ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ

Αναστασία Π. Βαλαβανίδου
Αρχιτέκτων

ΟΙ ΥΔΡΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

A΄ ΤΟΜΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Α.Π.Θ.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α΄ ΤΟΜΟΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Α.1. Τα υδροκίνητα εργαστήρια ως πεδίο έρευνας στον ελληνικό χώρο 2-3
Α.2. Στόχος της έρευνας 3
Α.3. Μεθοδολογία 3-4
Α.4. Προβλήματα ορολογίας 4
Α.5. Βασικές έννοιες - οι υδρολογικές λεκάνες της Μακεδονίας 5-7

Β. ΕΙΔΗ ΜΥΛΩΝ - Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΩΝ

Β.1. Γενικές παρατηρήσεις 8
Β.2. Ιγδία (mortar & pestle) – τριπτήρες (grain-rubbers) – παλινδρομικοί 8-12
χειρόμυλοι (saddle-quern)
Β.3. H εισαγωγή της περιστροφικής κίνησης στην επεξεργασία των 12-13
δημητριακών
Β.3.1. Περιστροφικοί χειρόμυλοι (rotary hand-mill) 13-18
Β.3.2. Ανθρωπόμυλοι (slave mill) 18-19
Β.3.4. Ζωόμυλοι (donkey-animal mill) 19-21
Β.4. Υδρόμυλοι (watermill) 22
Β.4.1. Ο oριζόντιος υδρόμυλος (horizontal watermill) 22-25
Β.4.2. Ο κατακόρυφος υδρόμυλος (vertical watermill) 25-27
Β.4.3 Η καταγωγή του υδρόμυλου 27-37

Γ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΥΔΡΟΜΥΛΩΝ
Γ.1. Η Υδρολογική Λεκάνη του Εριγώνα 38-110
Γ. 2. Η Υδρολογική Λεκάνη του Αλιάκμονα 111-340
Γ. 3. Η Υδρολογική Λεκάνη του Αξιού 341-436
Γ. 4. Η Υδρολογική Λεκάνη του Γαλλικού 437-443

ii
Β΄ ΤΟΜΟΣ

Γ. 5. Η Υδρολογική Λεκάνη του Χαλκιδικής 444-589

Γ. 6. Η Υδρολογική Λεκάνη του Στρυμόνα 590-711
Γ. 7. Η Υδρολογική Λεκάνη του Νέστου 712-729

Δ. ΑΝΑΛΥΣΗ
Δ.1. Γενικές παρατηρήσεις 731
Δ.2. Χωροθέτηση υδρόμυλων 731-743
Δ.3. Παροχή νερού 742-749
Δ.4. Ιδιοκτησιακό καθεστώς 749-754
Δ.5. Τυπολογία κτισμάτων υδρόμυλων 754-755
Δ.5.1. Ισόγειος μονόχωρος υδρόμυλος 755-759
Δ.5.2. Ισόγειος με δυο ή περισσότερους χώρους 760
Δ.5.2.1. Ισόγειος δίχωρος (με εργαστήριο και δωμάτιο διαμονής) 760-761
Δ.5.2.2. Ισόγειος τρίχωρο (με εργαστήριο και δύο χώρους) 762
Δ.5.2.3. Ισόγειος τετράχωρος (με εργαστήριο και τρεις χώρους) 762-763
Δ.5.3. Διώροφος υδρόμυλος (εργαστήριο – κατοικία) 763-764
Δ.6. Κατασκευαστική δομή 765
Δ.6.1. Θεμελιώσεις 765
Δ.6.2. Τοιχοποιίες 765-768
Δ.6.3. Ανοίγματα 768-771
Δ.6.4. Στέγαση 771-772
Δ.6.5. Δάπεδα 772
Δ.7. Έργα υποδομής 773
Δ.7.1. Φράγμα μύλου 773-778
Δ.7.2. Αύλακας Προσαγωγής 779-782
Δ.8. Τυπολογία υδρόμυλων ως προς την διάταξη του υδροτροχού 783
Δ.8.1. Υδρόμυλος με οριζόντιο υδροτροχό 783
Δ.8.1.1. Οριζόντιος υδρόμυλος με δεξαμενή συλλογής και κεκλιμένο 783-786
υδραγωγό
Δ.8.1.2. Οριζόντιος υδρόμυλος με υδατόπυργο 787
Δ.8.1.2.1. Υδατόπυργος σχήμ. κόλουρης ορθογωνικής πυραμίδας 787-788

iii
 Δ.8.1.2.2. Υδατόπυργος με βαθμιδωτό μέτωπο 788-790
Δ.8.1.2.3. Υδατόπυργος με μεταβαλλόμενη κάτοψη 790-796
Δ.8.1.3. Οριζόντιος υδρόμυλος με πρώιμη υδροτουρμπίνα 796-799
Δ.8.2. Είσοδος νερού – Χώρος οριζόντιου υδροτροχού – Έξοδος Νερού 798-800
Δ.8.3. Αύλακας Απαγωγής Οριζόντιου Υδρόμυλου 800-801
Δ.9. Υδρόμυλος με κατακόρυφο υδροτροχό 801
Δ.9.1. Δεξαμενή συλλογής νερού – Αγωγός διοχέτευσης νερού στον 801-803
υδροτροχό
Δ.9.2. Αύλακας απαγωγής 803
Δ.10. Λοιπά Έργα υποδομής 803
Δ.11. Μηχανολογικός εξοπλισμός 803
Δ.11.1. Υδροτροχός 803-802
Δ.11.1.1 Οριζόντιος υδροτροχός 802-810
Δ.11.1.2. Κατακόρυφος υδροτροχός 810-813
Δ.11.2. Κινητήριος άξονας 814
Δ.11.2.1. Κινητήριος άξονας σε αλεστικό μηχανισμό με οριζόντιο 814
υδροτροχό
Δ.11.2.2. Κινητήριος Άξονας σε Αλεστικό Μηχανισμό με 815-818
Κατακόρυφο Υδροτροχό
Δ.11.3. Μυλόπετρες 819-830
Δ.11.4. Οι τεχνίτες των μύλων 830-832
Δ.12. Η διάδοση των υδρόμυλων 833-834

Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 835-842

ΣΤ. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 843-845

Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 846-861

Η. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 862-865

Θ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 866-873

iv
Ι. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ 874-876

Κ. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 877-882

Λ. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΛΗΜΜΑΤΩΝ 883-884

Μ. ΟΡΟΛΟΓΙΑ 885-889

v
A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
A.1. Τα υδροκίνητα εργαστήρια ως πεδίο έρευνας στον ελληνικό χώρο
Ο όρος μυλολογία (molinology από την λατινική λέξη molīna και την
ελληνική λόγος, μελέτη) αναφέρεται στην μελέτη των μύλων1 και των άλλων
μηχανισμών, που χρησιμοποιούν την κινητική ενέργεια του νερού ή του αέρα.
Πρόκειται για εργαστήρια άλεσης (grinding mills), άντλησης (pumping mills), κοπής
(sawing mills), πιεστήρια (pressing mills), γναφεία (fulling mills) και σφυρόμυλους
(hammering mills). Οι ανθρωπόμυλοι και οι ζωόμυλοι αποτελούν επίσης αντικείμενο
της μυλολογίας. Ο όρος μυλολογία επινοήθηκε από τον Πορτογάλο ιστορικό João
Miguel dos Santos Simões στο πρώτο συνέδριο για την ιστορία των μύλων στις 15
Μαΐου 1962. Δέκα χρόνια αργότερα, στα 1973 ιδρύθηκε ο διεθνής μη κερδοσκοπικός
οργανισμός The International Molinological Society (TIMS)2 που ασχολείται με την
μελέτη των μύλων.
Στον ελληνικό χώρο τα πρώτα μελετήματα που αναφέρονται στους μύλους,
προέρχονται από λαογράφους. Συνήθως πρόκειται για αναφορές με ελλιπή
τεκμηρίωση3. Από τα πρώτα συστηματικά μελετήματα θα πρέπει να θεωρηθούν οι
εργασίες της Ε. Λειμώνα-Τρεμπέλα για τους Κυκλαδίτικους ανεμόμυλους, στην
δεκαετία του ’70. Μέσα στην δεκαετία του ’80 αρχίζει η περαιτέρω ανάπτυξη της
μυλολογίας στην Ελλάδα. Τα άρθρα και οι εργασίες των Σ. Νομικού και Ζ. Βάου, της
Π. Βρούχα, του Μ. Δωρή, της Α. Πολυμέρου-Καμηλάκη, της Χ. Στεφάνου-
Σιαξαμπάνη και λίγο αργότερα τα 3ημερα εργασίας του Πολιτιστικού Τεχνολογικού
Ιδρύματος της ΕΤΒΑ, διεύρυναν τον αριθμό των επιστημόνων που άρχισαν να
ασχολούνται συστηματικότερα με το αντικείμενο της έρευνας των μύλων στην
Ελλάδα. Σημαντικό κομμάτι αυτής της έρευνας αφορά σε εργασίες τεκμηρίωσης
συνόλων που επρόκειτο να αναστηλωθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν, στο
πλαίσιο της ανάδειξης της ελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς. Παρ’ όλα αυτά οι
περισσότερες επιστημονικές εργασίες παρέμειναν σημειακές και εντοπισμένες
γεωγραφικά, με αποτέλεσμα να μην έχει μέχρι σήμερα επιτευχθεί μια συστηματική

1
Ως υδρόμυλος ορίζεται ένα βιομηχανικό μνημείο, το οποίο στεγάζει ένα σύνολο μηχανισμών με
συγκεκριμένο λειτουργικό σκοπό που παίρνει ενέργεια από ένα τροχό που κινείται με την δύναμη του
νερού. Βλ. σχ. στην ιστοσελίδα http://www.eng-h.gov.uk/mpp/mcd/wtml.htm
2
Η μελέτη των μύλων ωστόσο υπήρξε αντικείμενο των ιστορικών της τεχνολογίας από τα μέσα του
αιώνα. Βλέπε σχετικά στο A. Stowers (1955), σ. 239-56. Επίσης αρκετοί αρχαιολόγοι ασχολήθηκαν με
την μελέτη των μύλων (ανεμόμυλων, υδρόμυλων και χειρόμυλων) στα πλαίσια της κατανόησης του
εθνογραφικού πλαισίου μιας περιοχής έρευνας. Έτσι έχουμε μικρά μελετήματα για τους χειρόμυλους,
ανεμόμυλους και υδρόμυλους στην Ελλάδα από τον μεσοπόλεμο και τα χρόνια μετά τον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο και οι οποίες προέρχονται κυρίως από αρχαιολόγους ξένων αρχαιολογικών
αποστολών στην Ελλάδα.
3
Βλ. σχ. στο Μ. Δωρής (1970). «Υδρόμυλοι». Αρχιτεκτονική 79. Αθήνα, σ. 58-68.

2
καταγραφή του δυναμικού των μύλων στην Ελλάδα και ούτε να υπάρχουν
εκτεταμένες μελέτες τεκμηρίωσης.

A.2. Στόχος της έρευνας

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των σωζόμενων
προβιομηχανικών αλεστικών υδρόμυλων στην Μακεδονία και η συγκριτική ανάλυση
και παρουσίασή τους μέσα στο πλαίσιο ελληνικών και ξένων παραδειγμάτων. Η
εργασία ξεκινά με την διαχρονική παρουσίαση των αλεστικών μηχανισμών συνεχίζει
με την καταγραφή, αρχιτεκτονική και φωτογραφική τεκμηρίωση των υδρόμυλων της
Μακεδονίας και ολοκληρώνεται με την ανάλυση και συγκριτική παρουσίαση των
αποτελεσμάτων της έρευνας με βάση την υπάρχουσα ελληνική και διεθνή
βιβλιογραφία.

A.3. Μεθοδολογία
Η παρούσα εργασία οργανώθηκε σε δυο κύρια στάδια: την επιτόπια έρευνα
και την βιβλιογραφική έρευνα.
Με στόχο την βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων της επιτόπιας έρευνας
προηγήθηκε τηλεφωνική έρευνα, μέσω της οποίας εντοπίστηκε ένα πρώτο σώμα
μνημείων. Η τηλεφωνική έρευνα έγινε σε όλες τις κοινότητες των 13 νομών της
Μακεδονίας από την οποία προέκυψε μια πρώτη απογραφή των υδροκίνητων
εγκαταστάσεων. Οι κατηγοριοποιήσεις που προέκυψαν από την απογραφή ήταν, α)
σώζεται υδροκίνητο εργαστήριο, β) υπήρχε υδροκίνητο εργαστήριο αλλά καταστράφηκε
και γ) δεν υπήρχε ποτέ. Με οδηγό την απογραφή αυτή έγιναν επιτόπιες επισκέψεις
στους οικισμούς που ανήκαν στην κατηγορίες 1 και 2. Στην διάρκεια των επιτόπιων
επισκέψεων στα εργαστήρια γινόντουσαν οι ακόλουθες εργασίες: Αποτύπωση
κτηρίων, αποτύπωση κατά περίπτωση ειδικού μηχανολογικού εξοπλισμού,
φωτογραφική τεκμηρίωση, συνεντεύξεις με ανθρώπους που είχαν εργαστεί στο
εργαστήριο και συνεντεύξεις με χρήστες του εργαστηρίου (Οι φωτογραφίες και τα
σχέδια που δημοσιεύονται στην εργασία αυτή έχουν γίνει από τη συγγραφέα). Η πηγή
νερού του εργαστηρίου καταγραφόταν σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες των
ανθρώπων της περιοχής και το εργαστήριο τοποθετούνταν στο χάρτη ως προς τον
οικισμό και την πηγή νερού. Η τεχνολογία των GPS, που θα έδινε ένα απόλυτο
καταγραφικό στοιχείο για την θέση των υδρόμυλων, δυστυχώς δεν ήταν διαθέσιμη
στα πρώτα χρόνια αυτής της εργασίας οπότε και έγινε η επιτόπια έρευνα.

3
 Για την υλοποίηση των συνεντεύξεων χρησιμοποιήθηκε ως οδηγός,
κατάλογος ερωτήσεων ενώ οι συνεντεύξεις μαγνητοφωνήθηκαν. Παράλληλα σε κάθε
οικισμό γινόταν προσπάθεια επιβεβαίωσης της τηλεφωνικής πληροφορίας για την
απουσία αντίστοιχων υδροκίνητων εργαστηρίων στους κοντινούς οικισμούς.
Στην διάρκεια της έρευνας εντοπίστηκαν 279 υδρόμυλοι4 σε τελείως
διαφορετική κατάσταση ο καθένας από αυτούς. Κάποιοι από αυτούς σώζονταν σε
κατάσταση ερειπίων στο ύψος της θεμελίωσης και με τις μυλόπετρες να κείτονται
στον ευρύτερο χώρο, άλλοι σώζονταν σχετικά πλήρεις χωρίς όμως να λειτουργούν
ενώ ελάχιστοι βρίσκονται πια σε λειτουργία και σώζουν πλήρη τον εξοπλισμό τους
και τα απαραίτητα εργαλεία. Για ένα σημαντικό αριθμό μύλων μας καταγράφηκε η
προφορική πληροφορία της ύπαρξης τους.
Η βιβλιογραφική έρευνα έγινε σε ελληνικές και ξένες βιβλιοθήκες και στο
διαδίκτυο. Επίσης απαιτήθηκε η αγορά σημαντικού αριθμού σχετικών ξενόγλωσσων
εργασιών.
Η εργασία οργανώνεται σε 5 ενότητες. Στην Α ενότητα, στην Εισαγωγή
παρουσιάζονται τα δεδομένα, οι στόχοι, η μεθοδολογία και τα προβλήματα της
έρευνας. Στην Β ενότητα, παρουσιάζεται η ιστορία των αλεστικών μηχανισμών και
εργαλείων, διαχρονικά. Στην ενότητα Γ παρουσιάζονται οι υδρόμυλοι που
καταγράφηκαν στην έρευνα, οργανωμένοι σε υδρολογικές λεκάνες. Στην ενότητα Δ
αναλύονται τα δεδομένα των υδρόμυλων της Μακεδονίας και συσχετίζονται με
παραδείγματα από την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. Στην ενότητα Ε
παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της συγκεκριμένης έρευνας. Ακολουθούν η
Βιβλιογραφία, ο Κατάλογος συνεντεύξεων, το Ευρετήριο κυρίων ονομάτων και
λημμάτων (Index) και η Ορολογία.

A.4. Προβλήματα Ορολογίας

Οι μέχρι σήμερα ελληνικές ερευνητικές εργασίες για τους υδρόμυλους, λόγω
κυρίως του μεγέθους τους και της κλίμακας τους, παραμέλησαν να επιλύσουν θέματα
ορολογίας, υιοθετώντας κυρίως τοπικές ορολογίες που προέκυπταν από την έρευνα.
Στα πλαίσια αυτής της εργασίας έγινε προσπάθεια, συστηματοποίησης της ορολογίας,
με την υιοθέτηση όρων προερχόμενων από το επιστημονικό πεδίο της μηχανολογίας.
Παράλληλα, όπου υπήρχαν σχετικές προφορικές μαρτυρίες καταγράφηκαν κάποιες

4
O αριθμός των εργαστηρίων Μακεδονίας-Θράκης σύμφωνα με φυλλάδιο του ΛΕΜΜ ανέρχονται σε
2081. Βλ. σχ. στο Στους μύλους της Μακεδονίας και της Θράκης. Θεσσαλονίκη 2003, σ. 8.

4
τοπικές ορολογίες. Τέλος κρίθηκε σκόπιμη η παράθεση αντίστοιχης ορολογίας στα
αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, ώστε να καταστεί δυνατή η συσχέτιση της
ελληνικής ορολογίας με αυτήν των αντίστοιχων χωρών, οι οποίες παρέχουν στον
ερευνητή εκτεταμένη βιβλιογραφία.

A.5. Βασικές έννοιες - οι υδρολογικές λεκάνες της Μακεδονίας

Η παρουσίαση των υδρόμυλων της Μακεδονίας οργανώθηκε με βάση τα
υδρολογικά στοιχεία τροφοδοσίας των εργαστηρίων. Έτσι κρίθηκε σκόπιμο να
παρατεθούν μερικές βασικές έννοιες που αφορούν στις υδρολογικές λεκάνες και στα
υδρολογικά στοιχεία.
Η Μακεδονία, όπως και το σύνολο της Ελλάδας είναι ορεινή περιοχή. Ο
κύριος ορεινός όγκος του ελληνικού χώρου συνιστά το νότιο κλάδο της Αλπικής
πτύχωσης, και είναι γνωστός με το όνομα οροσειρά των Ελληνίδων. Αυτός διασχίζει
τον ελληνικό χώρο από ΒΔ προς ΝΑ και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής
Μακεδονίας και της Ηπείρου, εκτείνεται στην Στερεά Ελλάδα, συνεχίζει στην
Πελοπόννησο και απολήγει στην Κρήτη. Ανατολικότερα και με την ίδια κατεύθυνση
διαμορφώνεται μια ορεινή αλυσίδα, η οποία ξεκινάει από τον Βόρα και το Πάικο,
συνεχίζεται με το Βέρμιο, τα Πιέρια και τον Όλυμπο και απολήγει στην Όσσα και
στο Πήλιο. Κατά μήκος των βορείων ορίων της χώρας βρίσκουμε άλλη μια ορεινή
σειρά που αποτελείται από τα όρη Κερκίνη, Όρβηλο, Φαλακρό, και Ροδόπη
(Ανατολική και Δυτική) με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά5.
Ανάμεσα στα όρη αυτά δημιουργούνται βυθίσματα και εδαφικές
διαμορφώσεις που λειτουργούν σαν λεκάνες απορροής, μέσα από τις οποίες τα
επιφανειακά νερά συγκεντρώνονται στους ποταμούς ή στις λίμνες και στην συνέχεια
καταλήγουν στην θάλασσα. Ανάλογα με το είδος των εδαφών διαμορφώνεται και το
υδρογραφικό δίκτυο της χώρας. Σε εδάφη με σχιστολιθικά και αργιλικά πετρώματα,
το υδρογραφικό δίκτυο εμφανίζεται πυκνό ενώ σε εδάφη ασβεστολιθικά,
δημιουργούνται καταβόθρες και το νερό διοχετεύεται στο εσωτερικό τους και
κυκλοφορεί υπόγεια.
Έτσι ως υδρολογική λεκάνη ορίζεται μια περιοχή της οποίας το επιφανειακό
νερό μεταφέρεται από ένα μοναδικό σύστημα αποστράγγισης, το οποίο μπορεί να

5
Βλ. Σχ. στο Υπουργείο Γεωργίας (1992), σελ. 134-137.

5
είναι ένας ποταμός, ή μία λίμνη6. Η θάλασσα είναι ο τελικός αποδέκτης της
επιφανειακής απορροής που μεταφέρει όλα τα προϊόντα της διάβρωσης του εδάφους,
καθώς και τα υλικά που προέρχονται από την βιολογική δραστηριότητα.

Πίνακας Ι: Λεκάνες απορροής Μακεδονίας.

Ποταμός είναι μια επιμήκης υδατοσυλλογή με τρεχούμενο νερό, το οποίο

ρέει προς τα κατάντη με τη βαρύτητα. Υπάρχουν ποταμοί με συνεχή ροή και άλλοι με
περιοδική ροή. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές συναντά κανείς πολλούς ποταμούς
με περιοδική ροή, και μάλιστα εντελώς ακανόνιστη, ιδίως όταν το υπόστρωμά τους
αποτελείται από ασβεστολιθικά υλικά. Οι όροι ποταμός και ρυάκι δεν είναι σαφώς
διαχωρισμένοι, διότι σε περιοχές με λίγες βροχοπτώσεις ο όρος ποταμός αποδίδεται
και σε ρέουσες υδατοσυλλογές με στενή κοίτη και μικρή παροχή7. Έτσι ένα υδάτινο
ρεύμα με μόνιμη ροή λέγεται ποταμός, ενώ ένα ρεύμα παροδικής (εφήμερης) ροής
λέγεται χείμαρρος. Το σύνολο των επιφανειακών ρευμάτων νερού (ποταμών,
χειμάρρων κλπ), που συνδέονται μεταξύ τους με καθορισμένο τρόπο και δημιουργούν
συγκεκριμένους τύπους απορροής, λέγεται υδρογραφικό δίκτυο. Ο τρόπος σύνδεσης
των υδάτινων ρευμάτων και κατά συνέπεια ο τύπος της απορροής, είναι αποτέλεσμα
του συνδυασμού των νόμων της κίνησης των ρευστών και των γεωλογικών
χαρακτηριστικών της συγκεκριμένης περιοχής πάνω στην οποία κυλούν. Το

6
Προέλευση ορισμού ETC/CDS. General Environmental Multilingual Thesaurus (GEMET 2000)
διαθέσιμος στην ιστοσελίδα http://www.eionet.europa.eu/gemet/concept?langcode=el&cp=1215
7
Για παράδειγμα, η ρέουσα υδατοσυλλογή που διασχίζει το χωριό Άγ. Γερμανός των Πρεσπών
ονομάζεται ποταμός, ενώ αν συγκριθεί με τους ποταμούς Αχελώο, Αξιό, Στρυμόνα κτλ. θα μπορούσε
να χαρακτηριστεί απλώς ως ρυάκι.

6
υδρογραφικό δίκτυο μιας λεκάνης απορροής ή υδρολογικής λεκάνης μπορεί να
αποτελείται από ένα σύνολο ανεξάρτητων ποταμών, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ
τους με καθορισμένο τρόπο και δημιουργούν συγκεκριμένους τύπους απορροής8.

Στη Δυτική Μακεδονία διαμορφώνεται μια από τις μεγαλύτερες υδρολογικές

λεκάνες του ελληνικού χώρου, αυτή του Αλιάκμονα ποταμού, ο οποίος πηγάζει από
τα δυτικά του Νομού Καστοριάς και χύνεται στο Αιγαίο πέλαγος. Στην συνέχεια
ακολουθεί η υδρολογική λεκάνη του Αξιού ποταμού, η λεκάνη του Γαλλικού, η
υδρολογική λεκάνη της Χαλκιδικής και η υδρολογική λεκάνη του Στρυμόνα, στην
οποία συμπεριλαμβάνεται όλη σχεδόν η Ανατολική Μακεδονία. Τέλος στο ΒΔ άκρο
της Μακεδονίας διαμορφώνεται η υδρολογική λεκάνη του Εριγώνα, που αποτελεί
τμήμα βορειότερης υδρολογικής λεκάνης, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας
εντάσσεται στην FYROM9.

8
Βλέπε σχετικά στο λήμμα ποταμοί και ποτάμια συστήματα Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse
Britannica, τόμος 50 (1992).
9
Βλέπε σχετικά στο Υπουργείο Γεωργίας (1992), σελ. 134-137.

7
Β. ΕΙΔΗ ΜΥΛΩΝ - Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ
ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΩΝ
Β.1. Γενικές παρατηρήσεις
Το άλεσμα, των δημητριακών αποτελεί την απαραίτητη διαδικασία της
επεξεργασίας του βασικού διατροφικού μέσου του ανθρώπου, που μαζί με το
ελαιόλαδο και το κρασί αποτέλεσαν το κυρίαρχο τρίπτυχο στη διατροφή των
ανθρώπων της μεσογειακής λεκάνης9. Από την προϊστορική εποχή χρησιμοποιήθηκαν
διάφορες μέθοδοι και εργαλεία-συσκευές για την εξυπηρέτηση αυτής της λειτουργίας.
Συχνές αναφορές σε μυλόπετρες10 και μύλους11 (περιστροφικούς ή όχι12) γίνονται
τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη13. Η σημασία του μύλου στην
επιβίωση του ανθρώπου διαφαίνεται από τον νόμο του Μωϋσή που απαγόρευε την
πώληση αλλά και τον ενεχυριασμό της επάνω μυλόπετρας διότι «…ζωή
ενεχυριάζεις14».
Τα τρία σημαντικότερα στάδια στις τεχνικές μεθόδους και στα εργαλεία επεξερ-
γασίας των δημητριακών παρουσιάζονται στην συνέχεια. Οι αρχικοί μηχανισμοί που
χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι περιλάμβαναν τα ιγδία, τους τριπτήρες και τους
παλινδρομικούς χειρόμυλους. Στην συνέχεια το επόμενο σημαντικό τεχνολογικό
βήμα αποτελούν οι περιστροφικοί χειρόμυλοι που συνιστούν το ενδιάμεσο βήμα στην
τεχνολογία της επεξεργασίας των δημητριακών και συνέβαλαν στην εξέλιξη προς το
τρίτο τεχνολογικό βήμα την εφεύρεση του υδρόμυλου, του οποίου η διάρκεια ζωής
μέχρι και στις μέρες μας αποδεικνύει την θέση του στην ιστορία της τεχνολογίας ως
μιας από τις πιο σημαντικές επινοήσεις στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.

Β.2. Ιγδία (mortar & pestle) – τριπτήρες (grain-rubbers) – παλινδρομικοί

χειρόμυλοι (saddle-quern)
Οι τρεις αυτές συσκευές χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα για την επεξεργασία

9
S. F. Frick, (1986). “Olive Cultivation and Olive Oil Processing in the Hebrew Bible – A Socio-
materialist Perspective” διαθέσιμο στο http://www.sbl-site.org/publications/Semeia/Semeia86/01sem86.pdf
10
Στον Ιερεμία αναφέρεται ο ήχος των μυλόπετρων, ως σημάδι ευτυχίας και ευχαρίστησης (Ιερεμίας
ΚΕ΄, 10), ενώ στον Ιώβ συγκρίνεται η σκληρότητα της καρδιάς του Λεβιάθαν με την σκληρότητα της
κάτω μυλόπετρας (Ιώβ, ΜΑ΄, 24)
11
Στην Έξοδο αναφέρεται η δούλη που δουλεύει στο μύλο (Έξοδος ΙΑ΄, 5), ενώ το μάννα που έπεφτε
από τον ουρανό το άλεθαν στον μύλο (Αριθμοί, ΙΑ΄, 8)
12
Και στην περίπτωση της Παλιάς Διαθήκης υπάρχει διαρκής συζήτηση κατά πόσο οι αναφερόμενοι
σ’ αυτήν μύλοι πρόκειται για περιστροφικούς ή όχι μύλους. Βλ. σχ. L.A. Moritz, (1958) σ. 4-5.
13
Πολύ συχνά αναφέρεται στα ευαγγέλια ως τιμωρία αμαρτωλών η τοποθέτηση κυκλικής μυλόπετρας
γύρω από τον λαιμό τους, (Κατά Μάρκον ευαγγέλιο Θ΄, 42, κατά Λουκά ευαγγέλιο ΙΖ΄, 2) ενώ
σπανιότερα η εικόνα τιμωρημένου με μυλόπετρα στο λαιμό εμφανίζεται και σε τοιχογραφίες
εκκλησιών.
14
Παλαιά Διαθήκη, Δευτερονόμιο, Κεφάλαιο ΚΔ΄, 6

8
των δημητριακών. Πρόκειται για τα ιγδία, δηλαδή τα γουδιά, παρόμοια σε σχήμα και
λειτουργία με τα σημερινά. Από τα γουδιά εξελίχθηκαν οι τριπτήρες, δηλαδή μια
συσκευή που αποτελείται από μια μεγάλη λίγο κοίλη πέτρα μέσα στην οποία
τοποθετούσαν το σιτάρι και το έτριβαν, μετατρέποντας το σε αλεύρι με την βοήθεια
μιας σφαιρικής πέτρας, την οποία κινούσαν περιστροφικά ή παλινδρομικά. Οι
πρώιμοι τριπτήρες εξελίχθηκαν στους παλινδρομικούς χειρόμυλους που
αποτελούνταν από δυο πέτρες την πάνω και την κάτω. Η πάνω πέτρα είχε σχήμα
κυλινδρικό και με παλινδρομική κίνηση μπρος-πίσω πάνω σε μια λίγο κεκλιμένη
λίθινη βάση κονιορτοποιούνταν τα σιτηρά.
Τα ιγδία είναι μία από τις πρώτες συσκευές που χρησιμοποιήθηκαν στο σπάσιμο
των σπόρων, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν ίσως ένα από τα λίγα αντικείμενα, του
οποίου η λειτουργία δεν αντικαταστάθηκε ουσιαστικά μέχρι και στις μέρες μας και η
μορφολογία του παραμένει αναλλοίωτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η εντατική χρήση
του για την παραγωγή αλευριού έφτασε μέχρι και τον 1ο μ.Χ. αιώνα, ενώ η λατινική
λέξη για τον αρτοποιό (pistor) προέρχεται από την αντίστοιχη λατινική λέξη για το
ιγδίο15.

α β
Εικόνα 1: α) Φωτογραφία «ιγδίου» για το σπάσιμο του σιταριού στο Ωραιόκαστρο Θεσ/νίκης στα
1955 (Αρχείο K. Φωτιάδη) και β) Τριπτήρες (προέλευση Bennett & Elton).

Η τεχνολογία που αναπτύχθηκε γύρω από το άλεσμα αρχικά είχε στόχο να

καλύψει τις διατροφικές ανάγκες των ανθρώπων, ενώ οι τεχνικές που μας παρέδωσε η
προσπάθεια για την επεξεργασία των σιτηρών, βρήκαν εφαρμογή και σε άλλες
εργασίες16. Η άλεση αποτελούσε αρχικά αποκλειστικά γυναικεία εργασία και γινόταν
με τα εργαλεία που αναφέρθηκαν παραπάνω.

15
Καθώς οι αρτοποιοί ήταν ταυτόχρονα και μυλωνάδες, η άλεση των σιτηρών αποτελούσε πρωταρχικό
στάδιο στην παρασκευή του ψωμιού. Βλ. σχ. στο J. Humphrey et al (1998), Greek and roman
Technology: A sourcebook, London: Routledge. σ. 150 - 154. και στο R. J. Forbes (1956), “Food and
Drink”, Ch. Singer et al, Α History of Technology, τ. II, New York: Oxford University Press, σ. 106.
16
Όπως η κονιορτοποίηση μεταλλευμάτων, χρωμάτων και ορυκτών. Βλ. σχ. στο R. J. Forbes (1954),
ibid σ. 274, επίσης στο D. Mackenzie (1896-97) “Ancient sites of Melos”. British School of

9
 Η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση γυναίκας που αλέθει σώζεται σε αγαλματίδιο
(εικ. 2β) από την Αίγυπτο του 2500 π.Χ., όπου κορίτσι γονατιστό αλέθει σιτηρά σε
παλινδρομικό χειρόμυλο με παλινδρομική κίνηση μπρος-πίσω17. Αντίστοιχη
απεικόνιση σώζεται σε σουμερική σφραγίδα (εικ. 2α) που επίσης χρονολογείται πριν
από το 2.000 π.Χ18.

α β

Εικόνα 2: α) παλινδρομικός χειρόμυλος (Σουμερική σφραγίδα 2000 π.Χ.) & β) Αιγυπτιακό

αγαλματίδιο γυναίκας που αλέθει με παλινδρομικό χειρόμυλο (2500 π.Χ.). Προέλευση L.A. Moritz.

Σε εικονογράφηση εσωτερικού πυραμίδας (εικ. 3) βλέπουμε την ευρεσιτεχνία-

παραλλαγή κατά την οποία η βάση του παλινδρομικού χειρόμυλου είναι λίγο
κεκλιμένη ώστε να υποβοηθείται η εργασία της γυναίκας που αλέθει από το βάρος
του σώματος της. Η βάση του κατέληγε σε δοχείο όπου συλλεγόταν το παραγόμενο
αλεύρι. Στη Μεσοποταμία κυρίαρχος τύπος αλεστικής συσκευής ήταν επίσης ο
παλινδρομικός χειρόμυλος. Χαρακτηριστικό της μακριάς διάρκειας και της
γεωγραφικής διασποράς αυτών των μηχανισμών είναι ότι παρόμοιους με τους
αιγυπτιακούς παλινδρομικούς χειρόμυλους χρησιμοποιούσαν στην νότια Αφρική
μέχρι και την δεκαετία του ’70 τουλάχιστον19.

Εικόνα 3: Αιγυπτιακή τοιχογραφία με παλινδρομικούς χειρόμυλους (προέλευση R.J. Forbes)

Εξέλιξη του παλινδρομικού χειρόμυλου μπορεί να θεωρηθεί ο ολυνθιακός

μύλος20 (hopper-rubber), ο οποίος αποτέλεσε μια αρκετά διαδεδομένη συσκευή για

Archaeology III, σ. 77-79 και στο Π. Ζορίδης (1980). «Εργαστήριο πλουτισμού μεταλλεύματος στο
Θορικό». Αρχαιολογική Εφημερίδα, σ. 82.
17
Βλ. σχ. στο R. Bennett– J. Elton (1898). History of corn-milling. Τ. I. New York: Franklin, σ. 41.
18
Στο J. Walton (1974). Water-mills, windmills and horse-mills of South Africa. Cape Town: C. Struik
Publishers, σ. 6.
19
Op. citus σ. 3-7.
20
Ονομάστηκαν έτσι καθώς βρέθηκε μεγάλος αριθμός τέτοιων χειρόμυλων στην Όλυνθο. Βλ. σχ. στο
Μ.C. Amouretti (1986). Le pain et l’ huile dans la Grèce antique. Annales Littéraires de l’ Université

10
την παραγωγή αλευριού από τον τουλάχιστον από τον 4ο π.Χ. Πρόκειται για μια
συσκευή που αποτελείται από δυο ορθογώνιες πέτρες. Η κάτω πέτρα (εικ. 4)
τοποθετείται σταθερά πάνω σε μια επιφάνεια ενώ η πάνω μυλόπετρα επίσης
ορθογωνικού σχήματος με χοανοειδές άνοιγμα στο κέντρο της σταθεροποιείται με
πείρο στην μια στενή της πλευρά και με την βοήθεια ενός ξύλινου άξονα που
τοποθετείται εγκάρσια, μετακινείται αριστερά-δεξιά σε τόξο γωνίας περίπου 35ο. Μια
διαφορετική ερμηνεία του τρόπου λειτουργίας τους προτείνεται από τους Π. Αδάμ –
Βελένη και Γ. Βελένη (εικ. 5), όπου ο ξύλινος άξονας τοποθετείται σε υποδοχή σε
τοίχο ώστε να εξασφαλίζεται σταθερότητα στην παλινδρομική κίνηση.

α
γ
Εικόνα 4: α) Πρώιμος ολυνθιακός χειρόμυλος από την Πριήνη, β) επάνω πέτρα ολυνθιακού
χειρόμυλου και γ) τρόπος λειτουργίας ολυνθιακού χειρόμυλου (προέλευση L.A. Moritz)

Οι ολυνθιακοί μύλοι ήταν αρκετά διαδεδομένοι21, σε όλη σχεδόν την ανατολική

μεσογειακή λεκάνη ενώ η προέλευση τους τοποθετείται στην Μικρά Ασία και την
Συρία.22

α β
Εικόνα 5: α) αναπαράσταση εσωτ. κατοικίας από την ελληνιστική πόλη των Πετρών ν.Φλώρινας και
β) ερμηνεία τρόπου λειτουργίας ολυνθιακού χειρόμυλου (προέλευση Π. Αδάμ – Βελένη & Γ. Βελένης)

de Besançon : Centre d’ histoire ancienne, σ. 140 - 142 και στο L.A. Moritz (1958) Grain-mills and
flour in classical antiquity. New York : Oxford University Press. σ. 42-52.
21
Βλ. σχ. τον πίνακα που έχει συντάξει η M.C. Amouretti, (1986) ibid, σ. 152, βασισμένο σε μια σειρά
άρθρων σχετικά με τους ολυνθιακούς χειρόμυλους στην Μεσόγειο, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
Για την παρουσία τους στο μακεδονικό χώρο βλ. σχ. στο Π. Αδάμ – Βελένη, (1998). Πέτρες
Φλώρινας. Θεσσαλονίκη, σ. 54-62.
22
Στην άποψη αυτή συμφωνούν οι R. J. Forbes (1956), “Food and Drink”. C. Singer et al, History of
Technology, τ. II, New York: Oxford University Press, σ. 108 και L.A. Moritz (1958). Grain-mills and
flour in classical antiquity. New York : Oxford University Press. σ. 42-52.

11
 Στα πρώιμα παραδείγματα, η επάνω πέτρα του παλινδρομικού χειρόμυλου
διέθετε χοάνη μέσα στην οποία τοποθετείται καρπός ώστε να διευκολύνεται η
συνεχής εργασία αυτού που αλέθει, ενώ προεξέχουν στα πλάγια οι πέτρινες λαβές με
τις οποίες μετακινείται παλινδρομικά ο μύλος πάνω-κάτω ακόμη και όχι αριστερά-
δεξιά.

Εικόνα 6: Μεγαρικός σκύφος (2ος – 3ος αι. π.Χ.) αναπαράσταση λειτουργίας ολυνθιακών μύλων.
(προέλευση L. A. Moritz)
Απεικόνιση των ολυνθιακών μύλων σώζεται σε μεγαρικό σκύφο που βρίσκεται
στο Λούβρο (εικ. 6).

Β.3. Η εισαγωγή της περιστροφικής κίνησης στην επεξεργασία των

δημητριακών
Η εισαγωγή της περιστροφικής κίνησης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους
σταθμούς στην Ιστορία της Τεχνολογίας23. Η περιστροφική κίνηση αποτέλεσε το
βασικό στοιχείο μιας σειράς μηχανισμών και εργαλείων όπως ο κεραμεικός τροχός,
το τρυπάνι που υπήρχαν στην Εγγύς Ανατολή ήδη από την Εποχή του Χαλκού και ο
περιστροφικός μύλος που θεωρείται μεταγενέστερος.
Η εμφάνιση του περιστροφικού μύλου άλεσης αποτελεί το δεύτερο σημαντικό
βήμα στην τεχνολογική εξέλιξη των αλεστικών μηχανισμών και ταυτόχρονα το
πρωταρχικό στάδιο που οδήγησε στην ανακάλυψη του νερόμυλου και του
ανεμόμυλου, των οποίων η λειτουργία βασίζεται στην περιστροφική κίνηση. Οι
πρώτοι περιστροφικοί μύλοι χρησιμοποιούσαν ως κινητήρια δύναμη την μυϊκή

23
Βλ. σχ. στο G. Childe, (1954). “Rotary Motion”, στο C. Singer et al, Α History of Technology, τ. I.
New York: Oxford University Press, σ. 188.

12
ενέργεια του ανθρώπου και των ζώων. Η εισαγωγή του νερόμυλου ήταν αποτέλεσμα
μιας ακόμη καινοτομίας, της εκμετάλλευσης της υδάτινης ενέργειας (στατικής και
δυναμικής), που αποτελεί ένα από τα πιο καίρια σημεία-σταθμούς στην Ιστορία της
Τεχνολογίας. Αρκεί να σκεφτούμε ότι το νερό ως κινητήρια δύναμη ξεπεράστηκε
μόλις κατά την Βιομηχανική Επανάσταση και η χρήση της υδροκίνησης διάρκεσε
μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Οι περιστροφικοί μύλοι άλεσης που χρησιμοποιούσαν ως κινητήρια δύναμη την
μυϊκή ενέργεια του ανθρώπου και των ζώων ήταν τρεις, ο περιστροφικός χειρόμυλος,
ο ανθρωπόμυλος σε σχήμα κλεψύδρας και ο ζωόμυλος. Η εμφάνιση του
περιστροφικού μύλου, η καταγωγή του και η διαδοχή των μορφών του (χειρόμυλος,
ανθρωπόμυλος και ζωόμυλος) αποτελεί ένα ζήτημα, το οποίο αν και έχει συζητηθεί,
δεν έχει επαρκώς διασαφηνιστεί.

Β.3.1. Περιστροφικοί χειρόμυλοι (rotary hand-mill)

Ο Παυσανίας (150 μ.Χ.) στα Λακωνικά του αναφέρει24, ότι πρώτος ο Μύλητας,
γιός του Λέλεγα, πρώτου άρχοντα της Σπάρτης, ανακάλυψε τον περιστροφικό μύλο
στα 1500 π.Χ., εικασία που δεν επιβεβαιώνεται από καμιά άλλη πηγή.
Από αρκετούς μελετητές η προέλευση του περιστροφικού μύλου αποδίδεται
στους Έλληνες καθώς η αρχαία ελληνική λέξη μύλη, αποτελεί την ετυμολογική
προέλευση της λέξης μύλος σε όλες σχεδόν τις γλώσσες25. Ο L.A. Moritz ισχυρίζεται
ότι η λέξη μύλη κατ’ αρχήν χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει μια συσκευή για
λιώσιμο-κονιορτοποίηση26, όχι κατ’ ανάγκη περιστροφική. Ωστόσο η αρχαιοελληνική
γλώσσα, έχει σαφώς διαφοροποιημένες λέξεις για τις συσκευές – επινοήσεις (ιγδίο,
τριπτήρας, μύλη) που επιτελούσαν την ίδια εργασία με διαφορετικούς τρόπους
λειτουργίας.

24
Βλ. σχ. στο N. Παπαχατζή, (1976). Παυσανίας Ελλάδος Περιηγήσεως Γ΄ (Λακωνικά). Αθήνα:
Εκδοτική Αθηνών, σ. 395, όπου αναφέρεται: «Και από αυτού παρελθόντι ως επί το Ταΰγετον
ονομάζουσι Αλεσίας χωρίον, Μύλητα του Λέλεγος πρώτον άνθρωπον μύλην τε ευρείν λέγοντες και εν
ταις Αλεσίαις ταύταις αλέσαι».
25
Βλ. σχ. στους R. Bennett – J. Elton (1898). History of corn-milling, τ. II. New York: Burt Franklin,
σ. 2-3.
26
Όπως ο L.A. Moritz (1958) ibid σ. 1, ο οποίος ισχυρίζεται ότι σε κανένα αρχαιοελληνικό κείμενο
όπου αναφέρεται η λέξη μύλη, δεν συντάσσεται με ρήμα ή επίθετο που να υποδηλώνει περιστροφική
κίνηση. Βέβαια θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην αρχαιοελληνική γλώσσα υπάρχουν οι λέξεις ιγδία
και τριπτήρες, οι οποίες ξεκάθαρα περιγράφουν την ενέργεια που υποδηλώνουν και οι οποίες δεν έχουν
καμία σχέση με την λέξη μύλη.

13
 Η πρώτη γραπτή αναφορά στους περιστροφικούς χειρόμυλους γίνεται από τον
Βιργίλιο (Moretum) περίπου στα 70 π.Χ., όπου δίνεται η ακριβής περιγραφή ενός
αγρότη που αλέθει το καλαμπόκι του στρέφοντας έναν τέτοιο μύλο. Ο L.A.Moritz27
θεωρεί ως terminus ante quem, το 160 π.Χ. οπότε ο χειρόμυλος αναφέρεται στο
βιβλίο του Κάτωνα, On Agriculture, ως ένα από τα απαραίτητα εργαλεία για ένα
αγρόκτημα μαζί με δυο ζωόμυλους. Στο κείμενο του Κάτωνα δεν γίνεται ωστόσο
σαφής αναφορά σε περιστροφικό μύλο, οπότε δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην
χρονολόγηση της εμφάνισης του περιστροφικού μύλου, η οποία με βάση τα μέχρι
σήμερα ευρήματα τοποθετείται γύρω στο 1000 π.Χ. Τα παλιότερα αυτά
χρονολογημένα παραδείγματα περιστροφικών χειρόμυλων προέρχονται από το οχυρό
Ham Hill στο Somerset της Αγγλίας28. Δυστυχώς οι χειρόμυλοι μέχρι και σχετικά
πρόσφατα δεν αποτελούσαν αντικείμενο συστηματικής μελέτης με αποτέλεσμα να
έχουμε λίγα χρονολογημένα παραδείγματα και ανάλογες ειδικές εργασίες που θα
μπορούσαν να διαφωτίσουν περισσότερο το ζήτημα της εμφάνισης του
περιστροφικού χειρόμυλου. Στο νεότερο έργο της M.C.Amouretti (1986), που αφορά
αποκλειστικά την μεσογειακή λεκάνη, ως χρονολογία εμφάνισης του περιστροφικού
μύλου στην συγκεκριμένη περιοχή με βάση ανασκαφικά δεδομένα θεωρείται ο 3ος –
4ος π.Χ. αιώνας29. Ωστόσο και πάλι θα πρέπει να αναφερθεί η συχνά ελλιπής έρευνα
στο χώρο των αρχαίων μύλων, αναφορά που κάνει και η μελετήτρια στην εισαγωγή
της έκδοσής της.
Σε ότι αφορά την προέλευση του περιστροφικού χειρόμυλου επίσης έχουν
αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες. Κατά τον G. Childe (1956) η εφεύρεση του
περιστροφικού χειρόμυλου προέρχεται από τους κεραμικούς τροχούς, ενώ σύμφωνα
με τον C. Curwen, o περιστροφικός χειρόμυλος προέρχεται από τον ζωοκίνητο ή
ανθρωποκίνητο μύλο σχήματος κλεψύδρας30.

27
Βλ. σχ. στο L.A. Moritz27 (1958), ibid σ. 62-3.
28
Βλ. σχ. C. Curwen (1937). “Querns”. Antiquity, 11, σ. 133-151 και στο G. Childe (1954). “Rotary
Motion”. C. Singer et al, Α History of Technology, τ. I. New York: Oxford University Press, σ. 187.
29
Βλ. το σχετικό διάγραμμα στο Marie-Claire, Amouretti (1986). Le pain et l’ huile dans la Grèce
antique. Annales Littéraires de l’ Université de Besançon: Centre d’ histoire ancienne, σ. 246.
30
Οι πρώτες γραπτές αναφορές στη χρήση ζωοκίνητου μύλου χρονολογούνται στα 400 π.Χ. και
προέρχονται από τον Ξενοφώντα. Ο C., Curwen, βασίζεται στο γεγονός ότι οι αναφορές στον ζωόμυλο
προηγούνται χρονικά από αυτές στον περιστροφικό χειρόμυλο και ότι προέρχονται κυρίως από τους
αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και όχι από τους ρωμαίους και ισχυρίζεται ότι αυτό είναι ένα στοιχείο
που ενισχύει την θεωρία του.

14
 Την ίδια άποψη με τον C. Curwen, διατυπώνουν και οι A. Haudricourt και M.
Daumas31.
Ωστόσο ο R.J. Forbes (1956), υποστηρίζει ότι ο περιστροφικός χειρόμυλος
προέρχεται από τους τριπτήρες (κυκλική κάτω πέτρα-λεκάνη και σφαιρική πάνω
πέτρα-τρίφτης) και αποτελεί την επόμενη σημαντική εφαρμογή της περιστροφικής
κίνησης μετά τον κεραμικό τροχό και τον χειροκίνητο τόρνο για διάνοιξη οπών -
μηχανισμοί που προϋπήρχαν. Παρόμοιες σε σχήμα κατασκευές χρησιμοποιούνταν
στην Παλαιστίνη στην δεύτερη π.Χ. χιλιετία. Η προσθήκη μιας χειρολαβής στην
επάνω πέτρα είχε σαν συνέπεια την εφεύρεση του περιστροφικού χειρόμυλου, όπως
στην περίπτωση του ευρήματος στην Τέλ – Χάλαφ στην Συρία (πιθανή χρονολόγηση
9ος π.Χ. αιώνας). Η χρήση του στον ελληνικό χώρο, γενικεύεται μετά τον 3ο π.Χ.
αιώνα, εποχή με την οποία συμφωνεί και η μεταγενέστερη έρευνα της M. C.
Amouretti. Από εκεί διαδίδεται βόρεια, στις χώρες γύρω από τις Άλπεις, απ’ όπου
προέρχεται η παραλλαγή με την χωνοειδή απόληξη στην ανώτερη πέτρα. Ο τύπος
αυτός μεταφέρθηκε στην Αγγλία (εικ. 7α) κατά τον Forbes στον 1ο π.Χ. αιώνα32, ενώ
δεν υπάρχουν ενδείξεις χρήσης περιστροφικών33 χειρόμυλων στην Αίγυπτο πριν από
τους ελληνιστικούς χρόνους.

α β
Εικόνα 7: α) Ρωμαϊκοί περιστροφικοί μύλοι (προέλευση R.J. Forbes) και β) Περιστροφικοί
χειρόμυλοι 19ος – 20ος αιώνας (προέλευση J. Walton)

Τέλος σε αρκετά και σημαντικά έργα για την ιστορία της τεχνολογίας το θέμα της
προέλευση του περιστροφικού μύλου δεν απασχολεί τους ειδικούς34, καθώς τα

31
A. Haudricourt και M. Daumas (1969). “Mills”. A History of Technology and Invention, τ. I, New
York: Crown Publishers. σ. 104
32
R.J. Forbes (1956), “Food and Drink”. C. Singer et al, History of Technology, τ. II, New York:
Oxford University Press, σ. 108 και στο L.A. Moritz (1958) Grain-mills and flour in classical
antiquity. New York : Oxford University Press. σ. 42-52
33
Για την σημασία της περιστροφικής κίνησης και την συμβολή της στην τεχνολογική εξέλιξη που
οδήγησε στην βιομηχανική επανάσταση βλ. G. Childe (1954). “Rotary Motion”. C. Singer et al, Α
History of Technology, τ. I. New York: Oxford University Press, σ. 187.
34
Βλ. επίσης στους S. Blumner (1912). Technologie und Terminologie der Gewerbe und Künste bei
Griechen und Römern τ. I. Leipzig, και W. Neuberger (1919). Technik des Altertums. Leipzig, όπως
παρατίθενται στο L.A. Moritz (1958). Grain-mills and flour in classical antiquity. New York: Oxford
University Press. σ. 1.

15
διαθέσιμα στοιχεία δεν επαρκούν για μια ασφαλή ερμηνεία της καταγωγής του.
Πιθανότατα οι νεότερες έρευνες, στο βαθμό που τα ανασκαφικά ευρήματα
μυλόπετρων τύχουν συστηματικότερης καταγραφής και μελέτης να αποδώσουν
περισσότερο ασφαλή στοιχεία για την εξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την
καταγωγή του περιστροφικού χειρόμυλου.
Όταν ο περιστροφικός χειρόμυλος έγινε κοινό κτήμα των χωρών της Ευρώπης και
της δυτικής Μεσογείου τότε δύο κυρίαρχοι τύποι επικράτησαν. Ο ιβηρικός ή
ισπανικός τύπος με δύο κατακόρυφες λαβές35 (εικ. 8α) και ο κεντροευρωπαϊκός με τις
οριζόντιες κατά την διεύθυνση της ακτίνας της μυλόπετρας, λαβές (εικ. 8β).
Ο περιστροφικός χειρόμυλος συνδέεται άμεσα με τον ελληνικό και τον ρωμαϊκό
στρατό καθώς κάθε ομάδα 5-6 στρατιωτών ήταν εφοδιασμένη με τον δικό της
χειρόμυλο ενώ κάθε στρατιώτης ήταν υποχρεωμένος να κουβαλάει αλεύρι σε ικανή
ποσότητα ώστε να τραφεί για 30 μέρες36.

α β

Εικόνα 8: Περιστροφικοί χειρόμυλοι α) Ιβηρικού τύπου με κατακόρυφες χειρολαβές (προέλευση R. J.

Forbes) και β) Κεντροευρωπαϊκού τύπου με οριζόντιες λαβές (προέλευση C. Curven).

Κατά την αρχαιότητα την άλεση με τον περιστροφικό χειρόμυλο37 έφερναν σε

πέρας οι αλετρίδες, σκλάβες ειδικά προορισμένες για την επεξεργασία του σταριού. Η
εργασία τους θεωρούνταν ιδιαίτερα δύσκολη αν κανείς φανταστεί την ποσότητα
αλευριού που χρειαζόταν καθημερινά ένα μέσο σπίτι καθώς τα δημητριακά ήταν η
κυρίαρχη τροφή. Τιμητική θεωρούνταν η εργασία των αλετρίδων στο ιερό της

35
Βλ. σχ. στο K. D. White (1991 1984) Greek and Roman Technology. New York: Cornell University
Press, σ. 64.
36
R.J. Forbes (1954), op.citus σ. 42-52.
37
Γενικά η άλεση των δημητριακών και με τις άλλες μεθόδους (ιγδία, τριπτήρες κλπ) φαίνεται να ήταν
αποκλειστικά γυναικεία δουλεία και τα σχετικά εργαλεία αποτελούσαν βασικό «εξοπλισμό» της
νεόνυμφης γυναίκας, δες σχετικά M.C. Amouretti (1986), σ. 151-152.

16
Αθηνάς, οι οποίες παρασκεύαζαν το απαραίτητο αλεύρι για την κατασκευή των
ειδικών άρτων που χρησιμοποιούνταν σαν πρόσφορα προς την θεά38.
Για να αποφεύγεται το ανακάτεμα στο αλεύρι τριμμάτων πέτρας από τον
χειρόμυλο, χρησιμοποιήθηκε μία άτρακτος, η οποία εξείχε οριακά από την κάτω
πέτρα. Το βάρος της πάνω πέτρας μεταφερόταν στην άτρακτο με την χρήση ενός
δακτυλίου από μέταλλο ή ξύλο τοποθετημένου κατά πλάτος της κεντρικής οπής της
πάνω μυλόπετρας. Από το ίδιο σημείο γινόταν και η προσθήκη σιτηρών στο
χειρόμυλο. Με την ανάρτηση αυτή οι πέτρες εφάπτονταν οριακά στο κέντρο του
χειρόμυλου και περισσότερο στις άκρες των μυλόπετρων, οπότε γινόταν και
περισσότερο αποτελεσματικά η άλεση39.
Στην μεσαιωνική Ευρώπη η χρήση του περιστροφικού χειρόμυλου ήταν
περιορισμένη ώστε να μην θίγονται τα δικαιώματα των μοναστηριών που διέθεταν
υδροκίνητους μύλους40. Αναφέρεται η περίπτωση του ηγούμενου Ριχάρδου του ΙΙ,
στο St Albans του Hertfordshire, που είχε διαστρώσει την σάλα του μοναστηριού του
με πέτρες από χειρόμυλους τις οποίες κατάσχεσε από χωρικούς, που κατά παράβαση
είχαν χρησιμοποιήσει τον χειρόμυλο τους σε βάρος του μοναστηριακού μύλου41.

α β γ

Εικόνα 9: α) Οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ σώζουν από την θάλασσα αγόρι με δεμένη
μυλόπετρα στο λαιμό του (Ναός Αγίας Τριάδας, Προάστιο Μάνης χρον. 1745), β) γυναίκα νομάς
αλέθει με χειρόμυλο [προέλευση Jos Spillman (1890), Durch Asien] και γ) Ευρωπός ν. Κιλκίς (1995)

Στην γενικευμένη εξέγερση του 1381, οι χωρικοί του St Albans κατέλαβαν το

μοναστήρι και ξήλωσαν το δάπεδο με τις μυλόπετρες. Καθώς αυτές δεν μπορούσαν
πια να χρησιμοποιηθούν, οι χωρικοί τις έσπασαν σε πολλά μικρά κομμάτια και τις

38
Βλ. σχ. στο Γ. Ρούσκας (1999). Μυλοτόπια, Μύλοι και Μυλωνάδες. Αθήνα, σ. 15.
39
Οι καρποί αρχικά σπάζονται στο κέντρο της μυλόπετρας και όσο προχωρούσαν προς την εξωτερική
περιφέρεια οι κόκκοι λέπτυναν μέχρι την μετατροπή τους σε αλεύρι και την έξοδό τους από τον μύλο.
40
Για περισσότερα στοιχεία βλ. στο M. Bloch (1999), “The watermill and feudal authority”. The Social
Shaping of Technology (D. MacKenzie – J. Wajcman eds). Buckingham: Open University Press, σ.
152-155.
41
Βλ. σχ. στο R. Holt (1988). The Mills of Medieval England. Oxford: Basil Blackwell, σ. 41, στο E.,
Hunt – J. Murray (1999). A History of Business in Medieval Europe 1200-1550. New York:
Cambridge University Press, σ. 19 και στο M.Bloch (1999), ibid σ. 153.

17
μοιράστηκαν σαν αναμνηστικό της νίκης και της αλληλεγγύης τους «…κατά τον ίδιο
τρόπο που οι πιστοί μοιράζονται τις Κυριακές τον ιερό άρτο» 42.
Οι περιστροφικοί χειρόμυλοι αποτέλεσαν μια από τις ανθρώπινες επινοήσεις με
ιδιαίτερα μακρά διάρκεια ζωής (7β, 9α&β). Από τον 5ο προχριστιανικό αιώνα στην
Μεσόγειο, νωρίτερα από την Εποχή του Σιδήρου στην Αγγλία και μέχρι σχεδόν και
τις μέρες μας αποτελούσαν απαραίτητο και σημαντικό εργαλείο της οικιακής
οικονομίας. Πληθώρα χειρόμυλων συναντάμε και σήμερα στην Ελλάδα, σε
λαογραφικές συλλογές και σε απομακρυσμένους οικισμούς ενώ η χρήση τους
επεκτείνεται μέχρι και στις μέρες μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε επιτόπια έρευνα
που διεξήχθη στην επαρχία Παιονίας στα 199343, στον οικισμό του Ευρωπού
καταγράφηκε η χρήση του χειρόμυλου από τον φωτογράφο Γ. Κατσάγγελο (εικ. 9γ).

Β.3.2. Ανθρωπόμυλοι (slave mill)

Οι περιστροφικοί χειρόμυλοι και πολύ περισσότερο τα άλλα εργαλεία άλεσης
(γουδιά και τριπτήρες) ήταν συσκευές που παρήγαγαν μικρές ποσότητες για οικιακή ή
και ατομική χρήση. Μέχρι το 1500 π.Χ. δεν υπάρχει γραπτή αναφορά σε μυλωνά που
να αλέθει μεγάλες ποσότητες.44 για επαγγελματικό σκοπό. Οι αυξημένες ανάγκες
επεξεργασίας και όχι μόνο οδήγησαν στην κατασκευή και χρήση των ανθρωπόμυλων
(εικ. 13α&β) καθώς οι χειρόμυλοι κάλυπταν οικογενειακού μεγέθους ανάγκες ενώ οι
ανθρωπόμυλοι και οι ζωόμυλοι χρησιμοποιούνταν για επαγγελματικές ανάγκες.

α β
Εικόνα 10: α) ανθρωπόμυλοs (προέλευση J.P.Adam) και β) αναπαράσταση λειτουργίας του
ανθρωπόμυλου (προέλευση Institute and Museum of the History of Science, Φλωρεντία Ιταλία)

Στην Πομπηία, την κατ’ εξοχήν περιοχή για την μελέτη των μεγάλου μεγέθους
μύλων45, εμφανίζονται και οι δυο τύποι. Η χρονολόγηση τους ξεκινά από τις αρχές

42
M. Bloch (1999), ibid σ. 153.
43
Με χορηγό το Ίδρυμα Φανή Μπουτάρη και υπεύθυνο έρευνας τον εθνογράφο Σ. Παπαδόπουλο.
44
R.J. Forbes (1954), “Chemical, Culinary and Cosmetic arts”. C. Singer et al, Α History of
Technology, τ. I, New York: Oxford University Press. σ. 274.
45
Βλ. το σχετικό άρθρο του D.P.S., Peacock (1989). “The mills of Pompei”. Antiquity 63, σ. 205-14.

18
του 1ο μ.Χ. και φθάνει μέχρι κι τα χρόνια του Αδριανού46. Η μόνη τους διαφορά
έγκειται στο μέγεθός τους, με μεγαλύτερους τους ζωόμυλους. Και οι δυο τύποι μύλων
αποτελούνταν από τα παρακάτω τμήματα. Την βάση κωνικού σχήματος που
ονομαζόταν (ακίνητο, ή μύλη ή meta) και το πάνω τμήμα το κινητό (που ονομαζόταν
όνος ή όνος αλέτης ή επιμύλιο ή catillus) και είχε σχήμα κλεψύδρας. Ο κάτω
κόλουρος κώνος της κλεψύδρας αποτελούσε τον τριπτικό μηχανισμό ενώ ο επάνω το
χωνί διοχέτευσης του καρπού. Στο σημείο επαφής των δύο κόλουρων κώνων
τοποθετούνταν τα ξύλα – χερούλια με τα οποία οι σκλάβοι γυρνούσαν τον μύλο47.

Β.3.4. Ζωόμυλοι (donkey – animal mill)

Για την παραγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων αλευριού χρησιμοποιήθηκαν οι
ζωόμυλοι και ειδικότερα μύλοι που κινούνταν με την δύναμη κυρίως γαϊδουριών. Η
πρώτη γραπτή αναφορά σε ζωόμυλο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο γίνεται από τον
48
Ξενοφώντα στα 400 π.Χ. . Κατά τον 4ο και 5ο π.Χ. αιώνα, εποχή ακμής των
μεταλλείων του Λαυρίου χρησιμοποιήθηκαν για την άλεση των αργυρομολυβδούχων
μεταλλευμάτων49.
Η πρώτη γραπτή αναφορά των ζωόμυλων στην Ιταλία χρονολογείται στον 2ο π.Χ.
αιώνα όταν ο Κάτωνας50 γράφει ότι σε κάθε αγροικία-φάρμα είναι απαραίτητοι τρεις
ζωόμυλοι και ένας χειρόμυλος. Ωστόσο ο συγγραφέας δεν διευκρινίζει αν οι
απαιτούμενοι ζωόμυλοι χρησιμοποιούνται για την άλεση, ή για κάποια άλλη εργασία
όπως π.χ. η ανύψωση του νερού51.

α β

Εικόνα 11: α) Ρωμαϊκός Ζωόμυλος (προέλευση R.J. Forbes) και β) Ζωόμυλος από την Ασία με
καμήλα (19ος αιώνας, προέλευση Bennett & Elton)

46
Βλ. σχ. D.P.S. Peacok (1989). “The mills of Pompeii”. Antiquity 63, σ. 211.
47
Βλ. σχ. στο J.P.Adam (1999). Roman Building: Materials and Techniques. London: Routledge, σ.
316, 318 και 322.
48
Με βάση την αναφορά του Ξενοφώντα στα 400 π.Χ.
49
R.J., Forbes (1957), “Food and Drink”. C. Singer et al, History of Technology, τ. II, New York:
Oxford University Press, σ. 110
50
Cato, (1934). De Agri cultura, XI, 4, Loeb ed., σ. 26
51
Για τις πολλαπλές χρήσεις των ζωοκίνητων μηχανισμών βλ. στο P. Löwe (1986). Animal Powered
Systems. Braunschweig/Wiesbaden : F. Vieweg.

19
 Από τα αρχαιολογικά και ανασκαφικά δεδομένα προκύπτει ότι οι ζωόμυλοι-
σχήματος κλεψύδρας (ει. 11α) έκαναν την εμφάνιση τους περίπου στον 1ο μ.Χ.
αιώνα52. Γενικότερα πιστεύεται ότι ο τύπος προϋπήρχε αλλά η έκρηξη του Βεζουβίου
κατά τον 1ο μ.Χ. αιώνα βοήθησε να σωθούν πολλά και πλήρη δείγματα του ζωόμυλου
σχήματος κλεψύδρας. Την εποχή αυτή το επάγγελμα του αρτοποιού ήταν
συνυφασμένο με αυτό του μυλωνά και έτσι κάθε φούρνος διέθετε το δικό του μύλο
ζωόμυλο ή ανθρωπόμυλο.

α β
Εικόνα 12: 19ος – 20ος αιώνας. α) Ανθρωπόμυλος και β) Ζωόμυλος (προέλευση J. Walton)

Ο ζωόμυλος (εικ. 11α & 12β) αποτελούνταν από τα ίδια τμήματα όπως και ο
ανθρωπόμυλος (εικ. 12α) με μόνη διαφορά ότι στο σημείο επαφής των δύο κόλουρων
κώνων τοποθετούνταν ένας μακρύς ξύλινος άξονας πάνω στον οποίο προσδένονταν
το ζώο που χρησιμοποιούνταν για την περιστροφή του μύλου.
Ο ζωόμυλος σχήματος κλεψύδρας αποτελούσε την απλούστερη μορφή ζωόμυλου
και η άνω μυλόπετρα περιστρέφεται με την ίδια ταχύτητα με το ζώο. Με την ίδια
ταχύτητα με την οποία περιστρέφονταν το ζώο λειτουργούσαν και οι ζωόμυλοι όπου
όμως η επάνω μυλόπετρα περιστρέφεται μέσα στην κάτω μυλόπετρα (εικ. 11β). Και
οι δυο αυτοί τύποι ανήκουν στην κατηγορία των ζωόμυλων με οριζόντιο κινητήριο
άξονα.

α β

Εικόνα 13: Ζωόμυλοι με κατακόρυφο κινητήριο άξονα από την Νότια Αφρική 20ος αιώνας.
(προέλευση J. Walton)

52
D.P.S., Peacock (1989), σ. 211.

20
 Η αλλαγή ταχύτητας απαιτεί την τοποθέτηση γραναζιού και την χρήση
κατακόρυφου κινητήριου άξονα (εικ. 13α&β). Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η
ταχύτητα περιστροφής της άνω μυλόπετρας και άρα η αλεστική ικανότητα του
μηχανισμού. Στον μεσαίωνα ήταν σε χρήση και δυο κύριοι τύποι ζωόμυλων, με
οριζόντιο και κατακόρυφο κινητήριο άξονα53. Οι νεώτεροι ζωόμυλοι ανήκουν κατά
κύριο λόγο στην κατηγορία με κατακόρυφο κινητήριο άξονα. Ο ζωόμυλος αποτέλεσε
σημαντικό τεχνολογικό μηχανισμό στην γεωργική οικονομία και επέζησε παγκόσμια
μέχρι και στις μέρες μας. Στην Ελλάδα οι ζωόμυλοι χρησιμοποιήθηκαν και σαν
λιοτρίβια, ασβεστόμυλοι και σουσαμόμυλοι. Μέχρι και στις αρχές του 20ου αιώνα
συναντάμε ζωόμυλους λιοτρίβια τουλάχιστον στην Χαλκιδική54, στην Μυτιλήνη55,
στην Κρήτη56, στην Κύπρο57, στην Ζάκυνθο58, στην Λάρισα59 και στην Πρέβεζα60

53
Βλ. σχ. στο G. Agricolla, (1950). De Re Metallica. New York: Dover publications, σ. 293-297 και
στο H. O. Clark (1927). “Notes on Horse mills”. Transactions of the Newcomen Society, τ. 8, σ. 33-39.
54
Για τους ζωόμυλους λιοτρίβια της Χαλκιδικής βλ. στο Α. Βαλαβανίδου, (1996). «Τα ελαιοτριβεία
της Χαλκιδικής». Ελιά και Λάδι. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 202-217.
55
Βλ. σχ. στο Νομαρχία Λέσβου, (1986). Βιομηχανικά Κτίρια στη Λέσβο-19ος και Αρχές 20ου αιώνα –
Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. Αθήνα., σ. 46-48.
56
Βλ. σχ. στο Α. Κατσαράκης, (1996). «Οχυρωμένο ελαιοτριβείο της Ενετοκρατίας στο Μαρουλά
Ρεθύμνου». Ελιά και Λάδι. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 303-323.
57
Βλ. σχ. στο Φ. Ηγουμενίδου (1996). «Η παραγωγή λαδιού κατά τους νεότερους χρόνους στην Κύπρο
και οι παραδοσιακοί ελιόμυλοι». Ελιά και Λάδι. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ.
324-339.
58
Βλ. σχ. στο Δ. Ζήβας (1996). «Τα παραδοσιακά ελαιοτριβεία στην Ζάκυνθο του 19ου αιώνα». Ελιά
και Λάδι. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 348-361.
59
Βλ. σχ. στο Λ. Γουργιώτη (1996). «Ελαιώνες της περιοχής Λάρισας». Ελιά και Λάδι. Αθήνα:
Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 377-395.
60
Βλ. σχ. στο Α. Καμπόλη (1996). «Τα λιτρουβιά της Πρέβεζας». Ελιά και Λάδι. Αθήνα: Πολιτιστικό
Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 396-422.

21
Β.4. Υδρόμυλοι (watermill)
Η εφεύρεση και η εξάπλωση του υδρόμυλου θεωρείται από όλους σχεδόν τους
ιστορικούς της τεχνολογίας και της οικονομίας σαν ένα από τα σημαντικότερα
γεγονότα από τον 4ο μ.Χ. αιώνα, οπότε και έχει επεκταθεί η χρήση του μέχρι και την
βιομηχανική επανάσταση61 που συνέβαλε καίρια στην ανάπτυξη της Ευρώπης.

γ
α β
Εικόνα 14: α) Απεικόνιση κατακόρυφου υδροτροχού σε ρωμαϊκή κατακόμβη, 3ος αιώνας, β) μωσαϊκό με
απεικόνιση κατακόρυφου υδροτροχού στο Μεγάλο Παλάτι του Βυζαντίου, 5ος αιώνας και γ) σχέδιο υδρόμυλου με
οριζόντιο υδροτροχό για το μοναστήρι του El Escorial στην Ισπανία, 1580 (προέλευση P.N., Wilson 1960).

Δυο είναι οι βασικοί τύποι υδρόμυλων. Ο υδρόμυλος με οριζόντιο υδροτροχό,

γνωστός και ως ελληνικού τύπου ή ως norse mill (σκανδιναβικός μύλος) και ο
υδροτροχός με κατακόρυφο υδροτροχό, γνωστός και ως ρωμαϊκού τύπου ή
Βιτρουβιανός μύλος.

Β.4.1. Ο οριζόντιος υδρόμυλος (horizontal watermill)

Πρόκειται για την απλούστερη μορφή υδρόμυλου. Ο οριζόντιος υδροτροχός
αποτελεί έναν ωστικό στρόβιλο (στρόβιλος δράσεως - impulse turbine), ο οποίος
χρησιμοποιεί την κινητική ενέργεια του νερού όταν η δυναμική ενέργεια (λόγω
θέσης) του νερού στην υδατοδεξαμενή μετατρέπεται σε κινητική κατά την πτώση του
νερού στον υδροτροχό. Τα μέρη του οριζόντιου υδρόμυλου είναι τα εξής:

61
Ο C.M. Cipolla (1980), θεωρεί τέσσερα τα σημαντικότερα τεχνολογικά επιτεύγματα ανάμεσα στον
6ο και 11ο αιώνα: την εξάπλωση του νερόμυλου, την εξάπλωση του μεταλλικού αρότρου βαθιάς
άροσης, την εξάπλωση του συστήματος τριών φυτεμάτων (three field system) και τέλος την διάδοση
του πετάλου και του νέου συστήματος για το ζέψιμο των ζώων, στο Before the Industrial Reτ.ution, σ.
168. Οι E. Hunt – J. Murray, (1999). A History of Business in Medieval Europe 1200-1550, σ. 247,
κάνουν εκτεταμένη αναφορά στα τεχνολογικά «δάνεια» από άλλες εποχές τα οποία διαδίδονται
εκτεταμένα σε όλη την Ευρώπη στην διάρκεια του Μεσαίωνα και αποτελούν την βάση της αγροτικής
επανάστασης του Μεσαίωνα. Παρομοίως ο L. White (1962) στο Medieval Technology and Social
Change. Oxford: Oxford University Press και ο T.S. Reynolds (1983) στο Stronger than a Hundred
Men. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, σ. 47-48, αναφέρονται στον κεντρικό ρόλο του
υδροτροχού και του νερόμυλου στην ανάπτυξη των μεσαιωνικών κοινωνικο-οικονομικών
συστημάτων.

22
 Το φράγμα: Κατασκευάζεται σε μικρή συνήθως απόσταση από το εργαστήριο και
στο στενότερο σημείο της παροχής νερού (ποτάμι, ρέμα ή χείμαρρος). Με τον τρόπο
αυτό μεταφέρεται ελέγχεται η σταθερή παροχή νερού στο εργαστήριο.
Ο αύλακας προσαγωγής: Μεταφέρει το νερό από το φράγμα στο εργαστήριο.
Συνήθως έχει μήκος 500 -1000 μ. και είναι σκαμμένος στο έδαφος. Σπανιότερα
κατασκευάζεται με εγχόρηγο αργολιθοδομή.
Η υδατοδεξαμενή: Σ’ αυτήν
καταλήγει ο αύλακας προσαγωγής
και εκεί συγκεντρώνεται το νερό,
αυξάνοντας έτσι την δυναμική
ενέργεια του συστήματος.
Ο κεκλιμένος υδραγωγός:
Ενώνει την υδατοδεξαμενή με τον
υπόγειο χώρο του υδροτροχού.
Συνήθως έχει μεγαλύτερη διατομή
κοντά στην δεξαμενή ενώ η
απόληξή του μειώνεται και
καταλήγει σε στενό άνοιγμα, απ’
όπου το νερό εκτοξεύεται υπό
γωνία στον υδροτροχό.
O υδατόπυργος62: σε κάποιες
περιπτώσεις το σύστημα υδατοδε-
Εικόνα 15: Οριζόντιος υδρόμυλος όπου φαίνονται ο ξαμενή – κεκλιμένος υδραγωγός
αύλακας προσαγωγής, ο κεκλιμένος υδραγωγός, ο
αλεστικός μηχανισμός και ο αύλακας απαγωγής. αντικαθίσταται από τον υδατό-
πυργο. Πρόκειται για ισχυρή κατά-
σκευή από εγχόρηγο αργολιθοδομή συνήθως ορθογωνικής διατομής. Στο κατώτατο
άκρο της φέρει οπή απ’ όπου το νερό εκτοξεύεται πάνω στον οριζόντιο υδροτροχό.
Ο οριζόντιος υδροτροχός: Βρίσκεται τοποθετημένος μέσα στον υπόγειο χώρο του
εργαστηρίου και εδράζεται πάνω σε σταθερό οριζόντιο ξύλο. Ο κεντρικός του
άξονας διαπερνά την κάτω μυλόπετρα και με μεταλλική άρθρωση συνδέεται με την
άνω μυλόπετρα, την οποία και περιστρέφει, λειτουργώντας έτσι ως κινητήριος άξονας

62
Κατά τον R.J. Forbes η χρήση υδατόπυργων είναι μεταγενέστερη της πρώτης χρήσης του ελληνικού
μύλου, ο οποίος δούλευε μόνο με την ροή του νερού στα πρώτα χρόνια.

23
του συστήματος. Συχνά παράλληλα στον κινητήριο άξονα και σε μικρή απόσταση
από την περιφέρεια του υδροτροχού υπάρχει δεύτερος κατακόρυφος άξονας, ο οποίος
συνδέεται με το οριζόντιο ξύλο πάνω στο οποίο εδράζεται ο υδροτροχός και ο
κινητήριος άξονας και μπορεί να ανασηκώνει ελαφρά τον υδροτροχό,
ανασηκώνοντας παράλληλα και την άνω μυλόπετρα.

Εικόνα 16: Τα τμήματα του αλεστικού μηχανισμού οριζόντιου υδρόμυλου

Δοχείο τροφοδοσίας αλεστικού μηχανισμού: Πρόκειται για ξύλινη κολουροκωνική

κατασκευή, η οποία μηχανικά τροφοδοτεί με σταθερό τρόπο τον αλεστικό μηχανισμό
με καρπό.
Στους μύλους ελληνικού τύπου ο οριζόντιος υδροτροχός μπορεί να είναι
βυθισμένος στο νερό (σπανιότατη περίπτωση για τα ελληνικά δεδομένα, με βάση την
υπάρχουσα έρευνα) οπότε παράγει ενέργεια με την αρχή της αντίδρασης ή τμήμα των

24
πτερυγίων του υδροτροχού να δέχεται ριπή ύδατος οπότε παράγει ενέργεια λόγω
ώσης63, περίπτωση στην οποία εντάσσεται η πληθώρα των ελληνικών υδρόμυλων με
οριζόντιο υδροτροχό.

Τρόπος Λειτουργίας του Οριζόντιου Υδρόμυλου

Η λειτουργία του οριζόντιου υδρόμυλου είναι ιδιαίτερα απλή. Το νερό
εκτοξεύεται πάνω στα πτερύγια του υδροτροχού υπό γωνία και τον αναγκάζει να
κινείται περιστροφικά. Μαζί του κινείται και ο κεντρικός άξονας του υδροτροχού, ο
οποίος αποτελεί τον κινητήριο άξονα του αλεστικού μηχανισμού, ο οποίος καθώς
είναι σταθερά συνδεδεμένος με την άνω μυλόπετρα την περιστρέφει με την ίδια με
αυτόν ταχύτητα και συχνότητα, παράγοντας έτσι μικρό έργο64.
Η χρήση του οριζόντιου υδρόμυλου εντοπίζεται σε ορεινές περιοχές όπου
είναι διαθέσιμες μικρές ποσότητες νερού με μεγάλη ταχύτητα σε αντίθεση με το νερό
των πεδιάδων που είναι πολύ σε ποσότητα αλλά με μικρή ταχύτητα65. Η τεχνολογική
ευκολία κατασκευής τέτοιων μύλων και οι σχετικά μικρές γνώσεις που απαιτούνταν
από τους χρήστες-μυλωνάδες τόσο στην καθημερινή χρήση όσο και στην συντήρηση
τους, συντέλεσε στην ευρεία διάδοση και στην καθιέρωση τους σαν απαραίτητο
στοιχείο των μικρών αγροτικών κοινωνιών66.

Β.4.2. Ο κατακόρυφος υδρόμυλος (vertical watermill)

Ο κατακόρυφος υδρόμυλος είναι μια περισσότερο περίπλοκη αλεστική
επινόηση. Το τεχνικό σύστημα του κατακόρυφου υδρόμυλου προϋπέθετε την χρήση
γραναζιών τα οποία στην συγκεκριμένη χρονική περίοδο παρουσίαζαν
κατασκευαστικές ατέλειες εξαιτίας των χρησιμοποιούμενων υλικών και των ελλιπών

63
Βλ. στο T.S. Reynold (1983). Stronger than a Hundred Men – A History of the Vertical Water
Wheel. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, σ. 9-10.
64
Βλ. στο J. Vince (1993). Watermills and how they work. London: Sorbus, σ. 4-7, στο Σ. Νομικός
(1997). Η Υδροκίνηση στην προβιομηχανική Ελλάδα. Αθήνα: ΠΤΙ ΕΤΒΑ, σ. 23-31, και στο Χ.
Βαλλιάνος (1997). «Ο ελληνικός νερόμυλος –μια προηγμένη τεχνολογία από την αρχαιότητα». Αρχαία
Ελληνική Τεχνολογία. Θεσσαλονίκη: Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, σ. 479-485.
65
Για τις ανάγκες νερού των οριζόντιων σε σχέση με τους κατακόρυφους υδρόμυλους Βλ. σχ. στο O.
Wikander (2000) Handbook of Ancient Water Technology. Leiden: Brill σ. 375, στο D. Jones (1983).
“Watermills of South Wales – Interim Results from a partly – completed Survey”. Proceedings of the
First Mill Research Conference 1983. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα
http://www.btinternet.com/~breckels/mrg/proc1, και W.C. Finch (19761933). Watermills and Windmills.
Sheerness: Arthur Cassell Ltd, σ. 37-9.
66
Για την θέση του υδρόμυλου στην αγροτική οικονομία Βλ. σχ. στο Χ. Αγριαντώνη (1986). Οι
απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο-Εμπορική τράπεζα,
σ. 83 και C. Cipolla (1980). Before the Industrial Reτ.ution. New York: W.W. Norton & Co, σ. 97.

25
τεχνικών μεθόδων67. Αυτή θα μπορούσε να είναι μία από τις πιθανές παραμέτρους
της ερμηνείας για τη μικρή διάδοση αυτών των μύλων. Εδώ θα πρέπει να
υπογραμμισθεί ότι η οποιαδήποτε επιδιόρθωση αυτών των μύλων προϋποθέτει
υψηλότερες και πιο εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις, που δεν μπορούσαν συνήθως να
καλύψουν οι μυλωνάδες.
O κατακόρυφος υδρόμυλος αποτελείται από τα εξής μέρη:
Το φράγμα, ο αύλακας προσαγωγής και η υδατοδεξαμενή παραμένουν ίδια με
αυτά του οριζόντιου νερόμυλου. Διαφοροποιείται ως προς το είδος του υδροτροχού
και τον τρόπο μετάδοσης της περιστροφικής κίνησης του υδροτροχού στην άνω
μυλόπετρα.
Κατακόρυφος υδροτροχός: Πρόκειται για υδροτροχό συνήθως διπλάσιας και
πλέον διαμέτρου από τον οριζόντιο, ο οποίος τοποθετείται κατακόρυφος παράλληλα
σε μια εξωτερική πλευρά του κτηρίου. Ο οριζόντιος άξονας διαπερνά την εξωτερική
τοιχοποιία και καταλήγει σε οδοντωτό γρανάζι. Αυτό συμπλέκεται με μικρότερο
οριζόντιο οδοντωτό γρανάζι από το κέντρο του οποίου ξεκινά κατακόρυφος
κινητήριος άξονας που συνδέεται με την άνω μυλόπετρα. Ο κατακόρυφος υδροτροχός
ανάλογα με την ακτινική σχέση των δυο συμπλεκόμενων γραναζιών έχει την
δυνατότητα να περιστρέφει τις μυλόπετρες με πολλαπλάσιες στροφές από αυτές του
υδροτροχού.
Οι μύλοι με κατακόρυφο υδροτροχό ανάλογα με το είδος του υδροτροχού,
χωρίζονται σε τρεις υποκατηγορίες: στους μύλους που το νερό χτυπάει τον υδροτροχό
στο κάτω μέρος του και παράγει ενέργεια λόγω ώσης (γνωστός ως undershot water-
wheel)68, δηλαδή υδροτροχός υποκείμενης υδατόπτωσης, στους μύλους που το νερό
πέφτει από ψηλά πάνω στον υδροτροχό και παράγει ενέργεια με το βάρος του ή την
βαρύτητα, (γνωστός ως overshot water-wheel)69 ή υδροτροχός υπερκείμενης

67
Αν και προηγείται χρονικά ο μηχανισμός των Αντικυθήρων με τα εξαιρετικά από κατασκευαστικής
απόψεως γρανάζια του, η τεχνολογία των γραναζιών δεν είχε περάσει σε μια περισσότερη «μαζική»
χρήση. Βλ. στο D. De Solla Price, (19971974). Γρανάζια από τους Έλληνες. Θεσσαλονίκη: Τεχνικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης και στο J.V. Field – M. T. Wright (1985). Πρώιμα Γρανάζια. Λονδίνο:
Μουσείο Επιστημών.
68
Στην εργασία αυτή επιλέγεται να χρησιμοποιείται η ορολογία υδροτροχός υποκείμενης υδατόπτωσης
καθώς περιγράφει καλύτερα την ακριβή λειτουργία του undershot water-wheel. Ο υδροτροχός αυτός
λειτουργεί με γρήγορα ρεύματα νερού με σχετικά σταθερή παροχή, χωρίς να απαιτεί φράγμα νερού,
υδατοδεξαμενή και μυλαύλακα.
69
Η ελληνική ορολογία που υιοθετείται εδώ είναι υδροτροχός υπερκείμενης υδατόπτωσης. Το πρώτο
γνωστό παράδειγμα τέτοιου υδροτροχού είναι αυτός που βρέθηκε στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών
που χρονολογείται στα 470 μ.Χ.

26
υδατόπτωσης και τέλος ο υδροτροχός πρόσθιας υδατόπτωσης (γνωστός ως breast
wheel)70, ή, o οποίος παράγει ενέργεια λόγω αντίδρασης (δράση-αντίδραση).

Εικόνα 17: Τα τρία είδη κατακόρυφων υδροτροχών (προέλευση R.J. Forbes).

Τρόπος Λειτουργίας Κατακόρυφου Υδρόμυλου

Το νερό εκτοξεύεται στα πτερύγια του κατακόρυφου υδροτροχού ανάλογα με την
κατηγορία που αυτός ανήκει και κινείται περιστροφικά. Μαζί του κινείται και ο
κεντρικός άξονας του υδροτροχού, ο οποίος περιστρέφει το οδοντωτό γρανάζι στο
οποίο απολήγει Στην συνέχεια το γρανάζι αυτό συμπλέκεται με το οριζόντιο
μικρότερο οδοντωτό γρανάζι το οποίο περιστρέφει τον κινητήριο άξονα του
αλεστικού μηχανισμού περιστρέφοντας έτσι την άνω μυλόπετρα.

\ α β
Εικόνα 18: α) Κατακόρυφος υδροτροχός με γρανάζια και β) λεπτομέρεια γραναζιών κατακόρυφου
υδροτροχού (προέλευση T.S. Reynolds).

Β.4.3. Η καταγωγή του υδρόμυλου

Το πρόβλημα της καταγωγής του υδρόμυλου και του χρόνου και τόπου επινόησής
του αποτελούν ένα δισεπίλυτο ζήτημα. Τα ερωτηματικά και οι πιθανές ερμηνείες,
γίνονται περισσότερο περίπλοκες εάν προστεθεί και το ερώτημα της χρονικής σειράς,
ανάμεσα στον κατακόρυφο και στον οριζόντιο υδρόμυλο. Ακολουθεί μια
χρονολογική παρουσίαση των γνωστών μέχρι σήμερα γραπτών πηγών και

70
Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας χρησιμοποιείται ο όρος υδροτροχός πρόσθιας υδατόπτωσης.

27
αρχαιολογικών δεδομένων ώστε να παρουσιαστεί κατά το δυνατόν πλήρως ο
προβληματισμός γύρω από την καταγωγή του υδρόμυλου, τόσο του οριζόντιου όσο
και του κατακόρυφου.
Οι γραπτές πηγές που διαφωτίζουν το ζήτημα είναι σχετικά λίγες. Πρόκειται
κυρίως για ελληνιστικές και ρωμαϊκές γραπτές πηγές. Ο Βιτρούβιος ανάμεσα στο 25-
23 π.Χ. -στο έργο του Περί Αρχιτεκτονικής- περιγράφει τον υδρόμυλο με κατακόρυφη
φτερωτή71, με τον όρο υδραλέτη (hydraletae), μεταγενέστερη διόρθωση ή διασκευή
του όρου hydraulae, ο οποίος ωστόσο γίνεται αποδεκτός από το σύνολο των
μελετητών του Βιτρούβιου72.
Από το εδάφιο του χειρόγραφου που αναφέρεται στον υδρόμυλο λείπει ένα μικρό
τμήμα, ωστόσο καθίσταται σαφές ότι ο Βιτρούβιος περιγράφει ένα υδρόμυλο με
κατακόρυφο υδροτροχό και μάλιστα υποκείμενης υδατόπτωσης (undershot water-
wheel). Ο άξονας του υδροτροχού καταλήγει σε «οδοντωτό τύμπανο», το οποίο
συμπλέκεται με μικρότερο73 όμοιο τύμπανο, σε οριζόντια θέση, με το οποίο
περιστρέφονται οι μυλόπετρες74. Μερικοί μελετητές υποθέτουν ότι στο κομμάτι που
λείπει περιγράφονταν η προσθήκη ενός υδροκίνητου ζυμωτηρίου, κατ’ αναλογία των
ζωοκίνητων που συνηθίζονταν στα χρόνια του Αυγούστου75.
Την ίδια εποχή ο Στράβων στα Γεωγραφικά του αναφέρει την λειτουργία υδραλέτη
στο παλάτι του Μιθριδάτη VI (120-63 π.X.) στην Κάβειρα του Πόντου76. Το εδάφιο
είναι πολύ σύντομο και δεν αφήνει περιθώριο για σαφή προσδιορισμό του είδους του

71
Βλ. σχ. στο Μ. Βιτρούβιος, (1998) Περί Αρχιτεκτονικής τ. ΙΙ. Μετ. Π. Λέφας. Πλέθρον: Αθήνα, σ.
314-5.
72
Βλ. σχ. στο J. P. Oleson (1984). Greek and Roman Water-Lifting Devices: The History of a
Technology. Toronto: University of Toronto Press, σ. 119.
73
Στο τμήμα αυτό που αφορά το μέγεθος του γραναζιού στο κάτω μέρος του κατακόρυφου άξονα της
άνω μυλόπετρας, μελετητές του 18ου αιώνα προσθέσανε την λέξη μικρότερο (minus) ώστε η περιγραφή
του Βιτρούβιου να ταιριάζει στην αρχή της αύξησης της περιστροφής που εφαρμοζότανε την εποχή
εκείνη. Ωστόσο τα αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι ο βιτρουβιανός μύλος χρησιμοποιούσε
μεγαλύτερο οριζόντιο γρανάζι, το οποίο στην ουσία έστρεφε την μυλόπετρα με μικρότερη ταχύτητα
από αυτήν του υδροτροχού. Στις περισσότερες αναπαραστάσεις ο βιτρουβιανός μύλος εικονογραφείται
με μικρότερο οριζόντιο γρανάζι (βλ. J.P. Oleson (1984), ibid σχέδιο 35) ενώ μόλις τα τελευταία χρόνια
μετά τις εύστοχες παρατηρήσεις του L.A. Moritz και του T.S. Reynolds η εικονογράφηση του
βιτρουβιανού μύλου ακολουθεί πιστά το κείμενο του Βιτρούβιου [βλ. σχ. L.A. Moritz (1956) ibid, σ.
124-126, T.S. Reynolds (1983) σ. 15 και Π. Λέφας (1998) σ. 367].
74
Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. στα J.P. Oleson (1984) op. cit., J.G. Landels (19971978).
Engineering in the Ancient world. London: Constable, σ. 16-9, R.Bennett & J. Elton (1898) τ. II, ibid,
σ. 31-6 και Robert, Spain (1987). “The roman watermill in the Athenian Agora-a new view of the
evidence”. Hesperia, τ. 56, No 54 σ. 335-353.
75
Βλ. σχ. στο L.A. Moritz (1958) ibid, σ. 122 και O. Wikander (1981). “The use of Water-power in
Classical Antiquity”. Opuscula Romana 13 7, σ. 91-104.
76
Βλ. σχ. J. P. Oleson (1984) ibid σ. 102-3.

28
υδροτροχού. Έτσι κάποιοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι πρόκειται για κατακόρυφο
υδροτροχό77 ενώ άλλοι ότι πρόκειται για οριζόντιο78.
Η εφεύρεση του υδροτροχού δημιούργησε συναισθήματα ευγνωμοσύνης προς την
εφεύρεση και τον εφευρέτη της καθώς πήρε από του ώμους των ανθρώπων το βάρος
της δουλειάς που απαιτούνταν για την άλεση των σιτηρών79. Γύρω στο 5 π.Χ. ο
Αντίπατρος ο Θεσσαλονικεύς καταγράφει την χρήση του υδρόμυλου, σε επίγραμμα
του80. Με βάση το κείμενο πολλοί μελετητές της αρχαίας τεχνολογίας θεωρούν ότι ο
Αντίπατρος αναφέρεται σε ένα κατακόρυφο υδροτροχό υπερκείμενης υδατόπτωσης81
(overshot water-wheel) καθώς μιλάει για «… νερό που πέφτει με ορμή πάνω στην
άκρη του τροχού…». Την ίδια ίσως περιγραφή θα έκανε ένας ποιητής και για ένα
οριζόντιο υδροτροχό82.
Ο Πλίνιος στα 60-79 μ.Χ. αναφέρεται στην χρήση υδροτροχών για την άλεση των
σιτηρών83. O συγγραφέας αναφέρει την χρήση των υδροτροχών σαν εναλλακτική
μιας πολύ πρωτόγονης μεθόδου, του κοπανίσματος, χωρίς όμως να μας δίνει
περαιτέρω στοιχεία για την ευρύτητα διάδοσης του υδρόμυλου. Επίσης μερικοί
μελετητές84 θέτουν το ερώτημα μήπως η αναφορά του Πλίνιου στην άλεση
περιγράφει τρεις διαφορετικούς μηχανισμούς, δηλαδή τον κόπανο (γουδί), τον
υδρόμυλο και τον χειρόμυλο στο τέλος, καθώς η σύνταξη του λατινικού κειμένου,
βοηθάει σε μια τέτοια ερμηνεία. Γενικότερα η φρασεολογία του Πλίνιου δεν δίνει

77
M. Bloch (1969). “The Advent and Triumph of the Water-Mill” in J. E. Anderson ed. Land and Work
in Medieval Europe. Selected papers by M. Bloch. New York, σ. 136-68.
78
C.E. Curwen (1944) “The Problems of Early Watermills”. Antiquity. Cloucester., σ. 134 και R.,
Bennett & J. Elton (1898) τ. II, σ. 7-8.
79
Βλ. σχ. στο W.J. Humphrey, P.J. Oleson και A.N. Sherwood (1998). Greek and Roman Technology:
a sourcebook. London: Routledge, σ. 23-75.
80

Σταματήστε να γυρίζετε τον χειρόμυλο, γυναίκες που αλέθετε το σιτάρι

Κοιμηθείτε μέχρι αργά, ακόμη κι αν το λάλημα των πετεινών αναγγέλλει την αυγή
Γιατί η Δήμητρα ανέθεσε στις Νύμφες τους κόπους των χεριών σας
Κι αυτές πέφτοντας με ορμή πάνω στην άκρη του τροχού περιστρέφουν τον άξονα
Που με τις στριφτές ακτίνες του, γυρίζει τις βαριές, κοίλες μυλόπετρες των Νισυρίων
Δοκιμάζουμε πάλι την αρχαία ζωή, αν γνωρίζουμε χωρίς κόπο να γευόμαστε
τους καρπούς της Δήμητρας.
Anthologia Grecae IX 418 (ed. Gow and Page, Cambridge, 1968, i 62) όπως παρατίθεται στον J.P.
Oleson 1984, σ. 26.
81
G.J. Landels (19971978), σ. 17.
82
Την άποψη αυτή υποστηρίζουν οι R. Bennett & J. Elton (1898) τ. II, σ. 6-7, οι οποίοι εντάσσονται
στην ομάδα των ερευνητών που θεωρούν όλους τους ελληνικούς μύλους εξ ορισμού και ελληνικού
τύπου με οριζόντιο υδροτροχό.
83
Στην Φυσική Ιστορία του ο Πλίνιος αναφέρει «…. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ιταλίας χρησιμοποιούν
έναν απλό κόπανο, τροχούς που τους γυρνάει το νερό καθώς και τον μύλο επίσης.» Βλ. σχ. Pliny the
elder, Naturalis historia, XVIII, 23, 97 (ed L. Jan & C. Mayhoff, Leipzig 1892, iii 169) όπως
παρατίθεται στον J.P. Oleson 1984, σ. 86-7.
84
Βλ. σχ. J. P. Oleson (1984) ibid, σ. 86.

29
σαφή στοιχεία για την ταύτιση του μύλου, αν δηλαδή πρόκειται για μύλο με
κατακόρυφο ή οριζόντιο υδροτροχό. Ο Μ. Bloch85, θεωρεί ότι αναφέρεται σε
κατακόρυφο υδροτροχό, ενώ οι Bennett & Elton86 πιστεύουν ότι πρόκειται για ένα
υδρόμυλο με οριζόντιο υδροτροχό. Άποψη που μοιάζει να συμμερίζεται και ο R.J.
Forbes87, ενώ ο L.A. Moritz88, αποφεύγει να τοποθετηθεί χαρακτηρίζοντας το κείμενο
δυσερμήνευτο.
Στα 301 μ.Χ. ο Διοκλητιανός δίνει ένα κατάλογο τιμών για διάφορα είδη
αλεστικών μηχανισμών89. Έτσι μαθαίνουμε ότι την εποχή εκείνη ένας αλογόμυλος
στοίχιζε 1.500 δηνάρια, ένας γαϊδουρόμυλος 1.250 δηνάρια, ένας υδρόμυλος 2.000
δηνάρια και ένας χειρόμυλος 250 δηνάρια90. Κατά τον O. Wikander91 η τιμή του
υδρόμυλου που είναι σχεδόν διπλάσια από ένα γαϊδουρόμυλο, υποδεικνύει ένα
υδρόμυλο με κατακόρυφη φτερωτή, καθώς ο εξοπλισμός ενός οριζόντιου υδρόμυλου
είναι κατά πολύ φτηνότερος από ένα ζωόμυλο, μια και δεν απαιτούνται καθόλου
γρανάζια για την λειτουργία του.
Περίπου στα 371, ο Αυσώνιος92 αναφέρεται στα δυο ποτάμια που ενώνονται στον
Moselle, τον Kyll και τον Ruwar. Για τον Kyll, λέει ότι είναι διάσημος για τα
εξαιρετικά του ψάρια ενώ ο Ruwar, με τα νερά του στρέφει γρήγορα τις μυλόπετρες
και τα υδροπρίονα με τα οποία κόβουν τις τοπικές πέτρες. Οι περισσότεροι
μελετητές93 συμφωνούν ότι πρόκειται για μια μεταγενέστερη προσθήκη στο έργο του
Αυσώνιου, ίσως του 10ου ή 11ου αιώνα, καθώς η τεχνολογία που απαιτούνταν για την
μετατροπή της περιστροφικής κίνησης σε παλινδρομική, (τεχνογνωσία απαραίτητη
για την λειτουργία του υδροπρίονου) δεν ήταν γνωστή την εποχή του συγγραφέα. Ο
Πλίνιος στο έργο του Φυσική Ιστορία (60-79 μ.Χ.), αναφέρεται στον ποταμό Ruwar,
και σε ένα είδος σαπουνόπετρας της περιοχής που την κόβουν με πριόνια όπως αυτά
που κόβουν το ξύλο και η οποία χρησιμοποιείται στην κατασκευή των κτηρίων σε
θέση κεραμιδιών94 ή πλακιδίων. Ωστόσο παραμένει δεδομένη η αναφορά των

85
Βλ. σχ. Μ. Bloch (1969) ibid σ. 137
86
Βλ. σχ. R. Bennett & J. Elton (1898) II ibid σ. 2
87
Βλ. σχ. R. J. Forbes (1956) ibid, σ. 594
88
Βλ. σχ. L.A. Moritz (1958) ibid, σ. 135-6
89
Στο έργο του Edictum de pretiis, XV 56a – 59, όπως παρατίθεται στον J.P.Oleson 1984, σ. 42-3.
90
Βλ. σχ. στον J.P. Oleson (1984), σ. 42 και στον T.S. Reynolds (1983) σ. 30.
91
Βλ. σχ. στον O. Wikander (1980). Vattenmοllor och Mollare I det Romerska Riket. Lund, όπως
παρατίθεται στο J.P. Oleson (1984), ibid, σ. 42-3.
92
Στο έργο του Mosella VV, σ. 359-64 όπως παρατίθεται στον J.P. Oleson (1984), ibid, σ. 32-3.
93
Βλ. σχ. στους J.G. Landels (19971978) ibid σ. 25, O. Wikander (1981) ibid σ. 91-104
94
Βλ. σχ. Pliny the elder, Naturalis historia, XΧΧVI, 159 (ed L. Jan, - C. Mayhoff, Leipzig 1892, iii
169) όπως παρατίθεται στο J.P. Oleson 1984, σ. 32.

30
υδρόμυλων από τον Αυσώνιο. Μάλιστα ο J.P. Oleson, θεωρεί ότι σε ένα τόσο
βιομηχανικό τοπίο μάλλον η αναφορά του Αυσωνίου σε υδρόμυλο υποδηλώνει την
χρήση υδρόμυλων με κατακόρυφο υδροτροχό95. Καθώς η υπόθεσή του δεν βασίζεται
σε κάποιο πραγματικό στοιχείο καταλήγει να αποτελεί απλή εικασία.
Στην επιτάφια στήλη του Ευχρόμειου96 τον 4ο-5ο αιώνα. αναγράφεται: «μημόριον
διαφέρον / Ευχρωμείου του και / Λεοντείου μανγα / ναρείου υδραλέτα». Ο όρος
υδραλέτης πρωτοεμφανίζεται στον Στράβωνα97 ενώ ο όρος μανγανάρειος98 αποδίδεται
σε μηχανικούς και υποδεικνύει κάποιον που ασχολείται με την κατασκευή μαγγάνων
δηλαδή «έξυπνων μηχανισμών». Έτσι ο Ευχρόμειος ήταν ίσως ο πρώτος μηχανικός,
σχεδιαστής και κατασκευαστής υδρόμυλων99 που έμεινε στην ιστορία της
τεχνολογίας. Τέλος στον 6ο μεταχριστιανικό αιώνα στο Λεξικό του Ησύχιου100,
αναφέρονται οι υδρόμυλοι με την ερμηνεία υδραλετία από ύδατος.
Σε παπυρολογικά κείμενα απαντώνται πολύ συχνά αναφορές σε διάφορα
μηχανήματα και όργανα άντλησης. Ωστόσο υπάρχει μία και μοναδική αναφορά σε
υδρόμυλο, η οποία χρονολογείται στον 5ο αιώνα101.
Κατά τον 10ο αιώνα, την εποχή ανάπτυξης των μεγάλων πόλεων του Ισλάμ, ο
χειρόμυλος εκτοπίστηκε από τον υδρόμυλο. Ο τελευταίος χρησιμοποιούνταν πια από
όλους τους μικρούς οικισμούς και τις μεγάλες πόλεις. Μάλιστα αναφέρεται ένας
μύλος στην Βαγδάτη με 100 μυλόπετρες102.
Όλες οι παραπάνω αναφορές αν και μας δίνουν την εικόνα της χρονικής
εμφάνισης του υδρόμυλου δεν βοηθούν στον προσδιορισμό της προέλευσής του. Τα
δυο κύρια τεχνικά στοιχεία που απαιτούνται για την λειτουργία του υδρόμυλου και
μπορούν να διαφωτίσουν την εξελικτική του πορεία είναι τα εξής: η περιστροφική
κίνηση των μυλόπετρων και η χρήση υδροτροχού –οριζόντιου ή κατακόρυφου- για να

95
Βλ. σχ. στο J. P. Oleson (1984), ibid σ. 33.
96
Βλ. σχ. στο W. H. Buckler - D. M. Robinson (1932). Sardis VII.1: Greek and Latin Inscriptions.
Leiden σ. 138-9, όπως παρατίθεται στον J. P., Oleson (1984), ibid σ. 45.
97
Ο Στράβωνας χρησιμοποίησε τον όρο για τον υδρόμυλο που είχε στο παλάτι του ο Μιθριδάτης, στην
Κάβειρα του Πόντου. Εδώ θα είχε ενδιαφέρον να σημειώσουμε την ποντιακή λέξη χαμαλέτης που
χρησιμοποιείται έως και στις μέρες μας για τον υδρόμυλο. Όπως βλέπουμε το δεύτερο συνθετικό και
των δυο λέξεων προέρχεται από το ρήμα αλέθω.
98
Ο όρος εμφανίζεται στον Pappus, Collectio VIII 2.
99
Βλ. σχ. στο C. Foss (1976). Byzantine and Turkish Sardis. Cambridge, σ. 16-18 και 110.
100
Σχ. με την αναφορά του Ησύχιου βλ. στο J. P. Oleson (1984), ibid σ. 53-4.
101
Πρόκειται για τον πάπυρο SB 9137, όπου καταγράφεται η λέξη υρο/[λ]ετια, η οποία κατά τους
μελετητές ταυτίζεται με την λέξη υδρολετία, δηλαδή υδρόμυλος. Στην Αίγυπτο οι αλευρόμυλοι ήταν
κυρίως ζωόμυλοι. Βλ. σχ. στο J. P., Oleson (1984) ibid , σ. 140, 169.
102
Βλ. σχ. στο Α.Y. al Hassan– D. R., Hill (1986). Islamic Technology - An illustrated history.
Cambridge: Cambridge University Press, σ. 214.

31
επιτευχθεί αυτή η περιστροφική κίνηση. Όπως είδαμε το ζήτημα του περιστροφικού
χειρόμυλου –πρόδρομου του νερόμυλου- αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο από
κάθε μελετητή ως προς την καταγωγή του. Ως χρονική στιγμή εμφάνισής του ωστόσο
μοιάζει όλοι να συμφωνούν στην περίοδο 4ου - 3ου π.Χ. αιώνα. Αντίστοιχα το θέμα
της ανάπτυξης και της εξέλιξης των υδροτροχών αποτελεί μεγάλο θέμα συζήτησης
και αντιμετωπίζεται διαφορετικά από κάθε μελετητή.
Οι πρώτοι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το θέμα έπεσαν στην παγίδα της
μοναδικής εξελικτικής διαδρομής. Έτσι καθώς ο υδρόμυλος με οριζόντιο υδροτροχό
αποτελεί μια πρωτόγονη τεχνικά κατασκευή σε σχέση με τον υδρόμυλο με
κατακόρυφο (υδροτροχό), θεώρησαν ότι ο οριζόντιος υδρόμυλος προηγείται του
κατακόρυφου103 και αποτελεί εξέλιξη του περιστροφικού χειρόμυλου. Κατά τους
μελετητές αυτούς οι αναφορές του Στράβωνα και του Αντίπατρου αφορούν
οριζόντιους υδρόμυλους ενώ ο Βιτρουβιανός μύλος με κατακόρυφο υδροτροχό
αποτελεί απόγονο του οριζόντιου υδρόμυλου. Αντιπαρατιθέμενος ο L. A. Moritz,
θεωρεί ότι ο οριζόντιος υδρόμυλος αποτελεί μια απλοϊκή προσαρμογή του
περισσότερου περίπλοκου κατακόρυφου υδρόμυλου με σκοπό την οικιακή χρήση.

Στην ίδια λογική αναπτύσσεται και η θεωρία του J. Troup104, ο οποίος

παρατήρησε αγρότες στην Ιαπωνία να προσπαθούν να προσαρμόσουν και δεύτερο
κοχλιόσχημο πτερύγιο στον υδραυλικό μοχλό με στόχο να μετατρέψουν την
παλινδρομική κίνηση σε περιστροφική. Στην συνέχεια παρατήρησε προσθήκη μέχρι
6-8 αντίστοιχων πτερυγίων σε υδραυλικούς μοχλούς. Έτσι προχώρησε στην
διατύπωση της άποψης για την καταγωγή του κατακόρυφου υδροτροχού από τον
υδραυλικό μοχλό.
Μάλιστα θεώρησε ότι ο κατακόρυφος υδροτροχός υπερκείμενης υδατόπτωσης
(overshot water-wheel) προέρχεται από τον υδραυλικό μοχλό ενώ ο κατακόρυφος
υδροτροχός υποκείμενης υδατόπτωσης (undershot water-wheel) από τον τροχό
ανύψωσης νερού (noria ή saqiya – pot wheel). Στην άποψη αυτή αντιτάχθηκε ο J.
Needham105, ο οποίος θεωρεί ότι οι μηχανισμοί, που ο Troup παρατήρησε κατά τον

103
Στην περίπτωση αυτή ανήκουν οι R.Bennett & J. Elton (1898), C. Curwen (1944) και R. J. Forbes
(1956).
104
Βλ. σχ. στο J. Troup (1894). “On a possible origin of the Waterwheel”. Asiatic Society of Japan.
Transactions, 1st ser. 22, σ. 109-14.
105
Βλ. σχ. στο J. Needham (1965). Science and Civilizationin China. Τ. 4. Cambridge: Cambridge
University Press, σ. 406

32
19ο αιώνα στην Ιαπωνία, αποτελούν μάλλον παραλλαγές - τροποποιήσεις της αρχικής
ιδέας του κατακόρυφου υδροτροχού παρά το αντίστροφο.

α β γ δ

Εικόνα 19: α) Υδραυλικός μοχλός με ένα κοχλιόσχημο πτερύγιο, β) υδραυλικός μοχλός με δύο
κοχλιόσχημα πτερύγια, γ) υδραυλικός μοχλός με έξι κοχλιόσχημα πτερύγια και δ) νόρια – τροχός
ανύψωσης νερού (προέλευση J. Troup)
Αντ’ αυτού ο J. Needham106 θεωρεί ότι ο τροχός ανύψωσης νερού (noria)
εφευρέθηκε στην Ινδία, γύρω στον 5ο π.Χ. αιώνα107. Από εκεί διαδόθηκε στη Δύση
όπου φτάνοντας τον 1ο π.Χ. αιώνα αποτελούσε πλέον μια οικεία εικόνα108 ενώ στην
Κίνα εξαπλώθηκε στο τέλος του 2ου μεταχριστιανικού αιώνα.
109
Ο J. P. Oleson υποστηρίζει ότι όλοι οι μηχανισμοί ανύψωσης νερού που
απαντώνται στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο ξεκίνησαν από την Αίγυπτο και
ειδικότερα από την ερευνητική δουλειά στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας. Έτσι θεωρεί
ως πρόγονο του κατακόρυφου βιτρουβιανού υδρόμυλου τον τροχό ανύψωσης (noria)
και την εκτεταμένη έρευνα για τα γρανάζια που διεξάγονταν στο πειραματικό
περιβάλλον του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. Επιπροσθέτως ο Πλίνιος, ένας από τους
πιο πρώτους συγγραφείς που ασχολήθηκε με την προέλευση διαφόρων εφευρέσεων,
αναφέρεται στον Κτησίβιο, ο οποίος ανακάλυψε τον τροχό που σφυρίζει110 χωρίς
όμως να κάνει καμία νύξη για την προέλευση του υδρόμυλου, ενός μηχανισμού με

106
Ibid, σ. 563-82. O J. Needham, ερμηνεύει κάποιες ινδικές λέξεις που περιγράφουν κάποιου είδους
αντλητικό μηχανισμό ως υδροτροχό ανύψωσης.
107
Την άποψή του δεν συμμερίζονται άλλοι ερευνητές. Ιδιαίτερα ο T. Schiøler (1973). Roman and
Islamic Water Lifting Wheels. Odense, Denmark, σ. 88-89. πιστεύει ότι η περιγραφή του ινδικού
κειμένου αφορά σε μια ανυψωτική μηχανή χειροκίνητη ή με χρήση ανθρωπόμυλου ως κινητήρια
δύναμη.
108
Η συχνή παρουσία των υδροτροχών ανύψωσης νερού κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα αποδεικνύεται από το
στίχο του Λουκρήτιου (De rerum natura v 516, ed J. Martin, Leipzig, 1963, σ. 193) «… καθώς
βλέπουμε ποτάμια να γυρίζουν τροχούς με τα κουτάλια τους…», παρομοιάζοντας την κίνηση του
υδροτροχού με την κίνηση των ουράνιων ανέμων που στροβιλίζουν τα αστέρια. Είναι ενδιαφέρον να
σημειωθεί ότι την ίδια παρομοίωση χρησιμοποίησε ο κινέζος φιλόσοφος Chu His (1170 μ.Χ.) για να
περιγράψει την κίνηση του σύμπαντος (Βλ. σχ. J. Needham (1965), σ. 359).
109
Βλ. σχ. στο J.P. Oleson (1984), ibid, σ. 386.
110
Μια από τις πρωϊμότερες εφαρμογές του υδροτροχού ήταν ο υδροτροχός που σφυρίζει (whistling
wheel). Επρόκειτο για μηχανισμό με μόνο σκοπό την τεκμηρίωση επιστημονικών αρχών και την
αναψυχή, ο οποίος κατασκευάστηκε προς χάρη του Πτολεμαίου βασιλέα και χορηγού της έρευνας. Βλ.

33
σαφέστατα πιο χρήσιμου και ίσως πιο διαδεδομένου από τον πρώτο. Στηριζόμενοι
στο έργο του Πλίνιου σύγχρονοι ιστορικοί όπως οι W. J. Humphrey και A. N.
Sherwood111 (1998), συνδέουν την εφεύρεση του κατακόρυφου υδροτροχού με την
σχολή της Αλεξάνδρειας και ειδικότερα με τον Κτησίβιο (270 π.Χ.). Η παρουσία του
έργου του Κτησίβιου μέσα στο έργο του Φίλωνα του Βυζαντίου είναι βεβαιωμένη και
έτσι καθώς οι πρώτες αναφορές προέρχονται από αυτόν σε συνδυασμό με την
διατυπωμένη άποψη του Βιτρούβιου ότι ο μηχανισμός προέρχεται από την σχολή της
Αλεξάνδρειας τους βοηθάνε να τεκμηριώσουν την άποψη τους112. Ο Steensberg113
στην Δανία θεωρεί ότι η εμφάνιση των υδρόμυλων συμπίπτει με την γέννηση του
Χριστού. Η χρήση του ελληνικού τύπου υδρόμυλου στην χώρα του επιβίωσε μέχρι
πρόσφατα και κάλυπτε σε κάθε περίπτωση μικρής κλίμακας ανάγκες.
Η ερμηνεία της προέλευσης του υδρόμυλου αποτελεί ένα συνεχιζόμενο πεδίο
ανάπτυξης θεωριών. Η μέχρι σήμερα αρχαιολογική έρευνα δεν έχει δώσει ισχυρά
τεκμήρια για την προέλευση των υδρόμυλων.

Ο παλιότερος γνωστός υδρόμυλος με οριζόντιο υδροτροχό εντοπίστηκε στην

περιοχή Chemtou, στην Τυνησία και χρονολογείται στα τέλη του 3ου με αρχές 4ου
μ.Χ. αιώνα. Πρόκειται για τρεις οριζόντιους υδροτροχούς τοποθετημένους σε σειρά
στo βόρειο αντέρεισμα της ρωμαϊκής γέφυρας στο ΝΔ άκρο της πόλης.
Ο υδρόμυλος κατασκευάστηκε ένα αιώνα μετά την κατασκευή της γέφυρας ως
μόνη λύση στο πρόβλημα της ανεπαρκούς παροχής για την λειτουργία κατακόρυφου
υδροτροχού. Παραδίπλα από την γέφυρα δημιουργήθηκε λιθόκτιστη δεξαμενή
συλλογής νερού η οποία μπορούσε να παρέχει ικανοποιητικό νερό σε τρεις
υδατόπυργους που ενσωμάτωναν αντίστοιχους κεκλιμένους υδραγωγούς σχήματος
ανεστραμμένου κώνου114. Βορειότερα στην πόλη Testour εντοπίστηκε άλλος ένας
υδρόμυλο, σύγχρονος αυτών της Chemtou. Η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στο γεγονός

σχ. στο J.P. Oleson (1984), ibid, σχέδιο 17 & 18. Από τον 3ο π.Χ. αιώνα ο υδροτροχός
χρησιμοποιήθηκε για άρδευση καλλιεργήσιμων εκτάσεων.
111
Βλ. σχ. στο W.J. Humphrey et al (1998) Greek and Roman Technology: a sourcebook. London:
Routledge, σ. 31-4 και στο J.P. Oleson (1984), ibid,σ. 386-392.
112
W.J., Humphrey et al (1998), Ibid, σ. 29.
113
Βλ. σχ. στο A. Steensberg, (1952). Farms and Water mills in Denmark through 2000 years.
Copenhagen.
114
Βλ. στο J. & G. Röder, (1993). “VII. Die Antike turbinenmühle in Chemtou„ Simitthus Bd. (1993).
Die Steinbrüche und die antike Stadt, Mainz, σ. 95 – 102.

34
ότι αποτελούν την πρώτη γνωστή υδροτουρμπίνα115 καθώς ο υδροτροχός στρέφεται
μέσα σε ένα πηγάδι γεμάτο με νερό116.
Στην Παλαιστίνη εντοπίστηκαν υδρόμυλοι της ίδιας τυπολογίας –οριζόντιες
υδροτουρμπίνες παραπλεύρως του φράγματος στον ποταμό Crocodilion. Πρόκειται
για δυο κυλινδρικά πηγάδια, μέσα στα οποία περιστρέφονταν οι οριζόντιοι
υδροτροχοί. Οι μύλοι χρονολογούνται στα 345/380 μ.Χ. Η έρευνα απέδειξε ότι οι
υδατόπυργοι έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί ξανά μεταγενέστερα, πριν από περίπου 200
χρόνια117. Αντίστοιχοι υδρόμυλοι σώζονται μέχρι σήμερα στην περιοχή της
Γαλιλαίας118.

α β

Εικόνα 20: α) Αξονομετρική αναπαράσταση ρωμαϊκού υδρόμυλου στην πόλη Chemtou, στην δυτική
Τυνησία (προέλευση J. & G. Röder) και β) Αξονομετρική αναπαράσταση των τριών υδροτουρμπίνων
(προέλευση F. Racob).
Όλοι οι γνωστοί πρώιμοι οριζόντιοι υδρόμυλοι της αρχαιότητας λειτουργούσαν
με υδατόπυργο. Ωστόσο τα παραδείγματα σωζόμενων υδρόμυλων με κατακόρυφο
υδροτροχό είναι πολυπληθέστερα από αυτά με οριζόντιο. Ο συνηθέστερος τύπος
κατακόρυφου υδροτροχού ήταν ο κατακόρυφος υδροτροχός υποκείμενης
υδατόπτωσης (undershot waterwheel). Τα γνωστά παραδείγματα ανέρχονται σε
δεκαέξι119. Ο παλιότεροι γνωστοί υδρόμυλοι με κατακόρυφο υδροτροχό υποκείμενης
υδατόπτωσης έχουν εντοπιστεί στην περιοχή S. Giovanni di Ruoti στην νότια

115
Βλ. σχ. στο F. Rakob (1993). “Der Neufund einer röemischen Turbinenmühle in Tunesien“, Antike
Welt, 24, 4, σ. 286-7.
116
Στην διάρκεια της έρευνας στην Μακεδονία, εντοπίστηκε ένας υδατόπυργος στο Αχλαδοχώρι
Σερρών, ο οποίος, σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες του Γραμματέα της Κοινότητας, στην
διάρκεια της Κατοχής αν και είχε προ πολλού καταστραφεί το κτήριο του μύλου χρησιμοποιήθηκε για
την άλεση δημητριακών.
117
Βλ. σχ. στο Τ. Schiøler (1989). “The watermills at the Crocodilion River: A turbine mill dated to
345-380 A.D. ” στο Palestine Exploration Fund Quarterly, 121, σ. 133-43 και στο J.P. Oleson (1984).
“A Roman Water Mill on the Crocodilion River near Caesarea”. Zeitschrift des Deutschen Palästina-
Vereins 100, σ. 137 – 152.
118
Βλ. σχ. Στο J. Schaalje (2002). “Bread Mills in the Lower Galilee”. Jewish Magazine Τ.53,
διαθέσιμο στην ιστοσ.ίδα http://www.jewishmag.com/53mag/breadmills/breadmills/htm

35
Ιταλία120 και στην περιοχή Avenches της Ελβετίας121. Ο πρώτος χρονολογείται στις
αρχές του 1ου μ.Χ. αιώνα ενώ ο υδρόμυλος της Ελβετίας χρονολογείται στα 57/8 μ.Χ.
Τα παλιότερα παραδείγματα υδρόμυλων υπερκείμενης υδατόπτωσης (overshot
waterwheel), χρονολογούνται ένα αιώνα αργότερα, με κυρίαρχο το συγκρότημα του
Barbegal122, στην περιοχή Provence, στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. Το υδρομυλικό
συγκρότημα κοντά στην Arles, αποτελείται από δύο ομάδες οκτώ υδρόμυλων,
εγκατεστημένων σε επικλινή θέση, παραπλεύρως του υδραγωγείου του Saint Remy
(63-12 π.X.)123, από το οποίο τροφοδοτείται με νερό, και στο προοπτικό124. Οι τροχοί
υπερκείμενης υδατόπτωσης (overshot water-wheel) είχαν διάμετρο 220 εκ. και
πλάτος 70 εκ.. Ξύλινα γρανάζια προσαρμόζονταν με μόλυβδο στον μεταλλικό άξονα
και ήταν τοποθετημένα σε υπόγειο χώρο κάτω από τις μυλόπετρες. Κάθε τροχός
κινούσε ένα ζευγάρι μυλόπετρες125.

β γ
α

Εικόνα 21: α) Αξονομετρική απεικόνιση ευρημάτων στον ποταμό Crocodilion, στην Παλαιστίνη
β) Αξονομετρική αναπαράσταση της δεύτερης χρήσης των υδατόπυργων και γ) Γραφική
αποκατάσταση τρόπου λειτουργίας κατά την ρωμαϊκή εποχή (προέλευση J. & G. Röder).

Στο τρίτο αιώνα χρονολογούνται οι υδρόμυλοι των λουτρών του Καρακάλλα στην
Ρώμη126. Πρόκειται για δυο υδρόμυλους με δυο κατακόρυφους υδροτροχούς
υπερκείμενης υδατόπτωσης, οι οποίοι εντάχθηκαν στον περίβολο του συγκροτήματος
αργότερα όταν τα λουτρά είχαν χάσει πια την αρχική τους λάμψη127.

119
Βλ. σχ. στο O. Wikander (2000), ibid, σ. 373.
120
Βλ. σχ. στο A.M. Small - R.J. Buck, (1994). The Excavations of San Giovanni di Ruoti, τ. I. The
villas and their environment. Toronto, σ. 47-9.
121
Βλ. σχ. στο D. Castella (1994). Le moulin hydraulique Gallo-Romain d' Avenches "En Chaplix".
Cahiers d'archéologie romande 62, Lausanne σ. 63-71.
122
Για το συγκρότημα του Barbegal, βλ. στο F. Benoit (1940) και στο Ph.Leveau (1996) και (2004).
123
Βλ. σχ. F., Benoit (1940). “L’ usine de meunerie hydraulique de Barbegal (Arles)”. Revue
Archaeologique, 6th ser. 15 , σ. 19-80.
124
Η χαρακτηριστική προοπτική γραφική αναπαράσταση του συγκροτήματος έχει αποδειχθεί ότι δίνει
ψευδή εικόνα καθώς απεικονίζεται λάθος η κλίση της πλαγιάς, βλ. σχ. Ρ. Roos (1986), σ. 327-333.
125
Για τα μετρικά στοιχεία των υδρόμυλων του Barbegal βλ. σχ. στο O. Wikander (2000) σ. 389 και
R.J. Forbes (1956), σ. 598-99.
126
R.J. Forbes (1956) ibid σ. 599.
127
Bλ. σχ. στο T. Schiøler & O. Wikander 1983, σ. 53, 62-3

36
 Στον 2ο μ.Χ. αιώνα τοποθετούνται οι υδρόμυλοι του Martres-de-Veyre στο Puy-
de-Dome128, οι οποίοι διέθεταν κατακόρυφο υδροτροχό πρόσθιας υδατόπτωσης
(breast shot wheel). Στην ίδια εποχή ανήκουν και οι υδρόμυλοι του Losnich στον
ποταμό Moselle129 αν και η τεκμηρίωσή τους δεν θεωρείται τόσο ισχυρή όσο αυτή
του Martres-de-Veyre.

α β

Εικόνα 22: α) Αξονομετρική απεικόνιση συγκροτήματος Barbegal στην Arles. Το υδραγωγείο

διακρίνεται επάνω αριστερά (προέλευση F.Benoit) και β) Αξονομετρική αναπαράσταση του διπλού
υδρόμυλου στο συγκρότημα των λουτρών του Καρακάλλα στην Ρώμη (προέλευση O.Wikander).

Η έρευνα για τους αρχαίους υδρόμυλους βρίσκεται σε εξέλιξη τα τελευταία

χρόνια, με αποτέλεσμα να αυξάνονται συνεχώς τα τεκμηριωμένα στοιχεία για τους
πρώιμους υδρόμυλους. Η γενικά μέχρι πρόσφατα αποδεκτή άποψη ότι στην αρχαία
εποχή δεν υπήρξε εξάπλωση του υδρόμυλου, μοιάζει ως ένα βαθμό να καταρρίπτεται,
καθώς τα ευρήματα αυξάνονται.
Η καταγωγή του υδρόμυλου από το χώρο της επιστημονικής έρευνας του
Μουσείου της Αλεξάνδρειας αποτελεί γεγονός αναμφισβήτητο για κάποιους
επιστήμονες130. Σύμφωνα με αυτούς και με τα δεδομένα ευρήματα η εξάπλωσή του
θα πρέπει να ακολούθησε πορεία βορειανατολική, να εξαπλώθηκε στην περιοχή της
Μικράς Ασίας, στον Πόντο, την Ελλάδα, την Ιταλία, την Ισπανία και την Βόρειο
Αφρική και στην συνέχεια να προχώρησε βορειότερα στη Δύση. Ωστόσο υπάρχει και
η θεωρία, που έχει επιβεβαιωθεί από διάφορες άλλες εφευρέσεις, της παράλληλης
εμφάνισης ενός μηχανισμού σε διαφορετικούς τόπους. Θα μπορούσε λοιπόν να
υποτεθεί ότι ο υδρόμυλος εμφανίστηκε παράλληλα σε δυο τουλάχιστον σημεία της
μεσογείου ανατολικά και δυτικά. Η συζήτηση βρίσκεται σε εξέλιξη και ο εντοπισμός
νέων θέσεων ίσως διαλευκάνει τον σχετικό προβληματισμό.

128
Βλ. σχ. στο A.M. Romeuf (1986). "Les Martyres-de-Veyre,". C. Bemont - J.P. Jacob eds, Le terre
sigillee gallo- romaine. Paris, σ. 145-152, όπως παρατίθεται στο O. Wikander (2000), σ. 375.
129
Βλ. στο Ο. Wikander (2000), σ. 374-376.
130
Βλ. σχ. στους J.P. Oleson (1984), J.G. Landels (1978), Θ.Π. Τάσσιος (1997).

37
Γ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΥΔΡΟΜΥΛΩΝ
Γ.1. Η Υδρολογική Λεκάνη του Εριγώνα
 ΥΔ Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Η Λ Ε Κ Α Ν Η ΕΡΙΓΩΝA

Πίνακας ΙΙ: Υδρολογική λεκάνη του Εριγώνa

O ποταμός Εριγώνας πηγάζει από τα όρη Προστράνισκα, Κρούσκα και Μπαμπάς 50

χλμ. βόρεια της Μεγάλης Πρέσπας. Αρχικά διευθύνεται ΝΑ για μήκος περίπου 95 χλμ και
μετά αλλάζει διεύθυνση προς Α. Μετά από διαδρομή 10 χλμ. στρέφεται απότομα ΒΑ και,
αφού διασχίσει την ορεινή περιοχή του Μοριχόβου, χύνεται στον Αξιό ποταμό.
Η κοιλάδα και η υδρολογική λεκάνη του Εριγώνα ορίζεται στα βόρεια από τα όρη
Μπαμπάς και Μπαμπούνα, στα νότια από όρη Βαρνούς, Βόρας και Βέρνο, ανατολικά από την
οροσειρά Μαρίανσκα, με την οποία διαχωρίζεται από την κοιλάδα του Μέσου Αξιού, και
δυτικά από τα όρη Προστράνισκα, Βίγλα και Περιστέρι.
Στην ελληνική επικράτεια ανήκει το νότιο τμήμα της υδρολογικής λεκάνης που
περιλαμβάνει σχεδόν όλο το νομό Φλώρινας πλην των περιοχών ΝΑ του νομού και γύρω από
τις λίμνες Πετρών, Ζάζαρη και Χειμαδίτιδα. Ο ποταμός Σακουλέβας που διέρχεται μέσα από
την πόλη της Φλώρινας αποτελεί έναν από τους τρεις κύριους παραπόταμους του Εριγώνα,
που τον ενισχύουν στην πορεία του131.

131. Βλέπε σχετικά στο Υπουργείο Γεωργίας (1992). Αποτελέσματα Πρώτης Εθνικής Απογραφής Δασών.
Διεύθυνση Κτηματολογίου, Δασολογίου Χαρτογράφησης, Απογραφής και Ταξινόμησης Δασών και Δασικών
Εκτάσεων, σελ. 139.
40
 Σακουλέβας ποταμός - Παλαιόρεμα.

1
ποταμός Σακουλέβας
2 3
Παλαιόρεμα

Πίνακας ΙΙΙ: Σακουλέβας ποταμός - Παλαιόρεμα

Το Παλαιόρεμα αποτελεί ρέμα του ποταμού Σακουλέβα και πηγάζει από τα ΝΔ του
όρους Βόρα. Από το ρέμα αυτό έπαιρναν νερό δέκα τουλάχιστον νερόμυλοι. Ο βορειότερος
από αυτούς είναι ο μύλος του Μαρκόπουλου στον οικισμό Αχλάδα σώζεται σε καλή
κατάσταση.
Στον οικισμό της Μελίτης υπήρχαν εννέα μύλοι. Από αυτούς δυο ήταν
εγκαταστειμένοι στη βόρεια όχθη του ρέματος, ενώ οι υπόλοιποι οχτώ διατάσσονταν στη
νότια πλευρά του ρέματος. Οι μύλοι τροφοδοτούνταν με νερό ο ένας από τον άλλο με την
παρακάτω σειρά.
Στην βόρεια όχθητου ρέματος ήταν οι μύλοι του Μπιτσίδη και του Δέλιου, που δεν
υπάρχουν πιά. Και οι δυο βρίσκονταν εκτός του οικισμού. Στη νότια όχθη ήταν ο πιο
απομακρυσμένος μύλος. που ανήκε στον Ευαγγέλου Τράϊκο, ενώ ο επόμενος ανήκε στο
Κώστα Σαβίταλη. Και οι δυο μύλοι δεν υπάρχουν πια. Μέσα στον οικισμό σώζεται ο μύλος
της Ελευθερίας Ταρτόρα, ενώ ο μύλος του Τσότσκα Σταύρου, που βρισκόταν επίσης εντός
οικισμού, δεν υπάρχει πια. Τέλος στο νοτιότερο άκρο του οικισμού σώζεται ό ένας από τους

41
δυο μύλους της οικογένειας Σλιαρίδη, που στα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του
χρησιμοποίησε το πετρέλαιο ως κινητήρια δύναμη.

Πίνακας ΙV: Οι 9 υδρόμυλοι της Μελίτης (προέλευση http://gym-

melit.flo.sch.gr/library/nero/neromylos.htm)

42
1. Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας.

Ο μύλος βρίσκεται στα όρια του οικισμού.

Τροφοδοτείται με νερό από το Παλαιόρεμα.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 5,70 Χ 13,10 μ. και ύψους 2,30
μ,. στεγασμένο με δικλινή στέγη καλυμμένη
αρχικά με βυζαντινά κεραμίδια και σήμερα με
κυματοειδή λαμαρίνα.
Το εργαστήριο καταλαμβάνει το
μεγαλύτερο χώρο του κτίσματος, ενώ στο
δυτικό άκρο του δημιουργείται μικρό
δωμάτιο, εσωτερικών διαστάσεων 2,20 Χ
4,50 μ. εξοπλισμένο με τζάκι στο βόρειο
τοίχο.
Η περιμετρική εγχόρηγος132 λιθο- Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας, κάτοψη.
δομή, πάχους 0,60 μ., στο ύψος της βάσης
των παραθύρων διατρέχεται από ζώνη αποτε-
λούμενη από δυο σειρές συμπαγών πλίνθων.
Οι ακμές των πλαισίων στα παράθυρα, στην
είσοδο και στις κόγχες του εσωτερικού του
μύλου διαμορφώνονται επίσης με συμπαγείς
πλίνθους. Μια τοπικά διακοπτόμενη ξυλο-
δεσιά ορίζει το υπέρθυρο και τα ανώφλια των
παραθύρων του κτίσματος στη νότια πλευρά.
Η δίφυλλη είσοδος διαστάσεων 1,50
Χ 2,05 μ. ανοίγεται στη νότια πλευρά καθώς
και τέσσερα παράθυρα διαστάσεων 0,70 Χ Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας, τομή.
1,10 μ., τα οποία διατάσσονται εκατέρωθεν
της εισόδου. ένα στα δυτικά στο χώρο
διημέρευσης και τρία ανατολικά στο χώρο
του μύλου.
Στο εσωτερικό του εργαστηρίου δια-

132. Εγχόρηγος ονομάζεται η λιθοδομή, στην οποία

ως συδετικό υλικό χρησιμοποιείται ασβεστοκονίαμα.
Ο όρος μας έρχεται από το Βυζάντιο και συναντάται με
την γραφή εγχώρυγος. Βλ. σχ. στο Α. Ορλάνδος - Ι.
Τραυλός (1986), σ. 90. Επειδή η λέξη απαντάται με
διάφορετικούς τρόπους γραφής (διάφορος γραφή)
στην συγκεκριμένη εργασία επιλέγεται η απλαού- Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας, νότια όψη.
στερη “εγχόρηγος”.

43
μορφώνονται μικρές αποθηκευτικές κόγχες διαστάσεων 0,30 Χ 0,30 μ., δυο στον ανατολικό
τοίχο του μύλου κοντά στους αλεστικούς μηχανισμούς και μια στο δυτικό τοίχο του δωματίου
διαμονής.
Το νερό εισερχόταν στο μύλο από τη βόρεια μακριά πλευρά του εργαστηρίου με τρεις
παροχές, οι οποίες έχουν καταστραφεί. Το εργαστήριο διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς,
οι οποίοι βρίσκονται στην αρχική θέση τους. Οι έξοδοι του νερού δε διακρίνονται, καθώς η
νότια πλευρά του μύλου έχει επιχωματωθεί και στη θέση τους έχουν προστεθεί πρόχειρες
κατασκευές.

Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας. Νότια όψη.

Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας, Μύλος Μαρκόπουλου, Αχλάδα Φλώρινας,

λεπτομέρεια ανοιγμάτων. κόγχη διαμορφωμένη με συμπαγείς πλίνθους.

Μύλος Μαρκόπουλου,
Αχλάδα Φλώρινας,
δυτική όψη.

44
2. Μύλος Ε. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού και έπαιρνε νερό από το Παλαιόρεμα.
Πρόκειται για ορθογώνιο, διώροφο κτίριο διαστάσεων 5,50 Χ 16,90 μ. και ύψους 5,80 μ.
Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη, καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Στο ισόγειο στεγάζεται το εργαστήριο και στον όροφο η κατοικία133. Το ισόγειο
αποτελείται από έναν κεντρικό χώρο εσωτερικών διαστάσεων 4,30 Χ 9,15 μ., όπου
διαμορφώνεται το εργαστήριο με δύο αποθηκευτικούς χώρους εκατέρωθεν του κεντρικού. Ο
ανατολικός βοηθητικός χώρος λειτουργεί ανεξάρτητα του μύλου, ενώ ο δυτικός
αποθηκευτικός χώρος διαθέτει χτιστή αποθήκη σιτηρών.

Μύλος Ελ. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας, κάτοψη.

Μύλος Ελ. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας, νότια όψη.

Η τοιχοποιία, πάχους 0,55 μ. από εγχόρηγο λιθοδομή στο ισόγειο και από
εναλλασσόμενες πλίνθινες και λίθινες ζώνες στον όροφο, απολήγει σε οδοντωτό γείσο. Στο

133. Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία της Ελευθερίας Ταρτόρα (γεν. 1920), το μύλο είχε αγοράσει ο
πεθερός της, με χρήματα που έφερε από την Αυστραλία, από τον αρχικό τούρκο ιδιοκτήτη (προφορική
πληροφορία, Ιούνιος 2001).

45
δυτικό τμήμα του ορόφου εμφανίζονται τμήματα τοιχοποιίας με διάτρητα τούβλα. Στο ισόγειο
το επίχρισμα φέρει ταινιωτές διακοσμήσεις, ενώ στον όροφο επιχρίεται μόνο ο κεντρικός
χώρος με τον εξώστη.
Η κεντρική είσοδος διαστάσεων 1,70 Χ 2,10 μ. ανοίγεται στη νότια πλευρά του
μύλου. Τρεις μικρότερες είσοδοι, διαστάσεων 0,90 Χ 2,10 μ., ανοίγονται μία στη νότια
πλευρά του δυτικού βοηθητικού χώρου, μία στη βόρεια πλευρά του ανατολικού βοηθητικού
χώρου και μια τελευταία στη βόρεια πλευρά του κυρίως εργαστηρίου. Στο χώρο του
εργαστηρίου ανοίγεται ένα παράθυρο στη νότια πλευρά διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ. και δυο
μικρότερα διαστάσεων 0,70 Χ 0,70 μ. στη βόρεια πλευρά πάνω ακριβώς από τους αλεστικούς
μηχανισμούς. Οι δυο αποθήκες φωτίζονται με ένα παράθυρο η καθεμιά, η δυτική μέ ένα
διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ. και η ανατολική με ένα διαστάσεων 0,70 Χ 0,70 μ., τα οποία
ανοίγονται στη νότια πλευρά.
Η πορεία του αύλακα προσαγωγής όπως και το σύστημα απαγωγής δεν είναι σήμερα
ορατά καθώς ο μύλος έχει πάψει να λειτουργεί και η μορφολογία του περιβάλλοντος χώρου
έχει αλλοιωθεί. Ο μύλος διαθέτει δυο αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι παρατάσσονται στο
βόρειο τοίχο. Οι μυλόπετρες κατασκευασμένες από τεχνητό υλικό φέρουν εγχάρακτη
επιγραφή "ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΜΥΛΟΠΕΤΡΩΝ ΑΦΟΙ ΣΙΔΕΡΙΔΟΥ."

Μύλος Ελ. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας, νότια

όψη.

Μύλος Ελ. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας. Μύλος Ελ. Ταρτόρα, Μελίτη Φλώρινας.
Επιγραφή άνω μυλόπετρας. Σύστημα ανύψωσης άνω μυλόπετρας.

46
3. Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινας.

Ο μύλος βρίσκεται στο ΝΑ άκρο του οικισμού και παίρνει νερό από το Παλαιόρεμα.
Πρόκειται για συγκρότημα134 κτισμάτων, αποθηκών και μύλου, τα οποία σε συνδυασμό με
το διώροφο κτίσμα κατοικίας που οργανώνεται στην ΒΑ γωνία αποτελούσαν ένα πλήρες
αγρόκτημα.

ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ
ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΜΗΧΑΝΗ
ΑΠΟΘΗΚΗ

ΑΠΟΘΗΚΕΣ

Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινας, κάτοψη.

Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινας,ΝΔ Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινας, ο αλε-

όψη. στικός μηχανισμός της πετρελαιοκίνητης φάσης.

134. Ως συγκρότημα ορίζεται ένα σύνολο δυο και περισσοτέρων κτισμάτων, τα οποία λειτουργούν σαν
ολότητα εξυπηρετώντας όχι μόνο τη λειτουργία του υδρόμυλου αλλά και άλλες, όπως κατοικία, αποθήκες, και
λοιπές εργαστηριακές χρήσεις.

47
 Το συγκρότημα, εγκαταλειμμένο σήμερα, στην τελευταία φάση λειτουργίας του
χρησιμοποιούσε ως κινητήρια δύναμη το πετρέλαιο. Ο αρχικός πυρήνας του υδρόμυλου
σώζεται στη ΒΔ γωνία του συγκροτήματος.
Πρόκειται για ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 5,40 Χ 8,40 μ., ύψους 2,50 μ.
στεγασμένο αρχικά με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια, όπως φαίνεται
από το μεγάλο αριθμό κατεστραμμένων κεραμιδιών που βρίσκονται μέσα στον υδρόμυλο.
Η λασπόχτιστη τοιχοποιία, πάχους 0,60 μ., έχει καταστραφεί σε όλη την ανατολική
πλευρά του κτίσματος, ώστε αυτό να ενοποιηθεί με το μεταγενέστερο κυλινδρόμυλο. Στην
ανατολική πλευρά διαμορφωνόταν αρχικά η είσοδος του εργαστηρίου, ενώ στη νότια
ανοίγονται δυο παράθυρα διαστάσεων 0,60 Χ 0,80 μ. Στο δυτικό τοίχο του εργαστηρίου
διαμορφώνονται τρεις εσοχές διαστάσεων 0,40 Χ 0,40 μ.
Η πορεία του αύλακα προσαγωγής καθίσταται ορατή μόνο στο τελευταίο τμήμα του
πριν από τον κεκλιμένο υδραγωγό, ο οποίος εισέρχεται στο κτίσμα από το δυτικό άκρο της
βόρειας πλευράς. Πρόκειται για κολουροκωνική κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα,
γεγονός που υποδεικνύει ότι η περίοδος της τελευταίας χρήσης του υδρόμυλου τοποθετείται
μέσα στο 2ο μισό του 20ου αιώνα.

Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινα, εσωτερικό.

Μύλος Κ. Σλιαρίδη, Μελίτη Φλώρινας, κεκλιμένος υδραγωγός από οπλισμένο σκυρόδεμα.

48
 Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Σκοπιάς

ποταμός Σακουλέβας

ρέμα Σκοπιάς

6 5 4

Πίνακας V: Σακουλέβας ποταμός, - περιοχή ρέματος Σκοπιάς

Ο οικισμός της Σκοπιάς βρίσκεται πολύ κοντά στη Φλώρινα και το τοπικό ρέμα έδινε
την απαραίτητη κίνηση σε δώδεκα μύλους στα μέσα του αιώνα135.
Εξαιτίας ακριβώς του μεγάλου αριθμού εργαστηρίων οι μυλωνάδες, για να αυξήσουν
τον κύκλο εργασιών τους, πήγαιναν μόνοι τους στη Φλώρινα, φόρτωναν το προς άλεση σιτάρι
και επέστρεφαν το έτοιμο αλεύρι. Αυτή ήταν μια πρακτική που εφαρμόστηκε λίγο πριν και
λίγο μετά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο. Το κύριο τμήμα του πελατολογίου τους αποτελούσαν οι
ιδιοκτήτες αρτοποιείων, τους οποίους μεταξύ τους οι μυλωνάδες αποκαλούσαν “αλευράδες”.
Σήμερα σώζονται τρεις. Πρόκειται για το μύλο της οικογένειας Σκένδου, για τον
Μύλο του Ιωάννη Φιλιππίδη και το μύλο του Λάζαρου Σκένδου, οι οποίοι καταγράφονται με
τη σειρά που έπαιρναν νερό.

135. Προφορική πληροφορία προερχόμενη από το Λάζαρο Σκένδο (γεν. 1936), Ιούνιος 2001, Σκοπιά,
Φλώρινας. Ο αριθμός είναι εύλογος, αν σκεφτεί κανείς ότι στη διπλανή πόλη της Φλώρινας λειτουργούσαν κατά
το Μεσοπόλεμο περισσότερα από 30 αρτοποιεία, βλ. σχ. Χ. Ζαρκάδα-Πιστιόλη (1994). “Τα αρτοποιεία στη
Φλώρινα την περίοδο του Μεσοπολέμου”, στο Ο Άρτος Ημών - Από το Σιτάρι στο Ψωμί”. Αθήνα: Πολιτιστικό
- Τεχνολολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σ. 397-413.

49
4. Μύλος οικογένειας Σκένδου, Σκοπιά, Φλώρινας.

Ο μύλος βρίσκεται εντός του

οικισμού και αποτελεί τμήμα του αγρο-
κτήματος της οικογένειας Σκένδου. Το
συγκρότημα αποτελείται από διώροφο
κτίσμα κατοικίας, αποθηκευτικούς χώρους
και μύλο. Ο μύλος τροφοδοτείται από το
τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 4,90 Χ 8,25 μ., ύψους
2,40 μ., στεγασμένο με δικλινή στέγη, η
οποία σήμερα καλύπτεται με κυματοειδή
λαμαρίνα.
Στη νότια πλευρά της περιμετρικής
τοιχοποιίας από λασπόχτιστα ωμά πλιθιά,
πάχους 0,55 μ., διαμορφώνονται τα δυο Κάτοψη, μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά
ανοίγματα του κτίσματος. Πρόκειται για μια Φλώρινας.
είσοδο διαστάσεων 1,30 Χ 2,00 μ. και ένα παράθυρο διαστάσεων 0,70 Χ 1,10 μ.
Διαθέτει ένα αλεστικό μηχανισμό τοποθετημένο στη ΒΑ γωνία του μύλου. Από το
σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του νερού δεν σώζεται τίποτε.

ΜΥΛΟΣ

ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΑΠΟΘΗΚΗ

Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας, τοπογραφικό.

50
Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρι-
νας. Η κεντρική είσοδος στο συγκρότημα
κατοικίας και μύλου.
Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας, τομή.

Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρι-

νας, ανατολική όψη.

Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας, νότια

όψη.

Μύλος οικογενείας Σκένδου, Σκοπιά Φλώρι-

νας, τοιχοποιία δυτικής πλευράς.

51
5. Μύλος Ι. Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται εντός του

οικισμού και αποτελεί τμήμα του συγκρο-
τήματος της αγροτικής κατοικίας Φιλιππίδη,
που αποτελείται από διώροφο κτίσμα
κατοικίας, αποθήκες και μύλο. Ο μύλος
τροφοδοτείται από το τοπικό ρέμα.
ΜΥΛΟΣ
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,00 Χ 9,20 μ., ύψους
2,40 μ. στεγασμένο με δικλινή στέγη ΚΑΤΟΙΚΙΑ

καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.

Η λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πά-
χους 0,60 μ., έχει επιχρισθεί εξωτερικά στην
ανατολική πλευρά. Η κατασκευή της
διακρίνεται στη βόρεια πλευρά, όπου εμφα- ΚΑΤΟΙΚΙΑ

νίζεται η τοιχοποιία του τυμπάνου της στέγης ΑΠΟΘΗΚΗ

από ωμά πλιθιά.

Η είσοδος στο εργαστήριο, δια-
στάσεων 1,60 Χ 2,05 μ. διαμορφώνεται στην
Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας, τοπογραφικό,.
ανατολική μακριά πλευρά του κτίσματος. Το
μοναδικό παράθυρο του κτίσματος, δια-
στάσεων 0,90 Χ 1,30 μ., ανοίγεται και αυτό
στον ανατολικό τοίχο και βρίσκεται ακριβώς
πάνω από το σημείο όπου κάποτε
διαμορφωνόταν η έξοδος του νερού.
Το νερό εισέρχεται στο εργαστήριο
από τη δυτική πλευρά, με κεκλιμένο
μεταλλικό υδραγωγό, διαμέτρου 0,90 μ. Ο
αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται στο
νότιο τμήμα του εργαστηρίου και σε επαφή
με το δυτικό τοίχο. Το σύστημα απαγωγής
του νερού δε διακρίνεται.

Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας, κάτοψη.

52
Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας. Γενική Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας.
άποψη του συγκροτήματος από ΒΔ. Ανατολική όψη.

Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας. Βόρεια

όψη.

Μύλος Φιλιππίδη, Σκοπιά Φλώρινας.

Αλεστικός μηχανισμός.

53
6. Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας.

Ο μύλος βρίσκεται εντός του οικι-

σμού και τροφοδοτείται από το τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτήριο
διαστάσεων 5,60 Χ 10,20 μ., και ύψους 2,30
μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη
σήμερα με κυματοειδή λαμαρίνα.
Το δωμάτιο, εσωτερικών διαστάσεων
2,40 Χ 4,20 μ., καταλαμβάνει το νότιο άκρο
του κτίσματος.
Η περιμετρική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει μικρές τοπικές
επιδιορθώσεις με ωμές πλίνθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,30 Χ 2,00
μ., διαμορφώνεται στην ανατολική μακριά Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Κάτοψη.
πλευρά του κτίσματος και εκατέρωθεν της
διατάσσονται δυο παράθυρα διαστάσεων
0,70 Χ 1,10 μ., από τα οποία το ένα ανοίγεται
στο χώρο του εργαστηρίου και το άλλο στο
δωμάτιο.
Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό
μηχανισμό σε επαφή με το δυτικό τοίχο, από
όπου εισερχόταν το νερό. Η έξοδος του
νερού, ορθογωνικής διατομής και διαστά-
σεων 0,70 Χ 1,30 μ., διαμορφώνεται στον
ανατολικό τοίχο του εργαστηρίου κάτω
ακριβώς από το αντίστοιχο παράθυρο. Οι
παρειές του αύλακα απαγωγής διαμορφώ-
νονται με εγχώρυγο αργολιθοδομή.
Στην αυλή του μύλου σώζεται
τεχνητή μυλόπετρα με ένθετο μεταλλικό
εμπορικό σήμα που φέρει την επιγραφή
"ΑΠΟΘΗΚΗ ΜΥΛΟΠΕΤΡΩΝ - ΠΕΤΡΟΥ
Σ. ΔΕΒΟΛΗ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ"και φυτικά Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Τομή και
διακοσμητικά στοιχεία. ανατολική όψη.

54
Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Είσοδος.
Ανατολική όψη.

Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Μύλος Σκένδου, Σκοπιά Φλώρινας. Τεχνητή

Μεταλλική επιγραφή μυλόπετρας. μυλόπετρα.

Μύλος Σκένδου,
Σκοπιά Φλώρινας.
Έξοδος νερού.

55
 Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Πολυποτάμου

ποταμός Σακουλέβας

8 9

7 ρέμα Πολυπόταμου

Πίνακας VI: Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Πολυποτάμου

Το ρέμα του Πολυποτάμου ξεκινάει από τις ΒΑ κορυφές του όρους Βέρνου, οι οποίες
συνιστούν μια μικρή λεκάνη απορροής, με πολλά μικρά τοπικά ρέματα, τα οποία ενώνονται,
για να δημιουργήσουν το ρέμα του Πολυποτάμου.
Το ρέμα ακολουθεί πορεία από δυτικά προς ανατολικά μέχρι τον οικισμό του
Ατραπού, στη συνέχεια στρίβει βορειανατολικά, περνάει από τον οικισμό του Τροπαιούχου
και, αφού ενωθεί με άλλα μικρότερα ρέματα στο ύψος του οικισμού Μεσονήσι, καταλήγει
στον ποταμό Σακουλέβα.
Στον οικισμό του Πολυποτάμου σώζεται ο μύλος του Ρασπότσε, ο οποίος βρίσκεται
εντός του οικισμού και παλιότερα διέθετε νεροτριβή σε παρακείμενο χώρο. Στον οικισμό του
Ατραπού υπάρχει η προφορική μαρτυρία136 για ύπαρξη ενός μύλου, ο οποίος δεν
εντοπίστηκε. Τέλος στον οικισμό του Τροπαιούχου υπάρχουν δυο μύλοι οι οποίοι σώζονται
σε καλή κατάσταση.

136 .Προφορική πληροφορία Κ. Παπαϊωάννου, δημοτικός σύμβουλος Δημοτικού Διαμερίσματος Περάσματος

(Μάϊος 2001)
56
7. Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος, Φλώρινας.

Βρίσκεται εντός οικισμού και τροφοδοτείται με νερό από το ρέμα του Πολυποτάμου.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα διαστάσεων 4,80 Χ 12,60 μ., και ύψους 2,30 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα 137.
Στο ανατολικό άκρο του κτίσματος του μύλου διαμορφώνεται ο χώρος που
προορίζεται για την αναμονή των πελατών. Στο εσωτερικό αυτού του χώρου οργανώνεται ένα
δωμάτιο διαμονής.
Η λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., εσωτερικά επιχρίεται με
ασβεστοκονίαμα.

ΑΠΟΘΗΚΗ

Mύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινα. Kάτοψη.

Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινας. Νότια όψη.

137. Η κάλυψη με κυματοειδή λαμαρίνα είναι επέμβαση των νεότερων χρόνων, όταν ο μύλος έπαψε να
λειτουργεί συστηματικά. Αυτό είναι εμφανές και από το κλείσιμο της καπνοδόχου του τζακιού, που βρίσκεται
στο χώρο φιλοξενίας των πελατών.

57
 Η είσοδος στο εργαστήριο, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80 μ., διαμορφώνεται στη δυτική
άκρη της νότιας πλευράς. Στην ίδια πλευρά του κτίσματος ανοίγεται ένα παράθυρο
διαστάσεων 1,10 Χ 0,80 μ., με ποδιά σε χαμηλή στάθμη138. Τα ανοίγματα του χώρου
φιλοξενίας διατάσσονται και αυτά στη νότια πλευρά. Πρόκειται για τρία παράθυρα,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ. Ανάμεσα στα δυο δυτικότερα ανοίγματα διαμορφώνεται τζάκι.
Ο μύλος διέθετε ένα αλεστικό μηχανισμό, ο οποίος σήμερα δεν είναι εμφανής,
σώζεται όμως ένα ζευγάρι τεχνητές μυλόπετρες στο εσωτερικό του κτίσματος. Το αρχικό
σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του νερού δεν καθίσταται σαφές
Σε επαφή με το ανατολικό άκρο του κτίσματος του μύλου οργανώνεται βοηθητικός
χώρος διαστάσεων 4,80 Χ 5,80 μ. και ύψους 2,30 μ., ενώ στο δυτικό άκρο του μύλου
παλιότερα λειτουργούσε υπαίθρια νεροτριβή, από την οποία σώζεται το σύστημα
προσαγωγής του νερού.

Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινας. Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινας.

Νότια όψη. Ανατολική όψη.

Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινας. Μύλος Ρασπότσε, Πολυπόταμος Φλώρινας.

Εσωτερικό. Άποψη από ψηλά.

138. Πιθανότατα πρόκειται για το παράθυρο το οποίο βρίσκεται συνήθως πάνω από την έξοδο του νερού, θέση
που μας οδηγεί στη σκέψη ότι ο αλεστικός μηχανισμός διατασσόταν στο κέντρο της βόρειας πλευράς του χώρου
του εργαστηρίου.

58
8. Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται εντός του οικισμού

και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Πολυποτάμου.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα
ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 5,00 Χ
11,10 μ. και ύψους 3,20 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια.
Το εργαστήριο καταλαμβάνει το
μεγαλύτερο χώρο του κτίσματος, ενώ το
δωμάτιο, εσωτερικών διαστάσεων 3,65 Χ
4,00 μ., διαμορφώνεται στην ανατολική άκρη
του, σε υπερύψωση 0,45 μ. ως προς το
δάπεδο του μύλου. Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας. Κάτοψη.
Η περιμετρική εγχόρηγος λιθοδομή,
πάχους 0,50 μ. εξωτερικά επιχρίεται με λεπτό
στρώμα ασβεστοκονιάματος.
Η κεντρική είσοδος, διαστάσεων 1,45
Χ 2,00 μ., ανοίγεται στη βόρεια μακριά
πλευρά του κτίσματος, ενώ στην απέναντι
πλευρά διαμορφώνεται μια βοηθητική θύρα,
διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ. σε αντιδιαμετρική
θέση με την κεντρική είσοδο του κτίσματος.
Στο χώρο του εργαστηρίου διαμορφώνεται
ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,80 Χ 1,10 μ., Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας. Κάτοψη.
απέναντι ακριβώς από τον αλεστικό
μηχανισμό. Στον εσωτερικό διαχωριστικό
τοίχο, διαμορφώνονται πόρτα επικοινωνίας,
διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ. και παράθυρο
διαστάσεων 0,45 Χ 0,70 μ., καθώς και ένα
ακόμη παράθυρο διαστάσεων 0,80 Χ 1,10 μ.
στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς.
Τα συστήματα προσαγωγής και
απαγωγής του νερού έχουν τελείως
καταστραφεί. Ο αλεστικός μηχανισμός του
μύλου, τοποθετημένος στο δυτικό άκρο της
Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας. Βόρεια όψη.
βόρειας πλευράς, διατηρείται στη θέση του.

59
 Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας. Βόρεια όψη.

Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας. Μύλος Βλάχου, Τροπαιούχος Φλώρινας.

Εσωτερικό. Αλεστικός μηχανισμός.

60
9. Μύλος Ρίμπα Άννας, Τροπαιούχος Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

αποτελεί τμήμα της αγροτικής κατοικίας
Ρίμπα, που απαρτίζεται από ένα κτίσμα
κατοικίας, αποθήκες και το μύλο.
Τροφοδοτείται με νερό από το ρέμα του
Πολυποτάμου.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
5,35 Χ 8,50 μ. και ύψους 2,20 μ. Σήμερα
στεγάζεται με δικλινή στέγη, καλυμμένη στο
ένα κλίτος με λαμαρίνα και στο άλλο με
ρωμαϊκά κεραμίδια. Αρχικά το κτίσμα θα
πρέπει να στεγαζόταν με τετράκλινη στέγη,
Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Κάτοψη.
καθώς τα τριγωνικά τύμπανα της στέγης,
έχουν κλειστεί πρόχειρα, το ένα με ωμές
πλίνθους και το άλλο με λαμαρίνα.
Η λασπόχτιστη περιμετρική αργολι-
θοδομή, πάχους 0,50 μ., διαμορφώνεται με
ισχυρές πέτρες στις ακμές του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 1,90
μ., ανοίγεται στην ανατολική άκρη της
βόρειας πλευράς. Στην ίδια πλευρά
διαμορφώνονται και δυο παράθυρα, ένα στο
δυτικό άκρο, διαστάσεων 0,70 Χ 1,10 μ., και Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Τομή.
ένα στο μέσο της, διαστάσεων 0,60 Χ 0,70 μ.,
το οποίο έχει κλειστεί με ωμά πλιθιά
πιθανότατα στην ίδια φάση με την αλλαγή της
στέγης.
Το υπέρθυρο της εισόδου και το
ανώφλι των δυο παραθύρων διαμορφώνονται
με τοπικές ξυλοδεσιές. Στο εσωτερικό της
δυτικής στενής πλευράς του μύλου ανοί-
γονται δυο κόγχες διαστάσεων 0,40 Χ 0,50 μ. Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Βόρεια όψη.

61
 Ο αλεστικός μηχανισμός, ο οποίος δε σώζεται σήμερα, ακουμπούσε στη νότια πλευρά
του μύλου, απ’ όπου εισερχόταν το νερό. Το σύστημα προσαγωγής του νερού σώζεται στο
τελευταίο τμήμα του και αποτελείται από κεκλιμένο μεταλλικό υδραγωγό, διαμέτρου 0,90 μ.,
ο οποίος στηρίζεται σε λιθόκτιστη βάση, διαστάσεων 1,60 Χ 1,40 μ., ύψους 1,70μ. Η έξοδος
του νερού, ορθογωνικής διατομής, διαμορφώνεται κάτω από το παράθυρο στο δυτικό άκρο
της βόρειας πλευράς και σήμερα είναι ορατό μόνο το μονολιθικό ανώφλι του.

Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Δυτική όψη.

Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Δυτική Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας.

όψη. Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός.

Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας. Μύλος Ρίμπα Τροπαιούχος Φλώρινας.

Εσωτερικό. Σύστημα προσαγωγής του νερού.

62
 Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Δροσοπηγής

ποταμός Σακουλέβας

12

11
ρέμα Δροσοπγής

10

Πίνακας VΙI: Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Δροσοπηγής

Το ρέμα της Δροσοπηγής ξεκινάει από τη βόρεια πλευρά του όρους Βέρνο ή Βίτσι. Το
ρέμα με πολλά άλλα μικρά τοπικά ρέματα συνιστούν μια μικρότερη λεκάνη απορροής η οποία
συνεισφέρει στην ευρύτερη λεκάνη απορροής του Σακουλέβα.
Το ρέμα ακολουθεί πορεία από νότια προς βόρεια και διέρχεται από τους οικισμούς
Δροσοπηγή, Άνω Υδρούσα, Υδρούσα και Πέρασμα. Στο ύψος του οικισμού Μεσονήσι
καταλήγει στον ποταμό Σακουλέβα.
Στον οικισμό της Δροσοπηγής σώζεται ο μύλος του Τσιόγκα, εκτός του οικισμού, ο
οποίος διαθέτει και νεροτριβή σε παρακείμενο χώρο, ενώ σύμφωνα με προφορική μαρτυρία
υπήρχε και ένας δεύτερος139. Στον οικισμό του Περάσματος σώζονται δυο ακόμη νερόμυλοι
εντός οικισμού. Πρόκειται για τους μύλους Κότσου και Δήμου.

139. Προφορική πληροφορία από Κ. Παπαϊωάννου, δημοτικό σύμβουλο Δημοτικού Διαμερίσματος

Περάσματος (Μάϊος 2001)
63
10. Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται εκτός του

οικισμού, σε απόσταση 1,8 χιλιομέτρων επί
της επαρχιακής οδού που ενώνει τη
Δροσοπηγή με την Καστοριά. Τροφοδοτείται
από το ρέμα της Δροσοπηγής.
Πρόκειται για θολοσκεπές, ισόγειο,
μονόχωρο κτίσμα, ορθογωνικής κάτοψης,
διαστάσεων 6,40 Χ 10,70 μ. και ύψους 3,00
μ. Στη νότια στενή πλευρά του δημιουργείται
μικρή προεξοχή, διαστάσεων 2,30 Χ 3,85 μ.
και ύψους 2,75 μ., η οποία αποτελούσε το
χώρο διαμονής. Το κτίσμα εξωτερικά
στεγάζεται με δυο δικλινείς στέγες (μία για το
μύλο και μία για το χώρο διαμονής)
καλυμμένες με πλακοειδείς σχιστολιθικές Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. Κάτοψη.
πέτρες.
Η περιμετρική εγχόρηγος αργολι-
θοδομή πάχους 0,70 μ., που κατασκευάστηκε
από μαστόρους προερχόμενους από την
Κόνιτσα140, ενισχύεται σε όλο το ύψος του
δυτικού τμήματος της με τέσσερις
λιθόκτιστες αντηρίδες, σχήματος κόλουρης
τετραγωνικής πυραμίδας. Στο ανώτατο πέρας
της διαμορφώνεται γείσο με μια σειρά
πλακοειδείς πέτρες σε προεξοχή.
Το κτίσμα φέρει εγχάρακτη την Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. Τομή.
ημερομηνία κατασκευής του, 1854, αριστερά
της εισόδου, διαστάσεων 1,30 Χ 1,75 μ., η
οποία διαμορφώνεται στο νότιο τοίχο του
κτίσματος. Το μονολιθικό υπέρθυρο της

140. Από το χωριό Πλικάτ' της Κόνιτσας προέρχεται

μεγάλος αριθμός κατοίκων της Δροσοπηγής. Η
μετακίνηση έγινε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Σχετικά με τα μαστοροχώρια και τις περιοδικές και
μόνιμες μετακινήσεις των μαστόρων. Βλ. στο Α.
Βακαλόπουλος (1988), Ιστορία της Μακεδονίας 1354-
1833, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σελ. 144-145
Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. Τομή.

64
εισόδου στέφεται με ανακουφιστικό λιθόκτιστο τόξο. Σε μεταγενέστερη φάση141, στο
υπέρθυρο χαράχτηκε η επιγραφή “ΜΥΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΥΛΟ”. Στις παραστάδες της εισόδου,
όπως και στο μονολιθικό υπέρθυρο, εμφανίζονται τα αγκύρια μεταλλικών ελκυστήρων.
Αντιδιαμετρικά της κεντρικής εισόδου, στο δυτικό άκρο της βόρειας πλευράς, διαμορφώνεται
βοηθητική έξοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,82 μ. Τα δυο παράθυρα του μύλου, διαστάσεων 0,75
Χ 0,80 μ., διατάσσονται στη δυτική πλευρά του κτίσματος. Ένα ακόμη παράθυρο διαστάσεων
0,80 Χ 0,80 μ. ανοίγεται στο δυτικό τοίχο του χώρου διαμονής, ο οποίος φέρει τζάκι στο
κέντρο της νότιας πλευράς του.
Όλα τα παράθυρα διαμορφώνονται στο ορθογώνιο τμήμα ευρύτερης κόγχης που
προκύπτει από την αλληλοτομία του θόλου της στέγης και του τοξωτού υπέρθυρου του
παραθύρου.
Το νερό εισερχόταν στο μύλο από τη νοτιανατολική πλευρά. Από το σύστημα
προσαγωγής του μύλου δε σώζεται τίποτε. Ο μύλος διαθέτει ένα αλεστικό μηχανισμό σε
επαφή με το νοτιανατολικό τοίχο του εργαστηρίου. Στη βορειανατολική πλευρά του
εξωτερικού του χώρου διαμορφώνεται υπαίθρια νεροτριβή, η οποία μπορεί να λειτουργήσει
ακόμη.

Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. ΒΔ όψη.

Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. ΒΔ Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. ΝΔ

όψη. όψη.

141. Προφορική πληροφορία από το Σωτήρη Τσιόγκα, (γεν. 1918), Ιούνιος 2001.

65
Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας.
Θολωτή οροφή. Εσωτερικό παραθύρου.

Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας. Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας.

Νεροτριβή. Γενική άποψη.

Μύλος Τσιόγκα, Δροσοπηγή Φλώρινας.

Είσοδος και επιγραφές εισόδου.

66
11. Μύλος Δήμου, Πέρασμα Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα της Δροσοπηγής.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 4,80 Χ 10,50 μ. και ύψους 2,30 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η περιμετρική λασπόχτιστη τοιχοποιία από ωμές πλίνθους, πάχους 0,55 μ., επιχρίεται
με ένα στρώμα πεταχτού ασβεστοκονιάματος. Η είσοδος, πλάτους 1,80 μ., και το μοναδικό
παράθυρό του, διαστάσεων 1,10 Χ 1,40 μ., διατάσσονται στη βόρεια μακριά πλευρά του.
Εξαιτίας της πυκνής βλάστησης και της απουσίας του ιδιοκτήτη του εργαστηρίου δεν κατέστη
δυνατή η περαιτέρω καταγραφή του εσωτερικού του εργαστηρίου.

Μύλος Δήμου, Πέρασμα, Φλώρινας. Κάτοψη.

Μύλος Δήμου, Πέρασμα, Φλώρινας. Βόρεια Μύλος Δήμου, Πέρασμα, Φλώρινας. Άποψη
όψη. από ΒΑ.

67
12. Μύλος Κότσου, Πέρασμα Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το ρέμα της Δροσοπηγής.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 5,35 Χ 8,00 μ., και ύψους 2,20
μ., το οποίο εφάπτεται στο κέντρο της
ανατολικής πλευράς διώροφου κτίσματος
κατοικίας. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους
0,60 μ., δομείται πάνω σε μεταλλική δοκό
διατομής διπλού “Τ”.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 2,00
μ., διαμορφώνεται στο δυτικό άκρο της
βόρειας πλευράς. Στο ανατολικό άκρο της
ίδιας πλευράς ανοίγονται δυο παράθυρα
διαστάσεων 0,55 Χ 0,75 μ. πάνω ακριβώς Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Κάτοψη μύλου.
από τις δυο εξόδους νερού, ορθογωνικής
διατομής, διαστάσεων 1,20 Χ 1,30 μ.
Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, οι οποίοι δε γνωρίζουμε αν
σώζονται, καθώς δεν ήταν δυνατή η
επίσκεψη του εσωτερικού του μύλου.
Το σύστημα προσαγωγής του νερού
αποτελούνταν από χωμάτινο αύλακα
πλάτους 1,10 μ., ο οποίος κατέληγε σε
ακανόνιστου σχήματος δεξαμενή, που
σήμερα διαμορφώνεται με σκυρόδεμα. Από Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Τομή μύλου.
το βόρειο άκρο της δεξαμενής ξεκινούν οι
κεκλιμένοι υδραγωγοί, τραπεζιόσχημης
διατομής, οι οποίοι κατασκευάστηκαν από
σκυρόδεμα. Το νερό εξέρχεται από τη
βόρεια πλευρά και, αφού περάσει κάτω από
τη γέφυρα του κεντρικού δρόμου, που
διασχίζει τον οικισμό, ενώνεται με το ρέμα
που διέρχεται από τα ανατολικά του
οικισμού.
Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Βόρεια όψη.

68
 Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Βόρεια όψη.

Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας. Έξοδοι

Λεπτομέρεια παραθύρου. νερού.

Μύλος Κότσου, Πέρασμα, Φλώρινας.

Κεκλιμένοι υδραγωγοί από οπλισμένο
σκυρόδεμα.

69
 Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Κρατερού

ρέμα Κρατερού

13 14 15 16

17 18 19 20

Πίνακας VΙIΙ: Σακουλέβας ποταμός - ρέμα Κρατερού

Το ρέμα του Κρατερού ξεκινάει από τις ανατολικές παρειές του όρους Βαρνούς. Το
ρέμα έχει κατεύθυνση από δυτικά προς τα βορειανατολικά και ενώνεται με τον ποταμό
Εριγώνα στο έδαφος της FYROM.
Στον οικισμό του Κρατερού καταγράφηκαν 8 υδρόμυλοι, 3 τουλάχιστον από τους
οποίους μπορούν να λειτουργήσουν, αλλά δε χρησιμοποιούνται. Πρόκειται για ιδιαίτερα
μικρών διαστάσεων υδρόμυλους, οι οποίοι ανήκαν σε διευρυμένες οικογένειες142. Ο οικισμός
οργανώνεται σε μικρο-ομάδες κατοικιών που παλιότερα ανήκαν σε μέλη της ίδιας
οικογένειας. Σε καθεμιά από αυτές τις γειτονιές ανήκε και ένας υδρόμυλος, ο οποίος
εξυπηρετούσε τις ανάγκες της συγκεκριμένης γειτονιάς.

142. Προφορική πληροφορία από Αλέξανδρο Πασχαλίδη (1932), ιδιοκτήτη σήμερα ενός από αυτούς τους
υδρόμυλους. Ιούνιος 2001.
70
13. Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Παίρνει νερό από το ρέμα του Κρατερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 4,20 Χ 5.15 μ. και ύψους
2,30 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος λιθοδομή,
πάχους 0,50 μ., ενισχύεται με μία περι-
μετρική ξυλοδεσιά σε ύψος 1,00 μ. από τη
στάθμη της εισόδου και με μια δεύτερη στην
απόληξή της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στο νότιο άκρο της
ανατολικής πλευράς. Στην ίδια πλευρά
ανοίγεται και το μοναδικό παράθυρο του
εργαστηρίου, διαστάσεων 0,75 Χ 0,90 μ., το
οποίο διαμορφώνεται ανάμεσα στις δυο
ξυλοδεσιές του κτίσματος.
Ο αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται
στο βόρειο τμήμα της δυτικής πλευράς και
είναι σε θέση να λειτουργήσει.
Ο πρόσφατα ανακατασκευασμένος
αύλακας προσαγωγής διατρέχει το κέντρο
του οικισμού. Σε απόσταση 4,40 μ. από το
μύλο δημιουργείται λιθόκτιστη δεξαμενή
συγκέντρωσης του νερού, ύψους 2,20 μ., απ'
όπου με μεταλλικό κεκλιμένο αγωγό
διαμέτρου 0,90 μ. το νερό εισέρχεται στο
μύλο. Εξέρχεται μέσω ορθογωνικής θυρίδας,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,10 μ., η οποία φέρει
μονολιθικό ανώφλι.
Μεταγενέστερες επεμβάσεις της Δη-
Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη, Τομή
μοτικής Αρχής έχουν δημιουργήσει ένα λι-
και ανατολική όψη.
θόκτιστο καθιστικό πλευρικά της δεξαμε-
νής.

71
Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας.
Ανατολική όψη. Αύλακας προσαγωγής και κεκλιμένος
υδραγωγός μύλου.

Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας. Βόρεια Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας.

όψη. Εσωτερικό μύλου.

Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας. Έξοδος Μύλος Ανδρεάδη, Κρατερό Φλώρινας.

νερού. Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

72
14. Μύλος Στεργιάδη, Κρατερό Φλώρινας.

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται με νερό από το ρέμα του Κρα-
τερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 4,90 Χ 6,20 μ., και ύψους
2,10 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος λιθοδομή,
πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μία ξυλοδεσιά
σε ύψος 1,10 μ., από τη στάθμη της εισόδου
και με μια δεύτερη στην απόληξή της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 2,00
μ., διαμορφώνεται στο μέσο της ανατολικής
πλευράς. Στο βόρειο τμήμα της ίδιας πλευράς
ανοίγεται το μοναδικό παράθυρο του εργα-
στηρίου, διαστάσεων 0,55 Χ 0,90 μ., το οποίο
διαμορφώνεται ανάμεσα στις δυο ξυλοδεσιές
του κτίσματος.
Ο αύλακας προσαγωγής που οδηγεί
το νερό στο μύλο έχει καταστραφεί, ωστόσο
το νερό πρέπει να εισερχόταν στον μύλο από
τη δυτική πλευρά, το βόρειο άκρο της οποίας
καταλαμβάνει ο αλεστικός μηχανισμός. Η
έξοδος του νερού, ορθογωνικής διατομής,
διαστάσεων 0,70 Χ 1,00 μ., με μονολιθικό
ανώφλι, διαμορφώνεται κάτω από το
μοναδικό παράθυρο του εργαστηρίου. Μύλος Στεργιάδη, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη, τομή
και ανατολική όψη μύλου.

73
Μύλος Στεργιάδη, Κρατερό Φλώρινας. Άποψη από ΒΑ.

Μύλος Στεργιάδη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Στεργιάδη, Κρατερό Φλώρινας.

Βόρεια όψη. Ανατολική όψη.

74
15. Μύλος Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας.

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται με νερό από το τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,10 Χ 5,60 μ. και ύψους
2,10 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη σήμερα με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η βορειανατολική γωνία του κτίσματος έχει
καταρρεύσει.
Η εξωτερική λασπόχτιστη λιθοδομή,
πάχους 0,65 μ., ενισχύεται με μια
περιμετρική ξυλοδεσιά στο μέσο της
τοιχοποιίας και μια στην απόληξή της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 1,90
μ., διαμορφώνεται στο νότιο άκρο της
ανατολικής πλευράς. Στην ίδια πλευρά
ανοίγεται το μοναδικό παράθυρο του
εργαστηρίου, διαστάσεων 0,60 Χ 0,60 μ.
Το σύστημα προσαγωγής του μύλου
έχει καταστραφεί, ωστόσο το νερό θα πρέπει
να εισερχόταν στο μύλο από δυτικά, καθώς ο
αλεστικός μηχανισμός, που διαθέτει μυλό-
πετρες συναρμολογημένες από κομμάτια
φυσικής πέτρας, καταλαμβάνει τη
βορειοδυτική γωνία.
Από το σύστημα απαγωγής του νερού
σώζεται η έξοδος, ορθογωνικής διατομής, με
μονολιθικό ανώφλι, διαστάσεων 0,80 Χ 1,30
μ., η οποία διαμορφώνεται κάτω από το
μοναδικό παράθυρο του εργαστηρίου. Κάτοψη, τομή και βορειανατολική όψη, μύλου
Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας.

75
Μύλος Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας. Βορειανατολική όψη μύλου.

Μύλος Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας.

Μυλόπετρα συναρμολογημένη από κομμάτια Αλεστικός μηχανισμός μύλου.
φυσικού πετρώματος.

Μύλος Τσολακίδη, Κρατερό Φλώρινας.

Εσωτερικό ανοίγματος.

76
16. Κρατερό, μύλος Δημόπουλου ή Κορωναίου

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από το ρέμα του Κρατερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα σχεδόν τετραγωνικής κάτοψης,
διαστάσεων 5,10 Χ 5,70 μ. και ύψους 2,10 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργο-
λιθοδομή, πάχους 0,55 μ., ενισχύεται με
ξυλοδεσιές, οι οποίες εντοπίζονται σε
διαφορετικό ύψος σε κάθε πλευρά του μύλου.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 2,00 Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.
μ., διαμορφώνεται στη βόρεια πλευρά του Κάτοψη.
κτίσματος. Το μοναδικό παράθυρο του
εργαστηρίου, διαστάσεων 0,65 Χ 0,90 μ.,
ανοίγεται στην ανατολική πλευρά.
Ο αλεστικός μηχανισμός κατα-
λαμβάνει τη ΝΔ γωνία του εργαστηρίου. Το
σύστημα προσαγωγής νερού έχει κατα-
στραφεί, ενώ από το σύστημα απαγωγής
σώζεται η έξοδος του νερού, ορθογωνικής
διατομής, διαστάσεων 1,10 Χ 1,40 μ. Οι
παραστάδες και το ανώφλι της θυρίδας
διαμορφώνονται με ισχυρές πέτρες. Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.
Τομή.

Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας. Ανατολική και βόρεια όψη μύλου.

77
 Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας. Βορειανατολική άποψη μύλου.

Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Δημόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.

Ανατολική όψη μύλου. Βόρεια όψη μύλου.

78
17. Μύλος Γιαγκούλα, Κρατερό Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το τοπικό ρέμα του Κρα-
τερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
4,30 Χ 6,40 μ. και ύψους 2,20 μ. Στεγάζεται
με δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή
λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά στο μέσο της τοιχοποιίας και με
μια δεύτερη στην απόληξή της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στο βόρειο άκρο της ανα-
τολικής πλευράς του κτίσματος. Στην ίδια
πλευρά ανοίγεται το μοναδικό παράθυρο του
εργαστηρίου, διαστάσεων 0,85 Χ 0,85 μ.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμ-
βάνει τη ΝΔ εσωτερική γωνία του κτίσματος
και διαθέτει μυλόπετρες από τεχνητό υλικό.
Ο αύλακας προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, αλλά σώζεται η έξοδος του νερού,
ορθογωνικής διατομής, διαστάσεων 1,00 Χ
1,20 μ., η οποία διαμορφώνεται με ισχυρές
πέτρες κάτω από το παράθυρο του
εργαστηρίου στην ανατολική πλευρά του
κτίσματος.
Μύλος Γιαγκούλα, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη,
τομή και ανατολική όψη μύλου.

79
 Μύλος Γιαγκούλα, Κρατερό Φλώρινας. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Γιαγκούλα, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Γιαγκούλα, Κρατερό Φλώρινας.

Παράθυρο μύλου. Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

Μύλος Γιαγκούλα,
Κρατερό Φλώρινας. Έξοδος
νερού μύλου.

80
18. Μύλος Κανάρη, Κρατερό Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα του Κρατερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
4,25 Χ 5,70 μ. και εσωτερικού ύψους 2,00 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά σε στάθμη 1,10 μ. από την είσοδο
και μια δεύτερη στην απόληξή της. Η ΒΑ
γωνία του κτηρίου έχει καταρρεύσει.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στο νότιο πέρας της
ανατολικής πλευράς του κτίσματος. Στην ίδια
πλευρά και ειδικότερα στο τμήμα που έχει
καταρρεύσει θα πρέπει να διαμορφωνόταν
και το μοναδικό παράθυρο του εργαστηρίου,
πάνω ακριβώς από την έξοδο νερού, της
οποίας η θέση διακρίνεται.
Το σύστημα προσαγωγής του νερού
στο μύλο έχει καταστραφεί, καθώς ο μύλος
έχει πάψει να λειτουργεί μεταπολεμικά. Ο
αλεστικός μηχανισμός καταλαμβάνει τη ΒΔ
εσωτερική γωνία του κτίσματος και διαθέτει
μυλόπετρες από τεχνητό υλικό.

Μύλος Κανάρη, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη, τομή

και ανατολική όψη μύλου.

81
 Μύλος Κανάρη, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη, τομή και ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Κανάρη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Κανάρη, Κρατερό Φλώρινας. Νότια

Αλεστικός μηχανισμός μύλου. όψη μύλου.

82
19. Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται με νερό από το ρέμα του Κρα-
τερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
4,80 Χ 6,10 μ. και ύψους 2,00 μ. Στεγάζεται
με δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή
λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,55 μ., ενισχύεται στις
στενές πλευρές του κτίσματος με δυο
ξυλοδεσιές στις στάθμες 0,50 και 1,60 μ. από
την είσοδο, ενώ στις μακριές πλευρές του
κτίσματος ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά σε
ύψος 0,90 μ. Το βόρειο τύμπανο της στέγης
εμφανίζεται λιθόκτιστο, ενώ το νότιο
καλύπτεται με πρόχειρη κλαδόπλεχτη τοιχο-
ποιία.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στο βόρειο πέρας της
ανατολικής πλευράς του κτίσματος. Στην ίδια
πλευρά ανοίγεται και το μοναδικό παράθυρο
του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,80 Χ 0,85 μ.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμβάνει το
μέσο της δυτικής πλευράς του κτίσματος και
διαθέτει μυλόπετρες από τεχνητό υλικό.
Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη,
Ο αύλακας προσαγωγής έχει κατα- τομή και ανατολική όψη μύλου.
στραφεί, αλλά σώζεται η έξοδος του νερού,
διαστάσεων 0,90 Χ 1,50 μ., η οποία
διαμορφώνεται με μεγάλες πέτρες και
μονολιθικό ανώφλι κάτω από το παράθυρο
του εργαστηρίου, στην ανατολική πλευρά του
κτίσματος.

83
Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.
Ανατολική όψη μύλου. Βόρεια όψη μύλου.

Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.

Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

Μύλος Αντωνόπουλου, Κρατερό Φλώρινας.

Νότια όψη μύλου.

84
20. Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας
Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-
φοδοτείται από το τοπικό ρέμα του Κρα-
τερού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
4,70 Χ 6,10 μ., μέγιστου εσωτερικού ύψους
2,70 μ., το οποίο κατασκευάστηκε στη
δεκαετία του '50143. Στεγάζεται με δικλινή
στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπό-
χτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., φθάνει
σε ύψος 1,40 μ. Η βόρεια πλευρά ενισχύεται
με τρεις ξυλοδεσιές στα ύψη 0,50, 1,40 και
1,80 μ. από τη στάθμη της εισόδου.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στη βόρεια πλευρά του
κτίσματος. Το εργαστήριο διαθέτει τρία
παράθυρα. Ένα, διαστάσεων 0,70 Χ 0,80 μ.,
στο μέσο ακριβώς της ανατολικής πλευράς,
ένα δεύτερο, διαστάσεων 0,60 Χ 0,80 μ., στη
νότια πλευρά και ένα τρίτο, διαστάσεων 0,40
Χ 0,60 μ., στο νότιο αέτωμα του κτίσματος.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμ-
βάνει το κέντρο της δυτικής πλευράς και
διαθέτει μυλόπετρες συναρμολογημένες από
μικρότερα τμήματα φυσικής πέτρας. Στο
νότιο άκρο του αλεστικού μηχανισμού
ανοίγεται καταπακτή 0,60 Χ 0,70 μ., η οποία
οδηγεί στο θάλαμο περιστροφής του
υδροτροχού, στοιχείο ιδιαίτερα πρωτότυπο,
καθώς συνήθως η επίσκεψη στο χώρο του
υδροτροχού γίνεται μέσα από τη θυρίδα της Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας. Κάτοψη,
εξόδου του νερού. τομή και νότια όψη μύλου.

143. Προφορική πληροφορία από τον Αλέξανδρο Πασχαλίδη (γεν.1932) Ιούνιος 2001.

85
Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας.
Άποψη από ΒΑ μύλου. Θυρίδα πρόσβασης στο χώρο του υδροτροχού
από το δάπεδο του μύλου.

Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας. Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό Φλώρινας.

Χάραξη πάνω μυλόπετρας μύλου. Εσωτερικό νότιας όψης μύλου.

Μύλος Πασχαλίδη, Κρατερό

Φλώρινας. Αλεστικός
μηχανισμός και εργαλείο
χάραξης μυλόπετρας μύλου.

86
 Σακουλέβας ποταμός - Παλαιό ρέμα

23 24

Παλαιό ρέμα

21 22

Πίνακας IX: Σακουλέβας ποταμός - Παλαιό ρέμα

Το Παλαιό ρέμα ξεκινάει από το κέντρο των ανατολικών παρειών του όρους Βαρνούς.
Το ρέμα έχει ανάλογη πορεία με το ρέμα του Κρατερού, δηλαδή κατεύθυνση από δυτικά προς
τα βορειανατολικά, και ανήκει στην ευρύτερη λεκάνη απορροής του ποταμού Εριγώνα. Το
Παλαιό ρέμα ενώνεται με τον Εριγώνα, όπως και το ρέμα του Κρατερού, στο έδαφος της
FYROM.
Στον οικισμό του Ακρίτα υπάρχουν δυο μύλοι, του Γκίτσου και του Σερβίνη, οι οποίοι
βρίσκονται εντός οικισμού και σώζονται σε καλή κατάσταση. Στον οικισμό των Κάτω
Κλεινών υπάρχουν δυο επίσης υδρόμυλοι και οι δυο εκτός οικισμού. Πρόκειται για το μύλο
του Τσαούση και το μύλο του Γκέγκα144.

144. Ο μύλος του Γκέγκα έχει κυρηχθεί διατηρητέος με την ΔΙΛΑΠ Γ/25373/1568/12.7.88 ΦΕΚ 551/Β/4.8.88.

87
21. Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας

Βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού.

Τροφοδοτείται από τοπικό χείμαρρο που
διαρρέει τον οικισμό και αποκαλείται από
τους κατοίκους Ντεπερλιορίτ, όπως και το
κοντινό βουνό, απ' όπου ξεκινάει. Ο
χείμαρρος τροφοδοτεί το Παλαιό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
σχεδόν τετραγωνικής κάτοψης, διαστάσεων
6,90 Χ 7,10 μ. και ύψους 3,50 μ. Στεγάζεται
με δικλινή στέγη καλυμμένη σήμερα με
κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά στην απόληξή της. Στις γωνίες του
κτίσματος, λίγο κάτω από την στέγη,
εμφανίζονται τα αγκύρια μεταλλικών
ελκυστήρων.
Το κτίσμα αρχικά ήταν μονόχωρο και
σε μεταγενέστερη φάση διαιρέθηκε με
πρόχειρο ξυλόπηκτο τοίχο σε δυο δια-
φορετικά εργαστήρια. Η δυτική μονάδα
κράτησε την αρχική είσοδο στο δυτικό άκρο
της νότιας πλευράς του κτηρίου, διαστάσεων
2,00 Χ 2,00 μ., ενώ για την ανεξάρτητη
Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας. Κάτοψη.
λειτουργία της ανατολικής μονάδας
διανοίχτηκε νέα είσοδος στην ίδια πλευρά
λίγο ανατολικότερα διαστάσεων, 1,30 Χ 2,00
μ. Το πλαίσιο του ανοίγματος της νέας
εισόδου διαμορφώθηκε με συμπαγείς
πλίνθους, όπως και η βάση του παραθύρου
της ανατολικής πλευράς, διαστάσεων 1,35 Χ
1,50 μ.
Η ύπαρξη μικρού παραθύρου δια-
στάσεων 0,60 Χ 0,90 μ. στο κέντρο του
αετώματος της νότιας όψης υποδηλώνει την
πιθανή λειτουργία χώρου στο εσωτερικό της Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας. Τομή.

88
στέγης, για τον οποίο όμως δεν προκύπτει
κανένα άλλο στοιχείο από τη σημερινή
κατάσταση του κτίσματος.
Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, οι οποίοι δε σώζονται σήμερα,
αλλά κατελάμβαναν τη βόρεια πλευρά του
κτίσματος. Ο αύλακας προσαγωγής του
νερού στο μύλο έχει καταστραφεί, αλλά
σώζονται τμήματα των δυο κεκλιμένων
μεταλλικών υδραγωγών, διαμέτρου 0,90 μ.
Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας. Νότια όψη
μύλου.

Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας. Νότια όψη Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας.
μύλου. Διαμόρφωση ΝΑ γωνίας με μεταλλικούς
ελκυστήρες.

Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας. Βόρεια Μύλος Γκίτσου, Ακρίτας Φλώρινας.

όψη και κεκλιμένος μεταλλικός υδραγωγός, Εσωτερικό μύλου.
μύλου.

89
22. Μύλος Σερβίνη, Ακρίτας Φλώρινας

Βρίσκεται στις νότιες παρυφές του

οικισμού. Τροφοδοτείται από τοπικό χείμαρ-
ρο που διαρρέει τον οικισμό, αποκαλείται από
τους κατοίκους Ντεπερλιορίτ και ανήκει στο
υδρολογικό σύστημα του Παλαιού ρέματος
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
4,30 Χ 5,90 μ. και ύψους 2,30 μ. Στεγάζεται
με δικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια, η οποία παρουσιάζει τοπικές
συμπληρώσεις με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,55 μ., διαμορφώνεται στις
τέσσερις ακμές του κτίσματος με
γωνιόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 2,00 Χ 2,10
μ., ανοίγεται στην ανατολική πλευρά του
κτίσματος, όπως και το μοναδικό παράθυρο
του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,50 Χ 0,90 μ.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμβάνει τη
ΝΔ εσωτερική γωνία του κτίσματος. Ο
λιθόκτιστος αύλακας προσαγωγής, ορθογω-
νικής διατομής 0.90 Χ 1,20 μ., οδηγεί το νερό
στη δυτική πλευρά του μύλου. Στη συνέχεια
μέσα από μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό
διαμέτρου 0,80 μ. το νερό φτάνει στον
υπόγειο χώρο του υδροτροχού.

Μύλος Σερβίνη, Ακρίτας Φλώρινας. Κάτοψη, νότια

και ανατολική όψη μύλου.

90
 Μύλος Σερβίνη, Ακρίτας Φλώρινας. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Σερβίνη, Ακρίτας Φλώρινας. Μύλος Σερβίνη, Ακρίτας Φλώρινας. Άποψη

Ανατολική όψη μύλου. από δυτικά.

91
23. Κάτω Κλεινές, μύλος Τσαούση

Βρίσκεται εκτός του οικισμού, σε

απόσταση 1,2 χλμ. από το κέντρο του.
Τροφοδοτείται με νερό από το Παλαιό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 5,10 Χ
8,80 μ. και ύψους 2,80 μ. Στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια. Το εργαστήριο καταλαμβάνει το
ανατολικό τμήμα του κτίσματος, ενώ το
δωμάτιο διαμονής, διαστάσεων 2,35 Χ 3,90
μ., το δυτικό τμήμα.
Η εξωτερική τοιχοποιία πάχους 0,60
μ. από λασπόχτιστη αργολιθοδομή φέρει
φαρδύ αρμολόγημα από τσιμεντοκονίαμα με
κεντρική χάραξη. Στο τελείωμά της δια-
μορφώνεται γείσο με τρεις σειρές συμπαγών
Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Κάτοψη.
πλίνθων χτισμένων εκφορικά, πάνω στο
οποίο εδράζεται η στέγη. Ο μοναδικός
εσωτερικός τοίχος του κτίσματος που
διαχωρίζει το εργαστήριο από το δωμάτιο,
καθώς και η οροφή του κτίσματος,
κατασκευάστηκαν με μπαγδατί, το οποίο έχει
επιχρισθεί.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,20
μ., διαμορφώνεται στο ανατολικό πέρας της
νότιας πλευράς. Δυτικότερα στην ίδια πλευρά
ανοίγονται δυο παράθυρα διαστάσεων 0,60 Χ Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Τομή μύλου.
1,20 μ. Το δυτικότερο από αυτά φωτίζει το
χώρο του δωματίου, το οποίο επικοινωνεί με
το εργαστήριο με πόρτα διαστάσεων 0,90 Χ
1,90 μ., ενώ το δεύτερο φωτίζει το χώρο του
μύλου, ο οποίος διαθέτει άλλα δυο παράθυρα:
ένα στο κέντρο της ανατολικής πλευράς,
διαστάσεων 0,50 Χ 1,20 μ., και ένα στο
ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς,
διαστάσεων 0,60 Χ 1,20 μ., απέναντι ακριβώς
από την είσοδο του κτίσματος, το οποίο έχει Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. ΝΑ όψη.

92
τειχιστεί σε μεταγενέστερη φάση με πλίνθους.
Ο αλεστικός μηχανισμός του εργαστηρίου τοποθετείται στο κέντρο της βόρειας
πλευράς του εργαστηρίου σε απόσταση 0,70 μ. Ο αγωγός προσαγωγής σώζεται στο τελευταίο
του τμήμα, όπου διαμορφώνεται με λιθοδομή και ανυψώνεται πάνω σε λιθόκτιστη, σχήματος
κόλουρης πυραμίδας βάση σε ύψος 2,50 μ. από το έδαφος. Στη θέση του σώζεται ο
κεκλιμένος μεταλλικός υδραγωγός, διαμέτρου 0,80 μ., ο οποίος εισέρχεται στο κέντρο της
βόρειας πλευράς.

Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. ΒΑ όψη μύλου.

Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας.
ΒΑ όψη. ΒΑ όψη μύλου.

Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Μύλος Τσαούση, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας.
ΒΑ όψη μύλου. Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

93
24. Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού στη

διασταύρωση της οδού που συνδέει τις Άνω
Κλεινές με την επαρχιακή οδό Αγίας
Παρασκευής - Φλώρινας. Τροφοδοτείται από
το Παλαιό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 6,30 Χ
12,95 μ. και ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια.
Το μεγαλύτερο τμήμα του κτίσματος
καταλαμβάνει το εργαστήριο, ενώ το
δωμάτιο, διαστάσεων 2,15 Χ 5,00 μ., κατα-
λαμβάνει το βόρειο άκρο το κτίσματος.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Κάτοψη.
θοδομή ενισχύεται με περιμετρική ξυλοδεσιά
στο ύψος της ποδιάς των παραθύρων, ενώ μια
δεύτερη διατρέχει περιμετρικά την τοιχοποιία
στο ανώτατο πέρας της. Στην ανατολική
κύρια όψη του κτίσματος διαμορφώνεται
λίθινο γείσο με μια σειρά πλακοειδών σχιστο-
λιθικών πλακών. Στο κέντρο της βόρειας
στενής πλευράς υψώνεται λιθόκτιστη
καπνοδόχος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 1,95 μ.
Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Τομή.
ανοίγεται στο βόρειο τμήμα της ανατολικής
μακριάς πλευράς. Στην ίδια πλευρά και νότια
της εισόδου ανοίγονται τρία παράθυρα
διαστάσεων 0,65 Χ 0,75 μ., ενώ βόρεια της
εισόδου υπάρχει άλλο ένα άνοιγμα ίδιων
διαστάσεων, το οποίο φωτίζει το χώρο του
δωματίου. Στο ανατολικό άκρο της νότιας
στενής πλευράς ανοίγεται βοηθητική θύρα,
διαστάσεων 1,00 Χ 1,80 μ., καθώς και
παράθυρο διαστάσεων 0,65 Χ 0,75 μ. Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Δυτική όψη.

94
 Στη βορειοδυτική γωνία του κτίσματος διατηρείται βοηθητικό πρόσκτισμα, το οποίο
αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.
Ο μύλος διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι σώζονται στη θέση τους. Το
σύστημα προσαγωγής νερού στο μύλο έχει καταστραφεί. Το σύστημα απαγωγής διατηρείται
και οι παρειές του έχουν ενισχυθεί με σκυρόδεμα. Οι έξοδοι του νερού τετραγωνικής
διατομής, διαστάσεων 1,20 Χ 1,20 μ., διατάσσονται κάτω από τα παράθυρα του εργαστηρίου.

Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας. Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας.
Δυτική όψη. Βόρεια όψη.

Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας.

Είσοδος.

Μύλος Γκέκα, Κάτω Κλεινές, Φλώρινας.

Νότια όψη.

95
 Σακουλέβας ποταμός - χείμαρρος Μπέλα Βόντα

25
26 27
28 29 Μπέλλα Βόντα

30

Πίνακας IΧ: Σακουλέβας ποταμός - περιοχή χειμάρρου Μπέλα Βόντα

Ο χείμαρρος Μπέλα Βόντα σχηματίζεται στις δυτικές υπώρειες του όρους Βαρνούς
και αποτελεί τη μόνη περιοχή που έχει αρκετό νερό για την κίνηση υδρόμυλων. Έτσι στην
περιοχή των Πρεσπών οι οχτώ νερόμυλοι του Λαιμού και οι τέσσερις του Αγίου Γερμανού
ήταν οι μοναδικοί και εξυπηρετούσαν τη γύρω περιοχή.
Οι μύλοι του Λαιμού είναι οι εξής: του Στεργίου, του Παπαδόπουλου, του
Διακόπουλου, των Μιχαηλίδη - Βακιτσίδη, των Βιδίνου - Βλαχόπουλου και του Παπαναούμ,
που βρίσκονται εντός οικισμού, και των Ζαμπούνη και Καπετάνου, που βρίσκονται εκτός
οικισμού. Από τα εντός οικισμού εργαστήρια σώζονται όλα εκτός από το μύλο του
Παπαναούμ, από τον οποίο έχει διατηρηθεί μόνο ο κεκλιμένος υδραγωγός, που στηρίζεται
πάνω σε τμήμα λιθοδομής, και των Καπετάνου και Ζαμπούνη, που σώζονται τελείως
αποσπασματικά θαμμένα από τη βλάστηση.
Στον Άγιο Γερμανό οι μύλοι οργανώνονται σε δυο ρέματα. Στο Μεγάλο ρέμα, όπου
από ανατολικά προς τα δυτικά υπήρχαν οι μύλοι των Καΐδη-Δοϊνίδη*, των Λελιφάνη-

* Με αστερίσκο σημειώνονται οι υδρόμυλοι που δε σώζονται πλέον.

96
Μαλλιανίδη, του Κοσμαδόπουλου*, του Βάρδα*, του Κυπρόπουλου*, των Αρκούδα-
Κιφινόπουλου* και του Διακόπουλου*145. Στο Μικρό ρέμα υπάρχει μέχρι σήμερα ο μύλος
του Σοκλαρίδη, το κτίσμα του οποίου έχει μετατραπεί και χρησιμοποιείται για αποθηκευτικός
χώρος.
Τους μύλους του Λαιμού επισκέπτονταν πελάτες από την Αλβανία και τα 9 χωριά της
αλβανικής Πρέσπας, όταν αυτά ήταν κομμάτι της ελληνικής επικράτειας, γιατί εκεί δεν
υπήρχαν νερά. Πήγαιναν με ζώα μέχρι την όχθη της λίμνης και μετά με βάρκες έφθαναν στην
ελληνική όχθη. Εκεί τους περίμεναν κάτοικοι του Λαιμού με κάρα και με αμοιβή μετέφεραν
το σιτάρι στους μύλους. Ο κόσμος συνέχισε να έρχεται για άλεσμα μέχρι και το 1947, οπότε
μπήκαν φυλάκια και η εμπορική κίνηση ανάμεσα στις δυο πλευρές της Πρέσπας σταμάτησε
οριστικά146.

145. Προφορική πληροφορία από το Δαμολή Χρήστο (1924), 11 Νοεμβρίου 2005.

146. Προφορική πληροφορία από το Διακόπουλο Παύλο (γεν. 1921), 8 Ιουνίου 2001.

97
25. Μύλος Στεργίου, Λαιμός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός οικισμού και τροφοδοτείται με νερό από το χείμαρρο Μπέλα

Βόντα147 .
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 5,90 Χ
13,95 μ. και ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία από εγχόρηγο αργολιθοδομή, πάχους 0,55 μ., έχει μεταγενέστερα
επιχρισθεί με πεταχτό κονίαμα.
Η είσοδος, διαστάσεων 2,00 Χ 2,20 μ., διαμορφώνεται στη νότια πλευρά του
κτίσματος, όπως και τα δυο παράθυρα του εργαστηρίου, διαστάσεων 1,00 Χ 1,40 μ.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμβάνει τη ΒΑ εσωτερική γωνία του κτίσματος. Το

Κάτοψη, μύλου Στεργίου, Λαιμός Φλώρινας.

Νότια όψη, μύλου Στεργίου, Λαιμός Φλώρινας.

147. Σημαίνει Καλό Νερό.

98
σύστημα προσαγωγής νερού του μύλου έχει καταστραφεί. Από το σύστημα απαγωγής
διατηρείται το άνοιγμα της εξόδου του νερού, διαστάσεων 1,20 Χ 1,00 μ., το οποίο
γεφυρώνεται με λιθόκτιστο τόξο.

Μύλος Στεργίου, Λαιμός, Φλώρινας. Νότια Μύλος Στεργίου, Λαιμός, Φλώρινας.

όψη. Εσωτερικό.

Μύλος Στεργίου, Λαιμός, Φλώρινας. Έξοδος

νερού.

99
26. Μύλος Παπαδόπουλου, Λαιμός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός οικισμού και τροφο-

δοτείται από το χείμαρρο Μπέλα Βόντα.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα
κάτοψης σχήματος Τ. Η μακριά κεραία έχει
διαστάσεις 4,90 Χ 9,70 μ. και ύψος 2,50 μ.,
ενώ η κάθετη κεραία του Τ έχει διαστάσεις
3,60 Χ 4,40 μ. και ύψος 2,20 μ. Η μεγάλη
κεραία στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα, ενώ η
μικρότερη με τετρακλινή στέγη καλυμμένη
?
με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία από εγχόρηγο
αργολιθοδομή, πάχους 0,55 μ., διαμορφώ-
νεται στις ακμές με γωνιόλιθους.
Το κτίσμα εφάπτεται στη βόρεια
πλευρά του με το κτίσμα του μύλου Στεργίου.
Τα κοινά χαρακτηριστικά των δυο κτισμάτων,
στη διαμόρφωση των παραθύρων και των
θυρίδων εξόδου του νερού, υποδεικνύουν ότι
αρχικά μάλλον αποτελούσαν ένα ενιαίο
κτίσμα, που χωρίστηκε σε μεταγενέστερη Μύλος Παπαδόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Κάτοψη
φάση.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,20
μ., διαμορφώνεται στη ΝΔ γωνία του
κτίσματος, η οποία έχει υποστεί επισκευή με
τσιμεντόλιθους. Στη ΒΔ άκρη του κτίσματος
διαμορφώνεται παράθυρο, διαστάσεων 1,00
Χ 1,40 μ., και κάτω από αυτό ανοίγεται η
λιθόκτιστη τοξωτή θυρίδα εξόδου του νερού.
Τα υπόλοιπα ανοίγματα του κτίσματος
διατάσσονται στη δυτική και νότια πλευρά
Μύλος Παπαδόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Δυτική
του κτίσματος της μικρής κεραίας του “Τ”. όψη.

100
 Πρόκειται για δύο παράθυρα στη δυτική πλευρά, διαστάσεων 0,55 Χ 0,60 μ. και 0,65
Χ 0,60 μ., αντίστοιχα από βορρά προς νότο και ένα τρίτο στη νότια πλευρά, διαστάσεων 0,55
Χ 0,60 μ.
Το σύστημα προσαγωγής στο μύλο δεν εντοπίστηκε. Η επίσκεψη στο εσωτερικό του
κτίσματος δεν κατέστη δυνατή, καθώς το κτίσμα ήταν κλειδωμένο, ωστόσο από τη θέση της
θυρίδας εξόδου του νερού είναι προφανές ότι ο αλεστικός μηχανισμός καταλαμβάνει τη ΒΑ
γωνία του κτίσματος.

Μύλος Παπαδόπουλου, Λαιμός, Φλώρινας. Μύλος Παπαδόπουλου, Λαιμός, Φλώρινας.

Άποψη από ΝΔ. Δυτική όψη

Μύλοι Στεργίου - Παπαδόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Λεπτομέρεια παραθύρων με θυρίδες

εξόδου νερού.

101
27. Μύλος Διακόπουλου148, Λαιμός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και τροφοδοτείται από το χείμαρρο Μπέλα Βόντα. Ο
μύλος εξυπηρετούσε τους οικισμούς Λαιμό, Πυξό, Βροντερό, Ψαράδες καθώς και τα 13 χωριά
της Πρέσπας 149. Εξυπηρετούσε επίσης τους οικισμούς της σημερινής αλβανικής Πρέσπας150
(9 χωριά), όταν αυτά ήταν κομμάτι της ελληνικής επικράτειας, γιατί και εκεί δεν υπήρχε
αρκετό νερό για τη λειτουργία υδρόμυλων.

Μύλος Διακόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Κάτοψη.

Μύλος Διακόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. ΝΔ όψη.

148. Η οικογένεια Διακόπουλου αγόρασε το εργαστήριο στα 1908 από τους Τούρκους. Η κρέμαση, δηλαδή η
υψομετρική διαφορά της δεξαμενής του νερού με το χώρο του υδροτροχού, ήταν χαμηλή και έτσι έφτιαξαν
λιθόκτιστη κατασκευή και ύψωσαν την κρέμαση, ώστε το νερό να πέφτει με μεγαλύτερη δύναμη και ο μύλος να
αποδίδει καλύτερα.
149. Οι πελάτες του μύλου προέρχονταν από όλα αυτά τα χωριά, καθώς οι μόνοι μύλοι ήταν αυτοί του Λαιμού
και του Αγίου Γερμανού. Οι άλλες περιοχές δεν είχαν το απαραίτητο νερό.
150. Επίσης έρχονταν για άλεσμα από τα χωριά της αλβανικής Πρέσπας και κατά τη διάρκεια της περιόδου 1941-
1947. Όταν τοποθετήθηκαν φυλάκια, σταμάτησαν οριστικά να έρχονται.

102
 Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα, ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 4,95 Χ
20,20 μ., ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη151 καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια. Το δωμάτιο διαμονής, διαστάσεων 3,85 Χ 5,00 μ., διαμορφώνεται στο δυτικό
άκρο του κτίσματος.
Στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς του κτίσματος έχει προστεθεί μεταγενέστερα
βοηθητικός χώρος, διαστάσεων 5,35 Χ 5,90 μ., ο οποίος στεγάζεται με τρικλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους 0,55 μ., διακόπτεται από μια
ξυλοδεσιά στο ύψος της ποδιάς των παραθύρων.
Στο εργαστήριο διαμορφώνονται δυο είσοδοι, μία, διαστάσεων 1,50 Χ 2,00 μ., στο
ανατολικό τμήμα της νότιας πλευράς και μια, διαστάσεων 1,00 Χ 2,00 μ., στο δυτικό τμήμα
της ίδιας πλευράς. Ο χώρος του εργαστηρίου φωτίζεται από πέντε παράθυρα. Τρία,
διαστάσεων 0,85 Χ 1,30 μ., είναι στη νότια πλευρά, από τα οποία δυο διατάσσονται ανάμεσα
στις δυο εισόδους και το τρίτο στο ανατολικό άκρο της. Τέλος δυο ανοίγματα ίδιων
διαστάσεων ανοίγονται στον νότιο στενό τοίχο εκατέρωθεν του κεντρικού τζακιού, η
καπνοδόχος του οποίου ανυψώνεται στο κέντρο της πλευράς.
Το δωμάτιο διαχωρίζεται από το εργαστήριο με λιθοδομή πάχους 0,55 μ., στην οποία
ανοίγεται πόρτα επικοινωνίας, διαστάσεων 0,90 Χ 2,00 μ., και μικρό άνοιγμα για την
εποπτεία του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,40 Χ 0,40 μ. Το δωμάτιο φωτίζεται από τέσσερα
παράθυρα, διαστάσεων 0,85 Χ 1,30 μ., από τα οποία δυο ανοίγονται στο δυτικό άκρο της
βόρειας πλευράς και άλλα δυο στη δυτική πλευρά.
Το εργαστήριο διέθετε δυο αλεστικούς μηχανισμούς τοποθετημένους στην ανατολική
πλευρά του εργαστηρίου, από τους οποίους σώζεται ένας με τεχνητή μυλόπετρα. Στην αυλή
του μύλου διατηρείται μυλόπετρα συναρμολογημένη από μικρά κομμάτια φυσικής πέτρας. Το
σύστημα προσαγωγής, όπως και το σύστημα απαγωγής νερού στο μύλο, έχουν καταστραφεί.

Μύλος
Διακόπουλου,
Λαιμός Φλώρινας.
Ανατολική όψη.

151. Το κτίσμα επισκευαζόταν την εποχή της επίσκεψης. Η επέμβαση αφορούσε στο αρμολόγημα των
τοιχοποιιών, στην αλλαγή κουφωμάτων και στην κατασκευή καινούργιας στέγης, με στόχο τη μετατροπή του σε
τμήμα του οικοτουριστικού ξενώνα της οικογένειας Διακόπουλου.

103
 Μύλος Διακόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Άποψη από ΝΔ.

Μύλος Διακόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Μύλος Διακόπουλου, Λαιμός Φλώρινας.

Εσωτερικό. Μυλόπετρα συναρμολογημένη από κομμάτια
φυσικής πέτρας.

104
28. Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το χείμαρρο Μπέλα
Βόντα.
Πρόκειται για ισόγειο, αρχικά
μονόχωρο, κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης,
διαστάσεων 5,20 Χ 17,20 μ. και ύψους 2,30
μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια. Σήμερα
το κτίσμα εμφανίζεται διαιρεμένο στη μέση
Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Φλώρι-
με πρόχειρη ξυλόπηκτη τοιχοποιία. νας. Κάτοψη.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις
ακμές με γωνιόλιθους.
Το εργαστήριο φέρει δυο εισόδους,
διαστάσεων 1,65 Χ 1,80 μ., από τις οποίες μία
διαμορφώνεται στο βόρειο άκρο της δυτικής
πλευράς του κτίσματος και η άλλη στο
ανατολικό. Ανάμεσα στις δυο εισόδους
ανοίγονται τρία παράθυρα διαστάσεων 0,50
Χ 0,70 μ. Ένα ακόμη μικρότερο άνοιγμα,
διαστάσεων 0,40 Χ 0,40 μ., ανοίγεται σε
χαμηλότερη στάθμη δίπλα στη βόρεια είσοδο
Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Φλώρι-
του εργαστηρίου. νας. Τομή και δυτική όψη μύλου.
Το εργαστήριο διέθετε δυο αλε-

Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Φλώρι-

Φλώρινας. Δυτική όψη μύλου. νας. Εσωτερική όψη.

105
στικούς μηχανισμούς, οι οποίοι δε σώζονται,
όπως και το σύστημα προσαγωγής νερού στο
μύλο.
Από το σύστημα απαγωγής διατη-
ρούνται οι δυο έξοδοι του νερού, διαστάσεων
0,90 Χ 1,20 μ., με μονολιθικά υπέρθυρα.
Τέλος σώζεται στη θέση του ένας οριζόντιος
μεταλλικός υδροτροχός.

Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη, Λαιμός Φλώρι-

νας. Οριζόντιος μεταλλικός υδροτροχός.

Μύλος Μιχαηλίδη-Βακιτσίδη,Λαιμός Φλώρινας. Δυτική όψη μύλου.

106
29. Μύλος Βιδίνου - Βλαχόπουλου, Λαιμός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το χείμαρρο Μπέλα
Βόντα.
Πρόκειται για ισόγειο, αρχικά
μονόχωρο, κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης,
διαστάσεων 5,90 Χ 17,80 μ. και ύψους 2,50
μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια, τμήμα
της οποίας έχει καταρρεύσει. Σήμερα το
Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός Φλώρι-
κτήριο εμφανίζεται διαιρεμένο σε δυο νας. Κάτοψη.
τμήματα με πρόχειρη ξυλόπηκτη τοιχοποιία.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις
ακμές με γωνιόλιθους.
Το εργαστήριο φέρει τρεις εισόδους
στη νότια πλευρά: δυο στο δυτικό άκρο,
διαστάσεων 1,00 Χ 2,00 μ. και 1,65 Χ 2,00 μ.,
και μια στο ανατολικό άκρο της νότιας
πλευράς, διαστάσεων 1,00 Χ 2,00 μ. Ανάμεσα
στις δυο δυτικότερες εισόδους ανοίγεται ένα
παράθυρο διαστάσεων 0,60 Χ 0,90 μ. Δυο Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός Φλώρι-
νας. Νότια όψη μύλου.

Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός Φλώρινας. Νότια όψη μύλου.

107
ακόμη αντίστοιχα ανοίγματα διαμορφώνονται ανάμεσα στη μεσαία και στην ανατολική
είσοδο. Κάτω από αυτά τα ανοίγματα διαμορφώνονται οι δυο θυρίδες εξόδου του νερού με
τοξωτά λιθόκτιστα υπέρθυρα. Διέθετε ακόμη δυο παράθυρα, από ένα στην ανατολική και στη
δυτική πλευρά.
Το εργαστήριο διέθετε δυο αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι δε σώζονται, όπως και
το σύστημα προσαγωγής νερού στο μύλο.

Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός

Φλώρινας. Ανατολική όψη μύλου. Φλώρινας. Δυτική όψη μύλου.

Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός Μύλος Βιδίνου-Βλαχόπουλου, Λαιμός

Φλώρινας. Εσωτερικός διαχωριστικός τοίχος Φλώρινας. Άποψη από ΝΑ.
μύλου.

108
30. Μύλος Λελιφάνη - Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός Φλώρινας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το χείμαρρο Μπέλα
Βόντα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
5,90 Χ 17,80 μ. και ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται
με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι- Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός
θοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις Φλώρινας. Κάτοψη.
ακμές με γωνιόλιθους.
Το εργαστήριο φέρει τρεις εισόδους
και τρία παράθυρα στη νότια πλευρά. Οι
είσοδοι, διαστάσεων 1,10 Χ 1,90 μ.,
διαμορφώνονται με λιθόκτιστες παρειές και
λαξεμένο λιθόκτιστο τοξωτό υπέρθυρο. Τα
τρία παράθυρα διαστάσεων 0,60 Χ 0,90 μ.
διαμορφώνονται με ξύλινα υπέρθυρα. Κάτω
από κάθε παράθυρο ανοίγεται και η
αντίστοιχη έξοδος νερού με λαξεμένο τοξωτό Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός
λιθόκτιστο υπέρθυρο. Φλώρινας. Νότια όψη μύλου.

Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός Φλώρινας. Νότια όψη μύλου.

109
 Το εργαστήριο διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι δε σώζονται εκτός
από μερικές μυλόπετρες συναρμολογημένες από κομμάτια φυσικής πέτρας. Από το σύστημα
προσαγωγής του νερού διατηρείται ένας κεκλιμένος μεταλλικός αγωγός, καθώς και οι
τοξωτές θυρίδες εισόδου των αγωγών στο μύλο.
Σε επαφή με τη δυτική πλευρά του εργαστηρίου υπήρχε μέχρι και πριν από μερικά
χρόνια νεότερος μύλος152.

Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός

Φλώρινας. Μυλόπετρα από φυσικό πέτρωμα.

Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός

Φλώρινας. Έξοδος νερού με λαξεμένο
λιθόκτιστο τόξο.

Μύλος Λελιφάνη-Μαλιανίδη, Άγιος Γερμανός

Φλώρινας. Είσοδος του κεκλιμένου
υδραγωγού.

152. Ο νεότερος μύλος και οι αλλαγές κυρίως στο είδος των κουφωμάτων του εργαστηρίου φαίνονται στα
σχέδια που δημοσιεύονται στο Καραδέδος, Γ. - Τσολάκης Π. (1990), σελ. 192.

110
Γ.2. Η Υδρολογική Λεκάνη του Αλιάκμονα
 ΥΔ Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Η Λ Ε Κ Α Ν Η Α Λ Ι Α Κ Μ Ο Ν Α

Χάρτης ΧI: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα.

Στην υδρολογική λεκάνη του Αλιάκμονα εντάσσονται ολόκληροι οι νομοί

Καστοριάς, Γρεβενών, Κοζάνης, Πιερίας και τα δυτικά τμήματα των νομών Πέλλας και
Ημαθίας.
Το κυρίαρχο υδρολογικό στοιχείο αυτής της λεκάνης είναι ο ποταμός
Αλιάκμονας153, ο οποίος είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδας (322 χλμ.)
που βρίσκεται εξ ολοκλήρου σε ελληνικό έδαφος. Η λεκάνη απορροής του ανέρχεται σε
9.210 km2! το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης είναι 818 m.
Το όνομα Αλιάκμων είναι σύνθετο και προέρχεται από το άλς (άλας, θάλασσα)
και από το ακμών (αμόνι). Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία ο Αλιάκμων ήταν ένας
από τους ποτάμιους θεούς, παιδί του Ωκεανού και της Τηθύας.
Μια αρχαία παράδοση λέει ότι όσα πρόβατα έπιναν νερό από τον Αλιάκμονα
άλλαζαν χρώμα και γίνονταν λευκά. Η παράδοση αυτή καταγράφεται από το Λατίνο

153. Πληροφοριακό υλικό για τον Αλιάκμονα στο δικτυακό τόπο του Υπουργείου Ανάπτυξης http://www.mina-
gric.gr/Greek/2.9.3.ALIAKMONAS.html

112
συγγραφέα Πλίνιο (23-79 μ.Χ.), που μεταφρασμένη από τα λατινικά λέει: "Επίσης στη
Μακεδονία, όσοι ήθελαν να έχουν άσπρα πρόβατα τα οδηγούσαν στον Αλιάκμονα, όσοι
τα ήθελαν μαύρα στον Αξιό".
Οι Τούρκοι τον έλεγαν Iντζέ-καρά (= ψηλός και μαύρος) και οι Σλάβοι
Μπίστριτσα (= γοργοπόταμος).
Ο Αλιάκμονας σχηματίζεται από τη συμβολή, κοντά στο χωριό Μανιάκοι της
Καστοριάς, των ποταμών Μπέλιτσα, που πηγάζει από το όρος Βόιο, και Ζέλοβο, που
έχει τις πηγές του στο όρος Βαρνούντα. Δέχεται τα πλεονάζοντα νερά της λίμνης
Καστοριάς καθώς και τα νερά των: Λιβαδοπόταμου, Σραβοπόταμου, Βέλα,
Ντραμπουτιώτικου, Πραμορίτσα, Γρεβενιώτικου, Βενέτικου, Στραυροπόταμου,
Εδεσσαίου, της στραγγιστικής τάφρου της λίμνης Γιαννιτσών. και χύνεται στο Θερμαϊκό
κόλπο.
Ο Αλιάκμονας διέρχεται από το δυτικό άκρο του νομού Κοζάνης, στη συνέχεια
διασχίζει το ΒΑ άκρο του νομού Γρεβενών, επανέρχεται στο νομό Κοζάνης ρέοντας
παράλληλα στο ΝΑ όριο του και, αφού διασχίσει το νότιο τμήμα του νομού Ημαθίας και
δεχθεί τα νερά του Εδεσσαίου, εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο154.
Κατά το Μεσαίωνα ο Αλιάκμονας ήταν πλωτός από τη θάλασσα ως τη Βέροια.
Άλλα σημαντικά υδρολογικά στοιχεία της λεκάνης αποτελούν οι λίμνες Ορεστιάδα
(λίμνη Καστοριάς), Βεγορίτιδα ή Οστρόβου, η λίμνη των Πετρών, η Χειμαδίτιδα και η
μικρή λίμνη Ζάζαρη.

Ο Αλιάκμονας από δορυφόρο.

154. Νέστορας, Π.(1956): “Αλιάκμων”, εγκυκλοπαίδεια Ήλιος. σελ. 301. Επίσης βλ. σ. στην ιστοσελίδα
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%BC%CE%BF%CE
%BD%CE%B1%CF%82

113
 Αλιάκμονας ποταμός - Λαδοπόταμος

31

32

Λαδοπόταμος

Πίνακας ΧII: Αλιάκμονας ποταμός - Λαδοπόταμος

Ο Λαδοπόταμος (ή Ζέλοβο όπως ήταν γνωστός παλιότερα) ξεκινάει από τα νότια

του όρους Βαρνούς και με κατεύθυνση ΝΔ συνδέεται με τον Αλιάκμονα λίγο πριν από
την πόλη της Καστοριάς. Στην πορεία του αναπτύσσονται οι οικισμοί Ανταρτικό,
Πράσινο και Κώτας, που ανήκουν διοικητικά στο νομό Φλώρινας, και οι οικισμοί
Μελάς, Μακροχώρι, Χάλαρα, Άγιος Αντώνιος, Κρανιώνας και Γάβρος του νομού
Καστοριάς.
Από την έρευνα προέκυψαν ο μύλος του Χατζόπουλου στο Ανταρτικό και ο μύλος
του Τριανταφύλλου στον οικισμό Κώτα.

114
31. Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό Φλώρινας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού, στην

επαρχιακή οδό Φλώρινας - Καστοριάς,
μερικά μέτρα πριν από τη διασταύρωση που
οδηγεί στον οικισμό. Τροφοδοτείται από το
Λαδοπόταμο ή Ζέλοβο.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 6,90 Χ 15,90 μ. και ύψους 2,60
μ.
Στη νότια άκρη του κτίσματος και σε
τμήμα διαστάσεων 5,65 Χ 6,90 μ. ανα-
πτύσσεται όροφος, όπου οργανώνεται η
κατοικία. Το ισόγειο τμήμα καλύπτεται με
τρικλινή στέγη, ενώ το διώροφο με
τετρακλινή. Και οι δυο στέγες καλύπτονται με
ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθο-
Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας.
Κάτοψη.

Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας. Τομή.

Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας. Δυτική όψη.

115
δομή πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις ακμές της με γωνιόλιθους, ενώ μια περιμετρική
ξυλοδεσιά τη διατρέχει στο ανώτατο πέρας της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,00 μ., ανοίγεται στη δυτική μακριά πλευρά.
Εκατέρωθέν της διαμορφώνεται από ένα ζεύγος παραθύρων, διαστάσεων 1,15 Χ 1,30 μ. Τα
τρία παράθυρα φωτίζουν το χώρο του εργαστηρίου, ενώ το νοτιότερο ανοίγεται στο χώρο του
δωματίου, πάνω από το οποίο αναπτύσσεται ο όροφος.
Στη νότια πλευρά του δωματίου διαμορφώνονται δυο ακόμη παράθυρα, ένα,
διαστάσεων 1,00 Χ 1,30 μ., στην ανατολική άκρη και ένα, διαστάσεων 2,00 Χ 1,30 μ., στη
δυτική άκρη του τοίχου. Το τελευταίο αυτό παράθυρο αρχικά αποτελούσε την είσοδο στο
τμήμα της κατοικίας, η οποία σε μεταγενέστερη φάση χτίστηκε μερικώς και μετατράπηκε σε
παράθυρο.
Ο αλεστικός μηχανισμός εφάπτεται στη βόρεια άκρη του ανατολικού τοίχου και
διαθέτει μυλόπετρες από τεχνητό υλικό. Από το σύστημα προσαγωγής του νερού σώζεται
μόνο τμήμα των θεμελίων της λιθόκτιστης βάσης πάνω στην οποία στηριζόταν ο κεκλιμένος
υδραγωγός. Τέλος στον αύλειο χώρο λειτουργούσε παλιότερα υπαίθρια νεροτριβή, σύμφωνα
με προφορική πληροφορία του ιδιοκτήτη.

Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας. Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας.

Νότια όψη. Δυτική όψη.

Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας.

Νότια όψη.
Μύλος Χατζόπουλου, Ανταρτικό, Φλώρινας.
Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

116
32. Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας.

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε απόσταση 1,4 χιλ. ανατολικά. Τροφοδοτείται από το
Λαδοπόταμο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 6,80 Χ 8,20 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 1,70 μ. Η εξωτερική τοιχοποιία από ωμά πλιθιά, πάχους 0,50 μ., υψώνεται
πάνω σε εγχόρηγο λιθόκτιστη θεμελίωση.
Η είσοδος του μύλου, πλάτους 1,30 μ., ανοίγεται στη νοτιοδυτική πλευρά του. Κανένα
άλλο άνοιγμα δεν είναι δυνατόν να ανιχνευθεί.
Ο αλεστικός μηχανισμός καταλάμβανε τη δυτική γωνία του εργαστηρίου, όπως
υποδεικνύεται από τη θέση του υδατόπυργου, ο οποίος διοχέτευε νερό στον οριζόντιο
υδροτροχό του μύλου. Πρόκειται για λιθόκτιστη κατασκευή, με πάχος τοιχοποιίας 0,40 μ.,
συνολικών εξωτερικών διαστάσεων 3,20 Χ 3,50 μ. και ύψους 2,20 μ. Η είσοδος του νερού
διαμορφώνεται στη βορειοδυτική πλευρά του υδατόπυργου. Πρόκειται για οπή διαστάσεων
0,25 Χ 0,80 μ., στην οποία προσαρμόζεται μεταλλική κατασκευή σε σχήμα “Π”. Κατά πάσα
πιθανότητα το νερό μεταφερόταν στον υδατόπυργο με μεταλλικό υδραγωγό, ανυψωμένο
πάνω σε πασσάλους ή πεσσούς. Στη νοτιοδυτική πλευρά του υδατόπυργου ανοίγεται οπή
υπερχείλισης. Το εσωτερικό του υδατόπυργου και η διατομή του υδραγωγού δεν κατέστη
δυνατό να αποτυπωθούν, καθώς η κατασκευή έχει επιχωματωθεί από τη χρόνια αχρηστία. Η
ιδιαιτερότητα του εργαστηρίου έγκειται στην κατάλυση της ευθύγραμμης σχέσης εισόδου και
εξόδου του νερού. Στην περίπτωση του μύλου Τριανταφύλλου η σχέση εισόδου και εξόδου
του νερού βρίσκεται σε ορθή γωνία, με την έξοδο, διαστάσεων 0,70 Χ 0,60 μ., να διατάσσεται
στο νότιο πέρας της νοτιοδυτικής πλευράς..

Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας. Κάτοψη.

117
 Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας. Έξοδος νερού.

Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας. Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας.

Υδατοδεξαμενή και είσοδος νερού στο μύλο. Τεχνητή μυλόπετρα.

Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας. Μύλος Τριανταφύλλου, Κώττας Φλώρινας.

Εσωτερικό νοτιοδυτικής πλευράς μύλου. Κάτω μυλόπετρα και μηχανισμός στήριξης
άνω μυλόπετρας.

118
 Αλιάκμονας ποταμός - πηγές Αλιάκμονα

33 34 35 36
πηγές Αλιάκμονα

Πίνακας ΧΙIΙ: Αλιάκμονας ποταμός - πηγές Αλιάκμονα

Ο ποταμός Αλιάκμονας πηγάζει από τα βόρεια της οροσειράς της Πίνδου και του
Βόιου όρους. Ο ποταμός με κατεύθυνση νότια αρχικά και στη συνέχεια ανατολικά και
βορειανατολικά συνδέεται με το Λαδοπόταμο και δημιουργείται έτσι ο κύριος όγκος του
Αλιάκμονα, μετά τη λίμνη της Καστοριάς.
Από την έρευνα προέκυψε ότι υδρόμυλοι υπήρχαν στους οικισμούς Τσάκονη,
Μεσοποταμιά, Κορομηλιά, Σπήλιος, Μελάνθιο, Πεντάβρυσο, Κάτω Πτεριά, Καλοχώρι και
Οινόη. υπήρχε από ένας τουλάχιστον μύλος που δε σώζεται.
Από αυτούς καταγράφηκαν τρεις μύλοι στον οικισμό του Νεστόριου και ένας στην
Ομορφοκλησιά.

119
33. Μύλος Καραμίνη Μέλιου, Νεστόριο Καστοριάς

Βρίσκεται στα νότια όρια του οικι-

σμού και τροφοδοτείται από τις πηγές του
Αλιάκμονα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο
κτίσμα διαστάσεων 7,50 Χ 15,40 μ. και
ύψους 2,80 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα. Στη
ΝΔ γωνία διαμορφώνεται δωμάτιο
διημέρευσης εσωτερικών διαστάσεων 2,30
Χ 3,60 μ.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργο-
λιθοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει μια
ξυλοδεσιά σε ύψος 0,90 μ. από τη στάθμη
του εδάφους κατά μήκος των μακριών
πλευρών του κτίσματος. Οι εσωτερικοί
τοίχοι από μικτή κατασκευή ξύλου και Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Κάτοψη.
τούβλων (μπαγδατί) πάχους 0,12 μ.
επιχρίονται με αργιλοκονίαμα.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,00
μ., διαμορφώνεται στο κέντρο της νότιας
πλευράς. Στο αέτωμα πάνω από την είσοδο
ανοίγεται κεντρικός, κυκλικού σχήματος,
φεγγίτης. Η άνω ημιπεριφέρεια του
πλαισίου διαμορφώνεται με σφηνοειδούς
Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Νότια όψη.
σχήματος λαξεμένους λίθους, οι οποίοι
εδράζονται πάνω σε μεταλλικό ημικυκλικό
τόξο.
Στα δυτικά της εισόδου ανοίγεται
μικρό παράθυρο, διαστάσεων 0,40 Χ 0,90
μ., το οποίο φωτίζει το δωμάτιο. Τα
παράθυρα του μύλου διατάσσονται στην
ανατολική πλευρά, τμήματα της οποίας
έχουν μερικώς καταρρεύσει. Έτσι σώζεται
ένα μόνο παράθυρο, διαστάσεων 1,40 Χ
1,60 μ., καθώς και η νότια παρειά μιας Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Τομή.

120
εισόδου στο βόρειο τμήμα του κτίσματος. Το τμήμα αυτό βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση.
χρησιμοποιούνταν ως νεροτριβή153 και πιθανότατα αποτελεί είτε τον αρχικό πυρήνα είτε
μεταγενέστερη προσθήκη, όπως υποδεικνύεται από τον αρμό της δυτικής τοιχοποιίας.
Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς μηχανισμούς, από τους οποίους σώζονται οι τεχνητές
μυλόπετρες, άγνωστης προέλευσης, καθώς και οι είσοδοι νερού, διαστάσεων 1,00 Χ 1,50 μ.,
από τις οποίες η βορειότερη έχει κλειστεί με πρόχειρη τοιχοποιία. Σε υψηλότερη στάθμη
ανάμεσα στις δυο θυρίδες ανοίγεται μικρό παράθυρο διαστάσεων 0,70 Χ 0,85 μ. Από το
σύστημα προσαγωγής δε σώζεται τίποτα, ενώ από το σύστημα απαγωγής σώζονται οι έξοδοι
νερού, οι οποίες διαμορφώνονται με λιθόκτιστα τόξα. Ο συγκεκριμένος υδρόμυλος δίνει μια
καθαρή εικόνα του τρόπου με τον οποίο κατασκευάστηκε ο χώρος περιστροφής του
υδροτροχού. Ο χώρος διαμορφώνεται με εγχόρηγο αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., από τις
τρεις πλευρές, αφήνοντας ανοιχτή την πλευρά της εξόδου του νερού. Το κενό ανάμεσα στις
δυο τοιχοποιίες γεφυρώνεται με ισχυρά ξύλινα δοκάρια, πάνω από τα οποία τοποθετούνται
στρώμα χώματος και σχιστολιθικές πλάκες.

Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Νότια Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς.

όψη. Θέσεις αλεστικών μηχανισμών μύλου.

Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς.

Θέσεις αλεστικών μηχανισμών μύλου.

155. Σύμφωνα με την προφορική πληροφορία με τον ιδιοκτήτη του μύλου, όλοι οι μύλοι στο Νεστόριο είχαν και
νεροτριβή, η οποία αποκαλούνταν βολιοβίτσα.

121
 Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς. Μύλος Καραμίνη, Νεστόριο Καστοριάς.

Ανατολική όψη μύλου. Έξοδος νερού

122
34. Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και

τροφοδοτείται από τις πηγές του Αλιάκμονα.
Πρόκειται για συγκρότημα που απο-
τελείται από κτίσμα κατοικίας και
εργαστήριο μύλου και εφάπτεται στην
ανατολική πλευρά της κατοικίας.

Α΄ Κατοικία ΟΡΟΦΟΣ
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα δια-
στάσεων 4,60 Χ 8,80 μ. και εξωτερικού συ-
νολικού ύψους 4,90 μ. Στεγάζεται με τε-
τρακλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή
λαμαρίνα. Στο ισόγειο οργανώνονται απο-
θηκευτικοί χώροι, ενώ στον όροφο οι χώροι ΙΣΟΓΕΙΟ

κατοικίας.
Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς. Κάτοψη μύλου.
Η εξωτερική λασπόχτιστη τοιχοποιία,
πάχους 0,60 μ., δομείται με ημιλαξευμένους
λίθους.
Η είσοδος του ισογείου, διαστάσεων
1,70 Χ 1,90 μ., διαμορφώνεται στη νότια
πλευρά του κτίσματος. Αντίστοιχα η είσοδος
στον όροφο γίνεται από τη βόρεια πλευρά του
κτίσματος, όπου υπάρχει είσοδος διαστάσεων
1,00 Χ 1,90 μ. Η διαμόρφωση της κατοικίας
ακολουθεί σε όψη και κάτοψη την αρχή της
τριμερούς οργάνωσης. Έτσι η κάτοψη του
Τομή, μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς.
ορόφου διαιρείται σε δυο δωμάτια με
κεντρική σάλα. Κάθε δωμάτιο διαθέτει από
ένα παράθυρο στη νότια πλευρά και από ένα
στη δυτική και ανατολική πλευρά του
κτίσματος αντίστοιχα. Όλα τα παράθυρα
έχουν διαστάσεις 0,90 Χ 1,40 μ. Στη σάλα
ανοίγεται κεντρική μπαλκονόπορτα
διαστάσεων 1,00 Χ 1,90 μ. η οποία οδηγεί σε
κεντρικό εξώστη διαστάσεων 0,40 Χ 2,50 μ.
Νότια όψη, μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς.

123
Β΄ Μύλος
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 3,30 Χ 5,50 μ. και ύψους 2,00
μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή πάχους 0,50 μ. έχει ιδιαίτερα πρόχειρη
κατασκευή.
Η είσοδος διαστάσεων 1,00 Χ 1,70 μ. ανοίγεται στη δυτική άκρη της νότιας πλευράς,
όπως και τα δυο ανοίγματα διαστάσεων 0,50
Χ 0,50 μ.
Ο μηχανολογικός εξοπλισμός και το
σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του
νερού δεν έχουν διασωθεί.

Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς.

Κατοικία.

Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς.

Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς. Μύλος Κερέμη, Νεστόριο Καστοριάς. Νότια

Κατοικία και μύλος. όψη κατοικίας.

124
35. Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.

Βρίσκεται εκτός του οικισμού, σε

απόσταση 0,5 χιλιομέτρων δυτικά. Τροφο-
δοτείται από τις πηγές του Αλιάκμονα.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα
διαστάσεων 5,60 Χ 10,90 μ., ύψους 2,40 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
κυματοειδή λαμαρίνα.
Στη βόρεια πλευρά του κτίσματος
σώζεται επιγραφή "ΥΔΡΟΜΥΛΟΣ / ΤΟΥ
ΡΑΛΛΗ / 1935". Στην ανατολική πλευρά του
σε μεταγενέστερο χρόνο προστέθηκε τμήμα
κτίματος, διαστάσεων 3,30 Χ 5,60 μ., το
οποίο χρησιμοποιήθηκε για την προσωρινή
διαμονή του μυλωνά και των πελατών του.
Κάτοψη, μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.
Η εξωτερική λασπόχτιστη λιθοδομή,
πάχους 0,60 μ., από ημιλαξευμένους λίθους
στις ακμές της διαμορφώνεται με γωνιό-
λιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,65 Χ 1,90
μ., ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της βόρειας
πλευράς. Το εργαστήριο φωτίζεται από ένα
μόνο παράθυρο, διαστάσεων 1,00 Χ 1,20 μ.,
το οποίο διαμορφώνεται επίσης στη βόρεια
πλευρά.
Τομή, μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.
Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς τοποθετημένους στη νοτιο-
δυτική πλευρά του κτίσματος156.
Στην εξωτερική παρειά της ίδιας

156. Η επίσκεψη στο εσωτερικό του μύλου δεν

κατέστη δυνατή, καθώς ο μύλος ήταν κλειδωμένος και
οι ιδιοκτήτες του δεν κατοικούν πλέον στην περιοχή.
Από τη διαμόρφωση του συστήματος προσαγωγής και
των εισόδων του νερού καθώς και από τις εξόδους
καθίσταται προφανής η ύπαρξη δυο αλεστικών
μηχανισμών.
Ανατολική όψη, μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.

125
πλευράς σώζονται οι δυο κεκλιμένοι υδραγωγοί κατασκευασμένοι από σκυρόδεμα, σε σχήμα
ανεστραμμένης κόλουρης πυραμίδας. Επίσης στη βόρεια πλευρά διασώζονται οι έξοδοι του
νερού, μία διαστάσεων 1,80 Χ 1,60 μ. και μια μικρότερη 0,60 Χ 1,60 μ. Πάνω από τη
μεγαλύτερη, η οποία φέρει και τοξωτή διαμόρφωση στο ανώφλι της, ανοίγεται θυρίδα
κατόπτευσης 0,25 Χ 0,40 μ.
Οι παρειές του αύλακα απαγωγής του νερού διαμορφώνονται με λιθόκτιστες
τοιχοποιίες και απολήγουν σε ευρύτερο αύλακα, που οδηγεί το νερό πίσω στον Αλιάκμονα. Η
πρόσβαση στο εργαστήριο γίνεται με λιθόκτιστο γεφυράκι.

Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς. Νότια Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.

πλευρά. Ανατολική όψη.

Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς. Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς.

Εγχάρακτη επιγραφή μύλου. Λεπτομέρεια κεκλιμένου υδραγωγού μύλου.

Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς. Έξοδοι Μύλος Ράλλη, Νεστόριο Καστοριάς. Είσοδος.
νερού.

126
36. Μύλος Ράπτη157, Ομορφοκλησιά Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 1,8 χιλιομέτρων από το κέντρο
του. Τροφοδοτείται από τον Αλιάκμονα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 5,10 Χ 17,20 μ., εσωτερικού
ύψους 2,60 μ. Στο δυτικό άκρο του κτίσματος
οργανώνεται δωμάτιο, εσωτερικών διαστά-
σεων 3,95 Χ 4,10 μ. Το κτίσμα στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργο-
λιθοδομή πάχους 0,55 μ., υψώνεται μέχρι τη
στάθμη 1,10 από το έδαφος και στη συνέχεια
συμπληρώνεται με ωμά πλιθιά μέχρι το
Κάτοψη, μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς.
ανώτατο πέρας της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,90 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο βόρειο άκρο της ανατολικής
στενής πλευράς. Μια δεύτερη θύρα,
διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ., διαμορφώνεται
στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς και μέσω
αυτής επικοινωνεί το δωμάτιο με το νότιο
τμήμα της αυλής του μύλου.
Το εργαστήριο φωτίζεται με δυο
παράθυρα διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ., τα
οποία ανοίγονται στη νότια όψη του μύλου.
Στην ίδια πλευρά και στο δυτικότερο άκρο
της ανοίγεται άλλο ένα παράθυρο
διαστάσεων 0,80 Χ 0,80 μ., το οποίο φωτίζει Τομή, μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς.
το χώρο διαμονής. Αυτός διαθέτει τζάκι στο
κέντρο της δυτικής πλευράς, το οποίο πλαισιώνεται από δυο αποθηκευτικές κόγχες 0,60 Χ 1,10 μ.
Άλλες τρεις αποθηκευτικές κόγχες διαστάσεων 0,40 Χ 0,40 μ. διαμορφώνονται στο ανατολικό άκρο
του νότιου τοίχου του μύλου. Το ανώφλι των τριών αυτών κογχών διαμορφώνεται τριγωνικά.
Το εργαστήριο διαθέτει δυο αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι σώζονται στη θέση τους
πάνω σε ανυψωμένο επίπεδο. Στην τελευταία φάση του το εργαστήριο εξοπλίστηκε με μηχανήματα,
επεξεργασίας του αλευριού, όπως κόσκινα και σιμιγδαλίστρες. Από το σύστημα προσαγωγής και

157. Ο μύλος είναι γνωστός στην περιοχή και ως ο μύλος της Αγιάννας.

127
απαγωγής του νερού δεν εντοπίστηκε τίποτε λόγω της ιδιαίτερα πυκνής βλάστησης που
περιβάλλει το εργαστήριο.

Μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς. Ανατολική όψη.

Μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς. Μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς.

Αλεστικοί μηχανισμοί. Τζάκι και κόγχες στο δωμάτιο διαμονής.

Μύλος Ράπτη, Ομορφοκλησιά Καστοριάς.

Κόγχες στο εσωτερικό του μύλου.

128
 Αλιάκμονας ποταμός - περιοχή Άργους Ορεστικού

37 38

40
39

Πίνακας ΧΙV: Αλιάκμονας ποταμός - περιοχή Άργους Ορεστικού

Πρόκειται για τη λεκάνη απορροής του βορειότερου τμήματος του κυρίως

Αλιάκμονα, που προκύπτει από τη συνένωση του Λαδοπόταμου, των πηγών
Αλιάκμονα και των νερών της λίμνης της Καστοριάς.
Από την έρευνα προέκυψε ότι οι οικισμοί Βογατσικό, Ασπροκλησσιά,
Αμμουδάρα, Λακώματα και Διαλεκτό είχαν όλοι υδρόμυλο, από τους οποίους δε
σώζεται κανείς.
Επίσης στον οικισμό των Αμπελοκήπων σώζεται κυλινδρόμυλος που
κατασκευάστηκε στα 1930 στη θέση παλιότερου υδρόμυλου.
Τέλος σώζονται δύο μύλοι στο Άργος Ορεστικό, ένας στη Μηλίτσα και ένας
στο Κωσταράζι.

129
37. Μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς

Βρίσκεται στα ανατολικά όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από τον Αλιάκ-
μονα.
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα
διαστάσεων 5,80 Χ 18,50 μ., συνολικού
εξωτερικού ύψους 5,20 μ. Στη ΒΑ άκρη
σώζεται τμήμα παλαιότερου κτίσματος, δια-
στάσεων 3,40 Χ 7,30 μ. Το κτίσμα στεγάζεται
με τρικλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια.
Στο ισόγειο η εξωτερική λασπόχτιστη
αργολιθοδομή πάχους 0,55 μ., διαμορφώνεται
Κάτοψη ισογείου, μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό
στον όροφο με ωμά πλιθιά. Και οι δυο
Καστοριάς.
τοιχοποιίες ενισχύονται με δυο ξυλοδεσιές,
που ορίζουν αντίστοιχα το περβάζι και το
ανώφλι των παραθύρων. Μια πέμπτη
ξυλοδεσιά εμφανίζεται σε χαμηλότερo ύψος
κάτω από τα παράθυρα του ισογείου. Η
ανατολική τοιχοποιία του παλιότερου τμή- ?
ματος αποτελείται από πλέγμα ξύλινων
υποστυλωμάτων με υλικό πληρώσεως ωμά
πλιθιά.
Οι τοιχοποιίες του νεότερου
κτίσματος στη βόρεια και στη δυτική πλευρά Κάτοψη ορόφου, μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό
διαμορφώνονται με ωμά πλιθιά με μια Καστοριάς.
ξυλοδεσιά πάνω σε μια λιθόκτιστη βάση
ύψους 0,80 μ. Τέλος η νότια πλευρά
κατασκευάστηκε με ωμά πλιθιά, τα οποία
γεμίζουν τα κενά ενός περίπλοκου σκελετού
από ξύλινα υποστυλώματα.
Το κτίσμα διαθέτει τρεις εισόδους.
Μια, διαστάσεων 1,70 Χ 2,00 μ., στη νότια
πλευρά και μια δεύτερη, διαστάσεων 1,10 Χ
1,90 μ., στην ίδια πλευρά του κτίσματος, οι
οποίες οδηγούν στο ισόγειο. Μια τρίτη
είσοδος, διαστάσεων 0,90 Χ 2,00 μ., Νότια όψη, μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό
ανοίγεται στη βόρεια πλευρά και οδηγεί στον Καστοριάς.

130
όροφο του κτίσματος, ο οποίος στη βόρεια πλευρά, λόγω της φυσικής κλίσης του εδάφους,
εμφανίζεται ισόγειος.
Τα περισσότερα παράθυρα του κτίσματος διατάσσονται κατά μήκος του ισογείου της
νότιας πλευράς. Πρόκειται για τρία παράθυρα, διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ. Στο μεσαίο από
αυτά μεταγενέστερα έχει τοποθετηθεί ένα δεύτερο μικρότερο παράθυρο πάνω από το ανώφλι
του. Άλλα δυο παράθυρα διατάσσονται στο ισόγειο και στον όροφο της δυτικής πλευράς του
παλιότερου κτίσματος, διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ158. Στη δυτική πλευρά του νεότερου
κτίσματος και στη νότια πλευρά του παλιότερου διακρίνονται δυο πρόχειρα τειχισμένα
παράθυρα, επίσης διαστάσεων 0,90 Χ 1,40 μ. Τέλος στον όροφο159 της νότιας πλευράς του
νεότερου κτίσματος διαμορφώνεται πόρτα διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ., η οποία οδηγεί σε
υποτυπώδη εξώστη.
Η αρχική θέση του αλεστικού μηχανισμού δεν εντοπίστηκε, καθώς δε σώζεται το
σύστημα προσαγωγής και απαγωγής. Ο περιβάλλων χώρος του εργαστηρίου έχει μετατραπεί
σε καλλιεργήσιμη γη και έτσι δεν καθίσταται δυνατή η αναγνώριση του αρχικού τοπίου.
Σήμερα ο αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται στο κέντρο της βόρειας πλευράς και δεν είναι
προσβάσιμος λόγω της αποθηκευτικής χρήσης του χώρου.

Μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς. Μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς.
Δυτική όψη. Τμήμα νότιας πλευράς.

Μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς. Μύλος Φιλίππου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς.
Είσοδος βόρειας πλευράς. Νότια πλευρά.

158. Οι διαστάσεις και η διαμόρφωση των κουφωμάτων των παραθύρων του νεότερου κτίσματος ως προς αυτά
του παλιότερου μας οδηγούν στη σκέψη ότι πρόκειται για παράθυρα που προέρχονται από το παλιότερο κτίσμα
και τοποθετήθηκαν στο νεότερο μετά τις τροποποιήσεις.
159. Η επίσκεψη στο εσωτερικό του ορόφου δεν κατέστη δυνατή.

131
38. Μύλος Κούκου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και

τροφοδοτείται με νερό από τον Αλιάκμονα.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 5,20 Χ 11,90 μ., ύψους 2,30 μ.,
Το δωμάτιο διαμονής, εσωτερικών διαστά-
σεων 3,90 Χ 4,10 μ., διαμορφώνεται στη
δυτική άκρη του κτίσματος, το οποίο
στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη
με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,55 μ., ενισχύεται με δυο
ξυλοδεσιές σε ύψος 0,85 και 1,95 από τη
στάθμη του εδάφους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,10 μ., Μύλος Κούκου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς.
ανοίγεται στη νότια πλευρά του κτίσματος. Κάτοψη.
Στα δυτικά της εισόδου ένα μεγάλο τμήμα της
τοιχοποιίας επισκευάστηκε με τσιμεντό-
λιθους και μπορούμε να υποθέσουμε ότι σ'
αυτό το τμήμα υπήρχε παράθυρο πάνω ακρι-
βώς από την υποκείμενη έξοδο του νερού.
Δυτικότερα ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,70
Χ 1,10 μ., φωτίζει το χώρο του δωματίου. Το
εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό,
ο οποίος οργανωνόταν στο μέσο της βόρειας
πλευράς. Από το σύστημα προσαγωγής και
Μύλος Κούκου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς.
απαγωγής του νερού δεν υφίστανται άλλα
Νότια όψη κτηρίου.
ορατά στοιχεία.

Μύλος Κούκου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς. Μύλος Κούκου, Άργος Ορεστικό Καστοριάς.
Νότια όψη. Εσωτερικό.

132
39. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Καστοριάς

Βρίσκεται στα νότια όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από τον τοπικό
χείμαρρο Ίσβαρο, που εκβάλλει στον Αλιάκ-
μονα.
Πρόκειται για ισόγειο τρίχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,80 Χ 14,00 μ. και
ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια. Τα δυο
δωμάτια διημέρευσης, εσωτερικών διαστά-
σεων 2,90 Χ 2,50 μ. το δυτικότερο και 2,90 Χ
2,00 μ. το ανατολικότερο, διαμορφώνονται
στο νότιο άκρο του κτίσματος.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., διατρέχεται από δυο
ξυλοδεσιές, στα ύψη 0,50 και 1,50 μ. από τη
στάθμη του εδάφους, και μια τρίτη στο
ανώτατο πέρας της. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Καστοριάς.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,10 Κάτοψη.
μ., διαμορφώνεται στη δυτική πλευρά του
εργαστηρίου. Στην ίδια πλευρά ανοίγονται
δυο παράθυρα διαστάσεων 0,75 Χ 1,40 μ.,
από τα οποία το νοτιότερο φωτίζει το δωμά-
τιο διημέρευσης, ενώ το άλλο φωτίζει το
εργαστήριο. Ο χώρος του εργαστηρίου
φωτίζεται και από ένα ακόμη παράθυρο,
διαστάσεων 0,75 Χ 1,40 μ., το οποίο Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Καστοριάς.
ανοίγεται στο μέσο της βόρειας πλευράς. Τομή μύλου.
Στο διαχωριστικό τοίχο των δωμα-
τίων με το εργαστήριο ανοίγονται δυο πόρτες,
διαστάσεων 0,80 Χ 2,00 μ., και ένα παράθυρο
διαστάσεων 0,45 Χ 0,45 μ. Στο νότιο τοίχο
του δυτικού δωματίου διαμορφώνεται τζάκι.
Τα δωμάτια φέρουν επίχρισμα, ενώ σώζονται
τμήματα της ξυλόπηκτης κατασκευής της
οροφής. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Καστοριάς.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό Δυτική όψη μύλου.

133
μηχανισμό με τεχνητές πέτρες άγνωστης προέλευσης. Από το σύστημα προσαγωγής δε
σώζεται τίποτα επιφανειακά, ενώ από το σύστημα απαγωγής είναι ορατή η έξοδος νερού,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ., η οποία διαμορφώνεται κάτω από το παράθυρο της δυτικής
πλευράς.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα

Καστοριάς. Βορειοδυτική άποψη. Καστοριάς. Δυτική όψη.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα

Καστοριάς. Έξοδος νερού. Καστοριάς. Εσωτερικό.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Μηλίτσα

Καστοριάς. Εξωτερική τοιχοποιία. Καστοριάς. Μυλόπετρα.

134
40. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 0,7 χιλιομέτρου από το κέντρο του.
Τροφοδοτείται με νερό από το χείμαρρο
Ίσβαρο, που εκβάλλει στον Αλιάκμονα.
Πρόκειται για ισόγειο τρίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 5,75 Χ 11,70 μ. και ύψους 2,40 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμ-μένη με
βυζαντινά κεραμίδια. Τα δυο δωμάτια,
εσωτερικών διαστάσεων 2,30 Χ 4,70 μ. και
2,45 Χ 2,90 μ., διαμορφώνονται στην
ανατολική άκρη του κτίσματος. Κάτοψη, μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι
Καστοριάς.
Η εξωτερική τοιχοποιία, πάχους 0,55
μ., διαμορφώνεται μέχρι τα 0,85 μ. από τη
στάθμη του εδάφους με λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή και στη συνέχεια μέχρι το ανώτατο
πέρας της με ωμά πλιθιά. Η βόρεια πλευρά
του κτίσματος επισκευάστηκε σε μεγάλη
έκταση με τσιμεντόλιθους, ενώ η δυτική
πλευρά του κτίσματος εμφανίζεται σήμερα
ανοιχτή.
Η είσοδος, διαστάσεων 0,75 Χ 1,80 Τομή, μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι
μ., διαμορφώνεται στη νότια πλευρά καθώς Καστοριάς.
και τρία παράθυρα, διαστάσεων 0,95 Χ 1,20
μ. Δύο από αυτά ανοίγονται στα δυτικά της
εισόδου και αντιστοιχούν στο χώρο του
εργαστηρίου, ενώ το τρίτο παράθυρο μαζί με
ένα τζάκι ανήκουν στον εξοπλισμό του
δωματίου της ΝΑ γωνίας. Το άλλο δωμάτιο δε
διαθέτει κανένα άνοιγμα και μάλλον
χρησιμοποιούνταν σαν αποθηκευτικός χώρος.
Οι δυο αλεστικοί μηχανισμοί οργα- Νότια όψη, μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι
νώνονται κατά μήκος της βόρειας πλευράς. Καστοριάς.

135
Από το σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του νερού δε διασώζεται τίποτα, καθώς η
περιοχή γύρω από το μύλο σήμερα έχει ισοπεδωθεί και καλλιεργείται. Ωστόσο θα πρέπει να
θεωρηθεί βέβαιο ότι οι δυο έξοδοι νερού βρίσκονται κάτω από τα δυο παράθυρα της νότιας
πλευράς.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι

Καστοριάς. Νότια όψη μύλου. Καστοριάς. Εσωτερικό μύλου

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι

Καστοριάς. Δωμάτιο μυλωνά.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Κωσταράζι

Καστοριάς. Αλεστικοί μηχανισμοί μύλου.

136
 Αλιάκμονας ποταμός - Ξηροπόταμος

41

42

43

44

Πίνακας ΧV: Αλιάκμονας ποταμός - Ξηροπόταμος

Ο Ξηροπόταμος ξεικινάει από τα νότια του όρους Βέρνου και, αφού διασχίσει τα
ανατολικά του νομού Καστοριάς με κατεύθυνση νοτιοδυτική, εκβάλλει στη λίμνη της
Καστοριάς.
Στη λεκάνη απορροής του συμπεριλαμβάνονται σημαντικός αριθμός οικισμών. Η
Βασιλειάδα, ο πρώτος οικισμός μετά τα Στενά της Κλεισούρας, που διαχωρίζουν τη λεκάνη
απορροής της λίμνης Καστοριάς από τη λεκάνη απορροής της λίμνης Πολυφύτου, διέθετε
τρεις μύλους, από τους οποίους σώζονται δυο160. Ο Μελισσότοπος είχε ένα μύλο που δε
σώζεται πλέον, ενώ στη Βέργα υπάρχει υδρόμυλος, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει.
Τέλος στη Λιθιά σώζεται ένας ακόμη υδρόμυλος σε κατάσταση ερειπίων.

160. Προφορική πληροφορία από τον Ιάκωβο Πούφτση (γεν.1919), κάτοικο Λιθιάς, Ιούνιος 2001.

137
41. Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού στην

περιοχή Κώτορι σε απόσταση 2,7 χλμ.
ανατολικά. Τροφοδοτείται από χείμαρρο
του βουνού Κώτορι, που εκβάλλει στον
Ξηροπόταμο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 6,85 Χ 8,70 μ. και
ύψους 2,50 μ. Το κτίσμα στεγαζόταν με
άγνωστης μορφής στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια, όπως φαίνεται από το
στρώμα καταστροφής στο εσωτερικό του
εργαστηρίου.
Η εξωτερική τοιχοποιία, πάχους
0,60 μ., από λασπόχτιστη αργολιθοδομή,
συμπληρώνεται με βήσσαλα σε τμήματα
Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς.
των αρμών. Η είσοδος διαμορφωνόταν στο
Κάτοψη.
κέντρο της βόρειας πλευράς, όμως λόγω της
σχεδόν πλήρους κατάρρευσης η διάστασή της σήμερα δεν είναι αναγνωρίσιμη. Στο δυτικό άκρο
του εργαστηρίου υπήρχε χώρος διημέρευσης161.
Ο αλεστικός μηχανισμός οργανωνόταν στη ΝΑ γωνία του εργαστηρίου και σήμερα
σώζονται οι μυλόπετρες από τεχνητό υλικό, ο κεκλιμένος μεταλλικός υδραγωγός, ο οποίος
εισερχόταν στο χώρο του υδροτροχού από την ανατολική πλευρά, καθώς και η έξοδος νερού,
διαστάσεων 0,70 Χ 0,80 μ., η οποία ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς.

Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς. Βόρεια όψη.

161. Προφορική πληροφορία από τον αγροφύλακα Στέφανο Μπούτσκο (γεν. 1937), Ιούνιος 2001.

138
Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς. Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς.
Ζεύγος μυλοπετρών. Έξοδος νερού.

Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς. Μύλος Μπούτσκου, Βασιλειάδα Καστοριάς.

Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός. Εσωτερικό.

139
42. Μύλος Κωσταντά, Βασιλειάδα Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού στην

περιοχή Κώτορι σε απόσταση 2,7 χλμ.
ανατολικά. Τροφοδοτείται με νερό από
χείμαρρο του βουνού Κώτορι, που εκβάλλει
στον Ξηροπόταμο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 6,85 Χ 8,40 μ., εσωτε-
ρικού ύψους 2,50 μ., το οποίο εφάπτεται στην
ανατολική τοιχοποιία του μύλου του
Μπούτσκου. Το κτίσμα στεγαζόταν με
άγνωστης μορφής στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια.
Από την εξωτερική λασπόχτιστη
αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., από σώζεται
η ΒΑ γωνία και τμήματα της βόρειας και
νότιας πλευράς.
Η είσοδος διαμορφωνόταν στο κέντρο Μύλος Κωνσταντά, Βασιλειάδα Καστοριάς. Κάτοψη.
της βόρειας πλευράς, όμως λόγω της εκτετα-
μένης κατάρρευσης η διάστασή της σήμερα
δε μπορεί να μετρηθεί162.
Ο αλεστικός μηχανισμός οργανω-
νόταν στη ΝΔ γωνία του εργαστηρίου και
σήμερα είναι ορατό τμήμα του χώρου του
υδροτροχού σε επαφή με τη νότια πλευρά του
κτίσματος.
Οι δυο μύλοι (Μπούτσκου και Κων-
σταντά) δε μπορούσαν να λειτουργήσουν
ταυτόχρονα, αλλά μοιράζονταν το χρόνο με
τις βδομάδες. Ο μύλος Μπούτσκου "είχε δυο
μερίδια" και μπορούσε να δουλεύει δυο
βδομάδες συνέχεια, ενώ ο μύλος Κωσταντά
"είχε ένα μερίδιο" και δούλευε μια βδομάδα. Μύλος Κωνσταντά, Βασιλειάδα Καστοριάς. Βόρεια όψη.

162. Προφορική πληροφορία από τον αγροφύλακα Στέφανο Μπούτσκο (γεν. 1937), Ιούνιος 2001.

140
 Το κτίσμα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στο μύλο Μπούτσκου και εφάπτεται
στον ανατολικό τοίχο του. Πιθανότατα τα δυο εργαστήρια να κατασκευάστηκαν πάνω στην
προϋπάρχουσα υποδομή ενός ενιαίου εργαστηρίου, του οποίου χρησιμοποίησαν τους χώρους
υδροτροχών, τις παροχές νερού και ανακατευασκεύασαν τις τοιχοποιίες της ανωδομής. Η
υπόθεση αυτή ερμηνεύει την κοντινή σχέση των αλεστικών μηχανισμών, οι οποίοι
διαχωρίζονται από μια τοιχοποιία, αλλά και το διαφορετικό τρόπο διαμόρφωσης των εξόδων
νερού και του είδους των τοιχοποιιών.

Μύλος Κωνσταντά, Βασιλειάδα Καστοριάς. Μύλος Κωνσταντά Βασιλειάδα Καστοριάς.

Άποψη από ψηλά. Θέση αλεστικού μηχανισμού.

Μύλος Κωνσταντά και μύλος Μπούτσκου,

Βασιλειάδα Καστοριάς. Έξοδοι νερού.

Μύλος Κωνσταντά, Βασιλειάδα Καστοριάς.

Γενική άποψη.

141
43. Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 2,4 χλμ. Τροφοδοτείται από χεί-
μαρρο που ξεκινάει από την Κλεισούρα και
εκβάλλει στον Ξηροπόταμο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 8,90 μ. και ύψους
2,10 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμ-
μένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις ακ-
μές της με ισχυρούς λίθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 1,90
μ., ανοίγεται στη βόρεια πλευρά. Το εργα-
στήριο φωτίζεται με τρία παράθυρα, ένα σε
καθεμιά από τις τρεις άλλες πλευρές. Ένα
παράθυρο διαστάσεων 1,10 Χ 0,80 μ. Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Κάτοψη.
ανοίγεται στη δυτική πλευρά, και από ένα
διαστάσεων 0,55 Χ 0,60 μ. στη νότια και στην
ανατολική πλευρά.
Στο κέντρο της νότιας πλευράς
σώζονται ίχνη τζακιού. Στους τοίχους του
εργαστηρίου διαμορφώνονται τέσσερις απο-
θηκευτικές κόγχες, μία κοντά στο τζάκι και
άλλες τρεις κοντά στον αλεστικό μηχανισμό.
Η οργάνωση του νότιου άκρου του
κτηρίου υποδεικνύει ότι ο συγκεκριμένος χώ- Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Τομή.
ρος χρησιμοποιήθηκε ως χώρος αναμονής και
διημέρευσης, ωστόσο δε μοιάζει να υπήρχε
ποτέ διαχωριστικός τοίχος.
Ο αλεστικός μηχανισμός βρίσκεται
στο βόρειο άκρο της ανατολικής πλευράς,
φέρει μυλόπετρες από τεχνητό υλικό και λει-
τουργεί πλήρως. Η είσοδος του νερού γίνεται
από άνοιγμα πλάτους 1,60 μ. το οποίο, αφού
τοποθετήθηκε ο κεκλιμένος μεταλλικός υδρα- Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Δυτική όψη.

142
γωγός, κλείστηκε με τοιχοποιία από ξηρο-
λιθοδομή.
Το σύστημα προσαγωγής απαρτίζεται
από μυλαύλακα διατομής 1,40 Χ 1,60 μ.
σκαμμένο στο φυσικό έδαφος, απ' όπου με
μεταλλική σωλήνα παροχής, ημικυκλικής
διατομής, το νερό οδηγείται στον κεκλιμένο
μεταλλικό υδραγωγό. Στη συνέχεια το νερό
καταλήγει στο μεταλλικό υδροτροχό,
διαμέτρου 1,20 μ. Η έξοδος του νερού
ορθογωνικής διατομής 1,30 Χ 1,50 μ., με
ανακουφιαστικό τόξο πάνω από το ξύλινο
ανώφλι της, διαμορφώνεται κάτω από το
παράθυρο της δυτικής πλευράς. Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Βόρεια
όψη.

Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Έξοδος Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς.

νερού, Βορειοδυτική όψη.

Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς. Αλεστικός Μύλος Σταύρου, Βέργα Καστοριάς.

μηχανισμός μύλου. Μεταλλικός υδροτροχός.

143
44. Μύλος Μηνόπουλου, Λιθιά Καστοριάς

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 1,9 χλμ. Τροφοδοτείται από χεί-
μαρρο που έρχεται από το βουνό της Κλει-
σούρας μέσω της Βέργας και εκβάλλει στον
Ξηροπόταμο.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα πλάτους
6,30 μ., σωζόμενου μήκους 12,80 μ. και
εσωτερικού ύψους 2,70 μ. Το κτίσμα στεγα-
ζόταν με άγνωστου σχήματος στέγη καλυμ-
μένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπό-
Μύλος Μηνόπουλου, Λιθιά Καστοριάς. Κάτοψη.
χτιστη αργολιθοδομή ενισχύεται με δυο ξυ-
λοδεσιές στα ύψη 0,90 και 1,80 μ. από τη
στάθμη του εδάφους.
Τα ανοίγματα του εργαστηρίου δεν
εντοπίστηκαν καθώς μεγάλα τμήματα της
τοιχοποιίας έχουν καταρρεύσει.
Το κτίσμα κατοικίας που οργανω-
νόταν στη δυτική άκρη του εργαστηρίου έχει
σήμερα καταρρεύσει ολοσχερώς.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό
μηχανισμό και λειτουργούσε εποχιακά, Μύλος Μηνόπουλου, Λιθιά Καστοριάς. Εσωτερική
καθώς το καλοκαίρι το νερό λιγόστευε σημα- βόρεια πλευρά.
ντικά163.
Η είσοδος του νερού διαμορφώνεται
στη βόρεια πλευρά, ενώ στην απέναντι
πλευρά ανοίγεται η έξοδος του νερού με
πλάτος 0,60 μ. και αδιάγνωστο ύψος, καθώς
έχει μπαζωθεί.

Μύλος Μηνόπουλου, Λιθιά Καστοριάς. Εσωτερικό.

163. Προφορική πληροφορία από τον Πούφτση

Ιάκωβο, (γεν.1919), Ιούνιος 2001, Λιθιά Καστοριάς.

144
 Α λ ι ά κ μ ο ν α ς π ο τ α μ ό ς - Λ ί μ ν η Κ α σ τ ο ρ ι ά ς - τ ο π ι κ ό ρ έ μ α Το ι χ ι ο ύ

45

Πίνακας ΧVI: Λίμνη Καστοριάς - τοπικό ρέμα Τοιχιού

Στο υδρολογικό σύστημα της λίμνης της Καστοριάς εντάσσεται ένας μεγάλος αριθμός
χειμάρρων και τοπικών ρεμάτων. Το νερό της υδρολογικής λεκάνης της λίμνης Καστοριάς
συμβάλλει στη δημιουργία του Αλιάκμονα.
Στο μικρό τοπικό ρέμα του οικισμού Τοιχιό υπήρχε ο υδρόμυλος του Δέλλιου, ο
οποίος σώζεται σε κατάσταση ερειπίων.

145
45. Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς
Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και τροφοδοτείται από το τοπικό ρέμα. Πρόκειται
για ισόγειο κτίσμα, διαστάσεων 5,40 Χ 8,00 μ., μέγιστου σωζόμενου ύψους 1,80 μ.
Το κτίσμα στα ανατολικά εφάπτεται σε προϋπάρχον διώροφο κτίσμα, διαστάσεων
6,30 Χ 9,40 μ., μέγιστου σωζόμενου ύψους 5,10 μ. Το διώροφο τμήμα καλυπτόταν με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια. Στον όροφο υπήρχε κατοικία.
Η επικοινωνία του μύλου διεξαγόταν με είσοδο, άγνωστων πλήρων διαστάσεων, η

Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς. Κάτοψη.

Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς. Τομή.

146
οποία διαμορφωνόταν στην ανατολική πλευρά του ισογείου του διώροφου τμήματος.
Αντίστοιχη θύρα υπήρχε στη δυτική πλευρά του διώροφου κτηρίου και από εκεί οδηγούσε
στο μύλο.
Ο μύλος διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό με τεχνητές μυλόπετρες, οι οποίες
σώζονται στο εσωτερικό του μύλου. Η είσοδος του νερού ανοιγόταν στο βόρειο τμήμα του
μύλου, όπου κατέληγαν δυο κεκλιμένες λιθόκτιστες τοιχοποιίες πάχους 0,50 μ., οι οποίες
συνιστούσαν τον κεκλιμένο υδραγωγό ή επάνω του εδραζόταν ξύλινος κεκλιμένος αγωγός
σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία του ιδιοκτήτη. Από το υπόλοιπο σύστημα προσαγωγής
και απαγωγής του νερού δεν εντοπίστηκε τίποτε.

Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς. Εσωτερικό.

Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς. Τμήμα του Μύλος Δέλιου, Τοιχιό Καστοριάς. Αλεστικός
προϋπάρχοντος διώροφου κτίσματος μηχανισμός.

147
 Αλιάκμονας ποταμός - ρέμα Βυσσινιάς

Λαδοπόταμος
46

ρέμα Βυσσινιάς

Πίνακας ΧVΙ: Αλιάκμονας ποταμός - ρέμα Βυσσινιάς

Στο υδρολογικό σύστημα της λίμνης της Καστοριάς εντάσσεται ένας μεγάλος αριθμός
χειμάρρων και τοπικών ρεμάτων. Το ρέμα της Βυσσινιάς ξεκινάει από τις δυτικές πλαγιές του
όρους Βίτσι και με πορεία ΝΔ καταλήγει στη λίμνη της Καστοριάς. Στην πορεία του ενώνεται
με μικρότερους χειμάρρους και ρέματα.
Στον οικισμό της Οξυάς, που βρίσκεται στα ανατολικά του ρέματος, υπήρχαν εκτός
οικισμού τρεις νερόμυλοι, οι οποίοι δε σώζονται. Στην Βυσσινιά υπήρχαν δυο νερόμυλοι, από
τους οποίους σώζεται ένας, ο μύλος του Παπαδημητρίου ή Σπαλέλα.

148
46. Μύλος Παπαδημητρίου (Σπαλέλα), Βυσσινιά Καστοριάς

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού.

Τροφοδοτείται από το ρέμα της Βυσσινιάς.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 4,90 Χ 10,90 μ. και ύψους 2,65
μ. Στο ανατολικό του άκρο σε μήκος 4,10 μ.
αναπτύσσεται όροφος ύψους 2,50 μ. ΟΡΟΦΟΣ
Και τα δυο τμήματα του κτίσματος
στεγάζονται με δικλινείς στέγες καλυμμένες
με ρωμαϊκά κεραμίδια164.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., στη νότια όψη επι-
χρίεται μερικώς αφήνοντας ορατό ένα μικρό
κεντρικό τμήμα των λίθων. Στο τμήμα μεταξύ ΙΣΟΓΕΙΟ

της στέγης και του ανωφλιού του παραθύρου

στη νότια όψη του διώροφου τμήματος
εμφανίζονται δυο ένθετα κεραμικά διακο- Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Κάτοψη.
σμητικά στοιχεία, που θα μπορούσαν να
απεικονίζουν δυο τετράφυλλα ή δύο σχημα-
τικούς σταυρούς και δημιουργούνται με
εγκάρσια τοποθετημένα κομμάτια βυζαντι-
νών κεραμιδιών. Τέλος, με συμπαγή τούβλα
διαμορφώνονται τα πλαίσια των κυκλικών
φεγγιτών στην ανατολική και στη δυτική
πλευρά του ορόφου.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,20
μ., διαμορφώνεται στο μέσο της νότιας
Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Τομή.
πλευράς. Στα δυτικά της ανοίγονται δυο
παράθυρα διαστάσεων 0,80 Χ 1,40 μ., τα
οποία αντιστοιχούν στο χώρο του εργαστη-
ρίου, ενώ ένα παράθυρο ίδιων διαστάσεων
ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της νότιας
πλευράς και φωτίζει το χώρο αναμονής των
πελατών του μύλου.

164. Είναι εμφανές από τη διατομή και την κατάσταση

των ξύλων της στέγης ότι αυτή είναι νεότερη του
αρχικού κτίσματος και πιθανότατα έχει κατασκευασθεί Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς.
σχετικά πρόσφατα. Εσωτερικό χώρου αλεστικού μηχανισμού.

149
 Στον ανατολικό τοίχο του ίδιου χώρου διαμορφώνεται τζάκι, ενώ σε τμήμα της οροφής
στη βόρεια πλευρά του δημιουργείται κενό για την καθ' ύψος επικοινωνία του δωματίου με
τον όροφο, που μάλλον χρησίμευε σαν ιδιωτικός χώρος του μυλωνά. Στο δυτικό τοίχο του
δωματίου, δίπλα από την πόρτα επικοινωνίας με το εργαστήριο, διαστάσεων 0,85 Χ 1,90 μ.,
ανοίγεται μικρό παράθυρο κατόπτευσης του εργαστηρίου διαστάσεων 0,45 Χ 0,45 μ. Και
στους δυο χώρους του ισογείου διαμορφώνεται σημαντικός αριθμός αποθηκευτικών κογχών,
επτά στο εργαστήριο και τρεις στο δωμάτιο.
Το δωμάτιο του ορόφου φωτίζεται με ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,80 Χ 1,40 μ., στο
μέσο της νότιας πλευράς και με δυο κυκλικούς φεγγίτες στα αετώματα της στέγης, στη δυτική
και στην ανατολική πλευρά του κτίσματος. Τέλος, στη βόρεια πλευρά του δωματίου του
ορόφου ανοίγεται θύρα 1,00 Χ 2,10 μ., η οποία κάποτε επικοινωνούσε απευθείας με το
φυσικό έδαφος, καθώς το κτίσμα κατασκευάστηκε παράλληλα στις ισοϋψείς του εδάφους με
εκμετάλλευση της φυσικής κλίσης του εδάφους.
Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό με χυτή, τεχνητή μυλόπετρα, η
οποία δε φέρει καμία ένδειξη της προέλευσής της, παρά μόνο το όνομα του οικισμού - το
οποίο προφανώς χάραξε ο ιδιοκτήτης της. Από το σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του
νερού δε διασώζεται τίποτε επιφανειακά, ενώ σώζεται ακόμη στη θέση του ο μεταλλικός
υδροτροχός.

Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς.

Νότια όψη. Βόρεια όψη.

Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς.

Τζάκι και κόγχες δωματίου αναμονής. Εσωτερικό χώρου αλεστικού μηχανισμού.

150
Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Νότια όψη.

Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς. Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς.

Κεραμικός διάκοσμος ορόφου. Μυλόπετρα.

Μύλος Παπαδημητρίου, Βυσσινιά Καστοριάς.

Αλεστικός μηχανισμός.

151
 Αλιάκμονας ποταμός - Σαραντάπορος ποταμός

47

Πίνακας ΧVΙII: Αλιάκμονας ποταμός - Σαραντάπορος ποταμός.

Ο ποταμός Σαραντάπορος είναι το δυτικότερο υδρολογικό στοιχείο της

υδρολογικής λεκάνης του Αλιάκμονα. Πηγάζει από τις δυτικές πλαγιές του Βόιου και
ακολουθώντας πορεία νότια στρίβει στα σύνορα των νομών Καστοριάς και Ιωαννίνων
προς τα δυτικά και ενώνεται με τον Αλιάκμονα ποταμό στα ΒΔ σύνορα του νομού με
την Αλβανία.
Στην περιφέρεια των πηγών του Σαραντάπορου, που εντάσσονται διοικητικά
στο νομό Καστοριάς, σώζεται ένας μύλος στο Επταχώρι, ενώ από προφορική μαρτυρία
γνωρίζουμε ότι υπήρχαν άλλοι τρεις, ένας στη Ζούζουλη, ένας στην Κυψέλη και ένας
στο Επταχώρι, οι οποίοι έπαιρναν νερό από το Ζουζουλιώτικο ποτάμι, το οποίο
ενώνεται με το νοτιότερο άκρο του Σαραντάπορου.

152
47. Κοινοτικός Μύλος, Επταχώρι Καστοριάς

Βρίσκεται εντός του οικισμού και τροφοδοτείται με νερό από τον Σαραντάπορο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 6,20 Χ 7,30 μ. και ύψους 2,30 μ.
Το κτίσμα στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με σχιστολιθικές πλάκες.
Η εξωτερική τοιχοποιία, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά σε ύψος 0,80 μ.
από τη στάθμη του εδάφους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 1,80 μ., ανοίγεται στη δυτική πλευρά του κτίσματος.
Στην ίδια πλευρά ανοίγεται ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,90 Χ 1,10 μ. Ένα ακόμη παράθυρο,
διαστάσεων 0,60 Χ 0,60 μ., ανοίγεται στο κέντρο περίπου της νότιας πλευράς, ενώ τζάκι
διαμορφώνεται στο κέντρο της βόρειας πλευράς, απ’ όπου εισέρχεται ένα τμήμα του
μεταλλικού κεκλιμένου υδραγωγού. Με μικρή παράλληλη μετατόπιση από τον άξονα του
παραθύρου διαμορφώνεται η έξοδος νερού διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ.
Στην αυλή του μύλου σώζεται άλλο ένα τμήμα του μεταλλικού κεκλιμένου υδραγωγού
κολουροκωνικού σχήματος. Το κτίσμα του μύλου έχει πρόσφατα συντηρηθεί από την
Κοινότητα Επταχωρίου, χωρίς όμως η προσπάθεια συντήρησης να επεκταθεί και στο
μηχανολογικό εξοπλισμό του εργαστηρίου, τμήματα του οποίου βρίσκονται σκορπισμένα
στην αυλή του μύλου.

Κοινοτικός μύλος, Επταχώρι Καστοριάς. Κάτοψη.

Κοινοτικός μύλος, Επταχώρι Καστοριάς. Κοινοτικός μύλος, Επταχώρι Καστοριάς.

Νότια όψη. Δυτική όψη.

153
 Κοινοτικός μύλος, Επταχώρι Καστοριάς. Δυτική όψη.

Κοινοτικός μύλος, Επταχώρι Καστοριάς. Άποψη από ΝΔ.

154
 Αλιάκμον ας π οταμός - Ασπ ροπ ότα μος

48
ΒΑΤΟΛΑΚΚΟΣ

Ασπροπόταμος

Αλιάκμονας
ποταμός

Πίνακας ΧIX: Αλιάκμονας ποταμός - Ασπροπόταμος

Ο Ασπροπόταμος πηγάζει από τα βόρεια ορεινά της πόλης των Γρεβενών και ενώνεται
με τον Αλιάκμονα στα όρια του νομού Γρεβενών. Από τον Ασπροπόταμο έπαιρναν νερό
τέσσερις τουλάχιστον υδρόμυλοι. Τρεις από αυτούς τους μύλους ανήκαν στον οικισμό
Βατόλακκο, ενώ ο τελευταίος μύλος έπαιρνε νερό λίγο πριν ο Ασπροπόταμος ενωθεί με τον
Αλιάκμονα και ανήκε στον οικισμό του Ταξιάρχη.
Οι τρεις μύλοι του Βατόλακκου στη σειρά, με διεύθυνση από τα δυτικά προς τα
ανατολικά, ανήκαν: στο Χατζηδάκι, στο Λάζο (γνωστός και σαν μύλος του Τσιρακιώτη,
καθώς ο ιδιοκτήτης του καταγόταν από τον οικισμό Άγιο Κοσμά ή Τσιράκι ) και στον Τάρα.
Από τους τρεις μύλους σήμερα δε σώζεται κανένας.
Με βάση τις προφορικές μαρτυρίες165 ο μύλος του Χατζηδάκι βρισκόταν σε
ερειπιώδη κατάσταση ήδη από το τέλος της δεκαετίας του ΄40. Τελευταίος προς τα ανατολικά
είναι ο μύλος του Κώττα, που ανήκει στον οικισμό του Ταξιάρχη και σώζεται έως σήμερα.

165. Προφορική πληροφορία από τον Στέργιο Τσιάλτα, (γεν. 1928), Αύγουστος 2000, Ταξιάρχης Γρεβενών

155
48. Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών.

Ο μύλος βρίσκεται στην τοποθεσία

Παπαπούλιου, απέχει από τον οικισμό 1,5
χλμ. και σήμερα προσεγγίζεται με αυτο-
κίνητο. Η εγκατάσταση τροφοδοτείται από
τον Ασπροπόταμο. Ο μύλος εξυπηρετούσε
τους οικισμούς Ταξιάρχη, Αμυγδαλιές, Αϊ
Γιώργη, Ελεύθερο Προσφύγων, Ασπρόκαμπο
και Μικροκλεισούρα.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 5,90 Χ 14,10 μ. και ύψους 2,60
μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμ-
μένη με βυζαντινού τύπου κεραμίδια.
Το εργαστήριο καταλαμβάνει το
νότιο τμήμα του κτίσματος, ενώ στο βόρειο
άκρο οργανώνεται το δωμάτιο διημέρευσης.
Μεταγενέστερα στο νότιο άκρο της ανατο- Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών. Κάτοψη.
λικής πλευράς προσκολλήθηκε βοηθητικό
κτίσμα διαστάσεων 5,80 Χ 6,10 μ.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,70 μ., φέρει δυο ξυλοδε-
σιές στα ύψη 0,90 και 1,80 μ., πάνω από τη
στάθμη του εδάφους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στη νότια στενή πλευρά. Τα
τρία παράθυρα του μύλου βρίσκονται στην
ανατολική πλευρά του κτίσματος. Δύο από
Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών. Τομή.
αυτά, διαστάσεων 0,70 Χ 1,00 μ., αντιστοι-
χούν στο δωμάτιο του μυλωνά και διαμορ-
φώνονται εκατέρωθεν του τζακιού. Το τρίτο
παράθυρο, ίδιων διαστάσεων, φωτίζει τον
εργαστηριακό χώρο και βρίσκεται πάνω από
την έξοδο του νερού.
Ο μύλος διαθέτει έναν αλεστικό
μηχανισμό, ο οποίος καταλαμβάνει τη ΒΔ
γωνία του εργαστηρίου. Το νερό οδηγείται
στο μύλο με αύλακα προσαγωγής σκαμμένο Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών.
στο φυσικό χώμα από τον Ασπροπόταμο, ο Ανατολική όψη μύλου.

156
 Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών. Νότια όψη.

οποίος σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από το

μύλο εκβάλλει στον Αλιάκμονα. Από το
μυλαύλακα, ο οποίος δε σώζεται σήμερα,
το νερό έπεφτε στον υδροτροχό του μύλου
με μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό
διαμέτρου 0, 80 μ., τμήμα του οποίου σώ-
ζεται.
Παλιότερα χρησιμοποιούσε μυλό- Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών. Άποψη
πετρες συναρμολογημένες από μικρά από ΝΔ.
κομμάτια ντόπιας σκληρής πέτρας. Οι
τελευταίες πέτρες του μύλου είναι χυτές
από τεχνητό υλικό και φέρουν τη σφραγίδα
του εργοστασίου μυλοπετρών Θεσ-
σαλονίκης "ΠΕΤΡΟΣ ΔΕΒΟΛΗΣ" με
αύξοντα αριθμό 3137. Ο μύλος είχε νερό
καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου και
λειτουργούσε συνεχώς.
Μύλος Κώττα,Ταξιάρχης Γρεβενών.
Εσωτερικό δωματίου μυλωνά.

Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών. Μύλος Κώττα, Ταξιάρχης Γρεβενών.

Σφραγίδα και αριθμός παραγωγής Εσωτερικό μύλου.
μυλόπετρας.

157
 Αλιάκμονας ποταμός - ρ έμα Πα λι οκαρυ άς

49

ρέμα Παλιοκαρυάς

Πίνακας ΧΧ: Αλιάκμονας ποταμός - ρέμα Παλιοκαρυάς

Το ρέμα της Παλιοκαρυάς ξεκινάει από τα νότια του όρους Βούρινο, ενώνεται με
χείμαρρο της περιοχής της Μικροκλεισούρας και στη συνέχεια καταλήγουν μαζί στον
Αλιάκμονα ποταμό.
Κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα από το ρέμα έπαιρναν νερό τέσσερα τουλάχιστον
εργαστήρια. Μέχρι και τα μέσα του αιώνα166 λειτουργούσαν τρεις μύλοι. Από αυτούς, ο
πρώτος ήταν βακούφικος και ανήκε στην εκκλησία του Παλαιοκάστρου και ο δεύτερος
αποτελούσε ιδιοκτησία του σχολείου του Έξαρχου.
Στη συνέχεια υπήρχαν τα ερείπια ενός μύλου τουρκικής ιδιοκτησίας (“του μπέη" όπως
τον ονόμαζαν) και τελευταίος στη σειρά είναι ο μύλος Αποστόλου. Από το σύνολο των
τεσσάρων μύλων σήμερα σώζεται μόνο ο τελευταίος.

166. Προφορική πληροφορία από τον κ. Αποστόλου, ιδιοκτήτη του τελευταίου σωζόμενου μύλου, Αύγουστος
2000.

158
49. Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών

Ο μύλος απέχει 2,7 χλμ. από το

κέντρο του οικισμού. Σήμερα προσεγγίζεται B
με αυτοκίνητο μετά την πρόσφατη διάνοιξη
δρόμου στη θέση του μονοπατιού που ενώνει
την περιοχή των μύλων με την επαρχιακή
οδό Σιάτιστας-Έξαρχου.
Τροφοδοτείται από το ρέμα της Πα-
λιοκαρυάς και εξυπηρετούσε τους οικισμούς
Παλαιόκαστρο, Δαφνερό, Ταξιάρχης, Μικρο-
κλεισούρα και Σιάτιστα.
Πρόκειται για ισόγειο, ορθογώνιο,
δίχωρο κτίσμα διαστάσεων 6,50 Χ 12,00 μ.
Á Á
και ύψους 2,80 μ. Στεγάζεται με τετρακλινή
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Το ανατολικό άκρο του κτίσματος
υπερυψούται κατά 0,50 μ. και εκεί οργα-
νώνεται δωμάτιο διαμονής εσωτερικών B
διαστάσεων 2,00 Χ 4,90 μ.
Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών. Κάτοψη.
Η εξωτερική τοιχοποιία, πάχους 0,70
μ., από αργολιθοδομή, όπως και ο εσωτε-
ρικός τοίχος, πάχους 0,50 μ., που διαχωρίζει
το εργαστήριο από το δωμάτιο του μυλωνά,
επιχρίονται με πεταχτό ασβεστοκονίαμα.
Η είσοδος, πλάτους 2,00 Χ 2,20 μ.,
βρίσκεται στη δυτική άκρη της νότιας πλευ-
ράς. Το εργαστήριο φωτίζεται με ένα παρά-
θυρο διαστάσεων 1,30 Χ 1,50 μ. Το δωμάτιο
Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών. Τομή ΑΑ.
διαθέτει ένα παράθυρο διαστάσεων 1,00 Χ
1,00 μ., καθώς και ένα τζάκι στο κέντρο της
ανατολικής στενής πλευράς.
Ο αύλακας προσαγωγής του νερού,
σκαμμένος στο φυσικό χώμα, μεταφέρει το
νερό από το ρέμα της Παλιοκαρυάς στο
μύλο. Σε απόσταση τριών μέτρων από τη
βόρεια πλευρά του μύλου και σε ύψος
περίπου 7,00 μ. από την στάθμη του δαπέδου
του μύλου διαμορφώνεται το τελευταίο Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών. Τομή ΒΒ.

159
τμήμα του αύλακα προσαγωγής, μήκους 9 μ.
πάνω σε ξηρολιθοδομή. Εγκάρσια στο τμήμα
αυτό του μυλαύλακα έχουν τοποθετηθεί δύο
μεταλλικά πλέγματα, που λειτουργούν σαν
φίλτρα συγκράτησης ογκωδών απορ-
ριμμάτων, ώστε να μην παρακωλύεται η
λειτουργία του υδροτροχού. Η βάση της
ξηρολιθοδομής έχει ενισχυθεί με την
κατασκευή τοιχίου από οπλισμένο
σκυρόδεμα, πάνω στο οποίο στηρίζεται και ο
κεκλιμένος μεταλλικός υδραγωγός που
οδηγεί το νερό στο χώρο του υδροτροχού. Το
νερό εισέρχεται από τη βόρεια μακριά
πλευρά του κτίσματος και εξέρχεται
ευθύγραμμα από τη νότια πλευρά του
κτίσματος με θυρίδα εξόδου ορθογωνικής
διατομής, διαστάσεων 1,40 Χ 1,20 μ. Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών.
Ο αλεστικός μηχανισμός του εργα- Νότια όψη.
στηρίου είναι τοποθετημένος σε ξύλινη
εξέδρα υπερυψωμένη κατά 0,90 μ. από το
δάπεδο. Οι μυλόπετρες, κατασκευασμένες
από τεχνητό υλικό, προέρχονται από την
εταιρεία της Θεσσαλονίκης "ΠΕΤΡΟΣ ΔΕ-
ΒΟΛΗΣ” και ο μεταλλικός υδροτροχός
κατασκευάστηκε σε εργαστήριο των Γρεβε-
νών. Το δοχείο διοχέτευσης σιτηρών στις
μυλόπετρες ξεχωρίζει για την επιμελημένη
κατασκευή του. Ο μύλος του Αποστόλου
είχε νερό καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών.
και λειτουργούσε συνεχώς. Βόρεια όψη.

Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών. Μύλος Αποστόλου, Έξαρχος Γρεβενών.

Δυτική όψη. Ανατολική όψη.

160
 Μύλος Αποστόλου, Ταξιάρχης Γρεβενών. Νότια όψη.

Μύλος Αποστόλου, Ταξιάρχης Γρεβενών. Ο μύλος Αποστόλου στον Ταξιάρχη Γρεβενών

Σκεύος μέτρησης αλεστικού δικαιώματος. σε ώρα λειτουργίας.

161
 Αλιάκμονας ποτ αμός - ρέμα τα ποτα μού Πλαμόρι τσ α

ΤΡΙΚΟΡΦΟ

ΚΥΠΑΡΙΣΣΙ

50

Πίνακας ΧΧI: Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα ποταμού Πλαμόριτσα

Στο ΒΔ όριο του νομού Γρεβενών δημιουργείται μια σειρά από ρέματα, τα οποία
απολήγουν στον ποταμό Πλαμόριτσα ή Πραμόριτσα, που ρέει παράλληλα στο ΝΔ τμήμα του
νομού Κοζάνης και χύνεται στον Αλιάκμονα ποταμό.
Στην ευρύτερη λεκάνη απορροής του ποταμού Πλαμόριτσα εντάσσονται και τα
ρέματα του Τρίκορφου και του Κυπαρισσίου, στα οποία επίσης υπήρχε από ένας μύλος. Ο
νερόμυλος του Τρίκορφου ήταν βακούφικος και ανήκε στην εκκλησία του οικισμού. Στο ρέμα
της Καλλονής σώζεται ένας μύλος, ο οποίος έχει ανακατασκευαστεί πάνω στα θεμέλια του
παλιότερου μύλου. Τα ρέματα αυτά δεν είχαν πολύ νερό και έτσι κατά τους τελευταίους
καλοκαιρινούς μήνες οι μύλοι έπαυαν να λειτουργούν.
Αντίστοιχα λειτουργούσε και το ρέμα των Κυδωνιών, το οποίο απείχε 5 χιλιόμετρα
από τον οικισμό. Στο ρέμα αυτό παλιότερα υπήρχαν δυο νερόμυλοι. Από αυτούς σώζεται
μόνο τμήμα της υποδομής του ενός για την ανύψωση του νερού και τη στήριξη του
κεκλιμένου αγωγού, ιδιοκτησίας Χριστόπουλου.

162
50. Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών
Ο μύλος βρίσκεται στην τοποθεσία
Τυλιχά και απέχει από τον οικισμό 2,5 χλμ.
Χωροθετείται στο κατώτατο σημείο μιας
λεκάνης απορροής στην οποία κατέληγαν
δύο ρέματα νερού, τα οποία και
τροφοδοτούσαν το μύλο. Εκτός από την
Καλλονή εξυπηρετούσε τους οικισμούς
Τρίκορφο και Κυπαρίσσι.
Πρόκειται για μονόχωρο ισόγειο
κτίσμα διαστάσεων 5,00 Χ 8,30 μ. και ύψους Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Κάτοψη.
2,50 μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη
καλυμμένη με σχιστόπλακες.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους
0,70 μ., έχει πρόσφατα ανακατασκευαστεί.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,10 Χ 1,80
μ., ανοίγεται στη δυτική στενή πλευρά του
κτίσματος. Ο ενιαίος σήμερα χώρος
φωτίζεται από τρία παράθυρα, δύο
διαστάσεων 0,70 Χ 1,00 μ. στη βόρεια
πλευρά και ένα διαστάσεων 1,00 Χ 0,80 μ. Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Τομή.
στην ανατολική πλευρά του κτίσματος.
Η σημερινή εικόνα του μύλου οφείλε-
ται σε ανακατασκευή που έγινε το 1992167.
Η ανακατασκευή ακολούθησε τη χάραξη του
αρχικού κτίσματος χάρη στα θεμέλια του, τα
οποία σώζονταν. Η αρχική τυπολογία του
κτίσματος, σύμφωνα με τις προφορικές
μαρτυρίες, ήταν δίχωρη. Ο μύλος διέθετε
δωμάτιο για το μυλωνά στην ανατολική Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Βόρεια
όψη μύλου.
πλευρά του κτίσματος, στοιχείο που δε
διατηρήθηκε στην ανακατασκευή του.

167. Προφορική πληροφορία από τον Κωνσταντίνο

Κοσματόπουλο, (γεν. 1925), Αύγουστος 2000,
Καλλονή Γρεβενών. Η Καλλονή είναι ένα από τα
γνωστά μαστοροχώρια του νομού Γρεβενών και έτσι
εξηγείται το “πρώιμο” ενδιαφέρον για την
ανακατασεκυή του μύλου, βλ. σχ. Τ. Αδαμακόπουλος Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Νότια
- Π. Ματσούκα (1998). Πίνδος - Γρεβενά. Αθήνα: όψη μύλου.
Καπόν, σ. 117.

163
 Το νερό προέρχεται από δύο ρέματα, που ενώνονται στην κορυφή του λόφου
πάνω από το μύλο. Εκεί σώζεται θεμελίωση τοίχου που υποδεικνύει τη βόρεια πλευρά
της υδατοδεξαμενής. Στη συνέχεια το νερό όδευε στον υδροτροχό του μύλου μέσα από
ξύλινο κεκλιμένο υδραγωγό μήκους 18,00 μ., ο οποίος στηριζόταν σε όλο του το
μήκος πάνω σε ξηρολιθοδομή, μεγάλα τμήματα της οποίας σώζονται μέχρι σήμερα.
Ο μύλος διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό με οριζόντιο μεταλλικό υδρο-τροχό. Οι
μυλόπετρες του εργαστηρίου έχουν συναρμολογηθεί από μικρότερα τμήματα φυσικής
σκληρής πέτρας, που προέρχεται από την περιοχή.

Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Δυτική όψη μύλου.

ΕΘΝΙΚΗ Ο∆ΟΣ

Μύλος Γέγιου, Καλλονή, Ν. Γρεβενών. Τοπογραφικό σκαρίφημα μύλου.

164
 Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών.

Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών. Μύλος Γέγιου, Καλλονή Γρεβενών.

Εσωτερικό μύλου.

Μύλος Γέγιου,
Καλλονή Γρεβενών.
Μυλόπετρα μύλου.

165
 Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα της Βάλια Κάλντα

ΠΕΡΙΒΟΛΙ

Πυροστιά
1967

51
ΒΑΛΙΑ
ΚΑΛΝΤΑ

Μηλιά
2160
ΚΡΑΝΙΑ

Πίνακας ΧΧIΙ: Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα της Βάλια Κάλντα

Στο ΝΔ άκρο του νομού Γρεβενών δημιουργείται το συγκρότημα του Λύγκου, το

οποίο απαρτίζεται από τα βουνά Αυγό, Πυροστιά, Μαυροβούνι και Μηλιά και το οποίο
περιβάλλει την κοιλάδα Βάλια Κάλντα.
Στα ανατολικά του συγκροτήματος και ειδικότερα από τον οικισμό Περιβόλι ξεκινά ο
ποταμός Ασπροπόταμος. Ανάμεσα από τις ράχες του βουνού Πυροστιά ξεκινάει το ρέμα της
Τρυπημένης, που καταλήγει στον οικισμό Μικρολίβαδο, αφού πρώτα διασχίσει την κοιλάδα
της Κυρα - Καλής.
Στην απόληξη του ρέματος της Τρυπημένης, στον οικισμό του Μικρολίβαδου,
σώζεται ένα συγκρότημα υδροκίνητων εργαστηρίων, τμήμα του οποίου λειτουργεί ακόμη.
Στον οικισμό της Κρανιάς, λίγο ανατολικότερα από το Μικρολίβαδο, βρίσκονται οι πηγές του
Βενέτικου, όπου υπήρχαν δυο τουλάχιστον υδρόμυλοι, οι οποίοι έχουν σήμερα
καταστραφεί168.

168. Η πληροφορία καταγράφεται από τους περιηγητές A.J.C. Wace - M.S. Thompson (1989). Oι νομάδες των
Βαλκανίων (μετ. Π. Καραγιώργος). Θεσσαλονίκη σ. 178-179.

166
51. Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβενών

Ο μύλος βρίσκεται στα νότια όρια

του οικισμού και τροφοδοτείται από τοπικό
χείμαρρο.
Αποτελεί τμήμα συγκροτήματος που
συνίσταται από την κατοικία του μυλωνά, το
μύλο και τη νεροτριβή, η οποία λειτουργεί
έως σήμερα. Η κατοικία έχει μερικώς
καταρρεύσει και ο εξοπλισμός του μύλου
έχει καταστραφεί μετά την εγκατάλειψη του.

Α΄ Ο μύλος
Πρόκειται για ορθογώνιο, ισόγειο, Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-
νών. Κάτοψη μύλου.
μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,60 Χ 9,60
μ., συνολικού ύψους 2,30 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με δύο
ξυλοδεσιές.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,30 Χ 1,90
μ., ανοίγεται στη νότια στενή πλευρά. Το Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο
εργαστήριο φωτίζεται από δυο παράθυρα, Γρεβενών. Τομή μύλου.

Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβενών. Τοπογραφικό σκαρίφημα.

167
ένα διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ. στο βόρειο
άκρο της ανατολικής πλευράς και ένα
διαστάσεων 1,00 Χ 1,00 μ. στο δυτικό άκρο
της νότιας πλευράς.
Το νερό οδηγείται στο εργαστήριο με
λιθόκτιστο αύλακα προσαγωγής. Ο μύλος
διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό τοποθετη-
μένο στη βόρεια άκρη της δυτικής πλευράς.
Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-
Την κίνηση στην πάνω μυλόπετρα έδινε ορι- νών. Νότια όψη μύλου.
ζόντιος μεταλλικός υδροτροχός, ενώ οι
μυλόπετρες έχουν συναρμολογηθεί από
μικρότερα κομμάτια φυσικής, σκληρής
πέτρας. Υπήρχε άφθονο νερό καθ' όλη τη
διάρκεια του χρόνου και έτσι ο μύλος
λειτουργούσε συνεχώς.

Β΄ Κατοικία
ΙΣΟΓΕΙΟ
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα
διαστάσεων 4,90 Χ 11,70 μ. και συνολικού
ύψους 5,90 μ. Στεγαζόταν με τετρακλινή
στέγη καλυμμένη με λαμαρίνα, όπως
φαίνεται σε τμήμα της στέγης που σώζεται
έως σήμερα.
ΟΡΟΦΟΣ
Η εξωτερική τοιχοποιία του κτίσμα-
τος, πάχους 0,60 μ., από λασπόχτιστη αργο-
λιθοδομή διαμορφώνεται στις γωνίες με αδρά
Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβενών.
επεξεργασμένους λίθους και ενισχύεται με
Κατόψεις κατοικίας (ισόγειο και όροφος).
τέσσερις ξυλοδεσιές διατεταγμένες σε απο-
στάσεις που κυμαίνονται από 0,70-1,00μ.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,20
μ., καταλαμβάνει το κέντρο της ανατολικής
μακριάς πλευράς. Μια δεύτερη βοηθητική
είσοδος, διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ.,
ανοίγεται στο βόρειο άκρο της ανατολικής
πλευράς, ενώ μια τρίτη πόρτα, διαστάσεων
1,10 Χ 2,20 μ., ανοίγεται πάνω από την
κεντρική είσοδο της νότιας πλευράς και
οδηγεί στον κεντρικό εξώστη του ορόφου. Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-
Τα παράθυρα του ισογείου, διαστά- νών. Νότια όψη κατοικίας.

168
σεων 0,90 Χ 1,30 μ, και του ορόφου, διαστά-
σεων 0,90 Χ 1,80 μ., φέρουν ενσωματωμένες
μεταλλικές σφυρήλατες σιδεριές ασφαλείας.
Στο ισόγειο ανοίγονται τρία παρά-
θυρα, από ένα εκατέρωθεν της κεντρικής
εισόδου και ένα στο ανατολικό άκρο της
βόρειας πλευράς. Στον όροφο, εκτός από τα
αντίστοιχα με αυτά του ισογείου, ανοίγονται
άλλα τέσσερα παράθυρα, από δυο στις
στενές πλευρές. Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-
Το κτίσμα αποτελεί χαρακτηριστικό νών. Κτίσμα κατοικίας - Νότια όψη.
δείγμα κατοικίας με τριμερή οργάνωση σε
κάτοψη και σε όψη. Κάθε στάθμη του
κτίσματος διαιρείται σε τρία σε σειρά
δωμάτια. Το κεντρικό λειτουργεί ως χώρος
υποδοχής και επικοινωνίας των παρά-
πλευρων δωματίων και των δύο ορόφων
μεταξύ τους. Η νότια μακριά όψη του
κτηρίου οργανώνεται σε τρεις ζώνες. Στην
κεντρική εντάσσονται η είσοδος του ισογείου
και ο κεντρικός εξώστης του ορόφου, ενώ
στις δύο πλευρικές οργανώνονται
συμμετρικά τα ανοίγματα των πλευρικών Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-
χώρων. νών. Κτίσμα κατοικίας - Δυτική όψη.

Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε- Συγκρότημα Τζιούφα, Μικρολίβαδο Γρεβε-

νών. Κτίσμα μύλου. νών. Εσωτερικό μύλου.

169
 Αλιάκμονας ποτα μός - Βενέ τι κος πο τα μός

52 53

54 ΑΛΙΑΚΜΟΝΑΣ

Πίνακας ΧΧΙΙΙ: Αλιάκμονας ποταμός - ποταμός Βενέτικος

Στο κέντρο του νομού Γρεβενών και προς τα ΝΔ διαμορφώνεται ένα υδρολογικό
δίκτυο ρεμάτων τα οποία χύνονται στο Βενέτικο, ο οποίος στη συνέχεια απολήγει στον
Αλιάκμονα. Ο Βενέτικος πηγάζει από τη Βασιλίτσα, περνάει από το Πολυνέρι, όπου
υπήρχαν τρεις υδρόμυλοι και συνεχίζει προς τον οικισμό Σπήλιο, όπου υπάρχουν δυο
συγκροτήματα υδρόμυλων, τα οποία τροφοδοτούνται με νερό από το Βενέτικο και τα
οποία σώζονται. Πρόκειται για το συγκρότημα του Βαβρίτσα και το συγκρότημα του
Καλτσουγιάννη. Τέλος, υπήρχε ένας ακόμη μύλος που τροφοδοτούνταν με νερό από το
Σμιξάδικο ρέμα, δηλαδή το ρέμα που ξεκινάει από τη Σμίξη. δε σώζεται πλέον169.
Ο Βενέτικος στη συνέχεια της πορείας του περνάει από τον οικισμό Τρίκωμο και
τα νερά του χρησιμοποιούνταν για την κίνηση τριών υδρόμυλων. Ο πρώτος έχει
καταρρεύσει ήδη από τη δεκαετία του ‘50, ο δεύτερος ήταν κοντά στον οικισμό πριν
από το γεφύρι του Ασίζ-αγά, και δε σώζεται επίσης. Εξυπηρετούσε τα χωριά Τρίκωμο,
Κηπουρειό και Κοσμάτι. Στο Κοσμάτι υπήρχαν 1-2 μύλοι, αλλά ήταν κυρίως
χειμωνιάτικοι, καθώς λειτουργούσαν με νερό από μικρούς χείμαρρους. Τελευταίος στη
σειρά σώζεται ο μύλος του Ψάρια, που είχε νερό ακόμη και τον Αύγουστο.
Ψηλότερα στην Αλατόπετρα υπήρχαν άλλοι τρεις μύλοι, από τους οποίους
σώζεται η θέση ενός με ίχνη των θεμελίων του. Τέλος, στο ρέμα του Αιμιλιανού κοντά
στον οικισμό Πηγαδίτσα υπήρχαν τρεις μύλοι σε απόσταση 2-3 χιλιόμετρων από τον
οικισμό. Σήμερα δε σώζεται τίποτα.

169. Για τους νερόμυλους της Σμίξης βλέπε σχετικά στο Το Δασύλλιο του Νομού Γρεβενών - Μέρος Β΄ στην
ιστοσελίδα wysiwyg://58/http://www.geocities.com/Athens/Atlantis/2763/merosb.htm στις 7/11/2000, επίσης
στο Α. Βαβρίτσας et al (1998). Νομός Γρεβενών - Τουριστικός Οδηγός. Λάρισα: “έλλα”, σ. 112-117

170
52. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλαιο Γρεβενών

Το συγκρότημα βρίσκεται στην

τοποθεσία Καρούτια στο χαμηλότερο τμήμα ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ ΚΤΙΣΜΑ
της νότιας παρειάς μιας χαράδρας σε ΑΛΩΝΙ
απόσταση 4,2 χλμ. από το κέντρο του οικι- ΣΤΑΒΛΟΣ
σμού. Σήμερα προσεγγίζεται με αυτοκίνητο
μετά τη διάνοιξη δρόμου το 1978 στη θέση
του μονοπατιού που ένωνε το συγκρότημα με
την επαρχιακή οδό Γρεβενών - Σπηλαίου. Το ΝΕΡΟΤΡΙΒΗ ΝΕΡΟΤΡΙΒΗ
συγκρότημα τροφοδοτείται από παραπόταμο
του Βενέτικου.
ΝΕΟΣ ΜΥΛΟΣ ΝΕΡΟΤΡΙΒΗ
Το συγκρότημα Βαβρίτσα αποτελεί-
ται από δύο μύλους και αριθμό συνοδευτικών
κτισμάτων και εγκαταστάσεων, των οποίων ΜΑΝΤΑΝΙ
ΝΕΡΟΤΡΙΒΗ
οι χρήσεις σχετίζονται με τις συμπλη-
ρωματικές λειτουργίες του μύλου. Σ' αυτές
κατατάσσονται η κατεργασία χοντρών υφα-
σμάτων και υφαντών και αγροτικές
παραγωγές που απαιτούν νερό, όπως καλ- ΠΑΛΙΟΣ ΜΥΛΟΣ
λιέργειες λαχανικών και αμπέλια.
Το συγκρότημα διαθέτει δύο μύλους,
πέντε υδροτριβεία (τέσσερις ντριστέλλες και Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Τοπογραφικό σκαρίφημα.
ένα μαντάνι), ένα στάβλο, έναν αποθη-
κευτικό χώρο εργαλείων, ένα χώρο παρα-
σκευής και φύλαξης κρασιού και ένα αλώνι. Τα κτίσματα και οι εγκαταστάσεις οργανώνονται
αμφιθεατρικά ακολουθώντας τις ισοϋψείς του εδάφους. Στις ανώτερες στάθμες
χωροθετούνται οι αποθηκευτικοί χώροι και τα εργαστήρια που σχετίζονται με τις αγροτικές
παραγωγές, ενώ στις κατώτερες βρίσκονται τα υδροκίνητα εργαστήρια, οι μύλοι και τα
υδροτριβεία.

Παλιός μύλος
Κατασκευάστηκε, σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία του Ν. Βαβρίτσα στα 1922,
και σταμάτησε να λειτουργεί το 1944, όταν καταστράφηκε το φράγμα του μύλου και δεν
υπήρχε πλέον ικανοποιητική ποσότητα νερού για τη λειτουργία του μύλου.
Πρόκειται για διώροφο ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 5,10 Χ 7,20 μ. και συνολικού
ύψους 5,70 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Στο ισόγειο οργανώνεται το εργαστήριο και στον όροφο η κατοικία του μυλωνά, που
αποτελείται από δυο χώρους. Το δωμάτιο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του κτίσματος,

171
ενώ ο υπόλοιπος χώρος διαχωρίζεται υποτυ-
πωδώς από το χώρο της εισόδου και την
κλίμακα καθόδου στο εργαστήριο με πλέγμα
ξύλινων δοκών.
Η εξωτερική τοιχοποιία από εγχόρη-
γο αργολιθοδομή πάχους 60 εκ. δια- ΙΣΟΓΕΙΟ
μορφώνεται στις τέσσερις ακμές του
κτίσματος με γωνιόλιθους και στον όροφο
ενισχύεται περιμετρικά από δύο ξυλοδεσιές.
Οι εσωτερικές τοιχοποιίες κατασκευάζονται
από μπαγδατί και ο όροφος επιχρίεται
εσωτερικά. ΟΡΟΦΟΣ

Ιδιαίτερα επιμελημένη είναι η κατα-

σκευή του χώρου όπου στεγάζεται ο
υδροτροχός του μύλου, ενώ η θυρίδα εξόδου
του νερού φέρει λαξεμένο λιθόκτιστο τοξωτό
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
ανώφλι. Το δάπεδο του εργαστηρίου
Κάτοψη ισογείου και ορόφου παλιού μύλου.
καλύπτεται με σχιστολιθικές πλάκες και του
ορόφου με σανίδες πλάτους 0,20 - 0,25 μ.
Το κτίσμα διαθέτει τρεις εισόδους.
Δύο από αυτές βρίσκονται στο ισόγειο, μία
διαστάσεων 0,90 Χ 2,00 μ. στο μέσο της
βόρειας πλευράς και μία διαστάσεων 1,30 Χ
2,00 μ. στη δυτική στενή πλευρά του
κτίσματος. Τέλος, μία τρίτη πόρτα,
διαστάσεων 0,90 Χ 2,00 μ., ανοίγεται στο
μέσο της νότιας πλευράς του ορόφου, η
οποία λόγω της κλίσης του εδάφους
προσεγγίζεται με δυο σκαλιά.
Στο ισόγειο διαμορφώνεται ένα
παράθυρο διαστάσεων 0,80 Χ 1,10 μ. πάνω Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
ακριβώς από την έξοδο του νερού. Τα έξι Τομή παλιού μύλου.
ξύλινα παράθυρα του ορόφου, διαστάσεων
0,80 Χ 1,10 μ., αναπτύσσονται ανάμεσα στις δύο ξυλοδεσιές και φέρουν εσωτερικά ξύλινα
φύλλα και εξωτερικά μεταλλικά κιγκλιδώματα (τέσσερις κυκλικοί ράβδοι που διαπερνούν
εγκάρσια κεντρική λάμα). Τα παράθυρα διατάσσονται ανά δυο σε καθεμιά από τις τρεις
πλευρές, την ανατολική, τη βόρεια και τη δυτική. Τέλος, διακρίνονται τα ίχνη ενός
“κλεισμένου” παραθύρου στα ανατολικά της εισόδου του ορόφου στη νότια πλευρά, από το
οποίο ο μυλωνάς μπορούσε να εποπτεύει τη ροή του νερού στον υδατόπυργο.

172
 Το νερό έρχεται στο μύλο από τον
υδατοφράκτη που απέχει 500 μ. με χωμάτινο
αύλακα προσαγωγής πλάτους 0,60 - 0,70 μ.
και βάθους 0,80 - 0,90 μ. Στη συνέχεια και
για περίπου 10 μ. το νερό οδηγείται στο μύλο
με ξύλινο κεκλιμένο υδραγωγό, ο οποίος
καταλήγει σε κατακόρυφο λιθόκτιστο υδατό-
πυργο στη ΒΔ γωνία του μύλου, διατομής
1,00 Χ 1,00 μ. Το νερό μέσω του υδατό- ΟΡΟΦΟΣ
πυργου οδηγείται στο χώρο του υδροτροχού.
Ο μύλος διαθέτει έναν αλεστικό
μηχανισμό, που καταλαμβάνει τη ΝΑ γωνία
της κάτοψής του και σώζεται εγκατε-
στημένος σε ξύλινο βάθρο υπερυψωμένο
κατά 0,30 μ. από το δάπεδο του εργαστηρίου.
Σώζεται ο ξύλινος υδροτροχός και από τον
αλεστικό μηχανισμό το δοχείο διοχέτευσης
των σιτηρών.
ΙΣΟΓΕΙΟ

Νέος μύλος
Κατασκευάστηκε το 1944 σε αντικα-
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
τάσταση του παλιού μύλου. Πρόκειται για
Κάτοψη ισογείου και ορόφου νέου μύλου.
διώροφο ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 5,40
Χ 10,80 μ. και συνολικού ύψους 6,20 μ. Η
μακριά πλευρά του κτίσματος τοποθετείται
παράλληλα στις ισοϋψείς του εδάφους. Έτσι
το βόρειο τμήμα του ισογείου βυθίζεται στο
έδαφος καθιστώντας το πίσω τμήμα του
ορόφου ισόγειο. Το κτίσμα στεγάζεται με
τρικλινή στέγη από κυματοειδή λαμαρίνα.
Στον όροφο οργανώνονται οι χώροι
διαβίωσης των δύο μυλωνάδων, ενώ στο
ισόγειο οργανώνεται το εργαστήριο του
μύλου.
Στην εξωτερική τοιχοποιία, πάχους
0,65 μ. από εγχόρηγο αργολιθοδομή, εξέχει
φαρδύ αρμολόγημα από τσιμεντοκονίαμα, το
οποίο φέρει κεντρική χάραξη. Οι τοίχοι του Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
ισογείου και του ορόφου επιχρίονται εσωτε- Βόρεια όψη νέου μύλου συγκροτήματος.

173
ρικά. Ο βόρειος τοίχος του κτίσματος φέρει
δυο ξυλοδεσιές στις στάθμες 0,60 και 2,30 μ.
από το έδαφος. Ο εργαστηριακός χώρος
στρώνεται με πλάκες από σχιστόλιθο και το
δάπεδο του ορόφου με σανίδες πάχους 0,10 -
0,12 μ.
Στις στενές πλευρές του ισογείου
ανοίγονται δύο αντιδιαμετρικές εξώθυρες
μία διαστάσεων 0,90 Χ 2,50 μ. στα δυτικά
και μία διαστάσεων 1,80 Χ 2,50 μ. στα
ανατολικά. Μια τρίτη είσοδος, διαστάσεων Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
1,10 Χ 2,30 μ., ανοίγεται στο κέντρο της Νότια όψη νέου μύλου συγκροτήματος.
βόρειας πλευράς του ορόφου. Αυτή οδηγεί
στον κεντρικό χώρο του ορόφου, εξυπηρετεί
την κάθετη επικοινωνία και λειτουργεί σαν
προθάλαμος των δύο δωματίων που ανοί-
γονται εκατέρωθεν. Στη νότια πλευρά του
κεντρικού χώρου υπάρχει πόρτα, διαστάσεων
1,60 Χ 2,50 μ., η οποία οδηγεί σε κεντρικό
εξώστη με θέα στο ποτάμι.
Τα δωμάτια του ορόφου διαμορ-
φώνονται πανομοιότυπα, με τζάκι στο κέντρο
των δύο στενών εξωτερικών τοίχων πλαι-
σιωμένο από δύο παράθυρα διαστάσεων
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
0,90 Χ 1,60 μ. Στις νότιες πλευρές των Ανατολική όψη νέου μύλου συγκροτήματος.
δωματίων υπάρχει από ένα ακόμη άνοιγμα,
ίδιων διαστάσεων, συνθέτοντας έτσι μαζί με
τον κεντρικό εξώστη μια πλήρως τριμερή και
συμμετρική όψη προς το νότο.
Ο αλεστικός μηχανισμός βρίσκεται
στο δυτικό τμήμα της νότιας πλευράς του
εργαστηρίου. Στη ΝΑ γωνία του εργαστη-
ρίου διαμορφώνεται χώρος διαστάσεων 1,60
Χ 3,60 μ. Αυτός διαχωρίζεται από το
εργαστήριο με πλέγμα ξύλινων δοκών και
φωτίζεται από παράθυρο, διαστάσεων 0,90 Χ
1,40 μ., στο δυτικό εξωτερικό τοίχο του
μύλου. Στο βόρειο τοίχο του ίδιου χώρου Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
υπήρχε υπερυψωμένο τζάκι, από το οποίο Δυτική όψη νέου μύλου συγκροτήματος.

174
σήμερα σώζεται η καμινάδα.
Το νερό φθάνει στο μύλο με χωμάτινο
αύλακα προσαγωγής, πλάτους 60-70 εκ. και
βάθους 80-90 εκ. και εισέρχεται από τη
βόρεια πλευρά του. Οδηγείται στο θολο-
σκεπή χώρο του υδροτροχού με ξύλινο κεκλι-
μένο υδραγωγό, τμήματα του οποίου σώζο-
νται στη θέση τους. Το νερό εξέρχεται από τη
νότια πλευρά του κτίσματος μέσω θυρίδας με
τοξωτό λιθόκτιστο ανώφλι.
Ο μύλος διέθετε έναν αλεστικό
μηχανισμό - υπερυψωμένο κατά 70 εκ. από
το δάπεδο του εργαστηρίου - εγκατεστημένο
σε ξύλινο βάθρο, το οποίο στηρίζεται σε δυο
πέλματα από οπλισμένο σκυρόδεμα, ύψους
50 εκ.
Ο ξύλινος υδροτροχός είχε κατα- Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Κάτοψη βοηθητικού κτίσματος
σκευαστεί από τον ίδιο το μυλωνά. Οι μυλό- συγκροτήματος.
πετρες που σώζονται σήμερα στο μύλο είναι
χυτές από τεχνητό υλικό.

Βοηθητικό κτίσμα
Πρόκειται για ορθογώνιο, διώροφο
κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 8,40 μ. και
συνολικού ύψους 5,00 μ., το οποίο βρίσκεται
στα ΒΑ του συγκροτήματος και εξυπηρετεί
την παρασκευή και φύλαξη του κρασιού και
τη διαμονή των εργατών που δούλευαν στα
κτήματα του μύλου. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Ανατολική όψη βοηθητικού κτίσματος
Το κτίσμα στεγάζεται με δικλινή
συγκροτήματος
στέγη καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με
τέσσερις ξυλοδεσιές. Η μοναδική εσωτερική τοιχοποιία βρίσκεται στον όροφο και είναι
κατασκευασμένη από μπαγδατί.
Το ισόγειο διαθέτει μία είσοδο στη νότια πλευρά διαστάσεων 1,80 Χ 1,90 μ., της
οποίας το ανώφλι ορίζεται από τη δεύτερη ξυλοδεσιά. Στη νότια πλευρά του ορόφου υπάρχει
είσοδος διαστάσεων 1,40 Χ 2,30 μ. και ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,80 Χ 1,10 μ., πάνω από
την είσοδο του ισογείου.
Στην ανατολική πλευρά του ορόφου, εκατέρωθεν του κεντρικού τζακιού υπήρχαν δύο

175
παράθυρα ίδιων διαστάσεων, τα οποία
οργανώνονταν ανάμεσα στην τρίτη και στην
τέταρτη ξυλοδεσιά. από αυτά το νοτιότερο
έχει σήμερα τειχιστεί.
Το δάπεδο του ισογείου διαμορ-
φώνεται με πατημένο χώμα, όπως και το δά-
πεδο του ορόφου στο τμήμα εκείνο όπου φυ-
λασσόταν το κρασί. Ο υπόλοιπος όροφος
στρώνεται με φαρδιές σανίδες 0,20 - 0,25 μ.
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Στο ισόγειο παρασκευαζόταν το
Νότια όψη παλιού μύλου συγκροτήματος.
κρασί. Στη ΝΔ γωνία του σώζεται μέχρι
σήμερα μεγάλος ξύλινος ληνός. Λόγω της
κλίσης του εδάφους το βόρειο άκρο του ορό-
φου εμφανίζεται ισόγειο. Το ισόγειο οργα-
νώνεται σε δυο χώρους, ο πρώτος από τους
οποίους χρησιμοποιείται ως χώρος φύλαξης
των κρασιών και γι’ αυτό δε φέρει καθόλου
ανοίγματα. Τα βαρέλια διατάσσονται σε
σειρά με "πλάτη" στο βοριά. Στη συνέχεια
αυτού του χώρου και στο νότιο άκρο του
κτίσματος διαμορφώνεται ένα δωμάτιο με
προορισμό τη φιλοξενία των εποχιακών
εργατών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Ανατολική όψη νέου μύλου συγκροτήματος.

Στάβλος
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα
διαστάσεων 4,00 Χ 5,00 μ. και ύψους 2,20 μ.
Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια. Στο κέντρο της νότιας
και της ανατολικής πλευράς της περιμετρικής
αργολιθοδομής, που έχει πάχος 0,40 μ.,
υπάρχουν θύρες εισόδου πλάτους 1,00 μ.
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Στάβλος συγκροτήματος.

176
Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Βόρεια όψη νέου μύλου συγκροτήματος. Νότια όψη νέου μύλου.

Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.

Ανατολική όψη βοηθητικού κτίσματος. Εσωτερικό νέου μύλου.

Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.

Εσωτερικό νέου μύλου Εσωτερικό νέου μύλου.

177
 Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.
Φτερωτή νέου μύλου.

Νικόλαος Βαβρίτσας, Σπήλaιο Γρεβενών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.

Απόληξη κεκλιμένου υδραγωγού στο νέο
μύλο.

Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών. Συγκρότημα Βαβρίτσα, Σπήλaιο Γρεβενών.

Νεροτριβή. Μαντάνι.

178
53. Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλαιο Γρεβενών

Το συγκρότημα απέχει από τον οικισμό περίπου 3,5 χιλιόμετρα και σήμερα
προσεγγίζεται με αυτοκίνητο. Η εγκατάσταση τροφοδοτείται με νερό από παραπόταμο του
Βενέτικου και εξυπηρετούσε τους οικισμούς Τρίκωμο, Κοσμάτι και Κηπουρειό.
Το συγκρότημα αποτελείται από τρία κτίσματα και μια νεροτριβή. Στα κτίσματα
στεγάζονταν στάβλος, κατοικία-αποθήκη και μύλος. Το κτίσμα της κατοικίας είναι διώροφο
και σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, ο στάβλος έχει σχεδόν καταρρεύσει, ενώ από το
μύλο σώζεται ένα μικρό τμήμα της βόρειας πλευράς του. Σώζεται επίσης ένα τμήμα
τοιχοποιίας από οπλισμένο σκυρόδεμα που αποτελούσε τη νότια παρειά του αύλακα
προσαγωγής. Στο μέσο του σωζόμενου τμήματος ανοίγεται θυρίδα, από την οποία ξεκινούσε
ο κεκλιμένος μεταλλικός υδραγωγός, τμήματα του οποίου διατηρούνται ακόμη.

ΚΑΤΟΙΚΙΑ - ΑΠΟΘΗΚΗ

ΣΤΑΒΛΟΣ

ΝΕΡΟΤΡΙΒΗ

ΜΥΛΟΣ

Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο Γρεβενών. Τοπογραφικό σκαρίφημα.

179
Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο
Γρεβενών. Άποψη κτισμάτων κατοικίας και Γρεβενών. Νότια όψη στάβλου.
στάβλου από ΝΔ.

Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο

Γρεβενών. Νότια όψη κτίσματος κατοικίας - Γρεβενών. Δυτική όψη κτίσματος κατοικίας -
αποθήκης. αποθήκης.

Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο Συγκρότημα Καλτσουγιάννη, Σπήλaιο

Γρεβενών. Ανατολική όψη κτίσματος Γρεβενών. Εσωτερικό κτίσματος κατοικίας -
κατοικίας - αποθήκης. αποθήκης.

180
54. Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών

Το συγκρότημα απέχει από τον οικισμό περίπου 3,5 χιλιόμετρα και σήμερα το
προσεγγίζουμε διασχίζοντας το ποτάμι, είτε κοντά στον υδατοφράκτη του μύλου, είτε
μακρύτερα στην ιστορική γέφυρα του Ασίζ-πασά. Η εγκατάσταση τροφοδοτείται με νερό από
παραπόταμο του Βενέτικου και εξυπηρετούσε τους οικισμούς Τρίκωμο, Κοσμάτι και
Κηπουρειό.
Το συγκρότημα αποτελούνταν από τρία κτίσματα και δυο υπαίθρια υδροτριβεία (ένα
μαντάνι και μια ντριστέλλα). Στα κτίσματα στεγάζονταν αντίστοιχα και με τη σειρά που τα
συναντάμε από δυτικά προς τα ανατολικά: στάβλος, κατοικία του μυλωνά και των πελατών
του και μύλος.

Α΄ Το κτίσμα του μύλου

Πρόκειται για ορθογώνιο μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 13,70 Χ 6,20 μ. και
σωζόμενου ύψους 2,00 μ. Στο χώρο εισέρχεται κανείς από την ανατολική άκρη της βόρειας
μακριάς πλευράς. Στη νότια πλευρά της εξωτερικής τοιχοποιίας από λασπόχτιστη
αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνονται τρεις θυρίδες για την είσοδο του νερού με
τοξωτή λαξεμένη λιθοδομή. Το μοναδικό παράθυρο του κτίσματος βρίσκεται στην ανατολική
πλευρά πάνω ακριβώς από την έξοδο του νερού.
Ο μύλος διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι ποτέ δε δούλεψαν όλοι
ταυτόχρονα. Οι μυλόπετρες, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία, ήταν χυτές από τεχνητό υλικό
και προέρχονταν από τη Θεσσαλονίκη.

Γ Á

Τοπογραφικό σκαρίφημα συγκροτήματος Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών.

181
Β΄ Το κτίσμα της κατοικίας του μυλωνά
Πρόκειται για ορθογώνιο διώροφο κτίσμα διαστάσεων 5,10 Χ 7,20 μ. με ένα δωμάτιο
σε κάθε επίπεδο. Το συνολικό ύψος του κτίσματος ανέρχεται στα 4,80 μ. Η εξωτερική
τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,65 μ., διακόπτεται από μια ξυλοδεσιά
στη στάθμη 1,00 μ. από το έδαφος. Η είσοδος του ισογείου, πλάτους 0,95 μ., βρίσκεται στη
βόρεια πλευρά του κτίσματος και αποτελεί το μοναδικό άνοιγμα. Το κτίσμα τοποθετείται
εγκάρσια στην κλίση του εδάφους και έτσι ο όροφος στην πίσω πλευρά του εμφανίζεται
ισόγειος.

Γ΄ Το κτίσμα του στάβλου

Πρόκειται για ορθογώνιο, ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 10,60 μ.,
σωζόμενου ύψους 1,40 μ. Η είσοδος του, πλάτους 1,00 μ., βρίσκεται στην ανατολική πλευρά
της εξωτερικής τοιχοποιίας από λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,65 μ.

Δ΄ Έργα υποδομής
Το νερό προέρχεται από παραπόταμο του Βενέτικου και οδηγείται προς το μύλο με τη
δημιουργία υδατοφράκτη εγκάρσια στη ροή του ποταμού. Από το φράγμα το νερό
διοχετεύεται σε υπόγειο θολωτό αγωγό από εγχόρηγο σφηνοειδή αργολιθοδομή, ο οποίος έχει
μήκος περίπου 30 μ., πλάτος 2,50 μ. και μέγιστο ύψος 1,50 μ. Ο αγωγός διαπερνά ένα λόφο
που βρίσκεται στα νότια του συγκροτήματος και οδηγεί το νερό σε μυλαύλακα, πλάτους 2,50
μ. και ύψους 2,00 μ., διαμορφωμένο στο φυσικό έδαφος, ο οποίος περιβάλλει το συγκρότημα
από τα νότια. Στα έργα υποδομής του συγκροτήματος εντάσσεται λιθόκτιστη τοξωτή γέφυρα
που διασχίζει το μυλαύλακα και ενώνει το συγκρότημα με το μονοπάτι πρόσβασης των
πελατών του μύλου.

Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών. Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών.

Σπασμένα ξύλινα υποστυλώματα στη θέση Λιθόκτιστη σήραγγα διοχέτευσης νερού.
όπου υπήρχε ο υδατοφράκτης.

182
Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών. Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών.
Κατοικία μυλωνά. Λιθόκτιστη σήραγγα διοχέτευσης νερού.

Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών. Συγκρότημα Ψάρια, Τρίκωμο Γρεβενών.

Μύλος. Λιθόκτιστη σήραγγα διοχέτευσης νερού.

183
 Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα στενών Ζάμπορδας

57
56
55

ΣΤΕΝΑ ΖΑΜΠΟΡΔΑΣ

59 58

Πίνακας ΧΧΙV: Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα στενών Ζάμπορδας

Στο ανατολικό άκρο του νομού Γρεβενών μια σειρά από ρέματα χύνονται απευθείας
στον Αλιάκμονα ποταμό, που στο σημείο εκείνο διέρχεται από τα στενά της Ζάμπορδας. Τα
ρέματα αυτά από δυτικά προς τα ανατολικά είναι τα εξής:
Ο λάκκος της Σαρακήνας, που κινούσε εφτά μύλους. Αυτοί ήταν: Ο μύλος του
Ντάγκα, που απείχε 1300 μέτρα από το χωριό και δούλευε μέχρι το 1950. Στη συνέχεια ήταν
ο βακούφικος, που ανήκε στην εκκλησία της Σαρακήνας, μεσολαβούσε ένας τούρκικος
μύλος, τον οποίο δε θυμάται κανείς να δουλεύει, και στη συνέχεια ήταν ο μύλος του Πίτουλα.
Ακολουθούσε ένας ακόμη τούρκικος μύλος, ο οποίος δε λειτούργησε μετά την τουρκοκρατία,
και στη συνέχεια υπήρχαν δυο μύλοι που ανήκαν στον οικισμό του Δίπορου, του Κατσιούμπα
και ο βακούφικος, που ανήκε στην εκκλησία του Διπόρου. Από τους παραπάνω σήμερα
σώζεται μόνο ο μύλος του Πίτουλα.
Ανατολικότερα στον οικισμό της Παναγιάς υπήρχαν πέντε νερόμυλοι. Αυτοί έπαιρναν
νερό από το ρέμα του Παλαιοχωρίου (Δίντσα ρέμα), που βρίσκεται βορειότερα της Παναγιάς.
Με τη σειρά που τους συναντούμε από Β προς Ν είναι οι εξής: Ο μύλος του Παλαιοχωρίου,
που δε σώζεται, ο βακούφικος της εκκλησίας της Παναγίας, ο μύλος του Μπαριάμη, ο μύλος
του Μελιτσά, ο μύλος του Δήμτσα και τελευταίο στη σειρά το συγκρότημα του Ζαγκλιαβού.

184
 Ανατολικότερα βρίσκεται ο Ζερβόμυλος, που απέχει 4 χιλιόμετρα από τον οικισμό
και τροφοδείται με νερό από το ρέμα της Κερασιάς. Ο Ζερβόμυλος ανήκει στη Μονή του
Οσίου Νικάνορος, γνωστή ως Μονή της Ζάμπορδας. Από τους παραπάνω μύλους σώζονται ο
Ζερβόμυλος και το συγκρότημα Ζαγκλιαβού.
Στο νοτιότερο άκρο του νομού βρίσκεται η Δεσκάτη, η οποία διασχιζόταν από τρία
ρέματα, τα οποία σήμερα έχουν καλυφθεί. Έτσι μέσα στον οικισμό υπήρχαν πέντε μύλοι: του
Δαρδούμπου (νότιο άκρο του οικισμού στη θέση όπου σήμερα είναι το νέο πάρκο), του
Κόγιου, του Μπακράτσα, του Γκόλια και του Δεκανέα. Τέλος, υπήρχε ένας μύλος εκτός
Δεσκάτης στην τοποθεσία Ποταμιά - Καλύβι, ο επονομαζόμενος Βασάδικος από τον
ιδιοκτήτη του που είχε το επίθετο Βάσος. Αυτός απείχε από τη Δεσκάτη περίπου 7 χιλιόμετρα
στην επαρχιακή οδό προς Ελασσόνα. Από τους μύλους της Δεσκάτης σώζεται μόνο ο μύλος
του Γκόλια στα όρια του οικισμού.
Τέλος, καταγράφηκε ο μύλος του Πορτίκα στο Αγιόφυλλο των Τρικάλων, ο οποίος
βρίσκεκται εντός των ορίων του νομού Γρεβενών, αν και ο οικισμός διοικητικά ανήκει στο
Νομό Τρικάλων. Επίσης το ρέμα της περιοχής που τροφοδοτεί με νερό το μύλο αποτελεί
υδρολογικό στοιχείο του υδρογραφικού δικτύου του Αλιάκμονα.

185
55. Συγκρότημα Θ. Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών

Το συγκρότημα απέχει 3,1 χλμ. από τον οικισμό. Τροφοδοτείται από το ρέμα Δίντσα,
το οποίο στην πορεία του εξυπηρετούσε άλλους τέσσερις μύλους. Σήμερα προσεγγίζεται με
αυτοκίνητο. Εξυπηρετούσε τους οικισμούς Παναγιά, Παλιουριά, Ασπροκκλησιά, Δήμητρα,
Καρπερό, Νεοχώρι, Δεσκάτη και Αγιόφυλλο.
Το συγκρότημα αποτελείται από δύο μύλους και δυο υδροτριβεία (ένα μαντάνι και μία
ντριστέλλα). Τα εργαστήρια χωροθετούνται σε δύο πλατώματα με αρκετή υψομετρική
διαφορά μεταξύ τους. Στο υψηλότερο από αυτά οργανώνονται σε σειρά η ντριστέλλα, το
μαντάνι και ο Α΄ μύλος και στο χαμηλότερο ο Β΄ μύλος. Το νερό οδηγείται μέσω λιθόκτιστου
αύλακα προσαγωγής, με διεύθυνση ανατολή-δύση, αρχικά στο πρώτο πλάτωμα και στη
συνέχεια από την έξοδο νερού του Α΄ μύλου το νερό διοχετεύεται σε δεύτερο αύλακα, ο
οποίος διαμορφώνεται σε χαμηλότερη στάθμη παράλληλα προς τον πρώτο. Ο δεύτερος αυτός
αύλακας τροφοδοτεί το Β΄ μύλο.

Μύλος Α΄
Πρόκειται για ορθογώνιο, ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 5,50 Χ 10,40 μ. και
μέγιστου σωζόμενου ύψους 0,60 μ. Ο τρόπος και το είδος στέγασης του κτίσματος δεν
καθίσταται σαφής από τα σωζόμενα ερείπια. Το εργαστήριο του μύλου οργανώνεται στη
δυτική στενή πλευρά του κτίσματος, ενώ κοντά στην πόρτα εισόδου υπάρχει τζάκι για τους

Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών. Τοπογραφικό σκαρίφημα.

186
πελάτες του μύλου.
Το κτίσμα αρχικά διέθετε όροφο,
όπου διαμορφωνόταν η κατοικία του
μυλωνά, αλλά κατά την Κατοχή κάηκε από
τους Γερμανούς και επιδιορθώθηκε χωρίς
ποτέ να ξαναχτιστεί ο όροφος170.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή έχει πάχος 0,70 μ.
Η είσοδος, πλάτους 1,40 μ., ανοίγεται
στην ανατολική στενή πλευρά. Η θέση και οι
διαστάσεις των παραθύρων του εργαστηρίου
δεν εντοπίστηκαν, καθώς το κτίσμα σώζεται
σε πολύ χαμηλό ύψος.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με
λιθόκτιστο αύλακα προσαγωγής από το ρέμα
Δίντσα. O υδατοφράκτης για την αλλαγή της
πορείας του νερού απέχει περίπου 5
χιλιόμετρα. Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών.
Από τον αύλακα προσαγωγής το νερό Κάτοψη μύλου Α΄.
οδεύει στο μύλο με ξύλινο κεκλιμένο υδρα-
γωγό, ο οποίος στηρίζεται σε τοίχο από ξηρο-
λιθοδομή. Ο αλεστικός μηχανισμός έχει πλή-
ρως καταστραφεί, αλλά η αρχική του θέση
εντοπίστηκε από τα ανοίγματα στην εξωτε-
ρική τοιχοποιία για την είσοδο και την έξοδο
του νερού.

Μύλος Β΄
Πρόκειται για ορθογώνιο, ισόγειο,
μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,20 Χ 9,70 μ.
Το μέγιστο σωζόμενο ύψος ανέρχεται στα
1,40 μ. Το κτίσμα στεγαζόταν με άγνωστου
σχήματος στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια, όπως προδίδει ο μεγάλος αριθμός
κατεστραμμένων κεραμιδιών τόσο μέσα στο

170. Προφορική πληροφορία από το Ζαγκλιαβό

Αθανάσιο (γεν. 1932), Αύγουστος 2000, Παναγιά Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών.
Γρεβενών. Κάτοψη και τομή μύλου Β΄.

187
κτίσμα, όσο και στην περίμετρό του. Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή
έχει πάχος 0,60 μ. Η είσοδος, πλάτους 1,60 μ., ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας μακριάς
πλευράς του κτίσματος.
Το νερό εισέρχεται στο μύλο από το μέσο περίπου της βόρειας πλευράς μέσω
ανοίγματος πλάτους 1,40 μ., απ’όπου διέρχεται ξύλινος κεκλιμμένος υδραγωγός, ο οποίος
στηρίζεται πάνω σε κατασκευή από ξηρολιθοδομή. Το νερό εξέρχεται ευθύγραμμα από τη
νότια πλευρά μέσω θυρίδας με λιθόκτιστο τοξωτό ανώφλι.
Από τον αλεστικό μηχανισμό σώζονται οι μυλόπετρες, συναρμολογημένες από
κομμάτια φυσικής πέτρας που προέρχεται από την περιοχή.

Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών. Μύλος Α΄, συγκροτήματος Ζαγκλιαβού,

Μύλος Β΄. Παναγιά Γρεβενών.

Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών. Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών.

Τοξωτή θυρίδα εξόδου νερού, μύλος Β΄. Άνοιγμα για την είσοδο του νερού.

Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών. Συγκρότημα Ζαγκλιαβού, Παναγιά Γρεβενών.

Ξηρολιθοδομή στήριξης αύλακα προσαγωγής Μυλόπετρα, μύλου Β΄.
Α΄ μύλου.

188
56. Ζερβόμυλος, Παναγιά Γρεβενών

Βρίσκεται στο στενό της Ζάμπορδας, ανάμεσα στον οικισμό και στην Ιερά Μονή του
Οσίου Νικάνορα. Απέχει από τον οικισμό 4,5 χιλιόμετρα. Τροφοδοτείται από το ρέμα της
Κερασιάς και προσεγγίζεται με δύσβατα μονοπάτια από τον οικισμό και το μοναστήρι.
Πρόκειται για ορθογώνιο, ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 6,10 Χ 9,60 μ. και
μέγιστου σωζόμενου ύψους 4,50 μ. Η δυτική άκρη της νότιας τοιχοποιίας, καθώς και ο
πεσσός στο κέντρο της βόρειας πλευράς, δείχνουν ότι επρόκειτο για θολοσκεπές αρχικά
κτίσμα. Ωστόσο στην τελευταία του φάση το κτίσμα καλυπτόταν με μονοκλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία από εγχόρηγο αργολιθοδομή με παρεμβαλλόμενα βήσσαλα
στα ενδιάμεσα κενά έχει πάχος 0,70 μ. Στη νότια πλευρά του εργαστηρίου εντοπίστηκε μια
δεύτερη παλιότερη τοιχοποιία από πλακοειδείς λίθους με ισχυρό συνδετικό κονίαμα, πάχους
0,70 μ., στα υψηλότερα τμήματα της οποίας σώζονται μικρά κομμάτια από το θόλο.
Η είσοδος, πλάτους 1,40 μ., ανοίγεται στο κέντρο περίπου της δυτικής πλευράς. Τα
δύο παράθυρα του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,50 Χ 0,50 μ., βρίσκονται στη βόρεια πλευρά
και ενισχύονται με σιδεριές. Ένα τρίτο τοξωτό λιθόκτιστο παράθυρο, διαστάσεων 1,10 Χ 1,20
μ., από το οποίο στην τελευταία φάση εισερχόταν ο ξύλινος κεκλιμμένος υδραγωγός,
ανοίγεται στο δυτικό άκρο της εσωτερικής τοιχοποιίας της νότιας πλευράς. Η τοιχοποιία αυτή
χαρακτηρίζεται προγενέστερη και μάλλον ενσωματώθηκε στο παρόν νεότερο κτίσμα. Η
καμπύλη εσωτερική επιφάνεια του τόξου του παραθύρου προκύπτει από την αλληλοτομία του

Ζερβόμυλος Μονή Οσίου Νικάνορος Παναγιά Γρεβενών. Κάτοψη.

189
 Ζερβόμυλος Μονή Οσίου Νικάνορος Παναγιά Γρεβενών. Τομή ΑΑ.

με θόλο που κάλυπτε το αρχικό κτίσμα.

Ο αλεστικός μηχανισμός βρισκόταν
στη ΝΑ γωνία του μύλου μπροστά ακριβώς
από το τοξωτό παράθυρο, όπου σώζονται τα
μεταλλικά στεφάνια από τον ξύλινο κεκλιμ-
μένο υδραγωγό. Αυτός εισέρχονταν στο
θολοσκεπή χώρο περιστροφής του ορι-
ζόντιου υδροτροχού από τη θολωτή οροφή,
ασυνήθιστη επιλογή και μάλλον λύση
ανάγκης.
Η επιμελημένη καμαροσκέπαστη
κατασκευή του χώρου περιστροφής του Ζερβόμυλος Μονή Οσίου Νικάνορος
υδροτροχού μας οδηγεί στη σκέψη, ότι Παναγιά Γρεβενών. Τομή ΒΒ.
τοποθετείται χρονικά στην αρχική φάση του
κτίσματος.
Σ’ αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να υπήρχε λιθόκτιστη κατασκευή, η οποία θα
έφερνε το νερό από τη νότια πλευρά του υπόγειου χώρου περιστροφής και το θολωτό
παράθυρο του ορόφου να λειτουργούσε ως παράθυρο ελέγχου στον άξονα της πορείας του
νερού. Η ύπαρξη δεύτερου νεότερου λιθόκτιστου τόξου στην εξωτερική βόρεια πλευρά του
χώρου ενισχύει την άποψη, ότι ο καμαροσκεπής χώρος περιστροφής του υδροτροχού και η
νότια εσωτερική πλευρά ανήκουν σε παλαιότερο εργαστήριο και ότι το κτίσμα που σώζεται
σήμερα ενσωμάτωσε αυτά τα παλιότερα τμήματα και τα ενέταξε στη νέα κατασκευή.

190
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα- Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Άποψη από ΝΑ. γιά Γρεβενών. ΝΔ εσωτερική γωνία.

Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-

γιά Γρεβενών. Άποψη από ΒΔ.

Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα- Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Πεσσός βόρειας πλευράς, γιά Γρεβενών. Άνοιγμα βόρειας πλευράς.
όπου διακρίνεται η γένεση του θόλου του
παλαιότερου κτίσματος.

191
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Τμήμα τοιχοποιίας με λιθό-
κτιστο τοξωτό παράθυρο από το αρχικό
θολοσκέπαστο εργαστήριο.
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Έξοδος νερού.
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Η κάτω μυλόπετρα του μύλου
που έχει καταρρεύσει στο εσωτερικό του
υπόγειου θολοσκέπαστου χώρου περιστροφής
του υδροτροχού.
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Τα υπολείμματα του ξύλινου
κεκλιμμένου υδραγωγού της Β΄φάσης του
κτίσματος.
Ζερβόμυλος, Μονή Οσίου Νικάνορος Πανα-
γιά Γρεβενών. Το νεότερο εξωτερικό
λιθόκτιστο τόξο της εξόδου νερού.
192
57. Μύλος Πίτουλα, Σαρακήνα Γρεβενών

Ο μύλος βρίσκεται στην τοποθεσία

Μύλοι και απέχει από τον οικισμό 1,8 χλμ.
Προσεγγίζεται με αυτοκίνητο μετά από
διάνοιξη του μονοπατιού που οδηγούσε στην
περιοχή. Τροφοδοτείται από το λάκκο της
περιοχής. Από το ίδιο ρέμα κινούνταν άλλοι
έξι μύλοι, από τους οποίους δε σώζεται
κανείς πλέον. Εξυπηρετούσε τους οικισμούς
Σαρακήνα, Κέντρο, Νησί, Αγαλαίοι
(Βεντζοχώρια).
Πρόκειται για δίχωρο, ορθογώνιο,
ισόγειο κτίσμα, διαστάσεων 6,10 Χ 10,20 μ..
Σώζεται σε ύψος 0,70 μ. Είναι άγνωστος ο
τρόπος και το υλικό στέγασης του κτίσματος.
Μύλος Πίτουλα, Σαρακήνα Γρεβενών.
Στη ΝΑ γωνία οργανώνεται χώρος διαμο- Κάτοψη.
νής.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή έχει πάχος 0,60 μ. Η είσοδος, πλάτους
1,80 μ., ανοίγεται στην ανατολική στενή
πλευρά. Στο κτίσμα σήμερα διακρίνεται ένα
παράθυρο, πλάτους 0,90 μ., το οποίο φώτιζε
το χώρο διαμονής. Είναι άγνωστο αν υπήρχε
και δεύτερο παράθυρο στο χώρο όπου ήταν
εγκατεστημένο το εργαστήριο.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με Μύλος Πίτουλα, Σαρακήνα Γρεβενών.
αύλακα προσαγωγής σκαμμένο στο φυσικό
έδαφος. Από εκεί μεταφέρεται στο χώρο του
υδροτροχού με κεκλιμμένο υδραγωγό, ο
οποίος στηρίζεται σε τοίχο από ξηρολι-
θοδομή. Η θυρίδα εξόδου του νερού
βρίσκεται στο δυτικό άκρο της νότιας
μακριάς πλευράς και το ανώφλι της
διαμορφώνεται με ανοιχτής καμπυλότητας
λιθόκτιστο τόξο. Ο αλεστικός μηχανισμός
Μύλος Πίτουλα, Σαρακήνα Γρεβενών.
καταλάμβανε τη δυτική άκρη της βόρειας Λιθόκτιστο τόξο εξόδου νερού.
πλευράς και έχει καταστραφεί.

193
58. Μύλος Γκόλια, Δεσκάτη Γρεβενών

Ο μύλος βρίσκεται στα δυτικά όρια

του οικισμού. Τροφοδοτούνταν από ένα από
τα τρία ρέματα που διέσχιζαν τη Δεσκάτη171,
τα οποία σήμερα έχουν "κλειστεί".
Ο μύλος κατασκευάστηκε το
1928170. Πρόκειται για τετράγωνο, ισόγειο,
μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,00 Χ 5,00 μ.
και ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με τετράριχτη
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,50 μ., φέρει ενισχυτική
ξυλοδεσιά στο ανώτατο πέρας της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στη νότια πλευρά του
κτίσματος.
Το μοναδικό παράθυρο του χώρου, διαστά-
σεων 0,80 Χ 1,10 μ., βρίσκεται στη νότια
πλευρά δίπλα από την πόρτα εισόδου και
πάνω ακριβώς από την θυρίδα εξόδου του
νερού. Μύλος Γκόλια, Δεσκάτη Γρεβενών. Κάτοψη,
Ο αλεστικός μηχανισμός βρισκόταν τομή και όψη μύλου.
δίπλα στην είσοδο, στη ΝΔ γωνία του
κτίσματος και σήμερα έχει απομακρυνθεί,
καθώς το κτήριο χρησιμοποιείται ως στά-
βλος. Η τοξωτή έξοδος νερού διαμορφώνεται
κάτω από το μοναδικό παράθυρο της νότιας
πλευράς.

171. Ο οικισμός της Δεσκάτης ονομάστηκε με βάση

Μύλος Γκόλια, Δεσκάτη Γρεβενών.
τη μορφολογία του, που προέκυπτε από τα τρια
ρέματα νερού που τον διέτρεχαν. Έτσι από το βλάχικο
ρήμα δισικάρε = σχίζω ονομάστηκε Δισικάτα και στη
συνέχεια Δεσκάτη. Προφορική πληροφορία από τον
Δημ. Γαλάνη, Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου
Δεσκάτης. Επίσης βλ. σ. στο Τ. Αδαμακόπουλος-Π.
Ματσούκα (1998), σ. 159.
170. Με βάση την προφορική πληροφορία του
Ευριπίδη Δαρδούμπα, (γεν. 1924), Αύγουστος 2000,
Δεσκάτη Γρεβενών. Μύλος Γκόλια, Δεσκάτη Γρεβενών.

194
59. Μύλος Πορτίκα, Αγιόφυλλο Τρικάλων

Απέχει από τον οικισμό 2,5 χλμ.

Προσεγγίζεται πολύ εύκολα από την εθνική
οδό Γρεβενών - Καλαμπάκας, από την οποία
απέχει 200 μ. Τροφοδοτείται από το ρέμα
Σιούτσα, το οποίο στη συνέχεια εκβάλλει
στον Αλιάκμονα. Εξυπηρετούσε τους οικι-
σμούς Αγιόφυλλο, Ανθρακιά, Τρικοκκιά και
Τριφύλλι.
Πρόκειται για δίχωρο, ισόγειο,
ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 4,15 Χ 9,75
μ. Σώζεται στο ύψος των θεμελίων του.
Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία του
ιδιοκτήτη του, στεγαζόταν με δικλινή στέγη
καλυμμένη με λαμαρίνα, ενώ το νότιο άκρο
του κτίσματος καταλαμβάνει ο χώρος
διαμονής.
Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπό-
χτιστη αργολιθοδομή είχε πάχος 0,50 μ. Η
είσοδος ανοιγόταν (και πάλι σύμφωνα με την Μύλος Πορτίκα, Αγιόφυλλο Γρεβενών.
προφορική μαρτυρία του ιδιοκτήτη του) στο Κάτοψη.
βόρειο άκρο της δυτικής μακριάς πλευράς.
Το κτίσμα διέθετε τρία παράθυρα στη δυτική
πλευρά, ένα στο εργαστήριο πάνω από την
έξοδο νερού και δυο στο δωμάτιο διαμονής
εκατέρωθεν κεντρικού τζακιού.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με
αύλακα προσαγωγής σκαμμένο στο φυσικό
έδαφος, ο οποίος βρίσκεται στα νότια του
μύλου. Ο υδατοφράκτης απείχε από το μύλο
500 μ.
Παλιότερα διέθετε μυλόπετρα συναρ-
μολογημένη από μικρότερα κομμάτια
φυσικής πέτρας, ενώ η νεότερη χυτή
μυλόπετρα από τεχνητό υλικό δε φέρει
ένδειξη του κατασκευαστή της. Τμήματα του
μεταλλικού κεκλιμμένου υδραγωγού σώζο-
Μύλος Πορτίκα, Αγιόφυλλο Γρεβενών.
νται ως σήμερα.

195
 Αλιάκμον ας ποτ αμός - ρέ ματα Μύρι χου ποτα μού

64

63

Μύριχος ποταμός ΟΡΟΣ ΣΙΝΙΑΤΣΙΚΟ

62
61

60

Πίνακας ΧΧV: Αλιάκμονας ποταμός - ρέματα Μύριχου ποταμού

Ο κυρίως Αλιάκμονας δημιουργείται με τη συνένωση των πηγών του Αλιάκμονα με

το Λαδοπόταμο λίγο πάνω από τη λίμνη της Καστοριάς. Στη συνέχεια, αφού διασχίσει το ΝΑ
κομμάτι του νομού Καστοριάς, εισέρχεται στην επαρχία Βοΐου στα δυτικά του νομού
Κοζάνης διαρρέοντας ανάμεσα στις ΝΔ πλαγιές του Σινιάτσικου και τις ΝΑ πλαγιές του
Βοΐου. Η έρευνα στην περιοχή κατέδειξε ότι μύλοι υπάρχουν στις πλαγιές του Σινιάτσικου και
ειδικότερα στους οικισμούς Βλάστη, Σισάνιο και Εράτυρα, οι οποίοι παίρνουν νερό από τον
ποταμό Μύριχο. Στον οικισμό της Γαλατινής180 αναφέρονται επίσης δυο υδρόμυλοι.
Στη Βλάστη181 υπήρχαν 5 μύλοι, από τους οποίους σώθηκε ένας, ο μύλος του Μελά.
Στο Σισάνιο υπήρχαν 4 μύλοι, από τους οποίους σώθηκε ο μύλος του Θεοχάρη. Τέλος στην
Εράτυρα υπήρχαν 12 μύλοι, από τους οποίους σώθηκαν δυο, του Ντόγκαρη και του Στρέμπα.
Επίσης καταγράφηκε μια πρώιμη υδροκίνητη βιομηχανία, γνωστή στην περιοχή ως φάμπρικα
Μπανδή, στον οικισμό του Μικρόκαστρου.

180. Βλ. σ. Γ. Τσότσος (1998). Γαλατινή Βοίου Κοζάνης. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σ. 454-5.
181. Σύμφωνα με τον Μ. Καλινδέρη, οι μύλοι της Βλάστης ανέρχονταν σε 7-8, χωρίς όμως άλλες πληροφορίες.
Βλέπε Μ. Καλινδέρης (1982). Ο βίος της κοινότητας Βλάτσης επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία
Μακεδονικών Σπουδών, σελ. 26.

196
60. Μύλος Μπανδή (Φάμπρικα), Μικρόκαστρο Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε απόσταση 4,5 χλμ. από το κέντρο του.
Τροφοδοτείται από τον Αλιάκμονα
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 8,00 Χ 12,25 μ. και ύψους 2,50
μ. Στεγαζόταν με τρικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει δυο ξυλοδεσιές, στα

Μύλος Μπανδή, Μικρόκαστρο Κοζάνης. Κάτοψη.

Μύλος Μπανδή, Μικρόκαστρο Κοζάνης. Τομή.

197
ύψη 1,10 μ. και 2,50 μ. από τη στάθμη του εδάφους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,10 μ., ανοίγεται στη βόρεια πλευρά του κτίσματος,
ενώ μια δεύτερη μικρότερη, διαστάσεων 1,00 Χ 2,10 μ., διαμορφώνεται στη νότια πλευρά και
οδηγεί στον υπόγειο χώρο της υδροτουρμπίνας.
Το εργαστήριο διαθέτει τέσσερα παράθυρα. Από αυτά δυο, διαστάσεων 0,80 Χ 1,10
μ., ανοίγονται στη δυτική πλευρά, ένα, διαστάσεων 0,65 Χ 1,30 μ., στο δυτικό άκρο της
βόρειας πλευράς και ένα, διαστάσεων 0,65 Χ 1,30 μ., στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς.
Τέλος, στο αέτωμα της ανατολικής πλευράς διακρίνεται ένα "κλειστό" παράθυρο διαστάσεων
0,65 Χ 1,30 μ.
Στη ΝΔ γωνία του κτίσματος σε ύψος -2,50 μ. από τη στάθμη του δαπέδου του
εργαστηρίου οργανώνεται ο χώρος της υδροτουρμπίνας, με το ρεύμα του νερού να διέρχεται
ακριβώς από κάτω του.

Μύλος Μπανδή, Μικρόκαστρο Κοζάνης. Νότια όψη.

Ο μηχανολογικός εξοπλισμός του εργαστηρίου έχει απομακρυνθεί εκτός από κάποια
τμήματα της υδροτουρμπίνας και δυο μυλόπετρες. Μια από αυτές είναι τεχνητή. προέρχεται
από το εργοστάσιο μυλοπετρών του Πέτρου Δεβολή και φέρει εγχάρακτο οβάλ εμπορικό
σήμα με αετό καθήμενο πάνω σε μυλόπετρες και την επιγραφή "Σήμα Κατατεθέν / Πέτρου Δε-
βολή / Ελλην. Κατασκευής". Η άλλη μυλόπετρα, κατασκευασμένη από φυσική πέτρα, είναι
ενδιαφέρουσα περίπτωση συναρμολογούμενης πέτρας, η οποία συνίσταται από ένα κεντρικό
οκτάγωνο με κυκλική οπή στο κέντρο και 14 τραπεζιόσχημα τμήματα στην περιφέρεια της.
Στις κατασκευές του εργαστηρίου, που σώζονται έως σήμερα, εντάσσονται οι
μεταλλικές θυρίδες ελέγχου της ροής του νερού και η λιθόκτιστη γέφυρα που ενώνει τις δυο
όχθες του ρέματος και βρίσκεται στα ΒΔ του κτίσματος.

198
Μύλος Μπανδή. Εσωτερικός χώρος. Μύλος Μπανδή. Μεταλλικές θυρίδες νερού.

Μύλος Μπανδή. Ανατολική όψη. Μύλος Μπανδή. Υδροτουρμπίνα.

Μύλος Μπανδή. Τοξωτή γέφυρα. Μύλος Μπανδή. Εσωτερική δυτική όψη.

Μύλος Μπανδή. Ανάγλυφη σφραγίδα τεχνητής Μύλος Μπανδή. Φυσική συναρμολογούμενη

μυλόπετρας. μυλόπετρα πιθανόν γαλλικής προέλευσης
(buhr).
199
61. Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης

Βρίσκεται εντός οικισμού και τροφο-

δοτείται με νερό από το Μύριχο ποταμό. Η
λειτουργία του ξεκίνησε το 1925182.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα,
σχήματος "Γ". Το κύριο τμήμα του, δια-
στάσεων 6,10 Χ 10,90 μ., φέρει κεραία στη
ΝΑ γωνία, διαστάσεων 4,50 Χ 6,80 μ., η
οποία αρχικά αποτελούσε το χώρο όπου
λειτουργούσαν οι υδροκίνητοι αλεστικοί
μηχανισμοί, ενώ αργότερα, αφού πρώτα
διαχωρίστηκε από το υπόλοιπο κτίσμα με
μικτή τοιχοποιία αποτελούμενη από ξύλινα
υποστυλώματα και συμπαγείς πλίνθους,
στέγασε την πετρελαιοκίνητη μηχανή του
εργαστηρίου. Το ωφέλιμο ύψος του
Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης. Κάτοψη.
κτίσματος ανέρχεται στα 3,00 μ. και
στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη
με βυζαντινά κεραμίδια πάνω σε πέτσωμα
από καλαμωτή.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με τρεις
ξυλοδεσιές στα ύψη 0,60 μ., 1,40 μ., και 2,10
μ. από τη στάθμη του εδάφους. Μια τελευ-
ταία ξυλοδεσιά περιτρέχει την τοιχοποιία στο
ανώτατο πέρας της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 1,80 Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης. Τομή.
μ., ανοίγεται στη δυτική πλευρά του κυρίως
κτίσματος. Το εργαστήριο φωτίζεται από τρία
παράθυρα στη βόρεια πλευρά, ένα, διαστά-
σεων 0,90 Χ 1,30 μ., και δυο, διαστάσεων
0,70 Χ 0,70 μ., τα οποία χρησίμευαν για την
κατόπτευση των υποκείμενων εξόδων του
νερού, πλάτους 0,90μ.

182. Προφορική πληροφορία από τον Α. Ντόγκαρη, Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης.
(γεν. 1936), Αύγουστος 2001. Βορειοδυτική όψη.

200
 Ένα παράθυρο διαστάσεων 0,90 Χ 1,30 μ. ανοίγεται στη νότια πλευρά της κεραίας
του κτίσματος, ενώ το τελευταίο παράθυρο του εργαστηρίου ίδιων διαστάσεων ανοιγόταν
δίπλα στην είσοδο της δυτικής πλευράς και “κλείστηκε” μεταγενέστερα.
Από τον αρχικό μηχανολογικό εξοπλισμό του εργαστηρίου δε σώζεται τίποτε, ενώ από
την τελευταία φάση διατηρείται η ντηζελομηχανή. Τόσο το σύστημα προσαγωγής όσο και το
σύστημα απαγωγής έχουν καταστραφεί.

Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης. Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης.
Βορειοδυτική όψη. Εσωτερικό.

Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης.

Εσωτερικό.

Μύλος αδελφών Ντόγκαρη, Εράτυρα Κοζάνης.

Νοτιοδυτική όψη.

201
62. Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός του οικισμού στην ενδιάμεση απόσταση των οικισμών Εράτυρα και
Πελεκάνος στην όχθη του ποταμού Μύριχος. Πρόκειται για συγκρότημα δυο κτισμάτων. Από
αυτά, το ένα λειτουργούσε ως μύλος και το άλλο ως αποθήκη και κατοικία.

Α΄ Μύλος
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα τετραγωνικής κάτοψης, διαστάσεων 6,70 Χ
6,75 μ., με μέγιστο σωζόμενο ύψος 1,20 μ., ενώ το μεγαλύτερο τμήμα των τοιχοποιιών του
σώζεται στο ύψος των θεμελίων.

ΟΡΟΦΟΣ

ΙΣΟΓΕΙΟ ΜΥΛΟΣ

Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης. Κάτοψη.

Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης. Νότια όψη.

202
 Στη βόρεια εξωτερική λασπόχτιστη
αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορ-
φώνεται άνοιγμα εισόδου του νερού πλάτους
1,40 μ.
Καθώς το υπόλοιπο κτίσμα σώζεται
στο ύψος των θεμελίων, δε γνωρίζουμε τη
θέση της εισόδου και των παραθύρων. Το
σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του
νερού, καθώς και ο μηχανολογικός εξοπλι-
σμός έχουν καταστραφεί.

Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης.

Β΄ Κατοικία Δυτική όψη κατοικίας.
Πρόκειται για ισόγειο, ορθογώνιο
κτίσμα διαστάσεων 6,75 Χ 14,05 μ., ύψους
2,40 μ. Στο νότιο άκρο του σε τμήμα 6,75 Χ
6,30 μ. το κτίσμα αναπτύσσεται σε όροφο
φθάνοντας σε συνολικό ύψος 5,30 μ. Το
διώροφο τμήμα στεγάζεται με τετρακλινή
στέγη, ενώ το ισόγειο με τρικλινή. Και οι δυο
στέγες καλύπτονται με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη λιθοδομή,
πάχους 0,60 μ., φέρει επίχρισμα που αφήνει Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης. Νο-
εμφανές μικρό τμήμα των λίθων. Στο διώ- τιανατολική όψη κατοικίας.
ροφο τμήμα του κτίσματος η τοιχοποιία ενι-
σχύεται με τέσσερις ξυλοδεσιές ανά 1,00 μ.
Στο ανώτερο πέρας της τοιχοποιίας
δημιουργείται γείσο από μια σειρά πλακο-
ειδών λίθων σε προεξοχή, πάνω στο οποίο
εδράζεται η στέγη του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,50 Χ 2,10
μ., ανοίγεται στη νότια πλευρά του ισογείου
τμήματος. Στην ίδια πλευρά και δυτικά της
εισόδου ανοίγεται ένα παράθυρο διαστάσεων Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης.
1,00 Χ 1,30 μ. Τέσσερα ακόμη παράθυρα, Ερείπια μύλου.
διαστάσεων 0,90 Χ 1,20 μ., διαμορφώνονται στον όροφο της κατοικίας, δύο στη νότια πλευρά
και δύο στη δυτική πλευρά. Τέλος, το ισόγειο του διώροφου τμήματος φωτίζεται από δυο
θυρίδες διαστάσεων 0,90 Χ 0,20 μ., οι οποίες ανοίγονται στη δυτική πλευρά.

203
Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης. Συγκρότημα Στρέμπα, Εράτυρα Κοζάνης.
Είσοδος νερού. Δυτική όψη.

204
63. Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός οικισμού σε από-

σταση 0,5 χιλιομέτρων προς τα βόρεια.
Τροφοδοτείται από τον ποταμό Μύριχο, που
κατεβαίνει από το Σινιάτσικο όρος.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
κάτοψης σχήματος "Τ". Το εργαστήριο,
διαστάσεων 4,60 Χ 11,10 μ., καταλαμβάνει
το μεγαλύτερο χώρο, ενώ στην κεραία του
"Τ", διαστάσεων 3,50 Χ 3,90 μ., στεγάζεται
το δωμάτιο διημέρευσης. Το ωφέλιμο ύψος
των χώρων ανέρχεται στα 2,20 μ. Ο μύλος
στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη
με βυζαντινά κεραμίδια, ενώ το δωμάτιο
καλύπτεται με μονοκλινή στέγη καλυμμένη
επίσης με βυζαντινά κεραμίδια. Στην εσοχή
Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Κάτοψη.
της εισόδου έχει μεταγενεστέρα δημιουργηθεί
πρόχειρο προστέγασμα με κυματοειδή
λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει ξυλοδεσιά σε
στάθμη 0,80 μ. από το έδαφος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο βόρειο τμήμα της δυτικής
πλευράς. Το εργαστήριο διαθέτει δυο παρά-
θυρα, διαστάσεων 0,70 Χ 1,30 μ., από τα
Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Τομή.
οποία ένα ανοίγεται στο κέντρο του νότιου
στενού τοίχου και ένα στο νότιο άκρο του
δυτικού τοίχου, από το οποίο ελέγχονταν
οπτικά οι υποκείμενες έξοδοι του νερού.
Ο χώρος του δωματίου διαχωρίζεται
από το εργαστήριο με τοιχοποιία από ωμά
πλιθιά, πάχους 0,10 μ., η οποία έχει μερικώς
καταρρεύσει. Η είσοδος στο δωμάτιο,
διαστάσεων 0,90 Χ 1,70 μ., διαμορφώνεται
στον ανατολικό εσωτερικό τοίχο. Στο χώρο
ανοίγονται δυο παράθυρα, ένα στο βόρειο
τοίχο, διαστάσεων 0,50 Χ 1,00 μ., και ένα στο Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Δυτική όψη.

205
νότιο τοίχο διαστάσεων 1,00 Χ 1,00 μ. Στο κέντρο του δυτικού τοίχου διαμορφώνεται τζάκι.
Ο αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται στη νότια άκρη του εργαστηρίου. Βορειότερα
στο χώρο διαμορφώνεται νεροτριβή, η οποία λειτουργεί ακόμη. Το νερό εισέρχεται από τον
ανατολικό τοίχο με μεταλλικό κεκλιμμένο αγωγό. Οι έξοδοι του νερού ανοίγονται στο νότιο
άκρο της δυτικής πλευράς.

Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Εσοχή Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Έξοδος
εισόδου. νερού νεροτριβής.

Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Γενική Μύλος Θεοχάρη, Σισάνιο Κοζάνης. Ξύλινος εξο-
άποψη εσωτερικού. πλισμός για τη μετακίνηση της μυλόπετρας.

206
 64. Μύλος Μ. Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 2,5 χλμ. από το κέντρο του
οικισμού. Τροφοδοτείται με νερό από το
Μύριχο ποταμό
Πρόκειται για ισόγειο, ορθογωνικής
κάτοψης κτίσμα, διαστάσεων 5,65 Χ 14,10 μ.,
ωφέλιμου ύψους 2,30 μ. Στεγάζεται με δικλινή
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει δυο ξυλοδεσιές
μία σε ύψος 1,60 μ. από το έδαφος και μία στο
ανώτατο πέρας της τοιχοποιίας.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,55 Χ 2,00 μ.,
ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς.
Μια δεύτερη, μικρότερων διαστάσεων 0,90 Χ
2,00 μ., διαμορφώνεται στο ανατολικό άκρο Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Κάτοψη.
της ίδιας πλευράς και οδηγεί σε χώρο
αναμονής, εσωτερικών διαστάσεων 2,90 Χ
4,40 μ., ο οποίος διαχωρίζεται από το
εργαστήριο με ξυλόπηκτο τοίχο, πάχους 0,15
μ. Δυο ακόμη χώροι οργανώνονται στη δυτική
άκρη του εργαστηρίου. Στη ΝΔ γωνία
διαμορφώνεται ένα δωμάτιο διημέρευσης,
εσωτερικών διαστάσεων 2,00 Χ 2,40 μ., με
τζάκι στη δυτική πλευρά και δυο παράθυρα,
διαστάσεων 0,70 Χ 1,00 μ., από ένα στη
δυτική και στη νότια πλευρά. Στη ΒΔ γωνία
διαμορφώνεται ένα μικρότερο δωμάτιο Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Τομή.
διαστάσεων 2,00 Χ 1,80 μ. με μία φωτιστική
θυρίδα στη δυτική πλευρά.
Οι εσωτερικοί ξυλόπηκτοι τοίχοι και
των δυο δωματίων, πάχους 0,10 μ., επιχρί-
ονται με αργιλοκονίαμα, ενώ το τζάκι του
νοτιοδυτικού δωματίου φέρει ζωγραφική
διακόσμηση με εξάφυλλη μαργαρίτα και
πριονωτή, τοξωτή ταινία.
Ο αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται
Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Νότια όψη.

207
στο κέντρο της βόρειας πλευράς και τοποθετείται πάνω σε χτιστή βάση ύψους 0,50 μ. Το νερό
εισέρχεται στο κτίσμα με κυλινδρικό, μεταλλικό, κεκλιμένο υδραγωγό, διαμέτρου 0,60 μ., ο
οποίος ελέγχεται από άνοιγμα στο βόρειο τοίχο του εργαστηρίου, πριν καταλήξει στο χώρο
του υδροτροχού. Στον ίδιο τοίχο υπάρχουν δυο κόγχες, οι οποίες ανοίγονται κοντά στον
αλεστικό μηχανισμό. Από το σύστημα απαγωγής του νερού είναι ορατή η ορθογωνική έξοδος
νερού, διαστάσεων 0,70 Χ 1,10 μ. Στην ευρύτερη περιοχή του μύλου και προς τα ΒΔ σώζεται
λιθόκτιστος στάβλος, διαστάσεων 3,60 Χ 8,90 μ.

Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Νότια Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Δυτική
πλευρά. πλευρά.

Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Τεχνητή Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Εσωτερι-
μυλόπετρα. κό δωματίου μυλωνά.

Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Αλεστικός Μύλος Γαννιώτη, Βλάστη Κοζάνης. Είσοδος
μηχανισμός. νερού.

208
 Α λι άκμονας ποτ αμός - λίμνες Ζάζαρη, Χει μαδ ί τιδ α, Πε τρών και
Βεγορί τι δα

75
73 74

76
70 71 72

69 68

ΑΓΡΑΠΙΔΙΕΣ
67

ΛΕΧΟΒΟΝ

66
ΑΓΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ
65

ΑΝΑΡΡΑΧΗ
ΕΡΜΑΚΙΑ
ΜΗΛΟΧΩΡΙΟΝ
ΕΜΠΟΡΙΟΝ

Πίνακας ΧΧVΙ: Αλιάκμονας ποταμός - λίμνες Ζάζαρη, Χειμαδίτιδα, Βεγορίτιδα και Πετρών

Η εξεταζόμενη υπολεκάνη του Αλιάκμονα έχει ως κεντρικά υδρολογικά στοιχεία τις

λίμνες Ζάζαρη, Χειμαδίτιδα, Βεγορίτιδα και Πετρών. Στα βόρεια ορίζεται από το όρος
Καϊμακτσαλάν, στα δυτικά από το Σινιάτσικο, στα ανατολικά από το Βέρμιο και στα νότια
από μικρότερες κορυφές ανάμεσα στο Σινιάτσικο και στο Βέρμιο. Η υπολεκάνη των λιμνών
μοιράζεται στους νομούς Κοζάνης, Πέλλας και Φλώρινας.
Έξι υδρόμυλοι υπήρχαν εκτός του οικισμού Λέχοβο, βόρεια των στενών της
Κλεισούρας, οι οποίοι δε σώζονται. Υδρόμυλοι που καταστράφηκαν υπήρχαν επίσης στους

209
οικισμούς Εμπόριο, Μηλοχώρι, Αναρράχη και Βαρικό. Άλλοι τρείς υδρόμυλοι υπήρχαν στον
οικισμό Περδίκα και ένας στην περιφέρεια της Πτολεμαΐδας. Τέλος, υδρόμυλους διέθεταν οι
οικισμοί Άγιος Χριστόφορος και Ερμακιά.
Στη θέση τους, αλλά σε ερειπιώδη κατάσταση, σώζονται τρεις μύλοι, από ένας στους
οικισμούς Αγραπιδιές του νομού Φλώρινας, Πεντάβρυσο και Φούφα της επαρχίας Εορδαίας
του νομού Κοζάνης.
Σε καλή κατάσταση με δυνατότητα να λειτουργήσουν διατηρούνται δυο μύλοι στις
Πέτρες του νομού Φλώρινας.
Τέλος, στα δυτικά του νομού Πέλλας σώζονται 7 μύλοι, στους οικισμούς Παναγίτσα,
Ζέρβη και Άγιο Αθανάσιο.

210
65. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Φούφα Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός του οικισμού στην

τοποθεσία Παλιάμπελα και σε απόσταση 2,1
χλμ. και τροφοδοτούνταν από το τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
5,50 Χ 6,40 μ. και ύψους 2,70 μ. Το κτίσμα
πιθανόν να στεγαζόταν με τετρακλινή στέγη.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., έχει καταρρεύσει
ολοκληρωτικά στη βόρεια και στη νότια
πλευρά, πλευρά εισόδου και εξόδου του
νερού αντίστοιχα. Από τα ανοίγματα του
κτίσματος σώζεται μόνο ένα παράθυρο στη
νότια άκρη της δυτικής πλευράς, διαστάσεων
0,80 Χ 1,40 μ.
Ο μηχανολογικός εξοπλισμός του Μύλος άγνωστου, Φούφα Κοζάνης. Κάτοψη.
εργαστηρίου έχει καταστραφεί πλήρως, ενώ
από το σύστημα προσαγωγής διακρίνονται οι
παρειές του αύλακα προσαγωγής από
σκυρόδεμα, πλάτους 0,40 μ., καθώς και
τμήματα των πλευρών της υδατοδεξαμενής,
διαστάσεων 2,10 Χ 2,20 μ., τα οποία
σώζονται σε λοφίσκο πάνω από τη ΒΔ γωνία
των ερειπίων του μύλου.

Μύλος άγνωστου, Φούφα Κοζάνης. Γενική Μύλος άγνωστου, Φούφα Κοζάνης. Αύλακας
άποψη από νότια. προσαγωγής.

211
 66. Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο Κοζάνης

Βρίσκεται εντός οικισμού στα ΒΔ όριά

του. Τροφοδοτούνταν από το ρέμα της
περιοχής. Το συγκρότημα αποτελείται από
κτίσμα κατοικίας και εργαστήριο μύλου.

Α΄ Μύλος ΟΡΟΦΟΣ

Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο

κτίσμα, διαστάσεων 6,80 Χ 10,20 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 1,40 μ.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις
ακμές της με γωνιόλιθους.
ΙΣΟΓΕΙΟ
Η είσοδος, πλάτους 1,70 μ., ανοίγεται
στο νότιο άκρο της ανατολικής πλευράς του
κτίσματος. Τα υπόλοιπα ανοίγματα του
κτίσματος δε μας είναι γνωστά, καθώς η
εξωτερική τοιχοποιία σώζεται σε πολύ χαμηλό
ύψος.
Ο μύλος διέθετε ένα αλεστικό μηχα-
νισμό, ο οποίος οργανωνόταν στα δυτικά του
Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο
βόρειου τοίχου, όπως υποδεικνύει η ελαφριά
Κοζάνης. Κάτοψη ορόφου, ισογείου και όψη
υποχώρηση του εδάφους στο σημείο αυτό. κατοικίας.

ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΜΥΛΟΣ

Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο Κοζάνης. Τοπογραφικό σκαρίφημα μύλου και

κατοικίας.

212
Β΄ Κατοικία
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα, διαστάσεων 4,30 Χ 12,00 μ., συνολικού ύψους 5,20 μ.
Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., επιχρίεται με στρώμα
πεταχτού κονιάματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,20 μ., ανοίγεται στο κέντρο της νότιας πλευράς του
ισογείου και οδηγεί στο χώρο του κλιμακοστασίου, που ενώνει το ισόγειο με τον όροφο.
Εκατέρωθέν του οργανώνονται δυο δωμάτια, τα οποία φωτίζονται από ένα παράθυρο το
καθένα, διαστάσεων 0,80 Χ 1,30 μ., που ανοίγονται στη νότια πλευρά αριστερά και δεξιά της
εισόδου.
Ο όροφος διαιρείται σε τρεις χώρους. Η κεντρική σάλα φωτίζεται από μπαλκονόπορτα
διαστάσεων 1,20 Χ 2,00 μ., η οποία οδηγούσε σε εξώστη, που σήμερα έχει καταρρεύσει, στο
κέντρο της νότιας πλευράς πάνω από την είσοδο. Τα πλευρικά δωμάτια φωτίζονται με τρία
παράθυρα το καθένα, διαστάσεων 0,80 Χ 1,30 μ., από τα οποία δυο διατάσσονται εκατέρωθεν
της κεντρικής μπαλκονόπορτας και από ένα στην ανατολική και στη δυτική πλευρά του
κτίσματος.

Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο

Κοζάνης. Νότια όψη κατοικίας.

Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο

Κοζάνης.
Συγκρότημα Διαμαντόπουλου, Πεντάβρυσο
Κοζάνης. Ανατολική όψη μύλου.

213
67. Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 1,8 χιλιομέτρων ΝΑ. Τροφοδο-
τείται από το ρέμα του Βαλτόνερου.
Ο μύλος αποτελεί τμήμα ευρύτερου
συγκροτήματος που αποτελείται από κατοι-
κία και αποθηκευτικούς χώρους.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,10 Χ 8,90 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 2,10 μ. Ο τρόπος στέγασης
του κτίσματος δεν καθίσταται σαφής από τη
σωζόμενη εικόνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,70 μ., έχει καταρρεύσει σε
μεγάλα τμήματά της.
Η είσοδος στο χώρο, από την οποία
σώζεται η ανατολική παρειά, διαμορφωνόταν
στη βόρεια πλευρά. Το κτίσμα φωτιζόταν από
δυο τουλάχιστον παράθυρα, ένα, πλάτους Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας. Κάτοψη.
0,80 μ. και άγνωστου ύψους, στη νότια
πλευρά και ένα, πλάτους 0,60 μ. και
άγνωστου ύψους, στην ανατολική πλευρά.
Στο νοτιότερο άκρο της ίδιας πλευράς
υφίσταται καταστραμμένο τμήμα τοιχοποιίας,
το οποίο θα μπορούσε να φέρει ανοίγματα.
Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, από τους οποίους σώζονται οι
τεχνητές μυλόπετρες του ενός, ενώ είναι
εμφανής σήμερα ο υπόγειος χώρος του
υδροτροχού του άλλου.
Από το σύστημα προσαγωγής διακρί-
νεται ο μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός,
διαμέτρου 0,60 μ., ενώ το σύστημα απαγωγής
έχει πλήρως καταστραφεί και λόγω της
επιχωμάτωσης της περιοχής μπροστά από το
μύλο δε διακρίνονται οι έξοδοι του νερού. Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας. Τομή.

214
 Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας. Δυτική όψη μύλου.

Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας. Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας.

Ζεύγος μυλοπετρών. Αλεστικός μηχανισμός.

Μύλος Καρακίτσου, Αγραπιδιές Φλώρινας.

Εσωτερικό.

215
68. Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται στα δυτικά όρια

του οικισμού. Τροφοδοτείται από χείμαρρο
που έρχεται από τον κοντινό λόφο και δεν
έχει όνομα.
Πρόκειται για ορθογώνιο κτίσμα
διαστάσεων 15,35 Χ 5,80 μ. και ύψους 2,70
μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία πάχους 0,70
μ. από αργολιθοδομή φέρει τοπικές επισκευές
με νεότερα υλικά, όπως τσιμεντόλιθους και
διάτρητα τούβλα.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,45 Χ 2,10
μ., διαμορφώνεται στο νότιο τμήμα της
ανατολικής πλευράς του κτίσματος. Σε
συνέχεια της εισόδου και μέχρι το νότιο
πέρας του κτίσματος σε μεταγενέστερη
περίοδο έχει δημιουργηθεί άνοιγμα διαστά-
σεων 2,50 Χ 2,00 μ., το οποίο κλείνεται με
μεταλλικό ρολό.
Στην ανατολική πλευρά διαμορφώ-
Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας. Κάτοψη.
νονται ακόμη δυο παράθυρα, από τα οποία

Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας. Ανατολική όψη μύλου.

216
ένα, διαστάσεων 1,10 Χ 0,70 μ., αντιστοιχεί στο εργαστήριο, καθώς ανοίγεται πάνω από την
έξοδο νερού, ενώ το βορειότερο, διαστάσεων 1,40 Χ 1,40 μ. πρέπει να αντιστοιχεί στο
εσωτερικό δωματίου που πιθανόν υπάρχει στο βόρειο άκρο του κτίσματος. Η επίσκεψη στο
εσωτερικό του κτίσματος δεν κατέστη δυνατή, καθώς οι ιδιοκτήτες έλειπαν. Σε
μεταγενέστερη φάση στο νότιο άκρο του μύλου έχει προστεθεί δεύτερος χώρος διαμονής
διαστάσεων 4,70 Χ 7,10 μ., ο οποίος καλύπτεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια.
Ο αύλακας προσαγωγής, σκαμμένος στο φυσικό χώμα, στο τελευταίο του τμήμα
διαμορφώνεται με σκυρόδεμα. Ο μύλος διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό, ο οποίος μπορεί
να λειτουργήσει, σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες των περιοίκων. Η ορθογωνική έξοδος
του νερού διαμορφώνεται στην ανατολική πλευρά του κτίσματος.

Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας. Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας.

Ανατολική όψη μύλου. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας. Δυτική

πλευρά μύλου και αύλακας προσαγωγής
μύλου.

Μύλος Γαλμπάδη, Πέτρες Φλώρινας. Έξοδος

νερού.

217
69. Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας

Ο μύλος βρίσκεται στο κέντρο του

οικισμού και τροφοδοτούνταν από χείμαρρο
που έρχεται από τον κοντινό λόφο και δεν
έχει όνομα.
Πρόκειται για ορθογώνιο, μονόχωρο
κτίριο διαστάσεων 7,20 Χ 10,40 μ. και ύψους
2,80μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη
καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία, πάχους 0,70
μ., από εγχόρηγο λιθοδομή ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά στο μέσο περίπου του ύψους της.
Στο ανώτερο πέρας της δημιουργείται
γείσο με μια σειρά πλακοειδών λίθων σε
προεξοχή, πάνω στο οποίο εδράζεται η στέγη.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο δυτικό τμήμα της βόρειας Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας.
Κάτοψη μύλου.
πλευράς του μύλου. Στα ανατολικά της
εισόδου διαμορφώνεται παράθυρο, διαστά-
σεων 1,10 Χ 0,90 μ., ενώ στα δυτικά της
παράθυρο διαστάσεων 0,90 Χ 1,60 μ.
Άλλα δύο παράθυρα ίδιων διαστά-
σεων με το τελευταίο ανοίγονται στη νότια
πλευρά του κτίσματος, ενώ στη δυτική
πλευρά διακρίνονται δυο παράθυρα διαστά-
σεων 0,40 Χ 0,60 μ., τα οποία έχουν “κλει- Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας.
στεί”. Νότια όψη μύλου.

Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας. Ανατολική όψη μύλου.

218
 Από τον αύλακα προσαγωγής το νερό οδηγείται σε λιθόκτιστο υδατόπυργο, από όπου
με κεκλιμένο λιθόκτιστο υδραγωγό διοχετεύεται στο χώρο της οριζόντιας φτερωτής. Η έξοδος
νερού, διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ., φέρει ως ανώφλι κομμάτι μυλόπετρας, ενώ οι παρειές του
αύλακα απαγωγής διαμορφώνονται με σκυρόδεμα.

Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας. Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας.

Νότια όψη. Ανατολική όψη.

Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας. Μύλος Χριστόπουλου, Πέτρες Φλώρινας.

Είσοδος. Έξοδος νερού.

219
70. Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας

Βρίσκεται στα βόρεια όρια του οικι-

σμού. Τροφοδοτείται από το ποτάμι Στάρκα
Ρέκα, δηλαδή Γέρικο Ποτάμι. Εξυπηρετούσε
τον οικισμό της Παναγίτσας και την Άρνισσα.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 5,10 Χ 11,65 μ., ωφέλιμου
ύψους 2,10 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με φύλλα επίπεδης λαμαρίνας.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή έχει πάχος 0,65 μ.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 2,00
μ., διαμορφώνεται στο μέσο περίπου της
νότιας πλευράς. Εκατέρωθέν της ανοίγονται
δυο παράθυρα διαστάσεων 0,70 Χ 0,80 μ.
Στη ΝΔ γωνία του κτίσματος διαμορ-
Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Κάτοψη.
φώνεται το δωμάτιο του μυλωνά με τοιχο-
ποιία πάχους 0,30 μ. μικτής τεχνικής από
ξύλινους δοκούς και λεπτά σανίδια.
Στη ΒΑ γωνία βρίσκεται ο αλεστικός
μηχανισμός. Ο αγωγός προσαγωγής διαμορ-
φώνεται πάνω στο έδαφος και προσεγγίζει το
εργαστήριο από τα βόρεια. Κατέληγε σε
λιθόκτιστη δεξαμενή, η οποία σήμερα έχει
καταρρεύσει. Από εκεί με κεκλιμένο μεταλ-
λικό υδραγωγό, ο οποίος στηριζόταν με Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Νότια όψη.
ξύλινες υποστυλώσεις, που εδράζονταν σε
βαθμιδωτά επίπεδα από ξηρολιθοδομή, εισέρ-
χεται στο κτίσμα. Στη συνέχεια το νερό κα-
τέληγε στο χώρο του ξύλινου υδροτροχού,
τμήματα του οποίου έχουν αποθηκευτεί στο
εσωτερικό του μύλου. Το εργαστήριο διαθέτει
έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο
σώζονται οι μυλόπετρες, συναρμολογημένες
από κομμάτια φυσικής πέτρας.
Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Τομή.

220
Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Νότια όψη Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Βόρεια
μύλου. όψη μύλου.

Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Εσωτερι- Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Μεταλ-
κό. λικός υδραγωγός.

Μύλος Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Ξύλινος άξονας συστήματος μυλοπετρών,

Ξύλινο κεντρικό στοιχείο οριζόντιου μύλου Μυρίδη, Παναγίτσα Πέλλας.
υδροτροχού και μεταλλική λάμα στήριξης
άνω μυλόπετρας μύλου

221
71. Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 0,7 χμ. Τροφοδοτείται από το ρέμα
Στάρκα Ρέκα. Εξυπηρετούσε τον οικισμό της
Παναγίτσας.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,30 Χ 9,30 μ.,
συνολικού μέγιστου ύψους στην κορυφή του
αετώματος της στέγης 3,30 μ. Στεγαζόταν με
δικλινή στέγη καλυμμένη με άγνωστο υλικό.
Το ανατολικό τμήμα του κτίσματος
λειτουργούσε ως χώρος αναμονής και
ανάπαυσης και έφερε κόγχη στο νότιο άκρο
του ανατολικού τοίχου. Το εργαστήριο
Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Κάτοψη.
καταλάμβανε το δυτικό άκρο.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις
ακμές του κτίσματος με ισχυρούς
ημιλαξευμένους λίθους.
Η είσοδος, πλάτους 1,50 μ., διαμορ-
φώνεται στην ανατολική άκρη της νότιας
πλευράς. Στο δυτικό άκρο της ίδιας πλευράς
υπάρχει παράθυρο πλάτους 0,70 μ. έκκεντρα
πάνω από την ορθογωνική έξοδο του νερού,
διαστάσεων 1,00 Χ 1,00 μ., με μονολιθικό Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Νότια όψη.
ανώφλι.
Η οροφή του χώρου κίνησης του
οριζόντιου υδροτροχού και δάπεδο στήριξης
του αλεστικού μηχανισμού διαμορφώνεται
από μεταλλικές δοκούς σχήματος διπλού "Τ"
με τα κενά να γεμίζονται με αργές πέτρες.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, ωστόσο είναι σαφής η θέση του
πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου.
Από την ίδια πλευρά εισέρχεται το νερό και
εξέρχεται ευθύγραμμα από τη νότια πλευρά. Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Τομή.

222
 Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο σώζονται οι τεχνητές
μυλόπετρες. Στο ανατολικό άκρο του κτίσματος υπάρχουν ερείπια κτίσματος με λασπόχτιστη
αργολιθοδομή, διαστάσεων 5,30 Χ 8,00 μ., άγνωστης χρήσης.

Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας.

Δυτική όψη.

Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας.

Εσωτερικό. Χώρος υδροτροχού.

Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Μύλος Χριστοφορίδη, Παναγίτσα Πέλλας.

Τεχνητή μυλόπετρα. Εσωτερικό.

223
72. Μύλος Κοσμίδη, Παναγίτσα Πέλλας

Βρίσκεται εκτός οικισμού, σε

απόσταση 1,0 χλμ. Τροφοδοτείται από τον
ποταμό Στάρκα Ρέκα. Εξυπηρετούσε τον
οικισμό.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 3,25 Χ 4,35 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 0,90 μ.
Στις γωνίες της λασπόχτιστης περιμε-
τρικής αργολιθοδομής, πάχους 0,65 μ., χρησι-
μοποιήθηκαν μεγάλοι ημιλαξευμένοι δόμοι.
Η είσοδος, πλάτους 0,90 μ., διαμορ-
φώνεται στη νότια πλευρά. Στα σωζόμενα
τμήματα τοιχοποιίας δεν υπάρχουν ίχνη
άλλου ανοίγματος, ωστόσο η βόρεια πλευρά,
από όπου εισερχόταν το νερό, έχει σχεδόν
ολοκληρωτικά καταρρεύσει.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό
μηχανισμό, από τον οποίο σώζονται οι
μυλόπετρες από φυσική πέτρα.
Μύλος Κοσμίδη, Παναγίτσα Πέλλας. Κάτοψη,
τομή και όψη μύλου.

Μύλος Κοσμίδη, Παναγίτσα Πέλλας.

224
73. Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας

Βρίσκεται εντός οικισμού. Τροφοδο-

τείται με νερό από το ποτάμι Στάρκα Ρέκα.
Εξυπηρετούσε τους οικισμούς Ζέρβη, Ξαν-
θόγεια, Άγιος Αθανάσιος και Κέλλη.
Πρόκειται για ισόγειο, τρίχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,30 Χ 13,40 μ.,
συνολικού εσωτερικού ύψους 2,30 μ.
Στεγάζεται με δίκλινη στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια. Στο κτίσμα οργανώ-
νονται τρεις χώροι. Δυτικά ο χώρος διαμονής
του μυλωνά, στο κέντρο ο μύλος και
ανατολικά το ξυλουργείο. Μέχρι το 1985
σωζόταν ο όροφος του κτίσματος που στέγαζε
την κατοικία του μυλωνά. Στο χώρο του
Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Κάτοψη.
μύλου σώζεται η λιθόκτιστη κλίμακα
επικοινωνίας του εργαστηρίου με τον όροφο.
Η περιμετρική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά σε
στάθμη 1,00 μ. από το έδαφος, η οποία ορίζει
το περβάζι των παραθύρων του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 1,90
μ., διαμορφώνεται στο δυτικό τμήμα της
νότιας πλευράς. Εκατέρωθέν της ανοίγονται
δυο παράθυρα, διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ.
Στο ανατολικό τμήμα της νότιας πλευράς Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Νότια όψη, μύλου
διαμορφώνεται είσοδος διαστάσεων 1,00 Χ
1,90 μ., η οποία οδηγεί στο ξυλουργείο.
Ο αγωγός προσαγωγής είναι κατα-
στραμμένος, ωστόσο είναι σαφής η θέση του
πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστη-
ρίου, ενώ σώζεται τμήμα της λιθόκτιστης
δεξαμενής, απ’ όπου το νερό με κεκλιμένο
μεταλλικό υδραγωγό, ο οποίος κατασκευ-
άστηκε από τμήματα βαρελιών, εισέρχεται
Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Τομή.
στο μύλο.

225
 Το νερό κατέληγε στο χώρο του μεταλλικού υδροτροχού, ο οποίος βρίσκεται ακόμη
στην αρχική θέση του και εμφανίζεται με αριθμό ξύλινων πτερυγίων σε αντικατάσταση των
κατεστραμμένων μεταλλικών. Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό, ο οποίος
σώζεται πλήρως και φέρει μυλόπετρες με επιγραφή "Εργοστάσιον Μυλοπετρών Σιδερίδου -
Θεσσαλονίκη". Η έξοδος νερού δεν είναι ορατή πλέον, καθώς η αυλή του εργαστηρίου έχει
επιχωματωθεί, για να εξυπηρετεί νέες χρήσεις.

Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Νότια όψη. Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Δυτική όψη.

Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Αλεστικός Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας.Άνω μυλόπετρα.
μηχανισμός.

Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Γερανός Μύλος Τζήγγα, Ζέρβη Πέλλας. Μεταλλικός
ανύψωσης άνω μυλόπετρας. υδροτροχός.

226
74. Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας

Βρίσκεται σε απόσταση 0,5 χμ. από

τον οικισμό. Τροφοδοτείται από το ποτάμι
Στάρκα Ρέκα. Εξυπηρετούσε τους οικισμούς
Ζέρβη, Ξανθόγεια, Κέλλη και Άγιο Αθανάσιο.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 11,10 μ., συνολι-
κού ύψους 3,40 μ. Στεγάζεται με δώμα από
οπλισμένο σκυρόδεμα.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται στις ακμές
του κτίσματος με μεγάλους γωνιόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,20 Χ 2,00
μ., με μονολιθικές παραστάδες και υπέρθυρο
Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Κάτοψη.
διαμορφώνεται στη δυτική άκρη της νότιας
πλευράς. Στην ανατολική άκρη της ίδιας
πλευράς ανοίγονται δυο παράθυρα, διαστά-
σεων 0,60 Χ 1,00 μ.
Στην δυτική παραστάδα της εισόδου
εμφανίζεται εγχάρακτη η ημερομηνία
ανεγέρσεως του εργαστηρίου “1901” και τα
αρχικά του ιδιοκτήτη “ΜΝ”.
Απέναντι από την είσοδο στο βόρειο
τοίχο διαμορφώνεται τζάκι.
Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Όψη.
Ο αγωγός προσαγωγής είναι κατα-
στραμμένος, ωστόσο είναι σαφής η θέση του
σε πλαγιά πάνω από τη βόρεια πλευρά του
εργαστηρίου, ενώ σώζεται τμήμα της
λιθόκτιστης υδατοδεξαμενής, από την οποία
ξεκινούσε ο κεκλιμένος μεταλλικός υδρα-
γωγός. Αυτός σώζεται στη θέση του και
μάλιστα έχει υποστηριχθεί με ξύλινα υποστυ-
λώματα.
Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Τομή

227
Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Δυτική όψη. Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας.

Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Νότια όψη.

Μύλος Μήτρου, Ζέρβη Πέλλας. Είσοδος

μύλου.

Η παραστάδα της εισόδου

με χαραγμένα τα αρχικά
του ιδιοκτήτη καθώς και
την ημερομηνία ανέγερσης
του μύλου Μήτρου, Ζέρβη
Πέλλας.

228
75. Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 1,2 χλμ. Τροφοδοτείται από τον
ποταμό Στάρκα Ρέκα. Εξυπηρετούσε τους
οικισμούς Ζέρβη, Άγιο Αθανάσιο και
Ξανθόγεια.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 4,40 Χ 10,40 μ.,
συνολικού ύψους 2,30 μ. Στεγαζόταν με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή έχει πάχος 0,60 μ.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,10 Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Κάτοψη.
μ., διαμορφώνεται στο νότιο άκρο της
ανατολικής πλευράς, ενώ στο βόρειο άκρο
της ίδιας πλευράς ανοίγεται το μοναδικό παράθυρο, πλάτους 0,80 μ..
Σε χαμηλότερη στάθμη και με μικρή μετατόπιση προς τα βόρεια διαμορφώνεται η
έξοδος του νερού με μονολιθικό ανώφλι και διαστάσεις 0,90 Χ 0,80 μ.
Ο αγωγός προσαγωγής είναι καταστραμμένος, ωστόσο είναι σαφής η θέση του σε
πλάτωμα πάνω από τη δυτική πλευρά του εργαστηρίου. Από τον αγωγό προσαγωγής με
μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό, τμήμα του οποίου σώζεται, το νερό εισερχόταν στο μύλο από
το βόρειο άκρο της δυτικής πλευράς διαμέσου θυρίδας διαστάσεων 1,00 Χ 1,60 μ. Το
εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, ο οποίος δε σώζεται.

Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Ανατολική όψη.

229
 Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Ανατολική όψη.

Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Εσωτερικό.

Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Ανατολική όψη. Μύλος Δάγκα, Ζέρβη Πέλλας. Έξοδος νερού.

230
76. Συγκρότημα Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Πέλλας

Πρόκειται για συγκρότημα δυο κτι-

σμάτων. Το δυτικότερο είναι ο μύλος, ενώ το
νοτιότερο λειτουργούσε μάλλον σαν αποθη-
κευτικός χώρος.

Α΄ Μύλος
Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε
απόσταση 3 χλμ. Τροφοδοτείται από τα
ρέματα Μπαλάλκα και Κουζίβτσα. Εξυπη-
ρετούσε τον Άγιο Αθανάσιο.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 8,00 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 1,60 μ. Στεγαζόταν με
δίκλινη στέγη άγνωστου υλικού κάλυψης.
Μεταγενέστερα, στο κέντρο περίπου
της νότιας πλευράς, προστέθηκε χώρος
διαστάσεων 3,40 Χ 3,40 μ. Συγκρ. Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Πέλλας. Κάτοψη.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή έχει πλάτος 0,60 μ. Η είσοδος, πλάτους
1,80 μ., ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της
νότιας πλευράς, ενώ μια βοηθητική πόρτα,
πλάτους 1,00 μ.. διαμορφωνόταν στο νότιο
άκρο της ανατολικής πλευράς. Η πόρτα αυτή
έχει πάψει να λειτουργεί, αφότου προστέθηκε
το επίμηκες κτίσμα σε επαφή με την Συγκρ. Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Πέλλας. Νότια όψη.
ανατολική πλευρά του μύλου.
Τέλος, το παράθυρο του εργαστηρίου,
πλάτους 0,90 μ., στο κέντρο περίπου της
νότιας πλευράς έχει μετατραπεί σε πόρτα
επικοινωνίας με το πρόσκτισμα της νότιας
πλευράς.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, αλλά σώζεται το νοτιότερο τμήμα
της υδατοδεξαμενής, από την οποία με
Συγκρ. Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Πέλλας. Τομή.

231
μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό, τμήμα του οποίου σώζεται, το νερό εισερχόταν στο
εργαστήριο από τη βόρεια πλευρά.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο δε σώζεται τίποτε.
Ο μύλος δεν είχε αρκετό νερό και το καλοκαίρι υπολειτουργούσε.

Β΄ Κτίσμα
Σε επαφή με την ανατολική πλευρά του εργαστηρίου υπάρχει δίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 5,10 Χ 11,20 μ., άγνωστης λειτουργίας. Ωστόσο η απουσία εξοπλισμού, όπως
τζάκι, μας οδηγεί στη σκέψη, ότι μάλλον χρησιμοποιήθηκε ως αποθηκευτικός χώρος και
στάβλος.

Συγκρότημα Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Πέλλας. Άποψη του μύλου από ψηλά.

Συγκρότημα Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος Συγκρότημα Γκούλιου, Άγιος Αθανάσιος

Πέλλας. Δυτική όψη. Πέλλας. Εσωτερικό.

232
 Αλ ιάκμονας πο τα μός - τεχνητή λί μνη Αλι ά κμο να

88

81
83 84
77
80
78 86 87
85

79

82

Πίνακας ΧΧVΙΙ: Αλιάκμονας ποταμός - τεχνητή λίμνη Αλιάκμονα

Ο Αλιάκμονας, αφού διασχίσει την επαρχία Βοΐου, εισέρχεται στο νομό Γρεβενών,
τον οποίο διατρέχει με μια ημικυκλική πορεία από βόρεια προς τα ανατολικά, και στη
συνέχεια εισέρχεται στο ΝΔ άκρο του νομού Κοζάνης . δημιουργείται η επιμήκης Τεχνητή
λίμνη του Αλιάκμονα, παράλληλη με τα νότια όρια του νομού και στη συνέχεια περνάει στο
νομό Ημαθίας από τα στενά του Πολυφύτου.
Σε όλη αυτήν την περιοχή, που ορίζεται από το όρος Βούρινο στα δυτικά, από τα
Καμβούνια και τα Πιέρια στα νότια και από το Βέρμιο στα ανατολικά, εμφανίζεται πυκνό
δίκτυο οικισμών.
Στο Πρωτοχώρι υπήρχαν τρεις μύλοι που καταστράφηκαν. Ένας από αυτούς ανήκε
στο Ν. Αμανατίδη. Στην κοντινή Λευκοπηγή υπήρχαν πέντε μύλοι, από τους οποίους σώζεται
ο Μπάς μύλος, ο οποίος πρόσφατα (2001) αγοράστηκε και αναστηλώθηκε από την κοινότητα.
Από το ίδιο ρέμα έπαιρναν νερό και οι μύλοι της Αγίας Παρασκευής, όπου σώζεται ο μύλος
του Τσιμπούρα, ενώ ο μύλος Παπακωνσταντίνου φτιάχτηκε στα 1930 σε αντικατάσταση

233
παλιότερου με μηχανήματα φερμένα από τη Ζυρίχη. Σταμάτησε να λειτουργεί στα 1937 λόγω
έλλειψης νερού. Η ντηζελομηχανή που αντικατέστησε την υδροτουρμπίνα δε βοήθησε στη
σωτηρία του μύλου, ο οποίος χρεωκόπησε σύντομα και τα μηχανήματα πουλήθηκαν στους
Στέφο και Καραγιαννίδη στην Κοζάνη. Τέλος, στη Μηλιά υπήρχε κοινοτικός νερόμυλος στο
μέσο του χωριού, που γκρεμίστηκε στη δεκαετία του '80.
Στον Κρόκο κάθε γειτονιά (μαχαλάς) που κατοικούνταν από τους συγγενείς-μέλη μιας
ευρύτερης οικογένειας διέθετε το δικό της μύλο. Σήμερα σώζεται μόνο ο μύλος του
Παπακώστα183. Στη γειτονική Άνω Κώμη υπήρχαν τρεις νερόμυλοι και η υδροκίνητη
“φάμπρικα” του Βαμβακά, η οποία σταμάτησε να δουλεύει το 1970184. Από αυτούς σώζονται
ερείπια του μύλου του Ματάκη.
Στην Κερασιά, όπως και στην Ροδιανή, υπήρχε από ένας νερόμυλος. Από το μύλο της
Ροδιανής δε σώζεται τίποτε, παρά μόνο αποσπασματικά ίχνη της θεμελίωσης του τοίχου
στήριξης του κεκλιμένου υδραγωγού. Το ρέμα που περνούσε από τους δυο αυτούς οικισμούς
στη συνέχεια διερχόταν από την Αιανή, όπου σώζεται ο μύλος του Μανιάκα.
Στη νότια όχθη της λίμνης του Αλιάκμονα σώζεται ένα σημαντικό συγκρότημα εκτός
του οικισμού Μικρόβαλτο. Νερόμυλοι υπήρχαν επίσης στους οικισμούς Προσήλιο και Λάβα.
Επίσης στα Σέρβια υπήρχαν τρεις νερόμυλοι, οι οποίοι δε σώζονται.
Στο Βελβενδό τα δυο τοπικά ρέματα του Ξερόλακκα και του Λάφιστα συγκέντρωναν
περισσότερους από 30 νερόμυλους185. Στην περιοχή Καρακοτσμίλι186 υπήρχαν παλιότερα 15
μύλοι που ανήκαν σε Μετόχι και οι οποίοι έπαψαν να λειτουργούν προπολεμικά. σ’ αυτούς
άλεθαν όλοι οι κάτοικοι της περιοχής γύρω από τη λίμνη του Αλιάκμονα.
Τέλος, στον Πολύμυλο υπήρχαν 10 νερόμυλοι, που κινούνταν με νερό από το ρέμα της
Ζωοδόχου Πηγής187. Από αυτούς σώζεται σε κατάσταση ερειπίων ο μύλος του Μελίδη, ο
οποίος δούλευε μέχρι το 1950.

183. Προφορική πληροφορία από το Σπύρο Καλύβα (γεν. 1935), Αύγουστος 2001.
184. Προφορική πληροφορία από την Κων/να Παπαθανασίου (γεν. 1925), Αύγουστος 2001.
185. Προφορική πληροφορία από τον Περίανδρο Αφούρα (γεν. 1931), Αύγουστος 2001. Η Α. Τζινίκου -
Κακούλη τους ανεβάζει στους 40, στο Λαογραφικοί Αντίλαλοι του Βελβεντού, σ. 140-144, όπως και η Κ. Ζαρκιά
στο “Οι Νερόμυλοι του Βελβεντού” σ . 248-253.
186. Η ονομασία Καρακοτσμύλοι, δηλαδή μαύροι μύλοι, πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός ότι τους
λειτουργούσαν καλόγεροι, οι οποίοι φορούσαν μαύρα.
187. Προφορική πληροφορία από τον Παναγιώτη Κανονίδη (γεν. 1936), Αύγουστος 2001.

234
77. Κοινοτικός Μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
7,95 Χ 12,10 μ., ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις
ακμές της με ημιλαξευμένους γωνιόλιθους
και στέφεται με προεξέχον γείσο από
οπλισμένο σκυρόδεμα.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,50 Χ 1,80
μ., διαμορφώνεται στο ανατολικό τμήμα της
βόρειας πλευράς και εκατέρωθέν της
ανοίγεται από ένα παράθυρο, διαστάσεων Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης. Κάτοψη.
0,90 Χ 0,90 μ. Το κτίσμα φωτίζεται με άλλα
τέσσερα παράθυρα188, ίδιων διαστάσεων, τα
οποία ανοίγονται από δυο στην ανατολική και
στη δυτική πλευρά.
Το νερό εισερχόταν στο μύλο από το
δυτικό άκρο της νότιας πλευράς. Από το
σύστημα προσαγωγής σώζεται μόνο τμήμα
του κυλινδρικού, μεταλλικού, κεκλιμένου
υδραγωγού, ενώ από το σύστημα απαγωγής
σώζεται η έξοδος του νερού, διαστάσεων 0,70
Χ 1,10 μ., το ανώφλι της οποίας Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης. Τομή.
διαμορφώνεται με λιθόκτιστο τόξο. Οι
παρειές του αύλακα απαγωγής, διατομής 1,00
Χ 1,10 μ., κατά την πρόσφατη επισκευή
διαμορφώθηκαν με τοιχεία σκυροδέματος.

188. Τόσο το σχήμα, όσο και το πλήθος των ανοιγ-

μάτων, μας ωθούν στη σκέψη, ότι πρόκειται για
μεταγενέστερες επεμβάσεις και ειδικότερα εργασίες
που έγιναν κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης του
κτίσματος από το Δήμο. Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης. Βόρεια όψη.

235
 Στον αύλειο χώρο του μύλου σώζεται μυλόπετρα συναρμολογημένη από μικρότερα
κομμάτια φυσικής πέτρας.

Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης. Βόρεια όψη.

Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης. Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης.

Έξοδος νερού. Μυλόπετρα συναρμολογημένη με κομμάτια
φυσικής πέτρας.

Κοινοτικός μύλος, Λευκοπηγή Κοζάνης.

Νότια όψη.
236
78. Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού. Τροφοδοτούνταν από το ρέμα της Λευκοπηγής.
Πρόκειται για ισόγειο, ορθογωνικής κάτοψης κτίσμα, διαστάσεων 5,80 Χ 16,20 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 3,20 μ. Είναι άγνωστος ο τρόπος στέγασης του κτίσματος189.
Η εξωτερική τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει τρεις
ξυλοδεσιές ανά 0,90 μ. περίπου.
Η θέση και οι διαστάσεις της εισόδου μας είναι άγνωστες, καθώς οι δυο μακριές
πλευρές του κτίσματος, η ανατολική και η δυτική, σώζονται σε χαμηλό ύψος. Υποθέτουμε
ότι η είσοδος ανοιγόταν στην ανατολική πλευρά του κτίσματος και ειδικότερα στο νότιο
τμήμα της, καθώς στο βόρειο τμήμα της σώζεται σε στάθμη πάνω από την αναμενόμενη
στάθμη του κατωφλιού της πόρτας. Τα παράθυρα του εργαστηρίου επίσης δεν εντοπίστηκαν
λόγω της χαμηλής στάθμης της ανατολικής πλευράς. Στο εσωτερικό της νότιας πλευράς
σώζονται αρχιτεκτονικά στοιχεία -τζάκι και αποθηκευτικές κόγχες- που μας οδηγούν στη
σκέψη της ύπαρξης χώρου διημέρευσης.
Το νερό εισέρχεται στο κτίσμα από τη δυτική πλευρά με μεγάλης κλίσης,
κολουροκωνικό, μεταλλικό αγωγό, τμήμα του οποίου σώζεται στη θέση του (μέγιστη

Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης. Κάτοψη.

189. Καθώς το μέγιστο σωζόμενο ύψος του κτίσματος μετρήθηκε στο κέντρο της μιας στενής πλευράς και
ξεπερνά κατά 0,50 μ. το σύνηθες εσωτερικό ύψος των μύλων, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι το κτίσμα
στεγαζόταν με δικλινή στέγη και στο μεγάλο σωζόμενο ύψος εμπεριέχεται και τμήμα του ύψους του αετώματος
της στέγης.

237
σωζόμενη διάμετρος 1,20 μ., ελάχιστη σωζόμενη διάμετρος 0,50 μ.). Ο κεκλιμένος
υδραγωγός στηριζόταν πάνω σε ξηρολιθοδομή. Το σύστημα απαγωγής του νερού έχει
καταστραφεί πλήρως.

Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης. Τομή.

Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης. Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης.
Εσωτερική όψη ΝΔ πλευράς μύλου. ΒΔ πλευρά μύλου.

Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης. Μύλος Τσιμπούρα, Αγία Παρασκευή Κοζάνης.
Άποψη από ΝΔ. Άποψη από ψηλά.

238
79. Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα της Ροδιανής.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 5,60 Χ
11,60 μ., εσωτερικού ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται με δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις ακμές
με ημιλαξευμένους γωνιόλιθους και στο εσωτερικό της φέρει ξυλοδεσιά στο ύψος του
περβαζιού των παραθύρων.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 1,90 μ., διαμορφώνεται στην ανατολική πλευρά, καθώς
και ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,60 Χ 1,20 μ. Άλλα δυο παράθυρα, διαστάσεων 0,90 Χ 1,20
μ., ανοίγονται από ένα στη βόρεια και στη δυτική πλευρά.
Από το σύστημα προσαγωγής σώζεται τμήμα ξηρολιθόκτιστης βάσης πλάτους 3,00 μ.
και σωζόμενου μήκους 2,50 μ., πάνω στην οποία στηριζόταν ο κεκλιμένος αγωγός, ο οποίος

Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης. Κάτοψη.

Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης. Τομή.

239
δε σώζεται. Το νερό εισερχόταν στο εργαστήριο από τη νότια πλευρά, στο κατώτατο τμήμα
της οποίας διακρίνεται κολουροκωνική τοιχοποιία, που προφανώς κάλυπτε τον κεκλιμένο
υδραγωγό. Ο αλεστικός μηχανισμός οργανώνεται στη δυτική άκρη της νότιας πλευράς και
βρίσκεται πάνω σε υπερυψωμένη κατά 1,10 μ. μεταλλική βάση.
Από το σύστημα απαγωγής νερού σώζεται μόνο η έξοδος νερού, διαστάσεων 0,90 Χ
1,20 μ., κάτω από το παράθυρο της βόρειας πλευράς.

Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης. Βόρεια όψη

μύλου.

Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης. Είσοδος Μύλος Μανιάκα, Αιανή Κοζάνης. Εσωτερικό
μύλου. μύλου

240
80. Μύλος Ματάκη, Άνω Κώμη Κοζάνης

Βρίσκεται στα δυτικά όρια του

οικισμού και τροφοδοτούνταν από το ρέμα
του Κρόκου.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
5,40 Χ 8,50 μ. Ο τρόπος στέγασης και το
τελικό ύψος του κτίσματος μας είναι
άγνωστα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., έχει καταρρεύσει και
σώζεται σε μέγιστο ύψος 1,50 μ., κυρίως στη
ΒΑ γωνία του κτίσματος.
Η θέση και οι διαστάσεις της εισόδου
μας είναι άγνωστες. Το μοναδικό άνοιγμα,
Μύλος Ματάκη, Άνω Κώμη Κοζάνης. Κάτοψη
του οποίου η θέση αναγνωρίζεται, είναι ένα
μύλου.
παράθυρο, πλάτους 0,80 μ., στην ανατολική
άκρη της βόρειας πλευράς.
Καθώς ο περιβάλλων χώρος του εργαστηρίου έχει μετατραπεί σε καλλιεργήσιμη γη,
τίποτε δεν έχει σωθεί από το σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του νερού.

Μύλος Ματάκη, Άνω Κώμη, Κοζάνης

241
81. Μύλος Παπακώστα, Κρόκος Κοζάνης

Βρίσκεται στα νότια όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται με νερό από το
τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,70 Χ 11,50 μ.,
μέγιστου σωζόμενου ύψους περίπου 2,90 μ.
Το κτίσμα στεγαζόταν με δικλινή στέγη
καλυμμένη με άγνωστο υλικό.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει τρεις
ξυλοδεσιές ανά 1,00 μ. περίπου.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,50 Χ 2,10 Μύλος Παπακώστα, Κρόκος Κοζάνης. Κάτοψη.
μ., ανοίγεται στο κέντρο της νότιας πλευράς.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από τη βόρεια
πλευρά.
Καθώς η βλάστηση έχει καλύψει το
κτίσμα, ο εντοπισμός άλλων ανοιγμάτων και
στοιχείων για το εργαστήριο κατέστη
αδύνατος.

Μύλος Παπακώστα, Κρόκος Κοζάνης. Τομή.

Μύλος Παπακώστα, Κρόκος Κοζάνης. Εσωτερικό Μύλος Παπακώστα, Κρόκος Κοζάνης. Άποψη
βόρειας όψης μύλου. από ψηλά.

242
82. Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο Κοζάνης.

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε απόσταση 5,5 χλμ. και τροφοδοτείται από τοπικό
χείμαρρο. Πρόκειται για συγκρότημα τριών κτισμάτων, από τα οποία το ένα λειτουργούσε ως
μύλος, το δεύτερο ως κατοικία και χώρος φιλοξενίας και το τελευταίο ως στάβλος.

Α΄ Μύλος
Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων 5,30 Χ 7,50 μ. και μέγιστου ύψους 3,05 μ.
Στεγαζόταν με μονοκλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια, όπως φαίνεται από το
στρώμα καταστροφής στο εσωτερικό του μύλου.

ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΣΤΑΒΛΟΣ

ΜΥΛΟΣ

Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη,

Κοζάνης. Τοπογραφικό σκαρίφημα μύλου. Μικρόβαλτο Κοζάνης. Κάτοψη μύλου.

Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο Κοζάνης. Τομή μύλου.

243
 Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφωνόταν στις
ακμές της με ισχυρούς ημιλαξευμένους
γωνιόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 1,80 ΙΣΟΓΕΙΟ
ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ
μ., ανοίγεται στη δυτική πλευρά του
εργαστηρίου, όπως και ένα παράθυρο,
διαστάσεων 0,50 Χ 0,70 μ. Τα υπόλοιπα
ανοίγματα του εργαστηρίου δε σώζονται , ΙΣΟΓΕΙΟ ΧΩΡΟΥ
ΟΡΟΦΟΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ
καθώς η βόρεια και η νότια τοιχοποιία, ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

δηλαδή οι πλευρές εισόδου και εξόδου του

νερού αντίστοιχα, έχουν καταρρεύσει στον
άξονα της πορείας του νερού και σώζονται σε
Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο
χαμηλό ύψος. Κοζάνης. Κάτοψη ισογείου και ορόφου, κτίσματος
Από το σύστημα προσαγωγής σώζεται κατοικίας και χώρου φιλοξενίας.
μόνο η ξηρολιθόκτιστη βάση στήριξης του
αγωγού προσαγωγής και του κεκλιμένου
υδραγωγού, η οποία έχει πλάτος 1,80 μ. και
σωζόμενο μήκος περίπου 23 μ. Η βάση
αποτελείται από τέσσερις βαθμίδες, ενώ το
νοτιότερο σημείο της απέχει από το βόρειο
τοίχο του μύλου 4,00 μ.
Από το σύστημα απαγωγής δε
διακρίνεται τίποτε, καθώς το εργαστήριο έχει
σε μεγάλο βαθμό επιχωματωθεί, τόσο Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο
εσωτερικά, όσο και στα νότια του κτίσματος. Κοζάνης. Τομή κτίσματος κατοικίας.

Β΄ Κτίσμα Κατοικίας
Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων
5,50 Χ 17,10 μ.. Στεγαζόταν με τετρακλινή
στέγη καλυμμένη με σχιστολιθικές πλάκες.
Στα δυτικά και σε τμήμα διαστάσεων 5,50 Χ
6,40 μ. το κτίσμα αποκτά έναν όροφο προς τα
κάτω και καθίσταται διώροφο. Το τμήμα αυτό
του κτίσματος χρησιμοποιούνταν από την
οικογένεια του μυλωνά, ενώ το μεγάλο Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο
μονόχωρο ισόγειο, διαστάσεων 5,50 Χ 10,70 Κοζάνης. Νότια όψη κτίσματος κατοικίας.

244
μ., χρησίμευε ως χώρος φιλοξενίας των πελατών και ήταν εξοπλισμένο με τζάκι και
αποθηκευτικές κόγχες.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., φέρει μία ξυλοδεσιά σε
ύψος 1,00 μ. από το έδαφος στο χώρο φιλοξενίας, ενώ στο διώροφο κτίσμα κατοικίας οι
ξυλοδεσιές γίνονται τρείς στα ύψη 1,00 μ., 2,50 μ. και 3,50 μ.
Η είσοδος στο χώρο φιλοξενίας, διαστάσεων 0,90 Χ 1,60 μ. διαμορφώνεται στο
ανατολικό τμήμα της νότιας πλευράς, όπως και το μοναδικό παράθυρο διαστάσεων 0,60 Χ
0,60 μ. Πιθανότατα να υπήρχε μία δεύτερη είσοδος στο δυτικό άκρο του ίδιου χώρου καθώς
σώζεται η παρειά της ανατολικής άκρης της νότιας τοιχοποιίας του ορόφου της κατοικίας.
Η είσοδος στο τμήμα κατοικίας της οικογενείας γίνεται από τη δυτική πλευρά του
ισογείου της κατοικίας, διαστάσεων 0,90 Χ 2,00 μ. Στον χώρο αυτό υπάρχουν δυο παράθυρα,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ., από ένα στη δυτική και στη νότια πλευρά. Το δάπεδο του ορόφου
έχει καταρρεύσει και από τα εναπομείναντα τμήματά του υποθέτουμε ότι η σκάλα πιθανότατα
οργανωνόταν στη ΝΑ γωνία.
Ο μονόχωρος όροφος διαθέτει κεντρικό τζάκι στο δυτικό τοίχο με παράθυρα
διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ. εκατέρωθέν του και άλλα δύο, ίδιων διαστάσεων, από ένα στη
βόρεια και στη νότια πλευρά. Ο χώρος αυτός διαχωριζόταν από το χώρο φιλοξενίας των
πελατών με τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ. Ο τοίχος αυτός έχει
κατά το μέγιστο καταρρεύσει και έτσι δεν καθίσταται σαφές εάν υπήρχε πόρτα επικοινωνίας
μεταξύ των δυο χώρων στο επίπεδο του πλατύσκαλου της σκάλας ανόδου.

Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη,

Μικρόβαλτο Κοζάνης. Άποψη από ΒΔ. Μικρόβαλτο Κοζάνης. Δυτική όψη μύλου.

245
Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη,
Μικρόβαλτο Κοζάνης. Εσωτερικό μύλου. Μικρόβαλτο Κοζάνης. Τοιχοποιία στήριξης
αύλακα προσαγωγής μύλου.

Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη,

Κοζάνης. Νότια όψη κτηρίου κατοικίας. Μικρόβαλτο Κοζάνης. Εσωτερικό κτίσματος
κατοικίας.

Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Συγκρότημα άγνωστου ιδιοκτήτη, Μικρόβαλτο

Μικρόβαλτο Κοζάνης. Εσωτερικό κτίσματος Κοζάνης. Λεπτομέρεια δωματίου στον όροφο
κατοικίας. του κτίσματος κατοικίας.

246
83. Μύλος Ντούμπα ή Μπαλού. Βελβενδός Κοζάνης

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από το ρέμα Λάφιστα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,90 Χ 8,20 μ, ύψους
2,50 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμ-
μένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,55 μ., στη ΝΔ ακμή της
φέρει επιδιόρθωση με τσιμεντόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 1,90
μ., ανοίγεται στο βόρειο άκρο της δυτικής
πλευράς. Το κτίσμα φωτίζεται από ένα
παράθυρο διαστάσεων 0,40 Χ 0,60 μ., που
διαμορφώνεται στο κέντρο της δυτικής
πλευράς.
Το νερό εισέρχεται στο μύλο από την
ανατολική πλευρά, όπου δημιουργείται Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός Κοζάνης.
Κάτοψη.
θυρίδα με ανώφλι ισχυρή τοπική ξυλοδεσιά.
Από το σύστημα προσαγωγής σώζεται μόνο η
ξηρολιθόκτιστη βάση, πλάτους 3,00 μ. και
σωζόμενου μήκους 9,00 μ., ενώ από το
σύστημα απαγωγής σώζεται τμήμα του
αύλακα απαγωγής πλάτους 1,40 μ.,
σκαμμένου στο φυσικό έδαφος, και η έξοδος
του νερού, διαστάσεων 0,70 Χ 0,90 μ.
Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός Κοζάνης.
Τομή.

Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός Κοζάνης.

Κοζάνης. Δυτική όψη. Nότια όψη.

247
Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός
Κοζάνης. Δυτική όψη.

Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός

Κοζάνης. Παράθυρο νότιας πλευράς.

Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός

Κοζάνης. Ανατολική όψη.

Μύλος Μπαλού ή Ντούμπα, Βελβενδός

Κοζάνης. Έξοδος νερού.

248
84. Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα Λάφιστα.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα, διαστάσεων 4,70 Χ 9,30 μ., ύψους 2,70 μ. Στο βόρειο
άκρο του σε τμήμα διαστάσεων 3,50 Χ 4,70 μ. αναπτύσσεται σε όροφο με συνολικό ύψος των
δυο ορόφων 5,70 μ. Και τα δυο τμήματα του κτίσματος στεγάζονται με δικλινείς στέγες
καλυμμένες με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., διαμορφώνεται στις ακμές
της με ημιλαξευμένους γωνιόλιθους, ενώ στο ανώτατο πέρας της φέρει γείσο από
προεξέχοντες πλακοειδείς σχιστόλιθους. Το διώροφο τμήμα διαχωρίζεται από το υπόλοιπο
εργαστήριο με ξυλόπηκτο τοίχο πάχους 0,10 μ.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Κάτοψη ισογείου.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Κάτοψη ορόφου.

249
 Η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 2,00 μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της δυτικής πλευράς.
Το μοναδικό παράθυρο του ισογείου, διαστάσεων 0,60 Χ 0,90 μ., ανοίγεται στο κέντρο της
νότιας πλευράς. Το δωμάτιο του ορόφου διαθέτει τρία παράθυρα, διαστάσεων 0,90 Χ 1,60 μ.,
από ένα στην ανατολική, στη βόρεια και στη δυτική πλευρά. Στη βόρεια πλευρά
διαμορφώνεται τζάκι και αποθηκευτική κόγχη.
Το νερό εισέρχεται στο μύλο από το κέντρο της ανατολικής πλευράς με κεκλιμένο,
κυλινδρικό μεταλλικό υδραγωγό διαμέτρου 0,80 μ. Ο ανοιχτός, μεταλλικός, ορθογωνικής
διατομής αύλακας προσαγωγής οδηγείται στο μύλο με ένα σύστημα ξηρολιθόκτιστων
βάσεων, συνολικού μήκους 30 μ. Ενδιάμεσα ανοίγονται θυρώματα, από τα οποία καθίσταται
εφικτή η κυκλοφορία ανθρώπων και μηχανημάτων για την καλλιέργεια των χωραφιών.
Στο εσωτερικό του μύλου σώζεται τεχνητή μυλόπετρα χωρίς περαιτέρω στοιχεία
προέλευσης.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Βόρεια όψη.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης.

Άποψη από ΒΑ. Κεκλιμένοι υδραγωγοί.

250
 Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Αύλακας προσαγωγής.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης. Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης.

Τεχνητή μυλόπετρα. Έξοδος νερού.

Μύλος Παπασταμάτη, Βελβενδός Κοζάνης.

Νότια όψη.

251
85. Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης

Βρίσκεται εντός του οικισμού και τροφοδοτείται από τον Ξερόλακκα.

Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 6,00 Χ
8,60 μ., ύψους 2,70 μ., Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ. φέρει ξυλοδεσιά σε ύψος
0,80 μ. από το έδαφος. Στο υψηλότερο σημείο της διαμορφώνεται γείσο από μια σειρά
πλακοειδών λίθων σε προεξοχή, πάνω στην οποία εδράζεται η στέγη του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,30 Χ 1,80 μ., ανοίγεται στη δυτική πλευρά και πάνω από το
υπέρθυρό της φέρει λιθόκτιστο τόξο. Το κτίσμα διέθετε ένα παράθυρο διαστάσεων 0,70 Χ

Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Κάτοψη.

Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Τομή και δυτική όψη.

252
1,10 μ., στο κέντρο της βόρειας πλευράς, το οποίο έχει τειχιστεί.
Το νερό εισέρχεται στο κτίσμα από τον ανατολικό τοίχο και διαμορφώνεται με
λιθόκτιστο τόξο. Από το σύστημα προσαγωγής σώζεται η ξηρολιθόκτιστη βάση, πλάτους 1,80
μ. και ύψους περίπου 5,10 μ. Στα βόρεια η βάση στήριξης του κεκλιμένου υδραγωγού φέρει
αντηρίδα, ενώ στο νότιο άκρο της διαμορφώνονται δυο βαθμίδες. Απέχει 2,00 μ. από τον
ανατολικό τοίχο του μύλου. Το σύστημα απαγωγής του νερού δεν εντοπίστηκε, καθώς η
δυτική αυλή του εργαστηρίου έχει επιχωματωθεί. Τέλος, ο μηχανολογικός εξοπλισμός του
εργαστηρίου έχει καταστραφεί.

Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Βόρεια

Ανατολική όψη. όψη.

Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Μύλος Κοσμά, Βελβενδός Κοζάνης. Είσοδος.

Τοιχοποιία στήριξης αύλακα προσαγωγής.

253
86. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Βελβενδός Κοζάνης

Βρίσκεται εντός του οικισμού, και

τροφοδοτείται από το ρέμα Λάφιστα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
5,90 Χ 8,30 μ., ύψους 2,20 μ., Στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., φέρει ξυλοδεσιά σε
στάθμη 1,00 μ. από το έδαφος. Στο
υψηλότερο σημείο της διαμορφώνεται γείσο
από μια σειρά πλακοειδών λίθων σε
προεξοχή, πάνω στην οποία εδράζεται η
στέγη του κτίσματος..
Η είσοδος, διαστάσεων 1,30 Χ 1,70
μ., ανοίγεται στη νότια πλευρά. Δεν εντοπί-
Μύλος άγνωστου, Βελβενδός Κοζάνης. Κάτοψη.
στηκε θέση παραθύρου.
Το νερό εισέρχεται στο κτίσμα από το
δυτικό τμήμα του βόρειου τοίχου με τοξωτή
λιθόκτιστη είσοδο.
Το σύστημα προσαγωγής του νερού
δε σώζεται, ενώ από το σύστημα απαγωγής
εντοπίστηκε η έξοδος του νερού, διαστάσεων
0,90 Χ 1,10 μ. Η θέση του αλεστικού
μηχανισμού καθίσταται σαφής από την
υποχώρηση του εδάφους στο εσωτερικό του
μύλου, αλλά και από τη θέση της εισόδου του
νερού.

Μύλος άγνωστου, Βελβενδός Κοζάνης. Τομή και

ΝΔ όψη.

254
 Μύλος άγνωστου, Βελβενδός Κοζάνης. Εσωτερικό με τοξωτή είσοδο νερού.

Μύλος άγνωστου, Βελβενδός Κοζάνης. ΝΔ Μύλος άγνωστου, Βελβενδός Κοζάνης.

όψη. Έξοδος νερού.

255
87. Μύλος Βασάρα ή φάμπρικα, Βελβενδός Κοζάνης

Βρίσκεται εντός οικισμού και τροφο-

ΟΡΟΦΟΣ
δοτείται με νερό από τον Ξερόλακκα.
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα
ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 8,40 Χ
12,30 μ. και συνολικού ύψους 5,70 μ.
Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη
με βυζαντινά κεραμίδια.
Στη ΒΔ γωνία του ορόφου και του
ισογείου διαμορφώνεται από ένα δωμάτιο. Η
σκάλα επικοινωνίας των δυο ορόφων οργα-
ΙΣΟΓΕΙΟ
νώνεται στη ΒΑ γωνία του κτίσματος.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., φέρει δυο ξυλοδεσιές
στο εσωτερικό του ισογείου και μία στον
όροφο στη στάθμη των ανωφλιών των
παραθύρων. Στο υψηλότερο σημείο της δια-
μορφώνεται γείσο από μια σειρά πλακοειδών
λίθων σε προεξοχή, πάνω στο οποίο εδρά-
ζεται η στέγη του κτίσματος.
Στην κύρια όψη η τοιχοποιία επι-
χρίεται μερικώς αφήνοντας ορατό ένα μικρό
κεντρικό τμήμα των λίθων190. Οι εσωτερικοί Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. Κάτοψη ορόφου
τοίχοι κατασκευάστηκαν με μεικτή τεχνική και ισογείου.
ξύλινων υποστυλωμάτων και πλήρωση των
κενών με λασπόχτιστη λιθοδομή, πάχους 0,15
μ.
Η είσοδος στο κτίσμα, διαστάσεων
1,80 Χ 2,00 μ, ανοίγεται στο ανατολικό
τμήμα της νότιας πλευράς. Μια δεύτερη
μικρότερη πόρτα, διαστάσεων 0,90 Χ 1,80 μ.,
διαμορφώνεται στο μέσο της δυτικής
πλευράς.

190. Στη ντόπια τεχνική διάλεκτο η μέθοδος

αποκαλείται "σοβάς με μάτια". Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. Τομή.

256
 Εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου
διαμορφώνονται δυο παράθυρα 0,70 Χ 1,00
μ., ενώ ένα τρίτο μικρότερων διαστάσεων
ανοίγεται στο μέσο της ανατολικής πλευράς,
απέναντι από τη βοηθητική είσοδο του
ισογείου.
Ο όροφος διαθέτει εννιά παράθυρα,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,60 μ., από δυο στην
ανατολική και στη δυτική πλευρά και πέντε
Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. ΝΔ
στην νότια, διατεταγμένα τρία δυτικά της όψη.
μπαλκονόπορτας και δυο στα ανατολικά της.
Η μπαλκονόπορτα διαστάσεων 1,10 Χ 2,00 μ.
οδηγούσε σε εξώστη, ο οποίος έχει καταρ-
ρεύσει, και απομένουν οι οπές πάκτωσης των
δοκαριών που τον στήριζαν. Μια ακόμη
πόρτα ίδιων διαστάσεων διαμορφώνεται στη
νότια άκρη της βόρειας πλευράς, με άγνωστο
τρόπο προσέγγισης του εδάφους.
Οι αλεστικοί μηχανισμοί οργανώ-
Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης.
νονται στη βόρεια πλευρά του ισογείου, όπου
Εσωτερικό.
φαίνονται τα ίχνη των μεταγενέστερα
κλεισμένων θυρίδων εισόδου των κεκλιμένων αγωγών. Η ελαφριά μετατόπιση των αλεστικών
μηχανισμών μας οδηγεί στη σκέψη, ότι πρόκειται για την τελευταία φάση του εργαστηρίου,
κατά την οποία λειτούργησε πιθανότατα με μηχανή. Από το σύστημα προσαγωγής και
απαγωγής του νερού δε σώζεται τίποτε άλλο ορατό σήμερα, καθώς η γύρω περιοχή έχει
υποστεί σημαντικές αλλαγές.

Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. ΝΔ όψη.

257
Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. Άποψη Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης.
από τα βόρεια. Εσωτερικό.

Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης. Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης.

Δωμάτιο διημέρευσης. Εσωτερικό δωματίου διημέρευσης.

Μύλος Βασσάρα, Βελβενδός Κοζάνης.

Εσωτερική σκάλα.

258
88. Μύλος Μελίδη, Πολύμυλος Κοζάνης

Βρίσκεται εκτός του οικισμού σε

απόσταση 3,5 χλμ. Τροφοδοτείται από το
ρέμα της Ζωοδόχου Πηγής.
Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 5,30 Χ 9,20 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 2,30 μ. Ο τρόπος και το
υλικό στέγασης μας είναι άγνωστα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., φέρει μια ξυλοδεσιά
στη δυτική πλευρά σε ύψος 1,80 από το Μύλος Μελίδη, Μυλοπόταμος, Κοζάνης.
έδαφος. Εσωτερικό.
Ο μεγάλος βαθμός κατάρρευσης της
περιμετρικής τοιχοποιίας καθιστά αδύνατο
τον εντοπισμό της θέσης της αρχικής
εισόδου. Ωστόσο η ΝΑ γωνία του κτίσματος
είναι η πιθανότερη θέση. Η θέση των
παραθύρων του κτίσματος μας είναι άγνωστη
επίσης.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από
την ανατολική άκρη της βόρειας πλευράς,
όπου σώζεται η θέση του ανοίγματος με Μύλος Μελίδη, Μυλοπόταμος, Κοζάνης.
ξύλινο υπέρθυρο, το οποίο τειχίστηκε Γενική άποψη.
πρόχειρα. Από το σύστημα προσαγωγής και απαγωγής του νερού δε σώζεται τίποτε άλλο
ορατό σήμερα, καθώς η γύρω περιοχή έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές.

Μύλος Μελίδη, Μυλοπόταμος, Κοζάνης. Κάτοψη.

259
 Υδρολογ ική λεκάνη Αλι ά κμονα ποτα μού - πηγή Αρτέμι δ ο ς

90
89
πηγή Αρτέμιδος

Πίνακας ΧΧVΙΙΙ: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα - πηγή Αρτέμιδος

Το νερό της πηγής Αρτέμιδος ξεκινάει από τις ανατολικές πλαγιές του Κάτω Ολύμπου.
Το πρώτο εργαστήριο που έπαιρνε νερό ήταν ο μύλος του Α. Αγάκου έξω από τον οικισμό των
Πόρων. Στη συνέχεια το νερό έδινε κίνηση στο μύλο του Αγοραστού στο βόρειο άκρο του
Πλαταμώνα, πριν καταλήξει στη θάλασσα.
Στην κοντινή Σκοτίνα με νερό από άλλο τοπικό ρέμα κινούνταν τρεις νερόμυλοι, όλοι
ιδιοκτησίας της οικογένειας Συντριβάνη, οι οποίοι δε σώζονται πλέον.

260
89. Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας

Το εργαστήριο βρίσκεται εκτός

οικισμού σε απόσταση 3,0 χλμ. από τον
οικισμό των Παλαιών Πόρων. Τροφοδοτείται
από την πηγή Αρτέμιδος και εξυπηρετούσε
τον οικισμό των Πόρων.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,30 Χ 10,90 μ.,
συνολικού εσωτερικού ύψους 2,10 μ.
Στεγάζεται με τρικλινή στέγη καλυμμένη με
λαμαρίνα. Το τύμπανο της νότιας πλευράς
έχει καλυφθεί πρόχειρα με σανίδες και
ενισχύεται η άποψη, ότι η αρχική στέγη ίσως
να ήταν τετρακλινής.
Το κτίσμα χωρίζεται σε δυο
ευδιάκριτες λειτουργικές ζώνες εκατέρωθεν
της εισόδου, με το εργαστήριο να καταλαμ-
Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Κάτοψη.
βάνει το βόρειο τμήμα του και το χώρο
αναμονής το νότιο.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή πάχους 0,60 μ. ενισχύεται με δυο
ξυλοδεσιές στα ύψη 0,70 και 1,40 από τη
στάθμη του έδαφους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο κέντρο περίπου της
ανατολικής πλευράς. Στα νότια της εισόδου
διαμορφώνεται παράθυρο διαστάσεων 0,75 Χ Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Τομή.
1,10 μ. και στα βόρεια ένα δεύτερο
διαστάσεων 0,70 Χ 0,80 μ. Ένα τρίτο
παράθυρο, διαστάσεων 0,75 Χ 1,10 μ.,
ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της νότιας
πλευράς. Στο κέντρο της ίδιας πλευράς
διαμορφώνεται τζάκι για την εξυπηρέτηση
του χώρου αναμονής.
Ο αύλακας προσαγωγής δεν προσεγ-
γίζεται εξαιτίας της πυκνής βλάστησης, Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Ανατολική
ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε πλάτωμα όψη.

261
πάνω από τη δυτική πλευρά του εργαστη-
ρίου. Πρόκειται για λιθόκτιστο αγωγό που σε
απόσταση περίπου 3,50 μ. πριν από το μύλο
διοχέτευε το νερό σε κεκλιμένο μεταλλικό
υδραγωγό.
Το νερό εξέρχεται από τη δυτική
πλευρά του εργαστηρίου διαμέσου τοξωτής
Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Νοτια-
λιθόκτιστης θυρίδας διαστάσεων 1,00 Χ 1,20 νατολική άποψη.
μ. Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό
μηχανισμό με τεχνητές μυλόπετρες, ο οποίος
σώζεται στη θέση του.

Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Βόρεια όψη

μύλου

Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Ανατολική

όψη μύλου.

Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Εσωτερικό Β

πλευράς μύλου.

Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Έξοδος Μύλος Αγάκου, Πόροι Πιερίας. Εσωτερικό
νερού μύλου. ΝΑ γωνίας μύλου.

262
90. Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από την πηγή Αρτέμιδος.
Εξυπηρετούσε τον οικισμό του Πλαταμώνα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,80 Χ 10,40 μ., συνο-
λικού ωφέλιμου ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια. Το εργαστήριο οργανώνεται στο
νότιο μισό του κτίσματος, ενώ στο βόρειο
τμήμα του διαμορφώνεται χώρος αναμονής.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή πάχους 0, 60 μ. ενισχύεται με δυο
ξυλοδεσιές στα ύψη 0,80 και 1,60 από τη
στάθμη του εδάφους. Στην ανατολική γωνία
της νότιας πλευράς ο μύλος φέρει κτητορική Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Κάτοψη.
επιγραφή χαραγμένη σε κονίαμα από
τσιμέντο: "Έτος Ιδρύσεως 1945 - Αδελφοί
Αγοραστέου" και τα αρχικά γράμματα των
ιδιοκτητών εκατέρωθεν ενός σταυρού.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,10
μ., διαμορφώνεται στη νότια πλευρά. Το
εργαστήριο φωτίζεται από πέντε παράθυρα.
Δύο από αυτά, διαστάσεων 0,70 X 1,10 μ.,
ανοίγονται στη δυτική πλευρά εκατέρωθεν
του αλεστικού μηχανισμού. Άλλα δύο
Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Τομή.
παράθυρα ίδιων διαστάσεων διαμορφώ-
νονται εκατέρωθεν του τζακιού στο βόρειο
στενό τοίχο. Το τελευταίο παράθυρο, διαστά-
σεων 1,00 Χ 1,40 μ., ανοίγεται στο κέντρο
περίπου της ανατολικής πλευράς πάνω
ακριβώς από την έξοδο νερού.
Ο αύλακας προσαγωγής διαμορφώ-
νεται σε πλάτωμα πάνω από τη δυτική πλευρά
του εργαστηρίου. Από την ίδια πλευρά το
νερό εισέρχεται στο μύλο με κεκλιμένο
μεταλλικό υδραγωγό, κατασκευασμένο από Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας.
τμήματα μεταλλικών βαρελιών, ο οποίος Ανατολική όψη μύλου.

263
στηρίζεται σε κατασκευή από ξηρολιθοδομή.
Ο αλεστικός μηχανισμός βρίσκεται
στο μέσο του εσωτερικού χώρου σε απόστα-
ση 0,40 μ. από το δυτικό τοίχο, από τον οποίο
σώζονται οι μυλόπετρες και φέρουν επιγραφή
"Εργοστάσιον Μυλοπετρών Σιδε-ρίδου -
Θεσσαλονίκη".
Το νερό εξέρχεται από το μέσο περί-
που της ανατολικής πλευράς από ορθογώνια
θυρίδα, διαστάσεων 1,40 Χ 1,00 μ. Το υπό-
λοιπο σύστημα απαγωγής νερού δε σώζεται.

Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας.

Κτητορική επιγραφή μύλου. Ανατολική όψη μύλου.

Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Νότια όψη μύλου.

264
 Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Βόρεια όψη.

Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας. Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας.

Εσωτερικό μύλου. Εσωτερικό μύλου.

Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας.

Άνω μυλόπετρα μύλου.

Μύλος Αγοραστού, Πλαταμώνας Πιερίας.

Αλεστικός μηχανισμός.

265
 Υδρ ο λο γ ική λεκάνη Αλιάκμονα π οταμού - ρέ μα Εν ιπ έα και Τοπ όλι ανης

96
95 91
92
94 93
98
97

Πίνακας ΧΧΙX: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα - ρέμα Ενιπέα και Τοπόλιανης

Στην περιοχή του Λιτοχώρου υπάρχουν δυο σημαντικά ρέματα στα οποία
αναπτύχθηκαν πολλοί υδρόμυλοι, για την εξυπηρέτηση της περιοχής. Το ρέμα του Ενιπέα,
που ξεκινάει από τις ανατολικές παρειές του Ολύμπου και εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο. Στο
ρέμα του Ενιπέα υπήρχαν 13 μύλοι191, από τους οποίους σήμερα σώζονται μόλις 6.
Πρόκειται για τους μύλους άγνωστου, Φαργκάνη, Ελευθερίου, Αθ. Κουλιάνου, Ν. και Γ.
Κουλιάνου και Καλαρκούς. Στο ρέμα της Τοπόλιανης υπήρχαν 3 υδρόμυλοι192, από τους
οποίους σώζονται δύο. Πρόκειται για τους μύλους Κυρίτση και Κουιμτζή.

191. Για τους υδρόμυλους του Λιτοχώρου βλέπε στο Γ. Λάμπρου - Ν. Νίκας (1999). Λιτόχωρο-Όλυμπος, σ. 86-
91.
192. Op. citus, σ. 91-92.

266
91. Μύλος αγνώστου, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,60 Χ 12,90 μ. και
ωφέλιμου ύψους 2,90 μ. Καλύπτεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με λαμαρίνα.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή πάχους
0,60 μ. ενισχύεται με ισχυρούς γωνιόλιθους
στις ακμές του κτίσματος. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,30 Πιερίας. Τομή.
μ., ανοίγεται στην ανατολική πλευρά του
κτίσματος. Το εργαστήριο φωτιζόταν από
τρία παράθυρα διαστάσεων 1,50 Χ 1,50 μ.,
1,70 Χ 1,50 μ. και 1,00 Χ 1,80 μ., διαταγμένα
από τα δυτικά προς τα ανατολικά στο νότιο
τοίχο του εργαστηρίου.
Στην ίδια πλευρά εμφανίζεται
“κλειστό” παράθυρο 0,80 Χ 1,50 μ. με
ιδιαίτερα χαμηλή ποδιά, άγνωστης λειτουρ-
γικής χρήσης. Κάτω από αυτό το παράθυρο
διακρίνεται τμήμα παλιότερης λασπόχτιστης Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο
τοιχοποιίας. Πιερίας. Νότια όψη.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο Πιερίας. Κάτοψη.

267
 Το νερό εισερχόταν από τη βόρεια πλευρά διαμέσου ανοίγματος, το οποίο διακρίνεται
στο μέσο της τοιχοποιίας.
Το κτίσμα έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές και σίγουρα ακολούθησε μια τουλάχιστον
διαφορετική χρήση από αυτή του νερόμυλου. Σήμερα το εσωτερικό του έχει μερικώς
συντηρηθεί και έχει διαστρωθεί με σκυρόδεμα το δάπεδό του.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη από ΝΑ.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Λιτόχωρο

Πιερίας.Εσωτερικό μύλου. Πιερίας. Άποψη από ΒΑ.

268
92. Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα. Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 7,20 Χ 17,60 μ. και ωφέλιμου
ύψους 3,30 μ. Καλύπτεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια. Σήμερα
στη δυτική στενή πλευρά εμφανίζεται ημιυ-
παίθριος βοηθητικός χώρος διαστάσεων 5,00
Χ 6,50 μ.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή πάχους
0,60 μ. ενισχύεται με ισχυρούς γωνιόλιθους
στις ακμές του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,20 Χ 2,60
μ., ανοίγεται στη νότια πλευρά του
κτίσματος. Μία ακόμη είσοδος διαστάσεων
1,60 Χ 2,60 ανοίγεται στο νότιο άκρο της
δυτικής πλευράς και οδηγεί στον ημιυπαίθριο Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας. Τομή.

Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας. Κάτοψη

Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας. Νότια όψη.

269
χώρο. Το εργαστήριο φωτίζεται από εφτά παράθυρα. Τέσσερα παράθυρα με τοξωτό
λιθόκτιστο ανώφλι διαστάσεων 0,90 Χ 1,90 μ. διατάσσονται τρία στο ανατολικό άκρο της
νότιας πλευράς και ένα στο νότιο άκρο της ανατολικής πλευράς. Ένα ακόμη παράθυρο
διαστάσεων 1,00 Χ 1,60 μ. ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς. Τέλος, δύο
παράθυρα διαστάσεων 2,20 Χ 2,50 μ. διαμορφώνονται πάνω από τις θυρίδες εξόδου του
νερού. Τα τελευταία ανοίγματα έχουν μάλλον υποστεί διεύρυνση κατά τη φάση αναστήλωσης
του κτηρίου και μετατροπής του σε εστιατόριο από το Δήμο Λιτοχώρου.
Το νερό εισερχόταν από τη βόρεια πλευρά με δυο μεταλλικούς κεκλιμένους
υδραγωγούς, από τους οποίους ένας σώζεται στη θέση του. Ο μύλος διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, από τους οποίους σώζεται ένας με το μεταλλικό οριζόντιο υδροτροχό του.
Το νερό εξέρχεται από τη νότια πλευρά μέσω τοξωτών λιθόκτιστων θυρίδων
διαστάσεων 2,00 Χ 1,20 μ.

Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας. Νότια όψη

Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας. Νότια Μύλος Φαργκάνη, Λιτόχωρο Πιερίας.

όψη Αλεστικός μηχανισμός.

270
93. Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα. Πρόκειται για ισόγειο, δίχωρο κτίσμα, διαστάσεων 5,40 Χ 15,80 μ. και ωφέλιμου
ύψους 2,90 μ. Καλύπτεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με λαμαρίνα.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή πάχους 0,60 μ. ενισχύεται με δυο ξυλοδεσιές στα ύψη
0,90 και 2,50 μ. από τη στάθμη του εδάφους.
Το εργαστήριο εξυπηρετείται από δυο εισόδους, μία στην ανατολική πλευρά,
διαστάσεων 1,60 Χ 2,30 μ., και μία στη
δυτική πλευρά, διαστάσεων 1,00 Χ 2,30 μ.
Το εργαστήριο φωτίζεται από τέσσερα
παράθυρα. Τα τρία αντιστοιχούν στο δυτικό
χώρο του κτίσματος και πρόκειται για ένα
παράθυρο διαστάσεων 0,70 Χ 0,90 μ., που
ανοίγεται στη δυτική πλευρά και άλλα δυο,
που ανοίγονται στη βόρεια πλευρά. Ένα
διαστάσεων 1,10 Χ 1,50 μ. στη δυτική άκρη Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Δυτική
της βόρειας πλευράς και ένα διαστάσεων 0,70 όψη.

Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας.Βόρεια όψη.

Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Κάτοψη.

271
Χ 0,90 μ. στο μέσο περίπου της ίδιας πλευράς. Τέλος, ένα ακόμη παράθυρο διαστάσεων 0,80
Χ 1,40 μ. ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς και φωτίζει τον ανατολικό χώρο
του εργαστηρίου, όπου σήμερα υπάρχει μια νεροτριβή.
Το νερό εισέρχεται από τη νότια πλευρά με μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό, ο οποίος
στηρίζεται σε ξηρολιθοδομή. Ο αύλακας προσαγωγής έρχεται στην περιοχή του μύλου με
αγωγό σκαμένο στο φυσικό έδαφος με κατεύθυνση Ανατολή - Δύση και διέρχεται σε πλάτωμα
ψηλότερα από το εργαστήριο. Από το σύστημα απαγωγής σώζεται η έξοδος νερού με τοξωτό
λιθόκτιστο άνοιγμα ορατών διαστάσεων 0,70 Χ 1,30 μ.

Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας.

από δυτικά. Ανατολική όψη.

Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη

Έξοδος νερού. από ψηλά.

Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας. Μύλος Ελευθερίου, Λιτόχωρο Πιερίας.

Μυλόπετρα από κομμάτια φυσικής πέτρας. Νεροτριβή.

272
94. Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα.
Από το εργαστήριο σώζονται μόνο
τμήμα της ξηρολιθοδομής που έφερε τον
κεκλιμένο υδραγωγό και μικρό τμήμα της
ανατολικής πλευράς του εργαστηρίου. Στο
σωζόμενο τμήμα διακρίνεται τμήμα τόξου,
που πιθανόν αντιστοιχεί σε τοξωτή
λιθόκτιστη έξοδο νερού. Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας.
Το νερό εισέρχοταν από τη δυτική Κάτοψη.
πλευρά.

Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας. Γενική Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας.

άποψη του χώρου του εργαστηρίου. Ανατολική όψη.

Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας. Η Μύλος Καλαρκούς, Λιτόχωρο Πιερίας. Τμήμα

ξηρολιθοδομή στήριξης του κεκλιμένου της ανατολικής τοιχοποιίας του εργαστηρίου.
υδραγωγού.

273
95. Μύλος Ν. και Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα. Πρόκειται για δυο ισόγεια μονόχωρα
κτίσματα σε επαφή. Το δυτικό, διαστάσεων
5,90 Χ 6,00 μ. και μέγιστου σωζόμενου
ύψους 3,10 μ., είναι το παλιότερο και
λειτουργούσε ως υδρόμυλος, όπως
αποδεικνύει η τοξωτή λιθόκτιστη έξοδος
νερού στη βόρεια πλευρά του. Το ανατολικό,
διαστάσεων 5,40 Χ 7,40 μ. και ωφέλιμου
ύψους 2,90 μ., χτίστηκε σε επαφή με το
παλιότερο κτίσμα και χρησιμοποιήθηκε ως
χώρος διημέρευσης και αναμονής. Στο
παλιότερο δυτικό κτίσμα του μύλου δεν έχει
σωθεί η στέγη, ενώ το ανατολικό στεγάζεται
με δικλινή στέγη από κυματοειδή λαμαρίνα.
Η λασπόχτιστη αργολιθοδομή πάχους
0,60 μ. εμφανίζεται πρόχειρα επιχρισμένη
στο νεότερο τμήμα.
Το εργαστήριο εξυπηρετείται από δυο
εισόδους, μία στην ανατολική πλευρά
διαστάσεων 1,40 Χ 2,30 μ. και μία στη δυτική
πλευρά πλάτους 1,70 μ. και σωζόμενου ύψους
1,40 μ. Τα δυο κτίσματα επικοινωνούν με Μύλος Ν. και Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο
εσωτερική πόρτα στην κοινή τοιχοποιία. Το Πιερίας. Κάτοψη.

Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας.
Βόρεια όψη μύλου. Βόρεια όψη.

274
εργαστήριο φωτιζόταν από ένα παράθυρο, σήμερα κλειστό, πλάτους 1,00 μ., το οποίο
ανοίγεται στο κέντρο της βόρειας πλευράς, πάνω ακριβώς από την έξοδο νερού. Ο χώρος
διημέρευσης διαθέτει δυο παράθυρα διαστάσεων 0,70 Χ 1,10 μ., συμμετρικά διαμορφωμένα
στη βόρεια πλευρά.
Το νερό εισέρχεται από τη νότια πλευρά με μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό. Ο
αύλακας προσαγωγής έρχεται στην περιοχή του μύλου με αγωγό σκαμένο στο φυσικό έδαφος
με κατεύθυνση Ανατολή - Δύση και διέρχεται σε πλάτωμα ψηλότερα από το εργαστήριο. Από
το σύστημα απαγωγής σώζεται η έξοδος νερού με τοξωτό λιθόκτιστο άνοιγμα διαστάσεων
1,50 Χ 1,40 μ.

Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας.
Κτήριο διημέρευσης. Άποψη από ψηλά.

Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Μύλος Ν. & Γ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας.
Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός. Εσωτερικό χώρου διημέρευσης.

275
96. Μύλος Αθανάσιου Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται στα ΒΑ όρια του

οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του
Ενιπέα.
Πρόκειται για δυο κτίσματα. Πάνω
στο παλιότερο λιθόκτιστο κτίσμα διαστάσεων
5,40 Χ 7,00 μ. και μέγιστου σωζόμενου
ύψους 2,60 μ. έχει κατασκευαστεί από
τσιμεντόλιθους το νεότερο κτίσμα,
διαστάσεων 5,40 Χ 9,80 μ. και ύψους 3,30 μ.
Το κτίσμα δεν έχει στέγη, αλλά καλυπτόταν
με τετρακλινή στέγη, όπως υποδεικνύει το
περίγραμμα των τοιχοποιιών του.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,20 Χ 2,40
μ., διαμορφώνεται στην ανατολική πλευρά
Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας
του νεότερου κτίσματος. Στην ίδια πλευρά
διαμορφώνεται και η είσοδος στο παλιότερο
κτίσμα, της οποίας όμως οι διαστάσεις είναι
ασαφείς. Το παλιό κτίσμα διέθετε άλλη μια
είσοδο στη δυτική πλευρά, διαστάσεων 1,00
Χ 2,00 μ., η οποία έχει κλειστεί με
τσιμεντόλιθους στη φάση ανακατασκευής του
εργαστηρίου. Το νεότερο εργαστήριο
φωτίζεται με 4 παράθυρα. Τα τρία από αυτά
διαστάσεων 1,00 Χ 1,60 μ., ανοίγονται, ένα
στην ανατολική πλευρά και δυο στο
Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας
ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς. Στην
ίδια πλευρά ανοίγεται άλλο ένα παράθυρο
διαστάσεων 0,70 Χ 0,60 μ.
Από το παλιότερο κτίσμα διακρίνεται
ένα άνοιγμα διαστάσεων 1,00 Χ 1,10 μ. στο
δυτικό άκρο της βόρειας πλευράς, πάνω
ακριβώς από την έξοδο νερού.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από τη
νότια πλευρά, όπως υποδεικνύεται από τις
μικροκατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα,
πάνω στις οποίες στηριζόταν ο κεκλιμένος
υδραγωγός, που δε σώζεται πια. Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας

276
 Το νεότερο εργαστήριο εκμεταλλεύτηκε την υποδομή του παλιότερου και έτσι ως
έξοδος του νερού χρησιμοποιήθηκε η τοξωτή λιθόκτιστη έξοδος πλάτους 1,70 μ. και ορατού
ύψους 0,80 μ.
Από το σύστημα απαγωγής δε σώζονται άλλα στοιχεία.

Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη από τα ΒΔ.

Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Η Μύλος Αθ. Κουλιάνου, Λιτόχωρο Πιερίας. Η
ΝΔ γωνία του κτίσματος. “κλειστή” είσοδος της δυτικής πλευράς του
παλιού κτίσματος.

277
97. Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται εκτός οικισμού σε

απόσταση 2,0 χλμ., ΝΔ του οικισμού, και
τροφοδοτείται από το ρέμα της Τοπόλιανης.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 6,70 Χ 9,50 μ. και ωφέλιμου
ύψους 2,50 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα. Στη ΝΔ
γωνία του κτίσματος οργανώνεται χώρος
διαμονής του μυλωνά διαστάσεων 2,30 Χ
3,00 μ. εξοπλισμένος με τζάκι. Εγκάρσια στην
ανατολική πλευρά του κτίσματος σώζεται
τμήμα λασπόχτιστης τοιχοποιίας, που πιθα-
νόν ανήκει σε κάποιο βοηθητικό κτίσμα.
Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Κάτοψη.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πλάτους 0,60 μ., στέφεται με γείσο
από δυο σειρές πλίνθων σε προεξοχή και
εμφανίζεται πρόχειρα επιχρισμένη στη νότια
και στη δυτική πλευρά του κτίσματος.
Το κτίσμα διαθέτει δυο εισόδους.
Μία, διαστάσεων 1,40 Χ 2,20 μ., στη δυτική
πλευρά και μία, διαστάσεων 0,80 Χ 2,10 μ.,
στην ανατολική πλευρά. Το εργαστήριο
φωτίζεται από ένα παράθυρο, διαστάσεων
1,10 Χ 1,20 μ., που διαμορφώνεται στο
ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς πάνω Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Τομή.
ακριβώς από την έξοδο νερού. Το κτήριο
διαθέτει άλλα δυο παράθυρα, διαστάσεων
0,60 Χ 1,20 μ., από ένα στη νότια και στη
δυτική πλευρά, τα οποία φωτίζουν το χώρο
διαμονής του μυλωνά.
Το νερό εισέρχεται από τη βόρεια
πλευρά, όπως υποδεικνύει το πρόχειρα
“κλειστό” άνοιγμα στο ανατολικό άκρο της
βόρειας πλευράς. Από το σύστημα
προσαγωγής σώζεται μόνο μικρό τμήμα της
λιθοδομής, πάνω στην οποία στηριζόταν ο Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Νότια
κεκλιμένος υδραγωγός σε ύψωμα βόρεια του όψη.

278
εργαστηρίου. Το νερό εξέρχεται από την απέναντι νότια πλευρά από τοξωτό λιθόκτιστο
άνοιγμα στο νότιο πέρας του θολωτού υπόγειου χώρου περιστροφής του υδροτροχού.

Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Ανατολική
από ΝΔ. πλευρά εργαστηρίου.

Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Νότια Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Βόρεια
πλευρά μύλου. πλευρά μύλου.

Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Θολωτός Μύλος Κυρίτση, Λιτόχωρο Πιερίας. Δωμάτιο
χώρος υδροτροχού. διαμονής μυλωνά.

279
98. Μύλος Κουϊμτζή, Λιτόχωρο Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται εκτός οικισμού σε

απόσταση 2,9 χλμ., ΝΔ του οικισμού, και
τροφοδοτείται από το ρέμα της Τοπόλιανης.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 6,40 Χ 9,80 μ. και μέγιστου
σωζόμενου ωφέλιμου ύψους 1,50 μ. Στεγαζό-
ταν με άγνωστο τρόπο και υλικό. Στο δυτικό
τμήμα του κτίσματος, σε χώρο 3,70 Χ 5,20,
οργανωνόταν το εργαστήριο και στο
υπόλοιπο δυτικό τμήμα ο χώρος αναμονής
του εργαστηρίου.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πλάτους 0,60 μ., ενισχύεται με ισχυ-
ρούς γωνιόλιθους στις ακμές του κτίσματος. Μύλος Κουϊμτζή, Λιτόχωρο Πιερίας. Κάτοψη.
Η είσοδος, αγνώστων διαστάσεων,
ανοιγόταν στην ανατολική πλευρά του εργα-
στηρίου. Άλλα ανοίγματα δε διακρίνονται,
καθώς το κτίσμα σώζεται σε χαμηλό ύψος.
Το νερό εισερχόταν από τη βόρεια
πλευρά, όπως υποδεικνύουν τα σωζόμενα
τμήματα λιθοδομής που έφεραν τον κεκλιμέ-
νο υδραγωγό. Από το σύστημα απαγωγής
σώζεται η τοξωτή λιθόκτιστη έξοδος νερού,
διαστάσεων 1,50 Χ 1,00 μ. Μύλος Κουϊμτζή, Λιτόχωρο Πιερίας. Τομή.

Μύλος Κουϊμτζή, Λιτόχωρο Πιερίας. Άποψη Μύλος Κουϊμτζή, Λιτόχωρο Πιερίας. Έξοδος
από τα ΝΔ. νερού.

280
 Υδρολογ ική λεκάνη Αλ ιά κμονα ποτα μού - Βαφύρ ας ποτα μ ός

Ελικώνας ποταμός
99

Πίνακας ΧΧX: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα - ποταμός Βαφύρας

Ο ποταμός Ελικώνας ξεκινάει από τις ΒΑ υπώρειες του Ολύμπου και απολήγει στο
Θερμαϊκό κόλπο. Ο ποταμός Ελικώνας από την αρχαιολογική περιοχή του Δίου και μέχρι τη
θάλασσα αποκαλείται Βαφύρας183.
Εντός του αρχαιολογικού χώρου σώζεται ένας μύλος, ο οποίος έχει αναστηλωθεί και
έχει ενταχθεί στον υπόλοιπο αρχαιολογικό χώρο.

183. Βλ. σχ. Δ.Παντερμαλής (1999). Δίον - Η ανακάλυψη. Αθήνα: Αδάμ, σ. 43.

281
99. Μύλος εντός αρχαιολογικού χώρου, Δίον Κατερίνης

Ο μύλος βρίσκεται εντός του περι-

φραγμένου αρχαιολογικού χώρου και
τροφοδοτείται από τον ποταμό Βαφύρα.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 4,60 Χ 10,10 μ. και εσω-
τερικού ύψους 2,10 μ. Καλύπτεται με δικλινή
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εγχόρηγος αργολιθοδομή πάχους
0,60 μ. ενισχύεται με ισχυρούς γωνιόλιθους
στις ακμές του κτίσματος.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,20 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο δυτικό άκρο της βόρειας
πλευράς του κτίσματος. Το εργαστήριο
φωτιζόταν από δυο παράθυρα, διαστάσεων
0,70 Χ 0,70 μ., από ένα στη νότια και στη
δυτική πλευρά του κτίσματος. Το τελευταίο Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας. Κάτοψη.
διαμορφώνεται πάνω ακριβώς από την έξοδο
νερού του εργαστηρίου, η οποία σήμερα
εμφανίζεται επιχωματωμένη.
Το νερό εισερχόταν από τη βόρεια
πλευρά. Σήμερα η προσαγωγή του νερού
επιτυγχάνεται μέσω ενός ελάχιστα κεκλιμέ-
νου, τσιμεντόχτιστου αύλακα πλάτους 1,70 μ.
Κατά πάσα πιθανότητα δεν πρόκειται για τον
αρχικό αύλακα του εργαστηρίου, αλλά
αποτελεί μια ερμηνευτική προσέγγιση της Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας. ΝΑ όψη.
αναστηλωτικής απόπειρας.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό
μηχανισμό, του οποίου διακρίνεται η αρχική
θέση, στη ΝΑ γωνία του εργαστηρίου.

Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας. Τομή.

282
 Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας. Άποψη από ΝΔ.

Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας. Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας.
Βόρεια άποψη. Εσωτερικό.

Μύλος αρχαιολογικού χώρου, Δίον Πιερίας.

Άποψη από ΒΔ.

283
 Υδ ρολογ ική λεκάνη Αλιάκμονα π οταμού - π οταμός Μα υρο νέ ρι

102 103

101 Μαυρονέρι ποταμός

ρέμα Ίταμος

100

Πίνακας ΧΧΧI: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα - ποταμός Μαυρονέρι

Ο ποταμός Μαυρονέρι δημιουργείται από ρέματα που ξεκινούν από τις ανατολικές
πλαγιές των Πιερίων. Μαζί τους ενώνεται και το ρέμα Ίταμος, που ξεκινάει από τα στενά της
Πέτρας194.
Στον Άγιο Δημήτριο καταγράφηκε ένας υδρόμυλος195. Άλλος ένας υδρόμυλος
καταγράφηκε στον οικισμό της Μηλιάς. Τέλος, οι οικισμοί Νεοκαισάρεια και Σβορώνος
έχουν από έναν επίσης υδρόμυλο, που σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση.

194. Βλέπε σχετικά στο Οδηγοί Ελευθερουδάκη: Μακεδονία, 1926, σελ. 5-12, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα
http://www.omegatechnology.gr/evonymos/greek/ex_lib01.asp?idex=1.
195. Στην ευρύτερη περιοχή του οικισμού υπήρχαν περισσότεροι από ένας μύλοι. Αναφέρονται οι μύλοι
Παπαγρηγορίου, Ζάννα, Τούρτα και ο Βακούφικος.
Βλ. σ. στην ιστοσελίδα http://www.goutzikas.20m.com/AgiosViotexnia.htm

284
100. Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος Πιερίας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και τροφοδοτείται από το ρέμα του Ίταμου.
Εξυπηρετούσε τον οικισμό του Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται για συγκρότημα που αποτελείται
από μύλο και κτίσμα κατοικίας σε επαφή με το εργαστήριο.
Α΄ Μύλος
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,70 Χ 8,40 μ., συνολικού
ύψους 4,10 μ., το οποίο εφάπτεται στη δυτική πλευρά κτίσματος κατοικίας. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η αρχική εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με
τέσσερις ξυλοδεσιές ανά 1,00 μ. περίπου. Στα ανώτερα τμήματα του κτίσματος εμφανίζεται

Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος Πιερίας. Κάτοψη.

Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος Πιερίας. Νότια όψη

285
ζώνη από εγχόρηγο αργολιθοδομή, η οποία επιχρίεται πρόχειρα, στη βόρεια πλευρά του
κτίσματος.
Η υπερύψωση της περιμετρικής τοιχοποιίας του μύλου, με αποτέλεσμα να
"κλειστούν" παράθυρα της δυτικής πλευράς της κατοικίας, κατά πάσα πιθανότητα συμπίπτει
με την αντικατάσταση και τον εκσυγχρονισμό του μηχανολογικού εξοπλισμού. Η παράλληλη
εγκατάσταση πριονοκορδέλας σε πρόχειρη ημιυπαίθρια κατασκευή στα δυτικά του
εργαστηρίου απαίτησε την εγκατάσταση πετρελαιομηχανής και μηχανισμού για τη μεταφορά
της κίνησης. Για να εξοικονομηθεί χώρος, αυξήθηκε το ύψος του κτηρίου και δημιουργήθηκε
ενδιάμεσο πατάρι σε ύψος από τη στάθμη του εδάφους περίπου 1,40 μ.. Στο χαμηλό ισόγειο
χώρο τοποθετήθηκε η πετρελαιομηχανή και το σύστημα μεταφοράς της κίνησης και στον
όροφο ο μηχανολογικός εξοπλισμός του αλευρόμυλου.
Ο αύλακας προσαγωγής έχει καταστραφεί, ωστόσο είναι σαφής η θέση του σε
πλάτωμα πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου. Από την ίδια πλευρά το νερό
εισερχόταν στο μύλο με κεκλιμένο μεταλλικό υδραγωγό κατασκευασμένο από κομμάτια
μεταλλικών βαρελιών, τμήματα του οποίου σώζονται στα βόρεια του εργαστηρίου. Ο μύλος
στην αρχική φάση της υδροκίνησης διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο δε
σώζεται τίποτε.

Β΄ Το κτίσμα κατοικίας
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα διαστάσεων 5,70 Χ 12,35 μ., συνολικού ύψους 5,90 μ.
Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια. Η εξωτερική τοιχοποιία
του κτίσματος, πάχους 0,60 μ., από εγχώρυγο αργολιθοδομή έχει πρόσφατα αρμολογηθεί.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,40 μ., ανοίγεται στο κέντρο της νότιας μακριάς
πλευράς. Τα έξι ξύλινα παράθυρα του ορόφου, διαστάσεων 1,10 Χ 1,60 μ., διατάσσονται
τέσσερα στη νότια πλευρά και δυο στην ανατολική. Αντίστοιχα διατάσσονται τα, μεταλλικά

Συγκρότημα
Κεραμίδα, Άγιος
Δημήτριος Πιερίας.
Νότια όψη.

286
σήμερα, παράθυρα του ισογείου, διαστάσεων 0,90 Χ 1,50 μ. Το δυτικότερο παράθυρο της
νότιας πλευράς στο ισόγειο έχει μετασκευαστεί σε πόρτα.
Η επίσκεψη στο εσωτερικό του κτίσματος δεν κατέστη δυνατή, καθώς οι ιδιοκτήτες
του κατοικούν μόνιμα στο εξωτερικό. Ωστόσο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κατοικίας με
τριμερή οργάνωση σε κάτοψη και σε όψη. Σε ανάλογα κτίσματα κάθε επίπεδο διαιρείται σε
τρία σε σειρά δωμάτια. Το κεντρικό λειτουργεί ως χώρος υποδοχής και επικοινωνίας των
παράπλευρων δωματίων και των δύο ορόφων μεταξύ τους.
Η νότια μακριά όψη του κτίσματος οργανώνεται σε τρεις ζώνες. Στην κεντρική
εντάσσονται η είσοδος του ισογείου και ο κεντρικός εξώστης του ορόφου, που σήμερα έχει
καταστραφεί, αλλά διακρίνονται ακόμη τα ξύλινα δοκάρια στήριξής του, ενώ στις
εκατέρωθεν ζώνες οργανώνονται συμμετρικά τα ανοίγματα των πλευρικών χώρων. Στη ΒΑ
γωνία της κατοικίας προστέθηκαν μεταγενέστερα βοηθητικοί χώροι, οι οποίοι
κατασκευάστηκαν με διάτρητα τούβλα.

Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος Πιερίας. Βόρεια όψη.

Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος Συγκρότημα Κεραμίδα, Άγιος Δημήτριος

Πιερίας. Άποψη από δυτικά. Πιερίας. Ημιυπόγειο.

287
101. Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και

τροφοδοτείται με νερό από τοπικό ρέμα που
απολήγει στο ποτάμι Μαυρονέρι.
Πρόκειται για διώροφο ορθογωνικό
κτίσμα διαστάσεων 9,10 Χ 19,30 μ. και
ύψους 5,40 μ. Καλύπτεται με τετρακλινή
στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια. Στη
νότια πλευρά του έχει προσαρτηθεί μικρό
ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 6,20 Χ 8,90 μ. και
ύψους 2,90 μ., το οποίο καλύπτεται με
τετρακλινή στέγη σκεπασμένη με ρωμαϊκά
κεραμίδια. Η χρήση του κτίσματος μας είναι
άγνωστη, όπως και του ορόφου του εργαστη-
ρίου, καθώς το κτίσμα ήταν κλειδωμένο και
δε βρέθηκε ο ιδιοκτήτης του.
Η περιμετρική εγχόρηγος αργολιθο-
δομή του ισογείου πάχους 0,60 μ. ενισχύεται
τοπικά με ξυλοδεσιές και μας δίνει το
περίγραμμα του αρχικού ισόγειου εργαστη-
ρίου, πάνω στο οποίο κατασκευάστηκε
δεύτερος όροφος από τούβλα.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,80 Χ 2,10
μ., ανοίγεται στο βόρειο άκρο της ανατολικής
πλευράς. Άλλη μια είσοδος διαστάσεων 1,10
Χ 2,30 μ. ανοίγεται στο κέντρο στης νότιας
Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Κάτοψη.

Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Ανατολική όψη.

288
πλευράς. Το εργαστήριο φωτίζεται με τρία παράθυρα. Δύο, διαστάσεων 1,00 Χ 1,10 μ.,
ανοίγονται στο νότιο άκρο της ανατολικής πλευράς και ένα, διαστάσεων 0,50 Χ 0,80 μ.,
ανοίγεται βόρεια της εισόδου στην ίδια πλευρά.
Το νερό εισέρχεται από τη δυτική πλευρά μέσω διπλού τσιμεντόχτιστου κεκλιμένου
υδραγωγού. Το νερό προσεγγίζει το μύλο με τσιμεντόχτιστο αύλακα προσαγωγής διαστάσεων
0,70 Χ 0,90 μ. με διεύθυνση Β-Ν. Ένας κλάδος πηγαίνει προς το μύλο και άλλος ένας προς
την υπαίθρια διπλή νεροτριβή που διαμορφώνεται στα βόρεια του μύλου. Το νερό κατεβαίνει
στις δεξαμενές των νεροτριβών με ξύλινους ανοικτούς κεκλιμένους υδραγωγούς, οι οποίοι
στηρίζονται σε βαθμιδωτή λιθόκτιστη βάση ύψους 5,40 μ.
Από το σύστημα απαγωγής του νερού διακρίνεται μόνο ο αύλακας απαγωγής στα ΒΑ
του μύλου.

Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Ανατολική Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Νότια όψη.
όψη.

Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Αλεστικοί Μύλος Κούρτη, Μηλιά Πιερίας. Νεροτριβές.
μηχανισμοί.

289
102. Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας.

Βρίσκεται στα όρια του οικισμού και

τροφοδοτείται με νερό από τοπικό ρέμα, που
απολήγει στο ποτάμι Μαυρονέρι.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων 6,90 Χ 15,40 μ. και ύψους 2,80
μ. Η τετρακλινής στέγη έχει καταστραφεί,
αλλά ήταν καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια,
πολλά από τα οποία βρίσκονται κατα-
στραμμένα στο εσωτερικό του μύλου. Στο
δυτικό τμήμα του κτίσματος οργανώνεται το
εργαστήριο, ενώ στο ανατολικό διαμορφώ-
νεται ο χώρος αναμονής. Στη δυτική πλευρά
του εργαστηρίου έχει προσαρτηθεί μικρό
βοηθητικό ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 5,00 Χ Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας. Κάτοψη.
6,90 μ. και ύψους 2,80 μ.
Το κτίσμα του εργαστηρίου έχει
κατασκευαστεί με εγχόρηγο αργολιθοδομή
πάχους 0,60 μ. Τμήμα του κεντρικού
διαχωριστικού τοίχου έχει καταρρεύσει.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 2,50
μ., ανοίγεται στο κέντρο της νότιας πλευράς.
Άλλη μια είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 2,30
μ., ανοίγεται στο κέντρο στης δυτικής
πλευράς. Το εργαστήριο φωτίζεται με τρία Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας. Νότια
παράθυρα. Δύο, διαστάσεων 1,10 Χ 1,70 μ., όψη.
ανοίγονται στο δυτικό άκρο της νότιας
πλευράς και ένα, διαστάσεων 1,80 Χ 1,60 μ.,
“κλεισμένο” σήμερα, στο ανατολικό άκρο της
ίδιας πλευράς. Το ανατολικότερο από τα δυο
ίδια παράθυρα έχει επίσης “κλειστεί”, ενώ το
μεγάλο παράθυρο στο ανατολικό άκρο της
νότιας πλευράς μάλλον αποτελεί νεότερη
επέμβαση και είχε διαμορφωθεί στη θέση της
αρχικής κεντρικής πόρτας του εργαστη-ρίου.
Το νερό εισέρχεται από τη βόρεια Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας. Τομή.

290
πλευρά μέσω τσιμεντόχτιστου κεκλιμένου υδραγωγού που απολήγει σε δυο ακροφύσια υπό
γωνία, τα οποία στοχεύουν τους δυο οριζόντιους μεταλλικούς υδροτροχούς . To εργαστήριο
διαθέτει δυο αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι σώζονται στη θέση τους. Από το σύστημα
απαγωγής του νερού διακρίνεται τμήμα τοξωτής πλινθόκτιστης εξόδου νερού.

Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Νότια όψη. Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας.

Εσωτερικό βοηθητικού κτίσματος.

Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας. Η Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας.

“κλεισμένη” είσοδος της νότιας πλευράς. Είσοδος νότιας πλευράς.

Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας. Κοινοτικός μύλος, Νεοκαισάρεια Πιερίας.

Διπλό ακροφύσιο και μεταλλικοί υδροτροχοί. Τεχνητή μυλόπετρα.

291
103. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας

Ο μύλος βρίσκεται εκτός οικισμού σε

απόσταση 1,9 χλμ. και τροφοδοτείται από
τοπικό ρέμα, που καταλήγει στο ποτάμι
Μαυρονέρι.
Πρόκειται για ισόγειο, μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 7,60 X 15,10 μ. και
ωφέλιμου ύψους 2,80 μ. Στεγαζόταν με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με άγνωστο
υλικό.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πλάτους 0,60 μ., ενισχύεται με ισχυ-
ρούς γωνιόλιθους στις ακμές του κτίσματος.
Η είσοδος, άγνωστων διαστάσεων,
ανοιγόταν στη ΒΔ γωνία του εργαστηρίου, η
οποία έχει καταρρεύσει. Άλλη μια είσοδος
διαστάσεων 0,70 Χ 1,90 μ. ανοίγεται στη βό-
ρεια πλευρά του εργαστηρίου ανάμεσα από
τους δυο κεκλιμένους υδραγωγούς. Στο ανα-
τολικό άκρο της ίδιας πλευράς υπάρχει Μύλος αγνώστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας. Κάτοψη.
παράθυρο διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ. Τέλος,
άλλα δυο παράθυρα διαμορφώνονται στη
νότια πλευρά, πάνω ακριβώς από τις εξόδους
νερού, οι οποίες δε διακρίνονται, καθώς το
κτίσμα έχει καταρρεύσει μερικώς.
Το νερό εισερχόταν από τη βόρεια
πλευρά, όπως υποδεικνύουν οι σωζόμενες
τετραγωνικής διατομής βάσεις, διαστάσεων
1,25 Χ 1,25 μ., οι οποίες κατασκευάστηκαν
με εγχώρυγη αργολιθοδομή διαμορφωμένη
στις γωνίες με τσιμεντόλιθους και οι οποίες
έφεραν τους δυο κεκλιμένους υδραγωγούς.
Ο αύλακας προσαγωγής στο τελευ- Μύλος αγνώστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας. Τομή.
ταίο του τμήμα στηρίζεται σε ισχυρή
λιθόκτιστη βάση ορατού ύψους 4,50 μ. Στο βόρειο τοίχο του κτίσματος σώζονται τα πλινθόκτιστα
τόξα, από τα οποία διέρχονταν οι κεκλιμένοι υδραγωγοί. Από το σύστημα απαγωγής δεν έχει
διασωθεί κάτι, καθώς το εσωτερικό του κτίσματος έχει γεμίσει από τα υλικά της κατάρρευσης.

292
Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας. Η
Βόρεια όψη. βάση στήριξης του κεκλιμένου υδραγωγού.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Σβορώνος Πιερίας.
Είσοδος κεκλιμένου υδραγωγού στο κτήριο. Είσοδος κεκλιμένου υδραγωγού στο κτίσμα.

293
Υδρ ο λ ο γ ική λεκάν η Αλιάκμονα π οταμού - Μοσ χοπότα μος - Βερ ιό δρομος

Βεριόδρομος
104

Μοσχοπόταμος

Πίνακας ΧΧΧII: Υδρολογική λεκάνη Αλιάκμονα - Μοσχοπόταμος - Βεριόδρομος

Πρόκειται για δυο ποτάμια που ξεκινούν από τα βορειανατολικά των Πιερίων από τη
βόρεια πλευρά της κορυφής Φλάμπουρο. Στις όχθες του Βεριόδρομου εντοπίστηκε ο
κοινοτικός μύλος της παλιάς Σκουτέρινας, σημερινού Ελατοχωρίου, ενώ υπήρχε άλλος ένας
εκτός οικισμού που έχει καταστραφεί196. Ο μύλος έβγαινε κατ’ έτος σε δημοπρασία και
συνήθως τον αναλάμβαναν μυλωνάδες που δεν προέρχονταν από τον οικισμό, αλλά από την
περιοχή της Καστοριάς197.
Στον οικισμό του Μοσχοποτάμου υπήρχαν τρεις μύλοι, από τους οποίους
καταστράφηκαν οι δυο και σώζεται τμήμα του αλεστικού μηχανισμού του τρίτου, στη θέση
Κάνουρας, 2 χλμ. από τον οικισμό.

196. Προφορική επικοινωνία με το Δημήτριο Δρούγκα, (γεν. 1938), Ελατοχώρι Πιερίας.

197. Βλέπε Ι. Καμηλάκης, “Οι μετακινούμενοι μυλωνάδες της Καστοριάς”, Πρακτικά τριημέρου εργασίας Τον
άρτον ημών τον επιούσιον, Αθήνα: ΠΤΙ-ΕΤΒΑ.

294
104. Κοινοτικός Μύλος, Ελατοχώρι (Παλαιά Σκουτέρινα) Πιερίας

Το εργαστήριο βρίσκεται εντός του οικισμού. Τροφοδοτείται από το Βεριόδρομο.

Εξυπηρετούσε τον οικισμό.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 6,60 Χ 11,30 μ., συνολικού
ωφέλιμου ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχώρυγος αργολιθοδομή, πάχους 0,70 μ., αποτελεί ανακατασκευή της
αρχικής λασπόχτιστης, στα πλαίσια της αναστήλωσης του εργαστηρίου, που επιχείρησαν οι
τοπικές αρχές. Κατά την αναστήλωση αυτή καταργήθηκε ο ενδιάμεσος τοίχος που διαχώριζε
το εργαστήριο από το χώρο διαμονής, ο οποίος βρισκόταν στη νότια άκρη και ήταν
εξοπλισμένος με τζάκι στο μέσο της νότιας πλευράς.
Η είσοδος του μύλου, διαστάσεων 1,70 Χ 2,10 μ., διαμορφώνεται στο ανατολικό άκρο
της βόρειας πλευράς. Στα δυτικά της εισόδου ανοίγεται παράθυρο, διαστάσεων 0,80 Χ 0,90

Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας. Κάτοψη.

Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας. Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας. Τομή.

Βόρεια όψη.

295
μ. Ακόμη ένα παράθυρο ίδιων διαστάσεων ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς,
απέναντι σχεδόν από αυτό της βόρειας. Τέλος, δυο ακόμη παράθυρα ανοίγονται στην
ανατολική πλευρά, ένα στο νότιο άκρο, διαστάσεων 0,80 Χ 0,90 μ., το οποίο μάλλον ανήκε
στο χώρο διαμονής, και ένα διαστάσεων 1,20 Χ 0,90 μ., το οποίο ανοιγόταν πάνω από την
έξοδο νερού.
Ο αύλακας προσαγωγής έχει καταστραφεί, ωστόσο είναι σαφής η θέση του σε λόφο
πάνω από τη δυτική πλευρά του εργαστηρίου. Από την ίδια πλευρά το νερό εισερχόταν στο
μύλο με κεκλιμένο μεταλλικό υδραγωγό, ο οποίος στηριζόταν σε ξηρολιθόκτιστη κατασκευή
διαστάσεων 1,75 Χ 3,00 μ., συνολικού ύψους 3,00 μ. Αρχικά στη θέση του μεταλλικού
κεκλιμένου υδραγωγού υπήρχε ξύλινος, ο οποίος ήταν σκαλισμένος σε κορμό δένδρου, τμήμα
του οποίου σώζεται ακόμη στην αυλή του μύλου.
Στη συνέχεια το νερό κατέληγε στο χώρο του μεταλλικού υδροτροχού, ο οποίος
βρίσκεται στην αρχική θέση του. Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον
οποίο σώζεται η βάση με τις μυλόπετρες, κατασκευασμένες από τεχνητό υλικό.

Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας. Ο Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας.

μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός. Εσωτερικό.

Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας. Κοινοτικός μύλος, Ελατοχώρι Πιερίας.

Απόληξη κεκλιμένου υδραγωγού και Βόρεια όψη.
μεταλλική φτερωτή.

296
 Αλιάκμονας π οταμός - Νομός Ημαθί ας

Πίνακας ΧΧΧΙΙΙ: Αλιάκμονας ποταμός - Νομός Ημαθίας

Ο Αλιάκμονας, αφού διασχίσει τα στενά του Πολυφύτου στα όρια των νομών Κοζάνης
και Ημαθίας, συνεχίζει τη βορειανατολική πορεία του μέχρι το ύψος της Αλεξάνδρειας και
ρέοντας νοτιανατολικά εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο. Μεγάλο κομμάτι της έκτασης αυτής
αποτελούσε τμήμα των ελωδών εκτάσεων που εκτείνονταν από τον Αλιάκμονα μέχρι τον
Αξιό και ΒΔ πάνω από τη λίμνη των Γιαννιτσών. Οι περιοχές αυτές αποστραγγίστηκαν με
μετατροπή τους σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις χιλιάδων στρεμμάτων198.
Έτσι η σημερινή εικόνα της περιοχής έχει δημιουργηθεί σταδιακά από το 1927 και
μετά. Πολλά μικρότερα ρέματα και αρδευτικά κανάλια συνενώνονται στην πορεία του
Αλιάκμονα προς τη θάλασσα.
198. Με την έλευση στα 1922 σχεδόν 1.500.0000 προσφύγων η εκτέλεση έργων για την εξασφάλιση
καλλιεργήσιμων γαιών έγινε επιτακτική. Έτσι στις 6 Οκτωβρίου 1925 η εταιρεία Foundation υπέγραψε σύμβαση
με το ελληνικό κράτος, η οποία κυρώθηκε με το νόμο 3419/1927 για την εκτέλεση αντιπλημμυρικών έργων στην
περιοχή του δέλτα των ποταμών Αλιάκμονα, Λουδία, Αξιού και Γαλλικού. Στη σύμβαση περιλαμβάνονταν
αντιπλημμυρικά έργα στους ποταμούς Αλιάκμονα, Αξιό και Γαλλικό, έργα μεταφοράς του νερού των ποταμών
Βόδα και Μογλενίτσα από τη λίμνη των Γιαννιτσών στον Αλιάκμονα και, τέλος, αποξήρανση των λιμνών
Γιαννιτσών, Αματόβου και Αρτζάν. Βλ. σχ. στο Ειδικόν Ταμείον Υδραυλικών Έργων (1940). Τα Παραγωγικά
Έργα στην Μακεδονία. Θεσσαλονίκη, σ. 7-11.

297
Γ.3. Υδρολογική Λεκάνη Αξιού
 ΥΔ Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Η Λ Ε Κ Α Ν Η Α Ξ Ι Ο Υ

ΘΕΡΜΑΪΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Πίνακας ΧΧΧΙΧ: Υδρολογική λεκάνη Αξιού ποταμού

Ο Αξιός ποταμός είναι ο μεγαλύτερος ποταμός που διασχίζει τη Μακεδονία και ο
δεύτερος μεγαλύτερος των Βαλκανίων (μετά τον Έβρο), με μήκος 380 χλμ, 219 από τα οποία
μόνο τα 76 είναι σε ελληνικό έδαφος. Πηγάζει από το όρος Σκάρδος (Σάρ) στα
Σερβοαλβανικά σύνορα, διασχίζει την κοιλάδα των Σκοπίων, μπαίνει στο ελληνικό έδαφος,
διασχίζει τη Μακεδονία και χύνεται στο Θερμαϊκό κόλπο. Κατά την αρχαιότητα
αποκαλούνταν με το όνομα Αξειός και Ναξειός. Στα μεσαιωνικά χρόνια ήταν γνωστός με το
όνομα Bαρδάριος ή Βαρδάρις. Με πορεία νότια ο ποταμός διασχίζει το νομό Κιλκίς και τα
δυτικά του νομού Θεσσαλονίκης και εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο.
Η περιοχή γύρω από τον Αξιό μαζί με τις παραποτάμιες περιοχές του Λουδία, του
Αλιάκμονα και του Γαλλικού και βόρεια ως την αποξηραμένη σήμερα λίμνη των Γιαννιτσών
αποτελούσαν ένα σύμπλεγμα ελών και εκτάσεων που πλημμύριζαν στη διάρκεια του χειμώνα.
Με τα αποστραγγιστικά και αρδευτικά έργα που ξεκίνησαν στα 1925 και ολοκληρώθηκαν
μετά την Κατοχή η περιοχή κατέστη μια από τις μεγαλύτερες παραγωγικές πεδιάδες της
Μακεδονίας220.

219. Βλ. σχ. στην ιστοσελίδα http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BE%CE%B9%CF%8C%CF%82

220. Βλ. σχ. στο Ειδικόν Ταμείον Υδραυλικών Έργων (1940). Τα Παραγωγικά Έργα στην Μακεδονία.
Θεσσαλονίκη.

342
 Το 80% της υδρολογικής λεκάνης του Αξιού βρίσκεται στην Fyrom, ενώ στο σύστημα
της λεκάνης εντάσσονται μικρότερες υδρολογικές λεκάνες Οι κυριότερες από αυτές τις
λεκάνες είναι των λιµνών Θεσσαλονίκης, που περιλαµβάνει τις φυσικές λίµνες Βόλβη,
Λαγκαδά (Κορώνεια) και Μαυρόβου (2 161km2), του Λουδία (1 409 km2) και του Γαλλικού
(1 022 km2). Άλλες αξιόλογες λεκάνες, µε έκταση µικρότερη των 600 km2, είναι αυτές των
ποταµών Χαβρία, Ανθεµούντα, Ολύνθιου και της λίµνης Δοϊράνης.

FYROM

Αποξηραμένες λίμνες και έλη του υδατικού διαμερίσματος Κεντρικής Μακεδονίας. (προέλευση
χάρτη - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων και Υγροτόπων)

343
 Μογ λενίτ σας π οτα μός - Μεγάλο ρ έμα 2 2 1

121 122

123

124 125

126

Πίνακας ΧL: Μογλενίτσας ποταμός - Μεγάλο ρέμα

Πρόκειται για ρέμα που ξεκινάει από τα βόρειανατολικά σύνορα του νομού Πέλλας,
ανάμεσα στην Τζένα και στο Πάϊκο. Το ρέμα ξεκινάει από τη Νοτιά, όπου υπήρχαν δυο μύλοι,
ένας εντός και ένας εκτός του οικισμού, από τους οποίους δε σώζεται τίποτε. Στη συνέχεια
περνάει από τον οικισμό της Λαγγαδιάς, όπου υπήρχε ο μύλος του Δάσιου, αλλά
καταστράφηκε, όταν επεκτάθηκε ο επαρχιακός δρόμος. Στην Περίκλεια το ρέμα έδινε κίνηση
στους μύλους του Μιχαλόπουλου, του Παπαστεφάνου και του Φέντα, που βρίσκονται εντός
οικισμού. Λίγο ανατολικότερα στον οικισμό του Αρχάγγελου υπήρχαν τρεις νερόμυλοι εντός
οικισμού, από τους οποίους σώζονται οι μύλοι του Γκάγκα και του Στούρη, ενώ άλλοι
τέσσερις μύλοι υπάρχουν στις δυτικές πλαγιές του Πάικου, στους οποίους η επίσκεψη δεν
κατέστη δυνατή. Ο οικισμοί Πρόδρομος και Νερόμυλοι είχαν από έναν υδρόμυλο ο καθένας,
οι οποίοιέχουν καταστραφεί. Στην Ίδα υπήρχαν δυο μύλοι, από τους οποίους σώζεται ο μύλος
του Δημητρίου. Τέλος, οι τρεις μύλοι της Μηλιάς222 στην άμεση περιφέρεια του οικισμού
δούλευαν μέχρι το 1950 και μετά γκρεμίστηκαν, για να επεκταθούν οι γεωργικές
καλλιέργειες.
221. Το ρέμα αποκαλείται από τους ντόπιους Ζάϊκοβα, προφορική επικοινωνία με Πέγιο Αθανάσιο (γεν. 1930).
Ιανουάριος 2001, Περίκλεια Πέλλας.
222. Προφορική πληροφορία από τον Ανέστη Μπογδάνη (γεν. 1941), Μάρτιος 2001.

344
121. Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας

Βρίσκεται στο δυτικό άκρο του οικι-

σμού. Τροφοδοτείται με νερό από το Μεγάλο
ρέμα. Εξυπηρετούσε κυρίως τον οικισμό της
Περίκλειας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 4,50 Χ 8,20 μ. και
ωφέλιμου ύψους 2,70 μ. Στεγάζεται με
ασύμμετρη δικλινή στέγη καλυμμένη με
πλάκες από σχιστόλιθο. Η ασυμμετρία της
στέγης οφείλεται στη μετατόπιση της
κορυφογραμμής από τον άξονα συμμετρίας
της κάτοψης στον άξονα της εσωτερικής
παρειάς της δυτικής τοιχοποιίας. Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Κάτοψη.

Το εργαστήριο οργανώνεται στη νότια

άκρη του κτίσματος, ενώ ο χώρος αναμονής,
όπου σώζονται ίχνη τζακιού στη δυτική
τοιχοποιία και εσοχή στο βόρειο τοίχο,
διαμορφώνεται στη βόρεια άκρη του
κτίσματος.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται στο μέσο
της με μια ξυλοδεσιά. Οι ακμές του κτίσματος
διαμορφώνονται με ισχυρές πλακαρές πέτρες.
Η διαμπερής επικοινωνία του Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Τομή.
κτίσματος επιτυγχάνεται με αντιδιαμετρικές
πόρτες στις δύο στενές πλευρές. Έτσι μιά
είσοδος, διαστάσεων 1,40 Χ 2,00 μ.,
ανοίγεται στο ανατολικό άκρο της βόρειας
πλευράς, ενώ μια δεύτερη μικρότερη,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,90 μ., διαμορφώνεται
στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς.
Στο νότιο τμήμα της ανατολικής
μακριάς πλευράς διαμορφώνεται το μοναδικό
παράθυρο του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,70
Χ 1,20 μ. Ο αγωγός προσαγωγής έχει Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Ανατολική όψη.

345
καταστραφεί. Διακρίνεται η θέση του σε πλάτωμα πάνω από τη δυτική πλευρά του
εργαστηρίου. Από τον αγωγό προσαγωγής με μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό, τμήμα του
οποίου σώζεται, το νερό κατέληγε στο χώρο του μεταλλικού υδροτροχού, ο οποίος σώζεται
στην αρχική θέση του. Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο
σώζονται η πάνω και κάτω μυλόπετρα και το δοχείο τροφοδοσίας. Οι μυλόπετρες
συναρμολογήθηκαν από κομμάτια φυσικής πέτρας. Το νερό εξερχόταν από ορθογωνική
θυρίδα εξόδου νερού διαστάσεων 0,80 Χ 1,00 μ.

Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Βορεινή Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Ανατολική
όψη. όψη.

Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Εσωτερικό Μύλος Φέντα, Περίκλεια Πέλλας. Μεταλλικός
μύλου. οριζόντιος υδροτροχός.

346
122. Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας

Βρίσκεται εντός οικισμού. Τροφοδο-

τείται με νερό από το Μεγάλο ρέμα.
Εξυπηρετούσε κυρίως τον οικισμό της
Περίκλειας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,00 Χ 7,55 μ.,
συνολικού ύψους 2,80 μ. Στεγαζόταν με
ασύμμετρη δικλινή στέγη όμοια με αυτή του
μύλου Φέντα, όπως φαίνεται στο μέτωπο της
νότιας στενής πλευράς, που σώζεται σε όλο
το ύψος του.
Το εργαστήριο οργανώνεται στη
βορειανατολική γωνία, ενώ ο ελεύθερος
χώρος αναμονής, όπου σώζεται καμινάδα
τζακιού, στη βορειοδυτική άκρη του
κτίσματος. Στην ανατολική πλευρά του Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας. Κάτοψη.
κτίσματος διαμορφώνεται γωνία από
αργολιθοδομή, η οποία δημιουργεί έναν
ημιϋπαίθριο χώρο, πλάτους 2,90 μ., μέσω του
οποίου επικοινωνεί ο μύλος με τον
υπερκείμενο δρόμο. Ο χώρος αυτός
παράλληλα λειτουργούσε ως χώρος
προσωρινής αποθήκευσης των προς άλεση
καρπών.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,65 μ., ενισχύεται με δυο Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας. Τομή.
ξυλοδεσιές στη νότια πλευρά του κτίσματος.
Η είσοδος στο εργαστήριο, άγνωστων
διαστάσεων, διαμορφώνεται στο νότιο άκρο
της ανατολικής πλευράς. Στο βόρειο άκρο της
δυτικής πλευράς σώζεται ένα παράθυρο
διαστάσεων 0,70 Χ 1,30 μ. Δε γνωρίζουμε αν
υπήρχε άλλο ένα συμμετρικά στο νότιο άκρο
του τοίχου, καθώς αυτό το τμήμα του
κτίσματος έχει καταρρεύσει.
Ο αγωγός προσαγωγής έπαψε να
λειτουργεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας. Όψη.

347
πλάτωμα πάνω από την ανατολική πλευρά του εργαστηρίου. Από την ίδια πλευρά το νερό
εισερχόταν στο μύλο με κεκλιμένο μεταλλικό υδραγωγό, ο οποίος στηριζόταν με ξύλινα
υποστυλώματα. Στη συνέχεια το νερό κατέληγε στο χώρο του μεταλλικού υδροτροχού, ο
οποίος βρίσκεται ακόμη στην αρχική θέση του. Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό
μηχανισμό, από τον οποίο δε σώζεται τίποτε. Η έξοδος του νερού, διαστάσεων 1,00 Χ 1,60
μ., βρίσκεται κάτω ακριβώς από το μοναδικό σωζόμενο παράθυρο του μύλου και το ανώφλι
της διαμορφώνεται με ισχυρή ξύλινη δοκό.

Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας. Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας.

Δυτική όψη. Νότια όψη.

Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας. Μύλος Μιχαλόπουλου, Περίκλεια Πέλλας.

Εσωτερικό μύλου. Μεταλλικός οριζόντιος υδροτροχός.

348
123. Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας

Βρίσκεται εντός οικισμού. Τροφοδο-

τείται από το Μεγάλο ρέμα. Εξυπηρετούσε
κυρίως τον οικισμό της Περίκλειας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 6,30 Χ 8,15 μ. και
ωφέλιμου ύψους 2,60 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή
λαμαρίνα.
Το εργαστήριο οργανώνεται στο
βόρειο τμήμα, ενώ ο χώρος αναμονής, όπου
σώζεται καμινάδα τζακιού, στο νότιο τμήμα
του κτίσματος.
Η τοιχοποιία της βόρειας πλευράς του
κτίσματος επεκτείνεται προς τα ανατολικά
δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο έναν Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας. Κάτοψη.
ημιϋπαίθριο χώρο για την προσωρινή
αποθήκευση των καρπών, που προορίζονται
για επεξεργασία.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., λόγω της κακής
κατασκευής της έχει υποστεί σημαντικές
φθορές.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,30 Χ 2,10
μ., ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας
πλευράς.
Το μοναδικό παράθυρο του εργαστη- Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας. Τομή.
ρίου, διαστάσεων 0,60 Χ 1,00 μ., ανοίγεται
στο κέντρο της δυτικής πλευράς.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε
υψηλότερη στάθμη στην ανατολική πλευρά
του εργαστηρίου. Από τον αγωγό προσα-
γωγής με μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό το
νερό κατέληγε στο χώρο του υδροτροχού, ο
οποίος δε σώζεται.
Ο κεκλιμένος υδραγωγός υψώνεται, Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας
για να αποκτήσει το νερό ικανοποιητική Δυτική όψη.

349
υδραυλική δύναμη, πάνω σε ξηρολιθοδομή διαστάσεων 2,50 Χ 4,50 μ. και ύψους 2,20 μ. Το
εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο δε σώζεται τίποτε. Η έξοδος του
νερού, διαστάσεων 1,40 Χ 1,10 μ., βρίσκεται κάτω ακριβώς από το μοναδικό παράθυρο του
μύλου και το ανώφλι της διαμορφώνεται με ξύλινη δοκό.

Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας

Δυτική όψη. Ανατολική όψη.

Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας. Μύλος Παπαστεφάνου, Περίκλεια Πέλλας.

Εσωτερικό μύλου. Μεταλλικός οριζόντιος υδροτροχός.

350
124. Μύλος Γκάγκα, Αρχάγγελος Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού και

τροφοδοτείται από ρέμα του Πάικου, που
ενώνεται με το Μεγάλο ρέμα. Εξυπηρετούσε
τον οικισμό του Αρχάγγελου.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,50 Χ 8,80 μ. και
μέγιστου σωζόμενου ύψους 1,60 μ. Η μορφή
και ο τρόπος στέγασης δεν καθίστανται σαφή
από τα σωζόμενα τμήματα του κτίσματος. Το
εργαστήριο καταλάμβανε το δυτικό τμήμα
του κτίσματος, ενώ ο χώρος αναμονής δια-
μορφώνεται στο νοτιανατολικό τμήμα του. Μύλος Γκάγκα, Αρχάγγελος Πέλλας. Κάτοψη
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται στις ακμές
της με πλακαρές πέτρες.
Στην ανατολική πλευρά του κτίσμα-
τος, η οποία έχει κατά το μεγαλύτερο μέρος
της καταρρεύσει, βρισκόταν η είσοδος,
άγνωστων διαστάσεων, ενώ στη νότια πλευρά
ανοίγεται το μοναδικό παράθυρο του εργα-
στηρίου, πλάτους 0,80 μ. και άγνωστου Μύλος Γκάγκα, Αρχάγγελος Πέλλας. Νότια όψη.
ύψους.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει καταστραφεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε
υψηλότερη στάθμη πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου. Το εργαστήριο διέθετε έναν
αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο δε σώζεται τίποτε. Η έξοδος νερού, διαστάσεων 1,00 Χ
1,00 μ., διαμορφώνεται στη νότια πλευρά του εργαστηρίου κάτω ακριβώς από το μοναδικό
παράθυρο.

Μύλος Γκάγκα, Αρχάγγελος Πέλλας. Γενική Μύλος Γκάγκα, Αρχάγγελος Πέλλας. Νότια
άποψη από ΝΑ. όψη.

351
125. Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από ρέμα του Πάικου, που
χύνεται στο Μεγάλο ρέμα. Εξυπηρετούσε τον
οικισμό του Αρχάγγελου.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα,
διαστάσεων, 5,20 Χ 10,90 μ. και ωφέλιμου
ύψους 2,90 μ. Στεγάζεται με τρικλινή στέγη
καλυμμένη με κυματοειδή λαμαρίνα.
Το εργαστήριο καταλαμβάνει το
δυτικό τμήμα του κτίσματος, ενώ ο χώρος
αναμονής το ανατολικό άκρο. Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Κάτοψη.
Η εξωτερική λασπόχτιστη τοιχοποιία,
πάχους 0,55 μ., ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά
κατά μήκος της ανατολικής πλευράς. Οι
ακμές του κτίσματος διαμορφώνονται με
ισχυρότερες πλακαρές πέτρες. Ο διαχω-
ριστικός τοίχος κατασκευάστηκε με μικτή
τεχνική,
Η είσοδος, διαστάσεων 1,15 Χ 2,00
μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της ανατολικής
στενής πλευράς, η οποία στην αρχική φάση
ήταν επιχρισμένη. Στη νότια πλευρά
διαμορφώνονται δυο παράθυρα διαστάσεων
Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Νότια όψη.
1,00 Χ 1,40 μ.
Ανάμεσά τους σε κατώτερη στάθμη
διαμορφώνεται η έξοδος του νερού διαστά-
σεων 1,10 Χ 1,50 μ., το ανώφλι της οποίας
διαμορφώνεται με ξύλινο ισχυρό δοκάρι.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του
πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου.
Από τον αγωγό προσαγωγής με μεταλλικό
κεκλιμένο υδραγωγό, ο οποίος σώζεται στη
θέση του, το νερό κατέληγε στο χώρο του
μεταλλικού υδροτροχού, ο οποίος έχει
αφαιρεθεί από τον υπόγειο χώρο περιστροφής Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Τομή.

352
και αποθηκεύτηκε στο εσωτερικό του εργαστηρίου.
Το εργαστήριο διέθετε έναν αλεστικό μηχανισμό, από τον οποίο σώζονται η πάνω και
κάτω μυλόπετρα και το δοχείο τροφοδοσίας.

Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Άποψη Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Νότια
από ΒΑ. όψη.

Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Άποψη Μύλος Στούρη, Αρχάγγελος Πέλλας. Οριζό-
από ΝΑ. ντιος μεταλλικός υδροτροχός.

353
126 Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Νότια όψη .

Βρίσκεται εντός του οικισμού, πάνω στην επαρχιακή οδό Ίδας - Φούστανης.
Τροφοδοτείται από το Μεγάλο ρέμα. Εξυπηρετούσε τον οικισμό της Ίδας.
Πρόκειται για ισόγειο τραπεζιόσχημο, δίχωρο σήμερα, κτίσμα διαστάσεων μικρής και
μεγάλης βάσης, 9,00 και 11,10 μ.αντίστοιχα, και μήκους 18,90 μ. Στο δυτικό άκρο του
διαμορφώνεται τμήμα ημιυπογείου, το οποίο λόγω της απότομης κλίσης του εδάφους
εμφανίζεται ισόγειο. Το συνολικό ύψος του κτίσματος ανέρχεται στα 6,80 μ. Στο δυτικό άκρο
διαμορφώνεται το εργαστήριο, ενώ το ανατολικό άκρο καταλαμβάνουν τα ερείπια του
παλιότερου εργαστηρίου.
Η εξωτερική τοιχοποιία του κτίσματος διαφοροποιείται ανάλογα με την πλευρά. Έτσι
η βόρεια και η ανατολική πλευρά διαμορφώνονται με λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους
0,60 μ., με μια ξυλοδεσιά. Στο δυτικό άκρο της εμφανίζεται συμπλήρωση-επιδιόρθωση με

354
ωμά πλιθιά. Η δυτική και νότια τοιχοποιία, πάχους 0,55 μ., διαμορφώνονται με ωμά πλινθιά
και ενισχύονται με τέσσερις ξυλοδεσιές. Τέλος η ενδιάμεση τοιχοποιία, που αποτελεί την
ανατολική πλευρά του στεγασμένου σήμερα κτίσματος, συνίσταται από ένα τμήμα πρόχειρης
ξυλοκατασκευής και από ένα τμήμα από τσιμεντόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,50 Χ 2,20 μ., ανοίγεται στο δυτικό τμήμα της νότιας
πλευράς και προφυλάσσεται σε ημιυπαίθρια εσοχή διαστάσεων 2,95 Χ 4,10 μ. Δύο ακόμη
πόρτες διαμορφώνονται στην ίδια πλευρά. Πρόκειται για μια είσοδο, πλάτους 2,00 μ., η οποία
ανοίγεται στο ανατολικό πέρας της και για την είσοδο του ημιυπογείου, διαστάσεων 1,00 Χ
1,60 μ., η οποία διαμορφώνεται στο δυτικό τμήμα της.
Σε υψηλότερη στάθμη και στο δυτικό άκρο της νότιας επίσης πλευράς ανοίγεται ένα
παράθυρο διαστάσεων 1,00 Χ 1,20 μ. Άλλα τρία παράθυρα ίδιων διαστάσεων ανοίγονται στη
δυτική πλευρά του κτίσματος. Τέλος, ένα ακόμη παράθυρο, διαστάσεων 1,00 Χ 1,40 μ.,
διαμορφώνεται στο ανατολικό τμήμα της βόρειας πλευράς κοντά στους αλεστικούς
μηχανισμούς και πιθανότατα χρησιμοποιούνταν για τον έλεγχο των κεκλιμένων υδραγωγών.
Το στεγασμένο εργαστήριο σήμερα διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό, ενώ στην ανατολική
πλευρά του ημιυπαίθριου χώρου διαμορφώνονται δυο φούρνοι. Σύμφωνα με την προφορική
μαρτυρία του ιδιοκτήτη ο μύλος στην τελευταία φάση του χρησιμοποιήθηκε για την άλεση
κόκκινων πιπεριών με σκοπό την παρασκευή πάπρικας. Οι πιπεριές ψήνονταν στους
φούρνους και στη συνέχεια αλέθονταν στο σωζόμενο αλεστικό μηχανισμό.

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Τομή.

Στο ανατολικό άκρο του κτίσματος σώζονται τα ερείπια κτίσματος, στο οποίο
διαμορφώνονται δυο ακόμη θέσεις αλεστικών μηχανισμών. Στη βόρεια πλευρά του
εμφανίζονται δύο μεταλλικά τόξα, τα οποία όριζαν τις εισόδους του νερού. Ένα ακόμη
αντίστοιχο τόξο διακρίνεται πίσω από το σωζόμενο αλεστικό μηχανισμό στο δυτικό τμήμα
του στεγασμένου κτίσματος. Καθώς η βόρεια τοιχοποιία τόσο του στεγασμένου κτίσματος,
όσο και του ερειπίου, συνιστούν μία και μοναδική τοιχοποιία με ίδια κατασκευαστικά
χαρακτηριστικά, συμπεραίνουμε ότι αρχικά οι τρεις αλεστικοί μηχανισμοί ανήκαν σε ένα

355
εργαστήριο από το οποίο σώθηκαν μέχρι
σήμερα η βόρεια, η ανατολική και το
ανατολικό τμήμα της νότιας τοιχοποιίας.
Πάνω στα ερείπια αυτού του κτίσματος και
στο δυτικό τμήμα του αρχικού κτίσματος σε
μεταγενέστερη φάση κατασκευάστηκε με
ωμά πλιθιά το κτίσμα που βλέπουμε σήμερα.
Στο κατώτατο τμήμα της νότιας πλευ-
ράς εμφανίζονται τρεις έξοδοι νερού, από τις Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Νότια όψη.
οποίες οι δυο ανατολικότερες φέρουν μεταλ-
λικά τόξα στα ανώφλια τους, αντίστοιχα με
αυτά των εισόδων του νερού. Η δυτικότερη
έξοδος εμφανίζεται επιδιορθωμένη με συμπα-
γή τούβλα, ανώφλι από ξύλινο δοκάρι και
στενότερη στο πλάτος. Τέλος, στο πίσω μέρος
της βόρειας πλευράς σώζεται τμήμα χωνοει-
δούς σχήματος υδατοδεξαμενής με τρεις
παροχές νερού, γεγονός που επιβεβαιώνει την
υπόθεση για την αρχική μορφή του εργα-
Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Δυτική όψη.
στηρίου.

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Αλεστικός

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Ανατολικός μηχανισμός.
τοίχος.

Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Έξοδοι νερού. Μύλος Δημητρίου, Ίδα Πέλλας. Είσοδοι
νερού.
356
 Μ ογλ ενίτ σας ποτα μός - Ξ ηροπ όταμος

όρος ΤΖΕΝΑ
όρος ΒΟΡΑΣ

127 128 129 130

Ξηροπόταμος

Πίνακας ΧLΙ: Μογλενίτσας ποταμός - Ξηροπόταμος

Το ποτάμι αρχίζει την πορεία του στα νοτιοδυτικά του όρους Τζένα. Περνάει από
τη Θηριόπετρα, όπου κινούσε δυο μύλους, από τους οποίους δε σώζεται κανείς. Στη
συνέχεια περνούσε από τη Φούστανη, όπου έδινε κίνηση σε 4 μύλους μέσα στον
οικισμό. Επρόκειτο για το μύλο του Σφυρίδη, το μύλο του Γιαννάκου, το μύλο του
Τζελέπη, οι οποίοι σώζονται, και τέλος το μύλο του Μπαρμπαλιά, από τον οποίον
σώζεται μόνο τμήμα του κεκλιμένου μεταλλικού υδραγωγού. Στον οικισμό της
Φιλώτειας, απ’ όπου περνούσε επίσης ο Ξηροπόταμος, υπήρχε ένας ακόμη μύλος, ο
οποίος δε σώζεται.

357
127. Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον Ξηροπόταμο. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό της Φούστανης.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 6,10 Χ 11,70 μ. και ωφέ-
λιμου ύψους 2,55 μ. Το κτίσμα στεγαζόταν με
τετρακλινή στέγη, όπως φαίνεται από τα
τελειώματα της σωζόμενης εξωτερικής τοιχο-
ποιίας. Δε γνωρίζουμε το υλικό που κάλυπτε
τη στέγη. Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας. Τομή.
Στο βόρειο άκρο του χώρου οργανώ-
νεται το εργαστήριο και στο νότιο χώρος
αναμονής με κεντρικό τζάκι κατασκευασμένο
στο μέσο της νότιας πλευράς από συμπαγείς
πλίνθους.
Η εξωτερική λασπόχτιστη τοιχοποιία,
πάχους 0,65 μ., ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά
σε στάθμη 0,80 μ. πάνω από το έδαφος. Στην
εξωτερική επιφάνεια της δυτικής πλευράς του
κτίσματος σώζονται ίχνη επιχρίσματος.
Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας.

Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας. Κάτοψη.

358
 Η διαμπερής επικοινωνία του
κτίσματος επιτυγχάνεται με δυο αντιδια-
μετρικές πόρτες. Η μια βρίσκεται στην
ανατολική πλευρά με διαστάσεις 1,00 Χ 1,95
μ. και η άλλη στη δυτική πλευρά, άγνωστου
πλάτους, καθώς σώζεται μόνο τμήμα της μιας
παραστάδας της μετά την κατάρρευση της
βορειοδυτικής γωνίας του κτίσματος. Το
μοναδικό παράθυρο που σώζεται,
διαστάσεων 0,50 Χ 0,75 μ., βρίσκεται στο
νότιο άκρο της δυτικής πλευράς. Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας. Δυτική
Σε απόσταση 4,20 μ. από την ανατο- όψη.
λική πλευρά του κτίσματος σώζεται
τοιχοποιία από λασπόχτιστη αργολιθοδομή,
πάχους 0,50 μ., σε σχήμα “γάμα”, της οποίας
τη χρήση δε γνωρίζουμε με ακρίβεια.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, ωστόσο διακρίνεται ανάχωμα που
προσδιορίζει τη θέση του πάνω από την
ανατολική πλευρά του εργαστηρίου. Από τον
αγωγό προσαγωγής με δύο μεταλλικούς
κεκλιμένους υδραγωγούς, οι οποίοι σώζονται
στην αρχική θέση τους, το νερό κατέληγε στο
χώρο των οριζόντιων υδροτροχών, οι οποίοι
έχουν επιχωματωθεί. Το εργαστήριο διέθετε
δύο αλεστικούς μηχανισμούς, που έχουν
καταστραφεί.

Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας. Μύλος Τζελέπη, Φούστανη Πέλλας.

Ανατολική όψη. Εσωτερικό.

359
128. Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον Ξηροπόταμο. Εξυπηρε-
τούσε τον οικισμό της Φούστανης.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,40 Χ 12,50 μ. και
ωφέλιμου ύψους 2,65 μ. Το κτίσμα πρέπει να
στεγαζόταν με τετρακλινή στέγη με βάση το
τελείωμα της εξωτερικής τοιχοποιίας. Η
στέγη καλυπτόταν με βυζαντινά κεραμίδια,
όπως τεκμηριώνεται από το μεγάλο αριθμό
κατεστραμμένων βυζαντινών κεραμιδιών που
καλύπτει το εσωτερικό του εργαστηρίου.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,55 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά σε στάθμη 1,50 μ. από το έδαφος. Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας. Κάτοψη.
Το κτίσμα διαθέτει δύο πόρτες, μία διαστά-
σεων 2,15 Χ 2,60 μ. στο βόρειο πέρας της
δυτικής πλευράς και μία διαστάσεων 0,80 Χ
2,00 μ. στο κέντρο περίπου της νότιας
πλευράς.
Στη δυτική πλευρά διαμορφώνονται
δύο παράθυρα, το νοτιότερο διαστάσεων 0,90
Χ 1,40 μ. και το βορειότερο 1,70 Χ 1,40 μ.
Ο αγωγός προσαγωγής προσεγγίζει το
κτήριο από τα ανατολικά. Κατά το μεγαλύ-
τερο μέρος του διαμορφώνεται στο έδαφος. Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας. Δυτική όψη.

Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας. Τομή.

360
 Κοντά στο εργαστήριο οι παρειές του αύλακα, πλάτους 1,20 μ., εμφανίζονται
λιθόκτιστες. Μετά από σύντομη πορεία με κατεύθυνση από ανατολικά προς τα δυτικά
καταλήγει σε δεξαμενή συγκέντρωσης του νερού, η οποία βρίσκεται περίπου 6,00 μ.
ψηλότερα από το δάπεδο του εργαστηρίου. Στο δυτικό πέρας της στηρίζονται οι τρεις
μεταλλικοί κεκλιμένοι αγωγοί. Η δεξαμενή προσεγγίζεται με λιθόκτιστη κλίμακα, η οποία
διαμορφώνεται στη βόρεια πλευρά της.
Το κτίσμα στέγαζε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι παρατάσσονταν στο
εσωτερικό της ανατολικής τοιχοποιίας και έχουν σήμερα καταστραφεί. Ιδιαιτερότητα
παρουσιάζουν οι τοξωτές θυρίδες εισόδου του νερού, των οποίων το ανώφλι συνίσταται από
ένα μεταλλικό τόξο. Σε κατώτερη στάθμη της δυτικής πλευράς του κτίσματος ανοίγονται
τρεις έξοδοι νερού, διαστάσεων 1,10 Χ 1,10 μ., με μονολιθικό ανώφλι και παραστάδες που
διαμορφώνονται από ημιλαξευμένες πέτρες.

Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας. Δυτική Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας.

όψη. Εσωτερικό.

Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας. Βόρεια Μύλος Σπυρλίδη, Φούστανη Πέλλας.

όψη, υδατοδεξαμενή και μεταλλικοί Εσωτερική ανατολική όψη. Διακρίνονται οι
υδραγωγοί. είσοδοι νερού με τα χαρακτηριστικά
μεταλλικά τόξα.

361
129. Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον Ξηροπόταμο. Εξυπηρε-
τούσε τον οικισμό της Φούστανης.
Πρόκειται για ισόγειο δίχωρο κτίσμα
διαστάσεων 11,60 Χ 12,70 μ. και ωφέλιμου
ύψους 2,70 μ. Είναι άγνωστα το είδος της
στέγης και το υλικό κάλυψης.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,70 μ., επιχρίεται με κονίαμα
από λάσπη και άχυρα εσωτερικά και
εξωτερικά.
Το κτίσμα μαρτυρείται από τους κα-
τοίκους της περιοχής ως νερόμυλος, ωστόσο
δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στο κτίσμα που να
τεκμηριώνουν αυτήν τη χρήση. Εξωτερικά
της δυτικής πλευράς του κτίσματος υπάρχει
μικρή χαράδρα, μέσα στην οποία βρίσκονται
πεταμένα τμήματα μεταλλικού υδραγωγού.
Είναι άγνωστη η οργάνωση του
Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας. Κάτοψη.
εσωτερικού χώρου του εργαστηρίου στην
αρχική φάση του. Σήμερα το κτίσμα εμφανί-
ζεται χωρισμένο σχεδόν στη μέση με τοίχο
μικτής κατασκευής - λιθόκτιστο με πλαίσια
συμπαγών πλίνθων γύρω από τα ανοίγματα, ο
οποίος δημιούργησε ένα χώρο αποθήκευσης
και αναμονής στα νότια του αρχικού
κτίσματος και ένα χώρο επεξεργασίας
σταφυλιών και παραγωγής κρασιού και
τσίπουρου στα βόρεια του κτίσματος. Οι
ληνοί και οι εστίες βρασμού των στέμφυλων
χτίστηκαν με τις ίδιες συμπαγείς πλίνθους. Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας. Τομή.

362
Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας. Εσωτερικό.

Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας. Οι Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας. Νότια

ληνοί του μύλου. όψη.

Μύλος Γιαννάκου, Φούστανη Πέλλας.

Είσοδος.

363
130. Μύλος Μπαρμπαλιά, Φούστανη Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον Ξηροπόταμο. Εξυπηρε-
τούσε τον οικισμό της Φούστανης.
Από την εγκατάσταση σώζεται ο
κεκλιμένος μεταλλικός αγωγός, διαμέτρου
0,70 μ., σε κατακόρυφη θέση ανάμεσα σε
μεγάλα κομμάτια εγχόρηγου αργολιθοδομής,
που μάλλον προερχόταν από το κτίσμα.

Μύλος Μπαρμπαλιά, Φούστανη Πέλλας. Μύλος Μπαρμπαλιά, Φούστανη Πέλλας.

Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός. Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός.

364
 Μογ λενίτ σας ποτα μός - ρέμα Κόζι ακας

όρος ΒΟΡΑΣ

131 132

133 135

134

Πίνακας ΧLΙΙ: Μογλενίτσας ποταμός - ρέμα Κόζιακας

Το ρέμα ξεκινάει από τις ΝΑ πλαγιές της κορυφής Κόζιακα του όρους Βόρας. Με
κατεύθυνση ΝΑ καταλήγει στον ποταμό Μογλενίτσα κοντά στην Αριδαία. Ο οικισμός του
Νεοχωρίου βρίσκεται στα ανατολικά της πορείας του. Στην ευρύτερη περιοχή του είχε 9
μύλους223. Σήμερα σώζονται ο μύλος του Ερυθρόπουλου224, ο μύλος του Μουρατίδη και ο
μύλος του Παπαγεωργίου.
Και οι τρεις μύλοι συνεχίζουν να λειτουργούν, ωστόσο ο μύλος του Μουρατίδη έχει
γκρεμιστεί και η υδροκίνηση χρησιμοποιείται για το τρόχισμα εργαλείων, καθώς και για την
κίνηση ενός ιδιότυπου αλεστικού μηχανισμού, που αλέθει ζωοτροφές, επινόησης του
ιδιοκτήτη. Όλο το σύστημα προσαγωγής του νερού έχει ανακατασκευαστεί με οπλισμένο
σκυρόδεμα. Ο μύλος Παπαγεωργίου λειτουργεί ως μύλος άλεσης δημητριακών ενώ
παλιότερα χρησιμοποιούσε την υδροκίνηση και για τη λειτουργία πριονιού225.

223. Προφορική πληροφορία από το Λ. Ερυθρόπουλο (γεν. 1939). Ιανουάριος 2001, Νεοχώρι Πέλλας.
224. Το μύλο είχε αγοράσει ο θείος του Ν. Ερυθρόπουλος από την Τράπεζα της Ελλάδας προπολεμικά.
225. Προφορική πληροφορία από το Ν. Παπαγεωργίου, (γεν. 1950), Ιανουάριος 2001, Νεοχώρι Πέλλας.

365
 Στη συνέχεια το ρέμα διερχόταν από τον οικισμό του Κάτω Γαρέφειου226. Ο
χείμαρρος που έδινε κίνηση στους μύλους λεγόταν Πρόι227 και ενωνόταν με το ρέμα του
Κόζιακα έξω από τον οικισμό. Στο Κάτω Γαρέφειο σώζονται τρεις μύλοι εντός του οικισμού,
ενώ υπήρχαν άλλοι τέσσερεις εκτός οικισμού.
Εντός οικισμού βρίσκονται οι μύλοι του Μπίνου, του Στρέπκου228 και του παπα-
Μιλτιάδη Δημήτριου. Στην ευρύτερη περιοχή σε απόσταση 2,5 - 1,5 χλμ. υπήρχαν άλλοι
τέσσερις μύλοι, από τους οποίους σώζεται η θέση του ενός, καθώς και τμήμα της μιας
λιθόκτιστης παρειάς του αύλακα προσαγωγής, στην κατασκευή του οποίου
χρησιμοποιοήθηκαν στρογγυλεμένες ποταμίσιες πέτρες. Οι εκτός οικισμού μύλοι ανήκαν
στους Έλληνες, ενώ οι εντός στους Τούρκους κατοίκους του οικισμού229.
Ο τελευταίος μύλος που λειτουργούσε στον οικισμό ήταν του Στρέπκου, ο οποίος
σταμάτησε τη λειτουργία του στα 1973.

226. Παλιότερα υπήρχαν δυο οικισμοί: το Άνω Γαρέφειον, στο οποίο κατοικούσαν οι Έλληνες και το Κάτω
Γαρέφειον, όπου κατοικούσαν οι Τούρκοι. Όταν έφυγαν οι Τούρκοι, οι Έλληνες μετακινήθηκαν στο Κάτω
Γαρέφειο και ο επάνω οικισμός εγκαταλείφθηκε.
227. Προφορική πληροφορία από τον Ανδρέα Μλαδίνου (γεν. 1956), Κάτω Γαρέφειο Πέλλας.
228. Παλιότερα ανάμεσα στο μύλο του Στρέπκου και στο μύλο του παπα-Μιλτιάδη υπήρχαν και άλλοι δυο
μύλοι, τους οποίους ο Αργύρης Στρέπκος (γεν. 1937) δεν τους θυμάται να λειτουργούν.
229. Προφορική πληροφορία από τον Ευστάθιο Αναστασιάδη (γεν.1930), Κάτω Γαρέφειο Πέλλας.

366
131. Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα Κόζιακας. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό του Νεοχωρίου.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 6,70 Χ 14,15 μ.,
συνολικού ύψους 2,80 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια.
Η εξωτερική τοιχοποιία από τσιμε-
ντόλιθους, πάχους 0,25 μ., εδράζεται στην
ανατολική και βόρεια πλευρά πάνω στην
αρχική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους
0,65 μ.
Η είσοδος, πλάτους 2,00 μ., διαμορ-
φώνεται στο δυτικό τμήμα της νότιας μακριάς
Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας. Κάτοψη.
πλευράς. Τα δύο παράθυρα του εργαστηρίου
ανοίγονται από ένα στην ανατολική και στη
νότια πλευρά του μύλου.
Το κτίσμα ανατινάχθηκε στη διάρ-
κεια του Β' παγκόσμίου πολέμου, διότι τρο-
φοδοτούσε με ρεύμα τον οικισμό. Στα θεμέ-
λια του αρχικού κτηρίου ξαναχτίστηκαν οι
περιμετρικές τοιχοποιίες.
Ο αγωγός προσαγωγής βρίσκεται
πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστη-
ρίου. Από τον αγωγό προσαγωγής με δυο Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας. Νότια όψη.
μεταλλικούς κεκλιμένους υδραγωγούς το νερό καταλήγει στο χώρο των μεταλλικών υδροτροχών,
οι οποίοι σώζονται στη θέση τους. Το εργαστήριο διαθέτει δυο αλεστικούς μηχανισμούς. Ο ένας
προορίζεται για την άλεση των σιτηρών και φέρει μυλόπετρες από το "Εργοστάσιον Μυλοπετρών
Σιδερίδου - Θεσσαλονίκη" και ο άλλος προορίζεται για την άλεση ζωοτροφών. Ο τελευταίος
συνίσταται από ένα λιθόκτιστο, επιχρισμένο πλάτωμα διαμέτρου 2,00 μ., πάνω στο οποίο
περιστρέφεται, κάθετα συνδεδεμένη στον άξονα του υδροτροχού, κυλινδρική μυλόπετρα διαμέτρου
0,60 μ. Ο έλεγχος της περιστροφής του υδροτροχού επιτυγχάνεται από άξονα συνδεδεμένο με
κατακόρυφη ξύλινη δοκό στην περιφέρεια του πλατώματος. Οι δύο έξοδοι του νερού, διαστάσεων
1,00 Χ 1,30 μ., σώζονται από την αρχική φάση του κτίσματος. Οι παρειές τους διαμορφώνονται με
ισχυρούς λίθους και το ανώφλι τους συνίσταται από ξύλινες δοκούς.

367
 Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας. Νότια όψη.

Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας. Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας.

Αλεστικός μηχανισμός. Αλεστικός μηχανισμός.

Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας. Μύλος Ερυθρόπουλου, Νεοχώρι Πέλλας.

Εμπορικό σήμα μυλόπετρας. Μεταλλικοί υδραγωγοί.

368
132. Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας

Βρίσκεται σε απόσταση 3 χλμ. βόρεια

του οικισμού στους πρόποδες του όρους
Βόρας. Τροφοδοτείται με νερό από το ρέμα
Κόζιακας. Εξυπηρετούσε τον οικισμό του
Νεοχωρίου.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 6,50 Χ 11,70 μ. Στεγά-
ζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια. Το δυτικό τμήμα της
υπερυψώνεται κατά 1,40 μ. με τοιχοποιία από
τσιμεντόλιθους, η οποία εδράζεται στην
αρχική εγχόρηγο αργολιθοδομή, ωφέλιμου
ύψους 2,50 μ.
Η διαμπερής επικοινωνία του εργα-
στηρίου εξασφαλίζεται με μια πόρτα, δια-
στάσεων 1,90 Χ 2,10 μ., στο δυτικό πέρας της Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας. Κάτοψη.
νότιας πλευράς και με δεύτερη πόρτα, δια-
στάσεων 0,90 Χ 2,10 μ., στο νότιο πέρας της
ανατολικής πλευράς.
Δυο παράθυρα φωτίζουν το χώρο. Το
ένα, διαστάσεων 1,80 Χ 1,50 μ., βρίσκεται
στο μέσο της νότιας πλευράς και το άλλο,
διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ., στην ανατολική.
Ο αλεστικός μηχανισμός βρίσκεται στο
κέντρο της βόρειας πλευράς και εκατέρωθέν
του οργανώνονται από τη μια αποθηκευτικές
λειτουργίες και από την άλλη χώροι
περαιτέρω επεξεργασίας των αλεσμάτων.
Ο αγωγός προσαγωγής βρίσκεται στα
βόρεια του εργαστηρίου. Απολήγει σε
λιθόκτιστη δεξαμενή. Από εκεί με μεταλλικό
κεκλιμένο υδραγωγό το νερό καταλήγει στο
χώρο του μεταλλικού υδροτροχού.
Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό
μηχανισμό και είναι εξοπλισμένο με σειρά Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας. Τομή και
μηχανημάτων, όπως πλυντήρια και κόσκινα, νότια όψη.

369
για την παραγωγή διάφορων τύπων αλεύρων. Στην ανατολική άκρη του προσαρμόστηκε
ημιυπαίθριος χώρος, στον οποίο γινόταν επεξεργασία ξύλων με πριόνι που λειτουργούσε με
υδραυλική ενέργεια.

Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας. Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας.

Νότια όψη. Βόρεια πλευρά.

Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας. Ο Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας.

μύλος από την υδατοδεξαμενή. Ανατολική πλευρά.

Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας. Μύλος Παπαγεωργίου, Νεοχώρι Πέλλας.

Εσωτερικό. Εσωτερικό.

370
133. Μύλος Μπίνου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας

Βρίσκεται σε απόσταση 1,9 χλμ. από

τον οικισμό. Τροφοδοτείται από το χείμαρρο
Πρόι. Εξυπηρετούσε τον οικισμό.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 7,50 Χ 12,20 μ.,
ωφέλιμου ύψους 2,10 μ. Στεγαζόταν με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια, όπως φαίνεται από τα ξύλα και τα
κεραμίδια της στέγης που έχουν καταρρεύσει
εντός του κτίσματος.
Το εργαστήριο διαχωρίζεται νοητά
από τον άξονα της πόρτας εισόδου σε δυο
λειτουργικές ενότητες. Στα δυτικά οργανώ-
νεται ο χώρος αναμονής και ανάπαυσης με
τζάκι στο μέσο της δυτικής πλευράς και στα
ανατολικά ο χώρος του εργαστηρίου με δυο
αλεστικούς μηχανισμούς. Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Νότια όψη.

Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Ανατολική όψη.

371
 Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους 0,65 μ., ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά
σε στάθμη 1,00 μ. από το έδαφος.
Η είσοδος στο εργαστήριο γίνεται από το κέντρο της νότιας πλευράς με πόρτα
διαστάσεων 1,80 Χ 2,00 μ., Το μοναδικό παράθυρο του εργαστηρίου, διαστάσεων 0,80 Χ 1,20
μ., διαμορφώνεται επίσης στη νότια πλευρά.
Ο αγωγός προσαγωγής, λιθόκτιστος σε όλο το σωζόμενο τμήμα του, πλάτους 1,00 μ.,
έρχεται από τα βόρεια του εργαστηρίου. Απολήγει σε δεξαμενή, διαστάσεων 5,00 Χ 5,20 μ.,
κατασκευασμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα. Από τη δεξαμενή ξεκινούν δυο κεκλιμένοι
μεταλλικοί υδραγωγοί, από τους οποίους σώζεται μόνο ο ένας, διαμέτρου 0,60 μ. Αυτός
απολήγει στο χώρο υδροτροχού, που δε σώζεται. Εντός του εργαστηρίου σώζεται ένας
αλεστικός μηχανισμός με μυλόπετρες από τεχνητό υλικό.

Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Γενική Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Νότια
άποψη. όψη.

Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Άποψη Μύλος Μπίνου, Κ. Γαρέφειον Πέλλας.

υδατοδεξαμενής. Εσωτερικό.

372
134. Μύλος Μιλτιάδη, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από το χείμαρρο Πρόι.
Εξυπηρετούσε τον οικισμό Κάτω Γαρέφειον.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 6,30 Χ 9,30 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 1,90 μ. Ο τρόπος και το
υλικό στέγασης του κτίσματος μας είναι
άγνωστα.
Ο εργαστηριακός χώρος με τους δυο
αλεστικούς μηχανισμούς καταλαμβάνει την
ανατολική πλευρά του κτίσματος και
μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να
υποθέσουμε ότι στο δυτικό τμήμα
διαμορφωνόταν ο χώρος αναμονής και
προσωρινής αποθήκευσης.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή πάχους 0,60 μ. κατασκευάστηκε με
Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Κάτοψη
μικρών διαστάσεων ποταμίσιες πέτρες. Η
νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος έχει πλήρως
καταρρεύσει.
Από τα ανοίγματα του κτίσματος
σώζεται μόνο η μία παραστάδα της εισόδου,
που διαμορφώνεται στη νότια πλευρά του
κτίσματος. Τα ίχνη της θεμελίωσης δίνουν
πλάτος εισόδου περίπου 1,20 μ.
Ο αγωγός προσαγωγής βρίσκεται στα
βόρεια του εργαστηρίου και στο σωζόμενο Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Τομή.

Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Δυτική όψη.

373
τμήμα του, κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα, έχει πλάτος 0,90 μ. Ο αγωγός
προσαγωγής καταλήγει σε τραπεζιόσχημη δεξαμενή, κατασκευασμένη επίσης από οπλισμένο
σκυρόδεμα, μήκους 2,00 μ., και μικρής και μεγάλης βάσης 1,30 μ. και 4,00 μ. αντίστοιχα.
Από τη δεξαμενή ξεκινούν δυο μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί. Ο ανατολικός,
κυλινδρικού σχήματος, έχει διάμετρο 1,20 μ. Ο δυτικός αποτελεί μια ιδιαίτερα πρωτότυπη
ιδιοκατασκευή, η οποία έχει σκοπό την αύξηση της υδροστατικής πίεσης του νερού που
καταλήγει στον υδροτροχό. Πρόκειται για μια κολουροκωνική μεταλλική κατασκευή με
διάμετρο μεγάλης βάσης 2,20 μ., διάμετρο μικρής βάσης 0,40 μ. και μήκος 6,50 μ. Στο μέσο
της κατασκευής η κλίση της ως προς το έδαφος αυξάνεται με στόχο την αύξηση της
δυναμικής ενέργειας του νερού. Τα τόξα εισόδου των κεκλιμένων υδραγωγών είναι
μεταλλικά, ίδιας μορφολογίας με νερόμυλων της ευρύτερης περιοχής, όπως της Ίδας.

Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας.

Δυτική όψη. Εσωτερικό.

Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας. Μύλος Μιλτιάδη, Κ. Γαρέφειον Πέλλας.

Υδατοδεξαμενή. Μεταλλικός υδραγωγός.

374
135. Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το χείμαρρο Πρόι. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό Κάτω Γαρέφειον.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα με κάτοψη σχήματος "Γ", διαστάσεων
7,00 Χ 17,40 μ. Η κεραία του "Γ" εξέχει κατά
2,10 μ. Το συνολικό ύψος, όπως αυτό σώζεται
στη ΒΑ γωνία του κτίσματος ανέρχεται στα
2,15 μ.
Η εξωτερική τοιχοποιία του κτίσμα-
τος διαφοροποιείται ανάλογα με την πλευρά.
Έτσι η βόρεια και η ανατολική πλευρά
διαμορφώνεται με λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή πάχους 0,60 μ., ενώ η νότια και η δυτική
εξωτερική τοιχοποιία φτιάχτηκε από ωμά
πλιθιά.
Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία
του Αργύρη Στρέπκου, ιδιοκτήτη του
εργαστηρίου, ο μύλος επιδιορθώθηκε εκτετα-
μένα μετά από πυρκαγιά στο 1963, που τον
κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς.
Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας. Κάτοψη.
Το κτίσμα είχε δύο πόρτες εισόδου
στη νότια πλευρά του, μια στο δυτικό τμήμα
άγνωστων διαστάσεων, καθώς η τοιχοποιία
στο σημείο εκείνο έχει καταρρεύσει, και μια
πλάτους 1,80 μ. στο ανατολικό τμήμα. Ο
αρχικός πυρήνας του κτίσματος στέγαζε μόνο
τους δυο αλεστικούς μηχανισμούς, ενώ
επέκταση έδωσε τον απαραίτητο χώρο για τη
στέγαση ξυλουργικού εργαστηρίου.
Ο αγωγός προσαγωγής, πλάτους 1,20
μ., λιθόκτιστος σε όλο το σωζόμενο μήκος
του, περίπου 4,70 μ., βρίσκεται πάνω από τη
βόρεια πλευρά του εργαστηρίου. Καταλήγει
σε λιθόκτιστη τραπεζιόσχημη δεξαμενή Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας. Δυτική
διαστάσεων μικρής, μεσαίας και μεγάλης όψη.

375
βάσης, 4,20 μ., 3,70 μ. και 1,30 μ. αντίστοιχα, και συνολικού μήκους 4,60 μ. Το ύψος της
δεξαμενής ανέρχεται στα 1,80 μ. Από εκεί ξεκινούν οι δυο μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί,
μήκους περίπου 5,00 μ. και διαμέτρου 0,90 μ. Το εργαστήριο διέθετε δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, από τους οποίους σώζεται ένας, με μυλόπετρες από τεχνητό υλικό. Παλιότερα
προμηθεύονταν μυλόπετρες από τους Προμάχους, όπου υπήρχαν ειδικοί τεχνίτες κοπής και
επεξεργασίας. Οι ίδιες μυλόπετρες, με κατάλληλη χάραξη, χρησιμοποιούνταν για την άλεση
των κόκκινων πιπεριών της περιοχής, με τα οποία παρασκεύαζαν πάπρικα. Οι έξοδοι νερού
δεν εντοπίστηκαν.

Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας. Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας.
Υδατοδεξαμενή. Μεταλλικοί υδραγωγοί.

Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας. Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας.
Εσωτερικό. Εσωτερικό Υδατοδεξαμενής.

Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας. Μύλος Στρέπκου, Κάτω Γαρέφειον Πέλλας.
Εσωτερικό. Η μυλόπετρα του μύλου.

376
 Μογ λενίτ σας π οταμ ός - τοπ ι κό ρέ μα Λυκοσ τόματος

136 137 138

139
141
140

Πίνακας ΧLΙΙΙ: Μογλενίτσας ποταμός - τοπικό ρέμα Λυκοστόματος

Πρόκειται για τοπικό ρέμα που έρχεται πάνω από τον οικισμό του Λυκοστόματος. Το
ρέμα έδινε κίνηση σε ένα μύλο στο Λυκόστομα, ο οποίος δε σώζεται πλέον. Στη συνέχεια
κινούσε περισσότερους από 10 μύλους στους Πρόμαχους, που όλοι άλεθαν αλεύρι και πιπέρι.
Σήμερα σώζονται τρεις μύλοι εντός οικισμού. Πρόκειται για το μύλο Οικονόμου, ο οποίος
λειτουργεί μέχρι σήμερα, και τους μύλους Ανδρούτσου και Μυλωνά, οι οποίοι σώζονται σε
καλή κατάσταση. Ο οικισμός παρήγαγε επίσης μυλόπετρες από την τοπική πέτρα που έβγαζαν
από το βουνό και την οποία αποκαλούσαν λόκβα. Υπήρχαν δυο τεχνίτες εξειδικευμένοι στην
κατασκευή και συναρμολόγηση μυλοπετρών230.
Στη Σωσάνδρα υπήρχαν τρεις μύλοι εκτός οικισμού, του Τερζή, του Ρίζου και του
Πρατσανάκη, από τους οποίους σώζεται μόνο ο τελευταίος231. Τέλος, στη Δωροθέα υπήρχαν
επίσης τρεις μύλοι, της Παπαδιάς, του Τριανταφύλλη και του Παλιούρη. Από αυτούς
σώζονται οι δυο τελευταίοι232.

230. Για έναν τεχνίτη από τους Πρόμαχους με το όνομα Καραπάνος μας είχε μιλήσει ο Α. Στρέπκος από το Κάτω
Γαρέφειο.
231. Προφορική πληροφορία από τον Α. Σαμαρά (γεν. 1943), Σωσάνδρα Πέλλας, Μάρτιος 2001. Και οι τρεις
είχαν χαρακτηριστεί διατηρητέοι με τη ΔΙΛΑΠ /Γ/293/29/22.1.88, στο ΦΕΚ90/Β/19.2.88
232. Προφορική πληροφορία από τον Ι. Δούση (γεν 1939), Δωροθέα Πέλλας, Μάρτιος 2001.

377
136. Μύλος Ανδρούτσου, Πρόμαχοι Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από το ρέμα του Λυκοστό-
ματος. Εξυπηρετούσε τον οικισμό των
Προμάχων.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,50 Χ 8,80 μ., συνολικού
ύψους 4,30 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά σε διαφορετικές στάθμες ανάλογα
με την πλευρά. Μύλος Ανδρούτσου, Πρόμαχοι Πέλλας
Το δυτικό τμήμα του κτίσματος έχει Κάτοψη.
αποκοπεί κατά τη διάνοιξη της παράπλευρης
οδού και το κτίσμα “έκλεισε” πρόχειρα στα
δυτικά του με τοιχοποιία από τσιμεντόλιθους.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,30
μ., ανοίγεται στη βόρεια πλευρά. Το κτίσμα
σήμερα δεν έχει άλλα ανοίγματα.
Το εσωτερικό του εργαστηρίου δεν
ήταν επισκέψιμο, καθώς ο μύλος ήταν
κλειδωμένος και ο ιδιοκτήτης του κατοικεί
στη Θεσσαλονίκη. Στο δυτικό άκρο της
νότιας πλευράς διαμορφώνεται είσοδος νερού Μύλος Ανδρούτσου, Πρόμαχοι Πέλλας. Βόρεια
όψη.
ορθογωνικής διατομής με ξύλινο ανώφλι.

Μύλος Ανδρούτσου, Πρόμαχοι Πέλλας. Νότια Μύλος Ανδρούτσου, Πρόμαχοι Πέλλας.

όψη. Βόρεια όψη.

378
137. Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα του Λυκοστόματος.
Εξυπηρετεί τον οικισμό και χρησιμοποιείται
σήμερα κυρίως για την παρασκευή ζωο-
τροφών.
Πρόκειται για νεότερο διώροφο
κτίσμα, το οποίο έχει στεγάσει τον έναν από
τους δυο αρχικά αλεστικούς μηχανισμούς του
παλιότερου μύλου. Ο σημερινός διαθέσιμος
χώρος, 5,00 Χ 5,00 μ., καταλαμβάνει το
κεντρικό τμήμα του νεότερου κτίσματος,
συνολικής κάτοψης διαστάσεων 6,20 Χ 13,20
μ.
Ο αγωγός προσαγωγής βρίσκεται στα
βόρεια του κτίσματος. Στην πορεία του προς
το κτίσμα του μύλου διακόπτεται από την
αυλόθυρα του νεότερου κτίσματος. Για να
συνεχιστεί απρόσκοπτα η πορεία του νερού,
εκατέρωθεν των δύο παραστάδων της Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας. Κάτοψη.
αυλόθυρας κατασκευάστηκαν λιθόκτιστα
φρεάτια ύψους 2,00 μ., τα οποία ενώνονται με υπόγειο λιθόκτιστο υδραγωγό σε εφαρμογή της αρχής
των συγκοινωνούντων δοχείων.
Στη βάση του νεότερου κτίσματος σώζονται οι δύο τοξωτοί έξοδοι του νερού καθώς και τρίτη
τοξωτή έξοδος σε ορθή γωνία με τις άλλες δύο, από την οποία έφευγε το νερό, όταν το απέκλειαν
από το χώρο των υδροτροχών για τις απαραίτητες επισκευές.

Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας. Λεπτομέρεια αγωγού προσαγωγής.

379
Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας. Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας.
Μυλόπετρες. Λεπτομέρεια εξόδου νερού μύλου.

Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας. Η

δεύτερη στήλη των “συγκοινωνούντων
δοχείων” για τη μεταφορά του νερού στο
χώρο του υδροτροχού.

Μύλος Οικονόμου, Πρόμαχοι Πέλλας.

Αλεστικός μηχανισμός μύλου.

380
138. Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα του Λυκοστόματος.
Εξυπηρετούσε τον οικισμό των Προμάχων.
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα,
διαστάσεων 12,00 Χ 13,00 μ. Το κτίσμα
αποτελεί συνέχεια προς τα νότια άλλου
διώροφου κτίσματος διαστάσεων 6,00 Χ
10,20 μ. Τα δυο μαζί δημιουργούν ενιαίο
μέτωπο στη συμβολή δύο δρόμων. Το πρώτο
κτίσμα στεγάζει τον αλευρόμυλο και ένα
καφενείο, σήμερα ενώ το δεύτερο ένα
ξυλουργικό εργαστήριο.
Η νότια πλευρά του μύλου έχει
υποστεί ριζικές αλλαγές εξαιτίας της
δημιουργίας του καφενείου και της
ανακαίνισης που δέχθηκε όλο το κτίσμα και
έτσι δεν είναι δυνατή η αναγνώριση της
χρήσης των χώρων. Ο αλεστικός μηχανισμός
βρίσκεται στη ΒΑ γωνία του κτίσματος.
Ο αγωγός προσαγωγής λιθόκτιστος σε
όλο το εμφανές μήκος του βρίσκεται πάνω
από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου.
Καταλήγει σε λιθόκτιστη δεξαμενή
διαστάσεων 2,50 Χ 2,70 μ. και ύψους 1,80 μ.
Από εκεί ξεκινούν δυο μεταλλικοί κεκλιμένοι
υδραγωγοί διαμέτρου 0,90 μ.
Το εργαστήριο διέθετε δυο αλε-
στικούς μηχανισμούς, από τους οποίους
σώζεται στη θέση του ένας, που διέθετε
μυλόπετρες από τεχνητό υλικό, χωρίς εμπο- Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Τοπογραφικό
σκαρίφημα μύλου.
ρικό σήμα.

381
Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Δυτική Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Δυτική
όψη μύλου. όψη μύλου.

Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Νότια

όψη μύλου.

Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Αγωγός

προσαγωγής.

Μύλος Μυλωνά, Πρόμαχοι Πέλλας. Η

σωζόμενη θέση του αλεστικού μηχανισμού.

382
139. Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας
Βρίσκεται εκτός του οικισμού, σε απόσταση 1,3 χλμ. Τροφοδοτείται από το ρέμα του
Λυκόστομου. Εξυπηρετούσε τον οικισμό της Σωσάνδρας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 6,10 Χ 21,60 μ., ωφέλιμου
ύψους 1,95 μ. Στη δυτική άκρη του μύλου και σε τμήμα διαστάσεων 4,40 Χ 6,10 μ.
στεγάζεται ο χώρος διαμονής του μυλωνά. Το κτίσμα του εργαστηρίου στεγάζεται με δικλινή
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια, ενώ το τμήμα με τους χώρους διαμονής στεγάζεται
με τετρακλινή στέγη καλυμμένη επίσης με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται σε όλες τις
πλευρές, εκτός από τη νότια, με δυο ξυλοδεσιές.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας.Νότια όψη.

383
 Κατά μήκος του εσωτερικού της νότιας πλευράς δημιουργείται ένας άξονας
επικοινωνίας, στις δυο άκρες του οποίου διατάσσονται οι δυο πόρτες του εργαστηρίου, μία
στο δυτικό άκρο, διαστάσεων 1,40 Χ 1,90 μ., και μία στο ανατολικό άκρο, διαστάσεων 1,70
Χ 1,90 μ. Στην ίδια πλευρά, πάνω ακριβώς από τις εξόδους του νερού, διαμορφώνεται και το
μοναδικό παράθυρο του εργαστηρίου, διαστάσεων 1,70 Χ 1,40 μ., το οποίο φέρει στο κάτω
μισό του ξύλινο προστατευτικό κιγκλίδωμα.
Από τη δυτική πλευρά του εργαστηρίου με πόρτα διαστάσεων 0,90 Χ1,80 μ.
επικοινωνεί ο μύλος με το κτίσμα διαμονής. Μέσα από ένα προθάλαμο και με τρία σκαλιά
ανέρχεται κανείς στο δωμάτιο του μυλωνά, στο οποίο υπάρχουν δύο παράθυρα, διαστάσεων
0,50 Χ 0,90 μ., ένα στη δυτική και ένα στην ανατολική πλευρά. Με αυτό το τελευταίο ο
μυλωνάς μπορούσε να εποπτεύει τη λειτουργία των αλεστικών μηχανισμών. Στον εξοπλισμό
του δωματίου περιλαμβάνεται τζάκι στη βόρεια πλευρά.
Ο αγωγός προσαγωγής έρχεται από τα βόρεια του εργαστηρίου. Καταλήγει σε
τραπεζιόσχημη δεξαμενή μήκους 4,00 μ., μικρής βάσης 7,60 μ. και μεγάλης 9,20 μ. Από το
νότιο άκρο της δεξαμενής ξεκινούν τρεις μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί, δύο διαμέτρου
0,60 μ. και ένας διαμέτρου 0,90 μ. Ο μύλος διαθέτει τρεις αλεστικούς μηχανισμούς με
μυλόπετρες συναρμολογημένες από κομμάτια φυσικής πέτρας. Ο μύλος ωστόσο είχε τη
δυνατότητα να κινήσει τέσσερις αλεστικούς μηχανισμούς, όπως καθίσταται σαφές από τις
τέσσερις εξόδους νερού με διαφορετικό πλάτος η καθεμιά, που ξεκινούσε από 1,30 μ. στη
δυτικότερη, 1,20 μ. στην επόμενη και 1,00 μ. στις δυο ανατολικότερες. Το ύψος όλων των
εξόδων ανέρχεται στο 1,40 μ.
Οι παρειές του αγωγού απαγωγής, πλάτους 7,90 μ., διαμορφώνονται με λιθόκτιστες
τοιχοποιίες.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας. Τομή.

384
Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας. Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας.
Νότια όψη. Βόρεια όψη.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας. Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας. Οι

Εσωτερικό μύλου. μεταλλικοί υδραγωγοί του μύλου.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας.

Εσωτερικό δωματίου μυλωνά.

Μύλος Πρατσανάκη, Σωσάνδρα Πέλλας.

Αλεστικός μηχανισμός.

385
140. Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας

Βρίσκεται σε απόσταση 1,0 χλμ.

βόρεια του οικισμού. Τροφοδοτείται από
φυσική πηγή που φέρει το όνομα Κρύο Νερό,
και εντάσσεται στην υδρολογική λεκάνη του
ρέματος του Λυκοστόματος. Εξυπηρετούσε
τον οικισμό της Δωροθέας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,60 Χ 14,00 μ., ωφέ-
λιμου ύψους 2,30 μ. Στεγάζεται με δικλινή
στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Στο ανατολικό πέρας του εργαστηρίου
εφάπτεται διώροφο κτίσμα, που αποτελούσε
την κατοικία του μυλωνά και που σήμερα
έχει καταρρεύσει.
Η εξωτερική τοιχοποιία από τσιμε-
ντόλιθους πάχους 0, 25 μ. εδράζεται πάνω
στην αρχική τοιχοποιία από λασπόχτιστη
αργολιθοδομή, πάχους 0,60 μ., η οποία σώ-
ζεται σε όλο το ύψος της στη ΒΔ γωνία του
κτίσματος και σε όλη την ανατολική πλευρά.
Η αρχική λασπόχτιστη αργολιθοδομή ενισχύ-
εται με τρεις ξυλοδεσιές.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,90 Χ 2,00 Κάτοψη, μύλου Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας.
μ., ανοίγεται στο δυτικό τμήμα της νότιας
πλευράς. Στην ίδια πλευρά και ανατολι-
κότερα από την είσοδο διαμορφώνονται τρία
παράθυρα διαστάσεων 0,80 Χ 1,20 μ.
Ο μύλος διαθέτει δύο αλεστικούς
μηχανισμούς. Ο αγωγός προσαγωγής, πλά-
τους 0,90 μ., λιθόκτιστος σε όλο το σωζόμενο
μήκος του βρίσκεται πάνω από τη βόρεια
πλευρά του εργαστηρίου. Καταλήγει σε
λιθόκτιστη δεξαμενή διαστάσεων 3,00 Χ 5,00
μ. και μήκους 4,30 μ.
Από εκεί ξεκινούν οι δύο μεταλλικοί
κεκλιμένοι υδραγωγοί: ο ανατολικός, κυλιν- Δυτική όψη, μύλου Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας.

386
δρικού σχήματος και διαμέτρου 0,90 μ., και ο δυτικός, σχήματος κόλουρης τετραγωνικής
πυραμίδας, με διαστάσεις μεγάλης βάσης 1,20 Χ 1,20 μ. και διαστάσεις μικρής βάσης 0,45 Χ
0,45 μ., συνολικού μήκους 5,00 μ. Ο μύλος διέθετε αρχικά δυο τοξωτές λιθόκτιστες εξόδους
νερού στη νότια πλευρά, από τις οποίες η δυτική κλείστηκε και αντικαταστάθηκε με άλλη,
τετραγωνικής διατομής 1,00 μ., δυτικότερα.

Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας. Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας.

Νότια όψη. Λεπτομέρεια εξόδου νερού μύλου.

Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας.

Μεταλλικός υδραγωγός μύλου.

Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας. Μύλος Τριανταφύλλη, Δωροθέα Πέλλας.

Δυτική όψη. Οριζόντιος μεταλλικός υδροτροχός μύλου.

387
141. Μύλος Παλιούρη, Δωροθέα Πέλλας

Βρίσκεται σε απόσταση 0,5 χλμ. νότια

του οικισμού. Τροφοδοτείται από τη φυσική
πηγή Κρύο Νερό, η οποία ανήκει στην
υδρολογική λεκάνη του ρέματος του Λυκο-
στόματος. Εξυπηρετούσε τη Δωροθέα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,00 Χ 7,00 μ., μέγιστου
σωζόμενου ύψους 1,60 μ. Ο τρόπος και το
υλικό στέγασης μας είναι άγνωστα.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., έχει καταρρεύσει σε
όλη τη δυτική πλευρά του κτίσματος και σε
τμήματα της ανατολικής και της νότιας
πλευράς καθιστώντας αδύνατο τον εντοπισμό
των ανοιγμάτων του κτίσματος.
Αναγνωρίζεται η θέση του αλεστικού
μηχανισμού στη ΒΔ γωνία του κτίσματος, με
το νερό να εισέρχεται από τη βόρεια πλευρά
με κωνικό μεταλλικό κεκλιμένο αγωγό, τμήμα
του οποίου σώζεται στη θέση του. Μύλος Παλιούρη, Δωροθέα Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Παλιούρη, Δωροθέα Πέλλας. Μύλος Παλιούρη, Δωροθέα Πέλλας.

Μεταλλικός υδραγωγός μύλου.

388
 Μογ λενίτ σας ποτα μός - ρέ μα Τοπ λί τσ α

142
ρέμα Τόπλιτσα
143 144

Πίνακας ΧLΙV: Μογλενίτσας ποταμός - ρέμα Τόπλιτσα

Το ρέμα της Τόπλιτσα ξεκινάει από τις βορειανατολικές πλαγιές του Καϊμακτσαλάν.
Διέρχεται από το Λουτράκι (Πόζαρ), όπου κινούσε συνολικά 12 μύλους233. Ο οικισμός
παρήγαγε μεγάλες ποσότητες πάπρικας και εξέτρεφε χοίρους, δραστηριότητες που εξηγούν το
μεγάλο αριθμό των μύλων. Από τους μύλους αυτούς σώζεται μόνο ο μύλος του Μίσσιου, ο
οποίος επιδιορθώθηκε στα 1950.
Στον οικισμό της Όρμας σώζονται οι μύλοι του Μπαγγή και του Δημοσιάρη.

233. Προφορική πληροφορία από τους Αναστάσιο Πασσόλη (γεν. 1915) και Ευάγγελο Πασσόλη (γεν. 1912).

389
142. Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από το ρέμα Τόπλιτσα.
Εξυπηρετούσε τον οικισμό του Λουτρακίου.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 5,90 Χ 12,40 μ.,
ωφέλιμου ύψους 3,20 μ. Η ΒΑ γωνία του
κτίσματος διαμορφώνεται με απότμηση.
Στεγάζεται με τρικλινή στέγη καλυμμένη με
ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολι-
θοδομή, πάχους 0,55 μ., κατασκευάστηκε το
1950 σε αντικατάσταση της αρχικής λασπό-
χτιστης τοιχοποιίας.
Στο κτίσμα διαμορφώνονται δύο
είσοδοι, διαστάσεων 1,40 Χ 2,00 μ., στο
κεντρικό τμήμα της ανατολικής πλευράς. Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας. Κάτοψη.
Στην ίδια πλευρά ανοίγονται επίσης δυο
παράθυρα, ένα διαστάσεων 1,46 Χ 1,00 μ.
στο νότιο άκρο της και ένα διαστάσεων 1,00
Χ 1,00 μ. ανάμεσα στις δύο εισόδους.
Ο αγωγός προσαγωγής έρχεται από τα
δυτικά του κτίσματος και σε απόσταση 3,50
μ. από το μύλο δημιουργείται τραπεζιόσχημη
υδατοδεξαμενή, διαστάσεων μικρής και
μεγάλης βάσης 2,00 μ. και 4,20 μ. και μήκους
3,90 μ., από την οποία ξεκινούν δυο Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας. Τομή.
μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί, διαμέτρου
0,90 μ. Το ύψος της υδατοδεξαμενής από το
έδαφος ανέρχεται στα 3,60 μ.
Το εργαστήριο διαθέτει δυο αλεστι-
κούς μηχανισμούς με μυλόπετρες από
τεχνητό υλικό, οι οποίες φέρουν οπές, στις
οποίες τοποθετούσαν βάρη για τη ζυγο-
στάθμιση της μυλόπετρας. Οι μυλόπετρες
προέρχονταν από τεχνίτη της Θεσσαλονίκης,
ο οποίος είχε το εργαστήριο του στην περιοχή
του Επταπυργίου. Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας. Ανατολική όψη.

390
 Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας. Ανατολική όψη.

Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας. Βόρεια Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας.

όψη. Αλεστικός μηχανισμός.

Μύλος Μίσσιου, Λουτράκι Πέλλας.

Μεταλλικοί υδραγωγοί.

391
143. Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα Τόπλιτσα. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό Όρμα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,75 Χ 8,40 μ., ωφέλιμου
ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη
καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια. Σε τμήμα
της νότιας πλευράς του κτίσματος έχει
πρόσφατα προσαρτηθεί βοηθητικός χώρος
κατασκευασμένος από διάτρητες πλίνθους.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή πάχους 0,60 μ. ενισχύεται στο μέσο της
με μια ξυλοδεσιά. Η δυτική και τμήμα της
βόρειας πλευράς έχουν ανακατασκευαστεί με
Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Κάτοψη.
τσιμεντόλιθους.
Το εργαστήριο διαθέτει δυο πόρτες,
την κύρια, πλάτους 1,65 μ., που βρίσκεται
στη νότια πλευρά, και τη βοηθητική, πλάτους
0,90 μ., στη δυτική πλευρά, η οποία οδηγεί
στο χώρο των κεκλιμένων υδραγωγών και της
δεξαμενής.
Τα δύο παράθυρα του εργαστηρίου,
διαστάσεων 0,75 Χ 1,30 μ. και 1,30 Χ 1,30 μ.,
βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του
κτίσματος, πάνω από τις δύο εξόδους του
νερού.
Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Τομή.
Ο αγωγός προσαγωγής έρχεται από τα
δυτικά του κτίσματος. Καταλήγει σε υδατο-
δεξαμενή διαστάσεων 2,90 Χ 4,50 μ., ύψους
από το έδαφος 2,60 μ., η οποία απέχει από το
κτήριο 4,00 μ. Από το ανατολικό άκρο της
δεξαμενής ξεκινούν δύο μεταλλικοί κεκλι-
μένοι αγωγοί διαμέτρου 0,70μ.,
Το εργαστήριο διαθέτει δύο αλε-
στικούς μηχανισμούς, από τους οποίους
σήμερα λειτουργεί ο ένας.
Ο τελευταίος φέρει μυλόπετρες από Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Ανατολική όψη.

392
τεχνητό υλικό με την επιγραφή "Εργοστάσιον Μυλοπετρών Σιδερίδου - Θεσσαλονίκη", ενώ ο
άλλος φέρει μυλόπετρες κατασκευασμένες από κομμάτια φυσικής πέτρας. Οι έξοδοι του
νερού ορθογωνικής διατομής, διαστάσεων 1,50 Χ 1,25 μ., διαμορφώνονται στο ανώφλι τους
με μονολιθικά υπέρθυρα, τοποθετημένα πάνω σε μεταλλική δοκό σχήματος διπλού “Τ”.

Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Ανατολική Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Μεταλλικοί
όψη. υδραγωγοί.

Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Δυτική όψη. Μύλος Μπαγγή, Όρμα Πέλλας. Βόρεια όψη.

Μύλος Μπαγγή,
Όρμα Πέλλας.
Λεπτομέρεια
μυλόπετρας σε
χρήση με
επιγραφή
“Εργοστάσιον
Μυλοπετρών
Σιδερίδου” και
αλεστικός
μηχανισμός με
μυλόπετρα από
κομμάτια
φυσικής πέτρας.

393
144. Μύλος Δημοσιάρη, Όρμα Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από το ρέμα Τόπλιτσα. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό της Όρμας.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 5,60 Χ 11,00 μ.,
ωφέλιμου ύψους 2,40 μ. Στεγάζεται με
δικλινή στέγη καλυμμένη με κυματοειδή
λαμαρίνα. Ο μύλος αγοράστηκε από τους
τούρκους αρχικούς ιδιοκτήτες στα 1924. Στο
δυτικό άκρο του κτίσματος οργανώνεται ο
χώρος προσωρινής αποθήκευσης και στο
ανατολικό ο χώρος του εργαστηρίου.
Η εξωτερική τοιχοποιία από τσιμε-
ντόλιθους εδράζεται στα ίχνη της αρχικής
αργολιθοδομής.
Στη νότια πλευρά του κτίσματος
ανοίγεται είσοδος διαστάσεων 1,90 Χ 2,10 μ.
και ένα παράθυρο διαστάσεων 1,25 Χ 1,20 μ.
Ο αγωγός προσαγωγής, πλάτους 1,20 μ.,
βρίσκεται στα βόρεια του εργαστηρίου.
Καταλήγει σε δεξαμενή, από το νότιο άκρο Μύλος Δημοσιάρη, Όρμα Πέλλας. Κάτοψη.
της οποίας ξεκινούν δύο χτιστοί κεκλιμένοι
υδραγωγοί, με τους οποίους το νερό εισέρ-
χεται στο χώρο των υδροτροχών.
Αρχικά ο μύλος διέθετε δύο αλεστι-
κούς μηχανισμούς. Μετά την κατάρρευσή του
το 1968 και την ανακαίνισή του το 1976, ο
ένας αλεστικός μηχανισμός καταργήθηκε και
λειτουργεί μόνο ο άλλος, ο οποίος φέρει
μυλόπετρες από τεχνητό υλικό με την
επιγραφή "Εργοστάσιον Μυλοπετρών Σιδε-
ρίδου - Θεσσαλονίκη".
Οι έξοδοι νερού δεν εντοπίστηκαν,
καθώς η νότια αυλή του εργαστηρίου έχει
επιχωματωθεί και έτσι έχουν κρυφθεί. Μύλος Δημοσιάρη, Όρμα Πέλλας. Τομή.

394
 Μύλος Δημοσιάρη, Όρμα Πέλλας. Νότια όψη.

Μύλος Δημοσιάρη, Όρμα Πέλλας. Κεκλιμένοι υδραγωγοί

από οπλισμένο σκυρόδεμα.

395
 Μ ογλ ενίτ σας πο ταμός - το πι κό ρέμα Πολυ κά ρπι ου

145

Πίνακας ΧLV: Μογλενίτσας ποταμός - τοπικό ρέμα Πολυκάρπιου

Το τοπικό ρέμα του Πολυκάρπιου ξεκινάει από τους ανατολικούς πρόβουνους του
Καϊμακτσαλάν και ενώνεται με το ρέμα Μπέλα Βόδα, που καταλήγει στον ποταμό
Μογλενίτσα κοντά στον οικισμό της Χρυσής. Στο Πολυκάρπιο υπήρχαν τρεις μύλοι, οι οποίοι
σταμάτησαν να δουλεύουν στα 1955-57, γιατί τότε εμφανίστηκαν στην περιοχή οι
κυλινδρόμυλοι. Ο ένας μύλος ανήκε στην κοινότητα και βρισκόταν εντός οικισμού. Δε
σώζεται πιά. Η κοινότητα είχε στην κατοχή της άλλο ένα μύλο σε απόσταση 0,8 χλμ. ΒΑ του
οικισμού. Το μύλο αυτό αγόρασε ο Γεώργιος Πισκιτζής και παρά το γεγονός ότι διόρθωσε την
“κρέμαση” και ξανάχτισε κτίσμα με τσιμεντόλιθους δεν κατάφερε να φέρει νερό. Έτσι ο
μύλος δε λειτούργησε ξανά. Ο μόνος μύλος που σώζεται είναι αυτός του Πασχαλίδη και
σώζεται σε απόσταση 1,7 χλμ. ΝΑ του οικισμού.

396
145. Μύλος Πασχαλίδη, Πολυκάρπιο Πέλλας

Βρίσκεται εκτός του οικισμού

σε απόσταση 1,7 χλμ. από το Πολυ-
κάρπιο. Τροφοδοτείται από τοπικό
ρέμα. Εξυπηρετούσε τους οικισμούς
Πολυκάρπιο και Χρύσα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων περίπου 6,40 Χ
10,20 μ., σωζόμενου ύψους 1,20 μ. Ο
τρόπος και το υλικό στέγασης μας είναι
άγνωστα.
Από την εξωτερική λασπόχτιστη
αργολιθοδομή πάχους 0,60 μ. σώζονται
η βόρεια πλευρά, τμήμα της δυτικής
πλευράς και η ΝΑ γωνία του κτίσματος.
Η είσοδος, πλάτους 1,50 μ.,
ανοίγεται στο βόρειο πέρας της δυτικής Μύλος Πασχαλίδη, Πολυκάρπιο Πέλλας. Κάτοψη.
πλευράς.
Ο αγωγός προσαγωγής είναι κατεστραμμένος στο μεγαλύτερο μέρος του, ωστόσο είναι σαφής
η θέση του πάνω από τη δυτική πλευρά του εργαστηρίου. Στο πέρας του διαμορφωνόταν δεξαμενή
σωζόμενου πλάτους 4,20 μ. και σωζόμενου μήκους 2,55 μ. Από το ανατολικό άκρο της δεξαμενής
ξεκινούν τρεις κεκλιμένοι υδραγωγοί διαμέτρου 0,90 μ.
Το εργαστήριο διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς, από τους οποίους δε σώζεται τίποτε. Ο μύλος
του Πασχαλίδη ήταν φημισμένος στην περιοχή για το εξαιρετικό άλεσμα του πιπεριού. Η
ιδιαιτερότητά του οφείλόταν στο γεγονός ότι ο μυλωνάς - πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία - ήξερε πολύ
καλά την τέχνη της χάραξης των μυλοπετρών. Η χάραξη των μυλόλιθων για το άλεσμα των πιπεριών
ήταν διαφορετική από αυτή που απαιτούνταν για το άλεσμα του σιταριού.

Μύλος Πασχαλίδη, Πολυκάρπιο Πέλλας. Μύλος Πασχαλίδη, Πολυκάρπιο Πέλλας.

Μεταλλικός υδραγωγός. Άποψη.

397
 Υδ ρολ ογ ική λεκάνη Αξι ού π οταμού - π οταμός Βόδ ας

Νησί
146
147

149 150

148

Πίνακας ΧLVΙ: Υδρολογική λεκάνη Αξιού - ποταμός Βόδας

Ο ποταμός Βόδας ξεκινάει από τους νότιους πρόβουνους του Καϊμακτσαλάν και με
πορεία από ΒΔ προς τα ΝΑ καταλήγει στο Λουδία ποταμό. Στον οικισμό Νησί σώζεται ένα
πρώιμο υδροκίνητο εργοστάσιο, το οποίο παρήγε αλεύρι. Αρχικά ανήκε στον Α. Τζούκα, αλλά
σήμερα ανήκει στην κοινότητα του Νησιού.
Στην συνέχεια ο Βόδας διέρχεται από τον οικισμό του Άγρα, όπου πριν από το 1954
υπήρχαν 22 ζευγάρια μυλοπετρών234. Οι πελάτες στον οικισμό προέρχονταν από τους
Πύργους και τα χωριά της Πτολεμαΐδας. Σήμερα σώζεται μόνο ο μύλος του Μπακέρτζη.
Στο Μεσημέρι υπήρχε ένας μύλος που ανήκε στο σχολείο και συνήθως τον
λειτουργούσαν μυλωνάδες από την Καστοριά και το Λέχοβο.
Η Έδεσσα είχε τον μεγαλύτερο αριθμό υδροκίνητων εργαστηρίων, που ανέρχονταν σε
70 ζευγάρια πέτρες, σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή235, και σε 59 στα 1922236.

234. Προφορική πληροφορία από τον Ιωάννη Μπακέρτζη (γεν. 1938), Άγρας Πέλλας, Φεβρουάριος 2001.
235. Βλ. σχ. στο Β.Δημητριάδης (1973). Η κεντρική και δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή,
Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σ. 241.
236. Δ. Μουστάκας (1922). Η κατάστασις της εν τη Κεντρική Μακεδονία βιομηχανίας, Αθήνα, σ. 16.

398
 Σήμερα από τα εργαστήρια της περιοχής, σώζονται οχτώ, ενώ μας είναι γνωστή η
θέση άλλων τριών με βάση τις μυλόπετρες που βρέθηκαν στην αρχική τους θέση237.
Στο Ριζάρι, σε κοντινή απόσταση από την Έδεσσα, υπήρχαν δυο νερόμυλοι, οι οποίοι έπαψαν
να λειτουργούν238 στη δεκαετία του ‘70.

237. Α. Βαλαβανίδου (1999). “Υδρόμυλοι της Έδεσσας” στο Αrmos project: δημιουργία και διαχείριση πάρκων
πολιτιστικής κληρονομιάς, Θεσσαλονίκη: Δήμος Πολίχνης, σ.217-222.
238. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα 1999, όταν έγινε η τηλεφωνική έρευνα, ο υπάλληλος της κοινότητας δήλωσε
ότι στον οικισμό υπήρχε νερόμυλος. Στην επιτόπια έρευνα αποκαλύφθηκε ότι η κοινότητα, για να μη χάσει την
επιπλέον ποσότητα νερού που δικαιούνταν από το αρδευτικό σύστημα της περιοχής, κατασκεύασε ένα
υποτυπώδες κέλυφος, το οποίο δε βρισκόταν καν στην αρχική θέση του μύλου και το δήλωνε ως μύλο.

399
146. Μύλος Τζούκα, Νησί Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τροφοδοτείται από τον ποταμό Βόδα. Πρόκειται για
μεγάλο υδροκίνητο εργαστήριο, το οποίο κατασκευάστηκε στα 1965 και σταμάτησε να
λειτουργεί στα 1973239. Πρόκειται για αλευρόμυλο που κινείται με ενέργεια που παράγεται
από ένα κατακόρυφο υδροτροχό240.
Μέρος του εξοπλισμού προέρχεται από την εταιρεία Ματθαίου στη Θεσσαλονίκη,
όπως φαίνεται στο πλαϊνό τμήμα ενός κόσκινου.

Μύλος Τζούκα, Νησί Πέλλας. Ανατολική όψη. Μύλος Τζούκα, Νησί Πέλλας. Ο υδροτροχός.

Μύλος Τζούκα, Νησί Πέλλας.Εσωτερικό Μύλος Τζούκα, Νησί Πέλλας. Επιγραφή

μύλου. προέλευσης μηχανολογικού εξοπλισμού.

239. Προφορική πληροφορία από τον Τόση Γιάννη, (γεν. 1966), Νησί Πέλλας, Ιανουάριος 2007.
240. Έχει κηρυχθεί διατηρητέος με τη ΔΙΛΑΠ / Γ/181/23619/13.5.98.

400
147. Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον ποταμό Βόδα. Εξυπη-
ρετούσε τους οικισμούς Άγρα και Πύργους.
Επίσης εξυπηρετούσε διάφορα χωριά της
Πτολεμαΐδας.
Πρόκειται για διώροφο κτίσμα, δια-
στάσεων 8,80 Χ 12,90 μ., συνολικού ύψους
6,50 μ. Στεγάζεται με δικλινή στέγη καλυμ-
μένη με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή του ισογείου, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται
με δυο ξυλοδεσιές. Η εξωτερική εγχόρηγος
τοιχοποιία του ορόφου από συμπαγείς πλίν-
θους, πάχους 0,30 μ., κατασκευάστηκε από
συνεργείο μαστόρων προερχόμενο από την
περιοχή της Φλώρινας και αποτελεί μεταγε-
νέστερη προσθήκη, που χρονολογείται στα
μέσα της δεκαετίας του 1940.
Η αρχική είσοδος, διαστάσεων 1,50 Χ
1,90 μ., διαμορφωνόταν στο δυτικό άκρο της Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Κάτοψη.
νότιας πλευράς.. Στο ανατολικό άκρο της
ίδιας πλευράς ανοίγεται το μοναδικό αρχικά
παράθυρο του εργαστηρίου. Στη βόρεια
πλευρά υπάρχει μικρότερη πόρτα πλάτους
1,00 μ., η οποία οδηγούσε στο χώρο των
κεκλιμένων υδραγωγών.
Σήμερα η είσοδος της νότιας πλευράς
έχει “κλειστεί” και έχει μετατραπεί σε
παράθυρο, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε
νέα είσοδος σε επαφή με το δυτικό πέρας της
νότιας πλευράς του κτίσματος, η οποία
εντάσσεται σε χαμηλού ύψους προσθήκη στα
δυτικά του αρχικού κτίσματος.
Ο όροφος είχε κατασκευαστεί αρχικά,
για να στεγάσει την κατοικία του μυλωνά,
αλλά στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Νότια
αποθηκευτικός χώρος. όψη.

401
 Ο υδρόμυλος του Μπακέρτζη λειτούργησε με κινητήρια δύναμη το νερό έως το 1954,
οπότε την εκμετάλλευση των νερών του ποταμού ανέλαβε η ΔΕΗ. Έκτοτε μετατράπηκε σε
κυλινδρόμυλο και την τελευταία δεκαετία υπολειτουργεί. Η εκτεταμένη εσωτερική
μετατροπή που υπέστη ο μύλος στη δεκαετία του 1960 καθιστά δυσανάγνωστη την αρχική
λειτουργία του υδρόμυλου, τις εξόδους και εισόδους νερού. Τα παραπάνω στοιχεία δεν
εντοπίστηκαν.

Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Νότια Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Δυτική
όψη. όψη

Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Εσωτερικό Μύλος Μπακέρτζη, Άγρας Πέλλας. Εσωτερικό
μύλου. μύλου.

402
148. Μεσημέρι, σχολικός μύλος

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον ποταμό Βόδα. Εξυπη-
ρετούσε τον οικισμό του Μεσημεριού.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα, διαστάσεων 7,60 Χ 9,40 μ., ωφέλιμου
ύψους 2,70 μ. Στεγάζεται με τετρακλινή
στέγη καλυμμένη με ρωμαϊκά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με μια
ξυλοδεσιά. Μια δεύτερη ξυλοδεσιά περι-
τρέχει το κτίσμα στο ύψος της στάθμης του
δαπέδου του εργαστηρίου.
Στη νότια πλευρά του κτίσματος
διαμορφώνεται η είσοδος διαστάσεων 1,60 Χ
2,20 μ. Στην ανατολική πλευρά ανοίγονται
Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. Κάτοψη.
δύο παράθυρα, διαστάσεων 1,10 Χ 1,40 μ., τα
οποία φέρουν κιγκλιδώματα, ενώ στο κέντρο
της βόρειας πλευράς υπήρχε τρίτο παράθυρο,
διαστάσεων 0,90 Χ 0,90 μ., το οποίο σήμερα
έχει τειχιστεί.
Το εργαστήριο διέθετε όροφο241, στον
οποίο διαμορφωνόταν το δωμάτιο του
μυλωνά. Στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτήν
τη μαρτυρία αποτελούν η καινούρια στέγη,
καθώς και το γείσο από συμπαγείς πλίνθους,
Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. Νότια όψη.
πάνω στο οποίο εδράζεται η στέγη.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει κατα-
στραφεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε
πλάτωμα πάνω από τη βόρεια πλευρά του
εργαστηρίου. Από τον αγωγό προσαγωγής με
μεταλλικό κεκλιμένο υδραγωγό, τμήμα του
οποίου σώζεται, το νερό κατέληγε στο χώρο

241. Προφορική πληροφορία από την Ελένη Γιόντη

(γεν. 1917), Μεσημέρι Πέλλας, Μάρτιος 2001. Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. Τομή.

403
του μεταλλικού υδροτροχού, ο οποίος σώζεται στην αρχική θέση του. Το εργαστήριο διέθετε
δύο αλεστικούς μηχανισμούς, όπως υποδηλώνεται από τις δύο θυρίδες για την έξοδο του
νερού, διαστάσεων 0,90 Χ 1,10 μ. Σήμερα σώζεται μόνο ένας μηχανισμός. Το μύλο νοίκιαζε
με δημοπρασία η κοινότητα. Συχνά τον αναλάμβαναν μυλωνάδες από μακρινούς οικισμούς,
όπως η Καστοριά και το Λέχοβο.

Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. ΝΔ Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. Νότια

άποψη μύλου. όψη .

Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. ΝΑ Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας.

άποψη. Εσωτερικό σχολικού μύλου.

Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας. Σχολικός μύλος, Μεσημέρι Πέλλας

Εσωτερικό σχολικού μύλου. Μεταλλικός οριζόντιος υδροτροχός.

404
149. Μύλος Περτσμελή242, Έδεσσα Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον ποταμό Βόδα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα τραπεζιόσχημης κάτοψης, διαστά-
σεων μεγάλης βάσης 13,10 μ., μικρής 9,30 μ.
και ωφέλιμου ύψους 2,20 μ. Στεγάζεται με
τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά
κεραμίδια. Στη ΒΔ γωνία με πρόχειρη
ξυλόπηκτη τοιχοποιία έχει δημιουργηθεί
χώρος προσωρινής διαμονής.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται τοπικά με
τμήματα ξυλοδεσιάς, ενώ στη βόρεια πλευρά
επιχρίστηκε πρόχειρα.
Το εργαστήριο διαθέτει τρεις εισό-
δους. Δύο είναι διαστάσεων 1,80 Χ 2,10 μ., Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Κάτοψη
από μια στη βόρεια και στη νότια πλευρά.
Τέλος, μία μικρότερη, διαστάσεων 1,10 Χ
2,10 μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της
ανατολικής πλευράς. Το εργαστήριο φωτί-
ζεται με ένα παράθυρο διαστάσεων 0,70 Χ
1,30 μ. στο ανατολικό άκρο της νότιας
πλευράς, και ένα φεγγίτη που ανοίγεται στο
ΝΔ τμήμα της στέγης.
Το νερό εισέρχεται στο εργαστήριο
από τη βόρεια πλευρά με δύο μεταλλικούς Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Τομή

242. Στην Έδεσσα σώζονται 9 συνολικά υδροκίνητα εργαστήρια, τα οποία έχουν όλα κηρυχθεί διατηρητέα.
Πρόκειται για το Βυρσοδεψείο, το Μπατάνι και το σησαμοτριβείο Αρδίτσογλου (ΔΙΛΑΠ / Γ/3177/222/8.3.88
ΦΕΚ243/Β/27.4.88), και τους Αλευρόμυλο-Σησαμοτριβείο Γιαννάκη, Βυρσοδεψείο Καρανικόλα,
Σησαμοτριβείο Καρανικόλα, Αλευρόμυλο Πάσχου, Αλευρόμυλο - Σησαμοτριβείο Περτσμελή και Αλευρόμυλο
Σαλαμπάση (ΔΙΛΑΠ / Γ/1494/39451/22.4.97 ΦΕΚ740/25.8.97 & 1094/Τ.Β./10.12.97). Τα εργαστήρια αυτά
έχουν μελετηθεί από ερευνητική ομάδα του Α.Π.Θ. υπό την επιστημονική εποπτεία του Καθηγητή Γ. Βελένη και
θα αποτελέσουν αντικείμενο εκτεταμένης παρουσίασης στο σύντομο μέλλον. Στην ερευνητική ομάδα
συμμετείχαν: Αλ Σααγιάχ Ζάχι , Βαλαβανίδου Αναστασία, Βλάχου Δανάη, Βόρη Ευσταθία, Καλλιγά Δήμητρα,
Connena Claudio, Κορρέας Μιχαήλ και Πιστιόλης Αθανάσιος. Ακόμη συμμετείχαν ο τοπογράφος Σαββίδης
Κυριάκος και ο μηχανολόγος Χατζηγώγας Αθανάσιος και ως ειδική συνεργάτιδα η αρχιτέκτων Χριστίνα
Ζαρκάδα από την 4η Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων. Την φωτογραφική τεκμηρίωση έκανε ο Επίκουρος
Καθηγητής Γ. Κατσάγγελος. Στην παρούσα έρευνα παρουσιάζονται ενδεικτικά ένα αμιγώς προβιομηχανικό
υδροκίνητο εργαστήριο και ένα πρώιμο βιομηχανικό υδροκίνητο εργαστήριο.

405
κεκλιμένους υδραγωγούς.
Διαθέτει δυο αλεστικούς μηχανι-
σμούς, ένα για την άλεση σιτηρών και ένα για
την άλεση σουσαμιού. Στον εξοπλισμό του
εργαστηρίου εντάσσονται επίσης: λεκάνες
πλύσης του σουσαμιού, ένας φούρνος για το
ψήσιμο του σουσαμιού και μία πρέσσα για
την εξαγωγή του σουσαμόλαδου από το
ταχίνι243.
Η έξοδος του νερού βρίσκεται στο
Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Βόρεια
κέντρο περίπου της ανατολικής πλευράς και όψη.
έχει επιχωσθεί.

Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Νότια

όψη.

Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Μύλος Περτσμελή, Έδεσσα Πέλλας. Άποψη

Ανατολική όψη. από ΝΑ.

243. Βλ. σχ. Α. Βαλαβανίδου (1999) "Υδρόμυλοι της Έδεσσας", στο Armos Project: Δημιουργία και Διαχείριση
πάρκων πολιτιστικής κληρονομιάς. Θεσσαλονίκη: Δήμος Πολίχνης, σ.217-222 και στο Χ. Ζαρκάδα-
Πιστιόλη(2006). “Waterdriven Workshops And Factories in the Zone of Waterfalls of Edessa in Greece. An
Open-air Museum”. Διαθέσιμο στο http://www.ticcihcongress2006.net/paper/Paper%203/Zarkada.pdf

406
150. Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τρο-

φοδοτείται από τον ποταμό Βόδα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων
10,70 Χ 19,90 μ. και ύψους 4,00 μ.
Στεγαζόταν με τρικλινή στέγη καλυμμένη με
άγνωστο υλικό.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με δυο
ζώνες από σκυρόδεμα στο ύψος των
ανωφλιών των παραθύρων.
Το εργαστήριο διαθέτει δυο εισό-
δους, μία, διαστάσεων 1,50 Χ 2,50 μ., στο
κέντρο της νότιας πλευράς και μια μικρό-
τερη, διαστάσεων 1,00 Χ 2,10 μ., στο βόρειο
τμήμα της ανατολικής πλευράς.
Το εργαστήριο φωτίζεται με 12 παρά-
θυρα. Πέντε παράθυρα διαστάσεων 1,50 Χ Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας. Τομή.

Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας. Ανατολική όψη.

407
1,00 μ. διατάσσονται σε καθεμιά από τις δύο μακριές πλευρές του κτίσματος, την ανατολική
και τη δυτική. Στη νότια πλευρά εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου ανοίγονται άλλα δύο
διαστάσεων 1,10 Χ 1,50 μ.
Το νερό εισέρχεται στο εργαστήριο από τη δυτική πλευρά με ένα μεταλλικό κεκλιμένο
υδραγωγό, που συνδέεται με την ανυψωμένη δεξαμενή συγκέντρωσης νερού. Διαθέτει έναν
αλεστικό μηχανισμό για την άλεση του σουσαμιού. Στον εξοπλισμό του εργαστηρίου
εντάσσονται επίσης: λεκάνες πλύσης του σουσαμιού, ένας φούρνος για το ψήσιμο του
σουσαμιού και δύο πρέσσες για την εξαγωγή του σουσαμόλαδου από το ταχίνι. Σε
μεταγενέστερη φάση το εργαστήριο παρήγε ταλκ. Η λιθόκτιστη, τοξωτή έξοδος του νερού
βρίσκεται στο κέντρο περίπου της ανατολικής πλευράς.

Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας.

Μηχανολογικός εξοπλισμός.

Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας. Νότια Μύλος Γιαννάκη, Έδεσσα Πέλλας.

όψη. Λεπτομέρεια μηχανολογικού εξοπλισμού.

408
 Υδρολογ ική λεκάνη Αξι ού ποτα μού - πηγές Αραβησσ ού

151 152 153 154

155

Πίνακας ΧLVII: Υδρολογική λεκάνη Αξιού - πηγές Αραβησσού

Η υδρογεωλογική ενότητα του ΝΑ Πάικου αποστραγγίζει στις πηγές της Αραβησσού,

την κύρια πηγή νερού για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης. Στην περιοχή υπήρχαν πολλοί
μύλοι.
Στον οικισμό Νέο Μυλότοπο υπήρχαν 2 εργαστήρια εντός και 3 εκτός οικισμού και
απείχαν 4,5 χλμ. Στον οικισμό του Παλαιού Μυλότοπου υπήρχαν συνολικά 6 υδρόμυλοι. Από
τους γύρω οικισμούς (Αμπελιές, Μανδαρέα κ.ά.) έρχονταν στο Μυλότοπο, για να αλέσουν.
Οι μύλοι δούλευαν μέχρι το 1950 και είχαν νερό μέχρι τον Αύγουστο.
Στην Αραβησσό υπήρχαν 5 υδρόμυλοι εντός οικισμού. Σταμάτησαν να λειτουργούν,
όταν η ΔΕΗ πήρε το νερό στα 1970. Έρχονταν για άλεσμα από Γιαννιτσά, Αξό, Λάκα,
Μάνδαλο, Μανδαρέα κ.ά. Η περιοχή απ’ όπου ανάβλυζε το νερό ονομαζόταν Ον - μπάρ, ήταν
ελώδης και σ’ αυτήν καλλιεργούσαν ρύζια244.

244. Προφορική πληροφορία από τον Κώστα Κυριαζίδη, (γεν. 1945), Μάιος 2001, Αραβησσός Πέλλας.

409
151. Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τροφοδοτείται από την περιοχή Ον-Μπαρ που
σημαίνει δέκα πηγές. Εξυπηρετούσε μεγάλο αριθμό οικισμών στην περιοχή (Μάνδαλο,
Μανδαρέα, Αξό, Λάκα).
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 8,50 Χ 23,60 μ., εξωτερικού ύψους 2,70 μ.
Στο νότιο άκρο σε μήκος 4,20 μέτρων αναπτύσσεται διώροφο τμήμα, στο οποίο στεγάζεται η
κατοικία του μυλωνά. Το ισόγειο τμήμα στεγάζεται με τρικλινή στέγη και το διώροφο τμήμα

Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας. Νότια όψη.

410
του κτίσματος με τετρακλινή, καλυμμένες και οι δύο με βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή πάχους 0,60 μ. διαμορφώνεται στις ακμές
του κτίσματος με ισχυρούς γωνιόλιθους. Τμηματικά ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά σε ύψος
1,00 μ. από τη στάθμη του εδάφους.
Στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς έχει προσαρτηθεί κτίσμα διαστάσεων 4,00 Χ
8,40 μ., στο οποίο στεγάστηκε σησαμελαιοτριβείο. Τέλος, σε επαφή με το νότιο άκρο της
ανατολικής πλευράς έχει κατασκευαστεί πλίνθινος κλίβανος διαστάσεων 3,70 Χ 4,35 μ.
Το εργαστήριο διαθέτει δυο εισόδους, μία στο κέντρο της νότιας πλευράς διαστάσεων
1,30 Χ 2,20 μ, και μια στη δυτική άκρη διαστάσεων 1,70 Χ 1,80 μ. Στην ίδια πλευρά
διατάσσονται τρία παράθυρα διαστάσεων 0,90 Χ 1,30 μ. Στον όροφο ανοίγονται τέσσερα
παράθυρα διαστάσεων 0,70 Χ 1,00 μ., από δυο στη νότια και στη δυτική πλευρά.
Ο αγωγός προσαγωγής έχει καταστραφεί, ωστόσο διακρίνεται η θέση του σε πλάτωμα
πάνω από τη βόρεια πλευρά του εργαστηρίου. Η επίσκεψη στο εσωτερικό του εργαστηρίου
δεν ήταν δυνατή, καθώς ήταν κλειδωμένο, αλλά στη νότια πλευρά εμφανίζονται τρεις θυρίδες
εξόδου νερού με μονολιθικά ανώφλια.

Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας. Νότια Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας. Νότια
όψη. όψη.

Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας. Έξοδοι Μύλος Μήλιου, Αραβησσός Πέλλας.Νότια

νερού. όψη.

411
152. Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από την περιοχή Ον-Μπαρ,
που σημαίνει δέκα πηγές. Εξυπηρετούσε
μεγάλο αριθμό οικισμών στην περιοχή
(Μάνδαλο, Μανδαρέα, Αξό, Λάκα).
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 8,70 Χ 20,80 μ. Το
ωφέλιμο ύψος ανέρχεται στα 2,60 μ. Στεγά-
ζεται με δικλινή στέγη καλυμμένη με
βυζαντινά κεραμίδια.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολι-
θοδομή, πάχους 0,60 μ., εμφανίζεται επιχρι-
σμένη στο μεγαλύτερο τμήμα της.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,20 Χ 2,10
μ., ανοίγεται στο κέντρο της ανατολικής
πλευράς. Στο νότιο άκρο της ίδιας πλευράς
διαμορφώνονται δύο παράθυρα διαστάσεων
1,20 Χ 1,50 μ.
Στα νότια και σε κοντινή απόσταση
από το εργαστήριο του μύλου υπάρχει Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας.
διώροφο κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, Κάτοψη.
διαστάσεων 7,40 Χ 8,70 μ. και ύψους 3,60 μ.,
το οποίο στο ημιυπόγειο του στεγάζει αποθηκευτικούς χώρους και στον όροφο την κατοικία
του μυλωνά.
Η νότια πλευρά του εργαστηρίου έχει γκρεμιστεί. το ενδιάμεσο διάστημα ανάμεσα
στα δύο κτίσματα έχει στεγαστεί πρόχειρα και λειτουργεί ως στεγασμένος χώρος
επικοινωνίας των δύο κτισμάτων. Στη βόρεια άκρη της ανατολικής πλευράς έχει
μεταγενέστερα κατασκευαστεί πρόχειρος αποθηκευτικός χώρος.
Το νερό εισερχόταν στο εργαστήριο από τη δυτική πλευρά, όπου διακρίνονται οι
λιθόκτιστες τοξωτές είσοδοι του νερού. Ο χώρος της υδατοδεξαμενής και των κεκλιμένων
υδραγωγών έχει ισοπεδωθεί και λειτουργεί ως η κύρια πρόσβαση σήμερα του μύλου.
Στην ανατολική πλευρά ανοίγονται δύο λιθόκτιστες τοξωτές έξοδοι νερού,
διαστάσεων 1,00 Χ 1,60 μ. και 0,80 Χ 1,60 μ., κάτω από τα δύο παράθυρα, ενώ κάτω από την
είσοδο και τον πρόχειρο πρόβολο, που έχει κατασκευαστεί μεταγενέστερα, υπάρχουν οι άλλες
δύο έξοδοι νερού. Το εργαστήριο σήμερα λειτουργεί με κινητήρια δύναμη το ηλεκτρικό
ρεύμα.

412
Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας. Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας.
Ανατολική πλευρά. Δυτική πλευρά,κτηρίου κατοικίας.

Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας. Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας.

Εσωτερικό. Μυλόπετρα άλεσης ζωοτροφών.

Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας. Μύλος Κωνσταντινίδη, Αραβησσός Πέλλας.

Είσοδος νερού. Μεταλλικός υδροτροχός.

413
153. Κοινοτικός μύλος, Αραβησσός Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού.

Τροφοδοτείται από την περιοχή Ον-Μπαρ,
που σημαίνει δέκα πηγές. Εξυπηρετούσε
μεγάλο αριθμό οικισμών στην περιοχή
(Μάνδαλο, Μανδαρέα, Αξό, Λάκα).
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
κτίσμα διαστάσεων 4,70 Χ 22,30 μ. Το
εξωτερικό συνολικό ύψος ανέρχεται στα 7,40
μ. Στο νότιο άκρο της ανατολικής πλευράς
διευρύνεται κατά 3,60 μ. σε μήκος 6,10 μ.
Τέλος, στο βόρειο άκρο του κτίσματος τμήμα
κάτοψης μήκους 5,10 μ. αναπτύσσεται σε
όροφο, ο οποίος μάλλον θα χρησίμευε ως
χώρος διαμονής του ιδιοκτήτη. Το μονώροφο
τμήμα του κτίσματος στεγαζόταν με τρικλινή
στέγη, ενώ το διώροφο με τετρακλινή.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθο-
δομή, πάχους 0,70 μ., ενισχύεται με μια
περιμετρική ζώνη από σκυρόδεμα στο ύψος
των ανωφλιών των ανοιγμάτων.
Η είσοδος, διαστάσεων 2,00 Χ 2,30
μ., ανοίγεται στο κέντρο της νότιας πλευράς.
Στο κτίσμα διαμορφώνονται τέσσερα παρά-
θυρα στη βόρεια πλευρά, από δύο στον όρο- Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας. Κάτοψη.

Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας. Τομή.

414
 Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας. Δυτική όψη.

φο και στο ισόγειο, διαστάσεων 1,10 Χ 1,70 μ., και άλλα δύο παράθυρα ίδιων διαστάσεων
στη δυτική πλευρά.
Στην ίδια πλευρά διαμορφώνονται τρία ανοίγματα, διαστάσεων 1,40 Χ 3,00 μ., τα
οποία βρίσκονται σε θέσεις αντίστοιχες με τις θέσεις των εξόδων του νερού. Πιθανότατα τα
ανοίγματα αυτά να αποτελούν την ενοποιημένη μορφή του ζεύγους παράθυρο - έξοδος νερού.
Καθώς η πρόσβαση στο εσωτερικό του χώρου ήταν αδύνατη, δεν έχει επιβεβαιωθεί αυτή η
υπόθεση.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από την ανατολική πλευρά, όπου σώζονται τα δυτικά
όρια υδατοδεξαμενής πλάτους 7,90 μ., από την οποία ξεκινούν τρεις μεταλλικοί κεκλιμένοι

Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας. Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας.

Βόρεια όψη . Δυτική πλευρά υδατοδεξαμενής.

415
 Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας. Δυτική όψη.

Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας.

Κοινοτικός Μύλος, Αραβησσός Πέλλας.

Ανατολική πλευρά.

416
154. Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας

Βρίσκεται εντός του οικισμού. Τροφοδοτείται από την περιοχή Ον-Μπαρ, που
σημαίνει δέκα πηγές. Εξυπηρετούσε μεγάλο αριθμό οικισμών στην περιοχή (Μάνδαλο,
Μανδαρέα, Αξό, Λάκα).
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα διαστάσεων 9,80 Χ 25,80 μ. Το συνολικό
εσωτερικό ύψος ανέρχεται στα 3,10 μ. Στο δυτικό άκρο της βόρειας πλευράς το κτίσμα
αποκτά κεραία διαστάσεων 8,20 Χ 10,80 μ. Το κτίσμα στεγαζόταν με τετρακλινή στέγη
καλυμμένη με άγνωστο υλικό.

Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Νότια όψη.

417
 Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους 0,70 μ., εμφανίζεται επιχρισμένη στο
μεγαλύτερο τμήμα της.
Η είσοδος, άγνωστου πλάτους, ανοίγεται στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς. Στο
ανατολικό άκρο της ίδιας πλευράς διαμορφώνονται τέσσερα παράθυρα, διαστάσεων 1,00 Χ
1,50 μ., πάνω από τις αντίστοιχες εξόδους νερού, οι οποίες δεν μπόρεσαν να εντοπιστούν
λόγω της πυκνής βλάστησης. Άλλα τρία παράθυρα, από τα οποία ένα έχει τειχιστεί,
διαμορφώνονται στο βόρειο άκρο της δυτικής πλευράς.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από τη βόρεια πλευρά του. Ο αύλακας προσαγωγής,
πλάτους 1,80 μ., με παρειές από οπλισμένο σκυρόδεμα και κατεύθυνση από ανατολικά προς
τα δυτικά, οδηγεί το νερό σε υδατοδεξαμενή, σχήματος ορθογωνίου, διαστάσεων 8,60 Χ
11,80 μ. Στη νότια πλευρά της υδατοδεξαμενής ανοίγονται τέσσερις θυρίδες, απ’ όπου μέσω
μεταλλικών κεκλιμένων υδραγωγών το νερό καταλήγει στο χώρο των υδροτροχών. Στα
ανατολικά της υδατοδεξαμενής υπάρχει θυρίδα, που οδηγεί σε μια μικρότερη
υδατοδεξαμενή245, η οποία τροφοδοτεί έναν πέμπτο κεκλιμένο μεταλλικό υδραγωγό. Αυτός
κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη με στόχο την πλήρη εκμετάλλευση
του διαθέσιμου νερού.
Σε άμεση γειτνίαση με την υδατοδεξαμενή σώζεται διώροφο κτίσμα κατοικίας με τρία
δωμάτια στον όροφο και τρία στο ισόγειο. Στην αυλή του διατηρείται ακόμη φούρνος με δύο
αποθηκευτικές κόγχες.

Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Τομή.

245. Η μικρότερη αυτή υδατοδεξαμενή έχει κατασκευαστεί με συμπαγείς πλίνθους, ενώ στην ανατολική
πλευρά της διαμορφώνεται θυρίδα υπερχείλισης.

418
 Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός. Δυτική όψη. Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας.
Φράγμα καθαρισμού νερού.

Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Θέση

Είσοδοι νερού. μεταλλικού αγωγού.

Μύλος Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας. Κατοικία Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας.

Υδατοδεξαμενή.

Ο φούρνος στην αυλή της κατοικίας Ρωμανίδη. Κατοικία Ρωμανίδη, Αραβησσός Πέλλας.

419
155. Μύλος Τσαλακανίδη, Δροσερό Πέλλας

Ο μύλος Τσαλακανίδη βρίσκεται εκτός του οικισμού σε απόσταση 4,5 χλμ από αυτόν.
Τροφοδοτείται από τοπικό ρέμα.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 8,70 Χ 14,10 μ. και συνολικού
εξωτερικού ύψους 6,10 μ. Στεγαζόταν με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με άγνωστο υλικό.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθοδομή, πάχους 0,70 μ., διακόπτεται από δύο ζώνες
συμπαγών πλίνθων, ενώ οι ακμές της διαμορφώνονται με κατεργασμένες πουρόπετρες.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,80 μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της δυτικής πλευράς.
Στο βόρειο άκρο της ίδιας πλευράς ανοίγεται ένα παράθυρο διαστάσεων 1,20 Χ 2,20 μ. Τρία

Μύλος Τσαλακανίδη, Δροσερό Πέλλας. Κάτοψη.

Μύλος Τσαλακανίδη, Δροσερό Πέλλας. Νότια όψη.

420
ακόμη παράθυρα ίδιων διαστάσεων ανοίγονται στη νότια πλευρά του εργαστηρίου, πάνω
ακριβώς από τις εξόδους νερού.
Το νερό εισερχόταν στο κτίσμα από τη βόρεια πλευρά. Από το σύστημα προσαγωγής
σήμερα δε διακρίνεται τίποτε, όπως και από τον εσωτερικό μηχανολογικό εξοπλισμό. Ωστόσο
ο μύλος είχε τη δυνατότητα να κινεί τρεις τουλάχιστον αλεστικούς μηχανισμούς, όπως
προκύπτει από τις τρείς εξόδους νερού, διαστάσεων 1,20 Χ 1,40 μ., που ανοίγονται στη νότια
πλευρά.

Μύλος Τσαλακανίδη. Δροσερό Πέλλας. Δυτική μύλος Τσαλακανίδη. Δροσερό Πέλλας. ΝΔ

όψη. άποψη μύλου.

421
 Υδρ ο λογ ική λεκάν η Αξιο ύ ποτα μού - δυ τι κό τμήμα νομο ύ Κι λκίς

FYROM

162

160

156 157 158 159

161

Πίνακας ΧLVΙII: Υδρολογική λεκάνη Αξιού - δυτικό τμήμα νομού Κιλκίς

Η επαρχία Παιονίας του Νομού Κιλκίς συμβάλλει με τα ρέματα και τους ποταμούς
στο υδρογραφικό δίκτυο του Αξιού. Βορειότερο υδρογραφικό στοιχείο της λεκάνης του Αξιού
στο νομό Κιλκίς είναι το Μεγάλο ρέμα, στο οποίο έχει καταγραφεί ένας υδρόμυλος στον
ορεινό ιστορικό οικισμό του Σκρα.
Νοτιότερα ο Σταυροπόταμος ή Μεγάλο ποτάμι έδινε κίνηση σε 4 υδρόμυλους στον
οικισμό Γρίβα και σε περισσότερους από 10 στον οικισμό της Γουμένισσας246. Το σύστημα
υδρόμυλων της Γουμένισσας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στο χώρο της Μακεδονίας,
καθώς καταγράφονται δείγματα όλων των τυπολογιών υδρόμυλων και αρκετών πρώιμων
υδροκίνητων “εργοστασίων”.
Τέλος, στο ρέμα Λέσκα καταγράφηκε ένας υδρόμυλος που εξυπηρετούσε τον οικισμό
του Πολύπετρου.

246. Bλ. σχ. στο O. Ιακωβίδου, Α. Βαλαβανίδου και Γ. Κατσάγγελος (1995). Πάικο: το βουνό και οι άνθρωποι.
Θεσσαλονίκη, σ. 24-35.

422
156. Μύλος Άλλιου247, Γουμένισσα Κιλκίς

Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Κάτοψη.

Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Όψη.

Βρίσκεται σε απόσταση 1,2 χλμ. από τον οικισμό. Προσεγγίζεται από την επαρχιακή
οδό που συνδέει τη Γουμένισσα με τη Γρίβα και αποτελεί ένα από τα 10 εργαστήρια που
υπήρχαν στην περιοχή. Τροφοδοτείται με νερό από το Σταυροπόταμο ή Μεγάλο ποτάμι,
παραπόταμο του Αξιού ποταμού. Από το μύλο εξυπηρετούνταν κυρίως ο οικισμός της
Γουμένισσας.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα σχήματος "ταυ". Η μεγάλη κεραία, διαστάσεων 4,40 Χ
16,00 μ. και ύψους 3,50 μ, αποτελεί το μύλο. Εγκάρσια στο κέντρο του μύλου αναπτύσσεται
βοηθητικό κτίσμα διαστάσεων 4,10 Χ 6,10. Η μεγάλη κεραία του "ταυ" στεγάζεται με

247. O μύλος είναι γνωστός στην περιοχή ως Κουσκούς Βοντενίτσα, δηλαδή Κιλκισιώτικος μύλος, καθώς οι
πρώτοι ιδιοκτήτες κατάγονταν από το Κιλκίς. Προφορική πληροφορία από τον Γιάννη Αϊδαρίνη (γεν. 1956).
Θεσσαλονίκη 2002.

423
τετρακλινή και η μικρή κεραία με τρικλινή
στέγη. Και οι δύο στέγες καλύπτονται με
βυζαντινά κεραμίδια.
Ο αλευρόμυλος οργανώνεται στο
κέντρο της μεγάλης κεραίας του κτίσματος,
ενώ εκατέρωθέν του διατάσσονται προς τα
δυτικά το δωμάτιο του μυλωνά και προς τα
ανατολικά η νεροτριβή, η οποία προστέθηκε
στο αρχικό κτίσμα το 1920 και στη συνέχεια
Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Γενική
σε άγνωστο χρόνο άλλαξε χρήση και λειτούρ- άποψη.
γησε σαν σησαμοτριβείο έως το 1970 .
Η μικρή κεραία του “ταυ” χρησιμο-
ποιήθηκε ως στάβλος και επικοινωνούσε
εξωτερικά με είσοδο στη δυτική πλευρά και
εσωτερικά με πόρτα στον κοινό τοίχο με τον
αλευρόμυλο.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται με τέσσερις
ξυλοδεσιές.
Η είσοδος, διαστάσεων 1,60 Χ 2,20 μ,
βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της νότιας
πλευράς του κτίσματος. Τα περισσότερα
ανοίγματα του κτίσματος διατάσσονται στη
νότια πλευρά και πρόκειται για τρία
παράθυρα, διαστάσεων 0,70 Χ 1,20 μ., δυο
στο χώρο του αλευρόμυλου και ένα στο νότιο
τοίχο του σησαμοτριβείου - νεροτριβής, και
ένα παράθυρο, διαστάσεων 0,80 Χ 1,30 μ.,
Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Είσοδος.
που ανοίγεται στο νότιο τοίχο του δωματίου
διαμονής. Στο δυτικό τοίχο του ίδιου χώρου
διαμορφώνονται δύο ακόμη παράθυρα, ίδιων
διαστάσεων, εκατέρωθεν του κεντρικού
τζακιού. Τέλος, ένας φεγγίτης, διαστάσεων
0,70 Χ 1,20 μ., διαμορφώνεται πάνω από την
κεντρική είσοδο του μύλου.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με αύλα-
κα προσαγωγής, του οποίου οι παρειές έχουν
διαμορφωθεί με οπλισμένο σκυρόδεμα. Ο Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Τροχοί
αύλακας απολήγει σε μικρή δεξαμένη, από μετάδοσης κίνησης.

424
την οποία δυο μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί δίνουν κίνηση στους δυο αλεστικούς
μηχανισμούς, ενώ ένας τρίτος υπήρχε ανατολικότερα και κατέληγε στη νεροτριβή, η οποία
αργότερα έγινε σησαμοτριβείο.
Η τελευταία φάση του μηχανολογικού εξοπλισμού του αλευρόμυλου χρονολογείται
στα 1920, οπότε ο μύλος εξοπλίστηκε με μηχανήματα από τη Γαλλία248. Εκεί κατα-
σκευάστηκαν τα κόσκινα, η σιμιγδαλίστρα, το πλυντήριο και το στεγνωτήριο. Σώζεται249
επίσης ο μηχανολογικός εξοπλισμός του σησαμοτριβείου, δηλαδή ο φούρνος για το ψήσιμο
του σουσαμιού, ο βραστήρας και οι πρέσες.

Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Μύλος Άλλιου, Γουμένισσα Κιλκίς. Αλεστικοί

Μεταλλικός κεκλιμένος υδραγωγός. μηχανισμοί.

248. Προφορική μαρτυρία Γιάννη Αϊδαρίνη (γεν. 1956), κληρονόμου μύλου ΄Αλλιου, Θεσσαλονίκη 2002.
249. Ο μύλος κατέρρευσε στα 2003.

425
157. Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς

Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς. Κάτοψη.

Βρίσκεται σε απόσταση 1,4 χλμ. από τον οικισμό. Προσεγγίζεται από την επαρχιακή
οδό που συνδέει τη Γουμένισσα με τη Γρίβα και αποτελεί ένα από τα 10 εργαστήρια που
υπήρχαν στην περιοχή. Τροφοδοτείται με νερό από το Μεγάλο ποτάμι ή Σταυροπόταμο,
παραπόταμο του Αξιού ποταμού. Από το μύλο εξυπηρετούνταν κυρίως ο οικισμός της
Γουμένισσας.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα, ορθογωνίου σχήματος, διαστάσεων 6,70 Χ 25,20 μ.
Στην ανατολική άκρη της νότιας πλευράς προεξέχει πρόσκτισμα, διαστάσεων 4,00 Χ 5,30 μ.,
όπου οργανώνεται ο χώρος διαμονής.
Το κτίσμα του μύλου στεγάζεται με τετρακλινή στέγη, ενώ χώρος διαμονής με
τρικλινή. Και οι δυο στέγες καλύπτονται με βυζαντινά κεραμίδια. Στο ανατολικό τμήμα του
κτίσματος εξελίσσεται το εργαστήριο, που αποτελείται από δύο μηχανισμούς για την άλεση
σιτηρών και ένα μηχανισμό για την άλεση του σουσαμιού, ενώ το δυτικό τμήμα
χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη. Στον άξονα ανάμεσα στους αλευρόμυλους και στο
σησαμοτριβείο υπάρχει κλίμακα ανόδου στο χώρο διαμονής και στην αυλή του μύλου.
Ο φέρων σκελετός του κτίσματος αποτελείται από πλίνθινα υποστυλώματα
διαστάσεων 0,40 Χ 0,40 μ. σε διαστήματα που κυμαίνονται από 2,00 - 3,50 μ. Τα κενά
γεμίζουν με τοιχοποιία, πάχους 0,20 μ., η οποία διαμορφώνεται με μπατική, εγχόρηγο
πλινθοδομή από χειροποίητα συμπαγή τούβλα, εκτός από τη δυτική πλευρά του κτίσματος,
όπου διατηρείται η παλιότερη λασπόχτιστη αργολιθοδομή πάχους 0,60 μ.
426
 Η είσοδος, πλάτους 2,00 μ., ανοίγεται στη δυτική άκρη της νότιας μακριάς πλευράς.
Δύο ακόμη έξοδοι, πλάτους 1,00 μ., ανοίγονται στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς. Η
ανατολική οδηγεί από το εργαστήριο μέσω σκάλας ανόδου στην αυλή του μύλου, ενώ η
δυτικότερη συνδέει απευθείας την αυλή με το δωμάτιο διαμονής. Το εργαστήριο φωτίζεται
από δύο παράθυρα στα ανατολικά της κεντρικής εισόδου. Άλλα δύο παράθυρα ανοίγονται στο
δυτικό τοίχο του εργαστηρίου εκατέρωθεν του κεντρικού τζακιού.
Το κτίσμα είναι κατασκευασμένο σε δύο φάσεις. Ο αρχικός πυρήνας εντοπίζεται στη
δυτική άκρη. αυτό καθίσταται σαφές από την αργολιθοδομή και τις ωμές πλίνθους της
τοιχοποιίας στο κατώτατο μέρος της. Μετά από καταστροφή που υπέστη το αρχικό κτίσμα
συμπληρώθηκε και επεκτάθηκε προς τα ανατολικά, για να στεγάσει το σησαμοτριβείο, και
παράλληλα απέκτησε κεραία προς τα νότια.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με αύλακα προσαγωγής κατασκευασμένο από οπλισμένο
σκυρόδεμα, που εξυπηρετεί όλο το σύστημα των εργαστηρίων της Γουμένισσας. Το νερό
διοχετεύεται στο εργαστήριο με τρεις μεταλλικούς κεκλιμένους υδραγωγούς. Οι αγωγοί
εισέρχονται στο κτίσμα από τα βόρεια μέσω τοξωτών θυρίδων από συμπαγείς πλίνθους.
Ο μύλος διέθετε δύο ζεύγη χυτές μυλόπετρες από τεχνητό υλικό για άλεση σιτηρών,
οι οποίες είχαν κατασκευαστεί από την εταιρεία της Θεσσαλονίκης Πέτρος Δεβολής. Ο
αλεστικός μηχανισμός του σησαμοτριβείου έχει καταστραφεί. Οι έξοδοι νερού δεν είναι
ορατές, καθώς σκεπάζονται από μια μικρή γέφυρα που χρησιμοποιείται, για να διασχίζει
κανείς τον αγωγό απαγωγής του νερού.

Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς. Άποψη από τα νότια.

427
Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς. Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς. Είσοδος
Αλεστικός μηχανισμός. νερού.

Μύλος Γκαλίνη, Γουμένισσα Κιλκίς. Λεπτομέρειες μηχανισμού ρύθμισης ροής καρπών.

428
158. Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς

Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Κάτοψη.

Βρίσκεται σε απόσταση 1,3 χλμ. από τον οικισμό. Προσεγγίζεται από την επαρχιακή
οδό που συνδέει τη Γουμένισσα με τη Γρίβα και αποτελεί ένα από τα 10 εργαστήρια που
υπήρχαν στην περιοχή. Τροφοδοτείται με νερό από το Μεγάλο ποτάμι ή Σταυροπόταμο,
παραπόταμο του Αξιού ποταμού. Από το μύλο εξυπηρετούνταν κυρίως ο οικισμός της
Γουμένισσας.
Πρόκειται για ορθογώνιο ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 7,10 Χ 22,90 μ. Στο δυτικό άκρο
της νότιας πλευράς του έχουν μεταγενέστερα προστεθεί δυο χώροι, ένας σε άμεση
επικοινωνία με το εσωτερικό του μύλου και ένας ανεξάρτητος. Το κύριο ορθογώνιο κτίσμα
στεγάζεται με δυο τμήματα στέγης, ένα τρικλινές στο δυτικό άκρο του κτίσματος και ένα
δικλινές στο υπόλοιπο τμήμα, τα οποία καλύπτονται με βυζαντινά κεραμίδια.
Το επίμηκες κτίσματος οργανώνεται σε τρεις ζώνες Στο δυτικό άκρο του μύλου
διαμορφώνονται δύο δωμάτια, ένα για το μυλωνά και ένα για τα εργαλεία του. Στη μεσαία
ζώνη οργανώνεται το κυρίως εργαστήριο, που αρχικά διέθετε τρεις αλεστικούς μηχανισμούς,
έναν για επεξεργασία σουσαμιού και δύο για άλεση σιτηρών, ενώ σήμερα σώζονται οι δυο
τελευταίοι. Τέλος, στην ανατολική άκρη διαμορφώνεται αποθηκευτικός χώρος. Σε
μεταγενέστερο χρόνο στο εσωτερικό του κεντρικού χώρου διαμορφώθηκε δωμάτιο με
διάτρητες πλίνθους.
Η φέρουσα εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,65 μ., ενισχύεται με μία
ξύλινη ζώνη, ενώ σε μεγάλα τμήματά της εμφανίζεται επισκευασμένη με μεταγενέστερα
υλικά, όπως τσιμεντόλιθοι, διάτρητοι πλίνθοι και σκυρόδεμα.
429
 Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Νότια όψη.

Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Δυτική όψη.

Στη δυτική στενή πλευρά του κτίσματος ανοίγεται η είσοδος, διαστάσεων 1,70 Χ 2,10
μ. Μία δεύτερη είσοδος, διαστάσεων 1,00 Χ 1,90 μ., ανοίγεται στο ανατολικό τμήμα της
βόρειας πλευράς και οδηγεί από το χώρο των αλεστικών μηχανισμών στη βάση του
υδατόπυργου για τον έλεγχο των κεκλιμένων υδραγωγών. Τέλος, μία τρίτη είσοδος,
διαστάσεων 1,00 Χ 1,90 μ., ανοίγεται στη νότια πλευρά και συνδέει τη νότια αυλή του μύλου
με το δωμάτιο που προστέθηκε στο χώρο των αλεστικών μηχανισμών, δίνοντας έτσι άμεση
πρόσβαση από το εργαστήριο στο χώρο των υδροτροχών.

Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Δυτική Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Νότια
όψη. όψη.

430
 Ο μύλος φωτίζεται με ένα παράθυρο διαστάσεων 1,40 Χ 1,40 μ. στο μέσο περίπου της
νότιας πλευράς. Άλλα δύο παράθυρα, διαστάσεων 0,70 Χ 1,30 μ., ανοίγονται στο ανατολικό
άκρο της νότιας πλευράς και φωτίζουν το χώρο στο ανατολικό άκρο του κτίσματος. Τέλος,
ένα παράθυρο, διαστάσεων 1,20 Χ 1,10 μ., ανοίγεται στα βόρεια της κεντρικής εισόδου και
φωτίζει το δωμάτιο διαμονής.
Το νερό έρχεται στο μύλο μέσω αύλακα προσαγωγής από οπλισμένο σκυρόδεμα, που
εξυπηρετεί όλο το σύστημα των υδροκίνητων εργαστηρίων. Αυτός απολήγει σε δεξαμενή, η
οποία βρίσκεται ψηλότερα από το μύλο κατά 4,90 μ. και στηρίζεται σε βαθμιδωτή λιθόκτιστη
βάση, τοπικά ενισχυμένη από σκυρόδεμα. Από εκεί το νερό μέσω τριών μεταλλικών
κεκλιμένων αγωγών διοχετεύεται στο χώρο των οριζόντιων υδροτροχών.
Οι δύο από τους τρεις αλεστικούς μηχανισμούς διέθεταν τεχνητές μυλόπετρες από την
εταιρεία της Θεσσαλονίκης Πέτρος Δεβολής. Κίνηση έδιναν τρεις μεταλλικές φτερωτές
κατασκευασμένες από τοπικούς μεταλλοτεχνίτες. Ο μύλος λειτουργούσε καθ' όλη τη διάρκεια
του χρόνου.

Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς.

Οριζόντιος υδροτροχός.

Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Μύλος Γιαπάζη, Γουμένισσα Κιλκίς. Τεχνητή

Μεταλλικοί κεκλιμένοι υδραγωγοί. μυλόπετρα.

431
159. Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς

Βρίσκεται σε απόσταση 1,7 χλμ. από

τον οικισμό. Παίρνει νερό από το Μεγάλο
ποτάμι ή Σταυροπόταμο, παραπόταμο του
Αξιού ποταμού. Ο μύλος εξυπηρετούσε
κυρίως τον οικισμό της Γουμένισσας και
βρίσκεται πάνω στην επαρχιακή οδό που
συνδέει τη Γουμένισσα με τη Γρίβα και
αποτελεί ένα από τα 10 εργαστήρια που
υπήρχαν στην περιοχή.
Πρόκειται για ισόγειο μονόχωρο
ορθογώνιο κτίσμα, διαστάσεων 4,50 Χ 6,70
μ. Στεγάζεται με δίκλινη στέγη καλυμμένη με
γαλλικά κεραμίδια, η οποία έχει καταρρεύσει.
Η εξωτερική εγχόρηγος αργολιθο-
δομή, πάχους 0,60 μ., ενισχύεται στις ακμές
Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς. Κάτοψη.
του κτίσματος με λαξευμένους γωνιόλιθους.
Η είσοδος στο εργαστήριο, πλάτους
1,20 μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της δυτικής
πλευράς του κτίσματος. Στο βόρειο άκρο της
ίδιας πλευράς ανοίγεται το μοναδικό παρά-
θυρο πλάτους 0,60 μ.
Το νερό οδηγείται στο μύλο με αύλα-
κα προσαγωγής από οπλισμένο σκυρόδεμα, ο
οποίος καταλήγει σε μικρή πολυγωνική
δεξαμενή και από εκεί διοχετεύεται προς την Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς. Νότια όψη.
κατακόρυφη μεταλλική φτερωτή του μύλου.
Αυτή διατάσσεται στο κέντρο της ανατολικής
αετωματικής πλευράς. Ο κατακόρυφος με-
ταλλικός υδροτροχός έχει ενισχυθεί με ξύλι-
νους σταυρούς σε δεύτερη φάση. Ο άξονας
που μεταφέρει την κίνηση στο εσωτερικό του
κτίσματος διαπερνά την τοιχοποιία από ειδικά
διαμορφωμένη οπή, ενώ στην άλλη άκρη του
στηρίζεται σε τοίχο πάχους 1,00 μ.
Στο εσωτερικό του μύλου σώζεται
τμήμα του συστήματος των γραναζιών με τα Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς. Αξονομετρική
οποία μεταδιδόταν η κίνηση. απεικόνιση κατακόρυφου υδροτροχού.

432
 Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς. Μεταφορά κίνησης από τον κατακόρυφο τροχό στον
αλεστικό μηχανισμό.

Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς.

Κατακόρυφος υδροτροχός.

Μύλος Γκόλια,
Γουμένισσα Κιλκίς.
Κατακόρυφος
υδροτροχός. Μύλος Γκόλια, Γουμένισσα Κιλκίς. Γρανάζια
μεταφοράς κίνησης.

433
160. Μύλος Κοινοτικός, Τούμπα Κιλκίς

Κοινοτικός μύλος, Τούμπα Κιλκίς. Κάτοψη.

Ο μύλος βρίσκεται στα ΝΑ του οικισμού και απέχει από αυτόν 1,4 χιλιόμετρα.
Προσεγγίζεται με χωματόδρομο από την επαρχιακή οδό Τούμπας - Καμποχωρίου.
Πρόκειται για ισόγειο ορθογώνιο δίχωρο κτίσμα διαστάσεων 5,00 Χ 9,00 μ., του
οποίου δε γνωρίζουμε τον τρόπο στέγασης, καθώς σώζεται σε ύψος περίπου 1,00 μ. Στην
ανατολική άκρη διαμορφωνόταν το δωμάτιο του μυλωνά, ενώ η είσοδος στο χώρο ανοιγόταν
στη νότια πλευρά, η οποία έχει σχεδόν πλήρως καταρρεύσει.
Η περιμετρική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,65 μ., ενισχύεται στις γωνίες με
λαξεμένους λίθους.
Από το μηχανολογικό εξοπλισμό του εργαστηρίου και τα έργα υποδομής του δε
σώζεται τίποτε.

Κοινοτικός μύλος, Τούμπα Κιλκίς. Κοινοτικός μύλος, Τούμπα Κιλκίς.

434
161. Μύλος αδελφών Χειμωνίδη, Πολύπετρο Κιλκίς

Μύλος Χειμωνίδη, Πολύπετρο Κιλκίς. Κάτοψη.

Ο μύλος βρίσκεται στα όρια του οικισμού και τροφοδοτούνταν από το ρέμα Λέσκα.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 14,00 Χ 5,00 μ. Το κτίσμα σώζεται σε μέγιστο ύψος
1,00 μ. και έτσι είναι άγνωστος ο τρόπος στέγασης του κτίσματος.
Η εξωτερική λασπόχτιστη λιθοδομή από ποταμίσιες πέτρες, πλάτους 0,55 μ., καθώς
σώζεται σε χαμηλό ύψος, δε μας παρέχει στοιχεία για τη θέση των ανοιγμάτων του κτίσματος,
εκτός από τη θέση της εισόδου, πλάτους 1,60μ., η οποία διαμορφώνεται στη βορεινή μακριά
πλευρά του μύλου. Επιμελημένες εμφανίζονται οι δύο τοξωτές είσοδοι του νερού στο μύλο,
οι οποίες διαμορφώνονται με συμπαγείς πλίνθους.
Το νερό εισέρχεται από τα νότια με δυο κεκλιμένους μεταλλικούς αγωγούς που
στηρίζονται στη βόρεια πλευρά της λιθόκτιστης υδατοδεξαμενής τμήμα της οποίας σώζεται.
Οι δύο αλεστικοί μηχανισμοί βρίσκονται στη ΝΑ άκρη του εργαστηρίου και φέρουν τεχνητές
μυλόπετρες, που πρόκειται μάλλον για ιδιοκατασκευές, καθώς διακρίνονται τα ψιλά
βοτσαλάκια του ποταμού στη σύσταση τους.

Μύλος Χειμωνίδη, Πολύπετρο Κιλκίς. Μύλος Χειμωνίδη, Πολύπετρο Κιλκίς.

435
162. Κοινοτικός μύλος, Σκρα Κιλκίς

Κοινοτικός μύλος, Σκρα Κιλκίς. Κάτοψη.

Ο μύλος βρίσκεται σε απόσταση 3,5 χλμ. από τον οικισμό, στις ΒΔ πλαγιές του
Πάικου. Τροφοδοτούνταν από τοπικό χείμαρρο.
Πρόκειται για ισόγειο κτίσμα διαστάσεων 5,10 Χ 7,80 μ. Στη ΒΔ γωνία του
οργανώνεται με πρόχειρη ξυλόπηκτη τοιχοποιία χώρος διαμονής του μυλωνά. το κτίσμα
στεγάζεται με τετρακλινή στέγη καλυμμένη με βυζαντινά κερμαίδια.
Η εξωτερική λασπόχτιστη αργολιθοδομή, πάχους 0,60, ενισχύεται με μια ξυλοδεσιά.
Η είσοδος στο εργαστήριο, διαστάσεων 1,50 Χ 2,10 μ., ανοίγεται στο νότιο άκρο της
δυτικής πλευράς. Το εργαστήριο φωτίζεται από ένα παράθυρο διαστάσεων 0,60 Χ 1,20 μ. στο
κέντρο της νότιας πλευράς και πάνω από την έξοδο του νερού. Ένα δεύτερο παράθυρο ίδιων
διαστάσεων ανοίγεται στο βόρειο άκρο της δυτικής πλευράς και φωτίζει το δωμάτιο
διαμονής.
Το εργαστήριο διαθέτει έναν αλεστικό μηχανισμό, που κινείται με οριζόντιο
μεταλλικό υδροτροχό.

Κοινοτικός μύλος, Σκρα Κιλκίς. Μεταλλικός

οριζόντιος υδροτροχός.

436
Γ.4. Υδρολογική Λεκάνη Γαλλικού
 ΥΔ Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Η Λ Ε Κ Α Ν Η ΓΑ Λ Λ Ι Κ Ο Υ

163 164

Πίνακας ΧLΙΧ: Υδρολογική λεκάνη Γαλλικού - δυτικό τμήμα νομού Θεσσαλονίκης

Ο ποταµός Γαλλικός, µε λεκάνη απορροής 1.022 km2, πηγάζει από τα όρη Μαυρο-
βούνιο και Κρούσια και, αφού διασχίσει το ανατολικό τµήµα της πεδιάδας Θεσσαλονίκης,
εκβάλλει δυτικά της πόλης.
Ο Γαλλικός ποταμός, όπως και οι Αξιός και Λουδίας, αναφέρονται από τον Όμηρο,
τον Ευριπίδη και τον Ηρόδοτο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στο Γαλλικό ποταμό γύρω στα 480

438
π.Χ. ένα εκατομμύριο Πέρσες κατασκήνωσαν στις όχθες του και ότι το νερό του ποταμού δεν
ήταν αρκετό, για να ικανοποιήσει την δίψα του περσικού στρατεύματος. Και ενώ τα αρχαία
κείμενα μιλούν για ένα μεγάλο ποτάμι από το οποίο έπαιρναν χρυσό και μάλιστα
αποκαλούνταν Εχέδωρος250 (αυτός που διαθέτει δώρα), σήμερα το ποτάμι έχει μειωθεί
σημαντικά σε μέγεθος251.
Στον οικισμό Πεντάλοφο, γνωστό ως Γραδεμπόριο κατά τον 19ο αιώνα λειτουργούσε
το πυριτιδοποιείο της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για 3 υδροκίνητα εργαστήρια που παρήγαγαν
πυρίτιδα, αλεύρι και σουσαμέλαιο. Ο μύλος Μπαρτανέ, ή Μπαρούτ Χανέ, ο ΣεΙχ μύλος και
ο Ουτς Ανλάρ μύλος252. Ο τελευταίος έχει πλήρως καταστραφεί, ενώ από τους άλλους δυο
σώζονται ερείπια ων κτηρίων τους.
Ανάμεσα στους οικισμούς Πεντάλοφο και Νεοχωρούδα, σώζονται τα ερίπια άλλων
δυο μύλων, οι οποόι παρουσιάζονται στην συνέχεια.

250. Βλ. σχ. στην ιστοσελίδα http://www.kilkis.gr/history.htm

251. Βλ. σχ. στην ιστοσελίδα http://old.mfa.gr/english/greece/today/environment/wetlands/axios.html
252. Βλ. σχ. στο Β. Κονιόρδος (1994). “Οι υδροκίνητοι μύλοι του Γραδεμπορίου”. Ο Άρτος Ημών - Από το
Σιτάρι στο Ψωμί. Αθήνα: ΠΤΙ ΕΤΒΑ, σ. 131-138.

439
163. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Θεσσαλονίκης

Βρίσκεται ανάμεσα στους οικισμούς

Πεντάλοφο και Νεοχωρούδα.
Από τον υδρόμυλο σώζεται μόνο ο
αλεστικός μηχανισμός και ο κεκλιμένος
υδραγωγός.
Το νερό εισερχόταν στο αρχικό
κτίσμα από τη βόρεια πλευρά μέσω
κεκλιμένου μεταλλικού υδραγωγού, ο οποίος
εδραζόταν πάνω σε χαμηλούς λιθόκτιστους
τοίχους ύψους 0,80 μ. και φάρδους 0,60 μ.
Σήμερα στη θέση του αρχικού
μεταλλικού σωλήνα υπάρχει σωλήνας
ύδρευσης μικρής διατομής.
Ο αλεστικός μηχανισμός, που σώζεται
στη θέση του, φέρει τεχνητές μυλόπετρες από
το εργοστάσιο Πέτρος Χ. Δεβολής της
Θεσσαλονίκης. Στον ανοιχτό χώρο δίπλα
στον αλεστικό μηχανισμό σώζονται δύο
ακόμη τεχνητές μυλόπετρες.
Ο αλεστικός μηχανισμός έχει
στεγαστεί με ξύλινο στέγαστρο καλυμμένο με Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη. Πεντάλοφος Θεσσα-
γαλλικά κεραμίδια. λονίκης. Κάτοψη

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη. Πεντάλοφος Θεσσαλονίκης. Οι μυλόπετρες.

440
 Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Θεσσαλονίκης. Άποψη από ψηλά.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος

Θεσσαλονίκης. Η άνω μυλόπετρα.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος

Θεσσαλονίκης. Ο κεκλιμένος υδραγωγός. Θεσσαλονίκης. Λεπτομέρεια άνω μυλόπετρας.

441
164. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Θεσσαλονίκης

Βρίσκεται ανάμεσα στους οικισμούς

Πεντάλοφο και Νεοχωρούδα.
Από τον υδρόμυλο σώζεται μόνο ο
λιθόκτιστος υδατόπυργος. Το νερό έφθανε
στον υδατόπυργο από τα βόρεια. Τα ίχνη της
σωζόμενης λιθόκτιστης τοιχοποιίας δείχνουν
έναν αγωγό προσαγωγής του νερού με
κατεύθυνση Ανατολή - Δύση.
Σε καλή κατάσταση σώζεται ο
υδατόπυργος του μύλου, του οποίου η
κάτοψη διαμορφώνεται σε σχήμα τραπεζίου
με τη μεγάλη βάση να ανοίγεται στη μερικώς
σωζόμενη υδατοδεξαμενή. Το τμήμα του
αγωγού προσαγωγής που ενσωματώνεται
στον υδατόπυργο έχει μήκος 6,90 μ. και
πλάτος 0,60μ., ενώ τοποθετείται έκκεντρα
στον άξονα της κάτοψης του υδατόπυργου.
Στο νότιο πέρας του αγωγού προσαγωγής
ανοίγεται κατακόρυφος κυκλικής διατομής
αγωγός που οδηγεί το νερό στον υπόγειο
χώρο περιστροφής του υδροτροχού,
διαμέτρου 1,10 μ. και ύψους περίπου 8,00 μ. Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος
Το νότιο τμήμα του υδατόπυργου, Θεσσαλονίκης. Κάτοψη
πλάτους 2,40 μ., διαμορφώνεται κατακόρυφο,
χωρίς καμία κλίση ή αλλαγή διαμόρφωσης
της κάτοψης του, ενώ σε ύψος 1,70 από το
σημερινό έδαφος διαμορφώνεται προεξοχή,
πάνω στην οποία πατούσαν πιθανότατα
χοντρά ξύλα και δημιουργούσαν το δάπεδο
του υδρόμυλου, δημιουργώντας υπόγειο χώρο
περιστροφής του υδροτροχού, ύψους περίπου
1,70 μ. Στο κατώτατο άκρο του υδατόπυργου
ανοίγεται οπή διαστάσεων 0,55 Χ 0,65 μ.
Από το κτίσμα του εργαστηρίου
σώζεται μικρό τμήμα του δυτικού άκρου της Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος
βόρειας τοιχοποιίας. Θεσσαλονίκης. Ανατολική όψη.

442
Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος
Θεσσαλονίκης. Έξοδος νερού. Θεσσαλονίκης. Κατακόρυφος κυκλικός
αγωγός νερού.

Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος Μύλος άγνωστου ιδιοκτήτη, Πεντάλοφος

Θεσσαλονίκης. Επάνω τμήμα υδατόπυργου. Θεσσαλονίκης. Επάνω τμήμα υδατόπυργου.

443