ନବମ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟାକରଣ

cû¤còK aýûKeY
(âc ùgâYú)
_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
cû¤còK aýûKeY
(âc ùgâYú)
IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© iaðÊZß iõelòZ
ùfLKckú :
WKÖe aûCeòa§ê iûjê (icúlK)
W. i\û^¦ ^ûdK
WKÖe eûcP¦â ^ûdK
_òZ bì_ZòbìhY cògâ
iõù~ûR^û :
WKÖe cú^ûlú \ûi
_â[c iõÄeY : 2012
@ûUð_êf
gâú ùReKè @û @`þùiU
aRâKaûUò ùeûWÿ, KUK-1
cê\âY
cìfý : U.
ûû bìcK
ò û ûû
@ûc eûRýe âc ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcûû ^òcù« cû¤còK aýûKeY

^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉþêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQò ö RûZúd
_ûVýLiWÿû -2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @û]ûeùe _âÉêZ Gjò
_êÉKUòùe @býûibòòK Kû~ðýûakúKê MêeêZß \ò@û~ûAQò ö bûhûmû^ @ûjeY Z[û
QûZâQûZâúcûûe ùKøgkûcôK Z[û _âûùdûMòK \lZû @bòaé¡òùe _êÉKUò ijûdK
ùja ùaûfò @ûgû ö _êÉKe iõ_û\^ûckú, IWÿò@û iòfûai KcòUòe ibýaé¦ I
iõù~ûRòKûuê _eòh\ Zeèê KéZmZû mû_^ KeêQò ö
_ûVK_ûVòKû Z[û aòhd _XÿûC[ôaû gòlK gòldòZâúcûûe MV^cìkK cZûcZ
I _eûcgðKê _eaðú iõÄeY ^òcù« ÊûMZ KeêQò ö
ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
ûû @MâùfL ûû
@ûc eûRýe âc ùgâYúùe _Xÿê[ôaû Cy aò\ýûkde gòlû[ðúcûû

_ûAñ cû¤còK aýûKeY _êÉKUò _âÉZê ùjûA@Qò û RûZúd _ûVýLiWÿû -2005
Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @^êiûùe _êÉKUò fòLôZ û @býûibòòK
_âgÜûakú @û]ûeùe G[ôùe gòlû[ðúcûûe bûhûmû^ aé¡ò, ^òbêðf fòL^ Kkû
I aýûajûeòK fòL^ ùg÷kú C_ùe ~ù[ûPòZ MêeZê ß \ò@û~ûAQò û aòhd _XÿûC[ôaû
gòlK gòldòZâúcûù^ Gjò flý eLô ùgâYú Klùe @]ôK @býûicìkK _âgÜ
C_iÚû_^ I @ûùfûP^û KeûAùa û Gjò iõKk^ iõ_Kðùe aòm _eûcgð
còkòùf _eaðú iõÄeYùe Kéð_l Zûjûe aòPûe_ìaðK iêaýaiÚû Keòùa
ùaûfò @ûgû û
iõ_û\^ûckú
iìPú
@¤ûd/_ûV _âiw _éÂû

_â[c g±MV^ 01
\ßòZúd i§ò 11
ZéZúd icûi 26
PZê[ð C_iMð 40
_c Ké\« 52
hÂ Z¡òZ 60
i¯c KûeK I aòbqò 75
@Ác @^êùz\ fòL^ 93
âc aòmû_^ fòL^ 100
\gc ieKûeú _Zâ I \eLûÉ 105
vvv
bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª
eìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ùÂ I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicûû c¤ùe
bâûZébûa CûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùbé 26 ZûeòL \ò^
@ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê û
PZê[ð @¤ûd (K)
51 (K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKe Kðaý -
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cûûê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY
I @^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe Rîû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^úiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ
RúaRMZ _âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cûâaû\ Gaõ @^êi§òû I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^û Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc
ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû
_ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûA ù\aû û
_â[c @¤ûd
g± MV^
1.1. @ûi, Zùk ùfLû ~ûA[ôaû aðMêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö

(1) U@ (2) YV (3) ejWÿ
(4) @ (5) K (6) L (7) Ne (8) ^Me (9) ieaZ (10) @âeZ
_â[c]ûWÿòùe [ôaû (1) U@, (2) YV ùe \êA \êAUò aðe còk^ NUòQò, ùjùf ùi[ôùe
ùKøYiò @[ð _âKûg _ûC^ûjó ö _êYò ùijò ]ûWÿòe (3) ejWÿ ùe Zòù^ûUò aðe còk^ NUòQò ö ùjùf,
Zjóeê c¤ ùKøYiò @[ð _âKûgòZ ùjC^ûjó ö
\ßòZúd]ûWÿòùe [ôaû @, K, L @û\ò ùMûUòG ùMûUòG að ùjûA[ôùf c]ý GMêWÿòKe @[ð
_âKûg Keòaûe lcZû @Qò û
(4) @ e @[ð aò¾ê (5) K e @[ð cÉK, Rk û
(6) L e @[ð @ûKûg û
ùijò_eò (7) Ne (8) ^Me (9) ieaZþ (10) @âeZ GKû]ôK aðe i¹ògYâ ùe
iéÁò ùjûAQò û Kò«ê _âùZýKe @[ð_âKûg Keòaûe lcZû ejòQò ö aðcû^ @ûùc ù\Lôùf ù~ GKað aû
GKû]ôK aðe còk^ùe KòQò ^û KòQò @[ð _âKûgòZ ùjCQò ö @[ð _âKûglc Gjò að aû aðicìje
còk^Kê g± Kêjû~ûG ö
GK að aû GKû]ôK að còkòZ ùjûA ùKøYiò @[ð _âKûg Keê[ôùf ZûKê g± Kj«ò û
GVûùe aðcû^ _âcûYòZ ùjfû ù~ - _â[c]ûWÿeò að aû aðicìj (1)eê (3) _~ðý« @[ð _âKûg
Keò_ûeê^[ôaûeê ùiMêWÿòK g± _\aûPý ^êùjñ û Kò«ê \ßòZúd]ûWÿòe (4) eê (10) _~ðý« að aû að
icìj @[ð _âKûg Keò _ûeê[ôaûeê ùiMêWÿòK g± _\aûPý û
1
1.2 g±e _âKûe ùb\ :
@^êgúkêê RYû~ûG ù~ bûhû ùjCQò bûa aò^òcde iaðùgâÂ cû]ýc û _êYò g±_ê¬ ùjCQ«ò
G bûhûe @w_âZýw i\ég û Gjòcûûê ùÂ ùi ^òRe Kùkae aé¡ò Keòaûùe lc ùjûA[ûG û
ùMûUòG bûhûe g±bûeKê flý Kùf RYû~ûG ù~ ùi[ôeê @ù^K ajêKûk]eò @_eòaòðZ
[ôaûùaùk ùKùZK g±e KûkKâùc _eòað^ NUò ^ì@ûeì_ ùjûAQò û ùKùZK g± ùfûKcêLeê ^ìZ^
bûùa iéÁò ùjûA[ôaûùaùk ùKùZK @^ýbûhûeê @ûiò G bûhû ijòZ cògò~ûAQ«ò û Gjò]ûeûe _âPk^
ùjZê ùMûUòG bûhû c]ýùe aòaò]Zû flý Keû~ûA[ûG û @ûc IWÿò@û bûhû c]ý Gjò ]ûeûeê aû\þ
~ûA^ûjó û @]ôK«ê Gjò ]ûeûKê @ûLô @ûMùe eLô bûhûbûeKê PûeòbûMùe aòbq Keû~ûAQò û ùiMêWÿòK
ùjfû ~[ûKâùc - ZZþic, Z\þba, ù\gR I ùa÷ù\gòK û
ZZþic :
ZZþ I ic - G \êAUò g± cògâYùe Zc g±Uò MVòZ ùjûAQò û Gjûe @[ð ùjCQò Zûjû
ijòZ icû^ - @[ðûZþ iõÄéZ bûhû ijòZ icû^ û iõÄéZ bûhûe ùKùZK g± @_eòaðòZ ùjûA
@aòKkeìù_ IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ ùjûA @ûiê@Qò, GMêWÿòKê ZZþic g± Kj«ò û
G_eò ùjaûe KûeY c]ý @Qò û KûeY @û~ðýcûù^ \úNðKûk ]eò bûeZahðùe aiZòiÚû_^
Keò@ûiòQ«ò ö ùijòcûûe bûhû ùjCQò iõÄéZ û ùZYê Gjò iõÄéZ bûhûe _âbûa G ù\ge aòbò^Ü bûhû
C_ùe ejò@ûiòQò û ùijò ]ûeûeê IWÿò@û bûhû aû\þ ~ûA^ûjó û C\ûjeYÊeì_ :- ^\ú, @ûKûg, @u,
@ûPû~ðý, iõiûe, _aðZ ... AZýû\ò û
Z\þba :
Gjûe @[ð ùjCQò Zjóeê ba aû RûZ - @[ðûZþ IWÿò@û bûhûe ùKùZK g± iõÄéZ g±cûûeê
RûZ ùjûAQ«ò û
iõÄéZ - Z\þba (IWÿò@û) eì_
^\ú - ^B Mûbú - MûB
Kì_ - Kì@ Mðb - M]
jÉú-jûZú ùNûUK - ùNûWÿû
NéZ - Nò@ bìcò - bìAñ
2
ù\gR :
IWÿògûùe _âPkòZ ù\gR g±e Zâòaò] Ée ejòQò ö (1) @û\òaûiú bûhû, (2) \âûaòWÿ bûhû, (3)
_ìðcûZâûùe IWÿògûe Rîû]ûeYu cêLeê C\þba bûhûö (K) \âûaòWÿ g± - @Wÿû, @ûeòiû, Gêeò, @MûWÿò
_âbéZò û (L) @û\òaûiú g± -@ùUA, @ecû, @ûê _âbéZò û (M) IWÿògûe Rîû]ûeYu cêLeê iéÁ Xòuò,
QûêYò, @LûWê@û, R«ûk, ùVKeû, SêcêKû, jûKêUò _âbéZòö
ùa÷ù\gòK :
aûYòRýùjZê ùjC aû gûiîìZùâ e ùjC ùKùZK aûjûe ù\ge _âbûa @ûcù\g C_ùe _Wÿ[ò f
ô ûû
ùijò _âbûaùe bûhû c]ý _âbûaòZ ùjfû û ùZYê ùKùZK aòù\gú g± @ûcbûhû bòZùe cògòMùf û
ùijòbkò g±Kê ùa÷ù\gòK g± Kêjû~ûG û
(1) _êðMúR - MúRðû, _û\âò
(2) ~ûa^òK - @Kf, @\ûfZ, @ûA^û, AÉ`û, IKòf, ^M\, Zjiòf\ûe, cê\ûfû, cê^òa _âbéZò ö
(3) _ûeiòK - @wêe, @aKûeú, LRYû, KeR, Phcû, iê_ûeòi, jêiò@ûe AZýû\ò û
(4) ZêKðú -KAô, Kêfò, MûfòPû, a§êK, aûeê\, ùZû_, P_ûZò AZýû\ò û
(5) AõeûRú - UòùKU, ùa, ùUaêf, RRþ, ù_^þ, A¬ò^þ, KùfR AZýû\ò û
1.3 g±e eì_ :
g±bûee _eòie @Zò aògûk û MV^ \éÁòeê GjûKê \êAbûMùe aòbq Keû~ûG û Zûjû ùjCQò
~[ûKâùc ùcøkòK I aêý_ô^Ü û
ùcøkòK g± :- ù~Cñ g±eê ùKøYiò C_ûdùe ùMûUòG ùjùf aò að KûUòjêG ^ûjó, @[ðûZþ
ùMûUòG að KûUò ù\ùf Zûe @w jû^ò ùjaû iùw iùw @[ð _âKûg lcZû ùfû__ûG, ZûKê ùcøkòK
g± Kj«ò ~[û :- MQ, ajò, ]ìkò, _ûU, ùWwû, ]kû AZýû\ò û
aêý_ô^Ü g± - cìkg±e _ìaðeê aû _ùe @ûC GK eì_ (_âZýd aû g±) iõù~ûMKeò ^ìZ^ g±
MV^ KeûMùf ZûjûKê aêý_ô^Ü g± Kj«ò ~[û -
Ne + C@û = Neê@û Zk + C@û = Zkê@û
_â+Zû_ = _âZû_, _ûYò + @û = _ûYò@û
_û^ + eû = _ûêû û
@ûjêeò cùêLôaûKê ùja ù~ - Kâòdû_\e cìkeì_Kê ]ûZê Kêjû~ûG û jiòaû Kòâdûe cìkeì_
ùjCQò - jiþ (]ûZê) û
3
_ìaðaòðZ ùcøkòK g±Kê Z[û Kòâdûe cìkeì_ ]ûZêKê _âKéZò Kêjû~ûG û Gjò _âKéZò ijòZ _âZýd
~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò ùjûA[ûG, ~[û:- (]ûZê) Ké + @^úd = KeYúd, \égþ + @^úd = \gð^úd
CWþ + @«û = CWÿ«û, KûV + A = KûVò AZýû\ò û
Kêfû + GA = KêùfA
1.4 g±MVê ]ûeû :
@ûagýK @^êiûùe @[ð_âKûg I bûaùaû] KeûAaû _ûAñ bûhûùe ^ìZ^ g±cû^ iéÁò ùjûA[û«ò û
cêLýZü ù~ûMaòùdûM _âKâòdûùe g±e eì_ùe _eòað^ NUò G ^ìZ^ g±cû^ iéÁò ùjûA[û«ò û Gjò
MVêúZòe ]ûeûùe @ûc @ûLô @ûMKê @ûi«ò- fòw, aP^, aòbqò, i§ò, icûi, ~êMàg±, aò_eúZû[ð
ùaû]K g±, iùcûyûeòZ g±, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð, i^Ü«, ~O«, YòR«, YZß aò]ô I hZß aò]ô
@û\ò û
1.5 fòw :
IWÿò@ûbûhûùe _âûYúaûPK aòùghý MêWÿòKùe _êeêh I Èú ùb\ùe fòw ^òeì_Y Keû~ûA[ûG û _êYò
@_âûYúaûPK aòùghý MêWÿòKê Käúa fòw bûùa MâjY Keû~ûG û _êeêh aûPK g± _êõfòw I Èú aûPK
g± Èú fòw bûaùe MéjúZ ùjûA[û«ò û _êõfòwKê Èú fòw Kfûùaùk @ù^K iÚkùe _âZýd ~êq
ùjûA[ûG û ù~_eò aûN g±Uò ùjCQò _êõfòw û G[ôùe CYú _âZýd ~êq ùjùf Zûjû jêG aûNêYú
aû aûNe Èúfòw û ^òcÜùe ùKùZK _âZýd ~êq ùjûA Èúfòwe eì_ \ò@û~ûAQò û
_êõfòw - Èúfòw
@û _âZýd - ùKûKòk - ùKûKòkû
B _âZýd - Kòùgûe - Kòùgûeú
cûâ - cûâú
ê - ^ûeú
^ûMe - ^ûMeú
@û^ú I @ûYú _âZýd - gòa - gòaû^ú
ba - baû^ú
A¦â - A¦âûYú
4
_êõfòw Èúfòw
Cfú _âZýd - ùaw - ùawêfú
aM - aMêfú
ùKùZK bò^Ü g± \ßûeû c]ý fòw _eòað^ jêG û ~[û;
eRû /eûRû - eûYú
_òZû - cûZû
R^K - R^^ú
ae - K^ýû / a]ì
Êûcú - Èú
Cbd fòw ùlZâùe :
Kaò - ^ûeúKaò
ùKùZK _âûYúaûPK aòùghý Cbd _êeêh I ÈúKê aêSûG û ùi iÚkùe fòwùb\ _ûAñ @òeû
I cûB aòùghY _\ iõ~êq jêG û ~[û :-
_êõfòw - @òeû ùQkò - Èúfòw-cûBùQkò û
ùijò_eò g± MêWÿòK ùjCQò - bûfê, KêKêe, aòeûWÿò, cìhû, aûQêeú AZýû\ò û
@ûjêeò RûYòaûe K[û ù~ :-
Käúafòwùe ùKøYiò _eòað^ i¸a ^êùjñ û Z[û_ò ùaùk ùaùk _êeêh I Èú iìPK _\ ù~ûMKeò
_êõfòw I Èúfòw Keû~ûG û `êf ùjCQò Käúafòw, Kò«ê GjûKê _êõfòw I Èúfòw Keû~ûA[ûG, ~[û
@òeû `êf - cûB `êf û
1.6 aP^
ù~Cñ[ôeê aÉêe aû aýqòe iõLýû RYû_ùWÿ ZûjûKê aP^ Kj«ò û aP^ PòjÜ iû]ûeYZü aòùghý
I iað^ûc _\ùe iõ~êq jêG û ù~Cñ _\eê aÉêe aû aýqòe iõLýû ùMûUòG ùaûfò RYû_ùWÿ, ZûjûKê
GKaP^ Kêjû~ûG û ~[û; - cêñ, Zê, ùi, MQ, ^B AZýû\ò û
5
ù~Cñ_\eê aÉê aû aýqòe iõLýû GKeê @]ôK ùaûfò RYû~ûG, ZûjûKê ajêaP^ Kj«ò û
~[û :- @ûù¸cûù^, Zêù¸cûù^, ùicûù^, ^BMêWÿòK, MQMêWÿòK ö
GKaP^ _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû PòjÜ:- Uò, Uû, ùU, UòG, UûG, Lù, LòG, ùMûUòG;
ùMûUòK, AZýû\ò û C\ûjeY Êeì_ - ùMûUòG _òfû, _òfûUòG, _òfûUò û
ajêaP^ _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû PòjÜ - cûù^, MêWÿûG, MêWÿòG, MêWÿòK, _Oþqò, ùgâYú, ~ì[, ~ûK,
ZK, MY, iaê, \k, _f, icìj, aé¦, cûk, eûRò, Pd, _ê¬, eûgò, ck AZýû\ò û
C\ûjeY :- _òfûG, _òfûcûù^, _êÉKPd, _aðZùgâYú _âbéZò û
_\e Cbd_ûgßðùe ajêaP^ aýajûe Keû~ûG ^ûjó û ~[û :- @ù^K _òfûcûù^ û G_eò _âùdûM
@gê¡ @ùU û @ûùc @ù^K _òfû ùaûfò ùfLô _ûeòaû aû _òfûcûù^ ùaûfò Kjò Kjò_ûeòaû aû
ùfLô_ûeòaû û Kò«ê ùaùkùaùk aûKýe @[ðKê MêeêZß ù\aû_ûAñ ~êMà ajêaP^ aýajéZ jêG û
~[û :- iaê~ûK Ne û iaêZK `êf û GVûùe iaê, ~ûK, ZK - ùjCQ«ò ùMûUòG ùMûUòG
ajêaPê PòjÜ û Kò«ê GVûùe \êA \êAUò ajêaP^ GKZâ iõ~êq ùjûA ejòQ«ò û
cùêLôaûKê ùja ù~ iû]êZû, \êÁûcò _âbéZò MêYaûPK aòùghý, Mc^, gd^ _âbéZò KòâdûaûPK
aòùghý _\ùe ajêaP^ fûùM ^ûjó û
@ûjêeòc]ý RûYòaû CPòZ ù~ ùaùkùaùk aP^ PòjÜ ~êq ^ùjûA c]ý GKaP^ I ajêaP^
_âKûgòZ jêG û _òfû ùLkêQò û GVûùe ùMûUòG _òfûKê aêSûCQò û _òfû / _òùf ùLkêQ«ò û GVûùe GKû]ôK
_òfûuê aêSûCQò û
1.7 ~êMàg± :
@ûcbûhûùe @ù^K ~êMàg±e _âPk^ @Qò û
~[û:- aûUNûUùe ~û@ûi Keòaûùaùk ù\Lôù\LôKû Pûfòaû CPòZ û
GjòaûKýùe aWÿ @leùe fòLôZ g± MêWÿòK ùjCQ«ò ~êMàg± û G[ôùe Zòù^ûUò ~êMàg± ejòQò û
~êMàg± MV^ _âYûkúe bò^ÜZû ^òcÜùe _â\ ùjfû û
(1) aò_eúZû[ðùaû]K \êAg±e iõù~ûMùe MVòZ ~êMàg± û
bfc¦, LûfXÿò_, RcûLyð, KòYûaòKû, iêL\êüL, aWÿiû^, Rúa^ceY, iZcòQ AZýû\ò û
(2) icû[ðK \êA _\e iõù~ûMùe MVòZ ~êMàg± û
jYûceû, a§êaû§a, ùMûeêMûB, ]ê^ô, cCRcRfòiþ, RúaR«ê AZýû\ò û
6
(3) @[ð[ôaû I @[ð^[ôaû \êA g± cògâYùe MVòZ ~êMàg± û
M_i_ G[ôùe M_e @[ð @Qò Kò«ê i_ g± GVûùe @[ðaòjú^ û GjûKê K[ûe f[û ùaûfò
Kj«ò û ùijò RûZúd g±MêWÿòK ùjCQ«ò Kûc\ûc, aûi^Kêi^, ù_U_ûUYû, Neè, aòKâòaUû AZýû\ò ö
(4) KâòdûaûPK aòùghý ij @icû_òKû Kâòdûe còk^ ù~ûùM MVòZ ~êMàg± û
jYûjYò, fMûfMò, ùfLûùfLô, _Xÿû_Xÿò, _òUû_òUò, ]Éû]Éò, gêYûgêYò AZýû\ò û
(5) \ßòeêq g± û
icû^ g± \êA[e _âùdûM Keû~ûA ~êMàg± MVòZ ùjûA[ûG û GMêWÿòKê \ßòeêq g± Kêjû~ûG û
SeSe, QkQk, ]ê]ê, ù_ñ ù_ñ, @ûù_ @ûù_, iò]ûiò]û, aûùUaûùU, Kûù^Kûù^ AZýû\ò û
1.8 iùcûyûeòZ g± :
ùKùZK g± @Qò ~ûjûe CyûeY icû^ [ôaûùaùk @[ðùe _eòað^ NUêQò û @ûc bûhûùe
ùijòbkò @ù^K g± @Qò û
@g^ - ùbûR^ Pòe - \úNðKûk
@i^ - ùl_Y Púe - QòûK^û
Bg - Bgße \ò^ - \òai
Bh - fwk\ \ú^ - Meòa
Kêk - aõg \ú_ - @ûùfûK _â\û^ Keê[ôaû aÉê
Kìk - ZU \ßú_ - RkùaÁòZ bìL
KéZò - Kû~ðý _êZ - _ê@
KéZú - \l _ìZ - _aòZâ
Mòeòg - cjûù\a, gòa, aéjÆZò akò - ZýûM, jZýû
Mòeúg - ùgâÂMòeò akú - akê@û
PêWÿû - Lû\ýaòùgh fl - iõLýûaòùgh
PìWÿû - @MâbûM flý - Cùgý
7
1.9 aò_eúZû[ðùaû]K g± û
_âùZýK bûhû _eò @ûc bûhûùe c]ý ùKùZK aò_eúZû[ðùaû]K g±e _âùdûM ejòQò û Zjóeê
^òcÜùe ùKùZK g± _â\ ùjfû û
g± - aò_eúZû[ðùaû]K g± g± - aò_eúZû[ðùaû]K g±
@ù_lû - Cù_lû mû^ú - @mû^
@if - ^Kf \êÁ - gòÁ
@fYû - fêYò@û _âûPú^ - âú^/@aðûPú^
@ûM - _Q _òZ - cìLð
@û^¦ - ^òeû^¦/aòhû\ _û_ - _êYý
@ûfê@ - @§ûe a§^ - ùcûP^
@ûaûj^ - aòiRð^ a¡ - cêq
@û\û^ - _â\û^ bf - c¦
Aj - _e cû^ - @_cû^
AÁ - @^òÁ ciéY - a§êe
C_Kûe - @_Kûe còZâ - gZî
C\d - @É ùfûbú - ^òùfðûb
CVûYò - MWÿûYò iûcý - ùa÷hcý
Ké_Y - a\û^ý iêfb - \êfðb
ùLûfû - cê\û jâÊ - \úNð
Lûf - Xò_ lê\-â aéjZþ
ùPcWÿû - ciþKû
1.10 i^Ü«, ~Oþ«, YòR« û
i^Ü«, ~Oþ«, YòR« \ßûeû c]ý ^ìZ^ g± MVòZ ùjûA[ûG û
i^Ü« :
Azû @[ðùe ]ûZê _ùe i^þ _âZýd jêG û Gjò i^þ _âZýd^ò¿^Ü _\Kê i^Ü« _\ Kj«ò û
]ûZê ijòZ i^þ _âZýd ù~ûM Keû~òaû _ùe @û Gaõ C _âZýd ~êq ùjûA[ûG û
8
]ûZê + _âZýd = i^Ü«_\
_òAaûe Azû _û+i^þ+(@û) = _ò_ûiû
Rd Keòaûe Azû - Rò+i^þ(+@û) = RòMúhû
gêYòaûe Azû / ùiaû Keòaûe Azû - gî+i^þ (+@û) = gêgïhû
fûb Keòaûe Azû - fbþ+i^þ (+@û) = fò_þiû
ùbûR^ Keòaûe Azû - bêRþ+i^þ (+@û) = aêbêlû
RûYòaûe Azû - mû+i^þ(+@û) Ròmûiû
_V^ Keòaûe Azû - _Vþ+i^þ (+@û) = _ò_Vòhû
Mc^ Keòaûe Azû - Mcþ+i^þ (+@û) - RòMcòhû
~Oþ« :
@ûZòg~ý aêSûAaû _ûAñ ]ûZêùe ~Oþ _âZýd Keû~ûG û ~Oþ _âZýd ^ò¿^Ü ]ûZêKê ~Oþ« ]ûZê
Kêjû~ûG û G[ôùe cû^ _âZýd ~êq ùjûA g± MVòZ jêG û cùêLôaûKê ùja ù~ ~Oþ« ]ûZê
iû]ûeYZü aòùghY eìù_ aýajéZ jêG û
cìk]ûZê + ~Oþ = ~Oþ«]ûZê + cû^ = ^ìZ^g±
Rßkþ + ~Oþ = RûRßfý + cû^ = RûRßfýcû^
\ú_þ + ~Oþ = ù\\ú_ý + cû^ = ù\\ú_ýcû^
YòR« :
_âùdûRK ]ûZê MXÿòaû_ûAñ iõÄéZùe ]ûZê ijòZ YòPþ _âZýd ù~ûMKeû~ûG û ]ûZê_ùe Gjò
YòPþ _âZýd ~êq ùjûA MXÿû~ûC[ôaû ]ûZêKê YòR«]ûZê Kêjû~ûG û
cìk]ûZê+YòPþ = YòR«]ûZê - aòùghý - aòùghY
iÚû+YòPþ = iÚû_ò - iÚû_^ - iÚû_òZ
_Vþ + YòPþ = _ûVò - _ûV^ - _ûVòZ
mû + YòPþ = mû_ò - mû_^ - mû_òZ
Pkþ + YòPþ = Pûkò - Pûk^ - PûkòZ
@]ôK«ê aòbqò, i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð, YZß aò]ô I hZß aò]ô @^ê~ûdú c]ý g±
MV^ Keû~ûA[ûG û
9
@^êgúk^ú
1. g± KûjûKê Kj«ò?
2. g± ùKùZ _âKûe I KY KY?
3. ^B g±Uò ùKCñ cìkg±eê C_ô^Ü ùjûAQò?
4. M]e ZZþic eì_Uò KY?
5. \âûaòWÿ bûhûeê @ûcûbûhûKê @ûiò[ôaû \êAUò g±e ^ûc ùfL û
6. @Kf g±Uò ùKCñ bûhûeê @ûcbûhûKê @ûiòQò?
7. @ûcbûhûùe _âPkòZ ùjC[ôaû _ûUò AõeûRú g±e ^ûc Kêj û
8. ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe fòw _eòað^ Ke û
Kòùgûe, a]ì, aMêfú, _òZû, Êûcú û
9. aPê iõmû ^òeì_Y Ke û
10. _êZ - _ìZ c]ýùe [ôaû @[ðMZ _û[ðKý \gðû@ û
11. Ké_Ye aò_eúZû[ðùaû]K g±Uò ùfL û
12. YòR« I ~Oþ« c]ýùe KY _âùb\ @Qò ùfL û
13. ^òcÜfòLôZ aòùghý _\MêWòKê aòùghY _\ùe _eòYZ Ke û
iÚû_^, mû_^, _ûk^, Pûk^, _ûV^ û
14. _âùZýK ]ûWÿòùe [ôaû bò^Ü]cðú g±UòKê aûQò ùfL û
(K) ]ê^ô, bfc¦, KòYûaòKû, iêL\êüL û
(L) ù_U_ûUYû, a§êaû§a, aûi^Kêi^, fêMû_Uû
(M) _ò_ûiû, Ròmûiû, Zcûiû, _ò_Vòhû û
vvv
10
\ßòZúd @¤ûd
i§ò
2.1 1. jòcûkd _aðZ bûeZahðe Ce \òMùe @aiÚòZ û

2. Gjò _aðZ aâjàhòð Z[û ù\ahòð cûûe Z_iýûiÚkú @ùU û
3. G EhòiKk i\ûPûe iµ^Ü @U«ò I iað\û RM\úgßeu Pò«ûùe ^òcMÜ ejò[û«ò û
4. Mwû^\ú c]ý Gjò _aðZeê ^òMðZ ùjûA@Qò û
5. RM{û KfýûY Cùgýùe ùi ^òe«e \úNð_[ @ZòKâc Keò ajòPûfòQò û
@ûi C_e aûKý MêWÿòKe aWÿ @leùe ùfLû~ûA[ôaû g±MêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû û
jòcûkd = jòc + @ûkd aâjàhòð = aâjà + Ehò
ù\ahòð = ù\a + Ehò i\ûPûe = iZþ + @ûPûe
RM\úgße = RMZþ + Bgße ^òMðZ = ^òü + MZ
RM{^ = RMZþ + R^ ^òe«e = ^òü + @«e
Gùa @ûùc ù\Lôùf ù~ _âùZýK g± \êAUò ùfLûGñ g±e còk^ùe MVòZ ùjûAQò û Gjò
còk^Kê flýKùf RYû~ûG ù~ G[ôùe [ôaû _ìaðg±e ùghaðUò _e g±e _â[c að ijòZ còkòZ
ùjûAQò aû að \êAUò _eÆe ijòZ cògò ~ûAQ«ò û G _âKûe còk^Kê i§ò Kêj~ûG û G[ôeê @ûùc RûYòùf;
_eÆe i^òÜjòZ _ìað_\e ùghað I _e_\e _â[caðe còk^Kê i§ò Kêjû~ûG û
i§ò Zò^ò _âKûee ~[û :- Êei§ò, aý¬^ i§ò I aòiMð i§ò û
2.2 Êei§ò :
Ehò K´kûi^ùe aiòQ«ò û
eaú¦â NeKê ~ûCQò û
K´kûi^ = K´k + @ûi^
eaú¦â = eaò + A¦â
C_ùe \ò@û~ûA[ôaû K´ke ùghað ùjCQò (kþ+@) @[ðûZþ @ I @ûiê _â[c að ùjCQò
@û û Gjò @ ijòZ @ûe còk^ NUò @û ùjûAQò û iéÁ @û ]ß^òUò _ìaðaðùe iõ~êq ùjûAQò û
11
ùijò_eò eaòe ùghað ùjCQò A û GVûùe A¦â ijòZ [ôaû Ae còk^ NUò B RûZ ùjûAQò
I _ìaðaðùe ~êq ùjûAQò ö @ûùc ù\Lôùf ù~ CbdiÚû^ùe Êeað ij Êeaðe còk^ NUòQò û G[ôeê
RYûMfû ù~ -
_eÆe i^ÜòjòZ _ìað_\e ùgh Êeað ijòZ _e_\e _â[c Êeaðe còk^Kê
Êei§ò Kêjû~ûG û
Gjò Êei§òe aòbò^Ü eì_Kê @ûi ù\Lôaû û
1. (K) @+@ = @û
ù\a+@iêe = ù\aûiêe,
ùgßZ+@é = ùgßZûé
^úk+@Pk = ^úkûPk
Mâûc+@k = Mâûcûk
@É+@Pk = @ÉûPk
(L) @+@û = @û
iòõj+@ûi^ = iòõjûi^
MêY+@ûKe = MêYûKe
Cy+@ûi^ = Cyûi^
(M) @û+@ = @û
PòZû + @^k = PòZû^k
iê]û + @õgê - iê]ûõgê
(N) @û + @û = @û
aò\ýû + @ûkd = aò\ýûkd
iê]û + @ûKe = iê]ûKe
C_e @ûùfûP^ûeê RYûMfû ù~,
@ aû @û _ùe @ aû @û [ôùf \êùjñ cògò @û jê@«ò û
Gjò @û @ûKûe (û) ùjûA _ìaðað ijòZ iõ~êq jêG û
12
2. (K) A+A = B
~Zò+A¦â = ~Zú¦â, @Zò+Aa = @Zúa
(L) A+B = B
_eò+Blû = _eúlû
cê^ò+Bgße = cê^úgße
(M) B+A = B
cjú+A¦â = cjú¦â
gPú+A¦â = gPú¦â
(N) B+B = B
cjú+Bgße = cjúgße
@a^ú+Bg = @a^úg
G[ôeê RYûMfû ù~,
A aû B _ùe A aû B [ôùf \êùjñ cògò (\úNð) B jê@«ò û
Gjò B Uò B Kûe(ú) eì_ùe _ìaðaðùe ~êq jêG û
3. (K) C+C = D
iê+Cqò = iìqò
iû]ê+C\ýc = iû]ì\ýc
iû]ê+C_ù\g = iû]ì_ù\g
(L) C+D = D
iò§ê+Dcòð - iò§ìcòð,
fNê+Dcòð = fNìcòð
(M) D+C = D
a]ì+Cqò = a]ìqò
(N) D+D = D
bì+D¡ßð = bì¡ßð
C aû D _ùe C aû D [ôùf \êùjñ cògò (\úNð) D jê@«ò û
Gjò D DKûe ( ì ) ùjûA _ìaðaðùe ~êq jêG û
13
4. (K) @+A = G
gêb+Azû = gêùbzû
iêe+A¦â = iêùe¦â
(L) @+B = G
MY+Bg = MùYg
ù\a+Bg = ù\ùag
(M) @û+A = G
cjû+A¦â = cùj¦â
~[û+Azû = ~ù[zû
(N) @û+B = G
ecû+Bg = eùcg
cjû+Bgße = cùjgße
@ aû @û _ùe A aû B [ôùf \êùjñ cògò G jê@«ò û
Gjò G ]ß^òUò GKûe (ù) ùjûA _ìað aðùe ~êq jêG û
5. (K) @+C = I
f´+C\e = fù´û\e
_êeêh+Cc = _êeêùhûc
(L) @+D = I
â+DXÿû (â aòaûjòZû) = ^ùaûXÿû
Pk+Dcòð = Pùkûcòð
(M) @û+C = I
cjû+C\]ô = cùjû\]ô
Mwû+C\K = Mùwû\K
(N) @û+D = I
cjû+Dcòð = cùjûcòð
@ aû @û _ùe C aû D [ôùf \êùjñ cògò I jê@«ò ö
G I ]ß^òUò I Kûe (ù û) ùjûA _ìað aðùe ~êq jêG ö
14
6. (K) @+E = @eþ
i¯+Ehò = i¯hòð
ù\a+Ehò = ù\ahòð
(L) @û+E = @eþ
eûRû+Ehò = eûRhòð
cjû+Ehò = cjhòð
@ aû @û _ùe E [ôùf \êùjñ cògò @eþ jê@«ò û
Gjò @eþe @ _ìaðaðùe I eþ ùe`þ ( ð) ùjûA _eaðùe ~êq jêG û
7. (K) @+G = H
jòZ+Ghú - jòùZ÷hú
R^+GK = Rù^÷K
(L) @ +H = H
@Zêk+Hgß~ðý = @Zêùk÷gß~ðý
(M) @û+G = H
Z[û+ Ga = Zù[÷a
(N) @û+H = H
cjû+Hgß~ðý = cùj÷gß~ðý
@ aû @û _ùe G aû H [ôùf \êùjñ cògò H, jê@«ò û
Gjò H HKûe(ù÷) ùjûA _ìaðaðùe ~êq jêG û
15
8. (K) @+I = J
Rk+IN(Zew) = RùkøN
(aýZòKâc-aò´+IÂ = aòù´ûÂ)
(L) @+J =J
a^+Jh]ô = aù^øh]ô
(M) @û+I = J
cjû+IR(ùZR) = cùjøR
(N) @û+J = J
cjû+Jh] = cùjøh]
@ aû @û _ùe I aû J [ôùf \êùjñ cògò J jê@«ò ö
Gjò J, JKûe ( ù û÷ ) ùjûA _ìað aðùe ~êq jêG ö
9. (K) A+@ = d
_âZò+@j = _âZýj
(L) A+@û = (d+@û) = dû,
AZò+@û\ò = AZýû\ò
(M) B+@ = d
iìPò+@Mâ = iìPýMâ
(N) B+C = (d+C)=dê
(@bò+C\d = @bêý\d)
G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~,
A aû B _ùe A aû B bò^Ü @^ý Êeað[ôùf A aû B iÚû^ùe d jêG ö Gjò
d I _eaðú Êeað còkòZ ùjûA _ìað aðùe ~êq jê@«ò ö
16
10. C+@= Iß
@^ê+@d = @^ßd
C+G= Iß+G = ùIß
@^ê+GhY = @ù^ßhY
C+@û = Iß+@û = Ißû
iê+@ûMZ = ÊûMZ
ajê+@ûWÿé = ajßûWÿé
a]ì+@û\ò = a]ßû\ò
C aû D _ùe C aû D bò^Ü @^ý Êeað [ôùf C aû D iÚû^ùe Iß jêG û
Gjò Iß I _eaðú Êeað còkòZ ùjûA _ìaðaðùe ~êq jê@«ò û
11. G+@= @d
ù^+@^ = ^d^
H+@= @ûd
ù^÷+@K = ^ûdK
ùM÷+@K = MûdK
G aû H _ùe @^ý Êeað [ôùf G iÚû^ùe @d I H iÚû^ùe @ûd jêG û
Gjò @d I @ûd ijòZ _eaðú Êeað ~êq jêG û
12. I+@ = @aþ
ùbû+@^ = ba^
ù_û+@^ = _a^
J+C = @aþ+C = @ûaê
ùbø+CK = bûaêK
I aû J _ùe @^ý Êeað [ôùf I iÚû^ùe @aþ I J iÚû^ùe @ûaþ jêG û
Gjò @aþ I @ûaþ ijòZ _eaðú Êe ~êq jêG û
aýZòKâc - (ùMû+@l = Maûl)
17
2.3 aý¬^ i§ò :
(K) iyeòZâ ùjCQò gòhýe ùgâÂ bìhY û
(L) ùgßZùKZêuê gòlû\û^ Keòaû _ûAñ CûkK i\òzû _âKûg Keò[ôùf û
@ûi C_eaûKý MêWÿòKùe [ôaû aWÿ @lee g±MêWÿòKê ù\Lôaû ö
iyeòZ=â iZþ+PeòZâ
i\òzû = iZþ + Azû û
g± \êAUò Gjò ]ûeûùe MVòZ ùjûAQò û iyeòZâùe (Zþ+P) @[ðûZ _ìað_\ iZþe ùghað
Zþ I _e_\ PeòZâe _â[cað P \êAUò aý¬^ aðe còk^ NUòQò û
ùijò_eò i\òzû g±ùe (Zþ+A) @[ðûZ _ìað_\ iZþe ùghað Zþ ijòZ _e_\ Azûe
_â[cað Ae còk^ NUòQò û GVûùe aý¬^ aðij Êeaðe còk^ NUòQò û
_eÆe i^òÜjòZ _ìað_\e ùgh aý¬^ að ijòZ _e_\e _â[c aý¬^ að aû
Êeaðe còk^Kê aý¬^ i§ò Kj«ò û
^òcÜùe Gjûe aòbò^Ü eì_ i´§ùe að^û Keû~ûAQò û @ûi ùiMêWÿòKê RûYòòaû û
1. \òKþ + @« = \òM« aûKþ+Bg = aûMúg
CZþ+~û_^ = C\þ~û_^ YòPþ+@« = YòR«
\òKþ+MR = \òMþMR \òKþ+akd = \òMþakd
CZþ+NûU^ = C\þNûU^ RdZþ+e[ = Rd\â[
aý¬^ að _ùe Êeað, aMðe ZéZúd PZê[ð að Kò´û ~, e, k, a, j [ôùf
_ìað_\e ùghùe [ôaû _âZòaMðe _â[cað iÚû^ùe ùijòaMðe ZéZúdað jêG û
Gjò iìZâùe aûMûWÿé, C\þùaM, i\þaP^, ba\úd, i\û^¦ @û\ò g± MêWÿòK c]ý
MXÿû~ûA_ûeòa û
aýZòKâc - (~ûaZþ+Ad=~ûaZúd)
2. PkZþ+PòZâ=PkyòZâ (Zþ+P+A) (Pþ+P+A) = yò
CZþ+PûeY = CyûeY, CZþ+Q^Ü=Cz^Ü (Zþ+Q) = (P+Q) = z
CZþ+ùQ\ = Cùz\ (Zþ+Q+G) = (Pþ+Q+G) = ùz
aò_\þ+Pd = aò_yd (\þ+P) = (Pþ+P) = y
Z\þ+Qaò = Zzaò (\þ+Q) = (Pþ+Q) = z
Z aû \ _ùe P aû Q [ôùf Z aû \ iÚû^ùe P jêG û Gjò P _eaðú að
ijòZ ~êq jêG û
18
3. CZþ+Rßk=C{ßk (Zþ+R) = (Rþ+R+Iß) = RþRß(aû) = {ß
RMZþ+R^^ú = RM{^^ú (Zþ+Rþ) = (R+R) = {
aò_\þ+R^K = aò_{^K (\þ+R) = (Rþ+R) = {
aéjZþ + SUòKû = aéjRþSUòKû (Zþ+S) = (Rþ+S) = RþS
aò_\þ+SUòKû = aò_\SUòKû (\þ+Sþ) - (Rþ+Sþ) = RSþ
Z aû \ _ùe R aû S [ôùf Z aû \ iÚû^ùe Rþ jêG û
G Rþ _eaðú að ijòZ ~êq jêG ö
4. CZþ+Wú^ = CWþWú^ (CWØú^) (Zþ+Wþ+B) = (Wþ+Wþ+B) = WØú
Z\þ+Wòòc = ZWØòòc (\þ+Wþ+A) = (Wþ+Wþ+A) = WþWò, WØò
Z aû \ _ùe W [ôùf Z aû \ iÚû^ùe W jêG û
Gjò W _eaðú að ijòZ ~êqjêG û
5. CZþ+jûe = C¡ûe
Z\þ+jòZ = Z¡òZ
CZþ+jZ = C¡Z
Z aû \ _ùe j [ôùf \êùjñ cògò ¡ jê@«ò û
6. CZþ + ùfL = CùfäL
Z\þ + flY = ZfälY
Z aû \ _ùe f [ôùf Z aû \ iÚû^ùe f jêG û
Gjò fþ _eaðú f ijòZ còkòZ jêG û
7. CZþ + gévk = Czévk (Zþ+gþ+E) = (Pþ+Q+E) = zé
CZþ+gßûi= Czßûi (Zþ+g+Ißû) = (Pþ+zþ+Ißû) = zßû
aò_\þ+guû = aò_zuû (\þ+g) = (Pþ+Q) = z
Z aû \ _ùe g [ôùf Zþ aû \þ iÚû^ùe Pþ jêG I g iÚû^ùe Q jêG û Gjò
Pþ I Qþ cògò z jê@«ò û
19
8. RMZþ+^û[ = RM^Üû[ (Zþ+^)= (^þ+^) = ^Ü+@û = ^Üû
aûKþ+cd = aûOþcd (aûOàd)
céZþ+cd = céYàd
PòZþ+cd = Pò^àd
RMZþ+ùcûj^ = RMù^àûj^
_e_\e _â[c að ^ aû c ùjûA[ôùf _ìað_\e ùghað ù~Cñ aMðe ùjûA[ûG;
Zû iÚû^ùe ùijòaMðe _c að jêG I Zûjû _eaðú að ijòZ ~êqjêG û
9. icþ+Pd = id, iõPd (cþ+P) = (Tþ+P) =
icþ+Rd = i¬d, iõRd
icþ+aû\ = i´û\, iõaû\
icþ+Mâj = iõMâj
icþ+ak = i´k, iõak
c _ùe ù~Cñ aMðe að [ûG, c iÚû^ùe ùijò aMðe _cað jêG; aòKÌùe cþ
iÚû^ùe @^êÊûe(õ) c]ý ùjûA[ûG û
10. icþ+iûe = iõiûe
icþ+ùgû]^ = iõùgû]^
icþ+elY = iõelY
icþ+jZò = iõjZò
cþ _ùe @aMðý að[ôùf cþ iÚû^ùe @^êÊûe (õ) jêG û
11. Zêhþ +Z = ZêÁ
hhþ+[ = hÂ
gòhþ+Z = gòÁ
h _ùe Z [ôùf Z iÚû^ùe U I [ [ôùf [ iÚû^ùe V jêG û
----------------------------------------------------------------------------------
20
12. icþ+KéZò = iõÄéZò
_eò+Kûe = _eòÃûe
icþ+Kûe = iõÄûe
icþ I _eò C_iMð _ùe Ké ]ûZê ^ò¿^Ü Kûe, KéZ,ò KeY _âbZ
é ò _\ ejòùf iþ aðe
@ûMc^ jêG Gaõ Zûjû _eaðú að ijòZ ~êqjêG û iÚk aòùghùe i hZßaò]ô @^ê~ûdú
hùe _eòYZ jêG û
13. @û_\þ+Kûk = @û_ZþKûk (@û_}ûk)
Z\þ+_e = ZZþ_e (Z_ôe)
lê]þ+_ò_ûiû = lêZþ_ò_ûiû
\þ I ]þ _ùe K, L, _, `, i c]ýeê ùKøYiò ùMûUòG að ejòùf \þ aû ]þ -
Zùe _eòYZ jêG û
14. @^ê+ùQ\ = @^êùz\
_eò+Q\ = _eòz\
aò+ùQ\ = aòùz\
@û+Qû\^ = @ûzû\^
Q _ùe [ôùf _ìa_ ð \e @«iÚZ
ò Êeað _ùe Pþe @ûMc jêG û Gjò Pþ I _eaðú Q
cògò z jê@«ò û
2.4 aòiMð i§ò :
_âûZeþ = _âûZü @«eþ = @«ü
\êeþ = \êü ^òeþ = ^òü
cîþ = c^ü ~giþ = ~gü
ùZRiþ = ùZRü eRiþ = eRü
C_e g±MêWÿòKê @ûùc flýKùf RYû_WÿêQò ù~ eþ @ûC iþ ùjCQ«ò aòiMð(ü)e ùMûUòG
ùMûUòG eì_ û
(K) Mêeê gòhýe MZòaò]ôKê ^òeúlY Kùf û
(L) Kðaýùe @aùjkû Kùf _Qùe c^Éû_ KeòaûKê _ùWÿ û
@ûi, C_e aûKý \êAUòùe [ôaû aWÿ @le aògòÁ g± \êAUòe MV^ _âYûkúKê ù\Lôaû û
^òeúlY = ^òü+BlY (^òü = ^òeþ+BlY) = (eþ+B) = eú
c^Éû_ = c^üZû_ (c^ü = cîþ+Zû_) = (iþ+Zû) = Éû
21
G[ôùe @ûùc ù\Lôùf ù~ _â[cg± ^òeúlYùe _ìað_\e ùghùe [ôaû ü ijòZ _e_\e
@û\ý að B aû Êeaðe còk^ ùjfû û ùijò_eò \ßòZúdg± c^Éû_ùe _ìað_\e ùghùe [ôaû ü
ijòZ _e_\e @û\ýùe [ôaû Z aû aý¬^ aðe còk^ ùjfû û G[ôeê RYûMfû ù~,
_ìað_\e ùghùe[ôaû aòiMð(ü) ijòZ _e_\e _â[cùe [ôaû Êeað aû aý¬^ aðe
còk^ ùjùf aòiMð i§ò jêG û
@ûi ^òcÜùe _â\ ùjûA[ôaû Zûe aòbò^Ü eì_Kê ù\Lôaû û
1. ^bü+Pe = ^b½e (^bü = ^biþ+Pe) = (iþ+P) = (gþ+P) = ½
^òü+Pd = ^ò½d, \êü+Pò«û=\ê½ò«û
gòeü+ùQ\ = gòeù¼\ = (ü+Q) = (iþ+Q) = (g+Q) = ¼
aòiMð _ùe P aû Q [ôùf aòiMð iÚû^ùe g jêG û
2. ]^ê+Uuûe =]^êÁuûe (ü+U) = hþ+U) = Á
aòiMð_ùe U aû V [ôùf aòiMðiÚû^ùe h jêG û
3. c^ü+Zû_=c^Éû_ (ü+Zû) = (iþ+Zû) = Éû
\êü+Ze=\êÉe(ü+Z) = (iþ+Z) = É
aòiMð _ùe Z aû [ [ôùf aòiMð iÚû^ùe i jêG û
-----------------------------------------------------------------------------------
gòlKu _ûAñ iìP^û:- _âùZýK aMðe _â[c I \ßòZúd að @[ðûZþ - K,L, P,Q, U,V, Z,[,_,`
ùjCQ«ò @ùNûh]ß^ò û i-eì_ú ùjC aû e eì_ú ùjC ù~ùKøYiò aòiMð(ü) _ùe C_~êýð q @ùNûh]ßêò
að[ôùf aòiMð(ü) iÚû^ùe iþe @ûMc jêG û Gjò i iÚkaòùghùe g I h c]ý ùjûA_ûùe û
@ûjêeò cùêLôaûKê ùja ù~ - i-eì_ú aòiMð i ùjaûùe _âZaò §K iéÁò ùjC^ûjó û Kò«ê aòùghKeò
ù\Lôaûe K[û ùjCQò eþ-eì_ú aòiMðe iþ-Kê eì_û«e û C\ûjeY- \êü=\êeþ+Pò«û = \ê½ò«û GVûùe
\êeþPò«û ^ ùjûA \ê½ò«û ùjfû KûeY- P ùjCQò @ùNûh û ùijò_eò - ^òü = ^òeþ+P = ^ò½d û
GVûùe ^òyðd ^ùjûA ^ò½d ùjfû û (aýZòKâc = PZêü+[ = PZê[ð)
22
4. gòeü+aý[û = gòùeûaý[û c^ü+aûû = cù^ûaûû
c^ü+ù~ûM = cù^ûù~ûM c^ü+je = cù^ûje
ZZü+@]ôK = ZùZû]ôK adü+aé¡ò = aùdûaé¡ò
Z_ü+a^ = Zù_ûa^ c^ü+e¬^ = cù^ûe¬^
@]ü+MZò = @ù]ûMZò ùZRü+cd = ùZùRûcd
iþ-eì_ú aòiMð _ùe @, aMðe ZéZúd, PZê[,ð _cað Kò´û ~,e,k,a,j [ôùf aòiMðiûÚ ^ùe
I jêG ö
5. _ê^ü+@_ò = _êê_ò _ê^ü+@ûMc^ = _êêûMc^
_ê^ü+cìhòK = _ê^cìðhòK @«ü+\ûj = @«\ðûj
^òü+R^ = ^òRð^ ^òü+ù\g = ^òùðg / ^òù\ðg
\êü+MZò = \êMðZò ^òü+ùfûb = ^òùfðûb
]^êü+aò\ýû = ]^êaòð\ýû @«ü+jòZ = @«jòðZ
Êü+MZ = ÊMðZ ^òü+]^ = ^ò¡ð^, ^ò]ð^
cêjêü+cêjêü = cêjêcðêjêü @ûdêü+ùa\ = @ûdêùað\
eþ eì_ú aiMð_ùe Êeað, aMðe ZéZúd, PZê[ð, _cað, ~,e,k,a,j [ôùf
aòiMðiÚû^ùe e jêG û
6. ^òü+ei = ^úei
Plêü+ùeûM = PlìùeûM
^òü+ea = ^úea
eþ eì_ú aòiMð_ùe e [ôùf aòiMðùe [ôaû eþ e ùfû_jêG I aòiMð _ìaðaðú Êee
\úNð jêG û
7. @Zü+Ga = @ZGa
aòiMð _ùe @ bò^Ü @^ý Êeað [ôùf aòiMðe ùfû_jêG û
8. c^ü+Kûc^û = c^Äûc^û ]^êü+_ûYò = ]^ê¿ûYò
^òü+`k = ^òÀk ^cü+Kûe = ^cÄûe
^òü+_û_ = ^ò¿û_ _êeü+Kûe = _êeÄûe
aòiMð_ùe K, _, _, ` @û\ò [ôùf aòiMð iÚû^ùe iþ jêG û
iÚk aòùghùe Gjò iþ hZßaò]ô @^êiûùe h c]ý jêG û
23
aýZòKâc -
jeò+P¦â = jeò½¦â, GK+\g = GKû\g
aûe+aûe = aûe´ûe _e+_e = _eÆe
hUþ+\g = ùhûWÿg @jü+@jü = @jej
aéjZþ+_Zò = aéjÆZò
@^êgúk^ú
1. i§ò KûjûKê Kj«ò?
2. Êe i§ò KûjûKê Kj«ò?
3. aý¬^ i§òe iõmû ùfL û
4. aòiMð i§òe flY KY?
5. i§ò aòùz\ Ke :-
ù\ahòð, i\ûPûe, iìPýMâ, ÊûMZ, MûdK
C{ßk, RM^Üû[, gòÁ, ]^êÁuûe,
cù^ûaûû, ÊMðZ, ^òùðg û
6. i§òKe -
_âZò+@j, \òKþ+@«
icþ+jZò ]^êü+_ûYò
cjû+C\]ô @^ê+GhY
CZþ+ùQ\ ZZü+@]ôK
eûRû+Ehò ùbø+CK,
CZþ+jûe cêjüê +cêjüê
7. bâc iõùgû]^ Ke û
~Zò¦â, aûMòg, Cfûi, Cgévk, aòùQ\, gòeùz\, cê¬^ û
24
8. ^òcÜfòLôZ _âZò]ûWÿòùe [ôaû bò^Ü]cðú g±UòKê aûQ û
(K) @ÉûPk, ^úkûPk, jòcûPk, iúcûPk
(L) iìqò, cêqò, iû]ìqò, a]ìqò
(M) \òM«, \òMþakd, RM^Üû[, \òMþMR
(N) Cyûi^, CyûeY, Cùz\, Cz^Ü
(O) \ê½ò«û, \êÉe, \êù¼\ý, ^ò½d
9. c^ü+aûû = cù^ûaûû û GVûùe (ü) aòiMð I ùe _eòYZ ùjûAQò û ùijò ü Iùe _eòYZ
ùjC[ôaû @ûC _ûùûUò g± MXÿ û
10. ù~Cñ ]ûeûùe ù\ahòð g±Uò MVòZ ùjûAQò :- Zûjû CùfäL Ke I ùijò ]ûeûùe @ûC \êAUò g± MXÿ û
11. ^òcÜùe aûc _ûLùe ùKùZûUò g± \ò@û~ûAQò û _âùZýK g±e WûjûY _ûL ]ûWÿòeê Zûe i§òMZ
iµKð [ôaû g±UòKê @ûYò ù~ûWÿ û
(K) _eúlû (cê^úgße, ^òeúlû, aûMúg)
(L) cùjû\]ô - (cjûiûMe, cùjûa, cjû_û_)
(M) @^êùz\ - (aòùz\, Cùz\, Czßûi)
(N) RM^Üû[ - (RM{^^ú, RM\úgße, RMù^àûj^)
(O) ^òÀk - (^òRð^, ^òeûg, ^ò¿û_)
12. Zk aûKý MêWÿòKùe [ôaû ùeLûuòZ _\MêWÿòK iÚû^ùe icû^ @[ðùaû]K aòiMði§òR^òZ _\ ù~ûWÿò
aûKýKê VòKþ bûaùe ùfL û
(K) jeò RùY ùfûbgì^ý cYòh û
(L) _eùcgßeue @ûKûe ^ûjó û
(M) ]âòjú^ Rúa^ ^òe[ðK @ùU û
(N) R^gì^ý iÚû^ùe ùagú icd ejòùja ^ûjó û
vvv
25
ZéZúd @¤ûd
icûi
3.1 (K) ~ùgû\û _êZâ ^òcò ùgûKùe @]úe ùjùf û

(L) ~ùgû\û _êZâùgûKùe @]úe ùjùf û
(M) iê^ûùe Zò@ûeò jûe Uò Sò@Kê bûeò cû^êQò û
(N) iê^ûjûe Uò Sò@Kê bûeò cû^êQò
(O) ùgûKeì_K @MÜò cYòh geúeKê lúY Keò\òG û
(P) ùgûKûMÜò cYòh geúeKê lúY Keò\òG û
(Q) PKâ @Qò _ûYòùe ~ûjûe; ùi cjûbûeZ ~ê¡e Kð]ûe @U«ò û
(R) PKâ_ûYò cjûbûeZ ~ê¡e Kð]ûe @U«ò û
@ûi C_e aûKý MêWÿòKê @ûùfûP^û Keòaû û aðcû^ flýKe - K I L aûKýe @[ð icû^
ùjCQò û ùijò_eò ~[ûKâùc M I N, O I P, Q I R aûKýe @[ð c]ý icû^ ùjCQò û
K aûKýùe [ôaû _êZâ ^òcò ùgûK _\MêWÿòK cògò~ûA L aûKýùe _êZâùgûK _\ùe
_eòYZ ùjûAQò û ùijò_eò M aûKýùe [ôaû iê^ûùe Zò@ûeò jûe _\MêWÿòK cògò~ûA N aûKýùe
iê^ûjûe, O aûKýe ùgûKeì_K @MÜò _\MêWÿòK cògò~ûA P aûKýùe ùgûKûMÜòùe I Q
aûKýe PKâ @Qò _ûYòùe ~ûjûe R aûKýùe PKâ_ûYòùe _eòYZ ùjûAQò û
@ûùc ù\Lôùf ù~ aûKý c]ýùe _eÆe iµKð [ôaû GKû]ôK _\Kê cògûA ù\A GK_\ùe
_eòYZ Keû~ûA _ûeêQò û `kùe aûKý ùQûU ùjûA_ûeêQò I gîZò c]êe ùjCQò û aýûKeY gûÈùe Gjò
_âKâòdûKê icûi Kêjû~ûG û G[ôeê RYûMfû ù~ -
_eÆe i´§ [ôaû \êA aû ZùZû]ôK _\Kê GK _\ùe _eòYZ Keòaûe ^ûc ùjCQò icûi û
icûi _âKâòdûùe iµKòðZ ùjûA[ôaû _\MêWÿòK ùjùf ~[ûKâùc : icÉ_\, _ìað_\, _e_\ aû
Ce _\, iciýcû^_\ I aòMâjaûKý û
26
icÉ _\ :- icûiùe _\MêWÿòK còkòZ ùjaû_ùe ù~Cñ _\ iéÁòjêG ZûjûKê icÉ_\
Kêjû~ûG û @^ý C_ûdùe @ûùc c]ý Kjò _ûeòaû - icûi^ò¿^Ü _\Kê icÉ_\ Kêjû~ûG û
iòõj PòjÜòZ @ûi^ = iòõjûi^ û GVûùe iòõjûi^ ùjCQò icÉ_\ û iòõj ùjCQò _ìað_\
I @ûi^ ùjCQò _e_\ aû Ce _\ û
iciýcû^ _\:- iòõjûi^ icÉ _\ùe iòõj ùMûUòG iciýcû^ _\ I @ûi^ @ûC GK
iciýcû^ _\ û ù~Cñ_\ MêWÿòKe cògâYùe icÉ _\ MVòZ jêG ùijò _\MêWÿòK ùMûUòG ùMûUòG
iciýcû^ _\ û
aòMjâ aûKý :- icûi @«MðZ _\cûûe _eÆe i´§ RûYòaû _ûAñ ù~Cñ aûKý MXÿû~ûG ZûjûKê
aòMâjaûKý Kêjû~ûG û aòMâj aûKýKê aýûiaûKý aû icûiaûKý ùaûfò c]ý Kêjû~ûG û
icûie _âKûe ùb\ :- @[ðe _âû]û^ý \éÁòeê icûiKê cêLýZü Q@ bûMùe aòbq Keû~ûAQò,
~[û :- ZZþ_êeêh, Kcð]ûed, \ßòMê, \ß¦ß, ajêaâújò I @aýdúbûa û
Gcûû c]ýeê ZZþ_êeêh I Kcð]ûed icûi \êAUòùe Ce_\e @[ðùe _âû]û^ý ejê[ôaû
ùjZê G \êAUò Ce_\ _â]û^ û \ßMò ê I @aýdúbûa _ìa_ð \ _â]û^ \ß¦ß icûiùe Cbd_\
aû _âùZýK _\ùe @[ðe _âû]û^ý ejòQò û Kò«ê ajêaâújò icûiùe ùKøYiò iciýcû^ _\e @[ð C_ùe
_âû]û^ý \ò@û^~ûA ÊZª @[ð C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA[ûG û GjûKê @^ý@[ð _â]û^ Kêjû~ûG û
3.2 ZZþ_êeêh icûi :-
\ßòZúdû Vûeê i¯cú _~ðý« aòbqò ~êq aòùghý _\ ijòZ aòùghý Kò´û aòùghY _\e
icûi ùjûA _e _\e @[ðe _âû]û^ý ejòùf ZZþ_êeêh icûi jêG û Gjûe icÉ _\ùe _ìað
_\e aòbqò PòjÜ ùfû_ _ûGö
\ßòZúdû ZZþ _êeêh :-
MéjKê @ûMZ = MéjûMZ ]^Kê _âû¯ = ]^_âû¯
NeKê cêjûñ = Necêjûñ iûjû~ýKê _âû¯ = iûjû~ý_âû¯ û
ùijò_eò PeYûgâòZ, cûQ]eû, \ê]Lô@û, \êüL_âû¯ @û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û aýû¯ò I Kûk
@[ùðe c]ý \ßòZúdû ZZþ_êeêhe eì_ ù\LôaûKê còùk, ~[û :- PòeKûk(Kê) aýû_ú \êüL = Pòe\êüL,
lYKûk(Kê) aýû_ú iÚûdú = lYiÚûdú GVûùe _ìað _\ùe [ôaû \ßòZúdû aòbqòe PòjÜ Kê, uê - icÉ
_\ùe fê¯ ùjûAQò û
ZéZúdû ZZþ_êeêh:-
ge\ßûeû @ûjZ = geûjZ, aò\ýûùe jú^ = aò\ýûjú^, cûuWÿ \ßûeû Lò@û = cûuWÿ Lò@û
ùijò_eò @MÜò\Mþ], Rkgì^ý, c^MXÿû, jûZKUû, ùgûKûKêk, Z«aêYû, bMûeòjiû, Kûkò\ûiePòZ
@û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û GVûùe ZéZúdû aòbqòe PòjÜ ùe,\ßûeû @û\ò icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò ö
27
PZê[ðú ZZþ_êeêh:-
_êZâ ^òcò ùgûK = _êZâùgûK
ew ^òcò c = ewc
ù\auê @_òðZ = ù\aû_òðZ
ùijò_eò; ]cð_^ôú, QZûK^û, _òAaû _ûYò, cêêPû @û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û
GVûùe _ìað_\ùe [ôaû PZê[ðú aòbqòe PòjÜ icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò û
_cú ZZþ_êeêh:-
aéleê _ZòZ = aél_ZòZ, aòù\geê @ûMZ = aòù\gûMZ
ùijò_eò @ûùc MXÿò_ûeòaû - ùMûVLò@û, ]cðQWÿû, ùeûMcêq, MQùZûkû, R^àû§ AZýû\ò GVûùe
_ìað_\ùe [ôaû _cú aòbqòe PòjÜ eê icÉ _\ùe fê¯ ùjûAQò û
hÂú ZZþ_êeêh :-
Gjò icûie MV^ _âYûkúùe aòaò]Zû ejòQò û
(K) Mû@ûñe cê = Mû@ûñcê, ^\úe Rk = ^\úRk
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - ^ûeúgòlû, _âRûZª, Kcð`k, cûZébûhû, cûâ]cð, ~êaKiõN
AZýû\ò û
(L) @¡ð, c]ý, _ìað, @_e _âbéZò _\ icÉ _\ùe _ìað_\ ùjûA[ûG û
P¦âe @¡ð = @¡ðP¦â
^Be cSò = cSò^B
@j^þ(e) c]ý = c]ýûjÜ
eûZâòe c]ý = c]ýeûZâ
@j^þ(e) _ìað = _ìaðûjÙ,
@j^þ(e) @_e = @_eûjÙ
ùijò_eò MXÿû~òa - @]eûZò, c]ýù\g AZýû\ò û
-----------------------------------------------------------------------------------
gòlKu _ûAñ iìP^û:- c¤ûjÜùe @j^þ e ^ @_eòaòðZ [ôaûùaùk _ìaðûjÙ I @_eûjÙùe
@j^þ ^- Yùe _eòYZ ùjûAQò û YZß aò]ô ^òdc @^êiûùe E,e,h að_ùe Z[û ^ _ìaðeê
Êeað, K-aMð,_-aMð, ~, a, j c¤eê GK aû GKû]ôK aðe aýa]û^ [ôùf ^-Yùe _eòYZ
jêG û (@_e+@j^þ) ùe e I ^ c¤ùe @ I j aýa]û^ iéÁò Keê[ôaûeê ^-Y ùjûAQò û
ùijò_eò _ìaûð jÙ (_ìeaþ + @j^þ)ùe e I ^ c¤ùe a @ I j ejò að aýa]û^ iéÁò Keê[aô ûeê
^ iÚû^ùe Y ùjûAQò û Kò«ê c¤ûjÜ (c]ý+@j^þ) e c]ý g±ùe E, e, h ^[ôaûeê ^ iÚû^ùe
Y ùjûA^ûjó û
28
(M) hÂú ZZþ_êeêh icûiùe eûRû g± ic¯_\ùe eûRùe _eòYZ jêG û
jõicûûe eûRû = eûRjõi
_[cûûe eûRû = eûR_[
eûRûue _êZâ = eûR_êZâ
cM]e eûRû = cM]eûR
ùijò_eò ùja eûR^úZò û
(N) ÈúfòwaûPK g± icÉ_\ùe _êõfòwùe eì_û«eòZ jêG ~[û :-
jõiúe Wò´ = jõiWò´, QûMúe \êMÛ = QûM\êMÛ
_ìað_\ùe [ôaû hÂú aòbqòe PòjÜ e icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò û
i¯cú ZZþ_êeêh :-
iûjòZýùe ^ò_êY = iûjòZý^ò_êY, MYòZùe _Uê=MYòZ_Uê,aò\ýûùe ^ò_êY=aò\ýû ^ò_êY, MQùe
_ûPòfû = MQ_ûPòfû, @eYýùe ùeû\^ = @eYý ùeû\^ û
GVûùe _ìað _\ùe [ôaû i¯cú aòbqòe PòjÜ ùe icÉ_\ùe ùfû_ _ûAQò û
ùijò ^òdcùe MXÿû ~ûA_ûeòa - jûòe§û, i«eY_Uê, êû]c, \êüLcMÜ, aYùbûRò AZýû\ò û
3.3 ^Tþ ZZþ_êeêh :- ZZþ_êeêh icûiùe ^òùh] @[ðùe ^Tþ ZZþ_êeêh icûi jêG û iõÄéZ ^Tþe
IWÿò@û eì_ ùjCQò ^ û Gjû GK ^ûÉòiìPK @aýd û iû]ûeYZü ^ _ùe Êeað[ôùf ^ - iÚû^ùe
@^ jêG Gaõ ^ _ùe aý¬^ að [ôùf ^ iÚû^ùe @ jêG û
^ @ûaòk = @^ûaòk,
^ CPòZ = @^êPòZ
ùijò_eò ùja - @^g^, @^bòm, @^ûMZ, @^òÁ, @^ê^ÜZ û GVûùe ^- @^ùe _eòYZ
ùjfû ö @^ý_lùe ^ Pk= @Pk, ^ KUû = @KUû û GVûùe ^ @ ùe _eòYZ ùjfû û
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - @aûU, @]ê@û, @\ìe, @_ûkK, @_ûVê@û, @fMû, @cû^ò@û AZýû\ò û
@ûc bûhûùe @Ye aýajûe @Qò û ^ _ùe Êe aû aý¬^ ~ûjû [ûC^û KûjóKò - @Ye
@ûMc jêG ö
~[û :- ^ Iiûeò@û = @YIiûeò@û
^ jk\ò@û = @Yjk\ò@û
29
3.4 C__\ ZZþ_êeêh :-
ùKùZK _\ MXÿòaû _ûAñ ]ûZê _ìaðùe @^ý ùMûUòG _\ ù~ûM Keû~ûG û ZûjûKê C__\
Kêjû~ûG û
c]ê_û^ Kùe ù~ ùi = c]ê_, c]ê_ûdú
Kêk aêWÿûG ù~ = KêkaêWÿû
GVûùe c]ê I Kêk g±, ]ûZê _ìaðùe aýajéZ ùjûAQ«ò û GMêWÿòK ùjCQ«ò C__\ û G[ôeê
RYûMfû ù~ -
C__\ ijòZ ]ûZê @[aû Kâòdû ^ò¿^Ü @^ý _\e ù~Cñ icûi jêG
ZûKê C__\ ZZþ_êeêh icûi Kj«ò ö
ùi_eò MXÿû~ûA_ûeòa g~ýûgûdú, Kê¸Kûe, cYòhLô@û, iZýaû\ú, Kû^Kêjû AZýû\ò û
3.5 @fêKþ icûi :- ~ê]ô(~ê¡ùe) iÚòe = ~ê]ôÂòe ö @ûMeê ù\Lôùf icûie icÉ _\ùe _ìað_\e
aòbqò PòjÜ fêKþ aû fê¯ ùjûA ~ûAQò, Kò«ê GVûùe ~ê]ô i¯cú aòbqò ùjûA[ôùf c]ý icÉ_\ùe
Zûe eì_ fêKþ aû fê¯ ùjC^ûjó û ùZYê Zûjû @fê¯ aû @fêKþ ùjûA ejêQò û G[ôeê RûYòùf ù~ -
ù~Cñ icûie icÉ_\ùe aòbqò PòjÜ fê¯ jêG ^ûjó ZûjûKê @fêKþ icûi Kj«ò û
G_eò MXÿû~ûA _ûeòa - aù^ (a^ùe) Pùe (aòPeY Kùe) ù~ = aù^Pe,
@ù« (@«ùe) aûiKùe ù~ = @ù«aûiú AZýû\ò û
3.6 Kcð]ûed icûi :- Kcð]ûed icûie MV^ _âYûkúùe aòaò]Zû ejòQò û aòMâjaûKý I icûi
_\e MV^ ùKøgk flý Ke û
(K) ^úk @ùU KAñ = ^úkKAñ
GVûùe ^úk aòùghY _\ I KAñ aòùghý_\ û
ùijò_eò ùWwûMQ, ù_ûWÿûZò@Y, K@ñkgûM, Ùûjûò, i`ûfêMû, i{^, CWÿûRûjûR, fêYòcûQ AZýû\ò û
(L) ù~ eê\â ùi iê¦e = eê\âiê¦e
ù~ cìLð ùi _òZ = cìLð_òZ
ù~ PûfûK ùi PZêe = PûfûK PZêe
GVûùe eê\â, iê¦e, cìLð, _òZ, PûfûK, PZêe @û\ò icÉ g± aòùghY _\ û
(M) ù~ eûRû ùi Ehò = eûRhòð û GVûùe eûRû aòùghý _\ I Ehò c]ý aòùghý_\ û ùijò_eò
g± ùjCQ«ò - ù\ahòð, aâjàhòð AZýû\ò û
30
(N) ùgâÂ @ùU ê = êùgâÂ
GVûùe ê aòùghý I ùgâÂ aòùghY _\ û G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~ -
aòùghY I aòùghý _\Kê ùÂ ù~Cñ icûi MVòZ jêG, ZûjûKê Kcð]ûed icûi
Kj«ò û Gjò icûie icÉ_\ùe _e_\e @[ðe _âû]û^ý eùj û
Kcð]ûed icûie aòbò^Ü eì_ @Qò û @ûi, ùiMêWÿòKê ù\Lôaû û
eì_K Kcð]ûed :-
C_ùcd - ~ûjû aòhdùe C_cû @[ðûZþ Zêk^û \ò@û~ûG ZûKê C_ùcd Kj«ò û Gjò C_ùcd
ùjCQò _âKéZ aÉê û
C_cû^ - C_ùcd aû _âKéZ aÉê ijòZ ~ûjûe Zêk^û Keû~ûG ZûKê C_cû^ Kj«ò û
Bgße P¦â aò\ýûiûMe aò\ýûe^ôùe bìhòZ ùjûA[ôùf û GVûùe aò\ýû ùjCQò C_ùcd I
e^ô ùjCQò C_cû^ û GVûùe aò\ýû ijòZ e^ôe Zêk^û Keû~ûAQò û @ûùc G_eò c]ý Kjò_ûeòaû -
aò\ýû eì_K e^ô = aò\ýûe^ô û GVûùe C_ùcd I C_cû^ c]ýùe ùb\[ôfû _eò RYû_Wê ^ûjó û G[ôeê
RYûMfû ù~;
C_cû^ I C_ùcd c]ýùe @ùb\ KÌòZ ùjûA icûi ùjùf eì_K Kcð]ûed icûi jêG û
Gjò iìZâùe @ûùc MXÿò_ûeòaû - ùgûKiûMe, K^ýûe^ô, _êZâcYò, ùgûKûMÜò, @mû^-@§Kûe
AZýû\ò û
iû]ûeY ]cð :- C_ùcd I C_cû^ c]ýùe [ôaû icû^MêY ]cðKê iû]ûeY ]cð Kêjû~ûG û
cêLUò P¦â _eò iê¦e GVûùe iê¦e ùjCQò iû]ûeY]cð aûPK _\ û @[ðûZþ P¦â ù~_eò iê¦e cêLUò
ùijò_eò iê¦e û
C_cû^ Kcð]ûed : -
KûK _eò Ké¾ = KûKKé¾
N^ _eò gýûc = N^gýûc
KûK I N^ ùjCQ«ò C_cû^ I Ké¾ I gýûc ùjCQ«ò iû]ûeY ]cð û GVûùe @ûùc
ù\Lôùf ùKak C_cû^ I iû]ûeY ]cð ejòQò û
C_cû^ ijòZ iû]ûeY ]cðaûPK _\e icûiKê C_cû^ Kcð]ûed icûi Kêjû~ûG
@ûùc Gjò ]ûeûùe MXÿò_ûeòaû - Zêhûe]ak, faYúùKûck AZýû\ò û
31
C_còZ Kcð]ûed :-
cêLUò P¦â _eò = cêLP¦â
GVûùe cêL ùjCQò C_ùcd I P¦â ùjCQò C_cû^ û G[ôeê RYûMfû ù~ -
icûiùe C_ùcd _ìað_\ I C_cû^ _e_\ ùjùf ZûjûKê
C_còZKcð]ûed icûi Kj«ò û
GjòiìZâùe MXÿû~ûA_ûeòa - @]eaò´, _û\_\à, PeYKck, êiòõj, ^ùe¦â AZýû\ò û
c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed :-
eûRûu iòõj\ßûeùe \ßûe_ûk _jeû ù\CQò û
iòõj\ßûeKê @ûùc ùfLô_ûeòaû iòõj PòjÜòZ \ßûe û icûi MVòZ ùjùf PòjÜòZ _\Uò ùfû_
ùjûA~ûCQò û
ù~Cñ Kcð]ûed icûie icÉ _\ùe c]ýaðú _\e ùfû_ ùjûA[ûG,
ZûjûKê c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed icûi Kj«ò û
Gjò ]ûeûùe MXÿû~ûA _ûeòa,
NéZ cògâòZ @^Ü = NéZû^Ü
iê^ûùe Zò@ûeò cê\ò = iê^ûcê\ò
KûVùe Zò@ûeò ù_ûf = KûVù_ûf
ae ^ûcK MQ=aeMQ
ùijò_eò ùja, \jòPêWÿû, ùekMûWÿò, P¦âcêL, aK]ûcòðK AZýû\ò û
Kcð]ûed icûie @ûC ùKùZK C\ûjeY :-
@^ýMâûc = Mâûcû«e
@^ýeì_ = eì_û«e
@^ýù\g = ù\gû«e
Kê(KêòZ) @ùU @ûKûe = K\ûKûe
Kê(KêòZ) @ùU _êeêh = Kê_êeêh, Kû_êeêh
3.7 \ß¦ß icûi : -
MQUò `êf`kùe beû ùjûAQò û
`êf`k g± \êAUò bò^Ü bò^Ü g± ~[û :- `êf I `k û G \êAUò~ûK aòùghý _\ û
icÉ_\ùe \êAUòe @[ðe icû^ _âû]û^ý ejêQò û ùijò_eò \êAeê @]ôK g± aò cògò_ûe«ò û ~[û; eûc
flàY I iúZû = eûcflàYiúZû û ]cð, @[ð, Kûc I ùcûl = ]cðû[ðKûcùcûl û
32
G[ôeê RYûMfû,
_âùZýK _\e @[ðe _âû]û^ý [ûA GKû]ôK aòùghý _\e còk^ùe ù~Cñ icûi MVòZ jêG
ZûjûKê \ß¦ß icûi Kêjû~ûG û
Gjò ]ûeûùe MXÿû~ûA_ûeòa, \µZò, aûUNûU, jeòje, ùfLû_Xÿû AZýû\ò û
3.8 \ßòMê icûi :-
Zâò`kû _ûYò ÊûiÚý _ûAñ jòZKe û Zâò`kû g±Uò Zò^ò`ke icûjûeeê iéÁò ùjûAQò û Zâò`kûe
aýûiaûKý ùjCQò Zâò(Zò^ò) `ke icûjûe û g±Uòe @û\ýùe iõLýûaûPK g± Zâò(Zò^ò) ejò@Qò û
ùijò_eò Pûeòùa\ = Pûeòùa\e icûjûe û Gjûe @û\ýg± Pûeò c]ý ùjCQò iõLýûaûPK g±ö
G[ôeê RYûMfû,
ù~Cñ icûiùe iõLýûaûPK g± _ìaðùe [ûA icÉ_\Uò icûjûe aû icÁòKê aêSûC[ûG
ZûjûKê \ßòMê icûi Kj«ò û
Gjò iìZâùe MXÿû~ûA _ûeòa - hWÿeò_ê, _ù¦âòd, @Áe^ô, _Maý, i¯ûj, _aUú, PC_\ú
_âbéZò û
3.9 ajêaâújò icûi :-
(K) \gjeû\ò^ \ûge[ô \gû^^Kê a] Keò[ôùf û
(L) aûkK I aûkòKûcûù^ aúYû_ûYòuê _ìRû KeêQ«ò û
C_e aûKý \êAUòùe \gû^^ I aúYû_ûYò ùjCQ«ò aWÿ @le PòjÜòZ _\ û Gjò _\MêWÿòKê
@ûùc aýûiaûKý iûjû~ýùe ^òcÜcùZ ùfLô _ûeòaû û -
\g @û^^ (cêL) ~ûjûe = \gû^^
ùijò_eò aúYû _ûYò (jûZ) ùe ~ûjûe = aúYû_ûYò
GVûùe \g, @û^^, aúYû, _ûYò @û\ò ùjCQ«ò ùMûUòG ùMûUòG iciýcû^_\ û icÉ _\
ùjfûùaùk G iciýcû^ _\cûûe MêeêZß êjò ÊZª @[ð _âKUòZ ùjCQò û @[ðûZþ ~ûjûe \gUò
@û^^, ùi \gû^^ ^ ùjûA ùKak eûaY @[ð _âKûgòZ ùjûAQò û ùijò_eò aúYû_ûYò, ieÊZú
@[ðùe aýajéZ ùjûAQò û Gjò_eò Kêjû~ûA_ûùe; ZòâùfûP^, _úZûé, \òMé, ^úkKY×, _û^^,
PZêbðêR AZýû\ò û G[ôeê @ûùc RûYòùf,
ù~Cñ icûiùe icÉ_\ iciýcû^ _\cûû c]ýeê Kûjûeò @[ðKê âêSûA @^ýKê aêSûG
ZûjûKê ajêaâújò icûi Kj«ò û
33
cùêLôaûKê ùja ù~ G icûie aòMâj aûKýùe ~ûjûe, ~ûjûKê, ~ßûeû, ~ûjûVûeê, ~ûjûVûùe
@û\ò _\ aýajéZ ùjûA[ûG û @ûi, Gjò icûie aòaò] eì_Kê ù\Lôaû û
(K) ajêaâújò icûiùe @lò g± icÉ_\ùe @lùe I ^ûbò g± ^ûbùe _eòYZ jêG û
aòeì_ @lò ~ûjûe = aòeì_ûl
_êeúK @lò ~ûjûe = _êeúKûl
ùijò_eò ùfLû~ûA_ûùe - aògûkûl, ijiâûl AZýû\ò û
_êYò _\à ^ûbòùe ~ûjûe = _\à^ûb
(L) ~giþ, ùZRiþ, cîþ _âbéZò g±e ùghùe iþ ejòQò û Gjòbkò ùghùe iþ [ôaû g±Kê ùÂ
ajêaâújò icûi ùjùf iþe ùfû_ jêG I @«ý @ @ûKûe jêG û ùaùkùaùk iþ @ZêU eùj
I Ke @ûMc jêG û
cjû^þ ùZR ~ûjûe = cjûùZRû
C\ûe ùPZ (Pò) ~ûjûe = C\ûeùPZû
Cy c^ ~ûjûe = Cyc^û
@^ý c^ ~ûjûe = @^ýc^û, @^ýc^Ä
@Ì adü ~ûjûe = @Ìadû, @ÌadÄ
(M) ùKùZK ùlZâùe ^ûÉòaûPK g± (^ûjó) _ìað_\ ùjûA ajêaâújò icûi ùjûA[ûG û GjûKê
^òùh]û[ðK ajêaâújò icûi Kj«ò û
^ûjó @«~ûjûe = @^«, ^ûjó @û\ò ~ûjûe = @^û\ò, ^ûjó Mû] (@MbúeZß) ~ûjûe = @Mû], ^ûjó
ù\ûh ~ûjûe = ^òù\ðûh, ^ûjó Kûe (Kû~ðý) ~ûjûe = ùaKûe
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - @Zk, @iúc, ^òbdð , ^òeûKûe, ^úùeûM, ùaùjûi, ùaZûe, ùajòiûaú,
^òe[ðK, ^òRð^ AZýû\ò û aòMZ ùjûA@Qò ]a aû ^ûjó ]a (Êûcú) ~ûjûe ZûKê aò]aû I aòMZ
ùjûA@Qò _^ôú aû ^ûjó _^ôú ~ûjûe ZûKê aò_^ôúK Kêjû~ûG û
(N) @^ý_\ ijòZ ij g± ù~ûMùe ù~Cñ ajêaúâ jò icûi jêG, ZûjûKê ijû[ðK ajêaúâ jò Kêjû~ûG û
Gjò ij g± icÉ_\ùe iùe _eòYZ jêG û
C\ûjeY; _eòaûe ijòZ @Q«ò ù~ = i_eòaûe
Èú ijòZ @Q«ò ù~ = iÈúK
gòhý ijòZ @Q«ò ù~ = igòhý
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa; iû^¦, ii¹û^, iaò^d, iaû§a, iKêUê´ AZýû\ò û
34
(O) icû^ g± ijòZ ajêaâújò icûi ùjùf icû^ iÚû^ùe i jêG û ùKùZK iÚkùe ij c]ý
jêG ö
icû^ Zú[ð ~ûjûe = iZú[ð
icû^ C\eeê R^à ~ûjûe = iùjû\e, ùiû\e
ùijò_eò jêG - iùMûZâ, i_ò AZýû\ò û
(P) ùKùZK ajêaâújò icûiùe C_cû^ _ìað_\ I C_ùcd _e_\ ùjûA[û«ò û icÉ _\ùe
C_cûê @õgaòùgh ùfû__ûG û GjûKê C_còZ ajêaâújò Kj«ò û
MRMc^ _eò Mc^ ù~Cñ Èúe = MRMc^û
Pòf@ûLô _eò @ûLô ~ûjûe = Pòf@ûLô@û
ùNûWÿû cêjñ _eò cêjñ ~ûjûe = ùNûWÿûcêjûñ
ùijò_eò MXÿû~ûA _ûeòa - IUcêjûñ, ceûkMc^û, iì_ðYLû, cûMêe^ògû, cú^^d^û, Pû¦cêjñú
AZýû\ò û
(Q) GK RûZúd Kâòdûùe _eÆe aýû_éZ [ôaû aêSûAùf aýZòjûe ajêaâújò icûi jêG û
ùKgKê ùKgKê ]eò ù~Cñ ~ê¡ = ùKgûùKgò
_eÆeKê cûeòaû Kû~ðý jêG ~jóùe = ceûceò
ùVwûùe ùVwûùe ù~Cñ ~ê¡ = ùVwûùVwò
ùijò_eò ùja; aûWÿûaûWÿò, _òUû_òUò, jûZûjûZò, ]eû]eò, ù_fûù_fò, ùVfûùVfò AZýû\ò û
(R) ajêaâújò icûie @ûC ùKùZK C\ûjeY :
iêjé\d ~ûjûe = iêjé\
@Á @w aKâ ~ûjûe = @ÁaKâ
GK aûM ~ûjûe = GKaûMò@û,
\êA cê ~ûjûe = ù\ûcêò@û
35
3.10 @aýdúbûa icûi :-
(1) _âZòjòõiû_eûdY aýqòe @]ôK lZò jêG û
(2) jeòaûaê NUYûKê @ûcìkPìk að^û Kùf û _â[caûKýe _âZòjòõiûùe _âZò ùjCQò
ùMûUòG @aýd _\, ùijò_eò \ßòZúd aûKýe @ûcìkPkùe @û ùjCQò @aýd_\ û @aýd_\ \êAUò
g±e @ûe¸ùe ejòQò ö @aýd _\ ijòZ @^ý_\ cògòQò û G[ôeê RYûMfû ù~ -
ù~Cñ icûiùe @aýd_\ _ìað_\ bûaùe ejò @^ý_\ ijòZ icûi ùjûA[ûG I Zjóùe
@aýde @[ð _âû]û^ý [ûG ZûKê @aýdúbûa icûi Kêjû~ûG û
aú_þiû (aûe´ûe), aýû¯ò I _~ðý« (iúcû), @bûa, ù~ûMýZû, @ûZòg~ý, ùa÷_eúZý, iûcú_ý,
iû\égý, _½ûZ _âbéZò @[ðùe @aýdúbûa icûi ùjûA[ûG û @ûi, ùi eì_MêWÿòKê ù\Lôaû û
(K) aú_þiû - [eKê[e = _âZò[e û
ùijò_eò _âZò\ò^, _âZòNe g±MXÿû ~ûA_ûeòa û
(L) @bûa - bòlûe @bûa = \êbòðl
ùijò_eò aù¦ûaÉe @bûa ùaaù¦ûaÉ
GVûùe \êeþ I ùa @aýd _\ û
(M) aýû¯ò I _~ðý« - ceY_~ðý« = @ûceY
ùijò_eò ùja - @ûicê\â, @ûKY×, AZýû\ò û
Rúa^Kê aýû_ò = @ûRúa^
_û\Vûeê @ûe¸Keò cÉK _~ðý« = @û_û\cÉK
GVûùe @û ùjCQò @aýd_\ û
(N) ù~ûMýZû - eì_e ù~ûMý = @^êeì_, @^ê-@aýd_\
(O) @^ZòKâc-gqòKê @ZòKâc ^ Keò = ~[ûgqò
ùijò_eò ùja - ~[ûaò]ô, ~ù[ûPòZ, ~[û[ð AZýû\ò
GVûùe ~[û @aýd_\ û
(Q) _½ûZþ - _½ûZþMc^ = @^êMc^ û ùijò_eò ùja - @^êKeY, @^êZû_, @^êi§û^ AZýû\ò û
GVûùe @^ê @aýd _\ û
36
(R) @ûZòg~ý - @Zògd N - ^òN û GVûùe ^ò @aýd_\ û
(S) iû\égý - cìòðe i\ég = _âZòcìòð û
aê i\ég = C_a^, bûhûe i\ég = C_bûhû
GVûùe @aýd _\ - _âZò I C_ û
(T) ùa÷_eúZý - Kìke aò_eúZ = _âZòKìk
_le aò_eúZ = _âZò_l, aò_l
ùijò_eò jêG - _âZòaû\ú
GVûùe _âZò I aò @aýd_\ û
^òZý icûi : ùKùZK iÚkùe icûiaûKý ^[ûA c]ý icûi jêG û GjûKê ^òZý icûi
Kêjû~ûG û
Ké¾i_ð - (Gjû ^òòðÁ RûZòe ^ûMKê aêSûG - @^ý Kkûiû_Kê aêSûG ^ûjó û
ùijò_eò - ^úkK¦e (gâúùlZâ _êeú), ù_ûKgêxû, Qûeù_ûK, aòfê@ûLûA AZýû\ò jêG û
@^êgúk^ú
1. icûi KûjûKê Kj«ò ?
2. aòMâj aûKý KûjûKê Kj«ò?
3. iciýcû^ _\ KûjûKê Kj«ò ?
4. _ìað_\_â]û^ icûiMêWÿòKe ^ûc ùfL û
5. C__\ KûjûKê Kj«ò ?
6. C_ùcd KûjûKê Kj«ò ?
7. ^òcÜfòLôZ icÉ_\MêWÿòKe aýûiaûKý ij icûie ^ûc ùfL û
Necêjûñ, Z«aêYû, cêêPû, R^àû§, _âRûZª
jõiWò´, @^ûaòk, @ù«aûiú, _û\_\à, ùekMûWÿò
ù\gû«e, \µZò, \gû^^, @ûRúa^ û
37
8. ^òcÜfòLôZ _âùZýK icÉ_\ _ûAñ a§^ú c]ýùe ùKùZûUò Ce \ò@û~ûAQò û VòKþ CeUò aûQ û
(K) Pòe \êüL = (ZéZúdû ZZþ _êeêh, \ßòZúdû ZZþ_êeêh, \ßòMê)
(L) K^ýûe^ô = (C_cû^ Kcð]ûed, C_còZ Kcð]ûed, eì_K Kcð]ûed û)
(M) ^òbðd = (^òùh]û[ðK ajêaâújò, ^TþZZþ_êeêh, ^òZý icûi)
(N) ^òN = (^TþZZþ_êeêh, ^òùh]û[ðK ajêaâújò, @aýdúbûa û)
(O) P¦âcêL = (C_cû^ Kcð]ûed, c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed, \ß¦ß)
9. a§^ú c]ýeê VòKþ aòMâjaûKýUò aûQ û
(K) N^gýûc = (N^ I gýûc, N^ _eò gýûc, ù~ N^ ùi gýûc)
(L) bMûeòjiû = (jiê[ôaû bMûeò, bMûeò ù~ùZùaùk jùi, bMûeò \ßûeû jiû û)
(M) eûRjõi = (jõicûûe eûRû, eûRûue jõi, eûRû I jõi)
(N) iì_ðYLû = (eûaYe bCYú, iì_ð _eò ^L ~ûjûe, iì_ð @ùU ^Lû )
(O) _âZòKìk = (iaêKìk, GKìkeê ùi Kìk _~ðý«, Kìke aò_eúZ)
10. GMêWÿòKe icÉ_\ KY ùja ?
(K) aòMZ ùjûAQò _^ôú ~ûjûe
(L) PC_\e icûjûe
(M) KûK _eò Ké¾
(N) êcûû c]ýùe @]c
(O) _½ûZ Mc^ û
11. ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû _âùZýK ]ûWÿòeê bò^Ü ]cðú g±Uò aûQ û
(K) i§ò, icûi, icÉ_\, ijû[ðK ajêaâújò
(L) ^\úRk, cûZébûhû, _âRûZª, icûR
(M) iZýaû\ú, c]ê_, ~ê]ôÂòe, KêkaêWÿû
(N) _ìðP¦â, cêLP¦â, P¦âcêL, Pû¦cêjñ
(O) i_ò, ùiû\e, iùMûZâ, iaû§a
38
12. ù~Cñ iìZâùe jõicûûe eûRû - eûRjõiùe _eòYZ ùjûAQò ùijòiìZâùe icÉ _\ùe
eûR _ìað_\ ùjûA[ôaû @ûC Zòù^ûUò g± MV^ Ke û
13. Zùk \ò@û~ûA[ôaû aûKýMêWÿòKe ùeLûuòZ @õg iÚû^ùe icûiR^òZ _\ aýajûeKeò aûKýKê
VòKþ bûaùe ùfL û
(K) ùfûKUò @^ýù\g Kê PûfòMfû û
(L) fêYò @ùU ù~Cñ cûQ Zûjû _ûUòKê iê@û\ò@û fûùM û
(M) Èú ijòZ @Q«ò ù~Cñ jeòaûaê; ùi Kûfò _êeú ~òùa û
(N) ^ûjó ùeûM ~ûjûe ùi cYòhe @û^¦ Kjòùf ^ iùe û
(O) ùMû_ûk ^òRe gqòKê @ZòKâc ^Keò bòKûeòKê \û^ Kfû û
14. K É¸e icûi ijòZ L É¸e ù~Cñ icÉ_\e iµKð @Qò - ZûKê ù~ûWÿò ùfL û
(K) (L)
ZZþ _êeêh @ù«aûiú
Kcð]ûed ^úkKY×
@fêKþ icûi aòaû\ú
@aýdúbûa ùMûVLò@û
ajêaâújò @]eaò´
ù_ûKgêxû
vvv
39
PZê[ð @¤ûd
C_iMð
4.1 : @ûùc flý Kùf RûYò_ûeòaû ù~, _âùZýK g±e ^òòðÁ MVêúZò ejò@Qò û ^òcÜfòLòZ
g±MêWòKe MVêúZòKê ù\L :
g± MVêúZò @[ð
@û\û^ @û-\û-@^ MâjY
_â\û^ _â-\û-@^ ù\aû
^ò\û^ ^ò-\û-@^ ùeûMe KûeY
C_û\û^ C_-@û-\û-@^ C_KeY
CfäLò Zô g±MêWKòÿ ùe cìk]ûZêUò ùjCQò \û, Gjò ]ûZê _ìaeð ê @û, _â, ^ò, C_ _âZýd Gaõ
]ûZê _ùe @^ _âZýd iõ~êq ùjûA ~[ûKâùc @û\û^, _â\û^, ^ò\û^ Gaõ C_û\û^ g±MêWòK
^ò¿^Ü ùjûA@Qò û @[ðûZ ]ûZê ijòZ _âZýd iõ~êq ùjûA g± MXÿû~ûG û Gjò _âZýd \ßòaò]: ~[û; _ìað
_âZýd I _e _âZýd û _ìað _âZýd C_iMð I _e_âZýd _eiMð ^ûcùe c¤ ^ûcòZ û C_ùe ùfLû[ôaû
g±MêWòKùe @û, _â, ^ò Gaõ C_ ùMûUòG ùMûUòG C_iMð @U«ò û
_ê^½ ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe MV^ eúZòKê flý Ke -
g± MVêúZò @[ð
@ûeq @û-eq BhZþ ^ûfò@û
_âKû _â- Kû aéjZþ
^ò@ûgâû ^ò- @ûgâû ^òeûgâd
C_Ròjûß C_-Ròjûß NòKû
40
GVûùe eq, Kû, @ûgâû I Ròjßû ùMûUòG ùMûUòG g±, GMêWÿòK _ìaðeê ~[ûKâùc @û, _â, ^ò
Gaõ C_ _âZýdMêWÿòK iõù~ûM Keû~ûA ~[ûKâùc @ûeq, _âKû, ^ò@ûgâû I C_Ròjßû g±MêWÿòKê MV^
Keû~ûAQò û _ìaðeê Kêjû~ûAQò ù~, Gjò _âZýdMêWÿòK ùMûUòGùMûUòG C_iMð, ùZYê ]ûZê ijòZ C_iMð
iõù~ûM Keû~ûA ù~_eò g±MV^ Keû~ûG, ùijò_eò g±ijòZ C_iMð iõù~ûM Keû~ûA ^ìZ^ g±
c¤ MV^ Keû~ûA_ûùe û @^ý GK \òMeê aòPûe Keò ù\Lòùf _âùZýK C_iMð cìkZü ùMûUòG ùMûUòG
@aýd _\ û ùZYê @ûùc RûYòùf ù~ -
ù~Cñ @aýd _\MêWÿòK ]ûZê _ìaðeê aû ]ûZêR g± _ìaðeê iõ~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò
Keò[û«ò; ùiMêWÿòK C_iMð ^ûcùe ^ûcòZ û
C_iMð (C_-iéRþ-@) g±Uò iéRþ ]ûZêeê ^ò¿^Ü û Gjò ]ûZêe @[ð ùjCQò iéÁò Keòaû, iRð^û
Keòaû aû ^òcðûY Keòaû; ùZYê C_iMð ^ìZ^^ìZ^ g± iéÁò Keò[ûG, iRð^û Keò[ûG aû ^òcðûY
Keò[ûGöû
4.2 : @ûùc RûYòùf ù~, cìk]ûZê aû g± ijòZ aòbò^Ü C_iMð iõ~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò jêG
@[ðûZþ cìk]ûZê aû cìk g±ùe ùKak ]ß^òMZ _eòað^ NùU ^ûjó @[ðMZ _eòað^ c¤ NUò[ûG û
^òcÜiÚ g±MêWÿòKeê Gjû flý Ke -
g± MVêúZò @[ð
@ûMc^ @û-Mcþ- @^ @ûiòaû
_âZýûMc^ _âZò - @û - Mcþ - @^ ùèòaû
^òMðc^ ^òeþ - Mcþ - @^ ajòMðc^
@^êMc^ @^ê - Mcþ - @^ _½ûZþMc^
C\þMc^ CZþ - Mcþ - @^ MRûùjaû
\êMcð \êeþ - Mcþ - @ @Zò KÁùe Mc^
C_ùeûq g±MêWÿòKùe cìk]ûZêUò ùjCQò Mcþ, ~ûjûe @[ð ùjCQò Mc^ Keòaû aû ~òaû û Gjò
cìk]ûZê ijòZ @û, _âZò, ^òeþ, @^ê, CZþ I \êeþ @û\ò C_iMð iõù~ûM Keû~ûA bò^Ü @[ðù\ýûZK g±
MV^ Keû~ûAQò û
41
@^êeì_ bûaùe ùMûUòG g±ijòZ aòbò^Ü C_iMð iõù~ûM Keû~ûA @ù^K ^ìZ^ g± iéÁò
Keû~ûA_ûùe û ~[û -
g± MVêúZò @[ð
@_eì_ @_ - eì_ Zêk^û ejòZ
iêe_ì iê - eì_ iê¦e eì_ aû @ûKéZò
_âZeò _ì _âZò - eì_ _âZcò ì ðò
@^êeì_ @^ê - eì_ i\ég
aòe_ì aò - eì_ Kêe_ì
eì_ g±e @[ð ùjCQò @ûKéZò aû ùPùjeû; GVûùe aòbò^Ü C_iMð iõù~ûMùe bò^Üû[ð g±MêWÿòKê
MV^ Keû~ûA _ûeòQò û @[ðûZþ C_iMðMêWKò iõ~êq ùjûA cìk]ûZê aû g±e @[ðùe _eòað^ @ûYò_ûe«òö
@^ý bûhûùe Kjòùf GMêWÿòK aòbò^Ü @[ðùe aýajéZ ùjûA_ûe«ò; ùKùZùaùk GMêWÿòK cìk]ûZê aû
g±e @[ðKê aû]û \ò@«ò, ùKùZùaùk @[ðKê @^êKeY Ke«ò @[aû @[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keò[û«ò û ~[û:
(K) cìk@[ðùe aû]û @ûYòaû :
Rò ]ûZêe @[ð ùjCQò Rd Keòaû û _eûRòZ g±Uò _eû C_iMð, Rò ]ûZê I Z _eiMð
iõù~ûMùe ^ò¿^Ü, ~ûjûKò cìk]ûZêe aò_eúZ @[ðKê _âKûg Keò[ûG; @[ðûZþ GVûùe _eû C_iMðUò
cìk]ûZêe @[ðùe aû]û @ûYê@Qò û
(L) cìk@[ðKê @^êKeY Keòaû :
Ké ]ûZêe @[ð ùjCQò Keòaû û Gjò ]ûZê ijòZ @^ê C_iMð I @^ _eiMð iõ~êq ùjûA
@^êKeY g±Uò iéÁ, ~ûjûe @[ð ùjCQò ^KfKeY, i\ég @ûPeY AZýû\ò; @[ðûZþ Gjò ^ìZ^ g±Uò
cìk]ûZêe @[ðKê @^êKeY Keê@Qò û
(M) cìk@[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keòaû :
aP^ g±e @[ð ùjCQò K[û, aûKý, Cqò AZýû\ò û Gjò g± ijòZ _â C_iMðUò iõ~êq ùjûA
_âaP^ g±Uò iéÁ, ~ûjûe @[ð ùjCQò- CZþKéÁ aP^, C_ù\gûZàK aûYú, jòZaûYú, C_ù\g aP^
AZýû\ò û GVûùe ^ìZ^ g±Uò cìkg±e @[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keê@Qò û
ùZYê bûhûKê iei, iê¦e, @ûKhðYúd Z[û @ûkuûeòK Keòaûùe C_iMðe bìcòKûKê ÊúKûe
KeòaûKê jêG û
42
4.3 : IWÿò@û g±bûeKê cêLýZü 4 bûMùe aòbq Keû~ûG û ~[û - ZZþic, Z\þba, ù\gR I
ùa÷ù\gòK û Gjò g±MêWÿòK c¤eê ZZþic g±e MVêúZò iõÄéZ ^òdc aû ]ûeûKê @^êieY Keò[ûG,
ùZYê iõÄéZ bûhûùe _âPkòZ C_iMðMêWòKê @û]ûeKeò IWÿò@û g±Kê aòPûe Keû~ûG û iõÄéZ bûhûùe
icê\ûd 20Uò C_iMð _âPkòZ, ~[û - _â, _eû, @_þ, icþ, ^ò, @]ô, iê, ^òeþ, \êeþ, CZþ, @Zò, _eò,
_âZò, @a , @^ê, aò, @bò, C_, @_ò Gaõ @û û GMêWÿòK IWÿò@û g±aòPûeùe Kò_eò _âù~ûRý Zûjû flý
Ke ö
4.3.1. : _â : Gjò C_iMðUò CZþKhð, C\þba, MZò @û]ôKý, iaðùZûbûa @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MVêúZò @[ð
_âùKû_ _â - Kê_þ - @ @Zògd ùKâû]
_âùl_Y _â - lò_þ - @^ ^òùl_Y
_âMZò _â - Mcþ - Zò Kâcgü C^ÜZò
_âP _â - Pþ- @ _âak
_âùPÁû _â - ùPÁ - @û _âMûXÿ ~ZÜ
_â\û^ _â - \û - @^ ù\aû
4.3.2 : _eû : Gjò C_iMðUò _âû]û^ý, aýZòKâc, ZòeÄûe, aò_eúZ, ^ò¦û @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MVêúZò @[ð
_eûKâc _eû - Kâcþ - @ gqò
_eûRd _eû - Rò - @ jûe
_eûba _eû - bì - @ _eûRd
_eûcgð _eû - cégþ - @ Kðaý iõ_Kðùe aòPûe
_eûÉ _eû - @iþ - Z _eûRòZ
_eûjZ _eû - j^þ - Z aýûjZ
43
4.3.3 : @_þ : Gjò C_iMðUò iû]ûeY bûaùe c¦ @[ðKê aýq Kùe, Gjû c¤ KêòZ, aòùeû],
aò_eúZ I @_KéÁ @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@_Khð @_ - Kéhþ - @ ^òKéÁ
@_Kûe @_-Ké - @ @^òÁ
@_LýûZò @_ - Lýû - Zò ^ò¦û
@_aû\ @_- a\þ - @ \ê^ðûc
@_cû^ @_ - cû^þ - @ cû^jû^ò
@_céZêý @_ - céZêý @Kûk ceY
4.3.4 : icþ : Gjò C_iMðUò icýK, ijòZ, iõjZò, @ûbòcêLý I ^òKU @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
i«û_ icþ - Z_þ - @ c^Éû_
i´û\ icþ - a\þ - @ Lae
iõù~ûM icþ - ~êRþ - @ còk^
iõiûe icþ - ié - @ RMZ
iõjûe icþ - jé - @ a]
icêPòZ icþ - CPòZ iµìð CPòZ
4.3.5 : ^ò iû]ûeY bûaùe GK ^ûÉò iìPK C_iMð, Gjû c¤ icú_, icýK, iû\égý, KêòZ I
@û]ôKý @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
^òKéÁ ^ò - Kéhþ - Z c¦
^òMjâ ^ò - Mâjþ - @ _úWÿ^
^ò_êY ^ò - _êYþ - @ Kêgk
^òaûeY ^ò - aûeþ - @^ ^òùh]
^òaéZ ^ò - aé -Z IXÿYò
^ò~êq ^ò - ~êRþ -Z eZ
44
4.3.6: @]ô : Gjò C_iMðUò _âû]û^ý, ùgâÂ, @û]ôKý, @]ôKûe I i´§úd @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@]ôKûe @]ô - Ké - @ \ûaò
@]ô^ûdK @]ô - ^ú - @K _eòPûkK
@]ôahð @]ô - ahð ckcûi~êq ahð
@]ôaûiú @]ô - aiþ - A^þ aûiò¦û
@]ôcûi @]ô - cûi ckcûi
@]ôÂû^ @]ô - iÚû - @^ @aiÚòZò
4.3.7 : iê : Gjò C_iMðUò cwk, iê¦e, ijR, @^ûdûi I @]ôK @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
iêMc iê - Mcþ - @ ijRùe Mcý
iêPeòZâ iê - Peþ - AZâ ù^÷ZòK Êbûa
iê^ûc iê - ^ûc _âgõiû
iêaûi iê - aûi ùiøeb
iêù~ûM iê - ù~ûM @^êKìk icd
iêgúk iê - gúk b\â
4.3.8 : ^òeþ : Gjû @bûa, aûjûe, ^ò½d, ^òüùgh I @Zògd @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
^òMðc ^òeþ - Mcþ - @ ajòMðc^
^òRð^ ^òeþ - R^þ - @ R^gì^ý
^òRðk ^òeþ - Rk - @ Rkgì^ý
^òcðk ^òeþ - ck ckjú^
^òcìðk ^òeþ -cìk aò^Á / cìkij
^òùfð_ ^òeþ - fò_þ - @ @^ûiq
45
4.3.9 : \êeþ : Cq C_iMðUò c¦, ^ò¦û, \êüL, ^òhò¡, KÁ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
\êM§ð \êeþ - M§ Leû_ M§
\êNðUYû \êeþ - NUYû @gêb NUYû
\êRð^ \êeþ -R^ Leû_ ùfûK
\êbðûMý \êeþ- bûMý c¦ bûMý
\êc\ð \êeþ- c\þ - @ \ê¡ðhð
\êcf
ðì ý \êe-þ cìfý cjûNð
4.3.10 : CZþ : Gjò C_iMðUò @Zògd, C}hð, aòùeû], ^ò¦û, @bûa, @KiàûZþ @û\ò @[ðùe
aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
C}hð CZþ-Kéhþ - @ ùgâÂZû
C}k CZþ-Kkþ-@ IWÿgò û
Cù}ûP CZþ-KêZþ - @ fû
CZþl¯
ò CZþ-lò_-þ Z C_eKê ^òlò¯
C\ûiú^ CZþ - @ûiþ - B^þ @^ûiq
C^ÜZ CZþ - ^cþ -Z Cy
4.3.11 : @Zò : Gjò C_iMðUò @û]ôKý, @^êPòZ, @iúc, @ûZòg~ý @û\ò @[ð ù\ýûZK @ùU ö
g± MVêúZò @[ð
@ZòKâc @Zò - Kâcþ - @ fNõ^
@Zògd @Zò - gú - @ @Zý«
@ZúZ @Zò - A -Z MZ
@Zú¦òâd @Zò - A¦òâd A¦òâde @ZúZ
@Zý]ôK @Zò - @]ôK Lêþaþùagò
@ZýÌ @Zò - @Ì LêaþKcþ
46
4.3.12 : _eò : iaðùZûbûa, PZêòðM, @Zògd, Kâcgü, ùgh, icýK, aýû¯ò, iaðZâ @û\ò @[ðùe
Gjò C_iMðUò aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
_eòKÌ^û _eò - KÌþ - @^ - @û ù~ûR^û
_eòP~ðýû _eò - Peþ - ~ - @û ùiaû
_eòùz\ _eò - Qò\þ - @ _ûVýe bûM
_eòYZ _eò - ^cþ - Z _eò_Kß
_eòYd _eò - ^ú - @ aòaûj
_eògcâ _eò - gâcþ - @ aòùgh gâc, LUYò
4.3.13 : _âZò : Gjò C_iMðUò _eòað^, icú_, aò_eúZ, iû\égý, _âùZýK, _½ûZþ, aòùeû],
icû^ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
_âZòKìk _âZò - Kìk aòeê¡, aò_l
_âZòKéZò _âZò - Ké -Zò _âZcò û
_âZò\û^ _âZò - \û - @^ _âZý_ðY
_âZò]ß^ò _âZò - ]ì^þ - A _âZòg±
_âZ_ò l _âZò - _l aò_l
_âZýê e _âZò - Ce _âZòRaûa
4.3.14 : @a : Gjò C_iMðUò @ù]ûMZò, ^ò½d, NéYû, @Zý«, icû^ @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MVêúZò @[ð
@aMZò @a - Mcþ - Zò i´û\_âû¯ò
@aZeY @a - Zé - @^ IjäûAaû
@a^ÜZò @a - ^cþ - Zò @ù]ûMZò
@aùeû] @a- eê]þ- @ @UK
@aùeûj @a- eêjþ - @ @aZeY
@aiÚû^ @a- iÚû - @^ aûiiÚû^
47
4.3.15 : @^ê : Gjû _½ûZþ, jú^, ijòZ, icú_, icýK @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@^êKeY @^ê - Ké - @^ ^KfKeY
@^êKìk @^ê - Kìkþ - @ ijûd
@^êMûcú @^ê - Mcþ - A^ _½ûZþMûcú
@^êR @^ê - R^þ - @ iû^bûA
@^êZû_ @^ê - Z_þ - @ _½ûZû_
@^êeì_ @^ê - eì_ i\ég
4.3.16 : aò : Gjò C_iMðUò aòùgh, aò_eúZ, aòjú^, ajê, _eÆe, bò^Ü @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
aòLýûZ aò - Lýû-Z _âiò¡
aòRûZò aò-RûZò bò^ÜRûZò
aòZé¾û aò- Zé¾û Kûc^ûe @bûa
aò_l aò-_l aòùeû]ú_l
aò`k aò-`k aý[ð
aòaò] aò-aò]û ^û^û _âKûe
4.3.17 : @bò : Gjû i¹êL, Cc, @_KéÁ, icýK, _ê^ü_ê^ü @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@bòRûZ @bò - R^þ - Z Kêkú^
@bòm @bò - mû - @ ^ò_êY
@bòmû^ @bò-mû- @^ iàûeK
@bò]û^ @bò - ]û - @^ g±ùKûh
@bòbûhY @bò - bûhþ- @^ iõbûhY
@bò~û^ @bò - ~û - @^ ~êþ¡~ûZâû
48
4.3.18 : C_ : Gjò C_iMðUò ^òKU, @û]ôKý, \ú^Zû, @]É^, iû\égý, NéYû, iûjû~ý @û\ò
@[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
C_KY× C_- KY× ^òKU
C_KeY C_- Ké - @^ ie¬ûc
C_Kûe C_ - Ké - @ KfýûY
C_Mêeê C_- Mêeê ùMøYMêeê
C_Mâj C_- Mâj Mâj Pûeò_ùU aêfê[ôaû Mâj
C_a^ C_ - a^ aMòPû
4.3.19 : @_ò : Gjò C_iMðUò IWÿò@û bûhûùe KßPòZþ aýajéZ jêG û Gjû iû]ûeYZü bìhY @[ðùe
aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@_ò]û^ @_ò - ]û - @^ @ûzû\^
@_òP @_ò - P @]ôK«ê
4.3.20.: @û : Gjò C_iMðUò aò_eúZ, BhZþ, iúcû, _~ðý«, icýKþ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MVêúZò @[ð
@ûKhðY @û- Kéhþ - @^ UûYòaû
@ûMc^ @û - Mcþ - @^ @ûiòaû
@ûRúa^ @û- Rúa^ icMâ Rúa^
@ûù\g @û - \ògþ - @ @ûmû
@û^d^ @û - ^ú - @^ @ûYòaû
@û_û\ @û - _û\ _û\ aû ùMûWÿVûeê
IWÿò@ûbûhû @û~ðýbûhûùMûÂúe @«bêðq ùjûA[ôaûeê iõÄéZbûhûe Gjò 20ùMûUò C_iMð IWÿò@û
bûhûùe c¤ _âPkòZ û
49
4.4. : iõÄéZ bûhûe Gjò C_iMðMêWÿòK aýZúZ iõÄéZe ùKùZûUò g± IWÿò@û bûhûùe C_iMð
bûaùe aýajéZ ùjC[ôaûe _eòflòZ jêG û ^òcÜùe Gjûe ùKùZûUò \éÁû« \ò@ûMfû û
4.4.1 : @«ü : @«MðZ, @«bêðq, @«ÄeY
4.4.2 : @ûaòü : @ûaòbðûa, @ûaòÃûe, @ûaòÃéZ
4.4.3 : Zòeü : ZòeÄûe, Zòùeû]û^, ZòùeûjòZ
4.4.4 : _ê^ü : _ê^Mðc^, _êâðûe, _êâðòaûj
4.4.5 : _êeü : _êùeûbûM, _êeÄûe, _êeÄéZ
4.4.6 : ajòü : ajòRðMZ, ajòÃûe, ajòbðìZ
4.4.7 : iZþ : iZþiw, i\ê_ù~ûM, i\ê_ûd
4.5. : C_ùeûq @ûùfûP^ûùe @ûùc iõÄéZ C_iMðMêWÿòKê bòòKeò IWÿò@û g±bûeKê aòPûe Kùf û
iõÄéZe Gjò C_iMðMêWÿòK aýZúZ @^ý ùKùZK @aýd IWÿò@û g±MV^ùe @^êeì_ Kû~ðý
^òaðûj Keê[ôaûe RYû~ûG û ^òcÜiÚ \éÁû«eê Gjû flý Ke û
g± MVêúZò
@Y`êUû @Y-`êUû
^ûc¬êe ^û- c¬êe
ùa@ûA^ ùa- @ûA^
Kê_êZâ Kê- _êZâ
GVûùe aýajéZ @Y, ^û, ùa I Kê ùMûUòG ùMûUòG C_iMð bûaùe Kû~ðý Keò[û«ò û
GMêWòKê ùKjòùKjò @Y-iõÄéZ C_iMð bûaùe MâjY Keê[ôaûùaùk ùKjòùKjò C_iMð ùaûfò ÊúKûe
Ke«ò ^ûjó û GMêWÿòKe @^ý ùKùZK \éÁû« ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû û
4.5.1 : @ : @Kïe, @lZ, @L, @Mû], @Pk ö
4.5.2 : @Y : @Y@Rû, @Y^ûZò, @Yjk\ò@û, @YaûjêWÿû ö
4.5.3 : Kê : KêKcð, Kê_êZâ, Kêbûhû, Kêgûi^ ö
4.5.4 : \e : \eaòKgòZ, \eaòMkòZ, \eaêXÿû, \eceû, \ejiû ö
4.5.5 : ^û : ^û_i¦, ^ûaûkK, ^ûc¬êe, ^ûfûGK, ^ûjKþ ö
4.5.6 : `ò : `ò\ò^, `òahð, `òcûi, `òùfûK
4.5.7 : a\þ : a\þLeP, a\þùLûe, a\þ^ûc, a\þeûMú ö
4.5.8 : ùa : ùaXw, ùaieKûeú, ùajKþ, ùajòiûa ö
4.5.9 : jeþ : jeþKòic, jeþNWÿò, jeþùeûR, jeþùfûK, jeþiûf AZýû\ò ö
C_iMðMêWÿòK ]ûZê aû g±e _ìaðeê iõ~êq ùjC[ôaû ùjZê G_eò ^ûcKeY ~[û[ð @ùU û
50
@^êgúk^ú
1. C_iMð Kjòùf KY aêSêQ ùfL û

2. IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ C_iMðMêWÿòK KY KY ?
3. C_iMð \ßûeû Kò_eò cìk@[ðùe _eòað^ NùU Zjóe ùMûUòG C\ûjeY \ò@ û
4. C_iMð _âùdûMùe cìk@[ð Kò_eò ùa÷gòÁý~êq jêG ùfL û
5. C_iMð\ßûeû iéÁ ^ìZ^ g± Kò_eò cìk@[ðKê @^þêKeY Kùe ùfL û
6. ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe MVêúZò \gðû@ û
_â\û^, _âZýûMc^, @ûeq, @^êeì_, _eûÉ, i«û_, ^òaéZ, @]ôÂû^, \êRð^, aòZé¾û
7. ^òcÜfòLôZ _âKéZò _âZýdeê iéÁ g±MêWÿòKê ùfL û
@û-Mcþ-@^, _âZò - eì_, @_- Kéhþ-@, icþ-ié-@, ^ò-Kéhþ-Z, @]ô-Ké-@, ^òeþ-Rk -@, \êeþ -
M§, CZþ- lò_þ-Z, @Zò -@Ì ö
8. ^òcÜfòLôZ C_iMð ù~ûMKeò Zòù^ûUò ùfLûGñ g± MV^ Ke û
_eû, ^ò, ^òeþ, CZþ, _âZò, aò, C_, @^ê
9. a§^ú c¤eê VòKþ CeUò aûQò ùfL û
__________ C_iMðUò iû]ûeYZü bìhY @[ðùe aýajéZ jêG û
(@Zò, @_ò, @]ô, @bò)
10. Zùk \ò@û~ûA[ôaû C_iMð c¤eê ù~CñUò ic _~ðýûde ^êùjñ, Zûjû @fMû Keò ùfL û
CZþ, \êeþ, icþ, iZþ, @_þ
vvv
51
_c @¤ûd
Ké\« _\
5.1 : bûhûKê MZògúk I bûa _âKûg Keòaûùe iûjû~ý Keòaû _ûAñ @ù^K g± @ûagýK ùjûA[ûG ö
@ûc IWÿò@û bûhûùe Gjò _eò @ù^K g± iéÁò ùjûAQò ö ùKùZùaùk iõÄéZ ]ûZê ijòZ I ùKùZùaùk
IWÿ@ò û ]ûZê ijòZ _âZýd ù~ûM Keû~ûA @ù^K g± MVòZ ùjûA@Qò ö Zùk \ò@û~ûA[ôaû C\ûjeYMêWKòÿ ê
flý Ke ö
iõÄéZ ]ûZê + _âZýd = g± (ZZþic)
1) \égþ + @^ = \gð^
2) _Vþ + @ = _ûV
3) aê]þ + Zò = aê¡ò
IWÿò@û ]ûZê + _âZýd = g± (Z\þba+ù\gR)
1) Kû¦þ + @Yû = Kû¦Yû
2) _Xþ + C@û = _Xê@û
3) Liþ + @Wÿû = LiWÿû
_â[c C\ûjeYùe [ôaû \gð^ g±Uò iõÄéZ \égþ ]ûZê ijòZ @^ _âZýd ù~ûMùe iéÁò
ùjûAQò ö ùijò_eò iõÄéZ _Vþ]ûZêùe @_âZýd ~êq ùjûA _ûV g± I iõÄéZ aê]þ ]ûZêùe Zò
_âZýd ~êq ùjûA aê¡ò g± MVòZ ùjûAQò ö GMêWÿòKê Ké\« g± Kêjû~ûG ö Gjò g±MêWÿòK iõÄéZ
bûhûeê @aòKk MéjúZ ùjûA IWÿò@û bûhûùe aýajéZ ùjC[ôaûeê ZZþic Ké\« g± @U«ò ö
\ßòZúd C\ûjeYùe [ôaû Kû¦Yû g±Uò IWÿò@û Kû¦þ ]ûZê ijòZ @Yû _âZýd ù~ûMùe iéÁò
ùjûAQò ö ùijò_eò IWÿò@û _Xþ ]ûZêùe C@û _âZýd ~êq ùjûA _Xê@û g± iéÁò ùjûAQò ö iõÄéZ
Kâ¦þ ]ûZêeê Kû¦þ ]ûZê I _Vþ ]ûZêeê _Xþ ]ûZê RûZ ùjûA [ôaûeê Gjò_eò ]ûZê I _âZýd^ò¿^Ü g±Kê
Z\þba Ké\« g± Kêjû~ûG ö ùijò_eò LiWÿû g±Uò IWÿ@ò û Liþ ]ûZê ijòZ @Wÿû _âZýd ~êq ùjûA
MVòZ ùjûAQò ö Gjû ùMûUòG ù\gR Ké\« g± ö
52
^ì@û g± MXÿa ò û _ûAñ ]ûZê ijòZ ù~Cñ _âZýd ~êq jêG, ZûjûKê KéZþ Kj«ò ö Gjò KéZþ _âZýd ù~ûM
ùjaû\ßûeû ù~Cñ ^ìZ^ g±Uò MVòZ jêG ZûjûKê Ké\« g± aû Ké\« _\ Kêjû~ûG ö
(KéZþ+@«=Ké\« ö ~ûjû @« aû ùghùe KéZþ _âZýd ùjûA[ûG Zûjû Ké\«)
iõÄéZ KéZþ _âZýd = @, @^, @K, Zaý, @^úd, AZâ, Zâ, Zé, Zò, A^þ, Z, ~, A¾ê, CK, Ce, e,
C AZýû\ò ö
IWÿò@û KéZþ _âZýd = @, @û, A, @Y, @Yû, @Yò, @ûYò, @«û, GYò, C@ûk, Aaû, CYò, C@û, eû, @Zò,
CYû AZýû\ò ö
5.2 iõÄéZ KéZþ _âZýd I ^ò¿^Ü ZZþic g±
1) @ _âZýd
_Vþ + @ = _ûV jiþ + @ = jiþ
ZýRþ + @ = ZýûM c]ê - _û + @ = c]ê_
_Pþ + @ = _ûK icþ - ié + @ = iõiûe
Rò + @ = Rd Kê¸ - Ké + @ = Kê¸Kûe
bú + @ = bd Rk - \û + @ = Rk\
ié_þ + @ = i_ð \òaþ + @ = ù\a
R_þ + @ = R_
2) @^ _âZýd
bêRþ + @^ = ùbûR^ gâî + @^ = gâaY
eê\þ + @^ = ùeû\^ cé + @^ = ceY
_Vþ + @^ = _V^ iàé + @^ = iàeY
_Zþ + @^ = _Z^ Ké + @^ = KeY
Rúaþ + @^ = Rúa^ bìhþ + @^ = bìhY
bûhþ + @^ = bûhY Mâjþ + @^ = MâjY
3) @K _âZýd
Lû\þ + @K = Lû\K ùM÷ + @K = MûdK
^éZþ + @K = ^ðK _Pþ + @K = _ûPK
_Vþ + @K = _ûVK gûiþ + @K = gûiK
gòlþ + @K = gòlK Éê + @K = ÉûaK
R^þ + @K = R^K Ké + @K = KûeK
53
4) CK _âZýd
^ò¦þ + CK = ^ò¦êK bì + CK = bûaêK
bòlþ + CK = bòlêK
5) A _âZýd
Rk - ]û + A = Rk]ô
aò - ]û + A = aò]ô
^ò - ]û + A = ^ò]ô
6) A¾ê _âZýd
aé]þ + A¾ê = a¡òð¾ê ijþ + A¾ê = ijò¾ê
7) A^þ _âZýd
bì + A^þ = bûaú iZý - a\þ + A^þ = iZýaû\ú
@]ô- Ké + A^þ = @]ôKûeú _â - aiþ + A^þ = _âaûiú
iÚû + A^þ = iÚûdú C_ - Ké + A^þ = C_Kûeú
8) Z _âZýd
Ké + Z = KéZ ~êRþ + Z = ~êq
Rúaþ + Z = RúaòZ gcþ + Z = gû«
j^þ + Z = jZ iòPþ + Z = iòq
_âú + Z = _âúZ gê]þ + Z = gê¡
bì + Z = bìZ _Pþ + Z = _Kß
9) Zò _âZýd
aê]þ + Zò = aê¡ò cêPþ + Zò = cêqò
iÚû + Zò = iÚòZò gûiþ + Zò = gûÉò
\égþ + Zò = \éÁò bRþ + Zò = bqò
iàé + Zò = iáZò c^þ + Zò = cZò
Ké + Zò = KéZò gcþ + Zò = gû«ò
54
10) Zaý _âZýd
Ké + Zaý = Kðaý Mcþ + Zaý = M«aý
\égþ + Zaý = \âÁaý aPþ + Zaý = aqaý
\û + Zaý = \ûZaý gî + Zaý = ùgâûZaý
mû + Zaý = mûZaý bêRþ + Zaý = ùbûqaý
c^þ + Zaý = c«aý fbþ + Zaý = f²aý
11) @^úd _âZýd
iá + @^úd = iàeYúd Mâjþ + @^úd = MâjYúd
Ké + @^úd = KeYúd a¦þ + @^úd = a¦^úd
_Vþ + @^úd = _V^úd _ûkþ + @^úd = _ûk^úd
_ìRþ + @^úd = _ìR^úd \égþ + @^úd = \gð^úd
gî + @^úd = gâaYúd _û + @^úd = _û^úd
12) AZâ _âZýd
Peþ + AZâ = PeòZâ _ê + AZâ = _aòZâ
ajþ + AZâ = ajòZâ L^þ + AZâ = L^òZâ
13) ~ _âZýd
_Vþ + ~ = _ûVý gûiþ + ~ = gòhý
Mcþ + ~ = Mcý aPþ + ~ = aûPý / aûKý
\égþ + ~ = \égý E + ~ = @û~ðý
_\þ + ~ = _\ý _û + ~ = ù_d
M\þ + ~ = M\ý \û + ~ = ù\d
Ké + ~ = Kû~ðý aò\þ + ~ + @û = aò\ýû
ijþ + ~ = ijý gú + ~ + @û = g~ýû
14) Zâ _âZýd
aiþ + Zâ = aÈ lò + Zâ = ùlZâ
@iþ + Zâ = @È Éê + Zâ = ùÉûZâ
^ú + Zâ = ù^Zâ _Zþ + Zâ = _Zâ
55
15) Zé _âZýd
Ké + Zé = Kéð / Kðû aò - Rò + Zé = aòùRZû
_û + Zé = _òZé / _òZû aò - Kâú + Zé = aòùKâZû
cû + Zé = cûZé / cûZû ^ò - ~cþ + Zé = ^òd«û
^ú + Zé = ù^Zé / ù^Zû aò - ]û + Zé = aò]ûZû
gî + Zé = ùgâûZé / ùgâûZû _â - aPþ + Zé = _âaqû
16) e _âZýd
^cþ + e = ^câ eê\þ + e = eê\â
Kcþ + e = Kcâ jòîþ + e = jòõiâ
Qò\þ + e = Qò\â lê\þ + e = lê\â
17) ^ _âZýd
_âzþ + ^ = _âgÜ ~Rþ + ^ = ~m
~Zþ + ^ = ~ZÜ Zéhþ + ^ + @û = Zé¾û
18) Ce _âZýd
b^Rþ + Ce = bwêe cò\þ + Ce = ùc\êe
aò\þ + Ce = aò\êe bûiþ + Ce = bûiêe
19) i^þ _âZýd
Azû Keòaû @[ðùe ]ûZêùe i^þ _âZýd jêG ö Gjò i^þ _âZýd \ßûeû ^ò¿^Ü _\Kê i^Ü« _\
Kêjû~ûG ö i^þ _âZýd _ùe @û aû C _âZýd ù~ûM Keû~ûA aòùghý _\ MVòZ jêG ö
_òAaûe Azû = _ò_ûiû (_û - i^þ + @û)
RûYòaûe Azû = Ròmûiû (mû - i^þ + @û)
Rd Keòaûe Azû = RòMúhû (Rò - i^þ + @û)
jZýû Keòaûe Azû = RòNûõiû (j^þ - i^þ + @û)
fûb Keòaûe Azû = fò_þiû (fbþ - i^þ + @û)
ù\Lôaûe Azû = \ò\élû (\égþ - i^þ + @û)
Keòaûe Azû = PòKúhðû (Ké - i^þ + @û)
\û^ Keòaûe Azû = \òû (\û - i^þ + @û)
56
gêYòaûe Azû = gêgïhû (gî - i^þ + @û)
cêqò _ûAaûe Azû = cêcêlû (cêPþ - i^þ + @û)
ceòaûe Azû = cêcìhðû (cé - i^þ + @û)
_òAaûKê AzêK = _ò_ûiê (_û - i^þ + C)
RûYòaûKê AzêK = Ròmûiê (mû - i^þ + C)
fûbKeòaûKê AzêK = fò_þiê (fbþ - i^þ + C)
5.3 IWÿò@û KéZþ _âZýd I ^ò¿^Ü Z\þba - ù\gR g±
1) @ _âZýd
KûUþ + @ = KûU WûKþ + @ = WûK
Kû¦þ + @ = Kû¦ cûeþ + @ = cûe
ùcûWÿþ + @ = ùcûWÿ
2) @Y _âZýd
Sêfþ + @Y = SêfY MXÿþ + @Y = MXÿY
`êUþ + @Y = `êUY
3) @Yû _âZýd
Kû¦þ + @Yû = Kû¦Yû _òUþ + @Yû = _òUYû
eû§þ + @Yû = eû§Yû aòþ + @Yû = aòYû
4) @Yò _âZýd
LUþ + @Yò = LUYò ùfûUþ + @Yò = ùfûUYò
Pkþ + @Yò = PkYò ejþ + @Yò = ejYò
5) @«û _âZýd
ùèþ + @«û = ùè«û `êUþ + @«û = `êU«û
Pkþ + @«û = Pk«û CWÿþ + @«û = CWÿ«û
Rú + @«û = Rú@«û Rkþ + @«û = Rk«û
6) @«ò _âZýd
Pkþ + @«ò = Pk«ò LUþ + @«ò = LU«ò
`kþ + @«ò = `k«ò Kjþ + @«ò = Kj«ò
57
7) @û _âZýd
aêYþ + @û = aêYû eû§þ + @û = e§û
PòjÜþ + @û = PòjÜû QûYþ + @û = QYû
MXÿþ + @û = MXÿû ùLkþ + @û = ùLkû
8) @ûY _âZýd
ù`Wÿþ + @ûY = ù`WÿûY CVþ + @ûY = CVûY
cògþ + @ûY = cògûY bûiþ + @ûY = biûY
9) @ûYò _âZýd
bûiþ + @ûYò = biûYò MWÿþ + @ûYò = MWÿûYò
aò§þ + @ûYò = aò§ûYò Pûjñþ + @ûYò = PûjñûYò
CVþ + @ûYò = CVûYò gêYþ + @ûYò = gêYûYò
10) @ûC _âZýd
ùNeþ + @ûC = ùNeûC PXþÿ + @ûC = PXÿûC
11) @ûkò _âZýd
eû§þ + @ûkò = e§ûkò aû§þ + @ûkò = a§ûkò
KûUþ + @ûkò = KUûkò ùLkþ + @ûkò = ùLkûkò
aêWÿþ + @ûkò = aêWÿûkò aòKþ + @ûkò = aòKûkò
12) A _âZýd
Pûfþ + A = Pûfò ùaûfþ + A = ùaûfò
ùckþ + A = ùckò ù\ûkþ + A = ù\ûkò
13) C@û _âZýd
_Xÿþ + C@û = _Xÿê@û fûRþ + C@û = fûRê@û
fXÿþ + C@û = fXê@û Weþ + C@û = Weê@û
14) C@ûk _âZýd
ùLkþ + C@ûk = ùLkê@ûk eLþ + C@ûk = eLê@ûk
RMþ + C@ûk = RMê@ûk
15) C@ûkò _âZýdýd
bûMþ + C@ûkò = bûMê@ûkò RMþ + C@ûkò = RMê@ûkò
58
16) CYò _âZýd
cû_þ + CYò = cû_êYò Xûuþ + CYò = XûuêYò
eû§þ + CYò = eû§êYò cûMþ + CYò = cûMêYò
17) CYû _âZýd
_û + CYû = _ûCYû Mû + CYû = MûCYû
18) GYò _âZýd
bûkþ + GYò = bûùkYò aûRþ + GYò = aûùRYò
Rûkþ + GYò = RûùkYò KûUþ + GYò = KûùUYò
@^êgúk^ú
1) Ké\« KûjûKê Kêjû~ûG C\ûjeY ij aêSûA ùfL ö
2) ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA [ôaû _âZýdMêWÿòKê PÿòjÜû@ ö
_ûVK, cêqò, @û~ðý, ùa\, MWÿûYò, ji, _ûCYû, ùLkûkò, Pk«ò, iàeYúd, MêYú ö
3) ^òcÜfòLôZ _\ MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû ]ûZê MêWÿòKê PòjÜû@ ö
gû«, \ûZaý, bqò, gòhý, ùÉûZâ, lê\â, gòlK, Pûfò, KUûkò, _Xê@û, biûYò, SêfY,_òUYû ö
4) Ké\« _\e ijûdZûùe ^òcÜfòLôZ aûKýûõgMêWÿòKê GK _\ùe _âKûg Ke ö
ù~ _ûV Kùe, ù~ ^éZý Kùe, ù~ bòlû Kùe, ~ûjû Keòaû CPòZ, ù~ gêùY, ù~ ceò@Qò,
c]ê_û^ Kùe ù~, ù~ RùM, ù~ gûi^ Kùe, \ûê ù~ûMý, ù~ Mû^ Kùe, RûYòaûe Azû,
ù\LôaûKê AzêK ö
5) ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòK c¤eê Ké\« _\ MêWÿòKê aûQò ùfL ö
MûCYû, ùa÷¾a, M«aý, CVûYò, \ûge[ô, ùLkê@ûk, ùKøZêK, _ûVý, gûeúeòK, ^ò¦êK ö
6) C_~êq ]ûZê aû _âZýd ù~ûM Keò gì^ýiÚû^ _ìeY Ke ö
K) cû + = cûZé P) CWÿþ + = CWÿ«û
L) ]eþ + = ]eûkò Q) + @ûkò = KUûkò
M) + C@û = fXê@û R) Weþ + = Weê@û
N) + Zâ = ù^Zâ S) + CYò = XûuêYò
O) \égþ + = \gð^
vvv
59
hÂ @¤ûd
Z¡òZ _\
6.1 (K) ]cð + AK = ]ûcòðK (ZZþic g±)

(L) gvû + @ûeò = gvûeò (Z\þba g±)
(M) eê_û + Gfò = eêù_fò (ù\gR g±)
(N) Ne + aûfû = Neaûfû (ùa÷ù\gòK g±)
C_ùe ùfLû~ûA[ôaû _â[c C\ûjeYùe ]cð g± ijòZ @ûPeY @[ðùe AK _âZýd ~êq
ùjûA ]ûcòðK g± MVòZ ùjûAQò ö Gjû GK ZZþic g± ö \ßòZúd C\ûjeYùe gvû g± ijòZ aéò
@[ðùe @ûeò _âZýd ~êq ùjûA gvûeò g±, ZéZúd C\ûjeYùe eê_û g± ijòZ iû\égý @[ðùe
Gfò _âZýd ~êq ùjûA eêù_fò g± Gaõ PZê[ð C\ûjeYùe Ne g± ijòZ @]ôKûe @[ðùe aûfû
_âZýd ~êq ùjûA Neaûfû g± MVòZ ùjûAQò ö
cùêLòaû :- bò^Ü bò^Ü @[ðùe g± ijòZ ù~Cñ iaê _âZýd ù~ûM Keû~ûA ^ìZ^ g± MV^
Keû~ûG, ùijò _âZýd MêWÿòKê Z¡òZ (ZZþ + jòZ = Z¡òZ) _âZýd Kêjû~ûG ö Z¡òZ _âZýd \ßûeû
MVòZ g±Kê Z¡òZû« g± Kêjû~ûG ö
ùMûUòG g± ijòZ _âZýd ù~ûMKeò @ûC ùMûUòG g± MVòZ ùjaû \ßûeû cìk g±e jòZ iû]ôZ
ùjûA[ûG, KûeY Gjû \ßûeû cìk g±e aýajûe ùlZâ aýû_K ùjûA[ûG ö C\ûjeY Kêk g±e
cìk @[ð aõg ö Gjò Kêk g± ijòZ RûZ @[ðùe B^ _âZýd ~êq ùjûA Kêkú^ (aýqò) I i´§
@[ðùe AK _âZýd ù~ûM\ßûeû ùKøkòK (aéò) g± MVòZ ùjûA Kêk g±e aýûajûeòK \òMùe jòZ
iû]^ KeêQò ö Gjû jó Z¡òZ _âZýde cìk flý ö
60
IWÿò@û bûhûùe aýajéZ Z¡òZ _âZýd MêWÿòKê ^òcÜfòLôZ bûaùe aòbq Keû~ûA_ûùe ö
Z¡òZ _âZýd
ZZþic (iõÄéZ) Z\þba - ù\gR (IWÿò@û) ùa÷ù\gòK

^úZò + AK = ù^÷ZòK \ûXÿò + @û = \ûXÿò@û Qû_û + Lû^û
\û« + Ceû = \û«êeû = Qû_ûLû^û
6.2. K) ZZþic Z¡òZ _âZýd
1) @_Zý (i«û^) @[ðùe @ _âZýd
aiêù\a + @ = aûiêù\a _é[û + @ = _û[ð
c^ê + @ = cûâ Kêeê + @ = ùKøea
béMê + @ = bûMða eNê + @ = eûNa
2) bq aû C_ûiK @[ðùe @ _âZýd
aò¾ê + @ = ùa÷¾a aê¡ + @ = ùaø¡
gòa + @ = ùg÷a gqò + @ = gûq
iì~ðý + @ = ùiøe cùjgße + @ = cûùjgße
3) bûa @[ðùe @_âZýd
gògê + @ = ùg÷ga _Uê + @ = _ûUa
fNê + @ = fûNa Mêeê + @ = ùMøea
Kêgk + @ = ùKøgk Kêcûe + @ = ùKøcûe
4) iõù~ûM @[ððùe @ _âZýd
cNû + @ = cûN céMgòeû + @ = cûMðgeò
gâaYû + @ = gâûaY _êhýû + @ = ù_øh
aògûLû + @ = ùa÷gûL KéòKû + @ = KûòðK
5) i´§ @[ðùe @ _âZýd
ù\a + @ = ù\÷a ^ògû + @ = ù^÷g
_é[ôaú + @ = _û[ðôa _gê + @ = _ûga
beZ + @ = bûeZ iò§ê + @ = ùi÷§a
61
6) ^òaûi aû RûZ @[ðùe @ _âZýd
@eYý + @ = @ûeYý _êe + @ = ù_øe
geZþ + @ = gûe\ bìcò + @ = ùbøc
cM] + @ = cûM] aòù\j + @ = ùa÷ù\j
7) mû^ aû @¤d^ @[ðùe @ _âZýd
aýûKeY + @ = ùa÷dûKeY iáZò + @ = iàûð
8) KéZ @[ðùe @ _âZýd
_Z¬kò + @ = _ûZ¬k
agòÂ + @ = aûgòÂ
Ehò + @ = @ûhð
9) iß @[ðùe aû ùijò @[ðùe @ _âZýd
ùPûe + @ = ùPøe ceêZþ + @ = cûeêZ
a§ê + @ = aû§a eliþ + @ = eûli
Pûk + @ = Pûûk _âmû + @ = _âûm
10) Kêgk @[ðùe @ _âZýd
aò\ýû + @ = ùa÷\ý
11) mû^ aû @¤d^ @[ðùe AK _âZýd
_êeûY + AK = ù_øeûYòK AZòjûi + AK = HZòjûiòK
aòmû^ + AK = ùa÷mû^òK bìùMûk + AK = ùbøùMûkòK
iûjòZý + AK = iûjòZòýK ]cð + AK = ]ûcòðK
12) i´§ @[ðùe AK _âZýd
\ò^ + AK = ù\÷^òK _âù\g + AK = _âûù\gòK
cìk + AK = ùcøkòK icûR + AK = iûcûRòK
geúe + AK = gûeúeòK cîþ + AK = cûîòK
62
13) RúaòKû @[ðùe AK _âZýd
Zû´êk + AK = Zû´êkòK Zòk + AK = ùZ÷kòK
14) RûZ @[ðùe AK _âZýd
icê\â + AK = iûcê\Kâò ùfûK + AK = ùføKòK
ZZþKûk + AK = ZûZþKûkòK @KiàûZþ + AK = @ûKiàòK
15) @_Zý @[ðùe A _âZýd
\ge[ + A = \ûge[ô _a^ + A = _ûa^ò
iêcZò ûâ + A = ùiøcòZòâ ù\âûY + A = ù\âøYò
16) i´§ @[ðùe B _âZýd
gûÈ + Bd = gûÈúd aòù\g + Bd = aòù\gúd
@ûcôû + Bd = @ûcôúd Rk + Bd = Rkúd
RûZò + Bd = RûZúd aõg + Bd = aõgúd
17) RûZ @[ðùe Bd _âZýd
C}k + Bd = C}kúd aw + Bd = awúd
bûeZ + Bd = bûeZúd @ûùceòKû + Bd = @ûùceòKúd
18) RûZ @[ðùe B^ _âZýd
Kêk + B^ = Kêkú^ â + B^ = âú^
19) i´§ @[ðùe B^ _âZýd
aògßR^ + B^ = aògßR^ú^ iaðR^ + B^ = iûaðR^ú^
iaðûw + B^ = iaðûwú^ iaðR^ú^
20) @_Zý @[ðùe Gd _âZýd
Mwû + Gd = Mûùwd Kê«ú + Gd = ùKøù«d
KéòKû + Gd = KûòðùKd aò^Zû + Gd = ùa÷^ùZd
bMò^ú + Gd = bûMòù^d
63
21) jòZ @[ðùe Gd _âZýd
@Zò[ô + Gd = @ûZòù[d _[ + Gd = _ûù[d
22) RûZ @[ðùe AZ _âZýd
_ê¿ + AZ = _ê¿Zò ZûeKû + AZ = ZûeKòZ
`k + AZ = `kòZ KK + AZ = KKòZ
_fäa + AZ = _fäaòZ cêKêk + AZ = cêKêkòZ
23) @Qò @[ðùe Ak _âZýd
_u + Ak = _uòk ù`^ + Ak = ù`^òk
RUû + Ak = RUòk bw + Ak = bwòk
24) @Qò @[ðùe aò^þ _âZýd
Z_iþ + aò^þ = Z_ißú ~giþ + aò^þ = ~gißú
cîþ + aò^þ = cîßú ùc]û + aò^þ = ùc]ûaú
25) @Qò @[ðùe cZþ aû aZþ _âZýd
\dû + aZþ = \dûaû^þ gâú + cZþ = gâúcû^þ
cìfý + aZþ = cìfýaû^þ j^ê + cZþ = j^êcû^þ
]^ + aZþ = ]âû^þ aê¡ò + cZþ = aê¡òcû^þ
26) @Qò @[ðùe A^þ _âZýd
MêY + A^þ = MêYú ]^ + A^þ = ]^ú
mû^ + A^þ = mû^ú jÉ + A^þ = jÉú
ißûbòcû^ + A^þ = ißûbòcû^ú iõ~c + A^þ = iõ~cú
27) @Qò @[ðùe gûkò^þ _âZýd
gqò + gûkò^þ = gqògûkú ]^ + gûkò^þ = ]^gûkú
ak + gûkò^þ = akgûkú aòba + gûkò^þ = aòbagûkú
28) @_Zý @[ðùe ~ _âZýd
\òZò + ~ = ù\÷Zý PYK + ~ = PûYKý
@\òZò + ~ = @û\òZý _âRû_Zò + ~ = _âûRû_Zý
64
29) bq aû C_ûiK @[ðùe ~ _âZýd
MY_Zò + ~ = MûY_Zý aûdê + ~ = aûdaý
30) i´§ @[ðùe ~ _âZýd
aûdê + ~ = aûdaý Zûkê + ~ = Zûfaý
Bgû^ + ~ = Hgû^ý \« + ~ = \«ý
31) ù~ûMý @[ðùe ~ _âZýd
a] + ~ = a]ý \ + ~ = \ý
32) ^òcò @[ðùe ~ _âZýd
@Nð + ~ = @Nðý _\ + ~ = _û\ý
@Zò[ô + ~ = @ûZò[ý
33) iß @[ðùe ~ _âZýd
ùi^û + ~ = ùi÷^ý cð + ~ = cðý
â + ~ = âý ZâòùfûK + ~ = ùZâ÷ùfûKý
34) RûZ @[ðùe ~ _âZýd
Mâûâ c + ~ = Mâûcý _½ûZþ + ~ = _û½ûZý
a^ + ~ = a^ý ajòü + ~ = aûjý
@« + ~ = @«ý _âûPþ + ~ = _âûPý
35) Kcð @[ðùe ~ _âZýd
ùPøe + ~ = ùPø~ðý aYòR + ~ = aûYòRý
_êùeûjòZ + ~ = ù_øùeûjòZý \ìZ + ~ = ù\øZý
36) bûa @[ðùe ~ _âZýd
@ki + ~ = @ûkiý iê¦e + ~ = ùiø¦~ðý
c]êe + ~ = cû]ê~ðý iêbM + ~ = ùiøbûMý
Pk + ~ = Pûfý Ké_Y + ~ = Kû_ðYý
65
37) MêY @[ðùe ~ _âZýd
iêR^ + ~ = ùiøR^ý aúe + ~ = aú~ðý
ak + ~ = aûfý iêjé\þ + ~ = ùiøjûðý
38) bûa @[ðùe Zû _âZýd
Mêeê + Zû = MêeZê û C\ûiú^ + Zû = C\ûiú^Zû
fNê + Zû = fNêZû iÚeò + Zû = iÚeò Zû
39) bûa @[ðùe Zß _âZýd
Mêeê + Zß = MêeZê ß _âbê + Zß = _âbZê ß
fNê + Zß = fNêZß ê + Zß = êZß
\ûi + Zß = \ûiZß
40) Kûk @[ðùe \û _âZýd
GK + \û = GK\û iað + \û = iað\û
41) _âKûe @[ðùe [û _âZýd
@^ý + [û = @^ý[û iað + [û = iað[û
~\þ + [û = ~[û Z\þ + [û = Z[û
42) _âKûe @[ðùe ]û _âZýd
gZ + ]û = gZ]û ijiâ + ]û = ijiâ]û
ajê + ]û = ajê]û â + ]û = â]û
43) RûZ @[ðùe Z^ _âZýd
_êeû + Z^ = _êeûZ^ @]ê^û + Z^ = @]ê^ûZ^
Pòeõ + Z^ = Pòe«^ i\û + Z^ = i\ûZ^ / i^ûZ^
44) ißû[ðùe (ùijò @[ðùe) cd _âZýd
Rk + cd = Rkcd ißð + cd = ißcð d
]ìc + cd = ]ìccd _û_ + cd = _û_cd
66
45) \êAUò c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe Ze _âZýd
_âd
ò + Ze = _âd
ò Ze aéjZþ + Ze = aéje
lê\â + Ze = lê\Zâ e Mêeê + Ze = MêeZê e
46) \êAUò c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe Bdiþ _âZýd
Mêeê + Bdiþ = Meúdû^þ ak + Bdiþ = akúdû^þ
aé¡ + Bdiþ = ahðúdû^þ ajê + Bdiþ = bìdû^þ
47) @ù^K c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe Zc _âZýd
Mêeê + Zc = MêeZê c aéjZþ + Zc = aéjc
\úNð + Zc = \úNðZc _âd
ò + Zc = _âd
ò Zc
48) @ù^K c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe AÂ _âZýd
ak + AÂ = akòÂ _âgiý + AÂ = ùgâÂ
ajê + AÂ = bìdÂò aé¡ + AÂ = ùRýÂ / a¡òðÂ
49) Zêfý @[ðùe iÚû^úd _âZýd
_òZé + iÚû^úd = _òZéiÚû^úd cûZé + iÚû^úd = cûZéiÚû^úd
50) @Qò @[ðùe @ûkê _âZýd
\dû + @ûkê = \dûkê bd + @ûkê = bdûkê
gâ¡û + @ûkê = gâ¡ûkê Ké_û + @ûkê = Ké_ûkê
6.3 IWÿò@û Z¡òZ _âZýd

aòbò^Ü @[ðùe @û _âZýd
1) @Qò @[ðùe @û _âZýd
]ìkò + @û = ]ìkò@û KêjêWÿò + @û = KêjêWÿò@û
\ûXÿò + @û = \ûXÿò@û ù_U + @û = ù_Uû
67
2) \lZû @[ðùe @û _âZýd
cjêeò + @û = cjêe@ò û Kûjûkò + @û = Kûjûkò@û
3) iß @[ðùe @û _âZýd
ieê + @û = ieê@û Uûwe + @û = Uûweû
^ûfò + @û = ^ûfò@û ùMûkò + @û = ùMûkò@û
4) Zêfý @[ðùe @û _âZýd
_âRû_Zò + @û = _âRû_Zò@û ùMeê + @û = ùMeê@û
aeùKûkò + @û = aeùKûkò@û M] + @û = M]û
5) @^û\e @[ðùe @û _âZýd
ùMûaò¦ + @û = ùMûaò¦û jeò + @û = jeò@û
~\ê + @û = ~\ê@û aûiê + @û = aûiê@û
6) Kcð @[ðùe @û _âZýd
ùaVò + @û = ùaVò@û ùckò + @û = ùckò@û
ùKûVò + @û = ùKûVò@û
7) lê\â @[ðùe @û _âZýd
[ûkò + @û = [ûkò@û
6.4 aòbò^Ü @[ðùe @ûk _âZýd

8) @Qò @[ðùe @ûk _âZýd
MY×ò + @ûk = MY×ò@ûk
9) aéò @[ðùe @ûk _âZýd
MûB + @ûk = MûB@ûk cAñhò + @ûk = cAñhò@ûk
68
6.5 aòbò^Ü @[ðùe @ûkò _âZýd
10) icìj @[ðùe @ûkò _âZýd
\ú_ + @ûkò = \ú_ûkò
11) RûZ @[ðùe @ûkò _âZýd
PAZ + @ûkò = PAZûkò
12) @býûi aû \lZû @[ðùe @ûkò _âZýd
ùLk + @ûkò = ùLkûkò PXÿû + @ûkò = PXÿûkò
_jñeû + @ûkò = _jñeûkò Pòeû + @ûkò = Pòeûkò
13)aéò aû aýaiûd @[ðùe @ûeò _âZýd
gvû + @ûeò = gvûeò Kõiû + @ûeò = Kõiûeò
14) @Qò @[ðùe @ûkò@û _âZýd
Kû + @ûkò@û = Kûkò@û Suû + @ûkò@û = Suûkò@û
aê\û + @ûkò@û = aê\ûkò@û
6.6 aòbò^Ü @[ðùe A _âZýd
15) lê\â @[ðùe A _âZýd
N + A = Nò KûV + A = KûVò
PK + A = PKò L + A = Lò
16) aéò @[ðùe A _âZýd
PûKe + A = PûKòeò Wûqe + A = Wûqeò
cêqûe + A = cêqûeò cjûR^ + A = cjûR^ò
17) iß @[ðùe A _âZýd
Kûwûk + A = Kûwûkò Mjk + A = Mjkò
18) RûZ @[ðùe A _âZýd
PAZ + A = PAZò
19) @Qò @[ðùe A _âZýd
NWÿNWÿ + A = NWÿNWÿò
69
6.7 aòbò^Ü @[ðùe A@û _âZýd
20) aéò @[ðùe A@û _âZýd
cìf + A@û = cìf@ò û MêWÿ + A@û = MêW@òÿ û
jk + A@û = jkò@û PûKe + A@û = PûKòeò@û
21) iõLýû aû _eòcûY @[ðùe A@û _âZýd
\êAUuû + A@û = \êAUuò@û _ûjûZ + A@û = _ûjûZò@û
Pûeòùie + A@û = Pûeòùieò@û \gùKRò + A@û = \gùKRò@û
22) iû\égý @[ðùe A@û _âZýd
·Ck + A@û = ·Ckò@û aûAMY + A@û = aûAMYò@û
cfæ`
ò êf + A@û = cfä`
ò êf@ò û ùiûeòh + A@û = ùiûeòh@ò û
23) @Zògd @[ðùe A@û _âZýd
cê^ + A@û = cê^ò@û fêY + A@û = fêYò@û
24) @Qò @[ðùe A@û _âZýd
K_ûk + A@û = K_ûkò@û K_U + A@û = K_Uò@û
iêjûM + A@û = iêjûMò@û @§ûe + A@û = @§ûeò@û
25) RûZ aû ^òaûi @[ðùe A@û _âZýd
KUK + A@û = KUKò@û _ûjûWÿ + A@û = _ûjûWÿ@ò û
ije + A@û = ijeò@û Leû\ò^ + A@û = Leû\ò^ò@û
26) iß @[ðùe A@û _âZýd
K@ñk + A@û = K@ñkò@û c]êe + A@û = c]êe@ò û
ajk + A@û = ajkò@û
6.8 aòbò^Ü @[ðùe B _âZýd
27) aéò @[ðùe B _âZýd
Z« + B = Z«ú ù\ûKû^ + B = ù\ûKû^ú
70
28) RûZ @[ðùe B _âZýd
_eù\g + B = _eù\gú C@ñûi + B = C@ñûiú
29) @Qò @[ðùe B _âZýd
@bûa + B = @bûaú \ûM + B = \ûMú
ùbûK + B = ùbûKú ùgûh + B = ùgûhú
30) i´§ @[ðùe B _âZýd
KUK + B = KUKú a^ûei + B = a^ûeiú
6.9 aòbò^Ü @[ðùe C@û _âZýd
31) @Qò @[ðùe C@û _âZýd
^òg + C@û = ^ògê@û _ûV + C@û = _ûVê@û
ak + C@û = akê@û \ûXÿ + C@û = \ûXÿë@û
32) @býûi @[ðùe C@û _âZýd
còQ + C@û = còQê@û LP + C@û = LPê@û
Mûf + C@û = Mûfê@û cûWÿ + C@û = cûWê@û
33) aéò @[ðùe C@û _âZýd
^ûU + C@û = ^ûUê@û iû_ + C@û = iû_ê@û
jûU + C@û = jûUê@û bûe + C@û = bûeê@û
34) Zêfý @[ðùe C@û _âZýd
gûM + C@û = gûMê@û Pû¦ + C@û = Pû¦ê@û
KûV + C@û = KûVê@û aûN + C@û = aûNê@û
35) RûZ @[ðùe C@û _âZýd
aûY + C@û = aûYê@û @ûhûX + C@û = @ûhûXê@û
36) aûi aû iõ_Kð @[ðùe C@û _âZýd
MûZ + C@û = MûZê@û Ne + C@û = Neê@û
71
6.10 aòbò^Ü @[ðùe Ceû _âZýd
37) @Qò @[ðùe Ceû _âZýd
\û« + Ceû = \û«êeû cª (c«)+ Ceû = c«êeû
38) @býûi @[ðùe Ceû _âZýd
Kû¦ + Ceû = Kû¦êeû cìZ + Ceû = cìZeê û
39) iû\égý @[ðùe Gfò _âZýd
eê_û + Gfò = eêù_fò iê^û + Gfò = iêù^fò
40) i´§ @[ðùe Kû / Kûe _âZýd
@ûRò + Kû / Kûe = @ûRòKû / @ûRòKûe
Kûfò + Kû / Kûe = KûfòKû / KûfòKûe
41) ißbûa @[ðùe Kêkû _âZýd
We + Kêkû = WeKêkû ji + Kêkû = jiKêkû
42) aýaiûd @[ðùe eû _âZýd
_û^ + eû = _ûêû KûP + eû = KûPeû
43) @Qò @[ðùe a« / c« _âZýd
MêY + a« = MêYa« aê¡ò + c« = aê¡òc«
]^ + a« = ]â« gâú + c« = gâúc«
44) iû\égý @[ðùe Pò@û _âZýd
_ûYò + Pò@û = _ûYòPò@û cûB + Pò@û = cûBPò@û
45) bûa @[ðùe _Y _âZýd
UûY + _Y = UûY_Y aúe + _Y = aúe_Y
72
6.11 ùa÷ù\gòK Z¡òZ _âZýd
1) @]ôKeY @[ðùe Lû^û _âZýd
Qû_û + Lû^û = Qû_ûLû^û ùa÷VK + Lû^û = ùa÷VKLû^û
Wûqe + Lû^û = WûqeLû^û bìZ + Lû^û = bìZLû^û
2) @býûi @[ðùe ùLûe _âZýd
^ògû + ùLûe = ^ògûùLûe ~ê¡ + ùLûe = ~ê¡ùLûe
Rò\þ + ùLûe = Rò\ùþ Lûe cKcû + ùLûe = cKcûùLûe
3) aýaiûd @[ðùe Me _âZýd
Kûeò + Me = KûeòMe ùiø\û + Me = ùiø\ûMe
4) bûa @[ðùe Mòeò _âZýd
aûaê + Mòeò = aûaêMòeò \û\û + Mòeò = \û\ûMòeò
jûKòc + Mòeò = jûKòcMòeò KòeûYò + Mòeò = KòeûYòMeò ò
5) ißba @[ðùe @ûcò _âZýd
VK + @ûcò = VKûcò cìLð + @ûcò = cìLðûcò
\êÁ + @ûcò = \êÁûcò _ûMk + @ûcò = _ûMkûcò
6) ißbûa @[ðùe aûR _âZýd
]_û + aûR = ]_ûaûR ù]ûKû + aûR = ù]ûKûaûR
cûcfû + aûR = cûcfûaûR
7) @]ôKûe aû aéò @[ðùe aûfû _âZýd
Ne + aûfû = Neaûfû _ûfû + aûfû = _ûfûaûfû
MûWÿò + aûfû = MûWÿòaûfû aûRû + aûfû = aûRûaûfû
Rcò + aûfû = Rcòaûfû
8) @]ôKûe @[ðùe \ûe _âZýd
Rcò + \ûe = Rcò\ûe bûM + \ûe = bûMú\ûe
73
@^êgúk^ú
1. Z¡òZ _âZýd KûjûKê Kêjû~ûG C\ûjeY ij aêSûA \ò@ ö
2. ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû _âZýdMêWÿòKê PòjÜû@ û
Kêkú^, _ûga, cûeêZ, aû§a, _ûa^ò, @ûcôúd, PûYKý, Zûfaý, ùgâÂ, Nò, cìfò@û û
3. ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû g±MêWÿòKê ùfL û
]ûcòðK, ùKøea, _ûUa, \û«êeú, ùbøc, _âûm, ùa÷\ý, _âûù\gòK, ù`^òk, ùRýÂ, ùaVò@û,
KûVò, ùLkûkò, c]êeò@û û
4. GK_\ùe _âKûg Ke û
_êhýû ^lZâ~êq cûi, gvû aòKòaû aýaiûd ~ûjûe, \ge[ue _êZâ, aêê RûZ, _êùeûjòZue
Kcð, iê¦ee bûa, bd @Qò ~ûjûe, _ûjûWÿeê RûZ ö
5. _âùZýKeê \êAUò ùfLûGñ C\ûjeY \ò@ ö
(K) icìj @[ðùe @ûkò _âZýd
(L) @_Zý @[ðùe Gd _âZýd
(M) @býûi @[ðùe C@û _âZýd
(N) aýaiûd @[ðùe eû _âZýd
(O) @]ôKûe @[ðùe aûfû _âZýd
(P) aéò @[ðùe A _âZýd
(Q) ù~ûMý @[ðùe ~ _âZýd
vvv
74
i¯c @¤ûd
KûeK I aòbqò
7.1 : eûRû _âbûZùe bòlêKcûûê eûRùKûheê ißjÉùe MûBMêWÿòKê \û^ Kùf ö

Gjò aûKýùe Kâòdû_\ ùjCQò \û^Kùf ö Gjò Kâòdû_\ ijòZ @^ý_\MêWÿòK i´§òZ ö
Gjò i´§ ^òcÜcùZ aò·e Keû~ûA _ûeòa
_âgÜ Ce i´§
(K) KòG \û^ Kùf ? eûRû Kðû
(L) KY \û^ Kùf ? MûBMêWKòÿ ê Kcð
(M) Kûjû\ßûeû \û^Kùf ? ißjÉùe KeY
(N) KûjûKê \û^ Kùf ? bòlêKcûûê iõ_â\û^
(O) ùKCñVûeê \û^ Kùf ? eûRùKûheê @_û\û^
(P) ùKùZùaùk \û^ Kùf ? _âbûZùe @]ôKeY
G[ôeê RYûMfû ù~, Kâòdû_\ \û^ Kùf ijòZ aûKýe @^ý_\MêWÿòKe bò^Übò^Ü i´§
ejò@Qò ö Gjò i´§Kê KûeK Kj«ò û
aûKý c]ýùe Kâòdû_\ ijòZ @^ý _\cûûe ù~Cñ i´§ ejò[ûG,
ZûjûKê KûeK Kêjû~ûG ö
Gjò i´§ Q@ _âKûee û GjûKê @û]ûe Keò QùMûUò KûeKe _eòKÌ^û Keû~ûAQò ö ùiMêWÿòK
ùjCQò Kðû, Kcð, KeY, iµâ\û^, @_û\û^ I @]ôKeY KûeK ö
7.2 : Kðû KûeK :
(K) aòùaKû^¦ @ûùceòKûùe IRòißò^ú bûhY ù\A[ôùf ö
(L) Leû\òù^ _Yi _ûùP ö
(M) eûRû _êùeûjòZu \ßûeû ~m KeûCQ«ò ö
75
flýKe ù~, _â[c aûKýe bûhY ù\aû KâòâdûUò aòùaKû^¦u\ßûeû iõ_û\òZ ùjûAQò, \ßòZúd
aûKýùe _ûPòaû Kâòdû _Yi i´§ùe Kêjû~ûAQò Gaõ ~m KeûAaû KâòdûUò eûRû ^òùR ^Keò
_êùeûjòZu \ßûeû KeûCQ«ò ö Gjò aûKý Zòù^ûUòùe ~[ûKâùc aòùaKû^¦, _Yi I eûRû Kðû
KûeK @U«ò ö ùZYê Kâòâdû ù~ iõ_û\^ Kùe, KeûG @[aû ~ûjû i´§ùe ùKøYiò Kâòdû Kêjû~ûG
Zûjû Kðû KûeK ö iû]ûeYZü Kâòdû_\ _ìaðeê KòG aû KY fMûA _âgÜKùf Ceùe KðûKûeK
còkò[ûG ö
~[û
_âgÜ Ce aû Kðû KûeK
KòG IRißò^ú bûhY ù\A[ôùf aòùaKû^¦
KY _ûPò[ûG ? _Yi
KòG ~m KeûCQ«ò ? eûRû
ù~Cñ Kðû ^òùR Kâòdû iõ_û\^ ^Keò @^ý \ßûeû KeûG,
ZûjûKê _âù~ûRK Kðû Gaõ ~ûjû\ßûeû KeûG ZûjûKê _âù~ûRý Kðû Kj«ò ö
GVûùe eûRû _âù~ûRK Kðû Gaõ _êùeûjòZcûû\ßûeû _âù~ûRý Kðû ö
_ê^½ ^òcÜfòLôZ aûKýMêWÿòKê flý Keòaû
gû«ògévkû elû Ke ö
c^ù\A _ûV _X û
^òÂûeLô Kû~ðý Ke û
aûUù\Lô ·f û
CfäòLôZ ·eòùMûUò aûKýùe Kðû Djý ùjûA ejò@Qò ö GVûùe KðûUò ùjCQò Zêùc ö IWÿò@û
bûhûùe iû]ûeYZü @ûù\gûZàK aûKýùe Kðûe @^ê_iÚòZò ù\LôaûKê còùk ö Kðû bûaùe aòùghý,
aòùghY, iað^ûc, LaûKý I aûKýûõg c¤ aýajéZ ùjûA_ûe«ò ö ~[û;
aòùghý : K_òùk¦âù\a GK aògûk eûRý _âZòÂû Keò[ôùf û
aòùghY : MêYa« icÉue @û\ee _ûZâ ùjûA[ûG ö
iað^ûc : ùi @Zý« ißûbòcû^ú [ôùf ö
LaûKý : Kûfò ùLk ùja Kò ^ûjó, ahðû C_ùe ^òbðe Kùe ö
aûKýûõg : \û«êeúe jiòaû Kû¦òaû icû^ @ùU ö
Kðû KûeKùe _â[cû aòbqò jêG ö
76
7.3 : KcðKûeK :
cûùKðû^ò ùeWÿòI C\þbûa^ Keò[ôùf ö
^òfþ@ûcðÁâw P¦âKê ~ûA[ôùf ö
AõùeRcûù^ bûeZKê LL Keòù\ùf ö
_â\ Zò^òùMûUò aûKýùe KcðMêWÿòK ~[ûKâùc ùeWÿòI, P¦âKê I bûeZKê ö
Kâòdû_\ ijòZ Gjò _\cûûe i´§Kê flý Ke :
_âgÜ Ce
KY C\þbûa^ Keò[ôùf ? ùeWÿIò
ùKCñVòKê ~ûA[ôùf ? P¦âKê
KûjûKê LL Keòù\ùf ? bûeZKê
GVûùe ùeWÿòI, P¦âKê I bûeZKê KcðKûeK û
Kðûe Kâòdû iû]^ùe ~ûjû @bòkhòZ Zûjû KcðKûeK ö
iû]ûeYZü Kâòdû _ìaðeê KY, KûjûKê aû ùKCñVòKê fMûA _âgÜKùf Ceùe KcðKûeK
còkò[ûG ö
^òcÜiÚ aûKýUòKê flýKe û
gòlK QûZâKê _âgÜ _·eòùf ö
Gjò aûKýùe QûZâKê I _âgÜ \êAùMûUò Kcð @U«ò ö G_eò ùlZâùe ùMûUòG KcðKê cêLýKcð I
@^ýUòKê ùMøYKcð Kêjû~ûG ö GVûùe QûZâKê ùMøYKcð I _âgÜ cêLý Kcð ö Kòâdû \ßòKcðK ùjûA[ôùf
ù~Cñ KcðUò @^ýKûeK iÚû^ùe _â~êq ùjûA[ûG, Zûjû ùMøY aû @_â]û^ Gaõ @_eUò cêLý aû _â]û^
Kcð @ùUö
aòùghý, iað^ûc aû aòùghý _eòaùð aýajéZ ù~ ùKøYiò _\ aû _\icÁò Kcð_\ eìù_
aýajéZ ùjûA_ûùe ö
~[û ùi KûjóKò _\ZýûM Kùf, cêñ RûùY ö
GVûùe RûùY Kâòdûe KcðùjCQò ùi KûjóKò _\ZýûM Kùf @[ðûZ ùMûUòG aûKý GVûùe
Kcðeìù_ aýajéZ ùjûA@Qò ö
KcðKûeKùe \ßòZúdû aòbqò jêG ö
77
7.4 : KeY KûeK :
KûVêeò@û KêeûXÿòùe MQ KûUê@Qò ö
ùfûKUò Rûfùe cûQ ]eê@Qò ö
ùi Kfcùe ùfLê@Qò ö
C_ùeûq aûKý Zòù^ûUòùe Kâd
ò û_\ ijòZ @^ý_\e i´§Kê ^òccÜ ùZ _â\gð^ Keû~ûA_ûùe ö
_âgÜ Ce
Kûjû\ßûeû MQ KûUê@Qò ? KêeûXÿòùe
Kûjû\ßûeû cûQ ]eê@Qò ? Rûfùe
Kûjû\ßûeû ùfLê@Qò ? Kfcùe
GVûùe KêeûXÿò, Rûf I Kfc Kâòdû iû]ê cû]ýc ö
~ûjû iûjû~ýùe Kâòdû iû]ôZ jêG aû Kâòdû iû]^ùe ~òG _âKéÁ Kû~ðýKûeú Zûjû KeY
KûeK jêG ö
iû]ûeYZü Kâòdû_\ _ìaðùe Kûjû\ßûeû fMûA _âgÜKùf Ceùe KeY KûeK còkò[ûG ö
KeY KûeKùe ZéZúdû aòbqò jêG ö
7.5 : iõ_â\û^ KûeK :
eûRû \eò\âcûûê @^Ü\û^ Kùf ö
MéjòYú bòKûeòKê bòlû ù\ùf ö
eûRû _êùeûjòZcûûê iê^û ùcûje ù\ùf ö
CfäòLôZ aûKýMêWÿòKùe \eò\âcûûê, bòKûeòKê I _êùeûjòZcûûê ~[ûKâùc @^Ü,
bòlû I iê^ûùcûje icýKþeìù_ \û^ KeûMfû ö \ aÉêe ùicûù^ iõ_ìð @]ôKûeú ö
~ûjûKê ùKøYiò aÉê icýKþeìù_ \û^ Keû~ûG, Zûjûe iõ_â\û^ KûeK jêG û
\eò\âcûûê, bòKûeòKê I _êùeûjòZcûûê iõ_â\û^ KûeK @U«ò ö
78
ù]ûaûKê fêMû \ò@ ö
\eRòKê K^û \ò@ ö
K^ÚûaûfûKê fêMû \ò@ ö
Gjò Zò^òùMûUò aûKýùe ù]ûaû, \eRò I K^Úûaûfûuê \ò@û~ûC[ôaû aÉêe ùicûù^
_ìð @]ôKûeú ^êj«ò ö ù~CñVò MâjúZû \ aÉêe _ìð @]ôKûeú ùjûA^[û«ò, ùiVûùe MâjúZûVûùe
iõ_â\û^ KûeK ^ùjûA ùiVûùe KcðKûeK ùjûA[ûG ö ùZYê ù]ûaûKê \eRòKê I K^ÚûaûfûKê
iõ_â\û^ KûeK ^ùjûA KcðKûeK ùja ö
iõ_â\û^ KûeKùe PZê[ðú aòbqò jêG ö
7.6 : @_û\û^ KûeK :
MQeê _Zâ _Wÿòfû û
@ûKûgeê ]ìcùKZê Qòòfû û
_aðZeê _[e Liòfû û
_â\ aûKýMêWKÿò ùe MQeê _Zâ, @ûKûgeê ]ìcùKZê I _aðZeê _[e aòz^ò Ü ùjûA@Qò ö
_Wÿòfû, Qòòfû I Liòfû Kâòdû \ßûeû aòzò^Ü ùjaû ÆÁ ùjC@Qò ö
Kâòdû \ßûeû ùMûUòG aÉê @^ý aÉêVûeê aòzò^Ü ùjaû RYûMùf, ù~Cñ aÉêVûeê aòzò^Ü
jêG, Zûjûe @_û\û^ KûeK ùjûA[ûG ö
ùZYê MQeê, @ûKûgeê I _aðZeê _\MêWÿòKùe @_û\û^ KûeK ùja ö
Kâd
ò û_\ _ìaðeê iû]ûeYZü KûjûVûeê, ùKCñVê fMûA _âgÜKùf, Ceùe @_û\û^ KûeK
còkò[ûG ö ~[û
_âgÜ Ce
ùKCñ[ôeê / ùKCñVê _Zâ _Wÿòfû ? MQeê
ùKCñVê /ùKCñ[ôeê ]ìcùKZê Qòòfû ? @ûKûgeê
ùKCñVê /ùKCñ[ôeê _[e Liòfû ? _aðZeê
ùKak aòzò^Ü ^êùjñ CZþ_Zò, aòeZò, @ûe¸, elû, cêqò, @«¡ðû^, _eûRd AZýû\ò @[ðùe
c¤ @_û\û^ KûeK ùjûA[ûG ö ~[û
(K) lúeeê Nò@ aûjûùe ö (CZþ_Zò)
(L) gâcòKcûù^ @ûù¦ûkêê aòeZ ùjùf ö (aòeZò)
(M) LRêeúMQ cìkeê _ûjûP _ûjûP ö (@ûe¸)
(N) gâúKé¾ _ûacûûê @ù^K aò_\eê elû Keò[ôùf ö (elû)
79
(O) 1947 ciòjûùe bûeZ _eû]ú^Zûeê cêq ùjfû ö (cêqò)
(P) cûdûakùe @iêecûù^ i¹êLeê @«jòðZ ùjûA~û«ò ö (@«¡ðû^)
(Q) Mêeê gòhýVûeê _eûRòZ ùjùf Lêiò jê@«ò ö (_eûRd)
@_û\û^ KûeKùe _cú aòbqò jêG ö
7.67 : @]ôKeY KûeK :
MQùe _lúUò aiòQò ö
_ìðcúùe _ìðP¦â ù\Lû~ûG ö
GVûùe aiòQò Kâòdûe iÚû^ MQ I ù\Lû~ûG Kâòdûe icd aû Kûk _ìðcú ö aiòQò
I ù\Lû~ûG Kâòdû\ßûeû iÚû^ I Kûk iìPòZ ùjC@Qò ö
Kâòdû ù~Cñ iÚû^ùe aû ù~Cñ icdùe iû]ôZ jêG,
ùijò icde aû iÚûê @]ôKeY KûeK ùjûA[ûG ö
GVûùe MQùe I _ìðcúùe @]ôKeY KûeK ùjûA@Qò ö
Kâòdû_\ _ìaðeê iû]ûeYZü ùKCñVûùe Gaõ ùKùZùaùk fMûA _âgÜKùf Ceùe
@]ôKeY KûeK còkò[ûG ö
_âgÜ Ce
ùKCñVûùe aiòQò ? MQùe
ùKùZùaùk _ìðP¦â ù\Lû~ûG _ìcð úùe
Gjò \éÁòeê @]ôKeY KûeK \êA bûMùe aòbq ö ~[û (K) iÚû^û]ôKeY aû @û]ûeû]ôKeY
I (L) Kûkû]ôKeY ö
ù~Cñ _\\ßûeû Kâòdûe iÚû^ iìPòZ jêG Zûjû iÚû^û]ôKeY aû @û]ûeû]ôKeY jêG ö
cûVò@ûùe Rk @Qò ö
ùijò_eò ù~Cñ_\\ßûeû Kâòdû ù~Cñ icdùe iû]ôZ jêG aû ùjfû ùaûfò RYû~ûG,
ZûjûVûùe Kûkû]ôKeY jêG ö
~[û ahðûEZêùe K\´`êf `êùU ö
@û]ûeû]ôKeY Zòâòaò] ö ~[û
(K) HKù\gòK @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY MQùe `êf `êUò@Qò ö
80
(L) ùa÷hdòK @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY aò^daûaê aýûKeYùe _âaúY ö
(M) @bòaýû_K @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY Zòkùe ùZf [ûG ö
@^êgúk^ú
1. KûeK KûjûKê Kj«ò ? Zûjû ùKùZ _âKûee ?
2. KcðKûeK I iõ_â\û^ KûeK c]ýùe Kò _âùb\ @Qò \éÁû« ij \gðû@ ö
3. i´§_\ KûjûKê Kj«ò ?
4. @]ôKeY KûeK ùKùZ _âKûe ? C\ûjeY ijòZ @ûùfûP^û Ke ö
5. aòbò^Ü @[ðùe @_û\û^ KûeKe aýajûe ù\Lû@ ö
6. ^òcÜfòLôZ aûKýùe iÚìkûle aògòÁ _\cûûe KûeK ^òùðg Ke û
(K) aûkùK ùcûe ùaûf Ke ö
(L) eûRû \eò\âcûûê @[ð\û^ Kùf ö
(M) ùfûbeê _û_e R^à ö
(N) ùfûKUò fwkùe ·h Keê@Qò ö
(O) eûcaûaê \eRòKê K^û ù\ùf ö
(P) LRêeòMQ cìkeê _ûjûP _ûjûP ö
(Q) cûQ _ûYòùe ùLkêQò ö
(R) ahðû\òù^ RûcêùKûkò _ûùP ö
(S) lúeeê ùQ^û jêG ö
(T) jeòaûaê MYòZùe _Uê ö
81
7. ^òùðg @^êiûùe Ce ùfL ö
(i) ùcNùe @ûKûg Xûuò ùjûA ~ûAQò ö (KðûKûeK PòjÜû@)
(ii) iêaò]û ùjùf @ûi ö (KðûKûeKUò ùfL)
(iii) ùMû_a§ê ajêZ @Rð^ Keò[ôùf ö (KcðKûeK iì·C[ôaû _\UòG ùfL)
(iv) ùP÷Z^ý _êeúKê @ûiò[ôùf ö (KcðKûeK PòjÜû@)
(v) \ßûeûg±Kê aûKýùe aýajûe Keò KeY KûeKùe _eòYZ Ke ö
(vi) aýûdûc \ßûeû geúe iêiÚ eùj ö (KeY KûeK PòjÜ@)
(vii) cjêcûQò `êfeê cjê iõMâj Kùe ö (@_û\û^ KûeK _\ PòjÜû@)
(viii) bf ìf ùjûAQò ö (C_~êq @]ôKeY KûeKUòG fMû@)
(ix) ùe MQ KUû ùjCQò ö (C_~êq @]ôKeY KûeKUòG aýajûe Ke)
(x) jûZú Wûk bûwêQò ö (Kcð KûeK PòjÜû@)
vvv
82
aòbqò
7.2 ùfûKcûù^ ù\ge C^ÜZò _ûAñ ^òRe ißû[ðKê akòù\aû CPòZ ö

@^ýû^ý aûKý_eò Gjò aûKýUò c]ý ùKùZùMûUò _\e icûjûe @ùU ö G[ôùe cûù^
(ùfûKcûù^), e (ù\ge, ^òRe) _ûAñ (C^ÜZò _ûAñ), Kê (ißû[ðKê) aýajûe Keû~ûA aûKýUòKê
aòbò^Ü _\ùe aòbq Keû~ûAQò ö GMêWÿòK \ßûeû iõLýû I KûeKe _âZúZò NUê@Qò ö GMêWÿòK ùMûUòG
ùMûUòG að aû GKû]ôK aðe icÁò @U«ò ö ùZYê ù~Cñ að aû aðicÁò \ßûeû iõLýû (GKaP^,
ajêaP^) KûeK (Kðû, Kcð, KeY _âbéZò ) iìPòZ jêG ZûjûKê aòbqò Kêjû~ûG ö ~[û _â[cû
aòbqò, \ßòZúdû aòbqò, ZéZúdû aòbqò AZýû\ò ö aòbqò g±Uò aò-C_iMð bRþ ]ûZê I Zò _âZýd
ù~ûMùe MVòZ, ~ûjûe @ûbò]û^òK @[ð ùjCQò aòbûM aû a^ Keòaûö
7.2.1 : aòbqò iûZ bûMùe aòbq, ~[û _â[cû, \ßòZúdû, ZéZúdû, PZê[ðú, _cú, hÂú I i¯cú
aòbqò ö IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ aòbò^Ü KûeKùe aýajéZ aòbqò PòjÜMêWÿòKê GKaP^ I ajêaP^
ùb\ùe ^òcÜcùZ _â\gð^ Keû~ûA[ûG ö ~[û
KûeK aòbqò GKaP^ PòjÜ ajêaPê PòjÜ
Kðû _â[c Uò, Uû, ùU, UûG, UòG G, cû^, cûù^, MêWÿòK, MêWÿûK
Kcð \ßòZúdû Kê, uê, Kò, uò, VûKê uê, cûûê, cûûVûKê, MêWÿòKê, MêWûKê
KeY ZéZúdû G, ùe, \ßûeû, ù\jò, ù\A, KðéK cûû\ßûeû, cûûù\A, cûû ù\jò,
cûû KðéK
iõ_â\û^ PZê[ðú Kê, uê, Kò, uò, _ûAñ, ^òcò, iKûg uê, cûûê, cûû _ûAñ, cûû ^òcò,
cûû iKûg
@_û\û^ _cú eê, Vûeê, C, Cñ, jñê, Vê, Vñê, VCñ, cûûeê, cûûVûeê,cûûVê, cûûVêñ,
cûûVCñ, MêWÿòKeê, MêWÿûKeê
hÂú e, u, ue ue, cûû, cûûe, MêWÿòKe
@]ôKeY i¯cú G, ùe, Vûùe, VûAñ, Vò, ùVAñ, cûûùe, cûûVûùe, cûûVûAñ,
Zjó cûûùVAñ, MêWÿòKùe, MêWÿòKVûùe,
MêWÿòKùVAñ, MêWÿòKVò ö
83
aòbqòe aýajûe :
7.2.2 : _â[cû aòbqò
(K) Kðû KûeKùe _â[cû aòbqò û
~[û eûc LûC@Qò, MûBUò Peê@Qò, _òfûcûù^ @ûiê[ôùf, ùNûWÿûMêWÿòK ù\øWêQ«ò ö
(L) iù´û]^ùe _â[cû aòbqò û
~[û _â]ûù^ ai«ê, aûkùK ùaûf cû^ ö
(M) Kòâdû_\ ^[ûA ùKak _\û[ð aû aýqòKê ^òùðg Keòaû _ûAñ _â[cû aòbqò û
~[û eûc, _lú, KúU, `k, ù\aZû, AZýû\ò ö (KòG eûc Kò ?)
(N) ùKùZK @aýd ù~ûMùe _â[cû aòbqò û
~[û @ûc Mâûcùe ecû ùaûfò Sò@UòG @Qò ö
(O) KcðaûPýùe aûKýùe Kcðe _â[cû aòbqò û
~[û iúZû\ßûeû _âa§Uò _ûV KeûMfû ö
(P) iõLýûaûPK g± _âùdûMùe _â[cû aòbqò û
~[û KâòùKUþ ùLkùe ùMûUòG \kùe GMûeUò ùLkûkò ùLkò[û«ò ö
7.2.3.: \ßòZúdû aòbqò
(K) KcðaûPýùe \ßòZúdû aòbqò
~[û _òfûcûù^ aò\ýûkdKê ~ûCQ«ò ö
(L) ]ôKþ ù~ûùM \ßòZúdû aòbqò
~[û ù\gù\âûjúKê/Kò ]ôKþ ö
(M) @Zý« iõù~ûM aû aýû¯ò @[ðùe cûMð aû KûkaûPK g±e \ßòZúd aòbqò û
~[û Ké¾ ·eò\ò^Kê KKeò c[êeû Mùf û (·eò\ò^ aýû_ò)
(N) ^òKUû[ðK I \ìeû[ðK g± ù~ûMùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û KUKKê bêaù^gße Zòeògò KòùfûcòUe ö
(O) @^êiûùe Gjò @[ð aêSûAaû_ûAñ \ßòZúdû aòbqò û
~[û Zû KcðKê G_eò `kòfû ö
84
(P) aú_þiû aû \ßòeêqò aêSûAaû_ûAñ \ßòZúdû aòbqò û
~[û \ò^Kê \ò^, cûiKê cûi, ahðKê ahð, NeKê Ne ö
(Q) KcðaûPý I bûaaûPýùe Kðûe \ßòZúdû aòbqò û
~[û ZêcKê @ûRò NeKê ~òaûKê ùja û (Kcð aûPý)
eûcKê ùLkò @ûùi û (bûaaûPý)
(R) cìfý @[ðùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û UuûKê Lù _û^ ö
]ûâÉûKê jRûùe Uuû ö
(S) C_~êq aû Zêk^û @[ðùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û ~ûjûKê ~òG aòeòKò ·Ck Zòù«A \òG ö
7.2.4 : ZéZúdû aòbqò
(K) KeYKûeKùe ZéZúdû aòbqò û
~[û iûc« P¦âùgLe KûVòùe _ûjûWÿe CyZû cû_ê[ôùf ö
(L) Kâòdû aòùghYùe ZéZúdû aòbqò û
~[û _a^ ]úùe ajêQò ö
(M) cìfý @[ðùe ZéZúdû aòbqò û
~[û \gUuûùe KWÿûG / ùMûUòG ^Wÿò@û ö
(N) ùagò, DYû, jú^, iûâWÿ _âbéZò g± _âùdûMùe ZéZúdû û
~[û gýûca§ê ]^ùe aWÿ ö ùi Kcðùe jú^ ö
jeò ùcûVûeê adiùe DYû, ùMû_ûk Cyùe iû^ ö
(O) ^ûc, ùMûZâ, RûZò, að, ißbûa, _âKéZò @û\ò g± ù~ûMùe ZéZúdû û
~[û aòeûUu ^ñû ùe eûRýKû~ðý Pûfê[ôfû ö
iúZû ißbûaùe iek ö ùi RûZòùe KeY @ùU ö
^ò´ _âKéZòùe _òZû ö ùi aðùe Kkû ö
ùi ùMûZâùe Kûgý_ ö
85
(P) @w aòKûeùe ZéZúdû û
~[û ùMû_ûk _û\ùe L¬ ö
jeò jûZùe ùKµû ö
(Q) Kâòdû icû¯ò aû `k_âû¯ò aêSûAùf Kûk I cûMð aûPK g±ùe ZéZúdû û
~[û \êA ahðùe ù_ûf Kûc ieòfû ö
(R) KûeY aû ùjZê @[ðùe ZéZúdû û
~[û cê^ò @bògû_ùe ~\êaõg ld Mfû ö
ùi ùeûMùe KÁ _ûCQ«ò ö
(S) _âùdûR^û[ðK I aûeYû[ðK _\ù~ûMùe ZéZúdû û
~[û PeòZâ^[ôùf MêYùe Kò _âùdûR^ ?
gû«ò^[ôùf Rúa^ùe Kò fûb ?
aê¡ò^[ôùf aò\ýûùe Kò `k ?
7.2.5 : PZê[ðú aòbqò
(K) iõ_â\û^ KûeKùe PZê[ðú aòbqò û
~[û cû^ýae eûRý_ûk bò^Ülcuê MûWÿò \û^ Kùf ö
(L) ^òaûeY @[ðùe PZê[ðú û
~[û Wûqe ùeûMúKê Jh] ù\ùf ö
cgûKê ]ì@ñû \ò@ ö
(M) ^òcòûù[ð PZê[ðú aòbqò û
~[û ißMðKê ^ògêYò ^ûjó ö
aWÿùfûKKê Ce ^ûjó ö
7.2.6 : _cú aòbqò
(K) @_û\û^ KûeKùe _cú aòbqò û
~[û MQeê _Zâ _Wÿòfû ö
(L) ùjZê aû KûeY aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û ^òR ù\ûheê _âûYú KÁ _ûG ö
aýajûeeê aò\ýû RYû~ûG ö
86
(M) bò^Ü aû @fMû aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û K[ûeê Kûc @fMû ùjùf Mfû ö
(N) Zêk^ûZàK bûùa CZþKhð aû @_Khð aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û iòõj jûZúVûeê ùagú akaû^þ ö
júeû iê^ûVûeê cìfýaû^þ ö
(O) \òM ^òðdùe ù~CñVûeê \òM ^òðúZ jêG, Zûjûe _cú aòbqò jêG û
~[û _êeúVûeê _ìaðKê icê\â ö
KUKVûeê \lòYùe _êeú @aiÚòZ ö
(P) cûMð Gaõ Kûke _eòaýû¯òùe _cú aòbqò û
~[û @ZúZùe IWÿògû MwûVûeê ùMû\ûaeú _~ðý« aòÉéZ [ôfû ö
KûðòKVûeê gúZ @ûe¸ jêG ö
(Q) @icû_òKû Kâòdû ùfû_ùjùf ùiA Kâòdûe Kcð I @]ôKeY iÚû^ùe _cú aòbqò û
~[û ùi ùKûVûeê ù\LêQò û (ùKûVûùe PXÿò)
cêñ Zûuê \ìeeê ù\Lôfò û (\ìeùe ejò)
(R) elû[ð, _eûRd @û\ò g± ù~ûMùe _cú û
~[û Bgße ZêcKê aò_\eê elû Ke«ê ö
Zêùc Zêc bûhûKê iõKUeê elû Ke ö
KûôeûRû _êeêùhûcù\auVûeê _eûÉ ùjûA[ôùf ö
_ûacûù^ ùKøeacûûVûeê ^úZòaû^þ [ôùf ö
7.2.7 : hÂú aòbqò
Kâòdû ijòZ Gjò aòbqòe ùKøYiò i´§ ^[ûG, ùZYê GjûKê KûeKe @«bðêq Keû~ûA ^ûjó ö
Gjû i´§ _\ bûaùe _eòPòZ ö
~[û ^\úe Rk, jeòe ajò, ù\ge eûRû AZýû\ò ö
i´§ aòbò^Ü _âKûee ùjûA_ûùe ö ~[û KûeK i´§, ùiaýùiaK i´§, R^ýR^K
i´§, @û]ûe @ûù]d i´§, Kû~ðýKûeY i´§, aòùghY i´§, aýû¯ò i´§ _âbéZò ö
87
(K) KûeK i´§ :
KûeK Q bûMùe aòbq, ùZYê i´§_\ c]ý hWÿaò] ö ~[û;
Kéð i´§, Kcð i´§, KeY i´§, iõ_â\û^ i´§, @_û\û^ i´§ I @]ôKeY i´§ ö
(1) Kðé i´§ :
icde MZò @^òaû~ðý ö GVûùe icd MZò Keê@Qò, Gjò _\Uò Kðû; ùZYê icde MZò _\Uò
Kðé i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò @û¸cûûe Kðaý, ^ûMeòKe @]ôKûe, icde @ûjßû^
AZýû\ò ö
(2) Kcð i´§ :
icùÉ aò\ýûe iû]^û Keòaû CPòZ ö GVûùe aò\ýûKê iû]^û Keòaû @[ð _âKûg Keê[ôaûeê
aò\ýûe _\Uò Kcði´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò @^ý \éÁû« ùjûA_ûeòa Bgßeu C_ûi^û,
]ê @Rð^, _êÉKe @]ýd^ AZýû\ò ö
(3) KeY i´§ :
\êù~ðýû]^ aûe´ûe M\ûe @ûNûZùe céZêý fbòùf ö GVûùe M\ûe @ûNûZ @[ð M\û\ßûeû
@ûNûZ, @[ðûZ M\ûe _\Uò KeY i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò ùeûMe ~ªYû, gee @ûNûZ,
lê]ûe _úWÿû AZýû\ò ö
(4) iõ_â\û^ i´§ :
_êùeûjòZuê aÈ \ò@ ö GVûùe _êùeûjòZuê aÈ @[ð _êùeûjòZu _ûAñ CòÁ aÈ ö @[ðûZþ
_êùeûjòZu _\Uò iõ_â\û^ i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò @^ý \éÁû« ùja bòKûeòe eêUò,
aûA@ûYúe bûZ I KêêKêee cûõi AZýû\ò ö
(5) @_û\û^ i´§ :
Gjò @kùe jûZúe bd @Qò ö GVûùe jûZúe bd @[ð ùjCQò jûZúVûeê bd, ùZYê
jûZúe bd _\Uò @_û\û^ i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò i_ðe bd, Mêeêu C_ù\g, _òZûu
bð^û AZýû\ò ö
88
(6) @]ôKeY i´§ :
Zûue Kkûe @^êeûM icÉuê cêMÛ Kùe ö GVûùe Kkûe @^êeûM @[ð ùjCQò Kkûùe
@^êeûM ö ùZYê Kkûe _\Uò @]ôKeY i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò iõ]ýûe bâcY, C\ýûê
`êf I iûdõKûke bâcY _âbéZò ö
(L) ùiaýùiaK i´§ :
~[û _âbêu béZý, ù\au bq ö
(M) R^ý R^K i´§ :
~[û jeòe _ê@, K^Ke Sò@, _aê _êZâ ö
(N) @û]ûe@ûù]d i´§ :
~[û _êÃeòYúe Rk, Rcòe ]û^, aÉûe ·Ck ö
(O) Kû~ðýKûeY i´§ :
~[û _eògâce `k, _û_e _eòYûc, _êYýe `k ö
(P) aòùghY i´§ :
~[û MêYe _òfû, iêLe \ò^, @û\ee K^ýû ö
(Q) @wûwúbûa i´§ :
~[û cAñhòe gòx, MûBe fû¬, jûZúe Kû^ ö
(R) @ùb\ aû eì_K i´§ :
~[û mûê _â\ú_, lcûe iûMe, KeêYûe iò§ê ö
(S) aýû¯ò i´§ :
~[û i¯ûje QêUò, cûiKe Kûc, NûKe _ûV ö
(T) icû[ðùe hÂú aòbqò :
~[û Zûu ijòZ ùcûe gZîZû ^ûjó ö
eûc @^êR I _ZÜúu ijòZ aYKê Mùf ö
89
(U) aò^û, _eò, _âZò @û\ò g± _âùdûMùe hÂú aòbqò :
~[û Zêc aò^û ùcûe MZò ^ûjó ö
cjûZàûMû§úu _eò @ûC KòG ijò¾ê @Qò ?
Meòau _âZò \dû Ke ö
(V) ^òcòû[ð g± ù~ûMùe hÂú aòbqò :
~[û Rke ^òcù« ùi ^\úKê Mfû ö
_êYýe ^òcù« ùi \û^ Keê@Qò ö
(W) ^ò¡ðûeYùe hÂú aòbqò :
(ùMûUòKe MêY aû ù\ûh\ßûeû @^ýVûeê _é[K Keò ^ò¡ðûeY Kùf hÂú aòbqò jêG ö)
~[û Kûkò\ûi Kaòcûûe cCWÿcYò ö
iòõj _gêcûûe eûRû ö
7.2.8 : i¯cú aòbqò
(K) @]ôKeY KûeKùe i¯cú aòbqò jêG û
~[û ahðûKûkùe K\´ `êùU ö
_êÃeòYúùe _\à `êUò@Qò ö
(L) bûùa i¯cú û
~[û iì~ðý C\dùe _\à `êùU ö (C\d ùjùf)
ahðû @ûMc^ùe KéhK @û^¦òZ jê@«ò ö
(M) aú_þiû[ðùe aû _ê^ü_ê^ü CùfäL iÚkùe i¯cú û
~[û ù\ùgù\ùg @ûRò IWÿògú ^éZý aýû_ò MfûYò ö
NùeNùe aòRêkòaZò RkòfûYò ö
(N) _âùdûR^û[ðK g± ù~ûMùe i¯cú û
~[û i^Üýûiúe ]^ùe Kò _âùdûR^ ?
^ûÉòKe aòMâjùe Kò _âùdûR^ ?
90
(O) @ù^ýû$^ý iû\égý I @iû\égýùe i¯cú û
~[û bûAbûAùe Kkò ö (@ù^ýû$^ý iû\égý @[ðùe)
Nùe aûjûùe ^ò¦û ö (@ù^ýû$^ý @iû\égý @[ðùe)
(P) iû]ê, ^ò_êY, Kêgk, _Uê, \l @û\ò g± ù~ûMùe i¯cú û
~[û ùi aýûKeYùe _Uê ö
eûc iwúZùe ^ò_êY ö
1.3 : _âûPú^ _âùdûM I iûõ_âZòK Kûke aýajûeùe IWÿò@û aòbqòùe ùKùZK _û[ðKý _eò\éÁ jêG ö
~[û \ßòZúdû aòbqòùe iõ_âZò Kê, uê, cûûê, Kò, uò AZýû\ò aýajéZ ùjC[ôaû iÚùk _âûPú^
_âùdûMùe «e _âùdûM ù\LôaûKê còùk ~[û @û¸« (@û¸cûûê), Zê¸« (Zê¸cûûê) AZýû\ò ö
ùijò_e Kê iÚû^ùe KA KAõ , ùK÷ñ @û\òe aýajûe ejò@Qò ~[û ZûjûKê iÚû^ùe ZûjûKA,
ZûjûKAõ; ZûjûùK÷, ZûjûùK÷ñ AZýû\ò ö
1.4 : aòbqò PòjÜMêWÿòKe MV^ \éÁòeê GMêWÿòKê \êA bûMùe aòbq Keû~ûA[ûG ö ~[û ùcøkòK aû
ißecìkK Gaõ @^êiMðûZàK aû aý¬^cìkK ö G, Gñ, GY, C, Cñ AZýû\ò iße cìkK Gaõ Kê, Uò, Uû,
ùe, \ßûeû, e, ùe, eê AZýû\ò aý¬^cìkK ö ùKùZK aýûKeYKûe aògßûi Ke«ò ù~ _â[ùc Gjò
ißecìkK (ùcøkòK) aòbqò PòjMÜ Wê Kòÿ e _âPk^ ejò[f
ô û I _eaðú icdùe @^êiMðûZàK aû aý¬^cìkK
aòbqò PòjÜe _âPk^ NUò@Qò ö
^òcò, iKûg, ù\jò, ù\A, KéðK @û\ò ùKùZK g± aòbqò PòjÜ bûaùe IWÿò@û bûhûùe
_âPkòZ ö
@^êgúk^ú
1. aòbqò KûjûKê Kj«ò ? Gjû ùKùZ _âKûe C\ûjeY ijòZ ùfL ö
2. IWÿò@û aòbqò PòjÜMêWÿòKê \gðûA ùiMêWÿòKê aûKýùe aýajûe Ke ö
3. \ßòZúdû aòbqò I PZê[ðú aòbqò c]ýùe [ôaû _û[ðKý C\ûjeY ijòZ \gðû@ ö
4. i´§e _âKûe ùb\ \gðûA _âùZýKeê ùMûUòG C\ûjeY \ò@ û
91
5. iÚìkûle aògòÁ _\cûûe aòbqò iKûeY ^òðd Ke ö
(i) Zûu ijòZ ùcûe aòùeû] ^ûjó ö
(ii) aòeûWÿò K_ûkKê gòKû QòWÿòfû û
(iii) cìLð Kûjóùe ag jêG ^ûjó ö
(iv) jeòY ùaMùe ù\øWÿò_ûùe ö
(v) aêXÿûUò gúZùe [eêQò ö
(vi) akVûeê aê¡ò ùagú \eKûe ö
(vii) _êùe_êùe Ca fûMò ejòQò ö
(viii) MûWÿòUò ]úùe ·fêQò ö
6. aûKý cû]ýcùe C\ûjeY \ò@ ö

(i) iù´û]^ùe _â[cû aòbqò ö
(ii) ]ôKþ ù~ûùM \ßòZúdû aòbqò ö
(iii) cìfý @[ðùe \ßòZúdû aòbqò ö
(iv) aýû¯ò @[ðùe _cú aòbqò ö
(v) bûùa i¯cú aòbqò ö
(vi) @aýd ù~ûMùe _â[cû aòbqò ö
(vii) Kâòdû aòùghYùe ZéZúdû aòbqò ö
(viii) ^òaûeY @[ðùe PZê[ðú aòbqò ö
vvv
92
@Ác @¤ûd
@^êùz\ fòL^
8.1 akeûc \ûi ùjCQ«ò _iLû ~êMe aùdûùRýÂ Kaò ö RMùcûj^ eûcûdY ùjCQò
Zûue iaðùgâÂ KéZò ö G Mâ^ÚUò \ûòeûcûdY ^ûcùe c]ý LýûZ ö Gjû aûfàúKò KéZ iõÄéZ
eûcûdYe @^êaû\ ^êùjñ; @_e«ê ùijò Mâ^Úe @^êieYùe fòLôZ GK ùcøkòK eûcûdY ö
G[ôùe IWÿògûe icûR, iõÄéZò, @[ð^úZò, Rúa^]ûeû G_eò bûaùe aòðZ ùjûAQò ù~ Mâ^ÚUò
_ûV KfûlYò IWÿò@û RûZòe ^òRiß PòZâ @ûLô @ûMùe Sfiò CùV ö
@ûi C_efòLôZ @õgKê ù\Lôaû ö GjûKê @ûùfûP^û Kùf ù\Lôaû ù~ G[ôùe ùMûUòG bûaaò¦ê
C_ùe MêeêZß \ò@û~ûAQò ö Zûjû ùjCQò, akeûc \ûi KéZ RMùcûj^ eûcûdY aû \ûòeûcûdYe
cûjûcôý ö Gjò bûaaò¦êUòe að^û _ûAñ GKû]ôK aûKýe _âùdûR^ ùjûAQò Gaõ aûKýMêWÿòK c¤ùe
_ûeÆeòK iµKð c¤ ejòQò ö
Gjò bûaaò¦ê ijòZ iµKð elûKeò @ûC GK bûaaò¦êe að^û c¤ Keû~ûA_ûùe ö Kò«ê _âùZýK
bûaaò¦ê að^û _ûAñ ùMûUòG ùfLûGñ ùiû_û^ aû _~ðýûd eLû~ûG ö ùcûU C_ùe cYòhe bûa^û eûRý
Z aòÉéZ ö _êYò ùMûUòG bûa^ûKê ùÂ eì_ûdòZ ùjC[ôaû aòhd aû _âiwKê aòaò] bûa aò¦êùe aòbq
Keû~ûA[ûG ö _âùZýK bûa aò¦êe aòÉûe _ûAñ GKû]ôK aûKýe _âùdûR^ ùjûA[ûG ö Gjò bûaaò¦ê
iõ~êq aûKýicìje GKZâ @aiÚû^ aû _~ðýûdKê @^êùz\ Kêjû~ûG ö Gjû iû]ûeYZü M\ý iûjòZýe
_âa§, C_^ýûi I MÌùe ù\LaûKê còkò[ûG ö iùaðû_eò Gjû Kêjû~ûA_ûùe ù~
ùMûUòG bûaaò¦êe að^û _ûAñ _âùdûR^ ùjC[ôaû aûKý aû aûKý icìje
GKZâ @aiÚû^Kê @^êùz\ Kêjû~ûG ö
bûa aò¦êe _âùdûR^ @^ê~ûdú @^êùz\ aWÿ aû ùQûU ùjûA_ûùe ö @]ôK«ê Gjû \ßûeû Pò«ûe
KâcaòKûg ÆÁ ùjûA[ûG ö _êYò iRð^gúkZû iéÁòùjaû iùw iùw ùcøkòK Pò«ûe aòKûg NùU ö
Gjò @^êùz\ fòL^ ùjCQò bûa aòÉûe _ûAñ GK _âKéÁ C_û\û^ ö C_iÚû_^ Kâcùe Gjûe
ùKùZûUò cûMð GVûùe _â\gòðZ ùjfû ö ZûjûùjCQò bûaaò¦êKê iõ_âiûeY Keò @^êùz\ fòL^,
@^êùz\e iõlò¯úKeY I _â\ @^êùz\ @aùaû] ^òcò Zjóùe iõgæòÁ[ôaû iõlò¯ _âgÜe Ce
_â\û^ ö
93
bûa iõ_âiûeYe ^òdc :
(K) bûaaò¦êUòKê _ûVK jé\dùe _jûAaû _ûAñ ùfLK ùPÁû Keòaû CPòZ ö
(L) cêLýZü bûa Z[û bûhû ùaû]Mcý ùjaû @Zúa _âùdûR^ ö
(M) @Zòe¬òZ að^û c¤ bûaaò¦êe cjßKê L^ Keò[ûG ö ùZYê ùibkò að^û @^ûagýK ö
(N) iaêVûeê aWÿK[û ùjCQò bûaaò¦êKê ÆÁ Keòaû ö ùZYê aýûLýûKûe @^êùz\ c¤ùe iµéq
bûaaò¦êe ÆÁúKeY _ûAñ ~Zþ_ùeû^ûÉò C\ýc Keòùa ö
(1) Bgße ~ûjûKe«ò _âûYúe cwk _ûAñ ö
cYòh RûZò @Zò iêaò]ûaû\ú ö iêL iêaò]û _ûC[ôaû _~ðý« ùi bMaûûe RdMû^ Keò[ûG ö
Kò«ê aò_\ùe _Wÿòùf aû \êüL ùbûMòùf RdMû^ Keòaû Z \ìeeK[û; @]ôK«ê bMaZþ ^ûciàeY
KeòaûKê c¤ KêY×ûùaû] Keò[ûG ö _âKéZ_ùl Zûe RûYòaû CPòZ ù~ Bgßeu \eaûeùe _ûZe @«e
^úZò ^ûjó ö Zûu aò·e - ^òKòZò _ûLùe icùÉ icû^ @U«ò ö Kcð @^ê~ûdú ùi `k _â\û^ Keò[û«ò ö
Kò«ê ~ûjû Ke«ò Zûjû _âûYúe cwk _ûAñ Keò[û«ò ö C\ûjeY ißeì_; ùMûUòG Mâûcùe ùMûaò¦ I ùMû_ûk
^ûcùe \êARY iûw [ôùf ö [ùe \êùjñ Rwf aêfòaûKê ~ûA[ôùf ö MQùe _ûPòfû RûcêùKûkò ù\Lô
\êjóue ùfûb ùjfû ö ùMûaò¦ MQ PXÿò jfûAfû I ùMû_ûk Zùk ejò ùKûkò ùMûUûAfû ö GZòKòùaùk
ùKCñVò [ôfû ùKRûYò cÉaWÿ @òeû bûfêUû cûWÿò @ûiòfû MQ @ûWÿKê Kûk aòk´ ^Keò ö ùMû_ûk @ûC
ejòa KY ? ù\øWÿòfû Ne@ûWÿKê @Y^òügßûiú ùjûA ö MQ C_eê ùMûaò¦ WûK QûWÿòùf c¤ ùi
gêYòfû^ûjòñ ö Zû_ùe bûfê Rûcê MQKê PXÿòaûeê ùMûaò¦ `KþKeò ùWAñ _Wÿòfû ZkKê ö K_ûk K[û ö
KY Keòa ? Zû @ûê MY×ò QòòMfû ö cù^cù^ ùMû_ûkKê ajêZ Mûkòù\fû ö Zû_ùe cSò Rwf ù\A
NeKê ùèê[aô û ùaùk \ùk ~êaK ZûKê ]eòù^ùf ù\aúu _ûLùe akò ù\aû _ûAñ ö Kò«ê bMaûûe
aò·e Z cjZþ ö akò ù\aû Cùgýùe _ìRK cjûgd ùMûaò¦Kê Z^Lô Keòaûùaùk Zû Lò@û geúe
ù\Lô iòG akò _ûAñ ù~ûMý ^êùjñ ùaûfò ùNûhYû Keòaû iùw iùw ZûKê ùiVûeê ùèûA ù\ùf ö
ùiùZùaùk ~ûA Zûe ùPZû _gòfû ö @ûC Kjòfû Bgße ùKùWÿ \dûa« iùZ ! _âKéZùe iòG
~ûjûKe«ò Zûjû ^ò½òZ bûaùe _âûYúe cwk _ûAñ ö KûeY cêñ Lò@û Lûaeû ùjûA[ôaûeê @ûRò ^ò½òZ
céZêýcêLeê elû _ûAMfò ö
(2) KêKêe fûwêWÿ aûe aehùe ikùL ^ûjñ ö
iéÁòKðû KêKêe fûwêWÿKê G_eò bûaùe MXÿòù\AQ«ò ù~ Zûjû iað\û auû ùjûA ejòa ö
gZ ùPÁû iùß Zûjû ikL ùjûA _ûeòa ^ûjó ö Kò«ê [ùe RùY ]^ú ùfûK ZûKê ikL KeòaûKê
AzûKùf ö Zûu Azû @^êiûùe ùMûUòG bf KêKêe Qê@û @ûYò _ûk^ KeûMfû ö Zûe ~^ôùâû _ûAñ
RùY ùiaKKê ^ò~êqò \ò@ûMfû ö ùi aòPeû eûZò _ûjòaû Vûeê eûZò _~ðý« KêKêee ùiaû KeòaûKê
94
fûMòfû ö ZûKê Mûù]ûA ù\aû, LûAaûKê ù\aû, iûwùe aêùfA ùâû AZýû\ò aò]ôa¡ bûùa Keê[ûG ö
KûeY cûfòKue Azû ù~ùZ _Aiû Lyð ùja ùjC _QùK; KêKêe fûwêWÿ ikL ùjC ö fûwêWÿ ^
ikLôùf Zûu ]^ú ùjaû ^òe[ðK ùja ö ùZYê ùiaK aòPeû fûwêWÿUòKê @ûCñiò @ûCñiò _âZò\ò^ UûYò
]eò iò]û KeòaûKê ùPÁû Keê[ûG ö Kò«ê ùMûUòG ahð aòZòùf aò fûwêWÿ UòKòG ùjùf iò]û ùjfû ^ûjó ö
ùZYê ]^úùfûKe c^ bf ^[ûG ö Gjò icdùe Zûu Ne ù\A RùY iû]ê cjûZàû ~ûC[ôùf ö ]^ú
aýqò RYK Zûuê _·eòùf ö ùi Kjòùf, aûaê ! GA iû]ûeY K[û _ûAñ GùZ Pò«û ö fûwêWÿ fé
^kUòG @ûYò ZûKê Zû bòZùe bòð Keò\ò@ ö Zûjû @ûù_ @ûù_ ikLô ~òa ö aûCñg ^k bòZùe fûwêWÿKê
\êA ahð eLô ùLûfòfû ùakKê _êYò auû ö ùiùZùaùk Zûu _ê@ Kjòfû, aû_û ! aûCñg^k Kûc ù\fû
^ûjó ö ùMûUòG eì_û^kùe fûwêWÿKê bòðKe ö Zûjûjó KeûMfû ö GAcòZò KUòMfû @ûC Zò^ò ahð ö _êYò
ùLûfòfû ùakKê ù~Cñ auûKê ùijò auû ö Zû_ùe Zûu Èú iê^û^kùe eLôaû _ûAñ Kjòùf ö ùi[ôùe
c¤ Q@ ahð eLûMfû ö GAcòZò GAcòZò aûeahð KUòMùf c¤ fûwêWÿ ù~Cñbkò auû [ôfû, ùijòbkò
auû ùjûA ejòfû ö ùZYê ùi eûMùe Kjòùf KêKêe fûwêWÿ aûeahðùe aò ikùL ^ûjó ö
Zû_ô~ðý ùjCQò ù~ cìLð, ^òùaðû] Z[û \êÁ_âKéZòe ùfûKu _ûAñ ù~ùZ _âKûe cjZ aûYú
_âùdûM Kùf c¤ Zûjû Zûu _ûAñ `k \ûdK jêG ^ûjó ö
(3) ^B ùK aûu, ù\g ùK `ûu û
iû]ûeYZü céòKûe ùKûck @õg ù\A ^B ]ûe @ûùMA ·ùf ö ù~Cñ _ûgßðùe cûUò ù~ùZ
ùKûjk Zûjû ùijò @ûWÿKê ùiùZ cêjñûA ~ûG ö ùZYê ùijò @ûWÿKê auûùjûA @ûMKê ~ûG ö Gjò Kâcùe
_âùZýK ^\úe MZò_[ aKâ ùjûA[ûG ö @ûC Zûe Rkeûgò Zûe @uûauû _[ ù\A MZò KeòaûKê
aû¤ ùjûA[ûG ö
@^ý _lùe `ûue @[ð ùjCQò aòbò^Ü eúZò aû aòùgh eúZò ö ùZYê ù\gùK `ûue @[ð
_âùZýK ù\ge PkYò eúZò ùjCQò ißZª ö Zûjû @^ý ù\ge PkYò Vûeê bò^Ü ö C\ûjeY ißeì_;
Aõfùe aûi Keê[aô û ùfûùK AõeûRúKê eûÁâbûhû eìù_ MâjY Kfû ùaùk _ûKòÉû^ ùfûùK Cêbð ûhûKê
^òRe Keò ùÂQ«ò ö ùijò iÚkùe @ûc bûeZahðùe aòaò] bûhû _âPkòZ [ôaû iùß jò¦ú eûÁâbûhûe
cû^ýZû fûb KeòQò ö ùijò_eò Lû\ý, _û^úd Z[û ù_ûhûK I _að_aðûYò _ûk^ùe c¤ ZûeZcý ejòQò ö
Gjûe cêLý flý ùjCQò c^êhýeê c^êhý I ù\geê ù\g c¤ùe PkYò Z[û eúZò^úZòe bò^ÜZû ^ò½òZ
bûaùe ejòa jó ejòa ö Kò«ê Zûu ijòZ iµKð iÚû_^ KeòaûKê ùjùf Zûu eúZò^úZò Z[û _eòiÚòZò _âZò
@iìdû bûa ù_ûhY ^Keò ^òRKê iûcòf Keòùâû ùjCQò aê¡òcûê Kûc ö
Gjò ccðùe c¤ Kêjû~ûA_ûùe ù~ ù\ùg ~ûA, ùi `k LûA ö
95
(4) \Aa \CWÿò cYòh MûB ù~YòKò IUûùe ùZYòKò ~ûA ö
c^êhý ù~_eò Kcð Keò[ûG, ZûKê ùi_eò `k còkò[ûG ö @]ôK«ê cjZ Kcðe _âbûaùe iê`k
còkòaû ùaùk \êÃcðe `k Rúa^Kê aòhcd Keòù\A[ûG ö \gð^ gûÈe @ûùfûP^ûeê RYû~ûG ù~
c^êhý ù~Cñ KcðKùe Zûjû G R^àùe KòQò ùbûM ùjûA[ûG I KòQò Kcðe `k iôZ ùjûA ejò~ûG ö
Zûjû _e R^àùe ùbûM KeòaûKê _ùWÿ ö ùijò iôZ ùjûA ejò~ûA[ôaû _ìaðR^àe Kcð`kKê _âûeaþ]
ùaûfò Kêjû~ûG ö bMaûûe aû \Aae aò·e @Zò Cc @ùU ö ùi _ìaðR^àe Kcð @^êiûùe G
R^àùe Rúae ùbûMûùbûM _ûAñ aò]ôaò]û^ Keò[û«ò ö _eògâc akùe cYòh ^òR iÚòZòe C_e _ûazKê
~òaû _ûAñ lcùjaû K[û ö Kò«ê icÉu bûMýùe Zûjû NùU ^ûjó ö KûeY cYòh ùPÁûe D¡ßðùe ejòQò
^òdZò aû ù\÷ae aò]û^ ö bûMý ^òdªY lcZû ejòQò \Aa jûZùe ö C\ûjeY ißeì_; icû^ _eògâc
Keò _eúlûùe icû^ ^é êLôaû, @]ôK ùc]ûaú QûZâQûZâú Zûu ZkÉee QûZâQûZâúu Vûeê Kcþ
^é eLôaû, Kcþ mûê @]ôKûeú Cy lcZûùe @ûiú^ ùjaû, KùVûe _eògcâ Keò c¤ ^òR AzûcêZûaK
·Kòe,ò @]ôKûe, lcZû, ~g ^_ûAaû @û\ò `kcû^ _ìaûð RòZð Kcð @^ê~ûdú ù\÷ajÉùe a§û ùjûA[ûG ö
ùi C_~êq icdùe ~ûjûKê ~ûjû ù\aû K[û, Zûjû _â\û^ Keò[û«ò ö G[ôùe @^ý_âZò @iìdû _âKûg
Keòaû CPòZ ^êùjñ Kò ccðûjZ ùjûA bMÜ cù^ûe[ùe Kcð_âZò ^òüÆééj ùjaû aòù]d ^êùjñ ö KûeY G
R^à-iêKcð e ùKjò iûlú ^[ôùf c¤ aò]ûZû ]cð_êeêh eìù_ ùi icÉ ù\Lô _eR^à _ûAñ iê`kcû^
ù[ûAù\A[û«ò I \êÃcðúu _ûAñ \aò]û^ Keò[û«ò ö
8.2 @^êùz\ _V^ I iõlò¯úKeY :
Rúa^RúaòKûe _âak ·_ùe M\ûM\û ajò I \úNð_éÂûaýû_ò aòhd _XÿòaûKê @ûC _ûVKe icd
I ù]÷~ðý ^ûjó ö @Ì icd bòZùe ajêZ RûYò~òaûe _âùPÁû G ~êMKê iõùl_e ~êMKeò _KûAQò ö
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe _âùZýK cYòh Gùa iõlò¯ _âKûg C_ùe MêeêZß ù\CQò ö ùZYê bûhû I iûjòZýùe
iõlò¯úKeY _âgòlY GKû« @ûagýK ùjûA _WÿòQò ö
iõlò¯úKeY _ûAñ ùKùZK RûYòaû K[û :
(K) Gjò iõlò¯úKeY _ûAñ ùfLKKê @ù^K iûa]û^Zû @af´^ KeòaûKê _ùWÿ ö Gjò _âKâòdû _ûAñ
ùfLKue i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, aP^, aòbqò, GK_\úKeY, aûKýiõùl_Y @û\òùe
@]ôK mû^ [ôaû @ûagýK ö
(L) aûKýKê iõùl_ Keò Kò´û aûKýe iûeûõgKê ùÂ GK ^ìZ^ lê\âaûKý iéÁòKeò @^êùz\Kê iõlò¯
Keû~ûA_ûùe ö
96
(M) iõlò¯úKeY Keê[ôaû aýqòe Êbûhûe g±bûe iµKðùe ~ù[Á mû^ [ôaû @ûagýK ö ^ùPZþ
bûa _âKûg _ûAñ i`k g± Pd^ Keò_ûeòùa ^ûjó ö
(N) bûa iõùKûPê @[ð ùKùZK aòhdKê aû\ ù\aû ^êùjñ ö @wjû^ò ^Keò bûaKê iõùKûP^
KeòaûKê _Wÿòa ö
(O) g± MY^ûùe ]eûa§û ^òdc ^[ôùf c¤ iû]ûeYZü GK ZéZúdûõg g±e _ûLû_ûLô g±Kê ùÂ
~[ûiû¤ ^òR bûhûùe iõlò¯ @^êùz\UòG ùfLôaûKê _ùWÿ ö _êYò ùijò @^êùz\e ccðK[û RûYò
iõmû aû gòùeû^ûcûUòG ù\aûKê jêG ö
8.3 _â\ @^êùz\ : (^cê^û)
ùi\ò^ [ôfû ai«EZêe GK gúZk i§ýû ö ùMøZc iûwcûû ùckùe eûR C\ýû^ùe
ùLkê[ôaû ùaùk \ùk eûRjõi c]êe ea Keò @^« @ûKûgùe CWÿò~ûC[ôaûe ù\Lôùf ö ai«e â
@ûMc^ùe ùicûù^ jòcûkde cûîùeûae @bòcêùL ~ûZâû Keê[ôùf ö jVûZþ GK @RYû aýqòe
geûNûZùe jõiUòG KlPêýZ ùjûA _Wÿòfû ö aòKkeûa Keò jõiUò ùMøZc ùLkê[ôaû eûRC\ýûê
ùMûfû_aY bòZùe Liò _Wÿòfû ö \ìeùe [ûA ùMøZc lZûq jõiUòKê ù\Lô_ûeò[ôùf ö ùi iùw
iùw jõi ^òKUKê ~ûA ZûKê bìAñeê CVûA @ûYòùf ö jõiUòKê ^òR ùKûkùe ~^ô ijKûùe eLô Zû
ùWYûeê geUòKê aûjûe Keò @ûYòùf ö ^òR fêMûùe lZ iÚûÛòKê ù_ûQòù\A ùi[ôùe Jh]úd _ZâKê
ùQPò Zûe _âùf_ fMûA ù\ùf ö jõiUòKê _ûYò_òAaûKê ù\A Zûe gêgïhû Keòaûeê ùi @ûùÉ @ûùÉ
iêiÚ ùjaûùe fûMòfû ö
iõlò¯úKeY @^êùz\ : gúhðK - Rúùa\dû
GK aûi«ú i§ýûùe iûwcûû ijòZ eûùRû\ýû^ùe KâúWÿûeZ [ôaûùaùk ùMøZc jòcûkde
cûîùeûae @bòcêLú CWØúdcû^ eûRjõi\ku c¤eê ùgûKûKêk geûNûZ _lúUòG ùMûfû_aYùe
bì_ZòZ ùjaûe ù\Lôùf ö ZZþlYûZþ ZûKê ùKûkûMâZ Keò Zû ùWYûeê geUò aûjûe Keò ù\aû iùw
iùw gêgïhû Keòaûeê ùi Kâcgü iêiÚ ùjfû ö
8.4 @^êùz\e @aùaû] _eúlY :
iû]ûeYZü ù\Lôùf RYû~ûG ù~ gòlK, QûZâ-QûZâú I _ûVý_êÉK ùjCQò gòlûRMZe Zâòaò]
@û]ûe ö gòlK-gòlòKûu gòlû\û^ Z[û QûZâ-QûZâúu @ûjeYe i`kZû ^òbðeKùe cìfýûd^ C_ùe ö
GVûùe ùKøYiò GK _âiwiÚ @^êùz\UòGe K[û aò·e Keû~ûC ö QûZâ-QûZâúue @^êùz\Uò @aùaû]
ùjfûKò ^ûjòñ, Zûjû RûYòaû _ûAñ cìfýûdê @ûgâd ^ò@û~ûA[ûG ö Gjò cìfýûd^ _âKâòdûùe ùijò
@^êùz\eê ùKùZùMûUò iõlò¯ _âgÜ Zûu i¹êLùe C_iÚû_^ Keû~ûG ö _Peû~òaû _âgÜMêWÿòK c¤ùe
Kâcelû Keû~ûA_ûùe, Zk, C_e ùjûA_ûùe aû KâcL^ ùjûA ~ZâZZâ iÚû^òZ ùjûA [ûA_ûùe ö
ùZYê QûZâQûZâúMY ùi[ô_âZò iùPZ^ ùjaû CPòZ ö _âZò _âgÜe Ce ^ò½òZbûaùe @^êùz\ ijòZ
RWÿòZ [ûG ö ùZYê QûZâQûZâúcûù^ iûa]û^Zûe ij @^êùz\Uò _Xÿò Ce ù\aû GKû« aòù]d ö
97
iõlò¯ _âgÜ MêWÿòKe Ce ù\aûe ùKøgk :
(K) QûZâQûZâúcûù^ @^êùz\UòKê iZKðZûe ijòZ GKû]ôKaûe _ûV Keòùa ö
(L) _âZò _âgÜe Ce @^êùz\e ùKCñ @õgùe @Qò, Zûjû PòjÜU Keòùa ö
(M) ~[ûi¸a @^êùz\e bûhû _eòjûe Keò ^òRbûhûùe Ce ù\aû _ûAñ ùPÁû Keòùa ö
(N) bûhû iek ùjaû iùw iùw aûKý c¤ iek ùjaû aòù]d ö
(O) Ce _ìðaûKýùe ù\aû CPòZ ö
_â\ @^êùz\ : (1)
gòlû[ðúcûù^ G_eò gòlû @ûjeY Keòaû CPòZ ~ûjû icûR I aògß_ûAñ jòZKe ùja û gòlû[ðúcûù^
icûRe i¹û^ elû Keòaû CPòZ û @ûùc @ûce _âûPú^ cê^òEhòcûûe C_ù\gKê @^êieY Keòaû
CPòZ, ù~Cñcûù^ Kò gòlûe _âKéZ @[ð @ûcKê _â\û^ KeòQ«ò û ùKak ùKùZûUò C_û]ô @ûjeY Keò
@jõKûe _âKU Keòaû ^òùaûð]Zûe iùuZ @ùU û gòlû[ðúcûù^ icûRe @ûagýKZû jé\dwc Keòaû
CPòZ û ùfûKcûù^ icûRùiaû KeêQ«ò ùaûfò Kj«ò @[P icûRe @ûagýKZû KY Zûjû ùicûù^
_âKéZùe jé\dwc Ke«ò ^ûjó û GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ, cûZâ icû]ô ùiaû @[ðûZþ ^òRðúa,
~ûªòK Kû~ðýKkû_ û gòlû_¡ZòKê VòKþ KeûMùf icûR _âMZò Keòa û _û½ûZý gòlû _âZò @ûMâj aXÿê[ôaûeê
ùa\ @¤d^ Cù_lòZ ùjûAQò û KY bf I KY Leû_ Zûjû _òZûcûZû _òfûcûûê ùicûûe
_òfû\òêê gòlû ù\aû CPòZ û ù\gùiaû ^òcò _òfûcûù^ ùicûûe gòlûKê aò^òù~ûM Keòaû iõ_Kðùe
_òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaû CPòZ û
_âgÜ
(1) gòlû[ðúcûû gòlû Kò_eò ùjaû CPòZ ?
(2) icûR gòlû[ðúcûû Vûeê KY @ûgû Kùe ?
(3) GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ û - Gjû Kêjû~ûAQò KûjóKò ?
(4) ùKCñ aòhdùe _òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaûKê _eûcgð \ò@û~ûAQò ?
98
^cê^û Ce
(1) gòlû[ðúcûû \ßûeû @ûjeY Keû~ûC[ôaû gòlû iað\û icûR C_ù~ûMú I aògß_ûAñ cwkKe ùjaû
CPòZ û
(2) gòlû[ðúcûù^ ùKùZûUò C_û]ô @ûjeY Keò @jõKûeú ^ùjûA icûRe _âKéZ @ûagýKZû aêSò
ùicûûe gòlûKê ù\gùiaûùe aò^òù~ûM Ke«ê û
(3) GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ, Gjû Kêjû~òaûe KûeY, ù~Cñcûù^ icûRùiaû Ke«ò ùaûfò
\ûaò Ke«ò, ùicûù^ _âKéZùe icûRe @ûagýKZû KY Zûjû aêSò ^[û«ò û `kùe ùiaû ~ûªòK
I ^òRðúa ùjûA~ûG û
(4) _òfûcûù^ bfc¦ iõ_Kðùe ZûeZcý RûYò ù\gùiaû ^òcò ^òRe gòlûKê aò^òù~ûM Keòùa û
Gjò aòhdùe _òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaû @ûagýK û
@^êùz\ (2)
aòmû^ I KûeòMeú aò\ýûùe @bìZ_ìað _âMZò NUòQò, cûZâ cûâRûZò @ù]ûcêLú ùjaûùe fûMòQò ö
GK[û ^òüiù¦j ù~ @ûRò _é[ôaúùe @ù^K IRÊú aò\ßû^þ I ùa÷mû^òK @Q«ò û Kò«ê aòmû^ GKûKú ~ù[Á
^êùjñ û ùa÷mû^òK Cnûa^ MêWÿòKê VòKþ aûUùe _âùdûM Keòaû _ûAñ aòùaK ejòaû \eKûe û aòùaKejòZ
aòmû^, gévkûejòZ cûâúd @ÉòZß, KéZmZûejòZ còZâZû, eûMejòZ iwúZ, ù^÷ZòKZû I ^ýûdejòZ
icûR ùfûKcûû _ûAñ KfýûYKe ùjûA^_ûùe û GK_lùe ùa÷mû^òK @MâMZò Gaõ @_e_lùe
cûâúd @ûPeYùe @]ü_Z^ û Gjûe KûeY, mûê @bòaé¡ò ùjaû iùw iùw icbûaùe @mû^Zû
c¤ aXÿò PûfòQò û cûâ PeòZâe @]ü_Z^, jòõiû I ù\ßh aé¡eò KûeY Gjò ù~ @ZúZ Zêk^ûùe aðcû^
ùfûKuVûùe \êMðêY, \êÃcð I Kïe flYe CùfäL^úd aé¡ò NUòQò û Gjò aé¡òe KûeYMêWÿòKê _eúlû Kùf
RYû~òa ù~ c^êhý bòZùe _gê_âaéòe _âbêZß aòÉûe ù~ûMêñ G_eò NUêQò û `kùe c^êhý ^òRe cûâúd
cìfýùaû] jeûA aiêQò û
_âgÜ
(1) ùa÷mû^òK Cnûa^ ijòZ aòùaKe iõ_Kð Kò_eò ùjaû CPòZ ?
(2) icûR Kò_eò eì_ ù^ùf ùfûKu _ûAñ KfýûYKe ùjûA_ûeòa ?
(3) mûê @bòaé¡ò ùjC[ôùf ùjñ @mû^Zû aé¡ò _ûCQò Kò_eò ?
(4) cYòh ^òRe cûâúd cìfýùaû] jeûA aiêQò KûjóKò ?
vvv
99
âc @¤ûd
aòmû_^ fòL^
9.1 aòmû_ê @[ð ùjCQò RYûAaû ö Gjò RYûAaû ùKøYiò ^òòðÁ aýqò aòùgh _ûAñ CòÁ
^ùjûA icìj @[ðùe aýajéZ ùjûA[ûG ö aòùghZü Gjû icìj @aMZò ^òcò CòÁ ö G RYûAaû _êYò
ùcøLôK ^ùjûA fòLZô eìù_ ]ûeY Keò[ûG ö AõùeRú Notification I Advertisement e _eòbûhû eìù_
aòmû_^Kê MâjY Keû~ûG ö @^ý _lùe Kjòùf RYû~ûG ù~ Gjû GK fòLôZ ùNûhYû^ûcû ~ûjû
@ù^K aýqòu @aMZò ^òcò CòÁ ö ùcûUC_ùe
aòmû_^ ùjCQò aýqò icìju @aMZò ^òcò GK fòLôZ ùNûhYû^ûcû ö
aòmû_^ ^òòðÁ Kû~ðýûkdbòòK ùjûA_ûùe @[aû @^êÂû^bòòK ùjûA_ûùe aû Kµû^òbòòK
ùjûA_ûùe aû iaðiû]ûeYu @aMZò ^òcò ieKûeú ùNûhYû^ûcû ùjûA_ûùe ö ~ûjû ùjC^û KûjóKò
aòmû_^ cû]ýcùe ^òòðÁ Kû~ðýûkde Cùgý ùNûhYû Keû~ûA[ûG ö
aòmû_ê ^cê^û
(1) eòcêkò jûAÄêf, Rò: ùK¦êSe
aòmû_^ iõLýû 36, Zû 11/4/2011
GZßûeû aò\ýûkde icÉ QûZâQûZâú, gòlKgòlòKû Z[û Kcð·eúuê @aMZ KeûA \ò@û~ûCQò Kò
_aòZâ gâúeûc âcú _ûAñ @ûMûcú Kûfò Zû 12/4/2011 eòL cwkaûe \ò^ aò\ýûkd Kû~ðý a¦
ejòa ö
Êûle - _â]û^ gòlK

eòcêkò jûAÄêf, Rò: ùK¦êSe
aò.\â. - iÚkaòùghùe ^òR Kû~ðýùe @aùjkû Z[û Kû~ðýûkde ^òdcKê @acû^^û Keê[ôaû ùKøYiò
KcðPûeúuê c¤ aòmû_^ cû¤cùe Kû~ðýûkde ^ò¿ò RYûA \ò@û~ûA[ûG û Kò«ê Zûjû GVûùe \ò@û~ûA
^ûjòñ û
100
(2) _u_ûk jûAÄêf, Rò: RMZiòõj_êe
aòmû_^ iõLýû - 182 Zû 3/12/2010
GZßûeû aò\ýûkde icÉ QûZâQûZâú, gòlK, gòldòZâú Z[û Kcð·eúcûûê RYûA \ò@û~ûCQò Kò
Zû 6/12/2010 I Zû 7/12/2010 eòL \êA\ò^ ]eò aò\ýûkd _âûwYùe aûhòðK KâúWÿû _âZòù~ûMòZû
@^êÂòZ ùja ö AzêK _âZòù~ûMúcûù^ ^òR ^òR ùgâYú gòlK aû gòlòKûu Reò@ûùe KâúWÿû gòlKu
^òKUùe ^ûc C_iÚû_^ Keòùa ö KââúWÿû _âûwYùe icÉ gòlòK, gòlKû I Kcð·eú C_iÚòZ ejò KâúWÿû
gòlKuê _âZòù~ûMòZû _eòPûk^ûùe ijù~ûM Keòaû ^òcò @^êùeû] Keû~ûCQò ö
_u_ûk jûAÄêf, Rò: RMZiòõj_êe ö
(3) cû]ýcòK _âgòlY aò\ýûkd,aYûA, Rò: iê¦eMWÿ ö

aòmû_^ iõLýû 28 Zû 2/7/2011
GZßûeû aò\ýûkde icÉ Mêeê QûZâQûZâúuê @aMZ KeûA \ò@û~ûCQò ù~ Zû 4/7/2011 eòL
Vûeê Zû 25/7/2011 eòL _~ðý« ^òKUaðú aòbò^Ü aò\ýûkdùe @býûi gòlû\û^ Kû~ðý ·fòa ö Gjò
Kû~ðýKâcKê i`k Keòaû _ûAñ ùicûù^ ^òRe _ûV\û^ ù~ûR^û LûZû, C_KeY Z[û @ûagýK gòlY
iûcMâú ijòZ ùgâYú _âùKûÂùe C_iÚòZ ùjùa ö aò\ýûkde gòlK gòldòZâú Z[û Kcð·eúaé¦ Gjò
Kû~ðýe i`kZû ^òcò ijûdZû Keòaû _ûAñ @^êùeû]ö
cû]ýcòK _âgòlY aò\ýûkd, aYûA,
Rò: iê¦eMWÿ ö
(4) Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ^ì@û_Wÿû

aòmû_^ iõLýû 38 Zû 28/2/2011
GZßûeû Ròfäûe icÉ ·hú-bûAu @aMZò ^òcù« iìP^û _â\û^ Keû~ûC@Qò Kò, Rk^ò]ô
ù~ûR^ûùe Kéhò aòbûM \ßûeû @Mbúe ^kKì_ L^^ _ûAñ gZKWÿû 50 bûM aû iaðû]ôK U 20,000/-
eòjûZòùe \eLûÉ @ûjßû^ Keû~ûCQò ö Gjò ù~ûR^ûùe icÉ aMðe ·húcûù^ @«bêðq ùjûA_ûeòùa ö
@ûùa\^ Keòaûe icd iúcû ùjCQò cûyð cûi 31 ZûeòL ö
101
Kò_eò @ûùa\^ Keòùa :
(1) _âùZýK @ûMâjú ·húe @^ìý^ _ùl 2.5 GKe Rcò [ôaû @ûagýK ö iÚk aòùghùe _ùWÿûgú
·húu ijòZ c]ý aêSûcYû cû]ýcùe Rk aòKâd I a^ jòiûa @^ê~ûdú Rcòe _eòcûY 2.5
GKe ùjC[ôa ö
(2) ùMûUòG @Mbúe ^kKì_Vûeê @ûC ùMûUòG ^kKì_ c¤ùe \ìeZß @«Zü 3 gj còUe ùjC[ôa ö
(3) aò\êýZ iõfMÜ _ûAñ @ûagýK iêaò]û [ôa ö
GYê @ûMâjú ·húcûù^ ^òR ^òR aäKe ijKûeú Kéhò @]ôKeúu Kû~ðýûkdùe ^ò¡ðûeòZ `cðùe
\eLûÉ \ûLf Ke«ê ö @ûagýKZû @^ê~ûdú Kéhò @]ôKûeúu ^òKUùe `cð cjRê\ @Qò ö
Kéhò @]ôKûeúu ^òKUeê Kû~ðýûù\g MâjY Keò @Mbúe ^kKì_ L^^ Ke«ê ö _âKÌUò iµìð
ùjfû_ùe eòjûZò Kéhò ijûdKu \ßûeû còkò_ûeòa ö
ißû: Ròfäû_ûk
^ì@û_Wÿû ö
(5) Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ùLûe]û
aòmû_^ iõLýû - 22Gcþ ..... Zû 12/2/2011
Ròfäû_ûk ùLûe]ûu Zeèê 30Uò _gê]^ ^òeúlY Zûfòc _ûAñ AzêK _âû[ðú, _âû[ðô^úu Vûeê
\eLûÉ @ûjßû^ Keû~ûCQò ö
AzêK Gaõ ù~ûMý _âû[ðú / _âû[ôð^ú iµéq Ròfäû cêLý _gêPòKòû @]ôKûeú (DVO) uê ^ò¡ðûeòZ
\eLûÉ `cðùe I ^òòðÁ icdiúcû c]ýùe @ûùa\^ Keòùa ö Pêqò bòòK ^ò~êqò i´§ùe @ûagýK
iþðûakú ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû ö
iað^òcÜ gòlûMZ ù~ûMýZû :
AecòWGò U aòmû^ (@ûA.Gi.iò) Kò´û +2 aòmû^ Kò´û Cycû]ýcòK aòmû^ (Higher Secondary
Science) Kò´û Zêfý gòlûMZ ù~ûMýZû Kò´û ~êq +2]¦ûcìkK gòlû (Dairy Farming / Poultry
Farming / Animal Production / Meal and AH) ißúKéZò _âû¯ @^êÂûêê Cúð ùjûA[ôaû @ûagýK ö
_âKûg [ûCKò C_~êq aòhdùe ~êq +2 ]¦ûcìkK gòlûMZ ù~ûMýZû [ôaû _âû[ðú / _âû[ôð^úuê @Mâû]ôKûe
102
bòùò e cù^û^d^ Keû~òa ö ZûjûQWÿû _âû[ðú / _âû[ôð^ú iað^cò Ü IWÿ@ò û GK aòhd[ûA gòlûaòbûM \ßûeû
^òdªòZ c]ýAõeûRú _eúlûùe Cúð ùjûA[ôùa ö
_âgòlY Zûfòcùe Cúð ùjûA[ôaû i`k _âû[ðú / _âû[ôð^úuê _gê]^ ^òeúlK bûùa GKahð _ûAñ
PêqòbòòK ^ò~êqò \ò@û~òa Gaõ Kû~ðý\lZû iù«ûhR^K ùjùf Cq ^ò~êqòe cò@û\ aXÿûA \ò@û
~ûA_ûùe ö PêqòbòòK _gê]^ ^òeúlKuê cûiòK _ûeògâcòK (Consolidated) U 5200/- \ò@û~òa ö
adi iúcû :
iû]ûeYaMðe _âû[ðú / _âû[ôð^úu adi iúcû (01.08.2010) iê¡û 18 ahðeê 32 ahð
ùjûA[ôaû @ûagýK ö Zìòfbêq RûZò I R^RûZò _âû[ðú / _âû[ôð^úu ùlZâùe C_e adi iúcû @]ôK
5 ahð Gaõ _Qê@ûaMð RûZò _âû[ðú / _âû[ôð^úu ùlZâùe @]ôK 3 ahð ùKûjk Keû~òa ö
gûeúeòK \lZû :
Cc ißûiÚý, iað^òcÜ CyZû 5 `êU 2 A Gaõ QûZò @Y_âiûeòZ 30 A ùjaû \eKûe ö _âû[ðú/
_âû[ôð^úue ùKøYiò cûîòK aòKéZò ^[ôa / iûAùKf PkûA RûYò[ôùa ö
iû]ûeY ù~ûMýZû :
_âû[ðú / _âû[ôð^ú bûeZe ^ûMeòK ùjûA[ôùa ö aòaûjòZ _âû[ðú ùMûUòG Èú / ißûcú MâjY Keò[ôùa ö
IWÿògû ieKûeu iÚû^ iõelY ^úZòKê @^êieY Keû~òa ö _âû[ðú / _âû[ôð^ú ùicûûe ^ûcKê
@ûùa\^ Keê[ôaû Ròfäûe Kcð ^òùdûR^ iõiÚûùe _¬úKéZ Keò[ôùa I ùijò Ròfäûe iÚûdú aûiò¦û
ùjûA[ôùa ö
ùUâ^õò :
C_~êq _âû[ðú / _âû[ôð^úuê aòbûMúd _âgòlY @^êÂû^ùe 9 cûi (Theory) I _gêWûqeLû^û /
`ûcðùe 3 cûi (Practical) ùcûU 1 ahð ùUâ^òõ \ò@û~òa ö ùUâ^òõ icdùe _âùZýKuê cûiòK U 750/
bû còkòa ö
^òcÜ ^ò¡ðûeòZ `cð @^ê~ûdú @ûùa\^ _Zâ Gaõ @ûagýK _âcûY _Zâe @aòKk ^Kf (Attested
Copy) ij iµéq Ròfäû cêLý _gê PòKòû @]ôKûeú (CDVO) u @`òiùe \ûLf Keòùa ö
103
\eLûÉ `cð
1) _âû[ðú / _âû[ôð^úu ^ûc :
2) _òZû / ißûcúu ^ûc :
3) iÚûdú VòKYû :
4) ù~ûMûù~ûM VòKYû :
5) RûZúdZû :
6) R^à ZûeòL :
7) gòlûMZ ù~ûMýZû :
8) CyZû :
9) RûZò (SC/SEBC/GEN) :
10) aòaûjòZ / @aòaûjòZ :
11) _êeêh / Èú :
12) Kcð ^òùdûR^ iõiÚûùe _¬úKéZ ùjûA[ôaû Kâ:^: I ZûeòL :
cêñ GZßûeû ùNûhYû Keê@Qò ù~, ùcû \ßûeû \ò@û~ûA[ôaû C_efòLôZ icÉ Z[ý iZý I ^òbêðf
@ùU ö
ZûeòL............ @ûùa\^Kûeúu ißûle
@ûùa\^ _Zâ \ûLf Keòaûe ùgh ZûeòL 5/3/2011
ißûle -
Ròfäû_ûk, ùLûe]û
@^êgúk^ú
1. aòmû_^ KûjûKê Kêjû~ûG ?

2. AõeûRú bûhûe ùKCñ g± \ßde IWÿò@û _eòbûhû bûùa aòmû_^Kê MâjY Keû~ûAQò ö
3. @ûi«û \êMðû_ìRû _ûAñ Zêc aò\ýûkd Zû 22/10/2011 eê 30/10/2012 eòL _~ðý« a¦
ejòa ö Zêùc ùijò ccðùe ùMûUòG aòmû_^ ùfL ö
4. @ûMûcú eaòaûeùe Zêc ùgâYú Zeèê Keû~ûC[ôaû aYùbûRòùe bûMùâû _ûAñ AzêK QûZâQûZâú
ùgâYú gòlKuê ^òRe ^ûc RYûAaû Cùgýùe ùMûUòG aòmû_^ ùfL û
vvv
104
\gc @¤ûd
ieKûeú _Zâ I \eLûÉ
10.1 _Zâ ùjCQò ù~ûMûù~ûMe fòLôZ cû]ýccûû c]ýeê @^ýZc ö Gjû ùjCQò PòVòe
^ûcû«e cûZâ ö @^êgúkêê _êYò RYû~ûG ù~ G PòVò g±Uò PòUþ ]ûZêeê @û^úZ ö Gjò PòUþ ]ûZêe
@[ð ùjCQò \ìeKê ù_âeY Keòaû ö
iù¦g aû aûðûKê aj^ Keò, @^ýZâ ù_âeòZ ùjC[ôaû ù~ûMûù~ûM elûKûeú
KûMRKê PòVò aû _Zâ ùaûfò Kêjû~ûG û
PòVò aû _Zâ ùjCQò icû[ðùaû]K g± ö _ìaðKûkùe iù¦g aû aûðûKê Zûk_Zâ aû bêRð
_Zâùe ùfLû~ûC[ôaûeê PòVòKê _Zâ ùaûfò Kêjû~ûC[ôfû ö PòVòe ùijò _Zâ ^ûcUò @ûRò iê¡û @_eòaòðZ
@aiÚûùe _âPkòZ ùjûA @ûiê@Qò ö
PòVò ùfLôaû ùjCQò ùMûUòG Kkû ö KûeY cê bûaKê Gjû GK iûjòZòýK eì_ ù\aûùe lc
ùjûA[ûG ö G[ôùe ù_âeK I _âû_Ku c]ýùe iõù~ûM iÚû_òZ ùjûA[ûG ö ù_âeKe _Zâ ùfLôaûe
ùg÷kú, bûhû, bûae MbúeZû I að^û·Zêeú @û\ò _âû_Ke jé\dùe ùeLû_ûZ Keò[ûG ö `kùe
ù_âeKe Cùgý MâjY Keòaûùe _âû_K ic[ð ùjûA[ûG ö
10.2 PòVò aû _Zâe ùcøkòK C_û\û^ :
iû]ûeYZü ùMûUòG _ìðûw _Zâùe ·eòUò C_û\û^ ù\LôaûKê còùk ö ùiMêWÿòK ùjfû ~[ûKâùc
iekZû, iõlò¯Zû, bûaiû¦âZû I aò^câZû ö _â[cùe PòVòe aûKý iek I ùQûU ùjaû CPòZ ö G[ôùe
_êYò Pk«ò bûhûe aýajûe ^òjûZò \eKûe ö
Gjûe \ßòZúd C_û\û^ ùjCQò iõlò¯Zû @[ðûZþ iù¦gKê @Ìùe _âKûg Keû~òaû CPòZ ö \úNð_Zâ
_ûVK _âûYùe aòeqòbûa RûZ KeûAaû iùw iùw iù¦g RûYòaûe AzûKê KcûA ù\A[ûG ö
ZéZúd C_û\û^ ùjCQò bûaiû¦âZû aû bûae ^òaòWÿZû ö _Zâ ùfLê[ôaû aýqòe bûa]ûeû Mbúe
I iû¦â aû ^òaòWÿ ùjaû aòù]d ö PòVòe að^û c]ýùe ~\ò bûa]ûeûe _ûeÆeòK ^òaòWÿZû ^[ûG,
ùZùa Zûjû Lû_QWÿû fûùM I @_âûiwòK ùaû]jêG ö `kùe _ûVKe _V^ Æéjû Kcò~ûG I ù_âeKe
Cùgý i`k jêG ^ûjó ö
105
ùgh C_û\û^ ùjCQò aò^câZû ö ^câZû I gûkú^Zû ùjCQò _âiw C_iÚû_ê cûRòðZ eì_ ö
gòÁbûhû _ûVK _âûYùe ùeLû_ûZ Keòaûùe lc ùjûA[ûG ö
iû]ûeYZü bûa @^ê~ûdú _Zâcû^ ePòZ ùjûA[ûG ö ùijò bûaKê @û]ûe Keò _Zâcûûe
aòbûMúKeY ùjûAQò ö ùiMêWÿòK ùjùf NùeûA _Zâ, aûYòRòýK _Zâ, ieKûeú _Zâ, \eLûÉ, ^òcªY
_Zâ AZýû\ò ö
^òcÜùe ieKûeú _Zâ I \eLûÉ aòhdùe iìP^û _â\ ùjûAQò ö
ieKûeú _Zâ fòLê ùKøgk :
G ]eYe _Zâ cêLýZü ieKûeú Kû~ðýij _ìcð ûZâûùe RWÿZò ö G[ôùe ùMûUòG ieKûeú Kû~ðýûkdeê
ùKøYiò aýqò aòùgh aû _\û]ôKûeú aû @^ý Kû~ðýûkdKê _Zâ _Vû~ûA[ûG ö _êYò Gbkò _Zâùe
@ûùaM I bûaaòjßkZû @ù_lû gévkû I \ûdòZßùaû] MêeêZß_ìð bìcòKû MâjY Keò[ûG ö AõeûRúùe
GjûKê Wâû`Ö (Draft) aû PòVû c¤ Kêjû~ûG ö Cy_\û]ôKûeú Gbkò _Zâ ùfLôfûùaùk Zûjû ieKûeú
^òùðg^ûcû ùaûfò CùfäL Keû~ûA[ûG ö
ieKûeú _Zâ :
^cê^û -1
cjûcôûMû§ò RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò ù~ûR^ûKê Zßeû^ßòZ Keòaû _ûAñ
Ròfäû_ûkue ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeúcûûê _Zâ ö
Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ùKûeû_êU
ù_âeK
Ròfäû_ûk, ùKûeû_êU
_Zâûu................... ZûeòL ...................
_âûù¯hê
ùKûeû_êU Ròfäû @«MðZ icÉ ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeú ö
aòhd :cjûcôûMû§ò RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð-^ò~êqò ù~ûR^ûe i`k eì_ûd^ i´§ùe ö
cjûgd,
@û_Y RûYò Lêiò ùjùa ù~ IWÿgò û ieKûeu _ûdZòeûR aòbûM G Ròfûä e Cùeûe aòKûg _ûAñ
@]ôK MêeZê ß ù\AQ«òò ö Zûue _Zâûu 528/2010 Zû28/12/2010 eòL @^ê~ûdú cjûcôûMû§ò
RûZúd MâûcúY ^ò½Zò Kcð ^ò~q ê ò ù~ûR^ûùe Gjò Ròfûä e eûÉûNûU ^òcûð Y I ceûcZò Z[û ^kKì_ Gaõ
_êÃeòYú L^^ _ûAñ còk[ò aô û @[ðeûgòe @ûa^ ZûfòKû G[ôijòZ _Vû~ûC@Qò û @û_Ycûù^ ^òR ^òR
@ke icÉ Kûc 2011 ùàédûeú cûi _ìaeð ê ùgh Keòaû _ûAñ c]ý ieKûeú ^òùðg^ûcû ejò@Qò ö
106
GYê @û_Yuê \ò@û~ûA[ôaû @[ðe i\ê_ù~ûM Keò C_efòLôZ Kcð^ò~êqò ù~ûR^û cû]ýcùe
C^Üd^ Kû~ðýKê Zßeû^ßòZ Keòùa ùaûfò @ûgû KeêQò ö
@û_Yue aògßÉ
iõfMÜK : @[ð @ûa^ ZûfòKû ißûle - Ròfäû_ûk, ùKûeû_êU
^cê^û - 2
RûZúd _êeÄûe _â\û^ ^òcò gòlK Pd^ Keòaû _ûAñ aò\ýûkd I MYgòlû
aòbûMeê cû]ýcòK gòlû ^òùðgKuê _Zâ û
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM, IWÿògû, bêaù^gße
_Zâûu.................... ZûeòL ......................
ù_âeK
~êMà iPòa,
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM,IWÿògû, bêaù^gße ö
_âûù¯hê
IWÿògû cû]ýcòK gòlû ^òùðgK, bêaù^gße ö
aû
^òùðgK, IWÿògû cû]ýcòK gòlû (aò\ýûkd I MYgòlû), bêaù^gße ö
aòhd : gòlKcûûê 2010 ciòjûe RûZúd _êeÄûe _â\û^ i´ù§ ö

cjûgd,
cêñ ùK¦â ieKûeu cûâ i´k aòKûg (gòlû) aòbûM _Zâûu 50/2010 ZûeòL 23/3/
2010 \ßûeû ^òùðgòZ ùjûA @û_Yuê RYûC@Qò Kò @û_Y 2010 ciòjûe RûZúd-_êeÄûe (eûÁâ_Zò
_êeÄûe) _ûAñ ù~ûMý aòùaPòZ ùjC[ôaû MêYú, mû^ú gòlK gòldòZâúue ^ûc I aòaeYú Zû 30/4/
2010 eòL iê¡û ù_âeY Ke«ê ö ùc]û ZûfòKû Pdê ^òdcûakú c]ý Gjò PòVò ijòZ iõfMÜ
Keû~ûAQò ö
@û_Y \dû_ìaðK G _ZâKê MêeêZß_ìð Z[û Reêeú ùaûfò aòùaP^û Keò ~[ûgúNâ _\ùl_
ù^ùa ö
@û_Yue aògßÉ
Êûle - ~êMà iPòa
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM,
iõfMÜK : ^òdcûakú IWÿògû ieKûe
107
^cê^û - 3
ùaZûe gòlû\û^ _âiûeY i´§ùe gòlKuê _Zâ û
@ûKûgaûYú ùK¦â, KUK

bûeZ ieKûe
@ûKûgaûYú
aûðû / aqaý, lê\âMÌ / iûlûZKûe / @ûùfûP^û
ùK¦â, KUK ö
_Zâûu................. ZûeòL................
_âûù¯hê,
gâú~êq ùRýûZò _âKûg _ûZâ,
_â]û^ gòlK, Cyaûfò Cyaò\ýûkd,
ù_û:@: Cyaûfò, Rò: ~ûR_êe ö
cjûgd,
@û_Y RûYò Lêiò ùjùa ù~ @ûKûgaûYúe ^òdc I ið @^ê~ûdú ^òcÜ _â\ aòhdùe @û_Yu
ùaZûe gòlû\û^ IWÿògûe QûZâ-QûZâúu ^òKUùe _jûAaû _ûAñ @ûc ùK¦â ^ò¿ò ùÂ@Qò û @û_Y \dû
_ìaðK i¹Zò _Zâ _â\û^ Kùf @ûù¸ C_KéZ ùjaê ö
gúhðK âc ùgâYú IWÿò@û _\ý GYê Kù_ûZ Mêeê ùcûe
_âiûeY ZûeòL -Zû 27/1/2011 (ùeKWðòõ Zû 15/1/2011 _ìaðûjÙ 11 NUòKû)
_âiûeY icd _ìaðûjÙ 11 NUòKû iÚû^ - KUK
_âiûeY iÚû^ @LôkbûeZ @ûKûgaûYú, KUK ùK¦â
_ûeògâcòK U 1500 (GK jRûe _ûgj Uuû cûZâ)
\dû_ìaðK @û_Yu _ûV\û^ ù~ûR^ûe GK fòLôZ _ûêfò_ò \g\ò^ _ìaðeê ùK¦â ^òùðgKu
^òKUKê ù_âeY Keòùa; @^ý[û _âiûebûeZúe Kû~ðý ^òNð iõù~ûR^ûùe aýûNûZ iéÁò ùjaö
@û_Yue aògßÉ
Êûle - ùK¦â ^òùðgK,
@ûKûgaûYú, KUK
108
Gjò ]eYe _Zâ ùfLû _ûAñ ^òdc :
(1) _â[cùe Kû~ðýûkd I iÚû^ ùfLû~òa
(2) \ßZò údùe _Zâûu ........./PòVò iõLýû.............ùfLû~ûA ùi \òê ZûeòL...........ùfLû~òa ö
(3) Zû_ùe ù_âeKu _\aú, Kû~ðýûkd, aòbûM I iÚû^ ùfLû~òa ö
(4) _âû_Ku _eòPòZò ~[û : ^ûc aû _\aú, iÚû^ AZýû\ò ùfLû~òa ö
(5) aòhd iõ_Kðùe iõùl_ùe iìP^û \ò@û~òa û
(6) ~\ò ùKøYiò ieKûeú _Zâe Ce ù\aû _ûAñ @ûagýK ùjûA[ûG, ùZùa _âû_Ku _ìað
ù_âeZò _Zâûu I ZûeòLe iìP^û ù\aû aòù]d ö ~\ò Ce \ò@û~òaûe ^[ûG, ùZùa _Zâûue
iìP^û \eKûe jêG ^ûjó ö
(7) iù´û]^ ~[û cjûgd / cjûbûM AZýû\ò _ùe _â[cùz\ aû Kcû ejòa ö Zû_ùe _âiw
CfäòLôZ ùja ö ùghùe ùfLû~òa @û_Yue aògßÉ / @û_Yue AZýû\ò ö
Zû_ùe .............. ù_âeKu ißûle...................ZûeòL............... Kû~ðýûkde
VòKYû........
(8) f`û_û C_ùe ù_âeK I _âû_Ku ^ûc I VòKYû ~[û iÚû^ùe ùfLû~òa ö
109
\eLûÉ
10.2 RùY ^òòðÁ aýqò, aýqòicìj, Mâûc, iõMV^ aû @^êÂû^ ^òRe @ûagýKZû _ìeY _ûAñ
@ûùa\^, ^òùa\^, @bòù~ûM aû _âZòaû\ iìZâùe _Zâ ùfL«ò ö Gbkò _ZâKê \eLûÉ Kêjû~ûG ö
G[ôùe g±ûWÿé I aûKþ·Zêeú _eòjûe _ìaðK ~[ûi¸a ~êqò i¹Z _âiw C_iÚû_^ C_ùe MêeêZß
@ûùeû_ Keû~ûA[ûG ö Pk«ò bûhûùe ^òRe @bûa @iêaò]û \gðûAaû ùjCQò Gjûe cêLý flý ö
C\ûjeY - 1
cûu ùiaû _ûAñ Zêùc \êA\ò^ aò\ýûkdùe @^ê_iÚòZ [ôf ö ùijò \êA\òê QêUò
c¬êe ^òcò _â]û^ gòlKu ^òKUKê \eLûÉ ùfL ö
cû^^úd gâú~êq Kêgùkgße Cy aò\ýûkde _â]û^ gòlK cùjû\d û
(ùgâYú gòlKu Reò@ûùe)
aòhd : \êA\ò^ QêUò c¬êe ^òcò _âû[ð^û ö
cjûgd,
^òùa\ê KûeY GjòKò ù~ eêMþYûcûZûu ùiaû ^òcò Zû 20/1/2011 I 21/1/2011
eòL \êA\ò^ ùcûùZ @û^¦_êe C_L PòKòûkdùe \ò^ I eûZò ejòaûKê _Wÿòfû ö `kZü ùijò \êA\ò^
cêñ ùgâYúùe @^ê_iÚòZ ejòfò ö
GYê aò^úZbûùa _âû[ð^û KùeKò @û_Y \dû_eag ùjûA Cq \êA\ò^ QêUò c¬êe Kùf @]ú^
C_KéZ ùjaû iùw iùw @û_YuVûùe PòeEYú ùjûA ejòa ö
@û_Yue @ûmû]ú^ QûZâ / @ûmû]ú^û QûZâú,
^ûc - ,
Zû - 22/1/2011 ùgâYú - ,
@bòbûaKu Êûle : ùeû:^ - ö
110
C\ûjeY - 2
Zêc Mâûcùe WûKNe ùLûfòaû _ûAñ cjûWûK_ûk (ù_ûÁcûÁe ùRùêûf)u
^òKUKê _ZâùfL ö
cû^^úd gâú~êq IWÿògûe cjûWûK_ûk cùjû\d, bêaù^gßeö
aòhd : ^ìZ^ WûK Ne ùLûfòaû ^òcù« ö
cjûgd,
@ûù¸ ^òcÜ ißûleKûeú aé¦ C_efòLôZ aòhd _âZò @û_Yu i\d \éÁò @ûKhðY _ìaðK iêaò·e
^òcò ^òùa\^ Keê@Qê ö _âKûg[ûCKò @û¸ iùeA MâûcUò ùK¦êSe Ròfäû @«MðZ akeûc_êe Mâûc
_ûdZe ùMûUòG aWÿ Mâûc @ùU ö GVûùe _âûdZü Zò^ò jRûe ùfûKaûi Ke«ò ö Gjûe @]ôKûõg
ùfûK \ìe \ìeû«ùe Kû~ðýeZ @Q«ò ö ùZYê _âZò\ò^ @ûc MâûcKê @ù^K _Zâ, c^ò@Wðe, _ûiðf I
@^ýû^ý WûK i´kòZ iûcMâúcû^ @ûiò[ûG ö _eòZû_e aòhd Gjòù~ @ûc Mâûc ijòZ iõù~ûRòZ
ùjûA[ôaû WûK NeUò GVûeê ·eò KòùfûcòUe \ìeùe @aiÚòZ ö _êYò ahðû\òù^ ^\ú, ^ûk ùjZê iaê\ò^
WûK @ûiò_ûùe ^ûjó ö `kZü Mâûcaûiú ù~ûMûù~ûMeê aòzò^Ü ùjûA \êüLùe KûkûZò_ûZ KeêQ«ò ö ùZYê
@û¸ Mâûcùe ùMûUòG WûKNee GKû« _âùdûR^ ùjC@Qò ö
GYê aò^úZ bûùa RYûC@QòKò @û_Y \dû_eag ùjûA @û¸ Mâûcùe ùMûUòG WûKNe ùLûfòùf
@ûù¸cûù^ C_KéZ ùjaû iùw iùw @û_YuVûùe PòeEYú ùjûA ejòaê ö
@û_Yue ùiaûcêMÛ,
iùeA Mâûcaûiú aé¦ ö
gâú ............................. (IßûWðùcé)
iùeA,
Zû ................ gâú ............................. (IßûWðùcé)
gâúcZú..........................,
gâúcZú...........................ö
111
C\ûjeY - 3
ùcùfeò@û ^òeûKeY _ûAñ Cy Kéð_lu ^òKUKê \eLûÉ ùfL ö
cû^^úd gâú~êq aeMWÿ Ròfäûe cêLý PòKòû]ôKûeú cùjû\d û
aòhd : ùcùfeò@û ^òeûKeY i´ù§ ö
cjûgd,
^òùa\ê @bò_âûd Gjò ù~, @ûù¸ _ûAKcûke @]ôaûiúaé¦ @û_Yu i\d \éÁò @ûKhðY
_ìaðK ^òcÜ _âiwcû^ C_iÚû_^ Keê@Qê ö _âKûg [ûCKò @û¸MâûcUò aeMWÿ Ròfäûe GK aWÿ Mâûc @ùU ö
GVûùe _âûdZü _û jRûe ùfûK aûi Ke«ò ö @ûRKê Zò^ò cûi ùjfû GVûùe cgûcûûe _âû\êbðûa
`kùe ùcùfeò@û ùeûM aXÿò aXòÿ ·fòQò ö Gjò i¯ûjK c]ýùe \êARY ùfûK céZýê cêLùe _Wÿùò fYò ö
@ûC ùKùZK ùeûM Rßûkûùe j«i« ùjCQ«ò ö G _~ðý« _âùdûR^ cêZûaK ieKûeú PòKòû C_faþ]
ùjûA^ûjó ö
GYê aò^úZbûùa @^êùeû] KeêKò @û_Y \dû_ìaðK cgû ^òaûeY Z[û ùcùfeò@û ^òeûKeY
^òcò @ûgê _\ùl_ ù^ùf @ûù¸cûù^ C_KéZ ùjaê ö
@û_Yue ùiaûcêMÛ,
_ûAKcûke @]ôaûiú aé¦ ö
gâú ...............................,
gâú ...............................,
gâúcZú ..........................ö
112
C\ûjeY - 4
iûcdòK QêUò (Casual Leave) ^òcò @ûùa\^ _Zâ
cû^^úd gâú~êq b\âK gòlû ckû]úg cùjû\d,icúù_hê

aòhd : \êA\ò^ iûcdòK QêUò c¬êe i´ù§
cjûgd,
^òùa\^ Keê@QòKò _û\ùe ~ªYû ùjC[ôaû ùjZê cêñ Pûfòaûùaùk KÁ @^êba Keê@Qò û ùZYê
Zû 3/1/2011 eòL I Zû 4/1/2011 \êA\ò^ iûcdòK QêUò ùâûKê Azû Keê@Qò ö
GYê aò^úZ @^êùeû] KùeKò @û_Y \dû_eag ùjûA C_~ðêýq \êA\ò^ ùcûùZ iûcdòK QêUò
c¬êe Kùf cêñ C_KéZ ùjaò ö
@û_Yue aògßÉ,
gâú..................
Zû 2/1/2011 _â]û^ gòlK,
a« Cy aò\ýûkd,
a«, Rò: b\âK ö
ùKùZK RûYòaûK[û :
(1) ieKûeú iõiÚû :- ùK¦â ieKûeu cªYûkd, iPòaûkd, @ûKûgaûYú, WûKaòbûM,
eûRýieKûeu cªYûkd, iPòaûkd, ^òùðgûkd, RòfäûÉe-C_L Éeùe [ôaû Cy I
@]É^ aòbûMe Kû~ðýûkd _âbéZòö
(2) @¡ð ieKûeú iõiÚû :- Mâûc _ûdZ, _ûdZ icòZò, Ròfäû_eòh\, aòmû_òZ @k _eòh\,
ù_øe_ûkòKû, cû]ýcòK gòlû_eòh\, aògßaò\ýûkd, RûZúdKeY aýûu _âbéZòö
(3) @^ýiõiÚû :- i´û\_Zâe iµû\K, _êÉKù\ûKûê ißZßû]ôKûeú AZýû\ò ö
(4) \eLûÉe _â[c _~ðýûdùe _âûù¯hê ùfLôaûe Zùk gâú~êq aû cû^^úd gâú~êq Kû~ðýûkde
@]ôKûeú (ù~Cñ Kû~ðýûkd _ûAñ CòÁ) ùfLû~òa ö ~\ò _âûù¯hê _â[cùe ùfLû~ûG ùZùa
cû^^úd gâú~êq ZkC_e \êA]ûWÿò Keòaû @^ûagýK ö _âûù¯hêe @[ð _ûAaû aýqòu Vûùe aû
_âû_Ku Vûùe ùjûA[ôaû ùjZê _âûù¯hê C_e ]ûWÿòùe ùfLô _âû_Ku VòKYû Zk ]ûWÿòùe
ùfLû~òa ö Kò«ê cû^^úd I gâú~êq \êAUò~ûK Kcðû]ôKûeúu i¹ûîìPK g± ùjûA[ôaûeê
\êA]ûWÿòùe ùfLôaû ~êqòi¹Z ^êùjñ ö ~[û :
113
_âûù¯hê
cû^^úd cdìeb¬ Ròfäûe aâòbûM cêLý @]ôKûeú cùjû\d, aûeò_\û ö
aû
cû^^úd cdìeb¬ Ròfäûe aâòbûM cêLý @]ôKûeú cùjû\d, aûeò_\û ö
aû
_âûù¯hê
gâú~êq Ròfäû aâòbûM cêLý @]ôKûeú, cdìeb¬, aûeò_\û ö
aû
cû^^úd gâú~êq Ròfäû aâòbûM cêLý @]ôKûeú, cdìeb¬, aûeò_\û ö
(5) _Zâ ùghùe Mêeê QûZâ c]ýùe bqò ùjZê @ûmû]ú^ I @ûmû]ú^û ùfLû~òaû CPòZ ö @^ý_\iÚ
Kcð·eú aû \eLûÉe @^ý ùlZâùe @û_Yue aògßÉ / @û_Yue ùiaûcêMÛ / MêYcêMÛ _âbéZò
ùfLôaû_ùe \eLûÉKûeúu ^ûc VòKYû ejòa ö
(6) @ûjêeò cù^ eLôaûKê ùja ù~ ùKCñ aòbûMe ùKCñ Kcðû]ôKûeúu _ûLKê _Zâ ùfLû~òa Zûjû VòKþ
bûùa RûYò ùfLôaû CPòZþ ö
@^êgúk^ú
(1) aò\ýûkde ùgâYú Klùe [ôaûùaùk ZéZúd ^òNðùe Zêùc jVûZþ ù_U ~ªYû @^êba Kf ö
ùiùZùaùk Zêùc Kûjû_ûLKê Kò_eò \eLûÉ ùfLôa Zûjû ùfL ö
(2) @ûMKê _òfûcûûe _eúlû ejòQò ö \ßòZúdùe Mec\ò^ ö Zêc @kùe G icdùe N^N^
aòRêkò KûU ùjCQò ö Gjûe _âZòKûe ^òcò aò\êýZ aòbûMe ^òaðûjú~ªúu _ûLKê \eLûÉ ùfL ö
(3) Mâûcûk eûÉûNûUe C^ÜZò ^òcò ieKûe _âPêe @[ð ù\CQ«ò ö Kò«ê ZêcMâûcKê @ûiò[ôaû eûÉû
ceûcZò @[ðe C_~êq aò^òù~ûM ^ùjûA ^òcÜcûê Kûc ùjûAQò ö Zûe _âZòaû\ RYûA ùMûÂú
C^Üd^ @]ôKûeúuê _Zâ ùfL ö
(4) ajò KòYòaû_ûAñ _êÉK aòùKâZûu ^òKUKê _Zâ ùfL ö
(5) cûUòâK _eúlû _ùe KêKêWÿû ·h Keòaû _ûAñ Zêùc cîÚ KeòQ ö ùijò Cùgýùe EY _â\û^
Keòaû _ûAñ aýûu cýûù^Reuê _Zâ ùfL ö
(6) cûUâòK _ùe Zêùc ù~Cñ KùfRùe _XÿòaûKê ·jêñQ, ùiVûeê `cð cMûAaû _ûAñ @]ýluê _Zâ
ùfL ö
(7) ^kKì_ L^^ Kû~ðý Zßeû^ßZò Keòaû _ûAñ Ròfûä _ûku Zeèê ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeúuê _Zâ ùfLö
vvv
114

ନବମ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟାକରଣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

ନବମ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟାକରଣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ନବମ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟାକରଣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

cû¤còK aýûKeY

IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

_â[c iõÄeY : 2012

@ûc eûRýe ^ac ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« cû¤còK aýûKeY

@ûc eûRýe ^ac ùgâYúùe _Xÿê[ôaû Cy aò\ýûkde gòlû[ðúcû^u

@¤ûd/_ûV _âiw _éÂû

1.1. @ûi, Zùk ùfLû ~ûA[ôaû aðMêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö

2.1 1. jòcûkd _aðZ bûeZahðe Ce \òMùe @aiÚòZ û

3.1 (K) ~ùgû\û _êZâ ^òcò ùgûKùe @]úe ùjùf û

1. C_iMð Kjòùf KY aêSêQ ùfL û

6.1 (K) ]cð + AK = ]ûcòðK (ZZþic g±)

ZZþic (iõÄéZ) Z\þba - ù\gR (IWÿò@û) ùa÷ù\gòK

6.3 IWÿò@û Z¡òZ _âZýd

6.4 aòbò^Ü @[ðùe @ûk _âZýd

7.1 : eûRû _âbûZùe bòlêKcû^uê eûRùKûheê ißjÉùe MûBMêWÿòKê \û^ Kùf ö

7.2 ùfûKcûù^ ù\ge C^ÜZò _ûAñ ^òRe ißû[ðKê akòù\aû CPòZ ö

6. aûKý cû]ýcùe C\ûjeY \ò@ ö

Êûle - _â]û^ gòlK

(3) cû]ýcòK _âgòlY aò\ýûkd,aYûA, Rò: iê¦eMWÿ ö

(4) Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ^ì@û_Wÿû

1. aòmû_^ KûjûKê Kêjû~ûG ?

ieKûeú _Zâ I \eLûÉ

aòhd : gòlKcû^uê 2010 ciòjûe RûZúd _êeÄûe _â\û^ i´ù§ ö

@ûKûgaûYú ùK¦â, KUK

cû^^úd gâú~êq IWÿògûe cjûWûK_ûk cùjû\d, bêaù^gßeö

aòhd : ^ìZ^ WûK Ne ùLûfòaû ^òcù« ö

cû^^úd gâú~êq aeMWÿ Ròfäûe cêLý PòKòû]ôKûeú cùjû\d û

aòhd : ùcùfeò@û ^òeûKeY i´ù§ ö

_ûAKcûke @]ôaûiú aé¦ ö

cû^^úd gâú~êq b\âK gòlû ckû]úg cùjû\d,icúù_hê

You might also like

@ûc eûRýe ^ac ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« cû¤còK aýûKeY

1.1. @ûi, Zùk ùfLû ~ûA[ôaû aðMêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö

2.1 1. jòcûkd _aðZ bûeZahðe Ce \òMùe @aiÚòZ û

3.1 (K) ~ùgû\û _êZâ ^òcò ùgûKùe @]úe ùjùf û

1. C_iMð Kjòùf KY aêSêQ ùfL û

6.4 aòbò^Ü @[ðùe @ûk _âZýd

7.1 : eûRû _âbûZùe bòlêKcû^uê eûRùKûheê ißjÉùe MûBMêWÿòKê \û^ Kùf ö

7.2 ùfûKcûù^ ù\ge C^ÜZò _ûAñ ^òRe ißû[ðKê akòù\aû CPòZ ö

cû^^úd gâú~êq aeMWÿ Ròfäûe cêLý PòKòû]ôKûeú cùjû\d û

cû^^úd gâú~êq b\âK gòlû ckû]úg cùjû\d,icúù_hê