين
املعارضة
املنتخبة
ل لتر ةتدور
525ر 21ر 59ر 59ر 111ر 2111ر
ل حلةدو ر
ل لتر52ر
512ر 25ر 11ر 52ر 155ر* ر 2111ر
ةتدرل حلةد ر
دغئردد ت ار
115ر 11ر 5ر 51ر 521ر 2151ر
عل ر5ر عت ر
(*)ربةترف دردمتاردد ا رأب بةتر عتر ضد فيفترظرل ديفد ر2111رظردخيابد جترادةدةت ر درللي ،رد ت د ر
خديف،ردمتار ير151ر ةتدر ةر لتر عتر لسرددشة،ر خياب ا .ر
ً
ثانيا :تهميش أحزاب املعارضة والتيارات السياسية غري احلزبية:
وهددترورد رت ددذردإلجند درد خيابد يبردلمة ضددتر ير علد ر ددي بردد رظردخيابد جتر،5719رتيفددار
بلغر71ر ةدتدر دةر د يلرد عدتر(بص دتتر،)%2512ر ور511ر ةدت،ربص دتتر%2211رت د،ربةدضر
ددي ددتلةدجترول ددهتجتر د د رد خيابد د جترتتلد د رددي؟د د دسردإلم ددا ئربد د رتد دتيبرددةمد د روديفتد دةد رو ع ددتر
()1ر ا د دةالر م ددترعت ددترن،ردد د د ورد د ددة ر(:)5771-5791را دم ددتر ليفليف ددتردكايف دد،رددةض د د لتر(دد د د ة :ر ةا ددتر
دوةومت،ر،)5771رصر .51ر
21 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
دإلخد دورد ددلم ،روهددترتشد ر يف د رد ة ضددتردد خيفددتر ددةر11رعضد در ددةرتددتارددةمد ،رو12رعضد در
ددةردد فددت،روعض د درودتددتدر ددةرديفت دةد (،)1رفيفم د ربلددغرت ددذرد ة ضددتر ات رظردخياب د جتر،5771رتيفددار
بل ددغر1ر ع ددترف ددالرت د د د رت ددتارددي مد د ربص ددتتر%515ررا خ ددثر تد دتدارد ة ض ددترددةةيف د ديفتر م ددي ص ر
ددي مد ،رو عددتردإلخد دورهددتره اةددثر د رد خيابد جتدردتي لد رعلد رحليفد اردإللدةدأردد ضد ةئرعلد رر
ا رددتودةةردد ةعيفت،روعت رتص يفتردجلتدو رد خياب بيفت،رودميمةد رددةم رب خ وردد د ث،رو دد رظرمد ب ترملر
تشددهت ر دددةر صد رديفخد ر ديةتالددتردد يف مديفترظر صيدددسرمددتةيفصيف جتردد ددةورددةشدةلةر(،)2ربيفددتر ورت ددذر
د ة ضددترظربة د ور5771رتض د عسرعم د را د ورعليف د رظردد د وردد د ب رد د ،رف ددتربلددغر52رعض د دربص ددتتر
%1ر ددةر عضد ردجمللددسرد صيابتد روتضددمةر يف د رد ة ضددتر1ر عضد ر ددةرتددتاردد فددترور1ر عضد ر ددةر
ددي م ،روعض رودتترعةرتتارديفتةد )3(.ر
ةلد؟يفه ر ير211ر ةلد ،رامد رتشد لثرجلصددتردليص ديف ربد رديفتدتداردددددغب ،رو د راد ورتددتاردد فد ار
دد تيفددتردد د ره د ا رد خياب د جت،رب ددت،رددياعدد،ر جلددتدو رد خياب بيفددت،رو ص د ر ة ديفسردمدردتارووايفل د ر ددةر
تضد رعمليفد جترفددةدرديفرد دجت،رو د ر دد رلاتد ر ور عدداورد اةددترلد ربةددتر ور لد ر ةديفسردمددتار
روملرحي ردد د )1(.ر خ
وظردخيابد د جتر،2111ربل ددغرت ددذردإلجند د درد خيابد د يبردلمة ض ددتر52ر ة ددتد،ربص ددتتر%1ر ددةر
د يلرد عددت:ر(1ر عددترمددتاردد فددت،رو ةددتدوردلي م د ،رو ةددتررودتددترد د ر ددةرتددتارددغددتروتددتار
ديفت د دةد رودمد ددتارددص رد ددة روتد ددتاردد ةد د ددتر( د ددثردديهم د ديفس)(،)2روملرليغد ددبردم د د را د ددبدرظردخياب د د جتر
2151درتيفددارملرت ددي رمدديتر ددةر تدتدارد ة ضددتر ر د ر ا ددةر ددةر51ر ةددتدر ةددت ر%1رت ةلتد ر ددةر
عتردد و،رو ئرتتاردد فتر1ر عدتر()3روددي مد ر1ر عدت،رودجليفد ،روددغدت،رودد دا ردددتمي ةدائ،ر
وددةتدد د ددترد ليم عيف د ددت،ر ة د ددترودت د ددترد د د ر صه د د ،روه د ددتردخ د دد؟تثر ع د ددتردإلخ د د دوروت د ددتاردد ف د ددتر د ددةر
د خيابد د جت،روه ددة در اة ددترل ديهد د ردد خيف ددتر()4ردتي لد د رعلد د رلعمليفد د جترتتول ددةرودم ددةتل،رو د د دردد د دةد ر
خ دد؟ ار ددةرددةمليفددترد خياب بيفددتربة ددتره دةد رد ش د اترفيفه د ر د رديفو ر ددةرخ ع د رظرات ل ددارد خياب د جتر
()2رعت ددترددغ د د ر لد د ا:رلدخيابد د جتر ل ددسرددش ددة،ر:2111ر ليفد د ردإلاد د رددةد د ل،رظ:ر دد د رعلد د ر( ددة )،ر
دخياب جتر لسرددشة،ر2111ر (دد ة :راليفترد هيد اروددةل ردد يف ميفترجب ةتردد ة رو رم ترا خةداردالص و ،ر
،)2111رصر .21ر
()5رعتددترددغ د ر ل د ا،ر ليف د رخي د ةوردخياب د جتر لددسرددشددة،ر،2111رظ:رام د رد ص د ظر( ددة )،ردخياب د جتر لددسر
ددشة،ر، 2111ر(دد ة :راليفترد هيد اروددةل ردد يف ميفترجب ةتردد ة رو رم ترا خةدار الص و ،ر،)2111رصر
صر555ر-ر551درددي ةلةردإلمكدتيف ئرددةةيبر2111ر–ر،2111رصر .521ر
()2رود ةرد ي،ردديص يف رمتاردد فتر ترعض لتر بةدتر دصهذرجن؟د درظرل ددتردإلعد ا رودعيد ذر دي ل دريفهدذرملر
لليت درب ةد ردمتار اةتر د ردجل ددت.ردخظدة:ر ةادتراد خيف ئردلشدةارديفومدال،ردديم يفد رظر لدسرددشدة،رد ددة ر
،2151-5791راردإلااثرعليفه رظر51رخ فم ر،2155ر ر
http://http://egyptelections.carnegieendowment.org/wp-
content/themes/sandbox/swf/partyRep_...
()1رت ةر ب را د،،رلدخياب جتر2151رو مللترد ي ت ل،رديف ةد ر52ر حل سر .2151ر
29 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
وعل د ردد دةحلذر ددةر ورخظ د ردديةتالددترددي ددل يفترملرل ددي ردم دييفة ارا د رددييف د دجتردد يف م ديفت،رو ددئر
خ ر ديفتر د ددتر د درددددصمالر ددةردديةتالددت،ر ر ورددييف د دجتردد يف م ديفترد دديتةت ر وردوظ د ره د خ ترا م عددتر
دإلخد د دورد ددلم ،روددص رد دةل ر(ت ددمر رمد ديفسردم ددتارددص ر ددة رعد د ر،)5772رود ا د ديف ،روول ددتجتر
اةل ه ر يردد دربتةضرد عتردودتوا رظردخيابد جتر لدسرددشدة،،رمد د ر ةدياأر ور دي؟د دسر د ر
ديفتتداردد ةمت،ر ور دكل رام ي ل )4(.ر
ولترددشديف عيف وروددص ردةل ورظرتدتارددي مد ر ظلدترددتخ ردد دت ارد خيابد يب،ر صد ردخيظد هذرظر
تصظديفذردديف د رهتد ررددتو رهد خ ورديفتدتداردد يف مديفتر،5799رو دد رتد رملرلي ددم ردلم ددي ل ر دكلد ر
()5ر لدخ ؟ اردد فترودإلخ دورحيىيرف رد اةترظردميف ردد يف ميفترد دةلتل،رددشةارديفومال،ر1رال م ر .2151ر
()1رعلئرددتلةر ا ،رددصظ ردد يف مئرد دة ،ر دت رم ب ،رصر127ر-ر،155ر575ر-ر .1ر
()5ت ةر ب را د،،رلدخياب جتر2151ل،ر دت رم ب .ر
()2ر علئرددتلةر ا رلد ش لتردد يف ميفترظر دةروددي؟ ر يرتةتارديفتتدال،رظ:رعلئرددتلةر ا روآخةوو،ربةبتر
ددتمي ةدايفترظر دةر5791ر-ر5715ر(دد ة :رد ةاترددةةيبردلت؟اروددصشة،ر،)5712رصر .51ر
البحوث والدراسات 21جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
ظردخياب د جتر،)1(5715روعصددت رارت تيف د رخظ د ردد د دةذردمتبيفددت،روظر ا د رميف مددئر ددتاو ،رحلددبر اددئر
راد را رخظ ر ت وردإلخ دور م مترددصش ثردد يف مئر دةرخدا ربةدضردد صد دجترددةايفدت،ر د ردإلب د ر
عل روض ردمظدةردد د خ ينردل م عدت،رف مدي عثردجلم عدترد شد اترظرد خيابد جتردديشدةلةيفترد ية هتدتر صد ر
،5715رودديم يفد رظر لدسرددشددة،رر ير ورفد ارت ددذرمت يفلهد ردد د ينرخظدب ريفتدتدارد ة ضدتر يمةددت،ر
فمةرخا رد ةياأر د رتدتاردد فدترمت صدثردجلم عدتر دةر ر د ر1ر عدترظردخيابد جتر،5715روعدةر
اةلد رددي؟د دسردإلمددا ئر د رتددتيبرددةمد روديفت دةد رظردخيابد جتر5719رتدددتجتر د رب د ر11-11ر
ةتد،رفهرت؟ثرعد،رددي؟ دس،رودد رد يف ة رادخ ردد و،رو ا ر ة ضدتربة خيفدت،روظردخيابد جتر
5771رور د رت ددذردديم يف د ردد د ينردل م ع ددتر انر ددي الت ر ص د رع د ر،5715رتيف دداردهيد ددةرعل د ر
عض د رودتددت،روظربة د ور2111ربلددغرعددتارخ د داردجلم عددتر59رعض د ددرو د رخ ددسرعددتار عددتر ت دتدار
د ة ضددتر يمةددت،روظردخياب د جتر،2111ربلددغرت ددذردديم يفد ردد د ينردإلخ د دور هد د رتيفدداردمددي عثر
دجلم عددتر ر د ر11ر ةددتد،ر د رلة د ا راددسر عددتردد د و،رو د رلتلددترعددةرمددتةتر د رت ددذردديم يف د ر
دد د ينريفت دتدارد ة ضددتر يفة د ،رو ددةرد ه د جترددد د ختر ورد خياب د جترددي ديفددترلددهتجتر هد د رلددت رر
ر د رمد برعضد رودتدتر ه ديد ردجلم عدترفيفمد ربةدتر ا رجلم عتردإلخ دور ةردديم يف ردد يندروددورملرلدص
اب د ي رهةد ر اةتردجل دتردد خيفت،رو علصثردعيت ر ي ا )2(.ر
د ة رد ددي ل رديف ددثرلتلددت ر ورا ةددترعل د ربةبددتردديةتالددترددي ددل يفت،رب د ر ددئراددتر ددةرا د ر
وخ ر ديفتر ددةرخ دردده رل ةضدده ر ص د ردديةددتاردد يف مددئردو د ،رف ددترلددهتجتر و ردخياب د جترتةتالددترظر
ددة ر5791رتضابذرعتارد ةل؟ رد ي ل ،رودد لةربلغرعتا ذرحن ر711ر ةل ،ربص تتر%15ر دةر
د د يلرد ةل دد؟ ،روظرت ددبر دد د ،ر ا ددةر وربة ددضر ددر رد ددي ل ر علصد د در فض ددهذردي ةب ددترد صد د بةر ور
ددت)،روبةضددهذر دديصظيفمد جتردد يف مديفت،روبةضددهذرد خددةرملرحيد د رعل د رتةل ديف رتصظ ديفذردد مددالر(تددتاردم
دد ددداراد ور ددةرد د دت رصد رت د لةرديفتدتداردد يف مديفتر...ردط،روهددتردمددي ثرد ةلدد؟ ورد ددي ل ورظر
د رد خياب د جتر ر د ر11ر ةددتد،ربص ددتتر%51ر ددةر د يلر عددتردد د و،روظردخياب د جتر،5797ر
بلغرعتاردد ةتلةرد ي ل رحن ر51رعض د،ربص تتر%1ر ةر م ثردد ةتلة .ر
وه ددترور د د رت ددذرجن د د رد ددي ل رظرد خياب د د جتردد خيف ددت،رام د د رل ض د د رل ددتو ر()5ر ير انر
ددي الت ر(%5ر ددةر د يلرد عددت)رظردخيابد جتر،)1(5719رو ير علد ر ددي الت ر(%51ر ددةر د يلر
رد خياب جت،راردجلم رب رخظ ردد دةذردمتبيفتروددكليف ردد ةا ردوتواردد رل ر51ر ةتدرف ال.ر ر ()1رظر
البحوث والدراسات 11جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
د ع ددت)رظربة د د ور،5771روظرم د د ةةرد خياب د د جت،رتةدوت ددثر ة ددت جتردإلجن د د درد خياب د د يبردلمةل دد؟ ر
د ي ل ،ردد لةرت فظ درعل رر يهذرد خياب بيفتربةتراخ ردد ور(،)1ر رب ر .%51-1ر
مي ددةرت ددبرتة د ذرد ددي ل رظرد خياب د جتردديش دةلةيفترد د دةلترت ددبدربص ةيف د رلةلةه د ر يررار ددتر
ع د د د ر يشد د ب ت،رتيدد د رب د د ة ر ددةرددصظد د ردد يف م ددئروددصظد د ردم ددتيبروددصظد د رد خيابد د يب،رفتصيف ددترددصظد د ر
دد يف مئرد دة ،رودد يف اردد رلةم رفيف ،رتشد ر د ة رد ةلد؟ رد دي ل ،روبد ارد ةلد؟ ربةيفدتدر
ددتر وردمددتار عددةرديفت دتداردد يف م ديفتردد ةمددت،رف خيم د ر ير ت دتدارد ة ضددترهددترلش د رظرخظددةردم
دم د اذر ددتالر دد،ردد ه د أرظروله د ،روحي ددة رد صيم د ر د رديفت دتدار ددةرت دهيفاجتروخ ددت جتر ي ت ددتر
دآلخةلة،روهترليت ردمتاردم اذرميف م جتر ةرلهه ردديضيفيف رعل رقيلدسر تدتدارد ة ضدترومدتردد دت ر
ه د ،رفيفم د رلة ددةأر تيف د تررت د ردد د د ارت د رد ة ض ددت،ر د د رل د ذرظردالا رد ةل دد؟ رد ددي ل ،ر
وتضد د ب رت ددذرد ةل دد؟ رد صيمد د ريفتد دتدارد ة ض ددت،راد د د رف ددأور د د را ددة رعلد د رداةل ددترد ليم عيف ددتر
ود هيدد د التر ددةر يغد دبدجتر صد د رت تيفد د رميف م ددتردإلر ددا رد هيدد د ا ر صد د رددةد د ر،5775رو هد د رفل ددتر
دهيد الترلتلت ر ةر ل رديفعم ،رم ذرظردالا رعتارد ةل؟ رد ي ل ر ةر ل رديفعم .ر ر
ورضددةسرددصظ د ردمددتيبرظر دددةرل ددةردالا رعددتارد ةلدد؟ رد ددي ل ،رف ددتر رتيددثرددت دم د جتر
دد د ب تردليةتالددتردمتبيفددت()2رف ددتدورديفتدتدارد ددةلتر ةد لبرد رم ديفت،رو ددئرددي يفددسروددي د رد دديمةرظر
()2ر هليف ر ةرد ةل؟ رد ي ل رت ف رعل رر ي رد خياب بيفتربةترددص د رظرد خيابد جت.رف دئردخيابد جتر،5771ر
مت ةرد ي ل ور ةردد دربدر511ر ةتد،روملرليت ر صهذرم بر15ر ةتد،ربةتردخضم رحل دتيفيهذر يرد يفلتردد خيفتر
دل؟تاردد ا ،روت دة رخ دسردمد رظردخيابد جتر،2111رف دترمت دةرد دي ل ور دةردمدد رعلد ر211ر ةدتد،ر
تت د ر ددصهذر19ر ةددتد،ربةددتردخضددم ر ردد؟ ارد عددترديفخددةبر يردمددتاردد د ا .روظردخياب د جتر2111رف د در
د ددي ل ورب ددر291ر ةددتد،رود ددةرت ل د ر د درددةددتار ير27ر ةددتدرف ددال،ربةددتر وردخضددذر ددصهذر511رعض د در ير
دمددتاردد د ا ربةددترد خياب د جت،روبةددترخدددذر11ر ةددتدرتدد ر ةلدد؟ ردإلخ د دورعليفه د .ردخظددة:ر مددتر ب د ر لددت ،ر
لددكايفتددتردد يف مديفترود ليم عيفددتريفعضد ر لددسرددشددة،ل،رظ:رعمددةور لددذر بيفد ر( ددة )ردخيابد جتر لددسرددشددة،ر
2111ر(دد ة :ر ةاترددت دم جتردد يف ميفتررودإلمكدتيف يفتر يف ةد ،ر،)2111رصر .511-597ر
()5ر م د ترددغ دتديلرتددةا،رلدديةددتاردمددتيبرظر دددةل،رو هددتر ت ددتر يرخددتو :ردديةتالددتروددتمي ةدايفددترظردد د اةرددةددةيب،ر
خظميه د ردجلمةيف ددترددةةبيف ددتردلةل د ردد يف م ديفت،ربغ ددتدا:ر29رف دل ددةر-ر5ر د سر،5771روعل ددئردد ددتلةر ددا ،رددصظ د ر
15 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
دلهترددظةوأرد يغب ردددورمتدةر د ،رود مدي اديفتردددورليميد ر د ردمدتارظر دلهدترد رم د جتردد يف مديفتر
ود ليم عيفترديفخةب،روا لتردديشدة،رودديةدتاردديصظيفمدئروددد يف ئردل؟دتا،روا لدتردديم مد ردددورليميد ر
د ردمددتا،رخ رددترظرددل؟ظد جتردددددةتترددددورميددةر د ،رامد ر رتةد رديفتدتداردد ةمددترعددةراد رددي لهد جتر
دد يف ميفترود خيم دجترديفلتل د ليفترد ل ا رظردجمليم ر ورا ر ع جترد د حلرودد ل جتر دجترددص رعلد ر
د ي بردولئ،رفم ا،ر ابردص ترعتارد ةل؟ ر ةرديفهت ثرضمةرديفتتداردد يف ميفتر يرت دت رعدتار
د ددصهذردلكل د د رام د ددي ل ،را د د د رلي د ددذرددصظ د د ردمد ددتيبرظر دد ددةر خةد ددتد رول د د ارتد د د ريفلتل د ليف د ددتر
يم م ت،ر ور بلتر ي لترد ض الردجمليم ر دةرهتد رديفتدتداراووردمدتلارعدةرد شد اجترددتدخليفدتردددور
دةلت،روأيورظر ت يه ر د ترددي صيفتردد يف مئ،رو د ترددتمي ةدايفترددتدخليفت )1(.ر
تة ينر صه رديفتتدارد ر
خبد،رليييف رخظ رد خياب اردد ةا ردد ةردترديصد ئر د ة رد ةلد؟ رد دي ل رف دئرددصظد ردد دةا ر
مي ةر ورل يغ رد ةل رعةرد خيم ريفتترديفتتداردد ةمدتر وراعمهد ،رخ ردتر درا خدثر د رديفتدتدار
ضةيف تردبيتد ،روخي ترد خياب جتردعيم ادرعل رعاه ت رد ت لة ر دص خت ر وردخيم رددة ةلئر وردد تلئ.ر ر
حلذر ور دةرا خدثر دةربد ر ودةد راو ردجلصد اردددور ع دثرد دة رتد ردديدد ل،روددكلديف ر صد رعد ر
،5711ر ر ه د رت د ر ه د رخ دد،ر ش د اتردلمددة رظردجمل د دسرددصيف بيفددتر(،)1رف م د رليض د ر ددةرلددتو ر()2ر
بلغرعدتاردد د ةتدجترظردخيابد جتر5791ر بةدترخ د رف دالربص دتتر%5ر دةر د يلر عدتردد د و،روهدتره دتر
عدتا ةرظردخيابد جتر5797ر ير11رفد ةت ربص ددتتر%1ر ددةر د يلرد عدت،روهددترودرد رت ددذرجند رد ددة ر
د خياب د يبرظرد داالارديفتلددغر وت د رظردخياب د جتر،5715رتيفدداربلددغرعددتارددص ل؟ د جتر19رم ديفت ،ربص ددتتر
%1ر ةر يلرد عت .ر
()2
جدول ()0
579 579 571 571 577 577 211 211 215 د خياب
1ر 1ر 1ر 1ر 1ر 9ر 5ر 7ر 1ر
ا ر
5ر 55ر 19ر 11ر 9ر 1ر 9ر 5ر 11ر دة ر
-ر 5ر 1ر 1ر 2ر -ر 1ر 5ر 1ر ديفهت ث ر
()2ردجلمةيف ددترد دد دةلتردصش ددةروتصميف ددترددد د عئردد د د خ ين،رد ددة رظردخيابد د جترددي تل ددترددصدد د ئرجملل ددسرددشد د بر2119ر
(دد ة :ردجلمةيفترد دةلتردصشةروتصميفتردد عئردد خ ين،ر،)2119رصر2ر-ر .1ر
()5رددتيف تجتر مةتر/رددت تا .ر
11 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
()2ر ل د د دد،ردد د د د د خ ور25ر/ر،5797رارختدد د د ديف ر11ر ة د د ددتدردلم د د ددة رظر ل د د ددسرددش د د ددة.،رو ل د د دد،ردد د د د د خ ور
،5711/555رار ض د فتر ة ددتردلم ع ددتردد ار د رد د د ا ،ردخظ ددة:رعم ددةور ل ددذر بيفد د ر( ددة )ردخيابد د جتر ل ددسر
ددشة،ر2111ر(دد ة :ر ةاترددت دم جتردد يف ميفترودإلمكدتيف يفتر يف ةد ،ر،)2111رصر .22-25ر
()1ر دجلمةيفترد دةلتردصشةروتصميفتردد عئردد خ ين،رد ة رظردخياب جترددي تلترددصد ئ،ر دت رم ب ،رصر .1-2ر
()5رد دت ردد ب ،رصر .1ر
()4رعلئرددتلةر ا :رددصظ ردد يف مئرد دة ،ر دت رم ب ،رصر577ر–ر.111روهترتابربةضردا د ربضةو ر
دغ را اترد ة دريفور رمتيفيفتريف رفلتر ر ةرحلبرامي ،ر خظة:رردا رمد ملرد خ هدت:رل دي ت ر ددةردد يف مدئر
وددصظ رد خياب يبردجلتلتل،رد دة ردديف ،ر7رل خيف ر .2155ر
البحوث والدراسات 15جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
و رخييلددسرت د ردديم يف د ردد د ينردألهت د ثرعددةرخظددب ردلم ددة درفلددذرل ددتارخد ديف،رديفهت د ثر ص د رع د ر
5791رع ددةر%511ر د ددةر م د د ثر عد ددتر لد ددسرددش د دة،،رفيفم د د رملرت د د رد خياب د د جترظر5791رور
5771رجند د رهت ددئرودت ددت،روظردخيابد د جتر،5797ره ددترع ددتارديفهتد د ثردد د د ةتلةر يرم دديترظراد د ر ددةر
دخيابد جتر5715رور،5719رديفةد ار يرد ص د ترظراد ردجملد دسرددات ددت،رتيفدداربلددغرددصد دارديفهتد ثر
د صيابت رظر لسر5771رتةت رف ال،روبلدغر ي مدالرعدتارديفهتد ثردد د ةتلةرظرد خيابد جترددد اثردددور
لدهت رددة دترديفخدبر دةرديفد يفدتردد خيفدتر211رعضد ،روتةلد رضد دتردديم يفد ردد د ينردألهتد ثر ير لدتر ددةر
ديفمددت ا،ر مهه د رعددت ر حلتددتربةددضرديفهت د ثر خ ددهذرظرد خغم د سرظردميف د ردد يف م ديفترب ددت،ر ةي ددتدجتر
الصيفدت،رودهيصد ثربةضدهذرد خددةربةدت رلددتوبرددكلد ريفهددذرددةرحيدددل درعلد ر رد دجترددصد خت رددد لةرمي لد ور
د ددلم ورحلد د دتيفيهذ،روه ددترلةد د ار دد د ر هيصد د ثرددصد د خت رأبور رد د د ذرد ددةرت د د ور دجتر رر ددبر در ع يف ددثر
دلمةلد د ردد ت ددئدريفور ةظ ددذرددصد د خت رد ددةرل ددتد درأبرد د د ذردد د ،ر وره ددترلةد د ار ير ف ددضربة ددضرددصد د خت ر
د لم رو لترحلبرد لم )2(.ر
ً
خامسا :تصاعد ظاهرة رجال األعمال يف انتخابات جملس الشعب:
()1ر مي وربيف س:رلد ش اتردد يف مديفتردلمدة ل،ر ةدترهد تروتصميفدترد دة ،راردإلاداثرعليفهد رظر22ر ايد بةر،2155ر
http://www.adew.org/ar/?action=10001&sub=4ر
()2رعتترددغ ر ل ا:ردخياب جتر لسرددشة،ر،2111ر دت رم ب رصر .591ر
11 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
عمليف د جتردادابدددت،رفظ د ة ر ل د رديفعم د رد خياب بيفددتر ددئر د ة رتتل ددترخ دتيف ،روهددترخ د تر ل د ر
ديفعم د رد خياب د جت،ر د ربد د يهذر ددي ل ر ورا د هذر عض د رظردمددتاردد د ا ،رو د رديفحللدد،،ر ورظر
تدتدار خددةبدرتيفدداراد ورتددتاردد فددترلةلد رعددتادر ددصهذ،رمثرد يددتجترددظد ة ر يرتددتارددغددتروحلددب (،)1ر
ولددةبربةددضردوللد ر وردمددتارددد ا رظرت لهد ردجلتلددت،روخ رددتربةددترعد ر2111رتيفدداربتدلددتردديدتدو ر
ب د رد د رودد ددل ترادخ د ردمددتا،ر جترواهخ د رتددتار ل د رديفعم د ردد د لةرليتدلددترمت ديفلهذرعددةردمددتارظر
تربش ر ض ةا )2(.ر دد ر ورودم
خددتر خياب د جتردد د ب ت،ردت لددتر خ د ر د رخلددثرادة ددة ردخياب بيفددتر ددةر ودد د ةتلةرظردخياب د جتر2151ر
ل رديفعم رود رودتترعل رديفه )1(.ر ر
مي ةرت بر د ة رتصد ئراو ر لد رديفعمد رظردخيابد جتر لدسرددشدة،ر صد رددي دةيفصيف جتربةدت ر
ع د ،ر مهه :ر ر
اثخيفد :رد خي د ر يرخظد رد خيابد اردد ددةا :رفمصد ردخيابد جتر5771رلد ر لد رديفعمد رعلد ر
خ ترد خياب جت،رب رواف رديفتتدار يرتةليف رعتار صهذ.ر ر
ددترأبمهيفددترول د ار ل د رديفعم د رظرد رم ددتردديش دةلةيفترم دةيف ر يرت ص د رميف مددتر اثد د :ردهيص د ثردم
دإلرد ددا رد هيد د د ا ،رود د د د رجن د ددت رهد ددترل د د ةثرتةل د ديف ر ل د د رديفعم د د رع د ددةردمد ددتاردد د د ا رظر
د خياب جت .ر
دبة د د :ردالا راو رد د د رظرددةمليفد ددترد خياب بيفد ددتر ص د د رددي د دةيفصيف جتدر دصظد ددةر يردالا رت ل د ددتردمملد ددتر
د خياب بيفددت،روهددترلض د أر ير د رددي ل ددتر شددةوع جترل د ر د رد ةل د رظرادةةت د رد خياب بيفددت،را يفعم د ر
دابلددتر ددةربص د ر يشد يف جترو ددتد س،ر ورت دل د رد ددتدال،ر وربميفد رددددتدةة ،ر ورتش دغيف رد د داص ....ردط،ر
ف ددتر ر ددت راو رد د د رودض دد؟ رظرت ددذرد ةةا ددترد خياب بيف ددت،ربد د روظردخييفد د رديفتد دتدار ةلد د؟يفه ،ر صد د ر
دخياب جتر )2(.5771ر
لات د ر وراو رد د ر رل يدددةرعل د رددتع لددترد خياب بيفددترف ددال،رو من د رليضددمةرددةل د رد خياب بيفددت،ر
و رلبرددتل يفت(،)1رودد ةلدسر ورددةلد رد خياب بيفدترهدتر رت ديابت ردليدد لثرددد حلر تدترد ةلد؟ (،)2ر
و من ردضم ورعت ردديدد لثردلمص ف د ،رامد رتدتثرظردخيابد جتر2151ر(،)3رو دةرمثردميشدةجتر د ة ر
للةد رديفر دجتلدر ر ر ةر رربرملظرعل رختد ترددةمليفترد خياب بيفت،رودديش يف رددصه ةئردل و )4(.ر
دد يف مددئ(،)1رو د ر د د ،راددة ردد ددتةضرآاث ر بيفددترديص د ئرددددتو ردد د ينردةل د رديفعم د رعل د رددتودددتر
رددص رددة ،ر ةرهتيف راعذردجلمةيف جترديف ليفتروتص يف ر شةوع جترخبلتروتصم رلترع ت )2(.ر ودجمليم رظر
ً
سادسا :نزاهة العملية االنتخابية وشفافيتها حمل تساؤل:
لةي د ردد ةددةرظرختد ددترددةمليفددترد خياب بيفددترول د فيفيه ر ددةر ددذر د رخل ي د ربةبددتردديةتالددترددي ددل يفتر
د د دةلتر ددةرت دةدث،رول د ردد ددت رظر دددتدهيفترد خياب د جترجل دخدد،رعتلددت رظرددةمليفددترد خياب بيفددت،ربددت ر
رعتداردجلتدو رد خياب بيفترودخيه ر دي؟ ذرظرخي ة ه .ر
دتر دةرلهدت،رو تدتدار اث جتردجلتدو رد خياب بيفتر ةظذردجلت رد خياب يبرب ردمدتاردمد اذرودم
د ة ضددترود ددي ل ،رو صظمد جتردجمليمد رد ددتينر ددةرلهددتر خددةبدرعلد ر مد سر ور د ردجلددتدو ر يد ر ير
عمليفددترتص يفددترو تلددتر دديمةلةردي ردادد،ردديغ دبدجترددددورت ددة رعل د رد يفلددترددص ختددت(،)3رف ددترتت د ر وردد ةل ددتر
ددي ليفتلددترظر عددتداردجلددتدو ر فددةدجترلددتدو ر ليفلددتر يفخ د رودد غدةدجت،رو ورتص يفيهد ر-ددددورتدديذرعلد رع د ر
دترووهيد ر رليد دفةرهتد رد خيابد جت،رمثر خد ر هت ر لةد رد خيابد جتروتي دذر وتوالدت-رتي لد،رلهد ادر
دتر
رددبجترلد ورا ددب رتد رتاعدد،رق ددالرو دد ار ددةرل خدد،ردإلاد رظرعمليفد جتردد يفددتر جلددتدو ،روهد ر
ا خ ددثرعمليف ددترهيف ددترددصد د خت رو ع ددتدارمد د ا ذ،رهتد د رعد د ر،2111ر ددةردخيد رد د جترودد رددتدخليف ددت،ر
وددد د؟يف ر وردد د خ ور هددذر591رد ددصتر،2111رد ةددت رد د خ ور ت لددة ردم د اردد يف م ديفت،ر وا د ردل صددتر
ددةليف د رداخياب د جتر همددتروض د ره دعددترإلعددتدارلددتدو رد خياب د جترو ي ال د رواةل ددتر ةدلةيه د روتص يفيه د ر
()5ر ميددةرددتم د هئ،رل ل د رديفعم د رظر لددسرددشددة:،راشددسرت د ال،ر دددت رم د ب دروعتددترددغ د ر ل د ارو ميددةر
ددتم د هئ،رل لددسرددشددة،رظر ةتلددتردديةتالددتردد يف م ديفترد يفددت ر(5791ر-ر:)2111رهض د الرددي د رود رم ديفتر
وديفاد ،رلو ه ددتر ت ددتر ير ش ددةوثرلبص د رددتود ددترد د دةلتل،رخظم د ره ددذرددةل د ردد يف م ديفترجب ة ددتردد د ة ،ردد د ة ،ر
.2111ر
()2رعلئرددتلةر ا ،رددصظ ردد يف مئرد دة ،ر دت رم ب ،رصر555ر-ر .1ر
()5رعتترددغ ر ل ا:رلدخياب جتر لسرددشة،ر2111ل،ر دت رمد ب ،رصر12ر-ر19درفي؟دئرف دة :رلدإلاد ر
ددتمددي رودد د خ ينرداخياب د جتردد خيف ددتل،رو هددتر ت ددتر يرو لددترددةم د رديفوي:رد خياب د جتردد خيف ددتر،2111ر
خظميه راليفترد هيد اروددةل ردد يف ميفت،ردد ة :ر21رمتيم ر.2111ر ر
17 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
تيدد د رختد ددترد خيابد د جتر لضد د رب ضد ديفترت د ديفذردد ددتودةةرد خياب بيف ددت(،)2رف ددترت د د رع ددتاردد ددتودةةر
ر،5791ر5797ر د خياب بيفترظر دةر-خا ردد ك ر رددت دمت،-ر ربلغرعدتا رظردخيابد جترددةد
حن ر591رادةة ر( تلتدر591رادةدة ر إلضد فتر يردخيابد ارعضد لةرعدةرمديفص )،رمثرتدتثرا دوردددتودةةر
ظردخيابد جتر5715رور5719رفتلددغرعددتا ر51رادةددة رف ددالدرخييف ددترديفخد ربصظد ردد د دةذردمتبيفددتدروظر
ع ر5771ر رت رعتارددتودةةرد خياب بيفدتر222رادةدة ،رو د ر د درددةدتاراثبيد رتدمردخيابد جتر،2111ر
()2رات رد خ ورتصظيفذر ت لة ردم اردد يف ميفت،رد ةت ر د خ ور هذر591رد صتر،2111رف ترار ارددل صترددةليف ر
داخيابد جت.روهددترارتةددتل رددتد ارديفو ردا د صر دل صددترظر.2119روبدد ترع ددت،رختددي رددل صددترب ض د ره دعددتر
اد رد خياب د جترددة ددتر(دخياب د جتر ل ددئرددشددة،روددش د ب)رود خياب د جتردوليفددترود مددي ي دجت،روتي د ير همددتر
دإللةدأرعليفه .روتيش رددل صتر-وفد رآخدةرتةدتل ردل د خ ورظر-2119ربةائمدتر ةديفسر مدتردمديلص أردد د ة ،ر
وعض لتر ةيفسر متردميلص أردإلم صت لت،رو تترخ دار ةيفسر مترددص ضرخيي ر لسردد ضد رديفعلد درو تدتر
خ دار ةيفسر لسرددتودت،رو9ر ةر عض رد يفل جتردد ض ةيفتردد ب درو5ر ةرددشابديف جترددة ترحلبرد صيمد ر ير
رتتارميف مئ،رخيي ذرا ر ةر ل ئرددشة،روددش ب،رعل ر ورل ور1ر صهذر ةر عض رد يفل جتردد ضد ةيفتر
دد د ب رعل د رديفه د .رو ددت رددةض د لترردداثرمددص دجتردغددبرديفعض د ردم د ديف ر يفل د جتردد ض د ةيفت.رولدددت ربيش د يف ر
ددل صترهةد ر ةر ةيفسردجلمه لت.رو ةرتيفارد خيد ص،رتي يرددل صترددةليف رداخياب جترعمليف جتردإلعتدارودإلاد ر
ودإللةدأروددةه بترعل ر لةد رد خياب جترددة دترودوليفدترود مدي ي دجترظر ةدتلهد رد ابيل دتردبيدتد ر دةروضد ره دعدتر
ت يفذرددتودةةرد خياب بيفترو عتداروتص يفترلتدو رددص خت رودخيهد ررعداورددصييف دترددة دترداخيابد جت.ردخظدة:رلهد خ ور
هذر591رد صتر2111ربيةتل ربةدضر ت د ردد د خ ور هدذر91رد دصتر5711ربيصظديفذر ت لدة ردم د اردد يف مديفتل،ر
دجلةلددت رددةايفددترددةددتار21ر( ددة )،ر2رل ديف د ر2111درفي؟ددئرف ددة ،رلدإلا د رددتمددي رودد د خ ينرداخياب د جتر
دد خيفتل،ر دت رم ب .ر
()5رعتترددغ د ر لد ا:رلدخيابد جتر لدسرددشدة،ر2111ل،ررصر11درو لهد ارمدا ،رلدإللدةدأردد ضد ةئروددةه بدتر
عل د رد خياب د جتل،رظ:رعمددةور ل ددذر بيف د ر( ددة )ردخياب د جتر لددسرددش ددة،ر2111ر(دد د ة :ر ةا ددترددت دم د جتر
دد يف ميفترودإلمكدتيف يفتر يف ةد ،ر،)2111رصر .51-51ر
البحوث والدراسات 51جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
حل ددذرت ددتوثربة ددضرددية ددتلاجترعلد د ر د د تجترو د دميف جترع ددتار ددةر د د ردد ددتودةةر(،)1روظردخيابد د جتر
،2151رددارعتارددتودةةرد خياب بيفترخييف ترختديف ر12رادةة رد اترد ة .ر ر
د ردد دتةضرلص د ا ربضددةو ردد دةبالرب د رت ديفذرددددتودةةرد خياب بيفددتروعمليفددتر ع د ا رر ديف حلتردجلددتدو ر
د خياب بيفت،ر ةرخا ر تلدترت دذرددصد خت رظراد رادةدة ردخياب بيفدت،ر د رل د ردديم يفد رد ي د ف ردل د و،ر
و ددةرمث،راد ورديف ددةرلي لدد،ر عد ا رددصظددةرظربةددضرددددتودةةرد خياب بيفددتر دغددترد دات د ر ورديفخددةبر ددتوا ر
دم ذر(،)2ربيفتر وردمتاردد ا ردم اذرا ورلي؟ ذرظرت يفذرددتودةةدر رلتلترفدةصر ةلد؟يف رظردد د د،ر
ولض ددةسرف ددةصر ة ضد ديف رظرد ص ف ددت،روعلد د رددد دةحلذر ددةر ورتة ددتل رهد د خ ور ت ل ددة ردم د د اردد يف مد ديفترظر
2111ر وا ر يرددل صترددةليف رداخياب جتر همتر تلترددتودةةرد خياب بيفت،رفأور د رلةيفد،ر د درددي د ر ور
تش د د يف رددل صد ددترخض د د ربش د د را د د ردل؟د ددتاردم د د اذ،رام د د ر اد ددةجترآخ د د ،رو جلملد ددت،رملرتي د ددذراودةد ددةر
د خياب د جتربش د ر ي د ةورب د رد ةلدد؟ رظر ر ددةرد خياب د جترد د دةلتدر د رلة د ر ددت ره عددت ردديم يف د ر
د ي د ولت،روهددتردمدديابل ر تددترددتد ت ر ور صد وردخددياأرظرخ ددتتردديم يفد رتدكدو ربد ر21-5ر ددة ر ددةر
ادةة ردخياب بيفتر ير خةب )3(.ر
د تددتالرت يف ديفذرختد ددترد خياب د جترظرددي ةبددترد د دةلتربت ددالردإلل دةدأردد ض د ةئرعل د رعمليفددتر ل دةد ر
د خياب جتر(،)4رف ئرد خياب جتردديشةلةيفتردد ب تر خياب جتر،2111ردهيدةردإللةدأردد ضد ةئرعلد ر
ددل د ورددة دتروعددتارهليف د ر ددةرددل د وردد ةعيف ددترظرددددتودةةرد خياب بيف ددترد ابيل ددتدرديف ددةردد د را د ورلي ديف ر
دددإلاد ردديددتخ رظرد خيابد جتروددياعدد،ربصي ة هد ،رول د فةر ادددترو رل دةدجترعل د ردد ددت رظرختد ددترددةمليفددتر
د خياب بيف ددترولد د فيفيه (،)1رمثرر ددت ردد د د خ ور،2111/519رودد د د رل ض ددئرأبورلةد د راد د ر ددةر بم د د ر
ددل ورددة تروددل د وردد ةعيفدتر دةر عضد رد يفلد جتردد ضد ةيفت،روخييد ر صد رددل د ور دةرددةد ل رظرددتوددتر
د،رارب الر ه بتر عضد رد يفلد جتردد ضد ةيفترو لدةدفهذرعلد رددةمليفدترد خياب بيفدت،رو د ر وردد ثرددة ،رو
د د ،رملرحي ددذردد د خ ورد د ا ر ددهدترد د د ار يفلددتردد ض د ةيفتراتا د ر ال د ردلةددةأردد د رم د جترعليف د ر
ددةمليفد جترد خياب بيفددتردد د ب ت،روددددورلةلددثردإللدةدأرجلميفد رد يفلد جتردد ضد ةيفترددد اثرددةةيف ديفت:ردو مددتر
ددتم ددي لترددةليف د د رودد ددل تردد ضد د ةيفترو ل ددسرددتود ددتر إلض د د فتر يرددصيف ب ددتردإلاد ل ددتر()2رو ددةرمث،ر لةل ددثر
دخيابد جتر2111رور2111رظر د ر د درددي يفددسردإللدةدأردد ضد ةئ،رفيفمد رلددةجتردخيابد جتر2151ر
رظرعد ر،2119رهضد رأبورل دسر دةرليد ير اد ر دةراوور ر لدة ة
دأرهضد ةئر لد،رتةدتل رامدي
جل وردديد لث،ربيفصم رتي يرددل صترددةليف رداخيابد جتر همدتردإللدةدأرعليفهد ر(،)3رو دةرمث،رلد بثرددةمليفدتر
د خياب بيفترديفخب ر اع دجتر ترصتوثرتتولةرودم رددص ار()4درو د ر د راد ور تدتر دذرع د د ررد ر21ر
لص لةر ةرددة رددي يل .ر
وهدتر خددثرددي دةبي رد خيابد بيفي رديفخبتد ،ر ور لدةدأرددل صدترعلد رددةمليفدترد خياب بيفددترملرلشددم رر
ا د رل دخدد،رعمليفددترد ه دكدث،رفمددةرتيفددارهت د ر و دارددكل ديف ،رو عددتداردجلددتدو رد خياب بيف دت،ر د رد د دد ر
ددتدخليفترددتو رددت درظر د دردإلاد ،رو ددةحلذر دةرهيفد رددل صدترب ضد رد ةد لبردا ردتر دتع لدترد خياب بيفدت،ر
د صه د رملرت ددي ر دلهددترخددةارا د رد ةلدد؟ رت ةلت د ردل؟ددترديفهد د ردإلخ د ارعل د رددتع لددت،رودمدديغا ر
رم د د جترددتود ددتروله د د د ردإلاد رظرددتع ل ددت،رامد د رملرل ددةردل ص ددتر راو رظرعمليف ددتر ر د د ر د دةدجتر
()1ر د رعل ،رل ت تلرظ:ر د رعل ر( ة )ردخياب جتر لسرددشة،،ر دت رم ب ،رصرصر5ر-ر .1ر
()5رددي ةلةردإلمكدتيف ئرددةةيبر،2115رصرصر521ر529-ردرعلئرددد و ،رلايفسرخ هذرددصظ رد خياب يبربةدتر
دديةتل أل،رهض الربة خيفت،رددةتار52ر(متيم ر،)2111رصرصر9ر-ر .1ر
()2رددي ةلةردإلمكدتيف ئرددةةيبر،2111رصرصر127ر-ر .115ر
()1ر ةاترا لص ئردلشةارديفومال،ردديم يف رظر لسرددشة،،ر دت رم ب .ر
البحوث والدراسات 52جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
د هد دكدث،رو مد ديفم رظر د ديفالر د د رد د د ،روددد د رل ددهتربد د وددجترعتل ددت رت د ددثراوورور د د رددص د د خت ر
ديفه )1(.ر
()5رددي ةلددةردإلمدكدتيف ئرددةددةيبر،2111رصر555درت ةلددةردجمللددسردد د ئرم د اردإلخ د ورعددةرد خيابد جتردد خيفددتر
خ فم ر/رال م ر2111ر(دد ة :ردجمللسردد ئرم اردإلخ و،ر،)2111رصر .22-55ر
()5ر اةد ربت رددتلة،رلت رد رم جتردد يف ميفت:ردد ورودد دد ل،رظ:رعلئرددتلةر ا روآخةوو،ربةبترددتمي ةدايفدتر
ظر دددة،ر دددت رم د ب ،رصر515ر-ر511درخدددةر مددترع د أ،رل ادر رددةمليفددترد خياب بيفددتل،رظ:رام د رد ص د ظر
( ة )،ر دت رم ب ،رص .555-511ر
()2رم ةرمليفم و،رد ش اتردد يف ميفترظرد خياب جت،ر دت رم ب ،رصر .521ر
()1روف ردتةضرد د ا ،ربلغثرخ تترد ش اترظردخياب جتر2111رودخياب جتر2111رحن ر%21رور،%25رعل ر
ددي ديل.ردخظة:رSadiki, Rethinking Arab Democratization, op. cit., pp. 113, 139.
()5ر ينر ماو:رلد ش اتردد يف ميفترظرد خياب جتردد خيفتردة ر2111ل،رظ:رعمةور لذر بيف ر( ة )،ردخياب جتر
لد ددسرددشد ددة،ر،21111ر دد ددت رم د د ب ،رصر251ر–ر251درعتد ددترددغ د د ر ل د د ا،ردخياب د د جتر لد ددسرددشد ددة،ر
،2111ر دت رم ب ،رصر .595ر
51 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
د خياب د جتراله د ر رتي د ودر%21ر ددةرد د ل رظردجلددتدو رد خياب بيفددت،رودد د لةر رلي د ودوور%95ر
ممدةر ددذرتد ردديدد لث(،)1رود ددةر درهيف ددثرد شد اترددشددةتيفتر-رعلد ر مد سرخ ددتترد دد ت ر-ر ير لددتر
ةر ذرت ردديد لث،ر خيل ثرددد را دبددرتيفدارلدكدو ر ةدت رد شد اتربد ر21ر-ر15ر%رظراد ر
دخياب جت .ر
()2
جدول ()3
د خياب جت ر 2151ر 2111ر 2111ر 5771ر 5771ر 5719ر 5715ر 5797ر 5791ر
خ تتر
د ش اتر 11ر %ر 21ر %ر %2112ر11ر %ر 51ر %ر 11ر %ر %5111ر51ر %ر 51ر %ر
( )5ر
خ تتر
-ر -ر د ش اتر 21ر %ر 21ر %ر 25ر %ر 29ر %ر 15ر %ر 21ر %ر 21ر %ر
( )2ر
د ددةردد دض د د ر ورخ د دد،رد د د د ت ،ر-رم د د د ردعيمد ددتترعل د د رد يف د د سرديفو ر ورد يف د د سردد د د ينر-ر
صاب ض ددتدر د د رلةد د ر ور صد د ور د ددترظرد شد د اتردد يف مد ديفتر(،)1رووف د د رد د د ةرمد دليفم ورف ددأورد شد د ا رظر
د خيابد جترل ددت ووربص؟د ر%21رممددةر ددذرتد ردديدد لث،ر ةددلر ورحل دتيفددترددشددة،رد دددة ،ر ور%11ر
ممةردتلهذرت ردديد لثر رلش ا ورظرد خياب جت )2(.ر
وتيةتار مت ارضةسرد ش اتردد يف ميفترظر دة،رو مهه رددي ل دترددت ظدترود ابد اةرددشدتلت ردددور
ت يص ددسرعمليف ددتردديد د لثر ددةر ت ددتدثرددةص ددسروحلب د ،ر ورهص ع ددترحل ددبرد ش د ا ربة ددت رل ددتوبر رد د د ذر
د خياب بيف د ددت،رتيف د ددار ورجن د د د ردم د ددتاردم د د د اذرظرد خياب د د د جتر ض د ددم و،رام د د د ر ورض د ددةسرد ش د د د اترظر
د خياب د جترلة د ارظرلددت راتددبر ص د ر يرضددةسرديفت دتداردد يف م ديفتر ددةرتتيفددتربصيفيه د ردديصظيفميفددتروبةد ه د ،ر
وعتوأرايلتراتب ر ةردد ت تردد م رد يةلمدترعدةرد شد اتدرف دعدترد خيابد جترد ددةلتر د ر يد رعلد ر
ف د اروعصددسروحليف د اردلد د ور...ردط،رت د ورا د ا ر د ر د ردد ل د جترد يةلمددتر(،)3رو د رلة د ار د د ر ير
ةوأرديفد ترد هيد الت،رودخدةدأر حللتيفترد داص رعةرد ش اتردد يف ميفتر ير ر ر حليفسرداتت )4(.ر
ً
ثامنا :ظاهرة العنف االنتخابي:
تةتردخياب جتر5771رت دتر د رظرات لدارد خيابد جتردد خيفدترظر ددة،رمد د ر دةرتتيفدترا لدتر
ددةص ددسرد خيابد د يبروخ عد د ،ر ور ددةرتتيف ددتردخيشد د ردجلغ دةدظ،رف ددتردختد د رددةص ددسرظر د د رد خيابد د جترع ددت ر
،رلد خياب جتر دلهتر ()1رم ةرمليفم و،رد ش اتردد يف ميفترظرد خياب جت،ر دت رم ب ،رصر521دردد يفترل
د ترد ش اتردد يف ميفتل،رديف ةد رد ةئ،ر29رخ فم ر،2151ر ر
http://digital.ahram.org.eg/articles.aspx?Serial=351241&eid=448
()2رم ةرمليفم و،رد ش اتردد يف ميفترظرد خياب جت،ر دت رم ب ،رصر .511-559ر
()3رد دت ردد ب ،رصر .511-559ر
()4رد دت ردد ب دروعلئرددتلةر ا ،رد دت ردد ب ،رصر571ر-ر .111ر
51 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
ددتر ددةرهت د ر ا دةدأر يةددتا ،ربةضدده ره د رب د ر ،ر صه د رمتتل د ر في د جترددتع لددترد خياب بيفددترب ةل ددتر لد
يفددتروديفلهددت رددشددةايفترضددتر ةلدد؟ئرد ة ضددت،ر د رلددتوور ةل د ر د ،رو ةظمه د رارب دم د تردجله د جتردم
و مديفم ر ةلد؟ئرددي؟د دسردإلمدا ئ،رامد رلدهتجتر د رد خيابد جترهيفد رهد دجترديف دةر مديابتد ردد د ر
ددتروتددت ر إلع هددترتةاددتر ةلدد؟ئرد ة ضددت،رو صد ر ورت ةلد ر درمتةد ذرو دبد ذ،روظردد دهد رملرتص ددةاردم
دي ثرظر د درددشد ر دةرددةصدس،رو مند رهد رد ةلد؟ ور خ دهذر صد ر ورت ةلد رفة ديفد جتربةضدهذردددتةض،ر
عدداو رعل د ر د د ،رلددهتجتر د رد خياب د جترت د جتر يةددتا ر ددةردتي د درودعي د ر ةلدد؟ئر ت دتدار
د ة ضددت،رخ رددتر ةلدد؟ئرددي؟ د دسردإلمددا ئ،رو صددتوبيفهذرواددةا ذر ددةر د رددل د ورد خياب بيفددت،رب د ر
لددهتجترد خياب د جتر دله د جتر ددل؟تر عيفددترب د ر ةلدد؟ئرد ة ضددترو لهددت رددشددةات،رو عم د رعصددسر
ل رب رد ةل؟ ربةضهذردددتةض،ر مد ةجترعدةرعدتار دةردد يلد رودجلةتد رحلدبر دت ارظرد خيابد جتر
دد ب تر ورددات ت،راووردمتلارعم رخل ي ر ةر ضةد ر الت )1(.ر
()1رت ددص ر بدةد يفذ،رددي؟د رددددتمي ةدائ،ر دددت رمد ب ،رصر21درخدددةرعد أ،رل اد رددةمليفددترد خياب بيفددتل،ر دددت ر
م ب ،رصرصر .555-519ر
()2رخدد ددةرع د د أ،رل اد رددةمليفد ددترد خياب بيف د ددتل،ر دد ددت رم د د ب رصر555در ا د دةد رب د ددت رددد ددتلة،رلت د د رد رم د د جتر
دد يف م ديفتل،ر دددت رم د ب ،رصر551درت ددةر ب د را ددد،،رلددةصددسرظرد خياب د جتردد خيفددتر2111ل،رظ:رعمددةور
البحوث والدراسات 51جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
د ترل رددةصسر تتبرددظ د ةرددت د رظرد خياب جتردد خيفتردددورلدةجترعلد ررداثر ةدتد رظر
،2111رولد رد يددتدادر د رتددتثرظرد خيابد جتردد د ب ت،ر د رخدداأرظردمددت روددت لددترودمددي؟تدثر
بةددضرديفمد ديف،،رم د د ر ددةرهتد رد ةلدد؟ ر خ ددهذر ور ددةرهتد ربةددضردجلهد جترديف صيفددترودإلاد دجتردوليفددت،ر
وهددتراش د ثر د رد خياب د جترعددةر ور عم د رددةصددسرددشددتلترد يضددمةر ل د د رر ت لددةدردلابدددذر رددت؟ثر
دت،ر
ة ر اد ترداخياب جتردديشةلةيفت،رفضارعةر رلبرددتل يفتردليهربردد دلظرعلد ردممداجترد خياب بيف ر
ام راش ثرد خياب جتر ورتد عترددةصس،ر ةرتارد خيش روت ثر لهت رديف ةرفيف ،رد تدتالر يفمد سر
رحلبرد ي ه ردد رت ردإلخ دورد لم رظردجل دترديفويرروظردإلع ا در رافد ر لهدت رديف دةر ير دص
ت ددتر دةرد مديص رددشدتلت،رورد ر وتد رظردجل ددتردد د دت،رتيفدارار حلداارو ردة رهدةبرو تيفد روجلد ور
أباملهد ،ر ص د ردديد د لثروهدددة رعل د رد ر د ارف ديفهذروظر رليفددت ذردل؟ددتاردد د ا ،رامد رار ا دةد رددص د خت ر
علد ردديدد لثرظردبد ر ددتا(،)1روظردخيابد جتر،2151رار رددتر عم د رعصددسرودلدديت ا جتربةددتاراتددبر
ةرددتودةةر اجتر يرم ثرعتار ةردد يل (،)2راووردمتلارعةردمملترددورلصيه رديفلهت رديف صيفترعلد ر
يفددتررف د ار خدد ر ةلدد؟ئرديفخد دورهيتيفد ر عددترد خيابد جت،روددي د لةرد ةيد ا رتد رهيفد رديفلهددت ردم
دمماجترد خياب بيفتر ةل؟ئرد ة ضت،رودعي ر خد ذ،روتة يف،رددص خت )3(.ر
التسلطية:
رودد د د د خ ينردلةمليف د ددتر ع د ددتجتر د د د رد خيابد د د جتربة د ددتر ورارتغيف د ددبردإلاد د د ردد يف م د ددئروددتم د ددي
د خياب بيفددت،رب ة د رجن د رر د رلص د لةر،2155رف ددترم د الرددصظ د ردد ددت ،رووجلددثرددددتاارظر ةتلددتردخي ديفددتر
ت ددي م ر دددددترآاث ر د درددصظد ،روهددترمتهددترديهمديفسرخظد رلتلددت،رامد رارتة يفد رددةم د رأبت د رامددي ر
ر رهددثرظر د سر،2155رو اخ د رتةددتلاجتر ةيف ددترعل د ره د دخ ر ،)1(5795رو رددتد ر عدداورامددي
ديفت دتداردد يف م ديفترودم د اردد يف م ديفترو ل ددسرددش ددة،،رو اتت ددتردد ةر ددتردلمد دةل رد يفم د رظردا د ر
ديد لث،ريفو ر ة ،رظرات لارد خياب جت )2(.ر
عدد النسبة
احلزب مالحظات
املقاعد املئوية
ددتص رودديصميفت ر 2,1ر %ر 51ر ر اخ رد خياب جتر ثره ةمترتتارددص
دإلرا رودديصميفت ر 5,1ر %ر 7ر ر اخ رد خياب جتر ثره ةمترتتارددص
()5ر ة د د د د د د د ددثرددتيف د د د د د د د د تجترب دم د د د د د د د د ترددت ت د د د د د د د ددار د د د د د د د ددةرد ه د د د د د د د د ردإلد د د د د د د د ددكوينردل ص د د د د د د د ددترددةليف د د د د د د د د رداخياب د د د د د د د د جتر
http://www.elections2011.egرولةلددت رديف دةد ،رلددصي د ةورددصه ةيفددتر خياب د جتر لددسرددشددة،ل،ر22رلص د لةر
2152درلةلت رددشةوا،ر51ر س-ر51ر بةل ر .2152ر
57 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
عدد النسبة
احلزب مالحظات
املقاعد املئوية
اخ رد خياب جتر ثره ةمتر دسردد ر يمة ر 5,5ر %ر 9ر ددي؟ دسرددشةظرد لكدائ ر
عدد النسبة
احلزب مالحظات
املقاعد املئوية
ردد ددورع ددتجترظر د د رام ددي ر خ ددتر دد د ة رمد د ب فمد د ر ددئرخدد د ة ر د د رد خيابد د جت،ر
رد خياب جترعل ر ور ددةرتي د ر يرمندالر دةرددتمي ةدايفدترددشدم ديفت،ر ر يربةبدتر 5795أرو رتت ر
رامي ةدائرت يف ئأر ر لتلت ر ةردديةتاردد يف مئرد ي رظر ا ر
ور و رو ددذرخد د د ة ردخياب د د جتر2155ر-ر2152ر د د رحليف د د ارخظ ددذردم ددتارد ه د ديفمةدرف ددتر
فددةدجتر د رد خياب د جت،رام د رل ضد رلددتو ر(،)5رخظ د رتةتالددترتتبيفددت،رلي د ور ددةر22رتددت رميف م ديف ر
مم ارظر لسرددشة،،رحي رددر51ر صه رت لةر يفل جتربة خيفدترادخد ردجمللدس،روديفتدتداردامدسرددةةيف دتر
ئرتتاردمةلتروددةتددت،رو رتتارديفحللتيفتر(%51,1ر ةرد عت)،روتتارددص ر()%22,1رودد فدتر
()%9,1رود دةل رديفتةد ر(،)%1,2رود دة رددتمي ةدائرد ليم عئر( .)%1ر
()1رتش رددي؟ دسرددتمي ةدائرظرل خيف ر،2155روا ورلضذرعتاراتبر ةرديفتتداردإلما يفتروددليف دديفدترودديف د لت،ر
ر خ رت ل ر يررارتر تتدار ةةوفت،ررو ئردمةلتروددةتددترودد ةد دتروددغدت،ر إلضد فتر يري خيفدتر تدتدارردغب ر دةر
15 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
ددي؟ أرددشةظرد لكدائر(9ر عترف ال)،ربيفدتر ور د رددي؟ د د جترملرت ديمةراد لاربةدترد خيابد جتدر
ددث،روااردادداأرب د ربةددضر اةدفه د ،رو د ردا ر ديفتر د د دجترمت د رد يددتدادردلاب د ر رمددةع ور د رت
د دةلترظردد ك ردد ب ترعل ردد )1(.ر
رمي ددةرتد دصيفسرديفت دتدارد م لددترظردد د وروف د ردليد دصيفسرددي ليفددت ر د رب د ر د د رو ة ضددتدر
دتر رهيدترتصيهدئر دت،ر مند ر دئرت ف له ر تتدار ة ضتربشد ة ر ورخخدة،رو رمي د رتدتارديفحللتيفدتردم
هميه ر ت لة ر ةيفسردجلمه لترد صياب،رمدل ت رظرتتلدةدور،2152رو د رديفخد رظرد عيتد رت يف دتر ور
دةر رتتد رمتةر ةتلتردخي ديفت،روملرت ي ةرفيفه رديفوض ثردد يف ميفتربشد رهد ةئ،رمي دةردد د ر وردددد ر
ظردد د ورعي ددثرمت د ،رفتةددترمددص دجترا للددتر ددةر يفمصددتردمددتاردد دتددترعلد ر عمد ردد د و،ر رددت؟ثر
د ة ضددترت ديف ةرمت د رعل د را فددترل دخدد،رددةمليفددتردديش دةلةيفت،رب د روارت د ردمددتارد ديف ةرو د د ا رفم د ر
ديفخد ر عيتد ر ور دددةرت يف ددتر رت دتد رمتددةر ةتلددتردخي ديفددت،روملرت ددي ةرفيفهد رديفوضد ثردد يف م ديفتربش د ر
هد ةئ،رمي ددةردد د ر وردددد رظردد د ورعي ددثرمت د ،رفتةددترمددص دجترا للددتر ددةر يفمصددتردمددتاردد دتددتر
علد ر عمد ردد د و،ر رددت؟ثرد ة ضددترت ديف ةرمت د رعلد را فددترل دخد،رددةمليفددتردديش دةلةيفت،رب د روارت د ر
دمتارد يف ةرو د ا رمميل ت )2(.ر
بيفصه د رتددتاردمض د .رتش د رددي؟ د دسردإلمددا ئرظرمددتيم ر،2155رولي د ور ددةر ت دتدارددص د ردد ددل ئروددتص د ر
ودديصميفتردد دثردد يف مئردل م عتردإلما يفترظر دةروديفر دت.رتش لثردد يلترد دةلترظر21ر حل سر،2155ر
ولي د ور ددةر تدتدارد ددةل رديفتدةد رود دددة رددددتمي ةدائرد ليمد عئروددي مد .رتشد ر د دسردد د ر دديمة رظر
ايد د بةر، 2155رولي د د ور ددةر ت د دتدارددي؟د د دسرددش ددةظرد ل د دكدائ،رودة ددياأرل ددت اردد د د ،روددييف د د رد د ددة ،ر
ود ل دكدائرد د ددة ،روددي؟ د دسرد د ددة ،رو د ددةردمةل ددت،رود د ود رودديصميف ددت،روددي؟ةل ددةرد د ددة رددد د ظ،روددصهض ددتر
وحلدب ذ،ردخظدة:ر Carnegie Endowment for International Peace, "Parties and Alliances",
accessed on March 10, 2012,
http://egyptelections.carnegieendowment.org/category/political-parties.
()1رعلئرددتلةر ا ،رددصظ ردد يف مئرد دة ،رصرصر121ر-ر .1ر
()2رارت د ردمددتاردد د ا رددددتمي ةدائرظر بةل د ر.2155رود ددةر د درملرميص د ر عض د رم د ب ورظردمددتاردد د ا ر ددةر
ددكلد رداخيابد جتر ددي ل ،ر ور ددةرخددا ربةددضرديفتدتدار د رتددتيبردد فددترودإلرددا رودديصميفددت،ر ور ددةرخددا ر
البحوث والدراسات 12جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
ويددتر د ددترلةاا د رخ ددةر ددةرددت د ت ر ا د ر ورددصظ د ردد يف م ددئرد د ددة ر ص د ر خش د رديفت دتدار
دد يف م ديفترع د ر5719رملرلةددةأرم د بر د ة ردمددتاردد تددبر وردمددتاردد دتددتربصم يف د ر(دمددتارديفوتددتر
را د رهت د ردمددةارددة يفددتر ودمددتارد ه ديفمة)،رول ددي رظر د د ردمددتاردد د ا ر(دد ددت )ربتع ددتر د د
ديفوي،روتددتاردد فددترظرددةهددتردد د ينر(،)5712-5721روددي د اردمتبيفددترد ابيل ددتر ص د رر د رمت د در
د د اردد د د ئ،رمثرد د د ارد لد دكدائر-ردد ددورتصيم ددئر يفةد د ر يرمن ددالردم ددتار 5712ر( يفل ددترددي؟ةل ددة،رف
ديفوتددت،-روتددتار دددة،رمثردمددتارددد ا رددددتمي ةدائ)،رفه د ر د رحيددتثرظر دددةربةددتر(ر د رلصد لة)رمي د ر
ردا ر رد يتدار أر ر دخ ع رعةر
ر وربةبتردمتارددد ا ر(دد دت )ر رلي د سرعليفهد درف دتراد ورتدت راتدبدر اثر ربت ،رمي ةردد
ةرددص تيفتردد يف ميفت،رص ذر خ ره ا رددييف رددةةيف ئردل؟ةاتردد اصيفترضترد تديا ردإلجنليفدت رتدمردخدت ثر
دمةارددة يفترديفوي،رود ةردمدتارملرلصد فسرظرد خيابد جت،روملرل ديف ةرعلد ر لهدت ردم دذر(،)1رامد ر ور
بةبترمنالردمتارديفوتترحلبره بلدتردلي دةد رظر ددةدرجلملدتر دةرددة د د ردد يف مديفتروددتمدي لترودديشدةلةيفت،ر
لضيف ردجمل رعةرلةته درد ةرمهه ر ورددصظ ردد يف مئرل رعلد ردديةتالدتردد يف مديفت،رودديفسر دةردويمد ر
ورليغبر درد تت رظرددتمي ردجلتلت.ر ر
د د ر دص ددتترإل خيف ددترت د دةد ربةب ددتردم ددتارد ه د ديفمةرظر د ددةربة ددتر(ر د د رلص د د لة)ر،2155رفه ددئر
دديتةت ر لض د رظرد ددي ت رد صظ د ،رفمددةرددد د؟يف ر ور(ر د رلص د لة)ر م د ةجترعددةرتد د رتددتاردمةلددتر
وددةتدددترد صت د رعدةر عددتردإلخد دورد ددلم رعلد رديفحللتيفدترددص دتيفترظر عدتردد د و،رود دةرمديف ة ر د در
رميفسر تتدارلتلت .رولي ل رعل ر تتداردمةلترو دةردد ئرود داةرد دة رود ار عا يف ر تتداردد لد در
ورب د د الردم ددتارددد د ا رد ص؟د د .رودم ددي عثر د د رديفتد دتداردمدد د رعلد د ر51ر ة ددتد.ردخظ ددة:ر Carnegie
Endowment for International Peace, "Who are the non-Islamists in Egypt's New
People's Assembly", accessed on March 10, 2012,
http://egyptelections.carnegieendowment.org/2012/01/26/who-are-the-non-
Islamists-in-egypts-new-Parliament.ر
()5رعلددئرددددتلةر ددا ،رددةهددتردد د ينرظر دددةر ددةردددددة ار يرد هيفد ر5721ر-ر5712ر(دد د ة :رددددتد رد ددةلتر
ددلتص خيفت،ر،)2155رصرصر517ر-ر .555ر
11 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
دمتارعلد ردد د ور رتي د ورب ضد رتدتاردد فدتربةدتررد ر،5757رو رب ضد ردمدتارددد ا ردددتمي ةدائر
ع ،ر رميف رظر،5791ر ض فتردد د ،رملرت دةر عدتردإلخد دور-ررا؟ةادتر ة ضدتر-رضدترخظد رت دذر
ت ور ور دص تترد ر،2155رام را ورتتاردد فتر دص دتتردل؟ةادتردد اصيفدترد ددةلتربةدتردمدةارددة يفدتر
روفة دددت،رم د د رظرتةاددترد ة ضددترضددتر
ديفوي،ر ور دص ددتترد د ر،5757رد ددترا خددثردجلم عددتره د ر ددررة ك
دم ددذرددي ددل ئ،ر ورظر د دةالجتررد د ر،2155رود صه د د رملرت ددترد ة ض ددت،روملرت ددةردد د د ر ورت ا د د ،ر
يفتردد يف مئردل؟ةاتردد اصيفترد ددةلت،روهد اررد ر5757ر ديصتدر ير بة سرتتاردد فتردد را ورددي
تشد ةدترلددةظر ةد رملرلي د دفةردل م عددت،روهددترف د درتددتاردد فددترظر و ردخيابد جتربةددتردد د رأب ب د رمددص دجتر
(ع ر)5725ربص؟د ر%75ر دةر عدتر لدسرددصد دا،ربيفصمد رفد درتدتاردإلخد دورظر و ردخيابد جتربةدتر
ر لت)ربص؟ ر%55ر ةر عتر لسرددشة،،روا خدثر هد ر دد رأبه ر ةرمصترودتت ر( رظردخذرر
خ ددتترتدد رعليفهد ردد فددترظردخيابد جترتددة رختلهددتر ددئرحند ر%95ر ددةر عددتر لددسرددصد دا،رظرراد خ ور
اثينر،)1(5711رام ر ورد ي مالرددة ردصديف،ردمتاردد ا ر ةر عتردد وربلغر ا ةر ةر.%75ر ر
ورت د دجترد ةتلددترد خي ديفددت،رو د رتشددهت ر ددةرت دددتردمددي ارت د ارب د ردديصظيفم د جتردإلمددا يفتر
(مم لترظردإلخ دورودد ل يف رودد لةرل يف ةوورعل ر ا ةر ةررل ئر عتر لسرددشة)،رودد برددليف دديفدتر
ودديف لت،رو رمتابضرعصه ر ةردر أردد ةف رميف ميف ر(وديفسرتصظيفميفد )رظر دلهدتربةضدهم ردددتةض،ر
و ودددترتددتاردإلخ د دورد يفمصددترعل د ردجلمةيفددتردديهميف ديفترد ض د رددتمددي ردجلتلددت،روافةهددذر ةل د ردةائمددتر
دجلمه لت،راف ررلتر ةردولل ر يرددي؟ لةر ةر ه رلتتاروا رلتلتلرأبلتل د ليفدتر مدا يفت،ر يمد ار
ظرتددتاردمةلددتروددةتددددتر ي؟ د د رميف م ديف ر(و د رتصظيفميف د رظره ب د رديفال )ر د رتددتارددص د ،رله ديفمةرعل د ر
ددصظ ردد يف مئر ربةتر(ر رلص لة).ر ر
()1رد د ددت ردد د ب ،رصر511ر-ر،519ر595درا د ارددتش ددة ،رلدد ده د ردد يف م ددئردم ض ددةل،رددش ددةوا،ر1ر بةل د ر
.2152ر
البحوث والدراسات 15جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
و د،رفأخ ر ةرد ي ه ر ورددصظ رد دة ردد ر ةردويم ر ورل د ورقيل د ر(بة د ين-ر ائمدئرلشدت ر
ب ةل تر ورأبخةبرددصظ ردد ةخ ئ)،رم أرلشهترظرد ي ت رد صظد رمن د ر دةردديةتالدتردد يف مديفت،رل د ا ر
تددتار حللتيفددتر ور ةلةيفددتر مددا يفتر(تددتاردمةلددتروددةتددددت)،رودديفسرمنددالرتددتار ديف ةرعلد رلد الترتددتار
دد فتربةدتررد ر،5757رو رمندالردمدتاردد دتدترددد رتتلد ربةدترعد ر،5791رو صد ور لدتر دةرددة د د ر
تددةل ر د دردد ديفص ل ،ر مههد ر ور(ر د رلص د لة)رخ دده ردخددتدةثرضددترخظ د رت ددل ئر ديفمةرفيف د رتددتارودتددتر
عل د ردميف د ردد يف م ديفتردةددت رع د ا،رويددترد تت د ثرظرددة د ردجلمةددئرد دددة رت ديف د رب د رددي ددل يفترودمددتار
د هديفمة،رامد ر ورد رم ددترددة د ةلت،رو ددئردد د رديفرويرد صظمددترظرددددتاا،رودددورمد أرتظد رتلةدد،راو در
هم رظردد يف مترد دةلتردةت رمدص دجتره ا دت،رددةرت دم ررعد ا ر خيد ردمدتارد هديفمةر دة ر خدةب،رفضدار
عةر ورل ور دردمتار ور ةلةيفتر ما يفت،رتمرد ردضد ةجتر يردديدتخ ر(،)1رعداو رعلد ر دد ،رفدأور
دد ردد د دتردددور فةد د ر(رد رلصد لة)،روتضدذرعدتادر دةرديفتدتدارودمةاد جتردد لدتروددليف دديفدترودديف د لتر(،)2ر
دةرت دي يف رد يفمصدترعلد رددصظد ردد يف مدئرتدمردد ر د دثر يفةد رظر اد ر د رلةدةأر دييفد رد دتين،رود دةر
رمي صهد ردميفل ددتراوورمديف ة رتدتار مدا ئرعلد ردميفد ردد يف مديفت،روظردد دهد ،رلي د را دبر دةرد دةدهت ر
دألتدتداردإلمددا يفترظربة د ور د ربةددتردد د رعلد ر ور اد د ر رددةرمددلت رظرلددةتيفيه ،رو ددةرمثرلضددغالرديفد ددتر
،رحييمد ر ورلكدلد ردإلجند درد خيابد يبر د رديفتدتدارظر لددتر
د هيدد الترد ي همددت،رورد رددي هةد جترد يتدلددت ي
دخياب جتره ا ت .ر
()1رلد د الترفي؟ ددئ،رلددتود ددترددتلصيف ددت:ردد د ديفص ل رديفهد د ردتيمد د روديفا ددةر رر ددبدرظر ددي ت ر د ددةل،ر ل؟د د ر د د جتر
مد د د دكدتيف يفت،ردد يف م د د ددترددتوديف د د ددت،رددة د د ددتار511ر(ل ديفد د د د ر،)2155راردإلا د د دداثرعليفهد د د د رظر51ر بةلد د د د ر،2152ر
http://www.siyassa.org.eg/Media/File/2011/7/20/2011-634467784006036652-
603.pdf
()2را ارددتشة ،رد دت ردد ب .ر
11 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
ه خ ورديفتتداردد يف ميفتر ةمد رب د خ ور52ر/ر،2155روددد رتدتر دةردد يفد ارد ةوضدترعلد رتشد يف ر
ديفتتداردد يف ميفت،رآلتر د ر خ رتص فسرظرد خياب جترديفخب ر ا ةر ةر51رتدت رميف مديف ،ر رمدسر52ر
تددت ر صهد رهتد ردد د (.)1رولضددذردد د ور د ردخددياأرديفوددورددص دتيفتر د رددييفد دجتر يفةد ،ربيفددتر ورددييفد ر
دإلما ئربيصظيفم ت رديف ب در(دإلخ دورد لم رودد ل يف رودجلم عتردإلمدا يفتروتدتاردد مدالرد صشد رعدةر
دإلخ د دو)رل ديف ةرعل د ر د رلتلددترعددةر%95ر ددةر عددتر لددسرددشددة،،رفيفم د رتي مددذرددييف د دجترديفخددةبر
ددص ددتترد يت يف ددت،رل ددي؟ رددييفد د رددليفد د ديلرعلد د ر ا ة د د ،رحل ددبر خد د ،روامد د ردتضد د ر ددةرتشد د يف رددي؟ د د د جتر
ئر
وددتع لترود ص ف ترد خياب بيفت،رو ص هش جترلل جتردجمللسردددورع دتجتر يرد و،ر رمي د رددييفد ردإلمدا ر
ايلتر تت رادخد ردد د و،ربد ر د رت د ورد ص ف دتر دئردد عدت ردددورت دذرددةاهدتربد ر دذرفدد ةل ،رومهد ر
دإلخ دورودد ل يف ()2دردةحلتترديفخبلةرظراف ر ر حي ربيتةيفيهذردإلخ دوروظربص ر شةوثر ي .ر ر
()3
جدول ()5
()1رراةميددترعتددترددغد ،رددل صددترددةليفد رتةلددةرددصيد ةورددصه ةيفددتر خيابد جتر لددسرددشددة،ر ةدتلهد رددد اثل،رب دبددترديف دةد ،ر
25رلص لةر،2155راردإلااثرعليفه رظر9ر سر،2152ر ر
http://gate.ahram.org.eg/News/162896.aspx
Nathan J. Brown, "When Victory Becomes an Option: Egypt's Muslimر)(2
Brotherhood Confronts Success", Carnegie Paper, January 2012, accessed on
March 7, 2012, http://carnegie-mec.org/publications/?fa=show&id=46426
()3ر ةثرددتيف تجترب دم ترددت تار ةرد ه ردإلد كوينردل صترددةليف رداخياب جت:ر ر
http://www.elections2011.org
البحوث والدراسات 11جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
خ ددترب د د ب يه ر وه ددترل ددهتجتر و ردخيابد د جتربة ددتردد د د رتةدل د ردإلجند د درد خيابد د يبردلم ددي ل ر
(.)2151رومي ددةرت ددبر د د ر دصظ د رد خياب د يبردد د رملرل ددي ردلم ددي ل رم د برد ص ف ددترعل د ررل ددار
د دي ل ورعلد ر ةددت ر جند د ذرد خيابد يبر صد رعد ر،5791روددد رلدكدو ،راد رمددت ر اددة ،ر د ربد ر-1
51ر .%ر
وملرلكتدد،رعل د ردد د رد د دةلتر ة جلددتر ددهدترتددتينرت ددذرجن د رد ددة ر(ملرتدديم ةرم د بر7رم ديفتدجتر ددةر
دد د در عددتربة خيفددت)،روديفهتد ثر(جند ر،)1رو حلددذر وردإلعدداورددتمددي ر لد در ورلدديذروضد رتددتر انر شد اتر
د ددة رظردد د و،رملرلدديذرختدديف راد اتردلص د ،رامد رظرآخددةربة د ورهتد ردد د (،)1روتةرددثرديفتدتداردد يف مديفتر
عل د روض د رددص د رظر ده د رحلددبرتص ف ديفترعل د ره دةمه د ر(،)2رولتددتور ور ددهدترتددتينردديم يف د ردد د ينردلص د ر
وديفهت ثرظردد ورتة ار يرع د ر يف ليفتر يمةيفترتي ودردإلا ردد يف مئرودد خ ينردلةمليفترد خياب بيفت )3(.ر
رحل ددبر ددت ا،رودإلل دةدأردد ض د ةئردد د رعل د رددةمليف ددتر ددت يه :رد ةدهتددترددشددةتيفترظر د ر ص د ارر د
د خياب بيف ددتر-ر م ددي ص رتدد د لثراد د ة ر ددةرد دد دةل ر اد د رودوت مد د ردتييف ايفد د ،رمم ددةرملرتد ددت رض ددت ذر
ت د د ره ةيف ددت،رتيف ددارت د ددثردإللد دةدأرعلد د رعمليف ددترد خيابد د ارلهد د جتر خ ددةبر-ر(،)1رامد د راردد ددم ر
صظم د جتردجمليمد د رد ددتينرد دد دةلتروبة ددضرد صظمد د جترديفلصتيف ددتر ةدهت ددترد خيابد د جت،رو د د رت د د ور د د ر و ر
دخياب د جتر ص د ر ه دةد ردديةتالددتردد يف م ديفترظر دددةرتيمي د ر دددتدهيفتر ددةرل خدد،رد ش د ا رفيفه د رود دةدهت ر
عليفه ،رو در رلة رول اربةضرددي وددجتر ورد اب د جترددغبرل ةلترددورتيةل ر ممداجترد خياب بيفدت،ر
د دترلددهتجتر د رد خيابد جترتتددت ر وضدثرد شد اتردد يف مديفت،ر رلددهتجتر ةدت جترتدد لثر ةت ةددترظر
د ردد د اث،ربل ددغر ي م د ه ر ا ددةر ددةر،%11روه ددتربلغ ددثردمم م ددتربد دةةيفسرددل ص ددترددةليف د ردإلل دةدأرعلد د ر ل
د خياب د جترمتتلددت ،رعصددت ردعددذر ورخ ددتتر ش د اترد د دةل رظر د رد خياب د جترت د ارخ ددتتر ش د ايهذرظر لددتر
دخيابد جترلددهت رددددتاار صد رعهددتردد ةدعصددتر(،)1رودددد؟يف ر ورد ش د اترظرد خياب د جترا خددثرحلددبر ددت هتر ص د ر
ع د ر،5711رو د د رات ل ددارمد د اسردخياب د جتربة خيف ددتربة ددتررد د ر،5757رف ددترور ددلثرخ ددتترد شد د اتر د رحند د ر
%17ر ددةرع ددتارددص د د خت رد د د ل (،)2رع دداو رعل د د ر د د د ،رب ض د د ردخياب د د جتر2155ر-ر،2152رمي ددةر
دد ه د أرعل د رخ ددتترت يف يفددتردلمش د اترظرد خياب د جتريفو ر ددة ر ص د ربددت ربةبددتردديةتالددتردمتبيفددترظر د رامددي ر
()1ر عل رخ تتر ش اترظرد خياب جتر ص رعهتردد ةدعصت:ر1,1ر ليف ور داةر اد درأبر د ذربص تتر%12ل،رديف دةد ر
1رال م ر .2152ر
()5رودم يف دتر ور ةددت جترد شد اتردد يف مديفترظردخيابد جترددةهددتردد د ينر(5721ر-ر)5712را خددثر ةت ةدت،روبلددغر
ي م ه رحن ر%91رخا ررد خياب جتردديشةلةيفترددةشة رددورلهت ردد دك ،روحند ر%19رظرد خيابد جتردد دثر
ددوردت رددتد م ورعل رختد يه ،ردخظة:رعلئرددتلةر ا ،رددةهتردد ينرظر دة،ر دت رم ب ،رصر .115ر
()5ره و:را ارددتشة ،ردد ده ردد يف مئردم ضة،ر دت رم ب .ر ر
()2رد ا ر مةتر ةةفتر ةربيف تجترددل صتردد ض ةيفترددةليف رد خياب بيفت .ر
17 االنتخاابت املصرية يف ظل التعددية التسلطية وما بعدها
حل ددذرت د ددترد خ دداجترديف د د ردد ت ددب ردد ددورتةدف ددثر د د ردهيفد د رددصظد د ردد د د ب ،روم ددت ثرد خيابد د جت،ر
تةدلةددثر ةددت جترددةصددسرد خياب د يبربترلددتراتددب ردلغ لددتدرب ض د ردل دكدوردد د دجترد ددل؟ترظر ر د رددةمليفددتر
علد ر لدةد رد خيابد جتر ورعلد رخي ة هد (،)1رود ددةر دد،ردديصتيفد رأبور تددتدثرددةصدسراتددب ردم دذرددددورلددهت ر
ددددتاارخددا رفددك رد خيابد جت،ر د ر تددتدثر لددسرددد د د ،رو يفددتدورددي؟ةلددةرظراد خ ور و ر2155رددددور اجتر
يرم د ثرع ددتار ددةردد يل د رو ل د جتردجلةت د روخ د ةةر ال ددترظرد ت د ينرودد ديف دجت،رملرت ددةر ةتت ددتر دةمليف ددتر
()1ر ت وتددثرا لددترتددت رد تي ل د جترددةصيف ددترعل د رهليه د رظر فظ د جتردجلمه لددت،روتةدوت ددثرب د رددةصددسرددل ظ ددئر
(د ش ادجتردد ا يفت)روددةصسردجل ت ردد ر خ ررد رد شد ادجتر يفلدت روددكدلد ر م د ربد ر ادةدأرددةمليفدتر
د خياب بيفددت،روه د ردد ددةارودد د ردمتلتلددت،رو تدةدار اد دجتردد ديف دجترو ودددتردهي؟د ر تد ورت يفددتر ور ادداار
ع ددب رت ل ددترأبم ددل؟ترآديف ددترعلد د ر يفصد د ر...ردط.رليةدلد د رظر دد د ر ختد د رد خيابد د جترلد د ربيفد د رعلد د رد هد د ردديد د يل:ر
،http://sharek.almasryalyoum.comروا د د رت د لةرد صظم د جترددددور دهتددثرد خياب د جت،ر د رد ةددياأر
د ددي ر ةدهتددترد خياب د جت،ردجمللددسردد د ئرم د اردإلخ د و،رددي؟ د دسرد دددة ر ةدهتددترد خياب د جت،ر رم ددترع د ملر
ودتتردليصميفت،رودجلمةيفترد دةلتردتعذرددي رددتمي ةدائ،رو ةاترا تة .ر
()5ر لدةأر دتب يل،رل ددة:ردمدييف رودمدي جترعلد رخل يفدتر تدتدثر لدسرددد د د ،ريبريبرمدئر.راد ،ر51رال دم ر
،2155ردال رعليفه رظر55ر سر.2152ر ر
http://www.bbc.co.uk/arabic/middleeast/2011/12/111216_egypt_confrontations.shtml
ل د ا جترلتلت رب رد يظ ةلةرودد دجترد دةلتردليف ردد دالريبريبرمئر.را ،ر51رال م ر2155ردال رعليفهد ر
ظر55ر سر2152ر ر
http://www.bbc.co.uk/arabic/middleeast/2011/12/111218_cairo_protests.shtml
البحوث والدراسات 11جملة حبوث ودراسات شرق أوسطية -العدد ()06
خامتة:
ع د جترددي د ارد خياب بيفددترد د دةلت،رظر د رامددي ر،5795رعددةردد ددم جترديفم م ديفتردددصمالردديةتالددتر
ددي ددل يفت،ر رتد د دفةجتر ايفد د ر ي لتد د جترددتمي ةدايف ددتردإللةدةيف ددت،رود ددةراوور ض ددم ورامي ةدا ددئ،رف ددترل ددهتجتر
ددترظرددةمليفددترد خياب بيفددتروخي ة ه د ،رود في د ر ددةمليفددترد خياب بيفددترظردد ددك ر(،)2151-5791رتددتخ ردم
يرددصتد تروددش فيفت،روميف ة رخظد ردمدتارد هديفمةرعلد ردم دذ،رو مديفشر تدتدارد ة ضدتروددييفد دجتردد يف مديفتر
حلبردمتبيفت،روتص ئر ة رد ي ل ردد لةرملرمت دصهذرددي ةبدتر دةرددي؟دتا،روتدتينرت دذردديم يفد ردد د ينردلمدة ر
وديفهت ث،رودميشةد راو رد رو ل رديفعم رظرد خياب جت.ر ر
Plurality (1976-2012)
Ayman Al Dosouky
which perhaps accounts for its dramatic ending. The January 2011
question raised now is: Does this election indicate that Cairo is
ر